Book Title: Acharangabhasyam
Author(s): Mahapragna Acharya
Publisher: Jain Vishva Bharati
Catalog link: https://jainqq.org/explore/002552/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - AcarAgabhAjana - -- --- APOOR CORPOR90 -- -- -- - - -- -- vizuddhaM vizadAtmAnaM, prmaatmaanmaatmnaa| sannidhiM sahajaM nItvA, tnomyaacaarmdbhutm|| - -- --- -- bhASyakAra -- vAcanA pramukha gaNAdhipati tulasI AcArya mahAprajJa Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ne jisa dharma kA pratipAdana kiyA, vaha vizuddha rUpa meM AdhyAtmika dharma hai| usakA Arambhabindu hai AtmA kA saMjJAna aura carama-bindu hai Atmopalabdhi yA aatm-saakssaatkaar| paryAvaraNa kI dRSTi se prastuta Agama kA adhyayana atyaMta mahattvapUrNa hai| samatA aura Atma-tulA--ye donoM paryAvaraNa ke pradUSaNa se bacAva karane ke mahattvapUrNa sAdhana haiN| pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasa--jIvoM ke ye chaha nikAya haiN| mahAvIra ne kahA--inake astitva ko asvIkAra karane kA artha hogA apane astitva kA asviikaar| inake astitva ko miTAkara koI bhI vyakti apane astitva ko bacA nahIM sktaa| inake astitva ke prati pramatta rahakara koI bhI vyakti apane astitva ke prati jAgarUka nahIM raha sktaa| hiMsA kA mukhya sAdhana hai-parigraha / Adhunika arthazAstrIya avadharaNA ne hiMsA ko protsAhana diyA hai| arthazAstrIya abhimata hai- artha ke prati rAga utpanna kro| mahAvIra kahate haiM--padArtha ke prati virAga utpanna kro| mahAvIra ne asaMgraha kA jo siddhAnta diyA vaha janasaMkhyA ke AdhAra para nahIM diyaa| unhoMne mAnavIya manovRtti aura saMgraha ke pariNAmoM ko dhyAna meM rakhakara asaMgraha athavA icchA-saMyama kA siddhAnta pratipAdita kiyaa| mahAvIra ne kahA-yahI mahAn bhaya hai ki manuSya padArtha kI parikramA kara rahA hai| usake sAtha mamatva 'yaha merA hai|'-is manovRtti ko gADha kara rahA hai| yahI du:kha kA mUla hai|' _ 'hiMsA pariNAma hai| usakA mUla hetu hai-prigrh| parigraha kI samasyA ko sulajhAo, hiMsA kI samasyA svataH sulajha jaaegii|' hiMsA ke patra-puSpa para hI prahAra mata karo, usakI jaDa para bhI prahAra karo / jitanA merApana kama, utanI hiMsA km| jitanA merApana adhika, utanI hiMsA adhik| yaha sUtra ahiMsA kA mahAbhASya hai| prastuta Agama meM kevala ahiMsA kA hI nahIM, parigraha aura aparigraha ke viSaya meM siddhAnta sthApita kie gae haiM aura mUlasparzI dRSTi ko vikasita karane kA nirdezana diyA gayA hai| Education intonational Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam mUlapATha, saMskRta bhASya, hindI anuvAda, tulanAtmaka TippaNa, sUtra-bhASyAnusArI) viSaya vivaraNa, vargIkRta viSaya-sUcI tathA vividha pariziSToM se samalaMkRta ( bhASyakAra AcArya mahAprajJa anuvAdaka muni dulaharAja prakAzaka jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM (rAjasthAna) Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka: jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM, rAjasthAna prathama saMskaraNa : disambara, 1994 pRSTha saMkhyA : 600 mUlya : 5000 mudraka : mitra pariSad kalakattA ke Arthika saujanya se sthApita jaina vizva bhAratI presa, lADanUM (rAjasthAna) Jain Education international Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACHARANGABHASHYAM STEXT, SANSKRIT COMMENTARY, HINDI TRANSLATION, COMPARATIVE Notes, TOPICS IN TEXT AND COMMENTARY, CLASSIFIED LIST OF TOPICS AND VARIOUS APPENDIXESS Commentator : ACHARYA MAHAPRAJNA Translator : MUNI DULAHARAJ Publishers JAIN VISHVA BHARATI INSTITUTE (Deemed University) LADNUN Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Publishers : Jain Vishra Bharati Institute (Deemed University) Ladnun First Edition : December, 1994 By Munificence : Published by the kind munificence of Govt. of India, National Archives of India, Janpath, New Delhi-110001. Page : 600 Price 5000 Printers : Jain Vishva Bharati Press Ladnun (Raj.) Jain Education international Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ antastoSa anirvacanIya hotA hai usa mAlI kA jo apane hAthoM se upta aura siMcita druma-nikuMja ko pallavita, puSpita aura phalita huA dekhatA hai, usa kalAkAra kA jo apanI tUlikA se nirAkAra ko sAkAra huA dekhatA hai aura usa kalpanAkAra kA jo apanI kalpanA ko apane prayatnoM se prANavAn banA dekhatA hai / cirakAla se merA mana isa kalpanA se bharA thA ki jaina AgamoM kA zodhapUrNa saMpAdana ho aura mere jIvana ke bahuzramI kSaNa usameM lage / saMkalpa phalavAn banA / mujhe kendra mAnakara merA dharma-parivAra usa kArya meM saMlagna ho gayA aura kArya ko niSThA taka pahuMcAne meM pUrNa zrama kiyA / kucha varSa pUrva mere mana meM kalpanA uThI ki AcArAMga sUtra para saMskRta meM bhASya likhA jaae| mere uttarAdhikArI AcArya mahAprajJa ne isa kalpanA ko sAkAra kara, bhASya kI vicchinna paramparA kA saMdhAna kara, mere toSa meM vRddhi kI / antastoSa ataH mere isa antastoSa meM maiM una sabako samabhAgI banAnA cAhatA hUM, jo isa pravRtti meM saMvibhAgI rahe haiN| saMkSepa meM vaha saMvibhAga isa prakAra hai : AcArAMga ke bhASyakAra : AcArya mahAprajJa sahayogI : mahAzramaNa muni muditakumAra muni dulaharAja muni mahendrakumAra saMskRta chAyA sahayogI muni zrIcandra 'kamala' muni rAjendrakumAra pariziSTa sahayogI muni rAjendrakumAra muni dharmezakumAra sAdhvI vimalaprajJA saMvibhAga hamArA dharma hai / jina-jina ne isa gurutara pravRtti meM unmukta bhAva se apanA saMvibhAga samarpita kiyA hai, una sabako maiM AzIrvAda detA hUM aura kAmanA karatA hUM ki unakA bhaviSya isa mahAn kArya kA bhaviSya bane / sAdhvI siddhaprajJA sAdhvI amRtayazA sAdhvI darzanavibhA samaNI ujjvala prajJA gaNAdhipati tulasI Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti jaina dharma vartamAna yuga meM prAsaMgika hai ? yaha prazna aneka bAra pUchA jAtA hai| isakA uttara bahuta sIdhA hai| yadi samatA, ahiMsA aura aparigraha prAsaMgika haiM to jaina dharma bhI prAsaMgika hai| yadi unakI prAsaMgikatA nahIM hai to jaina dharma ko prAsaMgikatA kI vedI para pratiSThita nahIM kiyA jA sktaa| mahAvIra ne jisa dharma kA pratipAdana kiyA, vaha vizuddha rUpa meM AdhyAtmika dharma hai| usakA prArambha-bindu hai AtmA kA saMjJAna aura usakA carama-bindu hai Atmopalabdhi yA AtmA kA sAkSAtkAra / cetana (AtmA athavA jIva) aura acetana-donoM ke astitva kI svIkRti ne jainadarzana kA anekAMtavAdI dRSTikoNa apanAne kA avasara diyaa| AtmA kA jJAna taba taka paripUrNa nahIM hotA, jaba taka acetana ko nahIM jAna liyA jAtA aura acetana kA jJAna AtmA ko jAne binA paripUrNa nahIM ho sktaa| isalie AtmA (cetana) aura anAtmA (acetana)-donoM kI samagratA kA jJAna Avazyaka hai| prastuta Agama ke prathama adhyayana meM AtmA kI karmakRta vibhinna avasthAoM ko samajhane kA dRSTikoNa diyA hai| paryAvaraNa kI dRSTi se usakA adhyayana bahuta mahattvapUrNa hai| samatA aura AtmatulA-ye donoM paryAvaraNa ke pradUSaNa se bacAva karane ke mahattvapUrNa sAdhana haiM / pRthvI, pAnI, agni, vAyu, vanaspati aura trasa-jIvoM ke ye chaha nikAya haiN| mahAvIra ne kahA--inake astitva ko asvIkAra karane kA artha hogA apane astitva kA asvIkAra / inake astitva ko miTAkara koI bhI vyakti apane astitva ko bacA nahIM sktaa| inake astitva ke prati pramatta rahakara koI bhI vyakti apane astitva ke prati jAgarUka nahIM raha sktaa| hiMsA svayaM pramAda hai athavA pramAda kI niSpatti hai| ahiMsA apane astitva ke prati jAgarUka honA hai| sAtha-sAtha dUsare jIvoM ke astitva ke prati jAgarUka honA bhI hai| yaha jAgarUkatA AtmatulA ke siddhAMta se vikasita hotI hai| isIlie mahAvIra ne kahA-AtmatulA kA anveSaNa karo-eyaM tulanannesi / ' ahiMsA kA siddhAMta hiMsA ke sAdhana ko samajhe binA samagratA se nahIM samajhA jA sakatA / isIlie prastuta Agama meM parigraha aura aparigraha kA vizada vivaraNa upalabdha hai| hiMsA kA mukhya sAdhana hai-prigrh| Adhunika arthazAstrIya avadhAraNA ne hiMsA ko protsAhana diyA hai| arthazAstrIya abhimata hai-artha ke prati rAga utpanna karo / mahAvIra kahate haiM-padArtha ke prati virAga utpanna kro| samAja ke vikAsa kA AdhAra hai-rAgAtmaka pravRtti / isa satyAMza ko pUrNa satya mAna lene ke kAraNa hI hiMsA aura AtaMka ko phailane kA avasara milA hai| samAja kA AdhAra virAgAtmaka pravRtti bhI hai, isa satyAMza ko samAja ke sAtha jor3ane para eka nayA dRSTikoNa vikasita hotA hai| kevala rAgAtmaka pravRtti samAja ko spardhA aura hiMsA kI ora le jAtI hai| kevala virAgAtmaka pravRtti se samAja kI AvazyakatAeM pUrNa nahIM hotIM, isalie rAgAtmaka aura virAgAtmaka-donoM ke santulana se hI samAja kI vyavasthA ko nayA rUpa diyA jA sakatA hai aura hiMsA kI bAr3ha ko rokA jA sakatA hai| vaijJAnika yuga ne vikAsa kI naI avadhAraNAeM diiN| purAne citana ko nakArane kI manovRtti vikasita huI / paristhiti cane bhI vikAsa kI avadhAraNA ko badalane meM sahayoga diyA hai / AjakA vizva icchA-niyantraNa, saMgraha-niyantraNa ke siddhAMta ko apanA kara vizAla AbAdI ko roTI, kapar3A aura makAna nahIM de sktaa| isalie saMyama, sImAkaraNa kA siddhAMta purAnA ho cukA hai| naI samasyA ko sulajhAne ke lie Avazyaka ho gayA hai nayA cintana aura nayA siddhAMta / usI ke AdhAra para bar3e-bar3e kArakhAne cala rahe haiM aura Arthika vikAsa kI bar3I-bar3I yojanAeM pannoM para utara rahI haiM / mahAvIra ne asaMgraha kA siddhAMta diyaa| vaha janasaMkhyA ke AdhAra para nahIM diyaa| unhoMne mAnavIya manovRtti aura saMgraha ke pariNAmoM ko dhyAna meM rakhakara asaMgraha athavA icchA-saMyama kA siddhAMta pratipAdita kiyA thaa| bar3hatI huI janasaMkhyA kI prAthamika AvazyakatAoM ko pUrA karane kA jo prazna hai, usase mahAvIra kA koI virodha nahIM hai| unakA virodha bar3hatI huI AkAMkSA kI manovRtti se hai / vartamAna samAja meM usa manovRtti ke ve pariNAma dikhAI de rahe haiM, jinakI ghoSaNA prastuta Agama kara rahA hai 1. AyAro, 1148 / Jain Education international Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuti 'sukha kA artho saMgraha meM pravRtta hotA hai / jo sukha kA arthI hotA hai, vaha bAra-bAra sukha kI kAmanA karatA hai| isa prakAra vaha apane dvArA kRta kAmanA ko vyathA se mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai / sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta hotA hai|" bhUkha se koI na mare, isa vyavasthA meM vartamAna yuga saphala huA hai, kintu muTThI bhara logoM kA saMgraha asaMkhya logoM ko garIbI kA jIvana jIne ke lie vivaza kara rahA hai| dUsarI samasyA yaha hai- ati sampanna loga mAnasika tanAva, bhaya aura AtaMka kA jIvana jI rahe haiM / aisA mArga khojane meM abhI saphalatA nahIM milI hai, jisase sabakI prAthamika AvazyakatAeM bhI pUrI hoM aura atisaMgraha se utpanna hone vAlI samasyAeM bhI mAnavIya cetanA ko krUra na banAeM / vyaktigata svAmitva ko sImita kie binA vaha mArga kabhI bhI khojA nahIM jA sakegA / padArtha sImita hai / upabhoktA kI AvazyakatA asIma hai, lAlasA usase bhI adhika hai| inake samIkaraNa kA koI bhI gaNita hamAre pAsa nahIM hai| isIlie sacAI ko dhyAna meM rakhakara mahAvIra ne kahA-yahI mahAbhaya hai ki manuSya kevala padArtha kI parikramA kara rahA hai| vaha mAnasika svAsthya aura upabhoktAvAdI manovRtti meM sAmaMjasya sthApita karatA hai| hiMsA kI samasyA kA mUla hai padArtha ke sAtha-sAtha 'yaha merA hai'--isa manovRtti kA jur3Ava / padArtha kisI kA nahIM hai, yaha sacAI hai| isa sacAI ko jhuThalAne ke prayatna meM se hiMsA upajatI hai / mahAvIra ne kahA---'hiMsA ke patra-puSpa para hI prahAra mata karo, usakI jar3a para bhI prahAra kro|' jitanA merApana kama, utanI hiMsA kama / jitanA merApana adhika utanI hiMsA adhika / yaha sUtra ahiMsA kA mahAbhASya hai / aneka vidvAn AcArAMga ke sadeza ko ahiMsA kA saMdeza mAnate haiM / isa mAnyatA kA kAraNa isakA pahalA pravacana hai| usameM niHzastrIkaraNa kA vistRta nirUpaNa hai| agrima pravacanoM meM parigraha aura aparigraha ke bAre meM siddhAMta sthApita kie gae haiN| unheM hamane gauNa rUpa meM svIkArA hai| hamArI prathama dRSTi patra-puSpa aura phala taka hI jAtI hai, mUla taka nahIM jaatii| mUlasparzI dRSTi ke binA samasyA kA sthAyI samAdhAna nahIM ho sktaa| hama ahiMsA kA vikAsa kara hiMsA kI samasyA ko sulajhAnA cAhate haiN| yaha agrasparzI dRSTi kA darzana hai| mUlasparzI dRSTi kA darzana isase bhinna hai / usakA sUtra hai-parigraha kI samasyA ko sulajhAo, hiMsA kI samasyA suljhegii| pravRtti kI upasthiti meM pariNAma ko nahIM miTAyA jA sktaa| hiMsA pariNAma hai| usakA hetu hai parigraha / isa sacAI ke prati saceta karane ke lie hI mahAvIra ne bAra-bAra kahA-puruSa ! tU satya ko jAna / parama satya hai-AtmA caitanyamaya hai aura padArtha acetana hai / AtmA kA sarvasva caitanya hai, jar3atA nhiiN|' AcArAMga kI isa sthApanA ne AcArazAstra ko eka nayA koNa diyA aura zAMti kI dizA meM cintana ko Age bar3hAyA ki pazyaka bano, hara ghaTanA ko dekho aura padArtha-upabhogakA dRSTikoNa bdlo| jaise satya ko na khojane vAlA padArtha kA upabhoga karatA hai, vaise hI padArtha kA upabhoga mata karo, kintu upabhoga kI praNAlI ko bdlo| tAtparya kI bhASA meM jIvanazailI ko bdlo| isa sacAI ke sAkSAtkAra ko AtmA yA paramAtmA ke sAkSAtkAra se kama mUlya nahIM diyA jA sktaa| Agama sampAdana kA kAma vikrama saMvat 2011 meM prArambha huaa| dazavakAlika, uttarAdhyayana Adi ke TippaNa hindI meM likhe gae / gurudeva ne eka bAra kahA-AcArAMga kA bhASya saMskRta meM likhA jAe / isa preraNA ne naI dizA kI ora prasthAna karA diyA / bhASya saMskRta meM taiyAra ho gyaa| usake nirmANa meM gurudeva kI preraNA aura unakA varadahasta nirantara sAtha rhaa| isa bhASya kI lipi karane meM mahAzramaNa muni muditakumAra aura muni mahendrakumAra saMlagna rahe / kucha varSoM taka yaha kArya avaruddha-sA rahA / muni dulaharAjajI ne isa kArya ko apane hAtha meM liyaa| aneka prazna aura sujhAva sAmane rakhe / unake AdhAra para bhASya kA AkAra bar3hA aura prakAra meM bhI vRddhi huI / saMskRta chAyA, prUpha Adi ke saMzodhana meM muni rAjendrajI kA bhI kAphI yoga rhaa| AcArAMgabhASya meM mahattvapUrNa bAraha pariziSTa saMlagna haiM / inake nirmANa meM aneka sAdhu-sAdhviyoM kA zrama rahA hai| prastuta grantha kA aMgrejI bhASA meM anuvAda DA0 nathamala TAMTiyA, DAyarekTara anekAMta zodhapITha, jaina vizva bhAratI, lADanUM dvArA ho rahA hai / isa kArya meM saMlagna haiM muni dulaharAjajI tathA muni dhrmeshkumaarjii| yaha zIghra hI prakAza meM Ane vAlA hai| ___ isa prakAra aneka aMguliyoM kA sparza pAkara prastuta graMtha prakAzana kI sthiti meM AyA / una sabake prati maMgala bhAvanA / pUjya gurudeva ke prati kRtajJatApUrNa bhAvAMjali / AcArya mahAprajJa adhyAtma-sAdhanA kendra chatarapura roDa, meharolI naI dillI, 22 akTUbara 94 1. AyAro, 21151 / 2. vahI, 5 // 32 // Jain Education international Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE People often ask about the relevance of Jainism in moderr times. The answer is very simple. If the principles of equality, non-violence and non-possessiveness are relevant today, why not Jainism which so eminently stood for them. If the former were denied any relevance, the latter would have no chance to occupy the altar of relevance. The religion preached by Mahavira was purely spiritual, with self-knowledge as the starting point and self-realisation as the final end. As an upholder of dualism of self and not-self, Jainism propounded non-absolutism. Knowledge of the self is not complete without the knowledge of the not-self, nor is the latter achieved without the former. The knowledge of both in their completeness is therefore a vital necessity. The first chapter of Acharanga facilitates the understanding of different states of soul, induced by karma, which are very important from the standpoint of environmentalism. The principle of equality and comparison of the wcal and woe of others with those of oneself are powerful remedies for the pollution of environment. The denial of the existence of the six classes of beings, the five immobile (earthbodied, etc) and the mobile (two-sensed, etc.) ones, will be tantamount to the denial of the existence of the self, said Mahavira. One cannot safeguard one's own existence by obliterating the existence of others. One cannot be aware of one's own existence by denying the existence of others. Violence itself is a sort of non-awareness, or the result of the latter. Non-violence consists in the awareness of one's own existence along with the existence of others. This awareness is developed by comparing the weal and woe of others with those of oneself. This is why Mahavira preached the principle of comparison of self with others. The principle of non-violence cannot be adequately comprehended without knowing the ways and means to violence. This is the reason for an elaborate description of possessiveness and non-possessive. ness in the scripture under study, The principal cause of violence is possessiveness. Modern economics encourages violence by prescribing attachment to wealth. Mahavira on the contrary preached non-attachment to property. Attachment-dominated enterprises are opined as the foundation of social development. Acceptance of this partial opinion as a complete truth has resulted in the spread of violence and terrorism. Detachment-dominated activities also can provide base for social welfare. Requisitioned for social welfare, this latter base gives rise to a new angle of vision, whereas the exclusively attachment-dominated attitude promotes competition and violence, the exclusively detachment-dominated attitude falls short of fulfilling the social needs. The society therefore can be efficiently governed by what is the mean between the two extreme attitudes for fostering balanced harmony and peace, and avoiding the devastation caused by violence. The scientific age gave a new concept of development. The psyche of rejecting the old pattern of ideas grew up. The cycle of events also assisted the emergence of new concepts of development. The world of today cannot provide food, clothes and shelter to a rapidly growing population through the ideology that puts break on the free will of the people and their faculty of possessiveness. So the old ideology is now an antiquated museum of ideas. Fresh problems needed fresh thinking and emergence of new principles for their solution. Big industries and economic programmes are flourishing on the foundations of new ideology. Mahavira gave the philosophy of non-acquisition which was not based on the needs of a growing population. He propounded the philosophy of non-acquisition and restraining one's will keeping in view Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preface the human psyche and the results of accumulation of wealth. Mahavira was not opposed to meeting the primary needs of the rapidly growing population, but his opposition was to the ideology of unrestrained ambitions. The scripture under study proclaims the effects of ambitious mentality of modern society. The seeker of happiness indulges in acquisition of wealth. In search of happiness he repeats indulgence. Deluded by suffering produced by himself, he gets bewildered on attaining suffering in place of happiness. He seeks pleasure but gets sufferings. Modern society has largely succedeed in eliminating death by starvation, but accumulation of wealth by a handful of people has compelled a large majority to live in poverty. Excessively rich people also have their own problem in that they have to pass their time in perpetual mental tension, fear and terror. Humanity has not yet succeeded in finding a way of life that could satisfy the primary needs of all and simultaneously mitigate the inhuman cruelty, a by-product of excessive acquisition of wealth. It will perhaps never be feasible to find out the way without delimiting personal ownership. Availability of goods is limited. Consumers' demands are unlimited and their desires are vaster still. We have no arithmetic that can induce balance. This is why Mahavira, keeping the truth in view, proclaimed that what is most dreadful is that man has focused his attention exclusively on acquisition of goods. Modern man equates his mental health with consumerism. The root cause of the problem of violence is of tying up the sense of mineness with things. The truth however is that things do not belong to anybody. The attempt at denying this truth breeds violence. Declared Mahavira: do not rest satisfied with striking only at foliage and flowers of violence but also strike hard at the very root of it. Violence varies proportionately with the sense of mineness. The deeper the sense of mineness, the intenser the outburst of violence. This sutra is a super-commentary on the concept of violence. The message of the Acharanga is generally identified by the majority of scholars as the measage of non-violence. This view has originated from the subject-matter of the first chapter which details abandonment of the weapons of violence. The subsequent chapters, however, deal with the doctrine of possessiveness and non possessiveness, which have been relegated to a secondary position by those scholars. Our initial attention goes exclusively to the foliage, flowers and fruits ignoring the root. An issue cannot be finally decided without going to the very root of it. We wish to solve the problem of violence by concentrating on the pursuit of non-violence. But this is only an approach that focuses exclusively on outside surface. The approach that focuses on the root is quite different, which is embodied in the dictum : solve the problem of possessiveness, the problem of violence will then automatically find its own solution. The effect cannot be got rid of so long as the cause is in function. Violence is an effect, possessiveness is its cause. It was only in order to bring home this truth that Mahavira again and again declared "Know the truth. The supreme truth is : the souls are conscious entities, things are not conscious. The essence of soul is consciousness, not materiality." This philosophy of the Acharanga Lave a new turn to the science of ethics and advanced thought in the direction of peace, announcing "Be a seer. Look at every event and bring about a change in your attitude to sensual objects. Do not enjoy objects like the person who does not seek truth. But bring about a radical change in your attitude to sensual objects." In other words, bring about a complete change in your life-style. The value of the realisation of this truth is in no way inferior to the realisation of the self. The programme of editing the scripture started in 1954 of the Christian era. Annotations were prepared in Hindi of the Dasavaikalika, Uttaradhyayana etc. His Holiness Shree Gurudeva once suggested, inter alia, the composition of a critical commentary on the Acharanga in Sanskrit. His suggestion gave me a new direction. The Sanskrit commentary was prepared. The benign inspiration of Shree Gurudeva was my constant companion in this project. Mahashraman Muni Mudit Kumara and Muni Mahendra Kumara kept engaged in preparing the manuscript of the commentary. The work practically remained suspended for several years. Muni Dulaharaj took over the initiative. Many queries and suggestions came up. Consequently there was increase in the volume and change in the methodology Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Preface of the work. Muni Rajendraji contributed a lot to the Sanskrit version of the text and its proof-reading. Many monks and nuns contributed in preparing twelve valuable appendices for the volume. An English translation of the voluminous Sanskrit Commentary has been prepared by Dr. Nathmal Tatia, Director, Anekant Sodhpith. Jain Vishva Bharati, Ladnun, in collaboration with Muni Dulaharajji and Dharmesh Muni which is expected to be published shortly. Many hands collaborated to bring this publication to the present shape. To all of them I offer my blessings and good wishes. To His Holiness Shree Gurudeva I offer my grateful obeisance and seek his blessings all the time. Acharya Mahaprajna Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 1. AgamoM kA vargIkaraNa jaina sAhitya kA prAcInatama bhAga Agama hai / samavAyAMga meM Agama ke do rUpa prApta hote haiM-(1) dvAdazAMga gaNipiTaka' aura (2) caturdaza pUrva / nandI meM zruta-jJAna (Agama) ke do vibhAga milate haiM-(1) aGga-praviSTa aura (2) aGga-bAhya / ' Agama-sAhitya meM sAdhu-sAdhviyoM ke adhyayana-viSayaka jitane ullekha prApta hote haiM, ve saba aGgoM aura pUrvo se sambandhita haiM, jaise (1) sAmAyika Adi gyAraha aGgoM ko par3hane vAle sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjai (aMtagaDadasAo, 1121) / yaha ullekha bhagavAn ariSTanemi ke ziSya gautama ke viSaya meM prApta hai| sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjai (aMtagaDadasAo, 231) / yaha ullekha bhagavAn ariSTanemi kI ziSyA padmAvatI ke viSaya meM prApta hai| sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAiM ahijjai (aMtagaDadasAo, 816) / yaha ullekha bhagavAn mahAvIra kI ziSyA kAlI ke viSaya meM prApta hai| sAmAiyamAiyAI ekkArasa aMgAI ahijjai (aMtagaDadasAo, 6 / 95) / yaha ullekha bhagavAn mahAvIra ke ziSya atimuktakumAra ke viSaya meM prApta hai| (2) bAraha aGgoM ko par3hane vAlebArasaMgI (aMtagaDadasAo, 415) / yaha ullekha bhagavAn ariSTanemi ke ziSya jAlIkumAra ke viSaya meM prApta hai| (3) caudaha pUrvo ko par3hane vAle coddasa punvAiM ahijjai (aMtagaDadasAo, 3 / 116) / yaha ullekha bhagavAn ariSTanemi ke ziSya sumukhakumAra ke viSaya meM prApta hai| sAmAiyamAiyAiM coddasa puvvAI ahijjai (aMtagaDadasAo, 3 / 13) / yaha ullekha bhagavAn ariSTanemi ke ziSya aNIyasakumAra ke viSaya meM prApta hai| bhagavAn pArzva ke sAr3he tIna sau caturdazapUrvI muni the|' bhagavAn mahAvIra ke tIna sau caturdazapUrvI muni the| samavAyAMga aura anuyogadvAra meM aGga-praviSTa aura aGga-bAhya kA vibhAga nahIM hai| sarva prathama yaha vibhAga nandI meM milatA hai / aGga-bAhya kI racanA arvAcIna sthaviroM ne kI hai| nandI kI racanA se pUrva aneka aGga-bAhya grantha race jA cuke the aura ve caturdazapUrvI yA dazapUrvI sthaviroM dvArA race gae the| isalie unheM Agama kI koTi meM rakhA gyaa| usake phalasvarUpa Agama ke do vibhAga kie gae-(1) aGga-praviSTa aura (2) aGga-bAhya / yaha vibhAga anuyogadvAra (vIra nirvANa chaThI zatAbdI) taka nahIM huA thA / yaha sabase pahale nandI (vIra-nirvANa dasavIM zatAbdI) meM huA hai| nandI kI racanA taka Agama ke tIna vargIkaraNa ho jAte haiM-(1) pUrva, (2) aGga-praviSTa aura (3) aGga-bAhya / Aja 'aGga-praviSTa' aura 'aGga-bAhya' upalabdha hote haiM, kintu pUrva upalabdha nahIM haiN| unakI anupalabdhi aitihAsika dRSTi se vimarzanIya 2. pUrva jaina paramparA ke anusAra zruta-jJAna (zabda-jJAna) kA akSayakoSa 'pUrva' hai| isake artha aura racanA ke viSaya meM saba ekamata 1. samavAo, prakIrNaka samavAya, sU058 / 4. samavAo, prakIrNaka samavAya, sU0 14 / 2. vahI, 14 / 2 / 5. vahI, sU0 12 / 3. nandI, suu043| Jain Education international Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 AcArAMgabhASyam nahIM haiN| prAcIna AcAryoM ke matAnusAra 'pUrva' dvAdazAMgI se pahale race gae the, isalie inakA nAma 'pUrva' rakhA gayA / ' Adhunika vidvAnoM kA abhimata yaha hai ki 'pUrva' bhagavAn pArzva kI paramparA kI zruta-rAzi hai / yaha bhagavAn mahAvIra se pUrvavartI hai, isalie ise 'pUrva' kahA gayA hai| donoM abhimatoM meM se kisI ko bhI mAnya kiyA jAe, kintu isa phalita meM koI antara nahIM AtA ki pUrvo kI racanA dvAdazAMgI se pahale huI thI yA dvAdazAMgI pUrvo kI uttarakAlIna racanA hai / vartamAna meM jo dvAdazAMgI kA rUpa prApta hai, usameM 'pUrva' samAe hue haiN| bArahavAM aGga dRSTivAda hai / usakA eka vibhAga hai puurvgt| caudaha pUrva isI 'pUrvagata' ke antargata kie gae haiN| bhagavAn mahAvIra ne prArambha meM pUrvagata kA artha 'pratipAdita' kiyA thA aura gautama Adi gaNadharoM ne bhI prArambha meM pUrvagata-zruta kI racanA kI thii| isa abhimata se yaha phalita hotA hai ki caudaha pUrva aura bArahavAM aGga-ye donoM bhinna nahIM haiN| pUrvagata-zruta bahuta gahana thaa| sarva sAdhAraNa ke lie vaha sulabha nahIM thaa| aGgoM kI racanA alpamedhA vyaktiyoM ke lie kI gii| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne batAyA hai ki 'dRSTivAda' meM samasta zabda-jJAna kA avatAra ho jAtA hai| phira bhI gyAraha aGgoM kI racanA alpamedhA puruSoM tathA striyoM ke lie kI gaI / ' gyAraha aGgoM ko ve hI sAdhu par3hate the, jinakI pratibhA prakhara nahIM hotI thii| pratibhA sampanna muni pUrvo kA adhyayana karate the| Agama-viccheda ke krama se bhI yahI phalita hotA hai ki gyAraha aGga dRSTivAda yA pUrvI se sarala yA bhinna-krama meM rahe haiM / digambara paramparA ke anusAra vIra-nirvANa ke bAsaTha varSa bAda kevalI nahIM rahe / usake bAda sau varSa taka zruta-kevalI (caturdaza-pUrvI) rhe| usake pazcAt eka sau tirAsI varSa taka dazapUrvI rhe| inake pazcAt do sau bIsa varSa taka gyAraha aGgadhara rhe| ukta carcA se yaha spaSTa hai ki jaba taka AcAra Adi aGgoM kI racanA nahIM huI thI, taba taka mahAvIra kI zruta-rAzi 'caudaha pUrva' yA 'dRSTivAda' ke nAma se abhihita hotI thI aura jaba AcAra Adi gyAraha aGgoM kI racanA ho gaI, taba dRSTivAda ko bArahaveM aGga ke rUpa meM sthApita kiyA gayA / yadyapi bAraha aGgoM ko par3hane vAle aura caudaha pUrvo ko par3hane vAle-ye bhinna-bhinna ullekha milate haiM, phira bhI yaha nahIM kahA jA sakatA ki caudaha pUrvo ke adhyetA bAraha aGgoM ke adhyetA nahIM the aura bAraha aGgoM ke adhyetA caturdaza-pUrvI nahIM the| gautama svAmI ko 'dvAdazAMgavit' kahA gayA hai| ve caturdaza-pUrvI aura aGgadhara donoM the| yaha kahane kA prakAra-bheda rahA hai ki zrutakevalI ko kahIM 'dvAdazAMgavit' aura kahIM 'caturdaza-pUrvI' kahA gyaa| gyAraha aGga pUrvo se uddhRta yA saMkalita haiM / isalie jo caturdaza-pUrvI hotA hai, vaha svAbhAvika rUpa se hI dvAdazAMgavit hotA hai| bArahaveM aGga meM caudaha pUrva samAviSTa haiM / isalie jo dvAdazAMgavit hotA hai, vaha svabhAvata: hI caturdaza-pUrvI hotA hai| ataH hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki Agama ke prAcIna vargIkaraNa do hI haiM-(1) caudaha pUrva aura (2) gyAraha aGga / dvAdazAMgI kA svataMtra sthAna nahIM hai| yaha pUrvo aura aGgoM kA saMyukta nAma hai| kucha Adhunika vidvAnoM ne pUrvo ko bhagavAn pArzva-kAlIna aura aGgoM ko bhagavAn mahAvIra-kAlIna mAnA hai, para yaha abhimata saMgata nahIM hai / pUrvo aura aGgoM kI paramparA bhagavAn ariSTanemi aura bhagavAn pArzva ke yuga meM bhI rahI hai / aGga alpamedhA vyaktiyoM ke lie race gae, yaha pahale batAyA jA cukA hai| bhagavAn pArzva ke yuga meM saba muniyoM kA pratibhA-stara samAna thA, yaha kaise mAnA jA sakatA hai ? pratibhA kA tAratamya apane-apane yuga meM sadA rahA hai| manovaijJAnika aura vyAvahArika-dRSTi se vicAra karane para bhI hama isI bindu para pahuMcate haiM ki aGgoM kI apekSA bhagavAn pAvaM ke zAsana meM bhI rahI hai| isalie isa abhimata kI puSTi meM koI sAkSya prApta nahIM hai ki bhagavAn pArzva ke yuga meM kevala pUrva hI the, aGga nhiiN| sAmAnya-jJAna se yahI tathya niSpanna hotA hai ki bhagavAna mahAvIra ke zAsana meM pUrvo aura aGgoM kA yuga kI bhAva, bhASA, zailI aura apekSA ke anusAra navInIkaraNa huaa| 'pUrva' pArzva kI paramparA se lie gae aura 'aGga' mahAvIra kI paramparA meM race gae, isa abhimata ke samarthana meM saMbhavataH kalpanA hI pradhAna rahI hai| 3. aGga-praviSTa aura aGga-bAhya bhagavAna mahAvIra ke astitva-kAla meM gautama Adi gaNadharoM ne pUrvo aura aGgoM kI racanA kI, yaha sarva-vizruta hai| kyA 1. samavAyAMga vRtti, patra 101 : prathamaM pUrva tasya sarvapravacanAt 3. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 554 : pUrva kriyamANatvAt / jaivi ya bhUtAvAe, sabvassa baogayassa oyaaro| 2. nandI, malayagirivRtti, patra 240 : anye tu vyAcakSate nijjahaNA tahAvi hu, dummehe pappa itthI y|| pUrva pUrvagatasUtrArthamahana bhASate, gaNadharA api pUrva pUrvagatasUtraM 4. jayadhavalA, prastAvanA pR0 49 / viracayanti, pazcAdAcArAdikam / 5. dekhie bhUmikA kA prAraMbhika aMza / 6. uttarajjhayaNANi, 237 / Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 15 anya muniyoM ne Agama-granthoM kI racanA nahIM kI-yaha prazna sahaja hI uThatA hai| bhagavAn mahAvIra ke caudaha hajAra ziSya the|' unameM sAta sau kevalI the, cAra sau vAdI the| unhoMne granthoM kI racanA nahIM kI, aisA sambhava nahIM lagatA / nandI meM batAyA gayA hai ki bhagavAna mahAvIra ke ziSyoM ne caudaha hajAra prakIrNaka banAe the| ye pUrvo aura aGgoM se atirikta the| usa samaya aGga-praviSTa aura aGga-bAhya aisA vargIkaraNa huA, yaha pramANita karane ke lie koI sAkSya prApta nahIM hai / bhagavAn mahAvIra ke nirvANa ke pazcAt arvAcIna AcAryoM ne grantha race, taba saMbhava hai unheM Agama kI koTi meM rakhane yA na rakhane kI carcA calI aura unake prAmANya aura aprAmANya kA prazna bhI uThA / carcA ke bAda caturdaza-pUrvI aura dasa-pUrvI sthaviroM dvArA racita granthoM ko Agama kI koTi meM rakhane kA nirNaya huA kintu unheM svata: pramANa nahIM mAnA gyaa| unakA prAmANya parataH thaa| ve dvAdazAMgI se aviruddha haiM, isa kasauTI se kasakara unheM Agama kI saMjJA dI gii| unakA parataH prAmANya thA, isIlie unheM aGga-praviSTa kI koTi se bhinna rakhane kI AvazyakatA pratIta hii| isa sthiti ke saMdarbha meM Agama kI aGga-bAhya koTi kA udbhava huaa| jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne aGga-praviSTa aura aGga-bAhya ke bheda-nirUpaNa meM tIna hetu prastuta kie haiM1. jo gaNadhara-kRta hotA hai, 2. jo gaNadhara dvArA prazna kie jAne para tIrthaGkara dvArA pratipAdita hotA hai, 3. jo dhruva-zAzvata satyoM se sambandhita hotA hai, sudIrghakAlIna hotA haivahI zruta aGga-praviSTa hotA hai| isake viparIta (1) jo sthavira-kRta hotA hai, (2) jo prazna pUche binA tIrthaGkara dvArA pratipAdita hotA hai, (3) jo cala hotA hai-tAtkAlika yA sAmayika hotA hai-usa zruta kA nAma aGga-bAhya hai| aGga-praviSTa aura aGga-bAhya meM bheda karane kA mukhya hetu vaktA kA bheda hai| jisa Agama ke vaktA bhagavAna mahAvIra haiM aura jisake saMkalayitA gaNadhara haiM, vaha zruta-puruSa ke mUla aGgoM ke rUpa meM svIkRta hotA hai, isalie use aGga-praviSTa kahA gayA hai| sarvArthasiddhi ke anusAra vaktA tIna prakAra ke hote haiM -(1) tIrthaGkara, (2) zruta-kevalI (caturdaza-pUrvI) aura (3) aaraatiiy| ArAtIya AcAryoM ke dvArA racita Agama hI aGga-bAhya mAne gae haiN| AcArya akalaMka ke zabdoM meM ArAtIya AcArya-kRta Agama aGgapratipAdita artha se pratibimbita hote haiM isIlie ve aGga-bAhya kahalAte haiM / ' aGga-bAhya Agama zruta-puruSa ke pratyaMga yA upAMga sthAnIya 4. aGga dvAdazAMgI meM saMgabhita bAraha AgamoM ko aGga kahA gayA hai| aGga zabda saMskRta aura prAkRta donoM bhASAoM ke sAhitya meM prApta hotA hai / vaidika sAhitya meM vedAdhyayana ke sahAyaka-granthoM ko aGga kahA gayA hai / unakI saMkhyA chaha hai 1. zikSA-zabdoM ke uccAraNa-vidhAna kA pratipAdaka grantha / 2. kalpa-veda-vihita karmoM kA kramapUrvaka vyavasthita pratipAdana karane vAlA zAstra / 3. vyAkaraNa-pada-svarUpa aura padArtha-nizcaya kA nimitta-zAstra / 4. nirukta-padoM kI vyutpatti kA nirUpaNa karane vAlA zAstra / 5. chanda -maMtroccAraNa ke lie svara-vijJAna kA pratipAdaka zAstra / 6. jyotiSa-yajJa-yAga Adi kAryoM ke lie samaya-zuddhi kA pratipAdaka zAstra / vaidika sAhitya meM veda-puruSa kI kalpanA kI gaI hai| usake anusAra zikSA veda kI nAsikA hai, kalpa hAtha, vyAkaraNa mukha, nirukta zrotra, chanda paira aura jyotiSa netra haiM / isIlie ye veda-zarIra ke aGga kahalAte haiN|' pAli-sAhitya meM bhI 'aGga' zabda kA upayoga kiyA gayA hai| eka sthAna meM buddha-vacanoM ko navAMga aura dUsare sthAna meM dvAdazAMga kahA gayA hai| 1. samavAo 14 // 4 // 4. taravArthabhASya, 120 : vaktavizeSAd daividhyam / 2. nandI, sU0 78 : coddasapainnagasahassANi bhagavao 5. sarvArtha siddhi, 120 : trayo vaktAraH-sarvajJastIrthakaraH, vddhmaannss| itaro vA zrutakevalI ArAtIyazceti / 3. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 552: 6. tattvArtharAjavAtika, 120: ArAtIyAcAryakRtAGgArthagaNahara-therakayaM vA, AesA mukka-vAgaraNao vA / pratyAsannarUpamaGgabAhyam / dhuva-cala visesao vA, aMgANaMgesu nANataM // 7. pANinIya zikSA, 41,12 / Jain Education international Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhAdhyama navAMga 1. sutta --bhagavAn buddha ke gadyamaya upadeza / 2. gegya-gadya-padya mizrita aMza / 3. beyyAkaraNa-vyAkhyAparaka grantha / 4. gAthA-padya meM racita grantha / 5. udAna-buddha ke mukha se nikale hue bhAvamaya prIti-udgAra / 6. itivRttaka-choTe-choTe vyAkhyAna jinakA prArambha 'buddha ne aise kahA' se hotA hai| 7. jAtaka-buddha kI pUrva-janma-sambandhI kthaaeN| . 8. anbhutadhamma- adbhuta vastuoM yA yogaja-vibhUtiyoM kA nirUpaNa karane vAle grantha / 9. vedalla-ve upadeza jo praznottara kI zailI meM likhe gae haiN|' dvAdazAMga (1) sUtra, (2) geya, (3) vyAkaraNa, (4) gAthA, (5) udAna, (6) avadAna, (7) itivRttaka, (8) nidAna, (9) vaipulya, (10) jAtaka, (11) upadeza-dharma aura (12) adbhut-dhrm|' jainAgama bAraha aMgoM meM vibhakta haiM-(1) AcAra, (2) sUtrakRta, (3) sthAna, (4) samavAya, (5) bhagavatI, (6) jJAtAdharmakathA, (7) upAsakadazA, (8) antakRddazA, (9) anuttaropapAtika, (10) praznavyAkaraNa, (11) vipAka aura (12) dRSTivAda / 'aGga' zabda kA prayoga bhAratIya darzana kI tInoM pramukha dhArAoM meM huA hai| vaidika aura bauddha sAhitya meM mukhya grantha veda aura piTaka haiM / unake sAtha 'aGga' zabda kA koI yoga nahIM hai / jaina sAhitya meM mukhya granthoM kA vargIkaraNa gaNipiTaka hai / usake sAtha 'aGga' zabda kA yoga huA hai / gaNipiTaka ke bAraha aGga haiM-'duvAlasaMge gnnipiddge|" jaina-paramparA meM zruta-puruSa kI kalpanA bhI prApta hotI hai| AcAra Adi bAraha Agama zruta-puruSa ke aGgasthAnIya haiM / saMbhavataH isIlie unheM bAraha aGga kahA gyaa| isa prakAra dvAdazAMga gaNipiTaka aura zruta-puruSa donoM kA vizeSaNa banatA hai| 5. prathama aGga dvAdazAMgI meM AcArAMga kA pahalA sthAna hai| isa viSaya meM do vicAradhArAeM prApta hotI hai| eka dhArA ke anusAra AcArAMga pahalA aGga sthApanAkrama kI dRSTi se hai, racanA-krama kI dRSTi se vaha bArahavAM aGga hai| dUsarI dhArA ke anusAra racanAkrama aura sthApanA-krama-donoM dRSTiyoM se AcArAMga pahalA aGga hai| AcArya malayagiri tathA abhayadevasUri donoM ne hI ukta donoM vicAradhArAoM kA ullekha kiyA hai| ye dhArAeM unase pahale hI pracalita thiiN| aGga pUrvo se niDha haiM, isa abhimata ke Aloka meM dekhA jAe to yahI dhArA saMgata lagatI hai ki AcArAMga sthApanA-krama kI dRSTi se pahalA aGga hai, kintu racanA-krama kI dRSTi se nahIM / niyuktikAra ne 'AcAra' ko prathama aGga mAnA hai| unake anusAra tIrthaGkara sarva prathama 'AcAra' kA aura phira kramazaH zeSa aGgoM kA pratipAdana karate haiN|' gaNadhara bhI usI krama se aGgoM kI racanA karate haiN|' niyuktikAra ne AcArAMga kI prathamatA kA kAraNa bhI prastuta kiyA hai| unhoMne likhA hai-AcArAMga meM mokSa ke upAya (caraNa-karaNa yA AcAra) kA pratipAdana kiyA gayA hai 1. saddharmapuMDarIka sUtra, pR0 34 / (kha) vahI, malayagiri vRtti, patra 240 : gaNadharAH punaH 2. bauddha saMskRta grantha 'abhisamayAlaMkAra' kI TIkA, pR0 35 : sUtraracanAM vidadhataH AcArAdikrameNa vidadhati sUtraM geyaM vyAkaraNaM, gAthodAnAvadAnakam / sthApayanti vaa| itivRttakaM nidAnaM, vaipulyaM ca sajAtakam / 7.(ka) samavAyAMga vRtti, patra 101 : prathamamaGga sthApanAupadezAdbhutau dharmo, dvAdazAMgamidaM vacaH // madhikRtya, racanApekSayA tu dvAdazamaGgam / 3. samavAo, prakIrNaka samavAya, sUtra 88 / (kha) vahI, patra 121 : gaNadharAH punaH zrutaracanAM vidadhAnA 4. mUlArAdhanA, 41599 vijayodayA : zrutaM puruSaH mukhacaraNA AcArAdikrameNa racayanti sthApayanti ca / dynggsthaaniiytvaadNgshbdenocyte| 8. AcArAMga niyukti, gAthA : 5. samavAo, prakIrNaka samavAya, sUtra 89 : se gaM aMgaTThayAe samvesi AyAro, titthassa pavattaNe paDhamayAe / paDhame aNge| sesAI aMgAI, ekkArasa aannupuvviie| 6. (ka) naMdI, malayagiri vRtti, patra 211: sthApanAmadhikRtya 9. vahI, gAthA 8 vRtti : gaNadharA apyanayavAnupUrvyA sUtratayA prathamamaGgam / granthanti / Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 17 aura yahI pravacana kA sAra hai / isalie dvAdazAMgI meM AcArAMga kA prathama sthAna hai|' isase pratIta hotA hai ki niyuktikAra isa dhArA ke samarthaka rahe haiM ki racanA kI dRSTi se AcArAMga kA prathama sthAna hai| kintu gyAraha aGgoM ko pUrvo se niSUDha mAnA jAe, usa sthiti meM niyukti-sammata dhArA kI saMgati nahIM baitthtii| saMbhava hai, niyuktikAra ne aGgoM ke ni!haNa kI prakriyA kA yaha krama mAnya kiyA ho ki sarva prathama AcArAMga kA ni!haNa aura sthApana hotA hai tathA tatpazcAt sUtrakRta Adi aGgoM kA / isa sambhAvanA ko svIkAra kara lene para donoM dhArAoM kI bAhya dUrI rahane para bhI AMtarika dUrI samApta ho jAtI hai| 6.zrutaskaMdha samavAyAMga meM AcArAMga ke do zrutaskandha batalAe gae haiN| isase yaha pramANita hotA hai ki samavAyAMga meM prApta dvAdazAMgI kA vivaraNa bhI AyAra-cUlA kI racanA kA uttaravartI hai| prArambha meM AcArAMga ke do skandha nahIM the| AcArya bhadrabAhu ne AyAracUlA kI racanA kI, usake pazcAt do skandhoM kI vyavasthA kI gii| mUlabhUta prathama aMga kA nAma AcArAMga athavA 'brahmacaryAdhyayana' hai| samavAyAMga meM isake adhyayanoM ko 'nava brahmacarya' kahA gayA hai|' AcArAMga niyukti meM ise 'nava brahmacaryAdhyayanAtmaka' kahA gayA hai|" dvitIya zrutaskandha ke do nAma haiM --AyAragga (AcArAgra) aura AyAra-cUlA (AcAra-cUlA) / niyuktikAra ne AcArAMga ke dasa paryAyavAcI nAma batalAe haiM1. AyAra-yaha AcaraNIya kA pratipAdaka hai, isalie AcAra hai| 2. AcAla-yaha niviDa baMdhana ko AcAlita karatA hai, isalie AcAla hai| 3. AgAla - yaha cetanA ko sama dharAtala meM avasthita karatA hai, isalie AgAla hai| 4. Agara-yaha Atmika-zuddhi ke ratnoM kA utpAdaka hai, isalie Agara hai| 5. AsAsa-yaha saMtrasta cetanA ko AzvAsana dene meM kSama hai, isalie AzvAsa hai| 6. Ayarisa - isameM 'iti-karttavyatA' dekhI jA sakatI hai, isalie yaha Adarza hai| 7. aMga-yaha antastala meM sthita ahiMsA Adi ko vyakta karatA hai, isalie aGga hai| 8. AINNa-isameM AcIrNa-dharma kA bhI pratipAdana hai, isalie yaha AcIrNa hai| 9. AjAi --- isase jJAna Adi AcAroM kI prasUti hotI hai, isalie AjAti hai / 10. Amokkha-yaha baMdhana-mukti kA sAdhana hai, isalie AmokSa hai| 7. mukhya-vibhAga AcArAMga ke nau adhyayana haiM / samavAyAMga' aura AcArAMga niyukti meM ina adhyayanoM ke jo nAma prApta hote haiM, unameM thoDA bheda haisamavAyAMga AcArAMga niyukti satthapariNNA satthapariNNA logavijaya logavijaya sIosaNijja soosaNijja sammatta sammatta AvaMtI logasAra dhuta dhuya vimohAyaNa uvahANasuya mahapariNA 1. AcArAMga niyukti, gAthA 9: AyAro aMgANaM, paDhama aMga duvAlasahaMpi / ittha ya mokkho vAo, esa ya sAro pavayaNassa / / 2. samavAo, prakIrNaka samavAya, sUtra 89 : do suyakkhaMdhA / 3. vahI, 9 / 3: Nava baMbhacerA pnnnnttaa| 4. AcArAMga niyukti, gAyA 11 Nava bNbhcermho| mahApariNNA vimokkha uvahANasuya 5. AcArAMga niyukti, gAthA 7: AyAro AcAlo, AgAlo Agaro ya aasaaso| Ayariso aMgati ya, AINNA''jAi aamokkhaa| 6. samavAo, 9 / 3 / 7. AcArAMga niyukti, gAthA 31-32 / Jain Education international Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 AcArAMgabhASyam inameM nAma-bheda aura krama-bheda donoM haiM / pAMcaveM adhyayana kA mUla nAma 'logasAra' hI hai| AvaMtI nAma Adi-pada ke kAraNa huA hai / anuyogadvAra meM yaha udAharaNa rUpa meM ullikhita hai| niyuktikAra ne bhI AvaMtI ko AdAna-pada nAma aura lokasAra ko gauNa nAma mAnA hai| 8. avAntara-vibhAga samavAyAMga meM AcArAMga ke 85 uddezana-kAla batalAe gae haiN| yaha donoM zrutaskaMdhoM kI saMyukta saMkhyA hai| eka adhyayana kA uddezana-kAla eka hotA hai, vaise hI eka uddezaka kA bhI uddezana-kAla eka hI hotA hai| uddezaka adhyayana kA avAntara-vibhAga hotA hai| AcAra ke uddezakoM kI saMkhyA isa prakAra haiadhyayana uddezaka adhyayana uddezaka 9. pada-parimANa aura vartamAna AkAra AcArAMga niyukti ke anusAra AcArAMga kI pada-saMkhyA aTThAraha hajAra hai| samavAyAMga tathA nandI meM AcArAMga ke do zrutaskaMdha batalA kara phira aTThAraha hajAra padoM kI saMkhyA batalAI gaI hai / kintu yaha pada-saMkhyA nava brahmacarya adhyayanoM kI hai / niyuktikAra ne isakA spaSTa ullekha kiyA hai| abhayadeva sUri ne samavAyAMga ke saMzliSTa pATha kA vizleSaNa kiyA hai| unhoMne likhA hai-'do zrutaskandha haiM, yaha AcAracUlA sahita AcAra kA pratipAdana hai| usake aTThAraha hajAra pada haiM / yaha pada-parimANa kevala nava brahmacaryAdhyayanAtmaka AcAra kA hai| samprati upalabdha AcArAMga meM aTThAraha hajAra pada prApta nahIM haiM / paramparA se aisA mAnA jAtA hai ki racanA-kAla meM AcArAMga kA pada-parimANa itanA thA, kintu kAla-krama se usake grantha-bhAga kA viccheda ho gayA, isalie vartamAna meM pada-parimANa bhI kama ho gayA hai / digambara paramparA ke anusAra nakSatrAcArya, jayapAla, pANDusvAmI, dhruvasena aura kaMsAcArya--ye pAMca AcArya ekAdazAMgadhara aura caudaha pUrvo ke eka deza ke dhAraka hue haiN| samudra, yazobhadra, yazobAhu aura lohArya-ye cAra AcArya AcArAMga ke dhAraka tathA zeSa aMgoM aura pUrvo ke eka deza ke dhAraka hue haiN| inake pazcAt arthAt vIra-nirvANa 683 ke pazcAt AcArAMgadhara kA viccheda ho gayA / phalataH AcArAMga kA viccheda ho gyaa| AcArAMga kA viccheda mAna lene para bhI isa tathya kI svIkRti kI gaI hai ki uttaravartI AcArya sabhI aMgoM aura pUrvo ke eka deza (avaziSTa-bhAga) ke dhAraka hue haiN| ___zvetAmbara paramparA meM bhI viSNu muni ke dehAvasAna ke sAtha AcArAMga kA viccheda mAnA gayA hai|' titthogAlI meM bhI Agama-viccheda kI carcA prApta hai| usake anusAra AcArAMga kA viccheda vIra-nirvANa 1300 (I0773) meM batAyA gayA hai| ina paramparAoM se itanA hI sArAMza prApta kiyA jA sakatA hai ki AcArAMga nirmANa-kAla meM jitanA thA, utanA Aja nahIM hai tathA vaha sarvathA vicchinna bhI nahIM hai| usakA kucha viccheda AcArAMgadhara AcAryoM ke abhAva meM huA hai tathA kucha viccheda vismRtivaza va pratiyoM ke prAmANika saMskaraNoM ke naSTa hone se bhI huA hai| itanA sunizcita hai ki zIlAMkasUri (vi0 8vIM zatI) ko AcArAMga kA jo aMza prApta thA, usakA viccheda nahIM huA hai| ata: titthogAlI kA vivaraNa prAmANika nahIM lgtaa| 1. anuyogadvAra, sU0 130 : (vRtti patra 130) : se ki 5. samavAyAMga vRtti, patra 101 : yad dvau zrutaskandhAvityAdi te AyANapaeNaM ? (dhammo maMgalaM, cUliyA) aavNtii| tadAcArasya pramANaM bhaNitaM, yat punaraSTAdaza padasahasrANi tatra AvaMtItyAcArasya paMcamAdhyayanaM, tatra hAdAveva tannavabrahmacaryAdhyayanAtmakasya prathamazrutaskandhasya pramANam / 'AvantI keyAvantI'tyAlApako vidyata ityAdAnapadenatannAma / 6. dhavalA (SaTkhaNDAgama) bhAga 4, pR0 66 / 2. AcArAMga niyukti, gAthA 238 : AyANapaeNAvaMti, 7. vahI, bhAga 1, pR0 67 : tado savvesimaMgaM pumvANa megagoNNanAmeNa logasArutti / beso Airiya-paraMparAe AgacchamANo dharaseNAiriyaM sNptto| 8. abhidhAna rAjendra, bhAga 2, pR0 346 / 3. samavAo, prakIrNaka samavAya, sU0 89 / 9. vyavahArabhASya 31704 : 4. AcArAMga niyukti, gAthA 11 : titthogAlI etthaM vattavvA hoi ANupuvvIe / NavabaMbhaceramaio, aTThArasapayasahassio veo| je tassa u aMgassa, vucchedo jahi vinnivittttho|| Jain Education international Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhUmikA 16 AcArAMga kA 'mahAparijJA' adhyayana vicchinna ho cukA hai-yaha zvetAmbara AcAryoM kA abhimata hai| usa adhyayana kA viccheda vajrasvAmI (vi. pahalI zatAbdI) ke pazcAt tathA zIlAMkasUri (vi0 AThavIM zatAbdI) se pUrva huA hai| vajrasvAmI ne mahAparijJA adhyayana se gaganagAminI-vidyA uddhRta kI thii| isase spaSTa hai ki unake samaya meM vaha adhyayana prApta thaa| zIlAMkasari ne usake viccheda hone kA ullekha kiyA hai|' niyuktikAra ne mahAparijJA adhyayana ke viSaya kA ullekha kiyA hai tathA usakI niyukti bhI kI hai| isase lagatA hai ki cacita adhyayana unake sAmane thaa| cUNikAra ke sAmane bhI mahAparijJA adhyayana rahA hai| unhoMne vRttikAra zIlAMkasUri kI taraha isake viccheda hone kA ullekha nahIM kiyA hai| unhoMne carcita adhyayana ke asamanujJAta hone kA ullekha kiyA hai| yaha adhyayana asamanujJAta kyoM aura kaba huA, isakI cUrNikAra ne koI carcA nahIM kI hai| eka anuzruti yaha hai ki 'mahAparijJA' adhyayana meM aneka maMtra aura vidyAoM kA varNana thaa| kAla-labdhi ke saMdarbha meM use par3hAne kA pariNAma acchA nahIM lagA / isalie tAtkAlika AcAryoM ne use asamanujJAta ThaharA diyA-usakA par3hanA-par3hAnA niSiddha kara diyaa| kintu niryaktikAra ke saMdarbha meM hama isa viSaya para vicAra karate haiM to ukta anuzruti kA usase samarthana nahIM hotA / niyuktikAra ke anusAra AcAra-calA ke sAta adhyayana (saptakaka) mahAparijJA ke sAta uddezakoM se niyUMr3ha kie gae haiN| isa ullekha ke AdhAra para sahaja hI anumAna kiyA jA sakatA hai ki jo viSaya mahAparijJA se uddhRta sAta adhyayanoM (saptakakoM) meM hai, vahI viSaya mahAparijJA adhyayana meM rahA hai| aisI saMbhAvanA bhI kI jA sakatI hai ki mahAparijJA se uddhRta sAta adhyayanoM ke pracalana ke bAda usakI AvazyakatA na rahI ho, phalataH vaha asamanujJAta ho gayA ho aura kramazaH vicchinna ho gayA ho / abhI taka hameM anuzruti aura anumAna ke atirikta prastuta adhyayana ke viccheda kA puSTa pramANa prApta nahIM hai| 10. viSaya-vastu samavAyAMga aura nandI meM AcArAMga kA vivaraNa prastuta kiyA gayA hai / usake anusAra prastuta sUtra AcAra, gocara, vinaya, vainayika (vinaya-phala), sthAna (utthitAsana, niSaNNAsana aura zayitAsana,) gamana, caMkramaNa, bhojana Adi kI mAtrA, svAdhyAya Adi meM yoga-niyaMjana, bhASA, samiti, gupti, zayyA, upadhi, bhakta-pAna, udgama-utthAna, eSaNA Adi kI vizuddhi, zuddhAzuddha-grahaNa kA viveka, vrata, niyama, tapa, upadhAna Adi kA pratipAdaka hai| AcArya umAsvAti ne AcArAMga ke pratyeka adhyayana kA viSaya saMkSepa meM pratipAdita kiyA hai| vaha kramaza: isa prakAra hai1. SaDjIvakAya yatanA 6. karmoM ko kSINa karane kA upAya 2. laukika saMtAna kA gaurava-tyAga 7. vaiyAvRttya kA udyoga 3. zIta-USNa Adi parISahoM para vijaya 8. tapasyA kI vidhi 4. aprakampanIya-samyaktva 9. strI-saMga-tyAga 5. saMsAra se udvega niyuktikAra ne nava brahmacarya adhyayanoM ke viSaya isa prakAra batalAe haiM1. satthapariNA jIva sNym| 2. logavijaya baMdha aura mukti kA prabodha / 3. sIosaNijja sukh-duHkh-titikssaa| 1. (ka) Avazyakaniyukti, gAthA 679, malayagiri vRtti, patra 3. AcArAMga niyukti, gAthA 34 / 390 4. vahI, gAthA 252-258 / dekheM-AcArAMga vRtti, jeNuddhariyA vijjA, AgAsagamA mhaaprinnaao| dvitIya zrutaskandha kA aMtima patra / vaMdAmi ajjavairaM, apacchimo jo suyadharANaM // 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 244 : mahApariNNA Na paDhijjA (kha) prabhAvaka carita, vajraprabandha, zloka 148 : ___ asmnnunnnnaayaa| mahAparijJAdhyayanAda, AcArAMgAntarasthitAt / 6. AcArAMga niyukti, gAthA 290 : zrI vajraNoddhRtA didyA, tadA gaganagAminI // sattikkagANi sattavi nijjUDhAI mhaaprinnaao| 2. AcArAMga vRtti, patra 235 : adhunA saptamAdhyayanasya 7. (ka) samavAo, prakIrNaka samavAya, sU089 / mahAparijJAkhyasyAvasaraH, tacca vyavacchinnamitikRtvA'ti (kha) naMdI, sU0 80 / laMdhyASTamasya sambandho vAcyaH / 8. prazamarati prakaraNa, 114-117 / Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 4. sammatta samyak-dRSTikoNa / 5. logasAra asAra kA parityAga aura loka meM sArabhUta ratnatrayI kI ArAdhanA / 6. dhuya anaaskti| 7. mahApariNA moha se utpanna parISahoM aura upasagoM kA samyak sahana / 8. vimokkha niryANa (aMtakriyA) kI smyk-saadhnaa| 9. uvahANasuya bhagavAn mahAvIra dvArA Acarita AcAra kA pratipAdana / ' AcArya akalaGga ke anusAra AcArAMga kA samagra viSaya caryA-vidhAna' tathA aparAjita sUri ke anusAra ratnatrayI ke AcaraNa kA pratipAdana hai|' jaina paramparA meM 'AcAra' zabda vyApaka artha meM vyavahRta hotA hai / AcArAMga kI vyAkhyA ke prasaMga meM AcAra ke pAMca prakAra batalAe gae haiM-(1) jJAnAcAra, (2) darzanAcAra, (3) caritrAcAra, (4) tapAcAra aura (5) vIryAcAra / prastuta Agama meM ina pAMcoM AcAroM kA nirUpaNa hai| dArzanika-tathya sattva-darzana kI dRSTi se AcArAMga eka mahattvapUrNa Agama hai| AcArya siddhasena ne jaina darzana ke mUlabhUta chaha satya ginAe (1) AtmA hai| (4) bhoktA hai| (2) vaha avinAzI hai| (5) nirvANa hai| (3) kartA hai| (6) nirvANa ke upAya haiM / inakA AcArAMga meM pUrNa vistAra milatA hai| 'AtmA hai'-yaha pahalA satya hai| AcArAMga kA prArambha isI satya kI vyAkhyA se huA hai / isI vyAkhyA ke sAtha AtmA ke avinAzitva kA ullekha huA hai / 'puruSa tU hI terA mitra hai" 'yaha zalya tU ne hI kiyA hai"-ye vAkya AtmA ke kartRtva ke udbodhaka haiN| isameM 'anusaMvedana' kA prayoga huA hai| yaha kriyA kI pratikriyA (bhoktRtva) kA sUcaka hai| AcArAMga meM nirvANa ko 'ananya-parama' kahA gayA hai / vahAM saba upAdhiyAM samApta ho jAtI haiM, isalie usase anya koI parama nahIM hai| nirvANa ke upAyabhUta samyag-darzana, samyag-jJAna aura samyag-cAritra kA sthAna-sthAna para pratipAdana huA hai| ina dRSTiyoM se AcArAMga ko jaina darzana kA AdhArabhUta grantha kahA jA sakatA hai| zraddhA aura svataMtra-dRSTi AcArAMga zraddhA kA samudra hai| 'saDDhI ANAe mehAvI", 'ANAe mAmagaM dhamma" Adi vAkyoM meM apane ArAdhya ke prati AtmArpaNa kI bhAvanA prasphuTita hotI hai / AcArAMga meM zraddhA ke svataMtra-dRSTikoNa kA sthAna asurakSita nahIM hai| satya kI upalabdhi ke tIna sAdhana batalAe gae haiM sahasammati, paravyAkaraNa aura zrutAnuzruta / " ina tIna sAdhanoM meM pahalA sAdhana hai-svasmRti-apanI buddhi ke dvArA satya kA avabodha karanA / 'maima pAsa"-isa zabda 1. AcArAMga niyukti, gAthA 33-34 : 5. sammati prakaraNa, 3355 : jiasaMjamo a logo jaha bajjhai jaha ya taM pajahiyavvaM / atthi aviNAsa-dhammI, karei veei atthi nivvANaM / suhadukkhatitikkhAviya sammattaM logasAro y|| atthi ya mokkhovAo, cha sammattassa tthaannaaii|| nissaMgayA ya chaThe mohasamutthA parIsahuvasaggA / 6. AyAro, 12 nijjANaM aTThamae navame ya jiNeNa evaMti // 7. vahI, 1 / 4 / 2. tattvArtharAjavArtika, 120 : AcAre caryAvidhAnaM 8. vahI, 3162 : purisA ! tumameva tuma mittaM / zuddhayaSTakapaMcasamititriguptivikalpaM kathyate / 9. vahI, 2187: tumaM ceva taM sallamAhaTTa / 3. mUlArAdhanA, AzvAsa 2, zloka 130, vijayodayA : 10. vahI, 21033 ratnatrayAcaraNanirUpaNaparatayA prathamamaMgamAcAraM zabde- 11. vahI, 3157 / nocyte| 12. vahI, 380 / 4. samavAbho, prakIrNaka samavAya, sUtra 89 : se samAsao 13. vahI, 6 / 48 / paMcavihe paNNate, taM jahA-NANAyAre dasaNAyAre carittAyAre 14. vahI, 13 : saha-sammaiyAe, para-vAgaraNeNaM, aNNesi vA tavAyAre viiriyaayaare| ____ aMtie soccaa| 15. vahI, 3 / 12 / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 bhUmikA kA prayoga bhI dRSTi kI svataMtratA ko avakAza detA hai / vRttikAra ne isakA artha kiyA hai 'na kevalaM ahameva kathayAmi tvameva pazya'kevala maiM hI nahIM kahatA hUM, tU svayaM bhI dekha / isa prakAra AcArAMga meM zraddhA aura svataMtra-dRSTi kA sundara saMgama huA hai| kevala zraddhA aura kevala svataMtra-dRSTi-ye donoM atiyAM haiN| inase acche pariNAma kI upalabdhi nahIM ho sktii| zraddhA aura svataMtra-daSTi kA samanvaya hI satya-saMdhAna kA samucita mArga hai| kaSopala AcArAMga sabase prAcIna sUtra hai, isalie yaha uttaravartI sUtroM ke lie 'kaSopala' ke samAna hai| isameM varNita AcAra mUlabhUta hai| vaha bhagavAn mahAvIra ke maulika AcAra ke sarvAdhika nikaTa hai| uttaravartI sUtroM meM varNita AcAra usakA parivardhana yA vikAsa hai| AcArAMga-cUlA meM bhI AcAra kA parivardhana yA vikAsa huA hai / jo tathya mUla AcArAMga meM nahIM haiM, ve AcAra-cUlA meM prApta hote haiM, taba sahaja hI prazna khar3A hotA hai ki unakA AdhAra kyA hai ? do zatAbdI se pUrvavartI sAhitya meM jo tathya nahIM haiM, ve do zatAbdI bAda likhe gae sAhitya meM kahAM se Ae? isakA samAdhAna dene ke lie hamAre pAsa paryApta sAdhana nahIM haiM, phira bhI isa viSaya meM itanA kahA jA sakatA hai ki sAmayika paristhitiyoM ko dhyAna meM rakha kara vartamAna AcAryoM ne utsarga aura apavAda ke siddhAnta kI sthApanA aura usake AdhAra para vidhi-vidhAnoM kA nirmANa kiyA thaa| AcAra-cUlA usI zRGkhalA kI prathama kar3I hai| jaina-AcAra kI samIkSA karate samaya isa tathya kI vismRti nahIM honI cAhie ki AcArAMga meM varNita AcAra maulika hai aura mahAvIra-kAlIna hai tathA jo AcAra AcArAMga meM vaNita nahIM hai, vaha uttaravartI hai tathA usakI prArambha-tithi anveSaNIya hai| samasAmayika vicAra AcArAMga meM vaidika, aupaniSadika aura bauddha vicAradhArAoM ke saMdarbha meM aneka tathyoM kA pratipAdana huA hai / vaidikasAdhanA ko hama araNya-sAdhanA kaha sakate haiN| vaidika-dhAraNA ke anusAra dharma kI sAdhanA ke lie manuSya ko araNya me rahanA Avazyaka hai| vaidika RSi tattvacintA ke lie bhI araNya me rahate the| AraNyaka-sAhitya usI araNyavAsa kI niSpatti hai| bhagavAna mahAvIra ne araNyavAsa kI anivAryatA mAnya nahIM kii| unhoMne kahA-'sAdhanA gAMva meM bhI ho sakatI hai aura araNya meM bhI ho sakatI hai|" 'dharma kA upadeza jaise bar3e logoM ko diyA jA sakatA hai, vaise hI choTe logoM ko diyA jA sakatA hai|" ucca-varga ko hI dharma sunane kA adhikAra hai, zudra ko dharma sunane kA adhikAra nahIM hai, isa siddhAnta ke prativAda meM hI bhagavAn mahAvIra ne ukta vicAra kA pratipAdana kiyA thaa| na koI vyakti hIna hai aura na koI vyakti ucca hai"-isa vicAra kA pratipAdana jAtivAda ke viruddha kiyA gayA thaa| isa prakAra upaniSad, gItA aura bauddha-sAhitya ke saMdarbha meM AcArAMga kA tulanAtmaka adhyayana karane para vicAradhArA ke aneka maulika srota hameM prApta ho sakate haiM / 11. racanAkAra aura racanA-kAla paramparA se yaha jAnA jAtA hai ki AcArAMga kI racanA gaNadhara sudharmA svAmI ne kI aura tIrtha-pravartana ke samaya meM hI kii| aitihAsika tathA bhASAzAstrIya dRSTi se vicAra karane para bhI aisA pratIta hotA hai ki AcArAMga upalabdha AgamoM meM sabase prAcIna hai| isakI racanA-zailI anya AgamoM se bhinna hai / DaoN. harmana jekobI ne isakI tulanA brAhmaNa sUtroM kI zailI se kI hai| unake anusAra brAhmaNa sUtroM ke vAkya paraspara sambandhita haiM, kintu AcArAMga ke vAkya paraspara sambandhita nahIM haiN| unhoMne likhA hai'AcArAMga ke vAkya usa samaya ke prasiddha dhArmika granthoM se uddhRta kie gae haiM, aisA lagatA hai| merA yaha anumAna gadya ke madhya Ane vAle padyoM yA padoM ke sandarbha meM pUrNa satya hai| kyoMki una padyoM yA padoM kI sUtrakRtAMga, uttarAdhyayana tathA dazavakAlika ke padoM se tulanA hotI hai|" 1. AyAro, 8.14 : gAme va aduvA raNNe,"dhammamAyANaha 4. The Sacred Books of the East, Vol. XXII, paveditaM mAhaNeNa miimyaa| Introduction, Page 48 : They do not read like 2. vahI, 2 / 174: a logical discussion, but like a Sermon made jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa katthaI / up by quotations from some then well-known jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa ktthi| sacred books. In fact the fragments of verses 3. vahI, 2049 : No hoNe, No airitte / and whole verses which are liberally inter Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AcArAMgabhASyama DaoN. jekobI kA abhimata nirAdhAra nahIM hai| dvAdazAMgI pUrvo se nirmUDha hai tathA dazavakAlika kA nirvRhaNa bhI pUrvo se kiyA gayA hai| isalie bahuta sambhava hai ki ina sabake samAna padoM kA ni!haNa-sthala eka ho| AcArAMga meM vAkya paraspara sambandhita nahIM haiM, isa abhimata meM AMzika saccAI bhI hai aura vaha isalie hai ki vartamAna meM AcArAMga kA khaNDita rUpa prApta hai| akhaNDa rUpa meM jo sambandha-zRMkhalA prApta ho sakatI hai, vaha khaNDita rUpa meM nahIM ho sktii| ___ isakA tIsarA kAraNa vyAkhyA-paddhati kA bheda bhI hai| Agama-sAhitya ke vyAkhyAna kI do paddhatiyAM haiM-chinnacchedanayika aura acchinncchednyik| prathama paddhati ke anusAra pratyeka vAkya tathA zloka apane ApameM paripUrNa hotA hai| pUrva yA agrima vAkya tathA zloka se usakI sambandha-yojanA nahIM kI jaatii| dvitIya paddhati ke anusAra pratyeka vAkya tathA zloka kI pUrva yA agrima vAkya tathA zloka ke sAtha sambandha-yojanA kI jAtI hai| AcArAMga kI vyAkhyA chinnacchedanayika paddhati se karane para vAkyoM kI visambaddhatA pratIta hotI hai| yadi acchinnacchedanayika paddhati se usakI vyAkhyA kI jAe to usameM sarvatra visambaddhatA pratIta nahIM hogii| 12. AcArAMga kA mahattva AcArAMga AcAra kA pratipAdaka sUtra hai, isalie yaha saba aMgoM kA sAra mAnA gayA hai| niyuktikAra ne niyukti gAthA 16 meM svayaM jijJAsA kI --'aMgANaM ki sAro ?' aMgoM kA sAra kyA hai ? isake uttara kI bhASA meM unhoMne likhA hai -'aayaaro|' arthAt aMgoM kA sAra AcAra hai| AcArAMga meM mokSa kA upAya batAyA gayA hai, isalie yaha samUce pravacana kA sAra hai|' AcArAMga ke adhyayana se zramaNa-dharma jJAta hotA hai, isalie AcAradhara pahalA gaNisthAna (AcArya hone kA prathama kAraNa) kahalAtA hai| AcArAMga muni-jIvana kA AdhArabhUta Agama hai, isalie isakA adhyayana sarvaprathama kiyA jAtA thaa| nau brahmacarya adhyayanoM kA vAcana kie binA uttama yA Upara ke AgamoM kA vAcana karane para cAturmAsika prAyazcitta kA vidhAna kiyA gayA hai|' AcArAMga par3hane ke bAda hI dharmAnuyoga, gaNitAnuyoga aura dravyAnuyoga par3he jAte the| nava dIkSita muni kI upasthApanA AcArAMga ke zastra-parijJA adhyayana dvArA kI jAtI thii| vaha piNDakalpI (bhikSA lAne yogya) bhI AcArAMga ke adhyayana se hotA thaa| AcArAMga kA adhyayana kie binA sUtrakRta Adi aMgoM kA adhyayana vihita nahIM thaa|' ukta uddharaNoM se AcArAMga kA mahattvakhyApana hotA hai| 13. racanA-zailI sUtrakRtAMga cUNi meM sUtra-racanA kI cAra zailiyoM kA nirdeza milatA hai --(1) gadya , (2) padya , (3) kathya aura (4) geya / ' spersed in the prose texts go far to prove the correctness of my conjecture; for many of these 'disjecta membra' are very similar to verses or Padas of verses occuring in the Sutrakritanga, Uttaradhyayana and Dasavai kalika Sutras. 1. AcArAMga niyukti, gAthA 9 / 2. vahI, gAthA 10: AyArammi ahIe, jaM nAo hoi samaNadhammo u / tamhA AyAradharo, bhaNNai paDhamaM gaNiDhANaM // 3. nizItha, 1941 : je bhikkhu Nava baMbhacerAiM avAetA uttama suyaM vAei, vAeMtaM vA saatijjti|| 4. nizItha caNi nizItha sUtra, caturtha vibhAga), pR0 253 : ahavA-baMbhacerAdI AyAraM avAettA dhammANuo isi bhAsiyAdi vAeti, ahavA-sUrapaNNattiyAi gaNiyANuogaM vAeti, ahavA-diTThivAtaM daviyANuogaM vAeti, ahavAjadA caraNANuogo vAtitto tadA dhammANuyogaM avAettA gaNiyANuyogaM vAeti, evaM ukkamo cAraNiyAe savvo vi bhaasiymvo| 5. vyavahArabhASya, 3 / 174-175 / 6. nizItha cUNi (nizItha sUtra, caturya vibhAga), pR0 252 : aMgaM jahA AyAro taM avAettA suyagaDaMgaM bAeti / 7. sUtrakRtAMga cUNi, pR07 : taM cauvvidhaM, taMjahA-gadyaM padyaM kathyaM geyaM / gadyaM-cUNigraMthaH brahmacaryAdi, padyaM gAthAsolasagAdi, kathanIyaM kathyaM jahA uttarajjhayaNANi isibhAsitANi NAyANi ya, geyaM NAma sarasaMcAreNa jadhA kAvilijje 'adhuve asAsayaMmi saMsAraMmi dukkhpuraae|' Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 bhUmikA (1) gadya-cUNi grantha, jaise-brahmacarya adhyayana / (2) padya-jaise-gAthASoDazaka (sUtrakRtAMga ke prathama zrutaskaMdha kA 16 vAM adhyyn)| (3) kathya-kathanIya, jaise-uttarAdhyayana RSibhASita, jJAtA / (4) geya-svarayukta, jaise- kApilIya (uttarAdhyayana kA 8 vAM adhyayana) / dazavakAlika niyukti meM grathita aura prakIrNaka --- ina do zailiyoM kI carcA milatI hai| grathita zailI kA artha hai 'racanAzailI' aura prakIrNaka kA artha hai 'kthaashailii'|' athita zailI ke cAra prakAra batalAe gae haiM-(1) gadya , (2) padya , (3) geya aura (4) caurNa / dazarzakAlika niyukti meM jo prakIrNaka hai, vahI sUtrakRtAMga cUNi meM kathya hai| sUtrakRtAMga cUNi meM brahmacaryAdhyayana (prathama AcArAMga) ko gadya kI koTi meM rakhA hai aura use cUNi graMtha mAnA hai| kintu dazavakAlika cUNi meM brahmacaryAdhyayana ko caurNa pada mAnA hai| haribhadra kA yahI abhimata hai|' AcArAMga kI racanA gadya-zailI kI nahIM hai, isalie dazavakAlika cUNi kA abhimata saMgata lagatA hai| niyuktikAra ne caurNa-pada kI vyAkhyA isa prakAra kI hai-'jo artha-bahula, mahArtha, hetu, nipAta aura upasarga se gaMbhIra, bahupAda, avyavacchinna (virAma rahita), gama aura naya se vizuddha hotA hai, vaha caurNapada hai| caurNa kI paribhASA meM AyA huA 'bahupAda' zabda yahAM bahuta mahattvapUrNa hai| jisa racanA meM koI pAda nahIM hotA vaha gadya aura jisameM gadya bhAga ke sAtha-sAtha bahutapAda (caraNa) hote haiM, vaha caurNa hai / saMkSepa meM gadya ko 'apAda' aura caurNa ko 'bahupAda' kahA jA sakatA hai| AcArAMga meM saikar3oM pAda haiM, isalie vaha caurNazailI kI racanA hai| yaha Azcarya kI bAta hai ki samavAyAMga tathA nandI meM AcArAMga ke saMkhyeya veSTakoM aura saMkhyeya zlokoM kA ullekha hai tathA ghUNi aura vRtti sAhitya meM ise caurNapada kI koTi meM rakhA gayA hai, phira bhI isake prakIrNa pAdoM kI ora jaina vidvAnoM ne dhyAna nahIM diyA / AcArAMga meM gadya bhAga ke sAtha-sAtha vipula mAtrA meM padya bhAga haiM-isa rahasya ke udghATana kA zreya DaoN0 zubriga ko hai| unhoMne sva-saMpAdita AcArAMga meM padya bhAga kA pRthak aMkana kiyA hai| prastuta grantha meM padyAMzoM tathA padyoM kA pRthak pariziSTa diyA gayA hai| AcArAMga ke 8 veM adhyayana ke 7 veM uddezaka taka kI racanA caurNazailI meM hai aura 8 vAM uddezaka tathA 9 vAM adhyayana padyAtmaka hai / AcAracUlA ke 15 adhyayana mukhyatayA gadyAtmaka haiM, kahIM-kahIM pada yA saMgraha-gAthAeM prApta haiN| 16 vAM adhyayana padyAtmaka hai| 14. vyAkhyA-grantha AcArAMga ke upalabdha vyAkhyA granthoM meM sarvAdhika prAcIna niyukti hai| isake kartA dvitIya bhadrabAhu (vi0 pAMcavIM-chaTThI zatAbdI) haiN| dUsarA sthAna cuNi kA hai| niyukti padyamaya hai aura cUNi gadyamaya / paramparA se isake kartA jinadAsa mahattara mAne jAte haiN| kintu aitihAsika zodha ke AdhAra para isakI puSTi nahIM huI hai / aMga zabda kA nikSepa karate hue cUNikAra ne dravya-aMga kI vyAkhyA ke lie cauraMgijja (uttarAdhyayana kA tRtIya adhyayana) kI bhAMti-aisA ullekha kiyA hai| isa vAkyAMza se uttarAdhyayana aura AcArAMga kI cUNi ke eka kartA hone kI kalpanA kI jA sakatI hai| yadi AcArAMga aura uttarAdhyayana ke cUrNikAra eka hoM to unakA paricaya 1. dazavakAlika niyukti, gAthA 169 : jahA baMbhacerANi / nomAugaMpi duvihaM, gahiyaM ca painnayaM ca boddhavvaM / 5. dazavakAlika hAribhadrIya TIkA, patra88 : caurNa padaM brahmagahiyaM cauppayAraM, painnagaM hoi gavihaM / caryAdhyayanapada vat / 2. dazavakAlika hAribhadrIya vRtti, patra 87 : prathitaM racitaM 6. dazavaikAlika niyukti, gAthA 174 : baddhamityanantaram, ato'nyatprakIrNaka-prakIrNakakatho attha bahulaM mahatthaM, heunivAovasaragagaMbhIraM / pyogijnyaanpdmityrthH| bahupAyamavocchinnaM, gamaNayasuddhaM ca cuNNapayaM // 3. dazavakAlika niyukti, gAthA 170 : 7. samavAo, prakIrNaka samavAya, sUtra 89 / gajja pajjaM geyaM, cuNNaM ca caunvihaM tu gahiyapayaM / 8. naMdI, sUtra 80 : saMkhejjA veDhA, saMkhejjA silogaa| tisamuTThANaM savvaM, ii beMti salakkhaNA kinno| 9. dekheM-pariziSTa 2, pRSTha 457-467 / 4. dazavakAlika cUNi, pR0 78 : idANi cuNNapadaM maNNai, 10. AcArAMga cUNi, pR0 4 : davvaMgaM jahA cauraMgijje / Jain Education international Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AcArAMgabhASyam uttarAdhyayana cUNi ke anusAra 'gopAlika mahattara ziSya' ke rUpa meM milatA hai|' AcArAMga kA tIsarA vyAkhyA-grantha 'TokA' hai| cUrNi aura vRtti-ye donoM niyukti ke AdhAra para calate haiN| niyukti kA zabda-zarIra saMkSipta hai, kintu dizA-sUcana aura aitihAsika dRSTi se vaha sarvAdhika mahattvapUrNa hai| cUrNi kA zabda-zarIra TIkA kI apekSA saMkSipta hai, kintu arthAbhivyakti aura aitihAsika dRSTi se bahuta mUlyavAn hai / TIkA kA zabda-zarIra upalabdha vyAkhyA-graMthoM se sabase bar3A hai / isake kartA zIlAGkasUri haiM / unhoMne apanA dUsarA nAma 'tattvAditya' batalAyA hai| AcArAMga kI puSpikA ke anusAra unhoMne AcArAMga (prathama zrutaskandha) kI TIkA gupta samvat 772, bhAdra zuklA paMcamI ke dina 'gambhUtA' (uttara gujarAta meM pATaNa kA pArzvavatIM 'gAMbhU' nAmaka gAMva) meM pUrNa kI thii| zIlAGkasUri kA astitva-kAla I0 8vIM zatI mAnA jAtA hai| dIpikA-racayitA-aMcala gaccha ke merutuMgasUri ke ziSya mANikyazekharasUri / dIpikA-racayitA-kharatara gaccha ke jinasamudrasUri ke paTTadhara jinahaMsasUri / avacUri-racayitA-harSakallola ke ziSya lakSmIkallola / racanA vi0 saM0 1606 (?) / bAlAvabodha-racayitA-pAvacandrasUri / padyAnuvAda aura vArtika-ina donoM ke kartA zrImajjayAcArya (vikrama kI 20 vIM zatI) haiM / padyAnuvAda-AcArAMga ke prathama zrutaskandha ko rAjasthAnI meM padyAtmaka vyAkhyA hai| vArtika AcAra-cUlA para likhA gayA hai| usake carcAspada viSayoM ke spaSTIkaraNa ke lie prastuta vArtika bahuta mahattvapUrNa hai| Upara kI paMktiyoM meM hamane vyAkhyA-graMthoM kI carcA kI hai| prastuta zIrSaka meM anupalabdha vyAkhyA graMthoM para dRSTi DAla lenA Avazyaka hai| Arya gandhahastI ne AcArAMga ke prathama adhyayana 'zastra-parijJA' kI TIkA meM usI kA saMkSipta sAra saMkalita kiyA hai| AcArAMga TIkA meM unhoMne likhA hai zastraparijJAvivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam / tasmAt sukhabodhArtha gRhNAmyahamaJjasA sAram // 3 // (AcArAMga vRtti, patra 1) zastraparijJAvivaraNamatigahanamitIva kila vRtaM puujyH| zrIgandhahastimivivRNomi tato'hamavaziSTam // 2 // (AcArAMga vRtti, patra 74) himavaMta therAvalI ke anusAra Arya gaMdhahastI ne bAraha aGgoM para vivaraNa likhA thaa| AcArAMga sUtra kA vivaraNa vikrama saMvat ke do sau varSa bAda likhA gyaa| Upara uddhRta AcArAMga vRtti ke zlokoM se isa abhimata kI puSTi nahIM hotI ki Arya gandhahastI ne samagra AcArAMga para vivaraNa likhA thA / AcArAMga bhASya AcArAMga ke vyAkhyA granthoM meM isakA apanA viziSTa sthAna hai / aneka varSoM se mere mana meM eka kalpanA thI ki Agama para bhASya likhA jAe / merI bhAvanA AcArya mahAprajJa taka pahuMcI aura inhoMne sarala saMskRta bhASA meM AcArAMga bhASya kA praNayana kara diyaa| inhoMne cUNi aura vRtti se haTakara aneka zabdoM, padoM aura sUtroM kA sarvathA nayA artha kiyA hai / vaha artha sva-kalpita nahIM, kiMtu sUtragata gaharAI meM paiThane kI sUkSma medhA se prApta hai| yaha AcArazAstra kA zalAkAgrantha AcAra kI yathArthatA kA bodha degA aura Agama-paramparA meM apanA vaiziSTya sthApita kregaa| -gaNAdhipati tulasI 1. uttarAdhyayana cUNi, pR0 2-3 / 4. jItakalpasUtra, prastAvanA, pR0 11-15: puSpikAgata 2. AcArAMga vRtti, patra 288: brahmacaryAkhyazrutaskandhasya racanA-saMvat bhinna-bhinna AdoM meM bhinna-bhinna prakAra kA nitikulInazIlAcAryeNa tatvAdityAparanAmnA bAhari- milatA hai / dekhie-'jaina Agama sAhitya mAM gujarAta', sAdhusahAyena kRtA TIkA prismaaptaa| pR0 176 / 3. vahI, patra 288 : 5. prAkRta sAhitya kA itihAsa, pR0 198 / dvAsaptatyadhikeSu hi zateSu gateSu guptAnAm / saMvatsareSu mAsi ca, bhAdrapade zuklapaJcamyAm // zIlAcAryeNakRtA, gambhUtAyAM sthitena ttokssaa| samyagupayujya zodhyaM, mAtsaryavinAkRtarAyaH // Jain Education international Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 295 353 405 * sUtra-bhASyAnusArI viSaya vivaraNa * upodghAta 1. satthapariNNA (zastraparijJA) 2. logavijao (lokavicaya) 3. sIosaNijja (zItoSNIya) 4. sammattaM (samyaktva) 5. logasAro (lokasAra) 6. dhuyaM (dhuta) 8. vimokkho (vimokSa) 9. uvahANasuyaM (upadhAnazruta) * pariziSTa 1. sUtrAnukrama 2. (ka) adhyayanagata padyAMza tathA padya (kha) 818 tathA 9veM adhyayana kA padAnukrama 3. vizeSa zabdArtha 4. paribhASApada 5. TippaNoM meM ullikhita vizeSa vivaraNa 6. dezIzabda 7. dhAtu aura dhAtupada 8. tulanA 9. AcArAMga cUNi meM uddhRta zloka 10. AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka 11. sUkta aura subhASita 12. saMdhAnapada * prayukta grantha-sUcI * vargIkRta viSaya-sUcI 449 457 462 476 . . CHdara .. 524 530 531 535 AcArAMgabhASya kA granthAna anuSTup zloka parimANa-4025 Jain Education international Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tathA bhASyagata viSaya-vivaraNa pahalA adhyayana sUtra 1-4. AtmA kA astitva * pUrva janma aura punarjanma kA niSedha * pUrvajanma aura punarjanma kA saMjJAna * AtmA aupapAtika-punarjanmadharmA hai yA nahIM ? * pUrvajanma-punarjanma ke saMjJAna ke tIna hetu 0 pUrvajanma kI smRti ke nimitta--- 0 mohanIya kA upazama 0 adhyavasAyazuddhi * IhApohamArgaNagaveSaNA * tadAvaraNIyakarma kA kSayopazama * jAti-smRti kI iyattA * jAti-smRti sabako kyoM nahIM? * saMjJA-jJAnasaMjJA anubhavasaMjJA * 'so'haM' AtmA kA lakSaNa 0 dig-avabodha 5. cAra vAda-AtmavAda, lokavAda, karmavAda,kriyAvAda 6. Astava * kriyA se karmabandha, karmabandha se bhava-saMcaraNa 0 kriyA ke nau prakAra 0 kriyA kA apara nAma Asrava 7. saMvara 0 karma samArambha kI parijJA 0 parijJA kA bodha 8. parijAtakarmA * pUrvajanma kI smRti se parijJAtakarmA kI dizA meM prasthAna * kyA karma-tyAga saMbhava hai ? / * karaNIya-akaraNIya kA viveka * saMyamapUrvaka kiyA gayA karma akarma kahalAtA hai 9-10. pravRtti ke srota * sAta maulika manovRttiyAM jijIviSA, prazaMsA, mAnana, pUjana, janma-maraNa, mocana, duHkha kA pratighAta / 11-12. saMvara kI sAdhanA * sabhI karma-samArambha parijJAtavya * karma kA artha pravRtti 0 parijJAtakarmA-gItA aura mahAvIra ke anusAra 0 muni aura paNDita kI ekavAcyatA 13-14. ajJAna * hiMsA meM kauna pravRtta hotA hai ? * cAra prakAra ke puruSa hiMsA meM pravRtta hote haiN| 15-27. pRthvIkAyika jIvoM ko hiMsA 15. pRthvIkAyika hiMsA ke do kAraNa -maraNabhaya tathA viSayAkulatA 16. pRthvI jIvoM kA astitva svataMtra pratyekazarIrI jIva * pRthvI kI sajIvatA : mahAvIra kA nayA pakSa * prastuta adhyayana meM manuSya kI vivakSA na kara pahale pRthvI Adi prANiyoM kI vivakSA kyoM ? 17-18. gRhatyAgI bhI pRthvIjIvoM kI hisA se virata nahIM, yaha mahAn aashcry| 19. pRthvI-jIvoM kI hiMsA karane vAlA anyAnya jIvoM kA bhI hiMsaka * zastra kI paribhASA tathA bheda * dravyazastra ke tIna prakAra 23. hiMsA se ahita aura abodhi / 24. hiMsA aura usake pariNAma ko jAnane vAlA hI saMyama ke prati utthita / 0 AdAnIya kA artha saMyama 25. hiMsA granthi hai, moha hai, mRtyu hai, naraka hai| 26. sukha-suvidhA meM mUcchita vyakti hiMsA meM pravRtta 27. pRthvI-jIvoM kI hiMsA karane vAlA anya jIvoM kA bhI hiNsk| 28-30. pRthvIkAyika jIva kA jIvatva aura vedanA-bodha 28. inake jIvatva meM atIndriya jJAna hI pramANa * jIvatva saMsiddhi meM pUrvAcAryoM kI yuktiyAM * jIvatva saMsiddhi meM bhUvaijJAnikoM kA mata * pRthvI ke jIva meM caitanya hI nahIM, usameM ... zvAsocchavAsa, karaNa, vedanA, zarIra kI avagAhanA, dRzyatA, bhogitva, Azrava Adi, jarA aura zoka, unmAda, saMjJA, jJAna, AhArArthitA, paryava, indriyajJAna se ajJeyatA, kaSAya, lezyAina solaha tathyoM kA astitva hai| Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 * AbhAmaMDala kA astitva * pRthvIjIva na sunate haiM, na dekhate haiM, na sUMghate haiM. na calate haiM, phira unameM vedanA-bodha kaise ? 0 vedanA-bodha kA pahalA dRSTAMta 29-30. vedanA-bodha ke pratipAdaka do dRSTAMta 31-34. hiMsA-viveka 32. pRthvI-jIvoM kI hiMsA se virati kA mukhya kAraNa 33. pravRtti ke tIna vikalpa-karanA, karAnA aura anumodana karanA 34. kauna muni parijJAtakarmA ? 35-37. lakSya ke prati samarpaNa 35. anagAra kauna ? . sUkSma jIvoM kI ahiMsA kA AcaraNa kauna karatA 36. jisa zraddhA se abhiniSkramaNa kare, usI ko banAe rkhe| * visrotasikA kA parihAra / ... 37. jo mahApatha-ahiMsA ke prati samarpita haiM, ve hI - vIra haiN| 38-53. jalakAyika jIvoM kA astitva aura abhayadAna 38. pratyakSajJAniyoM ke pratipAdana se jalakAyika jIvoM ke astitva ke svIkaraNa kA kathana 0 una jIvoM ko bhaya utpanna na karane kA nirdeza 39. apkAyika jIvoM ke astitva kA asvIkAra svayaM ke astitva kA asvIkAra * ziSya kA prazna-apkAyika jIvoM kA astitva kaise? 0 niyuktikAra kA sayukti samAdhAna * jala-jIvatva saMsiddhi meM vaijJAnika abhimata * jala-jIvatva kI saMsiddhi meM 16 tttv| 40-50. jalakAyika jIvoM kI hiMsA 51-53. jalakAyika jIva kA jIvatva aura vedanA-bodha 54-65. hiMsA-viveka 54-55. pAnI kI sajIvatA ko koI darzana nahIM maantaa| 'pAnI meM jIva' yaha mAnyatA hai * arhat zAsana meM pAnI sacetana hai| 0 vaijJAnikoM kA mata 'pAnI meM jIva' para AdhArita 56-57. jalakAyika jIvoM ke zastra * niyukti dvArA nirdiSTa zastra . . cUNi dvArA nirdiSTa zastra * mahAtapa prapAta kA garma pAnI sacetana / ThaMDA hone para acetana / 58. jala kA prayoga adattAdAna kaise? AcArAMgabhASyam 59. anya dArzanikoM kI jalArambha viSayaka vibhinna mryaadaaeN| 60-61. anyatIthikoM kI jalahiMsA kI pravRtti aura sva zAstroM kI sammati * nikaraNa zabda ke paryAya 62-65. hiMsA-viveka 66-68. agnikAyika jIvoM kA astitva 66. agni-jIvoM ke pratyaya ke lie niyukti kI yuktiyAM 0 vRtti tathA vaijJAnika mantavya 0 karmazAstrIya tathya 67.0 dIrghaloka kyA ? kaise? * dIrghaloka kA zastra-azastra 68. agnikAyika jIvoM ke draSTA kA svarUpa 69-84. agnikAyika jIvoM kI hiMsA 69. hisA ke do kAraNa 70. hiMsA na karane kA saMkalpa . medhAvI kauna ? 71-72. anagAra bhI agni-jIvoM ko hiMsA 73. agnikAyika jIvoM ke zastra 82-84. agnikAyika jIvoM kI hiMsA tathA unakA jIvatva aura vedanA-bodha 85-89. hiMsA-viveka 85. pRthvI ke Azraya meM rahane vAle trasa-sthAvara jIva / 86-89. agni karma-samAraMbha se mukta-amukta / . SaDjIvanikAya meM tejaskAya ke pazcAt vAyukAya kA krama hai| prastuta adhyayana meM tejaskAya ke bAda vanaspatikAya kA varNana hai / kyoM ? isakA samAdhAna 90-92. anagAra 0 ahiMsA-vratI kA saMkalpa 91. hiMsA-virati aura sabhI jIvoM ko abhaya 92. bhikSu jo gRha-nirmANa karate haiM, ve anagAra nahIM 93-98. gRhatyAgI ke veSa meM gahavAsI 93. guNa aura Avartta 94. guNa kahAM hote haiM ? 95. indriya-viSaya-janita Asakti 0 indriyoM meM cakSu aura zrotra kI pradhAnatA * samAja kI saMghaTanA meM AMkha aura kAna kI mukhytaa| 96. indriya viSaya kA loka mUtmika 97. anAjJA meM kauna ? 98. gRhatyAgI bhI gRhavAsI 99-100. vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlasUtra tathA bhApyagata viSaya-vivaraNa 174. pApa-karma kauna nahIM karatA ? 175. pApa-karma kA anveSaNa 176-177. hiMsA-viveka dUsarA adhyayana 1-3. Asakti 1. guNa aura mUlasthAna, viSaya aura lobha kI parasparatA 2-3. viSayArthI kA paritApa aura usakI manodazA tathA pravRtti 101. vanaspatikAya ke zastra 110-112. vanaspatikAyika jIva kA jIvatva aura vedanA-bodha 113. vanaspati ke jIvoM kI manuSya se tulanA __* cUrNi tathA vRtti ke vizeSa tathya 114-117. hiMsA-viveka | 118-120. saMsAra 118. trasa jIvoM ke prakAra 119. trasakAya hI saMsAra 120. maMda aura ajJAnI ko bhI trasa-saMsAra jJAta 121-122. sabhI jIva sukhaakaaNkssii| * 'sAta' pada ke ekArthaka * hiMsA-virati ke do sAdhaka tathya-sAta iSTa, asAta aniSTa / 0 prANa, bhUta, jIva aura sattva kI vyAkhyA 123-136. trasakAyika jIvoM kI hiMsA 123. trasakAya ke lakSaNa * jo trasta hote haiM, ve trasa / 137-139. trasakAyika jIva kA jIvatva aura vedanA-bodha 140-144. hiMsA-viveka * prANivadha kA pryojn| cUNi aura vRtti meM ullikhita prANivadha kI prNpraaeN| 0 pratizodha, pratikAra aura AzaMkA se kiyA jAne vAlA prANivadha / 145-149. Atma-tulA 145. kyA vAyukAya kI hiMsA kA nivAraNa zakya hai ? 146. hiMsA-virati ke AlaMbana-sUtra 147. adhyAtma-pada ke vibhinna artha / * priya aura apriya kA saMvedana hai adhyAtma / * hiMsA-virati kA Alambana-sUtra 148. Atma-tulA kA avabodha hiMsA-virati kA Alambana 4-26. azaraNa bhAvanA aura apramAda 4. alpa AyuSya kA vicaya-sUtra 0 maraNa ke viSaya meM vijJAna aura Agama kA abhimata 5. avasthA ke tIna prakAra / madhyama avasthA meM indriya haani| 6. indriyoM kI mUDhatA kaba? 7-8. azaraNAnuprekSA sambandhI vicaya-sUtra 9. ahovihAra ke lie prasthAna 11-13. apramAda kA Alambana 13-14. guNa aura mUlasthAna meM pravRtta puruSa hiMsA-rata .....15. arthArjana kA mAnasika hetu athavA manovaijJAnika aha saMbaddha abhipreraNA 16-17. azaraNa-anuprekSA ke Alambana-sUtra 18. sannidhi-sannicaya kyoM ? 19. rogoM kI utpatti upabhoga meM bAdhaka 20-21. azaraNa-sUtra 22. sukha-duHkha apanA-apanA 23. ahovihAra ke lie prathama tathA dvitIya vaya upayukta 24. kSaNa ko jaano| kSaNa kyA ? 25-26. indriya-prajJAna ke pUrNa rahate ahovihAra ke lie prasthAna karane kA nirdeza 27-35. arati kI nivRtti 27. medhAvI arati kA nivartaka 28. arati-nivAraNa kA phala 29. punaH gRhI kauna banatA hai ? 30. punaH gRhI banane ke do kAraNa 31. parigraha aura kAma kI ekasUtratA 32. kAmabhoga meM rakta kauna ? 33. moha aura viSayAsakti kA porvAparya 34. na gArhasthya aura na saMyama 35. vimukta kauna ? sUtra 149. vAyukAya kI hiMsA ke prasaMgoM ke nivAraNa kA nirdeza 150-160. vAyukAyika jIvoM kI hiMsA 152. vAyukAya ke zastra 0 acittavAyu ke pAMca prakAra 0 vibhinna granthoM meM vAyukAya ke zastra tathA sacitta acitta vAyu kA kathana / 161-163. vAyukAyika jIva kA jIvatva aura vedanA-bodha 164-168. hiMsA-viveka 169-175. muni ko saMbodha 169. vAyukAya kI hiMsA kauna karate haiM ? Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 36-39. anagAra 36. alobha se lobha ko parAbhUta karanA * alobha aura lobha--donoM cittadharma 0 akarmA pravRtti-cakra se mukta 38-39. anagAra vaha hotA hai 40-45. daMDa-prayoga 40. dhRti rahita puruSa kA manastApa 41. aneka prakAra ke bala 42-44. daMDa-prayoga ke vibhinna prayojana 45. bala-prApti ke cAra hetu 46-48. hiMsA-viveka 0 daMDa-samArambha na karane kA nirdeza * Arya-mArga aura kuzala ko nirdeza 49-56. samatva 49. sammAna kI vAMchA bhI parigraha * usakI vimukti kA vicaya-sUtra * uccagotra aura nIcagotra kI samIkSA 50. gotravAda kI nirarthakatA 51. samatA kA anubhava 52. nIcagotra kA anubhava duHkha kyoM ? 53. karma-vipAka kA nidarzana-koI aMdhA, koI baharA 55. pramAda se nAnArUpa yoniyoM kI prApti 56. karma-vipAka ke ajJAna se bhava-bhramaNa 57-74. parigraha aura usake doSa 57-58. mamatva-granthi kI sudRr3hatA 59. parigrahI vyakti meM na tapa, na dama aura na niyama 60. parigrahI sukhArthI hokara bhI duHkhI 61. dhruvacArI aparigraha ke mArga para 62. apramattatA kA Alambana-sUtra-mRtyu ke prati sajagatA 63-64. saba prANI jInA cAhate haiM 65. parigraha ke lie hiMsA aura nigraha * dhana kI bahulatA ke tIna sAdhana 66-67. dhana ke prati mUrchA 68. dhana kI tIna avasthAeM / tIsarI avasthA-vinAza kI aparihAryatA 69. arjana duHkha kA hetu 71. krUrakarmA parigrahI manuSya kI pAragamana meM asamarthatA 72. anAtmavid parigraha kA parihAra karane meM asamartha * AdAnIya zabda kI mImAMsA 73. draSTA vyapadeza se atIta 74. adraSTA vyapadeza ke ghere meM AcArAMgabhASyama 75-103. bhoga aura bhogI ke doSa 75. bhoga se roga 76. roga ke kAraNa tiraskAra 77. trANa aura zaraNa kA artha 78. sukha-duHkha apanA-apanA 79. kAmabhoga kA pariNAma 80-85. arthArjana aura artha-binAza kI mImAMsA 86. AzA aura chaMda kA tyAga 87. zalya kA sRjana aura uddharaNa 88. jisase hotA hai usase nahIM bhI hotA 89. mohAvRta manuSya kA ajJAna 90. striyoM se pratyathita kauna ? 91. striyAM Ayatana kaise? 92. anAyatana meM Ayatana kA abhiniveza 93. mUDha vyakti dharma kA ajJAtA 94. mahAmoha-kAmabhoga meM pramatta mata bano 95. kuzala pramatta na ho 96-97. apramAda kI sAdhanA ke cAra Alambana-sUtra 98-99. viSayAbhilASA kI bhayaMkaratA 100. kAmamukta hiMsA se virata 101-103. adAna meM samatA kA nirdeza 104-120. AhAra kI anAsakti 104. pacana-pAcana kisalie? 105. saMgraha karanA hai mUla manovRtti 106. sannidhi-sacaya hai saMdhi 107-106. sannidhi tathA saMnicita AhAra hai AmagaMdha 109. anagAra kraya-vikraya meM vyApta na ho 110. AhAra kI anveSaNA aura aparigraha kI saMrakSaNA ke lie bhikSu ke jJAtavya gyAraha guNa 0 caNi kI 'apratijJa' zabda kI artha-paramparA 111. grahaNa meM rAga-dveSa kA varjana 112. anagAra kina vastuoM kI yAcanA kare ? 113. AhAra kI mAtrA kA parijJAna 114-115. AhAra ke lAbha aura alAbha meM samabhAva * mada aura zoka kA svarUpa 0 cUrNikAra ke anusAra zoka-nivRtti kA Alambana 116-117. AhAra kA saMgraha aura mamatva na karane kA nirdeza 118. adhyAtma tattvadarzI padArthoM kA paribhoga anyathA kare 0 adhyAtma-sAdhaka-gRhastha ke lie nirdeza 119-120. padArtha sambandhI aparigraha mArga kA svarUpa / * pazyaka kI paribhASA aura usakA svarUpa Jain Education international Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlasUtra tathA mAdhyagata viSaya-vivaraNa 29 121-139. kAma kI anAsakti : kAma-mukti 121. kAmanAoM kI anatikramaNatA 0 parigraha kA mUla : kAma 122-123. kAmanAoM ke duratikramaNa ke do hetu 124. kAmakAmI puruSa kI manaHsthiti kA citraNa 125. apAyavicaya dhyAna kI prakriyA 0 kAmAtikramaNa kA pahalA upAya-vipazyanA 0 vipazyanA kA svarUpa 126. kAma-mukti kA dUsarA upAya-anuparivartanAnuprekSA 127. kAma-mukti kA tIsarA upAya-saMdhi-darzana 2 saMdhi zabda ke vibhinna artha 128. parAkrama se kAma-mukti 129. kAma-mukti kA cauthA upAya-nirveda 130. azucitvAnuprekSA 0 puruSa ke no aura strI ke bAraha srota 131. kAma-vipAka ke darzana se kAma-mukti 132. parijJApUrvaka kAma kA parihAra 0 kAma-mukti kA vicAra-vicayAtmaka Alambana 133. kAmAsakti kI ora mAnasika daur3a 134. puruSa kAmakAmI hotA hai| 0 pravRtti aura vRtti 135. kAmAta puruSa vairavRddhi kA kartA 136. kAma kA Asevana tRpti bar3hAtA hai yA atRpti ? 137. amara kI bhAMti AcaraNa kisakA? 138-139. Arta kauna ? krandana kyoM ? 140-150.kAma-cikitsA 140-144. kAma-cikitsA meM vanaspati Adi jIvoM kA hanana 145-146. hisAnubaMdhI kAma-cikitsA karAne vAlA bAla 147. anagAra ke lie hisAnubaMdhI cikitsA kA niSedha 148. sAvadya cikitsA aura saMyama 149. pApakarma kA parihAra 150. eka jIvanikAya kI hiMsA arthAt chahoM jIva-nikAyoM kI hiMsA * eka kA atimAta-saba kA atipAta 151-159. parigraha kA parityAga 151. puruSa hiMsA kyoM karatA hai ? samAdhAna 152. pramAda se gati-cakra 153. hiMsA aura parigraha meM prANI vyathita 154. hiMsA aura parigraha kA anikaraNa hai parijJA 155. parijJA se karmopazAMti 156. parigraha kA tyAga kauna kara sakatA hai ? . 0 cakravartI bharata kA udAharaNa * buddhigata parigraha aura padArthagata parigraha 157. dRSTapatha kauna ? 159. loka aura lokasaMjJA 160-165. anAsakta kA vyavahAra : karma-zarIra kA prakaMpana 160-162. karma-zarIra ke prakaMpana ke dhyAnAtmaka upAya / 160. vIra arati aura rati ko sahana nahIM krtaa| 0 mana kI viziSTa avasthAeM arati aura rati * apramAda kI sAdhanA kA rahasya 161. sAdhaka zabda aura sparza ko sahana kare / * zmazAna pratimA * apAyavicaya kA upAya 162. pramoda kA apakarSaNa 163. mauna kI prApti aura karma-zarIra kA prakaMpana 164. karma-zarIra ke dhunana kA upAya : AhAra-saMyama 166-170. saMyama kI sampannatA aura vipannatA 166. saMyama se vipanna kauna ? 167. caritrahIna yathArtha kA nirUpaNa nahIM karatA 168. caritravAn yathArtha ke nirUpaNa meM samartha 169. lokasaMyoga kA atikramaNa 170. nAyaka kauna ? 171-173. baMdha-mokSa 171. duHkha kI parijJA * parijJA ke cAra caraNa 172. karma kI parijJA 173. karma-parijJA kA upAya 0 ananyadarzI aura ananyArAma 174-156. dharmakathA 174. dharmakathA meM vipanna aura avipanna kA bheda nahIM 0 aparigraha kA siddhAMta dhanI aura adhanI-sabake lie hitAvaha 175. dharmakathA meM anya siddhAMta kA anAdara vayaM 176. vicAra kA Agraha bhI parigraha 0 dharmakathA kauna ? kaise? 0 dharmakathA karane meM viveka kI anivAryatA 0 cAra prakAra ke viveka kA pAlana 177. dharmakathA karate samaya darzana aura puruSa kA viveka 178. dharmakathA karane meM zreSTha kauna ? 179. sarvaparijJAcAritA kA nirdeza 180. hiMsA-karma se alipta kauna ? * ahiMsA kA hRdaya 0 nirlepatAvAda kA kathana 181. ahiMsA kA marmajJa kauna ? * anudghAtana kA cUrNigata artha Jain Education international Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152. sarvaparijJAcArI na baddha hotA hai aura na mukta * prastuta sUtra ke cUrNigata aura vRttigata artha 183. bandha aura mukti ke vidhi-niSedha kA jJAna 184. parigraha aura hiMsA kA kAryakAraNabhAva 185. parigraha ke apAya aura aparigraha ke guNa ko dekhane vAle ke koI upAdhi nahIM 186. bAla kauna ? * indriya-viSayoM kA Asevana vAstava meM duHkha tIsarA adhyayana 1-25. supta aura jAgRta 1. supta aura jAgRta ke do-do prakAra . amuni sotA hai, muni jAgatA hai * jJAnayoga kI phalazruti 2. duHkha kI mImAMsA aura usakA pariNAma 3. hiMsA-virati kA Alambana sUtra * ahiMsA aura aparigraha ke saMdarbha meM samatA kI vyAkhyA 4. AtmavAn, jJAnavAn Adi kI vyApaka sandarbha meM vyAkhyA * bhedavijJAna kA vAcaka sUtra 5. muni, dharmavid aura Rju kauna ? 6. saMga hai Avarta aura srota * srota zabda ke aneka artha 7. nirgrantha kauna ? 8. vIra kauna ? 9. supta amitra, jAgRta mitra 10. supta : dharma kA ajJAtA 11-12. bhAvasupta puruSa ke apAya 13. duHkha kA utpAdaka hai Arambha 14. punarjanma ke do kAraNa -mAyA aura pramAda 15. mRtyu se mukta hotA hai Rju 16-17. kSetrajJa kI paribhASA aura svarUpa 0 saMyama aura asaMyama-donoM kA jJAna anyonyAzrita 18. karmamukta kA vyapadeza nahIM hotA 19. karma se upAdhi 20. karma-nirIkSaNa kA nirdeza 21. hiMsA kA mUla 22. karma-pratilekhana 23. vIta rAga kI pahacAna AcArAMgabhAjyam 24-25. lokasaMjJA kA parityAga aura jAgaraNa kI dizA meM prasthAna 26-41. parama-bodha 26. janma-maraNa ko dekhane kA nirdeza 0 paurvAparya kI smRti kA lopa kyoM ? 27. karma-bandha aura karma-bipAka kA anveSaNa 28. trividya parama kA jJAtA hotA hai| 0 parama kI vyAkhyA 0 trividya kauna ? 29. pAza kA vimocana 30. hiMsAjIvI sarvatra bhayabhIta 31. saMcaya kA mUla kAraNa ora usakA pariNAma 32. Amoda-pramoda ke lie prANIvadha * vara-paramparA kI abhivRddhi 33. hiMsA meM AtaMka dekhanA pApa-nivRtti kA Alambana 34. agra aura mUla kA viveka * rAga-dveSa mUla aura karma agna 35-37. AtmadarzI kauna ? Atmadarzana kA pariNAma 38. jJAnI puruSa kI jIvanacaryA ke sAta sUtra 39. pApakarma kA kSaya dIrghakAla-sApekSa 40. 'satya' pada ke 12 artha * prakaraNagata satya zabda ke do artha 0 karma-kSaya ke lie dhRti kI apekSA 41. pApakarma ke kSaya kA upAya 42-43. puruSa kI anekacittatA 42. pramatta aura lobhI kA citta * calanI ko pAnI se bharanA * lAbha aura lobha * lAbha se icchA kI apUrti 43. aneka citta vAle vyakti ke dhanopArjana ke prakAra 44-50. saMyamAcaraNa 44. saMyama-sAdhanA meM saMlagna vyakti kA kartavya 45. ananya-AtmA meM ramaNa karane ke do hetu 46-47. AtmaramaNa ke do lakSaNa-ahiMsA aura brahmacarya 48. pApa kA anAdara kauna karatA hai ? 49. laghubhUtakAmI kI vyAkhyA aura pravRtti 50. nimajjana aura unmajjana 51-70. adhyAtma 51-53. hiMsA-virati ke do hetu 54. pApa-karma na karane ke do hetu 55. citta kI prasannatA kA hetu samatA kA AcaraNa * samatA hai nivicAratA Jain Education international Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tathA bhASyagata viSaya-vivaraNa 56. ananyaparama ke prati apramatta rahane kA nirdeza jIvana-yAtrA ke lie parimita bhojana kA viveka 57. rUpa arthAt padArtha ke prati virakti * vairAgya kA nirvacana . 58. virAga kA Alambana-Agati aura gati kA jJAna 59-60. atIta aura anAgata kI sambandha-yojanA ke vibhinna mata 61. arati aura rati ke recana kA upAya 62. mitra kahAM-bhItara yA bAhara ? 63. jo uccAlayika vaha dUrAlayika 64. duHkha-mukti kA upAya --Atma-nigraha 65. Atma-nigraha kA sAdhana 66. mRtyu kA anta kaise? 67. zreya kA sAkSAtdarzI kauna ? 68. pramAda kA hetu 69. rAgajhaMjhA aura dveSajhaMjhA kA utpAdaka 70. loka ke dRSTa-prapaMca se mukta kauna ? 71-87. kaSAya-virati 71. loka ke dRSTa-prapaMca se mukta hone kI prakriyA 72. pazyaka kA darzana : kaSAya virecana * uparatazastra kI paribhASA 73. AdAna kA niSedha : karma kA bhedana 74. eka ko jAnanA hai sabako jAnanA 0 eka vastu kA svabhAva samasta vastuoM kA svabhAva 0 jo sabako nahIM jAnatA, vaha eka 'AkAra' akSara ko bhI nahIM jAnatA * maladhAri hemacandrasUrI kA abhimata 75. pramatta ko bhaya, apramatta ko bhaya nahIM 76. eka kaSAya kA nAza, sabhI kaSAyoM kA nAza * kaSAya-vamana ke do prakAra 77. kaSAya kA kSapaNa-vamana 78. loka-saMyoga kA tyAga aura mahAyAna para prasthAna * saMyama-paryAya aura tejolezyA kA sambandha * saMyama-paryAya ke sAtha tejolezyA kA saMvardhana 79. kSapaNakriyA kA svarUpa 80.kSapakazreNI meM ArUDha hone ke icchaka anagAra kI do arhatAeM 81. apramattatA se abhaya * akaSAyI ko duHkha nahIM 82. zastra uttarottara tIkSNa, azastra ekarUpa 83. duHkha ke mUla kAraNoM kA nirdeza * eka kAraNa se dUsare kAraNa kI saMyuti 84. duHkha ke kAraNoM kA kramazaH nAza 85. pazyaka kA darzana 56. AdAna ke saMvaraNa se karma-bhedana / 87. draSTA ke upAdhi nahIM cauthA adhyayana 1-11. samyagvAda : ahiMsA-sUtra 1. arhat dvArA pratipAdita ahiMsA-sUtra * prANa, bhUta, jIva aura sattva kA nirvacana 0 ahiMsA-sUtra ke pAMca Adeza 2. ahiMsA dharma zuddha, nitya aura zAzvata * dharma kA mUla srota AtmajJatA, buddhi nahIM * Atmavit sarvavid 3. dharma ke pratipAdana kA uddezya sArvabhauma aura usake dasa vikalpa 4. 'savve pANA Na hatabvA'-samyagdarzana kA vAcaka 0 rocaka-samyagdarzana aura kAraka-samyagdarzana 5. ahiMsA vrata ko AjIvana pAlana karane kA nirdeza aura usakA kAraNa 6-7. ahiMsA vrata kI anupAlanA meM do bAdhAeM __* dRSTa zabda kA vizeSa artha 8. ahiMsA yA adhyAtma kA AdhArabhUta tattva 9. ahiMsA-sUtra kI kAlikatA aura vaijJAnikatA 10. gaticakra kA hetu-hiMsA meM lInatA 11. pramatta vyakti dharma se bAhara * pramAda aura hiMsA tathA apramAda aura ahiMsA kI anusyUti 12-26. samyagjJAna : ahiMsA siddhAMta kI parIkSA 12. jo Asrava haiM ve parisrava haiM, jo parisrava haiM ve Asrava haiM * cAra vikalpa * karma-baMdha aura karma-nirjaraNa ke rahasya . karmavAda ke rahasyoM kI avagati kI phalazruti 13. dharma-bodha kinako? 14. ahiMsA ko svIkAra karane vAle kauna-kauna ? * Artta ke prakAra 15. bhAva-parivartana kI yathArthatA 16. saMbodhi ke do Alambana-sUtra 17. adholoka ke kaSToM ke saMvedana kA hetu 18. saMvedana kI taratamatA aura usakA hetu 19. hiMsA-phala kA pratipAdana sarvasammata yA nahIM? 20. hiMsA kA samarthana karane vAle dArzanikoM kA mata Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 AcArAMgamAdhyama 21. hiMsA kA pravartaka vacana anAryavacana 0 Arya-anArya kA artha-bodha 22-24. AryoM dvArA pratipAdita tathya 25-26. dArzanikoM se prazna-kyA Apako duHkha priya hai yA apriya ? 0 ahiMsA parAyaNa muni kA uttara 27-39. samyag tapa 27. ahiMsA se vimukha jagat kI upekSA . upekSA kA artha-bodha 28. dharma kA jJAtA mRtArca ___0 dehAsakti se vimuktatA aura RjutA dharmavid hone kI kasauTI 29. duHkha kA mUla hiMsA 30-31. duHkha-mukti kA upAya-parijJA 32. karmakSaya kA upAya-anyatvAnuprekSA, ekatvAnuprekSA 0 kaSAya-AtmA ke apakarSaNa kA krama 33. karma-zarIra ke nAza ke lie agni kA dRSTAMta 34. krodha ke apanayana kA upAya' 35. krodha se duHkha kI sRSTi 36-37. krodha se utpanna kaSTa aura roga 38. anidAna-bandhanamukta kauna ? 39. trividya puruSa pratisaMjvalana na kare 40-53. samyaga-cAritra 40. saMyama-jIvana kI tIna bhUmikAeM * ApIDana, prapIDana aura niSpIDana kI vyAkhyA 41. upazAMta ke karmakSaya kA kAlamAna 42. mahAvIra ke mArga kI duranucaratA 43. kAmAsakti ke pratikAra kA upAya 44. samucchaya aura brahmacarya kA artha-bodha 45. jitendriyatA kI sAdhanA ke bAdhaka tattva 46. Adi, anta aura madhya kI mImAMsA 47-48. Arambha se uparata kauna ? 49. viSayAzaMsA se prerita manuSya kI dazA 50. niSkarmadarzI banane kA upAya * AcArya amRtacandra kA kathana 51. karma kI avandhyatA * karma kA artha aura dhAraNA 52. samyaktva kA phala 53. draSTA nirupAdhika hotA hai pAMcavAM adhyayana 1-18. kAma 1. arthahiMsA aura anarthahiMsA 2. hiMsA ke tIna prayojana - 0 kAma kI dustyajatA * cAra puruSArtha 3. madanakAma pradhAna puruSa sukha se dUra * 'mAra' zabda ke vibhinna artha 4. kAmI puruSa kI manodazA 5. kAmAsakta vyakti jIvana kI anityatA se ajAna 6-8. mohAsakti se bhavacakra 9. saMzaya ko jAnanA saMsAra ko jAnanA hai 10. indriyajayI maithuna se virata 11. maMdamati kI doharI mUrkhatA 12. bhoga dharma se bAhya haiM 13. zarIra kI Asakti se viSayAsakti 14. Asakticakra meM phaMse manuSya ke duHkha kI paramparA 15. tIna prakAra ke manuSya- alpeccha, maheccha tathA icchArahita 16. viSayAkAMkSA se azaraNa ko zaraNa mAnanA 17. ekalavihAra ke ayogya kI caryA 18. janma-maraNa ke Avarta meM cakkara 19-30. apramAda kA mArga 19. anAraMjIvI kauna ? 20. anAraMbhajIvI ko hotA hai 'saMdhi' kA sAkSAtkAra * 'saMdhi' pada kA artha-bodha * prAcIna granthoM ke sandarbha meM 'saMdhi' pada kI mImAMsA * atIndriyajJAna kI razmiyoM kA nirgamana 'saMdhi' 0 'karaNa' pada kA artha 0 suzrutasaMhitA meM 210 saMdhiyAM aura 1.7 marma-sthala * marma-sthala kI paribhASA 21. dhyAna-sUtra 22-23. apramAda kA mArga 0 utthita hokara pramAda na karane kA kAraNa * jalakuMbhI kA udAharaNa * pramAda aura apramAda dazA meM udIraNA aura saMkramaNa kyA? kaise? 24. sukha-dukha apanA-apanA 25. nAnA adhyavasAya, nAnA sukha-duHkha 26. anAraMbhajIvI aura sUkSma jIvaloka 27. samyak-paryAya kauna ? 28. tapasvI aura saMyamI roga se AkrAMta kyoM ? * saMyama aura roga kI bhinna hetukatA Jain Education international Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tathA bhASyagata viSaya-vivaraNa 29. roga aura AtaMka se utpanna kaSTa ko sahana karane kA Alambana-sUtra * zarIra kI vipariNAmadharmitA kA ciMtana 30. sahaja virata ke lie sAdhanA ke mArga kA koI nirdeza nhiiN| * zarIra kI saMdhi ko dekhanA dehAtIta honA hai 31-38. parigraha 31. mUrchA hai parigraha 32. parigraha mahAn bhaya kA hetu 0 lokavRtta ko dekhane kA nirdeza 33. padArtha ajJAnI ke lie AsaktikAraka 34. parigraha-saMyama kA nirdeza 35. brahmacarya aura aparigraha kI anusyUti . brahmacarya ke tIna artha 36. AtmA hI bandha aura pramokSa kI kartA 37. aparigrahajanita parISahoM ko jIvanaparyanta sahane kA nirdeza * pramatta kI siddhi nahIM 38. mauna arthAt aparigraha ke jJAna kA anupAlana 39-61. aparigraha aura kAma-nirveda 39. aparigraha aura amUrchA kA tAdAtmya 40. samatA dharma ke anupAlana kA nirdeza 0 samatA kA svarUpa * sAmAyika ke tIna prakAra 41. tripadI kI samanvita ArAdhanA ke viSaya meM bhagavAn kA kathana aura zakti ke gopana kA niSedha 42. zakti kA nAnAtva : manuSyoM kA nAnAtva 43. bhikSu aura gRhastha ke tIna-tIna lakSaNa 44. pariNAmoM kI vicitratA aura zIla ke anupAlana kA upadeza * 'yatamAna' pada kA artha-bodha * 'zIla' zabda ke aneka artha * lokasAra arthAt aparigraha kI phalazruti-akAma aura ajhNjh| 45. 'zakti kA gopana mata karo'--ke viSaya meM ziSya kA prazna aura bhagavAn kA 'sArapada' kI prApti kA nirdeza 46-47. Atmayuddha ke sandarbha meM parijJA aura viveka kA pratipAdana 48-49. dharma-cyuta kA janma-maraNa 50. saMviddhapatha-muni kA ciMtana 51. ahiMsA aura saMyama kA mUla 52. sukha apanA-apanA 53. yaza kI kAmanA kA niSedha 54. sAdhaka ekAtmamukha ho 0 vidizA kyA? 55. vasumAna ke lie pApa akaraNIya * sarvasamanvAgataprajJA kA nirdeza 56. pApakarma ke anveSaNa kA niSedha 57. samyaktva aura saMyama kA avinAbhAva 58. saMyama kI sAdhanA ke lie kauna yogya? kauna ayogya ? 59. jJAna aura karma-zarIra kA prakaMpana 60. samatvadarzI kA AhAra 61. tIrNa, mukta aura virata kauna ? 62-68. avyakta kA ekAkI vihAra 62. avyakta muni ke ekalavihAra meM hone vAle apAya 0 vyakta aura avyakta kauna ? 63. ekAkI sAdhanA kA upadrava 64. avyakta ahaMkAra aura moha se mUDha 65. avyakta parISaha aura upasargoM ko sahanA nahIM jAnatA 66. avyakta avasthA meM ekAkI vihAra ke saMkalpa kA niSedha 67. mahAvIra kA darzana 68. sAdhaka kI isa darzana meM tallInatA 69-70. Ipitha 69. IryApatha kI vidhi 70. IryApatha kA kartavya 71-74. karma kA bandha aura viveka 71. guNasamita vyakti ke karmabandha hotA hai yA nahIM ? 0 karmabandha kI vicitratA 72. aihikabhavAnubandhI karmabandha 73-74. AkuTTIkRta karma kA vilaya 75-88. brahmacarya 75. indriyajaya kI sAdhanA ke chaha upAya 76-77. strIjana aura moha 78-84. sanimitta aura animitta kAmodaya ke prakAra aura usakI cikitsA ke upAya 85-86. kAmamukti ke Alambana-sUtra 0 indriyasukha aura daNDa kI vyApti * kAma kalahakara aura AsaMgakara 87. brahmacArI ke karttavya aura akartavya kA nirdeza 88. kAma-virati kI upAdeyatA Jain Education international Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 122. janma-maraNa ke vRttamArga kA atikramaNa 123-140. parama AtmA * karmopAdhi nirapekSa AtmA ke svarUpa kA digdarzana aura vyAkhyA! 89-92. AcArya * AcArya kI sarovara se tulanA, sAdhanA aura guNoM kA varNana 93-95 zraddhA 93. zaMkAzIla ko Atma-samAdhi nahIM 94. do prakAra ke ziSya aura unakI manovRtti 95. satya aura niHzaMka hai vItarAga kA vacana 96-98 mAdhyasthya 96. samyaga asamyag kA viveka nizcayanaya aura vyavahAra naya ke pariprekSya meM 97. satya kI upalabdhi madhyasthabhAva se 98. saMdhi kA AcaraNa kaise ? 99-103. ahiMsA 99. gurukula-nivAsa ke lAbha 100. "hiMsA nirdoSa hai'--yaha bAla-kathana hai 101-103. ahiMsA kA svarUpa-kathana / AtmA kA advaita / kRta-karma kA anusaMvedana 104-106. AtmA 104. jJAtA aura jJAna-donoM AtmA 0 jJAna AtmA meM hii| cUrNikAra kA vAcya / 105. AtmA aura jJAna kA abheda 0 AtmA dhruva, jJAna ke pariNAma utpanna-vyaya-yukta 106. AtmavAdI samyagyaryAya-satya kA pAragAmI 107-115. patha-darzana 107. AjJA meM anudyamI aura anAjJA meM udyamI 108. kumArga kA niSedha 109-110. mahAvIra kA darzana aura sAdhaka kA kartavya 111. parISahoM aura upasargoM se aparAjita hI nirAlambI hone meM samartha 112. mokSalakSI bahirlezya na ho 113. pravAda se pravAda ko jAnane kA nirdeza 114. pravAda kI parIkSA ke tIna sAdhana 115. arhat ke nirdeza kA pAlana 116-122. satya kA anuzIlana 116. arhat siddhAMta ke nirIkSaNa ke tIna sAdhana 117. Atma-ramaNa kI parijJA aura Agama ke anusAra parAkrama karane kA nirdeza 118. srota ke prakAra 119. Avarta se viramaNa 120. srota kA sAkSAtkAra 121. indriya-viSaya rAga aura dveSa ke hetu kaba ? 0 srota janma-maraNa ke kAraNa chaThA adhyayana 1-4. jJAna kA AkhyAna 1-2. AkhyAtA kA svarUpa 3. mukti-mArga ko sunane vAloM kI cAra arhatAeM 4. mukti-mArga ko sunakara parAkrama karane vAle 5-7. anAtmaprajJa kA avasAda 5. anAtmaprajJa kA manastApa 6. kUrma kA dRSTAMta 0 sAdhutva kI prApti kI durlabhatA 7. anAtmajJa gRhavAsa se mukta nahIM hote 8-23. acikitsA dhuta 8. vibhinna rogoM se grasta vyaktiyoM kA nirdeza 0 solaha rogoM kA kathana 9. aMdha kauna ? . 10-11. anAtmaprajJa vyaktiyoM kA bAra-bAra kaSToM kA ___ anubhava 12. vibhinna prakAra ke prANI 13. cikitsA ke lie prANI-vadha 14. prANIvadha mahAbhaya kA kAraNa 15. duHkha se bhaya 16. kAmanA-Asakti se janma-maraNa aura roga kI vedanA 17. kAmAsakta-zarIra kI nirbalatA aura vyathA 18. Arta atyanta duHkhI aura dhRSTa 19-20. prANI-paritApakAraka cikitsA kI vidhiyAM roga ke unmUlana meM asamartha 0 jIvahiMsAkAraka cikitsA se karmopazamana nahIM, karmoM kA upacaya 21. hiMsaka cikitsA kA niSedha 22. hiMsAmUlaka cikitsA mahAbhaya kI utpAdaka 23. hiMsAmUlaka cikitsA kA niSedha 24-29. svajana-parityAga dhuta 24. dhutavAda kA pratijJA-sUtra 25. janmakAla kI vibhinna avasthAoM kA varNana 26-28. abhiniSkramaNa ke samaya hone vAlI avasthAoM kA varNana 29. AtmAnusaMdhAna kA jJAna 30-39. kAmya-parityAga dhuta 30. vasu-vItarAgasaMyama aura anuvasu-sarAgasaMyama kI Jain Education international Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tathA bhASyagata viSaya vivaraNa carcA tathA kuzIla muni kI saMyama pAlanA meM asamarthatA 31. arhata zAsana ko chor3a gRhastha yA anyaliMgI 32. parISaha-sahana kA kramazaH abhyAsa aura usakI prakriyA 33. kAma se saMyamata hone vAle ko mRtyu kA apAya darzana 34. kAma kA svarUpa aura usako tairane kA upAya 35. apramAda - sUtra * praNidhAna ke cAra vikalpa 36. vastra Adi ke prati anAsakta muni kI dRDhatA 27. mahAmuni kauna ? 38-39. saMga parityAga ke lie ekatvAnuprekSA kA vidhAna ekatvAnuprekSA: karma-prakaMpana kI prakriyA 0 40-51. acela dhuta 40. acelacaryA kA svarUpa 41. acela muni kI parISaha - titikSA 42-43. ana muni kI sparzAtmaka parISadvatikSA aura usakA Alambana - sUtra 44. ekajAtIya aura anyajAtIya parISaha-sahana kA nirdeza 45. acela muni aura lajjA parISad * pAMca prakAra ke puruSa 46. visrotasikA ke parihAra kA nirdeza 47. dharmakSetra meM vastutaH nagna kauna ? 0 nagna sAdhanA kA prayojana 48. muni jIvana kI sAdhanA yAvajjIvana 49. uttaravAda hai aceladharma kI sAdhanA 50-51 uttaravAda kI anupAlanA karane vAlA kauna ? 52-58. ekalacaryA 52. gaNacaryA aura ekacaryA ke yogya kauna ? 53. gacchanita aura gacchantargata muni kI epaNA-vidhiH 54. ekacaryA vAlA muni apratibaddha vihArI 25-50. smazAna pratimA aura parISa 'suma' aura 'dumi' kI mImAMsA 59-66. upakaraNa - parityAga dhuta 59. vidhUtakalpa kI vyAkhyA 60. acela avasthA ke guNa 61-62. acela muni ke parISaha 0 63. 0 acela muni ko lAghava kI upalabdhi * upakaraNalAghava aura bhAvalAghava kI parasparatA 64. ala muni ke tapa 65. 0 acela muni sacela ko hIna na samajhe * acelatva ke lAbha 66. acelatva azakya anuSThAna nahIM 67-69. zarIra lAghava dhuta 67. prajJAnavAn mUrti ke zarIra lAva 68. zreNI ko vizreNI 69. tIrNa, mukta aura virata 70-73. saMyama dhuta 70-71. arati para vijaya pAne kA upAya 72. saMyamarati asaMdInadvIpatulya 73. saMyama dhuta kI sAdhanA kA phalita 74-75. vinaya dhuta * vinayayAn ziSya hI ekAkipratimA aura apelatva ke yogya * vihagapota kA dRSTAnta 76-98. gaurava-parityAga dhuta 76-77 dina aura rAta meM dI jAne vAlI vAcanA ke viSaya meM bhUmigata prAcIna paraMparA kA ullekha tathA jJAna-mada ke parihAra kA nirdeza 78. ahaM tathA rasa-gaurava aura sAta gaurava se Ane bAlI uDatA 79. pravrajita muni kI audayika bhAva meM hone vAlI manaHsthiti 0 zAstA ke prati paruSa vacana bolane ke cAra hetu 80. zIlavAn ko azIla kahane kA ahaM 35 81. doharI mUrkhatA 82. sanmArga se cyuta muni dvArA dUsaroM meM zaMkA utpanna karanA 83. gauravatrayI se saMyama - vimukhatA 84. munitva se punaH gRhastha 85. niSkramaNa durniSkramaNa 86. saMyamacyutamuni sAdhAraNa logoM se bhI nidanIya 87. ahaM kA hetu - alpajJatA yA bahujJatA ? yA donoM ? 88-90. gauravatrayI vAle muni kA vyavahAra 91. gauravatrayI se parAbhUta ziSya ko AcArya kA anuzAsana 92. gauravatrayI se Asrava meM nimajjana 93. vIravRtti se pravrajyA lene vAle kA cintana 94. sahavRta se abhiniSkramaNa aura zRgAlavRtti se AcaraNa kA nimitta gauravatrayI 95. vratoM ke lUSaka kauna ? Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 96. vrata-cyuta muniyoM kI avahelanA 97. muniyoM kI prazaMsA ke cAra hetu 0 gauravatrika ke kAraNa aprazaMsA ke cAra hetu 98. pravrajyA meM viharaNa karane kI arhatA ke cAra bindu 9-16. viveka 9. tattvacaryA ke prasaMga meM hetuvAda kA nirdeza 10. AtmasAmarthya ko tola kara vAda karane kA parAmarza * 'gupti' pada kI vyAvahArika dRSTi se vyAkhyA 11-13. sabhI vAdiyoM meM hiMsA sammata 0 hiMsAjanaka vAda kA parihAra aura svadharma meM pratiSThApana 14. dharma gAMva meM yA araNya meM isa prazna kA samAdhAna 15. pravrajyA-grahaNa ke lie tInoM yAmoM kI prAsaMgikatA 16. anidAna kauna ? 17-20. ahiMsA 17-18. karma-samAraMbha ke viSaya meM bhagavAn kA nirdeza 0 ahiMsA ke lie samarpita vyakti hI karma-samAraMbha 99. titikSA dhuta * titikSA parama dharma * anuloma aura pratiloma upasargoM ko sahanA 100-105. dharmopadeza dhuta 100. dharmopadezaka kI arhatA 101. dharmopadeza ahiMsA ke vikAsa ke lie 102. kina vyaktiyoM ko kisa prakAra kA dharmopadeza dharma kA svarUpa-kathana 103. dharmopadeza meM viveka 104. 'vivekapUrvaka dharma-kathana' kI vistAra se vyAkhyA 105. dharmopadeSTA kisI kI AzAtanA na kare 106-113. kaSAya-parityAga dhuta 106. dharmakathA-marmajJa kA parivrajana kaise? 107. zAMti kI prApti ke do sAdhana 108. saMga ko dekho 109. icchAkAma aura madanakAma kI vRddhi ke nimitta 110. svajana Adi kA badhana azAMti kA hetu 111. kaSAyoM kA anubaMdha AraMbha se 0 krodha Adi kA kartA aura vikartA kauna ? 112. troTaka kauna? * mRtyu ke kSaNa meM zAMtacitta rahane kA nirdeza 113. pAragAmI aura phalakAvataSTI muni ke lakSaNa na jIne kI AzaMsA aura na marane kI AzaMsA AThavAM adhyayana 1.2. asamanujJa kA vimokSa 1. asamanujJa tathA samanujJa kI pArasparikatA 2. asamanujJa bhikSu kA nimaMtraNa * darzana kI vizuddhi ke lie asamanujJa ke sAtha AdAna-pradAna kA niSedha 38. asamyag AcAra 3-4. asamanujJa ke sAtha AdAna-pradAna ke niSedha kA kAraNa 5. vividha ekAMgI vAdoM kA nirUpaNa 6. 'mere dharma meM siddhi' kA nirUpaNa 7. ekAMgIvAda ahetuka 8. ekAMgIvAdiyoM kA dharma na suAkhyAta aura na sunirUpita 19. bhikSu hokara bhI hiMsA meM rata 20. abhaya sAdhaka hI daMDa-samAraMbha se virata 21-29. anAcaraNIya kA vimokSa 21-24. anAcaraNIya kA sevana na karane kA nirdeza 25. kRta AhAra Adi svIkAra na karane para karmakaroM dvArA pradatta kaSTa 26-27. kaSTa kI sthiti meM muni kA kartavya 28. asamanujJa muni ke sAtha Adara ke vyavahAra kA nirdeza 29. samanujJa muni ke sAtha kaisA vyavahAra ? 30-31. pravrajyA madhyama vaya meM pravrajyA-grahaNa kA vizeSa nirdeza 32-34. aparigraha 32. aparigraha ke marmavettA 33. ahiMsA aura aparigraha hI vyApti 34. aparigraha kI ArAdhanA kA hetu 35-40. muni ke AhAra kA prayojana 35. saMyama-zarIra ko dhAraNa karane ke lie AhAra 36. AhAra ke binA indriyazakti kI kSINatA 0 AhAra-prAyogya pudgaloM kA AkarSaNa 37. dayA kA pAlana karane ke lie AhAra 38. sannidhAna zastra kA jJAtA aura dayA 39-40. niyamita jIvana jIne vAle bhikSu kI vizeSatAeM 11-42. agni-sevana kA pratiSedha zItasparza se bacane ke lie muni agnikAya kA kadApi sevana na kare Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tathA bhASyagata viSaya-vivaraNa 43-56. upakaraNa-vimokSa 43. vastroM kI apekSA se cAra prakAra ke muni 44. yathA-eSaNIya vastroM kI yAcanA kA nirdeza 45. yathA-parigRhIta vastroM ke viSaya meM nirdeza 46. no dhoejjA no raejjA....... 47. vastroM ko na chipAnA 48. avamacela kauna ? 49. vastradhArI bhikSu kI sAmagrI 50. vastra-viSayaka prAcIna paraMparA 51. sAntarottara kI prAcIna paraMparA * vRtti kI vyAkhyA 52. eka zATaka kaba ? kaise? 53. acela kA tAtparya 54-55. vastra-lAghava aura usase hone vAlA tapa 56. vastra viSayaka samatA kA nirdeza 57-61. zarIra-vimokSa 57. strI-parISaha se spRSTa muni kA kartavya 58. strI-parISaha sahane meM azakta muni ko vihita __ mArga se prANa-tyAga karane kA nirdeza * phAMsI se prANa-tyAga kI prAcIna paraMparA 59. asahanIya sthiti meM phAMsI lagA kara maranA apratiSiddha 60. kAraNika mRtyu bhI antakriyA meM sAdhaka 61. kAlamoha ke apanayana ke lie svIkRta mRtyu sukhakara...... 62-74. upakaraNa-vimokSa 62. do vastra, eka pAtra kI paraMparA 63-64. yathA-eSaNIya tathA yathA-parigRhIta vastra kI yAcanA 65. na dhoe, na raMge 66. vastra na chipAe 67. avamacela kauna ? 68. vastradhArI bhikSu kI sAmagrI 69. vastra-visarjana kaba ? kaise ? 70. eka zATaka 71. acela kA tAtparya 72-73. vastra-lAghava tathA usase hone vAlA tapa 74. vastra-viSayaka samatA kA nirdeza 75. glAna dvArA bhakta-parihAra 0 bhikSu asamartha hone para bhI gRhastha dvArA lAyA bhojana na le 76-84. sevA kA kampa 76. paraspara sevA karane kI prAcIna paraMparA 77. sevA ke nimitta bhikSu ke pratijJA-vikalpa 78. vastra kA kramika visarjana aura abhigraha 79. abhigrahadhArI muni ke tapa kA nirdeza 80. samatA kI sAdhanA kA nirdeza 51. vastra-viSayaka sAmAcArI ke pAlana kA nirdeza tathA usakI phalazruti 82-84. vaha mRtyu antakriyAkAraka aura kalyANakArI 85-96. upakaraNa-vimokSa 85. eka vastra, eka pAtra 86-87. yathA-eSaNIya aura yathA-parigRhIta kI yAcanA 88. na dhonA, na raMganA 89. vastra ko na chipAe 90. avamacelika kauna ? 91. vastradhArI bhikSu kI sAmagrI 92. vastra-visarjana kaba ? kaise? 93. vastra-rahita hone kA nirdeza 94-95. vastra-rahita kA lAghava aura tapa - 96. samatA kA pAlana 97-100. ekatva bhAvanA 97. 'maiM akelA hUM', 'merA koI nahIM'--ekatva kA cintana 98. ekatva ke cintana se lAghava kI upalabdhi 99-100. ekatvAnuprekSA kI tapomaya garimA aura usake yathArtha pAlana kA nirdeza 101-104. anAsvAda-lAghava 101. anAsvAda vRtti kA nirUpaNa 102. svAda-visarjana 103-104. anAsvAdavRtti se svAda-avamaudarya tapa tathA samatva lAbha 105. saMlekhanA saMlekhanA ke cAra aMga aura unakA vizada nirUpaNa 106-110. iMginImaraNa anazana 106. iMginImaraNa kA vAcaka itvarika * itvarika zabda kA vimarza / iMginImaraNa kI prakriyA 107. iMginImaraNa anazana svIkAra karane vAle bhikSu kI viziSTa avasthAeM 108. iMginImaraNa kAla-mRtyu kA upakrama 109, antaHkriyA kA bodhaka .110. prANa-vimoha kI sAdhanA 111-115. upakaraNa-vimokSa 111. acela vyakti kA cintana aura kaTibaMdha dhAraNa karane kI utsukatA ,... Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 12. sarva ala rahane meM samartha vyakti ke lie kaTibaMdha kA niSedha 113-114. acela kA lAghava aura tapa 115. acalatva kA pAlana aura samatA 116- 124. vaiyAvRtya kA kalpa 116. bhojana ke AdAna-pradAna kI pratijJA 117-123. AhAra ke AdAna-pradAna ke vividha vikalpa tathA upakAra aura nirjarA kI dRSTi se sevA karane kA pratipAdana 124. AhAra kA saMvartana aura samAdhi maraNa ke lie utthAna 125-130. prAyopagamana anazana 125. prAyopagamana anazana kI vidhi 126. prAyopagamana anazana kA adhikArI 127-130. isa maraNa se marane vAle kI sAdhanA kA phalita iMginImaraNa anazana gAthA 1. samAdhimaraNa kaba ? usakI arhatA ke tIna bindu 2. bAhya aura AMtarika baMdhana ke hetuoM ko avagati * jIvita rahane se adhika lAbha yA zarIra vimokSa se ? * kisa samAdhimaraNa ke yogya hai merA sAmarthyaisakI samIkSA 0 * paryAlocanapUrvaka pravRtti kI alpatA 3. kaSAya kA kRzIkaraNa aura AhAra kA alpIkaraNa 4. jIvana aura maraNa meM anAsakta 5. madhyastha aura nirjarAprekSI banakara samAdhi kA pAlana * AMtarika aura bAhya vyutsarga 6. saMlekhanAkAlIna Akasmika bAdhA ke samaya bhikSu kA karttavya bhakta-pratyAkhyAna 7. sthAnazuddhi kA nirdeza / anazana ke sthAna meM svayaM yA prAticAraka bhikSuoM ke sAtha 0 sthaMDila pratilekhanA kI prAcIna paraMparA 8. bhUkha, pyAsa tathA anya parISahoM ko sahane kI zakti ke vikAsa kA nirdeza 9-10. prANiyoM ke vighAta ko sahane kA AlaMbana-sUtra 11. dravyagrantha aura bhAvagrantha * bhaktapratyAkhyAna anazana kI apekSA iMginImaraNa anazana prazastatara, kaSTatara Adi AcArAMga bhASyam 12. iMginImaraNa anazana meM catuvidha AhAra kA parityAga tathA Atmavarja praticAra kA niSedha 13-18. iMginImaraNa anazana meM muni kI caryA tathA niSadyA viSaya cUrNi kI paraMparA aura parISad sahana kA nirdeza prAyopagamana 19. prAyopagamana anazana kI zreSThatA, sthAna se vicalana kA pratiSedha tathA sAdhaka kI sthiti kA citraNa 20. iMginImaraNa anazana kI apekSA yaha anazana pradhAna aura uttama * jisa Asana meM anazana svIkAra usI meM nizcala rahane kA nirdeza 21. prAyopagamana anazana ko svIkAra karane vAle kI caryA tathA isa anazana kI mudrAoM kA nirdeza aura anazana kA pAra pAne ke lie AlaMbana - sUtra kA pratipAdana 22-23. anazana svIkarttA ko sthira rahane kA nirdeza * anazana meM hone vAle upadravoM se sAvadhAnatA * icchAlobha kA nirAkaraNa 24. divya bhoga ke nimantraNa ko ThukarA dene kA nirdeza tathA divya mAyA ke prati na jhukane kA Agraha 25. anazanapUrvaka jIvana kI samApti kalyANakAraka nauvAM adhyayana (pahalA uddezaka ) 1- 23. bhagavAn kI caryA 1. pravrajyA ke pazcAt tatkAla vihAra hemanta Rtu meM mugasira kRSNA dasamI ke dina dIkSA 2. dIkSA ke samaya eka zATaka * bhagavAn kI dharmAnugAmitA * grISma meM eka zATaka yA acela kI paraMparA kA ullekha 3. bhagavAn kA zarIra adbhuta gaMdhayukta / dravyakRta parimala kI vizeSatA / parimala ke lie bhramaroM kA utpAta | abhiniSkramaNa ke cAra mAsa taka 4. teraha mAsa pazcAt bhagavAn a bane 5. bhagavAn kI animeSadRSTi dhyAna kI sUcanA * tiyaMbhitti dhyAna kI prakriyA 6. ekAnta meM dhyAnalIna aura vahAM striyoM kA upadrava Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUla sUtra tayA bhASyagata viSaya-vivaraNa 7. saMkula sthAnoM meM bhI ekAgratA se dhyAna / pUchane para bhI mauna / dhyAna se vicalana nahIM / 8. na varadAna na zApa / taTasthabhAva / 9. kautukapUrNa pravRttiyoM kA parihAra 10. mAdhyasthyabhAva kA anuzIlana * anukUla aura pratikUla upasargoM meM smRti kA __ aniyojn| 11. bhagavAn kI gRhavAsI sAdhanA kA Akalana 12-13. chahoM jIvanikAyoM kI hiMsA se uparati kA kAraNa 14. jIva sarvayonika 15. pApa-karma ke pratyAkhyAna kA kAraNa 16. kriyAvAda aura akriyAvAda kI samIkSA kara RSabha dvArA pratipAdita karmakSaya kI kriyA kA svIkAra 17. prANavadha tathA sarvakarmAvahA striyoM kA parihAra 18. bhagavAn kI AhAracaryA / AdhAkRta kA sarvathA parihAra 19. bhagavAn kI upakaraNacaryA / paravastra tathA parapAtra kA varjana / avamAna saMkhaDi kA parihAra 20. azana-pAna ke mAtrAjJa / rasaparityAga tapa kA Asevana / kAyakleza tapa kA AcaraNa 21. gamana meM ahiMsA ke prati jaagruuktaa| 0 alpabhASitA / 22. bhagavAn kI zizira Rtu meM gamana-caryA / 23. saMkalpamukta hokara vidhi kA AcaraNa / dUsarA uddezaka 1. bhagavAn dvArA sevita zayana aura Asana 2-4. bhagavAna ke vibhinna AvAsa-sthala / utkRSTa teraha varSa kA sAdhanA-kAla 5. nidrAsukha ke prati apratijJa 6. nidrA para vijaya kA upakrama 7. AvAsa-sthaloM meM utpanna upasarga aura bhagavAn kI dhyAnalInatA 8. kucara tathA grAmarakSakoM dvArA kRta upasarga 0 kAma-saMbaMdhI upasarga 9-10. ihalaukika aura pAralaukika upasargoM ko sahana karane kA AlaMbana-sUtra tathA rati aura arati ko parAbhUta karane kA upAya 11-12. pRcchA karane para mauna / mauna se Akroza * bhagavAn pratikAra ke saMkalpa se rahita 0 sthAna kA tyAga karane para bhI dhyAna kA tyAga nahIM 36 0 zUnya yA ekAMta sthAna meM bhI upasarga 13-15. zizira Rtu meM atyaMta zIta ko sahanA tathA himavAta meM aprakaMpita rahanA * zizira Rtu meM anya bhikSuoM kI caryA aura unake zIta-pratikAra ke sAdhana / bhagavAn kA pragADha sardI meM bhI rAta ko maMDapa se bAhara gamana-Agamana / zIta sahane kA prakAra 16. saMkalpamukta hokara vidhi kA pratipAlana tIsarA uddezaka 1. niSadyA meM tRNasparza kA parISaha 2-8. lADha deza kI vajrabhUmi aura sumhabhUmi meM bhagavAn kA vihAra / vahAM kI bhaugolika aura kSetrIya sthiti tathA vahAM ke logoM kA rahana-sahana, zIla-sadAcAra, sabhyatA-saMskRti kA saMkSipta varNana / bhagavAn ke upasarga / 9-10. prahAroM kI bauchAra aura logoM kI prasannatA 11. bhagavAn ke zarIra se mAMsa kATanA, zarIra para thUkanA Adi kaSTa tathA bhagavAn kA kAya-vyutsarga kA saphala prayoga 12. dhyAnasthita bhagavAn ko Upara se nIce girAnA, Asana se skhalita karanA / vyutmuSTakAya bhagavAn kA samabhAva / 13. saMvara kA kavaca aura kaSToM kA adhisahana 14. saMkalpamukta hokara vidhi kA AcaraNa cauthA uddezaka 1. roga se aspRSTa hone para bhI avamaudarya tapa / cikAtsA na karAne kA saMkalpa / acikitsA kAyavyutsarga kA pryog| paMcakarma cikitsA kA prihaar| 2. saMzodhana, vamana, virecana Adi kA sarvathA parihAra 3. zarIra cikitsA kA niSedha, mohacikitsA ke upAyoM kI anupAlanA / * mohacikitsA ke do aMga-abahuvAditva aura kAyakleza / 4-6. mohacikitsA kA tIsarA aMga-Atapa sahana aura rUkSa bhojana se jIvana-yApana * ATha mAsa taka odana, kulmASa aura maMthu kA bhojana / 0 jAgaraNa kA pryog| 0 paryuSita anna kA grahaNa / 7. tapa-samAdhi meM saMlagnatA Jain Education international Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 AcArAMgabhASyam 8. navakoTi parizuddha bhikSA se jIvana-yApana 9. AhAra saMbaMdhI tIna eSaNAeM aura unameM bhagavAn kI caryA 10-12. AjIvikA-viccheda ke prati sajaga 13. bhojana ke prati anautsukya 14. bhagavAn kI dhyAnamudrA aura dhyAna 15. bhagavAn ke dhyAna kA uddezya 16. bhagavAn kA Ayatayoga / tapasyA meM mAyA nahIM 17. saMkalpamukta hokara vidhi kI anupAlanA Jain Education international Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH athAtaH aacaaraaNgvimrshH| prAraMbha ho rahA hai AcArAMga kA vimarza / 1. asti aatmaa|' 1. AtmA hai| 2. asti pudgalaH / 2. pudgala hai| 3. asti tayoranAdiH saMyogaH / 3. una donoM kA saMyoga anAdi hai| 4. pudgalasaMyuktaH AtmA aupapAtikaH / / 4. pudgala-saMyukta AtmA aupapAtika (punarjanmadharmA) hai| 5. asti tasyAnusaMcaraNam / " 5. vaha anusaMcaraNa karatI hai| 6. asti anusaMcaraNasya hetuH / ' 6. anusaMcaraNa kA hetu hai| 7. asti anekarUpA yoniH / " 7. yoni ke aneka rUpa haiN| 8. asti duHkham / 8. dukha hai| 9. asti duHkhasya hetuH|' 9. duHkha kA hetu hai| 10. asti duHkhasya nirodhaH / 10. duHkha kA nirodha hai| 11. asti nirodhasya mArgaH / " 11. nirodha kA mArga hai| 12. asti Atmano nAnAtvam / 12. AtmA kA nAnAtva hai| santi anantA aatmaanH| te sarve'pi santi AtmAeM ananta haiN| una sabakA astitva pRthak-pRthak hai / pRthaksattvAH, sarveSAM svatantramastitvamiti yAvat / tena tAtparya kI bhASA meM sabakA astitva svataMtra hai| ve kisI eka santi kazcid ekasya IzvarasyAMzabhUtAH, na ca kasyacid Izvara kI aMzabhUta nahIM haiM aura kisI brahma kI prapaMcabhUta nahIM haiN| brahmaNaH prapaJcabhUtAH / 'jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM'- 'sukha aura duHkha vyakti kA apanA apanA hotA hai'-bAra-bAra yaha vAraM vAraM asya udghoSo'sti AtmanaH svAtantryasya ghoSa AtmA kI svataMtratA kI udghoSaNA karatA hai| udghoSaNA / 12 'tumaMsi nAma sacceva jaM haMtavvaM ti mannasi'"-- 'jise tU hananayogya mAnatA hai, vaha tU hI hai'-isa sUtra meM ityasmin sUtre Atmana ekatvamiSTamasti / tathA 'je egaM AtmA kA ekatva iSTa hai aura 'jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jANai se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jANai'14 jAnatA hai aura jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai'-isa asminnapi ekameva tattvaM abhipretamasti / asti sarva sUtra meM bhI eka hI tattva abhipreta hai / yaha sArA vistAra usI kA tasyaiva prapaJcaH / tat kathamAtmano nAnAtvaM vAstavikam ? hai, taba AtmA kA nAnAtva kase vAstavika ho sakatA hai ? ekatA kathaJcaikatvasya nAnAtvasya ca virodhaH prihaaryH| aura nAnAtva kA virodha kaise miTAyA jA sakatA hai ? vayaM nayena virodhaparihAraM kuurmH| atra dvau nayau hama naya-paddhati ke dvArA virodha kA parihAra kara sakate haiM / prayoktavyau----saMgraho vyavahArazca / asti padArtheSu / isa prasaMga meM saMgraha aura vyavahAra-ina do nayoM kA prayoga karanA sAmAnyo dhrmH| tamapekSya saMgrahanayaH prvrtte| asti cAhie / padArthoM meM sAmAnya dharma haiN| unakI apekSA se saMgrahanaya kI padArtheSu viziSTo dharmaH / tamapekSya vyavahAranayaH prvrtte| pravRtti hotI hai / padArthoM meM vizeSa dharma haiN| unakI apekSA se vyavahAranaya kI pravRtti hotI hai| 1. AyAro, 14 // 2. vahI, 3 / 4 / 3. vahI, 3183 // 4. vahI, 1 / 4 / 5. vahI, 114 / 6. vahI 18 2155 // 7. vahI, 18 8. vahI, 108 / 9. vahI, 18 10. vahI, 4 // 51 // 11. vahI, 2 / 171-173 / 12. vahI, 2222, 78,524,52 / 13. vahI, 4101 / 14. vahI, 3.74 / Jain Education international Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 1 pratyekaM padArtha sAmAnyavizeSAtmako vidyate / sAmAnyadharmANAmapekSayA tasyaikatvamabhipretam / ayaM saMgrahanayasya viSayaH / viziSTadharmAn apekSya tasya nAnAtvamapISTam / ayaM vyavahAranayasya viSayaH / ekatve nAnAtve ca nAsti sarvathA virodhaH atra virodho'virodhazva dvAvapi sApekSau nirapekSamasti padArthasya astitvam / tatra nAsti ekatvaM vA nAnAtvaM vA ekatvaM nAnAtvaM ca saMkhyAmathito dharmaH ayaM sApekSa eva bhavati / yatra abhedava tirabhedopacAro vA bhavati tatra ekatvadharmaH pradhAnIbhavati nAnAtvadharmazca upasarjanIbhavati / yatra bhedavRttiH tatra nAnAtvadharma pradhAnIbhavati ekatvadharmazca upasarjanIbhavati / anayoH pradhAna gauNabhAvayo: vivakSAto bhedamApanasyApi padArthasya kvacit kadAcid ekatvaM pratipAditaM bhavati / tasya abhedamApannasyApi kvacit kadAcida nAnAtvaM pratipAditaM bhavati / ityekatvanAnAvayoH nAsti aparihAryo virodhaH kintu sApekSo'yam / " 1 AtmA saMsAradazAyAM prANabhUta jIva saravapadairabhidheyosti samabhirU nayena eteSu bhidyamAneSvapi dravyAstikanayadRSTyA nAsti kopi bhedaH / ata evoktam'No hINe No arite / " Atmano'stitvamasti svatantram ata evAsti tasya kartRtvam / sa na IzvarapreritaH pravartate nivartate ca / kintu svasaMkalpenaiva pravartate nivartate ca / ata eva nirdiSTaM bhagavatA purisA ! paramacakkhU ! vipara kkamA / " 1 parAkramasya sArthakatA tadAnImeva yadA bandhamokSayoH zaktiH svasannihitA bhavet / asya praznasya samAdhAnaM kRtaM sUtrakAreNa vathA- 'baMdha-pamokkho tumbha agbhatya / " yadi AtmAtiriktaH kazcit padArthoM baDho mukto vA bhavati yathA sAMkhyadarzane prakRtiH, tadA nAtmanaH kartR tvaM syAt / AcArAMgasya hRdayamidaM saMsArI AtmA nAstyasaMgaH, ata eva sa nirantaraM karmabhirbadhyate / sa karmabhiH badhyate ata eva tasya karmazarIraM bhavati sahavati / sa karmazarIreNa saMyuktaH san navAni navAni sthUlazarIrANi athavA audArikAdizarIrANi nirmAti sa eva sama svAnubhUtyA karmazarIrasya viyojanaM kRtvA mukto bhavati / yaduktaM 'Na saMge', 'Na kALa", "Na rahe" iti sarva 1. AyAro, 2049 / 2. vahI, 5 / 34 / 3. vahI, 5 / 36 / z AcArAMga mAdhyam pratyeka padArtha sAmAnya vizeSAtmaka hai| sAmAnya dharmo kI apekSA se usakI ekatA abhipreta hai| yaha saMgrahanaya kA viSaya hai / vizeSa dharmoM kI apekSA se usakA nAnAtva bhI iSTa hai| yaha vyavahAranaya kA viSaya hai| ekatva aura nAnAtva meM sarvathA virodha nahIM hai| yahAM virodha aura avirodha donoM sApekSa haiM / nirapekSa hai padArtha kA astitva / usameM ekatva yA nAnAtva kucha bhI nahIM hotA / ekatva aura nAnAtva saMkhyA para Azrita dharma hai| yaha sApekSa hI hotA hai| jahAM abhedavRtti yA abhedopacAra hotA hai vahAM ekatva dharma pradhAna ho jAtA hai aura nAnAtva dharma gaunn| jahAM bhedavRtti hotI hai vahAM nAnAtva dharma pradhAna ho jAtA hai aura ekatva dharma gauNa / ina pradhAna aura gauNa bhAvoM kI vivakSA se bheda ko prApta padArtha kA bhI kahIMkabhI ekatva pratipAdita hotA hai aura abheda ko prApta padArtha kA bhI kahIM - kabhI nAnAtva pratipAdita hotA hai / isa prakAra ekatva aura nAnAtva meM aparihArya virodha nahIM hai, kintu yaha sApekSa virodha hai / saMsArI AtmA prANa bhUta jIva aura sattva ina padoM se abhihita hotI hai| samabhinaya kI dRSTi se inameM kinatA hone para bhI dravyAdika naya kI dRSTi se inameM koI bheda nahIM hai, isIlie kahA gayA hai na koI AtmA hIna hai aura na koI AtmA atirikta / ' AtmA kA astitva svataMtra hai, isIlie usakA apanA kartRtva hai / vaha Izvara se prerita hokara pravRtta aura nivRtta nahIM hotI, kiMtu apane saMkalpa se hI pravRtta aura nivRtta hotI hai| isIlie bhagavAn ne kahA - 'parama cakSuSmAn puruSa ! tU parAkrama kara / ' parAkrama kI sArthakatA tabhI hotI hai jaba bandha aura mokSa kI zakti apane meM nihita ho / sUtrakAra ne isa prazna kA samAdhAna kiyA hai-baMdha aura mokSa tumhArI AtmA meM hI hai / yadi AtmA ke atirikta koI padArtha baddha yA mukta hotA hai, jaise sAMkhya darzana meM prakRti, taba AtmA kA kartRtva nahIM rahatA / AcArAMga kA hRdaya yaha hai - saMsArI AtmA asaMga nahIM hai, isIlie vaha karmoM se niraMtara baddha hotI hai / vaha karmoM se baddha hotI hai, isIlie karma - zarIra usakA sahavartI hotA hai yaha karma zarIra ke sAtha saMyukta hokara nae-nae sthUla zarIra athavA audArika Adi zarIroM kA nirmANa karatI hai| vahI AtmA samatva kI anubhUti se karma zarIra kA viyojana kara mukta ho jAtI hai jaise kahA hai vaha lepayukta nahIM hai, yaha zarIradhArI nahIM hai, vaha janma-dharmA nahIM hai yaha saba 4. vahI, 5 / 34 // 5. vahI, 5 / 132 / 6. vahI, 5 / 133 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH muktAtmAnamadhikRtya pratipAditamasti / saMsArI AtmA mukta AtmA ko lakSita kara pratipAdita kiyA gayA hai| saMsArI zarIravAnapi bhavati, janmadharmApi bhavati, saMgavAnapi AtmA zarIravAn bhI hai, janma-dharmA bhI hai aura lepayukta bhI hai| bhavati ca / AtmA cetanaH, pudgalazca acetanaH / AtmA amUrtaH, AtmA cetana hai aura pudagala acetana / AtmA amUrta hai aura pudgalazca mUrtI rUparasagandhasparzayuktatvAt / pudgalasya- pudgala rUpa-rasa-gandha aura sparza se yukta hone ke kAraNa mUrta / astitvaM nAsti vyAvahArikam / yathA Atmano'stitvaM pudgala kA astitva vyAvahArika nahIM hai| jaise AtmA kA astitva pAramArthika tathA pudglsyaapi| anayoviSayaviSayi pAramArthika hai vaise hI pudgala kA astitva bhI pAramArthika hai| ina saMbandho jJAtRzeyasaMbandho vA asti paryAyAtmakaH na tU donoM (AtmA aura pudgala) meM viSaya-viSayI yA jJAtR-jJeya saMbaMdha dravyAtmakaH / vayaM pudgala jAnImaH tadApi tadasti, na dravyAtmaka nahIM, paryAyAtmaka hai| hama pudgala ko jAnate haiM taba bhI jAnImaH tadApi tadasti / astitvamasti svabhAvApekSaM, usakA astitva hai aura nahIM jAnate haiM taba bhI usakA astitva hai| na tu jJAnApekSam / astitva svabhAva-sApekSa hai, jJAna-sApekSa nahIM / kathaM syAt cetanAcetanayoH viruddhadharmaNo'stitvam ? cetana aura acetana-donoM virodhI dharma vAle haiN| isa atra vayaM brUmaH-padArthAH na santi sarvathA parasparaM avasthA meM una donoM kA astitva kaise ho sakatA hai ? isa prazna viruddhAH, na ca santi sarvathA aviruddhAH / teSAM virodho'- para hamArA vaktavya yaha hai--padArtha paraspara na to sarvathA virodhI haiM virodhazca sApekSa ev| astitvaM sarveSAM padArthAnAM aura na sarvathA avirodhI / unakA virodha aura avirodha sApekSa hI samAno dharmaH / tadapekSayA nAsti cetanAcetanayoH kazcid hai| 'astitva' yaha saba padArthoM kA samAna dharma hai| isakI apekSA virodhaH / caitanyaM Atmani eveti viziSTo guNaH / rUpa- se cetana aura acetana meM koI virodha nahIM hai / 'caitanya' AtmA meM rasagandhasparzAH pudgale eveti santi viziSTAH gunnaaH| hI hotA hai, yaha usakA viziSTa guNa hai| rUpa, rasa, gaMdha aura yathA viziSTadharmApekSayA virodha udbhAvayituM zakyaH tathA sparza pudgala meM hI hote haiM, isalie ye usake viziSTa guNa haiM / jaise sAmAnyagRNApekSayA avirodho'pi udbhAvanIyo bhvti| vizeSa dharma kI apekSA se virodha kA udbhAvana kiyA jA sakatA evaM bhedAbhedasvabhAve vastUni nAdhyAsa'-kalpanA bhavati / hai, vaise hI sAmAnya guNa kI apekSA se avirodha kA bhI udbhAvana krnniiyaa| kiyA jA sakatA hai| isa prakAra bhedAbheda svabhAva vAlI vastu meM adhyAsa (bhrAnta pratIti) kI kalpanA nahIM karanI caahie| jIvazarIrayoH jIvapudgalayorvA kathaMcid abhedaH jIva aura zarIra athavA jIva aura pudgala meM kathaMcid abheda svIkaraNIya eva / abhedasyAsya adhyAsena sArdha bhedo vartata svIkAra karanA hI hogaa| yaha abheda adhyAsa se bhinna hai| adhyAsa eva / adhyAsasvIkaraNe pudagalasya astitvaM savaMrthava ko svIkRta karane para hameM pudgala kA astitva sarvathA asvIkAra asvIkaraNIyaM syAt / adhyAsasya sthAne yadA vyavahAraH karanA hogaa| 'adhyAsa' ke sthAna para yadi hama 'vyavahAra' ko svIkriyate tadA nizcayavyavahArayo)dasya pratipAdanaM svIkAra kareM to 'nizcaya' aura 'vyavahAra' kA bheda-pratipAdana apekSitaM syAt / nizcayanayena nAsti jIvazarIrayora apekSita hotA hai / nizcayanaya ke anusAra jIva aura zarIra meM abheda bhedaH / vyavahAranayena tu astyeva sH| atra punarbhedA'bheda nahIM hai| vyavahAranaya ke anusAra jIva aura zarIra meM abheda hai hii| yoranayoH svarUpaM spaSTamavagantavyam / asmin prasaMge hameM bheda aura abheda kA svarUpa bhI spaSTa samajha lenA caahie| isa sAMkhyadarzane pratipAditaH prakRtipuruSayoH saMbandhaH prasaMga meM sAMkhya darzana meM pratipAdita prakRti aura puruSa kA sambandha vicaarnniiyH| vedAntadarzane vA pratipAditaM brahmaNaH mananIya hai| vedAMta darzana meM pratipAdita brahma kI satyatA aura satyatvaM jagataH sarvathA mithyAtvaM cApi vivecniiym| jagat kI sarvathA ayathArthatA bhI vivecanIya hai| nizcaya aura nAsti nizcayavyavahArayoH sarvathA bhedH| ubhAvapi vyavahAra meM sarvathA bheda nahIM hai| donoM sApekSa haiN| nizcayanaya sApekSau / nizcayanayena jIvazarIrayoH aikAntikaH abhedo kI dRSTi se jIva aura zarIra meM aikAntika abheda svIkAra nahIM na svIkaraNIyaH / evamaikAntiko bhedo'pi vyavahAranayena kiyA jA sktaa| isI prakAra vyavahAranaya kI dRSTi se jIva aura naiva abhyupagantavyaH / iyamanekAntapaddhatireva adhyAsa- zarIra meM aikAntika bheda bhI svIkAra nahIM kiyA jA sktaa| vyavahArayorbhedanirUpaNe aashrynniiyaa| adhyAsa aura vyavahAra ke bheda-nirUpaNa meM isa anekAnta paddhati kA hI Azraya lenA apekSita hai| 1. adhyAso nAma asmistabuddhiH, ayathArthAnubhavaH / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam kevalamAtmanaH sattAyAmacetanasya pratyakSadRSTA hetu- yadi ekamAtra AtmA kA astitva svIkAra kiyA jAe to siddhA vA sattA kathaM nivArayituM zakyA? naite paudga- acetana kA astitva, jo pratyakSa-dRSTa aura hetu-siddha hai, kA likAH padArthAH manaHpratyayasaMbhavAH / yadi sarvepi paudaga- nivAraNa kaise kiyA jA sakatA hai ? ye paudgalika padArtha mAnasikalikAH padArthAH mAnasapratyayajanmAno bhaveyuH tadA pratyaya se utpanna nahIM haiN| yadi sabhI paudgalika padArtha mAnasikaAtmA'pi na mAnasapratyayasaMbhava iti kaH kathaM vaktaM pratyaya se utpanna hoM to AtmA bhI mAnasika-pratyaya se utpanna nahIM zaknuyAt ? viSayasya anastitve viSayiNo astitvaM hai, yaha kauna-kaise kaha sakatA hai ? viSaya ke anastitva meM viSayI kathaM samarthanIyam ? 'ete padArthAH' iti jJAnaM nAsti satyaM ke astitva kA samarthana kaise kiyA jA sakatA hai ? 'ye padArtha haiM'.--- tadA ahamasmIti jJAnamasti satyaM, atra ki sAkSyam ? yaha jJAna yadi yathArtha nahIM hai to 'maiM hUM' isa jJAna kI satyatA kA acetanatattvaM cetanatattvasya saSTiriti svIkAre cetanatasva ___ sAkSya kyA hai ? acetana tattva cetana tattva kI sRSTi hai, isa bAta ko acetanatattvasya sRSTiriti svIkAra nirasita ko'sti svIkAra kareM to cetana tattva acetana tattva kI sRSTi hai, isa svIkRti tarkaH ? tasmAt cetanAcetanayoH dvayorapyasti svatantraM ko nirasta karane ke lie kauna sA tarka hai ? isalie cetana aura astitvam / netajjagat kevalaM cetanatatvamayaM acetana- acetana-donoM kA astitva svataMtra hai| yaha jagat na kevala cetana tattvamayaM vaa| na cetanAd acetanotpattiH, na ca tatvamaya hai aura na kevala acetana tatvamaya / na cetana se acetana acetanAta cetanotpattizca / yaduktaM sthAnAMge...'Na evaM utpanna huA hai aura na acetana se cetana / jaisA ki sthAnAMga meM bhUtaM vA bhavvaM vA bhavissati vA jaM jIvA ajIvA kahA gayA hai-na aisA kabhI huA hai, na aisA ho rahA hai aura na bhavissaMti, ajIvA vA jIvA bhavissaMti ---evaMppegA aisA kabhI hogA ki jIva ajIva ho jAe aura ajIva jIva ho logaTTitI pnnnnttaa|" jaae| yaha eka lokasthiti hai| asti pudgalasya svataMtramastitvam / asti ca tasya pudgala kA astitva svataMtra hai| AtmA ke sAtha usakA yoga AtmanA saha yogaH, ata evAtmA saMgavAn bhavati / hai, isIlie AtmA saMgayukta-lepayukta hotI hai| yadi pudgala kA yadi pUdagalasya svataMtramastitvaM na syAt tahi saMgasya svataMtra astitva na ho to saMga kI kalpanA bhI durlabha ho jAtI hai| kalpanApi durlabhA bhavati / markaTa: svakRte santAne baddho makar3I apane dvArA nirmita jAla meM phaMsa jAtI hai, usakA hetu hai bhavati, tasya heturasti ajJAnam / kintu sarvajJaH AtmA ajJAna / kintu AtmA sarvajJa hai, sarvathA asaMga yA nilepa hai, phira vaha sarvathA asaMgaH san saMgavAn bhavatIti nAsti hetugamyam / saMgavAn yA lepayukta hotI hai, yaha hetugamya nahIM hai| yadi yaha prazna yadyeSa praznaH, tadA kathaM baddha Atmeti sammatamAcArAMge?2 hai to phira 'AtmA baddha hai'-yaha AcArAMga meM kaise sammata huA ? atrAsti vaktavyam-jainAnAM nAsti kazcid AtmA isa viSaya meM hamArA vaktavya yaha hai-jaina darzana ke anusAra koI Adito mukto'saMgo vaa| asaMgaH saMgavAn bhavatIti bhI AtmA prAraMbha se mukta yA asaMga nahIM hai| asaMga saMgavAn hotA nAsti sammataM, kintu saMgavAneva viziSTa prayogeNa saMga- hai, yaha sammata nahIM hai| kintu saMgavAn hI vizeSa prayoga ke dvArA mukto bhavati / yadi saMgo'nAdikAlInastadA kathaM tasya / saMgamukta hotA hai| yadi saMga anAdikAlIna hai to usakA viyoga viyoga: ? iti satyam / AtmapudgalayoH saMbandhaH / kaise saMbhava hai ? yaha satya hai| AtmA aura pudgala kA saMbaMdha pravAha pravAhapatito anAdikAlInaH / tena pravAhasya nirodhe kI dRSTi se anAdikAlIna hai / isalie pravAha kA nirodha hone para tasyApi nirodho bhavati / usakA bhI nirodha ho jAtA hai| bandhahetorajJAnaM aprijnyaa| tasya jJAnaM ca prijnyaa| baMdha ke hetu kA ajJAna aparijJA hai aura usakA jJAna parijJA bandhasya nirodhArtha prayatnaH prijnyaa| tadarya aprayatno hai| baMdha ke nirodha ke lie prayatna karanA parijJA hai aura usake aparijJA ca / parijJayA bandhasya svarUpAvadhAraNaM, tasya lie prayatna na karanA aparijJA hai| parijJA ke dvArA baMdha ke svarUpa pravAhanirodhazca jAyate / tadartha AcArAMgasya pravRttiH / kA avadhAraNa aura usake pravAha kA nirodha hotA hai| usake lie hI AcArAMga kI pravRtti hai| atra baddhamuktayoH dvividhayorapi Atmano nirUpaNaM AcArAMga meM baddha aura mukta-donoM prakAra kI AtmAoM kA vidyate / yo janma-maraNacakramatyeti sa mukto bhavati-- nirUpaNa hai / jo AtmA janma-maraNa ke cakra kA atikramaNa karatI 'accei jAimaraNassa vaTTamaggaM vkkhaay-re| 'sabbe hai vaha mukta ho jAtI hai / 'saba svara lauTa Ate haiN| isa sUtra se sarA niyati ' ata: 'se Na sadde, Na rUbe, Na gaMdhe, Na rase, prAraMbha kara 'vaha na zabda hai, na rUpa hai, na gaMdha hai, na rasa hai aura na 1. aMgasuttANi 1, ThANaM, 101 / 2. AyAro, 3 / 19, 572 / 3. vahI, 52122 / Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH Na phAse - itiparyantaM muktAtmanAM nirUpaNamasti / sva- sparza hai'-yahAM taka mukta AtmAoM kA nirUpaNa hai| 'apane pramAda pramAdena anekarUpANAM yonInAM sandhAnaM, virUparUpANAM ke dvArA aneka rUpoM vAlI yoniyoM meM janma lenA, vibhinna spoM sparzAnAM pratisaMvedanaM, janmamaraNayoranuparivartanaM ca asti (kaSToM) kA pratisaMvedana karanA aura janma-maraNa kA anuparivartana baddhAnAM AtmanAM nirUpaNam, yathA .... sahapamAeNaM aNega- karanA'-yaha baddha AtmAoM kA nirUpaNa hai| rUvAo joNIo saMdhAti, virUvarUve phAse paDisaMvedei / 'se abujjhamANe hatovahate jAimaraNaM aNupariyaTTamANe / ' saMsAriNo jIvAH santi karmabhirbaddhA ata eva te saMsArI jIva karmoM se baMdhe hue hote haiM, isIlie ve karma karate karmANi kurvanti, teSAM phalamanubhavanti ca / haiM aura unake phala kA anubhava karate haiN| ___ AtmanaH karmaNazca anAdikAlIno yogo'sti janma- AtmA aura karma kA anAdikAlIna yoga janma-maraNa kA maraNayozcakram / etadasti nizcayanayena anaatmikm| cakra hai / yaha nizcayanaya kI dRSTi se anAtmika hai, AtmA kA yadanAtmikaM tad adhyAtmacakSaSA pazyato'sti duHkhm| svabhAva nahIM hai / jo-jo anAtmika hotA hai vaha adhyAtma cakSu se prastutAgame duHkhaM heyaM sukhamupAdeyamiti nirUpitamasti / / dekhane vAle ke lie duHkha hotA hai| prastuta Agama meM duHkha heya aura AcArazAstrasya pradhAno'yaM viSayaH / jJeyasya nirUpaNa- sukha upAdeya hai-yaha nirUpita hai| yaha AcArazAstra kA pradhAna matrAsti prAsaMgikam / duHkhasya cakramidaM -- viSaya hai| isameM jJeya kA nirUpaNa prAsaMgika hai| duHkha kA cakra isa prakAra hai--- je kohadaMsI se maanndNsii| jo krodhadarzI hai, vaha mAnadarzI hai / je mANadaMsI se maaydNsii| jo mAnadarzI hai, vaha mAyAdarzI hai / je mAyadaMsI se lobhdNsii| jo mAyAdarzI hai, vaha lobhadarzI hai / je lobhadaMsI se pejjdNsii| jo lobhadarzI hai, vaha preyadarzI hai| je pejjadaMsI se dosdNsii| jo preyadarzI hai, vaha dveSadarzI hai| je dosadaMsI se mohdNsii| jo dveSadarzI hai, vaha mohadI hai| je mohadaMsI se gbbhdNsii| jo mohadarzI hai, vaha garbhadarzI hai / je gabbhadaMsI se jmmdNsii| jo garbhadarzI hai, vaha janmadarzI hai| je jammadaMsI se maardNsii| jo janmadarzI hai, vaha mRtyudarzI hai| je mAradaMsI se nirydNsii| jo mRtyudarzI hai, vaha narakadarzI hai| je nirayadaMsI se tiriydNsii| jo narakadarzI hai, vaha tiryaJcadarzI hai / je tiriyadaMsI se dukkhdNsii| jo tiryaJcadarzI hai, vaha duHkhadarzI hai| asya heyatvam .se mehAvI abhinivadRjjA kohaM ca, isakI heyatA kA pratipAdana isa prakAra hai- medhAvI krodha, mANaM ca, mAyaM ca, lohaM ca, pejjaM ca, dosaM ca, mohaM ca, mAna, mAyA, lobha, preya, dveSa, moha, garbha, janma, mRtyu, naraka, gabbhaM ca, jammaM ca, mAraM ca, naragaM ca, tiriyaM ca, dukkhaM tiryaJca aura du.kha ko chinna kre|" c| kaSAyamUlaM duHkham / unmUlite kaSAyabIje duHkhaM svata duHkha kA mUla kaSAya hai / kaSAya ke bIja kA unmUlana hone eva unmUlitaM bhavati / ataH krodhAdimohaparyavasAnasya para duHkha svayaM unmUlita ho jAtA hai| isalie krodha se prAraMbha kara unmUlanArtha yatno vidheyaH / tankRte kaSAye samatA prAdu- moha taka ke unmUlana ke lie prayatna karanA cAhie / kaSAya ke kRza bhavati / sA samataiva AcArAMgasya hRdayam / anyAni / hone para samatA prAdurbhUta hotI hai| vaha samatA hI AcArAMga kA sarvANi AcAratattvAni tAmAzrityava santi saprANAni / / hRdaya hai / dUsare sAre AcAra ke tattva isI kA Azraya lekara prANavAn banate haiN| 1. AyAro, 2123-140 / 4. vahI, 5 / 103 / 6. vahI, 3183 / 2. bahI, 2 // 55 // 5. vahI, 3 / 2 / 7. vahI, 384 3. vahI, 2056 / Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samatAyA dvaividhyam' samatA dvividhA svanizritA paranizritA ca / rAgadveSayopazamanena anukUla pratikUla paristhityoH saMtulitAnubhUtiH svanizritA samatA / sarve prANinaH santi sukhaiSiNa: duHkhavirodhinazca nAtaH ko'pi hantavya iti paranicitA smtaa| svanidhitasamatAyA: siddha bhagavatA kaSAyopa zAnterupadezaH kRtaH / paranidhitasamatAyA: siddharSa prANAtipAtAdeH viramaNaM nirdissttm| saMvijJAte asmin samatAIvidhye pUrNamAcArAMga saMvijJAtaM bhavati / karma - parijJA / hiMsAyA mUlamasti karma ataH pUrva karmevAsti vivecanIyam / karmaNo dvagharthatA vidyate - (1) karmapravRttiH, (2) karma-pravRttijanitaH karmaprAyogyapudgalAnAM saMzleSaH / 1 'akaraNijjaM pAvaM kamma" ityanena spaSTaM bhavati pravRtyAtmakaM karma dvividham puNyaM pApaM ca puNyaM karma niravadyA pravRttiH / tadasti AcaraNIyam / pApa karma sAvadyA pravRttiH, tadasti anAcaraNIyam / kimasti puNyaM karma, kimasti ca pApaM karma ? asmin viSaye bhagavatA bhagavayA pariNA parikSA praveditA-taratha khalu pavezyA" samyaktvaM, viveka, parikSA ceti samAnArthakAH / vivekapUrvaka pravRttinivRttieva parijJApadasyArthaH / jIvAjIvabhedajJAnapUrvakaM pravRttinivRttirvA 'parikSA' ityarthaH / sarvAH pravRttayo nivRttayaevaM parizayA niyamyante / satpravRtti asannivRtti ca adhikRtya parijJopadizyate pade pade AcAropaniSadi samArambhe hiMsAyAM vA pravarta mAnasya nAstyeva samArambhaparikSA samArambhe hiMsAyAM vA apravartamAnasya samArambhaparijJA paripAkaM gatA manasA bAcA karmaNA vA hiMsAyAM pravartamAnasya na parijJodamaH / vidhA hiMsAyAM apravartamAnasya ca pUrNaparijJodaya iti tAtparyam / 1 aparijJA sadasadavivekarupA avidyaa| aparijJAtakarmA janmamaraNaca kamanuparivartayati / parizAtakarmA tasya vicchedaM karoti / parijJayA pravartamAno na hiMsayA lipyate-se samyato samvapariSNavArI 'Na lippaI chaNapaNa vIre / " iti suspaSTaM bhavati-yatra parijJayA pravartate tat karmAsti puNyaM yatra ca aparijJayA pravartate 1. AyAro, 1 / 174 / 2. vahI, 19 // 3. vahI, 118 // 4. vahI, 1312 / samatA ke do prakAra samatA do prakAra kI hai-svanizrita aura paranizrita / rAga aura dveSa ke upazamana ke dvArA anukUla-pratikUla paristhitiyoM meM santulita anubhUti karanA svanizrita samatA hai / saba prANI sukha ke icchuka aura duHkha ke virodhI hai, isalie koI bhI vadha ke yogya nahIM hai, yaha AtmatulA paranizrita samatA hai| svanizrita samatA kI siddhi ke lie bhagavAn ne kaSAya ke upazamana kA upadeza diyA / paranizrita samatA kI siddhi ke lie prANAtipAta Adi se viramaNa kA nirdeza kiyaa| samatA ke ina donoM prakAroM ko bhalIbhAMti jAna lene para pUrNa AcArAMga bhalIbhAMti jJAta ho jAtA hai / AcArAMgabhASyam karma - parijJA hiMsA kA mUla hai-karma isalie pahale usI kA vivecana kiyA jA rahA hai| karma ke do artha hai- (1) pravRtti (2) pravRtti janita karma prAyogya pudgaloM kA saMzleSaNa / 'pApa karma akaraNIya hai' -- isase spaSTa hotA hai ki karma do prakAra kA hotA hai--puNya aura pApa puNya pravRttyAtmaka karma kA artha hai niravadya prvRtti| vaha AcaraNa ke yogya hai / pApa karma kA artha hai sAvadya pravRtti / vaha anAcaraNIya hai / puNya karma kyA hai aura pApa karma kyA hai ? isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA kA nirUpaNa kiyA hai| samyaktva, viveka aura parijJAM-ye ekArthaka haiN| 'parijJA' pada kA artha hai vivekapUrvaka pravRtti aura nivRtti / jIva aura ajIva (cetana aura jar3a) ke bhedajJAna pUrvaka pravRtti yA nivRtti parikSA hai| sabhI pravRttiyAM aura nivRttiyAM parijJA ke dvArA niyaMtrita hotI hai| AcAra ke upaniSad meM sat kI pravRtti aura asat se nivRtti ko adhikRta kara sthAna-sthAna para parijJA kA upadeza diyA gayA hai| samArambha yA hiMsA meM pravRtta vyakti ke samArambha-parijJA nahIM hotii| samArambha yA hiMsA meM pravRtti na karane vAle vyakti ke samArambha-parijJA paripakva hotI hai| mana, vacana yA zarIra se hiMsA meM pravRtta vyakti ke parijJA kA udaya nahIM hotA / trividha hiMsA meM pravRtti na karane vAle ke pUrNa parijJA kA udaya hotA hai, yaha isakA tAtparya hai / aparijJA sat asat ke viveka se zUnya avidyA hai| karma kI parijJA nahIM karane vAlA vyakti janma-maraNa ke cakra kA anuparivartana karatA hai| parijJAtakarmA usakA viccheda karatA hai| parijJA se pravRtti karane vAlA hiMsA se lipta nahIM hotaa| yaha saba jora se samagra parijJA (viveka) ke dvArA calatA hai|' 'vIra puruSa hiMsAsthAna se lipta nahIM hotaa| isase spaSTa hotA hai ki jahA~ vyakti 5. vahI, 2 / 179 / 6. vahI, 2 / 150 / Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH tat karmAsti pApam / pudgalasaMzleSAtmaka karmApIha sammatamasti / 'karmaNA upAdhiH jAyate' atra karmapadasya prayogaH paudagalikakarmaNA saMbadhnAti-'kammuNA uvAhI jaayi|" ___asya pratipakSe 'akammassa vavahAro na vijjai'' itinirdissttmsti| anena jIvena aparijJayA pramAdena vA bahani pApakarmANi prakRtAni--- 'bahaM ca khalu pAvakamma / pgddN|' hiMsAdibhiH pApakarmabhiH karmaNAM baMdho bhavatIti parijJayA tebhyo nivatitavyam ....' iti kammaM pariNAya savvaso se Na hiMsati / saMjamati No pagabbhati / ' uparato medhAvI sarvANi pApakarmANi kSapayati-'etthovarae mehAvI savvaM pAvakammaM jhoseti / '5 parijJA se pravRtti karatA hai vaha karma puNya hai aura jahAM aparijJA se pravRtti karatA hai vaha karma pApa hai| pudgaloM kA saMzleSaNAtmaka karma bhI AcArAMga meM sammata hai| karma se upAdhi hotI hai| yahAM 'karma' pada kA prayoga paudgalika karma se sambandha rakhatA hai| isake pratipakSa meM 'karmamukta AtmA ke lie koI vyavahAra nahIM hotA-nAma aura gotra kA vyapadeza nahIM hotA'-aisA nirdeza kiyA gayA hai / isa jIva ne aparijJA yA pramAda ke dvArA bahuta pApa karma kie haiN| hiMsA Adi pApa karmoM se karmoM kA bandha hotA hai, yaha jAnakara parijJA ke dvArA unase nivRtta honA caahie| isa prakAra karma ko pUrNarUpa se jAnakara vaha kisI kI hiMsA nahIM krtaa| vaha indriyoM kA saMyama karatA hai, unakA ucchRkhala vyavahAra nahIM krtaa| asaMyama se uparata medhAvI puruSa saba pApa karmoM kA kSaya kara detA hai| sukhaduHkhayovivekaH sukha-duHkha kA viveka sarveSAM prANinAM jIvitaM sukhaM ca priyamasti, vadhaH saba prANiyoM ko jIvana aura sukha priya hai, vadha aura dukha duHkhaM ca apriyamastIti' svAbhAvikI manovRttiH nirU- apriya hai / yaha svAbhAvika manovRtti kA nirUpaNa hai| sukha-duHkha pitA / sukhaduHkhayoH manovaijJAnikaH pakSazcAyam / asA- kA yaha manovaijJAnika pakSa hai| yaha bhI ahiMsA kA vyAvahArika vapi samasti ahiMsAyA vyAvahArika AdhAraH / ata eva AdhAra hai / isIlie bAra-bAra kahA gayA-'tU jIvoM ke karma-bandha vAraM vAraM uktam- 'bhUehi jANa paDileha sAtaM'', 'dukkhaM aura karma-vipAka ko jAna aura karma-kSaya ko dekha / ' 'vartamAna ca jANa aduvAgamessaM, 'dukkha loyassa jANittA", athavA bhaviSya meM hone vAle du.khoM ko jAna / ' 'NijjhAittA paDilehittA patteyaM pariNivvANa', 'savvesi . 'puruSa loka ke duHkha ko jAnakara usake hetubhUta kaSAya kA pANANaM savvesi bhUyANaM savvesi jIvANaM savvesi parityAga kre|' sattANaM assAyaM apariNivvANaM mahabbhayaM dukkhaM ti 'tuma pratyeka prANI kI zAnti ko jAno aura dekho|' bemi|11 'saba prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke lie azAnti apriya, mahAbhayaMkara aura duHkha hai|' anayorAdhyAtmikaH pakSaH-prANinAM sukhaM priyamasti, ina (sukha aura duHkha) kA AdhyAtmika pakSa isa prakAra haiatastasya viyogo na kAryaH / duHkhaM ca apriyamasti, prANiyoM ko sukha priya hai isalie usakA viyoga nahIM karanA nAtastasya saMyogaH kAryaH / iSTaviyoge aniSTasaMyoge ca cAhie aura duHkha apriya hai isalie usakA saMyoga nahIM karanA ArtadhyAnaM bhavati / te prANino na ArtadhyAne nimajja- cAhie / iSTa kA viyoga aura aniSTa kA saMyoga hone para aatniiyaaH| dhyAna hotA hai| una prANiyoM ko ArttadhyAna meM nimagna nahIM karanA caahie| adhyAtmadRSTayA nizcayanayadRSTayA vA kimasti AdhyAtmika yA naizcayika dRSTi se duHkha kyA hai, yaha eka duHkhamiti svAbhAvikI jijnyaasaa| enAM lakSyIkRtya svAbhAvika jijJAsA hai| ise lakSita kara bhagavAna ne kahA-karmabhagavatA proktam-karmabandho'sti duHkham / tata eva jIvo bandha duHkha hai| usI ke kAraNa jIva duHkhoM ke Avarta kA anupariduHkhAnAmAvarttamanuparivartayati-'asamiyadukkhe dukkhI 1. AyAro, 3 / 19 / 5. vahI, 341 / 9. vahI, 377 // 2. vahI, 3 / 18 / 6. vahI, 2063,64 / 10. vahI, 1121 3. vahI, 3339 / 7. vahI, 2 // 52 // 11. vahI, 11122 / 4. vahI, 5351 / 8. vahI, 4 // 35 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam dukkhANameva AvaTThe annupriytttti|" ata evoktam- vartana karatA hai / isIlie kahA hai-duHkha ke agra aura mUla kA duHkhasya agraM mUlaM ca jAnIhi-'aggaM ca mUlaM ca vigica viveka kro| dhiire| kaSAyamUlAni duHkhAni ityuktameva / sUtrakAreNa duHkhoM kA mUla hai kaSAya'--yaha pahale kahA jA cukA hai| Arambho'pi duHkhotpattiheturuktaH-'AraMbhajaM dukkha miNati sUtrakAra ne AraMbha-hiMsA ko bhI duHkha kI utpatti kA hetu batalAyA nnccaa| duHkhasya kuzalAH parijJAmudAharanti-'te hai| jaise--'duHkha hiMsA se utpanna hai / ' 'kuzala puruSa duHkha kI parijJA savve pAvAiyA dukkhassa kusalA pariNNamudAharaMti / / kA pratipAdana karate haiN|' duHkhakSaya ke lie karma zarIra kA prakaMpana duHkhakSayAya Avazyakamasti karmazarIrasya prakampanam Avazyaka hai| dhUNe sarIraM, kasehi appANaM, jarehi appANaM / " 'muNI moNaM samAdAya dhuNe kmm-sriirgN|" tasya ime upAyAH karma-zarIra ko kSINa karane ke ye upAya haiMprathamaH-apramAda:-'evaM se appamAeNaM, vivegaM kiTTati pahalA upAya hai-apramAda-pramAda se kie hue kama-baMdha kA vilaya veyvii|''dhiire muhattamavi No pmaaye|" apramAda se hotA hai-- sUtrakAra ne aisA kahA hai|' 'dhIra puruSa muhUrttamAtra bhI pramAda na kare / ' dvitIyaH-AtmasaMprekSA-'egamappANaM sNpehaae|" dUsarA upAya hai-Atma-saMprekSA-'eka AtmA kI hI saMprekSA kre|' tRtIyaH-ekatvAnuprekSA-'ego ahamasi, na me asthi tIsarA upAya hai-ekatva-anuprekSA-'maiM akelA hUM, merA koI nahIM, koi, na yAhamavi kassai, evaM se egAgiNameva maiM bhI kisI kA nahIM huuN| isa prakAra vaha bhikSu appANaM samabhijANijjA / ' 'Na mahaM atthitti apanI AtmA ko ekAkI hI anubhava kre|' iti egohamaMsi / ' 'merA koI nahIM hai, isalie maiM akelA huuN|' caturthaH----azaraNAnuprekSA-'nAlaM te tava tANAe vA, cauthA upAya hai-azaraNa-anuprekSA--'he puruSa ! ve svajana tumheM saraNAe vA / tuma pi tesiM nAlaM tANAe vA, zrANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tuma bhI saraNAe vA / " unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho|' paJcamaH--anityAnuprekSA-'AhArovacayA dehA, pAMcavAM upAya hai-anitya-anuprekSA-'zarIra AhAra se upacita parisaha-pabhaMgurA / 3 'se puvvaM peyaM pacchA peyaM hote haiM aura ve kaSTa se bhagna ho jAte haiN|' bheura-dhamma, viddhaMsaNa-dhamma, adhuvaM, aNitiyaM, 'tuma isa zarIra ko dekho / yaha pahale yA pIche eka asAsayaM, cayAvacaiyaM, vipariNAma-dhamma pAsaha dina avazya hI chUTa jaaegaa| vinAza aura vidhvaMsa evaM rUvaM / 14 isakA svabhAva hai| yaha adhruva, anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya aura apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAeM hotI haiN|' SaSThaH-zarIrasaMprekSA-'je imassa viggahassa ayaM chaThA upAya hai-zarIra-saMprekSA-'isa audArika zarIra kA yaha khaNetti mnnesii|'15 vartamAna kSaNa hai, isa prakAra jo anveSaNa karatA hai, vaha sadA apramatta hotA hai|' saptamaH-lokavipazyanA-'AyatacakkhU logavipassI, sAtavAM upAya hai-loka-vipazyanA--'saMyatacakSu vyakti lokadarzI logassa aho bhAgaM jANai, uDaDhaM bhAgaM jANai, hotA hai| vaha loka ke madho bhAga ko jAnatA hai, 1. AyAro, 2074 / 6. vahI, 2 / 163 / 11. vahI, 6 / 38 / 2. vahI, 334 / 7. vahI 5174 / 12. vahI, 2 / 8 / 3. vahI, 4129 / 8. vahI, 2 // 11 // 13. vahI, 8.35 / 4. vahI, 4 // 30 // 9. vahI, 4132 / 14. vahI, 229 / 5. vahI, 4 // 32 // 10. vahI, 8 / 97 / / 15. vahI, 5 / 21 / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH tiriyaM bhAgaM jaanni|" aSTamaH-pazyakazaktavikAsa:----'aNNahA NaM pAsae prihrejjaa|'3 'se hu ege saMviddhapahe muNI, aNNahA logamuvehamANe / navamaH-pratipakSabhAvanA-'lobhaM alobheNa dugaMcha- maanne|" dazamaH--akarmasAdhanA-'esa akamme jANati- pAsati / ekAdaza:---azaucAnuprekSA-'jahA aMto tahA bAhi, jahA bAhiM tahA aNto|" 'aMto aMto pUtidehatarANi pAsati puDhovi svNtaaii|'' dvAdazaH- ananyadazanam-'ja aNaNNadasA, sa aNaNNA- rAme, je aNaNNArAme, se annnnnndNsii|" trayodazaH-AtaMkadarzanam-'AyaMkadaMsI Na kareti paavN|" caturdaza:-niSkarmadarzanam-'palicchidiyA NaM Nikka- mmdNsii| UrdhvabhAga ko jAnatA hai aura tirache bhAga ko jAnatA hai|' AThavAM upAya hai-draSTAzakti kA vikAsa-'adhyAtma tattvadarzI puruSa vastuoM kA paribhoga anyathA kare-jaise adhyAtma ke tattva ko nahIM jAnane vAlA karatA hai, vaise na kare / ' 'kevala vahI apane patha para ArUr3ha rahatA hai jo loka ko bhinna dRSTi se dekhatA hai loka-pravAha kI dRSTi se nahIM dekhtaa|' nauvAM upAya hai-pratipakSabhAvanA kA vikAsa-'alobha se lobha ko parAjita kara denaa|' dasavAM upAya hai-akarma sAdhanA-'vaha akarma hokara jAnatA dekhatA hai|' gyArahavAM upAya hai---azauca-anuprekSA-'yaha zarIra jaisA bhItara hai, vaisA bAhara hai aura jaisA bAhara hai vaisA bhItara hai|' 'isa azuci zarIra ke bhItara se bhItara pahuMca kara zarIra-dhAtuoM ko dekhatA hai aura jharate hue vividha srotoM ko bhI dekhatA hai|' bArahavAM upAya hai-ananyadarzana--'jo ananya ko dekhatA hai, vaha ananya meM ramaNa karatA hai aura jo ananya meM ramaNa karatA hai, vaha ananya ko dekhatA hai|' terahavAM upAya hai-AtaMkadarzana-hiMsA meM AtaMka dekhanevAlA puruSa parama ko jAnakara pApa nahIM krtaa|' caudahavAM upAya hai-niSkarmadarzana--'saMyama aura tapa ke dvArA rAga-dveSa ko chinna kara puruSa niSkAmadarzI---- AtmadarzI ho jAtA hai|' pandrahavAM upAya hai-paramadarzana-tIna vidyAoM kA jJAtA parama ko jAnatA hai|' 'loka meM parama ko dekhnaa"|' solahavAM upAya hai Atma-samAdhi-'jaise agni jIrNa kASTha ko zIghra jalA detI hai, vaise hI samAhita AtmA vAlA tathA anAsakta puruSa karma-zarIra ko prakaMpita, kRza aura jIrNa kara detA hai|' satarahavAM upAya hai-niruddha-AyuSka-saMprekSA---'yaha Ayu sImita hai, isakI saMprekSA kr|' aThArahavAM upAya hai-prakaMpana-darzana-'tU dekha, yaha loka cAroM ora prakaMpita ho rahA hai|' 11. vahI, 3333 / 12. vahI, 3138 / 13. vahI, 4 / 33 / 14. vahI, 4134 // 15. vahI, 4 / 37 / paJcadazaH-paramadarzanam-'tamhA tivijjo paramaMti NaccA / 'loyaMsI prmdNsii|12 SoDaza:-AtmasamAdhi:--'jahA juNNAI kaTThAI havva vAho pamatthati, evaM attasamAhie annihe|3 saptadazaH-niruddhAyuSkasaMprekSA-'imaM NiruddhAuyaM saMpehAe / 14 aSTAdaza:-prakampanadarzanam--'loyaM ca pAsa vipphaMda- mANaM / '5 1. AyAro, 2 / 125 // 6. vahI, 2 / 129 / 2. vahI, 2 / 118 / 7. vahI, 2 / 130 / 3. vahI, 550 // 8. vahI, 20173 / 4. vahI, 2 // 36 // 9. vahI, 333 / 5. vahI, 2 / 37 / 10. vahI, 3 / 35 / Jain Education international Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam ekonaviMzaH-parijJA-'jaM AuTTikayaM kamma, taM unnIsavAM upAya hai---parijJA-'avidhipUrvaka pravRtti karate hue jo pariNAe vivegameti / " karma-baMdha hotA hai, usakA vilaya parijJA ke dvArA hotA hai|' viza:--AtmanigrahaH indriyajayo vA-'attANameva bIsavAM upAya hai.-Atma-nigraha athavA indriya-jaya--'AtmA kA abhinnigijjh|2 hI nigraha kro|' ekaviMzaH-samatvadarzanam-'samattadaMsI Na kareti ikIsavAM upAya hai-samatvadarzana--'samatvadarzI puruSa pApa nahIM pAvaM / " krtaa|' 'sarve AtmAnaH santi samAH'- iti siddhAntaM kendrI 'sabhI AtmAeM samAna haiM'-isa siddhAMta ko kendra meM rakhakara kRtya AcArasya aneke vidhiniSedhAH pravartante, yathA AcArazAstra ke aneka vidhi-niSedha pravRtta hote haiM jaise-- ahiMsA-'samayaM logassa jANittA, ettha stthovre| ahiMsA ke viSaya meM 'saba AtmAeM samAna haiM, yaha jAnakara puruSa samUce jIva-loka kI hiMsA se uparata ho jaae|' AcArAMge paMcamahAvratAnAM kramabaddhA vyavasthA na AcArAMga meM mahAvratoM kI kramabaddha vyavasthA upalabdha nahIM hai| labhyate, tathApi ahiMsAyA iva satyasya, acauryasya, phira bhI ahiMsA kI bhAMti satya, acaurya, brahmacarya tathA aparigraha brahmacaryasya, aparigrahasya ca mahatvapUrNa sthAnamasti- kA mahattvapUrNa sthAna hai / jaise-- satyam -'saccasi dhiti kubbaha / '5 'pUrisA! saccameva vaha / purisA saccamava satya ke viSaya meNsmbhijaannaahi| saccassa ANAe uvahie 'puruSa ! tU satya meM dhRti kr|' se mehAvI mAraM tarati / " 'puruSa ! tU satya kA hI anuzIlana kr|' 'jo satya kI AjJA meM upasthita hai, vaha medhAvI mRtyu athavA kAmanAoM ko tara jAtA hai|' acauryama-'aduvA adiNNAdANaM / " 'aduvA adinna- acaurya ke viSaya meM.. maaiyNti|" 'para prANI kA prANa-viyojana karanA adattAdAna hai|' 'athavA ve adatta kA grahaNa karate haiN|' brahmacaryam-'je guNe se mUlaTThANe, je mUlaTThANe se gunne|" brahmacarya ke viSaya meM'NAlaM pAsa / ' 'alaM te eehiM / 12 'eyaM pAsa 'jo viSaya hai, vaha AdhAra hai / jo AdhAra hai vaha viSaya hai|' muNI ! mahabbhayaM / 'tU dekha, ye bhoga tRpti dene meM samartha nahIM haiN|' 'phira bhogoM se tumhArA kyA prayojana ?' 'jJAnin ! tU dekha, kAmabhoga mahAbhayaMkara haiN|' aparigraha:--'je mamAiya-mati jahAti, se jahAti aparigada ke viSaya meMmamAiyaM / 14 'se ha diTrapahe maNI, jassa Natthi 'jo parigraha kI buddhi kA tyAga karatA hai, vahI parigraha ko mamAiyaM / 15 tyAga sakatA hai|' "jisake pAsa parigraha nahIM hai, usI ne patha ko dekhA hai|' samatAyAH bhUmikA bAhyaviSayaparityAgasambaddhA eva samatA kI bhUmikA bAhya viSayoM ke parityAga se hI saMbaddha nAsti, kintu sA saMbadhnAti antazcetanAm / tasyAH / nahIM hai, kintu usakA saMbaMdha antazcetanA se hai / samatA kI siddhi siddhaya naike nirdezA upalabhyante ke lie aneka upAya prApta hote haiM1. AhAraviSaye samatvaprayogaH-'paMtaM lUhaM sevaMti 1. AhAra ke viSaya meM samatA kA prayoga-'samatvadarzI vIra puruSa 1. AyAro, 5173 / 2. vahI. 3364 / 3. vahI, 328 / 4. vahI, 3 / 3 / 5. vahI, 3 / 40 / 6. vahI, 3 // 65 // 7. vahI, 3 // 66 // 8. vahI, 1158 / 9. vahI, 84 / 10. vahI, 2 / 1 / 11. vahI, 2297 / 12. vahI, 2198 / 13. vahI, 2199; draSTavyAni 575-88 sUtrANi / 14. vahI, 2 / 156 / 15. vahI, 23157 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upodghAtaH vIrA smttdNsinno|" prAnta aura rUkSa AhAra Adi kA sevana karate haiN|' 2. lAbhAlAbhayoH samatvam-'lAbho tti na majje- 2. lAbha-alAbha meM samatA-'AhAra kA lAbha hone para mada na jjaa|2 'alAbho tti Na soye|" kre|' 'AhAra kA lAbha na hone para zoka na kre|' 3. priyApriyayoH samatvam -'subhi aduvA dubhi| 3. priya-apriya meM samatA--'manojJa yA amanojJa zabdoM ko samabhAva 'kA araI ? ke ANaMde ? etthaMpi aggahe care / se sahana kre|' savvaM hAsaM pariccajja, AlINagutto privve|'5 'sAdhaka ke lie kyA arati aura kyA Ananda ? vaha arati aura Ananda ke vikalpa ko grahaNa na kre| vaha hAsya Adi sabhI pramAdoM ko tyAga, indriya-vijaya kara tathA mana-vacana-kAyA kA saMvaraNa kara parivrajana kre|' jIvanasya nAnAvyavahArapakSeSu samatvamAcaran puruSaH jIvana ke aneka vyAvahArika pakSoM meM samatA kA AcaraNa adhyAtma-prasAdaM prApnoti-samayaM tatvehAe, appANaM karatA humA vyakti adhyAtma-prasAda-citta kI prasannatA ko prApta vippsaaye|" hotA hai| --'puruSa jIvana meM samatA kA AcaraNa kara apane citta ko prasanna karatA hai|' samatvaM vastutaH samAdhiH nivicArAvasthA vaa| samatA kA vAstavika artha hai--samAdhi, nirvicAra avasthA / tasyAmavasthAyAmeva antarAtmA prasIdati / ' usI avasthA meM antarAtmA meM prasannatA phUTatI hai| prastutAgame padArthasyArthe 'rUpa' zabdasya prayogo prastuta Agama meM padArtha ke artha meM 'rUpa' zabda kA prayoga dazyate-'virAgaM rUvehi gacchejjA, mahayA khuDuehi milatA hai|-'puruss choTe yA bar3e-sabhI prakAra ke rUpoM-padArthoM vaa|" asminnarthe 'dRSTa' zabdasya prayogo'pi vidyate ke prati vairAgya dhAraNa kre|' 'diLeMhiM NivveyaM gcchejjaa|" padArtha ke artha meM 'dRSTa' zabda kA bhI prayoga prApta hai-'puruSa dRSTa-padArthoM yA viSayoM ke prati virakta rhe|' vairAgyanirvedAvapi samatAyAH shcraavev| samatA vairAgya aura niveda-ye donoM bhI samatA ke sahacArI haiN| samyaktvaM vA AdhyAtmiko dharma:-'samiyAe dhamme, samatA kA artha hai samyaktva athavA AdhyAtmika dhrm| 'tIrthaMkaroM AriehiM pavedite / " evaM dharmamAdRtya jIvA duHkhAd ne samatA meM dharma kahA hai|' isa samatA dharma ko svIkAra kara jIva janmamaraNacakrAd vA mokSaM lbhnte| samatAdharmo'yaM duHkha aura janma-maraNa ke cakra se chUTa jAte haiN| yaha samatA dharma do saMvaranirjarAbhyAM vibhakto'sti / saMvareNa duHkhahetUnAM bhAgoM meM vibhakta hai-saMvara aura nirjraa| saMvara dharma se duHkha ke nirodho bhavati / nirjarayA ca duHkhaM kSINaM bhavati / anayA hetuoM kA nirodha hotA hai aura nirjarA dharma se duHkha kA kSaya hotA praNAlyA duHkhamokSaH prajAyate-'AyANaM NisiddhA hai / isI praNAlI se duHkha kA mokSa hotA hai--'jo karma ke sagaDabbhi / " upAdAna-rAga-dveSa ko rokatA hai, vahI apane kie hue karmoM kA bhedana kara pAtA hai|' bhagavatA mahAvIreNa AvaraNAni abhibhUya pazyakatvaM bhagavAn mahAvIra AvaraNa-ghAtyakoM kA kSaya kara draSTAlabdham / sati pazyakatve yad dRSTaM tadupadarzitam / ata bhAva ko prApta hue / draSTA hone ke pazcAt jo kucha unhoMne dekhAeva etad darzanaM pazyakasya darzanaM vidyate-'eyaM pAsagassa anubhava kiyA usakA unhoMne upadeza diyaa| isIlie yaha jaina dasaNaM uvarayasatthassa paliyaMtakarassa / 12 darzana draSTA kA darzana hai-yaha ahiMsaka aura nirAvaraNa draSTA kA darzana hai| 1. AyAro, 2164 vraSTavyaM-8/101 sUtram / 2. vahI, 2114 3. vahI, 21115 // 4. vahI, 655 5. vahI, 3361 // 1. vahI, 3 / 55 / 7. tulanA-pAtaMjalayogadarzana 1947 / 8. AyAro, 3157 / 9. vahI, 4 / 6 / 10. vahI, 8 / 31 / 11. vahI, 386 / 12. vahI, 385 / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 AcArAMgabhASyam AcArAMga prAdhAnyena AcArapratipAdaka zAstra- AcArAMga mukhyataH AcAra kA pratipAdaka zAstra hai| isalie masti / tena asmin dravyamImAMsA nAsti prdhaanaa| isameM dravya mImAMsA pradhAna nahIM hai| phira bhI AcArazAstra tathApi AcArasya AdhArabhUtA tattvadvayI-jIvaH ke AdhArabhUta do tatvoM-jIva aura pudgala kA yathAsthAna pudgalazca yathAsthAnamasti nirdissttaa| jIvazabdasya nirdeza prApta hotA hai / prastuta Agama meM 'jIva' zabda kA prayoga prayogaH anekavAraM dRzyate / jainadravyamImAMsAyAM ajIva- aneka bAra huA hai / jaina dravya-mImAMsA meM ajIba dravya ke pAMca dravyaM paJcadhA vibhaktamasti-dharmAstikAyaH, adharmAsti- prakAra nirdiSTa haiM-dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAzAstikAya kAyaH, AkAzAstikAyaH, pudagalAstikAyaH, kaalshc| pudgalAstikAya aura kAla / prastuta viSaya meM kevala pudgalAstikAya prastutaviSaye kevalaM pudgalAstikAyasyaiva sNbndhH| kA hI saMbaMdha hai| AcArAMge 'pudgala' padaM nAsti kvacit pryuktm| AcArAMga meM 'pudgala' zabda kA prayoga kahIM prApta nahIM hai, kintu tasya guNAtmaka nirUpaNamupalabhyate -'jassime saddA kintu usake guNAtmakarUpa kA varNana prApta hotA hai, jaise ....'jo puruSa ya rUvA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhismnnaagyaa| ina zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura spoM ko bhalI bhAMti jAna letA hai, bhavaMti, se AyavaM nANavaM veyavaM dhammavaM baMbhava / 'se Na / unameM rAga-dveSa nahIM karatA, vaha AtmavAn, jJAnavAn vedavAn, sa, Na rUve, Na gaMdhe, Na rase, Na phaase|" dharmavAn aura brahmavAn hotA hai|' 'AtmA na zabda hai, na rUpa hai, na gandha hai, na rasa hai aura na sparza hai|' jIvapudgalayoH murtA'mUrta vibhAgo'pi pradarzito'sti prastuta sUtra meM jIva aura pudagala ke mUtaM aura amUtaM ye do --'arUvI sttaa|" diThehi NivveyaM gcchejjaa|'5 vibhAga bhI pradarzita haiM---'jIva amUrta hai|' 'jo dRSTa- ajIva haiM, unameM virakta rhe| vaidikasAhitye'pi mUrtA'mUrtavibhAgo lbhyte|' vaidika sAhitya meM bhI mUrta aura amUrta kA vibhAga prApta sAMkhyadarzane AtmA amUrtaH prakRtizca muurtH| AkAzazca hotA hai / sAMkhya darzana meM AtmA ko amUrta aura prakRti ko mUrta prakRtivikAra eva, tataH sa mUrta eva / bauddhadarzane tattvAni mAnA hai| 'AkAza' prakRti kA hI vikAra hai, ataH vaha mUtaM hI hai| avyAkRtAni / tena nAsti tatra mUrtA'mUrtayovibhAgaH / bauddha darzana meM sabhI tattva avyAkRta haiN| isalie mUrta aura amUrta kA vibhAga vahAM nahIM hai| prastutAgame darzanasya mUlabIjAnAmanveSaNA katu prastuta Agama meM darzana ke mUla bIjoM ko khojA jA sakatA zakyA, kintu asyAdhAreNa tasya rUparekhA nirdhArayituM na hai, kintu isake AdhAra para usakI rUparekhA nirdhArita nahIM kI jA zakyA ityasmAkaM abhimatam / sakatI hai, yaha hamArA abhimata hai| 1. AyAro, 1354, 55,122, 411,20,22,23.26; 6 / 103,104,105, 8 / 17,21,22,23,24 / 2. vahI, 3 / 4 / 3. vahI, 5 / 140 / 4. vahI, 52138 / 5. vahI, 416 / / 6. (ka) bRhadAraNyaka 2|3|1-'dve vA va brahmaNo rUpe, mUrtaJcevAmUrtaJca / ' (kha) zatapathabrAhmaNa 1415|3|1-'dv eva brahmaNo rUpe, mUrtaJcavAmUrtaJca / ' (ga) viSNupurANa 1|22|53-'ruupe brahmaNo rUpe, mUrtaJcAmUrtameva ca // ' Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaM ajjhayaNaM satthapariNNA pahalA adhyayana zastraparijJA [uddezaka 7 sUtra 177] Jain Education international Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayanasya nAmAsti 'shstrprijnyaa'|' asya prastuta adhyayana kA nAma hai 'shstrprijnyaa|' isakA pratipAdya pratipAdyo viSayo 'jIvasaMyamaH' / / sa ca ahiMsA / uktaM viSaya hai jIva-saMyama aura vaha hai ahiMsA / dazavakAlika sUtra meM kahA ca dazavakAlikasUtre-'ahiMsA niuNaM diTThA, savvabhUesu hai-'mahAvIra ne sUkSma rUpa se dekhA hai, saba jIvoM ke prati saMyama sNjmo|" rakhanA ahiMsA hai|' niyuktikRtA asya catvAro'rthAdhikArAH prati- niyuktikAra ne isake cAra arthAdhikAroM kA pratipAdana kiyA pAditAH1. jIvaH / 1. jIva / 2. SaDjIvakAyaprarUpaNA / 2. ssddjiivkaay-prruupnnaa| 3. bandhaH / 3. bandha / 4. viratiH / 4. virati / ete arthAdhikArAH jainadarzanasya AcArazAstrIya ye arthAdhikAra jaina darzana ke AcArazAstrIya dRSTikoNa ko daSTikoNamupasthApayanti / AcAra:-parijJA viratiH prasthApita karate haiN| AcAra kA artha hai-parijJA, virati athavA saMyamo vaa| sa ca sptdshvidhH| tatra navavidhaH saMyamaH saMyama / saMyama sataraha prakAra kA hai| usameM nau prakAra kA saMyama SaDajIvanikAyamAzrita eva / sa ca jIvAstitvAvabodhe SaDjIvanikAya se saMbaMdhita hai| vaha saMyama jIva kA astitva-bodha sati bhavati / tena saMyamasyAdhArabhUtAzcatvAro vAdA upa- hone para hotA hai / isa vimarza se saMyama ke AdhArabhUta cAra vAdoM kA natAH-AtmavAdaH, lokavAdaH, karmavAdaH, kriyAvAdazca / / pratipAdana huA- AtmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda / jIvasyAstitvaM tatra pratipakSabhUtasyAjIvasya astitvaM / jIva kA pratipakSI hai ajIva / jIva kA astitva ajIva ke astitva vinA na hi siddhayati / ke binA siddha nahIM hotaa| tena AtmavAdavallokavAdo'pi saMyamasyAdhArabhUto- isalie AtmavAda kI bhAMti lokavAda bhI saMyama kA AdhAra'sti / ' saptadazavidhe saMyame dazamaH saMyamaH ajIvakAya- bhUta tattva hai| sataraha prakAra ke saMyama meM dasavAM prakAra hai-ajIvasaMyama eva / karmavAdo bandhaM smaashritH| bandhasya hetu: kAya saMyama / karmavAda kA AdhAra hai baMdha / bandha kA hetu haikriyaavaadH| kriyaavaad| AcArAMgaM brahmacaryasya pratipAdakamasti / brahmacaryam AcArAMga sUtra brahmacarya kA pratipAdaka hai| brahmacarya kA artha --AtmavidyA tadAzritamAcaraNaM vA / etasmin adhyAtma hai-AtmavidyA yA AtmavidyAzrita aacrnn| isa adhyAtmazAstra zAstra viratireva AcArarUpeNa svIkRtAsti / / meM virati ko hI AcArarUpa meM svIkRta kiyA gayA hai| ___ karmasamArambhaparijJA viratiH / viratimUlakasya karmasamArambha kI parijJA-viveka karanA virati hai| viratiAcArasya iyameva niSpattiH-muninA karmasamArambha mUlaka AcAra kI yahI niSpatti hai-muni ko karmasamArambha kI parijJA krtvyaa| parijJA karanI caahie| 1. AcArAMga niyukti, gAthA 31 / paMcidiyasaMjame ajIvakAyasaMjame pehAsaMjame upahAsaMjame 2. vahI, gAthA 33 / avahaTTasaMjame pamajjaNAsaMjame maNasaMjame vaisaMjame kAyasaMjame / 3. dasaveAliyaM, 68 / 6. AyAro, 115 / 4. AcArAMga niyukti, gAthA 35 : 7. draSTavyaM-AyAro 115 kA TippaNa / jIvo chakkAyaparUvaNA ya tesi vahe ya baMdhotti / 8. AyAro, 16 / viraIe ahigAro, satyapariNAe NAyadhvo // 9. aMgasuttANi 1, samavAo, 943 : nava baMbhacerA paNNatA, taM 5. aMgasuttANi 1, samavAo 1712: jahA-saMgahaNI gAhAsattarasabihe saMjame paNNatte, taM jahA-puDhavIkAyasaMjame satthapariNNA logavijao, sIosaNijja sammattaM / AukAyasaMjame teukAyasaMjame bAukAyasaMjame vaNassai AvaMtI dhutaM vimohAyaNaM, uvahANasuyaM mahapariNNA // kAyasaMjame beiMdiyasaMjame teiMdiyasaMjame caridiyasaMjame 10. AyAro, 17 // Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam upaniSatsu jIvAstitvaviSaye cacitamasti, kintu prastutAdhyayane nirUpita: SaDjovanikAyasiddhAMta: sarvathA maulikaH / trasakAyajIvAnAmanyatrApi pratipAdanaM labhyate, kvacit kvacit vanaspatikAyajIvAnAmapi, kintu zeSa- jIvanikAyAnAM pratipAdana sarvathA maulikamasti / sUtrakRtAMgAdiSu' tata uttaravartiSu AgameSvapi eSeva Sar3ajIvanikAyavyavasthA samAdatAsti / ___ sthAvarajIvakAyAnAM vedanAnirUpaNamapi sarvathA maulikamasti / manuSya zarIreNa saha banaspatizarIrasya tulanApi dhyAnamAkarSati viduSAm / zastrasiddhAMto'pi gavepaNAyA mahattAM sUcayati / niyuktikRtA yathA zastrasya vistaraH kRta: jovatvasiddhaya ca hetuvAdasya paddhati- rAlaMbitA, tatrApi sahaja dhyAnamAkRSTaM bhvti| evametadadhyayanaM anekAbhirdRSTibhiratyantaM mhttvpuurnnmsti| upaniSadoM meM jIva ke astitva ke viSaya meM carcA huI hai, kintu prastuta adhyayana meM nirUpita SaDjIvanikAya kA siddhAMta sarvathA maulika hai| trasajIvoM kA pratipAdana anyatra bhI prApta hotA hai aura kahIM-kahIM vanaspatikAya jIvoM kI carcA bhI milatI hai, kintu zeSa jIvanikAyoM kA pratipAdana sarvathA maulika hai| sUtrakRtAMga Adi tathA usake uttaravartI AgamoM meM bhI SaDjIvanikAya kI yahI vyavasthA svIkRta huI hai| sthAvara jIva-nikAyoM kA vedanA-nirUpaNa bhI sarvathA maulika hai / manuSya-zarIra ke sAtha vanaspati-zarIra kI tulanA bhI vidvAnoM kA dhyAna AkRSTa karatI hai| ina jIvanikAyoM ke zastra kA siddhAMta bhI gaveSaNA kI mahattA sUcita karatA hai| niyuktikAra ne jisa prakAra zastra kA vistAra se pratipAdana kiyA hai aura jIvatva-siddhi ke lie hetuvAda kI paddhati kA Alambana liyA hai, usa ora bhI dhyAna sahaja AkRSTa hotA hai| isa prakAra yaha adhyayana aneka dRSTiyoM se atyanta mahatvapUrNa hai| 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo 1 / 9 / 8,9 / 2. dasave AliyaM, adhyayana 4 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paDhamaM ajjhayaNaM : satthapariNA pahalA adhyayana : zastraparijJA paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. suyaM me Ausa ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM-ihamegesi no saNNA bhavai, taM jahA-purasthimAo vA disAo Agao ahamasi, dAhiNAo vA disAo AgaoM ahamaMsi, paccasthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAo vA disAo Agao ahamaMsi, ur3Ao vA disAo Ago ahamaMsi, ahe vA disAmo Agao ahamaMsi, aNNayarIo vA disAo Agao ahamaMsi, aNudisAo vA Agao ahamaMsi / saM0-zrutaM mayA AyuSman ! tena bhagavatA evamAkhyAtam-iha ekeSAM no saMjJA bhavati, tad yathA--paurastyAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, dakSiNasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, pAzcAtyAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, uttarasyA vA dizAyA Agato'hamasmi U yA vA dizAyA Agato'hamasmi, adho vA dizAyA gato'hamasmi, anyatarasyA vA dizAyA Agato'hamasmi. anudizAyA vA Agato'hamasmi / AyuSman ! maiMne sunA hai| bhagavAna ne yaha kahA-isa jagat meM kucha manuSyoM ko yaha saMjJA nahIM hotI, jaise-maiM pUrva dizA se AyA hUM, athavA maiM dakSiNa dizA se AyA hUM, athavA maiM pazcima dizA se AyA hUM, athavA maiM uttara dizA se AyA hUM, mathavA maiM ava dizA se AyA haM, athavA maiM adho dizA se AyA hUM, athavA maiM kisI anya dizA se AyA hUM, athavA maiM anudizA se AyA hai| 2. evamegesi No NAtaM bhavati-asthi me AyA ovavAie, Nasthi me AyA ovavAie, ke ahaM AsI? kevAio cuo iha peccA bhavissAmi? saM0-evaM ekeSAM no jJAtaM bhavati-asti me AtmA aupapAtikaH, nAsti me AtmA aupapAtikaH, ko'haM bAsam ? ko vA itazcyutaH iha pretya bhaviSyAmi ? isI prakAra kucha manuSyoM ko yaha jJAta nahIM hotA-merI AtmA punarjanma lene vAlI hai, athavA merI AtmA punarjanma nahIM lene vAlI hai, maiM (pichale janma meM) kauna thA? maiM yahAM se cyuta hokara agale janma meM kyA hoUMgA? 3. sejja puNa jANejjA-sahasammuiyAe, paravAgaraNaNaM, aNNesi vA aMtie soccA, taM jahA-purasthimAo vA disAmo Agao ahamaMsi, dakSiNAo vA disAo Agao ahamaMsi, paccatthimAo vA disAo Agao ahamaMsi, uttarAmo vA disAo Agao ahamasi, uDDAo vA disAo Agao ahamaMsi, ahe vA disAo Agao ahamaMsi, aNNayarIo vA disAo Agao ahamaMsi, aNudisAo vA Agao ahmNsi| saM0-sa yat punaH jAnIyAt --svasmRtyA, paravyAkaraNena, anyeSAM vA antike zrutvA, tad yathA-paurastyAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, dakSiNasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, pAzcAtyAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, uttarasyA vA dizAyA bhAgato'hamasmi, UrdhvAyA vA dizAyA Agato'hamasmi, adho vA dizAyA Agato'hamasmi, anyatarasyA vA dizAyA Agato'hamasmi, anudizAyA vA Agato'hamasmi / koI manuSya 1. sva-smRti se, 2. para---Apta ke nirUpaNa se athavA 3. anya (Apta ke atirikta) viziSTa jJAnI ke pAsa sunakara yaha jAna letA hai, jaise-maiM pUrva dizA se AyA hUM, athavA maiM dakSiNa dizA se AyA hUM, athavA maiM pazcima dizA se AyA hUM, athavA maiM uttara dizA se AyA hUM, athavA maiM Urdhva dizA se AyA hUM, athavA maiM adho dizA se AyA hUM, athavA maiM kisI anya dizA se AyA hUM, athavA maiM anudizA se AyA huuN| 4. evamegesi jaM jAtaM bhavai-asthi me AyA ovvaaie| jo imAo disAo aNudisAo vA aNasaMcarai, savAo visAo savvAo maNudisAo jo Agao aNasaMcarai sohaM / nirUpaNa se athavA dizA se AyA hazA se AyA huuN| Jain Education international Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 AcArAMgabhASyam saM0-evamekeSAM yajjJAtaM bhavati-asti me AtmA aupapAtikaH / yaH asyA dizAyA anudizAyA vA anusaMcarati, sarvasyA dizAyAH sarvasyA anudizAyA yaH AgataH anusaMcarati so'ham / isI prakAra kucha manuSyoM ko yaha jJAta hotA hai-merI AtmA punarjanmadharmA hai / jo ina dizAoM aura anudizAoM meM anusaMcaraNa karatI hai, jo saba dizAoM aura saba anudizAoM se Akara anusaMcaraNa karatI hai, vaha maiM huuN| bhASyakartuH maMgalAcaraNam bhASyakartA kA maMgalAcaraNa bizuddha vizadAtmAnaM, paramAtmAnamAtmanA / maiM vizuddha aura vizada Atma-svarUpa paramAtmA kA apane AtmabhAva sannidhi sahajaM nItvA, tanomyAcAramadbhutam // se sahaja sAnnidhya prApta kara virala AcArAMga ke bhASya kI racanA kara rahA huuN| bhASyam 1-4-sudharmA gaNadharaH jambusvAminaM evamAha- gaNadhara sudharmA ne jambUsvAmI se kahA-'AyuSman ! maiMne AyaSmana ! mayA sAkSAd bhagavataH sakAzAt shrutm| bhagavAn se sAkSAt sunA hai| maiM jo kucha kaha rahA hUM, vaha merI yada bravImi tanna svamanISikAprakalpitaM kintu tat tena buddhi se prakalpita nahIM hai kintu bhagavAn mahAvIra ne svayaM hI bhagavatA mahAvIreNa svayamevamAkhyAtam usakA pratipAdana kiyA haiasti janma / asti mRtyuH / nAtra kasyacit kazcita janma hotA hai aura mRtyu hotI hai| isameM kisI ko koI saMdehaH / pratyakSamidaM ghaTate sarveSAm / yo jAtaH sa pUrvamapi ____ saMdeha nahIM hai / yaha sabake sAmane ghaTita hone vAlI ghaTanA hai| jo mato'sti / yo mataH sa maraNottaraM janma prApsyati / idaM / janmA hai vaha pahale marA bhI hai| jo marA hai vaha maraNa ke bAda nAsti pratyakSam / tenAtra parokSe viSaye sandehasyAvakAzaH / janma legA, yaha pratyakSa nahIM hai| isalie isa parokSa viSaya meM ama saMdehaM samAzritya kecit pratyakSavAdinaH janma mRtyu saMdeha kA avakAza hai| isa saMdeha ke AdhAra para kucha pratyakSavAdI ca abhUtapUrvameva manvate--nAtaH pUrva janma jAtam, janmanaH / janma aura mRtyu ko abhUtapUrva hI mAnate haiN| ve kahate haiM-isa janma abhAve mRtyorapi kA kthaa| se pUrva koI janma nahIM huA aura janma ke abhAva meM mRtyu kA prazna hI nahIM utthtaa| kecita tattvadarzina: janma mRtyuJca sAkSAtkartumabhyA- kucha tattvadarzI puruSoM ne janma aura mRtyu se sAkSAtkAra karane samakRSata / satatAbhyAsena te sAkSAtkArabhUmikAmArUDhA kA abhyAsa kiyaa| nirantara abhyAsa se ve sAkSAtkAra kI bhUmikA abhavana / tailabdhamidama-janmano mRtyozca pravAhazciranta- taka phuNce| unhoMne yaha pAyA ki janma aura mRtyu kA prabAha no'sti| tasyAnabhUtyanantaraM terudghoSaNA kRtA-asti cirantana hai / usakI anubhUti ke bAda unhoMne yaha udghoSaNA kI pUrvajanmanaH punarjanmanazca keSAJcit saMjJAnam / keSA- ki kucha manuSyoM ko pUrvajanma aura punarjanma kA saMjJAna hotA hai| JcididaM saMjJAnaM naasti| kucha ko inakA saMjJAna nahIM hotaa| uktaJca vRttI-tatrAsaMjJinAM naiSo'vabodho'sti / AcArya zIlAMka ne vRtti meM kahA hai-amanaska prANiyoM ko saMjJinAmapi keSAJcid bhavati, keSAJcinneti, yathA- yaha avabodha nahIM hotA / samanaska prANiyoM meM bhI sabako yaha avabodha ahamamaNyA dizaH samAgato iheti / ' sUtrakAraH asmAd nahIM hotA--kucha ko hotA hai, kucha ko nahIM hotA ki maiM yahAM amuka bindoreva svapravacanaM prArabhate dizA se AyA huuN| sUtrakAra isI bindu se apanA pravacana prAraMbha karate haiM'paurastyAyAH dizaH Agato'hamasmi, 'maiM pUrva dizA se AyA hUM, dAkSiNAtyAyAH dizaH Agato'hamasmi, athavA maiM dakSiNa dizA se AyA hUM, pAzcAtyAyAH dizaH Agato'hamasmi, athavA maiM pazcima dizA se AyA hUM, audIcyAyAH dizaH Agato'hamasmi, athavA maiM uttara dizA se AyA hUM, Urdhvato dizaH Agato'hamasmi, athavA maiM Urdhva dizA se AyA hUM, adho vA diza: Agato'hamasmi, athavA maiM adho dizA se AyA hUM, anyatarasyAH dizaH Agato'hamasmi, athavA maiM kisI anya dizA se AyA hUM, anudizo vA Agato'hamasmi / ' athavA maiM anudizA (vidizA) se AyA huuN|' 1. AcArAMga vRtti, patra 14 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a01. zastraparijJA, u01. sUtra 1-4 16 ___ eSa pUrvajanma-punarjanma-praznaH na kevalamAtmavAdinaH pUrvajanma aura punarjanma kA yaha prazna na kevala AtmavAdI ke kRte kintu pratyeka matimataH kRte sarvAdhiko mahattva- lie apitu pratyeka buddhivAdI ke lie sarvAdhika mahattvapUrNa hai| pUrNo'sti / asyopekSAM kRtvA vayaM jIvanamRtyuviSayakaM isakI upekSA kara hama jIvana-mRtyu sambandhI satya se AMkha satyamapalapAmaH / ama prazna vinA darzanasya janmApi kUto mUMda lete haiM / isa prazna ke binA darzana kA janma bhI kahAM se ho? bhavet ? kimAtmA zarIrAt pRthakkartuM zakyaH ? yadi kyA AtmA ko zarIra se pRthak kiyA jA sakatA hai ? yadi yaha nAsti zakyaH, tadA pUrvajanma-punarjanmakathA na vAsta- zakya nahIM hai to pUrvajanma aura punarjanma kA kathana vAstavika nahIM vikii| yadi sa zarIrAt pRthakkata zakyastadAnImeva tasya hai| yadi usako zarIra se pRthak kiyA jA sakatA hai tabhI usakA zarIreNa saha abhedo nAstIti pratyetuM shkym| zarIra ke sAtha abheda sambandha nahIM hai, yaha pratIti kI jA sakatI hai| ___asti me AtmA aupapAtikaH ? nAsti me AtmA merI AtmA punarjanma lene vAlI hai| merI AtmA punarjanma lene aupapAtika: ?' pUrvajanmani ko'hamAsam ? itazcyutvA vAlI nahIM hai / maiM pUrvajanma meM kauna thA? yahAM se cyuta hokara paraloka paraloke ko'haM bhaviSyAmi ? iti saMjJApi sarvaSAM na hi meM maiM kyA hoUMgA-yaha saMjJAna bhI saba manuSyoM ko nahIM hotaa| maiM bhavati / 'ko'hamAsam' iti pUrvajanmasaMjJAyA vicaya- kauna thA'-yaha pUrvajanma ke saMjJAna kA vicayasUtra hai-cintana, manana sUtram / 'paraloke ko'haM bhaviSyAmi' iti bhAvijanma- aura vizleSaNa karane vAlA sUtra hai| 'paraloka meM maiM kyA hoUMgA?' saMjJAyA vicayasUtram / yaha bhAvI-janma ke saMjJAna kA vicayasUtra hai| kimeSA saMjJA zakyAsti ? itijijJAsAyAM bhagavatA kyA yaha saMjJAna kiyA jA sakatA hai ? isa jijJAsA ke uttara mahAvIreNa pratipAditam-pUrvajanmanaH punarjanmanazca meM bhagavAna mahAvIra ne pratipAdana kiyA ki pUrvajanma aura punarjanma saMjJAnaM kartuM zakyamasti / etacchakyatApratipAdane trayo kA saMjJAna kiyA jA sakatA hai| isa zakyatA ke pratipAdana meM tIna hetavaH santi nirdiSTAH hetuoM kA nirdeza kiyA gayA hai1. svasmRtiH / / 1. svsmRti| 2. paravyAkaraNam / 2. prvyaakrnn| 3. anyeSAmantike zravaNam / 3. dUsaroM ke pAsa sunnaa| svasmRtiH svasmRti ___eSa prathamo hetuH / kecicchizavaH bAlyAvasthAyAmeva svasmRti yaha prathama hetu hai| kucha baccoM ko bAlyAvasthA meM parvajanmanaH sahaja smRti prAptA bhavanti / idAnIntanaH hI pUrvajanma kI sahaja smRti prApta hotI hai| Adhanika parAmanoparAmanovaijJAnikaH pUrvajanmana: sahajasmRteranekAsAM vaijJAnikoM ne pUrvajanma kI sahaja smRti se sambandhita aneka ghaTanAoM ghaTanAnAM saMgrahaH kRto lbhyte| jainasAhitye'pi kA saMgraha kiyA hai| jaina sAhitya meM bhI isase sambandhita aneka etatsambandhino'neke ullekhA upalabhyante / ullekha milate haiN| suzrutasaMhitAyAM nirdiSTamasti-pUrvajanmani zAstrA- suzruta saMhitA meM yaha nirdiSTa hai ki pUrvajanma meM jo vyakti bhyAsena bhAvitAnta:karaNAH janAH pUrvajAtismarA zAstroM ke abhyAsa se apanA antaHkaraNa bhAvita kara lete haiM. unheM 1. digambarasAhitye 'upapAda' iti prayogo dRshyte| (jai. cUNikRtA etaccatuvidhamapi jJAnaM AtmapratyakSatvena si. ko. bhAga 1, pRSTha 455) janmaprasaMge upapAvasya artha nirdiSTam -'esA caunvihA vi sahasaMmuiyA AtapaccakkhA prati saamiipymsti| bhavati / ' 2. (ka) sahasammuiyAe-atra 'saha' padaM svavAcakamasti, atra prasaMgaM vicArayAmastadA svasmRtirathavA jAtismRtireva yathA zakrastutI 'sahasaMbuddhANaM' iti svasaMbuddhAnAm / adhika upayuktAsti / cUNikRtApi saMjJAzabdena Abhini(kha) niyuktikRtA sahasanmatiriti pATho vyAkhyAtaH / tasyA bodhikajJAnaM pratipAditam-saNNAgahaNa Abhinibohiyaarthosti jJAnam / tad avadhimanaHparyavakevalAni jAti nANaM sUcitaM bhavati / (AcArAMga cUNi, pRSTha 12) smaraNaJceti catuvidhaM nirdiSTaM, yathA avadhijJAnasya prAsaGgikatA punarapi pratiSThitA bhavet, itya ya saha saMmaiatti jaM eaM tattha jANaNA hoI / kintu manaHparyAyakevale tu nAtra prakRte bhavataH / ohImaNapajjavanANakevale jAisaraNe y|| (AcArAMga niyukti, gAthA 65) Jain Education international Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhavanti / ' pUrvajanma kI smRti hotI hai| paravyAkaraNam paravyAkaraNa eSa dvitIyo hetuH| pareNa kenacidAptena saha yaha dUsarA hetu hai| kisI Apta ke sAtha vyAkaraNa-praznovyAkaraNaM-praznottarapUrvakaM mananaM kRtvA kazcit tat saMjJAnaM tara pUrvaka manana kara koI usa jJAna ko prApta karatA hai| prAcIna labhate / prAcInavyAkhyAyAM 'para' zabda utkRSTatAvAca- ____ vyAkhyA ke anusAra 'para' zabda utkRSTatA kA vAcaka hai| dharma ke ko'sti / dharmakSetre tIrthakarA utkRSTAH vartante / ata eva kSetra meM tIrthakara utkRSTa hote haiN| isalie 'paravyAkaraNa' kA hArda paravyAkaraNasya hRdayamasti tiirthkrvyaakrnnm| hai-tIrthaMkara dvArA vyaakhyaat| niyukti meM isa artha kA samarthana niyuktyAmasAvarthaH samathito'sti-paravaivAgaraNaM puNa milatA hai-'paravacana-vyAkaraNa hI jina-vyAkaraNa hai, kyoMki jina jiNavAgaraNaM jiNA paraM natthi / '2 se utkRSTa koI nahIM hai|' ___ asmin viSaye meghakumArasya jAtismaraNajJAnollekhaH isa viSaya meM meghakumAra ke jAtismRti jJAna kA ullekha saMgato'sti / gautamasvAmina udAharaNamapi cUNau vRttau karanA saMgata hai| cUNi aura vRtti meM gautama svAmI ke udAharaNa kA ca ukitamasti / gautamasvAminA bhagavAn varddhamAna- bhI ullekha kiyA gayA hai| gautama ne bhagavAn barddhamAna mahAvIra se svAmI pRSTo-'bhagavan ! kimiti me kevalajJAnaM pUchA-bhagavan ! mujhe kevalajJAna kyoM nahIM ho rahA hai ? bhagavAn notpadyate ? bhagavatA vyAkRtam-bho gautama ! bhavato ne kahA -gautama ! isakA kAraNa hai mere prati tumhArA atyadhika mamopari atIva sneho'sti, tadvazAt / ' tenoktam--- anurAga / gautama ne kahA-bhagavan ! aisA hI hai, aisA hI hai / 'bhagavan ! evamevam / kinnimittaH punarasau mama bhagava- bhagavAna ke prati merA yaha sneha kisa kAraNa se hai ? / dupari snehaH ?' tato bhagavatA tasya bahuSu bhavAntareSu pUrvasambandhaH bhagavAn ne taba usake sAtha aneka janmoM kA pUrva-sambandha samAveditaH-'cirasaMsiTThosi me goyamA ! cirapari- batalAte hue kahA-'gautama ! tumhArA mere sAtha lambe samaya taka ciosi me goyametyevamAdi / tacca tIrthakRvyAkaraNa- saMsarga rahA hai / tuma mere cira-paricita ho ?' Adi / tIrthaMkara kI mAkarNya gautamasvAmino viziSTadigAgamanAdi- usa vANI ko sunakara gautama svAmI ko viziSTa dizAgamana-maiM vijJAnamabhUt / kisa dizA se, kahAM se AyA hUM-Adi kA jJAna prApta huaa| anyeSAmantike zravaNam dUsaroM ke pAsa sunanA ___ eSa tRtIyo hetuH| na vyAkaraNaM kRtaM, kintu kenacid yaha tIsarA hetu hai| binA pUche kisI atizayajJAnI ke dvArA atizayajJAninA svata eva nirUpitaM zrutvA kazcit tat svataH hI nirUpita tathya ko sunakara koI pUrvajanma kA saMjJAna prApta saMjJAnaM labhate / prAcInavyAkhyAyAM anyapadena tIrthaMkara- kara letA hai / prAcIna vyAkhyA ke anusAra 'anya' pada se tIrthaMkara ke vyatiriktAH sarve'pi viziSTajJAnino gahItAH / atrAsti atirikta sabhI viziSTa jJAniyoM kA grahaNa kiyA gayA hai| isa niryaktipravacanam-aNNesi soccaMtiya jiNehiM samvo viSaya meM niyukti kI vyAkhyA isa prakAra hai-'anya ke pAsa sunakara paro annnno| cUNikRtA niryukterathaM vivRNvatA nAmo- -tIrthaMkaroM se atirikta sabhI anya haiN|' cUrNikAra niyukti ke artha llekhapUrvakaM vyAkhyAtamasti-titthagaravairitto jo aNNo kA vistAra karate hue nAmollekha pUrvaka batAte haiM ki tIrthakara se kevalI vA, ohiNANI vA, maNapajjavanANI vA, cohasa- atirikta jo anya kevalI, avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, caturdazapUrvI, puvvI vA, dasapuvvI vA, NavapuvvI vA, evaM jAva AyAra- dasapUrvI, navapUrvI, AThapUrvI Adi se lekara AcAradhara, sAmAyikadhara, dharo vA, sAmAiyadharo vA, sAvao vo, aNNataro vA / zrAvaka yA koI sambagdRSTi-ye sabhI vyakti 'anya' ke antargata smmditttthii| Ate haiN| keSAJcid janmajAtA pUrvajanmasmRti: na hi bhavati, kucha manu yoM ko pUrvajanma kI smRti janmajAta nahIM hotI, kintu kiJcinnimittamAsAdya teSAM puurvjnmsmRtirjaayte| lekina kisI nimitta ke milane para unako pUrvajanma kI smRti ho 1. suzrutasaMhitA, zArIrasthAna 2157 : 3. aMgasuttANi 2, bhagavaI, 14177 / bhAvitaH pUrvadeheSu, satataM zAstrabuddhayaH / 4. AcArAMga vRtti, patra 20 / bhavanti sattvabhUyiSThAH, pUrvajAtismarAH narAH // 5. AcArAMga niyukti, gAthA 66 / 2. AcArAMga niyukti, gAthA 66 / 6. AcArAMga cUNi, pRSTha 13 / Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 1. sUtra 1-4 tasvA imAni kAraNAni nirdiSTAni santi1. mohanIyasya upazamaH / 2 adhyavasAnazuddhi (lezyAvizuddhiH ) / 3. IhApohamArgaNagaveSaNAkaraNam / 1. uvasaMtamohaNijjaM namipavvajjAyAM' mohanIyasyopazama uTTaGkito'sti 'uvasaMta mohaNijjo, saraI porANiyaM jAI / ' 2. sADI mRgAputreNa sAdhuM dRSTvA jAtismRtirlabdhA tatra mohanIyasyopazamasya adhyavasAnazudvezva yugapadullekho'sti' / aha tattha aicchaMtaM, pAsaI samaNasaMjayaM / tavaniyama saMjamadharaM, sIlaDDhaM guNaAgaraM // taM huI miyApu die aNimisAe u / hamanera evaM vipuvaM mae purA // sAhussa darisaNe tassa, ajjhavasANammi sohaNe / mohaMgayassa saMtasa jAIsaraNaM samupyantaM // evaM harikezabalenApi vimarzaM kurvatA jAtismRtiH labdhA 'citrasaMbhUti' adhyayanasya pRSThabhUmAvapi jAtismRteH ullekho'sti / * bhRgupurohitasya dvAvapi putrau muni dRSTvA jAtismRti labdhavanto dRSTavantau ca pUrvacaritau tapaH saMyamI / " jAtismRtyA dharma prati sahajaM baddhAsaMvegayoH saMvardhana bhavati ityanubhavapUrvakaM bhagavatA mahAvIreNa anekAn janAn pUrvajAtiH smAritA / meghakumAro munipravrajyAM vihAtuM pravRttaH tadAnIM bhagavatA tasya pUrvavatitRtIyajanmana: smRtiH kAritA / meghakumArasyApi zubhaiH pariNAmaiH prazastaM radhyavasAnaM vizuddhayamAnA bhizyAbhiH tadAvaraNIyAnAM karmaNAM kSayopazamena IhApohamArgaNagaveSaNAM 1. uttarajjhayaNANi, 9.1 / 2. vahI, 19 / 5-7 / 3. sukhabodhA, patra 174 : evaM bhAvemANo takkhaNasaMjAyajAi saMbharaNo sumriyvimaannvaaso"| 4. uttarajmayaNANi, adhyayana 13 / jAtI hai / usake ye kAraNa nirdiSTa haiM1. mohanIya karma kA upazama 2. adhyavasAnamuddhi (lekhA-viDi 3. IhApohamArgaNAgaveSaNAkaraNa / 1. upazAntamohanIya 'namapazyanA' meM mohanIya ke upazama kA ullekha kiyA gayA hai 'usakA moha upazAnta thA jisase use pUrvajanma kI smRti 21 huI / ' 2. adhyavasAnazuddhi mugAputra ne sAdhu ko dekhakara jAtismRti prApta kii| vahAM mohanIya ke upazama aura adhyavasAna-zuddhi kA eka sAtha ullekha hai / 'usane vahAM jAte hue eka saMyata zramaNa ko dekhA, jo tapa, niyama aura saMyama ko dhAraNa karane vAlA, zIla se samRddha aura guNoM kA Akara thaa|' mRgAputra ne use animeSadRSTi se dekhA aura mana hI mana socA- maiM mAnatA hUM ki aisA rUpa maiMne pahale kahIM dekhA hai / sAdhu ke darzana aura adhyavasAya pavitra hone para 'maiMne aisA kahIM dekhA hai' isa viSaya meM yaha sammohita ho gayA pittavRtti saghanarUpa meM ekAgra ho gaI aura vikalpa zAnta ho ge| isa avasthA meM use pUrvajanma kI smRti ho AI / ' isa prakAra harikezasa ne bhI vimarza karate hue jAtismRti prApta kI / 'vibhUti' adhyayana kI pRSThabhUmi meM bhI jAtismRti kA ullekha hai| bhRgupurohita ke donoM putra muni ko dekhakara jAtismRti ko upalabdha hue aura unhoMne pUrva Acarita tapa, saMyama ko dekhA | jAtismRti se dharma ke prati bar3hA aura saMvega meM sahaja vRddhi hotI hai| isa anubhava ke AdhAra para bhagavAna mahAvIra ne aneka vyaktiyoM ko pUrvajanma kA smaraNa kraayaa| meghakumAra muni - pravrajyA ko chor3ane ke lie taiyAra ho gayA taba bhagavAn ne use tIsare pUrvajanma kI smRti kraaii| meghakumAra ko bhI IhA apoha mArgaNA gaveSaNA karate hue zubha pariNAmoM, prazasta adhyavasAyoM, vizuddha hotI huI lezyAoM tathA tadAvaraNIya (jAtismRti ke AvAraka) karmoM kA kSayopazama hone 5. vahI, 14 / 5 : saritu porANiya tastha jAI, tahA suciNaM tavasaMjanaM ca / 6. aMgA nAvAmA 1156 evaM lu mehA! tuma isa tacce AIe bhavamA... Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 AcArAMgabhASyam kurvataH saMjJipUrva jAtismaraNaM samutpannaM / ' sudarzanaSThi - se saMjJipUrva (samanaska janmoM ko jAnanevAlA) jAtismRti jJAna utpanna no'pi anenaiva krameNa jAtismaraNaM samutpannam / huaa| sudarzana seTha ko bhI isI krama se jAtismaraNa jJAna prApta huaa| 3. ihApohamaggaNagavesaNaM-asmin viSaye 'IhApoha- 3. IhA-apoha-mArgaNA-gaveSaNA :-isa prasaMga meM IhA, apoha, mArgaNagaveSaNA' imAni catvAri padAni jAtismRteH mArgaNA aura gaveSaNA--ye cAra pada 'jAtismRti' kI prakriyA prakriyAmudbhAvayanti / yathA meghakumAreNa meruprabhahastino ko prakaTa karate haiN| nAmA''kaNitam / tatra tasyehA prvRttaa| taM hastinaM jJAtuM jaise hI medhakumAra ne meruprabha hAthI kA nAma sunA, vahAM citte kiJcidAndolanaM prvRttm| tato'nantaramapoho usakI IhA (pUrva smRti ke lie prAraMbhika mAnasika ceSTA) pravRtta jAta:--'kimAsamahaM hastI?' imAM tarkaNAM kurvANa: sa huii| usa hAthI ko jAnane ke lie citta meM kucha Andolana zurU huaa| mArgaNAyAM praviSTaH / Atmano'tItamanveSTuM svAnubhUtA- usake bAda apoha huA--'kyA maiM hAthI thA ?' yaha tarkaNA (mImAMsA) tItasImAyAM pravezaM kRtavAn / atItaM dhyAyatA dhyAyatA karate hue vaha mArgaNA meM praviSTa humaa| apane atIta kA anveSaNa karane tena gaveSaNA praarbdhaa| yathA gauH AhArAnveSaNAyAM ke lie vaha apane dvArA anubhUta atIta kI sImA meM praveza kara gyaa| pravRttA pUrvopalabdhamAhArasthAnaM prApnoti tathA gaveSaNAM atIta kA cintana karate-karate usane gaveSaNA prArambha kii| jaise kurvANena meghakumAreNa ekAgrAdhyavasAyena hastijanmanaH AhAra kI anveSaNA meM pravRtta gAya pUrvaprApta AhAra ke sthAna ko smRtiruplbdhaa| prApta kara letI hai vaise hI gaveSaNA karate hue meghakumAra ko ekAgra adhyavasAya se hAthI ke rUpa meM apane janma kI smRti upalabdha ho gii| tavAvaraNijjakammakhaovasameNa-jAtismaraNaM dvividha tadAvaraNIya karma ke kSayopazama ke dvArA jAti-smaraNa jJAna bhavati-sanimittakaM animittakaJca / keSAJcit tadA- do prakAra kA hotA hai-sanimittaka aura animittaka / kucha manuSyoM varaNIyakarmaNAM kSayopazamena jAyate, tad animittkm| ko tadAvaraNIya (jAtismRti ko AvRta karane vAle) karmoM kA keSAMcida bAhya nimittamupalabhamAnAnAmetat prAdurbhavati, kSayopazama hone se jAti-smaraNa jJAna hotA hai, vaha animittaka hai| tat sanimittakam / kucha manuSyoM ko bAhya nimitta upalabdha hone para vaha prApta hotA hai, vaha sanimittaka hai| ida jAtismaraNa matijJAnasyaiva ekaH prkaaro'sti| yaha jAti-smaraNa matijJAna kA hI eka prakAra hai| isase anena utkarSataH pUrvavartIni navasaMjJijanmAni jJAtuM utkaTata: parvavartI nau mamanaska janma jAne jA sakate haiN| zakyAni / AcArAMga vRtti ke anusAra jAtismRti jJAna se saMkhyeya janma AcArAMgavRttyanusAreNa saMkhyeyAn bhavAn jAtismaro jAne jA sakate haiN| jJAtumarhati / sannIpugve-yAni pUrvajanmAni jJAyante tAni saMjIpUrva-jina pUrvajanmoM kA jJAna kiyA jAtA hai ve samanaska samanaskajanmAni eva / pUrvajanmasu yAni yAni amanaska- janma hI hote haiN| pUrvajanmoM meM jo amanaska janma hote haiM, unako nahIM janmAni labdhAni tAni jJAtuM na zakyAni / asya sUcanA jAnA jA sktaa| isakI sUcanA 'saMjIpUrva' isa vizeSaNa se milatI hai| 'sannIpuvve' iti vizeSaNena kRtAsti / sarveSAM puurvjnmsmRtirnoplbhyte| asmin viSaye sabako pUrvajanma kI smRti nahIM hotii| isa viSaya meM taMdulaveyAliya taMdulaveyAliyaprakIrNake etatkAraNaM nirdiSTamasti- prakIrNaka meM yaha kAraNa nidiSTa hai-'janma aura mRtyu ke samaya jo jAyamANassa jaM dukkhaM, maramANassa vA punno| duHkha hotA hai usa duHkha se sammUDha hone ke kAraNa vyakti ko pUrvajanma teNa dukkheNa saMmUDho, jAI sarai na'ppaNo // kI smRti nahIM rhtii|' 1. aMgasuttANi 3: nAyAdhammakahAo,, 1190 : tae NaM tassa mehassa aNagArassa samaNassa bhagavao mahAvIrassa aMtie evama- soccA nisamma subhehiM pariNAmehiM pasatthehiM ajjhavasANehi lesAhi visujjhamANIhi tayAvaraNijjANaM kamANaM khaovasameNaM IhApUhamaggaNagavesaNaM karemANassa saNNipugve jAIsaraNe samuppaNNe, eyama samma abhisamei / 2. aMgasuttANi 2, bhagavaI, 11 / 115-171 / 3. senaprazna, ullAsa 3, prazna 341 : puSvabhavA so picchaI ikka do tinni jAva navagaM vaa| uri tassa avisao sahAvao jAisaraNassa / 4. AcArAMga vRtti, patra 19 : jAtismaraNastu niyamataH saMkhyeyAniti / 5. taMdulaveyAliyaM, 39 / Jain Education international Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 1. sUtra 14 mUrddhAyAM smRterlopo bhavati, ataH pUrvajanmasmRtiH na jAyate, tathA viziSTanimittaM vinA vidyamAnAnAmapi pUrvajanmasaMskArANAM sAkSAtkAro na jAyate / etadapi smRterabhavane kAraNam / saNA-saMjJAnam - saMjJA / sA ca dvividhA - anubhava - saMjJA jJAnasaMjJA ca matiH zrutaM avadhiH manaH paryava kevalaJca etajjJAnapaJcakaM jJAnasaMjJA / ata eva cUrNi kRtA 'maI saNNA NANaM etthA" tathA sampatti vA buddhitti vA nAti vA viNaNaM ti vA egtttthaa| jJAnavAcakAnAM zabdAnAmekAryakatvamatra pradarzitam / anubhavasaMjJA saMvedanAmikA bhavati / nirmuktikRtA spaSTaM nirdiSTam 'aNubhayaNA kambasaMjuttA' - anubhavanasaMjJA svakRtakarmodayA disamutthA bhavati / sA nAtra adhikRtA'sti / atrAsti jJAnasaMjJAyA eva adhikAraH / so'ham - yasya pUrvajanmanaH smRtirbhavati sa svarUpa traikAlika mastitvaM prati pragADhAmAsthAM labhate / 'soshaM' itipadena tasyAbhivyaktiH kRtA'sti / yasyAstitvaM vartamAnasImAmatikramya atItaM vyApnoti tasya astitvaM traikAlikamiti svabhAvata eva uppdyte| labdhajAtismRtirmanuSyaH atItagataM svAstitvaM smarati, tasya sUtre sAkSAdullekhaH kRto'sti 'jo hamAo dikhAo dikhAo vA aNusaMcara, samyAo disAo sambAo adisAo jo Agao anusaMcara sohaM' cUrNikAreNa idaM padamAzritya AtmalakSaNamImAMsA'pi kRtAsti / jijJAsitaM kenacid - asti AtmA, kintu tasya lakSaNaM nAsti nirdissttm| AcAryeNa uttaritam iha nirahaMkAre zarIre yasyAyaM ahaMkAro, yathA - ' ahaM karomi', 'mayA kRtaM', 'ahaM kariSyAmi' - eSaH ahaMkAro'sti Atmano lakSaNam / dig AkAzavizeSa eva / sA ca nAmasthApanAdravyabhAvatApakSetra prajJApakabhedAt saptadhA / * bhAvadizA aSTAdaza / prajJApakadizA api tAvatya eva / atra 1. AcArAMga bhUSi, pRSTha 9 / 2. vahI, pRSTha 12 / 3. vahI, pRSTha 14 jai vA koI bhaNejjA bhaNitaM mahAraeNaM- appA asthi va tarasa lakSaNaM uvadiTarDa, mambhaNitaM so'hamiti iha nirahaMkAre sarIre jassa imoshaMkAro, taM jahA - ahaM karemi mayA kathaM ahaM 23 mUrcchA meM smRti lupta ho jAtI hai, isalie pUrvajanma kI smRti nahIM rahatI tathA viziSTa nimitta ke binA pUrvajanma ke vidyamAna saMskAroM kA bhI sAkSAtkAra nahIM hotA / yaha bhI smRti ke na hone kA kAraNa hai / saMjJA :- saMjJA kA artha hai-jAnanA / vaha do prakAra kI hotI hai--anubhavasaMjJA aura jJAnasaMjJA mati zruta, avadhi, manaH paryava aura kevala ye pAMcoM jJAna jJAnasaMjJA kahalAte haiM, isalie cUrNikAra ne kahA haimati saMjJA aura jJAna ekArthaka hai' 'saMjJA buddhi jJAna aura haiN|' vijJAna ekArthaka haiM / ' yahAM jJAnavAcaka zabdoM kI ekArthakatA dikhalAI gaI hai| anubhavasaMjJA saMvedanAtmaka hotI hai| niyuktikAra ne spaSTa nirdeza kiyA hai 'anubhava karmasaMyukta hotA hai|' anubhavasaMjJA svakRtakarmoM ke udaya Adi se utpanna hotI hai| yahAM yaha prAsaMgika nahIM hai| yahAM jJAnasaMjJA kA hI prakaraNa hai / vaha maiM - jise 'vaha maiM' isa rUpa meM janma kI smRti hotI hai usake mana meM apane traikAlika astitva ke prati pragADha AsthA paidA ho jAtI hai / 'sohaM' - isa pada se usakI abhivyakti kI gaI hai| jisakA astitva vartamAna kI sImA kA atikramaNa kara atIta taka vyApta ho jAtA hai, usakA astitva traikAlika hotA hai, yaha svAbhAvika svIkRti hai / jAtismRti jJAna se saMpanna manuSya apane atItakAlIna astitva kA smaraNa kara letA hai, usakA sUtra meM sAkSAt ullekha kiyA gayA hai - 'jo ina dizAoM aura anuvinAoM (vidizAoM meM anusaMcaraNa karatA hai, jo saba dizAoM aura anudizAoM se Akara anusaMcaraNa karatA hai, vaha maiM hUM / ' cUrNikAra ne isa pada kA Azraya lekara AtmA ke lakSaNoM kI mImAMsA kI hai| kisI ne jijJAsA kI AtmA hai, kintu usakA lakSaNa nirdiSTa nahIM hai| AcArya ne uttara diyA- isa nirahaMkAra zarIra meM jisakA yaha ahaMkAra hai, jaise- maiM karatA hUM, maiMne kiyA hai, maiM karUMgA - yaha ahaMkAra AtmA kA lakSaNa hai / AkAza vizeSa ko hI dizA kahA jAtA hai / vaha nAma, sthApanA, dravya, bhAva, tApa, kSetra aura prajJApaka ke bheda se sAta prakAra kI hai / bhAva dizAeM aThAraha haiN| prajJApaka dizAeM bhI utanI hI haiM / karissAmi evaM tassa lakkhaNaM jo ahaMkAroM, maNitaM appalakkhaNaM / 4. AcArAMga niyukti, gAthA 40 : nAmaM ThavaNA dabie khitte tAve ya paNNavagabhAve / esA disAniyevo sattaviho hoi gyo| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 AcArAMgabhASyam prajJApakadizAH santi vivakSitA iti niyuktikaarH|' niyuktikAra ke anusAra yahAM prajJApaka dizAeM vivakSita haiM / kintu kSetra kintu kSetradizi cApi jIvA vidyante / tatra catasRSu dizA meM bhI jIva hote haiN| cAra dizAoM meM jIva, jIva-deza aura dikSu santi jIvAH, jIvadezAH, jIvapradezAzca / jIva-pradeza hote haiM / UMcI aura nIcI-ina do dizAoM meM tathA UvadhiHdigdvaye vidikSu ca no santi jIvAH, kevalaM vidizAoM meM jIva nahIM hote, kevala jIva-deza aura jIva-pradeza hote jIvadezAH jIvapradezAzca iti bhgvtii|' anudizAH- haiM-yaha bhagavatI sUtra kA kathana hai / anudizA kA artha hai-vidishaa| vidishaaH| 'anyatarasyA' itipadena kSetrAdidizaH 'anyatarasyA' isa pada se kSetrAdi dizAeM sUcita hotI haiN| sUcitAH snti| 5. se AyAvAI, logAvAI, kammAvAI, kiriyAbAI / saM0--sa AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI, kriyaavaadii| jo anusaMcaraNa ko jAna letA hai vahI AtmavAdI, lokavAdI, karmavAdI aura kriyAvAdI hai| bhASyama 5-Agamayuge'pi aneke vAdA: pracalitA Agama yuga meM bhI aneka vAda pracalita the| prastuta Agama ke Asana / prastutAgamasya aSTamAdhyayane teSAM ullekho'sti| AThaveM adhyayana meM unakA ullekha hai| kucha AtmavAdI the aura kucha kecidAtmavAdina Asana, kecana cAnAtmavAdinaH / tarkeNa anaatmvaadii| donoM ne apane-apane abhipreta pakSa ko tarka ke bala para svAbhipretaM pakSaM te sthApayAJcakruH / bhagavatA mahAvIreNa sthApita kiyA thA / bhagavAn mahAvIra ne anubhava athavA sAkSAtkAra ko anubhavaH sAkSAtkAro vA mukhyatvena prtisstthaapitH| pradhAnatA dii| ve jAnate the ki tarka ke dvArA sthApita pakSa pratitarka se itividitamAsIt tasya yat tarkeNa sthApitaH pakSaH utthApita bhI hotA hai, kintu sAkSAtkAra kiyA huA tattva saikar3oM tarko pratitarkeNa utthApito'pi bhavati, kintu sAkSAtkRtaM tattvaM se bhI khaMDita nahIM hotaa| isalie bhagavAn ne sAkSAtkAra ke mArga ko tarkazatenApi na khaNDitaM bhavati / ato bhagavatA mukhyatA dii| jisako pUrvajanma kI smRti ho jAtI hai, vaha vastUvattyA sAkSAtkArasya mArgaH prdhaaniikRtH| yasya pUrvajanmanaH AtmavAdI hotA hai| usako AtmA ke astitva meM zaMkA nahIM rhtii| smatirjAyate sa vastUvRttyA niHzaGkaAtmavAdI bhvti| AtmA ke kAlika astitva kI svIkRti hone para lokavAda, karmavAda AtmanaH kAlike'stitve lokavAdasya, karmavAdasya, aura kriyAvAda kA svIkAra honA svAbhAvika hai| kriyAvAdasya ca svIkAraH svAbhAviko bhavati / / ___ jAtismRtermukhyaM phalaM asato nivRttiH sati ca pravRttiH jAti-smRti kA mukhyaphala asat se nivRtti aura sat meM pravRtti tathA zraddhAyAH prgaaddhtaa| 'duguNANIya saDDasaMvege" tathA zraddhA kI pragADhatA hai / 'duguNANIya saGghasaMvege' pATha meM yahI tathya itipAThe etadeva tathyaM pratipAditamasti / pratipAdita kiyA gayA hai| AyAvAI-AtmavAdasya nirUpaNaM paJcamAdhyayane . AtmavAdI-AtmavAda kA nirUpaNa pAMcaveM adhyayana meM kiyA kRtmsti| gayA hai| 1. (ka) AcArAMga niyukti, gAthA 60-62 : vidigAdiSa, tAsAmekapradezikatvAccatuSpradezikaravAmaNuyA tiriyA kAyA taha'ggabIyA caukkagA curo| cceti / (AcArAMga vRtti, patra 14) devA neraiyA vA aTThArasa hoMti bhAvadisA / / 3. AcArAMga vRtti, patra 14 : ayaM ca diksaMyogakalApaH paNNavagadisaTThArasa bhAvadisAo'vi tattiyA ceva / 'aNNayarIo bisAo Agao ahamaMsI' tyanena parigRhItaH / ikkikkaM vidhejjA havaMti atttthaarstttthaaraa|| 4. draSTavyam-AyAro, 85 / paNNavagadisAe puNa ahigAro ettha hoi nnaaybvo| 5. aMgasuttANi 2, bhagavaI, 11 / 172 : tae NaM se sudaMsaNe seTThI jIvANa puggalANa ya eyAsu gayAgaI atthi // samaNeNaM bhagavayA mahAvIreNaM saMbhAriyapuvvabhave duguNANIya (kha) AcArAMga vRtti, patra 14 : iha diggrahaNAt prajJApaka sngghsNvege......| dizazcatasraH pUrvAdikA Uvadhiodizau ca parigRhyante, bhAvadizastvaSTAdazApi, anudiggrahaNAttu prajJApaka 6. AyAro, 5104-106 : je AyA se viNNAyA, je vidizo dvaadsheti| viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se aayaa| 2. (ka) aMgasuttANi 2, bhagavaI, 105,6 / taM paDucca pddisNkhaay| (kha) vRttAvapi kSetradikSu jIvAnAmastitvasya ullekho esa AyAvAdI samiyAe-pariyAe vivaahite| labhyate-kSetradizi tu catasRSveva mahAdikSu sambhavo, na 5 / 123-140 sUtrANyapi draSTavyAni / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 a0 1. zastraparijJA, u0 1. sUtra 5 __ logAvAI-prastutAgame lokazabdasya anekavAraM lokavAdI-prastuta Agama meM 'loka' zabda kA prayoga aneka anekArtheSu prayogo jAtaH / zarIra-viSaya-kaSAya-jIva- bAra aneka arthoM meM huA hai| zarIra, viSaya, kaSAya, jIva, jagata aura jagata-janasamUhAdInAmarthe'sa prayukto'sti, tena yathAprasaMga- janasamUha Adi arthoM meM yaha prayukta huA hai| isalie prasaMga ke anusAra meva asyArthaH saMpAdanIyo bhavati / prastutaprakaraNe loka- hI isakA artha karanA hotA hai| prastuta prakaraNa meM 'loka' zabda kA artha zabdasya 'paudgalikaM jagat' ityarthaH prAsaMgikaH prtiiyte| 'paudagalika jagat' prAsaMgika lagatA hai| AtmA amUrta hai, isalie vaha AtmA amUrto'sti, tena nAsmAbhiH sa lokyate / ajIva- hameM dikhAI nahIM detii| ajIva dravyoM meM eka pudgala dravya hI mUrta hai dravyeSu kevalaM pudgala eva mUrtimAn asti, tena loka- isalie 'loka' zabda se yahAM usakI hI apekSA hai| bhagavatI meM bhI zabdena atra sa eva apekSito'sti / bhagavatyAmapi 'loka' zabda kA nirvacana isI apekSA se kiyA gayA hai| 'loka lokazabdasya nirvacanaM anayApekSayA eva kRtamasti / paMcAstikAyamaya hai', 'loka jIva-ajIvamaya hai', Adi lokaviSayaka paJcAstikAyamayo lokaH, jIvAjIvamayo lokaH, paribhASAeM AgamoM meM milatI haiM, kintu yahAM ve apekSita nahIM haiM, aisA ityAdayaH paribhASA AgameSu upalabhyante, kintu atra tA pratIta hotA hai| nApekSitAH santIti prtiiyte| carNikAreNa lokazabdasya yo'rthaH kRtaH so'pi saGgata: cUrNikAra ne 'loka' zabda kA jo artha kiyA hai vaha bhI saMgata pratIyate-logavAdI NAma jaha ceva ahaM asthi evaM pratIta hotA hai| 'lokavAdI'---jaise maiM hUM, isI taraha anya prANI bhI annevi dehiNo santi, loga abbhaMtare eva jIvA, jIvA- haiM / loka ke bhItara hI jIvoM kA astitva hai, jIva-ajIva loka samudaya jIvA loga samudao iti bhaNito logvaadii| haiM, isa prakAra mAnanevAlA lokavAdI kahA gayA hai| kammAvAI-jAtismRtyA Atmana: pudgalasya ca karmavAdI-~jAtismRti se AtmA aura pudgala kA saMbaMdha-bodha sambandhabodho'pi jAyate / AtmanaH punarjanmagrahaNaM, dizAsu bhI hotA hai| AtmA kA punaH janma-grahaNa tathA dizAoM aura anuanudizAsu vA anusaMcaraNaM pudgalayogAdeva jaayte| dizAoM meM anusaMcaraNa pudgala ke yoga se hI hotA hai / jIvoM kA zarIra asti jIvAnAM sUkSmataraM zarIram / tasmin svayamAtmanA sUkSmatara hai| usameM svayaM AtmA ke dvArA apane adhyavasAya se AkRSTa svakIyena adhyavasAyena AkRSTAH zubhA azubhA vA pudgalAH zubha-azubha pudgala saMcita rahate haiM / ve pudgala AtmA kI apanI pravRtti saJcitAH santi / te pudgalAH svakarmaNA (svapravRttyA) (karma) ke dvArA AkRSTa hote haiM, isalie ve 'karma' nAma se abhihita AkRSTAH santi, ataste karma iti nAmnA saMjJAyante / hote haiM / unakA AdhArabhUta zarIra bhI 'kArmaNa zarIra'- isa nAma se teSAmAdhArabhUtaM zarIramapi 'karma' nAmnA sNjnyaatmsti| jAnA jAtA hai| ___mukhyatvena karma iti prvRttiH| karmaNAkRSTAH pudagalA mukhyataH karma kA artha 'pravRtti' hai| karma se AkRSTa pudgala bhI api karmazabdena upcritaaH| karmavAdapadena ta evAtra karma zabda se upacarita hote haiM / 'karmavAda' pada se yahAM unhIM kI vivakSA vivakSitAH santi / karmavAde kRtapratikriyAsiddhAntaH kI gaI hai| karmavAda meM kRta kI pratikriyA kA siddhAMta sammata hai| smmto'sti| 'aNusaMveyaNamappANaNaM'' itisUtreNa 'apanA kiyA huA karma apane ko hI bhugatanA hotA hai'-isa sUtra se etad boddha shkym| yaha jAnA jA sakatA hai| kiriyAvAI-AtmanaH karmaNazca sambandhaH kriyAta eva kriyAvAdI-AtmA aura karma kA sambandha kriyA ke dvArA hI bhavati / yAvadAtmani rAgadveSajanitAni prakampanAni hotA hai / jaba taka AtmA meM rAgadveSajanita prakampana vidyamAna haiM, taba vidyante, tAvat sa karmaparamANubhiH sambandhaM karoti, ataH taka usakA karma paramANuoM ke sAtha sambandha hotA rahatA hai, isalie karmavAdaH kriyAvAdamupajIvati / prastutAgame kriyAvAdasya karmavAda kriyAvAda kA upajIvI hai| prastuta Agama meM kriyAvAda kA vistRta vivaraNaM dRzyate / labdhajAtismRtirjIvaH pUrvajanma- vistRta vivaraNa dRSTigocara hotA hai| jAti-smRti jJAna se sampanna ghaTanAkrameNa spaSTamidaM vyavasyati-asti AtmA, asti jIva pUrvajanma ke ghaTanAkrama se yaha spaSTa jAna letA hai-AtmA hai, 1. AyAro, 21125 // 6. vahI, 2 / 190 / 2. vahI, 21159 / 7. aMgasuttANi 2, bhagavaI, za255 : ajIvehi lokkai 3. AyAro, 'logavijao' bIaM ajjhayaNaM; tathA palokkai, jo lokkai se loe ? AcArAMga niyukti, gAthA 175 / 8. AjArAMga cUNi, pRSTha 14 // 4. vahI, 3 / 3 / 9. AyAro, 51103 / 5. vahI, 3 // 5 // Jain Education international Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 AcArAMga mAdhyam pudgalaH, asti tayoranubandhaH asti tayozcAnubandhahetuH / pudgala hai, una donoM kA anubandha hai aura unake anubandha kA hetu bhI hai / 6. akarissaM cahaM, kAravesuM cahaM, karao pAvi samaNuSNe bhavissAmi / saM0kA cAhaM acIkara cAhaM kurvatazvApi samanujJo bhaviSyAmi / J maiMne kriyA kI thI, karavAI thI aura karane vAle kA anumodana kiyA thaa| maiM kriyA karatA hUM, karavAtA hUM aura karane vAle kA anumodana karatA huuN| maiM kriyA karUMgA, karavAUMgA aura karane vAle kA anumodana karUMgA / bhASyam 6 - asti kriyA, tenAsti karmabandha:, asti karmabandha:, tenAsti dizAsu anudizAsu vA anusaMcaraNam - asyA anubhUteH pragADhatAyAM labdhajAtismaro jIvo yaccintayati tasya nirdeza: prastutasUtre kRto'sti / kRtakAritAnumatibhedAt kriyA tridhA bhavati / kAlatrayabhedAt sA navadhA jAyate / prastutasUtre saMkSipta zailyA navAnAmapi kriyANAM samAhArosti / prathamadvitIyayoH tathA navamavikalpasya sAkSAnnirdezo'sti / zeSavikalpAH itthaM bhAvanIyA: 3. karao yAvi samaNuSNe abhavissaM caha 4. karemi caha 5. kAravaimi caha 1 6. karao yAvi samaNuNNe bhavAmi caha, 7. karissAmi cahaM, 8. kAravissAmi ca / kriyA karmapudgalAnAsravati, tena asyA aparaM nAma Asravo vidyate / sa eva vastutaH dizAsu anudizAsu vA anusaMcaraNasya heturasti jAtismRtyA anusaMcaraNahetubodho'pi jAyate / mAdhyam 7 sAMkhyadarzane puruSazabdasya vAcyosti AtmA prastutAgame'pi anekeSu sthAneSu puruSazabdasya Atmano'yaM prayogaH kRtosti / labdhajAtismarasya puruSasya cintanakramo'pi parivartito bhavati / sa zraddhA siktaM saMvegaM samAsAdya saMkalpate - mayA etAH kriyA athavA ete karma samArambhAH parijJAtavyAH parijJA jJAnaM jJAnapUrvikA viratirvA / ata eva sA dvividhA bhavati - jJaparijJA 1. eyAvaMti aura savvAvaMti ye donoM mAgadhadezI bhASA ke zabda 'evAti' kA artha hai itane aura 'sakhyAyaMti' kA artha hai - saba / - eAvaMtI savvAvatIti etau dvau zabdau mAgadhadezI bhASAprasiddhayA etAvantaH sarve'pItyetat paryAyau ( AcArAMga vRtti, patra 25 ) / "kriyA hai isalie karma hai| karma hai isalie dizAoM yA anudizAoM meM anusaMcaraNa hotA hai' - isa anubhUti kI pragADhatA meM jAtismRti jJAna se sampanna jIva jo cintana karatA hai usakA nirdeza prastuta sUtra meM kiyA gayA hai| kRta, kArita aura anumati ke bheda se kriyA tIna prakAra kI hotI hai / kAlatraya ke bheda se usake nau vikalpa bana jAte haiM / prastuta sUtra meM saMkSipta zailI se no kriyAoM kA samAhAra kiyA gayA hai| prathama, dvitIya tathA nauveM vikalpa kA spaSTa nirdeza huA hai| zeSa vikalpa isa prakAra jAna lene cAhie -- 3. maiMne karane vAle kA anumodana kiyA thA / 4. maiM kriyA karatA hU~ / 5. maiM kriyA karavAtA hUM / 6. maiM karane vAle kA anumodana karatA hUM / 7. maiM kriyA karUMgA / 8. maiM kriyA karAUMgA / 7. eyAti savvAti' logaMsi kamma-samAraMbhA parijANiyavvA bhavaMti / saM0 -- etAvantaH sarve loke karmasamArambhAH parijJAtavyAH bhavanti / loka meM hone vAle ye saba karma samArambha parijJAtavya hote haiM-jAnane aura tyAgane yogya hote haiM / kriyA karmapudgaloM kA AvaNa karatI hai, isalie isakA dUsarA nAma Azrava hai| vahI vAstava meM dizAoM evaM anudizAoM meM anusaMcaraNa kA hetu hai jAtismRti jJAna se anusaMcaraNa kA hetu bhI jJAta ho jAtA hai / sAMkhya darzana meM 'puruSa' zabda kA vAcya hai-AtmA / prastuta Agama meM bhI aneka sthAnoM meM 'puruSa' zabda kA AtmA ke artha meM prayoga kiyA gayA hai| jAtismRti jJAna se sampanna vyakti kA cintana-zrama bhI badala jAtA hai / vaha zraddhAsikta saMvega ko prAptakara saMkalpa karatA haimujhe ina kAmoM athavA karmasamArambhoM kI parikSA karatI hai| parikSA ke do artha hai-jJAna athavA jJAnapUrvaka virati parizA do prakAra kI hotI hai-jJaparijJA aura pratyAkhyAnaparijJA / isakA phalita yaha hotA hai - 2. bauddhasAhitye parijA evaM paribhASitA asti'anAzrayaviyogApte bhvaanvikliikRte| hetudvayasamudghAtAt, parikSA dhAtvatikramAt // ' ( abhidhammako 5468) Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u01. sUtra 6-8 27 pratyAkhyAnaparijJA c| asyAH phalitaM bhavati-pUrvaM pahale karmasamArambhoM ko jAnanA cAhie phira unakA pratyAkhyAna karmasamArambhA jJeyAstatazca te prtyaakhyaatvyaaH| karanA caahie| 8. apariNNAya-kamme khalu ayaM purise, jo imAo disAo vA aNa disAo vA aNasaMcarai, savvAo disAo savvAo aNudisAo saheti, aNegarUvAo joNIo saMdhei, virUvarUve phAse ya paDisaMvedei / saM0-aparijAtakarmA khalu ayaM puruSaH ya imA dizA vA anudizA vA anusaMcarati sarvA dizAH sarvA anudizAH sahaiti / anekarUpA yonI: saMdhate / virUparUpAn sparzAzca pratisaMvedayati / yaha puruSa, jo kriyA ko nahIM jAnatA aura nahIM tyAgatA, vahI ina dizAoM yA anudizAoM meM anusaMcaraNa karatA hai, apane kRta-karmoM ke sAtha saba dizAoM aura saba anudizAoM meM jAtA hai. aneka prakAra kI yoniyoM kA saMdhAna karatA hai aura nAnA prakAra ke sparzoM (AghAtoM) kA pratisaMvedana karatA hai, anubhava karatA hai| bhASyam -labdhajAtismaraH puruSaH pUrvavatijanma- jAtismRti-sampanna puruSa pUrvavartI janma kI ghaTanAoM ke AdhAra ghaTanAbhiH iti nizcayaM gacchati-dizAsu anudizAsU vA para isa nizcaya para pahuMca jAtA hai-dizAoM yA anudizAoM meM anusaMcaraNaM, tAsU karmaNA saha ayanam-anugamanam, anusaMcaraNa karanA, unameM karma ke sAtha anugamana karanA, aneka prakAra anekarUpAsu yoniSu janmA'nusaMdhAnaM, nAnAprakArANAM kI yoniyoM meM janma kA anusaMdhAna (punaH punaH grahaNa) tathA vividha sparzAnAmiti kaSTAnAM pratisaMvedanaJca karmaNaH apari- prakAra ke sparzo (kaSToM) kA pratisaMvedana (anubhava) karma kA parijJAna na jJAnenaiva jAyate / etatsarvaM jJAtvA sa parijJAtakarmA bhavituM karane ke kAraNa hI hotA hai| yaha saba jAnakara vaha parijJAtakarmA banane prytte| ke lie prayatnazIla hotA hai| atrAsti mahAn prazna:-ki karmaNaH parityAgaH kartuM isa saMdarbha meM eka mahattvapUrNa prazna upasthita hotA hai kyA zakyaH ? zarIradhAraNaM jIvanayAtrAnirvahaNaM ca karmAyatta- karma (pravRtti) kA parityAga kiyA jA sakatA hai ? zarIra-dhAraNa aura masti / akarmA kathaM jIvitumarhati ? atra karmaNaH pratyA- jIvana-yAtrA kA nirvahana karma ke adhIna hai / karmamukta vyakti jIvana kaise khyAnasya tAtparyamasti-asaMyamamayasya karmaNaH pratyAkhyA- jI sakatA hai ? yahAM karma ke pratyAkhyAna se tAtparya hai--asaMyamamaya karma nama / 'No Nihejja vIriya" iti svayaM bhagavatA mahAvIreNa (pravRtti) kA pratyAkhyAna / 'vIrya (Atmazakti) kA gopana mata karo'svAnubhavapUrvaka pratipAditamasti / atra vIryaM karmaNAnu- yaha svayaM bhagavAn mahAvIra ne apane anubhava ke AdhAra para pratipAdita baddhamasti / 'saMjamati No pagambhati'2--asmin sUtre'pi kiyA hai| yahAM vIrya karma se anubaddha hai| 'sAdhaka indriyoM kA saMyama saMyamamayasya karmaNo nirdezo'sti / 'vaNNAesI NArabhe kaMcaNaM karatA hai, unakA ucchRkhala vyavahAra nahIM krtaa|' isa sUtra meM saMyamamaya sabbaloe -atrApi yazasaH kRte karmasamArambhasya karma kA nirdeza hai / 'muni yaza kA icchuka hokara kisI bhI kSetra meM niSedho'sti, na sarvathA karmaNo niSedhaH / 'akaraNijjaM kucha bhI na kre'| yahAM bhI yaza ke lie karma-samArambha kA niSedha hai, pAvakammaM-- itisUtre spaSTa nirdezo'sti-pApaM karma sarvathA karma kA niSedha nahIM hai / 'pApa karma (hiMsA kA AcaraNa, viSaya akaraNIyamasti, na tu sarvathA karmaNo'karaNIyatvaM kA sevana) akaraNIya hai'-isa sUtra meM spaSTa nirdeza hai ki pApa karma nirdiSTam / . akaraNIya hai / karma sarvathA akaraNIya hai, aisA nirdeza nahIM hai| karmasamArambhaparijJAyA nirdezAH karmaNo vizuddhaH karma-samArambha kI parijJA ke nirdeza karma kI vizuddhi ke nirdeza nirdezAH santi / pazyako'pi padArthAnAM paribhogaM kroti| haiM / tattvadarzI bhI padArthoM kA paribhoga karatA hai| vaha karma se pare nahIM sa karmaNo nAsti vyatiriktaH / ata eva nirdiSTamasti- hotaa| isalie nirdeza diyA gayA hai-'tattvadarzI puruSa padArtha kA 'aNNahA NaM pAsae pariharejjA"-'pazyaka: anyathA pari- paribhoga bhinna prakAra se kare'-jaise sAdhAraNa manuSya asayata pravRtti se bhajIta'-yathA sAdhAraNo janaH asaMyatena karmaNA padArthoM kA paribhoga karatA hai, saMyamI vyakti vaise nahIM karatA, kintu padArthAn paribhuGkta tathA saMyamI na paribhuGkta, kintu vaha saMyata pravRtti se unakA paribhoga karatA hai / saMyamapUrvaka kiyA jAne sa saMyatena karmaNA tAn paribhuGkta / saMyamapUrvakaM kRtaM vAlA karma akarma kahalAtA hai| usa dRSTikoNa se hI karma-samArambha kI karma akarma ityucyate / tena dRSTikoNenaiva karmasamArambhasya parijJA kA nirdeza kiyA gayA hai| isakA phalita yaha hai--muni ko 1. AyAro, 541 // 4. vahI, 555 / 2. vahI, 5151 / 5. vahI, 2 / 118 / 3. vahI, // 53 Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 AcArAMgabhASyam parijJAyA nirdezaH kRto'sti / asya phalitamidaM bhavati- asaMyamamaya karma (pravRtti) kA parityAga karanA caahie| muninA asaMyamamayaM karma parihartavyam / 6. tattha khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya (karma-samArambha) meM bhagavAn ne parijJA-viveka kA nirUpaNa kiyA hai| 10. imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pRyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAyaheuM / saM0-asmai caiva jIvitAya, parivaMdana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya, duHkhapratighAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha-pratikAra ke lie, (manuSya karma-samArambha karatA hai)| bhASyam 9-10-labdhajAtismareNa puruSeNa svAnubhUta- jAtismRti-sampanna puruSa apanI anubhUta ghaTanAoM ke AdhAra ghaTanAbhi: yajjJAtaM tasya yathArthatAM samarthayatA bhagavatA para jo jAnatA hai, usakI yathArthatA kA samarthana karate hue bhagavAn ne parijJA prveditaa| parijJA-vivekaH / aparijJAtakarmA parijJA kA nirUpaNa kiyA hai| parijJA kA artha hai--viveka / aparijJAtakhalu puruSo dizAsu vA anudizAsu vA anusaMcaraNaM karmA-karma-samArambha kA jJAna aura pratyAkhyAna na karane vAlA puruSa karoti, etad vAstavikam / parantu karmasamArambhasya dizAoM aura anudizAoM meM anusaMcaraNa karatA hai, yaha kathana vAstavika aparijJA vidyate, tasya kAraNAni anveSaNIyAni / tAni hai| kintu karma-samArambha kI jo aparijJA vidyamAna hai, usake hetu ca imAni--- anveSaNIya haiM / ve ye haiM--- 1. jijIviSA-prANiSu anekA eSaNA vidyante / tAsu 1. jijIviSA -prANiyoM meM aneka prakAra kI eSaNAeM hotI jIvanasyaiSaNA prabalatamAsti, asti ca prthmaa| idaM haiN| unameM jIne kI icchA atyadhika prabala aura prathama hai| yaha satya satyamanubhUtibhiteSu padeSu pratipAditamasti, yathA-'savve anubhUtigabhita padoM meM pratipAdita kiyA gayA hai, jaise-'saba prANiyoM pANA piyAuA......"piyajIviNo jIviukAmA / ' 'sasi ko AyuSya priya hai ......"unheM jIvana priya hai / ve jIvita rahanA cAhate jIviyaM piyaM / / 2 jIvitukAmo manuSyaH parigrahasaJcayaM haiN|' 'sabako jIvana priya hai|' jIne kA icchuka manuSya parigraha kA karoti. krarANi karmANi hiMsAmapi ca karoti / evaM saMcaya karatA hai, krUra karma aura hiMsA bhI karatA hai| isa prakAra jijIviSA karmaNaH srotobhaavmaapdyte| ayaM bhavati jijIviSA karma kA srota hai| yaha duHkha kA Avarta hai| duHkhaavtH| 2. prazaMsA-'parivaMdaNa' itipadasya prazaMseti artho 2. prazaMsA-vRttikAra ne 'parivandaNa' pada kA artha 'prazaMsA' vihito'sti vattikRtA / kintu vastuvRttyA pAThapari- kiyA hai / kintu vastutaH pATha-parivartana ke kAraNa artha kA parivartana vartanapUrvakamarthaparivartanaM jaatmsti| atra 'jIviyassa huA hai| yahAM 'jIviyassa paribahaNa' pATha saMgata hai| cUrNi meM isa paribahaNa' itipATha upayukto'sti / cUNauM asya pAThasya pATha kA AdhAra bhI upalabdha hai| Ayurveda ke granthoM meM pratipAdita AdhArabhUmirapi uplbdhaasti| AyurvedoktabRMhaNIyA- 'bRhaNIya AhAra ke sAtha isakA saMbaMdha hai| isakA tAtparya hai-jIvana 1. AyAro, 2063 / 0 iti se parassa aTThAe kUrAI kammAI bAle pakubvamANe 2. vahI, 2064 / teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsuvei / 3. vahI, 2065-69 taM parigijjha dupayaM cauppayaM abhimuMjiyANaM 4. vahI, 274 : bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe asamiyadukkhe saMsiMciyANaM tiviheNaM jA vi se tattha mattA bhavai-appA dukkhI dukkhANameva AvaTeM annupriytttti| vA bahugA vaa| 5. AcArAMga vRtti, patra 24 : parivaMdanaM saMstavaH prshNsaa| * se tattha gaDhie ciTThai, bhoynnaae| 6. AcArAMga cUNi, pRSTha 16 : parivaMdaNaM nAma chattI avi* tao se egayA viparIsiThaM saMbhUyaM mahovagaraNaM bhavai / lio hohAmi, vaNNo vA me bhavissai, teNa NehamAINi * taM pi se egayA dAyAyA vibhayaMti, avattahAro vA se avaha karoti, mallajuddhe vA saMgAme vA saMsArAdi balakaraM bhottUNaM rati, rAyANo vA se vilupaMti, Nassati vA se, viNassati NittharissAmi teNa satte haNati / vA se, agAravAheNa vA se ddaai| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 1. sUtra 6,10 26 hAreNa asya sambandho'sti / asya tAtparyam-jIvitasya kI paripuSTi ke lie prANI hiMsAtmaka pravRttiyoM meM pravRtta hote haiN| paribaMhaNArthaM prANino hiMsAkarmasu pravartante / lipidoSeNa lipidoSa ke kAraNa 'hakAra' ke sthAna para 'dakAra' ho gayA, jisase hakAra-dakArayoviparyayo jAtaH, tenArthaparivartanamapi artha-parivartana bhI ghaTita huaa| yadi AlocyamAna pATha ko svIkAra jAtam / yadi samAlocyamAnaM pAThaM svIkurmaH tadA kiyA jAe to jijIviSA svatantra hetu nahIM rahegA, kintu 'jIvana kA jijIviSA svatantro heturna syAt, kintu jIvitasya parihaNa'-yaha eka hI hetu hogA / cUrNikAra ne jIvana ke lie tathA parivhaNamiti eka eva heturbhavet / caNikRtA 'jIviyasya' 'paribahaNa'-ina do hetuoM kA pRthak-pRthak pratipAdana kiyA hai| tathA 'paribahNa' mitihetudvayaM pArthakyena pratipAditamasti / 3. mAnanam -mAnana mitipadasya dizAdvaye'rtho 3. mAnana-'mAnana' pada kA artha do dRSTiyoM se anveSaNIya hai| gaveSaNIyaH / yaH sammAnaM karoti tadarthaM hiMsAkarmaNi jo sammAna karatA hai vaha vyakti sammAna-saMpAdita karane ke lie pravRttiH, yazca sammAnaM na karoti taM pratItya puruSaH hiMsAtmaka pravRtti karatA hai| jo sammAna nahIM karatA, usa vyakti ko hiMsAkarmaNi pravartate / yathA kazcidIzvaraH svakIyaprajAyAH lakSya kara asammAnita vyakti hiMsAtmaka pravRtti meM pravRtta hotA hai| sakAze abhyutthAnAdIni na labhate, tadAnIM tasyA bandha- jaise- yadi prajA apane rAjA kA abhyutthAna Adi ke dvArA sammAna vadha-sarvasvaharaNAdIni kroti| nahIM karatI hai to rAjA usa prajA kA vadha, baMdhana, sarvasva-apaharaNa Adi karatA hai / ye sArI hiMsAtmaka pravRttiyAM haiM / 4. pUjanam --yathA sammAnArthaM hiMsAkarmapravRttiruddiSTA 4. pUjana-jaise sammAna ke lie hiMsAtmaka pravRtti batalAI gaI tathA pUjArthamapi hiMsAkarmaNi pravRttirjAyate / abhyutthA- hai vaise hI pUjA ke nimitta bhI hiMsAtmaka pravRtti hotI hai| mAnana aura nAdikaraNaM mAnanaM tathA arcanAtilakAdikaraNa pUjana- pUjana-ina donoM meM antara hai| abhyutthAna Adi karanA mAnana tathA mityanayorbhedaH / arcanA karanA, tilaka Adi karanA pUjana hai| ___5. jAti-maraNe-jAtizabdasya arthadvayaM sambhAvita- 5. jAti-maraNa-'jAti' zabda ke do artha sambhava haiN| jAti msti| sAdRzyalakSaNA jAtirjanma vaa| atra janmaiva kA eka artha hai-eka samudAya, jo samAnatA ke AdhAra para banatA hai| prAsaGgika vidyate / maraNam-mRtyuH / janmamaraNanimittaH jAti kA lakSaNa hai-sadRzatA / jAti kA dUsarA artha hai-janma / karmasamArambhaH spaSTaM dRzyate loke / yahAM janma hI prAsaGgika hai / maraNa kA artha hai-mRtyu / saMsAra meM janma maraNa ke nimitta hone vAlA karma-samArambha spaSTa dRSTigocara hotA hai / 6. mocanam-mocanam-muktiH svatantratA vA / bandha- 6. mocana-mocana kA artha hai-mukti yA svtntrtaa| manuSya mokSAya svatantratAya vA manuSyaH nAnAvidhAn karmasamA- bandhana se mukta hone ke lie athavA svatantratA ke lie nAnA prakAra ke rambhAna karotItyanekAsU paramparAsu viditameva / 'jAI- karma-samArambha karatA hai, yaha aneka paramparAoM se jJAta hotA hai| maraNa-moyaNAe' itipAThasya saMyukto'pi artha: kartta 'jAImaraNamoyaNAe'--isa pATha kA saMyukta artha bhI kiyA jA sakatA zakyaH / kecid hiMsAvAdino janma-maraNa-muktaye'pi hai-kucha hiMsAvAdI janma-maraNa se mukti pAne ke lie bhI hiMsA-karma hiMsAkarmaNi pravRttA dRzyante / meM pravRtta dekhe jAte haiN| __atra caNisammataH pAThaH 'bhoyaNAe' adhi- isa saMdarbha meM cUNi dvArA svIkRta pATha 'bhoyaNAe' adhika saMgata sNgcchte| bhojanArthaM manuSyAH kRSyAdikarmaSu pravartamAnA hai| manuSya bhojana ke lie kRSi Adi karmoM meM pravRtta hote haiN| manobhavanti / AhArAnveSaNaM ekA maulikI manovRttiriti vaijJAnikoM ne bhI AhAra kI gaveSaNA ko eka maulika manovRtti mAnA sammatamasti manovaijJAnikAnAmapi / phrAyaDamahodayena hai| phrAyaDa ne do hI manovRttiyAM svIkAra kI haiM--jIvana aura mRtyu / dva eva manovRttI sammate-jIvanaM mRtyuzca / ' uttara- uttaravartI manovaijJAnikoM ne manovRttiyoM kA vistAra kiyA hai| 1. McDougall, W : Introduction to Social Psycho___logy, London, Metheun & co. 2 Freud-"The erotic instincts. which are always trying to collect living substance in to ever larger unities and the death instincts which act against that tendency and try to bring living matter back into an inorganic condition. The co-operation and opposition of these two forces produce the phenomena of life to which death puts an end." (Great Books of the western world. Vol-54 Editor-in-Chief-Robert Maynard Hutching, PP-851) Jain Education international Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 AcArAMgabhASyam vartibhiH manovaijJAnikarmanovattInAM vistAraH kRtaH / prastutasUtre saptamaulikamanovattayo nirdiSTAH santi / prastuta sUtra meM sAta maulika manovRttiyoM kA nirdeza kiyA gayA mAslomahodayaH AdarasammAnasyAkAMkSAmapi maulika- hai| manovaijJAnika mAslo ne Adara-sammAna kI AkAMkSA ko bhI maulika manovRttirUpeNa svIkaroti / manovRtti ke rUpa meM svIkAra karate haiN| 7. duHkhapratighAtahetum --zArIramAnasaduHkhanirasanAya 7. duHkha-pratikAra ke lie-zArIrika aura mAnasika duHkhoM nAnAvidhasya karmaNaH samArambho jAyate / etan ke nivAraNa ke lie nAnA prakAra ke karmoM-pravRttiyoM kA samArambha mahatpravRttisroto'sti / hotA hai / yaha pravRtti kA mahAn srota hai| prastutasUtre hiMsAyAH srotobhUtAnAM prerakatattvAnAM prastuta sUtra meM hiMsA ke janaka preraka-tattvoM kI vizada saMkalanA gaMbhIratamA saGkalanA vidyate / 11. eyAvaMti savvAvaMti logaMsi kamma-samAraMbhA parijANiyavvA bhvNti| saM0-eyAvantaH sarve loke karmasamArambhAH parijJAtavyAH bhavanti / loka meM hone vAle ye saba karma-samArambha parijJAtavya hote haiM-jAnane aura tyAgane yogya hote haiN| bhASyam 11-pakSarUpeNaitatsUtraM pUrva nirdiSTamasti sUtra 1/7 meM isa sUtra kA pakSarUpa meM nirdeza kiyA gayA hai| (17) / idAnIM tadeva nigamanarUpeNa nirdizyate / ajJAta- aba vahI sUtra nigamanarUpa se nirdiSTa kiyA jA rahA hai / karma-samArambha karmasamArambhasrotasAM na karmaparijJA bhavati, ata eva pUrva ke srotoM ko jAne binA karma-parijJA (karma-pratyAkhyAna) nahIM hotI, karmasrotAMsi ullikhitAni / prastutasUtre ca tajjJAnapUrvakaM isalie pahale karma-samArambha ke srotoM kA ullekha kiyA gayA hai| karmasamArambhaparijJAyAH nirdezaH, tena nAtra punaruktirA- prastuta sUtra meM karma-samArambha kI jJAnapUrvaka parijJA (pratyAkhyAna) kA shNkniiyaa| nirdeza hai, ataH yahAM punarukti kI AzaMkA nahIM karanI caahie| 12. jassete logasi kamma-samAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAya-kamme |-tti bemi / saM0-yasyaite loke karmasamAraMbhAH parijJAtA bhavaMti sa khalu muniH parijJAtakarmA / - iti bravImi / loka meM hone vAle ye karma-samAraMbha jisake parijJAta hote haiM, vahI parijJAtakarmA--karmatyAgI muni hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| jA . bhASyam 12-karmazabdasya aneke arthA bhavanti / atra karma zabda ke aneka artha hote haiN| prastuta prasaMga meM isakA artha prastato'rtho'sti kriyaa| yasya karmasamArambhAH pratyAkhyAtA hai-kriyaa| jisake karma-samArambha pratyAkhyAta hote haiM, vaha parijJAtabhavanti, sa parijJAtakarmA munirbhavati / gItAyAM kAma- karmA-karmatyAgI muni hotA hai / gItA meM kAma-saMkalpa-vajita samAraMbhoM saMkalpavajitAnAM samArambhANAM prazastatA pratipAditA- kI prazastatA pratipAdita kI gaI hai-- yasya sarve samAraMbhAH, kAmasaMkalpavajitAH / 'jisake saMpUrNa karma-samArambha kAmanA aura saMkalpa se rahita jJAnAgnidagdhakarmANaM, tamAhuH paNDitaM budhAH // hote haiM, tathA jisake samasta karma (pravRtti) jJAnarUpa agni ke dvArA bhasma ho gae haiM, usako jJAnI loga paMDita kahate haiN|' bhagavato mahAvIrasya eSa nayo'tra vartate-yathA yathA isa viSaya meM bhagavAn mahAvIra kI dRSTi yaha hai-jaise-jaise kaSAyAMzasya alpatA jAyate, tathA tathA karmaNa: zodhanaM kaSAya kA aMza alpa hotA hai vaise-vaise karma kA zodhana aura nirodha nirodhazca saMbhavati / yaH samAraMbha: kAmasaMkalpavajito hotA calA jAtA hai| jo samArambha kAma aura saMkalpa se rahita hotA bhavati. sa kaSAyAMzasyAlpatayaiva bhavati iti dvayoH hai vaha kaSAyAMza kI alpatA se hI hotA hai| isalie ina donoM pravacanayornAsti kazcid bhedaH / AcArAMga aura gItA ke pratipAdanoM meM koI antara nahIM hai| muNI-muniritipadaM jJAnArthavAcakaM vidyate-muNei muni-'muni' yaha pada jJAna ke artha kA vAcaka hai / jo trikAlA1. Maslow, A.H. 'Motivation and Personality'. 2. gItA, 419 / N.Y. Harper. Jain Education international Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 a0 1. straparijJA, u0 1,2. sUtra 11-13 jagaM tikAlAvatthaM teNa munnii|' gItAyAM eSa paNDita- vasthita jagat ko jAnatA hai vaha muni hai (muNa dhAtu kA artha jAnanA zabdenAbhihito'sti / hai)| gItA meM ise paNDita zabda se abhihita kiyA gayA hai| pariNNAyakamme-jJAnI pUruSaH karmasamArambhasya pari- parijJAtakarmA-jJAnI puruSa karma-samArambha ke pariNAma ko NAmaM jJAtvaiva tato viramati, ata eva sa parijJAtakarmA jAna lene ke bAda hI usase virata hotA hai, isalie vaha 'prijnyaatityucyte| cUNauM spaSTamidam-pariNNAyakammo NAma karmA' kahalAtA hai / cUNi meM yaha spaSTa nirdiSTa hai ki parijJAtakarmA vaha jANiUNa virto| hai jo jJAnapUrvaka virata hotA hai| ___ iti bravImi bhagavAn mahAvIraH gaNadharAn prati aisA maiM kahatA hUM-isa vAkyAMza kA tAtparya hai-bhagavAn vakti athavA sudharmA jambUsvAminaM prati vakti-yad mahAvIra apane gaNadharoM ko saMbodhita kara kahate haiM athavA sudharmAsvAmI anubhUtaM mayA tat sarveSAM hitAya bravImi / jambUsvAmI ko saMbodhita kara kahate haiM-maiMne jo sAkSAt anubhava kiyA hai, usakA maiM sabhI prANiyoM ke hita ke lie pratipAdana kara rahA huuN| bIo uddeso : dUsarA uddezaka 13. aTTe loe parijuNNe, dussaMbohe avijaanne| AtaMH lokaH parijIrNaH duHsaMbodhaH avijJAyakaH / loka-manuSya pIr3ita hai, vaha parijIrNa hai| vaha satya ko saralatA se samajha nahIM pAtA, ataH ajJAnI banA rahatA hai| bhASyama 13--kIdaka puruSo hiMsAyAM pravartate iti- kisa prakAra kA puruSa hiMsA meM pravRtta hotA hai, isa jijJAsA ke jijJAsAyAM satyAM bhagavatA pratipAditam-asmin jagati saMdarbha meM bhagavAn ne pratipAdana kiyA- isa saMsAra meM Arta, parijIrNa, ArtaH parijIrNaH duHsaMbodhaH avijJAyakazca puruSaH hiMsAyAM duHsaMbodha aura avijJAyaka puruSa hiMsA meM pravRtta hotA hai| prvrtte| A _viSayakaSAyAdimanodoSaiH pIDitaH / Arta kA artha hai-viSaya, kaSAya Adi mAnasika doSoM se sacittAdidravyarasaMprAptaH prAptaviyUktarvA ya AttaH sa pIDita / usake do prakAra haiM-dravya Arta aura bhAva Arta / sacitta dravyAtaH / krodhAdibhirabhibhUto bhaavaartH|| Adi dravyoM ke na milane se athavA prApta dravyoM kA viyoga hone para jo Arta banatA hai, vaha dravya AttaM hai / krodha Adi se abhibhUta vyakti bhAva mAttaM kahalAtA hai| parijIrNaH-abhAvagrasta:-padArthamabhilaSamAno'pi parijIrNa kA artha hai abhAvagrasta arthAta padArtha ko pAne kI tallAbhazUnyaH / abhilASA rakhatA huA bhI usase vaMcita rahane vaalaa| dussaMbodhaH-yaH prayatnazatenApi bodadhaM na zakyate / duHsaMbodha kA artha hai-saikar3oM prayatna karane para bhI bodha prApta karane meM asamartha manuSya / avijnyaaykH-tttvaanbhijnyH| avijJAyaka kA artha hai-tattva se anabhijJa / paNa kAryakAraNabhAvo'pi dazyaH-AtaH parijIrNo inameM kArya-kAraNa bhAva bhI hai jo Arta hotA hai, vaha paribhavati / parijIrNaH mandavijJAnatvAd dussaMbodho bhvti| jIrNa hotA hai / parijIrNa mandajJAna ke kAraNa duHsaMbodha hotA hai| 3. bRhatkalpabhASya, gAthA 1251, vRtti / 1. AdhArAMga pUNi, pRSTha 17 / 2. vahI, pRSTha 17 / Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 AcArAMgabhASyam dussaMbodhastatvajJAnAbhAve avijJAyako bhavati / ' duHsaMbodha tattvajJAna ke abhAva meM avijJAyaka banA rahatA hai| 14. assi loe pavva hie| saM0-asmin loke pravyathitaH / ajJAnI manuSya isa loka meM vyathA kA anubhava kara rahA hai| bhASyam 14-uktalakSaNapuruSo'smin loke vyathAmanu- uparyukta lakSaNa saMpanna puruSa isa loka meM vyathA kA anubhava bhavati / sa yadabhilaSati tad hiMsAmRte nApnoti, tena sa karatA hai / hiMsA ke binA usako abhIpsita prApta nahIM hotaa| isalie hiMsAkarmaNi prvrtte| vaha hiMsAtmaka pravRtti meM pravRtta hotA hai / 15. tattha tattha puDho pAsa, AturA paritArveti / saM0-tatra tatra pRthak pazya, AturAH paritApayanti / tU dekha, pRthak pRthak bhAvoM se Atura manuSya sthAna-sthAna para pRthvIkAyika prANiyoM ko paritApa de rahe haiN| bhASyam 15-bhagavAn ziSyaM Amantrya vakti-tvaM bhagavAn ziSya ko saMbodhita kara kahate haiM-tU svayaM dekha ! svayaM pazya / teSu teSu kAryeSu gRhAdinimittaM pRthak pRthak Arta, parijIrNa Adi bhinna-bhinna bhAvoM se Atura puruSa hI gRha Adi ArttAdibhAvairAtUrAH puruSA eva santi hiMsAyAM ke nimitta aneka kArya karate hue hiMsA meM pravRtta hote haiN| mRtyu ke bhaya prvrtmaanaaH| maraNabhayAturA 'jIvo jIvasya jIvana' se Atura manuSya 'eka jIva kA jIvana dUsare jIva para Azrita hai'-yaha miti siddhAntaM sammukhIkRtya pRthvIjIvAn paritApayanti, mAnakara pRthvIkAyika jIvoM ko paritApa dete haiM aura viSayoM kI viSayAbhilASAturAzca viSayasevanArtham / abhilASA se Atura manuSya viSaya-sevana ke lie pRthvIkAyika jIvoM ko paritApa dete haiM, unakA hanana karate haiN| 16. saMti pANA puDho siyaa| saM0-saMti prANAH pRthak zritAH / pRthvIkAyika prANI pRthak-pRthak zarIroM meM Azrita haiN| bhASyam 16-tAvat hiMsAjJAnaM kartuM duzzakaM yAvajjIva- jaba taka jIva kA bodha nahIM hotA, taba taka hiMsA kA jJAna bodho na syAt / ahiMsAviSaye'pi eSa eva siddhAntastenAdau karanA zakya nahIM hai / yahI siddhAMta ahiMsA ke viSaya meM hai| isalie jIvanirNayaH kartavyaH / bhagavatA mahAvIreNa SaDjIva- sabase pahale jIva ke viSaya meM jJAna karanA caahie| bhagavAn mahAvIra nikAyAH prajJaptA:-pRthivyaptejovAyuvanaspatayastrasAzca / ne chaha jIva-nikAyoM ---pRthvI, apa, tejas, vAyu, vanaspati aura trasaprastutoddezake pRthvIkAyikajIvAnAM hiMsAparijJA kI prarUpaNA kI hai| prastuta uddezaka meM pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA kI nirdiSTAsti / pRthivyAmapi prANinaH santi, eSAsti parijJA kA nirdeza kiyA gayA hai / 'pRthvI meM bhI jIva hai'--yaha pratijJA prtijnyaa| 'pRthvI sajIvA vartate' nAbhimatamAsI- (pakSa-sthApanA) hai| 'pRthvI sajIva hai' yaha anyatIpikoM kA abhimata didamanyeSAM tIthikAnAm / eSa navIna eva pakSa: nahIM thaa| bhagavAna mahAvIra ne isa naye pakSa kI sthApanA kii| 1. zIlAMkavattau 'assi loe' itipAThasya arthaH-asmina dussaMbodhatvAcca avijJAyako bhavati / asmin pRthvIkAyapRthvIkAyaloke:- iti kRto'sti (A. va. patra 32) / loke pravyathite sarvArambhasya tadAzrayatvAt AturAstatra tatra etaM sammukhIkRtya yadi cintayAmastadA prathamatravati 'loka' imaM pRthvIkAyalokaM paritApayanti / padasyApi 'pRthvIkAyaloka' ityarthaH kartuM zakyaH / tataH / aso vyAkhyAnayo'pi samIcInaH pratibhAti / yadIma api satre (13,14) evaM vyAkhyAtavye bhavataH-ayaM pRthvI vyAkhyAnayaM svIkurmastavA 'saMti pANA puDhosiyA' (116) kAyalokaH karmaNA AtaH. audayikamAvena parijIrNo ityasya dvitIyo'rthaH pRthak zritAH prANinaH iti adhibhavati / vRttI likhitamasti-yAvAnAtaH sa sarvo'pi sNgcchte| pariyano nAma paripelabo nissAraH (A. va. patra 32) 2. basaveAliyaM, 4 / 3 / nayA AtatvAt parijIrNatvAccAsau loka: dussaMbodhaH Jain Education international Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 16-16 sthApito'bhUt / 'puDho siyA' iti pRthaka zritAH prANinaH 'puDho siyA' arthAt pRthvIkAyika prANI pRthak-pRthak zarIroM meM Azrita santi / pRthagiti bhinna bhinnazarIreSu, zritAH-sambaddhAH, haiN| yahAM pRthak kA artha hai-bhinna-bhinna zarIroM meM tathA zrita kA artha pratyekazarIriNa iti yAvat / ' puDhosiyA- pRthvIzritAH hai-- saMbaddha / pRthvIkAyika prANI 'pratyekazarIrI' hote haiN| arthAt prANinaH santi ityartho'pi vRttau sammato'sti / pratyeka jIva kA pRthak-pRthak zarIra hotA hai| vRtti meM 'puDhosiyA' kA yaha artha bhI sammata hai-pRthvI ke Azrita prANI haiN| prastutAdhyayane manuSyasya vivakSAmakRtvA pUrva prastuta adhyayana meM manuSya kI vivakSA na kara pahale pRthvI Adi pRthivyAdiprANinAM vivakSA kimarthaM itijijJAsAyAmetad prANiyoM kI vivakSA kyoM kI gaI? isa jijJAsA ke uttara meM yaha kahA vAcyamasti-AcArAGgasya kendrIyaM tattvamasti aatmaa| gayA hai-AcArAMga kA kendrIya tattva mAtmA hai| isakA mukhya prasthAna asya mukhyaM prasthAnamasti sarveSAmAtmanAM samatA / yAdRza (pratipAdya) hai sabhI AtmAoM kI smtaa| jaisI AtmA pRthvIkAyika AtmA pRthvIkAyikajIvAnAM vartate tAdRza eva AtmA jIvoM kI hai vaisI hI AtmA manuSya kI hai| AtmA ke svarUpa meM koI asti manuSyasya / AtmanaH svarUpe nAsti ko'pi bhI bheda nahIM hai / bheda hai kevala unake jJAnAvaraNa Adi karmoM ke tAratamya bhedaH, kevalamasti teSu jJAnAvaraNAdInAM tAratamyakRto kaa| bhedaH / 17. lajjamANA puDho pAsa / saM0-lajjamAnAn pRthak pazya / tU dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| bhASyam 17-hiMsA asaMyama itikRtvA ye lajjante- hiMsA asaMyama hai, aisA mAnakara jo lajjita hote haiM arthAt hiMsAto viramanti tAn tvaM pratyekaM pazya / kecid gRha- hiMsA se virata hote haiM una eka-eka ko tuma dekho / gRhatyAga karake tyAgaM kRtvA pRthvIkAyikajIvAnAM hiMsAto viramanti, na kucheka sAdhaka hI pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA se virata hote haiM, saba tu sarve / etadevAgrimasUtre sUcitamasti / nahIM / agrima sUtroM meM yahI sUcita kiyA gayA hai| 18. