________________
૧૪.
શ્રાવકનાં બાર વ્રત યાને ટીકા – ચક્ષુ ઇંદ્રિયથી જોઈ શકાય તેવા બેઇદ્રિય વગેરે જેવો સ્થૂલ છે. ચક્ષુથી ન જોઈ શકાય તેવા એકેંદ્રિય જીવો સૂક્ષ્મ છે. સૂક્ષ્મદષ્ટિથી જોઈ શકાતા હોવાથી સૂક્ષ્મ સમજવા, સૂક્ષ્મ નામ કર્મોદયથી સૂક્ષમ ન સમજવા. કારણ કે સૂક્ષમ નામકર્મના ઉદયવાળા એકેંદ્રિય જીવોને બીજાથી નાશ થતો જ નથી. તેમનું મૃત્યુ આયુષ્યના ક્ષયથી જ થાય છે.
જીવના આ બે ભેદ કહીને આશ્રય (=જીવ) અને આશ્રયી (=પ્રાણાતિપાત) એ બેના અભેદ ઉપચારથી પ્રાણાતિપાત સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ એ બે પ્રકારનો છે એમ કહ્યું છે. તેથી પ્રાણાતિપાતના ભેદકારમાં પણ જીવના ભેદો કહેવા એ એગ્ય જ છે. આ પ્રમાણે ગાથાને અર્થ સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારો.
બીજી રીતે પણ પ્રાણાતિપાતના બે ભેદ કહે છે – સંકલ્પથી અને આરંભથી પ્રાણાતિપાત બે પ્રકારનો છે. “આ કુલિંગીને મારું ” એ માનસિક સંક૯પ એ આરંભ છે. ખેતી (રઈ, વસ્ત્ર પ્રક્ષાલન) વગેરે આરંભ છે. સંકલ્પથી થતે આરંભ સંકલ્પજ છે, અને આરંભથી થતો પ્રાણાતિપાત આરંભ જ છે. પૂર્વોક્ત સ્થૂલ અને સૂક્ષ્મ એ બંને ય પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સંક૯પજ અને આરંભજ એમ બે પ્રકારનો છે. સંકલ્પજ પ્રાણાતિપાત પણ સાપરાધ અને નિરપરાધ એમ બે પ્રકારનો છે. અપરાધ કરનાર= પ્રતિકૂલ વર્તનાર જીવ સાપરાધ છે. સાપરાધ જીવને વધ પણ પૂર્વોક્ત જ હેતુથી (= આશ્રય–આશ્રયીના =આધાર–આધેયના અભેદ ઉપચારથી) સાપરાધ કહેવાય. અપરાધથી રહિત હોય તે નિરપરાધ છે. પ્રાણાતિપાત કરનાર જીવ જો સાપેક્ષ હોય, અર્થાત્ સાપેક્ષભાવથી (=નિર્દય બન્યા વિના કેમલભાવથી) પ્રાણાતિપાત કરે તે સર્વ પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સાપેક્ષ છે, અને પ્રાણાતિપાત કરનાર નિરપેક્ષ હોય, અર્થાત્ નિરપેક્ષભાવથી પ્રાણાતિપાત કરે તો આ સર્વ પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત નિરપેક્ષ છે.
સ્થૂલ પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ કરનાર શ્રાવકે સંકલ્પજ અને નિરપરાધ પ્રાણાતિપાતથી નિવૃત્ત થવું જોઈએ. સાપરાધ પ્રાણાતિપાતમાં તે ગૌરવ–લાઘવને વિચાર કરીને સાપેક્ષ ક્રિયાથી (હૃદય નિર્દય-નિષ્ફર ન બને તે રીતે) પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. નિરપેક્ષતા (નિર્દયતા કે નિષ્ફરતા) ન કરવી જોઈએ.
જે કે શ્રાવકને આરંભજ પ્રાણાતિપાતનો નિયમ નથી, તે પણ તેમાં યતનાથી (જીવ હિંસા ઓછી થાય તેવી કાળજીથી) પ્રવૃત્તિ કરવી જોઈએ. [૨]
૧. સૂમદષ્ટિ શબ્દના સૂક્ષમ એવી દષ્ટિથી કે સૂક્ષમદષ્ટિવાળાથી એમ બંને અર્થ થઈ શકે. અહીં સૂક્ષ્મદષ્ટિ એટલે સમ્યગ્દર્શન કે કેવલજ્ઞાન. સમ્યગ્દષ્ટિ આત્મા જિનાગમથી એકેંદ્રિયને જોઈ શકે છે. કેવલજ્ઞાની આત્મા સાક્ષાત એકેદ્રિયને જોઈ શકે છે.
૨. સ્થલ પ્રાણાતિપાત વિરમણ -નિષ્કારણ, નિરપરાધી, ત્રસજીવોની સંકલ્પપૂર્વકની હિંસાને ત્યાગ. (૧) આ વ્રતમાં ત્રસ અને સ્થાવર એ બે પ્રકારના જીવોમાંથી ત્રસજીની જ હિંસાને ત્યાગ
