________________
૪૦૬
શ્રાવકનાં બાર યાને અતિથિ એટલે સર્વ આરંભેથી નિવૃત્તિ વગેરે ગુણોથી શ્રેષ્ઠ પાત્ર. કહ્યું છે કે
જે સવ આરોથી નિવૃત્ત છે, સ્વાધ્યાય-ધ્યાનમાં તત્પર છે, સર્વ પાપોથી વિરામ પામેલ છે, અને દાત છે તે અતિથિ છે.”
અતિથિ માટે સંવિભાગ કરો એટલે કે ધર્મ માટે અશનાદિ આપવું તે અતિથિસંવિભાગ છે. કહ્યું છે કે
સંયમના ગુણોથી યુક્ત, છજીવનિકાયના રક્ષણમાં તત્પર, પાંચ ઈદ્રિયોથી વિરત (=ઈદ્રિયોને નિગ્રહ કરનારા), પાંચ સમિતિઓમાં સમિત (=સમિતિનું પાલન કરનારા), તૃણુ, મણિ, મેતી, વગેરેમાં સમભાવવાળ સુપાત્રને જે દાન આપવામાં આવે તે દાન અક્ષય, અતુલ અને અનંત થાય છે, તથા ધર્મ માટે થાય છે.?
પ્રશ્ન:- આવા પ્રકારના પાત્રને અપાતું દાન અક્ષય વગેરે ગુણેથી વિશિષ્ટ કેમ થાય છે? ઉત્તર-આનું કારણ એ છે કે વિધિ, દ્રવ્ય, દાતા અને પાત્રની વિશેષતાથી ફળમાં તફાવત પડે છે. (તે આ પ્રમાણે –(૧) વિધિ- દેશ, કાળ, શ્રદ્ધા, સત્કાર અને ક્રમપૂર્વક કલ્પનીય વસ્તુ આપવી વગેરે વિધિ છે. (૨) દ્રવ્ય-અન્ન, પાન, વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ શ્રેષ્ઠ દ્રવ્યનું દાન કરવું જોઈએ. (૩) દાતા-દાતા પ્રસન્નચિત્ત, આદર, હર્ષ, શુભાશય એ ચાર ગુણોથી યુક્ત અને વિષાદ, સંસારસુખની ઇચ્છા, માયા અને નિદાન એ ચાર દેથી રહિત હોવો જોઈએ.
(૧) પ્રસન્નચિત્ત- સાધુ આદિ પિતાના ઘરે આવે ત્યારે હું પુણ્યશાળી છું, જેથી તપસ્વીઓ મારા ઘરે પધારે છે, એમ વિચારે અને પ્રસન્ન થાય. પણ આ તે રોજ અમારા ઘરે આવે છે, વારંવાર આવે છે, એમ વિચારી કંટાળી ન જાય. (૨) આદર- વધતા આનંદથી “પધારે! પધારો! અમુકનો જોગ છે, અમુકને લાભ આપો.” એમ આદરપૂર્વક દાન આપે. (૩) હર્ષ સાધુને જોઈને અથવા સાધુ કઈ વસ્તુ માગે ત્યારે હર્ષ પામે. વસ્તુનું દાન કરતાં હર્ષ પામે. આપ્યા પછી પણ અનુમોદના કરે. આમ દાન આપતાં પહેલાં, આપતી વખતે અને આપ્યા પછી પણ હર્ષ પામે. (૪) શુભાશય- પિતાના આત્માને સંસારથી વિસ્તાર કરવાના આશયથી દાન આપે. (૫) વિષાદને અભાવ- આપ્યા પછી મેં ક્યાં આપી દીધું! વધારે આપી દીધું! એમ પશ્ચાતાપ ન કરે. કિન્તુ વતીના (તપસ્વીના) ઉપયોગમાં આવે એ જ મારું છે, મારી વસ્તુ તપસ્વીના પાત્રમાં ગઈ એ મારા અહો ભાગ્ય! એમ અનુમોદના કરે. (૬) સંસાર સુખની ઇચ્છાને અભાવ- દાન આપીને તેના ફળરૂપે કઈ પણ
૧. કાઉંસનું લખાણ તત્વાર્થ અ. ૭ સુ. ૩૪ ના મારા કરેલા ગુજરાતી વિવેચનમાંથી લીધું છે. ૨. ઉપર જણાવેલા ચાર ગુણમાંથી હષ ગુણ આવે તે વિષાદ દેવ જય.