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0-anagArAH sma ityeke pravadantaH / aura tU dekha, kucha sAdhu 'hama gRhatyAgI haiM'-yaha nirUpita karate hue bhI gRhavAsI jaisA AcaraNa karate haiM-pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| bhASyam 18-kecid 'vayaM anagArAH sma' iti kucha saMnyAsI 'hama gRhatyAgI haiM'-yaha kahate hue bhI pRthvIkAyika pravadanto'pi pRthvIkAyikajIvAnAM hiMsAto viratA na jIvoM kI hiMsA se virata nahIM hote| isa prasaMga meM sUtrakAra ne Azcarya bhavanti / atra sUtrakAreNa AzcaryavyaJjanA kRtA-yadi kI abhivyaJjanA kI hai-yadi gRhastha pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA se gRhasthAH pRthvIkAyikajIvAnAM hiMsAto na viramanti na virata nahIM hote haiM to koI Azcarya kI bAta nahIM hai, kintu yadi tadAzcaryakAraNam, kintu anagArA api tato na viratA anagAra usase virata nahIM hote haiM to mahAn Azcarya hai / unako saMyamaetan mahadAzcaryam / taistu saMyamamayakarmaNopi yathAzakyaM pUrNa pravRtti kI bhI yathAzakya gupti karanI caahie| guptiH saadhniiyaa| 16. jamiNaM virUvarUvehi satthehiM puDhavi-kamma-samAraMbheNaM puDhavi-satthaM samAraMbhemANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 1915 : siya bhaMte ! jAva cattAri paMca puDhavikkAiyA, egayao sAdhAraNasarIraM baMdhaMti, baMdhittA tao pacchA AhAreti vA pariNAmeMti vA sarIraM vA baMdhaMti ? no iNa? sm4| puDhavikkAiyA pattayAhArA patteya pariNAmA patteyaM sarIraM baMdhaMti, baMdhittA tao pacchA AhAreMti vA pariNAmeMti vA sarIraM vA baMdhati / 2. draSTavyAni samatApratipAdakAni sUtrANi-AyAro, 128, 30, 51-53, 82-84, 110-113, 137-139, 161 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 AcArAMgabhASyam saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH pRthivIkarmasamAraMbheNa pRthivIzastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se pRthvI sambandhI kriyA meM vyApta hokara pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, vaha kevala una pRthvIkAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM ko bhI hiMsA karatA hai| bhASyam 19-sa pRthivIzastraM samArabhamANa anyAnapi jo nAnA prakAra ke zastroM se pRthvIkAyika jIvoM kA samArambha yo nAnAvidhaiH zastraiH pRthvIkAyikajIvAnAM samArambhaM karatA hai vaha pRthvI ke jIvoM kI hiMsA karatA huA pRthvI ke Azrita karoti, tadAzritAn jIvAn hinasti / bhaNitaJca- anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai / kahA haipuDhavikAyaM vihisaMto, hiMsaI u tyssie| pRthvIkAya kI hiMsA karatA huA manuSya usake Azrita aneka tase ya vivihe pANe, cakkhuse ya acakkhase / ' prakAra ke cAkSuSa (dRzya) tathA acAkSuSa (adRzya) basa aura sthAvara prANiyoM kI hiMsA karatA hai| zasyate yena tat shstrm| pRthvIsandarbhe halakuddAla- jisase hiMsA kI jAtI hai vaha zastra hai| pRthvI ke sandarbha meM khnitraadyH| hala, kudAlI, phAvar3A Adi zastra haiM / pRthvIkarmasamArambha:-pRthivyAM karma-khananaM vilekhanaM pRthvIkarma arthAt pRthvI-viSayaka kriyA-khodanA athavA vA, tasya samArambhaH-vyApAraH pravRttirvA / kuredanA / usakA samArambha arthAt khodane kA prayoga karanA, pravRtti krnaa| pRthvIkarmasamArambha kA saMyukta artha hai -pRthvI ko khodane Adi kI pravRtti krnaa| pRthvIzastram-pRthvI eva zastramiti pRthvIzastram, pRthvIzastra---isa zabda kA vigraha do prakAra se hotA haitat samArabhamANa:-hiMsanniti / pRthivyAH zastraM pRthvI- kopa hasAnnAta / prAthavyAH zastra pRthvA- (1) pRthvI hI zastra hai vaha pRthvIzastra hai| usakA samArambha arthAt zastram, tat samArabhamANa:-prayuJjAna iti / hiMsA / (2) pRthvI kA zastra pRthvIzastra hai| usakA samArambha arthAt pryog| atra zastrapadaM vimarzamarhati / zastraM dvividhaM bhavati- yahAM 'zastra' pada vimarzanIya hai / zastra do prakAra kA hotA haidravyazastra bhAvazastraJca / mArakaM vastu dravyazastraM, dravya zastra aura bhAvazastra / sabhI mAraka padArtha dravyazastra haiM aura asaMyamazca bhaavshstrm| uktaM ca sthAnAMge asaMyama bhAvazastra hai / sthAnAMga sUtra meM kahA haisatthamaggo visaM loNaM, siNeho khAramaMbilaM / agni, viSa, lavaNa, sneha, kSAra tathA amla -ye dravyazastra haiM duppautto maNo vAyA, kAo bhAvo ya aviratI // tathA duSprayukta mana, vacana aura kAyA tathA avirati-ye bhAvazastra haiN| vakSyamANeSu dravyazastreSu sarvatrApi bhAvazastramUhanI- Age kahe jAne vAle dravyazastroM ke sAtha sarvatra bhAvazastra kI bhI yam / dravyazastraM tridhA vibhaktam tarkaNA kara lenI cAhie / dravyazastra ke tIna prakAra haiM :-- 1. svakAyazastram-yathA kRSNamRttikA pItamRtti- 1. svakAyazastra :-jaise--kAlI miTTI pIlI miTTI kA zastra kaayaaH| hotA hai| 2. parakAyazastram-yathA agniH / 2. parakAyazastra : ---jaise- agni (miTTI kA zastra hotA hai)| 3. tadubhayazastram -yathA mRttikAmizritaM jalam / 3. tadubhaya :-jaise-miTTI mizrita jala (dUsarI miTTI kA zastra hotA hai)| 20. tatya khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAna mahAvIra ne parijJA (viveka) kA nirUpaNa kiyA hai| 1. basaveAliyaM 6 // 27 // kiMcI sakAyasatthaM kiMcI parakAya tavubhayaM kiMci / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 22 : puDhavisatthaMti puDhavimeva satthaM evaM tu davasatthaM, bhAve u asaMjamo satthaM // appaNo paresi ca, halAdINi vA puDhavisatthANi / 3. AcArAMga niyukti, gAthA 96 / 4. ThANaM, 1093 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 20-25. 21. imassa caiva jIviyarasa, parivaraNa mANaNa-pUraNAe, jAI- maraNa- mo.nAe, dukkhapavidhAya [saM0] caiva jIvitAya parivadanamAmana-pUjanAma, jAti maraNa-mocanAya duHkhapratipAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha - pratikAra ke lie / bhASyam 20.21 - draSTavyam - 9,10 sUtradvayam / dekheM- 9,10 vAM sUtra / 22. se sayameva puDhavi-satthaM samAraMbhai, aNNehi vA puDhavi-satthaM samAraMbhAvei, aNNe vA puDhavi-satthaM samAraMbhaMte samaNujANai / saM0 sa svayameva pRthivIra samArabhate, anyeva pRthivIzastraM samArambhayati anyAn vA pRthivIzastraM samArabhamANAn samanujAnIte / koI sAdhaka svayaM pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai yA karane vAloM kA anumodana karatA hai / 23. taM se ahiyAe taM se abohiie| bhASyam 22.23 - nirgranthapravacanapratipanno'pi gRhasthaH pRthvIkAyikajIvAnAM hiMsAta: sarvathA virati kartuM na zaknoti, kintu yo muniH bhUtvApi kRtakAritAnumatibhiH pRthvIkAyikajIvAn samArabhate tattasya ahitAya bhavati, tattasya abodhyaM bhavati - sa cireNApi bodhi jJAnadarzanacAritrAtmikA' ratnatrayIM na labhate mahadahitametat / 24. se semANe, AyANIyaM samuTTAe / saM0 tat tasya ahitAya, tat tasya abodhyai 1 vaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai, vaha hiMsA usakI abodhi ke lie hotI hai / bhASyam 24 - yo muniH pRthvIkA vikajIvAnAM samA rambhaM tatpariNAmaM vA samyak saMbudhyate sa AdAnIyamsaMyamaM prati samyag utyito bhavati / , AdAnIyam - muneH saMyama eva AdAnIyam - grAhya bhavati tena anekAryakasyApyasya padasyAtra 'saMyama' evArthaH saMgacchate / 1 - , saM0-- sa tat saMbudhyamAnaH AdAnIyaM samutthAya / vaha usa hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai / bhASyam 25 - hiMsAyAH pariNAmamajAnataH ahiMsAyAM pravRttinaM bhavati / tena saMbodharUpAyo'pi sUtrakAreNa 1. aMga suttANi 1, ThANaM 3 / 176 / " nirgrantha pravacana ko svIkAra kara lene para bhI gRhastha pRthvIkAvika jIvoM kI hiMsA se sarvathA virata nahIM ho sktaa| kintu jo vyakti muni hokara bhI kRta, kArita aura anumati se pRthvIkAyika jIvoM kA samArambha karatA hai, vaha usake ahita ke lie hotA hai| vaha usakI abodhi ke lie hotA hai / vaha cirakAla taka bhI bodhi-- jJAna-darzanacAritrAtmaka ratnatrayIko prApta nahIM hotA, yaha mahAn ahita hai / 35 muni pRthvIkAyika jIvoM ke samArambha aura usake pariNAma ko samyak prakAra se jAna letA hai, vaha mAdAnIya arthAt saMyama ke prati samyak rUpa se utthita sAvadhAna ho jAtA hai / - 25. soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegesi NAtaM bhavati esa khalu gaMdhe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu Narae / saM0 - zrutvA khalu bhagavataH anagArANAM vA antike ihaikeSAM jJAtaM bhavati - eSA khalu granthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAraH, eSA khalu narakaH / bhagavAn vA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai yaha (pRthvIkAdhika jIvoM kI hiMsA panthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai| AdAnIyaH muni ke lie saMyama hI AdAnIya grAhya hai / AdAnIya pada ke aneka artha haiM, kintu prastuta prasaMga meM usakA artha 'saMyama' hI saMgata lagatA hai / hiMsA ke pariNAmoM ko nahIM jAnane vAlA vyakti ahiMsA meM pravRtta nahIM ho sakatA, isalie sUtrakAra ne saMbodha kA upAya bhI Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam darzitaH / sAkSAta bhagavato'rhata: samIpe anyeSAM munInAM pradarzita kiyA hai| sAkSAt arhat bhagavAna se thA anya muniyoM se suna vA antike zrutvA itijJAtaM bhavati-eSA saMbodhirudeti lene para yaha jJAta hotA hai-yaha saMbodhi jAgRta hotI hai ki yaha hiMsA --eSA hiMsA prANinazcittaM grathnAti tenAsti granthiH , prANI ke citta ko grathita karatI hai, isalie graMthi hai| yaha mUDhatA ko eSA mUDhatAM nayati tenAsti mohaH, eSA mRtyu nayati tena prApta karAtI hai, isalie moha hai / yaha mRtyu kI ora le jAtI hai, mAraH, eSA vipulAM vedanAM nayati tena narakaH / isalie mAra hai tathA yaha vipula vedanA ko upalabdha karAtI hai, isalie naraka hai| 26. iccatthaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathito lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita vyakti pRthvIkAyika jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai| bhASyam 26-yadi hiMsA granthirmoho mAro narakazca yadi hiMsA granthi, moha, mAra aura naraka hai to hiMsA kI vidyate tadAnIM ko hiMsyAt ? asya saMzayasya samAdhAnArthaM pravRtti karegA hI kauna ? isa saMzaya ke samAdhAna meM sUtrakAra kahate haiMsutrakAro vakti-ityatra' sukhasuvidhAyAM mUcchito loko sukha-suvidhA meM mUcchita prANI pRthvIkAyika aura pRthvI ke Azrita jIvAna hinasti pRthvIkAyikAn tadAzritajIvAMzca, jIvoM kI hiMsA karatA hai / jaiseyathA27. jamiNaM virUvarUvehi satyahi puDhavi-kamma-samAraMbheNaM puDhavi-satthaM samAraMbhemANe aNNe vaNegarUve pANe vihiNsi| saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH pRthivIkarmasamAraMbheNa pRthivIzastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se pRthvI sambandhI kriyA meM vyApta hokara pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai tathA vaha kevala una pRthvIkAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| bhASyam 27-draSTavyam-17 sUtram / dekheM-17vAM sUtra / 28. se bemi-appege aMdhamanbhe, appege aMdhamacche / saM0-tad bravImi-apyekaH andhamAbhindyAd, apyekaH andhamAcchidyAt / maiM kahatA hUM-pRthvIkAyika jIva janmanA indriya-vikala--aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetanA vAle hote haiN| zastra se bhedana-chedana karane para jaise janmanA iMdriya-vikala aMdhe manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI pRthvIkAyika jIvoM ko hotI hai| bhASyama 28-syAdArekaH-ki pRthivyAM santi zaMkA ho sakatI hai kyA pRthvI meM jIva haiM ? yadyapi sUkSma jIvAH ? sakSamatattvAvabodhArthaM atIndriyajJAnameva pramANaM, tattva ke avabodha ke lie atIndriyajJAna hI pramANa hotA hai, phira bhI tathApi pUrvAcAryaratra kAzcid yuktayaH santi pradarzitA:- pUrvAcAryoM ne isa viSaya meM kucha yuktiyAM pradarzita kI haiN| ve kahate haiMsamAnajAtIyalatodabhedAdikamarzomAMsAMkuravat cetanA- jaise-masse meM mAMsAMkura phUTate haiM vaise hI parvata meM samAnajAtIya zilA cihnamastyeva / kundakundAcAryeNa 'paMcAstikAye' kA udbheda hotA hai / yaha cetanA kA hI cihna hai / AcArya kundakunda ne ekendriyANAM jIvatvanizcayArthaM eSa tarkaH prastuta:-yena paMcAstikAya meM ekendriya prANiyoM kA jIvatva siddha karane ke lie yaha prakAreNa aMDAntInAnAM garbhasthAnAM mUcchitAnAM ca tarka prastuta kiyA hai--jisa prakAra aNDe meM antarlIna aura garbha meM sthita jIvatvaM buddhipUrvakavyApArAdarzane'pi nizcIyate, tena jIvoM tathA mUcchita prANiyoM meM buddhipUrvaka pravRtti nahIM dekhI jAtI, 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 23 : iti etthaM puDhavikAe mAnanapUjanAthaM duHkhapratighAtahetuM ca gRddho-mUcchito AhArovagaraNavibhUsaNaheU mucchio gaDhio giddhotti lokH-praannignnH| vA eglaiN| 2. dazavakAlika hAribhadrIyA vRtti, patra 139 : samAna(kha) AcArAMga vRtti, patra 34 : iccatyamityAdi, jAtIyAMkurotpatyupalambhAt devadattamAMsAMkuravat / ityevamayaM AhArabhUSaNopakaraNArtha tathA parivandhama Jain Education international Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 26-28 prakAreNaiva ekendriyANAM api jIvatvaM sNsaadhniiym| phira bhI unameM jIvatva kA nizcaya kiyA jAtA hai| usI prakAra se hI ekendriyANAM aMDamadhyAdivartipaJcendriyANAM ca buddhi- eka indriya vAle jIvoM kA bhI jovatva siddha hotA hai / eka indriya pUrvakavyApArAdarzanasya samAnatvAd / ' vAle prANiyoM tathA aNDe Adi ke madhyavartI sthita paMcendriya prANiyoM meM buddhipUrvaka pravRtti dRSTigocara nahIM hotii| isa buddhipUrvaka pravRtti kA adarzana donoM meM samAna hai| idAnIMtanA bhUvaijJAnikA api manvate-zilAkhaNDa- Adhunika bhUvaijJAnika bhI mAnate haiM-zilAkhaNDa, parvata Adi parvatAdayo'pi hIyante vardhante ca / teSu klAntizcayA- meM bhI hAni aura vRddhi hotI hai / unameM klAnti, cayApacaya aura pacayo mRtyuzca ---etAni trINyapi caitanyalakSaNAni mRtyu-caitanya ke ye tInoM lakSaNa pAe jAte haiM / vidynte| asti teSu avyaktacetanA, ataste vyaktacaitanyaprANi- unameM cetanA avyakta hotI hai, isalie unako vyakta cetanA vana na santi sahajabodhyAH / bhagavatA mahAvIreNa vAle prANI kI taraha sahajatayA jAnA nahIM jA sktaa| bhagavAna pRthivyAM na kevalaM caitanyameva pratipAditaM kintu tadviSaye mahAvIra ne pRthvI meM kevala cetanA kA hI pratipAdana nahIM kiyA hai,. anekAni tathyAnyapi prakaTitAni kintu isa viSaya meM aneka tathya bhI prakaTa kiye haiM(1) zvAsocchavAsaH-gautamena pRSTaM-'bhagavan ! (1) zvAsocchvAsa-gautama ne pUchA-bhagavan ! pRthvIkAyika pRthvIkAyikajIvAnAM ucchvAsaniHzvAsaM vayaM na pazyAmo jIvoM kA ucchvAsa-ni.zvAsa na hameM dIkhatA hai aura na hama usa viSaya na ca taviSaye jAnImo vaa| kiM te ucchvasanti meM jAnate haiM / kyA ve ucchvAsa-niHzvAsa kI kriyA karate haiM ? niHzvasanti vA? bhagavatA proktaM-gautama ! te niyAghAtena SaDdizA- bhagavAn ne kahA- gautama ! ve vyAghAta na hone para chahoM to'pi ucchavasanti niHzvasanti, vyAghAtaM pratItya syAt dizAoM se ucchvasana-niHzvasana karate haiM tathA vyAghAta hone para tIna tridizaH syAccaturdizaH syAt paJcadizaH / ' yA cAra yA pAMca dizAoM se / (2) karaNam-gautamena pRSTaM--bhagavan ! ekendriya- (2) karaNa- gautama ne pUchA--bhagavan ! ekendriya jIvoM ke jIvAnAM kati karaNAni bhavanti ? kitane karaNa hote hai ? bhagavatA proktaM-teSAM dvividhaM karaNaM bhavati- bhagavAn ne kahA- unake do prakAra kA karaNa hotA haikAyakaraNaM karmakaraNaJca / kAyakaraNa aura karmakaraNa / / kriyante pravRttayaH saMvedanAni jJAnAni vA jisase pravRtti, saMvedana aura jJAna saMpAdita hotA hai, vaha karaNa yena tata karaNama / tacca kvaciccharIraM, kvacit karma, hai| kahIM karaNa kA prayoga zarIra ke artha meM, kahIM karma, kahIM indriyAM kvacidindriyANi, kvacidatIndriyajJAnasya nimittabhUtAni kahIM atIndriya jJAna ke nimittabhUta caitanya-kendra aura kahIM saMvedana-kendra caitanyakendrANi, kvacicca saMvedanakendrANi / ke artha meM hotA hai / (3) vedanA-gautamena pRSTaM--bhagavan ! pRthvI- (3) vedanA--gautama ne pUchA-bhagavan ! vayA pRthvIkAyika kAyikajIvAH kiM karaNato vedanAM vedayanti athavA jIva karaNa se vedanA kA vedana karate haiM yA akaraNa se ? akaraNataH ? 1.paMcAstikAya, gAthA 113 : aMDasu pavaDDhetA gambhatthA mANusA ya mucchgyaa| jArisayA tArisayA jIvA egeMdiyA nneyaa|| 2. aMgasuttANi 2, bhagavaI 2 / 2,5: je ime bhaMte ! beiMdiyA teiMdiyA caridiyA paMcaviyA jIvA eesi NaM ANAmaM vA pANAmaM vA ussAsaM vA nissAsaM vA jANAmo paasaamo| je ime puDhavIkAiyA jAva vaNaphphaikAiyA-egidiyA jIvA eesi NaM ANAma vA pANAmaM vA ussAsaM bA nissAsaM vA nayANAmo na paasaamo| eeNaM bhaMte ! jIvA ANamaMti vA ? pANamaMti vA? UsasaMti vA ? nIsasaMti vA..."haMtA goyamA ! ee vi NaM jIvA ANamaMti vA pANamaMti vA UsasaMti vA nIsasaMti vaa| eeNaM bhaMte ! jIvA kaidisaM ANamaMti vA? pANamaMti vA ? UsasaMti vA? nIsasaMti vA? goyamA ! nivvAdhAeNaM chadisi, vAghAyaM paDucca siya tidisi siya caudisi siya paMcadisi / 3. aMgasuttANi 2, bhagavaI 67 : egidiyANaM duvihe-kAyakaraNe ya kammakaraNe ya / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhagavatA proktaM te zubhAzabhena karaNena vedanAM bhagavAn ne kahA-ve zubha-azubha karaNa se vedanA kA vedana vedayanti, no akaraNataH / / ___ karate haiM, akaraNa se nhiiN| gautamaH--bhagavan ! asaMjJinaH prANinaH pRthvI- gautama-bhagavan ! pRthvIkAyika Adi asaMjJI prANI andha, kAyikAdaya andhA mUDhAH tamaHpraviSTAH santaH amanaska- mUDha aura andhakAra meM nimagna hone ke kAraNa amanaskahetuka vedanA kA hetukAM vedanAM vedayanti / kimidaM satyam ? vedana karate haiN| kyA yaha satya hai ? bhagavAn-gautama ! etat satyamasti / bhagavAn-gautama ! yaha satya hai| (4) zarIrAvagAhanA---gautamaH-bhagavan ! pRthvI- (4) zarIrAvagAhanA--gautama-bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM kAyika jIvAnAM kiyatI mahatI zarIrAvagAhanA bhavati? ke zarIra ko avagAhanA (paripANa) kitanI bar3I hotI hai ? bhagavAna gautama ! cAturaMtacakravartina ekA kAcita bhagavAn-gautama ! cAturanta cakravartI kI sthira hastAgra (hathelI sthirAgrahastA aurasyabalasamanvAgatA taruNI ekaM pRthvI- tathA aMguliyoM) vAlI tathA zArIrika zakti se sampanna koI eka yuvatI kAyakhaNDaM gRhItvA tIkSNAyAM vajramayyAM zlakSaNakaraNyAM tIkSNa bajramayI cikanI kharala meM tIkSNa bajramaya vartaka (baTTe) se tIkSNena vajramayena vartakena (zilAputrakena) ekaviMzati- pRthvIkAya ke eka Tukar3e ko ikkIsa bAra pIsatI hai| taba bhI kucha vAraM pinaSTi / tadAnImapi kecit saMghaTTitA bhavanti pRthvIkAyika jIva saMghaTTita hote haiM aura kucha nahIM, kucha paritApita hote kecicca no, kecit paritApitA bhavanti kecicca no, haiM aura kucha nahIM, kucha bhayabhIta hote haiM aura kucha nahIM, kucha spRSTa kecidupadratA bhavanti kecicca no, kecit spRSTA bhavanti hote haiM aura kucha nhiiN| itanI sUkSma avagAhanA hotI hai pRthvIkAyika kecicca no| iyatI sUkSmazarIrAvagAhanA teSAM pRthvI- jIvoM ke zarIra kI / kAyikajIvAnAm / (5) dRzyatA-pRthvIkAyikajIvAH sUkSmazarIrAva- (5) dRzyatA-pRthvIkAyika jIvoM ke zarIra ko avagAhanA gAhanAvantaH santi, tena naikadvayAdijIvAnAM zarIrANi sUkSma hotI hai, isalie eka-do jIvoM ke zarIra dIkhate nahIM haiM / kintu daSTAni bhavanti, kintu teSAmasaMkhyajIvAnAM piNDIbhUtAni una asaMkhya jIvoM ke piNDIbhUta zarIroM ko hI hama dekha sakate haiM / zarIrANi vayaM draSTuM zaknumaH / (6) bhogitvam-gautamaH-pRthvIkAyikajIvA kiM (6) bhogitva-gautama ne pUchA-bhagavan ! pRthvIkAyika jIva kAmino bhogino vA? kAmI hote haiM yA bhogI? 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 6 / 13 : puDhavIkAiyANaM evAmeva pucchA, navaraM-icceeNaM subhAsubheNaM karaNeNaM puDhavikkAiyA karaNao vemAyAe vedaNaM vedeti, no akrnno| 2. vahI, bhagavaI 7 / 150 : je ime bhaMte ! asaNiNo pANA, .. taM jahA-puDhavikAiyA jAva vaNassaikAiyA, chaTThA ya egatiyA tA-ee NaM aMdhA, mUDhA, tamaMpaviTThA, tamapaDalamohajAla-paDicchannA akAmanikaraNaM vedaNaM vetIti vatta vaM siyA? haMtA goyamA ! je ime asaNNiNo pANA jAva vedaNaM vetIti vattavvaM siyaa| 3. vahI, bhagavaI 19:34 : puDhavikAiyassa NaM bhaMte ! kemahAliyA sarIrogAhaNA paNNattA ? goyamA ! se jahAnAmae raNo cAuraMtacakkabaTTissa vaNNagapesiyA taruNI balavaM jugavaM juvANI appAyaMkA thiraggahatthA daDhapANi-pAya-pAsa- pitarorupariNatA talajamalajuyalaparighanimabAhU urassabalasamaNNAgayA laMghaNa-pavaNa-jaiNavAyAma-samatthA cheyA dakkhA pattaTThA kusalA mehAvI niuNA niuNasippovagayA tikkhAe vairAmaIe sahakaraNIe tikkheNaM vairAmaeNaM baTTAvaraeNaM egaM mahaM puDhavikAiyaM jatugolAsamANaM gahAya paDisAhariya-paDisAhariya paDisaMkhiviya-paDisaMkhiviya jAva iNAmevatti kaTTa tisattakkhutto oppIsejjA, tattha NaM goyamA ! atthegatiyA puDhavikkAiyA AliddhA atthegatiyA puDhavikkAiyA no AliddhA, atthegatiyA saMghaTTiyA atyaMgatiyA no saMghaTTiyA, atthegatiyA pariyAviyA atthegatiyA no pariyAviyA, atyaMgatiyA uddaviyA atthegatiyA no uddaviyA, atthegatiyA piTThA atthegatiyA no piTThA, puDhavikkAiyassa NaM goyamA ! emahAliyA sarIrogAhaNA pnnnnttaa| 4. AcArAMga niyukti, gAthA 82,83 : ikkasa duNha tiNha va saMkhijjANa va na pAsiuM sakkA / dosaMti sarIrAiM puDhavijIyANaM asaMkhANaM // eehi sarIrehi paccakkhaM te parUviyA huMti / sesA ANAgijhA cakkhu phAsaM na jaM iMti // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 28 bhagavAn-no kAminaH, kintu sparzanendriyaM pratItya bhagavAna-gautama ! ve kAmo nahIM hote, kintu sparzanendriya kI kevalaM bhoginaH / apekSA se kevala bhogI hote haiN| (7) AzravAdi-gautamaH-kimetat satyam --- (7) Azrava Adi-gautama ---bhaMte ! kyA yaha satya hai ki kadAcit pRthvIkAyikajIvA mahAzravA mahAkriyA mahA- pRthvIkAyika jIva kabhI mahAAsrava bAle, mahAkriyA vAle, mahAvedanA vedanA mahAnirjarA bhavanti, kadAcicca alpAzravA vAle aura mahAnirjarA vAle hote haiM tathA kabhI alpaAsrava vAle, alpaalpakriyA alpavedanA alpanirjarA bhavanti ? kriyA vAle, alpavedanA vAle aura alpanirjarA vAle hote hai ? bhagavAn - gautama ! asti satyamidam / ' bhagavAn - gautama ! yaha satya hai| (8) jarA, zokaH-gautamaH--pRthvIkAyikajIvAnAM kiM (8) jarA aura zoka-gautama-bhaMte ! kyA pRthvIkAyika jarA bhavati zokazca ? __jIvoM ke jarA aura zoka hote haiM ? bhagavAna gautama ! pRthvIkAyikajIvAH zArIrikI bhagavAna --gautama ! pRthvIkAyika jIva zArIrika vedanA kA vedanAM vedanti, tena teSAM jarA bhavati / te mAnasikI vedana karate haiM, isalie unake jarA hotI hai| ve mAnasika vedanA kA vedanAM na vedayanti, tena teSAM zoko na bhavati / vedana nahIM karate, isalie unake zoka nahIM hotaa| (9) unmAdaH-gautamaH -bhagavan ! unmAdaH (9) unmAda-gautama -- bhagavan ! unmAda kitane prakAra kA katidhA ? hotA hai ? bhagavAna gautama ! dvividha unmAda:-yakSAveza- bhagavAna gautama ! unmAda do prakAra kA hotA haijanitaH mohodayajanitazca / yakSAvezajanita aura mohodayajanita / gautamaH---bhagavan ! pRthvIkAyikajIveSu unmAdo gautama--bhagavana ! pRthvIkAyika jIvoM meM unmAda hotA hai bhavati na vA? yA nahIM? bhagavAn ---gautama ! teSu dvividho'pi unmAdo bhagavAn gautama ! unameM donoM prakAra kA unmAda hotA hai| bhavati / pretAdibhirazubhapudgalaprakSepajanitaH-yakSAveza- preta Adi ke dvArA azubha pudgaloM ke prakSepaNa se hone vAlA unmAda janitaH, mohakarmavipAkajanitazca mohodyjnitH| yakSAvezajanita aura mohakamaM ke vipAka se hone vAlA unmAda mohodaya janita kahalAtA hai| idAnImapi pretAbhibhUtAnAM hIrakANAM tathAvidha vartamAna meM bhI dekhA jAtA hai ki preta se abhibhUta hIroM ke 1 aMgasuttANi 2, bhagavaI 7 / 138-142 : jIvA NaM bhaMte ! haMtA siyaa| ki kAmI ? bhogI? 3. vahI, bhagavaI, 16|30-31-puddhvikaaiyaannN bhaMte ! ki goyamA ! jIvA kAmI vi, bhogI vi / jarA? soge? se keNaTheNaM bhaMte evaM buccai-jIvA kAmI vi? bhogI vi? goyamA ! puDhavikAiyANaM jarA, na soge| goyamA ! soiMdiya-kkhidiyAI paDucca kAmI, ghANidiya se keNaTheNaM bhaMte ! evaM buccai - puDhavikAIyANaM jarA no jibhidiya-phAsidiyAI paDucca bhogii| se teNaTheNaM soge? goyamA ! evaM vuccai-jIvA kAmI vi , bhogI vi| goyamA ! puDhavikAiyA NaM sArIraM vedaNaM veti, no mANasaM vedaNaM veti / se teNaTheNaM goyamA ! evaM buccaipuDhavikkAiyANaM-pucchA / puDhavikAiyANaM jarA, no soge| goyamA ! puDhavikkAiyA no kAmI, bhogii| 4. aMgasuttANi 2, bhagavaI 14 / 16-20 : kativihe gaM bhaMte ! se keNa?NaM jAva bhogI ? ummAde paNNate ? goyamA ! duvihe ummAde paNNate, taM goyamA ! phAsidiya paDucca / se teNaTheNaM jAva bhogii| jahA-jakkhAese ya, mohaNijjassa ya kammassa udaeNaM / 2. vahI, bhagavaI 19 / 55-56 siya bhaMte ! puDhavikkAiyA tattha NaM je se jakkhAese se NaM suhaveyaNatarAe ceva suhavimoyaNamahAsavA mahAkiriyA mahAveyaNA mahAnijjarA? tarAe ceva / tattha NaM je se mohaNijjassa kammassa udaeNaM haMtA siyaa| se NaM duhaveyaNatarAe ceva duhavimoyaNatarAe ceva / ............ siya bhaMte ! puDhavikkAiyA appAsavA appakiriyA appa se teNaTheNaM jAva...."puDhavikakkAiyANaM jAva maNussANaM veyaNA appanijjarA? Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMga bhASyam 40 unmAdaH paridRzyate / kAnicid bhavanAnyapi yakSAveza dhAraNa karane vAle vyakti meM vaisA unmAda paidA hotA hai| yakSAvezagrasta prastAni dRzyante / " kucha bhavana bhI dekhane ko milate haiN| (10) saMjJA - gautama :- bhagavan ! kati saMjJA vartante ? bhagavAn gautama ! daza saMjJA vartante AhAra-bhayamaithuna parigraha krodhamAna mAyA-lobha loka ogha saMjJAH / - - gItama:- pRthvI kAyikajIvAnAM kati saMjJA bhavanti ? bhagavAn gautama ! teSAM dazApi saMjJA bhavanti / ' 7 / teSAM tathAvidhakSayopazamabhAvataH kazcidavyakto'kSaralAmo bhavati yadvazAdakSarAnuSaktaM zrutajJAnamupajAyate / itthaM caitadaGgIkartavyam / tathAhi teSAmapyAhArAdyabhilASa upajAyate / abhilASazca prArthanA, sA ca yadIdamahaM prApnomi tato bhavyaM bhavatItyAdyakSarAnuviddhaiva tataste SAmapi kAcidavyaktAkSaralabdhiravazyaM pratipattavyA / bhagavAn gautama ! unameM dasoM saMjJAeM hotI hai| (11) pRthvI kAyikajIveSu matiH zrutamiti (11) jJAna pRthvIkAyika jIvoM meM mati aura zruta-yaha dvividho'pi avyakto bodho bhavati / teSu manuSyAdInAM donoM prakAra kA avyakta bodha hotA hai unameM manuSya Adi kI bhASA bhASAmanoja nitaprakampanAnAM grahaNazaktirapi vidyate aura manonita prakampanoM ko pakar3ane kI zakti bhI hotI hai| yadyapi yadyapi teSAmekendriyAdInAM paropadezazravaNAsambhavastathApi una ekendriya Adi jIvoM ke lie dUsaroM kA vacana sunanA asaMbhava hai, / phira bhI unake akSara-lAbha ke anurUpa kSayopazama ke kAraNa koI avyakta akSaralAbha hotA hai / isake phalasvarUpa akSara sambandhI zrutajJAna utpanna hotA hai| isa prakAra unameM jJAna ko svIkAra kiyA jA sakatA hai| isake atirikta unameM AhAra Adi kI abhilASA paidA hotI hai| abhilASA kA artha hai - maaNg| jaise - yadi yaha mujhe mila jAe to acchA ho| yaha mAMga akSarAtmaka hI hotI hai| isalie unameM bhI kucha avyakta akSaralabdhi avazya mAnI jA sakatI hai| 1 pRthvIkAyikajIveSu kevalamavyaktameva atIvAlpataraM mano draSTavyam, yadvazAd AhArAdisaMjJA avyaktarUpA prAdurbhavanti / " mattamUcchitaviSabhAvitapuruSajJAnavad ekendriyANAM sarvajaghanyavijJAnaM bhavati / (12) AhArA gItama: bhagavan ! pRthvIkAyika- jIvAH kivatA kAlena AhArAvino bhavanti ? bhagavAn gautama ! te anusamayaM avirahitaM AhArAthino bhavanti / AhArapudgalAnAM purANAn varNAdiguNAn vipariNamayya anyAnapUrvAn varNAdiguNAnutpAdya tAn sarvAtmanA Aharanti / (13) paryavAH - gautamaH -- bhagavan ! pRthvIkAyikajIveSu kati paryavA bhavanti ? 1. saMdeza (gujarAtI patra) 24 julAI 1983 pR0 8 2. navabhArata TAimsa vArSika aMka - parAvidyA ke rahasya 1976, pR0 43 / 3. aMgAthi 2, gavaI 7161 kati maM bhaMte / sayAo patAo ? gomA ! dasa saNNAo paNNattAo, taM jahA- AhArasaNNA, paNa mehuNyA parihasaNyA, kohasaNyA, mANasaNNA, mAyAsaNNA, lobhasaNNA, logasaNNA, ohasaNNA / (10) saMjJA - gautama ne pUchA-bhagavan ! saMjJAeM kitanI hai ? bhagavAn gautama ! saMjJAeM dasa haiM-AhArasaMjJA, bhayasaMjJA, maithunasaMjJA, parivahasaMjJA koyasaMjJA mAnasaMjJA, zamAsaMjJA, sobhasaMjJA, lokasaMjJA aura oghasaMjJA / haiM ? gautama bhagavan / pRthvIkAyika jIvoM meM kitanI baMjJAeM hoto 1 pRthvI kAyika jIvoM meM kevala avyakta aura atIva alpatara mana hotA hai, jisase AhAra Adi saMjJAeM avyakta rUpa meM prAdurbhUta hotI haiN| matta, mUcchita tathA viSa se prabhAvita puruSa ke jJAna kI taraha ekendriya jIvoM meM jaghanyatama jJAna hotA hai / (12) AhAra gautama bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM meM kitane samaya ke antarAla se AhAra kI abhilASA utpanna hotI hai ? bhagavAn gautama ! unameM pratikSaNa, nirantara AhAra kI abhilASA hotI hai / ve AhAra ke pudgaloM ke pahale vAle varNa Adi guNoM kA vipariNamana kara anya nae varga Adi guNoM ko utpanna kara unheM sarvAtmanA AtmasAt kara lete haiN| --- ! (12) paryava gautama bhagavan / pRthvIkAvika jIvoM meM kitane paryana hote haiM ? 4. aMgasuttANi 2, bhagavaI 8 / 107 : puDhavikkAiyA NaM bhaMte ! ki nANI ? aNNANI ? goyamA ! no nANI, aNNANI / je aNNANI te niyamA duaNNANI - maiaNNANI, suyaaNNANI ya / 5. nandI, malayagiri vRtti, patra 188 / 6. nandI, malayagiri vRtti, patra 180 / 7. nandI cUrNi pRSTha 46 // 8. pannavaNNA 28 / 28-32 / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 28 41 bhagavAn-gautama ! teSvanantA paryavA bhavanti / te bhagavAn-gautama ! unameM ananta paryava hote haiN| ve paraspara parasparamapi varNAdiviSaye jJAnadarzanaviSaye ca SaTsthAna- varNa Adi ke viSaya meM aura jJAna-darzana ke viSaya meM SaTsthAnapatita patitA' bhavanti / hote haiN| (14) indriyajJAnena ajJeyatvam yathA vRkSe sUkSmaH sneha- (15) indriyajJAna se ajJeyatA-vRkSa meM sUkSma snehaguNa hotA guNo vidyate tenaiva tasyAhAreNa zarIropacayo jAyate, hai| usI ke AhAra se vRkSa ke zarIra kA upacaya hotA hai, kintu avyakta kintu avyaktatvena tannaiva lkssyte| tathaiva pRthivyAmapyasti hone ke kAraNa vaha parilakSita nahIM hotaa| vaise hI pRthvI meM bhI sUkSmasnehaH, kintu sUkSmatvena sa naiva dRshyte| sUkSmasneha hotA hai, kintu sUkSmatA ke kAraNa vaha dikhAI nahIM detaa| (15) kaSAyaH ----pRthvIkAyikajIveSu krodhAdayo'pi (15) kaSAya--pRthvIkAyika jIvoM meM krodha Adi bhAva bhI bhavanti, kintu te bhAvAH sUkSmAH santi, tenendriyajJAni- hote haiM kintu ve sUkSma hone ke kAraNa iMdriya-jJAniyoM se upalakSita nahIM no'nupalakSyAH / yathA manuSyAH krodhodaye sati Akro- hote / jaise-krodha kA udaya hone para manuSya Akroza karate haiM, trivalI zanti, trivalI bhrakuTi vA kurvanti, tathA krodhodaye sati karate haiM yA bhRkuTi tAnate haiM, usa prakAra pRthvIkAyika jIva krodha kA pRthvIkAyikajIvAstaM pradarzayituM na prtylaaH| udaya hone para use pradarzita karane meM samartha nahIM hote| (16) lezyA-pRthvIkAyikajIveSu catasro lezyA (17) lezyA-pRthvIkAyika jIvoM meM cAra lezyAeM hotI haiMbhavanti--kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA aura tejoleshyaa| isase jJAta hotA tejolezyA / anena jJAyate teSu manaso vikAso nAsti, hai ki unameM mana kA vikAsa nahIM hai, phira bhI unameM bhAvoM kA tathApi bhAvAnAmastitvaM vidyte| satsu bhAveSu AbhA- astitva hai / bhAvoM kA astitva hone ke kAraNa unameM AbhAmaNDala maNDalasyApi vidymaantaa| bhI hotA hai| praznaH samutthitaH- 'bhagavan ! pRthvIkAyikajIvA na gautama ne prazna upasthita kiyA-bhagavan ! pRthvIkAyika jIva zRNvanti, na pazyanti, na jighranti, na gacchanti / teSAM na sunate haiM, na dekhate haiM, na sUMghate haiM aura na gati karate haiN| hama kaise vedanA bhavatIti vayaM kathaM pratImaH ?' vizvAsa kareM ki unako vedanA hotI hai ? bhagavatA asmin viSaye prastutasUtre trayo dRSTAntAH isa viSaya meM bhagavAn ne prastuta sUtra meM tIna dRSTAMtoM kA prajJaptAH / nirUpaNa kiyA hai| prathamo dRSTAntaH pahalA dRSTAMta1. yathA kazcit puruSaH andhaM-indriyavikalaM puruSaM 1. jaise koI puruSa andha arthAt indriya-vikala puruSa kA bhedanaAbhindyAdAcchindyAcca / kiM sa vedanAM nAnubhavati ? sa chedana karatA hai, kyA use vedanA kA anubhava nahIM hotA? vaha indriyavaikalyAd vedanAM vyajitumazaknuvannapi tAmanu- indriya-vikalatA ke kAraNa vedanA ko vyakta karane meM asamartha hote hue bhavati / tathaiva vedanAbhivyaJjanAyAmakSamA api pRthvI- bhI usakA anubhava karatA hI hai / usI prakAra vedanA ko prakaTa karane meM kAyikajIvAstAmanubhavantyeva / asmin sUtre cUrNikAreNa akSama hote hue bhI pRthvIkAyika jIva usakA anubhava avazya karate haiM / 'aga' padamapi vyAkhyAtam-sa puruSo na kevalaM indriya- isa sUtra meM cUrNikAra ne 'aga' pada ko bhI vyAkhyAta kiyA hai vaha vikalaH, api tu gativikalo'pi, yathA mRgAputraH pASANa- puruSa na kevala indriya-vikala hotA hai, apitu gati-vikala bhI hotA hai| khaNDakalpo'pi vedanAmanvabhavat' tathA pRthvIkAyikajIvA jaise mRgAputra patthara ke Tukar3e ke samAna thA, phira bhI vaha vedanA kA api / ___ anubhava karatA thA, vaise hI pRthvIkAyika jIva vedanA kA anubhava karate haiN| 1. SaTsthAnapatitA 2. pannavaNA 5152-23 / hIna adhika 3. nizIthabhASya, gAthA 4264 / 1. anantabhAga hIna 1. anantabhAga adhika 4. nizIthabhASya, gAthA 4265 : 2. asaMkhyAtabhAga hIna 2. asaMkhyAtabhAga adhika kohAI pariNAmA tahA, egidiyANa jaMtUNaM / 3. saMkhyAtabhAga hIna 3. saMkhyAtabhAga adhika pAvallaM tesu kajjesu, kAreuM je apaccalA // 4. saMkhyAtaguNa hona 4. saMkhyAtaguNa adhika 5. aMgasuttANi 2, bhagavaI 19 / 6 / 5. asaMkhyAtaguNa hIna 5. asaMkhyAtaguNa adhika 6. aMgasuttANi 3, vivaagsuyN-11|26-41 / 6. anantaguNa hIna 6. anantaguNa adhika 7. AcArAMga cUNi, pRSTha 23 / (bhagavaI, 25 // 350) ndriyavika sa draya-vika Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 AcArAMgabhASyama 26. appage pAyamanbhe, appaga pAyamaccha, appege gupphamabbhe, appege gupphamacche, appege jaMghamanbhe, appege jaMghamacche, appege jANumanbhe, appege jANumacche, appege Urumanbhe, appege Urumacche, appege kaDimanbhe, appege kaDimacche, appege NAbhimabbhe, appege NAbhimaccha, appege uyaramanbhe, appege uyaramaccha, appege pAsamabbhe, appege pAsamacche, appege piTThamabbhe, appege piTTamacche, appege uramanbhe, appege uramaccha, appege hiyayamabbhe, appege hiyayamacche, appege thaNamanbhe, appege thaNamacche, appege khaMdhamanbhe, appege khaMdhamacche, appege bAhunabbhe, appege bAhumacche, appege hatyamanbhe, appege hatthamaccha, appege aMgulimabbhe, appege aMzulinacche, appege Nahamanbhe, appege Nahamaccha, appege gIvamanbhe, appege govamacche, appege haNayamabbhe, appege haNayamacche, appege ho?manbhe, appege ho?macche, appege daMtamanbhe, appege daMtamacche, appege jibbhamabbhe, appege jibhamacche, appege tAlumanbhe, appege tAlumacche, appege galamanbhe, appege galamacche, appege gaMDamabbhe, appege gaMDamacche, appege kaNNamabbhe, appege kaNNamacche, appege NAsamabbhe, appege NAsamacche, appege acchimabbhe, appege acchimacche, appege bhamuhamabbhe, appege bhamuhamaccha, appege giDAlamabbhe, appege giDAlamacche, appege sosamanbhe, appege sosamacche / saM0-apyekaH pAdamAbhindyAda, apyekaH pAdamAcchindyAt, apyeka gulphamAbhindyAd, adhyeka: gulphamAcchindyAt, apyekaH jaGghAmAbhindyAd. ayeka: jaGghAmAcchindyAt, apyeka: jAnumAbhindyAd, apyekaH jAnumAcchindyAt, apyekaH UrumAbhindyAd, apyekaH UrumAcchindyAt, apyekaH kaTimAbhindyAd, apyeka: kaTimAcchindyAt, appekaH mAbhimAbhindyAd , apyeka. nAbhimAcchindyAt, apyeka: udaramAbhindyAd, apyeka: udaramAcchindyAt, apyekaH pArzvamAbhindyAd, apyeka. pArzvamAcchindyAt, apyekaH pRSThamAbhindyAd, apyeka. pRSThamAcchindyAt, apyekaH ura AbhindyAd, apyeka ura AcchindyAt, apyekaH hRdayamAbhindyAd, apyeka hRdayamAcchindyAt, apyekaH stanamAbhindyAd, apyekaH stanamAcchindyAt apyekaH skandhamAbhindyAd, apyeka skandhamAcchindyAt, apyekaH bAhumAbhindyAd, apyeka: bAhumAcchindyAt, apyekaH hastamAbhindyAda, apyekaH hastamAcchindyAta, apyekaH aMgulimAbhindyAda, apyekaH agulimAcchindyAt, apyekaH nakhamAbhindyAda, apyekaH nakha mAcchindyAt, apyekaH grIvAmAbhindyAda, apyekaH grIvAmAcchindyAt, apyekaH hanukAmAbhindyAd, apyekaH hanukAmAcchindyAt, apyekaH oSThamAbhindyAda, apyekaH oSThamAcchindyAta, apyekaH dantamAbhindyAd, apyekaH dantamAcchindyAt, apyekaH jihvAmAbhindyAd, apyekaH jihvAmAcchindyAt, apyekaH tAlu AbhindyAd, apyekaH tAlu AcchindyAta, apyeka: galamAbhindyAd, apyekaH galamAcchindyAt, apyeka: gaNDamAbhindyAda, apyekaH gaNDamAcchindyAt, apyekaH karNamAbhindyAd, apyekaH karNamAcchindyAt, apyeka: nAsAmAbhindyAd, apyeka: nAsAmAcchindyAt, apyekaH akSi AbhindyAda, apyekaH akSi AcchindyAt, apyekaH dhruvamAbhindyAd, apyekaH dhruvamAcchindyAt, apyekaH lalATamAbhindyAd, apyeka: lalATamAcchindyAt, apyekaH zIrSamAbhindyAd, apyekaH zIrSamAcchindyAt / (indriya-sampanna manuSya ke) paira, Takhane, jaMghA, ghuTane, piMDalI, kaTi, nAbhi, udara, pArzva, pITha, chAtI, hRdaya, stana, kaMdhe, bhujA, hAtha, aMgulI, nakha, grIvA, ThuDDI, hoTha, dAMta, jIbha, tAlu, gale, kapola, kAna, nAka, AMkha. bhauMha, lalATa aura sira kA zastra se bhedana-chedana karane para use aisI kaSTAnubhUti hotI hai, jise prakaTa karane meM vaha akSama hotA hai| vaise hI pRthvIkAyika jIva ko kaSTAnubhUti hotI hai| bhASyam 29-dvitIyo dRSTAntaH dUsarA dRSTAMtayathA kasyacit indriyasampannasya parispaSTacetanAvataH jaise kisI indriya-sampanna vyakta cetanA vAle puruSa ke paira, puruSasya pAda-gulpha-jaMghA-jAnu-Uru-kaTi-nAbhi-udara- Takhane, jaMghA, ghuTane, piMDalI, kaTi, nAbhi, udara, pArzva, pITha, chAtI, hRdaya, pArzva-pRSTha-uras-hRdaya-stana-skandha-bAhu-hasta-aMguli- stana, kandhe, bhujA, hAtha, aMgulI, nakha, grIvA, ThuDDI, hoTha, dAMta, jIbha, Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 2. sUtra 26-30 nakha-grIvA-hanu-oSTha-danta-jihvA-tAlu-gala-gaNDa-karNa- tAlu, gale kapola, kAna, nAka, AMkha, bhauMha, lalATa aura sira-ina nAsA-akSi-bhra-lalATa-zIrSANi iti dvAtriMzatsu battIsa avayavoM kA eka sAtha bhedana-chedana karane para use jaise vedanA kA avayaveSa yugapad bhidyamAneSu chidyamAneSu tasya yathA avyakta anubhava hotA hai vaise hI pRthvIkAyika jIvoM ko bhI vedanA kA avyakto vedanAnubhavo jAyate tathA pRthvIkAyikajIvA- avyakta anubhava hotA hai| nAmapi avyakto vedanAnubhavo vidyte| 30. appege saMpamArae, appege uddve| saM0-apyekaH saMpramArayed, aryaka: udbhavet / manuSya ko mUcchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI pRthvIkAyika jIva ko hotI hai| bhASyam 30-tRtIyo dRSTAntaH tIsarA dRSTAMtayathA kazcit puruSaH kaJcit puruSaM mUrchAmApAdayati jaise koI puruSa kisI vyakti ko mUcchita karatA hai aura kisI prANavadhaM nayati ca / sa mUcchitAvasthAyAM mriyamANA- kA prANavadha karatA hai / vaha mUcchita puruSa tathA vaha marane vAlA vyakti vasthAyAM ca yathA avyaktAM vedanAmanubhavati, tathA jaise avyakta vedanA kA anubhava karatA hai, vaise hI styAnadhinidrA ke styAdhinidrodayAdavyaktacetanAH pRthvIkAyikajIvA udaya se avyakta cetanA vAle pRthvIkAyika jIva avyakta vedanA kA avyaktavedanAmanubhavanti / anubhava karate haiN| __sNprmaarnnN--muurchaa| yathA pAradasya mAraNakriyA saMpramAraNa kA artha hai -- mUrchA / jaise pAre kI mAraNa kriyA kI jAyate / uktaJca jAtI hai| kahA hai-- mUchoM gato mRto vA nidarzanaM pArado'tra rsH|' mUrchA ko prApta yA mRta pArada rasa yahAM nidarzana banatA hai| tathA coktam-- kahA bhI haimUcchito harati vyAdhIn, mRto jIvayate parAn / mUcchita pArA vyAdhiyoM ko dUra karatA hai| mRta pArA dUsaroM rogApakArI magnAnAM, pAradAnAcca pAradaH // ko jilAtA hai| yaha roga kA apakArI-zatru hai aura jo roga meM DUbe hue haiM, unheM roga se pAra lagAne vAlA hai, isalie yaha 'pArada' kahalAtA hai| udbhavaNam-maraNadazAprApaNam / udbhavaNa kA artha hai-maraNa avasyA ko prApta kraanaa| bhagavatyAmapi pRthvIkAyikajIvAnAM vedanA bhagavatI meM bhI pRthvIkAyika jIvoM kI vedanA dRSTAMta se spaSTa nidarzitA'sti-- kI gaI hai___ gautamaH-bhagavan ! pRthvIkAyikajIvA AkrAntAH gautama-bhagavan ! pRthvIkAyika jIvoM ko AkrAnta karane para santaH kIdRzIM vedanAM pratyanubhavanti ? unheM kisa prakAra kI vedanA kA anubhava hotA hai ? bhagavAn --gautama ! yathA kazcijjarAjarjaritapuruSaH bhagavAna gautama ! koI hRSTa-puSTa zarIra vAlA taruNa puruSa kenacid hRSTapuSTavapuSA taruNapuruSeNa pANiyugalena mUni kisI jarAjarjarita puruSa ke sira ko donoM hAthoM se Ahata karatA hai abhihataH san kIdRzIM vedanAM pratyanubhavati ? taba vaha vRddha puruSa kaisI vedanA kA anubhava karatA hai ? gautamaH--bhagavan ! aniSTAm / gautama-bhagavan ! vaha vRddha puruSa aniSTa vedanA kA anubhava karatA hai| bhagavAn gautama ! pRthvIkAyikajIvA AkrAntAH bhagavAn gautama ! pRthvIkAyika jIva AkrAMta hone para usa santaH tato'pi aniSTatarAM vedanAM pratyanubhavanti / vRddha puruSa se bhI adhika aniSTatara vedanA kA anubhava karate haiM / 1. bhAminIvilAsa, 182 / juvANe appAtaMke thiraggahatthe daDhapANi-pAya-pAsa-piTThetaro2. aMgasuttANi 2. bhagavaI. 19 / 35 : puDhavikAie NaM bhaMte ! rupariNate talajamalajuyala-parighanibhabAhU cammeTThaga-vRhaNaakkate samANe kerisiyaM vedaNaM paccaNubbhavamANe viharaha? muTThiya-samAhata-nicitagattakAe urassabalasamaNNAgae goyamA ! se jahAnAmae-kei parise taruNe balavaM jugavaM laMghaNa-pavaNa-jaiNa-vAyAma-samatthe chae dakkhe pattaThe kusale Jain Education international Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 31. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariSNAtA bhavati / saM0-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / jo pRthvIkAyika jIva para zastra kA samAraMbha karatA hai, usake ye AraMbha (tatsambandhI tathA tadAzrita jIva-hiMsA kI pravRttiyAM) apratyAkhyAta hote haiN| 32. ettha satyaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariSNAtA bhavati / saM0-atra zastraM asamArabhamANasya ityete AraMbhAH parijJAtA bhavanti / jo pRthvIkAyika jIva para zastra kA samAraMbha nahIM karatA usake ye AraMbha pratyAkhyAta hote haiN| bhASyam 31.32-pRthvIkAyikajIvAnAM jIvatvaM . jo vyakti pRthvIkAyika jIvoM ke jIvatva aura vedanA ko jAne vedanAJca aviditvA yasteSAM samAraMbhe pravartate, tasya binA unake samArambha meM pravRtta hotA hai, usake pRthvIkAyika sambandhI pRthvIkAyikaviSayakA ete sarve'pyAraMbhA apratyAkhyAtA ye sabhI Arambha apratyAkhyAta hote haiM / bhvnti| pRthvIkAdhikajIvAnAM jIvatvaM vedanAJca viditvA jo pRthvIkAyika jIvoM ke jIvatva aura vedanA ko jAnakara castAna na samArabhate, tasyaite sarve'pyArambhAH pratyAkhyAtA unakA samArambha nahIM karatA, usake ye sabhI Arambha pratyAkhyAta hote bhavanti / ___bhagavato mahAvIrasya zAsane dIkSito muniH pRthvI- bhagavAn mahAvIra ke zAsana meM dIkSita muni pRthvIkAyika jIvoM kAyikajIvAnAM hiMsAto viramati, tasya kAraNaM teSAM kI hiMsA se virata hotA hai, kyoMki usameM una jIvoM kI sajIvatA aura jIvAnAM sajIvatAyA vedanAyAzca spaSTAvabodha eva unako hone vAlI bedanA kA spaSTa avabodha hai| mantavyaH / 33. taM pariNNAya mehAvI neva sayaM puDhavi-satthaM samAraMbhejjA, nevaNehiM puDhavi-satthaM samAraMbhAvejjA, nevaNNe puDhavi-satthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / saM0-taM parijJAya medhAvI naiva svayaM pRthvIzastraM samArabheta, naiva anyaH pRthvIzastra samArambhayet, naiva anyAn pRthvIzastraM samArabhamANAn smnujaaniit| yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM pRthvI-zastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe aura usakA samAraMbha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kre| bhASyam 33 --pravRtteH aneke vikalpA bhavanti / tatra pravRtti ke aneka vikalpa hote haiN| jaina paramparA meM tIna vikalpa jainAnAM trayo vikalpAH sammatAH santi--karaNaM kArApaNaM sammata haiM-karanA, karavAnA aura anumodana karanA / isalie prastuta anumodanaM ca / tenAtra kRtakAritAnumatibhiH pRthvIkAya- prasaMga meM karanA, karavAnA tathA anumodana karanA-ina tInoM prakAra se vadhAta viramaNaM kAryamiti nirdezaH / pRthvIkAyika jIvoM ke vadha se virata rahane kA nirdeza hai| 34. jassete puDhavi-kamma-samAraMbhA paripaNAtA bhavaMti, se ha muNI pariNNAta-kamme |-tti bemi| saM0-yasyaite pRthvIkarmasamArambhAH parijJAtA bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA / -iti bravImi / jisake pRthvI sambandhI karma-samArambha parijAta hote haiM, vahI muni parijAtakarmA hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| mehAvI niuNe niuNasippovagae egaM purisaM juNNaM jarAjajjariyadehaM AuraM jhUsiyaM pivAsiyaM dubbalaM kilaMtaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihaNejjA, se NaM goyamA ! purise teNaM puriseNaM jamalapANiNA muddhANaMsi abhihae samANe kerisiyaM vedaNaM paccaNunbhavamANe viharati ? aNiTheM samaNAuso! tassa gaM goyamA ! purisassa bedaNAhito puDhavikAie akkaMte samANe etto aNidvatariyaM ceva akaMtatariya appiyatariyaM asuhatariyaM amaNuNNatariyaM amaNAmatariya ceva vedaNaM paccaNubbhavamANe vihrh| Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 a0 1. zastraparijJA, u0 2,3. sUtra 31-36 bhASyam 34-'paDhamaM nANaM tao kyA".--itisiddhAnta- 'pahale jJAna phira dayA'-isa siddhAMta kA anusaraNa para sabase manusatya pUrvaM pRthvIkarmasamArambhaH jJaparijJayA jJAtavyaH, pahale jJa-parijJA se pRthvIkarmasamAraMbha ko jAnanA cAhie, phira tatazca pratyAkhyAnaparijJayA pratyAkhyAtavyaH / yasya pRthvI- pratyAkhyAnaparijJA se pRthvIkarmasabhAraMbha kA pratyAkhyAna karanA caahie| karmasamArambhaH parijJAta: pratyAkhyAtazca bhavati sa muniH jisake pRthvIkarmasamArambha parijJAta aura pratyAkhyAta hotA hai vahI parijJAtakarmA ucyte|' muni parijJAtakarmA (karmatyAgI) kahalAtA hai| taio uddeso : tIsarA uddezaka 35. se bemi-se jahAvi aNagAre ujjukaDe, NiyAgapaDivaraNe, amAyaM kuvvamANe viyaahie| saM0-tad bravImi-sa yathApi anagAraH RjukRtaH, niyAgapratipannaH, amAyAM kurvANaH vyAhRtaH / maiM kahatA hUM-jisa prakAra pRthvIkAyika jIvoM ko hiMsA kA parihAra karane vAlA anagAra hotA hai, vaise hI apkAyika jIvoM kI hiMsA kA parihAra karane vAlA bhI anagAra hotA hai| jo saMyama karatA hai, jo mukti ke mArga para calatA hai, jo mAyA nahIM karatA (zakti kA saMgopana nahIM karatA) vaha anagAra hotA hai| bhASyam 35-prastutAdhyayane gahatyAgina: ahiMsAyAH prastuta adhyayana meM gRhatyAgI (anagAra) kI ahiMsA kA sUkSma sUkSmavivecanamasti, tenAvAnagArasya svarUpadarzanaM sahaja- vivecana huA hai, isalie yahAM anagAra kA svarUpa-darzana (lakSaNa) sahaja labdhaM jAtam / kazcAnagAro bhavati ? sUtrakAro vakta- upalabdha ho jAtA hai| anagAra kauna hotA hai ? isa prazna ke uttara meM asmina viSaye athAhaM bravImi, yathA pRthvIkAyika jIva- sUtrakAra kahate haiM-jisa prakAra vaha pRthvIkAyika jIvoM kI hiMsA kA hiMsAM pariharati tathA ya apkAyikajIvahiMsAmapi parihAra karatA hai, vaise hI jo apkAyika jIvoM kI hiMsA kA bhI pariharana viharati so'ngaarH| etad 'api' padena parihAra kara viharaNa karatA hai, vaha anagAra hotA hai| 'api' pada se sUcitamasti / isakI sUcanA milatI hai| RjH-sNymH| yazca saMyamaM karoti, niyAgaH- Rju kA artha hai-saMyama / niyAga kA artha hai-mokssmaarg| mokSamArgaH taM ca pratipadyate, mAyAzalyaM ca na karoti jo saMyama kI sAdhanA karatA hai, mokSamArga ko svokAra karatA hai aura so'nagAro vyAhRtaH / asya hArdamidaM yasya sarvabhUtasaMyame mAyAzalya nahIM karatA, use anagAra kahA gayA hai| isakA hArda yaha mokSe ca AsthA vidyate, yazca svazakteH saMgopanaM na hai-jisakA saba prANiyoM ke prati saMyama aura mokSa meM AsthA hotI hai karoti, sa eva sUkSmajIvAnAmahiMsAmAcarituM aura jo apanI zakti kA gopana nahIM karatA, vahI sUkSma jIvoM kI sNklpte|' ahiMsA ke AcaraNa kA saMkalpa karatA hai| 36. jAe saddhAe NikkhaMto, tameva annupaaliyaa| vijahittu visottiyaM / saM0-yayA zraddhayA niSkrAntaH tAmeva anupAlayed / vihAya visrotasikAm / vaha jisa zraddhA se abhiniSkramaNa kare, usI zraddhA ko banAe rkhe| citta kI caMcalatA ke srota meM na bahe / 1. dasave AliyaM, 4 / 10 / 2. sAdhya kI prApti ke tIna sUtra haiM-1. AcaraNa kI RjutA, 2. sAdhya-niSThA, 3. sAdhya prApti ke lie ucita prayatna / sUtrakAroM ne inhIM tIna sUtroM se anagAra kI kasauTI ko hai| RjutA dharma kA mUla AdhAra hai| vakra manuSya dhArmika nahIM ho sktaa| dharma zuddha AsmA meM rahatA hai / vaha zuddha hai jo Rju hai| batA use karanI hotI hai, jo satya ko ulaTanA cAhatA hai| jo satya ko yathArtha rUpa meM prakaTa karanA cAhatA hai, vaha zarIra, bhAva aura bhASA se Rju hogaa| usakI karanI aura kathanI meM saMvAditA hogii| isI AdhAra para bhagavAn ne satya ke cAra prakAra pratipAdita kie haiM1. zarIra ko RjutA, 2. bhAva ko RjutA, 3. bhASA kI RjutA, 4. pravRtti meM saMvAditA / (sthAnAMga 4 / 102) / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 AcArAMgabhASyam - bhASyam 36-apkAyikajIvAnAM hiMsAparityAgo apkAyika jIvoM kI hiMsA kA parityAga duSkara hai| isa vastuduSkaro'sti / idaM vastusatyaM parilakSyIkRtya sUtrakAra satya ko parilakSita kara sUtrakAra kahate haiM-jisa zraddhA se abhiniSkramaNa upadizati yayA zraddhayA niSkrAntaH tAmevAnupAlayet / kare, usI zraddhA ko banAe rkhe| ___asya tAtparyamidaM-pravrajyAsamaye muniH vardhamAna- isakA tAtparya yaha hai--pravrajyA ke samaya muni ke pariNAma pariNAmo bhavati / sa dIrghakAlaparyantamapi tAdRzImeva vardhamAna hote haiM / vaha lambe samaya taka usI pariNAmadhArA ko surakSita pariNAmadhArAM surakSet, na tu hIyamAnapariNAmo bhavet / rakhe, pariNAmoM meM nyUnatA na laae| yadi pariNAmoM meM utkRSTa vRddhi ho yadi utkRSTA pariNAmavRddhiH syAt tad varaM, kintu to aura acchA hai, kintu pariNAmoM meM hAni to upayukta hai hI nhiiN| pariNAmahAnistu naiva yuktAsti / yadi lAbho nAsti, yadi lAbha na bhI ho to koI bAta nahIM, kintu mUla kI hAni to ucita tAvat mUlasya hAnistu nocitaa| nahIM hotii| visrotasikA-cetasazcaMcalatA zaMkA c| visrotasikA' kA artha hai- citta kI caMcalatA aura zaMkA / ahiMsAyA mArge'nekAH zaGkAH aneke cAtaraudradhyAna- ahiMsA ke mArga meM aneka zaMkAeM aura aneka AtaM-raudra dhyAna ke prasaMga prasaMgA AyAnti / te ca zraddhAhAne: prsNgaaH| te Ate rahate haiM / ve zraddhA kI hAni ke prasaMga haiM / ve chor3ane yogya haiM / yahI vihAtavyA iti mArgadarzanam / mArgadarzana diyA gayA hai| 37. paNayA vIrA mhaaviihiN| saM0 -praNatA vIrA mahAvIthim / vIra puruSa mahApatha ke prati praNata (samarpita) hote haiN| bhASyam 37-ahiMsA mahatI viithividyte| tAM ahiMsA eka mahAna mArga hai| hara koI usa mahAn mArga ke prati mahAvIthi prati ye ke'pi praNatA na bhavanti, kintu ye samarpita nahIM hotA, kintu jo parAkramazAlI vIra haiM, ve hI usa mahAn parAkramazAlino vIrA: santi ta eva taM mahApathaM prati patha ke prati praNata-samarpita hote haiM / praNatA: --samarpitA bhavanti / ___asya tAtparya midaM-ahiMsA na tu kAtarANAM isakA tAtparya yaha hai-ahiMsA kAyaroM kA mArga nahIM hai, kintu mArgaH, kintu panthA ayaM parAkramazAlinAm / yaha parAkramazAliyoM kA mArga hai| 38. logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM / saM0-lokaM ca AjJayA abhisametya akutobhayam / muni jalakAyika loka ko AjJA se jAnakara use akutobhaya banA de| bhASyam 38--yeSAmakAyikajIvAnAM hiMsApari- jina apkAyika jIvoM kI hiMsA ke parityAga ke lie upadeza tyAgAya pravacanamasti, te na santi manuSyANAM pratyakSaM, hai, ve jIva manuSyoM ke pratyakSa nahIM haiN| ataH una jIvoM ke jIvatva kI 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 25,26 : savatIti sottiyA, samarpita ho jAtA hai-pRSTharajju ke mAdhyama se prANadhArA visottiyA dave NadI nikkAdisu vA aNulomavAhiNI ko mastiSka kI ora pravAhita kara detA hai| usake hiMsA sottiyA, itarI visotiyA, bhAvato aNusottaM, nANadasaNa ke saMskAra samApta ho jAte haiN| carittatavaviNayasamAhANaM aNusottaM, tagvivarIyaM kohAdi, aha jo AcaraNa deza-kAla se sImita hotA hai, vaha patha hai| aTTaroddajJANiyA bhAvavisottiyA, ahavA saMkA visottiyA, samatA dezakAla kI sImA se atIta AcaraNa hai / vaha pratyeka ki AukkAo jIvo Na jIvotti ? deza aura pratyeka kAla meM AcaraNIya hai| isalie vaha 2. ahiMsA mokSa kA patha hai| yaha sarvatra, sarvadA aura sabake mahApatha hai| lie hai. isalie yaha mahApaya hai| jo isake prati samarpita samatA koI sampradAya nahIM hai| vaha svayaM dharma hai| hue haiM aura hoMge, una sabako mokSa prApta hogaa| zAnti kI ArAdhanA karane vAle jitane puruSa hue haiM, ve mahApatha kA artha kuNDalinI-prANadhArA bhI hai| saba isa patha para cale haiM, calate haiM aura cleNge| phira bhI parAkramI sAdhaka Urdhvagamana ke lie isa prANadhArA ke prati yaha saMkIrNa nahIM hotaa| isalie yaha mahApaya hai| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a01. zastraparijJA, u0 3. sUtra 37-36 ataH teSAM jIvatvapratiSThApanAya parokSabuddhInAM siddhi ke lie tathA parokSabuddhi vAle manuSyoM ko unakA samyaga avabodha samyagavabodhAya sUtrakAro brUte-santi apkaayikjiivaaH| ho, isalie sUtrakAra kahate haiM-apkAyika jIvoM kA astitva hai| pratyakSajJAninastAna saakssaadvbudhynte| yadi bhavantastAn pratyakSajJAnI unako sAkSAta jAnate haiN| yadi Apa unheM nahIM jAnate haiM nAvabudhyante, tadA pratyakSajJAninAmAjJayA te avaboddhavyAH, to una pratyakSajJAniyoM kI AjJA (vacana) se unako jAneM aura jAnane ke avabodhAnantaraJca teSAM jIvAnAM na kuto'pi pazcAta una jIvoM ko kisI bhI prakAra se bhaya utpanna na kreN| bhayamApAdanIyam / 36. se bemi-Neva sayaM loga abbhAikkhejjA, va attANaM abbhAikkhejjA / je loyaM abbhAikkhai, se attANaM abbhA ikkhai / je attANaM abbhAikkhai, se loyaM abbhAikkhai / saM0-tad bravImi-naiva svayaM loka abhyAkhyAyAt / naiva AtmAnaM abhyAkhyAyAt / yaH lokamabhyAkhyAti sa AtmAnamabhyAkhyAti / yaH AtmAnamabhyAkhyAti sa lokamabhyAkhyAti / maiM kahatA hUM-vaha jalakAyika loka ke astitva ko asvIkAra na kare aura na apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra kre| jo jalakAyika loka ke astitva ko asvIkAra karatA hai vaha apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai| jo apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai vaha jalakAyika loka ke astitva ko asvIkAra karatA hai| bhASyam 39-apkAyikajIvAH santi sUkSmAH, apkAyika jIva sUkSma haiM, isalie unakI pratIti ke lie sUtraatastatpratyayArtha sUtrakAra AtmatulAnidarzanapUrvakaM kAra AtmatulA kA nidarzana dekara kahate haiM -manuSya na apkAyika jIvapravakti-naiva apkAyikajIvalokasya' abhyAkhyAnaM loka ko asvIkAra kare aura na apane Apako asvIkAra kare / kyoM na kuryAt, na cAtmano'bhyAkhyAnaM kuryAt / kimarthaM na kuryAda, kare, isa AzaMkA kA samAdhAna yaha hai-apkAyika loka ko na ityAzaMkAyAH samAdhAnamidaM-apkAyikalokasya svIkAranA, apane Apako na svIkAranA hai| usakA kAraNa hai ki yaha abhyAkhyAnaM Atmano'bhyAkhyAnamasti / tatra kAraNamidaM- AtmA apkAyika jIvaloka meM ananta bAra utpanna ho cukI hai| ayamAtmA apkAyikajIvaloke'nantaza utpnnpuurvo'sti| apkAyika jIvoM ke astitva kA apalApa apane astitva kA apalApa tasyA'palApa Atmano'palApaH svata eva snyjaatH| hai-yaha svataH prApta ho jAtA hai| ziSyeNa pRSTaM -bhagavan ! apkAyikajIvA ziSya ne pUchA-bhagavan ! apkAyika jIva atyanta durbodha haiM, atyantaM durgAtAH / te na zRNvanti, na pazyanti, na ve na sunate haiM, na dekhate haiM, na sUMghate haiM, na rasa kA AsvAda karate haiM jighranti, na rasaM vedayanti, na ca te sukhaduHkhamanubhavanto aura na ve sukha-duHkha kA anubhava karate hue pratIta hote haiN| unameM na dRzyante, teSAM na prANaspandanaM, na cocchvAsaniHzvAsau prANa kA spandana dRSTigocara hotA hai aura na hI ucchvAsa-niHzvAsa kI dRzyete, kathaM punaste jIvAH ? kriyA dikhAI detI hai| phira unameM jIvatva kaise ho sakatA hai ? etatsamAdhAnArtha niryaktikAreNa heturapi isake samAdhAna ke lie niyuktikAra ne hetu kA bhI prayoga prayojitaH-. kiyA haijaha hasthissa sarIraM kalalAvatyarasa ahuNovavannassa / hoi udagaMDagassa ya esuvamA svvjiivaannN|| yathA'dhunotpannasya kalalAvasthasya hastina udaka- jaise tatkAla utpanna phalala avasthA meM sthita hAthI kA zarIra pradhAnANDakasya ca zarIraM dravaM sacetanaM dRSTam / eva- tathA jala pradhAna aMDe kA zarIra drava hone para bhI sacetana dekhA jAtA mapkAyikajIvA api sacetanAH santi / prayogazcAyam -- hai vaise hI apkAyika jIva bhI sacetana hote haiN| hetu kA prayoga isa prakAra haipratijJA-sacetanA ApaH / pratijJA-jala sacetana hai| 1. loga-'lokyate iti lokaH' iti vyutpattimanubhiraya 2. AcArAMga niyukti, gAthA 110 / lokazabdasya nAnAprakaraNeSu prayogo dRshyte| ata eva 3. kalala-garbha kA prArambhika rUpa jaba vaha kevala kucha koSoM tasyArthaH prakaraNAnusArI kaaryH| apkAyaprakaraNe apkAyika kA golA mAtra rahatA hai| jIvalokaH, tejaskAyaprakaraNe tejaskAyajIvaloka ityAdi / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 AcArAMgabhASyam hetu:- zastrAnupahatatve sati dravatvAt / hetu-kyoMki vaha drava hai aura zastra se upahata nahIM hai| vyApti:-yad yacchastrAnupahataM dravaM, tatsacetanameva / vyApti--jo-jo drava zastra se anupahata hotA hai, vaha sacetana udAharaNaM - 1. hastizarIropAdAnabhUtakalalavad / hotA hai| 2. asaMjAtAvayavasya anabhivyaktacaJcvAdipravibhAgasya udAharaNa-(1) hAthI ke zarIra ke upAdAnabhUta kalala kI aNDakasya madhyasthitakalalavacca / taraha / (2) anutpanna avayava vAle aura avyakta coMca Adi vibhAga vAle aMDe ke madhyasthita kalala kI trh| vaijJAnikadRSTyApi vimarzanIyo'yaM prshnH| prANavAyaM vaijJAnika dRSTi se bhI yaha prazna vimarzanIya hai / vaijJAnika loga (AksIjana) vinA jalaspa notpattiriSyate vaijnyaanikaiH| prANavAyu (AksIjana) ke binA jala kI utpatti nahIM mAnate / yaha iyaM prANavAyoranivAryatA ki jalasya jIvatvaM na prANavAyU kI anivAryatA kyA jala ke jIvatva kA samarthana nahIM karatI ? samarthayati ? zvAsocchavAsAdArabhya lezyAparyantaM pRthvIkAyikavata zvAsocchvAsa se lezyA taka ke viSayoM kA samavatAra pRthvI kAyika svayamatrAvatAraNIyam / kI bhAMti apkAyika meM kara lenA caahie| 40. lajjamANA puDho pAsa / saM0-lajjamAnAn pRthak pazya / tu dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| 41. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0-anagArAH sma ityeke pravadantaH / aura tU dekha, kucha sAdhu 'hama gRhatyAgI haiM'-yaha nirUpita karate hue bhI gRhavAsI jaisA AcaraNa karate haiM-jalakAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| 42. jamiNaM virUvarUvehi satthehiM udaya-kamma-samAraMbheNaM udaya-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH udakakarmasamArambheNa, udakazastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se jala-sambandhI kriyA meM vyApRta hokara jalakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una jalakAyika jIvoM ko hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| 43. tattha khalu bhagavayA pariNNA pveditaa| saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAna mahAvIra ne parijJA (viveka) kA nirUpaNa kiyA hai| 44. imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAyahe / saM0-asmai caiva jIvitAya, parivandana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya, duHkhapratighAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha-pratikAra ke lie 45. se sayameva udaya-satthaM samAraMbhati, aNNehi vA udaya-satthaM samAraMbhAveti, aNNe vA udaya-satthaM samAraMbhaMte samaNa jaannti| saM0-sa svayameva udakazastraM samArabhate, anyairvA udakazastraM samArambhayati, anyAn vA udakazastraM samArabhamANAn samanujAnIte / vaha svayaM jalakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai tathA karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai| 1. draSTavyam-pRSTha 37-41 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 a0 1. zastraparijJA, u0 3. sUtra 40-53 46. taM se ahiyAe, taM se abohiie| saM0-tat tasya ahitAya, tat tasya abodhyai / vaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai| vaha hiMsA usakI abodhi ke lie hotI hai| 47. se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM smutttthaae| saM0-sa tat saMbudhyamAnaH, AdAnIyaM samutthAya / vaha usa hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai / 48. soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegesi NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnre| saM0- zrutvA khalu bhagavata: anagArANAM vA aMtike ihai keSAM jJAtaM bhavati-eSA khalu granthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAraH, eSA khalu narakaH / bhagavAna yA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai-yaha (jalakAyika jIvoM kI hiMsA) pranthi hai, yaha moha hai, yaha mAra hai, yaha naraka hai| 49. iccatthaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathito lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya jalakAyika jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai| , 50. jamiNaM virUvarUvehi satthehi udaya-kamma-samAraMbheNaM udayasatthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihisati / saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH udakakarmasamArambheNa udakazastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se jala-sambandhI kriyA meM vyApta hokara jalakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una jalakAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hisA karatA hai| 51. se bemi-appege aMdhamanbhe, appege aMdhamacche / saM0-tad bravImi ---apyekaH andhamAbhindyAd, adhyekaH andhamAcchindyAt / maiM kahatA hUM jalakAyika jIva janmanA indriyavikala-aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetanA vAlA hotA hai| zastra se chedana-bhedana karane para jaise janmanA indriya-vikala manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI jalakAyika jIva ko hotI hai| 52. appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / . saM0 --apyekaH pAdamAbhindyAda, apyekaH pAdamAcchindyAt / . indriya-sampanna manuSya ke paira Adi (draSTavyaM 1 / 28) kA zastra se chedana-bhedana karane para use akSama kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI jalakAyika jIva ko hotI hai| 53. appege saMpamArae, appege uddve| saM0-apyeka: saMpramArayed, apyekaH udbhavet / manuSya ko mUcchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI jalakAyika jIva ko hotI hai| bhASyam 40-53----etAni sUtrANi pUrvavad (17-30) drssttvyaani| pUrvavat dekheM-sUtra 17-30 / Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 54. se bemi-saMti pANA udaya-nissiyA jIvA annegaa| saM0 -tad bravImi-santi prANA udakanizritAH jIvA aneke / maiM kahatA hUM-jala ke Azraya meM aneka prANadhArI jIva haiN| 55. ihaM ca khalu bho! aNagArANaM udaya-jIvA viyaahiyaa| saM0-iha ca khalu bho ! anagArANAM udakajIvAH vyAhRtAH / he puruSa ! isa anagAra-darzana (arhat-darzana) meM jala svayaM jIvarUpa meM nirUpita hai| bhASyama 54,55-tasmin samaye na kenApi dArzanikana usa samaya koI bhI dArzanika 'jala sajIva hai' aisA svIkAra jalaM sajIva miti svIkRtam / 'jale jIvA bhavanti' iti- nahIM karatA thaa| 'jala meM jIva hote haiM' yaha mata pracalita thaa| ise matamAsIta / etata spaSTIkarta pravacana midam / jinapravacane spaSTa karane ke lie yaha sArA pravacana hai| jina-pravacana meM jala svayaM jalaM svayaM sacetanaM pratipAditam / jalAzritA aneke jIvA sacetana pratipAdita huA hai| jala ke Azrita aneka jIva hote haiM / ve bhavanti / na te apkAyikA jIvAH, kintu te jale akAyika jIva nahIM haiM, kintu ve jala meM utpanna hone vAle trasakAyika samapannAstrasakAyikAH jIvAH santi / Adhunikairjale jIva haiN| Adhunika vaijJAnikoM ne jala meM jIvoM kI gaNanA kI hai| jIvAnAM gaNanA kRtA / te'pi santi jalAzritA eva, na ve bhI jalAzrita jIva hI haiM, jalakAyika jIva nahIM haiN| tu jlkaayikaaH|' 56. satthaM cettha aNuvIi paasaa| saM0-zastraM cAtra anuvIci pazya / he puruSa ! ina jalakAyika jIvoM ke zastra ko vivekapUrvaka dekha / bhASyam 56 --'apkAthikajIvAnAM zastrANi- 'apkAyika jIvoM ke zastra arthAta nirjIva karane ke sAdhanoM ko nirjIvakaraNasAdhanAni vivekapUrvakaM tvaM pazya' iti tU viveka pUrvaka dekha'--yaha nirdeza ziSyoM kI mati ko prabuddha karane ke ziSyamatiprabodhAya nirdezaH kRtH| tadA ziSyeNa pRSTaM- lie kiyA gayA hai / taba ziSya ne prazna pUchA-'ve zastra kaunase haiM ?' kAni tAni zastrANi ? iti jijJAsAyAmuttaritam- isa jijJAsA ke uttara meM batAyA gayA hai -- 57. puDho satthaM paveiyaM / saM0-pRthak zastra praveditam / jalakAyika jIvoM ke zastra aneka haiN| bhASyam 57-apkAthikajIvAnAM prANaghAtAya apkAyika jIvoM ko niSprANa karane vAle aneka zastra batalAe anekAni zastrANi santi praveditAni / niryuktau teSAM gaye haiM / niyukti meM unakA nAmollekhapUrvaka nirUpaNa hainAmollekhapUrvakamasti nirUpaNam'ussicaNa-gAlaNa-dhovaNe ya uvagaraNamattabhaMDe ya / utsecana, gAlana, upakaraNa-amatra-bhaNDa kA dhAvana, bAdara bAyaraAukkAe eyaM tu samAsao satyaM / ' apkAya-yaha saMkSepa meM zastroM kA nirUpaNa hai| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 27 : saMti vijjati pAyaso udae savvaloe patItA pUtaragAdi tasA vijjati tadassitA, Na udagaM jIvA jahA sakkANaM, aNNesi Navi udagaM jIvA, Navi assitA jIvA je pUtaragAdi, te khittasaMbhavA, Na aaukkaaysNbhvaa| (kha) jala-nizrita jIvoM aura jalakAyika jIvoM ke sambandhasUcaka cAra vikalpa hote haiM 1. sajIva jala aura jala-nizrita jIvoM kA astitva / 2. sajIva jala, kintu jala-nizrita jIvoM kA abhAva / 3. nirjIva jala, kintu jala-nizrita jIvoM kA astitva / 4. nirjIva jala aura jala-nizrita jIvoM kA abhAva / jala tIna prakAra kA hotA hai-sajIva, nirjIva aura mizra / (AcArAMga cUNi, pRSTha 27) 2. AcArAMga niyukti, gAthA 113 / Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paNa a0 1. zastraparijJA, u0 3. sUtra 54-56 1. utsecanam --kRpAde: kozAdinotkSepaNam / ' 1. utsecana-kue Adi se bAlTI Adi ke dvArA pAnI nikaalnaa| 2. gAlanam --dhanamasaNavastreNa / ' 2. gAlana-saghana aura snigdha vastra se jala chaannaa| 3. dhAvanam-vastrapAtrAdInAM prakSAlanam / 3. dhAvana-vastra, pAtra Adi kA prakSAlana / / 4. svakAyazastram -- nadyA jalaM tddaagjlsy| 4. svakAyazastra-nadI kA pAnI tAlAba ke pAnI kA zastra / 5. parakAyazastram -- mRttikAsnehakSArAgniprabhRtayaH / 5. parakAyazastra--miTTI, tela, kSAra aura agni Adi / 6. tadubhayazastram-jalamithitA mRttikA jalasya / 6. tadubhayazastra-jala mizrita miTTI jala kA zastra / caNikAreNAnyAni zastrANyapi nirdiSTAni-varNa- cUrNikAra ne anya zastroM kA bhI nirdeza kiyA hai-varNa, rasa, rasagaMdhasparzAH zastram / yathA-vaNNao uNhodagaM aggi- gaMdha aura sparza zastra haiN| jaise-agni-pudgaloM ke anupraviSTa hone se pUggalANagataM isitti kavilaM bhavati, gaMdhato dhamagaMdhi ya, garama pAnI varNa se thor3A kapila (pIlA-mizrita lAla) ho jAtA hai| jattha gaMdho tattha rasovi, virasaM vA rasaeNaM, pharisao gaMdha se vaha dhUmagandha vAlA bana jAtA hai| jahAM gaMdha hotI hai vahAM rasa uNhaM, kici uNhabhUyapi na aceyaNaM jahA agavvatto dNddo| bhI hotA hai / rasa se vaha pAnI virasa bana jAtA hai / sparza se vaha uSNa hotA hai / jala thor3A garma hone para bhI acetana nahIM hotaa| jisameM 'anuvRttadaMDa' (ukAlA) na AyA ho, jo pUrA ubalA huA na ho vaha sajIva hI hotA hai| sabhAveNa mahAtavotIrodagaM saceyaNaM, jayA sItalIbhUtaM mahAtapa' nAmaka prapAta ke taTa kA garama pAnI svabhAva se ho tadA sabhAvapariccAeNa aceyaNaM / sacetana hotA hai| jaba vaha ThaMDA hotA hai taba vaha apane svabhAva ko chor3akara acetana bana jAtA hai| lavaNamaharaaMbaudagANaM aNNoNaM satthaM / dukhibhagaMdha ca lonA, mIThA aura amla pAnI paraspara eka dUsare ke zastra hote pAeNaM acittaM bhavati / ___ haiM / durgandha yukta pAnI prAyaH acitta hotA hai| bhagavatyAM asmin prasravaNe uSNayonikajIvAnA- bhagavatI meM yaha ullekha prApta hotA hai ki isa prapAta meM uSNamutpatterullekhosti / kintu tasya jalasya zItAvasthAyAM yonika jIvoM kI utpatti hotI hai| kintu usa jala ke zItala ho acittatvasya nAsti ullekhaH / jAne para vaha acitta ho jAtA hai, aisA ullekha nahIM hai| 58. aduvA adiNNAdANaM / saM0-athavA adattAdAnam / athavA vaha adattAdAna hai| bhASyama 58-tasmin samaye parivrAjakA adattajala- usa samaya parivrAjaka adata jala kA upabhoga nahIM karate the| syopabhogaM naakaarssH| te jalAzayasvAmino'numati ve jalAzaya ke svAmI se anumati lekara usa kA upabhoga karate the| ve gahItvA tasyopabhoga kartAra Asan / te'nvabhavan, vayaM anubhava karate the 'hama adattAdAna ke bhAgI nahIM haiN| isa viSaya meM jaina naadttaadaanbhaaginH| asmin viSaye jainazramaNAstarka zramaNoM ne yaha tarkaNA kI ki kyA apkAyika jIvoM ne bhI apane prANoM prAyacchan-kimapkAyikajIvairapi svaprANApahArAnumatiH ke apaharaNa kI anumati dI hai ? yadi nahIM to sacitta jala ke upabhoga pradattA? yadi na pradattA, tadAnIM sacittasya jalasyopa- se hone vAlA unakA prANApaharaNa kyA adattAdAna nahIM hai ? isa tarka bhogena teSAM prANApahAra: ki nAdattAdAnam ? etaM tarka ko sUtrakAra svayaM batalAte haiM--sacitta jala kA upabhoga adattAdAna hai| sUtrakAraH sAkSAt pravakti-sacittasya jalasyopabhogaH muni ke lie vaha ucita nahIM hai| adattAdAnaM vidyate / muneH kRte tannocitam / 56. kappai Ne, kappai Ne pAu, aduvA vibhUsAe / saM0-kalpate naH, kalpate naH pAtuM, athavA vibhUSAyai / 1.2. anayovidhirasti gaveSaNAyA viSayaH / joNiyA jIvA ya poggalA ya udagattAe vakkamati viupaka3. AcArAMga cUNi, pRSTha 27,28 / maMti cayaMti uvavajjati / 4. aMgasuttANi 2, bhagavaI 2 / 113 : tatya NaM bahave usiNa- 5. aMgasuttANi 3, ovAiyaM, sUtra 111-117 / . Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 AjIvaka - hama apane siddhAMta ke anusAra pIne ke lie jala le sakate haiM / bauddha- hama apane siddhAMta ke anusAra pIne aura nahAne (vibhUSA) bhASyam 19 - yadyapi AjIvakAditIthikA aSkAyikajIvAnAmastitvaM na svIkRtavantaH tathApi teSAM jalArambha viSaye vibhinnA maryAdA Asan / prastutasUtre tAsAmasti nirUpaNam / AjIvakAnAM zaivAnAJcAbhyupagamo'yaM vayaM kevalaM pAtumeva jalaM gRhNImaH nAnyaprayojanAya / 60. puDho sahi viuti / atra bauddha bhikSu pIne ke lie aura snAna karane ke lie bhI pAnI bauddhAH pAtumapi snAtumapi ca tadAdaduH / vibhUSApadena snAnaM hasta-pAda-mukha vastrAdiprakSAlanaM ca lete the yahAM 'vibhUSA' kA artha hai-snAna karanA, hAtha-muMha aura grahItavyam / vastra Adi kA prakSAlana karanA / bhASyam 60 pUrvoktAstIthikA jalasya jIvatvaM nAbhyupagatavantaH tena teSAM sacittajalasyopabhoge nAdattA dAnasya siddhAnta: sammataH / na ca te sacittajalasya hisAto viratAH / imAM sthiti lakSyIkRtya sUtrakAraH pravaktite tIthikA nAnAprakAraiH zastre jalakAyika jIvAnAM vikuTTanaM prANaviyojanaM kurvanti / athavedaM vyAkhyAtavyamevaM te tIthikA pRthak pRthak svakIyazAstrANAM sammati pradarzya jalakAyikajIvAnAM hiMsAyAM pravartante / [saM0] pRtha zastre viTTayanti / ve nAnA prakAra ke zastroM dvArA jalakAyika jIvoM kI hiMsA karate haiM / donoM ke lie jala le sakate haiN| bhASyam 61 - yadyapi te tIrthikA jalasya parimitArambhasya svazAstrasammatAM ghoSaNAM kurvanti tathApi te na jalakAyikajIvAnAM nikaraNAya hiMsAM tiraskartuM tato viratA bhavitaM samarthAH / atra 'nikaraNa' padasya tiraskAra:, nirgamanaM nistaraNaM, hetuH kriyAyA abhAva: ityAdIni abhidheyAni santi / " yadyapi AjIvaka Adi tIvika (dArzanika kAyika jIvoM ke astitva ko svIkAra nahIM karate the, phira bhI unakI jana ko kAma meM lene ke viSaya meM vibhinna maryAdAeM thiiN| prastuta grupa meM unakI kucheka maryAdAoM kA nirUpaNa hai / AjIvaka ora zaivoM kA yaha mata hai hama kevala pIne ke lie jala lete haiM, dUsare prayojana ke lie nhiiN| 61. esthavi tesi No NikaraNAe / saM0 - atrApi teSAM no nikaraNAya / siddhAMta kA prAmANya dekara jalakAyika jIvoM kI hiMsA karane vAle sAdhu hiMsA se sarvathA virata nahIM ho pAte / pUrvokta dArzanikoM ne jala ke jIvatva ko svIkAra nahIM kiyA, isalie unake sacita jala ke upabhoga meM adattAdAna kA siddhAMta sammata nahIM thA / ve sacitta jala kI hiMsA se virata nahIM the / isa sthiti ko parilakSita kara mUtrakAra kahate haiM ve tIrthika nAnA prakAra ke jAti jIvoM kA prANa-niyojana karate hai athavA isakI vyAkhyA isa prakAra bhI kI jA sakatI hai ve tIrthika apane bhinnabhinna zAstroM kI sammati pradarzita kara jalakAdhika jIvoM kI hiMsA meM 1 pravRtta hote haiN| AcArAMgabhASyam yadyapi ve tIrthika apane zAstroM dvArA sammata jala ke parimita Arambha - hiMsA kI ghoSaNA karate haiM, phira bhI ve jalakAyika jIvoM kA nikaraNa - hiMsA kA parihAra karane, usase virata hone meM samartha nahIM hote / tiraskAra, nirvAcana, nistaraNa hetu kiyA kA abhAva Adi 'nikaraNa' zabda ke paryAyavAcI haiM / 62. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNNAyA bhavaMti / saM0 - atra zastraM samArabhamANasya ityete AraMbhA aparijJAtA bhavanti / jo jalakAyika jIva para zastra kA samArambha karatA hai, vaha ina AraMbhoM tatsambandhI va tadAzrita jIva-hiMsA kI pravRttiyoM se baca nahIM pAtA / 1. (ka) aMgasutANi 2, bhagavaI, 7 / 150 - 154, vRtti patra, 312 / (kha) tulanA, AyAro 2 / 153 / , Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0] 1. zastraparitA u0 3.4. sUtra 60-66 63. estha satyaM asamAraMbhamANarasa iccete AraMbhA pariNNAyA bhavaMti / saM0 0 - atra zastraM asamArabhamANasya ityete AraMbhA: parijJAtA bhavanti / jo jalakAyika jIva para zastra kA samArambha nahIM karatA, vaha ina AraMbhoM se mukta ho jAtA hai / 64. taM pariNNAya mehAvI va sayaM udaya satyaM samAraMbhejjA, zevaranehi udaya-satyaM samAraMbhAvejjA, udaya satyaM samAmatevi apane Na samaNujAjjA saM0 parivAra meghAvI naiva svayaM udakavastraM samArabheta va anyaiH udazarathaM samArambhavet udakazastraM samArabhamANAn anyAn na samanujAnIta | yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM jalazastra kA samArambha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe tathA usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kare / 65. jassete udaya-sara-samAraMbhA paNNiAyA bhavaMti se hu muNI pariNNAta kamme / tti bemi saM0 - yasyaite udakazastrasamAraMbhAH parijJAtAH bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA / - iti bravImi / jisake jalara sambandhI karma samArambha parivAta hote haiM, vahI muni parivAta-karmA ( karma tyAgI) hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| pUrvavat dekheM -sUtra 31-34 / bhASyam 62-65 - etAni sUtrANi pUrvavat ( 31-34) iSTavyAni / cauttho uddeso : cauthA uddezaka 66. se bemiva sayaM loga agbhAivavejjA abhAikkhai / je attANaM abbhAikkhai, se logaM abbhAikkhai / tad bravImi naiva svayaM lokaM abhyAkhyAyAt, naiva AtmAnaM abhyAkhyAyAt / yaH lokaM abhyAkhyAti, sa AtmAnaM abhyAkhyAti / yaH AtmAnaM abhyAkhyAti, sa lokaM abhyAkhyAti / 53 va alANaM ambhAivavejjA / je logaM ammAikkhaDa, se atArNa maiM kahatA hUM vaha svayaM agnikAyika loka ke astitva ko asvIkAra na kare aura na apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra kare / jo agnikAyika loka ke astitva ko asvIkAra karatA hai, vaha apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai / jo apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai, vaha agnikAyika loka ke astitva ko asvIkAra karatA hai / bhASyam 66 - atra lokazabdenAgni kAyaloko' grahaNIyaH / yadyapyagnikAyikajIvAH sUkSmatvAnnaiva dRSTA bhavanti tathApi tatpratyavArtha nirbuktikAraNa kecana hetava upanyastAH jaha dehapariNAmo ratti khajjoyagassa sA ubamA / jariyassa ya jaha umhA, taovamA teujIvANaM // yathA khadyotasva dehapariNAmo rAtrau prakAzarUpeNa dyotate evamagnAvapi jIvaprayogavizeSAvirbhAvitA prakAzazaktiranumIyate / yathA jvaroSmA jIvaM nAtivartate tathA USmavattvenAgnirapi jIva ityanumIyate / 1. AcArAMga cUrNa, pRSTha 29 : logo aggilogo / yahAM loka zabda se agnikAya loka kA grahaNa karanA cAhie / yadyapi agnikAyika jIva sUkSma hone ke kAraNa dikhate nahIM hai, phira bhI unakI pratIti ke lie nirmuktikAra ne kucha hetu prastuta kie haiM jaise khadyota (juganU) ke zarIra kI tejasa pariNati rAtri meM prakAzamaya hokara pradIpta hotI hai, usI prakAra agni meM bhI jIva ke prayogavizeSase AvirbhUta prakAza-zakti kA anumAna kiyA jAtA hai| jaise jvara kI USmA jIva meM hI pAyI jAtI hai, usI prakAra USmAvAna hone ke kAraNa agni bhI jIva hai, aisA anumAna kiyA jAtA hai / 2. AcArAMga nirmukti, gAyA 119 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam vRttAvapi'-sacetano'gniryathA yogyAhAreNa vRddhi- vRtti meM bhI kahA gayA hai ki agni sacetana hai, kyoMki usameM darzanAt, tadabhAve ca tadabhAvadarzanAt / ucita AhAra-iMdhana se vRddhi aura iMdhana ke abhAva meM hAni dekhI jAtI hai| ___ AdhunikA api manyante-prANavAyumagRhItvA Adhunika vaijJAnikoM kA bhI yahI mAnanA hai ki prANavAyu nAgneruddIpanaM jaayte| (oNksIjana) ke binA agni prajvalita nahIM hotii| AtApaka-udyotakanAmakarmaNorudayenAsau zeSajIva- nAmakarma kI AtApaka tathA udyotaka prakRtiyoM ke udaya me zeSa kAyebhyo viziSTo dRzyate / jIvakAyoM kI apekSA isameM vizeSatA dRSTigocara hotI hai| zeSaM pUrvavad (sUtra 39) drssttvym| zeSa pUrvasUtra 39 kI bhAMti / 67. je dohaloga-satthassa kheyaNNe, se asatthassa kheyaNNe / je asatthassa kheyaNNe, se dIhaloga-satthassa kheyaNNe / saM0-yaH dIrghalokazastrasya kSetrajJaH, so'zastrasya kSetrajJaH / yaH azastrasya kSetrajJaH, sa dIrghalokazastrasya kSetrajJaH / jo dIrghaloka ke zastra ko jAnatA hai, vaha saMyama ko jAnatA hai| jo saMyama ko jAnatA hai, vaha dIrghaloka ke zastra ko jAnatA hai| bhAdhyama 67--dIrghalokaH-vanaspatiH / dIrghazarIratvAda dIrghaloka kA artha hai--banaspati jagata / banaspati jagat ko dIrgha loka aa . dravyaparimANenAnantatvAda, dIrghakAyasthitikatvAcca 'dIrghaloka' kahane ke tIna kAraNa haiM - (1) zarIra kI dIrghatA (2) dravyavanaspatiH 'dIrghaloka' itipdenaabhihitH| cUNau vRttau parimANa ko anantatA tathA (3) kAyasthiti kI dIrghatA (usI kAya meM caiSo'rtho labhyate, kintu dazavaikAlikasandarbha dIrghaloka bAra-bAra janma-maraNa krnaa)| yahI artha caNi aura vRtti meM milatA iti prathivyAdiprANijagat / agnistasya zastra vidyte| hai, kintu dazakAlika sUtra ke saMdarbha meM 'dIrghaloka' kA artha hai-pRthvI asmina viSaye yaH kSetrajJo-jJAnI vidyate, sa eva Adi prANI jagat / agni usakA zastra hai| isa viSaya meM jo kSetrajJa azastrasya-saMyamasya viSaye'sti jJAnI / sa evAgnikAya- arthAt jJAnI hai, vahI azastra--saMyama ke viSaya meM jJAnI hai| isakA jIvahiMsAto viramatItyasya tAtparyam / idamevamapi vaktuM tAtparya yaha hai ki vahI jJAnI vyakti agnikAya kI jIvahiMsA se virata zakyam -yo'zastraviSaye jJAnI bhavati, sa eva dIrghaloka- hotA hai| isako isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai jo azastra ke zastraviSaye jJAnI bhavati / viSaya meM jJAnI hotA hai vahI dIrghaloka ke zastra ke viSaya meM jJAnI hotA hai| 68. vIrehiM evaM abhibhUya diLaM, saMjatehiM sayA jatehi sayA appamatehiM / saM0-vIraH etada abhibhUya dRSTaM, saMyataiH sadA yataiH sadA apramattaH / una muniyoM ne jJAna aura darzana ke AvaraNa kA vilaya kara isa agnikAyika jIvoM ke astitva ko dekhA hai jo vIra haiM, jo saMyamI haiM, jo sadA yata haiM aura jo sadA apramatta haiN| bhASyam 68-vIrairabhibhUya-zukladhyAnena jJAna- vIroM-tIrthakaroM ne zukladhyAna ke dvArA jJAna aura darzana ke darzanayorAvaraNamapAkRtya agnikAyikajIvaviSaye prati- AvaraNa ko dUra kara agnikAyika jIvoM ke viSaya meM kie jAne vAle pAdyamAnametat sAkSAtkRtam / atra kimabhibhUya iti spaSTa- isa pratipAdana kA sAkSAtkAra kiyA hai| sUtra meM yaha spaSTa nirdeza nahIM 1. AcArAMga vRtti, patra 45 / cattAri ghAikammANi abhibhUta, parIsahA uvasagge ya 2. dasave AliyaM, 6 / 34; bhUyANamesamAdhAo havvavAho na sNso| abhibhUya, ahavA jahA Aicco gahaNakhattatArANaM prabhaM 3. prastutasUtrasya racanA gatapratyAgatalakSaNA vidyate / abhibhUya bhAti tathA chaumatthiyanANANaM abhibhUya sadevamaNu4. abhibhUya - sUtrakRtAGga 'abhibhUya jANI' iti pATho'pi yAsurAe parisAe majjhayAre paritithie abhibhUya ....." prastutArtha samarthayati (sUtrakRtAMga 1 / 6 / 5) / (AcArAMga cUNi, pRSTha 29,30) / prastutAgame'pi 'abhibhUya adakkhU' iti pATho dRzyate pAtaJjalayogadarzanAnusAreNa vyutthAnasaMskArANAmabhibhave sati (5 / 111) / tatrApi eSA eva bhaavnaa| nirodhasaMskArANAM prAdurbhAvo jAyate / (pAtaJjalayogadarzana, cUNikRtA 'abhibhUya' padasya aneke arthAH kRtA: vibhUtipAda, sUtra 8) / Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 4. sUtra 67-70 nirdezo nAsti, kintu dRSTamitipadena jJAnadarzanayoH hai ki kyA 'abhibhUta' kara, kintu 'dRSTa' zabda se jJAna-darzana ke AvaraNa AvaraNamabhibhUyeti svataH prAptam / ko abhibhUta kara, yaha svataH prApta ho jAtA hai| vIrA:-AvaraNAni abhibhavituM praakrmshaalinH| vIra kA artha hai--AvaraNoM ko abhibhUta karane meM parAkrama kara vaale| saMyatA:-indriyamanasoviSayebhyaH uprtaaH| saMyata kA artha hai-indriya aura mana ke viSayoM se uparata / sadA yatA:-krodhAdInAM nigrahaparatvena saMyama prati sadA yata kA artha hai-krodha Adi ke nigraha meM tatpara hokara tanmayatAM praaptaaH| saMyama ke prati tanmayatA rakhane vAle / sadA apramattA:-caitanyaM prati satataM jaagruukaaH| sadA apramata kA artha hai-caitanya ke prati satata jAgarUka / AvaraNAbhibhavasyaitAni catvAri sAdhanAni vidyante AvaraNa-vilaya ke ye cAra sAdhana haiM--parAkrama, saMyama, yama -parAkramaH, saMyamaH, yamaH apramAdazca / / aura apramAda / ye saMyatA yatA apramattAzca bhavanti, ta eva viiraaH| ve hI vIra hote haiM jo saMyata, yata aura apramatta hote haiN| aise tAdazairvIrairevAvaraNAbhibhavaH kartuM zakyaH / vIroM ke dvArA hI AvaraNa kA abhibhava-vilaya zakya hai| 66. je pamatte guNaTrie, se ha daMDe paccati / saM0-yaH pramattaH guNArthI sa khalu daNDa. procyate / jo pramatta hai, guNArthI hai, vaha daNDa kahalAtA hai| bhASyam 69-sati pramAde AvaraNAbhibhavo'zakya pramAda hone para AvaraNa kA abhibhava azakya hotA hai, itisamarthayituM sUtrakAraH pravakti-yaH pramattaH guNArthI-- isakA samarthana karate hue sUtrakAra kahate haiM - jo pramatta aura guNArthI viSayArthI vartate, sa khalu 'daNDaH' procyate / sa khalu arthAt viSayArthI hotA hai, vaha 'daNDa' kahalAtA hai| vaha tejaskAyika tejaskAyikajIvAna daNDayana vastuta AtmAnaM daNDayati, jIvoM ko daNDita karatA huA vastuta: apane Apako daNDita karatA hai| tena sa 'daNDaH' ityuktH| sUtrakRtAGge' etatulyaprakaraNe isalie use 'daNDa' kahA gayA hai| sUtrakRtAGga meM isake tulya prakaraNa meM 'AyadaMDa' eSaH prayogo'pi lbhyte| 'AtmadaMDa' aisA prayoga bhI milatA hai| etena phalitaM bhavati yat pramatto viSayArthI ca isase phalita hotA hai ki pramatta aura viSayArthI manuSya hiMsA meM hiMsAyAM prvrtte| pramAdo viSayAthitA ca hiMsAyA: pravRtta hotA hai| hiMsA ke do kAraNa haiM- pramAda aura vissyaarthitaa| kAraNadvayam / etAbhyAmeva manovAkAyadaNDA bhvnti| ina donoM se hI mana, vacana aura zarIra ke daNDa niSpanna hote haiN| 70. taM pariNAya mehAvI iyANi No jamahaM putvamakAsI pamAeNaM / saM0 ---taM parijJAya medhAvI idAnIM no yamahaM pUrvamakArSa pramAdena / yaha jAnakara medhAvI puruSa saMkalpa kare--'vaha aba nahIM karUMgA, jo maiMne pramAdavaza pahale kiyA thaa|' bhASyam 70-pramAdo hiMsAyAH kAraNamiti parijJAya pramAda hiMsA kA kAraNa hai, yaha jAnakara medhAvI muni dRDha medhAvI maniH sudRDhasaMkalpapUrvakamAtmAnamanuzAsti-- saMkalpa karate hue apane Apa para anuzAsana karatA hai--'aba maiM saMyata 'idAnImahaM saMyato jAtaH, tena asaMyatAvasthAyAM pramAdena ho gayA hUM, isalie asaMyata avasthA meM pramAda se maiMne jo agnikAyika yamagnikAyikajIvAnAM samArambhamakArSa taM idAnIma- jIvoM kA samArambha kiyA thA use aba apramAda kI avasthA meM nahIM pramAdAvasthAyAM na kariSyAmi / ' kruuNgaa|' medhAvI-yo jJaparijJayA vastutattvaM jJAtvA medhAvI-- jo jJaparijJA se vastutatva ko jAnakara aura pratyApratyAkhyAnaparijJayA pratyAkhyAya ca maryAdAyAmavasthito khyAnaparijJA se parityAga kara maryAdA meM avasthita hotA hai, vaha medhAvI bhavati, sa medhaavii| kahalAtA hai| 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo 172,8 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 71. lajjamANA puDho pAsa / saM0-lajjamAnAn pRthak pazya / tU dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| 72. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0-anagArAH sma ityeke pravadantaH / aura tU dekha. kucha sAdhu 'hama gRhatyAgI haiM' yaha nirUpita karate hue bhI gRhavAsI jaisA AcaraNa karate haiM--agnikAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| bhASyam 71,72-sUtradvayamidaM pUrvavad (sU0 17-18) pUrvavat dekheM-17-18 sUtra / jJAtavyam / 73. jamiNaM virUvarUvehi satthehi agaNi-kamma-samAraMbheNaM agaNi-satthaM samAraMbhamANe, aNNe vaNegara ve pANe vihiMsati / saM0--yadidaM virUparUpaH zastra: agnikarmasamArambheNa agnizastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se agni sambandhI kriyA meM vyApta hokara agnikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una agnikAyika jIvoM ko hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| . bhASyam 73 - niyuktikAreNAgnikAyikajIvAnAM niyuktikAra ne agnikAyika jIvoM ke zastrabhUta (zastratulya) zastrabhUtAnAM vastUnAM nirUpaNaM kRtamasti vastuoM kA nirUpaNa kiyA hai1. mRttikA bAlukA vaa| 1. miTTI yA baalu| 2. jalam / 2. jala / 3. ArdravanaspatiH / 3. gIlI vanaspati / 4. trasAH praanninH| 4. trasa praannii| 5. svakAyazastram -ptraagnistRnnaagneH| patrAgni 5. svakAyazastra-pattoM kI agni tRNa ko agni kA zastra __ saMyogAt tRNAgniH acitto bhavati / hotI hai| patrAgni ke saMyoga se tRNAgni acitta ho jAtI hai| 6. parakAyazastram -jalAdi / AdigrahaNAt 'kArbana- 6. parakAyazastra-jala aadi| Adi zabda se kArbana-DAiDAI-AksAiDa' prabhRtayaH / AksAiDa Adi gRhIta haiN| 7. tadubhayazastram - tuSakarISAdimizrito'gniH 7. tadubhayazastra-bhUsI aura sUkhe gobara Adi se mizrita agni aparAgneH / dUsarI agni kA zastra hotI hai / 74. tattha khalu bhagavayA pariNNA pveiyaa| saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA kA nirUpaNa kiyA hai / 75. imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe, dukkhpddighaayhe| saM0-asmai caiva jIvitAya, parivandana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya, duHkhapratighAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha-pratikAra ke lie1. AcArAMga niyukti, gAthA 123,124 : puDhavI AukkAe ullA ya vaNassaI tasA paannaa| bAyarateukkAya evaM tu samAsao satthaM // kici sakAyasatthaM kici parakAya tadubhayaM kiNcii| eyaM tu davvasatthaM bhAve ya asNjmo|| Jain Education international Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 4. sUtra 71-84 76. se sayameva agaNi-satthaM samAraMbhai, aNNehiM vA agaNi-satthaM samAraMbhAvei, aNNe vA agaNi-satthaM samAraMbhamANe smnnujaanni| saM0-sa svayameva agnizastraM samArabhate, anyaH vA agnizastra samArambhayati, anyAn vA agnizastraM samArabhamANAn samanujAnIte / koI sAdhaka svayaM agnikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai yA karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai| 77. taM se ahiyAe, taM se abohoe| saM0--tat tasya ahitAya, tat tasya abodhya / vaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai| vaha hisA usako abodhi ke lie hotI hai| 78. se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM samuTTAe / saM0--sa tata saMbudhyamAnaH, AdAnIyaM samutthAya / vaha hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajha kara saMyama ko sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai| 76. soccA khalu bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegehiM NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnre| saM0-zrutvA calU bhagavataH anagArANA vA antike ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSA khalu graMthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAraH, eSA khalu narakaH / bhagavAn yA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai-yaha (agnikAyika jIvoM kI hisA) prathi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai| 80. iccatthaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathito lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya agnikAyika jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai| 81. jamiNaM virUvarUvehi satthehi agaNi-kamma-samAraMbheNaM agaNi-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe visti| saM0-yadidaM virUparUpaiH zastraH agnikarmasamArambheNa agnizastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se agni sambandhI kriyA meM vyApta hokara agnikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una agnikAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| 82. se bemi--appege aMdhamabbhe, appege aNdhmcche| saM0-tad bravImi --apyeka: andhamAbhindyAd, apyekaH andhamAcchindyAt / maiM kahatA hUM-agnikAyika jIva janmanA indriyavikala-aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetanA vAlA hotA hai| zastra se chedana-bhevana karane para jaise janmanA indriya-vikala manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI agnikAyika jIva ko hotI hai| 83. appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / saM0-apyekaH pAdamAbhindyAd, apyekaH pAdamAcchindyAt / indriya-sampanna manuSya ke paira Adi (draSTavyaM 1 / 29) kA zastra se chedana-bhedana karane para use akSama kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI agnikAyika jIva ko hotI hai| 84. appege saMpamArae, appege uddavae / saM0-apyekaH saMpramArayed, apyekaH udbhavet / manaSya ko macchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI agnikAyika jIva ko hotI hai| Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 AcArAMgabhASyam bhASyam 74-84 --etAni sUtrANi pUrvavat (20-30) pUrvavat dekheM-sUtra 20-30 / jnyaatvyaani| 85. se bemi-saMti pANA puDhavi-NissiyA, taNa-NissiyA, patta-NissiyA, kaTTa-NissiyA, gomaya-NissiyA, kayavara nnissiyaa| saMti saMpAtimA pANA, Ahacca saMpayaMti y| aNi ca khalu puTThA, ege saMghAyamAvajjati / je tattha saMghAyamAvajjaMti, te tattha pariyAvajjati / je tattha pariyAvajjaMti, te tattha uhaayNti| saM0-tad bravImi--santi prANAH pRthivInizritAH, tRNanizritAH, patranizritAH, kASThanizritAH, gomayanizritAH, kacavaranizritAH / saMti saMpAtimAH prANAH, Ahatya saMpatanti ca / agni ca khalu spRSTAH, eke saMghAtamApadyante / ye tatra saMghAtamApadyante, te tatra paryApadyante / ye tatra paryApadyante, te tatra avadrAnti / maiM kahatA hUM-pRthvI, tRNa, patra, kASTha, gobara aura kacare ke Azraya meM prANI rahate haiN| saMpAtima (ur3ane vAle) prANI bhI hote haiN| ve Upara se Akara nIce gira jAte haiN| kucha prANI agni kA sparza pAkara saMghAta ko prApta ho jAte haiN| jo prANI agni kA sparza pAkara saMghAta ko prApta ho jAte haiM ve usakI USmA se vahAM mUcchita ho jAte haiN| jo usakI USmA se mUcchita ho jAte haiM ve vahAM mara jAte haiN| bhASyama 85-asmin jagatyaneke prANinaH santi isa jagat meM aneka prakAra ke prANI haiN| ve vibhinna AzrayapRthvInizritAH---trasAH sthAvarAzca / tatra trasA:-kunthu- sthAnoM meM rahate haiM / pRthvI ke Azraya meM trasa aura sthAvara-donoM prakAra pipIlikAdayaH sarpamaNDU kAdayazca / sthAvarA:-vRkSagulma- ke prANI rahate haiMlatAtRNAdayaH / tRnn-ptrnishritaaH-ptnggelikaadyH| trasa--kuMthu, pipIlikA, sarpa, meMDhaka bhAdi / kaasstthnishritaaH-ghunnpipiilikaannddaadyH| gomaya- sthAvara-vRkSa, gulma, latA, tRNa Adi / nishritaaH--kuNthupnkaadyH| kacavaranizritA:-kRmi- tRNa-patra ke Azraya meM rahane vAle prANI-pataMgA, illI Adi / kiittptNgaadyH| saMpAtimA:-makSikAbhramarapataMgamazaka- kASTha ke Azraya meM rahane vAle prANI-ghuNa, cIMTI, aMDe Adi / pkssivaataadyH| gobara ke Azraya meM rahane vAle prANI-kuMtha, phaphundI Adi / kacare ke Azraya meM rahane vAle prANI-kRmi, kITa, pataMgA Adi / saMpAtima prANI-makkhI, bhramara, pataMgA, macchara, pakSI, vAyu maadi| te Ahatya-AgatyAgnau saMpatanti / tasya sparza ve sabhI prakAra ke prANI Akara agni meM girate haiM / usake sparza prApya eke jIvAH saMghAtamApadyante-gAtrasaMkocanaM ko pAkara kucha jIva saMghAta ko prApta ho jAte haiM unakA zarIra prApnuvanti / ye saMghAtamApadyante te paryApadyante-mUcchitA sikur3a jAtA hai| jo saMghAta ko prApta hote haiM, ve mUcchita ho jAte haiN| bhavanti / te mUcchitAH santaH avdraanti-mriynte| ve mUcchita hokara mara jAte haiN| 86. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavati / saM0-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / jo agnikAyika jIva para zastra kA samArambha (prayoga) karatA hai, vaha ina ArambhoM-tatsambandhI va tadAzrita jIva-hiMsA kI pravRttiyoM se baca nahIM paataa| 7. ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavaMti / saM.---atra zastraM asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / jo agnikAyika jIva para zastra kA samArambha nahIM karatA, vaha ina ArambhoM se mukta ho jAtA hai / pariNAya mehAvI neva sayaM agaNi-satthaM samAraMbhejjA, nevaNNehi agaNi-satthaM samAraMbhAvejjA, agaNi-satthaM samAraMbhamANe aNNe na smnnjaannejjaa| 1. AcArAMga vRtti, patra 50 : patratRNadhUlisamudAyaH kcvrH| Jain Education international Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u04.5. sUtra 85-89 56 saM0-taM parijJAya medhAvI naiva svayaM agnizastraM samArabheta, naiva anyaiH agnizastraM samArambhayed, agnizastra samArabhamANAn anyAna na samanujAnIta / yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM agnizastra kA samArambha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe tathA usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kre| 86. jassete agaNi-kamma-samAraMbhA pariNNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAya-kamme / -tti bemi / saM0-yasyate agnikarmasamArambhAH parijJAtAH bhavanti, sa khalu muni. parijAtakarmA / - iti bravImi / jisake agni sambandhI karma-samArambha parijJAta hote haiM, vahI muni parijAtakarmA (karma-tyAgI) hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 86-89-etAni sUtrANi pUrvavat (31-34) pUrvavat dekheM-sUtra 31-34 / jnyaatvyaani| paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka Sar3ajIvanikAyakrame tejaskAyAnantaraM vAyukAya: SaDajIvanikAya ke krama meM tejaskAya ke pazcAt vAyukAya kA prtipaadyte|' atra kramaprApto vAyukAyaprakramaH, tathApyatra pratipAdana hotA hai| yahAM vAyukAya kA viSaya krama-prApta hai, phira bhI taM vihAya vanaspateruddezaH pUrva niyojitaH / atrAvazyaM yahAM usako chor3akara vanaspati kA pahale pratipAdana kiyA gayA hai| isameM kenacit kAraNena bhAvyam / cUNikAreNa pradarzitamidaM- koI kAraNa avazya honA caahie| cUrNikAra ne isakA kAraNa pradarzita acAkSuSatvAd duHzraddheyo vAyuH, tamazraddadhAna : ziSyo mA karate hue likhA hai-vAyu AMkhoM se dikhAI nahIM detA, isalie vaha vipratipadyeta, tenotkramaH kRtaH / kintu vimarzayogyo'yaM duHzraddheya hai / usa para zraddhA na karane vAlA ziSya viparIta mata na banA hetuH| le, isalie krama-parivartana kiyA gayA hai| cUrNikAra kA yaha hetu vimarzanIya hai| vAyuracAkSuSa: sannapi nAsti duHshrddheyH| prastutA- vAyu acAkSuSa hote hue bhI duHzraddheya nahIM hai| prastuta adhyayana dhyayane vAyoH pratipAdanamiSTaM nAsti, kintu vAyoH meM vAyu kA pratipAdana iSTa nahIM hai, kintu vAyu kI sajIvatA kA pratisajIvatApratipAdana miSTam / asyAM vicAraNAyAM pAdana abhipreta hai| isa sajIvatA kI vicAraNA meM pRthvI Adi kI pRthivyAdInAM jIvatvamapi duHzraddheyam / atra vayaM kAraNaM sajIvatA bho duHzraddheya hai / yadi hama kAraNa kI khoja kareM to vAyu kI mRgayAmahe tadA vAyorgatimattvamevotkramasya heturvibhaavyte| gatimattA hI krama-vyatyaya kA kAraNa pratIta hotI hai / cAra sthAvarakAyoM catvAraH sthAvarakAyAH saMlagnarUpeNa prtipaaditaaH| kA saMlagnarUpa se pratipAdana kiyA gayA hai| usake bAda trasakAya kA tadanantaraM trasakAyasya pratipAdanam / vAyurapi trasa- pratipAdana hai| vAyu bhI trasakAya ke antargata hai, isalie trasakAya ke kAyAntargataH, tena trasakAyanirUpaNAnantaraM vAyukAyasya nirUpaNa ke pazcAta vAyukAya kA nirUpaNa kiyA gayA hai| nirUpaNaM vihitam / ___ sthAnAGge tattvArthasUtre ca agnerapi trasatvaM vivakSita, sthAnAGga aura tattvArtha sUtra meM agni ko bhI trasakAya mAnA kintu yathA vAyustiryagagatimAna vidyate tathA gnirnaasti| gayA hai, kintu vAyu jisa prakAra tirachI gati vAlA hai vaise agni nahIM tena tejaskAya: sthAvarazRkhalAyAmeva nirdiSTaH / hai, isalie tejaskAya kA nirdeza sthAvara kI zRMkhalA meM hI kiyA gayA hai| 1. AyAro, 9 / 1 / 12 / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 31 / 3. aMgasutsANi 1, ThANaM, 33326 : tivihA tasA paNNattA, taM jahA-teukAiyA, vAukAiyA, urAlA tasA paannaa| 4. tattvArya, 2 / 14 : tejovAyU dvIndriyAdayazca trsaaH| Jain Education international Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 AcArAMgabhASyama 10.taM No karissAmi smutttthaae| saM0-taM no kariSyAmi samutthAya / ahiMsA-vratI saMkalpa kare-maiM ahiMsA dharma meM dIkSita hokara vaha-hiMsA nahIM karUgA / bhASyam 90 --muniH pravrajyAsamaye SaDjIvanikAya- pravrajyA ke samaya muni SaDjIvanikAya ke saMyama ke lie saMyamAya samutthito bhavati, ata eva sa imaM saMkalpaM punaH samutthita (tatpara) hotA hai, isalie vaha bAra-bAra isa saMkalpa kA punaH abhyasyati-'idAnImahaM munirjAtaH SaDjIvanikAya- abhyAsa karatA hai-'aba maiM muni ho gayA hUM, SaDjIvanikAya ke saMyama saMyamAya samutthitaH / tena gahasthAvasthAyAM vanaspati- ke lie uTha cukA hUM, isalie gRhasthAvasthA meM maiMne jo vanaspati jIvoM jIvAnAM yaM samAraMbhamakArSa, tamidAnIM no krissye| kA Arambha kiyA hai, use aba nahIM kruuNgaa| 61. maMtA maimaM abhayaM vidittaa| saM0-matvA matimAn abhayaM viditvA / matimAn puruSa jIvoM ke astitva kA manana kara aura saba jIva abhaya cAhate haiM-isa Atma-tulA ko samajhakara kisI ko bhI hiMsA nahIM krtaa| bhASyam 91--vanaspatikAyasamArambhasya parityAgo vanaspatikAya ke samAraMbha kA parityAga ajJAnamUlaka nahIM hai| nAjJAnamUlakaH, kintu tasminnasti jIvAstitvamiti usameM jIva kA astitva hai, isa cintana ke sAtha matimAn puruSa usake mananapUrvakameva matimAn tasya samArambhaM parijAnAti / samArambha kA parityAga karatA hai| dUsarA kAraNa hai-ve vanaspatikAya dvitIyaM kAraNaM, te vanaspatijIvA alpavikasitAH ke jIva alpavikasita hote hue bhI aisI abhilASA karate haiM ki unheM santo'pi ityabhilaSanti-na kazcit teSu mRtyubhayamApA- koI mRtyubhaya se bhIta na kre| unakI isa prakAra kI abhayavRtti ko dayet iti teSAmabhayavRtti viditvA munistatsamArambhaM jAnakara muni unake samArambha kA parityAga karatA hai / parijAnAti / abhayaM-NikAreNa sAtaM, sukhaM, parinirvANaM, abhayaM- ___ abhaya-cUrNikAra ne sAta, sukha, parinirvANa aura abhaya--- ityeSAmekArthakatA pratipAditA / inako ekArthaka mAnA hai| 12. taM je No karae esovarae, etthovarae esa aNagAretti pavaccai / saM0-taM yo no karoti eSa uparataH, atroparataH eSaH anagAraH iti procyate / jo hiMsA nahIM karatA, vaha vratI hotA hai / isa vanaspati-loka kI hiMsA ke viSaya meM jo vratI hotA hai, vahI anagAra kahalAtA hai| bhASyam 92--yo munirabhayaM viditvA vanaspatikAya- jo muni abhaya ko jAnakara vanaspatikAya kA samArambha nahIM samArambhaM na karoti, sa eSa uparata ityucyate / vanaspati- karatA, vaha uparata kahalAtA hai| vanaspatikAya ke samArambha se hI kAyasamAraMbhAdeva gahasthA agAraM nirmAnti / kecana gRhastha gRha-nirmANa karate haiN| kucha bhikSu bhI usa samaya vanaspati kA bhikSavo'pi tadAnIM vanaspati chittvA kuTInirmANaM chedana kara kuTI kA nirmANa karate the| isa sthiti ko lakSitakara sUtrakAra kurvANA Asan / sthitimetAM lakSyIkRtya sUtrakAreNoktam ne kahA-jo vanaspati kA samArambha karatA hai vaha gRhastha hI hai, use -'yo vanaspatisamArambhaM karoti, so'gArI eva, kathaM anagAra kaise kahA jA sakatA hai ? anagAra vahI ho sakatA hai jo isa so'nagAra itivaktaM zakyaH ? sa evA'nagAro bhavitumarhati vanaspatiloka meM aga-vRkSoM arthAt samasta vanaspati ke samArambha se yo'tra-vanaspatiloke agAnAM-vRkSANAM upalakSaNAd uparata hotA hai aura agAra-nirmANa kI pravRtti meM vyApta nahIM hotaa| vanaspatInAM samArambhAduparato'sti, na ca agAranirmANakarmaNi vyApto bhavati / 1. vinayapiTake 'pAcittiya pAli' ekAdasaM pAcittiyaM (2) saccaM bhagavAM tti| patti - atha kho bhagavA etasmi nidAne etasmi pakaraNe 2. uttarAdhyayana cUNi, pRSTha 26 : na gacchaMtItyagAH-vRkSAH bhikkhusaGga sannipAtAyetvA Alavake bhikkhU paTipucchi ityrthH| agaiH kRtamagAraM gahamityarthaH, nAsya agAraM vidyata saccaM kira tumhe, bhikkhave rukkhaM chinvathApi chevopothAsItti ? ityngaarH| Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a01. zastraparijJA, u0 5. sU060-65 63. je guNe se AvaTe, je AvaTTe se gunne| saM0-yaH guNaH sa AvataH, ya AvarnaH sa guNaH / jo viSaya hai vaha Avata hai| jo Avarta hai vaha viSaya hai| bhASyam 93-yo vanaspatikAyasamArambhAdUparato na jo vanaspatikAya ke samArambha se uparata nahIM hotA, vaha vAstava bhavati, sa vastuto'gAramevAvasatIti asminnevAlApake meM gRhavAsI hI hai, yaha isI AlApaka ke sUtra 98 meM batalAyA jAyegA / vakSyamANamasti (sUtra 98) / sa guNAnAsvAdamAno guNeSu vaha guNoM kA AsvAda letA huA guNoM meM pravRtta hotA hai- isa sthApanA pravartata iti sthApanAM spaSTa yituM sUtrakAra: pravakti- ko spaSTa karane ke lie sUtrakAra kahate haiM-zabda Adi indriya-viSaya guNAH-zabdAdayaH indriyaviSayAH / ye guNAsta guNa haiN| jo guNa haiM ve Avarta haiM arthAt nAnA prakAra ke bhAvoM ke saMkramaNa AvartAH-nAnAvidhabhAvasaMkramaNahetavaH santi / te ca ke hetu haiM / ve guNa prAyaH vanaspati ke samArambha se paidA hone vAle haiM, prAyo vanaspatisamArambhajAH, yathA- vINAbhavanapuSpaphala- jaise vINA, bhavana, phUla, phala, tUlikA (ruI se bharA gaddA) aadi| ye tUlikAdayaH kramazo dRSTAntAH jJeyAH / kramazaH indriya viSayoM ke lie vanaspati samArambha ke dRSTAMta haiN| yo vanaspatisamArambhe vartate, sa guNe vartate / yo guNe jo vanaspati ke samArambha meM pravRtti karatA hai, vaha guNa meM vartate, sa Avarte vrtte| ya Avarte vartate, so'gAravAsI pravRtti karatA hai| jo guNa meM pravRtti karatA hai, vaha Avarta meM pravRtti eva, nAnagAro bhavitumarhati / karatA hai| jo Avarta meM pravRtti karatA hai vaha gRhastha hI hai, anagAra nahIM ho sktaa| asya sUtrasya saMracanA gata-pratyAgatazailyA vartate / isa sUtra kI racanA gata-pratyAgata zailI meM hai| 14. uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM pAsamANe rUvAiM pAsati, suNamANe saddAiM suNeti / saM0-UrdhvaM avaH tiryak prAcInaM pazyana rUpANi pazyati, zRNvan zabdAna zRNoti / UMce, nIce aura tirache sthAnoM meM tathA pUrva Adi dizAoM meM dekhane vAlA rUpoM ko dekhatA hai, sunane vAlA zabdoM ko sunatA hai| bhASyama 94.-'gUNAH kva vartante' iti jijJAsAyAM 'guNa kahAM hote haiM ?' isa jijJAsA kA yaha samAdhAna diyA kRtaM samAdhAnamidam-dizAM vihAya naitannirUpayituM gayA hai-dizA ko chor3akara isakA nirUpaNa nahIM kiyA jA sakatA, zakyamiti sUtrakAro vakti-sarvAsu dizAsu guNA isalie sUtrakAra kahate haiM-saba dizAoM meM guNa hote haiN| manuSya Upara vrtnte| manuSya UvaM pazyannapi rUpANi pazyati, dekhatA huA bhI rUpoM ko dekhatA hai, sunatA huA zabdoM ko sunatA hai| zRNvaMzca zabdAn zRNoti / evaM adhastiryamAcyAdi- isI prakAra nIcI, tirachI aura pUrva Adi dizAoM meM bhI rUpoM ko dizAsvapi rUpANi pazyati, zabdAMzca zRNoti / indriya- dekhatA hai aura zabdoM ko sunatA hai| indriya-viSayoM meM rUpa aura zabda viSayeSu rUpazabdau eva mukhyau staH / prAdhAnyena hI mukhya haiM / sAhitya meM bhI mukhyataH dRzya evaM zravya-kAvyoM ko hI sAhitye'pi dRzyathavyakAvyayoreva sviikrnnmsti| svIkAra kiyA gayA hai| 65. uDDhaM ahaM tiriyaM pAINaM mucchamANe rUvesu mucchati, saddesu Avi / saM0-UrdhvaM adhaH tiryaka prAcInaM mUrcchan rUpeSu mUrcchati, zabdeSu cApi / UMce, nIce aura tirache sthAnoM meM tathA pUrva Adi dizAoM meM vidyamAna vastuoM meM mUcchita hone vAlA rUpoM meM mUcchita hotA hai, zabdoM meM mUcchita hotA hai| bhASyam 95-pUrvasUtre indriyaviSayagrahaNamAtrameva prati- pUrvasUtra meM indriyaviSayoM kA grahaNamAtra pratipAdita kiyA gayA pAditam / prastutasUtre tajjanitAM mUcchI~ pratipAdayati hai| prastuta sUtra meM sUtrakAra usase hone vAlI mUrchA kA pratipAdana sUtrakAraH / indriyaviSayagrahaNamAtraM nAsti doSAvahaM, kintu karate haiN| indriya-viSayoM kA grahaNamAtra doSayukta nahIM hai, kintu usameM tasmin cittaM muhyati, tadasti sadoSam / ata evokta- citta mUDha banatA hai, vaha doSapUrNa hai| isIlie kahA gayA hai- mUcchita masti-mUcchitacitto manuSya UrvAdidizAsu rUpeSu citta vAlA manuSya Urdhva Adi dizAoM meM rUpoM aura zabdoM meM mUcchita mUrcchati zabdeSu caapi| hotA hai| Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam prANinAM indriyagaNasya mAdhyamena bAhyajagata: samparko prANiyoM kA bAhya jagat ke sAtha saMparka indriyoM ke mAdhyama se bhavati / tatra cakSuzrotrayoreva prAdhAnyam / bhASAtmakaH hotA hai| saMparka-sUtra meM AMkha aura kAna kI hI pradhAnatA hai / bhASA ke samparka: samAja sUtrayati / abhASakANAM nAsti smaajH| AdhAra para hone vAlA saMparka samAja kI saMracanA karatA hai / abhASaka teSAM bhavati samajaH / ata ucyate- 'samajastu pazUnAM syAta, prANiyoM kA 'samAja' nahIM hotA, 'samaja' hotA hai ! isIlie kahA samAjastvanyadehinAm / ' cakSuSA pratyakSaM dRSTA bhavanti hai-'pazuoM kA samaja hotA hai, anya prANiyoM kA samAja / ' AMkhoM pdaarthaaH| ata eva sAmAjikasaMghaTanAyAM ete dve eva se padArtha pratyakSarUpa meM dekhe jAte haiN| isalie samAja kI saMghaTanA meM mukhyatvaM bhajataH / sUtrakAreNApi anayoviSayANAM ullekhaH AMkha aura kAna-ye do hI mukhya hote haiN| sUtrakAra ne bhI prastuta kRtH| AlApaka meM ina donoM indriyoM ke viSayoM kA ullekha kiyA hai| AcAracUlAyAmasya viSayasya samarthanaparA: paJca- AcAracUlA meM isa viSaya ke samarthana meM pAMca gAthAeM upalabdha gAthA upalabhyante / ' hotI haiN| mU -rAgadveSapariNAmaH / mUrchA kA artha hai-rAga dveSa kA pariNAma / 66. esa loe viyaahie| saM0-eSa loko vyaahRtH| ise loka (Asakti kA jagat) kahA jAtA hai| bhASyam 96 - eSa indriyaviSayaloko mucchatmika: isa indriyaviSayaloka ko mUtmika kahA gayA hai| moha se vyAhRtaH / mUrchA mohAkSiptacetasAM nRNAM sahajA bhvti| AkSipta cittavAle manuSyoM ke mUrchA sahaja hotI hai| usake uddIpana indriyaviSayAH tasyA uddIpane nimittatAM bhajanti / bhinnA meM iMdriya-viSaya nimitta banate haiN| mUrchA bhinna hai iMdriya-viSaya murchA bhinnaashcendriyvissyaaH| satyapi bhede sambandha- bhinna haiN| donoM meM bheda hone para bhI donoM eka-dUsare ke saMbaMdha hetutvAdabhedopacAreNa indriyaviSayalokaH mUtmiko ke hetu banate haiM, isalie abhedopacAra se iMdriyaviSayaloka ko mUrchAtmaka loka itivaktuM yuktam / loka kahanA upayukta hai| 67. ettha agutte annaannaae| saM0-atra aguptaH anAjJAyAm / jo puruSa isa loka meM agupta hotA hai, vaha AjJA meM nahIM hai| bhASyam 97-eSu vanaspatijaniteSu kAmagUNeSu yo jo manuSya ina vanaspati-janita kAmaguNoM meM agupta hai, vaha manuSyo'gupto'sti, so'nAjJAyAM vartate / anAjJA meM hai| aguptaH-rAgadveSavazaMgataH / agupta kA artha hai-rAgadveSa ke vazIbhUta / AjJA-sUkSmatattvAvabodhaH athavA atIndriyatattva- AjJA kA artha hai-sUkSma tattvoM kA jJAna athavA atIndriya jJAna 1. aMgasuttANi 1, AyAracUlA, 1572-76 : 2. aMgasuttANi 1, ThANaM 21432-434 : Na sakkA Na so saddA, soyavisayamAgatA / duvihA mucchA paNNattA, taM jahA-pejjavattiyA ceva, dosarAgadosA u je tattha, te bhikkhU privjje|| vattiyA cev| No sakkA rUvamadahUM, cakkhuvisayamAgayaM / pejjavattiyA mucchA duvihA paNNatA, taM jahA-mAyA ceva, rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / lome ceva / No sakkA Na gaMdhamagghAuM, NAsAvisayamAgayaM / bosavattiyA mucchA duvihA paNNattA, taM jahA-kohe ceba, rAgadosA u je tattha, te bhikkhU parivajjae / mANe ceva / No sakkA rasamaNAsAuM, johAvisayamAgayaM / 3. cUNoM 'esa asaMjataloe viyAhie' iti vyAkhyAtam / rAgadosA u je tattha, te bhikkhU privjje|| (AcArAMga cUNi, pRSTha 34) No sakkA Na saMvede, phAsavisayamAgayaM / rAgadosA u je tattha, te bhikkhu privjje|| Jain Education international Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u05. sUtra 67-101 pratipAdakaM jinavacanamAgama iti yAvat / na AjJA- ke pratipAdaka jinavacana-Agama / AjJA kA na honA anAjJA hai| jo anaajnyaa| yaH kAmaguNavazavartI san vanaspatijIvAn kAmaguNoM kA vazavartI hokara vanaspati jIvoM kI hiMsA karatA hai, vaha hinasti so'nAjJAyAM vartate, atIndriyaviSayAnabhijJo'- anAjJA meM hai, vaha atIndriya viSayoM se anabhijJa hai| stIti yAvat / 18. puNo-puNo guNAsAe, vaMkasamAyAre, pamatte gAramAvase / saM0-punaH punaH guNAsvAdaH, vakrasamAcAraH, pramatto'gAramAvasati / jo bAra-bAra viSayoM kA AsvAda karatA hai, jisakA AcaraNa vakra-asaMyamamaya hotA hai aura jo pramatta hotA hai, vaha gRhatyAgI hokara bhI gRhavAsI hotA hai| bhASyam 98--yaH punaH punargaNAn --indriyaviSayAna jo bAra-bAra guNoM arthAt iMdriya viSayoM kA AsvAda letA hai, Asvadate, asaMyama samAcarati, pramatto bhavati, sa puruSo asaMyama kA AcaraNa karatA hai, pramatta hotA hai, vaha puruSa gRhatyAgI gRhatyAgI bhUtvA'pi vastutaH agAramAvasati / hokara bhI vastutaH gRhavAsI hai| __vkrH-asNymH| AgamaparibhASAyAM RjU:--saMyamo vakra kA artha hai- asaMyama / Agama kI paribhASA meM Rju kA mokSo vA, vakra:-asaMyamaH saMsAro vaa| artha hai-saMyama yA mokSa aura vakra kA artha hai-asaMyama yA saMsAra / vanaspatirasAsvAde gaddhasya gahatyAginaH kathaM bhAvataH jo anagAra vanaspati ke rasAsvAdana meM Asakta hotA hai, vaha agAravAsitvaM bhavatIti nizIthabhASye nidrshitmsti| vAstava meM gRhavAsI hotA hai, yaha tathya nizIthabhASya meM spaSTarUpa se pratipAdita hai| 66. lajjamANA puDho pAsa / saM0-lajjamAnAn pRthak pazya / tU dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| 100. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0-anagArAH smaH iti eke pravadantaH / aura tU dekha, kucha sAdhu 'hama gRhatyAgI haiM'-yaha nirUpita karate hue bhI gRhavAsI jaisA AcaraNa karate haiM-banaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| bhASyam 99-100-sUtradvayaM pUrvavat (17-18) pUrvavat dekheM-sUtra 17-18 / jJAtavyam / 101. jamiNa virUvarUvehi satthehiM vaNassai-kamma-samAraMbheNaM vaNassai-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / 1. nizIthabhASya, gAyA 4791-4792 : kAyaM pariccayaMto, sese kAe vae ya so cayati / NANI NANuvadese, avaTTamANo u annANI // dasaNacaraNA mUDhassa Natthi samatA vA patthi sammaM tu| viratolakkhaNacaraNaM, tadabhAve Natthi vA taM tu // cauM-'palaMbe geNhateNa vaNassatikAo pariccatto, vaNassatikAyapariccAgeNa, sesA vi kAyA pariccattA, evaM chakkAyapariccAge paDhamavayaM pariccattaM, tassa ya pariccAge, sesa vayA vi pariccattA / evaM avatI bhavati / jahA aNNANI gANabhAvato NANuvadese Na vaTTati, evaM NANI vi NANubadese avato Nicchayato NANaphalAbhAvAo aNNANI cev| NANAbhAve mUDho bhavati, mUDhassa ya daMsaNacaraNA Na bhavaMti / adhavA-jeNa jIvesu samatA Naritha, palaMbagahaNAto, teNa sammattaM nnsthi| viratilakkhaNaM cArittaM bhaNiyaM, taM ca palaMbe geNhatassa lakkhaNaM Na bhavati, 'tavamAve' ti lakkhaNAbhAve cAritaM tthi / ' Jain Education international Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam saM0-yadidaM virUparUpaiH zastra: vanaspatikarmasamAraMbheNa vanaspatizastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se vanaspati-sambandhI kriyA meM vyApta hokara vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una vanaspatikAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| bhASyam 101-niryaktau' vanaspatikAyazastrANi evaM niyukti meM vanaspatikAya ke zastra isa prakAra pratipAdita hue haiMpratipAditAni 1. kalpanI, kuThArI, dAtraM, dAtrikA, kuddAlaka, vAsI, 1. kaicI, kuThArI, haMsiyA, choTI haMsiyA, kudAlI, vasUlA aura parazuzca / phrsaa| 2. hstpaadmukhaadyH| 2. hAtha, paira, muMha aadi| 3. svakAyazastram-lakuTAdayaH / 3. svakAyazastra-lAThI Adi / 4. parakAyazastram-pASANAgnyAdayaH / 4. parakAyazastra--pASANa, agni Adi / 5. tadubhayazastram -kuThArAdayaH / 5. tadubhayazastra-kuThAra Adi / 6. bhAvazastram - asaMyamaH / 6. bhAvazastra-asaMyama / 102. tattha khalu bhagavayA pariNNA pveditaa| saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA (viveka) kA nirUpaNa kiyA hai| 103. imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAtI-maraNa-moyaNAe, dukkhpddidhaayhe| saM0-asmai caiva jIvitAya, parivaMdana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa mocanAya, duHkhapratighAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha-pratikAra ke lie| 104. se sayameva vaNassai-satthaM samAraMbhai, aNNehi vA vaNassai-satthaM samAraMbhAvei, aNNe vA vaNassai-satthaM samAraMbhamANe smnnujaanni| saM0-sa svayameva vanaspatizastraM samArabhate, anyaH vA vanaspatizastraM samArambhayati, anyAn vA vanaspatizastraM samArabhamANAn smnujaaniite| koI sAdhaka svayaM vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai yA karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai| 105. taM se ahiyAe, taM se abohiie| _ saM0-tat tasya ahitAya, tat tasya abodhya / vaha hiMsA usake bhahita ke lie hotI hai, vaha hiMsA usakI abodhi ke lie hotI hai| 106. se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM smutttthaae| saM0-sa tat saMbudhyamAnaH AdAnIyaM samutthAya / vaha usa hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai| 1. AcArAMga niyukti, gAthA 149-150 : kappaNikuhANiasiyagadattiyakuddAlavAsiparasU a| satyaM vaNassaIe hatthA pAyA muhaM aggI // kiMcI sakAyasatthaM kiMcI parakAya tadubhayaM kiNcii| eyaM tu daNvasatthaM bhAve ya asaMjamo satthaM // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 5. sUtra 102-113 107. soccA bhagavao aNagArANaM vA atie ihamegesi NAyaM bhavati-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnire| saM0--zrutvA bhagavataH anagArANAM vA aMtike ihekeSAM jJAtaM bhavati--eSA khalu granthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAraH, eSA khalu narakaH / bhagavAn yA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai-yaha (vanaspatikAyika jIvAM kI hisA) granthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai / 108. iccatthaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathito lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya vanaspatikAyika jIva-nikAya ko hiMsA karatA hai| 106. jamiNaM virUbarUvehi satthehi vaNassai-kamma-samAraMbheNaM vaNassai-satthaM samAraMbhemANe aNNe vaNegarUve pANe vihisati / saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH vanaspatikarmasamAraMbheNa vanaspatizastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se vanaspati sambandhI kriyA meM vyApta hokara vanaspatikAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una vanaspatikAyika jIvoM ko hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM ko bhI hiMsA karatA hai| 110. se bemi-appege aMdhamanbhe, appege aNdhmcche| saM0-tad bravImi-apyekaH andhamAbhindyAd, apyekaH andhamAcchindyAd / maiM kahatA hUM-vanaspatikAyika jIva janmanA indriyavikala-aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetamA vAlA hotA hai| zastra se chevana-bhevana karane para jaise janmanA indriya-vikala manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vanaspatikAyika jIva ko hotI hai| 111. appege pAyamanbhe, appege pAyamalcha / saM0-apyekaH pAdamAbhindyAd, apyekaH pAdamAcchindyAt / indriya-sampanna manuSya ke paira Adi (draSTavyaM 1 / 29) kA zastra se chedana-bhedana karane para use akSama kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vanaspatikAyika jIva ko hotI hai| 112. appege saMpamArae, appege uddavae / saM0-apyekaH saMpramArayed, apyekaH udbhavet / manuSya ko mUcchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vanaspatikAyika joba ko hotI hai| bhASyam 102-112-etAni sUtrANi pUrvavad (20-30) pUrvavat dekheM-sUtra 20-30 / jJAtavyAni / 113. se bemi-imapi jAidhammayaM, eyaMpi jAidhammayaM / imaMpi buDDidhammayaM, eyaMpi buddhidhammayaM / imaMpi cittamaMtayaM, eyaMpi cittamaMtayaM / imaMpi chinnaM milAti, eyaMpi chinnaM milAti / imaMpi AhAragaM, eyaMpi AhAragaM / imaMpi aNiccayaM, eyaMpi aNiccayaM / imaMpi asAsayaM, eyapi asAsayaM / imaMpi cayAvaca iyaM, eyaMpi cayAvacaiyaM / imaMpi vipariNAma. dhammayaM, eyaMpi vipariNAmadhammayaM / saM0-tad bravImi- idamapi jAtidharmaka, etadapi jAtidharmakam / idamapi vRddhidharmaka, etApa vRddhidharmakam / idamapi cittavatkaM, etadapi cittavatkam / idamapi chinnaM mlAyati, etadapi chinnaM mlAyati / idamapi bAhArakaM, etadapi AhArakam / idamapi anityaka, Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam etadapi anityakam / idamapi azAzvataM, etadapi azAzvatam / idamapi cayApacayikaM, etadapi cayApacayikam / idamapi vipariNAmadharmakaM, etadapi vipariNAmadharmakam / maiM kahatA hUM-yaha manuSya-zarIra bhI janmatA hai, yaha vanaspati bhI janmatI hai| yaha manuSya-zarIra bhI baDhatA hai, yaha vanaspati bhI baDhatI hai| yaha manuSya-zarIra bhI caitanyayukta hai, yaha vanaspati bhI caitanyayukta hai| yaha manuSya-zarIra bhI chinna hone para mlAna hotA hai, yaha vanaspati bhI chinna hone para mlAna hotI hai / yaha manuSya-zarIra bhI AhAra karatA hai, yaha banaspati bhI AhAra karatI hai| yaha manuSya-zarIra bhI anitya hai, yaha vanaspati bhI anitya hai| yaha manuSya-zarIra bhI azAzvata hai, yaha vanaspati bhI azAzvata hai| yaha manuSya-zarIra bhI upacita aura apacita hotA hai, yaha vanaspati bhI upacita aura apacita hotI hai| yaha manuSya-zarIra bhI vividha avasthAoM ko prApta hotA hai, yaha vanaspati bhI vividha avasthAoM ko prApta hotI hai| bhASyama 113-sthAvarakAyeSu banaspatikAyikajIvA sthAvarakAyika jIvoM meM banaspatikAyika jIvoM kI cetanA vyaktacaitanyalakSaNA vartante / pRthivyAdiSu caitanyaM atyadhika spaSTa hotI hai| pRthvI Adi meM vanaspati kI taraha caitanya vanaspativad vyaktaM nAsti / tena na teSAM manuSyazarIreNa spaSTa nahIM hotaa| isalie mAnava zarIra ke sAtha unakI tulanA nahIM saha tulanA kRtaa| vanaspatijIvAnAM tulanA sarvAGgINa- kI gaI hai| manuSya zarIra ke sAtha vanaspati jIvoM kI tulanA sarvAGgINa rUpeNa jAyate / janma-vRddhi-bhojana-cayApacaya-maraNa-roga- rUpa se hotI hai| janma, vRddhi, bhojana, cayApacaya, maraNa, roga, bAla bAlAdyavasthA-caitanyaprabhRtAni lakSaNAni pratyakSIbhUtAni Adi avasthA aura caitanya Adi sAkSAt dRzyamAna lakSaNoM kA yahA atra vivRtaani| vivaraNa diyA gayA hai1. yathA manuSyazarIraM janmadharmakaM vidyate, tathA 1. jaise manuSya kA zarIra janma-dharmA hai, vaise hI vanaspati kA vanaspatizarIramapi janmadharmakam / zarIra bhI janma-dharmA hai| 2. yathA manuSyazarIraM vardhate, tathA vanaspatizarIra- 2. jaise manuSya kA zarIra baDhatA hai, vaise hI vanaspati kA zarIra mapi / bhI bar3hatA hai| 3. yathA manuSyazarIraM cittavat-jJAnenAnugataM, tathA 3. jaise manuSya kA zarIra cittavAn-jJAnayukta hotA hai vaise hI vanaspatizarIramapi / dhAtrIprapUnnATAdInAM svApa- vanaspati kA zarIra bhI jJAnayukta hotA hai| AMvale ke per3a, vibodhasadbhAvo dRzyate / ' | cakavaMDa (cakramarda) ke paudhe Adi meM nIMda aura jAgaraNa kA astitva dRSTigocara hotA hai| asmin viSaye AdhunikavaijJAnikAnAM mataM boddha isa viSaya meM Adhunika vaijJAnikoM kA mata jAnane ke lie 'sIkreTa lAipha oNpha dI plAnTas' itinAmA granthaH 'sIkreTa lAipha oNpha da plAMTas' yaha graMtha dekhanA caahie| draSTavyaH / 4. yathA manuSyazarIrasya hastAdyavayavAH chinnAH santaH 4. jaise mAnava zarIra ke hAtha Adi avayava chinna hone para mlAna mlAyanti-kramazaH nirjIvatAM gacchanti, tathA hote haiM- kramazaH nirjIva ho jAte haiM, vaise hI vanaspati ke bhI vanaspaterapi zAkhApuSpapatrAdyavayavAH chinnAH santaH zAkhA, phUla, patte Adi avayava chinna hone para mlAna hote mlAyanti-mUlazarIrAt pRthagbhUtAnAmavayavAnAM haiM-mUla zarIra se pRthak hue avayavoM kA AbhAmaNDala kramazaH AbhAmaNDalaM kramaza: kSINatAM gacchati, tasmin kSINe kSINa hotA calA jAtA hai| usake kSINa hone para mRtyu ho mRtyurjaayte| jAtI hai| 5. yathA manuSyazarIraM Aharati, tathA vanaspati zarIra- 5. jaise manuSya kA zarIra AhAra letA hai vaise hI vanaspati kA mapi bhUjalAdyAharati / dvayorapi pAcanaM prakAza- zarIra bhI pRthvI, jala Adi kA AhAra grahaNa karatA hai / donoM sApekSaM vrtte| meM pAcanakriyA prakAza-sApekSa hai| 1. vRttikAreNa anyA api yuktayaH upanatAH-'tathA'dhonikhAta surAgaNDUSasekAd bakulasya spRSTaprarohikAdInAJca draviNarAzeH svaprarohaNAveSTanaM prAvaDjaladharaninAdazizira hastAdisaMsparzAt saMkocAdikA parisphuTA kriyopalabdhiH, na vAyusaMsparzAda aMkurobhedaH, tathA madamadanasaGgaskhaladgati caitadabhihitatarusambandhi kriyAjAlaM jJAnamantareNa ghaTate, vidharNamAnalolalocanavilAsinIsanna purasukumAracaraNatADa tasmAt siddha cittavattvaM vanaspateriti // ' nAvazokataroH pallavakusumodgamaH, . tathA surabhi (AcArAMga vRtti, patra 59) Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 5. sUtra 114-115 6. yathA manuSyazarIraM anityaM -hAnivRddhiyuktaM vartate, tathA vnsptishriirmpi|| 7. yathA manuSyazarIraM azAzvata-maraNadharmakaM vidyate, tathA vanaspatizarIramapi / 8. yathA manuSyazarIraM cayApacayika vidyate--pratikSaNaM koTizaH kozikA utpadyante vipadyante ca, tth| vanaspatizarIramapi cayApacayikam / tasminnapi kozikAnAmutpAdo vyayo vA dRzyate / 9. yathA manUSyazarIraM vipariNAmadharmaka vidyate tathA vanaspatizarIramapi / vipariNAmaH 6. jaise manuSya kA zarIra anitya arthAt hAni-vRddhi yukta hotA hai, vaise hI banaspati kA zarIra bhI anitya hai, hAni-vRddhi yukta hai| 7. jaise manuSya kA zarIra azAzvata arthAt maraNadharmA hai, vaise hI vanaspati kA zarIra bhI azAzvata hai, maraNadharmA hai| 8. jaise manuSya kA zarIra cayApacaya-dharmA hai arthAt usameM pratikSaNa karor3oM kozikAeM utpanna hotI hai, naSTa hotI haiM, vaise hI vanaspati kA zarIra bhI cayApacaya-dharmA hai| usameM bhI kozikAoM kI utpatti aura vinAza dekhA jAtA hai / 9. jaise manuSya kA zarIra vipariNAmadharmA hai, vaise hI vanaspati kA zarIra bhI vipariNAmadharmA hotA hai| vipariNAma ke tIna artha 1. niSekAdibAlAdyavasthAntarasaMkramaNam / 1. niSeka (garbha-niSecana), bAla, yuvA Adi avasthAoM meM saMkramaNa / 2. rogodbhavaH / 2. roga kI utptti| 3. rasAyanasnehAdyupayogAd viziSTakAntibalopa- .. 3. rasAyana, sneha Adi ke upayoga se viziSTa kAMti, bala cyaadiruupH| kA upacaya aadi| carNikAreNa sUcitamidaM evaM anye'pi svapnadohada- cUrNikAra ne yaha sUcita kiyA hai-isa prakAra svapna, dohada rogAdilakSaNAH paryAyAH vAcyAH / ' vRttikAreNa vanaspate: (garbhakAla meM hone vAlI icchA) roga Adi anya lakSaNa bhI vanaspati svapnaviSaye na kiJcidullikhitam / dohadaviSaye meM pAe jAte haiM / vRttikAra ne vanaspati ke svapna ke viSaya meM kucha bhI ityullekho labhyate-dohadapradAnena tatpUA vA puSpaphalA- ullekha nahIM kiyA hai| dohada ke viSaya meM yaha ullekha milatA haidInAmupacayo jAyate / idAnIMtanI dhAnyAdivRddhiH spaSTaM vRkSoM meM icchA utpanna karane athavA unameM utpanna icchA ko siMcana dene paridRzyamAnAsti / vanaspateH svapnadohadaviSayaH idAnI- athavA unake dohada kI pUrti karane se phUla, phala Adi kA upacaya hotA mapi gahanagaveSaNAmapekSate / hai| vartamAna meM isa vidhi se dhAnya Adi kI vRddhi spaSTa dRSTigocara hotI hai| vanaspati ke svapna tathA dohada ke viSaya meM abhI bhI saghana gaveSaNA apekSita hai| 114. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / saM0-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / jo vanaspatikAyika jIva para zastra kA samArambha (prayoga) karatA hai, vaha ina AraMbhoM tatsaMbaMdhI va tadAzrita jIvahiMsA kI pravRttiyoM se baca nahIM paataa| 115. ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhavati / saM....atra zastraM asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / jo vanaspatikAyika jIva para zastra kA samArambha nahIM karatA, vaha ina AraMbhoM se baca jAtA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 35 / 2. (ka) AcArAMga vRtti, patra 60 / (kha) ApTe, 'dohada': The desire of plants at budding-time, (as, for instance, of the Asoka to be kicked by young ladies, of the Bakula to be sprinkled by mouthfuls of liquor etc.) mahIlhA dohadasekazakterAkAlika korakamugiranti (naiSadhacaritam 3 / 21) / Jain Education international Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 116. ta pariNAya mehAvI va sayaM vaNassai-satthaM samAraMbhejjA, vaNNehiM vaNassai-satthaM samAraMbhAvejjA, NevaNe vaNassai-satyaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / saM0-taM parijJAya medhAvI naiva svayaM vanaspatizastraM samArabheta, naiva anyaiH vanaspatizastraM samArambhayet, naiva anyAn vanaspatizastraM samArabhamANAn samanujAnIta / yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM vanaspatizastra kA samArambha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe, usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kre| 117. jassete vaNassai-sattha-samAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se ha maNI pariNNAya-kamme |-tti bemi| saM0-yasyaite banaspatizastrasamAraMbhAH parijJAtAH bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA / -iti bravImi / jisake vanaspati sambandhI zastra-samArambha parijAta hote haiM, vahI muni parijAtakarmA (karma-tyAgI) hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 114-117-etAni sUtrANi pUrvavad (31-34) pUrvavat dekheM-sUtra 31-34 / jJAtavyAni / chaTTho uddeso : chaThA uddezaka 118. se bemi-saMtime tasA pANA, taM jahA-aMDayA poyayA jarAuyA rasayA saMseyayA saMmucchimA umbhiyA ovvaaiyaa| saM0-atha bravImi-santIme trasA: prANAH, tad yathA-aNDajAH, potajA: jarAyujAH, rasajA:, saMsvedajAH, saMmUcchimAH udbhidaH aupapAtikA: / maiM kahatA hUM-ye prANI trasa haiM, jaise-aMDaja, potaja, jarAyuja , rasaja, saMsvedaja, sammUcchima, udbhijja aura auppaatik| bhASyam 118-prastutasUtre trasajIvAnAM saMgrahaH prastuta sUtra meM trasajIvoM kA saMgraha kiyA gayA hai / ve tIna kRto'sti / te trividhA bhavanti-1. sammUrcchanajAH, 2. prakAra ke haiM-1. sammUrchanaja, 2. garbhaja, 3. aupapAtika / rasaja , garbhajAH, 3. aupapAtikAzca / rasajAH, saMsvedajAH, uddhi- saMsvedaja aura udbhid-ye tIna sammUrchanaja haiN| sammUrchana kA artha dazcate smmuurcchnjaaH| sammUrchana -garbhAdhAnaM vinA hai-garbhAdhAna ke binA hI yatra-tatra AhAra grahaNa kara zarIra kA nirmANa yatra tatraiva AhAraM gahItvA zarIrasampAdanaM, tasmAjjAtA: karanA / isa vidhi se utpanna hone vAle prANI 'sammUrchanaja' kahalAte sammUrchanajAH / aNDajAH, potajA:, jarAyujAzcaite grbhjaaH| haiM / aNDaja, potaja aura jarAyuja-ye garbhaja haiN| upapAtaH--vaikriyazarIreNa upapatanaM-janmagrahaNaM, tatra upapAta-vaikriya zarIra se upapatana arthAt janma grahaNa krnaa| 1. aNDaja-aNDoM se utpanna hone vAle mayUra Adi / potaja-pota kA artha hai shishu| jo zizurUpa meM utpanna hote haiM, jina para koI AvaraNa lipaTA huA nahIM hotA, ve potaja kahalAte haiN| hAthI, carma jalaukA Adi potaja prANI haiN| jarAyuja-jarAyu kA artha garbha-veSTana yA vaha jhillI hai, jo zizu ko AvRta kie rahatI hai / janma ke samaya meM jo jarAyu-veSTita dazA meM utpanna hote haiM, ve jarAyuja kahalAte haiN| bhaiMsa, gAya Adi / rasaja-chAcha, vahI Adi rasoM meM utpanna hone vAle sUkSma zarIrI jIva / saMsve baja-pasIne se utpanna hone vAle khaTamala, yUkA (jU) Adi jiiv| aupapAtika-upapAta kA artha hai-acAnaka ghaTita hone vAlI ghaTanA / devatA aura nArakIya jIva eka muhUrta ke bhItara hI pUrNa yuvA bana jAte haiM, isIlie inheM aupapAtika--akasmAt utpanna hone vAle kahA jAtA hai / (AcArAMga vRtti, patra 62) Jain Education international Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0] 1. zastraparijJA 3056. sUtra 116-122 bhavA aupapAtikA devA nArakAzca / 11. esa saMsAreti pavRcchati / saM0- eSa saMsAra iti procyate / yaha jasaloka saMsAra kahalAtA hai / " bhASyam 119 - sakAyajIvA eva saMsaraNazIlA gatimantazca / ataH tatsambandhI lokaH saMsAra ityucyate / 120. maMdassa aviyANao / saM0 - mandasya avijAnataH / yaha saMsAra maMda aura ajJAnI ko bhI vidita hotA hai / bhASyam 120 - mandaH - alpamatiyuktaH / mandamatiyuktatvAt sa sUkSmasatyAnabhijJaH / tathApi tasya mandamaterajAninazcApi eSa trasAtmakasaMsAraH suvidito bhavati sthAvarajIvakAya vajjIvatvasya tadvedanAyAzca kazcit sandehaH samutpadyate / / nAtra bhASyam 121 parinirvANaM sukham / 'sAtaMti vA suhaMti vA abhayaMti vA pariNivvANaMti vA egaTThA' iti cUrNi: / ' atra iSTapadaM adhyAhAryam / pratyekasya prANinaH parinirvANamiSTamasti itinidhyAya-- saMprekSya, pratilekhyasamyan vimRzya, hisAto viramaNaM kAryam / 121. sAila paDilehitA patteyaM pariNivyAnaM / saM0 niSyaya pratilekhya pratyeka parinirvANam / pratyeka prANI ko sukha iSTa hai, yaha dekhakara aura jAnakara tuma hiMsA se virata hoo| 66 upapAta se janma lene vAle deva aura nAraka aupapAtika kahalAte haiM / sakAya ke jIva hI saMsaraNazIla aura gatimAn hote haiM, isalie unase saMbaMdhita loka ko saMsAra kahA jAtA hai / 1. loka ko saMsAra kahane ke do hetu ho sakate haiM- pari bhramaNAtmaka jagat, gatyAtmaka jagat / isa aSTavidha yonisaMgraha meM jo paribhramaNa karate haiM, isalie vaha saMsAra hai| maMda kA artha hai - alpabuddhi vaalaa| maMda mativAlA vyakti sUkSma satya se ajAna hotA hai / phira bhI yaha trasAtmaka saMsAra maMdamati aura ajJAnI ko bhI suvidita hotA hai / sthAvara jIvakAya kI taraha isake jIvatva aura vedanA ke viSaya meM koI saMdeha utpanna nahIM hotA / parinirvANa kA artha hai - sukha / cUrNikAra ke anusAra sAta, sukha, abhaya aura parinirvANa - ye ekArthaka haiM / 122. savvesi pANaNaM savvesi bhUyANaM savvesi jIvANaM savrvvesa sattANaM assAyaM apariNivvANaM mahatbhayaM dukkhaM ti bemi / saM0 sarveSAM prANAnAM sarveSAM bhUtAnAM sarveSAM jIvAnAM sarveSAM sattvAnAM asataM aparinirvANaM mahAbhayaM duHkhaM iti bravImi / saba prANI, bhUta, jIva aura satyoM ke lie aparinirvANa (azAMti) apriya, mahAbhayaMkara aura duHkha hai aisA maiM kahatA hai| yahAM 'iSTa' pada adhyAhArya hai| pratyeka prANI ko parinirvANa iSTa hotA hai, yaha dekhakara aura samyag vicAra kara hiMsA se virata honA caahie| bhASyam 122 - sarva prANabhUtajIvasattvAnAmaparisaba prANa, bhUta, jIva aura satvoM ko aparinirvANa - azAMti nirvANamaniSTamastIti nidhyAya-saMprekSya, hiMsAto vira- iSTa nahIM hotI, yaha dekhakara hiMsA se virata honA cAhie / maNaM kAryam / , asA, aparinirvANa, mahAbhayaM duHkhaM iti ekAryakA sAkSAt sUtra evaM nirdiSTAH / asAta, aparinirvANa, mahAbhaya aura du:kha-ye ekArthaka haiN| sUtra meM inakA spaSTa nirdeza hai / isa yoni-saMgraha meM utpanna jIva ho gatimAn hote hai, ataH vaha saMsAra hai| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 36 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 AcArAMgabhASyam prANa-Ana-prANa letA hai, isalie prANa kahalAtA hai| bhUta-thA, hai aura hogA, isalie bhUta kahalAtA hai| prANaH-yasmAd aniti prANiti tena prANa ityucyate / bhUtaH- yasmAd bhUtaH bhavati bhaviSyati ca tasmAd bhUta ityucyate / jIvaH--yasmAt jIvatvamAyuSkaJca karmopajIvati tasmAt jIva ityucyte| ___ sttvH-sttvN-sttaa| yasmAta zUbhAzubhaiH karmabhiH sattvamasti yasya, tasmAt sattva ityucyte|' jIva-jo jIvatva aura AyuSyakarma kA upajIvI hai, vaha jIva kahalAtA hai| satva-satva kA artha hai-sattA / AtmA kI zubha-azubha karma se daihika athavA vaibhAvika sattA nirmita hotI hai, isalie vaha sattva kahalAtA hai| 123. tasaMti pANA padisodisAsu ya / saM0-trasyanti prANAH pradizAdizAsu ca / duHkha se abhibhUta prANI dizAoM aura vidizAoM meM saba ora se bhayabhIta rahate haiN| bhASyam 123 --asti yeSu jIveSu AgatigativijJAnaM jina jIvoM meM Agati-gati-Ane-jAne kA jJAna hai, ve trasa haiN| te trsaaH| tathA ye trasyanti, udvijanti, saMkucanti, aura jo saMtrasta hote haiM, udvigna hote haiM, saMkucita hote haiM, Darate haiM tathA bibhyati ca, etAs trAsAdyavasthA itastata: palAyanaM trAsa Adi avasthAoM meM jo idhara-udhara palAyana karate haiM, yaha bhI kurvanti, etadapi trasajIvAnAM lakSaNam / ' trasajIvoM kA eka lakSaNa hai| prastuta putrasya aidaMparyamidaM... trasA: prANA dizAsu anu- prastuta sUtra kA tAtparya yaha hai ki trasa prANI dizAoM aura dizAsu ca gatiM kurvanti tathA sarvAbhyo dizAbhyo'nu- vidizAoM meM gati karate haiM tathA saba dizAoM aura vidizAoM meM bhayadizAbhyazca bhayabhItA bhavanti / carNAvasmin prasaMge bhIta hote haiN| cUrNikAra ne isa prasaMga meM rezama ke kIr3e kA dRSTAMta kozIkArakITa nidarzanamupaDhaukitamasti / yathA kozI- prastuta kiyA hai| jaise-rezama kA kIr3A cAroM ora se bhayabhIta hokara kAraH sarvato bhIta eva kozanirmANaM kroti| hI koza kA nirmANa karatA hai| 124. tattha-tattha puDo pAsa, AurA paritAveti / saM0-tatra tatra pRthak pazya, AturAH paritApayanti / tU dekha, Atura manuSya sthAna-sthAna para trasakAyika prANiyoM ko paritApa de rahe haiN| 125. saMti pANA puDho siyaa| saM0-santi prANA: pRthak zritAH / prasakAyika prANI pRthak pRthak zarIroM meM Azrita haiN| 126. lajjamANA puDho paas| saM0-lajjamAnAn pRthak pazya / tU dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 2 / 15 : goyamA ! jamhA ANamai vA, pANamai vA, ussasai vA, nIsasai vA tamhA pANe tti vattavyaM siyaa| jamhA bhUte bhavati bhavissati ya tamhA bhUe tti vattabvaM siyaa| jamhA jIve jIvati, jIvattaM AuyaM ca kamma uvajIvati tamhA jIve tti vattavvaM siyA jamhA satte sumAsubhehiM kammehi tamhA satte ti battavvaM siyaa| 2. dasaveAliyaM, 4|suutr 9 : jesi kesiMci pANANaM abhikkaMtaM paDikkataM, saMkuciyaM pasAriyaM ruyaM bhaMtaM tasiyaM palAiyaM aagigivinnaayaa| Jain Education international Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 6. sUtra 123-134 71 127. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0---anagArAH smaH iti eke pravadantaH / aura tU dekha, kucha sAdhu 'hama gRhatyAgI haiM'- yaha nirUpita karate hue bhI gahavAsI jaisA AcaraNa karate haiM-trasakAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| bhASyam 124-127-etAni sUtrANi pUrvavad (15-18) pUrvavat dekheM-sUtra 15-18 / drssttvyaani| 128. jamiNaM virUvarUvehi satthehi tasakAya-samAraMbheNaM tasakAya-satthaM samAraMbhamANe aNNe baNegarUve pANe vihisati / saM0-yadidaM virUparUpaiH zastraH trasakAyasamArambheNa trasakAyaNastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se trasa-sambandhI kriyA meM vyApta hokara trasakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una trasakAyika jIvoM ko hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM ko bhI hiMsA karatA hai| bhASyam 128-sakAyasya zastrANi viditAnyeva / trasakAya ke zastra jJAta hI haiN| 126. tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / saM0-tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAn ne parijJA (viveka) kA nirUpaNa kiyA hai| 130. imassa ceva jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jAI-maraNa-moyaNAe, dukkhapaDighAyaheu / saM0-asmai caiva jIvitAya, parivandana-mAnana-pUjanAya, jAti-maraNa-mocanAya, duHkhapratighAtahetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie, duHkha-pratikAra ke lie131. se sayameva tasakAya-satthaM samAraMbhati, aNNehiM vA tasakAya-satthaM samAraMbhAvei, aNNe vA tasakAya-satthaM samAraMbhamANe smnnujaanni| saM0-sa svayameva trasakAyazastraM samArabhate, anyaiH vA trasakAyazastra samArambhayati, anyAn vA trasakAyazastraM samArabhamANAna smnujaaniite| vaha svayaM prasakAyika jIvoM ko hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai tathA karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai| 132. taM se ahiyAe, taM se abohiie| saM0-tat tasya ahitAya, tat tasya abodhyai / vaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai| vaha hiMsA usakI abodhi ke lie hotI hai| 133. se taM saMbujjhamANe AyANIyaM smutttthaae| saM0- sa tat saMbudhyamAnaH, AdAnIyaM samutthAya / vaha usa hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai / 134. soccA bhagavao aNagArANaM vA atie ihamegesi NAya bhavai-esa khalu gathe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnre| saM0--zrutvA bhagavataH anagArANAM vA antike ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSA khalu graMthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAraH, eSA khalu narakaH / bhagavAn yA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai-yaha (trasakAyika jIvoM kI hiMsA) pranthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai| Jain Education international Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 AcArAMgabhASyam 135. iccatyaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathito lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya trasakAyika jIvanikAya kI hiMsA karatA hai| 136. jamiNaM virUvarUvehi satthehiM tasakAya-samAraMbheNaM tasakAya-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / saM0-yadidaM virUparUpaH zastraiH trasakAyasamArambheNa trasakAyazastraM samArabhamANa : anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se trasa-sambandhI kriyA meM vyApta hokara trasakAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una trasakAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai| 137. se bemi-appege adhamanbhe, appege aMdhamacche / saM0-tada bravImi apyekaH andhamAbhindyAd, apyekaH andhamAcchindyAt / maiM kahatA hUM-kucha trasakAyika jIva janmanA indriyavikala-aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetanA bAle hote haiM / zastra se chedana-bhedana karane para jaise janmanA indriya-vikala manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI kucha trasakAyika jIvoM ko hotI hai| 138. appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / saM0-apyekaH pAdamAbhindyAda, apyekaH pAdamAcchindyAt / indriya-sampAna manuSya ke paira Adi (draSTavyaM 1 / 29) kA zastra se chedana-bhedana karane para use akSama kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI kucha trasakAyika jIvoM ko hotI hai| 136. appege saMpamArae, appege uhve| saM0-apyekaH saMpramArayeda, apyekaH udbhavet / manuSya ko mUcchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI kucha trasakAyika jIvoM ko hotI bhASyam 129-139-etAni sUtrANi pUrvavad (20-30) draSTavyAni / pUrvavata dekheM-sUtra 20-30 / 140. se bemi-appege accAe vahaMti, appege ajiNAe vahaMti, appege maMsAe vahaMti, appege soNiyAe vahaMti, appege hiyayAe vahaMti, appege pittAe vahaMti, appege vasAe vahaMti, appege picchAe vahaMti, appege pucchAe vahaMti, appege bAlAe vahaMti, appege siMgAe vahaMti, appege visANAe vahaMti, appege daMtAe vahaMti, appege dADhAe vahaMti, appege nahAe vahaMti, appege NhAruNoe vahaMti, appege aTThIe vahaMti, appege addhimijAe vahaMti, appege aTThAe vahaMti, appege aNaTTAe vahaMti, appege hisisu metti vA vahaMti, appege hiMsaMti metti vA vahaMti, appege hiMsissaMti metti vA vahaMti / saM0-tad bravImi apyeke arcAya ghnanti, apyeke ajinAya ghnanti, apyeke mAMsAya ghnanti, apyeke zoNitAya ghnanti, apyeke hRdayAya ghnanti, apyeke pittAya ghnanti, apyeke vasAya ghnanti, apyeke picchAya ghnanti, apyeke pucchAya ghnanti, apyeke bAlAya ghnanti, apyeke zRGgAya ghnanti, apyeke viSANAya ghnanti, apyeke daMtAya ghnanti, apyeke dADhAya ghnanti, apyeke nakhAya ghnanti, apyeke snAyave ghnanti, apyeke asthane ghnanti, apyeke asthimajjAya ghnanti, apyeke arthAya ghnanti, apyeke anarthAya ghnanti, apyeke ahiMsiSuH me iti vA ghnanti, apyeke hiMsanti me iti vA ghnanti, apyeke hiMsiSyanti me iti vA ghnanti / maiM kahatA hUM-kucha vyakti zarIra ke lie prANiyoM kA vadha karate haiN| kucha loga carma, mAMsa, rakta, hRdaya, pitta, carbI, paMkha, pUMcha, keza, sIMga, viSANa (hastidaMta), dAMta, dADha, nakha, snAyu, asthi aura asthimajjA ke lie prANiyoM kA vadha karate haiN| kucha vyakti Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a01. zastraparijJA, u06. sUtra 135-142 73 prayojanavaza prANiyoM kA vadha karate haiN| kucha vyakti binA prayojana hI prANiyoM kA vadha karate haiM / kucha vyakti inhoMne mere svajana-varga kI hiMsA kI thI--yaha smRti kara prANiyoM kA vadha karate haiN| kucha vyakti ye mere svajana-varga kI hiMsA kara rahe haiM--yaha socakara prANiyoM kA vadha karate haiN| kucha vyakti ye merI yA mere svajana-varga kI hiMsA kareMge isa sambhAvanA se prANiyoM kA vadha karate haiN| bhASyam 140---prastutasUtre trasakAyikajIvavadhAnAM prastuta sUtra meM trasakAyikajIvoM ke vadha ke prayojanoM kA nirdeza prayojanAni nirdissttaani| etAni samAje pracalita- kiyA gayA hai| ye prayojana samAja meM pracalita tatkAlIna paramparAoM paramparANAM sUcakAni snti| ke sUcaka haiN| arcA -zarIram / caNauM vattau ca kAsAMcita paramparANAM arcA kA artha hai-shriir| cUNi aura vRtti meM kucheka paraMullekho'pi labhyate-bhuktaviSa: hastinaM mArayitvA parAoM kA ullekha bhI milatA hai| hAthI ko mAra kara yadi usake taccharIre prakSipto viSamukto bhvti| salakSaNaM puruSama- mRta-kalevara meM viSa khAe hue vyakti ko rakhA jAe to vaha vyakti kSataM vyApAdya vidyAmaMtrasAdhanAni kurvanti / kecana bali- viSamukta ho jAtA hai / kucha vyakti lakSaNa-saMpanna puruSa ko, kSata-vikSata nimittamajAdIn vyApAdayanti / kie binA, mArakara vidyA, mantra Adi kI sAdhanA karate haiN| kucha loga bali ke nimitta bakare Adi ko mArate haiN| ajinam-carma / siMhavyAghramRgAdIn etadartha vyApAda- ajina kA artha hai-carma / kucha loga carma ke lie siMha, bAgha, yanti / hiraNa Adi ko mArate haiN| kecana mAMsa-zoNita-hRdaya-pitta-vasA-piccha-puccha- kucha loga mAMsa, rakta, hRdaya, pitta, carbI, pAMkha , pUMcha, keza, bAla-zRGga-viSANa-danta-daMSTrA- nakha - snAyu - asthi- sIMga, viSANa, dAMta, dADha, nakha, snAyu, asthi aura asthimajjA Adi asthimajjA-ityAdyavayavAnAmarthamanekajIvAn vyApAda- avayavoM ke lie aneka jIvoM kA vadha karate haiN| yanti / atra viSANapadena hastidantAnAM nirdezaH / / yahAM 'viSANa' zabda hAthI ke dAMtoM ke artha meM nirdiSTa hai / kevalaM prayojanavazaMvadA eka janA hiMsAyAM na pravartante, loga prayojanavaza hI hiMsA meM pravRtta nahIM hote, kintu binA kintu niSprayojanA api tatra pravRttA dRzyante / ata eva prayojana bhI hiMsA meM pravRtta hote haiN| isIlie prastuta sUtra kA yaha aMza eSa sUtrAMza:-'kecidarthAya jIvAna ghnanti, kecicca hai--'kucha prayojana ke lie jIvoM kA hanana karate haiM aura kucha binA prayojanaM vinApi / ' prayojana bhii|' pratizodhapratikArAzaMkAparatantrA hiMsAyAM pravartante / pratizodha, pratikAra aura AzaMkA ke vazIbhUta hokara loga hiMsA etatsUcayati tRtIyAMzaH, yathA meM pravRtta hote haiM / yaha sUtra ke tIsare aMza se sUcita hotA hai, jaise1. 'anena mama kazcida sambandhI vighAtitaH, ato'ma 1. 'isane mere kisI sambandhI ko mArA hai, isalie maiM isako haniSyAmi / ' mArUMgA'-yaha pratizodha se kI jAne vAlI hiMsA hai| 2. 'asau hinasti, ato'sau mayA hantavyaH / 2. 'yaha mere svajana-varga ko mAra rahA hai, isalie mujhe isako mAra DAlanA cAhie'--yaha pratikAra ke lie kI jAne vAlI hiMsA hai| 3. 'asau jIvitaH san mAM haniSyatItyasau mayA 3. 'yaha jIvita rahA to mujhe mAregA, isalie mujhe isako hntvyH|' mAra denA cAhie'-yaha isa AzaMkA se kI jAne vAlI hiMsA hai| 141. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavati / saM0-atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtAH bhavanti / jo trasakAyika jIva para zastra kA samAraMbha (prayoga) karatA hai, vaha ina ArambhoM-tatsambandhI va tadAzrita jIva-hiMsA kI pravRttiyoM se baca nahIM paataa| 142. ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhvNti| saM0-atra zastra asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtAH bhavanti / jo trasakAyika jIva para zastra kA samAraMbha nahIM karatA, vaha ina AraMbhoM se baca jAtA hai| Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhAvyam 143 taM pariNNAya mehAvI va sayaM tasakAya satyaM samAraMbhejjA, jevaNehi tasakAya-satyaM samAraMbhAvejjA ThevaNNe tasakAyasatyaM samAraMbhaMte samaNujAjjA / saM0 74 taM parijJAya medhAvI naiva svayaM trasakAyazastraM samArabheta naivAnyaiH sakAyazastraM samArambhayet naivAnyAn sakAyazastra samArabhamANAna samanujAnIta / yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM trasakAyazastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe, usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kre| 144. jassete tasakAya satya-samAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariSNAya kamme / tti bemi / - saM0 - yasyaite trasakA yazastrasamArambhAH parijJAtAH bhavanti, sa khalu muniH parijJAtakarmA / jisake yasa sambandhI zastra-samAraMbha parijAta hote haiM, vahI muni parijAtakarmA ( karma tyAgI) hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| pUrvavat dekheM -sUtra 31-34 / bhASyam 141-144 -- etAni sUtrANi pUrvavad (31-34) jJAtavyAni / 145. pahU ejassa dugaMchaNAe / saM0 --- prabhuH ejasya jugupsAye / ahiMsaka puruSa vAkAvika jIvoM kI hiMsA se nivRtta hone meM samartha ho jAtA hai| sattamo uddeso : sAtavAM uddezaka bhASyam 144 - vAyuH prANinAM pravRttI sarvatra vyApto'sti / ataH sahajameveyaM jijJAsA jAtA ki vAyukAyajIvAnAM vadhanivAraNaM zakyam ? etAM jijJAsAM samAdhAtuM sUtrakAraH pravakti etacchakyamasti / puruSo vAyorvadhanivAraNaM kartuM prabhurasti / " eja:-- ejate iti eja: vAyuH / dugaMchaNA - jugupsA / jugupsA, saMyamaH, akaraNaM, varjanA, vivartanaM, nivRttirityekArthAH / 146. AkasI ahiyaM ti nA jahAM kahIM prANiyoM kI pravRtti hotI hai vahAM vAyu vyApta hai| isalie sahaja hI jijJAsA huI ki kyA vAyukAya ke jIvoM kI hisA kA nivAraNa zakya hai ? isa jijJAsA ke samAdhAna meM sUtrakAra kahate haiM - yaha zakya hai / puruSa vAyu kI hiMsA kA nivAraNa karane meM samartha hai / - iti bravImi / eja ejate kA artha hai-- kampita honA / vAyu niraMtara prakaMpita rahatI hai isalie eja kA artha hai vAyu / - jugupsA / jugupsA, saMyama, akaraNa, ekArthaka haiN| dugaMchaNA - isakA artha hai saM0. AtaGkadarzI ahitamiti jJAtvA / jo puruSa hiMsA meM AtaMka dekhatA hai, ahita dekhatA hai, vahI usase nivRta hotA hai| varjanA vivartana aura nivRtti * bhAvyam 146 - AlambanasUtramidam / AtaGkadarzanamahitajJAnaJca hiMsA viramaNasyAlambane bhavataH / AtaGka:- zArIraM mAnasaM vA duHkham / yo hiMsAkaraNe AtaMka pazyati sa AtadarzI sahajameva hiMsAto viramati / 1. AcArAMga cUrNi pRSTha 38 : 'duguMchaNA nAma saMjamaNA akaraNA vajjaNA viuTTaNA Niyattitti vA egaTThA / ' yaha Alambana sUtra hai / AtaMkadarzana aura ahita kA jJAnaye donoM hiMsA virati ke Alambana haiM / AtaMka kA artha hai - zArIrika yA mAnasika duHkha / jo hiMsA karane meM AtaMka dekhatA hai yaha AtaMkadarzI sahaja hI hiMsA se virata ho jAtA hai| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u06-7. sUtra 143-147 75 hiMsAkarmaNi pratIyamAnaM hitamantato'hitaM bhavati, hiMsA kI pravRtti meM pratIta hone vAlA hita aMta meM ahita hI duzcIrNAni karmANi duzcIrNAni phalAni bhavanti, iti hotA hai| bure AcaraNa se upAjita karmoM kA burA phala hotA hai| ahitabodhe sati sahajaM bhavati hiMsAviramaNam / isa ahita kA bodha hone para hiMsA se sahaja hI virati ho jAtI hai / 147. je ajjhatthaM jANai, se bahiyA jANai / je bahiyA jANai, se ajjhatthaM jaanni| saM0-yaH adhyAtma jAnAti, sa bahirjAnAti / yaH bahirjAnAti, sa adhyAtma jAnAti / jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai / jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai|' bhASyam 147---idmpyaalmbnsuutrm| adhyAtma- yaha bhI Alambana sUtra hai| vibhinna saMdarbho meM 'adhyAtma' pada padasya sandarbhagatA aneke arthAH jAyante ke aneka artha hote haiM1. AtmAnamadhikRtya pravRttaM adhyAtmam / 1. antarAtmA meM hone vAlI pravRtti adhyAtma hai / 2. manasaH paravati caitanyaM adhyAtmam / 2. mana se pare kA caitanya adhyAtma hai| 3. kAyavAGa manasAM bhede'pi yat cetanAyAH sAdRzya 3. zarIra, vANI aura mana kI bhinnatA hone para bhI cetanA kI tad adhyAtmam / jo sadRzatA hai, vaha hai adhyAtma / 4. saMvedanaM adhyAtmam / 4. saMvedana adhyAtma hai| 5. vItarAgacetanA adhyAtmam / 5. vItarAgacetanA adhyAtma hai / atra adhyAtmapadasyArthaM : priyApriyayoH saMvedanaM vidyte| prastuta prasaMga meM 'adhyAtma' pada kA artha hai-priya aura apriya yaH adhyAtma jAnAti sa bAhya jAnAti--svAtmAti- kA saMvedana / jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hairiktAna zeSasarvaprANino jAnAti / tAtparyamidaM-yathA apanI AtmA ke atirikta, apane Apake atirikta, zeSa saba prANiyoM svAtmanaH priyApriyaparisthitI sukhaduHkhAnubhUtiH jAyate ko jAnatA hai| tAtparya yaha hai-jaise svayaM ko priya aura apriya tathA bAhyajIvajagato'pi / paristhiti meM sukha-duHkha kI anubhUti hotI hai vaise hI bAhya jIva jagat ko bhI sukha-duHkha kI anubhUti hotI hai| gatapratyAgatazailyA saMdRbdhamidaM sUtram-yo bAhya yaha sUtra gata-pratyAgata zailI meM racA gayA hai jo bAhya ko jAnAti so'dhyAtma jAnAti / jAnatA hai vaha adhyAtma ko jAnatA hai| 1. prastuta sUtra kI vyAkhyA aneka nayoM se kI jA sakatI hai, saMvedana parokSa hai / nimittoM ke milane para jo apane jaise meM ghaTita hotA hai, vahI dUsaroM meM ghaTita hotA hai (1) vastu kA Antarika svarUpa sUkSma aura bAhya svarUpa aura jo dUsaroM meM ghaTita hotA hai, vahI apane meM sthUla hotA hai / syUla ko jAnanA sarala aura sUkSma ghaTita hotA hai| ko jAnanA kaThina hotA hai| sUkSma ko jAnane vAlA (3) jJAna sUrya kI bhAMti sva-para-prakAzI hai| jaise sUrya sthUla ko spaSTatayA jAna letA hai| sthUla ko jAnane svayaM prakAzita hai aura dUsaroM ko prakAzita karatA vAlA sUkSma ko usake mAdhyama se hI jAna pAtA hai| hai, vaise hI jJAna svayaM prakAzita hai tathA dUsare tatvoM AtmA Antarika tattva hai| usakA cetana-svarUpa ko bhI prakAzita karatA hai| jJAna kA kArya hai jJeya spaSTatayA jJAta nahIM hotaa| kintu zarIra meM usakI ko jaannaa| jJAna svaprakAzI hai, isalie vaha jo kriyA prakaTa hotI hai, vaha sthUla hai, bAhya hai / adhyAtma ko jAnatA hai-apane Apako jAnatA hai| usake mAdhyama se jAnA jA sakatA hai ki acetana vaha paraprakAzI bhI hai, isalie bAhya ko jAnatA zarIra cetanA kI kriyA nahIM kara sktaa| yaha jo hai-apanI AtmA se bhinna samagra jJeya ko jAnatA cetanA kI kriyA prakaTa ho rahI hai, vaha isake bhItara hai| bAhya jagat aura antarjagat ko jAnane vAlA avasthita cetana tattva kI kriyA hai| jAna eka hI hai| isIlie sUtrakAra ne kahA hai jo (2) vyakti ko sukha-duHkha kA saMvebana pratyakSa hotA hai, adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai isalie sukha-duHkha svasaMvedana pratyakSa hai| dUsare ke aura jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko sukha-duHkha kA saMvedana svasaMvedana ke AdhAra para jAnA jAnatA hai| jA sakatA hai| isalie dUsaroM ke sukha-duHkha kA Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 148. eyaM tulamaNNesi / saM0-etAM tulA anviSya / isa tulA kA anveSaNa kara / hai| bhASyam 148-etAM pUrvasUtrapratipAditAM tulaamnvessy| pUrvasUtra meM pratipAdita isa tulA kA anveSaNa kara---jaise yathA mama duHkhaM priyaM nAsti tathA'nyeSAmapi sarveSAM mujhe duHkha priya nahIM hai vaise anya sabhI jIvoM ko bhI duHkha priya nahIM jIvAnAM duHkhaM priyaM nAsti, ityAtmatulAbodho'pi hai| yaha AtmatulA kA avabodha bhI hiMsA-virati kA mAlambana banatA hiMsAviraterAlambanaM bhavati / 149. iha saMtigayA daviyA, NAvakhaMti viijiuN|' saM0-iha zAntigatAH dravyAH nAvakAMkSanti vIjitum / isa nirgrantha-zAsana meM dIkSita muni zAMta aura saMyama ke yogya hote haiM, isalie ve bIjana-havA lene kI icchA nahIM krte| bhASyam 149-vIjanasya nidarzanapUrvakaM vAyukAyika- sUtrakAra vIjana ke nidarzana se vAyukAyika jIvoM kI hiMsA ke jIvAnAM hiMsAyAH prasaMgaM tannivAraNaJca pratipAdayati sUtra- prasaMga aura usake nivAraNa ko pratipAdita karate haiN| jina zAsana meM kAraH / iha-jinazAsane pravajitA munayaH vIjituM neccha- pravrajita muni vIjana (paMkhe se havA lene) kI icchA nahIM karate / usake nti / tasya hetudvayam-te bhavanti zAnti prAptA drvyaashc| do hetu haiM-de zAnti ko prApta aura dravya-saMyama ke yogya hote haiN| zAnti:-kaSAyopazamaH / zAnti prAptAH-zAMti- zAnti kA artha hai-kaSAya kA upazamana / zAMti ko prApta gatAH / muni zAntigata kahalAte haiN| dravyAH-yogyAH saMyamasya / rAgadveSamuktA dehAsakte- dravya kA artha hai-saMyama ke yogya / rAgadveSa se mukta athavA maktA vaa| athavA dravitAH krunnaantiHkrnnaaH| dehAsakti se mukt| athavA jinakA antaHkaraNa karuNA se bhIgA huA hai, etAdazA nidAghe'pi zAntimanubhavanti, ataste notsahante ve dravita yA dravya kahalAte haiN| isa prakAra ke muni garmI meM bhI zAnti vAyukAyikajIvAnAM prANavyaparopaNaM kRtvA zAntima- kA anubhava karate haiN| isalie ve (vIjana mAdi se) vAyukAyika vAptum / jIvoM kI hiMsA kara zAnti prApta karane ke lie utsAhita nahIM hote| 150. lajjamANA puDho pAsa / saM0-sajjamAnAna pRthak pazya / tU dekha, pratyeka saMyamI sAdhaka hiMsA se virata ho saMyama kA jIvana jI rahA hai| 151. aNagArA motti ege pvymaannaa| saM0-anagArA: sma iti eke pravadantaH / aura tU dekha, kucha sAdhaka 'hama gRhatyAgI haiM'--yaha nirUpita karate hue bhI gRhavAsI jaisA AcaraNa karate haiM--vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karate hai| bhASyam 150-151-pUrvavat 17-18 sUtre drssttvye| pUrvavat dekheM-sUtra 17-18 / 152. jamiNaM virUvarUvehi satthehi vAukamma-samAraMbheNaM vAu-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / 1. anveSaya ityrthH| kI samAnatA / (sUtra 148) 2. ahiMsA ke tIna Alambana hai jaise apane ko sukha priya aura duHkha apriya hai, vaise (1) AtaMka-darzana-hiMsA se hone vAle AtaMka kA hI dUsaroM ko sukha priya aura duHkha apriya hai| jaise darzana ' (sUtra 146) dUsaroM ko sukha priya aura duHkha apriya hai, vaise hI (2) ahita-bodha-hiMsA se hone vAle ahita kA bodha / (sUtra 147) apane ko sukha priya aura duHkha apriya hai| (3) Atma-tulA--saba jIvoM meM sukha-duHkha ke anubhava 3. tulanA-dasaveAliyaM, 6 / 37 / Jain Education international Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1 zastraparijJA, u0 7. 1. vAyumutpAdayitAro cAmara patra - celakarNAdayaH / saM0 -- yadidaM virUparUpaiH zastraH vAyukarmasamArambheNa vAyuzastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se vAyu sambandhI kriyA meM vyApRta hokara vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una vAyukAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai / bhASyam 152 - niryuktA vimAni vAyukAyazastrANi niyukti meM vAyukAya ke ye zastra pratipAdita haiM pratipAditAni sUtra 14-155 2. abhidhAraNA - prasvinno vAtAgamanamArge sA'bhidhAraNA / 3. candanozIrAdInAM gandhAH / 4. agniH - tasya jvAlA pratApazca / 5. svakAyazastrama - pratipakSavAtaH gIta uSNo vA / paJcApi sthAvarakAyAH pariNatA apariNatA api bhavantIti sthAnAMge nirdiSTamasti / tatra paJcavidhaH acittavAyurapi pratipAditosti' 1. kAntaHpAdAdinA samutthito vAyu AkrAntaH / 2. mAtaH dUtyAdinA saMprerito vAyuH dhmAtaH / 3. pIDitaH jalArdravastrAdInAM niSpIDanena vyajana tAlavRnta-sUrya yad bahiravatiSThate samutthito vAyuH pIDitaH / gataH / 4. zarIrAnugataH udgArocchvAsAdi zarIrAnu5. sammUmiH vyajanAdijanyaH / nizIyabhASye cUrNI ca vAyukAyasya anyonya zastratvaM pratipAditamasti / vRhatkalpabhASye kSetrakAlApekSayA vAyoH sacittAcittatvaM vivRtamasti / ityaM zastrasya sacittApittayozca viSaye yaha vyAkhyAtamasti tacca sAdhyavasAyamava sAtavyam / - 153. tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / saM0 - tatra khalu bhagavatA parijJA praveditA / isa viSaya meM bhagavAna ne parikSA (viveka) kA nirUpaNa kiyA hai| 154. imassa caiva jIviyassa, parivaMdaNa mANaNa-pUSaNAe, jAI- maraNa-movaNAe, dukkhapaDighAyaheDaM / [saM0] asyaiva jIvitAya parivandana-mAnana-pUjanAya jAti-maraNa-mocanAya duHkhapratighAta hetum / vartamAna jIvana ke lie, prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie, janma, maraNa aura mocana ke lie duHkha-pratikAra ke lie 1. AcArAMga niyukti, gAyA 170 : 1. vAyu ko utpanna karane vAle vyajana - paMkhA, tAlavRntatAr3a kA paMkhA, khAja, cAmara, patra tathA vastra kA chora Adi / 2. abhidhAraNA - pasIne se lathapatha vyakti kA havA ke Agamana ke mArga para baiThanA yA khar3e rahanA / 3. candana, khasa Adi gaMdhadravyoM kI sugaMdha / 4. agni usakI jvAlA tathA garmI / 5. svakAyazastra - ThaMDA yA garma pratipakSa-vAyu / sthAnAMga ke anusAra pAMcoM sthAvara jIvanikAya pariNata aura aparicata donoM prakAra ke hote haiN| usI bAgama meM acita vAyu ke pAMca prakAra pratipAdita haiM- 1. AkrAnta - pairoM ko pITa-pITa kara calane se utpanna vAyu / 2. dhmAta dhauMkanI bhAdi se utpanna vAyu | 3. pIDita - gIle kapar3oM ke nicor3ane Adi se utpanna vAyu / viNe va tAlava supyasiyapatta velakaraNe va abhidhAraNA ya bAhiM gaMdhaggI vAu satthAI // 1, ThANaM 20133 137 / 2. 3. vahI, ThANaM 5 / 183 | paMcavidhA acittA vAukAiyA 4. zarIrAta DakAra, ucchvAsa Adi / 5. saMmUcchima -- paMkhA jhalane Adi se utpanna vAyu / nizItha bhASya tathA cUrNi meM eka vAyu dUsarI vAyu kA zastra hai aisA pratipAdana hai| kalpabhAgya meM kSetra aura kAla kI apekSA se pati ati vAyu kA vivecana prApta hotA hai| isa prakAra zastra ke viSaya meM tathA sacitta, ati ke viSaya meM bahuta vivecana huA hai| usakI jAnakArI dhairya aura prayatna sAdhya hai / 77 155. se sayameva vAu-satthaM samAraMbhati, aNNehi vA vAu-satthaM samAraMbhAveti, aNNe vA vAu-satthaM samAraMbhaMte samaNujANai / paNNattA, taM jahA- akkaMte, ghaMte, pIlie, sarIrANugate, saMmuddime / 4. nizItha bhASya cUrNi bhAga 1, pRSTha 85, 86 / 5. bRhatkalpabhASya, gAthA 973 980 / * Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama saM0--sa svayameva bAyuzastraM samArabhate, anyaiH vA vAyuzastraM samArambhayati, anyAn vA vAyuzastraM samArabhamANAn smnujaaniite| koI sAdhaka svayaM vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai, dUsaroM se karavAtA hai yA karane vAle dUsaroM kA anumodana karatA hai / 156. taM se ahiyAe, taM se abohiie| saM0-tat tasya ahitAya, tat tasya abodhya / vaha hiMsA usake ahita ke lie hotI hai / vaha hiMsA usakI abodhi ke lie hotI hai| 157. se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM smutttthaae| saM0-sa tat saMbudhyamAnaH, AdAnIyaM samutthAya / vaha usa hiMsA ke pariNAma ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai| 158. soccA bhagavao aNagArANaM vA aMtie ihamegesi NAyaM bhavai-esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nnire| saM0-zrutvA bhagavataH anagArANAM vA antike ihaikeSAM jJAtaM bhavati-eSA kha lu granthaH, eSA khalu mohaH, eSA khalu mAra , eSA khalu narakaH / bhagavAn yA gRhatyAgI muniyoM ke samIpa sunakara kucha manuSyoM ko yaha jJAta ho jAtA hai--yaha (vAyukAyika jIvoM kI hiMsA) pranthi hai, yaha moha hai, yaha mRtyu hai, yaha naraka hai| 156. iccatthaM gaDhie loe| saM0-ityatra grathitaH lokaH / phira bhI sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya vAyukAyika jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai| 160. jamiNaM virUvarUvehi satyahi vAukamma-samAraMbheNaM vAu-satthaM samAraMbhamANe aNNe vaNegarUve pANe vihiMsati / saM0-yadidaM virUparUpaH zastraH vAyukarmasamArambheNa vAyuzastraM samArabhamANaH anyAnapyanekarUpAn prANAn vihiMsati / vaha nAnA prakAra ke zastroM se vAyu-sambandhI kriyA meM vyApta hokara vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karatA hai| vaha kevala una vAyukAyika jIvoM kI hI hiMsA nahIM karatA, kintu nAnA prakAra ke anya jIvoM kI bhI hiMsA karatA hai / 161. se bemi-appege aMdhamabbhe, appege aNdhmcche| saM0-tad bravImi-apyekaH andhamAbhindyAd, apyekaH andhamAcchindyAt / maiM kahatA hUM-vAyukAyika jIva janmanA indriyavikala-aMdha, badhira, mUka, paMgu aura avayavahIna manuSya kI bhAMti avyakta cetanA vAlA hotA hai / zastra se chedana-bhedana karane para jaise janmanA indriya-vikala manuSya ko kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vAyukAyika jIva ko hotI hai| 162. appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / saM0-apyekaH pAdamAbhindyA, apyekaH pAdamAcchindyAt / indriya-sampanna manuSya ke para Adi (draSTavyaM 1129) kA zastra se chedana-bhedana karane para use akSama kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vAyukAyika jIva ko hotI hai| 163. appege saMpamArae, appege uddve| saM0-ayekaH saMpramArayed, apyekaH udbhavet / manuSya ko mUcchita karane yA usakA prANa-viyojana karane para use kaSTAnubhUti hotI hai, vaise hI vAyukAyika jIva ko hotI hai| bhASyam 153-163-etAni sUtrANi pUrvavad (20-30) pUrvavat dekheM--sUtra 20-30 / drssttvyaani| Jain Education international Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 a0 1. zastraparijJA, u0 7. sUtra 156-166 164. se bemi-saMti saMpAimA pANA, Ahacca saMpayaMti ya / pharisaM ca khalu puTTA, ege saMghAyamAvajjati / je tattha saMghAyamAvajjaMti, te tattha pariyAvajjati / je tattha pariyAvajjaMti, te tattha uddAyati / saM0. tad bravImi-saMti saMpAtimAH prANAH, Ahatya saMpatanti ca / sparza ca khalu spRSTAH, eke saMghAtamApadyante / ye tatra saMghAtamApadyante, te tatra paryApadyante / ye tatra paryApadyante, te tatra avadrAnti / maiM kahatA hUM-saMpAtima (ur3ane vAle) prANI bhI hote haiN| ve Upara se Akara nIce gira jAte haiN| kucha prANI vAyu kA sparza pAkara saMghAta ko prApta ho jAte haiM / jo prANI vAyu kA sparza pAkara saMghAta ko prApta ho jAte haiM ve usake sparza se vahAM mUcchita ho jAte haiM / jo usake sparza se mUcchita ho jAte haiM ve vahAM mara jAte haiN| bhASyam 164-zeSa 85 sUtravat, kevalaM agnisthAne zeSa 85 sUtra kI bhAMti / kevala itanA-sA antara hai ki agni ke vAyoH sparza prAptA iti bhAvanIyam / sthAna para 'vAyu kA sparza prApta kara' aisA jAnanA cAhie / 165. ettha satthaM samAraMbhamANassa iccete AraMbhA apariNAyA bhavaMti / saM0--atra zastraM samArabhamANasya ityete ArambhA aparijJAtA bhavanti / jo vAyukAyika jIva para zastra kA samAraMbha (prayoga) karatA hai, vaha ina ArambhoM-tatsambandhI va tadAzrita jIva-hiMsA kI pravRttiyoM se baca nahIM pAtA hai| 166. ettha satthaM asamAraMbhamANassa iccete AraMbhA pariNAyA bhvNti|| saM0-atra zastra asamArabhamANasya ityete ArambhAH parijJAtA bhavanti / jo vAyukAyika jIva para zastra kA samArambha nahIM karatA, vaha ina ArambhoM se mukta ho jAtA hai| 167. taM pariNAya mehAvI va sayaM vAu-satthaM samAraMbhejjA, NevaNehi vAu-satthaM samAraMbhAvejjA, NevaNNe vAu-satthaM samAraMbhaMte samaNujANejjA / saM0--taM parijJAya medhAvI naiva svayaM vAyuzastraM samArabheta, navAnyaiH vAyuzastraM samArambhayet, naivAnyAn vAyuzastraM samArabhamANAn smnujaaniit| yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM vAyuzastra kA samAraMbha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe tathA usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kre| 168. jassete vAu-sattha-samAraMbhA pariNNAyA bhavaMti, se hu muNo pariNAya-kamme |-tti bemi / saM0-yasyaite vAyuzastrasamArambhAH parijJAtAH bhavanti, sa khalu muniH prijnyaatkrmaa| - iti bravImi / jisake vAyu sambandhI karma-samArambha parijAta hote hai, vahI muni parijAtakarmA (karmatyAgI) hotA hai| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 165-168 --etAni sUtrANi pUrvavad(31-34) pUrvavat dekheM -sUtra 31-34 / draSTavyAni / 169. etthaM pi jANe uvaadiiymaannaa| saM0-atrApi jAnIhi upAdIyamAnAn / isa prasaMga meM tuma jAno, kucha sAdhu indriya-viSayoM se AkrAnta hote haiN| bhASyam 169-vAyukAyikahiMsAM ke kurvanti ? iti- vAyukAya kI hiMsA kauna karate haiM-isa jijJAsA ke uttara meM jijJAsAyAM nirUpitamidaM-asmin viSaye tvaM jAnIyAH, kahA gayA hai-isa viSaya meM tuma yaha jAno ki jo indriya-viSayoM se ye indriyaviSayarupAdIyamAnAH-AkramyamANAH santi AkrAnta haiM, parAbhUta haiM, ve hI vAyukAya kI hiMsA meM pravRtta hote haiM / ve 1. ApTe, upAdA-to Seize, to attack. Jain Education international Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 AcArAMgabhASyam ta eva vAyukAyahiMsAyAM pravartante / te ke santIti prazna- kauna haiM ? isa prazna kA uttara Age ke sUtroM meM prApta haisyottaraM vakSyamANasUtreSu vartate170. je AyAre na ramati / saM0-ye AcAre na ramante / jo AcAra meM ramaNa nahIM karate / bhASyam 170--AcAraH-karmasamArambhaparijJA / ye AcAra kA artha hai-karma-samAraMbha kI parijJA-viveka / jo AcAre na ramante te sAtAkulamanasaH vAyukAyikahiMsAM AcAra meM ramaNa nahIM karate ve suvidhA ke lie Akula-vyAkula vyakti kurvanti / vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| 171. AraMbhamANA viNayaM vayaMti / saM0-ArabhamANAH vinayaM vadanti / jo svayaM AraMbha karate hue (dUsaroM ko) AcAra kA upadeza dete hai| bhASyam 171--vinayaH-AcAro'nuzAsanaM vaa| ye vinaya kA artha hai AcAra athavA anuzAsana / vAyukAyajIvAnAmArambhasamArambhaM kurvANA api vinayaM jo svayaM vAyukAya ke jIvoM kA AraMbha-samAraMbha karate hue bhI vadanti iti Azcaryam / ye svayaM vAyukAyikahiMsAM vinaya kA upadeza dete haiM, yaha Azcarya kI bAta hai| jo svayaM vAyukurvanti teSAM vinayasya pratipAdanaM kathaM sArthakaM bhavet ? kAyika jIvoM kI hiMsA karate haiM, unakA vinaya ke viSaya kA pratipAdana kaise sArthaka ho sakatA hai ? 172. chaMdovaNIyA ajjhovavaNNA / saM0-chandopanItAH adhyupapannAH / jo svacchandacArI aura viSayAsakta hote hai| bhASyam 172-chandaH-sAdhAraNaH abhissnggH| chanda kA artha hai-viSayoM ke prati sAmAnya Asakti / adhyupapannAH--viSayeSu tIvrAbhinivezamApannAH / adhyupapanna kA artha hai-viSayoM meM tIvra Asakti rakhane vaalaa| ye chandopanItA adhyupapannAzca santi te vAyukAyika- jo svacchandacArI tathA viSayoM meM tIvra Asakti rakhate haiM hiMsAM kurvnti| ve vAyukAyika jIvoM kI hiMsA karate haiN| 173. ArabhasattA pakareMti saMgaM / saM0-ArambhasaktAH prakurvanti saGgam / jo Arambha meM Asakta hokara naI-naI AsaktiyoM aura naye-naye bandhanA ko utpanna karate haiN| bhASyam 173--ye ArambhasaktAH saMga prkurvnti| jo AraMbha meM Asakta hokara saMga karate haiM / saGgaH-rAgadveSau bandhanaM vaa| saMga kA artha hai-rAgadveSa yA bandhana / 'etthaM pi jANe uvAdIyamANA' (sUtra 169) iti 'ettha pi jANe uvAdIyamANA' (169)- isa sUtra se prastuta sUtra sutrAta Arabhya prastutasUtraparyantaM yat pratipAdita tasya taka jo pratipAdita kiyA gayA hai, usakA pratipakSa bhI yahAM jAna lenA pratipakSo'pyatra bhAvanIyaH, yathA cUNI'-- cAhie / jaise cUrNi meM kahA gayA hai'etthavi jANa aNuvAiyamANA / ' _ 'isa viSaya meM tuma jAno-jo indriya-viSayoM se AkrAnta nahIM hote|' 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 41-42 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 1. zastraparijJA, u0 7. sUtra 170-177 'je AyAre ramaMti / ' 'aNAraMbhamANA viNayaM vadaMti / ' 'pasatthachaMdovaNItA tattheva ajjhovavaNNA / ' 'AraMbha asatA No pagati saMga / ' 174. se vasumaM samya-samannAgava-paNNAne appAnerNa akaraNijjaM pAvaM kamma / saM0 - sa vasumAn sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA akaraNIyaM pApaM karma / saMyamI ke lie sarvasamanvAgata prajJAyukta AtmA se pApakarma akaraNIya hai / bhASyam 174 - prajJAnam - prajJA / sarvasamanvAgatamiti sarvaviSayagrAhi satyaviSayagrAhi vA vasumAn saMyamI tAdRzasva sAdhakasya sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA pApaM karma akaraNIyaM bhavati / yasmin sarvaviSayagrAhiNI satvaviSayagrAhiNI vA prajJA uditA bhavati sa eva pApaM karma akaraNIyaM manyate / 175 taM No asi / saM0 - tat na anviSyet / saMyamI usa pApakarma kA anveSaNa na kare / bhASyam 175 - pUrvasmin sUtre pApa karma akaraNIyaM' iti nirdiSTam / prastutasUtre tat pApaM karma nAnveSaNIyaM iti nirdezaH kRtaH / pApakarmaNaH anveSaNaM karmavipAka sambhavaM vidyate / tena pApakarmaNo vinodAya prayatnamAnena puruSeNa bhAvavizuddheH prayogaH karttavyaH / sA bhAvavizuddhi: pApakarmAnveSaNasya hetubhUtAM karmaprakRti vipAkAkSamAM kariSyati / 'jo AcAra meM ramaNa karate haiM / ' 'jo AraMbha - samAraMbha se uparata hokara vinaya kA upadeza dete haiM / ' 'jo prazasta chaMda ko prApta aura usI meM adhyupapanna hote haiM / ' 'jo AraMbha meM anAsakta rahate hue saMga nahIM karate / ' 1. pravRtti kA mukhya srota antaHkaraNa hai| vaha prajJA se saMcAsita hotA hai| usake niyAmaka tatva do hai moha aura nirmoha moha se niyaMtrita prajJA asatya hotI hai-- dharma ke viparIta hotI hai| nirmoha se niyaMtrita prajJA satya hotI hai-dharma ke anukUla hotI hai jisakI prajJA satya hotI hai, vaha zarIra, vANI aura bhAva se Rju tathA kathanI aura 1 81 1 prajJAna kA artha hai - prajJA / sarvasamanvAgata kA artha hai - saba viSayoM ko grahaNa karane vAlA athavA satya viSaya ko grahaNa karane vAlA prajJAna vasumAn kA artha hai-saMyamI vaise sAdhaka ke lie sarvasamanyAgata prajJAvAlI AtmA se pApakarma karaNIya hotA hai| jisameM sarvaviSayagrAhI yA satyaviSayagrAhI pratA kA udaya hotA hai, vahI pApakarma ko akaraNIya mAnatA hai / 176. taM pariNAya mehAvI zeva sayaM channIya nikAya satya samAraMbhejjA, jevaNehi samjIva NikAya satyaM samAraMbhAvemjA, NevaNe jIva-nikAya satyaM samAraMbhaMte samajAnejA / isase pUrva ke sUtra meM pApakarma akaraNIya hai' aisA nirdiSTa hai| prastuta sUtra meM 'usa pApakarma kA anveSaNa na kare aisA nirdeza hai| pApakarma kA anveSaNa karma vipAka se saMbhava hotA hai| isalie jo manuSya pApakarma ko dUra karanA cAhatA hai, use bhAvavizuddhi kA prayoga karanA caahie| vaha bhAvavizuddhi pApakarma ke anveSaNa meM hetubhUta karmaprakRti ke vipAka ko akSama banA DAlatI hai / saM0 taM parijJAya meghAvI maiva svayaM SaDjIvanikAyAzastraM samArabheta nevAH SaDjIvanikAyazastraM samArambhayenaivAnyAn pajIvanikAya samArabhamANAn samanujAnIta | 7 yaha jAnakara medhAvI manuSya svayaM chaha jIvanikAyazastra kA samArambha na kare, dUsaroM se usakA samArambha na karavAe tathA usakA samArambha karane vAle dUsaroM kA anumodana na kare / 177. jassete channIvaNikAya satya-samAraMbhA pariNNAyA bhavaMti se hu muNI pariSNAya kamme / --tti bemi / karanI meM samAna hotA hai| isa prakAra kI satyaprajJA se saMcAlita antaHkaraNa hI hiMsA aura viSaya se virata ho sakatA hai / koI bhI sAdhaka kevala bAhyAcAra se hiMsA aura viSaya se virata nahIM ho sakatA / pUrNa satyaprajJAyukta antaHkaraNa se hI vaha unase virata ho sakatA hai| Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 - saM0 yaste pajIvanikAyAstrasamArambhAH parijJAtAH bhavanti sa khalu muniH parijJAtakarmA / iti bravImi / jisake yaha jIvanikAya sambandhI zastra samArambha parivAta hote haiM, vahI muni parijAtakarmA ( karma-rAgI) hotA hai| - aisA maiM kahatA hUM / mAdhyam 176-177 - pUrvavad draSTavye (33-34) sUtre / atra pajIvanikAya zastrasamArambhA iti vizeSaH / AcArAMgabhASyam pUrva ke 33, 34 sUtroM meM pRthvIkAyazastra samAraMbha kI bAta AI hai| yahAM chaha jIvanikAya kA zastra - samAraMbha parijJAta hai| itanAsA yahAM antara hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIaM ajjhayaNaM logavijao dUsarA adhyayana lokavicaya [uddezaka 6 : sUtra 186] Jain Education international Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayanasya nAmAsti lokvicyH| cUNi- prastuta adhyayana kA nAma hai-'lokvicy'| cUrNikAra ne 'loka' kAreNa 'loka' padasyArthaH kaSAyaloka iti kRtaH / ' 'loka' pada kA artha 'kaSAyaloka' kiyA hai / 'loka' pada ke aneka artha hote haiN| padasya aneke arthA vidyante / tena naasNgto'ymrthH| isalie cUrNikAra dvArA kRta yaha artha asaMgata nahIM hai| prastuta adhyayana prastutAdhyayanasya anuzIlanata: lobhavicaya' itinAmApi ke anuzIlana se yaha sahaja sphurita hotA hai ki isa adhyayana kA nAma sahaja sphUrati / prathamAdhyayane ahiMsA prtipaaditaasti| 'lobhavicaya' bhI ho sakatA hai / pahale adhyayana meM ahiMsA kA pratiasmin aparigrahasya pratipAdanaM svAbhAvikaM vrtte| pAdana humA hai| isa adhyayana meM aparigraha kA pratipAdana honA svAbhA'mamAyamANANaM 'parigijma' iti padAbhyAmapi 'lobha- vika hai / 'mamAyamANANaM' tathA 'parigijma'-ina do padoM se bhI vicaya' padasya sambhAvanAyAH puSTirjAyate / sthAnAMge'pyu- 'lobhavicaya' pada kI saMbhAvanA puSTa hotI hai| sthAnAMga meM bhI kahA ktamasti ArambhaparigrahAbhyAM jIvA dharmazravaNAdikaM na hai-Arambha aura parigraha se jIva dharma-zravaNa Adi ko prApta nahIM labhante, anArambhAparigrahAbhyAM ca te prApnuvanti tt| karate / anArambha aura aparigraha se ve use upalabdha hote haiN| niryaktikAreNa 'vijaya' padaM vyAkhyAtam / asya niyuktikAra ne 'vijaya' pada kI vyAkhyA kI hai| isa pada kA padasya 'vicaya' itirUpamapi saMgatamasti / vicayasya 'vicaya' rUpa bhI saMgata hai| prAkRta bhASA meM "vicaya' kA 'vijaya' 'vijaya' itirUpaM prAkRte saMbhavati, yathA-AjJAvicayasya rUpa bana jAtA hai, jaise-AjJAvicaya kA prAkRtarUpa hai 'ANAvijaya' 'ANAvijaya" ityaadi| prastutAdhyayanasya SaDaddezakA Adi / prastuta adhyayana ke chaha uddezaka haiN| niyuktikAra ne unake vartante / niyuktikAreNa teSAM viSayanirdeza: kRtaH, viSayoM kA nirdeza isa prakAra kiyA hai, jaiseyathA1. svajane abhiSvaMgo na kAryaH / 1. svajana meM Asakti nahIM karanI caahie| 2. saMyame adRDhatvaM na kAryama, viSayakaSAyAdau ca 2. saMyama meM zithilatA nahIM karanI cAhie / viSaya, kaSAya Adi adRDhatvaM kAryam / meM zithilatA karanI caahie| 3. jAtyAdInAM mado na kAryaH, jAtyAdihInena vA 3. jAti Adi kA mada nahIM karanA caahie| jAti Adi se hIna zoko na kAryaH tathA arthasya asAratA vyakti ko zoka nahIM karanA cAhie tathA artha-dhana kI prtipttvyaa| asAratA svIkAra karanI caahie| 4. bhogeSu abhiSvaMgo na kAryaH / 4. bhogoM meM Asakti nahIM karanI caahie| 5. saMyamayAtrA nirvAhAya kanizrayA vihartavyam / 5. saMyama-yAtrA ke nirvAha ke lie lokaniyA (gahastha ke Azraya) ___ meM viharaNa karanA cAhie / 6. sarvatra mamatvaparityAgaH kAryaH / 6. sarvatra mamatva kA varjana karanA caahie| etAni sarvANyapi aparigrahasya viSayavastUni / ye sAre aparigraha ke viSaya haiM / prastutAdhyayane parigrahasya viSaye mahattvapUrNAni prastuta adhyayana meM parigraha ke viSaya meM mahattvapUrNa sUtra pratisUtrANi vartante pAdita haiM1. AcArAMga cUNi, pRSTha 42 : kasAyalogavijayo kaayvyo| 6. aMgasuttANi 1, ThANaM, 4165 / 2. AyAro. 2057 / 7. AcArAMga niyukti, gAthA 172 : 3. vahI, 2058 / sapaNe ya adaDhattaM bIyagaMmi mANo a atthasAro a| 4. aMgasuttANi 1, ThANaM, 2141,52 bhogesu loganissAi loge amamijjayA ceva // 5. AcArAMga niyukti, gAthA 175 : logassa ya nikkhevo, aTThaviho chambiho u vijayassa / bhAve kasAyalogo ahigAro tassa vijaeNaM // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 'je mamAiya-mati jahAti, se jahAti mamAiyaM / " 'jo parigraha kI buddhi kA tyAga karatA hai, vahI parigraha ko tyAga sakatA hai|' 'ettha tavo vA, damo vA, Niyamo vA dissati / " 'parigrahI puruSa meM na tapa hotA hai, na zAMti hotI hai aura na niyama / ' 'parigahAo appANaM avskkejjaa| 'sAdhaka parigraha se apane Apako dUra rkhe|' asminnadhyayane 'logavipassI' itipAThaH vizeSa isa adhyayana meM 'logavipassI' yaha pada vizeSa dhyAna AkRSTa dhyAnamAkarSati / anena padena vipazyanAdhyAnasya prakriyA karatA hai / isa pada se 'vipazyanA dhyAna' kI prakriyA sUcita kI gaI sUcitA asti / 'Ayatacaknu' itipadena animeSa- hai| 'AyatacakkhU' isa pada ke dvArA 'animeSaprekSA' athavA 'nATaka' prekSAyAH trATakasya vA dhyaanvidhinirdissttH| dhyAna kI vidhi nirdiSTa kI gaI hai| bhagavato mahAvIrasya sAdhanAyAH sAramasti aprmaadH| bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kA sAra hai-apramAda / isa tasmin viSaye antarvedhI nirdezo'smin labhyate viSaya kA antarvedhI nirdeza prastuta adhyayana meM prApta hotA hai'udAhu vIre-appamAdo mhaamohe|" mahAvIra ne kahA-'sAdhaka viSaya-vikAra meM pramatta na ho / ' 'alaM kusalassa pmaaennN|" 'kuzala pramAda na kre|' bhagavAn mahAvIra AtmakartRtvasya svAtantryasya ca bhagavAn mahAvIra AtmakatRtva aura svataMtratA ke mahAn pravaktA mahAna pravaktA AsIta / ata eva bhagavato darzane pazyakasya the| isIlie bhagavAn dvArA nirdiSTa darzana meM pazyaka yA draSTA kA draSTA viziSTaM mahattvam / proktaM bhagavatA-tvaM pazya na viziSTa mahatva hai| bhagavAn ne kahA-'tuma svayaM dekho, kevala mAno kevalaM mnysv|" hI mata / ' adhyAtmasAdhanAkSetre pratipakSabhAvanAyA: siddhAnta: adhyAtma sAdhanA ke kSetra meM pratipakSa bhAvanA kA siddhAMta asti anubhavabhUmikAyAM smmtH| jainamanovijJAne santi anubhava kI bhUmikA meM sammata hai| jaina manovijJAna ke anusAra maulika catasro maulikyo manovRttayaH-krodhaH, mAnaH, mAyA, manovRttiyAM cAra haiM--krodha, mAna, mAyA aura lobha / pratipakSa bhAvanA lobhazca / AsAM pariSkAra: pratipakSabhAvanayA katu ke dvArA inakA pariSkAra saralatA se kiyA jA sakatA hai| lobha kI sshkH| lobhaH sarvAdhiko jaTilaH / na cAsau lAbhena manovRtti sabase adhika jaTila hai| yaha lAbha se upazAMta nahIM hotii| upazamayitaM zakyaH / manuSye yathA lobhasya manovRttistathA manuSya meM jaise lobha kI manovRtti hai vaise alobha kA bhAva bhI usameM vidyamAna alobhasya bhAvo'pi tasmin vidyamAno'sti / karma- hai| karmasiddhAMta ke anusAra mohanIya karma ke audayika bhAva se lobha siddhAntAnasAreNa mohanIyakarmaNaH audayikabhAvasaMbhavo utpanna hotA hai aura usake kSAyopazamika bhAva se alobha utpanna hotA lobhaH, mohanIyakarmaNaH kSAyopazamikabhAvajanitazca hai / pratyeka prANI meM jaise mohanIyakarma kA audayika bhAva hotA hai, vaise alobhaH / pratyekasmin prANini ythaa| mohanIyakarmaNaH hI usameM kSAyopazamika bhAva bhI hotA hai| pramAda kI avasthA meM auyiko bhAvo vidyate tathA kSAyopazamiko bhAvo'pi kSAyopazamika bhAva niSkriya hotA hai aura audayika bhAva sakriya / viyate sati pramAde kSAyopazamiko bhAvo niSkriyo apramAda kI avasthA meM kSAyopazamika bhAva sakriya hotA hai aura bhavati, audayikabhAvazca sakriyo bhavati / sati apramAde maudayika bhAna niSkriya / AkAza-darzana aura nakSatra-darzana ke lie ca kSAyopazamiko bhAvaH sakriyo bhavati, audayikabhAvazca pAnI para chAe hue sevAla ko hAtha se haTAnA jarUrI hotA hai / hAtha niSkriyo bhavati / zaivAlaM vinetaM haste vyApriyamANaM kA prayatna baMda hone para sevAla punaH pAnI para ekAkAra rUpa meM chA AkAzadarzanaM nakSatradarzanaM ca saMbhavati / virate ca haste jAtA hai aura AkAza-darzana avaruddha ho jAtA hai| zaivAlaH ekAkAro bhavati, avaruNaddhi cAkAzadarzanam / bhagavata: pravacanasya prathamo niSkarSosti apramAdasya bhagavAn mahAvIra ke pravacana kA pahalA niSkarSa hai-apramAda vikAsa:, tAtparyArtha kSAyopazamikabhAvasya pryogH| kA vikAsa, tAtparyArtha meM kSAyopazamika bhAva kA pryog| 1. AyAro, 2 / 156 // 2. vahI, 2059 / 3. vahI, 21117 // 4. vahI, 22125 // 5. vahI, 2194 // 6. vahI, 2295 7. vahI, 2197,99 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham 'dvitIyo niSkarSa :- svAtmagatasya alobhasya anubhavena lobhasya pariSkAraH unmUlanaJca / kendrIya tattvamasti - 'aparigrahA prastutAdhyayanasya bhaviSyAmaH / " asya saMkalpasya surakSAye zarIrasya vastunazca mamatvatyAgaH atra prasAdhito'sti / ' AcArAMgasya mukhpaviSayo'sti AcAraH tatrApi munerAcAra:, so'pi so'pi nirvANasAdhanAyeM pratipAdita AcAraH / tathApi prastutAdhyayane anekAni jIvanasUtrANi upalabhyante / tAni santi samAjavyavasthAyeM vyaktigata jIvanAya cApi mahAnti upayogIni / indriyANAM hAnau jarA sammukhInA bhavatIti siddhAntaH adyApi sammato'sti / akRtaM kariSyAmIti vikAsasUtraM manyante samAjavidaH arthazAstriNazca, kintu asya mantavyastha ekaigitA tadAnI prakaTIbhavati yadA tad manyamAno jana rogeNa jarasA vA grastaH maraNAsannAvasthAyAM vA asahAyo bhavati, na kvacit trANaM vA zaraNaM vA pazyati / evaM prastutAdhyayane jIvanasyApi satyAnAM anAvaraNamasti jAtam / punaH punarasmin satyasindhI nimajjana meva ati upAyaH satyamuktAyA upalabdhaH / / 1. AyAro, 2 / 37 / 2. vahI, 2 / 31 / 3. vahI, 2 / 127-139 / dUsarA niSkarSa hai - apane bhItara vidyamAna alobha ke anubhava se lobhavRtti kA pariSkAra aura unmUlana / prastuta adhyayana kA kendrIya tattva hai- 'hama aparigrahI baneMge'yaha saMkalpa / isa saMkalpa kI surakSA ke lie zarIra aura padArtha mamatva kA tyAga yahAM batalAyA gayA hai / 87 AcArAMga kA mukhya viSaya hai-AcAra / vaha bhI muni kA aacaar| vaha bhI nirvANa kI sAdhanA ke lie pratipAdita AcAra / phira bhI prastuta adhyayana meM aneka jIvana-sUtra upalabdha hote haiN| ve sUtra samAja vyavasthA tathA vyaktigata jIvana ke lie bhI bahuta upayogI haiN| indriya-zakti kI kSINatA hone para vArdhakya sammukha ho jAtA hai-- yaha siddhAMta Aja bhI sammata hai / 'maiM vaha kAma karUMgA jo Aja taka kisI ne nahIM kiyA isa sUtra ko samAjamArI tathA arthazAstrI vikAsa kA sUtra mAnate haiN| kiMtu isa mata kI ekAMgitA taba pragaTa hotI hai jaba isa sUtra ko mAnane vAlA vyakti roga yA buDhApe se grasta hotA hai| tathA maraNAsanna avasthA meM asahAya hotA hai, vahIM trANa yA zaraNa nahIM dekhatA / 4. vahI, 2045 5. vahI, 3 / 15-17 / isa prakAra prastuta adhyayana meM jIvana-satyoM kI bhI sphuTa abhivyakti huI hai| isa satya-siMdhu meM bAra-bAra dubakiyAM lagAnA hI satya - muktAoM kI prApti kA upAya hai / - syamyanam / Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bIaM ajjhayaNaM : logavijao dUsarA adhyayana : lokavicaya paDhabho uddeso : pahalA uddezaka 1. je guNe se mUlaTThANe, je mUlaTThANe se guNe / saM0-yaH guNaH sa mUlasthAnaM, yanmUlasthAnaM sa guNaH / jo viSaya hai, vaha AdhAra (lobha) hai, jo AdhAra (lobha) hai, vaha viSaya hai| bhASyam 1-prastutAdhyayane lokasya-- kaSAyAGga- prastuta adhyayana meM loka-kaSAya ke aMgabhUta lobha yA parigraha bhUtasya lobhasya parigrahasya vA vicayaH krtvyo'sti| kA vicaya karaNIya hai| indriyoM ke viSaya mukhyatayA lobha ke hetu haiN| tatra indriyaviSayAH prAdhAnyena lobhahetavaH / tenedaM prekSA- isalie isa prekSA-sUtra kA nirdeza kiyA gayA hai-jo guNa hai, vaha mUlasUtraM nirdiSTam----yo guNaH sa mUlasthAnam / guNaH- sthAna hai| guNa kA artha hai-indriya-viSaya / mUlasthAna kA artha haiindriyaviSayaH / mUlasthAnam-AdhAraH / ' indriyaviSayA AdhAra / indriya-viSaya hI lobha ke udaya ke hetu hote haiN| isalie eva lobhodayasya hetavaH santi / tenAbhedopacAro'sau..... abhedopacAra se kahA gayA hai-jo guNa hai, vaha mUlasthAna hai, jo mUlayo guNaH sa mUlasthAnaM, yanmUlasthAnaM sa gunnH|' sthAna hai, vaha guNa hai| evaM viSayalobhayoH kAryakAraNabhAvenAbhedaH isa prakAra kArya-kAraNa bhAva ke AdhAra para viSaya bhora lobha scitH| viSayaparityAgena vinA lobhaparityAgo na kA abheda sUcita kiyA gayA hai| viSaya kA parityAga kie binA lobha sambhavati iti vastudharmasya vicayo'tra prstutH| kA parityAga saMbhava nahIM hotA, isa vastu-dharma kA vicaya (vizleSaNa) yahAM prastuta kiyA gayA hai| gatapratyAgatazailyA racitaM sUtramidam / yaha sUtra gataghratyAgatazailI se racA gayA hai / 2. iti se guNaThI mahatA pariyAveNaM vase pamatte-mAyA me, piyA me, bhAyA me, bhaiNI me, bhajjA me, puttA me, dhUyA me, suNhA me, sahi-sahaNa-saMgaMtha-saMthayA me, vivittovagaraNa-pariyaTaNa-bhoyaNa-acchAyaNaM me, iccatthaM gaDhie loe-base pmtt| saM0-iti sa guNArthI mahatA paritApena vasati pramattaH-mAtA me, pitA me, bhrAtA me, bhaginI me, bhAryA me, putrA me, duhitA me, snuSA me, sakhisvajanasaMgranthasaMstutAH me, viviktopakaraNaparivartanabhojanAcchAdanaM me, ityathaM grathitaH lokaH-vasati pramattaH / isa prakAra viSayArthI puruSa mahAn paritApa se pramatta hokara vAsa karatA hai| merI mAtA, merA pitA, merA bhAI, merI bahina, merI patnI, mere putra, merI putrI, merI vadhU, merA mitra, merA svajana, mere svajana kA svajana, merA sahavAsI, mere pracura upakaraNa, parivartana vRddhi yA cakravRddhi), bhojana, vastra--inameM Asakta puruSa pramatta hokara ina parigraha-sthAnoM meM vAsa karatA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 44 : mUlaM pratiSThA AdhAro ya egtttthaa| hotA hai-iSTa aura aniSTa / iSTaguNa ke prati rAga aura 2. (ka) guNamUlasthAnAnAM arthataH ekatvaM pratipAditamasti cUNoM aniSTa-guNa ke prati dveSa hotA hai| isa prakAra guNoM se -asthato bhaMgavikalpA bhavaMti, 'je guNe se mUle, je kaSAya baDhatA hai aura kaSAya se saMsAra baDhatA hai-janmamUle se guNe ?' AmaM, evaM 'je guNe se ThANe, je ThANe se maraNa kI paraMparA baDhatI hai| isa kAraNa-kArya kI paramparA guNe ?' AmaM, ahavA 'je mUle se ThANe, je ThANe se mUle ?' meM guNa saMsAra kA mUla AdhAra bana jAtA hai| isIlie AmaM, ahavA be guNesu vaTTai se mUle vaTTati, te ceva vikalpA, guNa aura mUlasthAna (saMsAra) meM ekatA Aropita kI gaI evaM etesiM guNAdINaM vaMjaNao nANattaM, asthao anANataM / (kha) guNa kA artha hai-indriya-viSaya / vaha do prakAra kA Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai. AcArAMgabhASyam bhASyam 2-indriyaviSayAH lobhodayaM prerayanti / indriyoM ke viSaya lobha ke udaya meM preraka banate haiN| lobha kI lobhasya vidyamAnatAyAmeva indriyaviSayeSu priyApriya- vidyamAnatA meM hI indriya-viSayoM ke prati priya-apriya bhAva utpanna hotA bhAvaH saJjAyate itihetunA sa guNArthI puruSaH mahatA hai, isalie vaha viSayArthI puruSa mahAn paritApa--bhogAbhilASA se paritApena --bhogAbhilASeNa nAnAvidheSa parigrahasthAneSu pramatta hokara nAnA prakAra ke parigraha-sthAnoM meM vAsa karatA hai| vasati pramatto bhUtvA / paritApazca mamakArajanita itivastusatyaM spaSTayati 'paritApa mamakAra se utpanna hotA hai'-isa vastu-satya ko sUtrakAra:-mAtrAdiSu tathA nAnAprakAropakaraNAdiSu spaSTa karate hue sUtrakAra kahate haiM-manuSya mAtA-pitA Adi svajanoM mamatvaM kurvANasteSa grathito loka: pramatto bhUtvA nAnA- tathA nAnA prakAra ke upakaraNoM meM mamatva karatA haA unameM Asakta vidheSu parigrahasthAneSu vasati / ho jAtA hai| phira vaha pramatta hokara nAnA prakAra ke parigraha-sthAnoM meM vAsa karatA hai| sakhA -sahajAtakaM mitram / sakhA kA artha hai--sAtha meM janmA huA mitra / saMgranthaH-svajanasya svajanaH / saMgrantha kA artha hai-svajana kA svajana / sNstutH-shvaasii| saMstuta kA artha hai-sahavAsI / parivartanam -vRddhizcakravRddhirvA / ' parivartana kA artha hai-vRddhi byAja yA cakravRddhi--byAja para byAja / 3. aho ya rAo ya paritappamANe, kAlAkAla-samudrAI, saMjogaTTho aTTAlobhI, Alupe sahasakkAre, viNi vicitte, ettha satthe punno-punno| saM0-ahani ca rAtrI ca paritapyamAnaH, kAlAkAlasamutthAyI, saMyogArthI arthalobhI, AlumpaH sahasAkAraH, viniviSTacittaH, atra zastra punaH punaH / vaha rAta-dina paritapta rahatA hai, kAla yA akAla meM (arthArjana kA) prayatna karatA hai, saMyoga kA arthI hokara artha-lolupa, cora yA luTerA ho jAtA hai| usakA citta parivAra yA viSaya-sevana meM hI lagA rahatA hai| vaha punaH punaH zastra banatA hai| bhASyam 3---lobhavazaMvadaH puruSaH mAtrAdinimittaM lobha ke vazIbhUta hokara puruSa mAtA-pitA Adi svajanoM ke tathA arthasyopArjanarakSaNAdinimittaJca ahorAtraM nimitta tathA dhana ke upArjana aura usakI rakSA Adi ke nimitta dinakAyikavAcikamAnasikena paritApena paritapyamAna- rAta kAyika, vAcika aura mAnasika paritApa se saMtapta rahatA hai| vaha stiSThati / sa kAle akAle vA arthasaMgrahaM prati mammaNa- samaya-asamaya kA viveka kie binA dhana kA saMgraha karane ke lie vata pravartate / sa manojJAnAmindiyaviSayANAM rAjyavaibhavA- 'mammaNa' seTha kI taraha lagA rahatA hai| vaha manojJa indriya-viSayoM tathA donAJca saMyogamarthayate / sa arthalolapo bhatvA cauryAdikaM rajya aura vaibhava Adi kI prApti ke lie niraMtara prayatnazIla rahatA kroti| sahasAkArI-avimazyakArI, asamIkSita- hai| vaha arthalolupa hokara corI Adi karatA hai| vaha sahasAkArI pUrvAparadoSa: mahAntamanartha sampAdayati / tasya cittaM arthAt binA soce-vicAre kAma karane vAlA, pahale pIche hone vAle parivAre viSaye vA viniviSTaM bhavati / etAdRzaH puruSaH dA mAdA pasapa doSoM kI samIkSA na karane vAlA puruSa mahAn anartha ko janma detA hai| punaH punaH jIvanikAyAnAM kRte zastraM-upaghAtakArI usakA citta parivAra yA indriya-viSayoM meM saMlagna rahatA hai| aisA bhavati / puruSa jIvanikAyoM ke lie bAra-bAra zastra banatA hai -saMhAraka banatA 4. appaM ca khalu AuM ihamegesi mANavANaM, taM jahA-soya-pariNANehi parihAyamANehi, cakkhu-pariNANehi parihAyamANehi, ghANa-pariNANehi parihAyamANehiM, rasa-pariNANehi parihAyamANehi, phAsa-pariNANehi 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 49 : pariyaTTaNaM-duguNaM tiguNaM upalabhyate-rAjadravyANAmanyadravyeNAdAnaM parivartanam / evmaadii| (gha) ApTe, cakravRddhiH -Interest upon interest, (kha) AcArAMga vRtti, patra 91 : dviguNatriguNAdibhedabhinnam / Compound interest (ga) kauTilIyArthazAstre (2736) parivartanasya eSa artha Jain Education international Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 1. sUtra 3-5 prihaaymaahiN| saM0-alpaM ca khalu AyuH ihaikeSAM mAnavAnAM, tad yathA-zrotraparijJAnaiH parihIyamAnaH, cakSuSparijJAnaiH parihIyamAnaH, ghrANaparijJAnaH parihIyamAnaH, rasaparijJAnaiH parihIyamAnaH, sparzaparijJAnaiH parihIyamAnaH / isa saMsAra meM kucha manuSyoM kA AyuSya alpa hotA hai, jaise-zrotra-parijJAna ke parihIna ho jAne para, cakSu-parijJAna ke parihIna ho jAne para, ghrANa-parijJAna ke parihIna ho jAne para, rasa-parijJAna ke parihIna ho jAne para, sparza-parijJAna ke parihIna ho jAne para (ve alpa Ayu meM hI mara jAte haiN)| bhASyam 4-kecinmanuSyA dIrghAyuSo bhavanti, kucha manuSya dIrghAyu hote haiM, kucha alpAyu / jaba hama alpa keciccAlpAyuSaH / yadA vayaM alpAyuSkadazAM vicArayAmaH AyuSya kI sthiti para vicAra karate haiM taba parigraha-pradhAna prayatnoM kI tadA parigrahapradhAnAnAM prayatnAnAM vyarthatAyAH anubhavo vyarthatA kA anubhava hotA hai / prastuta sUtra alpAyuSya kA vicayasUtra hai / jAyate / alpAyuSkavicayasUtramidam / zrotrAdIndriyapaJca- zrotra Adi pAMca indriyoM ko grahaNa (jJAna) zakti jaba kSINa honI zurU kasya parijJAnaM yadA hIyamAnaM bhavati tadA akAle'pi ho jAtI hai taba akAla meM bhI AyuSya kSINa ho jAtA hai| AyuSaH kSayo jaayte|| vaijJAnikA' manyante--mastiSkIyakozikAnAM kSaye vaijJAnika mAnate haiM ki mastiSkIya kozikAoM ke kSINa hone jAte mnussyomriyte| indriyANAM kendrabindavaH santi para manuSya maratA hai / indriyoM ke kendra-bindu pRSTha-mastiSka meM hote haiM / pRSThamastiSke / sUtrakArasya tAtparyamidaM bhavet -- indriyANAM sUtrakAra kA tAtparya yaha honA cAhie ki indriyoM kA prajJAna unake prajJAnaM teSAM kendrabindUnAM hInatAyAM satyAM hInaM jAyate / kendra-biMduoM ke kSINa hone para kSINa hotA hai| usa sthiti meM asamaya tasyAmavasthAyAM asamaye'pi mRtyurghttte| zrotrAdInA- meM bhI mRtyu ghaTita ho jAtI hai| zrotra Adi indriyoM meM lAkhoM snA yu mindriyANAM lakSazaH snAyavaH santi / teSAmabhighAtena hote haiM / unake abhighAta se tatkAla mRtyu ho sakatI hai| sadyo mRtyuH smbhaavyte| 5. abhikkaMtaM ca khalu vayaM sNpehaae| saM0-abhikrAntaM ca khalu vayaH saMprekSya / avasthA jarA kI ora jA rahI hai yaha dekhakara puruSa cintAgrasta ho jAtA hai| 1. asmin viSaye-'leboreTarI Apha rienImeTolojI' saMsthAnA varSa kI umra se ghaTane lagatI hai aura ghrANa-zakti sATha varSa dhyakSasya DA0 blAdimIranegovaskImahodayasya siddhAntaH kI umra se| zravaNa-zakti kA kSaya to bIsa varSa kI umra drssttvyH| (dharmayuga, 13 disambara, 1981 pRSTha 15) se hI prAraMbha ho jAtA hai| manamohanasaralamahodayasya lekhH| bIsa varSa kI umra se hI peTa ke pAcaka rasa kama hone 2. prastutasUtreNa tulanIyam -DA0 kArlasana kA kathana hai ki lagate haiM aura sATha varSa kI umra taka pahuMcate-pahuMcate unakA yadyapi gaNita se mAnava kI Ayu eka sau pacAsa varSa AtI utpAdana AdhA ho jAtA hai| pacAsa varSa kI umra meM hai, tathApi cikitsA vizeSajJoM ko moTe taura para sau varSa 'pepasina' aura 'Tripasina' kA utpAdana bahata hI ghaTa jAtA kI Ayu to svIkAra kara hI lenI caahie| hai| ye cIjeM pAcana-zakti ko ThIka rakhane ke lie ___ mAnava jIvana ke isa kAla meM usakI vibhinna zaktiyAM atyAvazyaka hai| vastutaH inhIM ko kamI se hAjameM kI bhI eka krama se kSINa hotI haiN| sabase pahalA lakSaNa AMkha takalIpheM umra ke sAtha bar3hatI haiN| para prakaTa hotA hai| AMkha ke leMsa ke lacIlepana kI kamI mAnava mastiSka kI grahaNazakti bAIsa varSa kI umra meM dasaveM varSa meM hI prAraMbha ho jAtI hai aura sATha varSa kI sabase adhika hotI hai aura usake bAda vaha ghaTatI hai, Ayu taka pahuMcate-pahuMcate vaha samApta ho jAtI hai| AMkha para atyanta alpa gati se| cAlIsa varSa kI umra ke bAda kI zakti ke kSaya ke dUsare lakSaNa haiM--dRSTi ke prasAra meM ghaTane kA krama kucha bar3ha jAtA hai| assI varSa kI umra taka kamI, kisI cIja kA sApha sApha najara na AnA tathA pahuMcane para vaha phira utanI raha jAtI hai jitanI kI bAraha halke prakAza meM dikhalAyI na pdd'naa| ye lakSaNa cAlIsa varSa kI umra meM thii| ('javAnI ke binA yaha deha zava hai' varSa kI umra meM prAraMbha hote haiN| isI prakAra mAnava ko -ratanalAla jozI, kAdambinI sitaMbara 1985) dUsarI zaktiyAM bhI kama hotI hai| svAda kI tejI pacAsa Jain Education international Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 AcArAMgabhASyama bhASyam 5-vayastrividhaM-prathamaM madhyamaM pazcimaJca / ' avasthA tIna prakAra kI hotI hai-prathama, madhyama aura pazcimaprathamaM vayaH madhyamamabhidhAvati, madhyamaJca pazcimam / antima / prathama avasthA madhyama avasthA kI ora daur3atI hai aura madhyama madhyamAvasthAyAmindriyANAM zaktehAnikramaH prArabdho avasthA antima avasthA kI ora / madhyama avasthA meM indriyoM kI zakti bhavati' itisamprekSayA api mamatvavisarjanaM prati kSINa hone lagatI hai| isa tathya kI anuprekSA karane se bhI mamatvadRSTirutpadyate / visarjana kI dRSTi utpanna hotI hai / abhikrAntaM vayaH-tRtIyaM vyH| abhikrAnta vaya kA artha hai-tIsarI avasthA / 6. tao se egayA mRDhabhAvaM jnnyNti| saM0-tataH tasya ekadA mUDhabhAvaM janayanti / usake pazcAt ekadA--jIvana ke uttarArddha meM indriyAM mUDhatA utpanna kara detI haiN| bhASyam 6.-tataH ekadA-madhyamAvasthAyAHpravardhamAne usake bAda madhyama avasthA ke uttarArddha meM yA pazcima avasthA caraNe pazcimAvasthAyAM vA manuSyasya indriyANi mUDhabhAvaM (aMtima avasthA) meM manuSya kI indriyAM mUDhabhAva ko paidA karatI haiM, janayanti, yathA-manuSyo na zRNoti uccairvA zRNoti / jaise--manuSya sunatA nahIM hai yA UMcA sunatA hai| isI prakAra zeSa evaM zeSendriyaviSaye'pi vktvytaa| asya vaikalpiko'rthaH- indriyoM kI zakti bhI kSINa ho jAtI hai| isakA vaikalpika artha yaha yathA yathA indriyANi hIyamAnAni bhavanti, tathA tathA hai--jaise-jaise indriyoM kI zakti kSINa hotI hai, vaise-vaise puruSa una paruSaH tadaviSayeSa Asakto bhavati / evaM vRddhatve prAyo indriya-viSayoM ke prati adhika Asakta hotA jAtA hai| bur3hApe meM prAyaH janAnAM svabhAvaH mUrchAmApnoti / logoM kA svabhAva mUrchAgrasta ho jAtA hai, atyadhika Asakta bana jAtA 7. jehiM vA saddhi saMvasati te vA NaM egayA NiyagA taM pudiva parivayaMti, so vA te Niyage pacchA privejjaa| saM0-yaH vA sArddha saMvasati te vA ekadA nijakAH taM pUrva parivadanti, sa vA tAn nijakAn pazcAt parivadet / vaha jinake sAtha rahatA hai, ve AtmIya jana ekadA usake tiraskAra kI pahala karate haiN| bAda meM vaha bhI unakA tiraskAra karane laga jAtA hai| bhASyam 6 --idAnIM azaraNAnuprekSAsambandhI ni vicaya- prastuta prakaraNa meM azaraNa anuprekSA saMbaMdhI vicaya-sUtra kahe sUtrANi / puruSa: yaiH saha mamatvabandhaM karoti, teSvapi jA rahe haiN| puruSa jinake sAtha mamatva-baMdhana karatA hai, unameM bhI aneka bahavaH svArthaparAyaNA bhavanti / yaiH saha saMvAso'sti, vyakti svArtha-parAyaNa hote haiN| vaha jinake sAtha rahatA hai, ve nijI te'pi nijakA janA ekadeti vRddhAvasthAyAM, pUrvamiti vyakti bhI vRddhAvasthA meM athavA apanA svArtha-siddha na hone para pahale svArthAsiddhau satyAM taM parivadanti pribhvntiityrthH| usakA tiraskAra karate haiN| athavA apanA tiraskAra hone para, bAda meM athavA pazcAditi svaparibhavAnantaraM so'pi tAn vaha bhI una AtmIya logoM kA tiraskAra karatA hai| yaha pArasparika nijakAn janAn paribhavet / eSaH pArasparika: pari- tiraskAra bhI mamatva-visarjana kA Alambana-sUtra banatA hai| bhavo'pi mamatva visarjanasya AlambanasUtraM bhavati / 8. nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vA / tuma pi tesi nAlaM tANAe vA, saraNAe vA / 1. draSTavyam---AyAro 8 / 15 bhASyaM TippaNaM ca / 2. sAmAnyataH manuSya kI Ayu sau varSa kI hotI hai| vaha basa dazAoM meM vibhakta hai| cauthI dazA (40 varSa) taka zarIra kI AbhA aura bala pUrNa vikasita rahate haiN| usake bAda unakI hAni zurU ho jAtI hai| pacAsa varSa kI avasthA meM cakSu tathA anya indriyoM kI zakti bhI kSINa hone laga jAtI hai| cUNi meM isakA spaSTa ullekha hai-barisasayAyugassa purisassa AyugaM tidhA kareti, tAo puNa dasa basAo, ekkeko vao sAhiyA tinni dasA, khaNe khaNe baTTamANassa chAyAbalapamANAtivisesA bhavaMti jAva cautthI dasA, teNa paraM parihANI, bhaNiyaM ca - 'paMcAsagassa cakkhaM hAyatI majjhimaM vayaM / abhikkaMtaM sapehAe, tato se eti mUDhataM // ' tao paDhamavayAo atIto majjhimassa egadese paMcamIdasAe vaTTamANassa iMdiyANi parihAyati / (AcArAMga cUNi, pRSTha 51) Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha02. lokavicaya, u01. sUtra 6-11 saM0-nAlaM te tava trANAya vA, zaraNAya vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA, zaraNAya vA / he puruSa ! ve svajana tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho| bhASyam -kecijjanA vRddhamapi puruSaM na parivadanti, kucha loga bUDhe vyakti kA bhI tiraskAra nahIM karate, phira bhI ve tathApi te jarArogAdikaSTebhyo mRtyorvA taM saMrakSituM buDhApA, roga Adi kaSToM se yA mRtyu se usakI rakSA karane meM asamartha na kSamante ityAlambanaM prastute' sUtrakAra:-'nAlaM te tava hote haiN| sUtrakAra isa Alambana ko prastuta kara rahe haiM-ve svajana trANAya vA zaraNAya vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tuma bhI unheM trANa yA zaraNAya vaa|' zaraNa dene meM samartha nahIM ho| 6. se Na hassAe, Na kiDDAe, Na ratIe, Na vibhUsAe / saM0-sa na hAsyAya, na krIDAya, na ratyai, na vibhUSAyai / vaha vRddha manuSya na hAsya-vinoda ke yogya, na krIr3A ke yogya, na rati-sevana ke yogya aura na zRMgAra ke yogya rahatA hai| bhASyam 9-vArddhakyadazAyA anucintanamapi mamatva- buDhApe kI sthiti kA anucitana bhI mamatva-viccheda kA AlaMbana vicchedasya AlambanaM bhavati- vRddhaH puruSaH na hasituM banatA hai-vRddha puruSa na haMsa sakatA hai, na kUdaphAMda, tairAkI aura daur3a zaknoti, na lavanaplavanadhAvanA dikrIDAM kartuM Adi krIDAeM kara sakatA hai, na vaha viSaya kA AsvAda lene ke yogya zaknoti, na viSayaraterapi yogyo bhavati, na ca vibhUSA- rahatA hai aura na hI usake lie vibhUSA karanA ucita hotA hai / karaNamapi tasya ucitaM bhavati / 10. iccevaM samuTThie ahovihArAe / saM0-ityevaM samutthitaH mahovihArAya / isa prakAra vRddhAvasthA meM hone vAlI dazA ko jAnakara puruSa ahovihAra-saMyama ke lie samudyata hotA hai| bhASyam 10-sAdhAraNamanuSyasya sahajAyA manovRtteH isa adhyayana ke prathama tIna sUtroM meM janasAdhAraNa kI sahaja nirUpaNaM AdyasUtratraye kRtam / tadanantaraM nirUpitAni manovRtti kA nirUpaNa kiyA gayA hai| usake bAda vicaya-sUtra nirUpita vicayasUtrANi / teSAmAlambanena saMjAte manovRtteH pari- hue haiM / unake Alambana se manovRtti kA parivartana hone para koI puruSa vartane kazcit puruSaH ahovihArAya samutthito bhavati / ahovihAra ke lie samudyata hotA hai| ahovihAraH-vihAraH yaatraa| viSayaparigrahAdi- ahovihAra-vihAra kA artha hai-yaatraa| viSaya, parigraha bandhanabaddhAnAM jIvanayAtrA sarvapratItAsti, kintu viSaya- Adi ke baMdhanoM se baMdhe hue prANiyoM kI jIvana-yAtrA sarva pratIta hai / parigrahAdeH bandhanaM chittvA ye jIvanayAtrAyAM prasthitA kiMtu jo vyakti viSaya, parigraha Adi ke baMdhana ko tor3akara jIvanabhavanti teSAM vihAraH saadhaarnnjnaanaamaashcrykaarii| yAtrA meM prasthAna karate haiM, unakI yAtrA sAdhAraNa logoM ke lie ata eva saMyama: 'ahovihAraH' itipadena sambodhitaH / AzcaryakArI hotI hai| isIlie saMyama ko 'ahovihAra' pada se saMbodhita kiyA gayA hai| 11. aMtaraM ca khalu imaM saMpehAe-dhIre muhuttamavi No pmaaye| saM0-antaraM ca khalu idaM saMprekSya-dhIraH muhUrtamapi no pramAdyet / isa antarAtmA kI saMprekSA kara dhIra puruSa muhUrtabhara bhI pramAda na kare / bhASyam 11-antaramiti antarAtmA / imaM antarA- antara kA artha hai-antraatmaa| isa antarAtmA kI saMprekSA 1. kriyApadamidam / kintu atra antarzabdasya 'antarAtmA' ityarthaH adhika 2. cUNoM (pRSTha 54) 'antara' zabdasya dvAvayauM dRzyate-- prsjti| ApTe kRta 'saMskRta-iMglisa-zabdakoze' antara1. virahaH, 2. chinam / zabdasya etadviSayakA aneke'rthA upalabhyantevRttau (patra 97) asyArthaH kRto'sti-avsrH| Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 - tmAnaM samprekSya dhIraH muhUrtamapi na pramAdyet -- guNe mUlasthAne ca na pravarteta antarAtmanaH saMprekSA manuSyajIvane eva iti cintanaM apramAdasyAlambanaM bhavati / 12. vayo acche jovaNaM va saM0 vayaH atyeti yauvanaM vA / avasthA aura yauvana bIta rahe haiN| bhASyam 12 - vayo yauvanaJca atyeti-mRtyuM jarAM cAbhidhAvati / prANI pratikSaNaM avIcimaraNena mriya mANosti yauvanamapi pratikSaNaM hIyamAnaM vidyate sati AyuSi yauvane ca dharmArAdhanA saMbhavati / jarAjINaM zarIraM na tAM kartumarhati / apramAdasyAlambanamidam / / / 13. jIvie iha je pamatA / saM0 - jIvite iha ye pramattAH / jo isa jIvana meM pramatta haiM / bhASyam 13 iha jIvite ye pramattA bhavanti guNe mUlasthAne ca pravartante, ta evaM hiMsAmAcarantIti saMbadhnAti sUtramidaM agrimasUtreNa / bhASyam 14 -- sa iti guNe mUlasthAne va pravRttaH puruSaH hantA detA bhettA lumpitA vilumpitA udghotA uttrAsa yitA bhavati / lumpitA -prahartA / vilumpitA - grAmAdighAtakaH / ' udyotA - prANavadhakaH / 14. se haMtA chettA bhettA luMpittA viluMpittA uddevittA uttAsaittA / saM0-sahantA detA ghetA sucitA vidhitA uhotA uravAsayitA / vaha hanana, chedana, bhedana, prahAra, grAmaghAta, prANavadha aura uttrAsa karane vAlA hotA hai / AcArAMgabhASyam kara dhIra puruSa muhUrta bhara bhI pramAda na kare arthAt guNa (viSaya) aura mUlasthAna ( sodha) meM pravRtti na kre| 'antarAtmA kI saMprekSA manuSya jIvana meM hI ho sakatI hai, yaha ciMtana apramAda kA thAlambana banatA hai / 'antaraM -- Soul, heart, mind, the inmost or secret nature, the Supreme Soul' 'sandhi' samyasyApi eSa eva artha: vibhAvyate (ApAro 3051) / avasthA aura yauvana bIta rahe haiM-mRtyu aura bur3hApe kI tarapha daur3a rahe haiM / prANI pratikSaNa bhavIcimaraNa ke dvArA mara rahA hai / yauvana ko bhI pratikSaNa hAni ho rahI hai| AyuSya aura yauvana hone para hI dharma kI ArAdhanA ho sakatI hai| bur3hApe se jIrNa-zIrNa zarIra dharmArAdhanA karane meM samartha nahIM hotaa| yaha apramAda kA AlaMbana-sUtra hai / isa jIvana meM jo pramatta hote haiM arthAt guNa aura mUlasthAna meM pravRtti karate haiM, ve hI hiMsA kA AcaraNa karate haiM - isa prakAra yaha sUtra agrima sUtra se saMbaddha hotA hai / guNa aura mUlasthAna meM pravRta vaha puruSa hanana, chedana, bhedana, prahAra, grAmaghAta, prAgavadha aura utpAsa karane vAlA hotA hai| 15. akaDaM karissAmitti maNNamANe / saM0 - akRtaM kariSyAmIti manyamAnaH / hue maiM vaha karUMgA, jo Aja taka kisI ne nahIM kiyA - yaha mAnate bhASyam 15 prastutasUtre arthArjanasya mAnasiko prastuta sUtra meM arthArjana kA mAnasika hetu pradarzita kiyA gayA heturupadarzita: - akRtaM kariSyAmIti manyamAnaH puruSaH hai| maiM vaha karUMgA jo Aja taka kisI ne nahIM kiyA - aisA mAnakara 1. AcArAMga pUrNa pRSTha 54 pitA sAdihi mAraNe pahAre ya, luMpaNAsaddo pahAre vaTTati / vilopo nAmAtighAto / luMpitA kA artha hai prahAra karane vAlA / viluMpitA kA artha hai-grAmaghAta karane vAlA / udghotA kA artha hai - prANavadha karane vAlA / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 1. sUtra 12-19 mahate arthArjanAya prvrtte| manovaijJAnikabhASAyAM eSA vyakti vipula arthArjana ke lie pravRtta hotA hai| manovijJAna kI bhASA ahaM-sambaddhAbhipreraNA vartate / ' meM yaha 'ahaM'-sambaddha abhipreraNA hai / 16. jehiM vA saddhi saMvasati te vA gaM egayA NiyagA taM puTiva poseMti, so vA te niyage pacchA posejjaa| saM0-yaiH vA sArddha saMvasati te vA ekadA nijakAH taM pUrvaM poSayanti, sa vA tAn nijakAn pazcAt poSayet / vaha jinake sAtha rahatA hai, ve AtmIyajana ekadA (zaizava yA arthAbhAva meM) usake poSaNa kI pahala karate haiN| bAda meM vaha bhI unakA poSaNa karatA hai| 17. nAlaM te taba tANAe vA, saraNAe vA / tumaMpi tesi nAlaM tANAe vA, saraNAe vA / saM0-nAlaM te tava trANAya vA, zaraNAya vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA, zaraNAya vaa| aisA hone para bhI he puruSa ! ve tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho| bhASyam 16-17-azaraNAnuprekSAyA AlambanabhUtaM sUtra- azaraNa anuprekSA ke AlaMbanabhUta donoM sUtra pUrvavat 7,8 kI dvayaM pUrvavad draSTavyam (7,8) / kevalaM ayaM vizeSa: ... bhAMti draSTavya haiM / kevala itanA antara hai ki pUrva arthAt zaizava yA pUrvamiti zaizave vipannAvasthAyAM vA te nijakA: taM vipanna avasthA meM ve AtmIyajana usakA poSaNa karate haiM / pazcAt arthAt poSayanti, pazcAditi arthaprAptau satyAM sa nijakAna artha kI prApti hone para vaha AtmIyajanoM kA poSaNa karatA hai| poSayet / 18. uvAiya-seseNa vA sannihi-sannicao kajjai, ihamegesi asaMjayANaM bhoynnaae| -saM0-upAditazeSeNa vA sannidhi-sannicayaH kriyate, ihaikeSAM asaMyatAnAM bhojanAya / manuSya upabhoga ke bAda bace hue dhana se kucha asaMyata vyaktiyoM (putra Adi) ke bhojana ke lie sannidhi aura sannicaya karatA hai| bhASyam 18-mamatvagranthibaddhaH puruSaH arthamarjayati, mamatva kI graMthi se baMdhA humA puruSa artha kA arjana karatA hai svayamupabhuGkte / upabhuktazeSeNa sannidhi-sannicayaM karoti aura svayaM usa artha kA upabhoga karatA hai| upabhoga ke bAda bace hue ekeSAmasaMyatAnAM bhojnaay| atra asaMyatazabdena dhana se kucha asaMyata vyaktiyoM ke bhojana ke lie sannidhi aura sannicaya putrAdayaH santi vivakSitAH / karatA hai / yahAM asaMyata zabda se putra Adi vivakSita haiN| sannidhiH --odanAdInAM zIghravinAzidravyANAM sannidhi kA artha hai-odana (pake hue cAvala) Adi zIghra saMgrahaH / vinAzI padArthoM kA sNgrh| sannicayaH-dhAnyaghRtAdInAM kiJcitkAlasthAyi- sannicaya kA artha hai-anAja, ghRta Adi kucha samaya taka dravyANAM saMgrahaH / rakhI jA sakane vAlI vastuoM kA saMgraha / 16. tao se egayA roga-samuppAyA samuppajjaMti / saM0-tataH tasya ekadA rogasamutpAdAH samutpadyante / usake pazcAt artha-saMcaya hone para bhI kadAcit manuSya ke zarIra meM roga utpanna ho jAte haiN| bhASyam 19-kecitpuruSA arthamupArjayanti kintu na kucha puruSa artha kA upArjana karate haiM kiMtu usakA upabhoga tasyopabhogaM kartuM samarthA bhavanti / tasya kAraNamasti karane meM samartha nahIM hote / usakA kAraNa hai-rogoM kI utpatti / yahI rogANAM smutpaadH| etadeva satyamasmin sUtre prati- satya isa sUtra meM pratipAdita hai| pAditamasti / 2. draSTavyam-AyAro 2 / 104,105 / . 9. Self-actualization Motives (maslow, Motiva tion and Personality, Harper, New York, 1954) Jain Education international Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 20. jehiM vA saddhi saMvasati te vA NaM egayA NiyagA taM pubdhi pariharaMti, so vA te Niyage pacchA prihrejjaa| saM0-~-yaiH vA sArddha saMvasati te vA ekadA nijakAH taM pUrva pariharanti, sa vA tAn nijakAn pazcAt pariharet / vaha jinake sAtha rahatA hai, ve AtmIya jana ekadA usako chor3ane kI pahala karate haiN| bAda meM vaha bhI unheM chor3a detA hai| bhASyam 20---rogAvasthAyAM yaiH sArddha saMvasati te roga kI avasthA meM jinake sAtha vaha rahatA hai, ve svajana bhI svajanA api taM pUrva pariharanti athavA sevAdyabhAve usako chor3ane kI pahala karate haiM athavA sevA Adi ke abhAva meM glAni glAniparigata: sa tAn pariharati / ko prApta hokara vaha unako chor3a detA hai| 21. nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vA / tumaMpi tesi nAlaM tANAe vA, saraNAe vaa| saM0-nAlaM te tava trANAya vA, zaraNAya vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA, zaraNAya vA / he puruSa ! ve tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho| bhASyam 21- kecit svajanAH snehavazAd rogAbhi- kucha svajana roga se abhibhUta vyakti ko bhI snehavaza nahIM bhUtamapi janaM na parityajanti, tathApi te taM rogamuktaM chor3ate, phira bhI ve usako roga-mukta nahIM kara skte| kata na prabhavanti ityAlambanasUtram isakA AlambanasUtra hainAlaM te tava trANAya vA zaraNAya vA / ve tumhAre trANa yA zaraNa ke lie samartha nahIM haiN| svamapi teSAM nAlaM trANAya vA zaraNAya vA / tuma bhI unake trANa yA zaraNa ke lie samartha nahIM ho| 22. jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / saM0-jJAtvA duHkhaM pratyekaM sAtam / duHkha aura sukha vyakti kA apanA-apanA hotA hai, yaha jAnakara bhASyama 22-duHkhaM sukhaJca pratyekaM bhavati / na ca du:kha aura sukha apanA-apanA hotA hai| koI bhI kisI ke sukha kazcit kasyacit sukhaM duHkhaM vA AdAtuM samartho bhavati yA duHkha ko baMTAne meM samartha nahIM hotA---yaha jAnakara tU apanI --iti jJAtvA AtmanaH atrANatAM vA azaraNatAM vA atrANatA yA azaraNatA kA anubhava kara / anubhv| 23. aNabhikkaMtaM ca khalu vayaM sNpehaae| saM0-anabhikrAntaM ca khalu vayaH saMprekSya / avasthA atikrAnta nahIM huI hai, yaha dekhakara bhASyam 23-viSayA: lobhamuddIpayanti, lobhazca iMdriya-viSaya lobha ko uddIpta karate haiM tathA lobha manuSya ko manuSyaM arthArjanaM prati prerayati pArivArikamamatvaM prati arthArjana aura pArivArika mamatva kI ora prerita karatA hai| artha kA ca / ajite'pi arthe pravRddha'pi ca mamatve nAsti trANaM arjana aura mamatva kI pragAr3hatA hone para bhI koI trANa yA zaraNa nahIM hotaa| vA zaraNaM vA / tena 'ahovihArAya' samutthAnaM kaarym|' isalie vyakti ko 'ahovihAra'-saMyama ke lie samudyata honA caahie| tatra anabhikrAntaM vayo heturiti saMprekSA kaaryaa| viSvapi use socanA cAhie ki saMyama-grahaNa ke lie abhI avasthA-yauvana aura vayassu pravrajyAgrahaNamasti sammatam / tathApi anabhi- zakti atikrAMta nahIM huI hai / yadyapi tInoM avasthAoM meM pravrajyA kA grahaNa krAnte vayasi-prathame dvitIye vA vayasi pravrajyAgrahaNaM sammata hai phira bhI anabhikrAMta arthAt prathama yA dvitIya avasthA meM sukaraM, iti nirdiSTamihasUtre / pravrajyA kA grahaNa sukara hotA hai, yaha nirdeza isa sUtra meM diyA gayA hai| asyAmavasthAyAM parivAda-poSaNa-parihAra-sambaddhAH isa avasthA meM tiraskAra, parivAra kA poSaNa tathA use chor3ane 1. drssttvym-2|10 bhASyam / 2. draSTavyam ---215 bhASyam / 3. AyAro, 815: jAmA tiNNi udAhiyA, jesu ime AriyA saMbujmamANA smutttthiyaa| Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a02. lokavicaya, u01-2. sUtra 20-27 97 samasyAH naayaanti|' tena anabhikrAntavayaso vaiziSTya- sambaMdhI samasyAeM nahIM AtIM, isalie abhikrAMta vaya kI apekSA anamasti / bhikrAMta vaya kI viziSTatA hai| 24. khaNaM jANAhi paMDie! saM0-kSaNaM jAnIhi paMDita! he paMDita ! tU kSaNa ko jAna / bhASyam 24.---he paNDita ! kSaNaM jAnIhi / anabhi- he paNDita ! tU 'kSaNa' ko jAna / anabhikrAMta avasthA (prathama krAntaM vayaH ahovihArasya kSaNo bhavati / indriya- aura dvitIya avasthA) ahovihAra kA 'kSaNa' hotI hai| iMdriyakSamatA kSamatA api kSaNaH asti / kSetrakAlanakSatrAdyanukUlatA bhI 'kSaNa' hai / kSetra, kAla, nakSatra Adi kI anukUlatA aura karma kA karmakSayopazamo'pi ca kSaNo'sti / tvaM samagradRSTyA kSayopazama bhI 'kSaNa' hai / tU samagradRSTi se 'kSaNa' kA paryAlocana kr| kSaNasya paryAlocanaM kuru| 25. jAva soya-paNNANA aparihINA, jAva Netta-paNNANA aparihINA, jAva ghANa-paNNANA aparihINA, jAva jIha paNNANA aparihINA, jAva phAsa-paNNANA aparihINA / saM0-yAvat zrotraprajJAnAni aparihInAni, yAvat netraprajJAnAni aparihInAni, yAvat ghrANaprajJAnAni aparihInAni, yAvat jihvAprajJAnAni aparihInAni, yAvat sparzaprajJAnAni aparihInAni / jaba taka zrotra kA prajJAna pUrNa hai, jaba taka netra kA prajJAna pUrNa hai, jaba taka ghrANa kA prajJAna pUrNa hai, jaba taka jihvA kA prajJAna pUrNa hai, jaba taka sparza kA prajJAna pUrNa hai26. iccetehi virUvarUvehiM paNNANehiM aparihINehiM Ayarse samma samaNubAsijjAsi |-tti bemi / saM.-ityetaiH virUparUpaH prajJAnaH aparihInaH AtmArthaM samyak samanuvAsayeH / -iti brviimi| ina nAnArUpa prajJAnoM ke pUrNa rahate hue Atmahita kA tU samyak anuzIlana kr| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 25-26 ---kSaNameva vizinaSTi sUtrakAra:--- sUtrakAra kSaNa kI hI vizeSatA batalA rahe haiM-jaba taka zrotra, yAvat zrotra-netra-ghrANa-jihvA-sparza-prajJAnAni aparihI- netra, ghrANa, jihvA aura sparzana-ina pAMcoM iMdriyoM kI jJAnazakti nAni tAvadAtmArthaM samyaka samanuvAsaye:-ahovihAreNa kSINa nahIM huI hai, taba taka AtmA ko samyaka anuvAsita kara arthAt AtmAnaM bhaavyeH| ahovihAra--saMyama se apane Apako bhAbita kara / bIo uddeso : dUsarA uddezaka 27. araI AuTTe se mehaavii| saM0-aratimAvarteta sa medhAvI / jo arati kA nivartana karatA hai, vaha medhAvI hotA hai| bhASyam 27-rati: aratizca sApekSau shbdau| ya rati aura arati-ye donoM sApekSa zabda haiM / jo ahovihAraahovihAraM pratipadyApi tatra na ramate sa medhAvI na hi saMyama ko svIkAra karane ke bAda bhI usameM ramaNa nahIM karatA vaha 1. draSTavyama-kramaza: 217,16,20 bhASyam / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhavati / ata eva upadizati sUtrakAraH-- ya arati medhAvI nahIM hotaa| isIlie sUtrakAra kahate haiM--jo arati kA Avarteta-nivarteta, sa medhAvI bhavati / ' nivartana karatA hai, vaha medhAvI hotA hai| 28. khaNaMsi mukke| saM0-kSaNe muktaH / vaha kSaNabhara meM mukta ho jAtA hai / bhASyam 28----aratinivartanasya phalamidam --aho- arati ke nivartana kA yaha phala hai.-ahovihAra meM ramaNa karane vihAre ramamANa: sarvakAmebhya: bandhanebhyazca kSaNamAtreNa vAlA sAdhaka bharata cakravartI kI taraha kSaNamAtra meM sabhI kAmanAoM aura bharatavan mukto bhavati / baMdhanoM se mukta ho jAtA hai / 26. aNANAe puTThA vi ege Niyati / saM0-anAjJAyAM spRSTAH api eke nivartante / anAjJA meM vartamAna kucha sAdhu kAmanA se spRSTa hokara vApasa ghara meM bhI cale jAte haiN| bhASyam 29-AtmabhAvaH AtmajJAnaM vA AjJA, AjJA kA artha hai AtmabhAva, AtmajJAna yA arhatoM kA upadeza / aItAM upadezo vaa| anAtmabhAvaH anAjJA / tasyAM anAjJA arthAt anAtmabhAva / anAtmabhAva meM ramaNa karane vAle svacchaMdavartamAnAH svacchandavihAriNa: eke kAmanAdispRSTAH vihArI kucheka muni kAmanAoM ke vazavartI hokara punaH gRhavAsI bana nivartante-punarapi gRhavAsino bhavanti / jAte haiN| 30. maMdA moheNa pAuDA / saM0-mandAH mohena prAvRtAH / mandamati manuSya moha se atizaya rUpa meM AvRta hote haiN| bhASyam 30 -punargahagamanasya kAraNadvayaM nirdiSTama prastuta sUtra meM pravrajyA ko chor3akara punaH gRhavAsa meM jAne ke do mandatvaM mohpraavrnnnyc| ye mandA bhavanti, mohena- kAraNa nirdiSTa haiM--mati kI maMdatA aura moha kA saghana AvaraNa / jo prAvatA bhavanti, te ahovihAraM pratipadyApi punastato maMda hote haiM aura moha se saghanarUpa meM AvRta hote haiM ve ahovihAra nivartante / buddheH mandatAyAM apAyasyAvabodho na jaayte| (saMyama) ko svIkAra karake bhI use chor3a dete haiN| buddhi kI maMdatA meM tena maLa dvigaNA bhavati / satyapi mohe yadi cintanaM apAya (doSa) kA avabodha nahI hotaa| usase mUrchA dugunI ho jAtI praga syAta tadA mohopazAntirapi sukarA bhavati / hai| moha ke hone para bhI yadi ciMtana ucita ho to moha kI upazAMti sahajatA se kI jA sakatI hai| 31. apariggahA bhavissAmo samuTThAe, laddhe kaamehigaahNti| saM0-- aparigrahAH bhaviSyAmaH samutthAya, labdhAn kAmAn abhigAhante / kucha puraSa hama aparigrahI hoMge---isa saMkalpa se pravajita ho jAte haiM, phira prApta kAmoM meM nimagna ho jAte haiN| 1. saMyama meM rati aura asaMyama meM arati karane se caitanya aura Ananda kA vikAsa hotA hai| saMyama meM arati aura asaMyama meM rati karane se usakA hrAsa hotA hai, isalie sAdhaka ko yaha nirdeza diyA hai ki vaha saMyama meM hone vAlI arati kA nivartana kre| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 58 : aNANA jahA abhi lasitA ahitpbittii| (kha) AcArAMga vRtti, patra 102 : AjJA-hitAhitaprApti parihArarUpatayA sarvajJopadezaH, tad viparyayaH anaajaa| (ga) ApTe, AjJA-to know, understand, per ceive etc. Jain Education international Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 2. sUtra 28-35 bhASyam 31- ahovihArAya samutthAnaM 'aparigrahA 'hama aparigrahI hoMge'-isa saMkalpa ke sAtha vyakti ahovihAra bhaviSyAmaH' iti saMkalpapUrvakaM bhavati / kintu ye apari- --pravrajyA ke lie tatpara hote haiM, kiMtu jo aparigraha vrata kI siddhi grahasya siddhi na kurvanti te labdhAn kAmAn abhigAhante nahIM karate, usake rahasya ko AtmasAt nahIM karate, ve prApta kAmoM meM -tatra nimajjanti, na ca teSAM tIre gantuM prayatA bhavanti / nimagna ho jAte haiM / ve kAmanAoM kA pAra pAne ke lie prayatna nahIM prastutasUtre parigrahakAmayorekasUtratA pradarzitA / krte| prastuta sUtra meM parigraha aura kAmanAoM kI ekasUtratA pArasparikatA dikhAI gaI hai| 32. aNANAe muNiNo paDilehaMti / saM*-anAjJAyAM munayaH pratilikhanti / anAjJA meM vartamAna muni viSayoM kI ora dekhate haiN| bhASyam 32-ye munayaH anAjJAyAM vartante-nAtmani ramante, na ca arhatAmupadezamanusaranti, te pratilikhanti'- kAmabhoge cittaM nivezayanti / ' yA vartante-nAtmani matoM ke upadeza kA anusaraNa hai| 2-ye munayaH anAjAyA pratilikhanti'- aura nAgoM meM citta ko sthApita jo muni anAjJA meM vartana karate haiM, Atma-ramaNa nahIM karate aura na ahaMtoM ke upadeza kA anusaraNa karate haiM, ve pratilekhana karate 33. ettha mohe puNo puNo saNNA / saM0---atra mohe punaH punaH sannAH / unheM viSayoM ke prati moha ho jAtA hai aura ve punaH punaH unake daladala meM nimagna rahate haiN| bhASyam 33-yeSAM cittaM kAmabhoge niviSTaM bhavati, jinakA citta kAmabhogoM meM niviSTa ho jAtA hai aura jo bAraye punaH punaH viSayAn smaranti, teSAM mohaH-viSayA- bAra viSayoM kA smaraNa karate haiM, unameM viSayoM ke prati Asakti ho bhiSvaGgaH sNjaayte| mohamUDhAste tatra sannAH-nimagnA jAtI hai / ve moha se mUDha hokara una viSayoM meM DUba jAte haiN| bhvnti| Ta bhavati, 34. No havvAe No paaraae| saM0-no arvAce no pArAya / ve na isa tIra para A sakate haiM aura na usa pAra jA sakate haiN| bhASyam 34-havaM-gArhasthyam, pAraM-saMyama iti cUrNikAra ne 'havva' kA artha-gArhasthya aura 'pAra' kA arthacaNikAraH / teSAM mohapaGke nimagnAnAM na gArhasthyaM saMyama kiyA hai / moha ke daladala meM phaMse hue una manuSyoM meM na to bhavati na cAnagAratvam / te paMkAvasannahastivat nAra- gRhasthatA hotI hai aura na angaartaa| ve daladala meM phaMse hue hAthI kI mAgantumarhanti na ca pAram / bhAMti na isa tIra para A sakate haiM aura na usa pAra jA sakate haiN| 35. vimukkA ha te jaNA, je jaNA paargaaminno| saM0-vimuktAH khalu te janAH, ye janAH pAragAminaH / ve loga vimukta hote haiM, jo loga pAragAmI hote haiN| bhASyam 35-ye janAH pAragAminaH santi te kAma- jo loga pAragAmI hote haiM ve kAmabhogoM se vimukta arthAt bhogebhyo vimuktAH-sarvataH apramattAH bhavanti / sarvathA apramatta hote haiN| 1. ApTe, likh-to touch. 2. AcArAMga pUNi, pRSTha 58 : paDilehaNA kaambhognnivitttthcittsN| 3. tulanA-dhyAyato viSayAn paMsaH saGgasteSUpajAyate / (gItA 2162) 4. AdhArAMga cUNi, pRSTha 59 / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kriyamANaM kRtamiti siddhAntayuktyA samaye samaye vimucyamAnAH vimuktA iti nirdizyante / pAram - saMyamaH / tasyArAdhanaparAH pAragAminaH / 36. lobhaM alobheNa dugaMchamANe, laddhe kAme nAbhigAhai / saM0-lobha alobhena jugupsamAnaH labdhAn kAmAn nAbhigAhate / jo puruSa alobha se lobha ko parAjita kara detA hai, vaha prApta kAmoM meM nimagna nahIM hotA / mAdhyam 16 dhAn kAmAn abhigAhate iti pUrva ( sU0 31) uktam labdhAn kAmAn nAbhigAhate' iti kathaM sambhavet ? asya samAdhAnaM sUtrakAraH karoti yaH puruSaH lobhaM alobhena pratikurvannasti sa labdhAn kAmAn naabhigaahte| lobho'pi cittadharmaH bhAvo vA / alobho'pi vittadharmaH / yathA yathA alobhAtmakazcittadharmaH abhyasto bhavati tathA tathA lobhAtmakazcittadharmo hIno bhavati / anena abhyAsakrameNa lobhaH alobhena abhibhUyate / 1 bhASyam 27 gRhAdabhiniSkramaNakAriNaH sarve tulyA nahi bhavanti teSu kazcit lobhasya unmUlanaM kRtvA abhiniSkrAnto bhavati, sa akarmA san dhyAnasthaH jJAna darzanAvaraNakarmamukto vA jAnAti pazyati, viSayANAM parigrahasya ca vipAkAn sAkSAtkarotIti tAtparyam / vyAkhyAyA aparo nayaH karmaNaH pravRttervA heturasti lobhaH / yo lobha vinIya abhiniSkAmati sa akarmA pravRtticakrasya apanayanaM kRtvA jJAtA draSTA bhavati vaibhAvika kartRtvaM ca tanUkaroti / 38. paDilehAe NAvakaMkhati / AcArAMgabhASyam 'kriyamANa kRta' isa siddhAMta kI yukti se ve sAdhaka pratikSaNa vimucyamAna hone ke kAraNa vimukta kahalAte hai| pAra kA artha hai - saMyama / usakI ArAdhanA meM saMlagna vyakti pAragAmI kahalAte haiM / 37. viNaittu lobhaM nikkhamma, esa akamme jANati- pAsati / saM0-- vinIya lobhaM niSkramya, eSa akarmA jAnAti pazyati / jo lobha ko chor3akara pravajita hotA hai, vaha akarmA hokara jAnatA dekhatA hai| mAdhyam 28 ekaH kazcit sakarmA-sAkAMkSaH san abhiniSkrAntaH, sa tathAvidhakSayopazamavazAd viSayANAM parigrahasya ca vipAkapratilekhayA- tatparyAlocanayA tAn nAvakAGkSati / upalabdha kAmoM meM nimagna hotA hai - aisA pahale ( sUtra 31 meM ) kahA gayA hai| 'upalabdha kAmoM meM nimagna ho yaha kaise saMbhava ho sakatA hai ? sUtrakAra isakA samAdhAna isa prakAra karate haiM - jo puruSa alobha ke dvArA lobha kA pratikAra karatA hai, vaha upalabdha kAmoM meM nimagna nahIM hotA / lobha bhI citta kA dharma yA bhAva hai| alobha bho citta kA dharma hai| jaise-jaise lobhAtmaka citadharma kA abhyAsa hotA hai vaise-vaise lobhAtmaka cittadharma kSINa hotA jAtA hai| isa abhyAsa-krama se lobha alobha ke dvArA parAjita ho jAtA hai| ghara se abhiniSkramaNa karane vAle sabhI sAdhaka samAna nahIM hote unameM koI sAdhaka lobha kA unmUlana kara abhiniSkramaNa karatA hai / vaha akarmA arthAt dhyAnastha athavA jJAnAvaraNa aura darzanAvaraNa karmoM se mukta hokara jAnatA dekhatA hai| isakA tAtparya hai ki vaha viSaya aura parigraha ke vipAkoM kA sAkSAtkAra kara letA hai / saM0- pratilekhayA nAvakAMkSati / paryAlocana ke dvArA koI sakarmA sAdhaka viSayoM kI AkAMkSA nahIM karatA / dUsarI dRSTi se isakI vyAkhyA isa prakAra kI jA sakatI hai-karma athavA pravRtti kA hetu hai-soma jo sobha ko dUra kara abhiniSkramaNa karatA hai, yaha 'akarmA' vyakti pravRtti cakra se muta hokara jJAtA draSTA hotA hai aura vaha vaibhAvika kartureva ko kSINa kara detA hai| koI eka vyakti sakarmA- mana meM kisI AkAMkSA ko lie abhiSikAMta hotA hai, yaha mohanIya karma ke viziSTa kSayopazama ke kAraNa viSayoM aura parigraha ke vipAka kA paryAlocana karatA hai aura unakI AkAMkSA se mukta ho jAtA hai / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 2. sUtra 36-41 101 36. esa aNagAretti pavuccati / saM0- eSa anagAra iti procyate / vaha anagAra kahalAtA hai| bhASyama 39-yaH lobha alobhena pratikaroti, viSa- jo lobha ko alobha se parAbhUta karatA hai aura jo viSayo yAn parigrahaJca nAbhilaSati, sa eSa anagAra ityucyte| aura parigraha kI abhilASA nahIM karatA, vaha anagAra kahalAtA hai| 40. aho ya rAo ya paritappamANe, kAlAkAlasamajhAI, saMjogaTTI adAlobhI, Alupe sahasakkAre, viNivicitte, ettha satthe punno-punno| saM0-ahani ca rAtrau ca paritapyamAnaH, kAlAkAlasamutthAyI, saMyogArthI arthalobhI, AlumpaH sahasAkAraH, viniviSTacittaH, atra zastraM punaH punaH / vaha rAta-dina paritapta rahatA hai, kAla yA akAla meM arthArjana kA prayatna karatA hai, saMyoga kA arthI hokara artha-lolupa, cora yA luTerA ho jAtA hai / usakA citta parivAra yA viSaya-sevana meM hI lagA rahatA hai| vaha punaH punaH zastra-saMhAraka banatA hai| bhASyam 40-pUrvAlApake (sUtra 3) dhRtimata: puruSasya pUrva AlApaka (sUtra 3) meM dhRtimAn puruSa kA nirUpaNa kiyA hai| nirUpaNaM kRtam / prastutAlApake dhRtirahitasya puruSasya prastuna AlApaka meM dhRti-rahita puruSa kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai| nirUpaNaM kriyte| dhRtivirahita: puruSa: lobhaM viSayAn dhRtivihIna puruSa lobha, viSayoM aura parigraha kA parihAra nahIM karatA, parigrahaJca na pariharati, tena sa paritApAdikamanu- isalie vaha paritApa Adi kA anubhava karatA hai| bhavati / 41. se Aya-bale, se NAi-bale, se mitta-bale, se pecca-bale, se deva-bale, se rAya-bale, se cora-bale, se atihi-bale, se kivaNa-bale, se smnn-ble| saM0-sa AtmabalaH, sa jJAtibalaH, sa mitrabalaH, sa pretyabalaH, sa devabalaH, sa rAjabalaH, sa caurabalaH, sa atithibalaH, sa kRpaNabalaH, sa zramaNabalaH / vaha zarIrabala, jJAtibala, mitrabala, pAralaukikabala, devabala, rAjabala, corabala, atithibala, kRpaNabala aura zramaNabala se yukta bananA cAhatA hai| bhASyam 41 -manuSyaH jIvanayAtrArthamanekeSAM balAnAM manuSya apanI jIvana-yAtrA ke lie aneka prakAra ke baloM kA saMgrahaM karoti / saMgraha karatA hai| ___ AtmabalaH--Atmana:-zarIrasya balaM asti yasya Atmabala-AtmA kA artha hai-zarIra / jo zarIra bala se sa AtmabalaH / lobhAvilaH puruSaH bhogArthaM Atmana:- saMpanna hai vaha Atmabala hotA hai| lobha se kaluSita puruSa bhogoM ke lie zarIrasya vRddhaye madyaM mAMsaJca sevte| zarIra ko puSTa karane ke prayojana se madya aura mAMsa kA sevana karatA hai / jAtibalaH mitrabalazca --svajane mitre ca balavati ahaM jJAtibala, mitrabala-'svajanoM aura mitroM ke balavAna hone para balavAna bhaviSyAmi iti cintayA sa jJAtibalaM, mitra- maiM balavAna hoUMgA'-isa ciMtana se vaha jJAtibala aura mitrabala ko balaJca abhilaSati / abhilASA karatA hai| pretyabala: devabalazca-paralokArthaM devaprasannatArthaJca pretyabala, devabala-paraloka ke lie aura devoM kI prasannatA ke pazubaliM karoti / lie vaha pazubali karatA hai| rAjabala:-AjIvikAyai jayAya vA rAjAnaM sevate / rAjabala-AjIvikA yA vijaya ke lie rAjA kI sevA karatA hai| caurabala:-caurabhAgaM prApsyAmIti cauraanupcrti| corabala-corI kA hissA prApta hogA, isa dRSTi se coroM kA sahayoga karatA hai| Jain Education international Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 atithibalaH kRpaNabalaH zramaNabalazca-dhanayazodharmArthaM atithi'-kRpaNa -zramaNebhyaH dAnaM dadAti / AcArAMgabhASyam atithi bala) (dhana, yaza aura dharma ke lie kramazaH atithi, kRpaNa bala pramaNa bala kRpaNa aura zramaNoM ko dAna detA hai| 42. iccetehiM virUvarUvehiM kajjehiM daMDa-samAyANaM / saM0-ityetaiH virUparUpaH kAryaiH daNDasamAdAnam / ina nAnAvidha kAryoM ke lie vaha daMDa-hiMsA kA prayoga karatA hai| bhASyam 42-ityetaiH pUrvasUtroktaiH nAnAvidhaiH pUrva sUtra meM batalAe gae nAnA prakAra ke prayojanoM se manuSya prayojanaiH daNDasamAdAnaM kriyate manuSyeNa / daNDa kA samAdAna--hiMsA kA prayoga karatA hai| daNDo ghAto mAraNamityekArthAH / daNDa, ghAta, mAraNa-ye ekArthaka zabda haiN| 43. sapehAe bhayA kajjati / saM0-svaprekSayA bhayAt kriyte| koI vyakti apane citana se aura koI bhaya se hiMsA kA prayoga karatA hai| 44. pAva-mokkhotti maNNamANe / saM0-pApamokSaH iti manyamAnaH / koI yajJa, bali Adi se pApa ko mukti mAnatA huA hiMsA kA prayoga karatA hai| 45. aduvA aasNsaae| saM0--athavA aashNsyaa| athavA koI aprApta ko pAne kI abhilASA se hiMsA kA prayoga karatA hai| bhASyam 43-45-balAtha daNDasamAdAnaM kriyate iti bala-prApti ke lie hiMsA kA prayoga kiyA jAtA hai, yaha pryojnmaadissttm| balaprApteH hetucatuSTayamidAnI prayojana batAyA jA cukA hai| aba bala-prApti ke cAra hetu aura batAe Adizyate jA rahe haiM1. svprekssaa-svpryaalocnaa| 1. svaprekSA-sva-paryAlocana / 2. bhayam / 2. bhaya / 3. pApamokSaH / 3. paapmukti| 4. AzaMsA---abhilASA / 4. AzaMsA arthAt abhilASA / 46. taM pariNAya mehAvI va sayaM eehiM kajjehiM daMDaM samAraMbhejjA, NevaNaM eehiM kajjehiM daMDaM samAraMbhAvejjA, NevaNNaM ehi kajjehiM daMDaM samAraMbhaMtaM smnnujaannejjaa| saM0-tat parijJAya medhAvI naiva svayaM etaiH kAryaiH daNDaM samArabheta, naivAnyaM eta: kArya: daNDaM samArambhayet, naivAnyaM etaH kArya: daNDaM samArabhamANaM samanujAnIta / yaha jAnakara medhAvI puruSa ina prayojanoM se svayaM hiMsA kA prayoga na kare, dUsare se usakA prayoga na karavAe aura usakA prayoga karane vAle dUsare kA anumodana na kre| 1. AcArAMga vRtti, patra 104 : tithiparvotsavAH sarve, tyaktA yena mahAtmanA / atithi taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH|| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 61 : kiviNA viglsriiraa| 3. vahI, pRSTha 61 : samaNA caragAti / Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 2,3. sUtra 42-46 daNDasamAdAnasya bhASyam 46 pUrvavartisUtratraye prayojanAni sUcitAni / prastutasUtre daNDasamArambhaM kRtakAritAnumatibhiH na kuryAd iti nirdezaH ayaM nirdeza medhAvinaM lakSyIkRtya kRtaH / yasya medhA ahiMsAyAH mUlyAMkana kartuM kSamA tasmai eSa nirdeza: saMgacchate / 1 47. esa magge Ariehi pveie| saM0- eSa mArga: AryaH praveditaH / yaha mArga AryoM dvArA pravedita hai| saM0 bhASyam 47 -- eSa alobhasya aparigrahasya mamatvamuktervA mArgaH AH praveditaH / Arya' iti AcAryaH / 48. heltha kusale govalipijjAsi / ti bemi - yathAtra kuzalaH nopalimpet / iti bravImi jisase kuzala puruSa isameM lipta na ho| - aisA maiM kahatA hUM / itihetumuddizya bhASyam 40 eSa mArgaH AyeM AryoM ne isa mArga kA upadeza isalie diyA hai jisase ki padiSTaH yathA kuzalaH asmin parigrahe nopalipto kuzala puruSa isa parigraha meM lipta na ho| pet / 103 pUrvavartI tIna sUtroM meM daNDa samAdAna ke prayojana sUcita kie prastuta sUtra meM yaha nirdeza hai ki puruSa kRta, kArita aura ina tInoM se hiMsA na kare yaha nimedhAvI ko lakSya kara kiyA gayA hai| jisa vyakti kI medhA ahiMsA kA mUlyAMkana karane meM sakSama hai, usake lie yaha nirdeza saMgata lagatA hai / gae haiN| anumati bhASyam 49 - arthasaMgrahaH padArthasaMgrahazca pratyakSa parigrahaH / kintu sUkSmekSikayA sammAnavAJchApi parigraha eva / tasya vimuktaye vicayasUtramidam asau saMsArI : anekavAraM uccagotro jAtaH anekavAraJca nIca - puruSa : gotro jAtaH / anena puruSeNa anekavAra uccatvaM nIca tvaJca prAptam / tenAsI no hInaH na cAtirikta athavA uccanIcagotrayoH nAsti hInamatiriktaM vA / tena uccagotraM na spRhaNIyam / taio uddeso tIsarA uddezaka 46. se asaI uccAgoe asaI NIyAgoe / No hINe, No airite, No piihe| saM0-- saH asakRd uccagotraH, asakRd nIcagotraH / no hInaH, no atiriktaH, no spRhayet / utkarSa prAptaH, 1. prastutAgamasya racanAkAle AryazabdaH anAryazabdazca apakarSaM gataH / 2. AcArAMga vRti patra 107 no'pIhae-- api sambhAvane alobha, aparigraha athavA mamatvamukti kA yaha mArga AryoM dvArA pravedita hai / Arya kA artha hai - AcArya | vaha puruSa aneka bAra uccagotra aura aneka bAra nIcagotra kA anubhava kara cukA hai| ataH na koI hIna hai aura na koI atirikta / isalie vaha uccagotra kI hama kre| artha kA saMgraha aura padArtha kA saMgraha pratyakSa parigraha hai, kiMtu sUkSmadRSTi se sammAna kI vAJchA bhI parigraha hI hai / usakI vimukti ke lie yaha vicayasUtra hai - yaha saMsArI puruSa aneka bAra uccagotra vAlA banA hai aura aneka bAra nIcagotra vAlA / yaha puruSa aneka bAra uccatA aura nIcatA ko prApta huA hai isalie yaha na hIna hai aura na atirikta athavA ucca aura nIca gotra - donoM meM koI bhI hIna yA atirikta nahIM hai| isalie uccagotra kI spRhA nahIM karanI cAhie / sa ca bhinnakramo jAtyAdInAM madasthAnAnAmanyatamadapi 'no IhetApi' nAbhilavedapi athavA no spRhayet-nAvakAMkSediti / Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 AcArAMgabhASyam uccagotraH-ucca-satkArasammAnArha gotraM yasya sa uccagotra-ucca arthAt satkAra aura sammAna ke yogya gotra uccagotraH / ato viparItaH niicgotrH| hai jisakA, vaha uccagotra hai| isake viparIta nIcagotra hai| etat sUtraM dravyAthikanayena vyAkhyeyam / dravyAthika- isa sUtra kI vyAkhyA dravyAthika naya se karanI caahie| nayena nizcaya nayena vA nAsti kazcidAtmA hIno'ti- dravyArthika naya athavA nizcaya naya se koI bhI AtmA hIna yA ati. rikto vA / paryAyAthikanayena prANinaH hInA atiriktA rikta nahIM hai| paryAyArthika naya se prANI hIna yA atirikta bhI hote vApi bhavanti / 50. iti saMkhAya ke goyAvAdI? ke mANAvAdI ? kasi vA ege gijjhe? saM0-iti saMkhyAya ko gotravAdI ? ko mAnavAdI ? kasmin vAe kaH gRdhyet ? vAstavikatA ko jAna lene para kauna gotravAdI hogA? kauna mAnavAdI hogA? aura kauna kisI eka sthAna meM Asakta hogA? bhASyama 50-mayA anyairapi ca jIvairanekavAraM 'maiMne aura dUsare jIvoM ne bhI aneka bAra uccatA aura hInatA uccatvaM hInatvaM vA anubhUtama, itisaMkhyAya-jJAtvA ko kA anubhava kiyA hai' yaha jAna lene para kauna gotravAdI hogA? gotravAdI syAt ? kazca mAnavAdI ? kasmin vA eko kauna mAnavAdI hogA? aura kauna kisI eka sthAna meM gRddha hogA, gRdhyet-icchAM prayojayet ? Asakta hogA? jAti-kUla-bala-rUpa-tapa:-zruta-lAbhaizvaryairupetasya jAti, kula, bala, rUpa, tapasyA, zruta, lAbha aura aizvarya se yukta gotravAdo bhavati / svaguNaparikalpanAjanito mAnavAdaH vyakti ke gotravAda hotA hai aura apane guNoM kI parikalpanA se utpanna bhavati / sarvaM anUbhUtapUrvam / tena uccatvalAbhe ko mAnavAda hotA hai| ina sabakA pahale anubhava kiyA jA cukA hai / vismayaM kuryAt nIcatvalAbhe ca udvegaM kuryAt ? isalie kauna vyakti uccatA ke prApta hone para vismaya aura nimnatA ke prApta hone parau dvega karegA? 51. tamhA paMDie No harise, No kujjhe| saM0-tasmAt paMDitaH no hRSyet, no krudhyet / isalie paMDita puruSa na harSita ho aura na kupita ho / bhASyama 51-tasmAt paMDitaH samatAmanubhaveta / isalie paNDita puruSa samatA kA anubhava kare / uccagotrauccagotrasya-sammAnAdInAM lAbhe sati no hRSyet, sammAna Adi ke prApta hone para harSa na kare aura nIcagotra-apamAna nIcagotrasya-avamAnanAdInAM prAptau satyAM na krudhyet / Adi ke prApta hone para krodha na kre| 52. bhUehi jANa paDileha sAtaM / saM0--bhUteSu jAnIhi pratilikha sAtam / tU jIvoM meM hone vAle karma-bandha aura karma-vipAka ko jAna aura karma-kSaya kI samIkSA kara / bhASyama 52-nIcagotrasyAnubhavo'sti duHkham / ki nIcagotra kA anubhava duHkha hai| duHkha kA hetu kyA hai-isa hetUkaM duHkhamitigaveSaNAyAM sarvaprathamaM jIvAbhigamaH gaveSaNA meM sabase pahale jIvoM kA jJAna karanA cAhie aura usake bAda krnniiyH| tatazca sa kathaM karma badhnAti kathaJca karmaNo jIva kisa prakAra karma kA baMdhana karatA hai aura karma kA vipAka kaise vipAko jAyate ityabhigamaH kAryaH / hotA hai, yaha jAnanA caahie| saatN-kssyH| karmaNaH kSayaH kathaM syAd iti sAta kA artha hai---kSaya / karma kA kSaya kaise ho-yaha anveSaNa anveSTavyam / karanA caahie| cUNau vRttau ca 'sAtaM' sukhamityapi labhyate / ' cUNi aura vRtti meM 'sAta' kA artha sukha bhI milatA hai| 1. 