________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૭૩ પ્રશ્ન – સમ્યક્ત્વના સ્વરૂપમાં બુદ્ધિને સમ્યકત્વ કહેલ છે. બુદ્ધિ એટલે મતિ. મતિ તે જ્ઞાનરૂપ જ છે, જ્યારે સમ્યકત્વ તો તસ્વરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ છે. વાચક શ્રીઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે- તરવાર્યશ્રદ્ધાનં સભ્યનમ્ (તન્યા. ૧-૨) તત્ત્વરૂપ જીવાદિ પદાર્થોની શ્રદ્ધા તે સમ્યગ્દર્શન છે. જે જ્ઞાન હોય તે સમ્યગ્દર્શન ન કહેવાય. આથી બુદ્ધિને સમ્યત્વ કેવી રીતે કહેવાય? ઉત્તર- અહીં કાર્યમાં કારણનો ઉપચાર કરીને બુદ્ધિથી થયેલ તત્ત્વચિ પણ બુદ્ધિ શબ્દથી વિવક્ષિત છે. તત્પરુચિ અને બુદ્ધિ વચ્ચે કાર્ય–કારણ ભાવ પણ નથી એમ ન કહેવું. પૂજ્યશ્રી જિનભદ્રગણિ ક્ષમાશ્રમણે કહ્યું છે કે
જેમ અવગ્રહ, ઇહા, અપાય અને ધારણું એ ચારે જ્ઞાનરૂપ હેવા છતાં અપાય અને ધારણું એ બે વચનપર્યાયને ગ્રહણ કરનારા હોવાથી વિશેષ બોધરૂપ છે, અને એથી જ્ઞાન તરીકે ઈષ્ટ છે, અવગ્રહ અને ઈહા એ બે અર્થપર્યાયને ગ્રહણ કરનારા હોવાથી સામાન્ય બોધરૂપ છે, અને એથી દશન તરીકે ઈષ્ટ છે. તેમ અહીં જીવાદિ તો સંબંધી સચિ શ્રદ્ધારૂપ સમ્યકત્વ કહેવાય છે, અને જેનાથી જીવાદિ તોની ચિ કરાય છે શ્રદ્ધા કરાય છે તે જ્ઞાન છે. ? (વિશેષા. ગા. ૫૩૬)
(અહીં આ ગાથાને સાક્ષીપાઠ આપીને એ જણાવ્યું છે કે જ્ઞાન ( =બુદ્ધિ) સમ્યકત્વનું કારણ છે, અને તરુચિરૂપ સમ્યક્ત્વ કાર્ય છે. તસ્વરૂચિરૂપ કાર્યને બુદ્ધિરૂપ કારણમાં ઉપચાર કરીને બુદ્ધિને તત્પરુચિ કહી છે.)
અથવા ઉક્ત પ્રશ્નનું સમાધાન બીજી રીતે આ પ્રમાણે છે – “આ મોદક સરસ છે, સુંદર છે, આનંદને હેતુ છે” ઈત્યાદિ ગુણોને બતાવનારી મતિ લેકમાં રુચિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, એનાથી વિપરીત દેને ગ્રહણ કરનારી મતિ અરુચિ તરીકે પ્રસિદ્ધ છે, તે પ્રમાણે અહીં પણ લકરૂઢિથી રુચિરૂપ જ બુદ્ધિ વિવક્ષિત છે. આથી બુદ્ધિને સમ્યકત્વ કહેવામાં કઈ દેષ નથી. [૧૨]
સમ્યક્ત્વમાં સ્વરૂપઢારની આ ગાથાનું મારા બોધ પ્રમાણે વર્ણન કર્યું. હવે મૂળદ્વારગાથાના ભેદદ્વારને વિસ્તારથી કહેવામાં આવે છે -
एगविह दुविह तिविहं, चउहा पंचविह दसविहं सम्मं ।
दवाइकारगाइयउवसमभेएहिं वा सम्मं ॥ १३ ॥ ગાથાથ -(તસ્વરૂપ પદાર્થોની શ્રદ્ધારૂપ) એક પ્રકારનું, દ્રવ્ય વગેરે ભેદોથી બે પ્રકારનું, કારક વગેરે ભેદથી ત્રણ પ્રકારનું, ઉપશમ વગેરે ભેદોથી ચાર પ્રકારનું અને પાંચ પ્રકારનું, તથા નિસર્ગ વગેરે ભેદથી દશ પ્રકારનું સમ્યકત્વ સારી રીતે જાણવું.