'zAta' 'sAtaM'-ete dve api pade kSayArthe uplbhyete| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pR0 64 : paDilehihi-gavesAhi ApTe, sAtaH-destroyed | zAtaH-cut down | sAtaM-sahaM, tamyivakkhato asAtaM, taM paDilehehi, kassa ki Jain Education international Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a02. lokavicaya, u0 3. sUtra 50-55 105 53. samite eyaannupssii| saM0-samitaH etdnudrshii| samyagdarzI puruSa isako dekhatA hai / bhASyam 53--samita:-iSTAniSTagaveSaNayA samadhi- samita arthAt iSTa aura aniSTa kI gaveSaNA ke dvArA tatva ko gatatatvaH puruSaH etat karmavipAkamanupazyati jAnane vAlA samyagdarzI puruSa isa karma-vipAka ko dekhatA hai54. taM jahA-aMdhattaM bahirattaM mUyattaM kANattaM kuMTataM khujjattaM vaDabhattaM sAmattaM sabalattaM / saM0-tad yathA-andhatvaM badhiratvaM mUkatvaM kANatvaM kuNTa tvaM kubjatvaM vaDabhatvaM zyAmatvaM zabalatvam / jaise--koI aMdhA hai aura koI baharA, koI gUMgA hai aura koI kAnA, koI lUlA hai aura koI baunA, koI kubar3A hai aura koI koDhI tathA koI zveta kuSTha vAlA hai|| bhASyam 54---karmavipAkasya nidarzanamidam, yathA--- yaha karma-vipAka kA nidarzana hai, jaise-kahIM andhApana, kvacid andhatvaM, badhiratvaM, mUkatvaM, kANatvaM, kuNTatvaM- baharApana, gUMgApana, kANApana, lUlApana, kubar3Apana aura baunApana hai| kuNitvaM, kubjatvaM -vAmanatvam / kubjazabdasya arthadvayaM 'kunja' zabda ke do artha prApta hote haiM-pRSThagraMthi kA bAhara nikalanA labhyate---vinirgatapRSThagranthiH hrasvazca / cUNoM 'khujjo- aura ThiganA / cUNi meM 'khujja' vAmana ke artha meM vyAkhyAta hai / vRtti vAmaNo' iti vyAkhyAtamasti / ' vRttau kubjatvaM vAmana- meM kubjatva vAmana kA lakSaNa hai| yahAM vAmana zabda kharva ke artha meM hai| lakSaNamiti / atra bAmanazabdena kharvatvaM sUcitamasti / kharva kA artha hai-baunA / 'vaDabha' zabda ke saMdarbha meM kubja zabda kA yahI 'kharvaH' iti baunaa| vaDabhazabdasya sandarbha kubjasya artha saMgata lagatA hai| saMsthAna ke prakaraNa meM kubja-saMsthAna kA aisA eSa eva arthaH sNgto'sti| saMsthAnaprakaraNe kubja- hI artha prApta hotA hai-'adhastanakAya kA vAcaka hai 'maDabha' / para, hAtha, saMsthAnasya Idaza eva artho labhyate khujjotti| adhastana- mastaka aura grIvA-ye adhastanakAya haiM / ye avayava zAstrokta zarIrakAyamaDabham, iha adhastanakAyazabdena pAdapANi- lakSaNoM ke pramANa ke anusAra nahIM hote tathA zeSa avayava pramANopeta hote zirogrIvamucyate, tad yatra zarIralakSaNoktapramANavyabhi- haiM, use 'kubja' kahA jAtA hai|' vaDabhatva kA artha hai--pRSThagraMthi kA bAhara cAri, yat punaH zeSaM tad yathoktapramANaM tatkubja miti / " nikalanA / zyAmatva kA artha hai-koDha kA roga tathA zabalatva kA artha vaDabhatvaM--vinirgatapRSThagranthitvaM, zyAmatvaM-kuSThitvaM', hai-saphedakoDha / zabalatvaM-zvetakuSThitvam / / 55. sahapamAeNaM aNegarUvAo joNIo saMdhAti, virUvarUve phAse pddisNvedei| saM0-svapramAdena anekarUpAH yonI: saMdadhAti, virUparUpAn sparzAn pratisaMvedayate / puruSa apane hI pramAda se nAnArUpa yoniyoM meM jAtA hai aura vividha prakAra ke AghAtoM kA anubhava karatA hai| bhASyam 55-karmavipAkagaveSaNAM kurvANaH etadapi karmavipAka kI gaveSaNA karane vAlA isa sacAI ko bhI dekhatA satyamanupazyati- manuSyaH svapramAdena anekarUpAH yonI: hai-manuSya apane pramAda se nAnArUpa yoniyoM kA saMdhAna karatA hai aura sandhatte / nAnAvidhAna sparzAn-AghAtAn prtisNvedyte| vividha prakAra ke mAghAtoM kA anubhava karatA hai| piyaM? ki aNiThaM ? jaM jassa appitaM taM Na kAyavvaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 118 : pratyupekSya-paryAlocya vicArya kuzAgrIyayA zemuSyA jAnIhi-avagaccha, ki jAnIhi ? sAtaM sukhaM tad viparItamasAtamapi jAnIhi, ki ca kAraNaM sAtAsAtayoH ? etajjAnIhi, kiM cAbhilaSantyavigAnena prANina iti / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 65 / 2. AcArAMga vRtti, patra 108 / 3 abhidhAnacintAmaNi, 3 / 130, 6 / 65 / 4. sthAnAMga vRtti, patra 339 / 5 AcArAMga cUNi, pRSTha 65 : saamo--kutttthii| 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 65 : sabalattaM-siti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 108 : zabalatvaM zvitralakSaNam / 7. atrApi 'saha' padaM svavAcakaM dRzyate / draSTavyam-AyAro, 1 // 3 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 56. se abujjhamANe hatovahate jAi-maraNaM annupriyttttmaanne| saM0-sa abudhyamAnaH hatopahataH jAtimaraNaM anuparivartamAnaH / karma-vipAka ko nahIM jAnatA huA vaha hata aura upahata hotA hai tathA bAra-bAra janma aura maraNa karatA hai| bhASyam 56--parigrahamada, taddhetukAM hiMsA, tAbhyAM parigraha kA mada aura parigraha ke lie kI jAne vAlI hiMsAjAyamAnAn karmavipAkAMzca anavabudhyamAnaH sa puruSaH ina donoM se hone vAle karma-vipAkoM ko nahIM jAnatA huA vaha puruSa hata upahatazca bhavati parAbhavena rogAdinA vaa| sa ca tiraskAra yA roga Adi se hata-upahata hotA hai / usa prakAra ke karma tathAvidhaM karma arjayitvA janma maraNaJca anuprivrtte| kA arjana kara vaha bAra-bAra janma aura maraNa karatA hai| 57. jIviyaM puDho piyaM ihamegesi mANavANaM, khetta-vatthu mamAyamANANaM / saM0-jIvitaM pRthu priyaM ihaikeSAM mAnavAnAM kSetravAstu mamAyamAnAnAm / bhUmi aura ghara meM mamatva rakhane vAle kucha puruSoM ko vipula jIvana priya hotA hai / bhASyam 57-asti icchAyA nAnAtvam / eke icchA nAnA prakAra kI hotI hai| kucha manuSya kevala vaibhava kI mAnavAH kevalaM vibhavameva icchanti / tAdRzaM vistIrNa- hI cAha rakhate haiN| unako vaisA vistIrNa vaibhavazAlI jIvana hI priya vibhavameva jIvanaM teSAM priyaM bhavati / te kSetre vAstuni hotA hai / ve kSetra aura vAstu meM mamatva rakhate haiM / ca mamatvaM kurvanti / puDho-vistIrNam / puDho kA artha hai-vistIrNa / kSetraM-anAcchAditabhUmiH / kSetra kA artha hai-anAcchAdita bhUmi, khulI bhUmi / vAstu -AcchAditabhUmiH gRhamiti / vAstu kA artha hai--AcchAdita bhUmi arthAt ghara / 58. ArataM virataM maNikuMDalaM saha hiraNNeNa, itthiyAo parigijma tattheva rttaa| saM0-AraktaM virakta maNikuMDala saha hiraNyena strIH parigRhya tatraiva raktAH / ve raMga-biraMge vastra tathA maNi, kuNDala, hiraNya aura striyoM kA parigraha kara unameM hI anurakta ho jAte haiN| bhASyam 58 --te Arakta'--kusumbhAdinA rakta, ve Arakta-kusumbhA bhAdi se raMge hue vastra, virakta-vividha viraktaM--nAnArAgena raktaM vastra maNi kuNDalaM hiraNyaM raMgoM se raMge hue vastra, maNi, kuNDala, hiraNya aura striyoM kA parigraha strIzca parigRhya tatraiva rajyanti / kara unameM hI anurakta ho jAte hai| manuSyaH vastrANAM zarIrarakSAya, maNikuNDalayoH manuSya zarIrarakSA ke lie vastroM kA, alaMkaraNa ke lie maNibhaSAya, hiraNyasya jIvanayApanAya, strINAJca parivAra- kuMDala Adi kA, jIvanayApana ke lie hiraNya-sikke, sonA Adi vaddhaye parigrahaM karoti / upayogitA yadA Asaktau kA aura parivAra kI vRddhi ke lie striyoM kA parigrahaNa karatA hai| pariNatA bhavati tadA mamatvagranthiH sudRDho bhavati / jaba yaha upayogitA Asakti meM pariNata ho jAtI hai taba mamatva kI sUtrakAreNa etat satyamihopadarzitam / gAMTha ghula jAtI hai / sUtrakAra ne yahAM isI satya ko abhivyakta kiyA hai| 59. Na ettha tavo vA, damo vA, Niyamo vA vissati / saM0--nAtra tapo vA, damo vA, niyamo vA dRzyate / parigrahI puruSa meM na tapa hotA hai, na bama aura na niyama / bhASyam 59-atra parigrahe parigrahAnurakte vA puruSa parigraha-pradhAna vAtAvaraNa athavA parigraha meM anurakta puruSa meM na tapo vA damo vA niyamo vA dRshyte| parigrahAnu- na tapa dRSTigocara hotA hai, na dama aura na niyama / parigraha ke anubaMdha bandhena nirantaraM manaHsaMtApo jaayte| saMtapte manasi se nirantara mAnasika saMtApa banA rahatA hai| mana ke saMtapta hone para 1. ApTe, raktakaM-A Red Garment. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavijaya, 03. sUtra 56-62 tapaHprabhRtInAM kA kathA ? tapaH - - svAdavijayaH AsanavijayAdi / bamaH - indriyavijayaH kaSAyavijayazca / niyamaH khyAnam / ' parimitakAlAya bhogopabhogavastUnAM pratyA bhASyam 60 ajJAnI puruSaH sampUrNa nirvyApAta vibhavapUrNa jIvana jIvitukAmaH lAlapyate punaH punaH sukhaM prArthayate kintu parigrahAsaktimUDhaH san viparyAsa mupaiti sukhArthI san duHkhamApnoti / * 60. saMpurNa vAle jIvikAme lAlappamANe mUDhe vippariyAsuveda / saM0 - saMpUrNAM bAlaH jIvitukAmaH lAlapyamAnaH mUDhaH viparyAsamupaiti / ajJAnI puruSa vyAghAta rahita vaibhavapUrNa jIvana jIne kI kAmanA karatA hai| vaha bAra-bAra sukha kI kAmanA karatA hai kintu vaha mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai / bhASyam 61 - ye janAH parigrahamUrddhAyAH pariNAma jJAtvA vacAriNaH zAzvataM prati gatizIlAH bhavanti idaM azAzvataM vibhavapUrNa viparyAsapUrNa vA jIvanaM nAva kAMkSanti parigrahamUrddhAyA phalamasti janmamaraNaM - / nAnAyoniSu paribhramaNaM andhatvAdinAnAvasthAyA anubhavanaJca / etatparijJAya amUcchitacittaH puruSaH buDe saMkramaNe varet / saMkramaNaM - setuH / atra tasya tAtparyamasti aparigrahaH / 62. Natthi kAlassa nAgamo / 61. iNamevAvati, je jaNA dhruvacAriNo jAtI maraNaM pariNAya, care saMkamaNe baDhe / saM0 - idameva nAyakAMkSati ye janAH dhruvacAriNaH / jAtimaraNaM parijJAya caret saMkramaNe dRDhe / / jo puruSa zAzvata kI ora gatizIla haiM, ve isa viparyAsapUrNa jIvana ko jIne kI icchA nahIM karate / janma-maraNa ko jAnakara vaha mokSa ke dRDha setu aparigraha para cale / saM0 - nAsti kAlasya anAgamaH / mRtyu ke lie koI bhI kSaNa anavasara nahIM hai| bhASyam 62 -- adhruvaM vihAya dhruvaM prati gamanasya heturupadarzyate - puruSaH vibhavapUrNaM jIvanamabhilaSati, kintu tat kiyacciraM tiSThati ? nAsti kAlasya ko'pi anAgama:etAdRzaH ko'pi kSaNo nAsti yasmin mRtyurnAgacchet / dine'pi rAjAvapi bAlye'pi yauvane'pi sarvAsvapyava 1. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 89 : divA rajanI yA pakSI mAsastaturagaM thaa| itikAlaparityA pratyAkhyAnaM maveniyamaH // 107 tapa Adi kI bAta hI kaise saMbhava ho sakatI hai ? tapa kA artha hai - svAdavijaya, Asanavijaya Adi / dama kA artha hai - iMdriyavijaya aura kaSAyavijaya / niyama kA artha hai- parimita samaya ke lie bhoga-upabhoga kI vastuoM kA pratyAkhyAna / ajJAnI puruSa nirvighna vaibhavapUrNa jIvana jIne kI icchA karatA hai aura vaha bAra-bAra sukha kI atyadhika kAmanA karatA rahatA hai, kiMtu parigraha kI Asakti se mUDha hokara yaha viparyAsa ko prApta hotA hai sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta hotA hai / jo loga parigraha ko mUrcchA ke pariNAma ko jAnakara dhruvacArI zAzvata kI ora gatizIla hote haiM, ye isa azAzvata vaibhavapUrNa aura viparyAsapUrNa jIvana kI AkAMkSA nahIM karate / parigraha kI mUrcchA kA phala hai janma-maraNa - nAnA yoniyoM meM paribhramaNa aura andhatA Adi nAnA avasthAoM kA anubhava yaha jAnakara amRti citta vAlA puruSa dRDha saMkramaNa se pale saMkramaNa kA artha hai yahAM usakA tAtparya hai aparigraha / azAzvata ko chor3akara zAzvata kI ora gati karane ke hetu kA upadarzana kiyA jA rahA hai - puruSaM vaibhavapUrNa jIvana kI abhilASA karatA hai, kiMtu vaha jIvana kitane samaya taka ThaharatA hai ? kAla kA koI anAgama nahIM hai- aisA koI bhI kSaNa nahIM hai jisameM mota na A ke dina meM bhI rAta meM bhI, bacapana meM bhI aura javAnI meM bhI, 1 2. draSTavyam - AyAro, 2 / 151 / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 AcArAMgabhASyam sthAsu mRtyorAgamasya asti avkaashH| tena sabhI avasthAoM meM mauta ke Ane kA avakAza hai| isalie dhruvadhruvacAritvamabhISTam / dhruvacArI apramatto bhavati, cAritva-zAzvata ke prati gamana iSTa hai| vAstava meM jo dhruvacArI apramatto vA dhruvacArI bhavati / hotA hai vaha apramatta hotA hai-mRtyu ke prati jAgarUka hotA hai athavA jo apramatta hotA hai vaha dhruvacArI hotA hai| 63. savve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA appiyavahA piyajIviNo jIviukAmA / saM0-sarve prANAH priyAyuSaH sukhasvAdAH duHkhaprAtakUlAH apriyavadhAH priyajIvinaH jIvitukAmAH / saba prANiyoM ko AyuSya priya hai| ve sukha kA AsvAda karanA cAhate haiM, unheM duHkha pratikUla hai / unheM vadha apriya hai, jIvana priya hai / ve jIvita rahanA cAhate haiN| 64. savvesi jIviyaM piyaM / saM0-sarveSAM jIvitaM priyam / saba prANiyoM ko jIvana priya hai| pazuoM ke jI ke lie hiMsA taya: hiMsApUrva 65. taM parigijjha dupayaM cauppayaM abhijujiyANaM saMsiMciyANaM tiviheNaM jA vi se tattha mattA bhavai-appA vA bahugA vaa| saM0-tat parigRhya dvipadaM catuSpadaM abhiyujya saMsicya trividhena yApi tasya tatra mAtrA bhavati--alpA vA bahukA vaa| parigraha meM Asakta puruSa dvipada (karmakara) aura catuSpada (pazu) kA parigraha kara, unheM balAt sevA meM niyojita kara vaha artha kA saMvardhana karatA hai / trividha prayatna se usake pAsa artha kI alpa yA bahuta mAtrA ho jAtI hai| bhASyam 63-65-parigrahArthaM hiMsA kriymaannaasti| parigraha ke lie hiMsA kI jAtI hai / aneka manuSyoM aura anekeSAM manuSyANAM pazUnAJca jIvanasya nigraho'pi pazuoM ke jIvana kA nigraha bhI kiyA jAtA hai| parigraha kA saMcaya kriyamANo'sti / parigrahasya saMcayaH hiMsApUrvako bhava- hiMsApUrvaka hotA hai, yahI prastuta tIna sUtroM (63-65) meM batAyA tIti pradarzyate sUtratrayeNa / sarveSAM prANinAM AyU : priya- gayA hai / saba prANiyoM ko AyuSya priya hai / unako sukha kA AsvAda masti, anukalo'sti sukhAsvAdaH, duHkhamasti pratikalaM, anukUla lagatA hai / duHkha unheM pratikUla lagatA hai| unheM vadha apriya vadhaH apriyaH, kAmabhogasampannamasti ca jIvanaM priyama / hai, kAmabhogoM se yukta jIvana priya hai| ve nirupakrama (akAlamRtyute santi nirupakramaM jiivitukaamaa:|' rahita) jIvana jInA cAhate haiN| sarveSAM prANinAM svatantraM jIvanaM priymsti| ke'pi sabhI prANiyoM ko svataMtra jIvana priya hai| koI kisI kI kasyacidadhInatAM necchanti, tathApi parigrahAsaktaH puruSaH adhInatA meM rahanA nahIM cAhatA, phira bhI parigraha meM Asakta puruSa teSAM prANinAM dvipadAnAM catuSpadAnAJca jIvanaM parigRhya dvipada- naukara-cAkara tathA catuSpada-pazuoM ko apane adhIna rakhakara, -svAyattIkRtya, tAn abhiyogena-balAt sevAyAM unheM balAt sevA meM niyojita kara, artha kA saMcaya karatA hai| . niyojya artha saJcinoti / trividhena--sva-para-tadubhayaprayatnena athavA mAnasika- puruSa tIna prakAra se artha kA arjana karatA hai-vaha svayaM dhanavAcika-kAyikaprayatnena tasya pAveM alpA vA bahvI vA saMgraha karane kA prayatna karatA hai, dUsaroM kA sahayoga lekara arthArjana karatA hai athavA sva-para ke prayatna se vaha dhana-saMcaya karatA hai / athavA 1. 'sukha priya hai aura duHkha apriya'-yahAM yaha carcA parigraha priya aura duHkha apriya hai| arthArjana ke kSetra meM sAmAjika ke prakaraNa meM kI gaI hai| parigraha kA saMcaya karane vAlA stara para zoSaNa aura anaitikatA calatI hai, vaha isI satya apanA duHkha dUra karane aura sukha prApta karane kA prayatna kI vismRti kA pariNAma hai| bhagavAn ne bAra-bAra isa karatA hai / vaha dUsaroM ke sukha kI hAni na ho, isakA dhyAna satya kI yAda dilAkara vyavahAra ko AtmatulA kI bhUmikA nahIM rkhtaa| vaha isa satya ko bhulA detA hai-jaise mujhe para pratiSThita karane kA dizA-nirdeza diyA hai| sukha priya aura duHkha apriya hai, vaise hI dUsaroM ko bhI sukha Jain Education international Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u03. sUtra 63-66 106 arthamAtrA' bhavati, yathA-sahasrapatiH lakSapatiH koTi- vaha mAnasika, vAcika yA zArIrika prayatnoM ke dvArA artha-saMcaya karane ptiriti| meM prayatnazIla hotA hai| una prayatnoM ke phalasvarUpa usake pAsa alpa yA bahuta dhana-saMcaya ho jAtA hai| koI sahasrapati, koI lakSAdhipati aura koI koTyAdhIza bana jAtA hai / 66. se tattha gaDhie ciTTai, bhoynnaae| saM0-sa tatra grathitaH tiSThati bhojanAya / vaha usa artha-rAzi meM Asakta rahatA hai aura bhoga ke lie usakI apekSA rakhatA hai| bhASyam 66--sa puruSaH tasmin saJcite artharAzau vaha puruSa usa saMcita artha-rAzi meM Asakta rahatA hai / sukhagaddha : tiSThati / sa bhogAya arthamapekSate / tadarthameva ca tatra suvidhA ke upabhoga ke lie use dhana kI apekSA rahatI hai, isIlie vaha mucchito bhavati / usameM mUcchita ho jAtA hai| 67. tao se egayA viparisir3ha saMbhUyaM mahovagaraNaM bhavai / saM0---tataH tasya ekadA vipariziSTaM saMbhUtaM mahopakaraNaM bhavati / bhoga ke bAda bacI huI pracara artha-rAzi se usake pAsa vipula artha-rAzi ho jAtI hai| bhASyam 67-tataH bhogArthaM artha rakSAM kurvataH phira sukha-suvidhA ke upabhoga ke lie dhana ko bacAte-bacAte kadAcit vipariziSTaM dhanaM saMbhUtaM bhavati, saMbhUtatvAcca usake pAsa dhana kA saMcaya hotA jAtA hai aura vaha saMcita dhana-rAzi mahopakaraNaM bhavati--arthasya mahAn rAziriti / dhIre-dhIre vipula bana jAtI hai / 68. taM pise egayA dAyAyA vibhayaMti, adattahAro vA se avaharati, rAyANo vA se vilupaMti, Nassati vA se, viNassati vA se, agAradAheNa vA se ddjjhi| saM0 -tadapi tasya ekadA dAyAdAH vibhajante, adattahAro vA tasya apaharati, rAjAno vA tasya vilumpanti, nazyati vA tasya, vinazyati vA tasya, agAradAhena vA tasya dahyate / eka samaya aisA AtA hai ki usa saMcita dhanarAzi se dAyAda hissA baMTA lete haiM, yA cora usakA apaharaNa kara lete haiM, yA rAjA use chIna lete haiM, yA vaha naSTa-vinaSTa ho jAtI hai, yA gRhadAha ke sAtha jala jAtI hai| bhASyam 68-sannicito'rtha: anekeSu AkAMkSAM jana- saMcita dhana-rAzi aneka logoM meM AkAMkSA paidA karatI hai yaha yati iti vastusatyam / tasya tisro'vasthA bhavanti- vastusatya hai| dhana kI tIna avasthAeM hotI haiM-arjana, bhoga aura arjanaM bhogo vinAzazca / tatra tRtIyAvasthAyA apari- vinAza / yahAM tIsarI avasthA-vinAza kI anivAryatA dikhAI gaI hAryatvamihAsti darzitam ---taM vipariziSTamarthaM kadAcit hai| bhAgIdAra usa bace hue dhana kA hissA baMTA lete haiM / athavA cora dAyAdA vibhajanti, adattahAro vA apaharati, rAjAno usakA apaharaNa kara lete haiM / athavA rAjA use chIna lete haiN| athavA vA avacchindanti, svataH eva nazyati vA vinazyati vA, vaha svata: naSTa-vinaSTa ho jAtA hai / athavA gRhadAha ke sAtha vaha jala agAradAhena vA dhyte| kara naSTa ho jAtA hai| 66. iti se parassa aTThAe kUrAI kammAI bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippriyaasuvei| saM0---iti sa parasya arthAya krUrANi karmANi bAlaH prakurvANa: tena duHkhena mUDhaH viparyAsamupaiti / isa prakAra ajJAnI puruSa dUsare ke lie krUrakarma karatA huA usa duHkha meM mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai| 1. prastutasUtrasya cUNau 'tattha' iti padaM nAsti vyAkhyAtam arthamAtrA ityullikhitama (vRtti patra, 111) / (pR068)| 81 sUtre'pi nAsti vyAkhyAtam (pR0 72) / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 69 : jassati cauppayAdi sayameva, vRttAvasti / atra 'asthamattA' iti pAThasya sambhAvanApi ......"viNassati jaM viNA paribhogeNa kAleNa viNassai / sahanatayA jAyate / vRttikAreNApi sopaskAratvAt sUtrANAM ......"ahavA NAvAe bhiNNAe savvaM viNassai dukkheNa mahara prakurvANa ra ke lie Jain Education international Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 AcArAMgabhASyam bhASyam 69-ajJAnI puruSo dhanamarjayan mukhyatayA ajJAnI puruSa dhana kA arjana karatA huA mukhyatayA para arthAta parasyeti parivArasyArtha krUrANi karmANi prakurute / tena parivAra ke lie krUrakarma karatA hai / krUrakarma karanA durAcaraNa hai / svakRtena krUrakarmAdidurAcaritena duHkhahetutvAt duHkhena vaha duHkha kA hetu hai / apane dvArA kie gae krUrakarma se ajita duHkha se mUDhaH san viparyAsamupaiti--sukhArthI san duHkhaM prApnoti / ' mUDha hokara vaha vyakti viparyAsa ko prApta hotA hai -sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta hotA hai / 70. muNiNA hu evaM paveiyaM / saM0--muninA khalu etat praveditam / yaha muni ne kahA hai| bhASyam 70-etat satyaM muninA-paramajJAninA yaha satya muni-paramajJAnI bhagavAn mahAvIra ne kahA hai| bhagavatA mahAvIreNa praveditam / 71. aNohaMtarA ete, no ya ohaM tarittae / atIraMgamA ete, no ya tIraM gamittae / apAraMgamA ete, no ya pAraM gmitte| saM0-anoghantarAH ete, no ca ogha taritum / atIraGgamAH ete, no ca tIraM gantum / apAraGgamAH ete, no ca pAraM gantum / ye anoghaMtara haiM-ogha ko tairane meM samartha nahIM haiN| ye atIraMgama haiM--tora taka pahuMcane meM samartha nahIM haiN| ye apAraMgama haiM-pAra taka pahuMcane meM samartha nahIM haiN| bhASyam 71-ete krUrakarmANaH parigrahiNo manuSyA ye krUrakarma karane vAle parigrahI manuSya bhanoghaMtara hote haiM-duHkha anoqhatarA bhavanti, na ca samarthA bhavanti oghaM tritum| ke pravAha ko tarane meM samartha nahIM hote| ye atIraMgama hote haiMete atIraMgamA bhavanti, na ca samarthA bhavanti tIraM duHkha ke taTa taka pahuMcane meM samartha nahIM hote / ye apAraMgama hote haiM-pAra gantuma / ete apAraMgamA bhavanti, na ca samarthA bhavanti taka pahuMcane meM samartha nahIM hote| pAraM gantum / parigrahasya krUratAyAzca asti kazcid Antarika: parigraha aura krUratA meM koI AMtarika saMbaMdha hai| jaise-jaise sNbNdhH| yathA yathA parigraho vardhate tathA tathA mRdutAyA: parigraha baDhatA hai, vaise-vaise mRdutA kA hrAsa hotA hai aura krUratA baDhatI hrAsaH karatAyAzca vRddhiH bhavatIti sAkSyamasti mAnava- jAtI hai / isakA sAkSI hai mAnavajAti kA itihAsa / duHkhamukti kA jAteritihAsaH / duHkhamukterupAyo'sti mRdutaa| krUratA upAya hai-mRdutaa| krUratA sAmAjika sambandhoM ko samasyA-saMkula sAmAjikasaMbaMdhAn samasyAsaMkulAn kRtvA manuSyaM banAkara manuSya ko apAraMgama banA detI hai-vaha pAra nahIM pahuMcA paatii| apAraMgamaM karoti / oghaH-duHkhasya pravAhaH / ogha kA artha hai-duHkha kA pravAha / tIram-duHkhasya taTam / tIra kA artha hai-duHkha kA taTa / pAram-paravartitaTam / pAra kA artha hai-paravartI taTa / 1. AcArAMga vRtti, patra 112 : rAgadvaSAbhibhUtatvAt, kAryAkAryaparAGa mukhH| eSa mUDha iti jJeyo, viparItavidhAyakaH // 2. Ama kA phala jaise Ama kahalAtA hai, vaise hI Ama kA bIja bhI Ama kahalAtA hai| isI prakAra pratikUla saMvedana jaise duHkha kahalAtA hai, vaise hI pratikUla saMvedana kA hetubhUta karma bhI duHkha kahalAtA hai| jo dArzanika kArya aura kAraNa ko pRthak-pRthak dekhate haiM, ve duHkha ke mUla ko samApta nahIM kara paate| phalataH vaha mUla bAra bAra phalita hotA hai-manuSya ko mUDha banAtA hai| __ jo krUrakarma karatA hai, vaha mUDha hotA hai aura jo mUDha hotA hai vaha viparyAsa ko prApta hotA hai-yaha kArya-kAraNa ko zRMkhalA hai| 3. AcArAMga vRtti, patra 112: taratezchAndasatvAt khaza khittvaanmumaagmH| Jain Education international Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 3. sUtra 70-73 72. AvANijjaM ca AyAya, tammi ThANe Na ciTThai vitahaM gappakheyaNNe, tammi ThANammi ciTThai / saM0 - AdAnIyaM ca AdAya tasmin sthAne na tiSThati / vitathaM prApya akSetrajJaH tasmin sthAne tiSThati / anAtmajJa puruSa AdAnIya (aparigraha) ko prApta kara usa sthAna meM sthita nahIM hotaa| vaha vitatha (parigraha) ko prApta kara usa sthAna meM sthita hotA hai| bhASyam 72 - prastutAgame 'AyANijja' padasya prayogo naikavAraM dRshyte|' 'AyANIya' iti padamapi bahudhA prayuktamasti / anayoH padayoH aneke arthA vartante, yathAsaMyamaH / paMcavidhaH AcAra: / AdeyaH athavA jJAnAdIni / grAhya samyagdarzanAdi AdAnIyaM zrutam / AdAnIyaM AdAtavyaM bhogAMgaM dvipadacatuSpadadhanadhAnyahiraNyAdi AdAnIya AdeyavacanaH / AdIyate ityAdAnIya karma / " atra prakaraNavazAt tad aparigrahe vartate / akSetrajJaH -- anAtmajJaH puruSaH AdAnIyaM - aparigrahaM AdAya tasmin sthAne aparigrahasya sthAne na tiSThati / vitathamiti parigrahaM prApya tasmin sthAne parigrahasya sthAne tiSThati / anAtmavit puruSaH parigrahasya padArthasya vA mUrcchA parihartuM na tIrayati yadA kadA yathAkathaMcit AdAnIyaM AdAyApi Atmana: pudgalasya ca bhedavijJAnAnudayA vasthAyAM bhedavijJAnalabdhe aparigrahasthAne na sthAtumarha toti sunizcitamidam / 73. uddeso pAsagassa patthi / saM0 - uddeza : pazya kasya nAsti / iSTA ke lie koI uddeza vyapadeza nahIM hai / bhASyam 73 - yaH vastusatyaM pazyati sa pazyakaH / tasya uddezo nAsti uddezaH vyapadezaH, yathA sukhI du:khI, krodhI, mAnI, mAyI, lobhI, dhanI, nirdhana iti / pazyakaH etAvRzamuddezamatikramya satatamAtmasvatAmanu bhavati vikalpajanitaJca duHkhamativartate / " 1. AyAro, 2072; 4 / 44; 6 51 / 2. vahI, 124, 47, 78, 106, 133,157; 2 / 148 / 3. AcArAMga cUrNa, pRSTha 22 / 4. vahI, pRSTha 70 / 5. vahI, pRSTha 150 / 6. AcArAMga vRtti, patra 34 / , prastuta Agama meM 'AyANijja' tathA 'AyANIya' pada kA prayoga aneka bAra huA hai| ina donoM zabdoM ke aneka artha haiM, jaise- saMyama pAMca prakAra kA AcAra, Adeya athavA jJAna Adi, grAhya samyagdarzana Adi, zruta, dvipada, catuSpada, dhana, dhAnya, hiraNya Adi Adeya bhogAMga, Adevavacana tathA karma prastuta prakaraNa meM usakA artha hai - apariha 111 akSetrajJa - anAtmajJa puruSa AdAnIya-aparigraha ko prApta kara usa sthAna - aparigraha ke sthAna meM sthita nahIM hotA / vaha vitathaparigraha ko prApta kara usa sthAna pariha ke sthAna meM sthita hotA hai / anAtmavida manuSya parigraha tathA padArtha kI mucchI kA parihAra karane meM samartha nahIM hotaa| jaba kabhI tathA jaise-jaise aparigraha prApta kara lene para bhI usameM AtmA aura pudgala kA bhedavijJAna ucita nahIM hotA, aisI sthiti meM vaha bhedavijJAna se prApta hone vAle aparigraha ke sthAna meM sthita nahIM ho pAtA, yaha sunizcita hai / jo vastu satya ko dekhatA hai vaha draSTA hotA hai| usakA uddeza nahIM hotA uddeza kA artha hai-padeza jaise sukhI, duHkhI, phodhI, mAnI, mAyI, lobhI, dhanI, nirdhana aadi| draSTA isa prakAra ke vyapadeza kA atikramaNa kara sadA AtmasthatA kA anubhava karatA hai aura vikalpajanita duHkha kA atikramaNa kara detA hai / 7. vahI, patra 112 / 8. vahI, patra 112 / 9. vahI, patra 175 / 10. vahI, patra 220 / 11. vraSTavyam - AyAro 2 / 185 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 AcArAMgabhASyam 74. bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe asamiyadukkhe dukkhI dukkhANameva AvaTTa annupriytttti| --tti bemi / saM0 --bAlaH punaH snihaH kAmasamanojJaH azamitaduHkhaH duHkhI duHkhAnAmeva AvataM anuparivartate / - iti bravImi / ajJAnI puruSa snehavAn aura kAma-prArthI hokara duHkha kA zamana nahIM kara paataa| vaha duHkhI banA huA duHkhoM ke Avarta meM anuparivartana karatA hai| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 74-yaH punaH bAlo bhavati, pazyako na jo ajJAnI hotA hai, draSTA nahIM hotA, vaha snehila puruSa kAma bhavati, sa snehavAn kAmasamanojJaH--kAmaM prArthayamAnaH kI prArthanA karatA huA viSaya aura parigraha se samutpanna duHkha kA viSayaparigrahasamutthaM duHkhaM nopazamitumarhati / azamita- upazama nahIM kara sktaa| vaha duHkha kA upazamana na karane ke kAraNa duHkhaH sa zArIramAnasAbhyAM du:khAbhyAM duHkhI bhUtvA zArIrika aura mAnasika duHkhoM se duHkhI hokara duHkhoM ke Avarta meM hI duHkhAnAmeva Avarttamanuparivartate / bAra-bAra ghUmatA rahatA hai| bAlasya punaH sUkhI, du:khI, krodhI-evaM vidha uddezo ajJAnI puruSa ke lie sukhI, duHkhI, krodhI-Adi kA vyapadeza bhavati / hotA hai| cauttho uddeso : cauthA uddezaka 75. tao se egayA roga-samuppAyA samuppajjaMti / saM0-tataH tasya ekadA rogasamutpAdAH samutpadyante / usake pazcAt kadAcit manuSya ke zarIra meM roga utpanna ho jAte haiM / bhASyam 75 - artha: kAmasya sAdhanamasti / arthavAn dhana kAma kA sAdhana hai| dhanavAna puruSa kAmoM kA sevana karatA puruSa: kAmAn sevate / tataH kAmAsevanAta ekadeti hai| kAma kA Asevana rogoM kI utpatti kA kAraNa bana sakatA hai| sambhAvyate rogANAM smutpttiH| bhagandaro vAtAdi- cUrNikAra ke anusAra kAma ke Asevana se bhagaMdara, vAta Adi roga tathA rogAzca utpadyante iti cUrNikAraH / dhAtukSayabhaganda- vRttikAra ke anusAra dhAtukSaya, bhagaMdara Adi roga utpanna hote haiN| rAdayo rogA: samutpadyante iti vRttikaarH| carake'pi caraka meM bhI isa tathya kI saMvAditA prApta hotI hai| asya saMvAditvaM labhyate / 76. jehiM vA saddhiM saMvasati te vA NaM egayA NiyayA pugviM parivayaMti, so vA te Niyage pacchA privejjaa| saM0-yaH vA sArddha saMvasati te vA ekadA nijakAH pUrvaM parivadanti, sa vA tAn nijakAn pazcAd parivadet / vaha jinake sAtha rahatA hai, ve AtmIyajana ekadA usake tiraskAra kI pahala karate haiN| bAda meM vaha bhI unakA tiraskAra karane laga jAtA hai| bhASyam 76-yaiH saha saMvAso'sti te'pi nijakA jinake sAtha sahavAsa hotA hai ve AtmIyajana kabhI nIroga janA ekadA pUrvamiti nIrogAvasthAyAM sarvakarmakSamA- avasthA aura sampUrNa kAryakSama avasthA meM rAjakula, sabhA yA udyAna ko vasthAyAJca rAjakulaM sabhAM udyAnaM vA gacchantaM taM anu- jAte hue usa vyakti kA anugamana karate haiM, usake sAtha-sAtha jAte haiN| gacchanti / rogAvasthAyAM karmA'kSamAvasthAyAJca te taM vahI vyakti jaba roga se AkrAMta aura kArya karane meM akSama ho jAtA hai paribhavanti / pazcAditi svaparibhavAnantaraM so'pi tAn taba ve AtmIyajana usakA tiraskAra karate haiN| apane tiraskAra ke bAda nijakAn paribhavati / vaha bhI una AtmIyajanoM kA tiraskAra karane laga jAtA hai| 1. draSTavyam--AyAro 2 / 186 / 3. AcArAMga vRtti, patra 113 : kAmA duHkhAtmakA eva, natra 2. AcArAMga caNi, pRSTha 71: ahavA atikAmAsattassa iheba cAsaktasya dhAtukSayabhagandarAdayo rogAH smtpdynte| bhagaMdaro aMtavihimAti rogA ...... vAtAti uppajjanti / 4. tulamA-AcArAMgabhASyam, sh6| Jain Education international Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a02. lokavicaya, u0 3-4. sU074-81 113 77. nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vA / tumaMpi tesiM nAlaM tANAe vA, saraNAe vA / saM0-nAlaM te tava trANAya vA, zaraNAya vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA, zaraNAya vaa| he puruSa ! ve svajana tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiN| tuma bhI unheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho| bhASyam 77 --trANam --kriyA', cikitsA' ityrthH| trANa kA artha hai-kriyA, cikitsaa| zaraNa arthAt vyAdhi kA zaraNamapi vyAdharupazama: / kecijjanA rugNamapi puruSa upazamana / kucha loga rugNa vyakti kA bhI tiraskAra nahIM karate, phira na parivadanti, tathApi nAlaM te tava trANAya vA zaraNAya bhI ve tumhAre trANa yA zaraNa ke lie sakSama nahIM haiN| tuma bhI unake vA / tvamapi teSAM nAlaM trANAya vA zaraNAya vaa| trANa yA zaraNa ke lie sakSama nahIM ho| 78. jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / saM0-jJAtvA duHkhaM pratyekaM sAtam / duHkha aura sukha apanA-apanA hotA hai-yaha jAnakara / bhASyam 78 -- arthArjanakAmAsevanAbhyAmajitaM duHkhaM arthArjana aura kAma ke Asevana se upArjita duHkha apanA-apanA pratyekaM bhavati-kartureva bhavati, na yeSAM kRte kRtaM teSu hotA hai---karane vAle kA hI hotA hai / jinake lie kiyA jAtA hai unameM saMkrAmati / evaM sAtamapi pratyekaM bhavati iti jJAtvA vaha saMkrAMta nahIM hotaa| isI prakAra sukha bhI apanA-apanA hotA hai, arthArjane kAmasevane ca naasktiraasevniiyaa| yaha jAnakara arthArjana aura kAmasevana meM Asakti nahIM karanI caahie| 76. bhogAmeva annusoyNti| saM0-bhogAneva anuzocanti / kucha manuSya bhoga ke viSaya meM hI socate rahate haiN| bhASyam 79----kAmabhogebhyaH rogotpattirbhavati. kAmabhogoM se roga kI utpatti hotI hai, atrANatA aura atrANatA azaraNatA ca bhavati, vyaktigataJca sukha-duHkhaM azaraNatA hotI hai aura sukha-duHkha vyaktigata hotA hai-yaha jAnakara bhavati iti jJAtvApi kecinmanuSyAH bhogAn eva bhI kucha manuSya bhogoM kA hI anucitana karate haiN| yaha mUrchA kI hI anuzocanti / ityasti mUrchAvilasitam / lIlA hai| 80. ihamegesi mANavANaM / saM0-ihai keSAM mA vAnAm / yahAM kucha manuSyoM ke lie artha hI pradhAna hai| bhASyam 80 -ekeSAM mAnavAnAM 'artho hi sarveSAM kucha loga 'artha hI saba puruSArthoM kA mUla hai', aisA mAnate haiM / paruSArthAnAM mulaM bhavati' iti matirbhavati / yathA--- cANakya kA bhI yahI mata hai-dharma aura kAma kA mUla artha hai| isa arthamalau hi dharmakAmau iti cANakyaH / iti cintanena ciMtana se manuSya artha kA arjana karate haiN| te arthamarjayanti / 81. tiviheNa jAvi se tattha mattA bhavai-appA vA bahugA vaa| saM0-trividhena yApi tasya tatra mAtrA bhavati-alpA vA bahukA vA / apane, parAe yA donoM ke sammilita prayatna se unake pAsa artha kI alpa yA bahuta mAtrA ho jAtI hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 72 : iha rogA adhikRtA, tattha samma rogissa kiriyaM taannN| 2. ApTe, kriyA-Medical Treatment. . 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 72 : vAhiuvasamo saraNaM / 4. kauTalIyArthazAstram, 1 / 2 / 3 : arthamUlau hi dharmakAmAviti Jain Education international Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 AcArAMgabhASyam bhASyam 81-atra 2 / 65 sUtrasya bhASyAMzaH puna- yahAM 2/65veM sUtra kA bhASyAMza jor3a denA cAhie-tIna prakAra rAvartanIyaH-trividhena-sva-para-tadubhayaprayatnena athavA se--sva-para aura tadubhaya ke prayatna se athavA mAnasika, vAcika aura mAnasika-vAcika-kAyikaprayatnena tasya pArzve alpA vA zArIrika prayatna se usake pAsa alpa yA bahuta artha kI mAtrA ho jAtI bahvI vA arthamAtrA bhavati, yathA-sahasrapatiH, lakSapatiH, hai, jaise- sahasrapati, lakSapati aura koTipati / koTipatiriti / 82. se tattha gaDhie ciTThati, bhoynnaae| saM0-sa tatra grathitaH tiSThati, bhojanAya / vaha usa artha-rAzi meM Asakta rahatA hai aura bhoga ke lie usakI apekSA rakhatA hai| 83. tato se egayA viparisiThaM saMbhUyaM mahovagaraNaM bhavati / saM.-tataH tasya ekadA vipariziSTaM saMbhUtaM mahopakaraNaM bhavati / bhoga ke bAda bacI huI pracura artharAzi se usake pAsa vipula artharAzi ho jAtI hai| 84.taM pi se egayA dAyAyA vibhayaMti, adattahAro vA se avaharati, rAyANo vA se vilupaMti, Nassai vA se, viNassai vA se, agAraDAheNa vA se ddjjhi| saM0-tadapi tasya ekadA dAyAdAH vibhajante, adattahAro vA tasya apaharati, rAjAno vA tasya vilumpanti, nazyati vA tasya, vinazyati vA tasya, agAradAhena vA tasya dahyate / eka samaya aisA AtA hai ki usa saMcita artharAzi se dAyAda hissA baMTA lete haiM, yA cora usakA apaharaNa kara lete haiM, yA rAjA use chIna lete haiM, yA vaha naSTa-vinaSTa ho jAtI hai, yA gRhadAha ke sAtha vaha jala jAtI hai| 85. iti se parassa aTTAe kUrAI kammAiM bAle pakuvvamANe teNa dukkheNa mUDhe vippariyAsuvei / saM0-iti sa parasya arthAya krurANi karmANi bAlaH prakurvANaH tena duHkhena mUDhaH viparyAsamupaiti / isa prakAra ajJAnI puruSa dUsare ke lie krUrakarma karatA huA usa duHkha se mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai| bhASyam 82-85-etAni sUtrANi pUrvavad pUrvavat dekheM-sUtra 66-69 / (66-69) drssttvyaani| 86. AsaM ca chaMdaM ca vigiMca dhiire| saM0-AzA ca chaMdaJca vevikSva' dhiir!| he dhIra ! tU AzA aura chaMda ko chor3a / bhASyam 86-viparyAsanivRttaye he dhIra! tvaM he dhIra! tU viparyAsa ko miTAne ke lie AzA aura chaMda kA AzAM chandaJca vevishv-prityj| parityAga kara / aashaa-bhogaabhilaassH| AzA kA artha hai-bhoga kI abhilASA / chandaH-indriyasukhavRttiH / chanda kA artha hai-indriya-sukhoM kI parAdhInatA / chando NAma parANuvattI, aNAsaMsaMtovi kopi cUNi ke anusAra chanda kA artha hai dUsare ke adhIna rahanA / koI parANuvattIe akusalaM Arabhati iti cUNauM / ' vyakti AzaMsA na hone para bhI dUsare kI adhInatA ke kAraNa akuzala (azubhayoga) kI pravRtti karatA hai| 1. (ka) vija naka pRthagbhAve iti dhAtoH rUpam / (kha) vican pRthagbhAve iti dhAtoH rUpaM 'vizva' bhaviSyati / 2. ApTe, chanda-Pleasure. 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 72 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 4. sUtra 81-11 87. tumaM ceva taM sallamAhaTTu / saM0 - tvameva tat zalyamAhRtya / usa zalya kA sRjana tUne hI kiyA hai| 1 bhASyam 80- sAyam karma tadvipAkazca AzA chando'pi ca zalyameva / tataH karma, tatazca duHkham / etat zalyaM tvameva AhartA, atastvameva tasyoddharaNe prabhurasi / 88. jeNa siyA teNa No siyA / saM0 yena syAt tena no syAt / jisase hotA hai usase nahIM bhI hotA / bhASyam - yena arthajAtena padArthena vA bhogopabhogaH sukhopalabdhirvA syAt tena nApi syAt, vicitra tvAt karmapariNateH rogArttatvAccharIrasya, anyeSAmapi ca tathAvidhAnAM vighnAnAM sambhavAt / 7 bhASyam 89 idaM vastusatyamasti kintu ye janA mohaprAvRtA bhavanti te tadapi nAvabudhyante moho rAgadveSAtmakaH / sa ca dvividho bhavati - darzanamohaH cAritramohazca / 86. iNameva NAvabujbhaMti, je jaNA mohapAuDA / saM0 - idameva nAvabudhyante ye janAH mohaprAvRtAH / moha se atizaya AvRta manuSya isa paudgalika sukha kI anekAntikatA ko bhI nahIM samajha pAte / 60. thIbhi loe pavvahie / saM0--strIbhi: lokaH pravyathitaH / yaha 'loka striyoM ke dvArA vazIkRta hai| bhASyam 90 --- AzayA chandasA cAbhibhUtaH, kAmasatyena pIDita, bhogasya sukhAnubhUti prati anaikAntikatA ca anavabudhyamAno lokaH strIbhiH pravyathito bhavati / 11. te bho vayaMti evAI AyataNAI / saM0 -- te bho ! vadanti - etAni AyatanAni / he ziSya ! ve kahate haiM-ye striyAM Ayatana haiM / bhAgyam 91 - 'bho' iti ziSyAmantraNArtham / te strIbhiH pravyathitA janAH vadanti etAni AyatanAni santi- etAH striyaH bhogasya sthAnAni vidyante / uttarAyaNANi, 9 / 53 : sallaM kAmA, bisaM kaamaa.......| 1. zalya kA artha hai karma aura usakA vipAka / AzA aura chanda bhI zalya hI haiN| unase karma aura karma se duHkha utpanna hotA hai / isa zalya kA sRjana tUne hI kiyA hai, isalie tU hI use nikAlane meM samartha hai / 115 jisa artharAzi se yA padArtha se bhogoM kA upabhoga yA sukha kI upalabdhi hotI hai, unase nahIM bhI hotii| isakA kAraNa hai-karmapariNati kI vicitratA, zarIra kI rugNatA aura usI prakAra ke anya vighnoM kI saMbhAvyatA / yaha vastu satya hai, kintu jo loga moha se saghana rUpa meM AvRta hote haiM ve ise bhI nahIM samajha pAte moha rAga-dvevAtmaka hotA hai| vaha do prakAra kA hotA hai--darzanamoha aura cAritramoha / jo vyakti AzA aura chanda se parAbhUta, kAmazalya se pIr3ita aura bhogoM kI sukhAnubhUti kI anekAMtikatA (anizcitatA) ko nahIM samatA vaha striyoM se pravyathita hotA hai, unakA vazavartI bana jAtA hai / 'bho'- yaha ziSya ke sambodhana kA vAcaka hai| ve striyoM se pravyathita ( vazIkRta) loga kahate haiM ye Ayatana hai ye striyAM bhoga - sAmagrI haiM / Ayatana do prakAra kA hotA hai- prazasta aura Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgamASyam AyatanaM dvividhaM bhavati-prazastaM aprazastaJca / prazastaM aprazasta / jJAna Adi prazasta Ayatana haiM / viSaya aura striyAM aprazasta jJAnAdi, aprazastaM viSayA: striyazca / yaH prazastabhAvA- Ayatana haiM / jo prazasta bhAva ke mAyatana se zUnya hotA hai vaha anAyatana yatanazUnyo bhavati sa anAyatanAnyapi AyatanAni kroti| ko bhI Ayatana banA detA hai| striyAM vastutaH bhoga kI Ayatana nahIM striyo na santi vastuto bhogAyatanAni / / haiM, bhoga-sAmagrI nahIM haiN| 12. se dukkhAe mohAe mArAe NaragAe Naraga-tirikkhAe / saM0---tad du:khAya mohAya mArAya narakAya nrktirshce| yaha usake duHkha, moha, mRtyu, naraka aura tiyaMca gati ke lie hotA hai| bhASyam 92-etad anAyatane AyatanAbhimataM anAyatana ko Ayatana mAnanA usake duHkha, moha, mRtyu, naraka tasya du:khAya, mohAya, mArAya, narakAya, narakatiryaggatya aura tithaMca gati ke lie hotA hai| ca bhavati / kAryAkAryasya aviveko mohaH / viSayAsakto karaNIya aura akaraNIya kA aviveka moha hai| viSayoM meM kAryamakAryaM na jAnAti / Asakta manuSya karaNIya aura akaraNIya ko nahIM jaantaa| viSayeSa atiprasaktaH iSTAM striyamalabhamAnaH viSayoM meM ati Asakta manuSya apanI manogata strI ke prApta na AtmahatyAmapi karoti / tena viSayAsaktimatyUreva hone para AtmahatyA bhI kara letA hai / isalie viSayoM kI Asakti bhavati / mRtyu hI hai| viSayAsakto manuSyo narake utpadyate / tata ud- viSayAsakta manuSya naraka meM utpanna hotA hai| vahAM se nikala vartanaM kRtvA tiryaggatAvatpadyate / evaM narakatiryaggato kara vaha tiryaca gati meM janma letA hai / isa prakAra vaha bAra-bAra naraka punarpanaranuparivartamAno bhavati / aura tithaMca gati meM paribhramaNa karatA rahatA hai| 93. satataM mUDhe dhamma NAbhijANai / saM0-satataM mUDhaH dharma nAbhijAnAti / satata mUDha manuSya dharma ko nahIM jaantaa| bhASyam 93-nAnAgatiSu janmamaraNacakramanubhavan vibhinna gatiyoM meM janma-maraNa karatA huA manuSya niraMtara satataM maDha:---mucchauM parigataH puruSaH dharma nAbhijAnAti / mUcchita banA rahatA hai| mUcchita manuSya dharma ko nahIM jAna pAtAmA macAyAM na dharmAbhijJAnama / dharmAbhijJAnaM vinA na mUcchoM- meM dharma kI pahacAna nahIM hotii| dharma ko jAne binA mUrchA kA parihAra parihAraH / idAnIM kathaJcid mUbhiGgo jAtaH / tena nahIM hotaa| vartamAna janma meM kucha mUrchA TUTI hai, isIlie aba apramatta apramattena bhAvyamityupadeza: rahanA caahie| isa upadeza ke saMdarbha meM 14. udAha vIre----appamAdo mhaamohe| saM0-udAha vIraH-apramAdaH mahAmohe / mahAvIra ne kahA-sAdhaka viSaya-vikAroM meM pramatta na ho| bhASyam 94-vIraH tIrthaMkaraH mahAvIro vA vIra arthAt tIrthakara athavA mahAvIra ne kahA-mahAmoha meM udAhRtavAn-mahAmohe apramAdaH kAryaH / / __ pramatta mata bno| ___ mahAmohaH-strI-pu-napuMsaka-vedAH viSayAbhilASo mahAmoha kA artha hai-(1) strIveda-strI ke prati hone vAlA baa| vikAra, (2) puruSaveda-puruSa ke prati hone vAlA vikAra, (3) napuMsakaveda-napuMsaka ke prali hone vAlA vikAra / athavA mahAmoha kA artha hai-viSaya-sevana kI abhilaassaa| Jain Education international Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 4. sUtra 92-97 65. alaM kusalassa pamAeNaM / saM0-alaM kuzalasya pramAdena / kuzala pramAda na kare bhASyam 95-kuzalasya pramAdena ki prayojanam ? kuzala kA prasAda se kyA prayojana ? isakA Azaya yaha hai ki asyAzayamidaM-kuzalaH vItarAgaH vItarAgasAdhanAyAM vA jo vItarAga hai yA vItarAga kI sAdhanA meM pravRtta hai, vaha kuzala pravRttaH puruSaH / vItarAge kutaH pramAdasya carcA ? pramAdasya kahalAtA hai| vItarAga vyakti meM pramAda kA prasaMga hI kahAM pramAda kA kAraNamasti mohaH / tasya pralayaM kRtvava puruSo vItarAgo kAraNa hai-moh| usakA sarvathA kSINa karake hI vyakti vItarAga bhavati / na ca tasmin kvacidapi kadAcidapi viSayA- banatA hai| usameM kahIM aura kabhI bhI viSayAbhilASA nahIM jaagtii| bhilASaH prasphurati / yazca vItarAgasAdhanAyAM pravRttaH sa jo vItarAga kI sAdhanA meM pravRtta hai, vaha kabhI mahAmoha kI dazA kadAcid mahAmohadazAM prApnuyAt / taM lakSyIkRtya nirdiSTaM ko prApta ho sakatA hai / usako lakSya kara bhagavAn ne kahA-tU kuzala bhagavatA-tvaM kuzalo'si / vItarAgadazAM adhijigamiSu- hai| tU vItarAga-dazA ko prApta karanA cAhatA hai| phira pramAda se terA rasi / tava pramAdena ki prayojanam ? tvayA satataM kyA prayojana ? tujhe satata apramatta rahanA cAhie / apramattena bhAvyam / 66. saMti-maraNaM saMpehAe, bheuradhamma sNpehaae| saM0-zAntimaraNaM saMprekSya, bhiduradharma saMprekSya / zAMti aura maraNa kI saMprekSA karane tathA anitya zarIra kI saMprekSA karane para apramAda kI vRddhi hotI hai| bhASyama 96-nAbhyAsena vinA apramAdasya AsevanaM abhyAsa ke binA pramAda kI sAdhanA aura apramAda kA parihAra pramAdasya ca parihAra: karta zakyaH / tena tadAlambanasUtra nahIM kiyA jA sktaa| isalie usakA AlaMbana-sUtra nirdiSTa kiyA nidizyate-zAMtisaMprekSA, maraNasaMprekSA, anityasaMprekSA- jA rahA hai| zAMti-saMprekSA, maraNa-saMprekSA aura anitya-saMprekSA--ye etAni trINi santi apramAdasya AlambanAni / apramAda kI sAdhanA ke tIna AlaMbana haiN| ___ zAMtiH-nirvANam / maraNam -saMsAraH / athavA zAMtiH- zAMti kA artha hai--nirvANa aura maraNa kA artha hai-saMsAra / avyAbAdhA prvRttiH| maraNam --savyAbAdhA pravRttiH / athavA bAdhA rahita pravRtti zAMti hai aura bAdhA sahita pravatti maraNa bhiduradharmamiti anityaM shriirm|| hai| bhiduradharma kA artha hai-zarIra kI anitytaa| zAMtermaraNasya anityatAyAzca pauna:punyena prekSayA zAMti, maraNa aura anityatA kI bAra-bAra prekSA karane se pramAdo nivartate apramAdazca pravardhate / pramAda kI nivRtti aura apramAda kI vRddhi hotI hai| 67. NAlaM paas| saM0-nAlaM pazya / tU dekha ! ye bhoga tRpti dene meM samartha nahIM haiM / bhASyam 97-idamapi apramAdasya AlambanasUtram-- yaha bhI apramAda kA Alambana-sUtra hai-matiman ! tU dekha, matimana ! tvaM pazya, ete kAmabhogA bhujyamAnA api bhoge jAne vAle ye kAmabhoga bhI paryApta nahIM haiM, tRpti dene vAle nahIM alamiti paryAptA na bhavanti, na tRptaye bhavanti / haiN| inake bhoga se uttarottara atRpti baDhatI hai| kahA bhI haiatRptizca uttarottaraM pravardhate / bhaNitaM canAgnistRpyati kASThAnAM, nApagAnAM mhoddhiH| jaise agni iMdhana se, mahAsamudra nadiyoM se aura yamarAja sabhI nAntakRt sarvabhUtAnAM, na puMsAM vAmalocanA / ' prANiyoM ko mArakara bhI tRpta nahIM hotA, vaise hI strI puruSoM se tRpta nahIM hotii| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 75 meM uddhRta zloka / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 AcArAMgabhASyama 68. alaM te eehi| saM.-alaM te etH| phira inase tumhArA kyA prayojana ? mASyam 98-ete kAmabhogA atRptimuddiipynti| ye kAmabhoga atRpti ko uttejita karate haiN| isalie tumhAra tena tava etaiH alam-ki prayojanam ? inase kyA prayojana ? &6. eyaM pAsa muNI ! mahAbhayaM / saM0-etat pazya mune ! mahAbhayam / zAnin ! tU dekha, yaha mahAbhayaMkara hai| bhASyam 99 he mune-jJAnin ! tvaM pazya, eSa he jJAnin ! tU dekha, yaha viSayoM kI abhilASA mahAbhayaMkara viSayAbhilASa: mahAbhayam / eSa viSayAbhilASaH priyaH hai| yaha viSayAbhilASA priya aura mRdu uddIpanoM se uddIpta hotI hai aura madubhizca uddIpanaruddIpto bhavati vedanAJca janayati, vedanA ko utpanna karatI hai, isalie yaha mahAbhayaMkara hai| kahA bhI tenAso mahAbhayaH / bhaNitaM caeto va uNhatarIyA aNNA kA veyaNA gaNijjaMtI ? isase adhika uSNatara arthAt tIvratara anya kaunasI vedanA hogI jaMkAmavAhigahito Dajmati kira caMdakiraNehiM / ' ki kAmarUpI vyAdhi se grasta vyakti candramA kI zItala kiraNoM se bhI jala jAtA hai ! paurNamAsyAzcaMdramasaH manuSyANAM bhAvena asti kazcit Aja ke vaijJAnika bhI yaha mAnate haiM ki pUrNimA ke candramA kA sambandha iti vaijJAnikAnAmapi saamprtmbhimtmsti| manuSyoM ke bhAvoM ke sAtha kucha na kucha saMbaMdha avazya hai| 100. NAivAejja kaMcaNaM / saM0-nAtipAtayet kaJcana / puruSa kisI bhI jIva kA atipAta na kre| bhASyam 100-kAmAsakta: hiMsAyAM pravartate / kAma kAma meM Asakta manuSya hiMsA meM pravRtta hotA hai / kAma-virati virateranantaraM hiMsAviraterupadezaH-kamapi jIvaM nAti- ke pazcAt hiMsA kI virati kA upadeza diyA gayA hai ki kAmamukta pAtayet kAmamuktaH puruSaH / ' puruSa kisI bhI jIva kA atipAta na kare / 101. esa vIre pasaMsie, je Na Nivijjati aadaannaae| saM0-eSa vIraH prazaMsitaH yo na nirvinte adAnAya / vaha vIra prazaMsita hotA hai, jo adAna se khinma nahIM hotaa| bhASyam 101-yasya nAsti parigrahaH sa jIvanadhAra jisake pAsa parigraha nahIM hai, vaha apane jIvana-nirvAha ke lie NArthaM bhojanAdidAnena lbhyte| dAnaJca dAturicchA- bhojana Adi dAna ke dvArA prApta karatA hai / dAna dAtA kI icchA para zritama / kazcid dAtA na ditsurathavA nocitA dAna- nirbhara hotA hai| koI dAtA denA nahIM cAhatA athavA ucita dAna sAmagrI sAmagrI, tadAnImadAnaM syAt / tasyAmadAnAvasthAyAM prApta nahIM hai, taba adAna kI sthiti paidA hotI hai arthAt usa vyakti 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 75 meM uddhRta gAthA / bahuta mUlyavAn hai / 2. bhoga aura hiMsA eka hI rekhA ke do bindu haiM / aisA koI 3. cUNoM (pR0 75) 'adANAe' iti pATho vyAkhyAtaH---'je bhogI nahIM hai jo bhoga kA sevana karatA hai. aura usake Na Nivijjati adANAe' Nigvedo NAma appaNivA, lie hiMsA nahIM karatA / jahAM hiMsA hai vahAM bhoga ho bhI alabbhamANA Nivvidati appANaM-ki mama etAe sakatA hai aura nahIM bhI hotA / jahAM bhoga hai vahAM hiMsA dullabhalAbhAe pavvajjAe gahiyAe ? nizcita hai / ataH bhoga ke saMdarbha meM ahiMsA kA upadeza vRtto (patra 116) / 'AdAnAya' iti pATho vyaakhyaato'sti| ghAra Jain Education international Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a02. lokavicaya, u04-5. sUtra 98-104 116 yo na khidyate sa eSa vIraH prazaMsitaH / ko kucha nahIM miltaa| aisI adAna kI sthiti meM bhI jo khinna nahIM hotA vaha vIra puruSa prazaMsita hotA hai| 102. Na me deti Na kuppijjA, thovaM ladhaMna khise| paDisehio pariNamijjA / saM0-na me dadAti na kupyet, stoka labdhvA na khisyet / pratiSiddhaH pariNamet / yaha mujhe bhikSA nahIM detA-yaha socakara usa para krodha na kre| thoDA prApta hone para nindA na kre| gRhasvAmI pratiSedha kare to vahAM se calA jaae| bhASyam 102- adAnAvasthAyAM yadAcaritavyaM tasya adAna kI sthiti meM sAdhaka ko jo AcaraNa karanA cAhie, nirdezaH kriyate-'na me dadAti' iti na kupyet, kazcit usakA nirdeza yaha hai--'vaha mujhe bhikSA nahIM detA'--yaha socakara usa stokaM dadAti, tasya na nidAM kuryAt / pratiSiddhaH tataH para krodha na kre| koI dAtA thor3A detA hai to usakI nindA na kare / prinnmet-nivrtet|' gRhasvAmI pratiSedha kare to vahAM se lauTa jaae| ___ adAnaM stokadAnaM pratiSedhazca-etAH tisro'pyavasthAH dAna na denA, thor3A denA athavA dAna dene se pratiSedha karanAmanovicalanasya hetutAM prapadyante / samAhitAtmA muniH dAna kI ye tInoM avasthAeM mana ko vicalita karane meM kAraNabhUta banatI etAsu avasthAsu samatvaM bhjte| vastutaH samatvamupAzrita haiM / samAhita AtmA vAlA muni ina avasthAoM meM samatA rakhatA hai| eva vIro bhavati athavA vIra eva samatvamAcaritu- vAstava meM samatva ko upAsanA karane vAlA hI vIra hotA hai athavA jo mrhti| vIra hotA hai vahI samatva kA AcaraNa kara sakatA hai| 103. eyaM moNaM samaNuvAsejjAsi / -tti bemi / saM0-etat maunaM smnuvaasyeH| -iti bravImi / muni isa jJAna kA samyak anupAlana kre| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 103..-etat pUrvanirdiSTaM maunaM tvaM samanu- pUrva sUtroM meM nirdiSTa jo mauna hai usakA tU samyak anupAlana vaasyeH| yo manyate sa muniH / munerbhAvaH maunam / jJAnaM kara / jo jAnatA hai vaha muni hai / muni kA bhAva hai-mauna / isakA tAtparyArtha hai-jJAna athavA sNym| sUtrA meM nirdiSTa jo mauna / niH / munerbhAvaH maunam / jJAnaM saMyamo vA iti paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka 104. jamiNa virUvarUvehi satthehi logassa kamma-samAraMbhA kajjati, taM jahA-appaNo se puttANaM dhyANaM suNhANaM NAtINaM dhAtINaM rAINaM dAsANaM dAsINaM kammakarANaM kammakarINaM AesAe, puDho paheNAe, sAmAsAe, paayraasaae| saM0-yadidaM virUparUpaH zastra: lokasya karmasamArambhAH kriyante, tad yathA-Atmane putrebhyaH duhitRbhyaH snuSAbhyaH jJAtibhyaH dhAtrIbhyaH rAjabhyaH dAsebhyaH dAsIbhyaH karmakarebhyaH karmakarIbhyaH AdezAya, pRthak praheNakAya, zyAmAzAya, prAtarAzAya / prakaraNasaGgatyA adAnamiti upayuktamasti / atra adAna hai| rAga-dveSayukta bhAva se liyA huA aura kiyA huA meva dIrdhIkaraNAd AdAnamiti mantavyam / bhojana bhoga bana jAtA hai| tyAga yA saMyama kI sAdhanA 1. jIvana yApana ke lie bhojana Avazyaka hai| muni gRhastha karane vAlA muni bhojana lene ke avasara para krodha, nindA ke ghara se use prApta karatA hai| vaha (bhojana) bhoga bhI Adi AvezapUrNa vyavahAra na kre| mana ko zAMta aura bana sakatA hai aura tyAga bhI bana sakatA hai| rAgaSa-mukta saMtulita rkhe| bhAva se liyA haA aura kiyA huA bhojana tyAga hotA For Private & Personal use only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 AcArAMgabhASyama asaMyamI puruSa apane lie, putra, putrI, vadha, jJAti, dhAya, rAjA, dAsa, dAsI, naukara, naukarAnI ke nimitta Atithya, upahAra, sAyaMkAlIna bhojana aura prAtaHkAlIna bhojana ke lie nAnA prakAra ke zastroM se karma-samAraMbha-agni kA samAraMbha karate haiN| bhASyam 104--manuSyeNa virUparUpaiH-nAnAprakAraiH manuSya apane lie, putra, putrI, vadhU, zAtI, dhAya, rAjA, dAsa, zastraiH lokasya'---agneH sambandhinaH pAkakarmasamArambhAH dAsI, naukara, naukarAnI ke nimitta Atithya, upahAra, sAyaMkAlIna kriyante, tad yathA-AtmanaH, pUtrANAM, duhitaNAM, bhojana tathA prAtaHkAlIna bhojana ke niSpAdana meM nAnA prakAra ke zastroM snuSANAM, jJAtInAM, dhAtrINAM, rAjJAM, dAsAnAM, dAsInAM, se agni kA samAraMbha kara pakAne kI pravRtti karatA hai| karmakarANAM, karmakarINAM nimittaM AdezAya, pRthak praheNakAya, zyAmAzAya, prAtarAzAya / AdezaH-AtithyaM yajJo vaa'| Adeza kA artha hai-Atithya athavA yajJa / praheNakam-utsave dIyamAnaM missttaannm| praheNaka kA artha hai-utsava meM upahAra svarUpa dI jAne vAlI mitthaaii| zyAmAzaH-zyAmA raatrii| sAyaMkAlInaM bhojanaM zyAmAza-zyAmA kA artha hai-- rAtrI / zyAmAza kA artha haisAyamAzaH iti yAvat / sAyaMkAlIna bhojana / ise sAyamAza bhI kahA jA sakatA hai| 105. sannihi-sannicao kajjai ihamegesi mANavANaM bhoynnaae| saM0-sannidhi-sannicayaH kriyate ihaikeSAM mAnavAnAM bhojanAya / ve kucha logoM ke bhojana ke lie sannidhi aura sannicaya karate haiN| bhASyam 105-eteSAM putrAdInAM nimittaM keSAJcid manuSya putra Adi ke nimitta tathA kucha anya logoM ke bhojana anyeSAM mAnavAnAM bhojanAya sannidhi-sannicayo'pi ke lie bhI sannidhi tathA sannicaya karatA hai| kriyate / saMgrahasya manovRttiH muulmnovRttirsti| parivAraH saMgraha kI manovRtti mUlamanovRtti hai / parivAra usa vRtti kI tasyA vRtteH pryogbhuumirbhvti| manuSyaH parivArasya prayogabhUmi hai / manuSya parivAra kI samRddhi ke lie mahAnatama saMgraha samRddhaye mahAntaM saMgrahaM karoti iti / karatA hai, yaha isakA tAtparya hai / 106. samudie aNagAre Arie AriyapaNe AriyadaMsI ayaM saMdhIti adakkha / saM0-.-samutthitaH anagAraH AryaH AryaprajJaH AryadarzI ayaM sandhiH iti adrAkSIt / Arya, AryaprajJa, AryadarzI aura saMyama meM tatpara anagAra ne 'yaha vivara hai'-aisI anubhUti kI hai| bhASyam 106-ahiMsAyAH svAdavijayasya ca ahiMsA aura svAda-vijaya kI sAdhanA ke lie tatpara mArya, sAdhanAya samutthita Arya AryaprajJa AryadarzI anagAra ayaM AryaprajJa, AryadarzI anagAra ne yaha-sannidhi-sannicaya saMdhi haisannidhi-sannicayaH sandhiriti adrAkSIta / aisA anubhava kiyA hai| 1. atra lokapadaM agnisUcakamasti / idaM padaM 1139 sUtre 77) / vRttau 'Aesa' pavasya arthaH AtitheyaH kRtosti-- jalasya sUcakaM tathA 1166 sUtre agnisUcakaM vidyate / atra Adizyate parijano yasminnAgate tadAtitheyAya"......... pAkaprakaraNe asya agnisUcakatvaM svAbhAvikam / (AcArAMga vRtti, patra 118) / tatkAlInayajJapradhAnaparaMparAyAM 2. ApTe, Adiz-A Sacrifice offered to a parti Adezapadasya yajJavAcakatvamapi nAsti asaMgatam / cular deity. 3. ApTe, praheNakam--Sweetmeats distributed at caNikAreNApi yajJasya ullekhaH kRtaH- appaNo ceva koi festivals. cUrNI-paheNaMti vA ukkhittabhattaMti vA egaTThA yAgaM kareMti / (A. cU. pR.77) (AcArAMga cUNi, pRSTha 75) / kintu Avezasya arthaH bhinnaH kRto'sti-Adisati AesaM 4. draSTavyam --AyAro, 2 / 18 / vA kareti, jaM bhaNitaM--pAhuNao (AcArAMga cUrNi, pRSTha Jain Education international Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u05. sUtra 105-109 atra sandhipadaM vivaravAcI dRzyate / nAnApiNDaratasyAnagArasya ekatra paryAptAhArasya dAnaM sandhirbhavati AsaktivRddhyai vivaraM bhavati / tadAnIM kecana bhikSava ekapiNDaratA Asan / bhagavatA mahAvoreNa AhAragRddhipramokSAya nAnApiNDa grahaNasya vyavasthA kRtA / bhASyam 107 - tAdRzaM sannidhi - sannicayIkRtamAhAraM svayaM nAdadIta nAdApayet na ca AdadAnaM samanujAnI yAt / 107. se jAie, NAiAvae, Na samaNujANai / saM0-sa nAdadIta na AdApayet na samanujAnIta | vaha Asakti baDhAne vAle AhAra ko svayaM grahaNa na kare, dUsaroM se grahaNa na karavAe aura grahaNa / bhASyama 108 puSAdinimittaM yad viziSTabhojanaM niSpAditaM sthApitaJca tasya grahaNaM Amagandho vidyate tena sa muniH sarvaM Amagandha' - bhojanAsakti parigrahabhUtAM parijAnIyAt, tathA bhojane anAsaktaH aparigrahIbhUtaH privrjet| 108. savAmadhaM pariNAya, nirAmagaMdho parivvae / saM0 sarvAmagandhaM parijJAya nirAmagaMdha: parivrajet / vaha saba prakAra kI bhojana kI Asakti kA parityAga kara anAsakta rahatA huA parivrajana kre| 121 yahAM 'saMdhi' zabda vivaravAcI hai / aneka gharoM se AhAra lene vAlA anagAra yadi eka hI para se paryApta AhAra detA hai to yaha saMdhi hai, kyoMki yaha Asakti kI vRddhi ke lie 'vivara' hai, chidra hai / 1 , bhASyam 109 - mamatvamuktaH anagAraH krayavikrayayoH adRzyamAno bhavati na tatra pravartate sa AhArArya kimapi vastujAtaM na krINAti na krApayati, na ca krINantaM samanujAnAti / Rpavidhau parigrahasambaddha tena apari1. nizI doSapUrNAhAragrahaNena cAritraM AmaM aviSamavaM bhavati ityuktamasti 1 usa samaya kucha bhikSu eka hI ghara ke AhAra meM rata rahate the / bhagavAna mahAvIra ne AhAra kI Asakti kama karane lie aneka gharoM se AhAra grahaNa karane kI vyavasthA kI / ummosAdIyA bhAvato assaMjamo ya AmavihI anno vi va mAeso jo bAsasataM na pureti // 'AhAkambAdi usAmosA AdisaddAo esaNadosA upAyaNA ya dosA, bhaNiyaM ca 'savvAmagaMdhaM pariNAya NirAmagaMdhI parivvae / ' jao tehi uggamAdidose hi pepyamANehi cAritaM avipakkaM anna bhaNati / asaMjamo vi AmavidhIe ceva bhavati, jato caraNassovapApakArI ki jo parisarAtApurito barasasataM 106. aditsamANe kaya-dikkae se Na kiNe, Na kinAvae, kiNaMta Na samaNujANa / saM0] azyamAnaH krayavikrayayoHsana zrINIyAt nApayet krINantaM samAnIta | - vaha kraya aura vikraya meM vyAvRta na ho-svayaM kraya na kare, dUsaroM se na karavAe aura karane vAle kA anumodana na kare / anagAra usa prakAra ke sannidhi aura sannicita kie hue bahAra ko svayaM na se, dUsaroM se na sivAe aura na lene vAle kA anumodana kre| karane vAle kA anumodana na kare / / putra Adi ke nimitta jo viziSTa bhojana banAyA jAtA hai, sthApita kiyA jAtA hai, usako grahaNa karanA 'AmagaMdha' hai isalie vaha muni sabhI prakAra ke AmagaMdha - bhojana kI Asakti ko parigrahabhUta mAnakara usakA parityAga kare aura bhojana meM anAsakta arthAta aparigrahI hokara parivana kre| jo anagAra mamatva se mukta hai, vaha kraya-vikraya se dUra rahatA hai, yaha usameM pravRtta nahIM hotaa| vaha AhAra ke lie kisI bhI vastu kA svayaM rUpa nahIM karatA, ga dUsare se karavAtA hai aura na rUpa karane vAle kA anumodana karatA hai| kapa aura vikrama donoM parigraha ataretA aMtare mareto Amo bhaNNati / ' (nizIya bhASya cUrNi bhAga 3, gA0 4716, pRSTha 485 ) 3 2. 104 108 paryantaM sUtreSu kazcit sambandho na parisabhyate / sandhizabdasya nizcito'pi nopalabhyate / caNa bhikSAkAlaH tathA vaikalpikarUpeNa 'bhAvasandhi:' iti arthadvayaM dRzyate / (cUNi, pRSTha 77-78) 107 sUtre - 'nAdadyAd' ityullekhossti, kintu ki nAdadyAviti nAsti pUrvAyAtam / ''aNeNitaM nAradA' iti vyAkhyAtakintu kuta Ayatamivam ? eteSAM praznAnAM sandarbhe nirdiSTasUtrANAmarthaH cintanIyaH pratibhAti / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 AcArAMgamAdhyam grahasyAnagArasya tatra pravRttiraniSTA iti svabhAvA se saMbaMdhita haiM, isalie aparigrahI anagAra ke lie kraya-vikraya kI patitam / pravRtti aniSTakara hotI hai, yaha isase svayaM phalita hotA hai| 110. se bhikkhu kANe balaSNe mAyaNe yaSNe khaNapaNe vinayaNNe samayaNNe bhAvaNe, parigyahaM amamAyamANe kAleAI, apaDaNe / saM0---sa bhikSuH kAlajJaH balajJaH mAtrajJaH kSetrajJaH kSaNakajJaH vinayajJaH samayajJa: bhAvajJaH parigrahaM amamAyamAnaH, kAle utthAyI, apratijJaH / vaha bhikSu kAlajJa, balajJa, mAtrajJa, kSetrajJa, kSaNajJa, vinayajJa, samayajJa, bhAvajJa, parigraha para mamatva nahIM karane vAlA, kAla meM utthAna karane vAlA aura apratijJa hotA hai| bhASyam 110 sa bhikSu AhArAnveSaNavelAyAM aparigrahaM saMrakSan anekeSAM vastubodhAnAmadhikArI bhavatIti prastutasUtre pradarzitamasti / yathA / 1 1. sa kAlajJo bhavati yasmin kAle yat karttavyaM tat jAnAti yo vA yatra bhikSAkAlaH tamapi jAnAti kAle bhikSAmaTataH prayatnaH saphalo bhavati, akAle ca viphalaH / uktamasti dazarvakAlike - akAle carasi free kA na pahisi ayANaM ca kilAmesi sanniyesaM ca parihasi // ' 2. sa valajJo bhavati - atiparizrAntaH AhAraM bhoktuM na zaknoti, tena svabalaM dRSTvA AhAropalabdhaye aTati / 3. sa mAtrajJo bhavati sAdhAraNe kAle eSA mAtrA - dvau bhAgau AhArasya, eko bhAgo jalasya, ekazca bhAgo pavanArtham / RtubhavA mAtrA - sarvata AhArasya naikA mAtrA bhavati, kintu bhinnA bhinnA / vastusambaddhA mAtrA - vastu vastu apekSya mAtrA bhavati / yathA saMtulite bhojane mAtrAyA viveko dRzyate 4. sa kSetrajJo bhavati AhAropalabdhe rupayuktaM kSetra jAnAti / 'ki 5. sa kSaNajJo bhavati - Asanne bhikSAkSaNe vaktavyaM kiM vA na vaktavyam' iti jAnAti / 1 6. sa vinayazo bhavati atibhUmi na gacchati, indriyANi yathAbhAgaM niyojayati, AbharaNAni ca na ciraM nirIkSate / guptasvAnAni 1. dasaveAliyaM, 5235 / -- vaha bhikSu AhAra kI anveSaNA ke samaya apane aparigraha vrata kA saMrakSaNa karane ke lie aneka vastu tathyoM kA jAnakAra hotA hai yaha prastuta sUtra kA pratipAdya hai / jaise 1. vaha bhikSu kAlajJa hotA hai-jisa kAla meM jo karanA hotA hai, use jAnatA hai jisa kSetra meM jo bhikSA kAla hai usako bhI jAnatA hai / bhikSA kAla meM bhikSA ke lie jAne vAlA muni apane prayatna meM saphala hotA hai aura akAla meM bhikSA ke lie jAne vAlA muni viphala hotA hai / dazarvakAlika sUtra meM kahA hai --- 'bhikSo ! tuma akAla meM jAte ho, kAla kI pratilekhanA nahIM karate, isalie tuma apane Apako klAnta karate ho aura sanniveza (grAma) kI nindA karate ho / ' 2. vaha hotA hai jo ghUmate-ghUmate atyadhika caka jAtA hai, vaha AhAra kara nahIM sakatA, isalie vaha apane bala ko tolakara AhAra kI upalabdhi ke lie parivrajana karatA hai| 3. vaha bhikSu mAtrajJa hotA hai-sAmAnyataH AhAra kI mAtrA yaha hai -- do bhAga AhAra ke lie, eka bhAga pAnI ke lie aura eka bhAga pavana ke lie| Rtu sambaddha mAtrA - vibhinna RtuoM meM AhAra kI mAtrA eka samAna nahIM rahatI / vaha pratyeka Rtu meM bhinna-bhinna ho jAtI hai / vastu saMbaddha mAtrA -- bhinna-bhinna vastu kI mAtrA bhinna-bhinna hotI hai jaise saMtulita bhojana kI tAlikA meM mAtrA kA viveka dRSTigocara hotA hai| - 4. vaha bhikSu kSetrajJa hotA hai-AhAra prApti ke upayukta kSetra kA jAnakAra hotA hai / 5. vaha bhikSu kSaNajJa hotA hai- bhikSA kA kSaNa - avasara upasthita hone para vaha jAnatA hai ki kyA bolanA cAhie aura kyA nahIM bolanA caahie| 6. vaha bhikSu vinayajJa hotA hai arthAt AcAra tathA anuzAsana kA jJAtA hotA hai| vaha bhikSA ke lie ghara meM praveza kara atibhUmi-ananujJAta bhUmi meM nahIM jAtA (jahAM jAnA niSiddha ho, vahAM nahIM 2. vinayaH - AcAraH anuziSTirvA / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 110 7. sa samayajJo bhavati samayaH siddhAntaH sa bhikSuH AtmaparatadubhayasamayaM jAnAti asamayajJaH na dAtu praznAn samAdhAtumarhati / - 8. sa bhAvajJo bhavati - dAtuH priyamapriyaM vA bhAvaM jAnAti / 9. sa parigrahaM amamIkurvan bhavati parigraheAhArAdipadArthajAte na mamatvaM karoti / ' / 10. sa sati kAle utthAyI bhavati - AtmanaH parAkramakAle utthAnaM karoti kAlajJapade bhikSAkAla saMketitaH, atra parAkramakAlaH vivakSito'sti kAlaza balajapadayorjJAnaM vivakSitaM, atra ca karaNam' / 1 11. sa apratijo bhavati nAtmanaH AhArAdikaM hAta kintu sAmudAyikam / 3 pratijJayA cUNoM evaM vyAkhyAtamasti 'apaThiSNo' NAma ahaM ego ubabhujehAmi aNNevi etaM gurumAdI bhokkhaMti pAti vA, yA pariNAe ginhai, Na AyavaDiyAe, teNa apaNo, ahavA aDiNNAyesu kulesu giNhai, Na ya evaM pariNaM karitA gacchati jahA~ amRgakulANi gacchI hAmi so apaDiNNo, jo vikaraNo emAgI so'vi nANA dInaM aTThAe gehati / ' 1. AcArAMga cUrNi pRSTha 79: pariggaho nAma atiriktaM saMjamovakaraNAto jaM bhaMDayaM, bhaNitaM ca---- -jaM jujjatI uvagAre uvagaraNaM taMsi hoti uvagaraNaM, iha tu AhArAdhikAre vaTTamANe jattiyaM aNesa ruci bacvaM taM saMjamassa udhAtotikA nihi pachi bhavatitti, esajii atimattAe Na ghittavvaM, mattAjusaMpi Na etaM maya gurumAINaM etaM / 2. (ka) cUvRttIca punavaktiprasnaH evaM cacito'sti sati ya uTThANa - kamma-bala-vIriya- purisagAra parakkame Aha-jati uTThANabalANa egaTThA taM teNa balagrahaNA uTThANagrahaNAya puNarutaM esaNijjaMti, bhaNNati--avvirIyakAraNA Na puNarutaM, tattha nANaM ihaM karaNaM, kAlo balaM khittaM avi 123 jAtA ) / vaha indriyoM ko apane-apane viSaya meM niyojita karatA hai / gupta sthAnoM tathA AbhUSaNoM ko ghUra kara nahIM dekhatA, cirakAla taka nahIM dekhatA / 7. vaha bhikSu samayajJa hotA hai| samaya kA artha hai siddhAnta / svayaM ke dUsaroM ke tathA donoM ke siddhAntoM kA jAnakara hotA 1 vaha hai / jo asamayajJa hotA hai vaha dAna dene vAle ke praznoM kA samAdhAna karane meM samartha nahIM hotaa| 8. vaha bhikSu bhAvajJa hotA hai vaha dAtA ke priya aura apriya bhAvoM ko jAnane vAlA hotA hai| 9. vaha bhikSu parigraha meM 'merApana nahIM rakhatA arthAt parigrahaAhAra Adi padArthoM meM mamatva nahIM karatA / 10. vaha bhikSu kAlotthAyI hotA hai- vaha upayukta kAla meM upayukta parAkrama karatA hai| yaha apane parAkrama kAla meM utthAnapuruSArtha karatA hai| 'kAma' pada meM mikSAkAla kA saMketa diyA gayA hai| yahAM parAkrama kAla vivakSita hai| 'kAlajJa' aura balajJa'- ina do padoM meM jJAna kI vivakSA hai ( bhikSu ko kAla kA tathA bala kA jJAna honA cAhie), yahAM karaNa arthAt kriyAnviti vivakSita hai| (arthAt bhikSu ko kAla jAnakara upayukta parAkrama karanA cAhie ) / 11. vaha bhikSu prati hotA hai vaha kevala apane lie hI AhAra Adi nahIM letA, vaha sAmudAyika - sabhI ke lie AhAra lAtA hai| cUrNi meM isakI vyAkhyA isa prakAra hai-vaha bhikSu isa pratijJA se bAhAra Adi grahaNa karatA hai ki maiM bhI bhojana karUMgA aura guru Adi anya munijana bhI isako grahaNa kreNge| vaha kevala apane uddezya se hI grahaNa nahIM karatA, isalie vaha apratijJa hotA hai / athavA vaha apratijJAta kuloM se bhikSA grahaNa karatA hai| vaha aisA saMkalpa lekara nahIM jAtA ki meM amuka-amuka kuloM meM hI bhikSA ke lie jaauuNgaa| vaha apratiza hotA hai / jo akelA hotA hai vaha bhI jJAna Adi ke prayojana se bhikSA grahaNa karatA hai / varIyaM pariyavyaM tena ca puNarataM (bhUNi, pRSTha 79) / 'kAlA TThAI' yasmin kAle kartavyaM tattasminnevAnuSThAtuM zIlamasyeti kAlAnuSThAyI kAlAnatipAtakartavyadyalo, nanu cAsyArthasya 'se bhikkhU kAlanne' ityanenaMva gatArthatvAt kimarthaM punarabhidhIyate iti ? naMSa doSaH, tatra hi jJaparijJeva kevalA'bhihitA, kartavyakA jAnAti iha punarAsevanA parijJA karttavyakA kAryaM vidhatta iti / ( vRtti, patra 120 ) (kha) AcArAMga gi, pRSTha 8a piDIta vA jAba kAle'NukAe apaDiSNo' etesi emAhiyArie hi hi ekkAra viDeo mAo 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 79-80 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 AcArAMgabhASyamam 111. duhao chettA niyaai| saM0-dvitaH chittvA niryAti / vaha donoM ko chinna kara niyamita jIvana jItA hai| bhASyam 111-sa bhikSaH rAga dveSaJca ubhayamapi vaha bhikSu rAga aura dveSa donoM kA chedana kara niyamita jIvana chittvA niyataM yAti-niyamitaM jIvanaM jIvati / jItA hai / aneSaNIya ke grahaNa meM priya aura apriya bhAva hI nimitta aneSaNIyagrahaNe priyApriyabhAvAveva nimittaM bhvtH| banate haiM, isalie donoM ke varjana kI bAta kahI gayI hai| tena dvayorapi varjanadika suucitaa| 112. vatthaM paDiggaha, kaMbalaM pAyachaNaM, uggahaM ca kaDAsaNaM / etesu ceva jaaejjaa| saM0-vastraM pratigrahaM kambalaM pAdaproJchanaM avagrahaM ca kaTAsanam / eteSu caiva yAceta / vaha vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana, avagraha aura kaTAsana-inakI ho yAcanA kare / bhASyam 112--sa bhikSuH vastraM, pratigrahaH', kambalaM, vaha bhikSu vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana, avagraha aura kaTAsana pAdaproJchanaM, avagrahaH, kaTAsanaJca-eteSu' jIvana- -jIvana-nirvAha ke sAdhanabhUta ina padArthoM kI hI yAcanA kare tathA nirvAhasAdhanabhUteSu vastuSu yAcanAM kuryAt / anyapadArtha- anyAnya padArthoM kI yAcanA kI pravRtti kA nirodha kre| sambaddhA yAcanApravRtti nirundhyAt / avagrahaH-sthAnam / avagraha kA artha hai-sthAna / 113. laddha AhAre aNagAre mAyaM jANejjA, se jaheyaM bhagavayA paveiyaM / saM0-labdhe AhAre anagAraH mAtrAM jAnIyAt, tad yathedaM bhagavatA praveditam / AhAra prApta hone para muni mAtrA ko jAne, bhagavAn ne jaise isakA nirdeza kiyA hai| bhASyam 113--anagAraH labdhe AhAre mAtra anagAra AhAra ko prApta kara usako khAne kI mAtrA ko jAne / jAnIyAt / sA kiyatI bhavati? iti jijJAsAyAM khAne kI vaha mAtrA kitanI honI cAhie- isa jijJAsA ke samAdhAna sUtrakAro nidizati--yathA iyaM bhagavatA prveditaa| meM sUtrakAra kahate haiM-'bhagavAn ne jaise isakA nirdeza kiyA hai|' atrApi mAtrAyAH spaSTa nirdezo nAsti / bhagavatyAmasyA isa kathana meM bhI AhAra kI mAtrA kA spaSTa nirdeza nahIM hai| bhagavatI nirdeza evamupalabhyate - sUtra meM isakA nirdeza isa prakAra milatA hai0 aTra kukkUDiaMDagapamANamette kavale AhAramAhAre- 0 murgI ke aNDe jitane ATha kavala kA AhAra karane vAlA mANe appAhAre, alpAhArI hotA hai| 0 duvAlasa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAra- 0 murgI ke aNDe jitane bAraha kavala kA AhAra karane vAlA mAhAremANe avaDDomoyarie, apArdha (Adhe se kucha kama) avamaudarya karane vAlA hotA * solasa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAramAhAre mANe dubhAgappatte, * cauvvIsaM kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAra mAhAremANe omodarie, 0 battIsa kukkuDiaMDagapamANamette kavale AhAramAhAre- ___mANe pamANapatte, 0 murgI ke aMDe jitane solaha kavala kA AhAra karane vAlA AdhA ____ AhAra karane vAlA hotA hai| * murgI ke aMDe jitane caubIsa kavala kA AhAra karane vAlA avamaudarya --kucha kama khAne vAlA hotA hai / . murgI ke aMDe jitane battIsa kavala kA AhAra karane vAlA pUre pramANa se AhAra karane vAlA hotA hai| - - 1. etto batthesaNapAtesaNAo nijjUDhAo (A0cU0pR0 80) / 2. etto suttA sejjA NijjUDhA (vahI, pR080)| 3. 'eteSu' iti padasya AdhAraH // 18,39 sUtrayordraSTavyaH / 4. aMgasuttANi 2, bhagavaI 7524 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 111-117 0 etto ekkaNa vi ghAseNaM UNagaM AhAramAhAremANe samaNe niggaMthe no pakAmarasabhoIti vattavvaM siyA / ' isase eka kavala bhI kama AhAra karane vAlA zramaNa nirgrantha prakAmarasabhojI nahIM kahalAtA / 114. lAbho tti Na mjjejjaa| saM0-lAbha iti na mAyet / AhAra kA lAbha hone para mada na kre| 115. alAbho tti Na soye| saM0---alAbha iti na zoceta / AhAra kA lAbha na hone para zoka na kre| bhASyam 114-115-AhArasya lAbhe sati mado na AhAra kA lAbha hone para anagAra mada na kare aura usakA kartavyaH / tasyA'lAbhe ca zoko na kartavyaH / lAbhA- alAbha hone para zoka na kare / lAbha aura alAbha meM vaha samatA rkhe| lAbhayoH samatAmanubhavet / 'ahaM paryAptamAhAraM labhe, 'mujhe paryApta AhAra milatA hai, dUsaroM ko nahIM milatA'-yaha mada kA zeSA na labhante'-eSa madasya AkAraH / 'ahaM maMdabhAgyaH svarUpa hai| 'maiM maMda-bhAgya hUM, mujhe paryApta AhAra nahIM milatA'-yaha paryAptamAhAraM na labhe'-iti zokasya aakaarH| zoka- zoka kA svarUpa hai| zoka kI nivRtti ke lie cUNikAra ne eka nivRttaye cUrNikAreNa ekamAlambanasUtraM nirdiSTamasti- Alambana-sUtra nirdiSTa kiyA hai'labhyate labhyate sAdhu, sAdhu eva na labhyate / 'yadi AhAra milatA hI milatA hai to bahuta acchI bAta hai| alabdhe tapaso vRddhilabdhe dehasya dhAraNA // 2 yadi nahIM milatA hai to bhI acchI bAta hai| kyoMki AhAra ke na milane para sahaja hI tapa kI vRddhi hotI hai aura yadi milatA hai to zArIra-dhAraNa yA prANa-dhAraNa sahaja ho jAtA hai|' 116. bahuM pi ladhu Na nnihe| saM0-bahu api lachavA na nidadhyAt / vastu kA pracura mAtrA meM lAbha hone para bhI usakA saMgraha na kre| bhASyam 116 --anagAraH pracuramAtrAyAM sulabhe pracura mAtrA meM AhAra kI prApti sulabha hone para bhI anagAra AhArajAte tanna nidadhyAt--na sthApayitumicchet / usakA saMgraha na kare, usako ekatrita kara na rakhe / vastra-pAtra Adi ke vastrapAtrAdiviSaye'pi eSa eva niyamaH / viSaya meM bhI yahI niyama hai| 117. pariggahAo appANaM avsbkejj|| saM0--parigrahAt AtmAnaM apaSvaSketa / parigraha se apane-Apako dUra rkhe| bhASyam 117-AhAravastrAdInAM padArthAnAM prAptA- AhAra, vastra Adi padArthoM kI prApti hone para bhI anagAra vapi anagAraH parigrahaM na kuryAt / 'etaM AhAraM ahaM unakA parigraha na kare / 'yaha AhAra maiM svayaM khAUMgA, dUsaroM ko nahIM svayameva paribhokSye, anyasmai na dAsyAmi' etAdRzo dUMgA, aisA mamatva bhAva parigraha hotA hai / AhAra Adi sAre padArtha mamatvAbhiprAyaH parigraho bhavati / AcAryasatkamidaM AcArya kI nizrA--Azraya meM haiM, aisA socakara anagAra svayaM ko parigraha 1. bhojana kI mAtrA kA nizcita mApa nahIM kiyA jA sktaa| usakA saMbaMdha bhUkha se hai| na sabakI bhUkha samAna hotI hai aura na sabakI bhojana kI mAtrA, phira bhI AnupAtika vRSTi se bhagavAna ne bhojana kI mAtrA battIsa kaura batalAI aura usase kucha kama khAne kA nirdeza diyaa| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 81 / (kha) AcArAMga vRtti, patra 121: ....."labdhe tu prANadhAraNam / Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 AhArAdivastujAtam iti sAmAlocya parigrahAd apaSvaSketa- apasarpayet padArthajAte muccha mamatvaM vA na kuryaat|' 118. aNNA NaM pAsae pariharejjA / saM0 - anyathA pazyakaH paridhareta / adhyAtma tattvadarzI vastuoM kA paribhoga anyathA kare - jaise adhyAtma ke tatva ko nahIM jAnane vAlA manuSya karatA hai, vaise na kare / bhASyam 118 anagAra: AtmAnaM paramatattvaJca pazyati, tena sa pazyako bhavati / tAdRzaH sa AhArAdi vastujAtAnAM anyathA paribhogaM kuryAt gRhasthavat parigrahabuddhayA teSAM paribhogaM na kuryAt etad vastu jAtaM dharmopakaraNaM AcAryasatkaJca iti sampradhArya tasya paribhogaM kuryAt na tasmin mUcchA mamatvaM vA kuryAt / AtmAnaM se dUra rakhe, padArtha ke prati mUrcchA yA mamatva na kare / 'anyathA paribhoga niyamaH' adhyAtma sAdhanAyAmupasthitasya gRhasthasyApi anusaraNIyo bhavati / yathA adhyAtma rahasyamajAnAno gRhastha padArthAnAM mUcchatirekeNa upa bhogaM karoti tad adhyAtmarahasyavid gRhasthaH tathA na kuryAt / sati mUrcchAtireke gADakarmaNAM bandho bhavati / mUrcchatinutve karmaNAM bandho'pi zithilo bhavati / " 119. esa magge Ariehi pveie| saM0 - eSa mArgaH AyeM praveditaH / yaha mArga tIrthaMkaroM ke dvArA pratipAdita hai / 119 evaM AhArAdipadArthajAtaviSayakaH aparigrahamArgaH AryaiH praveditaH / atra Aryapadena sAkSAd bhagavato mahAvIrasya grahaNaM, paramparayA anyeSAmapi tIrthaMkarANAm / 120. jahettha kusale govala pijjAsi tti bemi / saM0 - yathAtra kuzalaH nopalimpet iti bravImi / jaise kuzala puruSa isa meM lipta na ho, aisA maiM kahatA huuN| 1. dharmopakaraNa ke binA jIvana kA nirvAha nahIM hotA / isalie usakA grahaNa kiyA jAtA hai, phira bhI muni kA yaha citana banA rahanA cAhie ki naukA ke binA samudra ko pAra nahIM kiyA jA sktaa| samudra kA pAra pAne ke lie naukA Avazyaka hai, kintu samudrayAtrI usameM Asakta nahIM hotA, vaise hI jIvana calAne ke lie Avazyaka dharmopakaraNa meM muni ko Asakta nahIM honA cAhie / 2. vastu kA aparibhoga aura paribhoga ye do avasthAeM haiN| vastu kA aparibhoga eka nizcita sImA meM hI ho sakatA AcArAMgabhASyama anagAra AtmA aura paramatattva ko dekhatA hai, isalie vaha draSTA hotA hai| pazvaka aisA vaha anavAra AhAra Adi padArthoM kA paribhoga anya prakAra se kare ---- gRhastha kI bhAMti parigraha kI buddhi se unakA paribhoga na kare ye padArtha dharmopakaraNa haiM tathA AcArya kI nizrA meM haiM' - aisA socakara unakA paribhoga kare, unameM na mUrcchA kare aura na mamatva rakhe / meM anya prakAra se paribhoga karane kA yaha niyama adhyAtma-sAdhanA upasthita gRhastha ke lie bhI anusaraNIya hai / jaise adhyAtma ke rahasya kA jAnakAra gRhastha padArthoM kA upabhoga mUrcchA ke atireka se karatA hai, usa prakAra se adhyAtma ke rahasya ko jAnane vAlA gRhastha na kare / mUrcchA kA atireka hone para gADha karmoM kA baMdha hotA hai / mUrcchA kI alpatA meM karmoM kA baMdha bhI zithila hotA hai / AhAra Adi padArthoM se saMbaMdhita aparigraha kA yaha mArga Ayo dvArA pratipAdita hai / yahAM Aryapada se sAkSAt bhagavAn mahAvIra kA grahaNa kiyA hai aura paramparA se anyAnya tIrthakaroM kA bhI / hai jahAM jIvana hai, zarIra hai, vahAM vastu kA upabhoga pari bhoga karanA hI hotA hai| eka tatvadarzI manuSya bhI usakA upabhoga - paribhoga karatA hai aura tattva ko nahIM jAnane vAlA bhii| kintu ina donoM ke uddezya, bhAvanA aura vidhi meM maulika antara hotA hai bhAvanA uddezya vidhi 1. tarava ko nahIM jAnane vAlA | paudgalika sukha | Asakta | asaMyata 2. tatvadarzI Atma-vikAsa ke anAsakta saMyata lie zarIra dhAraNa Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 118-123 127 bhASyam 120...atra mArgapadena aparigrahamArgo viva- prastuta prasaMga meM 'mArga' pada se aparigraha kA mArga vivakSita hai| kSito'sti / kevalaM padArthasaMgraha eva na parigrahaH, kintu kevala padArtha kA saMgraha hI parigraha nahIM hai, kintu padArthoM ke prati hone padArtheSu jAyamAnA mUrchA'pi parigraho'sti / mUrchAyAM vAlI mUrchA bhI parigraha hai| jaba mUrchA kRza ho jAtI hai taba vyakti pratanutAM gatAyAM puruSa: lAbhe sati na mAdyati, alAbhe lAbha hone para bhI mada nahIM karatA, alAbha kI sthiti meM zoka nahIM sati na zocati, bahulAbhe sati na sannidhi-sannicayaM karatA tathA bahuta lAbha hone para sannidhi-sannicaya nahIM karatA / vaha karoti / sa pazyako bhavati / tasya sakalo'pi vyavahAro draSTA hotA hai| usakA sArA vyavahAra bhI mUrchAgrasta vyakti se bhinna mUcrchAvataH puruSAta bhinno bhavati / tena nigamane proktaM- hotA hai| isalie upasaMhAra meM kahA gayA-jaise isa mArga meM kuzala yathA asmin mArge kuzalo'nagAraH parigrahalepena AtmAnaM anagAra parigraha ke lepa se apane-Apako lipta na kare, aisA maiM kahatA nopalimped iti bravImi / 121. kAmA durtikkmaa| saM0--kAmAH duratikramAH / kAma dulaMghya haiN| bhASyam 121-parigrahasya mUlaM kAmaH / sa ca parigraha kA mUla hai kAma-kAmanA / vaha do prakAra kA haidvividhaH1. icchAkAmaH-svarNAdipadArthaprApte: kAmanA / 1. icchAkAma-svarNa Adi padArthoM ko prApta karane kI kaamnaa| 2. madanakAmaH-zabdAdInAmindriyaviSayANAM kaamnaa| 2. madanakAma-zabda Adi indriya-viSayoM kI kAmanA / kAmasaMjJA sucirasaMskArasamudbhavA / tena ete kAmAH kAmasaMjJA cirasaMcita saMskAroM se utpanna hotI hai, isalie ina duratikramAH bhavanti / kAmAnAmatikramaNaM pratisroto- kAmanAoM kA atikramaNa karanA kaSTasAdhya hotA hai| kAmanAoM kA gamanamasti / indriyANi ca anusrotovAhIni santi / atikramaNa karanA pratisrota meM calanA hai / indriyAM anusrotagAminI tena kAmAnAmatikramaNaM kataM duHzakamasti / haiM / isalie kAmanAoM kA atikramaNa karanA duHzakya hai| 122. jIviyaM duppaDivUhaNaM / saM0-jIvitaM duSpratibRMhaNam / jIvana ko baDhAyA nahIM jA sakatA-chinna AyuSya ko sAMdhA nahIM jA sktaa| bhASyam 122---jIvitaM svalpam, analpAzca kaamaaH| jIvana svalpa hai, kAmanAe adhika haiM / isa choTe se jIvana meM svalpe jIvane na teSAM pUrti: saMbhavati / kAmAzca yathA unakI saMpUrti saMbhava nahIM hai / jaise-jaise kAmanAoM kI pUtti kI jAtI yathA sevyante tathA tathA pravardhante, kintu tathA jIvitasya hai, vaise-vaise ve baDhatI jAtI haiN| kintu usI anupAta meM jIvana ko upabRMhaNamasti duSkaram / kAmAnAM duratikramaNe ayaM baDhAnA duSkara hai| kAmanAoM ke duratikramaNa kA yaha pahalA hetu hai| prathamo hetuH / 123. kAmakAmI khalu ayaM purise| saM0-kAmakAmI khalu ayaM puruSaH / yaha puruSa kAmakAmI hai-manojJa zabda aura rUpa kI kAmanA karane vAlA hai| bhASyam 123-puruSaH svabhAvata eva kAmAn kAma- puruSa svabhAva se hI kAmabhogoM kI kAmanA karatA hai / 'kAma' yate / kAmazca maulikI manovRttiriti sA dustyjaa| maulika manovRtti hai, isalie usako chor3anA kaThina hotA hai| kAmAnAM duratikramaNe ayaM dvitIyo hetuH / kAmanAoM ke duratikramaNa kA yaha dUsarA hetu hai| Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 AcArAMgabhAdhyam 124. se soyati jurati tippati piDati paritappati / saM0-sa zocati khidyate tepate pIDyate paritapyate / kAmakAmI puruSa zoka karatA hai, khinna hotA hai, kupita hotA hai, AMsU bahAtA hai, pIr3A aura paritApa kA anubhava karatA hai / - bAba bhASyam 124-kAmAnAM prakRtimupadarya idAnIM kAmanAoM kI prakRti ko batAkara aba sUtrakAra apAyavicayaapAyavicayadhyAnasya prakriyAM darzayati sUtrakAraH / dhyAna kI prakriyA batA rahe haiN| kAmAH atitAntAH na bhavanti tasyAmavasthAyAmasau jaba kAmanAoM kI saMpUrti nahIM hotI, usa sthiti meM manuSya puruSaH yat karoti tasya citraNam---- kyA-kyA karatA hai, usakA citraNa prastuta sUtra meM haisoyati-zocati-zokAkulaH upahRtamanaHsaMkalpo vaha puruSa zoka karatA hai, zokAkula hotA hai athavA usakA mana bA bhavati / saMkalpa-vikalpoM se bhara jAtA hai| ___ jurati' iSTArthasyAlAbhe viyoge vA khidyate krudhyati vaha iSTa vastu kI prApti na hone para yA usakA viyoga ho jAne vaa| para khinna hotA hai, kupita hotA hai| tippati-tepate---azruvimocanaM karoti / vaha AMsU bahAtA hai, rotA hai / piDDuti -pIDyate-- kAmAnusmRtyA pIDAmanubhavati / vaha kAmabhogoM kI smRti kara pIr3A kA anubhava karatA hai| paritappati-paritapyate-kAmAturaH puruSaH bAhya vaha kAmAtura puruSa bAhara aura bhItara meM kAyika, vAcika aura vAtAvaraNe antaHkaraNe ca kAyikaM vAcika mAnasikaM mAnasika-ina tInoM prakAra ke tApa kA anubhava karatA hai| krodha Adi trividhamapi tApamanubhavati / krodhAdijanita: saMtApaH se utpanna saMtApa kAdAcitka hotA hai, kintu kAmajanita saMtApa dIrghakAdAcitko bhavati, kintu kAmajanita: saMtApaH kAlika hotA hai| dIrghakAliko bhavati / zokaH, khedaH, krodhaH, azrapAtaH, pIDA, paritApa: zoka, kheda, krodha, azrupAta, pIr3A aura paritApa-ye kAmAete kAmAsakte: apAyAH santi, ataH apAyahetunAM sakti se utpanna apAya haiM, doSa haiN| isalie apAya ke hetabhUta ina kAmAnAM parihArAya upAyaH anveSTavyo bhvti| kAmabhogoM ke parihAra ke lie upAya khojanA Avazyaka hai| 125. Ayatacakkha loga-vipassI logassa aho bhAgaM jANai, uDaDhaM bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jANai / saM0 ---AyatacakSuH lokavipazyI lokasya adho bhAgaM jAnAti, UdhvaM bhAgaM jAnAti, tiryaJcaM bhAgaM jAnAti / saMyatacakSu puruSa lokadarzI hotA hai / vaha loka ke adhobhAga ko jAnatA hai, UvabhAga ko jAnatA hai aura tirache bhAga ko jAnatA hai / bhASyam 125.--asmin sUtre apAyavicayadhyAnasya prastuta sUtra meM apAyavicayadhyAna kI prakriyA pradarzita hai / kAma prakriyA pradarzitAsti / kAmAtikramaNasya upAyo'sti arthAt kAmabhogoM ke atikramaNa kA upAya hai-vipazyanA athavA jJAtAvipazyanA jJAtRbhAvo vA / AyatacakSuH-saMyatacakSuH bhAva / AyatacakSu kA artha hai-saMyatacakSu, animeSadRSTi / loka kA animeSadaSTiriti yAvat / loka:-zarIram / tasya artha hai-zarIra aura usako dekhane vAlA lokavipazyo kahalAtA hai| 1. prAkRte khid-krudhoH 'jUra' ityAdezo bhavati / brahmANDasaMjJake dehe sthAnAni syurbahUni ca / (hemacandrAcArya, prAkRta vyAkaraNam 84132,135) mayoktAni pradhAnAni jJAtavyAnIha zAstrake // 37 // 2. AcArAMga caNi, pRSTha 83: tassa avAyA"....'jatA ya tesi (kha) taMtrasaMgraha, bhAga 2, pRSTha 309, zloka 29 : kAmANaM ihameva dosaa| brahmANDalakSaNaM sarva, dehamadhye vyavasthitam / 3. (ka) vahI, pRSTha 83 : ubhayalogaavAyadaMsI ..... / sAkArAzca vinazyanti, nirAkAro na nazyati // (kha) dhavalA, pustaka 13, khaNDa 5, bhAga 4, sUtra 26) (ga) carakasaMhitA, zArIrasthAna 5||3---purusso'yN lokasaMjitaH gAthA 39, pRSTha 72 / ityuvAca bhagavAn punarvasurAtreyaH / yAvanto hi loke 4. ApTe, Ayata-Curbed, Restrained | (mUrtimaMtaH) bhAvavizeSAH tAvantaH puruSe, yAvantaH puruSe 5. (ka) zivasaMhitA, 2 / 5,37 : brahmANDasaMjJake dehe yathAdezaM vyavasthitaH / tAvanto loke iti / mekazRGga sudhaarshmirvhirssttklaayutH||5|| Jain Education international Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 124-126 vipazyI lokvipshyii| vipazyanAdhyAnArthaM zarIrasya vipazyanA dhyAna ke lie zarIra ke tIna bhAga kiye jAte haiMtrayo bhAgAHkriyantenAbhipradeza: lokasya tiryagbhAgaH, nAbhi kA pradeza-loka kA tiryagbhAga / tato nimnaH pradezaH lokasya adhobhAgaH, nAbhi se nIce kA bhAga-loka kA adhobhAga / tata uparitanaH pradezaH lokasya UrdhvabhAgaH / nAbhi se Upara kA bhAga-loka kA UrzvabhAga / yaH animeSacakSurbhUtvA zarIrasya vipazyanAM karoti jo sAdhaka animeSadRSTi se zarIra kI vipazyanA karatA haitasya trInapi bhAgAn kevalaM jAnAti pazyati, na zarIra ke tInoM bhAgoM ko kevala jAnatA hai, dekhatA hai, unake viSaya tadaviSaye kAmapi saMvedanAM karoti sa kAmAnatikramituM meM koI saMvedana nahIM karatA vaha 'kAma' kA atikramaNa karane meM samartha samartho bhvti|' hotA hai| 126. gaDhie annupriyttttmaanne| saM0-prathitaH anuparivartamAnaH / kAma meM Asakta puruSa anuparivartana kara rahA hai| 1. (ka) citta ko kAma-vAsanA se mukta karane kA pahalA dIdarzI sAdhaka manuSya ke una bhAvoM ko jAnatA hai, Alambana hai-lok-drshn| jo adhogati ke hetu banate haiM, una bhAvoM ko jAnatA hai, loka kA artha hai-bhogyavastu yA viSaya / zarIra bhogya jo Urdhvagati ke hetu banate haiM aura una bhAvoM ko jAnatA vastu hai| usake tIna bhAga haiM hai, jo tiryag (madhya) gati ke hetu banate haiN| * adhobhAga-nAmi se niice| (gha) isakI trATaka-paraka vyAkhyA bhI kI jA sakatI hai* UrdhvabhAga-nAbhi se Upara / AMkhoM ko visphArita aura animeSa kara unheM kisI * tiryagbhAga-nAbhi-sthAna / eka biMdu para sthira karanA trATaka hai| isakI sAdhanA siddha prakArAntara se usake tIna bhAga ye haiM hone para Urca, madhya aura madhaH-ye tInoM loka jAne jA * adhobhAga-AMkha kA gaDDhA, gale kA gaDDhA, mukha ke sakate haiN| ina tInoM lokoM ko jAnane ke lie ina tInoM bIca kA bhAga / para hI trATaka kiyA jA sakatA hai| * UrdhvabhAga-ghaTanA, chAtI, lalATa, ubhare hue bhaag| bhagavAn mahAvIra Uvaloka, adholoka aura madhyaloka * tiryagbhAga-samatala bhAga / meM dhyAna lagAkara samAdhistha ho jAte the sAdhaka dekhe-zarIra ke adhobhAga meM srota hai, UrdhvabhAga meM (AyAro, 94114) / srota hai aura madhyabhAga meM srota hai-nAbhi hai| isase dhyAna kI tIna paddhatiyAM phalita hotI haiMdekheM-AyAro, 2118 / 1. AkAza-darzana, __ zarIra ko samagradRSTi se dekhane kI sAdhanA-paddhati bahuta 2. tiryag bhitti-darzana, mahattvapUrNa rahI hai| prastuta sUtra meM usI zarIra-vipazyanA 3. bhuugrbh-drshn| kA nirdeza hai| use samajhane ke lie 'visuddhimagga' kA chaTThA AkAza-darzana ke samaya bhagavAna Urdhvaloka meM vidyamAna pariccheda paThanIya hai| tattvoM kA dhyAna karate the| tiryag bhitti-darzana ke samaya ve (dekheM-visuddhimanga, bhAga 1 pRSTha 160-175) / madhyaloka meM vidyamAna tattvoM kA dhyAna karate the| bhUgarbha(kha) prastuta sUtra kI vyAkhyA kA dUsarA naya hai darzana ke samaya ve adholoka meM vidyamAna tatvoM kA dhyAna dIrghadarzI sAdhaka dekhatA hai-loka kA adhobhAga viSaya karate the| dhyAnavicAra meM loka-citana ko Alambana vAsanA meM Asakta hokara zoka Adi se pIr3ita hai| batAyA gayA hai| UvalokavartI vastuoM kA citana utsAha loka kA UvabhAga bhI viSaya-vAsanA meM Asakta hokara kA Alambana hai| adholokavartI vastuoM kA ciMtana parAzoka Adi se pIr3ita hai| krama kA Alambana hai| tiryaglokavartI vastuoM kA ciMtana loka kA madhyabhAga bhI viSaya-vAsanA meM Asakta hokara ceSTA kA Alambana hai / loka-bhAvanA meM bhI tInoM lokoM zoka Adi se pIr3ita hai| kA cintana kiyA jAtA hai| (ga) prastuta sUtra kI vyAkhyA kA tIsarA naya hai (namaskAra svAdhyAya, pRSTha 249) Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 / bhASyam 126 - prathitaH --baddhaH / kAmairgrathitaH puruSaH anuparivartamAno bhavati anuparivartanAnuprekSA kAmamukteH dvitIya upAyaviSayaH kAmasya Asevanena tasyecchA na zAmyati / kintu kAmI puruSa vAraM vAraM tamanuparivartate / 'kAma akAmena zAmyati na tu tasyAsevanena' ityanubhUterjAgaraNamasti kAmamukteH samartha mAlambanam / 127. saMdhi vidittA iha macciehi / saM0 sandhi viditvA iha martyeSu / puruSa maraNadharmA manuSya ke zarIra kI saMdhi ko jAnakara kAmAsakti se mukta ho / bhASyam 127 - AgameSu 'sandhi' zabdasya prayogo nAnArthavAcI dRzyate / prastutAgame SaTsthAneSu Alocya padamupalabhyate - 1. 'samuTThie aNagAre Arie AriyapaNe AriyadaMsI ayaM saMdhIti avakyU" atra sandhiriti vivaram / / 2. saMdhi vidittA iha macciehi / " atra sandhipadaM asthijoDavAcakamasti / 3. 'saMdhi logassa jANittA / " atra sandhipadaM abhiprAyavAcakamasti / prastutasUtreNa saha 'samayaM logassa jANitA, ""puru loyassa jANittA " sUtre api bhAvanIye / ti avakkhu / " atra (1) atIndriya 4. 'etthovarae taM zosamANe 'ayaM saMdhI' sandhipadasya dvA prAsaGgiko staH caitanyodayahetubhUtaM karmavivaraM sandhiH / (2) apramAdAdhyavasAyasandhAnabhUtaM zarIravatikaraNaM caitanyakendra cakramiti yAvat / 2. samAyarasa enApataya- rayassa iha vipyanukkara, offee magge virayassa tti bemi / " - 6. 'he gae saMdhI sosie, evamanyat saMdhI bRjyosie bhavati ..........". atra sandhivivaraM jJAnadarzanacAritrArAdhanA vA / 1. AvArI, 2106 2. bahI, 2 / 127 3. vahI, 3151 4. vahI, 3 / 3 AcArAMgabhASyam / prathita kA artha hai - baddha kAma meM Asakta puruSa anuparivartana karatA rahatA hai, uttarottara kAmoM ke pIche cakkara lagAtA rahatA hai / anuparivartanA kI anuprekSA karanA kAmamukti kA dUsarA upAya-vijaya hai| 'kAma' ke Asevana se kAmecchA zAnta nahIM hotI, kintu kAmI puruSa bAra-bAra 'kAma' ke pIche daur3atA rahatA hai / 'kAma akAma se upazAMta hotA hai, kAma ke Asevana se nahIM' -- isa anubhUti kA jAgaraNa kAmamukti kA sazakta AlaMbana hai / AgamoM meM 'saMdhi' zabda kA prayoga aneka arthoM meM huA hai| prastuta Agama meM saMdhi zabda chaha sthAnoM meM upalabdha hotA hai 1. bhArya, AryaprajJa, AryadarzI aura saMyama meM tatpara anagAra ne 'yaha saMdhi hai' aisI anubhUti kI hai| yahAM saMdhi kA artha hai-vivara 2. puruSa maraNadharmA manuSya ke zarIra kI saMdhi ko jAnakara yahAM saMdhi kA artha hai - haDDiyoM kI jor3a / -- 3. sabhI prANI jInA cAhate haiM, isa saMdhi ko jAnakara yahAM saMdhi kA artha hai abhiprAya / prastuta sUtra ke sAtha-sAtha 'saba AtmAeM samAna haiM' tathA 'loka ke duHkha ko jAnakara' - ye donoM sUtra bhI jJAtavya haiN| 4. isa zAsana meM sthita muni ne zarIra ko saMpata kara yaha 'saMdhi' hai aisA dekhA hai| yahAM saMdhi zabda ke do prAsaMgika hai(1) atIndriya cetanA ke udaya meM hetubhUta karma-vivara / (2) apramatta adhyavasAya kI niraMtaratA ko banAe rakhane vAle zarIravartI karaNa caitanya- kendra athavA cakra | 5. 'jo saMdhi ko dekhatA hai, eka Ayatana ( vItarAgatA ) meM lIna hai, aihika mamatva se mukta hai, hiMsA se virata hai, usake lie koI mArga nahIM hai aisA maiM kahatA huuN| 6. jaise maiMne yahAM saMdhi kI ArAdhanA kI hai, vaisI saMdhi kI ArAdhanA anyatra durlabha hai| yahAM saMdhi kA artha hai-vivara athavA jJAna darzana - cAritra kI samanvita ArAdhanA / 5. vahI, 3 / 77 6. vahI, 520 7. vahI, 530 8. vahI, 541 Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'cadazana a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 127-126 visuddhimagge' sandhidarzanaM vairAgyasya AlambanarUpeNa 'visuddhimagga' grantha meM saMdhi ko dekhanA vairAgya kA Alambana sammatamasti / mAnA gayA hai| . prastutaprakaraNe maryeSu-manuSyazarIreSu sandhidarzanaM prastuta prakaraNa meM manuSya ke zarIra meM saMdhi ko dekhanA kAmakAmavAsanAvimukterasti tRtIya upaayvicyH|' vAsanA kI mukti kA tIsarA upAya-vicaya hai| 128. esa vIre pasaMsie, je baddha pddimoye| saM0-eSaH voraH prazaMsitaH yo baddhAn pratimocayet / vahI vIra prazaMsita hotA hai jo kAma-vAsanA se baddha ko mukta karatA hai| bhASyam 128-kAmamuktiH parAkrameNa bhavati / tena parAkrama se hI kAmamukti sAdhI jA sakatI hai| isalie isa asmin sAdhanApathe yaH saMyamavIryeNa vIro bhavati, sa eva sAdhanA-patha meM jo anagAra saMyamavIrya se vIra hotA hai, vahI prazaMsanIya prazaMsanIyo bhavati, kAmamuktau saphalatAM labhate iti hotA hai, arthAt vahI kAmamukti meM saphala ho sakatA hai| usa vyakti kA tAtparyama / tasya vIratvaM prasphUTIbhavati yaH kAmabandhanena vIratva prasphuTita hotA hai jo svayaM ko kAmavAsanA ke baMdhanoM se mukta baddhaM svaM tato vimuktaM kRtvA anyAnapi baddhAn karatA hai aura dUsare jo kAmavAsanA meM baMdhe hue haiM, unako bhI mukta pratimocayet / karatA hai| 126. jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aNto| saM0-yathA antaH tathA bahiH, yathA bahiH tathA antaH / yaha zarIra jaisA bhItara hai, vaisA bAhara hai, jaisA bAhara hai, vaisA bhItara hai| bhASyam 129-kAmabandhanavimukteH caturtha upAya- kAma-baMdhana kI vimukti kA cauthA upAya-vicaya hai-nirveda / vicayo'sti nirvedaH-zarIraM prati vairAgyakaraNam / isakA artha hai-zarIra ke prati virakti / zarIra kA yaha svarUpa hai ki zarIrasya prakRtiriyaM-yathA tad antaH zoNitAdidhAtumayaM jaisA vaha bhItara meM rakta Adi dhAtumaya aura apavitra hai, vaisA hI vaha azUci vidyate tathA bahirapi, yathA bahiH zoNitAdi- bAhara meM hai| jaisA vaha bAhara meM rakta Adi dhAtumaya aura apavitra hai, dhAtumayaM azuci vidyate tathA antarapi / vaisA hI vaha bhItara meM hai| 1. visuddhimagga, bhAga 1, pRSTha 165 :-sandhi-darzana-zarIra kI saMdhiyoM (jor3oM) kA svarUpa-darzana kara usake yathArtha rUpa ko samajhanA / zarIra asthiyoM kA DhAMcA-mAtra hai, use dekhakara usase virakta honaa| zarIra meM eka sau assI sandhiyAM mAnI jAtI haiN| caudaha mahAsandhiyAM haiM-tIna dAeM hAtha kI sandhiyAM-kaMdhA, kuhanI aura phuNcaa| tIna bAeM hAtha kI sndhiyaaN| tIna dAeM paira kI sandhiyAMkamara, ghuTanA aura gulph| tIna bAeM paira ko sandhiyAM / eka gardana ko sandhi / eka kamara kI sandhi / 2. (ka) suzrutasaMhitAyAM sandhisaMkhyA ityaM nirdiSTAsti 'saMkhyAtastu dazotare dve zate, teSAM zAkhAsvaSTaSaSTiH, ekonaSaSTiH koSTha, grIvAM pratyUdhvaM vyshiitiH|' __ (suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam, 5 / 27) (kha) suzrutasaMhitA, 228: asthnAM tu sandhayo hya te kevalAH prikiirtitaaH| pezIsmAyuzatAnAM tu sandhisaMkhyA na vidyate // 3. (ka) draSTavyA-AyAro, 2118 sUtrasya vyaakhyaa| (kha) tulanA-atharvaveda 2 / 30 : yadantaraM tad bAhya', yad bAhya tadantaram / (ga) isakA vaikalpika anuvAda isa prakAra bhI kiyA jA sakatA hai sAdhaka jaisA antas meM vaisA bAhara meM, jaisA bAhara meM vaisA aMtasa meM rahe / __ kucha dArzanika antas kI zuddhi para bala dete the aura kucha bAhara kI zuddhi pr| bhagavAn ekAMgI dRSTikoNa ko svIkAra nahIM karate the| unhoMne donoM ko eka sAtha dekhA aura kahA- kevala aMtas kI zuddhi hI paryApta nahIM hai| bAharI vyavahAra bhI zuddha honA caahie| vaha aMtas kA pratiphala hai| kevala bAharI vyavahAra kA zuddha honA bhI paryApta nahIM hai / aMtasa kI zuddhi ke binA vaha korA damana bana jAtA hai / isalie aMtas bhI zuddha honA caahie| aMtasa aura bAhara donoM kI zuddhi hI dhArmika jIvana kI pUrNatA hai| Jain Education international Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 AcArAMgabhASyam 130. aMto aMto pUtidehaMtarANi, pAsati puDhovi svNtaaii| saM0-antaH antaH pUtidehAntarANi pazyati pRthagapi sravanti / puruSa isa azuci zarIra ke bhItara se bhItara pahuMca kara zarIra-dhAtuoM ko dekhatA hai aura marate hue vividha srotoM ko bhI dekhatA hai / bhASyam 130-sAdhaka : zarIrasya azucitvAnuprekSAM sAdhaka zarIra kI anuprekSA karate-karate jaise-jaise zarIra ke kurvana aMto aMto-yathA yathA antaH pravizati, tathA bhItara praveza karatA hai, vaise-vaise vaha azucimaya zarIra meM jharate hue tathA pUtidehasya antarANi-vivarANi pRthak pRthak vividha srotoM ko dekhatA hai| ve chidra puruSa meM nau aura strI meM bAraha sravanti pazyati / tAni ca puruSe nava bhavanti, strISu ca hote haiN| una chidroM kI azucitA ko dekhakara dehAsakti se chuTakArA dvAdaza / teSAM azucitvadarzanena dehAsaktevimuktiH tatazca milatA hai aura phira kAmAsakti kSINa hotI jAtI hai| kAmAsaktiH kSINA bhvti| vRttau azucyanuprekSAlambanabhUte dve gAthe udghate sta:'- vRttikAra ne azuci anuprekSA kI AlaMbanabhUta do gAthAeM uddhRta kI haiNmNstttthii-hir-haarvnnddh-kllmy-mey-mjjaasu| yaha zarIra mAMsa, asthi, rudhira yukta tathA snAyuoM se baMdhA puNNaMmi cammakose, duggaMdhe asuibImacche / huA, kalalamaya, meda aura majjA se paripUrNa eka carmakoza hai| yaha durgandhamaya tathA azuci hone ke kAraNa bIbhatsa hai| saMcArima-jaMta-galaMta-vacca-muttaMta-sea-puNNaMmi / yaha zarIrarUpI yaMtra niraMtara saMcalita aura sabita hone vAle dehe hujjA ki rAgakAraNaM asuiheummi? mala-mUtra tathA prasveda se yukta hai| isa azucirUpa deha meM rAga yA Asakti kA kyA kAraNa ho sakatA hai ? 131. paMDie pddilehaae| saM0-paMDitaH pratilikhet / paMDita puruSa kAma ke vipAka ko dekhe| bhASyam 131-paMDitaH zarIrasya asAratAM azucitvaM tattvajJa puruSa zarIra kI asAratA, azucitA tathA kAmabhogoM ke kAmabhogasya vipAkAMzca anuprekSya pratilekhanAM kuryAt- pariNAmoM kI anuprekSA kara pratilekhanA kare-usa anuprekSA kA hRdaya se tAM anuprekSAM hRdayena spRzet, tasyAH dhAraNAM svamastiSke sparza kare athavA usa anuprekSA kI dhAraNA ko apane mastiSka meM ukera utkIrNAM vA kuryAt / pratilekhanApUrvakaM ye kAmAH parityaktAH, na te pratilekhanApUrvaka arthAt hRdaya kI anubhUti pUrvaka jo kAmabhoga pUnarupAdAtavyAH iti vicAravicayAtmakamAlambanam / parityakta hote haiM unakA punaH grahaNa nahIM honA caahie| yaha vicAra vicayAtmaka mAlambana hai| 132. se maimaM pariNNAya, mA ya hu lAlaM pccaasii|| saM0-sa matimAn parijJAya mA ca khalu lAlA pratyAzIH / vaha matimAn puruSa kAma ko jAnakara aura tyAga kara lAra ko na cATe / bhASyam 132-sa matimAn dvividhAyAH parijJAyAH usa matimAn puruSa ne donoM prakAra kI parijJAoM kA prayoga prayogaM kRtvA kAmAn parihRtavAn / prijnyaa-vivekH| kara kAmabhogoM ko chor3A hai| parijJA kA artha hai-viveka / parijJA do sA dvividhA-jJa-parijJA pratyAkhyAna-parijJA c| jJa- prakAra kI hotI hai / jJa-parijJA aura pratyAkhyAna-parijJA / jJa-parijJA se parijJayA kAmAnAM vipAkAn jJAtvA pratyAkhyAna-parijJayA kAmabhogoM ke vipAkoM ko jAnakara, pratyAkhyAna-parijJA se usane unakA ca tena te parihRtAH / tasya kRte upadezasUtramidam-'mA parityAga kiyA hai| usake lie yaha upadeza-sUtra hai 'tuma lAra ko 1. AcArAMga vRtti, patra 124 / Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 130-134 tvaM lAlAM pratyAzI:-kAmAn vAntvA na tAn punarApibeH' mata caatto'| isakA tAtparya hai-kAmabhogoM kA vamana kara unako punaH iti vicAravicayAtmakamAlambanam / svIkAra mata kro| yaha bhI vicAra-vicayAtmaka Alambana hai| 133. mA tesu tiricchamappANamAvAtae / saM0-mA teSu tirazcInamAtmAnamApAdayaH / tuma apane-Apako kAma ke madhya mata phNsaao| bhASyam 133-asti manuSye kAmaH, asti ca zarIre manuSya meM kAma-bhAvanA hai aura zarIra meM kAma-Asevana ke kAmAsevanasya vivraanni| yAvad dehAsaktiH tAvat vivara haiN| jaba taka dehAsakti hotI hai, taba taka manuSya una vivaroM ke manuSyaH teSu mUcchito bhavati / zarIraM kvacidapi sthitaM prati mUcchita hotA hai| zarIra kahIM bhI sthita ho phira bhI mana bArasyAta tathApi manaH vAraM vAraM tatraiva dhAvati / etAM bAra una vivaroM ke prati daur3atA hai / isa sthiti ko jAnakara bhagavAn sthitiM vijJAya bhagavatA iti upadezasUtraM proktam-teSu ne yaha upadeza-sUtra kahA-tuma una chidroM ke bIca apane Apako mata dehavivareSu AtmAnaM mA tirazcInaM-madhyagataM aapaadyeH| phNsaao| 134. kAmaMkame khalu ayaM purise, bahamAI, kaDeNa mUDhe puNotaM karei lobhN| saM0-kAmaMkamaH khalu ayaM puruSaH bahumAyI, kRtena mUDhaH punaH taM karoti lobham / puruSa kAmakAmI hotA hai / vaha kAmanA kI pUrti ke lie bahutoM ko ThagatA hai| vaha apane hI kRta kAryoM se mUDha hokara punaH lalacAtA hai| bhASyam 134-kAmAn icchAmadanarUpAn kamate- kAma do prakAra ke haiM-icchAkAma aura madanakAma / jo kAma abhilaSati sa kAmaMkamaH ityucyate / etAdRzaH puruSaH kI abhilASA karatA hai vaha kAmaMkama kahalAtA hai| aisA vyakti apanI svakAmanApUrtaye bahIM mAyAM karoti iti bahumAyo kAmanAoM kI pUrti ke lie bahuta mAyA karatA hai, isalie vaha bahabhavati / sa ca padArtheSu lubhyati / kimarthaM lubhyati mAyAvI hotA hai / vaha padArthoM meM lubdha hotA hai / vaha lundha kyoM hotA iti jijJAsAyAM sUtrakAraH anuvRtteH siddhAntaM darzayati- hai, isa jijJAsA ko samAhita karane ke lie sUtrakAra anuvRtti ke manaSyaH yatkAryaM karoti tasya vttirjaayte| sA vRttiH siddhAMta kA nirUpaNa karate haiM-manuSya jo kArya karatA hai usakI vRtti anavattA bhavati--pUnaH puna: prakaTitA bhavati / tAtparya- arthAta saMskAra mana meM aMkita hotA hai| vaha saMskAra bAra-bAra prakaTa midam-manuSyaH vRttibaddhaH san lobhAdiSu prvrtte| hotA hai / yaha anuvRtti kA siddhAMta hai| isakA tAtparya yaha hai ki manuSya saMskAra se pratibaddha hokara lobha Adi vRttiyoM meM pravRtta hotA hai| 1. tiryageva tirazcInam / tiryagazabdasya vakraH sarpAkAraH madhyaH ityAdayo'neke arthA vidynte| (ApTe-saMskRta iMgliza ddikshnrii)| atra madhyavAcI arthaH abhipreto'sti / 2. vRttau 'kAsaMkAse' (patra 125) iti pAThaH vyAkhyAto'sti / sa na samIcInaH pratibhAti / asya sthAne 'kAmaMkama' iti pAThaH saMbhAvyate / prAcInalipyAM sakAramakArayoH sAdRzyamiva bhAti / asmin pAThe lipidoSeNa sakAramakArayoH viparyayo jAta iti kalpanA nAsti asvaabhaavikii| cU! 'kAmaM kAme iti pAThaH vyAkhyAto'sti - 'kAmaM kAme khalu ayaM purise' imaM ajja karemi imaM hijjo kAhAmi , ahavA imaM puruvaM imaM pacchA, bhaNiyaM ca'imaM tAvat karomyadya, zvaH kariSyAmi vA param / cintayan kAryakAryANi, pretyAya nAvabuddhara te / ( a cU0 pRSTha 85) 'jamiNaM parikahijjai'-asmin uttaravatisUtre'pi kAmaMkamasya vAradvayaM ullekho dRzyate-'jamiNaM garihijjati' jadIti aNuddiTThassa gahaNaM, bhaNNati-katarassa aNuddidvassa? kAmaMkamassa bahumAyiNo mUDhassa........... ahavA imassa ceva parivUhaNatAe, kAmaMkame bahumAyo puNo taM kareti / (A0 cU0 pRSTha 86) cUNisammatapAThasya vyAkhyA svAbhAvikI vidyte| 'kAmakame' kI tulanA gItA ke 'kAmakAmI' zabda se kI jA sakatI hai'ApUryamANamacalapratiSThaM samudramApaH pravizanti yadvat / tatkAmA yaM pravizanti sarve sa zAntimApnoti na kaamkaamii|| (gItA, 2070) Jain Education international Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 AcArAMgabhASyam isalie kahA hai-puruSa apane hI kRta kAryoM se mUDha hokara kAmasAmagrI prApta karane ke lie punaH lalacAtA hai| ata eva uktamidam-kRtena mUDhaH puruSaH punastaM lobhaM kroti|' 135. veraM vaDDheti appnno| saM0-varaM vardhayati AtmanaH / vaha apanA vara baDhAtA hai| bhASyam 135-lobhasya apAyAn darzayati suutrkaarH| sUtrakAra lobha ke doSoM kA digdarzana karAte haiM-kAmAttaM puruSa kAmAtaH puruSaH AtmanaH vairaM varddhayati / abhimAnapUrvakaH apane vaira ko bar3hAtA hai| abhimAnapUrvaka krodha karanA vaira hai| vaira kA amarSaHvarama / varam-duHkhaM karma vaa| varddhayati-tad vairaM artha duHkha yA karma bhI hai| baDhAne kA artha hai-vaira kI paramparA ko anantaM kroti| ananta krnaa| 136. jamiNaM parikahijjai, imassa ceva pddivhnnyaae| saM0-yadidaM parikathyate asya caiva pribRhnnaay| yaha jo kahA jA rahA hai-'kAma kA Asevana tRpti detA hai' yaha yayArtha nahIM hai| vaha atRpti ko baDhAne vAlA hI hotA hai| mASyam 136yad idaM parikathyate--'kaDeNa mUDhe jo yaha kahA jAtA hai ki 'puruSa apane hI kRta kAryoM se mUDha hokara praNotaM karei lobha', tat asya kAmasya eva pratibaMhaNAya punaH lalacAtA hai, arthAt kAma-sAmagrI pAne kI lAlasA 'kAma' ko hI bhavati / tAtparyamidam-duHkhanivRttaye kAmamAsevate, kintu paripuSTa karatI hai| isakA tAtparya yaha hai-manuSya duHkha kI nivRtti ke mRDho nahi jAnAti anena duHkhasya tadhetubhUtasya kAmasya lie 'kAma' kA Asevana karatA hai, kiMtu vaha mUr3ha manuSya nahIM jAnatA ki ca puSTirjAyate / bhaNitaM ca isase duHkha aura usake hetubhUta kAma-donoM kA poSaNa hotA hai / kahA hai'duHkhAtaH sevate kAmAn, sevitAste ca duHkhadAH / 'duHkhArta puruSa 'kAma' kA Asevana karatA hai| ve Asevita 'kAma' yadi te na priyaM duHkhaM, prasaMgasteSu na kSamaH // " usake lie duHkhadAyI hote haiM / yadi tujhe duHkha priya nahIM hai to 'kAma' meM pravRtti karanA ucita nahIM hai|' 137. amarAyai mhaasddddii| saM0---amarAyate mhaashrddhii| kAma aura artha meM jisakI mahAn zraddhA hotI hai, vaha amara kI bhAMti AcaraNa karatA hai| 1.jo vyakti kiMkartavyatA (aba yaha karanA hai, aba vaha karanA hai, isa cintA) se Akula hotA rahatA hai, vaha mUDha kahalAtA mUDha vyakti sukha kA arthI hone para bhI duHkha pAtA hai| vaha AkulatAvaza zayana-kAla meM zayana, snAna-kAla meM snAna aura bhojana-kAla meM bhojana nahIM kara pAtA'souM sovaNakAle, majjaNakAle ya majjiGa lolo| jeme ca varAo, jemaNakAle na cAei // ' mUDha vyakti svapnila jIvana jItA hai| vaha kAlpanika samasyAoM meM itanA ulajha jAtA hai ki vAstavika samasyAoM kI ora dhyAna hI nahIM de paataa| eka bhikhArI thaa| usane eka dina bhaisa kI rakhavAlI kii| bhaisa ke mAlika ne prasanna ho use dUdha diyaa| usane dUdha ko jamA dahI banA liyaa| dahI ke pAtra ko sira para rakha kara claa| vaha calate-calate socane lagA-ise matha kara ghI nikaaluuNgaa| use becakara vyApAra kruuNgaa| vyApAra meM paise kamAkara vyAha kruuNgaa| phira lar3akA hogaa| phira maiM bhaisa laauuNgaa| merI patnI bilaunA kregii| maiM use pAnI lAne ko kahUMgA / vaha uThegI nahIM, taba maiM krodha meM Akara eDI ke prahAra se bilaune ko phor3a ddaaluuNgaa| dahI Dhula jaaegaa| vaha kalpanA meM itanA tanmaya ho gayA ki usane Dhule hue dahI ko sApha karane ke lie apane sira para se kapar3A khiiNcaa| sira para rakhA huA dahI kA pAtra gira gyaa| usake svapnoM kI sRSTi vilIna ho gii| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 86 / Jain Education international Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 5. sUtra 135 141 bhASyam 127 - yasva kAme tadupAyabhUte varSe ca mahatI zraddhA vidyate sa mahAthaddhI puruSaH amarAyate maraNA zaMkAmatikrAnta eva Acarati / ' 3 138. aTTametaM pehAe / saM0 ArtametaM prekSya / tU dekha vaha pIr3ita hai| " bhAgyam 130 yaH kAmasya tadupAyabhUtasya arthasya ca cintayA vyAkulaH sa Arta :- pIDito du:khI vA vidyate iti prekSya tvaM jAnIhi - 'kAmaM arthaM ca duHkhasya upAdAnam / ' 13. apariNNAe kaMdati / saM0 - aparijJAya Rndati / artha-saMgraha kA tyAga nahIM karane vAlA krandana karatA hai / bhASyam 139 kAmaM artha tayorvipAkAMzca aparijJAya puruSaH krandati - aprApte kAMkSayA krandati, naSTe ca zokena Rndati / 140. se taM jANaha jamahaM bemi / saM0 - atha tad jAnIta yadahaM bravImi / tuma use jAno, jo maiM kahatA huuN| bhAgyam 140 - atha tad jAnIta yadahaM bravImi iti vadan sUtrakAraH kAmacikitsA prati ziSyasya dhyAnaM AkarSati / 141. teicchaM paMDite pavayamANe / saM0 cikitsA paNDita pravadan cikitsA-kuzala cikitsA meM pravRtta ho rahA hai| 1. rAjagRha meM magadhasenA nAma kI gaNikA thii| vahAM dhana nAma kA sArthavAha AyA / vaha bahuta bar3A dhanI thaa| usake rUpa, yauvana aura dhana se AkRSTa hokara magadhasenA usake pAsa gyii| vaha Aya aura vyaya kA lekhA karane meM tanmaya ho rahA thA / usane magadhasenA ko dekhA taka nahIM / usake ahaM ko coTa lagI / vaha bahuta udAsa ho gayI / magadha samrAT jarAsandha ne pUchA- 'tuma udAsa kyoM ho ? kisake pAsa baiThane se tuma para udAsI chA gayI / " 135 jisa vyakti kI 'kAma' -- iMdriya viSayoM tathA unake sAdhanabhUta dhana meM mahAna thA hotI hai, vaha mahAbaddhI puruSa 'amara' kI bhAMti AcaraNa karatA hai / vaha isa prakAra se AcaraNa karatA hai mAno use marane kI AzaMkA hI nahIM hai| jo kAma tathA usake sAdhana bhUta artha kI cintA se vyAkula hotA hai yaha AtaM hotA hai, pIr3ita athavA duHkhI hotA hai yaha dekhakara tuma jAno, kAma aura artha - ye donoM duHkha ke upAdAna kAraNa haiM / kAma aura artha tathA unake pariNAmoM ko nahIM jAnatA huA puruSa krandana karatA hai| usake do kAraNa hai- (1) unakI prApti na hone para AkAMkSA se kraMdana karatA hai tathA (2) unake naSTa ho jAne para zoka se Rndana karatA hai / isalie tuma use jAno, jo maiM kahatA hU~ yaha kahate hue sUtrakAra kAma-cikitsA ke prati ziSya kA dhyAna AkRSTa karate haiN| gaNikA ne kahA- 'amara ke pAsa baiThane se / ' 'amara kauna ?' samrAT ne pUchA / gaNikA ne kahA- 'dhana sArthavAha jise dhana kI hI cintA hai| use merI upasthiti kA bhI bodha nahIM huA, taba marane kA bodha kaise hotA hogA ?" yaha sahI hai ki artha-lolupa vyakti mRtyu ko nahIM dekhatA aura jo mRtyu ko dekhatA hai, vaha artha- solupa nahIM ho sakatA / Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhASyam 141-asti kazcit pnndditH| sa koI paMDita-kuzala cikitsaka hai| vaha cikitsA kI bAta cikitsA pravadannasti / ahaM kAmacikitsAM kartuM samarthaH kaha kara ghoSaNA kara rahA hai ki 'maiM kAma-cikitsA karane meM samartha huuN'| iti ghoSaNAM kurvANaH asti| cikitsA kAmasyApi cikitsA 'kAma' kI bhI hotI hai aura vyAdhi kI bhI hotI hai / kintu syAt vyAdharapi ca / kintu prakaraNavazAt atra kAma- yahAM prakaraNavaza saMbhavataH kAma-cikitsA hI vivakSita hai| cikitsA vivakSitA sNbhaavyte|' ___kAmanigrahaH cikIrSito'sti / sa ca upaaysaadhyH| kAma kA nigraha karanA iSTa hai| vaha upAya-sAdhya hai| usake tadarthamAdhyAtmikA upAyAH pUrvasUtreSu pradarzitAH / tantra- lie pUrva sUtroM meM AdhyAtmika upAya nirdiSTa haiN| tAMtrika sAdhanAsAdhanApaddhatau vanauSadhisAdhyA upAyA api lbhynte| paddhati meM kAma-cikitsA ke lie vanauSadhisAdhya upAya bhI prApta hote tadarthaM vanaspatijIvAnAM hiMsA anivAryA bhavati iti haiN| usake lie vanaspati ke jIvoM kI hiMsA anivArya hotI hai| isakA spaSTaM nirdizati sUtrakAraH spaSTa nidarzana karate hue sUtrakAra kahate haiM142. se haMtA chettA bhettA luMpaittA vilupaittA uddvittaa| saM0-sa hantA chettA bhettA lumpayitA vilumpayitA udghotaa| vaha cikitsA ke lie aneka jIvoM kA hanana, chedana, bhedana, luMpana, viluMpana aura prANa-vadha karatA hai| bhASyama 142-sa kAmacikitsApaNDitaH kAma- vaha kAma-cikitsA meM nipuNa vyakti kAma-cikitsA ke lie cikitsAya vanaspatyAdijIvAnAM hantA chettA bhettA vanaspati Adi jIvoM kA hanana, chedana, bhedana, lupana, vilaMpana tathA lumpayitA vilumpayitA udghotA ca bhavati / udbhavaNa karatA hai| lumpyitaa-rottyitaa| lumpayitA kA artha hai-tor3ane vaalaa| udghotaa-utpiiddyitaa|' udghotA kA artha hai-utpIDana karane vaalaa| 143. akaDaM karissAmitti maNNamANe / saM0-akRtaM kariSyAmi iti manyamAnaH / 'pahale kisI ne nahIM kiyA, aisA maiM karUMgA'-yaha mAnatA huA vaha hiMsA meM pravRtta hotA hai| bhASyama 143---akRtaM. --yadapareNa kAmacikitsanaM na dUsare vyakti ne jaisI kAma-cikitsA nahIM kI maiM vaisI karUMgAkRtama, tadahaM kariSyAmi iti manyamAnaH sa jIvAnAM yaha mAnatA huA vaha vyakti jIvoM ke hanana Adi kriyAoM meM pravRtta hananAdikriyAsu pravartate / hotA hai| 144. jassa vi yaNaM karei / saM0-yasyApi ca karoti / vaha jisakI cikitsA karatA hai vaha bhI hiMsA meM pravRtta hotA hai / bhAyama 144-sa yasyApi jIvahiMsAsambaddhAM kAma- vaha cikitsaka jisa vyakti kI jIva-hiMsA se yukta kAmacikitsAM karoti, so'pi hiMsAyAM pravRtto bhvti| cikitsA karatA hai, vaha bhI hiMsA meM pravRtta hotA hai| 145. alaM bAlassa saMgaNaM / saM0-alaM bAlasya saGgena / hiMsA meM pravRtta bAla ke saMga se kyA lAbha ? 1.NikAreNa mukhyatvena vyAdhicikitsAparo vyAkhyAto'sau AlApako vyAkhyAtaH, gauNarUpeNa vyAdhicikitsAparo'pi / AlApakaH / vaikalpikarUpeNa kAmacikitsAparazca / (vRtti, patra 126) (cUNi, pRSTha 87-88) 2. ApTe, lup-to break | TIkAkAreNa mukhyatvena kAmacikitsAmadhikRtyAso 3. vahI,g-to injuren Jain Education international Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. loka vicaya, u0 5. sUtra 142-147 ___ bhASyam 145-yo hiMsAyAM pravRttaH sa avirato jo hiMsA meM pravRtta hotA hai, vaha avirata hotA hai| vahI bhavati / sa eva baalpdvaacyH| tAdRzo bAlaH kathaM 'bAla'-alpajJa kahalAtA hai| vaisA bAla vyakti kAma-virati kI kAmavirateH cikitsAM kartumarhet ? tena tasya saGgena kiM cikitsA kaise kara sakatA hai ? isalie usake saMga se prayojana hI prayojanam ? iti upadizati suutrkaarH|' kyA? yahI sUtrakAra batalAte haiN| 146. je vA se kArei bAle / saM0--yo vA sa kArayati bAlaH / jo aisI cikitsA karavAtA hai, vaha bAla hai| bhASyam 146-yo vA tAdRzIM hiMsAnubandhAM jo vaisI hiMsAnubandhI kAma-cikitsA karAtA hai, vaha bAla hai| kAmacikitsAM kArayati sa baalH| tasyApi etAdRzena usako bhI aisI pravRtti se kyA prayojana ? karmaNA kiM prayojanam ? 147. Na evaM aNagArassa jAyati / -tti bemi / saM0-na evaM anagArasya jAyate / -iti bravImi / anagAra aisI cikitsA nahIM karA sktaa| ---aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 147-anagArasya naivaM jAyate / sa dhyAnena anagAra aisI cikitsA nahIM karA sakatA / vaha dhyAna tathA tapasA ca kAma-cikitsAM karoti, na tu tAntrikapaddhatyA tapasyA ke dvArA kAma-cikitsA karatA hai / vaha tAMtrika paddhati se kAmasa tAM krtumrhti| cikitsA nahIM kara sktaa| vyAdhicikitsAkSetre'pi hananachedanabhedanAdikriyA vyAdhi kI cikitsA ke kSetra meM bhI hanana, chedana, bhedana Adi prayujyamAnA AsIt / tasmin viSaye bhagavato mahAvIrasya kriyAeM prayukta hotI thiiN| usa viSaya meM bhagavAn mahAvIra kA dRSTikoNa daSTiriyamAsIt-yo jIvopamardena vyAdhicikitsAM yaha thA-jo jIvahiMsAyukta roga-cikitsA kA pratipAdana karatA hai, vaha pratipAdayati sa bAla:--avijJAtatattvo'sti / videha- 'bAla' hai| vaha tattva ko nahIM jaantaa| videha kI sAdhanA karane vAle sAdhanAM kurvANasthAnagArasya tAdRzyA cikitsayA anagAra ko vaisI cikitsA se kyA prayojana ? yadi koI anagAra roga ki prayojanama? yadi kazcidapi anagArazcikitsA- ko cikitsA karAnA cAhe to use bhI niravadya upAya se cikitsA miccheta so'pi niravadyena upaayen|' karAnI caahie| 1. isa sUtra ke vaikalpika anuvAda isa prakAra kie jA Adi kI hiMsA ko asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| sakate haiM zarIra kA mamatva bhI parigraha hai| aparigrahI ko usake (ka) yaha (cikitsA-hetu kiyA huA vadha) usa ajJAnI ke prati bhI nirmamatva honA caahie| jisane zarIra aura saMga (karma-baMdha) ke lie paryApta hai| usakA mamatva visajita kara diyA, jo AtmA meM lIna ho (kha) ajJAnI ke saMga se kyA ? gayA, vaha cikitsA kI apekSA nahIM rkhtaa| vaha zarIra meM 2. muni-jIvana kI do bhUmikAeM thIM-saMghavAsI aura saMgha jo ghaTita hotA hai, use hone detA hai| vaha use karma kA mukta / saMghavAsI zarIra kA pratikarma-sAra-saMbhAla karate the| pratiphala mAna saha letA hai| jIvana aura mRtyu ke prati samabhAva gaccha-mukta muni zarIra kA pratikarma nahIM karate the| ve roga rakhane ke kAraNa jIvana kA prayatna aura mRtyu se bacAva nahIM utpanna hone para usakI cikitsA bhI nahIM karavAte the| karatA, isalie usake mana meM cikitsA kA saMkalpa nahIM yaha bhUmikA-bheda bhagavAn mahAvIra ke uttarakAla meM huA hotaa| pratIta hotA hai / prAraMbha meM bhagavAn ne muni ke lie bhagavAn mahAvIra ke uttarakAla meM isa ciMtanadhArA meM cikitsA kA vidhAna nahIM kiyA thaa| usake sambhAvita parivartana huaa| usa samaya sAdhanA kI do bhUmikAeM kAraNa do haiM-ahiMsA aura aprigrh| nimita huI aura prathama bhUmikA kI sAdhanA meM usa cikitsA meM hiMsA ke aneka prasaMga Ate haiN| vaidya cikitsA ko mAnyatA dI gaI, jisameM vaidya-kRta hiMsA kA cikitsA ke lie hiMsA karatA hai, usakA sUtra 142 meM prasaMga na ho| spaSTa nirdeza hai| auSadhi ke prayoga se hone vAlI kRmi Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 AcArAMgabhASyama chaTTho uddeso : chaThA uddezaka 148. se taM saMbujjhamANe AyANIyaM smutttthaae| saM0-sa taM saMbudhyamAnaH AdAnIyaM samutthAya / vaha usa cikitsA ko samIcIna dRSTi se samajhakara saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna ho jAtA hai| bhASyam 140-saH puruSaHtaM cikitsAprasaGga saMbudhya- vaha puruSa usa cikitsA prasaMga ko jAnakara yaha nizcaya kare ki mAnaH iti nizcinuyAt-naiSa sNyminaamaacrnniiyH| aisI sAvadha cikitsA muniyoM ke lie AcaraNIya nahIM hai| isalie tena AdAnIyaM samutthAya pravarteta / / mAdAnIya-saMyama meM apramatta hokara pravRtta ho| AdAnIya-jJAnadarzanacAritrAtmakaM saMyamam / AdAnIya-jJAna-darzana-cAritrAtmaka saMyama / samutyAya-jJAnAdInAmArAdhanAye apramAdayoga- samutthAya-jJAna Adi kI ArAdhanA ke lie apramAda yoga kA mAlambya / AlaMbana lekara / 146. tamhA pAvaM kamma, Neva kujjA na kaarve| saM0-tasmAt pApaM karma naiva kuryAt na kArayet / isalie vaha pApakarma svayaM na kare aura na dUsaroM se krvaae| bhASyam 149-AdAnIyAya samutthAnaM kRtaM tasmAt vaha muni saMyama kI sAdhanA meM sAvadhAna huA hai, isalie vaha / kAraNAta pApaM karma naiva kuryAt, na ca kArayet / atra kabhI pApa-karma na kare, na dUsaroM se karavAe / 'cUrNikAra ke anusAra yahAM cI pAvaM-hisAdi jAva micchAdasaNasallaM / ' iti prANAtipAta se mithyAdarzanazalya taka ke aThAraha pApa saMgRhIta haiM / kintu pAThena aSTAdazapApAni saMgRhItAni, kintu prakrAntamiha yahAM hiMsAtmaka cikitsA kA prasaMga hai| sUtra meM anumodana kA koI hiMsAnabaddhaM cikitsitm| sUtre anumodanasya nAsti ullekha nahIM hai| caNi meM usakA bhI ullekha hai| ullekhaH, cUNoM tasyApi samAyojana labhyate / 150. siyA se egayaraM vipparAmusai, chasu aNNayaraMsi kappati / saM0-syAt sa ekataraM viparAmRzati SaTsu anyatarasmin kalpate / yaha sambhava hai ki jo eka jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai, vaha chahoM jIva-nikAyoM kI hiMsA karatA hai| bhASyama 150-syAt-kadAcit pramAdavasaMgataH kadAcit pramAda ke vazIbhUta hokara vyakti kisI eka jIvaekataraM jIvanikAyaM hinasti, tadA sa SaNNAmapi jIva- nikAya ko hiMsA karatA hai, taba bhI vaha chahoM jIva-nikAyoM kI hiMsA nikAyAnAM samArambhe vrtte| yathA ghaTanirmANakAle meM pravRtta hotA hai / jaise kuMbhakAra ghaTa kA nirmANa karate hue pRthvIkAya kumbhakAraH pRthvIkAyajIvAn hiMsan agneH vAyoH ke jIvoM kI hiMsA karatA hai, taba bhI vaha pAnI, agni, vAyu, vanaspati vanaspateH trasaprANinAJca samArambhe'pi vrtte| tathA trasakAya ke jIvoM kI hiMsA karatA hai| vyAkhyAyA dvitIyo nayaH-yaH ekajIvAtipAtI prastuta sUtra kI vyAkhyA kA dUsarA prakAra yaha hai-jo eka bhavati, sa vastUtaH sarvajIvAtipAtI bhavati, jIva kI hiMsA karatA hai, vaha vAstava meM sabhI jIvoM kI hiMsA karatA aviratatvAt / yasya jIvahiMsAviratirnAsti sa hai, kyoMki vaha avirata hai| jisake jova-hiMsA kI virati nahIM hai, vaha 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 89 / 2. vahI, pRSTha 89 : sataM Na kujjA No aNNehi kArave kareMtaM'paNNaM NANumodae, aNumodaNA akaraNAkAraNeNa gahitA, Navae nnvbhedenn| Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 6. sUtra 148-151 yasya kasyApi jIvanikAyasya hiMsAyAM pravartituM jisa-kisI jIva-nikAya kI hiMsA karane meM pravRtta ho sakatA hai| saavkaashH| vipraamRshti-hinsti| viparAmRzati kA artha hai-hiMsA krnaa| klpte-vrtte| kalpate kA artha hai-hai| 151. suhaTThI lAlappamANe saeNa dukkheNa mUDhe vippariyAsamuveti / saM0-sukhArthI lAlapyamAnaH svakena duHkhena mUDhaH viparyAsamupaiti / sukha kA arthI bAra-bAra sukha kI kAmanA karatA hai / vaha apane dvArA kRta duHkha-karma se mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai-- sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta hotA hai| mAdhyama 151-kimarthaM puruSaH hiMsAyAM pravartate iti puruSa hiMsA kyoM karatA hai-isa jijJAsA ke samAdhAna meM jijJAsAM samAdhatte sUtrakAraH-dvividhAH puruSAH sUtrakAra kahate haiM-puruSa do prakAra ke hote haiM-AtmArthI aura bhavanti-AtmArthinaH sukhArthinazca / tatra yaH sukhArthI sukhArthI / jo sukhArthI hai, vaha hiMsA meM pravRtta hotA hai / vaha bArabhavati sa hiMsAyAM pravartate / sa vAraM vAraM sukhaM bAra sukha (suvidhA) kI AkAMkSA karatA hai / vaha sukha kI AkAMkSA karatA prArthayate / sa sukhaM prArthayamAnaH duHkhamarjayati / humA duHkha kA arjana karatA hai, karma-baMdha karatA hai / karma duHkha hai, kyoMki 1.jo eka jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai, vaha chahoM jIvanikAyoM kI hiMsA karatA hai| isa sUtra kI pRSThabhUmI meM ahiMsA athavA maitrI kA darzana chipA huA hai| sAdhaka ke lie saba jIvoM kI hiMsA niSiddha hai| yaha sarva niSedha ahiMsA ke citta kA nirmANa karatA hai| eka jIva-nikAya kI hiMsA vihita aura anya jIva-nikAyoM kI hisA niSiddha ho to ahiMsA ke citta kA nirmANa nahIM ho sakatA / jo vyakti eka jIva-nikAya kI hiMsA karatA hai, usake citta meM anya jIva-nikAyoM ke prati maMtrI saghana nahIM ho sktii| bhagavAna mahAvIra ke yuga meM kucha parivrAjaka yaha pratipAdita karate the-hama kevala pAnI ke jIvoM kI hiMsA karate haiM, anya jIvoM kI hiMsA nahIM karate / kucha zramaNa nirUpita karate the-hama bhojana ke lie jIva-hiMsA karate haiM, anya prayojana ke lie jIva-hiMsA nahIM krte| bhagavAn mahAvIra ke ziSya jaMgala ke mArga meM vihAra karate, taba bIca meM acitta pAnI nahIM milatA / aneka muni pyAsa se Akula ho svargavAsI ho jaate| aisI sthiti meM yaha prazna uThA ho ki kadAcit vikaTa paristhiti Ane para sacitta pAnI pI liyA jAe to kyA Apatti hai? ina saba nirUpaNoM aura praznoM ko sAmane rakhakara bhagavAn ne yaha pratipAdita kiyA ki jisa sAdhaka ke citta meM kisI eka jIva-nikAya ko hiMsA kI bhAvanA avyakta rahatI hai, usakA sarvajIva-ahiMsA ke patha meM prasthAna nahIM hotaa| ataH sAdhaka kI maitrI saghana honI caahie| usake citta meM kabhI bhI kisI jIva-nikAya kI hiMsA kI bhAvanA zeSa nahIM rahanI caahie| yaha sUtra parigraha ke prakaraNa meM hai| ataH parigraha ke saMdarbha meM bhI isa sUtra kI vyAkhyA kI jA sakatI hai / hiMsA, asatya, asteya, abrahmacarya, parigraha aura rAtri-bhojana-ye chaha avrata haiN| kyA eka avrata kA AcaraNa karane vAlA dUsare avrata ke AcaraNa se baca sakatA hai ? kyA parigraha rakhane vAlA hiMsA se baca sakatA hai ? kyA hiMsA karane vAlA parigraha se baca sakatA hai ? ina praznoM ke uttara meM bhagavAna mahAvIra ne isa siddhAMta kA pratipAdana kiyA-mUla doSa do haiM-rAga aura dveSa / hiMsA, parigraha Adi doSa unake paryAya haiN| rAga-dveSa se prerita hokara jo puruSa parigraha kA sparza karatA hai, vaha hiMsA Adi kA bhI sparza karatA hai| chahoM avatoM kA pUrNa tyAga saMyukta hotA hai, viyukta nahIM hotaa| koI muni ahiMsA kA pAlana kare aura aparigraha kA pAlana na kare, aparigraha kA pAlana kare aura ahiMsA kA pAlana na kare-aisA nahIM ho sktaa| mahAvrata eka sAtha hI prApta hote haiM aura eka sAtha hI bhaMga hote haiN| pratyAkhyAnAvaraNa kaSAya ke prazAMta hone para mahAvata upalabdha hote haiM aura usake udIrNa hone para unakA bhaMga ho jAtA hai| ye eka, do yA apUrNa saMkhyA meM na upalabdha hote haiM, aura na vinaSTa / isalie parigraha ke prakaraNa meM isa siddhAMta ko isa bhASA meM prastuta kiyA jA sakatA hai-parigraha kA sparza karane vAlA hiMsA Adi sabhI avratoM kA sparza karatA hai| 2. ApTe, parAmarzaH-Violence. 3. draSTavyam-AyAro 2160,69 / 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 90 : accatthaM-puNo puNo lappamANo lAlappamANo, jaM bhaNitaM suhaM ptthemaanno| Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 AcArAMgabhASyam duHkhahetutvAt duHkhaM karma / tena svakena--svAjitena duHkhena vaha duHkha kA hetu hai| vaha puruSa apane dvArA ajita duHkha se mUr3ha hokara mUDhaH san viparyAsamupaiti-sukhArthI san duHkhaM praapnoti| viparyAsa ko prApta hotA hai-sukha kI AkAMkSA karatA hai, para duHkha pAtA hai| hitAhitayoH kAryAkAryayoH vAvayayoravivekaH hita aura ahita, kArya aura akArya, vayaM aura avayaM kA mohaH / mohaM prApto muuddhH| sa mUDhatvAt nAbhijAnAti aviveka moha hai / jo mohagrasta hotA hai vaha mUDha hai| mUDhatA ke kAraNa sukhAya kriyamANaH prayatnaH duHkhAya bhaviSyati / ata eva vaha puruSa nahIM jAnatA ki sukha ke lie kiyA jAne vAlA prayatna vastutaH sa AtmanaH parasya vA sukhArtha pRthvIkAyAdInAM samArambhaM duHkha ke lie hogaa| isIlie vaha apane tathA dUsaroM ke sukha ke lie karoti / tatazca dIrghakAlaM duHkhamanubhavati / ' pRthvIkAya Adi jIvanikAyoM kI hiMsA karatA hai| usakA pariNAma hai ki vaha dIrghakAla taka duHkha kA anubhava karatA hai| 152. saeNa vippamAeNa, puDho vayaM pakuvvati / saM0-svakena vipramAdena pRthag vayaH prakaroti / vaha apane atipramAva ke kAraNa vividha prakAra ke gaticakra kA nirmANa karatA hai| bhASyam 152-sukhAkAMkSA pramAdaM janayati / sa sukha kI AkAMkSA pramAda ko utpanna karato hai / vaha puruSa apana svakIyena vipramAdena pRthag vayaHprakaroti / vayaH-saMsAraH atipramAda ke kAraNa vividha prakAra ke vaya kA nirmANa karatA hai| gaticakra vaa| vaya kA artha hai-saMsAra athavA gaticakra (jnm-shRNkhlaa)| 153. jaMsime pANA pavahiyA / paDilehAe No nnikrnnaae| saM0-yasmin ime prANAH pravyathitAH / pratilikhyaH no nikaraNAya / ye prANI jisameM vyathita hote haiM, yaha jAnakara hiMsA aura parigraha kA saMkalpa na kre| bhASyam 153-yasmin svakRtena pramAdena ApAdite apane dvArA kRta pramAda se saMprApta jisa gaticakra athavA sasAra meM gaticakre saMsAre vA prANAH pravyathitA bhavanti- prANI pravyathita hote haiM-zArIrika tathA mAnasika duHkhoM se pIr3ita hote zArIraizca mAnasazca duHkhaiH pIDitAH bhavanti, tat haiM, usako samyag prakAra se jAnakara hiMsA tathA usake hetubhUta parigraha ke pratilikhya-samyag jJAtvA hiMsAyA tahetubhUtasya nikaraNa ke lie pravRtti na kare / parigrahasya ca nikaraNAya no pravarteta / nikaraNa-nizcitaM karaNaM, Avazyakamidamiti nikaraNa kA artha hai-nizcita rUpa se karanA, 'yaha Avazyaka buddhyA karaNam / hai'-isa buddhi se krnaa| 154. esa pariNNA pavuccai / saM0-etat parijJA procyate / ise parijJA kahA jAtA hai| bhASyam 154-etat-hiMsAyAH parigrahasya ca isa-hiMsA aura parigraha ke anikaraNa ko parijJA (viveka) anikaraNaM 'parijJA" iti ucyte| kahA jAtA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 91 : so mUDhattA NAbhiyANati jahA 3. aitareyabrAhmaNa, adhyAya 12, khaNDa 8: 'vayaH suvarNA appassa suhassa kAraNA puDhavikkAyAtisamAraMbheNa aNaMtakAlaM upasedurindramityuttamayA paridadhAti / ' sAyaNAcAyaNa saMsAre aNubhavati dukkhaM, jahA attaTThA tahA parahAvi, mAtA svabhASye veterdhAtorgatyarthasya vaya iti rUpaM sammatam / pitimAdINaM kAraNA puDhavimAvI samArabhati tato vipariyAsaM 4. tulanA, aayaaro-161| eti| 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 91 : jA esA vuttA pANAivAyAINaM 2. vahI, pRSTha 91 : vicchiNNo vayo asubhadIhAuyaM aNegavihaM akrnnaa| vA vayaM patteyaM patteyaM chasu jIvanikAesu AuyaM, puNo puNo 6. draSTavyam-AyAro, 1 / 9 / vA vayaM puDhovayaM-bhisaM kuvvati / Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u06. sUtra 152-156 155. kmmovsNtii| sN0-krmopshaantiH| yaha parijJA karma kI upazAMti hai| parigraha ke asaMgraha se karmoM kI upazAMti hotI hai| isalie anikaraNa kA artha karmoM kI upazAMti bhI hai| bhASyam 155-parigrahasya asaMgraheNa karmaNAM upazAntiH bhvti| ata: anikaraNaM karmopazAntiH ityapi ucyate / karmopazAntiH-navasya karmaNa: akaraNaM purANasya ca kSapaNam / karmopazAMti kA artha hai-nae karmoM kA makaraNa arthAt abaMdha tathA purAne karmoM kA kssy| 156. je mamAiya-mati jahAti, se jahAti mamAiyaM / saM0-yaH mamAyitamati jahAti, sa jahAti mamAyitam / jo parigraha kI buddhi kA tyAga karatA hai, vaha parigraha kA tyAga kara sakatA hai / bhASyam 156-mamAyitam-mamIkRtam / mamAyitasya mamAyita kA artha hai-yaha merA hai, aisI bhAvanA / mamAyita vyakti matiH mamAyitamatiH / mamIkAraH prANiSu bhavati padArtheSu kI mati mamAyitamati hai / mamakAra prANiyoM ke prati aura padArthoM vA, yathA-mama mAtA, mama pitA, mama gRhaM, mama ke prati hotA hai, jaise-merI mAtA, mere pitA, merA ghara, merI bhUmi / bhuumiH| yaH puruSaH buddhigataM mamatvaM tyajati sa jo vyakti buddhigata mamatva ko chor3a detA hai, vahI vAstava meM prANieva vastutaH prANiviSayaka padArthaviSayakaM vA mamatvaM viSayaka athavA padArtha-viSayaka mamatva kA tyAga karatA hai| tyajati / asmin viSaye cUrNikAreNa bharatasya udAharaNaM isa viSaya meM cUrNikAra ne bharata kA udAharaNa prastuta kiyA prastutIkRtam-bharahasAmiNA AdaMsaghare paviTThaNaM mamI- hai-'bharata cakravartI ne AdarzagRha-zIze ke mahala meM praveza kara mamakAra kAramatI jaDhA / ' kI mati kA parityAga kara diyaa|' ukta kenacit tapasvinA-rAjan ! ahaM prAsAde kisI eka saMnyAsI ne rAjA se kahA-rAjan ! maiM mahala meM vasAmi, tava mastiSke ca prAsAdo vasati / tAtparyamidam raha rahA hUM kintu tumhAre mastiSka meM mahala hai / isakA tAtparya hai-yAvata buddhigataH parigraho na parityakto bhavati tAvat jaba taka buddhigata parigraha nahIM chUTatA taba taka padArthagata parigraha padArthagataH parigraho na parityaktaH syAt / tena pUrva parityakta nahIM hotaa| isalie sabase pahale citta kA pariSkAra karanA cittasya pariSkAraH karaNIyaH / / caahie| ho jAte haiM, mAvazyakatA-bhara bacate haiM / sAtha-sAtha karma se hone vAle karma-bandha bhI upazAMta ho jAte . 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 91 : pariSNA kammovasaMti tti vA egtttthaa| (kha) manuSya karma karatA hai| karma kA apane Apa meM koI uddezya nahIM hai / vaha uddezya kI pUrti ke lie kiyA jAtA hai / jIvana kI kucha AvazyakatAeM haiM / karma ke dvArA unakI pUrti kI jAtI hai| AvazyakatA kI pUtti ke lie karma karanA eka bAta hai aura karma ke lie AvazyakatA khojanA dUsarI bAta hai| mana Asakti se bharA hotA hai, taba manuSya karma kI AvazyakatA utpanna karatA hai| usase samasyAoM kA vistAra hotA hai / anAsakta vyakti ke karma upAMta 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 92 / 3. vahI, pRSTha 92 : evaM aNNesuvi vayesu Ayojja / asyAdhAreNa evaM racitaM syAtje pANAivAyamati jahAti, se jahAti pANAivAyaM / je musAvAyamati jahAti, se jahAti musAvAyaM / je avinnAvANamati jahAti, se jahAti adinnAdANaM / je mabaMbhaveramati jahAti, se jahAti abNbhorN| Jain Education international Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 157. se hu vidrupa muNI, jassa Natthi mamAiyaM / saM0 -- sa khalu dRSTapathaH muni: yasya nAsti mamAyitam / jisake pAsa parigraha nahIM hai, usI muni ne patha ko dekhA hai| bhASyam 157 - mamatvena panthA api viparyasto bhavati, jJAnamapi ca viparyastaM bhavati / yasva mamatvaM nAsti sa eva dRSTapathaH, sa eva muniH jJAnIti yAvat / mamatvagranthe: vimokSe satyevaM darzanasya jJAnasya ca sahajA upalabdhirbhavati iti tAtparyam / 158. taM pariNNAya mehAvI / saM0 taM parijJAya medhAvI / medhAvI puruSa parigraha ko jAne aura usakA tyAga kare / bhASyam 158 - medhAvI taM taM parigrahaM jJa-parijJayA parijJAya pratyAkhyAna- parijJayA pratyAcakSIta / bhASyam 159 - sa matimAn lokaM viditvA lokasaMjJAJca vamitvA parAkrameta iti bravImi / ' 159. vidittA logaM, baMtA logasaNNaM, se matimaM parakkamejjAsi si bemi / saM0 - viditvA lokaM, vAntvA lokasaMjJAM sa matimAn parAkrameta iti bravImi / matimAn puruSa loka ko jAnakara, lokasaMjJA ko tyAga kara saMyama meM parAkrama kare, aisA maiM kahatA hUM / loka:- lobhaH mamatvaM vA / loka- lobhamatiH mamatvamatirvA / etAbhyAM dvAbhyAM padAbhyAmiti dhvanyate prathamaM parigrahasya svarUpAvabodhaH kAryaH tadanantaraM tasya saMjJAyA mateH saMskArasya vA pariSkAraH kAryaH / aparigraha siddheSa pUrNaprayogaH / * bhASyam 160 - lokasaMjJAnivRttaye parAkramaM kurvato'pi puruSasya kadAcit tapaH- niyama-saMyameSu aratirbhavet kadA vizva tasya viSayakaSAyAdilakSaNe asaMyame ratirbhavet sa mamatva ke kAraNa mArga bhI viparIta ho jAtA hai aura jJAna bhI viparIta ho jAtA hai| jisameM mamakAra nahIM hotA, usI ne ko dekhA hai, vahI muni hai, jJAnI hai| mamatva kI gAMTha khulate hI aise aura jJAna kI upalabdhi sahaja ho jAtI hai, yahI isakA tAtparya hai / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 93 evaM tityAgarANAe bemi, po svecyA ahivArasamatIe evaM bemiyaNasamatIe / medhAvI muni usa parigraha ko jJa parijJA se jAnakara pratyAkhyAnaparijJA se usakA parityAga kare / 160. NAti sahate bore, vIre No sahate rati jamhA avimaNe vIre, tamhA vIre Na rajjati / saM0 nAti sahate vIraH bIro no sahate ratim / yasmAt avimanAH vIra, tasmAt bIraH na rajyati / vaha matimAn muni sokasoma yA mamatva ke pariNAmoM ko jAnakara, lokasaMjJA lobha kI mati yA mamatvaddhi ko tyAga kara saMyama meM parAkrama kare, aisA maiM kahatA hU~ / loka kA artha hai - lobha yA mamatva / lokasaMjJA kA artha hai - lobha kI mati yA mamatva kI mati / ina donoM padoM kI dhvani yaha hai-sabase pahale parigraha ke svarUpa kA jJAna karanA cAhie usake pazcAt parigraha kI saMjJA, mati athavA saMskAra kA pariSkAra karanA caahie| aparigraha kI siddhi ke lie yaha pUrA prayoga hai| vIra puruSa arati ko sahana nahIM karatA, vaha rati ko sahana nahIM karatA, kyoMki vaha vimanaska nahIM hotA-madhyastha rahatA hai| isalie vaha Asakta nahIM hotA / AcArAMgabhASyam - sAdhaka lokasaMjJA kI nivRtti ke lie parAkrama karatA hai, phira bhI kabhI usake mana meM tapa, niyama aura saMyama ke prati bharati ho sakatI hai aura kabhI usake mana meM viSaya kaSAya Adi asaMyama meM rati ho 2. tulanA - AyAze, 3 / 25 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 6. sUtra 157-161 143 vIro'sti, tena arati rati ca na saheta / ' te tatkAlaM sakatI hai, para vaha sAdhaka vIra hai, isalie vaha arati tathA rati ko manaso niSkAsayet / niSkAsanasya prakriyAmapi sUtrakAro sahana na kre| unako tatkAla mana se nikAla de| unake niSkAsana kI darzayati-tayoH dvayorapi avimanaskatAbalAt recanaM prakriyA bhI sUtrakAra batalAte haiM-una donoM--arati aura rati kA bhI karta zakyam / arati: ratizca dve api manaso viziSTA- avimanaskatA-madhyasthatA ke bala se recana kiyA jA sakatA hai| arati vasthe staH / yadA manasi tayorUrmayaH utpadyante, tadA puruSo aura rati ye donoM mana kI viziSTa avasthAeM haiM / jaba mana meM unakI vimanAH bhavati / yadi dhyAnabalena utpannamAtrAH tAH taraMgeM utpanna hotI haiM taba manuSya vimanA hotA hai| yadi vyakti utpanna UrmIH niruNaddhi-kSaNamAtramapi na sahate, tatkAlaM mano hote hI una UrmiyoM kA dhyAna-zakti se nirodha kara letA hai, kSaNamAtra ke niviSayaM nirvikalpaM vA karoti, sa avimanA: bhavati / lie bhI unako sahana nahIM karatA athavA tatkAla hI mana ko niviSaya sa vIraH svavIryeNa vicayAtmakaM dharmadhyAnamAlambate, ata yA nirvikalpa banA letA hai, vaha avimanA hotA hai / vaha vIra sAdhaka eva sa viSayeSa na rajyati / sarvebhyaH iSTAniSTebhyaH apanI zakti se vicayAtmaka dharma-dhyAna kA AlaMbana letA hai, isIlie zabdAdiviSayebhyo virakto bhavati / vaha viSayoM meM Asakta nahIM hotaa| vaha iSTa-aniSTa sabhI zabdAdi indriya-viSayoM se virakta ho jAtA hai| utpannamAtrasya arateH ratezca taraMgasya tatkAlaM arati aura rati kI taraMga ke utpanna hote hI tatkAla usakI prekSaNaM niSkAsanaM nirodhanaM vA, tasya kSaNamAtramapi na prekSA karanA, usakA niSkAsana athavA nirodha karanA, use kSaNabhara ke sahanaM. etadasti jAgarUkatAhetukam / bhAvakriyAyA lie bhI sahana na karanA, yaha jAgarUkatA kA hetu hai / bhAvakriyA ke abhyAsenaiva tAdazI jAgarUkatA sNbhaavyte| idameva abhyAsa se hI vaisI jAgarUkatA sambhava ho sakatI hai| yahI apramAda apramAdasAdhanAyAH rahasyam / ' kI sAdhanA kA rahasya hai| 161. sadde ya phAse ahiyaasmaanne| saM0-zabdAn ca sparzAn adhyAsamAnaH / anAsakta sAdhaka zabda aura sparza ko sahana karatA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 93 : Na iti paDisedhe, sadhaNaM marisaNaM, jati NAma kadAyi tassa parakkamato tavaNiyamasaMjamesu aratI bhavejjA tato taM khaNamittamavi Na sahati, khippameva jhANeNa maNato nicchubhati-NivvisayaM kareti, vIra iti vidArayati tatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca , vIro vIreNa dshitH|| jaheba saMjame ati Na sahati taheva visayakasAyAdilakkhaNe asaMjame jati kahaMci tassa ratI uppajjati taMpi khaNamittamavi Na sahati-Na khamati, dhammajmANasahagato uppaNNamittaM NikkAsati, 'jamhA avimaNe' jamhA so iTThANiThesu pattesu visaesu dhitibalaassito avimaNo bhavati, ahavA jamhA so saMjame ati Na sahati asaMjame a rati teNa majjhattho Niccameva avimaNo dhIro 'tamhAdeva virajjate' visesu| 2. arati ko sahana na karanA-yaha saMkalpa-zakti (Will power) ke vikAsa kA sUtra hai| jisake prati manuSya kA AkarSaNa nahIM hotA, usake prati prayatnapUrvaka dhyAna karane se, mAnasika dhArA ko pravAhita karane se saMkalpa-zakti vikasita hotI hai| indriyoM kA AkarSaNa viSayoM ke prati hotA hai| viSaya-virati ke prati unakA AkarSaNa nahIM hotaa| isalie kabhI-kabhI sAdhaka ke mana meM viSaya-virati ke prati arati utpanna ho jAtI hai| usa arati ko sahane vAle sAdhaka kA saMkalpa zithila ho jAtA hai| jo sAdhaka arati ko sahana nahIM karatA, viSaya-virati ke prati apane mana kI dhArA ko pravAhita karatA hai, vaha apanI saMkalpa-zakti kA vikAsa kara saMyama ko siddha kara letA hai| bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA apramAda (jAgarUkatA) aura parAkrama kI sAdhanA hai| sAdhaka ko satata apramatta aura parAkramI rahanA Avazyaka hai| sAdhanA-kAla meM yadi kisI kSaNa pramAda A jAtA hai-arati, rati kA bhAva utpanna ho jAtA hai, to sAdhaka usI kSaNa dhyAna ke dvArA usakA virecana kara detA hai| isase vaha saMskAra nahIM banatA, pranthipAta nahIM hotaa| arati-rati kA recana na kiyA jAe, to usase viSayAnubandhI citta kA nirmANa ho jAtA hai| phira viSaya kI Asakti chUTa nahIM sktii| ataH sUtrakAra ne isa viSaya meM sAdhaka ko bahuta sAvadhAna rahane kA nirdeza diyA hai| Jain Education international Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ na AcArAMgabhASyam bhASyam 161-sAdhanAkAle anekavidhAH zabdAH sAdhanAkAla meM aneka prakAra ke zabda sunAI dete haiM / koI kahatA zravaNagocaratAmApannA bhavanti / kazcit kathayet-asau hai-yaha vyakti gRhasthAzrama ke bhAra ko vahana karane meM asamartha thA gahAzramabhAraM voDhamasamarthastena zramaNo jAtaH / kazcid isalie yaha zramaNa bana gyaa| koI kahatA hai-yaha to klIva thA, vadet-klIvo'sau tena zramaNo jAtaH / napuMsaka thA, isalie zramaNa bana gyaa| zmazAnapratimAyAM vyantaradevakRtA aTTahAsayutAH jo zmazAna pratimA kI sAdhanA karatA hai use vyantara devoM dvArA bhayaMkarAH zabdA api shrutigocrtaamaapdynte| kRta aTTahAsayukta bhayaMkara zabda sunAI dete haiN| ___ evameva sparzA api sammukhInA bhavanti / sAmAnyataH isI prakAra sparza-kaSTa bhI sAmane Ate haiN| sAmAnyataH ye manuSyatiryagkRtAH, zmazAnapratimAdau devakRtA api / kaSTa manuSyakRta aura pazukRta hote haiN| jo zmazAna pratimA Adi kI sAdhanA karatA hai use devakRta upasarga bhI jhelane par3ate haiN| sAdhanAzIlaH puruSaH tAn zabdAn spazci sAdhanAzIla puruSa una zabdoM aura sparzo ko sahatA huA viharaNa adhyAsamAno viharet / kre| atra sparzAH kaSTAni / madhyAsamAnaH-sahamAnaH / sparza kA artha hai-kaSTa / adhyAsamAna kA artha hai-sahana karatA huaa| tAtparyamidam-iSTAniSTeSu zabdeSu sparzeSu ca isakA tAtparya yaha hai-sAdhaka iSTa-aniSTa zabdoM tathA sparzI rAgadveSau na kuryAta / manaso nivikalpatA eva rAga- meM rAga-dveSa na kare / rAga-dveSa na karane kA ekamAtra upAya hai mana kI dekhorkrnnopaayH| etada apAyavicayasya upAya- nirviklptaa| yaha apAya vicaya tathA upAyavicaya kA nidarzana hai| vicayasya ca nidarzanamasti / 162. Nivvida di iha jiiviyss| saM0-nivindasva nandi iha jIvitasya / puruSa ! tU jIvana meM hone vAle pramoda se apanA AkarSaNa haTA le| bhASyama 162-iha zabdeSu sparzeSu ca jIvanasya ina zabdoM aura spoM (ke mAsevana) meM jIvana, prANa yA prANaprANasya prANavidyuto vA yA nandiH-manasastuSTiH vidyut kI jo naMdI-mana kI tuSTi hotI hai, usase tuma niviNNa bano, bhavati. tatastvaM nivindasva-anAsaktimavalambasva iti anAsakta raho, yaha tAtparya hai / isa upAya se zabdoM aura spoM meM hone tAtparyam / anenopAyena teSu jAyamAnau rAgadveSau sahajameva vAle rAga-dveSa sahajarUpa se hI saha lie jaaeNge| sahitau bhvissytH| 163. muNI moNaM samAdAya, dhuNe kamma-sarIragaM / saM0--muniH maunaM samAdAya dhunIyAt karmazarIrakam / muni mauna ko prApta kara karma-zarIra ko prakampita kre| bhASyama 163-muniH maunaM samAdAya karmazarIraM muni mauna ko svIkAra kara karmazarIra ko dhuna ddaale| muni dhanIyAta / muniH-jnyaanii| maunaM-jJAnaM saMyamo vaa| kA artha hai-jJAnI aura mauna kA artha hai-jJAna athavA saMyama / 4 / 32 4 / 32 satre 'dhUNe sarIraM' iti pATho'sti / tatra cUrNikAreNa sUtra meM 'dhuNe sarIraM'-aisA pATha hai| vahAM cUrNikAra ne mukhya rUpa se mukhyarUpeNa karmazarIraM dhunIyAd iti vyaakhyaatm| karma-zarIra ko prakaMpita kare-aisI vyAkhyA kI hai| vaikalpika rUpa se vaikalpikarUpeNa audArikazarIraM dhunIyAd ityapi audArika zarIra ko prakaMpita kare-yaha bhI vyAkhyA kI hai| vyAkhyAtam / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 93 : gaMdI pamode ramaNe samitIe ya 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 146 : 'dhuNe sarIraM' damveNaM vaNNAti, issariyavibhavakayA maNaso tutttthii|| bhAve kammAvakarisaNaM, sIryata iti zarIraM, kataraM? karma2. vahI, pRSTha 93 : samaNetti vA mAhaNetti vA muNiti vA shriirN| egA / 4. vahI, pRSTha 146 : mahavA oraaliysriirghunnnnaa.......| Jain Education international Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 6. sUtra 162-164 145 sUtrakRtAMge' 'dhuNe urAlaM' iti pATho labhyate / tasmin sUtrakRtAMga meM 'dhuNe urAlaM' aisA pATha milatA hai| usameM audArikazarIrasya spaSTa nirdezo'sti / carNikAreNAtra audArika zarIra kA spaSTa nirdeza hai| yahAM cUrNikAra ne audArika audArikakarmazarIrayoH sambandho'pi prdrshitH| zarIra aura karmazarIra-donoM kA saMbaMdha bhI batAyA hai| yatra tapasaH prakaraNamasti tatra audArikazarIrasya jahAM tapasyA kA prakaraNa hai vahAM audArika zarIra ko dhunanA dhunanaM mukhyaM karmazarIrasya dhunanaM ca AnuSaGgikarUpeNa mukhya hotA hai aura prAsaMgika rUpa meM karmazarIra ke dhunane kI bAta bhI vivRtaM bhavati / yatra ca dhyAnasya prakaraNamasti tatra prApta hotI hai| jahAM dhyAna kA prakaraNa hai vahAM karmazarIra ko dhunane kI karmazarIrasya prayogaH sAkSAt vartate / audArikazarIra- bAta mukhya hotI hai aura audArika zarIra ko dhunane kI bAta gauNa matrAnuSaGgikaM bhavati / hotI hai| prastutAlApake karmazarIradhunanasya dvAvapi upAyau prastuta AlApaka meM karmazarIra ke dhunane ke do upAya nirdiSTa nirdiSTau sta:-pUrvavartitriSu sUtreSu (160-162) haiM-pUrvavartI tIna sUtroM (160-162) meM dhyAnAtmaka upAya nirdiSTa dhyAnAtmaka upAyo dRzyate, agrimasUtre (164) khAdya- haiM, agrima sUtra (164) meM khAdya-saMyamarUpa upAya batAyA jA rahA hai / saMyamarUpa upAyo nirdizyamAno'sti / iti avadhAraNIya- yaha bAta dhyAna dene yogya hai ki audArika zarIra ko prakaMpita kie binA masti-aprakampite audArike zarIre karmazarIraM prakampitaM karmazarIra prakaMpita nahIM hotaa| isalie audArika zarIra tathA usameM na syAt / tenAtra audArikazarIrasya tasmin pravRtta citta kA prakaMpana yahAM svataH prApta ho jAtA hai / pravartamAnasya cittasya ca prakampanaM svataHprAptamasti / 164. paMtaM lahaM sevaMti vorA smttdNsinno| saM0--prAntaM rUkSaM sevante vIrAH samatvadazinaH / samatvadarzI vIra prAMta-nIrasa, vAsI aura rUkSa AhAra Adi kA sevana karate haiN| bhASyama 164.--karmazarIradhunanasya eka upAyo'sti karmazarIra ko dhunane kA eka upAya hai-mAhAra kA saMyama / aahaarsNymH| yaH ko'pi puruSa: nAhArasaMyamaM kartuM hara koI vyakti AhAra-saMyama karane meM samartha nahIM hotA / vIra vyakti pratyalo bhvti| vIrA eva manobalasya vIryasya vA hI apane manobala tathA zakti kI pracuratA se AhAra kA saMyama kara prAcaryAta taM krtumrhnti| manojJA'manojJayoH yo na sakate haiM / manojJa aura amanojJa AhAra ke prati jo samadRSTi nahIM samadaSTi : so'pi na kSamate taM kartum / ye samatvadarzinaH ta hotA, vaha AhAra-saMyama nahIM kara sktaa| jo samatvadarzI hote haiM, ve eva taM karta prabhavanti / ye vIrAH samatvadarzina: prAntaM- hI AhAra-saMyama kara sakate haiM / jo vIra samatvadarzI haiM ve prAMta-- paryaSitaM rUkSa AhAraM sevante / samyaktvadarzinaH iti paryuSita tathA rUkSa AhAra kA sevana karate haiN| cUNi meM samatvadarzI ke cauM vyAkhyAtamasti / yeSAM dRSTikoNa H samyag nAsti sthAna para samyaktvadarzI zabda vyAkhyAta hai| jinakA dRSTikoNa samyag teSAmapi na saMbhavati AhArasaMyamaH / nahIM hai, ve bhI AhAra-saMyama nahIM kara sakate / 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo 1, 1011 / bhISma uvAca2. sUtrakRtAMga cUNi, pRSTha 188 : urAlaM NAma audArikasarIraM, kaNAnAM bhakSaNe yuktaH piNyAkasya ca bhArata ! tat tapasA dhunIhi, dhunanaM kRshiikrnnmityrthH| tasmizca snehAnAM varjane yukto yogI balamavApnuyAt // dhUyamAne karmApi dhuuyte| bhujAno yAvakaM rUkSa, dIrghakAlamariyama ! 3. yogarasAyana, 254 : ekAhAro vizuddhAtmA, yogI balamavApnuyAt // nAdAraMbhe bhavet sarvagAtrANAM bhaJjanaM ttH| pakSAn mAsAntUMzcaitAn, sNvtsraanhstthaa| zirasaH kampanaM pazcAt sarvadehasya kampanam // apaH pItvA payomizrA, yogI balamavApnuyAt // 4. eSA paddhatiH vaijJAnikaparibhASAyAM 'bAyophIDabaikapaddhatiH' akhaNDamapi vA mAsaM satataM manujezvara ! - iti vaktaM zakyama / 5. mahAbhArata, zAntiparva, mokSadharmaparva, adhyAya 300, zloka upoSya samyak zuddhAtmA, yogI balamavApnuyAt // 42-46 : 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 94 : sammattaM passaMti yudhiSThira uvAca smmiNsinno| AhArAn kIdRzAn kRtvA, kAni jitvA ca bhArata ! (kha) vRttikAra (vRtti patra 130) ne 'saMmatsarvasiNoM' isa pada yogI balamavApnoti, tad bhavAn vaktumarhati // kA mUla artha samatvadarzI aura vaikalpika artha Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 165. esa oghaMtare muNI, tiNNe mutte virate, viyAhite ti bemi / saM0-eSa oSantaraH muniH tIrNa: muktaH virataH vyAhRtaH iti bravImi / yaha janma-mRtyu ke pravAha ko tairane vAlA muni tIrNa, mukta aura virata kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 165-eSa prastutAlApakavarNito' muniH 160-164 sUtroM meM varNita anagAra oghaMtara, tIrNa, mukta aura oghaMtaraH tIrNaH muktaH virata: vyAhRtaH bhavati-iti virata kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| brviimi| karmajanitasaMskArasya saMsArasya vA oghaM-pravAhaM karma-janita saMskAroM yA saMsAra ke ogha-pravAha ko tairane vAlA tarati-tasya pAraM prApnotIti oghaMtaraH / arthAt pAra pAne vAlA oghaMtara kahalAtA hai| 166. duvvasu muNI annaannaae| saM0-durvasuH muniH anAjJAyAm / mAzA kA pAlana nahIM karane vAlA muni barita hotA hai| bhASyam 166-sa muniH durvasuH bhavati yastIrthakarasya tIrthakara kI AjJA kA pAlana nahIM karane vAlA muni saMyama-dhana anAjJAyAM vrtte| aratiratyoH asahanaM, zabdasparza- se daridra hotA hai / tIrthaMkara kI AjJA hai ki muni asaMyama meM rati aura yoradhisahanaM, pudagalaviSaye manastuSTe: nivAraNaM, karma- saMyama meM arati ko sahana na kare, zabda aura sparza ko sahana kare, zarIrasya dhunanaM, prAntarUkSAhArasya sevanaM kAryamiti podgalika padArthoM meM hone vAlI mAnasika tuSTi kA nivAraNa kare, tIrthaMkarasya aajnyaa| AjJA eva munervasu-vibhavaH / ya karmazarIra ko dhuna DAle, prAnta aura rUkSa AhAra kA sevana kare / AjJAM atikramya vartate sa durvasuH-saMyamasAdhanAyAM tIrthaMkara kI AjJA hI muni kA vasu-vaibhava hai| jo AjJA kA daridro jaayte| anAjJAyAM vartanasya Antariko atikramaNa karatA hai vaha durvasu arthAt saMyama kI sAdhanA meM daridra hotA hetarasti atItakAlabhAvitakarmodayaH, bAhyaM kAraNamasti hai| anAjJA meM pravRtta hone kA AMtarika kAraNa hai-atItakAlIna karmoM pristhitiH| kA udaya aura bAhya kAraNa hai-paristhiti / 167. tucchae gilAi vtte| saM0-tucchakaH glAyati vaktum / sAdhanA-zanya puruSa sAdhanA-patha kA nirUpaNa karane meM glAni kA anubhava karatA hai| bhASyam 167-vibhavahInaH dravyataH tuccho bhavati / jo vaibhavahIna hai vaha dravyataH tuccha hotA hai aura jo anAjJA meM anAjJAyAM vartamAnaH bhAvataH tuccho bhvti| tena sa pravRtta hai vaha bhAvataH tuccha hotA hai / isalie vaha yathArtha-satya kahane meM yathArtha vaktuM glAyati / caritrahIno na satyaM vaktIti glAni kA anubhava karatA hai| 'caritrahIna vyakti yathArtha nahIM bolatA'dhruvaM satyam / sa pUjAsatkArAdinimittaM zuddha mArga yaha dhruva satya hai / vaha pUjA aura satkAra Adi kI AkAMkSA ke vazIprarUpayituM glAyati / yadi sa mUlaguNatucchaH tadA mUlaguNAn bhUta hokara zuddha mArga kI prarUpaNA karane meM glAni kA anubhava karatA prarUpayita glAyati / yadi uttaraguNatucchaH tadA uttara- hai| yadi vaha mUlaguNoM-mahAvrata Adi kI ArAdhanA meM kamajora hai to guNaviSaye anyathA prarUpaNAM karoti / eSa tucchabhAvaH vaha mUlaguNoM kI prarUpaNA karane meM glAni kA anubhava karatA hai aura samyaktvadarzI kiyA hai| isase pratIta hotA hai ki unake sAmane mUla pATha 'samattasiNo' rahA hai| yahAM samatvadarzI adhika saMgata lagatA hai, kyoMki samatvadarzI hI maurasa AhAra kA samabhAva se sevana kara sakatA hai| dazavakAlika (197) ke nimnalikhita papa se isakI puNi hotI hai 'tittagaM va kaDuyaM va kasAyaM, aMbilaM va mahuraM lavaNaM thaa| eya laddhamannaTThapauttaM. mahughayaM va bhujejja sNje||' -gRhastha ke lie banA huA tItA (tikta) yA kar3avA, kasailA yA khaTTA, mIThA yA namakIna jo bhI AhAra upalabdha ho use saMyamI muni madhupta kI bhAMti khaae| 1. mAlApakasUtrANi-mAyAro 20160-164 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bha0 2. lokavicaya, u. 6. sUtra 165-170 147 caritrahInabhAvo vA asatyapratipAdanasya mukhya kAraNa- yadi vaha uttaraguNoM kI sAdhanA meM kamajora hai to uttaraguNoM ke viSaya msti| ata eva mithyAtarkANAM prapaJco viracito meM viparIta prarUpaNA karatA hai| yaha tucchabhAva athavA cAritrika bhvti| hInatA kA bhAva asatya ke pratipAdana kA mukhya kAraNa hai| isIlie jhUThe tarkoM kA jAla bichAyA jAtA hai| 168. esa vIre pasaMsie / saM0-~-eSa dhIraH prazaMsitaH / yaha AjJA kA pAlana karane vAlA bora puruSa prazaMsita hotA hai| bhASyam 168 --eSa vIraH AjJAyAM vartamAnaH vasumAn yaha vIra aura tIrthakara kI AjJA meM vartamAna puruSa caritracaritrasampannatvAd atucchaH puruSaH pRSTo vA apRSTo vA sampanna hone ke kAraNa vaibhavazAlI aura puruSArthI hotA hai| vaha pUchane zuddha aparigrahamArga vaktuM na glAyati / caritravAna para yA binA pUche hI vizuddha aparigraha kA mArga nirdiSTa karane meM glAni nAsatyaM vaktIti dhruvaM satyam / ata eva sa yathArthaprati- kA anubhava nahIM karatA / caritravAn vyakti asatya nahIM bolatA-yaha pAdane labdhaparAkramatvAt vIraH san prazaMsita:-janAnAM sanAtana satya hai / isalie vaha yathArtha kA pratipAdana karane ke lie hRdaye pratiSThito bhavati / parAkramazAlI hone ke kAraNa vIra hotA hai| usako prazaMsA hotI hai aura vaha logoM ke hRdaya meM pratiSThita ho jAtA hai / 166. accei loyasaMjoyaM / saM0-atyeti lokasaMyogam / suvasu muni loka-saMyoga kA atikramaNa kara detA hai| bhASyam 169-etAdRzo vIrapuruSa eva lokasaMyogaM aisA vIra puruSa hI loka-saMyoga kA atikramaNa karatA hai| atyeti / lokaH-svarNAdipadArtha: mAtRpitrAdiparivAraH mamatvaM loka kA artha hai-svarNa Adi padArtha, mAtA-pitA Adi vA / ebhiH nAnAvidhAH sambandhAH santi smpaaditaaH| parivAra athavA mamakAra / inake sAtha aneka prakAra ke sambandha sthApita te yena kenacit na santi suparihAryAH / vIrapuruSa eva kie jAte haiM / ve sambandha jisa-kisI vyakti ke dvArA sahajarUpa se chor3e tAn atikramitumarhati / nahIM jA sakate / vIra puruSa hI unakA atikramaNa kara sakatA hai| 170. esa NAe pvuccd| saM0-eSa nAyaH procyate / suvasu muni nAyaka kahalAtA hai| bhASyam 170-yo lokasaMyogamatikAmati sa eSa jo loka-saMyoga kA atikramaNa karatA hai vaha suvasu muni nAyakaH procyate / yo dhane parivAre ca lipto bhavati nAyaka kahalAtA hai| jo dhana aura parivAra meM lipta hotA hai vaha sa na nAyako bhavitumarhati / nAyakasya pradhAno guNo'sti nAyaka nahIM ho sakatA / nAyaka kA mukhya guNa hai-tyAga / tyAgaH / nAya eva naaykH|' jo svayaM ko aura dUsaroM ko mokSa kI ora le jAtA hai, vaha nAya-nAyaka hai| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 95 : esa iti jo bhaNito appANaM paraM ca mokkhaM, NAti NAyA, jaMbhaNitaM ubhytraato| (kha) ApTe nAyaH-A leader, guide. (ga) vRttikAreNa asya dvAkyoM kRtau staH 1. eSa nyAyaH-eSa sanmArgaH mumukSUNAmayamAcAraH / 2. paraM AtmAnaM ca mokSaM nayatIti chAnvasatvAt kartari annAyaH (AcArAMga vRtti, patra 131) / Jain Education international Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 AcArAMgabhASyama 171. jaM dukkhaM paveditaM iha mANavANaM, tassa dukkhassa kusalA pariNNamudAharati / saM0-yad duHkhaM praveditaM iha mAnavAnAM, tasya duHkhasya kuzalAH parijJA udAharanti / isa jagat meM manuSyoM ke dvArA duHkha pravedita hai / kuzala puruSa usa duHkha kI parijJA batalAte haiN| bhASyam 171-mAnavAnAM iha-saMsAre duHkhaM saMsAra meM manuSyoM ke dvArA duHkha pravedita-anubhUta hai| kuzala praveditam-anubhUtamasti, tasya duHkhasya kuzalAH vyakti usa duHkha kI parijJA (viveka) batalAte haiN| parijJAmudAharanti / atra kuzalapadena gaNadharAdInAM saMketaH kRto'sti| yahAM 'kuzala' pada se gaNadhara Adi kA grahaNa kiyA gayA hai| ve te jJAtAra: dharyakathAlabdhisampannA yathAvAdinastathA- jJAtA, dharmakathA karane kI labdhi se sampanna, kathanI aura karanI kI kAriNaH jitanidrAH jitendriyAH jitaparISahAH deza- samAnatA se yukta, nidrAvijayI, jitendriya, pariSahoM para vijaya prApta kAlajJAH bhavanti / karane vAle tathA deza aura kAla ko jAnane vAle hote haiN| parijJA-vivekaH duHkhamukterupAyo vaa| parikSA ke do artha haiM-viveka athavA duHkha-mukti kA upAya / parijJA ke cAra caraNa haiMsA catuSpAdA bhavati-asti bandhaH, asti bandha- 1. karma-baMdha hai| 3. mokSa hai| hetuH, asti mokSaH, asti moksshetuH'| 2. karma-baMdha kA hetu hai| 4. mokSa kA hetu hai| 172. iti kamma pariNAya smbso| saM0-iti karma parijJAya sarvazaH / puruSa karma kI sarva prakAra se parijJA kre| bhASyam 172-duHkhasya heturasti karma / tena tat duHkha kA hetu hai karma / isalie karma kA sarvAGgINa jJAna kara usakI sarvazaH parijJAya tasya parijJA karaNIyA, yathA-kathaM parijJA karanI caahie| jaise-karma kA bandha kaise hotA hai ? karma kauna tasya bandho bhavati ? ko badhnAti ? kadA tasya vipAko bAMdhatA hai ? usakA vipAka kaba hotA hai aura kaba nahIM hotA? karma bhavati kadAca na bhavati? kiyata tata, cirakAlasthitika kI sthiti kitanI hotI hai-vaha dIrghakAla kI sthiti vAlA hotA bhavati alpakAlasthitikaM vA? iti karmaNo hai yA alpakAla kI sthiti vAlA? isa prakAra karma ke viSaya ko sabhI viSaye sarvazaH-sarvaprakAraiH jJAtvA tasya parijJA kartuM pahaluoM se jAnane ke pazcAt usakI parijJA kI jA sakatI hai| zakyA / 173. je aNaNNadaMsI, se aNaNNArAme / je aNaNNArAma, se annnnnndNsii| saM0-yaH ananyadarzI sa ananyArAma: / ya: ananyArAmaH sa ananyadarzI / jo ananya ko dekhatA hai, vaha ananya meM ramaNa karatA hai / jo ananya meM ramaNa karatA hai, vaha ananya ko dekhatA hai| mApyam 173-prastutasUtre karmaparijJAyAH upAyaH prastuta sUtra meM karma-parijJA kA upAya nirdiSTa hai| jo kevala saMdarzitaH / yaH kevalaM niSkarmANameva pazyati na tato'nyat niSkarmA ko dekhatA hai, usake atirikta dUsarA kucha nahIM dekhatA, vaha kiJcita pazyati, sa ananyadarzI bhavati / yaH karma ananyadarzI hotA hai| jo karma ko dekhatA hai arthAt karma ke hetuoM meM pazyati sa karmaNA baddho bhavati, yazca niSkarmANaM- ramaNa karatA hai, vaha karma se baMdhatA hai| jo niSkarmA-nirmala caitanya 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 95 : pariNNA duvihA... uvavisaMti, taMjahA baMdho baMdhahetu mukko mokkho mokkhahetuzca / (kha) laukika bhASA meM apriya vedanA ko duHkha kahA jAtA hai| dharma ko bhASA meM duHkha kA hetu bhI duHkha kaha lAtA hai| duHkha kA hetu karma-baMdha hai| bhagavAna ne janatA ko yaha viveka diyA-baMdha hai aura baMdha kA hetu hai / mokSa hai aura mokSa kA hetu hai| (ga) isakI tulanA bauddha darzana sammata cAra AryasatyoM se hotI hai| Jain Education international Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u06. sUtra 171-174 nirmalacaitanyaM pazyati sa karmabhyo mukto bhvti| ko dekhatA hai, vaha karmoM se mukta hotA hai / jo caitanya ko dekhatA hai, vaha yazcaitanyaM pazyati sa tatraiva ramate, na anyeSu karmabandhahetuSu usI meM ramaNa karatA hai| vaha karmabaMdha ke anyAnya hetubhUta viSaya-kaSAya viSayakaSAyAdiSu iti ananyadarzI ananyArAmo bhvti| Adi meM ramaNa nahIM karatA, isalie vaha mananyadarzI hotA hai, ananyArAma hotA hai| gatapratyAgatalakSaNena itthamapi vaktuM zakyam-yaH gata-pratyAgata zailI meM rAcata isa sUtra kA vyAkhyA isa prakAra ananye ramate, sa eva ananyaM pazyati / bhI kI jA sakatI hai jo ananya (AtmA) meM ramaNa karatA hai vahI ananya (AtmA) ko dekhatA hai| 'aNaNNadaMsI' iti padasya AzayaH 'NikkammadaMsI' 'ananyadarzI' pada kA Azaya 'niSkAmadarzI' pada se spaSTa hotA iti padena spaSTaM bhavati'palicchidiyA NaM nnikkmmdNsii|" saMyama aura tapa ke dvArA rAga-dveSa ko chinna kara puruSa AtmadarzI ho jAtA hai| 'palichidiya bAhiragaM ca soyaM, NikkammadaMsI iha indriyoM kI bahirmukhI pravRtti ko rokakara isa maraNadharmA jagata macciehi / " meM tuma niSkarmadarzI bno| 174. jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa katthai / jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa katthai / saM0-yathA puNyasya kathayati tathA tucchasya kathayati / yathA tucchasya kathayati tathA puNyasya kathayati / dharmakathI jaise sampanna ko upadeza detA hai, vaise hI vipanna ko detA hai| jaise vipanna ko upadeza detA hai, vaise hI sampanna ko detA bhASyam 174-AtmadarzanamantareNa vyavahAre'pi Atmadarzana ke binA vyavahAra meM bhI samatA kA avataraNa nahIM samatvaM nAvatarati / yaH AtmadarzI bhavati sa nAnyArthaM hotaa| jo AtmadarzI hotA hai, vaha anya prayojanoM ke lie prayatna nahIM prayatate, kevalaM AtmArthameva prytte| ata eva sa karatA, kevala Atma-prayojana ke lie hI prayatna karatA hai| isIlie 1. cUNoM vRttau ca etat sUtraM vyAvahArika-samyagdarzana darzana ke bAda ramaNa aura ramaNa ke bAda phira spaSTa dRSTyA vyAkhyAtamasti / darzana-yaha krama calatA rahatA hai| vAsanA aura (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 96 : aNNa iti parivajjaNe kaSAya (kodha, abhimAna, mAyA, lobha) ye AtmA se tiSNi tisaTThA pAvAtiyasayA aNNadiTThI, aNaNNadarisI anya haiN| AtmA ko dekhane vAlA anya meM ramaNa nahIM vatAI tattvabuddhIe pekkhati, imaM ekkaM jaiNaM tatta krtaa| buddhIe pAsati, jo aNaNNaTThiI so niyamA 'aNaNNA AtmA ko jAnanA hI samyagajJAna hai / AtmA ko rAmoM' Na aNNatyAramatIti aNaNNArAmo, gati dekhanA hI samyagdarzana hai| AtmA meM ramaNa karanA paccAgatilakkhaNeNaM bhaNNati-je 'aNaNNArAmoM' se hI samyagacAritra hai / yahI mukti kA mArga hai| NiyamA aNNadiTThI, jaM bhaNitaM sammadiTThI, Na ya aNNa ___ apramAda kA dUsarA sUtra hai-vartamAna meM jInAdiTThIe ramati, tahA visayakasAyAdilakkhaNe acaritte kriyamANa kriyA se abhinna hokara jiinaa| vartamAna atave Na ya ramati / kriyA meM tanmaya hone vAlA anya kriyA ko nahIM (kha) AcArAMga vRtti, patra 131 / dekhtaa| jo atIta kI smRti aura bhaviSya kI (ga) bhagavAna mahAvIra kI sAdhanA kA maulika AdhAra kalpanA meM khoyA rahatA hai, vaha vartamAna meM nahIM raha hai-apramAda-nirantara jAgarUka rhnaa| apramAda sktaa| kA pahalA sUtra hai-Atma-darzana / bhagavAn ne jo vyakti eka kriyA karatA hai aura usakA kahA-AtmA se AtmA ko dekho-'saMpikkhae mana dUsarI kriyA meM daur3atA hai, taba vaha vartamAna ke appagamappaeNaM / ' prati jAgarUka nahIM raha paataa|" ananya-darzana kA artha he-Atma-darzana / jo AtmA 2. AyAro, 3135 // ko dekhatA hai, vaha AtmA meM ramaNa karatA hai / jo 3. vahI, 4 // 50 // AtmA meM ramaNa karatA hai, vaha AtmA ko dekhatA hai| Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15. bhAcArAMgabhASyama aparigrahasya tattvaM yathA puNyasya kathayati tathA tucchasya vaha aparigraha ke tattva kA nirUpaNa jaise sampanna vyakti ke samakSa karatA kathayati / gatapratyAgatalakSaNena yathA tucchasya kathayati, hai, vaise hI vipanna vyakti ke samakSa karatA hai aura jaise vipanna vyakti tathA pUNyasya kthyti| kevalaM nirjarArthameva dharmaH ke samakSa karatA hai, vaise hI sampanna vyakti ke samakSa karatA hai / kevala aakhyaatvyH| ananyadarzI tadarthameva kathayati, ata: nirjarA ke lie hI dharma kA AkhyAna karanA cAhie / ananyadarzI kevala tatsamakSe puNyasya-RddhimataH, tucchasya-daridrasya bhedo nirjarA ke lie hI dharmakathA karatA hai, isalie usake samakSa vaibhavazAlI nArthavAn bhavati / ' aura daridra kA bheda arthavAn nahIM hotaa| aparigrahasya siddhAntaH dhaninAM kRte yAvAn hitAvahaH aparigraha kA siddhAnta vaibhavazAlI vyaktiyoM ke lie jitanA tAvAneva vibhavavihInAnAM kRte'pi, kiJca dhanaM ubhayatra hitakArI hai utanA hI hitakArI hai vaibhavahIna vyaktiyoM ke lie / yaha nAsti-ekasya pArve vidyate, itarasya pArve nAsti, saca hai ki donoM ke pAsa dhana nahIM hai-eka ke pAsa hai aura dUsare ke kintu mUrchA ubhayatrApi vidyate / tena tadvimuktaye apari- pAsa nahIM haiM, kintu mUrchA yA mamatva donoM meM hai| isalie usa mUrchA grahadharmasya upadezaH dvayorapi samakSe ekenaiva prakAreNa kI vimukti ke lie aparigraha dharma kA upadeza donoM prakAra ke vyaktiyoM karaNIyaH-yena AdareNa puNyasya aparigraho vaktavyaH ke samakSa samAna prakAra se karanA cAhie-jisa AdarabhAva se vaibhavatenaiva AdareNa tucchasya vktvyH| nAtra dhanina: zAlI ko aparigraha kA siddhAnta batAyA jAtA hai, usI AdarabhAva se atirekaH kAryaH / yenAdareNa tucchasya vaktavyaH, vaibhavahIna vyakti ko vaha siddhAnta batAnA caahie| siddhAnta ke tenaivAdareNa puNyasya vaktavyaH / naiva puNyaM prati ghRNAbhAva: pratipAdana meM dhanI vyakti ko atirikta mahattva nahIM denA caahie| prdrshniiyH| jisa AdarabhAva se vaibhavahIna vyakti ko aparigraha kA siddhAnta batAyA jAtA hai, usI AdarabhAva se baibhavazAlI vyakti ko aparigraha kA siddhAnta batAnA cAhie / vaibhavazAlI vyakti ke prati ghRNA kA bhAva nahIM dikhAnA caahie| 175. avi ya haNe aNAdiyamANe / saM0-api ca hanyAt anAdriyamANaH / dharma-kathA meM kisI ke siddhAMta kA anAdara karane para koI vyakti mAra-pITa bhI kara sakatA hai| bhASyam 175-apiH sambhAvanAyAm / yadi prastuta sUtra meM 'api' zabda sambhAvanA ke artha meM hai / yadi dharmadharmatattvasya pratipAdane ko'pi kasyacid anAdaraM kuryAt tattva ke pratipAdana meM koI kisI kA 'anAdara karatA hai to sambhava hai tadeti sambhavati, sa anAdriyamANaH puruSa : taM dharmopadeSTAraM vaha anAdRta vyakti usa dharmopadeSTA kI hatyA kara de| yahAM 'hanyAt' hanyAta / asya dhAtupadasya tAtparya midam-zArIrika trAsaM dhAtupada kA tAtparya hai-zArIrika trAsa denA, Akroza karanA athavA dadyAta, Akrozeta athavA tadupadiSTaM dharmaM na svIkuryAt / dharmopadeSTA dvArA upadiSTa dharma ko svIkAra na krnaa| dharmakathA ke 'ete puNyAzcaurA bhavanti' dharmakathAprasaMge ityAdi- prasaMga meM aisA pratipAdana karanA ki ye vaibhavazAlI vyakti cora hote pratipAdanaM na dharmatattvasya svIkRtaye bhavati / ete tucchA haiM-aisA kathana dharmatattva kI svIkRti meM sahAyaka nahIM hotaa| dharmakathA adharmeNa IdazA jAtAH--kaSTAsanAH kugRhAH ke prasaMga meM aisA kahanA ki ye daridra vyakti adhArmika hone ke kAraNa kubhojanAzca' ityAdipratipAdane te na dharma gRhNanti, hI kaSTa meM sthita haiM, TUTe-phUTe gharoM meM rahane vAle tathA kubhojana karane na ca tatra punarAyAnti AkrozAdikamapi kuryH| vAle hote haiN| aisA kahane para ve sAmAnya yA adhanI vyakti dharma ko svIkAra nahIM karate aura na ve muniyoM ke sthAna para dharma sunane punaH Ate haiM / ve dharmopadezakoM para Akroza Adi bhI karane laga jAte haiN| 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo, 222653 : se bhikkhU dhamma kiTTemANe-No aNNassa heDaM dhammamAikjjjA / No pANassa heuM dhmmmaaikkhejjaa| No vasthassa heDaM dhmmmaaikkhejjaa| jo leNassa heDaM dhmmmaaikkhejjaa| jo sayaNassa heu dhmmmaaikkhejjaa| No aNesi visvarUvANaM kAmabhogANaM heDaM dhmmmaaikvejjaa| agilAe dhammamAikkhejjA / NaNNatva kammaNijjaraTTayAe dhmmmaaikkhejjaa| 2. tulanA-AyAro, 2049 : ko hINe No airite| Jain Education international Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 6. sUtra 175 177 176. etthaMpi jANa, seyaMti Natthi / saM0 atrApi jAnIhi zreyaH iti nAsti / tuma jAno, avidhipUrvaka kI jAne vAlI dharma-kathA meM bhI zreya nahIM hai / mAdhyam 176 - vicArasva Agraho mamatvaM vA parigraho bhavati / aparigrahasAdhanAmAM pravRtena puruSeNa svavicArAstathA pratipAdanIyAH yathA svasya zrotuzca aparigraho vikAsaM vrajet / 1 atrApi jAnohi dharmatasvastha pratipAdane samyag vivecanIyam / vivekAbhAve zreyo nAsti / tatra prathamaH svasAmarthyavivekaH / dharmakathAlabdhisampannena AkSepaNI, vikSepaNI, saMbaijanI, nivedanI' ityAdirUpA catuvidhApi kathA karaNIyA / dharmakathAkaraNAbhyAsinA AkSepaNI, vikSepaNI- dvividhaiva kathA karaNIyA, na tu tena dArzanikaviSayasya sparzaH kAryaH / aparipakvajJAnaH yadi tad viSayaM spRzet tadA prAptAn praznAn samAdhAtuM na zaknoti iti zreyo na bhavati / dvitIya: kSetravivekaH / kasya darzanasya prabhAveNa prabhAvita kSetramidaM iti vivekaM kRtvaiva dharmakathA karaNIyA, anyathA zreyo na bhavati vigrahaH samutpadyate / tRtIyaH kAlavivekaH kasmin samaye ki vaktavyam, iti vivekapUrvakaM dharmaH pratipAdanIyaH / caturthI bhAvavivekaH / sa ca sAkSAt sUtreNa procyate- bhASyam 177 dharmakathAyAH prasaMge iti viveka: kArya : - ko'yaM puruSaH -- puNyaH tuccho vA ? mRdusvabhAva: kaThorasvabhAvo vA ? zraddhApravaNastarkapravaNo vA ? jijJAsuH saMgharSazIlo vA ? evaM asau katarat pravacanaM pravacanakAraM vA praNataH - pratipannaH ? 1.1 4246 / vicAra kA Agraha yA mamatva bhI parigraha hotA hai / jo vyakti aparigraha kI sAdhanA meM pravRtta hai use apane vicAroM kA pratipAdana usa prakAra se karanA cAhie, jisase svayaM meM aura sunane vAloM meM aparigraha kI bhAvanA vikasita ho / isa viSaya meM yaha bhI jAno-dharmatasva ke pratipAdana meM samyakU viveka karanA cAhie / viveka ke abhAva meM hita nahIM hotA / usameM pahalA hai--apane sAmarthya kA viveka / jo muni dharmakathA karane kI sabdhi se sampanna hai, vaha AkSepaNI, vikSepaNI, saMvejanI aura nivedanI ina cAroM prakAra kI kathAoM ( bAtoM yA ghaTanAoM) kA pratipAdana kare / jo muni dharmakathA karane kA abhI abhyAsa kara rahA hai use kevala mAkSepaNI aura vikSepaNI- ina do prakAra kI kathAoM kA hI pratipAdana karanA cAhie use dArzanika viSayoM kA sparza nahIM karanA caahie| aparipakva jJAna vAlA muni yadi una dArzanika viSayoM ko chUtA hai to vaha tadviSayaka prApta praznoM kA samAdhAna nahIM kara sktaa| isalie yaha hitakara nahIM hotaa| 177. ke yaM purise ? kaMca gae ? saM0 - koyaM puruSaH ? kaM ca nataH ? dharma-kathA ke samaya viveka kare- 'yaha puruSa kauna hai ? kisa darzana kA anuyAyI hai ?', 1.51 dUsarA hai-- kSetra kA viveka / yaha kSetra kisa darzana ke prabhAva se prabhAvita hai yaha viveka karake hI dharmakayA meM pravRtta honA caahie| anyathA hita nahIM hotA, vigraha utpanna ho jAtA hai / 1 tIsarA hai -- kAla kA viveka kisa samaya meM kyA bolanA cAhie, isa viveka ko sAmane rakhakara dharma kA pratipAdana karanA caahie| cauthA hai-bhAva-viveka / vaha sAkSAt sUtra meM batAyA jA rahA hai dharmakathA ke prasaMga meM yaha viveka karanA cAhie sAmane zrotA kauna hai-- dhanI hai yA adhanI ? mRdu svabhAva vAlA hai yA kaThora svabhAva bAlA ? zraddhAlu hai yA tArkika ? jijJAsu hai yA bhagavA ? isI prakAra yaha puruSa kisa darzana yA dArzanika ko svIkAra kara calatA hai ? Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 AcArAMgabhASyama 178. esa vIre pasaMsie, je baddhe pddimoye| saM0-eSa vIraH prazaMsitaH, ya baddhAn pratimocayet / vahI vIra prazaMsita hotA hai, jo baMdhe hue manuSyoM ko mukta karatA hai| bhASyam 178--yaH pUrvanirdiSTaprakAreNa dharmakathAM jo muni pUrva nirdiSTa vidhi se dharmakathA karatA huA baddha kurvan baddhAn mocayati, sa eSa vIraH-dharmakathAyAM vyaktiyoM ko mukta karatA hai, vahI vIra dharmakathA karane meM zreSTha haizreSThaH' iti prshsyte| lokAH khalu pUrvAgrahaiH karmabhiH isa prakAra prazaMsita hotA hai| loga pUrvAgrahoM se, karmoM se, karmajanita tajjanitasaMskAraiH parigraheNa ca baddhA bhavanti / pUrvanirdiSTa- saMskAroM se tathA parigraha se bandhe hue hote haiM / pUrvanirdiSTa viveka-vikala vivekazUnyaH dharmakatho na tAn tebhyo moktumarhati / sa dharmakatho una logoM ko ina saba baMdhanoM se mukta nahIM kara sakatA / vahI eva tAn moktumarhati yo bhavati vicArAgraheNa dharmakathI logoM ko ina baMdhanoM se mukta kara sakatA hai, jo svayaM vaicArika muktaH, anekAntadRSTiH , samanvayapravaNamatiH, samatvabhAvaM Agraha se mukta hai, anekAntadRSTi se sampanna hai, samanvaya kI buddhi se prtipnnH| tAdRzaH AtmIyottamatayA sarvatra prazaMsito kuzala hai aura samatAbhAva ko banAe rakhane vAlA hai| vaisA vyakti bhvti| apanI pavitratA aura nirmalatA ke kAraNa prazaMsita hotA hai| 176. uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu, se savvato svvprinncaarii| saM0-UvaM adhaH tiryak dizAsu sa sarvata: srvprijnyaacaarii| vaha UMcI vizA, nIcI dizA aura tirachI dizA saba dizAoM meM, saba ora se, samagra parijJA ke dvArA calatA hai| bhASyam 179-sa aparigrahI puruSaH UrdhvaM adhaH vaha aparigrahI puruSa UMcI, nIcI aura tirachI-ina sabhI tiryaka-etAsu sarvAsu dikSu sarvakAlaM sarvAtmapradezairvA dizAoM meM sadA athavA sabhI AtmapradezoM se parijJA-viveka se AcaraNa parijJayA-vivekena Acarati / sa padArthaM caitanyaJca karatA hai / vaha padArtha aura caitanya kI bhinnatA kA anubhava karatA huA bhinnatvena anubhavan Avazyaka kriyAkalApaM karoti, na Avazyaka kriyA-kalApa sampanna karatA hai| vaha rAga-dveSa se prerita ca rAgadveSAbhyAM preritaH karoti, ityetadeva tasya sarva- hokara nahIM karatA-yahI usakI sarvaparijJAcAritA hai| parijJAcAritvaM bhavati / 180. Na lippaI chaNapaeNa viire| saM0-na lipyate kSaNapadena vIraH / vIra puruSa hiMsA-karma se lipta nahIM hotaa| bhASyam 180-tAdazo vIraH kSaNapadena na lipyate - vaisA vIra puruSa kSaNapada se lipta nahIM hotA-hiMsA se hiMsAsaMbhUtakarmaNA na badhyate / asmin jIvAkule padArthA- saMbhUta karmoM se nahIM bNdhtaa| isa jIvAkula aura padArthAkIrNa kule ca loke kaH kathamalipta: sthAtumarhati ? pade pade loka meM kauna kaise alipta raha sakatA hai ? paga-paga para hiMsA aura hiMsAyAH mamatvasya ca prasaMgo vrtte| tathApi sarvata: mamatva kA prasaMga rahatA hai / phira bhI sabhI prakAra se jo sarvaparijJAcArI sarvaparijJAcArI-sarvacaitanyapadArthayoH bhedamanUbhavana hai-jo caitanya aura padArtha kI bhinnatA kA anubhava karatA hai vaha puruSa puruSaH na mamatAM gacchati / parigrahaprasUtA ca hiNsaa| mamatA nahIM krtaa| hiMsA parigraha se utpanna hotI hai| mamatvamukta amamatvaH apramAdamArUDho bhavati / tena sa kriyAM vyakti apramatta avasthA meM ArohaNa kara detA hai| isalie vaha vyakti kurvANo'pi na hiMsayA lipto bhavati / pravRtti karatA humA bhI hiMsA se lipta nahIM hotaa| idaM sUtraM ahiMsAyAH hRdayaM vartate / ata eva hiMsAyAH prastuta sUtra ahiMsA kA hRdaya hai| isase dravyahiMsA aura dravyabhAvayovivekaH kartuM zakyaH / bhAvahiMsA kA viveka kiyA jA sakatA hai| nirlepatAvAdasya cintanaM bahaprAcInaM vartate / nirlepatAvAda kA cintana bahuta prAcIna hai| uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayane idamupalabhyate-'uvalevo hoi bhogIsu, meM yaha upalabdha hotA hai-'bhogoM meM upalepa hotA hai| abhogI 1. ApTe, vIraH--Excellent, eminent. Jain Education international Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 2. lokavicaya, u0 6. sUtra 178-182 153 abhogI novalippai / ' lipta nahIM hotaa|' gItAyAmapi yogayuktasya kriyAM kurvANasyApi lepaH gItA meM bhI yaha pratipAdita hai ki yogayukta sAdhaka kriyA karatA na bhavatIti pratipAditamasti---- huA bhI lipta nahIM hotAyogayukto vizuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH / jo yogayukta hai, vizuddha hai, vijitAtmA aura jitendriya hai, jo sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate // ' sabhI prANiyoM ko apane samAna samajhatA hai, vaha kriyA karatA huA bhI lipta nahIM hotaa| 181. se mehAvI aNugghAyaNassa kheyaNNe, je ya bNdhppmokkhmnnnnsii| saM0-sa medhAvI anurAtanasya kSetrajJaH, yazca bandhapramokSAnveSI / jo bandha se mukta hone kI khoja karatA hai, vaha medhAvI ahiMsA ke marma ko jAna letA hai| bhASyam 181-ya karmabandhasya mokSamanveSayati sa jo karmabandha kI mukti kA anveSaNa karatA hai vaha medhAvI puruSa medhAvI anurAtanasya jJAnaM karoti / udghAtanam - anudghAtana ko jAna letA hai| udghAtana kA artha hai-hiNsaa| hiNsaa| anuraatnm-ahiNsaa| hiMsAtaH karmabandho anurAtana kA artha hai-ahiNsaa| hiMsA se karmabandha hotA hai| ataH bhavati, tena bandhapramokSAya ahiMsAyAH tadhetubhUtasya karmabandha kI mukti ke lie ahiMsA aura usakA hetubhUta aparigraha kA aparigrahasya ca jJAnamanivAryamasti / jJAna anivArya hotA hai| cauM anuddhAtanapadasya cUNi meM 'anudghAtana' pada kI vyAkhyA bhinna prakAra se haividyate-aNaM-karma, tasya udghAtanam--utpAdanam, 'aNa' kA artha hai - karma, usakA udghAtana arthAt utpAdana / anudghAtana iti aNagghAyaNaM / sa medhAvI karmotpAdanasya hetuM kA artha hai-karma kA utpAdana / vaha medhAvI karma ke utpAdana ke hetu jAnAti / ko jAnatA hai| 182. kusale puNa No baddhe, No mukke / saM0-kuzalaH punaH no baddhaH no muktaH / kuzala na baddha hotA hai aura na mukta hotA hai / bhASyam 182-bandhapramokSasya anveSaNAyAM svabhAvata bandhana-mukti kI khoja meM sahaja hI yaha vikalpa utpanna eva eSa vikalpaH utpadyate--asmin parigrahahiMsAkule hotA hai ki isa parigraha aura hiMsA se vyApta loka meM kyA bandhana-mukti loke ki bandhapramokSaH saMbhavati? asya praznasya saMbhava hai ? isa prazna ko samAhita karate hue sUtrakAra kahate haiM-kuzala samAdhAnaM kurvana sUtrakAraH pravakti-kuzalaH--sarvaparijJA- kA artha hai-sarvaparijJAcArI puruss| vaha jIvanmukta bhI kahalAtA hai| cArI puruSaH / asau jIvanmuktaH ityapi ucyate / sa ca vaha isa saMsAra meM jIvana-yApana karatA huA bhI karmabandha kI hetubhUta asmina loke jIvannapi karmahetubhUtayA padArthAsaktyA padArthAsakti se baddha nahIM hotA aura jIvana-yAtrA ke nirvAha ke lie no baddho bhavati, jIvanayAtropayogibhiH padArthaH no mukto upayogI padArthoM se mukta nahIM hotaa| bhavati / sa apramattabhAvena pravRtti kurvANo'pi no baddho bhavati, vaha apramattabhAva se pravRtti karatA huA bhI baddha nahIM hotA, vaha pravRtte! mukto bhvti| pravRtti se mukta nahIM hotaa| 1. uttarajjhayaNANi, 25 // 39 / meM Ane vAle kaSToM kA pAragAmI aura deza-kAla ko 2. gItA 57 zAMkarabhASya, pRSTha 217 ....sa tatraiva vartamA samajhane yAlA muni 'kuzala' kahalAtA hai| tIrthaMkara ko bhI nopi lokasaMgrahAya karma kurvannapi na lipyate - na karmabhi kuzala kahA jAtA hai| baMdhyata ityarthaH / na cAsau paramArthataH karotItyetat / 5. tulanIya, pAtaMjalayogadarzana, bhASya, 4 // 30 : klezakarma nivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / 3. prAkRte 'RNa' zabdasya 'aNaM' iti rUpaM jAyate / 6. tulanIya, pAtaMjala yogadarzana, bhASya, 2027 : etAM sapta4. kuzala kA artha hai-jnyaanii| dharma-kathA meM dakSa, vibhinna vidhA prAntabhUmiprajJAmanupazyanpuruSaH kuzala ityAkhyAyate, darzanoM kA pAragAmI, apratibaddhavihArI, kathanI aura karanI pratiprasave'pi cittasya muktaH kuzala ityeva bhavati guNAtItameM samAna, nidrA evaM indriyoM para vijaya pAne vAlA, sAdhanA svaaditi| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 AcArAMgabhASyam caNI vRttau ca anyepyarthAH upanItAH santi cUNi aura vRtti meM isake dUsare artha bhI prastuta hue haiMathavA sa aviratyAdibhiH aprazastai vaiH no athavA vaha puruSa avirati Adi aprazasta bhAvoM se baddha nahIM baddho bhavati, caritratapaHprabhRtibhiH prazastairbhAvaiH no mukto hotA aura cAritra, tapa Adi prazasta bhAvoM se mukta nahIM hotaa| bhavati / ___ athavA sa jIvanmuktatvAt duHkhAnubhUtyA no baddho athavA vaha jIvana-mukta hone ke kAraNa duHkhAnubhUti se baddha nahIM bhavati, duHkhamaye saMsAre nivasan na duHkhAd mukto bhavati / hotA aura duHkhamaya saMsAra meM rahatA huA duHkha se mukta bhI nahIM hotaa| kuzalaH--bItarAgaH / sa ca kaSAyahetukena karmaNA kuzala kA artha hai-vItarAga / vaha kaSAya ke hetubhUta karma athavA sAmparAyikyA kriyayA vA no bddhyte| tadeva bhavabIjaM sAmparAyika kriyA se nahIM baMdhatA / vahI bhavabIja-janma-maraNa kA bIja vartate / sa puna: AvaraNAdInAM sadbhAvAt no mukto hotA hai| vaha karmoM ke AvaraNa Adi kI vidyamAnatA ke kAraNa mukta bhvti| bhI nahIM hotaa| shl-kevlii| sa ca AvaraNAdibhinoM baddho kuzala kA artha hai-kevlii| vaha AvaraNa paidA karane vAle bhavati, bhavopagrAhikarmabhirno mukto bhavati / karmoM se baddha nahIM hotA to bhavopanAhI karmoM se mukta bhI nahIM hotaa| 183. se jaM ca Arabhe, jaM ca NArabhe, aNAraddhaM ca nnaarbhe| saM0-sa yacca Arabhate yacca nArabhate, anArabdhaM ca nArabhate / vaha kisI pravRtti kA AcaraNa karatA hai aura kisI kA AcaraNa nahIM karatA, muni usake dvArA anAcIrNa kA AcaraNa na kre| mASyam 183-bandhamokSAya vidhiniSedhAvapi bandhana-mukti ke lie vidhi aura niSedha-donoM ko jAnanA parijJAtavyau bhavataH / kuzala: yad Arabhate yad AcaraNaM Avazyaka hai| kuzala puruSa jisakA AcaraNa karatA hai, vaha vidhi hai, karoti sa vidhiH, yacca nArabhate-yad nAcarati sa jisakA AcaraNa nahIM karatA, vaha niSedha hai| ye donoM bandhana-mukti ke niSedhaH / etau bandhapramokSasya hetU / anArabdhasya AcaraNaM hetu haiM / anAcIrNa kA mAcaraNa karanA bandhana kA hetu hai| isalie jo bandhaheturbhavati / ataH bandhapramokSArthI kuzalapuruSeNa bandhana-mukti cAhatA hai, use kuzala puruSa dvArA anAcIrNa kA AcaraNa anArabdhaM-anAcIrNaM naarbhet| tadArabdhaM tu nahIM karanA caahie| usake dvArA AcIrNa vidhi kA yathAzakya AcaraNa yathAzakyamAcIrNa syAt kintu tena anArabdhaM tu kiyA jA sakatA hai, kintu usake dvArA anAcIrNa vidhi kA AcaraNa nAcaritavyameva ityavadhAraNArthaM 'aNAradaM ca gArabhe' to nahIM hI karanA cAhie-isa avadhAraNA ke lie 'aNArakhaM ca iti sUtravAkyasyopanyAsaH / jAroM-isa sUtra-vAkya kA upanyAsa kiyA gayA hai| 184. chaNaM chaNaM pariNNAya, logasaNNaM ca svvso| saM0-kSaNaM kSaNaM parijJAya, lokasaMjJAM ca srvshH| puruSa pratyeka hiMsA-sthAna ko jAne aura chodd'e| usI prakAra loka-saMjJA ko saba prakAra se jAne aura chodd'e| bhASyam 184-lokasaMjJA-parigrahaH pdaarthaasktirvaa| lokasaMjJA kA artha hai-parigraha yA padArthAsakti / lokasaMjJA tAM sarvazaH parijJAya-hiMsAM janayatIti vivekaM kRtvA ko pUrNarUpa se jAnakara arthAt isase hiMsA utpanna hotI hai-yaha viveka sA pratyAkhyAtavyA tathA tajjanitA hiMsApi kara lokasaMjJA kA pratyAkhyAna karanA cAhie / usI prakAra lokasaMjJA se parijJAya prtyaakhyaatvyaa| prastutasUtre parigrahasya utpanna hone vAlI hiMsA kA parijJAna kara usakA bhI pratyAkhyAna karanA hiMsAyAzca kAryakAraNabhAva: parilakSyate / lokasaMjJA cAhie / prastuta sUtra meM parigraha aura hiMsA kA kArya-kAraNabhAva hiMsAyAH kaarnnmsti| parilakSita hotA hai| lokasaMjJA hiMsA kA kAraNa hai| 1.(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 100:chaNaM chaNaM pariNAe chaNi hiMsAe jassa jeNappagAreNa chaNaNaM bhavati jahA satyapariNAe ekkekkassa kAyassa satthappagArA bhaNitA taM chaNaM duvihAe prinnaae| (kha) AcArAMga vRtti, patra 134 : bhaNu hiMsAyAM kSaNanaM kSaNo-hiMsanaM, kAraNe kAryopacArAt yena yena prakAreNa hiMsA utpadyate, tat tat japarijJayA parijJAya pratyAkhyAnaparijayA pariharet / Jain Education international Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jAma bha0 2. lokavicava, u06. sUtra 183-186 185. uddeso pAsagassa Nasthi / saM0-uddezaH pazyakasya nAsti / draSTA ke lie koI nirdeza nahIM hai| bhASyam 185-yaH puruSaH parigrahasya apAyAn jo puruSa parigraha ke doSoM aura aparigraha ke guNoM ko dekhatA aparigrahasya guNAMzca pazyati, tasya kRte uddezo nAsti / hai, usake lie uddeza nahIM hotA, koI nirdeza nahIM hotA / jisase uddizyate yena sa uddezaH, yathA-ayaM baddhaH, ayaM muktaH, uddiSTa kiyA jAtA hai, batAyA jAtA hai, vaha hai uddeza / jaise--yaha baddha ayaM sukhI, ayaM duHkhI ityAdi / yaH aparigrahasya siddhayA hai, yaha mukta hai, yaha sukhI hai, yaha duHkhI hai Adi / jo aparigraha kI pazyakabhAvamApannaH tasya kRte baddhamuktAdiparyAyANAmuddezAH siddhi se draSTA bana jAtA hai, usake lie baddha, mukta Adi paryAyoM kA nopekSitAH bhavanti / draSTA draSTA ev| sa kathana mapekSita nahIM hotA / draSTA draSTA hI hotA hai| vaha draSTAbhAva ke pazyakabhAvabalAt bandhamokSAdiparyAyAn nAnugacchati kAraNa bandhamukti ke paryAyoM ko prApta nahIM karatA athavA unakA anubhava nAnubhavati vaa| yaH parigrahaM padArtha vA pazyati, sa na nahIM krtaa| jo parigraha ko dekhatA hai athavA padArthoM ko dekhatA hai, vaha draSTA bhavitumarhati / yaH kevalaM caitanyamanubhavati, sa eva draSTA nahIM ho sktaa| jo kevala caitanya kA anubhava karatA hai, vahI draSTeti padavAcyo bhavati / draSTA kahalAtA hai| ___ atra uddezapadaM upAdheviM vynkti| tRtIyAdhyayanasya yahAM 'uddeza' pada upAdhi kA artha abhivyakta karatA hai| tIsare upasaMhAre (sUtra 87) 'pazyakasya upAdhirna vidyate' adhyayana ke upasaMhAra meM (sUtra 87) aisA pratipAdita hai ki pazyaka ke iti pratipAditamasti / tenAsya sambandho yojanIyaH / upAdhi nahIM hotii| usake sAtha prastuta sUtra kA saMbaMdha jor3anA caahie| yaH karmakRtAM sukhaduHkhAdyavasthAmanubhavati tasya jo puruSa karmakRta sukha-duHkha Adi avasthAoM kA anubhava karatA hai, upAdhirjAyate,' tasyaiva uddezo jAyate, yazcaitanyamanubhavati usake upAdhi hotI hai, usI ke hI uddeza hotA hai| jo caitanya kA tasya naitat jaayte|' anubhava karatA hai, usake uddeza nahIM hotA, upAdhi nahIM hotii| 186. bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe asamiyadukkhe dukkhI dukkhANameva AvaTeM annupriytttti|-tti bemi / saM0-bAla: puna: snihaH kAmasamanojJaH azamitaduHkhaH duHkhI duHkhAnAmeva AvattaM anuprivrtte| -iti pravImi / ajJAnI puruSa snehavAn aura kAma-prArthI hokara duHkha kA zamana nahIM kara paataa| vaha duHkhI banA huA duHkhoM ke Avarta meM anuparivartana karatA rahatA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 186-yaH pazyako na bhavati, sa jo pazyaka-draSTA nahIM hotA vaha lobha se abhibhUta hone ke lobhAbhibhUtatvAt ajJAnatvAcca vRddho yuvApi san bAla kAraNa aura ajJAna ke kAraNa 'bAla' kahalAtA hai, phira cAhe vaha buddha ityucyte| sa yatra tatra prINAti kAmAn, snehavAn yA yuvA hI kyoM na ho| vaha yatra-tatra kAmoM ke prati anurakta hotA hai, bhavati-indriyaviSayAn samanujAnAti, tena sa snehila hotA hai arthAt vaha indriya-viSayoM kA anumodana karatA hai, azamitaduHkhaH duHkhI duHkhAnAmeva Avarta anuprivrtte| isalie vaha duHkha kA zamana nahIM kara paataa| vaha duHkhI banA humA duHkhoM ke Avarta meM anuparivartana karatA rahatA hai| indriyaviSayANAmAsevanaM sukhAnubhUti janayadapi indriya-viSayoM kA Asevana sukha kI anubhUti paidA karatA hai, pariNAme duHkhaM janayati / tena vastutaH tad duHkhameva / para usakI pariNati duHkha meM hotI hai| isalie vastutaH vaha duHkha hI kAmasya anumodakaH na duHkhAvartasya pAraM prApnoti iti hai| kAma kA anumodana karane vAlA puruSa du:kha ke Avarsa kA pAra nahIM tAtparyam / pA sakatA, yahI isakA tAtparya hai| . 1. (ka) AyAro, 318 : akammassa vavahAro na vijjai / (3) AyAro, 3 / 19 : kammuNA ubAhI baayaa| 2. draSTavyam-AyAro, 273 / 3. draSTavyam-AyAro, 2074 / Jain Education international Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyaM ajjhayaNaM sIosaNijja tIsarA adhyayana zItoSNIya [uddezaka 4 : sUtra 87] Jain Education international Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayanasya nAmAsti zItoSNIyam / asmin prastuta adhyayana kA nAma 'zItoSNIya' hai| sAdhanAkAla meM sAdhanAkAle AgamyamAnAnAM zItoSNa sthitInAM sahanaM AnevAlI zIta aura uSNa sthitiyoM ko sahane kA vidhAna isameM kiyA vihitamasti, ataH zItoSNIyamiti nAma vidyate gayA hai| isalie isakA anvartha nAma 'zItoSNIya' rakhA gayA hai| pada anvartham / padArthadRSTyA zItamiti zItalaM, uSNamiti kI dRSTi se 'zIta' pada kA artha hai-zItala aura 'uSNa' pada kA artha grISmaM, tAtparyArthe zItapadena anukUlasya uSNapadena ca hai-grISma / tAtparya kI bhASA meM zIta pada se anukUla aura uSNapada se pratikUlasya grahaNaM kRtam / niyuktikAreNa AbhyAM padAbhyAM pratikUla kA grahaNa kiyA gayA hai / niyuktikAra ne ina do padoM ke sAtha dvAviMzatiparISahANAM saMbaMdho yojitH| tadanusAraM strI- bAvIsa parISahoM kI saMbandha-yojanA kI hai| usake anusAra strI parISaha satkAraparISahau zItau zeSAzcoSNAH / ' anayorvekalpi- aura satkAra parISaha-ye do zIta tathA zeSa bIsa parISaha uSNa ke ko'rthopi niryaktI upalabhyate-ye tIvrapariNAmAH antargata haiN| niyukti meM inakA vaikalpika artha bhI prApta hotA haiparISahAste uSNAH, ye ca mandapariNAmAste zItAH / jo tIvra pariNAma vAle parISaha hai ve uSNa haiM tathA jo maMda pariNAma vAle haiM ve zIta haiN| niryaktI zItoSNayoH nikSepAvasare katicid niyukti meM 'zIta' aura 'uSNa'-ina do padoM ke nikSepa ke vikalpAH pradarzitAH santi, yathA-himatuSArakarakAdayaH prasaMga meM kucheka vikalpa prastuta kie gae haiM / zIta pada kA nikSepasacetanaM dravyazItam, hArAdayaH acittaM drvyshiitm| . sacetana dravyazIta-hima, tuSAra, karaka (ole) aadi| sacittodakakRtAH jaladAH mithaM dravyazItam / pudgalasya 0 acetana dravyazIta-hAra Adi / zIto guNa: pudgalAzritaM bhaavshiitm| jIvasya * mizra dravyazIta--sacitta jala se niSpanna bAdala / aupazamikakSAyikakSAyopazamikA bhAvA: bhAvazItAH / * bhAvazIta-pudgala kA zIta guNa pudgalAzrita bhAvazIta hai| evaM uSNapadasya nikSepAvasare sacetanaM dravyoSNaM agniH / jIba kA aupazamika, kSAyika tathA kSAyopazamika acetanaM dravyoSNaM AdityarazmiH / mizraM dravyoSNaM kavoSNaM bhAva jIvAzrita bhAvazIta hai| anuvRttatridaNDaM uSNaM jalaM vaa| acetanaH bhAvoSNa : uSNa pada kA nikSepapudgalasya uSNo guNa H / sacetanaH bhAvoSNa: jIvasya * sacetana dravyauSNa-agni / audayiko bhAvaH / krodho mAnazcoSNo bhavati / vivakSA * acetana dravyauSNa-sUrya kI razmi / bhedena lobhaH zIto'pi bhavati / kSAyiko bhAvaH azeSa * mizra dravyauSNa-thor3A garama jala, tIna ukAle se rahita garama karmadahanAnyathAnupapatteruSNo bhavati / ' jl| * acetana bhAvauSNa-pudgala kA uSNa gunn| * sacetana bhAva uSNa-jIva kA audayika bhAva / krodha aura mAna uSNa hote haiN| vivakSAbheda se lobha zIta bhI hotA hai| kSAyika bhAva samasta karmoM kA dahana kie binA utpanna nahIM hotA, isalie vaha uSNa hai| 1. (ka) AcArAMga niyukti, gAthA 202: 2.(ka) AcArAMga niyukti, gAthA 203 : itthI sakkAraparIsaho ya do bhAvasIyalA ee| je tivvappariNAmA parIsahA te bhavaMti ulhA u| sesA vIsaM uNhA parIsahA huMti nAyavvA // je maMdappariNAmA parIsahA te bhave siiyaa|| (kha) AcArAMga vRtti, patra 136 : strIparISahaH satkAra- (kha) AcArAMga vRtti, patra 136 : tIvro-duHsahaH pariparISahazca dvAvapyeto zoto, bhAvamanonukUlatvAt, NAmaH-pariNatiryeSAM te tathA, ya evaMbhUtAH parISahAste zeSAstu punarvizatiruSNA jJAtavyA bhavanti, manasaH uSNAH, ye tu mandapariNAmAste zItA iti| pratikUlatvAditi / 3. AcArAMga niyukti, gAthA 200 : bave sIyalavavvaM vavvuNhaM ceva ulhabavvaM tu| bhAve u puggalaguNo jIvassa guNo apaviho / Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prastutAdhyayanasya pratipAdyamasti muninA zItoSNI parISau viSoDhavyau / asya catvAra uddezakA vartante / teSAM viSayanirdezaH evamasti'--- 1. ye asaMyaminaste bhAvanidrayA suptAH santi / 2. bhAvanidrAmApannA duHkhamanubhavanti / 3. naiva duHkhasanAdeva kevalAt saMyamAnuSThAnazUnyavA akriyayA vA zramaNo bhavati / 4. kaSAyA vamanIyAH / prArambhaH svapanajAgaraNAvasthA prastutAdhyayanasya madhikRtya bhavati / zarIrayAtrAyeM yathA jAgaraNasya mUlyamasti tathA nidrAyA api mUlyamasti / adhyAtma sAdhanAkSetre kevalaM jAgaraNasyaiva mUlyamasti na tu nidrAyAH / ata evoktam - munayaH sadA jAgrati amunayazca sadA santi suptAH darzanAvaraNIyakarma vipAkodayena kvacit svapannapi puruSaH samyagdarzanatvAt saMvignatvAcca vastutaH supto na bhavati / darzanamohanIyodayo mahAnidrA vartate / yastamatikrAntaH sa sadA jAgradeva / yazca darzanamohanIyodayAdApAtitAM bhAvanidrAmanubhavati sa sadA nidrANa eva / ayaM svapanajAgaraNayoralaukiko vidhiH| niyuktikAreNa suptAvasthAyA doSA jAgRda svAyAzca guNAH pratipAditAH, yathA suptamatamUcchitA apratikAraM duHkhaM prApnuvanti tathA bhAvanidrAyAM vartamAno janaH pracuraM duHkhaM labhate / yathA vivekI manuSyaH pradIpte prajvalane prapalAyamAnaH sukhamanubhavati tathA sApAyanirapAyavivekazo'pAyaM pariharan sukhI bhavati / * adhya asmin samatAyA: siddhAnta: pratipAditosti / AcArAGgaM samatAyA: pratipAdakaM sUtraM vartate, ata evAsya 'sAmAyikam' iti nAma vidyate / 'tivijjo,' 'paramaM prabhRtipadAni racanAkAlasya prAcInatvasUcakAni vidyante / asmin karmavAdasya pratipAdakAni sUtrANyapi upalabhyante / ' asmin darzanapadaM "4 1. AcArAMga niyukti gAthA 197,198 pahane muttA assaMjayanti bie ati saie na hu dukkheNaM akaraNayAe va samaNutti / / ubhiu ahigAro u bamaNaM kasAyAgaM / pAvaviraIo viuNo u saMjamo ittha mukkhuti // 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 102 : idANi mA sAsissaM egaMteNa duzkheNa dhammo, teNa tammatapaDisehaNatthaM bhagati tatieNa yadukkheNa, akaraNayAe va samaNoti / AcArAMgabhASyam isa adhyayana kA pratipAdya hai ki muni ko zIta aura uSNadonoM prakAra ke parISaha sahane caahie| isake cAra uddezaka haiM / unake viSaya isa prakAra haiM 1. jo asaMyamI haiM ve bhAvanidrA meM supta haiM / 2. bhAvanidrA meM supta vyakti duHkha kA anubhava karate haiM / 3. kevala kaSTa sahane mAtra se athavA saMyama ke anuSThAna se zUnya akriyA - nivRtti mAtra se koI zramaNa nahIM hotA / 4. pApoM ko chor3anA caahie| prastuta adhyayana kA prArambha zayana aura jAgaraNa kI avasthA ke viSaya se hotA hai| zarIra yAtrA ke lie jaise jAgaraNa kA mUlya hai vaise hI nidrA kA bhI mUlya hai| adhyAtma kI sAdhanA ke kSetra meM kevala jAgaraNa kA hI mUlya hai, nidrA kA nahIM isIlie kahA hai muni sadA jAgRta rahate haiM, muni sadA supta rahate haiN| darzanAvaraNIya karma ke vipAkodaya se kahIM sotA huA bhI vyakti samyagdarzanayukta tathA saMyukta hone ke kAraNa vAstava meM supta nahIM hotA / darzanamohanIya karma kA udaya mahAnidrA hai / jo isakA atikramaNa kara detA hai vaha sadA jAgRta hI rahatA hai / jo vyakti darzanamohanIya karma ke udaya se niSpanna bhAvanidrA kA anubhava karatA hai, vaha sadA soyA huA hI rahatA hai| yaha zayana aura jAgaraNa kI alaukika vidhi hai / niyuktikAra ne suptA avasthA ke doSoM tathA jAgRta avasthA ke guNoM kA pratipAdana kiyA hai jaise supta matta aura mUti vyakti atratikArAtmaka duHkha ko prApta hote haiM, vaise hI bhAvanidrA kA anubhava karatA huA prANI pracura duHkha ka hai / jaise vivekI manuSya Aga laga jAne para palAyana kara sukha kA anubhava karatA hai vaise hI vighna-bAdhA athavA doSa tathA nirvighna abAdhA tathA adoSa kA viveka karane vAlA vyakti bAdhA kA parihAra karatA huA sukhI hotA hai| 1 isa adhyayana meM samatA kA siddhAMta pratipAdita hai / AcArAMga samatA kA pratipAdaka Agama hai, isIlie isakA nAma 'sAmAyika' hai / isameM prayukta 'trividha', 'parama' Adi zabda isa Agama ke racanA kAla kI prAcInatA ke dyotaka haiN| isameM karmavAda ke pratipAdaka sUtra bhI upalabdha hote haiN| isameM 'darzana' zabda vividha padoM ke sAtha dUdha hokara prayukta huA hai / yaha 'darzana' pada 'satya' kA vAcaka hai / mRSAvAda 3. AcArAMga nirmukti, gAthA 211 : suttA amuNao sayA muNao suttAvi jAgarA huMti / dhammaM pacca evaM niddAsuseNa bhaiyavvaM // 4. vahI, gAthA 212,213 / 5. AyAro, 3 / 3 / 6,7. vahI, 3 / 28 | 5. vahI, 3118-25 / Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham 161 vividhaiH padaiH sandRbdhaM dRzyate / etena darzanapadena satyaM varjaka satya ahiMsA se pRthak nahIM hai| isa adhyayana meM-'puruSa ! tU vivakSitamasti / mRSAvAdavarjanAtmakaM satyaM na ahiMsA- satya meM dhRti kara', 'puruSa ! tU satya kA hI anuzIlana kara', 'jo satya mtirinnkti| asminnadhyayane 'saccaMsi dhiti kumvaha',' kI AjJA meM upasthita hai vaha medhAvI mRtyu athavA kAmanAoM ko tara 'purisA ! saccameva samabhijANAhi", "saccassa ANAe uvaTThie jAtA hai'-Adi sUtra amRSAvAdAtmaka satya ke vAcaka sUtra nahIM haiM, se mehAvI mAraM tarati" prabhRtIni sUtrANi amRSAvAdAtmaka- kiMtu ye haiM samyagdarzanAtmaka satya ke vAcaka athavA AtmA aura padArtha satyAbhidhAyakAni sUtrANi na snti| etAni santi kI yathArthatA ke nirUpaka sUtra / samyagdarzanAtmakasatyAbhidhAyakAni athavA AtmanaH padArthasya ca yAthArthya nirUpakANi / __ jainadarzane sarvajJavAdaH niSThAM prAptosti / AcArAMge jaina darzana meM sarvajJavAda kA sAMgopAMga varNana hai| AcArAMga meM sarvajJavAdaH cacito'sti navA iti prazna: vidvadbhiH sarvajJavAda kI carcA hai yA nahIM, yaha prazna vidvAn vyakti upasthita upsthaapyte| sarvajJasaMbaMdhinI madhyakAlInA carcA karate haiN| madhyakAla meM sarvajJasaMbaMdhI jo carcAeM huIM, ve isameM haiM, asminnapi samasti tathApi 'etat pazyakasya darzanamasti' phira bhI yaha draSTA kA darzana hai'--isa vAkyAMza se yaha sunizcita ho anena vAkyAMzena etat sunizcitaM bhavati yat jAtA hai ki janadarzana draSTA kA darzana hai, na ki tarka se utpanna darzana / etajjainadarzanaM draSTurdarzanaM vidyate na tu tarkodbhavaM darzanam / pazyaka arthAt draSTA do vizeSaNoM se vizeSita hai--(1) jo uparatazastra pazyakopi dvAbhyAM vizeSaNAbhyAM vizeSito'sti-ya athavA ahiMsaka hotA hai aura (2) jo paryantakara athavA jJAnAvaraNa karma uparatazastra: ahiMsako vA bhavati, ya: paryantakara: jJAnA- kA aMta karane vAlA hotA hai, vahI pazyaka yA draSTA hotA hai| 'karma se varaNasya antakaro vA bhavati, sa eva pazyako bhavati / upAdhi hotI hai|' 'draSTA ke koI upAdhi nahIM hotii|' ina donoM sUtroM karmaNA upAdhirbhavati / pazyakasya upAdhina bhavati / ' ke saMdarbha meM sarvajJa kI siddhi ke lie prayukta madhyakAlIna taka kA anayoH sUtrayoH sandarbha sarvajJasiddhaya prayuktaH samavataraNa hotA hai-'prajJA ke tAratamya ko vizrAnti Adi kI siddhi madhyakAlInastarkaH samavatarati-'prajJAtizayavizrAntyAdi- se kevalajJAna kI siddhi hotI hai|' siddhestsiddhiH|' prajJAyA atizayaH-tAratamyaM kvacid vizrAntam, prajJA kA atizaya-tAratamya kahIM vidhAnta hotA hai, kyoMki vaha atizayatvAta, parimANAtizayavadityanumAnena niratizaya- atizaya hai| pratyeka atizaya kI kahIM na kahIM vizrAMti (carama pariNati) prajJAsiddhayA tasya kevalajJAnasya siddhiH, tatsiddhirUpatvAt avazya hotI hai, jaise parimANa ke atizaya kI vizrAnti AkAza meM huI kevalajJAnasiddheH / 'Adi' grahaNAt sUkSmAntaritadUrArthAH hai| isa anumAna pramANa se niratizaya prajJA kI siddhi hone se kevalajJAna kasyacit pratyakSAH prameyatvAt ghaTavadityato, kI siddhi hotI hai| niratizaya prajJA kI siddhi hI kevalajJAna kI siddhi jyotirjJAnAvisaMvAdAnyathAnupapattezca tatsiddhi:, hai| sUtra meM prayukta 'Adi' zabda se kevalajJAna kI siddhi ke lie yaha yadAha anumAna bhI samajha lenA caahie| sUkSma, antarita-vyavahita tathA dUrastha padArtha kisI ke pratyakSajJAna ke viSaya haiM, kyoMki ve prameya haiN| jo prameya hotA hai vaha kisI na kisI ke pratyakSa jJAna kA viSaya avazya hotA hai, jaise ghaTa / tathA jyotiSa jJAna meM jo avisaMvAda dekhA jAtA hai, usase bhI kevalajJAna kI siddhi hotI hai| kahA hai'dhIratyantaparokSe'rthe na cet puMsAM kutaH punaH / 'atyaMta parokSa padArthoM ko bhI koI puruSa avazya jAnatA hai| jyotirjJAnAvisaMvAda: zrutAccet sAdhanAntaram // aisA nahIM hotA to jyotiSa jJAna meM jo avisaMvAda hai, vaha kaise hotA? (siddhivinizcaya, pR0 413) yadi kahA jAe, yaha avisaMvAda zruta (zAstra) se hotA hai, to usake lie bhI dUsare sAdhana kI AvazyakatA hai|' 1. AyAro, 328-smttdNsii| 30-bhyaannupssii| 3. vahI, 3.65 // 33-aayNkdNsii| 35-nnikkmmdNsii| 38-parama- 4. vahI, 366 / baMsI / 48-aNomadaMsI / 72,85-eyaM pAsagassa basaNaM / 5. vahI. 385 / 83-- kohdNsii...""dukkhdNsii| 6. vahI, 3 / 19 / 2. AyAro, 340 / 7. vahI, 3 / 87 / Jain Education international Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bAdhakAmAvAcca / 'sarvajJatA kA koI bAdhaka pramANa nahIM hai| ataH bAdhaka pramANa ke abhAva meM sarvajJatA kI siddhi hotI hai|' kAlAsavezIyaputrasya bhagavato mahAvIrasya sthaviraiH kAlAsavezIyaputra kA bhagavAn mahAvIra ke sthaviroM ke sAtha saha yaH saMvAdaH saMvRttaH tena eSa niSkarSaH sammukhIbhavati, jo saMvAda humA, usase yaha niSkarSa sAmane AtA hai ki bhagavAn mahAvIra bhagavato mahAvIrasya sAdhanApaddhateH SaD mUlatattvAni kI sAdhanA paddhati ke chaha mUla tattva theAsan1. sAmAyikam / 4. sNvrH| 1. saamaayik| 4. sNvr| 2. pratyAkhyAnam / 5. vivekaH / 2. pratyAkhyAna / 5. viveka / 3. sNymH| 6. vyutsargaH / 3. saMyama / 6. vyutsrg| asminnAgame sAmAyikAdIni SaDapi tattvAni santi prastuta Agama meM sAmAyika Adi chahoM tattvoM kA varNana prApta saMvaNitAni, tAni yathAsthAnamanveSaNIyAni / asmin hai| unakA yathAsthAna anveSaNa kiyA jA sakatA hai| jaise sUtrakRtAMga meM paMcamahAvratAnAM spaSTa vyavasthA nAsti, yathA sUtrakRtAMge pAMca mahAvratoM kI spaSTa vyavasthA hai, vaise prastuta Agama meM nahIM hai| isa dRshyte| asmin viSaye iti vaktavyamAvazyakamasti yad viSaya meM yaha batAnA Avazyaka hai ki bhagavAn mahAvIra ke pravacana meM bhagavato mahAvIrasya pravacane paJca mahAvratAni pAMca mahAvrata sAmAyika ke hI aMga haiM aura ve sAmAyika ke hI vistAra sAmAyikasyAGgabhUtAni vistArabhUtAni ca snti| haiM / AtmA kA nirUpaNa sAmAyika se saMbaddha hai hii| bhagavatI sUtra meM Atmano nirUpaNaM sAmAyikena saMbaddhameva, yathA bhagavatyAM sAmAyika ke sAtha AtmA kA ekatva batAyA gayA hai| samayasAra grantha sAmAyikena Atmana ekatvaM prdrshitmsti| samayasAre'pi meM bhI aisA hI dekhA jAtA hai| evameva dRshyte| asmin punarjanmanaH kAraNAni' amaratvahetuni ca AcArAMga meM punarjanma ke kAraNa tathA amaratva (janma-maraNa santi vnnitaani| asmin adhyAtma samyak se mukti) ke hetu bhI pratipAdita haiN| isameM adhyAtma kI bhAvanA paribhAvitamasti / samatA azastre eva bhavati, zastra kA samyak nirUpaNa huA hai| samatva azastra meM hI hotA hai, zasatra meM na sA bhavitumarhati, tatra vaiSamyameva / itthamatyantaM vaha sambhava nahIM hai / usameM viSamatA hI hotI hai| ina sabhI dRSTiyoM se mananIyamasti adhyayanamidam / yaha adhyayana atyaMta mananIya hai| 1. pramANamImAMsA, 111116,17 / 2. aMgasuttANi 2, bhagavaI 11423-428 / 3. sAmAyikam-3130 / pratyAkhyAnam-1111, 3128,46 / sNymH--3|4| sNvrH-386| vivekaH-517374 / vyutsarga:-88 gAthA 5, gAthA 21 / ete saMketA udAharaNarUpeNa prdrshitaaH| vastutaH . prastutAgamaH eSu SaTsu tattveSu kRto bhavati / 4. aMgasuttANi 1, sUyagaDo 211159 / 5. aMgasuttANi 2, bhagavaI, 1|426...""aayaa Ne ajjo! saamaaie| 6. samayasAra, gAthA 277 : AdA khu majA NANaM AdA me vaMsaNaM carittaM ca / AvA paccakkhANaM AvA me saMvaro jogo|| 7. AyAro, 3 / 14 / 8. vahI, 3.15,36,45 / 9. vahI, 3354,55 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taiyaM ajjhayaNaM : sIosaNijjaM tIsarA adhyayana : zItoSNIya paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaraMti / saM0--suptA: amunayaH sadA, munayaH sadA jAgrati / ajJAnI sadA sote haiM, jJAnI sadA jAgate haiN| bhASyam 1-prastutAdhyayane sukhaduHkhatitikSA samupa- prastuta adhyayana meM sukha-duHkha kI titikSA-sahiSNutA kA dizyate / titikSAM vinA ahiMsAyA aparigrahasya ca upadeza diyA gayA hai| titikSA ke binA ahiMsA aura aparigraha kI nAsti siddhiH / tatsiddhayarthaM sukhaM duHkhaJca dvayamapi bhavati siddhi nahIM hotii| unakI siddhi ke lie sukha aura dukha-donoM ko soDhavyam / amuniH na titikSAmarhati / muniH sadA sahana karanA hotA hai / amuni titikSA nahIM kara sakatA / muni sadA jAgati / sa eva tAmaha ti, iti vastusatyaM sUtrakAraH jAgatA rahatA hai / vahI titikSA karane meM samartha hotA hai / isa satya ko pravakti-yo manyate trikAlAvasthaM jagat sa muniH manana- sUtrakAra isa prakAra pragaTa karate haiM----jo jagat kI kAlika avasthA zIlo jJAnI vaa| amuniH tadviparItaH / amunayaH ko jAnatA hai, athavA jo mananazIla hotA hai, jJAnI hotA saptAH bhavanti / supto dvividhaH-dravyasupta:-nidrA- hai, vaha muni hai / usake viparIta hotA hai amuni / amuni supta hote haiN| suptaH, bhAvasuptaH-hiMsAyAM parigrahe vA pravRttaH, viSaya- supta ke do prakAra haiM-dravya-supta aura bhAva-supta / dravya-suptA kaSAyairvA dharma prati suptaH / jAgRto'pi dvividhaH-dravya- vaha hotA hai jo nidrA meM soyA huA hai aura bhAva-supta vaha hotA hai jAgataH-nidrAmuktaH, bhAvajAgRta:-ahiMsAyAmaparigrahe jo hiMsA aura parigraha meM pravRtta hai tathA viSaya athavA kaSAyoM ke vazIbhUta ca lInaH, samyagdaSTiH , vitRSNaH, dharma prati utsAha- hokara dharma ke prati supta hai| jAgRta ke bhI do prakAra haiM-dravya-jAgRta vaaNshc| aura bhAva-jAgRta / dravya-jAgRta vaha hai jo nidrAmukta hai aura bhAvajAgRta vaha hai jo ahiMsA tathA aparigraha meM lIna hai, samyagdRSTi hai, vitRSNa hai aura dharma ke prati utsAhavAn hai| jJAnayogena muneH cittaM manaH mastiSka samagraM nADI- jJAnayoga se muni kA citta, mana, mastiSka aura sArA nAr3ItantraM ca satatApramAdavazAt svAdhInaM bhavati / sa nidrA- taMtra-ye saba satata apramAda kI sAdhanA ke kAraNa usake adhIna ho vasthAyAmapi nAkaraNIyaM karoti iti sadA jAgaraNasya jAte haiN| vaha nidrAvasthA meM bhI akaraNIya kArya nahIM karatA, yahI sadA rahasyam / kAvyasAhitye'pi satatajAgarUkatAyAH sUktaM jAgRta rahane kA rahasya hai| kAvyasAhitya meM bhI satata jAgarUka rahane labhyate kA sUkta prApta hai'manasi vacasi kAye jAgare svapnamArge, agni-parIkSA ke samaya sItA kahatI hai-'he agni ! yadi maiMne yadi mama patibhAvo rAghavAdanyapuMsi / mana se, vacana se aura zarIra se, jAgRta avasthA meM yA supta avasthA meM, tadiha baha zarIraM mAmakaM pAvakedaM, rAghava ke atirikta kisI anya puruSa ke prati patibhAva kiyA ho to tU vikRtasukRtabhAjAM yena sAkSI tvameva / / ' mere isa zarIra ko jalA DAla / he pAvaka ! tU hI hai sAkSI pApa aura puNya karane vAloM kaa| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 2. loyaMsi jANa ahiyAya duktaM / saM0 - loke jAnIhi ahitAya duHkham / tuma jAno, isa loka meM duHkha - ajJAna ahita ke lie hotA hai| mAdhyam 2 suptasya ajJAnaM moha-svabhAvavikRtirvA pravardhate / tad duHkhahetutvAd duHkhaM athavA duHkhaM karma / ' tacca loke ahitAya bhavati iti tvaM jAnIhi / hiMsAyAM parigrahe ca pravRttasya ihaiva loke vadhabandhAdayaH ahitakarAH pariNAmAH dRzyante / 3. samayaM logassa jANittA, ettha satthovarae / saM0- samatAM loke jJAtvA atra zastroparataH / 'saba AtmAeM samAna haiM' -- yaha jAnakara puruSa samUce jIva-loka kI hiMsA se uparata ho jaae| bhASyam 3 - lokasya - jIvasamUhasya samatAM jJAtvA muniH zastraparato bhavati / yaiH yairhetubhiH jIvAnAM vadho jAyate, te zastraM ityucyante / ahiMsakaH aparigrahazca sarvazastrebhya uparato bhavati / atra ahiMsAyA viSaye samatApadasya vAcyaM AtmatulA bhavati / aparigrahasya sandarbhe samatApadasya vAcyamasti lAbhAlAbhAdiSu samabhAvaH / bhASyam 4--yasya puruSasya jIvane aparigraho niSThAM gacchati sa AtmavAn bhavati / tAtparyamidam-zabdAdayaH paudgalikAH, AtmasvarUpaJca caitanyam / yasya ime zabdAdayaH abhisamanyAgatAH samyag upalabdhA: bhavanti - ete caitanyAd bhinnAH sukhaduHkhAtmakavandha hetavazca' iti jJa-parijJayA pratyAkhyAna- parijJayA ca parijJAtA bhavanti sa AtmavAn jJAnavAn vedavAn, dharmavAn brahmavAn bhavati / prastutasUtraM bhedavijJAnaM pratipAdayati / caitanyapadArthayorabhedAnubhUya eva parigrahe mUrcchA jAyate / tayorbhedAnu bhUtyA aparigrahaH siddhayati / tasmin siddhe eva AtmA 1. (ka) AcArAMga pUNi, pRSTha 105 khamiti kamma sArIrAti vA / (kha) AcArAMga vRti patra 129 duHkhad duHkham supta vyakti kA ajJAna baDhatA hai athavA moha svabhAva kI vikRti baDhatI hai| vaha duHkha kA hetu hone ke kAraNa duHkha hai / athavA duHkha hai karma / 'vaha saMsAra meM ahita ke lie hotA hai', aisA tuma jAno / jo puruSa hiMsA aura parigraha meM pravRtta hai, use isI janma meM vadha, baMdhana Adi ahitakArI pariNAmoM ko bhoganA par3atA hai / 4. jassime sahA ya havAya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhisamannAgayA bhavaMti se AyavaM nANavaM veyavaM dhammavaM vaMbhavaM / 7 saM0 - yasyeme zabdAzca rUpANi ca gandhAzca rasAzca sparzAzca abhisamanvAgatAH bhavanti sa AtmavAn jJAnavAn vedavAna dharmavAn brahmavAn / jo puruSa ina-zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparzo ko bhalI-bhAMti jAna letA hai--unameM rAga-dveSa nahIM karatA, vaha AtmavAn, jJAnavAn, vedavAn dharmavAn aura brahmavAn hotA hai| AcArAMgabhASyam 'loka' kA artha hai - jIva- samUha / 'sabhI prANiyoM kI AtmA samAna hai' yaha jAnakara muni hiMsA se uparata ho jAtA hai / jina-jina hetu se jIvoM kA vadha hotA hai, ve sAre hetu zastra kahalAte haiM / ahiMsaka aura aparigrahI vyakti sabhI zastroM se uparata hotA hai| yahAM ahiMsA ke saMdarbha meM samatA kA artha hai-AtmatulA sabhI prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna samajhanA aura aparigraha ke saMdarbha meM samatA kA artha hailAbha-alAbha Adi dvandvoM meM samabhAva rakhanA / jisa puruSa ke jIvana meM aparigraha kI bhAvanA paripUrNarUpa se AtmasAt ho jAtI hai, vaha puruSa AtmavAn hotA hai| isakA tAtparya hai ki AtmavAn puruSa meM yaha saMbodha jAga jAtA hai ki zabda Adi viSaya paudgalika haiM aura AtmasvarUpa caitanyamaya hai / jisako ye zabda Adi viSaya abhisamanvAgata - samyag upalabdha ho jAte haiM arthAt ye saba caitanya se bhinna haiM tathA sukha-duHkharUpa baMdhana ke hetu haiM-- isa rUpa meM veza-parikSA se tathA pratyAkhyAna- parizA se parikSAta ho jAte haiM, vaha AtmavAn jJAnavAn vedavAna, dharmavAn aura brahmavAna hotA hai| prastuta sUtra meM bhedavijJAna kA pratipAdana hai / AtmA aura padArtha athavA caitanya aura pudgala kI abhedAnubhUti se hI parigraha meM mUrcchA paidA hotI hai| unakI bhedAnubhUti se aparigraha siddha hotA hai / ajJAnaM mohanIyaM vA / 2. na parigrahaH asti yasya sa aparigrahaH, aparigrahIti yAvat / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 1. sUtra 206 AtmAnaM labhate iti sa AtmavAn bhavati / tasya jJAnaM zabdAdiviSayebhyo vimukrta jAyate, ataH sa jJAnavAn bhavati / veba:- zAstram / tasya pratipAdyamasti rAgadveSa vimokSaH / hInAyAM padArthAnuraktau sa vedavAn bhavati / dharmaH samatAlakSaNaH / sa priyApriyeSu zabdAdiviSayeSu samastiSThati, ataH dharmavAn bhavati / brahma-AcAraH satyaM tapazca / sa eteSu pratiSThito jAyate, ataH brahmavAn bhavati / 5. paNa hi pariyANA loyaM, munIti bacce, dhammaviutti aMjU / saM0 - prajJAnaH parijAnAti lokaM muniriti vAcyaH, dharmavid iti RjuH / jo puruSa apanI prajJA se loka ko jAnatA hai, yaha muni kahalAtA hai| vaha dharmavida aura Rtu hotA hai| bhASyam 5 - yaH prajJAnena lokaM parijAnAti sa muniriti vAcyaH dharmaviditi Rjuzca / ' dharmaH - svabhAvaH / yaH sarveSAM dravyANAM dharmAn vetti sa dharmavit bhavati iti vicayadhyAnasya sUcanamidam / yo dharmANAM vicayaM karoti, sa eva prajJAnena cetanAcetanAtmakaM lokaM parijAnAti / lokasya parijJAnenaiva heyopAdeyabuddhiH prasphuTA bhavati / tena sa Rju kalyANakArI' vA bhavati / srotaH- dvAram / sthAnAMge navAnAM srotasAM ullekho vidyate - dve zrotre, dve netre, dve ghrANe, mukhaM upasthaM, pAyuzca / srotazabdena indriyasyApi grahaNaM saMbhavati / 'AyANasoyagaDhie' iti prayogo'pi labhyate / " atra srotaH zabdena indriyasrotaH iti vivakSitaM syAt / 165 usakI siddhi hone para hI AtmA AtmA ko upalabdha hotI hai / yahI AtmavAn hone kA artha hai| aise vyakti kA jJAna zabda Adi viSayoM se mukta ho jAtA hai, isalie vaha jJAnavAna hotA hai| veda kA artha haizAstra / usakA pratipAdya hai - rAga-dveSa se vimukti / padArthoM kI anurakti kSINa hone para vaha vedavAn hotA hai| dharma kA sakSama hai-samatA mAtmavAn vyakti priya aura atriya zabda Adi viSayoM ke prati sama rahatA hai, isalie vaha dharmavAn hotA hai / brahma kA artha hai - AcAra, satya aura tapa / AtmavAn vyakti inameM pratiSThita hotA hai- AcAraniSTha, satyaniSTha aura taponiSTha hotA hai, isalie vaha brahmavAn hotA hai / 6. Avasoe saMgamabhijANati / saM0 - AvartasrotaH saGgamabhijAnAti / AtmavAn muni saMga ko Avarta aura srota ke rUpa meM dekhatA hai| bhASyam 6 - saMgaH-- rAgaH / sa AvartaH srotazca iti abhijAnAti / Avarta indriyAsaktivegAt manasaH cAMcalyaM bhramaNa vA / 1. cUNA 'aMjU' padasya 'Rju' ityartho dRzyate-- aMjutti ujjuM, jaM bhaNitaM nizvayaM ( AcArAMga cUrNi, pRSTha 106 ) / vRttAvadhi Rturiti Rjo:- jJAnadarzanacAritrAkhyasya mokSamArgasyAnuSThAnAkuTilo yathAvasthitapadArtha svarUpapariSadAn vA RH sarvopAdhizuddho'yaka iti yAvat ( AcArAMga vRti patra 140 ) iti vyAkhyAtamasti / kintu prastutapadasya 'aMjU' dhAtoH saMbaMdha adhika saMgati / jo puruSa 'apanI prajJA se loka ko jAnatA hai vaha muni, dharmavid aura Rju kahalAtA hai| dharma kA artha hai - svabhAva / jo sabhI dravyoM ke svabhAva ko jAnatA hai vaha dharmavida hotA hai, yaha vicapadhyAna kA sUcana-sUtra hai / jo dravya ke svabhAva kA vicaya karatA hai, vahI prajJA se cetanAcetanAtmaka loka ko jAnatA hai / loka ke parijJAna se hI he aura upAdeya kI buddhi prasphuTita hotI hai, isalie vaha vyakti Rju athavA kalyANakArI hotA hai| saMga kA artha hai- rAga saMga 'Avarta aura srota hai', aisA vaha jAnatA hai / AvataM kA artha hai - indriyoM kI Asakti ke vega se hone vAlI mana kI caMcalatA athavA mana kA bhramaNa / srota kA artha hai -dvAra sthAnAMga sUtra meM nau srotoM kA ullekha hai - do kAna, do netra, do ghrANa (nAsikAeM), mukha, liMga aura gudA srota zabda se indriya kA bhI grahaNa saMbhava hai| AcArAMga meM 'AyANasoyagaDhie ' --- indriya viSayoM meM Asakta - aisA prayoga bhI milatA hai| isalie yahAM srota zabda se indriyasrota vivakSita hai / 'aMjasa' zabdasya artho'pi RjuH' arthAta ApTe, 'maMjasa'Not crooked, straight, honest, upright'. 2. ApTe, Rju :- Beneficial. 3. aMgasuttANi 1, ThANaM 924 : NavasotaparissavA boMdI paNNattA, taM jahA- do sottA, do nettA, do ghANA, muhaM, posae, pAU / 4. AyAro 4 / 45 / Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam uktaJca nizIthabhASyacUNauM rAgo tti vA saMgo nizIthabhASyacUNi meM rAga aura saMga ko ekArthaka mAnA hai| tti vA egtttthaa| ahavA kammajaNito jIvabhAvo rAgo, athavA karmoM se utpanna jIva kA bhAva rAga hai aura vahI bhAva jaba karmoM kammuNA saha saMjoyayaMto sa eva saMgo tutto|' ke sAtha saMyoga karAtA hai taba vaha saMga kahalAtA hai| 7. sIosiNaccAI se niggaMthe arai-rai-sahe pharusiyaM No vedeti / saM0-zItoSNasahaH sa nirgranthaH aratiratisahaH paruSatAM no vedayati / niphrantha sardI aura garmI ko sahana karatA hai| vaha arati-saMyama meM hone vAle viSAda aura rati-asaMyama meM hone vAle AhlAda ko sahana karatA hai, unase vicalita nahIM hotA / vaha kaSTa kA vedana nahIM krtaa| bhASyam 7-zItaM-anukUlA paristhitiH, uSNam- zIta kA artha hai --anukUla paristhiti aura uSNa kA artha haipratikUlA pristhitiH| ya etAM dvayIM paristhiti sahate pratikUla paristhiti / jo ina donoM prakAra kI paristhitiyoM ko sahana sa aratiratisaho nirgranthaH kvacanApi paruSatAM na karatA hai, vaha arati aura rati ko sahana karane vAlA nirgrantha kahIM bhI vedyti| bhAvavaicitryAta sAdhakasyApi citte kadAcit kaSTa--duHkha kA vedana nahIM krtaa| bhAvoM ke uthala-puthala ke kAraNa asaMyame ratirutpadyate saMyame ca aratiH / ya etad yugalaM sAdhaka ke mana meM bhI kabhI asaMyama ke prati rati-anurakti aura saMyama prati sahiSNurbhavati tasya paruSatAyAH saMvedanaM nahi bhavati, ke prati arati-virakti ho sakatI hai| jo isa yugala--anukUla aura na ca saMyame bhArAnubhUtirbhavati', na ca granthipAto'pi pratikUla paristhiti ke prati sahiSNu hotA hai usako kaSTa kA saMvedana jaayte| nahIM hotA, saMyama meM bhAra kI anubhUti nahIM hotI aura na usameM graMthipAta hI hotA hai| zItakA 8. jAgara-verobarae viire| saM0-jAgaraH vairoparataH vIraH / jAgRta aura vaira se uparata vyakti vIra hotA hai| bhASyam -jAgara: vairAd uparatazca puruSaH vIro jo jAgRta hai, vaira se uparata hai, vaha puruSa vIra hai| yahAM vIra bhavati / atra vIrasya lakSaNadvayaM pratipAditam / suptaH ke ye do lakSaNa pratipAdita haiN| jo puruSa supta hai vaha kucha bhI puruSo na kiJcid viziSTaM Irayati, tena vIrona viziSTa puruSArtha nahIM karatA, isalie vaha vIra nahIM hotaa| jo jIvoM bhavati / jIveSu zatrubhAvamApanno'pi na vIro bhavitu- ke prati zatrutA kA bhAva rakhatA hai, vaha bhI bIra nahIM ho sktaa| marhati / hiMsA parigrahazca vairahetutvamApadyate / tAbhyAmana- vairabhAva ke hetu do haiM-hiMsA aura parigraha / jo puruSa ina donoM hetuoM parataH na kAJcid viziSTAM preraNAM vidadhAti / tena se uparata nahIM hotA vaha kucha bhI vizeSa preraNA nahIM de sakatA, kucha jAgaratvaM maitrI ca vIrasya lakSaNe bhavataH / bhI vizeSa nahIM kara sakatA / isalie jAgaraNa aura maitrI-ye do lakSaNa vIra puruSa ke hote haiN| 6. evaM dukkhA pamokkhasi / saM0-evaM duHkhAt pramokSyasi / he vIra ! tU isa prakAra jAgarUkatA aura maitrI ke prayoga dvArA duHkhoM se mukti pA jaaegaa| bhASyam 9-evaM jAgarabhAvena tatpariNAmabhUtena isa prakAra jAgRtabhAva tathA usake pariNAmabhUta mitrabhAva se mitrabhAvena ca du:khamuktiH zakyA bhavati / suptaH puruSaH duHkhamukti ho sakatI hai / jo puruSa supta hai, vaha sabhI jIvoM kA amitra 1. nizIthabhASyacUNi, bhAga 3, pRSTha 190 / phArusayaM Na vedeti, jahA bhAravAho abhikkhaNaM bhAravahaNeNa 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 107 : cAeti sAhati sakkei jitakaraNatteNa ya guruyamavi bhAraM Na vedayati, Na vA tassa vAse hi tuhAeti vA dhADeti vA egtttthaa| bhArassa ubviyayati, so evaM phArusayaM avedNto| 3. vahI, pRSTha 107 : pharusiyaM-saMjamo, Na hi pharusattA 4. ApTe, paruSaH-Knotted; parus-A Joint, Knot saMjame tavasi vA kammANi laggati ato saMjamaM tavaM vA (prathiH ) / Jain Education international Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNISa, u0 1.7-14 sarveSAM jIvAnAM amitro bhavati / tAdRzaH duHkhaparamparAM janayati / na tato mokSaM labhate / ataH jAgarabhAvaH atyantamupAdeyaH / tasmin sati puruSa hiMsAyAM parigrahe ca na pravartate / 10. jarAmaccuvasovaNIe gare, sayayaM mUDhe dhammaM nAbhijANati / saM0 - jarAmRtyuvazopanItaH naraH satataM mUDhaH dharmaM nAbhijAnAti / buDhApe aura mRtyu se paratantra tathA moha se satata mUDha banA huA manuSya dharma ko nahIM jAnatA / / bhAvyam 10 - asI puruSaH jarasA mRtyunA ca vazaM upanIto'sti tathApi bhAvataH satataM suptaH mUDho bhavati / tAdRzaH dharmaM nAbhijAnAti / karmakSayakAraNaM dharmaH / tasya samyak parijJAnaM nahi bhavati / bhASyam 11 jAgRtaH puruSaH bhAvasuptAn manuSyAn zArIrika-mAnasika duHkhaiH AturIbhUtAn athavA kAmAturAn bhayAturAn vA dRSTvA apramattaH - nitya jAgRtaH parivrajati / 11. pAsiya Aure pANe, adhyamalo parivvae / saM0 dRSTvA bArAn prANAn apramataH privrjet| supta manuSyoM ko Atura dekhakara jAgRta puruSa nirantara apramatta rahe / 12. maMtA evaM maimaM ! pAsa / saM0 - matvA etat matiman ! pazya / matiman ! tU mananapUrvaka ise dekha / bhASyam 12 -- bhAvasuptasya ete apAyAH bhavanti, etat matvA matiman ! jAgaraNaM ca hitAya bhavati / 167 hotA hai vaisA puruSa duHkha kI paraMparA ko janma detA hai| vaha usase mukta nahIM ho paataa| isalie jAgaraNa avasthA atyanta upAdeya hai| usake hone para puruSa hiMsA aura pariyaha meM pravRtta nahIM hotA / bhASyam 13. - Arambha :- asaMyamaH hiMsAdijanitA pravRttirvA jagati yatkiJcid duHkhamasti tatsarva ArambhajaM vidyate iti jJAtvA nirArambho bhava, dharmajAgarikAM kuru / 14. mAI pamAI puNarei ganbhaM / yaha puruSa buDhApe aura mRtyu se paratantra hai / phira bhI bhAvataH satata supta hone ke kAraNa vaha mUDha hotA hai| paisA vyakti dharma ko nahIM jAnatA / dharma hai-- karmoM ko kSINa karane kA hetu / mUDha vyakti meM usakA samyak parijJAna nahIM hotA / saM0 yAvI pramAdI punareti garbham / mAyI aura pramAdI manuSya bAra-bAra janma letA hai / svaM pazya svapanamahitAya tU dekha sonA ahitakara hotA hai aura jAganA hitakara 2 13. AraMbhajaM duHkhamiNaM ti NaccA / saM0 - AraMbhajaM duHkhamidaM iti jJAtvA / duHkha Arambha se utpanna hai- yaha jAnakara tU satata apramatta rahane kA abhyAsa kara / jAmRta puruSa bhAvasupta manuSyoM ko zArIrika aura mAnasika duHkhoM se AturIbhUta-Akula vyAkula athavA kAmAtura athavA bhayAtura dekhakara apramatta- sadA jAgRta rahakara parivrajana karatA hai| bhAvasupta puruSa ke ye doSa hote haiM- yaha mAnakara he matiman ! AraMbha kA artha hai- asaMyama athavA hiMsA Adi se utpanna isa saMsAra meM jo kucha bhI duHkha hai, vaha sArA AraMbha se utpanna hai-- yaha jAnakara tuma nirArambha bano, dharma- jAgarikA karo / pravRti Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhASyam 14-dharmasya niSpattirasti amRtopalabdhiH , dharma kI niSpatti hai-amaratva kI upalabdhi, jahAM puruSa na janmatA yatra puruSo na jAyate, na mriyte| pUrvAparazarIrAbhyAM hai aura na maratA hai| pUrva zarIra kA viyoga aura dUsare zarIra kA yoga viyogayogau saMsAraH / tatra punarapi janma punarapi hI saMsAra hai| vahAM bAra-bAra janma aura bAra-bAra mRtyu kA cakra mRtyUriti cakra vidyte| punarjanmanaH kAraNaM nirdizati calatA rahatA hai| sUtrakAra isakA kAraNa nirdiSTa karate haiM-mAyAvI satrakAra:-mAyI pramAdI puruSaH punrgrbhmaayaati| aura pramAdI puruSa bAra-bAra janma letA hai / mAyAvI kA artha hai-vaha maayii-vissykssaayvaasitcetaaH| tasya pariNAmazuddhirna puruSa jisakA citta viSaya aura kaSAya se saMskArita hai / usa vyakti ke jAyate / pramAdI ca nocitamAcaraNaM kartamarhati / tena sa pariNAmoM kI zuddhi nahIM hotii| pramAdI puruSa ucita AcaraNa nahIM kara punaH pUnarjanma glaati| yasya janma tasya nizcitaM sktaa| isalie vaha bAra-bAra janma grahaNa karatA hai| jisakA janma mRtatvam / hotA hai, nizcita hI usakI mRtyu hotI hai| 15. uvehamANo sadda-rUvesu aMjU, mArAbhisaMkI maraNA pamuccati / saM0--upekSamANaH zabdarUpeSu RjuH, mArAbhizaGkI maraNAt pramucyate / zabda aura rUpa kI upekSA karane vAlA Rju hotA hai| jo mRtyu se AzaMkita rahatA hai, vaha mRtyu se mukta ho jAtA hai| bhASyama 15-zabdAna rUpANi ca upekSamANa : jo zabda aura rUpa-ina indriya viSayoM kI upekSA karatA hai anAtUro bhavati, na iSTAniSTa viSayeSu rAgadveSau karoti, vaha anAtura hotA hai, avyAkula hotA hai| vaha iSTa-aniSTa viSayoM ke na ca tadarthaM kaJcid vyApAra karoti / anayA prati rAga-dveSa nahIM karatA aura na vaha unake lie kisI prakAra kI avyApArAtmakopekSayA sa Rjurbhavati / tAdRzaH puruSaH pravRtti hI karatA hai| isa apravRttyAtmaka upekSAbhAva se vaha Rju hotA mAraM-mRtyu abhizaMkamAnaH maraNAt pramucyate, amRtatva- hai| vaisA vyakti mAra-mRtyu kI AzaMkA rakhatA huA maraNa se mukta ho mApnotIti tAtparyam / mRtyorbhayaM amRtatvasya mahattvapUrNa- jAtA hai / isakA tAtparya hai ki vaha amaratva ko pA letA hai / amaratva maalmbnmsti| kI prApti kA mahattvapUrNa Alambana hai-mRtyu kA bhaya / 16. appamatto kAmehi, uvarato pAvakammehi, vIre Ayagutte je kheyaNNe / saM0--apramattaH kAmeSu uparata: pApakarmebhyaH vIraH AtmaguptaH ya: kSetrajJaH / jo kSetrajJa hotA hai vaha kAmanAoM ke prati apramatta, asaMyata pravRttiyoM se uparata, vIra aura Atmagupta-apane Apa meM surakSita hotA hai| bhASyam 16-kSetrajJaH puruSaH svaparAkrameNa amRtatva- kSetrajJa puruSa apane parAkrama se amaratva ko prApta kara letA hai| mApnoti / kSetram-zarIram, kAmaH, indriyaviSayAH, kSetra zabda ke pAMca artha haiM-zarIra, kAma, indriya-viSaya, hiMsA, aura hiMsA, manovAkkAyapravRttizca' / yaH puruSaH etatsarvaM mana-vacana-kAyA kI pravRtti / jo puruSa ina sabako jAnatA hai vaha kSetrajJa jAnAti sa kSetrajJo bhavati / saH kAmAn prati apramattaH hotA hai / vaha kAmanAoM ke prati apramatta athavA sAbadhAna (jAgarUka), avahito vA bhavati, hiMsAdipApakarmabhyaH uparata:, hiMsA Adi pApakarmoM se uparata, saMyamavIrya se vIra tathA mana, vacana saMyamavIryeNa vIraH, manovAkkAyaizca Atmagupto jaayte| aura zarIra se Atmagupta ho jAtA hai / 1. (ka) gItA, 13 / 1-6 idaM zarIraM kaunteya ! kssetrmitybhidhiiyte| etad yo vetti taM prAhuH kSetrajJa iti tadvidaH // kSetrajJaM cApi mAM viddhi sarvakSetreSu bhArata! kSetrakSetrajJayoniM yat tajjJAnaM mataM mama // tatkSetraM yacca yAdRk ca yad vikAri yatazca yat / sa ca yo yat prabhAvazca tat samAsena me zRNu // RSibhirbahudhA gItaM chandobhivividhaiH pRthak / brahmasUtrapadaMzcava hetumbhirvinishcitaiH|| mahAbhUtAnyahaMkAro buddhiravyaktameva ca / indriyANi dazakaM ca paJca cendriyagocarAH // icchA dveSaH sukhaM duHkhaM saMghAtazcetanA dhRtiH / etat kSetraM samAsena savikAramudAhRtam / / (kha) tulanA, gItA 1317-11 / (ga) draSTavyam-AyAro, 4 // 2 bhASyam / Jain Education international Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 a0 3. zItoSNIya, u0 1. sUtra 15-16 17. je pajjavajAya-satthassa kheyaNNe, se asatthassa kheyaNNe / je asatthassa kheyaNNe, se pajjavajAya-satthassa kheynnnne| saM0-yaH paryavajAtazastrasya kSetrajJaH sa azastrasya kSetrajJaH / yaH azastrasya kSetrajJaH sa paryavajAtazastrasya kSetrajJaH / jo viSayoM ke vibhinna paryAyoM meM hone vAle zastra-asaMyama ko jAnatA hai, vaha azastra-saMyama ko jAnatA hai / jo azastra-saMyama ko jAnatA hai, vaha viSayoM ke vibhinna paryAyoM meM hone vAle zastra-asaMyama ko jAnatA hai / bhASyam 17-zabdarUpAdiviSayeSu pravRttirasaMyamaH zabda, rUpa Adi indriya-viSayoM ke prati hone vAlI pravRtti tannivRttizca saMyamaH / etau dvAvapi jJAtavyau stH| asaMyama hai aura usakI nivRtti saMyama hai| asaMyama aura saMyama-donoM zabdAdiviSayANAM paryavasamUhAH jAgatibhAvaM hiMsanti / ko jAnanA Avazyaka hai / zabda Adi viSayoM ke vibhinna paryAya jAgRti ataste zastraM bhavanti / teSAM nigrahazca azastram / yaH ko naSTa kara DAlate haiN| isalie ve zastra haiM / unakA nigraha karanA paryavajAtazastrasya-asaMyamasya kSetrajJo bhavati, sa eva azastra hai| jo isa paryavajAtazastra-asaMyama ko jAnatA hai, vahI azastrasya-saMyamasya kSetrajJo bhvti| yaH azastrasya azastra-saMyama ko jAnatA hai| jo azastra--saMyama ko jAnatA hai, kSetrajJo bhavati, sa eva paryavajAtazastrasya kSetrajJo bhvti| vahI paryavajAtazastra-asaMyama ko jAnatA hai| isakA tAtparya hai ki tAtparyamidam-yAvad asaMyamasya tattvaM jJAtaM nahi bhavati, jaba taka asaMyama ko nahIM jAnA jAtA taba taka saMyama ko jAnanA tAvat saMyamasya tattvaM jJAtuM duzzakam / yAvat saMyamasya kaThina hotA hai / jaba taka saMyama ko nahIM jAnA jAtA taba taka asaMyama tattvaM jJAtaM nahi bhavati, tAvad asaMyamasya tattvamapi ko bhI samyag rUpa se nahIM jAnA jA sktaa| donoM kA jJAna eka dUsare samyaktayA jJAtaM nahi bhavati / dvayorapi jJAnaM anyonyaM para abalambita hai| yaha vikAsakrama nimna do zlokoM se subodha ho nizritamasti / ayaM vikAsakramaH zlokadvayena sugamyo jAtA haibhavatiyathA yathA samAyAti, saMvittau tattvamuttamam / jaise-jaise buddhi meM uttama tattvoM kA samAveza hotA hai, tathA tathA na rocante, viSayAH sulamA api // vaise-vaise sulabhatA se prApta viSaya bhI rucikara nahIM lagate / yathA yathA na rocante, viSayA: sulamA api / jaise-jaise sulabhatA se prApta viSaya rucikara nahIM lagate, tathA tathA samAyAti, saMvittau tasvamuttamam // ' vaise-vaise buddhi meM uttama tattvoM kA samAveza hotA rahatA hai| 18. akammassa vavahAro na vijji| saM0-akarmaNaH vyavahAro na vidyate / karmamukta (zuddha) AtmA ke lie koI vyavahAra nahIM hotA-nAma aura gotra kA vyapadeza nahIM hotaa| bhASyam 18-karmaNi kSINe puruSaH akarmA bhavati / karmoM ke kSINa hone para puruSa akarmA ho jAtA hai| akarmA akarmaNaH vyavahAro na vidyte| vyavahAraH-vyapadezaH ke lie koI vyavahAra nahIM hotA / vyavahAra kA artha hai-vyapadezavibhAgo vA / yathA-nairayikaH, tiryagyonikaH, manuSyaH, kathana athavA vibhaag| jaise-yaha nairayika hai, tiryagyonika devo vA / evaM bAlaH, kumAraH, yuvA, vRddho vA / amuka- hai, manuSya hai athavA deva hai| isI prakAra yaha bAla hai, kumAra hai, yuvA nAmakaH amukagotro vaa| hai yA vRddha hai| athavA yaha amuka nAma vAlA hai, amuka gotravAlA sakarmaNastu vyavahAro vidyate iti sUtrakAraH svayaM nidizati / sakarmA vyakti ke lie vyavahAra-vyapadeza hotA hai-yaha svayaM sUtrakAra nirdiSTa karate haiN| 16. kammuNA uvAhI jAyai / saM0-karmaNA upAdhiH jAyate / upAdhi karma se hotI hai| 1. iSTopadeza (pUjyapAdakRta), zloka 37,38 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 bhASyam 19 -- upAdhiH vyavahAraH vyapadeza: vizeSaNaM vA / sa ca karmaNA jaayte| sukhI, duHkhI, savIrya nivayaH ityAdayaH sarve vyapadezAH karmasambaddhA vartante / " 20. kammaM ca paDilehAe / saM0 - karma ca pratilikhya / karma kA nirIkSaNa kara / bhASyam 20 --- karmaNA upAdhirjAyate / tena tasya pratilekhA kartavyA / karmasaMbhavo bandhaH prakRtisthityanubhAga - pradezAtmakaH / tasya paryAlocanAkaraNena karmaparamparAyAH samyam avabodho jaayte| tena etajjJAtaM bhavati- 21. kammamUlaM ca jaM chaNaM / saM0 - karmamUlaM ca yat kSaNaM / hiMsA kA mUla karma hai| karma bhASyam 21 - kSaNaH - hiMsA / tasvA mUlage vidyate hiMsAyAH mUlaM paristhitirasAyanAdinimitteSu anviSyate / parantu tasyA mUlaM kAraNaM karma vidyate yasya karmaNa udayena jIvo hiMsAyAM pravartate tasya nAmAsti prANAtipAtasthAnam / samAyAya / saM0 - pratilikhya sarva samAdAya / 22. paDilehiyasa puruSa karma kA nirIkSaNa kara isa satya ko svIkAra kare / 23. hi tehi adissamANe / AcArAMga bhASyam upAdhi kA artha hai - vyavahAra, vyapadeza yA vizeSaNa / vaha karma se hotI hai| sukhI du.bI, savIrya nivarya Adi sAre vyapadeza kama se sambaddha haiM / bhASyam 22 - uktapaddhatyA karmaNAM pratilekhanAM kRtvA ukta paddhati se karmoM kA nirIkSaNa kara, 'rAga aura dveSa karma ke sarvasya - satyasya samAdAnaM karttavyaM - rAgo dveSazca karmabIjaM bIja haiM' ---- isa satya ko grahaNa karanA caahie| isa satya kA grahaNa karane vidyate iti samAvAne sati para 1 1. cUrNikAreNa upadhipadaM vyAkhyAtam ubahI tivihoAtovahI sarIrobahi, kammobahi, satya appA guppauto AyavadhI, tato kammuvahI bhavati, sarIrovahIo vavaharijjati, jahA - neraiyasarIro vavahAreNa u mero evamAdi, tahA bAlakumArAti, bhaNiyaM ca 1 'karmaNo jAyate kammaM tataH saMjAyate bhavaH / bhavAccharIraduHkhaM ca tatazcAnyataro bhavaH // ' (AcArAMga cUrNi pRSTha 109, 110 ) karma se upAdhi hotI hai, isalie karma kA nirIkSaNa karanA caahie| karma se hI baMdha hotA hai / vaha cAra prakAra kA hai - prakRtibaMdha, sthitibaMdha anubhAgabaMdha aura pradezabaMdha usakI paryAlocanA karane se karma kI paramparA kA samyag avabodha hotA hai| usase yaha jJAta hotA hai 1 kSaNa kA artha hai-- hiMsA / hiMsA kA mUla hai karma / vyakti paristhiti tathA rasAyana bAdi nimitoM meM hiMsA ke mUla ko DhUMDhatA hai| kintu usakA mUla kAraNa hai-karma jisa karma ke udaya se jIva hisA meM pravRtta hotA hai, usa karma kA nAma hai-prANAtipAtapApasthAna / saM0 - dvAbhyAM antAbhyAM adRzyamAnaH / vItarAga puruSa rAga aura dveSa--ina donoM aMtoM se adRzyamAna hotA hai| upAdhiH upadhizca - dve pade samAnArthake api vidyate / 2. tulanA - AyAro, 20185 / 3. AcArAMga cUrNi, pRSTha 110 mUlaMti vA pratiSThAnaMti vA hetuti vA egaTThA / 4. prastutasUtre 'savvaM' iti padasya na kopyarthaH paribhAvyate / asya sthAne 'sacca' iti pATha: saMbhAvyate / prAcInalipyAM vakAraca kArayoH sAdRzyAt viparyayo jAtaH iti saMbhavati / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 1-2. sUtra 20-26 171 bhASyama 23-puruSa: dvividho bhavati-rAgacaritaH puruSa do prakAra ke hote haiM-rAga kA AcaraNa karane vAle aura dveSacaritazca / tatra rAgI rAgeNa dRzyate, dveSI dveSeNa dveSa kA AcaraNa karane vAle / rAgI rAga se pahacAnA jAtA hai aura dRzyate / vItarAgaH puruSaH etAbhyAM dvAbhyAmapi na dRshyte| dveSI dveSa se pahacAnA jAtA hai| vItarAga puruSa ina donoM se nahIM tasya na rAgajanitAH pravRttayaH pratyabhijJAnaM bhavanti, na ca pahacAnA jAtA ! usakI pahacAna na rAgayukta pravRttiyoM se aura na dveSajanitAH / ata eva sa etAbhyAmantAbhyAM adRzyamAno dveSajanita pravRttiyoM se hotI hai| isalie vaha ina donoM antoM se bhavati / adRzyamAna hotA hai| antaH--svabhAvo nizcayo vaa| anta kA artha hai-svabhAva athavA nizcaya / 24. taM pariNAya mehaavii| saM0-taM parijJAya medhaavii| rAga-dveSa ahitakara haiM, yaha jAnakara medhAvI unakA apanayana kre| bhASyam 24.--svapanamahitAya bhavati jAgaraNaJca sonA ahita ke lie hotA hai aura jAganA hita ke lie yaha hitAya iti parijJAya medhAvI jAgaraNArthaM rAgadveSApano- jAnakara medhAvI muni jAgaraNa ke lie athavA rAga-dveSa ke apanayana ke dAya vA prayateta / lie prayatna kre| 25. vidittA logaM, vaMtA logasaNNaM se maimaM parakkamejjAsi / -tti bemi / saM0-viditvA loka vAntvA lokasaMjJAM sa matimAna parAkrameta / -iti bravImi / matimAna puruSa viSayaloka ko jAnakara, lokasaMjJA-viSayAsakti ko tyAga kara saMyama meM parAkrama kre| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 25-matimAn jAgaraNadizAyAM parAkrameta / matimAn puruSa jAgaraNa kI dizA meM parAkrama kare / isake lie etatkRte lokasya jJAnaM lokasaMjJAyAzca parityAgaH loka kA jJAna aura lokasaMjJA kA parityAga apekSita hotA hai| jaba apekSAmarhati / yAvat kaSAyalokasya tadvipAkasya ca taka kaSAyaloka tathA usake vipAka kA samyak avabodha nahIM hotA, samyak parijJAnaM nahi bhavati, tAvat asyAM dizAyAM taba taka isa dizA meM parAkrama nahIM kiyA jA sktaa| lokasaMjJA kA parAkramona ghaTate / lokasaMjJA--lokapravAhasammatA viSa- artha hai-lokapravAha sammata viSayoM kI ora daur3ane kI manovRtti / yAbhimukhatA yAvat vAntA na syAt tAvat kuto jaba taka vaha chor3I nahIM jAtI taba taka jAgaraNa kI dizA meM prayatna jAgaraNAbhimukhaH prayatno bhavet ?' kahAM se ho sakatA hai ? bIo uddeso : dUsarA uddezaka 26. jAtiM ca vuTTi ca ihajja ! paase| saM0-jAti ca vRddhi ca iha Arya ! pazya / he Arya! tU saMsAra meM janma aura jarA ko dekha / 1. tulanA-aMgasuttANi 1, sUyagaDo 201154 : je khalu gAratyA sAraMmA sapariggahA, saMtegaiyA samaNA mAhaNA vi sAraMmA sapariggahA duhamao pAvAiM kuvvaMti, iti saMkhAe dohi vi aMtehi avissmaanno| 2. tulanA-AyAro 159 / Jain Education international Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 AcArAMgabhAvyam bhASyam 26-bhagavAn gautamaM pratyAha-iha- bhagavAn mahAvIra ne gautama se kahA--Arya ! tuma manuSya janma manuSyajanmani Arya! jAti vRddhi ca pazya / jAtiH- meM jAti aura vRddhi ko dekho ! jAti kA artha hai-janma aura vRddhi kA prasUtiH / vRddhiH-jraa| manuSyaH prasUtikAle navajAto artha hai-jarA / manuSya janmate samaya navajAta zizu hotA hai aura jarA bhavati, jarAvasthAyAJca sa vRddho bhavati mRtyuJca avasthA meM bUDhA ho jAtA hai aura phira mara jAtA hai| ina donoM gcchti| etasmin avasthAdvaye'pi sa duHkhamanubhavati / avasthAmoM meM bhI vaha duHkha kA anubhava karatA hai| isIlie usakI tenaiva tasya paurvAparyasmRtiviluptA bhavati / uktaJca- paurvAparya-Age-pIche kI smRti vilupta ho jAtI hai / kahA haijAtamANassa jaM dukkhaM, maramANassa jaMtuNo / 'janmate aura marate samaya prANI ko saghana duHkha hotA hai / usa teNa dukkheNa saMmUDho, jAti Na sarati appaNo / ' duHkha meM mUcchita hokara vaha prANI apane pUrvajanma kI smRti nahIM kara paataa|' 27. bhUtehiM jANa paDileha sAtaM / saM0-bhUteSu jAnIhi pratilikha sAtam / tU jIvoM ke karma-baMdha aura karma-vipAka ko jAna tathA unake sukha-duHkha ko dekha / bhASyam 27-karmAsti duHkham / kiM hetukaM karma? karma duHkha hai / karma kA hetu kyA hai ? isakI gaveSaNA kA iti gaveSaNAyAM sarvaprathamaM karmasvarUpAvabodhaH krnniiyH| pahalA bindu hai-karma ke svarUpa ko jAnanA / karma kA baMdha kaise hotA kathaM karmaNo bandho jAyate, kathaJca tasya vipAko hai ? usakA vipAka kaise hotA hai ? isakI jAnakArI karanI caahie| jAyate ityabhigamaH kaaryH| tatazca karmahetubhUtasya usake pazcAt karma baMdha ke hetubhUta Azrava kA tathA karma kA kSaya kaise ho Azravasya karmaNazca kSayaH kathaM syAd iti anveSTavyam / ' sakatA hai- isakA anveSaNa karanA caahie| 28. tamhA tivijjo paramaMti NaccA, samattadaMsI Na kareti pAvaM / saM0-tasmAt trividyaH paramamiti jJAtvA samatvadarzI na karoti pApam / isalie tIna vidyAoM kA jJAtA samatvadarzI athavA samyaktvadarzI puruSa parama ko jAnakara pApa nahIM krtaa| bhASyama 26-parama:--jIvasya pAriNAmiko bhAva: parama kA artha hai-jIva kA pAriNAmikabhAva athavA mokSa / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 111 / 2. 26 sUtre 'jAti-vuddhi' iti padAbhyAM pUrvajanmavidyAyAH janmamaraNavidyAyAzca sUcanA kRtAsti / 27 sUtre 'bhUtehiM jANa' iti vAkyena jIvasvarUpAvabodhavidyA karmavidyA vA sUcitAsti / jIvakarmaNoH anyonyAnupravezena sarvathA bhedo nAbhyupagamyaH'aNNoNNANugayANaM 'imaM va taMva' tti vibhayaNamajuttaM / jaha buddhapANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA / ' [sanmatitarka 1147] 'paDileha sAtaM' iti vAkyena Asravasya karmaNazca kSayavidyAyAH sUcanaM kRtam / / 3. AlApapaddhatI ekAdazasAmAnyasvabhAvA nirUpitAH santi / svabhAvAH kathyante-astisvabhAvaH, nAstisvabhAvaH, nityasvabhAvaH, anityasvabhAvaH, ekasvabhAvaH, anekasvabhAvaH, bhedasvabhAvaH, abhevasvabhAvaH, bhavyasvabhAva', abhavyasvabhAvaH, paramasthabhAvaH iti dravyANAmekAdazasAmAnyasvabhAvAH / [AlApapaddhati, devasenaviracita, nayacakra pR0 243] sarvANyapi dravyANi pAriNAmikabhAvapradhAnAni bhavantIti teSAM paramaH-pAriNAmiko bhAvaH saamaanysvbhaavH| caitanyasya pAriNAmiko bhAvaH jIvasya paramaH svabhAvo bhavati / ata eva samayaprAbhRte nayacakre ca paramaH svabhAvaH dhyeya uktaH-tato jJAyate zuddha pAriNAmikabhAvo dhyeyarUpo bhavati / kasmAt ? dhyAnasya vinazvaratvAt / [samayaprAbhRta gA0 320, jayasenaTIkA] 'heyA kamme jaNiyA bhAvA, khayajA hu muNasu phlruuvaa| jheo tANaM bhaNio paramasahAvo hu jIvassa // ' [nayacakra, mAyalladhavalaviracita, gA0 76] 'samvesi sabbhAvo jiNehi khalu pAriNAmio mnnio| tamhA NiyalAhatthaM joo iha pAriNAmio bhAvo / ' [nayacakra, gAthA 376] nayacakra meM pAriNAmikabhAva ke lie 'parama' zabda kA hI prayoga kiyA gayA hai-'odayiyaM uvasamiyaM khayauvasamiyaM ca khAiyaM paramaM / ' [nayacakra, gAthA 370] Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 173 a0 3. zItoSNIya, u0 2. sUtra 27-31 mokSo vA / yAvat jIvaH paramasadbhAvasya bhAvanAM na jaba taka jIba paramasadbhAva kI bhAvanA nahIM karatA, taba taka vaha duHkhakaroti tAvad duHkhamukto na bhavati / taM jJAtvA trividyaH mukta nahIM hotaa| usako jAnakara trividya samatvadarzI athavA samatvadarzI samyaktvadarzI vA bhavati / sa ca pApaM na samyaktvadarzI hotA hai| vaha pApa nahIM krtaa| baha aisA AcaraNa karoti / Azravasya karmaNazca yato vRddhiH syAt tannA- nahIM karatA jisase Azrava aura karma kI vRddhi hotI ho| tIna carati / pUrvajanmajJAnaM janmamaraNayorjJAnaM AsravakSayajJAnaM vidyAeM haiM-(1) pUrvajanma kA jJAna, (2) janma-maraNa kA jJAna, ceti tisro vidyaaH| etAsAM vidyAnAM jJAtA trividyo (3) Amrava-kSaya kA jJAna / jo ina tInoM vidyAoM kA jJAtA hotA bhavati / hai, vaha 'trividha' kahalAtA hai| 26. ummaca pAsaM iha macciehiM / saM.-unmuJca pAzaM iha matyaiH / manuSyoM ke sAtha hone vAle pAza --premAnubaMdha kA vimocana kr| bhASyam 29-he puruSa ! tvaM iha manuSyaiH saMjAyamAnaM he puruSa ! tU isa saMsAra meM manuSyoM ke sAtha hone vAle pAza pAzaM muJca / pAza:--bandhanam / rAgAdayaH pAzAH kA vimocana kr| pAza kA artha hai-bandhana / rAga Adi baMdhana bhavanti / uttarAdhyayane labhyate-NehapAsA bhyNkraa| haiN| uttarAdhyayana meM kahA hai-'snehabaMdhana bhayaMkara hotA hai|' 30. AraMbhajIvI u bhyaannupssii| saM0-ArambhajIvI tu bhyaanudrshii| AraMbhajIvI manuSya bhaya ko dekhatA hai / bhASyam 30-kAmArtha manuSyaH Arambhe pravartate / yaH kAmanAoM kI pUrti ke lie manuSya hiMsA meM pravRtta hotA hai / ArambhajIvI bhavati sa bhayaM anupazyati / mahArambha- jo hiMsAjIvI hotA hai vaha sarvatra bhaya dekhatA hai| hama yaha pratyakSa mahAparigrahayoH pravRttasya bandha-vadha-rodha-maraNAvasAnAni anubhava karate haiM ki jo manuSya mahAna AraMbha aura mahAn parigraha meM bhayAni jAyante iti pratyakSameva / pravRtta hotA hai vaha baMdha, vadha, avarodha tathA mRtyu ke bhaya se AtaMkita rahatA hai| 31. kAmesu giddhA NicayaM kareMti, saMsiccamANA pUNareMti gmbh| saM0-kAmeSu gRddhAH nicayaM kurvanti, saMsicyamAnAH punaryanti garbham / kAmoM meM Asakta manuSya saMcaya karate haiM / saMcaya ko Asakti kA siMcana pAkara ve bAra-bAra janma ko prApta hote haiM / bhASyam 31-nicayo dvividhaH-svarNAdipadArthAnAM saMcaya do prakAra kA hotA hai-svarNa Adi padArthoM kA saMcaya nicayaH karmaNAM nicayazca / tasya kAraNamasti kAmeSu aura karmoM kA saMcaya / saMcaya kA mUla kAraNa hai-kAmanAoM meM hone jAyamAnA gRddhiH| dvividho'pi nicayaH mUrchAbhAvena vAlI Asakti / donoM prakAra ke saMcayoM kA janaka hai-mUrchAbhAva / janyate / ye nicayajanake bhAve pravartante te tAdRzena bhAvena jo puruSa saMcaya ke janaka mUrchAbhAva meM pravRtta hote haiM ve usa mUrchAbhAva saMsicyamAnAH punargarbhamAyAnti / yathA mahAmeghena kA atyadhika siMcana pAkara bAra-bAra janma ko prApta hote haiN| jaise saMsicyamAnAni bIjAni aGa kuritAni bhavanti / mahAmedha se siMcita hokara bIja aMkurita ho jAte haiN| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 111 : paraM mANaM jassa taM paramaM, taMca sammadasaNAdi, sammasaNanANAovi caritaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 145 : parama-mokSapadaM sarva saMvararUpaM cAritraM vA samyagjJAnaM samyagdarzanaM vaa| 2. dIghanikAya bhAga 3, pRSTha 162 : tisso vijjA-pugve nivAsAnussarati ANaM vijjA, sattAnaM cutUpapAte jANaM vijjA, AsavANaM khaye jANaM vijjaa| 3. uttarajmayaNANi, 23143 / Jain Education international Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 AcArAMgamAdhyama 32. avi se hAsamAsajja, haMtA gaMdIti mannati / alaM bAlassa saMgaNa, veraM vaDDheti appnno| saM0-api sa hAsamAsAdya, hatvA nandIti manyate / alaM bAlasya saGgena, vairaM vardhayati AtmanaH / Asakta manuSya hAsa-Amoda-pramoda ke lie jIvoM kA vadha kara harSita hotA hai| aise hAsa-prasaMga se usa ajJAnI ko kyA lAbha ? usase vaha apanA vaira baDhAtA hai| bhASyam 32-manuSye kaSAyajanito manastApaH prakRtyA manuSya meM prakRti se hI kaSAyajanita manastApa hotA hai / usa eva bhvti| tannivAraNAya sa manoraMjanaprayogAn manastApa ko miTAne ke lie vaha manoraMjana ke prayoga karatA hai| una Azrayate / teSu kecit prayogAHhiMsAtmakA api bhavanti / prayogoM meM kucha prayoga hiMsAtmaka bhI hote haiN| jaise bacce meMr3hakoM ko yathA bAlA dardarANAM pAtotpAtaM kurvANAH pramodante / bAra-bAra AkAza meM uchAla kara nIce girAne meM khuza hote haiM / yuvaka bhI yavAno'pi kukkUTAnAM meSANAM zazakAnAM ca pratisparddhA manoraMjana ke lie murgoM, meMr3hoM tathA kharagozoM kI pratispardhAeM Ayojita Ayojayanti, zunA zazakavadhe ca sAmodaM karAsphoTanaM karate haiM tathA kuttoM dvArA kharagozoM kA vadha hote dekhakara harSita hote haiM, kurvanti / etAM manovRtti lakSyIkRtya sUtrakAreNa tAliyAM bajAte haiM / isa manovRtti ko lakSita kara sUtrakAra ne kahAproktama-kazcid ajJAnI puruSaH hAsapUrvakaM koI ajJAnI puruSa hAsa-Amoda-pramoda ke lie prANiyoM kI hatyA kara prANino hatvA nandI-pramodaH' iti manyate / etAdRzasya harSita hotA hai / aise ajJAnI vyakti ke saMga-hAsa-prasaMga se kyA prayojana bAlasya saGgena kiM prayojanam yaH prANino hatvA Atmano jo prANiyoM kI hatyA kara apanA vaira bar3hAtA hai ? vRttikAra ne hAsa kA vairaM vardhayate ? hrIbhayAdinimittazcetoviplavo hAsa: artha lajjA, bhaya Adi ke nimitta se hone vAlA citta-viplava kiyA iti vRttikAraH / 33. tamhA tivijjo paramaMti NaccA, AyaMkavaMsI Na kareti pAvaM / saM0-tasmAt trividyaH paramamiti jJAtvA AtaGkadarzI na karoti pApam / isalie tIna vidyAoM kA jJAtA AtaMkadarzI-hiMsA meM AtaMka dekhane vAlA puruSa parama ko jAnakara pApa nahIM krtaa| bhASyama 33-tasmAt trividyaH paramaM jJAtvA AtaGka- isalie trividya puruSa parama ko jAna kara hiMsA meM AtaMka darzI sana pApaM-hiMsAsravapravardhakaM na karoti / yathA dekhatA huA hiMsA ke Asrava ko bar3hAne vAlA pApakArI AcaraNa nahIM paramadarzanaM hiMsAnivRtteH sAdhanamasti tathA hiMsAyAM krtaa| jaise parama-mokSa kA darzana hiMsA-nivRtti kA sAdhana hai vaise hI AtaGghadarzanamapi tannivatteH sAdhanamasti / yAvat parama- AtaMkadarzana bhI hiMsA-nivRtti kA sAdhana hai| jaba taka paramadarzana nahIM darzanaM na syAt tAvat hiMsAyAM AtaGkadarzanaM na bhavati / hotA taba taka hiMsA meM AtaMkadarzana nahIM hotA aura jaba taka hiMsA meM yAvata hiMsAyAM AtaGgadarzanaM na bhavati tAvat paramadarzanaM AtaMkadarzana nahIM hotA, taba taka paramadarzana nahIM hotaa| donoM ke na bhavati / dvayorbhAve eva hiMsAzravAt viratirjAyate / ' hone para hI hiMsA ke Azrava se virati hotI hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 112, NaMdi pamodo hariso egtttthaa| 2. tulanA--AyAro, 2/145 / 3. tulanA--AyAro, 2/135 / 4. AcArAMga vRtti, patra 144 / 5. prmH-drssttvym-3|28 sUtrabhASyam / 6. AtaMkadarzanapUrvakaM pApavarjanasya ullekhaH piTake'pi dRzyate(ka) katamaM ca bhikkhave, samparAyikaM vajaM ? idha, bhikkhave, ekacco iti parisaJcikkhati-'kAyaduccaritassa kho pana pApako dakkho vipAko abhisamparAyaM, vaciduccaritassa pApako dukkho vipAko abhisamparAyaM, manoduccaritassa pApako dukkho vipAko abhismpraayN| ahaM ceva kho pana kAyena duccaritaM carevyaM, vAcAya duccaritaM caregyaM, manasA duccaritaM caregyaM / kiM ca taM yAhaM na kAyassa bhedA paraM maraNA apAyaM duggati vinipAtaM nirayaM upapajjeyyaM ti / so samparAyikassa bajjassa bhIto kAyaduccaritaM pahAya kAyasucaritaM bhAveti, vacIDhaccaritaM pahAya vacIsucaritaM bhAveti, manodaccaritaM pahAya manosucaritaM bhAveti, suddhaM attAnaM pariharati / idaM vuccati, bhikkhave, samparAyikaM vjj| [aMguttaranikAya 2 / 1, bhAga 1, pRSTha 47] (kha) aMguttaranikAya, bhAga 1, pRSTha 51 : bhikSuo! yaha AzA karanI cAhie ki doSa meM bhaya mAnane vAlA, doSa meM bhaya dekhane vAlA sabhI noSoM se mukta ho jaaegaa| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 a0 3. zotoSNo ya, u0 2. sUtra 32-35 34. aggaM ca mUlaM ca vigica dhIre / saM0-agraM ca mUlaM ca viviGgdhi dhIra ! he dhIra ! tU ana aura mUla kA viveka kr| bhASyam 34-he dhIrapuruSa! tvaM agraM mUlaJca he dhIra puruSa ! tU agra aura mUla-donoM kA viveka kara / vivigdhi '-tayovivekaM kuru / mahAvIrasya dRSTi: na mahAvIra kI dRSTi na kevala agra kA sparza karatI hai aura na kevala kevalaM agraM spRzati na ca mUlaM, kintu ubhayasparzinI mUla kA sparza karatI hai, kintu vaha donoM kA sparza karatI hai| vidyte| kimagraM kiJca mUlaM iti nAtra suspaSTam / prastuta sUtra meM agra kyA hai aura mUla kyA hai, isakA spaSTa nirdeza uttarAdhyayane 'rAgo ya doso vi ya kammabIyaM' iti nahIM hai / uttarAdhyayana meM kahA hai-rAga aura dveSa-ye karma ke prtipaaditmsti| anena jJAyate rAgadveSau mUlam / bIja haiN| isase jJAta hotA hai ki rAga aura dveSa mUla haiM taddhatakAni karmANi agram / dazAzrutaskandhe dRzyate - aura ina donoM ke hetubhUta karma agra haiM / dazAzrutaskaMdha Agama meM mohanIyaM karma mUlaM zeSakarmANi agram / rAgadveSAvapi kahA hai-mUla hai mohanIya karma aura zeSa karma haiM ana / rAga-dveSa--ina pratyabhijJAtavyau, karmANyapi ca pratyabhijJAtavyAni / na donoM ko bhI pahacAnanA hai aura sAtha-sAtha anya karmoM ko bhI pahacAnanA kevalaM mohanIyaM karma pratyabhijJAtavyaM kintu zeSakarmANyapi hai| kevala mohanIya karma ko hI nahIM pahacAnanA hai, kintu zeSa sabhI pratyabhijJAtavyAni iti ubhayadRSTisaMsparzaH / karmoM ko pahacAna karanI hai / yahI hai ubhayadRSTi kA saMsparza / 35. palicchidiyA NaM nnikkmmdNsii| saM0-paricchidya niSkarmadarzI / puruSa saMyama aura tapa ke dvArA rAga-dvaSa ko chinna kara AtmadarzI ho jAtA hai| bhASyama 35-karma-manovAkkAyajanitA pravRttiH / karma kA eka artha hai-mana, vANI aura zarIra kI pravRtti / jIva jIvaH pAriNAmikabhAvena svabhAvena vA akarmA vidyate, apane pAriNAmikabhAva se yA svabhAva se akarmA hotA hai kintu rAga kintu rAgadveSAbhyAM baddho jIvo vartate skrmaa| saMyamena aura dveSa se baMdhA huvA jIva sakarmA hotA hai| saMyama aura tapa ke dvArA tapasA ca rAgadveSau paricchidya sa niSkarmadarzI- rAga-dveSa ko chinna kara vaha niSkarmadarzI-AtmadarzI yA mokSadarzI AtmadarzI mokSadarzI vA bhavati / ho jAtA hai| 1. ApTe, vic-to discriminate, distinguish, discern. 2. uttarajmayaNANi, 32 / 5 / 3. navasuttANi, dasAo, 5 / 11,14: 'jahA matthae sUIe, hatAe hammatI tle| evaM kammANi hammaMti, mohaNijje khayaM gate // " 'sukkamUle jadhA rakkhe, siccamANe Na rohati / evaM kammA na rohaMti, mohaNijje khayaM gate // ' 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 113 : Na tassa kamma bijjatIti NikkammA, ko so? mokkho, NikammANaM passatIti NikammavaMsI, tadartha ghaDati ujjamai vA, NikammANaM vA dariseti NikkammadarisI siddhadarisi mokkhadarisi vaa| (kha) AcArAMga vRtti, patra 145 : niSkarmavI bhavati, niSkarmANamAtmAnaM pazyati, taccholazca niSkarmatvAd vA apagatAvaraNaH sarvadarzI sarvajJAnI ca bhavati / (ga) draSTavyama-AyAro, 450 bhASyam / (gha) AtmA hai, phira bhI vaha dRSTa nahIM hai / usake darzana meM bAdhaka tattva do haiM-rAga aura dveSa / ye AtmA para karma kA saghana AvaraNa DAlate rahate haiM, isalie usakA varzana nahIM hotaa| rAga-dveSa ke chinna ho jAne para AtmA niSkarma ho jAtA hai| niSkarma hote hI vaha dRSTa ho jAtA hai| niSkarmadarzI ke cAra artha kie jA sakate haiM-(1) AtmadarzI, (2) mokSadarzI, (3) sarvadarzI, (4) akriyAdI / mahAvIra kI sAdhanA kA mUla AdhAra haiakriyA / sat vahI hotA hai, jisameM kriyA hotI hai| AtmA kI svAbhAvika kriyA hai-caitanya kA vyaapaar| usase bhinna kriyA hotI hai, vaha svAbhAvika nahIM hotii| asvAbhAvika kriyA kA nirodha hI AtmA kI svAbhAvika kriyA ke pravartana kA rahasya hai| svAbhAvika kriyA ke kSaNa meM rAgadveSa kI kriyA avaruddha ho jAtI hai| Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgamASyam 36. esa maraNA pamuccai / saM0-eSa maraNAt prmucyte| AtmadarzI mRtyu se mukta ho jAtA hai| bhASyam 36-eSa niSkarmadarzI maraNAt prmucyte| yaha niSkarmadarzI manuSya mRtyu se mukta ho jAtA hai| manuSya manuSyaH amaratvamabhilaSati / tasya sAdhanamasti niSkarma- amaratva cAhatA hai| usakA sAdhana hai-nisskrmdrshn| drshnm| 37. se hu diTThapahe munnii| saM0-sa khalu dRSTapathaH muniH / usa AtmadarzI muni ne hI patha ko dekhA hai| bhASyama 37-yena agraM mUlaJca viviktaM, niSkarma- jisa ne agra aura mUla kA viveka kiyA hai tathA niSkarmadarzana darzanaJca upalabdhaM tena muninA Azravasya karmaNAJca ko prApta kiyA hai, usa muni ne Azrava aura kamoM ke kSaya ke mArga ko kSayasya duHkhamuktervA panthAH dRSTaH / athavA duHkhamukti ke mArga ko dekha liyA hai| 38. loyaMsI paramadaMso vivittajIvI uvasaMte, samite sahite sayA jae kAlakhI privve| saM0-loke paramadarzI viviktajIvI upazAntaH samitaH sahitaH sadA yataH kAlakAGkSI parivrajet / jo loka meM parama ko dekhatA hai, vaha vivikta jIvana jItA hai / vaha upazAnta, samyak pravRtta, sahiSNu aura sadA apramata hokara jIvana ke antima kSaNa taka parivrajana karatA hai| bhASyama 35-jJAnI puruSaH yayA caryayA parivrajati- jJAnI puruSa jisa caryA se jIvana yApana karatA hai, usake sAta jIvanaM yApayati, sA saptasUtryA atra pradarzitA-- sUtra ye haiM(1) tAdazaH puruSaH paramadarzI--jIvasya pAriNAmika- 1. vaisA puruSa paramadarzI-jIva ke pariNAmikabhAva ko dekhane vAlA bhAvadarzI caitanyadarzI vA bhavati / athavA caitanya ko dekhane vAlA hotA hai| (2) sa viviktajIvI-rAgadveSamUktajIvI ekAntajIvI 2. vaha viviktajIvI-rAga dveSa se mukta hokara jIne vAlA athavA vA bhavati / yaH paramadarzI bhavati sa eva vivikta- ekAntajIvI hotA hai| jo paramadarzI hotA hai vahI viviktajIvI jIvI bhavitumarhati / ho sakatA hai| (3) sa upazAMta:-indriyamanasorupazamakArako bhavati / 3. vaha upazAnta - indriya aura mana kA upazamana karane vAlA hotA hai| (4) sa samitaH-lakSya prati kendrito bhavati / 4. vaha samita-apane lakSya ke prati kendrita hotA hai| (5) sa sahitaH sahiSNaH bhvti| 5. vaha sahita-sahiSNu hotA hai| (6) sa sadA yataH-saMyamavAn bhavati / 6. vaha sadA yata-saMyamavAn hotA hai| (7) sa kAlakAMkSI-mRtyu prati anudvigno bhavati, taTastha- 7. vaha kAlakAMkSI-mRtyu ke prati anudvigna hotA hai| vaha taTastha bhAvena taM pazyati, na tato bhIto bhavati, na ca taM bhAva se mRtyu ko dekhatA hai| vaha na usase bhayabhIta hotA hai aura prati utsuko bhavati / na usake prati utsuka hotA hai| 1. (ka) ApTe, samitaH-Connected with, united with. (kha) AcArAMga cUNi pRSTha 114 : samite-iriyAti smite| (ga) AcArAMga vRtti, patra 146 : paJcabhiH samitibhiH samyag vA ito-gato mokSamArge smitH| 2. (ka) ApTe, sahitaH Borne, endured. (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 114 : sahite--nANAdi sahito, ahavA vivittajIvittaNa uvasameNa samitIhi ya samayAgatatyA shito| (ga) AcArAMga vRtti, patra 146 : shitH-smnvito| cUNivRttikRto'rthaH adhyAhRto dRzyate / sahitasya svatantro'rthaH prAsaMgiko'sti / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 2. sUtra 36-40 36. bahuM ca khalu pAvakammaM pagaDaM / saM0-bahu ca khalu pApakarma prakRtam / isa jIva ne atIta meM bahuta pApakarma kie haiN| / bhASyam 39 ---' kAlakaMkhI paribvae' ( sUtra 3 / 38 ) - asya tAtparyamasti yAvajjIvaM zItaM uSNaM sahamAna: parivrajet / kimarthametAvantaM dIrghaM kALaM parivrajet ityAzaGkAyAM sUtrakAro nirdizati - atIte kAle bahu pApakarma prakRtamasti / tad nAlpena kAlena kSINatAM netuM zakyam / tatkSavArtha dIrghakAla apekSito'sti / 40. sati priti kuvvaha / [saM0 satye dhUti kuru / tU satya meM ghRti kara / bhASyam 40 --- satyaM iti sat, sadbhAvaH tattvaM tathyaM, sArvabhaumaniyamaH, bhUtodbhAvanaM, saMyamaH, kAya bhAvabhASANAM RjutA, avisaMvAdanayoga:, yathArthavacanaM agarhitavacanaM, vyavahArAzritavAkyaM pratijJA vA / sat-utpAdavyayadhIvyayuktaM sat' / ' ana 'sat' iti padaM astitvAtmakaM satyaM saMbadhnAti / sadbhAvaH - nizcayanaya: - 'tahiyANaM tu bhAvANaM, sambhAve uvaesaNaM / " " tattvam - dravyasya yathArthaM svarUpam - cetanatatvameva satyaM, acetanatattvaM mithyA athavA acetanatatvameva satyaM cetanatatvaM mithyA iti nAsti sammatam / cetanatattvamapi satyaM, acetanatattvamapi satyaM ityabhimatam / pratipAdanam, bhUtodbhAvanam - yathArthasya asti AtmA paralokazca / jahA 1. tattvArthAdhigamasUtram, 5 / 29 / 2. uttarajjhayaNANi, 28 15 / 3. AcArAMga vRtti, patra 147 / saMyamaH satyaH saMyamaH iti AcArAMgavRttau / ' 'kAya bhAva-bhAvAcA avisaMvAdanayogaH' iti sthAnAMge ubvihe sacce paNNatte taM jahA kAujju yayA, bhAsujjuyayA, bhAvajjuyayA, avisaMvAyaNAjoge / vyavahArAzritavAkyam - dasavihe sacce paNNatte, taM , yathA 'kAlakaMkhI parivvae isakA tAtparya hai ki sAdhaka jIvanaparyanta gIta aura uSNa-anukUla aura pratikUla paristhitiyoM ko sahana kara parivrajana kare prazna hotA hai ki itane dIrghakAla taka (zIta aura uSNa ko) sahana karate hue kyoM parivrajana kiyA jAe ? isake samAdhAna meM sUtrakAra kahate haiM--atIta meM bahuta sAre pApakarma kie haiN| unakA kSaya alpa samaya meM nahIM kiyA jA sakatA / unako kSINa karane ke lie dIrghakAla kI apekSA hotI hai| 'satya' pada ke ye artha haiM - ( 1 ) sat, (2) sadbhAva, (3) tattva, (4) tathya, (5) sArvabhaumaniyama, (6) bhUtodbhAvana, (7) saMyama, (8) kAya, bhAva aura bhASA kI RjutA tathA avisaMvAdanayoga, (9) yathArthavacana (10) ativacana (11) vyavahArAdhita vacana aura (12) pratijJA / sat-jo utpAda, vyaya aura dhauvyayukta hotA hai vaha sat hai / yahAM 'sat' zabda astitvAtmaka satya kA vAcaka hai / sadbhAva nizcaya dRSTi kA vAcaka / 177 tatva - dravya kA yathArtha svarUpa / cetanatattva hI satya hai aura acetanatattva mithyA hai athavA acetanatattva hI satya hai aura cetanatattva mithyA hai yaha sammata nahIM hai| cetanatattva bhI satya hai aura acetanatasya bhI satya hai - aisA abhimata hai / bhUtodbhAvana - yathArtha kA pratipAdana, jaise AtmA hai, paraloka hai / saMyama -- AcArAMga kI vRtti meM satya kA artha hai - saMyama / sthAnAMga ke anusAra satya ke cAra prakAra haiM- kAyA kI RjutA, bhAva kI RjutA, bhASA kI RjutA tathA yogoM avisaMvAditA / vyavahArAdhitavacana -- satya ke dasa prakAra haiM, jaise 4. aMgA 1, ThANaM 4 / 102 / 5. vahI, ThANaM 10189 / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 AcArAMgamASyam 'jaNavaya sammaya ThavaNA, NAme save paDuccasacce y| janapada satya, sammata satya, sthApanA satya, nAma satya, rUpa satya, vavahAra bhAva joge, dasame ovammasacce y||' pratItya satya, vyavahAra satya, bhAva satya, yoga satya tathA aupamya satya / pratijJA iti AcArAMgacUrNI--jahApariNaM aNupAlaM- __AcArAMga cUNi meM satya kA artha hai-prtijnyaa| pratijJA ke teNa scc|' anusAra (vratoM kA) pAlana karanA satya hai| asmina prakaraNe satyazabdasya prayogaH sArvabhaumaniyame prastuta prakaraNa meM 'satya' zabda kA prayoga do arthoM meM huA saMyame ca vartate, yathA-- hai-sArvabhauma niyama tathA saMyama / jaise1. asti krm| 1. karma hai| 2. kRtaM karma bhoktavyam / 2. kie hue karmoM ko bhoganA par3atA hai| 3. udIraNAkaraNena karmaNo bhoge parivartanamapi 3. udIraNA ke dvArA karmoM ke bhoga meM parivartana bhI jaayte| hotA hai| 4. udIraNAdikaraNAnAM sAdhanamasti sNymH| 4. udIraNA Adi 'karaNoM' kA sAdhana hai-saMyama / karmaNaH kSayArthaM dhatirapi nitAntamapekSitAsti / yasya karmoM ke kSaya ke lie dhRti bhI nitAMta apekSita hotI hai| satye dhatirbhavati sa eva pUrvAjitaM karma kSINatAM netuM jisa sAdhaka kI satya meM dhRti hotI hai, vahI pUrvAjita karmoM ko kSINa zaknoti / karane meM samartha hotA hai| draSTavyaM suutrdvym-3|65,66 / dekheM donoM suutr-3|65 tathA 66 / 41. etthovarae mehAvI savvaM pAvakammaM jhoseti / saM0-- atroparataH medhAvI sarva pApakarma kSapayati / saMyata athavA virata medhAvI saba pApakarma ko kSINa kara DAlatA hai| bhASyama 41--atraya uparata:-saMyato virato' vA yahAM jo uparata-saMyata yA virata hotA hai vaha sabhI pApabhavati sa sarvaM pApakarma kSapayati / pApakarmakSapaNasya karmoM ko kSINa kara DAlatA hai| pApakarma ko kSINa karane kA upAya upAyosti sNymH| asmin sUtre sa eva mukhyatvena hai saMyama / prastuta sUtra meM usI kA mukhyarUpa meM pratipAdana hai| prdrshitH| yaH saMyame uparataH-sAmIpyena rato bhavati', sa sarva jo saMyama meM uparata hotA hai, saMlagna hotA hai, vaha sabhI pApakarma kSapayati / ayaM vaikalpikortho'pi sammataH / pApakarmoM ko kSINa kara DAlatA hai| yaha vaikalpika artha bhI sammata hai| 42. aNegacitte khalu ayaM purise, se keyaNaM arihae puuritte| saM0--anekacittaH khalu ayaM puruSaH sa ketanaM arhati pUrayitum / yaha puruSa aneka citta vAlA hai / vaha calanI ko bharanA cAhatA hai| bhASyam 42-ayaM pramattaH puruSaH lobhAbhibhUtaH san yaha pramatta puruSa lobha se abhibhUta hokara anekacitta vAlA ho anekacitto bhavati / nAnAvidheSu arthopArjanahetubhUteSu jAtA hai| usakA citta dhanopArjana ke hetubhUta vibhinna vyavasAyoM meM vyavasAyeSu tasya cittaM prvrtte| sa ketanaM pUrayituM pravartita rahatA hai / vaha ketana-calanI ko (pAnI se) bharanA cAhatA arhti-icchti| dravyaketanama-cAlanI, bhAvaketanam-icchA / asya dravya ketana hai-calanA Ara bhAva kata tAtparyam- lobhecchA vyAkulamatiH puruSaH zakyAzakya- isakA tAtparya hai-lobha kI icchA se Akula-vyAkula puruSa vicArAkSamaH azakyAnuSThAne'pi pravartate / anyathA duSpUrA zakya aura azakya kA ciMtana nahIM kara sakatA aura vaha azakya 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 114 / / 2. vahI, pRSTha 115: uvarato nnivitto| 3. AcArAMga vRtti, patra 147 : atra asmin saMyame bhagavadvacasi vA upa-sAmIpyena rtH-vyvsthitH| Jain Education international Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zAcA a0 3. zItoSNIya, u02. sUtra 41-44 176 icchA kathaM pUrayituM zakyA / uktaM cottarAdhyayane- anuSThAna meM bhI pravRtta ho jAtA hai / anyathA isa duSpUra icchA kI pUrti kaise kI jA sakatI hai ? uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai'suvaNNaruppassa u pavvayA bhave, _ 'kadAcit sone aura cAMdI ke kailAsa ke samAna asaMkhya parvata siyA hu kelAsasamA asNkhyaa| ho jAyeM, to bhI lobhI puruSa ko unase kucha bhI nahIM hotA, kyoMki narassa lubassa na tehiM kiMci, icchA AkAza ke samAna ananta hai|' icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA // " 'jahA lAho tahA soho, lAhA loho paaii| 'jaise lAbha hotA hai vaise hI lobha hotA hai| lAbha se lobha vomAsakayaM kajjaM, koDIe vi na niTThiyaM // " bar3hatA hai| do mAze sone se pUrA hone vAlA kArya karor3a se bhI pUrA nahIM huaa| lAbhena necchA pUrNA bhavati lAbha se icchA pUrI nahIM hotI'na zayAno jayennidrA, na muMjAnoM jayet kSudhAm / 'zayana se nIMda para, bhojana se bhUkha para vijaya nahIM pAI jA na kAmamAnaH kAmAnAM, lAbheneha prazAmyati / " sktii| isI prakAra kAmanAoM ke lAbha (pUrti) se kAma ko zAnta nahIM kiyA jA sakatA, usako nahIM jItA jA sktaa| 43. se aNNavahAe aNNapariyAvAe aNNapariggahAe, jaNavayavahAe jaNavayapariyAvAe jnnvyprigghaae| saM0 --sa anyavadhena anyaparitApena anyaparigraheNa janapadavadhena janapadaparitApena jnpdprigrhenn| tRSNAkula manuSya dUsaroM ke vadha, paritApa aura parigraha tathA janapada ke vadha, paritApa aura parigraha ke lie pravRtti karatA hai| bhASyam 43 -sa anekacittaH puruSaH yaH prakAraiH aneka citta vAlA puruSa jina prakAroM se dhana kamAtA hai, be arthamupArjayati, te kecit pradarzyante kucheka prakAra yahAM nirdiSTa haiM---- 1.anyavadha:-yathA caurA dhanika mArayitvA dhanaM 1. anyavadha-jaise cora dhanikoM kI hatyA kara dhana curAte haiM / gRhNanti / 2. anyaparitApaH-zastraprahAraiH paraM paritaptaM kRtvA 2. anyaparitApa-kucha vyakti zastra ke prahAroM se dUsaroM ko kecid dhanaM gRhNanti / paritapta kara dhana kA haraNa karate haiN| 3. anyaparigrahaH-zaktiprayogapUrvakaM dAsadAsIbhRtyAs- 3. anyaparigraha--apanI zakti kA upayoga kara dAsa, dAsI, bhRtya, balAdInAM parigrahaH, teSAM paratantratApAdanam / striyoM Adi ko apane adhIna karate haiN| 4. janapadavadhaH / yathA kecid rAjAno lobhA- 4. janapadavadha-- jaise kaI rAjA lobha ke vazIbhUta hokara 5. janapadaparitApaH bhibhUtA: janapadasya vadhAya pari- 5. janapadaparitApa- janapada meM nivAsa karane vAle vyaktiyoM kA tApAya ca pravartante / vadha karane yA paritApa dene meM pravRtta hote haiN| 6. janapadaparigrahaH kecinmamaitad rAjyaM rASTra vA 6. janapadaparigraha---kaI rAjA yaha rAjya yA rASTra merA hai, aisA iti mamatvaM kurvanti tathA pararAjyamapi vikrameNa mamatva rakhate haiM aura dUsare rAjyoM ko bhI apane parAkrama se jIta parigRhNanti / lete haiN| 44. AsevittA etamaTTha iccevege samuTThiyA, tamhA taM biiyaM no seve| saM0-Asevya etamartha ityevaike samutthitAH, tasmAt taM dvitIyaM no sevate / kucha vyakti parigraha, vadha Avi kA Asevana kara aMta meM saMyama-sAdhanA meM laga jAte haiN| isalie ve phira usa kAma-bhoga evaM hiMsA Adi kA Asevana nahIM krte| bhASyam 44-etamarthaM parigrahaM tadarthaM jAyamAnAM kucha vyakti parigraha aura usake lie hone vAlI hiMsA kA hiMsAmAsevyApi eke samutthitA bhavanti, yathA bharataH Asevana karake bhI saMyama kI sAdhanA ke lie tatpara ho jAte haiM / jaise 1. uttarAyaNANi, 9 / 48 / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 115 / 2. vahI, 8 / 17 / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 AcArAMgabhASyama cakravartI sannapi samutthitaH, arjunamAlI ca vadhapravRttopi mahArAja bharata cakravartI hone para bhI saMyama kI sAdhanA ke lie tatpara ho samUtthitaH / yadi parigrahaH hiMsA ca samAdhAnaM bhavet tadA gae aura logoM ke vadha meM pravRtta arjunamAlI bhI saMyama-sAdhanA ke lie kimarthaM bharatAdayaH samutthitA abhavan ? etena jJAyate yad udyata ho gyaa| yadi parigraha aura hiMsA jIvana kA samAdhAna hotA to AsevyamAnA viSayA na tRpti janayanti parigrahopi c| bharata Adi saMyamI kyoM banate ? isase jAnA jAtA hai ki bhoge jAne hiMsApi na manasaH zAnti niSpAdayati / tasmAd viSayAn vAle viSaya tathA parigraha vyakti ko tRpta nahIM karate / hiMsA bhI parigrahaM hiMsAM ca parityajya dvi seveta / mAnasika zAMti nahIM detI, isalie viSaya, parigraha aura hiMsA kA parityAga kara unakA punaH Asevana nahIM karanA cAhie / 45. NissAraM pAsiya NANI, uvavAyaM cavaNaM NaccA / aNaNNaM cara mAhaNe ! saM0 nissAraM dRSTvA jJAnI, upapAtaM cyavanaM jJAtvA, ananyaM cara mAhana ! jJAnI ! tU dekha ! viSaya nissAra haiN| tU jAna ! janma aura mRtyu nizcita hai| ataH he mAhana ! tU ananya-AtmA meM ramaNa kr| bhASyam 45-ananyaM yazcarati sa eva viSayAdInAM jo puruSa ananya meM ramaNa karatA hai, vahI viSaya Adi ke sevanaM tyaktumarhati / ananyaM-caitanyam / etat zAzvataM Asevana ko chor3a sakatA hai / ananya kA artha hai-caitanya / vaha zAzvata sadAhitakaratvAt sArabhUtaM ca / nAnyaH kopi padArtha Idazo hai, sadA hitakArI hone ke kAraNa sArabhUta hai| dUsarA koI bhI padArtha bhavati / sarvepi viSayA anitytvaannissaaraaH| sarvopi aisA nahIM hotaa| sabhI viSaya anitya hone ke kAraNa nissAra haiN| loko janmamaraNacakraparighaTTitaH / sUtrakAra upadizati- sArA saMsAra janma aura mRtyu ke cakra meM pisA jA rahA hai| sUtrakAra he mAhana ! tvaM ananyaM cr| ananyacaraNasya dvau hetu- kahate haiM- he mAhana ! tU ananya-AtmA meM ramaNa kara / AtmA meM viSayANAM nissAratAdarzanaM janmamaraNaparamparAyAzca ramaNa karane ke do hetu haiM viSayoM kI nissAratA kA darzana (anubhava) jJAnam / sa eva jJAnI yo dvayamidaM yathArtha vetti / __ aura janma-maraNa kI paramparA kA jJAna / jJAnI vahI hotA hai jo donoM hetuoM ko yathArtharUpa meM jAnatA hai| 46. se Na chaNe Na chaNAvae,'chaNaMtaM nnaannujaanni| saM0-sa na kSaNoti na kSANayati kSaNvantaM nAnujAnAti / vaha ahiMsaka manuSya jIvoM kI hiMsA na karatA hai, na karAtA hai aura na hiMsA karane vAle kA anumodana karatA hai| bhASyam 46-ananyacaraNasya prathamaM lakSaNamasti AtmaramaNa kA pahalA lakSaNa hai-ahiNsaa| vaha mAhanaahiMsA / sa mAhanaH ananyaM carana na kamapi prANinaM hanti ahiMsaka vyakti AtmA meM ramaNa karatA huA kisI bhI prANI kI na na ghAtayayi na ca ghnantamapyanujAnAti / svayaM hiMsA karatA hai, na dUsaroM se karAtA hai aura na hiMsA karane vAle kA anumodana karatA hai| 47. Nivvida di arate payAsu / saM0--nivindasva nandI arataH prajAsu / tU kAmabhoga ke Ananda se udAsIna bana / striyoM meM anurakta mata bana / bhASyam 47-ananyaM carato dvitIyaM lakSaNamasti AtmaramaNa kA dUsarA lakSaNa hai-brahmacarya / naMdI kA artha brahmacaryam / nndii-prmodH| viSayeSu jAyamAnAM nandI hai-pramoda / viSayoM meM hone vAle pramoda ke prati tuma virakti karo prati nivedaM kuru athavA ete zabdAdayo viSayAH kimpAka- athavA yaha nizcita jAno ki ye zabda Adi viSaya kipAkaphala ke phalasamAnA iti nirviddhi-nizcitaM jAnIhi / etad sadRza haiM / yaha jAnakara striyoM se virata ho jaao| viditvA prajAsu-strISu arato bhava / 1. draSTavyam-AyAro, 3157 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 a0 3. zItoSNoya, u0 2. sUtra 45-46 48. aNomadaMsI Nisanne pAvehi kammahi / saM0 anavamadarzI niSaNNaH pApeSu karmasu / AtmA ko dekhane vAlA puruSa pApakarma kA Adara nahIM krtaa| bhASyam 48-avamaM hInam / anavamaM-uttamam / yaH bhavama kA artha hai-hIna aura anavama kA artha hai-uttama / avamAna viSayAn vihAya anavamaM AtmAnaM pazyati jo sAdhaka avama viSayoM ko chor3a kara anavama AtmA ko dekhatA hai, sa pApeSu karmasu niSaNNa:-kRtAnAdaraH anunnato vA vaha pApakArI pravRttiyoM kA Adara nahIM karatA athavA unake bhvti| prati utsuka nahIM hotaa| cUrNI 'aNomavaMsI uttamasammaviTThI' iti vyAkhyA- cUrNi meM anavamadarzI kA artha uttama samyagdRSTi kiyA hai| tamasti / teneti jJAyate uttamasamyagdaSTiH puruSaH pApeSu usase yaha jJAta hotA hai ki uttama samyagdRSTi puruSa pApakarmoM meM karmasu na prvrtte| pravRtta nahIM hotaa| 46. kohAimANaM haNiyA ya vIre, lobhassa pAse NirayaM mahaMtaM / tamhA hi vIre virate vahAo, chidejja soyaM lbhuuygaamii| saM0- krodhAtimAnaM hanyAt ca vIraH, lobhaM pazya nirayaM mahAntam / tasmAt hi vIraH virataH vadhAt, chindyAt sroto lghubhuutkaamii| bIra puruSa krodha aura atimAna ko naSTa kre| lobha ko mahAn naraka ke rUpa meM dekhe| isalie laghubhUtakAmI vIra puruSa vadha se virata hokara srota ko chinna kara ddaale| bhASyam 49-pApAni karmANi krodhaadyH| tena krodha Adi pApakarma haiM / isalie nirdeza diyA gayA hai ki vIra nidizyate-vIraH puruSaH krodhaM atimAna' ca hanyAt, puruSa krodha aura atimAna ko naSTa kare / lobha ko mahAn naraka ke lobhaM mahAntaM narakaM pazyet / cuNikAreNa pratyapAdi- rUpa meM dekhe / cUrNikAra kahate haiM-lobha se prAyaH mahAn naraka kI 'pAyaso lomeNa mahaMto garago Nivvattijjati, jeNa uragA paMcami prApti hotI hai| lobha ke kAraNa uraga pAMcavIM naraka meM jAte haiM jaMti lobhukkaDatA ya macchA maNugA ya sattama / aura lobhAkula matsya aura manuSya sAtavIM naraka meM jAte haiM / ___ tasmAd laghubhUtakAmI vIraH lobhahetukAd vadhAd isalie laghubhUtakAmI vIra puruSa lobha ke kAraNa hone virato bhavet, srota:-rAgadveSau ca chindyAt / AtmAnaM vAle vadha se virata ho aura srota-rAga-dveSa kA chedana kare / jo laghabhUtaM kAmayate iti laghubhUtakAmI / laghubhUtaH-saMyamaH, svayaM ko laghubhUta (halkA) karane kI kAmanA karatA hai, vaha taM kAmayate iti lghubhuutkaamii| laghubhUtagAmI vA, laghabhUtakAmI kahalAtA hai / laghubhUta kA eka artha hai--saMyama / jo laghubhUto-vAyuH tadvad gamanazIlaH laghubhUtagAmI-- saMyama kI kAmanA karatA hai, vaha laghubhUtakAmI kahalAtA hai| laghubhUtaapratibaddhavihArI iti yAvat / gAmI mAnakara bhI isakI vyAkhyA kI jA sakatI hai| laghubhUta kA artha hai--vAyu / jo vAyu kI bhAMti gamanazIla hotA hai, vaha hai laghubhUtagAmI arthAt aprtibddhvihaarii| 1. cUrNI vRttau ca 'krodhAdimAnam' iti vyAkhyAtamasti(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 117 : kohapuvvago ya mANo teNa kohAdi, kahaM ? jAtimaMto hINajAtI bhaNito puvvaM tA kumati, pacchA majjati, mama eso jAti kulaM vA Nidati ato kohaadi| (kha) AcArAMga vRtti, patra 148; 'krodha: AviryeSAM te krodhaavyH|' atra Adipavasya aryoM nAvagamyate, tena baimANa iti padamasmAbhiH vyAkhyAtam / sUtrakRtAMgepi asya prayogo dRzyate-'atimANaM ca mAyaM ca / ' [sUyagaDo 111334] 2. atra mUlapAThe dvitIyAsthAne SaSThI asti| 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 117 : iha tu ThitI vivakkhiyA, veyaNA vA, appaiTThANo khittato savvakhuDDo ThitiveyaNAhi mhNto| 4. vahI, pRSTha 117 / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 AcArAMgabhASyam 50. gaMthaM pariNAya ihajjeva vIre, soyaM pariNAya carejja dNte| ummagga ladhu iha mANavehiM, jo pANiNaM pANe samArabhejjAsi / -tti bemi / saM0-granthaM parijJAya ihAdyaiva vIraH, srotaH parijJAya cared dAntaH / unmajjanaM labdhvA iha mAnaveSu, no prANinaH prANAn samArabheta / ..iti bravImi / indriyajayo aura vIra puruSa parigraha ko jAnakara, rAga-dveSa ko tatkAla chor3a kara vicaraNa kre| manuSya isa janma meM hI unmajjana ko prApta ho sakatA hai| use prApta kara vaha prANiyoM ke prANoM kA samArambha na kre| --aisA maiM kahatA huuN| bhASyama 50-yasya indriyANi manazca upazAntAni jisakI indriyAM aura mana upazAMta haiM vaha dAnta aura vIra sa dAnto vIraH iha adyaiva-acirAt parigrahaM tatkAraNa- puruSa parigraha aura usake kAraNabhUta rAga-dveSa ko bhalI prakAra se bhUtau rAgadveSau ca parijJAya caret / jAnakara tathA tatkAla chor3akara viharaNa kre| - rAgadveSAtmaka srota:, taddhatukaH parigrahaH, taddhetukA rAga aura dveSa---ye do srota haiM / unake lie parigraha hotA hai ca hiMsA / etat sarvaM nimajjanam / etat sarveSu prANiSu aura parigraha ke lie hisA hotI hai / yaha sArA nimajjana-DUbanA hai / dRzyate, kintu unmajjanaM kevalaM manuSyeSveva / etad sabhI prANiyoM meM yaha nimajjana hai, kevala manuSya meM hI unmajjana hai| unmajjanaM-srotonirodha aparigrahaM ca labdhvA dAntaH unmajjana hai--srotoM kA nirodha aura aprigrh| isa unmajjana ko puruSaH no prANinAM prANAn samArabheta / prApta kara dAnta puruSa prANiyoM ke prANoM kA hanana na kare / jJAnadarzanacAritrANi mokSasAdhanAni, tatra jJAna- jJAna, darzana aura cAritra----ye mokSa ke sAdhana haiN| jJAna aura darzane amanuSyeSvapi bhavataH, kintu cAritraM kevalaM darzana amanuSya arthAta naraka, tiryaJca aura deva meM bhI hote haiM, kintu manuSyeSveva / ataH unmajjanaM cAritramityapi pari- cAritra kevala manuSyoM meM hI hotA hai| isalie unmajjana kA artha bhASituM zakyam / jJAnadarzane api cAritrayogaM prApya cAritra bhI kiyA jA sakatA hai| cAritra kA yoga pAkara jAna-darzana pUrNasArthakatAM gacchataH / bhI pUrNa sArthaka bana jAte haiM / taio uddeso : tIsarA uddezaka 51. saMdhi logassa jaannittaa| saM0-saMdhi lokasya jJAtvA / sabhI prANI jInA cAhate haiM, isa saMdhi ko jAnakara pramAda na kre| bhASyam 51-atra sandhipadaM abhiprAyavAcakamasti / prastuta sUtra meM saMdhi' zabda abhiprAyavAcaka hai| sabhI prANI 'sarve jIvA jIvitumicchanti na tu martum' iti jInA cAhate haiM, maranA koI nahIM cAhatA-yaha sabhI prANiyoM kA lokasya-bhUtagrAmasya samAna : sandhirvartate / evaM jJAtvA samAna abhiprAya hai| yaha jAnakara pramAda nahIM karanA cAhie / yaha na pramAdaH AsevanIyaH / eSa hiMsAvirateH prathamo hetuH| hiMsA-virati kA pahalA hetu hai| 52. Ayao bahiyA pAsa / saM0-AtmanaH bahiH pazya / tU bAhya-svayaM se bhinna prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna dekha / bhASyam 52-tvaM bAhya-svato bhinnaM bhUtagrAmaM tU bAhya arthAt svayaM se bhinna prANiyoM ko Atmatulya Atmavat pazya / yathA AtmanaH apriyaM duHkhaM tathA sarva- (apane samAna) dekha / jaise svayaM ko duHkha apriya hai vaise hI sabhI syApi bhUtagrAmasya iti hiMsAviratedvitIyo hetuH / prANiyoM ko duHkha apriya hai, yaha hisA-virati kA dUsarA hetu hai| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 2-3. sUtra 50-55 53. tamhA Na haMtA Na vidhAyae / saM0 tasmAt na hantA na vighAtayet / isalie jIvoM kA svayaM hanana na kare aura na dUsaroM se karavAe / bhASyam 53 tasmAd uktahetudrayaM samIkSya na svayaM bhUtagrAmaM hanyAt na cAnyaivighAtayet / 54. jamiNaM aSNamaNNavitimicchAe, paDilehAe Na karei pArtha kammaM kiM tattha muNI kAraNaM siyA ? saM0 - yadidaM anyonyavicikitsayA pratilikhya na karoti pApaM karma, kiM tatra muniH kAraNaM sthAt ? jo paraspara eka-dUsare kI AzaMkA se yA dUsare ke dekhate hue pApa karma nahIM karatA, kyA usakA kAraNa jJAnI honA hai ? ca / , bhASyam 54 - pApakarmaNaH akaraNaM dvihetukaM bhavati - apAtmajJAnahetukaM anyonyavicikitsA hetukaM vicikitsA nAma zaMkA, bhayaM lajjA vA / parasparaM vicikitsAmAzritya kazcit pApaM karma na karoti athavA pratilekhA prekSAmAzritya paraH pazyatIti kRtvA pApaM karma na karoti kiM tava muniH kAraNaM syAt ? kAkvA pRSTasya praznasya idamuttaraM bhavati -- yad vicikitsAsaMprayogeNa pApakarmaNo'karaNe muniH kAraNaM na syAt na tadadhyAtmajJAnahetukamiti tAtparyam / mAdhyam 55 samatAmupekSya' pApakarmaNo'karaNaM, tatra muniH kAraNaM svAt / samatApUrvakaM pApakarmaNo viramaNa madhyAtmajJAnahetukaM bhavati samabhAvaH samatA pareSA pratyakSa parokSaM ca samAnA pravRttirvA samatA yayoktaM dazavekAlikasUtre' diyA vA rAo vA egao vA parisAgao vAttevA jAgaramANe vA / " yaH parairdRzyamAno yathA hiMsAdIn zravAn pariharati tathA parairadRzyamAno'pi tAn nAcarati tena tasvAtmano viziSTa prasAdo jAyate viprasAda:- cittasya prasannatA nirmalatA vA / yazca pratyakiJcidanyat karoti parokSe ca kiJcidanyadA carati tasya cittaM mAyAcAreNa malinaM bhavati kutastatra prasannatA bhavet ? / 1 55. samayaM tatthuvehAe, appANaM vippasAyae / saM0 samatAM tatra upekSya AtmAnaM viprasAdayet / puruSa jIvana meM samatA kA AcaraNa kara apane citta ko prasanna kare / 1 nirvicAratA vA samatA / yatra rAgAtmako dveSAtmako vA vicAro na bhavati tatra samatA jAyate / tasyAM 1. upa sAmIpyena IkSA upekSA cUrNo (pRSTha 119) ucca ikkhA uvikkhA iti vyAkhyAtamasti / isalie ina donoM hetuoM (sUtra 51-52) kI samIkSA kara manuSya na svayaM prANiyoM kI hiMsA kare aura na dUsaroM se karavAe / pApakarma kA AcaraNa na karane ke do hetu haiM AdhyAtmika jJAna tathA pArasparika vicikitsA / vicikitsA kA artha hai-- zaMkA, bhaya, lajjA / paraspara eka-dUsare kI AzaMkA ke kAraNa koI vyakti pApakarma kA AcaraNa nahIM karatA athavA koI dUsarA dekha rahA hai, isalie pApakarma kA AcaraNa nahIM karatA kyA usa pApakarma kena karane kA kAraNa muni - jAnI honA hai ? kAkudhvani se pUche gae isa prazna kA uttara yaha hai--paraspara eka dUsare kI AzaMkA se pApakarma na karanA usakA hetu jJAnI honA nahIM hai / tAtparya kI bhASA meM usakA hetu adhyAtmajJAna nahIM hai / -: samatA ko samajhakara --- hRdayaMgama kara pApakarma na karanA, vahAM muni kAraNa banatA hai| samatApUrvaka pApakarma se virata honA isakA hetu adhyAtmajJAna hai| samatA kA artha hai-samabhAva athavA dUsaroM ke pratyakSa yA parokSa meM samAna pravRtti karanA samatA hai jaisA ki daza kAlika sUtra meM kahA hai--dina meM yA rAta meM, akele meM yA samUha ke bIca, sote yA jAgate manuSya ko pApa karma se bacanA caahie| jo vyakti dUsaroM ke dekhate hue hisA Adi bhAvoM kA parihAra karatA hai vaise hI yaha dUsaroM ke na dekhate hue bhI hiMsA Adi kA AcaraNa na kre| usase usake mana meM vizeSa Ananda kI anubhUti hotI hai / viprasAda kA artha hai-citta ko prasannatA athavA visa kI nirmalatA / jo vyakti sAmane kucha aura karatA hai aura pITha pIche kucha aura hI karatA hai, usakA citta mAyA ke AcaraNa ke kAraNa malina hotA hai / usameM citta kI prasannatA kahAM se hogI ? samatA kA eka artha hai-- nivicAratA / jahAM rAgAtmaka yA dveSAtmaka vicAra nahIM hotA vahAM samatA kA AcaraNa hotA hai / usa vRttau (patra 150) utprekSya paryAlocya iti vyAkhyAtam / 2.4/ sUtra 18 - Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 AcArAMgabhASyam avasthAyAmAtmaprasAda: bhUtArthaviSayaH prajJAloko vA avasthA meM AtmaprasAda athavA yathArtha viSayaka prajJA kA Aloka pratipratiphalino bhavati / uttarAdhyayane'pi asya saMvAditvaM phalita hotA hai| uttarAdhyayana sUtra meM bhI isakA saMvAdI pramANa dRzyate-- milatA hai-- 'evaM sasaMkappavikappaNAso, saMjAyaI samayamuvaTThiyassa / 'isa prakAra jo samatA ko prApta ho jAtA hai, usake saMkalpa atye asaMkappayato tao se pahIyae kAmaguNesu talhA // ' aura vikalpa naSTa ho jAte haiN| jo arthoM-indriya-viSayoM kA saMkalpa nahIM karatA, usake kAmaguNoM meM hone vAlI tRSNA prakSINa ho jAtI M 'sa vIyarAmo kayasabakicco, khavei nANAvaraNaM khnnennN| taheva jaM daMsaNamAvarei jaMcaMtarAyaM pakareha kammaM // " phira vaha vItarAga saba dizAoM meM kRtakRtya hokara kSaNabhara meM jJAnAvaraNa ko kSINa kara detA hai / usI prakAra jo karma darzana kA AvaraNa karatA hai aura jo karma antarAya (vighna) karatA hai, usa darzanAvaraNa aura antarAya karma ko kSINa kara detA hai|' 56. aNaNNaparamaM nANI, No pamAe kayAi vi / Ayagutte sayA vore, jAyAmAyAe jaave| saM0-ananyaparama jJAnI no pramAdyet kadAcidapi / AtmaguptaH sadA vIraH yAtrAmAtrayA yApayet / jJAnI puruSa ananyaparama-Atmopalabdhi ke prati kSaNa bhara bhI pramAva na kre| vaha savA Atmagupta aura parAkramazIla rahe aura parimita bhojana se jIvana-yAtrA calAe / bhASyama 56-pUrva 'aNaNNadaMsI' tathA 'paramadaMsI 'ananyadarzI' (aNaNNadaMsI) tathA 'paramadarzI (paramadaMsI)-ye 'ananyadarzI' (aNaNNadaMsI) tathA 'paramaTI ete pade prayukte staH / atra 'aNaNNaparamaM padaM pryuktmsti| donoM pada pahale prayukta ho cuke haiN| yahAM 'ananyaparama'---yaha pada na vidyate anyaH paramaH-pradhAno'smAditi ananyaparamaH prayukta hai| jisase dUsarA parama yA pradhAna nahIM hai, vaha ananyaparama -Atmopalabdhi: saMyamaH samatA vaa| taM prati jJAnI arthAt Atmopalabdhi, saMyama yA samatA hai| usake prati jJAnI puruSaH no kadAcidapi pramAdyet / saMyamasAdhanAyAM jJAnasya puruSa kabhI bhI pramAda na kre| saMyama kI sAdhanA meM jJAna kA jaisA yathA mahattvaM tathA vIryasyApi / ata eva bhaNitam-sa mahattva hai vaisA hI mahattva hai vIrya kA, zakti kaa| isIlie kahA vIraH puruSaH pramAdasya hetubhUtaM manovAkkAyaM bhojanaM ca hai-vaha vIra puruSa pramAda ke hetubhUta mana, vacana aura kAyA tathA vijetaM vIrya prayuJjIta Atmagupto bhavet / AtmA- AhAra para vijaya prApta karane ke lie zakti kA prayoga kare, Atmagupta zarIraM, vAga, manazca, tairgupto bhavet / guptaye AhArasya bane / yahAM 'AtmA' zabda zarIra, vANI aura mana kA dyotaka hai| vivekaH paraM apekSitaH / vaha ina tInoM se gupta ho| gupti ke lie AhAra kA viveka atyanta apekSita hai| yAtrA-mAtrA-yAtrA--saMyama-yAtrA, tasyA nirvAhAya yAtrA-mAtrA--yahAM yAtrA kA artha hai--sNym-yaatraa| usake yAvatI AhAramAtrA yujyate tAvatyA zarIraM yApayet / nirvAha ke lie AhAra kI jitanI mAtrA Avazyaka ho utanI mAtrA atisnigdhena atipramANena vA AhAreNa no guptirbhavati / se zarIra kA yApana kre| atisnigdha aura atimAtrA meM bhojana AhArasya akaraNena zarIradhAraNamazakyaM, tena yathA karane se gupti nahIM hotii| AhAra ke binA zarIra ko TikAyA nahIM viSayANAmadIraNA na bhavati, dIrghakAlaM saMyamAdhAradeha- jA sktaa| isalie vaisA bhojana karanA cAhie jisase indriya-viSayoM pratipAlanaM bhavati tathA Ahartavyam / kI udIraNA--uttejanA na ho aura saMyama ke AdhArabhUta zarIra kI dIrghakAla paryanta pratipAlanA ho sake / 1. tulanA-pAtaJjalayogadarzana, 1 / 47 : nivicAravaMzArakhe adhyaatmprsaadH| 2. uttarAyaNANi, 32 / 107-108 / 3. AyAro, 21173 / 4. vahI, 3138 / 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 120 : iMdiehi AyovayAra kAuM bhnnnni-aatgutte| Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 3. sUtra 56-58 185 57. virAgaM rUvehiM gacchejjA, mahayA khuDDaehi vaa| saM0-virAgaM rUpeSu gacchet mahatsu kSullakeSu vA / puruSa kSudra yA mahAn -sabhI prakAra ke rUpoM ke prati vairAgya dhAraNa kre| bhASyam 57-guptiH-kAyavAGmanasAM samyak mAnasika, vAcika aura kAyika samyak pravRtti kA bhI nirodha pravRtterapi nirodhaH / tasyA upAyosti vairAgyam / ata karanA gupti hai / usakA upAya hai--vairAgya / isIlie kahA haieva nirdiSTaM-rUpeSu virAgaM gacchet / ruupm-pdaarthH| puruSa rUpoM ke prati virakta ho| rUpa kA artha hai--padArtha / sarvepi padArthA rUparasAdyAtmakA bhavanti / tatra rUpaM atIva sabhI padArtha rUpa-rasa Adi se yukta hote haiN| padArtha ke sabhI AkSipati, tasmAt tadgrahaNam / te mahAntaH kSudrakA vA guNoM meM rUpa sabase adhika AkRSTa karatA hai, isalie mukhya rUpa se bhaveyuH / nAgArjunIyAnAM vyAkhyAnamevam usakA grahaNa kiyA gayA hai| padArtha kSudra yA mahAn hote haiN| 'visayaMmi paMcagaMmIvi, duvihaMmi tiyaM tiyaM / AcArya nAgArjuna kI paramparA kI vyAkhyA yaha hai-- bhAvao suTu jANitA, se na lippai dosuvi // " indriyANAM zabdAdayaH paJca vissyaaH| te dvividhAH indriyoM ke zabda Adi pAMca viSaya haiM / ve do prakAra ke haiM-iSTA aniSTAzca / te ca trividhAH hInamadhyamotkRSTa- iSTa aura aniSTa / ye donoM tIna-tIna prakAra ke haiM-hIna, madhyama bhedAt / tAn prati alipto bhavet / aura utkRSTa / sAdhaka unake prati alipta rahe / virajanam-virAgaH vairAgyaM vaa| viSayadoSa- virajana kA artha hai -virAga yA vairAgya / viSayoM meM doSa dekhane darzanAbhyAsena vitRSNaM cittam-nirvedaH / tena (nirvedena) ke abhyAsa se citta kI vitRSNA-avasthA nirveda hai / isa nirveda se hone jAyamAno vazIkAraH vairAgyam, yathA---'nivveeNaM bhaMte ! vAlA vazIkaraNa vairAgya hai| jaise-gautama ne bhagavAn se pUchAjIve ki jaNayaI' ? ___bhaMte ! nirveda se jIva kyA prApta karatA hai ?' 'nivveeNaM divyamANusatericchiesu kAmabhogesu nivveyaM bhagavAn ne kahA----'gautama ! nirveda se jIva meM deva, manuSya havvamAgacchai, samvavisaesu virjji|" aura tiryaJca saMbaMdhI kAmabhogoM ke prati zIghra hI glAni utpanna hotI hai aura vaha sabhI viSayoM ke prati virakta ho jAtA hai| 58. Agati gati pariNAya, dohiM vi aMtehiM adissmaanne| se Na chijjai Na bhijjai Na DajhaDa, Na hammai kaMcaNaM svvloe| saM0-Agati gati parijJAya, dvAbhyAmapi antAbhyAM adRzyamAnaH sa na chidyate na bhidyate na dahyate na hanyate kenacid sarvaloke / jo Agati aura gati (saMsAra-bhramaNa) ko jAnatA hai vaha rAga aura dveSa-ina donoM aMtoM se dUra rahatA hai| vaha samUce loka meM na kisI ke dvArA chedA jAtA hai, na bhedA jAtA hai, na jalAyA jAtA hai aura na mArA jAtA hai| bhASyama 58-virAgasya Alambanamasti Agategatezca virAga kA AlaMbana hai-Agati aura gati kA jnyaan| jo parijJAnam / ya etAM dvayIM parijAnAti sa dvAbhyAmapi Agati aura gati----ina donoM ko jAnatA hai, vaha donoM aMtoM---rAga antAbhyAma-rAgadveSAbhyAM adRzyamAno bhavati / sa ca aura dveSa se bhI dUra rahatA hai| vaha rakta hai yA dviSTa hai-aisA parirakta iti dviSTa iti vA na parilakSyate / tAdRzaH puruSaH lakSita nahIM hotaa| vaisA puruSa sAre loka meM kisI ke dvArA na chedA sarvaloke kenacit na chidyate, na bhidyate, na dahyate, na jAtA hai, na bhedA jAtA hai, na jalAyA jAtA hai aura na mArA jAtA hai| hanyate / aihikadaSTyA zarIrAvasthAyAM zastrAdinA na laukikadRSTi se zarIrAvasthA meM baha zastra Adi se nahIM chedA jAtA chidyate / lokottaradaSTyA zarIramuktAvasthAyAM sa acchedyaH, aura lokottaradRSTi se zarIramukta avasthA meM arthAt siddha avasthA meM abhedyaH, adAhyaH, avadhyazca bhavati / vaha acchedya, abhedya, adAhma aura avadhya hotA hai| 1. AcArAMga vRtti, patra 150 / 4. AcArAMga vRtti, patra 151 : 'kaMcaNe' miti vibhakti2. uttarajmayaNANi, 29:46 : vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve ki pariNAmAt kenacit / jaNayaha ? vIyarAgayAe gaM nehANubaMdhaNANi taNhANabaMdhaNANi 5. tulanA-bhagavadgItA, 2124 : ya vocchidai maNu-nesu saddapharisarasarUvagaMdhesu ceva virajjai / acchedyo'yamabAhyo'yamakledyo'zoSya eva ca / 3. vahI, 29 / 3 / nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // vaha amara Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 AcArAMga mAdhyama 54. avareNa puNyaM Na saraMti ege, kimassatItaM ? ki vAgamissaM? bhAsati ege iha mANavA u, jamastItaM AgamissaM / saM0 - apareNa pUrva na smaranti eke, kimasyAtItaM ? ki vA AgamiSyat ? bhASante eke iha mAnavAH tu yadasyAtIta AgamiSyat / kucha puruSa bhaviSya aura atIta kI ciMtA nahIM karate- -isakA atIta kyA thA ? isakA bhaviSya kyA hogA ? kucha manuSya kahate haiM- jo isakA atIta thA, vahI isakA bhaviSya hogA / mAdhyama 59 kecit sAdhakA apareNa anAgatena pUrvam - atItaM na smaranti / asya rAgadveSAbhibhUtasya cittasya kimatItamAsIt ? ki yA anAgataM bhaviSyati ? iti saMbaMdhayojanAM na kurvanti / kecinmAnavAH iti bhASante yadasya atItamAsIt tadeva anAgataM bhaviSyati / bhASyam 60 - tathAgatAH ca na atItamarthaM na anAgatamartha niyacchanti vidhUtakalpoM maharSiH etanu darzI bhavati, tena sa karmazarIraM nizzoSya tasya kSapako bhavati / 60. jAtItama Na ya AgamissaM addhaM niyacchati tahAgayA u vidyuta kappe eyANupassI, NijmosattA khage mahesI / saM0 nAtItamacaM na ca AgamiSyat artha pazyanti' tathAgatAH tu vidhUtakalpaH etadanudarzI nizzoSya apaka maharSiH / tathAgata atIta aura bhaviSya ke artha ko nahIM dekhte| dhutAcAra kI sAdhanA karane vAlA maharSi vartamAnadarzI hotA hai| vaha kA zoSaNa kara use kSINa kara DAlatA hai| karmazarIra cittaparyAyAH karma saMskArAzca traikAlikA bhavanti / tatra atItaparyAyaH kiM bhaviSyaparyAyasya niyamanaM karoti athavA bhaviSyaparyAyaH atItaparyAyAt sarvathA svatantro bhavati ? asmin viSaye abhimatamekamasti yadanAgata masti atItaniyamitam / asminnabhimate atIte rAgAtmakaM cittaM anAgatepi rAgAtmakaM bhaviSyati kintu teSAmabhimate pariNateH netanmanyante / yAda anAgataM atItAnurUpameva na bhavati kintu tato vilakSaNamapi bhavati / ata eva vidhUtakalpasya prayojanama / yadi anAgataM sarvathA atItaparataMtra syAttadA pUrva saMskArakSapaNasya na kopyupAyaH saMbhavet 13 tathAgatA 1. prAkRta vyAkaraNa (hemacandra ), 4 / 181 : dRzo niacchA pecchAvayacchAvayajjha vajja savvava-devakhoasoja-punama niyaAsa-pAsA: 2. draSTavyam - AyAro 6 / 24 / 3. sUtra 59-60 kI vyAkhyA dArzanika aura sAdhanA- donoM nayoM se kI gaI hai / dArzanika naya se vyAkhyA isa prakAra kucha sAdhaka bhaviSya aura atIta kI cintA nahIM karate / ve yaha nahIM socate ki rAga-dveSa se abhibhUta isa citta kA atIta kyA tha athavA isakA bhaviSya kyA hogA ? isa prakAra kI saMbaMdha yojanA nahIM karate / kucha puruSa yaha kahate haiM-jo isakA atIta thA, vahI isakA bhaviSya hogA / tathAgata na atIta ke artha ko dekhate haiM aura na anAgata ke artha ko vidhUtakalpa- dhutAcAra kI sAdhanA karane vAlA maharSi vartamAnada hotA hai. isalie vaha karmazarIra kA zoSaNa kara use kSINa kara DAlatA hai / citta-paryAya aura karma saMskAra traikAlika hote haiN| kyA atIta kA paryAya bhaviSya ke paryAya kA niyamana karatA hai athavA bhaviSya kA paryAya atIta ke paryAya se sarvathA svataMtra hotA hai ? isa viSaya meM eka abhimata yaha hai ki anAgata atIta se niyaMtrita hai| isa abhimata ke anusAra atIta meM yadi vitta rAgAtmaka hai to vaha anAgata meM bhI rAgAtmaka hogaa| kintu tathAgata yaha nahIM maante| unake abhimata meM pariNati kI vicitratA ke kAraNa anAgata atIta ke anurUpa hI nahIM hotA, kintu usase vilakSaNa bhI hotA hai| isIlie vidhUtakalpa sAdhanA kI prayojanIyatA hai| yadi anAvata atIsa se sarvathA parataMtra hotA to pUrva-saMskAroM kI kSamatA kA koI bhI upAya saMbhava nahIM ho paataa| kucha dArzanika bhaviSya ke sAtha atIta kI smRti nahIM karate / ve atIta aura bhaviSya meM kAryakAraNabhAva nahIM mAnate ki jIva kA atIta kyA thA aura bhaviSya kyA hogA ? kucha dArzanika kahate haiM- isa jIva kA jo atIta thA, vahI bhaviSya hogaa| Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u03. sUtra 56-62 .. 187 61. kA araI ? ke ANaMde ? etthaMpi aggahe care / savvaM hAsaM pariccajja, AloNa-gutto parivvae / saM0-kA aratiH ? kaH AnaMdaH ? atrApi agrahaH caret / sarva hAsyaM parityajya AlInaguptaH parivrajet / sAdhaka ke lie kyA arati aura kyA Ananda ? vaha arati aura Ananda ke vikalpa ko grahaNa na kare / hAsya Adi saba pramAvoM ko tyAga kara, indriya-vijaya aura mana-vacana-kAyA kA saMvaraNa kara parivajana kre| bhASyam 61 - aratiH - iSTAprAptivinAzottho iSTa kI aprApti aura iSTa ke vinAza se hone vAlA mAnasika mAnaso bhAvaH / AnandaH--iSTArthAvAptisamuttho mAnaso bhAva arati hai tathA iSTa artha kI prApti se hone vAlA mAnasika bhAva bhaavH| kutazcinnimittAd aratirutpadyeta tadA kA Ananda hai / sAdhaka meM kisI nimitta se arati utpanna ho sakatI hai, aratiH ? athavA atIte anaMtaza: aratiH prAptA iti taba vaha soce-'mere lie kyA arati ?' athavA vaha soce-'maiMne kRtvA tasyA recanaM kuryAt / evaM iSTArthe prApte sati atIta meM ananta bAra arati ko bhogA hai'-aisA socakara usakA ka AnandaH? athavA atIte anantazopi prApto'sau recana kare, use mana se nikAla de| isI prakAra iSTa artha kI prApti iti kRtvA tasya recanaM kuryAt / asmina viSaye hone para sAdhaka soce-isameM kaisA Ananda ? athavA vaha soce-maiMne dhyAnAvasthito muniH agrahazcaret-araterAnandasya atIta meM ananta bAra Ananda ko bhogA hai-yaha socakara usakA ca grahaNaM vikalpaM vA na kuryAt / sa sarva hAsyaM recana kare, use mana se nikAla de| isa viSaya meM dhyAnalIna muni parityajet / AlIna:-indriyasaMvataH, guptaH--mano- arati aura Ananda kA grahaNa na kare, na unake vikalpa meM ulajhe / vaha vAkkAyakarmabhiH saMvRtaH parivrajet / samasta prakAra ke hAsya kA parityAga kre| vaha AlIna aura gupta hokara parivrajana kare / AlIna kA artha hai-indriyoM se saMvRta aura gupta kA artha hai-mana, vacana aura kAyA kI pravRtti se saMvRta / 62. purisA! tumameva tuma mittaM, ki bahiyA mittamicchasi ? saM0-puruSa ! tvameva tava mitraM, ki bahiH mitramicchasi ? puruSa ! tU hI terA mitra hai| phira bAhara mitra kyoM khojatA hai ? bhASyam 62-sAdhanAkAle vartamAnasya kadAcit sAdhanA karane vAle puruSa ke kabhI pUrva paricitoM kI smRti ho pUrvaparicitAnAM smRtirjAyate athavA amitrairbAdhyamAnasya AtI hai athavA amitroM ke dvArA bAdhyamAna hone para mitra ke prati mitra prati icchA pravartate / tadarthamidamAdhyAtmika- icchA hotI hai| usake lie yaha AdhyAtmika AlaMbana hai-he puruSa ! mAlambanama-he pUruSa ! tvameva tava mitramasi / apramatta tU hI terA mitra hai| apramatta AtmA hI terA mitra hai / bAhara AtmA eva tava mitramasti / ki bahimitramicchasi ? mitra kyoM khoja rahA hai? jo bAhya mitra aura amitra hote haiM yo bAhyo mitrAmitravizeSaH sa vyvhaarnysaapekssH| ve sAre vyAvahArika dRSTi se haiN| prastuta sUtra nizcaya naya kA nizcayanayasApekSaM sUtramidam / tAtparyamidam-tvaM dyotaka hai| isa sUtra kA tAtparya yaha hai-tU apramatta ho / bAhya mitra tathAgata atIta aura AgAmI artha ko svIkAra nahIM bhaviSya ke artha ko nahIM dekhate-rAga-dveSAtmaka citta-paryAya karate / maharSi ina saba matoM kI anupazyanA (paryAlocanA) kA nirmANa nahIM krte| kara dhutAcAra ke Asevana dvArA karma-zarIra kA zoSaNa kara jisakA AcAra rAga-dveSa aura moha ko zAMta yA kSINa use kSINa kara DAlatA hai| karane vAlA hotA hai, vaha vidhUtakalpa kahalAtA hai| vaha sAdhanA naya kI vyAkhyA isa prakAra hai tathAgata vidhUtakalpa 'eyANupassI' hotA hai| kucha sAdhaka atIta ke bhogoM ko smRti aura bhaviSya ke 1. etadanupazyI-- vartamAna meM ghaTita hone vAle yathArtha ko bhogoM kI abhilASA nahIM krte| kucha sAdhaka kahate haiM dekhane vaalaa| atIta bhoga se tRpta nahIM huA, isase anumAna kiyA 2. ekAnupazyI-apanI AtmA ko akelA dekhane vaalaa| jAtA hai ki bhaviSya bhI bhoga se tRpta nahIM hogaa| 3. ejAnupazyI-dhutAcAra ke dvArA hone vAle prakampanoM yA __ atIta ke bhogoM kI smRti aura bhaviSya ke bhogoM kI parivartanoM ko dekhane vaalaa| abhilASA se rAga-dveSa aura moha utpanna hote haiM / isalie vaha rAga aura dveSa se mukta raha kara karma-zarIra ko kSINa tathAgata (vItarAga kI sAdhanA karane vAle) atIta aura karatA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 apramatto bhava / bAhyamitrAnveSaNAyAM mA samayaM yApaya / kI khoja meM apane samaya ko mata gavAM / 1 63. jaM jANejjA uccAlaiyaM taM jANejjA dUrAlaiyaM / jaM jANejjA dUrAlaiyaM taM jANejjA uccAlaiyaM / saM0 vaM jAnIyAd uccAdhikaM taM jaaniiyaadduuraalyikm| yaM jAnIyAd durAlayikaM taM jAnIyAd uncAvikam / jise tuma parama tatva ke prati lagA huA jAnate ho, use kAmanAoM se dUra huA jAno / jise tuma kAmanAoM se dUra huA jAnate ho, use parama tattva ke prati lagA huA jAno / 1 bhASyam 63 - yaH ucce - paramatattve lIno bhavati tathA mitrAmitravizeSAd UrdhvaM tiSThati sa uccAlaye viharatIti uccApi tAdRzaH kAmanAta anukUla pratikUlasaMvedanAcya dUraM tiSThati tena sa rAdhiko bhaNyate / uccAlayikatvaM dUrAlayikatvasya sUcakamasti / dUrAvikatvamapi sUcayati uccAlayikatvam / 64. purisA ! attANameva abhiNiginjha, evaM dukkhA pamokkhasi / saM0 puruSa ! AtmAnameva abhinigRhya evaM duHkhAt pramokSyasi 7 puruSa ! AtmA kA hI nigraha kr| isa prakAra tU duHkha se mukta ho jAegA / bhASyam 64 - AtmA - cittam / he puruSa ! tvaM anukUla saMvedane rajyamAnaM pratikUlasaMvedane ca dviSyamANamAtmAnaM abhinigRhya tiSTha evaM tvaM duHkhAd mukto bhaviSyasi / duHkhaM anukUla pratikUlasaMvedanAbhyAmutpadyate yaH saMvedanasyAbhinigrahaNaM karoti tasya sahajameva duHkha pramokSo jAyate / ' 65. purisA ! sacameva samabhijAnAhi / saM0 - puruSa ! satyameva samabhijAnIhi / puruSa ! tU satya kA hI anuzIlana kara bhASyam 65 - AtmanigrahaH kimupAyaH iti jijJAsAM samAdhAtuM sUtrakAro nirdizati - he puruSa ! tvaM satyameva samabhijAnIhi / satyam - vastuno yathArthasvarUpam / , 1.) AcArAMga pUrNa pRSTha 124 visae uccaarite| ucAlavitAram - (kha) AcArAMga vRti patra 153 apanetAram / 2. AcArAMga cUrNi pRSTha 124 : dukkhaM 3. AtmA zabda kA prayoga caitanya-piNDa, artha meM hotA hai| abhinaya kA artha hai- samIpa jAkara pakar3anA / jo vyakti mana ke samIpa jAkara use pakar3a letA hai, use jAna letA hai, vaha saba duHkhoM se mukta ho jAtA hai| nikaTatA se jAna lenA hI vAstava meM pakar3anA hai / niyaMtraNa karane se pratikriyA paidA hotI hai| usase nigraha nahIM hotA / dharma ke kSetra meM yathArtha ko jAna lenA hI nigraha hai| kammaM / mana aura zarIra ke jo ucca - parama tatva meM lIna hotA hai tathA mitra aura amitra kI mAnyatA se Upara uTha jAtA hai, vaha unnAlaya meM viharaNa karane vAlA uccAdhika hotA hai| paisA sAdhaka kAmanAoM tathA anukUla aura pratikUla saMvedanAoM se dUra rahatA hai, isalie vaha varAlayika kahalAtA hai| uccAlayika durAlayika kA sUcaka hai / rAjavika bhI uccAtapika kA sUcaka hai| AcArAMga bhASyama AtmA kA artha hai citta / he puruSa ! tU anukUla saMvedanoM meM anurakta ho jAne vAle aura pratikUla saMvedanoM meM dveSa karane vAle cirA kA nigraha karake raha isa prakAra tU duHkha se mukta ho jaaegaa| duHkha utpanna hotA hai anukUla aura pratikUla saMvedanoM se jo saMvedanoM kA nigraha kara letA hai, usake sahaja hI duHkha-mukti ho jAtI hai / Atma-nigraha kA upAya kyA hai ? isa jijJAsA kA samAdhAna karane ke lie sUtrakAra kahate haiM - he puruSa ! tU satya kA hI anuzIlana kara / satya kA artha hai - vastu kA yathArtha svarUpa / jaba ta 4. (ka) AcArAMga cUmi, kuTha 124 sonAma saMjamo sattarasaviho taM samabhiyANahi, jaM bhaNitaM taM samAyara, ayA sacce sANivi kyANi pAsijvaMti kahaM ? jo AyariyA paMca mahatyayAI, ArabhittA nAgapAle so pariyAlovena sacco bhavati / (kha) AcArAMga vRti patra 153 sadasya hitaH satya:-- saMyamastamevAparaNyApAra nirapekSaH samabhijAnIhiAsevanAparijJayA samanutiSTha yadivA satyameva samabhijAnIhi gussAsigRhItapratijJAnirvAhako bhava / (ga) praSTavyam 3240 mAdhyam / - Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 3. sUtra 63-67 186 yAvat satyaM samabhijJAtaM na bhavati tAvad vastu prati vaha samyag rUpa se jJAta nahIM hotA taba taka vastu ke prati hone vAlA jAyamAnaM priyApriyasaMvedanagrahaNaM vimuktaM na syAt / priya saMvedana athavA apriya saMvedana kA grahaNa nahIM ruktaa| dharmadhyAna ke apAyavicayavipAkavicayAtmakena dharmadhyAnena padArtha- do bhedoM-apAyavicaya aura vipAkavicaya se padArtha sambandhI doSoM saMbaMdhinaH apAyAn taddhetukAn vipAkAMzca samabhijJAyaiva tathA unase hone vAle pariNAmoM ko samyag rUpa se jAnakara hI puruSa puruSaH AtmanigrahaM kartuM shknoti| Atma-nigraha kara sakatA hai| 66. saccassa ANAe uvaTThie se mehAvI mAraM tarati / saM0 ---satyasya AjJayA upasthitaH sa medhAvI mAraM tarati / jo satya kI AjJA meM upasthita hai vaha medhAvI mRtyu ko tara jAtA hai| bhASyam 66-ya: satyasya' AjJayA upasthita : sa jo satya kI AjJA meM upasthita hai, vaha medhAvI mRtyu ko tara medhAvI mAraM trti| AjJA-AgamaH, antardRSTiH , jAtA hai / AjJA ke tIna artha haiM-Agama, antardaSTi, sUkSma padArthoM suukssmaarthprijnyaanmiti| mAraH-mRtyuH athavA kAmaH, kA jJAna / mAra kA artha hai-mRtyu athavA kAma / kAma ke do prakAra icchAkAmaH madanakAmazca / asatyasyopasthAnenaiva mUrchA haiM-icchAkAma aura mdnkaam| asatya kI ArAdhanA se hI bhrAntirvA pravardhate, tataH kaamo'bhijaayte| satyasya mUrchA aura bhrAnti baDhatI hai| usase kAma utpanna hotA hai| satya sAkSAdupasthAnenaiva kAmaH antaM netuM zakyaH / kI sAkSAt ArAdhanA se hI kAma-mRtyu athavA kAmanAoM kA anta kiyA jA sakatA hai| 67. sahie dhammamAdAya, seyaM samaNupassati / saM0---sahitaH dharmamAdAya zreyaH samanupazyati / sahiSNu sAdhaka dharma ko svIkAra kara zreya kA sAkSAt kara letA hai| bhASyam 67-sahitaH-sahanazIlaH / yena anukalA sahita kA artha hai---sahanazIla / jisane anukUla aura pratikala pratikUlA ca paristhiti H soDhA sa dharma samAdAya zreyaH paristhitiyoM ko sahana kiyA hai, vaha sahiSNu sAdhaka dharma ko svIkAra smnupshyti| yaH preyasi eva mUcchita : sa kathaM kara zreya kA sAkSAt kara letA hai| jo kevala preyas meM hI mUcchita zreyaHsamanadarzI bhaveta ? zreyaH-indriyAtItaM padArthAtItaM rahatA hai vaha zreya kA sAkSAtdI kaise ho sakatA hai ? dheya kA artha ca sukhaM hitaM vA athavA kalyANaM, yathA hai-...indriyAtIta aura padArthAtIta sukha yA hita athavA kalyANa / jaisesoccA jANai kallANaM, soccA jANai pAvagaM / _ 'suna kara hI kalyANa jAnA jAtA hai aura sunakara hI pApa ubhayaM pi jANaI soccA, jaM cheyaM taM samAyare // 5 jAnA jAtA hai| donoM ko sunakara jAnA jAtA hai| jo zreyaskara hai, usakA tuma AcaraNa kro|' 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 124 : duvAlasaMga vA pravacanaM sccN| (kha) AcArAMga vRtti, patra 153 : styH-aagmH| (ga) draSTavyam-340 bhASyam / 2. (ka) AcArAMga cuNi, pRSTha 124 : mAraNaM mArayati mAro, jaM maNitaM sNsaaro| (kha) AcArAMga vRtti, patra 153 : mAra-saMsAram / 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 124 : teNa titvagara bhAsiteNa a sacceNa sahito tappubvagaM caritaM dhamma AdAya / (kha) AcArAMga vRtti, patra 153 : sahito-jJAnAdiyuktaH saha hitena vA yuktaH shitH| (ga) ApTe, sahita: Borne, Endured. 4. (ka) AcArAMga caNi, pRSTha 124 : seyaM iti pasaMse atthe. sayaMti tamiti seo, jaM bhaNitaM mokkhaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 153 : zreyaH puNyamAtmahitaM vaa| 5. basaveAliyaM, 4 gAthA 11 Jain Education international Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 AcArAMgabhASyam 68. duhao jIviyassa, parivaMdaNa-mANaNa-pUyaNAe, jaMsi ege pamAdeti / saM0-dvitaH jIvitasya parivandana-mAnana-pUjanAya, yasmin eke pramAdyanti / rAga aura dveSa ke adhIna hokara manuSya vartamAna jIvana ke lie tathA prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie ceSTA karatA hai| kucha sAdhaka bhI unake lie pramAda karate haiN| bhASyam 68-manuSyA dvAbhyAM rAgadveSAbhyAmabhibhUtA jo puruSa rAga aura dveSa-ina donoM se abhibhUta haiM ve apane jIvitasya hetoH, parivaMdanamAnanapUjanahetozca' pramattAH jIvana ke lie tathA prazaMsA, sammAna aura pUjA ke lie pramatta hote haiM, santi, kintu eke pravrajyAmAdAyApi asahiSNutvAt kintu kucha pravrajyA grahaNa karake bhI asahiSNu hone ke kAraNa jIvana, tadarthaM pramAdyanti / prazaMsA Adi ke lie pramAda karate haiM / 66. sahie dukkhamattAe puTTho No jhNjhaae| saM0-sahitaH duHkhamAtrayA spRSTaH no 'jhjhaae| sahiSNa sAdhaka duHkhamAtrA se spRSTa hone para vyAkula na ho| bhASyam 69-sahanazIlo muniH duHkhamAtrayA sahiSNu muni duHkhamAtrA-zIta aura uSNa (anukUla aura zItoSNaH parISahaiH spRSTaH no jhaJjhApratADita iva pratikUla) parISahoM se spRSTa hone para jhaMjhA se pratAr3ita vyakti kI vyAkulamatirbhavet / zItai : pariSahaiH rAgajhaJjhA samutpadyate bhAMti Akula-vyAkula na bane / zIta parISahoM se rAga kA jhaMjhAvAta uSNazca dveSajhaJjhA / tAM dvividhAmapi vyAkulatAM akRtvA utpanna hotA hai aura uSNa parISahoM se dveSa kA jhaMjhAvAta uThatA hai / samatve sthaatumrhti| vaha sahiSNu sAdhaka donoM prakAra kI vyAkulatAoM meM na phaMsa kara samatA meM sthita ho sakatA hai| 70. pAsimaM davie loyAloya-pavaMcAo muccai / -tti bemi / saM0-dRSTimAn dravyaH lokAlokaprapaJcAt mucyate / -iti bravImi / dRSTimAna aura dravya-rAgadveSa se aparAjita sAdhaka loka ke dRSTa prapaMca se mukta ho jAtA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 70-yena puruSeNa zItoSNaparISahAn soDhuM jisa sAdhaka ko zIta aura uSNa-anukUla aura pratikUla daSTirupalabdhA sa daSTimAn dravyaH-rAgadveSAbhyAmanabhi- parISahoM ko sahane kI dRSTi upalabdha hai, vaha daSTimAna hotA hai| vaha bhUta : lokAloka prapaJcAd mucyate / lokaH-dRzyamAnaH, dravya arthAt rAga-dveSa se aparAjita vyakti loka-aloka ke prapaMca se alokaH-adRzyamAnaH athavA loke AlokyamAnaH- mukta ho jAtA hai| loka kA artha hai-dRzyamAna aura aloka kA artha lokAlokaH, tasya prapaJcaH-bandhanasya vistAraH / dravyaH hai--adRzyamAna athavA lokAloka kA artha hai-loka meM dikhAI dene puruSaH dRzyamAnAnAM saMbaMdhAnAM adRzyamAnAnAM ca karma- vAlA / usakA prapaMca arthAt bandhana kA vistaar| dravya arthAt vItarAga bandhanAnAM prapaJcAd mukto bhavati / puruSa dRzyamAna sambandhoM ke tathA adRzyamAna karmabandhoM ke prapaMca se mukta ho jAtA hai| 1. draSTavyam-AyAro, 1121 / 2. deshiishbdH| 3. 'pAsima' asya padasya 'pazya ima', 'dRSTvA ima' athavA 'dRSTimAn'-etAni trINi rUpANi saMskRte kartuM zakyAni / asmAbhiH eka padamAdAya dRSTimAniti rUpaM kRtam / (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 125 : passatIti pAsima, ki etaM ? jaM maNitaM-saMdhi logassa jAva No jhaMjhAetti etaM passati / (2) AcArAMga vRtti, patra 154 : uddezakAverAramyAnantara sUtraM yAvat tamimamayaM pazya-paricchinddhi / (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 125 : lokatIti logo, AlokkatIti Aloko, logAlogo, jo jehiM jAe vaTTati so teNappagAreNa Alokkati, jaM maNitaM-- dissati, taMjahA-nAraiyatteNa, evaM sesesuvi pihippihehi sarIraviyappehi Alokkati sriire| (kha) AcArAMga vRtti, patra 154 : Alokyata ityAlokaH, karmaNi ghana , loke caturdazarajjvAtmake Aloko lokAlokaH / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 a03. zItoSNIya, u0 3-4. sUtra 68-73 cauttho uddeso : cauthA uddezaka sapanA 71. se vaMtA kohaM ca, mANaM ca, mAyaM ca, lobhaM ca / saM.-sa vamitA krodhaM ca mAnaM ca mAyAM ca lobhaM ca / sAdhaka krodha, mAna, mAyA aura loma kA vamana karane vAlA hotA hai| bhASyam 71-idAnIM lokAlokaprapaJcamukteH prakriyA aba lokAloka ke prapaMca se mukta hone kI prakriyA batalAI jA upadizyate-sa zItoSNaparISahasahiSNurmaniH kaSAya- rahI hai-vaha zIta aura uSNa parISahoM ko sahane vAlA muni kaSAyoM muktyA mukto bhavati / kaSAyazca krodhamAnamAyAlobha- kI mukti hone para mukta ho jAtA hai| kaSAya cAra prakAra kA haibhedAt caturvidhaH / tatra upaghAtAdihetujanitA'dhyavasAyaH krodha, mAna, mAyA aura lobha / upaghAta Adi hetuoM se utpanna krodhaH / utkarSAdhyavasAyo mAnaH / vaJcanAdhyavasAyo adhyavasAya krodha hai / utkarSa kA adhyavasAya hai maan| vaJcanA kA maayaa| tRSNAparigrahAdhyavasAyo lobhaH / adhyavasAya hai mAyA aura tRSNA tathA parigraha kA adhyavasAya hai lobha / __ muktimicchaH puruSaH etaM caturvidhakaSAyaM vamitA' jo puruSa mukti cAhatA hai vaha ina cAroM kaSAyoM kA vamana bhavati / taM upazamaM kSayaM vA nayatIti tAtparyam / karane vAlA hotA hai| isakA tAtparya hai ki vaha ina kaSAyoM kA upazama yA kSaya kara detA hai| 72. evaM pAsagassa saNaM ubarayasatthassa paliyaMtakarassa / saM0-etad pazyakasya darzanaM uparatazastrasya paryantakarasya / yaha ahiMsaka aura nirAvaraNa draSTA kA darzana hai| bhASyam 72-etat kaSAyavirecanaM pazyakasya darzana- kaSAyoM ke virecana kA yaha siddhAnta pazyaka-draSTA kA darzana masti / nirAvaraNatvAt sarvaM pazyati iti pazyaH, sa eva hai| nirAvaraNa hone ke kAraNa jo saba kucha dekhatA hai vaha pazya hai| pazyakaH-bhagavAn mhaaviirH| zastraM dravyabhAvabheda- vahI pazyaka hai| bhagavAn mahAvIra pazyaka-draSTA haiN| bhinnm| dravyazastramagnyAdayaH, bhAvazastraM kaSAyaH zastra ke do bheda haiM-dravya zastra aura bhAva shstr| agni asaMyamo vaa| Adi dravya zastra haiM aura kaSAya athavA asaMyama bhAva zastra haiN| uparataM zastraM yasya sa uparatazastraH / yaH ghAtyakarmaNAM jo zastroM se uparata hai, vaha uparatazastra hai| jo ghAtyako paryantaM karoti sa paryantakaraH / yaH uparatazastro bhavati sa kA anta karatA hai, vaha paryantakara hai| jo uparatazastra hotA hai paryantakaro bhvti| yazca paryantakaro bhavati sa pazyako vaha paryantakara hotA hai| jo paryantakara hotA hai, vaha pazyaka hotA hai| bhavati / tasya darzanamidam / usI kA yaha darzana hai| 73. AyANaM (NisiddhA?) sgddnmi| saM0--AdAnaM (niSedhya) svakRtabhit / jo puruSa karma ke AdAna-kaSAya ko rokatA hai, vahI apane kie hue karma kA bhevana kara pAtA hai| mASyam 73-atra nAzaMkanIyaM, kRtAni karmANi yaha AzaMkA nahIM karanI cAhie ki jaba kie hue karmoM ko bhoktavyAni / kathaM teSAM paryantaM kartuM zakyam ? AdAnasya bhoganA hI hotA hai taba unakA anta kaise kiyA jA sakatA hai? nirodhe pUrvAjitAnAM karmaNAM bhedanaM saMbhAvyatAmeti / AdAna kA nirodha karane para pUrvArjita karmoM kA bhedana sambhava banatA baankssaayH| yaH AdAnaM niruNaddhi sa hai| AvAna kA artha hai-kaSAya / jo AdAna kA nirodha karatA hai vaha svatasya karmaNaH bhettA bhavati / nirodhe apUrvakarmaNAM apane dvArA kRta karmoM kA bhedana karane vAlA hotA hai| nirodha meM nae 2. dekheM-AyAro, 119 / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 126 : vamagaMti vA vireyaNaMti vA vigicaNaMti vA visohagaMti vA egtttthaa| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam pravezo niruddho bhavati, pUrvakarmaNAM ca kSayo bhvti| karmoM kA praveza niruddha ho jAtA hai aura pUrva karmoM kA kSaya hotA hai| tatkSayArthaM kaSAyasya nirodhaH avazyaM kartavya iti karmoM ke kSaya ke lie kaSAya kA nirodha avazya karanA cAhie, yaha hRdayam / isakA hArda hai| 74. je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai, se egaM jANai / saM0yaH eka jAnAti, sa sarva jAnAti / yaH sarva jAnAti, sa eka jAnAti / jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai| jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai / bhASyam 74-'egaM' iti padaM anirdiSTavizeSyaM prastuta sUtra meM prayukta 'ega' zabda kA vizeSya nirdiSTa nahIM hai| vartate / anuvRttyA AdAnamiti prakRtam / ya ekamAdAnaM- anuvRtti se 'AdAna' pada yahAM prAsaMgika hai| jo eka AdAnakrodhakaSAyaM jAnAti sa sarvamAdAnaM jAnAti / yaH krodha kaSAya ko jAnatA hai, vaha sabhI AdAnoM-kaSAyoM ko jAnatA sarvamAdAnaM jAnAti sa vasturUpeNa ekamAdAnaM jaanaati| hai| jo sabhI AdAnoM ko jAnatA hai. vaha yathArtharUpa meM eka AdAnamukteH prathama upAyo'sti tasya sarvAtmanA AdAna ko jAnatA hai| AdAna-mukti kA pahalA upAya hai-usakA parijJAnam / yo AdAnaM na jAnAti sa kathaM tasya sampUrNa jJAna / jo AdAna ko nahIM jAnatA vaha usake nirodha ke nirodhAya nirjaraNAya vA prayateta ? lie athavA nirjaraNa-kSaya ke lie kaise prayatna karegA? eSa AcArazAstrIyaH dRSTikoNaH / cUrNI vRttau ca yaha AcArazAstrIya dRSTikoNa hai| cUNi aura vRtti meM prastuta prastutasUtra darzanazAstrIyadRSTikoNena vyaakhyaatmsti| sUtra kI vyAkhyA darzanazAstrIya dRSTikoNa se kI gaI hai| AgamoM kI AgamAnAM vyAkhyApaddhatezcatvAri aGgAni vidyante- vyAkhyA-paddhati ke cAra aMga haiM-dravyAnuyoga, caraNakaraNAnuyoga, dravyAnuyogaH, caraNakaraNAnuyogaH, gaNitAnuyogaH, gaNitAnuyoga aura dharmakathAnuyoga / pratyeka sUtra kI vyAkhyA ina cAra dharmakathAnuyogazca / pratyeka sUtraM ebhizcatubhiH dRSTikoNoM se kI jAtI hai| isalie dArzanika dRSTikoNa bhI dRSTikoNa: vaktavyaM bhavati / tena dArzanikada STikoNo'pi aprAsaMgika nahIM hai| naapraasnggikH| caNikArAbhimatam---'jo egaM jIvadravyaM ajIvadavvaM cUrNikAra kA abhimata yaha hai -jo jIva athavA ajIva dravya vA atItAnAgatavaTTamANehiM savvapajjaehiM jANai, ko atIta, anAgata aura vartamAna-sabhI paryAyoM se jAnatA hai, usa sisso vA pUcchati-bhagavaM ! jo egaM jANai so vyakti ko lakSya kara ziSya ne pUchA--bhaMte ! kyA eka ko jAnane vAlA savvaM jANai? AmaM, ettha jIvapajjavA ajIvapajjavA ya sabako jAnatA hai ? bhANiyavvA / ' AcArya ne kahA- haaN| kaise bhaMte? AcArya ne kahA-eka ko jAnane vAlA sabako jAnatA hai, isakA tAtparya yaha hai ki vaha vyakti jIva dravya athavA ajIva dravya ke kAlika-atIta, anAgata aura vartamAna--paryAyoM ko jAnatA hai| vattikAreNa kiJcid vistRtarUpeNa vyAkhyAtamidaM vRttikAra ne isakI vyAkhyA kucha vistAra se kI hai'yaH kazcidavizeSita: eka paramANvAdi dravyaM pazcAt- jo koI puruSa kisI avizeSita eka paramANu Adi dravya ko puraskRtaparyAyaM svaparaparyAyaM vA jAnAti-paricchinatti, athavA usake atIta aura anAgata paryAyoM ko athavA sva-para paryAyoM sa sarva svaparaparyAyaM jAnAti, atItAnAgataparyAyidravya- ko jAnatA hai-unakA pariccheda karatA hai, vaha sabhI sva-para paryAyoM parijJAnasya samastavastuparicchedAvinAbhAvitvAt / "" ko jAnatA hai| kyoMki pratyeka dravya atIta aura anAgata paryAyayukta hotA hai| usakA jJAna samasta vastu ke pariccheda ---vizeSa jJAna ke binA nahIM ho sktaa| yaH sarva saMsArodaravivaravatti vastu jAnAti sa eka . jo puruSa saMsAra meM vidyamAna sabhI vastuoM ko jAnatA hai vaha 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 126 / 2. AcArAMga vRtti, patra 155 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a03. zItoSNIya, u0 4. sUtra 74-75 ghaTAdi vastu jAnAti, tasyaivAtItAnAgataparyAyabhedaistat- ghaTa Adi eka vastu ko bhI jAna letA hai| kyoMki usI ghaTa kI tatsvabhAvApattyA'nAdyanantakAlatayA samastavastusvabhAva- atIta aura anAgata paryAyoM ke bheda se vaha ghaTa vibhinna vastuoM ke gamanAditi', taduktam svabhAva ko prApta kara anAdi-anaMta kAla meM vizva kI sabhI vastuoM ke svabhAva ko prApta kara cukA hotA hai / kahA bhI hai-- egadaviyassa je atthapajjavA vayaNapajjavA vAvi / eka dravya meM atIta, anAgata aura vartamAna ke jitane toyANAgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // artha-paryAya aura vacana-paryAya hote haiM, vaha dravya utanA hI hotA hai|' vizvavartIni sarvANyapi dravyANi paraMparayA vizva ke sAre dravya paraMparA se saMzliSTa haiN| isalie eka dravya saMzliSTAni vrtnte| tataH ekasya jJAnaM sarveSAM kA jJAna karane ke lie sabhI dravyoM kA jJAna apekSita hotA hai| jJAnamapekSate / jinabhadragaNikSamAzramaNena AkArarUpamakSaraM lakSyI- jinabhadragaNikSamAzramaNa ne AkArarUpa akSara ko lakSya kara kRtya likhitaM, sarvamajAnan nAkAraM sarvathA jAnAti-- likhA hai- jo sabako nahIM jAnatA vaha eka 'AkAra' akSara ko bhI nahIM jaantaa| 'egaM jANaM sabvaM jANai, savvaM ca jANamegaM ti / jo eka ko jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai| jo sabako iya sabvamajANato, nAgAraM savvahA muNai // jAnatA hai vaha eka ko jAnatA hai| jo sabako nahIM jAnatA vaha eka 'AkAra' ko sarvathA nahIM jaantaa| maladhArihemacandrasUriNA samarthitamidaM eka kimapi maladhArI hemacandrasUrI ne isI mata kA samarthana karate hue vasta sarvaiH svaparaparyAyaH yuktaM jAnan-avabudhyamAnaH likhA hai jo kisI eka vastu ko sabhI sva-paraparyAyoM se yukta jAnatA sarva lokAlokagataM vastu sarveH svaparaparyAyairyuktaM jAnAti, hai vaha loka aura aloka ke sabhI vastuoM ko, sabhI sva-para paryAyoM se sarvavastuparijJAnanAntarIyakatvAd ekavastujJAnasya / yazca yukta jAnatA hai, kyoMki eka vastu kA jJAna sabhI vastuoM ke parijJAna kA sarvaM sarvaparyAyopetaM vastu jAnAti sa ekamapi sarvaparyAyo- avinAbhAvI hai| jo sarvaparyAyoM se yukta sabhI vastuoM ko jAnatA hai, petaM jAnAti, ekaparijJAnA'vinAbhAvitvAt sarvapari- vaha eka vastu ko bhI sarvaparyAyoM se yukta jAnatA hai| kyoMki sabhI jJAnasya / vastuoM kA parijJAna eka vastu ke parijJAna kA avinAbhAvI hai| 75. savvato pamattassa bhayaM, savvato appamattassa natthi bhayaM / saM0-sarvataH pramattasya bhayaM, sarvataH apramattasya nAsti bhayam / pramatta ko saba ora se bhaya hotA hai / apramatta ko kahIM se bhI bhaya nahIM hotaa| bhASyam 75-kaSAyasya svarUpajJAnena tathyametada kaSAya kA svarUpa jAna lene para yaha tathya hRdayaMgama ho jAtA hRdayaGgamaM bhavati-pramattasya sarvato bhayaM bhavati / hai ki pramatta puruSa ko sarvataH bhaya hotA hai| sarvataH kA artha hai-dravya sarvataH-dravyataH, kSetrataH, kAlataH, bhAvatazca / se, kSetra se, kAla se aura bhAva se| dravyataH-sarveSu AtmapradezeSu / dravyataH--pramatta vyakti ke sabhI AtmapradezoM meM bhaya vyApta rahatA hai| 1. sanmatitarkaprakaraNa, 1131 / svaparyAya aura paraparyAya-ina donoM paryAyoM se eka dravya 2. dravya ke traikAlika paryAyoM ko jAnane vAle vyakti kA jJAna ko jAnane kA artha saba dravyoM ko jAnanA hai| itanA vikasita hotA hai ki usameM saba dravyoM ko jAnane isakA AdhyAtmika tAtparya isa bhASA meM vyakta kiyA jA kI kSamatA hotI hai| jisameM saba dravyoM ko jAnane kI sakatA haikSamatA hotI hai, vahI vAstava meM eka dravya ko jAna sakatA jo AtmA ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai, jo sabako jAnatA hai, vahI AtmA ko jAnatA hai| dravya ke paryAya do prakAra ke hote haiM -svaparyAya aura 3. vizeSAvazyakabhASya, gAthA 484 / paraparyAya / svaparyAya aura paraparyAya-ina donoM ko jAne 4. vahI, gAthA 484 vRtti| binA eka dravya ko bhI pUrNataH nahIM jAnA jA sktaa| Jain Education international Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 AcArAMgabhASyam kSetrataH--SaTsu dikssu| kSetrata:---chahoM dizAoM se use bhaya hotA hai| kAlataH-anusamayam / kAlataH--prati kSaNa use bhaya satAtA hai| bhAvataH-sarvAsu avasthAsu / bhAvata: sabhI avasthAoM meM vaha bhayabhIta rahatA hai| yaH rAgadveSAbhyAM krodhamAnamAyAlobhairvA abhi- pramatta vaha hotA hai jisake Atma-pariNAma rAga-dveSa athavA bhUtAtmapariNAmaH sa prmttH| tairanabhibhUtAtmapari- krodha, mAna, mAyA aura lobha se abhibhUta hote haiN| jisake AtmaNAmazcApramattaH / rAgAbhibhUtaH puruSaH priyaviyogAzaMkayA pariNAma inase abhibhUta nahIM hote vaha apramatta hotA hai| rAga se bibheti, dveSAbhibhUtazca apriysNyogaashNkyaa| evaM abhibhUta vyakti apane priya ke viyoga kI AzaMkA se bhayabhIta ho jAtA krodhAdInapi anugacchati bhayam / priyApriyayoH samaM hai aura dveSa se abhibhUta vyakti apriya ke saMyoga kI AzaMkA se tiSThataH apramattasya kuto'pi bhayaM na bhavati / tAtparyamasya bhayabhIta ho jAtA hai| isa prakAra bhaya krodha Adi kA bhI anugamana yasmina kaSAyaH sakriyastatra bhayaM, yasmin sa niSkriyaH karatA hai| apramatta vyakti priya aura apriya ke prati sama rahatA hai, tatrAbhayaM bhavati / isalie use kahIM se bhI bhaya nahIM hotaa| isakA tAtparya yaha hai ki jisameM kaSAya sakriya hai, vahAM bhaya hai aura jisameM vaha niSkriya hai, vahAM abhaya hai| 76. je egaM nAme, se bahuM nAme, je bahuM nAme, se egaM nAme / saM0-yaH eka nAmayati, sa bahUn nAmayati / yaH bahUn nAmayati, sa ekaM nAmayati / jo eka ko jhukAtA hai, vaha bahutoM ko jhukAtA hai / jo bahutoM ko jhukAtA hai, vaha eka ko jhukAtA hai / bhASyam 76-kaSAyAdhikAro vrtte| kaSAyasya kaSAya kA adhikAra hai| kaSAya kA vamana do prakAra kA hotA vamanaM dvividhaM bhavati-upazamanavamanaM kSapaNavamanaM ca / hai-upazamana vamana aura kSapaNa vamana / adhyAtma-jagat meM damana adhyAtmajagati damanaM nAsti sammataM, kintu virecanamasti sammata nahIM hai, kintu virecana sammata hai| prastuta sUtra meM upazamana kA snggtm| upazamanasya kramo'tra dazitaH-ya ekaM nAma- krama pratipAdita hai jo puruSa eka ko namAtA hai, vaha bahutoM ko namAtA yati sa bahUn nAmayati / nAmayati iti upazamayati / ' hai| namAtA hai kA artha hai-upazamana karatA hai| mohanIya karma kI mohanIyakarmaNaH aSTAviMzatiH prakRtayaH santi / ya eka aTThAIsa prakRtiyAM haiN| jo eka krodha kI prakRti kA upazamana karatA krodhaM upazAntaM karoti sa bahvIrapi zeSAH saptaviMzati hai, vaha bahuta sArI zeSa sattAIsa prakRtiyoM kA bhI upazamana kara detA prakRtI: upazAntAH karoti / pratipakSabhAvanAdibhiH hai| pratipakSI bhAvanAoM, anuprekSAoM tathA Asana Adi ke prayogoM anaprekSAdibhirAsanAdiprayogaizca krodhAdInAmupazamo se krodha Adi prakRtiyoM kA upazamana hotA hai / kSaya eka bAra hotA jAyate / kSayaH sakRd bhavati upazamazca asakRd / hai, upazamana bAra-bAra / yo bahana kaSAyAna upazamayati sa krodhAdikamanya- jo aneka kaSAyoM (kaSAya kI prakRtiyoM) kA upazamana karatA taramapi upshmyti| hai, vaha krodha Adi kisI eka kA bhI upazamana karatA hai| 77. dukkhaM loyassa jaannittaa| saM0-duHkhaM lokasya jJAtvA / puruSa loka ke duHkha ko jAma kara (usake hetubhUta kaSAya kA parityAga kre)| bhASyama 77-idAnI kSapaNavamanaM prakrAntam / yo aba prasaMga hai-kSapaNavamana kaa| jo puruSa duHkha aura duHkha ke duHkhaM duHkhahetuM ca upalabhya jJAnapUrvikAM kriyAmAcarati hetu ko jAnakara jJAnapUrvaka kriyA karatA hai, usake kaSAya kI prakRtiyAM tasya kaSAyaprakRtayaH kSINA bhavanti / lokasya duHkhamasti kSINa hotI haiN| loka ke duHkha hai, yaha jAna kara usa duHkha ke hetu kI iti jJAtvA tasya hetoranveSaNaM karaNIyam / vyavahAranaya- khoja karanI cAhie / vyAvahArika dRSTikoNa ke anusAra pratikUla mAzritya duHkhaM pratikUlasaMvedanaM, nizcayanayamAzritya tasya saMvedana duHkha hai aura naizcayika dRSTikoNa ke anusAra duHkha kA hetubhUta hetubhUtaM karma duHkhm| karma duHkha hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 126 : ubasamaNaMti vA NAmaNaM vA egtttthaa| Jain Education international Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 4. sUtra 76-78 78. vaMtA logassa saMjogaM, jaMti vIrA mahAjANaM / pareNa paraM jaMti, nAva kaM khaMti jIviyaM / saM0- vAntvA lokasya saMyogaM yAnti vIrAH mahAyAnam / pareNa paraM yAnti, nAvakAGkSanti jIvitam / vora sAdhaka loka ke saMyoga ko tyAga kara mahAyAna - mahApatha yA kSapakazreNi ko prApta hote haiM / ve Age se Age baDhate jAte haiN| ve jIne kI AkAMkSA nahIM karate / bhASyam 78 - loka: AtmavyatiriktaH dhanaputrazarIrAdiH / tasya saMyogaH mamatvapUrvaka saMbaMdha: karmabandhasya nimittaM bhavati, atastaM lokasaMyogaM vAntvA vIrA mahAyAnaM yAnti mahAyAnam - mahApathaH, kSapakazreNiriti tAtparyam / yathA yathA lokasaMyogasya parityAgo bhavati tathA tathA mahAyAnaM prati gatirbhavati / ata eSocyatemahAyAnaM prati prasthitAH pareNa paraM'-uttarottaraM tejo zyAmavApnuvanti yathA bhagavatyAM nirUpitamidam - , je ime bhaMte ! ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti, te NaM kassa teyanessaM vIIvayaMti ? goyamA ! mAsapariyAe samaNe niggaMthe vANamaMtarANaM devANaM teyalessa bIIvayai / dumAsapariyAe samaNe nimgaMdhe asuridavajjiyANaM bhavaNavAsINaM devAnaM teyalessaM bIIvayai / evaM eevaM abhilAveNaM-timAsapariyAe samaNe niggaMdhe asurakumArANaM devANaM teyalessaM vIIvaya / ummApariyA samaNe niggaMthe gahagaNa - nakkhattatArArUvANaM jotisiyANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / paMcamAsapariyAe samaNe nimgaMce caMdima sUriyANaM jotisiMdANaM jotisarAINaM teyalessa vIIvayai / chammAsapariyAe samaNe niggaMthe sohammIsANANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / sattamAsapariyAe samaNe niggaMthe saNakumAramAhiMdANaM devANaM teyalessa bIIvayai / aTTamAsapariyAe samaNe niggaMce baMbhaloga-saMtagANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / navamAsa pariyAe samaNe niggaMthe mahAsukka sahassArANaM devANaM teyalessaM vIIvayai / dasamAsapariyAe samaNe niggaMce ANaya-pANayaAraNacyA devANaM teyalessaM bIIvaya | 165 AtmA ke atirikta dhana, putra, zarIra Adi loka hai / usakA saMyoga mamatvapUrvaka saMbaMdha karmabaMdha kA nimitta hotA hai| isalie usa loka-saMyoga ko chor3akara vIra puruSa mahAyAna para calane lagate haiM / mahAyAna kA artha hai mhaapth| isakA tAtparya hai- kSapakazreNi / jaise-jaise loka-saMyoga kA parihAra hotA hai, vaise-vaise mahAyAna ke prati gati hotI hai| isalie yaha kahA jAtA hai jo mahAyAna ke prati prasthita haiM ye uttarottara (vizuddha) tejolezyA ko prApta hote jAte haiN| bhagavatI sUtra meM isakA nirUpaNa isa prakAra hai gaNadhara gautama ne bhagavAn mahAvIra se pUchA- 'bhaMte ! Aja jo zramaNa-nirvrantha viharaNa kara rahe haiM, ve kisakI tejolezyA kA atikramaNa karate haiM ?' bhagavAn ne kahA- 'gautama ! eka mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha vyantara devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / do mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirvandha asurendra ke atirikta sabhI bhavanapati devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / isa prakAra isa abhilApa se tIna mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha asurakumAra devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / cAra mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha graha-nakSatra aura tArA rUpa jyotiSa devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / pAMca mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha jyotiSka indra, jyotiSkarAja cAMda-sUrya kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai| chaha mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha saudharma aura IzAna devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / sAta mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha sanatkumAra aura mAhendra devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / ATha mAsa kI saMyama - paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha brahmaloka aura lAntaka devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / nau mAsa kI saMyama-paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha mahAzukra aura sahasrAra devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / dasa mAsa kI saMyama paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha Anata aura prANata tathA AraNa aura acyuta devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 AcArAMgamAdhyama ekkArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe gevejjagANaM gyAraha mAsa kI saMyama-paryAya vAlA zramaNa-nirgrantha graiveyaka devANaM teyalessaM viiiivyi| devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai| bArasamAsapariyAe samaNe niggaMthe aNuttarovavAi- bAraha mAsa kI saMyama-paryAya bAlA zramaNa-nirgrantha anuttaropayANaM devANaM teyalessaM viiiivyi| pAtika devoM kI tejolezyA kA atikramaNa kara detA hai| teNa paraM sukke sukkAbhijAe bhavittA tao pacchA isake pazcAt vaha zukla, zuklAbhijAti hokara phira siddha, sijjhati bujjhati muccati parinivvAyati savvadukkhANaM buddha, mukta aura parinivRta ho jAtA hai tathA samasta duHkhoM kA aMtaM kareti / anta kara detA hai| etAdazAH jIvitaM nAvakAMkSanti / jIvitAzaMsA aise puruSa jIne kI AkAMkSA nahIM krte| saMsAra meM sabase loke sarvato balavatI bhavati / te tato'pi muktA bhavanti, balavatI hai-jIne kI AkAMkSA / ve puruSa usase bhI mukta ho jAte haiN| na dIrghajIvitvaM abhilaSanti na ca viSayakaSAyAsaMyamayutaM ve na dIrghajIvana kI abhilASA karate haiM aura na viSaya-kaSAyayukta jIvitam / asaMyamamaya jIvana kI AkAMkSA karate haiN| 79. egaM bigicamANe puDho vigicai, puDho vigicamANe ega vigibi| saM0 --eka viviJcAnaH pRthak vivinakti pRthak viviJcAnaH eka vivinakti / eka kA viveka karane vAlA aneka kA viveka karatA hai / aneka kA viveka karane vAlA eka kA viveka karatA hai| bhASyam 79-kSapaNakriyAmArUDhaH puruSaH eka krodhaM kSapaNakriyA meM ArUDha anagAra eka krodha kaSAya kA kSaya karatA kSapayana anyAnapi kaSAyabhedAna kSapayati / atra karma- huA kaSAya ke anyAnya bhedoM ko bhI kSINa kara DAlatA hai / karmazAstrazAstragatA sampUrNA kSapaNaprakriyA avtaarnniiyaa| gata- gata kSapaNa prakriyA kI sampUrNa avatAraNA yahAM kara lenI caahie| pratyAgatakameNa ucyate-kaSAyasya bahUn bhedAn kSapayan gatapratyAgatakrama se bhI kahA jA sakatA hai--kaSAyoM ke aneka bhedoM kA tasyaika bhedaM kSapayati / kSaya karatA huA anagAra kaSAya ke eka bheda kA bhI kSaya kara DAlatA 80. saDDI ANAe mehaavii| saM0-zraddhI AjJayA medhaavii| zraddhAvAn Agama ke upadeza ke anusAra medhAvI hotA hai| bhASyam 80 - idAnIM kSapakazreNi prati jigamiSo prastuta AlApaka meM sUtrakAra kSapakazreNI meM ArUDha hone ke rahatAM darzayati sUtrakAra:--yaH zraddhI bhavati so'rhati icchuka anagAra kI yogyatA kA nirdeza karate haiM jo zraddhAvAn hotA mahAyAnamupalabdhum / hai, vaha mahAyAna ko upalabdha kara sakatA hai| zrayA-mokSAbhilASaH / zraddhAvAn puruSa eva saMvegaM zraddhA kA artha hai-mokSa kI abhilaassaa| zraddhAvAna puruSa hI prApya karmakSayAya pravartate, yathA uttarAdhyayane saMvega-vairAgya ko prApta kara karmakSaya ke lie prayatna karatA hai| jaise saMvegeNaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ?5 uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai- gautama ne pUchA-bhaMte ! saMvega se jIva kyA saMvegeNaM aNuttaraM dhammasaddhaM jnnyi| aNuttarAe prApta karatA hai ? bhagavAna ne kahA-gautama ! saMvega se jIva anuttara dhammasaddhAe saMvegaM havvamAgacchai, aNaMtANubaMdhikoha- dharma zraddhA ko prApta hotA hai| anuttara dharmazraddhA se tIvra saMvega ko mANamAyAlobhe khavei, kammaM na baMdhai, tappaccaiyaM ca NaM prApta karatA hai, anantAnubaMdhI krodha, mAna, mAyA aura lobha ko kSINa micchattavisohi kAUNa daMsaNArAhae bhavai / daMsaNaviso- karatA hai, nae kamoM kA saMgraha nahIM karatA, kaSAya ke kSINa hone se 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 141136 / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 127 : egaM aNaMtANudhi kohaM samvaAyappadesehi vigicito, vigiciNaMti vA vivegotti vA khavaNatti vA egtttthaa| 3. paMcama karmagrantha, apakaNi dvAra, gApA 99,100 / 4. pAtaJjalayogadarzana 120 bhASyaM-adA cetasaH saMprasAdaH, sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti / 5. uttarAyaNANi, 29 / 2 / Jain Education international Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u0 4. sUtra 79-82 hIe ya NaM visuddhAe atthegaie teNeva bhavaggahaNeNaM prakaTa hone vAlI mithyAtva-vizuddhi kara darzana (samyak zraddhAna) kI sijjhai / sohIe ya NaM visuddhAe taccaM puNo bhavaggahaNaM ArAdhanA karatA hai / darzana-vizodhi ke vizuddha hone para kaI eka jIva naaikkmi| usI janma se siddha ho jAte haiM aura kucha usake vizuddha hone para tIsare janma kA atikramaNa nahIM karate- usameM avazya hI siddha ho jAte haiM / dvitIyAhatA yaH AjJayA medhAvI bhavati / AjJA- dUsarI yogyatA hai jo AjJA se medhAvI hotA hai| AjJA kA zratajJAnamAgamo vaa| sUkSmArtheSu yasya medhA AjJAmanu- artha hai- zrutajJAna athavA Agama / sUkSma arthoM meM jisakI medhA AjJA sarati sorhati mahAyAnamupalabdhum / yaH zraddhI na kA anusaraNa karatI hai vaha vyakti mahAyAna prApta kara sakatA hai / jo bhavati sa svecchayA svamedhayA vA AgamagamyAn sUkSmAna- zraddhAvAn nahIM hotA vaha apanI icchA yA apanI medhA se Agamagamya rthAna hetuprayogeNa pratipAdayan siddhAntavirAdhako bhvti| sUkSma arthoM kA hetu-prayoga ke dvArA pratipAdana karatA huA siddhAnta uktaM ca sanmatyAM kA virAdhaka hotA hai / sanmati prakaraNa meM kahA hai-- jo heuvAyapakkhammi heumo Agame ya aagmio| do prakAra ke padArtha hote haiM - hetugamya aura ahetugamya arthAt jo sasamayapaNNavao siddhaMtavirAhao anno||" shrddhaagmy| jo sAdhaka hetugamya padArthoM ke lie hetuoM kA aura Agamika arthAt zraddhAgamya padArthoM ke lie zraddhA kA upayoga karatA hai vaha apane siddhAnta kA prajJApaka hotA hai| jo hetugamya ke pakSa meM zraddhA aura ahetugamya ke pakSa meM hetu kA prayoga karatA hai vaha siddhAnta kA virAdhaka hotA hai / samuccayArtha:-zraddhAvAn Agamopadezena medhAvI samuccayArtha hai-zraddhAvAn puruSa Agama ke upadeza se medhAvI bhavati / hotA hai| 81.logaM ca ANAe abhisameccA akutobhayaM / saM0-lokaM ca AjJayA abhisametya akutobhayam / puruSa AjJA se kaSAyaloka ko jAna kara akutobhaya ho jAtA hai-use kisI bhI dizA se bhaya nahIM hotaa| bhASyam 81-lokamiti prakaraNAt kaSAyaloka, prastuta AlApaka meM loka-kaSAyaloka kA prakaraNa hai| jo AjJayA-Aptavacanena jJAtvA yaH pravartate tasya na sAdhaka AjJA--Aptavacana se kaSAyaloka ko jAnakara pravRtti karatA hai kutopi bhayaM bhavati, ataH so'kutobhayaM paryAyamanu- usako kahIM se bhI bhaya nahIM hotaa| isalie vaha akutobhaya-abhaya bhavati / bhayasya heturdaHkhaM, duHkhasya hetuH kaSAyaH pramAdo kI paryAya kA anubhava karatA hai| bhaya kA hetu hai-duHkha aura duHkha vA, yathA ca sthAnAMgasUtre - kA hetu hai--kaSAya athavA pramAda / sthAnAMga sUtra kA eka prasaMga hai---- bhagavAn ne gautama Adi zramaNoM se pUchA-AyuSmAn ! zramaNo ! kibhayA pANA? samaNAuso ! ...... prANI kisase bhaya khAte haiM ? (gautama Adi zramaNoM ne kahA hama nahIM jAnate) / taba"" dukkhabhayA pANA samaNAuso ! bhagavAn ne kahA-prANI duHkha se bhaya khAte haiM / se NaM bhaMte dukkhe keNa kaDe ? duHkha kA kartA kauna hai ? jIveNaM kaDe pamAdeNaM / prANI ne apane hI pramAda se duHkha kA sarjana kiyA hai| yena kaSAyaH upazamaM kSayaM vA nItaH tasya duHkhaM na jisane kaSAya ko upazAMta yA kSINa kara diyA hai, usake bhavati / yasya nAsti duHkhaM sa sarvathA abhayo bhavati / duHkha nahIM hotaa| jisake duHkha nahIM hotA vaha sarvathA abhaya hotA hai| 82. atthi satthaM pareNa paraM, Natthi asatthaM pareNa prN| saM0-asti zastraM pareNa paraM, nAsti azastra pareNa param / zastra uttarottara tIkSNa hotA hai / azastra uttarottara tIkSNa nahIM hotA-vaha ekarUpa hotA hai| 1. sanmatitarkaprakaraNa 3 // 45 (kha) uttarAyaNANi 28 / 30 : nAvaMsaNissa nANaM / 2. (ka) gItA 4 / 39 : zraddhAvAn labhate jJAnam / 3. aMgasuttANi 1, ThANaM, 31336 / Jain Education international Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 AcArAMgabhASyam upazA ___ bhASyam 52-zastraM pareNa paraM-uttarottaraM tIkSNataraM zastra uttarottara tIkSNatara, tIkSNatama hotA jAtA hai| Aja tIkSNatamaM bhavati / pratyakSamasti pASANayugInazastrAt pASANayugIna zastroM se paramANuzastroM kI atizaya tIkSNatA pratyakSa pa mANuzastrANAM tiikssnntmtaa| azastra asti eka- hai| azastra meM ekarUpatA hotI hai, isalie usameM taratamatA nahIM rUpatA, tena tatra nAsti tAratamyam / prakaraNavazAdiha rhtii| prakaraNa ke anusAra yahAM zastra hai-kaSAya / vaha tIvra, tIvratara zastram-kaSAyaH sa ca tIvraH tIvratarastIvratamazca aura tIvratama hotA hai, isalie usakI vyAkhyA anantAnubaMdhI Adi bhvti| ata eva sa anntaanubNdhyaadibhedairvyaakhyaatH|' bhedoM ke rUpa meM kI gaI hai| bhazastram-akaSAyaH, sa saMyamaH samatA ahiMsA vA / tatra azastra hai-akaSAya / dUsare zabdoM meM saMyama, samatA athavA kaJcit prANinaM prati mandA'hiMsA, kaJcit prati tIvrA, ahiMsA azastra haiM / ahiMsA kisI prANI ke prati maMda, kisI ke prati kaJcit prati tIvratarA, kaJcit prati tIvratamA ca na tIvra, kisI ke prati tIvratara aura kisI ke prati tIvratama nahIM hotI, bhavati kintu sA prANimAtra prati samAnA eva bhvti| kintu vaha prANI mAtra ke prati samAna hI hotI hai| tAtparyamasya yatkicid vaiSamyamasti tat kaSAyakRta- isakA tAtparya hai ki jo kucha viSamatA hai vaha kaSAyakRta hai / masti / zastrANAM vikAso'pi kaSAyakRta eva / yAvat zastroM kA vikAsa bhI kaSAyakRta hI hai| jaba taka kaSAya kA upazamana tasyopazamaH kSayo vA na syAt tAvat manaHzAnteH vizva- yA kSaya nahIM hotA taba taka mAnasika zAMti aura vizvazAMti kI bAta zAntezca kathApi vRthA / hI vyartha hai| 83. je kohadaMsI se mANadaMsI, je mANadaMsI se maaydNsii| je mAyadaMsI se lobhadaMsI, je lobhadaMsI se pejjdNsii| je pejjadaMso se dosadaMsI, je bosavaMso se mohdNsii| je mohadaMsI se gambhadaMsI, je gabbhavaMsI se jmmdNsii| je jammadaMsI se mAradaMsI, je mAradaMsI se niryvNsii| je nirayadaMsI se tiriyadaMsI, je tiriyadaMsI se dukkhdNsii| saM0 --- yaH krodhadarzI sa mAnadarzI, yaH mAnadarzI sa maayaadrshii| yaH mAyAdarzI sa lobhadarzI, yaH lobhadarzI sa preyodarzI / yaH preyodarzI sa doSadarzI, yaH doSadarzI sa mohadarzI / yaH mohadI sa garbhadarzI, yaH garbhadarzI sa janmadarzI / yaH janmadarzI sa bhAradarzI, yaH mAradarzI sa nirayadarzI / yaH nirayadarzI sa tiryagdarzI, yaH tiryagdarzI sa duHkhdrshii| jo krodhavI hai vaha mAnadarzI hai| jo mAnavI hai vaha mAyAdarzI hai| jo mAyAvI hai vaha lomadarzI hai| jo lomadarzI hai vaha preyadarzI hai / jo preyavarzI hai vaha dveSadarzI hai| jo dveSadarzI hai vaha mohadI hai| jo mohadI hai vaha garbhadarzI hai| jo garmadarzI hai vaha janmadarzI hai / jo janmadarzI hai vaha mRtyudarzI hai / jo mRtyudarzI hai vaha narakadarzI hai| jo narakadarzI hai vaha tiryacadarzI hai| jo tiyaMcadarzI hai vaha duHkhadarzI hai| bhASyam 83-pUrva (sUtra 377) 'duHkhaM loyassa jANittA' pahale (sUtra 377 meM) 'loka ke duHkha ko jAnakara'-aisA iti nirUpitam / prastutasUtre duHkhasya mUlakAraNAni nirUpita hai| prastuta sUtra meM duHkha ke mUla kAraNoM kA nirUpaNa hai| santi nirUpitAni / pUrvasmin sUtra zastrasya paramparAyAH isase pUrva 82veM sUtra meM zastra kI paraMparA kA sUcanamAtra kiyA gayA sUcanaM kRtam / iha sA sAkSAt pradarzitA asti| hai / prastuta AlApaka meM usa paraMparA kA spaSTa nirdeza hai| yaH krodhaM pazyati-karoti sa mAnaM pazyati / evaM jo krodha karatA hai, vaha mAna karatA hai / isI prakAra mAna kA mAnena mAyAyAH, mAyayA lobhasya, lobhena preyasaH, mAyA se, mAyA kA lobha se, lobha kA rAga se, rAga kA dveSa se tathA preyasA dveSasya, dveSena mohasya ca niyataH saMbaMdha / eSA dveSa kA moha se niyata saMbaMdha hai| yaha zastra kI paraMparA hai| isake zastrasya paramparA / asyAH prabhAveNa prANI garbha pshyti| prabhAva se hI prANI garbha meM jAtA hai / isakA yaha pariNAma hai -garbha se 1 aMgasuttANi 1, ThANa, 4184.87 / hotA hai / yaha 'a' ke prati maMca aura 'ba' ke prati tIvra nahIM 2. dveSa, ghaNA, krodha-ye zastra haiN| maitrI, kSamA-ye azastra ho sktaa| hiMsA zastra se hI nahIM hotii| vaha svayaM haiM / zastra meM viSamatA hotI hai| viSamatA arthAt apakarSa zastra hai / hiMsA kA artha hai-asaMyama / jisakI iMdriyAM aura aura utkarSa / ata koI manuSya 'a' ke prati maMca dveSa mana asaMyata hote haiM, vaha prANImAtra ke lie zastra hotA karatA hai / 'ba' ke prati tIvra dveSa karatA hai| 'ka' ke prati tIvratara dveSa karatA hai| 'kha' ke prati tIvatama dveSa karatA ahiMsA azastra hai| prANImAtra ke prati saMyama honA hai| isa prakAra zastra maMda, tIvra, tIvratara aura tIvratama ahiMsA hai| jisakI iMdriyAM aura mana saMyata hote haiM, vaha hotA hai| azastra meM samatA hotI hai| samabhAva ekarUpa prANImAtra ke lie azastra hotA hai| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 3. zItoSNIya, u04. sUtra 83.86 eSa pariNAma :- garbheNa janmanaH janmanA mRtyoH, mRtyunA narakasya tiryaggatezca yathAvakAzaM saMbaMdhayojanA | tatra aMtima pariNAmosti duHkham / yadi duHkhaM jJAtavyaM tahiM krodhopi jJAtavyaH pAvan mohopi jJAtavyo bhavati / ete na jJAtA bhavanti tAvad duHkhaM vastuvRtyA jJAtaM na bhavati / yadi duHkhaM parihartavyamasti tahi sarvaprathamaM krodhaH parihartavya: yAvanmohazca / eteSAM parihAraM vinA duHkhasya parihAraH kartuM na shkyte| ata evocyate bhASyam 84 - sa medhAvI puruSaH duHkhaM parijihIrSu : anena krameNa prahAraM kuryAt -- sarvaprathamaM krodhamabhinivarta yetyAvartayed cinyAt' vA yena kodhachinnaH tena mAnazchinnaH yAvad duHkhaM chinnam / 85. eyaM pAsagassa daMsaNaM uvarayasatthassa paliyaMtakarassa / saM0- etad pazyakasya darzanaM uparatazastrasya paryantakarasya / yaha ahiMsaka aura nirAvaraNa draSTA kA darzana hai / 84. se mehAvI abhinivaTTejjA kohaM ca, mANaM ca, mAyaM ca, lohaM ca, pejjaM ca, dosaM ca, mohaM ca gamaMca, jammaM ca, mAraM ca naragaM ca tiriyaM ca duktaM ca / saM0 sa medhAvI abhinivartayet krodhaM ca mAnaM ca, mAyAM ca lobhaM ca preyazca doSaM ca, mohaM ca, garbhaM ca janma ca, mAraM ca, narakaM ca, tiryaJca ca duHkhaM ca / medhAvI krodha, mAna, mAyA, lobha, preya, dveSa, moha, garbha, janma, mRtyu, narakagati, tiyaMcagati aura duHkha ko chinna kare / bhASyam 85-- 3 / 72 sUtravat / 6. AyANaM NisiddhA samanni / saM0 - AdAnaM niSedhya svakRtabhit / jo puruSa bhASyam 86-3 / 73 sUtravat / tee janma, janma se mRtyu, mRtyu se apane karmoM ke anusAra) naraka, tiryaJca Adi gatiyoM meM jAtA hai / usakA aMtima pariNAma hai- / du:kha 1. AcArAMga gi, pRSTha 128 nivvanaMti vA sampati yA ega logevi jahA egegappahAreNa hatyo nimto yadi duHkha ko jAnanA hai to krodha ko bhI jAnanA hogA / isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAma aura anta meM moha ko bhI jAnanA hogaa| jaba taka ye sAre jJAta nahIM ho jAte taba taka duHkha bhI yathArtha rUpa meM jJAta nahIM hotA / yadi duHkha kA parihAra karanA hai to sabase pahale krodha kA parihAra karanA hogaa| isI prakAra mAna, mAyA, lobha, rAga-dveSa aura moha kA parihAra karanA hogaa| ina sabake parihAra ke binA duHkha kA parihAra nahIM kiyA jA sktaa| isIlie kahA hai 3 duHkha kA parihAra karane kA icchuka vaha medhAvI puruSa isa krama se prahAra kare - sabase pahale krodha kA vyAvartana kare athavA chedana kare / jisane zodha ko cheda DAlA usane mAna ko, jisane mAna ko usane mAyA ko, jisane mAyA ko usane lobha ko, jisane lobha ko usane rAga ko, jisane rAga ko usane dveSa ko jisane dveSa ko usane moha ko, jisane moha ko usane garbha ko jisane garbha ko usane janma ko, jisane janma ko usane mRtyu ko, jisane mRtyu ko usane narakagati ko, jisane gati ko usane tiryagati kI jisane tiryaJcagati ko usane duHkha ko cheda DAlA hai / karma ke AdAna- kaSAya ko rokatA hai, vahI apane kie hue karma kA bhedana kara pAtA hai| dekheM - 3 / 73 vAM sUtra / dekheM - 3 / 72 vAM sUtra / pAyo vA bhaNitaM diyaa| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20. AcArAMgabhAjyam 87.kimatthi uvAhI pAsagassa Na vijjai ? sthi / --tti bemi / saM0-kimasti upAdhiH pazyakasya na vidyate ? - nAsti / ---iti bravImi / kyA draSTA ke koI upAdhi hotI hai yA nahIM hotI ? nahIM hotii| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 7-upAdhiH-kaSAyajanitaH Atmapari- upAdhi kA artha hai-kaSAya se utpanna Atma-pariNAma / sabhI NAmaH / sarveSAM jIvAnAM upAdhirvartate iti jijJAsAyAM prANiyoM ke upAdhi hai to phira isa jijJAsA meM yaha vikalpa uThatA hai asya vikalpasyotthAnaM-kiM pazyakasya' upAdhirasti ki kyA draSTA ke upAdhi hotI hai yA nahIM? bhagavAn ne kahA--nahIM, athavA nAsti ? bhgvtottritN-naasti| yaH kevalaM usake upAdhi nahIM hotii| jo kevala jAnatA-dekhatA hai usake na kaSAya jAnAti pazyati tasya na tu kaSAya udayameti, na ca kA udaya hotA hai aura na karma kI upAdhi hotI hai / jo jo moha ke karmopAdhirapi jAyate / yo yo mohAnUbhavasya kSaNaH sa anubhava kA kSaNa hai, vaha upAdhi kA kSaNa hai| jJAtA-draSTA amohAvasthA upAdheH kSaNaH / jJAtA draSTA amohAvasthAmanubhavati, tena kA anubhava karatA hai, isalie usake upAdhi nahIM hotI-aisA maiM tasyopAdhina bhavati-iti bravImi / kahatA huuN| 1. AcArAMga vRtti, patra 158 : 'pazyakasya' kevalinA 'upAdhiH' vizeSaNaM, upAdhIyate iti vopAdhiH, dravyato hiraNyAdiH, bhAvato'STaprakAraM karma, sa dvividhopyupAdhiH kimastyAhosvinna vidyate ? nAstIti / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautthaM ajjhayaNaM sammattaM adhyayana samyaktva [uddezaka 4 : sUtra 53] Jain Education international Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutA'dhyayanasya nAmAsti samyaktvam / kecita prastuta adhyayana kA nAma 'samyaktva' hai| kucha vidvAn yaha pratipAdayanti, jainAnAM sAdhanApaddhatau duHkhasahanameva dharma pratipAdana karate haiM ki jaina-sAdhanA-paddhati meM duHkha sahanA hI dharma iti sammatamasti, kintu etat supratipAditaM naasti| mAnA gayA hai| kintu yaha pratipAdana samIcIna nahIM hai| cUrNikAra carNikAreNa tRtIyA'dhyayanasya prArambhe asyA'dhyayanasya ne tIsare adhyayana ke prAraMbha meM tathA isa adhyayana ke prAraMbha meM bhI yaha prAraMbhe'pi ca likhitamidam-naikAntena duHkhena sukhena vA likhA hai- 'ekAnta duHkha yA ekAnta sukha se dharma nahIM hotaa| dharma dharmo bhavati, dhamo'sti kaSAyavamanam / tasya pradhAna hai-kaSAyoM kA vamana / usakA pradhAna kAraNa hai-samyaktva / kAraNamasti smyktvm| AcArAMge asyAdhyayanasya AcArAMga meM prastuta adhyayana kA atyanta gauravapUrNa sthAna hai| atyantaM gauravapUrNa sthAnamasti / likhitaM caNikAreNa- cUrNikAra ne likhA hai-'catuHzAlA ke madhya meM rakhA huA dIpaka yathA catuHzAlamadhyagato dIpastat sarvamudadyotayet, evaM usa saMpUrNa catuHzAlA ko prakAzita kara detA hai, vaise hI AcArAMga madhyagatamadhyayanamidaM sarvamAcAramavabhAsayet / ' sUtra kA yaha madhyagata adhyayana saMpUrNa AcAra (AcArAMga) ko Alokita karatA hai| prastutA'dhyayanasya catvAra uddezakAH santi / teSA- isa adhyayana ke cAra uddezaka haiN| niyukti meM unake arthAdhimarthAdhikAraH niryuktau evaM nirdiSTaH samasti kAra (viSaya) isa prakAra nirdiSTa haiM1. smygvaadH| 1. smygvaad| 2. dharmapravAdinAM priikssaa| 2. dharma-pravAdiyoM kI priikssaa| 3. anavadyatapovarNanam / bAlatapasaH nAsti mokSaM 3. niravadya tapa kA varNana / bAla-tapa kI mokSa ke prati prati sarvArAdhakatvam / ___ sarvArAdhakatA kA nissedh|| 4. saMkSepeNa niyamanaM saMyamanaM vA uktam / 4. niyamana yA saMyamana kA saMkSipta kathana / tAtparyArthe prathamoddezake samyagdarzanaM dvitIye tAtparya kI bhASA meM pahale uddezaka meM samyagdarzana, dUsare samyagjJAnaM tRtIye samyaktapaH caturthe ca samyakcAritra- meM samyagjJAna, tIsare meM samyagatapa aura cauthe meM samyaka cAritra kA masti niruupitm| nirUpaNa hai| atra samyaktvapadena kimasti prastutamiti nikSepeNaiva yahAM 'samyaktva' pada se kyA prastuta kiyA gayA hai, yaha nikSepoM avagantaM zakyama / nikSepAvasare 'samyaktva' padaM niyukto ke dvArA hI jAnA jA sakatA hai| nikSepa ke prasaMga meM niyukti meM nikSiptamasti / tatra dravyanikSepe samyakpadaM saptadhA 'samyaktva' ke nikSepa kie gae haiN| dravya nikSepa meM 'samyaka' pada ke bhavati -- sAta prakAra haiM1. kRtam-yathA rathaH nirvartitaH, tasya yathA'vayava- 1. kRta-jaise-eka ratha kA nirmANa kiyA gyaa| usake avayavoM kI lakSaNaniSpattavyasamyak kartustannimittacittasvAsthyo- samucita niSpatti huii| yaha 'dravya samyak' hai, kyoMki ratha tpatteH, yadarthaM vA kRtaM tasya zobhanAzukaraNatayA samAdhAna- nirmAtA kI usake nimitta se caitasika prasannatA huii| athavA 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 129 : Na ya egaMteNa dukkheNa dhammo udesaMmi cautthe samAsavayaNeNa NiyamaNaM bhaNiyaM / suheNa vA kasAyavamaNaM c| tamhA ya nANadaMsaNatavacaraNe hoi jaiyavvaM // 2. vahI, pRSTha 129 : jahA vA cAtussAlamAgato bIvo 4. vahI, gAthA 217: taM savvaM ujjove ti evaM etaM ajmayaNANaM majhagataM savvaM aha davvasamma icchANulomiyaM tesu tesu bagvesuM / AyAraM avabhAsati / kayasaMkhayasaMjutto pautta jaDha miNNa chiNNaM vA // 3. AcArAMga niyukti, gAthA 214, 215: paDhame sammAvAo bIe dhammappavAiyaparikkhA / taie aNavajjatavo na hu bAlasaveNa mukkhutti // Jain Education international Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ li. 204 AcArAMgabhASyam hetutvAd vA dravyasamyak / ' jisake lie usa ratha kA nirmANa kiyA gayA use ratha kI suMdara aura zIghra nirmiti hone ke kAraNa samAdhAna milA, - isalie vaha 'dravya-samyak' hai| 2. saMskRtam-paTAde: avayavAnAM saMskaraNaM punaH 2. saMskRta-vastra Adi ke avayavoM ko saMskArita karanA aura unakA navInIkaraNaM ca saMskRta-dravyasamyak / punaH navInIkaraNa karanA 'saMskRta dravyasamyak' hai| 3. saMyuktam-guNAntarAdhAnAya dvayordravyayoH 3. saMyukta-do bhinna-bhinna dravyoM ke saMyoga se bhinna guNa kA nirmANa saMyogaH payaHzarkarayoriva karturupabhokturvA manaHprItyai hotA hai| jaise-dUdha ke sAtha cInI kA saMyoga hone para bhavati iti saMyuktadravyasamyaka / taviparItaM tiladadhnoH kartA aura upabhoktA-donoM kA mana prasanna hotA hai| yaha saMyogaH virodhitvAt asamyak bhavati / 'saMyukta dravyasamyak' hai| isake viparIta tila aura dahI kA saMyoga virodhI hone ke kAraNa, 'asamyak' hotA hai| 4. prayuktam-yasya yad dravyaM prayuktaM sat lAbhahetu- 4. prayukta-jisake jisa dravya ke prayukta hone para lAbha kA hetu banatA tvAt AtmanaH samAdhAnAya bhavati tat prayuktadravyasamyak, hai, vaha svayaM ke samAdhAna-samAdhi ke lie hotA hai| vaha yathA rugNasya auSadhaM, bubhukSitasya odanaM, tRSNAturasya 'prayukta dravya-samyak' hai| jaise rogI ke lie davA, bhUkhe ke paanm| lie bhojana aura pyAse ke lie pAnI / 5. tyaktam-yat tyaktaM sat samyak bhavati tat 5. tyakta-jo chor3e jAne para samyaka hotA hai, vaha 'tyakta dravya-samyak' tyaktadravyasamyag, yathA bhaaraadi| hai| jaise-bhAra Adi / 6. bhinnam -yad bhinnaM sat samyag bhavati tad 6. bhinna-jo bhinna hone para samyak hotA hai, vaha 'bhinna dravyabhinnadravyasamyaga, yathA kAkAdInAM samAdhAnotpatteH bhinna samyak' hai| jaise--kAga Adi ke lie dahI kA phUTA huA dadhibhAjanam / bartana samAdhAna kA hetu hone ke kAraNa 'bhinna dravya-samyak' hai / 7. chinnam -yacchinnaM sat samyag bhavati tat 7. chinna-jo chinna hone para samyaka hotA hai, vaha 'chinna dravyachinnadravyasamyaga, yathA adhikamAMsavaNAdInAM chedaH / samyak' hai| jaise-bar3he hue mAMsa, vraNa Adi kA chedana / bhAvasamyak trividhaM bhavati-darzanasamyaka, jJAna- bhAva samyak tIna prakAra kA hotA hai-darzanasamyak, jJAnasamyaka, cAritrasamyak c| samyak aura cAritrasamyak / samyagdarzanaM vinA kriyAM kurvANo'pi svajanAdIn samyagdarzana ke binA kriyA karatA huA bhI tathA svajana parityajannapi mithyAdRSTirna siddhayati / ' jayAcAryeNa Adi kA parityAga karatA huA bhI mithyAdRSTi jIva siddha nahIM mithyAdRzAM mokSamArgasya dezArAdhakatvaM svIkurvatApi hotaa| zrImajjayAcArya ne mithyAdRSTi ko mokSamArga kA dezaprastutaviSayasya puSTiH kRtAsti / tasmAt samyaktvArthaM AMzika ArAdhaka mAnate hue bhI prastuta mata kI puSTi kI yatno vidheyaH / ahiMsAdharmaH zAzvato dhrmH| ayaM hai| isalie samyaktva prApti kA prayatna karanA cAhie / ahiMsA AcArapakSaH / asya pRSThabhUmau samyaktvaM vrtte| yAvat dharma zAzvata dharma hai| yaha AcArapakSa hai / isakI pRSThabhUmi meM samyaktva Sar3ajIvanikAyaM prati zraddhA samyagbodhazca na bhavati hai| jaba taka SaDjIvanikAya ke prati zraddhA aura samyag bodha nahIM tAvat ahiMsAdharmasya anuzIlanasya prazno'pi nod- hotA taba taka ahiMsA dharma ke anuzIlana kA prazna hI utpanna nahIM bhavati / ata evoktam-'samicca loyaM kheyaha pveie|" hotA / isIlie kahA hai-'AtmajJa arhatoM ne jIva-loka ko jAnakara 'taccaM ceyaM tahA ceyaM, assi ceyaM pavuccati / " ahiMsA dharma kA pratipAdana kiyA hai|' 'yaha ahiMsA dharma tathya hai| yaha vaisA hI hai / yaha isa arhat pravacana meM samyaga nirUpita hai|' 1. AcArAMga vRtti, patra 159 / kuNamANo'vi nivitti pariccayaMto'vi synndhnnbhoe| 2. AcArAMga niyukti, gAthA 218 : dito'vi duhassa uraM micchaviTThI na sijmai u|| tivihaM tu bhAvasamma saNa nANe sahA caritte ya / 4. ArAdhanA, aSTama dvAra, gAthA 4 : vaMsaNacaraNe tivihaM nANe duvihaM tu nAyavvaM // je samakita viNa mhai, cAritra nI kiriyA re / 3. vahI, gAthA 219, 220 bAra anaMta karI, piNa kAja na sariyA re|| kuNamANoviya kiriyaM paricca yaMtIvi sayaNadhaNabhoe / // bhAve bhaavnaa| vito'vi vuhassa uraM na jiNai aMdho parANIyaM // . 5. AyAro, 4 / 2 / 6. vahI, 4 // 4 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayane 'samye pANA va haMtabbA' etasya prAdhAnyaM nAsti, kintu 'sadhye pANA Na haMtabbA' - etat tathyaM sadbhUtamiti yAvat etat tathA samyagdarzanamiti yAvat, tAtparyArthe samyagAcAraH samyagdarzanapUrvaka eva bhavati / ' asminnadhyayane hiMsAyAH samarthanakAriNAM matamasti ullikhitam, tatpratipakSe ahiMsAyAH siddhAntasya Aryavacanatvamapi upasthApitamasti / prakampanasya siddhAntabIjamapi asminnupalabhyate / muneH prAcInatamA sAdhanApaddhatistasyAH kramika vikAsazca asti samyanirdiSTaH / ekatvAnuprekSAyAH prayogasaMke to'pi vidyate / satyAnveSiNAM kRte dizAsUcakamidaM adhyayanaM ahiMsAmanusandadhAnAnAmapi ca / 1. AcArAMga cUrNa, pRSTha 134, 135 / 2. AyAro, 4134, 37 / 205 prastuta adhyayana meM 'sabve pANA Na haMtambA' - 'kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhie isa tathya ke pratipAdana kI pradhAnatA nahIM hai, kintu kisI bhI prANI kI hiMsA nahIM karanI cAhie - yaha tathya hai, vAstavika hai, yahI samyagdarzana hai' - isa pratipAdana kI pradhAnatA hai| tAtparya kI bhASA meM kahA jA sakatA hai ki samyag AcAra samyag darzana pUrvaka hI hotA hai / isa adhyayana meM hiMsA kA samarthana karane vAle dArzanikoM kA mata ullikhita hai| sAtha hI sAtha usake pratipakSa meM ahiMsA ke siddhAnta kA Aryavacanatva bhI upasthApita kiyA hai| prakaMpana kA siddhAntabIja bhI isameM upalabdha hai| muni kI prAcInatama sAdhanA paddhati tathA usake kramika vikAsa kA samyag nirdeza bhI isameM prApta hai / isameM ekatva anuprekSA ke prayoga kA saMketa bhI hai| satyAnveSI sAdhakoM ke lie tathA ahiMsA viSayaka anusaMdhAna karane vAloM ke lie bhI yaha adhyayana dizAsUcaka hai| 3. vahI, 4 / 40 / 4. vahI, 432 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cautthaM ajjhayaNaM : sammatta cauthA adhyayana : samyaktva paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. se bemi-je aIyA, je ya paDuppannA, je ya AgamessA arahaMtA bhagavaMto te samve evamAikkhaMti, evaM bhAsaMti, evaM paNNaveMti, evaM parUveMti-savve pANA save bhUtA samve jIvA samve sattA Na haMtavvA, Na ajjAveyavvA, Na parighetavvA, Na paritAveyavvA, Na uddaveyanvA / saM0-atha bravImi-ye atItAH, ye ca pratyutpannAH, ye ca AgamiSyAH arhantaH bhagavantaH te sarve evaM AcakSate, evaM bhASante, evaM prajJApayanti, evaM prarUpayanti-sarve prANAH sarve bhutAH sarve jIvAH sarve sattvAH na hantavyAH, na AjJApayitavyAH, na parigRhItavyAH na paritApayitavyAH na udghotavyAH / maiM kahatA hUM-jo ahaMta bhagavAn atIta meM hue haiM, vartamAna meM haiM aura bhaviSya meM hoMge-ve saba aisA AkhyAna karate haiM, aisA bhASaNa karate haiM, aisA prajJApana karate haiM aura aisA prarUpaNa karate haiM kisI bhI prANI, bhUta, jIva aura sattva kA hanana nahIM karanA cAhie, una para zAsana nahIM karanA cAhie, unheM vAsa nahIM banAnA cAhie. unheM paritApa nahIM denA cAhie, unakA prANa-viyojana nahIM karanA caahie| bhASyam 1-atha bravImi-'sarve prANino na maiM kahatA hUM-'kisI bhI prANI kA hanana nahIM karanA cAhie' hantavyAH ' iti ahiMsAsUtraM kena pratipAditamiti - isa ahiMsA-sUtra kA pratipAdana kisane kiyA, isa jijJAsA ke jijJAsAyAM sUtrakAreNa uttaritam-idamarhatA pratipAdi- uttara meM sUtrakAra kahate haiM-arhat ne isa sUtra kA pratipAdana kiyA tam / etat zAzvataM satyamasti, ataH atItairarhadbhirevaM hai| yaha zAzvata satya hai, isalie atIta meM hue arhatoM ne aisA pratipratyapAdi, pratyutpannA arhantopyevaM pratipAdayanti, pAdana kiyA thA, vartamAna ke arhat bhI aisA hI pratipAdana karate haiM bhAvinorhantopi evaM pratipAdayiSyanti / anena satyasya aura bhaviSya meM hone vAle arhat bhI aisA hI pratipAdana kreNge| isase ekatvaM traikAlikatvaM ca sUcitaM bhavati / ' arhantastIrtha- isa satya kI ekarUpatA aura traikAlikatA sUcita hotI hai| arhata karAH / bhagavantaH ta eva pUjyatvAt jJAnasampadAsaMpanna- tIrthaMkara hote haiN| ve hI pUjya hone ke kAraNa athavA jJAnasaMpadA se tvAd vaa| saMpanna hone ke kAraNa bhagavAn hote haiN| prastuta AlApaka meM jIvavAcI cAra zabda haiM--prANa, bhUta, jIva aura sattva / unakI vyAkhyA yaha haiprANAH-jamhA ANamai vA, pANamai vA, ussasai prANa -jo Ana, apAna, ucchvAsa aura niHzvAsa se yukta haiM ve prANa vA, nIsasai vA tamhA pANe tti vattavvaM siyaa| kahalAte haiN| bhUtAH-jamhA bhUte bhavati bhavissati ya tamhA bhUta-jo the, haiM aura raheMge, ve bhUta kahalAte haiM / bhUe tti vattavvaM siyaa| jIvAH---jamhA jIve jIvati, jIvattaM AuyaM ca jIva-jisase jIva jItA hai, jo jIvatva aura AyuSya karma kA kamma uvajIvati tamhA jIve tti vattavvaM siyaa| upajIvI hai, vaha jIva hai| 1.kumArilabhaTTena praznaH upasthApitaH-yadi asti sarvazaH tahi zAstreSu kiM nAsti ekvaakytaa| yadyasti teSu parasparaM vipratipattiH tadA kathaM tatpraNetAraH sarvajJAH bhaveyuH? prastutasUtre trikAlavatinAmahatAM ekavAkyatAM pratipAya iti pravazitam-arhatA praNIte zAstre bhinnavAkyatA vipratipattirvA na syAt / Jain Education international Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 AcArAMgabhASyam sattvAH-jamhA satte subhAsubhehiM kammehiM tamhA sattva-jisameM zubha-azubha karmoM kI sattA hai, vaha sattva hai| satte tti vattavvaM siyaa|' atra ahiMsAsUtre paJca AdezAH santi prastuta ahiMsA-sUtra meM pAMca Adeza haiM1. na hantavyAH-daNDakasAdibhiH / 1. unakA hanana nahIM karanA cAhie-daMDa, cAbuka Adi sAdhanoM se| 2. na AjJApayitavyAH -prasahya abhiyogadAnena / 2. una para zAsana nahIM karanA cAhie-balapUrvaka Adeza dekr| 3. na parigrahItavyA:-mama bhatyadAsadAsyAdiriti 3. unakA parigraha nahIM karanA cAhie ye mere bhRtya, dAsamamIkAreNa / ___dAsI haiM-isa prakAra mamakAra ke dvaaraa| 4. na paritApayitavyAH-zArIramAnasapIDo- 4. unheM paritApa nahIM denA cAhie-zArIrika aura tpaadnen| mAnasika pIr3A utpanna kr| 5. novotavyAH prANavyaparopaNena / 5. unakA udbhavaNa nahIM karanA cAhie-prANa-viyojana ke dvaaraa| 2. esa dhamme suddhe Niie sAsae samicca loyaM kheyaNNehiM pveie| saM0-eSa dharmaH zuddhaH nityaH zAzvataH sametya lokaM kSetrajJaH praveditaH / yaha ahiMsA dharma zuddha, nitya aura zAzvata hai / AtmajJa ahaMtoM ne loka ko jAna kara isakA pratipAdana kiyaa| bhASyam 2-eSa paJcAdezAtmakaH ahiMsAdharmaH isa pAMca Adeza vAle ahiMsA dharma ke cAra lakSaNa haiMcaturlakSaNo vidyate1. zuddhaH-rAgadveSarahitatvAt / 1. zuddha rAga-dveSa se rahita hone ke kAraNa / 2. nityaH-aparivartanIyasvarUpatvAt / 2. nitya-aparivartanIya svarUpa ke kAraNa / 3. zAzvataH-trikAlAvasthAyitvAt / 3. zAzvata-traikAlika hone ke kAraNa / 4. kSetra : praveditaH AtmajJaiH jIvalokaM sametya 4. kSetrajJa-pravedita--AtmajJa vyaktiyoM dvArA jIvaloka kA -samyagavabudhya nirUpitatvAt / ___ samyag avabodha kara nirUpita hone ke kAraNa / anAtmajJapraNItaH dharmaH rAgadveSayuktatvAt azuddho. jo dharma anAtmajJa vyaktiyoM dvArA praNIta hotA hai vaha rAgabhavati / svamativikalpaprakalpitatvAt parivartitasvarUpaM dveSa yukta hone ke kAraNa azuddha hotA hai| vaha apanI buddhi ke vikalpoM nAnAbhedayUktaM bhavati / anena iti vyAptiH phalitA se kalpita hone ke kAraNa parivartanazIla hotA hai, vibhinna bhedoM vAlA bhavati-yaH AtmajJaiH praveditaH dharmaH sa tAttvikarUpeNa hotA hai| isase yaha vyApti (traikAlika niyama) phalita hotI hai ki ekaH / yo nAsti tAttvikarUpeNa ekaHsa nAsti AtmajJaiH jo dharma AtmajJa vyaktiyoM dvArA prarUpita hotA hai vaha tAttvikarUpa se praveditaH / eka hotA hai / jo tAttvikarUpa se eka nahIM hotA, vaha AtmajJa vyaktiyoM dvArA prarUpita nahIM hotA / 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 2 / 15 / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 134 : kappadappAdohiM sajjha abhiyogo ANA, pariggaho mamIkAro, taMjahA-mama dAso mama micco evamAdi, ANApariggahANaM viseso, apariggahitovi ANappati, pariggaho sAmikaraNameva / 3. vahI, pRSTha 134 : uddavaNA mAraNaM / 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 134 : khittaM-AgAsaM, khittaM jANatIti khettaNNo, taM tu AhArabhUtaM davvakAlabhAvANaM, amuttaM ca pavuccati, amuttANi khitaM ca jANato pAeNa davvAdINi jANai, jo vA saMsAri yANi dukkhANi jANati so khettaNNo, paMDito vaa| (kha) AcArAMga vRtti, patra 162 : khebahaH-jantuduHkha pricchettRbhiH| (ga) ApTe, kSetrajJaH-The soul, the supreme soul, a witness, dextorus etc. (gha) draSTavyam-AyAro, 3 / 16 bhASyam / 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 134 : samiccatti vA jANittu vA egtttthaa| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a04. samyaktva, u0 1. sUtra 2-4 206 ___ ahiMsAdharmaH AtmajJaiH pravedito'sti, anena iti ahiMsA dharma AtmajJa puruSoM dvArA pratipAdita hai, isase phalitaM bhavati-dharmasya mUlasrotosti AtmajJatA, na tu yaha phalita hotA hai-dharma kA mUla srota hai--aatmjnytaa| buddhi dharma buddhiH / ya Atmavit sa sarvavit / Atmavideva duHkhasya kA mUla srota nahIM hai| jo AtmajJa hotA hai vahI sarvajJa hotA hai / mUlakAraNaM jJAtuM shknoti| AtmajJa hI duHkha ke mUla kAraNa ko jAna sakatA hai / 3. taM jahA-uTThiesu vA, aNuTThiesu vaa| uvaTThiesu vA, aNuvaTTiesu vaa| uvarayadaMDesu vA, aNavarayadaMDesu vaa| sovahiesu vA, aNovahiesu vA / saMjogaraesu vA, asaMjogaraesu vaa| saM0-tad yathA -- utthiteSu vA anutthiteSu vA / upasthiteSu vA, anupasthiteSu vA / uparatadaMDeSu vA, anuparatadaMDeSu vA / sopadhikeSu vA, anupadhikeSu vA / saMyogarateSu vA, asaMyogarateSu vaa| arhatoM ne ahiMsA-dharma kA una sabake ke lie pratipAdana kiyA hai jo usakI ArAdhanA ke lie uThe haiM yA nahIM uThe haiM, jo upasthita haiM yA anupasthita haiM, jo daNDa se uparata haiM yA daMDa se anuparata haiM, jo parigrahI haiM yA parigrahI nahIM haiM, jo saMyoga meM rata haiM yA saMyoga meM rata nahIM haiN| bhASyam 3-dharmapravedanasya saarvbhaummuddeshymsti| dharma ke pratipAdana kA uddezya sArvabhauma hai| usake lie dasa tadarthaM daza vikalpAH atra pratipAditAH, tad yathA- vikalpa yahAM prastuta haiM, jaise(1) utthitAH-dharma prati kRtAthAsAH / 1. utthita-jo dharma ke prati prayatnazIla haiN| - (2) anutthitAH-tadviparItAH / 2. anutthita-jo dharma ke prati udAsIna haiM / (3) upasthitA:-dharma zuzrUSavo jighRkSavo vaa| 3. upasthita-jo dharma tattva ko sunane aura grahaNa karane ke icchuka haiN| (4) anupasthitA:-tadviparItAH / 4. anupasthita-jo dharma tattva ko sunane aura grahaNa karane ke icchuka nahIM haiN| (5) uparatadaNDA:-saMyaminaH / 5. uparatadaMDa-jo saMyamI haiN| (6) anuparatadaNDA:-tadviparItAH / 6. anuparatadaMDa-jo saMyamI nahIM haiM / (7) sopadhikA:-hiraNyAdimantaH / 7. sopadhika-jo hiraNya Adi upadhi se yukta haiM / (8) anupadhikAH-tadviparItAH / 8. anupadhika-jo upadhi rahita haiM / (9) saMyogaratA:-putrakalatrAdisaMbaMdhavantaH / 9. saMyogarata-jo putra, strI Adi ke saMbaMdhoM se yukta haiN| (10) asNyogrtaa:-tdvipriitaa:| 10. asaMyogarata--jo putra Adi ke saMbaMdhoM se rahita haiN| eteSAM sarveSAM kRte kSetra : dharmaH praveditaH / ina saba prakAra ke vyaktiyoM ke lie kSetrajJa-AtmajJa vyattiyoM ne dharma kA pratipAdana kiyA hai / 4. tacca ceyaM tahA ceyaM, assi ceyaM pavaccai / saM0-tathyaM caitat tathA caitat asmina caitat procyate / yaha ahiMsA-dharma tathya hai / yaha vaisA hI hai / yaha isa ahaMta-pravacana meM samyag nirUpita hai / bhASyam 4.--.-etat 'samve pANA Na haMtavvA' ahiMsA- kisI bhI prANI kA hanana nahIM karanA cAhie'... yaha sUtra tathyaM asti / etat tathA vartate yathA niruupitm| ahiMsA-sUtra tathya hai / yaha vaisA hI hai, jaisA nirUpita hai| prastuta asmin samyaktvAdhyayane etat samyagdarzanaM procyate / 'samyaktva adhyayana' meM ise samyag darzana kahA hai / cUNikArasya abhimate 'satve pANA Na havvA etat cUrNikAra ke abhimata meM 'sacce pANA haMtavvA'- yaha zraddhAnalakSaNaM rocakasamyagdarzanaM vidyate / tasyAnusAri zraddhAnalakSaNa vAlA rocaka samyagdarzana hai| usake anusAra AcaraNa AcaraNaM kArakasamyagdarzanaM vidyte| asmin Arhate karanA kAraka samyagdarzana kahalAtA hai / isa arhat zAsana meM samyagdarzana zAsane etat samyagdarzanadvayaM procyate / ' ke ye do prakAra haiN| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 134, 135 / Jain Education international Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 AcArAMgabhASyama 5. taM Aiittu Na Nihe Na Nikkhive, jANittu dhammaM jahA thaa| saM0-tad AdAya na nidadhyAta, na nikSipet, jJAtvA dharma yathA tathA / puruSa usa ahiMsA vrata ko svIkAra kara usameM chalanA na kare aura na use chor3e / dharma kA jaisA svarUpa hai, vaisA jAna kara AjIvana usakA pAlana kre| bhASyam 5-tad ahisAvrataM rocakakArakasamyagdarzanaM puruSa usa ahiMsA vrata athavA rocaka aura kAraka samyagdarzana vA AdAya tanna nidadhyAt-chAdayet tathA na nikSipet / ko svIkAra kara usameM chalanA na kare aura na use chor3e / jaiseyathA --kecid bhikSuvratAni gRhItvA utpravrajanti tathA na kucha bhikSu bhikSa-vratoM ko svIkAra kara utpravrajana karate haiM --bhikSukuryAt, kintu tad yAvajjIvamanupAlayet / asya kAraNaM, dIkSA ko tyAga dete haiM, vaisA na kare, kintu bhikSu-vratoM kA yAvajjIvana yathA dharmasya svarUpamasti tathA tasya parijJAnaM krnniiym| pAlana kre| isakA kAraNa hai, dharma kA jaisA svarUpa hai, vaisA usako tena nikSepaNasya kathApi vyathAM janayati / hRdayaMgatAyAM jAnanA cAhie, jisase ki usako chor3ane kA prazna hI na uThe / bhikSumanISAyAM ki kopi sthitAtmA tAM tyaktaM iccheta ? sa vrata kI manISA hRdayaMgama ho jAne para kyA koI sthitAtmA puruSa eva icchet yosti asthitaatmaa| tasya nikSepaNaM na usako chor3anA cAhegA? vahI chor3anA cAhegA jo asthitAtmA hai| syAt kintu tatazcyutireva bhavet / yathoktaM dazavakAlike pravrajyA kA nikSepaNa nahIM honA cAhie kintu usameM rahate prANoM kA 'caejja dehaM na u dhammasAsaNaM / " visarjana hI honA caahie| dazavakAlika meM kahA hai-bhikSu zarIra ko tyAga de kintu dharma-zAsana ko na chodd'e|' nihanyate iti nihH| tad ahiMsAvrataM AdAya niha kA artha hai-hanana karane vAlA / sAdhaka usa ahiMsA vrata parIpahai: upamagaiH vA na niho bhavet ityapi vyAkhyAtuM ko svIkAra kara pariSaha aura upasargoM ke dvArA vrata kA hanana karane zakyam / vAlA na ho--yaha vyAkhyA bhI kI jA sakatI hai| 6. diThehi NiveyaM gcchejjaa| saM0-dRSTeSu nirvedaM gacchet / vaha viSayoM ke prati virakta rahe / ___ bhASyam 6-ahiMsAyA anupAlane yA yA bAdhA ahiMsA vrata kI anupAlanA meM jo jo bAdhAeM haiM, jaba taka vartante tAsAM yAvanna parihAra: tAvat na tasyA anupAlana unakA parihAra nahIM hotA, taba taka usakA anupAlana saMbhava nahIM hai / saMbhavati / tatra prathamA bAdhAsti dRSTAni / dRSTam- usameM prathama bAdhA hai--dRSTa / dRSTa kA artha hai zabda, rUpa, gaMdha, indriyaviSayaH shbdruupgndhrssprshaatmkH| dRSTAsaktaH rasa, sparzAtmaka indriya-viSaya / jo vyakti indriya-viSayoM meM Asakta ahiMsAyAH pAlanaM kartuM na prabhavati / ata eva nirdezo'yam hai, vaha ahiMsA kA pAlana nahIM kara sktaa| isIlie yaha nirdeza -ahiMsAyA ArAdhakaH dRSTeSu nirvedaM gacchet, teSAM hai-ahiMsA kA ArAdhaka indriya-viSayoM ke prati virakta rahe / unakA vedanaM--AsvAdanaM na kuryAt / vedana-AsvAdana na kre| 7. No logassesaNaM cre| saM0-no lokasyaiSaNAM caret / vaha lokeSaNA na kre| bhASyam 7-ahiMsAyA anupAlane dvitIyA ahiMsA vrata kI anupAlanA meM dUsarI bAdhA hai --- lokaSaNA / bAdhAsti lokaissnnaa| lokyate iti lokaH-indriya- jo dekhA jAtA hai vaha hai loka / loka kA tAtparyArtha hai indriyaviSayaH, tasya eSaNAM na caret / asya vaikalpikorthaH- viSaya / sAdhaka usakI eSaNA na kre| isa AlApaka kA vaikalpika indriyaviSayAn eSati sarvopi lokaH tatkimahaM teSAme- artha yaha hai --- 'sabhI prANI indriya-viSayoM kI eSaNA karate haiM to phira SaNaM na kuryAm, iti cintanaM lokaiSaNA / ahiMsAyA maiM unakI eSaNA kyoM na karUM'--aisA socanA lokaSaNA hai| ahiMsA 1. dasave AliyaM, cUlikA 117 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u0 1. sUtra 5-6 211 ArAdhaka etAM lokaiSaNAM na caret / anayA hiMsAyAM kA ArAdhaka isa lokaSaNA ko na kare / isa lokeSaNA se hiMsA meM pravRttiH syAditi darzitamuttarAdhyayane pravRtti hotI hai----aisA pratipAdita hai uttarAdhyayana sUtra meM--- jaNeNa saddhi hokkhAmi, ii bAle pagabbhaI / ___'maiM loka samudAya ke sAtha rahUMgA' (jo unakI gati hogI, kAmabhogANurAeNaM, kesaM saMpaDivajjaI / / vahI merI hogI)-aisA mAna kara bAla-ajJAnI dhRSTa bana jAtA hai / vaha kAmabhoga ke anurAga se kleza pAtA hai / tao se daMDa samAramaI, tasesu thAvaresu ya / ___ 'phira vaha trasa tathA sthAvara jIvoM ke prati daMDa kA prayoga aTThAe ya aNaTThAe, bhUyaggAmaM vihisaI // ' karatA hai aura prayojanavaza athavA binA prayojana hI prANI-samUha kI hiMsA karatA hai|' 8. jassa Natyi imA NAI, aNNA tassa kao siyA? saM0-yasya nAsti iyaM jJAtiH, anyA tasya kutaH syAt / jise isa ahiMsA-dharma kA jJAna nahIM hai, use anya tattvoM kA jJAna kahAM se hogA ? bhASyam 8-jJAtiH---jJAnam / dRSTeSu nirvedaM kuryAt, jJAti kA artha hai jJAna / 'indriya-viSayoM ke prati virakta rahe, no lokasya eSaNAM caret / etad ahiMsAyAH adhyAtmasya lokaSaNA na kare'--yaha ahiMsA athavA adhyAtma kA AdhArabhUta vA AdhArabhUtaM tattvamasti / yasya iyaM jJAtinaM bhavati tattva hai| jisako isakA jJAna nahIM hotA, usako anya tattvoM kA jJAna tasya anyA jJAti H kuto bhavet ? ya indriyANyatItya na kahAM se hogA? jo indriyoM kA atikramaNa kara nahIM calatA, usakA varati tasya ahiMsAyAM kva pravezaH ? ahiMsA meM praveza kaise ho sakatA hai ? 9. diThaM suyaM mayaM viNNAyaM, jameyaM parikahijjai / saM0-dRSTaM zrutaM mataM vijJAtaM, yadetat parikathyate / yaha ahiMsA-dharma jo kahA jA rahA hai, vaha dRSTa, zruta, mata aura vijJAta hai / bhASyama 9-yadetad ahiMsAsUtra parikathyate tat sarva yaha jo ahiMsA-sUtra kahA jA rahA hai vaha sArA dRSTa hai, zruta hai, dRSTaM zrutaM mataM vijJAtamasti / mata hai aura vijJAta hai| 1. uttarajjhayaNANi 57-8 / caNikAreNa 6-8 sUtrANAM vaikalpikorthaH kRtosti 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 135 : gANaM gAtI, jaM --ahavA "diDehi NivegaM gacchijjA' viTThA NAma bhaNitaM taM annataraiMdiyarAgadosovayogo jassimA puvvAvarasaMthutA baMdhavA jahete ihaMpi No jaNavayAtipatthi annA keNappagAreNa rAgadosaNAtI bhavissati ? dukkhaparittANAe ki puNa paraloe ? evaM tesu NivegaM ahavA save pANA Na haMtavvA jAva Na uddaveyamvA, gacche. 'No ya logesaNaM' logo NAma sayaNo, ahavA jassa vA NAtI Nasthi tassaNNaAraMbhapariggahapavittesu loga iva logo Na Nicchayato koyi sayaNo, bhaNiyaM pAsaMDesu NAtI kato sitA? jIvAjIvAti padatthe ca-'puttopi abhippAyaM piuNo esa maggae vA tu' Na yANati so ki aNNaM jANissatIti / so sayaNalogo jai icchati uppavyAvetuM taM tassa AcArAMga vRtti, patra 163 : yasya mumukSoreSA esaNaM Na care, tattha AlaMbaNaM jassa patthi imA NAti' jAtiH-lokaSaNAbuddhiH 'nAsti' na vidyate, tasyAnyA jassa ihaloge baMdhavA Na bhavati dukkhaparittANAe sAvadyArambhapravRttiH kutaH syAt ? idamuktaM bhavati assa aNNesu jAtisu kahaM dukkhaM avarNassaMti / bhogecchArUpAM lokaMSaNAM parijihIrSoH naiva (A0 cU0 pRSTha 136) sAvadyAnuSThAnapravRttirupajAyate, tadarthatvAt tasyA iti, 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 135 : kevaladarisaNeNa viTTheM, sutaM yadi vA 'imA' anantaroktatvAt pratyakSA samyaktva duvAlasaMgaM gaNipiDagaM taM, AyariyAo sutametaM NAma jaha mama jJAtiH prANino na hantavyA iti vA yasya na vidyate dukkhamasAtaM tahA aNNesi mAM, vivihaM visiTTha vA gANaM tasyAnyA vive kinI buddhiH kumArgasAvadhAnuSThAna viNNANaM, parato suNittA sayaM vA cintitA evaM viSNANaM parihAradvAreNa kutaH syAt ? 'jaha mama Na piyaM dukkhaM jANiya emeva / ' Jain Education international Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 dRSTam kevaladarzanena pratyakSIkRtam / zrutam - kevaladarzinaH sakAzAd nizAntam / matam - sucintitam / vijJAtam - vivekaviSayIkRtam / ' bhASyam 10 - yathA zakunayaH samAgatAH rAtrau pAdape vasanti, sati prabhAte punaH pravrajanti, evaM manuSyA nAnAjAtibhyaH samAgacchanti kiJcit kAlaM saha vasanti sati AyuSi pUrNe punaH nAnAvidhAsu jAtiSu pravrajanti, punaH punarjAta prakalpayanti - vibhinnAsu ekendriyAdi jAtiSu janmamaraNacakramanubhavanti / 10. samemANA palemANA, puNo-puNo jAti pakapaiti / saM0 - samAyantaH paryAyantaH punaH punaH jAtiM prakalpayanti / hiMsA meM jAne vAle aura lIna rahane vAle manuSya bAra-bAra janma lete haiM / 1 mASyam 11 - evaM pramAdakRtAn doSAn avekSya prAptaprajJaH vIraH puruSaH ahorAtram avizrAmaM yatamAno bhavet / viSaya kaSAyAdipramattAn ahiMsA dharmataH bahirdRSTvA sadA apramattaH parAkrameta / yatra pramAdastatra hiMsA, yatra apramAdastatra ahiMsA iti phalazrutiH / 1. bhagavAn mahAvIra ne pratyeka AtmA meM svataMtra caitanya kI kSamatA pratipAdita kii| isa siddhAMta ke AdhAra para unhoMne kahA- tuma svayaM satya kI khoja kro| unhoMne nahIM kahA ki 'maiM kahatA hUM, isalie ahiMsAdharma ko svIkAra kro|' unhoMne kahA 'ahiMsA-dharma ke bAre meM maiM jo kaha rahA hUM, vaha pratyakSajJAnI ke dvArA dRSTa hai, AcAryoM se zruta hai, manana dvArA mata aura cintana dvArA vijJAta hai|' AcArAMga mAdhyam dRSTa kA artha hai kevaladarzana (pratyakSa jJAna) se sAkSAt kiyA huA / kisI pratyakSajJAnI kA darzana (puSya-satya) bho avaga manana aura vijJAna ke dvArA hI svIkRta hotA hai| isameM zraddhA kA AropaNa nahIM, yaha jJAna ke vikAsa kA upakrama hai| huA / 11. aho ya rAo va jayamANe, vIre sayA AgayapaNNANe pamale bahiyA pAsa, adhyamale sayA parakkamejjAsi / 1 ti bemi / saM0 - ahani ca rAtrau ca yatamAnaH, vIraH sadA AgataprajJAnaH / pramattAn bahiduSTvA apramattaH sadA parAkrameta / -iti bravImi / dina-rAta yatna karane vAlA aura sadA labdhaprajJa vIra sAdhaka dekhatA hai ki jo pramatta haiM, ve dharma se bAhara haiN| isalie vaha apramatta hokara sadA parAkrama kare / aisA maiM kahatA hai| ta kA artha hai-- kevaladarzanI ( pratyakSajJAnI) ke pAsa sunA mata kA artha hai-mucintita / vijJAta kA artha hai- viveka kA viSaya kiyA huA / jaise pakSI vibhinna sthAnoM se Akara rAtrI meM eka vRkSa para nivAsa karate haiM aura prabhAta hone para punaH vahAM se vibhinna dizAoM meM cale jAte haiN| isI prakAra manuSya bhI ekendriya Adi vibhinna jAtiyoM se vahAM Ate haiM, kucha kAla taka sAtha rahate haiM aura AyuSya pUrNa hone para punaH vibhinna jAtiyoM meM jAkara janma lete haiN| punaH punaH janma lene kA tAtparya hai ki ve ekendriya Adi vibhinna jAtiyoM meM janma-maraNa ke cakra kA anubhava karate haiM / isa prakAra pramAda ke dvArA kie hue doSoM ko dekha kara prajJAvAn vIra puruSa dina-rAta niraMtara yatna karane vAlA ho| jo puruSa viSaya, kaSAya Adi se pramatta haiM, ve ahiMsA-dharma se bAhara haiM, yaha dekha kara vaha sadA apramatta hokara parAkrama kre| jahAM pramAda hai vahAM hiMsA hai aura jahAM apramAda hai vahAM ahiMsA hai, yaha isakI phalazruti hai / 2. vRttau vyAkhyAbhedo vartate tasminneva manuSyAvijanmani 'zAmyanto' gAyenAtyarthamA kurvantaH tathA 'pratIyamAnAH ' manozendriyArtheSu paunaHpunyena kendriyadriyAdikAM jAti prakalpayanti / ( AcArAMga vRti patra 163) 2. ana cUrNa (pRSTha 120) sasthAlapuruSasya dRSTAntena apramAdI vyAkhyAtaH kahaM nAma rAgAdido ghanA pa hojjA ? parANaM paracakame eraca tesabAlapuriseNI dahA ho ayamApaguNA maraNaM Na patto evaM sAhavi sirasa Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u0 1 2. sUtra 10-12 12. je AsavA te parissavA, je parissavA te AsavA, je aNAsavA te aparistavA, je aparissavA te aNAsavA - ee pae saMbujjhamANe, loyaM ca ANAe abhisamecyA puDho paveiyaM / saM0 - ye AsravAH te parisravAH, ye parisravAH te AsravAH, ye anAsravAH te aparisravAH, ye aparisravAH te anAsravAH - etAni - padAni saMyudhyamAnaH, lokaM ca AjJayA abhisametya pRthak praveditam / jo Ava haiM, ve hI parisrava haiN| jo parisrava haiM, ve hI Alaba haiN| jo anAlava haiM, ve hI aparisrava haiN| jo aparisrava haiM, ve hI anAlava haiN| ina padoM (maMgoM) ko samajhane vAlA vistAra se pratipAdita jIva-loka ko AjJA se jAna kara Atrava na kare / - bhASyam 12 - karmAkarSaNa heturAtmAdhyavasAyaH AlayaH / karmanirjaraNaheturAtmAdhyavasAyaH parizrayaH / tadviparItaH aparivaH / AsravaH karmabandhasthAnam / parisravaH karma nirjarAsthAnam / Asravaka: AsravaH parisravakaH parisravaH iti vyutpattI' AsravaH - karmAkarSaka:, parisravaH - karmanirjarakaH / atra caturbhaGgI bhavati - 1. ve AsavA te parisravAH / ye parisravAH te AsravAH / boo uddeso : dUsarA uddezaka 2. ye AkhavA te aparisravAH / ye aparisravAH te AkhavAH / 3. ye anAsravAH te parisravAH / ye parisravAH te anAsravAH / 4. ye anAsravAH te aparisravAH / ye aparisravAH te anAsravAH / sUtre prathamacaturthazca zeSabhaGgI gayau / sAkSAdarzitaH / 213 karma ko AkRSTa karane kA hetubhUta AtmA kA adhyavasAya Alava kahalAtA hai| karma-nirjaraNa kA hetubhUta AtmA kA adhyavasAya parisrava kahalAtA hai| parisara kA pratipakSI hai apariva Asrava karmabandha kA kAraNa hai aura parisrava karma - nirjarA kA hetu hai / / / jo Asravaka hai vaha Asrava hai| jo parisravaka hai, vaha parisrava hai / isa vyutpatti ke AdhAra para Asrava kA artha hai-karma ko AkRSTa karane vAlA aura parisrava kA artha hai-- karma kA nirjaraNa karane vAlA / usakI catubhaMgI isa prakAra hotI hai 1. jo Asrava haiM karma kA bandha karate haiM, ve hI parilaya haiM-- karma kA mokSa karate haiN| jo parisrava haiM - karma kA mokSa karate haiM, ve hI Asrava haiM-- karma kA bandha karate haiM / 2. jo Asrava haiM karma kA bandha karate haiM, ve hI aparisrava haiM - karma kA mokSa nahIM karate / jo aparisrava haiM ve hI Asrava haiM karma kA mokSa nahIM karate, karma kA bandha karate haiM / bhaGgaH karmaNAM bandho bhavatIti tathyaM baddhAni karmANi sAvadhikAni bhavanti, atasteSAM nirjarA jAyate ityapi tathyam / yatra na karmabandhastatra na nirjarA iti svAbhAvikam 1. AcArAMga vRtti, patra 165 : yadi vA AsravantItyAtravAH, pacAdyac evaM parisravantIti parizravAH / 3. jo anAsrava haiM karma kA bandha nahIM karate, ve hI parisrava haiM-karma kA mokSa karate haiM / jo parisrava haiM - karma kA mokSa karate haiM, ve hI anAsrava haiM karma kA bandha nahIM karate / karma kA baMdha nahIM karate, 4. jo anAsrava haiM ve hI aparisrava haiM- karma kA mokSa nahIM karate / karma kA mokSa nahIM karate, jo aparisrava haiM ve hI anAsrava haiM karma kA bandha nahIM karate / prastuta AlApaka meM pahalA aura cauthA vikalpa sAkSAt pratipAdita hai, zeSa do vikalpa svayaMgamya haiM / karma kA baMdha hotA hai, yaha saca hai| baMdhe hue karma sAvadhika hote haiM isalie unakA nirjaraNa hotA hai, yaha bhI saca hai| jahAM karma-bandha nahIM hai, vahAM nirjarA bhI nahIM hai, yaha svAbhAvika hai| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 AcArAMgabhASyam zailezyavasthAyAM kevalaM parisravo bhavati na punarvandhI avasthA meM kevala nirjaraNa hotA hai, punaH baMdha nahIM hotaa| bhavati / etAni padAni saMbudhyamAna: pRthak praveditaM AsravalokaM parisravalokaM ca AjJayA atIndriyajJAni - nirdiSTamArgeNa abhisametya ki kuryAditi agrimasUtre pradarzayiSyate / ete bhaGgAH parimANataH kriyAvizeSataH upacayApacayataH vyAkhyeyAH / parimANataH - asaMbuddhasya yAvantaH AsravahetavaH saMbuddhasya tAvantaH nirjarAhetavaH / kriyAvizeSataH asaMyatasya yA sthAnAdikriyA AsravAya bhavati saMyatasya sA caiva nirjarAya bhavati / upacayApacayataH - 'ye AsravAste sAmparAyikakriyAmapekSya asI bhaGgaH / ye vAste aparisravAH - asau bhaGgaH avastu / ye anAvAste parisravAH asI bhaGgaH zailezyavasthAmapekSya | aparisravAH - asau bhaGgaH prastutasUtre bandhanirjarayo rahasyAni saMketitAni / karmavAdasya rahasyAni vijJAya puruSa hiMsAto virato bhavati athavA ahiMsAM prapadyate athavA AtmavikAsasya prakriyAM parijAnAtIti hRdayam / ye anAkhavAste siddhAnapazya / parisravAH ' bhASyam 12 - jAnI puruSa : bandhanirjarayo rahasya vijJAya iha mAnavAnAM tadAkhyAti ye santi saMsAra pratipannAH - ArambhasthitAH, ye ca santi saMbudhyamAnAH - duHkhAdudvejakA sukhasya epakA dharmazravaNagaveSakAzca ye ca santi vijJAnaprAptAH- uditavivekAH / 14. aTTA vi saMtA anuA pamattA ina sAre vikalpoM ko samajhane vAlA puruSa vistAra se pratipAdita Asravaloka aura parisravaloka ko AjJA - atIndriyajJAnI dvArA nirdiSTa mArga se jAna kara kyA kare, isakA nirdeza agrima sUtra meM kiyA gayA hai / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 138 : jaM bhaNitaM matiyA asaMjamaTThANAI tattiyAiM saMjamaTThANAI, bhaNiyaM ca uparyukta vikalpoM kI vyAkhyA tIna tathyoM parimANa, kiyAvizeSa tathA upacayApacaya ke AdhAra para karanI cAhie 1. parimANa ke AdhAra para ke hetu hai. sambuddha puruSa ke saM0 - ArtAH api santaH athavA pramattAH / AtaM manuSya bhI dharma ko svIkAra karate haiM aura pramatta manuSya bhI / asaMbuddha puruSa ke jitane Asrava utane hI nirjarA ke hetu haiN| 2. kriyAvizeSa ke AdhAra para asaMyata vyakti kI uThane-baiThane kI jo kriyA Asava ke lie hotI hai, saMpata vyakti kI vahI kriyA nirjarA ke lie hotI hai / 13. AdhAra NANI iha mANavANaM saMsArapaDibannANaM saMbujjhamANANaM viSNANapattANaM / saM0--AkhyAti jJAnI iha mAnavAnAM saMsArapratipannAnAM saMbuddhadhamAnAnAM vijJAnaprAptAnAm / jo saMsAra sthita haiM, sambodhi pAne ko unmukha haiM, vivekI haiM, una manuSyoM ko jJAnI dharma kA bodha dete haiN| 3. upacaya - apacaya ke AdhAra para - jo Asrava haiM ve hI parisrava haiM- yaha vikalpa sAmparAyika kiyA kI apekSA se hai| jo Azrava haiM ve aparisrava haiM yaha vikalpa 'zUnya' hai / jo anAsrava haiM ve parisrava haiM - yaha vikalpa zailezI avasthA kI apekSA se hai| jo anAsrava haiM ve aparisrava haiM yaha vikalpa siddhoM kI apekSA se hai| prastuta sUtra meM bandha tathA nirjarA ke kucheka rahasya saMketita haiM / karmavAda ke rahasyoM ko jAnakara puruSa hiMsA se virata hotA hai, athavA ahiMsA ko svIkAra karatA hai, athavA Atma-vikAsa kI prakriyA ko jAna letA hai, yahI isakA tAtparya hai / - jJAnI puruSa bandha aura nirjarA ke rahasyoM ko jAnakara una manuSyoM ko dharma kA upadeza dete haiM 1. jo saMsAra sthita haiM hiMsA meM sthita haiM, 2. jo saMbodhi pAne ko unmukha haiM arthAt jo duHkhoM se udvigna haiM aura sukha ke khojI tathA dharmazravaNa ke gaveSaka haiM, tathA 2. jo vijJAna prApta haiM arthAt jinakA viveka udita ho cukA hai| yA prakArA yAvantaH, saMsArAveza hetavaH / tAvantastadviparyAsA, nirvANasukhahetavaH // Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u0 2. sUtra 13-16 bAdhyam 14 - hiMsA ca karmabandhasthAnaM, ahiMsA ca nirjarAsthAnam' iti jJAninaH sakAzAd abhisametya ArttA api ahiMsAM pratipadyante' pramattA api ca, kiM punaH apare viSayebhyo'nAsaktimupagatA: ? bhattoM dvividhaH pranyAsaH - abhAvagrastaH rogAdyabhibhUto duHkhito vA / bhAvAtaH - hiMsAtmakaibhava : pIDitaH / pramattaH viSayamadyAdipramAdAbhibhUtaH sukhito vA / 15. ahAsami ti bemi saM0 - yathAsatyamidaM iti bravImi / yaha vAstavika satya hai - aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 14 iyaM satyamasti manuSyA ArtA api santi, pramattA api santi / idamapi satyaM kecit ArttAH santo'pi atiprahANAya samudyatAH bhavanti / kecicca pramattAH santo'pi kiJcinnimittamAsAdya jAgarUkadazAM pratipadyante / idaM bhAvaparivartanaM yathAsatyaM --- yathArthamastIti sUtrasya tAtparyam / 16 - idAnIM saMbodherAlambanAni vyAkhyAyante mRtyumukhasya na anAgamo'sti tat kutopi visphAritaM bhUtvA prANinaM basate athavA mRtyumukhasya nAnAdikSu Agamosti / maraNadharmANa: sarve jIvAH, nAsti kopi 16. nANAgamo maccumuhassa asthi, icchApaNIyA vaMkANikeyA / kAlaggahIA Nicae NiviTThA, puDho-puDho jAI pakappayaMti / : 1. ( ka ) isa sUtra kA cUrNi ke AdhAra para vaikalpika anuvAda isa prakAra kiyA jA sakatA hai- jo dharma ko svIkAra nahIM karate, ve AtaM hote haiM yA pramata / AcArAMga cUrNi pRSTha 139 'paDivajjaMtiti vakka sesaM ahavA taM evaM avakhAtaM dhammaM apavijamANA mahA rAga dosehi pamattA visAehi aNNautthiya gihatthA pAsatyAvao mA saMsArameva visaMti / athavA aisA anuvAda bhI ho sakatA hai- AtaM 215 'hiMsA karma - bandha kA kAraNa hai aura ahiMsA nirjarA kA kAraNa hai - jJAnI puruSoM se yaha samyag rUpa se jAna kara Artta vyakti bhI ahiMsA ko svIkAra kara lete haiM aura pramatta vyakti bhI / jo puruSa viSayoM ke prati anAsakta ho cuke haiM, unakI to bAta hI kyA ? saM0 nAnAgamo mRtyumukhasya asti, icchApraNItAH vakraniketAH, gRhItakAlAH nicaye niviSTAH, pRthak pRthak jAti prakalpayanti / mauta kA muMha nAnA mArgoM se dikha jAtA hai| phira bhI kucha loga dharmArAdhanA ke lie kAla pratibaddha hokara artha-saMgraha meM juTe rahate haiN| dhAraNa karate haiM / icchA dvArA saMcAlita aura mAyA ke niketana bane rahate haiM / ve isa prakAra ke loga nAnA prakAra kI jIva-yoniyoM meM janma A do prakAra ke hote haiM 1. dravya Ata jo abhAvagrasta haiM, roga Adi se abhibhUta haiN| athavA duHkhI haiM / 2. bhAva Ajo hisAtmaka bhAvoM se pIr3ita haiN| pramatta kA artha hai vaha puruSa jo viSaya, madya Adi pramAdoM se abhibhUta hai athavA jo sukhArthI hai / DEIN HO.... yaha satya hai ki manuSya Arsa bhI hote haiM aura pramatta bhI hote haiN| yaha bhI satya hai ki kucha manuSya Artta hote hue bhI ati ko kSINa karane ke lie samudyata hote haiM, saMyama grahaNa ke prati tatpara hote haiM aura kucha manuSya pramatta hote hue bhI kisI nimitta ko pAkara jAnarUka bana jAte haiN| yaha bhAva parivartana yathArtha hai, yahI isa sUtra kA tAtparya hai / prastuta AlApaka meM saMbodhi ke AlaMbana-sUtra vyAkhyAta haiM / pahalA AlaMbana - sUtra haimauta ke lie koI bhI mArgoM se dikha jAtA hai| mauta anAgama nahIM hai mauta kA muMha nAnA kisI bhI mArga se prakaTa hokara prANI manuSya bhI dharma ko svIkAra nahIM karate aura pramattavilAsI manuSya bhI / (kha) tulanA-gItA 7 / 16 : vidhAte janAH sino'rjuna / AriyoM jJAnI ca bharatarSabha | m 2. 'nANAgamo' padaM 'nAnAgamo', na anAgamo' - iti dvAbhyAM prakArAbhyAM vyAkhyAtuM zakyaH / 'nANAgamo' mRtyumukhasya, vRttau anAgamo mRtyormakhatya iti / cUNoM (pRSTha 140) (1 ( patra 166 ) na hi Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 AcArAMgabhASyam amartyaH iti prathamamAlambanam / ko grasa letI hai| athavA mRtyu nAnA dizAoM se sabhI dizAoM se A sakatI hai / sabhI prANI maraNadharmA haiM / koI bhI amara nahIM hai| icchApraNItAH - icchA -- indriyamanoviSayAna- dUsarA AlaMbana-sUtra haikalApravRttiH tAM prnniitaaH| vakraniketA:-mAyAyA kucha loga icchApraNIta-indriya aura mana kI viSayAnukUla AzrayabhUtAH / gRhItakAlAH'-madhyame aMtime vA vayasi pravRtti ke dvArA saMcAlita haiM, vakraniketa - mAyA ke AdhArabhUta bane hue dharma cariSyAmaH itybhisNdhimntH| nicaye- arthasaMgrahe haiM, gahItakAla-madhyama vaya meM athavA aMtima vaya meM hama dharma kI nivissttaaH| etAdRzAH puruSAH pRthak pRthak jAti ArAdhanA kareMge--- isa prakAra socane vAle haiM tathA nicaya- artha-saMgraha prakalpayanti-ekendriyAdiSu vibhinnAsu jAtiSu utpadyante meM lIna haiN| aise puruSa ekendriya Adi vibhinna jIva-yoniyoM meM utpanna iti dvitIyamAlambanam / hote haiN| 17. ihamegesi tattha-tattha saMthavo bhavati / ahovavAie phAse pddisNvedyNti| saM0-ihaikeSAM tatra tatra saMstavo bhavati / adhaaupapAtikAn sparzAna pratisaMvedayanti / kucha logoM kA vibhinna matoM se paricaya hotA hai / ve Asrava kA sevana kara adholoka meM hone vAle sparzoM kA saMvedana karate haiN| bhASyam 17-saMstavaH-paricayaH, nirdezaH, saMstava ke tIna artha haiM- paricaya, nirdeza athavA samAgama / samAgamo vaa|' iha ekeSAM manuSyANAM mithyAtvakaSAya- saMsAra meM kucha manuSyoM kA mithyAtva, kaSAya aura viSayoM se abhibhUta viSayAbhibhUtairdarzanaiH paricayo bhavati / tena te sAvadyA- dArzanika vicAroM se paricaya hotA hai| usa paricaya ke kAraNa ve caraNe unmuktA jaaynte| tatazca teSAM tatra tatra jAtiSu sAvadya pravRtti karane ke lie unmukta ho jAte haiN| pariNAma svarUpa samAgamo bhavati / tatra adha aupapAtikAn sparzAn- unakA una-una jIva yoniyoM meM samAgama hotA hai| ve vahAM adholoka kaSTAni pratisaMvedayanti / meM hone vAle spoM -kaSToM kA bAra-bAra saMvedana karate haiM / 18. ciTaThaM kurehi kammehi, ciThaM pariciTThati / aciTTha kurehi kammehi, No ciTTha pariciti / saM0-gADhaM krUreSu karmasu, gADhaM paritiSThati / agADhaM krUreSu karmasu, no gADhaM pritisstthti| jisa puruSa ke adhyavasAya pragADha krUrakarma meM pravRtta hote haiM, vaha pragADha vedanA vAle sthAna meM utpanna hotA hai| jisake adhyavasAya pragADha krUrakarma meM pravRtta nahIM hote, vaha pragADha vedanA vAle sthAna meM utpanna nahIM hotaa| bhASyam 18-ziSyaH pRcchati-bhagavan ! adha- ziSya ne pUchA-bhagavan ! adholoka meM hone vAle kaSToM kI aupapAtikAn sparzAn vedayamAnAH sarve samavedanA vedanA kyA sabhI jIvoM ke samAna hotI hai ? bhagavAna ne kahA-'nahIM, bhavanti ? nAyamarthaH samarthaH / katham ? iti aisA nahIM hotaa|' kyoM ? isa pratiprazna kA uttara hai-jo krUra pratiprazne uttaram-yaH kureSu karmasu pravartate sa karma meM pravRtta hotA hai vaha naraka Adi azubha sthAnoM meM utpanna hokara narakAdyazubhasthAneSu upapAtamAsAdya gADhaM paritiSThati tIvra vedanA kA anubhava karatA hai| jo pragADha krUra karma meM pravRtta nahIM -tIvravedano bhavati / yazca kareSu karmasu agADhaM pravartate hotA, vaha naraka Adi azubha sthAnoM meM utpanna hokara bhI alpa vedanA sa narakAdyazubhasthAneSu upapAtamAsAdyApi alpavedano kA anubhava karatA hai| isa AlApaka meM tIvra adhyavasAya tathA maMda bhvti| atra tIvrAdhyavasAyamandAdhyavasAyayozca adhyavasAya kA vipAkabheda dikhAyA gayA hai| zubha karma ke viSaya meM vipAkabhedaH pradarzitaH / zubhakarmaviSaye'pi evaM vAcyam / bhI aisA hI jAna lenA caahie| 1. AvArAMga vRtti, patra 166 : kAlagRhItAH, AhitAgni aha te sakammaniddiLaM aNNataraM gati gayA, ubavAte varzanAd ArSatvAd vA niSThAntasya paranipAtaH / jAtA uvavAiyA phusaMti / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 141 : iha saMsAre saMyuti saMthavo, (kha) AcArAMga vRtti, patra 167 : adhaaupapAtikAna appasattho neraio nera iyatteNa, saMthuvati NAma niddi narakAdibhavAn 'sparzAn' duHkhAnubhavAn pratisaMvedasijjati evamAvi, pasatyaM tuM devo devatteNa, ahavA samAgamo yanti / sNthvo| 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 141 : ciTThati vA gADhati vA 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 141 : adha iti aNaMtare, egtttthaa| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 a04. samyaktva, u02. sUtra 17-20 19. ege vayaMti aduvA vi NANo, NANI vayaMti aduvA vi ege| saM0 -eke vadanti athavA api jJAninaH, jJAninaH vadanti athavA api eke ? yaha bAta anya dArzanika kahate haiM yA jJAnI bhI kahate haiM ? yaha jJAnI kahate haiM yA anya dArzanika bhI kahate haiM ? bhASyam 19-pUrvasmin sUtre hiMsAyA: phalaM pratipA- isase pUrva ke sUtra meM hiMsA ke phala kA pratipAdana huA hai| ditam / tat sarveSAM dArzanikAnAM sammatamasti athavA yaha tathya sabhI dArzanikoM ko sammata hai yA nahIM, yaha jijJAsA prastuta nAsti, iti jijJAsAM abhivyanakti prastutasUtram-eke sUtra meM abhivyakta hai-kucha dArzanika pUrvokta hiMsAphala kI bAta kahate dArzanikA: pUrvoktaM hiMsAphalaM vadanti athavA jJAnino haiM athavA jJAnI aisA kahate haiN| isa prazna kA samAdhAna uttaravartI badanti ? asyAH samAdhAnaM uttaravattisUtreSu (20-26) (20-26) sUtroM meM prApta hai| samupalabhyate / eke iti kecid dArzanikAH, jJAnina iti samyaga- eke kA artha hai kucha dArzanika / jJAnI kA artha hai -samyagdarzanamApannAH / darzana ko prApta vyakti / gatapratyAgatakrameNa evaM vAcyam--jJAnino vadanti gatapratyAgata krama se ise isa prakAra bhI kahA jA sakatA hai - athavA eke vadanti ? jJAnI aisA kahate haiM athavA kucha dArzanika ? 20. AvaMti keAvaMti loyaMsi samaNA ya mAhaNA ya puDho vivAdaM vadaMti-se dilaiMca Ne, suyaM ca Ne, mayaM ca Ne viNNAyaM ca Ne, uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu savvato supaDilehiyaM ca Ne-'sabve pANA sabve bhUyA savve jIvA savve sattA haMtavvA, ajjAveyavvA parighetavvA, pariyAveyavvA, uddaveyavvA / ettha vi jANaha Nasthittha doso|' saM0-yAvantaH kecana loke zramaNAzca mAhanAzca pRthak vivAdaM vadanti ---tad dRSTaM ca naH, zrutaM ca naH, mataM ca naH, vijJAtaM ca naH, UvaM adhaH tiryag dizAsu sarvataH supratilikhitaM ca naH -sarve prANAH, sarve bhUtAH, sarve jIvAH, sarve sattvAH hantavyAH AjJApayitavyAH parigRhItavyAH paritApayitavyAH, udghotavyAH / atrApi jAnItha nAsti atra doSaH / dArzanika jagata meM kucha zramaNa aura brAhmaNa paraspara virodhI matavAda kA nirUpaNa karate haiN| kucha kahate haiM-'hamane dekhA hai, sunA hai, manana kiyA hai aura malI-bhAMti samajhA hai, UMcI, nIcI aura tirachI-sabhI dizAoM meM saba prakAra se isakA nirIkSaNa kiyA hai ki kisI bhI prANI, bhUta, jIva aura sattva kA hanana kiyA jA sakatA hai, una para zAsana kiyA jA sakatA hai, unheM vAsa banAyA jA sakatA hai, unheM paritApa diyA jA sakatA hai, unakA prANa-viyojana kiyA jA sakatA hai| isameM bhI tuma jAno ki isameM koI doSa nahIM hai| bhASyam 20-kecana zramaNA mAhanAzca paraspara kucha zramaNa aura brAhmaNa paraspara-virodhI matavAda kA nirUpaNa vivAdaM kurvanti-asmAkaM etad dRSTaM, zrutaM, mataM, karate haiN| ve kahate haiM-'hamane dekhA hai, sunA hai, manana kiyA hai, vijJAtaM, sarvataH saprekSitamasti-prANinAM vadhe nAsti bhalIbhAMti samajhA hai aura cAroM ora se isakA nirIkSaNa kiyA hai ki doSaH / 'prANiyoM' ke vadha meM koI doSa nahIM hai|' kimetAdazaM hiMsAyAH samarthanaM kurvANAH zramaNA: isa prasaMga meM Azcarya ke sAtha yaha jijJAsA hotI hai ki kyA brAhmaNA api Asana iti sAzcarya jijJAsA jaayte| hiMsA kA isa prakAra samarthana karane vAle zramaNa aura brAhmaNa bhI the? nAtra vismaraNIyaM, ahiMsAyAH yAdazI pratiSThA adya hameM yaha vismRta nahIM karanA cAhie ki ahiMsA kI jaisI pratiSThA vidyate tAdazI bhagavato mahAvIrasya yuge nAsIt / tadAnIM Aja hai vaisI pratiSThA bhagavAn mahAvIra ke yuga meM nahIM thii| usa dharmArthamapi yAjJikI hiMsA pracalitA aasiit| mAMsA- samaya dharma ke lie bhI yAjJikI hiMsA pracalita thii| mAMsAhAra hArasya hetave'pi hiMsAyAH samarthanaM sNjaaymaanmaasiit| ke lie bhI hiMsA kA samarthana kiyA jAtA thaa| hiMsA kA samarthana teSAM hiMsAM samarthayatAM viduSAM abhimatamasti iha sUtre karane vAle una vidvAnoM kA abhimata prastuta sUtra meM ullikhita hai| pradarzitam / Jain Education international Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 AcArAMgabhAdhyama 21. aNAriyavayaNameyaM / saM0-anAryavacanametat / yaha anAryavacana hai| bhASyam 21-asmin pUrvoktapakSe sthApite sUtrakAro isa pUrvokta pakSa kI sthApanA ke viSaya meM sUtrakAra kahate haiMvakti-etad hiMsAyAH pravartakaM, ataH anaaryvcnmsti| yaha hiMsA kA pravartaka hai, isalie anArya-vacana hai / prAcInatarakAle Arya : anAryaH iti zabdau vargavizeSa- prAcInatara kAla meM 'Arya' tathA 'anArya'---ye donoM zabda vAcakau AstAm / bhagavato mahAvIrasya yuge to vargavizeSa ke vAcaka the / bhagavAn mahAvIra ke yuga meM unakA lAkSaNika lAkSaNiko sNjaatau| AryaH zreSThaH, anAryaH azreSThaH / prayoga hone lgaa| Arya arthAt zreSTha aura anArya arthAt azreSTha / sUtrakRtAMge 'AryamArgasya' ullekho dRzyate-'je tattha sUtrakRtAMga Agama meM 'AryamArga' kA prayoga milatA hai| bauddhoM meM AriyaM maggaM' [1 / 3 / 66] / bauddhAnAM AryasatyaM supratIta- 'Aryasatya' prasiddha hai| prastuta prakaraNa meM anArya zabda kA yahI artha masti / prastutaprakaraNe anAryapadasya ayaM arthaH saMgacchate saMgata hai ki jo ahiMsA dharma ko nahIM jAnatA vaha anArya hai| isakA -yaH ahiMsAdharma na vetti sa anAryaH / asya pratipakSI- pratipakSI hai Arya / jo ahiMsA dharma ko jAnatA hai vaha Arya hai / yaH ahiMsAdharma vetti sa aaryH| . 22. tattha je te AriyA, te evaM vayAsI-se duddiThaM ca bhe, dussuyaM ca bhe, dummayaM ca bhe, dunviNNAyaM ca bhe, uDDhe ahaM tiriyaM disAsu savvato duppaDilehiyaM ca bhe, jaNNaM tumme evamAikkhaha, evaM bhAsaha, evaM parUveha, evaM paNNaveha-'savve pANA savve bhUyA savve jIvA savve sattA hatavvA, ajjAveyavvA, parighetavvA, pariyAveyavvA, uddaveyavvA / ettha vi jANaha patthittha doso|' saM0-tatra ye te AryAH te evamavAdiSuH --tad durdaSTaM ca yuSmAkaM, duHzrutaM ca yuSmAkaM, durmataM ca yuSmAkaM, durvijJAtaM ca yuSmAkaM, UrdhvamadhaH tiryag dikSu sarvataH duSpratilikhitaM ca yuSmAkaM, yad yUyaM evamAcakSIdhvaM, evaM bhASedhvaM, evaM prarUpayeta, evaM prajJApayeta, sarve prANAH sarve bhUtAH sarve jIvAH sarve sattvAH hantavyAH AjJApayitavyAH parigRhItavyAH paritApayitavyAH udrotavyAH / atrApi jAnItha nAstyatra dossH| jo ve Arya haiM, unhoMne aisA kahA hai-'hiMsAvAdiyo! Apane doSa-pUrNa dekhA hai, doSa-pUrNa sunA hai, doSa-pUrNa manana kiyA hai, doSa-pUrNa samajhA hai, UMcI-nIcI aura tirachI saba dizAoM meM boSa-pUrNa nirIkSaNa kiyA hai, jo Apa aisA AkhyAna karate haiM, bhASaNa karate haiM, prarUpaNa karate haiM evaM prajJApana karate haiM ki kisI bhI prANI, bhUta jIva aura sattva kA hanana kiyA jA sakatA hai, una para zAsana kiyA jA sakatA hai, unheM dAsa banAyA jA sakatA hai, unheM paritApa diyA jA sakatA hai, unakA prANa-viyojana kiyA jA sakatA hai| isameM bhI tuma jAno ki hiMsA meM koI doSa nahIM hai|' bhASyam 22-asmin viSaye AryA evaM vadanti isa viSaya meM Arya aisA kahate haiM jo Apane kahA vaha doSayaduktaM bhavadbhiH tad durdaSTamasti / pUrNa dekhA huA hai| AryaH ahiNsaadhrmvit| Arya vaha hotA hai jo ahiMsA dharma ko jAnatA hai| 23. vayaM puNa evamAikkhAmo, evaM bhAsAmo, evaM parUvemo, evaM paNNavemo--'savve pANA save bhUyA savve jIvA sabve sattA Na haMtavvA, Na ajjAveyanvA, Na parighetavvA, Na pariyAveyavvA, Na uddaveyavvA / ettha vi jANaha Natthittha doso|' saM0-vayaM punarevaM AcakSmahe, evaM bhASAmahe, evaM prarUpayAmaH, evaM prajJApayAmaH-sarve prANAH, sarve bhUtAH, sarve jIvAH, sarve sattvAH na hantavyAH, na AjJApayitavyAH, na parigRhItavyAH, na paritApayitavyAH, na udbotavyAH / atrApi jAnItha nAstyatra doSaH / / 'hama isa prakAra AkhyAna karate haiM, bhASaNa karate haiM, prarUpaNA karate haiM evaM prajJApana karate haiM ki kisI bhI prANI, bhUta, jIva aura sattva kA hanana nahIM karanA cAhie, una para zAsana nahIM karanA cAhie, unheM dAsa nahIM banAnA cAhie, unheM paritApa nahIM denA cAhie, unakA prANa-viyojana nahIM karanA cAhie / isameM bhI tuma jAno ki ahiMsA (sarvathA) nirdoSa hai / ' Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a04. samyaktva, u0 2. sUtra 21-26 -216 hama isa prakAra kahate haiM-kisI bhI prANI kA vadha nahIM karanA caahie| -bhASyam 23--vayamevaM vadAmaH-kasyApi prANino prANanA vadho na kAryaH / 24. AriyavayaNameyaM / saM0-Aryavacanametat / yaha Aryavacana hai| sUtrakAra kahate haiM--yaha ahiMsA kA pravartaka Aryavacana hai| bhASyama 24 --sUtrakAro vakti-etad ahiMsAyAH pravartaka Aryavacanamasti / ' 25. puvvaM nikAya samayaM patteyaM pucchissAmo-haMbho pAvAduyA! kiM bhe sAyaM dukkhaM udAhu asAyaM ? saM0--pUrva nikAcya samayaM pratyeka prakSyAmaH haMho prAvAdukAH ! kiM yuSmAkaM sAtaM duHkhaM utAho asAtam ? sarvaprathama dArzanikoM ko apane-apane siddhAntoM meM sthApita kara hama pUchege he dArzaniko ! kyA Apako duHkha priya hai yA apriya ? bhASyam 25--ahiMsAyAH siddhAnte pratipAdite'pi ahiMsA ke siddhAnta kA pratipAdana karane para bhI yadi avidvAn yadi avidvAMsaH puruSAH taM na samyak pratipadyeran tadA tatra vyakti usako samyak prakAra se svIkAra nahIM karate haiM to vahAM upekSA upekSA krtvyaa| yadi vidvatpariSat syAttadA vAda: karanI cAhie / yadi vidvat pariSad ho to vahAM 'vAda' kI sthApanA sthaapniiyH| tasyAyaM kramaH-pUrva prativAdinaH samayaM karanI caahie| usakA krama yaha hai--pahale prativAdI dArzanikoM ko nikAcya-yuSmAbhiH sadbhAva: AkhyAtavyaH, na tu yaha zapatha dilA kara ki 'Apa yathArtha kaheMge, ayathArtha nahIM', athavA asadbhAvaH iti zapathaM kArayitvA athavA prativAdinaH unako apane-apane siddhAntoM meM sthApita kara prazna upasthita karanA svAbhimate siddhAnte sthApayitvA praznaH upasthApanIyaH- cAhie-he dArzaniko ! kyA Apako duHkha priya hai yA apriya ? aisA haMho ! prAvAdukAH ! kiM yuSmAkaM duHkhaM priyaM athavA pUchane para yadi ve dArzanika kaheM ki hameM duHkha priya hai to unake apriyam ? evaM pRSTAH prAvAdukAH brUyuH-asmAkaM duHkhaM siddhAnta kA nirasana yaha kaha kara kara diyA jAe ki ApakI bAta priyaM, tataH pratyakSAgamalokabAdhAbhiH siddhAnto'yaM pratyakSa hI Agama-viruddha hai, loka viruddha hai| yadi ve kaheM-'hameM duHkha nirasanIyaH / yadi te vadeyu:-'asmAkaM duHkhamapriyaM' apriya hai' tabatadA26. samiyA paDivanne yAni evaM vyA-sasi pANANaM savesi bhUyANaM savasi jIvANaM savasi sattANaM asAvaM apariNivvANaM mahAbhayaM dukkhaM |-tti bemi / saM0-samyak pratipannAMzcApi evaM brU yAt-sarveSAM prANAnAM, sarveSAM bhUtAnAM, sarveSAM jIvAnAM, sarveSAM sattvAnAM asAtaM aparinirvANaM mahAbhayaM duHkham / iti bravImi / yadi Apa kaheM, hame duHkha priya nahIM hai, to ApakA siddhAnta samyag hai| hama Apase kahanA cAhate haiM ki jaise Apako duHkha priya nahIM hai, vaise hI saba prANI, bhUta, jIva aura satvoM ke lie duHkha apriya, azAntijanaka aura mahAbhayaMkara hai| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 26-tAn samyaka pratipannAMzcApi ahiMsA- 'hameM duHkha apriya hai' isa samyak siddhAnta ko svIkAra karane parAyaNaH sAdhurevaM yAt-na kevalaM yuSmAkaM duHkhamapriyaM vAle prativAdiyoM ko ahiMsA-parAyaNa sAdhu isa prakAra kahe-Apako kintu sarveSAM prANAnAM bhUtAnAM jIvAnAM sattvAnAM tad hI duHkha apriya nahIM hai, kintu sabhI prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ko apriyaM aparinirvANaM mahAbhayaM ca vrtte| duHkha apriya, azAMtijanaka aura mahAbhayaMkara hai| 1. draSTavyam - 4 / 21 sUtrasya bhASyam / / 2. anayormUlamasti sAtamasAtaM ca / tatra sAtaM piyaM assAtaM appiyaM iti (caNi, pRSTha 143) / 3. sAtaM manamAlAvakAri, asAtaM manaHpratikUlam iti (vRtti, patra 169) / Jain Education international Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 aparinirvANam - azAntiH / phalati - 'sarve prANino na haMtabbAH / ' tataH siddhAnto'yaM taio uddeso tIsarA uddezaka 27. uha evaM bahiyA va loghaM se savvalogaMsi je kedra viSNU aNuvIi pAsa nizcittadaMDA, je kei sattA paliya caryati / AcArAMga bhAvyam aparinirvANa kA artha hai-ashaaNti| isalie yaha siddhAnta phalita hotA hai - kisI bhI prANI kA hanana nahIM karanA caahie| (sabhI prANI avadhya haiM) / [saM0] upekSasya evaM bahizca lokaM te sarvaloke ye kecit vizA anuvIci pazya nikSiptadaNDAH ye kecit sattvAH palitaM tyajanti / , ahiMsA se vimukha isa jagat kI tU upekSA kr| jo aisA karatA hai, vaha samUce jagat meM vijJa hotA hai| tU anucintana kara dekha, hiMsA ko chor3ane vAle manuSya hI karma ko kSINa karate haiN| bhASyam 27 evaM bAhya jIvalokaM upekSasva / upekSA dvividhA bhavati / upa- sAmIpyena IkSaNam upekSA', kI upekSA kara / upekSA ke do prakAra haiM 1. samIpa se dekhanA upekSA / athavA avyApArarUpA upekSA ahiMsAparAGmukhAn siddhAntAn upekSasva yaH kazcit sarvajIvAn sAmIpyena IkSate sa sarvaloke vizo bhavati / 2. apravRttirUpa upekSA / tU isa bAhya jIvaloka ahiMsA se vimukha dArzanika jagat bhASyam 28 - ahiMsA dharmaM ta evaM vidanti ye vRtAca: "dehaM prati anAsaktAH bhavanti ta eva javo bhavanti / sthAnAMge parigrahasva traividhyamuktam / tatra prathamaH prakAraH dehaH / dehaM prati AsaktAH manuSyAH nAnAvidhAyAM 1. AcArAMga cUrNi pRSTha 144 : jaba sAmippe ikkha varisaNe / 2. vahI, pRSTha 144 : ahavA ubehA avvAvAraubehA / anuvaSi-anucintanapUrvakaM pazya ye kecit sasthA nikSiptadaNDAH bhavanti te palitaM tyajanti / nikSiptadaNDa:- daNDo- ghAtaH / tatra dravyadaNDa: nikSiptadaMDa - daMDa kA artha hai ghAta / dravya daMDa hai-- zastra zastrAdiH, bhAvadaNDa: - duSprayuktaM manaH / palitam karma Adi / bhAvadaMDa hai- duSprayukta mana / 'palita' zabda karma ke artha meM ityarthe deyazabdaH / dezya hai| tU hiMsA se panamukha siddhAntoM kI upekSA kara jo koI vyakti sabhI jIvoM ko nikaTatA se devatA hai, vaha samUce jagat meM vijJa hotA hai| 28. narA muyaccA dhammavidu tti aMjU / sa0 - - narAH mRtAH dharmavida iti RjavaH / deha ke prati anAsakta manuSya hI dharma ko jAna pAte haiM aura dharma ko jAnane vAle hI R hote haiN| tU anucitana kara dekha, jo prANI nikSiptadaNDa - hiMsA ko chor3ane vAle hote haiM ve hI palita-karma ko kSINa karate haiM / ahiMsA dharma ko ve hI jAnate haiM jo mRtAcaM - deha ke prati anAsakta hote haiN| ve hI RNu hote haiN| sthAnAMga sUtra meM parigraha ke tIna prakAra batalAe haiN| unameM pahalA prakAra hai - zarIra / zarIra meM Asakta manuSya vividha prakAra kI 3. vahI, pRSTha 144 : accIyate tamiti accA taM ca zarIraM, vhAyaMti sakkAraM prati mutA iva jassa accA sa bhavati sutaccA, ahavA accI lessA sAmatA / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 a0 4. samyaktva, u0 3. sUtra 27-32 hiMsAyAM pravartante / ata eva bhagavatA mahAvIreNa etat hiMsA meM pravRtta hote haiN| isIlie bhagavAn mahAvIra ne isa rahasya kA rahasyamudghATitaM yAvad manuSyo mRtArtho na bhavati udghATana kiyA ki jaba taka manuSya mRtArca nahIM hotA, taba taka yathArtha tAvad vastutaH dharmavid na bhvti| dharma zRNvan paThannapi meM vaha dharma kA jJAtA nahIM hotaa| isakA tAtparya yaha hai ki vaha dharma taM nAcaratIti tAtparyam / ko sunatA huA, paDhatA huA bhI usakA AcaraNa nahIM krtaa| dharmavid RjUH bhavati athavA yaH RjuH sa dharmavid dharmavid Rju hotA hai athavA jo Rju hotA hai vaha dharmavid bhavati iti ubhayathApi vaktuM zakyam / uktaM ca hotA hai-aisA donoM prakAra se kahA jA sakatA hai| uttarAdhyayana sUtra uttarAdhyayane-'sohI ujjuyabhUyassa, dhammo suddhassa citttthi|' meM kahA hai-'jo Rju hotA hai usakI vizuddhi hotI hai| dharma zuddha vyakti meM hI avasthita hotA hai|' 26. AraMbhajaM dukkhamiNati NaccA, evamAhu smttvNsiyo| saM0-Arambhaja duHkhamidaM iti jJAtvA evamAhuH samatvadarzinaH / duHkha hiMsA se utpanna hai-yaha jAna kara manuSya hiMsA kA parityAga kare / samatvadarzI pravacanakAroM ne aisA kahA hai| bhASyam 29-aarmbhH--hiNsaa| yadidaM duHkhamasti AraMma kA artha hai hiNsaa| jo yaha duHkha hai vaha hiMsA se tad ArambhAjjAtamasti iti jJAtvA puruSa: hiMsAto prasUta hai, aisA jAnakara puruSa hiMsA se nivartita ho jaae| samatvadarzI nivarteta / samatvadarzina:' evaM uktavantaH / pravacanakAroM ne aisA kahA hai / 30. te savve pAvAiyA dukkhassa kusalA pariNNamudAharati / saM0 te sarve prAvAdikAH duHkhasya kuzalAH parijJAmudAharanti / ve saba kuzala pravacanakAra duHkha kI parikSA kA pratipAvana karate haiN| bhASyam 30 te sarve kuzalAH prAvAdikAH duHkhakSayArtha ve sabhI kuzala pravacanakAra duHkhamukti ke lie parijJA-viveka parijJAm-viveka udAharanti / hiMsAyAH pratyAkhyAnaM kA pratipAdana karate haiN| hiMsA kA pratyAkhyAna kie binA koI akRtvA na kazcid duHkhakSayaM kartuM pratyalo bhavati iti bhI puruSa duHkha ko naSTa karane meM samartha nahIM hotA, yahI isakA tAtparyam / tAtparya hai| 31. iti kamma pariNNAya savvaso / saM0- iti karma parijJAya sarvazaH / isalie mumukSa puruSa karma ko saba prakAra se jAna kara usakA parityAga kre| bhASyam 31--sarvakarmakSayo mokSaH / bandhe aparijJAte samasta karmoM kA kSaya hI mokSa hai| bandha ko jAne binA mokSa nahi mokSaH parijJAto bhavati iti sarvazaH karma parijJAya parijJAta nahIM hotA, isalie karma ko saba prakAra se jAna kara usako tatkSayArthaM prayatanIyam / duHkhasya heturkarma, tasya kSayAya kSINa karane kA prayatna karanA cAhie / duHkha kA hetu hai krm| duHkha karmavivekaH karaNIyaH iti hRdayam / kA kSaya karane ke lie karma-viveka-yaha duHkha kisa karma kA phalita hai, aisA viveka karanA cAhie, yahI isakA hArda hai / 32. iha ANAkaMkhI paMDie aNihe egamappANaM saMpehAe dhuNe sarIraM, kasehi appANaM, jarehi appANaM / saM0-iha AjJAkAMkSI paNDita: anihataH ekamAtmAnaM saMprekSya dhunIyAccharIraM, karzayed AtmAnaM jarayed AtmAnam / jinazAsana meM AjJApriya paNDita eka AtmA kI saMprekSA karatA huA kaSAya Adi se pratAr3ita na ho| vaha karma-zarIra ko prakampita kare aura kaSAya-AtmA ko kRza kare, jIrNa kre| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 145 : sammattaM passatIti dazinaH samastazino kaa| smmdNsii| 2. kRzaca tana karaNe iti dhAtuH / atra svArthikanin / (kha) AcArAMga vRtti, patra 171 : samatvadarzinaH samyaktva Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 AcArAMgabhASyam bhASyam 32-idAnIM karmavivekasya upAyaH prastuta AlApaka meM karma-viveka (karma-kSaya) kA upAya batAyA pradarzyate / sAdhAraNo janaH rAgadveSainihato bhavati / yaH gayA hai| sAmAnya vyakti rAga-dveSa se pratAr3ita hotA hai| jo atIndriyadarzinAM AjJAm-nirdeza kAGa kSati sa paNDitaH atIndriyadarzI puruSoM ke nirdeza kI AkAMkSA karatA hai baha paMDita puruSa viratimAn bhavati / tAdRza eva puruSa: rAgadveSamohai: viratimAn hotA hai| vaisA puruSa hI rAga-dveSa, moha, athavA viSaya, viSayakaSAyairvA anihato' bhavati / sa AtmAnamekaM saMprekSya kaSAya Adi se pratAr3ita nahIM hotaa| vaha eka AtmA kI saMprekSA kara zarIraM dhunIyAt / ayaM AtmA eka eva-zarIrAd anya karma-zarIra ko prakaMpita kre| yaha AtmA akelA hI hai (yA eka hI eva vartate iti anyatvAnuprekSAyAH prayogaH / hai)----yaha zarIra se bhinna hI hai, yaha anyatva anuprekSA kA prayoga hai / athavA ayaM AtmA eka:-asahAyo vartate / ayaM athavA yaha AtmA akelA hai-asahAya hai, yaha ekatva ekatvAnuprekSAyAH pryogH| AbhyAM prayogAbhyAM karma- anuprekSA kA prayoga hai| anuprekSA ke ina donoM prayogoM se karma-zarIra zarIrasya dhunana-karmApakarSaNaM jAyate iti tAtparyam / kA dhunana arthAt karmoM kA apakarSaNa hotA hai, yaha isakA tAtparya hai / kaSAyAtmAnaM kRzaM kuryAt jIrNaJca kuryAt / dhunanaM puruSa kaSAya-AtmA ko kRza kare, jIrNa kre| karmoM ke apakRzIkaraNaM nirjaraNaJca karmApakarSaNasya kramaH / karSaNa kA krama yaha hai-dhunana, kRzIkaraNa aura nirjaraNa / 33. jahA juNNAI kaTAI, havvavAho pamatthati, evaM attasamAhie annihe| saM0-yathA jIrNAni kASThAni havyavAhaH pramathnAti, evaM samAhitAtmA anihataH / jaise agni jIrNa-kASTha ko zIghra jalA detI hai, vaise hI samAhita AtmAvAlA tathA kaSAyoM se apratAr3ita puruSa karma-zarIra ko prakampita, kRza aura jIrNa kara detA hai / AtmA akelA karma karatA hai, akelA hI usakA phala bhogatA hai, akelA utpanna hotA hai, akelA hI maratA hai aura akelA hI janmAntara meM jAtA hai / yaha ekatva bhAvanA 1. prastutAgame 'Niha' padasya prayogaH dvividyte-(2|74,186), dvizca (2 / 116415) dhaatupdpryogH| 'aNiha' pavasya prayogaH caturiM (4 / 32,33, 1446106) vidyate / asya saMskRtarUpANi etAni saMbhavanti-1. snihaH, 2. nihata, 3. Ni+dhA, 4 asnihaH, 5. animaH, 6. anhitH| atra cUNo aNihapavasya vyAkhyA evaM vidyate--aNiho rAgadosamohe, aNihetA visayakasAyamallehiM vA, ahavA paDilomaaNulomehi parIsaha uvasaggehi raMgamallacchasaMgAsA (A0 cU0 pRSTha 145) / vRttau ca --snihyate-zliSyate'STaprakAreNa karmaNeti sniho, na sniho'snihaH, yadi vA snihyatIti snihorAgavAn, yo na tathA so'snihaH, upalakSaNArthatvAccAsya rAgadveSarahita ityarthaH, athavA nizcayena hanyata iti nihataH bhAvaripubhirindriyakaSAyakarmabhiH yo na tathA so'nihataH / (A0 vR0 patra 173) / 2. atra karmazarIraM vivakSitamasti / 'dhuNe kammasarIragaM' (5 / 59) anena asya puSTirjAyate / tathA AtmanaH saMprekSA audArikazarIradhunanasya upAyo nAsti, sa upAyo'sti karmazarIra dhunnsy| 3. cUNikAra ne 'egamappANaM saMpehAe' isa pada kI ekatva aura anyatva bhAvanAparaka vyAkhyA kI hai| unake anusAra 'ekaH prakurute karma, bhuGkte ekazca tatphalam / jAyatyeko mriyatyeko, eko yAti bhavAntaram // ' zarIra bhinna hai aura AtmA bhinna hai-yaha anyatva bhAvanA hai--ahavA sarIrAto'bi aNNo ahaM (cUNi, pRSTha 146) / vRttikAra ne kevala ekatva bhAvanAparaka kucha zloka uddhRta kie haiM 1. 'sadako'haM na me kazcit, nAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM, nAsau bhAvIti yo mama // ' 2. 'saMsAra evAyamanarthasAraH, kaH kasya ko'tra svajanaH paro vA / sarve bhramantaH svajanAH pare ca, bhavanti bhUtvA na bhavanti bhUyaH / / ' 3. 'vicintyametad bhavatA'hameko, na me'sti kazcit purato na pazcAt / svakarmamirdhAntiriyaM mamaiva, ahaM purastAvahameva pazcAt // ' (A0 vR0 patra 173) 4. AcArAMga cUNi pRSTha 146 : 'dhuNaNaMti vA karIsaNaMti vA egtttthaa| Jain Education international Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a04. samyaktva, u0 3. sUtra 33-34 223 bhASyam 33-atra dhunanakRzIkaraNajaraNaviSaye asau dhunana, kRzIkaraNa aura jIrNa karane ke viSaya meM yaha dRSTAMta dRSTAMtaH, yathA-agniH jIrNAni kASThAni pramathnAti hai, jaise--agni jIrNa kASTha ko zIghra jalA DAlatI hai, vaise hI evaM samAhitAtmA' anihataH puruSaH karmANi samAhita AtmA vAlA tathA kaSAyoM se apratADita puruSa karmoM ko naSTa pramathnAti / / kara detA hai| 34. vigica kohaM avikaMpamANe, imaNiruddhAuyaM saMpehAe / saM0-viviGa kSva krodhaM avikampamAnaH imaM niruddhAyuSkaM samprekSya / krodha kI kAlAvadhi sImita hai-yaha saMprekSA karatA huA akampita raha kara krodha kA viveka kr| bhASyam 34-krodhasya viveka kuru| AtmapradezAnAM krodha kA viveka kr| jaba Atma-pradeza prakaMpita hote haiM taba prakampanAvasthAyAM krodhaH samutpadyate / ato nirdiSTam- krodha utpanna hotA hai, isalie kahA hai-akaMpita raha kara krodha kA avikampamAnaH krodhasya viveka kuru| aprakampAvasthAyAM viveka kr| aprakaMpa avasthA meM krodha svayaM upazAMta ho jAtA hai| krodhaH svayaM prazAmyati / idaM AyuSkaM niruddha samprekSya 'yaha Ayu sImita hai' yaha saMprekSA kara krodha ko dUra kara, yaha krodhaM vyapanaya iti AlambanasUtram / eSA cUNivRtti- Alambana sUtra hai / yaha vyAkhyA cUNi aura vRtti dvArA sammata hai / isa sammatA vyAkhyA / imaM krodhaM niruddhAyuSkaM samprekSya iti krodha kI kAlAvadhi sImita hai yaha saMprekSA kara'- yaha vyAkhyA vyAkhyA adhikaM saMgacchate / atra manuSyasya AyuSaH prasaGgaH adhika saMgata lagatI hai| yahAM manuSya ke AyuSya kA prasaMga prakaraNagata adhyAhRto bhavati, na tu prkrnngtH| krodhasya prasaGgaH nahIM hai, vaha adhyAhRta hai| krodha kA prasaMga cala rahA hai| krodha zAzvata prakRtosti / krodhaH na zAzvato'sti, so'sti kSaNikaH, nahIM hai, vaha kSaNika hai| isalie usakA apanayana kiyA jA tena tasya vivekaH kartuM zakyaH / sakatA hai| nirukham -parimitaM alpakAlika vaa| .. niruddha kA artha hai-parimita athavA alpakAlika / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 146, 147 : appA samAhito jassa nANAdisu appae vA jassa samAhitANi NANAtINi so bhavati, suvisuddhAsu vA lissAsu AtA jassa Ahito, jaM maNitaM Arovito, evaM vA attsmaahito| 2. isa upamA-pada meM karma-zarIra ko prakampita karane ke do sAdhana nirdiSTa haiMsamAdhi (zuddha caitanya meM ekAgratA) aura anaaskti| ina sAdhanoM ke nirdeza se bhI yaha spaSTa hai ki isa prakaraNa meM zarIra se tAtparya 'karma-zarIra' hai| isa audArika (sthUla) zarIra ko kRzatA yahAM vivakSita nahIM hai / eka sAdhu ne upavAsa ke dvArA zarIra ko kRza kara liyaa| usakA ahaM kRza nahIM huA thaa| vaha sthAnasthAna para apanI tapasyA kA pradarzana karatA aura prazaMsA cAhatA thaa| eka anubhavI sAdhu ne usakI bhAvanA ko samajhate hue kahA-'he sAdho ! tuma iMdriyoM, kaSAyoM aura gaurava (ahaMbhAva) ko kRza kro| isa zarIra ko kRza kara liyA, to kyA huA? hama tumhAre isa kRza zarIra ko prazaMsA nahIM kareMge'-- iMdiyANi kasAe ya, gArave ya kise kuru / No vayaM te pasaMsAmo, kisaM sAhusaroragaM // (nizIya bhASya, gA0 3858) bhagavAn mahAvIra ne karma-zarIra ko kRza karane kI bAta kahI hai| sthUla zarIra kRza ho yA na ho, yaha gauNa bAta hai| 3. cUrNikAreNa asya vyAkhyA evaM kRtAsti-'iyaM' ti mANussagaM, NiruddhaM NAma varisasayAo uddhaM na jIvijjati, 'samma pehAe' sapehAe, ki samma pekkhati ? jai tAva neraiyassa jaMtuNo, ahavA carimasarIrassa Na puNo AugaM bhavatIti, taMpi samae samae NijjaramANehiM niruddhamitikAuM keciraM etaM tavacaraNadukkhaM bhavissati ? ahavA samvaAsavaniroho niruddhaM kAuM, ahavA saMjayANaM imeNa niruddhaNa AueNa, jaM bhaNiyaM parimiteNa / (AcArAMga cUNi, pRSTha 147) vRttikAreNa evaM vyAkhyAtam-'idaM' manuSyatvaM nibaddhAyuSka' niruddham-parigalitamAyuSkaM (yatra tat) 'samprekSya' paryAlocya krodhAdiparityAgaM vidadhyAt / (AcArAMga vRtti, patra 173) 4. sthAnAGga (4 / 1,2) dIrghasya pratipakSe niruddhapadasya prayogo dRzyate-'doheNaM pariyAeNaM.."NiruddhaNaM pariyAeNaM / ' Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 AcArAMgabhASyam 35. dukkhaM ca jANa aduvAgamessaM / saM0-duHkhaM ca jAnIhi athavA AgamiSyat / kodha ke dvArA vartamAna athavA bhaviSya meM hone vAle duHkhoM ko jAna / bhASyam 35- krodhena saMjvalataH mAnasaM duHkhamutpadyate, krodha se jalate hue vyakti ke mAnasika duHkha utpanna hotA hai, tad duHkhaM jAnIhi / athavA krodhena krodhasya saMskAro usa duHkha ko tU jAna / athavA krodha se krodha kA saMskAra nirmita hotA nirmitaH pUSTazca bhavati / sa ca bhaviSyati duHkhasRSTi hai, puSTa hotA hai| vaha bhaviSya meM duHkha kI sRSTi karatA hai tathA krodha karoti tathA krodhajanitaM karma vipAkApAditaM cAgAmi- se ajita karma vipAka avasthA meM Akara bhaviSya kA duHkha bana jAtA duHkhaM jAnIhi, etad jJAnamapi krodhavivekasya AlambanaM hai, yaha jAna / yaha avabodha bhI krodha-viveka kA Alambana-sUtra banatA bhavati / 36. puDho phAsAiM ca phAse / saM0-pRthak sparzAn ca spRzati / krodhI manuSya nAnA prakAra ke duHkhoM aura rogoM ko bhogatA hai| bhASyam 36-krodhI manuSyaH nAnAprakArAn sparzAn krodhI manuSya nAnA prakAra ke zIta-uSNa Adi sparzo-kaSToM zItoSNAdisparzAn rogasparzAn vA spRzati-vedaya- tathA rogoM ke kaSToM ko bhogatA hai| tiityrthH| zItoSNasparzA:-krodhAviSTaH manuSyaH zItavipi zItoSNasparza-jaba manuSya krodha ke gahare Aveza se grasta vAsAMsi parityajya prAyo nirvasanazarIraH tiSThati / hotA hai taba vaha zIta Rtu meM bhI sAre vastra chor3akara prAyaH nirvastra himakaNAn AzliSyati tuSiravAte vAti ardharajanyAM hokara baiTha jAtA hai / jaba ThiThurAne vAlI barphIlI havAeM calatI haiM taba muktAkAze'pi tiSThati / bhI vaha AdhI rAta meM khule AkAza meM Akara baiTha jAtA hai| sati krodhAveze manuSyaH tapati madhyAhnavartini jaba krodha kA Aveza tIvra hotA hai taba manuSya madhyAhna kI dinamaNI, pratapati zilApaTTeSvapi prajvalite agnAvapi cilacilAtI dhUpa meM, atyanta garma zilApaTTa para tathA prajvalita agni svaM nipaatyti| meM svayaM ko jalA DAlatA hai / rogasparzAH-krodhAvezAvasthAyAM hRddaurbalyaM pitta- rogasparza-krodha ke Aveza meM hRdaya kI durbalatA, pitta kA prakopAdayaH rogAH prAdurbhavanti / vRttikRtA pAralaukikA- prakopa Adi roga utpanna hote haiN| vRttikAra ne isa prasaMga meM pAranAmapi duHkhAnAM ullekhaH kRto'sti / ' laukika duHkhoM kA bhI ullekha kiyA hai| 37. loyaM ca pAsa viSphaMdamANaM / saM0-lokaM ca pazya vispandamAnam / tU dekha ! yaha loka krodha se cAroM ora prakampita ho rahA hai| bhASyam 37-ayaM manuSyalokaH krodhena vispanda- yaha manuSya-loka krodha se prakaMpita ho rahA hai / krodha dvArA mAnosti / yat krodhajanitaM zArIraM mAnasaM vA duHkhamasti utpanna jo zArIrika aura mAnasika duHkha hai, usake pratikAra ke lie tasya pratikArAya itastata: paribhramannasti / etat tvaM manuSya idhara-udhara cakkara lagA rahA hai / ise tU viveva-cakSa se dekha / vivekacakSuSA pazya / 38. je NicuDA pAhi kammehiM, aNidANA te viyaahiyaa| saM0-ye nirvRtAH pApeSu karmasu, anidAnAH te vyAhRtAH / jo puruSa krodhAtmaka pApa-karmoM ko zAMta kara dete haiM, ve anidAna kahalAte haiN| 1 AcArAMga vRtti, patra 174 : pRthak saptanarakapRthivIsambhavazItoSNavedanAkumbhIpAkAbiyAtanAsthAneSu 'sparzAn' duHkhAni / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u0 3-4. sUtra 35-40 bhASyam 38 ye krodhAtmakeSu pApeSu karmasu nirvRtAH - zItIbhUtAH vartante te anidAnAH bhavanti iti bhagavatA vyAhRtam / nidAnam -- bandhanam / ye upazAntakrodhAH vartante teSAM krodhAtmakaM athavA krodhapariNAmotpannaM bandhanaM nAsti / ata eva te anidAnAH bhavanti / 39 dhA nAnAvidhAnAM kaSTAnAM samprAptirbhavati tasmAt trividyaH puruSaH na prati saMjvaletuna ruSyet na ca krodhaM prati krodhaM kuryAt / 36. tamhA tivijjo jo pddisNjlis| ti bemi vividya to pratisaMyaset iti bravImi / saM0---tasmAt isalie trivi puruSa pratisaMjvalana na kare-- krodha kA nimitta milane para bhI krodha na kare / aisA maiM kahatA hUM / bhAgyam 40 kazcid bhavyo manuSyaH dharmacavaNapUrvakaM pUrvasaMyogaM hitvA indriyamanasorupazamaM prApya pravrajito bhavati / prabrajyAnantaraM sa ki kuryAditi jijJAsAyAM santi timro bhUmikAH pratipAditA: prathamA ApIDana bhUmikA, dvitIyA prapIDanabhUmikA, tRtIyA niSpIDana bhUmikA / / pIDanaM zarIrasya karmaNazca / tasya dvAvupAyau - zrutaM tapazca / 40. AvIlae pavIlae nippIlae jahittA puvvasaMjogaM, hiccA uvasamaM / saM0 - ApIDayet prapIDayet niSpIDayet hitvA pUrvasaMyogaM hitvA upazamaM / muni pahale pUrva sambandhoM ko tyAga kara, indriya aura mana ko zAMta kara ApIDana, phira prapIDana aura phira niSpIDana kare / prathamabhUmikAyAM zrutAdhyayanazrameNa topayogitayaH samAcaraNena ca ApIDanaM bhavati / " dvitIyabhUmikAyAM aniyatavAsakAle, cauttho uddeso cauthA uddezaka 1. draSTavyam 3 / 28 sUtrasya pAdaTippaNam / cUNivyAkhyA - iti kAraNA iti AmaMtaNa evaM jANaMto saddahaMto ya vijjaM bhavati he vidvan ! | tasmAdatividvAn viditAgamasadbhAvaH / yAtrAyAM, 225 bhagavAn ne kahA hai jo puruSa krodhAtmaka pApakarmoM se nitAMta ho gae haiM, ve anidAna bandhana mukta hote haiN| nidAna kA artha hai - bandhana / (prA0 cU0 pRSTha 148 ) jinakA krodha upazAMta hotA hai unake krodhAtmaka athavA krodha ke pariNAma se utpanna baMdhana nahIM hotaa| isIlie ve anidAna hote haiM / (A0 0 patra 174) krodha se nAnA prakAra ke kaSToM kI saMprApti hotI hai, isalie trividha] puruSa svayaM ko kAMdha se prabhvalita na kare tathA krodha karane vAle ke prati bhI krodha na kare / koI bhavya puruSa dharma ko sunakara, pUrva saMyogoM kA parihAra kara indriya aura mana kA upazamana kara prabrajita hotA hai| prayA grahaNa karane ke pazcAt vaha kyA kare isa jijJAsA ke samAdhAna meM tIna bhUmikAoM kA pratipAdana kiyA gayA hai pahalI hai-ApIDana bhUmikA, dUsarI hai-prapIDana bhUmikA tathA tIsarI haippI bhUmikA zarIra aura karma kA pIDana kiyA jAtA hai| usake do upAya haiM-zruta aura tapa / prathama bhUmikA meM zruta ke adhyayana ke zrama se tathA zrutopayogI tapa ke AcaraNa se ApIDana hotA hai / dUsarI bhUmikA meM aniyata nivAsa kAla ke kAraNa tathA yAtrA gItAyAmapi (9.20 ) traividyapadasya prayogo dRzyate / gativRddhaH / 2. 3. AdhAraMga bhUmi, pRSTha 148, 149 AcArAMga niyukti gAthA 267 / bRhatkalpabhASya gAthA 1446, 11321253 / nizItha bhASya gAthA 3813 cUNi / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 AcArAMgabhASyam dharmopadezakaraNe, ziSyasaMvardhane, adhyApane, tapaHsamAcaraNe dharma kA upadeza dene meM, ziSyoM ke saMvardhana meM, adhyApana meM tathA tapa ca prakRSTaM pIDanaM bhavati / __ ke AcaraNa meM prakRSTa pIDana hotA hai| tRtIyabhUmikAyAM saMlekhanAkaraNe tato'pyadhika pIDanaM tIsarI bhUmikA meM saMlekhanA karane kI avasthA meM usase bhI bhavati / adhika pIDana hotA hai| prathamabhUmikAyAH kAla: catuvizativarSIyaH dvAdaza- pahalI bhUmikA kA kAlamAna hai-caubIsa varSoM kA-bAraha varSANi sUtragrahaNasya, tAvanti eva arthgrhnnsy| varSa taka sUtra kA grahaNa aura bAraha varSa taka artha kA grahaNa / dUsarI dvitIyatRtIyabhUmikayoH kAlaH pratyeka dvaadshvrssaanni| aura tIsarI bhUmikA meM pratyeka kA kAlamAna hai- bAraha-bAraha varSa / 41. tamhA avimaNe vIre sArae samie sahite sayA je| saM0 -- tasmAd avimanAH vIraH zAradaH samitaH sahitaH sadA yateta / isalie prasannamanA, vIra, vizArada, samyak pravRtta aura sahiSNu muni sadA saMyama kre| bhASyam 41-upazAntasya acirAt karmakSayo jisake indriya aura mana zAMta hote haiM, usa upazAMta puruSa bhavati / tasmAda upazAMtaH puruSaH sadA iti yAvajjIvaM ke karmakSaya zIghra ho jAtA hai, isalie upazAMta puruSa sadAAtmArthaM yateta / avimnaaH-prsnnmnaaH| vIraH- yAvajjIvana AtmA ke lie prayatnazIla rahe / prastuta AlApaka meM prayukta praakrmii| zAradaH'-arthagrahaNapaTuH / samitaH--samyak zabdoM ke artha ---- prvRttH| avimanA prasanna mana vaalaa| viir-praakrmii| zArada artha-grahaNa karane meM nipuNa / samita-samyak pravRtti karane vaalaa| tathA coktamuttarAdhyayane-'pANe ya nAivAejjA, se uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai-'jo prANoM kA atipAta (jIvasamie ti buccaI taaii| sahitaH-sahiSNuH / hiMsA) nahIM karatA use samita (samyak pravRtta) kahA jAtA hai|' sahita kA artha hai-sahiSNu / 42. duraNucaro maggo vIrANaM aNiyaTragAmINaM / saM0-duranucaraH mArgaH vIrANAM anivartagAminAm / jIvana-paryanta saMyama-yAtrA meM calane vAle vIra muniyoM kA mArga duranucara hotA hai-usa para calanA kaThina hotA hai / bhASyama 42-bhagavatA mahAvIreNa AjIvanasaMyamasya bhagavAn mahAvIra ne AjIvana-saMyama (dIkSA) grahaNa karane kA vidhAnaM katama / viSayAna vihAya jIvanaparyantaM teSAmA- vidhAna kiyaa| jo viSayoM kA parityAga kara jIvana-paryanta unakI - 1. tIsarI bhUmikA zarIra-tyAga kI hai| jaba muni Atma-hita ke sAtha-sAtha saMghahita kara cukatA hai, taba vaha samAdhi-maraNa ke lie zarIra-tyAga kI taiyArI meM laga jAtA hai / usa samaya vaha dIrghakAlIna dhyAna aura dIrghakAlIna tapa (pAkSika, mAsika Adi) kI sAdhanA karatA hai| dhyAna aura tapa kI sAdhanA ke aucitya aura kSamatA ke anupAta meM hI sthUla zarIra ke ApIDana, prapIDana aura niSpIDana kA nirdeza diyA gayA hai| karma-zarIra kA prapIDana aura niSpIDana isI ke anurUpa hogaa| zarIra se cetanA ke bhedakaraNa kI bhI ye tIna bhUmikAeM haiN| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 149 : vigato maNo jassa sa bhavati vigatamaNo, jaM bhaNitaM -aratisogabhayaM samAvaNNo, Na vimaNo avimnno| 3. zAradazabdasya catvAri saMskRtarUpANi saMbhavanti 1. svArataH, 2. sArakaH, 3. smArakaH, 4. shaardH| cUrNI vattau ca svArataH iti labhyate--accatya rato suArato, sArato (AcArAMga cUNi, pRSTha 149) / 'sArae' ityAdi muSTha A-jIvanamaryAdayA saMyamAnuSThAne rataH svArataH / (AcArAMga vRtti, patra 175) DAkTaraharmanajekobImahodayena asya anuvAdaH sArakaH-- (A person of pith) sAravAn iti kRto'sti / sUtrakRtAMge triSu sthaleSu (1 / 3 / 50; 1 / 13 / 13, 1 / 14 / 17) vizAradapadasya prayogo dRshyte| tavAdhAreNAtra sArayapadasya zAradaH iti saMskRtarUpaM saMgataM prtiiyte| yo'rthagrahaNe paTurbhavati sa zAradaH vizArado vA kathyate / 4. uttarajjhayaNANi, 89 / Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u04, sUtra 41-44 227 kAGakSAM na kurvanti te vastuto vorA eva / teSAM mArgo AkAMkSA nahIM karate ve vastutaH vIra hI hote haiN| unakA mArga duranucara duranucaro vartate / asmin mArge vIrA eva gantaM prabhavanti, hotA hai usa para calanA kaThina hotA hai| isa mArga para vIra puruSa na ca parAkramazUnyAH manuSyAH / hI calane meM samartha hote haiN| parAkramazUnya vyakti isa para cala nahIM skte| 43. vigica maMsa-soNiyaM / saM0-viviGa kSva mAMsazoNitam / mAMsa aura rakta kA viveka kara, apacaya kr| bhASyam 43 -saMyamAnupAlanasya mukhyA bAdhAsti saMyama ke pAlana meM mukhya bAdhA hai-kAmAsakti / isalie kAmAsaktiH / tena tasyAH pratikAraH nirdishyte| kAmAsakti ke pratikAra kI bAta batAI jA rahI hai| kAmasaMjJA kI mAMsazoNitopacayaH kAmasaMjJAyAH utpattareka utpatti kA eka kAraNa hai mAMsa aura rakta kA upacaya / isalie mAMsa kAraNamasti / tena mAMsazoNitayorapacayaM kuru iti aura rakta kA apacaya karo-aisA nirdeza hai| nirdiSTam / zarIraM dharmasya AdhArabhUtam / tadAdhArabhUtazca dharma ke AcaraNa kA AdhAra hai-zarIra / usa zarIra kA mAMsazoNitayorupacayaH, tadA tayorapacayaH kimarthaM AdhArabhUta tattva hai-mAMsa aura rakta kA upacaya / taba prazna hotA kAryaH ? asya tAtparyamidam tAvAnapacayaH kAryaH yena hai ki unakA apacaya kyoM karanA cAhie ? isakA tAtparya yaha hai ki mAMsazoNite kAmasaMjJAyAH utpatterhetutAM na prapadyetAm / utanA hI apacaya karanA cAhie jisase ki mAMsa aura rakta kAmasaMjJA kI utpatti ke hetu na bane / nirbalAhAreNa raktasyopacayo na jAyate, tena vinA apauSTika AhAra karane se rakta kA upacaya nahIM hotaa| rakta mAMsamedo'sthimajjAvIryAdidhAtUnAmupacayo na bhavati, ke binA mAMsa, meda, asthi, majjA, vIrya Adi dhAtuoM kA upacaya evamanAyAsaM ApIDanaM sAdhitaM bhavati / nahIM hotaa| isase anAyAsa hI ApIDana sadha jAtA hai / 44. esa purise davie vIre, AyANijje viyaahie| je dhuNAi samussayaM, vasittA baMbhaceraMsi / saM0--eSa puruSaH dravyaH vIraH AdAnIyo vyAhRtaH / yaH dhunAti samucchrayaM uSitvA brahmacarya / vaha puruSa rAga-dveSa mukta, parAkramI aura anukaraNIya hotA hai| vaha brahmacarya meM rahakara zarIra aura karma-zarIra ko kRza kara detA hai| bhASyam 44-eSa mAMsazoNitayorapacayakAraka: puruSa: jo mAMsa aura rakta kA apacaya karatA hai vaha puruSa dravya arthAt dravyaH-rAgadveSamukto bhavati / sa parAkramaM prayuJjAnaH rAga-dveSa se mukta hotA hai| vaha apanI zakti kA prayoga kara dUsaroM anyeSAM AdAnIyaH-anukaraNIyo vA vyAhRtaH / ke lie AdAnIya-anukaraNIya hotA hai| samucchyaH dvividhaH-dravyasamucchyaH -zarIram, bhAva- samucchya do prakAra kA hai dravya samucchraya -zarIra aura samucchya:-krodhamAnamAyAlobhA: sarvo vA mohH| bhAva samucchraya -krodha, mAna, mAyA aura lobha athavA sampUrNa mohanIya taM dhunAti brahmacarye vAsaM kRtvA / karma (mohanIya karma kI sArI prkRtiyaaN)| vaha brahmacarya meM rahakara zarIra aura karma-zarIra ko kRza kara detA hai| brahmacaryasya trayo'rthAH bhavanti'-AcAraH maithunaviratiH brahmacarya ke tIna artha hote haiM -AcAra, maithuna-virati aura gurukulavAsazca / atra maithunaviramaNaM prAsaGgikam / gurukulavAsa / prastuta prakaraNa meM brahmacarya kA artha maithana-viramaNa prAsaMgika hai| 1. draSTavyama-AyAro. 535 pAvaTippaNama / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 AcArAMgabhASyam 45. Nettehi palichinnehi, AyANasoya-gaDhie baale| avvocchinnabaMdhaNe, aNabhikkaMtasaMjoe / tamaMsi avijANao ANAe laMbho Nasthi tti bemi / saM0 netreSu paricchinneSu AdAnasrotograthita: bAla: avyavacchinnabandhanaH anabhikrAMtasaMyogaH tamasi avijAnata AjJAyA: lambho nAsti iti bravImi / indriya-jaya kI sAdhanA karate hue bhI jo ajJAnI indriya-viSayoM meM Asakta ho jAtA hai aura jo pArivArika bandhana evaM Arthika anubaMdha ko tor3a nahIM pAtA, vaha Asakti ke aMdhakAra meM praviSTa hokara viSaya-lolupatA ke doSoM se anabhijJa ho jAtA hai / aisA sAdhaka AjJA kA lAbha nahIM uThA pAtA, aisA maiM kahatA huuN| bhASyama 45-nayantIti netrANi-indriyANi / jo viSayoM ko prApta karAtI haiM ve netra haiM arthAta indriyAM haiN| cakSarvarjAni indriyANi kathaM netrANi ? zrotrAdInyapi prazna hotA hai ki cakSu ko chor3akara zeSa indriyAM prApta karAne vAlI indriyANi svaM svaM viSayaM nayanti tena netrANi bhvntyev| kaise haiM ? zrotra Adi indriyAM bhI apane-apane viSaya ko prApta karAtI paricchinnam-jitam / indriyeSu jiteSu kazcid bAlaH haiM isalie ve bhI netra haiN| paricchinna kA artha hai vijita / indriyaAdAnasrota si grathito bhavati / sa avyavacchinnabandhanaH jaya kI sAdhanA karate hue bhI koI ajJAnI puruSa indriya-viSayoM meM anabhikrAntasaMyogo bhavati, punarapi gRhe Avasati / Asakta ho jAtA hai aura vaha pArivArika bandhana evaM Arthika anubaMdha tAdazasya tamasi gatasya kAmAsakterapAyAn avijAnataH ko tor3a nahIM pAtA, taba vaha punaH gRhavAsI bana jAtA hai / Asakti ke AjJAyAH lambho nAsti / aMdhakAra meM praviSTa tathA kAmAsakti (viSaya-lolupatA) ke doSoM se anabhijJa vaise vyakti ke AjJA kA lAbha nahIM hotaa| AjJA-zrutam / tasya sAramasti aacaarH| tasya AjJA kA artha hai-zruta / usakA sAra hai-AcAra / AcAra sAramasti karma nirjraa| viSayalolupaH puruSaH samyagA- kA sAra hai-karma-nirjarA / viSaya-lolupa vyakti samyag AcaraNa aura caraNaM karmanirjarAM prati ca na gatimAn bhavati / karma-nirjarA ke prati gatizIla nahIM hotaa| 46. jassa natthi purA pacchA, majjhe tassa ko siyA ? saM0-yasya nAsti purA pazcAt madhye tasya kuta: syAt ? jisakA Adi-aMta nahIM hai, usakA madhya kahAM se hogA ? bhASyam 46-purA--atItakAlaH / pazcAt- purA kA artha hai-atItakAla aura pazcAd kA artha hai---- bhvissykaalH| yasya bhuktaviSayANAmanusmaraNaM tathA bhvissykaal| jisa vyakti meM bhukta viSayoM kI anusmRti tathA anAgatakAlabhAvinI viSayAzaMsA nAsti tasya parama- bhaviSya kI viSayAzaMsA nahIM hotI, usa vyakti meM parama nirodha ke niruddhatvAt madhye iti vartamAnakAle sA kutaH syAt ? na kAraNa madhya arthAt vartamAna kAla meM vaha viSayAzaMsA kahAM se ho syAditi vAkyAvazeSaH / sakatI hai ? kabhI nahIM ho sktii| prastutasUtrasya dArzanikadRSTyApi vyAkhyAnaM kriyate ... prastuta sUtra kI dArzanika dRSTi se bhI vyAkhyA kI jAtI haiyasya pUrvamastitvaM nAsti, bhaviSyatyapi astitvaM nAsti, jisakA atIta meM astitva nahIM hai, bhaviSya meM bhI astitva nahIM hai tasya vartamAne astitvaM kutaH syAt ? pUrvajanmapunarjanma- to usakA vartamAna meM astitva kahAM se hogA ? isakA tAtparya hai ki 1. (ka) tulanA-mANDUkyakArikA 216 : 'AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tattathA / ' mAdhyamika kArikA 11 / 2 : 'navAgraM nAvaraM yasya, tasya madhyaM kuto bhavet / ' (kha) bhogecchA ke saMskAra kA unmUlana nahIM hotA, taba taka vaha sAdhanA-kAla meM bhI samaya-samaya para ubhara AtA hai| ata eka kabhI-kabhI jitendriya sAdhaka bhI ajitendriya bana jAtA hai| kintu sAdhanA ke dvArA jaba bhogecchA kA saMskAra unmUlita ho jAtA hai, kSINa ho jAtA hai, taba bhogecchA kI traikAlika nivRtti ho jAtI hai / phira na vaha pahale hotI, na pIche hotI aura na madhya meM hotI--kabhI bhI nahIM hotii| atIta kA saMskAra nahIM hotA to bhaviSya kI kalpanA nahIM hotI tathA saMskAra aura kalpanA ke binA vartamAna kA cintana nahIM hotaa| Jain Education international Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a04. samyaktva, u04. sUtra 45-50 226 norastitve satyeva vartamAnajanmano'stitvaM saMpadyate iti pUrvajanma aura punarjanma- ina donoM kA astitva hone para hI vartamAna tAtparyam / janma kA astitva ho sakatA hai| yasya nAsti atItAnAgatajanmaviSaye saMzayaH sa eva jisa puruSa meM atIta aura anAgata janma viSayaka saMzaya nahIM vartamAnakSaNe viSayAzaMsAnirodhaM kartuM prayatate / __ hai vahI vartamAna kSaNa meM viSayoM kI AzaMsA kA nirodha karane kA prayatna karatA hai| 47. se hu paNNANamaMte buddhe aarNbhovre| saM0-sa khalu prajJAnavAn buddhaH ArambhoparataH / vahI prajJAnavAn aura buddha puruSa Arambha se uparata hotA hai| bhASyam 47 --sa viSayAzaMsAvimuktaH prajJAnavAn, vaha viSayAzaMsA se mukta prajJAnavAn tathA buddha puruSa hI hiMsA buddhaH puruSaH ArambhAduparato bhvti| manuSyaH viSaya- se uparata hotA hai| manuSya viSaya aura kaSAya ke kAraNa hI hiMsA kaSAyanimittaM Arambhe pravartate / yasya viSayAzaMsA meM pravRtta hotA hai| jisakI viSayAzaMsA-bhogecchA nivRtta ho jAtI nivartate sa tsmaannivrtte| hai, vaha AraMbha se nivRtta ho jAtA hai| prajJAnaM-nizcayanayaH / bara:-vivekasaMpannaH / prajJAna kA artha hai-nizcaya dRSTikoNa / buddha kA artha haiAraMbhaH-pRthivyAdijIvAnAM upadhAtaH, sAvadyAnuSThAna, viveka se saMpanna / AraMbha ke cAra artha haiM-pRthivI Adi jIvoM kA dravyotpAdanavyApAraH asaMyamo vaa| upaghAta, sAvadha pravRtti, dravyoM kA utpAdaka vyApAra-vyavasAya tathA asaMyama / 48. sammameyaMti pAsaha / saM.-samyag etaditi pazyata / yaha satya hai, ise tuma dekho| bhASyam 48-viSayAzaMsAyAM nivRttAyAmeva viSayAzaMsA kI nivRtti hone para hI hiMsA kI nivRtti hotI hiMsAyAH nivRttirbhavati / etad satyam iti yUyaM pazyata / hai / yaha satya hai, ise tuma dekho| 46. jeNa baMdhaM vahaM ghoraM, paritAvaM ca dAruNaM / saM0-yena bandhaM vadhaM ghoraM paritApaM ca dAruNam / bhogecchA se prerita puruSa ghora bandha, vadha tathA dAruNa paritApa kA prayoga karatA hai| bhASyam 49-viSayAzaMsayA preritaH manuSyaH ghoraM viSayAzaMsA se prerita manuSya ghora bandha, vadha aura dAruNa bandhaM vadhaM dAruNaM ca paritApaM karoti / bandhaH vadhazca paritApa kA prayoga karatA hai| baMdha aura vadha zArIrika hotA hai aura zArIrikaH, paritApazca maansikH| ghoraM dAruNamiti paritApa mAnasika / ghora aura dAruNa-ye donoM vizeSaNa nirapekSabhAva nirpekssm| athavA atyanta krUratA ke sUcaka haiN| 50. palichidiya bAhiragaM ca soyaM, NikkammadaMsI iha macciehi / saM0-paricchidya bAhyakaM ca srotaH niSkarmadarzI iha maryeSu / / indriyoM kI bahirmukhI pravRtti ko rokakara isa maraNadharmA jagat meM tuma niSkarmadarzI bno| bhASyam 50-sroto dvividham-bAhyamAbhyantaraM c| srota do prakAra kA hai-bAhya aura Abhyantara / bAhya srota tatra bAhyam - indriyANi, Abhyantaram-rAgAdi / bAhya- hai--indriyAM aura Abhyantara srota hai-rAga Adi / bAhya srota kI srotasa uccha khalatA eva Abhyantarasrotaso'bhivRddhaye ucchakhalatA hI Abhyantara srota kI abhivRddhi karatI hai| isIlie bhavati / tenoktam -bAhyasrotaH paricchidya manuSya iha kahA hai bAhya srota ko roka kara arthAt indriyoM kI bahirmukhI Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 martyeSu niSkarmadarzI bhavet / niSkarmA - mokSaH AtmA saMvaro vA yaH maryeSu amRtatvamicchati sa niSkarmANameva / pazyati na tamantareNa kiJcidanyat pazyati / sa taccittastanmanAstallezyo bhavati, zeSaM pazyannapi na pazyati / " karma trividham mAnasika vAcikaM kAyikaM ca / AtmanaH svarUpamasti caitanyaM tasyAnubhavaH saMvaraH / eSa saMbara evaM naiSkarmya sAdhanAyAH rahasyam / uktaM cAmRtacandrA cAryeNa' J kRtakAritAnumananastri kAlaviSayaM parihRtya karma sarva paramaM manovacanakAryaH / kamavalambe // mohA hamakArSa samastamapi karma tatpratikramya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // mohavilAsavijRmbhitamidamudayatkarma sakalamAlocya / Atmani caitanyAtmani niSkarmaNi nityamAtmanA varte // 13 mAdhyam 51 karmANi phalavanti bhavanti, avandhyaM avazyaM bhoktavyamiti yAvat / yathA uttarAdhyayane'kaDANa kammANa na mokkha asthi athavA sucIrNAnAM karmaNAM zubha phalaM duScIrNAnAM karmaNAmazubha phalaM bhavati tena vedavid puruSaH tato nirvAti-viramati / veda:zAstraM, tad vettIti vedavid / 51. kaNa saphala ba ta pijjA beyavI / saM0-karmaNAM saphalatvaM dRSTvA tataH niryAti vedavid / karma apanA phala dete haiM, yaha dekhakara jJAnI manuSya unake saMcaya se nivRtta ho jAtA hai / 1. jisakI indriyoM kA pravAha nazvara viSayoM kI ora hotA hai, vaha amRta ko prApta nahIM ho sakatA / usakI prApti ke lie indriya-pravAha ko mor3anA Avazyaka hotA hai| jisakI sArI indriyAM amRta ke darzana meM laga jAtI haiM, vaha svayaM amRtamaya bana jAtA hai| niSkarma ke pAMca artha kie jA sakate haiM -- zAzvata, amRta, mokSa, saMvara aura AtmA / karma ko dekhane vAlA niSkarma ko prApta hotA hai / niSkarma-darzana yoga-sAdhanA kA bahuta bar3A sUtra hai / niSkarma kA darzana citta kI sArI vRttiyoM ko ekAgra kara karanA caahie| usa samaya kevala AtmA yA Atmopa AcArAMga bhASyam / pravRtti ko roka kara manuSya isa maraNa-dharmA jagat meM niSkarmadarzI (mokSadarzI) bane niSkarmA ke tIna artha hai mokSa, AtmA athavA sNvr| jo maraNa-dharmA jagat meM amRtatva kI icchA karatA hai vaha niSkarmA- - mokSa athavA AtmA ko hI dekhatA hai, usake atirikta anya kucha bhI nahIM dekhatA / vaha usI meM citta, mana aura lezyAadhyavasAya ko niyojita kara detA hai, isalie anya saba kucha dekhatA huA bhI vaha nahIM dekhatA / pravRtti tIna prakAra kI hotI hai mAnasika, vAcika aura kAyika AtmA kA svarUpa hai -caitanya / usakA anubhava karanA saMvara hai yaha saMvara hI niSkarma kI sAdhanA kA rahasya hai| AcArya amRtacaMdra ne kahA hai 'maiM mAnasika, vAcika aura kAyika kRta, kArita aura anumati rUpa sArI traikAlika pravRttiyoM kA parihAra kara parama ka kA avalambana letA hUM / ' 'maiMne moha ke vazIbhUta hokara sArI pravRttiyAM kI haiM, unakA pratikramaNa kara aba maiM sadA caitanya svabhAva vAlI niSkarma AtmA meM AtmA ke dvArA raha rahA hUM / ' "moha se vivRti udIyamAna sAre karmoM kI AlocanA kara aba maiM sadA caitanya svabhAva vAlI niSkarma AtmA meM AtmA ke dvArA raha rahA hUM / ' karma phalavAn hote haiM / ve avandhya hote haiN| unheM avazya bhoganA hotA hai / uttarAdhyayana meM kahA hai-kie hue karmoM kA phala bhoge binA chuTakArA nahIM hotaa|' athavA acche AcaraNa se arjita karmoM kA phala zubha hotA hai, aura bure AcaraNa se arjita kamoM kA phala azubha hotA hai, isalie jJAnI puruSa kamoM se virata hotA hai| veda kA artha hai - zAstra / jo veda ko jAnatA hai vaha vedavid arthAt zAstrajJa hotA hai / labdhi ke sAdhana ko hI dekhanA caahie| anya kisI vastu para mana nahIM jAnA caahie| 2. (ka) mA amRtacandrAcAryakRta ArayAliTIkA, zloka 225-227 // (kha) tulanA- bhagavadgItA 3 / 4; 18 / 49 : 'na karmaNAmanArambhApuruSo na ca saMnyasanAdeva siddhi samadhigacchati // ' 'asakta buddhiH sarvatra jitAtmA vigataspRhaH / siddhi paramA sabhyAnAdhiti / ' 3. uttarajzayaNANi 4 / 3 / Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 4. samyaktva, u0 4. sUtra 51-52 karmapadaM dvayarthaka vidyate-- karma zabda ke do artha haiM1. manovAkkAyAnAM pravRttiH karma / 1. mana, vacana aura kAyA kI pravRtti hai karma / 2. pravRttyA AkRSTAH zubhAzubhahetubhUtAH pudgalAH 2. pravRtti se AkRSTa zubha-azubha ke hetubhUta pudgala haiM karma / krm| karmaviSaye tisro dhAraNA udabhavanti karma viSayaka tIna dhAraNAeM utpanna hotI haiM1. AsaktikRtakarmaparityAgaH / 1. AsaktipUrvaka kie jAne vAle karmoM kA parityAga / 2. krmphltyaagH| 2. karma-phala kA tyAga / 3. krmprityaagH| 3. karma mAtra kA parityAga / asmin viSaye prastutAgamasya hRdayamidaM-AsaktyA isa viSaya meM prastuta Agama kA hArda yaha hai-Asaktikarma na karaNIyam / karmaNaH phalAzaMsA na karttavyA / karma- pUrvaka karma nahIM karanA caahie| karma-phala kI AkAMkSA nahIM karanI parityAgaH kAryaH / eSa eva karmaNo niryANaM naiSkarmya vaa| cAhie / karma kA parityAga karanA caahie| yahI karma se viramaNa hai nAsya tAtparyam-sarvathA karma na karaNIyaM, kintu karmaNAM athavA yahI naiSkarmya hai| isakA tAtparya yaha nahIM hai ki karma sarvathA nirodhaH kAryaH, sa ca saMvaraH samAdhirityucyate, athavA akaraNIya hai, kintu karma kA nirodha karanA caahie| use saMvara yA yadAvazyaka karma karaNIyaM tatsamatayA karaNIyaM, yena karmaNAM samAdhi kahA jAtA hai| athavA jo Avazyaka karma karaNIya hai use saphalatvaM bandhanaM vA pratanutAM gacchet / yAni karmANi samatApUrvaka karanA cAhie, jisase ki karmoM kA phala aura baMdhana kRza mandaphalAni bhavanti tAnyApa niSkamesajJA labhante / ' ho jaae| jo karma mandaphala vAle hote haiM unheM bhI niSkarma kaha diyA jAtA hai| 52. je khalu bho! vIrA samitA sahitA sadA jayA saMghaDadaMsiNo AtovarayA ahA-tahA logamuvehamANA, pAINaM paDoNaM dAhiNaM udINaM iti saccaMsi paricidisu, sAhissAmo NANaM vIrANaM samitANaM sahitANaM sadA jayANaM saMghaDadaMsiNaM AtovarayANaM ahA-tahA logamuvehamANANaM / saM0-ye khalu bhoH ! vIrAH samitA: sahitAH sadA yatAH saMghaDazinaH AtmoparatAH yathAtathA lokamupekSamANAH prAcIna pratIcInaM dakSiNaM udIcInaM iti satye paritasthuH, kathayiSyAmaH' jJAnaM vIrANAM samitAnAM sahitAnAM sadA yatAnAM saMghaDadazinAM AtmoparatAnAM yathAtathA lokamupekSamANAnAm / he Aryo ! jo muni vIra, samyaka-pravRtta, sahiSNa, satata indriya-jayI, pratipala jAgarUka, svataH uparata, jo loka jaisA hai use vaisA hI dekhane vAle, pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara-sabhI dizAoM meM satya meM sthita hue haiM, una pUrva-vizeSaNoM se vizeSita muniyoM ke samyag jJAna kA hama nirUpaNa kreNge| bhASyam 52 - uktaM samyaktvam / idAnIM tatphala- samyaktva kA pratipAdana kiyA jA cukA hai| aba usake phala mucyate / 'bho' iti aamntrnne| ye khalu vIrA:-tapasi kA pratipAdana kara rahe haiN| 'bho' saMbodhanavAcI hai| jo vIra haiM arthAt kRtaparAkramAH, samitAH- samyakpravRttAH, sahitAH-- tapasyA meM parAkramazIla haiM, samita haiM -samyak pravRtta haiM, sahita haiMsahiSNavaH, sadA yatA:- sarvakAlaM saMyatavRttayaH, sahanazIla haiM, jo sadA yata haiM--sarva kAla meM saMyatavRtti vAle haiM, saMghaDazina: ----nityakAlopayuktAH , satatajAgarUkA iti saMghaDadarzI-jo pratikSaNa (saMyama meM) upayukta haiM, satata jAgarUka haiM, yAvata, AtmoparatA: --AtmanA svata eva pApakarmabhyo Atmoparata haiM - svataH pApakarmoM se virata haiM, na ki dUsaroM ke prazAsana viratA na tU parAbhiyogena, yathAvasthito'yaM karmalokaH yA AjJA se virata haiM, yaha karma loka athavA bhavaloka jaisA avasthita hai bhavaloko vA tathA tamupekSamANAH sarvAsu dikSu ye satye use vaisA hI dekhane vAle haiM tathA sabhI dizAoM meM jo satya meM 1. yogavAziSTha, 6-1-87-18 : -niraMtaraM, nityakAlovauttA, puthvAvaravittharadasaNA vA vAsanAmAtrasAratvAt, ajJasya saphalAH kriyAH / saMthaDadaM sinno| sarvA evAphalA zasya, vAsanAmAtrasaMkSayAt // 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 153 : appaNA uvaratA pAvakammehi 2. prAkRta vyAkaraNa (hemacandra) 412, kathevajjara-pajjaroppAla AtovaratA, jaMbhaNitaM na parAbhiyogeNaM Na vA issarapurisapisuNa-saMgha-bolla-cava-jampa-sIsa-sAhAH / vsaa| 3. AcArAMga caNi, pRSTha 153 : saMthavaM NAma saMtha jaM bhaNitaM Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 sthitavantaH, satyam' - samyaktvaM saMyamo vA, tasyArAdhakAH sarvAsvapi dikSu vartante iti tAtparyam / teSAM pUrva vizeSaNaviziSTAnAM jJAnaM sAdhayiSyAmaH kathayiSyAmaH zlAghiSyAmahe vA / 53. kimasthi upAdhI pAsagassa Na vijjati ? gatthi / tti bemi / saM0 - kimasti upAdhiH pazyakasya na vidyate ? nAsti / iti bravImi / kyA vraSTA ke koI upAdhi hotI hai yA nahIM hotI ? nahIM hotii| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 53 - draSTavyam -- 3187 bhASyam / 1. (ka) AcArAMga bhUmi, pRSTha 153 vivarNa sa ahavA saccoti saMjamo vRtto, titthagaramAsiyaM vA sammataM vA bhave saccaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 177 : satyamiti RtaM tapaH saMyamo vA / AcArAMgamAdhyam avasthita haiN| isakA tAtparya hai ki satya arthAt samyaktva yA saMyama ke ArAdhaka sabhI dizAoM meM haiN| una pUrva nirdiSTa vizeSaNoM se viziSTa puruSoM ke jJAna kA hama kathana kareMge, usakI zlAghA kareMge / dekheM-- 3187 kA bhASya / 2. AcArAMga cUrNa, pRSTha 153 : na sammaddasaNaM muddatA annaM loge'vi kajjaM nicvaM atthi, sammaM nANaM ca tavasaMjame virAyati / 3. vahI, pRSTha 153 sAhityAyo meM bhaNita ahavA sAhitsAmi pasissAmi pavisAmi / imo Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaM ajjhayaNaM logasAro pAMcavAM adhyayana lokasAra [uddezaka 6 : sUtra 140] Jain Education international Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayanasya nAmAsti 'lokasAraH' / idaM nAma prastuta adhyayana kA nAma hai 'loksaar'| yaha nAma gauNa hai| gauNamasti / AdAnapadenAsya nAma bhavati 'aavNtii'|' AdAnapada ke anusAra isakA nAma hotA hai 'aavNtii'| isake chaha asya SaD uddezakAH vrtnte| teSAM viSayanirdeza uddezaka haiN| unakA viSaya-nirdeza isa prakAra haievamasti1. hiMsakaH viSayArambhakaH ekacarazca muniH na 1. hiMsaka, viSayoM ke lie AraMbha karane vAlA tathA ekacara bhvti| (akelA vicaraNa karane vAlA) muni nahIM hotaa| 2. sa eva munirbhavati yo'sti virtH| yo'sti 2. muni vahI hotA hai jo virata hai| jo aviratavAdI hai vaha aviratavAdI sa parigrahavAn bhavatIti / parigrahI hotA hai| 3. yo virato bhavati sa eva aparigrahaH niviNNa- 3. jo virata hotA hai vahI aparigrahI aura kAmabhogoM se kAmabhogazca bhavati / udAsIna hotA hai| 4. avyaktasya-sUtrArthApariniSThitasya jAyamAnAnAM 4. avyakta-sUtra aura artha se anabhijJa muni ke sAdhanAkAla 'pratyapAyAnAM nidarzanam / meM utpanna hone vAle doSoM kA nidrshn| 5. sAdhunA hradopamena bhAvyam / yathA jalaparipUrNaH 5. sAdhu ko hrada ke samAna honA caahie| jaise jala se hradaH prazasyo bhavati tathA jJAnadarzanacAritra paripUrNa hrada prazasya hotA hai vaise hI jJAna-darzana aura paripUrNo munirapi prazasyo bhavati / tasyaiva tapa: cAritra se paripUrNa muni bhI prazasya hotA hai| usI ke tapa, saMyamaguptayo niHsaMgatA ca / saMyama, gupti tathA niHsaMgatA hotI hai| 6. unmArgaH varjanIyaH tathA rAgadveSau ca tyaajyo| 6. unmArga kA varjana tathA rAga-dveSa kA tyAga karanA caahie| uddezakAnAM arthAdhikArebhya eva sArapadasya phalitaM ina chaha uddezakoM ke viSaya-nirdeza se hI sArapada kA phalita lbhyte| prazno'sti asminnasAre loke kimasti prApta hotA hai| prazna hotA hai ki isa asAra saMsAra meM 'sAra' kyA sAram ? asya anekAni uttarANi / laukikAnAmuttara- hai ? isa prazna ke aneka uttara haiN| laukika vyaktiyoM kA uttara haimasti'asminnasAre saMsAre sAraM saarNglocnaa|' * isa asAra saMsAra meM sAra hai strii| 'asminnasAre saMsAre sAraM vittasya saMgrahaH / ' * isa asAra saMsAra meM sAra hai-dhana kA saMgraha / 'asminnasAre saMsAre sAraM miSTAnnabhojanam / ' * isa asAra saMsAra meM sAra hai-miSTAnna bhojana / yasmai yad rocate tadeva tasya sAram / yathA zrUyate jisako jo rucikara lagatA hai, vahI usake lie sAra hai| jaise sunA jAtA hai'dadhi madhura madhu madhuraM drAkSA madhurA ca zarkarA mdhuraa| vahI mIThA hotA hai| madhu mIThA hotA hai| vAkha aura zarkarA tasya tadeva hi madhuraM yasya mano yatra saMlagnam // ' bhI mIThI hotI hai| usa vyakti ke lie vahI madhura yA moThI hai, jisakA mana jisameM laga jAtA hai| 1. AcArAMga niyukti, gAthA 238 : 2. AcArAMga niyukti, gAthA 235-237 : 'AyANapaeNAvaMti gogNanAmeNa logsaarutti|'.... hiMsagavisayAraMbhaga egacatti na muNI paDhamagaMmi / vRtti, patra 178 : AdIyate-prathamameva gRhyata ityAdAnaM virao muNitti biie avirayavAI pariggahio // tAca tatpadaM ca AdAnaparva tena karaNabhUtenAvantItyetannAma, taIe eso apariggaho ya nimvinnakAmabhogo ya / adhyayanAdAbAvantIzabdasyoccAraNAd, guNaniSpannaM gauNaM azvattassegacarassa paccavAyA cautthaMmi // tacca tannAma ca gauNanAma tena hetunA lokasAra iti / harauvamo tavasaMyamaguttI nissaMgayA ya paMcamara / ummaggavajjaNA chaTThagaMmi taha rAgadose y|| Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 ye manobhUmikAyAM vicaranti teSAM dRzi sAramasti padArthAnAM saMgraho bhogazca prastutAdhyayane yat sAraM varNitamasti tadasti manobhUmikAyAH pAraMgatAnAM antardRzAM AtmAnaM anubhUya viharamANAnAm / tat sAramasti paDha ahiMsA, virati aparigrahaH, svAdhyAyaH, guptiH, unmArgavarjanam / " adhyAtmacintAyAM amRtatvamasti sAram / tatra janmamaraNaparamparA sAraM nAsti / tasyAH kAraNamasti mohaH 'moheNa maraNAti eti" tRtIyAdhyayane'pi uktam- 'mAI pamAI puNare gagmaM / " AtmAnubhUteH sAra masti janmamaraNaparamparAyA vicchedaH / " asmin rahasyavAdasya prAcuryaM vartate / dhyAnasUtrANAmapi asti prAcuryam / ' asmin yuddhasyApi nirdezaH samupalabhyate / ' yuddha manuSyasya maulikI manovRttirasti / tasya hiMsAtmakasya yuddhasya AdhyAtmikIkaraNamasti parAkramasya pratiSThApanam / brahmacaryasya na kevalamupadezaH kintu tasya / sAdhanAye prayogA api santi samupadiSTAH tairAhAra / saMbaMdhI dRSTikoNa suspaSTo bhavati, AsanAnAM mAhAtmyamapi hRdayaMgamIbhavati / tAni AsanAni na kevalaM zarIrasauSThavAya, tebhyaH kAmAdivRttInAmapi pariSkAro jAyate / asmin Atmano lakSaNaM pratipAditamasti tathA tasya amUrttatvaM svarAvibhiraprAhyatvamapi vistareNa nirUpita masti / tatra aupaniSadika 'meti neti' vAdasya prayoga punaH punazcakAsti / 'apavasya paraM nAsti' iti sUcayati 'AtmA' iti saMjJApi asmAbhiH prakalpitAsti tadasti kevalaM caitanyamayI arUpisattA / asmin prakaraNe AtmanaH tarkAgamyatvaM nirUpya sUtrakAreNa dvividhAH padArthAH tarkagamyA atarkagamyA iti zeyasya dvaividhyaM mahaNaM nirUpitam / 1. AyAro, 5 / 7 / 2. vahI, 3 / 14 / 3. vahI, 5 / 122 / 4. vahI, 503,4 / AcArAMgabhASya ma jo manobhUmikA meM vicaraNa karate haiM unakI dRSTi meM sAra hai- padArthoM kA saMgraha aura unakA upabhoga prastuta adhyayana meM jisa 'sAra' kA varNana kiyA gayA hai vaha una vyaktiyoM kI dRSTi se hai jo manobhUmikA se pAra pahuMca cuke haiM, jo Antarika dRSTi ke dhanI haiM aura jo AtmA kA anubhava kara viharaNa kara rahe haiN| usa 'sAra' ke chaha aMga haiM-ahiMsA, virati, aparigraha, svAdhyAya, gupti tathA unmArga varjana / I adhyAtma-cintana meM sAra tattva hai 'amRttv'| usake anusAra janma-maraNa kI paraMparA sAra nahIM hai / janma-maraNa kA kAraNa hai-moha 'vyakti moha ke kAraNa janma-maraNa ko prApta hotA hai|' tIsare adhyayana meM bhI kahA hai- 'mAyI aura prabhAvI vyakti bAra-bAra janma letA hai|' AtmAnubhUti kA sAra hai-- janma maraNa kI paraMparA kA vinoda | isa adhyayana meM rahasyavAda kA prAcurya hai| isameM dhyAna sUtroM kA bhI prAcurya hai / prastuta adhyayana meM yuddha kA bhI nirdeza prApta hotA hai / yuddha manuSya kI maulika manovRti hai| usa hisAraNaka yuddha kA AdhyAtmikIkaraNa hai parAkrama kA pratiSThApana / niyojana / brahmacarya kA kevala upadeza hI nahIM, kintu usakI sAdhanA ke prayoga bhI isameM nirdiSTa hai una prayogoM se AhAra saMbaMdhI dRSTikoNa bahuta spaSTa ho / jAtA hai tathA AsanoM kA mahatva bhI hRdayaMgama ho jAtA hai / ve Asana kevala zArIrika saundarya yA svAsthya ke lie hI nahIM, unase kAma Adi vRttiyoM kA bhI pariSkAra hotA hai| prastuta adhyayana meM AtmA kA lakSaNa pratipAdita hai / sAtha hI sAtha 'AtmA amUrta hai', vaha svara Adi ke dvArA aprAhya hai' - yaha bhI vistAra se nirUpita hai| isa prasaMga meM aupaniSadika 'neti neti' vAda kA bAra-bAra prayoga huA hai / 'vaha apada hai-- usakA bodha karane ke lie koI pada nahIM hai'yaha sUkta isa tathya ko sUcita karatA hai ki 'AtmA' yaha saMjJA bhI hamAre dvArA prakalpita hai| vaha 'apada' to kevala caitanyamayI arUpI sattA hai| isa prakaraNa meM AtmA ko tarka se agamya nirUpita kara sUtrakAra ne zeya kI dvividhatA kA sahaja nirUpaNa karate hue do prakAra ke padArtha batalAe haiM-- tarkagamya tathA atarkaMgamya | 5. vahI, 5 / 21,30, 65, 118, 120 / 6. vahI, 5 / 45, 46 / 7. vahI 575-86 | Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 Amukham adhIyamAne'sminnadhyayane idaM sUktaM sArthakaM bhavati'vedAnyazAstravit klezaM, rasamadhyAtmazAstravid / bhAgyabhRd bhogamApnoti, vahati candanaM kharaH // ' pUjyapAdasya eSA zlokadvayo cApi atra susaMgatA''yat paraH pratipAdyo'haM yat parAn prtipaadye| unmattaceSTitaM tanme yadahaM nirvikalpakaH // ' 'yadaprAhya na gRhNAti gRhItaM nApi muJcati / jAnAti sarvathA savaM tat svasaMvedyamasmyaham // ' isa adhyayana ko par3hane para yaha sUkta sArthaka pratIta hotA hai-- 'jo vyakti anyAnya zAstroM kA jJAtA hai, vaha kevala kleza ko bhogatA hai| jo adhyAtma zAstra kA jJAtA hai, vahI zAstra ke rasa ko bhogatA hai / gadhA candana ke bhAra ko DhotA hai, para usakI sugaMdha kA upabhoga koI bhAgyazAlI hI kara pAtA hai| pUjyapAda dvArA racita ye do zloka bhI yahAM susaMgata haiM 'dUsare merA pratipAdana karate haiM, maiM dUsaroM kA pratipAdana karatA huuN| yaha merI unmatta ceSTA hai| kyoMki maiM (AtmA) nirvikalpa huuN|' 'jo rAga-dveSa Adi agrAhya haiM, heya haiM, unheM grahaNa nahIM karatA aura jo svabhAva hai use nahIM chor3atA tathA jo sarvathA saba kucha jAnatA hai, vaha svasaMvedya maiM huuN|' 1. samAdhizataka, zloka 19-20 / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcamaM ajjhayaNaM : logasAro pAMcavAM adhyayana : lokasAra paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi vipparAmusaMti, aTThAe aNaDhAe vA, eesu ceva vipparAmusaMti / saM0-yAvantaH kecana loke viparAmRzanti arthAya anarthAya vA, eteSu caiva viparAmRzanti / / isa jagat meM jo manuSya prayojanavaza yA niSprayojana jIva-vadha karate haiM, ve ina chaha jIva-nikAyoM meM se kisI bhI jIva-nikAya kA vadha kara dete haiN| bhASyam 1-sAdhakena rAgadveSavimuktena bhAvyam / sAdhaka ko rAgadveSa se mukta rahanA caahie| rAga-dveSa se rAgadveSayovimuktireva sAdhanAyAH sAram / tayoH pravRttaH vimukti hI sAdhanA kA sAra hai| rAga-dveSa meM pravRtta vyakti kyA-kyA puruSaH kiM kimAcaratIti jijJAsAyAM sUtrakAro vakti- AcaraNa karatA hai, isa jijJAsA ke prasaMga meM sUtrakAra kahate haiMyAvantaH kiyanto manuSyAH rAgadveSavazaMvadA vartante, te jitane manuSya rAga-dveSa ke vazavartI haiM, ve loka meM hiMsA kA AcaraNa loke viparAmazanti'-hiMsAcaraNe pravartante / teSu kecana karate haiN| unameM se kucheka loga prayojanavaza hiMsA karate haiM aura kucha artham --prayojanamAsAdya hiMsAM kurvanti, kecicca anartha- binA prayojana hI hiMsA karate haiN| hiMsA kA dravya yA viSaya haimeva hiMsAM kurvanti / hiMsAyA dravyaM viSayo vA- SaDjIvanikAya / isIlie kahA hai ve loga ina chaha jIvanikAyoM kI SaDjIvanikAyaH / tenoktam--eteSu SaTsu jIvanikAyeSu hiMsA meM pravRtta hote haiM / viparAmRzanti / 2. gurU se kaamaa| saM0---guravaH tasya kAmAH / unakI kAmanAeM vizAla hotI haiN| bhASyam 2-hiMsAyAH trINi prayojanAni kAmArtha- hiMsA ke tIna prayojana nirUpita haiM- kAma, artha aura dhrm| dharmarUpANi niruupitaani| atra kAmo'sti vivkssitH| prastuta prakaraNa meM 'kAma' kI vivakSA hai| jisa puruSa ke kAma guruyasya kAmA guravaH-dUstyajA anatikramaNIyA vA dustyaja athavA anatikramaNIya hote haiM, vaha unakI saMpUrti ke lie hiMsA bhavanti, sa tatpUrtinimittaM hiMsAyAM prvrtte| meM pravRtta hotA hai| pUrvameva pratipAditaM 'kAmA duratikkamA' (2 / 121) / isase pUrva (2 / 121) meM yaha pratipAdita kiyA jA cukA hai ki puruSArthacatuSTayyAM kAmaH arthazca iti puruSArthadvayI 'kAma dulaMdhya haiN'| puruSArtha catuSTayI meM kAma aura artha-ye do indriyacetanAM anubadhnAti / dharmo mokSazca anubadhnAti puruSArtha indriya-cetanA se anubaMdhita haiM aura dharma tathA mokSa-ye do atIndriyacetanAm / indriyacetanAjagati rAgadveSau puruSArtha atIndriya-cetanA se anubaMdhita haiN| indriya-cetanA ke jagata meM pravartate / atIndriyacetanAjagati vItarAgatA rAga-dveSa pravartita hote haiN| atIndriya-cetanA ke jagat meM vItarAgatA 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 157 : vivihaM parAmusaMti, jaM bhaNitaM-ghAtaMti, ahavA parAmusaNaM AraMbho, jaM bhaNiyaM-etesu ceva Arabhati / AcArAMga vRtti, patra 179 : vividham - anekaprakAra viSayAbhilASitayA parAmazanti' upatApayanti daNDa kazatADanAdibhirghAtayantItyarthaH / 2-3. AcArAMga cUNi, pRSTha 157 : aTThAe vA aryadharma kAmanimittaM / "AtaparaubhayahetuM aTThA, sesaM anndvaae| 4. vahI, pRSTha 157 : jo jassa aNatikkamaNijjo so tassa gurU, bhAriyAutti vA sumvati / Jain Education international Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 AcArAMgabhAdhyama samucchvasitA bhavati / yAvat atIndriyacetanAyA: ucchvasita hotI hai| jaba taka atIndriya-cetanA kA jAgaraNa nahIM jAgaraNaM na syAt tAvat kAmA eva guravaH-mUlyavanta: hotA taba taka 'kAma' hI guru haiM-mUlyavAn athavA sArabhUta haiM-aisI sArabhUtAH vA iti matirutpadyate / tatra hiMsAyAH sahajaM buddhi utpanna hotI hai| usa sthiti meM hiMsA ko sahaja avakAza mila avakAzo bhavati / jAtA hai| 3. tao se mArassa aMto, jao se mArassa aMto, tao se duure| saM0-tataH sa mArasya antaH, yataH sa mArasya antaH tataH sa duure| kAmanA pradhAna puruSa madanakAma ke prabhAva-kSetra meM calA jAtA hai / madanakAma se prabhAvita hone ke kAraNa vaha vAstavika sukha se dUra ho jAtA hai| bhASyam 3-yasya kAmAH guravo bhavanti sa kAma- jisake kAma guru hote haiM, vaha vyakti kAma kI gurutA ke gurutvAt mArasya antar-madhye prabhAvakSetre vA vrtte| kAraNa mAra ke madhya yA prabhAva-kSetra meM hotA hai| jaba vaha mAra ke yataH sa mArasya antar vartate tataH sa bhayazokAdi- prabhAva-kSetra meM hotA hai taba vaha bhaya, zoka Adi mohAtmaka bhAvoM se mohAtmakabhAvAbhibhUtatvAd vastutaH sukhAd dUre vrtte| abhibhUta hone ke kAraNa vAstavika sukha se dUra hotA hai| isakA tAtparyamidaM icchAkAmaH puruSaM madanakAmaM prati prerayati / tAtparya yaha hai- icchAkAma puruSa ko madanakAma ke prati prerita karatA madanakAmAsevAyAM AsaktaH puruSaH tRptyAtmakaM sukhaM hai| madanakAma ke Asevana meM Asakta puruSa kabhI tRpti kA sukha nahIM nApnoti / tataH sa amRtAd nirvANAd nirvANopAyAd pA sktaa| isalie vaha amRta, nirvANa aura nirvANa prApti ke upAyoM vA dUre vartate / se dUra ho jAtA hai| mAraH-madanakAmaH / cUrNI asya padasya karma, bhavaH mAra kA artha hai-madanakAma / cUNi meM mAra ke do artha prApta iti arthadvayaM labhyate / vattau ca AyuSaH kSayaH iti haiM-karma aura bhava / vRtti meM isakA artha AyuSya kA kSaya kiyA hai| vyAkhyAtamasti / ' 4. Neva se aMto, Neva se duure| saM0---naiva so'ntaH, naiva sa dUre / vaha indriya-viSayoM ke nikaTa bhI nahIM hai aura unase dUra bhI nahIM hai| bhASyama 4-kazcit puruSaH madanakAmasya saMkleza- koI puruSa madanakAma ke saMkliSTa vipAkoM ko jAnakara karAn vipAkAn jJAtvA indriyaviSayAn jihAsati, kintu indriya-viSayoM ko tyAganA cAhatA hai, kintu vairAgya-bhAvanA kI vairAgyabhAbanAyAH aparipakvadazAyAM tasya jihAsA na aparipakvadazA meM usake tyAga kI cAha saphala nahIM hotii| sUtrakAra ne sphltaamaaliNgti| sUtrakAreNa tAdRzasya puruSasya vaise vyakti kI manodazA kA citraNa prastuta sUtra meM kiyA hai jisane manodazAyAH citraNaM iha kRtam-yena viSayAH tyaktAH viSayoM ko chor3a diyA, vaha unake bIca nahIM hai, kintu usane una ataH sa teSAmanta va vartate, teSAM kAmanAH na tyaktAH viSayoM kI kAmanAoM ko nahIM chor3A ataH vaha unase dUra bhI nahIM hai / ataH tebhyo dUramapi na vartate / 5. se pAsati phusiyamiva, kusagge paNunnaM NivatitaM vAteritaM / evaM bAlassa jIviyaM, maMdassa avijaanno| saM0-sa pazyati pRSatamiva kuzAgre praNunnaM nipatitaM vAteritam / evaM bAlasya jIvitaM maMdasya avijAnataH / vaha jIvana ko kuza kI noka para Tike hue asthira evaM vAyu se prakampita hokara gire hue jala-kaNa kI bhAMti dekhatA hai| bAla, manda aura ajJAnI kA jIvana bhI aisA hI anitya hotA hai| 1. (ka) AcArAMga cUNi 158 : mArayate yasmAnmamAri bhUtazca mArayati vA'nto anusamayaM maraNAdapi karma bhavo vA bhvenmaarH| (kha) AcArAMga vRtti, patra 180 : maraNaM mAraH- AyuSaH kSayaH / Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 1. sUtra 3-6 bhASyam 5 - sa kAmAsakto manuSyaH kuzAgre praNunnaMlambitaM prakampitaM vA, vAteritaM nipatitaM jalabindumiva jIvitaM pazyatyeva kintu tasya bAlasya azasya buddhA mandasya ' vastuto jIvanasya anityatAmavijAnataH jIvitaM saphalaM na bhavati / ng - 6. kUrANi kammANi vAle pakudhvamANe, teNa dukkheNa mUDhe vipyariyAsuveda | saM0 krUrANi karmANi bAlaH prakurvANaH tena duHkhena mUDhaH viparyAsamupaiti / ajJAnI manuSya krUra karma karatA huA duHkha kA sRjana karatA hai| vaha usa duHkha se mUDha hokara viparyAsa ko prApta hotA hai-sukha kA arthI hokara duHkha ko prApta hotA hai / bhASyamsa bAlaH jIvitamanityaM jAnannapi mohamUcchitaH san paramArthato na jAnAti, ata eva krUrANi karmANi prakurute / zeSaM (2 / 69) sUtrasya bhASyaM draSTavyam 7. moheNa gammaM maraNAti eti / saMmohena garbha maraNAdi eti / vaha moha ke kAraNa bAra-bAra janma-maraNa ko prApta hotA hai| bhASyam 7 pUrva 314 sUtre uktam- mAyI pramAdI punaH garbhameti / atrocyate mohena mUDhaH manuSyaH garbhaM maraNAdi eti / AtmanaH astitvaM nAsti punarjanmahetu:, kintu tasya heturasti mohaH / 8. ettha mohe puNo-puNo / saM0 - atra mohaH punaH punaH / isa bhavacakra meM bAra-bAra moha utpanna hotA hai / bhASyam atra janmamaraNapatre punaH punarmoha utpadyate / asya paramparA 383 sUtre draSTavyA / bhASyam 9 - parijJA dvividhA asti jJaparijJAheyopAdeyajJAnam pratyAkhyAnaparijJA heyasya parityAgaH / mohena saMzayaH samutpadyate / punarjanma vidyate athavA na iti ubhayAMzAvalaMbaH pratyayaH saMzayaH / yasya punarjanmani 241 vaha kAmAsakta manuSya kuza ke agrabhAga para TikI huI, asthira tathA vAyu se prakaMpita hokara bhUmI para girI huI jala-bindu kI bhAMti jIvana ko dekhatA hai, kintu vaha jana aura buddhi se maMda vyakti vastutaH jIvana kI anityatA ko nahIM jaantaa| usakA jIvana saphala nahIM hotA / 1 (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 158 : evamavadhAraNe / (kha) AcArAMga vRtti, patra 180 : evamiti yathA / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 159 : maMdo sarIre buddhIe ya vaha ajJAnI jIvana ko anitya jAnatA huA bhI moha se mUcchita hone ke kAraNa vastutaH use nahIM jAnatA, isIlie vaha krUra karma karatA hai| zeSa 2069 kA bhAgya iSTavya hai / 6. saMsayaM parijANato, saMsAre pariNNAte bhavati, saMsayaM aparijANato, saMsAre apariNNAte bhavati / saM0 - saMzayaM parijAnataH saMsAraH parijJAto bhavati saMzayaM aparijAnataH saMsAraH aparijJAto bhavati / jo saMzaya ko jAnatA hai, vaha saMsAra ko jAna letA hai-jJeya kA jJAna aura heya kA parityAga kara detA hai| jo saMzaya ko nahIM jAnatA, vaha saMsAra ko nahIM jAna pAtA / pahale 3 / 14 sUtra meM kahA hai-- mAyI aura pramAdI vyakti bAra-bAra janma letA hai| yahAM kahA hai-moha se mUDha manuSya bAra-bAra janma-maraNa ko prApta hotA hai| AtmA kA astitva janma-maraNa kA hetu nahIM hai| janma maraNa kA hetu hai-- moha / isa janma maraNa ke cakra meM bAra-bAra moha utpanna hotA hai / moha kI paramparA ke lie draSTavya hai- 3183 kA sUtra / parijJA do prakAra kI hai-- 1. jJaparijJA heya aura upAdeya kA jJAna / 2. pratyAkhyAnaparijJA heya kA parityAga / moha se saMzaya paidA hotA hai / punarjanma hai athavA nahIM--isa ekkko upacape avacape pa iha tu bhAvamaMdo'vaSaye draSTavyaH / Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 AcArAMgabhASyam saMzayo nAsti sa saMsAram -janmamaraNacakraM heyabuddhayA prakAra donoM aMzoM kA avalaMbana lene vAlA pratyaya saMzaya hai| jisa parityaktumarhati, yena yena kAraNena saMsAro vardhate tasya puruSa ke mana meM punarjanma ke viSaya meM saMzaya nahIM hotA, vaha saMsAra ko tasya parityAgaM kartumarhati / yasya punarjanmani saMzayo heya samajha kara use chor3ane meM samartha hotA hai| saMsAra kA artha haividyate tasya saMsAra: aparijJAto bhavati / na tAdRzasya janma-maraNa kA cakra / jisa jisa kAraNa se saMsAra bar3hatA hai, usasaMsAraparityAgAya AtmasvarUpopalabdhaye vA matirapi usa kA vaha parityAga kara sakatA hai| jisake mana meM punarjanma ke prati pravartate / saMzaya hai, usake lie saMsAra aparijJAta hotA hai, vaha saMsAra ko heya samajha kara chor3a nahIM sktaa| vaise vyakti meM saMsAra ko chor3ane athavA AtmasvarUpa kI upalabdhi karane kI buddhi bhI nahIM jaagtii| 10. je chee se sAgAriyaM Na seve| saM0-yaH chekaH sa sAgArikaM na sevate / jo indriyajayI hai, vaha maithuna kA sevana nahIM krtaa| bhASyam 10-saMsArasya heturasti aashrvH| tasya saMsAra kA hetu hai-Azrava / usakA mukhya kAraNa hai-raag| mukhya kAraNamasti raagH| maithunaM ca bhavati rAgAtmakaM, maithuna rAgAtmaka hotA hai, isalie kahA hai-jo cheka-indriyajayI hai tena nirdiSTaM yazcheka: sa sAgArikaM na sevate / prAya: vaha maithuna kA sevana nahIM krtaa| prAyaH kAma-sevana ke lie manuSya tannimittaM hiMsA'satyasteyaparigrahAdyAzraveSu manuSyaH hiMsA, asatya, steya, parigraha Adi AzravoM meM pravRtta hotA hai / cUNi pravartate / caNoM chekaH-anupahataH, nAsti tasya kiJcid meM cheka kA artha hai-anupahata, indriyajayI, jisakA koI apavAda vacanoyam / vRttau chekaH-nipuNa uplbdhpunnypaapH| nahIM hai| vRtti meM cheka kA artha hai-nipuNa, puNya-pApa ko jAnane vaalaa| sAgArikam---maithanam / sAgArika kA artha hai - maithuna / 11. kaTu evaM avijANao, bitiyA maMdassa baalyaa| saM.--kRtvA evaM avijAnataH dvitIyA mandasya baaltaa| jo mathuna kA sevana kara letA hai aura pUchane para 'maiM nahIM jAnatA' yaha kaha kara use asvIkAra kara detA hai, yaha usa mandamati kI doharI mUrkhatA hai| bhASyam 11-kazcit puruSaH rahasi maithunaprasaMgaM kRtvA koI manuSya ekAMta meM maithuna kA sevana karatA hai| dUsare ke pareNa pRSTaH san na jAnAmoti brUte, tasya apalApaM kurute| pUchane para kahatA hai - maiM nahIM jaantaa| usakA apalApa karatA hai| isa evamavijAnatastasya mandasya eSA dvitIyA bAlatA prakAra asvIkAra karane vAle usa maMdamati kI yaha doharI mUrkhatA hai| 1. saMzaya darzana kA mUla hai-yahI tathya prastuta sUtra meM usake prati mana meM saMzaya nahIM hotA, vaha sukhada hai yA pratipAdita hai| jisake mana meM saMzaya nahIM hotA, jijJAsA duHkhaba hai-aisA vikalpa utpanna nahIM hotA, taba taka vaha nahIM hotI, vaha satya ko prApta nahIM kara sktaa| bhagavAn calatA rahegA / usake prati saMzaya utpanna honA hI usakI mahAvIra ke jyeSTha ziSya gautama ke mana meM jaba-jaba saMzaya jar3a meM prahAra karanA hai| hotA, taba ve bhagavAn ke pAsa jAkara usakA samAdhAna 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 160 : cheo aNuvahao, patthi se lete| kiMci vynnijj| _'saMzayAtmA vinazyati'-saMzayAlu naSTa hotA hai| isa. 3. AcArAMga vRtti, patra 181 / pada meM 'saMzaya kA artha sandeha hai| prastuta Agama ke 5293 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 160 : agArehiM saha bhavatIti sUtra meM kahA hai ki sandehazIla manuSya samAdhi ko prApta sAgAriyaM-mehuNaM / idaM dezIpadaM pratIyate sAmayikI saMjJA nahIM hotaa| vaa| __'na saMzayamanAruhya naro bhadrANi pazyati'-saMzaya kA 5. cUNikRtA 'avajAnataH' iti pATho mUle vyAkhyAtaH-ava sahArA lie binA manuSya kalyANa ko nahIM dekhtaa| isa parivarjane, abayANati, jaM bhaNitaM-havati, taM kahaM tuma ardhazloka meM prastuta sUtra hI pratidhvani hai| evaM karesitti codito pareNaM Na ahaM evaM karomi avayANati saMsAra kA artha hai-janma-maraNa kI paraMparA / jaba taka avayANaMti vA buccati / (pRSTha 161) Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 1. sUtra 10-14 243 bhavati / prathamA caturthamahAvratasya bhaGgaH kRtaH, dvitIyA pahalI mUrkhatA hai-cauthe mahAvrata kA bhaMga karanA aura dUsarI mUrkhatA ca satyamahAvratasya bhaGgaH kRtaH / hai-satya mahAvrata kA bhaMga krnaa| 12. laddhA haratthA paDilehAe AgamittA ANavijjA aNAsevaNayAe-tti bemi| saM0 labdhAn 'huratthA' pratilikhya Agamya AjJApayet anAsevanAya-iti bravImi / prApta kAma-bhoga 'bAhya' haiM, yaha paryAlocanApUrvaka jAna kara unake anAsevana kI AjJA de-aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 12-saMyatapuruSeNa na kevalaM alabdhAH bhogA saMyamI puruSa ke lie kevala aprApta bhoga hI anAsevanIya nahIM anAsevanIyAH, kintu ye labdhAH santi te'pi na haiM, kintu jo prApta haiM, ve bhI anAsevanIya haiN| ye kAmabhoga dharma ke sevniiyaaH| ete huratthA'-dharmasya bahirvartante' iti bAhira haiM, aisA paryAlocanApUrvaka jAnakara unake anAsevana ke lie pratilikhya-paryAlocya, Agamya jJAtvA ca teSAM AjJA de-bhoge hue una kAma-bhogoM kA pariNAma sundara nahIM hotA-- anAsevanAya AjJApayet-teSAM bhuktabhogAnAM pariNAmaH isa prakAra ziSyoM ko pratibodha de, aisA maiM kahatA huuN| sundaro na bhavatIti ziSyAn pratibodhayet-iti bravImi / 13. pAsaha ege rUvesu giddhe pariNijjamANe / saM0-pazyata ekAna rUpeSu gRddhAn pariNIyamAnAn / tuma dekho ! jo manuSya zarIra meM Asakta haiM, ve viSayoM se khice jA rahe haiN| bhASyam 13-yUyaM pazyata, eke kecijjanAH rUpeSu'- tuma dekho, kucheka manuSya rUpoM-padArthoM athavA zarIroM meM padArtheSu zarIreSu vA guddhA:-mUcchitAH santi pariNIya- mUcchita haiN| ve rAga-dveSa se baddha hokara viSayoM ke prati khice jA rahe mAnAH-rAgadveSAbhyAM baddhAH, tatraiva tatraiva pariNIyamAnAH haiM athavA ve viSayoM ke pravAha meM bahe jA rahe haiM athavA ve indriyoM athavA viSayasrotasi uhyamAnAH athavA indriyaiH ke dvArA viSayoM kI ora unmukha kie jA rahe haiN| viSayAbhimukhaM pariNIyamAnAH santi / 14. ettha phAse punno-punno| saM0-atra sparzaH punaH punaH / isameM ve bAra-bAra duHkha ko prApta hote haiN| bhASyam 14-asminnAsakticakre punaH punaH sparza:kaSTaM bhvti| Asakto manuSyaH0 padArthasaMgrahaM prati ceSTate / 0 tasya rakSaNa niyoge ca cintAM vitanoti / isa Asakti ke cakra meM bAra-bAra kaSTa hotA hai / Asakta manuSya * padArtha-saMgraha ke prati saceSTa rahatA hai| * padArtha ke saMrakSaNa aura upayoga kI cintA karatA rahatA 0 vyaye viyoge ca duHkhamanubhavati / 0 usake vyaya aura viyoga meM duHkha kA anubhava karatA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 161: haratthA NAma desIbhAsAto bhiddhaa| 2. vahI, pRSTha 161 : dhammassa, Navi taM AsevaMtassa dhammo bhavati, teNa ete dhammovarodhagattikAuM sAhU carittAto cittAto vA bAhiM kujjaa| 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 161 : rUvaggahaNA sesidiya gANa gahaNaM, rUva tattha pahANaM hAritaM ca teNa tamgahaNaM, ahavA rUva iti samvavisayANaM muttimattaM akkhAtaM bhvti| (kha) AcArAMga vRtti, patra 182 : 'rUpeSu' rUpAviSu indriyaviSayeSu / (ga) cUI vRttau ca rUpazavena indriyaviSayagrahaNaM kRtam / kintu sarvatra asya prayogaH indriyaviSayeSu naiva dRzyate / draSTavyam-3357; 5 / 29 / Jain Education international Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 AcArAMgabhASyam 0 tasya bhoge atRptijanitAM vedanAM Apnoti / * padArtha ke bhoga se atRpti kI vedanA ko prApta hotA hai| 0 atuSTidoSeNa duHkhI san lobhAvilo bhUtvA parasya * vaha atRpti ke doSa se duHkhI hokara lobha se Akula ho adattaM aadtte| jAtA hai aura taba dUsare ke padArthoM kI corI karatA hai / evaM duHkhasya cakraM na kvApi virAmaM gcchti| isa prakAra duHkha kA cakra kahIM bhI virAma nahIM letaa| 15. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi AraMbhajIvI, eesu ceva aarNbhjiivo| saM.--yAvantaH kecana loke AraMbhajIvinaH, eteSu caiva AraMbhajIvinaH / isa jagat meM jitane manuSya AraMmajIvI haiM, ve ina viSayoM meM Asakta hone ke kAraNa hI AraMmajIvI haiN| bhASyam 15-asti manuSyeSu kAmaH / kAmapUrteH manuSyoM meM 'kAma' hai| kAmapUrti kA sAdhana haiM artha / artha sAdhanaM arthH| tadarthaM manuSyaH AraMbhe pravartate, ata ke lie manuSya AraMbha meM pravRtta hotA hai| isIlie kahA haiuktam-yAvantaH kiyantaH loke AraMbhajIvinaH santi te isa jagat meM jitane manuSya hiMsAjIvI haiM, ve inhIM viSayoM meM Asakta eteSu viSayeSu Asakti AsAdyaiva AraMbhajIvino hokara hI hiMsAjIvI hote haiM / AraMbhajIvI vyaktiyoM kI do zreNiyAM vartante / AraMbhajIvinAM koTidvayaM vidyte| kecid bhavanti hotI haiM / kucha vyakti alpa icchAvAle hote haiM aura kucha vyakti mahAn alpecchAH kecicca mhecchaaH| alpecchAH manuSyAH icchAvAle / alpa icchAvAle manuSya AvazyakatApUrti mAtra ke lie AvazyakatApUrtimAtre Arambhe pravartante / mahecchAnAM yathA AraMbha meM pravRtta hote haiN| mahAn icchAvAle manuSyoM ke jaise-jaise lAbha lAbhaH tathA lobhaH pravardhate / te na kvApi vishraamynti| hotA hai, vaise-vaise lobha baDhatA hai / ve kahIM bhI vizrAma nahIM lete / eka ekA tRtIyA koTi: vidyate icchaavirhitaanaam| te tIsarI zreNI hai / isa zreNI meM ve manuSya Ate haiM jo icchAoM se rahita viSayeSu AsaktimapahAya jIvanayAtrAyAM pravartante, ataste haiN| ve viSayoM meM honevAlI Asakti ko chor3akara jIvanayAtrA ke nAraMbhajI vino bhavanti / nirvAha meM pravRtta hote haiM, isalie ve AraMbhajIvI nahIM hote| AraMbhaH -pravRttiH jIvopamardo vaa| AraMma kA artha hai-pravRtta athavA hiMsA / 16. ettha vi bAle paripaccamANe ramati pAhiM kammahiM, asaraNe saraNaM ti mnnnnmaanne| saM0-atrApi bAlaH paripacyamAno ramate pApeSu karmasu, azaraNAn zaraNaM iti manyamAnaH / ajJAnI sAdhaka saMyama jIvana meM bhI viSayAkAMkSA se chaTapaTAtA huA azaraNa ko zaraNa mAnatA huA pApakarmoM meM ramaNa karatA hai| bhASyam 16-ajJAnI puruSaH atra saMyame'pi viSayA- ajJAnI puruSa saMyama jIvana meM bhI viSayoM kI AkAMkSA se kAMkSayA paripacyamAnaH pApeSu karmasu rmte| anityA chaTapaTAtA huA pApakarmoM meM ramaNa karatA hai| saMsAra ke sAre padArtha amI padArthAH / nete zaraNaM bhavanti / tathApi mUchauM anitya haiM / ve zaraNa nahIM de skte| phira bhI manuSya mUrchA ke prAptaH puruSaH tAn zaraNaM manyamAnaH pApeSu karmasu rmte| kAraNa una padArthoM ko zaraNa mAnatA huA pApakarmoM meM ramaNa karatA 17. ihamegesi egacariyA bhavati-se bahukohe bahumANe bahumAe bahulohe bahurae bahunaDe bahusaDhe bahusaMkappe, Asavasakko paliucchanne, uTThiyavAyaM pavayamANe mA me kei adakkhU aNNANa-pamAya-doseNaM, sayayaM mUDhe dhamma nnaabhijaanni| saM0-ihaikeSAM ekacaryA bhavani-sa bahukrodhaH, bahumAnaH bahumAyaH, bahulobhaH, bahurataH, bahunaTaH, bahuzaThaH, bahusaMkalpaH, AzravasaktI, palitAvacchannaH utthitavAdaM pravadan mA mAM kecit adrAkSuH ajJAnapramAdadoSeNa satataM mUDhaH dharma nAbhijAnAti / kucha sAdhu akele raha kara sAdhanA karate haiN| kintu koI bhI ekacArI sAdhu jo ati krodhI, ati mAnI, ati mAyI, ati lobhI, ati Asakta, naTa kI bhAMti bahuta rUpa badalane vAlA, nAnA prakAra kI zaThatA aura saMkalpa karane vAlA, AsravoM meM mAsakta aura karma se Acchanna hotA hai 'maiM (dharma karane ke lie) udyata huA hUM', aisI ghoSaNA karane vAlA koI dekha na le', (isa AzaMkA se chipa kara anAvaraNa karatA hai) vaha ajJAna aura pramAda ke doSa se satata mUDha banA huA ekacArI hokara bhI dharma ko nahIM jaantaa| bhASyam 17-iha ekeSAM ekacaryA bhavati / ekala- kucha sAdhu ekacArI hote haiM, akele raha kara sAdhanA karate haiN| vihAro nAsti sarvathA asammata:, kintu tAdRzasya nAsti ekalavihAra sarvathA asammata nahIM hai, kintu vaise vyakti ke lie vaha Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u01-2. sUtra 15-16 245 sammato'pi yasya krodhamAnamAyAlobhAtmakasya kaSAyasya sammata bhI nahIM hai jisameM krodha, mAna, mAyA aura lobha rUpI kaSAya prabalatA bhavati, yazca kAmabhogAn prati Asakto bhavati, kI prabalatA hotI hai, jo kAmabhogoM ke prati Asakta hotA hai, jo naTa yazca naTavannaTati-bahuvidhAn abhinayAn karoti, bahu- kI bhAMti nAnA prakAra ke abhinaya karatA hai-rUpa badalatA hai, nAnA vidhAni zaThAcaraNAni karoti, bahuvidhAn saMkalpAn prakAra kI zaThatA kA AcaraNa karatA hai, bahuvidha saMkalpa karatA haikaroti-AhArAdIn padArthAna prArthayati, Asrave vA AhAra Adi padArthoM kI AkAMkSA karatA hai, Asrava meM Asakta hotA Asakto bhavati, palitaiH-karmabhiravacchannaH ahamutthi- hai, karmoM se Acchanna hotA hai, 'maiM pravajita hUM' aisA kahatA huA to'smi-pravrajito'smi iti vAdaM pravadan pratiSiddhamA- pratiSiddha AcaraNa karatA hai, kintu vaisA AcaraNa karate hue mujhe koI caraNaM karoti, kintu tAdazamAcaraNaM kurvANaM mAM kazcinna dekha na le isa AzaMkA se satata udvigna rahatA hai| isa prakAra ajJAna pazyediti satatamudvigno bhavati / evaM ajJAnapramAdadoSena aura pramAda ke doSa se satata mUDha banA huA vaha karmakSaya ke hetubhUta satataM mUDhaH karmakSayakAraNaM zrutadharma cAritradharma ca nAbhi- zrutadharma aura cAritradharma ko nahIM jaantaa| jaanaati| 18. aTTA payA mANava! kammakoviyA je aNuvarayA, avijjAe palimokkhamAhu, AvaTeM aNupariyati |-tti bemi / saM0-ArtAH prajAH mAnava ! karmakovidAH ye anuparatAH avidyayA parimokSamAhuH Avarta anuprivrtnte| -iti bravImi / he mAnava ! jo loga (viSayoM se) poDita haiM, pravatti-kuzala haiM, AsravoM se virata nahIM haiM aura jo avidyA se mokSa honA batalAte haiM, ve saMsAra ke bhaMvara-jAla meM cakkara lagAte rahate haiN| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 15-daridratayA bAdhita: mAnasikasaMtApa- jo manuSya daridratA se bAdhita, mAnasika saMtApa se saMtapta aura saMtaptaH viSayakaSAyaiH pIDitazca manuSyaH Arta ityucyte| viSaya tathA kaSAyoM se pIr3ita hai, vaha Arta kahalAtA hai / he manuSya ! he manuSya ! eSA prajA ArtA-viSayakaSAyaH pIDitA yaha prajA Ata-viSaya tathA kaSAyoM se pIr3ita hai / vaha atti ko dUra vidyte| sA arterapanayanAya nAnAvidheSu karmasu pravartate, karane ke lie aneka prakAra kI pravRttiyAM karatI hai| phalasvarUpa vaha phalataH karmasu kuzalA' bhvti| atarapanayanasya karma--pravRtti meM kuzala ho jAtI hai / atti ko dUra karane ke do upAya upAyo'sti viSayakaSAyebhyaH uparati : vidyA c| ye haiM-viSaya aura kaSAyoM se uparati aura vidyA / jo vyakti tattva ko tattvaM ajAnAnAH, AsravebhyaH anuparatAH, avidyayA pari- nahIM jAnate, jo AsravoM se anuparata haiM, avidyA se mokSa honA batalAte mokSa vadanti te bhavAvarta anuparivartante / -iti bravImi / haiM, ve janma-maraNa ke Avarta meM ghUmate rahate haiN| aisA maiM kahatA huuN| bIo uddeso : dUsarA uddezaka 19. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi aNAraMbhajIvI, etesu ceva mnnaarNbhjiivii| saM0-yAvantaH kecana loke anAraMbhajIvinaH eteSu caiva anArambhajIvinaH / isa jagat meM jitane manuSya anAraMmajIvI haiM, ve ina viSayoM meM anAsakta hone ke kAraNa hI anAraMbhajIbI haiN| bhASyam 19-atra anAraMbhapadena saMyamaH apramAdo prastuta AlApaka meM 'anAraMbha' pada se saMyama athavA apramAda vA vivkssito'sti| yaH indriyaviSayakaSAyeSu pravRtti vivakSita hai / jo indriya-viSayoM tathA kaSAyoM meM pravRtta nahIM hotA, na karoti sa anArambhajIvI bhavati / asmina loke vaha anAraMbhajIvI- ahiMsAjIvI hotA hai, saMyamI hotA hai| isa jagat 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 165 : 'kammaakovitA' kahaM kamma ekattA palimokkho bhavati, Ahu-bhaNaMti, maMtehi bajjhati muccati vA? visaNigghAtaviThaMtA vijjAye palimokkhaM icchaMti, jahA 2. atra cUrNikArasammataH vijjAe' iti pAThaH adhika saMkhAti, taM ki saccaM ? Na saccaM / dhyAnamAkarSati-'vijjA palimokkhamAhu' pari samaMtA layo (AcArAMga cUNi, pRSTha 165) Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 1 yAvanta: kecana anArambhajIvinaH santi te indriyaviSaya kapAyeSu apravartamAnatvAdeva anArambhajovinaH santi / 20. esthovarae taM bhosamAne ayaM saMgho ti avalu / matroparataH taM joSayan 'ayaM saMdhi:' iti madrAsIt / saM0 jo AraMbha se uparata hai, usane anAraMbha kI sAdhanA karate hue 'yaha saMdhi hai' aisA dekhA hai| bhASyam 20 - atra anArambhajIvane ya ArambhAdaasaMyamAt pramAdAd vA uparato bhavati, tamiti anArambhaM joSayan 'anveSayan AsevamAno vA ayaM sandhiriti adrAkSIt / atra sandhipadasya dvAvaca prAsaGgikau staH (1) atIndriyacaitanyodayahetubhUtaM karmavivaram / (2) apramAdAdhyavasAyasandhAnabhUtaM zarIravartikaraNa caitanyakendra cakramiti yAvat / prAcInagrantheSu sandhi vivara- randhra-cakra-kamala-karaNAdInAM samAnArthaka prayogo dRzyate sandhiH suSumNA' / / sandhiH - vivaram' | suSumNAyAH kRte yathA sandhipadaM vyavahutaM tathA vicarapadamapi vyavahRtamasti / vivara randhra-kamalAnAM samAnArthakatA zivasaMhitAyAmityaM dRzyate tasya madhye suSumNAyA mUlaM savivaraM sthitam / bAndha tadevoktamAmUlAdhArajam / / - razmInAM karma vivarAdeva atIndriyajJAnasya vinirgamo bhavati nandIyamidamullikhitamasti / 'jahA jalataM varNataM pavvartataM avisiddho aMtaso | 1. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 165 : aNAraMbhI nAma saMjamo, abhAraMbhajIvaNasIlA, ete caiva chakkAe AraMmeNa Na jIvati mahavA iMdiyavisayakasAe AraMbhajIvI, tavvivarIyajIvaNasIlA aNAraMbhajIvI, jaM maNitaM saMjatA / (kha) AcArAMga vRtti patra 185: ArambhaH - sAvadhAnuSThAnaM pramattayogo vA, uktaM ca 'AdANe vikve bhArasamo aDAnayamaNAI savvo pamattajogo samaNassa'vi hoi AraMbho // ' tadviparyayeNa tvanArambhastena jIvituM zIlaM yeSAM ityanArambhajIvino yatayaH samastArambhanivRttAH / ' 2. n, ga (stafa, ataufe-)-To Investigate, examine; juS (juSate ) = to devote or attach oneself to. AcArAMgabhAvyam meM jo koI anAraMbhajIbI haiM, ve anAraMbhajIvI isIlie hai ki ve indriya-viSayoM tathA kaSAyoM meM pravRtta nahIM hote / anAraMbha jIvana jIne vAlA vyakti AraMbha - asaMyama athavA pramAda se uparata rahatA hai| anAraMbha kI khoja yA sAdhanA karate hue usane 'yaha saMdhi hai' aisA dekhA hai| 'saMdhi' ke do artha hai (1) atIndriya cetanA ke udaya meM hetubhUta karma-vivara / (2) apramAda ke adhyavasAya ko jor3ane vAlA zarIravartI sAdhana jise caitanyakendra yA cakra kahA jAtA hai / prAcIna granthoM meM saMdhi, vivara, randhra, cakra, kamala, karaNa Adi zabdoM kA prayoga samAna artha meM dekhA jAtA hai saMdhi arthAt suSumnA saMdhi arthAt vivara suSumnA ke lie jaise 'saMdhi' pada vyavahuta / huA hai vaise hI 'vivara' pada bhI vyavahRta huA hai| aura kamala ina zabdoM kI zivasaMhitA meM vicara ekAryakatA pratipAdita hai (sahasrAra padma ke kanda meM jo yoni hai) usake madhya meM suSumnA kA vivara sahita mUla sthita hai| use hI brahmarandha kahA gayA gayA hai aura vahI mUlAdhAra kamala kahalAtA hai / karma-vivara (caitanyakendra) se hI atIndriya jJAna kI razmiyAM bAhara nikalatI hai| nadI bhUmi meM aisA ullekha hai jaise jala kA cUrNi - anta jalAMta, vana kA anta vanAMta aura parvata kA anta parvatAnta hotA 3. zivasvarodaya, 136,138 : (ka) anAdiviSamaH sandhinirAhAro nirAkulaH / parelIpeta hA saMdhyA saSicyate / na sandhyA sandhirityAhuH sandhyA sandhinigadyate / viSamaH sandhigaH prANaH sa sandhiH sandhirucyate // (kha) zivasaMhitA, 577: suptA nAgopamA hyeSA, sphurantI prabhayA svayA / ahivat saMdhisaMsthAnA, vAgdevI bIjasaMjJikA / 4. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 165: bhAvasaMdhI kammavivaraM 1 *********** (kha) AcArAMga vRtti, patra 185 : "samyaktvAvAptihetubhUtavivaralakSaNaH sndhiH| 5. zivasaMhitA, 2006 saMveSTya sakalA nAhI sAhiti mukhe nivezya sA pucchaM, suSumNAvivare sthitA / 6. zivasaMhitA 5 / 153 / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05. lokasAra, u0 2. sUtra 20 / 247 evaM orAliyasarIraMte ThitaM gataM ti egaLaM, taM ca hai-inameM anta zabda vizeSa artha meM prayukta nahIM hai| isI prakAra AtappadesaphaDDagAvahi, egadisovalaMbhAo ya aMtagata- audArika zarIra ke aMta meM sthita 'antagata' kahalAtA hai / sthita aura modhiNNANaM bhaNNati / ahavA savvAtappadesavisuddhesu vi gata- donoM ekArthavAcI haiN| zarIra ke antarvartI Atmapradezagata orAliyasarIregateNa egadisipAsaNagataM ti aMtagataM spardhakoM kI vizuddhi kisI eka dizA meM upalabdha hotI hai, isalie bhnnnnti|" usa vizuddhi se hone vAlA avadhijJAna antagata kahalAtA hai| athavA sarva AtmapradezoM kI vizuddhi hone para bhI audArika zarIra ke eka anta (chora) dvArA eka dizA meM bodha karane vAlA avadhijJAna antagata kahalAtA hai| etatsaMvAdI siddhAnto'nyatrApi labhyate / isakA saMvAdI siddhAMta anyAnya graMthoM meM bhI milatA hai| avadhijJAnaprasaMge karaNapadasyArtho bhavati zarIrA- avadhijJAna ke prasaMga meM 'karaNa' zabda kA artha hai-zarIra kA vayavaH zarIraikadezo vA, yasmAd avadhijJAnI viSayaM avayava, zarIra kA eka bhAga, jisake mAdhyama se avadhijJAnI puruSa jAnAti / ' karaNAni nAnAkArANi bhavanti / ' viSaya kA avabodha karatA hai / 'karaNa' aneka AkAra vAle hote haiN| suzratasaMhitAyAM dazottare saMdhizate saptottaraM suzratasaMhitA meM 210 saMdhiyAM aura 107 marma-sthAnoM kA ullekha marmazatamiti uplbhyte| asthipezIsnAyUnAM saMyoga- prApta hai| asthi, pezI aura snAyuoM kA saMyogasthala 'saMdhi' kahalAtA sthalaM sandhiH / ete'STavidhAH santi / marmasthAneSu hai| ye ATha prakAra ke haiM / marma-sthAnoM meM prANa kI bahulanA hotI hai / prANasya bAhulyamasti / malliSeNasya matamidam- AcArya malliSeNa kA abhimata hai--zarIra ke ve avayava jahAM AtmabahabhirAtmapradezairadhiSThitA dehAvayavAH marmANi / ' yAni pradezoM kI bahalatA hotI hai, marma-sthAna kahalAte haiN| jo catanyacaitanyakendrANi tAni marmasthAnavartInyeva / prANacaitanya- kendra haiM ve inhIM marma-sthAnoM ke bhItara haiN| haThayoga meM bhI prANa 1. (ka) nandI cUNi, pRSTha 16 / 6. (ka) suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam, 5 / 24 : atridevakRta (kha) vahI, pRSTha 15 : soya khayovasamo guNamaMtareNa anuvAda, paM0 zrI lAlacandra vaidyakRta vizeSa mantavya guNapaDivattito vA bhavati / guNamaMtareNa jahA pRSTha 320 : 'asthiyoM ke saMyoga-sthala kA nAma gagaNamacchAdite ahApavattito chideNaM diNakara 'sandhi' hai| yadyapi ve paraspara sarvathA milI yA jur3I kiraNa va viNissitA daNvamujjovaMti tahA'vadhi nahIM hotI, unake madhya meM zleSaNa nAmaka kapha AvaraNakhayovasame avadhilaMbho adhApattito vidyamAna rahatA hai / .........."sandhi ko sandhAna evaM vissnneto| zleSa bhI kahate haiN| 2. (ka) zivasaMhitA, 260 : (kha) suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam, 528: ziraH kapAle rudrAkSavivaraM cintayed ydaa| asthanAM tu sandhayo hya te kevalAH parikIttitAH / tadA jyoti prakAzaH syAd vidyutpunyjsmprbhH|| pezIsnAyusirANAM tu sandhisaMkhyA na vidyate // (kha) vijJAnAnusAreNApi pIyUSapranthiH (picyUTarI) vivare 7. suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam, 5227 : ta ete sandhayo'STasthita iti sammatam / vidhA:-kora-udUkhala-sAmudga-pratara - tunnasevanI-vAyasa3. dhavalA, pustaka saMkhyA-13, khaNDa saM. 5, bhAga 5, sUtra tunndd-mnnddl-shngkhaavrtaaH| 56 pR0 296 : ohiNANaM aNeyakhettaM ceva, savvajIvapadesesu etaiH saha karaNasaMsthAnAni tulanIyAni / akkameNa khaovasamaM gadesu sarIregadeseNeva bajjhaTTAvagamANa 8. vahI, zArIrasthAnam, 6 / 16 / vvttiido| Na, aNNastha karaNAbhAveNa karaNasarUveNa pariNada- 9. syAdvAdamaMjarI, pRSTha 77 / sarIregadeseNa tadavagamassa virhaabhaavaado| 10. (ka) suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam, 6 / 3-4 : tAni marmANi 4. SaTkhaNDAgama, pustaka 13, khaNDa saM0 5, bhAga 5, sUtra 57, paJcAtmakAni bhavanti, tadyathA-mAMsamarmANi, 58, pR0 296 : khettado tAva aNeyasaMThANasaMThidA // 57 / / sirAmarmANi, snAyumarmANi, asthimarmANi, sandhisirivaccha-kalasa-saMkha-sotthiya-gaMdAvattAdINi saMThANANi marmANi ceti| .........." tatraikAdaza mAMsamarmANi, NAdavvANi bhavaMti // 58 / / ekacatvAriMzat sirAmarmANi, saptaviMzatiH snAyu5. suzrutasaMhitA, zArIrasthAnam. 5 / 26, 6 / 31 / marmANi, aSTAvasthimarmANi, vizatiH sandhimarmANi ceti / tadetat saptottaraM marmazatam / Jain Education international Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 AcArAMga bhASyam pradezAnAM saMhatisthAnAni haThayogAdAvapi dhyAnAdhAra aura caitanya pradezoM kI saghanatA ke sthala dhyAna ke AdhAra rUpa meM rUpeNa santi sammatAni / ' mata haiN| 21. je imassa viggahassa ayaM khaNe tti mannesI / saM0 yaH asya vigrahasya ayaM kSaNaH iti anveSI / 'isa zarIra kA yaha vartamAna kSaNa hai', isa prakAra anveSaNa karane vAlA apramatta hotA hai| bhASyam 21 - idamasti dhyAnasUtram / yaH asya zarIrasya ayaM kSaNaH iti anveSayati- pratikSaNaM jAyamAnaM sukhaduH duHkhAdisaMvedanaM prati jAgati, sa saMyato vA apramatto (kha) saMhitA, zArIrasthAnam 6 tAnyetAni paJcavikalpAni bhavanti tadyathA sadyaHprAmANi kAlAntaraprANaharANi vizayanAni vaikalyarANi, rujAkarANi ceti / (ga) vahI zArIrasthAnam 609 . gAnyadhipatiH zaMkha kaMThasirA gudam / hRdayaM vastinAbhIca ghnanti yo tAni tu // (gha) baho, zArIrasthAnam, 6.15 varmANi nAma mAMsazisnAvya sthisandhisannipAtAH teSu svabhAvata eva vizeSeNa prANAstiSThanti tasmAnmama svabhihatAstAMstAn bhAvAnApadyante / alpamAMsa (Ga) nahI, zArIrasthAnam 625 tatra bAtayayoMnirasanaM sthUlAntrapratibaddhaM gudaM nAma marma / zoNito'bhyantarataH kaTyAM mUtrAzayo vastiH / pakvAmAzayayomaMdhye sirAprabhavA nAbhiH / stanayoH SThAvarayAmAsapAraM satvarajastamasAmadhiSThAnaM hRdayam / " (ca) vahI zArIrasthAnam 620 tatra kaNThanADItazcatasro dhamanyo dve nIle dve ca matye karNa pRSThato'dhaH saMzrite vidhure" " / ghrANamArgamubhayataH srotomArga pratibaddha abhyantarataH phaNe pucchAntayoradho'kSNoH bAhyatoyA...... vorantayorupari karNalalATayomadhye zaGkha e, prAkSijihvA saMtapaMthInAM sirANAM madhye vizasannipAta zrRMgATakAni tAni catvAri marmANi..... mastakAbhyantaropariSTAt sirAsandhisannipAto romAvarto'dhipatiH / pRSTha (gha) mutasaMhitA zArIrasthAnam 6 / 27, 331, paM0 lAlacandra vaidyakRta vizeSa mantavyaadhipatimarma --- yaha zira ke bhI sabase Upara zikhara para kA marma hai / isakA sUcaka zira para bAhara romAvartta (bhaurI, bAloM kA Avarta) hotA | prastuta AlApaka dhyAna sUtra hai| jo sAdhaka 'isa zarIra kA yaha vartamAna kSaNa hai' isa prakAra jo anveSaNa karatA haipratikSaNa zarIra ke bhItara hone vAle sukha-duHkha Adi saMvedanoM ke hai| isameM Ane vAlI eka zirA avaSya mAnI gaI hai / isake Upara kI asthi meM chidra rahatA hai, jo brahmarandhra kahalAtA hai| paraMtu yaha eka varSa vyatIta hone para bAlyAvasthA meM hI pUrNa ho jAtA hai / sadyojAta zizu ke zira para hAtha rakhane se isameM sirA (dhamanI) kA spandana (dhamana) pratIta hotA hai| isakA artha hai- 'adhikRtya pAti rakSati iti adhipatiH / ' isa avayava ko adhikRtya karake AtmA zarIra kA rakSaNa karatA hai| yahI purANoM kA brahmaloka, vaiSNava purANoM kA viSNuloka yA baikuNTha tathA zaivapurANa-pratthokta zivaloka yA kailAza hai aura gItA kA UrdhvamUla hai, adhaHzAkha zarIra kA Upara kI ora vartamAna mUla jaDa jIvana hetu hai / yogazAstra meM zira ke pichale kapAla ke andara meM sthita kendra ko zivarandhra mAnA hai| paraMtu yaha zaivoM kA vicAra hai, ve usI ko jIvana kA kendra mAnate haiN| ina 23 marmoM se yukta samasta zira ko hI mamaM samajhanA caahie| zira kA paryAya uttamAMga hai, usake lie bhagavAn punarvasu ne likhA hai : prANAH prANabhRtAM yatra, sthitAH sarvendriyANi ca / taduttamagamagAnA, zirastadabhidhIyate // (ja) caraka ( ca0 si. a. 916) meM likhA hai - 107 marma hote haiN| unakA pIDana abhihanana hone se prANI ko bahuta adhika pIDA kA ( anya sthaloM kI apekSA adhika) anubhava hotA hai kyoMki una mama meM prANoM kA vizeSa rUpa se anubandha-sambandha hotA hai / zAkhAzrita marmoM kI apekSA skaMdha arthAt aMtarAdhi ke marma vizeSa mahattva rakhate haiN| unameM bhI hRdaya patti tathA sira (vA sameta zira-23 mamoM kA adhiSThAna) atyaMta mahatva rakhate haiM, kyoMki samasta zarIra inhIM tInoM ke adhIna hai / 1. yAjJavalkya gItA , Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u02. sUtra 21-23 246 bhavitumarhati / ' kSaNazabda: madhyArthako'pi vrtte|' yaH prati jAgarUka rahatA hai, vaha saMyata athavA apramatta ho sakatA hai| asya zarIrasya 'madhyaM' madhyavatti caitanyakendraM vA pazyati, 'kSaNa' zabda kA artha 'madhya' bhI hai| jo isa zarIra ke 'madhya' ko sa saMyato vA apramatto vA bhavitumarhati / athavA madhyavartI caitanyakendra ko dekhatA hai, vaha saMyata athavA apramatta ho sakatA hai| 22. esa magge AriehiM pavedite / saM0--eSaH mArgaH AryaH praveditaH / yaha mArga tIrthaMkaroM ne batAyA hai| bhASyam 22-eSa: apramAdamArgaH AryaH praveditaH / / yaha apramAda kA mArga tIrthaMkaroM ne batAyA hai| 23. uTTie No pmaaye| saM0-utthitaH no pramAdyet / puruSa utthita hokara pramAda na kre| bhASyam 23-apramAdasya sAdhanAyAM utthitaH puruSaH apramAda kI sAdhanA meM utthita hokara puruSa pramAda na kare / na pramAdyet / utthito'pi puruSaH tadanurUpapuruSakAraparA- utthita hokara bhI puruSa usake anurUpa puruSakAra aura parAkrama ke abhAva kramA'bhAve punaH anutthito bhavati / tena atyantaM meM punaH anutthita ho jAtA hai / isalie yaha upadeza atyaMta upayogI hai / upayogI eSa upadezaH / yAvad mohakarmaNaH kSayopazamo jaba taka mohakarma kA kSayopazama vidyamAna rahatA hai taba taka apramAda vidyate tAvad apramAdaH sthiti nApnoti / tasya udaya- sthiratA ko prApta nahIM hotaa| usake udaya aura anudaya kA krama vilayayoH kramaH pravartate / saritaH salilatalamavagAhamAnaH calatA rahatA hai| nadI ke pAnI meM avagAhana karane vAlA puruSa jaba puruSaH karAbhyAM jalakumbhI prerayati tadA bhavati AkAza- apane hAthoM se zaivAla ko idhara-udhara haTAtA rahatA hai taba use AkAza darzanam / vizrAntayoH karayoH punaH jalakumbhI prasRmarA dikhAI detA hai| jaba vaha hAthoM ko vizrAma detA hai taba zaivAla punaH bhavati avaruddhaM ca AkAzadarzanam / anayA praNAlyA pAnI para chA jAtI hai aura AkAza kA dikhanA baMda ho jAtA hai / isI apramAdadazAyAM mohakarmaNa: kSayopazamaH sakriyo bhavati, praNAlI se apramAda dazA meM mohakarma kA kSayopazama sakriya hotA hai taba saMbhavati ca aatmdrshnm| pramAdadazAyAM tu sa jAyate Atma-darzana saMbhava hotA hai| pramAda dazA meM vaha kSayopazama niSkriya niSkriyaH, avarodhamupaiti ca aatmdrshnm| ho jAtA hai, taba Atma-darzana avaruddha ho jAtA hai / 'yatra pramAdaH tatra bhayam' iti vyAptiH / 'savvao 'jahAM pramAda hai vahAM bhaya hai'-- yaha vyApti hai| bhagavAn ne pamattassa bhayaM' ityuktamasti bhgvtaa| tena pramAdo kahA hai--pramAdI puruSa ko sarvata: bhaya rahatA hai / isalie pramAda kA 1. AcArAMga vRtti, patra 185: vigrahaH-audArikaM zarIraM vAlI caitanya ko dhArA ko aMtara kI ora pravAhita karane tasya ayaM vArttamAnikakSaNaH evambhUtaH sukhaduHkhAnyatararUpazca kA prathama sAdhana sthUla zarIra hai| isa sthUla zarIra ke gataH evambhUtazca bhAvItyevaM yaH kSaNAnveSaNazIlaH so'nveSI bhItara taijasa aura karma---ye do sUkSma zarIra haiN| unake sadA'pramattaH syAditi / bhItara AtmA hai / sthUla zarIra kI kriyAoM aura saMvedanoM 2. ApTe, kSaNaH Center, middle. ko dekhane kA abhyAsa karane vAlA kramazaH tejasa aura karma3. mahAvIra kI sAdhanA kA maulika svarUpa apramAda hai| zarIra ko dekhane laga jAtA hai| zarIra-darzana kA dRDha apramatta rahane ke lie jo upAya nirdiSTa haiM, unameM zarIra kI abhyAsa aura mana ke suzikSita hone para zarIra meM kriyA aura saMvedanA ko dekhanA mukhya upAya hai / jo sAdhaka pravAhita hone vAlI caitanya kI dhArA kA sAkSAtkAra hone vartamAna kSaNa meM zarIra meM ghaTita hone vAlI sukha-duHkha kI laga jAtA hai| jaise-jaise sAdhaka sthUla se sUkSma darzana vedanA ko dekhatA hai, vartamAna kSaNa kA anveSaNa karatA hai, kI ora Age bar3hatA hai, vaise-vaise usakA apramAda baDhatA vaha apramatta ho jAtA hai| jAtA hai| yaha zarIra-darzana kI prakriyA aMtarmukha hone kI 4. draSTavyam-AyAro, 2147, 119 / prakriyA hai| sAmAnyataH bAhara kI ora pravAhita hone Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 AcArAMgabhASyama naasevniiyH| yadA dharmAcaraNaM prati anutsAhAtmakaH Asevana nahIM karanA cAhie / jaba dharmAcaraNa ke prati anutsAhAtmaka pramAdo jAgarti tadA azubhayogasya prAbalye udIraNA- pramAda jAgatA hai taba azubhayoga kI prabalatA meM udIraNA tathA saMkramaNa saMkramaNaprayogo'pi jAyate / tena zubhakarmaNo vilayaH kA prayoga bhI hotA hai| udIraNA se zubha karmoM kA vilaya aura azubhe parivartanaM cApi saMbhavati / teneti satyaM yatra pramAdaH saMkramaNa se zubha kA azubha ke rUpa meM parivartana bhI ho sakatA hai / tatra bhayam / apramAdadazAyAM asya viparyayo bhavati- isalie yaha saca hai ki jahAM pramAda hai vahAM bhaya hai / apramAda dazA meM azubhakarmaNaH udIraNAkaraNena kSayaH tathA saMkrameNa azubhasya isakA viparyaya hotA hai-udIraNA se azubha karma kA kSaya tathA saMkramaNa zubhe ca parivartanam / se azubha kA zubha-rUpa meM parivartana / 24. jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / saM0-jJAtvA duHkhaM pratyekaM sAtam / duHkha aura sukha vyakti kA apanA-apanA hotA hai-yaha jAna kara pramAva na kre| bhASyam 24-duHkhaM sukhaM ca pratyekaM bhavati, na ca duHkha aura sukha vyakti kA apanA-apanA hotA hai / koI kisI kazcit sukhaM duHkhaM vA AdAtuM samartho bhavati iti jJAtvA ke sukha yA duHkha ko baMTA nahIM sakatA, yaha jAnakara vyakti pramAda na pramAdaM na kuryAt / ' kre| 25. puDhochaMdA iha mANavA, puDho dukkhaM paveditaM / saM0-pRthakchaMdAH iha mAnavAH, pRthak duHkhaM praveditam / isa jagat meM manuSya nAnA prakAra ke adhyavasAya vAle hote haiM / unakA duHkha bhI nAnA prakAra kA hotA hai| bhASyam 25-prANinAM duHkhaM sAtaM ca pratyekaM bhavati, prANiyoM kA duHkha aura sukha apanA-apanA hotA hai| isakA asya heturasti tadupAdAnabhUtasya adhyavasAyasya pratyekatvaM, kAraNa yaha hai ki sukha aura duHkha ke upAdAnabhUta adhyavasAya iti vastusatyamiha pratipAditamasti / iha mAnavA: apane-apane hote haiM - yaha vastusatya prastuta AlApaka meM pratipAdita pRthakchandA:-nAnAdhyavasAyAH vartante, atasteSAM duHkhaM hai| isa jagat meM manuSya nAnA adhyavasAya vAle haiM, isalie sAtamapi ca nAnArUpeNa saMkalpitamasti / kecid ArambhaM unakA duHkha aura sukha bhI nAnArUpa vAlA hotA hai| kucha manuSya sakhaM manyante kecicca duHkham / kecit anArambhaM duHkhaM AraMbha-hiMsA ko sukha mAnate haiM aura kucha duHkha / kucha vyakti manyante kecicca sukham / evaM duHkhasukhayoH saMkalpaH anAraMbha-ahiMsA ko duHkha mAnate haiM aura kucha sukha / isa prakAra ekavidho naasti| tena utthitaH puruSaH duHkhaM sukhaM ca duHkha aura sukha kI kalpanA eka prakAra kI nahIM hotI, isalie jo pratyekaM jJAtvA anArambhajIvI bhavet / vyakti sAdhanA ke lie utthita ho cukA hai vaha duHkha aura sukha ko vyakti-vyakti kA jAnakara anAraMbhajIvI-ahiMsAjIvI bane / chandaH-icchA adhyavasAyaH saMkalpazca / chanda kA artha hai-icchA, adhyavasAya, saMkalpa / 26. se avihiMsamANe aNavayamANe, puTro phAse vippnnolle| saM0-sa avihisan anapavadamAnaH spRSTaH sparzAn vipraNodayet / vaha utthita puruSa kisI kI hiMsA na kare, sUkSma jIvoM ke astitva ko asvIkAra na kre| jo kaSTa prApta hoM, unheM samabhAva se sahana kre| bhASyam 26-ArambhajIvI puruSa: hiMsAyAM pravartate / AraMbhajIvI manuSya hiMsA meM pravRtta hotA hai| jisane yena anArambhajIvitvasya saMkalpaH kRtaH sa utthitaH puruSaH anAraMbhajIvana jIne kA saMkalpa kiyA hai vaha sAdhanA ke lie utthita na prANino hiMsyAt / jIvaloko dvividhaH-sUkSmaH puruSa prANiyoM kI hiMsA na kare / jIvaloka do prakAra kA hai--sUkSma sthUlazca / tatra sthUlajIvalokasya hiMsAyAH parihAraH aura sthUla / sthUla jIvoM kI hiMsA kA parihAra karanA utanA' duHsAdhya 1. draSTavyam-AyAro, 2 / 22 / 2. AcArAMga vRtti, patra 186 : pasya batvaM tasyApi prAkRtatvAd ArSatvAn vA lopH| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05. lokasAra, u0 2. sUtra 24-26 251 nAsti tAdRk duHzakaH yAdRgasti sUkSmajIvalokasya nahIM hai, jitanA duHsAdhya hai sUkSmajIvoM kI hiMsA kA parihAra karanA / hiMsAyAH parihAraH / anArambhajIvitvasya saMkalpaH ati- anAraMbha jIvana jIne kA saMkalpa atyanta kaThina hai| isalie kabhI kaThinosti / tena kadAcit etAdRzo vikalpo'pi sAdhaka ke mana meM aisA vikalpa bhI utpanna ho sakatA hai ki sUkSma jIvoM saMbhavet-kva sUkSmAH jIvA: ? iti vikalpasya prasaMga kA astitva hai kahA~ ? isa vikalpa ke prasaMga ko lakSya kara sUtrakAra lakSyIkRtya sUtrakAreNa nirdiSTa, anArambhajIvI sUkSma- ne yaha nirdeza diyA hai ki anAraMbhajIvI sAdhaka sUkSmajIvaloka kA lokasya apavAdaM na kuryAt, sa nAstIti mRSA na vadet / apavAda na kare, usakA astitva nahIM hai isa prakAra mRSA na bole / asyAM sthitau jIvanayAtrAM paricAlayan kadAcit kaSTaH isa sthiti meM vaha jIvanayAtrA ko calAtA huA kabhI kaSToM se spRSTa spRSTaH syAt tadA sparzAna-kaSTAni vipraNodayet, na ho jAe to una kaSToM ko samabhAva se sahana kare, unase parAjita na tu tairabhibhUtaH syAt / 27. esa samiyA-pariyAe viyaahite| saM0- eSa samyakaparyAyaH vyAhRtaH / yaha samyak paryAya vAlA kahalAtA hai| bhASyam 27-eSaH ahiMsakaH kaSTasahiSNuzca puruSaH bhagavAn ne aise ahiMsaka aura kaSTa-sahiSNu puruSa ko samyak samyakaparyAyaH-samatAyAH pAragAmI' vyAhRto bhgvtaa| paryAya-samatA kA pAragAmI kahA hai| 28. je asattA pAvehi kammehi, udAha te AyaMkA phusaMti / iti udAhu vore te phAse puTTho hiyaase| saM0-ye asaktAH pApeSu karmasu utAho tAn AtaGkAH spRzanti / iti udAha vIraH tAn sparzAn spRSTaH adhisaheta / jo muni pApa-karma meM Asakta nahIM haiM, unheM bhI kabhI-kabhI zIghraghAtI roga pIr3ita kara dete haiN| isa saMdarbha meM bhagavAn mahAvIra ne aisA kahA-'una zIghraghAtI rogoM ke utpanna hone para muni unheM sahana kre|' bhASyam 28-ekadA bhagavato mahAvIrasya samIpe eka bAra bhagavAn mahAvIra ke pAsa kucha muni Ae, unhoMne kecinmunayaH samAgatAH, jijJAsitaM ca tai:-'bhagavan ! jijJAsA kI-'bhagavan ! jo puruSa anAsakta, tapasvI, saMyamI aura ye anAsaktAH puruSAH santi tapasvinaH saMyaminaH brahmacArI haiM, ve bhI rogoM se AkrAnta hote haiM, yaha kyoM ?' brahmacAriNazca te'pi rogairAkAntA bhavanti, kathamidam ?' bhagavatA proktam-AryAH ! jJAtavyaM yuSmAbhiH bhagavAn ne kahA-Aryo ! tumheM jJAta honA cAhie ki roga rogasaMyamayozca bhinno'sti hetuH| aura saMyama kA hetu bhinna-bhinna hai| tajjijJAsAmo bhagavan ! muni bole-'hama una hetuoM ko jAnanA cAhate haiM, bhagavan !' bhagavAn prAha-saMyamasya heturasti cAritramohasya bhagavAn bole-saMyama kA hetu hai-cAritra mohanIya karma kA kSayopazamaH, rogasya ca heturasti vedanIyasyodayaH, sa ca kSayopazama aura roga kA hetu hai-vedanIya karma kA udaya / vaha kevalino'pi bhavati / kevaliyoM ke bhI hotA hai / proktaM bhagavatA-taiH rogAtaMkaH spRSTastAn bhagavAna ne kahA-sAdhaka una roga aura AtaMkoM se spRSTa sparzAn samyak shet| hone para unako samabhAva se sahana kare / 26. se puvvaM peyaM pacchA peyaM bheura-dhamma, viddhaMsaNa-dhamma, adhuvaM, aNitiyaM, asAsayaM, cayAvacaiyaM, vipariNAma-dhamma, pAsaha evaM ruubN| saM0-atha pUrvaM apyetat pazcAdapyetat bhiduradharma, vidhvaMsanadharma, adhruvaM, anityaM, azAzvataM, cayApacayika, vipariNAmadharma, pazyata etad rUpam / tuma isa zarIra ko dekho| yaha pahale yA pIche eka dina avazya hI naSTa hone vAlA hai| vinAza aura vidhvaMsa isakA svabhAva hai| yaha adhrava, anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya aura apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAeM hotI haiN| 1(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 167 : samagamaNaM samiyA, (kha) AcArAMga vRtti, patra 186 : sa samyakaparyAyaH zamitApAragamaNaM priyaae| paryAyo vA vyaakhyaatH| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 bhASyam 29 - AlambanasUtramidam anena Alambanena rogAtaMkajanitaM kaSTaM soddhvym| yUyaM pazyata etad rUpaM aya' pUrvamapi etat pazcAdapi bhiduradharma bhidyate, svayameva bhidyate iti taatprym| tathA etaccharIra jIrNazakaTamiva vidhvaMsanadharma, anuvaM', anityaM, azAzvataM cayApacayakaM vipariNAmadharmaM ca vartate / etad iSTAhAreNa cIyate tadabhAvAd apacIyate tathA catvArizadvarSa paryantaM cIyate tataH paraM apacIyate, ataH cayApacayikam / garbha kaumArayauvanAdibhirvividhaiH pariNAmaiH pariNato bhavati, ato vipariNAmadharmam / rupam 'zarIram / 30. saMdhi samuSyemANassa egAyataNa rayassa iha vipyamukkarasa, Natthi magge virayassa tti bemi / saM0 - saMdhi samutprekSamANasya ekAyatanaratasya iha vipramuktasya nAsti mArga : viratasya iti bravImi / " jo karma-vivara ko dekhatA hai, eka Ayatana (vItarAgatA) meM sIna hai, aihika mamatva se mukta hai, hiMsA se virata hai, usake lie koI mArga nahIM hai, aisA maiM kahatA hai| bhASyam 30 - yo rUpasya - zarIrasya saMdhi samutprekSamANaH ekasmin Ayatane- dehAtIte caitanye rato bhavati, zarIraviSayakamamatva vipramuktazca tasya viratasva nAsti mArgaH / 1. (ka) AcArAMga cUmi, pRSTha 167 se iti i (kha) AcArAMga vRtti, patra 186 / 2 mAvi vA pacchA yA avassavipyanahiya bhavastada' (bhagavaI 9 / 172 ) iti pAThasya saMdarbha saMgacchate / cUrNikAreNa atra catvAraH vikalpAH prastutAH / tatra caturthI vikalyaH saMgatoti tahA puNyevA vaye (cUrNi, pRSTha 167 ) / vRttikRtA mitrarUpeNa kRtAsti-se puNvamityAdi, sa spRSTaH pIDitaH AzukAribhirAtakairetad - asya tAtparyam yaH sandhidarzanena caitanyAnubhava pratipannavAn, yasya viratiH sahajA jAtA, tasya kRte sAdhanAyAH paddhateH dhyAnamArgasya vA nAsti kazcid nirdeza: / yo lakSyamupalabdhavAn tasya kRte ko mArgaH ? uktamapi ca - 'udde so pAsagassa Natthi / " sAdhanAyAH nAsti kazcid eka eva mArgaH / yena yena upAyena vItarAgatAyA anubhavo bhavati, te sarve'pi mArgA eva / -- vyAkhyA AcArAMga bhASyam prastuta AlApaka AlaMbana -sUtra hai / isa AlaMbana sUtra se roga aura AtaMka se utpanna kaSTa ko sahana karanA cAhie tuma dekho, yaha zarIra bhiduradharmA hai pahale yA pIche eka dina avazya hI naSTa hone vAlA hai / isakA tAtparya hai ki vaha svayaM naSTa ho jAegA / aura yaha zarIra jIrNa-zIrNa zakaTa kI bhAMti vidhvaMsa hone vAlA hai| yaha ava anitya aura azAzvata hai| isakA upacaya aura apacaya hotA hai| isakI vividha avasthAeM hotI haiN| yaha zarIra manoja AhAra se upacita hotA hai aura usake abhAva meM apacita ho jAtA hai / isakA upacaya cAlIsa varSa kI umra taka hotA hai| usake bAda isakA apacaya hone lagatA hai / isalie yaha zarIra cayApacayika hai / yaha garbha, kumArAvasthA, yauvanAvasthA Adi vividha avasthAoM meM pariNata hotA hai, isalie vaha vipariNAmadharmA hai| rUpa kA artha hai zarIra / jo zarIra kI saMdhi ko dekhatA hai vaha eka Ayatana- - dehAtIta caitanya meM lIna hotA hai| vaha zarIra ke mamatva se mukta hotA hai| usa virata vyakti ke lie koI mArga nahIM hai| isakA tAtparya yaha hai - jo sAdhaka saMdhi ko dekhane se caitanya ke anubhava ko prApta kara letA hai, jisake sahaja virati hotI hai usa vyakti ke lie sAdhanA kI paddhati athavA dhyAna mArga kA koI nirdeza nahIM hotaa| jo lakSya ko prApta kara cukA hai usake lie kaunasA mArga ? (athavA usake lie kaisA mArga ? ) isI Agama meM kahA hai 'draSTA ke lie koI vyapadeza nahIM hotaa|' sAdhanA kA koI eka hI mArga nahIM hai / jina-jina upAyoM se vItarAgatA kA anubhava hotA hai, ve sabhI mArga hI hai| bhAvayed -- asAtAvedanIyavipAkajanitaM duHkhaM mayaMva soDhavyaM, pazcAdayettamanyeva sahanIyam (vRti patra 186) / 3, 4, 5. ApTe, dha uvaM - Unchangable, nityaM - Continual, zAzvataM - Eternal. 6. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 168: rUvamiti savveMdiyAbANaM sarIraM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 187 / 7. AyAro, 2 / 73 / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 2. sUtra 30-33 253 31. AvaMto keAvaMtI logaMsi pariggahAvaMtI-se appaM vA, bahuM vA, aNuM vA, thUlaM vA, cittamaMtaM vA, acittamaMtaM vA, etesu ceva prigghaavNtii| saM0-yAvantaH kecana loke parigrahavantaH-te alpaM vA bahuM vA aNuM vA sthUlaM vA cittavantaM vA acittavantaM vA eteSu caiva parigrahavantaH / isa jagat meM jitane manuSya parigrahI haiM, ve alpa yA bahuta, sUkSma yA sthUla, sacitta yA acitta vastu kA parigrahaNa karate haiN| ve ina vastuoM meM mUrchA rakhane ke kAraNa hI parigrahI haiN| bhASyam 31-yAvantaH kecana loke parigrahiNaH santi isa jagat meM jitane manuSya parigrahI haiM, ve alpa yA bahuta, te alpaM vA bahuM vA aNuM vA sthUlaM vA sacittaM vA acittaM sUkSma yA sthUla, sacitta yA acitta vastu kA parigraha karate haiM / vA parigrahamAdAya eteSu SaDbhedabhinneSu caiva mUrcchanAt ve ina chaha prakAra ke parigrahoM meM mUcchita hone ke kAraNa hI parigrahI parigrahiNo bhavanti / hote haiN| __ padArthaH pudgaladravyaniSpannaH, sa nAsti prigrhH| padArtha paudgalika hai / vaha parigraha nahIM hai| manuSga ke dvArA manuSyeNa mUrchApUrvakaM parigRhItaH parigraho bhvti| mUrchApUrvaka parigRhIta padArtha hI parigraha banatA hai / 'mUrchA parigraha hai| 'mUrchA parigrahaH', ityapi sammatam / kintu prastutasUtre yaha bhI sammata hai| kintu prastuta sUtra meM padArtha ko lakSya kara parina ha padArtha lakSyokRtyaiva parigrahasya svarUpamasti prati- ke svarUpa kA pratipAdana kiyA gayA hai| pAditam / 32. etadevegesi mahambhayaM bhavati, logavittaM ca NaM uvehaae| saM0-etadevaikeSAM mahAbhayaM bhavati, lokavRttaM ca upekSya / / yaha parigraha hI parigrahI ke lie mahAmaya kA hetu hotA hai / tuma lokavRtta ko dekho| bhASyama 32-parigrahastrividhaH zarIrakarmapadArtha- parigraha tIna prakAra kA hai--zarIra kA parigraha, karma kA bhedaat| kecita padArtha parityajya viharanti, kintu parigraha aura padArtha kA prigrh| kucha vyakti padArthoM kA parityAga zarIraM prati mucchavintaH santi, teSAmetadeva zarIraM kara dete haiM, kintu zarIra ke prati mUcrchA rakhate haiM, unake lie yahI mahAbhayaM bhavati / lokasya vRttaM-caritraM upekssy| zarIra mahAbhaya kA kAraNa bana jAtA hai| tuma loka ke vRttayathA-loka: dhanadhAnyAdipadArthamUcchitaH mahAbhayaM cAritra ko dekho| jaise manuSya dhana, dhAnya Adi padArthoM meM mUcchita janayati tathA zarIramUrchApi, yathA vA lokasya hokara mahAbhaya ko paidA karatA hai vaise hI zarIra ke prati mUrchA bhI vittaM-dhanadhAnyAdi mahAbhayaM janayati tathA zarIrasya mahAbhaya ko paidA karatI hai| athavA loka kA vitta-dhana-dhAnya Adi muurchaapi| padArtha mahAbhaya paidA karatA hai, vaise hI zarIra kI mUrchA bhI mahAbhayajanaka hotI hai| 33. ee saMge avijaannto| saM0-ete saGgAH avijAnataH / ajJAnI ke lie ye padArtha saMga hote haiM / 1. dasaveAliyaM 6 / 20 / 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 169 : loge vittaM ca NaM logacaritaM, jahA logo dhaNaAhArasarIrAtimucchito tahA uddaDagAtIvi sarIramucchAto tshvittaa.....| tatya logo-gihINo, tesi vittaM-dhaNadhanAi caNamiti pUraNe taM uvikkha, kimiti ? jahA logassa mucchApariggahAi vittaM mahammayaM, tahA....."sarIrameva mahAbhayaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 188: lokasya-asaMyata lokasya vittaM-dravyamalpAdivizeSaNaviziSTa....... lokavittaM lokavRttaM vA AhAramayamaithunaparigrahotkaTasaMjJAtmakaM mahate bhayAya / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 AcArAMgabhASyam bhASyam 33-ete padArthAH zarIraM ca ajJAnavataH ye padArtha aura zarIra ajJAnI vyakti ke lie saMga hote haiM, saMgo' bhavanti, AsaktikAraNamiti yAvat / atra Asakti ke hetu banate haiM / sUtrakAra ne spaSTa karate hue kahA hai-padArtha sUtrakAreNa spaSTIkRtam-padArthaH saGgasya janako Asakti kA janaka nahIM hai| ajJAnI ke lie baha Asakti kA kAraNa nAsti / ajJAninaH sa saGgAya bhavati, jJAninaH punarna banatA hai| jJAnI ke lie vaha Asakti-janaka nahIM hotaa| bhavati snggaay| 34. se supaDibuddhaM sUvaNIyaM ti NaccA, purisA! paramacakkhU ! viparakkamA / saM0-tat supratibuddhaM sUpanItaM iti jJAtvA puruSa ! paramacakSuH ! viparAkrAma / parigraha mahAbhaya kA hetu hai-yaha samyak prakAra se jJAta aura upadarzita hai / paramacakSuSmAn puruSa ! tU parigraha-saMyama ke lie parAkrama kara / bhASyam 34--parigrahaH mahAbhayasya kAraNamasti iti parigraha mahAbhaya kA hetu hai'-yaha pratyakSajJAniyoM ke dvArA supratibuddhaM pratyakSajJAnibhiH sUpanItaM ca-sudRSTairhetubhiH samyak prakAra se jJAta aura upanIta hai--'sudRSTa hetuoM ke dvArA ziSyANAmupadarzitamiti jJAtvA paramacakSuSman puruSa ! ziSyoM ke lie upadarzita hai' yaha jAnakara paramacakSuSmAn puruSa ! tU viparAkrAma-aparigrahasiddhaye vividhaM viziSTaM vA parAkrama kara--aparigraha kI siddhi ke lie vividha prakAra se athavA ytsv| viziSTa prakAra se prayatna kr| 35. etesu ceva baMbhaceraM ti bemi| saM0-eteSu caiva brahmacarya iti bravImi / parigraha kA saMyama karane vAloM meM hI brahmacarya hotA hai, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 35-eteSu aparigrahiSu puruSeSveva brahmacarya ina aparigrahI puruSoM meM hI brahmacarya hotA hai, aisA maiM kahatA bhavatIti bravImi / brahmacaryam-AtmaramaNaM, huuN| brahmacarya ke tIna artha haiM-Atma-ramaNa, upasthasaMyama-maithunavirati upasthasaMyamaH, gurukulavAsazca / padArthapratiSThaH puruSaH tathA gurukulavAsa / padArthoM ke prati Asakta vyakti Atma-ramaNa nahIM nAtmani ramaNamahati / padArthaM prati AkarSaNamAvahataH kara sktaa| jisa vyakti kA padArtha ke prati AkarSaNa hotA hai, usake puruSasya brahmacarya na bhavati sukaram / padArtha prati lie brahmacarya kA pAlana sukara nahIM hotaa| jo vyakti padArtha ke prati asaMyatasya puruSasya na hi suzako bhavati gurukulvaasH| asaMyata hotA hai, usakA gurukula meM rahanA suzakya nahIM hotaa| tAtparyArthamidaM-aparigrahI puruSa eva brahmacaryasAdhanAM kartuM isakA tAtparya hai ki aparigrahI puruSa hI brahmacarya kI sAdhanA karane meM prabhavati / samartha hotA hai| 36. se suyaM ca me ajjhatthiyaM ca me, baMdha-pamokkho tujjha ajjhattheva / saM0 -atha zrutaM ca mama AdhyAtmikaM ca mama, baMdhapramokSaH tava adhyAtma eva / maiMne sunA hai, maiMne anubhava kiyA hai-baMdha aura mokSa tumhArI AtmA meM hI hai| 1. AcArAMga caNi, pRSTha 170: kassa so saMgo? (kha) brahmacarya ke tIna artha haiM-vasti-saMyama, gurukulavAsa aviyANato dhammovAyaM ca / / aura aatmrmnn| zarIra bhI parigraha hai| jisake zarIra 2. vahI, pRSTha 170 : saMgotti vA vigghotti vA bakkhoDitti meM Asakti hotI hai, vaha vasti-saMyama nahIM kara sktaa| vA egtttthaa| jisake zarIra aura vastuoM meM Asakti hotI hai, vaha na 3. vRttikRtA etat sUtraM bhinnarUpeNa vyAkhyAtam-enAn alpAdidravyaparigrahasaGgAn zarIrAhArAvisaGgAn vA gurukulavAsa (sAdhu-saMgha) meM raha sakatA hai aura na AtmaavijAnataH akurvANasya vA tatparigrahajanitaM mahAbhayaM na ramaNa ke AdhArabhUta ahiMsA Adi cAritradharma kA pAlana syAt / (vRtti, patra 188) / hI kara sakatA hai| yahAM ye tInoM artha ghaTita ho sakate 4. (ka) AcArAMga caNi, pRSTha 170 : uvasthasaMjamo gurukula haiM, phira bhI tIsarA artha adhika prAsaMgika hai| vAsa vA baMmacera, ahavA etesu ceva AraMbhaparimAhesu bhAvao vippamukkaM baMbhaceraMti / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05. lokasAra, u0 2. sUtra 34-38 255 bhASyam 36-sUtrakAro vakti-baMdhaH tava antarA- sUtrakAra kahate haiM-baMdha tumhArI antar AtmA meM hI hai aura tmanyeva vartate / pramokSo'pi tava antarAtmanyeva / ' mokSa bhI tumhArI antar AtmA meM hI hai| baMdha kA hetu hai-padArthoM baMdhasya heturasti padArtha prati raagH| pramokSasya heturasti ke prati rAga aura pramokSa kA hetu hai--padArthoM ke prati viraag| yaha padArthaM prati virAgaH / etad mayA bhagavataH sakAzAt maiMne bhagavAn ke pAsa sunA hai, aisA hI maiMne ciMtana kiyA hai aura aisA zrutaM tathA etanmayA cintitaM anubhUtamapi ca / ' hI maiMne anubhava bhI kiyA hai| AtmA eva karmaNaH kartA, tena AtmakRto bndhH| AtmA hI karmoM kI kartA hai, isalie baMdha AtmakRta hai / sa eva karmaNo vikartA, tena AtmakRta eva prmokssH| AtmA hI karmoM kI vikartA hai, isalie pramokSa bhI AtmakRta hai| tAtparyArthe sammataM AtmakartRtvam / yadi IzvarakartRtvaM tAtparya meM AtmakartRtva sammata hai| yadi IzvarakartRtva ko svIkAra syAt tat kiM prayojanaM karmaNaH bandhapramokSayorvA ? pUrva kiyA jAe to karmoM ke baMdha aura pramokSa kA prayojana hI kyA ho bandhakaraNaM pazcAt tatpramokSakaraNaM iti nAsti sakatA hai ? pahale to baMdha karanA phira usakA pramokSa karanA-ise prekSApUrvikA pravRttiH / buddhimattApUrvaka pravRtti nahIM kahA jA sktaa| ___ AtmA pramattaH san svakIyA'zubhena utthAna-karma- AtmA pramattadazA meM apane azubha utthAna-karma-bala-vIryabala-vIrya-puruSakAra-parAkrameNa karmaprAyogyapudgalAn puruSakAra tathA parAkrama se karmaprAyogya pudgaloM ko grahaNa kara karmoM se gahItvA baddho bhavati / apramattaH san zubhena utthAna-karma- baddha ho jAtI hai / vaha apramatta avasthA meM zubha utthAna-karma-bala-vIryabala-vIrya-puruSakAra-parAkrameNa karmapudgalAnAM nirjaraNaM puruSakAra tathA parAkrama se karma pudgaloM kA nirjaraNa kara mukta ho kRtvA pramukto bhvti| udIraNAsaMkramaNAdiprayogeNa jAtI hai / AtmA udIraNA aura saMkramaNa Adi prayogoM ke dvArA karmoM karmaNaH parivartanamapi karta zaknoti / tena siddhamidaM, kA parivartana bhI kara sakatI hai| isalie yaha siddha hotA hai ki baMdha bandhaH pramokSazca Atmanyeva / aura pramokSa AtmA meM hI hai| 37. ettha virate aNagAre, doharAyaM titikkhe| pamatte bahiyA pAsa, appamatto privve| saM0-atra virataH anagAraH dIrgharAtraM titikSeta / pramattAn bahiH pazya apramattaH privrjeH| parigraha se virata anagAra parISahoM ko jIvana-paryanta sahana kare / tU dekha ! jo pramatta haiM, ve sAdhutva se pare haiN| isalie tU apramatta hokara parivrajana kr| bhASyam 37-atra parigrahAd virata: anagAraH parigraha se virata anagAra aparigraha ke kAraNa utpanna hone aparigrahajanitAn parISahAn dIrgharAtraM-AjIvanaM vAle parISahoM ko jIvana-paryanta sahana kre| jo parigraha meM pramatta haiM, saheta / ye parigrahe pramattAH padArthAn prApya hRSyanti te ve padArthoM ko pAkara prasanna hote haiM, ve AtmAnubhUti se bAhara haiM, AtmAnubhUteH bahiHsthitA vartante iti tvaM pazya / pramatto aisA tU dekha / pramatta mukta nahIM hotA, apramatta mukta ho jAtA haina siddhayati apramattazca siddhayati iti buddhvA yaha jAnakara tU apramattAvasthA meM parivrajana kara / apramattAvasthAyAM parivrajanaM kuru / / apramattaH'- saMyamasAdhanAyAM pravRttaH / apramatta kA artha hai-saMyama kI sAdhanA meM pravRtta / 38. eyaM moNaM samma aguvAsijjAsi |-tti bemi / saM0-etad mauna samyag anuvAsayeH / iti bravImi / isa mauna kA tU samyak pAlana kr| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 38-parigrahI AtmAnubhUteH bahi:sthitaH / parigrahI vyakti ko AtmAnubhUti nahIM hotI / isa sUtra ke rahasya 1-2. 'ajjhatthiyaM' tathA 'ajmattha' ete dve api pade viziSTaM 3. AcArAMga caNi, pRSTha 171 : appamAo saMjamaaNupAla prayukta staH / saMskRtasamatvena 'ajjhattiya' tathA 'ajmattaM' NatyaM payatto, ahavA paMcavihapamAyavairitto appamatto, iti prayogaH saMgataH syAt / prAcInaprAkRte sthakArasya ahavA jataNaappamatto ya kasAyaappamatto ya, jayaNaprayogaH syAdanumataH / "ajmatthitaM UhitaM guNitaM cititaMti appamatto saMjamaaNupAlaNaTThAe IriyAtiuvautto, ksaayegtttthaa| (AcArAMga cUNi, pRSTha 171) appamatto jassa kasAyA khINA uvasaMtA vA / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 AcArAMgabhASyam asya sUtrasya aidaMparyAthaM boddha mananaM asti Avazyakam / ko jAnane ke lie manana Avazyaka hai| kevala sunane mAtra se usakA marma kevalaM zravaNamAtreNa na tasya marma hRdayaMgamaM bhavati / zrutaH hRdayaMgama nahIM hotA / jaba taka sune hue aura par3he hue viSaya kA bArapaThito vA viSayaH yAvad nAnuvAsito bhavati tAvad bAra abhyAsa kara mana ko usase bhAvita nahIM kiyA jAtA taba taka na tadanurUpasya AcaraNasya kalpanA karta shkyaa| etat usake anurUpa AcaraNa kI kalpanA bhI nahIM kI jA sktii| isa satyaM hRdi nidhAya sUtrakAraH nigamanavAkyena upadizati, satya ko hRdaya meM sthApita kara sUtrakAra upasaMhAra karate hue upadeza etad maunaM tvaM samyak anuvaasye:-prtipaalyeH| dete haiM-isa mauna kA tU samyak paripAlana kara / maunam-aparigrahasya jJAna saMyamAnuSThAnaM vA / mauna kA artha hai-aparigraha kA jJAna athavA saMyama kA anuSThAna / taio uddeso : tIsarA uddezaka 39. AvaMtI keAvaMtI loyaMsi apariggahAvaMtI, eesu ceva aprigghaavNtii| saM0-yAvantaH kecana loke aparigrahavantaH, eteSu caiva aparigrahavantaH / isa jagat meM jitane manuSya aparigrahI haiM, ve ina vastuoM meM mUrchA na rakhane ke kAraNa hI aparigrahI haiN| bhASyama 39-yAvantaH kecana loke aparigrahiNaH te isa saMsAra meM jitane manuSya aparigrahI haiM ve ina padArthoM meM eteSu padArtheSu caiva nirmamatvAd aparigrahavantaH / apari- mamatva na karane (aura inakA saMgraha na karane) ke kAraNa hI aparigrahI grahasya tattvamAsAdya jIvanadizAparivartanaM kartuM shkym| haiN| aparigraha ke tattva ko prApta kara vyakti apanI jIvanadizA kA padArtha prati mUrchA nApasarati tAvad hiMsAyAH asatyasya parivartana kara sakatA hai| jaba taka padArtha ke prati mUrchA kA bhAva ca apasaraNaM bhavati duHzakam / tena sUktamidaM-ye padArtha dUra nahIM hotA taba taka hiMsA aura asatya kA bhAva bhI dUra nahIM naiva saMgaNanti na teSu mUcchI kurvanti ta eva aparigrahiNo ho sktaa| isalie yaha ThIka kahA hai-jo na padArtha kA saMgrahaNa bhavitumarhanti / karate haiM aura na unameM mUrchA bhAva rakhate haiM, ve hI aparigrahI bana sakate haiN| 40. soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM nnisaamiyaa| samiyAe' dhamme, Ariehi pvedite| saM0-zrutvA vAcaM medhAvI, paMDitAnAM nizamya / samatAyAM dharmaH AyeM praveditaH / / 'tIrthaMkaroM ne samatA meM dharma kahA hai'-AcArya kI yaha vANI suna kara, medhAvI sAdhaka use hRdayaMgama kre| bhASyam 40-'AryaiH samatAyAM dharmaH praveditaH' tIrthaMkaroM ne samatA meM dharma kahA hai-AcArya kI yaha vANI medhAvI paNDitAnAM imAM vArtI zrutvA nizamya'-avadhArya suna kara medhAvI sAdhaka usako hRdayaMgama kara samatA kA anupAlana ca samatAmanupAlayet / kre| 1. samiyA-asya padasya saMskRtarUpadvayaM bhavati-samyak zamitA ca / samyak iti yathArtham / zamitA iti kaSAyasya upshmH| cUrNikAreNa 'samyag' arthaH svIkRtaH-samma kevalanANeNa baLaM (pRSTha 172) / vRttikAreNa asya padasya arthaH samatA iti vihitaH-samaya tti samatA samazatrumitratA tayA AryaiH dharmaH pravedita iti (patra 189) / pAThAntare 'samayA' iti rUpaM labhyate / asya samyak, zamitA, samatA-trayo'pi arthAH saMgatAH santi / tathApi 'samatA' iti mukhyatvena bhASye vyAkhyAtam / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 172 : NisAmiyA NAma suNittA, soccANisAmaNANaM ko viseso? soccA kiMci kevalaM suttameva, Na puvAvareNa UhittA hitapaTThaviyaM, imaM puNa soccA hitapaTTavitam / Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 3. sUtra 36-42 sarvabhUteSu samatA', lAbhAlAbheSu samatA', priyApriyayoH sabhI prANiyoM ke prati samatA, lAbha aura alAbha meM samatA, samatA-IdazI samatAM upasaMpadyamAnasya saMkalpavikalpayoH priya aura apriya sthiti meM samatA- isa prakAra kI samatA ko jo nAzo jaayte| ahiMsAdayaH sarve dharmAH santi samatAyAM vyakti svIkAra karatA hai, usake saMkalpa-vikalpa kA nAza ho jAtA pratiSThitAH / hai| ahiMsA Adi sabhI dharma samatA meM pratiSThita haiN| samyaktvasAmAyika, zrutasAmAyika cAritra- sAmAyika ke tIna prakAra haiM-samyaktvasAmAyika, zrutasAmAyika-asya trividhasyApi sAmAyikasya samatAyAM sAmAyika tathA cAritrasAmAyika / ina tInoM kA samAveza 'samatA' meM anuprveshH| hotA hai| 41. jahettha mae saMdhI jhosie, evamaNNattha saMdhI dujjhosie bhavati, tamhA bemi-No Nihejja vIriyaM / saM0-yathAtra mayA saMdhiH joSitaH, evamanyatra saMdhiH durbodhyo bhavati / tasmAd bravImi-no nihanyAt vIryam / bhagavAna mahAvIra ne kahA-'jaise maiMne jJAna, darzana aura cAritra kI samanvita ArAdhanA yahAM kI hai, vaisI ArAdhanA anyatra durlabha hai| isalie maiM kahatA hUM ki zakti kA gopana mata kro|' bhaSyam 41-sandhivivaram / tacca zarIragataM caitanya- saMdhi kA artha hai-vivr| zarIragata vivara caitanyakendra kendram / jJAnadarzanacAritrAtmako vA bhAvasandhiH / kahalAtA hai / yaha dravya saMdhi hai| bhAva sandhi hai-jJAna, darzana aura bhagavAna mahAvIraH ziSyAn prerayana svayaM pravakti-yathA cAritra / bhagavAn mahAvIra ziSyoM ko prerita karate hue svayaM kahate atra-anekAntadaSTe: aparigrahasya samatAyA vA sAdha- haiM, jaise maiMne yahAM-anekAMtadRSTi, aparigraha aura samatA kI sAdhanA meM nAyAM mayA mahatA vIryeNa sandhiranviSTa : Ase vitazca, mahAn parAkrama ke dvArA sandhi-jJAna, darzana aura cAritra kI samanvita evaM anyatra-ekAMtadRSTau parigrahavaiSamyAnvita- ArAdhanA kA anveSaNa kiyA hai aura usakA pAlana kiyA hai, vaisA sAdhanAyAM tasya anveSaNaM AsevanaJca duSkaramasti / anyatra arthAt ekAMtadRSTi, parigraha aura viSamatA kI sAdhanA meM saMdhi tasmAda bravImi-no nihanyAt-na nigRheta vIryam / kA anveSaNa aura paripAlana duSkara hai / isalie maiM kahatA hUM-zakti parigrahavaiSamyAnvite mArge sandherAsevanAyAyAsaM kRtvA kA gopana mata kro| parigraha aura viSamatAyukta mArga meM sandhi ke vIryaM nihataM na kuryAt tathA aparigrahasamatAnvite mArge anupAlana kA AyAsa kara apanI zakti ko mata gaMvAo tathA aparigraha sandherAsevanAyAM vIryasya nigRhanaM na kuryAt / aura samatAyukta mArga meM sandhi kI ArAdhanA karane meM zakti kA gopana mata kro| prastutavaktavyasya saMvAditvaM sampUrNe navamAdhyayane prastuta vaktavya kI saMvAditA pUre nauveM adhyayana meM prApta hotI labhyate / 42. je puvvaTThAI, No pacchA-NivAI / je puTThAI, pcchaa-nnivaaii| je No punvaTThAI, No pcchaa-nnivaaii| saM0-yaH pUrvotthAyI no pazcAnnipAtI, yaH pUrvotthAyI pazcAnnipAtI, yaH no pUrvotthAyI no pazcAnnipAtI / koI puruSa pahale uThatA hai aura jIvana-paryanta utthita hI rahatA hai-kabhI nahIM girtaa| koI puruSa pahale uThatA hai aura bAda meM gira jAtA hai| koI puruSa na pahale uThatA hai aura na bAda meM giratA hai| bhASyam 42-pariNAmavaicitryAt sarve puruSAH na pariNAmoM kI bhinnatA ke kAraNa sabhI manuSya samAna zakti sadazavIryA bhavanti / teSAM nAnAtvamiha darzitam / vAle nahIM hote / prastuta AlApaka meM una manuSyoM kA nAnAtva batAyA kecinmahAvIryA bhavanti / te pUrvamutthAya no pazcA- gayA hai| kucha vyakti mahAn zakti-sampanna hote haiN| ve pahale uThate 1. uttarAyaNANi, 19125 / vRttiH-trividhaM ca tribhevaM sAmAyikam, anusvAralopAt 2. vahI, 1990 / samyaktvaM samyaktva sAmAyikam, zrutaM zrutasAmAyikam, tathA 3. vahI, 321106,107 / cAritraM cAritrasAmAyikam / 4. vizeSAvazyakamASya, gAthA 2673: 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 173 : NihaNaMti vA gRhaNaMti vA sAmAiyaM ca tivihaM sammatta suyaM tahA carittaM ca / chAyaNaMti vA egtttthaa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 1 tripAtino bhavanti, AjIvanaM svIkRtaM dharmamanupAlayanti kecit svasthavIryA bhavanti ye pUrvamuraSAya pazcAni patanti na svIkRtadharmasya nirvAhaM kurvanti puruSAH ahiMsA dharma prati avIryA bhavanti te na pUrva uttiSThante na ca na ca pazcAnipatanti te gRha eva tiSThanti / kecit , 1 43. sevi tArisae liyA, je pariNAya logamaNussio / saM0] so'pi tAdRzaH syAt yaH parijJAya lokamanucitaH / jo bhikSu loka parigraha kA tyAga kara phira usakA Azraya letA hai, vaha bhI vaisA - gRhavAsI jaisA ho jAtA hai| bhASyam 43 - sa bhikSurapi tAdRza: - gRhavAsisadRzaH syAt yaH parigrahaM parijJAya - pratyAkhyAya punarapi tasya AzrayaNaM karoti / bhikSoH lakSaNatrayaM vidyate -saMyogavipra muktatvaM anagAraevaM bhikSaNazIlatvaM ca gRhasthasyApi pratipakSarUpA lakSaNatrayI labhyate - saMyogakaraNaM, gRhavAsaH rasavatI ca sati parigrahe saMyogAdayo bhavanti / bhikSarapi yadi pariyahI syAt tadA tasya gRhasthasaMbaMdhiSu triSvapi lakSaNeSu pravRttiH saMjAyate bhikSugRhasthayormadhye eSA bhedarekhA-ya: aparigrahI sa eva bhikSuH, yazca parigrahI sasAdhuveSe'pi gRhastha eva / AcArAMga bhASyam , haiM aura pazcAt nahIM girate jIvana paryanta svIkRta dharma kA anupAlana karate haiM kucha vyakti svalpa zakti vAle hote haiM, ve pahale uThate haiM aura bAda meM gira jAte haiN| ve svIkRta dharma kA nirvAha nahIM kara paate| kucha puruSa mahilA dharma kI pratipAlanA meM zaktizUnya hote haiM ve na pahane uThate haiM aura na phira girate haiN| ve ghara meM hI rahate haiN| 44. eyaM nivAya muNiNA paveditaM - iha ANAkaMkhI paMDie aNihe, puNvAvara rAyaM jayamANe, sayA sIlaM saMpehAe, suNiyA bhave akAme abhaM / saM0 - etad nidAya muninA praveditam iha AjJAkAMkSI paMDitaH anihataH pUrvApararAtraM yatamAnaH sadA zIlaM saMprekSya zrutvA bhaved akAma: ajhaJjha / bhASyam 44 - etat pariNAmavaicitryaM nidAya-jJAtvA muninA praveditam iha jinapravacane zarIraviSayeSu araktaH san AjJAM kAGkSat / paNDitaH - pApAd virato viSayAvara nihataH asneho vA bhavet sa pUrvarAtra 1. koI sAdhaka siMhavRtti se niSkramaNa karatA hai aura usI vRtti se sAdhanA karatA hai tathA koI sAdhaka siMhavRtti se niSkramaNa karatA hai aura zRgAlavRtti vAlA ho jAtA hai| ye do vikalpa abhiniSkramaNa ke haiN| vaha bhikSu bhI gRhavAsI ke samAna hai jo parigraha kA pratyAkhyAna kara punaH usakA Azraya letA hai / bhikSu ke tIna lakSaNa haiM - (1) saMyoga se vipramukta (2) anagAratA (3) bhikSaNazIlatA / gRhastha ke bhI isake pratipakSa rUpa tIna lakSaNa haiM- (1) saMyoga-karaNa (2) gRhavAsa (3) bhojana pakAnA / parigraha hone para ye tInoM hote haiM / bhikSu bhI yadi parigrahI hotA hai to gRhastha sambandhI ina tInoM lakSaNoM meM usakI pravRtti hotI hai| bhikSu aura gRhastha ke bIca yaha bhedarekhA hai-jo aparigrahI hai vahI bhikSu hai jo parigrahI hai yaha sAdhuveza meM bhI gRhastha hI hai / isa ko jAna kara bhagavAn ne kahA- jinazAsana meM pravrajita paMDita muni AjJA meM ruci rakhe, kaSAya se Ahata na ho, rAtri ke prathama aura antima bhAga meM svAdhyAya aura dhyAna kare, sadA zIla kA anupAlana kare, (loka meM sArabhUta) tattva ko suna kara kAma aura kalaha se mukta bana jaae| dhanya aura zAlibhadra bhagavAn mahAvIra ke pAsa dIkSita hue| unhoMne svAdhyAya, dhyAna aura tapasyA meM sAghu jIvana bitAyA aura anta meM samAdhi-mRtyu kA varaNa kiyaa| yaha utthita jIvana kA nidarzana hai / pariNAmoM kI isa vicitratA - vibhinnatA ko jAnakara bhagavAn ne kahA jaina zAsana meM dIkSita muni zarIra aura viSayoM ke prati anAsakta raha kara AjJA kI AkAMkSA kre| vaha paMDita muni pApoM se virata aura viSaya-kapAyoM se anita aparAjita ho athavA snehamukta puNDarIka aura kuNDarIka do bhAI the kuNDarIka dIkSita huaa| vaha rugNa ho gyaa| mahArAja puNDarIka ne usakI cikitsA karavAI / vaha svastha ho gayA aura sAtha-sAtha zithila bhii| usane sAdhutva ko chor3a diyaa| yaha utthita hone ke bAda patita hone kA nidarzana hai / 1 / 19) / tIsarA vikalpa gRhavAsI kA hai| 2. draSTavyam - 4 / 32 sUtrasya TippaNam / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a04. lokasAra, u0 3. sUtra 43-45 256 mapararAtraM ca yatamAno bhavet / ' ho / vaha rAtrI ke prathama aura antima bhAga meM yatamAna rhe| yatamAnapadena' dharmajAgarikayA jAgaraNasya, AtmanA 'yatamAna' pada se dharma-jAgarikA se jAgRta rahane, AtmA kI AtmanaH saMprekSAyAH viSayanivRtteH saMkalpAbhyAsasya AtmA se saMprekSA karane, viSayoM se nivRtta hone tathA saMkalpa kA ca nirdezA: avagamyante / sadA zIlaM saMprekSeta / cUrNI abhyAsa karane ke nirdeza prApta hote haiN| muni sadA zIla kI anuzIlapadasya aneke arthA upalabhyante-svabhAvaH, aSTAdaza- pAlanA kre| cUNi meM 'zIla' zabda ke aneka artha prApta hote haiMzIlAMgasahasrANi, mahAvrataM, samAdhiH, indriyasaMvaraH, svabhAva, aThAraha hajAra zIlAMga, mahAvrata, samAdhi, indriya-saMvara, manovAkkAyadaNDaviratiH kaSAyanigrahazca / mAnasika, vAcika aura kAyika hiMsA se virati aura kaSAya-nigraha / ___ lokasAraM -aparigrahadharma zrutvA akAmaH 'lokasAra'- aparigraha dharma ko suna kara muni akAma aura ajhaJjhazca bhavet / akAmaH -alubdhaH icchAkAmamukta ajhajha bana jaae| akAma kA artha hai - alubdha, icchAkAma se mukta / iti yAvat / ajhanaH--kalahamuktaH / sati akAmabhAva- ajhaJjha kA artha hai-kalaha se mukta / akAma kI siddhi hone para siddhau kalahaH krodho vA svata eva zAmyati / kAmamUlaH kalaha aura krodha svataH hI zAMta ho jAte haiM / krodha kA mUla hai-kAma, krodhaH iti tathyam / yaha tathya hai| 45. imeNaM ceva jujjhAhi, ki te jujhaNa bajjhao? saM0-anena caiva yudhyasva, kiM te yuddhena bAhyataH / isa karma-zarIra ke sAtha yuddha kara, dUsaroM ke sAtha yuddha karane se tujhe kyA lAbha ? 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 175 : atra cUNikAreNa pUrva- 3 AcArAMga cUNi, pRSTha 175 : tattha sIla sabhAvo, aTThArasa paramparAyAH nirdezaH kRtaH-tattha therakappaM pati puvvarAya vA solaMgasahassANi sIla, so sAhusahAvo / ahavAegajAmaM jaggati pacchime rattevi egaM, majjhe vo yAme suyati, mahAvatasamAdhAnaM tthaivendriysNvrH| tatthavi sattito jAgarati, suyaMto'vi jayaNAe suyati, tridaMDaviratitvaM ca, kaSAyAnAM ca nigrahaH / / Nikkhamapavesesu ya jayaNaM kareti, jo evaM acakkhuvisaevi 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 175 : NisAmiyatti ahigAro jataNaM kareti so divasao pugvaNhaavarohamamaNhesu pare va aNuyattati, evaM puzvarattaavarattasamaesu logasAra josijjAsi / jayati, jiNakappiyA tatiyajAme sotuM sattasu jAmesu jayaMti, 5. prastuta sUtra (44) meM sAdhu-jIvana kI sthiratA ke sAta sUtroM evamavadhAraNe, avahitameva jayaMti, jaM bhaNitaM-suyaMtAvi kA pratipAdana kiyA gayA hai / saMkSepa meM ve isa prakAra haiM--- javvasA jteNti| 1. AjJApriyatA-AjJA zabda ke do artha ho sakate haiM2. pAtaJjalayoga darzana (1 / 15) kI TIkA meM vairAgya kI jJAna aura updesh| tIna avasthAeM batalAI gaI haiM-vazIkAra eka bAra meM hI 2. viSaya-kaSAya se aparAjeyatA athavA snehamukti / siddha nahIM ho jAtA hai| usase pahale vairAgya kI tIna 3. pUrvarAtra aura apararAtra meM yatanA--rAtrI ke prathama do avasthAeM haiM-(1) yatamAna (2) vyatireka aura (3) prahara pUrvarAtra aura zeSa do prahara apararAtra kahalAte haiN| ekendriy| ina tIna avasthAoM ke bAda vazIkAra siddha rAtrI-jAgaraNa kI do paramparAeM rahI haiMhotA hai| viSayoM kI ora indriyoM ko pravRtta nahIM 1. kevala tIsare prahara meM sonA, zeSa tIna prahara meM jAganA / kraauuNgaa| isa prakAra kI ceSTA karate rahanA 'yatamAna 2. prathama aura antima prahara meM jAganA aura bIca ke do vairAgya' hai / yatamAna vairAgya svalpAdhika mAtrA meM siddha ho praharoM meM sonaa| jAne para jaba kisI-kisI viSaya se rAga haTa jAtA hai aura rAtrI ke do yA tIna praharoM meM jAgRta rahakara dhyAna kisI-kisI meM kSINa hotA rahatA hai taba vyatireka ke sAtha aura svAdhyAya karanA, apramatta rahanA 'yatanA' hai| athavA pRthak karake kahIM-kahIM vairAgyAvasthA dRr3ha karane kA 4. zIla-saMprekSA-mahAvatoM kA anuzIlana, indriya kA sAmarthya utpanna ho jAtA hai| yaha 'vyatireka vairAgya' saMyama, mana, vANI aura kAyA kI sthiratA, krodha, mAna, kahalAtA hai| abhyAsa ke dvArA isako adhIna karane para mAyA aura lobha kA nigraha-yaha zIla hai| isakA satata jaba sabhI indriyAM bAhya viSayoM se bhalI-bhAMti nivRtta ho darzana 'zIla-saMprekSA' hai| jAtI haiM, para utsukatA ke rUpa meM mana meM kucha anurAga 5. lokasAra kA zravaNa-loka meM sArabhUta tattva-jJAna, avaziSTa rahatA hai, taba usa avasthA ko 'ekendriya vairAgya' darzana aura cAritra kA zravaNa / kahA jAtA hai, kyoMki vaha kevala manorUpa eka hI indriya meM 6. kAmanA kA parityAga / rahatA hai| 7. kalaha kA parityAga / Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 AcArAMgabhASyam bhASyam 45 -ziSyAH procuH--bhagavan ! 'No Nihejja ziSyoM ne kahA---'bhagavan ! zakti kA gopana mata karo'- isa boriya' iti nirdezamavalambya anigRhitabalavIryAH nirdeza ko mAna kara hama apane bala aura zakti kA gopana nahIM karate hue parAkramamANAH smaH tathApi mohaM samUlamunmUlayitaM saMyama-sAdhanA meM parAkrama kara rahe haiM, phira bhI hama moha kA sampUrNa na zaknumaH, tena sArapadasya prAptaye kiJcidanyat unmUlana nahIM kara pA rahe haiM, isalie sArapada (jJAna, darzana Adi) kI zrotumicchAmaH / asmAkaM manasi sArapadasya prApteH prApti ke lie kucha aura sunanA cAhate haiN| hamAre mana meM sArapada kI prabalA utkaNThA vidyte| tadarthaM vayaM azakyamapi kartu- prApti kI prabala utkaMThA hai| usakI prApti ke lie hama azakya kArya mUtsahAmahe / api vayaM siMhenApi yudhyAmahe, zarIratyAga- karane ke lie bhI utsAhita haiN| aura to kyA, hama siMha ke sAtha bhI mapi kurmahe / ' etat zrutvA bhagavatA proktaM-"kriyamANaM yuddha karane aura zarIra kA tyAga bhI karane ke lie taiyAra haiN| yaha suna kRtam' iti siddhAntAnusAraM yuSmAbhiH kathyate tat kara bhagavAn bole-'kriyamANaM kRtaM'--isa siddhAMta ke anusAra tuma jo kRtameva, parantu sArapadasya prAptaye na siMhena saha yoddhavyaM, kaha rahe ho, vaha tumane kara ddaalaa| kintu sArapada kI prApti ke lie yoddhavyamasti aatmnaa| tadAnIM bhagavatA Atmayuddhasya siMha ke sAtha yuddha nahIM karanA hai / yuddha karanA hai apanI AtmA ke sAtha / pravacanaM kRtam-anena indriyamAnasAtmakena audArika- taba bhagavAn ne Atma-yuddha ke viSaya meM pravacana kiyA ki tuma isa indriya zarIreNa karmazarIreNa ca yudhyasva / bAhyayuddhena-siMhAdinA aura mAnasAtmaka audArika zarIra aura karmazarIra ke sAtha yuddha kro| yuddhakaraNena tava ki setsyati? yadi bhaNata 'nirvANArtha siMha Adi ke sAtha kie jAne vAle bAhya yuddha se tumheM kyA siddhi vayaM prANAnapi parityajAmaH' tad etad boddhavyam- milegI ? yadi tuma kaho ki nirvANa ke lie hama prANoM kA balidAna bhI kara sakate haiM, to tumheM yaha jAnanA cAhie... 46. juddhArihaM balu dullahaM / saM0 yuddhAhaM khalu durlabham / yuddha ke yogya sAmagrI nizcita hI durlabha hai| bhASyam 46 -yuddhAhaM etad audArikaM zarIraM nizcitaM yuddha ke lie samartha isa audArika zarIra kI prApti nizcita durlabhaM vartate / ata: yAvajjarA na bAdhate, vyAdhirna vardhate, hI durlabha hai, isalie jaba taka bur3hApA na satAe, vyAdhi na bar3he, indriyANi na hInAni bhavanti tAvad yudhyasva / indriyAM kamajora na hoM, taba taka yuddha karate rho| 47. jahettha kusalehi pariNA-vivege bhaasie| saM0-yathAtra kuzalaH parijJAvivekau bhASitau / bhagavAn ne puddha ke prasaMga meM parijJA aura viveka kA pratipAdana kiyaa| bhASyam 47-asmin prasaGge bhagavatA parijJAvivekau isa prasaMga meM bhagavAn ne parijJA aura viveka kA pratipAdana pratipAditau / Atmayuddhe parijJAvivekanAmnI zastre kiyA hai| Atma-yuddha meM parijJA aura viveka-ina do zastroM kA prayoktavye / ' anena sArapadasya viziSTA upalabdhiH prayoga kiyA jaae| isase sArapada kI viziSTa upalabdhi hogii| tuma bhvissyti| yUyaM pUrva AtmazarIrayoH parijJAM kuruta, sabase pahale AtmA aura zarIra kI parijJA karo, unake yathArtha svarUpa tayoryathArthaM svarUpaM jAnIta, tato vivekaM kuruta / vivekaH- ko jAno aura phira donoM kA viveka kro| viveka kA artha hainirmamatvam / idaM zarIraM mama nAsti iti anuprekSadhvam / nirmamatva / 'yaha zarIra merA nahIM hai'- isa prakAra anuprekSA karo / isa anena vivekena-bhedavijJAnena mohasaMskArAH kSINAH viveka-bhedavijJAna se moha ke saMskAra kSINa hoMge / indriyoM ke tathA bhvissynti| indriyamanoviSayapUttikaraNena zarIreNa mana ke viSayoM kI sampUrti karane meM zarIra se jitanA-jitanA sahayoga 1. Atma-yuddha karma ko kSINa karane kA yuddha hai| isa yuddha ke anubhUti / zarIra-viveka-zarIra se bhinnatA kI anubhUti / do mukhya zastra haiM-parijJA aura viveka-jAno aura bhAva-viveka-nirmamatva kI anubhUti / karma-viveka-karma asahayoga kro| viveka kaI prakAra kA hotA hai / parigraha se pRthaktva kI anubhUti / viveka-dhana, dhAnya, parivAra Adi se pRthaktva kI Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 3. sUtra 46-50 261 yAvAn yAvAn sahayogaH tAvAn tAvAn mohasyopacayaH, prApta hotA hai, utanI hI mAtrA meM moha kA upacaya hotA hai aura yAvAn yAvAn asahayogaH tAvAn tAvAn mohsyaapcyH| jitanA-jitanA asahayoga prApta hotA hai, utanI hI mAtrA meM moha tena yUyaM vivekAbhyAsaM kuruta / kA apacaya hotA hai| isalie sAdhako ! tuma viveka-bhedajJAna kA abhyAsa kro| 48.cue hu bAle gambhAisu rjji| saM0-cyutaH khalu bAlaH garbhAdiSu rajyati / dharma se cyuta hone vAlA ajJAnI sAdhaka garma Adi meM phaMsa jAtA hai / bhASyam 48-yo muniH evaM sudurlabhaM lokasAraM-viveka jo muni isa prakAra sudurlabha lokasAra-viveka ko prApta kara labdhvA pramAdyati na tu Atmayuddhe pravRtto bhavati sa dharmAt pramAda karatA hai, Atmayuddha meM pravRtta nahIM hotA, vaha dharma se cyuta cyutaH garbhAdiSu' rajyati / ' 'Adi'zabdAt janmamaraNa- hokara garbha Adi meM phaMsa jAtA hai| Adi zabda se janma-maraNa tathA duHkhAnAM prigrhH| duHkhoM kA grahaNa kiyA gayA hai| 46. assi ceyaM pavvuccati, rUvaMsi vA chaNaMsi vaa| saM0-asmin caitat procyate, rUpe vA kSaNe vA / isa arhat zAsana meM yaha balapUrvaka kahA jAtA hai-rUpa aura hiMsA meM Asakta hone vAlA cyuta ho jAtA hai| bhASyam 49-asmin pravacane procyate--rUpe vA kSaNe isa arhat zAsana meM kahA jAtA hai jo rUpa aura kSaNavA yo rajyati sa dharmAt cyutaH garbhAdiSu paryaTanaM hiMsA meM Asakta hotA hai vaha dharma se cyuta hokara garbha Adi meM paryaTana karoti / karatA hai| rUpam-cakSurindriyasya viSayaH indriyaviSayaH padArtho rUpa kA artha hai-cakSuindriya kA viSaya, indriya-viSaya vaa| kssnnm-hiNsaa| athavA padArtha / kSaNa kA artha hai-hiMsA / 50. se hu ege saMviddhapahe muNI, aNNahA logamuvehamANe / saM0-sa khalu ekaH saMviddhapathaH muniH anyathA lokamupekSamANaH / kevala vahI muni apane patha para ArUDha rahatA hai, jo loka ko bhinna dRSTi se dekhatA hai| bhASyam 50-rUpAsakto manuSyo jagati rUpameva sAraM jo manuSya rUpa se Asakta hotA hai vaha jagat meM rUpa ko hI manyate, hiMsAsakto manuSyazca hiMsAmeva samasyAyAH sAra mAnatA hai aura hiMsA meM Asakta manuSya hiMsA ko hI samasyA kA samAdhAnaM manyate / muneH dRSTikoNaH parivartito bhavati, samAdhAna mAnatA hai / muni kA dRSTikoNa bhinna hotA hai, isalie vaha tena sa taM viSayaloka hiMsAlokaM ca anyathA upekSate / sa usa viSayaloka aura hiMsAloka ko anyathA dekhatA hai, bhinnadRSTi rUpe anAsaktaH san manyate kSaNabhaMguramidaM pariNAmakAle se dekhatA hai / vaha rUpa me anAsakta raha kara yaha mAnatA hai ki yaha duHkhadaM ca / tathA sa manyate hiMsAsti sarvAsAM samasyAnAM rUpa kSaNabhaMgura hai, pariNAma-kAla meM duHkha dene vAlA hai| vaha yaha bhI mUlam / hiMsAprasUtAni sarvANi duHkhAni ca / ya evaM manyate mAnatA hai ki hiMsA sabhI samasyAoM kA mUla hai| sabhI duHkha hiMsA se sa eva eko muniHsaMviddhapatho bhavati, svIkRtAt mArgAt utpanna hote haiN| jo aisA mAnatA hai kevala vahI muni apane patha para ca acyutaH iti tAtparyam / ArUDha rahatA hai| isakA tAtparya hai ki vaha apane svIkRta mArga se cyuta nahIM hotaa| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 176 : gammAtisu dukkhavisesesu, te 3. vahI, pRSTha 176 : 'kasi vA', svapradhAnaviSayAH teNa ya gambhAti pasavakomArajovaNamanimamaraNaNaragadukkhAvasANo taggahaNaM, uktaM casaMsArapavaMco, ahavA gamajammamaraNaNaragadukkhesutti etesu 'cAlaSA cakSuSA yena, viSayA ruupinnissitaa| garbhAdisu dehavigappesu saMsAravigappesu vaa| rUpapreSThAzca sarvepi, rUpasya grahaNaM tataH // ' 2. vahI, pRSTha 176 : rajjati vA paJcati vA ujmatibA egtttthaa| Jain Education international Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 51. iti kammaM pariNAya, savvaso se Na hiMsati / saMjamati No paganbhati / saM0 iti karma parijJAya sarvazaH sa na hiMsati / saMyacchate no pragalbhate / isa prakAra karma ko pUrNa rUpa se jAna kara vaha kisI kI hiMsA nahIM krtaa| vaha indriyoM kA saMyama karatA hai, unakA ucchRMkhala vyavahAra nahIM karatA / bhASyam 21 evaM karma tasya vandhahetuM ca parijJAya sarvazaH sa prANino na hinasti ahiMsAyA mUlamasti saMyama:, ataH sa indriyANAM manasaH pravRttInAM ca saMyamaM karoti / saMyamasya mUlamasti lajjA AtmAnuzAsanaM vA lajjAvAn puruSaH rahasyapi anAvaraNIyaM nAcarati na ghRSTatAmavalambate / / , 52. ubehamAno patte sAyaM / saM0 upekSamANaH pratyekaM sAtam / sukha apanA-apanA hotA hai - sAdhaka isako nikaTatA se dekhe / bhASyam 52 - sukhaM duHkhaM ca pratyekaM asti, etad AjavanasUtraM bahudhA gItamasti prastutAgame / 'pratyeka sAtam' - etad ahiMsAyAH saMyamasya ca AlambanaM bhavati / bhASyam 53 - varNa: 2 yazaH / tadAdizya kiJcidapi nArabheta yathA dazakAlike - no kittavaNNasadda silogaTTayAe tavamahiTThejjA 3 2 isa prakAra vaha karma aura usake baMdha hetu ko pUrNa rUpa se jAna kara prANiyoM kI hiMsA nahIM karatA ahiMsA kA mUla hai saMyama isalie vaha indriyoM aura mana kI pravRttiyoM kA saMyamana karatA hai / saMyama kA mUla hai lambA athavA AtmAnuzAsana lajjAvAn puruSa ekAMta meM bhI anAvaraNIya kA AcaraNa nahIM krtaa| vaha ucchRMkhala vyavahAra nahIM karatA / - / 53. vaNNa. eso NArabhe kaMcaNaM savvaloe / saM0 varNAdezI nArabheta kaJcana sarvaloke / muni yaza kA icchuka hokara kisI bhI kSetra meM kucha bhI na kare / sarvaloke varNaH - rUpam / tadarthaM vamanavirecanasnehapAnAdInAM prayogo na karttavyaH, hastapAdAdInAM prakSAlanaM vA / lokaH 4 -- jagat zarIraM vA / AcArAMga bhASyam 1. draSTavyam 11121, 122; 2 / 22, 278 5 / 24 / 2. AcArAMga cUrNa, pRSTha 178 : vaNijjati jeNa vaNNo, jaM bhaNitaM -- tavasoya saMjamo eva AyajasA / 'sukha aura duHkha apanA-apanA hotA hai' - yaha AlambanasUtra prastuta Agama meM aneka bAra batAyA jA cukA hai| 'zukha apanA-apanA hotA hai' - yaha ahiMsA aura saMyama kA Alambana banatA hai / . varNa kA artha hai - yaza anagAra yaza kA icchuka hokara kisI bhI kSetra meM kucha bhI na kare / dazavekAlika sUtra meM kahA hai-muni kIrti, varNa, zabda tathA zloka ke lie tapa na kare / 54. eppa vidisapaNe nivicArI arae payAsu / , saM0 ekAtmamukhaH vidizApratIrNaH nirviNNacArI arataH prajAsu / muni apane lakSya kI ora mukha kie cale, vaha virodhI dizAoM kA pAra pA jAe, virakta rahe, striyoM meM rata na bane / varNa kA dUsarA artha hai rUpa / muni apane saundarya kI abhivRddhi ke lie vamana, virecana, snehapAna Adi kA prayoga na kare, hAtha-paira Adi kA prakSAlana na kare / loka kA artha hai-jagat athavA zarIra / 3. dasaveAliyaM 914 sUtra 6 / 4. AcArAMga cUrNa, pRSTha 178 logo tiviho - uDDAi, kAyalogo vA / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 3. sUtra 51-57 bhASyam 54-sAdhakaH puruSaH ekAtmamukho' bhavet / sAdhaka puruSa ekAtmamukha ho| usakA citta athavA usakI tasya cittaM abhimukhatA vA kevalaM AtmAnaM prati syAt na abhimukhatA kevala AtmA ke prati rahe, padArtha ke prati nhiiN| samyaktva, tu padArtha prati / samyaktvajJAnacAritrANi dizAH, jJAna aura cAritra-ye dizAeM haiN| unase vyatirikta sabhI vidizAeM tadvyatiriktAH vidizAH, yathA-ekAMtAgrahAtmakaH haiN| jaise-ekAMta AgrahI dRSTikoNa samyaktva kI vidizA hai| dRSTikoNaH samyaktvasya vidizA, hiMsAsamarthakAni hiMsA ke samarthaka zAstra jJAna kI vidizAeM haiN| viSaya aura kaSAya zAstrANi jJAnasya vidizAH, viSayakaSAyAzcAritrasya cAritra kI vidizAeM haiM / muni ina vidizAoM ko AtmA ke dvArA vidishaaH| etAH vidizAH AtmanA tIrNAH pratIrNA vA taira jAe, unakA pAra pA jaae| vaha niviSNacArI ho- padArtha, bhveyuH| sa niviNNacArI bhavet-padArtha svajanaM zarIraM svajana aura zarIra ke prati virakta rhe| prajA kA artha hai-strii| prati ca nirvedaM kuryAt / prajA:-striyaH / tAsu ratiM na vaha unameM rata na bane / kuryAt / 55. se vasumaM savva-samannAgaya-paNNANeNaM appANaNaM akaraNijjaM pAvaM kammaM / saM0-sa vasumAn sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA akaraNIyaM pApaM karma / saMyamI sAdhaka ke lie pUrNa satya-prajJa antaHkaraNa se pApa-karma akaraNIya hai| bhASyam 55-vasumAn'-saMyamI / tAdRzasya vasumAna kA artha hai-sNymii| aise saMyamI sAdhaka ke lie pUrNa sAdhakasya sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA pApaM karma satyaprajJa antaHkaraNa se pApa-karma akaraNIya hotA hai| jisa sAdhaka meM akaraNIyaM bhavati / yasmin sarvaviSayagrAhiNI satya- sabhI viSayoM ko grahaNa karane vAlI athavA satya viSayagrAhiNI prajJA viSayagrAhiNI vA prajJA uditA bhavati sa eva pApakarma kA udaya ho jAtA hai, vahI pApakarma ko akaraNIya mAnatA hai| akaraNIyaM manyate / 56. taM No annesi| saM0-tanno anveSayet / sAdhaka usakA anveSaNa na kre| bhASyam 56-prajJAvata: pApaM karma akaraNIyaM, tasmAt prajJAvAn sAdhaka ke lie pApakarma akaraNIya hotA hai, isalie tasya anveSaNaM na kuryAt, tasya sammukhamapi na pazyet / vaha usakA anveSaNa na kare, usake sAmane bhI na dekhe / 57. je sammaM ti pAsahA, taM moNaM ti pAsahA / jaM moNaM ti pAsahA, taM sammaM ti pAsahA / saM0-yat samyagiti pazyata, tat maunaM iti pazyata / yat maunaM iti pazyata, tat samyagiti pazyata / tuma dekho-jo samyaka hai, vaha jJAna hai / jo jJAna hai, vaha samyak hai / 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 178 : 'egappamuhe' egaM assa muhaM egacitto-egamaNo saarpdaabhimuho| (kha) AcArAMga vRtti, patra 192 : eko mokSo'zeSamala kalaMkarahitatvAt saMyamo vA rAgadveSarahitatvAt tatra pragataM mukhaM yasya sa tathA, mokSe tadupAye vA dattaka dRSTirna kaJcana pApArambhamArameta iti / (ga) jisakA mukha lakSya kI ora hotA hai, vahI vidizAoM kA pAra pA sakatA hai| vidizAoM kA pAra pAne ke sakalpa-sUtra haiM1. maiM ajJAna ko chor3atA hUM, jJAna (AtmAnubhava) ko svIkAra karatA huuN| 2. maiM mithyAtva ko chor3atA hUM, samyaktva ko svIkAra karatA huuN| 3. maiM acAritra ko chor3atA hUM, cAritra ko svIkAra karatA huuN| Asakti aura rati ---ye donoM lakSya se bhaTakAne vAle haiN| vidizAoM kA pAra pAne vAlA ina donoM ke bhaTakAva se mukta hotA hai| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 179 : vasaMti taMmi guNA iti vasu, taM ca vasuMdhaNaM bhAve saMjamo jassa atthi so vasumaM / 3. cUNikRtA 'aNNesi' iti pavasya 'aNNesA' iti vyAkhyAnaM kRtam---'tapaNo aNesi sayANaM karijjA' (cUNi, pRSTha 179) / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 ' bhASyam 57 --- maunaM saMyamaH / samyak - samyaktvam / nizcayanayAnusAraM yaH saMyamI sa eva samyagdRSTirbhavati tena samyaktvasaMyamayoravinAbhAvo'tra darzitaH / atra samyarUpadena jJAnasamyaktvayordvayorapi grahaNaM jAyate uktaM ca cUrNe - 'jaM sammataM tatya niyamA NANaM, jattha jANaM tatya jipamA sambataM ato bhayamavi samma maunaM jJAnamityapi sammatam / 58. imaM savarka siTilehi addijjamAnahi guNAsAehi saM0 - idaM zakyaM zithila jayamArgaH guNAsvAda vakasamAcAra pramasaH agAramAvasadbhiH / jinakI dhRti manda hai, jo snehArdra haiM, viSayalolupa haiM, mAyApUrNa AdhAra vAle haiM, pramatta haiM aura jo gRhabAsI haiM, unake lie yaha jJAna zakya nahIM hai| bhASyam 58 - idaM maunaM teSAM zakyaM nAsti ye tapasi saMyame ca zithilAH santi na santi ca dhRtimantaH, ye santi snehArdrAH svajane mamatvavantaH - svajane mamatvavantaH upakaraNe ca AsaktAH ye guNeSu - zabdAdiviSayeSu svayante athavA sAtaM manyante ye santi vaRsamAcArAH - akRtyasthAnamAsevya nAlocanAM kurvanti ye santi pramattAH dharma sAdhanAM prati anutsAhavantaH ye santi agAramAvasanta: yeSAM evaMvidhA ciMtA bhavati na gRhasyatulyaH AzramostIti / idaM teSAmeva zakyaM ye santi dhRtimantaH, aparigrahAH, viSayaviratAH RjavaH, apramattAH, gRhaM tyaktuM samarthAzca / 54. muNI moNaM samAyAe, puNe kamma sarIramaM / saM0 - muniH maunaM samAdAya dhunIyAt karmazarIrakam / muni jJAna ko prApta kara karma zarIra ko prakampita kare / yaha mauna kI ArAdhanA unake lie zakya nahIM hai jo tapa aura saMyama meM zithila haiM, jo dhRtimAn nahIM haiM, jo snehArdra haiM - svajanoM ke prati mamatva rakhane vAle aura upakaraNoM meM Asakta haiM, jo guNoM zabda Adi viSayoM meM lolupa haiM athavA jo sukha-svAdu haiM, jo mAyApUrNa AcAra vAle haiM - akaraNIya kA AcaraNa kara AlocanA nahIM karate, jo pramatta hai-dharma kI sAdhanA ke prati anutsAhita hai, jo gRhavAsI hai jo aisA citana karate haiM ki gRhastha-tulya koI sAdhana nahIM hai| haiM-- Azrama 1. AcArAMga cUrNi, 179 : NicchayaNayassa jo caritI so sammaviTTI / 2. (ka) AcArAMga pUNi, pRSTha 179 / AcArAMga bhASyam mauna kA artha hai saMyama aura samyak kA artha hai- samyaktva / nizcayanaya ke anusAra jo saMyamI hotA hai yahI sampaSTa hotA hai| prastuta AlApaka meM samyaktva aura saMyama kA avinAbhAva batAyA gayA hai yahAM 'samyam' zabda se jJAna aura samyaktva donoM kA grahaNa kiyA gayA hai| cUrNi meM kahA hai- jahAM samyaktva hai vahAM nizcitarUpa se jJAna hai aura jahAM jJAna hai vahAM nizcita rUpa se samyaktva hai / isalie donoM samyaktva haiN| mauna kA artha jJAna bhI sammata hai / (kha) vyavahAranaya kI dRSTi se jJAna aura AcAra meM dUrI mAnI jAtI hai| nizcayanaya ke anusAra unameM koI dUrI nahIM hotii| samyag darzana aura samyam jJAna kI pariNati samyak cAritra hai / prastuta sUtra kA pratipAdya hai - jJAna kA sAra AcAra hai| AcAra-zUnya jJAna antataH samIcIna kaise banA raha sakatA hai ? sUtrakAra ko samyag jJAna aura samyag AcaraNa kI ekatA baMkasamAyArehi pamatehi gAramAvasaMtehi / yaha mauna kI sAdhanA unake lie hI zakya hai jo dhRtimAn haiM, aparigrahI hai, viSayoM se virata hai, RRju haiM, apramata haiM aura jo gRhavAsa ko choDane meM samartha haiM / iSTa hai| unake anusAra samyag jJAna samyag AcaraNa hone kI sUcanA detA hai aura samyag AcAra samyag jJAna hone kI sUcanA detA hai| eka ko dekhakara dUsare ko 'sahaja hI dekhA jA sakatA hai / 'samma' zabda kA saMskRta rUpa sAmya bhI kiyA jA sakatA hai| yahAM sAmya kA artha prAsaMgika bhI hai| usake sandarbha meM prastuta sUtra kA anuvAda isa prakAra hogA tuma dekho, jo sAmya hai, vaha sAdhutva hai| jo sAdhutva hai, vaha sAmya hai / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 a0 5. lokasAra, u03-4. sUtra 58-62 60. paMtaM lUhaM sevaMti, vIrA smttvNsinno| saM0-prAntaM rUkSaM sevante vIrAH samatvadarzinaH / samatvadarzI vIra prAnta-nIrasa aura rUkSa AhAra kA sevana karate haiM / 61. esa ohaMtare muNI, tiNNe mutte virae viyaahie|-tti bemi|| saM0-eSa oghantaraH muniH tIrNaH muktaH virataH vyAhRtaH / ---iti bravImi / janma-mRtyu ke pravAha ko tairane vAlA yaha muni tIrNa, mukta aura virata kahalAtA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 59-61-draSTavyaM 2/163,164,165 kramazaH ina tIna sUtroM 59,60,61 kI vyAkhyA ke lie dekheM-kramazaH sUtrANAM bhASyam / 2 / 163, 164 aura 165 sUtroM kA bhASya / cauttho uddeso : cauthA uddezaka 62. gAmANugAma dUijjamANassa dujjAtaM dupparakkaMtaM bhavati aviyattassa bhikkhnno| saM.-grAmAnugrAmaM dUyamAnasya duryAtaM duSparAkrAntaM bhavati avyaktasya bhikSoH / jo bhikSu avyakta avasthA meM akelA prAmAnugrAma vihAra karatA hai, vaha upadravoM se abhibhUta hotA hai aura avAMchanIya parAkrama karatA hai| bhASyam 62-idAnIM avyaktasya ekalavihAre prastuta AlApaka meM sUtrakAra avyakta-agItArtha sAdhaka ke jAyamAnAn apAyAn darzayati sUtrakAraH / avyaktaH ekalavihAra meM hone vAle doSoM kA digdarzana karAte haiN| sAdhaka zrutazrutena vayasA ca bhavati / yena AcAraprakalpaH adhIta:- jJAna tathA avasthA se avyakta hotA hai| jisane AcAraprakalpa arthato'dhigataH athavA yena paThitena ekalavihArapratimA- (nizItha sUtra) ko paDha liyA hai, usake artha ko adhigata kara liyA hai yogyo bhavati sa zrutena vyktH| yena AcAraprakalpo athavA jisake paDhane se ekala-vihAra-pratimA kI yogyatA sampAdita kara nAdhItaH sa zrutena avyaktaH / SoDazavarSAdadho vidyamAnaH lI hai, vaha jJAna se vyakta hai| jisane AcAra-prakalpa nahIM paDhA, vaha vayasA avyaktaH / tasya bhikSoH grAmAnugrAma dUyamAnasya jJAna se avyakta hai| jo solaha varSa se kama hai, vaha avasthA se avyakta duryAtaM duSparAkrAMtaM bhavati / hai| usa bhikSu kA prAmAnugrAma viharaNa karanA duryAta aura duSparAkrAnta hotA haiN| anugrAma:--vihriyamANagrAmAdanyaH grAmaH / duryAtaM anugrAma kA artha hai viharaNa kie jAne vAle grAma se dUsarA duSparAkrAntam-avyaktasya bhikSoH ekalavihArAya gamanaM grAma / duryAta aura duSparAkrAMta kA artha hai-avyakta bhikSu kA akele upadravairabhibhUtaM bhavati tathA tasya parAkramo'pi sAdhanA- viharaNa karanA upadravoM se abhibhUta honA hai aura usakA parAkrama bhI pathAt pratikUle mArgapravartate / / sAdhanA mArga se pratikUla mArga meM hI lagatA hai| 1. 'dUGaca'-paritApe iti divAdigaNasthasya dhAtoH 'vUyamAna' kucha vyakti jJAna aura avasthA donoM se avyakta hote haiN| iti zAnapratyayarUpaM niSpadyate, na tu 'iMgato' iti dhaatoH| kucha vyakti jJAna se avyakta aura avasthA se vyakta hote haiN| asmin viSaye vRttikArasya matamidam -'dUyamAnasya' kucha vyakti jJAna se vyakta aura avasthA se avyakta hote haiM / anekAryasvAd dhAtUnAM vihrtH|' (vR0 10 193) kucha vyakti jJAna aura avasthA-donoM se vyakta hote haiN| cUNikAreNa idaM mataM anyathA vyAkhyAtam-'hemaMtagimhAsu solaha varSa kI avasthA se Upara kA vyakti avasthA se dosu rijjati, jati dohiM vA pAdehi rijjati dUijjati vyakta hotA hai aura nauveM pUrva kI tIsarI AcAra-vastu taka dUijjaM / ' (cUNi, pRSTha 181) ko jAnane vAlA jJAna se vyakta hotA hai| 2. ziSya ne pUchA-'bhaMte ! avyakta kauna hotA hai ?' jo muni jJAna aura avasthA-bonoM se vyakta hotA hai AcArya ne kahA vaha prayojanavaza akelA vihAra kara sakatA hai| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 AcArAMgabhASyam 63. vayasA vi ege buiyA kuppaMti maannvaa| saM0-vacasA'pi eke uktAH kupyanti mAnavAH / avyakta manuSya thor3e-se pratikUla vacana se bhI kupita ho jAte haiM / bhASyam 63-eke kecid avyaktA mAnavAH apriyeNa kucha eka avyakta manuSya apriya vacana se saMbodhita hone para bhI vacasA saMbodhitA: api kupyanti, pratikUlAM vAcamAkarNya kupita ho jAte haiN| ve pratikUla vacana ko suna kara Aveza se abhibhUta AvezAbhibhUtA bhavanti / eSa sAdhanAyAmupadravaH / ho jAte haiN| yaha sAdhanA meM upadrava hai| 64. unnayamANe ya gare, mahatA moheNa mujjhati / saM0-unnayamAnazca naraH mahatA mohena muhyati / avyakta manuSya ahaMkAragrasta hokara mahAn moha se mUDha ho jAtA hai| bhASyam 64-avyakto naraH lokaiH kRtAM prazaMsAmA- avyakta puruSa lokoM dvArA kI gaI prazaMsA ko sunakara ahaMkAra karNya unnayamAnaH-ahaMkArAbhibhUtaH mahatA mohena se parAbhUta ho mahAn moha se mUDha ho jAtA hai| yaha bhI sAdhanA meM muhyati / eSo'pi saadhnaayaamupdrvH| avyaktaH prazaMsA- upadrava hai| avyakta manuSya prazaMsA se parAjita hokara kabhI darzanamoha parAjitaH kadAcit darzanamohena mUDho bhavati kadAcicca se mUDha hotA hai aura kabhI cAritramoha se mUDha hotA hai| cAritramohena / 65. saMbAhA bahave bhujjo-bhujjo duratikkamA ajANato apaasto| saM0-sambAdhAH bahavaH bhUyo bhUyo duratikramAH ajAnataH apazyataH / ajJAnI aura bhadraSTA manuSya bAra-bAra Ane vAlI bahuta sArI bAdhAoM kA pAra nahIM pA sktaa| bhASyam 65-tasya ajAnataH apazyataH avyaktasya usa ajJAnI, adraSTA aura avyakta puruSa ke samakSa aneka bahavaH saMbAdhA:-parISahopasargAH punaH punaH avataranti / bAdhAeM-parISaha aura upasarga bAra-bAra avatarita hote rahate haiN| vaha sa na jAnAti na pazyati ete parISahopasargAH kathaM nahIM jAnatA-dekhatA ki ina parISahoM aura upasargoM ko kaise sahA jAye soDhavyAH bhavanti, eteSAM sahane ko nAma lAbhaH asahane aura inako sahane se kyA lAbha hotA hai aura na sahane se kyA hAni ca ko nAma doSaH ? tena tasya te duratikramAH bhvnti| hotI hai ? isalie usa vyakti ke lie ve parISaha aura upasarga duratikrama ho jAte haiN| 66. eyaM te mA hou| saM0-etat tava mA bhavatu / 'maiM avyakta avasthA meM akelA vihAra karUM'-yaha tumhAre mana meM na ho| bhASyam 66-avyaktAvasthAyAM 'ahamekAkI guru ziSya ko upadeza dete haiM-'ziSya ! avyakta avasthA meM viharAmi' etAdRzaH saMkalpaH tava manasi mA bhavatu, eSa tere mana meM yaha saMkalpa na ho ki maiM akelA viharaNa karUM / ' ziSyaM prati gurorupdeshH| yadi avyaktaH ekAkivihAraM kartumicchet tadA yadi avyakta avasthA meM muni akelA viharaNa karane kI icchA AcAravyavasthAyA vighaTanaM jaayte| arhacchAsane karatA hai taba AcAra-vyavasthA kA vighaTana ho jAtA hai| arhat sAmudAyikasAdhanApaddhati: nirvikalpA nAsti / ekAki- zAsana meM sAmudAyika sAdhanA-paddhati hI mAnya nahIM hai, 'ekAkI' sAdhanA'pi sammatA'sti, kintu tasyAH arhatA asti sAdhanA bhI sammata hai| kintu vahAM 'ekAkI' sAdhanA kI arhatA nirdiSTA / arhaH puruSaH ekAkivihArasya saMkalpaM nirdiSTa hai| ekAkI sAdhanA ke lie yogya vyakti hI 'ekAkI kartumarhati / anarha lakSyIkRtyaiva eSa niSedho vrtte| vihAra' kA saMkalpa kara sakatA hai / jo ekAkI sAdhanA ke yogya nahIM hai, usI ko lakSya kara yaha niSedha kiyA gayA hai| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, 304. sUtra 63-66 67. evaM kusalassa daMsaNaM / saM0-- etat kuzalasya darzanam / yaha mahAvIra kA darzana hai| bhASyam 67 -- avyaktasya ekAkivihAraM kurvataH ye doSA upadiSTAH, tadetat kuzalasya- bhagavatI mahAvIrasya haiM, yahI darzana kuzala- bhagavAn mahAvIra kA hai| darzanamasti / mAdhyam 60 sAdhakapuruSaH tasmin kuzaladarzane dRSTi niyojya viharet tadRSTiko bhvet| yadupadiSTaM tasya anupAlana kartuM tanmayaH tanmUtiko vA bhavet / upadiSTaM nirantaraM sammukhIkRtya tatpuraskAraH syAt / tasya smRtau ekaraso bhUtvA tatsaMjJI bhavet tathA tasmin cittasya nivezanaM kRtvA tanivezanaH svAt ' 68. taddiTThIe tammottIe tappuravakAre, tassaNNI tannivesaNe / saM0dRSTikaH tanmUrtikaH tatpuraskAra: tatsaMhI nivezana / muni mahAvIra ke darzana meM vRddhi niyojita kare, usameM samaya ho, use pramukha banAe, usako smRti meM eka rasa ho aura usameM taniSTha ho jAe / bhASyam 69 - idAnIM IryAvidhi nirdizati sUtrakAraH / mumukSuH puruSaH saMyamapUrvakaM viharaNaM kuryAt, tasya cittaM gamana eva nipatitaM syAt, ahaM gacchAmi iti kriyAyAmeva smRti niyojayet tasya dRSTiH gamanapatha eva nivadvA svAt pratipadaM panthAnaM dRSTvA vrajet / abhimukha mAgacchataH prANino dRSTvA svapAdayoH saMkocaM kuryaat| pathi viharataH prANino dRSTvA gcchet| 1. cUrNikAra ne 68 ve sUtra kI vyAkhyA AcAryaparaka aura 69 veM sUtra kI vyAkhyA IryAparaka kI hai| TIkAkAra ne donoM sUtroM kI vyAkhyA AcAryaparaka kI hai| kevala 'pAsiya pANe gacchejjA' isa vAkya kI IryAparaka vyAkhyA kI hai| donoM vyAkhyAkAroM ne yaha batalAyA hai ki 69 ve sUtra se AyAracUlA ke IryA nAmaka tIsare adhyayana kA vikAsa kiyA gayA hai / cUrNikAra ne AdhAracUlA ke upodghAta meM likhA hai ki 62,68,69 aura 70 meM sUtroM se IrSyA nAmaka adhyayana vikasita kiyA gayA hai / ukta saMdarbhoM tathA uttarAdhyayana 248 ke 'tammuttI 267 ekAkI vihAra karane vAle avyakta puruSa ke jo doSa upadiSTa 66. jayaMvihArI cittaNivAto paMthaNijjhAtI palIvAhare, pAsiya pANe gacchejjA / saM0 taM bihArI vinipAtI pathanidRSyAvI 'patnIvAha' dRSTvA prANAn gacchet / muniyapUrvaka vitta ko gati meM eka kara paya para dRSTi TikA kara cale jIva-jantu ko dekha kara paira ko saMkucita kara le aura mArga meM Ane vAle prANiyoM ko dekha kara cale / sAdhaka puruSa mahAvIra ke usa darzana meM dRSTi niyojita kara taddRSTi bana jAe jo upadiSTa hai usakI anupAlanA karane ke lie tanmaya athavA tanmUti bana jaae| usa upadeza ko sadA sAmane rakha kara tatpuraskAra -- use pramukha banA kara cale / usakI smRti meM ekarasa hokara tatsaMjJI bana jAe aura usameM dattacitta hokara tanniSTha ho jAe / prastuta AlApaka meM sUtrakAra IryApathavidhi kA nidarzana karate haiM / mumukSu puruSa saMyamapUrvaka viharaNa kare / usakA citta gamana meM hI lIna ho jaae| 'maiM cala rahA hUM' isa gamana kriyA meM hI vaha smRti kA niyojana kare usakI dRSTi gamana-mArga para hI lagI rhe| vaha pagapaga para mArga ko dekhatA huA cale calate samaya mArga meM sAmane Ane vAle prANiyoM ko dekha kara apane pairoM ko saMkucita kara le, vahIM roka le mArga meM Ane vAle prANiyoM ko dekha kara bane Ica ke viSaya / IryApatha tappuraskAre uvautte' - ina zabdoM ke AdhAra para ina donoM sUtroM kA anuvAda IryAparaka kiyA jA sakatA hai, kintu hamane 5 / 109 kI cUrNi ke AdhAra para sUtra 68 kA kuzala (mahAvIra ) paraka anuvAda kiyA hai| 2011 meM bhUmikAra ne kuzaladarzanaparaka vyAkhyA kI hai aura vRttikAra ne AcAryaparaka vyAkhyA kI hai| dekheM- cUNi, pRSTha 196 tathA vRtti, patra 206 // 2. eka 'lIbAhare' iti padasya anuvAdo vidyate 'lIvAhare' pratIpaM Ahare jaMtuM dRSTvA saMkocae vesImAsAe / ' (AcArAMga bhUNi, pRSTha 184) Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 IryApathaviSaye ete paJca nirdezAH santi / meM ye pAMca nirdeza haiM / 70. se abhikkamamANe pakkimamANe saMkucemANe pasAremANe viniyamANe saMpalimajjamANe / saM0 -- sa abhikrAman pratikrAman saMkocayan prasArayan vinivartamAnaH saMparimRjan / vaha puruSa sAmane jAne, vApasa Ane, saMkoca, prasAra, vinivartana aura saMparimArjana karane kI kriyA saMyamapUrvaka karatA hai / bhASyam 70 - sa mumukSuH puruSaH kadAcidabhikrAmati, mumukSu puruSa kabhI Age jAtA hai| kabhI pIche lauTatA hai, kabhI kadAcit pratikrAmati, kadAcid hastapAdAdIn vaha hAtha pairoM ko saMkucita karatA hai, kabhI unheM phailAtA hai, kabhI vaha saMkocayati kadAcit prasArayati kadAcid gamanA- gamana aura Agamana se nivRtta ho jAtA hai aura zarIra meM lage prANiyoM gamanAdR vinivartate tathA zarIravilagnAn prANina kA saMyamapUrvaka parimArjana karatA hai| saMyamapUrvakaM saMparimASTi / 1 71. egayA guNasamiyassa rIyato kAyasaMphAsamaNuciNNA egatiyA pANA uddAyaMti / saM0--- ekadA guNasamitasya rIyamANasya kAyasaMsparzamanucIrNAH eke prANA: avadrAnti / kisI samaya pravRtti karate hue apramatta muni ke zarIra kA sparza pAkara kucha prANI paritapta hote haiM yA mara jAte haiM / bhASyam 71 - guNAH IryAsamitiprabhRtayaH tairyuktaH guNasamitaH sa ekadA rIyamANo'sti tadAnIM tasya kAyasaMsparza saMprApya kecit prANA: upadrutAH bhavanti mriyante vA / asyAmavasthAyAM tasya karmabandho bhavati na vA ? iti jijJAsAyAmatra karmabandhavicitratAyAH siddhAntaH avagantavyaH zailezI dazAmupagatasya karmabandho na jAyate / sayogasya vItarAgasya dvisAmayika IryApathikaH bandho bhavati apramattasaMyateH jaghanyato'ntarmuhUrtasthitikasya utkRSTa to'STamuhUrttasthitikasya karmaNo bandho jAyate / pramattasaMyateH nAsti hiMsAbhimukhatA tadAnIM jaghanyata antamuhUrttasthitikasya utkRSTataH aSTasaMvatsara sthiti kasya karmaNo bandho jAyate sa ca tenaiva bhavena kSIyate iti sAkSAt sUtreNa nirUpyate IyAsamiti Adi guNa haiN| jo inase yukta hotA hai vaha guNasamita kahalAtA hai| vaha kisI samaya viharaNa kara rahA hai| usa samaya usake zarIra kA sparza pAkara kucha prANI parivapta hote haiM athavA mara jAte haiM / isa avasthA meM usake karmabandha hotA hai yA nahIM ? isa jijJAsA ke saMdarbha meM karmabandha kI vicitratA kA siddhAMta jAnanA cAhie-- 72. ihaloga veyaNa - vejjAvaDiyaM / saM0 -- ihalokavedanavedyApatitam / usake vartamAna jIvana meM bhoge jAne vAle karma kA baMdha hotA hai| AcArAMga bhAvyam zailezI avasthA ko prApta anagAra ke karmabandha nahIM hotA sayogI bItarAga anagAra ke do samaya kI sthiti bAlA 'IryApathika' bandha hotA hai| apramata saMyatI anagAra ( sAtaveM se terahaveM guNasthAnavartI) ke jaghanyataH antarmuhUrta kI sthiti vAlA aura utkRSTataH ATha muhUrtta kI sthiti vAlA karmabandha hotA hai / pramatta saMyata (chaThe guNasthAnavartI muni) ke yadi hiMsAbhimukhatA nahIM hai to jo karmabandha hogA vaha jaghanyataH antarmuha kI sthiti vAlA aura utkRSTataH ATha varSa kI sthiti vAlA hogA / vaha karmabandha usI bhava meM kSINa ho jAtA hai, yaha tathya agale sUtra meM sAkSAt nirUpita hai-- bhASyam 72 - vidhipUrvaka pravRtti kurvANasya hiMsAbhimukhatAmRte pramattasaMyateH kAyaspezena kazcit prANI paritaptaH mRto vA bhavet, tadAnIM tasya ihaloka - vedanavedyApatitaM - aihikabhavAnubandhi karma upAttaM bhavati / 1. tulanA pataMjalayogadarzana 2 / 12 malezaH karmAzayI dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / chaThe guNasthAnavartI pramatta saMyata muni vidhipUrvaka pravRtti kara rahA usameM hiMsA ke prati abhimukhatA nahIM hai usa muni ke kAmasparza se koI prANI paritapta ho yA mara jAe to usake aihikabhavAnubaMdhivartamAna jIvana meM bhoge jAne vAle karma kA bandha hai| hai 1 Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 4. sUtra 70-73 / 269 tad alpasthitikatvena vartamAnajanmanyeva kSINaM bhavati / ' sthiti vAlA hone ke kAraNa usI bhava-janma meM kSINa ho jAtA hai| 73. jaM AuTrikayaM kamma, taM pariNAe vivegameti / saM0-yad AkuTTIkRtaM karma tatparijJayA vivekameti / avidhipUrvaka pravRtti karate hue jo karma-bandha hotA hai, usakA vilaya parikSA ke dvArA hotA hai| bhASyam 73-AvRttiH-abhimukhatA athavA 'AuTTI' arthAt AvRtti yA aakuttttii| AvRtti kA artha haiAkuTTI-pIDAsaMkalpaH / tayA kRtaM karma AvRttikRtaM abhimukhatA athavA AkuTTI kA artha hai-pIDA kA saMkalpa / AuTTIpUrvaka athavA AkuTTIkRtaM karma ucyte| pramattasaMyateH yat kiyA huA karma AvRtti athavA AkuTTIkRta karma kahalAtA hai| pramatta AkudrIkRtaM karma tata parijJayA prAyazcittana vA viveka--- saMyata anagAra ke AkuTIkRta karma kA viveka-vilaya parijJA athavA abhAvaM prApnoti / prAyazcitta ke dvArA hotA hai| 1. bhASye karmabandhasthiteH vivecanaM cUNimanusRtya kRtamasti / 'apayattA vA cariyA sayaNAsaNaThANacaMkamAvIsu / antarmuhartasthitiko bandhaH sAMparAyiko bhavati / vRttAkhyA samaNassa samvakAle hiMsA sA saMtattiyatti madA // ' cUNivyAkhyAt bhinnA vartate-'zailezyavasthAyAM mazakAdInAM marada va jIyadu jIvo ayadAcArassa NicchivA hiNsaa| kAyasaMsparzena prANatyAge'pi bandhopAdAnakAraNayogA payavassa patthi baMdho hiMsAmetteNa samibassa // ' bhAvAnnAsti bandhA, upazAMtakSINamohasayogikevalinAM (pravacanasAra 3316, 17) sthitinimittakaSAyAbhAvAt sAmayikaH, apramattayatejaghanya prastutAgame guNasamitasya kAyasaMsparzajanitaprANivadhe yaH to'ntarmuhartamutkRSTatazcAntaHkoTokoTIsthitiriti, pramattasya karmabandho niviSTaH sa aihika bhavAnubandhI pratipAditaH / etena tvanAkuTTikayA'nupetyapravRttasya kvacit pANyAdyavayavasaMsparzAt jJAyate aso karmabandhaH sarAgasaMyati upalakSya evaM pratiprANyupatApanAdau jaghanyataH karmabandha utkRSTatazca prAktana eva pAvitaH / cUrNI vRttau ca vItarAgasya carcA prasaMgavazataH eva vishessittrH| (vRtti, patra 197) kRtA iti saMbhAvyate / cUrNI 'jo appamatto ubaddaveti tassa bhagavatyAM mAvitAtmanaH IryAsamitI sopayogaM gacchataH jahanneNaM aMtomuhattaM ukkoseNaM aTTha muhattA, jo puNa pamatto pAvasparzana kazcid prANI mriyate tadA tasya dvisAmayikaH Na ya AuTTiyAe tassa jahanneNaM aMtomuhuttaM ukkoseNaM aTTha IryApathiko bandho bhavati -'aNagArassa NaM bhaMte ! bhAvi saMvaccharAI, (pRSTha 184, 185)-iti ullekho dRshyte| yappaNo purao duhao jugamAyAe pehAe rIyaM rIyamANassa vRttau apramattatayA gacchataH guNasamitasya kRte eSa vidhiH pAyassa ahe kukkuDapote vA vaTTApote vA kuliMgacchAe vA mukhyatvena uddiSTa:-'guNasamitasya guNayuktasya apramattatayA pariyAvajjejjA, tassa NaM bhaMte ! kiM iriyAvahiyA kiriyA yateH rIyamANasya' (patra 196) / kajjai ? saMparAiyA kiriyA kajjai? bhagavatyA bhAvitAtmA'nagArApekSayA aipithikaH bandhaH goyamA ! aNagArassa NaM bhAviyappaNo purao duhao nirdissttH| jugamAyAe pehAe rIyaM rIyamANassa pAyassa ahe kukkuDapote uttaratipranthesu bandhasya sarvathA niSedhaH azubhakarmabandhaM vA baTTApote vA kuliMgacchAe vA pariyAvajjejjA, tassa NaM lakyIkRtya kRtaH iti pratIyate / iriyAvahiyA kiriyA kajjai, no saMparAiyA kiriyA asmin prakaraNe zrImajjayAcAryakRtA bhagavativyAkhyA'pi adhyetavyA / kjji|' (bhagavaI 18159) draSTavyam-bhagavatI-jor3a, zataka 18, DhAla 382, gAthA oghaniryaktau apramattasaMyateH jAte'pi prANivadhe bandhasya 1-77 / sarvathA niSedhaH kRto'sti 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 185 : jo puNa AuTTiyAe 'uccAliyaMmi pAe IriyAsamiyassa sNkmtttthaae| pANe uddaveti tavo vA cheve vaa| vAvajjejja kuliMgI marijjataM jogamAsajja / / ' (kha) AcArAMga vRtti, patra 197 : yattu punaH karmAkuTTayA 'na ya tassa tannimitto baMdho suhamovi desio samae / kRtam-AgamoktakAraNamantareNopetya prANyupamarvana aNavajjo u paogeNa savvabhAveNa so tamhA // ' vihitaM tatparijJAya jJaparijayA "vivekameti' vivicyate (opaniyukti, gAthA 748,749) aneneti vivekaH-prAyazcittaM dazavidhaM tasyAnyataraM kunkundasvAminA'pi samitasya hiMsAmAtreNa bandho bhedamupaMti, tadvivekaM vA-abhAvAkhyamupaMti, nAstIti pratipAditam tatkaroti yena karmaNo'bhAvo bhavati / / Jain Education international Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 74. evaM se appamAeNaM, vivegaM kiTTati veyavI / saM0-evaM tasya apramAdena viveka kIrtayati vedavit / vilaya apramAda se hotA hai-sUtrakAra ne aisA kahA hai| bhASyam 74--evaM tasya pramAdena kRtasya karmaNaH pramAda se kie hue usa karmabaMdha kA vilaya apramAda se hotA hai, apramAdena viveko jAyate iti vedavida:-zAstrajJasya yaha zAstrajJa dvArA sammata hai / sthAnAMga sUtra meM kahA hai-- sammatam / uktaJca sthAne bhaMte ! dukkhe kahaM veijjati ? appmaaennN'|' 'bhaMte ! duHkha kA bedana kaise hotA hai ? apramAda se|' 75. se pabhUyadaMsI pabhUyapariNANe uvasaMte samie sahite sayA jae daLu vippaDivedeti appANaM saM0-sa prabhUtadarzI prabhUtaparijJAnaH upazAMtaH samitaH sahitaH sadA yataH dRSTvA viprativedayati AtmAnam - vipuladarzI, vipulajJAnI, upazAMta, samyak pravRtta, sahiSNu sadA saMyata muni strI-jana ko dekha kara mana meM socatA hai-- bhASyam 75-indriyajayaH prkRssttsaadhnaasaadhyo'sti| vizeSa sAdhanA ke dvArA hI indriyoM para vijaya pAI jA sakatI sAdhanAyA ime santi hetavaH2... hai / sAdhanA ke ye hetu haiM1. prabhUtadarzanaM-prabhUtaM karmavipAkasya darzanam / 1. prabhUtadarzana-karmoM ke vipAka ko bAra-bAra athavA atyaMta gaharAI se dekhnaa| 2. prabhUtaparijJAnaM-prabhUtaM bandhasya bandhamuktezca 2. prabhUtaparijJAna-baMdha aura baMdhamukti kA prabhUta parijJAna / parijJAnam / 3. upazamanaM-kaSAyANAM no-kaSAyANAM ca upazamaH / 3. kaSAyoM aura no-kaSAyoM kA upazamana / 4. samitiH-samyakapravRttiH, satataM svAdhyAyAdiSu 4. samyak pravRtti karanA, satata svAdhyAya Adi meM pravRtta pravartanam / honaa| 5. sahiSNutA-parISahANAM vizeSataH kAmAdInAM 5. parISahoM ko sahanA, vizeSata: mana meM utpanna hone vAle ___ mAnasikAnAM vegAnAM sahanam / kAma Adi ke AvegoM ko sahana karanA / 6. sadA yata:-sadA saMyamaH / sadA indriyoddIpakebhyaH 6. sadA saMyama meM rata rahA / indriyoM ke uddIpaka viSayoM se viSayebhya: virtiH| sadA virata rhnaa| etAn upAyAn anuvartamAnaH sa indriyajayAya ina upAyoM kA anuvartana karane vAlA vaha indriya-jaya ke lie pravartamAnaH puruSaH strIjanaM kAmalIlAyai ceSTamAnaM pravRtta manuSya kAmalIlA ke lie udyata strIjana ko dekhakara mana meM dRSTvA AtmAnaM viprativedayati-paryAlocayati- paryAlocana karatA hai76. kimesa jaNo karissati ? saM0-kimeSa janaH kariSyati ? yaha jana merA kyA karegA? bhASyam 76 ahaM Atmani pratiSThitosmi, tena eSa jana:--kAmAsaktaH strIjanaH mama kiM kariSyati ? - 1. aMgasuttANi 1, ThANaM, 3 / 336 / 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 185 : pabhUtaM--bahugaM darisaNaM pabhUtapannANaM, ahavA pabhUtaM khAitaM darisaNaM, pabhUtaM paNNANaM khAiyaM NANaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 197 : prabhUtaM pramAdavipAkA 'maiM AtmA meM pratiSThita hUM', isalie ye kAmAsakta striyAM merA kyA kareMgI ? dikamatItAnAgatavartamAnaM vA karmavipAka draSTuM zIlamasyeti prabhUtadarzI, sAMpratekSitayA na yatkiJcinakArItyarthaH, tathA prabhUtaM sattvarakSaNopAyaparijJAnaM saMsAramokSakAraNaparijJAnaM vA yasya sa prabhUtaparijJAnaH, ythaavsthitsNsaarsvruupdrshiityrthH|| Jain Education international Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 4. 77. esa se paramArAmo, jAo logammi itthiio| saM0 eSa sa paramArAmaH yAH loke striyaH / isa jagat meM striyAM parama sukha dene vAlI haiN| sUtra 74-84 bhASyam 77 - loke yA striyaH santi sa eSa strIjana: paramaM AramayatIti paramArAmaH sukhahetutvena mohaM haiM janayati / 78. muNinA evaM paveditaM umbA hijjamANe gAmadhammehi [saM0] muninA khalu etat praveditaM ubAdhyamAnaH grAmyadharma: - vAsanA se pIr3ita muni ke lie bhagavAn ne yaha upadeza diyA 74. avi NibbalAsae / saM0 api nirbalAzakaH / vaha nirbala bhojana kare / 80. avi omopari kujjA / 0 api avanauda kuryAt / UnodarikA kare -kama khAe / 81. avi uDDANaM DAijjA | saM0 -api UrdhvaM sthAnaM tiSThet / sthAna (ghuTanoM ko UMcA aura sira ko nIcA kara kAyotsarga kreN| 82. avi gAmANugAmaM ijjejjA / saM0 api grAmAnugrAmaM dravet / dhAmanudhAya bihAra kre| 83. avi AhAraM vocve / saM0 api AhAraM vyavacchindyAd / AhAra kA parizyAga ( anazana) kre| 84. avi ca ityosu maNaM / saM0-api tyajet strISu manaH / striyoM ke prati dauDane vAle mana kA tyAga kare / loka meM jo striyAM haiM, ve paramArAma sukha ke hetubhUta hokara moha paidA karane vAlI haiN| 1. tulanA - timiraharA jaI viTThI, jaNassa dIveNa Natthi kAdavvaM / tadha sokkhaM sayamAdA, visayA ki tattha kubvaMti // ( AcArya kumbakunda --pravacanasAra, 67 ) bhagavAn mahAvIra ne yaha upadeza diyA-- kAma vAsanA se bhASyam 7884 - muninA-bhagavatA mahAvIreNa etat praveditam - grAmyadharmeH - kAmAbhilASaiH udbAdhyamAno pIDita muni ina nimna nirdiSTa upAyoM kA Alambana lebhikSuH etAn nimnanirdiSTAn upAyAn Alambeta - 271 - parama sukha dene vAlI Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 AcArAMgabhASyam kAmodayo dvividho bhavati-sanimittaH animi- kAma-vAsanA kA udaya do prakAra kA hotA hai-sanimittaka ttazca / yo bAhyavastuhetuko bhavati sa snimittH| aura animittaka / jo kAma-vAsanA kA udaya bAhya vastuoM ke kAraNa ya AntarikakAraNajanitaH so'nimittaH / hotA hai, vaha sanimittaka hai / jo AMtarika kAraNoM se hotA hai, vaha animittaka hai| sanimittastridhA-zabdazravaNahetukaH, rUpadarzanahetukaH, sanimittaka tIna prakAra kA hai-zabdoM ke zravaNa se hone vAlA, pUrvabhuktabhogasmRtihetukazca / animitto'pi vidhA- rUpadarzana se hone vAlA aura pUrvabhuktabhogoM kI smRti se hone vaalaa| karmodayapratyayaH, AhArodayapratyayaH, shriirodyprtyyshc|' animittaka bhI tIna prakAra kA hai-- kamoM ke udaya se hone vAlA, AhAra ke kAraNa hone vAlA aura zarIra ke kAraNa hone vAlA / 1. nizIthabhASyacUNi, gAthA 514-516, tathA 571-574 : 'jaM taM tu saMkiliTTha, taM saNimittaM ca hojja aNimitta / jaM taM saNimittaM puNa, tassuppattI tidhA hoti // 514 // tassa saMkiligussa duvihA uppattI--saNimittA aNimittA y| jaM saNimittaM tassupattI bahiravatyumavekkha bhavati / jaNu kammaM ceva tassa NimittaM, kimaNNaM bAhiraNimittaM ghosijjati ? AcAryAha -- 'kAmaM kammaNimittaM udayo Nasthi udao u tvvjjo| tahavi ya bAhiravatyuM, hoti nimittaM tima tividhaM // 515 // karmaNimitto udaya / udayaH karmavayoM na bhavatItyarthaH / tathApi kazcid bAhyavassvapekSo karmodayo bhvtiityrthH| tividhaM bAhyanimittamucyate // ' 'sadda vA soUNaM, daTT sarituM va puvva bhuttaaii| saNimitta'NimittaM puNa udayAhAre sarIre ya // 516 / / 'gItAdi visayasadda souM, AliMgaNAtitthIrUvaM vA darcha, puSvakIliyANi vA sariu, etehi kAraNehiM saNimitto huudo| aNimittaM puNa kammubao AhAreNaM sriirovcyaa| aNimittassa tiviho ubayo-kammao, AhArao, sarIrao ya / tattha kammodao imo--.. 'chAyassa pivAsassa va, sahAva gelaNNato vi kisassa / bAhiraNimittavajjo, aNimittubao havati mohe // 571 // 'chAo' mukkhio, 'pivAsito', tisito, sahAvato kiso sarIreNa gelaNNato vA kiso, erisassa jo mohodao, bAhiraM saddAdigaM NimittaM, teNa vajjito aNimitto esa mohodo| 'AhAra unmavo puNa, paNItamAhArabhoyaNA hoti / bAIkaraNAharaNaM..... ........ // 572 // 'AhArapaccao mohunbhavo, paNItaM galataNeha, AhAryate iti AhAraH praNItAhAramojanAn mohobhavo bhvtiityrssH| kathaM? ucyate 'vAjIkaraNa' ti| paNIyAhAramoyaNAo rasAdi buDhI jAva sukkaMti, sukkovacayA vAyuprakopaH, vAyuprakopAcca prajananasya stabdhAkaraNaM, ato bhaNNati vAIkaraNaM / ahabA paNIyAhAro vAjIkaraNaM dappakAraketyarthaH / ' 'maMsovacayA medo, mevAo attttimijsukkaannN| sukkovacayA udao, sarIracayasaMbhavo mohe // 573 // 'AhArAto rsovco| rasovacayAo ruhirovacabho / ruhirovacayA mNsovco| maMsovacayA medaavco| evaM kameNa 'medo' 'vasA' 'aTThI' 'haDDa', 'mijja', 'mejjalluu' tti vRttaM bhavati, tato sukkovacao, sukkobaccayAo mohodao bhavati / evaM sarIrovacayasaMbhavo mohobao bhvtiityrthH|| evaM saNimittassa animittassa mohudayassa uppaNNassa prANajyaNAdIhi ahiyAsaNA kAyavyA / aTThAyamANe'NivitigaNibbale omo, taha uTThANameva umbhAme / veyAvaccA hiMDaNa, maMDali kappaTTiyAharaNa // 574 // NivvItimAhAraM aahaareti| taha vi aThAyamANe NibbalANi maMDagacaNakAdI aahaareti| taha vi aThAyamANe omodariyaM kareti / taha vi Na ThAti cautyAdi jAva chammAsiyaM tavaM kareti, pAraNae NibbalamAhAramAhAreti / jai uvasamati to sundr| aha govasamati tAhe uddhadvANaM mahaMtaM kareti kAyotsargamityarthaH / taha vi aThAyamANe unmAme bhikkhAyarie gacchati / ahavA-sAhUNa 'vIsAmaNA' ti veyAvaccaM karAvijjati / taha vi aThAyamANe desahiMDagANaM sahAo dijjati / ettha heDillapayA uvaruvariTThavvA, evaM agItasthassa / gItattho puNa muttatthamaMDali dAvijjati / ahavA-gItatthassa vi NivitigAvi vibhAsAe vaTThavvA / nodaka Aha-jati tAvAgIyasthassa nivvoyAdi tavavisesA uvasamo Na bhavati to gIyatthassa kaha sIyacchAyAdiThiyassa uksamo bhavissati ? AcArya Aha'paizAcikamAlyAnaM zrutvA gopAyanaM ca kulvdhvaaH| saMyamayogarAramA nirantaraM vyApRtaH kaaryH||' Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 4. sUtra 84 273 eSAM cikitsArthaM ete upAyAH santi / ina sabhI prakAra kI kAmAsaktiyoM kI cikitsA ke lie ye upAya haiN| sthAnAMge kAmasaMjJAyA udayasya catvAri kAraNAni sthAnAMga meM kAmasaMjJA kI utpatti ke cAra kAraNa nirdiSTa haiN| santi nirdiSTAni / tatraikaM kAraNamasti-mAMsazoNitasya unameM se eka kAraNa hai - 'mAMsa aura rakta kA upcy| isIlie prastuta cayaH / ata eva prastutAgame 'vigica maMsasoNiyaM" iti Agama meM 'mAMsa aura rakta kA apacaya karo'-yaha nirdeza hai| kAmanirdezo'sti / kAmodayasya sambandhaH zukropacayena, zukro- vAsanA ke udaya kA saMbaMdha vIrya ke upacaya se aura bIrya ke upacaya pacayasya sambandha AhAreNa / tena kAmacikitsAyA kA saMbaMdha AhAra se hai| isalie kAma-saMjJA kI cikitsA ke upAyoM upAyAnAM saMjJAne AhAraviSayakA nirdezA lbhynte| kI jAnakArI meM AhAra se saMbaMdhita nirdeza milate haiM / nizItha bhASya nizIthasya bhASye cUrNI ca eSa viSayaH suspaSTaM prati- aura cUNi meM yaha viSaya bahuta spaSTatA se pratipAdita huA hai| paadito'sti| te upAyAH cAmI kAma-cikitsA ke ve upAya ye haiM - 1. nirbalAhArakaraNam (sU0 79) 1. muni nirbala bhojana kre| 2. avamaudaryakaraNam (sU080) 2. UnodarikA kare-kama khaae| 3. UrdhvasthAnam (sU081) 3. UrdhvasthAna (ghaTanoM ko UMcA aura sira ko nIcA) kara kAyotsarga kre| UrdhvasthAnAvasthAyAM nAsAgre bhRkuTyAM vA netre UrdhvasthAna kI avasthA meM donoM netroM ko nAsAgra yA bhakuTI para susthire kArye / athavA vAraM vAraM susthire kArye / etena sthira kare athavA bAra-bAra una para sthira kare / isa kriyA se apAnavAyoH durbalatA prANavAyozca prabalatA jaayte| apAnavAyu durbala hotI hai aura prANavAyu prabala / apAnavAyu kI apAnavAyoH prabalatayA kAmAMgaM sakriyaM bhavati / prANa- prabalatA se kAmAMga sakriya hotA hai aura prANavAyu kI prabalatA se vaha vAyoH prAbalyena tasya niSkriyatA sNpdyte|' niSkriya ho jAtA hai| ___ iSTamantrapUrvaka samavattizvAsaprekSAyAH paJcaviMzatyA- apane iSTamaMtrapUrvaka samavRttizvAsaprekSA kI pacIsa AvRttiyAM karane vRttikaraNenApi kAmaH zAmyati / se bhI kAmavAsanA upazAMta hotI hai| 4. grAmAnugrAmavihAraH (sU082) 4. grAmAnugrAma viharaNa kare / yathA dveSAtmakaprakRteH puruSasya niSIdanaM hitAvahaM tathA jaise dveSAtmaka prakRti vAle manuSya kA baiThe rahanA hitakArI hotA rAgAtmakaprakRteH puruSasya sthAnaM gamanaM ca hitAvaham / ata hai, vaise hI rAgAtmaka prakRti vAle manuSya kA khar3e rahanA yA gamana eva grAmAnugrAmavihAraH asti brahmacaryasya upAyaH / karanA hitAvaha hotA hai / isa lie grAmAnugrAma viharaNa karanA brahmacarya kA upAya hai| 5. AhAravicchedaH (sU0 83) 5. AhAra kA viccheda (anazana) kre| 'niggaMtho dhiimaMto, niggayI vi na karejja chahiM ceva / 'dhRtimAn sAdhu aura sAdhvI ina chaha kAraNoM se bhakta-pAna kI ThANehiM u imehi, aNaikkamaNA ya se hoi||' gaveSaNA na kare, jisase unake saMyama kA atikramaNa na ho|' 'Ayake uvasagge, titikkhayA baMbhaceraguttIsu / 'ye chaha kAraNa haiM (1) roga hone para, (2) upasarga Ane para, pANidayA tavahelaM, sarIravoccheyaNaTThAe // " (3) brahmacarya gupti kI titikSA (surakSA) ke lie (4) prANiyoM kI dayA ke lie, (5) tapa ke lie aura (6) zarIra-viccheda ke lie|' 1. aMgasuttANi 1, ThANaM, 4 / 581 : 'cahi ThANehi mehuNasaNNA (19) meM AI huI ur3aDhaMjANU, ahosire- isa mudrA kA samuppajjati, taM jahA- cittamaMsasoNiyayAe, mohaNijjassa sUcaka hai| haThayogapradIpikA meM bhI 'UvanAbhiradhastAlaH kammassa udaeNaM, matIe, tabaTThIvaogeNaM / (379) aura 'adhaHzirAzcorIpAdaH (3|81)-aise 2. AyAro, 4143 / prayoga milate haiM / UdhvaMsthAna mukhyataH sarvAMgAsana aura gauNa 3. UvasthAna rAta ko avazya karanA cAhie / AvazyakatA ke rUpa meM zIrSAsana, vRkSAsana Adi kA sUcaka hai| ina anusAra dina meM bhI kiyA jA sakatA hai| eka, do, tIna AsanoM se vAsanA-kendra zAMta hote haiN| unake zAMta hone se yA cAra prahara taka UrdhvasthAna karanA vAsanA-zamana kA vAsanA bhI zAMta hotI hai| asAdhAraNa upAya hai| 'UrdhvasthAna' zabda bhagavatI sUtra 4. uttarajmayaNANi, 26633,34 / Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 AcArAMgabhAjyam __ asmina viSaye sUtrasya arthaparamparAgato vizeSanirdezo isa viSaya meM sUtra 83 kA artha-paraMparAgata vizeSa nirdeza prApta vartate-'samvattha NibbalAsagA omovariyAo kareti, savvahA hai-'kAmavAsanA ke nivAraNa ke lie nirbala bhojana karane vAle sAdhaka aTThAryate saMlehaNaM kAuM bhattaM paccakkhAi, evaM tA abahusuyassa bAra-bAra UnodarI kreN| yadi kAma zAMta na ho to ve saMlekhanA kara mohatigicchA, bahusutto puNa vAyaNaM dvaavijji|' bhakta-pratyAkhyAna (anazana) kreN| yaha abahuzruta sAdhaka kI kAmacikitsA kA upAya hai| bahuzruta muni svAdhyAya Adi meM apane Apako niyojita kre| 6. saMkalpAkaraNam (sU0 84) 6. kAma kA saMkalpa na kare / 'samAe pehAe parizvayaMto, siyA maNo nissaraI bhikhaa| 'samadRSTipUrvaka vicarate hue bhI yadi kadAcit mana saMyama se na sA mahaM novi ahaM pitIse, icceva tAo viNaejja rAgaM / ' bAhara nikala jAe to yaha vicAra kara ki 'vaha merI nahIM hai aura na maiM hI usakA hUM', mumukSu usake prati hone vAle viSaya-rAga ko dUra kare / ' 'AyAvayAhI caya soumallaM, kAme kamAhI kamiyaM kha dukkhaM / 'apane ko tapA / sukumAratA kA tyAga kr| kAma --viSaya-vAsanA chivAhi bosa viNaejja rAga, evaM suhI hohisi saMparAe // " kA atikrama kr| isase duHkha apane-Apa atikrAnta hogA / dveSabhAva ko chinna kara / rAgabhAva ko dUra kara / aisA karane se tU saMsAra meM sukhI hogaa|' nirbalAhAraH-niSpAvatakrAdInAmAhAraH / athavA yena nirbala AhAra kA artha hai-uDada, chAcha Adi kA bhojana / AhAreNa zarIraM nirbalaM bhavati tAdRzaH AhAraH / athavA vaisA bhojana jisase zarIra nirbala ho| avamaudaryam--AcAmAmlakaraNaM alpabhojanaM vaa| avamaudarya kA artha hai-AyaMbila karanA athavA alpa bhojana karanA / sthAnakaraNama-kAyotsargaH / sa ca diirghkaalikH| UrdhvasthAnakaraNa kA artha hai-kaayotsrg| vaha dIrghakAlika ekadvitricatuHpraharAtmakaH / arthAt eka-do-tIna yA cAra prahara kA hotA hai / saMsargAbhAvataH kAmAbhilASaH zAnto bhavati / asti saMsarga ke abhAva meM kAma kI abhilASA zAMta hotI hai| caitanyacaitanyakendravidAM sammatamidam -kAmasaMjJA zaktikendra, kendra ke vizeSajJoM dvArA yaha mAnya hai ki kAmasaMjJA zaktikendra ko, AhArasaMjJA svAsthyakendraM yazo'bhilASA ca taijasakendraM AhArasaMjJA svAsthyakendra ko aura yaza kI abhilASA taijasakendra ko sakriyaM karoti / asyAmavasthAyAM Anandakendrasya niSkri- sakriya karatI hai| isa sthiti meM Ananda kendra niSkriya ho jAtA hai| yatA jaayte| tena sAdhake nAtmahitaprajJA jAgati na ca isIlie sAdhaka meM Atmahita kI prajJA nahIM jAgatI aura na nirjarArthitA nirjarAthitAyA bhAvo varddhamAno bhavati / ata eva kA bhAva hI vRddhiMgata hotA hai| isIlie brahmacarya, AhAra-saMyama aura brahmacaryasya AhArasaMyamasya yazo'bhilASAvimuktasya yazobhilASA se mukti ina bhAvoM kI vRddhi ke lie mArga batAyA gayA bhAvasya abhivRddhyai mArgaH pradarzitaH / Anandakendrasya hai| Anandakendra kI sakriyatA hone para ye tInoM saMjJAeM vinaSTa ho sakriyatAyAM etAH tisro'pi saMjJA vinaSTA bhavanti / jAtI haiM / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 186 / 2. (ka) dasaveAliyaM, 2 / 4,5 / (kha) nizIthamASye (gAthA 567,570) cUNA ca sanimitta kAmodayasya zamanArtha amI upAyAH nirdiSTAH santi'bhAro viliviyamettaM samve kAmA duhaavdhaa| tivihammi vi saddammI, tiviha jataNA bhave kmso||567|| valayAdibhUsaNasadde bhUsaNasadda vA AbharaNabhAro ti bhnnnnti| mitamadhuragItAdibhAsAsadde vilaviyaMti bhnnti| pravasitamRtabhartariguNAnukIrtanArodinIstrIvat / pariyArasadda 'savve kAmA vuhAvaha' ti dukkhaM AvahaMtIti dukkhAvahA dukkhopArjakA ityrthH| tiviha bhUsaNAdisadde esa jayaNA bhaNitA jahAkamasa / 'viTThIpaDisaMhAro, biLe saraNe viraggamAvaNA bhnnitaa| jataNA saNimittammI hota'Nimitte imA jataNA // 570 // 'AliMgaNAvatAsaNAdisu viTThIpaDisaMhAro kajjati / biThesu hAsavapparaimAisu puThavabhuttesu savaNe beraggamAviyAsu bhAvaNAsu appANaM bhAve ti|' 3. draSTavyam-AyAro, 153 / 4. draSTavyam-AcAryamahAprajJapraNItaM caitanyakendra prekSApustakam / Jain Education international Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 4. sUtra 85-87 275 85. puvvaM vaMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA dNddaa| saM0-pUrva daNDAH pazcAt sparzAH, pUrva sparzAH pazcAd daNDAH / kahIM-kahIM pahale baMDa aura pIche sparza-indriya-sukha hotA hai, kahIM-kahIM pahale sparza aura pIche vaMDa hotA hai| bhASyam 85-idAnIM AlambanasUtrayoH (sUtra 85,86) prastuta AlApaka meM do AlaMbana sUtroM (85,86) kA nirdeza hai / nirdezaH / sparzAH-indriyasukhama, tasya daNDena vyAptiH sparza kA artha hai-indriya-sukha / usakI daMDa ke sAtha vyApti hai| vidyte| jaise-jahAM sparza hai, vahAM daMDa hai aura jahAM daMDa hai, vahAM sparza hai| sa tadathinaM tApaM janayitvA pUrva daNDayati, tenoktam- jo vyakti sparza kA icchuka hai, sparza usameM tApa utpanna kara 'pUrva daNDAH pazcAta sparzAH' / tasya Akasmike yoge pUrva usako pahale hI daMDita kara dete haiN| isalie kahA hai-- pahale daMDa aura sparzAH pazcAt atRptipratipAdakatvena zakteH vinAza- pIche sparza / usakA Akasmika yoga hone para pahale sparza hote haiM aura katvena ca daNDAH bhavanti / asyArthasya saMvAditvamasmin pIche atRpti ko paidA karane aura zakti kA vinAza karane ke kAraNa zloke labhyate daMDa hote haiM / isa artha kI saMvAditA prastuta zloka meM prApta hotI hai - Arambhe tApakAn prAptI, atRptipratipAdakAn / 'prAraMbha meM kAma kI upalabdhi atyanta saMtApakAraka hotI hai| ante sudustyajAn kAmAn, kAmaM kaH sevate sudhIH / / upalabdhi ke pazcAt unakA sevana atRpti kA kAraNa banatA hai aura aMta meM unako choDanA bahuta kaSTaprada ho jAtA hai| aise 'kAma' kA sevana kauna vidvAn vyakti karegA?' 86. iccete kalahAsaMgakarA bhavaMti / paDilehAe AgamettA ANavejjA aNAsevaNAe tti bemi / saM0-ityete kalahAsaGgakarAH bhavanti / pratilikhya Agamya AjJApayed anAsevanAya iti bravImi / ye kAma kalaha aura Asakti utpanna karane vAle hote haiN| Agama kI zikSA ko dhyAna meM rakhakara AcArya unake anAsevana kI AjJA be, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 86-ete kAmAH kalahakarA AsaMgakarAzca ye kAma kalaha aura Asakti utpanna karane vAle hote haiM / kAma meM bhavanti / asmin pravRttasya ato nivRttasya ca ke doSA pravRtta aura nivRtta hone vAle manuSyoM ke kyA doSa-guNa hote haiM, isako guNAzca iti zrutajJAnapratilekhanayA Agamya teSAmanAseva- zrutajJAna (Agama) ke samyag avabodha se jAna kara AcArya ziSyoM ko nAya AjJApayet / kAma ke anAsevana kI ora prerita kre| 87. se No kAhie jo pANie No saMpasArae No mamAe No kakirie vaigutte ajjhappa-saMvuDe parivajjae sadA pAvaM / saM0-sa no kAthikaH, no 'pAsaNie', no saMprasArakaH, no mamAyakaH, no kRtakriyaH, vAgguptaH, adhyAtma saMvRtaH, parivarjayet sadA pApam / brahmacArI kAma-kathA na kare, vAsanApUrNa dRSTi se na dekhe, paraspara kAmuka bhAvoM kA prasAraNa na kare, mamatva na kare, zarIra kI sAjasajjA na kare, mauna kare, mana kA saMvaraNa kare, sadA pApa kA parivarjana kreN| bhASyam 87 -brahmacArI puruSaH jAtikulanepathya- brahmacArI puruSa jAti, kula, nepathya, zRMgAra Adi kI kathA na zRgArAdikathAM na kuryAt, no 'pAsaNie'- vAsanoddIpa- kare / vaha vAsanA ko uddIpta karane vAle padArthoM ko na dekhe / vaha kAnAM vastUnAM darzako bhavet / no saMprasArako bhavet- saMprasAraka na ho- ekAnta meM striyoM ke samIpa na baiThe aura na ekAnta 1. iSTopadeza, zloka 17 / 3. (ka) cuu| prAznikapadaM vyAkhyAtamasti-pAsaNitattaMpiNa 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 187 : ete kAmA itthisaMthavA vA kareti, kayarA amha sA bhavati sumaMDitA vA kalAkusalA kalahakarA jahA sIyAe dovaIe ya, evamAdI kalahakarA, vA, Ahaddasu pAsaNitattaM karei, sumiNe vA pucchio kalaha eva saMgo, mahavA kalaho-doso, saMgo-rAgo, ahavA vAgarei, aNNataraM vA aTThAvataM / saMgati siMga buccati, siMgabhUtaM ca mohaNijjaM kamma, tassavi (AcArAMga cUNi, pRSTha 187) itthIo siNgbhuutaa| Jain Education international Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 AcArAMgabhASyam ekAnte strINAM samIpasthito na bhavet, na caikAnte tAbhiH meM unake sAtha bAtacIta yA vicAra-vimarza kre| vaha striyoM ke sAtha vArtA paryAlocanaM vA kuryAt / tAbhiH saMbandhasaMstavaiH saMbaMdha aura paricaya sthApita kara mamatva na kare / vaha zarIra kI sAjamamatvaM na kuryAt / no kRtakriyo bhavet-prasAdhanAdikriyAM sajjA na kare / 'kAma' ke viSaya meM kucha pUchane para uttara na de kintu na kuryAt / kAmaviSaye kiJcit pRcchata: nottaraM dadyAt, vAggupti kare, mauna rhe| vaha sUtra aura artha meM lIna raha kara, usI meM kintu vAggupto bhavet-maunaM kuryAditi / sUtre arthe vA samarpita hokara adhyAtma kA citta kA saMvaraNa kare / vAggupti aura upayuktaH tadapitamanA bhUtvA adhyAtma-cittasya saMvaraNaM citta kA saMvaraNa-ina donoM se vaha sadA pApa-kAmAsakti kA kuryAt / AbhyAM vAggupticittasaMvarAbhyAM sadA pApaM- parivarjana kre| kAmAsakti parivarjayet / 88. etaM moNaM samavAsijjAsi |-tti bemi / saM0- etad maunaM samanuvAsayeH / -iti bravImi / isa mauna kA tU samyak pAlana kara |-aisaa maiM kahatA huuN| bhASyam 88-muneH sAdhanAyA anekAH viratayaH santi muni kI sAdhanA ke lie aneka viratiyoM kA nirdeza diyA updissttaaH| tatra hiMsAviratiH prathamAdhyayane asti gayA hai| hiMsAvirati kA vistRta varNana pahale adhyayana meM hai / usI vistareNa vnnitaa| tathaiva asatyaviratiH, adattaviratiH, prakAra asatyavirati, adattavirati, kAmavirati tathA parigrahavirati kA kAmaviratiH, parigrahaviratizca anekeSu sthaleSu nirdiSTA aneka sthaloM meM nirdeza hai / prastuta prakaraNa meM kAmavirati upadiSTa hai| asti / kAmaviratiH asmin prakaraNe asti updissttaa| yahAM prakaraNavaza kAmaviratirUpa mauna Adeya hai| prakaraNa ke upasaMhAra atra prakaraNavazAd maunaM kAmaviratirUpaM Adeyam / meM sUtrakAra ne kahA hai isa kAmaviratirUpa mauna kA tU samyak prakaraNasya upasaMhAre sUtrakAreNa upadiSTam-etad maunaM pAlana kr| kAmaviratirUpaM samanuvAsayeH / paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka 86. se bemi-taM jahA, avi harae paDipuNNe, ciTTai samaMsi bhome / uvasaMtarae sArakkhamANe, se ciTThati soymjhge| saM0-atha bravImi tad yathA, api hRdaH pratipUrNaH tiSThati same bhaume / upazAntarajAH saMrakSan sa tiSThati srotomadhyagataH / maiM kahatA hUM, jaise-eka draha hai, jo pratipUrNa hai, samabhUbhAga meM sthita hai, paGkarahita hai, saMrakSaNa kara rahA hai aura srota ke madhya meM vidyamAna hai| bhASyam 89-atha AcAryamuddizya bravImi, tadyathA maiM AcArya ko uddiSTa kara kahatA hUM-draha cAra prakAra ke hote hradazcaturvidho bhavati(kha) vRttau na pazyeviti vyAkhyAtamasti tathA tAsAM prajJApanAyAM 'pAsaNayA' varzanArye vidyate-kativihA NaM narakavIthInAM svargApavargamArgAgalAnAmaGgapratyaGgAdikaM na bhaMte ! pAsaNayA paNNatA? 'goyamA ! duvihA pAsaNayA pazyet / ' (AcArAMga vRtti, patra 199) paNNattA, taM jahA-sAgArapAsaNayA annaagaarpaasnnyaa| atra dve api vyAkhye saGgacchete, kintu zabdamImAMsAyAM (paNNavaNA, pada 30) prAznikApekSayA pazyediti pAsaNie padaspArthaH adhika sUtrakRtAGgapisaMgacchate / 'pAsaNia' padaM vezIbhASAgataM vartate / tasyArthI No kAhie hojja saMjae pAsaNie Na ya sNpsaare| bhavati sAkSI-'pAsaNio pAsANio a skkhimmi|' NaccA dhamma aNuttaraM kayakirie ya Na yAvi mAmae / (dezInAmamAlA 641) (sUyagaDo 1 / 2 / 50) Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 4-5. sUtra 88-61 277 1. ekaH parigalasrotAH no paryAgalasrotAzca / 1. eka baha draha hai jisase srota nikalatA hai milatA nhiiN| 2. ekaH paryAgalasrotAH no parigalatsrotAzca / 2. eka vaha draha hai jisase srota milatA hai, nikalatA nhiiN| 3. ekaH parigalasrotA api paryAgalasrotA api / 3. eka vaha draha hai jisase srota nikalatA bhI hai aura milatA bhI hai| 4. ekaH no parigalatsrotA: no paryAgalat- 4. eka vaha draha hai jisase na srota nikalatA hai aura na milatA . srotAzca / sa kamalaiH pratipUrNaH samabhUbhAge tiSThati-sukhAvatAra: vaha daha kamaloM se paripUrNa hai| vaha samatalabhUmI para sthita hai| sukhottArazca / upazAMtarajAH niSpaMka iti yAvat, usake bhItara jAnA aura bAhara AnA sahaja-sukhakara hai| vaha paMkarahita / matsyAna kacchapAMzca saMrakSati / sa tiSThati zrotomadhya- hai| vaha matsyoM aura kacchapoM kA saMrakSaNa karatA hai| vaha srota ke madhya gata:-yasmin zrotAMsi Agacchanti yatazca zrotAMsi meM hai-jisameM srota milate bhI haiM aura nikalate bhI haiN| yaha eka nirgacchanti / eSa dRSTAMtaH / dRSTAnta hai| atropanayaH-prathame bhane tIrthaMkaraH, dvitIye jina- isakA upanaya isa prakAra hai- pahale draha ke samAna hote haiM kalpikaH, tRtoye AcAryaH, caturthe pratyekabuddhazca / atra tIrthakara, dUsare draha ke samAna hote haiM jinakalpika anagAra, tIsare draha tRtIyaH AcAryaguNaiH nirmalajJAnena vA pratipUrNaH, ke samAna hote haiM AcArya aura cauthe draha ke samAna hote haiM pratyekasamabhUbhyAM samatvapariNAmadhArAyAM sthitaH, rajasaH- buddha / yahAM tIsare prakAra ke draha dvArA AcArya kA nirUpaNa kiyA gayA mohanIyasya upazamanaM karoti, jIvanikAyAn saMrakSan sa hai| AcArya AcAryocita guNoM se athavA nirmalajJAna se pratipUrNa, aura zrutArthadAnagrahaNasadbhAvAt zrotomadhyagatastiSThati / samabhAva kI bhUmikA meM sthita hokara mohanIya ko upazAMta karatA hai| vaha jIvanikAyoM kA saMrakSaNa karatA huA zruta aura artha ko letA bhI hai aura detA bhI hai, isa prakAra vaha srota ke madhya meM sthita hai| 10. se pAsa savvato gutte, pAsa loe mahesiNo, je ya paNNANamaMtA pabuddhA aarNbhovryaa| saM0-atha pazya sarvato guptAn pazya loke maharSIn / ye ca prajJAnavantaH prabuddhAH ArambhoparatAH / loka meM vidyamAna sarvataH gupta maharSiyoM ko tU dekha, jo prajJAnavAn, prabuddha aura Arambha se uparata haiN| mASyam 90-atha tvaM loke sarverindriyaiH guptAn tU loka meM vidyamAna samasta indriyoM se gupta maharSiyoM ko maharSIn pazya, ye prajJAnavanta:'-caturdazapUrvadharAH athavA dekha, jo prajJAnavAna haiM...-caudahapUrvI haiM athavA AcArAMga Adi ke AcArAMgAdidhaga vartante, ye prabuddhAH-avadhi- dhAraka haiM, jo prabuddha haiM-avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI athavA zrutadharmamanaHparyavajJAninaH zrutadharmavizAradA vA vartante, ye ca Agama-vizArada haiM, jo Arambha se uparata haiN| Arambha kA artha haiArambhoparatA' vrtnte| ArambhaH-ajJAnaM, kaSAyaH, ajJAna, kaSAya, no-kaSAya athavA asaMyama / jo usase uparata arthAt nokaSAyaH, asaMyamo vA / tasmAduparatA viratA iti yaavt| virata hote haiM ve Arambhoparata haiN| 11. sammameyaMti pAsaha / saM0- samyagetaditi pazyata / yaha samyag hai / ise tuma dekho| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 190 : bhisaM nANamaMtA coddasa (kha) AcArAMga vRtti, patra 200: prabuddhA:-prakarSaNa pugvadharA je aNNe gaNaharavajjA paraMparaeNa AgayA yathaiva tIrthakRdAha tathaivAvagatatattvAH prbuddhaaH| AyariyA jAva ajjakAlaM / 3. (ka) AcArAMga caNi, pRSTha 190: AraMbhovaraya tti (kha) AcArAMga vRtti, patra 200 : prakarSeNa jJAyate'neneti aNNANakasAyaNokasAya asaMjamo vA AraMbho, uvarayA prajJAnaM-svaparAvabhAsakatvAvAgamastadvantaH prajJAnavantaH NAma virtaa| Agamasya vettAra ityarthaH / (kha) AcArAMga vRtti, patra 200: ArambhaH-sAvayo 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 190 : buddhA ohimaNapajjava yogastasmAduparatA aarmbhaaprtaaH| nANiNo suyadhamme vA buddhA je jahi kAle / Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 bhASyam 91 - ye sarvato guptAH prajJAvantaH prabuddhAH ArambhoparatAzca bhavanti ta eva maharSayo vastuta AcAryA bhavanti, etad yUyaM samyak pazyata / ' 12. kAlarasa khAe parivyayaMti ti bemi / - kAlasya kAMkSayA parivrajanti iti bravImi / ve jIvana ke antima kSaNa taka saMyama meM parivrajana karate haiM, aisA maiM kahatA hUM / saM0 bhASyam 92 - te AcAryAH kAlasya' kAGkSayA-samAdhimaraNakAlaparyantaM anayA eva paripATyA parivrajanti iti bravImi / 7 bhASyam 93 - idAnIM ziSyaprakaraNaM Arabhyate / ziSyaH arthAdhigamArthaM AcAryamupasaMpadyate / ardhA dvividhA bhavanti - subAdhigamAH duHkhAdhigamAzca / tatra amUrtA mUrtA api sUkSmAzca arthA duHkhAdhigamA bhavanti / teSAmadhigamAvasare vicikitsA utpadyate-ayamartha evaM anyathA vA iti vicAro jAyate / 63. vitigiccha-samAvanneNaM appANeNaM No labhati samAdhi / saM0 - vicikitsAsamApannaH AtmA no labhate samAdhim / zaMkAzIla AtmA samAdhi ko prApta nahIM hotA / samAdhiH aikA samAdhAnaM vA yaH sUkSmeSu aryeSu vicikitsA samApanno bhavati sa sandehadolAyAmAndolAyamAnaH kasminnapi tasye naikApyaM labhate na ca samyagdarzanasamAdhimapi adhikaroti / " 1. 'pazyata' kA prayoga darzana yA cintana kI svatantratA kA sUcaka hai ! sUtrakAra kahate haiM-- 'maiMne kahA, isalie tU ise svIkAra mata kara, kintu apanI kuzAgrIyabuddhi va sadasya bhAva se isa viSaya ko dekha / 2. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 190 : kAlo nAma samAhi maraNakAlo / AcArAMgabhAvyam jo sarvataH gupta, prajJAvAn, prabuddha aura AraMbhoparata hote haiM ve maharSi hI yathArtharUpa meM AcArya hote haiM / yaha samyag hai, ise tuma dekho / (kha) AcArAMga vRtti patra 200 : kAlaH samAdhikAlaH / 3. (ka) AcArAMga cUrNi pRSTha 190 : savvao vayaMtIti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 200: pari samantAd vrajanti parivrajati udyacchanti / 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 190 bemitti karaNaM ajjhAyaanyaNasuvadhayaparisamattIe bhavati iha u pagaraNasamasIe babvaM / ve AcArya kAla - samAdhimaraNakAla kI kAMkSA se arthAt samAdhimaraNakAlaparyanta isI vidhi se parivrajana karate haiM, aisA maiM kahatA hUM / aba yahAM se ziSya kA prakaraNa prArambha hotA hai / ziSya Agama-viSayoM ko jAnane ke lie AcArya ke pAsa upasthita hotA hai| Agama viSaya do prakAra ke hote haiM - saralatA se jJAta hone vAle aura kaThinAI se jJAta hone vAle / amUrta viSaya aura sUkSma mUrta viSaya bhI kaThinAI se jAne jAte haiM unako jAnate samaya vicikitsA yA zaMkA paidA hotI hai- yaha viSaya isI prakAra hai yA anyathA, aisA vicAra hotA hai| samAdhi kA artha hai-mana kI ekAgratA athavA citta kA samAdhAna / jo sUkSma arthoM ke prati zaMkAzIla hotA hai vaha saMdeha ke jhUle meM bhUlatA huA kisI bhI viSaya meM ekAgra nahIM ho pAtA aura na vaha samyak darzana kI samAdhi ko hI upalabdha kara pAtA hai / 5. bhagavatyAmapi etatsaMvAditvaM dRzyate asthi NaM maMte ! samaNA vinigAMcA khAmoi kamyaM veti ? haMtA asthi / kaNNaM bhaMte ! samaNA niggaMthA kaMkhAmohaNijjaM kammaM vedeti ? goyamA tehi tehi nANaMtarehi daMsaNaMtarehi, carita rehi, liMgaMtarehi pavayaNaMtarehi pAvayaNaMtarehi, kappaMtare hi, magaMtarehi, mataMtarehi, bhaMgaMtarehi, jayaMtare hi niyamaMtarehi, pamAtahi saMkitA kaMkhitA vitikicchitA bhedasamAvannA kalusasamApannA evaM samayA diggaMdhA khAmohi kammaM vedeti / (aMgANi 2, bhagavaI 1 / 169,170 ) Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 5. sUtra 62-65 4. siyA vege aNugacchati, asiyA vege aNugacchaMti, aNugacchamANeha aNaNugacchamANe kahaM Na Nivijje ? 0 silA: baiMke anugacchanti, asitAH baiMke anugacchanti, anugacchatsu ananugacchan kathaM na nividhIta | kucha tattvajJa ziSya AcArya kA anugamana karate haiM, kucha atasvajJa ziSya bhI anugamana karate haiM / anugamana karane vAloM meM koI anugamana na karane vAlA udAsIna kaise nahIM hogA ? bhASyam 94 - ziSyA dvividhA bhavanti sitA asitAzca hitAH saMyuktA: tatvajJAnena asitA:asaMyuktAH tattvajJAnena / kecit sitA api AcAryeNa pratipAdyamAnamarthamanugacchanti kecid asitA api tamanugacchanti / te anugacchantaH kRtajJabhAvaM pradarzayanto bhaNanti - aho ! subhASitaM mahAzramaNaiH / teSu anugacchatsu kazcid ananugacchan- AcAryoktaM prati vicikitsAM kurvANaH kathaM na nirvindIta ? tAdRza: avazyameva samyag darzanaM prati tapaH saMyamaM prati vA udAsIno bhavet / " 5. tameva saccaM NIsaMkaM jaM jiNehi paveiyaM / saM0 tadeva satyaM niHzaGka' yat jinaiH praveditam / vahI satya aura niHzaMka hai, jo tIrthaMkaroM ne prarUpita kiyA hai / bhASyam 95 - tasya sUkSmatattvamanava buddhyamAnasya ziSyasya nirvedaM nirsitumaalmbnsuutrmidm| yadi tvaM sUkSmatattvaM pratipattuM nArhasi tathApi tasmin vicikitsAM mA kuru jinA vItarAgA bhavanti te ayavArtha na pratipAdayanti tena evaM zraddhAM kuru- yajjineH praveditaM tat satyameva tat niHzaGkameva / etatsaMvAdisUtra bhagavatyAmapi dRzyate / " 1 1. AcArAMga cUrNi pRSTha 191 : te puNa sissA duvihAsitA ya asitA, tattha sitA baddhA, jaM bhaNitaM gRhasthA, asiyA sAhU, abaddhA kalattAtipAsehi / 2. pritA kI sthiti meM jo manaHsthiti nirmita hotI hai, usakA varNana prajApariyaha aura jJAna- paroyaha meM milatA --- se nUNaM mae puvvaM kammANANaphalA kaDA / jeNAhaM nAbhijAmi puTTho keNai kanhuI / / aha pacchA uijjati kammANANaphalA kaDA / evamassAsi appANaM naccA kammavivAgayaM // niraTThagammi virabha mehuNAo susaMbuDo / jo sakkhaM nAbhijAnAmi dhammaM kallANapAvagaM // tabovahANamAdAya paDima paDivajjao / evaM pi viharao me chaumaM na niyaTTaI // (uttarAyaNANi 2040-43 ) 276 ziSya do prakAra ke hote haiM sita aura asita / sitatattvajJAna se yukta, asita tattvajJAna se rahita / kucha ziSya tattvajJAna se yukta hokara bhI ApA dvArA pratipAdita artha kA anugamana karate haiM, kucha tattvajJAna se asaMyukta hokara bhI usakA anugamana karate haiM / ve AcArya ke artha kA anugamana karate hue kRtajJabhAva ko abhivyakta karate hue kahate haiM - aho ! mahAzramaNa ne bahuta ThIka kahA hai / anugamana karane vAle una ziSyoM meM se koI eka ziSya AcArya ke kathana ke prati vicikitsA karatA hai vaha saMyama ke prati udAsIna kaise nahIM hogA ? vaisA ziSya avazya hI samyagdarzana athavA tapa-saMyama ke prati udAsIna ho jAtA hai / sUkSma tattva ke avabodha se zUnya nirasana ke lie yaha AlaMbana sUtra hai usa ziSya kI udAsInatA ke yadi tu sUkSma tattva ko jAnane meM asamartha hai, phira bhI tU usameM zaMkA mata kr| jina vItarAga hote haiN| ye ayathArtha kA pratipAdana nahIM karate, isalie apanI zraddhA ko tU isa prakAra dRDha kara vItarAga ne jo kahA hai, vaha satya hI hai, vaha niHzaMka hI hai / isakA saMvAdI sUtra bhagavatI meM bhI prApta hotA hai / yaha prathama duHkhazayyA se tulanIya haisArio pAhA tattha khalu imA paDhamA duhasejjA-se NaM muMDe bhavittA agArAo aNagAriyaM pathvaie NiggaMthe pAvayaNe saMkite kaMkhite vitimipisamA samAvaNe yAMcaM pAva jo sahati No pattiyati jo roDa, nigbaMdha pAvaNaM asamAne atimA aropamANe magaM uccAvayaM vAsa mAvajjati paDhamA duhasejjA / (DAnaM 41450) 3. aMgasutAni 2, bhagavaI 1131, 132 : se nUNaM bhaMte ! mesacaM ? haMtA govamA ! tameva satyaM NIsaMkaM jaM jiNehi pavedayaM / se nUNaM bhaMte ! evaM maNaM dhAremANe, evaM pakaremANe, evaM cimANe evaM saMvaremAne AthAe ArAhae bhavati ? haMtA gopamA ! evaM maNaM pAremANe, evaM papharemANe evaM ciTThemANe, evaM saMvaremAne AgAe ArAhae bhavati / , Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 66. sassi NaM samaNuSNassa saMpavyayamANassa samiti egayA asamiyA hoi| asamiyaMti maNNamANassa egayA hoi samiti maNNamANassa samiyA vA asamiyA vA vA, asamiyA vA, asamiyA hoi uvehAe / saM0 - zraddhinaH samanujJasya saMpravrajataH samyagiti manyamAnasya ekadA samyag bhavati, samyagiti manyamAnasya ekadA asamyag bhavati, asamyagiti manyamAnasya ekadA samyag bhavati, asamyagiti manyamAnasya ekadA asamyag bhavati, samyagiti manyamAnasya samyak vA, asamyak vA, samyag bhavati upekSayA / asamyagiti manyamAnasya samyak vA asamyak vA asamyag bhavati upekSayA / zraddhAlu, samyag anujJA (yA AcAra) vAlA tathA samyag pravrajyA vAlA muni-kisI vyavahAra ko samyag mAnatA hai aura vAstava meM vaha samyag hai / vaha kisI vyavahAra ko samyag mAnatA hai aura vAstava meM vaha asamyag hai / vaha kisI vyavahAra ko asamyag mAnatA hai aura vAstava meM vaha samyag hai / vaha kisI vyavahAra ko asamyag mAnatA hai aura vAstava meM vaha asamyag hai / vyavahAra vAstava meM samyag ho yA asamyag, kintu samyag mAnane vAle ke madhyastha ( rAga-dveSa rahita yA niSpakSa ) bhAva ke kAraNa vaha samyag hotA hai / vyavahAra vAstava meM samyag ho yA asamyag, kintu asamyag mAnane vAle ke madhyastha bhAva ke kAraNa vaha asamyag hotA hai / mAdhyam 96 - kazcit zraddhAvAn tadeva satyaM niHza yajjineH praveditaM iti zraddadhAnaH samanujJa: munipadasya arhatA prAptaH saMpravrajito bhavati / (1) sa kiJcit tattvaM AcaraNaM vA samyagiti manyate tadAnIM tat samyag bhavati / (2) sa samyagiti manyate tadAnIM tat asampan bhavati / ( 3 ) sa asamyagiti manyate tadAnIM tat samyag bhavati / ( 4 ) sa asamyagiti manyate tadAnIM tat asamyag bhavati / eteSAM caturNAM bhaGgAnAM idAnIM bhaGgadvaye samavatAraH kriyate - (1) kazcit samyagiti manyate tadAnIM tat samyag vA asamyag vA tasya upekSayA samyag bhavati / AcArAMga bhASyam maNNamANassa egayA samiyA hoi| samiyaMti maNNamANassa samiyA hoi| asamiyaMti maNNamANassa egayA asamiyA samiyA hoDa uvehaae| asamiyaMti maNNamANassa samiyA (2) kazcit asamyagiti manyate tadAnIM tat samyag vA asamyag vA tasya tasya upekSayA asamyag bhavati / 1. ApTe, ekadA - Once, at the same time, simultaneously. 2. saba muni pratyakSadarzI nahIM hote / sabakA jJAna bhI samAna nahIM hotA aura bhAvadhArA bhI samAna nahIM hotI / parokSadaza kisI vyavahAra kA apanI madhyasvadRSTi se nirNaya karatA hai| vaha vyavahAra vAstava meM samyag hai yA asamyag isakA nirNaya vaha nahIM kara sktaa| isa sthiti meM sUtrakAra ne yaha batAyA ki jisakA adhyavasAya zuddha hai, jisakI dRSTi madhyastha hai, vaha vyavahAranaya se kisI koI zraddhAlu puruSa yaha zraddhA rakhatA hai ki tIrthaMkaroM ne jo kahA hai vahI satya hai, vahI niHzaMka hai, vaha samajha munipada kI yogyatA ko prApta kara pravrajita hotA hai / 1. vaha kisI tattva yA AcaraNa ko samyag mAnatA hai, taba vaha sabhya hotA hai| 2. vaha kisI tattva yA AcaraNa ko samyag mAnatA hai, taba vaha asamyag hotA hai| 3. vaha kisI tattva yA AcaraNa ko asamyag mAnatA hai, taba vaha samya hotA hai / 4. vaha kisI tattva yA AcaraNa ko asamyag mAnatA hai, taba vaha asamyam hotA hai| ina cAroM vikalpoM kA do vikalpoM meM samavatAra kiyA jAtA 1. koI vyakti kisI tattva yA AcaraNa ko samyag mAnatA hai, vaha cAhe AcaraNa samyag ho yA asamyag kintu usakI upekSA madhyasthatA se vaha samyag hotA hai / 2. koI kisI tattva yA AcaraNa ko asamyag mAnatA hai, vaha cAhe AcaraNa samyagu ho yA asamyag kintu usakI madhyasthatA ke kAraNa vaha asamyag hotA hai / vyavahAra kI sthApanA karatA hai, samyag hai / isI prakAra usake vyavahAra usake lie asamyag hai, samyag ho yA asamyag / vaha vyavahAra usake lie dvArA sthApita asamyag bhale phira vaha vAstava meM madhyastha bhAva se samyag vyavahAra karane vAlA zramaNa satya kA ArAdhaka hotA hai| yahI tathya prastuta sUtra meM varNita hai| pAMca vyavahAroM ke varNana se isakI pUrNa saMgati hai / (dekheM - ThANaM 5 / 124 ) Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 5. sUtra 66-98 atra nizcayavyavahAranayayoH anuSaGgaH nizcayanayaH / atIndriyaviSayaH prajJAgamyo bhavati, vyavahAranayazca buddhigamyaH / kazcid buddhiyuktaH pravrajitaH kiJcit tattvaM svabuddhayA samyag manyate, vastutastad asamyagasti, tathaiva kiJcit tattvaM samyag manyate, vastutastad samyagasti / atra nizcaya vyavahArayoH satyapi bhede sUtrakAraH abhedaM prasthApayati / abhedaprasthApakaM tattvamasti upekSA mAdhyasthyam / yadi mantuH upekSAsti tadA nizcayanayasya asamyagapi vyavahAranaye samyam manyamAnaM samyag bhavati / evaM nizcayanayasya samyagapi vyavahAranaye asamyag manyamAnaM asamyam bhavati / ' 67. uvehamANo aNuvehamANaM bUyA uvehAhi samiyAe / saM0 upekSamANamanupekSamANaM vAd upekSasya samyaye / madhyastha bhAva rakhane vAlA madhyastha bhAva na rakhane vAle se kahe- 'tuma satya ke lie madhyastha bhAva kA avalaMbana lo / ' bhASyam 97 - upekSamANaH puruSaH anupekSamANaM puruSaM brUyAd-tvaM samyace satyasyopalabdhaye upekSAM kuruSva - - madhyasthabhAvamavalambasva / 18. iyaM tasya saMdhI sosito bhavati / saM0 ityevaM tatra saMdhiH juSTaH bhavati / pUrvokta paddhati se sandhi AcIrNa ho jAtI hai| bhASyam 90 iti evaM upekSamANasya tatra kAikSAmohanIya karmavedanahetuke jJAnAntarAdiSu trayodazasu antareSu' sandhiH juSTaH sevito bhavati sandhiriti 1. (ka) vikAreNa pravajyAmadhikRtya etad vyAkhyAtam-'samiyaMti maNNamANassa, saMviggabhAvito saMviggANaM caiva sagAse / imo, egadA kayAi, ahavA egabhAvo egatA pavvajjA, egatA gityehi kasAehi vA asaMkappo, vitiyassa samiyaMti maNNamANassa egayA asamiyA bhavati so saMviggasAvao hisAba maharAkuMDalA yA pANa nAtaM avikovio vA utsannasagAse, pacchA so samosaragAdimu paMce yA melIyo puccha te kati ja lakkhaNA caiva paDikkamati to se so ceva paritAo, aha puNa sayaM ThANaM gaMtuM parehi vA codito acchai thovaM vA bahuyaM vA kAlaM to puNa ubaTThAvijjara, tatio saMviggabhAvio caiva asaMdiggANaM cevaMteNa pavvayati, saMkito puNa mAhU ete NimhagA bavejA, kavayAmi tAva pacchA madirasati, saMviggehi saMmisIhAmi evaM occhaya aNeNa nAtaM jahA eyA jihagA samosaraNAdi sesesu 281 isa viSaya meM nizcayanaya aura vyavahAranaya kA prasaMga hai / nizcayanaya atIndriyajJAna kA viSaya aura prajJAgamya hotA hai / vyavahAranaya buddhigamya hotA hai| koI bauddhika vyakti pracalita hotA hai aura vaha apanI buddhi se kisI tattva ko samyag mAnatA hai, vastutaH vaha tattva asamyag hai, vaise hI vaha kisI tattva ko asamyag mAnatA hai vastutaH vaha samyam hai| isa viSaya meM nizcaya aura vyavahAra kA bheda hone para bhI sUtrakAra abheda kI prasthApanA karate haiN| abheda kI prasthApanA kA mUla tattva hai upekSA - madhyasthatA / yadi mAnane vAle vyakti kI madhyasthatA hai to nizcayanaya ke anusAra asamyag tattva bhI vyavahAranaya ke anusAra samyag mAnA jAtA huA samyag hotA hai / isI prakAra nizcayanaya ke anusAra samyag mAne jAne vAlA tattva bhI vyavahAranaya ke anusAra asamyag mAnA jAtA huA asamyag hotA hai / , madhyastha bhAva rakhane vAlA puruSa madhyastha bhAva na rakhane vAle puruSa se kahe tuma satya kI upalabdhi ke lie madhyastha bhAva kA avalaMbana lo / isa prakAra madhyasthabhAva kA AcaraNa karane vAle vyakti ke kAMkSAmohanIya karma ke vedana meM hetubhUta jJAnAntara Adi teraha bhAroM meM saMdhi AcIrNa ho jAtI hai| yahAM saMdhi kA artha hai-samyagdarzana kA 1 saMjaya bhinnamANe, pannabanAe yA AdhAreNa vA pachA Alopae puNo ubaTTAvijja utyo manaso'bhi saMkita cittANa deva samAse pacadayo, taM deva se dacitaM evaM duhatovi asamitA jAtA osaNNANa vA / (cUrNi, pRSTha 192 ) (kha) vRttikAraNa anekAntadRSTyA vyAkhyAtaM sUtramivam( vRtti, patra 202 - 203 ) (ga) jayAcAryeNa asya mahatI samokSA kRtAsti ( AcArAMga ko jor3a DhAla 42 gAyA 19-79 ) 2.2 1169,170 / 3. (ka) AcArAMga cUrNa, pRSTha 193 tattha tattha nANaMtare daMsaNa0 caritaMtare ligaMtare vA saMdhANaM saMdhI darisaNasaMdhimeva artha 'juSI pratibanayo' ahavA, ahavA padapAdakhilogagAhAbasa usa asaNa suyacaM aMgasaMdhiriti, jusitaM jaM bhaNitaM AsevitaM / (kha) AcArAMga vRtti patra 203 ; sandhiH kamrmasantatirUpo 'jhoSitaH ' kSapito bhavati / Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 AcArAMgabhASyama samyagadarzanasya sandhAnam / jJAnAdInAM vividheSu bhedeSu saMdhAna / jJAna Adi ke aneka bheda haiN| unameM madhyasthabhAva rakhane se hI madhyasthabhAvenaiva samyaktvaM sthApayituM zakyam / samyaktva kI sthiratA zakya ho sakatI hai| E6. uTriyassa Thiyassa gati samaNupAsaha / saM0-utthitasya sthitasya gati samanupazyata / tuma saMyama meM utthita aura sthita puruSa kI gati ko dekho| bhASyam 99-yaH samyagutthAnena utthitaH', gurukule jo puruSa saMyama meM utthita hai, gurukula meM sthita hai, usakI sthitazca, tasya gati pratiSThA padavIM vA yUyaM gati-pratiSThA yA padavI ko tuma samyak prakAra se dekho| gurukula meM samanupazyata / gurukule nivasataH tasya zrutajJAnasya nivAsa karane vAle muni meM tIna guNa samyak prakAra se saMpAdita hote yogyatA, darzanasya sthairya, cAritrasya ca niSprakampatA haiM - (1) zrutajJAna kI yogyatA, (2) darzana kI sthiratA aura (3) samyag jaayte| cAritra kI aprkNptaa| 100. etthavi bAlabhAve appANaM No uvdNsejjaa| saM0-atrApi bAlabhAve AtmAnaM no upadarzayet / hiMsA nirdoSa hai, isa bAlabhAva meM bhI tuma apane ko pradarzita mata kro| bhASyama 100-atra hiMsAyA viSaye keSAJcid hiMsA ke viSaya meM kucheka dArzanikoM kA bAlabhAva-ajJAna hai| dArzanikAnAM bAlabhAvo vidyte| te manyante-yathA ve mAnate haiM-jaise AkAza meM na dAha hotA hai aura na cheda hotA hai, AkAze dAhacchedau na bhavataH tathA Atmanyapi dAhacchedau vaise hI AtmA meM bhI na dAha hotA hai aura na cheda hotA hai / AtmA na bhvtH| AkAzavad nityo'sti AtmA, tena nAsti AkAza kI bhAMti nitya hai, isalie koI prANAtipAta nahIM kazcita praannaatipaatH| etAdRze bAlabhAve AtmAnaM hotA, hiMsA nahIM hotii| aise bAlabhAva- ajJAna meM muni apane ko nopadarzayeta, AtmanaH nityatvamadhigatya hiMsAyAH pradarzita na kare / AtmA kA nityatva jAna kara hiMsA kA samarthana samarthanaM na kuryAt, apitu hiMsAyAM pravRttAn evaM na kare, kintu hiMsA meM pravRtta manuSyoM ko isa prakAra pratibodha depratibodhayet 101. tumaMsi nAma sacceva jaM 'haMtavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'ajjAveyavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'paritAveyavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'parighetavvaM' ti mannasi, tumaMsi nAma sacceva jaM 'uddaveyavvaM' ti mannasi / saM0-tvamasi nAma sa eva yaM hantavya iti manyase, tvamasi nAma sa eva yaM AjJApayitavya iti manyase, tvamasi nAma sa eva yaM paritApayitavya iti manyase, tvamasi nAma sa eva yaM parigrahItavya iti manyase, tvamasi nAma sa eva yaM udghotavya iti manyase / / jise tU hanana yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| jise tU AjJA meM rakhane yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai / jise tU paritApa dene yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| jise tU vAsa banAne yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| jise tU mArane yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai| 1-2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 193, udvitassa gurukule vasaMto gati samaNupassaha, ki gati gato? jahA koyi rAyasevago rAyANaM ArAhittA paTTabaMdha patto, tattha loe vatAro bhavaMti-peha amugo ke gati gao ? evaM amitaraissariyattaNeNa mahAvijjAe vA, iha hi AyariyakulAvAse vasaMto 'NIyaM sejja gati ThANaM NiyamA (NIyaM ca A) saNANi yA evaM vaTTamANo 'pUjjA ya se pasIyaMti, saMbuddhA puvvsNthutaa|' so acirayakAleNa AyariyapadaM pAvati paTTabaMdhaThANIyaM, ato vuccati-udvitassa dvitassa, anAovi riddhio pAvaMti, siddhiti devaloga vaa|' (kha) AcArAMga vRtti, patra 203, utthitasya niHzaMkasya zraddhAvataH sthitasya gurukule gurorAjJAyAM vA yA gatibhavati, yA padavI bhavati / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a05. lokasAra, u05. sUtra 69-104 283 bhASyam 101-yaM tvaM hantavya iti manyase sa nAma jise tU hanana yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai|' isa vAkya meM tvameva / asmin AtmanaH advaitaM pradarzitam / yaM tvaM AtmA kA advaita pratipAdita hai| jisako tU mAranA cAhatA hai, vaha jighAMsasi sa nAsti tvatto'nyaH, tena taM ghAtayan kiM tere se bhinna nahIM hai| kyA tU usakI ghAta karatA huA svayaM kI ghAta nAtmAnameva hansi ? anayA advaitAnubhUtyA hiMsAtaH nahIM kara rahA hai ? isa advaita kI anubhUti se hiMsA se sahaja virati sahajA viratirjAyate / yatra dvaitAnubhUtiH parAnubhUtirvA tatra ho jAtI hai| jahAM dvaita kI yA para kI anubhUti hotI hai, vahAM hanana hananAdInAM prasaGgaH, tena svarUpagatasya advaitasya updeshH| Adi kA prasaMga AtA hai, isalie yahAM AtmA ke svarUpagata evmnytraapi| advaita kA upadeza diyA gayA hai| isI prakAra anya AlApakoM ke viSaya meM samajha lenA caahie| 102. aMjU ceya paDibuddha-jIvI, tamhA Na haMtA Na vighAyae / saM. RjuH caitat pratibuddhajIvI, tasmAt na haMtA na vighAtayet / jJAnI puruSa Rju tathA samajha kara jIne vAlA hotA hai / isalie vaha svayaM hanana nahIM karatA aura na dUsaroM se karavAtA hai| bhASyam 102-ahiMsakaH Rjurbhavati / sa ca hantavya- ahiMsaka vyakti Rju hotA hai| vaha hantavya aura ghAtakaghAtakayorekatAM pratipadya jIvati, na tu bhayena zaThatayA donoM kI ekatA ko svIkAra kara jItA hai| vaha bhaya yA zaThatA se vA etaM siddhAntaM svIkaroti, tasmAt sa na svayaM isa siddhAnta ko svIkAra nahIM karatA, isalie vaha na svayaM prANiyoM prANino hinasti na cAnyena ghAtayati / kI hiMsA karatA hai aura na dUsaroM se karavAtA hai| 1.3. aNusaMveyaNamappANeNaM, jaM 'haMtavvaM' ti NAbhipatthae / saM0-anusaMvedanaM AtmanA, yat hantavya iti nAbhiprArthayet / apanA kiyA huA karma apane ko hI bhugatanA hotA hai, isalie kisI ke hanana kI icchA mata kro| bhASyama 103-tvayA yat karma kRtaM tasya phalaM tvayA jo karma tumane kiyA hai, usakA phala tumako hI bhugatanA bhoktavyamiti 'AtmanA anusaMvedanam' ucyate / uktaJca hogA / yaha 'svayaM kA anusaMvedana' kahalAtA hai| cUNi meM kahA haica -'jahA tUmo vedAvito taheva vetitavvaM / ' yasmAt 'jaise tumane dUsaroM ko saMvedita karAyA hai, vaisA hI tumheM saMvedana kazcidapi prANI hantavya iti nAbhilaSet / karanA hogaa|' isalie kisI bhI prANI ke hanana kI icchA na kare / 104. je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se aayaa| saM0-yaH AtmA sa vijJAtA, yo vijJAtA sa AtmA / yena vijAnAti tad AtmA / jo AtmA hai, vaha jJAtA hai aura jo jJAtA hai, vaha AtmA hai / jisa sAdhana se AtmA jAnatI hai, vaha jAna AtmA hai / bhASyam 104-AtmA dravyam / jJAnaM tasya guNaH / AtmA dravya hai| jJAna hai usakA guNa / dravya se guNa bhinna hai dravyAda guNa: bhinna: abhinno vA iti jijJAsAyAM athavA abhinna, isa jijJAsA ke prasaMga meM sUtrakAra kahate haiM jo nirdizati sUtrakAra:-ya AtmA sa vijnyaataa| tAtparya- AtmA hai, vaha vijJAtA hai| isakA tAtparya hai ki AtmA jJAna-zanya masya-AtmA nAsti jnyaanvirhitH| yaH vijJAtA sa nahIM hai| jo vijJAtA hai, vaha AtmA hai| isakA tAtparya hai-jJAna AtmA / asya tAtparyam - jJAnaM nAsti aatmvirhitm| AtmAzUnya nahIM hai| cUrNikAra kahate haiM-'koI bhI AtmA jJAnaAha caNikAra:--'Navi appA nANavinnANavirahito vijJAna se rahita nahIM hai / jaise agni anuSNa nahIM hotii| uSNatA agni koi, jahA aNuNho aggI Natthi, Na ya uNhaM aggIo se bhinna padArtha nahIM hai, isalie agni ke kathana se uSNatA kA kathana atyaMtaraM, teNa aggI vutte uNhaM vuttameva bhavati, tahA svayaM ho jAtA hai| usI prakAra AtmA ke kathana se vijJAna kA kathana AtA iti vatte viNNANaM bhaNitameva bhavati, viNNANe svayaM ho jAtA hai aura vijJAna ke kathana se AtmA kA kathana svayaM ho bhaNite appA bhaNitameva bhvti| evaM gataM gatipaccA- jAtA hai / isa prakAra gata-pratyAgata lakSaNa se isa AlApaka kA artha gtilkkhnnennN| kiyA gayA hai|' 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 194 / 2. vahI, pRSTha 194, 195 / Jain Education international Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 AcArAMgabhASyam bhagavatyAmapi AtmacaitanyayorabhedaH pratipAdito- bhagavatI Agama meM bhI AtmA aura caitanya kA abheda pratisti pAdita haijIve NaM bhaMte ! jIve ? jIve jIve ? gautama ne pUchA-bhaMte ! AtmA jIva hai yA caitanya jIva hai ? goyamA ! jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA bhagavAn bole- gautama ! AtmA niyamataH jIva hai aura jiive| caitanya bhI niyamata: jIva hai|' ___asmin pratipAditam-AtmA'pi jIvaH caitanyamapi isakA pratipAdya hai ki AtmA bhI jIva hai aura caitanya bhI jIvaH / yena karaNabhUtena AtmA vijAnAti tajjJAnaM jIva hai| jisa sAdhana se AtmA jAnatI hai, vaha jJAna bhI AtmA hai| AtmA / ' 105. taM paDucca paDisaMkhAe / saM0--tat pratItya pratisaMkhyAyate / usa jJAna kI vibhinna pariNatiyoM kI apekSA se AtmA kA vyapadeza hotA hai| bhASyam 105-yadi AtmanaH jJAnasya ca abheda: yadi AtmA aura jJAna kA abheda sammata hai to phira jJAna kii| sammataH tahi jJAnabahutve sati pratyekamAtmanaH bahutvaM anekatA se pratyeka AtmA kI bhI anekatA ho jaaegii| matijJAna Adi bhaviSyati / matijJAnAdInAM anantAH paryavAH santi / ke ananta paryava haiM, usa sthiti meM eka AtmA ananta AtmAeM bana tasyAmavasthAyAM eka AtmA anantamAtmatvaM prApsyati jaaegii| isa jijJAsA ke prasaMga meM sUtrakAra kahate haiM yaha AtmA iti jijJAsAyAM sUtrakAra: nirdizati--ayamAtmA yad jisa-jisa jJAna meM pariNata hotI hai, usa usako prApta kara vaha vaisI hI yada jJAnaM pariNamati tata tata prApya tatpakSo bhavati, tena bana jAtI hai, isalie vaha AtmA usa jJAna kI apekSA se jAnI jAtI sa tasya jJAnasyApekSayA jJAyate vyapadizyate vaa| yadA sa hai yA vyapadiSTa hotI hai| jaba vaha ghaTajJAna se upayukta hotI hai taba ghaTajJAnena upayukto bhavati tadA ghaTajJAno bhavati / evaM vaha AtmA 'ghaTajJAna' hotI hai| isa prakAra zrotra ke viSaya meM upayukta zrotropayuktaH zrotrendriyaH yAvat sparzopayuktaH sparzanendriyo hokara zrotrendriya, yAvat sparza ke viSaya meM upayukta hokara sparzendriya bhavati / ghaTajJAne na paTasyopayogaH bhavati, paTajJAne ca naiva ho jAtI hai| ghaTajJAna meM paTa kA upayoga nahIM hotA aura na paTajJAna bhavati ghttsyopyogH| meM ghaTa kA upayoga hotA hai| atra tripadI samavatAraNIyA yahAM isa tripadI kA samavatAra karanA cAhieAtmA utpAdavyayadhrauvyayuktaH / AtmanaH astitvaM AtmA utpAda-vyaya-dhrauvyayukta hai| dhruvaM, jJAnasya pariNAmAH utpadyante vyayante ca / AtmA kA astitva dhruva hai| jJAna ke pariNAma utpanna hote haiM aura naSTa hote haiM / etAM tripadI pratItya eka eva AtmA nAnArUpe isa tripadI ke AdhAra para eka AtmA kA aneka rUpoM meM pratisaMkhyAto bhvti| vyapadeza hotA hai| 106. esa AyAvAdI samiyAe-pariyAe vivAhite |-tti bemi / saM0 - eSa AtmavAdI samyakaparyAyaH vyaahRtH|-iti bravImi / yaha AtmavAdI samyag paryAya kahalAtA hai| aisA maiM kahatA huuN| 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI, 6 / 174 / kAratayA vastu jAnAti vijAnAti sa AtmA, na 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 195 : aNNe bhaNati-ki tasmAdAtmano bhinnaM jJAnaM, tathAhi-na karaNatayA je AtA se viNNAyA? je viNNAyA se AtA? bhevaH, ekasyApi kartRkarmakaraNabhedenopalabdheH, tadyathA-- pucchA, vAgaraNaM tu jeNa viyANati se AtA, keNa devadatta AtmAnamAtmanA paricchinatti / viyANati ? nANeNaM paMcaviheNaM viyANati, taM ca nANaM 3. aMgasuttANi 2, bhagavaI 21137 / appA ceva, Na tato atyaMtaraM appaa| 4. cUNikAreNa etat sUtraM vyApakadRSTyApi vyAkhyAtam / (kha) AcArAMga vRtti, patra 205 : yena matyAdinA jJAnena (AcArAMga cUNi, pRSTha 195) karaNabhUtena kriyArUpeNa vA vividhaM-sAmAnyavizeSA Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 5-6. sUtra 105-106 285 bhASyam 106-pUrvokta AtmavAdaM abhyupagacchan eSa pUrvokta AtmavAda ko svIkAra karane vAlA AtmavAdI samyak AtmavAdI samyakaparyAyaH vyAhRtaH / tasyaiva paryAya: paryAya vAlA (satya kA pAragAmI) kahalAtA hai| usI kA hI paryAya samyag bhavati ya AtmanaH yathArtha svarUpaM pricchintti| samyag hotA hai jo AtmA ke yathArtha svarUpa ko jAnatA hai / chaTTho uddeso : chaThA uddezaka 107. aNANAe ege sovaTThANA, ANAe ege niruvaTThANA / saM0- anAjJAyAM eke sopasthAnAH AjJAyAM eke nirupasthAnAH / kucha puruSa anAjJA meM udyamI aura AjJA meM anudyamI hote haiM / bhASyam 107-kecit paryAyaM gRhItvApi mohA- kucha manuSya pravrajyA grahaNa karake bhI moha se abhibhUta hokara bhibhUtAH na samyak paryAyaM pravartante / tAn lakSyIkRtya pravrajyA meM samyak pravartita nahIM hote| una ziSyoM ko lakSya kara AcAryaH ziSyAn saMbodhayati-eke munayaH anAjJAyAM AcArya kahate haiM kucha muni anAjJA meM udyama karane vAle hote haiM / sopasthAnAH kRtodyamAH bhavanti / eke AjJAyAM kucha muni AjJA meM nirudyamI hote haiM, udyama karane vAle nahIM hote| nirupasthAnAH--nirudyamA bhavanti / anAnA---anupadezaH svamanISikAcaritamAcaraNa- anAzA kA artha hai-tIrthaMkara kA anupadeza, apanI buddhi se miti / tasyAmudyamasya kAraNamasti indriyaparavazatA, kiyA huA AcaraNa / usa (anAjJA) meM udyama karane kA mUla hetu haisvAbhimAnapradarzana, pUrvAgrahazca / indriyoM kI paravazatA, apane ahaM kA pradarzana aura pUrvAgraha / AjJA-upadezaH, tasyAmanudyamasya kAraNamasti AjJA kA artha hai-tIrthaMkara kA upadeza / usameM anudyama kA AlasyaM, stabdhatA, udAsInatA ca / kAraNa hai-Alasya, ahaMkAra aura udaasiintaa| 108. etaM te mA hou| saM0-etat tava mA bhavatu / yaha tumhAre mana meM na ho| bhASyam 108-ziSyasyopari anukampAsalilakaNAn ziSyoM para mAno karuNA ke rasa-kaNoM ko barasAte hue AcArya varSayanta iva AcAryA bruvate--etat kumArgavAsanAvAsi- kahate haiM ziSyo ! do bAteM tumhAre meM na hoM-1. tumhArA mana kumArga tAntaHkaraNatvaM sanmArgAvasIdanaM ca, dvayamapi mA bhUt / ' kI vAsanA se vAsita na ho| 2. sanmArga meM mana viSAdagrasta na ho| varSayanta iva AcAryA yuvatA etat kumArgavAsanAvAsi- kahate haiM jiyo kI bAta tumhAre meM nahA kA tumhArA mana kumANa 106. eyaM kusalassa basaNaM / saM0-etat kuzalasya darzanam / yaha mahAvIra kA darzana hai| bhASyam 109-anAjJAyAmudyamaH AjJAyAmanudyamazca anAjJA meM udyama tathA AjJA meM anudyama kalyANa ke lie nahIM na zreyase bhavati, tadetat kuzalasya-bhagavato mahAvIrasya hotA, yahI darzana bhagavAn mahAvIra kA hai| darzanamasti / 1. draSTavyam-AyAro sh66| 2. draSTavyama-AyAro // 67 / Jain Education international Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 AcArAMgabhASyama 110. tahiTThIe tammuttIe, tappurakkAre tassaNNI tnnivesnne| saM0-tadRSTika: tanmUrtikaH tatpuraskAraH tatsaMjJI tannivezanaH / muni mahAvIra ke darzana meM dRSTi niyojita kare, usameM tanmaya ho, use pramukha banAe, usako smRti meM ekarasa ho aura usameM vattacitta hokara usakA anusaraNa kre| bhASyam 110-drssttvym-5|68 bhASyam / dekheN-5|68 kA bhASya / 111. abhibhUya avakkhU, aNabhibhUte pabha nirAlaMbaNayAe / saM.-abhibhUya adrAkSIt anabhibhUtaH prabhuH nirAlambanatAya / ghAtikarmoM ko abhibhUta kara mahAvIra ne dekhA ki jo bAdhAoM se abhibhUta nahIM hotA, vahI nirAlambI hone meM samartha hotA hai| bhASyam 111-catvAri ghAtikarmANi abhibhUya cAra ghAtikarmoM ko naSTa kara bhagavAn mahAvIra ne dekhA-jo bhagavAn adrAkSIt--yaH anukUlapratikalaiH parISahopasargaH muni anukUla aura pratikUla parISahoM aura upasargoM se parAjita nahIM anabhibhUta: sa nirAlambanatAyai prabhurbhavati, AlambanAni hotA, vaha nirAlambI hone meM samartha hotA hai, vaha sabhI AlaMbanoM ko parityaktumarhati / yathA uttarAdhyayane-saMbhogapaccakkhA- chor3a sakatA hai / jaise uttarAdhyayana meM kahA hai -ziSya ne pUchA- bhaMte ! NaNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? . saMbhoja-pratyAkhyAna se jIva kyA prApta karatA hai ? saMbhogapaccakkhANaNaM AlaMbaNAI khvei| nirAlaMba- AcArya ne kahA-saMbhoja-pratyAkhyAna se muni Alambana-mukta Nassa ya AyayaTriyAjogA bhavaMti / saeNaM lAbheNaM ho jAtA hai| jo nirAlamba hotA hai, usake sAre prayatna mokSa kI saMtussai paralAbhaM no AsAei no takkei no pIhei no siddhi ke lie hote haiN| svayaM use bhikSA meM jo kucha milatA hai vaha patthei no abhilasai / paralAbhaM aNAsAyamANe usI meM saMtuSTa ho jAtA hai| dUsare muniyoM ko milI huI bhikSA meM atakkemANe apIhemANe apatthemANe aNabhilasamANe duccaM vaha AsvAda nahIM letA, usakI tAka nahIM rakhatA, spRhA nahIM karatA, suhasejjaM upasaMpajjittANaM vihri|' prArthanA nahIM karatA aura abhilASA nahIM karatA / vaha dUsare ko milI huI bhikSA meM AsvAda na letA huA, usakI tAka na rakhatA huA, spRhA na karatA huA, prArthanA na karatA huA aura abhilASA na karatA huA dUsarI sukha-zayyA ko prApta kara viharaNa karatA hai / 112. je mahaM abahimaNe / saM0-yo mahAn abahirmanAH / jo mokSalakSI hai, vaha mana ko asaMyama meM na le jaae| bhASyam 112-yo mahAn-puraskRtamokSaH sa jo mahAn arthAt mokSalakSI hotA hai, vaha abahirmanA hotA hai| abahirmanA bhavati, na ca sa saMyamAta zAsanAt paJca- vaha na saMyama se, na dharma kI zAsanA se aura na pAMca prakAra ke AcAroM vidhAcArapadAd vA bahirlezyo bhavati / ke adhyavasAyoM se bAhara hotA hai| 113. pavAeNaM pavAyaM jaannejjaa| saM0-pravAdena pravAdaM jAnIyAt / pravAda ko pravAda se jAnanA caahie| 1. uttarajjhayaNANi 29 / 34 / 2. cI 'maha' iti padaM nAsti vyAkhyAtam / tasya sthAne 'ahaM' iti padaM dRzyate / lezyAmanasorekaravamapi labhyate-je iti Niddeso, ahameva so jo abahimaNoNa NiggayamaNo saMjamAo sAsaNAo vA paMcavihAyArapayAo vA abahilleso, jati aNNausthiyANaM veumbiyAiriddhio pAsati tahAvi na bahImaNo bhavati, chalavAte vA NiggahIto Na bahilesI bhavati / (cUNi, pRSTha 196) Jain Education international Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 6. sUtra 110-116 287 bhASyam 113-pravAdena-AtmIyadarzanena pravAdaM- muni apane darzana se dUsare darzana ko jAne, usakI parIkSA anyadarzanaM jAnIyAta, taM parIkSeta iti yAvat / tasya kare / madhyastha bhAva meM sthita hokara usakI parIkSA karane meM koI doSa parIkSAyAM sati madhyasthabhAve nAsti kazcid doSaH / yathA nahIM hai| cUNi kA abhimata hai--kyA anya darzana ke doSa-kathana meM ca cUrNI-NaNa evaM parasiddhaMtadosakahAe rAgadosA? rAga-dveSa kA bhAva hotA hai ? uttara meM kahA gayA hai-utpatha kI bAta bhaNNati, jahA-uppahamaggaM dariseMtassa Na doso bhavati, batAne meM koI doSa nahIM hai| jaise rogI ko apathya bhojana karane se jahA apatthabhoyaNAto AturaM NivAraMtassa Na doso, evaM rokanA doSa nahIM khlaataa| isI prakAra sva-siddhAMta ke AdhAra para saeNaM pavAdeNaM paravAde duThe dariseMtassa Na rAgadoso para-siddhAMta ke doSa dikhAne meM koI rAga-dveSa nahIM mAnA jA sktaa| bhavati / 114. sahasammaiyAe, paravAgaraNeNaM, aNNesi vA aMtie soccaa| saM0-svasaMsmRtyA paravyAkaraNena anyeSAM vA antike zrutvA / svasmRti se, para-Apta ke nirUpaNa se athavA anya kisI atizayajJAnI se sunakara pravAda ko jAnA jA sakatA hai| bhASyam 114-anya pravAdAnAM parIkSAyai etAni anya darzanoM kI parIkSA karane meM ina tIna sAdhanoM kA prayoga trINi sAdhanAni prayoktavyAni karanA caahie| 1. svasmRtiH-pUrvajanmanaH smRtiH / 1. svasaMsmRti-pUrvajanma kI smRti / 2. paravyAkaraNam-tIrthaMkaravyAkaraNam / 2. paravyAkaraNa-tIrthaMkaroM dvArA vyAkhyAta / 3. anyeSAmantike zravaNam-atizayajJAninA svata 3. atizayajJAnI ke dvArA svataH hI nirUpita tathya ko eva nirUpitaM shrutvaa| sunkr| vizeSavyA dhyAnArthaM draSTavyam-AyAro 1/1-4 vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-AyAro 1/1-4 sUtroM kA sUtrANAM bhASyam / bhASya / 115. NiddesaM NAtivaTejjA mehaavii| saM.-nirdezaM nAtivarteta medhAvI / medhAvI nirdeza kA bhatikramaNa na kre| bhASyam 115-pravAdaM samyagavadhArya medhAvI puruSaH pravAda --sva-siddhAMta kI samyag avadhAraNA kara medhAvI puruSa tIrthakarasya nirdezaM naativrtet| tIrthakara ke nirdeza kA atikramaNa na kare / 116. supaDilehiya savvato savvayAe sammameva smbhijaanniyaa| saM0 --supratilikhya sarvataH sarvatayA samyageva samabhijJAya / saba prakAra se, sampUrNa rUpa se nirIkSaNa kara satya kA hI anuzIlana karanA caahie| bhASyam 116-svasaMsmRtyAdInAM trayANAM upalabdhi- AtmA ko athavA atIndriya padArthoM ko jAnane ke tIna sAdhana kAraNAnAM anyatareNa upalabdhikAraNena tIrthakarasya haiM- sva-smRti, Apta puruSa ke nirUpaNa se athavA Apta ke atirikta siddhAMtaM supratilikhya sarvataH iti dravyakSetrakAlabhAvaiH anya viziSTa jJAnI ke pAsa suna kr| inameM se kisI eka kAraNa se 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 196-197 / rAga-dveSa kA dRSTikoNa nahIM honA cAhie / apane (kha) dharma aura darzana ke kSetra meM parIkSA mAnya rahI hai| pravAda ke prati rAga aura dUsare pravAvoM ke prati dveSa kisI bhI pravAda (darzana) ko svIkAra karane vAlA nahIM honA caahie| apane pravAda kI vizeSatA aura dUsare pravAdoM kI parIkSA karanA cAhatA hai / bhagavAn dUsare pravAdoM kI honatA dikhAne kA manobhAva nahIM mahAvIra ne isa parIkSA ko svIkRti dii| unhoMne honA caahie| parIkSA-kAla meM pUrNa madhyasthamAva kahA- muni apane pravAda ko jAnakara dUsare pravAdoM aura samabhAva homA caahie| ko jAne, unakI parIkSA kre| kintu usake pIche Jain Education international Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 AcArAMga bhAvyam 1 sarvatayA iti bAhyAbhyantareNa kAraNena samyageva tIrthaMkara ke siddhAMta kA saMpUrNa rUpa se nirIkSaNa kara dravya kSetra, kAla samabhijJAya nirdeza nAtivartata ityanuvartate / aura bhAva se arthAt bAhya aura Abhyantara rUpa se usakA pUrNa avabodha kara usa nirdeza kA atikramaNa na kre| yaha pUrva sUtra se anuvRtta hai| 117. ihArAmaM pariNAya, alloNa-gutto parivvae / NiTTiyaTThI vIre, AgameNa sadA parakkamejjAsi tti bemi / saM0 ihArAmaM parijJAya AsInaguptaH privrjet| niSThitArthaH vIraH Agamena sadA parAkrameta iti bravImi / isa Atma- ramaNa kI parijJA kara, Atma-lIna aura jitendriya hokara parivrajana kre| vaisA kRtArtha, vIra muni sadA Agama ke anusAra parAkrama kare, aisA maiM kahatA hUM / bhASyam 117 iha ArAmaM prijaaniiyaat| taponiyamasaMyame vairAgye parISahopasargavijaye ca A samantAd ramaNam - ArAmaH / taM jJaparijJayA vijJAya pratyAkhyAna - parijJayA anArAmaM pratyAkhyAya AtmalIna indriyajayI ca bhvet| tAdRzaH niSThitArtha: bora: Agamena sadA parAkrameta iti bravImi / 118. ur3aDhaM sotA ahe sotA, tiriyaM sotA viyAhiyA, ete soyA vikkhAyA, jehi saMgati pAsA / saM0U khotAMsi aH srotAMsi tiryaka srotAMsi vyAhRtAni etAni srotAMsi vyAkhyAtAni vai saMga iti pazyata / Upara srota haiM, nIce srota haiM, madhya meM srota haiN| ye srota kahe gae haiN| inake dvArA manuSya Asakta hotA hai, yaha tuma dekho / , bhASyam 116 - mukhaM, karNe, netre, nAsike - etAni saptasrotAMsi zarIrasyordhvabhAge vartante / zarIrasya tiryagbhAge stanadvayaM vrtte| adhobhAge gudame raktavahAni c| etAni srotAMsi vyAkhyAtAni / srotaH- indriyANi, tadviSayAsevanaprayuktAnyaGgAni c| navamAdhyayane' dvividhaM srotaH pratipAditamasti AdAnasrota: atipAtastrotazca atra atra AdAnasrotaH prastutamasti / ' etaiH srotobhiH saMga:- rAgo bhavati iti pshyt| 11. Atu uhAe, ettha viramejja veyavI / saM0] Avarta tu upekSya, atra viramet vedavi Avarta kA nirIkSaNa kara jJAnI puruSa usase virata ho jAe / jinazAsana meM sAdhaka 'ArAma' kI parijJA kre| ArAma kA artha hai-tapa, niyama, saMyama, vairAgya, parIvaha aura upasarga vijaya meM saMpUrNarUpa se ramaNa karanA / usa 'ArAma' ko jJaparijJA se jAnakara tathA pratyAkhyAna parijJA se anArAma kA pratyAkhyAna kara sAdhaka AtmalIna aura jitendriya ho jaae| vaisA kRtakRtya vIra nirdezAnusAra parAkrama kare, aisA maiM kahatA hUM / sAdhaka sadA Agama ke 1. suzrutasaMhitA zArIrasthAnam 5 / 10: zravaNa- nayana-vadanaprANa-guda mevANi nava srotAMsi narANAM bahirmukhAni, etAnyeva strINAmaparANi ca zroNi-dve stanayoradhastAd raktavahaM / -- zarIra ke Urdhva bhAga meM sAta srota haiM eka mukha, do kAna, do netra do nAsikAeM zarIra ke madhya bhAga meM do stana haiN| zarIra ke adhI bhAga meM gudA, liMga aura raktavahA (yoni) hai ye srota kahe gae haiN| 5 bhASyam 119 - AvarttaH pUrvavat jJeyaH / taM upekSyaAvartta kI vyAkhyA pUrvavat hai / rAga-dveSa ke Avartta kA sAmIpyena samavalokya vedavid zAstrajJa etasmAt nikaTatA se nirIkSaNa kara zAstra puruSa usase virata ho jaae| AvartAd viramet / / srota kA artha hai-indriyAM aura indriya-viSayoM ke Asevana meM prayukta zarIra ke aMga prastuta Agama ke nauveM adhyayana meM do prakAra ke srota pratipAdita haiM-AdAnasrota tathA atipaatsrot| yahAM AdAnasrota prastuta hai / ina srotoM se saMga-rAga hotA hai, ise tuma dekho| 2. AyAro, 9 / 1 / 16 / 3. vahI, 4145 sUtre'pi AdAnastrotasaH pratipAdanamasti / 4. draSTavyam - AyAro 326 / 5. draSTavyam - AyAro 3 / 6 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 5. lokasAra, u0 6. sUtra 117-125 120. viNaettu soyaM Nikkhamma, esa mahaM akammA jANati pAsati / saM0 - vinIya srota: niSkramya eSa mahAn akarmA jAnAti pazyati / indriya viSaya kA parityAga kara niSkramaNa karane vAlA vaha mahAn sAdhaka akarmA hokara jAnatA, dekhatA hai| - bhASyam 120 gRhAd abhiniSkramaNaM vidhAya srota :zabdAdayaH indriyaviSayAH tasmin rAgadveSayovinayanaM kRtvA eSa mahAn akarmA-dhyAnasthaH jJAnAvaraNakarmamukto yA jAnAti pazyati srotasaH sAkSAtkAraM karoti / " / 121. paDilehAe NAvakaMkhati iha Agata gati pariSNAya 0pratilekhayA nAyakAMti iha Agati gati parijJAya / madhya 121 - indriyaviSayA: puruSasya AkAMkSAmAsAtha rAgadveSayoH hetavo bhavanti / anAkAMkSAyAM te viSayAH kevalaM jJeyA eva te na vikRtaye prabhavanti / / rAgadveSAbhibhUtasya Agatirgatizca bhavati - janmamaraNa paramparA pravartate iti parizAya abhiniSkrAMtaH puruSaH pratilekhayA tAni srotAMsi nAvakAMkSati / viSaya kI Asakti se janma-maraNa kA cakra calatA hai isa paryAlocana ke dvArA parijJA kara Atmastha puruSa viSayoM ko AkAMkSA nahIM karatA / 122. acce jAi maraNassa vaTTamAM bakkhAya-rae / saM0 - atyeti jAtimaraNasya vRttamArga vyAkhyAtarataH / sUtra aura artha meM rata muni janma aura mRtyu ke vRtta mArga kA atikramaNa kara detA hai| pravrajyA ke lie ghara se abhiniSkramaNa kara zabda Adi indriyaviSayoM meM hone vAle rAga-dveSa kA vijayana kara vaha mahAn sAdhaka kama ho jAtA hai, dhyAna meM lIna athavA jJAnAvaraNa karma se mukta hokara jAnatA, dekhatA hai-- srota kA sAkSAtkAra kara letA hai| 124. takkA jattha Na vijjai / saM0 tarkaH yatra na vidyate / vahAM koI tarka nahIM hai-- AtmA tarkagamya nahIM hai| mASyam 122 - vyAkhyAtam sUtrAgamaH arthAgamazca, vyAkhyAta kA artha hai-- sUtrAgama aura arthAgama / jo muni tasmin rataH muniH janmanaH maraNasya ca vRttamArga isameM lIna rahatA hai, vaha janma-maraNa ke vartulAkAra mArga kA atikramaNa vartulAkAra panyAnaM atikrAmati / kara detA hai / 123. savve sarA niyati / saM0- sarve svarAH nivartante / saba svara lauTa Ate haiM---zabda ke dvArA AtmA pratipAdya nahIM hai / 125. maI tattha Na gAhiyA / saM0 - matiH tatra na grAhikA / vaha mati ke dvArA prAhya nahIM hai| 1. tulanA - AyAro 2 / 37 / 2. tulanA - AyAro 2 / 38 / 3. AcArAMga, vRtti, patra 206, 209 : vividhaM - anekaprakAraM 286 indriya viSaya puruSa kI AkAMkSA se yukta hokara rAga-dveSa ke hetu banate haiN| jaba ve viSaya AkAMkSA se yukta nahIM hote taba ve mAtra jJeya hote haiN| ve vikRti paidA nahIM kara skte| jo rAga-dveSa se abhibhUta hotA hai usa vyakti ke Agati aura gati hotI hai-- janma maraNa kI paramparA calatI hai--isakI parikSA kara abhiniSkAMta paryAlocana ke dvArA una srotoM kI AkAMkSA nahIM karatA / pradhAnapuruSArtha tathA'strArthatayA tapaH saMyamAnuSThAnArthasvena (AkhyAto) vyAkhyAto mokSaH- azeSakarmakSayalakSaNo viziSTAkA pradezAkhyo vA tatra rato vyAkhyAnarataH / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 AcArAMgabhASyam 126. oe appatiDhANassa kheynne| saM0-ojaH apratiSThAnaH kSetrajJaH / vaha akelA, sarvathA anAlaMbana aura jJAtA hai| 127. se Na dohe, Na hasse, Na vaTTe, Na taMse, Na cauraMse, Na primNddle| saM0-sa na dIrghaH, na hrasvaH, na vRttaH, na vyasraH, na caturasraH, na parimaNDalaH / vaha AtmA na dIrgha hai, na hrasva hai, na vRtta hai, na trikoNa hai, na catuSkoNa hai aura na parimaMDala hai| 128. Na kiNhe, Na NIle, Na lohie, Na hAlidde, Na suvikalle / - saM0---na kRSNaH, na nIlaH, na lohitaH, na hAridraH, na zuklaH / vaha na kRSNa hai, na nIla hai, na lAla hai, na pIta hai aura na zukla hai| 126. Na subbhigaMdhe, Na durabhigaMdhe / saM0 --na surabhigandhaH, na durabhigandhaH / vaha na sugandha hai aura na durgandha hai| 130. Na tite, Na kaDue, Na kasAe, Na aMbile, Na mhure| saM0-na tiktaH, na kaTukaH, na kaSAyaH, nAmlaH, na madhuraH / vaha na tikta hai, na kaTu hai, na kaSAya hai, na amla hai aura na madhura hai / 131. Na kakkha DaM, Na maue, Na garue, Na lahue, Na soe, Na uNhe, Na giddhe, Na lukkhe / saM0 - na karkazaH, na mRdukaH, na gurukaH, na laghukaH, na zItaH, na uSNaH, na snigdhaH, na rUkSaH / vaha na karkaza hai, na mRdu hai, na guru hai, na laghu hai, na zIta hai, na uSNa hai, na snigdha hai aura na rUkSa hai| 132. Na kaauu| saM0--na kAyavAn / vaha zarIravAna nahIM hai| 133. Na ruhe| saM0 na ruhaH / vaha janmadharmA nahIM hai| 134. Na sNge| saM0--na saMgaH / vaha lepayukta nahIM hai| 135. Na itthI, Na purise, Na annnnhaa| saM0-na strI, na puruSaH, na anyathA / vaha na strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka hai / 1.vRttikRtA etatpadaM SaSThyantaM vyAkhyAtaM, tena arthasya jaTilatA jaataa| prAkRtalyA etada vibhaktiparivartanapUrvakaM prathamAntaM vyAkhyAyate, tadA arthasAralyaM syAt / Jain Education international Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 a0 5. lokasAra, u0 6. sUtra 126-140 136. pariNe snnnne| saM0-parijJaH sNjnyH| vaha pariza hai, vaha saMjJa hai-sarvataH caitanyamaya hai / 137. uvamA Na vijje| saM0-upamA na vidyte| usake lie koI upamA nahIM hai| 138. arUvI sttaa| saM0-arUpI sttaa| vaha amUrta astitva hai| 136. apayassa payaM Nasthi / saM0-apadasya padaM nAsti / vaha apada hai-usakA bodha karAne vAlA koI pada nahIM hai| 140. se Na sadde, Na rUve, Na gaMdhe, Na rase, Na phAse, iccetAva / ---tti bemi / saM.-sa na zabdaH, na rUpaM, na gandhaH, na rasaH, na sparzaH, ityetAvat / iti bravImi / vaha na zabda hai, na rUpa hai, na gaMdha hai, na rasa hai aura na sparza hai, itanA hii| --aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 123-140-prastutAgamasya prArambhaH Atma- prastuta Agama kA prAraMbha Atma-siddhAnta ke pratipAdana se hI siddhAntamadhikRtya eva jAtaH / tatra aupapAtika: AtmA huA hai| aupapAtika AtmA nAnAvidha zarIroM ko dhAraNa karatI hai nAnAvidhAni zarIrANi dadhAti nAnArUpAsu ca yoniSu aura nAnAvidha yoniyoM meM anusaMcaraNa karatI hai, bAra-bAra janmatI anusaMcarati / asau saMsArI ityucyte| karmopAdhisApekSa- hai, maratI hai| ise saMsArI AtmA kahA jAtA hai| karmopAdhisApekSa dravyAthikanayamate asau AtmA zarIrAdhiSThitatvAt dravyAthikanaya ke mata meM yaha AtmA zarIra meM adhiSThita hone ke tarkagamyaH, matigrAhyaH, paudgalikaguNaiH yuktaH, kAraNa tarkagamya, buddhigrAhya, paudgalika guNoM se yukta, punarjanmadharmA, pUnarjanmadharmA, strIpuruSAdiligAnvitaH kathaMcinmUrto'pi strI-puruSa Adi liMga se sahita tathA kathaMcid mUrta bhI hai| bhavati / karmopAdhinirapekSadravyAthikanayamate jIvapAriNA- karmopAdhinirapekSa dravyAthikanaya ke mata meM jIva-pAriNAmika mikabhAvamAzritaH AtmA muktaH siddho vA procyate / bhAvayukta AtmA mukta athavA siddha kahI jAtI hai / zarIramukta hone ke zarIramuktatvAt asau amUrto bhvti| tataH sa zabdaiH kAraNa vaha AtmA amUrta hotI hai / isalie vaha na zabdagamya hai aura tarkezca agamyo bhavati, matyA agrAhyo bhavati / pudgala- na tarkagamya hai / vaha buddhi ke dvArA agrAhya hai / vaha AtmA pudgalaguNoM guNazca viviktaH strIpuruSAdiliMgabhedamatikrAnta: kevalaM se rahita hai| usameM strI-puruSa Adi liMgabheda nahIM hotaa| vaha kevala parijJasvarUpe avatiSThati / prastutAlApakeSu (sUtram 123- parijJasvarUpa-jJAtA ke svarUpa meM avasthita hai| prastuta AlApakoM 140) tasya karmopAdhi nirapekSasya azarIrasya AtmanaH (123-140) meM jisa Atma-svarUpa kA nirUpaNa hai vaha AtmA hai svarUpaM pratipAditamasti / karmopAdhinirapekSa tathA shriirrhit| upaniSatsu AtmapratipAdakasUtrANAM sAmyaM dRshyte| upaniSadoM meM AtmA ke pratipAdaka jo sUtra haiM, unakA ina AtmavidyAyAH puraskAraH kSatriyA Asan / teSAM sUtroM ke sAtha sAmya hai| AtmavidyA ke puraskartA the kSatriya / unakA 1. AyAro, 14 / 3.(ka) chAndogyopaniSad, 5 / 3 / 1-70 / 2. vahI, 1 / 8 / (kha) bRhadAraNyakopaniSad, 6.28 : yatheyaM vidyetaHpUrva na kasmizcana brAhmaNaM uvAsa tAM tvahaM tubhyaM vakSyAmi / Jain Education international Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 AcArAMgabhASyam AtmasiddhAnte AsIt adhikAraH iti upaniSatsAkSI- Atma-siddhAnta ke viSaya meM adhikAra thA, yaha bAta upaniSadoM kI pUrvakaM vaktuM zakyam / tena etasprakaraNaM upaniSatprabhAvitaM sAkSI se kahI jA sakatI hai| isalie AcArAMgagata yaha prakaraNa iti pratipAdanaparaiH paNDitaiH punarAlocanIyam / upaniSadoM se prabhAvita hai yA yaha usakA upajIvI hai, aisA pratipAdana karane vAle paMDitoM ko punaH socanA hogaa| 123-idAnIM AtmanaH ajJeyavAdaH anirvacanIyasva- yahAM se AtmA ke ajJeyavAda athavA anirvacanIya svarUpa kA rUpaM vA nirUpyate nirUpaNa prastuta kiyA jA rahA haiAtmA amUrtaH sUkSmatamazca vidyate, ataH sa zabdena AtmA amUrta aura sUkSmatama hai, isalie vaha zabda ke dvArA nAsti prtipaadyH| pratipAdya nahIM hai| cUrNI svaraH pravAda ityuktam-savve pavAyA tattha cUNi meM svara zabda ke sthAna para pravAda zabda hai -sabhI niyaTaeNti / ' pravAda AtmA se lauTa Ate haiM, usa taka nahIM pahuMca paate| upaniSadi brahmaNaH AnandavijJAnaviSaye etAdRzaM upaniSad meM brahmA ke Ananda-vijJAna ke viSaya meM aisA hI sUktamupalabhyate sUkta prApta hotA haiyato vAco nivartante, aprApya manasA saha / vANI vahAM taka pahuMce binA hI mana ke sAtha lauTa AtI hai / AnandaH brahmaNo vidvAn, na vibheti kadAcana // jo brahma ke Ananda ko jAnatA hai, usako kahIM kabhI bhaya nahIM hotaa| 124 -tarka:-mImAMsA / ' tarkeNa parIkSyamANaH tarka kA artha hai-miimaaNsaa| tarka ke dvArA parIkSA karane para AtmA na sAkSAdupalabdho bhavati / sa amUrttatvAt sUkSma- AtmA sAkSAt upalabdha nahIM hotI / vaha amUrta aura sUkSmatama hone ke tamatvAcca trkaagraahyH| kAraNa tarka se grAhya nahIM hai| 125 ..sa matigrAhyopi naasti| amUrta tattvaM vaha buddhigrAhya bhI nahIM hai| amUrta tattva zabdoM kA, tarkoM kA zabdAnAM tANAM matInAM ca aviSayo bhavati / yathoktaM aura buddhi kA viSaya nahIM bntaa| jaise uttarAdhyayana meM kahA haiuttarAdhyayane---no iMviyaggejma amuttmaavaa| AtmA amUrta hai, isalie vaha indriyoM ke dvArA nahIM jAnA jA sktaa| 126-sa AtmA ojaH-ekaH svatantro vA vrtte| vaha AtmA oja hai-akelA athavA svataMtra hai| sAmayikI sAmayikyA saMjJayA oja ityekaH / sa zarIrAd bhinna eka saMjJA se oja kA artha hai-akelaa| vaha zarIra se bhinna eka hI hai, eva vartate, nAsti kazcid dvitIyaH / sa apratiSThAna:- dUsarA koI nahIM hai / vaha apratiSThAna hai.-sarvathA anAlaMbana hai| vaha sarvathA anAlambanaH / kssetrjny:'--jnyaataa| kSetrajJa hai-jJAtA hai| 127-AtmA nAsti dIrghaH-lokavyApIti yaavt| AtmA dIrgha nahIM hai-lokavyApI nahIM hai| vaha hrasva nahIM nAsti hrasvaH-aguSThaparimANa iti yAvat / hai-aMguSTha parimANa bhI nahIM hai| upaniSadoM meM AtmA kA hrasvatva upaniSatsu Atmano hrasvatvaM dIrghatvaM ca smuplbhyte|' aura dIrghatva mAnA gayA hai| vaha vRtta Adi saMsthAnoM se saMsthita nahIM sa vRttAdisaMsthAnaH saMsthito naasti| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 199 / 2. taitarIya upaniSad 2 / 2 / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 199 : takkA jAma mImAMsA heuumggo|' 4. uttarAyaNANi, 14.19 / 5-6. cUNoM vRttau evamAkhyAtamasti(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 199 : apaiTThANassa kheyaNNeti so ya appitttthaanno-siddho| AcArAMga vRtti, patra 209 : na vidyate pratiSThAna maudArikazarIrAveH karmaNo vA yatra so'pratiSThAno-- mokSastasya 'khedajJo' nipunno| 7. (ka) chAMdogya upaniSad 331413 : eSa me AtmA'ntahuM daye aNIyAn vrIhervA yavAd vA sarSapAd vA zyAmAkAd vA zyAmAkataNDulAd vA, eSa ma AtmA'ntahRdaye jyAyAn pRthivyA jyAyAn antarikSAd jyAyAn divo jyAyAnebhyo lokebhyaH / (kha) zvetAzvatara upaniSad 5 / 8,9 : aMguSThamAtro rvitulyruupH| Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 rAyAmaratInapalakSitaM jaga indriyaviSayaka pada se / a05. lokasAra, u0 6. sUtra 126-140 128-sa nAsti kRSNAdivarNavAn / vaha kRSNa Adi varNoM se yukta nahIM hai| 129-sa nAsti gandhavAn / vaha gandhavAn nahIM hai| 130-sa nAsti rasavAn / vaha rasavAn nahIM hai| 131--sa nAsti sparzavAna / vaha sparzavAna nahIM hai| eteSu paJcasu (127-131) satreSu 'neti neti' padena ina pAMca sUtroM (127-131) meM neti-neti (nahIM hai, nahIM hai) AtmA niruupitH| atra nirUpitAni saMsthAnAni varNAdayo pada se AtmA kA nirUpaNa kiyA gayA hai| ina meM nirUpita guNAzca pudgaladravye vidyamAnAH snti| indriyaviSaye saMsthAna, varNa Adi guNa pudgala dravya meM pAe jAte haiN| indriyoM kA jagati vayaM tribhirAyAmairupalakSitaM jagat jaaniimhe| viSayabhUta jagat tIna AyAmoM-UMcA, nIcA aura tirachA hai| AtmAsti sarvairAyAmairatItaH, ataH pudgaladravyAt tasya hama ise jAnate haiN| AtmA sabhI AyAmoM se atIta hai| isalie bhinnatvapratipAdanAya netipadasya prayogaH kRtH| anena paudgalika dravya se usakI bhinnatA pratipAdita karane ke lie 'neti' siddhamidaM-yasmin saMsthAnAdayo bhavanti tad dravyaM pada kA prayoga kiyA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai jisameM mUrtam / Atmani ete na vidyante tena so'sti amuurtH| saMsthAna Adi hote haiM vaha padArtha mUrta hai| AtmA meM ye saba nahIM hote, isalie vaha amUrta hai| 132-sa nAsti kAyavAn, na ca tasmAt kazci- AtmA azarIrI hai| usase na koI AtmA avatarita hotI dAtmA avatarati, na ca tasmin kazcillIyate / hai aura na koI AtmA usameM laya prApta karatI hai| 133-sa nAsti ruhaH agnidagdhabIjavat / dagdhakarma- vaha janmadharmA nahIM hai| jaise agni se dagdha bIja puna: aMkurita bIjatvAt na punarbhavAMkuro rohati / nahIM hotA, vaise hI AtmA ke karma bIja dagdha ho jAne ke kAraNa punaH usameM janma-maraNa kA aMkura utpanna nahIM hotaa| 134-sa nAsti saMgaH / ' yasya Asakterlezo'pi vaha asaMga hai-lepamukta hai| jisameM Asakti kA lezamAtra bhI avaziSTaH syAt sa punaravatarati / muktAtmA sarvathA zeSa raha jAtA hai vaha punaH janma letA hai, mukta AtmA sarvathA lepamukta asaMgatvAt na punarbhavameti / hotA hai, isalie vaha punaH saMsAra meM nahIM aataa| 135-liMgaM zarIramAzritaM bhvti| liMgasya vedaH liMga kA Azraya hai-zarIra / liMga se saMbaMdhita veda mohakarma mohakarmAzrito bhvti| AtmasvarUpasthitaH AtmA ke AdhAra para hotA hai| jo AtmA apane mUla svarUpa meM sthita hai azarIraH akarmA ca bhvti| tena so'sti liNgaatiitH| vaha azarIrI aura akarmA hotI hai, isalie vaha liMgAtIta hotI sa nAsti strI, nAsti puruSaH, na ca napuMsakaH / sa liMgAd hai| vaha na strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka / vaha liMga athavA veda vedAd vA atiitH| se atIta hai| zvetAzvataropaniSadi AtmanaH liMgamuktAvasthA _ zvetAzvatara upaniSad meM AtmA kI liMgamukta avasthA tathA taditarA ca dvayamapi asti pratipAditam liMgayukta avasthA-donoM kA pratipAdana hai| vahAM kahA hai-AtmA na neSa strI na pumAneSa, na caivAyaM napuMsakaH / strI hai, na puruSa hai aura na napuMsaka / jisa liMga vAle zarIra ko vaha yad yad zarIramAdatte, tena tena sa rakSyate // prApta hotI hai, usI liMga se vaha pahacAnI jAtI hai| 136-sa paritaH samantAda jAnAtIti prijnyH| vaha parijJa hai-sarvataH jAnatA hai / sAdhAraNa puruSa indriyoM ke sAdhAraNo janaH indriyairekadezena jAnAti, kintu nirA- eka bhAga se jAnatA hai, kintu nirAvaraNa AtmA sarvatobhAva se jAnatA 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 199, Na saMge iti jahA AjIvaNage, 3. naMdI cUNi, pRSTha 56 : soya aNaMtabhAgo puDhavAdiegi'puNo kiDDApavoseNaM se tattha avarajmati' (sUyagaDo diyANa vi paMcaNhaM niccugghADo, ahavA savvajahaNNo 1170) / agaMtabhAgo niccugghADo puDhavikkAie, caitanyamAtramAtmanaH / 2. zvetAzvataropaniSad, 10 / taM ca ukkosathINiddhisahitanANadaMsaNAvaraNodae viNo Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 AcArAMgabhASyam varaNaH AtmA sarvatobhAvena jAnAti / samyaga jAnAtIti hai / vaha saMza hai-samyag jAnatA hai| sNjnyH| caitanyalakSaNaH aatmaa| muktaH saMsArI vA ko'pi AtmA kA lakSaNa hai--caitny| koI bhI AtmA, cAhe vaha AtmA caitanyavirahito na bhvti| jainadarzane muktA- mukta ho yA saMsArI, caitanya se rahita nahIM hotii| jaina darzana ke vasthAyAmapi jJAnaM tasyopayogazca asti smmtH| anusAra mukta avasthA meM bhI jJAna aura usakA upayoga sammata hai| 137-AtmA eva parijJaH saMjJazca / nAnyaH AtmA hI parijJa hai, saMjJa hai| dUsarA koI bhI padArtha parijJa kazcit padArthaH parijJaH saMjJo vidyate / tena nAtmanaH yA saMjJa nahIM hai| isalie AtmA ke lie koI upamA nahIM hai / kAcidupamA vidyate / athavA sAMsArikeNa kenApi bhAvena athavA kisI bhI sAMsArika padArtha se AtmA ko upamita nahIM kiyA AtmA nopamAtuM zakyate / jA sktaa| 138-sttaa-astitvm| AtmanaH sattA vidyate, sattA kA artha hai-astitva / AtmA kA astitva hai, kintu kintu sa arUpI asti, atastasya astitvaM kevalaM vaha arUpI hai, isalie usakA astitva kevala kevalajJAnI ke hI kevalajJAnapratyakSaM, nAsti indriyajJAninAM pratyakSam / pratyakSa hotA hai / indriyajJAnI usako sAkSAt nahIM jAna sakate / 139-sa apado vidyate / nAsti tasya vAcaka vaha apada hai, padAtIta hai| usakA bodha karAne vAlA koI kiJcit pdm| yathA sAMkhyAnAM 'tasya vAcakaH praNavaH pada nahIM hai| jaise sAMkhyadarzana meM 'AtmA kA vAcaka praNava hai'-aisA iti sammatamasti tathA muktAtmanAM kiJcid vAcakaM sammata hai| kintu mukta AtmAoM kA koI vAcaka pada nahIM hai| cUrNi naasti| cUNoM 'padaM' iti padacihnam / yathA-apado ke anusAra 'pada' kA artha hai-padacihna / jaise--sarpa apada hotA hai / hi dohajAio tassa gacchao dIhaM vaTai parimaMDalaM vA vaha jaba calatA hai taba dIrgha, vRtta yA parimaMDala koI bhI padacihna padaM Natthi / ' nahIM hotaa| 140-padaM zabdAtmakaM bhavati / sa AtmA nAsti pada zabdAtmaka hotA hai| vaha AtmA na zabda hai, na rUpa hai, zabdaH, rUpaM, gandhaH, rasaH, sparzo vaa|' na gaMdha hai, na rasa hai aura na sparza hai| --iti brviimi| ---aisA maiM kahatA huuN| Avarijjati |""""tto ya se azvattaM nANamakkharaM savajahaNaM bhavati / tato puDhavikAitehito AukkAtiyANa aNaMtabhAgeNa visuddhataraM nANamakkharaM, evaM kameNaM teu-bAu vaNassati-beiMdiya - teiMdiya-caridiya-asaNNipaMceMdiya saNNipaMceMdiyANa ya visuddhataraM bhavatItyarthaH / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 199 / Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaTThaM ajjhayaNaM dhuyaM chaThA adhyayana dhuta [ uddezaka 5 : sUtra 113] Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukham prastutAdhyayanasya nAmAsti dhutam / dhutavAdaH jaina- prastuta adhyayana kA nAma hai 'dhut'| jaina aura bauddha-donoM bauddhaparamparAyAmasti smmtH| bauddhAnAM vizuddhimArge paraMparAoM meM 'dhutavAda' sammata hai| bauddhoM ke vizuddhimArga grantha meM trayodaza dhutAni santi vaNitAni / prastutAdhyayane paJca teraha dhutoM kA varNana hai| isa adhyayana meM pAMca dhutoM kA nirUpaNa dhutAni santi nirUpitAni / eteSAM arthAdhikAraH kiyA gayA hai| inakA arthAdhikAra pAMca uddezakoM meM saMgrahIta hai-- paJcasu uddezakeSu saMnicitosti1. nijakadhutam-svajanamamatvacetanAyAH prakampa- 1. nijakadhuta-svajana ke prati hone vAlI mamatvacetamA kA nam / prkNpn| 2. karmadhutam -karmapudgalAnAM prakampanam / 2. karmadhuta-karma-pudgaloM kA prakaMpana / 3. zarIropakaraNadhutam-zarIropakaraNayoH mamatva- 3. zarIra-upakaraNadhuta-zarIra aura upakaraNoM ke prati hone cetanAyAH prakampanam / vAlI mamatvacetanA kA prakaMpana / 4. gauravadhutam-RddhirasasAtAtmakasya gauravasya 4. gauravadhuta-Rddhi, rasa aura sAtA-isa gauravatrayI kA prkmpnm| prakaMpana / 5. upasargadhutam - anukUlapratikUlabhAvajanitaceta- 5. upasargadhuta-anukUla aura pratikUla bhAvoM se utpanna cetanA nAyAH prakampanam / ' kA prakaMpana / dhatavAdo'sti karmanirjarAyAH siddhAntaH / yairhetUbhiH 'dhutavAda' karma-nirjarA kA siddhAMta hai| jina-jina hetuoM se karmaNAM nirjarA jAyate te sarve'pi dhutasaMjJakAni bhavanti / karmoM kI nirjarA hotI hai, una sabakI 'dhuta' saMjJA hai| karmabaMdha kA karmabandhasya mukhyo heturasti mmtvbhaavH| zarIraM, upa- pramukha hetu hai-mamatvabhAva / zarIra, upakaraNa aura svajana-ye karaNAni svajanAzca mamatvacetanAM puSNanti / tAtparyArtha mamatvacetanA ko puSTa karate haiN| tAtparya kI dRSTi se dhutasAdhanA kA dhutasAdhanAyAH prayojanamasti yatteSAM saMyogAnAM parityAgaH yahI prayojana hai ki una saMyogoM kA parityAga karanA jinase mamatvayamamatvacetanA poSamAdadhAti / mamatvacetanAyAH cetanA puSTa hotI hai| mamatva-cetanA kA parityAga anIdRzajJAnaparityAga: anIdRzena jJAnena-AtmajJAnena bhavituM AtmajJAna se ho sakatA hai| jo AtmaprajJa nahIM haiM ve avasAda kA zakyaH / anAtmaprajJA avasAdamanubhavanti / dhutasya anubhava karate haiN| dhuta sAdhanA kA prathama kAraNa hai-AtmaprajJA kA prathamaM kAraNamasti aatmprjnyaa| AtmaprajJAne suspaSTe jaagrnn| AtmaprajJA suspaSTa hone para hI zarIra ke prati hone vAlI jAte sati zarIrAsaktiH kSINA bhavati, prANazaktizca Asakti kSINa hotI hai aura prANazakti prabala banatI hai / roga hone para prabalA bhvti| satyAmaye ko'pi tasya pratikAraM na koI usakA pratikAra na kare, aisI kalpanA nahIM kI jA sktii| kuryAditi kalpanApi duurvrtinii| rogaH soDhavyaH, taM prati 'roga ko sahanA cAhie, usake prati apanI bhAvadhArA ko nahIM jor3anA nAdhyavasAyo nivezanIyaH-etAdRzaH saMkalpaH prANazaktau cAhie'-aisA saMkalpa prANazakti kI prabalatA hone para hI hotA hai / prabalAyAM satyAmeva bhvti| vAsasA parihAraH asti sudusskrH| bhagavatA eSa vastroM kA parihAra karanA bahuta kaThina hai| bhagavAn ne ise uttaravAdo vyAhRtaH / ekAkicaryApi asti mhttpH| uttaravAda utkRSTa siddhAMta kahA hai| akele rahanA bhI mahAn tapa 1. AcAroga niyukti, gAthA 249, 250 2. AyAro, 6 / 2 / paDhame niyagavihuNaNA kammANaM vitiyae taiyagaMmi / 3. vahI, 6 / 5 / ubagaraNasarIrANaM cautthae gAravatigassa // 4. vahI, 68-29 / uvasaggA sammANaya vihUANi paMcamaMmi udese / 5. vahI, 6 / 40-51 : vavyadhuyaM vatthAI bhAvadhuyaM kamma aTThavihaM // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 uttarAdhyayane ekIbhAvasAdhanAyA ayaM mukhyopAyo nirdiSTa: / anena saMyamaH saMvaraH samAdhizca sidhyati / " prastutAdhyayane dharmapravacanasya mahattvapUrNa nirdezA labhyante / sAmpradAyikatAyAH kolAhalapUrNa vAtAvaraNe etat sUtraM kiyat saTIkamasti 'aNuvaudda bhikkhU dhammamA ikkhamANe -- jo attAnaM AsAejjA, jo paraM AsAejjA, yo amgAI pAcA supAI jIbAI sattAI AtAenjA / " sa asmin dharmasya tattvAnAM samuccayo vartate / dazavidhasya zramaNadharmasya AdhArarUpaH pUrvarUpo vA vrtte|' prastutAdhyayane 'beyavI' iti padaM bhagavato mahAvIrasya vyApaka dRSTikoNa parilakSayati / tasmin samaye vedavidaH atyantaM gauravapUrNa sthaanmaasiit| bhagavatA vedasya vedavidazca prAmANyaM na khalu svIkRtaM tathApi to nAvajJAtI kintu arthAntaranyAsena tau pratiSThitau / * tasmin samaye aneke vAdA pracalitA Asan yathA-- AtmavAdaH, jJAnavAda: vedavAdaH, dharmavAdaH, brahmavAdaH, lokavAdaH, karmavAdaH, kriyAvAdazca / bhagavatA eteSAM vAdAnAM samanvayaM kRtvA abhinavA dik pradarzitA, te AcArarUpeNa parivartitAzca / yathA advaitavAdasya ahiMsAyAH prayogaH kRtaH 'tumaMsa nAma sacceca jaM tavaM ti manasi / 5 - asmin asandInadvIpa' - svAkhyAtadharma' - sthitAtmA'abahirlezya'-dRSTimAn"-rUkSa" - truTa* - phalagAvataSTI - prabhRtInAM padArthAnAM vizeSa prayogo dRzyate / 1. uttarAyaNANi, 29 40 / 2. AyAro, 6 / 104 / asmin tapaso'neke prakArA upadiSTAH, yaiH karmaNAM prakampanaM nirjarA vA jAyate / tairiti phalitaM bhavati, yatra viziSTA titikSA lAghavaM tapazca abhisamanvAgataM bhavati tatrAsti dhutam / avadhUtaparamparAyA mulaM ghutavAde anveSaNoyamasti / 3. vahI, 6 / 102 / 4. vahI, 6 / 101 / 3 5. vahI, 5 / 101 / 6. vahI, 6 / 105 / 7. vahI, 6 / 59 / AcArAMga bhASyam hai / uttarAdhyayana sUtra meM isa akelepana ko ekAkI sAdhanA kA mukhya upAya batalAyA hai| isase saMyama, saMvara aura samAdhi sadhatI hai / isa adhyayana meM dharma-pravacana karane ke mahattvapUrNa nirdeza prApta hote haiM / sAMpradAyikatA ke kolAhalapUrNa vAtAvaraNa meM yaha AlApaka kitanA saTIka hai'vivekapUrvaka dharma pravacana karatA huA bhikSuna svayaM ko bAdhA pahuMcAtA hai, na dUsaroM ko bAdhA pahuMcAtA hai aura na anya prANI, bhUta, jIva aura saravoM ko bAdhA pahuMcAtA hai|' yaha adhyayana dharma ke aneka tattvoM kA saMgrAhaka hai / vaha tattvasaMgraha daza prakAra ke bhramaNa dharma kA AdhArabhUta athavA pUrvarUpa hai / prastuta adhyayana meM 'beyavI - vedavid' yaha pada bhagavAn mahAvIra ke vyApaka dRSTikoNa ko parilakSita karatA hai / usa kAla meM vedoM ko jAnane vAloM kA atyaMta gauravapUrNa sthAna thA / bhagavAn ne veda aura vedazoM kA prAmANya svIkAra nahIM kiyA, phira bhI donoM kI avajJA na kara, donoM ko bhinna artha meM pratiSThita kiyA / usa kAla meM anekavAda pracalita the, jaise AtmavAda, jJAnavAda, vedavAda, dharmavAda, brahmavAda, lokavAda, karmavAda aura kriyAvAda / bhagavAn mahAvIra ne ina vAdoM kA samanvaya kara eka naI dizA pradarzita kI aura ina vAdoM ko AcArarUpa meM parivartita kara diyaa| jaise advaitavAda kA ahiMsA ke prasaMga meM prayoga kara kahA'jise tU hanana yogya mAnatA hai, vaha tU hI hai|' isa adhyayana meM asaMdInadvIpa, svAkhyAtadharma, sthitAtmA, abahirlezya, dRSTimAn, rUkSa, truTa, phalagAvataSTI Adi padoM kA vizeSa prayoga dRSTigocara hotA hai| isameM tapa ke aneka prakAra upadiSTa haiM, jinase karmoM kA prakaMpana athavA nirjarA hotI hai| unase yaha phalita hotA hai - jahAM viziSTa titikSA lAghava aura tapa ye tInoM samyak prakAra se prApta ho jAte haiM, vahAM dhuta kI sAdhanA hotI hai| avadhUta paraMparA ka mUla 'dhutavAda' meM khojA jA sakatA hai / . vahI, 6 / 106 / 9. vahI, 6 / 106 / 10. vahI, 6 / 107 / 8. 11. vahI, 6 / 110 / 12. vahI, 6 / 112 | 13. vahI, 6 / 113 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chaThaM ajjhayaNaM : dhuyaM chaThA adhyayana : dhuta paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. obujjhamANe iha mANavesu AghAi se pre| saM0-avabudhyamAnaH iha mAnaveSu AkhyAti sa naraH / vaha sambuddha puruSa manuSyoM ke bIca meM AkhyAna karatA hai| bhASyam 1 -bahavo janA bhavanti ajJAninaH, svalpe bahuta puruSa ajJAnI hote haiM, thoDe puruSa jJAnI hote haiM aura bhavanti jnyaaninH| teSvapi svalpe aakhyaataarH| una jJAnI puruSoM meM bhI kucha hI puruSa AkhyAna karane vAle hote haiN| kazcinnaraH avabudhyamAno bhavati, sa iha mAnaveSu koI eka puruSa sambuddha hotA hai aura vaha manuSyoM meM AkhyAna karatA AkhyAti / kimAkhyAti tasya nirUpaNaM agrimasUtre hai| vaha kyA AkhyAna karatA hai usakA nirdeza agrima sUtra meM haikriyate2. jassimAo jAIo savvao supaDilehiyAo bhavaMti, akkhAi se NANamaNelisaM / saM0-yasyemAH jAtayaH sarvataH supratilikhitAH bhavanti, AkhyAti sa jJAnamanIdRzam / jise ye jIva-jAtiyAM sarvataH jJAta hotI haiM, vahI puruSa asAdhAraNa jJAna kA AkhyAna karatA hai| bhASyam 2-yaH kazcid AkhyAtA na bhavati / yasya hara koI vyakti AkhyAtA nahIM hotA / jise ye ekendriya imA ekendriyAdayaH paJca jIvajAtayaH sarvataH-dravyakSetra- Adi pAMcoM jIva-jAtiyAM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke vikalpoM kAlabhAvAdibhedaiH sudRSTA bhavanti sa anIdazaM se bhalI-bhAMti jJAta hotI haiM, vahI puruSa anIdRza (antaHprajJAgamya) jJAnamAkhyAti / jJAna kA AkhyAna karatA hai| IdRzam-sthUladRSTigamyam / anIdRzam'--anta:- IdRza kA artha hai- sthUla dRSTigamya aura anIdRza kA artha prajJAgamyam / hai-Antarika prajJAgamya / / AtmanaH muktimArgasya ahiMsAdInAM ca jJAnaM AtmA, mokSamArga tathA ahiMsA Adi kA jJAna antaHprajJA se antaHprajJAgrAhyatvAt anIdRzaM jJAnaM bhavati / grAhya hotA hai, isalie vaha anIdRza jJAna kahalAtA hai / 3. se kiti tesi samuTTiyANaM NikkhittadaMDANaM samAhiyANaM paNNANamaMtANaM iha muttimaggaM / saM0-sa kIrtayati teSAM samutthitAnAM nikSiptadaNDAnAM samAhitAnAM prajJAnavatAM iha muktimArgam / jo manuSya samutthita haiM, mana, vANI aura zarIra se saMyata haiM, jinakA mana ekAgra hai aura jo prajJAvAn haiM, unake lie vaha sammukha puruSa muktimArga kA AkhyAna karatA hai| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 200 : NANaMti jahatthovalaMbha, taM kerisaM ? ralatorekatve (ubalabhe kAyabve) asarisaM, taM ca paMcavihaM, ahavA asarisaM kevalaNANaM teNa asarisameva suyanANaM kadheti, vaMsaNaM carittaM tavaM viNayaM ca khei| (kha) AcArAMga vRtti, patra 211: jJAnaM jAyante paricchidyante jIvAvayaH padArthAH yena tajjJAnaMmatyAdi paJcadhA, kimbhUtaM jJAnamAkhyAti ? 'anIdRzaM' nAnyatredazamastItyanIvRzaM, yadi vA sakalasaMzayApanayanena dharmamAcakSANa eva sa Atmano jJAnamananyasadRzamAkhyAti / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 AcArAMgabhASyam bhASyam 3-sa teSAM muktimArga jJAnadarzanacAritrAtmaka vaha saMbuddha puruSa unake lie jJAna-darzana-cAritrAtmaka muktikIrtayati, ye santi muktimArgasya ArAdhanAyai samutthitAH, mArga kA pratipAdana karatA hai jo muktimArga kI ArAdhanA ke lie ye santi nikSiptadaNDA:-parityaktamanovAkkAyadaNDAH, samutthita hue haiM, jo nikSiptadaMDa-mAnasika, vAcika aura kAyika ye santi samAhitAH-ekAgramanasaH, ye santi hiMsA se uparata haiM, jo samAhita - ekAgracitta vAle haiM, jo prajJAnavantaH-buddhisaMpannAH prajJAsaMpannA vaa| prajJAnavAn -buddhisaMpanna athavA prajJAsaMpanna haiN| prastutasUtre muktimArga zuzrUSaNAM catasraH arhatAH santi prastuta AlApaka meM muktimArga ko sunane athavA usakI pratipAditAH ArAdhanA karane ke icchuka vyaktiyoM kI cAra yogyatAoM kA pratipAdana kiyA hai-- utthitAH utthAtukAmA vA-eSA prathamA arhatA / 1. jo mukti-mArga ke lie udyata haiM athavA udyata honA cAhate haiM-yaha pahalI yogyatA hai / siddhamanovAkkAyAH manovAkkAyasiddhi kartakAmA 2. jo mAnasika, vAcika tathA kAyika siddhi ko prApta kara vA-eSA dvitIyA arhtaa| cuke haiM athavA siddhi karanA cAhate haiM-yaha dUsarI yogyatA samAhitA samAdhi prAptukAmA vA-eSA tRtIyA arhtaa| buddhisaMpannAH prajJAsaMpannAH vA-eSA caturthI arhtaa| 3. jo samAhita haiM athavA samAdhi prApta karanA cAhate haiM-- yaha tIsarI yogyatA hai| 4. jo buddhisaMpanna haiM athavA prajJAsaMpanna haiM---yaha cauthI yogyatA atra cUNauM mahattvapUrNa sUcanamasti-'itare isa prasaMga meM cUNi meM mahattvapUrNa sUcanA hai-yadi ziSya suttatyahANI, Na ya giNhaMti-yadi ziSyAH zrotAro vA athavA zrotA buddhihIna hote haiM, taba sUtra aura artha kI hAni hotI buddhihInAH syustadA sUtrArthayorhAnirbhavati / te AcAryaiH hai / ve AcAryoM dvArA pratipAdita kie jAne vAle muktimArga ko grahaNa pratipAdyamAnaM muktimArga no grahItaM kSamante / nahIM kara sakate / 4. evaM pege mahAvIrA vipparakkamati / saM0-evamapi eke mahAvIrAH viparAkramante / isa prakAra kucha mahAvIra puruSa vizeSa parAkrama karate haiN| bhASyam 4-evaM eke mahAvIrAH muktimArga zrutvA, isa prakAra kucheka mahAvIra puruSa muktimArga ko sunakara saMyama apizabdAt kecana pratyekabuddhA labdhajAtismaraNA vA kI sAdhanA ke lie vizeSa parAkrama karate haiM / tathA pratyekabuddha athavA azratvApi viparAkramante-saMyamasAdhanAyai yatante / jAtismRti jJAna se saMpanna vyakti binA sune hI saMyama kI ArAdhanA meM sthAnAne asya saMvAditvaM dRzyate-dohi ThANehi AyA tatpara ho jAte haiM / sthAnAMga sUtra meM isakA saMvAdI kathana prApta hotA kevalipaNNattaM dhamma labhejja savaNayAe, taM jahA-soccacceva, hai-sunane aura jAnane- ina do sthAnoM se AtmA kevalIprajJapta dharma abhismeccccev| ko suna pAtA hai| 5. pAsaha egevasIyamANe aNattapaNNe / saM0 pazyata ekAn avasIdataH anAtmaprajJAn / tuma dekho, jo Atma-prajJA se zUnya haiM, ve avasAda ko prApta ho rahe haiM / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 201 : mikkhittasatthesu, satthaM churiyAdivAbAro, chidaNA bhidaNA, ahavA NikkhittadaMDANaM paMca rAyakakuhA aarohitaa| 2. vahI, pRSTha 201 : uTThiyAI ucheukAmANi vA / 3. vahI, pRSTha 201 / 4. vahI, pRSTha 201 : avisaddA asuNittAvi patteyabuddha jAissaraNAdi / 5. aMgasuttANi 1, ThANaM, 2163 / Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMtApa ko prApta hote haiN| isApta hote haiM, mAnasika te saMyama svIkRtyApi avamA a0 6.dhuta, u0 1. sUtra 4-7 301 bhASyam 5-saMyamaH prajJAgamyosti / uktaM cottarA- saMyama prajJAgamya hai| uttarAdhyayana meM kahA haidhyayane'paNNA samikkhae dhamma, tattaM tattaviNicchayaM / " 'dharma, tattva aura tattvavinizcaya kI samIkSA prajJA se hotI hai|' yeSAM Atmani prajJA nAsti te anAtmaprajJAH yathAkathaM- jinakI AtmA meM prajJA nahIM hotI ve anAtmaprajJa vyakti jaisecit saMyama svIkRtyApi avasIdanti, manastApaM vrajanti / taise saMyama svIkAra karake bhI avasAda ko prApta hote haiM, mAnasika asya vaikalpikortha:--yaiH prajJA na prAptA, kevalaM buddhi- saMtApa ko prApta hote haiN| isakA vaikalpika artha hai-jinheM prajJA vilAse vartante, te saMyama svIkRtyApi avasIdanti'- prApta nahIM hai, jo kevala buddhi ke vilAsa meM hI ramaNa karate haiM, ve prApteSu upasargeSu vicalitA bhavanti, prANAtipAtAdiSu saMyama ko svIkAra karake bhI avasAda ko prApta hote haiM-saMyama vA vartante / bhogArthaM vA saMyamAnniSkramaNaM kurvanti, etad jIvana meM Ane vAle upasargoM meM vicalita ho jAte haiM athavA prANAtiyUyaM pazyata / pAta Adi meM pravRtta ho jAte haiM athavA ve bhogoM kI prApti ke lie saMyama se bAhara nikala jAte haiM, yaha tuma dekho| 6. se bemi-se jahA vi kumme harae viNiviTTacitte, pacchanna-palAse, ummaggaM se No lahai / saM0 --atha bravImi-tad yathA'pi kUrmaH hrade viniviSTacittaH palAzapracchanne unmagnaM sa no labhate / maiM kahatA hU~; jaise-eka kachuA hai / eka draha hai| kachue kA citta braha meM lagA huA hai / vaha vaha palAza ke pattoM se Acchanna hai| vaha kachuA mukta AkAza ko dekhane ke lie vivara ko prApta nahIM ho rahA hai| bhASyam 6-atra udAharaNam / atha bravImi-yathA isa prasaMga meM eka udAharaNa hai| maiM use kahatA hUM-eka kachuA karmaH hrade nivasati / tasya cittaM hrade parivAre ca sarovara meM rahatA thaa| usakA citta usa sarovara aura apane parivAra viniviSTamasti / sa hradaH ghanazevAlena padmapatrairvA meM Asakta thaa| vaha sarovara saghana sevAla aura kamala-patroM se DhakA pracchannaH asti / tasya ekasmin deze akasmAdekaM vivaraM rahatA thaa| eka bAra akasmAt hI usake eka bhAga meM vivara ho gyaa| jAtam / tatra muktamAkAzaM dRSTvA sa atIva hRSTo vaha kachuA vahAM A phuNcaa| usane usa vivara se mukta-AkAza ko jaatH| tena cintitaM-sakalaM parijanaM AnIya etad dekhA aura atyaMta prasanna huaa| usane socA--maiM apane sAre parivAra drshyaami| sa gataH / hradasya ativistIrNatayA sa tad ko yahAM lAkara yaha anupama dRzya dikhalAU / vaha gyaa| parivAra ko vivaraM anveSayannapi no labhate / lekara AyA aura vivara kI khoja karane lagA / parantu usa sarovara kI ati vistIrNatA ke kAraNa khojane para bhI vaha vivara use nahIM milA / ___ asyopanayaH-karma iva jIvaH, hrada iva saMsAraH, isakA upanaya yaha hai- kachue kI bhAMti hai jIva / hrada kI zevAlamiva karma, vivaramiva sAdhutvam / asau jIvaH taraha hai saMsAra / sevAla kI taraha hai karma / vivara kI bhAMti hai sAdhutva / kathaMcid tad labdhvApi punaH saMsAramabhyeti, tadA vaha jIva jaise-taise sAdhutva ko prApta karake bhI punaH saMsAra meM AtA hai mUrchAyA gahanatayA niviNNopi punaH sAdhutvaM no lbhte| aura virakta hone para bhI mUrchA kI saghanatA ke kAraNa punaH sAdhutva ko prApta nahIM kara sktaa| 7. bhaMjagA iva sannivasaM No cayaMti, evaM pege-aNegarUvehi kulehi jAyA, rUvehi sattA kaluNaM thaNaMti, NiyANao te Na labhaMti mokkhaM / saM0-bhaJjagAH iva sannivezaM no tyajanti evamapi eke --anekarUpeSu kuleSu jAtA:, rUpeSu saktAH karuNaM stananti nidAnataH te na labhante mokSam / jaise vRkSa apane sthAna ko nahIM chor3ate, vaise hI kucha loga gRhavAsa ko nahIM chodd'te| ve aneka prakAra ke kuloM meM utpanna hokara, rUpAdi viSayoM meM Asakta hokara karaNa vilApa karate haiN| ve baMdhana se mukta nahIM ho paate| 1. uttarAyaNANi 23 / 25 / hitakarI pgnnaa| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 201 : jehi iha appokatA (kha) AcArAMga vRtti, patra 211 : nAtmane hitA prajJA paNNA te attapannA Na attapaNNA aNattapaNNA yeSAM te anaatmprjnyaaH| apattapaNNA vA, ahavA attA-iTThA amhatteNa appaNI 3. prAkRtatvAt vyatyayaH / Jain Education international Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 AcArAMgabhASyam bhASyam 7-bhaJjagA -vRkSAH / yathA vRkSAH zastraiH bhaMjaga kA artha hai vRkSa / jaise vRkSa zastroM ke dvArA chede jAne chidyamAnA api sannivezaM na tyajanti, evaM eke dAri- para bhI apane sthAna ko nahIM chor3ate, vaise hI kucha loga daridratA Adi drayAdikaSTairabhibhUtA api gRhavAsaM na tyajanti / te kaSToM se abhibhUta hokara bhI gRhavAsa ko nahIM chodd'te| ve aneka prakAra anekarUpeSu uccanIceSu kuleSu jAtA api rUpeSu- ke UMca-nIca kuloM meM utpanna hokara bhI zarIra athavA indriyaviSayoM meM zarIreSu indriyaviSayeSu vA saktAH prApteSu kaSTeSu karuNaM Asakta hokara prApta kaSToM meM karuNa krandana karate haiM, phira bhI ve vilapanti, tathApi te gRhavAsaM na tyajanti / te nidAnAt gRhavAsa ko nahIM chodd'te| ve bandhana se mukti nahIM pA sakate / athavA -bandhanAt mokSaM na labhante / athavA mokSaH-saMyamaH, te mokSa kA artha hai--saMyama / ve sneha ke baMdhana ko tor3a kara saMyama ko snehabandhanaM chittvA saMyama na labhante / prApta nahIM kara skte| 8. aha pAsa tehi-tehiM kulehi AyattAe jAyA gaMDI aduvA koDhI, rAyaMsI avamAriyaM / kANiyaM jhimiyaM ceva, kuNiyaM khujjiyaM tahA / / uri pAsa mUyaM ca, sUNiaMca gilaasinni| vevaI pIDhasapi ca, silivayaM mhumehnni|| solasa ete rogA, akkhAyA annupuvvso| aha NaM phusaMti AyaMkA, phAsA ya asamaMjasA / / maraNaM tesi saMpehAe, uvavAyaM cayaNaM ca nnccaa| paripAgaM ca saMpehAe, taM suNeha jahA-tahA // saM0--atha pazya teSu-teSu kuleSu Atmatvena jAtAH gaNDI athavA kuSThI, rAjayakSmI apsmaarikH| kANakaH jADyauM caiva, kuNitvaM kubjitAM tathA / / udariNaM pazya mUkaM ca, zUnikaM ca graasiniiN| vepakina pIThasarpiNaM ca, zlIpadaM madhumehaninam / / SoDaza ete rogAH AkhyAtA anupuurvshH| atha na spRzanti AtaGkAH sparzAzca asmnyjsaaH|| maraNaM teSAM saMprekSya, upapAtaM cyavanaM ca jJAtvA / paripAkaM ca saMprekSya, taM zRNuta yathA tathA / / tU dekha, nAnA kuloM meM Atma-bhAva se utpanna vyakti roga-prasta ho jAte haiM / 1. gaNDamAlA, 2. koDha, 3. rAjayakSmA, 4. apasmAra (mRgI yA mUrchA), 5. kANatva, 6. jar3atA-avayavoM kA jar3a honA, 7. hAtha yA paira kI vikalatA (kUNitva), 8. kubar3Apana, 9. udararoga, 10. gUMgApana, 11. zotha, 12. bhasmaka roga, 13. kampanavAta, 14. pIThasapI-paMgutA, 15. zlIpada hAthIpagA, 16. madhumeha--ye solaha roga kramazaH kahe gae haiN| kabhI-kabhI AtaMka aura aniSTa sparza prApta hote haiN| una manuSyoM kI mRtyu kA paryAlocana kara, upapAta aura cyavana ko jAna kara tathA karma ke vipAka kA paryAlocana kara usake yathArtha rUpa ko suno| bhASyam 8--atha tvaM pazya, teSu teSu uccanIceSu tU dekha, nAnA UMce-nIce kuloM meM apane-apane karmoM ke udaya kuleSu Atmatvena-svasvakarmodayena jAtA rogagrastA se utpanna vyakti rogagrasta ho jAte haiM / ve gRhavAsa meM rahate hue bhI bhavanti, na ca gRhavAse vasanto'pi bhogAn bhoktuM bhogoM kA upabhoga nahIM kara sakate / prasaMgavaza sUtrakAra rogagrasta zaknuvanti / prAsaGgikatvAt sUtrakAraH sAkSAd roga- vyaktiyoM kA sAkSAt nirdeza karate haiM - grastAnAM nirdezaM karoti, yathA-- (1) gaNDI-gaNDamAlayA grastaH / 1. gaMDI-gaMDamAlA roga se grasta / (2) kuSThI / 2. kuSThI-kuSTha roga se grasta / (3) rAjayakSmI--rAjayakSmAkrAntaH / 3. rAjayakSmI-kSaya roga se grasta / (4) apasmArika:- apasmArarogAkrAntaH / ' 4. apasmAra-mRgI yA mUrchA roga se grasta / (5) kANaka:-ekAkSaH / 5. kANatva se grasta / (6) jaDa:-sarveSu avayaveSu jaDatAmApannaH / 6. zarIra ke avayavoM meM jar3atA se grasta / 1.dezIzabdoyaM pratIyate / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 202 : NivA baMdhaNe, NivANaM kamma, ahavA kasAyA haphAsA, tehiM No lamaMti mokkhaM, mokkho sNjmo| 3. mAdhavanidAna, rAjayakSmAroganidAna, zloka 1: vegarodhAt kSayAccaiva sAhasAdviSamAzanAt / tridoSo jAyate yakmA gado hetucatuSTayAt // 4. mAdhavanidAna, apasmAraroganidAna, zloka 1: tamaHpravezaH saMrambho dossodrekhtsmRtiH| apasmAra iti jJeyo gado ghorshcturvidhH| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 7. garbhAdhAna ke doSa ke kAraNa hAtha yA paira kI vikalatA / a0 6. dhuta, u01. sUtra 8 (7) kuNi:-garbhAdhAnadoSAd hRsvaikapAdo nyUnaika paannirvaa| (8) kubjaH-kubjakaH / (9) udrii-udrrogaakraantH| (10) mUka:--avAk / (11) zUnika:-zvayathugrastaH / (12) grAsinI-bhasmakavyAdhigrastaH / (13) vepakI-kampanarogagrastaH / (14) pIThasapI-pAdarogAkrAntaH / (15) zlIpadam -pAdAdau kAThinyam / (16) madhumehanI' bastirogAkrAntaH / 1. AcArAMga vRtti, patra 213 : kubjaM pRSThAdAvasyAstIti kunjI, mAtApitRzoNitazukradoSeNa garbhasthadoSobhavAH kubjavAmanakAdayo doSA bhavantIti, uktaM ca garne vAtaprakopena, dohade vA'pamAnite / bhavet kubjaH kuNiH paMgurbhUko manmana eva vA // 2. (ka) AcArAMga vRtti, patra 213 : te cAmI bhedAHpRthak samastairapi cAnilAdya, plIhodaraM baddhagudaM tathaiva / AgaMtukaM saptamamaSTamaM tu, jalodaraM ceti bhavanti tAni // (kha) mAdhavanidAna, udararoganidAna, zloka 4 : pRthagdoSaH samastaizca, plohabaddhakSatovaH / sambhavantyuvarANyaSTau, teSAM liGga pRthak zRNu // 3. AcArAMga vRtti, patra 213 : mUkaM manmanabhASiNaM vA, garbhavoSAdeva jAtaM taduttarakAlaM ca, paJcaSaSTirmukhe rogAH saptasvAyataneSu jAyante, tatrAyatanAni oSThau vantamUlAni bantA jihvA tAlu kaNThaH sarvANi ceti, tatrASTAvoSThayoH paJcadaza dantamUleSu aSTo danteSu, paJca jihvAyAM, nava tAluni, saptadaza kaNThe, trayaH sarveSvAyataneSviti / 4. (ka) AcArAMga vRtti, patra 213 : zUnatvaM-zvayatharvAta pittazleSmasannipAtaraktAbhidhAtajo'yaM Soti, ukta cazokaH syAt SaDvidho ghoro, dosserutsedhlkssnnH| vyastaH samastaizcApIha, tayA rktaabhighaatjH|| (kha) draSTavyam -mAdhavanidAna, zothanidAnaprakaraNam, zloka 2 / 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 202 : gilAsiNI aggIu vaahii| AcArAMga vRtti, patra 213 : gilAsaNi ti bhasmako vyAdhiH sa ca vAtapittotkaTatayA zleSmanyUnatayopajAyata iti / 8. kubar3epana se grasta / 9. udara roga se AkrAnta / 10. mUkatA se grasta / 11. sUjana se grasta / 12. bhasmaka vyAdhi se grasta / 13. kampana roga se grasta / 14. pIThasapI-paMgutA se grasta / 15. zlIpada-hAthIpagA roga se grasta / 16. madhumeha roga se grasta / 6. AcArAMga vRtti, patra 213 : vevaI ti vAtasamutthaH zarIrAvayavAnAM kampa iti, ukta ca--- prakAmaM vepate yastu, kampamAnazca gacchati / kalApakhajaM taM vidyAnmuktasandhinibandhanam // 7. (ka) AcArAMga cUNi, 203 : pIDhasappI hatthehi kaTTe ghettuM ckmNtii| (kha) AcArAMga vRtti, patra 213 : pIDhappi ca tti jantugaMrbhadoSAt pIThasappitvenotpadyate, jAto vA karmadoSAd bhavati, sa kila pANigRhItakASThaH prasarpatIti / 8.(ka) AcArAMga cUNi, 203 : silavatI pAdA silI bhvNti| (kha) AcArAMga vRtti, patra 213 : silivayaM ti zlIparva -pAdAdau kAThinyaM, tadyathA-prakupitavAtapittazleSmANo'dhaH prapannA vaMkSorujaGa dhAsvavatiSThamAnAH kAlAntareNa pAvamAzritya zanaiH zanaiH zophamupajanayanti tacchlIpadamityAcakSatepurANodakabhUmiSThAH, sarvartuSu ca shiitlaaH| ye dezAsteSu jAyante, zlIpadAni vizeSataH / / pAdayohaMstayozcApi, zlIpadaM jAyate nRNAm / karNoSThanAzAsvapi ca, kecidicchanti tdvivH|| (ga) draSTavyam-mAdhavanidAna, zlIpavaroganidAna prakaraNam / 9. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 202 : madhumehaNI vtthirogo| (kha) AcArAMga vRtti, patra 213 : mahumehaNi ti madhumeho vastirogaH sa vidyate yasyAso madhumehI, madhutulyaprasrAvavAnityarthaH, tatra pramehANAM viMzativAH, tatrAsyAsAdhyatvenopanyAsaH, tatra sarva evaM pramehA prAyazaH sarvadoSotthAstathApi vAtAva putkaTa bhevAva vizatirmaMdA bhavanti, tatra kaphAd daza, SaT pittAt, Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 AcArAMgabhASyam ete SoDaza rogA anupUrvazaH-krameNa AkhyAtAH / etaiH ye solaha roga kramazaH kahe gae haiN| ina rogoM se AkrAnta rogairAkrAntA: manuSyA gRhe sthitA api bhogAn bhoktuM na vyakti ghara meM raha kara bhI bhogoM kA upabhoga karane meM samartha nahIM zaknuvanti / kadAcit tAn AtaGkA:-sadyoghAtirogAH, hote| kabhI una manuSyoM ko sadyoghAtI roga aura aniSTa sparza-- asamaJjasA: sparzA:-prahArAdijanitA duHkhavizeSAzca prahAra Adi se utpanna kaSTa-vizeSa prApta hote haiN| spRzanti / teSAM manuSyANAM maraNaM saMprekSya, upapAta:-unnatA- una manuSyoM kI mRtyu kI paryAlocanA kara, upapAta-unnata vasthAyAM gamanaM, cyavanam-nimnAvasthAyAM pratigamanaM,' avasthA meM gamana aura cyavana-nimna avasthA meM gamana-ko jAna tad jJAtvA etAH sarvA avasthAH karmavipAkajanitA kara tathA ye sArI avasthAeM karma ke vipAka se paidA hotI haiM, yaha bhavanti iti saMprekSya, sa paripAkaH yathA bhavati taM tathA soca kara vaha vipAka jaisA hotA hai vaisA tuma suno, suna kara bhogoM se zRNuta, zrutvA bhogebhyo nirvedaM kuruta / virakti kro| 1. saMti pANA aMdhA tamaMsi viyaahiyaa| saM0-santi prANAH andhAH tamasi vyAhRtAH / andhakAra meM hone vAle prANI andha kahalAte haiN| bhASyam 9-mithyAtvAdyAzravasaMyutAH prANinaH tamasi mithyAtva Adi AzravoM se saMyukta prANI aMdhakAra meM rahate haiM, vartante ataste andhAH vyaahRtaaH| yathArthadarzanAkSamatvAt isalie ve aMdhe kahalAte haiN| ve yathArtha darzana karane meM akSama hone ke teSAmandhatvaM nAstyasaMgatam / ' kAraNa unakA aMdhApana asaMgata nahIM hai / 10. tAmeva saI asaI atiacca uccAvayaphAse pddisNveveNti| saM0-tAmeva sakRd asakRd atigatya uccAvacasparzAn pratisaMvedayanti / prANI usI (klezapUrNa avasthA) ko eka yA aneka bAra prApta kara tIna aura maMda spoM kA pratisaMvevana karate haiN| bhASyam 10 te tAM karmavipAkAvasthAM sakRd asakRd ve usa karma-vipAka kI avasthA ko eka bAra yA aneka vA atigatya uccAvacAna sparzAna-kaSTAni pratisaMveda- bAra prApta kara tIvra aura maMda spoM-kaSToM kA bAra-bAra anubhava yanti -vAraM vAramanubhavanti / karate haiN| 11. buddhehiM evaM paveditaM / saM0-buddhaH etat praveditam / tIrthakaroM ne isakA pratipAdana kiyA hai| bhASyam 11-anAtmaprajJAH viSayeSu AsaktA anAtmaprajJa puruSa viSayoM meM Asakta hote haiN| una Asakta bhavanti / teSAmAsaktAnAM nAnAvidhAH karmavipAkA puruSoM ke karma-vipAka nAnA prakAra ke hote haiM, yaha tIrthaMkaroM ne kahA bhavanti / etad buddhaiH praveditamasti / hai| vAtajAzcatvAra iti, sarve'pi caite'sAdhyAvasthAyAM madhumehatvamupayAntIti, uktaM ca sarva eva pramehAstu, kAlenApratikAriNaH / madhumehatvamAyAnti, tadA'sAdhyA bhavanti te // 1. cUNoM (pRSTha 203) upapAtacyavanayokhyiA evaM kRtAsti--uvAyAyAo cayaNaM, doNhaM maraNaM tiriyamaNuyANaM, umbaTTaNA neraiyabhavaNavAsivANamaMtarANaM, uvavAo samvadevANaM, cayaNaM joisiyavemANiyANaM / 2. aMdhakAra do prakAra kA hotA hai : 1. dravya aMdhakAra-yaha prakAza ke abhAva meM hotA hai| 2. bhAva andhakAramithyAtva aura ajJAna / aMdha bhI do prakAra ke hote haiM : 1. dravya andha-cakSarahita / 2. bhAva andha-viveka rahita / mithyAtva aura ajJAna meM rahane vAle manuSya vivekazUnya hote haiM / ve karma ke upAdAna aura paripAka ko nahIM dekha pAte / Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6.dhuta, u01. sUtra-13 305 12. saMti pANA vAsagA, rasagA, udae udayacarA, aagaasgaaminno| saM0-santi prANAH varSajAH rasajAH udake udakacarAH AkAzagAminaH / aneka prakAra ke prANI hote haiM-varSaja-sthala meM utpanna hone vAle, rasaja-rasa meM utpanna hone vAle, jala meM jalarUpa jIva, jala meM rahane vAle jalacara jIva aura aakaashgaamii--pkssii| bhASyam 12-karmavipAkavaicitryeNa karma vipAka kI vividhatA ke kAraNa prANI bhI nAnA prakAra nAnAvidhAH santi', yathA-varSajA:-sthalacarAH, rasajA: ke haiN| jaise-varSaja-sthala meM paidA hone vAle sthalacara, rasaja-kRmi -kRmyaadyH| Adi / cauM vAsagA rasagA iti vyAkhyAtamasti / cUNi meM 'vAsaga aura rasaga'-vyAkhyAta haiN| vRttikAra ne vattikAreNApi cUNivyAkhyAnamanusRtam / kintu bhI cuNigata vyAkhyA kA anusaraNa kiyA hai| kintu dazavakAlika dasaveAliyasUtre 'rasayA' iti padaM dRzyate / tasya sUtra meM 'rasayA' kA prayoga milatA hai| usakA artha hai ---rasaja / yahAM vyAkhyAnamasti' rasajAH / atra jakArasya gakArA- 'jakAra' ko 'gakAra' Adeza huA hai, isalie 'rasagA' pada kA prayoga dezo jAtaH, tena rasagA iti padaM dRzyate, tathA sthAnAMge prApta hotA hai| usI prakAra sthAnAMga meM 'harivAsaga' (saM0 harivarSaka) 'harivAsaga' pade jakArasya gakAratvam / ' evaM vAsagA pada prApta hai / yahAM bhI 'jakAra' ke sthAna para 'gakAra' huA hai| isI iti pade'pi jakArasya gakArAdezaH sNbhaavyte| prakAra 'vAsaga' pada meM bhI 'jakAra' ke sthAna para 'gakAra' kI saMbhAvanA kI jA sakatI hai| udake-udakarUpA eva ekendriyA jiivaaH| 'udaka' (pAnI) meM udakarUpa hI ekendriya jIva hote haiM / udkcraaH-mtsykcchpaadyH| sthale jAtA api udakacara ve jIva haiM jo pAnI meM vicaraNa karate haiM, jaise-matsya, kecana udake caranti te udakacarAH, ythaa-mhorgaaH| kacchapa Adi / sthala meM utpanna hone vAle bhI kucha jIva udaka meM rahate haiM, ve udakacara kahalAte haiM, jaise-sarpa Adi / aakaashgaaminH-pkssinnH| kecit pakSiNa : AkAzagAmI-AkAza meM ur3ane vAle pkssii| kucha pakSI udakacarA api bhavanti / udakacara bhI hote haiN| 13. pANA pANe kilesaMti / saM0-prANAH prANAn klezayanti / prANI prANiyoM ko kaSTa dete haiM / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 204 : saMti tisuvi kAlesu chakkAyA, Na tucchijjati / 2. vahI, pRSTha 204 : pANiNo iti vattavve sarIre AovatAraM . kAuM pANA vuccNti| 3. vahI, pRSTha 204: vAsaMtIti vAsagA-bhAsAladdhIsaMpaNNA beiMdiyAdi vAsagA, rasagA NAma je jibhiviyaladdhisaMpannA, titA tittAdirase uvalamaMti, kimigajalogarAjagAdI, keyi rasagA ceva Na tu vAsA, egidiyA Na vAsagA Na rasagA, baeNdiyatte'vi sati kei NivvattiyA Na vAsagA bhavaMti, rasaAsAdaladdhI puNa samvesi, sAvi kassai uvahammati, evaM jassa jati iMdiyA te bhAvayanvA jAva paMcidiyatiriyA, tesipi kesiMci uvahatANi iMdiyANi, buddhi sarIraM vA, ahavA..."vAsaMtIti vAsagA, koilamadaNasalAgasUyAdi, tattha tu je jassa guNo tassa viNAsamo kAuM, vAsitadoseNaM paMjaratthA sairapatAraviyogAo NirodhAdINi dukkhANi aNubhavaMti, rasitA rasagA' mahisavarAhamigasasagatittira baddhAti / 4. AcArAMga vRtti, patra 215 : vAsakAH 'vAsU zabdakutsAyo' vAsantIti vAsakA:-bhASAlabdhisampannA dvIndriyAvayaH, rasamanugacchantIti rasagA:-kaTutiktakaSAyAdirasavevinaH, saMjina ityrthH| 5. vasave AliyaM, 4/sUtra 9: (ka) agastya cUNi, pRSTha 77 : rasA te bhavaMti rasajA, takrAdau suhumsriiraa| (kha) jinadAsa cUNi, pRSTha 140 : rasayA nAma takkaM bilamAisu bhvNti| (ga) hAribhadrIyA vRtti, patra 141 : rasAjjAtA rasajAH takrAranAlavadhitImanAdiSu pAyukRmyAkRtayo'tisUkSmA bhvnti| 6. aMgasuttANi 1, ThANaM 6 / 22 : hrivaasgaa| Jain Education international Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 AcArAMgabhAjyam bhASyam 13-prANAHprANAn klezayanti-upaghnanti. prANI prANiyoM ko kleza dete haiM-upaghAta karate haiM, saMghaTTana saMghaTTante yAvat jIvitAd vyaparopayanti / cikitsA- karate haiM yAvat jIvana se mAra DAlate haiN| cikitsA-zAstra meM ina zAstre amISAM sthalacarAdInAM trividhAnAmapi prANinAM sthalacara Adi tInoM prakAra ke prANiyoM ke mAMsa-bhakSaNa kA nirdeza hai| mAMsAzanasya nirdezo vidyate, ataH svasya ArogyArthaM isalie manuSya apane Arogya ke lie una prANiyoM ko kleza pahuMcAte manuSyAH teSAM prANinAM klezaM janayanti / 14. pAsa loe mahAbhayaM / saM0-pazya loke mahAbhayam / tU dekha, loka meM mahAn bhaya hai| bhASyam 14-tvaM pazya, loke svaprANAnAM rakSAyai tU dekha, saMsAra meM apane prANoM kI rakSA ke lie dUsare prANiyoM anyeSAM prANAnAmapaharaNaM karmabandhakArakatvAt mahAbhayaM' ke prANoM kA apaharaNa karanA karmabandha kA hetu hone ke kAraNa mahAn vidyte| bhaya hai| 15. bahudukkhA hu jNtvo| saM0-bahuduHkhAH khalu jantavaH / jIvoM ke nAnA prakAra ke duHkha hote haiN| 3. bhASyam 15-prANinAM duHkhAd bhayaM bhavati / duHkhaM prANiyoM ko duHkha se bhaya hotA hai| duHkha hai-roga Adi / ca rogAdayaH, yathA jaise'jammaM dukkhaM jarA dukkhaM rogA ya maraNANi ya2 janma duHkha hai, jarA duHkha hai, roga aura maraNa duHkha hai| amI jantavaH-manuSyAH bahuduHkhAH, prakaraNavazAd ye prANI-manuSya duHkhabahula haiN| prakaraNa ke anusAra ye rogabahurogA dRshynte| bahula dekhe jAte haiN| 16. sattA kAmehi maannvaa| saM0-saktAH kAmeSu mAnavAH / manuSya kAmanAoM meM Asakta hote haiN| mASyam 16-rogANAM mUlamasti AsaktiH / mAnavAH rogoM kA mUla hai-Asakti / manuSya kAma meM Asakta haiN| kAmeSu AsaktA vrtnte| ata eva te bahuduHkhAH athavA isIlie ve duHkhabahula athavA rogabahula haiN| unake janma, maraNa, roga baharogAH santi / janmamaraNarogAdInAM vedanApi teSAM Adi kI vedanA bhI utanI hI hotI hai, jinakI jitanI Asakti tAvatI yeSAmasti yAvatI AsaktiH / hotI hai| 17. abaleNa vahaM gacchaMti, sarIreNa pabhaMgureNa / saM0-abalena vyathAM gacchanti zarIreNa prabhaMgureNa / usa zaktihIna aura prabhaMgura zarIra se ve vyathA ko prApta hote haiN| bhASyam 17-kAmAsaktaM zarIraM abalaM bhvti| tena kAmAsakta zarIra nirbala hotA hai| usa nirbala aura prabhaMgura 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 205 : mahataM bhayaM mahammayaM, jaM bhaNitaM maraNaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 215 : mahadbhayaM nAnAgati duHkhaklezavipAkAtmakamiti / 2. uttarajmayaNANi, 19 / 15 / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 205 : appasasthicchAkAmesu mavanakAmesu / Jain Education international Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 1. sUtra 14-20 307 abalena prabhaGgureNa zarIreNa te vyathAM gacchanti, pIDAmanu- zarIra se ve manuSya vyathA ko prApta hote haiM, pIr3A kA anubhava karate bhavantIti yAvat / cUNau vRttau ca vadhaM gacchantIti vyAkhyAtam / cUNi aura vRtti meM 've vadha ko prApta hote haiM'--yaha vyAkhyA upalabdha hai| 18. aTTe se bahudukkhe, iti bAle pagabhai / saM0-AtaH sa bahuduHkhaH iti bAlaH pragalbhate / vedanA se pIDita manuSya bahuta duHkha vAlA hotA hai / isalie vaha ajJAnI dhaSTa ho jAtA hai| bhASyama 18-rogajanitAbhiH vedanAbhiH ArtaH sa baha puruSa roga se utpanna vedanAoM se Arta hokara bahuta duHkha bahuduHkho bhavati / tAdRzaH vedanopazamanArthaM prANinaH vAlA hotA hai / vaisA puruSa vedanA ko zAMta karane ke lie prANiyoM ko klezayati / sa bAlaH prANinAM klezaM janayan 'jIvo kleza utpanna karatA hai / vaha ajJAnI prANiyoM ko kleza detA humA 'eka jIvasya jIvanaM' iti kRtvA pragalbhate --dhRSTo bhvti| jIva dUsare jIva kA jIvana hai'-aisA mAna kara dhRSTa ho jAtA hai| 19. ete roge bahU NaccA, AurA pritaave| saM0-etAn rogAn bahUna jJAtvA AturAH paritApayanti / ina nAnA prakAra ke rogoM ko utpanna huA jAna kara Atura manuSya dUsare jIvoM ko paritApa dete haiN| 20. NAlaM paas| saM0-nAlaM pazya / tU dekha, ye cikitsA-vidhiyAM paryApta nahIM haiN| bhASyam 19-20-etAn pUrvoktAn bahun rogAn ina pUrvokta aneka rogoM ko utpanna huA jAnakara, unakA utpannAn jJAtvA teSAM saMvedanaM kurvANA AturAH sthala- saMvedana karane vAle Atura puruSa (roga ke upazamana ke lie) sthalacara carAdIn prANinaH paritApayanti / 'pANA pANe kilesaMti' Adi prANiyoM ko paritApa dete haiM / prANI prANiyoM ko kaSTa dete haiN(6|13) iti nigamanam / yaha upasaMhAra hai| tvaM pazya, eSA prANiparitApajananI cikitsA- tU dekha, prANiyoM ko paritApa dene vAlI yaha cikitsA paddhati paddhatiH rogonmUlanAya alaM-paryAptaM nAsti / rogoM ke unmUlana ke lie paryApta nahIM hai / vRttikAra ne isa viSaya kI vRttikAreNa eSa viSayaH samyag vivecitaH-'etAn samyak vivecanA kI hai. ina gaMDa, kuSTha, rAjayakSmA Adi aneka rogoM ko 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 205 : keNa chuhAdipamaMgureNa karaNa pANe kilesati jogatrikakaraNatrikeNa, paDhijjA mUteNa tappagAreNa vahaM egeMdiyAdINaM sattANaM jAva paMcibiyANa ya 'iti bAle pagammati' pANANaM kilesAvi karato tittirAdiNaM, kaMkhaMti patthaMti gacchaMti egaTThA / ....... pagabhaM gacchati, jaM bhaNitaM dhAriThaM, taM jahA-ko juddhAviasahaM abalaM, tabbalaNimittaM ahaMma kA vadho jANai paraloge, paralogarUvassa Na vimeti / saMsAro taM gacchati / (mAcArAMga cUNi, pRSTha 205-206) 2. AcArAMga vRtti, patra 215, 216 : pramaMgureNa svata (kha) vRttAvapi prakaroti iti vyAkhyAtam -yadi vA eva bhaMgazIlena tatsukhAdhAnAya karmopacityA'nekazI vadhaM rogeSu satsu ityetad vakSyamANaM bAlaH-ajJaH prakaroti / gcchnti| (AcArAMga vRtti, patra 216) 3. (ka) cUoM 'pakuvvaI' iti pAThaH, pagambhaI iti pAThAntaraM (ga) pragalbhapadAnugAmi cintanaM uttarAdhyayane'pi labhyatevartate-so evaM aTTo dukkhauvasamaNimittaM kAyavahe 57 Adi / pasajjati, jato buccati 'iti bAle pakumvaI' iti 4. zrIbhikSanyAyakaNikA, 3 / 28 : sAdhyadharmasya dharmiNi evaM, jeNa aTTo rogAyaMkehiM rAgadosehiM vA teNa upasahAro nigamanam, yathA-tasmAd anityaH / dohi Agalito bAlo bhisaM kumvai, jaM vRttaM pANA Jain Education international Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 AcArAMgabhASyama gaNDakuSTharAjayakSmAdIn rogAn bahUnutpannAniti jJAtvA utpanna huA jAna kara una rogoM kI vedanA se Akula-vyAkula vyakti tadrogavedanayA AturAH santa: cikitsAya prANina: rogopazamana kI cikitsA ke lie prANiyoM ko paritApa dete haiN| paritApateyuH, lAvakAdipizitAzinaH kila kSayavyAdhyu- 'baTera' Adi pakSI kA mAMsa khAne se kSaya roga upazAMta hotA haiM'-aise pazamaH syAt ityAdivAkyAkarNanAjjIvitAzayA vAkyoM ko suna kara vyakti jIne kI AkAMkSA se mahAn jIvahiMsA meM garIyasyapi prANyupamarde pravarterana, naitadavadhArayeyuH yathA- pravRtta ho jAte haiN| ve yaha nahIM jAnate ki apane dvArA kie hue avazyasvakRtAvandhyakarmavipAkodayAdetat, tadupazamAccopazamaH, vedanIya karmoM ke vipAka ke udaya se ye roga utpanna hue haiN| una karmoM prANyupamardacikitsayA ca kilbiSAnuSaGga eveti, ke upazamana se hI roga kA upazamana hogaa| jIvahiMsA kAraka etadevAha-pazyaitadvimalavivekAvalokanena yathA nAlaM- cikitsA se to punaH pApa kA baMdha hI hogaa| yahI kahA gayA hai-tuma na samarthAH cikitsAvidhayaH karmodayopazamaM vimala viveka kI AMkhoM se yaha dekho ki ye cikitsA-vidhiyAM karmoM vidhAtum / ' ke udaya ko upazAMta karane meM samartha nahIM haiN| 21. alaM tveehi| saM0-alaM tava etaiH| ina cikitsA-vidhiyoM kA tU parityAga kara / bhASyam 21-he mune! tava etaiH cikitsA- he mune! tumheM ina cikitsA-vidhiyoM se kyA lenaa-denaa| prakArairalam / atra 'alaM' nivAraNe / tvametAn cikitsA- yahAM 'alaM' zabda nivAraNa ke artha meM prayukta hai| tuma ina cikitsA vidhIna parityajeti tAtparyam / vidhiyoM kA parityAga karo-yahI isakA tAtparya hai| 22. eyaM pAsa muNI! mahabbhayaM / saM0 --etat pazya mune ! mahAbhayam / mune ! tuma dekho, yaha hiMsAmUlaka cikitsA mahAn bhaya utpanna karane vAlI hai| bhASyam 22-mune! tvaM pazya cikitsAyai etat he muni ! tuma dekho, cikitsA ke lie prANiyoM kA yaha prANinAM paritApanaM mahAbhayaM vartate / rogA asAtavedanIya- paritApa mahAn bhayakAraka hai| roga asAtavedanIya karma ke vipAka meM karma vipAkahetavo bhavanti / teSAmupazamanAya hiMsAjanitaH hetu banate haiN| una rogoM ke upazamana ke lie hiMsAjanita punaH karmapunaH karmabandha ityetad mahAbhayamasti / bandha karanA-yaha mahAn bhaya hai| viSayanigamanArthamucyate viSaya kA nigamana karane ke lie kahate haiM23. NAtivAejja kaMcaNaM / saM0- nAtipAtayet kaJcana / muni cikitsA ke nimitta bhI kisI prANI kA vadha na kre| bhASyam 23--prANinAM paritApanaM mahAbhayamasti, prANiyoM ko paritApa denA mahAn bhaya hai / isalie saMyamI tena saMyato muniH rogapratikArArtha kamapi prANinaM muni roga ke pratikAra ke lie kisI bhI prANI kA vadha na kare / nAtipAtayet / eteSu sUtreSu (8-23) acikitsAdhutaM pratipAdita- ina sUtroM (8 se 23) meM 'acikitsA dhuta' kA pratipAdana kiyA masti / asya spaSTatAyai uttarAdhyayanasya rogaparISahaH' gayA hai / isakI spaSTatA ke lie uttarAdhyayana sUtra kA rogaparISaha 1. AcArAMga vRtti, patra 216 / tegicchaM nAminavejjA, sNcikkhttgvese| evaM khu tassa sAmaNNaM, jaMna kujjA na kaarve|| 2. uttarAyaNANi, 2132,33 : uttarAdhyayane etasya TippaNamapi paThanIyaM vidyate / basavenaccA uppaiyaM dukkhaM, veyaNAe duhttttie| AliyasUtre (3 / 4) 'tegiccha' iti zabdasya TippaNamapi avINo thAvae pannaM, puTTho tatthahiyAsae / drssttvymsti| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6.dhuta, u0 1. sUtra 21-25 306 mRgAputraviSayazca' asti draSTavyaH / tathA mRgAputra kA viSaya draSTavya hai| 24. AyANa bho ! sussUsa bho! dhUyavAdaM pavedahassAmi / saM0 ---AjAnIhi bhoH ! zuzrUSasva bho ! dhutavAdaM pravedayiSyAmi / mune ! tuma jAno ! tuma sunane kI icchA karo ! maiM dhutavAda kA nirUpaNa kruugaa| bhASyam 24 he mune! tvaM AjAnIhi zuzrUSasva ahaM he mune ! tuma jAno aura sunane kI icchA karo! maiM dhutavAda dhutavAdaM prvedyissyaami| dhutm-tpHpddhtiH| vici- kA nirUpaNa kruuNgaa| dhuta kA artha hai-tapasyA kI paddhati / vibhinna trANAM karmaNAM nirjarAyai vicitrA: tapaHpaddhatayaH santi prakAra ke karmoM kI nirjarA ke lie vibhinna prakAra kI tapa:-paddhatiyAM nirdissttaaH| prastutAdhyayane anekeSAM dhutAnAM nirUpaNa- nirdiSTa haiN| prastuta adhyayana meM aneka dhutoM kA nirUpaNa masti, tena dhutavAdaM pravedayiSyAmIti pratijAnAti hai, isalie 'dhutavAda kA nirUpaNa karUMgA'-aisI pratijJA sUtrakAra sUtrakAraH / pUrvoktAni sUtrANi dhutavAdasya prasaGgopasthA- karate hai / pUrvokta sUtra dhutavAda ke prasaMga ko upasthApita karane vAle pakAni avgntvyaani| __ haiM, aisA jAnanA cAhie / 25. iha khalu attattAe tehi-tehi kulehiM abhiseeNa abhisaMbhUtA, abhisaMjAtA, abhiNivvaTTA, abhisaMvar3A, abhisaMbaddhA abhiNikkhaMtA, aNupubveNa mahAmuNI / saM0--iha khalu Atmatvena teSu teSu kuleSu abhiSekeNa abhisambhUtAH, abhisaJjAtAH, abhinirvRttAH, abhisaMvRddhAH, abhisaMbuddhAH, abhiniSkrAntAH anupUrveNa mahAmunayaH / manuSya nAnA kuloM meM Atma-bhAva se prerita ho zukra-zoNita ke niSeka se utpanna hote haiM, arbuda aura pezI kA nirmANa karate haiM, aMga-upAMga ke rUpa meM vikasita hote haiM, janma prApta kara baDhate haiM, sambodhi ko prApta hote haiM aura saMbuddha hokara abhiniSkramaNa karate haiN| isa krama se mahAmuni banate haiN| bhASyam 25-iheti manuSyajanmalAbhe AtmatayA 'iha' kA artha hai- manuSya janma kA lAbha hone para, jIva apane jIvA nAnAvidheSu kuleSu abhiSekeNa abhisambhUtAH karmodaya se prerita hokara nAnA kuloM meM abhiSeka-zukrazoNita ke abhisaJjAtAH abhinittA: abhisaMvRddhAzca bhvnti| niSeka se abhisaMbhUta-utpanna hote haiM, abhisaMjAta hote haiM, abhinivRtta hote haiM aura abhisaMvRddha hote haiN| AtmatvaM-Atmano bhAva:-Atmatvam / Atmana: AtmA kA bhAva hai Atmatva / Atmatva ke do artha haiM-AtmA astitvaM, svakRtakarmavipAko vaa| jIvA: svakRtakarma- kA astitva athavA apane dvArA kie karmoM kA vipAka / jIva svakRta vipAkena utpdynte| nAstyanyaH kazcidIzvarAdiH karma ke vipAka se utpanna hote haiN| Izvara Adi koI anya unakA teSAmutpAdakaH / teSAmasti svatantra astitvaM, na ca te utpAdaka nahIM hai / jIvoM kA svataMtra astitva hai| ve kevala pAMca bhUtoM bhUtadhAtusaMghAtamAtrameva / yA dhAtuoM ke saMghAta mAtra nahIM haiN| abhiSekaH-zukrazoNitayoniSekaH / abhiSeka kA artha hai-zukra aura zoNita kA niSeka / vRttau abhisambhUtAdInAM kramaH pradarzito'sti vRtti meM abhisaMbhUta Adi kA krama pradarzita haisaptAhaM kalalaM vidyAt, tataH saptAhamarbudam / jIva garbhAdhAna se eka saptAha taka kalala avasthA meM aura eka arbudAjjAyate pezI, pezito'pi ghanaM bhavet // saptAha taka arbuda avasthA meM rahatA hai / arbuda se pezI utpanna hotI hai 1. uttarAyaNANi 1975-80: jayA migassa Ayako, mahAraNammi jaayii| taM bita'mmApiyaro, chaMdeNaM putta ! pavvayA / acchaMta rukkhamUlammi, ko gaM tAhe tigicchaI ? // navaraM puNa sAmaNNe, dukkhaM nippaDikammayA // ko vA se osahaM deI ? ko vA se pucchaI suhaM / so bita'mmApiyaro, evameyaM jhaaphu| ko se bhattaM ca pANaM ca, Aharittu paNAmae ? // paDikamma ko kuNaI, araNNe miyapakkhiNaM // jayA ya se suhI hoi, tayA gacchai goyaraM / egabhUo araNNe vA, jahA u caraI migo / bhattapANassa aTThAe, vallarANi sarANi y|| evaM dhamma carissAmi, saMjameNa taveNa y|| Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 AcArAMgabhASyam aura pezI se dhana-mAMsapezI utpanna hotI hai| tatra yAvat kalalaM tAvadabhisambhUtAH, pezo yAvad kalala taka kI avasthA kA vAcaka hai 'abhisaMbhUta' / pezI abhisaJjAtaH, tataH sAGgopAGgasnAyuziroromAdi- taka kI avasthA kA vAcaka hai 'abhisaMjAta' aura phira aMga, upAMga, kramAbhinivartanAdabhinittAH , tataH prasUtAH santaH snAyu, sira, roma Adi ke kramika nivartana se abhinivRtta avasthA abhisaMvRddhAH / ' hotI hai| phira prANI janma lekara abhisaMvRddha hote haiM, baDhate haiM / teSu abhisaMvRddheSu kecit kiJcid nimittamAsAdya una abhisaMvRddha vyaktiyoM meM kucha vyakti kisI nimitta ko nisargato vA abhisaMbuddhA bhavanti / cUNauM abhisaMbodhi- pAkara yA svAbhAvika rUpa se pratibuddha hote haiN| cUrNi meM saMbodhikAla kAlaH nAnArUpo'sti nidarzitaH nAnArUpoM meM nirdiSTa haiabhisaMbuddhA jAva aTThavarisAo Arama sativariseNaM desUNA 1. ATha varSa kI avasthA se Arambha hokara sau varSa kI vA puNyakoDI, abhisaMbuddhA titthagarA, samve abhisegakAla evaM avasthA taka athavA kucha kama pUrva koTi varSa taka vyakti saMbuddhA, sesAvi keI apaDivaDiteNaM sammatteNaM ganbhaM vakkamaMti, abhisaMbuddha rahate haiN| kesici gabmaTThANaM jAisaraNeNaM uppjji|' 2. abhisaMbuddha sabhI tIrthaMtara abhiSeka kAla se hI saMbuddha hote 3. zeSa kucha jIva apratipAtI samyaktva ke sAtha garbha meM praveza ___ karate haiN| 4. kucha jIva jAtismRti jJAna ke sAtha garbha meM Ate haiN| te abhisaMbuddhAH santaH bAlatve yAvad vRddhatve abhi ve abhisaMbuddha manuSya bAlya avasthA se lekara buDhApe taka kisI niSkrAntA bhavanti-pravrajyAM gRhNanti, anupUrveNa te bhI avasthA meM abhiniSkramaNa karate haiM -pravrajyA grahaNa karate haiM / kramazaH mahAmunayo' bhvnti| uktaJca vRttI sAdhanA karate-karate ve mahAmuni bana jAte haiN| vRtti meM kahA haitato'dhItAcArAdizAstrAstadarthabhAvanopabRMhitacaraNapariNAmA ve muni AcArAMga Adi zAstroM ko paDhakara, usake artha ko anupUrveNa zikSakagItArthakSapakaparihAravizuddhikaikAkivihArijina- hRdayaMgama kara artha kI bhAvanAoM se apane cAritra ke pariNAmoM ko puSTa kalpikAvasAnA munayo'bhUvanniti / karate haiN| tatpazcAt ve kramazaH zikSaka, gItArtha, tapasvI, parihAra vizuddhi vAle, ekala-vihAra-pratimA ko svIkAra karane vAle hokara anta meM jinakalpI muni bana jAte haiN| 26. taM parakkamaMtaM paridevamANA, 'mA Ne cayAhiM' iti te vdNti| chaMdovaNIyA ajjhovavannA, akkaMdakArI jaNagA ruvNti| saM0-taM parAkramamANaM paridevamAnA: 'mA asmAn tyaja' iti te vadanti / chandopanItAH adhyupapannAH AkrandakAriNo janakAH rudanti / vaha saMbuddha hokara saMyama meM gatizIla hotA hai, taba usake mAtA-pitA vilApa karate hue kahate haiM-tuma hameM mata choddo| hama tumhArI icchA ke anusAra calane vAle haiM, tumhAre prati hamArA mamatva hai / isa prakAra AkraMdana karate hue ve rudana karate haiN| bhASyam 26-abhiniSkramaNakAle jAyamAnAmavasthAM abhiniSkramaNa ke samaya honevAlI avasthAoM kA varNana varNayati sUtrakAraH-taM abhyudyatavihArAya parAkramamANaM sUtrakAra karate haiM-saMyama-grahaNa ke lie udyata usa vyakti ko dRSTvA janakAH-mAtApitrAdayaH paridevamAnA:- dekhakara mAtA-pitA Adi vilApa karate hue yaha kahate haiM--tuma hamako vilapantaH iti vadanti-tvaM asmAn mA tyaja / te mata chodd'o| hama tumhArI icchA ke anusAra calane vAle haiN| tumhAre 1. AcArAMga vRtti, patra 216 / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 208 : mahaMta jeNa muNitaM jIvAdi 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 208 / __ vA so mhaamunnii| (kha) vRttau (patra 216) abhisaMbuddhasya avasyAnAM nAnArUpatvaM 4. AcArAMga vRtti, patra 216-217 / nAsti prdrshitm| dharmazravaNayogyAvasthAyAM vartamAnA dharmakayAdikaM nimittamAsAdyopalabdhapuNyapApatayA abhisNbuddhaaH| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 1. sUtra 26-26 311 chandopanItAH'-icchAvazAnugAH, adhyupapannAH - prati hamArA mamatva hai| isa prakAra Akrandana karate hue ve rudana karate AsaktAH, AkrandakAriNaH rudanti / 27. atArise muNI, No ohaMtarae, jaNagA jeNa vippajaDhA / saM0-atAdRzaH muniH no oghaMtarako janakAH yena vipratyaktAH / ve kahate haiM--'aisA vyakti na muni ho sakatA hai aura na saMsAra-sAgara kA pAra pA sakatA hai, jisane mAtA-pitA ko choDa diyA hai|' bhASyam 27 rudantaste mAtApitrAdayaH kathayanti rudana karate hue ve mAtA-pitA Adi kahate haiM-jisane mAtAyena janakAH vipratyaktAH , tAdRzo na munirbhavati, na ca pitA ko chor3a diyA hai, vaha na muni hotA hai aura na oghaMtara-saMsAra oghaMtaraH-saMsArasamudrapAragAmI bhavati / __samudra kA pAragAmI hotA hai| 28. saraNaM tattha No sameti / kiha NAma se tattha ramati ? . saM0 -zaraNaM tatra no sameti / kathaM nAma sa tatra ramate ? vaha usakI zaraNa meM nahIM jaataa| jJAnI puruSa gahavAsa meM kaise ramaNa karegA? bhASyama 28-sa parAkramamANaH puruSaH mAtApitrAdInAM saMyama meM parAkrama karane vAlA vaha puruSa mAtA-pitA kA AkrandanamAkarNya na teSAM zaraNaM sameti / sa niviNNa- Akrandana suna kara unakI zaraNa meM nahIM jaataa| vaha kAmabhogoM se kAmabhogaH kathaM nAma tatra gahavAse ramate, dhRti karotIti virakta vyakti gRhavAsa meM kaise ramaNa karegA, dhRti kaise rakha pAegA ? yAvat / 26. eyaM NANaM sayA samaNuvAsijjAsi |-tti bemi / saM0-etad jJAnaM sadA samanuvAsayeH / iti bravImi / muni isa jJAna kA sadA samyag anupAlana kre| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 29-dve gatI-ekA sAmAjikasaMbaMdhAn do gatiyAM haiM-eka hai sAmAjika saMbaMdhoM ko vistAra dene vitanvAnA, aparA ca AtmAnusandhAnaparAyaNA / ye santi vAlI aura dUsarI hai AtmA kA anusaMdhAna karane vAlI / jo AtmA AtmAnamanveSTamadyatAH tairAtmAnaM vihAya na kenApi kA anusaMdhAna karane ke lie udyata haiM, unheM AtmA ko chor3akara kisI saMbaMdha:kAryaH, na ca kvApi zaraNamanveSaNIyaM, kevalaM ke sAtha bhI sambandha nahIM karanA cAhie aura na kahIM zaraNa kI khoja Atmanyeva AramaNIyamiti paramatattvamiha upadiSTaM karanI caahie| unheM kevala AtmA meM hI ramaNa karanA caahie| bhgvtaa| isa parama tattva kA upadeza bhagavAn mahAvIra ne yahAM diyA hai| 2. vRttikRtA 'anmovavaNNA' iti pAThaH vyAkhyAtaH-tvayi cAbhyupapannAH / (AcArAMga vRtti, patra 217) 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 208 : chaMdo-icchA, chaMdA uvaNIyA chaMveNa vA uvaNItaM, jaM bhaNitaM-aNNoNNa vasANuyattaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 217 : tavAbhiprAyAnu vtinH| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 AcArAMgabhASyama bIo uddeso : dUsarA uddezaka 30. AturaM loyamAyAe, caittA puvvasaMjogaM hiccA uvasamaM vasittA baMbhacerammi vasu vA aNuvasu vA jANittu dhamma ahA tahA, ahege tamacAi kusiilaa| saM0-AturaM lokamAdAya, tyaktvA pUrvasaMyoga, hitvA upazama, uSitvA brahmacarya, vasuM vA anuvasuM vA jJAtvA dharma yathA tathA apyeke tamazaknuvantaH kushiilaaH| viyoga se Atura loka ko jAnakara, pUrva saMyoga ko chor3akara, upazama kA abhyAsa kara, brahmacarya meM vAsa kara, pUrNa yA apUrNa dharma ko yathArtha rUpa meM jAna kara bhI kucheka kuzIla muni cAritra-dharma kA pAlana karane meM samartha nahIM hote| bhASyam 30-prathamoddezake svajanaparityAgadhutaM prastuta adhyayana ke pahale uddezaka meM svajana-parityAga dhuta kI vyAkhyAtam / idAnIM kAmyaparityAgadhutaM vyaakhyaayte| vyAkhyA kI gaI hai / aba yahAM kAmya-parityAga dhuta kI vyAkhyA kI jA sa parAkramamANaH svaviyoge AturaM loka-mAtApitrA- rahI hai / vaha saMyama meM parAkramazIla vyakti apane viyoga se Akula-vyAkula dikaM Adatte-jJAnena gAti, gRhItvApi pUrvasaMyogaM mAtA-pitA Adi ko-ye rAgAtura hokara Akrandana kara rahe haiM tyajati, tatazca upazama-saMyama' abhyasyati' prApnoti' aisA jJAna se jAnatA hai, jAnakara bhI vaha pUrva saMyoga ko chor3a detA hai| vaa| brahmacarye-cAritre gurukulavAse ca vasati / sa usake pazcAt vaha saMyama kA abhyAsa karatA hai athavA use hastagata kara vasuM-vItarAgasaMyama vA anuvasuM-sarAgasaMyama vA dharma letA hai / vaha brahmacarya-cAritra meM ramaNa karatA hai aura gurukulavAsa yathArtharUpeNa jAnAti / athaike kuzIlAH alpaM vA meM rahatA hai| vaha vasu-vItarAgasaMyama athavA anuvasu-sarAgasaMyama ciraM vA kAlaM tatra uSitvApi taM ArAdhayituM na dharma ko yathArtharUpa meM jAnatA hai| phira bhI kucheka kuzIla muni zaknuvanti / ' alpakAla athavA cirakAla taka saMyama meM raha kara bhI usakI ArAdhanA karane meM samartha nahIM hote| 31. vatthaM paDiggahaM kaMbalaM pAyapuMchaNaM viusijjaa| saM0-vastraM pratigrahaM kambalaM pAdaproJchanaM vyutsRjya / ve vastra, pAtra, kambala aura pAvanoMchana ko chor3a dete haiM / bhASyam 31-teSu kecit liGge--muniveze tiSThanti / una meM kucha vyakti muniveza meM rahate haiN| kucha muniveza ko kecita liGgamapi tyajanti / vastraM, pratigraha, kambalaM. bhI chor3a dete haiN| koI vastra, pAtra, kambala pAdaproJchanaM vyutsRjya kazcit zrAvako bhavati, kazcit kA parityAga kara zrAvaka bana jAtA hai / koI darzana-zrAvaka, koI darzanazrAvako bhavati, kazcid gRhasthaH liGgI vA bhvti| gRhavAsI athavA koI anyaliMgI bana jAtA hai / pratigraham-pAtraM / pAvaproJchanam-rajoharaNam / pratigraha kA artha hai pAtra aura pAvoMchana kA artha hai--- rjohrnn| 32. aNupuvveNa aNahiyAsemANA parosahe durhiyaase| saM0-anupUrveNa anadhisahyamAnAH parISahAH duradhisahAH / parISahoM ko kramazaH na saha sakane ke kAraNa ve parISaha duHsaha ho jAte haiN| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 209 : uvasamaNaM ubasamo-saMjamo, 5. vahI, pRSTha 209-210 : ahavA saMjamo duhA bhavati-se jo vA jatya piiM kareti se tassa uvasamati / vasumaM vasati jehiM guNo so vasu, aNu pacchAbhAve thove vaa| 2. vahI, pRSTha 209 : AdiakkharalovA ahiccaa| bItarAgo vasujJeyo, jino vA saMyato'thavA / 3. AcArAMga vRtti, patra 217 : hitvA-gatvA / sarAgo'nuvasuH proktaH, sthaviraH dhaavko'yvaa|| 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 209 : taM saMjamo sattarasaviho, 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 210 : accAI NAma vasittu vA pAlittu vA egaTThA, taM ca baMbhacera vititaM se NAmaM accAemANA, jaM bhaNitaM-asattimaMtA / caaritr| (kha) AcArAMga vRtti, patra 217 : na zaknuvanti / Jain Education international Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313 a0 6. dhuta, u0 2. sUtra 30-34 bhASyam 32-anupuurvm--krmH| ye parISahaM krameNa na anupUrva kA artha hai - krama / jo muni parISaha ko sahane kA sahante, teSAM sa dussaho bhavati / yathA-kenacit manojJaM kramazaH abhyAsa nahIM karate, unake lie vaha parISaha duHsaha ho jAtA hai| rUpaM dRSTa, tadAnImeva tena avyApAraH kArya: na punastad jaise---kisI ne manojJa rUpa dekhA / tatkAla hI vaha apanI dRSTi ko usase draSTuM prayatnaH kaaryH| eSonukalaparISahasahanasya prathama- haTA le, punaH use dekhane kA prayatna na kare / yaha anukUla parISaha ko sahane zcaraNaH / tasmina rUpe pratigate tasya anusmRtirna kaaryaa| kA pahalA caraNa hai| usa rUpa ke vahAM se nivRtta ho jAne para usakI eSa dvitiiyshcrnnH| anena krameNa sa parISahaH susaho smRti na kare / yaha dUsarA caraNa hai / isa krama se usa parISaha ko sahanA bhvti| ye evaM nAbhyasyanti, rUpaM dRSTvA mUrcchanti, sarala ho jAtA hai| jo isa prakAra abhyAsa nahIM karate, rUpa ko dekha tatprati abhisarpanti, tasmin pratigate tadeva anu- kara usameM mUcchita ho jAte haiM, usake prati abhimukha ho jAte haiM, usake smaranti, teSAM sa parISahaH dussaho bhvti| evamanyeSA- nivRtta ho jAne para usI kI anusmRti karate rahate haiM, unake lie rUpa mindriyANAM viSayajanitAH parISahAH boddhvyaaH| evaM kA vaha parISaha dussaha ho jAtA hai| isI prakAra anyAnya indriyoM ke aniSTa viSayajaniteSvapi parISaheSu vAcyam / ' viSaya se utpanna hone vAle parISahoM ke viSaya meM jAnanA cAhie / isa prakAra aniSTa viSaya janita parISahoM ko sahane kA bhI yahI krama hai| 33. kAme mamAyamANassa iyANi vA muhutte vA aparimANAe bhede / saM0-kAmAn mamAyamAnasya idAnI vA muhUrtena vA aparimANAya bhedaH / vaha kAma-mUrchA se muni-dharma ko choDatA hai / usakI usI kSaNa, muhUrta bhara meM athavA kisI bhI samaya kisI mAnadaMDa ke binA mRtyu ho sakatI hai| bhASyam 33-yaH kAmAn prati mUcchito bhavati, jo kAmoM meM mUcchita hotA hai, unameM mamatva karatA hai, teSu mamatvaM karoti, teSAmarthaM muniparyAyaM parityajati, una ke lie muni-dharma ko chor3a detA hai, usake viSaya meM sUtrakAra tasya viSaye sUtrakAra: pratipAdayati-yena kAmAsevanArthaM kahate haiM jo muni kAmoM ke Asevana ke lie muni-dharma ko choDakara avadhAvanaM kRtaM tasya idAnIM-asminneva kSaNe vA, calA jAtA hai, usakA usI kSaNa meM athavA jisa kisI kSaNa meM, vaya muharte yasmin kasmizcit kSaNe vA vayaHprabhRtInAM Adi ke mAnadaMDa ke binA, bheda ho sakatA hai| bheva kA artha hai --prANa parimANaM vinA bhedo bhavati / bhedaH-prANazarIrayoH aura zarIra kA viyojana-mRtyu / viyojanam / 34. evaM se aMtarAiehi kAmehiM Akevaliehi avitiNNA cee| saM0 ---evaM sa AntarAyikaiH kAmaiH AkevalikaiH avitIrNAH caite| isa prakAra vaha vighna aura dvaMdvayukta ina kAmoM kA pAra nahIM pA sakatA / bhASyam 34-kAmAH santi AntarAyikAH savighnA kAma bAdhA upasthita karane vAle aura vighnabahula hote haiN| ve dati yAvata. AkevalikA:-asampUrNAH sadvandvA iti asaMpUrNa arthAt dvandva yukta hote haiN| isalie unakA pAra nahIM pAyA jA 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 210: parIsahA te ya evaM hone para asmRti karane vAlA anukUla parIvahoM ko aNupubveNaM Na ahiyAsijjati, sadaM suNettA tatya sahana kara sakatA hai| mucchati, taM vA prati abhisarpati, ya se avvAvAraM pratikUla parISahoM ke sahana aura asahana kA bhI yahI karei, taduvarame ya tadeva aNussarati, evaM duradhiyAsA bhavaMti, jAva phAsA, evaM aNiThesu dosaM kareti / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 211 : eteNaM tassa parimANaM Na (kha) parISaha do prakAra ke hote haiM-anukUla aura vijjati, bhedo jIvasarIrappA, ahavA aparimANAe pratikUla / manojJa zabda, rUpa Adi indriya-viSaya uvakkameNaM aNuvakkameNaM vA Na Najjati kahaM gamaNamiti, anukala parISaha haiN| unake prApta hone para vyApAra uvakkamevi sati Na so uvakkamaviseso Najjati jeNaM aura unake nivRtta hone para unakI smRti karane gaMtavamiti / vAlA anukUla parISahoM ko sahana nahIM kara sktaa| 3. vahI, pRSTha 211: bhedo jiivsriirppaa| unake prApta hone para avyApAra aura unake nivRtta Jain Education international Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 AcArAMgabhASyam yAvat / evaM ete avitIrNA bhavanti / kevalaM vairAgyeNaiva sktaa| kevala vairAgya se hI unakA pAra pAyA jA sakatA hai| kAmoM ke te tIrNA bhavanti / kAmAnAmAsevanena na te kadApi tIrNA Asevana se unakA pAra kabhI bhI nahIM pAyA jA sakatA, yaha isakA bhavantIti tAtparyam / tAtparya hai| 35. ahege dhamma mAdAya AyANappabhiI supaNihie care / saM.-arthakaH dharmamAdAya AdAnaprabhRti supraNihitaH carati / koI vyakti muni-dharma meM dIkSita ho, vastra, pAtra Adi meM anAsakta hokara vicaraNa karatA hai| bhASyama 35-pUrvaM paJca (30-34) pramAdasUtrANi pahale pAMca (30 se 34) pramAda sUtroM kA nirUpaNa huA hai / aba bhaNitAni / athAtaH apramAdasUtrANi / ekaH kazcit yahAM se apramAda sUtroM kA kathana hai| koI eka vyakti vastra, pAtra Adi AdAnaprabhRti AdAya tatra supraNihitaH dharma carati / ko grahaNa kara unameM anAsakta hokara dharma kA AcaraNa karatA hai / suzIlasya dharmacaryAyAH dve avasthe vidyate-sacelAvasthA suzIla muni kI dharmacaryA kI do avasthAeM haiM-sacela avasthA aura acelAvasthA ca / yaH sacelAvasthAyAM munidharmamAcarati acela avsthaa| jo sacela avasthA meM muni-dharma kI ArAdhanA karatA tasya caryA sUtrapaJcake (30-34) niruupitaa| acelA- hai, usakI caryA kA nirUpaNa pAMca sUtroM (30-34) meM hai| jo acela vasthAyAM munidharmamAcaratazcaryA catvAriMzasUtrAdArabhya avasthA meM muni-dharma kI ArAdhanA karatA hai, usakI caryA cAlIsaveM ekapaJcAzasUtraparyantaM pratipAditA smsti| sUtra se ikyAvanaveM sUtra paryanta pratipAdita hai| AdAnam-vastram / pratipadena pAtrAdInAM grahaNam / AvAna kA artha hai- vastra aura 'prabhRti' zabda se pAtra Adi praNidhAnaM nirmltaa| yaH vastrAdyupakaraNeSu anAsakto kA grahaNa kiyA gayA hai / praNidhAna kA artha hai-nirmltaa| jo vastra bhavati sa upakaraNApekSayA suprnnihitHprocyte| uktaJca Adi upakaraNoM meM anAsakta rahatA hai, vaha upakaraNoM kI apekSA se sthAnAGge 'supraNihita' kahalAtA hai / sthAnAMga meM kahA haicaumvihe suppaNihANe paNNate, taM jahA-maNasuppaNihANe, supraNidhAna cAra prakAra kA hotA hai--mana :supraNidhAna, vAkvaisuppaNihANe, kAyasuppaNihANe, uvgrnnsuppnnihaanne| supraNidhAna, kAyasupraNidhAna aura upakaraNa supraNidhAna / 1. vighna, dvaMdva aura apUrNatA-ye kAma ke sAtha jur3e hue haiN| manuSya sukha kI icchA se unakA sevana karanA cAhatA hai, para sevana-kAla meM apaharaNa, roga, mRtyu Adi aneka vighna upasthita ho jAte haiN| manuSya iSTa viSaya cAhatA hai, para pratyeka iSTa viSaya ke sAtha aniSTa viSaya anacAhA A jAtA hai / kAma apUrNa haiM, isalie ve manuSya kI tRpti ko pUrNa nahIM kara sakate / phalataH jaise-jaise unakA sevana hotA hai, vaise-vaise atRpti bar3hatI jAtI hai| isa krama se unakA pAra pAnA asaMbhava ho jAtA hai| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 212 : jANi ppamAdasuttANi bhaNitANi taMjahA ahege tamaccAyo0 etANi vivajjateNa paDhijjati, atthaAsavAto taM jahA-ahege ta cAI susIle vasthaM paDiggahaM aviusajja aNupuveNaM ahiyAsamANo parIsahe durahiyAsao kAme amamAyamANassa, idANi vA muhutte vA aparimANAe bheve, evaM tA aMtarAiehi kammehi vitiNNA cete, eyAo AlaMbaNAo kAme aNAsevamANe 'aha ege dhammamAdAya' evaM appamAdeNaM pamAdo aMtario uvaviTThI, bhaNiyaM ca 'yastvapramAdena tiro pramAdaH, syAdvApi yattena punaH pramAdaH / viparyayeNApi paThati tatra, sUtrANyadhIgAravazAda vidhijJAH // ' 3. (ka) cUrNI 'AdAna' padasya vyAkhyA evaM labhyate 'AdIyata iti AdANaM-nANAdi, aNuvasupparbhAita vasuppabhiti vaa|' (AcArAMga cUNi, pRSTha 212) (kha) vRttau 'AdAna' padena sacelAvasthAyAH saMketo labhyate -AdAya gRhItvA vastrapatagrahAdidharmopakaraNasamanvitA dharmakaraNeSu praNihitAH parISahasahiSNavaH sarvajJopadiSTaM dhamma careyuriti / (AcArAMga vRtti, patra 219) (ga) tRtIyoddezakasya prathamasUtre AdAnaM-vastrAdi ityapi vyAkhyAtamasti vRttI-'AdIyate ityAdAnaM - karma AdIyate vA'nena karmezyAdAnaM-karmopAdAnaM, tacca dharmopakaraNAtiriktaM vakSyamANaM vastrAdi / ' (AcArAMga vRtti, patra 221) 4. aMgasuttANi 1, ThANaM 4 / 105 / Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 2. sUtra 35-38 36. apalIyamANe dddhe| saM0-apralIyamAnaH dRDhaH / vaha anAsakta aura bRDha hotA hai / bhASyam 36-sa suzIlaH muniH apralIyamAnaH'- vaha suzIla muni vastra Adi upakaraNoM ke prati anAsakta hotA vastrAdyapakaraNaM prati anAsakto bhavati / sa dRDhazca hai| vaha dRr3ha hotA hai| sthAnAMga meM kahA hai-koI eka vyakti priyadharmA bhavati / uktaM ca sthAnAGge--ekaH kazcit priyadharmA hotA hai aura koI eka dRDhadharmA / priyadharmA vyakti dharma ke prati ruci bhavati, ekazca dRddhdhrmaa| priyadharmA dharma prati ruci karoti karatA hai, kintu vaha usakA nirvAha nahIM kara sktaa| dRDhadharmA vyakti na tasya nirvAhaM kartuM zaknoti / dRDhadharmA dhRtyA saMhananena apanI dhati aura saMhanana kI dRDhatA se dhurINa baila kI bhAMti bhAraca dRDhatvAt dhurINa iva bhAravAhI bhavati / vahana karane meM sakSama hotA hai| 37. savvaM gehiM pariNAya, esa paNae mahAmuNI / saM0-sarvAM 'gehi' parijJAya eSa praNataH mahAmuniH / samana kAmAsakti ko choDa kara dharma ke prati samarpita hone vAlA mahAmuni hotA hai| bhASyam 37-yaH sarvAM 'gehi -kAmAsakti parijJAya jo samagra kAmAsakti ko chor3a kara jIvana-yApana karatA hai, viharati sa eSa dharma vairAgyaM ca prati praNato bhavati, vaha dharma aura vairAgya ke prati samarpita hotA hai| vaisA vyakti mahAmuni tAdRzo mahAmunirjAyate / cUrNikArasyAbhimate sa hotA hai / cUrNikAra ke matAnusAra-vaha puruSa mahAn saMsAra ko jAnatA mahAntaM saMsAraM jAnAti, pradhAno vA munirbhavati / hai athavA vaha pradhAna muni hotA hai / 38. aiacca savvato saMgaM 'Na mahaM asthitti iti egohamaMsi / ' saM0-atigatya sarvataH saMga 'na mama astIti, iti eko'hamasmi / ' vaha saba prakAra se saMga kA parityAga kara yaha bhAvanA kare-merA koI nahIM hai, isalie maiM akelA huuN| bhASyam 38-karmaparityAgAya ekatvAnuprekSA atyanta- karma parityAga ke lie 'ekatva-anuprekSA' atyanta upAdeya hai / mupAdeyA'sti / saMgo nAma raagH| sarvataH sarvatra saMga kA artha hai-raag| sarvataH kA artha hai-sarvatra, sarvathA, sarvathA sarvakAlaM vA / sarvaM saMgamatItya iti anuprekSaNIyaM athavA sarvakAla / vaha samasta saMgoM kA parityAga kara aisI anuprekSA -na mama ko'pi asti iti eko'ham / anekatvaM kare-merA koI bhI nahIM hai, isalie maiM akelA huuN|' anekatva saMga saMgakalpitamasti iti nAsti tat satyam, ekatvaJca se utpanna hotA hai, isalie vaha yathArtha nahIM hai / ekatva yA akelApana vAstavikamiti satyasyAnuprekSayA karma dhutaM bhavati / vAstavika hai| isa satya kI anuprekSA se karma prakaMpita hotA hai| sUtrakRtAne ekatvAnubhavo mokSaH iti prasAdhita sUtrakRtAMga meM 'ekatva kA anubhava mokSa hai'-yaha siddha kiyA masti 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 212 : apa parivarjane, loNo visyksaayaadi| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 212 : gaMdho gehI kaMkhatti iti vA eglN| (kha) dezIzabdo'yam / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 212 : paNato mahaMta muNeti saMsAraM, pahANo vA munnii| 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 212 : saMgo NAma rAgo, __ ahavA kammassa sNgo| (kha) draSTavyam-AyAro, 3 / 6 / 5. (ka) aMgasuttANi 1, sUyagaDo 1 / 10 / 12 / (kha) sUtrakRtAMga cUNi, pRSTha 188,189 : ekabhAva ekatvam, nAhaM kasyacit mamApi na kazciviti'ekko me sAsao appA nnaannsnnsNjuto| sesA me bAhirA bhAvA savve sNjoglkkhnnaa||' (saMstAraka pauruSI, gA0 11) evaM vairAgyaM aNupatthejja, atha kimAlambanaM kRtvA ? 'etaM pamokkhe Na musaM ti pAsa', jaM ceva etaM ekatvaM esa ceva pamokkho, kAraNe kAryopacArAdeSa eva mokSaH bhRzaM mokSo pamokkho satyazcAyam / Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 AcArAMgabhASyam 'egattamevaM abhipatthaejjA etaM pamokkhe Na musaM ti pAsa / 'vyakti ekatva (akelepana) kI abhyarthanA kare / yaha ekala mokSa esappamokkhe amuse'vare vI akohaNe saccarae tavassI // ' hai| yaha mithyA nahIM hai| ise dekha / ekatva meM rahane vAlA puruSa mokSa, satya, pradhAna, krodhamukta, satyarata aura tapasvI hotA hai|' 36. jayamANe ettha virate aNagAre savvao muMDe rIyaMte / saM0-yatamAnaH atra virataH anagAraH sarvataH muNDaH rIyamANaH / vaha saMyama-pUrvaka caryA karane vAlA, virata, gRhatyAgI, saba prakAra se muNDa aura aniyatavAsa vAlA hotA hai / bhASyam 39-sa eko'hamasmi iti bhAvanAyA: vaha puruSa 'maiM akelA hUM' isa bhAvanA ke vikAsa ke lie vikAsAya yatamAnaH, athavA eko'hamasmi iti bhAvanayA prayatnazIla, athavA 'maiM akelA hUM' isa bhAvanA se saMyama kI sAdhanA yacchan-saMyamaM kurvANaH, atra kAmAnAM parityAgAya karatA hai| vaha kAma ke parityAga ke lie virata-kAma meM rati na virata:--kAmeSu rati akurvANaH sarvato muNDo' bhUtvA karatA huA, saba prakAra se muMDa hokara aniyatavAsa vAlA hotA hai rIyamANo bhavati, aniyatavAsamAcaratIti yAvat / arthAt aniyatavAsa kA AcaraNa karatA hai / 40. je acele parivusie saMcikkhati omoyariyAe / saM0-yaH acelaH paryuSitaH saMtiSThate avamodarikAyAm / jo muni nirvastra rahatA hai, vaha avamodayaM tapa kA anuzIlana karatA hai| bhASyam 4.--idAnIM acelacaryA / ya: acela: prastuta hai--acela caryA / jo muni acela (nirvastra yA alpa paryuSitaH sa avamodarikAyAM saMtiSThate / ' avamodarikA vastra) hotA hai, vaha avamaudarya tapa kA anuzIlana karatA hai / avamaudarya -alpIkaraNam / vastrAdInAM AhArasya ca alpIkaraNaM kA artha hai-alpIkaraNa / vastra Adi kA tathA AhAra kA alpIkaraNa dravyata: avamodarikA, krodhAdInAmalpIkaraNaM bhAvataH karanA dravya avamaudarya hai / krodha Adi kaSAyoM kA alpIkaraNa karanA avamodarikA / vastrAdyupakaraNAni krodhAdInAM nimittaM bhAva avamaudarya hai| vastra Adi upakaraNa krodha Adi ke nimitta banate jAyante, atasteSAM tyAgaM karoti, sa bhAvato'pi avamoda- haiM, isalie vaha unakA tyAga karatA hai / vaha bhAvataH bhI avamaudarya tapa rikAM kroti| kA anuzIlana karatA hai| 41. se akkuThe va hae va lUsie vaa| saM0-sa AkruSTo vA hato vA lUSito vA / koI manuSya use gAlI detA hai, pITatA hai yA aMga-bhaMga karatA hai| 1. sthAnAMga sUtra (1099) meM dasa prakAra ke muNDa batalAe 1. kodha-muNDa-krodha kA apanayana karane vaalaa| 2. mAna-muNDa-mAna kA apanayana karane vaalaa| 3. mAyA-muNDa-mAyA kA apanayana karane vaalaa| 4. lobha-muNDa-lobha kA apanayana karane vaalaa| 5. zira-muNDa-zira ke kezoM kA luMcana karane vaalaa| 6. zrotrandriya-muNDa---karNendriya ke vikAra kA apanayana karane vaalaa| 7. cakSurindriya-muNDa-cakSurindriya ke vikAra kA apa nayana karane vaalaa| 8. nANendriya-muNDa-ghrANendriya ke vikAra kA apanayana , karane vaalaa| 9. rasanendriya-muNDa-rasanendriya ke vikAra kA apanayana karane vaalaa| 10. sparzanendriya-muNDa-sparzanendriya ke vikAra kA apa nayana karane vaalaa| 2. (ka) cUNA (pRSTha 213) acelapadasya mauliko'rtho vidyate -davve titthagara asaMtacelo, bhAve rAgadosavijao, sehAvi celehi acelaa| (kha) vRttau (patra 219) alpacela iti uttaravartI artha: pratIyate-acelaH alpacelo jinakalpiko vaa| 3. saMcikkhati iti mUlapadam, cUrNI (pRSTha 213)-saMmaM vikkhamANe sNvikkhmaanne| Jain Education international Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 2. sUtra 36-44 / bhASyam 41--acelAvasthAyAM parISahANAM saMbhAvanA adhikaM vartate / acelaM dRSTvA kazcid AkrozaM prahAraM aGgabhaGga vA karoti / sa acela : muniH tamAkrozaparISahaM vadhaparISa' ca titikSamANaH parivrajet / 42. paliyaM paye aduvA pgNce| saM0 'paliyaM' 'pagaMthe' athavA 'pagaMthe' / koI manuSya karma kI smRti dilAkara gAlI detA hai athavA koI asabhya zabdoM kA prayoga karake gAlI detA hai / bhASyam 42 - paliyaM karma / pagaMthe- dezI kriyApadaM Akrozati ityarthaH / kazcit karmaNaH smRti kArayitvA' gAli dadAti athavA evameva azlIlAnAM gAlInAM prayogaM karoti / " bhASyam 43 kazcid atartha: asadbhUtaiH zabdasparza upasarga karoti / tatra zabdA:- AphobhanatarjanAdayaH, sparzAH vadhabandhanamAraNAdayaH zArIrikayAtanA vizeSAH, tadAnIM matimAn muniH ahaM avamaudarye sthito'smi iti saMkhyAya samyak cintanaM kRtvA samyagAlaMbanamAdAya vA tAn zabdasparzAtmakAn parISahAn titikSeta / 317 acela avasthA meM parISahoM kI saMbhAvanA adhika hotI hai / jala bhavasthA meM muni ko dekha kara koI vyakti muni para Akroza karatA hai, prahAra karatA hai, aMga-bhaMga karatA hai / vaha acela muni, usa Akroza parISaha tathA vadha parISaha ko sahatA huA parivrajana kre| 43. ahi sadda- phAsehi, iti saMkhAe / saM0 - atarthaH zabdasparze:, iti saMkhyAya / koI tathyahIna zabdoM tathA sparzo dvArA upasarga karatA hai| muni ina sabako samyak cintana ke dvArA sahana kare / 1. (ka) uttarajjhayaNANi, 2024, 25, 26, 27 / (kha) vraSTavyam - dasave AliyaM 10 / 13 / 2. AcArAMga cUrNi, pRSTha 213 paliyaM nAma kammaM, so ya kammajuMgato po patahA kahAro vA devApaNya pillevagAdi kkhimaMti, so ya keNai sayakkheNa parIkkheNa vA asUyAe pagaDaM vA pagaMthati, asUyAe tAva NAviavigo tapahArago pagaDaM tumaM tanahAralo tahAvi na lajjasi mamaM saha virujjhamANo, sarIrajuMgite vA sUyAevi ahaM kANI kuMDo vA pagaDaM koDhiga kujjo vA, evaM orAlAha pati , 3. saba prakAra ke kAma karane vAle loga arhat ke zAsana meM dIkSita hote the kucha loga gRhavAsa ke karma ko yAda dilA paliyaM kA artha hai - karma / 'pagaMtha' dezI kriyApada hai / isakA artha hai - Akroza karanA, gAlI denA / koI puruSa karma (pravRtti) kI smRti dilAkara gAlI detA hai athavA vaise hI azlIla gAlI-galauja kA prayoga karatA hai / 44. egatare aNNavare abhiNNAya, titikkhamANe parivvae / saM0 - ekatarAn anyatarAn abhijJAya titikSamANaH parivrajet / ekajAtIya yA bhinnajAtIya parISahoM ko utpanna huA jAna kara muni unheM sahana karatA huA parivrajana kare / 7 . koI puruSa tathyahIna zabdoM tathA sparzo dvArA upasarga upasthita karatA hai| zabdoM se tAtparya hai Akoza, bhalanA tarjanA aadi| sparma kA artha hai-vadha baMdhana, mAranA Adi zArIrika yAtanAvizeSa / taba matimAn muni 'maiM avamaudarya meM pratiSThita hUM' - aisA samyag citana kara athavA samyag AlaMbana lekara una zabdoM aura spoM se utpanna parISahoM ko sahana kare / ! kara unheM kosate, jaise o julAhA tu sA ho gayA para kyA jAnatA hai ?' 'o lakaDahArA ! kala taka lakaDiyoM kA gaTThara DhotA thA, Aja sAdhu bana gayA !" 4. samyak cintana ke pAMca prakAra haiM-- koI gAlI de, pITe yA aMga-bhaMga kare, taba muni cintana kare 1. yaha puruSa yakSa se AviSTa hai / 2. yaha puruSa unmatta hai / 3. yaha puruSa darpayukta citta vAlA hai| 4. merA kiyA huA karma udaya meM A rahA hai, isalie yaha puruSa mujhe gAlI detA hai, bAMdhatA hai, pITatA hai / 5. maiM isa kaSTa ko sahana karUMgA, to mere karma kSoNa hoMge / Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 mAdhyam 44-sa ekatarAn ekajAtIyAn, anyatarAn bhinnajAtIvAn vA parISadvAn utpannAn abhijJAya tAn titikSamANaH privrjet| tatra zabdaH ekajAtIyaH, yathA AkrozaparIpahaH sparzaH anya jAtIyaH, yathA zItoSNa-daMza-mazaka caryA dAvyA-vadha-tRNa sparzAdayaH parISahAH / - 45. je ya hirI, je ya ahirImaNA / saM0 -- ye ca hI ( manasaH ) ye ca ahrImanasa: / 1 muni lajjAkArI aura alajjAkArI - donoM prakAra ke parISahoM ko sahana kare / bhASyam 45 - sthAnAGge paJca puruSajAtAni prajJaptAni santi 0 o hrIsattva :- vikaTa paristhitAvapi lajjAvazAt na kAtaratAM vrajati / hrImanaH sattva:- vikaTavelAyAmapi kAyaratAM vrajati / 0 calasatva:- asthirasattvavAn / * sthirasattvaH -susthirasattvavAn / * udayanasattvaH - pravarddhamAnasattvavAn / tatra kecit puruSA hImanaso bhavanti kecit ahomanasazca bhavanti / hImanasAM kRte acela parISahaH somazakyaH / ahrImanasAM kRte sa soDhuM zakyo bhavati / acele parivAsaM kurvatA muninA lajjAparISahaH zItAdi parISahazca samyak soDhavyaH / na manasA -- 1 bhASyam 46 vinotavikAvetasazcaJcalatA acelasya muneH kecit parISahAH sahajaM saMbhavanti tAn lakSyIkRtya visrotasikAM na kuryAt kintu sarvA tAM yatvA samyagdarzana: muniH ye kecit sparzAH jAyante tAn samabhAvapUrvakaM spRzet / tyaktvA AcAramAdhyam yaha muni ekajAtIya athavA bhinnajAtIya parIyoM ko utpanna huA jAnakara unheM sahana karatA huA parivrajana kare zabda ekajAtIya parISaha hai, jaise Akoza parIvaha sparza bhinnajAtIya parISad hai. jaise- zIla, uSNa, daMza, mahaka, caryA zayyA vadha, tRNasparza Adi parIpaha 1. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 214 : egatarA ete saddA phAsA tha tattha sahI ekkI askosa parIsaha, sIta unhaM daMsamasaga caritA sijjA vaho taNaphAsa jalla ete phAsA, taM ete saddaphAsA egatarA / (kha) AcArAMga vRtti, patra 219 : egatarAn -- anukUlAn, anyatarAn -- pratikUlAn parIvahAn / 2. aMgasutAni 1, ThANaM 5 / 198 / 3. vRttau 'hirI' padasya vyAkhyA savikalpA vRzyate - ye ca 46. ciccA savvaM visotliyaM, phAse phAse samiyadaMsaNe / saM0 tyatvA sarvA visrotasikAM sparNAn spRzetsamyagdarzanaH / samyagdarzana- sampanna muni saba prakAra kI caitasika caMcalatA ko chor3a kara sparzo ko samabhAva se sahana kare / sthAnAMga meM pAMca prakAra ke puruSa batalAe gae haiM 1. hrIsattva - - vikaTa paristhiti meM bhI lajjAvaza kAyara na hone vAlA / 2. hImanaH satva - vikaTa velA meM bhI mana se kAyara na hone vAlA / 3. calasattva - asthirasattva vAlA / 4. svarasatva- musthirasatva vAlA / 5. udayanasattva pravarddhamAnasattva vAlA / kucha puruSa lajjAlu hote haiM aura kucha alajjAlu / lajjAzIla vyaktiyoM ke lie acela parIgraha ko sahanA azakya hotA hai| alajjAzIla vyakti ke lie use sahamA zakya hotA hai| aceta avasthA meM rahatA huA muni lajjA parIpaha aura zIta Adi ke parIvahoM ko samyak prakAra se sahana kare / visrotasikA kA artha hai- citta kI caMcalatA / acela muni ke kaI parISaha sahaja utpanna hote haiM / unako lakSita kara caitasika caMcalatA na kareM, kiMtu saba prakAra kI una paitasika paMcalatAoM ko chor3a kara samyagdarzana saMpanna muni jo sparNa utpanna hoM, unheM samabhAva se sahana kare / parISAH sarakArapuraskArAdayaH sAdhohariyo banabAhlAdakAriNo ye tu pratikUlatayA ahAriNo-manaso'niSTA, yadi vA hoyA: pAcAnA'velAdayaH ahImanasaraca alajjAkAriNaH zItoSNAdayaH ityetAn dvirUpAnapi parIvahAn samyak titikSamANaH pariyamediti / ( AcArAMga vRtti, patra 219 ) 4. vahI, patra 220 : samyag itaM gataM darzanaM yasya sa samitadarzanaH samyadRSTirityarthaH / Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 a0 6. dhuta, u02. sUtra 45-46 47. ete bho! NagiNA vRttA, je logaMsi annaagmnndhmminno| saM0-ete bho ! nagnAH uktAH ye loke anAgamanarmiNaH / dharma-kSetra meM unheM nagna kahA gayA hai, jo dIkSita hokara punaH gRhavAsa meM nahIM Ate haiN| bhASyam 47-ye loke anAgamanamiNo' bhavanti, na loka meM jo anAgamanadharmI hote haiM, visrotasikA-caitasika tu visrotasikayAbhibhUtAH punargahavAsaM jigamiSanti / caMcalatA se abhibhUta hokara punaH gRhavAsa meM jAnA nahIM cAhate / he ziSya ! ete eva vastutaH nagnAH uktAH / na kevalaM he ziSya ! ve hI vastutaH nagna kahe gae haiN| kevala acelatA ke kAraNa acelatvamAtreNa te nagnA: ucyante / ve nagna nahIM kahe jaate| etAdazA nagnA eva ekAntavAse vasanti, kAmAdi- isa prakAra ke nagna puruSa hI ekAntavAsa meM rahate haiM, kAma saMskArANAmunmUlanaM kartuM zaknuvaMti, nAbhinavAna Adi ke saMskAroM kA unmUlana kara sakate haiM, aura nae saMskAroM ko saMskArAn janayanti / ye punargahaM gantumicchavo bhavanti, paidA nahIM karate / jo punaH gRhavAsa meM jAne ke icchuka haiM, unake saMskAra na teSAM saMskArAH kSINA jAyante, ato mayA yAvajjIvanaM kSINa nahIM hote, isalie maiMne jIvana paryanta munitva kI AjJA dI hai| munitvaM AjJaptam / (arthAt muni jIvana sAvadhika nahIM hotaa|) 48. ANAe mAmagaM dhamma / saM0-AjJAya mAmakaM dharmam / ve mere dharma ko jAna kara-merI mAjJA ko svIkAra kara AjIvana muni-dharma kA pAlana karate haiN| bhASyam 48-mayA munidharmasyAnupAlanaM yAvajjIvanaM maiMne AjIvana muni-dharma ke pAlana kA nirdeza diyA hai| nirdiSTaM, tena etaM mAmakaM dharma AjJAya ete utpanneSvapi isalie mere isa dharma ko jAna kara ye muni parISahoM ke utpanna hone para parISaheSu na vicalitA bhaveyuH, kintu yAvajjIvanaM bhI vicalita na hoM, kintu yAvajjIvana usa muni-dharma kA pAlana kreN| tamanupAlayeyuH / 46. esa uttaravAde, iha mANavANaM viyaahite| saM0-eSa uttaravAdaH iha mAnavAnAM vyAhRtaH / yaha uttaravAda manuSyoM ke lie nirUpita kiyA gayA hai / bhASyam 49-eSa acelaparivAsAtmako dharmaH yaha acela avasthA meM rahane kA dharma uttaravAda hai-utkRSTa uttaravAdo vidyate, na tu sAdhAraNo'yaM vaadH| acelatve siddhAMta hai, yaha sAdhAraNavAda nahIM hai / acela avasthA meM rahanA aura parivasanaM zItAdiparISahANAM sahanaM ca utkRSTaH upadezaH zIta Adi parISahoM ko sahanA, yaha utkRSTa upadeza maiMne manuSyoM ke 1. AcArAga vRtti, patra 220 : asmin manuSyaloke anAgamanaM dharmoM yeSAM te'nAgamanadharmANaH, yathA'ropitapratijJAbhAravAhitvAnna punagRhaM pratyAgamanepsavaH / 2. ApTe, nAna:-Nacked. Uncultivated, uninhabi ted, desolale. 3. cU dharmasya vaikalpikorthaH svabhAvaH kRtosti-'ahavA mAmago sahAvo, so ya mahaM suhassamAvo, eteNa aNumANeNaM annevi te guNaM suhasamAvA, teNa tazvivakkhaM aNNesi Na kujjA asuhaM / (AcArAMga cUNi, pRSTha 214) 4. vRttikAra ne 'ANAe mAmagaM dhamma' isa pATha ke do artha kie haiM1. AjJA se mere dharma kA samyaga anupAlana kre| 2. dharma hI merA hai, isalie maiM tIrthakara kI AjJA se usakA samyak pAlana kruuN| (AcArAMga vRtti, patra 220) isa AlApaka kA 'merA dharma merI AjJA meM hai' yaha pAramparika artha pracalita hai| 'mAmagaM dhamma' yaha karmapada hai, isalie 'ANAe' kA 'AjJAya' rUpa mAna kara isakA anuvAda kiyA gayA hai| Jain Education international Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 AcArAMgabhASyama iha mAnavAnAM mayA vyAhRtaH / ' lie nirupita kiyA hai| 50. etthovarae taM jhosamANe / saM. atroparataH taM juSan / viSaya se uparata sAdhaka uttaravAda kA Asevana karatA hai| bhASyam 50-atra uparataH-kAmaviSayebhyaH virataH yahAM kAma aura viSayoM se virata sAdhaka usa yathoddiSTadharmataM yathoddiSTadharma spRzati, na ca viSayAsaktaH suvidhA- uttaravAda kA Asevana karatA hai / viSayoM meM Asakta athavA suvidhAvAdI vAdI vA tAdRzaM uttaraM dharma ArAdhayituM zaknoti / sAdhaka usa prakAra ke utkRSTa dharma kA ArAdhana nahIM kara sktaa| 51. AyANijja pariNNAya, pariyAeNa vigici| saM0-AdAnIyaM parijJAya paryAyeNa vinakti / vaha muni vastra ke viSaya meM bhalIbhAMti jAnakara jIvana-paryanta usakA visarjana kara detA hai| bhASyam 51-sa muniH AdAnIyaM-vastraM parijJAya- vaha muni AdAnIya-vastra ke viSaya meM bhalIbhAMti jAna kara samyag jJAtvA paryAyeNa --yAvad munitvaparyAyaH tAvat muni-paryAya--jIvana paryanta usakA visarjana kara detA hai / tat vinakti-pRthak kroti| ____ AdAnIyaM karma ityapi vyAkhyAtamasti / dhutaprakaraNe 'AdAnIya' kA artha karma bhI kiyA gayA hai| dhuta ke prakaraNa karmaNAM vidhananamapi nAsti aprAsaMgikam / muniparyAyaH meM karmoM kA prakaMpana bhI aprAsaMgika nahIM hai| muni-paryAya karmoM kA karmApanayanAya sarvottamosti upAyaH / apanayana karane ke lie sarvottama upAya hai| 52. ihamegesi egacariyA hoti / saM0--ihaikeSAM ekacaryA bhavati / kucha sAdhu akele raha kara sAdhanA karate haiN| bhASyam 52-bhagavatA mahAvIreNa dvividhA manicaryA bhagavAn mahAvIra ne do prakAra kI municaryA kA pratipAdana prajJaptA-gaNacaryA ekAkicaryA ca / agItArthAya gaNacaryA kiyA hai-gaNacaryA aura ekAkIcaryA / agItArtha muni ke lie gaNacaryA eva sammatAsti / gItArthAH punaH bahuzrutagurorAjJApUrvikAM hI sammata hai / gItArtha muni bahuzruta guru kI AjJA se ekAkIcaryA bhI ekAkicaryAmapi prtipdynte| svIkAra karate haiN| 1. muni-dharma ko svIkAra kara punaH gRhavAsa meM cale jAne vAle vyakti ko AgamanadharmA kahA gayA hai| punaH gRhavAsa meM jAne kA kAraNa hai-parISaha sahane kI akssmtaa| kAma Adi anukUla parISahoM, Akroza-prahAra Adi pratikUla parISahoM tathA acela, bhikSA jaise lajjAjanaka parISahoM ko sahana karane vAlA punaH gRhavAsa meM nahIM jaataa| vaha anAgamanadharmA hotA hai| bhagavAn ne ahiMsA aura parISaha-sahana-ina do lakSaNa vAle dharma kA nirUpaNa kiyA hai| isa dharma ko jAnane vAlA hI parISahoM ke Ane para avicalita raha sakatA hai aura avicalita rahane vAlA hI jIvana ke antima zvAsa taka muni-dharma kA pAlana kara sakatA hai| ___ saba prakAra ke parISahoM ko sahanA, bhayaMkara parISahoM ke upasthita hone para bhI muni-dharma ko na choDanA, yaha uttaravAda hai| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 215: Adijjati Ayatte vA AdANIyaM, jaM bhaNitaM-saMsArabIjaM paliyaM maNiya taM jahA-pralIyate bhavaM yena, AdAnameva plit| (kha) AcArAMga vRtti, patra 220 : AbIyata ityAvAnIyaM 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 215 : pariyAo NAma sAmaNNapariyAo Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 2. sUtra 50-55 53. tatthiyarAiyarehiM kulehi suddhasaNAe savvesaNAe / saM0 tatretaretareSu kuleSu zuddheSaNayA sarveSaNayA | ve nAnA prakAra ke kuloM meM zuddha eSaNA aura sarveSaNA ke dvArA parivrajana karate haiM / mAdhyam 53 tatra sAdhubhivihAraprAyogye grAme nagare muniyoM ko vihAra karane yogya gAMva athavA nagara meM antaprAMta vA itaretareSu' - antaprAnteSu kuleSu zuddheSaNayA sarveSaNayA kuloM meM zuddha eSaNA aura sarveSaNA ke dvArA parivrajana karanA cAhie / parivrajitavyam / zuSNA-alepakRtA / sarveSaNa saptApi piNDeSaNAH / tatra dvikoTikAH sAdhavaH -- gacchAntargatA gacchanirgatAzca / gacchanirgatAnAM kRte zuddhapaNAyA nirdeza gacchvAsinAM kRte ca sarveSaNAyAH / gacchAntargatAnAM sarvAH saptApi piNDapaNA anujJAtAH / gacchanirgatAnAM punarAdyayoH dvayoragrahaH, paJcasvabhigrahaH / 54. se mehAvI parivvae / saM0 sa medhAvI parivrajet / yaha meghAvI parivajana kre| bhASyam 54 - sa medhAvI privrjet| atra parivrajediti kriyApadena tasya apratibaddhatA sUcitAsti / ekacaryA pratipanno muniH na kvacit sthiravAsI bhavati / 55. sumi aduvA mi saM0 'subhi" athavA 'dubbhim' / " vaha manojJa yA amanojJa zabdoM ko sahana kare / " 1. AcArAMga cUrNi, pRSTha 215: itara itaraM itaretaraM, kammo gahito Na umAha sImAsAto vA ataraM buccati, itarA itaraM jaMtavo viNikaTTataraM jAva vamagakulaM, evamitarA [itara itaretaraM bhavati / 2. draSTavyam - AyAracUlA 1 / 141-147 / 3. pUrNa (pRSTha 215) etat sUtraM manyavAsigadanigaM tayoH dvayorapekSayA vyAkhyAtamasti - suddhesaNAe alevakaDAe, cattAri uvarillA, etAo gacchaNiggayANaM, tattha paMcasu aggo abhiggahI aNNatariyAe, sabvesaNAetti gacchavAsI sAhiti miti / pravacanasAroddhArasya butAvapi (patra 215) artha 321 zuSamA kA artha hai apakRta bhojana arthAta vaisA bhojana jisakA lepa na lage / vaha muni kabhI zmazAna pratimA ko svIkAra karatA hai| taba bhASyam 55 sa kadAcit zmazAnapratimAM pratipadyate tadAnIM 'subbhi' manojJA: 'dubbhi' amanojJA vA zabdA' use manojJa athavA amanojJa zabda sunAI dete haiM / vaha una sabako sarveSaNA kA artha hai-sAta prakAra kI piNDeSaNAeM - arthAt AhAra grahaNa se lekara AhAra karane taka kI sArI eSaNAeM / sAdhuoM kI do zreNiyAM haiM- gacchAntargata ( saMghabaddha sAdhanA karane vAle) tathA gacchanirgata (baMdhamukta sAdhanA karane vaale)| gaccha nirgata muniyoM ke lie SaNA kA aura manthAntargata muniyoM ke lie sarveSaNA kA nirdeza hai| gaNDAntargata muniyoM ke lie sabhI sAtoM piNDaiSaNAeM anujJAta haiM / gacchanirgata muniyoM ke lie prathama do piNDaiSaNAeM agrAhya haiM aura zeSa pAMca piNDeSaNAoM meM ve abhigraha karate haiM / vaha medhAvI muni parivrajana kre| yahAM 'parivrajana kare - isa kriyApada se usakI apratibaddhatA sUcita kI hai| ekalacaryA ko svIkAra karane vAlA muni kahIM sthiravAsI nahIM hotA / vibhAgo dRzyate - iha ca dvikoTikAH sAdhavo gacchAntargatA gacchanirgatAzca tatra gacchAntargatAnAmetAH saptApi grahItumanujJAtAH gacchanirgatAnAM punarAdyayoH dvayoragrahaH paJcasyabhigrahaH / 4,5. dezIpade / 6. cUNAM vRttau ca anayoH gaMdhaviSayako'rthaH kRtosti (ka) AcArAMga cUmi, pRSTha 215 gaMdhakAmapariNyAgo bhaNito / ahavA mi (kha) AcArAMga vRtti, patra 220 : sa AhArasteSvitareSu kuleSu surabhirvA syAt athavA durgandhaH, na taMtra rAgadveSI yAt Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 AcArAMgabhASyam upagatA bhavanti, tAn sarvAn adhisaheta / 'subhi dubhi' sahana kare / 'subbhi' aura 'dubbhi'-ina donoM zabdoM se gaMdha kA artha padAbhyAM gaMdhasyArthaH saMbhavati, kintu atra AhArasya nikalatA hai, kintu yahAM AhAra kA viSaya prastuta nahIM hai| agrima viSayaH prastuto nAsti / agrimasUtre 'aduvA tattha bheravA' sUtra meM 'aduvA tattha bheravA'-'athavA vahAM bhairava rUpoM ko iti uktamasti / 'tatra' iti padena 'zmazAne' iti dekhakara'-aisA kahA hai| usa sUtra meM 'tatra' pada se zmazAna meM aisA gRhItam / ' 'aduvA' iti padena 'subbhi dubbhi' padayo- artha abhipreta hai| 'athavA' pada se subbhi-dubbhi-ina do padoM kA vikalpaH sUcitaH / etena subhi dubbhi padAbhyAM manojJA vikalpa sUcita kiyA gayA hai| isa vikalpa ke anusAra ina donoM padoM amanojJAH zabdAH atra gRhiitaaH| 'nAyAdhammakahAo' se manojJa-amanojJa zabda gRhIta haiM / jJAtAdharmakathA sUtra meM 'subbhi-dubbhi' sUtre 'sabbhi dubhi' padayoH gandhavat zabdenApi saMbaMdhaH padoM kA saMbaMdha gaMdha kI bhAMti zabda se bhI pratipAdita hai / zmazAna pratipAdito'sti / zmazAnapratimAyAM zabdAdirUpA pratimA meM zabda Adi ke upasarga utpanna hote hI haiN| upasargA saMbhavantyeva / 56. aduvA tattha bhervaa| saM0-athavA tatra bhairavAH / athavA zmazAna meM bhairava rUpoM ko dekhakara bhayabhIta na bane / bhASyam 56-athavA tatra emAzAniyAM pratimAyAM athavA pramazAna-pratimA meM bhairavoM kA prAdurbhAva hotA hai| bhairavAH prAdurbhavanti / bhairavAH-bhayAnakAni ruupaanni| bhairava kA artha hai-bhayAnaka rUpa / dazavakAlika sUtra meM kahA haiuktaJca dasaveAliyasUtre-'paDimaM paDivajjiyA masANe, zmazAna meM pratimA ko svIkAra kara sAdhaka bhaya utpanna karane vAle no bhAyae bhaya bheravAI vissa / '5 bhayAnaka rUpoM ko dekhakara Dare nhiiN| 57. pANA pANe kilesaMti / saM0 ---prANAH prANAn klezayanti / hisra prANI prANoM ko kleza pahuMcAte haiN| bhASyam 57-asmin sUtre jIvAnAM prakRtinirU- isa sUtra meM jIvoM kI prakRti kA nirUpaNa hai / jaise samudra meM pitA'sti / yathA samudre mAtsyanyAyaH pravartate-mahAn 'mAtsya-nyAya' calatA hai-bar3I machalI choTI machalI ko nigala jAtI matsyaH kSudraM matsyaM gilati, tathA hiMsrAH pazavaH pakSiNazca hai, vaise hI hiMsra pazu-pakSI anya prANiyoM ko mAra DAlate haiM / manuSyoM itarAn prANinaH nighnanti / manuSyeSvapi eSA prakRti- meM bhI isa prakAra kI prakRti hotI hai| hiMsra prakRti vAle manuSya 1. (ka) AcArAMga vRtti, patra 220 : athavA tatrakAkivihA gahitA akkosA, tadyathA-NibhatthaNAdi, evaM ritve pitRvanapratimApratipannasya stH| rUvANi vi bheravAI bhavati, jahA 'tassa pisAyassa (kha) cUNoM (pRSTha 215) 'ahavA tattha viharatassa' iti ayamevArUve vaNNAvAse paNate, taM jahA-sIsaM se vyaakhyaatmsti| gokilaMjasaMThANasaMThitI,' gaMdhAvi ahimaDAdi uvveya2. aMgasuttANi 3, nAyAdhammakahAo 1129 : sumbhisaddA NayA, bhayaM kareMti ti bheravA, rasA tattheva, pharisA vi vi poggalA dubbhisaddattAe prinnmNti|....."sugbhigNdhaa chedabhedadAhAdi / (AcArAMga cUNi, pRSTha 215-16) vi poggalA dugbhigaMdhattAe pariNamaMti, dugbhigaMdhA vi (kha) vRttau bhairavapadena prAdhAnyena zabdA eva gRhItAH santipoggalA sunmigaMdhattAe prinnmNti| bhairavA bhayAnakA yAtudhAnAvikRtAH zabdAH prAdurbhaveyuH, 3. navasuttANi, dasAo 732 : egarAiyaNNaM bhikkhupaDima yadi vA 'bhairavAH' 'biibhtsaaH'| paDivannassa aNagArassa NiccaM vosaTTakAe cattadehe je kei uvasaggA uvavajjaMti, taM jahA-divvA vA mANussA vA (AcArAMga vRtti, patra 220) tirikkhajoNiyA vA, te uppanne samma sahati khamati 5. dasaveAliyaM, 10 / 12 / titikkhati ahiyaaseti| 6. AcArAMga cUNi pRSTha 216 : pANA sIhA vagdhA pisAyAdi, 4. (ka) cUNauM bhairavapadena zabdAdiviSayANAM grahaNaM kRtamasti puNaravi pANAo pANAdi, jaM bhaNitaM bhairavA prANA, sAhussa -'ahavA tattha viharaMtassa bhayANagA bheravA saddA aauppaannaadi| Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 2,3. sUtra 56-60 323 rsti| hiMsraprakRtayo manuSyAH manuSyAnapi klezapUrNAM manuSyoM ko bhI klezapUrNa avasthA meM DAla dete haiN| dazAM nayanti / ' 58. te phAse puTo dhoro ahiyAsejjAsi |-tti bemi / saM0-tAn sparzAn spRSTaH dhIraH adhisaheta / iti bravImi / una sparzo parISahoM se spRSTa hone para dhIra muni unheM sahana kre| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 58-parivrajanakAle zmazAnapratimAyAM vA parivrajana kAla meM athavA zmazAna-pratimA meM hone vAle prAg jAyamAnaiH prAganirUpitaiH sparza : spRSTaH san dhIro muniH nirUpita parISahoM se spRSTa hone para dhIra muni una iSTa-aniSTa parISahoM tAn iSTAniSTAn sparzAn adhishet| dhIraH- ko sahana kre| dhIra kA artha hai -nirmala, anu vigna, barcI se kATe anAvilaH, anudvignaH vAsIcandanakalpaH / / jAne aura candana kA lepa kie jAne para samabhAva meM rahane vAlA / taio uddeso : tIsarA uddezaka 56. eyaM khu muNI AyANaM sayA suakkhAyadhamme vidhatakappe nnijjhositaa| saM0-- etat khalu muniH AdAnaM sadA svAkhyAtadharmA vidhUtakalpaH niHzoSitA / sadA su-AkhyAta dharma vAlA tathA dhuta-AcAra sevI muni isa AdAna (vastra) kA parityAga kara detA hai| bhASyam 59-svAkhyAtadharmAH vidhUtakalpo muniH su-AkhyAta dharma vAlA tathA dhuta-AcAra sevI muni sadA isa sadA etad AdAnaM kSapayitA bhvti| AdAna- AdAna kA parityAga kara detA hai| AdAna kA artha hai-vastra / kalpa vstrm| klpH-aacaarH| vidhUtaH kalpo yasya sa kA artha hai-aacaar| jisakA AcAra 'dhuta' hai vaha 'vidhUtakalpa' vidhUtakalpaH / kahalAtA hai| 60. je acele parivasie, tassa NaM bhikkhussa No evaM bhavai-parijuNNe me vatthe vatthaM jAissAmi, suttaM jAissAmi, sUI jAissAmi, saMdhissAmi, sIvIssAmi, ukkasissAmi, bokkasissAmi, parihissAmi, paaunnissaami| saM0-yaH acelaH paryuSitaH, tasya bhikSoH no evaM bhavati--parijINaM me vastraM vastraM yAciSye, sUtraM yAciSye, sUci yAciSye, saMdhAsyAmi, seviSyAmi, utkarSayiSyAmi, vyutkarSayiSyAmi, paridhAsyAmi, prAvariSyAmi / jo nirvastra rahatA hai, usa bhikSu ke mana meM yaha (vikalpa) utpanna nahIM hotA, 'merA vastra jIrNa ho gayA hai, isalie maiM vastra kI yAcanA kruuNgaa| phaTe vastra ko sAMdhane ke lie dhAge kI yAcanA karUMgA, sUI kI yAcanA karUMgA, use sAdhUMgA, use souuNgaa| choTA hai, isalie use jor3akara bar3A bnaauuNgaa| bar3A hai, isalie use kATa kara choTA bnaauuNgaa| use pahanUMgA aura oDhuMgA / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 216 : kilesaMti-paritAti vA sthAnAMga (31507) meM svAdhyAya dhyAna aura kilesaMti vA uddati vaa| tapasyAtmaka dharma ko svAkhyAta dharma kahA gayA hai2. vahI, pRSTha 216 : dhImAM dhIro, samaM aNAile aNamvi suadhijjhite sujmAite sutavassite suyakkhAte NaM ggo vaasiicNdnnkppo| bhagavatA dhamme pnnnntte| 3. svAkhyAta kA zAbdika artha hai-samyak prakAra se kahA 4. AcArAMga vRtti, patra 221 : 'jhossyitvaa'| gyaa| bhagavAna ne samatA dharma kA pratipAdana kiyaa| vaha 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 217 : AtANaM-AyANaM naryAtrika-nirvANa taka pahuMcAne vAlA, satya-anekAnta nANAditiyaM / dRSTikoNa se yukta, saMzuddha-rAga, dveSa aura moha rahita (kha) AcArAMga vRtti, patra 221 : AdAnaM-vastrAdi / tayA pratyutpanna-vartamAna kSaNa meM Azrava kA nirodha aura 6. AcArAMga cUNi, pRSTha 217 : kappotti vA maggotti vA baMdha kI nirjarA karane vAlA hai, isalie vaha svAsyAta hai| AyArotti vA dhammotti vA egttttaa| Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 AcArAMgabhASyam ___ bhASyam 60 --pUrvasUtreSu (40-51) acelakaparivAsaH pUrvavartI bAraha sUtroM (40 se 51) meM acelaka parivAsa kA pratipAditaH / idAnIM punarapi tasya guNAn pratipAdayati pratipAdana kiyA gayA hai| aba punaH sUtrakAra acelaka avasthA ke guNoM sUtrakAraH --yaH bhikSuH acelaH paryuSitaH tasya vastre kA nirUpaNa kara rahe haiM jo muni nirvastra rahatA hai, usake mana meM parijINe navavastrasya, sUtrasya, sUcyA vA yAcanAyAH, vastra ke phaTa jAne para nae vastra kA, dhAgA yA sUI kI yAcanA kA, sandhAnasya' sIvanasya, tasya utkarSaNasya apakarSaNasya' vastra ko sAMdhane aura sIne kA tathA choTe vastra ko jor3a kara bar3A vA paridhAnasya prAvaraNasya vA vikalpAH na banAne kA, bar3e vastra ko kATa kara choTA banAne kA, pahanane aura sajAyante / oDhane kA-ye sAre vikalpa nahIM uThate / yAvatI apekSA tAvAn vikalpaH sNjaayte| yathA jitanI apekSA hotI hai, utanA vikalpa hotA hai| jaiseyathA apekSA svalpA bhavati tathA tathA vikalpA api jaise apekSA kama hotI jAtI hai, vaise-vaise vikalpa bhI tanu-alpa hote tanavo bhavanti / vikalpaH padArthasya apekSAjanito jAte haiN| vikalpa padArtha kI apekSA se utpanna hotA hai, yahI isakA bhavatIti hRdayam / hArda hai| 61. aduvA tattha parakkamaMtaM bhujjo acelaM taNaphAsA phusaMti, soyaphAsA phusaMti, teuphAsA phusaMti, daMsamasagaphAsA phusaMti / saM0-athavA tatra parAkramamANaM bhUyaH acelaM tRNasparzAH spRzanti, zItasparzAH spRzanti, tejassparzAH spRzanti, daMzamazakasparzAH spRzanti / athavA acela-avasthA meM rahate hue use bAra-bAra tRNa, sardI, garmI aura daMzamazaka ke sparza pIDita karate haiN| bhASyam 61-athavA tasyAM acelAvasthAyAM parAkrama- athavA usa acela-avasthA meM rahate hue acela muni ko kuza mANaM acela muni bhUyaH---punaH punaH kuzAditRNazayyAyAM Adi kI tRNa-zayyA meM sone ke kAraNa bAra-bAra tRNa-sparza pIDita tRNasparzAH spRzanti / zizire zItasparzAH spRshnti| karate haiM / zItakAla meM sardI kA kaSTa satAtA hai| grISma Rtu tathA grISme zaradi ca tejaHsparzAH5 spRzanti, daMzamazakasparzA zarad Rtu meM uSNa sparza pIDita karatA hai aura daMzamazaka ke sparza bhI api spRzanti / bAdhita karate haiN| 62. egabare aNNayare virUvarUve phAse ahiyAseti acele| saM0 ekatarAna anyatarAn virUparUpAn sparzAn adhisahate acelaH / acela muni ekajAtIya, minnajAtIya-nAnA prakAra ke sparzo ko sahana karatA hai| bhASyam 62-pUrvasUtroktaparISaheSu ekatarAn, anya- acela muni pUrvasUtroM meM nirdiSTa parISahoM meM se ekajAtIya tathA tarAn --bhinnajAtIyAn virUparUpAn iti nAnArUpAn bhinnajAtIya nAnA prakAra ke sparzo-parISahoM ko sahana karatA hai| sparzAn adhisahate acelo muniH / drssttvym---6|44 sUtrasya bhASyam / dekheN-6|44 sUtra kA bhASya / 63. lAghavaM AgamamANe / saM0 lAghavaM Agacchan / acela muni lAghava ko prApta hotA hai / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 218 : saMdhaNA doNhAlINaM ahavA chiNNassa vA phAliyassa vaa| 2. vahI, pRSTha 218 : ukkasaNaM NAma hoNapamANaM gAuM pAsehi digghatteNa vA vaDDhati, tasseva'vakarisaNaM vA / 3. vahI, pRSTha 218 : uri pAuraNaM / 4. vahI, pRSTha 218 : vattavvayaM bahuvayaNaM taM jANavei, tivva___ maMdamajjhimANi / 5. vahI, pRSTha 218 : tejo Avicco, tejo maMto, tejo tejassa saMphAsA teuphAsA, jaM bhaNiyaM-uNhaphAsA, gimhe sarate y| Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6.dhuta, u0 3. sUtra 61-65 325 bhASyam 63-acela: muniH lAghavaM Agacchati / acela muni lAghava ko prApta hotA hai| laghu kA bhAva lAghava laghorbhAva: lAghavam / tad dvidhA-dravyataH bhAvatazca / hai| baha do prakAra kA hai-dravyalAdhava aura bhAvalAghava / upakaraNoM upakaraNalAghavaM dravyalAghavaM, anuddhatatvaM bhaavlaaghvm| kI laghutA dravyalAghava hai aura uiMDatA kA parihAra bhAvalAghava hai| atra upakaraNalAghavaM adhikRtam / 'AgamamANe' iti yahAM upakaraNalAghava kA adhikAra hai / 'AgamamANe' kA artha hai--- Agacchan AsevamAna iti yAvat / ' AtA huA / tAtparya meM isakA artha hai-Asevana karatA huaa| . cUNI upakaraNalAghavabhAvalAghavayozca anyonyatvaM cUNi meM upakaraNalAghava aura bhAvalAdhava kI parasparatA pradarzita pradarzitam--- uvagaraNalAdhavAo bhAvalAghavaM, bhAvalAdhavAo ya uvagaraNa- upakaraNalAghava se bhAvalAghava aura bhAvalAghava se upakaraNa lAghava lAghavaM, ato aNNoNaM, avikkhittA aviroho, evaM bhAvalAgha- prApta hotA hai / isalie ye donoM eka dUsare kA parihAra nahIM krte| vAo kammalAghavaM kammalAghavAo pasatthaM mAvalAghavaM ato donoM meM avirodha hai / isI prakAra bhAvalAghava se karmalAdhava prApta aviroho, tato sidheM lApavitaM / ' hotA hai aura karmalAghava se prazasta bhAvalAghava hotA hai / isalie donoM meM avirodha hai / yaha lAdhava kI anuzAsanA hai| 64. tave se abhisamaNNAgae bhavati / saM0-tapaH tasya abhisamanvAgataM bhavati / acela muni ke tapa samyag upalabdha hotA hai| bhASyam 64-tasya acelasya muneH acelatvaM tapaH usa acela muni ke acelatva-tapa abhisamanvAgata-samyaka rUpa abhisamanvAgataM-samyaga upalabdhaM bhavati / tapa iti meM upalabdha hotA hai| tapa kA tAtparya hai-upakaraNoM kI alpatA upakaraNAnAM avamaudarya kAyaklezo vA / athavA kaayklesh| 65. jaheyaM bhagavatA paveditaM tameva abhisameccA savvato samvattAe samattameva samabhijANiyA / saM.-yathaitat bhagavatA praveditaM tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / / bhagavAn ne jame acelatva kA pratipAdana kiyA hai, muni use usI rUpa meM jAna kara, saba prakAra se, sarvAtmanA samatva kA hI sevana kre| bhASyam 65-idaM acelatvaM bhagavatA yathA praveditaM bhagavAn ne isa acelatva kA jaisA pratipAdana kiyA hai usake tadeva abhisametya-tasya phalAni samyag vijJAya, sarvataH phaloM ko samyak prakAra se jAnakara muni sabhI kSetra aura sabhI kAla meM -sarvasmin kSetre kAle ca, sarvAtmanA-satyabhAvena na tu sarvAtmanA-yathArthabhAva se arthAt binA kisI pravaMcanA, bhaya aura kaitavena, bhayena, mAyayA vA samatvameva samabhijAnIyAt mAyA se samatva kA hI anupAlana kare- na AtmotkarSa kA anubhava kare 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 218-219 : taM AgamemANe Aseva ___ahavA samabhAvo sammattamiti, jevi ete acelagattaM" mANe, taM appANaM parisayamANe / Na bhAti te vi acelagattaM phAsaMti, jaM bhaNitaM-Na ava2. vahI, pRSTha 219 / mannati, bhaNiyaM vA 'jo vi duvattha tivatyo' gAthA // 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 219 : abhimuhaM saM aNu Agate jinakappio puNa jati ekkeNaM saMtharati ekkaM ceva dhAreMti, - abhisamaNNAgate, jaM bhaNitaM-samma uvlddhe| pareNa vA tiNhaM gacchavAsI, gacchaNiggayA puNa tiNNi vA (kha) AcArAMga vRtti, patra 222 : tapaH kAyaklezarUpatayA duNNi vA ekkaM vA dhAreMti acelabhAvA, samve'vi te bhagavato bAhyamabhisamanvAgataM bhavati-samyag Abhimukhyena ANAe uvaTThitA - ANAe ArAdhagA bhavaMti, evaM sesANaM soDhaM bhavati / vatthANaM vA, tahA sacelANaM acelANaM ca ArAhaNaM prati 4. cUrNI vRttau ca 'sammattaM' (samyaktvaM) iti mUlapAThaH vyA sammattaM samabhijANamANe ArAdhao bhavatIti vakkasesaM / khyAtaH, 'samattaM' (samatvaM) iti tatra vaikalpikaH pAThaH-- (AcArAMga cUNi, pRSTha 219-220) pasatyo-somaNo ego saMgato vA bhAvo saMmattaM / vRttikAreNa 'sarvataH' prabhRti pAThasya vaikalpikaH 'prazastaH zobhanazcava, ekaH saMgata evaM vA / arthopi kRtosti-yadivA tadeva lAghavamabhisametya sarvato ityetairupasRSTastu, bhAvaH samyaktvamucyate // ' dravyAdinA sarvAtmanA nAmAdinA samyaktvameva samyagabhijA Jain Education international Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 AcArAMgabhASyama -nAtmanaH utkarSa anubhavet na ca sacelAn munIn aura na sacela muniyoM kI avahelanA kre| vRtti meM isI saMdarbha kI avamanyeta / atra vRttau gAthAtrayaM uddhRtamasti' tIna gAthAeM uddhRta haiMjo'vi duvatthativatyo egeNa acelago va sNthri| 'koI muni do vastra rakhatA hai, koI tIna vastra, koI eka Na hu te hIlaMti paraM samve'pi ya te jiNANAe / vastra aura koI nirvastra rahatA hai| ve eka dUsare kI avahelanA na kareM, kyoMki ve saba tIrthakara kI AjJA meM haiN|' je khalu visarisakappA saMghayaNadhiiyAdikAraNaM pappa / ___'jo muni saMhanana, dhRti Adi kAraNoM se visadRza AcAra vAle Na'vamannai Na ya hINaM appANaM mannaI tehiM // haiM, ve na dUsaroM kI avamAnanA kareM aura na svayaM ko unase hIna mAneM / ' samve'vi jiNANAe jahAvihiM kammakhavaNaaTThAe / 'sabhI muni jinezvara deva kI AjJA meM haiM aura ve saba karmakSaya viharaMti ujjayA khalu samma abhijANaI evaM // ke lie yathAvidhi (apanI-apanI vidhi ke anusAra) saMyama kA pAlana karate hue viharaNa karate haiM-aisA vaha samyagrUpa se jAnatA hai| acelatvasya lAbhAH sthAnAne uttarAdhyayane cApi acelatva ke lAbhoM kA nidarzana sthAnAMga aura uttarAdhyayana sUtra dRzyante / sthAnAMge yathA meM bhI parilakSita hotA hai / sthAnAMga meM, jaisepaMcahi ThANehi acelae pasatye bhavati, taM jahA pAMca sthAnoM se acelatva prazasta hotA hai1. appA pddilehaa| 1. usake pratilekhanA alpa hotI hai| 2. lApavie pstthe| 2. usakA lAghava prazasta hotA hai| 3. ruve besaasie| 3. usakA rUpa (veza) vizvAsa yogya hotA hai| 4. tave annunnnnaate| 4. usakA tapa anujJAta-jinAnumata hotA hai| 5. viule iNdiynigghe| 5. usake vipula indriya-nigraha hotA hai / tathA cottarAdhyayane uttarAdhyayana ke anusArapaDirUvayAe NaM bhaMte jIve ki jaNayai? 'bhante ! pratirUpatA-jinakalpika jaise AcAra kA pAlana karane se jIva kyA prApta karatA hai ?' paDilavayAe NaM lAviyaM jnnyi| lahubhUe NaM jIve 'gautama ! pratirUpatA se vaha halkepana ko prApta hotA hai / appamatte pAgaDaliMge pasatyaliMge visukhasammatte sattasamiisamatte upakaraNoM ke alpIkaraNa se halkA banA huA jIva apramatta, prakaTaliMga savapANabhUyajIvasattesu vIsasaNijjarUve appaDilehe jiiMdie vAlA, prazastaliMga vAlA, vizuddha samyaktva vAlA, parAkrama aura viulatavasamiisamannAgae yAvi bhavai / ' samiti se paripUrNa, sarva prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke lie vizvasanIya rUpa vAlA, apratilekhana vAlA, jitendriya tathA vipula tapa aura samitiyoM kA sarvatra prayoga karane vAlA hotA hai| nIyAt, tIrthakaragaNadharopadezAta ___samyakkuryAditi tAtparyArthaH / ........ prazastaH zobhanazcaiva, ekaH saGgata eva ca / ityetairupasRSTastu, bhAvaH samyaktvamucyate // tadevambhUtaM samyaktvameva samatvameva vA 'samabhijAnIyAt' samyagAbhimukhyena jAnIyAt --paricchindyAt, tathAhi acelo'pyekacelAdikaM nAvamanyeta / (AcArAMga vRtti, patra 222) koI muni tIna vastra rakhatA hai, koI do, koI eka aura koI nirvastra rahatA hai| kintu ve eka-dUsare kI avahelanA nahIM karate, kyoMki ve saba tIrthaMkara kI AjJA meM vidyamAna haiN| yaha AcAra kI bhinnatA zArIrika saMhanana, ghRti Adi hetuoM se hotI hai| isalie acela rahane vAlA sacela muni kI avajJA nahIM karatA aura apane ko usase utkRSTa bhI nahIM maantaa| AyAracUlA (5-21) meM batalAyA gayA hai ki vastra kI pratimAoM ko svIkAra karane vAlA muni yaha na kahe--'ve bhadanta mithyA pratipanna haiM, maiM samyak pratipanna huuN| kintu yaha soce-'hama saba tIrthakara kI AjJA ke anusAra saMyama kA anupAlana kara rahe haiN|' yaha samatva kA anuzIlana hai| 1. AcArAMga vRtti, patra 222 / 2. aMgasuttANi 1, ThANaM, sh201| 3. uttarajjhayaNANi-29/sUtra 43 / Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 3. sUtra 66-67 327 66. evaM tesi mahAvIrANaM cirarAiM puvAI vAsANi rIyamANANaM daviyANaM pAsa ahiyAsiyaM / saM0-evaM teSAM mahAvIrANAM cirarAtraM pUrvANi varSANi rIyamANAnAM dravyANAM pazya adhisoDham / jIvana ke pUrva bhAga meM dIkSita hokara jIvana-paryanta saMyama meM calane vAle, cAritra-sampanna aura parAkramI sAdhuoM ne isa prakAra jo sahana kiyA, use tU dekha / bhASyam 66 -etad acelatvaM nAzakyAnuSThAnaM iti 'yaha acelatva kI sAdhanA azakya anuSThAna nahIM hai'-yaha darzayati sUtrakAraH / evamiti acelatayA paryuSitAH santi pratipAdita kara rahe haiM sUtrakAra - mahAvIrAH dravyAH-rAgadveSavijayinaH tathA cirarAtraM- jo jIvana ke pUrva bhAga-prathama vaya athavA dvitIya vaya meM yAvajjIvaM, pUrvANi varSANi rIyamANAH prathame dvitIye pravrajita hokara jIvana paryanta acela avasthA meM sAdhanA karane vAle vA vayasi pravajitAH, taiH yad yad zItasparzAdikaSTaM mahAparAkramI aura rAga-dveSa para vijaya pAne vAle una sAdhakoM ne jinaadhisoDhaM tat tvaM pazya / jina zItasparza Adi kaSToM ko sahana kiyA hai, use tU dekha / 67. AgayapaNNANANaM kisA bAhA bhavaMti, payaNue ya maMsasoNie / saM0-AgataprajJAnAnAM kRzAH bAhavo bhavanti, pratanukaM ca mAMsazoNitam / prajJA-prApta muniyoM kI bhujAeM kRza hotI haiM, mAMsa aura rakta bhI alpa hote haiN| bhASyam 67-Agatam'-paropadezAt zrutaM upalabdhaM Agata kA artha hai-dUsare ke upadeza se sunA huA athavA vA / prajJAnam-prakarSamupanItaM jJAnaM, prAtibhaM vA / cUrNi- upalabdha kiyA huaa| prajJAna kA artha hai- prakarSa ko prApta jJAna athavA kArasya abhimate etat prajJAnaM AbhinibodhikAnta- prAtibhajJAna / cUrNikAra ke anusAra isa prajJAna kA samAveza Abhirgatameva, na tu AtmapratyakSam / evaM teSAM AgataprajJAnAnAM nibodhika jJAna-matijJAna ke antargata hotA hai / yaha Atma-pratyakSa abhinavajJAnaM galatAM pUrvagahItaM parivartayatAM nityaM jJAna nahIM hai| isa prakAra una prajJAprApta tathA abhinava jJAna ko svAdhyAyadhyAnaprayogeNa anyena tapasA vA AtmAnaM upalabdha karate hue, pUrva gRhIta jJAna kI punarAvRtti karate hue tathA bhAvayatAM bhujAH kRzA bhavanti, mAMsazoNitamapi ca pratidina svAdhyAya aura dhyAna ke prayogoM se tathA anyAnya tapasyAoM pratanu bhavati / bhujayoH kRzatvaM zarIrasya kRzatvaM se apanI AtmA ko bhAvita karate hue una muniyoM kI bhujAeM kRza sUcayati / hotI haiM tathA mAMsa aura zoNita bhI alpa hotA hai / bhujAoM kI kRzatA zarIra kI kRzatA kI ora saMketa karatI hai| 1. AcArAMga vRtti, patra 222 : etacca nAzakyAnuSThAnaM paccakkhaNANANi AyasamutthANi pasatthehi annavasANehi jvaraharatakSakacUDAlaGkAraratnopadezavad bhavataH kevalamupanya lessAhiM visujmamANAhiM uppajjati / syate, api tvanyarbahubhizcirakAlamAsevitamityetaddarzayitu 676 sUtrasya cUrNI (pRSTha 227-228) prajJAnasya maah| viSaye kiJcid viziSTaM pratipAditamasti-sAhu Adito 2. cUNauM pUrvapadaM pAribhASikatvena vyAkhyAtamasti -pubvAiM vA gANaM paNNANaM, taM AyariyaM pai lammati, ahavA vAsAiM puvvAiM puvAuehi, maNussesu Asi puruvAuyA paNNANaM buddhimitikAuM AbhiNibohiyaM gahitaM, jahA tahA maNussA, jAva sItalo tAva AsI, bhaNiyaM ca--'egaM ca jaM bhaNitaM paTutA, maiputhvagaM ca suttamitikAuM tavaMtaggatameva, sayasahassaM puvvANaM Asi sIyalajiNassa' teNAreNa vAsasaya tattha suyalaM bhA NiyamA matilaMbho, sutalabhaM keti bhayaMti, sahassAuyA, bhaNiyaM ca - 'egaM ca sayasahassaM saMtissavi tattha samagutthAvi matI bhavati jahA suviNaMtigI, jAissaraNaM AuyaM jiNavarassA' teNAreNa sahassAugA jAva ariTThavara suhamaaNucitaNaM kappakiriyamAdi, avasesaNANANi AyanemI, dosu jiNesu vaassyaauyaa| samutthANi cev| (AcArAMga cUNi, pRSTha 220) 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 221:taM evaM tesi taM AgamaM 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 221 : AgataM-uvaladdhaM bhisaM NANaM AgameMtANaM pugvagahiyaM vA guNaMtANaM NiccasajmAovapaNNANaM, parovadesAo suyaM teNaM AgataM, AgamitaM guNiyaM ogAo anneNa 3 amitareNa bAhireNa vA taveNa ca egtttthaa| appANaM bhAtANaM kisA bAhA bhavati 'egaggahaNe 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 221 : AbhiNibohiyaM taggayameva, tajjAiyagahaNa' mitikA annapi sarIraM kisIbhavati, Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 68. visseNi kaTTu, pariNNAe / saM0 - vizreNIM kRtvA parijJayA / muni samatva kI prajJA se zreNI mUrcchA ko chinna kara DAle / bhASyam 68 - zreNI - prAsAdAdInAmArohaNI bhUgRhAdInAM ca avarohaNI / zarIrasya mUrcchA saMsArasya zreNI vartate / sa AgataprajJAno muniH samatvaparijJayA tAM zreNIM vizreNIM kRtvA parivajanaM karoti / 66. esa tiNNe mutte virae viyAhie tti bemi / saM0 eSa tIrNaH mukto virato vyAhRtaH iti bravImi / yaha muni tIrNa, mukta, virata kahalAtA hai, aisA maiM kahatA hUM / bhASyam 69e muniH mUrcchAsamudra taran tIrNa iti vyAhRtaH / karmabandhena mucyamAnaH mukta iti vyAhRtaH / asaMyamAd virajyamAnaH virata iti vyAhRtaH / " bhASyam 10 - yo bhikSuH cirarAtroSitaH - dIrghakAlena pravrajito'sti yazca virataH - indriyaviSayeSu rataH AkRSTo vA nAsti, yazca rIyamANa:- aprazastamAcaraNaM parityajya prazastAcaraNeSu uttarottaraM gatizIla tasmin bhikSau aratiH kiM vidhArayet ? yasya asaMyame rati saMyame ca aratividyate taM aratiparIvahaH parAbhavati kintu yaH pratikSaNaM vibudhyate saMyame ca ramate tatra kathaM arati praveza: saMbhavet ? 70. virayaM bhikkhu rIyaMtaM, cirarAtosiyaM, aratI tattha ki vidhArae ? saM0 virataM bhikSu rIyamANaM cirarAtroSita aratistatra ki vidhA? cirakAla se pravrajita, saMyama meM uttarottara gatizIla virata bhikSu ko kyA arati abhibhUta kara pAtI hai ? ato yuccati pena kaleNa te maMsasoNie misa tate, - na jayaMtassa rukSAhArassa appAhArassa pAyaso khalattemeva AhAro pariNamati, kiMci rasIbhavati, rasAo soNiyaM taM pi kAraNa apattA ete taNuyameva bhavati, soNite pataNue ya tappuvvagaM maMsaMpi taNuIbhavati, evameyaM aTTha maMsaM sukkamiti savvANi eyANi taNuIbhavaMti prAyaso, dukhaM cAyataM bhavati, vAte ya sati NasaMta satattAyapAgo va soNiyAdINaM taNuttaM bhavati / (kha) cUrNikAra ne upakaraNa lAghava kI bhAMti zarIra- lAghava ke sabhI sUtroM kI ora iMgita kiyA hai| usake anusAra tInoM sUtroM (63 64 65) kA anuvAda isa prakAra hai zreNI kA artha hai - prAsAda Adi ke Upara caDhane kI sIDhI aura talaghara Adi meM nIce utarane kI sIDhI / zarIra kI mUrcchA saMsAra kI zreNI hai| vaha prajJAprApta muni samatA kI parikSA (viveka) se usa zreNI ko vizreNI kara--chinna kara parivrajana karatA hai| AcArAMgabhASyam yaha prajJAprApta muni mUrcchA ke sAgara ko taratA huA 'tIrNa' kahalAtA hai, karmabaMdha se mukta hotA huA 'mukta' kahalAtA hai aura asaMyama se virakta hotA huA 'virata' kahalAtA hai| jo bhikSu dIrghakAla se pravrajita hai, jo virata hai - indriya viSayoM meM anurakta yA AkRSTa nahIM hai, jo aprazasta AcaraNa kA parityAga kara prazasta AcaraNoM meM uttarottara gatizIla hai, usa bhikSu ko kyA jarati abhibhUta kara pAtI hai? jisa bhikSu kI asaMyama meM rati aura saMyama meM arati hotI hai, usa bhikSu ko arati kA parISaha abhibhUta kara detA hai, kintu jo pratikSaNa jAgRta rahatA hai, saMyama meM ramaNa karatA hai, usameM arati kA praveza kaise saMbhava ho sakatA hai ? 63. jJAna kA grahaNa aura tapa karane vAle muni ke zarIra-sAdhana hotA hai / 64. zarIra ko kRza karane vAle muni ke tapa hotA hai| 65. bhagavAna ne jaise zarIra lAghava kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara, saba prakAra se, sarvAtmanA samatva ko samajhakara kisI kI avajJA na kare / 'cAra mAsa kA upavAsa karanevAlA muni mAsika upavAsa karane vAle muni kI avajJA na kare / isI prakAra viziSTa svAdhyAya karane vAlA alpa svAdhyAya karane vAle kI avajJA na kare / samatva kA anuzIlana karane vAlA muni kisI kI bhI avajJA nahIM karatA / ' (AcArAMga cUrNi pRSTha 221-222) Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 a0 6. dhuta, u0 3. sUtra 68-73 71. saMdhemANe smutttthie| saM0-saMdadhAnaH samutthitaH / pratikSaNa dharma kA saMdhAna karane vAle tathA vItarAgatA ke abhimukha muni ko arati abhibhUta nahIM kara paatii| bhASyama 71-yo mani: uttarottaraM saMyamasthAnAni jo mUni uttarottara saMyama-sthAnoM kA saMdhAna karane vAlA hai, jo saMdadhAno'sti,' yazca samutthitaH-kSAyopazamikaM bhAvaM samutthita hai--kSAyopazamika bhAvoM ke prati jAgarUka hai, usa muni ko prati jAgarUko'sti, taM artirnaabhibhvti| kadAcid arati parAjita nahIM kara sktii| kadAcit vaha audayika bhAva meM calA audayika bhAvaM gataH, kintu tatkSaNameva kSAyopazamikaM jAtA hai, kintu tatkAla hI kSAyopazamika bhAva kA vaha saMdhAna kara bhAvaM sandhatte, tasmai sandhAnAya nirantaraM jAgarti / letA hai| usa saMdhAna ke lie vaha nirantara jAgarUka rahatA hai| katA 72. jahA se dove asaMdINe, evaM se dhamme Ayariya-padesie / saM.-yathA sa dvIpa: asaMdInaH, evaM sa dharmaH AcAryapradezitaH / jaise asadIna dvIpa AzvAsa-sthAna hotA hai, vaise hI tIrthakara dvArA upaviSTa dharma virata bhikSa ke lie AzvAsa-sthAna hotA hai| bhASyam 72-yathA asandIna: dvIpaH potayAtriNAM jaise asaMdIna dvIpa--jala se aplAvita dvIpa pota-yAtriyoM ke AzvAsaheturbhavati / evaM AcAryapradezitaH-tIrthakara- lie AzvAsa kA hetu hotA hai, vaise hI tIrthaMkaroM dvArA praNIta dharma praNItaHdharmaH tasya viratasya bhikSoH AzvAsaheturbhavati, usa virata bhikSu ke lie AzvAsa kA hetu hotA hai| isIlie arati ata eva aratistaM nAbhibhUtaM karoti / / usa bhikSu ko parAjita nahIM kara sakatI / yasya muneH saMyamaratiH asandInadvIpatulyA bhavati, jisa muni kI saMyama-rati asaMdIna dvIpa kI bhAMti hotI hai, tasya aratirna sjaayte|| usa muni meM kabhI arati nahIM hotii| 73. te aNavakaMkhamANA aNativAemANA daiyA mehAviNo pNddiyaa| saM0 te anavakAMkSantaH anatipAtayantaH dayitAH medhAvinaH pnndditaaH| muni bhoga kI AkAMkSA tathA prANa-viyojana nahIM karane ke kAraNa lokapriya medhAvI aura AtmajJa hote haiN| bhASyam 73-te munayaH indriyaviSayAn svajanAdi- ve muni indriya-viSayoM kI athavA svajana Adi ke saMbaMdhoM saMbaMdhAn vA anavakAGkSantaH, prANAn anatipAtayantaH, kI AkAMkSA nahIM karate hue, prANiyoM kA prANa-viyojana nahIM karate dayitA:-sammatAH, medhAvinaH tathA paNDitA:-AtmajJA hue, dhArmika logoM dvArA sammata, medhAvI aura AtmajJa hote haiN| bhavanti / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 223 : davvasaMdhANaM chinnasaMdhANaM 1. saMdIna-kabhI jala se plAvita ho jAne vAlA aura achinnasaMdhaNaM ca, davve acchinnasuttaM kattati, rajjU vA kabhI punaH khAlI hone vAlA dviip| athavA bujha jAne vaTTijjati, chinnasaMdhaNaM kaMcugAdINaM, bhAve pasatya apasattha, vAlA diip| chinnasaMdhaNA ya jahA koyi asaMjae kiMci kAlaM kohassa 2. asaMdIna-jala se plAvita nahIM hone vAlA dvIpa / ubasamaM kAuM puNo russati, acchinnasaMdhaNAI Nirubbaddho athavA sUrya, candra, ratna Adi kA sthAyI prakAza / ceva aNaMtANubaMdhikohakasAo, evaM mANa mAyA lobhe ya, dharma ke kSetra meM samyaktva AzvAsa-dvIpa hai| pratipAtI pasattha bhAvacchinnasaMdhaNA je khaovasamiyAo bhAvAo samyaktva saMdIna-dvIpa aura apratipAtI samyaktva asaMdInaudaiyabhAvaM gato AsI puNo khaovasamiyaM ceva jAva, dvIpa hotA hai| jJAna prakAzadIpa hai| zrutajJAna saMdIna-dIpa acchinnasaMdhaNAo samuTThiya uvasAmagaseDhI khavayaseDhI vA, aura AtmajJAna asaMdIna-cIpa hai| tamevaM pasatthabhAvasaMdhaNaacchinnasaMdhaNA ya samuTThiyaM ahakkhAya ___dharma kA saMdhAna karane vAle muni kI saMyama-rati asaMdIna caritAbhimuhaM vaa| dvIpa yA dIpa jaisI hotI hai| 2. 'dIva' zabda kI 'dvIpa' aura 'dIpa'-ina do rUpoM meM - draSTavyam-AcArAMga cUNi, pRSTha 223-225 / vyAkhyA kI jA sakatI hai| dIpa prakAza detA hai aura dvIpa 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 225 : ege aNegAdesA vRccati / AzvAsa / ye donoM do-do prakAra ke hote haiN| Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 AcArAMgabhASyama AkAMkSA dayitatvaM-priyatvaM bAdhate / prANAnAM AkAMkSA priyatA meM bAdhA utpanna karatI hai| prANoM kA atipAta: medhAvitvaM tiraskaroti / vastutaH anAkAMkSayA atipAta arthAt prANa-viyojana medhAvIpana kA tiraskAra karatA hai / anatipAtena ca pAMDityaM prasphuTIbhavati / vAstava meM anAkAMkSA aura anatipAta se pAMDitya-AtmajJatA prasphuTita hotI hai| 74. evaM tesi bhagavao aNuTANe jahA se diyaa-poe| saM0-evaM teSAM bhagavatA anuSThAne yathA sa dvijpotH| jaise vihaga-pota apane mAtA-pitA kI icchA kA pAlana karatA hai), vaise hI ziSya jJAnI gurujanoM kI AjJA kA pAlana kre| bhASyam 74-ekAkipratimAM acelatvaM ca ta eva ve hI muni ekAkI-pratimA tathA acelatva kI sAdhanA ko svImanayaH svIkurvanti ye pravrajyAM pratipadya AjJAyAM vartante kAra karate haiM jo pravrajyA lekara tIrthaMkara kI AjJA ke anusAra calate athavA ta eva arati apanetuM zaknuvanti ye AjJAmanu- haiM / athavA ve hI muni arati kA apanayana kara sakate haiM jo AjJA meM vartamAnA bhavanti, ata eva sUtrakAro vakti-te ziSyAH calate haiN| isIlie sUtrakAra kahate haiM-ve ziSya una prajJAvAn guruteSAM bhagavatAM-prajJAnavatAM anuSThAne-AjJAyAM vrtnte|' janoM kI AjJA meM calate haiM / prastuta prakaraNa meM vihaga-pota kA dRSTAnta atra dvijapotasya dRSTAnto'vagantavyaH / yathA dvijapota:- jAnanA cAhie / jaise dvija-pota arthAt pakSI kA baccA mAtA-pitA pakSiNAM zizuH mAtApitRbhyAM pAlitaH poSito bhavati, ke dvArA pAlita, poSita hotA hai aura dhIre-dhIre ur3ane meM samartha ho krameNa uDuyituM samartho bhavati, tadA mAtApitarau vihAya jAtA hai, taba vaha mAtA-pitA ko chor3akara akelA hI vicaraNa karane ekAkI carati / evaM ziSyA api pUrvoktAM viziSTAM lagatA hai / isI prakAra ziSya bhI pUrvokta viziSTa pratimA--ekalapratimA pratipattaM samarthA bhavanti / vihAra pratimA ko svIkAra karane meM samartha hote haiN| 75. evaM te sissA diyA ya rAo ya, aNapugveNa vAiya |--tti bemi| .. saM0--evaM te ziSyAH divA ca rAtrI ca anupUrveNa vAcitAH / -iti bravImi / isI prakAra dina aura rAta kramAnusAra zikSita ziSya yogya ho jAte haiN| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 75.--evaM te ziSyAH pravAjitAH, divA ca isa prakAra ve ziSya AcArya ke dvArA pravajita hokara, dina rAtrI ca anupUrveNa vAcitA:-zikSA nItAH tathAvidhAM aura rAtrI meM kramAnusAra zikSita kie jAne para usa prakAra kI yogyatAmarjayanti / yogyatA ko prApta kara lete haiN| viha 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 225 : ANAe uTThANaM aNu TThANaM vA, tattha ANAuTThANe ThiccA iti vakkasesaM, titthagaragaNahara suttaM tahi ThitA, ahavA aNuTThANaM AyaraNaM, logevi vattAro bhavaMti - aNuTTite hite, puNa tesi bhagavaMtANaM titthagaragaNaharANaM taM ANaM aNu Theti - Navi saMpADeti / / (kha) AcArAMga vRtti, patra 225 : bhagavato vIravarddhamAna svAmino dharma samyaganutthAne sati tatparipAlana tastathA sadupadezadAnena parikamitamatitvaM vidheyamiti / 2. vihaga-pota jaba aNDastha hotA hai, taba paMkha kI uSmA se poSaNa prApta karatA hai| aNDAvasthA se nikalane ke bAda bhI kucha samaya taka usI se poSaNa prApta karatA hai| jaba taka vaha ur3ane meM samartha nahIM hotA, taba taka mAtA-pitA dvArA die gae bhojana se vaha poSaNa prApta karatA hai| ur3ane meM samartha hone para mAtA-pitA ko chor3a akelA calA jAtA hai / isase navadIkSita muni ke vyavahAra kI tulanA kI gaI hai| vaha pravajyA, zikSA aura avasthA se aparipakva hotA hai, taba taka guru ke dvArA poSaNa prApta karatA hai aura paripakva hone para ekacaryA karane meM bhI samartha ho jAtA Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 3,4. sUtra 74-77 331 cauttho uddeso : cauthA uddezaka 76. evaM te sissA diyA ya rAo ya, aNuputveNa vAiyA tehiM mahAvIrehiM paNNANamaMtehi / saM0-evaM te ziSyAH divA ca rAtrau ca anupUrveNa vAcitAH taiH mahAvIraiH prajJAnavadbhiH / una parAkramI aura prajJAvAn gurujanoM ke dvArA ve ziSya isa prakAra dina aura rAta kramAnusAra zikSita kie jAte haiN| bhASyam 76-iha pUrvoktaM punarAvartayati sUtrakAra:- sUtrakAra pUrvokta kathana kA punarAvartana karate haiM-una parAkramI evaM te ziSyAH tairmahAvIraiH prajJAnavadbhiH divA ca rAtrau aura prajJAvAn guruoM dvArA ve ziSya isa prakAra dina aura rAta ke krama ca anupUrveNa vAcitA bhavanti / se zikSita kie jAte haiN| cau~ dine rAtrI ca vAcanAyAH prAcInaparamparA cUNi meM dina aura rAta meM dI jAne vAlI vAcanA kI prAcIna nirdiSTA asti|' paramparA nirdiSTa hai| 77. tesitie paNNANamuvalambha hiccA uvasamaM phArusiyaM samAdiyaMti / saM0 teSAmantike prajJAnamupalabhya hitvA upazamaM pAruSyaM samAdadati / unake pAsa prajJAna ko prApta kara aura upazama kA abhyAsa karake bhI kucha ziSya jJAna-mada se unmatta hokara paruSatA kA AcaraNa karate hai| bhASyam 77.-te ziSyAH teSAM mahAvIrANAM prajJAna- ve ziSya una parAkramI aura prajJAvAn guruoM ke pAsa prajJAna vatAM antike prajJAnaM upalabhya upazamaM abhyasya' jJAnamadena ko prApta kara, upazama kA abhyAsa kara, jJAnamada se unmatta hokara paruSatAM samAdadati / paruSatA kA AcaraNa karate haiM / coM vRttau ca upazamastrividhaH nirUpita:-- caNi aura vRtti meM upazama ke tIna prakAra nirdiSTa haiM-jJAnajJAnopazamaH darzanopazamaH cAritropazamazca / ' upazama, darzana-upazama aura cAritra-upazama / pAruSyam -jJAnasyAvalepena AcAryAdInAM pratipatteH pAruSya yA paruSatA kA artha hai-jJAna ke garva se AcArya Adi 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 227 : biyA-ukkAliyaM paDacca nANAdi, tattha jo jeNa nANeNa uvasAmijjai so nANokadAyi divasato cattArivi porisIo vAijjejja, ratipi vasamo bhavati, taM jahA- akkhevaNIe, ahavA isipaDhamaporisiM vAijjati, sesAsuvi pAdapucchagaM, aNupubveNa bhAsitehiM uttarAyaNA evamAdi, darisaNovasamo jo AyArAtikameNa aNupubbIe, tahA ya bhaNiyaM-jahA se diyA visuddhaNa saMmatteNa, paraMuvasamiteNa paraMuvasAmito, rAo, ahavA pariyAgamaNato teNaM, jahA 'tivAsapariyA jahA seNiyaraNNo, so micchAdiTThI devo sakkavayaNaM gassa kappati AyArakappe uddisittae' evaM jAva diTThivAe, asaddahamANo jAva daMsaNappabhAvahiM satyehi uvataM ca jassa jogaM, evaM aNupubbIe suttaM atthaM ubhayaM vA sAmio, goviMda, jattAdiNA, caritameva uvasamo, vAdiyA bAijjamANA vaa| taM jahA-uvasaMtakohe uvasaMtamANo uvasaMtamAo 2. asya mUlamasti hiccA (hitvA) iti padam / asya 'gatvA' ubasaMtalobho, jAhe jayamANaM sAha baThUNa uvasamati 'tyaktvA' arthadvayamapi saMbhavati / cUNauM prathamo'rthaH dRzyate sa crittovsmo| taM uvasamaM hiccA, jaM bhnnitN-uvgirisittaa| (kha) AcArAMga vRtti, patra 226 : tatra yo yena jJAnenopa(AcArAMga cUNi, pRSTha 228) zAmyati sa jJAnopazamaH, tadyathA-AkSepaNyAdyanyatarayA vRttau ca 'tyaktvA' iti vyAkhyAtamasti-tatra kecana dharmakathayA kazcid upazAmyatItyAdi, darzanopazamastu kSudrakA jJAnodanvato'dyApyuparyeva plavamAnAstamevaMbhUtamupazamaM yo hi zuddhana samyagdarzanenAparamupazamayati, yathA tyktvaa| (AcArAMga vRtti, patra 226) zreNikenAzraddadhAno devaH pratibodhita iti, darzana3. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 228 : tattha daveNa kacaka prabhAvakarvA sammatyAdibhiH kazcidupazAmyati, cAritrophaleNa kalusaM udagaM usamati, aMkuseNa kuMjaro, pazamastu krodhAdyupazamo vinayanamrateti / davvassa uvasamo surAe pAgakAle, bhAvovasamo Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 AcArAMgabhASyam avamAnanam / cI vRttI ca etad vistareNa pratipAdita- gurujanoM ke nirUpaNa kI avamAnanA / caNi aura vRtti meM isakA masti / vistAra se pratipAdana hai / 78. vasittA baMbhaceraMsi ANaM 'taM No' tti mnnnnmaannaa| saM0-uSitvA brahmacarye AjJA 'tAM no' iti manyamAnAH / ve brahmacarya meM raha kara bhI AcArya kI AjJA ko 'yaha tIrthakara kI AjJA nahIM hai'-aisA mAnate haiN| bhASyam 78-brahmacaryam-cAritraM' gurukulavAso vA / brahmacarya kA artha hai- cAritra athavA gurukulavAsa / AjJA kA AjJA-tIrthakarasya vacanaM sUtrAdezo vaa| te brahmacarye artha hai- tIrthaMkara kA vacana athavA sUtra kA Adeza / ve ziSya brahmacarya uSitvApi pAruSyaM samAdadata: uddaNDabhAvena AjJAM no meM raha kara bhI paruSatA kA AcaraNa karate hue uiMDatA se AjJA iti mnynte| sAtagauravabahulAH zarIrasya vibhUSAM ko 'yaha tIrthaMkara kI AjJA nahIM hai' aisA mAnate haiN| sAta-gaurava kurvanti, na ca bhikSAcaryAyAM hiNDante / rasagauravabahulAH kI bahulatA ke kAraNa ve zarIra kI vibhUSA karate haiM, bhikSAcaryA ke santaste nAhArazuddhiM kurvanti / aparaiH preritAH santaH lie nahIM ghUmate / ve rasa-gaurava kI bahulatA ke kAraNa AhAra kI vadanti-no eSA tIrthakarasya AjJA / evaM vidhena vAdena zuddhi nahIM rakha pAte / dUsaroM ke dvArA prerita hone para ve kahate haiMte AjJAmatikAmanti / yaha tIrthaMkara kI AjJA nahIM hai| isa prakAra ke kathana se ve AjJA kA atikramaNa karate haiN| 76. agghAyaM tu soccA Nisamma samaNuNNA jIvissAmo ege Nikkhamma te-asaMbhavaMtA viDajjhamANA, kAmehi giddhA ajjhovavaNNA / samAhimAghAyamajhosayaMtA, satthArameva pharusaM vadaMti / saM0-AkhyAtaM tu zrutvA nizamya samanujJA jIviSyAma eke niSkramya te-asambhavanto vidAmAnAH, kAmeSu gRddhA: adhyupapannAH / samAdhimAkhyAtamasevamAnAH, zAstArameva paruSaM vadanti / kucha puruSa dharma-upadeza ko sunakara, samajhakara, 'anuttara saMyama kA jIvana jIeMge' isa saMkalpa se dIkSita hokara usa saMkalpa ke prati sacce nahIM hote / ve kaSAya kI agni se dagdha, kAma-bhogoM meM Asakta yA Rddhi, rasa aura sukha ke prati lolupa hokara tIrthakara ke dvArA AkhyAta samAdhi kA sevana nahIM karate / ve zAstA ko bhI paruSa vacana bolate hai| bhASyam 79-eke kecid svAkhyAtaM dharma zrutvA, kucha puruSa su-AkhyAta dharma ko suna kara, samajha kara, 'hama nizamya-avadhArya samanojJA:-udyuktavihAriNaH santaH udyuktavihArI hokara saMyama jIvana se jIvana-yApana kareMge' isa saMkalpa 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 228 : pharusiyamAvo phArusiyaM dvitIyastvAha-nanvasmadAcAryA evamAjJApayantIparopparaguNAe aguNAe arthamImAMsA, evAumaM ! Na tyukte punarAha-so'pi vAcikuNTho buddhivikalaH ki yANasi, Na ya esa attho evaM bhavati, vitio pambahe, jAnIte ? tvamapi ca zukavatpAThito nirUhApoha ityAdInyaAyariyA evaM bhaNaMti, puNa Aha--atthao Ayario, nyAnyapi dugahItakaticidakSaro mahopazamakAraNaM jJAnaM jati titthagaro'vi evaM Aha so'vi Na yANati, kiM viparItatAmApAdayan svauddhatyamAvirbhAvayan bhASate, puNa aNNo ? ahavA bhaNati-so ki savvagNU ? so uktaM cavAyAkuTTho puddhivigalo ki jANai ? tumapi tayoviva 'anyaH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / pADiThio NiruhattAo puDhavikAiyatullo ki jANe kRtsnaM vAGamayamita iti khAdatyaMgAni darpaNa // ' ssasi ? 'krIDanakamIzvarANAM kukkuTalAvakasamAnavAllabhyaH / (kha) AcArAMga vRtti, patra 226 : pAruSyaM paruSatAM 'samA zAstrANyapi hAsyakayAM laghutAM vA kSullako nayati // ' dadati' gRhNanti, tadyathA-parasparaguNanikAyAM mImAM- 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 229 : baMbhacaraNaM caritaM / sAyAM vA eko'paramAha-tvaM na jAnISe na caiSAM zabdA 3. vahI, pRSTha 229 : ANA suttaadeso| nAmayamartho yo bhavatA'mANi, api ca-kazcideva 4. vahI, pRSTha 229 : vasittA jaM bhaNitaM paalittaa| mAdRzaH zabdArthanirNayAyAlaM na sarva iti, uktaM ca 5. vahI, pRSTha 229 : No desapaDiseho, Na sabamevaM 'pRSTA guravaH svayamapi parIkSitaM nizcitaM punarivaM naH / -- avmnnnnti| vAdini ca mallamukhye ca mAgevAntaraM gacchet // ' Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 4. sUtra 78-82 333 saMyamajIvanena jIviSyAmaH iti saGkalpapUrvakaM abhi- ke sAtha abhiniSkramaNa kara muni banate haiM, kintu punaH moha karma ke niSkramaNaM kRtvA munayo bhavanti, kintu punarmohodayAt udaya se ve audayikabhAva meM pravRtta ho jAte haiN| usa sthiti meM audayike bhAve vartante / tasyAM avasthAyAM te AkhyAtaM ve AkhyAta samAdhi-indriya aura mana kA saMyama athavA ekAgratA kA samAdhi-indriyamanasoH saMyama aikAgraya vA asevamAnAH AcaraNa na karate hue zAstA ke prati paruSa vacana kahate haiM / usa paruSa zAstAraM paruSa vdnti| tasya paruSavacanasya catvAraH vacana bolane ke cAra hetu yahAM nidiSTa haiM-- hetavaH atra nirdiSTA:1. asaMbhavanam -gauravavazAt samAdhimArge na samyag 1. asaMbhavana-gaurava arthAt Rddhi, rasa aura sukha ke vazIbhUta vartanam / hone ke kAraNa samAdhi mArga meM samyag vartana na karanA / 2. vidAhaH-kaSAyAgninA prajvalanam / 2. vidAha --kaSAya kI agni se prajvalita / 3. kAmagaddhiH-viSayAsaktiH / 3. kAmagRddhi-viSayoM kI aaskti| 4. adhyupapatti:-rasalolupatvaM sukhalolupatvaM vaa| 4. adhyupapatti-rasa-lolupatA athavA sukha-lolupatA / 80. sIlamaMtA uvasaMtA, saMkhAe rIyamANA / asIlA annuvymaannaa| saM0 --zIlavataH upazAntAn saMkhyayA rIyamANAn azIlAn anuvadantaH / ve zIlavAn, upazAMta tathA prajJA-pUrvaka saMyama meM gatizIla muniyoM ko azIlavAn batalAte haiN| bhASyam 80-zIlaM upazama: prajJA-etAni trINi zIla, upazama aura prajJA-ye sAdhu ke tIna lakSaNa haiM / saMyama santi saadhorlkssnnaani| svayaM saMyama anAcarantaste kA svayaM anAcaraNa karane vAle ve zIlavAn, upazAMta tathA prajJApUrvaka zIlavataH upazAntAn saMkhyayA-prajJayA rIyamANAna api saMyama meM gatizIla sAdhuoM ko bhI 'ye azIlavAn haiM', aisA kahate sAdhUna 'ete azIlA' iti anuvadante / vaha 81. bitiyA maMdassa baalyaa| saM0-dvitIyA mandasya baaltaa| yaha una maMdamatiyoM kI doharI mUrkhatA hai| bhASyam 81-sa svayaM upazamaM tyajati eSA tasya vaha muni svayaM upazama ko chor3atA hai-yaha usakI pahalI prathamA baaltaa| anyeSAM udyaktavihAriNAM ca apavAdaM murkhatA hai| vaha anya udyuktavihArI muniyoM kA apavAda karatA karoti, eSA tasya mandasya dvitIyA bAlatA / hai-yaha usa maMdamatI kI dUsarI mUrkhatA hai| 82. NiyaTTamANA vege AyAra-goyaramAikkhaMti NANabhaTTA dasaNalasiNo / saM0-nivartamAnA vaike AcAra-gocaramAcakSate jJAnabhraSTAH darzanalUSiNaH / kucha jJAna-bhraSTa, darzana-vaMsI aura saMyama se nivartamAna muni AcAra-gocara kI vyAkhyA karate haiN| bhASyam 82-eke kecid saMyamAd nivartamAnA saMyama se nivartamAna kucha muni AcAra-gocara kI vyAkhyA AcAragocaraM AcakSate, teSAM abhiprAyaH-bhagavatA karate haiN| unakA abhiprAya hai-bhagavAn mahAvIra ne muniyoM ghora: AcAragocaraH pratipAditaH / idAnImeSa dUradhiSThi- ke lie ghora AcAra-gocara kA pratipAdana kiyA hai| vartamAna to'sti, ataH madhyamamArga eva zreyAna / evaM pratipAdayantaste meM usakA pAlana kara pAnA duSkara hai| isalie madhyama mArga hI upazamakArakAd jJAnAd bhraSTA bhavanti / bhagavatA zreyaskara hai| isa prakAra kA pratipAdana karate hue ve muni upazamakAraka pratipAditaM AcAraviSayakaM ahiMsAtmakaM samyagadarzanaM. jJAna se bhraSTa ho jAte haiN| bhagavAn ne AcAra viSayaka ahisAtmaka tasya vidhvaMsamapi kurvanti / uktaJca vRttI-asadanaSThA- samyagdarzana kA pratipAdana kiyA thaa| ve muni isakA bhI vidhvaMsa kara nena svato vinaSTA aparAnapi zaGkotpAdanena sanmArgAta dete haiM / vRtti meM kahA hai- 'asad AcaraNa ke kAraNa ve svayaM vinaSTa cyAvayanti / hokara dUsaroM meM zaMkA utpanna kara unako bhI sanmArga se cyuta kara dete haiN| 1. AcArAMga vRtti, patra 227 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 83. NamamANA ege jIvitaM vippariNAmeMti / saM0-namantaH eke jIvitaM vipariNAmayanti / vinaya-praNata hote hue bhI kucha muni saMyama-jIvana ko pratikUla kara dete haiN| bhASyam 83-eke kecit tIrthakaraM AcArya vA tIrthaMkara yA AcArya ke prati nata hote hue bhI kucha muni namantopi RddhirasasAtagauravatrayavazAt jIvitamiti Rddhi, rasa aura sAta-isa gauravatrayI ke vazIbhUta hokara saMyama saMyamajIvana vipariNAmayanti-pratikUlatAM nyntiityrthH| jIvana ko pratikUla banA DAlate haiN| isa sUtra kA tAtparya yaha hai asya satrasya tAtparya midaM-gauravatrayaM ziSyaM saMyama- ki gauravatrayI ziSya ko saMyama se vimukha kara DAlatI hai| parAGmukhaM kroti| 84. pur3hA vege NiyaTati, jIviyasseva kaarnnaa| saM..... spRSTAH vaike nivartante jIvitasyaiva kAraNAt / kucha sAdhaka parISahoM se spRSTa hokara kevala sukhapUrNa jIvana jIne ke lie saMyama ko chor3a dete haiN| bhASyama 4-eke kecit parISahaiH spRSTAH nivartante kucha sAdhaka parISahoM se spRSTa hone para asaMyamapUrNa jIvana ke jIvitasyeti asaMyamajIvitasya kAraNAt, vayaM sukhena lie saMyama ko chor3a dete haiN| 'hama sukhapUrvaka jIeMge'-aisA soca jIviSyAma iti kRtvA saMyamAt nivartante, punaH pravizanti kara saMyama jIvana se nivRtta ho jAte haiM, punaH gRhastha-jIvana meM praveza gRhsthjiivne| kara jAte haiN| 85. NikkhaMtaM pi tesi dunnikkhaMtaM bhvti| . saM0--niSkrAntamapi teSAM duniSkrAntaM bhavati / unakA gRhavAsa se niSkramaNa bhI duniSkramaNa ho jAtA hai| bhASyam 85.--gRhavAsAd niSkramaNasya prayojanamasti gRhavAsa se niSkramaNa karane kA prayojana hai-AtmA kI anUAtmAnubhUtiH Atmopalabdhizca / tasya prayojanasya bhUti karanA aura AtmA ko upalabdha honA / usa prayojana kI siddhi saMsiddhau parISahA api bhavanti soDhavyAH / ye bhavanti ke lie parISahoM ko bhI sahanA hotA hai| jo una parISahoM ko sahane tAna soDhaM akSamAH teSAM gRhasthajIvanAt niSkramaNamapi meM akSama hote haiM unakA gRhastha jIvana se niSkramaNa bhI duniSkramaNa ho bhavati duniSkramaNam / jAtA hai| 86. bAlavayaNijjA ha te narA, puNo-puNo jAti pakati / / saM.-bAlavacanIyAH khalu te narAH punaH punaH jAti prakalpayanti / ve sAdhAraNa jana ke dvArA bhI nindanIya hote haiM aura bAra-bAra janma ko prApta hote haiN| bhASyama 86-ye niSkramaNaM sArthakatAM na nayanti te jo niSkramaNa ko sArthaka nahIM banAte ve saMsAra meM sAdhAraNa jo niSkramaNa ko sArthaka nahIM banAte hai narA loke bAlairapi janairvacanIyA bhavanti / 'ete muni- logoM ke dvArA bhI nindanIya hote haiN| 'ye muni-jIvana ko svIkAra jIvanaM svIkRtyApi gahasthavad Acaranti / etaiH vezaH karake bhI gRhastha jaisA AcaraNa karate haiM / inhoMne kevala veza badalA parivartitaH na tu vattayaH parivartitAH'-etAdRzaiH AkSepaiH hai, vRttiyAM nahIM badalI haiM'-aise AkSepoM ke dvArA una kA tiraskAra tAn AkSipanti / pAralaukikadRSTyA punaH punaH jAti karate haiM , pAralaukika dRSTi se bhI ve bAra-bAra janma kI paramparA ko prakalpayanti-janmanaH paramparAM pravardhayantIti yAvat / baDhAte haiM / mUrchA karma kA bIja hai| karma janma-maraNa kA bIja hai / murchA karmaNo bIjam / karma ca jAtimaraNayo: bIjam / usase janma-maraNa kA cakra niraMtara gatizIla rahatA hai| tataH jAtecakaM nirantaraM gatizIlaM jaayte| Jain Education international Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 335 a0 6. dhuta, u0 4. sUtra 83-60 87. ahe saMmavaMtA viddAyamANA, ahamaMsI viukkase / saM0-adhaH saMbhavanto vidvasyantaH ahamasmi vyutkarSeyuH / ve jJAna kI nimna bhUmikA meM hote hue bhI apane ko vidvAn mAnakara ahaM kA khyApana karate haiN| bhASyam 87-ahaMkArasya aneke hetavaH snti| na ahaMkAra ke aneka hetu haiN| kevala bahujJatA hI ahaMkAra kA bahujJatA eva ahaMkArasya nimittaM jAyate, kintu alpajJa- nimitta nahIM banatI, kintu alpajJatA bhI usakA nimitta banatI hai| tA'pi tasya nimittaM bhavati / etadevAtra nidarzitaM / yahAM isI tathya kA nidarzana kiyA gayA hai| ve muni saMyama-sthAnoM te adhaH saMbhavantaH-saMyamasthAneSu zrutaparyAyeSu vA nimna- athavA jJAna-paryAyoM kI nimna bhUmikA meM hote hue bhI apane ko sthitau vartamAnA api tathA vidvasyantaH aham asmIti vidvAn mAna kara 'maiM hUM'- isa prakAra ahaM kA khyApana karate haiM / vyutkarSa kurvanti / 88. udAsINe pharasaM vadaMti / saM0-udAsInAna paruSaM vadanti / ve madhyastha muniyoM ke lie paruSa vacana bolate haiN| bhASyam 88-te udAsInAn'-gauravatrikazUnyAna ve muni udAsIna arthAt gauravatrika se zUnya muniyoM ke prati munIn prati paruSavacanAni pryunyjte| tat sUtreNaiva paruSa vacana kA prayoga karate haiN| vaha agrima sUtra ke dvArA hI batAyA prdrshyte| vRttikAreNApi paruSavacanaprakAra: nidarzitosti jA rahA hai| vRttikAra ne bhI paruSa vacana ke prakAra kA nidarzana kiyA -bahuzrutatve satyupazAntAn skhalitacodanodyatAn paruSaM hai-bahuzruta hone ke kAraNa upazAMta tathA skhalanAoM ke prati sAvadhAna vadanti, tadyathA--svayameva tAvat kRtyamakRtyaM vA jAnIhi karane vAle muniyoM ko paSa vacana bolate haiM, jaise-pahale svayaM ke tato'nyeSAmupadekSyasIti / hI kRtya athavA akRtya ko jAna lo phira dUsaroM ko upadeza denA / 86. paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe atahehiM / saM.---'paliya' 'pagaMthe" athavA 'pagaMthe' atathaiH / ve karma kI smRti dilA kara athavA asabhya zabdoM kA prayoga kara tathA tathyahIna Aropa lagA kara paruSa bolate haiN| bhASyam 89-drssttvym-6|42,43 / dekheN-6|42,43 / ...taM mehAvI jANijjA dhamma / saM0-taM medhAvI jAnIyAd dharmam / isalie medhAvI ko dharma jAnanA caahie| bhASyam 90-gauravatrikeNAbhibhUtAste uktavidhAni gauravatrika se abhibhUta ve puruSa ukta prakAra ke AcaraNa karate AcaraNAni kurvanti, tasmAt medhAvI dharma jaaniiyaat| haiM, isalie medhAvI vyakti ko dharma jAnanA cAhie / jahAM gaurava hai yatrAsti gauravaM tatra nAsti dhrmH| gauravaparityAgenaiva vahAM dharma nahIM hai| gaurava ke parityAga se hI dharma kA jJAna hotA dharmo vijJAto bhvti| 1. AcArAMga vRtti, patra 228 : udAsInAH rAgadveSarahitA mdhysthaaH| 2. vahI, patra 228 / 3-4. deshiiyshbdau| Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 61. ahammaTThI tumaMsi NAma bAle, AraMbhaTThI, aNuvayamANe, haNamANe, ghAyamANe, haNao yAvi samaNujANamANe, ghore dhamme udIrie, uvehai NaM annaannaae| saM0-adharmArthI tvamasi nAma bAlaH, ArambhArthI, anuvadamAnaH, ghnan, ghAtayan, ghnatazcApi samanujAnAnaH, ghoraH dharmaH udIritaH, upekSate anAjJayA / dharma-zUnya sAdhaka ko AcArya isa prakAra anuzAsita karate haiM-'ta adharmArthI hai, bAla hai, AraMbhArthI hai, Arambha karane vAloM kA samarthaka hai, tU prANiyoM kA vadha kara rahA hai, karavA rahA hai, karane vAle kA anumodana kara rahA hai| bhagavAna ne ghora dharma kA pratipAdana kiyA hai, tU AjJA kA atikramaNa kara usakI upekSA kara rahA hai|' bhASyama 91-gauravatrikeNa abhibhUta AcAryeNa evaM jo muni gauravatrika se parAbhUta hai, usa para AcArya isa prakAra anUzAsyate-tvamasi adharmArthI, bAlo'si, api ca anuzAsana karate haiM-tuma adharmArthI ho, ajJAnI ho, aura to kyA, ArambhArthI' asi, anuvadanasi-ArambhapravRttAnAM AraMbhArthI ho tathA Arambha karane vAloM ke samarthaka ho| tuma svayaM samarthanaM karoSi / tvaM svayaM prANinAM vadhaM karoSi, prANiyoM kA vadha karate ho, dUsaroM se vadha karavAte ho tathA vadha karane kArayasi, kurvataH smnujaanaasi| bhagavatA ghoraH vAloM kA anumodana karate ho| bhagavAn ne ghora dharma kA pratipAdana dharma udIritaH / tvaM gauravatrayAbhibhUtaH anAjJayA tasya kiyA hai| tuma gauravatrika se abhibhUta ho aura anAjJA se usakI upekSAM kuruSe / ghoraH-sarvAsravanirodhAtmakasaMvararUpaH / / upekSA karate ho / ghora kA artha hai---sabhI AzravoM kA nirodhaka saMvara / udIritaH-udAhRtaH / anaajnyaa'-anupdeshH'| udIrita kA artha hai-udAhuta / anAjJA kA artha hai-jo tIrthaMkara kA upadeza nahIM hai| 1. cUNoM' asya padasya vyAkhyAdvayaM vidyate-'AraMbhaNaM AraMbho padaNapAdaNAdiasaMjamo, teNa jassa aTTho se bhavati AraMbhaTThI ahavA iDhigAravarasagAravasAtAgAravA AraMbhaTThI, tattha vijjAmaMtaNimittasaddahetumAdI ahijjati pauMjai vA jo riddhi he so riddhigAravAraMbhaTThI, tANi ceba rasahelaM pauMjati ahijjati vA rasagAravAraMbhaTThI, evaM saataagaarvaarNbhtttthiivi'| (AcArAMga cUNi, pRSTha 229) 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 229-230 : aNuvayamANotti aNu vadaNaM aNuvAdo, vadato pacchA vadati aNuvadati, takkAdIsu payaNapayAvaNAdi AraMbhe vadaMti, taddaDatakkI, tassa pakkhaM te aNuvadaMti, ekottha doso, Na asarIro dhammo bhavati, teNa dhammasarIraM dhareyavvaM, sAhU ya taM, jaM bhaNitaM--'maNugNaM bhoyaNaM bhoccA' ahavA NitiyAdivAyo vA kusIlaM aNuvadati, mA evaM bhaNa, jahA amhe vi NihINapeccavAvArA ihalogapaDibaddhA saMsArasUyarA, Na tujhe, evaM ThitA ceiyapUyaNaM to kareha, viseseNa ya AgaMtuyaAgamite lakkhaNakhamate uta giNha, savvaM kira paDivAdI, vedAvaccaM apaDi vAi, evaM tesiM aNukUlaM vati / 3. vRttau (patra 228) eSu padeSu sambandhamAlA pradarzitA asti ... kuto'dharmArthI ? yato 'bAlaH' ajJaH, kuto bAlo? yata 'ArambhArthI' sAvadyArambhapravRttaH, kutaH ArambhArthI ? yataH prANyupamardavAdAnanuvadannatad bUSe, tadyathA-jahi prANino'pararevaM ghAtayan ghnatazcApi samanujAnAsi gauravatrikAnubaddhaH pacanapAcanAdikriyApravRttAMstatpiNDatarkI tatsamakSa tAnanuvadasi-ko'tra doSo ? na hyazarIrairddharmaH kattuM pAyaMte, ato dharmAdhAraM zarIraM yatnataH pAlanIyamiti, uktaM ca 'zarIraM dharmasaMyuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / zarIrAjjAyate dhammoM, yathA bIjAt sadaGa kuraH // ' 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 230 : ghoro-bhayANago, savvassaviNirodhAo, ahIva egaMtadiTTittA duraNa carittA kaapurisaannN| (kha) AcArAMga vRtti, patra 228 : ghoraH bhayAnako dharmaH sarvAnavanirodhAt durnucrH| 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 230 : uDDhe Irito udAha rito darisitotti vA titthagaragaNaharehi, tehiM tehi ceva ujjayaM Irite udiirito| (kha) AcArAMga vRtti, patra 228 : ut-prAbalyeneritaH kathitaH pratipAditastIrthakaragaNadharAdibhiH / 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 230 : titthagaragaNadharANaM aNANAe-aNuvadeseNa / (kha) AcArAMga vRtti, patra 228 : anAjJayA tIrthakaragaNa dharAnupadezena svecchayA pravRtta iti / 7. draSTavyam-aSTamAdhyayanasya tRtIya sUtram / Jain Education international Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 4. sUtra 61-64 62. esa visa vita vivAhiteti bemi / saM0-- eSa viSaNNaH vitardaH vyAhRtaH iti bravImi / vaha viSaya aura saMvara dharma ke pratikUla kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| mAdhyam 92 - yaH pramAdI gauravatraveNAbhibhUtaH poraM dharma upekSamANaH sa eSa viSaNNaH AsravapaGke nimagnaH tathA vitarda :- saMvaradharmasya pratikUlapravRttaH vyAhRta iti bravImi / 63. kimaNeNa bho ! jaNeNa karissAmitti maNNamANA evaM pege vaittA, mAtaraM pitaraM hiccA, NAtao ya pariggahaM / vIrAyamANA samue, ahiMsA yA baMtA / saM0 - kimanena bho ! janena kariSyAmi iti manyamAnAH evaM apyeke uditvA mAtaraM pitaraM hitvA jJAtIn ca parigrahaM vIrAyamANAH samutthAya avihiMsAH suvratAH dAntAH / mAdhyam 93 - kecit prakRSTapariNAmadhArayA pravrajitA bhavanti / eSa janaH - mAtApitrAdisvajanavargaH ihApi tAvat janmamaraNarogazokAbhibhUtasya na trANAya bhavati iti cintanapUrvakaM vairAgyamApannAH bho ! 'anena janena kiM kariSyAmi' iti manyamAnAH, tathA yAvajjIvaM siMhavRttyA vihariSyAmi iti uditvA mAtaraM pitaraM jJAtIn parigrahaM ca tyaktvA vIrabhAvamApadmA gRhasthajIvanAt samutthAnaM kRtvA ahiMsakAH, suvratAH- tapasvinaH, dAntAHindriyAnindriyajayino bhavanti / / 'he Atman ! isa svajana kA maiM kyA karUMgA ?' - yaha mAnate aura kahate hue kucha loga mAtA-pitA, jJAti aura parigraha ko chor3a vIravRtti se pravajita hote haiM--ahiMsaka, suvratI aura dAMta bana jAte haiM / 4. ahege passa boNe uppaie paDivayamANe / saM0 - atha ekAn pazya dInAn utpatya pratipatataH / una dIna aura uThakara girate hue kucha muniyoM ko tU dekha / bhASyam 94 - atha eke saMyamasya ArohaNaM kRtvA gauravAdhInAH santaH pratipatanti - siMhavRttyA abhiniSkramaNaM kRtvA punaH zRgAlavRttimAcaranti / tAn dInAn parISaparAjitAn tvaM pazya / anayoH sUtrayo (93,94) pariNAmadhArAyAH anavasthitatvaM pradarzitam / 1. (ka) AcArAMga bhUNi, pRSTha 230 vivihaMgo bhAravAhe pahiyanadItaratA evamAdi so sammati, bhAvasaNNo NANadaMsaNacaritANi patto tahAvi Na tesu jo bhattimaMtANa ujjamati / 337 jo pramAdI sAdhaka gauravatrika se abhibhUta hokara ghora dharma kI upekSA karatA hai vaha AzravarUpI paMka meM nimagna aura vitarva-saMvara dharma ke pratikUla pravRtti karane vAlA kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| (kha) AcArAMga vRtti, patra 229 : viSaNNaH kAmabhogeSu / 2. (ka) AzaMga bhUNi pRSTha 230-231 vivihaM saho 2 kucha vyakti utkRSTa pariNAmadhArA se pravrajita hote haiM / yaha jana arthAt mAtA-pitA Adi svajana varga isa loka meM bhI janma, maraNa, roga, zoka se abhibhUta vyakti ko bhAga nahIM de pAtA isa philana se ve vairAgya ko prApta hote haiM 'isa svajana varga kA maiM kyA karUMgA aisA mAnate hue tathA yaha kahate hue ki maiM yAvajjIvana siMhavRtti se saMyama jIvana meM viharaNa karUMgA' ve mAtA, pitA, jJAtijana tathA parigraha ko chor3a kara vIratApUrvaka gRhastha jIvana se samutthAna kara - abhiniSkramaNa kara pravrajita ho jAte haiN| ve ahiMsaka, suvratatapasvI tathA dAMta - indriya aura mana para vijaya prApta karane vAle hote haiM / kucha sAdhaka saMyama meM ArohaNa kara gauravatrika ke adhIna hokara nIce gira jAte haiM arthAt siMhavRtti se abhiniSkramaNa kara punaH zRgAlavRti kA AvaraNa karane laga jAte haiN| una dona parISahoM se parAjita muniyoM ko tU dekha ina do sUtroM (93-94 ) meM pariNAmadhArA kI anavasthitatA batAI gaI hai| dave macchakaMTagAdi galae laggo vitadda, bhAvao nApassa upadeza apasoce bahuti evaM samanAthacaritaviNa tiriIto vito / (kha) AcArAMga vRtti, patra 229 vividhaM tadaMtIti vitada-hiMsakaH, 'sarva hisAyA' mityasmAt kartari pacAdyac, saMyame vA pratikUlo vitarvaH / Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 15. basaTTA kAyarA jaNA lUgA bhavaMti / bhASyam 91 - pratipatanasya saM0 - vazArttAH kAtarAH janAH lUSakAH bhavanti / vazAta aura kAyara manuSya vratoM kA vidhvaMsa karane vAle hote haiN| kAraNamasti vazAsvaM saMyama se bhraSTa hone ke do kAraNa haiM-vazArttatA aura kAtaratvaM ca vagA: indriyaviSayakaSAyavazena Ata kAtaratA basA kA artha hai-indriyaviSaya tathA kaSAya kI adhInatA / vazAttaH / se pIDita / vazA cAra prakAra ke hote hai -- krodhavazAta, mAnavazArtta, mAyAvaNAta tathA lobhamA jo vyakti parISahoM ko sahane meM asamartha hotA hai, vaha kAtara kahalAtA hai / vazA aura kAtara puruSa vratoM ke vidhvaMsaka hote haiN| vazArttaH / sa caturvidho bhavati - krodhavazArttaH, mAnabazArtaH mAyAvazArttaH lobhavazArttazca / ' parISahaM soDhumanIzaH kAtaraH / vazArttAH kAtarAzca janAH vratAnAM lUSakA:- vidhvaMsakA bhavanti / - 6. ahamegesi siloe pAvae bhavai, 'se samaNavibhaMte samaNavigbhate / ' saM0 - athaikeSAM zlokaH pApako bhavati sa zramaNavibhrAntaH zramaNavibhrAntaH' / kucha muniyoM kI nindanIya prasiddhi hotI hai, jaise- 'yaha vidyAMta dhamaNa hai, yaha vidyAMta bhramaNa' hai / ekeSAM bhASyam 96-- atha teSAM bhagnavratAnAM bhagnotsAhAnAM bhagnaparAkramANAM pApakaH zloko bhavati, yathA asau vibhrAntaH bhramaNaH vibhrAntaH zramaNaH zloka:- lApA prasiddhi / - / bhASyam 97 - pravrajitAnAM puNyazlokasya catvAro hetavaH bhavanti (1) ve 7. pAsage samaNNAga ehi asamaNNAgae, NamamArNoha aNamamANe, viratiha avirate, daviehi adavie / saM0 - pazyata ekAn samanvAgateSu asamanvAgatAn, namatsu anamataH, virateSu aviratAn dravyeSu adravyAn / tuma dekho, saMyama se cyuta hone vAle muni samyag AcAra vAloM ke bIca asamyag AcAra vAle, samarpita muniyoM ke bIca asamarpita, virata muniyoM ke bIca avirata tathA cAritra se sampanna muniyoM ke bIca cAritra se daridra hote haiN| pravrajita muniyoM kI prazaMsAtmaka prasiddhi ke cAra hetu hote haiM1. jo saMyama ke prati samanvAgata - jAgarUka hote haiM / 2. jo saMyama ke prati praNata- samarpita hote haiM / 3. jo virata - indriya-viSayoM ke prati anAkRSTa hote haiM / bhavanti jAgarUkAH / samanvAgatA:- saMyamaM prati (2) ye bhavanti praNatAH - saMyamaM prati samarpitA iti yAvat / (3) ye bhavanti viratAH indriyaviSayAn prati anAkRSTAH / ( 4 ) ye bhavanti dravyAH - rAgadveSavijayinaH / teSu eke kecit gauraveNAbhibhUtAH bhavanti asamanvAgatAH, apraNatAH, aviratAH, adravyAzca / AcArAMgadhAdhyama vratoM ko bhagna karane vAle utsAhahIna tathA parAkramazUnya 1 kucheka muniyoM kI nindanIya prasiddhi hotI hai| loga kahate hai vaha vibhrAMta amaNa hai, yaha vibhrAMta zramaNa 'loka kA artha haizramaNa zlAghA athavA prasiddhi / 4. jo dravya - rAga-dveSa ke vijetA hote haiM / unameM se kucheka muni gaurava se abhibhUta hokara asamanyAgatasaMyama ke prati ajAgarUka, apraNata-saMyama ke prati asamarpita, avirata - indriya-viSayoM ke prati AkRSTa aura adravya-rAga-dveSa se parAbhUta hote haiM / 8. abhisameccA paMDie mehAvI NiTTiyaTThe vIre AgameNaM sayA parakkamejjAsi / -tti bemi / saM0 - abhisametya paMDito medhAvI niSThitArthaH vIraH Agamena sadA parAkrAmet / - iti bravImi / utpravrajita hone ke pariNAmoM ko jAna kara paNDita, medhAvI, mokSArthI aura vIra muni sadA Agama ke anusAra parAkrama kare / aisA maiM kahatA huuN| 1. draSTavyam - bhagavatI 12 / 22-25 / Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6.dhuta, u04,5. sUtra 65-100 336 bhASyam 18-utpravrajanasya pariNAmAn abhisametya utpravrajana ke pariNAmoM ko jAnakara paMDita muni Agama ke paNDito muniH Agamena sadA parAkrAmet, iti brviimi| anusAra saMyama meM sadA parAkrama kare, aisA maiM kahatA huuN| AgamaH-AjJA cintanaM vaa|' Agama kA artha hai-AjJA athavA ciMtana / atra muniH caturbhivizeSaNaH vizeSitaH / sa eva muniH prastuta AlApaka meM muni ke cAra vizeSaNa haiM / vahI muni pravrajyAyAM vihartumarhati yo bhavati paNDitaH-tattvavettA, pravrajyA meM viharaNa kara sakatA hai jo paMDita-tattvavettA hotA hai, jo yo bhavati medhAvI-dhAraNakSamaH maryAdAzIlo vA, yo medhAvI-dhAraNa karane meM samartha athavA maryAdAzIla hotA hai, jo bhavati niSThitArtha:-viSayasukhaniSpipAsa: mokSArthI vA, niSThitArtha-viSayasukhoM ke prati anAkAMkSI athavA mokSArthI hotA hai, yazca bhavati vIraH-parAkramI sahiSNurvA / jo vIra-parAkramI athavA sahiSNu hotA hai| paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka 66. se gihesu vA gihataresu vA, gAmesu vA gAmaMtaresu vA, nagaresu vA nagaraMtaresu vA, jaNavaesu vA jaNavayaMtaresu vA, saMtegaiyA jaNA lUsagA bhavaMti, aduvA-phAsA phusaMti te phAse, puTTho viirohiyaase| saM0-atha gRheSu vA gRhAntareSu vA, grAmeSu vA grAmAntareSu vA, nagareSu vA nagarAntareSu vA, janapadeSu vA janapadAntareSu vA santyekake janAH lUSakAH bhavanti / athavA-sparzAH spRzanti tAn sparzAna spRSTaH viiro'dhishet| gahoM meM, gRhAMtaroM meM, grAmoM meM, grAmAMtaroM meM, nagaroM meM, nagarAMtaroM meM, janapadoM meM, janapadAMtaroM meM muni ko kucha loga anukUla yA pratikUla upasarga dete haiM athavA vividha sparza-parISaha prApta hote haiN| unase spRSTa hone para vIra muni una sabako sahana kre| bhASyam 99-titikSA munijIvanasya paramo dharmo muni jIvana kA parama dharma hai titikSA / isIlie bAra-bAra vrtte| ata eva punaH punarucyate-munirvIro bhavati / na kahA jAtA hai ki muni vIra hotA hai| parAkramahIna vyakti munitva tu parAkramahInaH munitvamArAdhayitumarhati / sa gRhAdiSu kI ArAdhanA nahIM kara sakatA / gRha Adi sthAnoM meM rahA huA, sthAneSu AsInaH, kAyotsargamudrAyAM sthitaH, adhvaprati- kAyotsarga-mudrA meM sthita athavA parivrajana karatA huA vaha muni kucha panno vA kaizcillUSakaH-upadravakAribhiH upadruto upadravakArI logoM se upadruta hotA hai| ve use anukUla yA pratikUla bhvti| anulomopasargakAriNaH saMyamalUSakA bhvnti| upasargoM se pIDita karate haiN| anuloma yA anukUla upasarga karane vAle pratilomopasargakAriNaH zarIralUSakA bhavanti athavA saMyama ko lUTane vAle hote haiM aura pratiloma yA pratikUla upasarga karane sparzA:-zItoSNadaMzamazakAdiparoSahAH, taiH spRSTastAna vAle zarIra ko lUTane vAle hote haiN| athavA sparza kA artha hai - sardI, adhishet| garmI, daMzamazaka Adi ke parISaha / unase spRSTa hone para vIra muni una sabako sahana kre| 100. oe smiydsnne| saM0-ojaH samyakdarzanaH / pakSapAta-rahita aura samyag-varzanI muni dharma kI vyAkhyA kre| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 234 : AgamamANo (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 234 : TThi NetINi dvitaM, citemaanno| jaM bhaNitaM-mokkho hi, uttamo attho uttmttho| (kha) AcArAMga vRtti, patra 230 : Agamena-sarvajJapraNIto- 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 235-236 : lUsaMtIti lUsagA, pdeshaanusaarenn| sarIralUsagA saMjamalUsagA vA paDilomA, aNulomA tu 2. (ka) AcArAMga vRtti, patra 230 : niSThitArthaH viSaya egaMteNa sNjmluusgaa| sukhaniSpipAsaH / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 AcArAMgabhASyam bhASyam 100-ojaH-eka: rAgadoSarahita: madhyastha oja kA artha hai-akelA, rAga-dveSa zUnya, madhyastha / nizIthaiti yAvat / uktaJca nizIthacUrNI-rAgavosavirahito cUrNi meM kahA hai-jo rAga-dveSa se rahita hai tathA do ke bIca rahatA voha vimajhI vaTTamANo tulAsamo oyo maNNati / huA tulA ke samAna madhyastha hotA hai, vaha oja kahalAtA hai / 101. dayaM logassa jANittA pAINaM paDINaM dAhiNaM udINaM, Aikkhe vimae kiTTe veyvii| saM-dayA lokasya jJAtvA prAcInaM pratIcIna dakSiNamudIcInaM AcakSIta vibhajet kIrtayet vedavid / AgamajJa muni pUrva, pazcima, dakSiNa aura uttara-sabhI dizAmoM aura vidizAoM meM jIva-loka kI bayA ko dhyAna meM rakhakara dharma kI vyAkhyA, usake vibhAga kA nirUpaNa aura usake pariNAma kA pratipAvana kre| bhASyam 101-dharma kaH pratipAdayet iti pUrvasUtre dharma kA pratipAdana kauna kare--yaha pUrva sUtra meM kahA jA uktam / atrocyate-yathA ahiMsAyAH vikAsaH syAt cukA hai / prastuta AlApaka meM kahate haiM ki jaise ahiMsA kA vikAsa ho tathA dharma prtipaadyet| lokaH ssdd'jiivkaaylokH| vaise dharma kA pratipAdana kare / yahAM loka kA artha hai-SaD jIvanikAya dharmakathI vedavid muniH sarvAsu dikSu jIvalokasya dayAM- loka / dharmakathI AgamajJa muni sabhI dizAoM meM jIvaloka kI ahiMsAM jJAtvA dharma AcakSIta / vevaH-AgamaH zAstraM dayA-ahiMsA ko dhyAna meM rakha kara dharma kI vyAkhyA kare / veda kA vaa| vedavit-AgamajJaH / artha hai--Agama athavA zAstra / jo AgamajJa hai vaha vedavida hai / atra trINi kriyApadAni vidyante prastuta AlApaka meM tIna kriyApada haiMtatra 'mAikhe' iti padena sAmAnyanirUpaNaM vivkssitm| 1. Aikkhe-isase sAmAnya nirUpaNa vivakSita hai| 'vibhae' iti padena vibhajyavAdaM prayujIta iti 2. vimaye-isase yaha sUcita kiyA gayA hai ki dharma kI sUcitam / yathA ca sUtrakRtAGge-vibhajjavAyaM ca viyAga- vyAkhyA karane vAlA muni 'vibhajyavAda' kI zailI kA prayoga kare / rejjA / jaise sUtrakRtAMga meM kahA gayA hai 'muni vibhajyavAda se dharma kA kathana kre| 'kiTTa' iti padena anuSThAnaphalasya kIrtanamabhipretam / ' 3. kiTTe-isase anuSThAnaphala -pariNAma kA kathana abhipreta 102. se uThThiesu vA aNuTTiesu vA sussUsamANesu pavedae-saMti, virati, uvasamaM, NivvANaM, soyaviyaM, ajjaviyaM, __ maddaviyaM, lAviyaM, aNaivattiyaM / saM0-sa utthiteSu vA anutthiteSu vA, zuzrUSamANeSu pravedayet-zAnti, virati, upazama, nirvANaM, zaucaM, ArjavaM, mArdavaM, lAdhavaM, antivRttikm| vaha muni dharma sunane ke icchuka manuSyoM ke bIca, phira ve utthita hoM yA anutthita, zAMti, virati, upazama, nirvANa, zauca, Ajaba, mArdava, lAghava aura ahiMsA kA pratipAdana kre| 1. 'oja'zabdaH sakArAnto'pi dRshyte| akArAntasya artho'sti "viSamaH' ApTe, ojaH odd, uneven | ekasaMkhyApi viSamasaMkhyA vrtte| tenAsya ekasaMkhyApara ko'ryo'pi naastysNgtH| 2. nizItha bhASyacUNi, gA0 4818 (bhAga-3) pRSTha 511 / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 236 : sA ya bayA vanvAdisu bhavati, davvato chasu jIvanikAyesu, logaggahaNA bavvaggahaNaM / evaM ca NAtaM bhavati, jati kIrati, khitte u pAINaM padINaM savAhi visAhiM savAhi aNudisIhi ya pANAtivAtaM paDisedhaMti, kAlato jAvajjIvaM, bhAvato aratto avuttttho| 4. AcArAMga vRtti, patra 232 : 'vibhajet' dravyakSetrakAlabhAva bhedairAkSepaNyAdikathAvizeServA prANAtipAtamuSAvAdAvattAdAnamaithunaparigraharAtrIbhojanavirativizeServA dharma vibhajet, yadi vA ko'yaM puruSaH kaM nato devatAvizeSa abhigRhIto'nabhigRhIto vA? evaM vimajet / 5. draSTavyam-sUyagaDo 1 / 14 / 22 zlokasya TippaNam / 6. AcArAMga vRtti, patra 232 : kIrtayed vratAnuSThAnaphalam / Jain Education international Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u0 5. sUtra 101-103 341 bhASyam 102-keSu kIdakSaM dharma pratipAdayet ityucyate muni kina vyaktiyoM meM kisa prakAra ke dharma kA pratipAdana kare, suutrkaarenn| ye dharma zuzrUSavaH santi te dharmAcaraNaM yaha sUtrakAra batA rahe haiN| jo puruSa dharma sunane ke icchuka haiM, ve prati utthitA bhaveyuH anutthitA vA, teSu dharmakathI dharmaM dharma ke AcaraNa ke prati utthita hoM yA anutthita, unako dharmakathI dharma pravedayet / btaae| idAnIM dharmasya svarUpamucyate-zAnti:- ahiMsA', ava dharma kA svarUpa batAyA jA rahA hai zAMti ---ahiMsA, viratiH-AsravAd viramaNam', upazama:-krodhAdInA- virati-AsravoM se viramaNa, upazama-krodha Adi kaSAyoM kA mupazamanam, nirvANam-sahaja AnandaH cittasya upazamana, nirvANa-sahaja Ananda athavA citta kI sthiratA, zaucasthaya vA', zaucam-alobhaH, Arjavam- alobha, Arjava-amAyA, mArdava-ahaMkAra-viveka, lAghava-vastra amAyA', mArdavam-ahaGkAravivekaH', lAghavam- Adi upakaraNoM kI alpatA, anativRttika-jJAna Adi kA anatikramaNa vastrAdyupakaraNAnAmalpatA', anativRttikam -jJAnA- athavA ahiMsA-yaha dharma kA svarUpa hai| dInAM anatikramaNaM ahiMsA vaa| 103. savvesi pANANaM savvesi bhUyANaM savvesi jIvANaM savvesi sattANaM aNuvIi bhikkhU dhmmmaaikkhejjaa| saM0--sarveSAM prANAnAM sarveSAM bhUtAnAM sarveSAM jIvAnAM sarveSAM sattvAnAM anuvIci bhikSuH dharmamAcakSIta / bhikSu saba prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ke sAmane vivekapUrvaka dharma kI vyAkhyA kre| bhASyam 103-dharmakathI bhikSuH sarveSAM prANAdInAM dharmakathA karane vAlA bhikSu sabhI prANiyoM ke lie anuvIcianuvIci dharma AcakSIta / vivekapUrvaka dharma kI vyAkhyA kre| anuvIci-vivekapUrvaka cintanapUrvakaM vaa| anuvIci kA artha hai--vivekapUrvaka athavA cintanapUrvaka / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : samaNaM saMti, jaM bhaNitaM ahiMsA, logevi vattAro bhavaMti-saMtikamma kIraMtu, yaduktaMbhavati-AroggaM avvAbAhaM / 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : viratigahaNA sesANi vayANi gahiyANi / (kha) AcArAMga vRtti, patra 232-33 : anena ca mRSA vaadaadishessvrtsNgrhH| 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : uvasamagahaNA uttaraguNANa gahaNaM, taM jahA --kohovasamaM lobhovasama, aNuvasaMtakasAyANaM ca paTavayarAisamANeNaM ihalogaparalogadose kadheti, ihaloge ujAi tivvakasAo paraloge NaragAdi vibhaasaa| 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : Nivuti NivANaM, taM ca uvasamA bhavati, iha parattha ya, iha sItibhUto parinivvuDoTava, tahA 'taNasaMthAraNivaNNo paraloge vi mokkho, taM jahA-kaMmavivego asarIrayA y| (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : nivRttiH nirvANaM mUla guNottaraguNayorahikAmuSmikaphalabhUtam / (ga) dekheM-uttarAyaNANi, 3112 kA ttippnn| / 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : soyavitaM soyaM, dave bhAve ya, dave paDAdINaM bhAve aluddhatA, logevi vattAro bhavaMti-sutiu so, Navi so ukkoDaM laMcaM vA giNheti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : zaucaM sarvopAdhizucitvaM nirvAcyavratadhAraNam / 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : AjjavA jAtaM ajjavitaM - amaataa| (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : ArjavaM mAyAvatA parityAgAt / 7. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : maddavAjjAtaM maddavitaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : mArdavaM mAnastabdhatA parityAgAt / 8. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 237 : lAghavAjjAtaM lAgha vitaM, jaM bhaNitaM-akohattaM / (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : lAghavaM sabAhyAbhyantara granthaparityAgAt / 9. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 238 : aNativAtiyaM nANA dINi jahA Na ativayati tahA kaheti, ahavA atipataNaM atipAto, ki ativAteti ?, Ayu sarIraM iMdiyaM balaM pANAtivAto, Na ativAteti aNati- vaatiyN| (kha) AcArAMga vRtti, patra 232 : anatipatya yathAvasthita vastvAgamAbhihitaM tathA'natikramyetyarthaH / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 AcArAMgabhAvyam 104. aguvoi bhikkhU dhammamAikkhamANe-No attANaM AsAejjA, No paraM AsAejjA, No aNNAI pANAI bhUyAI jIvAI sattAI AsAejjA / saM.-anuvIci bhikSuH dharmamAcakSANaH no AtmAnaM AzAtayet, no paraM AzAtayet , no anyAn prANAn bhUtAn jIvAn sattvAn AzAtayet / vivekapUrvaka dharma kI vyAkhyA karatA huA minu na apane-Apako bAdhA pahuMcAe, na dUsare ko bAdhA pahuMcAe aura na anya prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ko bAdhA pahuMcAe / bhASyam 104-anuvIci dharma AcakSANaH bhikSuH vivekapUrvaka dharma kI vyAkhyA karatA huA bhikSu apanI, dUsaroM AtmanaH parasya sarveSAM ca prANAdInAM AzAtanayA mukto kI tathA sabhI prANiyoM kI AzAtanA se mukta ho jAtA hai| AzAtanA bhvti| AzAtanA-bAdhA prihaanirvaa| dravyataH kA artha hai-bAdhA athavA parihAni / vaha do prakAra kI hai-dravya zarIropakaraNAdInAM annapAnAdInAM ca AzAtanA bhavati, AzAtanA aura bhAva aashaatnaa| dravya AzAtanA zarIra, upakaraNa bhAvatazca jJAnadarzanacAritratapovinayAdInAmAzAtanA Adi kI tathA anna-pAna Adi kI hotI hai| bhAva AzAtanA jJAna, bhvti| darzana, caritra, tapa, vinaya Adi kI hotI hai| bhojanavelAmatikramya dharmakathAkaraNena AhArAdyA- bhojana-velA kA atikramaNa kara dharmakathA karane se AhAra zAtanA-AhArasya anupalabdhiH aparyAptopalabdhirvA Adi kI AzAtanA hotI hai-AhAra kI anupalabdhi athavA aparyApta bhavati / puruSavivekamakRtvA dharmakathAkaraNena kruddhaH puruSaH upalabdhi hotI hai| puruSa kA viveka kie binA dharmakathA karane se zarIrasya upakaraNAdInAM vyAghAtaM AhArasya ca pratiSedhaM sunane vAlA vyakti kruddha ho sakatA hai| vaha puruSa zarIra aura kuryAt / upakaraNoM Adi kA vyAghAta aura AhAra kA pratiSedha kara sakatA tathA dharmo na kathayitavyaH yena AtmanaH parasya dharma kA pratipAdana vaise nahIM karanA cAhie jisase svayaM ke bhikSorvA sUtrArthatadubhayAnAM hAnirbhavati / na ca tAdRzIM tathA dUsare bhikSu ke sUtra, artha aura sUtrArtha kI hAni hotI ho| athavA strIpuruSayorvA dharmakathAM kathayet yatazcAritrahAniH strI-puruSa kI vaisI dharmakathA nahIM kahanI cAhie jisase sunane vAle ke syAt / uktA AtmanaH aashaatnaa| cAritra kI hAni ho / yaha svayaM kI AzAtanA kahI gaI hai| idAnIM 'No paraM AsAejjA' iti prsjyte| dharma- aba 'dUsare kI AzAtanA na kare'-isakA prasaMga hai / dharmakathI kathI bhikSuH anyaM dharmakathinaM bhikSu na nindet, yathA-sa bhikSu dUsare dharmakathI bhikSu kI niMdA na kare, jaise-vaha becArA dharma varAkaHdharmameva na jAnAti kidharmakathAM kariSyati ?yathAhaM ko hI nahIM jAnatA, phira kyA dharmakathA karegA ? jaisA maiM svamata aura svasamayaparasamaya vijJAna tathA sH| na ca vAdamAropya paramata kA jJAtA hUM, vaisA vaha nahIM hai| vAda Aropita kara dUsare para paraH AkSeptavyaH, na ca dharmakathAyAM jAtikulAdInAM AkSepa na kre| dharmakathA karate samaya jAti, kula Adi kA sadbhAva sadbhAvaM kathayitvA paraH avajJAtavyaH / ' uktA batalA kara dUsare kI avajJA na kre| yaha para kI AzAtanA kahI gaI praashaatnaa| idAnIM prANAdInAmAzAtanA ucyate-varSAsu sthitaH aba prANa, bhUta Adi kI AzAtanA batalAI jA rahI hai svayaM sthitasya vA janasya dharmakathAM na kuryAt, yataH apkAyi- varSA meM baiThakara athavA varSA meM baiThe hue logoM meM dharmakathA na kare, kAnAM jIvAnAM AzAtanA bhavati / dharmakathAyAM kyoMki isase apkAyika jIvoM kI AzAtanA hotI hai| dharmakathA ke 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 239 : jo paraM AsAejjA, dhammaM kaheMto aNudhammakAhI nidati, so barAto dhamma ceva na jANa ti to ki kahehiti ? Navi so jahA ahaM sasamayaparasamayaviyANao, Na ya vAvaM kheti| (kha) AcArAMga vRtti, patra 233 : tathA no paraM zuzrUSaM AzAtayed-hIlayed, yataH paro hIlanayA kupitaH sannAhAropakaraNazarIrAnyatarapIDAya pravartateti, atastadAzAtanA vajayan dharma bUyAditi / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 239 : puDhavimAvisu vA kAyesu Thito Thiyassa vA kaheti, dhumitAe bhiNNavAse vA paDate pANAiM bhUyAiM sattAI AsAdeti, ata evaM bhaNatti-No pANAINo bhUyAI No jIvAI No sattAI AsAvijja / Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6.dhuta, u0 5. sUtra 104-105 343 hiMsAhetubhUtAnAM dAnAdipravRttInAM prazaMsAM niSedhaM vA na prasaMga meM hiMsA ke hetubhUta dAna Adi pravRttiyoM kI na prazaMsA kare aura kuryAt / atra bacanadvaye'pi anyeSAM prANAdInAM AzAtanA na niSedha kre| aise prasaMga meM prazaMsA yA niSedha--ina donoM vacanoM se bhavati / bhI dUsare prANa, bhUta Adi kI AzAtanA hotI hai / 105. se aNAsAdae aNAsAdamANe vujjhamANANaM pANANaM bhUyANaM jIvANaM sattANaM, jahA se dIve asaMvINe, evaM se bhavai ___ saraNaM mhaamunnii| saM0 - sa anAzAtakaH anAzAtayan uhyamAnAnAM prANAnAM bhUtAnAM jIvAnAM sattvAnAM, yathA sa dvIpaH asandIna:, evaM sa bhavati zaraNaM mahAmuniH / dUsaroM ko bAdhA na pahuMcAne vAlA vaha bhikSa jIvoM kI hiMsA kA nimitta bane, aisA upadeza na de| vaha mahAmuni saMsAra-pravAha meM DUbate hue prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ke lie vaise hI zaraNa hotA hai jaise asandIna dvIpa / bhASyam 105-sa anAzAtakaH dharmakathI' bhikSuH tathA AzAtanA-dUsaroM ko bAdhA na pahuMcAne vAlA vaha dharmakathI dharma na kathayati yathA prANAdInAM AzAtanA bhavati, tena bhikSu dharma kA pratipAdana usa prakAra se nahIM karatA, jisase kisI sa anAzAtayan iti ucyte| cUrNI anAsAdayan iti prANa, bhUta Adi kI AzAtanA hotI hai| isIlie use 'AzAtanA nahIM vaikalpikaH arthaH kRto'sti- 'ahavA dhammaM kaheMto Na kiMci karatA huA' kahA jAtA hai| cUrNi meM 'anAsAdayan'- yaha vaikalpika AsAdae annaM pANaM vA, jaM bhaNitaM-taTThA Na kaheti / ' artha kiyA hai-athavA muni dharma kahatA huA anna-pAna Adi kucha bhI prApta na kare / kahA hai-muni anna, pAna ke lie dharmakathA nahIM krtaa| tAdazo mahAmuniH saMsArasamudre uhyamAnAnAM prANA- vaisA mahAmuni saMsAra-samudra meM bahe jAte hue prANiyoM kA vaise dInAM tathA zaraNaM bhavati yathA samude uhyamAnAnAM hI zaraNabhUta hotA hai jaise samudra meM bahe jAte hue manuSyoM ke lie manaSyANAM asandIna: dvIpaH / asandInaH dvopa:' iti pUrva asandIna dvIpa / asandIna dvIpa kI vyAkhyA pahale kI jA cukI hai| vyAkhyAtam / 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 239-240 : so evaM AlApakoM (100-105) meM pAMca arhatAeM pratipAdita aNAsAtae- aNAsAyamANe kiMci jati loiyA haiM--1. pksspaat-shuunytaa| 2. samyagdarzana / 3. sarvajIvakuppAvaNiyA vA dANadhamma kUvatalAgAdINi vA maitrii| 4. aagmjnyt|| 5. anaashaatnaa| pasaMsaMti to pANabhUtajIvasattA AsAditA bhavaMti, nAgArjunIya vAcanA ke anusAra jo muni bahuzruta, aha bhaNati-dANe dijjate kUvatalAehi vA khaNaMtehi bahu AgamoM kA adhyetA, dRSTAMta aura hetu ke prayogoM meM chakkAyA vahijjati teNa appaNiggaho seyo, ato kuzala, dharmakathA kI yogyatA se sampanna, kSetra, kAla aura aMtarAadosAsAyaNA tajjIvaNAi ya pANibhUta puruSa ko samajhane vAlA hotA hai, vahI dharma kI vyAkhyA jIvasattANi AsAdiyANi bhavaMti, bhaNiyaM ca - 'je karane ke lie arha hotA hai| isa prasaMga meM 'ke'yaM purise ke ya dANaM pasaMsaMti, vahamicchaMti pANiNaM' teNa jaha ca gaye' (2 / 177) yaha sUtra draSTavya hai| anna, pAna Adi ubhayamavi Na virujjhati tahA kahiyatvaM / / ke lie dharmakathA karanA niSiddha hai| (kha) AcArAMga vRtti, patra 233 : yadi laukikakuprAvaca- 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 240 / nikapArzvasthAdidAnAni prazaMsati avaTataTAgAdIni 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 240 : tathA muNitti titthayaragaNavA tataH pRthivIkAyAdayo vyApAditA bhaveyuH, atha dharo vA aNNataro vA sAhU kmmbllddhisNpnno|| dUSayati tato'pareSAM antarAyApAdanena tatkRto bandha- 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 240 : bujjhamANANaM pANANaM vahijjavipAkAnubhavaH syAt, uktaM ca mANANaM vA saMsArasamudateNa pANANaM saraNaM gaI paiTThA bhavati 'je u dANaM pasaMsati, vahamicchaMti pANiNaM / jahA se dIve asaMdINe, jahA so davvadIvo AsAsapagAsadIbo je uNaM paDisehiti, vitticcheaM kariti te // ' tANaM saraNaM gaI paiTThA bhavati evaM so'vi appaNo parassa tasmAttaddAnAvaTataDAgAdividhipratiSedhavyudAsena tadubhayassa AsAsadIvo bhavati pagAsadIvo ya, jahuddidreNa yathAvasthitaM dAnaM zuddha prarUpayet sAvadhAnuSThAnaM ceti / kahAvihANeNaM kaheMto keti pabvAti keti sAvate kareti, 2. dharma ke vyAkhyAkAra kI kucha ahaMtAeM haiN| ve ahiMsA taheti ahAbhaddae kareti, AgADhamicchAviTThIvi mauIbhavati / aura satya kI kasauTI ke AdhAra para nirdhArita haiN| prastuta 6. draSTavyaM-asyaiva adhyayanasya 72 sUtram / Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 AcArAMgabhASyama 106. evaM se udie ThiyappA, aNihe acale cale, abahilesse parivae / saM.... evaM sa utthita: sthitAtmA anihataH acalaH calaH abahirlezyaH parivrajet / isa prakAra usthita, sthitAtmA, rAga-dveSa se aparAjita, paroSaha se aprakampita, karma-samUha ko prakampita karane vAlA aura abhyavasAya ko saMyama meM lIna rakhane vAlA muni apratibaddha hokara parivrajana kre| bhASyam 106-evaM sa dharmakathAmarmajJo muniH kathaM isa prakAra dharmakathA-marmajJa vaha muni kaise parivrajana kare, isakA parivrajet iti darzayati suutrkaarH| sa utthita:- nirdeza kara rahe haiM suutrkaar| vaha muni utthita-saMyama ke prati satata saMyama prati satataM jAgarUkaH, sthitAtmA' svarUpAnu- jAgarUka, sthitAtmA-apane svarUpa kA anusaMdhAna karane meM saMlagna sandhAne kSAyopazamike bhAve vA yasya AtmA sthito athavA kSAyopazamika bhAva meM Atmasthiti banAe rakhanevAlA, rAga-dveSa bhavati saH, anihataH-rAgadveSAbhyAmaparAjitaH', se aparAjita, parISahoM aura upasargoM se aprakampa, baddhakarmoM kI udIacala:-parISahopasargaraprakampakaH, cala:---baddhakarmaNAM raNA karane meM tatpara tathA saMyama meM athavA AtmA meM sadA ramaNa karane udIraNAkArI', abahirlezyaH-saMyame Atmani vA vAlA hotA hai| aisA muni samatA se parivrajana karatA hai / ramamANa:5etAdRzo muniH samatayA parivrajanaM karoti / 107. saMkhAya pesalaM dhamma, didvimaM pariNivvuDe / saM0-saMkhyAya pezalaM dharma dRSTimAn parinirvRtaH / dRSTimAn muni uttama dharma ko jAna kara parinivRta-zAMtacitta ho jAtA hai| bhASyam 107 -dRSTimAn muniH parinirvRtaH zAnta- dRSTimAn muni parinirvRta-zAMtacitta hotA hai| zAMti kA cittaH bhavati / zAnteH sAdhanamasti dharmaH, ata eva sAdhana hai dharma / isIlie kahA hai-vaha muni pezala dharma ko jAna kara uktam -sa pezalaM dharma saMkhyAya prinirvaannmaapnoti| parinirvANa (zAMti) ko prApta ho jAtA hai / yahAM zAMti kI prApti ke atra zAntiprApteH sAdhanadvayaM pratipAditam - samyagdarzanaM, do sAdhana pratipAdita haiM-samyagdarzana tathA pezala-kaSAyoM kA upapezalasya-kaSAyopazAmakasya dharmasya parijJAnaM ca / zamana karane vAle dharma kA prijnyaan| zamana 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 240 : nANAdipaMthapaTTito jassa appA sa bhavati uTThite udvitappA / 2. (ka) draSTavyam -AyAro, 4 / 32 sUtram / (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 240 : aNi heti Na Niheti tavoviriyaM Na NihaMti / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 240 : nANAdipaMthae Thito meruva vAdeNa Na kaMpijjati parIsahovasaggehiM ato acale / 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 241 : calati cAlayati vA calo, jIvAyo va aTThavihaM kammasaMghAtaM cAletIti calo, cAlitetti vA udIritetti vA egtttthaa| (kha) AcArAMga vRtti, patra 233 : tathA calaH aniyata vihAritvAt / 5. AcArAMga cUNi, 241 : davvalesA silesAdi, bhAve pariNAmo, saMjamaniggatabhAvo bahilesso bhavati, abahilesso Na bahileso, ahavA appasatthAo lessAo saMjamassa bAhiM vahaMtItikAuM so bahilisso bhavati, no bahilesso abahilisso aNulomehi paDilomehi uvasaggehi uppaNNehi abahilisso aNAilabhAvo aNiggayabhAvo sacitto abahilissotti egtttthaa| 6. vahI, pRSTha 241 : jevi te gAmANugAmaM dUijjateNaM AyariyA aNAriyA vA dhamma gAhitA tehiM vaMdijjamANo pUijjamANo ya ADhAyamAno aNADhAijjamANo vA tattha abahilisse ceva parivatijja, samatA vate parizvate, yaduktaM bhavati-Na katthati pddibjjhmaanno| 7. vahI, pRSTha 241: davaNivuDo aggI sItIbhUto, rAgAuvasamAo ya NinvuDagA ya bhavaMti, bhAve akasAo sItIbhUto pariNinvuDo ya, taMNiggao, paramo vA taNuyakasAo vA asaMjamavivajjayao vA NivRtto, pariNigvAyamANe vA pariNivatteti vuccti| 8. vahI, pRSTha 241 : pIti uppAetIti peslo| Jain Education international Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. ghula, u0 5. sUtra 106-110 108. tamhA saMga ti pAsa / saM0 tasmAt saGga iti pazyata / isalie tuma Asakti ko dekho| bhASyam 108 - pezaladharmaparijJAnAt samyagdarzanAcca zAMtirbhavati, tasmAt zabdAdayaH indriyaviSayAH saMga iti pazyata / saGgaH - AsaktiH zAntevighna iti yAvat cUrNe-saMgoti vA viyoti vA vasvoDiti vA egaDDA / 10. gaMthehi gaDhiyA NarA, visaNNA kAmavippiyA / / saM0 - granthaH grathitAH narAH viSaNNAH kAma 'vippiyA' / svajana Adi meM Asakta aura viSayoM meM nimagna manuSya kAma se bAdhita hote haiM / mAdhyam 109 - ye narA granthaiH - svajanAdibhiH grathitAH - baddhAH, viSaNNA : - indriya viSayeSu ca nimagnAste madanAtmaka kAme: 'vipiyA" bAdhitAH bhavanti / icchAkAmaH padArthajAtaM nimittIkRtya pravarddhate / madanakAmasya uddIpane nimittatAM bhajati svajanAdInAM saMsarga indriyaviSayANAM atRptizca / 110. tamhA lUhAo No parivittasejjA / saM0 tasvAt kSAt mo pariviset / isalie muni saMyama se udvigna na ho| bhASyam 110 - - yasmAt grathitA viSaNNAzca narAH kAmajanitAmazAntimanubhavanti tasmAt rukSAt na pari vitraset -- udvijeta / rUkSam - saMyamaH / * 1. 'saMga' zabda ke tIna artha kie jA sakate haiM-Asakti, zabda Adi indriyaviSaya aura vighna / Asakti ko chor3ane kA upAya hai Asakti ko dekhanA / jo Asakti ko nahIM dekhatA, vaha use chor3a nahIM pAtA / bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA-paddhati meM jAnanA aura dekhanA apramAda hai, jAgarUkatA hai; isalie vaha parityAga kA mahattvapUrNa upAya hai| jaise-jaise jAnanA aura dekhanA puSTa hotA hai, vaise-vaise karma-saMskAra sIja hotA hai| usake kSINa hone para Asakti apane Apa kSINa ho jAtI hai| 2. AcArAMga cUrNi, pRSTha 241 / 3. etad dezIpadaM saMbhAvyate / cUNa asya vyAkhyAnaM pezala dharma ke parijJAna se tathA samyagdarzana se zAMti hotI hai, isalie zabda Adi indriya-viSaya saMga haiM, yaha tuma dekho| saMga kA artha hai-Asakti, zAMti kA vighna / cUrNi meM saMga, vighna tathA vikSepa ko ekArthaka mAnA hai / 245 jo manuSya grantha-svajana Adi se baMdhe hue haiM aura indriyaviSayoM meM nimagna haiM ve madanakAma se bAdhita hote haiM / icchAkA padArtha samUha kA nimitta pAkara baDhatA hai / madanakAma ke uddIpana meM mukhyataH do nimita banate hai-svajana Adi kA saMsarga aura indriya-viSayoM kI atRpti / grathita - svajana Adi se baddha tathA viSaNNa viSayoM meM nimanna manuSya kAmajanita azAMti kA anubhava karate haiM, isalie muni saMyama se udvigna na ho| rUkSa kA artha hai-saMyama / evamasti vidhitati vippitatti vA eNDara, bacce saMbhAdiviSpitA duddharA bhavati bhAve dubihakAma AsatacittA, sayaNadhaNAdiNA mucchitA vA kAmA, jehiM vA sArIramANasehi vA dukhAvI, mANasehi ha vipitA paraloevi bahUhi DaMDaNehi ya jAva piyavippaogehi ya vipijjissaMti / (AcArAMga cUNi, pRSTha 242) vRttau ' kAmakkatA' iti vyAkhyAtamasti kAma:icchAmadanarUparAkrAntAH -- avaSTabdhAH / - ( AcArAMga vRtti patra 233 ) 4. (ka) AcArAMga bhUmi, pRSTha 242 icve jaM nehavirahitaM davvaM taM lUhaM bhAve rAgAdirahito dhammo / (kha) AcArAMga vRtti patra 214 kA saMyamAt 1 Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 AcArAMgabhASyam 111. jassime AraMbhA savvato savvattAe supariNAyA bhavaMti, jesime lasiNo No parivittasaMti, se vaMtA kohaM ca mANaM ca mAyaM ca lomaM ca / saM0-yasyeme AraMbhAH sarvataH sarvAtmanA suparijJAtA bhavaMti yeSu ime lUSiNo no parivitrasanti, sa vAntA krodhaM ca mAnaM ca mAyAM ca lobhaM c| jina ArambhoM meM ye dhutoM ke virAdhaka manuSya udvigna nahIM hote, unako saba prakAra se, sarvAtmanA chor3a dene vAlA muni krodha, mAna, mAyA aura loma kA vamana kara DAlatA hai| bhASyam 111-yeSu ArambheSu ime lUSiNaH-svajana- jina ArambhoM meM ye lUSaka-svajana-parityAga Adi pAMca dhutoM parityAgAdidhutAnAM virAdhakA narA no parivitrasanti ke virAdhaka manuSya udvigna nahIM hote, ve ye AraMbha jisake saba prakAra -udvijante te ime ArambhA yasya sarvataH sarvAtmanA se, sarvAtmanA suparijJAta hote haiM, vaha muni krodha, mAna, mAyA aura saparijJAtA bhavanti sa caturvidhasya krodhAdikaSAyasya lobha-isa caturvidha kaSAya kA vamana kara DAlatA hai| ina AraMbha vAntA bhavati / ArambhAdiSu udvegaM ananubhavanto lUSiNo Adi meM udvega kA anubhava na karane vAle lUSaka-dhutavirAdhaka manuSya narA krodhAdikaM parityaktuM na kSamante / Arambhairanu baddhAH krodha Adi ko chor3ane meM samartha nahIM hote| krodha Adi cAroM kaSAya krodhaadikssaayaaH| kaH krodhAdikaM karoti ? yo'sti AraMbha se anubaddha haiN| krodha Adi kauna karatA hai ? jo AraMbha meM ArambhanimagnaH / kazca krodhAdikaM upazamayati ?yo'sti nimagna hotA hai vahI krodha Adi karatA hai| krodha Adi kA upazama aarmbhprityaagii| kauna karatA hai ? jo AraMbha kA parityAga karatA hai vahI krodha Adi kA upazama karatA hai| 112. esa tuTTe viyAhite tti bemi| saM0-eSa 'tuTTe' vyAhRtaH iti bravImi / vaha troTaka kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 112-yena svajanAdisaMbaMdhA vidhatAH, jisa vyakti ne svajana Adi ke saMbaMdhoM ko choDa diyA hai, AsravanirodhaH kRtaH, pUrvopacitaM ca karma kSapitaM sa eSa Asrava kA nirodha kara liyA hai, pUrva upacita karmoM kA kSaya kara DAlA troTaka iti vyAhRtaH iti bravImi / hai, vaha troTaka (tor3ane vAlA) kahalAtA hai, aisA maiM kahatA huuN| 113. kAyassa viovAe, esa saMgAmasose viyaahie| se hu pAraMgame muNI, avi hammamANe phalagAvayaTTi, kAlovaNIte kaMkhejja kAlaM, jAva sarIrabheu |-tti bemi / saM0-kAyasya vyavapAta: eSa saMgrAmazIrSa vyAhRtaH / sa khalu pAraMgamaH muniH api hanyamAnaH phalakAvataSTI, kAlopanIta: kAMkSet kAlaM yAvat zarIrabhedaH / -- iti bravImi / mRtyu ke samaya hone vAlA zarIra-pAta saMgrAmazIrSa (agrimamorcA) kahalAtA hai| jo muni usameM parAjita nahIM hotA aura parISahoM se Ahata hone para khinna nahIM hotA, vaha pAragAmI hotA hai| bAhya aura Antarika tapa ke dvArA phalaka kI bhAMti zarIra aura kaSAya-donoM ora se kRza banA huA vaha muni khinna na bne| mRtyu ke nikaTa Ane para jaba taka zarIra kA viyoga na ho, taba taka kAla kI pratIkSA kare-mRtyu kI AzaMsA na kre| - aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 113-jIvanasya kaSopalo'sti mRtyuH / tasya jIvana kI kasauTI hai-mRtyu / usa kSaNa meM sAdhaka zAMtacita kSaNe sAdhakena zAntacittena bhAvyamiti nidizati rahe, yaha sUtrakAra kA nirdeza hai| yaha zarIrapAta saMgrAmazIrSa (agrima sutrakAraH / eSa kAyasya vyavapAta: saMgrAmazIrSa vidyate / morcA) kahalAtA hai| jaise agrimamorce para vijayI yoddhA apane 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 242 : lUsaMtIti lUsagA, paMcagassa vA lUsagA bhaMjagA virAhagA egaTThA / (kha) AcArAMga vRtti, patra 234 : lUSiNo lUSaNazIlAH hisakAH / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 242 : samvato iti khittaM gahiyaM gAme vA jAva svloe| 3. vahI, pRSTha 242 : samvattA iti savvaappatteNaM bhAve gahite kAlovi tattheva / Jain Education international Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. dhuta, u05. sUtra 111-113 347 yathA saMgrAmazIrSe vijayI yoddhA iSTaM prApnoti tathaiva iSTa lakSya ko pA letA hai, vaise hI zarIra-tyAga karane ke kSaNa meM zarIratyAgakSaNe vijayI sAdhakaH shaantimdhigcchti| vijayI sAdhaka zAMti ko prApta ho jAtA hai| jo muni parISahoM sa muniH pAraMgamo bhavati yaH parISahopasargaH hanyamAno'pi aura upasargoM se prahata hotA huA bhI saMyama kI ArAdhanA se na khinna na saMyamArAdhanataH khidyate nivartate c| sa hotA hai aura na usase nivRtta hotA hai, vahI muni pAragAmI hotA hai| phalakAvataSTI bhavati yathA ubhayata: apakRSyamANaM vaha phalakAvataSTI hotA hai, jaise donoM ora se chilA jAtA huA kASThaM phalakaM bhavati tathA sa bAhyana AbhyantareNa vA kASTha 'phalaka' hotA hai, vaise hI vaha muni bAhya athavA AMtarika tapasA zarIraM apakarSati / sa kAle upanIte sati kAlaM- tapa ke dvArA zarIra ko kRza kara detA hai| vaha muni mRtyu kA samaya paMDitamaraNaM kAGkSata-yadA mRtyoH lakSaNAni prakaTI- samIpa Ane para paMDitamaraNa kI AkAMkSA kare arthAt jaba mRtyu ke bhavanti tadA anazanaM kRtvA paNDitamaraNasya kAGkSAM lakSaNa prakaTa ho jAte haiM taba vaha anazana kara paMDitamaraNa kI AkAMkSA kuryAt, zarIrabhedaparyantaM madhyasthabhAvena tiSTheta, na kare, zarIra kA viyoga hone taka madhyasthabhAva meM rhe| vaha na jIne ca jIvanasya maraNasya vA AzaMsAM kuryAt / ' kI AzaMsA kare aura na marane kI AzaMsA kre| 1. mRtyu sacamuca saMgrAma hai| saMgrAma meM parAjita hone vAlA vaibhava se vipanna aura vijayI hone vAlA vaibhava se sampanna hotA hai| vaise hI mRtyu-kAla meM AzaMsA aura bhaya se parAjita hone vAlA sAdhanA se cyuta ho jAtA hai tathA anAsakta aura abhaya rahane vAlA sAdhanA ke zikhara para pahuMca jAtA hai| isIlie AgamakAra kA nirdeza hai ki mRtyu ke upasthita hone para mUDhatA utpanna nahIM honI caahie| mUDhatA se bacane kI taiyArI jIvana ke aMtima kSaNa meM nahIM hotii| vaha pahale se hI karanI hotI hai| usakI mukhya pravRtti hai-zarIra aura kaSAya kA kRzIkaraNa / dekheM-sUtrakRtAMga 17 / 30 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattamaM ajjhayaNaM mahApariNA sAtavAM adhyayana mahAparijJA Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJaptiH AcArAMgasya saptamaM adhyayanaM mahAparijJAnAmakaM vidyate / idAnIM tannAsti upalabdham / tasya lopaH kathaM jAtaH, ityatra anumAnameva kartuM zakyam / nAti kiJcit spaSTaM pramANam / niyuktivaNitaviSayavassvAdhAreNa jJAyate tasmin mahatI parikSA nirUpitA AsIt / ' kAlAntare sarvaziSyebhyaH tasyAH pradAnaM nocitaM pratItam / tena tasyAdhyayanasya pAThaH vismRti niitH| ityapi anuzrutividyate-mahAparijJAdhyayane anekAsAM vidyAnAM nirUpaNamAsIt / tAsAM durupayogo na syAd iti tasya pAThaH AcAryaiH pratibaMdhitaH / kAlAntareNa tasya viluptiH jaataa| vastutaH niyuktimatameva vAstavikaM pratibhAti / AcArasya kecid viSayAH bahuzrutaireva avgmyaaH| teSAM jJaptiH sarvasAdhUnAM kRte nopayuktA iti cintanapUrvakaM tasya paThanapAThanaparaMparA avaruddhA samajani / AcArAMga ke sAtaveM adhyayana kA nAma hai 'mhaaprijnyaa'| Aja vaha upalabdha nahIM hai| usakA lopa kaise huA, isakA anumAna hI kiyA jA sakatA hai| isa viSaya meM koI spaSTa pramANa prApta nahIM hai| niyukti meM varNita viSaya-vastu ke AdhAra para yaha jJAta hotA hai ki mahAparijJA adhyayana meM mahAn parijJA kA nirUpaNa thaa| kAlAntara meM sabhI ziSyoM ko usakA jJAna denA ucita pratIta nahIM huaa| isalie usa adhyayana kA pATha vismRta ho gyaa| yaha bhI anuzruti hai ki mahAparijJA adhyayana meM aneka vidyAoM kA nirUpaNa thaa| unakA durupayoga na ho, isalie AcAryoM ne usake pATha ko pratibaMdhita kara diyaa| kAlAntara meM vaha vilupta ho gyaa| vastutaH niyukti kA mata hI vAstavika lagatA hai| AcAra ke kucha viSaya bahuzruta muniyoM ke lie hI jAnane yogya the| unakI jAnakArI sabhI sAdhuoM ke lie upayukta nahIM hai, isa cintana ke AdhAra para usake paThana-pAThana kI paraMparA avaruddha ho gii| 1. AcArAMga niyukti, gAthA 269 : pAhaNNaNa u pagayaM bhAvaparigNAe taha ya duvihaae| pariNANesu pahANe mahApariSNA tao hoi|| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM ajjhayaNaM vimokkho AThavAM adhyayana vimokSa [uddezaka 8 : sUtra 130 gAthA 25] Jain Education international Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastutAdhyayanasya nAmAsti vimokSaH asmin saMbaMdhAdInAM zarIrasya ca vimokSavidhirbhaNitosti ato'sya 'vimokSa' iti saMjJA kRtAsti / asya aSTa uddezakA vartante / teSAmadhikAra ityamasti - 1. asamanozavimokSaH / 2. akalpikasya AhArAdevimokSaH / 3. AzaMkAvimokSaH / 4. upakaraNazarIrayovimokSaH vidhizca / 5. glAnatvaM bhaktaparijJA ca / 6. ekatvaM iGginImaraNaM ca / 7. pratimAH prAyopagamanaM ca / 8. saMlekhanApUrvaka anazanavidhiH / ' Amukham nikSepAvasare bhAvavimokSo dvividho bhavati-dezavimokSaH sarvavimokSazca karmadravyeH saMyogaH so'sti bandhaH / tasya viyoga: mokSaH / saMsArAvasthAyAM deza vimokSo bhavati mokSAvasthAyAM ca sarvavimokSaH / anujJAtamaraNa bhagavato mahAvIrasya samaye dharmasaMghAnAM bAhulyamAsIt / aneke dharmAcAryA dhArmikAzca svaM svaM dharma paripoSayantaH paripAlayantazca viharanti sm| parasparaM samAgamaH vArtAlApazca mukta aasiit| niryathAnAM AcAra: ghoraH, bahUnAM ca dhArmikANAmAcArastadapekSayA sukhapUrNaH AsIt / navapravrajitAnAM sukhasuvidhA arthayamANAnAM ca tatra sahajamAkarSaNaM bhavati, nAnAvAdAnAM ca saMghaTTe te vipratipannA api bhavanti / etAM sthiti pratyavekSya sUtrakAreNa asamanozavimokSasya nirdezaH kRtaH hiMsA adattAdAnaM mithyAvAdazca yatra vartate tasya vimokSa muninA avazyaM kartavyaH / / mithyAvAdasya prasaGge sUtrakAreNa anekeSAM vAdAnAmullekhaH kRtAH / te vAdA nirapekSamekAntaM pratipannA atasteSAM prAvAdukAnAM dharmaH na svAkhyAtaH na ca suprajJapto bhavati / anena iti phalitaM bhavati sa eva dharma svAkhyAtaH suprajJaptazca bhavati yatrAsti samyag ekAntaH anekAnto - vA / 1. AcArAMga niryukti, gAthA 252-256 / prastuta adhyayana kA nAma hai 'vimokSa' / isameM saMbaMdha Adi ke tathA zarIra ke vimokSa (visarjana) kI vidhi batalAI gaI hai, isalie isa adhyayana kA nAma 'vimokSa' hai| isake ATha uddezaka haiN| unakA arthAdhikAra isa prakAra hai 1. asamanojJa - anyatIthikoM kA parihAra / 2. akalpanIya AhAra Adi kA parityAga / 3. AzaMkA kA parihAra / 4. upakaraNa aura zarIra kA vimokSa tathA anujJAta maraNavidhi kA nirdeza / 5. glAnatva aura bhaktaparijJA anazana / 6. ekatva aura iMginImaraNa anazana / 7. pratimAeM aura prAyopagamana anazana / 8. sekhanApUrvaka anasanavidhi / nikSepa ke prasaMga meM bhAvavimokSa ke do prakAra haiM dezavimokSa aura sarvavimokSa AtmA ke sAtha karmadravyoM kA jo saMyoga hai, vaha hai bNdh| usakA viyoga honA hai mokSa / saMsArI avasthA meM deza-vimokSa hotA hai aura mokSa avasthA meM sarvavimokSa hotA hai| bhagavAn mahAvIra ke samaya meM dharmasaMghoM kI bahulatA thI 1 aneka dharmAcArya aura grAmika apane-apane dharmoM kA paripoSaNa aura paripAlana karate hue vihaNa kara rahe the| unakA pArasparika milana aura vAtanApa mukta yA nirdhayoM kA AbhAra pora thaa| bahuta se dhArmikoM kA AcAra nirgranthoM kI apekSA suvidhAjanaka thaa| navadIkSita aura sukhasuvidhA kI AkAMkSA rakhane vAloM kA usa ora sahaja AkarSaNa hotA hai / aneka vAdoM ke saghana paricaya se ve vyakti vipratipanna -- viparIta vicAra vAle bhI ho jAte haiN| isa sthiti ko dekhakara sUtrakAra ne asamanojJa ke parihAra kA nirdeza kiyA hai jahAM hiMsA, dattAvAna aura mithyAvAda hai, usakA parihAra muni ko avazya karanA caahie| hai mithyAvAda ke prasaMga meM sUtrakAra ne aneka vAdoM kA ullekha kiyA ve bAda nirapekSa ekAnta ko svIkAra karate haiM, isalie unake prAvAdukoM - dArzanikoM kA dharma na su-AkhyAta hai aura na su-prajJapta hai| isase yaha phalita hotA hai - yahI dharma su-AkhyAta aura su-prajJapta hotA hai jahAM samyaga ekAnta athavA anekAnta hai| 2. AyAro, 8138 / Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 prastutAgame bhagavato vizeSaNamasti AzuprajJaH sarvajJa iti vizeSaNa masminnopalabhyate / sUtrakRtAMge AzuprajJaH', bhUtiprajJaH 2, mahAprajJa' iti vizeSaNAni dRzyante, kintu sarvajJa iti vizeSaNaM naiva dRzyate sarvajJavAdaH janAnAM mukhya vAdo'sti / tasya sthApanA uttarakAle jAteti saMbhAvyate / sUtrakRtAMge 'kevalI' padasya prayogo dRzyate / " tatra anantajJAnI anantadarzI' anantacakSuH " etAnyapi padAni labhyante / etezayate sarvajJatvasya prakalpaH jainAgame prAcInosti, tasya vyavasthito bAda uttarakAle samajAyata / janAnAM AdhunikayAM jJAnamImAMsAyAM avadhimanaH paryava kevalajJAnAni atIndriyANi vartante 'prajJa' iti padaM atIndriyajJAnaM dyotayati / vartamAnajJAnamImAMsAyAM asya nAsti kApi carcA ata etat kalpayituM zakyaM, / 'Azuza' sarvajJasya pUrvAvasthA, sarvajJastasya uttarakAlInoM vikAsaH / navamAdhyayane 'chastha' iti padasya prayogo dRzyate / " dvAdazaguNasvAnavartI vItarAgopi udmasvo vartate / ugrasthAvasthAyA nivartanaM trayodaze guNasthAne jAyate, ataH saMbhAvyate AcArAMge sarvajJatvAbhyupagama spaSTa svIkRtosti / tasya vyAkhyAvistaraH jJAnamImAMsA vyavasthAyAM sajjAtaH / prastutAdhyayane sacelAcelayorasti samanvayaH sAdhitaH / munayazcatuvidhA bhavanti trivastradhAriNaH, -- dvivastra dhAriNaH ekavastradhAriNaH acelAzca / ete sarvepi jinAjJAyAM vartante / atra samatvamanuzIlanIyam / ayaM sarvasaMgrAhI dRSTikoNa: samanvayasya bIjamiva AbhAti / asmin adhyayane samAdhimaraNasya vyavasthitA prakriyA nidarzitA asti / jenasAdhanApaddhatereSA vilakSaNA bhAvanA vartate / idAnImapi aneke cintakA enAM paddhatimabhi lapantIti spaSTaM phalitaM bhavati yat bhagavAn mahAvIraH yathA jIvanakalAyAH marmajJastathA samAdhimaraNakalAyA api marmajJa AsIt / pratipAdakamidamadhyayanaM atyantagaMbhIra viSayANAM samudravad asyApamanubhUyate / 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo, 1 / 5 / 2; 1 / 6 / 7, 25; 121414, 22; 2 / 5 / 1; 26 / 18 / 2. vahI, 1 / 6 / 6 / 3. vahI, 1 / 11 / 13,38 / 4. vahI, 1 / 1138 / AcArAMgabhASyam prastuta Agama meM bhagavAn mahAvIra kA vizeSaNa hai - AjJa' / 'sarvajJa' yaha vizeSaNa isameM upalabdha nahIM hotA / sUtrakRtAMga Agama meM AzuprajJa, bhUtiprajJa, mahAprajJa Adi vizeSa milate haiM, kintu 'sarvajJa' yaha vizeSaNa vahAM prApta nahIM hai| vegoM kA mukhya yAda hai 'sarvajavAda' usakI sthApanA uttarakAla meM huI, aisI saMbhAvanA kI jA sakatI hai / sUtrakRtAMga Agama meM 'kevalI' pada kA prayoga dRggocara hotA hai| vahAM anantajJAnI anantadarzI, anantacakSu ye pada bhI prApta hote haiN| inase yaha jJAta hotA hai ki jainAgamoM meM sarvasva kI avadhAraNA prAcIna hai, para vyavasthita vAda ke rUpa meM usakI sthApanA uttarakAla meM huI hai / jainoM kI Adhunika jJAna - mImAMsA meM avadhijJAna, manaH paryavajJAna aura kevalajJAna atIndriya jJAna haiN| ''yaha pada atIndriyajJAna kA dyotaka hai| Adhunika jJAna-mImAMsA meM isakI koI carcA nahIM hai| isalie yaha kalpanA kI jA sakatI hai ki 'AzuprajJa' yaha sarvaza kI pUrva avasthA hai aura 'sarvajJa' yaha usakA uttarakAlIna vikAsa hai| nauveM adhyayana meM 'asya' zabda kA prayoga dekhA jAtA hai| bArahaveM guNasthAnavartI vItarAga bhI upastha hote haiN| asya avasthA kA nivartana terahaveM guNasthAna meM hotA hai, isalie saMbhava hai ki AcArAMga meM sarvazatva kI avadhAraNA spaSTa rUpa se svIkRta hai| usakI vyAkhyA kA vistAra jJAnamImAMsA kI vyavasthA ke samaya huA hai / prastuta adhyayana meM sacela aura acela kA samanvaya kiyA gayA hai| muni cAra prakAra ke hote haiM-tIna vastra dhAraka, do vastradhAraka, eka vastra dhAraka tathA acela --avastra / ye sabhI muni jinezvara deva kI AjJA meM haiN| ina sabako samAna dRSTi se dekhanA caahie| yaha sarvasaMgrAhI dRSTikoNa samanvaya kA bIja-sA pratIta hotA hai| isa adhyayana meM samAdhimaraNa kI vyavasthita prakriyA nirdiSTa hai / yaha jaina sAdhanA-paddhati kI vilakSaNa bhAvanA hai| Aja bhI aneka vicAraka samAdhimaraNa kI isa paddhati ko cAhate hai, isase yaha spaSTa pratiphalita hotA hai ki bhagavAn mahAvIra jIvana-kalA ke jaise maza the, vaise hI samAdhimaraNa kI kalA ke bhI marmajJa the / isa prakAra atyaMta gaMbhIra viSayoM kA pratipAdaka yaha adhyayana samudra kI bhAMti athAha hai, aisA anubhava hotA hai| 5. vahI, 1 / 6 / 3 / 6. vahI, 1 / 6 / 3 / 7. vahI, 1 / 6 / 6, 25 / 8. AyAro, 9 / 4 / 15 / Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aTThamaM ajjhayaNaM : vimokkho AThavAM adhyayana : vimokSa paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. se bemi-samaNuNNassa vA asamaNuNNassa vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA No pAejjA, No NimaMtejjA, No kUjjA veyAvaDiyaM-paraM ADhAyamANe tti bemi / saM0-atha bravImi-samanujJasya vA asamanujJasya vA azanaM bA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kaMbalaM vA, pAdaproJchanaM vA no pradadyAt, no nimantrayet, no kuryAt vaiyApRtyaM-paraM AdriyamANaH iti bravImi / maiM kahatA hUM-bhikSu samanujJa aura asamanujJa muni ko azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana na de, na unheM dene ke lie nimaMtrita kare, na unake kAryoM meM vyApta ho; yaha saba atyanta Adara pradarzita karatA huA kare aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 1-samanujJasya vA asamanujJasya vA bhikSu samanujJa athavA asamanujJa muni ko azana Adi na de, na azanAdIni na pradadyAt', nApi dAnArthaM nimantrayet, na vA unheM dene ke lie nimaMtrita kare, na unake kAryoM meM vyApta ho| vaha vaiyApratyaM kuryAt, paraM AdriyamANaH / 'eSo'smAkaM dharmaH yaha saba atyanta Adara pradarzita karatA huA kre| vaha unheM sasammAna maryAdA vA vidyate, ato yuSmAbhiH krodhaH na karaNIyaH' nivedana kare-'yaha hamArA dharma hai, maryAdA hai| isalie Apa kupita na iti sAdaraM nivedayet / hoM (anyathA na maaneN)| samanujJaH-dRSTiliGgAbhyAM sAmikaH, na tu samanujJa kA artha hai-vaha muni jo dArzanika dRSTi aura veza sahabhojanena / ' se sArmika-samAna hai, saha-bhojana se samanujJa nahIM hai| asamanujJaH-anyatIrthikaH / asamanujJa kA artha hai-anyatIrthika / 1. asya mUlamasti 'paaejj'| cUNoM bhinnArtho dRzyate-- liGgato, na tu bhojanAdibhiH, tasya, tadviparItastvapAejja tahA pAdijja bhoijjA, tIyaggahaNaM desIbhAsAo samanojJaH shaakyaadiH| asitapItaM bhaNNati, jahA thakke sAhehi vA, tahA lukkhi- (ga) jisake darzana, veza aura samAcArI kA anumodana to'pi vA vAto buccati puvvadesANaM, jaM jassa kappaM phAsuyaM kiyA jA sake, vaha samanujJa aura jisake darzana, veza aphAsuyaM vA taM ceva pAteMti bhAti, sAvasesa tesu ceva aura samAcArI kA anumodana na kiyA jA sake, vaha pAtreSu vA pakkhivaMti, evaM tAva satamAgate pAvaMti vA asamanujJa hotA hai| eka jaina muni ke lie dUsarA bhoiMti vA / (AcArAMga cUNi, pRSTha 249) jaina muni samanujJa tathA anya dArzanika bhikSu 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 250 : paraM ADhAyamANA, asamanujJa hotA hai| ahavA paramiti pareNaM payatteNaM ADhAyamANA, pAsaM muni ke lie yaha kalpa nirdhArita hai ki vaha NimaMteti veyAvaDiyaM, jaM bhaNitaM - Na aNAdareNaM, sArmika muni ko hI AhAra de sakatA hai aura ahavA paraM ADhAyamANetti jaM vA deMti tahA tesi usase le sakatA hai, sAmika pArzvastha Adi zithila hatyAo gimhaMti, ato ADhitA bhvNti| AcAra vAlA muni bhI ho sakatA hai| muni unheM na (kha) AcArAMga vRtti, patra 240 : param - atyartha AhAra de sakatA hai aura na unase le sakatA hai| mAdaravAn / isalie sAmika ke sAtha do vizeSaNa aura jor3e 3-4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 249 : samaNuSNo diTThIo jAte haiM - sAMbhogika aura samanujJa (nisIhAyaNaM liMgAo, saha bhoyaNAdIhi vA samaNuNNe, annahA 2044) / kalpamaryAdA ke anusAra jinake sAtha asamuNNo sakkAdINaM / AhAra Adi kA sambandha hotA hai, vaha sAMbhogika (kha) AcArAMga vRtti, patra 240 : samanojJo dRSTito aura jinakI samAcArI samAna hotI hai, vaha Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 AcArAMgabhASyam 2. dhuvaM ceyaM jANejjA-asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA, kaMbalaM vA, pAyachaNaM vA la bhiya No labhiya, bhujiya No bhuMjiya, paMthaM viuttA viukamma vibhattaM dhammaM jhosemANe samemANe palemANe, pAejja vA, NimaMtejja vA, kujjA veyAvaDiyaM-paraM aNADhAyamANe tti bemi / saM0-dhruvaM caitat jAnIyAt-azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kaMbalaM vA, pAdaproJchanaM vA labdhvA no labdhvA, bhuktvA no bhuktvA, panthAnaM vivartya vyutkramya, vibhaktaM dharma juSan samAyan paryAyan , pradadyAt vA, nimaMtrayet vA, kuryAt vaiyApRtyaM paraM anAdriyamANaH iti bravImi / asamanujJa bhikSu muni se kahe-'tuma nirantara dhyAna rakho-hamAre maTha meM pratidina azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kaMbala yA pAdaproMchana upalabdha hai| tumheM ye prApta hoM yA na hoM, tuma bhojana kara cuke ho yA na kara cuke ho, mArga sIdhA ho yA Ter3hA ho, tuma apane (hama se bhinna) dharma kA pAlana karate hue, vahAM Ao aura jaao|' isa prakAra asamanujJa bhikSuoM ke anurodha ko mAnakara muni ke vahAM jAne para vaha azana Adi de, nimaMtrita kare aura muni ke kAryoM meM vyApta ho, to use kucha bhI Adara na de-usakI upekSA kara de, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 2-asamanujJAH muni vadanti-mune ! dhruva- asamanujJa (anyatIthika) bhikSu muni se kahate haiM-mune ! tuma miti nityaM bhavAn jAnIyAt-asmAkamiha azanAdi niraMtara yaha dhyAna rakho, hamAre yahAM azana Adi upalabdha hotA hai| upalabdhamasti / anyatra bhavAn labdhvA athavA alabdhvA , anyatra tumheM yaha upalabdha ho athavA na ho, tuma bhojana kara cuke ho athavA bhaktvA athavA abhuktvA ihAgacchatu / asmAkaM vihArA- na kara cuke ho, yahAM aao| hamArA AvAsa-sthala-maTha mArga se kucha vasathaH pathaH kiJcid dUraM vartate, ata: RjU mAge dUra hai| isalie sIdhe patha ko chor3akara, kucha kadama calakara tuma tyaktvA katicita padAn vyatikramya bhavAn aagcchtu| A jaao| tumhArA dharma hamAre se bhinna hai, parantu isameM koI bAdhA nahIM bhavataH dharmo vibhakto'sti, nAsti tatra kazcid baadhH| hai| tuma apane dharma kA pAlana karate hae hamAre AvAsa-sthala para bhavAna AtmIyaM dharma sevamAnaH asmAkaM vihArAvasatha aao-jaao| isa prakAra kahakara vaha anyatIrthika bhikSu azana Adi Agacchan gacchan viharatu / evaM sa anyatIthikaH de athavA usake lie nimaMtrita kare athavA kAryoM meM vyApta ho to azanAdi pradadyAta vA, tadarthaM nimantrayet vA, kuryAd vA usako kucha bhI Adara na dete hue usakI upekSA kara de / usa asamanujJa vaiyApRtyam / paraM anAdriyamANaH tad varjayet-tasya bhikSu se kucha na le, usake sAtha na rahe aura na usase paricaya kre| asamanujJasya tad na grahItavyaM, na tena saMvastavyaM, na ca tasya saMstavaH kAryaH / samanujJa kahalAtA hai| nisIhajjhayaNaM (15376-97) ima diSTa-liMga sarISA bhaNI re, meM anyatIthika, gRhastha aura pArzvastha Adi ko na deNo asaNAdika AhAra / azana, vastra, pAtra, kambala, pAda-proMchana dene kA bale Adara sanamAna deNo nahIM prAyazcitta batalAyA gayA hai| eto akalpanIka avadhAra / / (gha) AcArAMga kI jor3a, DhAla 66 : (1-12) gotamAdika kesI bhaNI re dIyo Adara sanamAna / samanojJa tathA asamanojJa bhaNI asaNAdika deNo nAhi / pavAlAdika vyAvaca karI eto kalpanIka pahichAna / / vyAvaca tiNarI karaNI nahIM, ema ko sUtra mAMhi // viprIta diSTa-liMga nA dhaNI re, dRSTi-liMga kari sariSo te samanojJa kahivAya / tiNa nai na deNo Adara nisIha / akalpanIka iNa kAraNa re ema ko dharmasIha // piNa bhojanAdi kari nahIM sarISau, ema kahyo vRtti mAMhi // 'dharmasI' thayo gujarAta meM re te dariyApurI kahivAya / ligakarI sarIso nahIM re, diSTakarI na sarIsa / tiNa viseSapaNe artha Soliyo te pASaNDI sAkyAdika jANajyo, asamanojJa tiNane kahIsa // te to sAMbhalajyo citta lyaay|| e samanojJa asamanojJa bhaNI re, na deNo asaNAdika aahaar| liMga karI sarISo huvai piNa saradhA kari jUvo jANa / vastra pAtra kAMbalo pAyapuMchaNo rajoharaNo dhAra // ehavA bheSadhArI jamAlI jisA, asaNAvika nahIM AmantraNo re, na karaNI vyAvaca jANa / te to liMga samanojJa pichANa // atahI Adara deto thakore, ema ko jagamANa // diSTakarI sarISo huvai piNa liMga sarISo na hoya / ati hI Adara deto thako, na karaNI veyAvaca jANa / te amaDa sinyAsI sArasA te diSTa samanoja joya // adhikAra samApita kAraNa kahyo pATha tti bemi pichANa // Jain Education international Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08.vimokSa, u01. sUtra 2-5 356 3. ihamegesi AyAra-goyare No suNisaMte bhavati, te iha AraMbhaTThI aNuvayamANA haNamANA ghAyamANA, haNato yAvi smnnujaannmaannaa| saM0-ihaikeSAM AcAragocaro no sunizAMto bhavati, te iha ArambhArthinaH anuvadantaH ghnanta: ghAtayanta: ghnatazcApi samanujAnantaH / kucha bhikSuoM ko AcAra-gocara samyag upalabdha nahIM hotaa| ve Arambha ke arthI hote haiM, AraMbha karane vAloM kA samarthana karate haiM, svayaM prANiyoM kA vadha karate haiM, karavAte haiM aura karane vAloM kA anumodana karate haiN| bhASyam 3-uktaniSedhaH darzanavizuddhayarthaM kRtH| pUrvokta niSedha darzana-vizuddhi ke lie kiyA gayA hai / aba isa idAnIM asya niSedhasya kAraNaM spaSTayati saMsargAdibhavAMzca niSedha ke kAraNa ko spaSTa karate hue sUtrakAra saMsarga Adi se hone vAle doSAn pradarzayati sUtrakAraH / iha ekeSAM AcAragocaro doSoM ko pradarzita karate haiN| kucha bhikSuoM ko AcAragocara kI samyag na sunizAMta:-samyag avadhArito bhavati / te iha bhavanti avadhAraNA nahIM hotii| ve Arambha ke arthI hote haiN| kucha kahate haiMArambhAthinaH / ' kecid vadanti nAsti Arambhe dossH| AraMbha meM koI doSa nahIM hai / ve muni bhI unhIM ke anusAra kahate haiMte'pi teSAM anuvadante, ko'tra Arambhe doSaH ? ityanuvAdena Arambha meM kaunasA doSa hai ? isa samarthana se ve svayaM prANiyoM kA ghAta te svayaM prANinaH ghnanti, anyaizca ghAtayanti, natazcApi karate haiM, dUsaroM se ghAta karavAte haiM aura ghAta karane vAle kA anumodana smnujaannti| karate haiN| . 4. aduvA adinnamAiyaMti / saM0-athavA adattamAdadati / athavA ve adatta kA grahaNa karate haiN| bhASyama 4--athavA te pRthivyAdInAM prANinAM vadhaM athavA ve pRthivI Adi prANiyoM kA vadha karate hue adatta kA kurvantaH adattamAdadati / tatsvAminA pRthivyAdigrahaNaM grahaNa karate haiN| bhUsvAmI ne pRthivI Adi ke grahaNa kI AjJA dI anujJAtaM, kintu pRthivyAdijIvaiH svasya vadho nAnujJAtaH, hai, kintu pRthivI Adi ke jIvoM ne apane vadha kI AjJA nahIM dI hai| tena teSAmArambhaH adattAdAnameva / ' isalie una prANiyoM kA Arambha-hiMsA adattAdAna hI hai| 5. aduvA vAyAo viuMjaMti, taM jahA-asthi loe, Nasthi loe, dhuve loe, adhuve loe, sAie loe, aNAie loe, sapajjavasite loe, apajjavasite loe, sukaDetti vA dukkaDetti vA, kallANetti vA pAvetti vA, sAhutti vA asAhutti vA, siddhIti vA asiddhIti vA, Niraetti vA aNiraetti vaa|| saM0-athavA vAcaH viyuJjanti, tad yathA- asti lokaH, nAsti lokaH, dhruvaH lokaH, adhruva: lokaH, sAdikaH lokaH, anAdika: lokaH, saparyavasita: lokaH, aparyavasitaH lokaH, sukRtaM iti vA, duSkRtaM iti vA, kalyANaM iti vA, pApaM iti vA, sAdhu iti vA, asAdhu iti vA, siddhiriti vA, asiddhiriti vA, niraya iti vA, aniraya iti vA / athavA ve paraspara virodhI vAdoM kA pratipAdana karate haiM / jaise-astitvavAdI mAnate haiM loka vAstavika hai / nAstitvavAdI mAnate haiM- loka vAstavika nahIM hai| acalavAdI mAnate haiM --Aditya-maMDala sthira hai| calavAdI mAnate haiM - Aditya-maNDala cala hai| sRSTivAdI mAnate haiM-loka sAdi hai / asRSTivAdI mAnate haiM-loka anAdi hai| sRSTivAdI mAnate haiM - loka sAMta hai / asRSTivAdI mAnate haiM-loka ananta hai / kucha dArzanika mAnate haiM sukRta hai| kucha dArzanika mAnate haiM-duSkRta hai / kucha dArzanika mAnate haiM - kalyANa hai / kucha dArzanika mAnate haiM - pApa hai| kucha dArzanika mAnate haiM -- sAdhu hai / kucha dArzanika mAnate haiM-asAdhu hai| kucha dArzanika mAnate haiM -nirvANa hai / kucha dArzanika mAnate haiM nirvANa nahIM hai| kucha dArzanika mAnate haiM naraka hai| kucha vArzanika mAnate haiM-naraka nahIM hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 251 : 'AraMbho NAma payaNapayAva NAdi asaMjamo teNa jesi aTTho eso aarNbhttttii|' 2. prANI ke prANoM kA apaharaNa karanA adatta hai / prANavadha karane vAlA kevala hiMsA kA hI doSI nahIM hai, sAtha-sAtha adatta kA bhI doSI hai| hiMsA kA sambandha apanI bhAvanA se hai, kintu prANI apane prANoM ke apaharaNa kI anumati nahIM dete, isalie adatta kA sambandha mriyamANa prANiyoM se bhI hai / (milAie-AyAro, 158) Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhASyam 5-athavA te vAcaH viyUJjanti / 'vi' athavA ve paraspara virodhI vAdoM kA pratipAdana karate haiM / 'vi' upasargapadena iti sUcitam-parasparaviruddhA vividhA vA upasarga se yaha sUcita hai--- paraspara viruddha yA vividha vAda kA prayoga vAco yuJjanti, tadyathA karate haiM, jaiseasti lokaH-asti lokasya vAstavikatvamiti loka hai-isakA tAtparya hai ki loka kI vAstavikatA hai| tAtparyam / nAsti lokaH--mAyendrajAlasvapnakalpoyaM loka iti loka nahIM hai-isakA tAtparya hai ki loka mAyA, indrajAla loka taatprym| aura svapna ke sadRza hai| ___ dhruvo lokaH--kUTasthanitya iti yAvat / athavA loka dhruva hai-loka kUTasthanitya hai| athavA Aditya-maMDala AdityaH avasthitaH / sthira hai| __ adhruvaH loka:-kSaNe kSaNe parivartate asau iti loka adhruva hai-isakA tAtparya hai ki loka kSaNa-kSaNa meM tAtparyam / ' athavA AdityaH anvsthitH| parivartita hotA rahatA hai| athavA Aditya-maNDala cala hai| sAdiko loka:-kenacit paramezvareNa saSTa iti loka sAdi hai-loka kisI paramezvara kI sRSTi hai| yAvat / anAdiko loka:--asRSTa iti yAvat / loka anAdi hai-vaha kisI ke dvArA sRSTa nahIM hai| vaha asRSTa hai| yeSAM sAdiko lokasteSAM sa saparyavasitaH / yeSA- jina dArzanikoM ke mata meM loka 'sAdi' hai, unake mata se vaha manAdikasteSAM sa apryvsitH| evaM sukRtaduSkRtayoH, 'sAnta' hai / jina dArzanikoM ke mata meM loka anAdi hai, unake mata se kalyANapApayoH, sAdhvasAdhvoH, siddhayasiddhayoH, nirayA- vaha ananta hai| isI prakAra sukRta-duSkRta, kalyANa-pApa, sAdhu-asAdhu, nirayayoviSaye'pi nAnAvidhA vAco vidyante / siddhi-asiddhi, naraka-anaraka Adi ke viSaya meM bhI nAnAvidha vAda pracalita haiN| 1. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 252 : vAyAovi ege vivihaM jahA aNavadaggo'yaM bhikSavaH sNsaaro| ga~jati NAma viNAsitaM buccati, puvuttaraM viruddha 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 253 : parimANao vA egesi bhAsittAto ya viNAseMti, vijujati NAma viNAsaMti / pajjavasio taMjahA- satta dIvA, sakkANaM sapajjavasANo (kha) AcArAMga vRtti, patra 241 : vAco vividha-nAnA apajjavasaNo vA iti avAdyaM / prakArA yuJjanti / 6. cUrNI vRttau ca vibhinnadArzanikAnAmullekho labhyate2. cUNau avasthitaH sUryaH iti prAcInamatamuddhRtam-taM jahA cArvAkA AhuH-nAsti loko mAyendrajAlasvapnakalpalogo kira vAmato, kesiMci NiccaM bhavati, Adicce mevaitatsarvam (AcArAMga vRtti pa0 241) / avaTriyameva taM AdiccamaMDalaM, avadriyameva taM AviccamaMDalaM gatthi loetti veitUliyA paDivaNNA, taMjahA-gaMdhabvadUrattAo je pubvaM pAsaMti tesi Aiccodayo, maMDalahiTThiyANaM nagaratullaM mAtAkAragahetupaccayasAmaggiehiM bhAvehi abhAvA, majhaNhe, je u dUrAtikkaMtA Na passaMti tesi atyamio, evamAdihehiM patthi logo paDivajjaMti iti / tahA ya dhuve logo| (AcArAMga cUNi, pRSTha 252) (AcArAMga cUNi, pRSTha 252) vRttAvapi-yadi vA 'aghra vaH' calaH, tathAhi bhUgolaH __ dhuveti saMkhyA buccaMti, dhuvo logo vAyaMti vuccati, keSAJcinmatena nityaM calannevAste, Adityastu vyavasthita satkAryakAraNatvAttesi, Na kiMci upajjati viNassati vA, eva, tatrAdityamaNDalaM dUratvAce pUrvataH pazyanti teSAmAdi 'asadakaraNAupAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / tyodayaH, AdityamaNDalAdhovyavasthitAnAM madhyAhnaH, ye tu zakyasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkArya // ' dUrAtikrAMtatvAnna pazyanti teSAmastamita iti / - (AcArAMga cUNi, pRSTha 252) (AcArAMga vRtti, patra 241) sAMkhyAdaya AhuH-'dhruvo' nityo lokaH, AvirbhAva3. AcArAMga cUNi, pRSTha 252 : anne sAdiyaM saha AdIye tirobhAvamAtratvAvutpAdavinAzayoH, asato'nutpAdAt sAdIyaM, issareNa annatareNa vA siTTho, se iti se tu satazcAvinAzAt (AcArAMga vRtti, patra 241) / kiMcikAlaM bhavittA valayakAle puNo Na bhavati ato sAdIyo, zAkyAvayassvAhuH-adha vo loko'nityaH, pratikSaNaM bhaNati-digvaM varisasahassaM suyati, divvaM varisasahassaM vizarArusvabhAvatvAt vinAzahetorabhAvAt nityasya ca jaagrti| kramayogapadyAbhyAmarthakriyAyAmasAmarthyAt 4. vahI, pRSTha 252 : aNAdIyo taccaNNiyA pAvaM bhaNaMti, (AcArAMga vRtti, patra 241) / Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 1. sUtra 6-6 6. jamiNaM vippaDavaNNA mAmayaM dhammaM paNNavemANA / saM0 yadidaM vipratipannAH mAmakaM dharmaM prajJApayamAnAH / pUrvokta paraspara-virodhI vAdoM ko svIkAra karane vAle ve apane-apane dharma kA nirUpaNa karate haiN| bhASyam 6 yadidaM vipratipannAH parasparaviruddhA vAco vadantaH mAmakaM dharmaM prajJApayamAnA dRzyante te vadanti mama dharme'sti siddhi: nAnyatra / 1 7. elyavi jANaha akasmAt / saM0 - atrApi jAnIta akasmAd / tuma jAno, ye ekAMgI vAda ahetuka haiN| bhASyam 7 - vipratipannAnAM saMstavena apuSTadharmAH ziSyAH vipratipattiM gacchanti, tena teSAM saMstavaH pratiSiddha:, tathApi glAnAdinimittaM anyena kenApi hetunA teSAM saMsargaH syAt tadA prasajyamAnAyAM tattvacarcAyAM muniH tAn prativadet atrApi yUyaM jAnIta, ete ekAGgino vAdA : akasmAd ahetukA vartante / bhASyam - miSyAgrahasamanvitA ekAMtadRSTiH tattvasya satyasya vA nirUpaNe bAdhAM upasthApayati / evaM pUrvokta prakAreNa ye ekAMtadRSTyA tattvaM nirUpayanti teSAM ahetuvAdinAM dharmaH no svAkhyAtaH no suprajJapto bhavati / 8. evaM tesi No subhakkhAe, jo supaNNatte dhamme bhavati / saM0 - evaM teSAM no svAkhyAtaH, no suprajJaptaH dharmo bhavati / isa prakAra una ahetuvAdI dArzanikoM kA dharma na suAkhyAta hotA hai aura na sunirUpita / 1. cUrNI (pRSTha 254) 'vipyaDiyaNNA' iti vivRtamastaAyAraM prati ege vippaDavaNNA - kei suheNaM dhammamicchati, kei dukkheNaM, kei vhANeNaM, kei moNeNaM, kei gAmavAseNaM, es araNNavAseNaM / 2. cUrNo (pRSTha 254) akammA iti padaM vidyate - akammA aU Na kammA ammA, jaM bhaNitaM - ahetuM / vRttI (patra 242) akasmAditi mAgadha AgopAlAGganAdinA saMskRtasyeboccAraNAdihApi sarvocyA rita iti kasmAditi hetuH na kasmAda kasmAd torabhAvAdityarthaH / 3. 'loka vAstavika hai' aura 'loka vAstavika nahIM hai' ye jo isa prakAra vipratipanna - paraspara virodhI vAdoM kA kathana karate haiM ve apane-apane dharma kA nirUpaNa karate hue dekhe jAte haiN| ve kahate haiM 'mere dharma meM siddhi hai, anyatra nahIM / ' 6. se jaheyaM bhagavayA paveditaM AsupaNNeNa jANayA pAsayA / saM0 tad yathA etat bhagavatA praveditaM AzuprajJena jAnatA pazyatA / Ayuza bhagavAn mahAvIra ne jJAna darzana pUrvaka dharma kA jaise pratipAdana kiyA hai, usakI baMsI vyAkhyA kare / paraspara viruddha vicAra vAle vyaktiyoM ke saMsarga se aparipakva - dharmA ziSyoM kI dhAraNA prAMta ho jAtI hai| isalie una vyaktiyoM ke saMstava kA niSedha kiyA gayA hai / phira bhI glAna Adi ke nimitta athavA anya kisI bhI prayojanavaza unakA saMsarga ho taba tatvacarcA ke prasaMga meM muni unase kahe- tuma jAno, ye ekAMgI vAda ahetuka haiMhetuzUnya haiM / 361 mithyA Agrahayukta athavA nirapekSa ekAMtadRSTi tattva athavA satya ke nirUpaNa meM bAdhA upasthita karatI hai| isa prakAra pUrvokta prakAra se jo ekAMtadRSTi se tatva kA pratipAdana karate haiM una ahetuvAdiyoM kA dharma na sujAkhyAta hotA hai aura na sunirUpita / donoM ekAMtavAda haiN| vAstavikatA ko svIkAra kie binA avAstavikatA ko pramANita nahIM kiyA jA sktaa| isI prakAra avAstavikatA ko svIkAra kie binA vAstavikatA ko pramANita nahIM kiyA jA sakatA hai / vAstavikatA aura avAstavikatA donoM paraspara sApekSa haiM / dravyAthika aura paryAyArthika naya se inheM jAnA jA sakatA hai / vAstavikatA kA bodha dravyArthika naya se aura avAstavikatA kA bodha paryAyAyika naya se hotA hai| ekAMtadRSTi vAle ye sAre bAda parapaspara virodhI siddhAMtoM kA pratipAdana karate haiN| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 AcArAMgabhASyam bhASyam 9-upasthite tattvacarcAprasaGge yathA idaM' tattvacarcA kA prasaMga upasthita hone para bhagavAn mahAvIra ne bhagavatA praveditaM tathA pratipAdanIyam / bhagavAn vardhamAna- isa dharma kA jaise pratipAdana kiyA hai, vaise hI pratipAdana kare / bhagavAn svAmI AzuprajJosti / sa AzuprajJosti ata eva sa varddhamAna svAmI AzuprajJa haiM / ve AzuprajJa haiM isalie ve jAnate haiM, dekhate jAnAti, pazyati / tena bhagavatA hetuvAdaH-nayavAdaH haiN| una bhagavAn ne hetuvAda-nayavAda athavA anekAMtavAda kI prajJApanA anekAMtavAdo vA prajJaptaH, tena tasya prayogaH kaaryH| kii| isalie usakA prayoga karanA caahie| 10. aduvA gutto vaogoyarassa tti bemi / saM0-athavA guptiH vAggocarasya iti bravImi / athavA vANI ke viSaya kI gupti kare-mauna kare, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 10-muninA AtmasAmarthya vijJAya teSAM muni apane sAmarthya ko jAnakara una anyatIthikoM ke praznoM kA anyatIthikAnAM praznAH samAdhAtavyAH athavA vaco- samAdhAna kare athavA vANI ke viSaya kI gupti kare----yadi unake gocarasya guptirAlambanIyA-yadi teSAM praznAnAM uttaraM praznoM kA uttara dene meM samartha na ho taba mauna kara le| cUrNi meM 'gupti' dAtumasamarthaH syAt tadA maunamavalambeta / cUrNI guptipadaM pada kI vyAvahArika dRSTi se vyAkhyA kI hai hama ArSa sUtroM ke pAThaka vyAvahArikadRSTyA vyAkhyAtamasti-vayaM Arisasutta- haiM / yadi tuma ArSa sUtroM ke viSaya meM vAda karanA cAhate ho to hama pADhagA, jati tameva icchasi tato pAgateNa vAdaM karemo, savvahA prAkRta bhASA meM vAda kreNge| yadi vAda se sarvathA inakAra kara diyA akIramANe sehAdivipariNAmo bhavati, saDDhahIlA sddddhvnnnno| jAe to zaikSa Adi ke pariNAmoM meM viparItatA A jAtI hai, zrAvakoM aha pAgateNavi asamattho tato beti-amha itthibAlavuDDha- meM hIlanA aura avarNavAda kA prasaMga A jAtA hai| yadi prAkRta bhASA akkharaayANamANANaM aNukaMpaNatthaM savvasattasamadarisIhiM meM vAda karane meM bhI asamartha ho to kahe-samasta prANiyoM ke prati addhamAgahAe bhAsAte suttaM uvadiTheM, taM ca aNNesi purato Na samadRSTi rakhane vAle bhagavAna mahAvIra ne strI, bAla, vRddha tathA akSarapagAsijjati, ato guttI vaigoyarassa, yaduktaM bhavati-vAyA- jJAna se aparicita vyaktiyoM para anukaMpA kara ardhamAgadhI bhASA meM sUtra visao na, kiMca-rAgadosakaro vaado| evaM jahA jahA uttaraM kA upadeza diyaa| vaha dUsaroM ke samakSa abhivyakta nahIM kiyA jAtA, bhavati tahA tahA ThAeyavvaM / ' isalie vANI ke viSaya kI gupti kI hai, mauna kiyA hai| kahA hai--- Agama vAda kA viSaya nahIM hai| vAda rAga-dveSa ko utpanna karatA hai| isa prakAra jo deza-kAlocita uttara ho, usakA prayoga kiyA jaae| vRttau guptirbhASAsamitirityapi vyAkhyAtamasti / vRtti meM gupti bhASAsamiti ke rUpa meM bhI vyAkhyAta hai| 11. savvattha sammayaM pAvaM / saM0-sarvatra sammataM pApam / hiMsA sarvatra sammata hai| bhASyam 11-sarvatra iti sarveSu kAryeSu yAvat tattva- muni vAdiyoM ke samakSa kahe-Apake sarvatra sabhI kAryoM meM, vAde'pi pApaM-hiMsAdyanuSThAnaM sammataM-abhipreta- tathA tattvavAda meM bhI pApa-hiMsA kA anuSThAna sammata--abhipreta 1. AcArAMga vRtti, patra 243 : idaM syAdvAdarUpaM vastuno lakSaNaM samastavyavahArAnuyAyi kvacidapyapratihataM bhagavatA zrIvardhamAnasvAminA praveditam / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 255 : Asuriti kSipraM, AsuM payANati ohInANI maNapajjavanANIvI Na aNuvauttA jANaMti uvaogAya aMtomuhuttAo, teNa te'vi Na AsupaNNA, AsuppaNNo bhavati kevalanANI Nicco NiccovayogAo satvapaccakkhAo ya Auya aasupnnnno|' 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 255-256 / 4. AcArAMga vRtti, patra 243 : athavA guptirvAggocarasyabhASAsamitiH kAyeMtyetatpraveditaM bhagavatA, yadi vA asti nAsti dhra vAghra vAdivAdinAM vAdAyotthitAnAM trayANAM triSaSTyadhikAnAM prAvAdukazatAnAM vAdalabdhimatAM pratijJA. hetudRSTAntopanyAsadvAreNa tadupanyastadUSaNopanyAsena ca tatparAjayApAdanataH samyaguttaraM deyam, athavA guptirvAggocarasya vidheyetyetadahaM bravImi / Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ athavA apratiSiddha hai| hamAre darzana meM to yaha sammata nahIM hai| a08. vimokSa, u0 1. sUtra 10-14 mapratiSiddhaM vA asti, iti vAdinAM samakSe munirvadet- mama tu naitat sammatam / 12. tameva uvAikamma / ___ saM0-tadeva upAtikramya / muni usa hiMsA kA atikramaNa kara jIvana-yApana kre| bhASyam 12-tasmAdeva tada upAtikramya varte, ataH hiMsAdiprasaGgajanako vAdaH mama na zreyAn / isIlie maiM usa hiMsA (yA sAvadha anuSThAna) kA atikramaNa kara vartana karatA huuN| ataH hiMsA Adi kA prasaMga utpanna karane vAlA vAda mere lie zreyaskara nahIM hai| 13. esa mahaM vivege viyaahite| saM0-eSa mama viveko vyAhRtaH / yaha merA viveka kahA gayA hai| bhASyam 13-eSa mama' vivekaH vyaahRtH| evaM yaha merA (yA hamArA) viveka kahA gayA hai| isa prakAra muni muninA asamanujaiH vivekaH karaNIyaH, na tu hiMsAdyAsrave ko anyatIthika bhikSuoM se pRthak rahanA cAhie, hiMsA Adi AzravoM pravartanIyam / meM pravartita nahIM honA caahie| 14. gAme vA aduvA raNe ? va gAme va raNe dhammamAyANaha-paveditaM mAhaNeNa miimyaa| saM0-grAme vA athavA araNye ? naiva grAme naiva araNye dharmamAjAnIta-praveditaM mAhanena mtimtaa| dharma gAMva meM hotA hai yA araNya meM ? vaha na gAMva meM hotA hai aura na araNya meM tuma jaano| matimAna mahAvIra ne yaha pratipAdita kiyA hai| bhASyam 14---ye tapasvinaH vanavAsinaH te kathaM jo tapasvI haiM, vanavAsI haiM ve asamanujJa kaise ho sakate haiM ? asamanujJA bhavanti ? kathaJca te parivarjayitavyAH iti unakA parivarjana kyoM karanA cAhie? yaha jijJAsA karane para jijJAsite sUtrakAro vakti-jJAnAdipaJcAcArAnuzIlanaM sUtrakAra kahate haiM-jJAna Adi pAMca prakAra ke AcAra kA anuzIlana dharmaH, sa grAme araNye vA bhavati / paJcAcArAnuzIlanamate karanA dharma hai / vaha gAMva meM bhI ho sakatA hai aura araNya meM bhI ho naiva grAme naiva araNye vA dharmamAjAnIta / idaM praveditaM sakatA hai| pAMca prakAra ke AcAra ke anuzIlana ke binA dharma na gAMva matimatA mAhanena / meM hotA hai aura na araNya meM hotA hai, yaha tuma jAno / matimAna mahAvIra ne yaha pratipAdana kiyA hai / 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 256 : mahamiti mama, ahavA hotA hai|' isa viSaya meM ziSya ne jijJAsA kI taba AcArya mahaMtaNaeNa satA vivegeNaM / ne batAyA ki dharma kA AdhAra AtmA hai| grAma aura (kha) AcArAMga vRtti, patra 243 : eSa mama viveko araNya usake AdhAra nahIM haiN| isalie dharma na grAma meM vyaakhyaatH| hotA hai aura na araNya meN| vaha AtmA meM hI hotA hai| 2. hiMsA kA atikramaNa kara jIvana jInA viveka hai| yaha vAstava meM AtmA kA svabhAva hI dharma hai| vyAkhyA kA eka naya hai| cUNi aura TIkA meM ina tIna pUjyapAda devanandI ne isa Azaya kA nayAntara se sUtroM (11-13) kI vyAkhyA dUsare naya se kI gayI hai| nirUpaNa kiyA haianyatIthika bhikSuoM dvArA nimaMtrita hone para bhikSa kahe 'grAmo'raNyamiti dvadhA, nivAso nAtmadarzinAm / dRSTAtmanAM nivAsastu, viviktAtmeva nishclH||' 'Apake darzana meM pacana-pAcana Adi kI hiMsA sammata (samAdhizataka, zloka 73) hai| usakA atikramaNa karanA merA viveka hai|' anAtmadarzI sAdhaka gAMva yA araNya meM rahatA hai| 3. kucha sAdhaka 'grAma meM dharma hotA hai', yaha nirUpita karate kintu AtmadarzI sAdhaka zuddha AtmA meM hI rahatA hai, prAma the| kucha sAdhaka yaha nirUpita karate the--'araNya meM dharma yA araNya meM nhiiN| Jain Education international Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 15. jAmA tiNNi uvAhiyA, jesu ime AriyA saMbujjhamANA smuttttiyaa| saM0-yAmAH traya udAhRtAH, yeSu ime AryAH saMbudhyamAnAH samutthitAH / tIna yAma ---avasthAeM batalAI haiM / Arya manuSya saMbodhi ko prApta kara una avasthAoM meM pravajita hote haiN| bhASyam 15-yathA dharmArAdhanAviSaye grAmAraNyakRto jaise dharma kI ArAdhanA ke viSaya meM grAma aura araNya kA bheda bhedaH pracalita AsIt tathA pravrajyAkAlaviSaye'pi usa samaya pracalita thA, vaise hI pravajyA-kAla [dIkSA-kAla] ke viSaya vidhe natvamAsIt / tatra bhagavatA pravrajyAM lakSyIkRtya meM bhI nAnA vidhAna the| bhagavAn mahAvIra ne pravrajyA ko lakSita kara trayo yAmAH-vayovibhAgAH santi udAhRtAH / ' cUrNyanu- tIna yAma-vayovibhAga pratipAdita kie haiN| cUNi ke anusArasAram -aSTavarSAdArabhya triMzadvarSaparyantaM prathamo yaamH| ATha varSa se tIsa varSa taka pahalA yAma, tIsa varSa se sATha varSa taka triMzadvarSAdArabhya SaSTivarSaparyantaM madhyamo yAmaH / tataH madhyama yAma aura usase Age jIvana paryanta tIsarA yAma / ina tInoM paraMtatIyo yAmaH / eSu triSvapi yAmeSu AryAH saMbudhya- yAmoM-avasthAoM meM Arya puruSa saMbodhi ko prApta kara saMyama grahaNa ke mAnA: saMyamasamutthAnena samutthitA bhavanti, pravrajantIti lie tatpara hote haiM arthAt pravajita hote haiM, yaha isakA tAtparya hai| taatprym| prastutasUtre pravrajyAkAlamapekSya vayovibhAgAH kRtaaH| prastuta AlApaka meM pravrajyA-kAla kI apekSA se avasthA ke santi / asyAnusAreNa aSTavarSAt paraM bAlo pravrajyA- vibhAga kie gaye haiN| isake anusAra ATha varSa kI avasthA ke miiti| tato nimnaM atibAlAvasthA, sA nAsti bAda bAlaka dIkSA lene ke yogya ho jAtA hai| usase kama ati bacapana prvrjyaat| kI avasthA hotI hai / vaha pravrajyA ke yogya nahIM hotii| ittha atibAla ativRddhA paDisiddhA, sesA annunnnnaataa| jaina zAsana meM ati bAlaka aura ati vRddha kI dIkSA niSiddha hai| zeSa avasthAoM kI pravrajyA anujJAta hai| saptativarSataH UrdhvaM vRddhatvaM sammatam / sattara varSa se Age vRddhAvasthA mAnI gaI hai| 16. je NivyA pAvehi kammehi, aNiyANA te viyaahiyaa| saM0-ye nirvRttAH pApeSu karmasu, anidAnAH te vyaahRtaaH| jo hiMsA Adi pApa-karma karane meM upazAMta hote haiM, ve anidAna kahalAte haiN| mAdhyama 16-nidAnaM - bndhnm| dravyato mAtA- nidAna kA artha hai--bndhn| usake do prakAra haiM-dravya pitrAdi dhanadhAnyAdi ca bhAvataH vissykssaayo| na nidAnaM nidAna aura bhAva nidAna / dravya nidAna hai-mAtA-pitA Adi tathA yeSAM te anidAnAH / anidAnAH bandhanamuktA iti yaavt| dhana-dhAnya aadi| bhAva nidAna hai-indriya-viSaya tathA kaSAya / na kevalaM pravrajyAmAtreNa anidAnA bhavanti kecit / ye jinake koI nidAna nahIM hotA, ve anidAna hote haiM / tAtparya kI bhASA pApeSu karmasu hiMsAdyanuSThAneSu nivRttA:-- upazAntA meM anidAna arthAt baMdhanamukta / kucha manuSya kevala pravrajyA lene mAtra se bhavanti ta eva vastutaH anidAnA bhavanti / hI anidAna nahIM ho jAte / jo pApa-karma tathA hiMsA Adi pravRttiyoM se nivRtta ho jAte haiM, upazAnta ho jAte haiM, ve hI vastutaH anidAna hote haiN| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 258 : jAmotti vA vayotti vA vRddhayoryudAso, yadivA yamyate-uparamyate sNsaaregtttthaa| bhramaNAdebhiriti yAmAH-jJAnadarzanacAritrANIti / ' 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 258 : tattha bhagavaM paDhame jAme 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 258 / saMbuddho, gaNaharA kei paDhame kei mjisme| (kha) vRttau (patra 244) yAmapavasya trayorthAH kRtAH santi, 4. (ka) draSTavyam-AyAro, 24 bhASyasya TippaNam, yAmA vratavizeSAH traya udAhRtAH, tadyathA 8 / 30 sUtraM c| prANAtipAto mRSAvAdaH parigrahazceti, adattAdAna (kha) zatavarSIya jIvana kI basa avasvAeM hotI haiN| yahAM maithunayoH parigraha evAntarbhAvAt trayagrahaNaM, yadivA yAmAH dIkSA yogya avasthAeM vivakSita haiN| prathama avasthA vayovizeSAH, tadyathA-aSTavarSAvAtriMzataH prathamastata ATha varSa se tIsa varSa taka, dvitIya avasthA ikatIsa UrdhvamASaSTeH dvitIyastata UvaM tRtIya iti, atibAla varSa se sATha varSa taka tathA tRtIya avasthA ikasaTha Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u0 1. sUtra 15-16 17. uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu, savvato sabvAvaMti ca NaM paDiyakkaM jIvehi kammasamAraMbhe gN| . saM.-UrdhvamadhaH tiryag dizAsu sarvataH 'savvAvaMti' ca pratyekaM jIveSu karmasamArambhaH / UMcI, nIcI va tirachI Adi saba dizAoM meM, saba prakAra se jIvoM ke prati bhinna-bhinna prakAra kA karma-samArambha kiyA jAtA hai| bhASyam 17-UrdhvamAdiSu sarvAsu dizAsu sarvataH UMcI-nIcI Adi saba dizAoM meM sarvataH-sadA savvAvaMtiiti sarvakAlaM, savvAvaMti-sarvabhAvena pratyekaM jIveSu karma- saba prakAra se jIvoM ke prati bhinna-bhinna prakAra kA karma-samAraMbha kiyA samArambhaH pravartate / anekeSu zramaNeSu cApi pacanapAca- jAtA hai| aneka zramaNoM meM bhI pacana-pAcana Adi karma kA samAraMbha nAdikarmasamArambhaH prabartamAnaH AsIt / ' taM lakSyIkRtya hotA thaa| usa karma-samAraMbha ko lakSita kara bhagavAn ne jo nirUpaNa bhagavatA yannirUpitaM tadeva agrimasUtre prtipaaditmsti| kiyA vahI agale sUtra meM pratipAdita hai / 18. taM pariNNAya mehAvI va sayaM etehiM kAehi vaMDaM samAraMbhejjA, NevaNNehi etehiM kAehiM daMDa samAraMbhAvejjA, nevaNNe etehi kAehi daMDaM samAraMbhaMte vi smnnjaannejjaa| saM0-taM parijJAya medhAvI naiva svayaM eteSu kAyeSu daNDaM samArabheta, naivAnyaH eteSu kAyeSu daNDa samArambhayet, naivAnyAn eteSu kAyeSu daNDaM samArabhamANAn api samanujAnIyAt / medhAvI usa karma-samArambha kA viveka kara ina sUkSma jIva-kAyoM ke prati svayaM daMDa kA prayoga na kare, dUsaroM se na karavAe aura karane vAloM kA anumodana na kre| bhASyama 18-medhAvI taM karmasamArambhaM parijJAya eteSu medhAvI muni usa karmasamAraMbha kA viveka kara ina pRthivI prathivyAdikAyeSu trikaraNayogena daNDasamArambhaM parityaje- Adi jIva-nikAyoM ke prati tIna karaNa, tIna yoga se daMDa-samAraMbha diti hadayama / eSa muneraacaarH| sa ahiMsAmahAvratasya kA parityAga kre| yahI isakA hArda hai| yaha muni kA AcAra hai| sAdhanAyai samapito bhvti| tena trikaraNayogena karma- muni ahiMsA mahAvrata kI sAdhanA ke lie samarpita hotA hai| usane samArambhaH prityktH| IdRzI sAdhanA ahiMsAM prati tIna karaNa aura tIna yoga se karma-samAraMbha kA parityAga kiyA hai| samarpitasyaiva janasya kRte saMbhavati, nAnyasya / aisI sAdhanA ahiMsA ke prati samarpita vyakti ke lie hI saMbhava hai, dUsare ke lie nhiiN| 16. jevaNNe etehiM kAehi vaMDaM samAraMbhaMti, tesi pi vayaM ljjaamo| saM0-ye'pyanye eteSu kAyeSu daNDaM samArabhante teSAmapi vayaM lajjAmahe / jo bhikSu ina sUkSma jIva-kAyoM ke prati baMDa kA prayoga karate haiM, unake prati bhI hama kyA pradarzita karate haiN| bhASyama 19-ye cApyanye bhikSavaH eteSu pRthivyAdi- jo anya bhikSu ina pRthivI Adi jIva-nikAyoM ke prati daMDa varSa se jIvana-paryanta kI hotI hai| parivrAjaka bIsa 1. bauddha bhikSu svayaM bhojana nahIM pakAte the, kintu dUsaroM se varSa se kama avasthA vAle ko pravajita nahIM karate pakavAte the| vihAra Adi kA nirmANa karate aura karavAte ye / vaivika loga aMtima avasthA meM saMnyAsa prahaNa the, mAMsa khAte the aura usameM doSa nahIM mAnate the| kucha karate the| buddha ne tIsa varSa se kama umra vAloM ko bhikSu saMgha ke nimitta hiMsA karane meM doSa nahIM mAnate the| upasampadA [vIkSA] dene kA niSedha kiyA hai kacha bhikSu vanaspatikAya kI hiMsA nahIM karate the| kucha [vinaya-piTaka, bhikkhu pAtimokkha, pAcittiya 65] / bhikSu auddezika AhAra nahIM lete the, kintu sacitta jala kintu kauA ur3Ane meM samartha pandraha varSa se kama umra pIte the| kucha bhikSu sacitta jala pIte the kintu usase snAna ke bacce ko zrAmaNera banAne kI anumati dI hai nahIM karate the| prastuta sUtra (17) ina paramparAoM kI ora [vinata-piTaka, mahAvagga, mahAskandhaka 1138] / iMgita karatA hai| kintu jaina paramparA meM dIkSA kI yogyatA ATha 2. subvyatyayena tRtIyA sssstthii| varSa aura tIna mAsa kI avasthA ke bAda svIkRta thii| Jain Education international Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 kAyeSu daNDaM samArabhante teSAmapi vayaM lajjAmahe pariharAmo dayAmahe vA / lajjAyAH heturayaM yad bhikSutvaM svIkRtyApi sUkSmajIvAn prati te na dayAlabaH bhikSu rUpeNa te asmAkaM samakoTikA: atasteSAM ahiMsAM prati udAsInatAM dRSTvA asmAkaM lajjAyAH anubhavo jAyate / daMDabho daMDaM samArabhejjAsi / tti bemi / 20 taM pariSNAya mehAvI taM vA daMDa, aNNaM vA daMDaM, No saM0 taM parijJAya medhAvI taM vA daNDaM, anyaM vA daNDaM, no daNDabhI: daNDaM samArabheta / iti bravImi / daMDa-bhIru medhAvI usa karma samArambha kA viveka kara pUrvakathita yA anya kisI prakAra ke daMDa kA prayoga na kre| aisA maiM 1 bhASyam 20 -- ahiMsAyAH AcaraNe viziSTo heturasti abhaya: / bhIto jano nArhati ahiNsaamaacritum| yazca sarvAtmanA abhayo bhavati sa eva daNDabhIruH / abhayadaNDa bhIrupadayoH nAsti kazcid virodhaH yo jIvAnAM badhAt bibheti sa eva daNDabhIyarbhavati tAdRzo na jIvebhyo / bibheti na ca jIvAn bhAyayati, ata eva sa abhayo bhavati / yazca abhayo bhavati sa eva daNDasamAraMbhAta virato bhavati / 1 AcArAMga bhAvyam lajjA kA prayoga karate haiM, unake prati bhI hama jA kA anubhava karate haiMunakA hama parihAra karate haiM athavA unake prati hama dayA pradarzita karate hai lajjA kA hetu yaha hai ki ve bhikSu jIvana ko svIkAra karake bhI sUkSma jIvoM ke prati dayAlu nahIM hai| bhikSu ke rUpa meM hamArI aura unakI samAna koTi hai, isIlie ahiMsA ke prati unakI udAsInatA ko dekhakara hameM lajjA kA anubhava hotA hai / bIo uddeso dUsarA uddezaka 21. se bhiva parakkamejja vA, ciTThejja vA pisIejja vA tuyaTejja vA, susAnaMsi vA sunnAgAraMsi vA huratthA vA kahici viharamANaM taM bhikkhu uvasaMkamitta asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vA vA sattAI samArambha samuddista kIyaM pAmivaM acche giriguhaMsi vA, rukkhamUlaMsi vA kuMbhArAyataNaMsi vA, gAhAvatI brUyA AusaMto samaNA ! ahaM khalu taba aTThAe pahiM vA kaMbalaM vA pAyadukhaNaM vA pANAI bhUyAI jIvAI aNisadRDhaM abhiDaM AhaTTa cetemi, AvasahaM yA samusiNomi se bhuMjaha vasaha AusaMto samaNA ! ahiMsA ke AcaraNa kA viziSTa hetu hai-abhaya / DarA huA vyakti ahiMsA kA AcaraNa nahIM kara sktaa| jo sarvAtmanA abhaya hotA hai vahI daMDabhIra hotA hai| abhaya aura daMDabhIra ina donoM padoM meM koI / -- virodha nahIM hai| jo jIvoM ke vadha se DaratA hai vahI daMDabhIra hotA hai vaisA vyakti na jIvoM se DaratA hai aura na jIvoM ko DarAtA hai, / isalie vaha abhaya hotA hai| jo abhaya hotA hai, vahI daMDa-samAraMbha se virata hotA hai| 1 saM0 bhikSuH parAkrameta vA tiSTheda yA niSIded vA zayIta vA zmasAne vA zUnyAgAre vA giriguhAyAM vA rukSamUle vA kumbhakArAyatane vA 'hurasthA" vA kutracid viharantaM taM bhikSu upasaMkramya gRhapatiH brUyAt -- AyuSman zramaNa ! ahaM khalu tavArtha azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kambalaM vA, pAdaproJchanaM vA prANAn bhUtAn jIvAn sattvAn samArabhya samuddizya krItaM prAmityaM AcchedyaM anisRSTaM abhihRtaM AhRtya dadAmi AvasathaM vA samucchRNomi tat bhuGkSva vasa AyuSman zramaNa ! J 1 2 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 259 lajjAmoti vA pariharA bhavati po te saMsaggI karemo, ahavA jai sAsaNapaDiNIyA caragA avi bahUhi asambhAvubhAvaNAhi moti vA bhikSu kahIM jA rahA hai, mAna, zUnyagRha, girI-guphA, vRkSa ke nIce yA kumhAra ke Ayatana meM khar3A, baiThA thA leTA huA hai athavA ( gAMva se) bAhara kahIM bhI vihAra kara rahA hai / usa samaya koI gRhapati usake pAsa Akara bole- AyuSman zramaNa ! maiM prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA samArambha kara tumhAre lie azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdaproMchana banAtA hUM - jAva viharati niShagA mahADaMdA ma tahA tesijamoti vA dayAmotti vA egaTThA / 2. dezIyazabdaH / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u01-2. sUtra 20-22 367 yA tumhAre uddezya se use kharIdatA hUM, udhAra letA hUM, dUsaroM se chInatA hUM, vaha mere bhAgIdAra dvArA anujJAta nahIM hai yA use yahAM lAtA huuN| isa prakAra kA azana Adi maiM tumheM denA cAhatA huuN| tumhAre lie upAzraya kA nirmANa karatA huuN| he AyuSman zramaNa ! usa (azana, pAna Adi) kA upabhoga karo aura usa upAzraya meM rho| bhASyam 21-zmazAnavAsaviSaye eSA cUrNikAra- zmazAna-vAsa ke viSaya meM cUrNikAra dvArA nirdiSTa prAcIna nirdiSTA prAcInaparamparA-gacchavAsI zmazAne na paraMparA yaha hai- gacchavAsI muni zmazAna meM na rhe| pratimA kI tiSTheta / pratimApratipannaH yatra sUryAstameti tatraiva tiSThati sAdhanA ko svIkAra karane vAlA muni jahAM sUrya asta hotA hai, use tena sa tiSTheta athavA sattvabhAvanayA jinakalpaparikarma vahIM ThaharanA hotA hai, isalie pratimA-pratipanna muni zmazAna meM Thahara kurvANaH tiSThet, so'pi kila na zmazAne tiSThati, kintu sakatA hai / athavA sattvabhAvanA se jinakalpa kA parikarma-jinakalpa zmazAnasya pArve tiSThati / avasthA ko svIkAra karane kI taiyArI karane vAlA muni zmazAna meM raha sakatA hai| vaha bhI zmazAna meM nahIM, kintu zmazAna ke pArzvavartI kSetra meM raha sakatA hai| mUlapAThe zmazAnAdipaJcapadAnAM saMgraho vidyate, kintu mUlapATha meM zmazAna Adi pAMca padoM kA saMgraha hai, kintu cUNi cUrNI anyeSAM bahanAM padAnAM nirdezaH asti / ' meM anya aneka padoM kA nirdeza hai| huratyA-bahistAd / pAmicca-abhihaDapade 'huratyA' kA artha hai-baahr| yaha dezIpada hai| prAmitya dazavaikAlikavad / 'acchejja-aNisaThThapade ca sthAnAMga- tathA abhihata ke lie kramazaH dekheM-dasaveAliyasUtra kA 521155 vad drssttvye| tathA 3 / 2 kA ttippnn| acchedya tathA anisRSTa ke lie dekheM-ThANaM 9 / 62 kA ttippnn| 22. bhikkha taM gAhAvati samaNasaM savayasaM paDiyAikkhe--AusaMto gAhAvatI! No khalu te vayaNaM ADhAmi, No khala te vayaNaM parijANAmi, jo tumaM mama aTTAe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA pANAiM bhUyAiM jIvAiM sattAI samArambha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejjaM aNisaTTha abhihaDaM AhaTTa ceesi, AvasahaM vA samussiNAsi, se virato Auso gAhAvato! eyassa akrnnaae| saM0-bhikSuH taM gRhapati samanasaM savacasaM pratyAcakSIta-AyuSman gRhapate ! no khalu tava vacanaM Adriye, no khalu tava vacanaM parijAnAmi, yaH tvaM mamArtha azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kambalaM vA, pAdaproJchanaM vA, prANAn bhUtAn jIvAn sattvAn samArabhya samuddizya krItaM prAmityaM AcchedyaM anisaSTaM abhihRtaM AhRtya dadAsi AvasathaM vA samucchRNoSi tasmAd virataH AyuSman gRhapate ! etasya akaraNAya / / bhikSu bhadra mana aura vacana vAle usa gRhapati ko pratiSedha kI bhASA meM kahe-AyuSman gRhapati ! maiM tumhAre vacana ko Adara nahIM detA hUM, svIkAra nahIM karatA hUM, jo tuma prANa, bhUta, jIva aura sattvoM kA samAraMbha kara mere lie azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana banAte ho yA mere hI uddezya se use kharIdate ho, udhAra lete ho, dUsaroM se chInate ho, tumhAre bhAgIdAra kI anujJA prApta nahIM karate ho yA apane ghara se yahAM lAkara denA cAhate ho athavA mere lie upAzraya kA nirmANa karate ho| AyuSman gRhapati ! maiM usase virata huA huuN| mere lie yaha akaraNIya hai| bhASyam 22-spaSTameva / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 260-261 : parivvayAgaAvasaha mAdiehi dagasodariyamAdIhi jayA chaDDitA, uvaTTaNagihaM kira ghaMghasAlA sA gAmamajjhesu kujjati puvvadesamAdIehi, dakkhiNApahe gAmadeuliyA bhavati, veuliyAsu prAyeNa vANamaMtarA havijjati, kammagArasAlAe vA taMtuvAyagasAlAe vA lohagArasAlAe vA jattiyAo sAlA savvAo bhaanniygvaao| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 261 : huratthaM bahitA gAmAdINaM spaSTa hai| desIbhAsA ujjANAdisu / 3. (ka) pAmicca-draSTavyam -dasaveAliyasUtrasya 5 // 1155 TippaNam / (kha) abhihaDaM-draSTavyam-dasaveAliyasUtrasya 32 ttippnnm| 4. acchejja-aNisaTTha-draSTavyam-ThANasUtrasya 962 TippaNam / Jain Education international Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhAvyam 23. se bhikkha parakkamejja vA, ciThejja vA, NisIejja vA, tuyajja vA, susANaMsi vA, sunnAgAraMsi vA, girigRhaMsi vA, rukkhamUlaMsi vA, kuMbhArAyataNaMsi vA, 'haratthA' vA kahiMci viharamANaM taM bhikkhaM uvasaMkamitta gAhAvatI AyagayAe pehAe asaNaM vA pANaM vA khAima vA sAimaM vA vasthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyachaNaM vA pANAiM bhUyAiM jIvAI sattAI samArabbha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejjaM aNisaThaM abhihaDaM AhaTTa ceei, AvasahaM vA samussiNAti taM bhikkhaM parighAseuM / saM0-sa bhikSuH parAkrameta vA, tiSThed vA, niSIded vA, zayIta vA, zmazAne vA, zUnyAgAre vA, giriguhAyAM vA, rUkSamUle vA, kumbhakArAyatane vA, 'huratthA' vA kutracid viharantaM taM bhikSu upasaMkramya gRhapatiH AtmagatayA prekSayA azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA pratigrahaM vA, kambalaM vA, pAdaproJchanaM vA, prANAn bhUtAn jIvAn sattvAn samArabhya samuddizya krItaM prAmityaM AcchedyaM anisRSTaM abhihRtaM AhRtya dadAti AvasathaM vA samuchaNoti taM bhikSu parighAsayitum / bhikSu kahIM jA rahA hai, zmazAna, zUnyagRha, giri-guphA, vRkSa ke nIce yA kumhAra ke Ayatana meM khar3A, baiThA yA leTA huA hai athavA (gAMva se) bAhara kahIM bhI vihAra kara rahA hai| usa samaya koI gRhapati Atmagata bhAvoM ko prakaTa na karatA huA usake pAsa Akara-prANa, bhUta, jIva aura sattvoM ke samArambhapUrvaka banAyA huA azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala, pAdapoMchana yA uddezyapUrvaka kharIdA huA, udhAra liyA huA, dUsaroM se chInA huA, usake bhAgIdAra dvArA ananujJAta yA apane ghara se vahAM lAyA huA azana Adi use denA cAhatA hai yA upAzraya kA nirmANa karatA hai / yaha saba bhikSu ke bhojana yA AvAsa ke lie karatA hai| bhASyam 23-parighAseuM-paribhojayitum / ' parighAseuM kA artha hai-bhojana ke lie| 24. taM ca bhikkha jANejjA-sahasammaiyAe, paravAgaraNeNaM, aNNesi vA aMtie soccA ayaM khalu gAhAvaI mama aTTAe asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM dhA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA pANAI bhUyAI jIvAI sattAiM samArambha samuddissa kIyaM pAmiccaM acchejja aNisaTTha amihaDaM AhaTTa ceei, AvasahaM vA samussiNAti, taM ca bhikkhU paDilehAe AgamettA ANavejjA aNAsevaNAe tti bemi| saM0-tacca bhikSuH jAnIyAt--svasaMsmRtyA, paravyAkaraNena anyeSAM vA antike zrutvA ayaM khalu gRhapatiH mamArthaM azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kambalaM vA, pAdaproJchanaM vA, prANAn bhUtAn jIvAn sattvAn samArabhya samuddizya krItaM prAmityaM AcchedyaM anisRSTaM abhihRtaM AhRtya dadAti AvasathaM vA samucchRNoti taM ca bhikSu pratilikhya Agamya AjJApayet anAsevanAya iti bravImi / apanI smRti, atizaya jJAnI yA anya kisI se sunakara bhikSu ko yaha jJAta ho jAe ki yaha gRhapati mere lie prANI, bhUta, jIva aura sattvoM ke samArambhapUrvaka azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala, pAdaproMchana banAkara yA mere uddezya se kharIda kara, udhAra lekara, dUsaroM se chInakara, usake bhAgIdAra se anujJA na lekara yA apane ghara se yahAM lAkara azana Adi denA cAhatA hai yA upAzraya kA nirmANa karatA hai / bhikSu Agama kI AjJA ko dhyAna meM rakhakara usa gRhastha se kahe-inakA maiM sevana nahIM kara sakatA, aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 24-svasaMsmRtyAdipadatrayAvabodhArtha draSTavyama sva-smRti Adi tInoM padoM kI vyAkhyA ke lie dekheM13 sUtram / anAsevanAya AjJApayet taM gRhapatimiti AyAro 1 / 3 / bhikSu usa gRhastha se kahe-inakA maiM sevana nahIM kara saMbaMdhaH / sktaa| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 263 : parighAseu-paDilAbhelaM, jaM bhaNitaM- bhotAvettA vatthAdINi paribhuMjAveDaM Avasahe privsaaiuN| 2. vRttau (patra 246) gRhapatisaMbaMdhaH vyAkhyAtosti / kintu cUNoM (pRSTha 263-264) sa bhikSuH anyAn milana tadanAsevanAya AjJApayet iti ullikhitamasti - jati jiNakappio to tuhikkao ceva acchati, pArihAriyA puNa aNuparihAritANaM kaheMti, ahAlidiyA sahANe kaheMti gacchavAsINaM, hiMDaMtA vA upassayaM vA gaMtuM ANavijja, accatthajaNo va te ANavijjA, kimiti ? AusaMto samaNA! amuyatya gihattheNa mama NimittaNa annatarassa vA sAhUssa sAhUNa vA saMghassa vA asaNaM vA 4 vatthapaDiggaha jAva AvasahaM vA samussiNAti, aNAsevarNa agamaNaM aggahaNaM puvvagahiyassa vA apddibhogo|" Jain Education international Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08.vimokSa, u0 2. sUtra 23-26 369 25..bhikkhU ca khalu puTThA vA apuTThA vA je ime Ahacca gaMthA phusaMti--'se haMtA! haNaha, khaNaha, chidaha, dahaha, pacaha, Alupaha, vilupaha, sahasAkAreha, vipparAmusaha-' te phAse dhIro puTTho ahiyaase| saM0-bhikSu ca khalu pRSTvA vA apRSTvA vA ye ime AhRtya granthAH spRzanti-atha hanta ! hata, kSaNuta, chinta, dahata, pacata, Alumpata, vilumpata, sahasAkArayata, viparAmRzata-tAn sparzAn dhIraH spRSTaH adhishet| bhikSu ko pUchakara yA binA pUche (kucha logoM ne usake lie azana Adi bnaayaa| bhikSu ke dvArA usakA svIkAra na karane para) bhikSu ko kadAcit rajju Adi baMdhana se bAMdha dete haiN| ve apane karmakaroM ko saMbodhita kara kahate haiM-(tuma jAo, vyartha hI mere dhana kA apavyaya karAne vAle usa bhikSu ko) poTo, kSata-vikSata karo, hAtha-paira Adi kA chedana karo, kSAra Adi se jalAo, jalatI lakar3I se dAga do, zarIra ko nakhoM se noMca DAlo, bAra-bAra noMca DAlo, sira kATa DAlo (yA hAthI ke paira ke nIce kucala DAlo), nAnA prakAra se use pIDita kro|' una karmakaroM dvArA kRta kaSToM ke prApta hone para dhIra muni unheM sahana kare / bhASyam 25-grnthH-bndhH|' grantha kA artha hai-baMdha / 26. aduvA AyAra-goyaramAikkhe, takkiyA Na maNelisaM / aNuputveNa samma paDilehAe Ayagutte / saM0-athavA AcAragocaramAcakSIta tarkayitvA ca anIdRzam / anupUrveNa samyak pratilikhya AtmaguptaH / azana Adi banAne vAle aura unake karmakaroM ko vaha Atmagupta muni yadi samajhane yogya jAne to unheM kramazaH samyak prekSApUrvaka apanA asaza-anyatra anupalabdha AcAra-gocara samajhAe / 27. aduvA gutto goyrss| saM0-athavA guptiH gocarasya / athavA yadi ve samajhane yogya na hoM, to vaha vANI ke viSaya kA saMgopana kare-mauna rhe| 28. buddhehiM evaM paveditaM-se samaNuNNe asamaNuNNassa asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA no pAejjA, no nimaMtejjA, no kujjA veyAvaDiyaM-paraM ADhAyamANe tti bemi / saM0-buddha retat praveditam - sa samanujJaH asamanujJasya azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigrahaM vA, kaMbalaM vA, pAdaproJchanaM vA no pradadyAta, no nimaMtrayed, no kuryAt vaiyApatyaM -paraM AdriyamANaH iti bravImi / jJAnI AcAryoM ne aisA kahA hai-samanujJa muni asamanujJa muni ko azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana na de, na unheM dene ke lie nimaMtrita kare, na unake kAryoM meM vyApta ho, yaha saba atyanta Adara pradarzita karatA huA kare, aisA maiM kahatA huuN| 26. dhammamAyANaha, paveiyaM mAhaNeNa matimayA-samaNuNNe samaNuNNassa asaNaM vA pANaM vA khAima vA sAimaM vA vatthaM vA paDiggahaM vA kaMbalaM vA pAyapuMchaNaM vA pAejjA, NimaMtejjA, kujjA veyAvaDiyaM-paraM aaddhaaymaanne|-tti bemi / saM0 - dharmamAjAnIta praveditaM mAhanena matimatA - samanujJaH samanujJasya azanaM vA, pAnaM vA, khAdyaM vA, svAdyaM vA, vastraM vA, pratigraha vA, kaMbalaM vA, pAdaproJchanaM vA pradadyAt, nimantrayet, kuryAt vaiyApRtyaM-paraM AdriyamANaH / - iti bravImi / matimAn mAhana ke dvArA nirUpita dharma ko jAno-samanujJa muni samanujJa muni ko azana, pAna, khAdya, svAdya, vastra, pAtra, kambala yA pAdapoMchana de, unheM dene ke lie nimaMtrita kare, unake kAryoM meM vyApta ho| yaha saba atyanta Adara pradarzita karatA huA kre| - aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 26-29-spaSTam / 26-29 spaSTa hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 264 : 'NiyalAdigaMthA, yaduktaM bhavati-baMdhA / ' cUNauM asya vaikalpiko'pi arthaH kRtosti| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 AcArAMgabhASyam taio uddeso : tosarA uddezaka 30. majjhimeNaM vayasA ege, saMbujjhamANA smRddhitaa| saM0- madhyamena vayasA eke saMbudhyamAnAH samutthitAH / kucha vyakti madhyama vaya meM sambodhi ko prApta kara pravajita hote haiN| bhASyam 30-kecit madhyame vayasi saMbudhyamAnA: kucha puruSa madhyama avasthA meM saMbodhi ko prApta kara pravajita samutthitA:-pravrajitA bhavanti / paJcadaze sUtre (8 / 15) hote haiM / pandrahaveM sUtra (8 / 15) meM yaha pratipAdita kiyA gayA hai ki triSvapi vayassu samutthAnaM bhavatIti pratipAditam / pravrajyA tInoM avasthAoM meM lI jA sakatI hai| vaha sAmAnya tadasti sAmAnyam / prastutasUtre asti vizeSasya nirdezaH / ullekha hai / prastuta sUtra meM vizeSa kA nirdeza hai| prAyaH manuSya madhyama prAyo janAH madhyame vayasi saMbudhyante, tenAtra madhyamavayo- vaya meM saMbuddha hote haiM, isalie yahAM madhyama vaya kA grahaNa kiyA haigrahaNamiti cUrNikArasya matam / ' yaha cUrNikAra kA abhimata hai / 31. soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM nisAmiyA / samiyAe dhamme, Ariehi pavedite / saMo-zrutvA vAcaM medhAvI paNDitAnAM nizamya samatAyAM dharmaH AryaH praveditaH / tIrthaMkaroM ne samatA meM dharma kahA hai - AcAryoM kI yaha vANI sunakara buddha-bodhita', medhAvI use hRdayaMgama kara madhyama vaya meM pravajita hote haiN| bhASyam 31 - drssttvym-5|40 / dekheN-5||40 / 32.te aNavakaMkhamANA aNativAemANA apariggahamANA No pariggahAvaMtI savvAvaMtI ca NaM logasi / saM0 te anavakAGkSantaH anatipAtayantaH aparigRhantaH no parigrahavantaH sarvasmizca loke / ve kAmabhogoM ke prati Asakti, prANiyoM ke prANoM kA atipAta aura parigraha na karate hue samUce loka meM ahiMsaka aura aparigrahI hote haiN| bhASyam 32-AkAGkSA-lobhaH / lobhamUlosti AkAMkSA kA artha hai-lobha / atipAta arthAt hiMsA kA mUla atipaat:-hiNsaa| atipAtamUlosti parigrahaH-dhana- hai- lobha / parigraha kA mUla hai .... atipAta / dhana, dhAnya Adi kA dhAnyAdInAM saMgrahaH / saMgraha parigraha hai| jo puruSa AkAMkSA, hiMsA aura parigraha ke cakra se ye AkAkSAyAH atipAtasya parigrahasya ca mukta ho cuke haiM, ve hI vAstava meM sAre saMsAra meM aparigraha kA marma cakrakamattIrNAH ta eva vastutaH sarvasmin loke apari- jAnate haiM / cUNi meM yaha pada uddhRta hai - AkAMkSA karane vAle Thage gae grahasya marma vidanti / uddhatamasti cUrNI-chalitA aura AkAMkSA nahIM karane vAle mokSa ko prApta ho ge| avayavaMtA aNavayakvaMtA gayA mokkhaM / ' 33. NihAya daMDaM pANehi, pAvaM kammaM akuzvamANe, esa mahaM agaMthe viyaahie| saM0-nidhAya daNDaM prANeSu pApaM karma akurvANaH eSa mahAn agranthaH vyAhataH / jo prANiyoM ke prati ahiMsaka hai aura pApa-karma nahIM karatA vaha mahAn apaMtha -graMthimukta kahalAtA hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 266,267 : 'majjhimagahaNaM tu prAyaso majisamavayagahaNaM / ' majisame vaye bujjhati teNa taggahaNaM, te tu bhusabhogittA 2. sambodhi prApta manuSya tIna prakAra ke hote haiM-svayaMvigayakouyA suhaM virAgamagge ciTThati, viNNANaM ca tesi saMbuddha, pratyeka-buddha aura buddha-bodhita / yaha sUtra buddha-bodhita paTuyaraM bhavati, gaNaharA ya pAyaso majisame vaye pamvaiyA, vyakti kI apekSA se hai| tehi ya etaM surataM AyaNikkhamaNapajjAyakaveNaM maNitaM, . 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 267 / bhagavaMpi ya majisamabae paDivaNNo nikkhaMto, eakAraNao Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u0 3. sUtra 30-35 371 bhASyam 33-prANeSu daNDaM nidhAya-parityajya' ya: jo prANiyoM ke prati daMDa kA parityAga kara hiMsA Adi pApahiMsAdipApaM karma akurvannasti, sa ahiMsaka eva mahAn karma nahIM karatA, vahI ahiMsaka mahAn agraMtha arthAt nirgrantha kahalAtA agranthaH-nirgranthaH vyaahRtH| tAtparyabhASAyAM yo nAsti hai| tAtparya meM kahA jA sakatA hai ki jo aparigrahI nahIM hai, aparigrahI sa nAsti ahiNskH| yo nAsti ahiMsakaH sa vaha ahiMsaka nahIM hai aura jo ahiMsaka nahIM hai, vaha aparigrahI nAsti aprigrhii| nahIM hai| 34. oe jutimassa kheyaNNe uvavAyaM cavaNaM ca nnccaa| saM0-ojaH dyutimataH kSetrajJaH upapAtaM cyavanaM ca jJAtvA / vItarAga aura saMyama kA marmajJa muni janma aura mRtyu ko jAnakara ahiMsA aura aparigraha meM pravRtta ho| bhASyam 34 - idAnIM aparigrahasya ArAdhanAyAH hetuM aba sUtrakAra aparigraha 'kI ArAdhanA kA hetu batalAte haiN| pradarzayati sUtrakAraH / ya ojaH nirupadhikatvAt anAzrita- jo muni oja arthAt upadhi rahita tathA anAzrita hone ke kAraNa eka tvAt ca ekaH tathA dhutimata:--saMyamasya kSetrajJaH--jJAtA -akelA aura saMyama kA jJAtA hotA hai, vaha jAnatA hai ki jIva ke bhavati , sa jAnAti karmahetuko jIvasya upapAtazcyavanaM upapAta aura cyavana kA hetu hai karma / mahAAraMbha aura mahAparigraha se ca / mahArambhamahAparigrahAbhyAM jIvasya adhogatirbhavati jIva adhogati meM jAtA hai, yaha jAnakara vaha aparigraha aura ahiMsA iti jJAtvA sa aparigrahasya ahiMsAyAzca ArAdhanAyAM kI ArAdhanA meM pravRtta hotA hai / prvrtte| ___atra upapAtacyavanapade janmamaraNayorabhidhAyake iti cUrNI ke anusAra upapAta aura cyavana-ye do pada janma cAdhAraNa spssttmsti| anyAgameSu anayo: pAribhASi- aura maraNa ke vAcaka haiN| anya AgamoM meM ye pAribhASika rUpa meM katvaM dRzyate / vRttau kevalaM tadeva lbhyte|' (devoM ke janma aura mRtyu ke lie) prayukta haiN| vRtti meM inakA pAribhASika artha hI upalabdha hai| 35. AhArovacayA dehA, parisaha-pabhaMgurA / saM0-AhAropacayAH dehAH parISahaprabhaMgurAH / zarIra AhAra se upacita hote haiM aura ve parISahoM se bhagna ho jAte haiN| bhASyama 35-ahiMsAyA aparigrahasya ca ArAdhanAyAM jo sAdhaka ahiMsA aura aparigraha kI ArAdhanA meM pravRtta hai, pravattaH kathaM zarIraM dhArayituM kSameta ? kiJca ime dehAH vaha zarIra ko kaise dhAraNa kara sakegA? kyoMki ye zarIra AhAroAhAropacayA: vartante, iSTena AhAreNa upacitA bhavanti pacaya haiM, ucita AhAra se upacita hote haiM aura ucita AhAra ke tadabhAve ta apacitAH / punarime kSudhApipAsAparISahAbhyAM abhAva meM apacita ho jAte haiM aura ye zarIra kSudhA, pipAsA prabhaGgurA:-prabhajyante durbalIbhavantIti yAvat / parISahoM se bhagna ho jAte haiM arthAt durbala ho jAte haiN| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 268 : uMDaM ghAyaNaM vAraNaMti 2. (ka) NikkhittadaNDA-draSTavyam, AyAro 405, 6 / 3 / (kha) AcArAMga vRtti, patra 249 : nidhAya kSiptvA tyaktvA / 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 268 : oyo NAma ego, yaduktaM __ bhavati -- rAgadosarahito NiruvahiyattA aNAsiyattAto ya / 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 268 : jutimaM saMjamo, kheyaNNo NAma jANago, jutimassa kheyaNNo, jaM bhaNitaM-saMjANago, ahavA juttimaM siddhikSetra, taMtu sabvaMtimehito juttima-jAjallamANaM evamAdi / (kha) AcArAMga vRtti, patra 249 : dyutimAna saMyamo mokSo vaa| 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 268-269 : kevalI bhagavaM imaM jANai--jehiM kammehiM jaha uvavajjati, taM jahA-neraiesu tAva mahAraMbhayAe mahApariggayAe jAva devANaM, ghuyaMcayaNaM ca / taM ca jANai jo jattiyaM jIvittA cayati, ahavA uvavAto nAragadevANaM, tiriyamaNussANaM jamma, cayaNaM joisiyavaimAnikAnAM, sesANaM ubvaTTaNaM / 6. draSTavyam-paNNavaNA 6 / 46 / 7. AcArAMga vRtti, patra 249 : devaloke'pyupapAtaM cyavanaM ca / Jain Education international Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 AcArAMgabhAdhyama 36. pAsahege savvidiehi parigilAyamAhi / saM0-pazyata, eke sarvendriyaH pariglAyamAnaH / tuma dekho, AhAra ke binA kucha muni sabhI indriyoM kI zakti se hIna ho jAte haiN| bhASyam 36-pazyata, eke kecit AhAreNa vinA dekho, kucheka muni AhAra ke binA zrotra Adi sabhI indriyoM sarvaiH zrotrAdibhirindriyaiH pariglAyamAnaiH kSINazaktayo kI zakti se kSINa dikhAI dete haiM / 'eke' zabda se yaha dhvanita hotA hai dRzyante / 'eke' zabdena iti dhvanyate-sarveSAM nAyaM niyamo ki yaha niyama saba para nirapavAda rUpa se lAgU nahIM hotaa| kucha muni nirapavAdaH / kecit AhAraM akurvANA api AhAra- AhAra na karate hue bhI indriyoM kI zakti se kSINa nahIM hote, pudgalAnAmAkarSaNavaicitryAt apariglAyanto dRshynte| kyoMki unameM AhAra yogya pudgaloM ko AkRSTa karane kI vicitra yogyatA hotI hai| 37. oe dayaM dyi| saM0-ojaH dayAM dayate / ahiMsaka aura aparigrahI muni dayA kA pAlana karatA hai| bhASyam 37-ojaH bhikSuH zarIradhAraNArtha AhAraM oja-ahiMsaka aura aparigrahI muni zarIra dhAraNa ke lie karoti, yathA-tahA bhottadhvaM jahA se jAyamAtA 3 bhavati', AhAra grahaNa karatA hai / jaise kahA hai-muni ko utanA bhojana karanA tathA ca putvakammakhayaTThAe imaM dehaM samuddhare / tathApi sa cAhie jisase jIvana-yAtrA cala sake, tathA yaha bhI kahA hai-muni sarveSAM prANinAM dayAM dayate, dayAM pAlayatIti yAvat / karmoM ko kSINa karane ke lie isa zarIra ko dhAraNa kre| phira bhI vaha bhikSu sabhI jIvoM ke prati dayA karatA hai arthAt dayA kA pAlana karatA hai| 38. je sannihANa-satyassa kheyaNNe / saM0-yaH sannidhAnazastrasya kSetrajJaH / jo sannidhAna ke zastra ko jAnatA hai| bhASyama 35-yo bhikSuH sannidhAnazastrasya' jo bhikSu sannidhAna-saMcaya yA saMgraha ke zastra kA jJAtA hai, jJAtA'sti sa eva dayAM pAlayituM hiMsAdoSaduSTamAhAraM vahI dayA kA pAlana karane ke lie hiMsA ke doSa se dUSita AhAra kA varjayet / varjana kara sakatA hai| karma' (AcArAMga vRtti, patra 249 / ) kintu vaha prasaMgAnusArI nahIM lgtaa| yahAM sannidhAna kA artha 'bhojana Adi padArthoM kA saMgraha' honA caahie| isI Agama ke dUsare adhyayana 'lokavicaya' (104-111) meM isa viSaya kA vistRta varNana hai / yahAM usI kA saMkSepa hai| usake sandarbha meM sannidhAna kA yahI artha ghaTita hotA 1. aMgasuttANi 1, paNhAvAgaraNAI, 9 / 11 / 2. uttarAyaNANi 6 / 13 / / 3. zarIra anitya hai, taba muni ko AhAra kyoM karanA cAhie? yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai / isake uttara meM sUtrakAra ne batAyA karma-mukti ke lie zarIra-dhAraNa Avazyaka hai aura zarIra-dhAraNa ke lie AhAra Avazyaka hai| ataH AhAra kA niSedha nahIM kiyA jA sakatA / kintu AhAra karane meM ahiMsA kI anivAryatA batalAI gaI hai| 4. cUrNikAra aura vRttikAra ne sannidhAna kA artha karma kiyA hai 'sannidhi sannihANaM, jeNa puNa joniggahaNe caugaie saMsAre tAsu tAsu gatisu sannidhIyate taM saNNihANaM-kamma' (AcArAMga cUNi, pRSTha 270) / 'samyaka nidhIyate nArakAdigatiSu yena tatsagnidhAnaM .. caNi aura vRtti meM 'sastha' kA artha zAstra kiyA hai| vRttikAra ne vaikalpika rUpa meM zastra bhI kiyA hai| tassa satthaM nANAvipaMcagaM (AcArAMga cUNi pRSTha, 270) tasya svarUpanirUpakaM zAstraM, yadivA sannidhAnasya karmaNaH zastraM saMyamaH sannidhAnazastram / ' (AcArAMga vRtti, patra 249) Jain Education international Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 3. sUtra 36-42 36. se bhikkhu kAlaNNe balaNNe mAyaNNe khaNaNNe viNayaNNe samayaNNe pariggahaM amamAyamANe kAleNadAI apddinnnne| saM0-sa bhikSuH kAlaza: balajJaH mAtrAjJaH kSaNajJaH vinayajJaH samayajJaH parigraha amamAyamAnaH kAle utthAyI apratijJaH / vaha bhikSu kAlajJa, balajJa, mAtrAjJa, kSaNajJa, vinayajJa, samayajJa, parigraha para mamatva nahIM karane vAlA, ucita samaya para anuSThAna karane vAlA aura apratijJa hotA hai| bhASyam 39-drssttvym-2|110 / dekheN--2|110| 40. duhao chettA niyaai| saM0-dvidhA chettA niryAti / vaha rAga aura dveSa- donoM bandhanoM ko chinna kara niyamita jIvana jItA hai| bhASyam 40--drssttvym-2|111 / dekheN-2|111 / 41.taM bhikkha soyaphAsa-parivevamANagAya uvasaMkamitta gAhAvaI bUyA--AusaMto samaNA! No khalu te gAmadhammA ubvAhaMti? AusaMto gAhAvaI ! No khalu mama gAmadhammA uvvAhati / soyaphAsa No khalu ahaM saMcAemi ahiyaasitte| No khalu me kappati agaNikAyaM ujjAlettae vA pajjAlettae vA, kAyaM AyAvettae vA payAvettae vA aNNesi vA vynnaao| saM0-taM bhikSu zItasparza-parivepamAnagAtraM upasaMkramya gRhapatiH brUyAd-AyuSman zramaNa ! no khalu te grAmadharmAH udbAdhante ? AyuSman gRhapate ! no khalu mama grAmadharmAH udbAdhante / zItasparza no khalu ahaM saMzaknomi adhisoDhum / no khalu mama kalpate agnikArya ujjvalayituM vA prajvalayituM vA kAyaM AtApayituM vA pratApayituM vA anyeSA vA vacanAt / zIta sparza se prakampamAna zarIra vAle bhikSu ke pAsa Akara gRhapati kahe-AyuSmAn zramaNa ! kyA tumheM prAmya-dharma (indriya-vAsanA) bAdhita nahIM kara rahe haiM ? AyuSmAn gRhapati ! mujhe grAmya-dharma bAdhita nahIM kara rahe haiN| maiM zIta-sparza ko sahana karane meM samartha nahIM huuN| isalie merA zarIra prakampita ho rahA hai / maiM agnikAya ko ujjvalita aura prajvalita nahIM kara sakatA aura dUsaroM ke kahane se svataH prajvalita agni ke dvArA apane zarIra ko AtApita aura pratApita nahIM kara sktaa| bhASyam 41-spaSTam / spaSTa hai| 42. siyA se evaM vadaMtassa paro agaNikAyaM ujjAlettA pajjAlettA kAyaM AyAvejja vA payAvejja vA, taM ca bhikkha paDilehAe AgamettA ANavejjA annaasevnnaae|-tti bemi / saM0-syAt tasya evaM vadataH paraH agnikArya ujjvalayya prajvalayya kAyaM AtApayet vA pratApayet vA, taM ca bhikSuH pratilikhya Agamya AjJApayet anAsevanAya / iti bravImi / bhikSu ke dvArA aisA kahane para bhI kadAcit vaha gRhapati agni-kAya ko ujjvalita aura prajvalita kara usake zarIra ko AtApita aura pratApita kare, to bhikSu Agama kI AjJA ko dhyAna meM rakhakara, usa gRhapati se kahe--maiM agnikAya kA sevana nahIM kara sktaa| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 42-spaSTam / spaSTa hai| 1. cUrNikAra ne prastuta sUtra kA kAvyazailI meM varNana kiyA so ya uccanIyamajisamAI aDato egassa Izvarasya gihaM hai-so ya majisamavao adhikRto sAhU, abhigatastho, Navi pavisittA bAhire Thito, sItavAyA ya te Na bAreNa pavisaha, atitaruNo Navi atividdho ya, taruNassa balavantasarIrassa tassa aMga savvaM kaMpati, so ya igmo miyalomapAuyo Na sIteNa aMga tharathareti, viddhe tu kaMpamANevi varo Na kuMkumANugataagaravilittagatto isitti surAe va matto mehuNasaMkAe saMkijjati, teNa majjhimavato adhikRto sAhU, issariyauNhAe aNugato, puNo ya aMgArasagaDiyAe aNu Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 `cattho uddeso : cauthA uddezaka 43. je bhikkhU tihi vatthaha parivasite pAyacautthehiM, tassa NaM No evaM bhavati - cautthaM vatthaM jAissAmi / saM0 - yo bhikSuH tribhiH vastraiH paryuSitaH pAtracaturtheH, tasya no evaM bhavati --- caturthaM vastraM yAciSye / jo bhikSu tIna vastra aura eka pAtra rakhane kI maryAdA meM sthita hai, karUMgA / trivastraparyuSitaH jinakalpo vA sthavirakalpo vA bhavati, kintu dvivastraparyuSitaH punaniyamataH jinakalpika parihAravizuddhi cAritramAzritaH yathAlandakaH, pratimAprati panno vA bhavati / ekavastraparyuSitaH trivastradvivastraparyuSitebhyo balavAn saMhananayuktazca bhavati / / bhASyam 43 - prastutAdhyayane vastrAdezena catuvidhA prastuta adhyayana meM vastroM kI apekSA se cAra prakAra ke muniyoM bhikSavaH nirUpitAH santi--tribhirdvAbhyAM ekena vA ekena vA kA nirUpaNa hai- 1. tIna vastra rakhane vAle muni, 2. do vastra vastreNa paryuSitA acelAzya vastragrahaNaM dvividhaM rakhane vAle bhUmi 3 eka vastra rakhane vAle muni, 4. nirvastra muni / adhika opagrahikaM ca pratimApratipanno bhikSuH trINi vastra-grahaNa do prakAra / kA hotA hai audhika - sAmAnya tathA vastrANi dhArayati / atra prAcInaparamparA anu- aupagrahika - RtusApekSa pratimA kI sAdhanA meM saMlagna muni tIna saraNIyA / " vastra dhAraNa karatA hai| isa viSaya meM prAcIna paramparA kA anusaraNa karanA cAhie / , caturthavastravAcanaM aupagrahikamasti satyapi mahAzIte pratimApratipanno bhikSuH aupagrahikavastrayAcanasya saMkalpaM na karoti / bhASyam 44 -- ApatitaH zItakAlaH / vastratrayaM na vidyate / tadAnIM sa jinakalpikAdiH yathaiSaNIyAni vastrANi yAceta - jinakalpikasya yathA eSaNA bhaNitAsti tathA vAceta tatra catasro vastreSaNAH snti| tapyamANo aMtepurapari baragadagItovarame kacitaM sAhU bahUM kaMpamANaM citayati kimayaM sAhU soteNa kaMpati ? uta eyAo mamitthoo alaMkiyAo daThThe maNassa khobho jAto ? jeNa se vAtAvidhUtamiva kadalIpatraM tharathareti iti, evaM sAhUM sIyaphAseNa vebamANagAyaM daTTha AsaNA ovadvAya tamudakAmyabravIti / ( AcArAMga pUrNa, pRSTha 271) 1. AcArAMga bhUNi, pRSTha 273 parisitopajjusito : citotti vA egaTThA / AcArAMga mAdhyama usakA mana aisA nahIM hotA ki maiM cauthe vastra kI yAcanA 44. se ahesa NijjAI basthAI jAejA / saM0 --- sa yathaiSaNIyAni vastrANi yAceta / vaha yathA- eSaNIya -- apanI-apanI kalpa-maryAdA ke anusAra grahaNIya vastroM kI yAcanA kare / tIna vastra rakhane vAlA muni jinakalpI athavA sthavirakalpI hotA hai| kintu do vastra rakhane vAlA muni niyamataH jinakalpI, parihAravizuddhicAritra kA anupAlana karane vAlA yathAlaMdaka athavA pratimA pratipanna hotA hai| eka vastra rakhane vAlA muni tIna yA do vastra rakhane vAle muniyoM se zakti sampanna aura vizeSa saMhanana yukta hotA hai / cauthe vastra kI yAcanA karanA aupagrahika RtusApekSa hai| atyadhika zIta hone para bhI pratimA pratipanna bhikSu aupagrahika vastra kI yAcanA kA saMkalpa nahIM karatA / zItakAla A gyaa| tIna vastra nahIM haiN| usa sthiti meM jinakalpika Adi muni pAepanIya vastroM kI yAcanA karejinakalpika muni ke lie vastra evaNA kI jo maryAdA nirUpita hai usake anusAra yAcanA kare vasyA ke cAra prakAra hai| 2. AcArAMga bhUmi, pRSTha 273 te puNa ho sotiyA ekko uSNatI, yANaM tu pamANaM saMDAsa ahavA do va vIo ciTu pAuNati, pahalaM ekkaM pAuyaMti khomiyaM par3A atisIteNa biijjayaM tassurvAra, tahAvi atisIte tatiyaM pAuNati, sambat unnitaM vAhi tato paraM mahAsIle utyaM na miti / 3. AcArAMga cUrNa, pRSTha 276 // 4. draSTavyam - AyAracUlA 5 / 16 / 21 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 4. sUtra 43-48 45. ahApariggahiyAI vatyAiM dhaarejjaa| saM0-yathAparigRhItAni vastrANi dhArayet / vaha yathA-parigRhIta vastroM ko dhAraNa kare-na choTA-bar3A kare aura na saMvAre / bhASyam 45 -AcAracalAyAmapi kiJcit zabda- 'AcAracUlA' meM bhI yaha sUtra kucha zabdabheda ke sAtha upalabdha bhedena etat sUtraM upalabhyate / ' 'ahApariggahiyAI vatthAI hai| 'yathA-parigRhIta vastra ko dhAraNa kare'-- isa sUtra kA tAtparya 'na dhArejjA' etasya sUtrasya tAtparya 'No dhoejjA No raejjA' dhoe na raMge'-isa vAkyAMza meM spaSTa hotA hai| vibhUSA ke lie vastra iti vAkyAMze spaSTaM bhavati / vibhUSArtha dhAvanaM nAsti dhonA anujJAta nahIM hai, isalie yathA-parigRhIta vastra dhAraNa kare, yaha anujJAtam, tena yathAparigahItaM vastra dhArayed iti nirdeza diyA gayA hai| nirdeshH| 46. No dhoejjA, No raejjA, No dhoya-rattAI vatthAI dhaarejjaa| saM0 no dhAveta, mo rajet, no dhautaraktAni vastrANi dhArayeta / vaha una vastroM ko na dhoe, na raMge aura na dhoe-raMge hae vastroM ko dhAraNa kare / bhASyam 46 sa jinakalpikAdibhikSuH tAni vaha jinakalpa Adi kI viziSTa sAdhanA karane vAlA bhikSu vastrANi no dhAvet / na ca kaSAyadhAtvAdibhiH rajyet / una vastroM ko na dhoe / na una vastroM ko kaSAya-pIle athavA lAla dhautaraktam, yathA ca cUNiH / raMga se rge| dhoe-raMge vastroM ke viSaya meM cUrNikAra kahate haiM-dhautarakta dhotarataM NAma jaM dhovituM puNo rayati, annaM aruccamANagaM kA artha hai -dhokara puna: raMganA, anAkarSaka raMga ko dhokara dUsare raMga dhoiu aNNeNa rayaMti, jahA ahoyarattaM tahA aprikmmiyNpi|' se raMganA / jaise adhautarakta hai vaise hI hai aparimita-jisakA parikarma nahIM kiyA gayA hai| 47. apaliuMcamANe gAmaMtaresu / saM0-aparikuJcan grAmAntareSu / vaha grAmAntara jAtA huA vastroM ko chipAkara nahIM cltaa| bhASyam 47 --sa bhikSuH ujjhitadharmANi eva vastrANi vaha bhikSa pariSThApana yogya vastroM ko hI dhAraNa karatA hai, dhArayati, tenAsau grAmAntaragamane vastrANi aparikuMcan- isalie vaha grAmAMtara jAtA huA vastroM ko chipAe binA jA sakatA agopayan gantumarhati, na tasya caurAdibhayaM jaayte| hai / usako caura Adi kA bhaya nahIM hotaa| 48. omcelie| saM0-avamacelikaH / vaha alpa (atisAdhAraNa) vastra dhAraNa karatA hai| bhASyam 48 --sa bhikSuH gaNanena pramANena mUlyena ca vaha bhikSu gaNanA, pramANa aura mUlya kI dRSTi se avamacelika 1. AyAracUlA 41 : se bhikkhU vA bhikkhuNI vA ahesaNijjAI vatthAI dhArejjA, ahApariggahiyAI vatthAI dhArejjA No dhoejjA, No raejjA, dhoyarattAI vatthAI dhArejjA / apaliuMcamANe gAmaMtaresu omcelie| 2. atra vRttau gacchabAsinAM sAmAcAryA ullekhaH kRtosti gacchavAsino hyaprAptavarSAdau glAnAvasthAyAM vA prAsukobakena yatanayA dhAvanamanujJAtaM, na tu jinakalpikasyeti / ' (AcArAMga vRtti, patra 251) / / cUNoM eSa ullekho naiva lbhyte| 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 273 / Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArogabhAdhyame avamaceliko bhvti|' '-alpa yA atisAdhAraNa vastra dhAraNa karane vAlA hotA hai| 46. eyaM khu vatthadhArissa sAmaggiyaM / saM0-etat khalu vastradhAriNaH sAmagryam / yaha vastradhArI bhikSu kI sAmagrI (upakaraNa-samUha) hai| bhASyam 49-spaSTam / spaSTa hai| 50. aha puNa evaM jANejjA-uvAikkate khalu hemaMte, gimhe paDivanne, ahAparijuNNAI vatthAiM paridRvejjA, ahAparijuNNAI vatthAiM paridRvettAsaM0-atha punaH evaM jAnIyAt -upAtikrAMtaH khalu hemantaH, grISmaH pratipanna:, yathAparijIrNAni vastrANi pariSThApayet, yathAparijIrNAni vastrANi pariSThApyabhikSu yaha jAne ki hemanta bIta gayA hai, grISma Rtu A gaI hai, taba vaha yathAparijIrNa vastroM kA visarjana kare / unakA visarjana kara bhASyam 50-atra prAcInaparamparA--gimhe paDivanne vastra-viSayaka prAcIna paramparA yaha hai-grISma Rtu ke A jAne citte vaisAhe ca, ahAparijunnAiM vatthAI parivijjA para caitra-vaizAkha mAsa meM una sabhI jIrNa vastroM ko, yadi ve AgAmI samvAiMpi, jati bitijaM hemaMtaM Na pArvati to parivei, tahA hemanta Rtu meM kAma Ane yogya na hoM to visarjita kara de| jIrNa junnAiM pariThThavittA aTTamAse apAuo ceva bhavati, aha puNa vastroM kA visarjana kara ATha mAsa taka nirvastra rhe| yadi yaha jAne evaM jANijjA-paDIdullahAI, na bhavissaMti vA, tAhe jaM juSNaM ki vastra-prApti durlabha hai, Age milane kI sambhAvanA nahIM hai to atitaM pariTThavittA sesagANi dhAreti, Na pAuNati / ' jIrNa vastra ko visarjita kara zeSa ko rakha le, kintu unheM kAma meM na le| 51. aduvA sNtruttre| saM0-athavA sAntarottaraH / yA eka antara aura eka uttara vastra rkhe| bhASyam 51-RtutrayakalanAyAM caitramAso'pi grISma- saMvatsara kI tIna RtuoM kI parikalpanA meM caitra mAsa kA veva samavatarati / atra prAcIna paramparA-jati citte avataraNa bhI grISma Rtu meM hotA hai| isa viSayaka prAcIna paramparA sItaM paDati jahA gollavisae tAhe saMtasttaro bhavati, egaM aMtare yaha hai -yadi golla deza kI bhAMti caitra mAsa meM ThaNDa par3atI hai taba ega uttare savaDIbhavati / muni 'sAntarottara' hotA hai| vaha do vastra dhAraNa karatA hai-eka aMtara, eka uttara / vattau sAntarottarapadaM bhinnadRSTikoNena vyAkhyAtam- vRttikAra ne 'sAntarottara' pada kI bhinnadRSTi se vyAkhyA kI 'athavA kSetrAdiguNAddhimakaNini vAte vAti satyAtmapari- hai-athavA kisI kSetra vizeSa meM barphIlI havA ke calane para muni talanArtha zItaparIkSArthaM ca sAntarottaro bhavet-sAntara- apane Apako tolane ke lie tathA apanI zIta-sahana kI zakti kI mattara-prAvaraNIyaM yasya sa tathA, kvacitprAvRNoti parIkSA karane ke lie 'sAntarottara' hotA hai-eka antara aura eka 1. 'avama' zabda gaNanA aura pramANa-do dRSTiyoM se vivakSita ya saMDAso do ya rynniio| hai| gaNanA kI dRSTi se tIna vastra rakhane vAlA avama-celika (AcArAMga cUNi, pRSTha 273-274) hotA hai / pramANa kI dRSTi se do ratnI (muTThI baMdhA huA vRttau mUlyasyApi ullekho vartate--avamaM ca taccelaM ca hAya) aura ghuTane se kaTi taka caur3A vastra rakhane vAlA avamacelaM, pramANataH parimANato mUlyatazca, tadyasyAstyaavama-celika hotA hai| saavvmcelikH| (AcArAMga vRtti, patra 251) (dekheM-nizItha bhASya, 16 // 39, gAthA 5789) 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 274 / cUNIM gaNanApramANayoreva ullekhosti-omacelite 3. vahI, pRSTha 274 / gaNaNeNa pamANeNa ya, gaNaNapamANeNaM tiSNi pamANaM, pamANeNa Jain Education international Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u04. sUtra 46-15 377 kvacitpAvatti bitti, zItAzaGkayA nAdyApi uttara vastra rakhatA hai| kabhI vaha vastra or3hatA hai aura kabhI usako parityajati, athavA'vamacela ekakalpaparityAgAta apane pAsa rakha letA haiN| zIta kI AzaMkA se vaha aba bhI una vastroM dvikalpadhArItyarthaH / ko nahIM chodd'taa| athavA vaha avamacelaka-alpavastradhArI hotA hai-eka vastra kA parityAga karane para kevala do vastramAtra dhAraNa karatA hai| 52. aduvA egsaadde| saM0-athavA ekazATaH / yA vaha eka-zATaka rhe| bhASyam 52-- athavA yadi dve vastre atijINe, eka athavA yadi do vastra atijIrNa ho gae hoM, eka sAdhAraNa hai, sAdhAraNaM, tadAnIM jIrNayoH pariSThApanaM kRtvA sa bhikSuH taba vaha bhikSu donoM jIrNa vastroM ko visajita kara eka zATaka-eka ekazATo bhavati / atra cuNimataM vastradhArI ho jAtA hai| isa prasaMga meM cUrNikAra kahate haiM-eka vastra __egaM dharetisi egasADo, yaduktaM bhavati-egaprAvaraNo, dhAraNa karane ke kAraNa vaha ekazATaka hotA hai| use eka prAvaraNa "itarahA hi tassa colapaTTovi Na kampati, kato puNa vAlA kahA jA sakatA hai| anyathA to usake 'colapaTTA' bhI nahIM sADao ?' kalpatA, zATaka kI to bAta hI kahAM? 53: aduvA acele| saM0-athavA acelH| yA vaha acela (vastrarahita) ho jaae| bhASyam 53-athavA sarvathA apagate zIte sa acelo athavA zIta Rtu ke sarvathA vyatIta ho jAne para vaha acela ho bhavati / tAtparyamasya-prayojanaM vinA vastraM na dhArayet / jAtA hai / isakA tAtparya yaha hai ki muni prayojana ke binA vastra dhAraNa vastradhAraNasya trINi prayojanAni sthAnAMge santi na kare / sthAnAMga sUtra meM vastra-dhAraNa ke tIna prayojana nirdiSTa haiMnirdiSTAni-tihi ThANehi vatthaM dharejjA, taM jahA-hiripattiyaM, (1) lajjA nivAraNa ke lie (2) jugupsA (ghRNA) nivAraNa ke lie duguMchApattiyaM, parIsahavattiyaM / ' (3) parISaha nivAraNa ke lie| 54. lAghaviyaM AgamamANe / saM0-lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA bastra kA kramika visarjana kre| bhASyam 54----sa bhikSuH lAghavArthaM kramaza: vastrANAM nyUnatAM karoti / zeSaM 6 / 63 bhASyavat / vaha bhikSu lAghava ke lie vastroM kI kramika alpatA karatA hai| zeSa 6 / 63 bhASya kI bhAMti / 55. tave se abhisamannAgae bhavati / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / alpa vastra vAle muni ke upakaraNa-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| bhASyam 55-draSTavyam-6164 / dekheM-664 / 1. AcArAMga vRtti, patra 252 / draSTavyam-uttarAyaNANi 23 / 29 kA ttippnn| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 274 / 3. aMgasuttANi 1, ThANaM 31347 / Jain Education international Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 AcArAMgabhAdhyama 56. jameyaM bhagavayA paveditaM, tameva abhisameccA savvato savvattAe samattameva smbhijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvata: sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise alpa-vastratva kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (saMpUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare-kisI kI avajJA na kre| bhASyam 56-drssttvym-6|65 / dekheN-6|65 / 57. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-puTTho khalu ahamaMsi, nAlamahamaMsi soya-phAsaM ahiyAsittae, se vasumaM savva-samannAgaya paNNANeNaM appANeNaM kei akaraNAe AuTTe / saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati -- spRSTaH khalu ahamasmi, nAlamahamasmi zItasparza adhisoDhaM, sa vasumAn sarvasamanvAgataprajJAnena AtmanA kazcid akaraNatayA AvRttaH / jisa bhikSa ko yaha lage-maiM zotasparza-strI parISaha se AkrAMta ho gayA hUM aura maiM isako sahana karane meM samartha nahIM hUM, usa sthiti meM koI-koI saMyamI bhikSu apanI sampUrNa prajJA aura antaHkaraNa ko kAma-vAsanA se sameTa kara usakA sevana nahIM karane ke lie udyata ho jAtA hai| bhASyam 57 --zItasparzapadena parISahadvayasya grahaNaM 'zItasparza'-pada se do parISahoM-strI parISaha tathA satkArakRtamasti-strIparISahaH satkAra-puraskAraparISahazca / puraskAra parISaha kA grahaNa kiyA gayA hai| jisa bhikSu ko yaha yasya bhikSorevaM bhavati - spRSTohamasmi zItasparzana, taM lage ki maiM zItasparza (strI parISaha) se AkrAMta ho gayA hUM aura maiM adhisoDhuM nAlamahamasmi sudarzanavat / ' prAptAyAmasyAma- usako sahana karane meM sudarzana kI bhAMti samartha nahIM huuN| aisI sthiti vasthAyAM kazcit sarvasamanvAgataprajJAna: tasya prApta ho jAne para koI pUrNa prajJAvAn muni 'kAma' kA sevana na karane akaraNAya-anAsevanAya AvRtto' bhavati / ke lie udyata ho jAtA hai| 58. tavassiNo hataM seyaM, jamege vihmaaie| saM0 --tapasvinaH khalu tat zreyaH yadeka: vihamAdadIta / usa tapasvI ke lie vaha zreya hai ki vaha brahmacarya kI rakSA ke lie phAMsI lekara prANa-visarjana kara de| bhASyam 58 -kazcid abalo bhvti| manasA vAcA koI muni durbala hotA hai| vaha manasA-vAcA-karmaNA indriyakAyena ca nAtmAnaM viSayebhyaH pratisaMhartuM prtylH| tasya viSayoM se apane Apako dUra karane ke lie samartha nahIM hotaa| usa tapasvinaH vihitamArgeNa prANatyAgaHzreyAn / vidhizcAtra- tapasvI muni ke lie vihita-mArga se prANa-tyAga karanA zreyaskara hai| tasyAM strIbhiH sanniruddhAvasthAyAM sa vihamiti AkAzaM usakI vidhi yaha hai-yadi striyAM use roka le to usa sthiti meM muni AdadIta / atra prAcInaparamparA viha arthAt AkAza ko svIkAra kare-gale meM phAMsI DAlakara prANakaitavaumbaMdhaNaM, sA ya taM vAreti viddhaMsejjatti to suMdaraM, visarjana kara de| isa prasaMga kI prAcIna paramparA yaha hai-yadi strI aha Na visajjeti tAhe citei-mA me bhaMgo bhavissati umbaM- use AkrAMta kara le to vaha dikhAvaTI phAMsI lagAne kA prayatna kare / dhijjaavi| usa samaya yadi vaha strI usa muni ko phAMsI lagAne se roke, use chor3a de to acchA hai| yadi na chor3e taba vaha-'mere saMyama kA bhaMga na ho', yaha socakara phAMsI lagA le| 56. tatyAvi tassa kaalpriyaae| saM0-tatrApi tasya kAlaparyAyaH / aisA karane para bhI usakI vaha kAla-mRtyu hotI hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 275 : jahA sudaMsaNo gAhAvaI tahA 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 275 : AuTTitti vA anmaTTitti NAlamahaM taM paDuppanna ahiyAseuM / vA egtttthaa| 2. aSTavyam-AyAro, 13174 sUtram / 4. vahI, pRSTha 275 / Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 4. sUtra 56-61 bhASyam 59 - tasyAM upasargAvasthAyAM asahanIye vA mohanIye tasya upasargaprAptasya bhikSoH eSa kAlaparyAya: apratiSiddhosti - kAraNe puNa apaDikuTThAI, taM jahA behAnase va paTTe ceva / 60. se vi tattha viaMtikArae / saM0 -- so'pi tatra vyantikArakaH / usa mRtyu se vaha antakriyA karane vAlA bhI ho sakatA hai / bhASyam 60- sa evaM kAraNikaM mRtyuM mriyamANo bhikSuH tatra vyatikAraka:-antakriyAkArakaH sarvakarmakSaya kAraka iti yAvat bhavati / ti bemi / 61. ictaM vimohAya taNaM hiyaM suhaM khayaM NisseyasaM ANugAmiyaM / saM0] ityetat vimohAvatanaM hitaM sukhaM kSamaM niHzreyasaM anugAmikam / iti bravImi / yaha maraNa prANa-vimoha kI sAdhanA kA Ayatana hitakara, sukhakara kAlocita, kalyANakArI aura bhaviSya meM sAtha dene vAlA hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 61 - etanmaraNaM kAlamohavyapanodAya svIkriyate iti hetoH etat vimohasAdhanAyA Ayatana hitakaraM zubhaM sukhakaraM vA, kSamaM kAlocitaM niHzreyasaM kalyANakAri, AnugAmikaM punarbodhilAbhAya bhavati / " " 1. AcArAMga cUrNi, pRSTha 276 : 'kAlakaraNaM kAlamajjAo / ' 2. aMgasuttANi 1, ThANaM 2 / 413 / 3. AcArAMga cUrNi, pRSTha 276 : 'tassa taM kAraNamAsajja uvasaggamaraNameva gaNijjati, iti evaM avavAiyaM maraNaM atItakAle aNaMtA sAhU maritA nivvANagamaNaM pattA / ' 4. vRttI 'vigatamohanAmAyatanaM AdhapaH kartavyatayA iti vyAkhyAtamasti / ( AcArAMga vRtti, patra 253 ) 5. bAIsa parIgraha meM strI aura satkAra- ye do paroSaha zIta aura zeSa bIsa parIvaha uSNa hote haiM (AcArAMga niyukti, gAthA 202 ) / prastuta prakaraNa meM zItasparza kA artha strI parIva yA kAmabhoga hai| bhikSu bhikSA ke lie gRhastha ke ghara jAtA hai, usa samaya usake pArivArika loga use ghara meM rakhane kA prayatna karate haiM athavA kisI anya ghara meM jAne para koI strI mugdha hokara use apane ghara meM rakhane kA prayatna karatI hai| usa sthiti meM use kyA karanA cAhie ? prastuta AlApaka meM sUtrakAra ne isakA nirdeza diyA hai| maraNa do prakAra kA hotA hai-bAla-maraNa aura paNDita 376 usa upasarga kI avasthA meM athavA asahanIya mohanIya karma kI sthiti meM upasarga meM phase usa bhikSu kA yaha kAlaparyAya ( phAMsI lagA kara maranA) apratiSiddha hai / sthAnAMga meM kahA hai- zIlarakSA Adi prayojana hone para muni ke lie do prakAra ke maraNa anumata haiMvaihAyasa maraNa - phAMsI lagAkara maranA tathA gRddhaspRSTa maraNa - bRhatkAya vAle jAnavara ke zava meM praveza kara zarIra kA vyutsagaM karanA / usa prakAra kI kAraNika ApavAdika mRtyu se marane vAlA vaha bhikSu antakriyA karane vAlA arthAt pUrNa karma-kSaya karane vAlA hotA hai| yaha maraNa kAlamoha-mRtyu kI mUchoM ko dUra karane ke lie svIkAra kiyA jAtA hai| isalie yaha vimoha kI sAdhanA kA Ayatana hitakara, zubhakara athavA sukhakara kAlocita, kalyANakArI tathA punaH bodhi kI upalabdhi ke lie hotA hai / maraNa / vaihAyasa phAMsI lagAkara maranA bAla-maraNa hai / anazana paNDita maraNa hai ( bhagavatI sUtra, 2049 ) / kintu tAtkAlika paristhiti meM phaMsA huA bhikSu anazana kA prayoga kaise kare ? usa samaya brahmacarya kI surakSA ke lie use vaihAyasa-mRtyu ke prayoga kI svIkRti dI gaI hai| isa sthiti meM vaha bAla-maraNa nahIM hai / sUtrakAra yahAM eka sthiti kI ora saMketa karate haiM / koI bhikSu bhikSA ke lie jaae| pArivArika loga usakI pUrva patnI sahita use kamare meM baMda kara deN| vaha usase bAhara nikala na ske| usakI pUrva patnI use vicalita karane kA prayatna kre| taba vaha zvAsa baMda kara mRtaka jaisA ho jAe aura avasara pAkara gale meM dikhAvaTI phAMsI lagAne kA prayatna kre| usa samaya vaha strI kahe- Apa cale jAeM, kintu prANa tyAga na kreN| taba bhikSu A jAe aura yadi vaha strI use aisA na kahe, to vaha gale meM phAMsI lagAkara prANa tyAga kara de| aisA karanA bAla-maraNa nahIM hai - yaha bhagavAn mahAvIra ke dvArA anujJAta hai / Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 paMcamo uddeso : pAMcavAM uddezaka 1 62. je bhikkhU dohi vaha parivasite pAyata ehi, tassa NaM No evaM bhavati saM0 yo bhikSu dvAbhyAM vastrAbhyAM paryuSitaH pAtratRtIyAbhyAM tasya no evaM bhavati jo bhikSu do vastra aura eka pAtra rakhane kI maryAdA meM sthita hai, usakA mana karUMgA / 63. se ahesamajjAI bacAI jaae| saM0 sa yathaiSaNIyAni vastrANi yAceta / vaha yathA- eSaNIya apanI-apanI kalpa-maryAdA ke anusAra vastroM kI yAcanA kare / 64. ahApariggahiyAI sthAI ghArejjA | saM0 yathAparigRhItAni vastrANi dhArayet / vaha yathA-parigRhItavastroM ko dhAraNa karena choTA-bar3A kare aura na saMvAre / 65. jo dhoegjA, jo raenjA, No dhoya-rasAI bazthAI ghArejjA / saM0 - no dhAvet, no rajet, no dhotaraktAni vastrANi dhArayet / vaha una vastroM ko na dhoe, na raMge aura na dhoe raMge hue vastroM ko dhAraNa kare / 66. apalicamANe gAmaMtaresu / saM0 - aparikuJcan grAmAntareSu / vaha grAmAntara jAtA huA vastroM ko chipAkara nahIM calatA / 67. omacelie / saM0 - avamacelikaH / vaha alpa (atisAdhAraNa) vastra dhAraNa karatA hai / 68. evaM khu tassa bhikssa sAmaggiyaM / saM0- etat khalu tasya bhikSoH sAmagryam / yaha vastradhArI bhikSu kI sAmagrI ( upakaraNa-samUha ) hai / 70. aduvA egasADe / -- 69. aha puNa evaM jANejjA-uvAikkate khalu hemaMte, gimhe paDivanne, ahAparijuSNAI vatthAiM parivejjA, ahAparijuNAI vatyAhaM paridvavettA- saM0 - athavA ekazATaH / yA vaha eka zATaka rahe / saM0 atha punaH evaM jAnIyAt - upAtikrAntaH khalu hemantaH, grISmaH pratipannaH yathAparijIrNAni vastrANi pariSThApayet, yathAparijIrNAni vastrANi pariSThApya - fer yaha jAne ki hemanta bIta gayA hai, prISma Rtu A gaI hai, taba vaha yathA- parijIrNa vastroM kA visarjana kre| unakA visarjana kara- AcArAMga mAdhyam taiyaM vatthaM jAissAmi / tRtIyaM vastraM yAciSye / aisA nahIM hotA ki maiM tIsare vastra kI yAcanA Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u05. sUtra 62-76 381 71. aduvA acele| saM0-athavA acelaH / yA vaha acela (vastra-rahita) ho jaae| 72. lAghaviyaM AgamamANe / saM0 lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA vastra kA kramika visarjana kre| 73. tave se abhisamannAgae bhavati / / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / alpa vastra vAle muni ke upakaraNa-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| 74. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA savvato samvattAe samattameva smbhijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise alpa-vastratva kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (sampUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare-kisI kI avajJA na kre| mANyam 62-74 - draSTavyam-43-56 / dekheM--43-56 / 75. jassa NaM bhikkhassa evaM bhavati-puTTho abalo ahamaMsi, nAlamahamaMsi gihaMtara-saMkamaNaM bhikkhAyariya-gamaNAe se evaM vavaMtassa paro abhihaDaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhaTu dalaejjA, se pumvAmeva AloejjA AusaMto! gAhAvato! No khalu me kappai abhihaDe asaNe vA pANe vA khAime vA sAime vA bhottae vA, pAyae vA, aNNe vA eyppgaare| saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati-spRSTo'balohamasmi, nAlamahamasmi gRhAntarasaMkramaNAya bhikSAcaryAgamanAya, tasya evaM vadataH paraH abhihRtaM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdhaM vA AhRtya dadyAt, sa pUrvameva Alocayet AyuSman gRhapate ! no khalu mama kalpate abhihRtaM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA bhoktuM vA pAtuM vA anyad vA etat prakAram / jisa bhikSu ko yaha lage-maiM roga se AkrAMta hone ke kAraNa durbala ho gayA huuN| maiM bhikSAcaryA ke nimitta nAnA gharoM meM jAne meM samartha nahIM haiN| isa prakAra kahane vAle bhikSu ko gRhastha apane ghara se azana, pAna, khAdya yA svAdya lAkara de / vaha bhikSu pahale hI AlocanA kare-yaha AhAra kisa doSa se dUSita hai| AlocanA kara kahe -- 'AyuSman gRhapati ! yaha ghara se lAyA huA azana, pAna, khAdya aura svAdya maiM khA-pI nahIM sktaa|' isa prakAra ke dUsare doSa se dUSita AhAra ke lie bhI vaha gRhapati ko pratiSedha kara de| bhASyama 75 --atra parapadena zrAvakAdInAM grahaNaM, yathA prastuta AlApaka meM 'para' zabda se zrAvaka Adi kA grahaNa ca coM-paro NAma sAvao vA saNNI ahAmaddao vA kiyA hai| jaise - cUrNikAra ne 'para' ke cAra artha kie haiM zrAvaka, micchAviTThI vA aNukaMpAe prinnto|" saMjJI, yathAbhadraka aura anukaMpA meM pariNata mithyaadRsstti| 76. jassa NaM bhikkhassa ayaM pagappe-ahaM ca khalu paDiNNatto apaDiNNattehi, gilANo agilANehi, abhikaMkha sAhammiehiM kIramANaM veyAvaDiyaM sAtijjissAmi / ahaM vA vi khalu apaDiNNatto paDipaNattassa, agilANo gilANassa, abhikaMkha sAhammiassa kujjA veyAvaDiyaM krnnaae|| saM0-yasya bhikSoH ayaM prakalpa:-ahaM ca khalu pratijJaptaH apratijJaptaH, glAnaH aglAnaH, abhikAMkSya sAdharmikaH, kriyamANaM vaiyApatyaM svAdayiSyAmi / ahaM vApi khalu apratijJaptaH pratijJaptasya, aglAna: glAnasya, abhikAMkSya sArmikasya kuryAt vaiyApratyaM karaNAya / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 277 / . Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 AcArAMgabhASyam jisa bhikSu kA yaha prakalpa (sAmAcArI yA maryAdA) hotA hai-'maiM glAna hUM aura mere sArmika sAdhu aglAna haiM, unhoMne merI sevA karane ke lie mujhe kahA hai, maiMne apanI sevA ke lie unase anurodha nahIM kiyA hai| nirjarA ke uddezya se una sArmikoM ke dvArA kI jAne vAlI sevA kA maiM anumodana kruuNgaa|' athavA 'sArmika bhikSu glAna haiM, maiM aglAna huuN| unhoMne apanI sevA karane ke lie mujhe anurodha nahIM kiyA hai, maiMne unakI sevA karane ke lie unase anurodha kiyA hai| nirjarA ke uddezya se una sAmikoM kI sevA karUMgA-pArasparika upakAra kI dRSTi se|' bhASyam 76-yasyeti parihAravizuddhikasya yathA- jisakA arthAt parihAravizuddhicaritra vAle muni athavA landikasya vA bhikSoH ayaM prakalpo bhavati / prakalpaH -- yathAlaMdaka muni kA yaha prakalpa hotA hai| prakalpa kA artha hai- maryAdA / maryAdA / kappo pakappo sAmAyArI majjAtA iti cUNiH / ' cUrNikAra ne kalpa, prakalpa, sAmAcArI, maryAdA- inheM ekArthaka mAnA AbhikAMkSya uddizya nirjarAmiti adhyAhAryam / hai| abhikAMkSya kA artha hai -nirjarA ke uddezya se| sArmika kA artha sArdhAmakaH sadRzakalpikaiH / atra prAcInaparamparA--- hai- samAna sAmAcArI vAlA muni / isa prasaMga meM prAcIna paramparA yaha ___ tassa puNa aNuparihArito kareti, kappaTTito vA, jai tevi hai-parihAravizuddhi muni yadi glAna ho jAtA hai to usakI sevA gilANAo sesagA kareMti, evaM ahAlaMditANavi, abhikaMkha anupArihArika (parihAravizuddhi vAlA dUsarA muni) karatA hai, athavA sAhamiyaveyAvaDiyaM so nijjarAkakhitehiM sarikappaehi, Na puNa koI kalpasthita-jinakalpI muni karatA hai| yadi ve bhI glAna ho therakappiehi gihatthehi vA kIramANaM sAtijjissAmi / " jAeM taba zeSa muni sevA karate haiM / yahI vidhi yathAlaMdaka muni ke lie hai| nirjarA ke uddezya se sArmikoM dvArA kI jAne vAlI sevA ko vaha svIkAra karatA hai, kintu sthavirakalpI tathA gRhasthoM ke dvArA kI jAne vAlI sevA kA vaha anumodana nahIM krtaa| 77. AhaTa paiNNaM ANakhessAmi, AhaDaM ca sAtijjissAmi, AhaTu paiNNaM ANakkhessAmi, AhaDaM ca No sAtijjissAmi, AhaTa paiNNaM No ANakkhessAmi, AhaDaM ca sAtijjissAmi, AhaTa paiNNaM No ANakkhessAmi, AhaDaM ca No saatijjissaami| saM0-AvRtya pratijJAM AneSyAmi, AhRtaM ca svAdayiSyAmi, Ahutya pratijJAM AneSyAmi, AhRtaM ca no svAdayiSyAmi, AhRtya pratijJA no AneSyAmi, AhRtaM ca svAdayiSyAmi, AhRtya pratijJAM no AneSyAmi, AhRtaM ca no svAdayiSyAmi / bhikSa yaha pratijJA grahaNa karatA hai, maiM sArmika bhikSuoM ke lie AhAra Adi lAUMgA aura unake dvArA lAyA huA svIkAra bhI kruuNgaa| ___ athavA maiM unake lie AhAra Adi lAUMgA, kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra nahIM kruuNgaa| ___ athavA maiM unake lie AhAra Adi nahIM lAUMgA, kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| athavA maiM na unake lie AhAra Adi lAUMgA aura na unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| (bhikSa glAna hone para bhI isa prakalpa aura pratijJA kA pAlana kre| jaMghAbala kSINa hone para bhakta-pratyAkhyAna anazana dvArA samAdhimaraNa kre)| bhASyam 77 - AhaTTa AhRtya Aruhya vA pratijJAma / 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 277 / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 278 / cUNau sthavirakalpaH kriyamANasya vaiyAvRttyasya niSedhaH / vRttau tasya vidhidRzyate, kiMtu parihAravizuddhikAnA sthavirakalpikA na santi sadRzakalpikA iti asti vRtteH mataM cintyam, yathA ca vRttiH-'tatra parihAravizuddhikasyAnu AhaTTa kA artha hai --pratijJA ko grahaNa kara athavA pratijJA para pArihArikaH karoti kalpasthito vA paro, yadi punaste'pi glAnAstato'nye na kurvanti, evaM yathAlandikasyApIti, kevalaM tasya sthavirA api kurvantIti darzayati-nirjarAM 'abhikAMkSya' uddizya sAmikaH sadRzakalpikarekakalpastharaparasAdhubhirvA kriyamANaM vayAvRttyamahaM 'svAdayiSyAmi' abhikAMkSayiSyAmi / (AcArAMga vRtti, patra 255) Jain Education international Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u0 5. sUtra 77-82 383 aannklessaami'-.-aanessyaami| atra prAcInaparamparA --- ArUr3ha hokara / ANakkhessAmi kA artha hai-laauuNgaa| isa prasaMga meM tatiyabhaMge ahAlaMdiyA ceva paDirUbI, cautthabhaMge jinnkppio|' prAcIna paramparA yaha hai-sUtra meM die gae cAra vikalpoM meM se tIsare vikalpa meM yathAlaMdika muni kA aura cauthe dikalpa meM jinakalpika mUni kA samAveza hotA hai| 78. lAviyaM AgamamANe / saM0-lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA vastra kA kramika visarjana aura abhigraha kA prayoga kare / 76. tave se abhisamaNNAgae bhavati / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / alpa vastra aura abhigraha vAle muni ke upakaraNa-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| 80. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA savvato savvattAe samattameva smbhijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise alpavastra aura abhigraha kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (saMpUrNa rUpa se) samatva kA sevana kre| bhASyam 78-80 drssttvym-6||63-65 / dekheN-6|63-65 / 81. evaM se ahAkiTTiyameva dhamma samahijANamANe saMte virate susmaahitlese| saM0-evaM sa yathAkIrtitameva dharma samabhijAnan zAnta: virata: susamAhitalezyaH / isa prakAra vaha bhikSu tIrthakaroM ke dvArA nirUpita dharma ko jAnatA huA zAnta, virata aura susamAhitalezyA vAlA bane / bhASyam 81-evaM bhagavatA tIrthakareNa dharmaH-vastrAdi isa prakAra tIrthaGkara bhagavAna ne dharma--- vastra Adi viSayaka samAcAraH abhigrahavizeSo vA ythaakiirtitH| tasya sAmAcArI athavA abhigraha vizeSa kA nirUpaNa kiyA hai| usake samyaga samabhijJAnena zAntiH viratiH susamAhitA ca lezyA jJAna ke tIna pariNAma hote haiM - zAMti, virati aura susamAhita lezyA / bhvti| zAntimanubhavanneva sa zAntaH, viSayebhyo zAMti kA anubhava karane ke kAraNa vaha zAMta , zabda-rUpa Adi viSayoM se viratimanubhavanneva sa virataH, samAdhiyuktAM lezyAmanu- virati kA anubhava karane ke kAraNa vaha virata aura samAdhiyukta lezyA bhavanneva sa susamAhitalezyo' procyate / kA anubhava karane ke kAraNa vaha susamAhita-lezyA vAlA kahalAtA hai| 82. tatthAvi tassa kaalpriyaae| saM0 -- tatrApi tasya kAlaparyAyaH / aisA karane para bhI usa glAna bhikSu kI vaha kAla-mRtyu hotI hai| bhASyam 82-tatra glAnAvasthAyAM sa glAnaH apari- usa glAna avasthA meM vaha glAna muni zarIra kI sAra-saMbhAla karmazaroraH anyena asadRzakalpikena gRhItaM gRhNan yadi na karatA huA, dUsare asamAna kalpavAle muni ke dvArA gRhIta vastu ko 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 278 : anikkhissAmitti aNissisAmi karessAmi ....."aNikkhissAmi gilAyamANassa, jaM bhaNita-AtetuM dissAmi / (kha) AcArAMga vRtti, patra 256 : 'anviikssissye'| etat kriyApadaM dezIpadasaMbaddhameva saMbhAvyate / 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 278 / ... 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 279 : pasasthAsu lesAsu appA Ahito jassa jeNa vA appatte AhiyAo lessaao| Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 AcArAMgabhASyam kAlaM kuryAt tadA tasya kAlaparyAyaH anujJAta ev| letA huA yadi prANa-visarjana karatA hai, to usakI vaha kAlamRtyu anujJAta hI hai, sammata hI hai| 83. se tattha viaNtikaare| saM0-sa tatra vyantikArakaH / usa mRtyu se vaha antakriyA karane vAlA bhI ho sakatA hai| 84. iccetaM vimohAyataNaM hiyaM, suhaM, khamaM, NisseyasaM, ANugAmiyaM |-tti bemi / saM0-ityetat vimohAyatanaM hitaM sukhaM kSamaM niHzreyasaM AnugAmikam / - iti bravImi / yaha maraNa prANa-vimoha kI sAdhanA kA Ayatana, hitakara, sukhakara, kAlocita, kalyANakArI aura bhaviSya meM sAtha dene vAlA hotA hai|-aisaa maiM kahatA huuN| bhASyam 83-84-draSTavyam --60,61 / dekheM-60,61 / chaTTo uddeso : chaThA uddezaka 85.je bhikkha egeNa vattheNa parisite pAyabiieNa, tassa No evaM bhavai-biiyaM vatthaM jAissAmi / saM0-yo bhikSuH ekena vastreNa paryuSitaH pAtra-dvitIyena, tasya no evaM bhavati-dvitIyaM vastraM yAciSye / jo bhikSa eka vastra aura eka pAtra rakhane kI maryAdA meM sthita hai, usakA mana aisA nahIM hotA ki maiM dUsare vastra kI yAcanA kruuNgaa| 86. se ahesaNijja vatthaM jaaejjaa| saM0-sa yathaiSaNIyaM vastraM yAceta / vaha yathA-eSaNIya - apanI-apanI kalpa-maryAdA ke anusAra grahaNIya vastra kI yAcanA kre| 57. ahApariggahiyaM vatthaM dhaarejjaa| saM0 -- yathAparigRhItaM vastraM dhArayeta / vaha yathA-parigRhIta vastroM ko dhAraNa kare-na choTA-bar3A kare aura na saMvAre / 58. No dhoejjA, No raejjA, No dhoya-rattaM vatthaM dhaarejjaa| saM0-no dhAvet no rajet no dhautaraktaM vastraM dhArayet / vaha una vastroM ko na dhoe, na raMge aura na dhoe-raMge vastroM ko dhAraNa kre| 89. apaliuMcamANe gaamNtresu| saM0 --aparikuJcan grAmAntareSu / vaha prAmAMtara jAtA huA vastroM ko chipAkara nahIM cltaa| Jain Education international Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 5-6. sUtra 83-67 385 60. omcelie| saM0-avamacelikaH / .. vaha alpa (atisAdhAraNa) vastra dhAraNa kre| 61. evaM khu vatthadhArissa sAmaggiyaM / saM0-etat khalu vastradhAriNaH sAmagrayam / yaha vastradhArI bhikSu kI sAmagrI (upakaraNa-samUha) hai| 62. aha puNa evaM jANejjA-uvAikkate khalu hemaMte, gimhe paDivanne, ahAparijuNNaM vatthaM paridRvejjA, ahAparijuNNaM vatthaM pariTavettAsaM0-atha punaH evaM jAnIyAt ---upAtikrAntaH khalu hemantaH, grISmaH pratipannaH, yathAparijIrNa vastraM pariSThApayet, yathAparijINaM vastraM pariSThApya --- bhikSu yaha jAne ki hemanta bIta gayA hai, grISma Rtu A gaI hai, taba vaha yathA-parijIrNa vastroM kA visarjana kre| unakA visarjana kara dekheM -43-50 / bhASyam 85-92-draSTavyam-43-50 / 63. aduvA acele| saM0-athavA acelH| yA vaha acela (vastra-rahita) ho jaae| 14. lAghaviyaM AgamamANe / saM0 --lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA vastra kA kamika visarjana kre| 65. tave se abhisamaNNAgae bhavati / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / alpa-vastra vAle muni ke upakaraNa-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| 16. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA savvato samvattAe samattameva smbhijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvaM samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise alpa-vastratva kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (saMpUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare-kisI kI avajJA na kre| bhASyam 93-96-drssttvym-8|53; 6 / 63-65 / dekheN-8|53; 6 / 63-65 / 67. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavai-ego ahamaMsi, na me asthi koi, na yAhamavi kassai, evaM se egAgiNameva appANaM smbhijaannijjaa| saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati-eko'hamasmi, na me asti ko'pi, na cAhamapi kasyacit, evaM sa ekAkinameva AtmAnaM samabhijAnIyAt / jisa bhikSu kA aisA adhyavasAya hotA hai-maiM akelA hUM, merA koI nahIM hai, maiM bhI kisI kA nahIM huuN| isa prakAra vaha bhikSu apanI AtmA ko ekAkI hI anubhava kre| Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 AcArAMgabhASyam bhASyam 97-rAgabaddho manuSyaH satyamapalapati, kintu rAga se bandhA huA manuSya satya kA apalApa karatA hai| kintu yo bhikSuH satyamanveSayati, yathA-eko'hamasmi, na me jo bhikSu satya kA anveSaNa karatA hai, jaise-'maiM akelA huuN| merA asti ko'pi, na cAhamapi kasyacita, evaM sa AtmAnaM koI bhI nahIM hai aura maiM bhI kisI kA nahIM huuN|'-is prakAra vaha ekAkinameva samabhijAnIyAt / apane Apako akelA hI smjhe| 18. lAghaviyaM AgamamANe / saM0-lApavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA upadhi-visarjana kA cintana kare / bhASyam 98 -ekatvAnucintanena bhikSaH lAghavaM isa ekatva ke anucintana-akelepana ke cintana se bhikSu Agacchati / anena saMgajanitA bhArAnubhUtirapahnatA lAghava ko prApta hotA hai| isase Asaktijanita bhArAnubhUti dUra ho bhavati / jAtI hai| 66. tave se abhisamannAgae bhavai / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / ekatva anuprekSA karane vAle muni ke tapa hotA hai| bhASyam 99-ekatvAnucintanaM 'anuprekssaa| sA ca ekatva kA anucintana karanA anuprekSA hai| usakA samAveza svAdhyAyAntarvartitvAt tapaH / evaM ekatvAnuprekSAM kurvataH svAdhyAya ke antargata hotA hai, isalie vaha tapa hai| isa prakAra jo tasya tapa: abhisamanvAgataM bhavati / ekatva kI anuprekSA karatA hai, usake tapa hotA hai| 100. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA savvato samvattAe samattameva smmijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAna ne jaise ekatva bhAvanA kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (saMpUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare-kisI kI avajJA na kre| bhASyam 100-spaSTam / / spaSTa hai| 101. se bhikkha vA bhikkhuNI vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhAremANe No vAmAo haNyAo dAhiNaM haNayaM saMcArejjA AsAemANe, dAhiNAo vA haNuyAo vAmaM haNuyaM No saMcArejjA AsAemANe, se annaasaaymaanne| saM0-sa bhikSuH vA bhikSuNI vA azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA Aharan no vAmAyAH hanukAyAH dakSiNAM hanukA saMcArayet AsvAdamAnaH, dakSiNAyAH hanukAyAH vAmAM hanukAM no saMcArayet AsvAdamAnaH, sa anAsvAdamAnaH / bhikSu yA bhikSuNI azana, pAna, khAdya yA svAdha kA sevana karatI huI bAeM jabar3e se dAhine jabar3e meM na le jAe, AsvAda letI huI tathA dAeM jabar3e se bAeM jabar3e meM na le jAe, AsvAda letI huI / vaha anAsvAda vRtti se AhAra kre| 102. lAghaviyaM aagmmaanne| saM0-lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA svAda kA visarjana kare / 103. tave se abhisamannAgae bhavai / saM0---tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / asvAva-lAghava vAle muni ke svAda-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| Jain Education international Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 pa. vimokSa, u0 6. sUtra -105 104. jameyaM bhagavatA paveiyaM tameva abhisamecchA savyato sambattAe samattameva samabhijANiyA / saM0 yadidaM bhagavatA praveditaM tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise svAda-lAghava kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (sampUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare -- kisI kI avajJA na kare / " bhASyam 101-104 - spaSTam / spaSTa hai / 105. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-se gilAmi ca khalu ahaM imaMsi samae imaM sarIragaM aNupuvveNa parivahittae, se ANupuveNaM AhAraM saMvaTTejjA, ANupuvveNaM AhAraM saMvaTTettA, kasAe pae kiccA, samAhiyacce phalagAvayaTThI, uTThAya bhikkhU abhinivDa saM0 - yasya bhikSoH evaM bhavati - atha glAyAmi ca khalu ahamasmin samaye idaM zarIrakaM anupUrveNa parivoDhuM sa AnupUrvyA AhAraM saMvartatvAnupU AhAraM saMvartya, kathAyAn pratavUn kRtvA samAhitAcaM phalakAvataSTI utpAda bhikSu abhini tArcaH / : jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai maiM isa samaya samayocita kriyA karane ke lie isa zarIra ko vahana karane meM glAna ho rahA huuN| vaha bhikSu kramazaH AhAra kA saMvartana kre| AhAra kA saMvartana kara kaSAyoM ko kRza kare / 387 kaSAyoM ko kRza kara samAdhipUrNa bhAva vAlA, phalaka kI bhAMti zarIra aura kaSAya-donoM ora se kRza banA huA bhikSu samAdhi-maraNa ke lie utthita hokara zarIra ko sthira zAMta kare / bhASyam 105 yo bhikSuH rogeNAkrAntaH evaM anubhavati - ahaM anupUrveNa yathAsamayamAvazyaka kriyAkaraNa tathA idaM zarIraM parivoddhuM asamarthosmi tAdRzaH bhikSu anupu AhAraM saMvartayet --saMkSipet / eSaH samAdhi maraNAya kriyamANAyA: saMlekhanAyAH vidhiH pratipAdita sUtrakAreNa / tasyAH prathamamaGgamasti AhArasya saMvartanam / ' 1. prastuta sUtra meM bhAva-saMlekhanA ( kaSAya kA alpIkaraNa) aura dravya-saMlekhanA (AhAra kA alpIkaraNa) kI vidhi nirdiSTa hai| AhAra ke alpIkaraNa kI vidhi isa prakAra hai / AcArAMga niyukti meM dvAdaza varSIya saMlekhanA kA krama isa prakAra batalAyA gayA hai-prathama cAra varSa meM vicitra tapa 1 2 3 4 5 dina ke upavAsa kie jaaeN| tapasyA ke pAraNa meM dUdha Adi vikRti lenA athavA na lenA donoM sammata haiM / dUsare cAra varSoM meM vicitra tapa kA anuSThAna prathama varSa kI bhAMti kiyA jAtA hai| upavAsa ke pAraNe meM dUdha Adi vikRti varjita hotI hai| nauveM aura dasaveM varSa meM ekAMtarita AcAmla kiyA jAtA hai-eka dina upavAsa aura dUsare dina upavAsa ke pAraNa meM AcAmla / gyArahaveM varSa ke pahale chaha mahInoM meM eka upavAsa athavA do upavAsa kI tapasyA aura usake pAraNe meM parimita AcAmla arthAt avamaudarya / aura usake uttarArdha meM cAra upavAsa Adi kI tapasyA aura usakA pAraNa pUrvArdha kI bhAMti kiyA jAtA hai| bArahaveM varSa meM koTisahita ( pratidina ) jo bhikSu roga se AkrAMta hone para aisA anubhava karatA hai. maiM yathAsamaya Avazyaka kriyAeM karane ke lie isa zarIra ko vahana karane meM asamartha hUM, vaha bhikSu kramazaH AhAra ko kama kare sUtrakAra ne samAdhimaraNa ke lie kI jAne vAlI saMlekhanA vidhi kA pratipAdana kiyA hai / - usakA pahalA aMga hai AhAra kA saMvartana -- alpIkaraNa / AcAmla karatA hai / bArahaveM varSa meM cAra mAsa zeSa rahate haiM taba saMlekhanA karane vAlA tapasvI vAkyantra ko spaSTa rakhane ke lie bAra-bAra tela se kullA karatA hai / isa dvAdaza varSa meM saMlekhanA ke pazcAt vaha bhakta pratyAkhyAna, iMginImaraNa athavA prAyopagamana anazana svIkAra karatA hai / (AcArAMga niyukti, gAyA 269-272) (bhAga 2, pRSTha 294) ke anusAra bArahave varSa meM AhAra kI kramaza: isa prakAra kamI kI jAtI hai| jisase AhAra aura Ayu eka sAtha hI samApta ho / usa varSa ke aMtima cAra mahInoM meM muMha meM tela bhara kara rakhA jAtA hai| mukhayaMtra visaMvAdI na ho-namaskAra maMtra Adi kA uccAraNa karane meM asamartha na ho, yaha usakA prayojana hai / nizISa ratnakaraMDa zrAvakAcAra meM AhAra ke alpIkaraNa kA krama isa prakAra hai- pahale anna kA parityAga kara dugdhapAna kA abhyAsa kiyA jAtA hai| tatpazcAt dugdhapAna kA tyAga kara chAcha yA garma jala pIne kA abhyAsa Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 AcArAMgabhASyam dvitIyaM kaSAyAnAM pratanUkaraNam / AhArasya saMvartanaM usakA dUsarA aMga hai-kaSAyoM kA kRzIkaraNa / AhAra kA drvysNlekhnaa| kaSAyAnAM pratanakaraNaM bhaavsNlekhnaa| saMvartana karanA dravya-saMlekhanA hai aura kaSAyoM ko kRza karanA bhAvaasmin viSaye cuNikArasya matamidam- saMlekhanA hai / isa viSaya meM cUrNikAra kA mata yaha hai-muni kaSAyoM 'annovi tato sAhU kasAe payaNue kareti, saMlehaNAkAle ko kRza karatA hai, kintu saMlekhanA-kAla meM vaha vizeSa rUpa se kaSAyoM viseseNaM, koi sabve kasAe khaveti / " ko kRza karane kA prayatna karatA hai aura koI muni sabhI kaSAyoM kA kSaya kara DAlatA hai| tRtIyamasti kaayotsrgH| so'tra samAhiyacce iti usakA tIsarA aMga hai-kaayotsrg| yaha prastuta AlApaka meM padena vivakSitaH / arcA -zarIram / samAhitArcaH- 'samAhiyacce'-isa pada se vivakSita hai / arcA kA artha hai-zarIra / kAyaguptaH / arcA-lezyA / samAhitArca:-vizuddha- 'samAhitArca' kA artha hai --kAyagupta / arcA kA dUsarA artha hai-lezyA lezyaH / aura samAhitArca kA artha hai -vizuddha lezyA vaalaa| __ caturthamaGgamasti samatA, vAsIcandanakalpatvam / sA usakA cauthA aMga hai-samatA, vAsIcandanatulyatA arthAt 'phalagAvayaTThI' iti padena sUcitAsti, yathA ubhayataH vasUle se zarIra ko kATane yA zarIra para caMdana kA lepa karane, apakRSyamANaM phalakaM bAhyata: Abhyantarato vA apakRSTaM ina donoM sthitiyoM meM sama rahanA, isakA sUcana 'phalagAvayaTThI' zabda bhavati tathA tapasA yasya zarIraM anta:kaSAyo vA se prApta hai| jaise donoM ora se chilA jAtA huA kASTha kA phalaka, apakRSTo bhavati saM roSatoSAtikrAntaH phalakAvataSTI bAhara se tathA bhItara se kRza hotA hai vaise hI jisa muni kA tapasyA ke ityucyte| tAdRzo bhikSuH utthAya abhinitArcaH- dvArA bAhya zarIra tathA AMtarika kaSAya kRza ho jAte haiM, vaha roSa zAntazarIro bhavet / aura toSa kI sImA ko atikrAMta kara jAtA hai, vaha muni 'phalakAvataSTI' kahalAtA hai| vaisA bhikSu samAdhimaraNa ke lie utthita hokara zarIra ko sthira-zAMta kre| 106. aNapavisittA gAma vA, jagaraM vA, kheDaM vA, kabbaDaM vA, maDaMbaM vA, paTTaNaM vA, doNamuhaM vA, AgaraM vA, AsamaM vA, saNNivesaM vA, NigamaM vA, rAyahANi vA, taNAI jAejjA, taNAI jAettA, se tamAyAe egaMtamavakkamejjA, egaMtamavakkamettA appaDe appa-pANe apa-bIe appa-harie appose appodae apputtiga-paNaga-daga-maTTiya-makkaDAsaMtANae, paDilehiya-paDilehiya, pamajjiya-pamajjiya taNAI saMtharejjA, taNAI saMyarettA etya vi samae ittariyaM kujjaa| kiyA jAtA hai| phira yathAzakti upavAsa karate hue jala Adi kA bhI parityAga kiyA jAtA hai / vizeSa vivaraNa ke lie dekheM-utarajjhayaNANi, 3012-13 ke saMlekhanA kA TippaNa / 1. AcArAMga cUNi, pRNTha 281 / 2. vahI, pRSTha 281 : accA NAma sarIraM, sA accA jassa sammaM AhitA sa bhavati samAhiyacco, yaduktaM bhavati-kAyagupto, ahavA accA lesA, yaduktaM bhavatibhAvo, so jassa bhAvo samAhito sa bhavati samAhiyacco, yaduktaM bhavati-visuddhaleso, ahavA accA jAlA, vA jeNa rAgadosajAlArahito sa bhavati smaahiycco| 3. vahI, pRSTha 281 : phalagamiva vAsImAtIhi ubhayato avagarisiyaM bAhirato ambhitarao ya sa bhavati phalagAvayaTThI, bAhira baheNaM sarIraM avakarisitaM aMto kasAyakammaM bA, jahA phalagaMtaM chijjataM Na russati, caMdaNeNaM vA lippaMtaM ga tussati, rukkho vA, evaM sovi vaasiicNdnnkppo| 4. sAmAnyataH manuSya roga se glAna hotA hai| cUNikAra ne batAyA hai ki aparyApta bhojana, aparyApta vastra, avastra aura praharoM taka Ukar3a Asana meM baiThanA-inase aglAna bhI glAna jaisA ho jAtA hai| tapasyA se bhI zarIra glAna ho jAtA hai| zarIra ke glAna hone para bhikSu ko samAdhimaraNa kI taiyArI-saMlekhanA prArambha kara denI caahie| AhAra kA saMvartana, kaSAya kA vizeSa jAgarUkatA se alpIkaraNa aura zarIra kA sthirIkaraNa- ye saMlekhanA ke mukhya aMga hai| utthAna tIna prakAra kA hotA hai : dIkSA lenA--saMyama kA utthAna, prAmAnugrAma vihAra karanA-- abhyudyata vihAra kA utthAna aura zArIrika azakti kA anubhava hone para saMlekhanA karanA-abhyudyata maraNa kA utthAna uvaTThANaM tAva puvvaM tAva saMjamauTThANaM pacchA agbhujjayavihAraM uTThANaM tata ya umbhujjayamaraNauTThANaM / (AcArAMga cUNi, pRSTha 281) Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 6. sUtra 106-107 386 saM0-- anupravizya grAmaM vA, nagaraM vA, kheTaM vA, karbaTa vA, maDamba vA, pattanaM vA, droNamukhaM vA, AkaraM vA, AzramaM vA, sanniveza vA, nigama vA, rAjadhAnI vA tRNAni yAceta / tRNAni yAcitvA sa tAnyAdAya ekAMtamavakrAmet, ekAntamavakramya alpANDe alpaprANe alpabIje alpaharite alpAvazyAye alpodake alpottiga-panaka-daka-mRttikA-markaTasaMtAne pratilikhya pratilikhya pramRjya pramRjya tRNAni saMstaret, tRNAni saMstIrya atrApi samaye itvarikaM kuryAt / vaha saMlekhanA karane vAlA bhikSu zArIrika zakti hone para gAMva, nagara, kher3A, karvaTa, maDaMba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, sanniveza nigama yA rAdhadhAnI meM praveza kara ghAsa kI yAcanA kre| use prApta kara gAMva Adi ke bAhara ekAMta meM calA jaae| vahAM jAkara jahAM kITa-aNDa, jIva-jantu, bIja, harita, osa, udaka, cIMTiyoM ke bila, phaphUMdI, daladala yA makar3I ke jAle na hoM, vaise sthAna ko dekhakara, unakA pramArjana kara, ghAsa kA bichaunA kre| bichaunA kara usa samaya 'itvarika anazana' kre| bhASyam 106 --itvarikam - iGginImaraNam / atra itvarika kA artha hai-iNginiimrnn| cUNi aura vRtti meM cuNoM vRttau ca 'itvarika' zabdasya vimarzaH kRtosti| itvarika zabda kA vimarza kiyA gayA hai| bhagavatI meM tapasyA ke do bhagavatyA tapaso dvau prakArAvukto-itvarikaM yAvat- prakAra batalAe gae haiM- itvarika aura yAvatkathika / itvarika hai alpkthiknyc| tatra itvarikaM alpakAlikaM tapaH, yAvat- kAlika tapa aura yAvatkathika hai AjIvana AhAra kA parityAga / kathika AjIvanamAhAratyAgaH / ' atra etada itvarikaM prastuta prakaraNa meM itvarika tapa prAsaMgika nahIM hai| yahAM 'itvarika' pada prAsaGgikaM naasti| atra itvarikapadena iGginImaraNa- se 'iMginImaraNa' nAmaka anazana kI sUcanA hai| samavAyAMga meM usakA saMjJaka anazanaM sUcitamasti / samavAyAne tasyollekho ullekha hai / isa anazana meM sthAna (khar3A rahanA), zayyA (sonA) aura vidyate / asminnanazane sthAnaM, zayyA, niSadyA vA alpa- niSadyA (baiThanA) alpakAlika hotI hai, isalie ise itvarika kahA kAlikI bhavati, tena etad itvrikpdenaabhidhiiyte| gayA hai| 107.taM saccaM saccAvAdI oe tiNNe chiNNa-kahakahe AtItaThe aNAtIte veccANa bheuraM kAyaM, saMvihaNiya virUvarUve parisahovasagge assi vissaM bhaittA bheravamaNuciNNe / saM0-tat satyaM satyavAdI ojaH tIrNaH chinnakathaMkathaH AtItArthaH anAdattaH viditvA bhiduraM kAyaM saMvidhUya virUparUpAn parISahopasargAna asmin viSvag bhaktvA bhairavaM anucIrNaH / 1. aMgasuttANi 2, bhagavaI 25559-561 / popagamanApekSayA niyatadezapracArAbhyupagamAdiGgita2. aMgasuttANi 1, samavAo 1719 / maraNamucyate, na tu punaritvaraM, sAkAraM pratyAkhyAnaM, 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 282-283 : 'ittiriyaM NAma sAkArapratyAkhyAnasyAnyasminnapi kAle jinakalpiappakAliyaM, ta keyi maNNaMti-ittiriyaM bhattapacca kAderasambhavAt, kiMpunaryAvatkathikabhaktapratyAkhyAnAkhAiyaM, yaduktaM bhavati-sAgAraM jati, etto rogAyaM vasara iti, itvaraM hi rogAturaH zrAvako vidhatte, tadyathAkAo muccIhAmI gahiM bArasahi divasehiM to me yadyahamasmAdrogAt paJcaSarahobhirmuktaH syAM tato bhokSye, Navari kappati pArettae, aha Na muccAmi to me tahA nAnyathetyAdi, tadevamitvaram-iMGgitamaraNaM dhRti paccakkhAyameva bhavatu, sAgAraM bhattaM paccakkhAti, saMhananAdibalopetaH svakRtatvagvartanAdikriyo yAvajjIvaM itarasaddametto, kei evaM icchaMti, taM Na bhavaMti, vayaM catuvidhAhAraniyamaM kuryAditi, uktaM cabhaNAmo-evaM sAvagA abhiggahe abhigiNhaMti, 'paccakkhai AhAraM caumvihaM Niyamao gurusamIve / sesagAo paDimAo paDivajjaMti, Na tu sAhavo' iMgiyadesami tahA ciTThapi hu niyamao kuNai // vittare, Na tu jiNakappiyA, te tu aNNahapi kAle uvvattai pariattai kAigamAI'vi appaNA kunni| NiccaM appamAti, tANa sAgAraM purimaddhamAdi paccakkhaM, samvamiha appaNaccia Na annajogeNa dhitiblio||' ki puNa AvakahitaM bhattapaccakkhANamiti, jaM puNa (ga) anazana karate samaya usa bhikSu kA mukha pUrva dizA kI buccati - etthaMpi samae ittiriyaM kareti, taM evaM ora honA cAhie / usakI aMjali mastaka kA sparza jANAveti - eso iMgiNImaraNa uddesio, caumvihA karatI huI honI cAhie / vaha siddhoM ko namaskAra hAravirao, se jAvajjIvAe etthaMpi samaetti kara itvarika anazana kA saMkalpa kre| isa anazana meM iMgiNImaraNakAlasamae, ittiriyaM NAma appakAliyaM niyatra kSetra meM saMcaraNa kiyA jA sakatA hai, isalie ThANasijjaNisIhiyaM kareti / ' ise itvarika kahA gayA hai| yahAM isakA artha alpa(kha) AcArAMga vRtti, patra 259 : 'itvara' miti pAda kAlika anazana nahIM hai| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 AcArogabhAvyam vaha anazana satya hai / use satyavAdI pratijJA kA nirvAha karane vAlA, vItarAga, saMsAra-samudra kA pAra pAne vAlA, 'anazana kA nirvAha hogA yA nahIM isa saMgama se mukta, sarvathA kRtArtha, paristhiti se aprabhAvita, zarIra ko kSaNamaMgura jAnakara, nAnA prakAra ke parISahoM aura upasargoM ko mathakara 'jIva pRthak hai' 'zarIra pRthak hai' isa meda vijJAna kI bhAvanA kA Asevana kara bhairava anazana kA anupAlana karatA huA kSubdha na ho / / bhASyam 107 tad iGginImaraNamanazanaM satyaM hitakaratvAt / sa bhikSuH tad bhairavaM anucIrNo bhavati / sa bhavati etAbhiravasthAbhiviziSTaH / pratijJAmantaM netuM kSamatvAt satyavAdI ekatvAnubhUtiyuktatvAt oja 'taran tIrNa' iti nayena pravrajyAyAM AsannottIrNatvAt tIrNaH / kathaMkathaM saMzayakaraNaM kimahaM etad anazanaM pAraM neSyAmi na vA iti saMzayamuktatvAt chinnakathaM kathaH / kRtArthatvAt AtItArtha: / ' bAhya: prabhAvairaprabhAvitatvAt anAdattaH / etAdRzaH bhikSuH kAryaM bhiduraM viditvA virUparUpAn parISahopasargAn saMvidhUya asmin zarIre jovosti tathApi sa tato viSvagRpRthag bhinno vA vartate iti bhedavijJAnasya bhAvanAM bhavatvA- Asevya sa bhaurava manazanamanucarati / - 108. tatthAtri tassa kAlapariyAe / saM0 -- tatrApi tasya kAlaparyAya: / aisA karane para bhI usakI vaha kAla-mRtyu hotI hai| 10. se tattha viaMtikArae / saM0 sa tatra vyantikArakaH / usa mRtyu se vaha antaH kriyA - pUrNa karma-kSaya karane vAlA bhI ho sakatA hai| 1. cUNauM (pRSTha 283), vRttau (patra 259) ca 'AtItaTThe ' padasya aneke vikalpAH kRtAH santi / vaha iMginImaraNa anazana hitakArI hone ke kAraNa satyayathArtha hai / vaha bhikSu isa bhairava anazana kA pAlana karatA hai| vaha ina avasthAoM se viziSTa hotA hai-pratijJA kA nirvAha karane meM samartha hone ke kAraNa vaha satyavAdI, ekasva kI anubhUti se yukta hone ke kAraNa bhoja vItarAga, tairatA huA tIrNa hotA hai, isa naya se pravajyA meM prAyaH uttIrNa ho jAne ke kAraNa tIrNa kahalAtA hai| 'kalaMka' kA artha hai saMzaya karanA maiM isa anazana kA nirvAha kara sakUMgA yA nahIM isa saMzaya se mukta hone ke kAraNa vaha 'chinnakathaM katha', sarvathA kRtArtha hone ke kAraNa 'AtItArtha' aura bAhya prabhAvoM se aprabhAvita hone ke kAraNa 'anAvata' hotA hai| aisA bhikSu zarIra ko kSaNabhaMgura jAnakara, nAnA prakAra ke parISahoM aura upasargoM ko mathakara, isa zarIra meM jIva hai, phira bhI vaha usase pRthaka hai athavA mitra hai, isa bheda-vijJAna kI bhAvanA kA sevana kara, bhairava anazana kA anupAlana karatA hai / / 110. iccetaM vimohAyataNaM hiyaM, suhaM, khamaM, NisseyasaM, ANugAmiyaM / - ti bemi / saM0 ityetat vimAyatanaM hitaM sukhaM kSamaM niHzreyasaM anugAmikam / iti prImi - / yaha maraNa prANa-vimoha kI sAdhanA kA Ayatana hitakara, sukhakara kAlocita, kalyANakArI aura bhaviSya meM sAtha dene vAlA hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 108 - 110 - spaSTameva / 2. AcArAMga cUrNi, pRSTha 283-84 : vissaM aNe gappagAraM virasaM bhavitA taMgahA an sarIraM ahaM bhaya sevAe evaM bhavitA yayuktaM bhavati sevittA, ahavA virasaM aga vihaM bhavo taM bhattA, vIsaM vA bhaittA, jIvo sarIrAo -- spaSTa hai / sarIraM vA jIvAo, ahavA jIvAo kammaM kammaM vA jIvAo / 3. AcArAMga cUrNa, pRSTha 284 : bhayaM karotIti meravaM meravehiM parIsahoksohi anucinnamANo aNucimo samasagasIhabandhAtiehi ya rakkhasavisAyAdIhi gha, ahavA davvAvahiM aNuciSNo tahAvi akkhugbhamANo / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u06-7. sUtra 108-115 satamo uddeso : sAtavAM uddezaka 111.je bhikkha acele parivasite, tassa NaM evaM bhavati-cAemi ahaM taNaphAsaM ahiyAsittae, sIyaphAsaM ahiyAsittae, teuphAsaM ahiyAsittae, dasa-masagaphAsaM ahiyAsittae, egatare aNNatare virUvarUve phAse ahiyAsittae, hiripaDicchAdaNaM cahaM No saMcAemi ahiyAsittae, evaM se kappati kaDi-baMdhaNaM dhaaritte| saM0-yo bhikSuH acelaH paryuSitaH, tasya evaM bhavati- zaknomi ahaM tRNasparza adhisoDhaM, zItasparza adhisoDhuM, tejaHsparza adhisoDhuM, daMzamazakasparza adhisoDhuM, ekatarAn anyatarAn virUparUpAn sparzAn adhisoDhuM, hrIpraticchAdanaM cAhaM no saMzaknomi adhisoDhuM, evaM tasya kalpate kaTibandhanaM dhArayitum / jo bhikSu acela rahane kI maryAdA meM sthita hai, usakA aisA abhiprAya ho-'maiM ghAsa kI cubhana ko sahana kara sakatA hUM, sardI ko sahana kara sakatA hUM, garmI ko sahana kara sakatA hUM, DAMsa aura macchara ke kATane ko sahana kara sakatA hUM, ekajAtIya bhinnajAtIya-nAnA prakAra ke spoM ko sahana kara sakatA hUM, kintu maiM gupta aMgoM ke praticchAdana (vastra) ko chor3ane meM samartha nahIM huuN|' isa kAraNa se vaha kaTibandha ko dhAraNa kara sakatA hai| bhASyam 111-spaSTameva / spaSTa hai| 112. aduvA tattha parakkamaMtaM bhujjo acelaM taNaphAsA phusaMti, sIyaphAsA phusaMti, teuphAsA phusaMti, daMsa-masagaphAsA phusaMti, egayare aNNayare virUvarUve phAse ahiyAseti acele| saM0-athavA tatra parAkramamANaM bhUyaH acelaM tRNasparzAH spRzanti, zItasparzAH spRzanti, tejaHsparzAH spRzanti, daMzamazakasparzA: spRzanti, ekatarAn anyatarAn virUparUpAn sparzAn adhisahate acelaH / athavA jo bhikSa lajjA ko jItane meM samartha ho, vaha sarvathA acela rahe-kaTibandha dhAraNa na kre| use ghAsa kI cubhana hotI hai, sardI lagatI hai, garmI lagatI hai, DAMsa aura macchara kATate haiM, phira bhI vaha ekajAtIya, bhinnajAtIya-nAnA prakAra ke sparzoM ko sahana kre| bhASyam 112-spaSTameva / spaSTa hai| 113. lAghaviyaM aagmmaanne| saM0-lAghavikaM Agacchan / / vaha lAghava kA cintana karatA huA acela rhe| 114. tave se amisamannAgae bhavati / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / acela muni ke upakaraNa-avamaudarya tathA kAyakleza tapa hotA hai| 115. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA satvato sadhvattAe samattameva smmijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAn ne jaise acelatva kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (sampUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare- kisI kI avajJA na kare / bhASyam 113-115-drssttvym-6|63-65 / ' dekheM-663-65 / , Jain Education international Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 AcArAMgamAdhyama 116. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-ahaM ca khalu aNNesi bhikkhUNaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhaTu dala issAmi, AhaDaM ca saatijjissaami| saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati--ahaM ca khalu anyeSAM bhikSUNAM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA AhRtya dAsyAmi AhRtaM ca svaadyissyaami| jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai-maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya, svAdya lAkara dUMgA aura unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| bhASyam 116-yasyeti pratimApratipannasya bhikSoH, 'jisake' arthAt pratimApratipanna bhikSu ke, 'dUsare bhikSuoM ke' anyeSAM bhikSaNAmiti sadazakalpikAnAM pratimA- isakA tAtparya hai-sadRzakalpa vAle pratimA-pratipanna bhikSuoM ke / pratipannAnAm / 117. jassa gaM bhikkhussa evaM bhavati-ahaM ca khalu aNNesi bhikkhUNaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhaTa dalaissAmi, AhaDaM ca No saatijjissaami| saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati-ahaM ca khalu anyeSAM bhikSUNAM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA AhRtya dAsyAmi AhRtaM ca no svaadyissyaami| jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai-maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya, svAdya lAkara dUMgA, kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra nahIM kruuNgaa| 118. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-ahaM ca khalu aNNesi bhikkhUNaM asaNaM vA pANa vA khAima vA sAimaM vA AhaTa no dala issAmi, AhaDaM ca sAtijjissAmi / saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati-ahaM ca khalu anyeSAM bhikSUNAM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA AhRtya no dAsyAmi AhRtaM ca svaadyissyaami| jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai-maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya, svAdya lAkara nahIM dUMgA, kintu unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| 116. jassa NaM bhikkhussa evaM bhavati-ahaM ca khalu aNNesi bhikkhaNaM asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA AhaTa no dalaissAmi, AhaDaM ca No sAtijjissAmi / saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati-ahaM ca khalu anyeSAM bhikSUNAM azanaM vA pAnaM vA khAdyaM vA svAdyaM vA AhRtya no dAsyAmi AhRtaM ca no svaadyissyaami| jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai-maiM dUsare bhikSuoM ko azana, pAna, khAdya, svAdya lAkara na dUMgA aura na unake dvArA lAyA huA svIkAra kruuNgaa| bhASyam 117-119-spaSTameva / . spaSTa hai| 120. ahaM ca khalu teNa ahAiritteNaM ahesaNijjeNaM ahApariggahieNaM asaNeNa vA pANeNa vA khAimeNa vA sAimeNa vA abhikaMkha sAhammiyassa kujjA veyAvaDiyaM karaNAe / saM0-ahaM ca khalu tena yathAtiriktena yathaiSaNIyena yathAparigRhItena azanena vA pAnena vA khAdyena vA svAdyena vA abhikAGakSya sArmikasya kuryAt vaiyApatyaM karaNAya / maiM apanI AvazyakatA se adhika, apanI kalpa-maryAdA ke anusAra grahaNIya tathA apane lie lAe hue azana, pAna, khAdya yA svAdha se nirjarA ke uddezya se una sArmikoM kI sevA karUMgA-pArasparika upakAra kI dRSTi se / Jain Education international Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u07. sUtra 116-125 363 ___ bhASyam 120-NiparamparAyAM etat prakaraNaM cUrNI kI paramparA meM yaha prakaraNa pratimA-pratipanna Adi bhikSuoM pratimApratipannAdibhikSananuvartate, tenAtra sAdharmikatvaM se saMbaMdhita batalAyA gayA hai, isalie prastuta AlApaka meM 'sArmikatA' viziSTaM paribhASitamasti-'samANA sarisA vA dhammiyA kI vizeSa paribhASA hai-samAna athavA sadRza dharma vAle sArmika sAhammiyA, jati te egaTThA na muMjaMti tahAvi te abhiggaha- kahalAte haiN| yadyapi ve eka sAtha bhojana nahIM karate, phira bhI ve sAhammiyA egallavihArasAhammiyA ya saMbhoiyA gaNijjati / ' abhigraha aura ekalavihAra kI daSTi se mArmika aura mAMbhozika gine jAte haiN| yatheSaNIyam-eSaNAnurUpam / yatheSaNIya kA artha hai-eSaNA ke anurUpa / 121. ahaM vAvi teNa ahAtiritteNaM ahesaNijjeNaM ahApariggahieNaM asaNeNa vA pANeNa vA khAimeNa vA sAimeNa vA abhikaMkha sAhammiehiM kIramANaM veyAvaDiyaM sAtijjissAmi / saM0-ahaM vApi tena yathAtiriktena yathaiSaNIyena yathAparigRhItena azanena vA pAnena vA khAdyena vA svAdyena vA abhikAMkSya sArmikaH kriyamANaM vayApRtyaM svAdayiSyAmi / maiM bhI sArmikoM ke dvArA apanI AvazyakatA se adhika, apanI kalpa-maryAdA ke anusAra grahaNIya tathA apane lie lAe hue azana, pAna, khAdya yA svAdya se nirjarA ke uddezya se unake dvArA kI jAne vAlI sevA kA anumodana kruuNgaa| 122. lAghaviyaM AgamamANe / saM0-lAghavikaM Agacchan / vaha lAghava kA cintana karatA huA sevA kA prakalpa kre| 123. tave se abhisamaNNAgae bhavati / saM0-tapastasya abhisamanvAgataM bhavati / sevA kA prakalpa karane vAle muni ke avamaudarya tathA vaiyAvRtya tapa hotA hai| 124. jameyaM bhagavatA paveditaM, tameva abhisameccA samvato savvattAe samattameva smbhijaanniyaa| saM0-yadidaM bhagavatA praveditaM, tadeva abhisametya sarvataH sarvAtmatayA samatvameva samabhijAnIyAt / bhagavAna ne jaise sevA ke prakalpoM kA pratipAdana kiyA hai, use usI rUpa meM jAnakara saba prakAra se, sarvAtmanA (sampUrNa rUpa se) samatva kA sevana kare kisI kI avajJA na kre| 125. jassa NaM bhikkhusta evaM bhavati-se gilAmi ca khalu ahaM imammi samae imaM sarIragaM aNupuvveNaM parivahittae, se ANupugveNaM AhAraM saMbajjA , ANapugveNaM AhAraM saMvade'ttA, kasAe payaNue kiccA samAhiacce phalagAvayaTThI, uTThAya bhikkhU abhinnivvuddcce| saM0-yasya bhikSoH evaM bhavati--atha glAyAmi ca khalu ahaM asmin samaye idaM zarIrakaM anupUrveNa parivoDhuM, sa AnupUrvyA AhAraM saMvartayet, AnupUrtyA AhAraM saMvayaM, kaSAyAn pratanUn kRtvA samAhitArcaH phalakAvataSTI, utthAya bhikSuH abhinivRtArcaH / jisa bhikSu ko aisA saMkalpa hotA hai-maiM isa samaya samayocita kriyA karane ke lie isa zarIra ko vahana karane meM glAna (asamartha) ho rahA huuN| vaha bhikSu kramazaH AhAra kA saMvartana kare / AhAra kA saMvartana kara kaSAyoM ko kRza kre| kaSAyoM ko kRza kara samAdhipUrNa bhAva vAlA, phalaka kI bhAMti zarIra aura kaSAya donoM ora se kRza banA huA bhikSu samAdhimaraNa ke lie utthita hokara zarIra ko sthira-zAnta kre| bhASyam 121-125-spaSTameva / spaSTa hai| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 285 / 2. draSTavyam-AyAracUlA, 1140-47 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 AcArAMgabhASyama 126. aNupavisittA gAmaM vA, NagaraM vA, kheDaM vA, kabbaDaMbA, maDaMbaM vA, paTTaNaM vA, doNamuhaM vA, AgaraM vA, AsamaM vA, saNNibesaM vA, NigamaM vA, rAyahANivA, taNAI jAejjA, taNAI jAettA se tamAyAe egaMtamavakkamejjA, egaMtamavakkamettA appaMDe appa-pANe appa-bIe appa-harie appose appodae apputtiMga-paNaga-dagamaTTiya-makkaDAsaMtANae, paDilehiya-paDilehiya pamajjiya-pamajjiya taNAiM saMtharejjA, taNAI saMtharettA estha vi samae kAyaM ca, jogaM ca, iriyaM ca, pcckkhaaejjaa| saM0-anupravizya grAmaM vA, nagaraM vA, kheTaM vA, karbaTa vA, maDambaM vA, pattanaM vA, droNamukhaM vA, AkaraM vA, AzramaM vA, sannivezaM vA, nigamaM vA, rAjadhAnI vA, tRNAni yAceta / tRNAni yAcitvA sa tAnyAdAya ekAntamavakrAmet ekAntamavakramya alpANDe alpaprANe alpabIje alpaharite alpAvazyAye alpodake alpottiMga-panaka-daka-mRttikA-markaTasaMtAne pratilikhya pratilikhya pramRjya pramRjya tRNAni saMstaret, tRNAni saMstIrya atrApi samaye kAyaM ca yogaM ca IyAM ca pratyAkhyAyAt / vaha saMlekhanA karane vAlA bhikSu zArIrika zakti hone para gAMva, nagara, kher3A, karvaTa, maDaMba, pattana, droNamukha, Akara, Azrama, sanniveza, nigama yA rAjadhAnI meM praveza kara ghAsa kI yAcanA kre| use prApta kara gAMva Adi ke bAhara ekAMta meM calA jaae| vahAM jAkara jahAM kITa-aNDa, jIva-jantu, bIja, harita, osa, udaka, cIMTiyoM ke bila, phaphUMdI, daladala yA makar3I ke jAle na hoM vaise sthAna ko dekhakara, usakA pramArjana kara, ghAsa kA bichaunA kare / bichaunA kara usa samaya prAyopagamana anazana kara zarIra, usakI pravRtti aura gamanAgamana kA pratyAkhyAna kre| bhASyam 126-pUrva (106 sUtre) iGginImaraNanAma pahale 106veM sUtra meM iMginImaraNa nAmaka anazana kI vidhi kasya anazanasya vidhiHpradarzitaH / prastuta sUtre prAyopa- batalAI gaI thii| prastuta AlApaka meM prAyopagamana anazana kI vidhi gamanasya vidhirupadaya'te / sa bhikSuH prAmAdInAM batalAI jA rahI hai / vaha bhikSu gAMva Adi kisI eka sthAna meM praveza anyatarasmina anapravizya tRNAni yAcitvA ekAntamava- kara, ghAsa kI yAcanA kara gAMva ke bAhara ekAMta meM calA jAe aura kramya sthAnavizodhiM kRtvA tAni tRNAni saMstRNAti / vahAM sthAna kI vizodhi kara ghAsa kA bichaunA kre| isa prasaMga meM atra caNiparamparA-tasmin saMstare samAruhya arhadbhyaH cUNi kI paramparA yaha hai-vaha muni usa bichaune para baiThakara, arhata siddhebhyo namaskaroti, svayameva paJcamahAvratAni aura siddha ko namaskAra karatA hai, svayaM hI pAMca mahAvratoM kA ArohaNa Arohati, tatazca prAyopagamanamadhikaroti / caturvidha- karatA hai aura phira prAyopagamana anazana ko svIkAra karatA hai| vaha mAhAraM pratyAkhyAti, kAyaM pratyAkhyAti-yadi niSaNNaH tahi caturvidha AhAra kA pratyAkhyAna kara, zarIra kA pratyAkhyAna karatA hai --- niSaNNa eva, yadi zayita: tahi zayita eva tiSThati / yogaM yadi usa samaya baiThA ho to baiThA hI rahatA hai aura yadi soyA niruNaddhi-zarIrasya AkuJcanaprasAraNAdikaM na kroti| ho to soyA hI rahatA hai| vaha yoga kA nirodha karatA hai -zarIra manasaH ekAgratAM karoti, vAcaM ca niruNaddhi / IyAM ca kA saMkucana, prasAraNa Adi nahIM krtaa| vaha mana ko ekAgra karatA pratyAkhyAti-gamanAgamanAdikaM na karoti / eSa hai, vANI kA nirodha karatA hai aura IryA kA pratyAkhyAna karatA haipraayopgmnvidhiH| gamanAgamana Adi nahIM krtaa| yaha prAyopagamana anazana kI vidhi hai / 127. taM saccaM saccAvAdI oe tiNNe chinna-kahakahe AtItaThe aNAtIte veccANa bheuraM kAyaM, saMvihaNiya virUvarUve parisahovasagge assi bissaM bhaittA mervmnncinnnne| saM0- tat satyaM satyavAdI ojaH tIrNaH chinnakathaMkathaH AtItArthaH anAdattaH viditvA bhiduraM kAyaM saMvidhUya virUparUpAn parISahopasargAn asmin viSvag bhaktvA bhairavamanucIrNaH / vaha anazana satya hai / use satyavAdI-pratijJA kA nirvAha karane vAlA, vItarAga, saMsAra-samudra kA pAra pAne vAlA, 'anazana kA nirvAha hogA yA nahIM' isa saMzaya se mukta, sarvathA kRtArtha, paristhiti se aprabhAvita, zarIra ko kSaNabhaMgura jAnakara, nAnA prakAra ke parISahoM aura upasargoM ko mathakara 'jIva pRthak hai, zarIra pRthaka hai'-isa bheda-vijJAna kI bhAvanA tathA bhairava anazana kA anupAlana karatA huaa| kSubdha na ho| bhASyam 127-draSTavyam-107 / dekheM--107 / 128. tatthAvi tassa kaalpriyaae| saM0-tatrApi tasya kAlaparyAyaH / aisA karane para bhI usakI vaha kAla-mRtyu hotI hai| Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a.8. vimokSa, u07-8. sUtra 126-130, gAthA 1 365 129. se tattha viaNtikaare| saM0-sa tatra vyantikArakaH / usa mRtyu se vaha antaHkriyA karane vAlA bhI ho sakatA hai| 130. iccetaM vimohAyataNaM hiyaM, suhaM, khama, NisseyasaM, ANagAmiyaM |-ti bemi / saM0-ityetat vimohAyatanaM hitaM, sukhaM, kSama, niHzreyasaM, AnugAmikam / iti bravImi / / yaha maraNa prANa-vimoha kI sAdhanA kA Ayatana, hitakara, sunakara, kAlocita, kalyANakArI aura bhaviSya meM sAtha dene vAlA hotA hai| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 128-130-spaSTam / spaSTa hai| aTThamo uddeso : AThavAM uddezaka 1. ANupuvvI-vimohAI, jAI dhIrA samAsajja / vasumaMto maimaMto, savvaM jaccA aNelisaM // saM0-AnupUrdhyA vimohAni, yAni dhIrAH samAsAdya / vasumanta: matimantaH, sarva jJAtvA anIdRzam / dhIra, saMyamI aura jJAnI bhikSu sAdhanA ke krama meM prApta hone vAle anazana (AnupUrvI-vimokSa yA avyAghAta maraNa) kA upayukta samaya samajhate haiM, taba ve bAla-maraNa se bhinna tInoM-bhakta-pratyAkhyAna, iMginImaraNa aura prAyopagamana anazanoM ke vidhAna kA jJAna karate haiN| bhASyam 1---AnupUrvI ---anukramaH / te bhikSavaH pravrajyAM AnupUrvI kA artha hai-anukrama / ve bhikSu pravrajyA ko grahaNa gRhNanti, zikSAmAdadate, sUtrArthayorgrahaNaM kurvanti, adhyApanaM karate haiM, zikSA ko prApta karate haiM, sUtra aura artha kA grahaNa karate haiM janapadavihAraM ca vidadhate / tatazca jAtAyAM vayasaH tathA adhyApana aura janapada-vihAra meM saMlagna rahate haiN| tatpazcAt zaktezca hAnau vimohAni'- mohazUnyAni samAdhi- avasthA aura zakti kI kSINatA hone para ve muni mohazUnya samAdhi-maraNa maraNAni svIkurvanti / etad anIdRzaM-bAlamaraNApekSayA (tIna maraNoM meM se koI eka) ko svIkAra karate haiN| ve anIdRzaananyasadRzaM sarva samAdhimaraNavidhi jJAtvA kurvnti| bAla-maraNa kI apekSA se sarvathA bhinna saMpUrNa samAdhimaraNa kI vidhi ko samAdhimaraNaM ta eva svIkurvanti ye santi dhIrAH vasumantaH jAnakara use svIkAra karate haiN| samAdhimaraNa ko ve hI muni svIkAra matimantazca / anena dhRtiH saMyamaH jJAnaM ca etAni trINi karate haiM jo dhIra haiM, saMyamI haiM aura jJAnI haiM / isase dhRti, saMyama samAdhimaraNasya arhatAyAH anumApanAni sUcitAni aura jJAna-ye tInoM samAdhimaraNa kI arhatA ke mAnaka sUcita hote bhavanti / 1. AcArAMga cUNi pRSTha 287 : vimokkhaMteti vimohA, jaM hai| cauthe uddezaka meM vihAyomaraNa kA vidhAna hai| vaha maNiyaM - mrnnaanni| ApavAvika hai| 2. vahI, pRSTha 287 : saMjamo usI jattha atthi jattha vA ___ anazana do prakAra kA hotA hai saparAkrama aura vijjati so usima, bhaNiyaM ca-'saMjame vasatA tu vasurvasI aparAkrama / jaMdhA-bala hone para kiyA jAne vAlA anazana vA, yenendriyANI tasya vaze, vasu ca dhanaM jJAnAcaM, saparAkrama aura jaMdhA-bala ke kSINa hone para kiyA jAne tasyAstitvAnmunirvasumAM busimaM ca yusimNto|' vAlA anazana aparAkrama hotA hai| 3. samAdhi-maraNa ke lie kiyA jAne vAlA anazana tIna prakArAntara se anazana do prakAra kA hotA hai- vyAghAtaprakAra kA hotA hai-1. bhakta-pratyAkhyAna, 2. iMginI yukta aura avyAghAta / pUrva uddezakoM meM vyAghAta-yukta (iMgita) maraNa (itvarika anazana), 3. prAyopagamana / anazana kA vidhAna hai| prastuta uddezaka meM avyAghAta pAMcaveM uddezaka meM bhakta-pratyAkhyAna, cha8 meM iMginI anazana kI vidhi pratipAdita kI gaI hai| avyAghAta anazana maraNa aura sAtaveM meM prAyopagamana kA vidhAna kiyA gayA Akasmika nahIM hotaa| vaha krama-prApta hotA hai / isalie Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 AcArAMgabhASyam 2. duvihaM pi vidittANaM, buddhA dhammassa paargaa| aNupuvIe saMkhAe, AraMbhAo tiuti // saM0-dvividhamapi viditvA, buddhAH dharmasya pAragAH / AnupUrdA saMkhyAya, ArambhAt truTyanti / ve dharma ke pAragAmI prabuddha bhikSu donoM-bAhya vastuoM tathA Antarika pranthiyoM kI heyatA kA anubhava karate haiN| pravrajyA Adi ke krama se cala rahe sAdhaka-zarIra ko chor3ane ke lAbha kA viveka kara ve pravRtti se nivRtta ho jAte haiN| bhASyam 2-te dharmasya pAragAmino buddhAH dvividhamapi- ve dharma ke pAragAmI prabuddha bhikSu donoM-bAhya bandhana ke bAhya zarIropakaraNAdivastujAtaM bandhanahetukaM AbhyantaraM hetubhUta zarIra, upakaraNa Adi vastu-samUha tathA Antarika baMdhanakAraka ca rAgAdibandhanakAraka-viditvA tasya heyatAmanu- rAga Adi ko jAnakara usakI heyatA kA anubhava karate haiN| ve atIta bhavanti / te atItasyAvalokanaM kurvanti, saMyamasvIkaraNa- kA avalokana karate haiN| pravrajyA grahaNa karane ke dina se vartamAna divasAdArabhya vartamAnakSaNaparyantaM sarva samIkSante-ki kSaNa-paryanta ve sArI samIkSA karate haiN| ve socate haiM- kyA mere mama jIvataH adhiko lAbho bhaviSyati athavA zarIra- jIvita rahane se adhika lAbha hogA athavA zarIra ko chor3a dene se ? vimokSaM kurvANasya iti paryAlocamAnAH zarIravimokSasya isa prakAra paryAlocana karate hue ve zarIra-vimokSa meM adhika lAbha kA guNAdhikyaM jAnanti, puna: paryAlocante-ahaM kasya anubhava karate haiN| phira ve socate haiM-maiM kisa samAdhi-maraNa ko samAdhimaraNasya yogya:-bhaktapratyAkhyAnasya iMginI- svIkAra karane ke yogya hUM- bhaktapratyAkhyAna ke athavA iMginImaraNa ke maraNasya prAyopagamanasya vA? etat sarvaM saMkhyAya-sarva athavA prAyopagamana ke ? yaha sArA nizcaya kara ve AraMbha kI alpatA vinizcitya te ArambhAt truTyanti-ArambhaM alpatAM karate haiN| yahAM AraMbhapada pravRtti kA vAcaka hai / zarIra-dhAraNa ke lie nayanti / atra ArambhapadaM pravRttivAcakamasti / zarIra- bhakta-pAna Adi kA anveSaNa karanA AraMbha hai| athavA vaiyApRtya, dhAraNArtha bhktpaanaadiinaamnvessnnmaarmbhH| athavA svAdhyAya Adi karanA AraMbha hai| vaiyApatyasvAdhyAyAdikaraNaM ArambhaH / 3. kasAe payaNue kiccA, appAhAro titikkhae / aha bhikkhU gilAejjA, AhArasseva aMtiyaM / / saM0-kaSAyAna pratanUn kRtvA, alpAhAraH titikSate / atha bhikSuH glAdet, AhArasyaiva antike / vaha kaSAya ko kRza tathA AhAra ko alpa kara alpAhAra ke kAraNa hone vAle kaSToM ko sahana karatA hai, AhAra kI alpatA karate-karate vaha maraNAsanna kAla meM glAna ho jAtA hai| bhASyam 3-asmin kaSAyasya pratanakaraNaM tathA isa gAthA meM kaSAya kA kRzIkaraNa aura AhAra kA alpIAhArasya alpIkaraNaM dvividhamapi tapo'sti upadiSTam / karaNa-ye donoM prakAra ke tapa udiSTa haiN| kaSAya ko kRza kie kaSAyaM pratanumakRtvA kevalaM AhArasya alpIkaraNaM na binA kevala AhAra kA alpIkaraNa sAdhya ke nikaTa nahIM le jaataa| sAdhyamupagacchati / tena kaSAyapratanukaraNAtmaka aMtaraMgaM isalie kaSAya kA kRzIkaraNarUpa aMtaraMga tapa tathA AhAra kA alpItapaH tathA AhArasya alpIkaraNAtmakaM bAhya tapaH iti karaNarUpa bAhya tapa - yaha dvividha tapa arhatoM dvArA sammata hai / dvividhaM tapaH sammatamasti arhatAm / atha sa bhikSuH AhArasya alpatvaM kurvANaH antike'- vaha bhikSu AhAra kI alpatA karatA huA mRtyu ke AsannakAla maraNAsannakAle glAyati / / meM glAna ho jAtA hai| use AnupUrvI bhI kahA jAtA hai (niyukti gAthA, 263) / saMlihittA, jaM bhnnitN-aasnnmrnnkaalo|| dIkSA lenA, sUtra kA adhyayana karanA, artha kA adhyayana (kha) AcArAMga vRtti, patra 263 : AhArasyaivAntika---- karanA, sUtra aura artha meM svayaM kuzalatA prApta kara yogya paryavasAnaM vrajediti, catvAri vikRSTAnItyAdi ziSyoM ko sUtrArtha kA jJAna karAnA, phira guru se anujJA saMlekhanAkramaM vihAyAzanaM vidadhyAdityarthaH, yadi vA prApta kara saMlekhanA karanA, phira tIna prakAra ke anazanoM meM glAnatAmupagataH sannAhArasyAntika-samIpaM na vrajet, se kisI eka anazana kA cunAva kara, AhAra, upadhi aura tathAhi-AhArayAmi tAvatkaticiddinAni punaH zayyA- isa trividhi nitya-paribhoga se mukta hokara anazana saMlekhanAzeSaM vidhAsye'hamityevaM nAhArAntikamiyAkaranA yaha 'AnupUrvI anazana' hai| diti| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 288 : aMtiyaM ambhAse atIva 2.dekheM-AyAro 8 / 105 kA TippaNa / Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u08. gAthA 2-6 397 4. jIviyaM NAmikakhejjA, maraNaM Novi patthae / vahatovi Na sajjejjA, jIvite maraNe thaa|| saM0-jIvitaM nAbhikAMkSet, maraNaM no'pi prArthayet / dvayorapi na sajet, jIvite maraNe tthaa| vaha glAna avasthA meM jIvana kI AkAMkSA na kare, maraNa kI icchA na kare / vaha jIvana aura maraNa-bonoM meM bhI Asakta na bne| bhASyam 4-spaSTameva / spaSTa hai| 5. majjhattho NijjarApehI, smaahimnnpaale| aMto bahiM viusijja, ajjhatthaM suddhamesae / / saM0-madhyasthaH nirjarAprekSI, samAdhimanupAlayet / anto bahiH vyutsRjya, adhyAtma zuddhameSayet / vaha madhyastha aura nirjarAdarzI bhikSu samAdhi kA anupAlana kare / rAga-dveSa Adi Antarika aura zarIra Adi bAhya vastuoM kA visarjana kara zuddha adhyAtma kI eSaNA kre| bhASyam 5-anazanakAle bhikSuH anukUlapratikUla- anazanakAla meM bhikSu anukUla aura pratikUla paristhiti meM paristhitI madhyastha: syAt / sa na sukhaduHkhAdikaM pazyet / madhyastha rahe / vaha sukha-duHkha Adi ko na dekhe| vaha nirjarA kA hI sa nirjarAmeva anudhyAyet / nirjarAprekSiNaH samAdhiH anudhyAna kare, usa para hI ekAgra rhe| jo nirjarAprekSI hotA hai, usake anupAlito bhavati / yadA AntarikaH bAhyazca vyutsargo samAdhi anupAlita hotI hai| jaba AMtarika aura bAhya vyutsarga jAyate tadA vizuddhasya adhyAtmameSaNA bhavati / ' hotA hai taba vizuddha adhyAtma kI eSaNA hotI hai| 6. jaM kiMcuvakkama jANe, Aukkhemassa appaNo / tasseva aMtaraddhAe, khippaM sikkhejja pNddie|| saM0-yaM kaJcidupakrama jAnIta, AyuHkSemasyAtmanaH / tasyaivAntarAdhvani, kSipraM zikSeta paNDitaH / / abAdha rUpa se cala rahe apane saMlekhanAkAlIna jIvana meM Akasmika bAdhA jAna par3e, to usa saMlekhanA-kAla ke madhya meM hI paNDita bhikSu zIghra AhAra kA pratyAkhyAna kre| bhASyam 6-AyuSaH kSemaM samyak pAlanam / upakramaH'- AyuSya kA kSema arthAt usakA samyag pAlana, abAdha pAlana / AyuSyavighAtakaM vastu / sa paNDito bhikSuH AtmanaH upakrama kA artha hai-AyuSya kA vighAta karane vAlI vastu / vaha paMDita AyuHkSemasya upakrama jAnIyAt, tadAnIM saMlekhanAyA bhikSu apane AyuHkSema ke upakrama ko jAna le to saMlekhanA ke madhyakAla antaHkAle eva kSipraM zikSeta / atra zikSApadAnugatA meM hI zIghra zikSA prApta kare AhAra kA pratyAkhyAna kre| 'zikSA' 1. anazanakAla meM bhikSu ko jIvana, sukha Adi anukUla bhItara kI gaharAI meM jhAMkatA hai, use zuddha adhyAtmapariNAmoM aura mRtyu, duHkha Adi pratikUla pariNAmoM meM sama AtmA ke nirAvaraNa caitanyarUpa kA darzana hotA hai| rahanA caahie| sUtrakAra ne 'madhyastha' zabda ke dvArA isakA 2. AcArAMga vRtti, patra 264 : upakramaNamupakrama-upAyastaM nirdeza diyA hai| yaM kaJcana jAnIta, kasyopakramaH ? --'AyuHkSemasya' samabhAva kA Alambana hai-nirjraa| anazana karane AyuSaH kSema-samyakpAlanaM tasya, kasya sambandhi tadAyuH ? vAle bhikSu kI dRSTi isa bAta para lagI rahatI hai ki usake AtmanaH, etaduktaM bhavati-AtmAyuSo yaM kSemapratipAlanoadhika se adhika nirjarA -karmakSaya ho| jo nirjarAdarzI pAyaM jAnIta taM kSiprameva zikSet-vyApArayet paNDitonahIM hotA, vaha madhyastha bhI nahIM raha sktaa| buddhimAn, 'tasyaiva' saMlekhanAkAlasya 'antaraddhAe' tti antara___jJAna, darzana, cAritra, tapa aura vIrya-ye pAMca 'samAdhi' . kAle saMlikhita eva dehe dehI yadi kazcit vAtAdikSobhAt ke aMga haiN| anazana karane vAle ko isa paMcAMga-samAdhi kA AtaGka AzujIvitApahArI syAt tataH samAdhimaraNabhianubhava karanA caahie| kAGkSan tadupazamopAyameSaNIyavidhinA'bhyaGgAdikaM vidadhyAt adhyAtma kI eSaNA kA pahalA caraNa hai-zarIra kI punarapi saMlikhet, yadivA''tmanaH AyuHkSemasya-jIvitasya pravRtti kA aura usake mamatva kA visarjana / isa visarjana yatkimapyupakramaNaM -- AyuHpudgalAnAM saMvartanaM samupasthitaM ke bAda sAdhaka bhItara kI ora jhAMkatA hai to bhItara meM tajjAnIta, tatastasyaiva saMlekhanAkAlasya madhye'vyAkulitarAga-dveSa kI pranthiyAM milatI haiN| vahAM zuddha adhyAtma dIkha matiH kSiprameva bhaktaparijJAdikaM zikSeta-Aseveta nahIM pdd'taa| jo sAdhaka una granthiyoM ko kholakara phira paNDito-buddhimAniti / ' Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368 cUrNiparamparA - 'sikkhA NAma AsevaNA, jaM tavamiti jaM teNa avasitaM tadeva sikkhijja, takkhaNAdeva aloiyapaDikkaMto bamA arovitA mataM pavejjA / " 7. gAme vA aduvA raNe, thaMDilaM paDilehiyA / avyapANaM tu viSNAya taNAI saMvare muNI // saM0 grAme vA athavA bharavye sthaNDilaM pratilikhya aspaprANaM tu vijJAya tRNAni saMstaret muniH / 1 1 grAma meM athavA araNya meM jIva-jantu rahita sthaNDila - sthAna ko dekhakara muni ghAsa kA bichaunA kare / bhASyam 7 - idAnIM bhaktapratyAkhyAnasya vidhi: nirdizyate / tatra prathamaM sthAnavizuddhi: - grAmaH, araNyaM, udyAnaM, giriguhAdayo vA / sa bhaktapratyAkhyAnasthAne prAticarika bhikSubhiH saha vrajati AzukAritAyAM ekAkI cApi sthaNDilapratilekhanAviSaye eSA puurnni| paramparA ' jattha ya bhattaM paccakkhAti jatthavi thaMDile sarIragaM parivijjirasati taM pi jati gIyatthA sehA va tAhe taMpi sayameva paDileheti, erise paMDile mate parivijjAha pAriTTA yA vihiM ca lekhi kaheti / " - bhASyam 8 - spRSTa:- trividhe AhAre pratyAkhyAte kSudhayA spRSTaH, catuvidhe vA pratyAkhyAte pipAsayApi spRSTa: / ativelam - maryAdAyA atikramaNam / * manuSye vidyate aparimitA zaktiH / jAgaraNAvasthAyAM manuSyaH sarvamadhisoDhuM zaknoti vAraM vAraM sahanazakteH vikAsasya nirdezaH kriyate / AcArAMgabhASyam padAnugata cUrNi kI paramparA yaha hai-- zikSA kA yahAM artha hai--- sevana zikSA / jisa tapa kA usane adhyavasAya kiyA hai, usI kA Asevana kare / usI kSaNa AlocanA aura pratikramaNa kara vratoM kA punaH AropaNa kara AhAra kA pratyAkhyAna kara de / 8. aNAhAro tuaTTejjA, puTTho tatthahiyAsae / NAtivelaM uvacare, mANussehi vi puTThao // saM0-- anAhAraH tvakvarteta spRSTaH tatra adhisaheta / nAtivelamupacaret, mAnuSairapi spRSTakaH / vaha AhAra kA pratyAkhyAna kara zAnta bhAva se leTa jaae| usa sthiti meM bhUkha, pyAsa yA anya parISahoM se spRSTa hone para unheM sahana kare / manuSya-kRta anukUla-pratikUla upasargoM se spRSTa hone para bhI maryAdA kA atikramaNa na kare / tasyAH iti , 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 289 / 2. vahI, pRSTha 289 / 3. vahI, pRSTha 290 : puTTho nAma digichAte, tivihe paccakkhAe, tivihe vihe vA paJcakhAyA, vivAsito tatbahiyAsa , aba bhaktapratyAkhyAna anazana kI vidhi batAI jA rahI hai / sabase pahale sthAna-vizuddhi kI jAtI hai| muni grAma, araNya, udyAna, giriguphA Adi sthAna kA cunAva karatA hai| vaha bhaktapratyAkhyAna anazana karane ke sthAna meM prAticarika bhikSuoM ke sAtha jAtA hai| jaldI ho to vaha akelA bhI calA jAtA hai| sthaMDila kI pratilekhanA ke viSaya meM pUrNi kI paramparA yaha hai-- muni jahAM bhaktapratyAkhyAna anazana prAraMbha karatA hai aura jisa sthaMDila meM mRta zarIra kA pariSThApana kiyA jAegA, usa sthAna kA pratilekhana, yadi ziSya agItArtha ho to svayaM kare vaha unase kahe marane para aise sthAna meM zava kA pariSThApana krnaa| phira vaha unheM pariSThApana kI vidhi batAtA hai / spRSTa kA tAtparya hai-- tInoM AhAra kA pratyAkhyAna karane para bhUkha se spRSTa tathA cAroM AhAra kA pratyAkhyAna karane para pipAsA se spRSTa | ativelaM kA artha hai - maryAdA kA atikramaNa / bhI 6. saMsapA ya je pANA, je ya uDDhamahecarA / bhuMjaMti maMsa soNiyaM, Na chaNe Na pamajjae // saM0-- saMsarpakAH ca ye prANAH, ye ca UrdhvamadhazcarAH / bhuJjate mAMsazoNitaM, na kSaNuyAt na pramArjayet / saMparNa karane vAlI cIMTI Adi, AkAzacArI gIdha Adi tathA bilavAsI sarpa Adi zarIra kA mAMsa khAeM, macchara Adi rakta pIeM, taba bhI unakI hiMsA na kare aura rajoharaNa se unakA pramArjana (nivAraNa) na kare / mAdhyama 9- spaSTameva / spaSTa hai / manuSya meM aparimita zakti hai| usakA jAgaraNa hone para manuSya saba kucha sahana karane meM samartha ho jAtA hai| isalie sahanazakti ke vikAsa kA bAra-bAra nirdeza kiyA jAtA hai / evaM agnehivi parIsahehi puTTo ahiyAsae / 4. vahI, pRSTha 290 vetti vA sImatti vA meratti vA egaTThA, davyavelA samuhasta, bhAyavelA prispaalii| Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 8. gAthA 7-11 10. pANA dehaM vihiMsaMti, ThANAo Na viummame Asavehi vivilehi tiSyamANe'hivAsae / 1 [saM0 prANAH deha vihiMsanti sthAnAt na vyuddhamet / AdharvaH vivikte, tepamAnaH adhisata prANI mere zarIra kA vighAta kara rahe haiM, yaha socakara bhikSu apane sthAna se vicalita na ho| nAnA prakAra ke kaSToM yA pIDAoM se pIDita hone para vaha unheM sahana kare / bhASyam 10 ete prANinaH mama dehameva vihiMsanti, na punaH jJAnAdInAM uparodhaM kurvanti ityAlambanaM kRtvA sa avicala stiSThet / sthAnaM dvividhaM dravvasthAnaM bhAvasthAnaM ca tatra dravyasthAnaM AvAsabhUmiH, bhAvasthAnaM bhaktaparijJA / sa sthAnayAdapi vicalito na bhavati / AsavaH pIDA, kaSTaM chidraM vA / tippamANe - pIDaghamAnaH pUrNe vRttau ca / tRpyamAna iti vyAkhyAtamasti / * 11. dhehi vivi - bhAvyam 11 pratyo dvividhaH dravyagranthaH zarIravastrAdiH, bhAvagranthaH rAgAdiH / granyeSu vivikteSu tyakteSu bhikSuH AyuHkAlasya pAraM prApnoti, pratijJA pAramapi c|' Aja-kAlassa pArae saM0 gramye viviktai, AyuHkAlasya pAragaH pagvahiyataragaM ceyaM daviyassa viyANato // pragRhItatarakaM caitat dravyasya vijAnataH / grantha (zarIra) kI aMtima avasthA meM vaha AyuSya kAla kA pAra pA jAtA hai| yaha iMginImaraNa anazana bhakta - pratyAkhyAna kI apekSA uccatara hai / ise atizaya jJAnI aura saMyamI bhikSu hI svIkAra karate haiM / bhakta idAnI iMginI maraNamucyate - etad pratyAkhyAnApekSayA pragRhItataraM prazasyataraM duHkhataraM ca vidyate / dravya :- upazAntarAgadveSo bhikSuH etat svIkaroti / sa ca vijJAtA bhavet navapUrvadharaH tataH , 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 290 291 : ittha imaM AlaMbaNaM kArya ahiyAseyamA tekhi aMtarAiyaM bhavisvati ete tu pANA mama dehameva vihiti na puna nANAdivaroha kareti ha ? aNNI jIvo acNaM sarIramitikA ca-annaM imaM sarIraM anno'haM amne saMbaMdhibaMdhavA pANA dehaM bhakveMti mayA Nisamiti ettha kiM mama avarajjhati ? bhaNiyaM jati 2. () (pRSTha 291) 'apasavya' iti pATho vidyate-'avasahi vicitehi avasavaMtauti avasacyA vikasAyA hiMsAdayo ya vicittA -muttA, ahavA virUvappibhAvo, vicittahi avasehi amilitehi / (kha) AcArAMga vRtti, patra 265 AdhavaiH prANAti 366 ye prANI mere zarIra kA hI viSAta kara rahe haiM, kintu jJAna Adi kA upaghAta to nahIM karate, yaha AlaMbana lekara vaha muni avicala rahe / sthAna ke do prakAra haiM- dravyasthAna aura bhAvasthAna / dravyasthAna hai-- AvAsabhUmI tathA bhAvasthAna hai--bhaktaparijJA / vaha donoM prakAra ke sthAnoM se vicalita nahIM hotaa| Ava kA artha hai pIr3A, kaSTa athavA chidra 'tiSyamAya' kA artha hai- pIr3ita hotA - / huaa| cUrNi aura vRtti meM 'tippamANa' kI vyAkhyA 'tRpta hotA huA' kI hai| grantha do prakAra kA hotA hai- dravyagrantha aura bhAvagrantha / dravyapantha hai- zarIra vastra Adi / bhAvagrantha hai- rAga aadi| pratyoM ko chor3a dene para vaha bhikSu AyuSya kAla kA pAra pA letA hai tathA pratijJA kA pAra bhI pA letA hai / aba iMginImaraNa anazana ke viSaya meM kahA jA rahA hai - yaha anazana bhaktapratyAkhyAna anazana kI apekSA uccatara prazasyatara aura kaSTatara hotA hai / dravya arthAt rAga-dveSa ko upazAnta karane vAlA bhikSu ise svIkAra karatA hai| vaha vijJAtA ho arthAt nau pUrvo kA jJAtA pAtAviniviSayakathAvAdibhirvA 3. ApTe, AsravaH - Pain, distress. 4. (ka) AcArAMga cUrNi pRSTha 291 : tippamANa iti amaeva sicyamANo bRhatpivAsiehi parIsahausame milAyA chinnamANe yA dehiti to base pavi kAyAvAyAmahi tihi tapyati / " (kha) AcArAMga vRtti, patra 265 taM bhakSyamANo'pyamRtAdinA tRpyamANa iva samyak tatkRtAM vedanAM taistapyamAno vA / 5. vistAra ke lie dekheM uttarajmayaNANi 30 / 12-13 ke TippaNa | Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400 AcArAMgabhASyam atizayajJAnI vaa|' athavA usase bhI adhika atizaya jJAnI ho| bhaktapratyAkhyAne yat saMlekhanAtaNasaMstArAdika bhaktapratyAkhyAna anazana meM jo saMlekhanA, tRNa-saMstAraka Adi abhihitaM tat sarvamihApi avaseyam / vidhi kA kathana hai, vaha isa anazana meM bhI jAna lenA cAhie / 12. ayaM se avare dhamme, NAyaputteNa sAhie / Ayavajja paDIyAra, vijahijjA tihA tihaa| saM0-ayaM tasyA'paraH dharmaH, jJAtaputreNa kathitaH' / Atmavarja praticAraM, vijahmAt tridhA tridhaa| bhagavAna mahAvIra ne iMginImaraNa anazana kA AcAra-dharma bhakta-pratyAkhyAna se bhinna pratipAdita kiyA hai| isa anazana meM bhikSu apane kAya-vyApAra ke lie svayaM ke atirikta manasA, vAcA, karmaNA dUsare kA sahArA na le, na livAe aura na lene vAle kA anumodana kre| bhASyam 12-'se' iti tasya iMginImaraNasya aparaH jJAtaputra bhagavAn mahAvIra ne usa iMginImaraNa anazana kA dharmaH jJAtaputreNa sAdhitaH kathitaH / asminniGginImaraNe AcAra-dharma bhaktapratyAkhyAna se bhinna pratipAdita kiyA hai / isa iMginIcatuvidhAhAraH pratyAkhyAto bhavati / asya anazanasya maraNa anazana meM cAroM prakAra ke AhAra kA pratyAkhyAna hotA hai| isa pratipattA Atmavarja praticAraM-kAyavyApAra vidhA- anazana ko svIkAra karane vAlA muni svayaM praticAra-uThanA, baiThanA manasA vAcA karmaNA vijahAti / sa ca AkuJcanaM, yA caMkramaNa karanA-karatA hai, kintu mana, vacana aura kAyA se dUsare ke prasAraNaM, niyate sthAne gamanAgamanaM svayameva karoti, na sahayoga kA tyAga karatA hai| vaha AkuMcana, prasAraNa yA sImita ca kasyApi praticArakasya sAhAyyamabhilaSati / sthAna meM gamana-Agamana svayaM hI karatA hai, dUsare kisI bhI praticAraka ke sahayoga kI abhilASA nahIM krtaa| 13. hariesu Na NivajjejjA, thaMDilaM muNiA sae / viusijja aNAhAro, puTTo tatthahiyAsae / saM0- hariteSu na nipadyeta, sthaNDilaM jJAtvA zayIta / vyutsRjya anAhAraH, spRSTaH tatrAdhisaheta / vaha hariyAlI para na soe / sthaNDila-jIva-jantu-rahita sthAna ko dekhakara vahAM soe| vaha anAhAra bhikSu zarIra Adi kA visarjana kara, bhUkha pyAsa yA anya parISahoM se spRSTa hone para unheM sahana kre| 14. iMdiehi gilAyaMte, samiyaM sAhare munnii| tahAvi se agarihe, acale je smaahie| saM0-indriyaH glAyan, samitaM saMharet muniH / tathApi sa agahaH, acalo yaH samAhitaH / indriyoM se glAna (zrAnta) hone para vaha muni mAtrA-sahita hAtha-paira Adi kA saMkoca-parivartana kre| jo acala aura samAhita hotA hai, vaha aisA karatA huA dharma kA atikramaNa nahIM krtaa| bhASyam 13-14-spaSTameva / / spaSTa hai| 15. abhikamme paDikkame, saMkucae pasArae / kAya-sAhAraNaTTAe, etthaM vAvi aceyaNe / saM0-abhikrAmet pratikrAmet , saMkocayet prasArayet / kAyasaMdhAraNArtha, atra vApi acetanaH / vaha baiThA yA leTA huA zrAnta ho jAe taba zarIra-saMdhAraNa ke lie gamana aura Agamana kare, hAtha, paira Adi ko sikor3e aura phailaae| yadi zakti ho to isa anazana meM bhI acetana kI bhAMti nizceSTa leTA rhe| bhASyam 15-acetanaH --kriyArahitaH / . acetana kA artha hai-kriyArahita / 1. cUNA (pRSTha 291) 'suyAhito' iti pATho vyAkhyAto'sti'daviyassa viyANaoM' rAgadosarahiyassa daviyassa suTha Avito vA Ahite suvaahito| vRttau (patra 265) 'viyANao' iti pATho vyAkhyAtosti'vijAnato' gItArthasya, jaghanyato'pi navapUrvavizAradasya __ bhavati, nAnyasyeti / 2. hemacandra, prAkRta vyAkaraNa, 402 : kathevajjara-pajjaroppAla* pisunn-sNgh-boll-cv-jmp-siis-saahaaH| .3. AcArAMga cUNi, pRSTha 292 : 'etthaM vAvi aceyaNetti' ' ityaM iMgiNImaraNe vA vimAsA pAovagamaNesu kaTumiva Jain Education international Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a08. vimokSa, u08. gAthA 12-20 16. parakkame parikilaMte, aduvA ciTTe ahAyate / ThANeNa parikilaMte, NisiejjA ya aNtso|| saM0-parAkrameta pariklAmyan, athavA tiSThet yathAyataH / sthAnena pariklAmyan, niSIdet ca antazaH / vaha leTA-leTA zrAnta ho jAe, to caMkramaNa kare athavA sIdhA khar3A ho jaae| khar3A-khar3A zrAnta ho jAe, to anta meM baiTha jaae| bhASyam 16 -'NisiejjA' atra niSadyAviSaye cUNi- niSIdet arthAt baiTha jaae| yahAM niSadyA ke viSaya meM cUNi paramparA-Nisanovi jayA paliyaMkeNa vA addhapaliyaMkeNa vA kI paramparA yaha hai -paryakAsana, arddhapayaMkAsana, ukaDUAsana meM baiThA ukkuDayAsaNo vA paritaMmati Nivijjati, uttANato vA huA muni jaba thaka jAe taba uttAnAsana athavA pArzvazayana athavA pAsillito vA uDDhAyato vA lagaMDasAyI vA jahAsamAhIte Urdhva-Ayata athavA lagaMDazayana-jaise samAdhi upaje vaise Asana kA samvatthavi / ' sarvatra prayoga kre| 17. AsINe NelisaM maraNaM, iMdiyANi samIrae / kolAvAsaM samAsajja, vitahaM paaurese| saM0-AsInaH anIdRzaM maraNaM, indriyANi samIrayet / kolAvAsaM samAsAdya , vitathaM prAdureSayet / isa asAdhAraNa maraNa kI upAsanA karatA huA vaha iMdriyoM kA samyag prayoga kare-iSTa aura aniSTa viSayoM meM rAga-dveSa na kre| ghuna aura dImaka vAle kASTha-staMbha kA sahArA na le / ghuna Adi se rahita aura nizchidra kASTha staMbha kI eSaNA kare / 18. jao vajjaM samuppajje, Na tatya avalaMbae / tato ukkase appANaM, sabve phAsehiyAsae // saM0 ---yato vayaM samutpadyeta, na tatra avalambeta / tataH utkRSed AtmAnaM, sarvAn sparzAn adhisaheta / jisakA sahArA lene se vayaM (karma) utpanna ho, usakA sahArA na le| usase apane-Apako dUra rkhe| saba sparzoM ko sahana kre| bhASyam 17,18 - spaSTameva / spaSTa hai| 16. ayaM cAyatatare siyA, jo evaM annpaale| savvagAyaNirodhevi, ThANAto Na viubbhame // saM0-ayaM ca AyatataraH syAt, yaH evaM anupAlayet / sarvagAtranirodhe'pi sthAnAt na vyubhrUmet / yaha prAyopagamana anazana kI maraNavidhi iMginImaraNa se mahattara hai / jo ukta vidhi se isakA anupAlana karatA hai, vaha samUce zarIra ke akaDa jAne para bhI apane sthAna se calita na ho| bhASyam 19-idamanazanaM iGginImaraNApekSayA yaha prAyopagamana anazana iMginImaraNa anazana kI apekSA mahattara AyatataraM-mahattaraM vidyte| tato'smin sthAnAt vicalanaM hai| isalie prAyopagamana anazana meM sthAna se vicalana kA pratiSedha prtissiddhmsti| nizceSTaM zayAnasya sakalazarIrasya kiyA gayA hai| nizceSTa avasthA meM sone para saMpUrNa zarIra meM akaDana nirodho jAyate iti svAbhAvikaM, tathApi prAyopagamana- A jAtI hai, yaha svAbhAvika hai| phira bhI prAyopagamana anazana ko manazanaM svIkurvANasya dRDhataraM manobalaM bhavati, prabalA ca svIkAra karane vAle bhikSu kA manobala dRr3hatara hotA hai aura usakI sahanazaktiH / tena sa paripUrNa kAyotsarmamanupAlayituM sahanazakti prabala hotI hai| isalie vaha paripUrNa kAyotsarga kA zaknoti / ___ anupAlana karane meM samartha ho jAtA hai| 20. ayaM se uttame dhamme, puvvANassa paggahe / aciraM paDilehittA, vihare ciTra mAhaNe / / saM0-ayaM sa uttamo dharmaH, pUrvasthAnasya pragrahaH / aciraM pratilikhya, vihareta tiSThet mAhanaH / yaha maraNavidhi uttama dharma hai| isameM pUrva sthAna-iMginImaraNa ke AcAra se viziSTa AcAra hotA hai / prAyopagamana anazana svIkAra karane vAlA bhikSu jIva-jantu-rahita sthAna ko dekhakara vahAM nizceSTa hokara rhe| bhASyama 20-idaM prAyopagamanaM uttamo dharma:-pradhAno yaha prAyopagamana anazana uttama dharma arthAt pradhAna maraNavidhi maraNavidhiH vidyte| asmin pUrvasthAnasya-iMginI- hai| isameM iMginImaraNa anazana ke AcAra se viziSTa AcAra hai / jaise aceyaNA sarvakriyArahite ciTThati evaM ethavi iMginImaraNe rahito ciTThati, aceyaNeNa tullo aceyaNavat / jati se sAmatthaM asthi to aceyaNo, aceyaNovva kiriyA- 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 293 / Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 AcArAMgabhASyam maraNasya AcArAta pragrahaH--viziSTa: AcAro vidyte| iMginImaraNa anazana ko svIkAra karanevAlA niyata sthAna meM gamanayathA iMginImaraNAkhyasya anazanasya svIkartA niyatapradeze Agamana karatA hai tathA svayaM parikarma-zuzrUSA bhI karatA hai| jo gamanAgamanaM karoti, svayaM parikarma--zuzrUSAmapi kroti| prAyopagamana anazana svIkAra karatA hai vaha jisa Asana meM anazana yaH prAyopagamanamanazanaM svIkaroti sa yasmin Asane grahaNa karatA hai, usI Asana meM nizcala rahatA hai aura svayaM bhI anazanaM pratipadyate tasminneva nizcalo bhavati, svayamapi parikarma nahIM krtaa| parikarma na vidhtte| sa mAhano bhikSuH aciraM'-samucitaM sthAnaM prati- vaha ahiMsaka bhikSu acira-samucita sthAna kA pratilekhana kara likhya tatra viharet, tiSThet / viharaNa kare, vahAM rahe / 21. acittaM tu samAsajja, ThAvae tattha appagaM / vosire savvaso kAyaM, Na me dehe parIsahA / / saM0- acittaM tu samAsAdya , sthApayet tatra Atmakam / vyutsRjet sarvaza: kAyaM, na me dehe parISahAH / acitta phalaka stambha Adi ko prApta kara, vahAM apane Apako sthApita kare / zarIra ko saba prakAra se visajita kara de| parISaha utpanna hone para, vaha yaha bhAvanA kare--'yaha zarIra hI merA nahIM hai, taba mujhe parISaha kahAM hogA ?' bhASyam 21-sa prAyopagamanakArI bhikSuH kiJcid vaha prAyopagamana anazana svIkAra karane vAlA bhikSu kisI acetanaM avastambhanaM-bhitti kASThaM sthaNDilaM vA AsAdya nirjIva avaSTaMbhana-bhitti, kASTha athavA sthAna ko pAkara vahAM apane tatra AtmAnaM sthApayeta, sarvaza: kAyaM vyutsRjet-na Apako sthApita kare / zarIra ko saba prakAra se visarjita kara de, kucha kAJcidapi kAyikI pravRtti kuryAt / evaM prAyopagamanaM bhI zArIrika pravRtti na kre| isa prakAra prAyopagamana anazana svIkRta pratipannaM bhavati / hotA hai| sa prAyopagamanaM pratipadya anyatvAnaprekSAmAlambeta, tena vaha muni prAyopagamana anazana ko svIkAra kara anyatvAnuprekSA parISahAH soDhuM zakyA bhavanti / prAyopagamanaM tisaSvapi kA AlaMbana le / usase pariSahoM ko sahanA zakya ho jAtA hai| mudrAsU pratipannaM bhavati-nipaNNakAyotsarge niSaNNa- prAyopagamana anazana tInoM mudrAoM-avasthAoM meM svIkAra kiyA jA kAyotsarge UrdhvakAyotsarge ca / etAsa tisaSvapi zarIrasya sakatA hai-nipanna-soe kAyotsarga meM, niSaNNa-baiThe kAyotsarga meM cirakAlaM ekasminneva kAyotsargamadrAvizeSe sthitasya aura Urdhva-khar3e kAyotsarga meM / ina tInoM mudrAoM meM zarIra ko lambe santApo jAyate / tadAnIM 'nAyaM deho mama, kataH parISahAH' samaya taka eka hI kAyotsarga kI mudrA-vizeSa meM sthira rakhane ke kAraNa athavA 'ahaM sukhaduHkhasamatvAvasthAyAM viharannasmi, tena santApa hotA hai| taba 'yaha zarIra merA nahIM hai to parISaha kahAM na me dehe parISahA vidyante' iti Alambya sa samAgatAna hoMge ?' athavA 'maiM sukha-duHkha ko samAna mAnatA huA samatva meM parISahAn samyak shte| viharaNa kara rahA hUM, isalie mere zarIra meM parISaha (upadrava) nahIM hai|' isa AlaMbana-sUtra se vaha anazanakArI bhikSu Ane vAle parISahoM ko samyak rUpa se sahana karatA hai| 1. (ka) cUrNI (pRSTha 294) 'aciraM' sthAnArthe kAlArthe ca vyAkhyAtamasti-aciraM NAya ThANaM, ahavA aciraM kAlaM / (kha) vRttau (patra 267) sthAnArthe eva-'acira' sthAnam / yadi etat padamiha sthAnArthe svIkriyeta tadA 'aira' (ajiraM) iti pAThasya sahajaM saMbhAvanA jaayte| 2. AgamAnAM vyAkhyAsAhitye 'pAovagamaNa' padaM prAyaH pAdapopagamanarUpeNa vyAkhyAtamasti / tatpratirUpazabdadRSTayA nAsti etat samIcInaM, kintu bhAvArtharUpe etad vareNyatA mAzliSyati, yathA ca cUNiH- 'eyassa pAdaveNa uvamA korati pAovagamaNaM, jahA pAyavo acchinnovi Na calati, ki chinnapAto? so DaramANe vA chiNNamANe vA visamapaDito vA mittikADha Na tato ThANAo calati, aNNahA ThANaM Na karei, evaM eso'vi pAtavavat paDito niccalo nippaMdo ciTThati / ' (AcArAMga cUNi, pRSTha 294) Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 8. vimokSa, u0 8. gAthA 21-23 22. jAvajjIvaM parIsahA, uvasaggA ya saMkhAya / saMbuDe dehabheyAe, iti paNNehiyAsae || saM0 yAvannIvaM parIpahAH upasargAH ca saMkhyAya saMvRtaH dehabhedAva iti prAtaH adhisata jaba taka jIvana hai, taba taka ye parISaha aura upasarga hote haiM, yaha jAnakara zarIra ko visarjita karane vAlA aura zarIra-bheda ke lie samudyata prAjJa bhikSu unheM samabhAva se sahana kare / bhASyam 22 yAvat prANA: tAvat parISahAH upasargAzca bhavanti iti saMkhyAya jJAtvA prajJAvAn bhikSuH tAn soDhuM Atmazakti prayuJjIta jAteSu parISaheSu upasargeSu ca na calAcalo bhavet, na ca parikarma kuryAt / bhASyam 23 - prAyopagamanAvasthAyAM samAhitacittasya bhikSoH prakRSTA nirjarA bhavati / tasyAmavasthAyAM antavidyamAnA icchAlobhAdayaH vyaktIbhavanti, ata evAyamupadeza: sa bhikSu bahutareSu bhidureSu kAmeSu na rajyet / 23. bheuresu na rajjejjA, kAmesu bahutaresu vi / icchA-lobhaM Na sevejjA, suhumaM vaNNaM sapehiyA // saM0 bhidureSu na rajyet, kAmeSu bahutareSu api / icchAlobhaM na seveta, sUkSmaM varNaM saMprekSya / isa jagat meM zabda Adi pracura kAma hote haiM kintu ve saba kSaNabhaMgura haiN| isalie vaha unameM rakta na ho, icchA-loma kA bhI sevana na kare / saMyama bahuta sUkSma hotA hai| usakA darzana karane vAlA aisA na kare / icchA - nidAnakaraNam / parajanmani amuko'haM bhUyAsaM iti rUpaM icchAlobhaM na kuryAt / varNa:- saMyamaH / sa ca atyantaM sUkSmo bhavati, stokenApi asatprayatnena virAdhito bhavati iti saMpradaya AzaMsAprayoga' varjayet / 1. cUNAM vRttau ca etad anekai vikalpairvyAkhyAtamasti(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 295 parISA divindAdi uvasaggA va anulomA pahilomA pa iti saMkhAya evaM saMkhAvAM teNa bhavati, yaduktaM te na bhavaMti tato ahiyAsate, puNa suddhate par3acca Na saMkhAyA bhavaMti, ahavA jAvajjIvaM ete parIsahA uvasaggAvi Na mama tarasavisaMtIti evaM saMkhAe ahie, ahavA parIsahA eva uvasaggANa dehemA mA vA iti paNe ahiyAsae iti evaM prajJAvAM uppaNNe ahiyAsa sajjAsi parigiso vA evaM so pago ahiyAseti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 267-268 : 'yAvajjIvaM ' yAvatprANadhAraNaM tAvatparISA upasarica soDalyA ityetat 'saMkhyAya' jJAtvA' tAnayyAsayediti, padivA jaba taka prANa haiM taba taka parISaha aura upasarga hote haiM - yaha jAnakara prajJAvAn bhikSu unako sahana karane ke lie apanI zakti kA prayoga kare yaha utpanna parIyoM aura upasagoM meM camAcala na ho, vicalita na ho aura na vaha parikarma kare / 403 prAyopagamana kI avasthA meM samAhita citta vAle bhikSu ke utkRSTa nirjarA hotI hai / usa avasthA meM muni meM vidyamAna Antarika icchAlobha Adi abhivyakta hote haiN| isIlie yaha upadeza diyA gayA hai - 'vaha bhikSu rAnA prakAra ke kSaNabhaMgura kAmoM meM anurakta na ho|' hoUM icchA kA artha hai-- nidAna krnaa| agale janma meM maiM amuka isa prakAra icchA-lobha kA sevana na kare / varNa kA artha hai - saMyama / vaha atyanta sUkSma hotA hai| vaha thor3e se bhI asat prayatna se virAdhita ho jAtA hai--yahA kara saMprekSA muni AzaMsA kA prayoga na kare / na me paroSahopasa ityetatsayAya jJAtvA'dhisaheta yadivA yAvajjIvamiti yAvadeva jIvitaM tAvatparIcopasargajanitA pauDeti tatpunaH katipayanimevAvasthAyi etadavasthasya mamAtyantamalpamevetyata etatsaGa khyAya jJAtvA saMvRto yathAnikSiptatyattagAtra 'devA' zarIrAyAnApotthita itikRtvA 'prAjJaH' ucitavidhAnavedI, yadyatkAyapIDAkAryupatiSThate tattatsamyagadhisaheta / 2. AcArAMga cUrNi, pRSTha 295 : kAma icchA, pasatyA icchA nANAdi, sA tu lobhaggahaNA apasatyA icchA, NidANakaraNaM, jahA baMbhadattAdIhi taM Na sevijjA, Na patthejjA Na abhilasejjA, ihaloge vA AhArAvi, ahavA ihalogAsaMsappayoge para logAsaMsappayoge jIviyAsaMsappaoge kAmabhogAsaMsappayoge / maraNAsaMsappayoge Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 404 AcArAMgabhASyam 24. sAsaehi NimaMtejjA, divyaM mAyaM Na saddahe / taM paDibujjha mAhaNe, savvaM namaM' vidhUNiyA // saM0---zAzvatebhyaH nimantrayet, divyA mAyAM na zraddadhIta / tAM pratibudhya mAhanaH, sarva nUmaM vidhUya / koI deva divya-bhogoM ke lie nimaMtrita kare, taba bhikSu usa deva-mAyA para zraddhA na kre| vaha bhikSa mAyA ko jAnakara saba prakAra se usako kSINa kara de| bhASyam 24 - tasyAmavasthAyAM devA api sAkSAt usa anazana kI avasthA meM deva bhI sAkSAt prakaTa hote haiN| prakaTIbhavanti / kazciddeva : zAzvatakAmAya' nimNtrytypi| koI deva zAzvata kAma (divya bhoga) ke lie nimaMtraNa bhI detA hai| tanimaMtraNaM vicalanArthamapi syAt, parIkSArthamapi syAt, vaha nimaMtraNa vicalita karane ke lie bhI ho sakatA hai, parIkSA ke lie anyatprayojanAyApi syAt / tadAnIM prajJAvAn bhikSuriti bhI ho sakatA hai tathA kisI anya prayojana ke lie bhI ho sakatA hai| cintayet-ime divyabhogA api sAvadhikAH, dIrgha- usa samaya prajJAvAn bhikSu cintana kare-ye divya bhoga bhI sAvadhika haiM, kAlikA api na zAzvatikAH / evaM vicintya tAM divya- dIrghakAlika hone para bhI zAzvata nahIM haiM, isa prakAra cintana kara vaha mAyAM na zraddadhIta / tasyAH pratibodhapUrvakaM vidhUnanaM usa divya mAyA para zraddhA na kre| usako jJAnapUrvaka dhuna DAle, kuryAt / vijita kara de| nuumm-maayaa| nUma kA artha hai-maayaa| 25. savvaThehi amucchie, AukAlassa pArae / titikkhaM paramaM NaccA, vimohaNNataraM hitaM ||-ti bemi / saM0 --sarvArtheSu amUcchitaH, AyuHkAlasya pAragaH / titikSAM paramAM jJAtvA, vimohAnyatarad hitam / -iti bravImi / divya aura mAnuSI-saba prakAra ke viSayoM meM amUcchita aura AyukAla ke pAra taka pahuMcane vAlA bhikSa titikSA ko parama jAnakara vimoha- bhakta-pratyAkhyAna, iMginImaraNa aura prAyopagamana meM se kisI eka ko hitakara mAnakara usakA AlaMbana le| -aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 25--jIvanaM anazanapUrvaka samApayed iti jIvana kI samApti anazanapUrvaka ho, yaha samAdhi-maraNa kA tattva samAdhimaraNasya tttvmsti| triSvapi vimoheSu hai| tInoM vimohoM (anazanoM) meM se kisI eka vimoha kA svIkAra anyatamasya vimohasya svIkAraH hitakaro'sti / hitakara hai| anazanakAla meM saba arthoM-zabda Adi viSayoM, bhale phira sarvArtheSu-zabdAdiviSayeSu divyeSu mAnuSeSu ca amUrchA, ve daivika hoM yA mAnuSika, meM amUrchA tathA prApta upasargoM aura prApteSu parISaheSu upasargeSu vA titikSA paramaM hitamasti / parISahoM meM titikSA-yaha parama hitakara hai| yaha jAnakara bhikSu iti jJAtvA anazanasya samyak ArAdhanAM kuryAt / anazana kI samyak ArAdhanA kare / 1. deshiiyshbdH| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 296 : sAsayamiti Nitiehi, koyI devatA va samatthaM paDiNItatAe bA, taM mAyAM, kiM evaM kilissasi ? ahaM te sAsate kAme demi, jaM bhaNitaMdibve, uThehi etaM vimANaM, taM ca aTThAe sakkeNa devarAiNA pesitA, sarUveNameva saggaM ArubhijjAsi, annaM vA jaM icchasi taM te varaM demi rajjaM dhaNaM vA akkhayaM jIvitaM, etaM nimaMtate tahi deve| 3. cU! asya vaikalpikorthopi labhyate- 'ahavA divvaM AyaM Na saddahe, AtaM lAbhaM AgamaNaM Na saddahe, evaM devIvi divvaM rUvaM viumvittA bhogehi nimaMtijjA sAbhAvitaM kaiyaviyaM vA, taM divvamAyaM Na sddhe|' (AcArAMga cUNi, pRSTha 296) 4. cUNI baikalpikorthopi sammataH- ahavA nUmaM kammaM / (AcArAMga cUNi, pRSTha 296) Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM ajjhayaNaM uvahANasuyaM nauvAM adhyayana upadhAnazruta [uddezaka 4 : gAthA 70] Jain Education international Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upa prastutAdhyayanasya nAmAsti 'upadhAnazrutam' dhAnam - tapaH / bhagavatA sAdhanAkAle yathA tapa AcIrNaM tathA'sminasti sandarzitam sUkSmekSikavA iti prajJAyate - bhagavatA yad yadAcINaM tasyaiva prastutAgame pratipAdanaM kRtaM tadeva vA nirdiSTam / udAharaNarUpeNa kAnicit sUtrANi nidazyante -- AcIrNam 1. aivAtiyaM aNAuTTe sayamaNNesi akaraNAe / (9 / 1 / 17 ) 2. rAI vi pi jayamANe ayamate (94214) 2. omodariyaM cAti aTThe va bhagavaM rogehi (90401 ) 4. puTThe vA se apuTThe vA No se sAtijjati teicchaM / " (192421) 5. avibhAti se mahAvIre, AsaNatye akukkue zANaM / uDDama tiriyaM ca pehamANe samAhimapaDiSNe (944414) pratipAditam 1. taM pariNNAya mehAvI Neva sayaM etehi kAehi daMDa samAraMbhejjA, vaha etehi kAhi daMDa samAraMbhAvejjA / (5195) 2. aho ya rAo ya jayamANe - adhyamatte sayA parakkamejjAsi / (4011) (2 / 113) 3. laddhe AhAre aNagAre mAyaM jANejjA / 4. alaM tavehiM / (6 / 21) jANai, (2 / 125 ) 5. AyatacakkhU loga-vipassI logassa aho bhAgaM ur3aDhaM bhAgaM jANa, tiriyaM bhAgaM jANai / prastutAdhyayanasya catvAraH uddezakA vartate / teSAmarthAdhikAra ityamasti' - Amukham 1. caryA / 2. zayyA / prastuta adhyayana kA nAma hai-- upadhAnazruta upadhAna kA artha hai-tapa / bhagavAn ne sAdhanAkAla meM tapa kA jaisA AcaraNa kiyA jaisA isa adhyayana meM batAyA gayA hai| sUkSmadRSTi se dekhane para yaha jJAta hotA hai ki bhagavAn ne jo-jo AcaraNa kiyA usakA hI prastuta Agama meM pratipAdana kiyA hai athavA usI kA nirdeza kiyA hai / udAharaNa ke rUpa meM kucheka sUtroM kA nirdeza kiyA jA rahA hai| AcIrNa 1. bhagavAn svayaM prANavadha nahIM karate the aura dUsaroM se nahIM karavAte the / 2. bhagavAn rAta aura dina mana, vANI tathA zarIra ko sthira aura ekAgra kara apramatta rahate the / 3. bhagavAn roga se aspRSTa hone para bhI avamaudarya karate the / 4. ve roga se spRSTa yA aspRSTa hone para cikitsA kA anumodana nahIM karate the / 5. bhagavAn UkaDU Adi AsanoM meM sthita aura sthira hokara dhyAna karate the / ve UMce, nIce aura tirache loka meM hone vAle padArthoM ko dhyeya banAte the| unakI dRSTi AtmasamAdhi para TikI huI thii| ve saMkalpa se mukta the / pratipAdita 1. medhAvI usa karma-samAraMbha kA viveka kara ina sUkSma jIvakAyoM ke prati svayaM daMDa kA prayoga na kare tathA dUsaroM se na karavAe / 2. dina-rAta yatna karane vAlA sAdhaka sadA parAkrama kare / 'apramatta hokara 1. caryA / 2. zayyA / 1. AcArAMga niryukti, gAthA 279 : cariyA sijjA ya parIsahA ya AyaMkiyA cicchiA ya / tavacaraNe'higAro use nAyabvo // 3. AhAra prApta hone para muni mAtrA ko jAne / 4. ina cikitsA - vidhiyoM kA tU parityAga kara / 5. saMyatacakSu puruSa lokadarzI hotA hai / vaha loka ke adhobhAga ko jAnatA hai, UrdhvabhAga ko jAnatA hai aura tirache bhAga ko jAnatA hai / isa adhyayana ke cAra uddezaka haiM unakA arthAdhikAra isa prakAra Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 AcArAMgabhASyam 3. priisshH| 3. priissh| 4. AtaMke acikitsA avamodayaM ca / 4. roga hone para acikitsA tathA avamaudarya / asminnadhyayane bhagavataH sAdhanAyAH vAstavika isa adhyayana meM bhagavAn mahAvIra kI sAdhanA kA yathArtha pratipAdanamasti / ekazATakAvasthAyAM dIkSA, tataH pratipAdana huA hai| eka zATaka kI avasthA meM dIkSA, phira acelatva acelatvasya svIkaraNaM, eSa vastraviSayakaH prklpH|' kA svIkaraNa-yaha unakI vastra-viSayaka maryAdA hai| bhagavAn kA bhagavataH samayaH dhyAnasAdhanAyAM suniyojita aasiit| samaya dhyAna kI sAdhanA meM suniyojita thaa| usameM unhoMne animeSatatra animeSaprekSAyA viviktasthAnasya ca prayogaH prekSA tathA ekAnta sthAna kA prayoga kiyaa| apramAda aura samAdhikRto'sti / apramAdaH samAdhizca tasya mukhyaM dhyAnAMga- ye donoM unake dhyAna ke mukhya aMga the| yahAM dhyAna ke AsanoM kA mAsIt / dhyAnAsanasya saMketaH dhyAnavinirdezo'pi saMketa tathA dhyAna kI vidhi kA nirdeza bhI upalabdha hotA hai| yadi labhyate / yadi dhyAnaviSayakAni padyAni ekAlApakarUpeNa dhyAna viSayaka sAre padya eka AlApaka ke rUpa meM saMgRhIta hoM to samuccitAni bhaveyustadA sahajaM dhyAnasya vidhiH sahajarUpa se dhyAna kI pUrI vidhi sAmane A jAtI haisamavatarati adu porisi tiriya bhitti, cakkhumAsajja aMtaso jhaai| 'bhagavAn prahara-prahara taka AMkhoM ko apalaka rakha tirachI bhIMta aha cakkhu-bhIyA sahiyA, taM 'hatA haMtA' bahave kaMdisu // ' para mana ko kendrita kara dhyAna karate the| laMbe samaya taka apalaka rahI AMkhoM kI putaliyAM Upara kI ora calI jaatiiN| unheM dekhakara bhayabhIta banI huI baccoM kI TolI 'haMta ! haMta !' kahakara cillAtI-dUsare baccoM ko bulA letii|' sayahiM vitimissehi, itthIo tattha se prinnnnaay| 'bhagavAn jana-saMkula sthAnoM meM nahIM Thaharate the| kabhI-kabhI sAgAriyaM Na seve, iti se sayaM pavesiyA jhAti // ' aisA hotA ki ve ekAnta sthAna dekhakara Thaharate, para ekAnta kI khoja meM kucha striyAM vahAM A jaatii| bhagavAn kI prajJA jAgRta thii| isalie una striyoM ke dvArA bhoga kI prArthanA kie jAne para bhI bhagavAn bhoga kA sevana nahIM karate the / ve apanI AtmA kI gaharAiyoM meM paiThakara dhyAna meM lIna rahate the|' je ke ime agAratthA, mosIbhAvaM pahAya se jhaati| 'gRhasthoM se saMkula sthAna prApta hone para bhI bhagavAn apane puTTho vi NAbhibhAsisu, gacchati gAivattaI aMjU // ' mana ko kisI meM na lagAte hue dhyAna karate the| ve pUchane para bhI nahIM bolate / unheM koI bAdhya karatA to ve vahAM se maunapUrvaka dUsare sthAna meM cale jAte / ve dhyAna kA atikramaNa nahIM karate aura hara sthiti meM madhyastha rhte|' etehi muNI sayahi, samaNe AsI paterasa vAse / 'bhagavAn sAdhanA-kAla ke sADhe bAraha varSoM meM ina vAsa-sthAnoM rAI divaM pi jayamANe, appamatte samAhie jhAti // ' meM prasannamanA rahate the| ve rAta aura dina mana, vANI aura zarIra ko sthira aura ekAgra tathA indriyoM ko zAMta kara samAhita avasthA meM dhyAna karate the| avi jhAti se mahAvIre, AsaNatthe akukkue jhaannN| bhagavAn UkaDU Adi AsanoM meM sthita aura sthira hokara uDDhamahe tiriyaM ca, pehamANe samAhimapariNe // ' dhyAna karate the| ve UMce, nIce aura tirache loka meM hone vAle padArthoM ko dhyeya banAte the| unakI dRSTi Atma-samAdhi para TikI huI thii| ve saMkalpa se mukta the|' 1. AyAro, 9 / 1 / 1-4 / 6. vahI, 9 / 16 / 2. vahI, 9 / 1 / 5-7 / 7. vahI, 917 / 3. vahI, 9 / 2 / 4 / 8. vahI, 9 / 2 / 4 / 4. vahI, 9 / 4 / 14,15 / 9. vahI, 9.414 // 5. vahI, 9 / 1 / 5 / Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amukhama aphasAI vigayagehI, saddarUve sumucchie chamatye vi parakkamamAthe, jo pamAyaM saI pi virae grAmasammehi, ropati mAhaNe sisiraMmi egadA bhagavaM chAyAe jhAi AhAranidrA priyApriya titikSAprabhUtayaH prakalpA api dhyAnasya parikarabhUtA eva AhAraviSaye avamIdaryasya rUkSa bhojanasya ca ullekhA vidyante / dvitripaJcadiva sopavAsAnAmullekhasti pANmAsikyAyAH tapasyAyAH ullekhaH kathaM nAstIti praznaH / SaNmAsaparyantaM apAnaM kRtamiti nirdiSTamasti / atra ete praznAH samudbhavanti J kiM bhojanaM kRtaM pAnIyaM na pItam ? athavA pAnIyaM na pItaM bhojanamapi ca na kRtam ? athavA ''abhivitA" iti padayoH prayogaH bhojanAyeM kRtaH syAt ? zAti / viyatyA / ' eSu prazneSu uttaravartipraznadvayameva adhikaM vimarzArha vrtte| tatra pAnIyaM na pItamiti mahattapaH, tadartha apAnakasya tapaso nirdezaH kRtaH, bhojanaM na kRtamiti tu tadanta tameveti svayaM gamyam / abahuvAI | AsI ya // nidrAyAH praznospi dhyAnena saMbaddhosti / sAdhAraNatayA ya ucitaM kAlaM na nidrAti tasya zArIrikaM svAsthyaM mAnasika cApi na smygvtisstthte| bhagavAn sArdhadvAdaza vArSika sAdhanAkAle prAyaH jAgarUkatvamabhajat, nidrAyA kAlAvadhiH muhUrtamapi naaspRsht| 'appaM buiespaDibhANI / " 'royaI mAhane aDavAI vacanaguptimAnaM vA bhagavatA samyagArAdhitam / asmin dIrghe sAdhanAkAle prAyaH maunamAsevitam / ime nirdezAstAM sthiti spaSTayanti 'pati mAne abcaaii|" 1. AyAro, 9 / 4 / 15 / 2. vahI, 9 / 4 / 3 / 3. vahI, 9 / 4 / 1,4,5 / 4. vahI, 9 / 416 / 5. vahI, 9 / 4 / 5 / **& 'bhagavAn krodha, mAna, mAyA aura lobha ko zAMta kara, Asakti ko choDa, zabda aura rUpa meM amUcchita hokara dhyAna karate the| unhoMne jJAnAvaraNa Adi karma se AvRta dazA meM parAkrama karate hue bhI eka bAra bhI pramAda nahIM kiyA / ' 'bhagavAn zabda Adi indriya viSayoM se virata hokara bihAra karate the / ve bahuta nahIM bolate the / ve zizira Rtu meM chAyA meM dhyAna karate the / ' AhAra, nidrA aura priya apriya meM titikSA Adi ke nirdeza bhI dhyAna ke parikara hI hai| AhAra ke viSaya meM avamadarda aura rUkSa bhojana ke ullekha milate haiN| do, tIna, pAMca dinoM ke upavAsa kA ullekha prApta hai, kintu bhagavAn kI chaha mAsika tapasyA kA ullekha kyoM nahIM hai, yaha prazna uThatA hai| bhagavAn ne chaha mahInoM taka pAnI nahIM pIyA, yaha nirdiSTa hai / yahAM ye prazna utpanna hote haiM kyA bhagavAn ne bhojana kiyA aura pAnI nahIM pIyA ? athavA pAnI bhI nahIM pIyA aura bhojana bhI nahIM kiyA ? athavA 'apiittha' tathA 'apivittA' - ina padoM kA prayoga bhojana ke artha meM kiyA gayA ? ina praznoM meM uttaravartI do prazna hI adhika vimarzanIya haiM / 'pAnI nahIM pIyA' yaha mahAn tapa hai, usake lie apAnaka tapa kA nirdeza kiyA hai| bhojana nahIM kiyA, vaha to usake antargata hI hai, yaha svayaM gamya hai / nidrA kA prazna bhI dhyAna se saMbaddha hai / sAmAnya rUpa se jo vyakti ucita samaya para nIMda nahIM letA usakA zArIrika aura mAnasika svAsthya bhI samIcIna nahIM rhtaa| bhagavAn sADhe bAraha varSa ke sAdhanAkAla meM prAyaH jAgRta rahe nIMda kI kAlAvadhi eka muhUrtamAtra bhI nahIM thI / bhagavAn ne vacanagupti athavA mauna kI samyag ArAdhanA kI / itane laMbe sAdhanAkAla meM bhI ve prAyaH mauna hI rahe / ye nimna nirdeza usa sthiti ko spaSTa karate haiM 'pUchane para bhI bahuta kama bolate the / ' 've prAyaH mauna rahate the--AvazyakatA hone para bhI kucha-kucha bolate the|' ve bahuta nahIM bolate the|' 6. vahI, 2046 7. vahI, 9 2 5, 6, 904 / 15 / 8. vahI, 9 / 1 / 21 / 9. vahI, 9 / 2 / 10 / 10. vahI, 9 / 4 / 3 / Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410 AcArAMgabhASyama bhagavataH sammukhe satataM samAdhireva samupasthitaH / bhagavAn ke sammukha satata samAdhi hI rahatI thii| bhagavAn bhagavatA tasyaiva prekSA kRtA ata eva sUtrakAro vAraM vAraM ne usI kI prekSA kI, isalie sUtrakAra ne bAra-bAra usI prekSA tasyA nirdezamakRta- 'pehamANe samAhiM apaDiNNe / ' kA nirdeza kiyA 'bhagavAn samAdhi meM lIna rhte| unake mana meM pratikAra kA koI saMkalpa bhI nahIM utthtaa|' prastutAdhyayane bhagavataH sAdhanAkAlasya atyantaM prastuta adhyayana meM bhagavAna ke sAdhanAkAla kA atyaMta svAbhAvikaM varNanamasti kRtam / bhagavataH duHkhakSamatvaM svAbhAvika varNana kiyA gayA hai| isameM bhagavAn kI duHkha sahane kI sahiSNutvaM ca atrAsti nidrshitm| manuSyatiryagkRtAnAmupa- kSamatA aura sahiSNutA nidarzita hai tathA mAnuSika aura tairazcika sargANAmapyasti nirdezaH / kintu devaiH kRtAnAmupasargANAM upasargoM kA bhI ullekha hai, kintu daivika upasargoM kA koI ullekha nahIM nAsti kazcidullekhaH / uttaravartisAhitye tasya mahAn hai| uttaravartI sAhitya meM usakA bahuta vistAra prApta hotA hai / vistaro lbhyte| zItAtapayoH sahane'pi kSamatA bhagavAn kI zIta aura Atapa sahane kI kSamatA kA bhI isa adhyayana meM nidarzitAsti / nidarzana hai / bhagavato jIvanadarzanasya adhyayanArtha prastutAdhyayana- bhagavAna mahAvIra ke jIvana-darzana ke adhyayana ke lie yaha matyantaM prAmANika sroto vartate ityasmAkaM matiH / adhyayana atyaMta prAmANika srota hai, yaha hamArA abhimata hai / 3. vahI. 9 / 2 / 13-15 / 1. AyAro, 9 / 2 / 11 / 2. vahI, 9 / 217-10 / Jain Education international Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ navamaM ajjhayaNaM : uvahANasuyaM nauvAM adhyayana : upadhAnazruta paDhamo uddeso : pahalA uddezaka 1. ahAsuyaM vadissAmi, jahA se samaNe bhagavaM uTThAya / saMkhAe taMsi hemaMte, ahaNA pavvaie rIyatthA / saM0-yathA zrutaM vadiSyAmi, yathA sa zramaNo bhagavAnutthAya / saMkhyAya tasmin hemante, adhunA pravajitaH araiSIt / (sudharmA ne kahA-jambU !) zramaNa bhagavAn mahAvIra kI vihAra-caryA ke viSaya meM maiMne jaisA sunA hai, vaisA maiM tumheM btaauuNgaa| bhagavAn ne vastu-satya ko jAnakara ghara se abhiniSkramaNa kiyaa| ve hemanta Rtu meM dIkSita hokara kSatriyakuNDapura se tatkAla vihAra kara ge| bhASyam 1-updhaanm-tpH| bhagavatA vardhamAna- upadhAna kA artha hai-tapa / bhagavAn vardhamAna svAmI ne jisa svAminA yattapo'nucIrNaM, tadatra vrnnyte| bhagavatA na tapa kA AcaraNa kiyA, vaha yahAM batAyA jA rahA hai| bhagavAn ne kevala kevalamupadiSTaM, kintu svayaM tapastaptam / eSa mahAn yogaH tapasyA kA upadeza hI nahIM diyA, kintu svayaM ne tapasyAeM kii| yaha darzanasya AcAreNa / AcArazUnyaM darzanaM darzanazUnyazca darzana aura AcAra kI mahAn saMyuti hai / AcAra-zUnya darzana athavA AcAraH na sArthakatAmeti, tenaiSa yogaH zreyAn / darzana-zUnya AcAra-donoM sArthaka nahIM hote| isalie darzana aura AcAra kA yaha yoga zreyaskara hai| AryasudharmA jambUsvAminaM vakti-bhagavatastapoviSaye Arya sudharmA jambU svAmI ko kahate haiM-bhagavAn mahAvIra ke mayA yathA zrutaM tathA tava vadiSyAmi / yathA sa zramaNo tapa ke viSaya meM maiMne jaisA sunA hai, vaise hI maiM tumheM btaauuNgaa| zramaNa bhagavAna tasmina hemante mRgazIrSakRSNAyA dazamyA dine bhagavAn usa hemanta Rtu kI mRgasira kRSNA dazamI ke dina prajita pravrajito'bhUt / pravrajyAtaH pUrva tasya utthAnaM saMkhyAnaM ca hue / pravrajyA se pUrva unameM utthAna aura saMkhyAna huaa| utthAna kA saMvattama / utthAnamiti pravrajyArtha pUrNaH jAgarUkabhAvaH artha hai-pravrajyA ke lie pUrNa jAgarUkabhAva kA udaya aura saMkhyAna samapadyata / saMkhyAnamiti asti AtmA, asti ca kA artha hai-AtmA hai, mokSa hai, isakA pUrNa bodha / bhagavAn pravrajita mokSa ityasya saMparijJAnam / sa bhagavAn pravrajyAM pratipadya hokara tatkAla pAda-vihAra kara ge| adhunA-tatkAlameva pAdavihAraM kRtavAn / ' 2. jo cevimeNa vattheNa, pihissAmi taMsi hemaMte / se pArae AvakahAe, eyaM khu aNudhammiyaM tassa // saM0-no caivAnena vastreNa, pidhAsyAmi tasmin hemante / sa pAragaH yAvatkathaM, evaM khalu anudhArmikaM tasya / dIkSA ke samaya bhagavAn eka zATaka the kaMdhe para eka vastra dhAraNa kie hue the| bhagavAn ne saMkalpa kiyA-'maiM hemanta Rtu meM isa vastra se zarIra ko AcchAdita nahIM kruuNgaa|' ve jIvana-paryanta sardI ke kaSTa ko sahane kA nizcaya kara cuke the| yaha unakI anumitA-dharmAnugAmitA hai| bhASyam 2-yad vastraM skandhe dhRtaM tad anudhArmikaM bhagavAn ne jo vastra kaMdhe para dhAraNa kiyA thA vaha ekazATakaparamparAnukUlaM vrtte| ekazATako muniH anudhArmika-ekazATaka kI paraMparA ke anukUla thaa| ekazATaka enAmeva paramparAM nirvhte| etena sahiSNutApi muni isI paramparA kA nirvahana karate haiN| isase sahiSNutA bhI anudharmAntargatA bhavati, yathA sUtrakRtAGge anudharmAntargata hotI hai / jaise sUtrakRtAMga meM kahA hai Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 AcArAMgabhASyam stradhAraNasya vibhavanti / tisavAcad dvAbhyA, vdynte| 'avihiMsAmeva pavvae, aNudhammo muNiNA pveio|" 'ahiMsA meM pravrajana kara / mahAvIra ke dvArA pravedita ahiMsA dharma __ anudharma hai-pUrvavartI RSabha Adi sabhI tIrthaMkaroM dvArA pravedita hai|' prastutAgame vastraviSaye tisraH paramparA vidynte| prastuta Agama meM vastra-viSayaka tIna paramparAeM pratipAdita haiM / kecid bhikSavaH tribhirvastraH, kecid dvAbhyAM, kecicca kucha bhikSu tIna vastra, kucha do vastra aura kucha kevala eka hI vastra ekena paryaSitA bhavanti / tisRSvapi paramparAsu hemante rakhate the| tInoM paramparAoM meM hemanta Rtu meM vastra dhAraNa karane kA vastradhAraNasya vidhAnaM pratipanne ca grISme ekazATakasya vidhAna thA aura grISma Rtu meM ekazATaka rakhane athavA acela rahane acelasya vA vidhaanmsti| asmin zloke eSA kA vidhAna thaa| prastuta zloka meM yaha vizeSatA pratipAdita haiviziSTatA pratipAditA asti-bhagavAn hemante'pi bhagavAn mahAvIra hemanta Rtu meM bhI zIta-nivAraNa ke lie vastra kA zItanivAraNArtha vastraprayogaM na kRtavAn / saMbhAvyate, prayoga nahIM karate the| saMbhava hai, bhagavAn pArzvanAtha ke zAsana meM ye bhagavataH pArzvanAthasya zAsane etAstisro'pi paramparAH tInoM paramparAeM pracalita thiiN| unameM se bhagavAn mahAvIra ne ekazATaka pracalitA Asan / tAsu bhagavatA ekazATakasya kI paramparA kA anupAlana kiyA / pddhtiraaciirnnaa| 3. cattAri sAhie mAse, bahave pANa-jAiyA Agamma / abhirujjha kAyaM viharisu, ArusiyANaM tattha hisisu // saM0-caturaH sAdhikAn mAsAn, bahavaH prANajAtaya Agamya / abhiruhya kAyaM vijaha, AruSya tatra ahiMsiSuH / abhiniSkramaNa ke samaya bhagavAna kA zarIra divya gozIrSacandana aura sugandhI cUrNa se sugandhita kiyA gayA thaa| usase AkarSita hokara bhramara Adi prANI Ate, bhagavAn ke zarIra para baiThakara rasapAna kA prayatna krte| rasa prApta na hone para ve kruddha hokara bhagavAna ke zarIra para DaMka lagAte / yaha krama cAra mAsa se adhika samaya taka calatA rhaa| bhASyama 3-tIrthakarasya dehaH adbhutagandhayukto tIrthakara kA zarIra adbhuta gaMdhayukta hotA hai| yaha janmajAta bhavati / janmajAto'yamatizayaH / bhagavato mahAvIrasya atizaya hai| bhagavAna mahAvIra ke zarIra para lagI huI gaMdhayukta dravyoM dravyakRtaH parimalo'pi atizAyI AsIt / tena kI sugandhi bhI viziSTa thii| isalie sugaMdhi ke rasika madhukara Adi parimalarasikAH madhukarAdayaH prANinaH parAgAzaMkayA prANI parAga kI AzaMkA se bhagavAn ke zarIra ke cAroM ora maMDarAte bhagavato dehasya paritaH pradakSiNAM kurvANA Asan / rahate the| asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai 1. aMgasuttANi 1, sUyagaDo 12.14 / AcArAMgacUNA (pRSTha 299) tIrthakarANAM gatAnugataM iti vyAkhyAtamasti-jaM puNa taM vatthaM khaMdhe ThitaM dharitaM vA taM aNudhammiyaM tassa aNu pacchAbhAve annehivi titthagarehiM tahA dhariyaM taM aNudhammiyameva etaM, jaM bhaNitaM-gatANugataM, ahavA titthagarANaM ayaM aNukAladhammo-se bemi je ya atItA je ya paDupaNNA je ya AgamissA arahaMtA bhagavaMto je ya pavvaiyA je ya pavvayaMti je ya pavvaissaMti savve sovahigo dhammo desiyatvattika? titthaccayAe esA aNudhammiyatti egaM devadUsamAdAya pavvaiMsu vA pavvaiMti vA pamvaissaMti vA, bhaNiyaM ca garIyastvAt sacelassa, dharmasyAnyaH tathAgataH / ziSyasaMpratyayAccaiva, vastraM dadhe na lajjayA // 2. AyAro, 8 / 43,62,85 / 3. vahI, 8.52,53,70,71,93 / 4. bhagavAn ke zarIra para anuvAsita sugandhI dravyoM kI gaMdha bahuta mohaka thii| usameM Asakta hokara bahuta sAre taruNa bhagavAn ke pAsa Ate aura sugaMdhI dravya kI yAcanA krte| bhagavAn mauna the, isalie unheM koI uttara nahIM dete| isase ruSTa hokara ve bhagavAn ke prati Akroza prakaTa karate-- 'kyA dekhate ho, dete nahIM ?' bhagavAn phira mauna rahate / ve mauna se khisiyA kara apriya vyavahAra karate / bhagavAn dhyAna-mudrA meM khaDe rahate / unake sveda aura mala se rahita sundara zarIra tathA sugaMdhita niHzvAsa vAle mukha se striyAM AkRSTa ho jaatii| ve Akara pUchatIApa kahAM rahate haiM ? yaha sugandhita dravya kahAM milatA hai ? kauna banAtA hai ? bhagavAn mauna rhte| isa prakAra unakA zarIra tathA pUrvakRta anuvAsana unake lie upasarga kA hetu bana rahA thaa| (AcArAMga cUNi, pRSTha 300) Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u01. gAthA 3-5 413 saMsappagA ya je pANA, je ya uddddhmhecraa| saMsarpaNa karane vAlI cIMTI Adi, AkAzacArI gIdha Adi tathA bhujaMti maMsa-soNiyaM, Na chaNe Na pamajjae / ' bilavAsI sarpa Adi zarIra kA mAMsa khAeM, macchara Adi rakta pIeM, taba bhI sAdhaka na unakI hiMsA kare aura na unakA nivAraNa kare / 4. saMvaccharaM sAhiyaM mAsaM, jaMga rikkAsi vatthagaM bhagavaM / acelae tato cAI, taM vosajja vatthamaNagAre // saM0-saMvatsaraM sAdhika mAsaM yat na 'rikkAsi vastrakaM bhagavAn / acelakaH tataH tyAgI tad vyutsRjya vastramanagAraH / bhagavAn ne teraha mahInoM taka usa vastra ko nahIM chodd'aa| phira anagAra aura tyAgI mahAvIra usa vastra ko chor3akara acelaka ho ge| bhASyam 4-pUrvoktAsu paramparAsu grISmartI acelatvasya pUrvokta paramparAoM meM grISma Rtu meM acela rahane kA vidhAna vidhAnamasti, kintu bhagavatA trayodazamAsAnantaraM acelatvaM hai, kintu bhagavAn mahAvIra teraha mahInoM ke pazcAt acela bane / taba sviikRtm|' taka ve ekazATaka rahe / 5. adu porisiM tiriyaM bhitti, cakkhumAsajja aMtaso jhAi / aha cakkhu-bhIyA sahiyA, taM 'hatA haMtA' bahave kaMdisu // saM0 - 'adu' pauruSI tiryabhitti, cakSurAsAdya antazaH dhyAyati / atha cakSurbhItAH saMhitAH, hanta hanta ! bahavaH akrandiSuH / bhagavAn prahara-prahara taka AMkhoM ko apalaka rakha tirachI bhIta para mana ko kendrita kara dhyAna karate the| (lambe samaya taka apalaka rahIM AMkhoM kI putaliyAM Upara kI ora calI jaatii)| unheM dekhakara bhayabhIta banI huI baccoM kI TolI 'haMta ! haMta !' kahakara cillAtI-dUsare baccoM ko bulA letii| bhASyam 5-prastutagAthAyAM bhagavato'nimeSa- prastuta gAthA meM bhagavAn mahAvIra kI animeSadRSTidhyAna dRSTyAtmakasya (trATakasya') dhyAnasya sUcanA kRtAsti / (nATaka) kI sUcanA dI gaI hai| bhagavAn prahara-prahara taka tirachI bhIMta bhagavatA pauruSIparyantaM tiryagbhittau cakSaH sthApayitvA para AMkheM sthira kara AtmalakSita dhyAna karate the| isakA tAtparya haiantarlakSyaM dhyAnaM kRtm| asya tAtparyam-dRSTi: dRSTi tirachI bhIMta para sthira thI aura dhyAna-mana antarAtmA meM lIna tiryagbhittau sthirA abhUta, dhyAnaM antarAtmani / anena thaa| isa antarlakSyI animeSa prekSAdhyAna se nirvikalpa samAdhi siddha antarlakSyAtmakena animeSaprekSAdhyAnena nirvikalpasamAdhiH hotI hai / cUrNI aura vRtti meM IryApatha se saMbaMdhita animeSadhyAna kI siddhayati / cUrNI vRttau ca IpithAnugataM animeSadhyAnaM vyAkhyA hai| vyAkhyAtamasti / 1. AyAro 8/gAthA 9 / 2. dezIyadhAtuH, atyAkSIt ityarthaH / 3. bhagavAn pahale vastra-sahita dIkSita hue, phira nirvastra ho gae / yaha siddhAMta ke AdhAra para kiyA gayA thaa| kintu uttarakAlIna paramparA ke anusAra-bhagavAn suvarNavAlukA nadI ke taTa para jA rahe the / nadI ke pravAha meM bahakara Ae hue kAMToM meM unakA vastra ulajha kara gira gyaa| eka brAhmaNa ne vaha vastra uThA liyaa| vaha vastra bhagavAn ke kaMdhe para teraha mahInoM taka rahA / dIkSA ke samaya jaise rakhA vaise hI par3A rahA aura jaba kAMToM meM ulajha kara gira par3A, taba bhagavAn ne use chor3a diyaa| (AcArAMga cUNi, pRSTha 300) yaha kalpanA svAbhAvika nahIM lgtii| svAbhAvika kalpanA yaha ho sakatI hai - bhagavAn ne sardI se bacAva ke lie nahIM apitu lajjA-nivAraNa ke lie bastra rkhaa| nirgrantha paramparA meM aisA hotA rahA hai| lajjA-nivAraNa ke lie ekazATaka nirgranthoM kA ullekha bauddha sAhitya meM milatA hai| kandhe ke AdhAra se zarIra para eka vastra dhAraNa karane vAle ekazATaka kahalAte the| bhagavAn kI sAdhanA ekazATaka kI bhUmikA se Age bar3ha gaI, taba ve vastra kA sarvathA parityAga kara pUrNataH acela ho ge| 4. gorakSapaddhati 113: SaTcakraM SoDazAdhAra, dvilakSyaM vyomapaJcakam / svadehe ye na jAnanti, kathaM siddhayanti yoginH|| gheraNDasaMhitA 1153 : nimeSonmeSakaM tyaktvA, sUkSmalakSyaM nirIkSayet / patanti yAvadadhUNi, trATakaM procyate budhH|| 5. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 300-301: purisA NipphaNNA paurusI, yaduktaM bhavati-sarIrappamANA porisI, puNato tiriyaM puNa bhitti, saNNittA viTThI, ko Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 AcArAMgabhASyam 6. sayahi vitimissehi, itthIo tattha se pariNAya / sAgAriyaM Na seve, iti se sayaM pavesiyA jhAti // saM0--zayaneSu vyatimizreSu striyaH tatra sa parijJAya / sAgArikaM na sevate, iti sa svayaM pravizya dhyAyati / bhagavAn janasaMkula sthAnoM meM nahIM Thaharate the / (kabhI-kabhI aisA hotA ki ve ekAnta sthAna dekhakara Thaharate), para ekAMta kI khoja meM kucha striyAM vahAM A jaatiiN| bhagavAn kI prajJA jAgRta thI, isalie unake dvArA bhoga kI prArthanA kiye jAne para bhI bhagavAn bhoga kA sevana nahIM karate the| ve apanI AtmA kI gaharAiyoM meM paiThakara dhyAna meM lIna rahate the| bhASyam 6-dhatimataH puruSasya nimittamAsAdyApi na dhRtimAn puruSa kA citta nimitta ke milane para bhI vicalita vicalati cittam / bhagavAn dhRtimatAM vareNyaH / tena nahIM hotaa| bhagavAn dhRtimAn puruSoM meM agraNI the| isalie unakA tasyA'vicalane nAsti Azcaryam / RSabhastutau uktaM citta vicalita nahIM huA, isameM koI Azcarya nahIM hai| mAnatuMga mAnatuMgasUriNA AcArya ne RSabha kI stuti meM kahA hai'citraM kimatra yadi te tridazAMganAbhi __ yadi devAMganAoM ne Apake mana ko vikAra-yukta nahIM banAyA nItaM manAgapi mano na vikAramArgam / to isameM Azcarya hI kyA ! parvata ko prakaMpita karane vAle kalpAntakAla kalpAntakAlamarutA calitAcalena, ke pavana se kyA meru parvata kabhI prakaMpita hotA hai ? ki mandarAdri zikharaM calitaM kadAcit // ' bhagavatA etad AcIrNaM ata eva etat pratipAditam / bhagavAna mahAvIra ne isakA AcaraNa kiyA, isIlie isakA asyAnusArI upadezaH pratipAdana kiyaa| isakA saMvAdI upadeza hai'je chee se sAgAriyaM Na seve|" 'jo indriyajayI hai, vaha maithuna kA sevana nahIM karatA' / 'je mahaM abahimaNe / " 'jo mahAn arthAt mokSalakSI hotA hai, vaha mana ko asaMyama meM na le jaae|' 'laDhe kAme nAbhigAhai / " 'vaha prApta kAmoM meM nimagna nahIM hotaa|' atyo ? purato saMkuDA aMto vitthaDA sA tiriya (tiryagbhitti) zarIra-pramANa vIthI (pauruSI) para bhittisaMThitA vuccati, sagaDuddhisaMThitA vA jativi dhyAnapUrvaka cakSu TikAkara calate the| isa prakAra ohiNA vA pAsati tahAvi sIsANaM uddesato tahA animiSadRSTi se calate hue bhagavAn ko dekhakara kareti jeNa nirubhati didi, Na ya NiccakAlameva Dare hue bacce haMta ! haMta! kahakara cillAte -- odhINANovaogo asthi, cakkhumAsajja aMtaso dUsare baccoM ko bulA lete| jhAyati passati aneNa cakkhU, cakkhusA Asajja, ___DaoN. harman jekobI ne aMgrejI anuvAda TIkA ke yaduktaM bhavati-purao aMto majjhe yAtIti pazyati, AdhAra para kiyA hai para tiryag bhitti ke artha para tadeva tassa jhANaM jaM riuvayogo aNimisAe viTThIe unhoMne saMdeha prakaTa kiyA hai| unake anusAra :baddhehi acchIhi, taM evaM baddhaacchI jugaMtaraNirikkhaNaM 'I can not make out the exact meaning of It, perhaps; 'So that he was a wall for the bttuN|' animals' (arthAt saMbhavataH isakA artha hai-jisase AcArAMga vRtti, patra 274 : 'puruSapramANA pauruSI ki bhagavAn tiyaMcoM ke lie bhitti ke samAna the)| AtmapramANA vIthI tAM gacchan dhyAyatIryAsamito bhitti para dhyAna karane kI paddhati bauddha sAdhakoM gacchati, tadeva cAtra dhyAnaM yadIryAsamitasya gamana meM rahI hai| prastuta sUtra meM bhI ullekha hai-bhagavAn miti bhAvaH, kiMbhUtAM tAM?-tiryagbhitti Urdhva, adhaH aura tiryak dhyAna karate the (2 / 125) / zakaToddhivadAdau saGkaTAmagrato vistIrNAmityarthaH, bhagavatI sUtra ke TIkAkAra abhayadevasUri ne "tiryag kathaM dhyAyati ? -'cakSurAsAdya' cakSurdattvA'ntaH bhitti' kA artha prAkAra, varaNDikA Adi kI bhitti madhye dattAvadhAno bhUtveti, taM ca tathA rIyamANaM athavA 'parvata-khaNDa' kiyA hai| dRSTvA / (bhagavatI vRtti, patra 643-644) cUNikAra (pRSTha 300-301) aura TIkAkAra 1. AyAro, // 10 // (patra 274) ne isa gAthA kA artha isa prakAra kiyA 2. vahI, 5112 / hai-bhagavAn prAraMbha se saMkar3I aura Age caur3I 3. vahI, 2136 / Jain Education international Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 1. gAthA 6-10 7. je ke ime agAratthA, mosIbhAvaM pahAya se jhAti / puTTho vi NAbhibhAsisu, gacchati NAivattaI aMjU // saM0--ye ke ime agArasthAH, mizrIbhAvaM prahAya sa dhyAyati / pRSTo'pi nAbhyabhASiSTa, gacchati nAtivartate RjuH / gRhasyoM se saMkula sthAna prApta hone para bhI bhagavAn apane mana ko kisI meM na lagAte hue dhyAna karate the| ye pUchane para bhI nahIM bolte| unheM koI bAdhya karatA to ve vahAM se maunapUrvaka dUsare sthAna meM cale jAte / ve dhyAna kA atikramaNa nahIM karate aura pratyeka sthiti meM madhyastha rahate / " 8. jo sugarametamesi NAmimAse abhivAyamANe / hayapugyo tattha daMDehi lUsiyapudhvo apyapuNNehiM // saM0 - no sukarametadekeSAM nAbhibhASate abhivAdayataH / hatapUrvaH tatra daNDe, lUSitapUrvaH alpapuNyaiH / , bhagavAn abhivAdana karane vAloM ko AzIrvAda nahIM dete the| DaMDe se pITane aura aMga-bhaMga karane vAle abhAge logoM ko ve zApa nahIM dete the / sAdhanA kI yaha bhUmikA hara kisI sAdhaka ke lie sulabha nahIM hai / bhASyam 7,8 spaSTam / spaSTa hai / 6. pharasAI dutitikhAI, atiacca guNI parakkamamANe AdhAya jaTTa gosAI, DAI muTTAI / / saM0 paruSANi dustitikSANi atigatya muniH parAkramamANaH / AkhyAta nATyagItAni daNDayuddhAni muSTiyuddhAni / bhagavAn duHsaha rUkhe vacanoM para dhyAna hI nahIM dete the| unakA parAkrama AtmA meM hI lagA rahatA thaa| bhagavAn AkhyAyikA, nATya, gIta, daNDayuddha aura muSTiyuddha -ina kautukapUrNa pravRttiyoM meM rasa nahIM lete the / bhASyam 9 - asyAnusArI upadeza:'Nivida di iha jIviyassa / 2 'avi se hAsamAsajja, haMtA gaMdIti mannati / " 'Nivida maMdi arate payAsu / " 'hA parina AlINagutto privaae| 1. bhagavAn dhyAna ke lie ekAnta sthAna kA cunAva karate the / yadi ekAMta sthAna prApta nahIM hotA, to mana ko ekAnta banA lete the - bAhya sthitiyoM se haTAkara antarAtmA meM lIna kara lete the / kSetra se ekAnta honA aura ekAMta kSetra kI suvidhA na ho to mana ko ekAMta kara lenAdonoM dhyAna ke lie upayogI haiN| 415 isakA saMvAdI upadeza hai 'puruSa ! tU jIvana meM hone vAle pramoda se apanA AkarSaNa haTA le / ' 'Asakta manuSya hAsya-vinoda meM jIvoM kA vadha kara harSita hotA hai|' 'tU kAmabhoga ke Ananda se udAsIna bana / striyoM meM anurakta mata bana / ' / 10. gaDhie miho kahAsu, samayaMmi NAyasue bisoge avakkhU etAI so urAlAI gaNDa NAyapule asaraNAe / saM0 grathitAn mithaHkathAsu, samaye jJAtasutaH vizoka adrAkSIt / etAni sa udArANi, gacchati jJAtaputraH asmaraNAya / kAmakathA aura sAMketika bAtoM meM Asakta vyaktiyoM ko bhagavAn harSa aura zoka se atIta hokara madhyastha bhAva se dekhate the / bhagavAn ina duHsaha anukUla aura pratikUla upasagoM meM smRti bhI nahIM lagAte, isalie unakA pAra pA jAte / 'hAsya Adi saba pramAdoM ko tyAga kara, indriya - vijaya aura mana-vacana kAyA kA saMvaraNa kara parivrajana kara / ' 2. AyAro, 2 / 162 / 3. vahI, 3 / 32 / 4. vahI, 3 / 47 / 5. vahI, 361 / Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 416 AcArAMgabhASyam bhASyam 10-grthitH-avbddhH|' mithaHkathA - prathita kA artha hai-avabaddha / mithaHkathA kA artha haikAmakathA, parasparaM jAyamAnA bhaktAdInAM kathA vaa| kAmakathA athavA Apasa meM hone vAlI AhAra Adi kI kathA / samaya samayaH-saMketaH, sAMketikI katheti yAvat / asaraNaM- kA artha hai- saMketa / isakA tAtparya hai sAMketika kthaa| asaraNa kA asmaraNam / artha hai-asmaraNa / / asyAnusArI upadeza: isakA saMvAdI upadeza hai'NArati sahate vIre, vIre No sahate rati / 4 'vIra puruSa saMyama meM utpanna arati aura asaMyama meM utpanna rati ko sahana nahIM krtaa|' 'arairaisahe pharusiyaM No vedeti / 5 'jo arati aura rati ko sahana karatA hai, unase vicalita nahIM hotA, vaha kaSTa kA vedana nahIM krtaa|' 'kA araI ? ke ANaMde ? etthaMpi aggahe cre|" 'sAdhaka ke lie kyA arati aura kyA Ananda ? vaha arati aura Ananda ke vikalpa ko grahaNa na kre|' 11. avisAhie duve vAse, sItodaM abhoccA NikkhaMte / egattagae pihiyacce, se ahiNNAyadaMsaNe saMte // saM0-api sAdhiko dvau mAso, zItodaM abhuktvA niSkrAntaH / ekatvagataH pihitArcaH, sa abhijJAtadarzanaH zAntaH / bhagavAn mAtA-pitA ke svargavAsa ke pazcAt do varSa se kucha adhika samaya taka gRhavAsa meM rhe| usa samaya unhoMne sacitta bhojana aura jala kA sevana nahIM kiyaa| ve parivAra ke sAtha rahate hue bhI antaHkaraNa meM akele rhe| unakA zarIra, vANI, mana aura indriya-sabhI surakSita the / ve satya kA darzana aura zAnti kA anubhava kara rahe the| isa gRhavAsI sAdhanA ke bAda unhoMne abhiniSkramaNa kiyaa| bhASyam 11-abhuktvaa--apiitvaa| baMgabhASAyAM abhoccA (saM0 abhuktvA) kA artha hai-binA pIe / baMga bhASA pAnArthe'pi bhojanArthadhAtoH prayogo dRzyate / sa bhagavAn meM pIne ke artha meM bhI bhojana artha vAlI dhAtu kA prayoga hotA hai / abhijJAtadarzana:-kSAyikasamyagdarzana AsIt / sa bhagavAn mahAvIra kSAyika samyagdarzana ke dhAraka the| ve samUha ke madhya 1. bhagavAn pratikUla aura anukUla donoM prakAra ke parISahoM 5. vahI, 37 / ko sahana karate the| eka vINA-bAdaka vINA bajA rahA thaa| 6. vahI, 3 / 61 / bhagavAn parivrajana karate hue vahAM A phuNce| vINA-vAdaka 7. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 304-305 / ne bhagavAn ko dekhakara kahA-'devArya ! kucha Thaharo aura (kha) bhagavAn ke mAtA-pitA kA svargavAsa huA, taba ve merA vINA-vAdana suno|' bhagavAn ne usakA anurodha aTThAisa varSa ke the| bhagavAn ne zramaNa hone kI icchA svIkAra nahIM kiyaa| ve kucha uttara die binA hI cale prakaTa kii| usa samaya nandIvarddhana Adi pArivArika gye| sAdhaka ke lie yaha eka anukUla kaSTa hai logoM ne bhagavAna se prArthanA kI-'kumAra! isa __ se taMti coento acchati, bhagavaM ca hiMDamANo Agato, samaya aisI bAta kahakara, jale para namaka mata ddaalo| so taM AgataM pecchettA bhaNai-bhagavaM devajjagA! imaM tA idhara mAtA-pitA kA viyoga aura udhara tuma ghara suNehi, amugaM kalaM vA pecchAhi, tatthavi moNeNaM caiva chor3akara zramaNa honA cAhate ho, yaha ucita nahIM gacchati / ' (AcArAMga cUNi, pRSTha 303) hai|' bhagavAn ne isa bAta para dhyAna diyaa| unhoMne 2. AcArAMga cUNi pRSTha 303 : 'mihokahAsamayotti je kevi itthikahAti kaheMti, bhattakahA desakahA rAyakahA donni jaNA socA- 'yadi maiM isa samaya dIkSita hoUMgA, to bahU vA, tahiM gacchati, jAtivattati aMjU, ahavA rIyaMtaM bahuta sAre loga zokAkula hokara vikSipta ho acchataM vA pucchai-tuma kiMjAitthiyA saMdarI ? ki jaaeNge| kucha loga prANa tyAga deMge / yaha ThIka nahIM baMbhaNI khattiyANI vatissiI suddhI va ?evamAdI mihukhaa|' hogaa|' bhagavAn ne bAtacIta ko mor3a dete hue 3. vahI, pRSTha 303 : 'asaraNaM acitaNaM aNADhAyamANaMti kahA-'Apa batalAeM, maiM kitane samaya taka yahAM egaTThA, ahavA saraNaM giha, Na'ssa taM saraNaM vijjatIti rahUM ?' nandIvardhana ne kahA-'mahArAja aura asaraNago, Na ya saraNaMti atikkatANi puvyarayANIti / ' mahArAnI kI mRtyu kA zoka do varSa taka manAyA 4. AyAro, 21160 // jaaegaa| isalie do varSa taka tuma ghara meM rho|' Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 1. gAthA 11-13 samUhamadhyasthito'pi ekatvAnuprekSayA bhAvita ekatvagata AsIt / arcA - zarIram / bhagavatA kAryasiddhiH kRtA / prAyeNa kAvikyA: pravRtteH saMvaraNaM kRtam / tena sa pihitArtho'bhavat / asyAnusArI upadeza: 'ego ahamaMsi, na me asthi koi, na yAhamavi kassai, evaM se egaragiNameva appANaM samabhijANijjA / " 'aiacca savvatosaMgaM, Na mahaM asthitti iti egohamaMsi / 'ahege dhamma mAdAya AyANapyabhi supaNihie care / " 1 12. puDhaca AukArya, ukArya ca vAukAyaM ca paNagAI bIya-hariyAI, tasakArya ca savvaso NacvA / / saM0 - pRthvIM ca apkAyaM, tejaskAyaM ca vAyukAyaM ca / panakAni bIjaharitAni, trasakAyaM ca sarvazaH jJAtvA / pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya, panaka ( phaphUMdI), bIja, hariyAlI aura trasakAya - inheM saba prakAra se jAnakara bhASyam 12 - prathamAdhyayane SaDjIvanikAyasya kramaH prastuta Agama ke pahale adhyayana meM SaDjIvanikAya kA krama kucha kiJcid bhinnosti / panakabIjaharitAni - ete santi bhinna hai / panaka, bIja aura harita - ye vanaspati ke bheda haiM / vanaspaterbhadAH / 417 rahate hue bhI ekatva anuprekSA se bhAvita hone ke kAraNa antaHkaraNa meM akele the / arcA kA artha hai - zarIra / bhagavAn ne kAryasiddhi upalabdha kara lI thii| unhoMne kAyika pravRttiyoM kA prAyaH saMvaraNa kiyA thA, isalie ve 'pihitA' bana gae arthAt Atmamupta ho ge| isakA saMvAdI upadeza hai- 'maiM akelA hUM, merA koI nahIM hai, maiM bhI kisI kA nahIM hUM / isa prakAra vaha bhikSu apanI AtmA ko ekAkI hI anubhava kare / ' 13. evAI saMti paDile, cittamatAI se abhiNNAya parivajjiyANa viharisthA, iti saMkhAe se mahAvIre // saM0 etAni santi pratilikhya, cittavanti sa abhijJAya / parivarNya vyahArSIt iti saMkhyAya sa mahAvIraH / inake astitva ko dekhakara, ye 'cetanAvAn haiM' yaha nirNaya kara, viveka kara, bhagavAn mahAvIra inake Arambha kA varjana karate hue vihAra karate the / etadanusArI upadeza: 'samaya loga jANatA eva satyobarae / " 'bhikSu saba prakAra se saMga kA parityAga kara yaha soce- merA koI nahIM hai, isalie maiM akelA hUM / ' 'koI vyakti muni-dharma meM dIkSita ho, vastra - pAtra Adi meM anAsakta hokara vicaraNa karatA hai / ' bhASyam 13 - ete SaDjIvanikAyAH santi / asti ye chaha jIvanikAya haiN| inakA astitva hai - yaha dekhakara, ve eSAM astitvaM iti pratilekhanAM kRtvA, te ca cittavanta cetanAvAn haiM - yaha jAnakara bhagavAn mahAvIra ne unake vadha kA pariiti abhijJAya sa bhagavAn mahAvIraH teSAM vadhaM parivarjana kiyA bhagavAn mahAvIra kA isa viSayaka kahA jAne vAlA jJAna vajitavAna / tasya bhagavataH vakSyamANaM saMkhyAnaM spaSTamAsIt / spaSTa thA / bhagavAn ne unakA anurodha svIkAra kara liyA / bhagavAn ne kahA 'eka bAta merI bhI mAnanI hogii| maiM bhojana Adi ke viSaya meM svataMtra rahUMgA / usameM koI hastakSepa nahIM kregaa| yaha bAta mAnya ho tabhI maiM do varSa taka raha sakatA huuN|' nandIbarddhana Adi ne ise svIkAra kara liyA / isa avadhi meM bhagavAn ne sajIva vastu kA bhojana nahIM kiyA aura sabhI pAnI nahIM piyaa| unhoMne nirjIva se hAra Adi kI zuddhi kI, kintu isakA saMvAdI upadeza hai 'saba AtmAeM samAna haiM--yaha jAnakara puruSa samUce jIva-loka kI hiMsA se uparata ho jAe / ' pUrA snAna nahIM kiyA / bhagavAn ne usa avadhi meM ahiMsA, satya, acaurya, brahmacayaM aura aparigraha kA jIvana jiyA / ve rAtribhojana nahIM karate the / ve parivAra ke prati bhI anAsakta rhe| yaha gRhavAsa meM sAdhutva kA prayoga thA / 1. AyAro, 8 97 / 2. vahI, 62 3. vahI, 6 / 35 / 4. AyAro, 33, draSTavyAni ca 1 / 15-177 sUtrANi / Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 AcArAMgabhASyam 14. adu thAvarA tasattAe, tasajIvA ya thAvarattAe / adu savvajoNiyA sattA, kammuNA kappiyA puDho bAlA // saM0 ---- 'adu' sthAvarAH satAyAM, sajIvAzca sthAvaratAyAm / 'adu' sarvayonikAH sattvAH, karmaNA kalpitAH pRthak baalaaH| sthAvara jIva prasa-yoni meM utpanna ho jAte haiN| trasa jIva sthAvara-yoni meM utpanna ho jAte haiN| jIva sarvayonika haiM pratyeka jIva pratyeka yoni meM utpanna ho sakatA hai / ajJAnI jIva apane hI karmoM ke dvArA vividha rUpoM kI racanA karate rahate haiN| bhASyam 14 --sattvAH sarvayonikAH santi / sthAvarAH jIva sarvayonika haiM- pratyeka jIva pratyeka yoni meM utpanna ho sakAye utpadyante, prasAzca sthAvarakAye utpadyante / te sakatA hai / sthAvara jIva trasakAya meM utpanna ho sakate haiM aura trasajIva bAlA: svakIyena ajJAnena karmaNAM racanAM kurvanti sva- sthAvarakAya meM utpanna ho sakate haiN| ve ajJAnI jIva apane ajJAna se karmAnurUpAM gatiM ca pravizanti / ' karmoM kI racanA karate haiM aura apane karma ke anurUpa gati meM praveza karate 15. bhagavaM ca evaM mannesi, sovahie ha luppatI baale| kammaM ca savvaso NaccA, taM paDiyAikkhe pAvagaM bhagavaM // saM0-bhagavAn ca evamamanyata, sopadhikaH khalu lupyate bAlaH / karma ca sarvazaH jJAtvA, taM pratyAkhyAt pApakaM bhagavAn / 'ajJAnI manuSya parigraha kA saMcaya kara chinna-bhinna hotA hai, isa prakAra anucintana kara tathA saba prakAra se karma ko jAnakara bhagavAn ne pApa kA pratyAkhyAna kiyaa| bhASyam 15-bhagavAnevaM amanyata-sopadhika: bAlaH bhagavAn aisA mAnate the-ajJAnI manuSya parigraha ke kAraNa caurAdibhilapyate -mArgAdiSu apahRto luNTito vA cora Adi ke dvArA mArga meM apahRta hotA hai athavA lUTA jAtA hai| bhavati / upadhiH --vastrAdi / karma-pravRttiH, sarvazaH- upadhi kA artha hai- vastra Adi / kAyavAGmanobhedena tad jJAtvA bhagavAn pApakaM karma karma kA artha hai-pravRtti / usake tIna prakAra haiM-kAyika, vAcika, pratyAkhyAtavAn / aura mAnasika / usako saba prakAra se jAnakara bhagavAn ne pApakarma kA pratyAkhyAna kara diyaa| pApaka krm-hiNsaadi| pApakarma arthAt hiMsA Adi / asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai'NihAya daMDaM pANehi, pAvaM kammaM akubvamANe, esa mahaM 'jo prANiyoM ke prati ahiMsaka hai aura pApa-karma nahIM karatA, agathe viyaahie|" vaha mahAn agrantha-granthimukta kahalAtA hai|' 16. vihaM samicca mehAvI, kiriyamakkhAyaNelisi jaannii| AyANasoyamativAyasoyaM, jogaM ca savvaso NaccA // saM0-dvividhaM sametya medhAvI, kriyAmAkhyAya anIdRzIM jJAnI / AdAnasrotaH atipAtasrotaH, yogaM ca sarvazaH jJAtvA / jJAnI aura medhAvI bhagavAn ne kriyAvAda -AtmavAda aura akriyAvAda-anAtmavAda-donoM kI samIkSA kara tathA indriyoM ke srota, hiMsA ke srota aura yoga (mana, vacana aura kAyA kI pravRtti) ko saba prakAra se jAnakara dUsaroM ke dvArA apratipAdita kriyA kA pratipAdana kiyaa| 1. usa samaya yaha laukika mAnyatA pracalita thI ki strI agale janma meM bhI strI hotI hai aura puruSa puruSa hotA hai, dhanI agale janma meM bhI dhanI aura muni muni hotA hai| bhagavAn mahAvIra ne isa laukika mAnyatA ko asvIkAra kara 'sarvayonika-utpAda' ke siddhAMta kI sthApanA kii| usake anusAra karma kI vividhatA ke kAraNa bhAvI janma meM yoni-parivartana hotA rahatA hai| 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 306 : maNUsA luppaMti, corarAya aggimAvIhi AluSpati, parattha kammovahImAdAya nagarA diesu luppati, kammaggAo luppati, mokkhasuhAyo ya luppti| 3. vahI, pRSTha 306 : kammaM aTThavihaM, taM savvaso savvapagArehi padisaThitiaNubhAvato jaccA, jo ya jassa baMdhaheU kampraphalavivAgaM ca / 4. vahI, pRSTha 306-307 : pAvagaM hiMsAdi, aNavajjo tavo kammAdi, Na taM paccakkhaMti / 5. AyAro, 8 / 33 / Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 1. gAthA 14- 17 bhAgyam 16 medhAvI bhagavAn dvividhaM kriyAvAda' apavAdaM ca sametya AyakAzyapena arhatA paRSabheNa AkhyAtAM anIdRzIM karmakSayahetubhUtAM kriyAM samAdRtavAn / AdAnam indriyANi parigraho vA atipAtaH hiMsA / yogaH pravRttiH AdAnAtipAtayoH zrotAMsi pravRttica sarvaprakAreNa jJAtvA tat parihRtavAn / - 17. ayAtiSaM aNAuTTe sayamaNNesa akaraNavAe jassitthio pariNAyA, samyakammAvahAo se avaklU / / saM0- atipAtikAM na Avarteta, svayamanyeSAM akaraNatayA / yasya striyaH parijJAtAH sarvakarmAvahAH sa adrAkSIt / bhagavAn svayaM prANavadha nahIM karate aura dUsaroM se nahIM karavAte the / bhagavAn ne dekhA -- striyAM saba karmoM kA Avahana karane vAlI haiM, isalie unhoMne striyoM kA parihAra kiyaa| bhASyam 17 atipAtikA hiMsA, to aAuTTe na Avarteta na kuryAdityarthaH striyaH sarvakarmAvihAH evaM kare sa adrAkSIt / atipAtika kA artha hai hiMsA / aNAuTTa kA artha hai-na striyAM saba karmoM kA Avahana karane vAlI hai aisA bhagavAn ne I dekhA / 1. sUtrakRtAMga 1 / 12 / 20, 21 : attANa jo jANai jo ya logaM, jo sAsayaM jANa asAsayaM ca aho vi sattANa viuTTaNaM ca jo ArgAta jANai'NAgati ca / jAti maraNaM ca cayaNovavAtaM // jo AsavaM jANati saMvaraM ca / dukkhaM ca jo jANai NijjaraM ca, so mAsiumarihati kiriyavAdaM // 2. (ka) bhagavAn gRhavAsa meM rahate hue anAsakta jIvana jI rahe the, taba unake cAcA supAvaM, bhAI nandIvarddhana tathA anya mitroM ne kahA- 'tuma zabda, rUpa Adi viSayoM kA bhoga kyoM nahIM karate ?' 1 bhagavAn ne kahA 'indriyAM srota haiN| inase bandhana AtA hai / merI AtmA svatantratA ke lie chaTapaTA rahI hai / isalie meM ina viSayoM kA bhoga karane meM asamartha huuN|' yaha sunakara unhoMne kahA 'kumAra tuma ThaMDA pAnI kyoM nahIM pIte ? sacitta AhAra kyoM nahIM karate ?' bhagavAn ne uttara diyA- 'hiMsA srota hai| usase bandhana AtA hai / merI AtmA svatantratA ke lie chaTapaTA rahI hai isalie maiM mere hI jaise jIvoM kA prANa-viyojana karane meM asamartha hUM / ' 416 medhAvI bhagavAna ne zriyAvAda aura abhiyAbAda --donoM kI samIkSA kara AkAzyapa arhat rUpama ke dvArA prarUpita, dUsaroM ke dvArA apratipAdita karmakSaya kI hetubhUta kriyA ko svIkAra kiyA thA AdAna - kA artha hai - indriyAM athavA parigraha / atipAta arthAt hiMsA yoga kA artha hai-pravRti AdAna aura batipAta ke srotoM tathA pravRtti ko saba prakAra se jAnakara bhagavAn ne unakA parihAra kiyA / meM unhoMne kahA 'kumAra ! tuma hara samaya dhyAna kI mudrA baiThe rahate ho| manoraMjana kyoM nahIM karate ?' bhagavAn ne kahA - 'mana, vANI aura zarIra--ye tInoM strota haiN| unase bandhana AtA hai| merI AtmA svataMtratA ke lie chaTapaTA rahI hai| isalie maiM unakI caMcalatA ko sahArA dene meM asamartha hUM / ' unhoMne kahA 'kumAra tuma snAna kyoM nahIM karate hai bhUmi para varSo sote ho ?" bhagavAn ne kahA-'dehAsakti aura ArAma ye donoM khata haiN| maiM srota kA saMvaraNa cAhatA huuN| isalie maiMne isa caryA ko svIkAra kiyA hai| (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 307 : keti bhaNati - jayA phira so baMdhUhi pammavio parise ciTThati tadA phAguAhAro, supAsanaM divacaNaprabhRtIhi suhIhi bhaNito ki pahAsi Na va sautoda piyasi ? bhUmie suvasiya saci AhAraM AhAresi, pucchito pariNati 'mAdANatotaM ativAtasota' taba bacco, 'atipattiyaM agA' taheca, aha itthIo ki parihArasitti bhaNito yadi bhaNatijassityIo pariNAlA ahavA upadezagameva / ' 3. (ka) AcArAMga cUrNi pRSTha 307 : ativAdijjati jeNa so ativAdo hisAba, AuTTaNaM karaNaM taM ativAta bhAuvRti sayaM, aNNehi avikaraNAetti Na kareti annehi nANumodati / (kha) vRttikRtA prathamapAdasya minorthaH kRtosti AkuTTiH hisA nAkuTTitvAddhirahiyarthaH kimutAm atikAntA pAtakAdatipAtikA nirdoSA tAmAthitya svato'nyeSAM cAkaraNatayA - - adhyApAratayA pravRtta iti / ' ( AcArAMga vRtti, patra 277 ) Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 AcArAMgabhASyam asyAnusArI upadeza: isakA saMbAdI upadeza hai-- 'taM pariNAya mehAvI va sayaM etehi kAehi daMDa samAraM- 'medhAvI usa karma-samArambha kA viveka kara ina sUkSma jIvabhejjA, jevaNNehi etehiM kAhi daMDa samAraMbhAvejjA, nevaNNe kAyoM ke prati svayaM daNDa kA prayoga na kare, dUsaroM se na karavAe aura etehiM kAehi daMDa samAraMbhaMte vi samaNujANejjA / " karane vAloM kA anumodana na kre|' 'jahettha kusale NovalipijjAsi / / 'jisase kuzala puruSa isa parigraha meM lipta na ho|' 'mA tesu tiricchamappANamAvAtae / 'sAdhaka apane Apako kAmabhogoM ke madhya meM na phNsaae|' 18. ahAkaDaM na se seve, savvaso kammuNA ya adakkhU / jaM kici pAvagaM bhagavaM, taM akuvvaM viyarDa bhaMjitthA // saM0 AdhAkRtaM na sa sevate, sarvazaH karmaNA ca adrAkSIt / yatkiJcid pApakaM bhagavAn, tamakurvan vikaTamabhukta / / bhagavAn ne dekhA ki muni ke lie banA huA bhojana lene se saba prakAra se karma kA baMdha hotA hai, isalie usakA sevana nahIM kiyaa| bhagavAn AhAra-sambandhI kisI bhI pApa kA sevana nahIM karate the| ve prAsuka bhojana karate the| bhASyam 18 idAnIM AhAracaryA / 'ahAkaDaM' iti aba bhagavAn mahAvIra kI AhAracaryA kA prakaraNa prastuta hai| AhAkaDasya hasvIkRtaM rUpamasti / bhikSu AdhAya- 'ahAkaDa' yaha 'AhAkaDa' kA hrasvIkRta rUpa hai / AdhAkRta bhojana kA manasIkRtya kRta AhAra AdhAkRta ityucyate / bhagavAn artha hai-muni ko lakSya kara banAyA huA bhojana / bhagavAn ne AdhAkRta AdhAkRtaM na gRhItavAn / tadgrahaNe sarvazaH iti sarvabhAvena AhAra nahIM liyaa| unhoMne dekhA ki usako grahaNa karane se saba prakAra karmabandhamadrAkSIt / pApaka-azuddham / bhagavatA se karmabaMdha hotA hai / pApaka kA artha hai-azuddha / jo kucha pApaka thA, yatkiJcit pApakaM tat parihRtam / vikaTaM vikRtamiti bhagavAn ne usakA parihAra kiyaa| bhagavAn ne vikaTa arthAt prAsuka prAsukaM bhojanaM kRtam / bhojana kiyaa| asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai'se NAie, NAiAvae, Na samaNujANai / '5 'muni Asakti baDhAne vAle AhAra ko svayaM grahaNa na kare, dUsare se grahaNa na karavAe aura grahaNa karane vAle kA anumodana na kre|' 'savvAmagaMdhaM pariNNAya, NirAmagaMdho privve|" 'muni saba prakAra kI bhojana kI Asakti kA parityAga kara anAsakta rahatA huA parivrajana kre|' 16. No sevatIya paravatthaM, parapAe vi se Na muNjitthaa| parivajjiyANa omANaM, gacchati saMkhaDi' asrnnaae|| saM.-no sevate yaH paravastraM, parapAtre'pi sa naa'bhukt| parivAvamAnaM gacchati 'saMkhaDi' asmaraNAya / bhagavAn svayaM avastra the aura kisI dUsare ke vastra kA sevana nahIM karate the| ve svayaM pAtra nahIM rakhate the aura kisI dUsare ke pAtra meM nahIM khAte the| ve 'avamAna-moja' meM AhAra ke lie nahIM jAte the| ve sarasa bhojana kI smRti nahIM karate the| bhASyam 19. sAmprataM upakaraNacaryA bhikSAcaryA c| aba upakaraNacaryA tathA bhikSAcaryA kA prakaraNa hai / pravrajyA bhagavataH pravrajyAkAle ekazATakatvamAsIt iti ke samaya bhagavAn ekazATaka the, yaha cauthe zloka meM pratipAdita hai| caturthazloke pratipAditamasti / atra paravastraM na sevitamiti prastuta AlApaka meM yaha sUcita kiyA gayA hai ki bhagavAn ne paravastra sUcitam / kA upayoga nahIM kiyaa| 1. AyAro, 8118 / 2. vahI, 2048 / 3. vahI, 21133 / 4. (ka) cU! 'pAvaga' padasya aneke arthAH kRtAH santipAvagamiti asuddhaM ....... ahavA pAvagamiti maMsamajjAdi, tattha akuTavaM Na Asati, jaM ca aNNaM saMjoyaNAdipamANaiMgAladhUmaNikkAraNAdi AhAraassitaM pAvaM taM akuvvaM / (AcArAMga cUNi, pRSTha 308) (kha) vRttau pApakaM pApopAdAnakAraNaM ityeva ullikhitamasti / (AcArAMga vRtti, patra 277) 5. AyAro, 21107 // 6. vahI, 2 / 108 / 7. deshiiyshbdH| Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 1. gAthA 18-20 paraH gRhasya | parapAtre bhojanamapi na kRtam / svayaM ca pAtraM na dhRtam / ' yasmin bhoge bhojanasya pramANaM avamaM bhavati sa avamAna mityucyate / bhagavAn tAdRzaM bhogaM parivarjitavAn, sarasabhojanasya smaraNamapi na kRtavAn / 'saMgha' bhogaH / acchi ko majjiyA Novi ya kaMdrayaye muNI gAvaM // 20. mAyaNe asaNa- pANassa, NANugiche rase apaDaNe saM0-- mAtrAza: annapAnasya nAnumRddha raseSu aprtitH| ayapi ko prAmAkSat, noSi ca kaNDUviSTa muniH gAtram / , bhASyam 20 - bhagavAn azanapAnayormAtrAM jJAtvA bhuktavAn pItavAn / sa raseSu anugRddhaH nAsIt, ata eva mAtrAza AsIt / sa raseSu nAnueddhaH, ata eva apratiza' 1. (ka) atra pUNinidiSTA paramparA divaM devA saMpavaNaM hitaM taM sAhiyaM para baMdhe deva dharitaM gati pAyaM taM mudA paravatyaM parihAritamaviNa ghari vA keMdra icchati se vatvaM tassa tat sesaM paravatyaM jaM gAhitaM NAsevitaMpi tahA sapattaM tassa pANipattaM, sesaM parapattaM, tattha bhagavAn azana aura pAna kI mAtrA ko jAnate the / ve rasoM meM lolupa nahIM the| ve bhojana ke prati saMkalpa nahIM karate the / ve AMkha kA bhI pramArjana nahIM karate the| ve zarIra ko bhI nahIM khujalAte the| Na jita, to kedra icchati sapatto dhammo paNapati bhuMjitaM, teNa paDhamapAraNaM parapatte bhuttaM, teNa paraM pANipatte, pagAro taheva, atikkataM vAvi, gosAleNa kira taMtuvAyasAlAe maNiyaM ahaM tava bhovaNaM ANemi pite kA pi bhagavatA nicchitaM uppaNNanANassa lohajjo ANeti'dhanno so lodhajjo khNtikhmo'| kiM tattha tA Na aDiyavaM ? bhaNiyaM devidacakavaTTI maMDaliyA IsarA talavarA ya abhigacchati jiNidaM goyaracaritaM Na so aDati / / chaumatthakAle aDiyaM / (AcArAMga cUrNi, pRSTha 308-309 ) (kha) vRttI parazandasya pradhAnamityarthaH kRtosti paravastraMpradhAnaM vastraM parasya vA vastraM paravastraM nAsevate tathA parapAtresa na bhuGkte / ( AcArAMga vRtti patra 277) (ga) cUrNi ke anusAra bhagavAn ne dIkSA ke samaya eka vastra rakhA thaa| teraha mAsa bAda use visarjita kara diyaa| phira unhoMne kisI vastra kA sevana nahIM kiyaa| - 421 'para' kA artha hai - gRhastha / unhoMne parapAtra gRhastha ke pAtra meM bhojana bhI nahIM kiyaa| svayaM ne pAtra nahIM rakhA / " bhagavAn ne dIkSita hone ke bAda prathama pAraNa meM gRhastha ke pAtra meM bhojana kiyA thaa| usake bAda ve 'pANipAtra' ho gae / phira kisI ke pAtra meM bhojana nahIM kiyaa| eka bAra bhagavAn nAlandA kI tantuvAyazAlA meM vihAra kara rahe the| usa samaya gozAlaka ne kahA- 'bhaMte! maiM Apake lie bhojana lAI' 'yaha gRhastha ke pAtra meM bhojana lAegA' aisA socakara bhagavAn ne usakA niSedha kara diyA / kevalajJAna jisa bhoja meM bhojana kA pramANa nyUna ho jAtA hai, vaha avamAna bhoja kahalAtA hai / bhagavAn ne vaise bhoja kA parivarjana kiyA aura sarasa bhojana kI smRti bhI nahIM kI / 'saMkhaDi' kA artha hai- jImanavAra / bhagavAn azana aura pAna kI mAtrA ko jAnakara bhojana karate the, pAnI pIte the| ve rasoM meM lolupa nahIM the, isIlie ve mAtrajJa the / ne rasoM meM Ayukta nahIM the, isIlie ve apratijJa the mujhe isa prakAra utpanna hone para bhagavAn tIrthaMkara ho gaye / taba unake lie lohA nAma kA muni gRhasthoM ke ghara se bhojana lAtA thA / kintu bhagavAn use hAtha meM lekara hI bhojana karate thepAtra meM nahIM karate the / prastuta varNana sAdhanA kAlIna caryA kA hai| isalie lohAyeM dvArA lAyA jAne vAlA bhojana yahAM vivakSita nahIM hai / ( draSTavya-- AcArAMga cUrNi, pRSTha 309 ) 2. (ka) AcArAMga cUrNa, pRSTha 309 : 'omaM mANaM kareti, omANaM jaM jassa dinnati taM jaNaM vijjati saha supadacakhapyavAdIhi AhArakaMkhIhi saMtehi paripunnehi carati / ' (kha) vRttau ( patra 277 ) avamAnapadasyArthaH samIcInaH nAsti / (ga) AcAracUlAyAM ( 1134-35) dazarvakAlikacUlAyAM (26) bhUmikRtasyArthasya samarthana prApyate'vaha bhoja jahAM gaNanA se adhika khAne vAloM kI upasthiti hone ke kAraNa khAdya kama ho jAe, avamAna kahalAtA hai| jahAM 'parigaNita' logoM ke lie bhojana bane vahAM se bhikSA lene para bhojakara apane nimaMtrita atithiyoM ke lie phira se dUsarA bhojana banAtA hai yA bhikSu ke lie dUsarA bhojana banAtA hai yA detA hI nahIM, isa prakAra aneka doSoM kI saMbhAvanA se isakA niSedha hai / 1 (dasaveliyaM bhUlikA 26 kA TippaNa 3. AcArAMga cUrNi, pRSTha 309-10 : 'apaDaNe Na tassa evaM paDiNNA AsI jahA mate evaM vihA bhikkhA bhojjA Na vA moThyA iti tatra abhimAhapadamA AsI jahA kummAsA mae bhottavvA iti / ' Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 AcArAMgabhASyam Asota / evaMvidhaM bhojanaM mayA bhoktavyaM athavA evaMvidhaM kA bhojana karanA cAhie athavA isa prakAra kA nahIM karanA cAhie na bhoktavyaM, asmin viSaye saMkalpamukta AsIt / anena isa viSaya meM bhagavAn saMkalpa-mukta the| isake dvArA bhagavAn kA rasabhagavato rasaparityAgasaMjJakaM tapaH abhihitam / 1. aabhaahtm| parityAga nAmaka tapa kA kathana huA hai| ___idAnIM kAyaklezAbhidhaM tapaH ucyate / bhagavAn reNau aba kAyakleza tapa batAyA jA rahA hai| AMkha meM miTTI bA rajasi patite'pi akSi na pramAjitavAn / ' mazakA- kA kaNa athavA raja gira jAne para bhI bhagavAn AMkha kA pramArjana nahIM dibhiH daSTopi na gAtraM kaNDayitavAn / karate the| macchara Adi ke kATane para bhI ve zarIra ko nahIM khujalAte the| asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai'se bhikkhU kAlaNNe balaNNe mAyaNNe kheyaNNe khaNayaNNe viNa- 'vaha bhikSu kAlajJa, balajJa, mAtrajJa, kSetrajJa, kSaNajJa, vinayajJa, yaNNa samayaNNe bhAvaNe, pariggahaM amamAyamANe, kAleNadAI, samayajJa, bhAvajJa, parigraha para mamatva na karane vAlA, kAla meM utthAna apaDiNNe / 3 karane vAlA aura apratijJa hotA hai|' ___ 'laddhe AhAre aNagAre mAyaM jANejjA, se jaheyaM bhagavayA 'AhAra prApta hone para muni mAtrA ko jAne, bhagavAn ne jaise paveiyaM / isakA nirdeza kiyA hai|' 'se bhivakhU vA bhikkhuNI vA asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA 'bhikSu yA bhikSuNI azana, pAna, khAdya yA svAdha kA sevana sAimaM vA AhAremANe No vAmAo haNuyAo dAhiNaM haNuyaM karatI huI bAeM jabar3e se dAhine jabar3e meM na le jAe, AsvAda letI saMcArajjA AsAemANe, dAhiNAo vAhaNuyAo vAmaM haNuyaM No huI tathA dAeM jabar3e se bAeM jabar3e meM na le jAe, AsvAda letI huii| saMcArajjA AsAemANe, se aNAsApamANe / 5 vaha anAsvAdavRtti se AhAra kre|' 21. appaM tiriyaM pehAe, appaM piTTao upehAe / appaM vuie'paDibhANI, paMthapehI care jymaanne|| saM0-alpaM tiryak prekSate, alpaM pRSThataH utprekSate / alpamuktepratibhASI, panthaprekSI carati yatamAnaH / bhagavAn calate hue na tirache (dAeM-bAeM) dekhate the aura na pIche dekhate the / ve mauna calate the| pUchane para bhI bahuta kama bolate the| ve paMtha ko dekhate hue prANiyoM kI ahiMsA ke prati jAgarUka hokara calate the| bhASyan 21-asmin padye bhagavato gamanavidhi: isa padya meM bhagavAn kI gamanavidhi nirUpita hai| gamanavidhi nirUpito'sti / purato daSTi vinyAsa: maunaM ca-sUtradvaya- ke do sUtra haiM-sAmane dRSTi kA vinyAsa karanA aura calate samaya mauna 1. atra cUrNI kiJcidadhikaM vyAkhyAtamasti-na vA pAye kI dRSTi se ve saMkalpa karate the, jaise--'Aja mujhe ur3ada dhuvati, hatthe pare levADaM bhottuM maNibaMdhAo jAva dhovati / kA bhojana karanA hai|' (AcArAMga cUNi, pRSTha 310) bhagavAn kI AMkheM animiSa thiiN| ve palaka nahIM jhapakAte / 2. bhagavAn kA zarIra viziSTa svAsthya-zakti se yukta thaa| unakI AMkhoM meM koI rajakaNa gira jAtA, to ve use unake zarIra meM sAdhAraNatayA ajIrNa Adi doSa hone kI nikAlate nahIM the| cIMTI, macchara yA jAnavara Adi ke sambhAvanA nahIM thii| phira bhI ve mAtrA-yukta bhojana karate kATane para ve zarIra ko khujalAte nahIM the| yaha saba ve sahaja the / mAtrA se atirikta bhojana karane vAlA zubha dhyAna sAdhanA ke lie karate the| 'jo jaisA ghaTita hotA hai, vaisA Adi kriyAoM kA vidhivat AcaraNa nahIM kara sktaa| ho, usameM maiM koI hastakSepa na karUM'-isa sahaja sAdhanA bhagavAn zubha dhyAna Adi ke lie mAtrA-yukta bhojana karate kA prayoga ve kara rahe the| 3. AyAro, 21110 / bhagavAn gRhavAsa meM bhI bhojana ke prati utsuka nahIM the| 4. vahI, 21113 / ve prArambha se hI isa viSaya meM anAsakta the| pravajita hone 5. vahI, 8101 / para sAdhanA-kAla meM vaha anAsakti carama bindu para pahuMca 6. AcArAMga cUNi, pRSTha 310 : 'kayo ehi ? jAhi vA ? gii| kato vA maggo ? evaM pucchito appaM paDibhaNati, amAve 'mujhe isa prakAra kA bhojana karanA hai aura isa prakAra kA daTThavvo appasaddo, moNeNa acchti|' nahIM karanA,' aisA saMkalpa bhagavAn nahIM karate the| sAdhanA Jain Education international Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 1. gAthA 21-23. u0 2. gAthA 1 423 midaM gamana vidheH / bhagavAn na pratibhaNati-pRSTo'pi na rahanA / bhagavAn pUchane para bhI nahIM bolate the| brUte / asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai'jayaMbihArI cittaNivAtI paMthaNijjhAtI palIvAhare, pAsiya 'muni saMyamapUrvaka citta ko gati meM ekAna kara patha para dRSTi pANe gcchejjaa|" TikA kara cle| jIva-jantu ko dekhakara paira ko saMkucita kara le aura mArga meM Ane vAle prANiyoM ko dekhakara cle|' 22. sisiraMsi addhapaDibanne, taM vosajja vatthamaNagAre / pasAritta bAhaM parakkame, No avalaMbiyANa kaMdhaMsi // saM0-zizire adhvapratipannaH, tat vyutsRjya vastramanagAraH / prasArya bAhu parAkramate, no'valambya skandhe / bhagavAn vastra kA visarjana kara cuke the| ve zizira Rtu meM calate, taba hAthoM ko phailAkara calate the| unheM kaMdhoM meM sameTa kara nahIM clte| 23. esa vihI aNukkato, mAhaNeNa maImayA / apaDiNNeNa vIreNa, kAsaveNa mhesinnaa||-tti bemi / saM0-eSaH vidhiH anukrAntaH, mAhanena matimatA / apratijJena vIreNa kAzyapena maharSiNA / iti bravImi / matimAn mAhana kAzyapagotrI maharSi mahAvIra ne saMkalpa-mukta hokara pUrva pratipAdita vidhi kA AcaraNa kiyaa| --aisA maiM kahatA bhASyam 22-23 - spaSTam / / spaSTa hai| boo uddeso : dUsarA uddezaka 1. cariyAsaNAI sejjAo, egatiyAo jAo buiyaao| Aikkha tAI sayaNAsaNAI, jAI sevitthA se mahAvIrA // saM0-caryAsanAni zayyAH ekakAH yAH uktAH / AkhyAhi tAni zayanAsanAni yAni asebiSTa sa mahAvIraH / (jambU ne sudharmA se pUchA--) bhaMte ! caryA ke prasaMga meM kucha Asana aura vAsa-sthAna batalAe gae haiM, kintu aba una saba AsanoM aura vAsa-sthAnoM ko batAeM, jinakA mahAvIra bhagavAn ne upayoga kiyA thaa| bhASyam 1-idAnIM zayyAprakaraNam / bhagavAn mahAvIraH aba zayyA kA prakaraNa hai| ziSya ne pUchA-bhagavAn mahAvIra yAni zayanAsanAni sevitavAn tAni jJAtumicchAmi iti ne jina zayana-AsanoM kA sevana kiyA unake viSaya meM jAnanA cAhatA pRSTe AcArya Aha ... huuN| yaha pUchane para AcArya ne kahA 1. AyAro, 269 / 2. bhagavAn ne gRhavAsa ke do varSa tathA sAdhanAkAla ke sADhe bAraha varSoM meM saMkalpa-mukti kI sAdhanA kii| maiM amuka bhojana karUMgA, amuka nahIM kruuNgaa| maiM amuka sthAna meM rahUMgA, amuka sthAna meM nahIM rhuuNgaa| amuka samaya meM noMda lUMgA, amuka samaya meM nahIM lUMgA'- isa prakAra zarIra aura usakI AvazyakatApUrti ke prati unake mana meM koI pratijJA nahIM thI, koI saMkalpa nahIM thaa| sAdhanA ke anukUla sahaja bhAva se jo ghaTita hotA, usI ko ve svIkAra kara lete| 3. atra cUNau zayyAviSaye kiJcid viziSTamullikhitamasti'Na vi bhagavato AhAravat sejjAbhiggahA NiyamA AsI, paDimAbhiggahakAle tu sijjAbhiggaho AsI, jahA egarAIyAe bahiyA gAmAdINaM Thio AsI, susANe annayare vA ThANe, ahAbhAvakameNa jattheva tattha cautthI porisI ogADhA bhavati tattheva aNunnavittA ThitavAn, taMjahA - AsaNasabhApavAsu / ' (AcArAMga cUNi, pRSTha 311) Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 AcArAMgabhASyama 2. AvesaNa-sabhA-pavAsu, paNiyasAlAsu egadA vAso / aduvA paliyaTThANesu, palAlapuMjesu egadA vAso / saM0-Avezana-sabhA-prapAsu, paNyazAlAsu ekadA vAsaH / athavA 'paliya" sthAneSu, palAlapujeSu ekadA vAsaH / bhagavAn kabhI zilpa-zAlAoM (kumbhakAra-zAlA, lohakAra-zAlA Adi) meM rahate the, kabhI sabhAoM, pyAuoM, paNya-zAlAoM (dukAnoM) meM rahate the / ve kabhI kArakhAnoM meM aura kabhI palAla-maNDapoM meM rahate the| bhASyam 2 --aaveshnm-shilpshaalaa| sabhA-grAma- gAthAgata zabdoM ke arthasaMsat / ' prpaa-paaniiyshaalaa| paNyazAlA --ApaNaH / 0 aaveshn-shilpshaalaa| sakuDyaM gRham,' kuDyarahitA zAlA / vAsaH-Rtubaddhe kAle 0 sabhA- gAMva kI saMsad / rAtryAM vasanaM varSAsu ca / paliyaM-karma, karmAnta:- 0 prapA- pyAU / sthAneSu / palAlapuJjeSu-palAlamaNDapeSu / ' 0paNyazAlA-dukAna / 0 zAlA-bhIta sahita AvAsa ko ghara aura bhIMta rahita ko zAlA kahA jAtA hai| * vAsa-RtubaddhakAla meM rAtrI meM rahanA tathA varSARtu meM rhnaa| * pliytttthaann-krmaantsthaan-kaarkhaanaa| * palAlapuJja-palAlamaMDapa / 3. AgaMtAre ArAmAgAre, gAme Nagarevi egadA vaaso| susANe suNNagAre vA, rukkhamUle vi egadA vaaso|| saM0-AgantAre ArAmAgAre, grAme nagare'pi ekadA vAsaH / zmazAne zUnyAgAre vA, rUkSamUle'pi ekadA vAsaH / bhagavAn kabhI yAtrI-gRhoM aura kabhI ArAmagRhoM meM rahate the| kabhI gAMva meM rahate the aura kabhI nagara meM, kabhI zmazAna meM aura kabhI zUnyagRha meM rahate the tathA kabhI-kabhI vRkSa ke nIce bhI rahate the| bhASyam 3-AgantAraM-yAtrigRhamiti / ArAmAgAraM- AgantAra kA artha hai- Ane vAloM kA ghara arthAt yAtrIgRha / ArAmagRham / " kadAcid grAme kadAcinnagare'pi bhagavato ArAmAgAra arthAt ArAmagRha / bhagavAn kabhI gAMva meM aura kabhI 1. deshiiyshbdH| 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 311: 'AgaMtuM visati jahiyaM AvesaNaM' jaM bhaNiyaM gihaM logappasiddha, jahA kuMbhArAvesaNaM lohArAvesaNaM evamAdi / (kha) AcArAMga vRtti, patra 278 : AvezanaM-zUnyagRham / 3. (ka) AcArAMga cUNi pRSTha 311-312 : sabhA nAma nagarA dINaM majhe dese koraMti, gAme paurasamAgamA ya bhavaMti, seNimAdINaM tu patteyaM sabhA bhvNti| (kha) AcArAMga vRtti, patra 278 : sabhA nAma grAmanagarA dInAM tadvAsilokAsthAyikArthamAgantukazayanArthaM ca kuDyAdhAkRtiH kriyte| 4. AcArAMga cUNi, pRSTha 312 : jattha ruddAdipaDimAo ThavijjaMti, pivissaMti pehiyAdi sA pavA, taMjahA - udagappavA gulaudakappavA khaMDappavA sakkarappavA evamAdi / 5. vahI, pRSTha 312 : paNiyagihaM AvaNo paNiyasAlatti / 6. vahI, pRSTha 312 : paDhaMti sAlagharANaM viseso, sakuDaM gharaM kaDurahitA sAlA, jaMvA logasiddha NAma, jahA sakuDDAvi hatthisAlA buccati / 7. vahI, pRSTha 312 : vAsa iti rAIgahitA uDubaddha, vaasaasu| 8. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 312 : paliyaM nAma kamma, yaduktaM bhavati-kammataTThANesu, dambhakammaMtAdisu, ahavA paligAti ThANaM, taMjahA-gosAlA, gobaddho vA karIsarahito, Na ajjhaavgaasN| (kha) AcArAMga vRtti, patra 279 : paliyanti karma tasya sthAnaM karmasthAnaM-ayaskAravarddhakikuDyAdikaM / 9. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 312 : paliyaM tu palAlaM, puMjo saMghAto, palAlamaMDavassa heTThAsu sirattANe palAlapuMjesu pvisti| (kha) AcArAMga vRtti, patra 279 : palAlapujeSu maJco pari vyavasthiteSvadho, na punasteSveva, zuSiratvAditi / 10. AcArAMga cUNi pRSTha 312 : AgaMtu jatya AgArA ciTThati taM aagNtaarN| 11. vahI, pRSTha 312 : ArAme AgAraM ArAmAgAraM / Jain Education international Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 2. gAthA 2-4 vAso jAtaH / ekadA - Rtubaddhe kAle' zmazAne - zmazAnasya pArzve / 4. ehi muNI saha, samaNe AsI paterasa vAse / rAI divaM pi jayamANe, appamatte samAhie jhAti || saM0 -- eteSu muniH zayaneSu, zramaNaH AsIt pratrayodazavarSam / rAtri divA api yatamAnaH, apramattaH samAhitaH dhyAyati / bhagavAn sAdhanAkAla ke utkRSTa teraha varSoM meM ina vAsa-sthAnoM meM prasannamanA rahate the| ve rAta aura dina sthira aura ekAgra tathA apramatta raha kara samAhita avasthA meM dhyAna karate the / bhASyam 4 eteSu nirdiSTeSu zayaneSu tathA anyeSvapi zailagRhAdiSu zramaNa bhagavAn mahAvIraH / athavA samanA: - samamanAH / pataresa vAse pratrayodazavarSaM prakarSeNa trayodazavarSaM yAvat / rAtrau divApi yatamAnaH bhagavAn yathA divA' tathA rAtrau sarvadA yatamAna:manovAkkAyaiH ekAgraH, apramataH- jitendriyaH kaSAyarahitazca samAhitaH san dharmaM zuklaM vA dhyAyati / asthAnusArI upadeza: 'alaM kusalassa pamAeNaM / " 'saMti maraNaM saMpehAe, bheuradhammaM saMpehAe / " - 'pAsiya Aure pANe, appamatto paribvae / " 'aho ya rAo ya jayamANe, vIre sayA AgayapaNNANe / pamatte bahiyA pAsa, appamate sayA parakkamejjAsi / " vA 1. atra cUrNiparamparA - ayaM tu viseso--gAme egarataM nagare paMcarataM, evaM udubaddhe, vAsAsu niyamA cattAri mAse vAso, gAmAdInaM puNa kamAI aMto kA mAha mA / ( AcArAMga cUrNi, pRSTha 312) 2. zmazAnAdiviSaye bUrNiparamparA sabasaNaM susANaM sulagA sunna avAraM sunnAgAra havA dhamAttha puSkaphalAI napati, egatatti uDubaddhe, na tu vassAsu, susANarukkhassa tale vA vasati, sunnAgAraM vA jaM na galati / ( AcArAMga cUNi, pRSTha 312 ) 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 312 : samaNetti sa eva vaddhamANasAmI, ahavA te pavAtanivAtasamasime soca niruvasagye vasatisu samana eva AsI ato samaNe, nhA dukhAsI tahA tahA misataraM samaNa aatii| 4. vahI, pRSTha 312 pagataM patthiyaM vA terasamaM varisaM jesi varisANaM tANimANi paterasavarisANi chaumatthakAle / 425 nagara meM bhI rahate the| ekadA kA artha hai-- RtubaddhakAla meN| yahAM zmazAna kA tAtparya hai - zmazAna ke pArzvavartI kSetra meM / / bhagavAn ina nirdiSTa vAsa sthAnoM meM tathA anya parvatIya AvAsoM parvata para utkIrNa bhavana, guphA Adi meM bhI rahate the / zramaNa arthAt -- zramaNa mahAvIra athavA samatAyukta mana vAle pataresa vAse kA artha hai - utkRSTa teraha varSa / bhagavAn rAta meM aura dina meM bhI yatamAna rahate the| jisa prakAra dina meM usI prakAra rAta meM sadA yatamAna arthAt mana, vacana aura zarIra ko sthira aura ekAgra kara apramatta arthAt indriyoM ko zAMta kara kavAyasUnya hokara samAhita avasthA meM dharmadhyAna athavA zukladhyAna meM tanmaya ho jAte the / saMvAdI upadeza - 'kuzala pramAda na kare / ' 'zAMti aura maraNa kI saMprekSA karane tathA anitya zarIra kI saMprekSA karane para apramAda kI vRddhi hotI hai / ' 'supta manuSyoM ko Atura dekhakara jAgRta puruSa nirantara apramata rhe|' 'dina-rAta yatna karane dekhatA hai ki jo pramatta haiM, ve hokara sadA parAkrama kare / ' vAlA aura sadA labdhaprajJa vIra sAdhaka dharma se bAhara haiN| isalie vaha apramatta 5. vahI, pRSTha 312-313 : jahA rati tahA divA, ubhayaggahaNamavi sAmatyaM Na tu jahA an yANamoNAdIe jalA rati sArakkhaNatthaM giddaM bhajaMti, so tu bhagavaM jahA divA tahA rAta pi jayamANetti maNovAkkAehiM egaggo appamatta iti jitidiyo kasAyarahito, kahaM ? mama eve pamAdA Na bhavijja, ThANAiesu appamatte jjhANe ya, sammaM Ahito samAhito dhamme supake pati bhagavaM 6. AcArAMga vRtti, patra 279 : yatamAnaH saMyamAnuSThAna jyuktavAn tathA'pramattI nidrAvipramAdarahitaH 'samAhita manA' visrotasikArahito dharmadhyAnaM zukladhyAnaM vA dhyAyatIti / 7. AyAro, 2 / 95 / 8. vahI, 296 / 9. vahI, 3 / 11 / 10. vahI, 4 / 11 / Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 AcArAMgabhASyam 5. NiI pi No pagAmAe, sevai bhagavaM udAe / jaggAvatI ya appANaM, Isi sAI yA sI apaDiNNe // saM0-nidrAmapi no prakAma, sevate bhagavAnutthAya / jAgarayati ca AtmAnaM, ISacchAyI cAsId apratijJaH / bhagavAn zarIra-sukha ke lie adhika nIMda nahIM lete the| nidrA kA avasara Ane para ve khar3e hokara apane-Apa ko jAgRta kara lete the| ve (cira jAgaraNa ke bAda zarIra-dhAraNa ke lie) kabhI-kabhI thor3I nIMda lete the| unake mana meM nidrA-sukha kI AkAMkSA nahIM thii| bhASyama 5-bhagavAna nidrAM na prakAmaM sevate / yadA bhagavAn adhika nIMda nahIM lete the| jaba kabhI nIMda kA prasaMga kadA nidrAprasaGgo'bhUt tadA anityajAgarikayA tatkSaNaM AtA taba ve anitya-jAgarikA se tatkSaNa uThakara apane-Apako jAgRta utthAya AtmAnaM jaagryti| kadAcid ISat-- kara lete the| kabhI palabhara nIMda lete, phira bhI nidrA-sukha ke prati nimeSamAtra zete, tathApi nidrAsukhaM prati apratijJa AsIt / apratijJa rahate the, usakI AkAMkSA nahIM karate the| 6. saMbujjhamANe puNaravi, Asisu bhagavaM uTThAe / Nikkhamma egayA rAo, bahiM caMkamiyA muhattAgaM / / saM0-saMbudhyamAnaH punarapi, AsiSTa bhagavAnutthAya / niSkramyaikadA rAtrI bahizcaMkramya muhUrtakam / / bhagavAn palabhara kI nIMda ke bAda phira jAgRta hokara Antarika jAgarUkatApUrvaka dhyAna meM baiTha jAte the| kabhI-kabhI rAtrI meM nIMda adhika satAne lagatI taba ve upAzraya se bAhara nikalakara muhUrttabhara caMkramaNa karate, (phira apane sthAna meM Akara dhyAna-lIna ho jaate)| bhASyam 6-bhagavAn nimeSamAtraM nidrAya tatkSaNaM bhagavAn palabhara kI nIMda lekara bhI tatkSaNa punaH jAga jAte the / punarapi sNbudhyte| kadAcit nidrAM jetuM rAtrau sthAnAd kabhI-kabhI nidrA para vijaya pAne ke lie rAta meM apane sthAna se bAhara bahirmahattaM cakramaNaM karoti / ' Akara muhUrta bhara caMkramaNa karate / 7. sayahiM tassuvasaggA, bhImA AsI aNegarUvA ya / saMsappagAya je pANA, aduvA je pavikhaNo uvacaraMti // saM0-zayaneSu tasyopasargAH, bhImAH aasnnnekruupaashc| saMsarpakAH ca ye prANAH, athavA ye pakSiNaH upacaranti / bhagavAna ko una AvAsa-sthAnoM meM aneka prakAra ke bhayaMkara upasarga jhelane pdd'e| (ve dhyAna meM rahate, taba) kabhI sAMpa aura nevalA kATa khAte, kabhI kutte kATa khaate| kabhI cIMTiyAM zarIra ko lahUluhAna kara detIM, kabhI DAMsa, macchara aura makkhiyAM satAtI, (phira bhI bhagavAn Atma-dhyAna meM lIna rhte)| 1. (ka) bhagavAn ne apane sAr3he bAraha varSa ke sAdhanA-kAla meM jaggavai bhagavAM appANaM jjhANeNa pamAdAo, sarIrakevala antarmuhUrta (48 miniTa se kama) nIMda lii| saMdhAraNatthaM vA ciraM jaggittA isi saiyAsi ittaravaha bhI eka bAra meM nahIM, kintu aneka bAra meM / ve kAlaM NimesaummesamettaM lavamittaM vA IsaM saitavAM leTate nahIM the / khar3e-khar3e yA baiThe-baiThe palabhara ke lie AsI jahA aTThIyaggAme, niddAsuhaM prati apaDiNNe, jhapakI le lete aura phira dhyAna meM laga jaate| yaduktaM bhavati aNabhilAsI, sabvaM kira chaumatthaasthikagrAma meM unhoMne kucha kSaNoM kI nIMda lI kAlaM niddApamAdo aMtomuhuttaM AsI, so evaM thii| usameM unhoMne dasa svapna dekhe the| bhaTTArao niddApamAdA aNaMtaraM saMjamamANe puNaravi bhagavAn kI sAdhanA ke mukhya tIna aMga haiM -- sayaM saMmaM vA bujjhamANo, Na parehi vibodhijjamANe, 1. AhAra-saMyama, 2. indriya-saMyama, 3. nidrA-saMyama / bujjhamANo eva buTTho, Na paDiseho, teNa ya jjhAyati, ve Antarika anubhUti kI sarasatA ke dvArA AhAra Na NiddApamAdaM ciraM kareti, so evaM umANeNa nidaM saMyama yA rasa-saMyama karate the| jiNijjamANo jati kadAi nidAe abhibhUyati tato ve Atma-darzana ko tanmayatA ke dvArA indriya-saMyama nikkhamma egatA rAto bahiM caMkamiyA muhuttAgaM NicchitaM kamma Nikkamma uvassagAo nikkhaMmio, karate the| egayAdi gimhe atiNiddA bhavati hemaMte vA jighAMsuve dhyAna ke dvArA nidrA-saMyama karate the| grISma aura rAdisu, tavo puzvaratte avaratte vA puNvapaDilehiyahemanta meM noMda adhika satAtI thii| usa samaya uvAsayagato, tattha NihAvimoyaNahetu muhattAgaM bhagavAn caMkramaNa ke dvArA usa para vijaya pAte the| caMkamio, Ni aMto paviNettA puNo aMto pavissa (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 313 : pAyaso chaumasthakAle paDimAgato ujhAiyavAn / Jain Education international Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 2. gAthA 5-6 bhAgyam 7 ----asminnupasargAdhikAre manuSyatiryaJcsaMbaMdhinaH upasargAH santi nirdiSTA devakRtopasargANAM / nAtra kopyullekho'sti / saMparkA ahnikulAdayaH pakSiNaH - daMzamazakamakSikAdayaH gRdhAdayo vA upacaranti vartante athavA samIpaM Agatya mAMsAdikamaznanti | bhASyam 8 kutsitaM carantIti kucarA:- caurapAradArikAdaya: / upacaranti samIpamAgacchanti / kadAcit / - zaktihastA grAmarakSakAH coragrAhAH corAzaMkayA bhagavantaM upacaranti / 8. adu kucarA uvacaraMti, gAmarakkhA ya sattihatyA ya / avu gAmiyA uvasaggA, itthI egatiyA purisA ya // saM0 'adu' kucarA: upacaranti, grAmarakSAzca zaktihastAzca / 'adu' grAmyA upasargAH, striyaH ekakAH puruSAzca / sUne ghara meM dhyAna karate, taba unheM cora yA pAravArika satAteM, jaba ve tirAhe caurAhe para dhyAna karate, taba hAtha meM mAle lie hue grAma rakSaka unheM satAte / bhagavAn ko kabhI striyoM aura kabhI puruSoM ke dvArA kRta kAma sambandhI upasarga sahane hote / athavA grAmyA: grAmyadharma saMbaMdhinaH upasargA: " abhUvan / kadAcit strIbhiH kRtAH kadAcit puruSaH kRtAzca asthAnusArI upadeza: 'Nivida da arate payAsu 1. AcArAMga vRti patra 279 kutsitaM carantIti kucarA:caurapAradArikAdayaste ca zvacindhUnyagRhAvau upacaranti' upasargayanti / 427 bhagavAn mahAvIra ke upasargoM ke isa prakaraNa meM manuSya aura tiryaJca saMbaMdhI upasarga nirdiSTa hai| devakRta upasargoM kA yahAM koI ullekha nahIM hai| 2. vahI, patra 279 tathA grAmarakSAdayazca trikacatvarAdivyavasthitaM zaktikuntAdihastA upacarantIti / 3. (ka) AcArAMga cUrNa, pR0 314 : gAmA jAtA gAmitA / vAmo nAma khalajo, maNovAkkAthie tivihevi uvasagge, batimagasA aMtI tara taM rUvaM jahA jAtaM. padosArahagaNeNa jaNI bhayaM kareti, ayasatyA NaM vAyAe akkosaMti, kAraNaM tAlaMti, icce te uvasagge sAhitAtiyA, ahavA tivihevi gAmite gAmadhammasamutthA gAmitA, tA tu itthi egatarA purisAya itthataM upasampati puMsagApa, kammodayA abhivaMti maNasAvi bhaNavaMto Napati ahavA esa amhaMtathiyAo itthIo saMsarpaka - sAMpa, nevale Adi / pakSI DAMsa, macchara, makkhiyAM Adi athavA gIdha aadi| upacarati kA artha hai honA athavA ye saba tiryaJca pAsa meM Akara mAMsa Adi khAte haiM / jo bure AcaraNa karate haiM, ve kucara kahalAte haiN| cora, pAradArika Adi kucara hote haiN| upacarati kA artha hai - samIpa AnA kabhI hAtha meM bhAle lie hue grAmarakSaka tathA coroM ko pakar3ane vAle coragrAha cora kI AzaMkA se bhagavAn ke samIpa Ate the / 6. ihaloiyAiM paraloiyAI, bhImAI aNegarUvAiM / avi subbhi-dubbhi-gaMdhAI, saddAI aNegarUvAI // saM0 aihalaukikAn pAralaukikAn, bhImAn anekarUpAn / api 'subbhi-dubbhi' gaMdhAn, zabdAnanekarUpAn / bhagavAn ne manuSya aura tithaMca (pazu) sambandhI nAnA prakAra ke bhayAnaka kaSTa sahana kie| ve aneka prakAra ke sugaMdha aura durgaMdha tathA priya aura apriya zabdoM meM saMtulita rahe / athavA kabhI striyoM dvArA kRta aura kabhI puruSoM dvArA kRta grAmyadharma kAma saMbaMdhI upasarga bhagavAn ko hue| isakA saMvAdI upadeza hai 'tU kAmabhogoM ke Ananda se udAsIna bana / striyoM meM anurakta mata bana / ' patyemAgo ahaM ammAse vA samuvAgatotti purisA taM cAhaNaMti NicchubhaMti piTThati vA / (kha) AcArAMga vRtti patra 279 'prAmikA' grAmadharmAzritA upasargA ekAkina : syuH, tathAhi-- kAcit strI rUpadarzanAbhyupapannA upasagaMyet puruSo veti / 4. bhagavAn ke rUpa ko dekhakara striyAM mugdha ho jaatiiN| ve rAtrI ke samaya unake pAsa A unheM vicalita karane kA prayatna karatIM / bhagavAn kA dhyAna bhaMga nahIM hotA, taba ve ruSTa hokara gAliyAM detiiN| isa bAta kA unake patiyoM ko patA calatA taba ve bhagavAn ke pAsa Akara vyaMga kI bhASA meM bolate - 'isI bhikSu ne hamArI ramaNiyoM ko apane moha jAla meM phaMsAyA hai / hameM isakA pratikAra karanA caahie|' ve bhagavAn ko gAliyAM dete aura tAr3anA tarjanA bhI karate / bhagavAn Atma-dhyAna meM lIna rhte| isalie ve ina donoM sthitiyoM kI ora dhyAna nahIM dete / 5. AyAro, 3 / 47 / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 AcArAMgabhASyam 10. ahiyAsae sayA samie, phAsAiM viruuvruuvaaiN| araiM raiM abhibhUya, rIyaI mAhaNa abhvaaii|| saM0-- adhisahate sadA samitaH, sparzAn virUparUpAn / arati ratimabhibhUya, rIyate mAhanaH abahuvAdI / unhoMne apanI samIcIna pravRtti ke dvArA nAnA prakAra ke sparzoM ko jhelA / ve saMyama meM hone vAlI arati aura asaMyama meM hone vAlI rati ko abhibhUta kara calate the / ve prAyaH mauna rahate the--AvazyakatA hone para hI kucha-kucha bolate the| bhASyam 9,10-iha dvividhAnAM upasargANAM saMsUcanaM yahAM do prakAra ke upasargoM kA sUcana kiyA gayA haikRtamasti-aihalaukikAH pAralaukikAzca / tatra manuSya- ihalaukika aura pAralaukika / manuSyoM dvArA kRta upasarga ihalaukika kRtA upasargAH aihalaukikAH, tiryagbhiH kRtAzca pAra- aura tiryaJcoM dvArA kRta upasarga pAralaukika kahalAte haiM / laukikA ucynte|' ___anulomAn pratilomAn upasargAn sahamAnasya karma- jo sAdhaka anukUla aura pratikUla upasargoM ko sahana karatA hai nirjarA bhavati, asahamAnasya ca karmabandho jAyate ityA- usake karma-nirjarA hotI hai| jo una upasargoM ko sahana nahIM karatA lambanaM kRtvA bhagavatA sarva soDham / anulomapratilomaiH usake karma-baMdha hotA hai-yaha AlaMbana lekara bhagavAn ne saba prakAra ke upasargaH saMyame aratiH asaMyame ca rtirutpdyte| upasarga sahana kie / anuloma aura pratiloma upasagoM se saMyama meM tayorapi saddhyAnena abhibhavaH kRtH| sa abahavAdI arati aura asaMyama meM rati utpanna hotI hai| bhagavAn ne saddhyAna ke AsIt / jIvanayAtrAnirvAhayogyAM vAcaM vihAya bhagavatA mAdhyama se rati aura arati kA abhibhava kiyaa| bhagavAn bahuta kama prAyo maunamAsevitam / bolate the / jIvana-yAtrA ke nirvahana yogya vANI ko chor3akara bhagavAn prAyaH mauna rahate the| anayoranusArI upadeza: ina donoM (9,10) kA saMvAdI upadeza hai'uvehamANo sadda-rUvesu aMjU....... 2 'zabda aura rUpa kI upekSA karane vAlA Rju-saMyamI hotA hai|' 'jassime saddA ya rUvA ya gaMdhA ya rasA ya phAsA ya abhi- 'jo puruSa ina--- zabda, rUpa, gaMdha, rasa aura sparzoM ko bhalIbhAMti samannAgayA bhavaMti, se AyavaM nANavaM veyavaM dhammavaM bNbhvN|" jAna letA hai unameM rAga-dveSa nahIM karatA, vaha AtmavAn, jJAnavAn, vedavAn, dharmavAn aura brahmavAn hotA hai|' 'abhibhUya adakkhU, aNabhibhUte pamU niraalNbnnyaae|" ___'pAtikarmoM ko abhibhUta kara mahAvIra ne dekhA ki jo bAdhAoM se abhibhUta nahIM hotA, vahI nirAlaMbI hone meM samartha hotA hai|' 11. sa jahiM tattha pucchisu, egacarA vi egadA raao| anvAhie kasAisthA, pehamANe samAhiM apaDiNNe // saM0-sa janaiH tatra apRcchayata, ekacarAH api ekadA rAtrau / avyAhRte akaSAyiSuH, prekSamANaH samAdhimapratijJaH / (bhagavAn ekAnta meM dhyAna karate, taba) kucha akele ghUmane vAle loga, kabhI-kabhI rAtri meM pAradArika loga Akara pUchate-'tuma sUne ghara meM kyA karate ho? bhagavAn unheM uttara nahIM dete, taba ve ruSTa hokara durvyavahAra karate / aisA hone para bhI bhagavAna samAdhi meM lIna rahate, unake mana meM pratikAra kA koI saMkalpa nahIM utthtaa| bhASyam 11-kastvam ? kuta AgataH ? kimarthamatra- tuma kauna ho? kahAM se Ae ho? yahAM kyoM khaDe ho? isa sthito'si ? asmin zUnyagRhe kiM karoSi ? ityAdIn sUne ghara meM kyA kara rahe ho ? isa prakAra ekacara-akele ghUmane vAle anekAn praznAn aprAkSuH ekacarAH- udmAmakAH pAra- pAradArika Adi manuSya aneka prazna pUchate / pUchane para bhI bhagavAna daarikaadyH| pRcchAyAM kRtAyAM bhagavAn maunameva mauna rahate / usase ruSTa hokara ve bhagavAn ko gAliyAM dete, kaTuvacana 1. cUrNI anayoH padayoAkhyA nayadvayena kRtAsti-tattha aNulome paralome ya kareMti jahA abhayasudarisaNassa / ihaloiyAI mANussaggA, pAraloiyA sesA, ahavA (AcArAMga cUNi, pRSTha 314-314) ihaloiyA ihalogadukkhauppAyagA pahAraakkosadasamasagA- 2. AyAro, 3.15 / diyA, yaduktaM bhavati-paDilomA, paraloiyA, paraloka- 3. vahI, 3 / 4 / dukkhuppAyagA, yaduktaM bhavati - aNulomA, kei 4. vahI, 5111 / ubhayaloiyA, taMjahA.... assagato puriso, atiNeti, tahA Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426 a06. upadhAnazruta, u0 2. gAthA 10-13 aallNbe| tato roSamApannastaiH AkruSTo bhagavAn / kahate / aise avasara para sAmAnya vyakti krodhita ho sakatA hai, kintu tasyAmavasthAyAM sAmAnyajanaH krudhyet, kintu bhagavAn bhagavAn samAdhi athavA AtmA kI prekSA meM lage rahate the| isalie ve samAdhi AtmAnaM vA prekSamANaH AsIt / ata eva sa sadA apratijJa the arthAt unake mana meM pratikAra karane kA saMkalpa kabhI sadA apratijJaH-pratikArasaMkalparahitaH / ' nahIM jaagaa| 'kasAitthA'-idaM kaSAyapadasya nAmadhAturUpam / ___ 'kasAitthA'-yaha kaSAyapada kA nAmadhAtu kA rUpa hai| 12. ayamaMtaraMsi ko ettha, ahamaMsi tti bhikkhU AhaTTa / ayamuttame se dhamme, tusiNIe sa kasAie jhAti // saM0-ayamantare ko'tra, ahamasmi iti bhikSuH AhRtya / ayamuttamastasya dharmaH, tUSNIkaH sa kaSAyite dhyAyati / bhagavAn ne upavana ke antara-AvAsa meM dhyAna kiyA, taba pratidina Ane vAle vyaktiyoM ne vahAM Akara pUchA-'yaha bhItara kauna hai ?' bhagavAn ne kahA-'maiM bhikSu huuN|' 'hamArI krIr3A-bhUmi meM kyoM khar3e ho?' aprItikara bhUmi jAna bhagavAn vahAM se cale jaate| yaha unakA uttama dharma hai| una vyaktiyoM ke uttejita hone para bhI bhagavAn mauna aura dhyAna meM lIna rhte| bhASyam 12-antaram-vivaraM, zUnyapradezaH, gRhasya aMtara kA artha hai-vivara, zUnyapradeza athavA ghara kA guptaguptapradezo vA / atra antare ko'yaM vidyate ? evaM pRSTe pradeza / bhItara kauna hai ? aisA pUchane para bhagavAn kahate-maiM bhikSu huuN| bhagavAn 'ahaM bhikSurasmi' iti uktvA maunaM bhajate / evaM yaha kahakara ve mauna ho jAte / yaha sunakara Agantuka vyakti zAnta ho zrutvA AgantukA: zAmyanti tadA bhagavatA tatraiva jAte to bhagavAn vahIM raha jAte / yadi ve ruSTa hote to bhagavAn usa sthitama / yadi te kaSAyitA abhavan tadA bhagavAn tat sthAna ko chor3akara anyatra cale jAte / yaha unakA uttama dharma thaa| una sthAnaM parityaktavAn / ayaM tasya uttamaH dhrmH| sa vyaktiyoM ke uttejita hone para bhI bhagavAn apane dhyAna ko bhaMga nahIM kaSAyite'pi jane dhyAnaM bhaGga na kRtavAn / sthAnatyAge'pi karate / sthAna kA tyAga kara dene para bhI dhyAna kA tyAga nahIM hotA dhyAnatyAgo nAbhUt / thaa| 13. jaMsippege paveyaMti, sisire mArue pavAyaMte / taMsippege aNagArA, himavAe NivAyamesaMti // saM0----yasminnapyeke pravepante, zizire mArute pravAti / tasminnapyeke anagArAH, himavAte nivAtameSayanti / jisa zizira Rtu meM ThaMDI havA calane para (alpa vastra vAle loga) kAMpa uThate the, usa Rtu meM himapAta hone para kucha anagAra bhI havA rahita makAna kI khoja karate the| 1. (ka) cUNauM asya trayo'rthA upalabhyante-iha parattha ya paDipanne, taMjahA- No ihalogaTThayAe tavaM aNuciTThissAmi, visayasuhesu ya apaDinno, savvappamAdesu vA / (AcArAMga cUNi pRSTha 316) (kha) vRttI apratijJo nAsya vairaniryAtanapratijJA vidyata itya pratijJaH / (AcArAMga vRtti, patra 280) 2. cUrNI vRttau ca vyAkhyAbhedo dRzyate(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 316 : ayaM asmin aMtare amhasaMtage ko ettha ? evaM vuttehiM ahaM bhikkhutti evaM vRttevi russati, keNa tava dinnaM ? kiM vA tuma amhaM vihAraTTANe ciTThasi ? akkosehiMti vA kammAragassa vA ThAo sAmieNa dinno hojjA, pacchA ranno bhaNNati-ko esa ? sAmI dvito, tusiNIo ciTThati, tattha gihatthe mamatta, kasAite saMkA ya, te sakasAite NAtuM mAtimeva Na bhavati, paDhamaM dAUNaM ettAhe russaha, asaMkite ceva ujhAti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 280 : ayamantaH-madhye ko'tra vyavasthitaH ? evaM saGkatAgatA duzcAriNaH pRcchanti karmakarAdayo vA, tatra nityavAsino duSpraNihitamAnasAH pRcchanti, tatra cavaM pRcchatAmeSAM bhagavAMstUSNIbhAvameva bhajate, kvacibahutaradoSApanayanAya jalpatyapi, kathamiti darzayati-ahaM bhikSurasmIti, evamukte yadi te'vadhArayanti tatastiSThatyeva, ayAbhipretArthavyAghAtAt kaSAyitA mohAndhAH sAmpratekSitayaivaM brUyuH, yathA tUrNamasmAtsthAnAnnirgaccha, tato bhagavAnaciyattAvagraha itikRtvA nirgacchatyeva, yadivA na nirgacchatyeva bhagavAn, kintu so'yamuttamaH pradhAno dharma AcAra itikRtvA sa kaSAyite'pi tasmin gRhasthe tUSNIbhAvavyavasthito yadbhaviSyattayA dhyAyatyeva na dhyAnAtpracyavate / ' Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam bhASyam 13-yadyapi anagArapadaM gRhatyAginAM yadyapi 'anagAra pada gRhatyAgI bhikSuoM kA vAcaka hai, phira bhI bhikSaNAM vAcakamasti tathApi vaiziSTayana jainamunInAM yaha zabda vizeSarUpa se jaina muniyoM ke prasaMga meM prayukta hotA hai| saMbhava prasane prayujyate / atra saMbhavati bhagavataH pArzvasya hai ki yaha zabda bhagavAn pArzvanAtha ke ziSyoM ke uddezya se prayukta huA ziSyAnuddizya prayuktam / athavA anyeSAM tIthikAnAM ho| athavA yaha zabda anyatIrthika bhikSuoM ke lie bhI prayukta huA kRte'pi prayuktaM syAt / ' asyAnusArI upadezaH isakA saMvAdI upadeza hai--- sIosiNaccAI se niggaMthe arai-rai-sahe pharusiyaM No 'nirgrantha sardI aura garmI ko sahana karatA hai| vaha saMyama meM vedeti / " arati aura asaMyama meM rati ko sahana karatA hai, unase vicalita nahIM hotaa| vaha kaSTa kA vedana nahIM krtaa|' 14. saMghADio pavisissAmo, ehA ya smaadhmaannaa| pihiyA vA sakkhAmo, atidukkhaM himg-sNphaasaa|| saM0-saMghATI: pravekSyAmaH, edhAn samAdahantaH / pihitAH vA zakSyAmaH atiduHkhaM himksNsprshaaH| ve vastroM meM lipaTa jAne kA saMkalpa karate the| kucha saMnyAsI 'iMdhana jalA, kivAr3oM ko banda kara usa sardI ko saha sakeMge', isa saMkalpa se aisA karate the, kyoMki hima ke sparza ko sahana karanA bahuta hI kaSTadAyI hai| bhASyam 14-saMghADio-kambalAdivastrANi / ' edhasAM saMghATI kA artha hai-kaMbala Adi vastra / IMdhana jalAne kI samAdahanaM anyatIthikAnAM kRte, na tu pApitya- bAta anyatIthikoM kI apekSA se hai / bhagavAn pArzva ke ziSya agni kA rAcIrNamidam / kambalAdInAM paridhAnaM, edhasAM samA- prayoga nahIM karate the / kaMbala Adi vastroM kA paridhAna pahana kara, dahanaM, kapATayoH pidhAnaM ca kRtvA gRhasthairanyatIthikairvA IMdhana jalAkara tathA kivAr3oM ko baMda kara gRhastha athavA anyatIrthika zItapratikAraH kRtaH / tasyAmavasthAyAM bhagavatA himamaye bhikSu sardI kA pratikAra karate the| usa sthiti meM bhagavAn ne himamaya pradeze'pi uktatrayIM vinApi zItaM soDham / pradeza meM bhI ukta tInoM sAdhanoM kA avalambana nahIM liyA, unhoMne ina sAdhanoM ke binA bhI sardI ko sahana kiyA / 15. taMsi bhagavaM apaDiNNe, ahe viyaDe ahiyAsae dvie| Nikkhamma egadA rAo, cAei bhagavaM samiyAe / saM0-tasmin bhagavAn apratijJaH adhovivRte adhisahate dravyaH / niSkramya ekadA rAtrau, zaknoti bhagavAn samyaktayA / usa zizira Rtu meM bhI bhagavAn apratijJa the-saMkalpa rahita the| ve samabhAva meM ekAgna hokara khule maMDapa meM (khar3e-khar3e) sardI ko sahana karate the / rAta ko sarvI pragAr3ha ho jAtI, taba bhagavAn usa maMDapa se bAhara cale jAte / (vahA~ se phira maMDapa meM A jAte aura phira bAhara cale jAte / ) isa prakAra bhagavAn samyaktayA use sahana karane meM samartha hote| 1. cUNA vRttau ca anagArapadena anyatIthikANAM pArvApatyAnAM ca grahaNamasti(ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 317 : taMpi egA aNNatitthiyA vasahIo nivAtA kareMti, pAuraNAiM phaMphugAI, uppha AhArayaM, cuNNaM etyaM bhuMjaMti, jativi kuMciyAvijjhe (chidde) Na sItaM eti teNeti bhaNati-dukkhAvio, jevi pAsAvaccijjA tevi Na saMjame rmNti| AcArAMga vRtti, patra 281 : 'eke na sarve 'anagArAH' tIthikapravajitA himavAte sati zItapIDitAstadapanodAya pAvakaM prajvAlayantiaGgArazakaTikAmanveSayanti, prAvArAdikaM yAcante, yadivA'nagArA itipArzvanAthatIrthapravrajitA gacchavAsina evaM zItAditA nivAtameSanti ghaGghazAlA dikA vasatIrvAtAyanAdirahitAH prArthayanti / ' 2. AyAro, 37 // 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 317 : vatthANi kaMbalagAdi pahirissAmo, pAuNissAmo, samihAto kaTThAI, tAI samADahamANA gihatthaaNNautthiya, evaM sItapaDigAraM karemANo tahAvi dukkhaM zItaM ahiyAsei / (kha) AcArAMga vRtti, patra 281 : iha saMghATIzabdena zItA panovakSama kalpavayaM trayaM vA gRhacate, tAH saGkATIH zItAditA vayaM pravekSyAmaH, evaM zItAditA anagArA api vidadhati, tIthikaprajitAstvedhAH samidhaH kASThAnotiyAvad etAzca samAdahantaH zItasparza so, zakSyAmaH, tathA saMghATyA vA pihitAH-sthagitAH kambalAdyAvRtazarIrA iti| Jain Education international Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 2. gAthA 14-16. u0 3. gAthA 1 bhASyam 15-tasmin zizirartukAle'pi bhagavAn usa zizira Rtu meM bhI bhagavAn apratijJa the-havA-rahita apratijJa AsIt-nivAtA vasatiM na saMkalpitavAn vasati kA saMkalpa nahIM kiyaa| kintu ve rAga-dveSa se rahita madhyastha kintu sa dravyaH-rAgadveSavirahAd madhyasthaH san adho- hokara khule maNDapa meM sardI ko sahana karate the| sardI yadi atyadhika ho vivRte maNDape zItamadhisahate / atyarthaM zIte sati bhagavAn jAtI to bhagavAn nimna nirdiSTa vidhi se sardI ko sahana karate the / nimnanirdiSTavidhinA zItaM soDhavAn / kadAcid rAtrI kabhI rAtrI meM usa maMDapa se nikalakara muhartabhara ke lie bAhara khar3e raha tasmAt maNDapAt niSkramya muhUrta bahiHsthitavAn punazca jAte, phira maMDapa meM A jaate| isa prakAra bhagavAn ne sardI kA kaSTa maNDapaM praviSTavAn / evaM bhagavatA samyaktayA zItasparzaH samyak-rUpa se sahana kiyA / adhisahitaH / ' asyAnusArI upadeza: isakA saMvAdI upadeza hai'sIosiNaccAI se niggaMthe. pharusiyaM no vedeti / " 'sardI aura garmI ko sahana karane vAlA nirgrantha kaSTa kA vedana nahIM krtaa|' 16. esa vihI aNuka kaMto, mAhaNeNa miimyaa| apaDiNNaNa vIreNa, kAsaveNa mhesinnaa|| -tti bemi / saM0-eSa vidhiranukrAntaH, mAhane mtimtaa| apratijena vIreNa, kAzyapena mhrssinnaa| -iti bravImi / matimAn mAhana kAzyapagotrI maharSi mahAvIra ne saMkalpa-mukta hokara pUrva pratipAdita vidhi kA AcaraNa kiyaa| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 16-spaSTameva / spaSTa hai| taio uddeso : tIsarA uddezaka 1. taNa phAse sIyaphAse ya, teuphAse ya daMsa-masage ya / ahiyAsae sayA samie, phAsAiM viruuvruuvaaii| saM0-tRNasparzAn zItasparzAn ca, tejassparzAn ca daMzamazakAn ca / adhisahate sadA samitaH, sparzAn virUparUpAn / bhagavAn (lADha deza meM) ghAsa kI cubhana, sardI, bhayaMkara garmI, DAMsa aura macchara kA kATanA-ina nAnA prakAra ke kaSToM ko sadA samyag bhAva se sahana karate the| bhASyam 1-- idAnIM bhagavato niSadyA tatra janitAzca aba bhagavAn kI niSadyA tathA vahAM utpanna upasargoM kA kathana upasargA nigadyante / ekadA bhagavAn lADhapradezaM praviSTa- kiyA jA rahA hai / eka bAra bhagavAn lADha pradeza meM ge| vahAM tRNoM vAna / tatra tRNAnAM sparza: atIva kaThoro vidyte| kA sparza atyanta kaThora thaa| bhagavAn khaDe rahate yA baiThate to bahuta bhagavAn sthito niSaNNo vA tRNaiH bahudhA viddhaH / tasmin bAra tRNa unheM bIMdha DAlate / vaha pradeza parvatoM se AkIrNa thaa| vahAM parvatAkIrNe pradeze pracuraM zItam / tasya sparzo'pi jaatH| sardI kI pracuratA thii| usa sardI kA kaSTa bhI huaa| vahAM sUrya kA tatra sUryAtapo'pi bhayaMkaro vidyate / tasya sparzo'pi Atapa bhI bhayaMkara thaa| usakA kaSTa bhI huaa| vahAM DAMsa, macchara bhI 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 317 : aha accatthaM zItaM NAd vA dravaH-saMyamaH ya vidyate yasyAsau dravikaH, sa tAhe NikkhamaM egatA rAo basahIo rAto-rAIe ca tathA'dhyAsayan yadyatyantaM zItena bAdhyate tatastasmAt muhattaM acchittA puNo pavisati rAsamadiLaMtaNaM, puNo channAnniSkramya bahirekadA-- rAtrI muhUrttamAtraM ya vasatiM ca eti, sa hi bhagavaM samiyAe sammamaNagAre, sthitvA punaH pravizya sa bhagavAn zamitayA samyagvA na bhayaTTAe vA sahati / samatayA vA vyavasthitaH san taM zItasparza rAsabha(kha) AcArAMga vRtti, patra 281 : adho vikaTe adhaH-- dRSTAntena soDhuM zaknoti-adhisahata iti / kuDyAdirahite channe'pyupari tadabhAve'pi ceti, punarapi 2. AyAro, 37 / viziniSTi-rAgadveSavirahAd dravyabhUtaH karmagranyidrAva Jain Education international Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam saJjAtaH / tatra pracurA bhavanti daMzamazakA api / teSAM pracura hote the / unakA kaSTa bhI bhagavAna ne samabhAva se sahA / sparzo'pi samatayA soDhavAn / ' 2. aha duccara-lADhamacArI, vajjabhUmi ca subbha (mha ?) bhUmi ca / paMtaM sejjaM seviMsu, AsaNagANi ceva pNtaaii| saM0-atha duzcaralADhamacArIt, vajrabhUmi zubhrabhUmi ca / prAntAM zayyAmaseviSTa, AsanakAni caiva prAntAni / durgama lADha deza ke bajrabhUmi aura sumhabhUmi nAmaka pradezoM meM bhagavAn ne bihAra kiyaa| vahAM unhoMne tuccha bastI aura tuccha AsanoM kA sevana kiyaa| bhASyam 2-lADhapradeze upasargabahulatvAt caraNaM lADha pradeza upasargabahula thaa| vahAM vicaraNa karanA duSkara hotA duSkaramAsIt, tena sa duzcaraH proktH| bhagavAn aSTamaM thaa| isalie vaha pradeza duzcara kahalAtA thaa| bhagavAn ne AThavAM varSAvAsaM rAjagRhe kRtavAn / tato vihAraM kRtvA vajrabhUmau cAturmAsa rAjagRha meM bitAyA / vahAM se vihAra kara ve vajrabhUmi gae / gatavAn / anena jJAyate sAdhanAkAlasya navame varSe anArya- isase jJAta hotA hai ki sAdhanAkAla ke nauMve varSa meM bhagavAna kA deze bhagavato vihAraH jaatH'| vihAra anArya-deza meM huaa| __tatra bhagavAn SaNmAsAvadhi tasthivAn iti cUNi- cUrNikAra ke anusAra ve vahAM chaha mahIne taka rahe / Avazyaka nirdezaH / AvazyakacUrNyanusAreNa jJAyate bhagavAn anArya- cUNi ke anusAra yaha jJAta hotA hai ki bhagavAn ne anArya deza se dezAta prathamazaradi-AzvinamAse niSkramaNaM kRtavAn / Azvina mAsa meM niSkramaNa kiyA thaa| bhagavAn navamaM caturmAsaM vajrabhUmI kRtavAniti bhagavAna ne nauvAM cAturmAsa bajrabhUmi meM kiyA thA, aisA pratIta pratIyate / paryuSaNAkalpe 'egaM paNiyabhUmIe' iti nirdezo hotA hai| paryuSaNAkalpa meM 'egaM paNiyabhUmIe' aisA nirdeza hai| dRzyate / 'paMta' tucchArthe dezIpadaM, prAntaM prAntyaM vA / prAntA zayyA- 'paMta' (prAnta athavA prAntya) dezI zabda hai| isakA artha hai ... zunyAgArAdayaH, prAntAni AsanAni -pAMsvAdinopali- tuccha / prAMta zayyA arthAt zUnyagRha aadi| prAMta Asana arthAt vaise ptAni / ' sthAna jo miTTI se lipe-pute hoN| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 317-318 : 'tattha pahuMjaya hAladuga meM bhagavAn ko agni kA sparza sahanA pdd'aa| mAdI taNA lagaMDasItaphAseNa ThitaM vidhati, NisannaM vA ___ lADha pradeza meM DAMsa, macchara, jalokA Adi jIvakaDagakisAsaradabbhAdi, sItaM puNa pavvayAinnadese jantu bhI bahuta the / bhagavAn ina saba sthitiyoM ko atIva paDati, teutti uNhaMti, AtAvaNabhUmI jaM va jAnate hue bhI samabhAva kI kasauTI ke lie vahAM hAladAmAe aggimeva AsI, ullueNa vA koi, gae the| daMsamasagA ya jaloyAo evamAdi uvasagge 2. AvazyakacUNi pUrvabhAga, pRSTha 296 : tato viharaMtA ahiyaase| rAyagihaM gatA / tattha aTThamaM vAsArattaM / ......"tAhe lADhA (kha) AcArAMga vRtti, patra 281 : tRNAnAM kuzAdInAM vajjabhUmi suddhabhUmi ca vaccati / sparzAstRNasparzAH tathA zItasparzAH tathA tejaHsparzA 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 319 : evaM tattha chammAse acchito uSNasparzAzcAtApanAvikAle Asan, yadivA gacchataH bhgvN| kila bhagavatastejaHkAya evAsIt, tathA daMza 4. Avazmaka cUNi, pUrvabhAga, pRSTha 297 : tato niggayA paDhamamazakAdayazca / sarayade, siddhatthapuraM gatA, siddhatthapurAo ya kuMmAgAma (ga) bhagavAna sAdhanA-kAla meM lADha deza (pazcima baMgAla sNptthiyaa| ke tamaluka, midanApura, hugalI tathA varddhavAna jile 5. pajjosavaNAkappo, sUtra 83 / kA hissA) meM gae the| usa pradeza meM ghAsa bahuta 6. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 318 : paMtAo NAma sunnAhotI thii| isalie bAra-bAra usake cubhana ke prasaMga gArAvIo, saDiyapaDiyabhaggalaggAo, AsaNANi Ate / vaha pradeza parvatoM se AkIrNa thaa| isalie paMtANi paMsukarIsasakkarAlIgAbiuvacinnANi, vahAM sardI bahuta par3atI thii| kaTThAsaNA vA NiccalANi phalahapaTTayAdIhi / grISma meM bhagavAna sUrya ke Atapa ko sahana karate the| (kha) AcArAMga vRtti, patra 281-282: tatra ca prAntAM Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 3. gAthA 2-4 3. lADhehi tassuvasaggA, bahave jANavayA lUsiMsu / aha sUhadesie bhatte, kukkurA tattha hiMsiMsu NivatiMsu || saM0 - lADheSu tasyopasargAH, bahavo jAnapadAH aloSiSuH / atha rUkSadezyaM bhaktaM kurkurAH tatrA'hisiSuH nyapaptan / lADha ke janapadoM meM bhagavAn ne aneka upasargoM kA sAmanA kiyaa| una janapadoM ke logoM ne bhagavAn para aneka prahAra kie| vahAM kA bhojana prAya: rUkhA thA / kutte bhagavAn ko kATa khAte aura AkramaNa karate / " - bhASyam 3 - jAnapadAH-- janapade bhavAH jAnapadAH / tairbhagavAn kASThamuSTiprahArAdibhirjuSitaH / tatra pradeze bhaktaM rUkSadezya - rUkSa kalpaM, prAyo ghRtaadivivjitmaasiit|' tena tatratyAH lokA: atyantaM krodhaparAyaNAH abhavan / tenAyamupadravo jAtaH / tatratyAnAM zunAmapi parIvaha samupajanitaH / 'zayyAM' varsAta zUnyagRhAdikAmaneopadravopadrutAM sevitavAn tathA prAntAni cAsanAni pazUkarazarkarAloSTAdyupacitAni ca kASThAni ca durghaTitAnyAsevitavAniti / 4. appe jaNe nivAre, lUsaNae suNae dasamANe chuchukAraMti AhaMsu, samaNaM kukkurA usaMtuti / saM0 - alpaH janaH nivArayati, lUSanakAn zunakAn dazataH / chuchukArayanti AhuH zramaNaM kurkurA: dazantu iti / vahAM kutte kATane Ate yA bhauMkate, taba koI-koI vyakti unheM rokatA, kiMtu bahuta sAre loga bhramaNa ko kutte kATa khAeM isa bhAvanA se 'chU-chU' kara kuttoM ko bulAte aura bhagavAn ke pIche lagAte / 1. (ka) AcArAMga cUrNi, pRSTha 318 : jaNavate bhavA jANapadA, yaduktaM bhavati - aNagarajaNavao pAyaM so visao, Na tattha nagarAdINi saMti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 282 : janapade bhavA jAnapadAHanascarfraNa lokAH te bhagavantaM bhUSitavantodantabhakSaNolmukadaNDaprahArAdibhijihiMsuH / 2. AcArAMga cUrNi pRSTha 318 : lUsaha so kaTTumuTTappahArAehi ahama sUti, ege hi vaateti| 3. (ka) cUrNikAreNa (pRSTha 318) makveza iti vyAkhyAtam tase pAeNa rukkhAhArA tailaghRtavivajitA rUkSA, bhadesa] iti babbe baMdhAnulomao upakkamakaraNaM / chandodRSTyA lUhadesIe bhatte iti sUtritaM sUSakAreNa aha lUhadekhie mate (kha) vRttikAraNa (patra 202 ) rUkSadezyaM maktamiti vyAkhyAtam ayamyo'pizabdArtha sa paMvaM draSTavyaH, bhaktamapi tatra rUkSavezyaM rUkSakalpamantaprAntamitiyAvat / 4. AcArAMga cUrNi pRSTha 318 'meha govAMgarasIrahiNi rUkSaM govAlahalavAhAdINaM sItakUro, AmaMtekaNaM aMbileNa aloNeNa ee dijjati majjharahe lukkhaehi, mAsasahAehi taM piNAta prakAmaM, Na tattha tilA saMti, Na gAvIto bahugIto, kappAso yA taNapAuraNAto te parakkhAhAratA atIva 433 jAnapada kA artha hai - janapada meM hone vAle arthAt nAgarika / lADha deza ke logoM ne bhagavAn para kASTha, muTThI Adi se prahAra kie| usa pradeza meM bhojana prAyaH ruvA, ghI Adi se rahita hotA thA / isalie vahAM ke loga atyaMta krodhI hote the isalie yaha upadrava huaa| yahAM ke kuttoM kA parIvaha bhI bhagavAn ko sahanA pdd'aa| kohaNA, rassitA akkosAdI ya uvasagge kareMti / ' 5. (ka) AcArAMga cUrNa, pRSTha 318 : 'tattha bahave, kukkurAdI hitIti hiMsi niyatiti samma taM nivasati, mahArasa manatya iMDa ijeNa te puNa pavArehiti te evaM jimmA ciyA pikAMtA / ' (kha) lADha pradeza parvatoM aura bIhar3a jaMgaloM ke kAraNa bahuta durgama thA, phira bhI bhagavAn vahAM ge| vahAM bhagavAn ko rahane ke lie prAyaH sUne aura TUTe-phUTe ghara mile| unheM baiThane ke lie kASThAsana, phalaka aura paTTa mile| ve bhI dhUla, upale aura miTTI se sane hue the, phira bhI bhagavAn ke samabhAva meM koI antara nahIM AyA / lADha pradeza ke vajra aura sumha pradezoM meM prAyaH nagara nahIM the / vahAM tila nahIM hote the, gAeM bhI bahuta kama thIM, isalie tela aura mRta sulama nahIM the| phalataH vahAM ke nivAsI rUkhA bhojana karate the| rUkhA AhAra karane ke kAraNa ve bahuta krodhI the, bAta-bAta meM ruSTa honA, gAlI denA, prahAra karanA unake lie sahaja thaa| ve ghAsa ke dvArA zarIra kA prAvaraNa karate the / bhagavAn madhyAhna meM bhojana lete the| vahAM unheM cAvala (pAnI meM bhigokara rakhe hue) aura ur3ada kI dAla milatI thI, amla rasa milatA thA, namaka nahIM / vahA~ mujhe bahuta buMdhAra hote the vahAM ke nivAsI toM se bacAva karane ke lie lAThI aura DaMDe rakhate the| bhagavAn ke pAsa na koI lAThI thI aura na koI DaMDA / isalie kuttoM ko AkramaNa karane meM koI rukAvaTa nahIM hotI thI / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 AcArAMgabhASyam bhASyam 4-alpa:-stokaH kazcideko vA / ' AhaMsu-- alpa kA artha hai-thor3A athavA koI eka / AhaMsu arthAt aahuH| bulaanaa| . 5. elikkhae jaNe mujjo, bahave vajjabhUmi pharasAsI / laTThi gahAya NAlIyaM, samaNA tattha eva viharisu // saM0-IdRkSe jane bhUyo, bahavaH vajrabhUmau paruSAzinaH / yaSTiM gRhItvA nAlikA, zramaNAH tatra eva vyahArSuH / bhagavAn ne aise janapada meM (bAra-bAra) vihAra kiyaa| vanabhUmi ke bahuta loga sakSamojI hone ke kAraNa kaThora svabhAva vAle the| usa janapada meM kucha zramaNa lAThI aura nAlikA pAsa meM rakhakara vihAra karate the| bhASyam 5 -- bhagavAn IdakSe jane bhUyaH punaH punaH bhagavAn ne aise janapada meM bAra-bAra viharaNa kiyaa| usa vihRtavAn / tatra vajrabhUmau bahavo lokAH paruSAzinaH- vavabhUmi meM adhikatara loga rUkSabhojI the, isIlie ve atyaMta krodhI rUkSabhojinaH Asan / ata eva te atyantaM krodhanA hote the| vahAM zramaNa hAtha meM lAThI (zarIra-pramANa) yA nAlikA abhavan / tatra zramaNAH yaSTiM nAlikA vA gRhItvA (zarIra se cAra aMgula bar3I) lekara bihAra karate the| kintu bhagavAn vyahArSuH / kintu bhagavAn ayaSTika: anAlika: evA- ke pAsa na lAThI thI aura na naalikaa| sIt / 6. evaM pi tattha viharaMtA, puTThapuvvA ahesi suNaehi / saMlucamANA suNaehi, duccaragANi tattha lAhiM // saM0-evamapi tatra viharantaH, spRSTapUrvAH athAsan zunakaiH / saMlucyamAnAH zunakaH, duzcarakANi tatra lADheSu / isa prakAra vahAM vihAra karane vAle zramaNoM ko bhI kutte kATa khAte aura noMca ddaalte| lADha deza ke gAMvoM meM vihAra karanA sacamuca kaThina thaa| bhASyam 6-duzcarakANi grAmAdIni iti 'duzcaraka' ke sAtha grAma Adi kA adhyAhAra kara lenA cAhie / adhyAhAryam / 7. nidhAya vaMDaM pANehi, taM kAyaM vosajjamaNagAre / aha gAmakaMTae bhagavaM, te ahiyAsae abhismeccaa| saM0-nidhAya daNDaM prANeSu, taM kAyaM vyutsRjyAnagAraH / atha grAmakaNTakAn bhagavAn , tAnadhisahate abhisametya / bhagavAn prANiyoM ke prati hone vAle daNDa (hiMsA) kA parityAga aura apane zarIra kA visarjana kara lADha pradeza meM vihAra kara rahe the| vahAM bhagavAn tIkhe vacanoM ko sahana karate the| bhASyam 7 nidhAya -nikssipy| grAmakaNTakAH-zrotrA- nidhAya kA artha hai-parihAra karake / prAmakaMTaka arthAt zrotra dIndriyagrAmakaNTakAH / abhisametya iti lADhaviSayaM praapy| Adi indriyoM ke lie kAMTe kI taraha cubhane vAle viSaya / abhisametya bhagavAn tatra vajrabhUmau kAyavyutsargaprayogamAcIrNavAn / arthAt lADha deza ko prApta kr| bhagavAn ne vajrabhUmi meM kAya-vyutsarga mAnuSAn tairazcAMzca upasargAn adhisoDhavAn / daMDaprayogaM kA prayoga kiyA aura manuSyakRta tathA tiryaJcakRta upasargoM ko shaa| nikSiptavAn-'zuno nivAraya' ityapi noktavAn / ' unhoMne daMDa kA prayoga bhI nahIM kiyA-'kuttoM kA nivAraNa karo' yaha bhI kisI se nahIM khaa| 1. AcArAMga vRtti, patra 282 : alpaH stokaH sa jano yadi 3. AcArAMga cUNi, pRSTha 319 : baMDo sarIrappamANA UNo paraM sahasrANAmeko yadivA nAstyevAsAviti yastAn zuno laTThI sarIrappamANA dUratara evAyarati, nAliyA cauraMgula'lUSakAn dazato 'nivArayati' niSedhayati / atirittaa| 2. cUrNI vRttau ca atra 'han' dhAtupadaM vyAkhyAtamasti 4. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 319 : 'NidhAyeti Nikkhippa, (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 318-319 : AhaMsutti Aha DaMDaM Na bhaNati suNae vArehi, uvAeNa Davati, maNattA keti coraM cAriyaMti ca maNNamANA, kei sAvi te NAvakhaMti, so evaM viharamANo avi pdesnnenn| gAmakaMTae bhagavaM gAmakaMTagA sotAdiiMdiyagAma(kha) AcArAMga vRtti, patra 282 : api tu daNDaprahArA kaMTagA, jaM bhaNitaM hoti-caumvihA uvasaggA, dibhirbhagavantaM htvaa| lADhesu puNa mANusatiricchiesu ahigAro, tericchagA Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a06. upadhAnazruta, u03. gAthA 5-10 435 8. jAo saMgAmasose vA, pArae tattha se mhaaviire| evaM pi tattha lAhiM, alasapuvvo vi egayA gaamo|| saM0-nAgaH saMgrAmazIrSe vA, pAragaH tatra sa mahAvIraH / evamapi tatra lADheSu, alabdhapUrvo'pi ekadA grAmaH / jaise hAthI saMgrAma-zIrSa meM zastra se viddha hone para bhI khinna nahIM hotA, kintu yuddha kA pAra pA jAtA hai, vaise hI bhagavAna mahAvIra ne lADha pradezoM meM parISahoM kA pAra pA liyaa| unheM vahAM kabhI-kabhI prAma nahIM milA, nivAsa ke lie sthAna bhI nahIM milaa| bhASyam 8-yathA kRtayogI hastI bANAdibhirviddhopi jaise kRtayogI-kavaca se sannaddha hAthI bANa Adi zastroM se nAvasIdati, kintu yuddhasya pAraM gacchati / ' evaM bhagavAn viddha hone para bhI khinna nahIM hotA, kintu yuddha kA pAra pA jAtA hai, kRtayogatvAt kAyavyutsargaprayogasya pAraM pragataH / vaise hI bhagavAn bhI yoga meM niSNAta hone ke kAraNa kAya-vyutsarga ke __ prayoga kA pAra pA ge| ekadA bhagavAn prAmaM tAtparyArthe nivAsaM na labdhavAn ekabAra bhagavAn ko gAMva arthAt nivAsasthAna nahIM milA tathApi na vicalanamabhUt / ' phira bhI bhagavAn usa sthiti se vicalita nahIM hue| 6. uvasaMkamaMtamapaDiNNaM, gAmaMtiyaM pi appattaM / paDiNikkhamitta lUsisu, etto paraM palehitti / saM0-upasaMkrAmantamapratijJaM grAmAntikamapi aprAptam / pratiniSkramya alUluSan, ito paraM pratilikha iti / bhagavAn niyata vAsa aura niyata AhAra kA saMkalpa nahIM karate the| ve prayojana hone para nivAsa yA AhAra ke lie gAMva meM jAte / usake bhItara praveza se pUrva hI kucha loga unheM roka dete, prahAra karate aura kahate-yahAM se Age koI dUsarA sthAna dekho| bhASyam 9-bhikSAyai vasatinimittaM vA grAmaM upasaM- bhagavAn bhikSA yA AvAsa ke lie gAMva meM jAte, kintu krAmantaM apratijJaM-niyatavAsaM niyatamAhAraM cAsaMkalpa- niyata vAsa aura niyata AhAra kA saMkalpa nahIM krte| bhagavAn gAMva mAnaM bhagavantaM prAmAntikaM-grAmamaprAptamapi grAmavAsinaH ke pAsa pahuMcate, kintu bhItara praveza karane se pUrva hI gAMvavAsI loga alaluSan-tADanAM tarjanA prahAraM vA akArSaH / tAr3anA, tarjanA aura prahAra karate aura kahate-he nagnabhikSo! hamAre avAdiSa:-he nagnabhikSo ! kimasmAkaM grAma pravizasi? gAMva meM kyoM praveza kara rahe ho ! tuma yahAM se Age kisI dUsare gAMva ko tvaM ataH paraM pratilikha iti / dekho| 10. hayapuvo tattha vaMDeNa, aduvA muTTiNA adu kuMtAi-phaleNaM / adu leluNA kavAleNaM, haMtA haMsA bahave kaMdisu // saM0-hatapUrvaH tatra daNDena, athavA muSTinA 'adu' kuntAdiphalena / 'adu' leSTunA kapAlena, hatvA hatvA bahavaH akrandiSuH / vahAM kucha loga daNDa, muSTi, bhAlA Adi zastra, capeTA, miTTI ke Dhele aura kapAla (khappara) se bhagavAn para prahAra kara khuzI se cillaate| suNagAvayo, mANussagAvi te aNAriyA pAyaM AhaNaMti, abhisameccatti taM lADhavisayaM, yaduktaM bhvti-praapy|' (kha) AcArAMga vRtti, patra 282 : "NidhAya-tyaktvA / daNDa ke tIna prakAra haiM-mana-daNDa, vANI-daNDa aura zarIra-daNDa / bhagavAn kaSTa dene vAle jIvajantuoM va prANiyoM kA svayaM nivAraNa nahIM karate the, unakA nivAraNa karane ke lie dUsaroM se nahIM kahate the, unake nivAraNa ke lie mAnasika saMkalpa bhI nahIM karate the| ve mana, vacana aura zarIra-tInoM ko AtmalIna rakhate the| 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 319 : sohi aggato Thito dUratyehi ceva usumAdIhiM vimati, samIvatyehi ya asimAdIhi ya, so ya kRtayogattA taha haNNamANo'vi Na sItati, pArameva gacchati / 2. vahI, pRSTha 319-320 : egayA kadAyi, gAmi paviTThaNa NivAso laddhaputvo, jeNa uvassato Na lakho teNa gAmo Na laddho ceva bhvti| 3. vahI, pRSTha 320 : NaggA tuma ki amhaM gAmaM pavisasi ? 4. (ka) AcArAMga cUNi pRSTha 320 : etto paraM paleheti etto ceva pareNa leheti / (kha) AcArAMga vRtti, patra 283 : 'pahi' gacchati / (ga) bhagavAn nirvastra the| lADavAsI logoM ko yaha nagnatA pasanda nahIM thii| isalie ve bhagavAn ke prAma-praveza ko pasaMda nahIM karate the| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43.6 bhASyam 10 tatra bhagavAn daNDAdibhiH hatapUrva AsIt / kuntAviphalam kuntAdinA phalena c| lokAH bhagavantaM daNDAdibhirhatvA hatvA pakranduH parosahAI luMcisu ahavA paMsuNA avakiriMsu / / 11. maMsAni chinnapuNyAI, udThamaMti egayAI kArya saM0-- mAMsAni chinnapUrvANi, avaSThIvanti ekadA kAyam / parISahAn aluJciSu, athavA pAMsunA avAkAriSuH / kucha loga mAMsa kATa lete| kabhI-kabhI zarIra para thUka dete, pratikUla parIvaha dete aura kabhI-kabhI una para dhUla DAla dete / 11 kecijjanAH bhagavato mAMsamapi chindanti, kecit zarIre avaSThIvanti, kecit parISahAn - nAnAvi dhAni kaSTAni aluJciSuH kecicca pAMsoravakIrNamakAH / tathApi bhagavAn avicalaH AsIt, kAya vyutsargaprayogaH uttarottaraM vikAsamAsAdayat / bhAgyam 12 kecijjanA dhyAnasthitaM bhagavantaM UrdhvamutkSipya bhUmI nihatavantaH / kecit AsanAt skhalita / vantaH / bhagavAn vyutsRSTakAya: AtmAnaM prati praNata AsIt, tena sarvAn duHkhakarAn upasargAn adhisoDhavAn / 12. uccAiya hiNisu, aduvA AsaNAo balahaMsu vosaTukAe paNayAsI, dukkha sahe bhagavaM apaDaNe || saM0 uccAlya vyavadhiH, athavA AsanAdaciskhalan / bhyutsRSTakAyaH praNataH AsIt, duHkhasahaH bhagavAn apratizaH / kucha loga dhyAna meM sthita bhagavAn ko UMcA uThAkara nIce girA dete| kucha loga Asana se skhalita kara dete| kiMtu bhagavAn zarIra kA visarjana kie hue, AtmA ke lie samarpita, kaSTa-sahiSNu aura sukha prApti ke saMkalpa se mukta the / ataeva unakA samabhAva vicalita nahIM hotA thA / 1. etat samastapadaM vibhAvyate / AcArAMgacUrNe (pRSTha 320 ) phalapadaM capeTArthe vyAkhyAtamasti phalamiti caveDA / AcArAMga bhASyam vahAM bhagavAn ne lAThI Adi ke prahAra sahana kie| kuntAdiphalam kA artha hai-bhAlA Adi zastra tathA cpettaa| inake prahAroM ko bhI bhagavAn ne sahA / bahuta sAre loga bhagavAn para lAThI Adi kA prahAra kara (khuzI se cillAte uttarAdhyayanacUrNa (pRSTha 207) tu phalaM pANika prahArArthe vidyate phalaM tu pApAtaH / AcArAMgavRttau (patra 283) 'kuntAdiphalena' ityeva labhyate / 13. sUro saMgAmasIse vA, saMvuDe tattha se mahAvore / paDisevamANe pharusAI, acale bhagavaM rIitthA // saM0 - zUraH saMgrAmazIrSe vA, saMvRtaH tatra sa mahAvIraH / pratisevamAnaH paruSAn, acalaH bhagavAn araiSIt / jaise kavaca pahanA huA yoddhA saMgrAma-zIrSa meM vicalita nahIM hotA, vaise hI saMvara kA kavaca pahane hue bhagavAn mahAvIra kaSToM ko jhelate hue dhyAna se vicalita nahIM hote the| ve avicalita bhAva se ghUmate rahe / 2. hanta / hanta ityapi vyAkhyAtuM zakyate / ' 3. AcArAMga vRtti, patra 283 : 'cakranduH -- pazyata yUyaM kibhUto'yamityevaM kalalaM cH| cakruH 4. atra vRttikAreNa ( patra 283 ) 'kAyamavaSTabhya' iti vyApAtam / kintu vyAkaraNadRSTyA etad vimarzamarhati / kucha loga bhagavAna ke zarIra se mAMsa bhI kATa lete / kucha loga zarIra para thUka bhI dete, kucha loga unheM nAnA prakAra se kaSTa dete aura kucha loga bhagavAn para dhUla uchaalte| phira bhI bhagavAn avila rahate unakA kAyArga kA prayoga uttarottara vikasita ho rahA thA / / kucha loga dhyAna meM avasthita bhagavAn ko UMcA uThAkara nIce bhUmi para girA dete the| kucha loga bhagavAn ko Asana se svalita kara dete bhagavAn zarIra kA visarjana kie hue the, ve AtmA ke prati samarpita the, isalie unhoMne ina atyanta kaSTadAyI sabhI upasargoM ko samabhAva se sahA / / 'u' parva SThIvanAyeM 'aupapAtike' api dRzyate'ahie (sUtra 36) cUrNAvapi avaSThIvanAyeM eva etad vyAkhyAtamasti 'kevi bhUmAte uti pukkariti y| ( AcArAMga cUNi, pRSTha 320 ) 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 320 : paMsuNAi kayAi va kareMsu, dhUlie vA chAreNa vA bhati, tahAvi bhagavanto apaviNa Nimallati / 6. vahI, pRSTha 320 kei AsaNAto khalati ApAvaNabhUmIto vA, jattha vA annattha Thio pisaNNo vA, keti puNa evaM vevamANo haNettA AsaNAto vA khalitA pacchA pAesu pakhimiti / Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 3. gAthA 11-14. u0 4. gAthA 1 437 bhagavAn bhASyam 13 - saMvarapariNAmena saMvRto saMdara ke pariNAmoM se saMta bhagavAn kaSToM ko sahate hue, paruSAn pratisevamAnaH dhyAnAt na calito'bhUt sa dhyAna se kabhI vicalita nahIM hue| ve acala hI rahe / acala eva AsIt / ' 14. esa vihI aNukkato, mAhaNeNa maImayA / apaDiNNeNa vIreNa, kAsaveNa mahesiNA // saM0 eSa vidhiranukAntaH mAhanena matimatA apratijJena vIreNa kAzyapena maharSiNA / 1 , matimAn mAhana kAzyapagotrI maharSi mahAvIra ne saMkalpa-mukta hokara pUrva pratipAdita vidhi kA AcaraNa kiyaa| aisA maiM kahatA hUM / bhASyam 14 spaSTam / spaSTa hai / mAdhyam 1- bhagavAn rogaMraspRSTo'pi avamaudayaM kRtvaan| bubhukSAyAH parISahaH soDhuM atIva duHzako'sti tathApi bhagavAn atyantaparAkramaM mupayuJjAnaH atipramANabhojiravaM vajitavAn / bhagavAn dhAtukSobhajanita roge spRSTo na bhavati iti pAramparyam / AgantukaiH rogaiH spRSTo bhavatyapi, tenoktaM sa zeraspRSTaH spRSTo vA caikitsyaM nAbhilaSati na ca paraM kurvANamanumodate / cauttho uddeso cauthA uddezaka 1. omodariyaM cAeti, apuTThe va bhagavaM rogehi [saM0] avamaudarya manoti aspRSTo'pi bhagavAn rogaH bhagavAn roga se aspRSTa hone para bhI ayamaudarya (alpAhAra) karate the| ve roga se spRSTha yA aspRSTa hone para cikitsA kA anumodana nahIM karate the| the / 1. lADha deza ke nivAsiyoM meM kucha loga madra prakRti ke kucha loga sahasA - soce samajhe binA kAma karane vAle the / ve bhagavAn ko Asana se skhalita kara dete, kintu aisA karane para bhagavAn ruSTa nahIM hote / bhagavAn ke samabhAva ko dekhakara unakA mAnasa badala jAtA aura ve bhagavAn ke pAsa Akara apane aziSTa AcaraNa ke lie kSamA-yAcanA karate jo racita vAle ve unakA hRdaya parivartana nahIM hotA thA / / puTTho 2. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 321 : vAtAtiehi rogehi adrovi omodariyaM kRtavAn logo tujato po rogehi bhavati tato paDikkAraNanimittaM omaM kareti, bhagavaM puNa apuTTo bAtAvIehi momodariyaM cAti, subhujaMgaM vA jahA AhAreti / tti bemi / - puTThe vA se apuTThe vA, jo se sAtijjati tehacchaM / / spRSTo vA so'spRSTo vA no sa svAdayati caikitsyam / iti bravImi / / bhagavAn rogoM se aspRSTa hone para bhI avamodarya karate the / bhUkha ke parISadda ko sahanA atIva duSkara hai| phira bhI bhagavAn atyanta parAkrama kA upayoga kara pramANAtirikta bhojana kA vajana karate the / bhagavAn yA tIrthaMkara dhAtuoM ke kSobha se utpanna hone vAle rogoM se spRSTa nahIM hote / yaha paramparAgata tathya hai / ve AgaMtuka rogo se spRSTa hote bhI hai, isalie kahA hai ki ve rogoM se aspRSTa yA spRSTa hone para cikitsA kI cAha nahIM karate aura karane vAle dUsare kA anumodana bhI nahIM karate / (kha) alpAhAra karanA sarala kArya nahIM hai / sAdhAraNatayA manuSya bahumojI hote haiN| ve jaba roga se ghira jAte haiM, taba usase chuTakArA pAne ke lie alpAhAra karate haiN| bhagavAn ke zarIra meM koI roga nahIM thA, phira bhI ve sAdhanA kI dRSTi se sarpa kI bhAMti alpAhAra karate the / 3. (ka) AcArAMga bhUmi, pRSTha 321 mA kimitamegaMto rogehi Na so sijjati ? mannati dhAtunakhomitehi Na phusijjati, jai kovA kaDaM salAgaM pavesae tahA, taha (hata) puNvo vaMDeNaM, ato vuccati - puTThe va se apuTThe vA puTThe vA puTThe tehi AgaMtuhi po sataM sa kareti, jovi aNNo kareti taMpi Na ca karegtti sAijjai / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 438 AcArAMgamASyam acikitsA kAyavyutsargasya prayoga eva / yathA yathA acikitsA kAya-vyutsarga kA hI prayoga hai| jaise-jaise antaantarAtmani anupravezo bhavati tathA tathA cikitsAyAH rAtmA meM praveza hotA hai, vaise-vaise cikitsA kI bhAvanA bhI dUra hotI bhAvaH apagato bhvti| kecita rogairaspRSTA api bala- jAtI hai| kucha loga rogoM se aspRSTa hone para bhI bala, vIrya aura vIryakAntyAdya bhivardhanAtha' rogasaMbhAvanAnivAraNArthamapi kAnti Adi kI abhivRddhi ke lie tathA roga kI saMbhAvanA ke nivAraNa ca AyurvedoktAM paJcakarmasvarUpAM cikitsAM kurvanti / / ke lie Ayurveda meM pratipAdita 'paMcakarma' cikitsA karate haiN| bhagavAn bhagavAn tAmapi varjitavAn / ne usa cikitsA kA bhI varjana kiyA / asyAnusArI upadeza: isakA saMvAdI upadeza hai'lakhe AhAre aNagAre mAyaM jaannejjaa| 'AhAra prApta hone para muni mAtrA ko jAne / ' 'ete roge bahU NaccA, AurA pritaave|" 'ina nAnA prakAra ke rogoM ko utpanna huA jAna kara Atura manuSya (cikitsA ke lie) dUsare jIvoM ko paritApa dete haiN|' 'NAlaM pAsa / 5 'tU dekha, ye cikitsA-vidhiyAM paryApta nahIM haiN|' 'alaM taveehi / " 'ina cikitsA-vidhiyoM kA tU parityAga kr|' 'eyaM pAsa muNI ! mahanmayaM / " 'mune ! tuma dekho, yaha hiMsAmUlaka cikitsA mahAn bhaya utpanna karane vAlI hai|' 'NAtivAejja kNcnnN|" 'muni cikitsA ke nimitta bhI kisI prANI kA vadha na kare / ' 2. paJcakarma ye haiM-vamana, virecana, snehana, svedana aura nasya / caraka meM inakA mUla srota milatA hai- . 'laMghanaM bRMhaNaM kAle, rUkSaNaM snehanaM tathA / svedanaM stambhanaM caiva, jAnIte yaH sa vai bhiSag // ' . (caraka, sUtrasthAna, 22 / 4) prakArAntara se paJcakarma kA ullekha zAGgadhara meM milatA (kha) AcArAMga vRtti, patra 284 : bhagavato hi na prAkRta syeva dehajAH kAsazvAsAdayo bhavanti, AgantukAstu zastraprahArajA bhaveyuH, ityetadeva darzayati saca bhagavAn spRSTo vA zvamaNAdibhiH aspRSTo vA kAsazvAsAdibhirnAsau cikitsAmabhilaSati, na dravyoSadhAdhupayogataH poDopazamaM prArthayatIti / 1. Ayurveda ke anusAra saMzodhana se nimnokta guNa prApta hote haiM - 1. kAyAgni tIkSNa hotI hai| 2. vyAdhiyAM prazamita hotI haiN| 3. svAsthya kA anuvartana hotA hai| 4. indriyAM prasanna rahatI haiN| 5. mana aura buddhi ke kAryoM kA prakarSa hotA hai| 6. varNa-prasAdana hotA hai| 7. bala bar3hatA hai| 8. zarIra puSTa hotA hai| 9. apatya yA santAnotpatti hotI hai| 10. vIrya kI vRddhi hotI hai| 11. vRddhAvasthA dera se AtI hai| 12. roga rahita dIrgha AyuSya prApta hotA hai| 'evaM vizuddhakoSThasya, kAyAgnirabhivardhate / vyAdhayazcopazAmyante, prakRtizcAnuvartate // ' 'indriyANi mano buddhivarNazcAsya prasIdati / balaM puSTirapatyaM ca vRSatA cAsya jAyate // ' 'jarAM kRccheNa labhate, ciraM jiivtynaamyH|' (caraka, sUtrasthAna 16.19) 'vamanaM recanaM nasya, nirudRzcAnuvAsanam / etAni paJcakarmANi, kathitAni muniishvraiH||' 3. AyAro, 2 / 113 / 4-8. (ka) AyAro, 6 / 19-23 / (kha) roga ke do prakAra hote haiM-dhAtu-kSobha se utpanna aura Agantuka / bhagavAn ke zarIra meM dhAtu-kSobha se hone vAle roga nahIM the| manuSya aura jIva-jantuoM dvArA ghAva Adi (Agantuka roga) kie jAte / unake zamana ke lie bhI bhagavAn cikitsA nahIM karate the| gvAle ne bhagavAn ke kAna meM zalAkA praviSTa kara dii| kharaka vaidya ne use nikAlA aura auSadhi kA lepana kiyaa| bhagavAn ne mana se bhI usakA anumodana nahIM kiyaa| Jain Education international Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 4. gAthA 2-4 2. saMsohaNaM ca vamaNaM ca, gAya maMgaNaM siNANaM ca / saMbAhaNaM Na se kappe, vaMtapakkhAlaNaM pariNNAe || saM0 - saMzodhanaM ca vamanaM, gAtrAbhyaGganaM snAnaM ca saMbAdhanaM na sa kalpayati, dantaprakSAlanaM parijJAya / ve virecana, vamana, taila-mardana, snAna, mardana nahIM karate the aura danta-prakSAlana bhI nahIM karate the / bhASyam 2 -- idAnIM cikitsAMgAnAM nirUpaNam saMzodhanam - virecanam / nirharaNam / vamanam - auSadha prayogeNa nirharaNam / gAtrasya abhyaGganam tailamardanam / snAnam - jalena gAtrasya abhisiJcanam / saMbAdhanam ---mardanam / adhomArgAd doSa UrdhvamArgAd doSa dantaprakSAlanam - dantakASThena aMgulyA udakena vA dantAnAM zodhanam / bhagavatA eSAM sarveSAM upayogo nAdRtaH / P 1 bhASyam 3 - bhagavAn zarIracikitsAM na kRtavAn kintu mohacikitsAM aavRtvaan| ata evoktaM sa grAmyadharmANAM virati kRtavAn / mohacikitsAyAH prathama maMgamasti abahuvAditvam antarlInaH puruSaH na bahU vaktumarhati / ata eva bhagavAn abahuvAdI AsIt / dvitIyamaMgamasti kAyaklezaH / sa dvividhaH zItAtApa sahanabhedAt / tatra zItasahanam - bhagavAn zizirakAle chAyAyAM dhyAnaM vihitavAn / aba cikitsA ke aMgoM kA nirUpaNa karate haiMsaMzodhana - virecana / gudA mArga se doSoM kA nirharaNa / 3. virae gAmadhammehi, royati mAhaNe abahuvAI / sisiraMmi egadA bhagavaM, chAyAe bhAi AsI ya // saM0 - virataH grAmyadharmebhyo rIyate mAhUna abahuvAdI zizire ekadA bhagavAn, chAyAyAM dhyAyI AsIt ca / bhagavAn zabda Adi indriya-viSayoM se virata hokara vihAra karate the| ve bahuta nahIM bolate the| ve zizira Rtu meM chAyA meM dhyAna karate the / 1. bhagavAn ne dIkSita hote hI eka saMkalpa kiyA thA-'maiM sAdhanA kAla meM zarIra kA visarjana kara rahUMgA' isa saMkalpa ke anusAra ve zarIra ke parikarma se mukta rahate the| jo sAdhaka AtmA ke lie samarpita ho jAtA hai, usake lie zarIra kI sAra-saMbhAla aura sAja-sajjA se mukta honA Avazyaka hai hI, sAtha-sAtha zarIra kI vismRti bhI Avazyaka hai| yaha caryA usakI vismRti kA aMga hai / vamana - auSadha ke prayoga se UrdhvamArga- muMha se doSoM kA nirharaNa | gAtra - abhyaMgana - zarIra para tailamardana / snAna--pAnI se zarIra kA abhisiMcana / saMbAdhana mardana / dantaprakSAlana - datIna, aMgulI athavA pAnI se dAMtoM ko sApha karanA / bhagavAn mahAvIra ne ina sabake upayoga kA parihAra kiyA / 4. AyAvaI ya gimhANaM, acchai ukkuDue abhivAte / adu jAvaitthaM lUheNaM, oyaNa-maMthu kummAseNaM // saM0 - AtApayati ca grISmeSu, Aste utkuTuko'bhivAte / athA'yApayat rUkSeNa, odanamaMkuthulmASeNa / bhagavAn grISma Rtu meM sUrya kA Atapa lete the / ThakaDU Asana meM vAyu ke abhimukha hokara baiThate the / ve kabhI-kabhI rUle kodo, aura ur3ada se jIvana-yApana karate the / kI bhagavAn ne zarIra cikitsA nahIM kI, kintu moha - cikitsA isIlie kahA hai bhagavAn grAmyadharma-maithuna athavA indriyaviSayoM se virata ho gae the moha-cikitsA kA pahalA aMga haiabahuvAdI honA arthAt bahuta nahIM bolanA antalIMga puruSa bahuta nahIM bola sktaa| isIlie bhagavAn abahuvAdI the / moha-cikitsA kA dUsarA aMga hai-- kAyakleza kA abhyAsa kAyakleza ke do prakAra haiM--zIta sahana karanA tathA Atapa sahana krnaa| zIta sahana karane kA tAtparya hai - bhagavAn zizira Rtu meM bhI chAyA meM dhyAna karate the / 432 2. (ka) grAmyadharmo nidhuvanaM kAmakeliH pazukriyA // vyavAyo maithuna..... HONOURINORING ME ---- sattU ( abhidhAna cintAmaNi nAmAmAlA, 3 / 201-202 ) (kha) AcArAMga cUNi, pRSTha 322 : gAmA iMdiyagAmA, dhammA saddAti / (ga) AcArAMga vRtti, patra 284 : 'grAmadharmebhyo' yathAsvamindriyANAM zabdAdibhyo viSayebhyaH / Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 5. eyANi tiNNi paDiseve, aTTha mAse ya jAvae bhgvN| apiittha egayA bhagavaM, addhamAsaM aduvA mAsaM pi|| saM0-etAni trINi pratisevate, aSTo mAsAn ca yApayate bhagavAn / apItvA ekadA bhagavAn, arddhamAsaM athavA mAsamapi / bhagavAn ne ina tInoM kA sevana kara ATha mahIne taka jIvana-yApana kiyaa| unhoMne kabhI-kabhI ardha mAsa yA eka mAsa taka bhI pAnI nahIM piyaa| 6. avi sAhie duve mAse, chappi mAse aduvA apivittaa| rAyovarAyaM apaDiNNe, annagilAyamegayA bhuje|| saM0-api sAdhiko dvo mAsau, SaDapi mAsAn athavA'pItvA / rAnyuparAtramapratijJaH, annaglAyaM ekadA bhuGkte / unhoMne kabhI-kabhI do mAsa se adhika aura chaha mAsa taka pAnI nahIM piyaa| unake mana meM nIMda lene kA saMkalpa nahIM hotA thaa| ve rAta bhara jAgRta rahate the| kabhI-kabhI ve vAsI bhojana bhI karate the| bhASyam 4-6--sUryAtApasya ca sahanam-atikrAnte sUrya kA Atapa sahane kA tAtparya hai-hemanta ke bIta jAne para hemante bhagavAn utkuTukAsanika: vAtAbhimukhaM' sthitvA bhagavAn utkaTuka Asana meM vAyu ke abhimukha baiThakara sUrya ke Atapa kA AtapamAsevitavAn / ' sevana karate the| - tRtIyamaMgam-rasaparityAgaH rUkSabhojanena yApanaM c| moha-cikitsA kA tIsarA aMga hai-rasa parityAga tathA rUkSaasmin aSTamAsike prayoge bhagavatA odanamanthakUlmA- bhojana se jIvana-yApana / ATha mahInoM ke isa prayoga meM bhagavAna ne SAnAM eSAM trayANAmeva AhAraH kRtaH / ' kodo, sattU aura ur3ada-ina tInoM kA hI bhojana kiyaa| bhagavAn kadAcid ardhamAsaM mAsaM vA pAnakaM na bhagavAn ne kabhI pandraha dina athavA mahIne taka pAnI nahIM pItavAn / sarvaM ca tapaHkarma apAnakaM bhavati bhagavataH iti piyaa| bhagavAn kI sArI tapasyA apAnaka-pAnI rahita hotI hai, isa paramparAnusAreNa bhagavAn sAdhikaM mAsadvayaM SaDapi mAsAn paramparA ke anusAra bhagavAna mahAvIra ne kabhI-kabhI do mAsa se adhika yAvata pAnakaM na pItavAn / rAtriH-pUrvarAtram-prathamo aura chaha mAsa paryanta bhI pAnI nahIM piyaa| rAtri ke do vibhAga haiMdvau yAmI, uparAtram-pazcimI dvau yaamii| bhagavAn pUrvarAtra arthAt rAtrI ke prathama do prahara aura uparAtra arthAt rAtrI ke rAtreryAmacatuSTaye'pi jAgati, na nidrA pratijJAtA tasya / antima do prahara / bhagavAn rAta ke cAroM praharoM meM jAgate rhte| unake AhArapAnakayoH prayogAnantaraM jAgaraNaprayogaH drshitH| nIMda lene kA saMkalpa hI nahIM hotaa| AhAra-pAnaka ke prayoga ke pazcAt idAnoM punarapi AhAraprayogaH prdrshyte| bhagavAna bhagavAn ke jAgaraNa kA prayoga batalAyA gayA hai| aba punaH AhAra kA kadAcit glAnamanna-paryaSitaM bhuktavAn / prayoga batAyA jA rahA hai| bhagavAn ne kabhI-kabhI vAsI bhojana bhI kiyaa| 7. chaTaTheNaM egayA bhuMje, aduvA aTTameNa dasameNaM / duvAlasameNa egayA maMje, pehamANe samAhi apaDiNNe // saM0-SaSThenaikadA bhuGkte, athavASTamena dazamena / dvAdazamena ekadA bhuGkte, prekSamANaH samAdhimapratijJaH / / ve kabhI do dina, kabhI tIna dina, cAra dina yA pAMca dina ke upavAsa ke bAda bhojana karate the| unakI dRSTi tapaHsamAdhi para TikI huI thI aura bhojana ke prati unake mana meM koI saMkalpa nahIM thaa| 1. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 322 : 'ukkuDapAsaNeNa abhi- 3. vahI, pRSTha 322 : 'apiyatya egatA bhagavaM jo pANagaM Na muhavAte unhe rukkhe ya vAyaMte, evaM tAva kaaykileso|' piyati so pAveNa AhAraM AhAreti, evaM ca samvaM ca (kha) vRttau 'abhitAvaM' pAThaH vyAkhyAtosti -'tiSThatyutkuTa tavokammaM appANagaM / ' kAsano'bhitApaM---tApAbhimukha miti'| 4. bhagavatI sUtra vRtti (patra 705) meM 'annagilAya' zabda kI (AcArAMga vRtti, patra 283) vyAkhyA milatI hai / jo anna ke binA glAna ho jAtA haiM, 2. AcArAMga cUNi, pRSTha 322 : 'damvarukkhaM odaNaM virahitaM, vaha annaglAyaka kahalAtA hai / vaha bhUkha se Atura hone ke maMthu iti maMthasattuyA NaggohamaMthumAdI vA bhujjitaehi taehi, kAraNa tAjA bhojana bane taba taka pratIkSA nahIM kara sakatA, kummAsA kummAsA eva, samvattha rukkhasaddo aNuyattatti isalie prAtaHkAla hote hI jo kucha vAsI bhojana milatA eyAI tiNi paDiseve aTTha mAse ya jAvate bhagavaM etehi hai, use khA letA hai| odaNamaMthukummAsehi, aTThamAsetti uDubaddhite aTTha mAse / ' Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a06. upadhAnazruta, u04. gAthA 5-12 441 bhASyam 7-kadAcid dinadvayAnantaraM, kadAcid bhagavAn ne kabhI do dina, kabhI tIna dina, kabhI cAra dina aura dinatrayAnantaraM, kadAcid dinacatuSkAnantaraM, kadAcicca kabhI pAMca dina ke bAda bhojana karate the| samAdhi arthAt tapaHsamAdhi / dinapaJcakAnantaraM bhuktavAn / samAdhiH-tapaHsamAdhiH, taM tapaHsamAdhi kI prekSA karate hue bhagavAn AhAra ke prati utsuka nahIM prekSamANo bhagavAn AhAraM prati nautsukymaadRtvaan| rahate the| 8. NaccANaM se mahAvIre, No vi ya pAvagaM sayamakAsI / aNNehi vA Na kAritthA, koraMtaM piNANujANityA / / saM0 jJAtvA sa mahAvIraH, no'pi ca pApakaM svayamakArSIt / anyairvA nA'cIkarat, kurvantamapi nAnvajJAsIt / bhagavAna mahAvIra AhAra ke doSoM ko jAnakara svayaM pApa (Arambha-samArambha) nahIM karate the, dUsaroM se nahIM karavAte the aura karane vAle kA anumodana bhI nahIM karate the| bhApyam 8-agnisamArambhe doSaM jJAtvA AhArasaMbaMdhe . agni-samArambha ke doSa ko jAnakara bhagavAn mahAvIra AhAra bhagavAna mahAvIraH na pApakaM svayamakArSIt, nAnyaH tat se saMbaMdhita pApa-Arambha-samArambha na svayaM karate the, na use dUsaroM se kAritavAn, kurvantamapi nAnujJAtavAn / navakoTiparizuddha- karavAte the aura karane vAle kA bhI anumodana nahIM karate the / navakoTi bhikSAyAM pacanapAcanAdikaM vajitamasti / ' bhagavAn parizuddha bhikSA meM pacana-pAcana Adi vajita hai| bhagavAn ne svayaM svayamapi tad nAdatavAn, tadAnIM kathaM jIvanayAtrA- usako svIkAra nahIM kiyA to phira jIvana-yAtrA kA nirvAha kaise nirvAhaH syAt ityAzaMkA saJjAyate / tasyAH samAdhAnaM saMbhava huA, yaha AzaMkA utpanna hotI hai| usakA samAdhAna Age ke anantarazloke kRtamasti / zloka meM kiyA gayA hai| 9. gAmaM pavise NayaraM vA, ghAsamese kaDaM prttraae| suvisuddhamesiyA bhagavaM, Ayata-jogayAe sevitthA / saM0-grAmaM pravizya nagaraM vA, ghAsameSate kRtaM parArthAya / suvizuddhameSitvA bhagavAn, Ayatayogena ase viSTa / bhagavAn grAma yA nagara meM praveza kara gRhastha ke lie bane hue AhAra ko eSaNA karate the| suvizuddha AhAra grahaNa kara saMyata yoga se usakA sevana karate the| bhASyam 9-AhAraviSaye trividhA eSaNA prati- AhAra ke viSaya meM tIna prakAra kI eSaNAoM kA pratipAdana pAditAsti-gaveSaNA, grahaNeSaNA, paribhogaiSaNA ca / grAmaM kiyA gayA hai-gaveSaNA, grahaNaiSaNA, pribhogaissnnaa| bhagavAn mahAvIra nagaraM vA pravizya parAthaM kRtasya AhArasya eSaNAM kRtavAn gAMva yA nagara meM praveza kara gRhasthoM ke lie bane hue AhAra kI eSaNA iti gvessnnaa| suvizuddhasya AhArasya grahaNaM kRtavAn karate the| yaha gaveSaNA hai| ve suvizuddha AhAra kA grahaNa karate the| iti grhnnssnnaa| saMyatena yogena tamAhAraM sevitavAn yaha grahaNaSaNA hai| ve saMyata yoga se usa AhAra kA sevana karate the| iti pribhogaissnnaa| - yaha paribhogaSaNA hai| 10. aduvAyasA digichattA, je aNNe rasesiNo sattA / ghAsesaNAe ciTThate, sayayaM Nivatite ya pehaae| saM0-'adu' vAyasAH bubhukSArtAH, ye'nye rasaiSiNaH sattvAH / ghAsaiSaNAya tiSThanti, satataM nipatitAn ca prekSya / bhUkha aura pyAsa se pIr3ita kAka Adi tathA anya pakSI pAna aura bhojana kI eSaNA ke lie ceSTA karate haiM, unheM nirantara baiThe hue dekhakara 11. ad mAhaNaM va samaNaM vA, gAmapiMDolagaM ca atirhi vA / sovAgaM musiyAraM vA, kukkuraM vAvi vihaM ThiyaM purto|| saM0-'adu' mAhanaM vA zramaNaM vA, grAmapiNDolakaM cAtithi vA / zvapAkaM mUSakAriM vA, kukuraM vApi 'vihaM' sthitaM purataH / brAhmaNa, zramaNa, bhikSu yA atithi, cANDAla, billI yA kutte ko Age mArga meM baiThe hue dekhakara 1. ThANaM, 9 / 30 / 2. dezIyazabdaH / ... Jain Education international Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam 12. vitticchedaM vajjato, tesappattiyaM prihrNto| maMda parakkame bhagavaM, ahiMsamANo ghAsamesitthA // (tribhiH kulakama) saM0-vRtticchedaM varjayan, teSAmaprItikaM pariharan / mandaM parAkramate bhagavAn, ahiMsan ghAsamaiSiSTa / unakI AjIvikA kA viccheda na ho, unake mana meM bhaya utpanna na ho, ise dhyAna meM rakhakara bhagavAn dhIme-dhIme calate the| ve kisI ko trAsa na dete hue AhAra kI eSaNA karate the| bhASyam 10-12--spaSTameva / spaSTa hai| 13. avi sUiyaM va sukkaM vA, soyapiMDaM purANakummAsaM / adu bakkasaM pulAgaM vA, laddhe piDe aladdhae dvie| saM0-api sUpikaM vA zuSkaM vA, zItapiNDaM purANakulmASam / 'adu' bakkasaM pulAkaM vA, landhe piNDe'labdhe dravyaH / bhojana vyaMjana-sahita ho yA vyaMjana-rahita, ThaNDA bhAta ho yA vAsI ur3ada, sattU ho yA cane Adi kA rUkSa AhAra ho, bhojana prApta ho yA na ho-ina saba sthitiyoM meM bhagavAn rAga yA dveSa nahIM karate the| bhASyam 13-spaSTameva / spaSTa hai| asyAnusArI upadeza: saMvAdI upadeza'Na me veti Na kuppijjA, thovaM lAna khise|" 'yaha mujhe bhikSA nahIM detA-yaha socakara usa para krodha na kare / thor3A prApta hone para nindA na kre|' 'paMtaM lahaM sevaMti vIrA smttdsinno|" 'samatvadarzI vIra prAnta-mIrasa, vAsI aura rUkSa AhAra Adi kA sevana karate haiN|' 14. avi jhAti se mahAvIre, AsaNasthe akukkue mANaM / uDamahe tiriyaM ca, pehamANe samAhimapaDiNNe // saM0-api dhyAyati sa mahAvIraH, Asanastho'kutkucaH dhyAnam / Urdhvamadha: tiryak ca, prekSamANaH samAdhimapratijJaH / bhagavAn Ukar3a Adi AsanoM meM sthita aura sthira hokara dhyAna karate the| ve UMce, nIce aura tirache loka meM hone vAle padArthoM ko dhyeya banAte the / unakI dRSTi Atma-samAdhi para TikI huI thii| ve saMkalpa se mukta the| bhASyam 14-idAnIM bhagavato dhyAnamudrA niruupyte| aba bhagavAna mahAvIra kI dhyAnamudrA kA nirUpaNa kiyA jAtA bhagavAn Asanastha: dhyAnaM karoti / utkaTuka-vIrAsana- hai| bhagavAn Asana meM baiThakara dhyAna karate the| unake ye pramukha Asana godohikA-UrdhvasthAnAdIni pramukhAni AsanAni / the-utkaTuka Asana, vIrAsana, godohikA Asana athavA UrdhvasthAna Adi / 'akukkue'padena kAyotsargamudrA kAyaguptirvA 'akutkuca' pada se kAyotsarga mudrA athavA kAyagupti kI sUcanA sUcitAsti / dhyAnapadena dharmavicayasya zuklasya vA grahaNa- dI gaI hai / 'dhyAna' pada se dharmavicaya athavA zukladhyAna kA grahaNa kiyA masti / gayA hai| dhyAnakSetradRSTyA UrvAdipadAnAM saMgrahaH / dhyAna-kSetra kI dRSTi se Urdhva Adi padoM kA saMgraha kiyA gayA hai| . bhagavAn UrdhvalokavatibhAvAnAmabhigamAya UrdhvadhyAnaM bhagavAn UrdhvalokavartI bhAvoM ko jAnane ke lie UrdhvadhyAna karoti / adholokavatibhAvAnAmabhigamAya adhodhyAnaM karate the| adholokavartI bhAvoM ko jAnane ke lie adhodhyAna karate karoti / tiryagalokavatibhAvAnAmabhigamAya tiryagdhyAnaM the| tiryaglokavartI bhAvoM ko jAnane ke lie tiryagdhyAna karate the / karoti / 1. AyAro, 21102 / jhiyAti ? uDDaM aheyaM tiriyaM ca savvaloe jhAyati 2. vahI, 2164 / samitaM, uDDhaloe je bhAvA evaM ahevi tirievi, 3. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 324 : mAiti dharma sukka jehiM vA kammAvANehi uDDhaM gaMmati evaM ahe tiriyaM vA, AsaNaM ukkuDuo vA vIrAsaNeNaM vA, akukuo ca, ahe saMsAra saMsAraheDaM ca kammavipAgaM ca NAma niccalo, damvato sarIreNa niccalo bhAvao jjhAyati, evaM mokkhaM mokkhaheUM mokkhasuhaM ca akukuo pasatthajmANovagato jhiyAti, ki jmaayti| samita, ubalora ke mAyA eka avi nirika, Jain Education international Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ a0 6. upadhAnazruta, u0 4. gAthA 13-16 bhagavAn apratijJaH san samAdhi prekSamANaH zarIrasya vA UrdhvAdhistirvagbhAge samAdhi prekSamANaH dhyAnaM karoti / aspAnusArI upadeza: 'AyatacakkhU loga-vipassI logassa aho bhAgaM jANai, ur3a bhAgaM jANai, tiriyaM bhAgaM jANai / " chaumatye vi parakkamamANe, No pamAyaM saI pi kuvvithA // prasvopi parAkramamANaH, no pramAdaM sakRdapyakArSIt / 15. akalAI vigayo, saddarUbesumucchie zAti saM0 vI vigatagRddhi, zabdarupayoH amUcchitaH dhyAyati / bhagavAn krodha, mAna, mAyA aura lobha ko zAMta kara Asakti ko chor3a, zabda aura rUpa meM amUcchita hokara dhyAna karate the| unhoMne jJAnAvaraNa Adi karma se AvRta dazA meM parAkrama karate hue bhI eka bAra bhI pramAda nahIM kiyA / - mAdhyam 15 idAnIM bhagavato dhyAnasya uddezya nirUpyate / kecit kaSAyopataptAH parAnabhizaptuM kecid AsaktAH padArthopalabdhaye kecicca zabdarUpayoH mUcchi tAstayoH saMgrahAya dhyAnaM kurvanti kintu bhagavAn kevalaM vizuddhaye dhyAnaM kRtvaan| ata eva so'kaSAyI vigata vRddhi: zabdarUpayoramUcchitazva dhyAnamudrAmupAsthitaH / / - na bhagavAn chadmasthAvasthAyAmapi parAkramamANaH sakRdapi pramAdaM akArSIt, satataM jAgarUkatvamanvabhavat, na ca sAdhanAvA: bhAvo vicalito'bhavat / ' (kha) AcArAMga vRtti, patra 286 : 'kimavastho dhyAyatIti darzayati -- Asanastha :- utkaTukagodohikAvIrAsanAdyavastho'kautkucaH san - mukhavikArAdirahito dhyAnaMdhammaM zuklayoranyatarabArohati ki punastatra dhyeyaM ghyAvatIti darzayitumAha UTha madhastiryaglokasya ye jIvaparamANvAdikA bhAvA vyavasthitAstAn vya paryAya nityAnityAdirUpatayA dhyAyati' / (ga) 'dhyAnavicAre' asmin prakaraNe utsAhAdInAM saMbaMdha: prazito'sti utsAhasya lokavastucintA / parAkramasya adholokacintA / ceSTAyAH tiryaglokacintanam / dhyAnavicAra, pRSTha 139) 1. AyAro, 2 / 125 / 2. (ka) atra cUrNikAreNa nidrApramAdo vivakSitaH - 'chaumattha kAle viharate bhagavatA jayaMteNaM dhuvaMteNaM paravakamaMteNaM Na kamAi pamAlI kayato avisahA jaba eksa 443 bhagavAn saMkalpa se mukta hokara samAdhi kI prekSA karate hue athavA zarIra ke kArya adhas aura tiraMg bhAga meM samAdhi kI prekSA karate hue dhyAna karate the / , isakA saMvAdI upadeza hai 'saMyatacakSu puruSa lokadarzI hotA hai| vaha loka ke adhobhAga ko jAnatA hai, UdhvaMbhAga ko jAnatA hai aura tirache bhAga ko jAnatA aba bhagavAn mahAvIra ke dhyAna ke uddezya kA nirUpaNa kiyA jA rahA hai / kucha puruSa kaSAyoM se uttapta hokara dUsaroM ko abhizApa dene ke lie dhyAna karate the| kucha puruSa padArtha meM Asakta hokara usakI upalabdhi ke lie kucha zabda aura rUpa meM mUcchita hokara unake saMgraha ke lie dhyAna karate the| kintu bhagavAn mahAvIra kevala vizuddhi ke lie dhyAna karate the / isalie ve kaSAya aura Asakti se mukta tathA zabda aura rUpa ke prati amUcchita hokara dhyAnamudrA meM sthita hote the| / bhagavAn ne chadmastha avasthA meM bhI saMyama meM parAkrama karate hue eka bAra bhI pramAda nahIM kiyA, satata jAgarUkatA kA anubhava kiyA / ve sAdhanA ke bhAva se vicalita nahIM hue / ekko to abinaame|" ( AcArAMga cUrNa, pRSTha 324) (kha) vRttikAreNa kaSAyAdipramAdo vivakSitaH - sabanuSThAne parAkramamANo na pramAdaM pramAdaM kathAvAdikaM sakRdapi kRtavAniti / ( AcArAMga vRtti, patra 206) ( ga ) pramAda chaha prakAra kA hotA hai- 1. madya pramAda, 2. nidrA pramAda, 3. viSaya pramAda, 4. kaSAya-pramAda, 5. yUta pramAda, aura 6. nirIkSaNa (pratilekhanA) (ThANaM, 6244) bhUmikAra ke anusAra bhagavAn ne antarmuhurta ko chor3akara nidrA pramAda kA sevana nahIM kiyA / pramAda / vRtikAra ke anusAra bhagavAn ne rupAya Adi prabhAvoM kA sevana nahIM kiyA / isa pATha kA Azaya yaha hai ki bhagavAn jIvana-caryA calAte hue bhI pratikSaNa apramatta rahate the / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 AcArAMgabhAdhyama 16. sayameva abhisamAgamma, aaytjogmaaysohiie| abhiNivaDe amAille, AvakahaM bhagavaM smiaasii| saM0-svayameva abhisamAgamya aaytyogmaatmshuddhyaa| abhinita: amAyI, yAvatkathaM bhagavAn samita AsIt / svayaMbuddha bhagavAn Atma-zuddhi ke dvArA Ayata-yoga-mana, vacana aura zarIra kI saMyata pravRtti ko prApta hokara upazAMta ho ge| unhoMne RjubhAva se tapa kI sAdhanA kI / ve sampUrNa sAdhanA-kAla meM samita rhe| - bhASyam 16-bhagavAna svayameva tattvaM abhisamAgamya- bhagavAn svayaM tattva ko jAnakara, Atma-zuddhi ke dvArA AyatajJAtvA AtmazuddhayA Ayatayoga-saMyatayogaM dRSTvA yoga arthAt saMyatayoga ko dekhakara, jAnakara pravRttayoga-mana, vacana pravRttayogaM vA adhigatavAn / tena sa abhinivataH-- aura zarIra kI saMyata pravRtti ko prApta ho ge| isase ve abhinita viSayakaSAyeSu zItIbhUto jaatH| bhagavatA amAyinA ho gae-viSaya aura kaSAyoM se sarvathA upazAMta ho gae / bhagavAn ne tapastaptam / na kvacidapi mAyArtha tapo'nuSThitam / ' evaM Rju-bhAva se tapa tpaa| unhoMne kahIM bhI mAyA ke lie tapa nahIM yAvajjIvaM bhagavAn samita AsIt / kiyaa| isa prakAra bhagavAn yAvajjIvana samita rhe| 17. esa vihI aNukkato, mAhaNeNa maImayA / apaDiNNeNa vIreNa, kAsaveNa mahesiNA / / -tti bemi / saM0-eSa vidhiranukrAntaH, mAhanena matimatA / apratijJena vIreNa, kAzyapena mhrssinnaa|- iti bravImi / matimAn mAhana kAzyapagotrI maharSi mahAvIra ne saMkalpa-mukta hokara pUrva pratipAdita vidhi kA AcaraNa kiyaa| aisA maiM kahatA huuN| bhASyam 17-spaSTameva / spaSTa hai| iti AcAryamahAprajJaviracitaM AcArAMgabhAvyaM pUrNatAmagamat / 1. AcArAMga cuNi, pRSTha 325 : 'amAille, Na mAiTThANeNa tavo kato bhagavatA varaM devo vA dANavo maNusso vA tussihiti, varaM kmmkkhytttthaae|' Jain Education international Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazastizlokAH 1. AcAra AtmA ca samanvitau staH, tatraiva vIraH khalu vazyamAnaH / sA bhAratI vIrajinezvarasya, trANaM mama syAt samuvAca bhikSuH // 2.bhikSorvacAsi prathitAzayAni, cakre jayo'sau vijayAya bhUyAt / zrIkAlunoptaM ca vikAsabIjaM, prApnotu zazvat zatazAkhirUpam / / 3. bhASyaM purA saMskRtabhASiteSu, vinirmitaM labdhamihAsti vijaH / AcArabhASyaM mahanIyamuccaiH, gIrvANavANyAM kuru puNyakAma ! 4. AcAryastulasI prabodhakuzalaH saMkalpamalpetaraM, prAduSkRtya nijAtmabhAvarucibhiH saMprerito'haM muvaa| tat kiM bhAti bhuvastale sulalitaM yat preraNAM sadguroH, saMprApyAlpamatizruto'pi manujo na syAt dhame sArthakaH ? 5. cUNi ca vRtti samavekSya samyaka, 'joDa' jayAcAryakRtAM prapuNyAm / sUtraM ca sAkSAt pravidhAya bhASye, jAtA mahAprajJamanaHpravRttiH / / 6. catvAriMzattame varSe, dvisahasra nbhsysau| bhASyAraMbho'bhavat puNyaH, pure baalotraabhidhe| 7. saMpUtirasya saMjAtA, hisAranagare vre| navamI caitrakRSNasya, tricatvAriMzati zriye // Jain Education international Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1. sUtrAnukrama 2. (ka) adhyayanagata padyAMza tathA padya (kha) dAda tathA ve adhyayana kA padAnukrama 3. vizeSa zabdArtha 4. paribhASApada 5. TippaNoM meM ullikhita vizeSa vivaraNa 6. dezIzabda 7. dhAtu aura dhAtupada 8. tulanA 2. AcArAMga cUrNi meM uddhRta zloka 10. AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka 11. sUkta aura subhASita 12. saMdhAnapada Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Education international Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 sUtrAnukrama 6 / 27 2 / 109 8.52 8 / 27 aNomadaMsI Nisanne pAvehi kammehiM / 3 / 48 appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / 11111 aiacca savvato. 6 / 38 aNohaMtarA ete no... 271 appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / 11138 baMjU ceya pddibuddh-jiivii| 5 // 102 aNNahA NaM pAsae prihrejjaa| 2 / 118 appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / 1 / 162 aMtaraM ca khalu" 2211 atahehiM sadda-phAsehi appege saMpamArae, appege uddve| 130 aMto aMto pUtidehaMta rANi 2130 atArise muNI No.... appege saMpamArae, appege uddve| 1153 akaDaM karissAmitti mnnnnmaanne| 2015 atthi satthaM pareNa paraM.. 3182 appege saMpamArae, appege uddve| za84 akaDaM karissAmitti mnnnnmaanne| 2 / 143 adissamANe kaya-vikkaesu appege saMpamArae appege uddve| 1 / 112 akammassa vavahAro na vijji| 3618 aduvA acele / 8.53 appege saMpamArae, appege uddavae / 1 / 139 akarissaM cahaM, kAravesuM cahaM, 16 aduvA acele / 871 appege saMpamArae, appege uddve| 1 / 163 aggaM ca mUlaM ca vigiMca dhiire| 3334 aduvA acele| 8 / 93 abaleNa vahaM gacchaMti... 6 / 17 agghAyaM tu soccA" 679 aduvA adiNNAdANaM / 1158 abhikkata ca khalu vayaM saMpehAe / 2 / 5 accei jAi-maraNassa" 5 / 122 aduvA adinnamAiyaMti / 84 abhibhUya adakkhU 5 / 111 accei loysNjoyN| 2 / 169 aduvA AyAra-goyaramAikkhe / 8 / 26 abhisameccA paMDie" 6.98 aTTametaM pehAe / 21138 aduvA aasNsaae| 2 / 45 amarAyai mahAsaDDhI / 21137 aTTA payA mANava !.... 518 aduvA egasADe / araI AuTTe se mehaavii| 2 / 27 aTTA vi saMtA aduA pmttaa| 4 / 14 aduvA egasADe / 870 arUvI sttaa| 5 / 138 aTTe loe parijuSNe. 113 aduvA guttI goyrss| alaM kusalassa pmaaennN| 2195 aTTe se bahudukkhe 6 / 18 aduvA guttI vaogoyarassa tti bemi / 8 / 10 alaM taveehi / 621 aNagArA motti ege pvymaannaa| 118 aduvA tattha parakkamaMtaM" alaM te eehiM / 2 / 98 aNagArA motti ege pvymaannaa| 141 adavA tattha parakkamaMtaM" 8.112 alaM bAlassa saMgeNaM / 2 / 145 aNagArA motti ege pvymaannaa| 172 aduvA tattha bheravA / alAbho tti Na soye| 21115 aNagArA motti ege pvymaannaa| 1100 aduvA bAyAo vijaMti... 8.5 avareNa puvvaM Na" 3259 aNagArA motti ege pkymaannaa| 1 / 127 aduvA sNtruttre| avi AhAraM vocchidejjA / 583 aNagArA motti ege pvymaannaa| 11151 apayassa payaM nntthi| avi uDDhaM ThANaM ThAijjA / 581 52139 aNaNNaparamaM nANI.. 3156 apariggahA bhavissAmo.... avi omoyariyaM kujjaa| 580 2 / 31 aNabhikkaMtaM ca khalu vayaM sNpehaae| 2 / 23 apariNAe kaMdati / avi gAmANugAma duuijjejjaa| 21139 582 aNANAe ege. 5107 apariNNAya-kamme khalu ayaM purise.... 118 avi cae itthIsu maNaM / 584 aNANAe puTThA 2 / 29 apaliuMcamANe gAmaMtaresu / avi NibbalAsae / 579 aNANAe muNiNo paDilehati / 232 apaliuMcamANe gAmaMtaresu / 866 avi ya iNe annaadiymaanne| 2 / 175 aNAriyavayaNameyaM / 4121 apaliuMcamANe gAmaMtaresu / 889 avi se hAsamAsajja" 3132 aNupavisittA gAma 8 / 106 apalIyamANe dddhe| assiM ceyaM pavuccati.. aNupavisittA gAma.... 8 / 126 appaM ca khalu AuM.... 24 assiM loe pavvahie / 1 / 14 aNupubveNa aNahiyAsemANA... 6.32 appamatto kAmehi.... 3 / 16 ahaM ca khalu teNa'' 8.120 aNuvIi bhikkhu. 1 / 104 appege pAyamanbhe, appege paaymcch| 1229 ahaM vAvi teNa... 8.121 aNusaMveyaNamappANeNaM... 6 / 103 appege pAyamanbhe, appege pAyamacche / 1252 aha pAsa tehi-tehiM" aNe gacitte khalu ayaM purise... 342 appege pAyamanbhe, appege paaymcche| za83 aha puNa evaM jANejjA" 8.50 661 8.51 847 68 Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 450 2186 6 / 30 AcArAMgabhASyam aha puNa evaM jANejjA.. 869 AvaTTasoe saMgamabhijANati / 3 / 6 ihamegesi AyAra-goyare... 83 aha puNa evaM jANejjA.... 8192 AvIlae pavIlae nippIlae... 4 / 40 ihamegesi egacariyA bhavati" 5 / 17 ahamegesi siloe pAvae bhavai / AsaM ca chaMdaM ca vigiMca dhIre / / ihamegesi egacariyA hoti| 6 / 52 ahammaTThI tumaMsi NAma bAle 691 AsevittA etamaTTha.. ihamegesi tattha-tattha. 4117 ahApariggahiyaM vatthaM dhaarejjaa| 897 AhaTTa paiNNaM ANakrossAmi". 877 ihamegesiM mANavANaM 280 ahAparigahiyAI vtthaaiNdhaarejjaa| 845 AhArovacayA dehA.... 8.35 ihaloga-veyaNa vejjAvaDiyaM / 572 ahApariggahiyAI vatthAI dhaarejjaa| 8.64 iha saMtigayA daviyA".. 11149 ahAsaccamiNaM ti bemi / 4/15 iccatthaM gaDhie loe| 1 / 26 ihArAmaM pariNAya" 5 / 117 ahege dhammamAdAya... 6 / 35 iccatthaM gaDhie loe| 1149 ahege passa dINe uppaie paDivayamANe / 6 / 94 iccattaM gaDhie loe| 180 uThThie NopamAyae / 5223 ahe saMbhavaMtA viddaaymaannaa| 687 iccatthaM gaDhie loe| 1 / 108 uTThiyassa Thiyassa"" aho ya rAo ya jayamANa / 4 / 11 iccatthaM gaDhie loe| 11135 uDDhaM ahaM tiriyaM... 294 aho ya rAo ya paritappamANe / 213 iccatthaM gaDhie loe| 11159 uDDhaM ahaM tiriyaM " 1295 aho ya rAo ya paritappamANe iccetaM vimohAyataNaM....... 8 / 61 uDDhaM ahaM tiriyaM." 2 / 179 A iccetaM vimohAyataNaM sA84 uDDhaM ahaM tiriyaM... 8 / 17 Agati gati pariNNAya".. 3158 iccetaM vimohAyataNaM 8 / 110 uDDhe sotA ahe sotA. 51118 AgayapaNNANANaM kisA bAhA.' 6 / 67 iccetaM vimohAyataNaM" 8.130 udAsINe pharusaM vdNti| 688 AghAi NANI iha mANavANaM.... 413 iccete kalahAsaMgakarA" 5 / 86 udAhu vIre. 2 / 94 ANAe mAmagaM dhmm| 6.48 iccetehiM virUvarUvehiM" 2 / 26 uddeso pAsagassa Natthi / 2173 AturaM loyamAyAe iccetehiM virUvarUvehiM" 2142 uddeso pAsagassa Natthi / 21185 Ayo bahiyA paas| 3352 iccevaM tattha saMdhI jhosito bhavati / 5 / 98 / unnayamANe ya gare. AyaMkadaMsI ahiyaM ti nccaa|| 11146 icceva samuTThie ahovihaaraae| 210 ummuMca pAsaM iha macciehi / Ayatacakkha loga-vipassI... 2 / 125 iNameva NAvakhaMti......... 2 / 61 uvamA Na vijje| 5 / 137 iNameva NAvabujjhati" 2289 AyANaM (NisiddhA?) sgddbbhi| 373 uvAiya-seseNa vA. 2018 AyANaM NisiddhA sgddbbhi| iti kammaM pariNNAya.. 5251 uveha eNaM bahiyA 4127 386 iti kamma pariNNAya.. uvehamANo aNuvehamANaM... AyANa bho! sussUsa bho !.... 6 / 24 AyANijjaM ca AyAya" iti kamma pariNAya savvaso 2072 uvehamANo patteyaM sAyaM 2 / 152 5152 AyANijjaM pariNNAya".. 2150 iti saMkhAya ke goyAvAdI. uvehamANo sadda-rUvesu" 3115 6351 iti se guNaTThI" 22 AraMbhajaM dukkhamiNaM ti NaccA" 413 AraMbha dukkhamiNaM ti NaccA iti se parassa aTThAe." 3 / 29 2269 ee saMge avijaannto| AraMbhajIvI u bhyaannupssii| iti se parassa aTThAe"" 2285 ega vigicamANe... 3179 AraMbhamANA viNayaM vyNti| 11171 imassa ceva jIviyassa. 1110 egatare aNNayare" 6.44 AraMbhasattA pakareMti sNg| 11173 imassa ceva jIviyassa" 244 egappamuhe vidisappaipaNe..." ArattaM virattaM maNikuMDalaM... imassa ceva jIviyassa" 1175 egayare aNNayare.." 6 / 62 2058 AriyavayaNameyaM / 4 / 24 imassa ceva jIviyassa" 1 / 103 egayA guNasamiyassa" za71 AvaMtI keAvaMtI.. 4 / 20 imassa ceva jIviyassa" 16130 ege vayaMti aduvA" AvaMtI keAvaMtI" 51 imassa ceva jIviyassa" 12154 etaM te mA hou / 5 / 108 AvaMtI keAvaMtI" imassa ceva jIviyassa 588 2 / 21 etaM moNaM samaNuvAsijjAsi / 5 / 15 AvaMtI keAvaMtI. 5 / 19 imeNaM ceva jujjhAhi.. 245 etadevegesi mahanbhayaM bhavati". AvaMtI keAvaMtI" / 31 iha ANAkaMkhI paMDie""" 4 // 32 647 ete bho ! NagiNA vuttA... AvaMtI keAvaMtI 5 // 39 ihaM ca khalu bho ! aNagArANaM.... 1055 ete roge bahU NaccA, AurA." 6 / 19 AvaTeM tu uvehAe" 55119 iha khalu attattAe " 6 / 25 etesu ceva baMbhaceraM ti bemi / 535 5264 3129 330 532 Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8148 3119 17 231 pariziSTa 1: sUtrAnukrama 451 ettha agutte annaannaae| 1 / 97 eyAvaMti savvAvaMti logaMsi. 17 oe jutimassa kheyaNe. 8134 etthaMpi jANa seyaMti Natthi / / 2 / 176 eyAvaMti savvAvaMti logaMsi 1111 oe dayaM dayai / 8 / 37 etthaM pi jANe uvaadiiymaannaa| 1169 evaM tesi No suakkhAe 88 oe samiyadasaNe / 6 / 100 ettha phAse punno-punno| 514 evaM tesi bhagavao aNuTThANe 674 obujjhamANe iha" ettha mohe punno-punno| . evaM tesi mahAvIrANaM cirarAiyaM. 666 omcelie| 8 / 67 ettha mohe puNo-puNo snnnnaa| 133 evaM te sissA diyA ya rAo ya"" 675 omcelie| 8.90 etthavi jANaha akasmAt / 87 evaM te sissA diyA... 676 omace lie| etthavi tesi No NikaraNAe / evaM dukkhA pamokkhasi / etthavi bAlabhAve appANaM " za100 evaM pege mahAvIrA viprkkmNti| 6 / 4 kaTTa evaM avijANao. ettha vi bAle paripaccamANe... 16 evaM se aMtarAiehiM." 6 / 34 kappai Ne, kappai Ne pAuM..." 1159 ettha virate aNagAre " 5 / 37 evaM se appamAeNaM ... 574 kammamUlaM ca jaM chaNaM / 3 / 21 ettha satthaM asamAraMbhamANassa" 1132 evaM se ahAkiTTiyameva dA81 kammuNA uvAhI jaayi| ettha satthaM asamAraMbhamANassa " 1163 evaM se uTThie ThiyappA aNihe " 6106 kammuNA saphalaM dahra 4151 ettha satthaM asmaarNbhmaannss| evamegesi ja NAtaM bhavai""" 114 kmmovsNtii| 21155 ettha satthaM asamAraMbhamANassa" 11115 evamegesi No NAtaM bhavati"" 22 kA araI ? ke ANaMde... 3.61 ettha satthaM asamAraMbhamANassa" 13142 esa aNagAretti pavuccati / 2 / 39 kAmaMkame khalu ayaM purise" 22134 ettha satthaM asamAraMbhamANassa' 11166 esa AyAvAdI smiyaae-priyaae""5|106 kAmakAmI khalu ayaM purise| 2 / 123 ettha satthaM samAraMbhamANassa esa uttaravAde... 6.49 kAmA durtikkmaa| 2 / 121 ettha satthaM samAraMbhamANassa za62 esa oghaMtare muNI" 2 / 165 kAme mamAyamANassa" 6 / 33 ettha satthaM samAraMbhamANassa" 1186 esa ohaMtare muNI . za61 kAmesu giddhA NicayaM kareMti - 3 / 31 ettha satthaM samAraMbhamANassa" esa NAe pavuccai / 21170 kAyassa viovAe".. 6 / 113 ettha satthaM samAraMbhamANassa .. 6/69 kAlassa kaMkhAe parivvayaMti tti bemi| 5 / 92 esa tiNNe mutte / 1141 ettha satthaM samAraMbhamANassa". 12165 esa tuTTe viyAhite .. 6 / 112 kimaNeNa bho! jaNeNa"" etthovarae taM jhosamANe" za20 esa dhamme suddhe Niie sAsae .. 42 kimatthi uvAdhI pAsagassa""" etthovarae taM jhosamANe / 6150 esa pariNNA pvucci| 2 / 154 kimatthi uvAhI pAsagassa" etthovarae mehAvI. 3141 esa purise davie vIre".. 444 kimesa jaNo karissati ? 576 eyaM kusalassa dNsnnN| 5167 esa magge AriehiM paveie / 2.47 kusale Na No baDhe, No mukke| 2 / 182 evaM kusalassa daMsaNaM / 2109 esa magge AriehiM paveie / 21119 kurANi kammANi .. eyaM khu tassa bhikkhussa sAmaggiyaM / 8 / 68 esa magge AriehiM pavedite / 5 / 22 ke yaM purise ? kaM ca Nae ? 2 / 177 evaM khu muNI AyANaM sayA.. 659 esa maraNA pmucci| 3 / 36 kohAiyamANaM haNiyA" 3 / 49 esa mahaM vivege viyaahite| 8 / 13 eyaM khu vatthadhArissa sAmaggiyaM / 8 / 49 esa loe viyaahie| evaM khu vatthadhArissa sAmaggiyaM / 891 1 / 96 khaNaM jANAhi paMDie / 2 / 24 esa visaNNe vitadde viyAhite. eyaM NANaM sayA samaNuvAsijjAsi 6 / 29 6 / 92 khaNasi mukke / 2028 eyaM NiyAya muNiNA pveditN....| esa vIre pasaMsie" 2 / 101 eyaM tulamaNNesi / 13148 esa vIre pasaMsie / 2 / 128 gaMthaM pariNAya ihajjeva vIre. 3350 eyaM te mA hou| esa vIre psNsie| gathehiM gaDhiyA NarA." 6 / 109 eyaM pAsagassa dasaNaM ... 3172 esa vIre pasaMsie 21178 gaDhie aNupariyaTTamANe / esa saMsAretti pavuccati / 22126 eyaM pAsagassa daMsaNaM... 11119 gAmANugAmaM dUijjamANassa.. 5 / 62 eyaM pAsa muNI ! mahanbhayaM / 2099 esa samiyA-pariyAe viyaahite| za27 gAme vA aduvA raNe 8 / 14 eyaM pAsa muNI ! mahanbhayaM / esa se paramArAmo" 577 gurU se kaamaa| 5 / 2 evaM moNaM smnnuvaasejjaasi| 20103 o eyaM moNaM samma annuvaasijjaasi| 5 // 38 oe appatiTThANassa kheyaNNe / 5 / 126 ciccA sabvaM visottiyaM. 6146 11114 4153 3187 56 544 5266 2 / 168 385 Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 3163 34 2 / 1 AcArAMgamAcyam ciTTha kUrehi kammehi" 4 / 18 jassa NaM bhikkhussa" 8 / 105 je acele parivusie saMcikkhati... 640 cue hu bAle ganbhAisu rjji| 548 jassa NaM bhikkhussa" 8 / 116 je ajjhatthaM jANai. 1147 jassa NaM bhikkhussa 8 / 117 je aNaNNadaMsI, se aNaNNArAme... 21173 chaMdovaNIyA ajjhovavaNNA / jassa NaM bhikkhussa 8 / 118 11172 je asattA pAvehiM kammehiM / 128 chaNaM chaNaM pariNAya 2 / 184 jassa NaM bhikkhussa 8 / 119 je AyAre na ramaMti / 11170 jassa NaM bhikkhussa" 8 / 125 je AyA se viNNAyA... 5104 jassa Natthi imA NAI... 48 je AsavA te parisavvA, .... jaM AuTTikayaM kamma.... 4 / 12 jassa natthi purA pacchA" 4 / 46 je imassa viggahassa ayaM khaNe tti" 5221 jaM jANejjA uccAlaiyaM .. jassa vi ya NaM krei| 21144 je ega jANai, se savvaM jANai" 374 jaM dukkhaM paveditaM iha mANavANaM" 2 / 171 jassimAo jAIo... 7 / 2 je egaM nAme se bahuM nAme.. 376 jaM samma ti pAsahA" 557 jassime AraMbhA. je kohadaMsI se mANadaMsI... 3183 jaMsime pANA pavahiyA" 20153 jassime sahA ya rUvA je khalu bho ! vIrA samitA... 4 / 52 jamiNaM parikahijjai"" 2 / 136 jassete agaNi-kamma-samAraMbhA " za89 je guNe se AvaTTe. 1193 jamiNaM vippaDivaNNA mAmagaM dhamma'. 6 jassete udaya-sattha-samAraMbhA- 265 je guNe se mUlaTThANe jamiNaM virUvarUvehi satthehi " 119 jassete chajjIva-NikAya... 11177 je chae se sAgAriyaM Na sevae.. jamiNaM virUvarUvehi satthehi... 1 / 27 - jassete tasakAya-sattha-samAraMbhA. 1144 jeNa baMdhaM vahaM ghoraM... 4 / 49 jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM" 1142 jassete puDhavikammasamAraMbhA... 1134 jeNa siyA teNa No siyA / 2188 jamiNaM virUvarUvehiM satthehiM ... 1150 jassete logaMsi kamma-samAraMbhA. 1 / 12 je NivuDA pAvehiM kammehi." 4138 jamiNaM virUvarUvehi satthehi""" 1173 jassete vaNassai-sattha-samAraMbhA"" 1 / 117 je NivuyA pAvehi kammehiM" 8 / 16 jamiNaM virUvarUvehi satthehi"" 1 / 101 jassete bAu-sattha-samAraMbhA 1 / 168 je dIhaloga-satthassa kheyaNNe. 1167 jamiga virUvarUvehi satthehiM"" " 1109 1 / 109 jahA aMto tahA bAhiM . 2 / 129 je pajjavajAya satthassa kheyaNNe... 3 / 17 jamiNaM virUvarUvehiM satthehi" 1 / 128 jahA juNNAI kaTThAI" 4133 je pamatte guNaTThie. 1169 jamiNaM virUvarUvehi satthehiM"" 1 / 136 jahA puNNassa katthai .. 2 / 174 je puvaDhAI No pacchA-NivAI.... jamiNaM virUverUvehi satthehi... 13152 jahA se dIve asaMdINe. 672 je bhikkha acele parivusite 8 / 111 jamiNaM virUvarUvehi satthehiM. 2160 jahettha kusale NovalipijjAsi. 2048 je bhikkhU egeNa vattheNa.. 8.85 jamiNaM virUvarUvehiM satthehi. 20104 jahettha kusale NovalipijjAsi 2 / 120 je bhikkha tihiM vatthehi 8 / 43 jamiyaM aNNamaNNavitigicchAe" 3254 jahettha kusalehiM" 5147 je bhikkhU dohiM vatthehi 8 / 62 jameyaM bhagavatA paveiyaM." 8 / 104 jahettha mae saMdhI jhosie 5.41 je mamAiya-matiM jahAti... 21156 jameyaM bhagavatA paveditaM.... 8.56 jaheyaM bhagavatA paveditaM. 6 / 65 je mahaM abahimaNe / 5 / 112 jameyaM bhagavatA paveditaM. 874 jAe saddhAe NikkhaMto""" 1136 je ya hirI, jeya ahirImaNA .... 6 / 45 jameyaM bhagavatA paveditaM. 880 jAgara-verovarae viire| 38 jevaNNe etehiM kAehiM. jameyaM bhagavatA paveditaM." 8.96 __ jANitta dukkhaM patteyaM sAyaM / 2 / 22 je vA se kArei bAle / 2 / 146 jameyaM bhagavatA paveditaM... 8 / 100 jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / 2178 je sannihANa satthassa kheyaNNe... jameyaM bhagavatA paveditaM... 8.115 jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / 5 / 24 jehiM vA saddhi saMvasati.. 27 jameyaM bhagavayA paveditaM.. 8 / 124 jAti ca buDhi ca ihajja ! paase| 326 jehiM vA saddhi saMvasati 2 / 16 jayaMvihArI cittaNivAtI jAmA tiNi udAhiyA" kA15 jehiM vA saddhi saMvasati".. 2020 jayamANe ettha virate aNagAre.. jAva soya-paNNANA 2 / 25 jehiM vA saddhi saMvasati... 2176 jarAmaccuvasovaNIe gare .. 310 jIvie iha je pamattA 2 / 13 jassa NaM bhikkhussa.. 8.57 jIviyaM duppaDivUhaNaM / 2 / 122 Na itthI Na purise... 5 / 135 jassa NaM bhikkhussa" 875 jIviyaM puDho piyaM... 2257 Na imaM sakkaM siDhilehiM... 5258 jassa NaM bhikkhassa ... juddhArihaM khalu dullhN| 5 / 46 Na ettha tavo vA. 2059 jassa NaM bhikkhussa"" 8197 je acele parivusie, tassa.. 66. Na evaM aNagArassa jAyati / 21147 5242 raha 8 / 19 8 / 38 6 / 39 jAvata Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1 sUtrAnukrama Na kakkhaDe Na maue Na kAU / Na kiNhe na NIle..." Na titte Na kaDue Natthi kAlassa NAgamo / NamamANA ege.... na me deti Na kupijjA Na ruhe / Na lippaI chaNapaNa vIre / Na saMge / sugaMdhedurabhigaMdhe / NAivAejja kaMcaNaM / jAtivAkaMcaNaM / pAtItama Na .... pArati sahate vIre NAlaM pAsa | NAlaM pAsa | NikkhataM pi tesi bhAtA pahilehitA jisa NAzivA piyaTTamAyA... nivvida maMdi nivvida gaMdi arate payAsu 1 NissAraM pAsiya NANI... nihAya dahaM pAhi tehi panikhinnei va se aMto, Neva se dUre / No dhoejjA No... jo dhonA po No dhoemA No... No logassesaNaM care / jo habvAe No pArAe / s tao se egayA mUDhabhAvaM jaNayaMti taba se egayA roga samuppAvA... taba se egavA roga samupAyA taba se egayA viparisi tao se mArassa aMto ... taM jahA - aMdhattaM bahirataM ... taM jar3A uDiema vA 5 / 131 5 / 132 5 / 129 5 / 130 262 6183 2102 5 / 133 2 / 180 5 / 134 5 / 129 2 / 100 6 / 23 3 / 60 2 / 160 2 / 97 6 / 20 6 / 85 1 / 121 5 / 115 6 / 82 taM Aiittu Na Nihe NaNikkhave..... taM ca bhikkhU jANejjA... 2 / 162 3 / 47 3 / 45 833 4/45 5 / 4 8 / 46 8 / 65 888 47 2 / 34 26 2 / 19 2275 2/67 5 / 3 45 8/24 2 / 54 43 taM je jo karae esovarae taM No annnnesi| taM No annesi / taM No karismAmi samuTThAe / taM paDucca parisaMkhAe / taM parakkametaM paridevamANA... taM parinijbha dupayaM " taM pariNNAya mehAvI taM pariNNAya mehAvI ... taM pariSNAya mehAvI" taM pariNNAya mehAvI... pariNAma mehAvI" taM pariNNAya mehAvI''' taM pariNNAya mehAvI." taM pariNNAya mehAvI taM pariNAya mehAvI taM pariNNAya mehAvI / taM pariNAya mehAvI / taM pariNNAya mehAvI" taM pariNNAya mehAvI ... taM pi se egayA dAyAyA" taM pi se egayA dAyAyA bhikkhu sImAsa taM mehAvI jANijjA dhammaM / taM sacca saccAvAdI .. taM sacca saccAvAdI... taM se ahiyAe taM se abohiie| taM se ahiyAe, taM se abohIe / taM se ahiyAe taM se abohiie| taM se ahiyAe, taM se abohIe / taM se ahiyAe, taM se abohie / tase ahivAra se abohiie| takkA jattha Na vijjai / tattha khalu bhagavayA pariNNA tattha khalu bhagavayA pariNNA tattha khalu bhagavayA pariNNA... 192 1 / 175 5 / 56 1190 5 / 105 6 / 26 2 / 65 1 / 33 164 170 1188 1 / 116 1 / 143 1 / 167 1 / 176 246 2 / 158 3 / 24 818 8 / 20 2 / 68 2184 841 1 / 156 5 / 124 taccaM ceyaM tahA ceyaM.... 44 tato se egayA" 2283 19 tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / 1 / 20 tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / 1 / 43 tattha khalu bhagavayA pariNNA paveiyA / 1 / 74 6 / 90 8 / 107 8 / 127 1 / 23 1/46 177 1 / 105 1 / 132 1 / 102 1 / 129 1 / 153 tattha je te AriyA .... tattha tattha puDho pAsa, AurA tattha tastha puDho pAsa, AturA tatthAvi tasya kAlapariNAe / tatthAvi tassa kAlapariyAe / tatthAvi tattha kAlapariyAe / tatthAvi tassa kAlapariyAe / tatthiyarAivareha kuhi taddiTThIe tammuttIe taddiTThIe tammottIe tameva uvAikamma / tameva sacca NIsaMkaM tamhA avimaNe vIre sArae'''' tave se abhisamaNNAgae bhavai / tave se abhisamaNNAgae bhavai / tave se abhisamayAgae bhavati / tave se abhisamaNNAgae bhavati / tave se abhisamaNNA gae bhavati / tave se abhisamannAgae bhavati / tabe se abhimannAgae bhavati / tave se abhisamannAgae bhavati / tave se abhisamannAgae bhavati / sati pAnA padisodisAmu ya / tAmeva sai asaI 4:3 422 1 / 124 1 / 15 859 682 8108 8 / 128 6 / 53 tiviheNa jAvi se tattha mattA" tucchae gilAi vattae / tumaM caiva taM sallamA haTTu / tumasi nAma sacceva jaM haMtavvaM te aNavakaMkhamANA ... te aNavakakhamANA ... teicchaM paMDite pavayamANe / 5 / 110 5 / 68 tamhA Na haMtA Na vighAyae / tamhA tivijjo No..... tamhA tivijjo paramaMti NaccA tamhA tivijjo paramaMti NaccA 3 / 33 tamhA paMDie No harise, No kujjhe / 2 / 51 tamhA pAvaM kammaM Neva kujjA na 2/149 tamhA lUhAo No parivittasejjA / 6 / 110 tamhA saMgaM ti pAsaha / tavassiNo hu taM seyaM jamege.... 8 / 12 5 / 95 441 3 / 53 439 3 / 28 6 / 108 858 6 / 64 879 8 / 95 8123 8 / 73 855 8 99 8 / 103 8 / 114 1 / 123 6 / 10 281 2 / 167 287 5 / 101 6/73 8 / 32 2141 te phAse do hIro.... 6 / 58 te bho vayaMti - eyAI AyataNAI / 291 Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 te sabve pAvAiyA dukkhassa kusalA tesitie paNNANamuvalabbha hiccA thIbhi loe pahie dayaM logassa jANittA... diTTha suyaM mayaM viSNAya diTThehi NivveyaM gacchejjA / dukkhaM ca jANa aduvAgamessa dukkhaM loyassa jANittA / duraNucaro mammo vIrANaM duvvasu muNI aNaHNAe / dubo detA nivAha duhao chettA niyAi / duvo jIviyassa parivaMdaNa..... dohi tehi avissamANe / tha da dha .... dhammamAyANaha paveiyaM mAhaNeNa ... dhuvaM ceyaM jANejjA..." na narA muyaccA dhammavidu tti aMjU / nANAgamo maccumuhassa atitha nAlaM te taba tANAe vA nAlaM te tava tANAe vA nAlaM te tava tANAe vA nAlaM te tava tANAe vA pa paMDie paDilehAe / paMta gRha sevaMti, vIrA paMtaM lUhaM sevaMti, vIrA paDhihAe gAvakhati / pahilehAe pAvakaMti paDile hiya savvaM samAyAya / paNayA vIrA mahAvIhi / pAhi pariyANar3a lo... palicchidiyA NaM NikkammadaMsI / paliDidiya bAhira va soya 4/30 6 / 77 2 90 6 / 101 4/9 4 / 6 4 / 35 3 / 77 442 2 / 166 2 / 111 840 3268 3 / 23 pavAeNaM pavAyaM jANejjA / pahU ejassa dugaMchaNAe / pANA pANe kilesaMti / pANA pANe kilesaMti / pAva mokkhatti maNNamANe pAsa loe mahanbhayaM / pAsa ege ve mi pAsaha egevasIyamAne aNatapaNe / pAsane samayAgaha 4128 4 / 16 28 2 / 17 2 / 21 2/77 pAsaheMge savbidiehi pAsi davie pAsiya Aure pANe, appamatto " puDA geyata puDhochaMdA iha mANavA puDho phAsAI ca phAse / puDho satthaM paveiyaM / 829 puDho satthehi viuTThati / puNo-guNo guNAsAe." 82 purisA ! attANameva .... puvvaM daMDA pacchA phAsA ... puvvaM nikAya samayaM patteyaM ba 2 / 131 2 / 164 5 / 60 bitiyA maMdassa bAlayA / buddhehi eyaM paveditaM / 5121 budeha evaM pavei 2138 3 / 22 1 / 37 3 / 5 pariggahAo appANaM avasakkejjA / 2 / 117 pariNe saNNe / 5136 3 / 35 450 1 bahuM ca khalu pAvakammaM pagaDaM / bahu pi la NaNihe / bahudukkhA hu jaMtavo / bAlavayaNijjA hu te narA," vAle puNa jihe kAmasamapuNe bAle puNa Nihe kAmasamaNuNNe" purisA ! tumameva tuma mita 362 purisA ! saccameva samabhijANAhi / 3 / 65 5 / 85 425 paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe / 6 / 42 s paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe atahi / 669 maI tattha Na gAhiyA / bha bhaMjagA iva sannivesaM No cayaMti bhikkhaM ca khalu puTThA vA apuTThA vA bhikkhU gAhAvata bhUehi jANa paDileha sAtaM / tehi jANa paDile sAta | bhogAmeva asoti / 5 / 113 1 / 145 6 / 13 6 / 57 244 6 / 14 5 / 13 6 / 5 6 / 97 8 / 36 3 / 70 3 / 11 6 / 84 5 / 25 4 / 36 1 / 57 1160 198 3 / 64 3 / 39 2 / 116 6 / 15 686 2 / 74 2 / 186 6 / 81 6 / 11 628 6 / 7 825 822 252 3 / 27 2 / 79 5 / 126 maMtA evaM maimaM ! pAsa maMtA maimaM abhayaM vidittA / maMdassa aviyANao / 3 / 12 191 1 / 120 2 / 30 830 mAI pamAI puNarei gabbhaM / 3 / 14 mA tesu tiricchama pANamAvAtae / 2 / 133 muNiNA hu etaM paveditaM ... muNiNA hu eyaM paveiyaM / muNI moNaM samAdAya dhuNe maMdA moheNa pAuDA | majjhimeNaM vayasA ege... muNI moNaM samAyAe, " moheNa gabbhaM maraNAti eti / la lajjamANA puDho pAsa / lajjamANA puDho pAsa / lajjamANA puDho pAsa / AcArAMga bhAvyam lajjamANA puDho pAsa / lajjANA puDho pAsa | lajjamAnA puDho pAsa / laDhA huratyA paDilehAe ... laDhe AhAre aNagAre mAyaM." lAghavaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAghaviyaM AgamamANe / lAbho tti na majjejA / logaM ca ANAe abhisameccA" logaM ca ANAe abhisameccA" noma alobheNa durgamANe ... loyaM ca pAsa vipphaMdamANaM / loyaMsi jANa ahiyAya dukkhaM / loyaMsI paramahaMsI vivitajIvI 578 2 / 70 2 / 163 5 / 59 517 1 / 17 1/40 171 199 1 / 126 11150 5 / 12 2 / 113 6/63 854 8 / 72 878 8 / 94 8198 8102 8113 8122 2 / 114 1138 3 / 81 2 / 36 4 / 37 3 / 2 3 / 38 va vaMtA logassa saMjogaM, ... 3 / 78 vaNNAesI NArabhe kaMcaNaM savvaloe / 5 / 53 vatthaM paDiggahUM, kaMbalaM pAyapuMchaNaM pahilaM pAya 2 / 112 6 / 31 Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 455 164 147 pariziSTa 1 : sUtrAnukrama vayaM puNa evamAikkhAmo. 4 / 23 sapehAe bhayA kajjati / 2043 se ahesaNijjAI vatthAI jAejjA""863 vayasA vi ege buiyA kuppaMti" za63 samayaM tatthuvehAe. appANaM... 3 / 55 se Aya-bale se NAi-bale... 2141 2 / 12 samayaM logassa jANittA 3 / 3 se AyAvAI, logAvAI, kammAvAI" 115 vasaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhavaMti / 695 samite eyaannupssii| 2153 se uTThiesu vA aNuTThiesu vA 6 / 102 basittA baMbhaceraMsi ANaM taM" 678 samiyA paDivanne yAvi evaM bUyA. 4 / 16 se kiTTati tesi samuTThiyANa. 63 vigiMca kohaM avikaMpamANe.. 4134 samuTThie aNagAre Arie"" 2106 se gihesu vA gihataresu vA... 6.99 vigiMca maMsa-soNiyaM / 4 / 43 samemANA palemANA, puNo-puNo 4 / 10 se jaM ca Arabhe jaM ca NArabhe" 2 / 183 viNaittu lobhaM nikkhamma" 2 // 37 sammameyaMti pAsaha / 4 / 48 se jaheya bhagavayA paveditaM.... 89 viNaetu soyaM Nikkhamma"" za120 sammameyaMti paash| 5 / 91 sejja puNa jANejjA... 113 vitigiccha-samAvanneNaM appANeNaM" 593 saraNaM tattha No sameti" 6 / 28 se Na chaNe Na chaNAvae.. vidittA loga, vaMtA logasaNNaM .. 21159 savvaM gehiM pariNAya 6 / 7 se Na dIhe Na hasse Na va?" 51127 vidittA loga, vaMtA logasaNNaM" 3125 savvato pamattassa bhayaM.. 375 se Na sahe, Na rUve, Na gaMdhe"" 5 / 140 vimukkA hu te jaNA, je jaNA". 2035 savvattha sammayaM pAvaM / 8 / 11 se Na hassAe, Na kiDDAe 229 virayaM bhikkhu rIyaMtaM cirarAtosiyaM 670 savvAmagaMdhaM pariNNAya... 2 / 108 se jAie, NAiAvae, Na 21107 virAgaM rUvehiM gacchejjA.. 3157 savve pANA piyAuyA " 2063 se No kAhie No pAsaNie za87 visseNi kaTu, prinnnnaae| 6 / 68 savve sarA NiyaTati / 2123 se taM jANaha jamahaM bemi / 21140 vIrehiM evaM abhibhUya diTTha,.. 168 savvesi jIviyaM piyaM / se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM. 1124 veraM vaDDhe ti appnno| 2 / 135 samvesiM pANANaM sabvesi bhUyANaM" 12122 se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM. samvesi pANANaM samvesi bhUyANaM ... 6103 se taM saMbujjhamANe, AyANIyaM .. 178 saeNa vippamAeNa, puDho vayaM" 21152 sahapamAeNaM aNegarUvAo" 2055 se taM saMbujjhamANe AyANIyaM. 11106 saMkhAya pesalaM dhamma, didima.... 6107 sahasammaiyAe paravAgaraNeNaM... 5114 se taM saMbujjhamANe, AyANIya"" 1 / 133 saMti pANA aMdhA tamaMsi .. 69 sahie dukkhamattAe puTTho No " 3 / 69 se ta sabujjhamANa, AyANAya 1157 saMti pANA puDho siyaa| 1 / 16 sahie dhammamAdAya seyaM.... se taM saMbujjhamANe AyANIya.. 148 saMti pANA puDho siyA / 1 / 125 siyA vege aNugacchaMti , asiyA'... 594 se tattha gaDhie ciTThai, bhoynnaae| 2066 saMti pANA vAsagA" 6 / 12 siyA se egayaraM vipparAmusai"" 2 / 150 se tattha gaDhie ciTThati, bhoynnaae| 2 / 82 saMti-maraNaM saMpehAe bheuradhamma... 296 siyA se evaM vadaMtassa paro... 8 / 42 se tattha viaMtikArae / 883 saMdhi logassa jaannittaa| 3.51 sIosiNaccAI se niggaMthe.. 7 se tattha viaNtikaare| 8 / 109 saMdhi vidittA iha macciehiM / 21127 sIlamaMtA uvasaMtA saMkhAe" 6 / 80 se tattha viaNtikaare| 8 / 129 saMdhi samuppehamANassa" 5 / 30 suttA amuNI sayA, muNiNo" se dukkhAe mohAe mArAe" 192 saMdhemANe smuttttie| 671 supaDilehiya savvato savvayAe" 5 / 116 se pabhUyadaMsI pabhUyapariNNANe. 75 saMpuNNaM bAle jIviukAme." 2060 subhi aduvA dubhi / 655 se pAsati phusiyamiva, kusagge" 55 saMbAhA bahave bhujjo-bhujjo "" 5 / 65 suyaM me AusaM !.... 11 se pAsa sabvato gutte, pAsa loe"" 590 saMsayaM parijANato, saMsAre.. 59 suhaTThI lAlappamANe saeNa"" 2 / 151 se putvaM peyaM pacchA peyaM bheura-dhamma'..529 saccasi dhiti kuvvaha / se akkuThe va hae va lUsie vA / 641 se bemi-appege aMdhamanbhe, appege... 1128 saccassa ANAe uvaTThie se se aNAsAdae aNAsAdamANe"" 6105 se bemi-appege aMdhamanbhe, appege' 1351 saDDhissa NaM samaNuNNassa." 296 se aNNavahAe aNNa 3 / 43 se bemi -appege aMdhamabbhe, appege.... 1182 saDDI ANAe mehaavii| se abujjhamANe hatovahate. 2156 se bemi-appege aMdhamanbhe, appege"1|110 satataM mUDhe dhamma NAbhijANai / 2 / 93 se abhikkamamANe paDikkamamANe... 570 se bemi-appege aMdhamabbhe, appege....11137 sattA kAmehiM maannvaa| 6 / 16 se avihiMsamANe aNavayamANe... 5 / 26 se bemi-appege aMdhamanbhe 11161 satthaM cettha aNuvIi paasaa| 1156 se asaI uccAgoe" 2049 se bemi -appege accAe 2140 sadde ya phAse ahiyAsamANe / 2161 se ahesaNijja vatthaM jaaejjaa| 886 se bemi-imaMpi jAidhammayaM"" 12113 sannihi-sannicao kajjai .. 2 / 105 se ahesaNijjAI vatthAI jAejjA" 8 / 44 se bemi-je aIyA, je ya" 3 / 67 380 Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1166 1254 456 AcArAMgamAdhyam se bemi-Neva sayaM loga.... 1139 se maimaM pariNNAya, mA yaha"" 20132 se supaDibuddhaM sUvaNIyaM ti NaccA" 234 se bemi -Neva sayaM logaM". se mehAvI aNugghAyaNassa kheyaNNe" 2011 se suyaM ca me ajjhatthiyaM ca me // 36 se bemi-taM jhaa| se mehAvI abhinivaTejjA.. 384 se soyati jUrati tippati". 2 / 124 se bemi -saMti pANA udaya.. se mehAvI privve| 6155 se haMtA chettA bhettA lupaittA 2 / 14 se bemi --saMtime tasA pANA'" 11118 savatA kAha ca, mANa ca 3171 se haMtA chettA bhettA lupittA... 2 / 142 se bemi-saMti saMpAimA pANA".. 11164 se vasumaM samva-samannAgaya" 11174 se hu ege saMviddhapahe muNI ... 5250 se bemi-samaNuNNassa vA " 1 se vasumaM sabva-samannAgaya-paNNANeNaM "5155 se hu diTThapahe munnii| 3 / 37 se bemi-se jahAvi aNagAre " za35 se vi tattha viaMtikArae / 60 se hu diTThapahe muNI, jassa Nasthi. 21157 se bemi-se jahA vi kumme harae .. 66 sevi tArisae siyA, je pariNNAya' 5543 se hu paNNANamaMte buddhe AraMbhovarae / 4 / 47 se bhikkhU acele parivusite .. 8 / 111 se sayameva agaNi-satthaM. soccA khalu bhagavao aNagArANaM. 225 se bhikkhU kAlaNNe balaNNe... soccA khalu bhagavao aNagArANaM... 1148 2 / 110 se sayameva udaya-satthaM" 1145 soccA bhagavao aNagArANaM vA 1107 se bhikkhU kAlaNNe balaNNe... 8.39 se sayameva tasakAya-satthaM.. 1 / 131 soccA bhagavao aNagArANaM vA" 12134 se bhikkhU parakkamejja "" pA21 se sayameva puDhavisatthaM"" 1222 soccA bhagavao aNagArANaM vA. 12158 se bhikkhU parakkamejja"" 8 / 23 se sayameva vaNassai-satthaM." 1 / 104 soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM" 540 se bhikkhU vA bhikkhuNI vA... 8101 se sayameva vAusatthaM. 1 / 155 soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM... 831 176 Jain Education international Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 (ka) adhyayanagata padyAMza tathA padya paDhamaM ajjhayaNaM 13 aTTe loe parijuNNe, dussaMbohe avijANae / 14 assi loe pvvhie| 15 tattha tattha puDho pAsa, AturA paritArveti / 16 saMti pANA puDho siyaa| 17 lajjamANA puDho pAsa / 24 AyANIyaM smutttthaae| 26 iccatthaM gaDhie loe / 33 taM pariNNAya mehAvI / 36 jAe saddhAe NikkhaMto, tameva annupaaliyaa| vijahittu visottiyaM / 37 paNayA vIrA mahAvIhiM / 40 lajjamANA puDho pAsa / 47 AyANIyaM smutttthaae| 49 iccatthaM gaDhie loe / 57 puDho satthaM paveiyaM / 58 aduvA adiNNAdANaM / 64 taM pariNNAya mehAvI / 68 vIrehiM evaM abhibhUya dihra / 69 je pamatte guNaTThie, se hu daMDe pavuccati / 70 taM pariNAya mehaavii| 71 lajjamANA puDho pAsa / 78 AyANIyaM smutttthaae| 80 iccatthaM gaDhie loe| 88 taM pariNNAya mehaavii| 90 taM No karissAmi smutttthaae| 91 maMtA maimaM abhayaM vidittaa| 92 aNagAretti pavuccai / 93 je guNe se AvaTTe, je AvaTTe se guNe / 98 puNo-puNo guNAsAe / pamatte gAramAvase / 99 lajjamANA puDho pAsa / 106 AyANIyaM samuTThAe / 108 iccatthaM gaDhie loe| 116 taM pariNNAya mehaavii| 119 saMsAretti pavuccati / 120 maMdassa aviyaanno| 123 tasaMti pANA padisodisAsu ya / 124 tattha-tattha puDho pAsa, AurA paritArveti / 125 saMti pANA puDho siyaa| 126 lajjamANA puDho pAsa / 133 AyANIyaM samuTThAe / 135 iccatyaM gaDhie loe / 143 taM pariNAya mehaavii| 145 pahU ejassa dugaMchaNAe / 146 AyaMkadaMsI ahiyaM ti naccA / 148 eyaM tulamaNNesi / 149 iha saMtigayA daviyA, NAvakhaMti vIjiuM / 150 lajjamANA puDho paas| 157 AyANIyaM samuTThAe / 159 iccatthaM gaDhie loe| 164 saMti saMpAimA pANA, Ahacca saMpayaMti ya / pharisaM ca khalu puTThA, ege saMghAyamAvajjati // 167 taM pariNNAya mehaavii| 169 etthaM pi jANe uvAdIyamANA / je AyAre na rmNti| 171 AraMbhamANA viNayaM vayaMti / 172 chaMdovaNIyA ajjhovavaNNA / 173 AraMbhasattA pakareMti saMgaM / 176 taM pariNNAya mehAvI / bIaM ajjhayaNaM 2 iccatthaM gaDhie loe| 3 aho ya.rAo ya paritappamANe, kAlAkAlasamuTThAI, saMjogaTThI aTThAlobhI, Alupe sahasakkAre, ettha satthe punno-punno| 8 nAlaM te tava tANAe / 12 vayo accei jovaNaM va / 13 jIvie iha je pmttaa| 17 nAlaM te tava tANAe / 24 khaNaM jANAhi paMDie / maMdA moheNa paauddaa| apariggahA bhvissaamo| laddhe kAmehigAhaMti / Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyama 458 71 33 ettha mohe punno-punno| 34 No havvAe No pArAe / 35 vimukkA hu te jaNA, je jaNA pAragAmiNo / 36 lobhaM alobheNa dugaMchamANe, laddhe kAme nAbhigAhai / 37 viNaittu lobhaM nikkhamma / 39 aNagAreti pavuccati / 40 aho ya rAo ga paritappamANe, kAlAkAlasamudrAI, saMjogaTThI aTThAlobhI, AlaMpe sahasakkAre, ettha satthe punno-punno| 46 taM pariNNAya mehaavii| 47 AriehiM pveie| 52 bhUehiM jANa paDileha sAtaM / 53 samite eyaannupssii| 61 iNameva NAvakhaMti, je jaNA dhuvacAriNo / jAtI-maraNaM pariNNAya, care saMkamaNe daDhe / 62 Natthi kAlassa nnaagmo| 63 savve pANA piyaauyaa| 64 savvesi jIviyaM piyaM / aNohaMtarA ete, no ya ohaM tarittae / atIraMgamA ete, no ya tIraM gmitte| apAraMgamA ete, no ya pAraM gamittae / 72 AyANijjaM ca AyAya, tammi ThANe Na ciTThai / vitahaM pappakheyaNNe, tammi ThANammi ciTThai / / 77 nAlaM te tava taannaae| 78 jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM / AsaM ca chaMdaM ca vigica dhIre / iNameva NAvabujhaMti, je jaNA mohpaauddaa| 90 thIbhi loe pavvahie / 94 appamAdo mahAmohe / 100 NAivAejja kaMcaNaM / 101 esa vIre pasaMsie / 102 Na me deti Na kuppijjA, thovaM ladhu na khisae / 108 savvAmagaMdhaM pariNNAya, NirAmagaMdho parivvae / 109 adissamANe kaya-vikkaesu / 112 kaMbalaM pAyapuMchaNaM, uggahaM ca kahAsaNaM / etesu ceva jaaejjaa| 114 lAbho tina mjjejjaa| 115 alAbho tti Na soye| 116 bahuM pi ladhu Na nnihe| 119 AriehiM pveie| 121 kAmA durtikkmaa| 122 jIviyaM duppaDivUhaNaM / 125 Ayatacakkhu log-vipssii| 127 saMdhi vidittA iha macciehiM / 128 esa vIre pasaMsie, je baddhe paDimoyae / 129 jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aNto| 130 aMto aMto pUtidehatarANi / 131 paMDie paDilehAe / 132 se maimaM pariNAya, mA ya ha lAla pccaasii| 134 kaDeNa mUDhe puNo taM karei / 135 varaM vaDDheti appnno| 136 jamiNaM parikahijjai / 137 amarAyai mahAsaDDhI / 138 aTTametaM pehaae| 139 apariNAe kaMdati / 144 jassa vi ya NaM karei / 145 alaM bAlassa saMgeNaM / 146 je vA se kArei bAle / 148 AyANIyaM samuTThAe / 149 tamhA pAvaM kamma, Neva kujjA na kArave / 152 saeNa vippamAeNa, puDho vayaM pakuvvati / 156 se jahAti mamAiyaM / 157 se hu diTThapahe muNI, jassa Natthi mamAiyaM / 158 taM pariNNAya mehaavii| 160 NArati sahate vIre, vIre No sahate rati / jamhA avimaNe vIre, tamhA vIre Na rajjati / / 161 sadde ya phAse ahiyAsamANe / 162 Nivida NaMdi iha jIviyassa / 163 muNI moNaM samAdAya, dhuNe kamma-sarIragaM / 164 paMtaM luhaM sevaMti, vIrA samattadaMsiNo / 165 esa oghaMtare muNI, tiNNe mutte virate / 166 duvvasu muNI annaannaae| 167 tucchae gilAi vattae / 168 esa vIre pasaMsie / 169 accei loyasaMjoyaM / 170 esa NAe pavuccai / 174 jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa ktthii| jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa ktthi|| 177 ke yaM purise ? kaM ca Nae ? 178 esa vIre pasaMsie, je baddhe pddimoye| 179 uDDhe ahaM tiriyaM disAsu, se savvato svvprinncaarii| 180 Na lippaI chaNapaeNa viire| 181 bNdhppmokkhmnnnnesii| 183 aNArakhaM ca NArabhe / 184 chaNaM chaNaM pariNNAya, logasaNNaM ca svvso| Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 (ka) adhyayanagata padyAMza tathA padya 456 taiyaM ajjhayaNaM 1 suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaraMti / 2 loyaMsi jANa ahiyAya dukkhaM / 3 samayaM logassa jaannittaa| 9 evaM dukkhA pamokkhasi / 11 pAsiya Aure pANe, appamatto privve| 12 maMtA eyaM maimaM ! pAsa / 13 AraMbhajaM dukkhamiNaM ti nnccaa| 14 mAI pamAI puNarei gabbhaM / 15 ubehamANo sadda-rUvesu aMjU, mArAbhisaMkI maraNA pamuccati / 20 kammaM ca pddilehaae| __kammamUlaM ca jaM chaNaM / 24 taM pariNNAya mehaavii| 26 jAti ca buDhi ca ihajja! paase| 27 bhUtehiM jANa paDileha sAtaM / 28 tamhA tivijjo paramaMti NaccA, samattadaMsI Na kareti pAvaM / 29 ummuMca pAsa iha macciehiM / 30 AraMbhajIvI u bhyaannupssii| 31 kAmesu giddhA NicayaM kareMti, saMsiccamANA puNareti gambhaM / 32 avi se hAsamAsajja, haMtA NaMdIti mannati / alaM bAlassa saMgaNaM, veraM vaDDhe ti appnno|| 33 tamhA tivijjo paramaMti NaccA, AyaMkadaMsI Na kareti pAvaM // 34 aggaM ca mUlaM ca vigica dhIre / 35 palicchidiyA NaM nnikkmmdNsii| 36 esa maraNA pmucci| 37 se hu diTThapahe muNI 38 loyaMsI paramadaMsI vivittajIvI uvasaMte, samite sahite sayA jae kAlakaMkhI parivvae / 40 saccaMsi dhirti kuvvaha / 44 AsevittA etamaTTha iccevege smutttthiyaa| 45 NissAraM pAsiya NANI, uvavAyaM cavaNaM NaccA / aNaNNaM cara mAhaNe ! / se Na chaNe Na chaNAvae, chaNataM NANujANai / 47 Nivida NaMdi arate payAsu / 49 kohAimANaM haNiyA ya vIre, lobhassa pAse NirayaM mahaMta / tamhA hi vIre virate vahAo, chidejja soyaM lahubhUyagAmI // 50 gaMthaM pariNAya ihajjeva vIre, soyaM pariNAya carejja daMte / ummagga laddha iha mANavehiM, No pANiNaM pANe samArabhejjAsi // 51 saMdhi logassa jaannittaa| 52 Ayao bahiyA pAsa / 55 samayaM tatthuvehAe, appANaM vippsaaye| 56 aNaNNaparamaM nANI, No pamAe kayAi vi / Ayagutte sayA vIre, jAyAmAyAe jaave| 57 virAgaM rUvehiM gacchejjA, mahayA khuehi vaa| 58 Agati gati pariNNAya, dohiM vi aMtehiM adissamANe / se chijjai Na bhijjai Na Danjhai, Na hammai kaMcaNaM savvaloe // 59 avareNa puvvaM Na saraMti ege, kimassatItaM ? kiM vAgamissaM? bhAsaMti ege iha mANavA u, jamassatItaM AgamissaM // 60 NAtItamaTTha Na ya AgamissaM, aTTha niyacchati tahAgayA u / vidhUta-kappe eyANupassI, NijjhosaittA khavage mahesI / / 61 kA araI ? ke ANaMde ? etthaMpi aggahe cre| savvaM hAsaM pariccajja, AlINa-gutto parivvae / 62 purisA! tumameva tuma mittaM, ki bahiyA mittamicchasi ? 63 jaM jANejjA uccAlaiyaM, taM jANejjA dUrAlaiyaM / jaM jANejjA dUrAlaiyaM, taM jANejjA uccAlaiyaM // 64 purisA ! attANameva abhiNigijjha, evaM dukkhA pamokkhasi / 67 sahie dhammamAdAya, seyaM samaNupassati / 69 sahie dukkhamattAe puTTho No jhaMjhAe / 77 dukkhaM loyassa jaannittaa| 78 vaMtA logassa saMjogaM, jaMti vIrA mahAjANaM / pareNa paraM jaMti, nAvakhaMti jIviyaM // 80 saDDhI ANAe mehaavii| 82 atthi satthaM pareNa para, Natthi asatthaM pareNa prN|| je kohadaMsI se mANadaMsI, je mANadaMsI se maaydNsii|| je mAyadaMsI se lobhadaMsI, je lobhadaMsI se pejjdNsii| je pejjadaMsI se dosadaMsI, je dosadaMsI se mohdNsii| je mohadaMsI se gabbhadaMsI, je gabbhadaMsI se jmmdNsii| je jammadaMsI se mAradaMsI, je mAradaMsI se nirayadaMsI / je nirayadaMsI se tiriyadaMsI, je tiriyadaMsI se dukkhadaMsI / cautthaM ajjhayaNaM 2 kheyapaNehiM pveie| 4 taccaM ceyaM tahA ceyaM, assi ceyaM pavuccai / 7 No logassesaNaM cre| 8 jassa Natthi imA NAI, aNNA tassa kao siyA ? 10 samemANA plemaannaa| 11 aho ya rAo jayamANe, vIre sayA AgayapaNNANe / pagatte bahiyA pAsa, appamatte sayA parakkamegjAsi / / 13 AghAi NANI iha mANavANaM / 14 aTTA vi saMtA aduA pmttaa| nANAgamo maccumuhassa atthi, icchApaNIyA vNkaannikyaa| kAlaggahIA Nicae NiviTThA, puDho-puDho jAiM pakappayaMti // 18 ciTTha kUrehi kammehi, ciTTha pariciTThati / aciTTha kUrehi kamme hiM. No ciTTha pariciTThati // Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460 19 ege vayaMti aduvA vi NANI, NANI vayaMti aduvA bi ege / 20 uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu / ettha vi jANaha Natthittha doso / 22 u atiriyaM disA ettha vi jANaha Natthittha doso / ettha vi jANaha Natthittha doso / 23 27 uveha evaM bahiyA ya loyaM, se savvalogaMsi je kei viSNU / aNuvIs pAsa NikkhidaMDA, je kei sattA paliyaM cayaMti // 20 narA mumacyA dhammaviduta maMjU 29 jAraMbha samiti baccA, evamAhU samattadasiNo // jahA jugAI kaTThAI, habvavAho pamatpati evaM attasamAhie bnihe| 34 vigica koI adhikaMpamANe imaM niruddhAyaM sNpehaae|" 35 dukkhaM ca jANa aduvAgamessaM / 36 puDho phAsAiM ca phAse / 37 loyaM ca pAsa vipkaMdamANaM / 28 je gibuDA pAhi kAmehi, abhidAnA te viyAhiyA / 40 jahittA pugvasaMjogaM / 41 tamhA avimaNe vIre / 43 vigiMca maMsa-soNiyaM / 44 esa purise davie vIre, AyANijje viyAhie / 'ghuNA samussamaM bacittA baMdhaceraMsi // 45 tehi palichinnehi AyANasoya-gaDhie bAle / yonibaMdha abhiktasaMjoe / , tasi avibhANo / 46 jassa natthi purA pacchA, majjhe tassa kao siyA ? 48 sammameyaMti pAsaha / 49 jeNa baMdhaM vahaM ghoraM paritAvaM ca dAruNaM / 50 palichidiya bAhiragaM ca soyaM, NikkammadaMsI iha macciehi // 51 kammuNA saphalaM daTTu, tao NijjAi veyavI / paMcamaM ajjhayaNaM 5. se pAsati phusiyamiva kusagme pagunnaM pivatitaM vAteritaM / evaM bAlassa jIviyaM, maMdassa avijANao / 7 moheNa gandhaM maraNAti eti / 8 ettha mohe puNo- puNo / 11 kaTTu evaM avijANa, vitiyA maMdasya bAlayA 14 ettha phAse puNo- puNo / 17 AsavasakkI paliucchanne / uTTiyavAyaM pavayamANe, mA me kei adakkhU / 18 aTTA payA mANava ! kammakoviyA / 22 Arae pavedite / 23 uTTie No pamAyae / 24 jANittu dukhaM patte sAyaM 25 puDhodA iha mANavA, puDho dunakhaM paveditaM / 28 iti udAhuvIre te phAse puTTho hipAsae / 36 se supaM ca me atthiyaM ca me baMdha- pamorakho tumbha jyatyeva / / " 37 ettha virate aNagAre, dIharAyaM titikkhae / patte bahiyA pAsa, adhyamato parivAra // soclA vaI mehAvI, paMDiyANaM NisAmiyA / samiyA dhambe Ariehi pvedite| 40 41 43 44 45 46 49 51 80 AcArAMga bhASyam No hijja vIriya devi tArisae siyA ke pariNAya logamassiyo / 85 evaM NiyAya muNiNA paveditaM - iha ANAkhI paMDie aNihe, puvyAvara jayamANe samAsInaM sahAe, suziyA bhave akAme ja 54 emapyamuhe vidisaNyaiNe, nibbinnacArI bhae payAsu / jaM sammaM ti pAsahA, taM moNaM ti pAsahA / 57 89 me kAhi ki te yoga ban? buddhAri dullahaM assi ceyaM pavvuccati, rUvaMsi vA chaNaMsi vA / iti kammaM pariNNAya, savvaso se Na hiMsati / saMjamati No paganbhati / 59 60 61 62 64 66 eyaM te mA hou / 67 evaM kusalassa daMsaNaM / 68 taddiTThIe tammottIe / tassaNNI tannivesaNaM / 69 jayaMvihArI vittanivAtI, paMthaNakAtI palIvAhare, pAsiya pANe gacchejjA / jaM moNaM ti pAsahA, taM sammaM ti pAsA // muNI moNaM samAyAe, dhuNe kamma- sarIragaM / paMsU seti vIrA samasadasiNo / 74 evaM se apamAnaM vivegaM kiTTati devavI / 77 esa se paramArAmo, jAo logammi itthiio| avi omoyariyaM kujjA / esa mohaMtare NI, tiSNe mujhe birae vipaahie| aviyattassa bhiSaNo unnayamANe ya pare, mahatA moheNa mujjhati / puvvaM daMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA daMDA / avi harae paDipuNe, ciTThai samaMsi bhome / uvasaMtarae sArakkhamANe se ciTThati soyamajjhagae || se pAsa savvato gutte, pAsa loe mahesiNo / sammameyaMti pAsaha / tameva sacca NIsaMka, jaMjigehi pavezya 90 91 95 97 uvehAhi samiyAe / 102 Na haMtA Na viSAyae / Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 (ka) adhyayanagata pAza tathA patra 103 aNusaMveyaNamappANeNaM, jaM hatabvaM ti NAbhipatthae / 104 je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se aayaa| 105 taM paDucca pddisNkhaae| 109 eyaM kusalassa dasaNaM / 110 taddiTThIe tammuttIe / tassaNNI tnnivesnne| 115 NiddesaM nnaativttttejjaa| 117 ihArAmaM pariNNAya, allINa-gutto privve| NiTThiyaTThI vIre, AgameNa sadA parakkamejjAsi / 118 uDDhaM sotA ahe sotA, tiriyaM sotA viyAhiyA / ete sotA viyakkhAyA, jehiM saMgati pAsahA // 119 AvaTeM tu uvehAe, ettha viramejja veyvii| 120 viNaettu soyaM Nikkhamma / 123 savve sarA NiyaTaeNti / 124 takkA jattha Na vijjai / 125 maI tattha Na gaahiyaa| 130 apayassa payaM Natthi / chaThaM ajjhayaNaM 1 obujjhamANe iha mANavesu / 2 akkhAi se NANamaNelisaM / 4 evaM pege mahAvIrA / 7 aNegarUvehiM kulehiM jAyA, rUvehiM sattA kaluNaM thaNaMti, NiyANao te Na labhaMti mokvaM / gaMDI aduvA koDhI, rAyaMsI avamAriyaM / kANiyaM jhimiyaM ceva, kuNiyaM khujjiyaM tahA / / uri pAsa mUyaM ca, sUNiaM ca gilAsiNi / vevaI pIDhasappi ca, silivayaM mahumehaNi // solasa ete rogA, akkhAyA annupubvso| aha NaM phusaMti AyaMkA, phAsA ya asamaMjasA / maraNaM tesi saMpehAe. uvavAyaM cayaNaM ca NaccA / paripAgaM ca saMpehAe, taM suNeha jahA tahA / / 13 pANA pANe kilesaMti / 14 pAsa loe mahanbhayaM / 15 bahudukkhA hu jNtvo| 16 sattA kAmehi maannvaa| 17 abaleNa vahaM gacchaMti, sarIreNa pabhaMgureNa / 18 aTTe se bahudukkhe, iti bAle pgbbhi| 19 ete roge bahU NaccA, AurA pritaave| 23 NAtivAejja kaMcaNaM / 25 aNupubveNa mhaamunnii|| 26 ta parakkamata paridevamANA, mA Ne cayAhi iti te vadati / chaMdovaNIyA ajjhovavannA, akkaMdakArI jaNagA ruvaMti // 30 AturaM loyamAyAe, caittA puvvasaMjogaM / ahege tamacAi kusiilaa| 33 kAme mamAyamANassa iyANi vA muhutte vaa| 35 ahege dhamma mAdAya / 36 apalIyamANe daDhe / 37 samvaM gehiM pariNNAya, esa paNae mhaamunnii| 38 aiacca savvato saMgaM / / 41 akkuThe va hae va lUsie vA / 42 paliyaM pagaMthe aduvA pgNthe| 44 titikkhamANe paribbae / 46 ciccA sanvaM visottiyaM, phAse phAse samiyadasaNe / ete bho ! NagiNA vuttA, je logaMsi annaagmnndhmminno| 48 ANAe mAmagaM dhamma / 49 esa uttaravAde, iha mANavANaM viyaahite| 5. AyANijjaM pariNNAya, pariyAeNa vigicai / 54 se mehAvI privve| 55 subhi aduvA dubhi / 56 aduvA tattha bheravA / 57 pANA pANe kilesaMti / 70 virayaM bhikkhu rIyaMtaM / 71 saMdhemANe smutttthie| 72 jahA se dIve asaMdINe / aayriy-pdesie| 75 sissA diyA ya rAo ya, aNupuvveNa vAiya / 76 sissA diyA ya rAo ya, aNupubveNa vAiyA / 78 vasittA bNbhcerNsi| 79 samaNuNNA jiivissaamo| asaMbhavaMtA virajjhamANA, kAmehiM giddhA ajjhovavaNNA / samAhimAdhAyamajhosayaMtA, satyArameva pharusaM vadaMti / / 80 sIlamaMtA uvasaMtA, saMkhAe rIyamANA / asIlA aNuvayamANA / 81 bitiyA maMdassa baalyaa| 84 puTThA vege NiyaTRti, jIviyasseva kaarnnaa| 86 bAlavayaNijjA hu te narA, puNo-puNo jAti pakappeMti / 87 ahamaMsI viukkase, 88 udAsINe pharusaM vadaMti / 89 paliyaM pagaMthe aduvA pagaMthe / 91 ghore dhamme udIrie, uvehai NaM annaannaae| 93 mAtaraM pitaraM hiccA, NAtao ya pariggahaM / vIrAyamANA samudrAe, avihiMsA suvvayA daMtA // Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 462 99 phAsA phusaMti te phAse, puTTho viirohiyaase| 100. oe smiydNsnne| 101 dayaM logassa jaannittaa| 105 jahA se dIve asaMdINe / bhavai saraNaM mhaamunnii| 106 evaM se uTThie ThiyappA, aNihe acale cale, abahilesse privve| 107 saMkhAya pesalaM dhamma, diTThimaM pariNivvuDe / 108 tamhA saMgaM ti pAsaha / 109 gaMthehiM gaThiyA NarA, visaNNA kaamvippiyaa| 112 esa tuTTe viyAhite / 113 kAyassa viovAe, esa saMgAmasIse viyaahie| se hu pAraMgame muNI, avi hammamANe phalagAvayaTThi / kAlovaNIte kaMkhejja kaalN| aTThamaM ajjhayaNaM 11 savvattha sammayaM pAvaM / 14 gAme vA aduvA raNNe ? va gAme va rnne| mAhaNeNa miibhyaa| 15 jAmA tiNNi udAhiyA / saMbujjhamANA smutttthiyaa| AcArAMgabhAjyama 16 je NibvuyA pAvehi kammehi, aNiyANA te viyAhiyA / 17 uDDhaM ahaM tiriya disAsu / 18 taM pariNNAya mehAvI / 20 taM pariNNAya mehaassii| 25 dhIro puTTho ahiyaase| 26 AyAra-goyaramAikkhe, takkiyA Na maNelisaM / 28 buddhehiM evaM paveditaM / 29 dhammamAyANaha, paveiyaM mAhaNeNa mtimyaa| majjhimeNaM vayasA ege, saMbujjhamANA smutttthitaa| 31 soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM nisAmiyA / samiyAe dhamme, AriehiM pavedite / 33 NihAya daMDaM pANehiM / 34 oe jutimassa kheyaNNe uvavAyaM cavaNaM ca nnccaa| 35 AhArovacayA dehA, parisaha-pabhaMgurA / 58 tavassiNo hu taM seyaM, jamege vihamAie / 105 kasAe payaNue kiccA, samAhiyacce phlgaavytttthii| uTThAya bhikkhU abhinivvuDacce / 107 veccANa bheuraM kAyaM / 125 kasAe payaNue kiccA samAhimacce phlgaavytttthii| uTThAya bhikkhU abhinivvuddcce| 127 veccANa bheuraM kArya / kha) 818 tathA haveM adhyayana kA padAnukrama aivAtiyaM aNAuTTe aMto bahiM viusijja akasAI vigayagehI acale je samAhie acale bhagavaM rIitthA acittaM tu samAsajja aciraM paDile hittA acelae tato cAI acchai ukkuDue abhivAte acchipi No pamajjiyA ajjhatthaM suddhamesae aTTha mAse ya jAvae bhagavaM aNAhAro tuarTejjA aNupuvIe saMkhAe aNNehiM vA Na kAritthA 9.1 / 17 81815 9 / 4 / 15 818 / 14 9 / 3 / 13 sAmA21 dAdA20 9 / 114 atiacca muNI parakkamamANe atidukkhaM himaga-saMphAsA adu kucarA uvacarati adu gAmiyA uvasaggA adu jAvaittha laheNaM adu thAvarA tasattAe adu porisiM tiriyaM bhitti adu bakkasaM pulAgaM vA adu mAhaNaM va samaNaM vA adu leluNA kavAleNaM aduvA aTThameNa dasameNaM aduvA AsaNAo khalaiMsu aduvA ciTTe ahAyate aduvA je pakkhiNo uvacaraMti aduvA paliyaTThANesu 9 / 119 9 / 2 / 14 9 / 2 / 8 92 / 8 9 / 4 / 4 9 / 1 / 14 9 / 15 9 / 4 / 13 9 / 4 / 11 9 / 3 / 10 9 / 47 9 / 3 / 12 8 / 8 / 16 9 / 27 9 / 2 / 2 9 / 4 / 4 9 / 020 81815 9415 dAdA dAdA2 9/4/8 Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 (kha)88 tathA 6 meM adhyayana kA padAnukrama 9 / 3 / 10 aduvA muTThiNA adu kuMtAi-phaleNaM aduvAyasA digitA 9 / 4 / 10 9 / 1 / 14 9 / 4 / 5 9 / 4 / 6 9 / 1 / 23 9 / 2 / 16 9 / 3 / 14 9 / 4 / 17 9 / 4 / 5 9 / 4 / 1 adu savvajoNiyA sattA addhamAsaM aduvA mAsaM pi annagilAyamegayA bhuMje apaDaNeNa vIreNa apaDaNeNa vIreNa apaDaNena vIreNa apaDaNeNa vIreNa apiittha egayA bhagavaM apuTThe vi bhagavaM rogehi ayaM tiriyaM pehAe appaM upehAe appaM buiyspaDibhANI appANaM tu viSNAya appamatte samAhie bhAti appAhAro titikhae appe jaNe NivAres bhime pakkime abhifrogs amAille abhi ayaM cAyatatare siyA ayaM se avare dhamme ayaM se uttame dhamme ayamaMtaraMsi ko ettha ayamuttame se dhamme kArya birimu araha rahe abhibhUya alaputhyo vi egayA gAmo avibhAti se mahAvIre vi sAhie duve mAse navasAhie duve vAse avi suma-bhi-gaMdhAI avi sUiyaM va sukkaM vA anvAhie sAitthA aha nAmakaMTae bhagavaM aha cambu bhIyA sahiyA aha duccara - lADhamacArI aha bhikkhu gilAejjA ahamaMsi tti bhikkhU AhaTTa yaha lahadekhie bhatte avA paMgA avakari bahAkaDaM na se seve 9 / 121 9 / 1 / 21 9 / 1 / 21 818|7 94224 tAkA 923/4 dAdA15 9 / 4 / 16 9 / 1 / 3 8819 12 dAda|20 9 / 2 / 12 9 / 2 / 12 92 10 91338 9 / 4 / 14 9 / 4 / 6 9 / 1 / 11 94219 9 / 4 / 13 9 / 2 / 11 9 / 3 / 7 911 / 5 9 / 3 / 2 dAdA3 9 / 2 / 12 9 / 3 / 3 9 / 3 / 11 9 / 1 / 18 ahAsuyaM vadissAmi ahaMmANo ghAsame sitthA ahiyAsae sayA samie ahiyAsae sayA samie ahuNA pavvaie rayatthA ahe viyaDe ahiyAsae davie AghAya NaTTa- gItAI ANupubvI-vimohAI AvakahaM bhagavaM samiAsI Aikkha tAI sayaNAsaNAI Aukkhemassa appaNo AukAlassa pArae AukAlassa pArae AgaMtAre ArAmAgAre AyatajogamAyasohIe Ayata jogAe sevitthA AyavajjaM paDIyAraM AyAvaI va simhANaM AyANasoyama tivAyasoyaM AraMbhAo tiuvRti ArusiyANaM tattha hiMsisu AvesaNa sabhA pavA AsaNagANi caiva paMtAI AsaNatye akukkue jhANaM Asavehi vivihi si bhavaM uDAe AsINe pelie maraNaM bahArasseya aMtiyaM iMdiehi gilAyaMte iMdiyANi samIrae icchA-loga sevejjA iti paNe hivAsa iti saMkhAe se mahAvIre iti se sarva pavekhiyA bhAti itthI egatiyA purisA ya itthIo tattha se pariNNAya ihaloiyAiM paraloiyAI Isi sAI yA sI apaDaNe uccAlaiya NiNisu ubhaMti egayA kArya udmahe tiriyaM ca uvasaMkamaMtamapaDaNaM 463 9 / 111 9 / 4 / 12 9 / 2 / 10 9 / 3 / 1 9 / 11 9 / 2 / 15 9/19 dAdA 9 / 4 / 16 9 / 2 / 1 bAbA6 dAdA11 25 9/2/3 9|4|16 9 / 4 / 9 8812 9|4|4 9 / 1 / 16 dAdAra 9 / 13 922 9 / 3 / 2 smer dAdA 10 9 / 2 / 6 dAdA17 dAdA3 14 dAdA17 dAdA23 22 9 / 1 / 13 9 146 928 9 16 9249 19225 9 / 3 / 12 9 / 3 / 11 9 / 4 / 14 9/319 Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam sAmA22 9 / 2 / 11 9 / 2 / 1 9 / 1 / 11 9 / 1 / 10 9 / 2 / 4 9 / 29 8 / 8 / 15 9 / 1 / 2 uvasaggA ya saMkhAya egacarA vi egadA rAo egatiyAo jAo buiyAo egattagae pihiyacce etAI so urAlAI etehiM muNI sayaNehiM etto paraM palehitti etthaM vAvi aceyaNe / evaM khalu aNummiyaM tassa eyAI saMti paDilehe eyANi tiNNi paDiseve elikkhae jaNe bhujjo evaM pi tattha lAhiM evaM pi tattha viharatA esa vihI aNukkato esa vihI aNukkato esa vihI aNukkato esa vihI aNukkato ehA ya samAdahamANA oyaNa-maMthu-kummAseNaM omodariyaM cAeti kammaM ca savvaso NaccA kammuNA kappiyA puDho bAlA kasAe payaNue kiccA kAmesu bahutaresu vi kAya-sAhAraNaTThAe kAsaveNa mahesiNA kAsaveNa mahesiNA kAsaveNa mahesiNA kAsaveNa mahesiNA kiriyamakkhAyaNelisiM gANI kIrataM pi NANujANityA "kukkuraM vAvi vihaM ThiyaM purato kukkurA tattha hisisu Nivartisu kolAvAsaM samAsajja khippaM sikkhejja paMDie gaMthehiM vivittehi gacchai NAyaputte asaraNAe gacchati NAivattaI aMjU gacchati saMkhaDiM asaraNAe gaDhie miho-kahAsu gAmaMtiyaM pi appattaM 9 / 415 9 / 315 9 // 3 // 9 / 3 / 6 9 / 123 9 / 2 / 16 9/3 / 14 9 / 4 / 17 9 / 2 / 14 9 / 4 / 4 941 9 / 1 / 15 9 / 1 / 14 883 8823 8 / 8 / 15 9 / 1223 9/2016 9 / 3 / 14 9 / 4 / 17 91 / 16 9 / 418 9 / 4 / 11 9 / 23 818 / 17 dAdA 88 / 11 9 / 1 / 10 9 / 117 gAmaM pavise NayaraM vA gAmapiMDolagaM ca atihiM vA gAmarakkhA ya sattihatthA ya gAme Nagarevi egadA vAso gAme vA aduvA raNe gAyanbhaMgaNaM siNANaM ca ghAsamese kaDaM paraTThAe ghAsesaNAe ciTThate cakkhumAsajja aMtaso jhAi cattAri sAhie mAse cariyAsaNAI sejjAo cAei bhagavaM samiyAe cittamaMtAI se abhiNNAya chaumatthe vi parakkamamANe chaTheNaM egayA bhuMje chappi mAse aduvA apivittA chAyAe jhAi AsIya chuchakAraMti AhaMsu jao vajja samuppajje jaM kiMci pAvagaM bhagavaM jaM kiMcuvakkama jANe jaM Na rikkAsi vatthagaM bhagavaM jaMsippege paveyaMti jaggAvatI ya appANaM jassisthio pariNNAyA jahA se samaNe bhagavaM uTThAya jAiM dhIrA samAsajja jAI sevitthA se mahAvIro jAvajjIvaM parIsahA jIvite maraNe tahA jIviyaM NAbhikakhejjA je aNNe rasesiNo sattA ne ke ime agAratthA, je ya uDDhamahecarA jo evaM aNuvAlae jogaM ca savvaso NaccA ThANAo Na viunmame ThANAto Na viunbhame ThANeNa parikilate ThAvae tattha appagaM NaccANaM se mahAvIre Na chaNe Na pamajjae 9 / 4 / 9 9 / 4 / 11 9 / 2 / 8 9 / 2 / 3 dAdA 9 / 4 / 2 9 / 4 / 9 9 / 4 / 10 9 / 115 9 / 113 9 / 2 / 1 9 / 2 / 15 9 / 1113 9 / 4 / 15 9 / 47 9 / 46 9 / 4 / 3 9 / 34 8 / 8 / 18 9 / 1118 dAdA 9 / 114 9 / 2 / 13 9 / 2 / 5 9 / 117 9 / 11 kAmA 9 / 2 / 1 8 / 8 / 22 8184 884 9 / 4 / 10 917 8 / 89 8 / 8 / 19 9 / 1216 8 / 8 / 10 8 / 8 / 19 daa8|16 8 / 8 / 21 9 / 48 9 / 1219 9 / 110 9 / 39 89 Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 2 (kha) 818 tathA veM adhyayana kA padAnukrama 465 Na tattha avalaMbae Na meM dehe parIsahA NAo saMgAmasIse vA NANugiddhe rasesu apaDiNe NAtivelaM uvacare NAbhibhAse abhivAyamANe NAyaputteNa sAhie Nikkhamma egadA rAo Nikkhamma egayA rAo Ni pi No pagAmAe NisiejjA ya aMtaso No avalaMbiyANa kaMdhaMsi No cevimeNa vattheNa NopamAyaM saI pi kumvitthA Novi ya kaMDUyaye muNI gAyaM No vi ya pAvagaM sayamakAsI No sugarametamegesi No sevatI ya paravatthaM No se sAtijjati teicchaM taM akubvaM viyarDa bhuMjitthA taM kAyaM vosajjamaNagAre taM paDibujjha mAhaNe taM paDiyAikkhe pAvagaM bhagavaM taM vosajja vatthamaNagAre taM bosajja vatthamaNagAre taMsippege aNagArA taMsi bhagavaM apaDiNNe taM "haMtA haMtA" bahave kaMdisu // taNaphAse sIyaphAse ya taNAI saMthare muNI tato ukkase appANaM tasakAyaM ca savvaso NaccA tasajIvA ya thAvarattAe tasseva aMtaraddhAe tahAvi se agarihe titikkhaM paramaM NaccA tippamANe'hiyAsae tusiNIe sa kasAie jhAti te ahiyAsae abhisameccA teukAyaM ca vAukAyaM ca teuphAse ya daMsa-masage ya tesappattiyaM pariharato yaMDilaM paDilehiyA kaa|18 dAdA21 9 / 38 9 / 1120 81818 9 / 18 8 / 8 / 12 9 / 2 / 15 9 / 2 / 6 9 / 2 / 5 8 / 8 / 16 9 / 1122 9 / 12 9 / 4 / 15 9 / 1120 9 / 4 / 8 9 / 18 9 / 119 9 / 4 / 1 9 / 1 / 18 9 / 37 dAdA24 9 / 1115 9 / 114 9 / 1122 9 / 2 / 13 9 / 2 / 15 9 / 115 9 / 3 / 1 8187 8 / 8 / 18 9 / 1112 9 / 1 / 14 8186 8 / 8 / 14 8 / 8 / 25 8 / 8 / 10 9 / 2 / 12 9/317 9 / 1112 9 / 3 / 1 9 / 4 / 12 887 thaMDila muNiA sae daMDajuddhAI muTThijuddhAI daMta-pakkhAlaNaM pariNNAe daviyasya viyANato divvaM mAyaM Na saddahe dukkhasahe bhagavaM apaDiNNe duccaragANi tattha lAhiM duvAlasameNa egayA bhuMje duvihaM pi vidittANaM duvihaM samicca mehAvI duhatovi Na sajjejjA nidhAya daMDa pANehiM paMtaM sejja sevisu paMthapehI care jayamANe paggahiyataragaM ceyaM paDiNikkhamittu lUsiMsu paDisevamANe pharusAI paNagAiM bIya-hariyAI paNiyasAlAsu egadA vAso parakkame parikilaMte parapAe vi se Na bhuMjitthA parivajjiyANa omANaM parivajjiyA Na viharitthA parIsahAI lucisu palAlapuMjesu egadA vAso pasArittu bAhuM parakkame pANA dehaM vihiMsaMti pArae tattha se mahAvIre pihiyA vA sakkhAmo pihissAmi tasi hemaMte puTThapuvvA ahesi suNaehiM puDhe vA se apuDhe vA puTTho tatthahiyAsae puTTho tatthahiyAsae puTTho vi NAbhibhAsiMsu puDhavi ca AukAyaM punvaTThANassa paggahe pehamANe samAhiM apaDiNNe pehamANe samAhiM apaDiNNe pehamANe samAhimapaDiNNe pharusAI duttitikkhAI phAsAiM virUvarUvAI 8AmA13 9 / 119 9 / 4 / 2 8 / 8 / 11 dAdA24 9 / 3 / 12 9 / 316 9 / 47 8 / 8 / 2 9 / 116 8.8 / 4 9 / 317 9 / 3 / 2 9 / 121 8 / 8 / 11 9 / 3 / 9 9 / 3 / 13 9 / 1 / 12 9 / 2 / 2 8 / 16 9.1119 9 / 1119 9 / 1 / 13 9 / 3 / 11 9 / 2 / 2 9 / 1222 8 / 8 / 10 9 / 3 / 8 9 / 2 / 14 9 / 12 9 / 3 / 6 9 / 4 / 1 8818 818113 9 / 17 9 / 1 / 12 8 / 8 / 20 9 / 2 / 11 9 / 47 9 / 4 / 14 9 / 119 9 / 2 / 10 Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 AcArAMgabhASyam phAsAiM virUvarUvAI bahave jANavayA lUsiMsu bahave pANa-jAiyA Agamma bahave vajjabhUmi pharusAsI bahiM caMkamiyA muhuttAgaM buddhA dhammassa pAragA bhagavaM ca evaM mannesi bhImA AsI aNegarUvA ya bhImAI aNegarUvAI bhuMjaMti maMsa-soNiyaM bheuresu na rajjejjA maMdaM parakkame bhagavaM maMsANi chinnapuvAI majjhattho NijjarApehI maraNaM Novi patthae mANussehiM vi puTuo mAyaNNe asaNa-pANassa mAhaNeNa maImayA mAhaNeNa maImayA mAhaNeNa maImayA mAhaNeNaM maImayA mIsIbhAvaM pahAya se jhAti rAiM diva pi jayamANe rAyovarAyaM apaDiNNe rIyaI mAhaNe abahuvAI rIyati mAhaNe abahuvAI rukkhamUle vi egadA vAso la4i gahAya NAlIyaM laddhe piMDe aladdhae davie lAhiM tassuvasaggA lUsaNae suNae dasamANe lUsiyapuvo appapuNNe hiM vajjabhUmi ca subbhabhUmi ca vasumaMto maimaMto viusijja aNAhAro vijahijjA tihA tihA vitahaM pAuresae vitticchedaM vajjaMto vimohaNNataraM hitaM virae gAmadhammehi vihare ciTTha mAhaNe vosaTTakAe paNayAsI 9 / 3 / 1 9 / 3 / 3 9 / 103 9 / 315 9 / 26 8 / 8 / 2 9215 9 / 27 9 / 2 / 9 889 8-23 9 / 4 / 12 9 / 3 / 11 885 kAkAja 888 9 / 220 9 / 1223 9 / 2 / 16 9 / 3 / 14 9 / 4 / 17 9 / 17 9 / 2 / 4 9 / 4 / 6 9 / 2 / 10 943 9 / 2 / 3 9 / 315 9 / 4 / 13 9 / 3 / 3 9 / 3 / 4 9.18 9 / 3 / 2 881 888 / 13 8 / 8 / 12 88 / 17 9 / 4 / 12 dAdA25 9 / 4 / 3 888 / 20 9 / 3 / 12 vosire savvaso kArya saMkucae pasArae saMkhAe taMsi hemaMte saMghADio pavisissAmo saMbAhaNaM Na se kappe saMbujjhamANe puNaravi saMluMcamANA suNaehiM saMvaccharaM sAhiyaM mAsa saMvuDe tattha se mahAvIre saMvuDe dehabheyAe saMsappagA ya je pANA saMsappagA ya je pANA saMsohaNaM ca vamaNaM ca sa jaNehiM tattha pucchisu sadarUvesu'mucchie jhAti saddAI aNegarUvAI samaNaM kukkurA Dasatutti samaNA tattha eva vihariMsu samaNe AsI paterasa vAse samayaMmi NAyasue visoge adakkhU samAhimaNupAlae samiyaM sAhare muNI sayaNehiM tassubasaggA sayahiM vitimissehi sayamaNNesi akaraNayAe sayameva abhisamAgamma sayayaM Nivatite ya pehAe savvaM NaccA aNe lisaM savvaM nUmaM vidhUNiyA savvakammAvahAo se adakkhU savvagAyaNirodhevi savvaThehiM amucchie savvaso kammuNA ya adakkhU savve phAsehiyAsae sAgAriyaM Na seve sAsaehiM NimaMtejjA sisiraMmi egadA bhagavaM sisiraMsi addhapaDivanne sisire mArue pavAyate sItodaM abhoccA NikvaMte sIyapiMDaM purANakummAsaM suvisuddhamesiyA bhagavaM 8 / 8 / 21 818 / 15 9 / 11 9 / 2 / 14 9 / 4 / 2 9 / 2 / 6 9 / 3 / 6 9 / 14 9 / 3 / 13 88 / 22 kAmA9 9 / 2 / 7 9 / 4 / 2 9 / 2 / 11 9 / 4 / 15 9/2 / 9 9 / 3 / 4 9 / 335 BrAja 9 / 1 / 10 885 sAmA14 9 / 2 / 7 9 / 116 9 / 1 / 17 9 / 4 / 16 9 / 4 / 10 kAkA 8824 9 / 1117 dAdA19 8 / 8 / 25 9 / 1 / 18 8818 8 / 8 / 24 9 / 4 / 3 9 / 1222 9 / 2 / 13 9 / 1 / 11 9 / 4 / 13 9 / 4 / 9 Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467 pariziSTa 2 (kha) 88 tathA 6 veM adhyayana kA padAnukrama susANe suNNagAre vA 9 / 2 / 3 suhumaM vaNaM sapehiyA sAmA23 sUro saMgAmasIse vA 9 / 3 / 13 se ahiNNAyadaMsaNe saMte 9 / 1111 se pArae AvakahAe 9 / 12 sevai bhagavaM uThAe 9 / 2 / 5 sovahie hu luppatI bAle 9 / 1415 sovAgaM mUsiyAraM vA haMtA-haMtA bahave kaMdisu hayapuvvo tattha daMDeNa hayapuvo tattha daMDehi hariesu Na NivajjejjA himavAe NivAyamesaMti; 9 / 4 / 11 9 / 3 / 10 9 / 3 / 10 9 / 118 88 / 13 9 / 2 / 13 Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 vizeSa zabdArtha 4 // 21 2011 aMju-Rju, kalyANakArI 0 ahiMsaka 5 / 102 0 madhyastha 9 / 17 aMta-svabhAva, nizcaya 3123 aMtara-antarAtmA vivara, zUnya pradeza, ghara kA gupta pradeza 9.1112 aMtiya -maraNAsannakAla 8 / 8 / 3 akamma-dhyAnastha, jJAnAvaraNa tathA darzanAvaraNa karmoM se mukta 2137 0 karmamukta, zuddha AtmA 3118 akasmAt- ahetuka 87 akAma--alubdha, icchAkAma se mukta 144 akukkuya -akutUhala, acapala 9 / 4 / 4 akutobhaya---abhaya 1138 akheyaNNa-anAtmajJa 2072 agga -rAga-dveSa ke hetubhUta karma athavA moha ke atirikta sabhI karma 3334 acira-samucita sthAna 818 / 20 aceyaNa -kriyArahita 8 / 8 / 15 ajja-Arya 3 / 26 ajjhattha-kaSAyoM kA upazamana 11147 ajjhovavaNNa-rasalolupatA, sukhalolupatA 679 ajhaMjha-kalahamukta 5144 'aTTa-pIDita 1113 aTThama-tIna dina kI tapasyA, telA 9 / 47 aNaivattiya-jJAna Adi kA anatikramaNa, ahiMsA 6 / 102 aNaNNa-AtmA, caitanya 3 / 45 aNaNNadaMsi-niSkAmadarzI, nirmala caitanyadarzI aNaNNaparama -Atmopalabdhi, saMyama, samatA 3156 aNaNNArAma - caitanya meM ramaNa karane vAlA 2 / 173 aNANA-anAtmabhAva 2 / 29 0 tIrthaMkara kA anupadeza, apanI buddhi se kiyA huA AcaraNa 5 / 107 aNAtIta-paristhiti se aprabhAvita 8.107 aNAdiyamANa-anAdRta 2 / 175 aNAraddha-anAcIrNa 2 / 183 aNAriya-hiMsAdharmI aNidANa-bandhana-mukta 4138 aNiha-apratADita 4 / 32 * asneha 524 * rAga-dveSa se aparAjita 6 / 106 aNugghAyaNa-ahiMsA 2 / 181 0 (aNa-karma, ugghAyaNa-utpAdana, ___ aNugghAyaNa-karma kA utpAdana--cUrNi) aNudhammiya-dharmAnugAmitA 9 / 122 aNuvasu-sarAga-saMyama 6 / 30 aNuvIi-viveka yA cintanapUrvaka 6 / 103 aNuvehamANa-amadhyastha bhAva rakhane vAlA 5297 aNelisa-antaHprajJAgamya 6 / 2 aNomadaMsi-uttamadarzI, AtmadarzI, uttama samyagdRSTi 3 / 48 ativela-maryAdA kA atikramaNa dAdA adissamANa-pravRtti na karatA huA 2 / 109 adu (de) atha 9 / 115 annagilAya - bAsI bhojana 9 / 4 / 6 apaDiNNa-apratijJa-kevala apane lie hI nahIM kintu ___ sAmudAyika bhikSA lAne vAlA 2 / 110 0 pratikAra ke saMkalpa se rahita 9 / 2 / 11 aparinivvANa-azAMti 4126 apalIyamANa-anAsakta 6 // 36 apiittha-binA pAnI pIe 9 / 4 / 5 appatiTThANa-nirAlaMbana 5 / 126 ahilessa-saMyama meM athavA AtmA meM ramaNa karane vAlA 6 / 106 abhijuMjiya-balAt sevA meM niyojita kara 2065 abhiNivvaTTa-aMga-upAMga kA nivartana 6 / 25 abhisaMjAta-pezI taka kI avasthA 625 abhisaMbhUta-kalala taka kI avasthA 6 / 25 abhisamecca-prApta kara 1/317 abhiseya-zukra aura zoNita kA niSeka 625 abhoccA-pAnI pIe binA 9 / 111 amarAyai-amara kI bhAMti AcaraNa karatA hai 2 / 137 amuNi-ajJAnI 3 / 1 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : vizeSa zabdArtha 2141 5118 4.41 bhojana araI-iSTa kI aprApti aura iSTa ke vinAza se hone vAlA mAnasika bhAva 3 / 61 avasakkejjAdUra rahe 21117 avijjA-ajJAna avimaNa -prasanna mana vAlA asaMdINa-AzvAsa dvIpa 6 / 72 asamaNuNNa-anyatIrthika 81 asaraNa-asmaraNa 9 / 1 / 10 asiya-tattvajJAna rahita 5 / 94 ahAkaDa-muni ke lie banAyA huA AdhAkarmI Adi 9 / 1 / 18 ahAsacca-yathArtha 415 ahiNNAyavaMsaNa kSAyika samyagdarzana, satya-darzana 9.1111 ahiyAsamANa--sahatA huA 2 / 161 ahirimaNa-alajjAkArI 6 / 45 ahesaNijja-apanI-apanI kalpa-maryAdA ke anusAra grahaNIya 8144 ahovavAiya-adholoka meM hone vAle 4117 ahovihAra-saMyama 2 / 10 AuTTa-nivartana karanA 2 / 27 AuTTikaya-avidhipUrvaka kRta za73 Aesa-Atithya, yajJa 20104 AgaMtAra-yAtrIgRha 9 / 2 / 3 Agatigati-saMsAra-bhramaNa 3158 Agama-AjJA, cintana AgayapaNNANa-labdhaprajJa AghAya-AkhyApikA 9 / 119 ADhAyamANa-Adara pradarzita karatA huA 8.1 ANaMda-iSTa kI prApti se hone vAlA mAnasika bhAva 361 ANakkhessAmi (de)-lAUMgA 877 ANA-sUkSmatattvAvabodha, atIndriyabodha 297 * AtmabhAva, AtmajJAna, arhat upadeza 2 / 29 * zruta 4|45 0 sUtra kA Adeza 6178 ANagAmiya-bhaviSya meM sAtha dene vAlA 8.61 AtItaTTha-kRtArtha 8 / 107 AmagaMdha - bhojana kI Asakti 2 / 108 AyaMka-zArIrika-mAnasika duHkha 12146 __ * zIghraghAtI roga 528 AyaMkadaMsi-hiMsA meM AtaMka dekhane vAlA 3333 Ayatacarakha-saMyatacakSu, animeSadRSTivAlA 21135 Ayatajoga - mana,vacana aura kAyA kI saMyata pravRtti 9 / 4 / 16 AyataNa-bhogasAmagrI 2 / 91 Ayatatara-mahattara pA8.19 Ayabala-zArIrikabala AyANa-kaSAya 3173 0 vastra 6 / 35 0 indriyAM, parigraha 9 / 1 / 16 AyANa-jAno 6 / 24 AyANasoya---indriya-viSaya AyANijja-aparigraha 2172 0 anukaraNIya, grahaNIya 4144 0 vastra, karma AyANIya-saMyama 1 / 24 AyAragoyara-AcAra-vyavahAra AraMbha-hisAjanita pravRtti 3 / 13 0 ajJAna, kaSAya, no-kaSAya, asaMyama 5190 * vaiyAvRtya-svAdhyAya Adi karanA, pravRtti 8 / 8 / 2 AraMbhajIvi-hiMsAjIvI 3 / 30 ArAma-Atma-ramaNa 5 / 117 ArAmAgAra-ArAmagRha 9 / 2 / 3 Ariya-AcArya 2 / 47 0 tIrthaMkara 2 / 119 * ahiMsAdharmavid 4 / 22 AlINa-indriya-saMvata AluMpa-cora yA luTerA 213 Avakaha-yAvajjIvana / 9 / 4 / 16 AvakahA-jIvanaparyanta 9 / 122 AvaTTa saMsAra 1193 * mana kI caMcalatA, mana kA bhramaNa 316 0 Avarta, cakrAkAra gati 5 / 18 AvIlae-sAdhanA kI pahalI bhUmikA 4 / 40 AvesaNa-zilpazAlA 9 / 22 Asa bhogAbhilASA 2 / 86 AsaMsA-abhilASA 2145 Asava-Azrava, karmAkarSaka Atma-pariNAma 4 / 12 .pIDA, chidra kaam|10 Asavasakki AsravoM meM Asakta 5 / 17 AsAyaNA-bAdhA, parihAni 6 / 104 AsupaNNa-sarvajJa AhaMsu-bulAyA 9 / 3 / 4 icchAkAma-svarNa Adi padArtha prApta karane kI kAmanA 2 / 121 icchApaNIya--indriya aura mana kI viSayAnukUla pravRtti ke dvArA saMcAlita 4116 icchAloma-nidAna bAbA23 ittariya -iMginImaraNa anazana 8 / 106 89 Jain Education international Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 ihaloiya ( uvasagga) - manuSyoM dvArA kRta ( upasarga ) uggaha- avagraha, sthAna uccAgoya sarakAra-sammAnAI gotra 9 / 2 / 9 2112 249 uccAlaiya-paramatattva meM lIna 362 ujjukaDa - saMyamakArI 1 / 35 uTThiyavAya ' maiM udyata huA hUM' aisI ghoSaNA karane vAlA 5 / 17 uttaravAda - utkRSTa siddhAnta 6/49 udari-jalodara roga se grasta 68 214 uvittA prANavadhaka, uttrAsaka uddesa - vyapadeza, kathana 2 / 73 ucyamANa -- ahaMkAragrasta 5 / 64 ummagga- unmajjana-srotoM kA nirodha aura aparigraha 3250 0 vivara 6 / 6 -- uvakkama - AyuSya-vidhAtaka vastu dAdA6 uvaraya-saMyata, virata athavA saMyama meM nikaTatA se rata 3 / 41 uvarAya - uparAtra-rAtrI ke aMtima do prahara 9 / 4 / 6 ubavAya janma 3 / 45 6 / 30 2 / 18 3 / 19 3187 5 / 52 3 55 5 / 96 852 9 / 2 / 11 5 / 17 uvasama-saMyama uvAiyasesa - upabhoga ke bAda bacA huA vAhi-vyavahAra vyapadeza, vizeSaNa 0 kaSAya-janita Atma-pariNAma uvehamANa -- nikaTatA se dekhane vAlA uvehA--samajha, paryAlocana * madhyasthabhAva ekasADa - eka zATaka vAlA muni egacara- akelA ghUmane vAlA pAradArika egacariyA - ekalavihAra, ekAkI caryA egattagaya-- ekatva - anuprekSA se bhAvita egappamuha-lakSyAbhimukha egAyataNa- dehAtIta caitanya eja-vAyu eyANupatti karmavipAka ko dekhane vAlA * vartamAnadarzI 9 / 1 / 11 5 / 54 5 / 30 1 / 145 2053 3 / 60 17 2 / 165 eyAvaMti itane ogha pravAha oghaMtara - karmajanitasaMskAra athavA saMsAra ke pravAha ko tairane vAlA omaceliya- atisAdhAraNa yA alpa vastra dhAraNa karane vAlA omANa - aisA bhoja, jahAM gaNanA se adhika khAne vAloM kI upasthiti ho jAne ke kAraNa bhojana kama ho jAe 2 / 165 848 9 / 1 / 19 omoriya - alpIkaraNa oya - akelA * eka, vItarAga, madhyastha ahiMsaka, aparigrahI " ovavAha punarjanma lene vAle o oha pravAha ohaMtarapa - saMsAra - samudra kA pAragAmI kappati -- karatA hai kamma - pravRtti, karma-pudgala kammakoviya - pravRtti-kuzala kammasamAraMbha hiMsAtmaka pravRtti vizeSa kammovasaMti nae karmoM ko na karanA aura purAne karmoM kA kSaya karanA kayakiriya- zarIra kI sAja-sajjA karane vAlA kasAitthA - ruSTa hokara durvyavahAra karanA kahakaha- saMzaya karanA kAma-kAmanA kAmaMkama - kAmAbhilASI kAmakAmi viSayoM kI kAmanA karane vAlA -- * bhagavAn mahAvIra AcArAMga mAdhyam 6/40 5 / 126 6 / 100 keyaNa calanI kAmasamapuNya kAmaprArthI kAla - samAdhimaraNa kAla kAlakaMkhi mRtyu ke prati anudvigna taTastha bhAva se mRtyu ko dekhane vAlA kAlapariyAya - mRtyu kAleNuTThAi - parAkrama - kAla meM parAkrama karane vAlA kuMtAi - bhAlA Adi zastra kucara-cora, pAradArika kusala - vItarAga, vItarAgatA kA sAdhaka * sarvaparijJAcArI, kevalI khaNa-kSaNa, madhya khaNayaNNa -kSaNa ko jAnane vAlA khama - kAlocita khetta-anAcchAdita bhUmi khema - samyak pAlana kheyaNNa kSetra ko jAnane vAlA * kSetra kA artha hai - zarIra, kAma, indriyaviSaya, hiMsA aura mana-vacana kAyA kI pravRtti / jo ina sabako jAnatA hai, vaha kSetrajJa kahalAtA hai baMdha parivaha * bandhana 8 / 37 12 2 / 71 6 / 27 2 / 150 4 / 51 5 / 18 107 2 / 155 5 / 87 9 / 2 / 11 8 / 107 2121 2 / 134 2 / 123 2 / 74 5 / 92 3 / 38 5 / 59 21110 9 / 3 / 10 9 / 28 2 / 95 2 / 182 5 / 67 3 / 42 5 / 21 2 / 110 8 / 61 257 dAdA6 21110 3 / 16 3 / 50 825 Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3 : vizeSa zabdArtha 471 4 / 27 571 27 3147 3148 gaDhiya-baddha 2 / 126 gati-pratiSThA, padavI gAmakaMTaya-indriya-viSaya 9/37 gAmadhamma-indriya-viSaya 9 / 4 / 3 gApiMDolaga-bhikSu yA atithi 9 / 4 / 11 gAmiya-kAma sambandhI 9 / / gilAsiNI-bhasmaka roga guNa-indriya-viSaya 1193 guNaTThi-viSayArthI 1269 guNasamiya-IyAsamiti Adi guNoM meM yukta guNAsAya--viSayalolupa 5158 guru-dustyaja, anatikramaNIya 5 / 2 gehi --kAmAsakti goyAvAvI-jAti, kula, bala Adi se yukta gotra kA abhimAna 2050 ghAsesaNA-AhAra kI eSaNA 9 / 4 / 10 ghora (dhamma)--sabhI AsravoM kA nirodhaka saMvara dharma 691 cavaNa-mRtyu 3 / 45 cAI (ve)-sahana karane vAlA 37 ciTThe (de)-gADha, saghana 4 / 18 cittaNivAti-citta ko ekAgra karane vAlA 5 / 69 cirarAi--yAvajjIvana chaumattha-ghanaghAti karma se AvRta dazA 9 / 4115 chaMda-Asakti, svecchAcAritA 1172 * indriya sukhoM kI parAdhInatA, dUsaroM ke adhIna rahanA 2186 0 icchA, adhyavasAya, saMkalpa za25 cha8--do dina kI tapasyA, belA 9 / 47 chaNa-hiMsA 3 / 21 chaNapaya-hiMsAtmaka karma 2 / 180 chaya-indriyajayI, anupahata 5 / 10 jAti-janma, utpatti 3 / 26 jAma-- avasthA, vayovibhAga 8.15 jAyAmAyA--saMyama-nirvAha ke yogya AhAra kI mAtrA jIva-jIvatva aura AyuSya karma ke upajIvI jutima-saMyama juddhAriha-yuddha ke yogya sAmagrI 5246 jhaMjhA (de)-vyAkulatA 3269 jhosie-ArAdhanA kI 5 / 41 zosita-sevita, AcINaM 5198 gaMdi-mAnasika tuSTi, pramoda 2 / 162 NAa-hAthI 9 / 3 / 8 NAi-jJAna 48 NAya-nAyaka 21170 NAlIyA-zarIra se cAra aMgula bar3I lAThI 9 / 3 / 5 Niiya--aparivartanIya svarUpa 4/2 NikaraNa -hiMsA kA parihAra 1261 nizcita rUpa se karanA 2 / 153 NikkammadaMsi-AtmadarzI, mokSadarzI NikkhittadaMDa-hiMsA ko chor3ane vAlA Nicaya--saMgraha, saMcaya 3231 NiTTiyaTTi-kRtArtha 5 / 117 NibbalAsaya-nirbala bhojana 579 Niyaga-AtmIya jana Niyama-parimita kAla ke lie bhoga-upabhoga kI vastuoM kA pratyAkhyAna 2059 NiyAga-mokSa 1135 NivANa-sahaja Ananda, citta kI sthiratA 6 / 102 Nivida-virakta ho, nizcita jAna NIyAgoya-asatkArArha gotra 2049 NiyAya-jAnakara 5144 Niruddha-parimita, alpakAlika 4 / 34 Nivijja-udAsIna honA 594 Nisanna-- anunnata, kRta-anAdara Niha-snehavAn 21186 Niha (3)-saMgraha karanA 2 / 116 * chalanA karanA 415 Nihejja-gopana karanA 5141 NUma (nama) (de)-karma, mAyA 818 / 24 tta-indriyAM tava-tapa, svAda-vijaya, Asana-vijaya 2059 tannivesaNa-taniSTha tassaNNI-smRti meM ekAgra 5268 tANa-kriyA, cikitsA 2177 tippati-rotA hai 21124 tippamANa-pIDita hotA huA 818 / 10 tiriccha-madhyagata 2 / 133 tivijja-trividya-pUrvajanma, janma-maraNa aura AsravakSaya-ina tInoM kA jJAtA 3128 tuccha-vipanna, daridra 2 / 174 tuTTa-troTaka 6 / 112 daiya-sammata 673 daMDa-ghAta, hiMsA 2 / 42 0 kaSTa 585 vaMta-indriya aura mana para vijaya pAne vAlA 6 / 93 dama-indriya-vijaya, kaSAya-vijaya 2159 4145 41 8.34 Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 472 AcArAMgabhASyam 11149 3170 947 5 / 37 za67 32 11145 2036 9 / 3 / 6 6155 9 / 4 / 7 2 / 166 3 / 62 335 2061 6 / 24 4 / 25 daviya -saMyama ke yogya * rAga-dveSa se aparAjita dasama-cAra dina kI tapasyA, colA diTTha-indriya-viSaya doharAya-AjIvana dIhaloga-vanaspati jagat bukkha---ajJAna, karma duguMchaNA- jugupsA duguMchamANa-pratikAra karatA huA duccaraga - aisA gAMva jahAM vihAra karanA ___ kaThina hotA hai dubhi (de)-amanojJa duvAlasama-pAMca dina kI tapasyA, paMcolA dusvasu--daridra dUrAlaiya-kAmanAoM se dUra dhamma viu-dravya ke svabhAva ko jAnane vAlA dhuvacAri ---zAzvata kI ora gatizIla dhUyavAda-sAdhanA kI vizeSa paddhati nikAya sthApita kara nidhAya-parihAra nippIlae-sAdhanA kI tIsarI bhUmikA nirAmagaMdha-bhojana ke prati anAsakta nUma-mAyA paMta (de)-tuccha pagaMtha (de)-Akroza karanA pagappa-maryAdA pagambhati-ucchRkhala vyavahAra karanA paccAsI-punaH cAhanA pajjavajAyasastha asaMyama paDiggaha-pAtra paDilehaMti -viSayoM meM citta ko sthApita karate haiM paDilehA ---paryAlocanA paDucca-- apekSA se paNNANamaMta-nizcaya dRSTikoNa * caudahapUrvI, AcArAMgadhara paNiyasAlA-dukAna paMta-bAsI bhojana, paryuSita AhAra tuccha 0paMtaAsaNa-miTTI se lipe-pute sthAna * paMtasejjA-zUnyagRha paterasa-terahavAM pabuddha-avadhijJAnI, manaHparyavajJAnI, Agama-vizArada 9 / 37 4140 2 / 108 818 / 24 9 / 3 / 2 payA-strI 5154 para-zrAvaka, saMjJI, yathAbhadraka 875 0 gRhastha 9 / 1 / 19 parama-pAriNAmika bhAva, mokSa 3128 paramavaMsi-pAriNAmikabhAvadarzI, caitanyadarzI 3238 paramArAma-parama sukhadAyI 577 paraloiya (uvasagga)-tiryaJcoM dvArA kRta (upasarga) 9 / 2 / 9 paravAgaraNa-Apta-nirUpaNa 113 parijuNNa-abhAvagrasta 1113 pariNNA -viveka 119 * duHkhamukti kA upAya 2 / 171 pariNNAyakamma-karmatyAgI 1 / 12 pariNivuDa-zAntacitta 6 / 107 paritappati-saMtapta hotA hai 2 / 124 parighAseu-bhojana karAne ke lie 8 / 23 parinivvANa-sukha 1121 parivaejjA-tiraskAra karatA hai 27 parissava-karma-nirjaraNa kA hetubhUta Atma-pariNAma 4 / 12 pariharejjA-paribhoga kare 2 / 115 paliucchanna-karmoM se AcchAdita 5 / 17 palicchidiya-chinna kara 3 / 35 palichinna-vijita 4 / 45 palibAhare (de)-saMkucita karanA 5 / 69 paliyaM (de)-karma . pravRtti 6142 paliyaMtakara-ghAtyakarmoM kA aMta karane vAlA 3272 paliyaTThANa-kArakhAnA 9 / 2 / 2 pavIlae-sAdhanA kI dUsarI bhUmikA 4/40 paheNa (de)-upahArasvarUpa dI jAne vAlI miThAI 2 / 104 pANa-Ana-apAna, ucchvAsa-niHzvAsa se yukta prANI pAyapuMchaNa-rajoharaNa 6 / 31 pAra-saMyama 2134 pAragAmi-saMyama ke ArAdhaka 2 / 35 pAvaga-azuddha 9 / 1 / 18 pAvAiya--pravacanakAra 4130 pAsa-pAza-premAnubaMdhana pAsaya-draSTA, vastusatya ko dekhane vAlA 2073 * ahiMsaka, bhagavAn mahAvIra 372 pAsaNiya--vAsanoddIpaka padArthoM ko dekhane vAlA 5287 pAsiya-dRSTimAn 370 pihiyacca-kAyika pravRtti kA saMvaraNa karane vAlA 9 / 1 / 11 pIDhasappi-paMgutA 4 / 27 6 / 42 876 5 / 51 2 / 132 3 / 17 2 / 32 2138 5 / 105 4.47 590 9 / 2 / 2 2 / 164 932 3 / 29 9 / 3 / 2 9 / 2 / 4 5 / 90 68 Jain Education international Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 3: vizeSa zabdArtha 3 / 45 334 puDho-vistIrNa 2057 puNNa-saMpanna 2 / 174 purANakummAsa -bAsI uDada 9 / 4 / 13 pulAka ---cane Adi kA rUkhA bhojana 9 / 4 / 13 pesala-kaSAyoM kA upazamana 6 / 107 pharusa --kaSTa 9 / 3 / 13 pharusiya-kaSTa 37 phala-capeTA 9 / 3 / 10 phalagAvayaTThi-phalaka kI bhAMti chilA jAtA huA 6 / 113 phArusiya-jJAna ke ahaM se guru kI avamAnanA 677 phAsa-AghAta 2155 0 kaSTa 2 / 161 * indriyasukha 5.85 * zIta, uSNa Adi parISaha 6 / 99 phusiya--jala-kaNa, bUMda 55 baMbha-AcAra, satya, tapa baMbhacera-AcAra, maithuna-virati, gurukulavAsa 4 / 44 * AtmaramaNa, upastha saMyama, gurukulavAsa 5 // 35 0 cAritra, gurukulavAsa 6 / 30 baMbhava-AcAraniSTha, satyaniSTha, taponiSTha bakkasa -sattU yA cane kA bhojana 9 / 4 / 13 bAla-ajJAnI 2074 * hiMsA meM pravRtta 2 / 145 bAlabhAva-ajJAna 51100 bAlavayaNijja-sAdhAraNa jana ke dvArA bhI nindanIya 656 buddha--vivekasaMpanna 4 / 47 bhaMjaga (3) vRkSa 67 bhUta--jo the, haiM aura raheMge, ve prANI 41 bheuradhamma -- anitya 2296 0 naSTa hone ke svabhAva vAlA 5229 bherava - bhayAnaka rUpa mattA-mAtrA 2065 maddaviya --mArdava, ahaMkAra-viveka 6 / 102 mamAiya--mamIkAra, mamatva 2 / 156 maraNa-saMsAra, bAdhAsahita pravRtti 2296 maha-mahAn arthAt mokSalakSI 5 / 112 mahAjANa-mahApatha, kSapakazreNI 3178 mahAmoha-abrahmacarya, viSayAbhilASA 2294 mahAvIhi-mahApatha (ahiMsA, samatA) 1137 mAi-viSaya-kaSAya se saMskArita citta vAlA 3 / 14 mANAvAdi-apane guNoM kI parikalpanA se utpanna mAnavAda 2250 mAyaNNa-mAtrajJa 2 / 110 mAra-mRtyu athavA kAma 3166 * madanakAma-viSayAbhilASA 53 mAhaNa-ahiMsaka mihokahA-kAmakathA, bhojanakathA 9 / 1 / 10 muNi-parama jJAnI, bhagavAn mahAvIra 2070 0jJAnI 2 / 99 muyacca-deha ke prati anAsakta 4 / 28 mUDha-moha se grasta, vayaM aura avayaM ke viveka se zUnya 21151 mUla-rAga-dveSa, mohanIya karma 234 mUlaTThANa-AdhAra 2 / 1 mUsiyAra-billI 9 / 4 / 11 mehAvi-maryAdAvAn 1170 moNa--jJAna, saMyama 2 / 103 * aparigraha kA jJAna, saMyama kA anuSThAna 5 / 38 * kAma virati 588 rAyaMsa-rAjayakSmA rAya-rAtra-rAtri ke prathama do prahara 9 / 416 rAyovarAya-pUrI rAta 9 / 4 / 6 rikkAsi (ve)-choDanA 9 / 14 raha-janma-dharmA 5 / 133 rUva-zarIra 5 / 29 0 cakSu indriya kA viSaya, indriya-viSaya, padArtha 49 lajjamANa-hiMsA-virata 1 / 17 laTi-zarIra-pramANa lAThI 9 / 315 lahubhUyakAmi-laghubhUta-saMyama, saMyama kI kAmanA karane vAlA 3 / 49 lahubhUyagAmi laghubhUta arthAt vAyu / vAyu kI bhAMti gamanazIla, apratibaddhavihArI 3149 lAviya-lAdhava, vastra Adi kI alpatA 6 / 102 lADha-anArya deza, pazcima baMgAla ke tamaluka, midanApura, hugalI tathA vardavAna jille kA hissA 9 / 32 lupittA-prahAra karane vAlA 2 / 14 lUsaga-upadravakArI 6 / 99 lUha-saMyama 6 / 110 lUhadesiya--rUkSa bhojana 9 / 23 loga-zarIra 2 / 125 0 lobha, mamatva 2 / 159 * jIva samUha 333 logavitta-loka kA cAritra 5 // 32 Jain Education international Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 loga lobhamati, mamatva saMjJA 0 parigraha, padArthAsakti lokapravAhasammata, viSayAbhimukhatA zarIra loya - jagat, loyasaMjoya-svarNa Adi padArtha tathA parivAra kA saMyoga loyAloyapavaMca - loka kA dRSTa prapaMca baMkasamAyAra - mAyApUrNa AcaraNa kANikeya - mAyA ke AdhArabhUta vakkhAyaraya - sUtrAgama aura arthAgama meM lIna bhUmi-anArya deza baTTamA vartulAkAra mArga vaDamatta - pRSThagranthi kA bAhara nikalanA vaNNa yaza, rUpa * saMyama baNNAesi vazalipsu vatthu - AcchAdita bhUmi, gRha Adi vatthaga (de ) -- vastra kA bhAva vaya -avasthA * saMsAra, gaticakra vavahAra - vyapadeza, vibhAga vasaTTa - indriya viSaya tathA kaSAya kI adhInatA se pIDita vItarAga saMyama vasuma - saMyamI vAsaga-sthalacara prANI viaMtikAraya - antakriyA karane vAlA, sampUrNa karmakSaya karane vAlA viovAya - vyavapAta, giranA vigicamANa - viveka karane vAlA vigaha zarIra viSaya - AcAra, anuzAsana viNayaNNa - AcAra tathA anuzAsana kA jJAtA vitadda - saMvara dharma ke pratikUla vitigiccha samAvanna zaMkAzIla vitigicchA - AzaMkA vitimisa jana-saMkula viddAyamANa - apane Apako vidvAn mAnane vAlA vidhUtakappa - dhutAcAra kI sAdhanA karane vAlA * dhuta kA AcAra viparisiha bhoja ke bAda bacI huI sAmagrI vippaNollae -- samabhAva se sahana kare diparAmukha hiMsA karatA hai 2 / 159 2 / 184 3 / 25 5 / 53 2 / 169 370 5 / 58 4|16 5 / 122 9 / 3 / 2 5 / 122 5 / 54 553 dAdA23 5 / 53 257 9/14 2 / 12 2 / 152 3 / 18 6 / 95 6 / 30 1 / 174 6 / 12 8 / 60 6 / 113 3 / 79 5 / 21 1 / 171 2 / 110 6 / 92 5 / 93 3 / 54 9 146 887 3 / 60 6 // 59 2/67 5 / 26 2 / 150 vipasAya - citta kI prasannatA, citta kI nirmalatA vipiyA (3) cita vibhae vibhajyavAda se kathana karanA vimoha - anazana vimohAyataNa - prANa- vimoha kI sAdhanA kA Ayatana arthAt anazana aiyaDa (de ) - prAsuka, nirjIva virAga vairAgya, citta kI vitRSNAvasthA, nirveda viSitA grAmapAtaka vivittajIvi - rAga-dveSamuktajIvI, ekAntajIvI vivega nirmamatva visottiyA-citta kI caMcalatA (3) pRtha visse Ni - chinna viha (ve) AkAza, phAMsI vIra-parAkramI, sahiSNu buDDha - buDhApA veyava - zAstrajJa veyavi -- zAstravid saMkamaNa-setu saMghaDi (ve) - jImanavAra saMga-rAma-dveSa, baMdhana 0 rAga 0 Asakti, zAMti kA vighna saMgaMtha --- svajana kA svajana saMgAmasIsa-yuddha kA agrima morcA saMghaDa (ve ) -- niraMtara saMghaDavaMsi - pratikSaNa upayukta, satata jAgarUka saMghADi kaMbala Adi vastra saMtadattara - eka antara vastra aura eka uttarIya vastra saMti - nirvANa, bAdhArahita pravRtti saMthaya-sahavAsI saMdhi - vivara AcArAMga bhASyam o * haDDiyoM kI jor3a * abhiprAya * atIndriya cetanA meM hetubhUta karma - vivara * zarIravartI karaNa caitanya- kendra, cakra * jJAna darzana - caritra kI samanvita ArAdhanA saMpamAraya mUrcchA saMvAhaNa - mardana 2 saMvAhA bAdhA, parISaha upasarga saMviddhapaha svIkRta mArga se acyuta saMsohaNa - virecana - } 3 / 55 6 / 109 6 / 101 25 8 / 61 9 / 1 / 18 3 / 5.7 2 / 14 3 / 38 5 / 47 1 / 36 8107 6/68 858 6 / 98 3 / 26 314 451 261 9 / 1 / 19 1173 3 / 6 6 / 108 22 6 / 113 452 452 9 / 2 / 14 851 296 22 2 / 106 2 / 127 3 / 51 5 / 20 5 / 30,41 1 / 30 9/4/2 5 / 65 5.50 9/4/2 Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T riziSTa 3 vizeSa zabdArtha sagaDabhi apane dvArA kRta karmoM ko bhedana karane vAlA 3 / 73 sacca - satya, sadbhAva, sArvabhauma niyama, RjutA Adi 3 / 40 * vastu kA yathArtha svarUpa mokSAmatApI 3 / 65 sahida 3180 2/33 5 / 136 11 4 / 1 saNNa-nimagna * sarvataH caitanyamaya saNNA - saMjJA, avabodha satta-- sattva - zubha - azubha karmoM kI sattA vAle prANI sannivaya- anAja, ghRta Adi kiMcit kAlasthAyI padArthoM kA saMgraha sannihi odana, rAdhe hue cAvala Adi zIghravinAzI padArthoM kA saMgraha sabalatta - sapheda koDha sabhA - grAma - saMsad samaSNamunipada kI barhatA prApta * udyata vihArI * dArzanika dRSTi tathA veza se samAna samaNNAgaya - jAgarUka samaya - sAMketika kathA samayaNNa-sva para siddhAnta kA jJAtA samAdhi - mana kI ekAgratA, citta kA samAdhAna samita lakSyagAmI samiya - samyak pravRtta samiyApariyAya- samatA kA pAragAmI samuTThAya pravrajita hokara samussaya - zarIra samma samyaktva 2 / 18 2118 2 / 54 9/2/2 5 / 96 678 8 / 1 697 9 / 1 / 10 2110 5 / 93 3 / 38 4/41 5 / 27 2 / 31 4 44 5 / 57 5 / 116 277 287 0 satya saraNa --- zaraNa arthAt vyAdhi kA upazamana salla - karma, karma vipAka savvakammAvaha saba karmoM kA Avahana karane vAlA savvajoNiya - pratyeka yoni meM utpanna hone ke yogya samvato - sarvatra, sarvathA, sarvakAla samvapariNacAri - sampUrNa rUpa se viveka se AcaraNa karane vAlA 2 / 179 9 / 1 / 17 9 / 1 / 14 6 / 38 savvasamaNNAgayapaNNANa - sarva viSayagrAhI jJAna, sarvezAna 0 pUrNa satyaprajJa sAyaMti sabhI savvesaNA-sAta prakAra kI piNDeSaNAeM sahasarakAra avizyakArI sahasammui svasmRti sahia sahanazIla sAmAriyamaMyuna bhUmi-anArya deza soyaviya - zauca, alobha sovAga - cAMDAla hRmyagArhasthya 475 sAmayi sAmagrI, upakaraNa-samUha - sAmatta koDha kA roga sAmAsa -- sAyaMkAlIna bhojana sAya-sukha sAlA bhIMta rahita AvAsa - sAsaya -- trikAlAvasthita siya-tattvajJAna se yukta siviSaya hAthIpagA siloya - zlAghA, sIosiNaccAi - anukUla aura pratikUla paristhati ko sahane vAlA prasiddhi 37 sItoba sacitta jala tathA bhojana 9 / 1 / 11 9 / 4 / 13 sIryApiDa - bAsI bhojana sIvakAsa strI pariSad tathA satkAra puraskAra parISaha 857 musA alepakRta bhojana 6 / 53 9 / 3 / 2 6.55 9 / 4 / 13 hAsa Amoda-pramoda hirI lagnAkArI huratyA (ve) - bAhya, bAhira 174 5 / 55 17817 6 / 53 23 1 / 3 3 / 67 submi (ve) - manoja sUiya--- vyaMjana sahita bhojana sUNima-zoSa 68 seya - indriyAtIta yA padArthAtIta sukha, hita, kAmanA 367 sota-indriya 5 / 118 5 / 10 849 2 / 54 21104 5 / 52 9 / 2 / 2 42 5 / 94 6 / 8 6 / 96 61102 9 / 4 / 11 2/34 3 / 32 6 / 45 5 / 12; 821 Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 4 paribhASApada 2051 192 15. mahAmuni 4 / 10 1. aMdhA 13. paMDita * saMti pANA aMdhA tamaMsi viyAhiyA / * khaNaM jANAhi paMDie / rA24 2. agrantha 0 paMDie No harise No kujjhe| 0 NihAyadaMDaM mANehiM, pAvaM kammaM akuvvamANe esa mahaM 0 te aNavakaMkhamANA aNativAemANA daiyA mehAviNo agaMthe viyaahie| pNddiyaa| 8.33 6.73 14. parijAtakarmA 3. anagAra 0 taM je No karae esovarae, etthovarae esa aNagAretti * jassete chajjIva-NikAyasatthasamAraMbhA pariNAyA bhavaMti, se hu muNI pariNNAyakamme / 2177 pvucci| 4. anivAna . savvaM gehiM pariNNAya, esa paNae mhaamunnii| * je NivvuDA pAvahiM kamme hi, aNidANA te viyaahiyaa| 4 / 38 16. mani 1. amAyI . paNNANeNaM pariyANai loyaM, muNIti vacce..." / 0 ujjukaDe niyAgapaDivanne amAyaM kubvamANe viyaahie| 1 / 35 . suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaraMti / 6. kuzala 17. medhAvI * kusale puNa No baddhe No mukke / 2 / 182 0 araI AuTTe se medhaavii| 227 0 je chee se sAgAriyaM Na seve| 0 se mehAvI aNugghAyaNassa kheynnnne........| 2 / 101 7. trividya * mehAvI savvaM pAvakammaM jhoseti / 3141 0 tamhA tivijjo paramaM ti nnccaa| 328 * saccassa ANAe uvaTThie se mehAvI / 3 / 66 8. baMDa 0 saDDI ANAe mehaavii| 380 * je pamatte guNaTThie, se hu daMDe paccati / 1169 18. lUSaka 9. vRSTapatha 0 vasaTTA kAyarA jaNA lasagA bhavati / 6 / 95 * se hu dilRpahe muNI, jassa Natthi mamAiyaM / * se hu diTThapahe munnii| 0 se vasumaM savvasamannAgayapaNNANeNaM appANeNaM akaraNijja pAvaM kmm| 10. dharmavid 555 * NarA muyaccA dhammavidu tti.......| * paNNANehiM pariyANai loyaM....."dhammaviu ti / . paNayA vIrA mahAvIhi / 325 1137 * esa vIre pasaMsie, je baddhe pddimoye| 2 / 120 11. nagna *NArati sahate vIre, vIre No sahate rati / 21160 * ete bho ! NagiNA vuttA, je logaMsi annaagmnndhmminno| 6 / 47 * paMtaM lUha sevaMti vIrA"..." / 2 / 164 12. nirgrantha * Na lippai chaNapaeNa viire| 2 / 180 * sIosiNaccAI se niggaMthe.... / * jAgara-verovarae viire| 21157 19. vasumAna 20.vIra 12. Jain Education international Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 TippaNoM meM ullikhita vizeSa vivaraNa 185 193 our 226 121 123 228 242 sahasammui-svasmRti so'haM-kAlika astitva kA sUcaka dizA : bheda-prabheda mahApatha jala ke tIna prakAra mUrchA : bheda-prabheda vanaspati kI jJAnAtmakatA pravRtti kA mukhya srota-anta:karaNa indriya-parijJAna kI parihAni ke viSaya meM DA0 kArlasana kA mata vaya ke AdhAra para zakti-hAni kA krama parigraha ke saMbaMdha meM sukha-duHkha bhojana : bhoga bhI, tyAga bhI doSapUrNa bhojana se cAritra kI avipakvatA punarukta kaba ? kaise ? dharmopakaraNa ke prati bhI anAsakta 126 zarIra kI brahmAMDa se tulanA kAma-mukti ke AlaMbana trATaka tathA dhyAna kI tIna paddhatiyAM 129 sandhi-darzana-vibhinna mata mUDha kI manodazA 134 arthalolupa aura mRtyu cikitsA : eka anuciMtana - 137 eka jIva kI hiMsA : saba jIvoM kI hiMsA 139 eka avrata kA AcaraNa : sabhI avratoM kA AcaraNa 139 karma nahIM to karma-baMdha bhI nhiiN| 141 arati aura rati ko sahane kA viveka 143 rUkSa AhAra balaprApti kA sAdhana : mahAbhArata ke anusAra 145 vyAvahArika samyagdarzana apramAda ke sUtra 149 kSetrajJa: gItA ke saMdarbha meM upadhi pAriNAmika bhAva 172 AtaMkadarzanapUrvaka pApa-varjana : bauddha darzana ke AdhAra para 174 niSkarma AtmA 128 129 upekSA kA vizeSa artha 183 F359-60 kI vizeSa vyAkhyA 186,187 yathArtha jJAna hai nigraha svaparyAya paraparyAya zastra azastra kumArilabhaTTa kA prazna 207 kSetrajJa kauna ? 208 jJAti kA artha 211 dRSTa, zruta, mata aura vijJAna ke artha meM bhinnatA 211,212 'Niha" kI mImAMsA 222 ekatva bhAvanA 222 karma-zarIra kA prakaMpana kaise ? 223 4134 kI prakArAMtara se vyAkhyA 226 tIsarI bhUmikA hai zarIra-tyAga kI 226 'zArada' zabda kI mImAMsA 'jassa natthi purA pacchA' niSkarma-darzana 230 saMzaya : satya prApti kA hetu 'rUpa' zabda kI mImAMsA 243,261 'vidyA' zabda kI mImAMsA 'saMdhi' viSayaka Ayurveda kI mAnyatA 247,240 marma-sthAna 248 antarmukhatA kA upAya-zarIra-darzana 249 'apramatta' ke vibhinna artha 255 'samiyA' ke tIna artha 256 'soccA' aura 'NisAmiyA' meM bheda 256 uThanA-giranA-cAra vikalpa 'yatamAna' kI cUrNigata prAcIna paramparA 259 pAtaMjala yogadarzana ke anusAra 'yatamAna' vairAgya kI eka avasthA 259 sAdhu-jIvana kI sthiratA ke sAta sUtra Atmayuddha garbha-duHkha 'ekAtma-mukha' kI mImAMsA jJAna aura AcAra kA avinAbhAva 264 'dUijjamANa' kI artha-mImAMsA 265 245 131 135 258 149 165 WWWWW mmm * 170 Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 478 AcArAMgabhASyama 361 362 304 304 379 vyakta-avyakta kauna ? 265 taddiTTIe tammottIe""kA vyAkhyA bheda 267 karma-bandha viSayaka paryAlocana 269 prabhUtadarzI kauna ? .270 sanimitta aura animitta kAmodaya kI mImAMsA 272 'vyAkhyAtarata' kA artha 289 caitanya kA jaghanyatama bhAga 293 Ayurveda ke anusAra vibhinna rogoM kI mImAMsA 302,303 AcArAMga cUNi aura vRtti ke anusAra roga-mImAMsA 303,304 upapAta aura cyavana aMdhakAra acikitsA dhuta 308,309 parISaha-sahana kI vidhi 313 kAma kA pAra pAnA asambhava 314 apramAdasUtra 314 ekatvAnubhava 315,316 muMDa ke prakAra 317 paliya kI vyAkhyA 317 samyak cintana ke prakAra ANAe mAmagaM dhamma uttaravAda kyA ? 320 zmazAna pratimA 322 svAkhyAtadharma 323 samatta aura sammatta kI vyAkhyA 325,326 vibhinna tIrthaMkaroM ke kAla meM AyuSya-parimANa 327 prajJAna kA vizeSa vivaraNa 327,328 avajJA karane kA niSedha 328 saMyama-sthAnoM kA saMdhAna 329 saMdIna-asaMdIna dvIpa 329 dina meM vAcanA kI prAcIna paramparA 331 . upazama ke tIna prakAra 331 jJAna ke ahaM se gurujanoM ke nirUpaNa kI avamAnanA 332 ArambhArthI kI vyAkhyAdvaya 336 anuvadamAna lUSaka 339 dAna kI prazaMsA aura niSedha 343 pravacanakAra kI arhatAeM :43 bahirlezya-abahirlezya 344 Asakti ko chor3ane kA artha hai Asakti ko dekhanA 345 'vippiya' kI vyAkhyA mRtyu ke samaya mUDhatA na ho samanujJa : asamanujJa 357,358 hiMsA adattAdAna bhI hai 359 vibhinna darzanoM kI 'loka' viSayaka mAnyatAeM ekAMtavAda AzuprajJa kI vyAkhyA gupti hai bhASAsamiti 362 dharma grAma meM yA araNya meM ? 363 'yAma' pada ke vibhinna artha 364 pravrajyA-grahaNa kI avasthA ke viSaya meM vibhinna mata 364,365 karma-samArambha vibhinna matoM meM 365 zmazAna Adi padoM kI jAnakArI 367 8/24 cUrNi kI bhinna paramparA madhyamavaya meM pravrajyA kyoM ? 370 upapAta-cyavana 371 AhAra kyoM ? 372 sannidhAna kA yathArtha artha 372 tIna vastra kI prAcIna paramparA 373 zIta sparza se prakaMpamAna kA kAvyazailI meM varNana 373,374 vastra dhone, na dhone kI prAcIna paraMparA 375 avamacelika kauna ? 376 zIta parISaha hai strIparISaha yA kAmabhoga 379 muni phAMsI lagAkara prANa tyAga kara de, kaba ? sadRzakalpika kauna ? 382 bhAva-saMlekhanA aura dravya-saMlekhanA kI vidhi 387 samAhitArca kauna ? 388 saMlekhanA kaba ? tIna prakAra kA utthAna 388 itvarika anazana kaba? kaise? 389,400,401 vasumAn kauna ? 395 samAdhi-maraNa-anazana ke tIna prakAra 395,396 AnupUrvI anazana kA svarUpa 396 anazana meM AhAra ke samIpa jAne kA niSedha 396 anazana kAla meM muni kA kartavya 397 adhyAtma kI eSaNA kA pahalA caraNa 397 upazama kI avagati hone para kyA kare ? 397 anazana kAla meM prANI zarIra kA bhakSaNa karate hoM, to ___ muni kyA soce? 399 prAyopagamana yA pAdapopagamana ? pAdapopagamana kI zreSThatA bhAvAbhivyaJjanA se) jaba taka prANa taba taka parISaha aura upasarga AzaMsA ke prakAra deva dvArA zAzvata kAma-bhoga kA pralobhana anumitA zarIra kA anuvAsana upasarga kA hetu 412 388 402 or . 0 0 200 0 345 412 Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 5 : TippaNoM meM ullikhita vizeSa vivaraNa 476 427 428 429 ekazATaka kI paramparA trATaka dhyAna tiryagabhitti dhyAna 413,414 DA. jekobI kA saMdeha aura artha-viparyAsa vINA-vAdaka aura bhagavAna mahAvIra bhagavAn ke abhiniSkramaNa para pArivArika logoM kI prArthanA 416 sarvayonika utpAda do srota-indriyAM aura hiMsA / 419 do srota-dehAsakti aura ArAma / bhagavAn karapAtrI : cUNi nirdiSTa paramparA avamAna bhoja bhagavAn kI anAsakti bhagavAn apratijJa the, kaise? 423 prapA-pyAU ke prakAra 424 zmazAna-vAsa kI cUNi paramparA 425 bhagavAn kI sAdhanA ke tIna aMga 426 grAmya upasarga aihalaukika pAralaukika upasarga bhagavAn kI akaSAyita vRtti anagArapada se anyatIrthika tathA pArvApatya kA grahaNa 430 bhagavAn kA lADha pradeza meM upasarga 432 lADha pradeza tathA janatA kA paricaya 432,433,434,437 Ayurveda ke anusAra saMzodhana ke lAbha 438 paMcakarma cikitsA bhagavAn cikitsA nahIM karate 438,439 annaglAyaka 444 bhagavAna kA dhyAna 418 421 422 Jain Education international Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa-6 dezIzabda (artha ke lie dekheM pariziSTa-3) adu'-9|115,14; 9 / 2 / 8; 9 / 3 / 10 / 9 / 4 / 4,10,11,13 ANakkhessAmi-877 eyAvaMti samvAvaMti'-17 gehi-6|37 cAI-37 ciTTha-4118 jhaMjhA-3169 Niha-415 gUma (nuum)--8|8|24 dummi-655 paMta-932 pgNc-6|42 paliyaM-4127 palIbAhareM-5269 paheNa-21104 pAejja-81 pAsaNia-587 bhaMjaga-67 rivkaasi-9|14 vtthrg-9|114 vippiyA-6109 viyrdd-9|1|18 vissaM-8107 viha-858 saMkhaDi-91219 sNghdd-4|52 sumi --6 / 55 hurtthaa-5||12; cA21 1. AcArAMga cUNi, pRSTha 300 : adutti suttabhaNitIte aha iti vuttaM bhavati / 2. AcArAMga vRtti, patra 256 : etat kriyApadaM dezIpada___ saMbaddhameva sNbhaavyte| 3. AcArAMga vRtti, patra 25 : etau dvau zabdo mAgadhadezI bhASAprasiddhacA etAvantaH srve'piityettpryaayau| 4. dezIzabdo'yam / 5. AcArAMga cUNi, pRSTha 184 : pratIpaM Ahare jaMtuM dRSTvA saMkocae desIbhAsAe / 6. AcArAMga cUrNi, pRSTha 249 : pAejja tahA pAdijja ___ bhoijjA, tIyaggahaNaM desIbhAsAo asita pItaM bhaNNati / 7. AcArAMga cUNi, pRSTha 300 : vatthabhAvo vatthatA, desI___ bhAsAe vA suttabhaNitIe / 8. AcArAMga cUNi, pRSTha 283 : desIbhAsAo vihaM pihaM / 9. (ka) AcArAMga cUNi, pRSTha 161 : huratyA NAma desI bhAsAto bhiddhaa| (kha) vahI, pRSTha 261 : huratthaM bahitA gAmAdINaM desIbhAsA ujjANAdisu / Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7 dhAta : dhAtupada 3 / 62 pappa uveha 4 / 52 6.91 accha (As) abbhAikkhejjA 1139,66 sameti 6 / 28 acchai 9 / 4 / 4 ADhA (A+dR) aiacca aTTa (a) ADhAyamANe 8.1,2,28,29 samemANe aNupariyaTTamANe 2156,126 ANava (A+jJapa) incha (iS) aNupariyaTTai 2074,186 ANavijjA 5 // 12 icchasi aNupariyaTaeNti 5 / 18 ANavejjA 5 / 86; 8 / 24,42 Ira (Ir) attha (artha) Ava (Apa) udIrie 6191 abhipatthae 5 / 103 2172 samIrae 818 / 17 patthae 884 Asa (Asa) Iha (IkSa) ariha (ahaM.) ahiyAsamANe 21161 saMpehAe 215,11,23,96 ; 4 / 32, arihae 3142 ahiyAsae 5 / 28, 6 / 99; 8 / 25 34; 144; 68 asa (as) ahiyAsae 8 / 8 / 8.10,13,18, pehAe / 138% 91219 / 4 / 10 aMsi 111,3, 6 / 38,91, 22; 9 / 2 / 10,15; uhAe 3 / 55 5 / 32,96,119 8 / 57,75,97; 9 / 3 / 1,7 427 9 / 2 / 12 aNahiyAsemANA 6.32 uvehamANA asthi 112, 2062,73, ahiyAsejjAsi 6 / 58 uvehamANe 550 157,176,185; ahiyAseti 6 / 62,8 / 112 uvehAhi 5297 3175,82,85% ahiyAsittae 8141,57,111 uvehai 4 / 8,16,20,22,23, Asisu 9 / 2 / 6 sapehiyA dAdA23 45,46,53,530, Aha (ba) 9 / 121 139,638897 Ahu 4 / 29; 5:18 pehamANe 9 / 2 / 11 / 9 / 4 / 7,14 saMti 116,54,85,118,125, AhaMsu 9 / 314 uTThabha (ava+SThIva) 1646 / 9, 9 / 113 i (i) ubhaMti 9 / 3 / 11 mo za8,41,72,100,127,151 1857.73 esa (iS) siyA 2188 3.54,48,46,5543 abhisameccA 113833814 / 12; aNNesi 1175 saMtA 4 / 14 6 / 65,98, 8 / 56,74, annesiM aMsI 6 / 87 80,96,100,104,115, esae 81815 AsI sh29|2|4,7; 9 / 4 / 3,16 124; 9 / 37 pAuresae 818 / 17 Aikkha (A+cakSa) accei 2 / 12,169; 2122 esaMti 9 / 2 / 13 AikkhaMti 4 / 1682 uvei 2160,69, 56 ese 9 / 4 / 9 Aikkhaha 4 / 22 uveti 21151 esiyA 9 / 4 / 9 AikkhAmo 4 / 23 3 / 14 esisthA 9 / 4 / 12 AikkhamANe 6 / 104 3131 kaMkha (kAMkSa) Aikkhe 6 / 101,8 / 26 samicca 4 / 29 / 1 / 16 avakakhaMti 13149; 2061, 378 AikkhejjA 6 / 103 samemANA 410 avakaMkhati 138 abbhAikkhai atiacca 6 / 10 / 9 / 169 aNavakaMkhamANA 6738 / 32 upehAe eti eMti Jain Education international Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 AcArAMgabhASyam kArei kujjhe kaMkhejja 6 / 113 kara (kR) kiTTe 6 / 101 abhikaMkha 8 / 120,121 akarissaM 16 kiNa (ko) abhikakhejjA 8184 kuvvamANe 1635 kiNe 2 / 109 kaMDya (kaNDUy) pakuvvamANe 2 / 69,85,26 kiNAvae 21109 ___kaMDUyaye 9 / 1120 kAravesuM 16 kira (ka) kaMda (kranda) akAsI 11709 / 4 / 8 avakirisu 9 / 3 / 11 kaMdati 2 / 139 karissAmi 290,215,143 kilesa (kliza) kaMdisu 9 / 1159 / 3 / 10 6 / 93 kilesati 6 / 13 kaMpa (kamp) kajjai 2 / 18,105 kilesaMti 657 avikaMpamANe 4134 pakareMti 11173 kattha (katha) kajjati 2 / 43 apaliuMcamANe 8 / 47,66 katthai 21174 kajjati 21104 kaca (kuc) karei kappa (kRp) 21134,144; 3354 saMkucemANe 57. kappai 20146 saMkucae dAdA15 kappati 2 / 1508141,111 kujjA 2149, 5808 / 1,2, kujjha (krudh) pakappeMti 4 / 10 28,29,106 2051 pakappayaMti 4 / 16 kArave 2 / 149 pakappeti 6 / 86 pakuvvati 21152 viuTaiMti 1260 kappe 9 / 4 / 2 NikaraNAe 2 / 153 AuTTe 2 / 27 kama (krama) kareti 3 / 28,33 aNAuTTe 9 / 1 / 17 Nikkhamma 2 / 37, 5 // 120; kareMti 3 / 31 kuppa (kup) 679,9 / 2 / 6,15 kiccA 8 / 105,125, 8 / 8 / 3 kuppijjA 2 / 102 parakakamajjAsi 2 / 159, 3325; akuvvaM 9 / 1 / 18 kuppaMti 5163 4 / 11,52117; 6 / 98 kAritthA 9 / 4 / 8 khaNa (khan) viparakkamA 5234 kugvitthA 9 / 4 / 15 825 abhikkamamANe 570 pagaDa 3 / 39 khala (skhala) paDikkamamANe 570 kuvvaha 3140 khalaiMsu 9 / 3 / 12 viparakkamaMti 5 / 11,668 khA (khyA) viukamma 82 karissati 576 akkhAyaM 11 uvAikamma 8 / 12 akuvvamANe 8.33 saMkhAya 21506107 parakkamejja 8 / 21,23 sahasAkAraha 8.25 AghAi 4 / 13; 631 uvasaMkamittu 8.21,23,41 kasa (kRz) paDisaMkhAe 5105 avakkamejjA 8 / 106,126 kasehi 4 / 32 akkhAi 642 avakkamettA 8.106.126 kasa (kRS) saMkhAe 6 / 43, 8/82, 9 / 21,13 parakkame 8 / 8 / 16 / 9 / 1 / 22, ukkasissAmi paccakkhAejjA 8 / 126 9 / 4 / 12 vokkasissAmi 660 paDiyAikkhe 9 / 1215 abhikkame 8 / 8 / 15 ukkase kAmA18 Aikkha 9 / 2 / 1 paDikkame 8 / 8 / 15 viukkase 687 akkhAyA Nikkhate 9 / 1 / 11 kaha (katha) khisa (khis) parakkamamANe 9 / 119, 9 / 4 / 15 parikahijjai 21136,4 / 9 khisae 21102 caMkamiyA 9 / 2 / 6 kiTTa (kRt) khiva (kSipa) paDiNikkhamitta 9 / 3 / 9 574; 63 Nikkhive khaNaha kaTu Jain Education international Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7 : dhAtu : dhAtupada 483 5251 6 / 18 gambha (galm) pagabbhati pagabhai gama (gam) Agao gamittae gacchejjA AgamittA AgamettA aNugacchaMti gacchati AgamamANe 4 / 41 caittA ciccA caya (zak) saMcAemi cAemi cAei cAeti cara (car) aNusaMcarai care 11 2071 3157; 416; 269 212 5868 / 24,42 594 4 // 39 6 / 63,854,72, 78,94,98,102, 113,122 9123 9 / 117,19 9 / 1 / 10 9 / 4 / 16 6 / 30 jama (yam) 6 / 46 saMjamati 551 . jaya (yat) 8 / 41,111 jayamANe 4 / 11, 6.39; 9 / 1 / 21, 8.111 9 / 2 / 4 9 / 2 / 15 9 / 41 jara (ja) jarehi 4 / 32 114,8 jala (jvala) 2 / 61, 3 / 61,47; paDisaMjalijjAsi 6 / 35; 9 / 121 ujjAlettae 8.41 3145 pajjAlettae 8.41 3350 ujjAlettA 842 8 / 101 pajjAlettA 8 / 42 888 jA (jan) 9 / 2 / 7,8 jAyati 21147 jAyai 3119 2 / 66589 jA (yA) 4 / 18 niyAi 2 / 111,8 / 40 4 / 52 jaMti NijjAi 4151 8 / 21,23 8 / 8 / 16 jAgara (jAgR) 8 / 8 / 20 jAgaraMti carejja saMcArejjA uvacare uvacaraMti ciTTha (sthA) ciTTha pariciTThati pariciTuiMsu ciTThati ciTThajja ciThe 8820 9 / 335 378 589 2 / 31 2036 31 ciTTha ciTThate 9 / 4 / 10 jANa (jJA) 2158,65 Agamma gacchati gacchai abhisamAgamma gaha (graha) paggahe gahAya gAha (gAha) ahigAhaMti abhigAhai gijya (graha) parigijjha abhiNigijjha gijjha (gRdh) gijjhe aNugiddhe gilA (gla) gilAi gilAmi gilAejjA ghAsa (ghas) parighAseu caya (tyaj) pariccajja cayaMti (yu) cao 12 jANe 11169, 3327 parijANiyavvA jANai 1 / 147 , 20125,374 jANittu 222,78; 415,5224; 17 2150 9.120 8 / 21 8.22 8 / 23,24 2 / 167 8 / 105,125 3146 3146 88 / 3 cea (cit, cetaya) cetemi ceesi ceei chaNa (kSaNa) chaNe chaNAvae chida (chid) palicchidiyA chidejja chijjai palichidiya vocchidejjA chidaha jaNa (jan) jaNayaMti 803 3 / 32 :49 3158 jANAhi 2 / 24 jANa 2052,176; 332,4135 jANejjA 13; 2 / 113,3 / 63; 5 / 113;812,50,69,92 samahijANamANe 881 samabhijANiyA 5116, 6 / 65; 8 / 568 / 74,80,96, 100,104,115,124 samabhijANijjA 8.97 aNujANitthA 9/48 samaNujANai 1122,45.76, 104,131,155; 2 / 107,109 4 / 50 583 8 / 25 cae 4 / 27 58467 626 6 / 27 cayAhi vippajaDhA 206 Jain Education international Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 484 AcArAMgamAdhyama 411 4/22 4/23 6 / 44; 9 / 1113 86 8/87 9 / 4 / 2 144 4 / 5 viNa ittu 2037 5 / 13 5 / 120 5 / 26 2 / 2,40 2 / 124 376 samaNujANejjA 1133,64,88, 116,143,167, 176; 2 / 46, 8 / 18 abhijANai 2 / 93 abhijANati 316,10 jANittA 3 / 3,51,77 pariyANai samaNujANamANA 8.3 jANati 2 / 37,5 / 120 aNajANai 3 / 46 samabhijANAhi 3165 jANaha 4 / 20,22,23,87 abhijANai 5 / 17 vijANati 52104 AyANa 6.24 jANijjA 6 / 90 samaNujANamANe 6 / 91 jAya (yAc) jAejjA 22112,8 / 44,63,86; 8 / 106,126 jAissAmi 6608 / 43,62,85 jAetA 8 / 106,126 jAva (yApay) jAvae 3 / 58, 9 / 4 / 5 jAvaittha 9 / 4 / 4 jIva (jIva) jIvissAmo .679 jujma (yudh) jujjhAhi 5 / 45 jUra (khin) 2 / 124 jhA (vya) NijjhAittA 16121 jhAi 9 / 15; 9 / 43 jhAti 9 / 1 / 6,7,9 / 2 / 4,12, 9 / 4 / 14,15 jhosa (juS) jhoseti 3.41 Nijjhosa ittA 3 / 60, 6 / 59 jhosie 5.41 dujjhosie 5 / 41 jhosamANe 5 / 20650 ajhosayaMtA jhosemANe ThA (sthA) paNNaveMti samuTTie 2 / 10 paNNaveha samuTThiyA 3 / 44 / 8 / 15 paNNavemo uTThie za23 abhiNNAya ThAijjA 5281 paNNavemANA samuTThAe 6 / 93 viNNAya samuTThitA 8 / 30 pariNNAe pariTThavejja 8.50,69,92 Niha (sniha) parivettA 8.50,69,92 aNihe uTThAya 8 / 105,125; 9 / 111 NihA (dezI) ThAvae dAdA21 Nihe uTTAe 9 / 2 / 5,6 go (nI) Dajjha (daha.) Dajjhai 2 / 68,84,3158 pariNijjamANe viDajjhamANA 679 viNaettu Dasa (daMza) Nolla (nud) DasaMtu 9 / 3 / 4 vippaNollae Nama (nam) tappa (tapa) pariNamijjA 2 / 102 paritappamANe nAme paritappati NamamANA 6 / 83 tara (ta) vippariNAmeMti 6 / 83 tarittae aNamamANe 6 / 97 tava (tap) Nasa (naza) paritAti Nassati 2 / 68 paritAvae viNassati 2068 AyAvettae NA (jJA) payAvettae za2,4,25 AyAvejja naccA 12146 payAvejja NAyaM 1148,79,107,134,158 AyAvaI NaccA 3 / 13,28,33,45; 4 / 29; tasa (tras) 523468,19, 8 / 34; tasaMti 887,25, 9 / 1 / 12,15, parivittasaMti 16 tiuTTa (7) NaccANaM 9 / 4 / 8 tiuTTati pariNNAya 1133,64,70,88, titikkha (titikSa) 116,143,167,176; titikkhae 2 / 46,61,108,132, titikkhamANe 158,172,184; 324, tippa (tap) 50, 4131, 5 / 43,51, tippamANe 117,121, 6 / 37,51, tippa (tipa) 8.18,20, 9 / 16 tippati 2071, 366 1615,124 6 / 19 8.41 8.41 NAtaM 42 jUrati 8142 9 / 4 / 4 1 / 123 6 / 111 dAdAra 5 / 37, 818 / 3 6.44 8 / 8 / 10 679 8 / 2 2 / 124 Jain Education international Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / 16 2 / 59 paya (pat) 2036 6 / 23 pariziSTa 7 : dhAtu : dhAtupada 485 tuyaTTa (tvak + vRt) disa (diz) paya (pac) tuyaTTejja 8 / 21,23 samuddissa 8 / 21-24 paripaccamANe tuarTejjA 888 vissa (dRz) pacaha 8.25 thaNa (stana) dissati thaNaMti 67 adissamANe 2 / 109, 3 / 23,58 saMpayaMti 1185 baMsa (dRz) duguMcha (jugups) aivAejja 2 / 100 uvadaMsejjA 5100 duguMchamANe AvAtae 2 / 133 dakkha (dRz) dUijja (dru) ativAejja adakkha 2 / 106,5 / 20 dUijjejjA 582 aNativAemANA 673; 8 / 32 5 / 17,111; adakkha paDivayamANe deva (deva) 6 / 93 9 / 3 / 3 paridevamANA 9 / 1 / 10,17,18 Nivatisu 6 / 26 pA (pA) daya (day) dhara (dhU) pAuM 1259 dayai 8.37 vidhArae 670 apiittha 9 / 4 / 5 dala (dA) dhArejjA 8 / 45,46,64,65,87,88 apivittA 9 / 4 / 6 dalaissAmi 8 / 116,117,118, dhArittae 8 / 111 pAuNa (prA+vR) 119 dhA (dhA) pAuNissAmi dalaejjA 875 saMdhei . 18 . pAra (pAr) dasa (daMz) saMdhAti 2155 pArae 88 / 11:9 / 112; 9 / 3 / 8 dasamANe 9 / 3 / 4 Nihe 2 / 116,4 / 5 pAla (pal) daha (vaha) Nihejja 5141 aNapAlae 8 / 8 / 5,19 dahaha dA25 saMdhissAmi 6 / 60 pAsa (dRz) samAdahamANA 9 / 2 / 14 parihissAmi 6 / 60 pAsa 217,40,71,99,124, dA (vA) 818 / 24 126,150; 2 / 97,99; uvAdIyamANA 11169 pihissAmi 912 3 / 12,52, 411,27, AyAya 2072 pihiyA 9 / 2 / 14 37, 537,90, 68, deti 2 / 102 nidhAya 9 / 37 14,20,22,66 Aie pAsA 2 / 107, 8158 dhuNa (dhU) - 1156 pAsati AiAvae 2 / 107 2 / 1624 // 32,5 / 59 1294; 2 / 37,130 samAdAya 21162 dhuNAi 515,120 4144 pAsamANe samAyAya saMvihUNiya 3122 1294 8 / 107,127 AdAya vidhUNiyA pAsae 3 / 67, 6 // 35 88 / 24 2 / 118 pAsiya Aiittu 45 dhoa (dhAva) 3 / 11,45; 169 pAse NiyAya 5 / 44 dhoejjA 8.46,65.88 3 / 26,49 samaNupassati 3267 samAyAe 5159 niyaccha (dRz) daTuM 4151,575 AyAe 6 / 30 niyacchati pAsaha samAdiyaMti 5 / 13,29,91, 6 / 5,97, 677 pagaMtha (dezI) 108,8 / 36 AiyaMti pagaMthe 6 / 42,89 pAsahA 5 / 57,118 pAejjA 8.1,28,29 pajja (pada) samaNupAsaha 5.99 pAejja 82 samuppajjati 2 / 19,75 passa dA (drA) 8818 piDDa (pIr3a) uddAyati 185,164; 571 NivajjejjA 818 / 13 piDDati 21124 saddahe dhuNe 84 6.94 samuppajje Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 AcArAMgamASyam 4 / 40 4 / 40 4140 2149 pIla (pIDa) AvIlae pavIlae nippIlae pIha (spRha) pIhae puccha (praccha) pucchissAmo - pucchisu pUra (pUra) pUraittae posa (puS) poseMti posejjA phAsa (spRz) phAse phusa (spRz) 4/25 9 / 2 / 11 3142 2016 2016 4 / 366 / 46 phusati 52868,61,99; 8 / 25,112 bujma (budh) saMbujjhamANe 9 / 1123, 9 / 2 / 16,9 / 3 / 14; abhoccA 9 / 1 / 11 9 / 4 / 17 9 / 4 / 6,7 bUyA 4 / 26,5297, 8 / 21,41 mata (mantra) bhama (bhram) NimaMtejjA 8 / 1,28,29818 / 24 viunbhame 8 / 8 / 10,19 NimaMtejja 82 bhaya (bhaja) majja (mRj) vibhayaMti 2268,84 pamajjiya 8 / 106,126 vibhae 6 / 101 pamajjae 889 bhaittA 8 / 107,127 pamajjiyA 9 / 120 bhava (5) saMpalimajjamANe 570 bhavai 111,4,134,158,2165, maNa (man) 67,81, 6 / 60,96,105; maMtA 1291,3 / 12 885,97,99,103 maNNamANe 2015,44,143; 516 bhavissAmi 12,4 mannati 3132 bhavaMti 17,11,12,31,32,34,62, mannesI 5 / 21 63,65,86,87,89,114, mannasi 51.1 115,117,141,142, maNNamANA 678,93 144,165,166,168, mannesi 9 / 1515 177, 3 / 4; 186,62, mattha (manth) 67,95,99,111 pamatthati 4133 bhavati 122,25,48,79,107, maya (mada) sh63,4|17:59,17, pamAyae 2 / 11,523 32,41,62, 6 / 64,85; majjejjA 2 / 114 8.3,8,43,55,57,62, pamAe 3156 73,75,79,95,99,105, pamAdeMti 3168 111,114,116,117, milA (mla) 119,123,125 bhavissAmo milAti 2 / 31 1 / 113 abhibhUya 1168,52111:9 / 2 / 10 mucca (muJca) bhAsa (bhAS) pamuccati 3 / 15 bhAsaMti 3259,4 / 1 ummuMca 3129 bhAsaha 4 / 22 pamuccai 3 / 36 bhAsAmo 4 / 23 muccai 37. abhibhAsiMsu 9 / 117 muccha (mUrcha) abhibhAse 9.118 mucchamANe 195 bhiva (bhid) mucchati 1 / 95 bhijjai 3 // 58 mujjha (muha.) bhuMja (bhuj) mujjhati bhuMjiya 82 musa (mRz) bhujaha 8 / 21 vipparAmusai 2 / 150 89 vipparAmusaMti 51 bhuMjitthA 9 / 1 / 18,19 vipparAmusaha 8/25 1 / 24,47,78,106, 133,157; 2 / 148 4 / 12, 9 / 2 / 6 2056 2189 61 8 / 15,30 818 / 24 abujjhamANe avabujhaMti obujjhamANe saMbujjhamANA paDibujjha bemi 28,35,39,51,54,65, 66,82,85,89,110,113, 117,118,122,137.140, 144,161,164,177; 2 / 26, 48,74,103,120,140,147, 159,165,186; 3 / 25,50, . za64 bhaMjita 39,45,53, 5 / 12,18,30, - 35,38,41,61,88,89,92, 106,117,140; 66,29,58, 69,75,92,98,112,113; 8 / 1,2,10,20,24,28,29. 42,61,84,110,130,8 / 8 / 25; bhuMjati Jain Education international Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 7:dhAtu : dhAtupada 487 6 / 80 9 / 11 9 / 2 / 10 9 / 3 / 13 9 / 4 / 3 6 / 26 9 / 113 4 / 1 4 / 22 4 / 23 818118 92222 8.19 mokkha (mokSa) rIyamANA . pamokkhasi 319,64 rIyatthA moya (muc) rIyaI paDimoyae 2 / 128,178 rIitthA yuMja (yuj) rIyati viuMjaMti 85 ruva (run) raMbha (rabha) ruvaMti samAraMbhamANe 1350,73,76,81, ruha (ruha.) 88,101,104,131, abhirujjha 136,152,160 ruva (rUpa) samAraMbhemANe 19,27,42,109 parUveMti samAraMbhai 222,45,76,104, parUveha 131,155 parUvemo samAraMbhAvei 1122,45,76,104, laMba (lamba) 131,155 avalaMbae avalaMbiyANa samAraMbhejjA 1133,64,88,116, 143,167,176; lajja (lasja) lajjAmo 2 / 46;8 / 18 'samAraMbhAvejjA 1133,64,88,116, lama (lam) 143,167,176; laddhaM 2046,818 labhati 11171 AraMbhamANA lahai Arabhe 21183,5153 labhaMti samArabhejjAsi 3250 uvalabbha samArabbha 8 / 21-24 labhiya samAraMbhaMti 8 / 19 samAraMbhejjAsi 8120 lava (lapa) lAlappamANe rakkha (rakSa) lipa (lip) sArakkhamANe 289 ulipijjAsi lippa (lip) rajjati 2 / 160 lippaI rajjejjA 88 / 23 lI (lI) rama (ram) palemANA ramaMti 1 / 170 apalIyamANe ramaMti 5 / 16, 6 / 28 palemANe viramejja 5 / 119 luMca (luJc) saMlaMcamANA raejjA 8 / 46,65,88 lucisu rikka (vezI) lupa (lup) rikkAsi 9 / 14 vilupaMti rI (rI) Alupaha rIyaMte vilupaha luppa (lup) luppatI 9.1215 lUsa (lUSa) lUsiMsu 9 / 3 / 3,9 leha (likh) paDilehittA 111218820 paDilehaMti 2 / 32 paDileha 2052,3 / 27 paDilehAe 2 / 131.153; 320 paDilehiya 228 / 106,136 supaDilehiya 5116 paDilehiyA 887 paDilehe 9 / 1 / 13 palehi 9 / 3 / 9 vajja (varja) parivajjiyA 9 / 1 / 13 parivajjiyANa 91219 bajja (pad) AvajaMti 1.95,164 pariyAvajjati 185,164 parivajjae 587 vaTTa (vRt) Niyati 2 / 29,51123; 6.84 abhinivaTejjA / 384 NivvuDA 4 / 38 ativaTejjA 5 / 115 NiyaTTamANA 6 / 82 pariNivvuDe 6 / 107 viNiyaTTamANe AuTTe 857 saMvaTejjA 8 / 105,125 saMvade'ttA 8.105,125 vaDDha (vRdh) vaDDhe ti 2 / 135, 3 / 32 vatta (varttaya) vi uttA aivattaI 917 laddhe 2 / 102,116, 3150 2 / 113 5 / 93 67 677 82 2160,151 2 / 48,120 2 / 180 4 / 10 6 / 36 sAra 82 9 / 36 vada (vad) pavayamANA 9 / 3 / 11 2168,84 825 8/25 vayaMti parivayaMti parivaejjA 1118,41.72.100, 127,151 1 / 171, 2291,4 / 19 217,76 227,76 Jain Education international Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 vadaMti vayAsI pavayamANe apavayamANe aNuvayamANA aNuvayamANe vaittA vadissA mi abhivAyamANe dama (ca) vaMtA vaya (vraj) parivvae parivyayaMti pavvaie basa (sa) vase saMvasati Avase samavAsijjAsa pahie pahiyA samaNuvAsejyAsi vasittA aNuvA siyAsa vasaha vaha (vyam) parivahittae vAra ( vAram ) zivAreha uvvAhaMti unhamANe vida (cidi) givijjati 420; 6 / 26,79,88 4.22 5 / 17 5 / 26 6 / 80 8 3 6 / 91 6 / 93 9 / 1 / 1 9 / 118 mii fathre vidhi (vi+vi vigiMca 2108 3 / 11,38, 61; 5 / 37, 117 6 44,54, 106 5 / 92 9 / 1 / 1 2 / 159 3 25,78 22 27,16,20,76 198 2126 588; 6 / 29 2 / 103 444 6 / 30, 78 5 / 38 821 1 / 14; 2 / 90 2 / 153 8105, 125 9/3/4 841 5 / 78 2101 5 / 94 2 / 162 3 / 47 2186; 3 / 34; 4 / 34, 43 vigicamANe vigicai bijja (vid) vizvada vijae (ba) paDisaMvedei parisaMvedayaMti parisaMveti paveditA paveiyA paveie paveiyaM paveditaM pavedite vippaDivedeti pavedarasAma pavedae vedeti vidittA veccANa vidittANaM ( aNuvisittA pavesiyA pavisissAmo pavise bIja (yajam vIjiuM pazyati 3 / 79 3 / 79, 6 / 51 buiyA vRttA vuie 3 / 18, 87 51124 118 255 4|17 saMcikkhati 5 / 137 saMtha (saM+stR saMcarejjA saMtharetA saMtha Ras (carom ) 6 / 10 143, 102 19,20,74, 129, 153 247, 119, 4/2 2 70, 113, 4 / 12; 5 / 95829,104 2 / 171 5 25, 44; 5 / 78 6 / 11,65 819, 14,28,56,80,96, 100, 115,124 5 / 22,40 8 31 5 / 75 6 / 24 6 / 102 3/7 1 / 91 21127,159; 3 / 25 8 107,127 882 8106,126 9 16 9 / 2 / 14 9 / 4/9 1 / 149 1169,119; 2/39; 5 / 49 pavuccai 1 / 92 2 / 154, 170 4/4 bacce 3 / 5 5 / 63 6 // 47 9 / 1 / 21 veya (vep) paveyaMti (saMsthA) avasakke jjA saba ( (zak sakkhAmo sajja ( sa ) sajjejjA Nisanne NisIejja NisiejjA Asajja vippasAyae samAsajja sama ( zam) NisAmiyA Nisamma sapa (zI svapa sae saraMti sara (sU) pasAremANe pasArae pasAritu saha (saha ) sahate sAijja (sAtmI + kR ) sAtivisvAbhi sAtijjati sAya (svad ) AsAemA aNAsAyamANe AcArAMgabhASyam 9 / 2 / 13 6 / 40 106,126 8 / 106,126 8|8|7 2 / 117 9 / 2 / 14 51516 3148 821,23 dAdA 1 3 / 32 9 115 3 / 55 881,17,21 540; 6131 6/79 13 3 / 59 5/70 8815 9 / 1 / 22 2 / 160 876,77,116 1160121 9 / 4 / 1 8101 8101 Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa dhAtu dhAtupada 486 seve 4 / 52 sAya (zad) AsAejjA 6 / 104 aNAsAdamANe 6 / 105 sAha (katha) sAhissAmo sAhie 8 / 8 / 12 siMca (sic) saMsiccamANA 3 / 31 sikkha (zikSa) sikkhejja sAcA sira (sRj) viusijjA viusijja 8 / 8 / 5,13 vosire 88 / 21 vosajja 9 / 14,22, 9:37 sIva (sIva) sIvIssAmi 660 suNa (zru) 111,536 soccA 23,25,48,79,107, 134,158, 5 / 40,114; 679,8 / 31 suNamANe 194 za94 suNiyA 5 / 44 suNeha 6 / 8 sussUsa samaNussiNomi dA21 samaNussiNAsi 8.22 samaNussiNAti pA23,24 seva (seva) sevaMti 21164;560 AsevittA 3144 3 / 44 / 5 / 10,88123 9.116,18 6 / 49 sevatI 9 / 1 / 19 udAharaMti 2 / 171, 4130 se vitthA 9 / 2 / 1, 949 viyAhie 4 / 44; 6 / 113; 8 / 33 sevai 9 / 2 / 5 vivAhite 8 / 13 paDisevamANe 9 / 3 / 13 udAhiyA 8.15 paDiseve 9 / 4 / 5 AhAremANe 8.101 soya (zuc) sAhare 8 / 8 / 14 aNusoyaMti 2179 vihare 88 / 20 soyae 2 / 115 vihariMsu 9 / 113; 9:335 soyati 2 / 124 viharitthA 9 / 1 / 13 haNa (han) harisa (harSa) vahaMti 13140. harise 2051 haNe 2 / 175 hA (hA) haNiyA 3149 vijahittu 1136 3158 jahAti 2 / 156 haMtA 3153 jahittA 4 / 40 haNamANe 6 / 91 hiccA 4 / 406 / 30,77,93 hammamANe 6 / 113 vijahijjA paa8|12 haNamANA 83 917 haNaha 8.25 hiMsa (hisi) NihaNisu 9 / 3 / 12 hiMsisu 1 / 140, 9 / 113; 94333 3353 hiMsaMti 12140 ghAyamANe hisissaMti 1140 ghAyamANA 83 hiMsati vihiMsaMti 88 / 10 hara (ha) ahiMsamANo 9 / 4 / 12 pariharaMti 2020 vihiMsati 1119,42,50,73,81, pariharejjA 2 / 20,118 101,109,128,136, avaharati 2 / 68,84 152,160 viyAhiyA 1255:4 / 38,52118; vihiMsai 6 / 9 / 8 / 16 avihiMsamANe 5 / 26 AhaTTa 2 / 87,8 / 116-119, ho (bha) 9 / 2 / 12 hou 5.66,108 udAhu 2 / 944 / 25,528 hoi 596 viyAhite 2 / 1655227,106 hoti suyaM pahAya vidhAyae suNeti 5251 6 / 24 1127 sevae 6 / 52 Jain Education international Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 tulanA pahalA adhyayana vijahittu puzvasaMjogaM........ (uttarajjhayaNANi 812) suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM / (11) paNayA vIrA mhaaviihiN| (1 / 37) suyaM me AusaM ! te NaM bhagavayA evamakkhAyaM" (AyAracUlA 7 / 57) / ..."paNae vIre mahAvihi........ (sUyagaDo 1 / 2 / 21) suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAya"" esa loe viyaahie| (sUyagaDo 2 / 111; 2 / 2 / 1; 2 / 3 / 1, 2 / 411) (196) suyaM me AusaM ! teNaM bhagavayA evamakkhAyaM esa loe viyaahie| (uttarajjhayaNANi 36 // 2) (dasaveAliyaM 4 / 1 sUtra ; 9 / 4 / 1) .."tasA pANA, taM jahA-aMDayA poyayA jarAuyA rasayA saMseyayA evamegesi No NAtaM bhavati --asthi me AyA ovavAie, Natthi me samucchimA umbhiyA ovvaaiyaa| (11118) AyA ovavAie........ (12) tasA pANA, taM jahA-aMDayA, poyayA, jarAuyA, rasayA saMse imA, 'yeyaM' prete vicikitsA manuSye'stItyeke cake / (kaThopaniSad 11 / 20) sammucchimA, ubbhiyA, uvavAiyA'' '" (dasaveAliyaM 4 / 9) sejjaM puNa jANejjA -sahasammuiyAe" (13) ......"appege accAe 'appege hisissaMti metti vA vahati / (1 / 140) aparigrahasthairye jnmkthntaasNbodhH| (pAtaJjalayogadarzana 2039) ......"taM jo accAe.......No hisissaMti metti.......| asya bhavati / ko'hamAsam ? kathamahamAsam ? ........ (vyAsabhASyam) (sUyagaDo 2 / 2 / 4) apariNNAya-kamme .. .."aNudisAo vA aNusaMcarai... (18) dUsarA adhyayana tAMste pretyAbhigacchati ye ke cAtmahano janAH / .."mAyA me piyA me..."sahi-sayaNa-saMgaMtha-saMthayA me... (22) a (IzAvAsyopaniSad 1/3) iha cedazakat boddha prAkzarIrasya visrasaH / / ........"mAtA me pitA me......"sayaNasaMgathasaMthyA me....... tata: sargeSu lokeSu zarIratvAya kalpate / / (kaThopaniSad 2 / 3 / 4) (sUyagaDo 201351) jamiNaM virUvarUvehiM satyehiM puDhavi-kamma-saMbhAraMbheNaM puDhavi-satthaM saMbhAra- aho ya rAo ya paritappamANe ....... (2 // 3,40) memANe aNNe vageNarUve pANe vihiMsati / (119) ......."aho ya rAo ya paritappamANA'...... (sUyagaDo 115445) puDhavikAyaM vihiMsaMto, hiMsaI u tayassie / .....aho ya rAo paritappamANe......... (sUyagaDo 1 / 10 / 18) tase ya vivihe pANe cakkhuse acakkhuse / / (dasaveAliyaM // 27) "aho ya rAoM paritappamANe....'' (uttarajjhayaNANi 14/14) jassete puDhavi-kamma-samAraMbhA pariNNAtA... (1334) nAlaM te tava tANAe........ (28) paDhamaM nANaM tao dyaa.........| (dasaveAliyaM 4 / 10) NAlaM te mama tANAe...... (sUyagaDo 119 / 5) .... "ujjukaDe, NiyAgapaDivanne, amAyaM kubvamANe........ (135) NAlaM te mama tANAe" (uttarajjhayaNANi 6 / 3) na santi puttA tANAya na pitA nApi bandhavA / ....."ujjuyA NiyAgapaDivannA amAyaM kubvamANA........ antakenAdhipannassa natthi bhAti sutANatA / / (dhammapada 208) (sUyagaDo 2 / 2 / 77) na mIyamAnassa bhavanti tANA, jAe saddhAe nikkhaMto, tameva annupaaliyaa| (1336) motIdha mittA atha vA shaayaa| (majjhimanikAya bhAga-2 pRSTha 298) jAe saddhAe nikkhaMto"tameva annupaalejjaa| (dasaveAliyaM 8 / 60) se haMtA chettA bhettA lupitA vilupitA uttAsaittA" (2 / 14,142) vijahittu visottiyaM / (1336) se haMtA, chettA, bhettA, lupaittA, vilupaittA, odavaittA hiccA NaM puvvasaMjogaM......... (sUyagaDo 1 / 1 / 76) (sUyagaDo 2 / 2 / 4,19,20) Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 : tulanA 491 (dhammapada 130) jANitta dukkhaM patteyaM sAyaM / (2 / 22) avissamANe kaya-vikkaesu / se Na kiNe, Na kiNAvae, kiNataM Na aNNassa dukkhaM" "patteyaM vedanA / (sUyagaDo 211151) smnnujaanni| (2 / 109) maMdA moheNa paauddaa| (2 / 30) sukkIyaM vA suvikkIyaM, akejja kejjameva vA / maMdA moheNa paauddaa| imaM giNha imaM muMca, paNiyaM no viyAgare / / (sUyagaDo 1 / 3 / 11) apagdhe vA mahagdhe vA, kae vA vikkae vi vaa| ettha mohe puNo puNo saNNA / (2 / 33) paNiya? samuppanne, aNavajjaM viyAgare // (dasaveAliyaM 7445,46) dhyAyato viSayAn puMsaH snggstessuupjaayte| (gItA 2 / 62) se mikkha kAlaNNe .........."kAleNuTThAI ...." / (2 / 110) No havvAe No paaraae| (2 / 34) akAle carasi bhikkhu..."ca garihasi // (dasaveAliyaM 5 / 2 / 5) No havvAe No pArAe (sUyagaDo 2 / 116 se 10,22,31,38,47,48) alAbho ti Na soye| (2 / 115) bhUehi jANa paDileha saatN| (2052) alAbho tti na soejjA........ (dasaveAliyaM 5 / 2 / 6) ......"etesu jANe paDileha sAyaM (sUyagaDo 1712) sa soyati jUrati tippati piDuti pritppti| (2124) ....... bhUtehiM jANa paDileha sAtaM (sUyagaDo 117 / 19) soyai vA jUrai vA tippai vA pIDai vA paritappai vA savvesi jIviyaM piyaM (2064) (sUyagaDo 2 / 1142,43,50,51; 2 // 2 // 34,35, 2 / 4 / 17) savvesaM jIvitaM piyaM / ......."veraM baDDhai appnno| (2 / 135) ....""veraM vaDDhai appaNo / bAle puNa Nihe........."AvaTTa annupriptttti| (2074,186) (sUyagaDo 1.113) paMtaM luhaM sevaMti vIrA samattavaMsiNo / kAmAn yaH kAmayate manyamAnaH, sa kAmabhirjAyate tatra tatra / (2 / 164) (muNDakopaniSad 3 / 2 / 2) ttittagaM va kaDuyaM va kasAyaM, aMbilaM va mahuraM lavaNaM vA / eya laddhamanna?pauttaM, mahughayaM va bhujejja sNje| AsaM ca chaMdaM ca vigica dhiire| (286) (dasaveAliyaM 5 / 1 / 97) kammaM ca chaMdaM ca vigica dhIre....... (sUyagaDo 213 / 21) jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa katthai / jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa katthai / jeNa siyA teNa No siyA (2 / 174) (2 / 88) se bhikkhU dhamma kiTTemANe---No aNNassa heu dhammamAikkhejjA / No ettha vi siyA ettha vi No siyaa| (sUyagaDo 2 / 1160) pANassa heuM dhammamAikkhejjA / No vatthassa heuM dhammamAikkhejjA / ... ..."thovaM ladhu na khisae / (2 / 102) No leNassa heu dhammamAikkhejjA / No sayaNassaheuM dhammamAikkhejjA / No aNNesiM virUvarUvANaM kAmabhogANaM heuM dhammamAikkhejjA / agilAe thovaM ladhu na khise| (dasaveAliyaM 8 / 29) dhammamAikkhejjA / NaNNatya kammaNijjaraTThayAe dhmmmaaikkhejjaa| ...."taM jahA-appaNo se puttANaM dhUyANaM suNhANaM NAtINaM dhAtINaM rAINaM (sUyagaDo 2 / 2 / 53) dAsANaM dAsINaM kammakarANaM kammakarINaM AesAe, puDho paheNAe, bali AesAe, puDhA pahaNAe, Na lippaI chaNapaeNa viire| (2180) sAmAsAe, paayraasaae| abhogI novlippi| (uttarajjhayaNANi 25239) sannihi-sannicao kajjai ihamegesi mANavANaM bhoynnaae| tasyaiva syAt padavit, taM viditvA na lipyate karmaNA pApakena / (2 / 104,105) (bRhadAraNyakopaniSad 4 / 4 / 23) ......."taM jahA-appaNo puttANaM dhUyANaM suNhANaM dhAtINaM NAtINaM yogayukto vizuddhAtmA vijitAtmA jitendriyaH / rAINaM dAsANaM dAsINaM kammakarANaM kammakarINaM AesANaM puDho paheNAe sarvabhUtAtmabhUtAtmA kurvannapi na lipyate / / (gItA 57) MRI maNihi-maNicao kajjati. vRddha pAsiM mANa- sa taMtrava vartamAnopi lokasaMgrahAya karma kurvannapi na lipyate ....." / . vANaM bhoynnaae| (sUyagaDo 21166; 2 / 2 / 50) . (zAMkarabhASya pRSTha 217) kusale puNa No baDhe, No mukke| pariggahaM amamAyamANe........ (2 / 110) (2 // 182) klezakarmanivatto jIvanneva vidvAn vimukto bhavati / pariggahaM ceva mamAyamANA....... utA (sUyagaDo 2 / 6 / 21) .. - (pAtaJjalayogadarzana 4 / 30 bhASya ) Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (3 / 16) (3 / 18) 462 AcArAMgabhASyam tIsarA adhyayana palicchidiyA gaM NikkammadaMsI / esa maraNA pamuccai (3 // 35,36) suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaraMti / (31) jJAtvA devaM sarvapAzApahAniH, kSINaH klezarjanmamRtyuprahANiH / yA nizA sarvabhUtAnAM tasyAM jAgati saMyamI / (zvetAzvataropaniSad 1111) yasyAM jAgrati bhUtAni sA nizA pazyato muneH / / (gItA 2069) parAbhidhyAnAttu tirohitaM tato hyasya bandhaviparyayau // (brahmasUtra 3.215) ...appamatto privve| __(3 / 11) .."kAlakaMkhI privve| (3338) .... appamatto privve| (uttarajjhayaNANi 6 / 12) kAlakaMkhI parivvae....... (uttarajjhayaNANi 6 / 14) appamatto kAmehi, uvarato pAvakammehi, vIre Ayagutte je kheyaNe / samite sahie sayA jae... (3 / 38,4 / 41,52, 5375), idaM zarIraM kaunteya ? kSetramityabhidhIyate / samie sahie sayA jae... etad yo vetti taM prAhuH kSetrajJa iti tadvidaH // (gItA 13 / 1) (sUyagaDo 1 / 16 / 3; 2 / 1 / 72; 2 / 3 / 102) vizeSa tulanA ke lie dekheM bahuM ca khalu pAva-kammaM pgddN| (3 // 39) (gItA 13 / 1-11; AcArAMgabhASya pRSTha 168) bahuM ca khalu pAvaM kammaM pagaDaM / (dasaveAliyaM, cU0 1 / 17) vavahAro na vijji| aNegacitte khalu ayaM purise, se keyaNaM arihae puuritte| (3 / 42) vavahAro na vijji| (sUyagaDo 2 / 5 / 3,5,7,9,11,29) jahA lAho tahA loho, lAhA loho pavaDDhai / dohiM aMtehi avissmaanne| / (3323,58) (uttarajjhayaNANi 8 / 17) dohi vi aMtehi adissmaanno| (sUyagaDo 211154,2 / 2 / 38) icchA hu AgAsasamA aNaMtiyA / (uttarajjhayaNANi 9 / 49) ubhe u haivaiSa ete tarati / / (vRhadAraNyakopaniSad 4 / 4 / 22) Ayao bahiyA pAsa / jAti ca buDDhi ca ihajja pAse / (3 / 26) sahAhatAcAca tamhA Na haMtA Na vidhaaye| (3352,53) jAiM ca vuDDhi ca viNAsayaMti / (sUyagaDo 117 / 9) AyatulaM pANehi sNje| (sUyagaDo 1 / 266) tamhA tivijjo paramaM ti..... / Ayatule pyaasu| (3 / 28) (sUyagaDo 1 / 103) savvabhUyappabhUyassa samma bhUyAi paaso| (dasaveAliyaM 4 / 9 gAthA) tisso vijjA-puvve nivAsAnussarati...... attasame mannejja chappikAe / (dasaveAliyaM 1015) .................."AsavANaM khaye jANaM vijjA / yastu sarvANi bhUtAnyAtmanyevAnupazyati / (dIghanikAya bhAga 3, pRSTha 162) sarvabhUteSu cAtmAnaM tato na vijugupsate // (IzAvAsyopaniSad 6) ummaca pAsaM iha macciehi / (3 / 29) savaMbhUtasthamAtmAnaM, sarvabhUtAni cAtmani / NehapAsA bhayaMkara / (utsarajjhayaNANi, 23 // 43) IkSate yogayuktAtmA sarvatra samadarzanaH / / (gItA 6 / 29) Atmaupamyena sarvatra samaM pazyati yo'rjuna ! / tamhA tivijjo paramaM ti NaccA, AyaMkadaMsI kareti paavN| sukhaM vA yadi vA duHkhaM, sa yogI paramo mataH / (gItA 6 / 32) (3333) samayaM tatyuvehAe, appANaM vippsaaye| katamaM ca bhikkhave, sAmparAyikaM vajjaM? idha, bhikkhave, ekacco iti (3 // 55) .............."sAmparAyikaM vajjaM / nivicAravazAradye adhyaatmprsaadH| (pAtaJjalayogadarzana 1 / 47) (aMguttaranikAya 2 / 1, bhAga 1, pRSTha 47) virAga svehiM gacchejjA, mahayA khuDDaehi vaa| (3357) amgaM ca mUlaM ca vigica dhiire| (3334) vIyarAgayAe NaM bhaMte ! jIve ki jaNayai ? vIyarAgayAe NaM nehANarAgo ya doso vi ya kammabIyaM / (uttarajjhayaNANi 3215) baMdhaNANi taNhANubaMdhaNANi.........."virajjai / jahA matthae sUIe, hatAe hammatI tle| (uttarajjhayaNANi 29 / 46) evaM kammANi hammaMti, mohaNijje khayaM gate // se na chijjai Na bhijjai Na unmai, Na hammai kaMcaNaM savvaloe // sukkamUle jadhA rukkhe, siccamANe Na rohati / (3 // 58) evaM kammA Na rohaMti, mohaNijje khayaM gate // (dasAo, 5111,14) Na hiMsae kaMcaNaM savvaloe / (sUyagaDo 115151) Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 : tulanA 463 nainaM chindanti zastrANi nainaM dahati pAvakaH / cauthA adhyayana na cainaM kledayantyApo na zoSayati mArutaH / / acchedyo'yamadAhyo'yamakledyo'zoSya eva ca / je aIyA, je ya paDuppannA, je ya AgamessA arahaMtA bhagavaMto te samveNa paritAveyavvA Na uddveyvvaa| nityaH sarvagataH sthANuracalo'yaM sanAtanaH // (gItA 2 / 23,24) (41) je ya aIyA je ya paDuppannA je ya AgamessA arahatA bhagavaMtA kA araI ? ke AnaMdo? (361) sabve te Na paritAveyavvA Na uddaveyavvA / ko nu hAso kimaanndo....| (dhammapada 146) (sUyagaDo 2 / 1 / 57; 2 / 2 / 41) sahie dhammamAdAya, seyaM samaNupassati / (3 / 67) .."savve pANA samve bhUtA sabve jIvA samve sttaa"| soccA jANai kallANa, socA jANai pAvagaM / (41,20,22,23,26, 6 / 103 se 105,821 se 26) ubhayaM pi jANaI soccA, jaMcheyaM taM samAyare / .."savve pANA, savve bhUyA, sabve jIvA, sabve sattA" (dasaveAliyaM 4, gAthA 11) (sUyagaDo 2 / 1 / 56,57; 2 / 2 / 40,41,78 Adi) je ega jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai, se ega jANa / esa dhamme suddhe Niie sAsae samicca loyaM kheyaNNehi pveie| (4 / 2) (3.74) esa dhamme dhuve Nitie sAsae samecca loga kheyaNNehiM paveie / ega jANaM savvaM jANai, savvaM ca jANamega ti / (sUyagaDo 211158) iya savvamajANato, nAgAraM savvahA muNai / / No logassesaNaM cre| (vizeSAvazyakabhASya, gAthA 484) (47) Atmano vA are darzanena, zravaNena, matyA, vijJAnena, idaM sarvaviditaM / / jaNeNa saddhi hokkhAmi, ii bAle pgbbhii| (uttarajjhayaNANi 57) (vRhadAraNyakopaniSad 2 / 4 / 5) aTTA vi saMtA aduvA pmttaa| (414) sabbato pamatassa bhayaM, savvato apamattassa patthi bhayaM / (375) catuvidhA bhajante mAM, janAH sukRtino'rjuna ! appamAdo amatapadaM pamAdo maccuno padaM" """" (dhammapada 21) aatto jijJAsurarthArthI jJAnI ca bharatarSabha ! // (gItA 7 / 16) na bibheti kutazcaneti" (taittirIya upaniSad 2 / 9 / 1) ....samaNA ya mAhaNA ya puDho vivAda vadaMti "sabve pANA savve bhUyA dukkhaM loyassa jaannittaa| kA samve jIvA savve sattA hatabvA, ajjAveyamvA, parighetabvA, pariyAveyavvA, uddaveyavvA / (4 / 20) heyaM dukkhamanAga tam / draSTadRzyayoH saMyogo heyahetuH |....."tt saMyogahetuvarjanAt syAdayamAtyantiko duHkhapratIkAraH / / ..."je te samaNamAhaNA"evaM parUveMti-savve pANA savve bhUyA sabve (pAtaJjalayogadarzana 2017 vyAsabhASya) jIvA samve sattA haMtavvA ajjAveyavvA parighetavvA pariyAveyavvA uddaveyavvA', (sUyagaDo 2 / 2 / 78) vaMtA logassa saMjoga, jati vIrA mahAjANaM / pareNa paraM jaMti, nAvakhaMti jIviyaM // uDDhaM ahaM tiriyaM disAsu....... (4 / 20,22) ..."uDDhaM ahaM yaM tiriyaM disAsu je ime bhaMte ! ajjattAe samaNA niggaMthA viharaMti......"parini vvAyaMti (sUyagaDo 1 / 5 / 11, 1 / 6 / 4; 1 / 10 / 21 / 14 / 14; 2 / 6 / 14,31) savvadukkhANaM ataM kareMti / (bhagavaI 14 / 136) dekheM -AcArAMgabhASyaM, pRSTha 195,196 / ettha vi jANaha Nasthittha doso| (4 / 22) ..."nAvakakhaMti jIviyaM / (3 / 78) ..."etthaM pi jANAhi' Natthittha doso| (sUyagaDo 2 / 128) NAvakakhaMti jIviyaM / (sUyagaDo 11375; 1 / 9 / 34; 1 / 15 / 1) loyaM ca pAsa viSphaMdamANaM / (4 / 36) saDDhI ANAe mehaavii| kA pariphandatti da cittaM mAradheyyaM pahAtave / (dhammapada 34) nAdaMsaNissa nANaM......" (uttarajjhayaNANi 28 / 30) jassa natthi purA pacchA, majhe tassa ko siyA ? (4146) zraddhA cetasaH saMprasAdaH, sA hi jananIva kalyANI yoginaM pAti / AdAvante ca yannAsti, vartamAne'pi tattathA / (pAtaJjalayogadarzana 1120 bhASya) (mANDukyakArikA 26) zraddhAvAn labhate jJAnam / (gItA 4 / 39) navAgraM nAvaraM yasya, tasya madhyaM kuto bhavet / (mAdhyamakArikA 1102) Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 464 AcArAMgabhAdhyama jeNa baMdhaM vahaM ghoraM, paritAvaM ca dAraNaM / (4 / 49) tammottIe tppurkkaare......| (5268) jeNa baMdhaM vahaM ghoraM pariyAvaM ca dAruNaM ....." / (dasaveAliyaM 9 / 2 / 14) tammuttI tppurkkaare....| (uttarajjhayaNANi 2418) . palichidiya bAhiragaM ca soyaM, NikkammadaMsI iha macciehi / (450) se abhikkamamANe paDikkamamANe saMkucemANe psaaremaanne.......| (70) kRtakAritAnumananastrikAlaviSayaM manovacanakAyaiH / ..."abhikkataM paDikkataM saMkuciyaM pasAriyaM........ (dasaveAliyaM 4 / 9) parihRtya karma sarvaM paramaM naiSkarmyamavalambe // ihaloga-veyaNa-vejjAvaDiyaM / (172) ........"niSkarmaNi mityamAtmanA varte / / klezamUlaH karmAzayo dRSTAdRSTajanmavedanIyaH / ......"niSkarmaNi nityamAtmanA varte // (pAtaJjalayogadarzana 2012) (samayasAra, amRtacandrAcAryakRta AtmakhyAti TIkA, zloka 225- jAo logammi itthiio| (577) 227|-dekheN- AcArAMgabhASyaM pR0 230) jAo logaMmi ithio........ (uttarajjhayaNANi 2016) na karmaNAmanArambhAnnaiSkayaM puruSo'znute / puSvaM daMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA vNddaa| na ca saMnyasanAdeva siddhi samadhigacchati // (gItA 314) (85) asaktabuddhiH sarvatra, jitAtmA vigataspRhaH / Arambhe tApakAn prAptau, atRptipratipAdakAn / naiSkarmyasiddhi paramA, saMnyAsenAdhigacchati / / ante sudustyajAn kAmAn, kAmaM ka: sevate sudhIH / / / (iSTopadeza, zloka 17) kammuNA saphalaM dadru, tao NijjAi veyvii| (4 // 51) vaigutte ajjhappa-saMvuDe ..... / kaDANa kammANa na mokkha atthi| (uttarajjhayaNANi 4 / 3) (5 / 87) vaigutte ajjhatthasaMvuDe......... vAsanAmAtrasAratvAt, ajJasya saphalA: kriyaa| (sUyagaDo 112 / 34) sarvA evAphalA jJasya, vAsanAmAtrasaMkSayAta / / se No kAhie No pAsaNie No saMpasArae No mamAe No kayakirie. (yogavAziSTha, 6-1-87,18) parivajjae sadA pAvaM / (287) pAMcavA adhyayana No kAhie saMjae, pAsaNie Na ya sNpsaare| NaccA dhamma aNuttaraM, kayakirie ya Na yAvi mAmae / / ......."se appaM vA, bahuM vA, aNuM vA, thUlaM vA, acittamaMtaM vaa.....| (sUyagaDo 102 / 50) (5331) appaM vA, bahuM vA" ...."acittamaMtaM vA..........." vitigiccha-samAvanneNaM appANeNaM No labhati smaadhi| (593) (AyAracUlA 15157,71) asthi NaM bhaMte ! samaNA vi niggaMthA kaMkhAmohaNijja kammaM veeMti ? appaM vA bahuM vA........."acittamaMtaM vA......." .......'kammaM vedeti / (bhagavaI 11169,170) (dasaveAliyaM 4 / 13, 15) ........"saMzayAtmA vinazyati / soccA vaI mehAvI, paMDiyANaM nnisaamiyaa| nAyaM loko'sti na paro na sukhaM saMzayAtmanaH / / (gItA 4 / 40) samiyAe dhamme, AriehiM pavedite / / tameva saccaM NIsaMke, jaM jiNehiM paveiyaM / (5 / 95) savvabhUyappabhUyassa sammaM bhUyAi paaso| (dasaveAliyaM 4, gAthA 9) tameva saccaM NIsaMka, jaM jiNehiM paveiyaM / (bhagavaI 11131) attasame mannejja chappikAe / (dasaveAliyaM 105) je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se samayA savvabhUesu sattumittesu vA jge| (uttarajjhayaNANi 19 / 25) aayaa| (5104) lAbhAlAbhe suhe dukkhe ........ "maannaavmaanno|| jIve NaM bhaMte ! jIve ? jIve jIve ? (uttarajjhayaNANi 19190) goyamA ! jIve tAva niyamA jIve, jIve vi niyamA jIve / evaM sasaMkappavikappaNAso, saMjAyaI samayamuvaTThiyassa / (bhagavaI 6 / 174) (uttarajjhayaNANi 32 / 107) yo vededaM jighrANIti sa AtmA..." (chAndogyopaniSad 8 / 12 / 4) ki te jujjheNa bajjhao? (5 // 45) abhibhUya adakkhU, aNabhibhUte pabhU niraalNbnnyaae| (5111) .........kiM te jujjheNa bjjho|........... (uttarajjhayaNANi 9 / 35) saMbhogapaccakkhANeNaM bhaMte ! jIve kiM jaNayai ? vayasA vi ege buiyA kuppaMti maannvaa| (263) saMbhogapaccakkhANeNaM AlaMbaNAI khavei |......"vihri / buiyA buiyA kuppaMti mANavA / (AyAracUlA 4 / 19) (uttarajjhayaNANi 29 / 34) Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 8 : tulanA 465 uDDhaM sotA ahe sotA, tiriyaM sotA viyaahiyaa| gaMDI aduvA koddhii...."mhumehnni| (68) ete soyA viyakkhAyA jehi saMgati pAsahA / (5 / 118) gaMDI gaMDI ti vA"...'mehaNi mahumehaNi tti vA (AyAracUlA 4 / 19) zravaNa-nayana-vadana-prANa-guda-mer3hANi nava srotAMsi narANAM bahirmukhAni, bahudukkhA hu jNtvo| (6 / 15) etAnyeva strINAmaparANi ca trINi dve stanayoradhastAd raktavahaM ca / / (suzrutasaMhitA, zArIrasthAnaM 5 / 10) jammaM dukkhaM jarA dukkhaM, rogA ya maraNANi ya / aho dukkho hu saMsAro, jattha kIsaMti jNtvo|| sabve sarA niytteNti| (5 // 123) (uttarajjhayaNANi 19 / 15) yato vAco nivartante, aprApya manasA saha / (taitarIya upaniSad 22) sattA kAmehi maannvaa| (616) neva vAcA na manasA prAptuM zakyo..." (kaThopaniSad 2 / 3 / 12) na tatra cakSurgacchati na vAg gacchati no manaH / (kenopaniSad 113) """sattA kAmehiM mANavA (sUyagaDo zaza6) na cakSuSA gRhyate nApi vAcA...! (muNDakopaniSad 3 / 3 / 2) iti bAle pagabhai / (6 / 18) takkA jattha Na vijji| (2124) iti bAle pagabhai / (uttarajjhayaNANi za7) naiSA tarkena mtiraapneyaa......| (kaThopaniSad 1 / 2 / 9) ahege dhammamAdAya AyANappabhiI supaNihie cre| (6 / 35) maI tattha Na gaahiyaa| (125) caubvihe suppnnihaanne...."uvgrnnsuppnnihaanne| (ThANaM 4 / 105) no iMdiyaggejja amuttbhaavaa....| (uttarajjhayaNANi 14 / 19) aiacca savvato saMgaM 'Na mahaM atyitti iti egohmNsi|' (638) se Na dohe, Na hasse, Na vaDe...."Na primNddle| (127) egattamevaM abhipatthaejjA, etaM pamokkhe Na musaMti pAsa / esappamokkhe amuse'vare vI akohaNe saccarae tavassI / / aMguSThamAtro ravitulyarUpaH / (zvetAzvataropaniSad za8,9) eSa me AtmA'ntarhRdaye aNIyAn brIhervA yavAda vA sarSapAd vA (sUyagaDo 1 / 10 / 12) zyAmAkAd vA zyAmAkataNDulAd vA, eSa me AtmA antarha daye se akkuThe va hae va luusie| (6 / 41) jyAyAn pRthivyA jyAyAn antarikSAd jyAyAn divo jyAyAnebhyo ......."akkUThe va hae va lusie vaa| (dasaveAliyaM 1013) lokebhyaH / (chAndogya upaniSad 3 / 14 / 3) akkosejja paro........."evaM pehejja sNje| se Na dohe Na hasse......."Na giddhe, Na lukkhe| (5127 se 131) (uttarajjhayaNANi 2 / 24-27) kaNhe tti NIletti vA.........."rukkhANi vaa| (AyAracUlA 4 / 37) je ya hirI, je ya ahirImaNA / ___(6 / 45) dIhetti vA hasse tti vA"...""lukkhe tti vaa| (sUyagaDo 2 / 1 / 16) paMca parisajAyA paNNattA, taM jahA-hirisatte, hirimnnstte,.....| Na itthI, Na purise, Na aNNahA / (5 // 135) (ThANaM 5 / 198) naiSa strI na pumAneSa, na caivAyaM napuMsakaH / (zvetAzvataropaniSad 5 / 10) aduvA tatva bhervaa| (656) pariNe snne| 136) no bhAyae bhayabheravAiM dissa / (dasaveAliyaM 10 / 12) prajJAnaghana ev.....| (bRhadAraNyakopaniSad 4 / 5 / 13) samAhimAghAyamajhosayaMtA satyArameva pharasaM vavaMti / pharasa vvti| (679) jJo'ta eva / (brahmasUtra 2 / 3 / 18) samAhimAghAtamajosayaMtA satthAramevaM pharasaM vayaMti / Aha ca tanmAtram / (brahmasUtra 3 / 2 / 16) (sUyagaDo sh13||2) se Na sadde, Na rUve, Na gaMdhe, Na rase, Na phAse iccetaav| (5 / 140) NAtao ya prigghN| , (6396) azabdamasparzamarUpamavyaya tathArasaM nityamagandhavaccayat / .."NAio ya pariggahaM / (sUyagaDo 1197) (IzAvAsyopaniSad 1135) Aikkhe vibhae kiTTe veyvii| (6 / 101) chaThA adhyayana pAsaha egevasIyamANe aNattapaNe / AikkhAmi vibhayAmi kiTTemi pavedemi ....... (sUyagaDo 201 / 11) paNNA samikkhae dhamma, tattaM tattaviNicchayaM / saMkhAya pesalaM dhamma, diTTimaM pariNivvuDe / (6 / 107) (uttarajjhayaNANi 23 / 25) saMkhAya pesalaM dhamma, diTThima pariNivvuDe / (sUyagaDo 113160,82) Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 466 AcArAMgabhASyam avi hammamANe phalagAvaTi. (6 / 113) ......."Neva sayaM etehi kAehi daMDaM samAraMbhejjA, NevaNehi etehi avi hammamANe phalagAvataTThi... ... (sUyagaDo 117 / 30) kAehi vaMDaM samAraMbhAvejjA, nevaNNe etehiM kAehiM daMDaM samAraMbhaMte vi smnnujaannejjaa| kaMkhejja kAlaM jAva sarIrabheu / (8118) (6 / 113) iccesi chaNhaM jIvanikAyANaM neva sayaM daMDa samAraMbhejjA nevannehiM daMDaM .""kakhejja kAlaM dhuyamAyarate / (sUyagaDo 12552) samAraMbhAvejjA daMDa samAraMbhaMte vi anne na samaNujANejjA' ...." kAlovaNIte......."jAva sarIrabheu / (6 / 113) (dasaveAliyaM 4|suutr 10) (uttarajjhayaNANi 4 / 9) kAlovaNIe sarIrassa bhee| """"se haMtA! haNaha, khaNaha, chidaha, dahaha, pacaha, AluMpaha, vilupaha, sahasAkAreha, vippraamush| (8 / 25) AThavAM adhyayana se haMtA haNaha khaNaha chaNaha Dahaha payaha AlaMpaha vilupaha sahasakkAreha asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vA vipparAmusaha... (sUyagaDo 2 / 1 / 19) (8.1,2,21 se 26,28,29,75,101,116 se 121) NihAya daMDaM pANehi, pAvaM kammaM akuvmaanne"| (33) asaNaM vA pANaM vA khAiyaM vA sAiyaM vA / nihAya daMDaM bhUtesu tasesu thAvaresu ca... ... ... / (dhammapada 405) (AyAracUlA 1 / 12 / 28412 Adi) asaNaM vA pANaM vA khAimaM vA sAimaM vaa| se ahesaNijjAiM vatthAI jAejjA..."sAmaggiyaM / (8 / 44 se 49) (sUyagaDo 211121, 2 / 2 / 31, 2074 Adi) ahesaNijjAiM.........."sAmaggiyaM / (AyAracUlA 5 / 41) labhiya No labhiya, muMjiya No bhuMjiya.. (2) aNupavisittA gAma vA, NagaraM vA, kheDaM vA, kabbaDaM vA, maDaMbaM vA, paTTaNaM vA, doNamuhaM vA, AgaraM vA, AsamaM vA, saNNivesaM vA, NigamaM labhiya No labhiya, bhuMjiya No bhuMjiya............ (AyAracUlA 412) vA, rAyahANi vA / (106) AyAragoyare No suNisaMte bhavati" (3) ..........' taM jahA-gAmaMsi vA, NagaraMsi vA, kheDaMsi vA, kavvaDaMsi AyAragoyare No suNisaMte bhavai...... vA""."rAyahANisi vA ...' (AyAracUlA za28 Adi) (AyAracUlA 2 / 36,37,39 se 42) gAme nagare taha rAyahANi nigame ya Agare pllii| kheDe kabbaDadoNamuhapaTTaNamaDaMbasaMbAhe / / adavA vAyAo viuMjaMti, taM jahA""""sukaDatti vA dukkaDatti vA, .........."saMvadrakoTe y|| (uttarajjhayaNANi 30116,17) kallANetti vA pAvetti vA, sAhutti vA asAhutti vA, siddhIti vA asiddhIti vA, Niraetti vA aNiraetti vaa| (815) jaM kiMcuvakkama jANe, Aukhemassa appaNo / tasseva aMtaraddhAe, khippaM sikkhejja paMDie / (8186) te No evaM vippaDivedeti, taM jahA......""sukaDe i vA dukkar3e i vA, jaM kiMcuvakkama jANe, Aukhemassa appaNo / kallANe i vA pAvae i vA, sAhU i vA asAhU i vA, siddhI i vA tasseva aMtarA khippaM, sikkhaM sikkhejja paMDie / (sUyagaDo 1 / 8 / 15) asiddhI ivA, Nirae i vA aNirae i vA'''' .." / "puTTho tattha hiyaase|.. (sUyagaDo 2 / 1 / 20, 29,36,45 (81818) ""puTTho tattha hiyAsae / .... (sUyagaDo 19:30) gAme vA aduvA raNNe ?.... (8 / 14) puTTho tattha hiyaase| (uttarajjhayaNANi 2 / 32) sevA nagare vA raNe vA.......... (dasaveAliyaM 4 sUtra 13.15) saMsappagA ya je pANA. je ya uddddhmhecraa| gAme vA yadi vAraje........... (dhammapada 98) tisarI bhujaMti maMsa-soNiya, Na chaNe Na pmjje|| gAme vA yadi vAraje ........... (theragAthA 991) na saMtase na vArejjA, maNaM pi na paosae / gAme vA yadi vAra ........... (aMguttaranikAya 11281; 3 / 354) uvehe na haNe pANe, bhuMjate maMsasoNiyaM / / (uttarajjhayaNANi 2011) gAme vA yadi vAraje ........" (saMyutanikAya 1169,233) savvaM nUmaM vidhUNiyA (8 / 8 / 24) va gAme va raNe dhammamAyANaha" (8114) savvaM NUmaM vihuunniyaa| (sUyagaDo 1 / 1139) grAmo'raNyamiti dvedhA, nivAso'nAtmazinAm / titikkhaM paramaM nnccaa| (8 / 8 / 24) dRSTAtmanAM nivAsastu, viviktAtmeva nizcalaH / / titikkhaM paramaM NaccA // (sUyagaDo 1 / 8 / 27) (samAdhizataka, zloka 73) titikkhaM paramaM naccA / / (uttarajjhayaNANi 2 / 26) (dAdA) Jain Education international Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa : tulanA nauvAM adhyayana .....evaM khu aNudhammiyaM tassa / "aNudhammo muNiNA paveio || araI raI abhibhUya... arati rati ca abhibhUva ( 911/2) (sUyagaDo 1 / 2 / 14 ) (812190) (sUyagaDo 1 / 10 / 14 13018 ) hayapuNvo tattha daMDeNa, abuvA muTThiNA anukuMtAi-phaleNaM / (313190) tattha daMDeNa saMvIte, muTThiNA adu phaleNa vA / (1 / 3 / 16) avi sUda va suvarka vA sIyapi purANakumbhAsaM / anu bakkasaM lAgaM vA, laDhe piMDe alae dabie / paMtANi caiva sevejjA, sIryApiDaM purANakummAsaM / adu bukkasaM pulAgaM vA, javaNaTThAe nisevae maMthuM // 427 (9 / 4 / 13 ) (uttarambhapaNAni 8 / 12) Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa / AcArAMga cUNi meM uddhRta zloka cU0 pRSTha caraNakaraNAnuyoga ke vyAkhyA-dvAra 1. NikkhevegaTTha Nirutta vihI pavattI a keNa vA kassa / taddArabhedalakkhaNatadarihaparisA ya suttattho / grISmakAla kI upayogI vastueM 2. saraso caMdaNapaMko agdhati ullA ya gaMdhakAsAI / pADala-sirIsa-malliya-piyaMgu kAle nidAhami / / AcArAMga ke adhyayanoM ke vivaraNa kI pratijJA 3. eso u baMbhacere piMDattho vaNNio samAseNaM / etAhe ekvekkaM ajjhayaNaM vaNNaissAmi || artha aura sUtra ke kartA 4. atthaM bhAsai arahA, suttaM gaMthaMti gaNaharA niunnaa| sAsaNassa hiyaTThAe, tato suttaM pavattai / / cU0 pRSTha jJAti-saMbaMdhoM kI asthiratA 9. jaha sauNagaNA bahave samAgayA egapAdave ratti / vasiUNa jaMti vivihA disA taha savvaNAijaNo / (1 / 36) 25 zruta aura saMvega kA sAhacarya 10. jaha-jaha sutamogAhati aisayarasapasarasaMjuyamapuvaM / taha-taha pahlAi muNI navanavasaMvegasaddhAe / (1136) jIvoM kA sadRza saMvedana 11. kaTTeNa kaMTaeNa va pAe viddhassa veyaNaTTassa / jA hoti aNivvANI NAyavvA savvajIvANaM / / (11148) pacAsaveM varSa se indriya-parihAnI 12. paMcAsagassa cakkhU, hAyatI majjhima vayaM / abhikkaMtaM saMpehAe, tato se eti mUDhataM // (2 / 5) jugupsanIya hai vRddhAvasthA 13. balisaMtatamasthizeSitaM, zithilasnAyudhRtaM kaDevaram / svayameva pumAn jugupsate, kimu kAMtA kamanIyavigrahA ? / / (27) 52 vRddhavasthA meM hAsya, bhUSA Adi hAsyAspada 14. Na tu bhUSaNamasya yujyate, na ca hAsya kuta eva vibhramaH / atha teSu pravartate jato, dhuvamAyAti parAM prapaJcanAm / / tIna puruSArtha : yogya-ayogya-vaya 15. attho dhammo kAmo tiNNi ya eyAiM trunnjoggaaii| gatajubvaNassa purisassa hoMti kNtaarbhuutaaii| (2 / 9) dhana hai priyatara 16. prANaH priyatarAH putrAH, putraH priyataraM dhanam / sa tasya harate prANAn, yo yassa harate dhanam / / (2 / 17) 'maga' zabda ke chaha artha 5. mAhAtmyasya samagrasya, rUpasya yazasa: zriyaH / dharmasyAtha prayatnasya, SaNNAM bhaga itIMgaNA / / AtmA ke ATha prakAra 6. davie kasAya joge uvajoge nANa daMsaNe caraNe / viriye AtA (ya) tathA aduviho hoi nAyavvo // (12) mallikumArI kA chaha rAjAoM ko kathana 7. kiMtha tayaM pamhuThaM ? jattha gayAo vimANapavaresu / bucchA samayaNibaddha devA ! taM saMbharaha jAti / / AjJA se atIndriya padArthoM kA grahaNa 8. jinendravacanaM sUkSmahetubhiryadi gRhyate / AjJayA tadgrahItavyaM, nAnyathAvAdino jinAH / / 20 Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 9 : AcArAMga cUNi meM uddhRta zloka 499 cU0 pRSTha dharma kisako? 17. tasmai dharmabhRte deyaM, yasya nAsti parigrahaH / parigrahe tu ye saktA, na te tArayituM kSamAH / / (2 / 35) loma kA tyAga : asaMtoSa kI auSadhi 18. yathAhAraparityAgo, jvaritasyauSadhaM tathA / lobhasyaivaM parityAgaH, asaMtoSasya bheSajam / / bhautika uccatA ananta bAra 19. sarvasukhANyapi bahuzaH prAptAnyaTatA mayA tu saMsAre / uccasthAnAni tathA tena na me vismayasteSu / / (2050) nAtha anAtha ho jAtA hai 20. hoUNa cakkavaTTI puhavipatI vimlmNddlcchnno| so ceva NAma tuccho aNAhasAlovago hoti / / (2050) sarva-kSetragrAhI janma-maraNa 21. vAlaggakoDimittovi padeso patthi koyi logaMmi / saMsArasaMsaraMto jattha Na jAtaM mataM vAvi // (2056) bhoga tRpti dene meM asamartha 22. nAgnistRpyati kASThAnAM, nApagAnAM mahodadhiH / nAntakRtsarvabhUtAnAM, na puMsAM vAmalocanA / / (2296) kAma-vyAdhi kI dAhakatA 23. etto ya uNhatarIyA aNNA kA veyaNA gaNijjatI ? / jaM kAmavAhigahito Dajjhati kira caMdakiraNehiM / / (2299) adAna se muni kupita na ho 24. bahuM paraghare atthi, vivihaM khAimasAimaM / Na tattha paMDito kuppe, icchA dijja paro va nno|| (2 / 102) adAna se vimanaskatA kA niSedha 25. diTThA hi kaserumatI aNubhUyAsi kaserumatI / pItaM ca te pANiyataM vari tava NAma na daMsaNayaM / / / (22102) cU0 pRSTha lAbha-alAma meM cintana 26. labhyate labhyate sAdhu, sAdhu eva na labhyate / alabdhe tapaso vRddhilabdhe dehasya dhAraNA / / (2 / 114,115) pR. 81 bItA samaya nahIM lauTatA 27. jahIhi viSayAn saumya ! tvaritaM yAnti rAtrayaH / gatAzvo (zca) na nivarttate, vahnijvAlA ivAmbaram / / (2 / 121,122) 82,83 yaha karUMgA, vaha karUMgA 28. imaM tAvatkaromyadya, zvaH kariSyAmi vA param / ciMtayan kAryakAryANi, pretyArtha nAvavRddhayate // (21134) lobhI vyakti kA cintana 29. ki me kiyaM kiM ca me kiccasesaM, ki me viNa8 va haraM va davvaM / dAtavvaladdhaM ca viciMtaNeNa, tesiM Na saMdehamuveti maMde // (2 / 134) 85,86 kAma-sevana kA niSedha 30. duHkhAtaH sevate kAmAn, sevitAste ca duHkhadAH / yadi te na priyaM duHkhaM, prasaMgasteSu na kSamaH / / (2 / 135) kAmajit vizvajit 31. ziznodarakRte pArtha !, pRthivIM jetumacchasi / jaya ziznodaraM pArtha !, tataste pRthivI jitA // (2 / 136) kAma : kiMpAka phala ke samAna 32. kiMpAkaphalasamAnA viSayA hi nisevyamANaramaNIyAH / pazcAd bhavanti kaTukA trapuSiphalanibandhanaistulyAH // (21159) vIra kA nirukta 33. vidArayati tatkarma, tapasA ca virAjate / tapovIryeNa yuktazca, vIro vIreNa darzitaH // (2 / 160) dazavezyAsamo nRpaH 34. dazasUnA samaM cakraM, dazacakrasamo dhvajaH / dazadhvajasamA vezyA, dazavezyAsamo nRpaH / (2 / 174) 76 Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 500 AcArAMgabhASyam cU0 pRSTha pravacana ke aviveka kA pariNAma 35. tattheva ya niTThavaNaM baMdhaNa nicchubhaNa kaDagamaddo ya / NivvisayaM va nariMdo karijja saMghapi so chuTTo / / (21175) ajJAna kI durjeyatA 36. na te kaSTataraM manye, jagato duHkhakAraNam / yathA'jJAnaM mahArogaM, durantamatidurjayam // (31) 120 pramAda se bhava-bhramaNa 37. rAgadveSavazAviddhe, mithyAdarzanadustaram / janmAvarte jagat sarvaM, pramAdAt bhrAmyate bhRzam // (3 / 6) karma se karma aura bhava se bhava 38. karmaNo jAyate karma, tataH saMjAyate bhavaH / bhavAccharIraduHkhaM ca, tatazcAnyataro bhavaH / / (3 / 19) 109,110 jAtismRti na hone kA kAraNa 39. jAtamANassa jaM dukkhaM, maramANassa jNtunno| teNa dukkheNa saMmUDho, jAti Na sarati appnno|| (3 / 26) AtmanaH pratikUlAni 40. yatheSTaviSayAtsAtamaniSTAditarat tava / anyataro (apare) 'pi viditvaivaM, na kuryAdapriyaM pare / / . (326) mokSa kaba ? 41. suyanANammi vi jIvo vaTTato so Na pAuNai mukkhaM / jaha chetaladdhaNijjAmaovi Na pAuNai mukkhaM // (3 / 28) darzana kI pradhAnatA 42. bhaTTeNa carittAo suTTyaraM dasaNaM gaheyavvaM / sijhaMti caraNarahiyA dasaNarahiyA Na sijhti|| (3128) haMsane se hAni 43. hasatA kila zaMbena, durvAsA kopito RSiH / tena viSNu kulaM dagdhaM, hasaMtaM pitRghAtakam // (3 // 32) 112 AgamoM kI AptatA 44. vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na bruvate kvacit / Agamo hayAptavacanaM, AptaM doSakSayAdviduH / / vItarAgo'nRtaM vAkyaM, na yAd hetvasaMbhavAt / / (3 / 40) kAmanA kA jAla 45. na zayAno jayennidrA, na bhuMjAno jayet kSudhAm / ___ na kAmamAnaH kAmAnAM, lobheneha prazAmyati / / (3 / 42) viSaya kiMpAkaphala sadRza 46. kiMpAkaphalasamAnA viSayA hi niSevyamAnaramaNIyAH / pazcAdbhavanti kaTukAstrapuSiphalanibandhanastulyAH / / (3 / 45) pravRtti kyoM ? 47. AhArAdyarthaM karma kuryAdanindyaM, kuryAdAhAraM tu prANasaMdhAraNArtham / prANAH saMdhAryAstattvajijJAsanAtha, tattvaM jijJAsyaM yena duHkhAdvimucye / / (3 / 56) Atmagupta kI ajeyatA 48. yasya hastau ca pAdau ca, jihvAgraM ca susaMyatam / iMdriyANi ca guptAni, rAjA tasya karoti kim / / (3 / 58) vairAgya kI zreSThatA 49. na tRpto'si yadA kAmaiH, sevitarapyanekazaH / sa nAma teSu vRtte'nto, yato vairAgyamApnuhi // (3 / 61) karma kA anta : bhava kA anta 50. dagdhe bIje yathA'tyantaM, prAdurbhavati nAGa kuraH / karmavIje tathA dagdhe, na rohati bhavAGa kuraH / / (387) jo Asrava ve hI paritrava 51. yathA prakArA yAvantaH, saMsArAvezahetavaH / tAvaMtastadviparyAsA, nirvANasukhahetavaH / / (4 / 12) kartA hI bhoktA 52. eka: prakurute karma, bhuMkte ekazca tatphalam / jAyatyeko mriyatyeko, eko yAti bhavAntaram / (4 / 32) 145,146 Jain Education international Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa e : AcArAMga cUNi meM uddhRta zloka 501 cU0 pRSTha (5 // 60) 181 186 cU0 pRSTha karma yA bhava hai mRtyu vIra kauna? 53. mAM mArayate yasmAnmamAribhUtazca mArayati / 62. vidArayati yatkarma, tapasA ca virAjati / vAnto anusamayaM maraNAdapi karma bhavo vA bhavenmAraH / / tapovIryeNa yuktazca, vIro vIreNa kIrtyate / / (13) 158 saMsAra ke prakAra aura hetu ekAko viharaNa ke apAya 54. damve khitte kAle bhAve ya bhave hoti sNsaaroN'| 63. sAhammiehi saMbuddhatehiM egANiyo tu jo vihare / tassa puNa hetubhUtaM saMsAre kammamaTTavihaM / AyaMkapauratAe chakkAyavaho tu bhaiyavvo / / (29) (162) karma hai pralIna saMgha-nirgata kA vinAza 55. pralIyate bhayaM yena, yacca bhUtvA pralIyate / / 64. gacchaMmi kei purisA sAraNavIyIhi codatiA sNtaa| pratInamucyate karma, bhRzaM lInaM yadAtmani / / Niti tato suhakAmI NiggayamettA viNassaMti / / 164 (5262) parAkrama kI vizeSatA kAma aura saMkalpa kA sAhacarya 56. jAlasseNa samaM sokkhaM, Na vijjA savvaNiddayA / 65. kAma ! jAnAmi te mUlaM, saMkalpAt kila jAyase / Na veraggaM mamatteNaM, NAlabhesu dayAluyA / saMkalpaM na kariSyAmi, tena me na bhaviSyasi / / (5441) 173 (24) pratidvandvitA 57. AviH pariSadi dhamma kAJcanasiMhAsane vANasya (muneH)| satya hai vItarAga vacana yojananirjhariravo yo'bhUnnoccaH kathaM sa sihaninAda: ? 66. vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na bruvate vacaH / (5241) yasmAt tasmAdvacasteSAM, satyaM bhUtArthadarzanam // zIla ke lakSaNa (5395) 58. mahAvratasamAdhAnaM, tathaivendriyasaMvaraH / kAmabhoga kI atRpti tridaMDaviratitvaM ca, kaSAyAnAM ca nigrahaH / / 67. taNakaTTeNa va aggI lavaNajalo vA NadIsahassesuM / (5 / 44) Na tisA jIvassa sakkA, tippeuM kAmabhogehiM / / rUpa kI pradhAnatA (6 / 21) 59. cAkSuSA cakSuSA yena, viSayA rUpiNissitA / sutrArthI kA siMhAvalokana rUpapreSThAzca sarve'pi, rUpasya grahaNaM tataH // 68. gaMtu gaMtuM sIho puNo puNo maggao paloei / (49) suttatthIvi hu evaM gataMpi suttaM paloeti / pravacana ke udbhAvaka (6 / 22) 60. prAvacanI dharmakathI vAdI naimittikastapasvI ca / kuTumba ke paMka meM nimagna vijjAsiddhaH khyAtaH kavirapi codbhAvakAstvaSTau / / (153) 69. putradArakuTuMbeSu, saktA modaMti jantavaH / saraHpANave magnA, jIrNA vanagajA iva / / triyAcaritra (6 / 28) 61. etA hasaMti ca rudaMti ca arthahetoH vizvAsayaMti ca naraM ca na vishvsNti| manuSyoM ke Ayatana tasmAnnareNa kulazIlasamanvitena, 70. gihANi dhanadhAnyaM ca, kaSAyA viSayAstathA / nArya : zmazAnasumanA iva varjanIyAH / / attho vA'saMyamo hyate, sarvamAyatanaM nRNAM // (5154) 179 (6 / 30) 191 175 206 176 207 209 Jain Education international Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 502 AcArAMgabhASyam cU0 pRSTha (6 / 30) cU0 pRSTha vasu : anuvasu 71. vItarAgo vasujJeyo, jino vA saMyato'thavA / sarAgo'nuvasuH proktaH, sthaviraH zrAvako'thavA / / 210 72. yastvapramAdena tiro pramAdaH, syAdvApi yattena punaH pramAdaH / viparyayeNApi paThati yatra, sUtrANyadhIgAravazAd vidhijJAH // 212 krodha kyoM ? 73. AkruSTena matimatA tattvArthavicAraNe matiH kAryA / yadi satyaM ka: kopa: ? syAdanRtaM kiM nu kopena ? (6 / 43) samyaktva 74. prazastaH zobhanazcaiva, ekaH saMgata eva vA / ityetai rupasRSTastu, bhAvaH samyaktvamucyate // (6 / 65) dharma kI paribhASA 75. durgatipravRttaM jIvaM, yasmAd dhArayate tataH / dhatte cainAn zubhe sthAne, tasmAt dharma iti smRtaH / / (6 / 91) 230 AtmanaH pratikUlAni" 76. na tatparasya saMdadhyAt, pratikUlaM yadAtmanaH / eSaH saMgrAhiko dharmaH, kAmAdanyatpravartate / / satkAryavAda 77. asadakaraNAt upAdAnagrahaNAtsarvasambhavAbhAvAt / zakyasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca satkAryam / / (815) zruta kA pravartana 78. atthaM bhAsai arahA suttaM gaMthaMti gaNaharA niuNaM / sAsaNassa hiyaTThAe, tato suttaM pavattati / / (8 / 31) vasumAn kauna ? 79. saMjame vasatA tu vasurvasI vA, yenendriyANi tasya vaze / vasu ca dhanaM jJAnAdyaM, tasyAstitvAn munirvasumAM / / ___ 219 vastra dhAraNa kA prayojana 80. garIyastvAt sacelassa, dharmasyAnyaH tathAgataH / ziSyasaMpratyayAccava, vastraM dadhe na lajjayA / / (9 / 112) upadhi kI upAdhi 81. katiyA vaccati sattho ? ki bhaMDaM ? kattha ? kittiyA bhUmI ? ko kayavikkayakAlo ? Nivvisati ko ? kahiM ? keNa? // (9 / 1015) arhat gocarI kyoM nahIM jAte ? 82. deviMdacakkavaTTI maMDaliyA IsarA talavarA ya / abhigacchaMti jiNidaM goyaracaritaM Na so aDati // (9 / 1 / 19) 309 236 Jain Education international Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka . vRtti patra vRtti patra prAvacanI kI yogyatA (8 se 11) 8. desakulajAirUvI saMghayaNI dhiijuo annaasNsii| avikatthaNo amAI thiraparivADI gahiyavakko / / pahalA adhyayana tIrtha kI mahimA 1. jayati samastavastuparyAyavicArApAstatIthika, vihitakakatIrthanayavAdasamUhavazAtpratiSThitam / bahuvidhabhaGgisiddhasiddhAntavidhUnitamalamalImasaM, tIrthamanAdinidhanagatamanupamamAdinataM jinezvaraiH / / 9. jiyapariso jiyaniddo majjhattho desakAlabhAvanna / Asannaladdhapaibho NANAvihadesabhAsaNNU / / 10. paMcavihe AyAre jutto suttatthatadubhayavihinna / . AharaNaheukAraNaNayaNi uNo gAhaNAkusalo // AcArazAstra kA nirUpaNa 2. AcArazAstraM suvinizcitaM yathA, jagAda vIro jagate hitAya yaH / tathaiva kiJcid gadata: sa eva me, punAtu dhImAn vinayApitA giraH / / 11. sasamayaparasamayaviU gaMbhIro dittimaM sivo somo / guNasayakalio jutto pavayaNasAraM parikaheuM / / vyAkhyA-dvAra 12. uddese Niddese ya Niggame khettakAlapurise y| kAraNapaccayalakkhaNa Nae smoyaarnnaa'nnume|| gaMdhahasti kI bahuzrutatA 3. zastraparijJAvivaraNamatibahugahanaM ca gandhahastikRtam / tasmAt sukhabodhArtha gRhNAmyahamaJjasA sAram / / 3 darzana kI vizuddhi se caraNa-vizuddhi 4. caraNapaDivattiheuM dhammakahAkAladikkhamAdIyA / davie daMsaNasohI saNasuddhassa caraNaM tu / / 13. ki kativihaM kassa kahi kesu kahaM kecciraM havaikAlaM / kai saMtaramavirahiyaM bhavAgarisa phaasnnnniruttii|| (vize0 bhA0 973,974) dravya-AcAra 14. NAmaNadhoyaNavAsaNasikkhAvaNasukaraNAvirohINi / davvANi jANi loe davAyAraM viyANAhi / / dheyas nirvighna nahIM 5. zreyAMsi bahuvighnAni, bhavanti mahatAmapi / azreyasi pravRttAnAM, kvApi yAnti vinAyakAH / / jAna-AcAra 15. kAle viNae bahumANe uvahANe tahA aNiNhavaNe / vaMjaNaatthatadubhae aTThaviho NANamAyaro / / ajJAnI aura jJAnI 6. jaM annANI kamma khavei bahuyAhiM vAsakoDIhiM / taM nANI tihiM gutto khavei ussAsamitteNaM / / darzana-AcAra 16. nissaMkiya nikkaMkhiya nivitigicchA amUDhadiTThI ya / uvavUhathirIkaraNe vacchalla pabhAvaNe atttth|| vyAkhyA-dvAra 7. nikkhevegaTThaniruttivihipavittI ya keNa vA kassa / taddArabheyalakkhaNa tadarihaparisA ya suttttho|| ATha pravacana mAtAeM 17. tinneva ya guttIo paMca samiio aTTha miliyaao| pavayaNamAIu imA tAsu Thio crnnsNpnno|| Jain Education international Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 504 vRtti patra bAhya tapa 18. aNasaNa mUNoyariyA vittIsaMkhevaNaM rsccaao| kAyakileso saMlINayA ya bajjho tavo hoi|| AcArAMgabhASyam vRtti patra puruSArtha sabake lie 29. kiM puNa avasesehiM dukkhakkhayakAraNA suvihiehiM / hoMti na ujjamiyavvaM sapaccavAyaMmi mANusse / / Abhyantara tapa sUtra ke ATha guNa 19. pAyacchittaM viNao veyAvaccaM taheva sjjhaao| 30. appaggaMthamahatthaM battIsAdosavirahiyaM jaM ca / jhANaM ussaggo'vi ya abhitarao tavo hoi / lakkhaNajuttaM suttaM aTThahi ya guNehiM uvaveyaM / vIrya-AcAra 20. aNigRhiyabalavirio parakkamai jo jahuttamAutto / 'no' zabda kI arthavattA juMjai ya jahAthAma nAyavvo viiriyaayaaro|| 31. pratiSedhayati samastaM prasaktamarthaM ca jagati nozabdaH / sa punastadavayavo vA tasmAdarthAntaraM vA syAd / / grISma Rtu meM (111) 21. saraso caMdaNapaMko agghai sarasA ya gNdhkaasaaii| anyatIthikoM ke 363 bheda pADali sirIsa malliya piyAiM kAle nidAhami / / 32. asiyasayaM kiriyANaM akiriyavAINa hoi culsiiii| ekArthaka kyoM ? annANiya sattaTThI veNa iyANaM ca battIsA // 22. baMdhANulomayA khalu satthaMmi ya lAghavaM asmmoho| (12) maMtaguNa dIvaNAvi ya egaTThaguNA hvNtee| kAlavAdI 33. kAlaH pacati bhUtAni, kAlaH saMharate prajAH / SaTsthAnapatita kAlaH supteSu jAgatti, kAlo hi duratikramaH // 23. NaNu savvaNabhapaesANaMtaguNaM paDhamasaMjamaTThANaM / (12) chavihaparivuDDhIe chaTThANAsaMkha yA seDhI / / niyativAdI samavatAra-dvAra 34. prAptavyo niyatibalAzrayeNa yo'rthaH, 24. anne ke pajjAyA ? je NuvauttA crittvisymmi| so'vazyaM bhavati nRNAM zubho'zubho vA / je tatto'NaMtaguNA jesi tamaNaMtabhAgammi / bhUtAnAM mahati kRte'pi hi prayatne, nAbhAvyaM bhavati na bhAvino'sti nAzaH // 25. anne kevalagammatti te maI, te ya ke tadanbhahiyA ? / (112) evaMpi hojja tullA NANaMtaguNattaNaM juttaM / . svabhAvavAdI 26. seDhIsu NANadaMsaNapajjAyA teNa tatpamANesA / 35. kaH kaNTakAnAM prakaroti tekSaNyaM, vicitrabhAvaM mRgapakSiNAM ca / iha puNa carittamettovaogiNo teNa te thovA / / svabhAvataH sarvamidaM pravRttaM, na kAmacAro'sti kutaH prayatna: ? // (12) brahmacarya ke aThAraha vikalpa 36. svabhAvataH pravRttAnAM, nivRttAnAM svabhAvataH / 27. divyAtkAmaratisukhAt trividhaM trividhena viratiriti navakam / nAhaM karteti bhUtAnAM, yaH pazyati sa pazyati / / __audArikAdapi tathA tad brahmASTAdaza vikalpam / (12) 8. 37. kenAJcitAni nayanAni mRgAGganAnAM ?, tIrthakara kA puruSArtha ko'laGkaroti rucirAGgaruhAn mayUrAn ? / 28. titthayaro cauNANI suramahio sijjhiyavvaya dhuvaMmi / kazcotpaleSu dalasannicayaM karoti ?, aNigRhiyabalavirio savvatthAmesu ujjamai // ko vA dadhAti vinayaM kulajeSu puMssu ? / / (12) Jain Education international Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 1.: AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka vRtti patra vRtti patra 22 4. vigalidiesu do do cauro cauro ya nnaarysuresuN| tiriesu huMti cauro coddasa lakkhA ya maNaesu / (18) guma-azubha yoniyAM 49. sIyAdI joNIo caurAsItI ya sayasahassAI / asubhAo ya subhAo tattha subhAo imA jANa // 50. assaMkhAumaNussA rAIsara saMkhamAdiAUNaM / titthagaranAmagottaM savvasuhaM hoi nAyavvaM / / (108) 51. tatthavi ya jAisaMpannatAdi sesA u huMti asubhaao| devesa kivisAdI sesAo huMti u subhaao| (10) 52. paMcidiyatiriesuM hayagayarayaNe havaM ti u subhaao| sesAo asubhAo subhavaNNegidiyAdIyA / IzvaravAdI 38. ajJo janturanIzaH syAdAtmanaH sukhadukha yoH / Izvaraprerito gacchecchvadhra vA svargameva vA / / (12) 16 AtmAdvaitavAdI 39. eka eva hi bhUtAtmA, bhUte bhUte vyavasthitaH / ekadhA bahudhA caiva, dRzyate jalacandravat / / (12) yavRcchAvAdI 40. atakkitopasthitameva sarva, citraM janAnAM sukhaduHkhajAtam / kAkasya tAlena yathA'bhighAto, na buddhipUrvo'tra vRthA'bhimAnaH / / 17 41. satyaM pizAcAH sma vane vasAmo, bheri karAgrairapi na spRzAmaH / yadRcchayA siddhayati lokayAtrA, bherI pizAcAH paritADayanti // (12) vinayavAdI 42. viNayA NANaM NANAo dasaNaM daMsaNAhi caraNaM ca / caraNAhiMto mokkho mokkhe sokkhaM aNAbAhaM // (12) 17 AtmA kI asvIkRti ke doSa 43. zAstA zAstraM ziSyaH prayojanaM vacanahetudRSTAntAH / santi na zUnyaM bruvatastadabhAvAccApramANaM syAt // 18 44. pratiSeddhapratiSedho stazcecchnyaM kathaM bhavetsarvam ? / tadabhAvena tu siddhA apratiSiddhA jagatyarthAH / / (12) paravyAkaraNa se jAtismRti 45. kiM tha tayaM pamhuThaM jaM ca tayA bho ! jayaMtapavaraMmi / vucchA samayanibaddhaM devA ! taM saMbharaha jAti / / 53. deviMdacakkavaTTittaNAI mottuM ca titthagarabhAvaM / aNagArabhAvitAviya sesA u aNaMtaso pattA / / (12) karma se saMsAra-cakra 54. taiH karmabhiH sa jIvo vivazaH saMsAracakramupayAti / dravyakSetrAddhAbhAvabhinnamAvartate bahuzaH / / (108) caturgati meM bhramaNa 55. narakeSu devayoniSu tiryagyoniSu ca manujayoniSu ca / paryaTati ghaTIyantravadAtmA bibhraccharIrANi / / (18) nAraka-tiryaJcoM ke duHkha 56. satatAnubaddhamuktaM duHkhaM narakeSu tIvrapariNAmam / / tiryakSu bhayakSuttRDvadhAdiduHkhaM sukhaM cAlpam // (18) manuSya aura devoM ke sukha-duHkha kA vimarza 57. sukhaduHkhe manujAnAM manaH zarIrAzraye bahuvikalpe / sukhameva hi devAnAM duHkhaM svalpaM ca manasi bhavam / / (18) karma kA prabhAva 58. karmAnubhAvaduHkhita evaM mohAndhakAragahanavati / __ andha iva durgamArge bhramati hi saMsArakAntAre // (18) 23 ahaMkAra se kRta kAryoM kA zalya 46. vihavAvalevanaDiehi jAI kIraMti jovvaNamaeNaM / vayapariNAme sariyAI tAI hiyae khuDukkaMti // (16) caurAsI lAkha jIva-yoniyAM 47. puDhavIjalajalaNamAruya ekkakke satta satta lkkhaao| vaNa patteya aNaMte dasa coddasa joNilakkhAo / / (18) 23 Jain Education international Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506 moha se duHkha kI paramparA 59. duHkhapratikriyArthaM sukhAbhilASAcca punarapi tu jIvaH / prANivadhAdIn doSAnadhitiSThati mohasaMyamaH || (815) 60. nAti tato bahuvidhamanyatpunarapi navaM subaha karma / tenAtha pacyate punaragnerana pravizyeva / / (110 ) 61. evaM karmANi punaH punaH sa badhnan tathaiva sukhakAmo bahuduHkhaM saMcAramanAdika bhramati // (214) manuSyatva Adi kI durlabhatA 62. evaM bhramataH saMsArasAgare durlabhaM manuSyatvam / saMsAramahattvAdhAmikara duSkarmmabAhayaiH // (815) 63. Aryo deza : kularUpasampadAyuzca dIrghamArogyam / yatisaMsargaH zraddhA dhammaMzravaNaM ca matirtazzyam // (18) 64. etAni durlabhAni prAptavato'pi dRDhamohanIyasya / kupathAkule'rhadukto'tidurlabho jagati sanmArgaH // (118) alpa sukha ke lie anatya hiMsA aura parigraha 65. dve vAsasI pravarayoSidapAyazuddhA, zayyAsanaM karivarasturago ratho vA kAle bhiSaniyamitAzanapAnamAtrA, rAjJaH parAnayamiva (parAko roga) sarvamavehi zeSam // (8180) 66. puSTyarthamannamiha yat praNidhiprayogaH, saMtrAsadoSa kaluSo nRpatistu bhuMkte / yada nirbhayaH prazamasaukhyaratizya bhe tat svAdutAM bhRzamupaiti na pArthivAnam // (8180) 67. bhRtyeSu mantriSu suteSu manorameSu, kAntAsu vA madhumadAMkuritekSaNAsu / vizrambhameti na kadAcidapi kSitIzaH, sarvAbhizaGkitamateH kataratu saukhyam // (8180) ca / jo detA hai vahI pAtA hai 68. vAridastRptimApnoti, sukhamakSayamannadaH / tilapradaH prajAmiSTAmAyuSkamabhayapradaH // (1110 ) (manusmRti ) vRtti patra 23 23 23 23 23 23 24 24 24 24 uttarottara pApakarma kA Asevana 69. AdI pratiSThA'dhigame prayAso, dAreSu pazcAt guNaH suteSu tu punasteSu guNaprakarSaM, ceSTA taduccaiH padalaMghanAya || (1110) paryApti kI paribhASA 70. AhArasarI rindiya UsAsavaomaNo'hinivvattI / hoti jato daliyAo karaNaM pai sA u pajjattI // (1012) Arta banane ke kAraNa 71. rAgosakasAehi iMdiehi pahi / duhA vA mohaNijjeNa, aTTA saMsAriNo jiyA || (1013) jaghanyatama jJAna ke dhanI 72. sarvanikRSTa jIvasya dRSTa upayoga eSa vIreNa / sUkSmanigodAparyAptakAnAM sa ca bhavati vijJeyaH // (1 / 13) jJAna kI kramazaH vRddhi 73. tasmAtprabhRti jJAnavivRddhidRSTA jinena jIvAnAma | labdhinimittaiH karaNaiH kAyendriyavAGa manobhiH // (1 / 13) AcArAMgabhASyam vRtti patra nirjIva aura sajIva 74. taNo'tivigAra sajAito'NitAu / satyAsatyahayAo nijjIvasajIvarUvAo || (1 / 35) andhA kauna ? 75. eka hi cakSurama sahavo vivekaH, tadvadbhireva saha saMvasatidvitIyam / etadvayaM bhUvi na yasya vastoH ? tasyApamA calane khalu ko'parAdhaH 1 // (1/35) pariNAmoM ke utAra-caDhAva kA kAlamAna 76. nAntarmuhUrtta kAlamativRtya zakyaM hi jagati saMkleSTum / nApi vimoTa zakyaM pratyakSo hyAtmanaH so'rthaH // (2026) 77. upayoga parivRttiH sA nirhetukA svabhAvatvAt / pratyakSa hi svabhAvo vyarthAna hetuktiH // (139) 24 27 32 32 32 37 38 39 39 Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 : AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka zruta aura saMvega kA sAhacarya 78. jaha jaha suyamavagAhai aisayarasapasarasaMjuyamauvvaM / taha taha palhAda muNI navanavasaMvegasaDhAe || (1/36) deva kyA ? 79. yat svayamaduHkhitaM syAnna ca paraduHkhe nimittabhUtamapi / kevalamupagrahakaraM dharmakRte tad bhaveddeyam // (2048) snAna hai kAmAMga 80. snAnaM madada karaM, kAmAGga prathamaM smRtam / tasmAtkAmaM parityajya, naiva snAnti dame ratAH // (1 / 61) agnizastra kI tIkSNatA 81. jAyateyaM na icchanti, pAvagaM jalaittae / tikhamavaraM satyaM samvao'vi durAzayaM / / (1067) 2. pA pani uha adisAmavi ahe dAginAni dahe uttarajo'vi ya // (1/67) 83. bhUpApamesamA pAlo havyavAhIna saMso pavAra, saMjao kimi nArabhe // (1.67) vanaspatikA kI sacetanA 84. vRkSAdayo'kSAdyupalabdhibhAvAt, pANyAdisaGghAtavadeva dehAH / tadvat sajIvA api dehatAyAH, suptAdivat jJAnasukhAdimantaH // (0312) nigoda: ananta jIvoM kA saMghAta 85. golAya asaMkhejjA huti NioA asaGkhyA gole ekkekko ya nioo anaMtajIvo muNeyavvo / (8180) vRtti patra aikAntika jJAna-kriyA niSphala 66. nANaM kiriyArahiyaM kiriyAmettaM ca do'vi egantA / na samatthA dAu je jammamaraNadukkhadAhAI || (1190 ) 39 42 43 47 (dasavela 632-34) 47 47 53 4 56 varjanIya : indriyaviSaya yA rAgadveSa ? 87. na zakyaM rUpamadraSTuM cakSurgocaramAgatam / rAgadveSau tu yo tatra, tau budhaH parivarjayet // (1193) caurAsI lAkha jIvayoni 88. puDhavidagaagaNimA ruyapatte yanioyajIva joNINaM / sattara sattA sattA sattaga dasa coTsa ya lakkhA || (1 / 118) 89. vigalidie do do cauro cauro ya nArayasuresu / tiriyANa honti cauro coTsa maNuANa lakkhAI || (1 / 110) jIvoM kI kulakoTiyAM (unnIsa nIla pacahattara kharaba) 90. kula koDisayasahassA battIsadRTThanava ya paNavIsA / egidiya vitidivacauridiyahariyakAyANaM // (1918) 91. addhaterasa bArasa dasa dasa nava ceva koDilakkhAI / jalaya rapakkhaca uppayaurabhuyaparisappajIvANaM // ( 11118) 92. paNuvIsaM chabbIsaM ca sayasahassAI nArayasurANaM / bArasa ya sayasahassA kulakoDINaM maNussANaM // (1 / 118) 93. egA koDAkoDI sattANauti ca sayasahassAiM / pacA ca sahassA kulakoDINaM muNeyabbA || (11118) prANa-satva Adi kI paribhASA 94. prANA dvitricatuH proktA, bhUtAstu taravaH smRtAH / jIvAH paJcendriyAH proktAH zeSAH sattvA udIritAH // (1 / 121) 9 dravya AtaMka kA udAharaNa (95 se 109 ) 95. jaMbuddIve dIve bharahe vAsaMmi atthi supasiddhaM / bahugavaraguNasamidaM rAmahiM nAma gayati / ( 11146) 96. tatyAsi mayArimaTgo bhuvaNanigyavapAvo / abhigavanIvAjIva rAyA gAmeNa javasa || ( 1/146) 97. aNavarayagaruyasaMvegabhAvio dhammaghosapAyamUle / so annayA kayAI pamAiNaM pAsae sehaM // (11146) 507 vRtti patra 57 61 61 61 61 61 61 64 68 68,69 69 Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508 AcArAMgabhAvyam vRtti patra vRtti patra 98. coijjatamabhikkhaM avarAhaM taM puNo'vi kuNamANaM / . . tassa hiyaTheM rAyA sesANa ya rakkhaNaTTAe / (11146) 99. AyariyANuNNAe ANAvai so uNiyayapurisehiM / / tivvukkaDadavvehiM saMdhiyapuvvaM tahiM khAraM / / (1 / 146) 10.. pakkhitto jattha Naro NavaraM godohamettakAleNaM / NijjiNNamaMsasoNiya aTThiyasesattaNamuvei / / (1 / 146) 101. do tAhe puvvamae purise ANAvae tahiM raayaa| egaM gihatthavesaM bIyaM pAsaMDiNavatthaM // (1 / 146) 102. puvvaM ciya sikkhavie te purise pucchae tahiM raayaa| ko avarAho esiM ? bhaNaMti ANaM aikkamai / / (13146) 103. pAsaMDio jahutte Na vaTTai attaNo ya AyAre / pakkhivaha khAramajhe khittA godohamettassa / (1 / 146) 104. daLUNa'TThivasese te purise aliyrosrttccho| sesaM AloyaMto rAyA to bhaNai AyariyaM / / (1 / 146) 105. tumhavi ko'vi pamAdI? sAsemi ya taMpi Natthi bhaNai guru / jai hohI to sAhe tumhe cciya tassa jANihiha / / (1 / 46) 106. seho gae NivaMmI bhaNaI te sAhuNo u Na puNatti / hohaM pamAyasIlo tumhaM saraNAgao dhaNiyaM / / (13146) 107. jai puNa hojja pamAo puNo mamaM saDubhAvarahiyassa / tumha guNehiM suvihiya ! to sAvagarakkhasA mucce / / (12146) 108. AyaMkabhaoviggo tAhe so Niccaujjuo jaao| koviyamatI ya samae raNNA marisAvio pacchA / / (13136) 109. davvAyaMkAdaMsI attANaM savvahA Niyattei / ahiyAraMbhAu sayA jaha sIso dhammaghosassa // 69 kaSTAnubhUti kI samAnatA 119. kaTTeNa kaTaeNa va pAe viddhassa veyaNaTTassa / jaha hoi anivvANI savvattha jiesu taM jANa // (1 / 148) Ayatule payAsu 111. mariSyAmIti yad duHkhaM, puruSasyopajAyate / zakyastenAnumAnena, paro'ipa parirakSitum / / (11146) jJAna aura kriyA : paMgu aura andhe kA dRSTAMta 112. hayaM nANaM kiyAhINaM, yA annANao kiyaa| pAsaMto paMgulo daDDho, dhAvamANo ya aNdho|| (13177) naya : samyak yA mithyA? 113. evaM savve'vi NayA micchAdiTThI sapakkhapaDibaddhA / aNNoNNaNissiyA puNa havaMti te ceva sammattaM / / (11177) sarvanaya kI sArthakatA 114. savvesipi NayANaM bahuvidhavattavvayaM nnisaamettaa| taM savvaNayavisuddhaM jaM caraNaguNaTThio sAhU / / (11177) dUsarA adhyayana maMgalAcaraNa 115. namaH zrI vardhamAnAya, vardhamAnAya paryayaiH / uktAcAraprapaJcAya, niSprapaJcAya tAyine / / lokavicaya ke vivaraNa kI pratijJA 116. zastraparijJAvivaraNamatigahanamitIva kila vRtaM pUjyaH / zrIgandhahastimivivRNomi tato'hamavaziSTam / / dravya kA lakSaNa 117. davvaM pajjavavijuyaM dadhvaviuttA ya pajjavA Natthi / uppAyaTThiibhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM / / naya kA svarUpa aura mAhAtmya 118. nayAstava syAtpadalAJchitA ime, rasopaviddhA iva lohadhAtavaH / bhavantyabhipretaphalA yatastato, bhavantamAryAH praNatA hitaissinnH|| 77 guNa kA aguNa meM rUpAntaraNa? 119. zAThyaM hrImati gaNyate vratarucI dambhaH zucau kaitavaM, zUre nighaNatA Rjo vimatitA dainyaM priyAbhASiNi / tejasvinyavaliptatA mukharatA vaktaryazaktiH sthire, tat ko nAma guNo bhavet sa viduSAM yo durjana Gkita: ? // 78 Jain Education international Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 : AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka aguNI duSTa besa 120. guNAnAmeva daurjanyAddhari dhuryo niyujyate / asaJjAtakiNaskandhaH, sukhaM jIvati gaurgaliH // vinaya se mokSa 121. vijayA gANaM NANAu daMsaNaM daMsaNAhi caraNaM tu / caraNAhito mokyo mukhe sukhaM kSaNAvAhaM // vinaya kI pariNati aura mAhAtmya 122. viSA bhUSAphalaM zrutajJAnam / jJAnasya phalaM virativiratiphalaM cAzravanirodhaH // 122. saMcaraphalaM tapobalamaya tapaso nirA phalaM dRSTam / tasmAtkriyAnivRttiH kriyAnivRtterayogitvam // 124. yoganirodhAd bhayasantatijJayaH santatikSayAnmokSaH / tasmAtkalyANAnAM sarveSAM bhAjanaM vinayaH // rAgAndha vyakti kI manodazA 125. dRzyaM vastu paraM na pazyati jagatyandhaH puro'vasthitaM, rAgAMdhastu yadasti tatpariharan vannAsti tat pazyati / kundendIvarapUrNa caMdrakalazazrImallatApallavAnAropyAzucirAzi priyatamAgAtreSu yanmodate / mokSaya se karmamukti 126. jaha matthayasUIe, hayAe hammae talo / tahA kammANi hammati mohaNije svayaM gae / " mUDha kI mUDhatA 127. kiM eto kaTuyaraM jaM mUDho thANuammi AvaDiyo / dhANusa tassa rUsa na appaNo duppaogassa || kaSAyoM kA svarUpa aura anubandha-phala 128. jalareNa puDhavipavvayarAIsariso cauvviho koho / timisapAkaTriyasetthaMbhovamo mANo // 129. mAyAvalehigomuttimeMDhasiMgaghaNavaM samUlasamA / lomo halika jagakimivAmAgo // vRtti patra 78 79 79 80 80 81 82 82 83 83 130. pakkhacaumAsavaccharajAvajjIvANugAmiNo kamaso / devaNaratiriyaNArayagaisAhaNa heyavo bhaNiyA || vividha karmabandha ke kAraNa (131 se 140 ) 121. paciNIyamaMtarAi uvaSAe tappanosahivane / AvaraNadugaM bandhai bhUbho accAsaNAe ya // 132. bhUyANukaMpavayajogaujjuo khaMtidANa guru bhatto / bandha bhUma sAyaM divarIe baMdhaI idhara / / 133. arahaMta siddhaceiyatavasuagurusAdhusaMghapaDiNIo / baMdha sagamohaM anaMtasaMsAriyo jeNaM // 134. tibvakasAo bahumohapariNato rAgadosasaMjutto / baMdha caritamohaM vidhi paritaguNadhAI // 135. miTTI mahAraMbhaparigaho tivvaloma missIlo / niralAyaM nibaMdha pAvamatI ropariNAmo // 136 ummadeo maggaNAsao gUDhahiyaya mAillo / saDhasIlo a sasallo tiriAuM baMdhaI jIvo // 137. aNuvvayamanvaehi ya bAlatavo'kAmanijjarAe ya / devAuyaM NibaMdhai sammaddddiTThI u jo jIvo // 130. maNavaNakAyako mAillo gAravehi paviddho / asumaM baMdha nAmaM tapaDipanahi sucanA | 139. arihaMtAdibhatto suttaruI payaNumANa guNapehI / baMdhai uccAgoyaM vivarIe baMdhaI iyaraM // 140. pANabahAdIsurato vipUyAmokhamaggavigdhavaro acheda aMtarAvaM na lahara bhinnAbhaM // IryApathikI karma kA svarUpa 141. appaM bAyaramauyaM bahuM ca lukkhaM ca sukkilaM ceva / maMda mahamyataM tiya sAtAbahulaM ca taM kamma / asukha meM sukha kA AropaNa 142. duHkhAtmakeSu viSayeSu sukhAbhimAna, saukhyAtmakeSu niyamAdiSu duHkhaddhiH / utkIrNavarNapadatirivAnyarUpA sArUpyameti viparItamatiprayogAt // 'me' (mamatva) kI pariNati 143. putrA me bhrAtA me svajanA me gRhakalatravargo me / iti kRtamemezabdaM pazumiva mRtyurjanaM harati // (2/2) 506 vRtti patra 83 86 88 .89 91 Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .. AcArAnamA (2 / 4) 2 (213) 510 AcArAMgabhASyam vRtti patra vRtti patra parigraha se duHkha 153. ucchvAsAvadhayaH prANAH, sa cocchvAsaH samIraNaH / 14. putrakalatraparigrahamamatvadoSairnaro vrajati nAzam / / samIraNAccalaM nAnyat, kSaNamapyAyuradbhutam / / kRmika iva kozakAraH, parigrahAd duHkhamApnoti // (2 // 3) (2 / 2) AtmA aura mana kI sahagAmitA arthArjana kI paritapti 154. AtmA sahai ti manasA mana indriyeNa, 145. kaiyA vaccai sattho ? ki bhaNDaM ? kattha kittiyA bhUmI ? / svArthena cendriyamiti krama eSa zIghraH / ko kayavikkayakAlo ? nivisai kiM kahiM keNa?" yogo'yameva manasaH kimagamyamasti?, (2 / 2) yasmina mano vrajati tatra gato'yamAtmA / / kAlocita kriyA 146. mAsairaSTabhirahnA ca, pUrveNa vayasA''yuSA / cAra prakAra kI avasthAeM tat karttavyaM manuSyeNa, yenAnte sukhamedhate // 165. prathame vayasi nAdhItaM, dvitIye nArjitaM dhanam / (213) tRtIye na tapastaptaM, caturthe kiM kariSyati ? // arthalolupa kI pravRtti (215) 147. ukkhaNai khaNai nihaNai rati Na sumati diyAvi ya ssNko| strI svataMtratA ke yogya nahIM liMpai Thaei sayayaM laMchiyapaDilaMchiyaM kuNai / 92 156. pitA rakSati kaumAre, bhartA rakSati yauvane / putrAzca sthAvire bhAve, na strI svAtantryamarhati / / 148. muMjasu na tAva rikko jemeuM navi ya ajja majjIhaM / naviya vasIhAmi ghare kAyavvamiNaM bahu ajja / / (215) (233) 92 varSoM ke AdhAra para tIna avasthAeM AyuSya kA apavartana 157. ASoDazAd bhaved bAlo, yAvat kSIrAnnavartakaH / 149. addhA jogukkose baMdhittA bhogabhUmiesu lahuM / madhyamaH saptati yAvat parato vRddha ucyate / / savappajIviyaM vajjaitta uvvaTTiyA doNhaM // (25) (2 / 3) 93 vRddhatva kI jugupsA AyuSya-upakrama ke kAraNa 158. valisantatamasthizeSitaM, zithilasnAyudhRtaM kaDevaram / 150. daMDakasasattharajjU aggI udagapaDaNaM visaM vaalaa| svayameva pumAn jugupsate, kimu kAntA kamanIyavigrahA ? / / sIuNhaM arai bhayaM khuhA pivAsA ya vAhI ya / / (2 / 7) (2 // 3) 12 bur3hApe kI avamAnanA 151. muttapurIsanirohe jiNNAjiNNe ya bhoyaNe bhuso| 159. gAtraM saGkucitaM gativigalitA dantAzca nAza gatA, ghaMsaNagholaNapIlaNa Aussa uvakkamA ete / / dRSTibhraMzyati rUpameva hasate vaktraM ca lAlAyate / (2 / 3) vAkyaM naiva karoti bAndhavajanaH patnI na zuzrUSate, AyuSya kI kSaNabhaMguratA dhikkaSTaM jarayA'bhibhUtapuruSaM putro'pyavajJAyate / / (217) 152. svato'nyata itastato'bhimukhadhAvamAnApadAmaho nipuNatA nRNAM kSaNamapIha yajjIvyate / zaraNa kauna? mukhe phalamatikSudhA sarasamalpamAyojitaM, 160. janmajarAmaraNabhayarabhidrute vyaadhivednaagrste| kiyacciramacabitaM dazanasaGkaTe sthAsyati / jinavaravacanAdanyatra nAsti zaraNaM kvacilloke / (213) (28) Jain Education international Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 : AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka 511 16 vRtti patra vRtti patra vRddha kA upahAsa kahAM saMyamI ? kahAM cakravartI ? 161. na vibhUSaNamasya yujyate, na ca hAsyaM kuta eva vibhramaH ? / 170. taNasaMthAranisaNNo'vi muNivaro bhaTTarAgamayamoho / atha teSu ca vartate jano, dhruvamAyAti parAM viDambanAm / / jaM pAvai muttisuhaM taM katto cakkavaTTIvi ? // (219) (2 / 27) buDhApe kI zobhA hai dharma vaha jJAna jJAna nahIM 162. jaM jaM karei taM taM na sohae jovvaNe atikkte| 171. tajjJAnameva na bhavati yasminnudite vibhAti rAgagaNaH / purisassa mahiliyAi va ekkaM dhamma pamuttUNaM // tamasaH kuto'sti zaktidinakarakiraNAgrataH sthAtum ? / / (29) (2 / 27) samayaM mA pamAyae mahAn lakSya : mahAn sAdhana 163. samprApya mAnuSatvaM saMsArAsAratAM ca vijJAya / he jIva ! kiM pramAdAnna ceSTase zAntaye satatam ? // 172. ajJAnAndhAzcaTulavanitApAGgavikSepitAste, (2 / 11) kAme sakti dadhati vibhavAbhogatuGgArjane vaa| vidvaccitaM bhavati hi mahanmokSamArgakatAnaM, apramAda kA hetu nAlpaskandhe viTapini kaSatyasabhitti gjendrH|| 164. nanu punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / (2 / 27) mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam / / apane-apane viSaya kI iyattA (2011) tInoM capala haiM 173. jJAnaM bhUri yathArthavastuviSayaM svasya dviSo bAdhaka, rAgArAtizamAya hetumaparaM yuMkte na kartR svayam / 165. naivegasamaM cavalaM ca jIviyaM jovvaNaM ca kusumasamaM / dIpo yattamasi vyanakti kimu no rUpaM sa evekSatAM, sokkhaM ca jaM aNiccaM tiNNivi turamANabhojjAI / sarvaH svaM viSayaM prasAdhayati hi prAsaGgiko'nyo vidhiH / / (2012) (2 / 27) 101 svavazatA ko durlabhatA ajJAna kI vikaTatA 166. saha kalevara ! duHkhamacintayan, svavazatA hi punastava durlabhA / 174. ajJAnaM khalu kaSTaM krodhAdibhyo'pi sarvapApebhyaH / artha hitamahitaM vA na vetti yenAvRto lokaH / / bahutaraM ca sahiSyasi jIva he !, paravazo na ca tatra guNo'sti te / / (2 / 30) (2 / 22) 98 pASaMDiyoM kI caryA zruti-durlabhatA ke hetu 175. svecchAviracitazAstraH pravrajyAveSadhAribhiH kSudraH / 167. Alassamoha'vannA thaMbhA kohA pamAya kivinnttaa| nAnAvidhairupAyairanAthavanmuSyate lokaH / bhayasogA annANA vikkheva kuUhalA ramaNA // (2 / 31) (2024) 168. eehiM kAraNehi laDhUNa sudullahaMpi maannussN| No hatyAe No pArAe na lahai suiM hiariM saMsAruttAraNi jiivo|| 176. indriyANi na guptAni, lAlitAni na cecchyaa| (2 / 24) mAnuSyaM durlabhaM prApya, na bhuktaM nApi zoSitam // saMyama meM rati : duHkha-nivRtti (2 / 34) 169. kSititalazayanaM vA prAntabhakSAzanaM vA, dhanalugdha kyA-kyA nahIM karatA ? sahajaparibhavo vA nIcadurbhASitaM vaa| 177. dhAvei rohaNaM tarai sAyara bhamai giriNiguMjesuM / mahati phalavizeSe nityamabhyudyatAnAM, na manasi na zarIre duHkhamutpAdayanti // mArei baMdhavaMpi hu puriso jo hoi dhnnluddho|| (2 / 27) 2 (2236) 103 Jain Education international Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam vRtti patra 103 108 104 1.8 vRtti patra lobhArthI kI dazA andhA kauna ? 178, aDai bahuM vahai bharaM sahai chuhaM pAvamAyarai dhittttho| 187. ekaM hi cakSuramalaM saha jo vivekaH kulasIlajAipaccayadhiiM ca lobhadduo cayai / tadvadbhireva saha saMvasatidvitIyam / (2 / 36) etaddvayaM bhuvi na yasya sa tattvato'ndhaatithi aura abhyAgata stasyApamArgacalane khalu ko'parAdhaH ? / / 179. tithiparvotsavAH sarve, tyaktA yena mhaatmnaa| (2054) atithi taM vijAnIyAccheSamabhyAgataM viduH / / jItA huA bhI mRta (2 / 41) 188. jIvanneva mRto'ndho yasmAtsarvakriyAsu paratantraH / dhana kI AzaMsA nityAstamitadivAkarastamo'ndhakArArNavanimagnaH / / 180. ArAdhya bhUpatimavApya tato dhanAni, (2054) bhokSyAmahe kila vayaM satataM sukhAni / ityAzayA dhanavimohitamAnasAnAM, andhatva : duHkha kA hetu kAlaH prayAti maraNAvadhireva paMsAm / / 189. lokadvayavyasanavahnividIpitAGga(2045) mandhaM samIkSya kRpaNaM parayaSTineyam / dhanika aura yAcaka ko nodvijeta bhayakRjjananAdivogrAt, 181. ehi gaccha patottiSTha, vada maunaM samAcara / kRSNAhinakanicitAdiva cAndhagartAt ? // ityAdyAzAgrahagrastaH, krIDanti dhanino'thibhiH / / (2154) (2 / 45) 104 badhira kA jIvana niSphala bhautika uccatA ananta vAra 190. dharmazrutizravaNamaGgalavajjito hi, 182. sarvasukhAnyapi bahuzaH, prAptAnyaTatA mayA'tra sNsaare| lokazrutizravaNasaMvyavahArabAhyaH / uccaiHsthAnAni tathA, tena na me vismayasteSu // kiM jIvatIha badhiro? bhuvi yasya zabdAH, (2050) svapnopalabdhadhananiSphalatA prayAnti ? / / madasthAnoM kA parihAra (2054) 183. jai so'vi Nijjaramao paDisiddho atttthmaannmhnnehi| badhira jItA huA bhI mRta avasesa mayaTThANA pariharianvA payatteNaM // 191. svakalatrabAlaputrakamadhuravacaHzravaNabAhyakaraNasya / (2051) badhirasya jIvitaM ki jIvanmRtakAkRtidharasya ? / / janma-janma meM roga-zoka (2054) 184. avamAnAtparibhrazAdvadhabandhadhanakSayAt / prAptA rogAzca zokAzca, jAtyantarazateSvapi / / mUkatva duHkhakara (2051) 192. duHkhakaramakIttikara mUkatvaM sarvalokaparibhUtam / sat-masat pratyAdezaM mUDhAH karmakRtaM kiM na pazyanti ?" 15. saMte ya avimhaiuM asoiuM paMDieNa ya asNte| (2054) sakkA hu dumovamiaM himaeNa hi dharateNa // vairAgya kA hetu kANatva (2051) 107 193. kANo nimagnaviSamonnatadRSTirekaH, nAtha anAtha ho jAtA hai zakto virAgajanane jananAturANAm / 186. hoUNa cakkavaTTI puhaivaI vimlpNddrcchtto| yo naiva kasyacidupaiti mana:priyatvaso ceva nAma bhujjo aNAhasAlAlao hoi / / mAlekhyakamalikhito'pi kimu svarUpaH / / (2051) (2054) 107 108 107 Jain Education international Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10: AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka 513 vRtti patra viparyAsa 194. dArA: paribhavakArA bandhujano bandhanaM viSaM viSayAH / ko'yaM janasya moho? ye ripavasteSu suhRdAzAH / / (2060) 109 azubha kA parihAra 195. saMdigdhe'pi pare loke, tyAjyamevAzubhaM budhaiH / yadi nAsti tataH kiM syAdasti cennAstiko hataH / / (2061) mRtyu kA mukha sarvatra 196. zizumazizuM kaThoramakaThoramapaNDitamapi ca paNDitaM, dhIramadhIraM mAninamamAninamapaguNamapi ca bahuguNam / yatimayati prakAzamavalInamacetanamatha sacetanaM, nizi divase'pi sAndhyasamaye'pi vinazyati ko'pi kathamapi // (2062) vRtti patra karmabhoga avazyaMbhAvI 201. punarapi sahanIyo duHkhapAkastvayA'yaM, na khalu bhavati nAzaH karmaNAM saMcitAnAm / iti saha gaNayitvA yadyadAyAti samyag, sadasaditi viveko'nyatra bhUyaH kutastyaH ? (2060) tRpti saMbhava nahIM 202. yalloke vrIhiyavaM, hiraNyaM pazavaH striyaH / nAlamekasya tatsarvamiti matvA zamaM kuru // (2 / 97,99) upabhoga se upazAMti nahIM 203. upabhogopAyaparo vAJchati yaH zamayituM viSayatRSNAm / dhAvatyAkramitumasau, puro'parAhna nijacchAyAm // (2 / 97,98) adAna se Akroza nahIM 204. diTThA'si kaserumaI ! aNubhUyAsi kaserumaI ! / pIyaM ciya te pANiyayaM vari tuha nAma na saNaM / (2 / 102) 116-117 pAMca nizrApada 2.5. dharma carataH saadholoke nizrApadAni paJcApi / rAjA gRhapatiraparaH SaTakAyA gaNazarIre ca / / ra0 jijIviSA 197. ramai vihavI visese ThitimittaM thevavittharo mahaI / maggai sarIramahaNo rogI jIe cciya kyttho|| (2063) 111 lobhI kI manodazA 198. kRmikulacitaM lAlAklinnaM vigandhi jugupsitaM, nirupamarasaprItyA khAdannarAsthi nirAmiSam / surapatimapi zvA pAvasthaM sazaGkitamIkSate, na hi gaNayati kSudro lokaH parigrahaphalgutAm / / (2066) mUDha kauna ? 199. rAgadveSAbhibhUtatvAtkAryAkAryaparAGa mukhaH / eSa mUDha iti jJeyo, viparItavidhAyakaH // (2069) saMsAra-paryaTana kA kheda 206. jarAmaraNadaurgatyavyAdhayastAvadAsatAm / manye janmaiva dhIrasya, bhUyo bhUyastrapAkaram / / (2 / 110) 111 snAna hai kAmAMga 207. snAnaM madadarpakaraM, kAmAMgaM prathama smRtam / tasmAtkAmaM parityajya, naiva snAnti dame ratAH // (2 / 110) mathunabhAva kI pradhAnatA 206. na ya kiMci aNuNNAyaM paDisiddhaM vAvi jiNavariMdehi / mottuM mehuNabhAvaM na taM viNA rAgadosehiM / / (2 / 110) mokSa kA upAya 209. dosA jeNa nirujjhati jeNa jijhaMti puvkmmaaii| so so mukkhovAo, rogAvatthAsu samaNaM va // (2 / 110) karma svakRta hai 200. upto yaH svata eva mohasalilo janmAlavAlo'zubho, rAgadveSakaSAyasantatimahAnnivighnabIjastvayA / rogairaGa kurito vipatkusumitaH karmadrumaH sAmprataM, soDhA no yadi samyageSa phalito duHkhairadhogAmibhiH / / (2 / 80) 114 Jain Education international Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514 je AsavA te parissavA 210. je jattiyA u heU bhavassa te ceva tattiyA mukkhe / gaNaNAIyA loyA duhavi puNNA bhave tulA / / (21880) lAbha-alAbha meM madhyasthatA 211. labhyate labhyate sAdhu, sAdhu eva na labhyate / alabdhaM tapaso buddhilabdhe tu prANadhAraNam / / (20114.115) dharmopakaraNa parigraha nahIM 2 212. mamAhamiti caiva yAvadabhimAnavAjvaraH kRtAnyacameva tAvaditi na prazAntyunnayaH / yazaH sukhapipAsita rayamasAvanathottare:, parasadaH kuto'pi kathamadhyapAkRSyate // (2 / 117) dharmopakaraNa pAragamana meM sahayogI 213. sAdhyaM yathA kathaJcit svalpaM kArya mahacca na tatheti / plavanamRte na hi zakyaM pAraM gantuM samudrasya / / (2 / 110 ) pratijJA se avicalana 214. saguNopajananI jananImivAyAMmatyantazuddha hRdayAmanuvarttamAnAH / tejasvinaH sukhamasUnapi santyajanti, satyasthitivyasanino na punaH pratijJAm / / (2 / 120) kAma kI durlabhyatA 215. AgA gopa pariyoumba duttaro bAhAhi deva gaMbhIro taricyo mahobahI // (2 / 122) 216 , " va nirAsA mo hu javA lohamayA ceva, cAveyavvA sudukkaraM / (2 / 122) kAmakAmI kA zoka 217 gate premabandhe praNayamAne ca galite nivRtte sadbhAve jana iva jAne zacchati puraH / tamutprekSyapriyasakhi gatAMstAMzca divasAn, na jAne ko heturdati zatadhA yanna hRdayam ? // (2 / 124) vRti patra 120 121 122 122 122 123 123 123 pAliH kathaM badhyate ? 218. prathamataramathedaM cintanIyaM tavAsId, bahujanadayitena prema kRtvA janena / hRtahRdaya ! nirAza ! klIba ! saMtapyase ki ?, na hi jaDa ! gatatoye setubandhAH kriyante || (2 / 124) AcArAMga mAdhyama vRtti patra kAmakAmI kA socanA 219. bhavitrIM bhUtAnAM pariNatimanAlocya niyatAM, purA yadyatkiJcidvihitamazubhaM yauvanamadAt / punaH pratyAsanne mahati paraloke kagamane, tadevaikaM puMsAM vyathayati jarAjIvapuSAm / / (2 / 124) vicAraNIya hai kArya pariNati 220. saguNamapaguNaM vA kurvatA kAryajAtaM pariNatiravadhAryA yatnataH paNDitena / atiramaskRtAnAM karmaNAmAvipatebhavati hRdayadAhI zatyatulyo vipAkaH // (2 / 124) yadi bAhara hotA to ? 221. yadi nAmAsya kAyasya, yadantastadbahirbhavet / daNDAmAdAya loko'yaM, zunaH kAkAMzca vArayet // ( 20129) zarIra kI bIbhatsatA 222. maMsadviruhirAvaNaDhakalalamayameyamajjA / puNNamicammakose duggaMdhe asuibIbhacche || (20131) zarIra kI azucitA 223. saMcArimajaMtagalaMtavaccamuttaMtase apuNNaMmi / dehe hujjA ki rAgakAraNaM asuiheummi ? || (20131) cintana kA asvAsthya 224. idaM tAvat karomyadya zvaH karttA'smIti cAparam / cintayanniha kAryANi pretvArtha nAvabudhyate // (2 / 134) , 123 123 123 124 124 124 125 Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka kAmakAmI kA viparyAsa 225. souM sovaNakAle majjaNakAle ya majjiuM lolo / jemeuM ca varAo jemaNakAle na cAei || (2 / 134) duHkha se duHkha 226. duHkhArttaH sevate kAmAn sevitAste ca duHkhadA / yadi te na triyaM duHkhaM prasaGgasteSu na kSamaH // (2/135) dhanI kI dazA 227. cintA gate bhavati sAdhvasamantikasthe, mukte tu taptiradhikA ramite'pyatRptiH / dveSo'nyabhAji vazavartini dagdhamAnaH, prAptiH sukhasya dayite na kathaJcidasti / (2/139) viparyAsa 228. du: khadviT sukhalipsurmohAndhatvAdadRSTaguNadoSaH / yAM yAM karoti ceSTAM tayA tayA duHkhamAdatte / / (2/151) zabda Adi indriya-viSayoM ko sahanA 229. sapAvara sopavisAyamuvagaemu / tuTTheNa va ruTTheNa va samaNeNa sayA na hoavvaM 230 ruve a bhaTTapAvaetu cakbusiyamuvagaegu varudvega va samarpaNa sayA na hoavvaM // gaMdhe abhayapAvasu paannvisymucge| dveSa va rudvega va samarpaNa savA na hoannaM // rase na bhayapAvae zrIhAvisaya muvagaesu / tuTTheva va samaNeNa sayA na homabvaM / phAse abhayapAvana phAsavisAyamudanae / tuTThevaru na samaNeNa sayA na hoayaM // (20161) ananyArAma 232. zivamastuzAstrANAM vaizeSikaSaSTitambavaddhAnAm / yeSAM duvihitatvAd bhagavatyanurajyate cetaH // (2 / 173) vRtti patra 125 125 126 128 vibhava kA mada kyoM ? 231. bhavaiti ki daste ?, cyutavibhava ki viSAdamupayAsi ? karanihitakandukasamA pAtotpAtA manuSyANAm // (2/162) 130 130 132 pUrNa (puNya) aura tuccha 233. jJAnaizvaryadhanopeto, jAtyanvayabalAnvitaH / tejasvI matimAn khyAtaH pUrNastuccho viparyayAt // (2 / 174) pravacana - viveka , 234. dazasunAsamAcI dattacatritamo dhvajaH / dazadhvajasamA vezyA, dazavezyAsamo nRpaH // (2 / 173) zuddha nRpati kA Akoza 25. nivaNaM baMdhaNa nimaNa kaDavA nivvisa va nariMdo karejja saMghapi so kuddho // (2 / 175) acche-bure kA jJAna 236. sAvajjaNavajjANaM vayaNANaM jo na yANai visesaM / vRttuMpi tassa na khamaM kimaMga puNa desaNaM kAuM ? // (22176) dharmakathA kA viveka 237. jo heuvAyapakkhaMmi heuo Agamammi Agamio / so samayapaNa tivarAhI aNNo // (21177 ) tIsarA adhyayana ajJAna mahAroga 23. nAtaH paramahaM manye jagato duHkhakAraNam / yathA'jJAnamahArogo, durantaH sarvadehinAm // (318) dhanya hai jAganA 239. jAgaraha NarA NiccaM jAgaramANassa vaDDhae buddhI / jo suai na so dhaNNo jo jaggai so sayA dhanno || (31) jAgRti kA lAbha 240. suai suaMtassa suaM saMkiya khaliyaM bhave pamattassa / jAgaramANassa suaM thirapariciamappamattassa // (31) neti neti 241. nAlasseNa samaM sukkhaM, na vijjA saha niddayA / na veraggaM pamAeNaM, nAraMbheNa dayAluyA // (31) 515 vRtti patra 132 132 132 133 133 137 138 138 138 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 AcArAMgabhASyam vRtti patra apriya na kare ___14 251. yatheSTaviSayAH sAtama niSTA itarattava / anyatrApi viditvaivaM, na kuryAdapriyaM jane / / (3 / 27) prakRtibaMdha : anAdibhava kA hetu 252. na mohamativRttya bandha uditastvayA karmaNAM, na caikavidhabandhanaM prakRtibaMdhavibhavo mahAn / anAdibhavahetureSa na ca badhyate nAsakRttvayA'tikuTilAgatiH kuzala ! karmaNAM darzitA / / (3 / 34) karmanAyaka hai mohanIya 253. nAyagaMmi hate saMte, jahA seNA viNassaI / evaM kammANi NassaMti, mohaNijje khayaM gae / vRtti patra jAganA acchA yA sonA ? 242. jAgariA dhammINaM AhammINaM tu suttayA seaa| vacchAhivabhagiNIe ahiMsu jiNo jayaMtIe / (331) sone ke alAbha 243. suyai ya ayagarabhUo suaMpi se nAsaI amayabhUaM / hohii goNabhUo na-mi sue amayabhUe / (331) 138 indriya-viSayoM se vinAza 244. raktaH zabde hariNaH sparza nAgo rase ca vAricaraH / kRpaNapataGgo rUpe bhujago gandhe nanu vinaSTaH / / (3 / 4) 139 Asakti kA pariNAma 245. paJcasu raktAH paJca vinaSTA yatrAgRhItaparamArthAH / eka: paJcasu raktaH prayAti bhasmAntatAmabudhaH / / (3 / 4) mAva Avarta 246. rAgadveSavazAviddhaM, mithyAdarzanadustaram / janmAvarne jagat kSiptaM, pramAdAd bhrAmyate bhRzam / / (3 / 6) 140 devatA ke cyavana ke cihna 247. mAlyamlAniH kalpavRkSaprakampaH, zrIhrInAzo vAsasAM coparAgaH / dainyaM tandrA kAmarAgAGgabhaGgo, dRSTibhrAntirvepathazcAratizca // (3 / 10) 140 jAti-smaraNa kyoM nahIM ? 248. jAyamANassa jaM dukkhaM, maramANassa jaMtuNo / teNa dukkheNa saMtatto, na sarai jaaimppnno|| (3 / 26) ____144 janmakAla kA duHkha 249. virasarasiyaM rasaMto to so joNImuhAu nipphiDai / mAUe appaNo'via veaNamaulaM jnnemaanno|| (3 / 26) vRddhAvasthA ke duHkha 250. hINabhiNNasaro dINo, vivarIo vicitto| dubbalo dukkhio vasai, saMpatto carimaM dasa // (3 / 26) 144 AhAra kyoM ? 254. AhArArtha karma kuryAdanindyaM, syAdAhAraH prANasaMdhAraNArtham / prANA dhAryAstattvajijJAsanAya, tattvaM jJeyaM yena bhUyo na bhUyAt / / (3656) iMdriya-viSayoM meM aliptatA 255. visayaMmi paMcagaMmIvi, duvihaMmi tiyaM tiyaM / bhAvAo suThTha jANittA, se na lippai dosuvi / / (3657) kyA soce ? 256. keNa mametthuppattI ? kahaM io taha puNo'vi gaMtavvaM ? / jo ettiyaMpi citai itthaM so ko na niviNNo ? // (3 / 59) jaisA atIta vasA bhaviSya ? 257. avareNa puvvaM kiha se atItaM, kiha AgamissaM na saraMti ege| bhAsanti ege iha mANavAo, jaha sa aIaM taha AgamissaM / / (3359) AtmA hI mitra aura amitra 258. duppatthio amittaM appA suppatthio a te mittaM / suhadukkhakAraNAo appA mittaM amittaM ca / / (362). Jain Education international Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 AcArAMga vRtti meM uddhRta zloka amitra AtmA kA pariNAma 259. apyekaM maraNaM kuryAt saMkruddho balavAnariH / maraNAni tvanantAni janmani ca karotyayam // (362) 1 zrAmaNya kI nissAratA 260. sAmaNNamaNucaraMtarasa kasAyA jassa ukkaDA huMti / mannAmi ucchapuSkaM va niSphalaM tassa sAmaNNaM / / (2071) kaSAya kI utkaTatA 261. jaM ajjiyaM caritaM desUNAevi puvdakoDIe / taMpi kasAiyato hAre naro muhattena // (3 / 71) dravya kyA ? 262. egadaviyassa je atthapajjavA vayaNapajjavA vAvi / tIyANAmapayA tAvazyaM taM hava dabe / / (2074) cauthA adhyayana upazama samyaktva 263. UsaradesaM daDDhellayaM ca vijjhAi vaNadavo pappa / iva miSyattANudae jabasamasamma sahara jIvo // samayapavartI tIrthakara 264. sattariyako imare dasa samaya tajiNanANaM / cottIsa pahamadIye aNAMtara va te duguNA / (41) Anava hI haiM parisrava 265. yathAprakArA yAvantaH, saMsArAve zahetavaH / tAvantastadviparyAsAnnirvANasukhahetavaH // (4)12) mRtyu kI sarvagAmitA 266. vadata yadIha kazcidanu saMtatasukhaparibhogalAlitaH / prayatnazataparo'pi vigatavyacamAyuravAptavAnnaraH // (4)16) 267. na khalu naraH supasiddhAsura kinnaranAyako'pi yaH / so'pi kRtAntadantAkulizAmeNa kRto na nazyati // (4/16) vRtti patra 152 154 154 155 159 162 164 166 166 mRtyu se bacAva nahIM 268. nazyati nauti yAti vitanoti karoti rasAyanakriyAM, carati guruvatAni vivarASyapi vizati vizeSakAtaraH / tapati tapAMsi khAdati mitAni karoti ca mantrasAdhanaM, tadapi kRtAntadantayantra krakacakramaNaividAryate // (4/16) nAstika kA kathana 263. piba khAda ca cArulocane! yadatItaM varagAtri ! tanna te / na hi bhIru ! gataM nivarttate, samudayamAtramidaM kalevaram / / (4/17) 167 hiMsA viSayaka bauddha mata 270. prANi prANijJAnaM ghAtakA cittaM ca tadgatA ceSTA prANazca viprayogaH paJcabhirApadyate hiMsA // (4/20 ) 1 na me'sti kacitpurato na pazcAt / svakambhantirima ma purastAdahameva pazcAt / / (4/32) maiM akelA hai saMsAra kA svabhAva 271. saMsAra evAyamanarthasAraH, kaH kasya ko'tra svajanaH paro vA ? | sarve bhramantaH svajanAH pare ca bhavanti bhUtvA na bhavanti bhUyaH // (432) 173 ekatva bhAvanA 272. vicintyametadbhavatA'hameko, 273. sadaiko'haM na me kazcit, nAhamanyasya kasyacit / na taM pazyAmi yasyAhaM, nAsau bhAvIti yo mama // (432) akelA hI AtA-jAtA hai 204. eka prakurute kammaM bhunavatyekazca tatphalam / jAyate mriyate caika, eko yAti bhavAntaram // (4132) 517 vRtti patra pAMcavAM adhyayana sthApanA loka kA svarUpa 275. tiriaM cauro dosuM chaddosuM aTTha dasa ya ekkekke / bArasaM donuM solasa do vIsA va ca tu // 166 168 173 173 173 178 Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 518 AcArAMgabhASyam vRtti patra vRtti patra 276. puNaravi solasa dosuM bArasa dosu tu huMti nAyavvA / gaNa-nirgata ko dazA tisu dasa tisu aTThaccha ya dosuM dosuM tu cattAri / / 178 186. jaha sAyaraMmi mINA saMkhohaM sAarassa ashNtaa| 277. oyariya loamajjhA cauro cauro ya sabahiM nneyaa| Niti tao suhakAmINaggayamittA viNassaMti / / tia tiga duga duga ekkekkagaM ca jA sattamIe u / / (5 / 62) 178 287. evaM gacchasamuhe sAraNavIIhiM coiyA sNtaa| gRhasthAzrama kI kIrtanA Niti tao suhakAmI mINA va jahA viNassaMti / / 278. gRhAzramasamo dharmo, na bhUto na bhaviSyati / (162) pAlayanti narAH zUrAH, klIbA: pASaNDamAzritAH / / 288. gacchaMmi kei purisA sauNI jaha pNjrNtrnniruddhaa| kRtakarma kA bhoga sAraNavAraNa coiya pAsatthagayA pariharaMti / / (za62) 279. svakRtapariNatAnAM durnayanAM vipAkaH, 289. jahA diyApoyamapakkhAjAyaM, savAsayA paviumaNaM maNAgaM / punarapi sahanIyo'nyatra te nirguNasya / tamacAiyA taruNamapattajAyaM, DhaMkAdi avvattagama harejjA // svayamanubhavato'sau duHkhamokSAya sadyo, (za62) bhavazatagatiheturjAyate'nicchataste / / 195 (za29) 186,187 tattvArya cintana samatAbhAva 290. AkruSTena matimatA, tattvArthAnveSaNe matiH kAryA / 280, jo caMda ge ga bAhuM AliMpai vAsiNA va taccheti / yadi satyaM ka: kopaH ? syAdanRtaM kiM nu kopena ? // mathuNai jo aNidati mahesiNo tattha samabhAvA / / (5 // 63) 195 189 krodha hai mokSa kA zatru zarIra kI prApti durlabha 291. apakAriNi kopazcet, kope kopaH kathaM na te? 281. nanu punaridamatidurlabhamagAdhasaMsArajaladhivibhraSTam / dharmArthakAmamokSANAM, prasahya paripanthini / / mAnuSyaM khadyotakataDillatAvilasitapratimam // (5263) (5146) anukaMpA ke yogya pravacana-prabhAvaka 282. prAvacanI dharma kathI vAdI naimittikastapasvI ca / 292. AtmadrohamamaryAda, mUDhamujjhitasatpatham / sutarAmanukampeta, narakAcciSmadindhanam // vidyAsiddhaH khyAtaH kavirapi codbhAvakAstvaSTau / / (5 / 65) (5 // 53) 192 dhIra vyakti kA cintana kAma aura saMkalpa 283. akkosahaNaNamAraNadhammabhaMsANa bAlasulabhANaM / 293. kAma ! jAnAmi te rUpaM, saMkalpAskila jAyase / lAbhaM maNNai dhIro jahuttarANaM abhAvaMmi // na tvAM saMkalpayiSyAmi, tato me na bhaviSyasi / / (5 / 62) 194 : (184) ekalavihAra ke doSa strI ke dRSTibANa 284. sAhamiehi saMmujjaehiM egAgio a jo vihare / 294. sanmArge tAvadAste prabhavati puruSastAvadevendriyANAM, AyaMkapaurayAe chakkAyavahaMmi AvaDai // lajjA tAvadvidhatte vinayamapi samAlambate taavdev| . (5262) 194 bhra cApAkRSTamuktAH zravaNapathajuSo nIlapakSmANa ete, 285. egAmiassa dosA itthI sANe taheva pddinniie| yAvallIlAvatInAM na hRdi dhRtimuSo dRSTibANA: patanti // . bhikkha'visohi mahanvaya tamhA sabiijjae gamaNaM // (187) (za62) 194 Jain Education international Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 : AcArAMga vRti maiM uddhRta zloka 516 199 strI ke sAtha baiThane kA niSedha 295. mAtrA svasrA duhitrA vA, na viviktAsano bhavet / balavAnindriyagrAmaH, paNDito'pyatra muhyati // (5 / 87) AcArya kI ATha saMpadAeM 296. AyAra sua sarIre vayaNe vAyaNa maI paogamaI / ee susaMpayA khalu aTThamiA saMgahaparinnA // (za89) yathArtha hai vItarAga darzana 297. vItarAgA hi sarvajJA, mithyA na bruvate kvacit / yasmAttasmAdvacasteSAM, tathyaM bhUtArthadarzanam / / (5295) hetugamya aura zraddhAgamya 298. sarvairnayaniyatanagamasaMgrahAdya rekaikazo vihitatIthikazAsanayaMt / niSThAM gataM bahuvidhargamaparyayaste, zraddheyameva vacanaM na tu hetugamyam / / (za96) AtmA kA svarUpa 299. nainaM chindanti zastrANi, nainaM dahati pAvakaH / na cainaM kledayantyApo, na zoSayati mArutaH / / (100) 300. acchedyo'yamabhedyo'yamavikArI sa ucyate / nityaH satatagaH sthANuracalo'yaM sanAtanaH / / (5 / 100) basa prANoM kA viyojana : hiMsA 301. paJcendriyANi trividhaM balaM ca, ucchvAsaniHzvAsamathAnyadAyuH / prANA dazaite bhagavadbhiruktAsteSAM viyojIkaraNaM tu hiMsA / / (5 / 101) Izvara prerita 302. anyo janturanIzaH syAdAtmanaH sukhaduHkhayoH / Izvaraprerito gacchet, svarga vA zvabhrameva ca // (5 / 113) vRtti patra vRtti pajJa sAMkhyAbhimata puruSa niSkriya 303. na virakto na niviNNo, na bhIto bhavabandhanAt / na mokSasukhakAGkSI vA, puruSo niSkriyAtmakaH / / (5 / 113) 206 sAMkhyadarzana 304. kaH pravrajati sAGkhyAnAM, niSkriye kssetrbhoktri| niSkriyatvAtkathaM vA'sya, kSetrabhoktRtvamiSyate ? / (5 / 113) 206 200 bauddhamata kA nirasana 305. yajjAtamAtrameva pradhvastaM tasya kA kriyA kumbhe?| notpannamAtrabhagne kSiptaM santiSThate vAri // (5 / 113) 207 202 306. kartari jAtavinaSTe dharmAdharmakriyA na sambhavati / tadabhAve bandhaH ko ? bandhAbhAve ca ko mokssH?|| (5 / 113) 207 bhUtavAdiyoM kA mata 307. abrahmacarya raktairmU:, prdaardhrssnnaabhirtH| mAyendrajAlaviSavat, pravartitamasatkimapyetat // (52113) 207 202 308. mithyA ca dRSTirbhavaduHkhadhAtrI, mithyA matizcApi vivekazUnyA / dharmAya yeSAM puruSAdhamAmAM, teSAmadharmo bhuvi kIdRzo'nyaH ? / (5 / 113) 204 bauddhamata : muktAtmA kA punarjanma 309. dagdhendhanaH punarupati bhavaM pramathya, nirvANamapyanavadhAritabhIruniSTham / 204 muktaH svayaMkRtabhavazca parArthazUrastvacchAsanapratihateviha moharAjyam / / (5 / 133) chaThA adhyayana kaSTa meM karaNa krandana 310. kimidamacintitamasadRzamaniSTamatikaSTamanupamaM duHkham / sahasavopanataM me nairayikasyeva sattvasya // (67) 212 rAjayakSmA kI utpatti 311. tridoSo jAyate yakSmA, gado hetucatuSTayAt / vegarodhAt kSayAccava, sAhasAdviSamAzanAt // 0. 204 206 213 Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 520 apasmAra roga 212. bhramAvezaH sasaMrambho, dveSo ko hatasmRtiH / apasmAra iti zeo gado porAcatuvidhaH // (68) netra roga ke kAraNa 313. vAtApittAtkaphA draktAdabhiSyandazcaturvidhaH / prAyeNa jAyate pora sarvanetrAmayAkaraH // (414) zarIra-vikalatA ke kAraNa 314. garbhe vAtaprakopena, dauhRde vA'pamAnite / bhavet kubjaH kuNiH paMgurmUko manmana eva vA / (68) T sUjana roga kI utpatti 316. zophaH syAt SaDvidho ghoro, doSerutsedhalakSaNaH / vyastaiH samastaizcApIha, tathA raktAbhighAtajaH // (68) kampana roga 317. prakAmaM vepate yastu, kampamAnazca gacchati / kalApa vidyAnmuktasandhinibandhanam // (68) zlIpada roga kisa deza meM ? 318. purANodakabhUmiSThAH sarvartuSu ca zItalAH / ye dezAsteSu jAyante slIpadAni vizeSataH // (68) jalodara kI utpatti 315. pRthak samastairapi cAnilAdyaiH, plIhodaraM baddhagudaM tathaiva / AgantukaM saptamamaSTamaM tu, jalodaraM ceti bhavanti tAni // (68) 213 zlIpada : zarIra ke kisa bhAga meM ? 319. pAdayorhasyApi zlIpadaM jAyate nRNAm / karNoSThanAzAsvapi ca keciditi sadi / (68) madhumeha roga kI asAdhyatA 320. sarva eva pramehAstu kAlenApratikAriNaH / madhumehatvamAyAnti tadA'sAdhyA bhavanti te / / (68) T vRtti patra 213 213 213 213 213 213 213 213 nArakIya bedanA kA digdarzana (321 se 326) 321. zravaNalavanaM netroddhAraM karakramapATanaM, hRdayadahanaM nAsAccheda pratikSaNadAruNam / kavidanaM tIkSNapatatrivibhedanaM dahanavadanaH paraiH samantavibhakSaNam // (68) 322. sapte kurmaH parazvaH / parazutrizUlamudgaratomaravAsImuSaNDhIbhiH // AcArAMga bhASyam vRtti patra (EIN) 323. sambhinnatAluzirasa zchinnabhujA zchinnakaNaM nAsauSThAH / bhinnahRdayodarAntrA bhinnAkSipuTAH suduHkhArttAH // (18) 324. nipatanta utpatanto viceSTamAnA mahItale dInAH / nekSante trAtAraM nairayikAH karmmapaTalAndhAH / / (68) 325. chidyante kRpaNAH kRtAntaparazostIkSNena dhArAsinA, kandanto viSavIcibhiH parivRtAH saMbhakSaNavyAvRtaiH / pATayante kavena dAsvadakhinA nivAhU yA, kumbhISu trapupAnadagdhatanavo mUSAsu cAntargatAH // (dha) 326. bhRjjyante jvaladambarISahutabhugjvAlAbhirArAviNo, dIptAGgAranibheSu vajrabhavaneSvaGgArakeSUtthitAH / dahyante vikRto bAhuvadanAH krandanta ArttasvanAH, pazyaMtaH kRpaNA dizo vizaraNAstrANAya ko no bhavet ? // (68) 214 tiryaJcagati meM vedanA 327. zrRttRhimAtyuSNabhayAditAnAM parAbhiyogavyasanAturANAm / aho ! tirazcAmatiduHkhitAnAM sukhAnuSaGgaH kila bAmetad / / vArttametad (68) 215 manuSyagati meM vedanA 328. duHkhaM strIkukSimadhye prathamamiha bhave garbhavAse narANAM, bAlatve cApi duHkhaM malalulitatanuH strIpayaHpAnamizram / tAruNye cApi duHkhaM bhavati virahajaM vRddhabhAvo'pyasAraH, saMsAre re manuSyA ! vadata yadi sukhaM svalpamapyasti kiJcit / / (68) 215 329. vAyAtprabhRti ca rogaMdaMSTo'bhibhavazca yAvadiha mRtyuH / zokaviyogAyoge tadopaizca naikavidhaiH / / (68) 215 230. kSuhimogyAnilazI tadA hadAridracokapriyaprayogaH / daurbhAgyamanabhijAtyadAsya vairUpyarogAdibhirasvatantraH // 215 (68) Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 226 pariziSTa 10 mAcArAMga vRtti meM uddhRta zloka 521 vRtti patra vRtti patra devagati meM vedanA acela sacela : sabhI jinAjJA meM 331. deveSu cyavanaviyogaduHkhiteSu, 340. jovi duvatthativattho egeNa acelago va saMyarai / krodheAmadamadanAtitApiteSu / na hu te hIleMti paraM savvevi hu te jiNANAe / AryA ! nastadiha vicArya saMgirantu, (6 / 68) 223 yatsaukhyaM kimapi nivedanIyamasti / / vicitra karmapariNati garma-krama 341. kammANi NUNaM ghaNacikkaNAI garuyAiM vairasArAI / NANaTThiaMpi purisaM paMthAo uppaha Niti / / 332. saptAhaM kalalaM vidyAttataH saptAhamarbudam / (670) arbudAjjAyate pezI, pezIto'pi dhanaM bhavet / (6 / 25) 216 jJAna kA mada vasu-anuvasu 342. pRSTA guravaH svayamapi parIkSitaM nizcitaM punaridaM naH / 333. vItarAgo vasurjeyo, jino vA saMyato'thavA / vAdini ca malla mukhya ca mAdRgevAntaraM gacchet / / sarAgo hya'nuvasuH proktaH, sthaviraH zrAvako'pi vA / / (677) 226 217 jJAna kI uddhatatA pramAva : apramAda 343. anyaiH svecchAracitAnarthavizeSAn zrameNa vijJAya / 334. yatra pramAdena tiro'pramAdaH, syAdvA'pi yatnena punaH pramAdaH / kRtsnaM vAGamayamita iti khAdatyanAni darpaNa / / viparyayeNApi paThanti tatra, sUtrANyadhIkAravazAdvidhijJAH / / (6 / 35) 219 alpajJa se zAstrahAni samyaktva 344. krIDanakamIzvarANAM kukkuTalAvakasamAnavAllabhyaH / 335. prazastaH zobhanazcava, ekaH saGgata eva ca / - zAstrANyapi hAsyakathAM laghutAM vA kSullako nayati / / ityetarupasRSTastu, bhAvaH samyaktvamucyate // (677) (665) 222 yoga : sarvatra pUjita acela sacela kI hIlanA na kare 345. nAtyAyataM na zithilaM, yathA yuJjIta sArathiH / 336. jo'vi duvatthativatyo egeNa acelago va saMtharaha / tathA bhadraM vahantyazvA, yogaH sarvatra pUjitaH / / Na hu te hIlaMti para sabve'pi ya te jiNANAe / (682) go hoNe No airitte ajJAnI kA kArya 337. je khalu visarisakappA saMghayaNadhiiyAdikAraNaM pappa / 346. jo jattha hoi bhaggo, ovAsaM so paraM avidNto| Na'vamannai Na ya hINaM appANaM mannaI tehiM // gaMtuM tattha'cayaMto, imaM pahANaMti ghoseti / / (6 / 65) (682) jinAjJA kI pradhAnatA zarIra hai dharma kA sAdhana 338. savve'vi jiNANAe jahAvihiM kmmkhvnnatttthaae| 347. zarIraM dharmasaMyuktaM, rakSaNIyaM prayatnataH / viharaMti ujjayA khalu samma abhijANaI evaM // zarIrAjjAyate dharmoM, yathA bIjAt sadaGa kuraH / / (6 / 65) (6 / 91) / duHkha zarIra ko, AtmA ko nahIM AtmA kA anusaMdhAna 339. NimmANei paro cciya appA Na u veyaNaM sarIrANaM / 348. paralokaviruddhAni, kurvANaM dUratastyajet / appANo ccia hiayassa Na uNa dukkhaM paro dei / / AtmAnaM yo na saMdhatte, so'nyasmai syAtkathaM hita: ? // (6 / 67) 223 226 222 222 222 230 Jain Education international Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522 AtmanaH pratikUlAni 349. na tatparasya saMdhyAt, pratikUlaM yadAtmanaH / eSa saMgrahiko dharmmaH kAmAdanyaH pravartate // (6/101) dAna kI na prazaMsA na niSedha 350. je u dANaM pasaMsaMti, vahamicchaMti pANiNaM / jevaNaM paDisehiti vitticchevaM kariti te / / (6 / 105) AThavAM adhyayana karmabaMdha kaise ? 351. , tupagatassa reno sambaI jahA aMge / taha rAgadosaNehAniyassa kammapi jIvasya / / bhautikavAda kA citana 352. yathA yathA'rthAscintyante, vivicyante tathA tathA / yadyetatsvayamarthebhyo rocate tatra ke vayam // (512) 353. bhautikAni zarIrANi viSayAH karaNAni ca / tathApi mandaranyasya tattvaM samupadizyate // (512) loka sAdi hai ( 354 se 359 ) 354. AsIdidaM tamobhUtamaprajJAtamalakSaNam / atakryamavijJeyaM prasuptamiva sarvataH // (512) 355. tasminnekArNavIbhUte, naSTasthAvarajaGgame / naSTAmaranare caiva prnssttomraakssse| , (ghara) 356. bhUte mahAbhUtavivajjite / acintyAtmA vibhustatra zayAnastapyate tapaH // (bAra) 357. tasya tatra zayAnasya nAbheH padmaM vinirgatam / taruNaravimaNDalanibhaM hRdyaM kAJcanakaNikam / / (512) 1 358. tasmin padme tu bhagavAn daNDI yajJopavIta saMyuktaH / brahmA tatrotpannastena jaganmAtaraH sRSTAH / / (bAra) 358. aditi: surasaGghAnAM ditirasurANAM manurmanuSyANAm / vinatA vihaGgamAnAM mAtA vizvaprakArANAm / / (cAra) vRtti patra 232 233 236 241 241 359 rudraH sarIsRpANAM tulasA mAtA tu nAgajAtInAm / surabhizcatuSpadAmAmilA punaH sarvabIjAnAm || AcArAMgabhASyam vRtti patra (cAra) sAdi : anAdi 360. dvAveva puruSI loke, kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // (85) 1 lokasRSTi kI vibhinna mAnyatAeM 361. icchaMti kRtrimaM sRSTivAdinaH sarvamevamitiliGgam / kRtsnaM lokaM mAhezvarAdayaH sAdiparyantam // (bAra) 362. nArIzvarajaM kecit kecitsomAgnisambhavaM lokam / dravyAdiSavikalpa jagadetatkecidicchanti // (51x) 363. Izvaraprerita kecit kecid bahmakRtaM jagat / avyaktaprabhavaM sarva vizvaminti kApitAH // (cAra) 264. yAdRcchikamidaM sarva kecid bhUtavikArajam / keciccAnekarUpaM tu, bahudhA saMpradhAvitA: 31 / (518) syAdavAda meM avivAda 264. lokaniyA''tmatattve vivadantevAdina vibhina aviditapUrvaM yeSAM syAdvAdavinizcitaM tattvam / / (=1x) asti nAsti 366. sadeva sarvako necchet svarUpAdicatuSTayA ? / asadeva viparyAsAnna cenna vyavatiSThate // (ghara) vizuddha koTi AhAra 330. mahArummuddesija mIsajjA bAyarA ya pAhuDiyA pUia ajbhoyarago uggamakoDI a khanbheA / bAra) dAna kA mAhAtmya 368. kAle devaM zraddhAyuktena zuddhamanasA ca / satkRtya ca dAtavyaM dAnaM prayatAtmanA saddbhyaH // (24) 269. dAnaM satpuruSeSu svalpamapi guNAdhikeSu vinayena / kaNikeva mahAn yo satphalaM kurute // ( 824) 241 242 242 242 242 242 242 243 245 246 246 Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 10 : AcArAMga vRti meM uddhRta zloka 523 vRtti patra 246 vRtti patra 370. duHkhasamudraM prAjJAstaranti pAtrApitena dAnena / tIrya-pravartana laghuneva makaranilayaM vaNijaH sadyAnapAtreNa // 378. AdityAdivibudhavisaraH sAramasyAM trilokyaa(8|24) mAskandantaM padamanupamaM yacchivaM tvAmuvAca / deya kyA? tIyaM nAtho laghubhavabhayacchedi tUNaM vidhatsvetye371. yatsvayamaduHkhitaM syAnna ca paraduHkhe nimittabhUtamapi / tadvAkyaM tvadadhigataye no kimu syAnniyogaH ? / / kevalamupagrahakaraM dharmakRte tadbhaveddeyam // (9 / 4 / 16) (8 / 25) 247 sadjJAna kI saphalatA pAtra-niryoga 379. vijJaptiH phaladA puMsAM, na kriyA phaladA mtaa| 372. pattaM pattAbaMdho pAyaTThavaNaM ca pAyakesariA / mithyAjJAnAt pravRttasya, phalAsaMvAdadarzanAd / / paDalAi rayattANaM ca gocchao paaynnijjogo|| (9 / 417) (8 / 43) 251 kriyA kI pradhAnatA iMginImaraNa anazana 380. zAstrANyadhItyApi bhavanti mUrkhA, 373. paccakkhai AhAraM caunvihaM Niyamao gurusamIve / yastu kriyAvAn puruSaH sa vidvAn / iMgiyadesaMmi tahA ciTThapi hu niyamo kuNai // saMcintyatAmauSadhamAturaM hi, (8 / 106) 259 kiM jJAnamAtreNa karotyarogam ? // 374. ubvattai pariattai kAigamAIvi appaNA kuNai / (9 / 4 / 17) savvamiha appaNaccia annajogeNa dhitiblio| 381. kriyeva phaladA pusAM, na jJAnaM phaladaM matam / (8 / 106) 259 yataH strIbhakSyabhogajJo, na jJAnAtsukhito bhavet // (9 / 4 / 17) nauvAM adhyayana 382. ceiyakulagaNasaGgha AyariyANaM ca pavayaNa sue ya / vastra dhAraNa kA prayojana savvesu'vi teNa kayaM tavasaMjamamujjamanteNaM // 375. garIyastvAtsacelasya, dhrmsyaanystthaagtH| (9 / 4 / 17) ziSyasya pratyayAccaiva, vastraM dadhe na lajjayA // kriyArahita jJAna kI viphalatA (9 / 1 / 2) 274 683. subahuMpi suamahIyaM kiM kAhI caraNavippahUNassa ? sarvatra janma-mRtyu aMdhassa jaha palitA dIvasatasahassakoDIvi // 376. Natthi kira so paeso loe vAlaggakoDimitto'vi / (9 / 4 / 17) jammaNamaraNAbAhA aNegaso jattha Navi pattA // sarvanayavizuddha kA grahaNa (9 / 1 / 14) 276 354. savvesipi NayANaM bahuvihavattavvayaM NisAmettA / saMsAra hai raMgabhUmi taM samvaNayavisuddha jaM caraNaguNaTThio sAhu // 377. raMgabhUmirna sA kAcicchuddhA jagati vidyate / (9 / 4 / 17) vicitraH karmanepathyairyatra sattva nATitam / / (9 / 1 / 14) 276 Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 11 sUkta aura subhASita aTTe loe parijuNNe, dussaMbohe avijANata / 113 manuSya Arta aura abhAvagrasta hai| vaha satya ko saralatA se samajha nahIM pAtA, ataH ajJAnI banA rahatA hai| assi loe pmvhie| 1 / 14 ajJAnI vyathA kA anubhava karatA hai / paNayA vIrA mahAvIhi / 1137 vIra puruSa mahApatha ke prati praNata hote haiN| je loyaM anmAikkhai, se attANaM anmAikkhai / je attANaM abhAikkhai, se loyaM anbhAikkhai / 1 / 39 jo jIvoM ke astitva ko asvIkAra karatA hai, vaha apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai| jo apanI AtmA ke astitva ko asvIkAra karatA hai, vaha jIvoM ke astitva ko asvIkAra karatA hai| taM se ahiyAe, taM se abohoe / 1146 hiMsA ahita aura abodhi ke lie hotI hai| esa khalu gaMthe, esa khalu mohe, esa khalu mAre, esa khalu nre| 148 hiMsA granthi hai, moha hai, mRtyu hai, naraka hai / / je pamatte guNaTThie, se hu daMDe paccati / 169 jo pramatta hai, viSayArthI hai, vaha daMDa hai| iyANi No jamahaM putvamakAsI pamAeNaM / 170 vaha aba nahIM karUMgA jo maiMne pramAdavaza pahale kiyA thaa| iccatyaM gaDhie loe / 180 sukha-suvidhA meM mUcchita manuSya hiMsA karatA hai| je guNe se AvaTTe, je AvaTTe se gunne| 193 jo viSaya hai vaha AvattaM hai| jo Avarta hai vaha viSaya je ajmatthaM jANai, se bahiyA jANai / je bahiyA jANai, se ajjhatthaM jANai / 1 / 147 jo adhyAtma ko jAnatA hai, vaha bAhya ko jAnatA hai / jo bAhya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai| saMtigayA dviyaa| 1149 muni zAta aura saMyamI hote haiM / AraMbhamANA viNayaM vayaMti / 1171 Azcarya hai, svayaM hiMsA karate haiM aura dUsaroM ko ahiMsA kA upadeza dete haiN| je guNe se mUlaDhANe, je mUlaDhANe se guNe / 2 / 1 jo indriya-viSaya hai vaha lobha hai| jo lobha hai, vaha indriya-viSaya hai| abhikkataM ca khalu vayaM saMpehAe / 215 avasthA bur3hApe kI ora jA rahI hai, yaha dekhakara puruSa cintAgrasta ho jAtA hai / nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vaa| tumaM pi tesi nAlaM tANAe vA, saraNAe vA / 218 he puruSa ! saMsAra meM koI tumheM trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM haiM / tuma bhI kisI ko trANa yA zaraNa dene meM samartha nahIM ho| dhIre muhattamavi No pamAyae / 2011 dhIra puruSa kSaNabhara bhI pramAda na kare / vayo accei jogvaNaM ca / 2 / 12 avasthA aura yauvana bIta rahe haiN| akaDaM karissAmitti... / 2 / 15 maiM vaha karUMgA, jo Aja taka kisI ne nahIM kiyA-yaha ahaMmanyatA hai| dukkhaM patteyaM sAyaM / 2 / 22 / / duHkha aura sukha apanA-apanA hotA hai| khaNaM jANAhi pNddie| 2 / 24 tU kSaNa ko phicaan| paNNANehi aparihINehi AyalaiM sammaM samaNuvAsijjAsi / 2 / 26 indriya-prajJAnoM ke pUrNa rahate hue tU Atmahita kA samyaka anuzIlana kr| ettha agutte annaannaae| 1397 jo agupta hai-asaMyata hai, vaha AjJA meM nahIM hai / AyaMkadaMsI ahiyaM ti naccA / 1146 jo hiMsA meM AtaMka aura ahita dekhatA hai, vahI usase nivRtta hotA hai| Jain Education international Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 525 pariziSTa 11 : sUkta aura subhASita araI AuTTe se mehAvI / 2 / 27 medhAvI vaha hai jo arati kA nivartana karatA hai| khaNaMsi mukke / 2 / 28 medhAvI kSaNabhara meM mukta ho jAtA hai| maMdA moheNa pAuDA / 2030 ajJAnI moha se AvRta hote haiM / etya mohe puNo-puNo saNNA / 2 / 33 moha se mUDha vyakti viSayoM ke daladala meM phaMsa jAte haiN| No havvAe No pArAe / 2 / 34 viSayAsakta vyakti na idhara ke rahate haiM aura na udhara ke / vimukkA hu te jaNA, je jaNA paargaaminno| 2135 jo pAragAmI (saMyamI) hote haiM, ve kAmabhogoM se vimukta hote haiN| lomaM alobheNa dugaMchamANo, laddhe kAme nAbhigAhai / 2036 jo alobha se lobha ko parAjita kara detA hai, vaha prApta kAmoM meM nahIM dduubtaa| sapehAe bhayA kajjati / pAvamokkhotti maNNamANe / aduvA AsaMsAe / 2043-45 hiMsA meM pravRtta hone ke cAra kAraNa haiM-(1) apane ciMtana se, (2) bhaya se, (3) pApa kI mukti ke lie, (4) aprApta ko pAne kI abhilASA se / samite eyANapassI / 2053 samyagdarzI puruSa karma-vipAka ko dekhatA hai| Na etya tavo vA, vamo vA, Niyamo vA dissati / 2059 parigrahI puruSa meM na tapa hotA hai, na dama aura na niyama / usameM na svAdavijaya, na indriyavijaya aura na pratyAkhyAna hotA hai| iNameva gAvakakhaMti je jaNA dhuvacAriNo / 2061 jo zAzvata kI ora gatizIla haiM, ve azAzvata kI AkAMkSA nahIM krte| Natyi kAlassa nnaagmo| 2062 mRtyu ke lie koI bhI kSaNa anavasara nahIM hai| savvesi jIviyaM piyN| 2064 sabhI prANiyoM ko jIvana priya hai| sabve pANA piyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA appiyavahA piyajIviNo jIviukAmA / 2063 saba prANiyoM ko AyuSya priya hai| ve sukha kA AsvAda karanA cAhate haiN| unheM duHkha pratikUla lagatA hai / unheM vadha apriya hai| unheM jIvana priya hai / ve jIvita rahanA cAhate haiM / aNohaMtarA ete, no ya ohaM tritte| atIraMgamA ete, no ya tIraM gamittae / apAraMgamA ete, no ya pAraM gamittae / 2071 hiMsaka manuSya duHkha ke pravAha ko tairane meM samartha nahIM haiN| ve tIra taka pahuMcane meM samartha nahIM haiM / ve pAra taka pahuMcane meM samartha nahIM haiN| uddeso pAsagassa ptthi| 2073 draSTA ke lie koI vyapadeza nahIM hotaa| AsaM ca chaMdaM ca vigica dhIre / 2016 he dhIra puruSa! tU AzA aura indriya-parAdhInatA ko choDa / jeNa siyA teNa No siyA / 288 jisase hotA hai, usase nahIM bhI hotA / thIbhi loe pvvhie| 2 / 90 puruSa striyoM ke dvArA vazIkRta hai / satataM mUDhe dhamma NAbhijANai / 2193 satata mUDha vyakti dharma ko nahIM jaantaa| appamAdo mahAmohe / 2 / 94 sAdhaka viSaya-vikAroM meM pramatta na ho| alaM kusalassa pamAeNaM / 2 / 95 kuzala vyakti pramAda na kare / gAivAejja kaMcaNaM / 2 / 100 kisI bhI jIva kA atipAta na kare / eyaM pAsa muNI ! mahAbhayaM / 2 / 99 jJAnin ! tU dekha, viSayAbhilASA mahAbhayaMkara hai| lAmotti Na majjejjA / alAmo tti Na soyae / 2 / 114,115 lAbha hone para mada mata kro| lAbha na hone para zoka mata kro| bahU pi ladhu Na Nihe / 2116 pracura lAbha hone para bhI saMgraha mata kro| pariggahAo appANaM avasakkejjA / 2117 parigraha se apane-Apako dUra rkho| aNNahA NaM pAsae pariharejjA / 2118 tattvadarzI vastuoM kA paribhoga anyathA kro| kAmA duratikkamA / 2 / 121 kAma durlaghya haiN| jIviyaM duSpaDivUhaNaM / 2 / 122 jIvana ko baDhAyA nahIM jA sktaa| Jain Education international Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam esa NAe pavuccai / 2 / 170 netA vaha hotA hai jo loka-saMyoga kA atikramaNa karatA 526 kAmakAmI khalu ayaM purise / 2 / 123 yaha puruSa kAmakAmI-kAma kA abhilASI hai| AyatacakkhU logavipassI / 2 / 15 saMyatacakSu puruSa lokadarzI hotA hai| gaDhie aNupariyaTTamANe / 2 / 126 kAmAsakta vyakti bhava-bhramaNa kara rahA hai| esa bIre pasaMsie, je baddhe paDimoyae / 2 / 128 jo baMdhe hue ko mukta karatA hai, vaha vIra prazaMsita hotA jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aNto| 2 / 129 yaha zarIra jaisA bhItara hai, vaisA bAhara hai aura jaisA bAhara hai, vaisA bhItara hai| mA yahu lAlaM paccAsI / 2 / 132 tuma lAra ko mata caatto| kAmaMkame khalu ayaM purise / 2134 puruSa kAmaMkAma hai-kAma kI abhilASA karatA hai| veraM vaDDheti appaNo / 2 / 135 kAmAta puruSa apane vaira ko baDhAtA hai / amarAyai mahAsaDDhI / 2 / 137 kAma aura artha meM jisakI mahAn zraddhA hotI hai, vaha amara kI bhAMti AcaraNa karatA hai| tamhA pAvaM kammaM va kujjA na kArave / 2 / 149 __pApakarma svayaM na kare aura na dUsaroM se krvaae| je mamAiyamati jahAti, se jahAti mamAiyaM / 2156 jo parigraha-buddhi kA tyAga karatA hai, vaha parigraha kA tyAga kara sakatA hai| se hu diTThapahe muNI, jassa patthi mamAiyaM / 2 / 157 jisake pAsa parigraha nahIM hai, usI jJAnI ne patha ko dekhA je aNaNNadaMsI, se annnnnnaaraame| je aNaNNArAme, se aNaNNadaMsI / 2 / 173 jo caitanya ko dekhatA hai, vaha caitanya meM ramaNa karatA hai| jo caitanya meM ramaNa karatA hai, vaha caitanya ko dekhatA hai / jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa katthai / jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa katthai / / 2 / 174 dharmakathI jaise saMpanna ko upadeza de, vaise hI vipanna ko de aura jaise vipanna ko de, vaise hI sampanna ko de| Na lippaI chaNapaeNa vIre / 2 / 180 __vIra puruSa hiMsA-karma se lipta nahIM hotaa| kusale puNa No baddhe, No mukke / 2 / 182 kuzala-jIvanamukta vyakti na baddha hotA hai aura na mukta hotA hai| suttA amuNI sayA, muNiNo sayA jAgaraMti / 3 / 1 ajJAnI sadA sote haiM / jJAnI sadA jAgate haiM / loyaMsi jANa ahiyAya dukkhaM / 32 ..tuma jAno, duHkha-ajJAna ahita ke lie hotA hai / samayaM logassa jANittA, ettha satthovarae / 3 / 3 saba AtmAeM samAna haiM-yaha jAnakara jIvaloka kI hiMsA se uparata ho jaao| AvaTTasoe saMgamabhijANati / 26 saMga-rAga Avarta hai, srota hai| jAgara-verovarae vIre / 38 vIra vaha hai jo jAgRta hai, vaira se uparata hai / AraMbhajaM dukkhamiNaM ti nnccaa| 3.13 duHkha hiMsA se utpanna hotA hai| mAI pamAI puNarei ganmaM / 3 / 14 mAyAvI aura pramAdI puruSa bAra-bAra janma letA hai| mArAmisaMkI maraNA pamuccati / 3315 mRtyu se AzaMkita rahane vAlA mRtyu se mukta ho jAtA hai| akammassa vavahAro na vijjai / 3 / 18 karmamukta AtmA ke lie koI vyavahAra-nAma aura gotra kA vyapadeza nahIM hotaa| kammu NA uvAhI jAyai / 3.19 upAdhi vyapadeza karma se hotA hai| NArati sahate vIre, vIre No sahate rati / 2 / 160 sAdhaka saMyama meM arati ko aura asaMyama meM rati kA sahana nahIM krtaa| Nivida di iha jIviyassa / 2 / 162 tU Amoda-pramoda se apane AkarSaNa ko httaa| buTavasu muNI annaannaae| 2 / 166 AjJA kA pAlana nahIM karane vAlA daridra hotA hai| tucchae gilAi vattae / 2 / 167 sAdhanA-zUnya puruSa sAdhanA-patha kA nirUpaNa karane meM glAni kA anubhava karatA hai| Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 11 : sUkta aura subhASita 527 purisA! tuma meva tuma mittaM, ki bahiyA mittamicchasi ? 262 puruSa ! tU hI terA mitra hai| phira bAhara mitra kyoM khojatA kammamUlaM ca jaMchaNaM / 321 hiMsA kA mUla karma hai| samattadaMsI Na kareti pAvaM / 3 / 28 samyaktvadarzI pApa nahIM karatA / AraMmajIvI u bhayANupassI / 3330 hiMsAjIvI manuSya sarvatra bhaya dekhatA hai kAmesu giddhA NicayaM kareMti / 3 / 31 kAmAsakta vyakti saMcaya karatA hai| AyaMkadaMsI Na kareti pAvaM / 3 / 33 hiMsA meM AtaMka dekhane vAlA pApa nahIM krtaa| aggaM ca mUlaM ca vigica dhiire| 3134 he dhIra ! tU agra aura mUla kA viveka kr| karma agra hai aura rAga-dveSa mUla hai| esa maraNA pamuccai / 3 / 36 AtmadarzI mRtyu se mukta ho jAtA hai| kAlakhI privve| 3 / 38 jIvana paryanta anukUla aura pratikUla sthitiyoM ko sahana karatA huA parivrajana kr| saccaMsi dhiti kunvaha / 3 / 40 tU satya meM dhRti kr| aNegacitte khalu ayaM purise / 3 / 42 yaha puruSa aneka cittavAlA hai| se keyaNaM arihai puuritte| 3 / 42 vaha calanI ko pAnI se bharanA cAhatA hai| Nivida di / 3 / 47 tU kAmabhoga ke Ananda se udAsIna bana / aNomadaMsI Nisanne pAvehi kammehiM / 3 / 48 AtmA ko dekhane vAlA pApakarma kA Adara nahIM krtaa| Ayao bahiyA pAsa / 3 / 52 svayaM se bhinna prANiyoM ko apanI AtmA ke samAna dekha / samayaM tatthuvehAe, appANaM vippasAyae / 3155 samatA kA AcaraNa citta kI prasannatA kA hetu hai| aNaNNaparamaM nANI, No pamAe kayAi vi / 356 jJAnI puruSa Atmopalabdhi ke prati kSaNabhara bhI pramAda na kre| virAgaM vehi gacchejjA / 3157 sabhI prakAra ke rUpoM-padArthoM ke prati vairAgya dhAraNa kara / kA araI ? ke ANaMde ? 361 sAdhaka ke lie kyA arati aura kyA Ananda ? jaM jANejjA uccAlaiyaM, taM jANejjA dUrAlaiyaM / jaM jANejjA dUrAlaiyaM, taM jANejjA uccAlaiyaM / 3 / 63 jise tuma paramatattva ke prati lagA huA jAnate ho, use kAmanAoM se dUra huA jaano| jise tuma kAmanAoM se dUra huA jAnate ho, use parama tattva ke prati lagA huA jaano| purisA! attANameva abhiNigijma, evaM dukkhA pamokkhasi / 3164 puruSa ! AtmA kA hI nigraha kr| isa prakAra tU duHkha se mukta ho jaaegaa| purisA! saccameva samabhijANAhi / 3 / 65 puruSa ! tU satya kA hI anuzIlana kara / saccassa ANAe uvaTThie se mehAvI mAraM tarati / 3166 jo satya kI AjJA meM upasthita hai, vaha medhAvI mRtyu ko tara jAtA hai| sahie dhammamAdAya, seyaM samaNupassati / 3 / 67 . sahiSNu sAdhaka dharma ko svIkAra kara zreya ko sAkSAt kara letA hai| sahie dukkhamattAe puTTho No jhaMjhAe / 3 / 69 sahiSNu sAdhaka kaSToM se spRSTa hone para vyAkula na ho| AyANaM (NisiddhA) sagaDami / 3173 jo karma ko rokatA hai vahI karma kA bhedana kara pAtA hai / je egaM jANai, se samvaM jaanni| je savvaM jANai, se egaM jANai / 3 / 74 jo eka ko jAnatA hai, vaha sabako jAnatA hai| jo sabako jAnatA hai, vaha eka ko jAnatA hai| savvato pamattassa bhayaM, samvato appamattassa patthi bhayaM / 375 pramatta ko saba ora se bhaya hotA hai / apramatta ko kahIM se bhI bhaya nahIM hotaa| je egaM nAme, se bahuM nAme / je bahuM nAme, se egaM nAme / 376 jo eka ko jhukAtA hai, vaha bahutoM ko jhukAtA hai| jo bahutoM ko jhukAtA hai, vaha eka ko jhukAtA hai / vaMtA logassa saMjoga, jaMti vIrA mahAjANaM / 378 vIra sAdhaka loka-saMyoga ko chor3akara mahAyAna-mahApatha para cala par3ate haiN| ega vigicamANe puDho vigicai / puDho vigicamANe egaM vigicai / 379 eka kA viveka karane vAlA aneka kA viveka karatA hai| aneka kA viveka karane vAlA eka kA viveka karatA hai| Jain Education international Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 528 saDDI ANAe mehAvI / 3180 zraddhAvAn Agama ke upadeza ke anusAra medhAvI hotA hai / atthi satyaM pareNa paraM, Natthi asatyaM pareNa paraM / 382 zastra uttarottara tIkSNa hotA hai| azastra uttarottara tIkSNa nahIM hotA, vaha ekarUpa rahatA hai / kimatthi uvAhI pAsagassa Na vijjaI ! Natthi / 3387 iSTA ke koI (karmajanya) upAdhi nahIM hotii| diTThehi NivveyaM gacchejjA / 4 / 6 viSayoM se virakta raho / No logassesaNaM care / 4 / 7 lokaMSaNA meM mata phaMso / jassa Natthi imA NAI, aNNA tassa kao siyA ? jise ahiMsA dharma kA jJAna nahIM hai, use anya tattvoM kA jJAna kahA~ se hogA ? patte bahiyA paas| 4 / 11 jo pramatta haiM, ve dharma se bAhara haiN| je AsavA te parissavA, je parissavA te AsavA / 4 / 12 jo Asrava haiM, ve hI parisrava haiN| jo parisrava haiM, ve hI Asrava haiM / nANAgamo maccamuhassa asthi / 4 / 16 mauta kisI bhI mArga se A sakatI hai| narA muyaccA dhammavidu tti aMjU / 4 / 28 zarIra ke prati anAsakta manuSya hI dharma ko jAna pAte haiN| dharma ko jAnane vAlA hI Rju hotA hai| AraMbhajaM dukkhamiti jaccA / 4 / 29 du:kha hiMsA se utpanna hotA hai / puDho phAsAiM ca phAse / 4 / 36 krodhI manuSya nAnA prakAra ke duHkhoM aura rogoM ko bhogatA hai / loyaM ca pAsa viSkaMdamANaM / 4 / 37 tU dekha ! yaha loka krodha se cAroM ora prakaMpita ho rahA hai| pAvehimehi, abhidAnA te vipAhiyA 438 jo pApa karmoM ko zAMta kara dete haiM, ve anidAna kahalAte haiN| vigica maMsa-soNiyaM / 4 / 43 mAMsa aura rakta kA apacaya kara, adhika upacaya mata kr| jassa Natthi purA pacchA, majjhe tassa kao siyA ? 4 / 46 jisakA Adi aMta nahIM hai, usakA madhya kahA~ se hogA ? guru se kAmA / 5 // 2 manuSya kI kAmanAeM vizAla hotI haiN| Neva se aMto, Neva se dUre / 54 jisane viSayoM ko chor3a diyA vaha unake bIca nahIM hai / usane viSayoM kI kAmanAoM ko nahIM chor3A, ataH vaha unase dUra bhI nahIM hai| moheNa gandhaM maraNAti eti / 57 moha ke kAraNa bAra-bAra janma-maraNa prApta hotA hai / saMsayaM parijANato saMsAre pariNNAte bhavati / jo saMzaya ko jAnatA hai, vaha saMsAra ko jAna letA hai| AcArAMgabhASyam saMsayaM aparijANato saMsAre apariNNAte bhavati / 59 jo saMzaya ko nahIM jAnatA, vaha saMsAra ko nahIM jAna pAtA / uTTie jo pamAyae / 523 utthita hokara pramAda mata karo / jANita dukkhaM patteyaM sAyaM / 524 sukha-duHkha apanA-apanA hotA hai / puTTo kA vimollae 5 / 26 jo kaSTa prApTa prApta hoM, unheM samabhAva se sahana kro| ee saMge avijANato / 5 / 33 ajJAnI ke lie padArtha Asakti ke kAraNa hote haiM / purisA! paramaca viparakkamA 5 / 34 paramacakSuSmAn puruSa parigraha-saMyama ke lie parAkrama ! kara / se suyaM ca me ajjhatthiyaM ca me, baMdha- pamokkho tujjha ajjhatyeva / 5 / 36 maiMne sunA hai, anubhava kiyA hai-baMdha aura mokSa tumhArI AtmA meM hI hai / samiyA dhamme Ariehi vede| 540 tIrthaMkaroM ne samatA meM dharma kahA hai / jo jihejja vIriyaM / 5 / 41 zakti kA gopana mata karo / imeSa zAha, ki te zeNa vA ? 545 isa karma zarIra ke sAtha yuddha karo, dUsaroM ke sAtha yuddha karane se kyA lAbha ? juddhArihaM khalu dullahaM / 5246 yuddha ke lie yogya sAmagrI ( audArika zarIra Adi) nizcita hI durlabha hai| Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 529 pariziSTa 11 : sUkta aura subhASita uvehamANo patteyaM sAyaM / // 52 sukha apanA-apanA hotA hai-sAdhaka isako nikaTatA se apayassa payaM nntthi||139 AtmA apada hai / usakA bodha karAne vAlA koI pada nahIM dekhe| vaNNAesI NArabhe kaMcaNaM samvaloe / 053 yaza kI icchA se kisI bhI kSetra meM kucha bhI mata kro| jaM sammaM ti pAsahA, taM moNaM ti pAsahA / jaM moNaM ti pAsahA, taM samma ti pAsahA / 5457 jo samyak hai, vaha jJAna hai / jo jJAna hai, vaha samyak hai / vayasA vi ege buiyA kuppaMti mANavA / 5263 ajJAnI manuSya thoDe-se pratikUla vacana se bhI kupita ho jAte haiN| unnayamANe ya gare, mahatA moheNa mumati / 5 / 64 ___ ahaMkAragrasta manuSya mahAn moha se mUDha ho jAtA hai| iccete kalahAsaMgakarA bhavaMti / 296 ye kAma kalaha aura Asakti utpanna karane vAle hote haiM / vitigiccha-samAvanneNaM appANeNaM No lamati samAdhi / 5 / 93 zaMkAzIla AtmA samAdhi ko prApta nahIM hotaa| tameva saccaM NIsaMka, jaMjiNehi paveiyaM / 295 vahI satya aura niHzaMka hai, jo tIrthaMkaroM ne kahA hai| aMjU ceya paDibuddhajIvI / 5 // 102 jJAnI puruSa Rju tathA samajha kara jIne vAlA hotA hai| je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| // 104 jo AtmA hai, vaha jJAtA hai aura jo jJAtA hai, vaha AtmA pAsaha egevasIyamANe aNattapaNNe / 6 / 5 AtmaprajJA se zUnya vyakti avasAda ko prApta ho rahe haiN| pANA pANe kilesaMti / 6 / 13 prANI prANiyoM ko kaSTa dete haiN| bahudukkhA hu jNtvo| 6.15 jIvoM ke nAnA prakAra ke duHkha haiN| sattA kAmehi mANavA / 6 / 16 manuSya kAmanAoM meM Asakta haiM / Na mahaM atthitti iti egohamaMsi / 6 / 38 __ merA koI nahIM hai, isalie maiM akelA huuN| visseNi kaTTa pariNAe / 668 samatva kI prajJA se mUrchA ko chinna kara ddaalo| vasaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhavaMti / 6 / 95 vazArta aura kAyara manuSya vratoM kA vidhvaMsa karane vAle hote haiN| tamhA lahAo No parivittasejjA / 6110 saMyama se udvigna mata bno| kasAe payaNue ciccA / 8 / 125 kaSAyoM ko kRza kro| jIviyaM NAbhikakhejjA, maraNaM Novi patthae / buhatovi Na sajjejjA, jIvite maraNe tahA // 884 na jIne kI AkAMkSA karo aura na marane kI icchA kro| jIvana aura maraNa-donoM meM Asakta mata bno| bheuresu na rajjejjA, kAmesu bahutaresu vi|) icchA-lobhaM Na sevejjA, suhumaM vaNaM sapehiyA // 88 / 23 / kSaNabhaMgura kAmabhogoM meM anurakta mata bano / icchA-lobha kA sevana mata kro| saMyama bahuta sUkSma hotA hai| sovahie hu luppatI bAle / 9 / 1 / 13 ajJAnI manuSya parigraha kA saMcaya kara chinna-bhinna hotA hai| adu savvajoNiyA sttaa| 9 / 1 / 14 jIva sarvayonika haiM--pratyeka jIba pratyeka yoni meM utpanna ho sakatA hai| kammuNA kappiyA puDho bAlA / 9 / 1 / 14 ajJAnI jIva apane hI karmoM ke dvArA vividha rUpoM kI racanA karate rahate haiN| ithio"sbvkmmaavhaao|9|117 striyAM saba karmoM kA AhvAna karane vAlI haiN| aNANAe ege sovaTThANA, ANAe ege nisvaTThANA / / 107 kucha puruSa anAjJA (anupadeza) meM udyamI aura AjJA (upadeza) meM anudyamI hote haiM / aNabhibhUte pabhU nirAlaMbaNayAe / 5 / 111 jo bAdhAoM se abhibhUta nahIM hotA, vahI nirAlaMbI ho sakatA hai| je mahaM abahimaNe / 5 / 112 jo mokSalakSI hai, vaha mana ko asaMyama meM na le jaae| NiddesaM NAtivaTejjA mehaavii| 5115 medhAvI vyakti nirdeza kA atikramaNa na kare / saccameva smbhijaanniyaa| 5116 satya kA hI anuzIlana kr| accei jAimaraNassa vaTTamaggaM vkkhaayre| 2122 vahI vyakti janma aura mRtyu ke vRttamArga kA atikramaNa kara detA hai jo vItarAga ke upadeza meM rata hai| Jain Education international Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa 12 sandhAna pada pahalA adhyayana 66. je loga abbhAikkhai, se attANaM anbhaaikkhi| je attANaM abbhAikkhai, se logaM abbhAikkhai / 67. je dIhalogasatthassa kheyaNNe, se asatthassa kheyaNNe / je asatthassa kheyaNNe, se dIhalogasatthassa kheyaNNe / 93. je guNe se AvaTTe, je AvaTTe se guNe / 147. je ajjhatthaM jANai, se bahiyA jANai / je bahiyA jANai, se ajjhatthaM jANai / dUsarA adhyayana 1. je guNe sa mUlaTThANe, je mUlaTThANe se guNe / 71. aNohaMtarA ete, no ya ohaM tarittae / atIraMgamA ete, no ya tIraM gamittae / apAraMgamA ete, no ya pAraM gamittae / 58. jeNa siyA teNa no siyA / 129. jahA aMto tahA bAhiM, jahA bAhiM tahA aNto| 173. je aNaNNadaMsI, se aNaNNArAme / ____je aNaNNArAme, se annnnnndNsii| 174. jahA puNNassa katthai, tahA tucchassa katthai / jahA tucchassa katthai, tahA puNNassa katthai / tIsarA adhyayana 17. je pajjavajAta-satthassa kheyaNNe, se asatthassa kheyaNNe / je asatthassa kheyaNNe, se pajjavajAta-satyassa kheyaNNe / 63. jaM jANejjA uccAlaiyaM, taM jANejjA dUrAlaiyaM / jaM jANejjA dUrAlaiyaM, taM jANejjA uccAlaiyaM / 74. je egaM jANai, se savvaM jaanni| je savvaM jANai, se egaM jANai / 76. je ega nAme, se bahuM nAme / je bahuM nAme, se egaM nAme / 79. egaM vigiMcamANe puDho vigici| puDho vigiMcamANe egaM vigiMcai / cauthA adhyayana 18. ciTTha kUrehiM kammehi, ciTTha pariciTThati / aciTTha kUrehiM kammehiM, No ciTTha pariciTThati / 19. ege vayaMti aduvA vi NANI, __NANI vayaMti aduvA vi ege| pAMcavAM adhyayana 9. saMsayaM parijANato, saMsAre pariNNAte bhavati / saMsayaM aparijANato, saMsAre apariNNAte bhavati / 42. je punbuDhAI, No pacchA-NivAI, je punbuTThAI, pacchA-NivAI, je No puvuTThAI, No pacchA-NivAI / 57. jaM samma ti pAsahA, taM moNaM ti pAsahA / ____ jaM moNaM ti pAsahA, taM samma ti pAsahA / 85. puvvaM daMDA pacchA phAsA, puvvaM phAsA pacchA dNddaa| 104. je AyA se viNNAyA, je viNNAyA se aayaa| jeNa vijANati se aayaa| Jain Education international Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prayukta grantha-sUci prakAzaka jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) pranya-nAma lekhaka, saMpAdaka, anuvAdaka saMskaraNa aMgasuttANi (bhAga-1,2,3) vA0 pra0 AcArya tulasI prathama saM0 2031 saM0 muni nathamala (AcArya mahAprajJa) aMguttaranikAya (bhAga 1) saM0 bhikkhu jagadIsa kassapo san 1960 atharvaveda saM0 zrIrAma zarmA paMcama saM0 1969 abhidhammakoza, bhASyam AcArya vasubandhu san 1967 saM0 muni naya abhidhAna cintAmaNi AcArAMga kI jor3a AcArAMga cUrNi hemacandrAcArya AcArya jItamalajI jinadAsagaNi saM0 2013 saM0 1905 saM0 1998 pAli prakAzana maNDala, (bihAra rAjya) saMskRti saMsthAna, barelI kAzIprasAda jAyasavAla anuzIlana saMsthAna, paTanA jaina prakAzana mandira, ahamadAbAda aprakAzita RSabhadevajI kesarImalajI zvetAMbara saMsthA ratnapura (mAlavA) Agamodaya samiti, bambaI siddhacakra sAhitya pracAraka samiti, bambaI jaina vizva bhAratI, lADanUM AcArAMga niyukti AcArAMga vRtti bhadrabAhu zIlAMkAcArya san 1928 saM0 1991 AyAro saM0 2031 vA0 pra0 : AcArya tulasI saM0 muni nathamala (AcArya mahAprajJa) Mc Dougaly London, Metheun & Co. Introduction to Social Psychology iSTopadeza AcArya pUjyapAda san 1973 dvitIya saM0 1993 uttarajjhayaNANi (bhAga 1,2) vA0pra0 AcArya tulasI saMpA0-vive0 yuvAcArya mahAprajJa uttarAdhyayana cUrNi zrI gopAlagaNi mahattara ziSya paramazruta prabhAvaka maMDala zrImad rAjacaMdra Azrama, agAsa jaina vizvabhAratI saMsthAna (mAnya vizvavidyAlaya) lADanUM, rAja0 RSabhadevajI kezarImalajI zvetAMbara saMsthA, ratnapura (mAlavA) jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) saM0 1989 prathama saM0 2045 prathama saM0 2006 uvaMgasuttANi (khaMDa 2)pannavaNA vA0 pra0 : AcArya tulasI saMpA0 yuvAcArya mahAprajJa aitareyabrAhmaNa zrI paM0 gaMgAprasAda upAdhyAya aitareyopaniSad odhaniyukti AcArya bhadrabAhu karmagrantha (paMcama) anu0 paM0 sukhalAlajI saM01975 hindI sAhitya sammelana, prayAga gItA presa, gorakhapura Agamodaya samiti, mehasANA bharateza jaina dhArmika pAramArthika saMsthA, ratalAma (ma0 pra0) bambaI vizvavidyAlaya, bambaI. gItA presa, gorakhapura zrI veMkaTezvara presa prakAzana, bambaI saMpA0-Ara0 pI0 kAMgale san 1960 kauTilIyArthazAstra gItA, zAMkarabhASya gorakSa paddhati Great Books of the western world-Vol-54 anu0-50 mahIdharazarmA Jain Education international Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 532 AcArAMgabhASyama saMskaraNa grantha-nAma gheraNDa saMhitA lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka bhASya-sadguru svAmIjI mahArAja prakAzaka pItAmbara pITha saMskRta pariSada banakhaNDezvara-datiyA (ma0pra0) motIlAla banArasIdAsa, dillI gItA presa, gorakhapura jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) san 1954 saM0 2013 prathama saM0 2033 caraka saMhitA maharSi agniveza evaM caraka chAndogyopaniSad (zAGkarabhASya) ThANaM vA0 pra0 AcArya tulasI saMpA0-muni nathamala taMtrasaMgraha (bhAga 2) saMpA0-mahAmahopAdhyAya paM0 gopInAtha kavirAja taMdulaveyAliyaM AcArya vijayavimala tattvArtha sUtra umAsvAti prathamasaM0 2026 vArANaseya saMskRta vizvavidyAlaya, vArANasI san 1978 Agamodaya samiti, bambaI saM0 1989 seTha maNIlAla revAzaMkara jagajIvana jauharI bambaI-2 seTha maNIlAla revAzaMkara jagajIvana jauharI, bambaI-2 pandrahavAM saM0 2050 gItA presa, gorakhapura tattvArthAdhigamasUtram taitarIya upaniSad (sAnuvAda zAGkarabhASyasahita) dazavakAlika cUrNi agastyasiMha sthavira san 1973 dazavakAlika cUNi jinadAsa mahattara saM0 1984 lA0 da. bhAratIya saMskRti vidyAmaMdira, ahamadAbAda zrI RSabhadevajI kezarImalajI peDhI, ratalAma devacandra lAlabhAI jaina pustakoddhAra bhaNDAgAra saMsthA, bambaI jaina vizva bhAratI, lADanUM dazavakAlika vRtti AcArya haribhadrasUri saM0 1918 dasaveAliyaM dUsarA san 1974 dIghanikAya (bhAga 3) dhavalA vA0 pra0-AcArya tulasI saMpA0-muni nathamala anu0-rAhula sAMkRtyAyana le0-vIrasena AcArya saMpA0-DA0 hIrAlAla jaina saMpA-paM0 phUlacanda siddhAMta zAstrI san 1936 mahAbodhi sabhA, sAranAtha, banArasa san 1939-1959 jaina sAhityoddhAraka-phaMDa kAryAlaya, amarAvatI (barAra) saMzodhita san 1985 jaina saMskRti saMrakSaka saMgha, saMtoSa bhavana, phalTana galI, solApura-2 san 1966 prAkRta TeksTa sosAyaTI, ahamadAbAda dhavalA naMdI cUNi naMdI vRtti namaskAra svAdhyAya saM0 1980 prathama san 1962 Agamodaya samiti, mehasANA jaina sAhitya vikAsa maMDala, bambaI nayacakra nayacakra jinadAsagaNi mahattara saMpA-muni puNyavijayajI AcArya malayagiri zrI jaMbUvijayajI zrI tattvAnaMda vijayajI devasena viracita mAyalladhavalaviracita anu0-50 kailAzacandra zAstrI vA0 pra0-AcArya tulasI saMpA0-yuvAcArya mahAprajJa jinadAsa mahattara AcArya kundakunda saMpA0-paMDita manoharalAla prathama san 1971 bhAratIya jJAnapITha, dillI navasuttANi, (dasAo) prathama saM0 2044 jaina vizva bhAratI, lADanUM (rAja.) nizIthabhASyacUNi paMcAstikAya san 1957 sanmati jJAnapITha, AgarA tRtIya san 1969 zrImadrAjacandra Azrama, agAsa Jain Education international Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533 prayukta grantha-sUcI prantha-nAma lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka saMskaraNa prakAzaka pAtaMjala yogadarzana saMpA0-vyA0 yazovijaya san 1912 zrI AtmAnanda jaina pustaka pracAraka maNDala, AgarA pramANamImAMsA hemacandrAcArya san 1958 zrI tiloka ratna saMsthAna, jaina dhArmika saMpA0-50 zobhAcandra bhArilla parIkSA borDa, pAparDI pravacanasAra AcArya kundakunda saM0 2040 zrIparamazruta prabhAvaka maNDala, zrImad rAjacandra Azrama, agAsa prAkRta vyAkaraNa hemacandrAcArya saM0 2031 AcAryazrI AtmArAma jaina maoNDala skUla (saMskRta-hindI-TIkA-yukta) bRhatkalpabhASya AcArya bhadrabAhu san 1933 se 1938 zrI jaina AtmAnanda sabhA, bhAvanagara saMpA0- muni puNyavijayajI bRhadAraNyakopaniSad saM0 2014 gItA presa, gorakhapura bhagavadgItA saM0 2016 gItA presa, gorakhapura bhagavatI vRtti abhayadevasUri Agamodaya samiti mehasANA bhAminIvilAsa lekhaka-jagannAtha kalakattA, jIvAnaMda vidyAsAgara mahAbhArata zAntiparva saMpA0-hanumAna prasAda poddAra 1958 gItA presa, gorakhapura mANDUkyakArikA dazama saM0 2026 gItA presa, gorakhapura (mANDukyopaniSad) mAdhavanidAna saMpA.-udhavajI jAmanagara Motivation and Maslow, A. H. 1954 Newyork, Harper Personality yogarasAyana yogavAziSTha le0-zrI kRSNapanta zAstrI acyuta granthamAlA kAzI ratnakaraNDa zrAvakAcAra svAmI samantabhadra saM0 1982 mANikacandra digambara jaina granthamAlA samiti, bambaI vinayapiTaka rAhula sAMkRtyAyana san 1935 mahAbodhi sabhA, sAranAtha, vArANasI vizuddhimagga (bhAga 1) AcArya buddhaghoSa prathama san 1956 mahAbodhi sabhA, sAranAtha, vArANasI anu0-tripiTakAcArya bhikSu dharmarakSita viSNupurANa paM0 zrIrAma zarmA saMskRti saMsthAna, barelI (u0 pra0) zatapathabrAhmaNa (sAyaNabhASya) caukhambhA saMskRta sIrIja, vArANasI zivasaMhitA saM0-DA0 camanalAla gautama san 1982 saMskRta saMsthAma, khvAjA kutuba, barelI (u0 pra0) ziva svarodaya viSNu sahAya san 1892 zrIdhara zivalAla, bambaI zrI bhikSunyAyakaNikA le0-AcArya tulasI, muni nathamala prathama san 1970 - Adarza sAhitya saMgha, cUrU (rAja.) zvetAzvataropaniSad bArahavAM saM0 2050 gItA presa, gorakhapura (sAnuvAda zAGkarabhASyasahita) SaTkhaNDAgama jaina saMskRti saMrakSaka saMgha solApura Sanskrit-English V. S. APTE 1958 Prasad Prakashan, Poona Dictionary sanmatitarka AcArya siddhasena divAkara san 1963 ahamadAbAda saMpA0-50 sukhalAla saMghavI evaM becaradAsa dozI Jain Education international Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 534 prantha-nAma samayaprAbhRta ( jayasenaTIkA ) samayasAra samayasAra (amRtacandrAcArya kRta AtmakhyAti TIkA) samAja samAdhizataka suzruta saMhitA sUSAMga cUrNi sUDo senaprazna syAdvAdamaMjarI sukhabodhA (uttarA* vRtti) nemicandrAcArya patra-patrikAeM kAdambinI dharmayuga navabhArata TAimsa saMdeza (gujarAtI patra ) lekhaka, sampAdaka, anuvAdaka saMpA0-paM0 pannAlAla jaina kundakundAcAryaM saMpA0- brahmacArI zItalaprasAda bA0 pra0-jAcArya tulasI saMpA0 vive0 yuvAcArya mahAprajJa AcArya pUjyapAda anu0 - phatehacanda karpUracanda saMpA0-vijayamaMgara anu0-atrideva jinadAsa gaNi bA0 pra0 AcArya tulasI saMpA0 vive0 yuvAcArya mahAprajJa bhaktiseNasUri anu0 jagadIzacandra ema0 e0 vArSika aMka parAvidyA ke rahasya saMskaraNa san 1974 vI0 saM0 2444 AThavAM san 1986 san 1984 san 1937 paMcama san 1975 saM0 1998 san 1984 vI0 saM0 2453 AcArAMga bhASyam prakAzaka paramazruta prabhAvaka maNDala, agAsa mUlacanda kisanadAsa kApar3iyA, sUrata zrI kundakunda kahAna digambara jaina tIrthaM surakSA TrasTa, jayapura jaina vizva bhAratI, lADa lADanUM bhogIlAla nagInadAsa mA phArmesI, ahamadAbAda puSpacandra bemacandra valAda motIlAla banArasIdAsa, dillI RSabhadevajI, kezarImalajI zvetAMbara saMsthA, ratnapura ( mAlavA ) jaina vizvabhAratI, lADanUM sitambara, 1985 13 disambara 1901 1976 pR0 43 24 julAI 1903 pR0 8 motIlAla sAmrAjI, pUnA Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargIkRta viSaya-sUcI adhyAtma anuprekSA' kA artha 1 / 147 AdhArabhUta tattva 48 cintana meM sAra pR. 236 zAstra kA mahattva pR. 237 sAdhaka kA vyavahAra 20118 anagAra agnikAyika jIva kA vedanA-bodha 1082-84 samArambha 186 ke zastra 1173 dIrghaloka kA zastra 1167 agnikAyika jIva kA astitva 1966 tIrthaMkaroM dvArA sAkSAtkAra 1168 niyuktikAra kA mata 1166 vRttikAra kA mata za66 vaijJAnika mata 1266 agnikAyika jIva kI hiMsA 1069,72,73, 76,80,81 kA kAraNa 1269,74,76 niSedha za88-89 na karane kA saMkalpa 170 agni meM anya prANiyoM kI mRtyu 185 agni-sevana kA niSedha 141-42 acela kA tAtparya 8 / 53 kI ArAdhanA 6 / 50-51 caryA 6 / 40 zakyatA 6066 ke gUNa 660 lAbha 6 / 65 nagna kA tAtparya 6 / 47 sAdhanA kA svIkAra 674 hai uttaravAda 6 / 49 acela muni aura lajjA parISaha 6 / 45 kA tapa 6164; 8 / 114 lAghava 6 / 63; 8 / 113 kI maryAdA 8 / 111-112 ke parISaha 6 / 41-44, 61-62 dvArA caitasika caMcalatA kA parihAra dA46 dvArA samatva kA sevana 6 / 65, 8 / 115 atIta aura anAgata kA sambandha 3159 60, 4146 kA gRhavAsI jaisA AcaraNa 1118 tAtparya 1192, 2 / 39 svarUpa 1135 kI cikitsA paddhati 2 / 147 ke khAdya kA parimANa 2 / 113 darzana meM jala svayaM jIva 1155 dvArA aniyatavAsa 639 kraya-vikraya kA niSedha 21109 parISaha sahana // 37 vastra kA visarjana 9 / 1 / 4,22 zarIra-visarjana 9 / 3 / 7 anazana, dekheM-mRtyu iMginImaraNa 8 / 106-110; dAdA2-6 prAyopagamana 126-130 bhakta pratyAkhyAna dAdA7-18 saMlekhanA vidhi 8 / 105 anAtma-prajJa, dekheM-AtmA kA avasAda 65 gRhavAsa se mukta nahIM 67 dvArA bAra-bAra kaSToM kA anubhava 6 / 10 viSayoM meM Asakta 6 / 11 sAdhutva durlabha 2072; 66 anArambhajIvI, dekheM-ahiMsA ahiMsAjIvI 5119 Arambha kA artha 5290 dvArA saMdhi kA sAkSAtkAra 220 sUkSmajIvI loka 5 / 26 anitya 529 anuparivartana 20126 anyatva 4132 azaraNa 217-8, 16-17, 20-21, 76-77 azucitAnuprekSA 20130 ekatva 4132; 6 / 38-39,897-100 mamatva visarjana 215 aparigraha aura amUrchA kA tAdAtmya 5 / 39 kA upadeza 2 / 174 __ marmavettA 8 / 32 kI ArAdhanA ke hetu 8 / 34 ke mArga kA svarUpa 2 / 119-120 janita parISaha-sahana // 37 siddhi ke lie parAkrama 5 // 34 siddhi ke lie prayoga 2 / 159 apkAya, dekheM--jalakAyika jIva apramatta AtmA hI mitra 3162 aura abhaya 375 kA artha 1668, 5 / 37 ke karma-bandha 5171 mRtyu ke prati jAgarUka 2062 apramAda aura ahiMsA 4 / 11 kA mArga 5221-22 ke Alambana sUtra 2 / 11-12, 96-97 ke nirdeza 2 / 94-95 meM udIraNA evaM saMkramaNa 5223 sAdhanA kA rahasya 2 / 160 arati aura rati ke recana ke upAya 3361 nivAraNa kA phala 2 / 28 para vijaya pAne kA upAya 670-71 se nivartana 2027-35 Jain Education international Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam avamaudarya aura AhAra 580 9 / 41 / aura brahmacarya za80 aura vastra 867,90 ke prakAra 640 avyakta muni, dekheM-ekAkI vihAra avasthA meM ekala vihAra 5266 kA artha 5 / 62 kI asamarthatA za65 prazaMsA se parAjita 264 asamanujJa kA artha 81 ke prati Adara kA vyavahAra 8 / 28 bhikSa kA nimantraNa 82 se AdAna-pradAna kA niSedha kA2 AdAna pradAna ke niSedha kA kAraNa 8 / 3-4 ahiMsaka ahiMsAjIvI 5119, dekheM-anAraMbhajIvI granthi-mukta 8 / 33 vratI kA saMkalpa 1190 ahiMsA kA AcAraNa 135 AdhArabhUta tatva 48 pravartaka vacana 4 / 24 marmajJa 2 // 181 mUla 5151 siddhAMta evaM anya dArzanika 4120, 21 sUtra 4 / 4 svIkAra 4 / 14 hRdaya 21180 kI sAdhanA 8 / 17-18 ke AcaraNa kA hetu 8020 pAMca Adeza 41 pratipAdaka-arhat 41 meM AtmA kA svarUpagata advaita 2100- ahiMsA dharma 49 kA jJAtA-Arya 4 / 22 pratipAdana sabake lie 4 / 3 zuddha, nitya, zAzvata 4 / 2 ahiMsA vrata kA AjIvana pAlana 415 kI anupAlanA meM bAdhAeM 4 / 6-7 ahovihAra, dekheM-pravrajyA AcArya kA anuzAsana 691 kI sarovara se tulanA za89 sAdhanA evaM guNa 5 / 90-92 dvArA prazikSaNa 6 / 74-76 AtmajJa kA svarUpa 673 hI sarvajJa 42 Atma-tulA kA avabodha-hiMsA virati kA hetu 1 / 148; 3352 Atma-darzana kA pariNAma 2 / 174; 3148 AtmadarzI kA svarUpa evaM pariNAma 2:174; 3235-37 Atma-nigraha ke sAdhana 3365 duHkha-mukti kA upAya 364 Atma-prajJA-dhuta-sAdhanA kA kAraNa pR.297 Atma-ramaNa kI parijJA // 117 ke lakSaNa 3 / 46-47 hetu 3 / 45 Atma-yuddha kA nirdeza 5145 kI sAmagrI 546 ke zastra 5147 meM apravRtti kA pariNAma 5148 AtmavAdI 115 samyak paryAya, satya kA pAragAmI 5 / 106 AtmavAn 3 / 4 Atma-samAdhi aura mahAvIra 9 / 4 / 14 dekheM-mahAvIra aura dhyAna se vaMcita 5293 AtmA ananyadarzI aura ananya-ramaNa 2 / 173 eka AtmAbhimukhatA 5254 aura caitanya pR. 3 jJAna kA abheda 51105 kA astitva-bodha 111-4 kAlika astitva 101-4, pR. 19, 125 kA parama svarUpa 5 / 123-140 kA lakSaNa 114, pR. 23 prasAda 3 / 55 svataMtra astitva pR. 1-2 jJAtA aura jJAna donoM 55104-106 dharma kA mUla srota 412 punarjanma-dharmA hai yA nahIM 111-4 bandha aura pramokSa kI kartA 5 / 36 AtmAnubhUti 5 / 37-38 AtmAnusaMdhAna 6 / 29 Atmopalabdhi 3656 AdhyAtmika Alambana 3162 jJAna 3354 AtapuruSa kA artha 1 / 13 pariNAma 1114; 5 / 18618 ke prakAra 4 / 14 Azrava 126, dekheM-kriyA, pravRtti aura parizrava kA tAtparya 412 kA artha 4 / 12 pariNAma 118 saMsAra kA hetu 5 // 10 AhAra anAsvAda-vRtti evaM pariNAma 8.101-104 anveSaka bhikSu kI vizeSatAeM 2 / 110, 8.39-40 aura indriya-zakti 8 / 36 brahmacarya 279-80 zarIra kA upacaya 8.35 kA parihAra glAna dvArA 875 prayojana 8 / 37 kI gaveSaNA na karane ke hetu za63 mAtrA kA parijJAna 2 / 113 sannidhi-sannicaya 2 / 105 siddhAMta kI sthApanA 4 / 25-26 se vimukha jagat kI upekSA 4127 Jain Education international Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargIkRta viSaya-sUcI ke kraya-vikraya kA niSedha 20109 pacana-pAcana kA prayojana 2 / 104 lAbha-alAbha meM samatA 2 / 101 103, 114-115 saMgraha aura mamatva kA niSedha 2 / 116-117 grahaNa kA niSedha 2 / 107-108 grahaNa kI vyavasthA 2 / 106 dUSita kA varjana 8 / 38,75 AhAra-saMyama 21164 se jIvana yAtrA 3356 iMdriya aura atIndriya cetanA za2 indriyAtIta kA sAkSAtkAra 267 kI mUr3hatA 16 grahaNa zakti kI kSINatA 2 / 4 cakSu aura zrotra kI pradhAnatA 195 cetanA za2 jayI, maithuna se virata 510 viSaya kI Asakti se janma-maraNa 5 / 121 meM Asakti kA pariNAma 4 / 45 viSayoM kA Asevana 2 / 186 kI mUrchA 195 sukha aura daNDa kI vyApti 585 sukhoM kI parAdhInatA 286 gacchanirgata muni kI eSaNA-vidhi ko kRza karanA 444 653 kSINa karane ke upAya pR.8-10 nirAlambI hone meM samartha muni za111 karma-samArambha pratimA va acelatva kI yogyatA kI parijJA 17,11 674-75 ke hetu 1210 meM avyakta ke hone vAle doSa 5 / 62-65 kaSAya dekheM-avyakta muni kA kSapaNa vamana 3177 zmazAna pratimA aura parISaha nirodha 3173 655-58 vamana 6 / 111 ke prakAra evaM artha 371 kA artha 1012; 335; 4151 vamana ke prakAra 3176 nirIkSaNa 320,22 kSaya kI prakriyA 3179 pIr3ana 4140 mukti, sAdhaka kA uddezya 371 bandha aura viveka 571-74; virati 371-87 9 / 1118 virecana 372 bhedana 3373,86 krodha kI avandhyatA 4 / 51 kA kramika darzana aura chedana upazAMti 2 / 155 383-84 gaveSaNA 327 viveka 4 / 34 parijJA pR.6 se kaSTa evaM roga 436-37 parijJA ke upAya 21173 mAnasika duHkha 4135 ke pratyAkhyAna se tAtparya 184151 lobha duHkha kA hetu 20172 alobha se parAjita 2 / 36 viSayaka dhAraNAeM 4 / 51 . meM pravRtti kA hetu 21134 se upAdhi 3 / 19 se abhibhUta puruSa 342 hiMsA kA mUla 3121 karmakSaya icchAkAma aura madanakAma ke kA upAya 4132 nimitta 6 / 109 kA parihAra 2 / 132 ke lie dhRti 340 svarUpa 6 / 34 karmabaMdha, dekheM-karma kI anAsakti 2 / 121 aihikabhavAnubandhI 72 dustyajatA 2 / 121 kI vicitratA 571 ke duratikramaNa ke do hetu 22122-123 nilepatAvAda 180 karmavAda duSpariNAma za85-86 prakAra 2 / 121 ke rahasya 4112 cintA kA pariNAma 2 / 138 karmavAdI 125 pR. 25 mAra-madanakAma 53 karmavipAka kA nidarzana 2054 meM Asakta-hiMsA meM pravRtta 2 / 100 kI gaveSaNA 2155 nimagna na hone kA samAdhAna 2 / 36 ke ajJAna se bhava-bhramaNa 2056 mahAzraddhA vAle kA AcaraNa 2 / 137 karmazarIra vAsanA kA udaya 584 ke dhunane ke upAya 21163, 164; kAma-Asevana 559 ke lie AzravoM meM pravRtti 5 / 10 I patha aura mahAvIra 9 / 1121 kI vidhi 269-70 samiti se yukta ke karmabandha 171 upakaraNa, dekheM-vastra-pAtra upadhAnazruta adhyayana ke arthAdhikAra pR. 407-408 kA artha pR.407 aura amaratva 3 / 15 kA artha 315 ekAkI/ekalavihAra apratibaddhavihArI 654 ekacArI bhI dharma se anajAna // 17 kI caryA 6152-58 caryA kA svIkAra 6352 Jain Education international Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArAMgabhASyam se tRpti yA atRpti 2 / 136 pariNAma 2 / 69,85; 4 / 1816 sabako na hone kA kAraNa pR. 22-23, ___ roga 2175 krodha, dekheM-kaSAya 326 kAmakAmI kSetrajJa 3 / 16-17 se anusaMcaraNa ke hetu kA jJAna 116 kI mana:sthiti kA citraNa 21124 / gRhatyAgI cintana krama meM parivartana 17 ___ vaira-vRddhi 2 / 135 evaM gRhavAsI ke lakSaNa 5543 parijJAta karmA banane kA prayatna zara ke kriyA-kalApa 20134 kA gRhastha jaisA AcaraNa 198; jJAnayoga kI phalazruti 31 kAmacikitsA 143; 686 jJAnavAn 34 ke upAya 578-84 puna: gahavAsI banane ke kAraNa 2 / 30 jJAnI kI jIvana-caryA ke sAta satra 3138 dhyAna evaM tapasyA dvArA 21147 cAritra dharma pAlane meM asamartha 6 / 30 tapa meM hiMsA kA niSedha 21140-144, munidharma se cyuta 6 / 33 upakaraNa avamaudarya tathA kAyakleza 147 meM na gArhasthya na anagAratA 2 / 34 855,73,79,95 kAmabhoga punaH gRhavAsI 2 / 29; 4 / 45, 6 / 31, ekatva anuprekSA 899 aura acela muni 6 / 64 kA pariNAma 2175-79 84-85 ke atikramaNa kA upAya-vipazyanA cikitsA parigrahI puruSa 2059 2 / 125 kAma kI, dekheM-kAma-cikitsA svAda avamodarya tathA kAyakleza tRpti dene meM asamartha 2 / 97-99 niravadya upAya se 21147 8 / 103 dharma ke bAhara 5 / 12 hiMsAnubaMdhI, dekheM-hiMsAnubaMdhI taMjasakAyika jIva, dekheM-agnikAyika meM citta kI sthApanA aura pariNAma cikitsA jIva 2132-34 janma trasakAyika jIva se vimukta-pAragAmI 2134 aura jarA ko dekhane kA nirdeza 3 / 26 aura kucha anagAra 11127 karma-samArambha kA hetu 1 / 10 kAmamukti kA upAya saMsAra 11119 kAla kI vibhinna avasthAeM 6 / 25 kA jJAna 11120 anuparivartanAnuprekSA 2 / 126 -maraNa kA atikramaNa 5 / 122 kI vedanA kA bodha 1137-139 azuci anuprekSA 2 / 129-130 parAkrama 20128 jalakAyika jIva ke prakAra 11118 vicAra vicayAtmaka Alambana 22132 aura anya dArzanika 1155 lakSaNa 12123 vipAka darzana 2 / 131 kA astitva 1138,55 pRthak-pRthak zarIra meM 13125 zarIra ke prati virakti 2 / 129 kI hiMsA 241,42,45,50 prasakAyika jIva kI hiMsA 12124,128, saMdhi ko dekhanA 22127 hiMsA-viveka za62-65 131,136,141 kAmAsakta hiMsA ke pariNAma 1146,48 kA pariNAma 11132,134 ke zarIra kI nirbalatA evaM vyathA 6.17 hiMsA ke hetu 1144,49 prayojana 11130,135,140 jIvana kI anityatA se anajAna 515 ke prati vyavahAra 238 viveka 11142-144 kAmAsakti zastra 1156-57 se virati 12121,122 kI ora mAnasika daur3a 21133 jalArambha aura anya dArzanika trividya ke pratikAra kA upAya 4/43 1158-61 kA svarUpa 3128 roga kA mUla 6 / 16 jIvatva saMsiddhi 1139 puruSa kA kartavya 4139 kriyA, dekheM-Azrava, pravRtti 'vedanA-bodha 1151-53 daMDa, dekheM-hiMsA kA dUsarA nAma Azraba 116 vaijJAnika mata 1155 kA prayoga 2 / 42 pariNAma 116 jAtismRti ke prayojana 2142-45 ke prakAra za6 aura pratyakSavAdI pR. 18 samArambha kA niSedha 2046 kriyAvAda 9 / 1 / 16 kA mukhya phala 15 varzana kI parIkSA kriyAvAdI 115 pR. 25 ke kAraNa pR. 21 aura anya darzana // 113 vicaya sUtra 111-4 ekAMgIvAdoM kA nirUpaNa 85-8 kA artha 2069 zakyatA ke tIna hetu 113,pR. 19-20 tIrthakara ke siddhAMta 5 / 116 kara-karma Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargIkRta viSaya-sUcI 536 ke tIna sAdhana 5 // 114 Arambha se utpanna 3113; 4 / 29 kaSTa-vedana kI taratamatA 4 / 18 kA cakra pR.5 parihAra 384 hetu 381, 4131 kI kAraNa zRMkhalA 383 parijJA 2 / 171; 4 / 30 mImAMsA 3 / 2 ke Avarta meM anuparivartana 2074,186 nAnA rUpa vAlA za25 pratikAra ke lie karma-samArambha 29-10 mukti se upAya 3 / 9,64 draSTA upAdhi mukta 3187; 4153 kA darzana 372,85 svarUpa 20118,185 ke vyapadeza nahIM 2 / 73,185 dvArA padArthoM kA paribhoga 20118 dharmopadeza ahiMsA dharma kA 4 / 3 karane meM zreSTha 21178 kisakA 6 / 102 kisako 4 / 3,13, 6 / 102 kI vidhi 21176; 6 / 101, 819-10 pratipAdaka kI arhatA 6 / 100 muktimArga ke AkhyAna kA 6 / 3 meM abheda bhAva 21174 parAkrama 6 / 4 puruSa aura naya kA viveka 2 / 177 sAvadhAnI 21175 viveka pUrvaka 6 / 103-104 dharmopadezaka asandIna dvIpa 6 / 105 AkhyAtA kA svarUpa 6 / 1-2 dhuta acikitsA dhuta 6 / 23, AcAra kI sAdhanA 3 / 60 AcAra sevI muni 6 / 59 kA artha 6 / 24 kAmya parityAga dhuta 6 / 30 vAda kA pratijJA sUtra 6 / 24 sAdhanA kA prathama kAraNa-Atma-prajJA pR. 297 dhyAna akarmA kI sAdhanA 2 / 37; 5 / 120 ananya darzana 20173 antarAtmA kI saMprekSA 2 / 11 animeSa prekSA yA trATaka 2 / 125 apAya vicaya 2 / 161 alpAyuSya kA vicaya sUtra 2 / 4 Atma-saMprekSA 4132 Atma-samAdhi 4133 aura caitanya kendra 5 / 20,21,41 niruddhAyaSka saMprekSA 4 / 34 niSkarma darzana 3 / 35 parama darzana pR. 9, 3333, 38 prakampana darzana 4 / 37 pratipakSa bhAvanA 2036 prekSA karanA 2 / 160 bheda vijJAna 3 / 4; 8 / 107,127 mahAvIra kA, dekheM --mahAvIra mArga kI apekSA ? // 30 vicayAtmaka 2 / 160 vipazyanA kA 2 / 125 zarIra saMprekSA za21 saMdhi ko dekhanA 5 / 30 paMDita AtmajJa 673 vipAka darzana 20131 viratimAna 4 / 32; 5544 samatvadarzI 2051, 5 / 40% 8 / 31 patha kA draSTA 2 / 157; 3 / 37 kumArga kA niSedha 1108 para ArohaNa 250 parama kA artha 3 / 28 tattva meM lIna-uccAlayika 3263 mokSalakSI, abahirmanA 52112 parama AtmA 5 / 123-140 parigraha aura kAma kI ekasUtratA 2 / 31 krUratA kA pariNAma 2071 hiMsA kA kArya-kAraNa bhAva dhana 21184 kAma kA sAdhana 2075 kI tIna avasthAeM 2068 bahulatA ke hetu 2065 ke prati mUrchA 2066-67 dekheM-parigraha dhana-arjana aura lobha 3142 vinAza kI mImAMsA 2080-85 kA mAnasika hetu 2015 ke pIche citana 2180 lie krUra karma 269 kA asaMgraha 2 / 155 tyAga 21156 mUla 2 / 121 svarUpa 5 / 31 ke pariNAma 2156-61 parihAra meM asamartha 2172 prakAra 5132 lie hiMsA aura nigraha 2065 saMyama-hetu parAkrama 5 // 34 sUtra pR.85-86 dhana ke prati mUrchA 2166-67 dekheM-dhana padArtha aura ajJAnI 233 - padArthagata evaM buddhigata 2 / 156 mahAna bhaya kA hetu 5 / 32 meM pramatta kI AtmAnubhUti 5 / 37-38 vicAra kA Agraha yA mamatva 2 / 176 AzvAsana sthAna 672 kA jJAtA 428 pAlana 6148 gAMva meM yA araNya meM 8 / 14 / se anajAna 293 cyuta kA janma-maraNa 248-49 dharmavAn 3 / 4 Jain Education international Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 540 vimukti kA vicaya sUtra 2 / 49 saMcaya kA prakAra 3 / 31 sammAna kI vAMchA bhI 2 / 49 se icchA kI apUrti 3 / 42 parikSA aura sarvaparijJAcAritA 2 / 179 paricArI 2102 kA artha 1 / 7;2 / 145, 171 ke cAra caraNa 2 / 171 prakAra 519 se karmopazAnti 2 / 155 parijAtakarmA aura gItA 1 / 12 mahAvIra 1 / 12 kA artha 1 / 12 muni kA svarUpa 1 / 34 parISaha aura upasargoM kA maMthana 8 / 107, 127 dRSTimAn 370 mahAvIra dekheM mahAvIra sahana kA kramika abhyAsa 6 / 32 puruSa pApakarma muni kA parama dharma 6 / 99 meM akSama kA durniSkramaNa 6 / 85 se deha kI bhagnatA 835 akaraNIya 1 / 174; 5 / 55-56 kA AcaraNa na karane ke hetu 3 / 54 niSedha 2 / 149 kSaya dIrghakAla sApekSa 3 / 39 ke kSaya kA upAya 3 / 41 ko dUra karane kA prayoga 1 / 175 na karane vAlA mahAn agrantha 8 / 33 meM Asakta nahIM, unheM bhI roga 20 se uparata 3 / 16 nivRtta anidAna 438 punarjanma-jAtismRti aneka cittavAlA 3 / 42 kA artha 1 / 7 paritApa 2 / 40 kAmakAmI 2 / 123, 134 ke prakAra 2 / 23 5 / 15; 6145 jAtismRti sampanna 1 paramacakSuSmAn 4 / 34 svayaM apanA mitra 3 / 62 pUrvajanma, dekheM jAtismRti pRthvI ke Azrita jIva 185 pRthvIkAyika jIva kA bhogitva 128 kI indriyAna se 128 pR.41 dRzyatA 128 pR. 38 vivakSA 1 / 16 ke pRthak-pRthak zarIra 1 / 16 zarIra kI avagAhanA 128 pR. 38 meM AbhAmaNDala kA astitva 120 pR. 41 Azrava 128 pR. 39 AhArAvitA 128 pR. 40 unmAda 128 pR. 39 kAraNa 1 / 28 pR. 37 kaSAya 128 pR. 41 jarA aura zoka 1128 pR. 39 jJAna 128 pR. 40 paryava 128 pR. 41 lezyA 1128 pR. 41 vedanA 128 pR. 37 zvAsocchvAsa 128 pR. 37 saMjJA 128 pR. 40 pRthvIkAyika jIva kA astitva atIndriya jJAna pramANa 1 / 28 AcArya kundakunda kA mantavya 1128 bhUvaijJAnikoM kA mantabya 1128 pRthvIkAyika jIva kI hiMsA 119,22, 27,31 kA viveka 1 / 31-34 ke kAraNa 1 / 15,21,26 pariNAma 1 / 23, 25 se anya jIvoM kI hiMsA 1 / 27 prajJAna avirata 1 / 18 virata 1 / 17 virati kA kAraNa 1 / 32 aura prajJAnavAna 4 / 47 AcArAMga bhASyam kA artha ; 1 / 174, 2 / 25-26; 4 47; 6/67 kartavya 668 ke zarIra kA lAghava 6 / 67,77 virata 260 tIrNa, mukta, sarva-samanvAgata - prajJA 5 / 55 pramatta kA artha 4 / 14 citta 3 / 42 bhAvaparivartana 4 / 15 dazA meM udIraNA aura saMkramaNa 5 / 23 muni ke karma-bandha 572 vyakti dharma se bAhara 4 / 11 prabhAva aura hiMsA kI anusyUti 4 / 11 ke kAraNa 2 / 55, 152 hetu 368 na karane kA kAraNa 5 / 23 pravRtti dekheM-karma karma samArambha; Ayava akaraNIya yA karaNIya 15 aura anuvRtti kA siddhAnta 2 / 134 ke tIna vikalpa 1 / 33 niSkarmadarzI banane kA upAya 4 / 50 dekheM- AtmadarzI pravrajyA abhiniSkramaNa ke samaya kI sthiti 6 / 26-28 aho vihAra kA kSaNa 2 / 24 ke lie prasthAna 2 / 10, 23-26 lie avasthA 2 / 23 grahaNa kI avasthA 8 / 15 ke pazcAt kartavya 4|40 madhyama avasthA meM 8 30-31 niSkramaNa kA uddezya 685 meM asamyak pravartana 5 / 107 viharaNa ke hetu 698 prANI zraddhA ko banAe rakhanA 1936 kA tAtparya 4 / 1 ke prakAra 6 / 12 prANoM kA apaharaNa 6 / 14 lie azAMti mahAbhayaMkara 1 / 122 duHkha se bhaya 6 / 15 ko Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 541 vargIkRta viSaya-sUcI dvArA prANiyoM ko kleza 6 / 13 bandhana-mukti kI khoja 21181-182 ke vidhi-niSedha kA jJAna 21183 pAza kA vimocana 3129 brahmacarya indriya jaya kI sAdhanA 575 aura aparigraha kI anusyUti 5 / 35 kA artha pR. 15; 4 / 44; 135 kAma cikitsA ke upAya 578-84 mukti ke Alambana sUtra 585-86 kI rakSA ke lie prANa visarjana 857-61 ke Alambana sUtra 5176-77 gurukulavAsa ke lAbha 5299 maithunasevI kI mUrkhatA 5 / 11 brahmacArI ke kartavya aura akartavya 187 brahmavAna 3 / 4 mana sAdhanA paddhati ke mUla tatva pR. 162 mRtyu ke parISaha aura upasarga 9 / 13, karma samArambha kA hetu 110 9 / 27-15; 9 / 3 / 1-11 glAna dvArA prANa visarjana 882-44 dvArA sevita nivAsa 9 / 2 / 1-3 jIvana kI kasauTI 6 / 113 dhyAna aura samAdhi 9 / 115,6,7; brahmacArI dvArA prANa visarjana 9 / 2 / 4,11,12, 9 / 3 / 12,13, 8.57-61 9 / 4 / 3,14-16, pR. 408, pR. 409 muni para vaijJAnika mata 2 / 4 aura paMDita 1111,12 sUtrakAra kA mata 2 / 4 kA artha 3 / 1 zAzvata kI ora gati 2062 __ ahaMkAra evaM hetu 6 / 87 saMbodhi kA Alambana 4116 kI nindanIya prasiddhi 696 samAdhi maraNa 8 / 125-12838181 prazaMsAtmaka prasiddhi 6 / 97 dekheM-anazana ke lie karaNIya 5144 medhAvI Asrava-paMka meM nimagna 6 / 92 arati kA nivartaka 27 jAgRta, amuni supta 3 / 1 Agama meM zraddhA 3180 jIvana kA parama dharma 6 / 99 kA artha 1170 tIrNa, mukta evaM virata 2 / 165,5261, moha apramAda aura mahAmoha 2 / 94 dRr3hadharmA 6 // 36 aura viSayAsakti 2133 dvArA parISaha-sahana 3 / 69 visarjana kA Alambana / ' paruSa AcaraNa 677-78,80, mohAvRta manuSya kA ajJAna 289 paruSa AcaraNa ke hetu 679 mohAsakti se bhavacakra 516-8 punaH zRgAla vRtti kA AcaraNa 694 aura usakA samyak anupAlana 588 yaza kI kAmanA kA niSedha 5 / 53 samyaktva kA avinAbhAva 5 / 57 dharma kA pAlana 6148 kA artha evaM anupAlana 211035 / 38 dharmavid aura Rju 35 kI sAdhanA kI yogyatA 558 mandamati kI mUrkhatA 681 vIravRtti se pravajita 6 / 93 kA mUla 6.16 saMyama se anudvigna 6 / 110 kI utpatti, upabhoga meM bAdhaka 2019 muni ke paryAya ke unmUlana meM cikitsA 619-20 anidAna 8 / 16 kAraNa tiraskAra 276 Rju 335 solaha roga 6 troTaka 6112 loka dRSTimAna 370, 6107 kA jJAna 2 / 159, 3325 nAyaka 2 / 170 tAtparya 1296 nigrantha 37 ke vRtta ko dekhanA 5 / 32 paNDita 6173; 8 / 31 parijJAtakarmA 1212 ko bhinna dRSTi se dekhanA za50 vicaya kA artha pR. 85 pAragAmI 6 / 113 lokavAdI 15 mahAmuni 6 / 37 medhAvI 1170 lokasaMjJA vIra 2160 maura loka 21159; 3125 88,89 kA tyAga 184 kI do viziSTa avasthAeM 2 / 160 manovRtti 119-10 kA pariSkAra 287 yuddha kI pR. 236 mahAvIra aura acikitsA 9 / 4 / 1,2 Asana 9 / 4 / 4,14 AhAra 9 / 118-2009 / 4 / 1, mauna roga tapasyA 9 / 4 / 4-7,16, pR. 409 nidrA 9 / 2 / 5,69 / 4 / 6, pR. 409 vastra 9 / 22,4,19,22 kA AcaraNa pR. 408 darzana 5 / 67,108-109 mArga duranucara 4142 vihAra 9 / 111,12,13, 9 / 32,5; 9 / 4 / 3 kI gamana vidhi 9 / 1 / 21 gRhavAsI sAdhanA 9 / 1111 mauna sAdhanA 9 / 2 / 10,11; 9 / 4 / 3, pR. 409 Jain Education international Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 542 kA parityAga 2 / 159, 184 3 25 lokasaMyoga kA atikramaNa 2 / 169 tyAga evaM pariNAma 378 lokasAra 544 para vimarza pR. 235 lokaMNA kA parihAra 47 lobha, dekheM kaSAya vanaspatikAyika jIva vastra aura aNagAra 1 / 92 kI manuSya se tulanA 1 / 113 vedanA kA bodha 1 / 110-112 ke krama kA vicAra pR. 59 zastra 1 / 101 vanaspatikAyika jIva kI hiMsA 1 / 100, 101, 109,114 anAjJA meM 1 97 aura gRhavAsI 193,98 kA viveka 1 / 106, 115, 117 ke pariNAma 1 / 104,107 parityAga ke hetu 191 hetu 1 / 102, 108 na karane kA saMkalpa 190 eka vastra aura eka pAtra 885 eka zATaka 8 / 52 kA kramika visarjana 778-80; 869-74, 92-96 kI apekSA muniyoM ke prakAra 8143 zramika alpatA evaM pariNAma 854-56 yAcanA 8|44 yAcanA evaM dhAraNa 8163-68, 86-91 ke prati anAsakti 6 / 36 tIna vastra aura eka pAtra 843 do vastra aura eka pAtra 862 dhAraNa 8 / 45-49 dhAraNa ke tIna prayojana 853 viSayaka prAcIna paramparA 8 / 50-51 - sAmAcArI evaM pariNAma 881 kAdhika jIva acitta vAyu aura aNagAra 1 / 151 kI vedanA kA bodha 1 / 161-163 ke zastra 1 / 152 vAyukAdhika jIva kI hiMsA 1152,152, 159,160 vIra vAyu vimokSa pR. 355 viSaya ke prakAra 1 / 152 kA viveka 1157. 165,168 kI virati 1 / 149 - 150 virati kA Alambana 1 / 146-148 ke nivAraNa kI zakyatA 1 / 145 pariNAma 1 / 156, 158 hetu 1 / 154, 169,170 se anya prANiyoM kI mRtyu 1 / 164 aura Avarta 193 kI abhilASA mahAbhayaMkara 298-99 AkAMkSA se pApa karma 1 16 Asakti kA pariNAma 1 / 14-15 ora unmukha 5 / 13 ke lie paritApa aura pariNAma 2 / 2-3 guNa aura mUla sthAna 2 / 13, 14 meM pravRtta puruSa 2 / 13, 14 rUpa aura zabda 194 lobha ke hetu 2 / 1 se prerita manuSya kI dazA 4 49 kA karttavya 3 / 50 svarUpa 2 / 160 ke lakSaNa 38 mahApatha ke prati samarpita 1 / 37 bedavit aura mahAvIra kA dRSTikoNa pR. 290 aura vedavAn 3|4 kA artha 6 / 101 zAstrajJa puruSa 5 / 74, 119, 6 101 vairAgya kA Alambana evaM phala 3 / 58 dhAraNa rUpoM ke prati 3 / 57; 4 / 6 vyakta muni 562 zakti kA nAnAtva 5 / 42 zastra saMga ziSya 5 / 93 saMgraha saMdhi AcArAMga mAdhyama ke gopana kA niSedha 5141, 45 saMyama ke prakAra 1 / 19 372 uttarottara tIkSNa 382 kI udAsInatA kA nirasana 5 / 95 ke prakAra evaM manovRtti 2094 dvArA paruSa AcaraNa 6 / 77-79 vihagapota ke samAna 6 / 74 Avarta aura srota 3 6 5 / 118 kA artha 1 / 173 3 6 6 108 parityAga 6 / 38 tAtparya 5 / 33 ko dekhane kA nirdeza 5 / 118 6 / 108 aneka baloM kA 245 aura saMcaya ke pariNAma 3 / 31 eka mUla manovRtti 2 / 105 bala prApti ke hetu 2 / 45 bhojana ke lie 2 / 18 aura atIndriya jJAna 5 / 20 caitanya kendra yA cakra 5120, 41 sannidhi-saMcaya 2106 samyagdarzana kA saMdhAna 190 ke artha 2 / 127 ko zarIra meM dekhanA 5 / 30 meM mahAna parAkrama 5 / 41 aura asaMyama kA jJAna 3 / 17 gauravatrayI 653 vasumAna 5 / 55 zIghraghAtI roga 5 / 26 kI tIna bhUmikAeM 4 40 sAdhanA 3 / 44 pUrvaka karma akarma 18 se tejolezyA kA saMvardhana 378 bhraSTa hone ke kAraNa 6 / 95 vipanna 2 / 166, 167 Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vargIkRta viSaya-sUcI 543 saMsAra 11118-122 kA artha 519 jJAna 529 satya kA anuzIlana 3165; 5 / 116 ke artha 34. ke lie madhyastha bhAva 5297 sUtra pR. 161 se mRtyu kA anta 3166 samatA aura gotravAda 2 / 49-52 kA artha 313,55, 540 anupAlana 140 kI siddhi ke upAya pR. 10-11 ke prakAra pR.6 citta kI prasannatA kA hetu 3355 sAmAyika ke tIna prakAra 240 samatvadarzI kA AhAra za60 samanujJa ke sAtha vyavahAra 8 / 29 samyaktva ahiMsA siddhAnta kI parIkSA 4 / 16-26 aura mauna kA avinAbhAva 157 samyag darzana 4 / 4 / / kA phala 4152-53 kI vidizA 254 aura pramAda 5 / 24 pravartaka vacana-anArya vacana 4 / 21 kI kalpanA bhinna-bhinna 5225 prayojana 11130,135,140%; ke AsvAdI prANI 2 / 63-64 2 / 43-45, 143,151, 52 ekArthaka zabda 12121 mUla 321 prANI kA iSTa 11121,122 viveka 1231-34,62-65,106, supta 115,117,142-144,157, aura jAgRta 3 / 11-13 165,168, 2146-48; 3353 ke prayoga kA niSedha 2046 ke ajJAna meM vRddhi 32 prakAra 311 viSaya meM anya mata 4 / 20 5100 / 8 / 11-13 paratantra 3110 saMkalpa kA niSedha 1170 2 / 153 meM viziSTa puruSArtha nahIM 3 / 8 jalakAyika kI, dekheM-jalakAyika jIva sevA trasakAya kI, dekheM-trasakAya jIva kI prAcIna paramparA 876 pRthvIkAyika kI, dekheM-pRthvIkAyika ke vibhinna prakalpa 8 / 116-124 jIva nimitta bhikSu kI pratijJAeM 877 prayojanavaza yA niSprayojana 511 phala kA pratipAdana 4 / 19 kI vazavartitA kA pariNAma 2 / 90-94 meM AtaMka kA darzana 3 / 33 parISaha meM muni kA kartavya 8 / 57-61 lInatA se gaticakra 4 / 10 vanaspatikAya kI, dekheM-- vanaspatikA chedana 349 kAyika jIva nirodha 3.50 vAyukAyika kI, dekheM- vAyukAyika sAkSAtkAra // 120 jIva ke artha 316 samarthaka dArzanikoM se praznottara 4125prakAra 5 / 118 visrotasikA kA parihAra 1 / 36 se uparata 4 / 47,48 strI evaM puruSa ke 2 / 130 virati 1 / 17,32,121,122, hisA 149-150, 3 / 3,51-52 agnikAyika kI, dekheM-agnikAyika jIva hiMsAnubaMdhI cikitsA Amoda pramoda ke lie 332 aura cikitsaka 21142,143 eka kA atipAta sabakA atipAta saMyama meM sAvadhAnI 2 / 148% 21150 621,23 karane vAle ke prati dayA 8 / 19 karAnevAlA 'bAla' 22145-146 karma se alipta 2 / 180 kA niSedha 2 / 147, 621-23 kA pariNAma 1223,25,46,48,105, se karmopazama nahIM 6 / 19-20 107,132,134,156,158 mahAna bhaya 6 / 22 srota 26 ke adhikAra pra. 203 para vimarza pR. 203-205 samyak kA hetu madhyasthatA 5096 ke nikSepa pR. 203-204 sarvajJavAda kI carcA pR. 161 aura azaraNatA 2022 Asakti 2178-79 duHkha apanA-apanA 252 duHkha kA viveka pR.7 padArtha 2188 Jain Education international Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhAzuddhi patra lAina kasyacid azuddha kazcid saMdhate kRSyAdi karmaSu eyAvantaH 17 sUtram saMdhatte Mr.rM 9 ityartha 104 kRSyAdi karmasu etAvantaH 19 sUtram ityatra vA ekaH saMpUrNa parigrahabuddhayA pratilikhya dharma ... srotaHzabdena dukkha" vAe kaH saMpUrNA parigrahabuddhayA pratilikhyaH dharya.. srotazabdena 126 140 148 171 165 167 197 207 so 20 217 218 218 20xxur x Mrm 22 23 jo parigRhItavyAH adhyAtmasya parigRhItavyA: parigRhItavyAH parigRhItavyAH parAkrA met parAkrAmet ..."maMkuthu" parigrahItavyAH adhyAtma parigrahItavyAH parigrahItavyA: parigrahItavyAH parAkrameta parAkrameta 338 339 439 4 gA0 "maMthuku Jain Education international Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gaNAdhipati tulasI ke vAcanApramukhatva meM AcArya mahAprajJa dvArA saMpAdita / vivecita Agama grantha mUla pATha, anuvAda tathA tulanAtmaka TippaNoM se yukta 1. AyAro (AcArAMga ) 2. sUyagaDo (sUtrakRtAMga ) bhAga 1,2 3. ThANaM (sthAnAMga) 4. samavAo (samavAyAMga) 5. bhagavaI (bhagavatI) 6. bhagavatI bhASya, bhAga 1 7. uttarajjhayaNANi (uttarAdhyayana) bhAga 1,2 8. dasaveAliyaM (dazavaikAlika) 9. aNuogadArAI (aNuyogadvAra ) } presa meM 10. naMdI (naMdI) mUla pATha, pAThAntara tathA zabda-sUcI se yukta 1. aMgasuttANi, bhAga 1,2,3 2. Agama zabdakoza (aMgasuttANi kI zabda sUcI) 3. uvaMgasuttANi, bhAga 1, 2 4. navasuttANi Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aAvAjyama athAto bhASyakAra: prArabhate bhASyam / sudharmA gaNadharaH jambUsvAminaM evamAha-AyuSman ! mayA sAkSAd bhagavataH sakAzAt shrutm| yadahaM bravImi tanna svamanISikAprakalpitaM, kintu tat tena bhagavatA mahAvIreNa svymevmaakhyaatm| 'paNayA vIrA mahAvIhiM' (AyAro 1/37) bhASyam-ahiMsA mahatI viithirvidyte| tAM mahAvIthiM prati ye ke'pi praNatA na bhavanti, kintu ye parAkramazAlino vIrAH santi ta eva taM mahApathaM prati samarpitA bhvnti| tAtparyamidam-ahiMsA na tu kAtarANAM mArgaH, kintu panthA ayaM praakrmshaalinaam| AcAryamahAprajJaH Jain Education Intematon For private & Personal use only .