________________
શ્રી નવપદ, પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૨૯૭ ચંદ્રગુપ્તને નંદની રાજગાદી ઉપર બેસાડયો. ચાણક્ય ચંદ્રગુપ્તના રાજ્યની સર્વ ચિંતા કરતો હતો. ચંદ્રગુપ્તરાજાએ કેને કયા અધિકાર આપવો વગેરે અધિકાર તેને આ હતો. આથી તે મહામંત્રીએ જ નવમા નંદરાજાનાં મંત્રી સુબંધુને પ્રધાન પદથી દૂર કર્યો. ચંદ્રગુપ્તનું મૃત્યુ થતાં તેને પુત્ર જ બિંદુસાર રાજ્ય સંપત્તિનું પાલન કરવા લાગે. સમય જતાં ચાણક્ય મંત્રી વૃદ્ધ થયે. ચાણક્યના છિદ્રો જોવામાં તત્પર સુબંધુને ભવિતવ્યતવશ ચાણક્યને અપમાનિત કરવાની એક તક મળી ગઈ. આથી તેણે એકવાર એકાંતમાં બિંદુસાર રાજાને જણાવ્યું હે દેવ! જે કે હું આપને રાજ્યમાં નિદાયેલો છું, તે પણ જે અત્યંત વિરુદ્ધ હોય તેને હું સહન કરી શકતો નથી. આથી આપને કહું છું કે, ચાણકયે તમારી માતાનું જે અત્યંત નિર્દય કાર્ય કર્યું છે તેને હું કહેવા પણ સમર્થ નથી. - રાજાએ પૂછ્યું તે કાર્ય શું છે? સુબંધુએ કહ્યું. ચાણકયે તમારી માતાનું પેટ ચીરી નાખ્યું હતું. તેના અતિ કઠોર વચનની શ્રદ્ધા નહિ કરતા રાજાએ પિતાની ધાવમાતાને આ વિષે પૂછ્યું. રહસ્યને નહિ જાણતી ધાવમાતાએ પૂર્વાપર વિચાર કર્યા વિના “એ બરાબર છે” એમ કહીને સુબંધુના વચનનું સમર્થન કર્યું. આથી રોષ પામેલા રાજાએ યોગ્ય સમયે આવેલા ચાણક્યની સામે ન જોયું, અર્થાત્ મેઢું ફેરવી દીધું. અપમાનથી ચાણક્ય રાજાનો ભાવ જાણી લીધું. ચાણકયે ઘરે જઈને મનમાં વિચાર્યું: ચોક્કસ આ સુબંધુની રમત છે, તેથી હવે તેવું કરું કે જેથી તે પોતાની જનતાનું ફલ અનુભવે. આ પ્રમાણે વિચારીને ઓરડાની અંદર એક પેટી રાખી. એ પેટીમાં જુદા જુદા સુગંધી ચૂર્ણોથી ભરીને એક દાબડી મૂકી. એ દાબડીમાં એક લખેલું ભોજપત્ર (=ચિઠ્ઠી) મૂક્યું. પોતાના ધનનો ધર્મસ્થાનોમાં ઉપયોગ કર્યો. પછી પોતે (નગરની બહાર) ગાયના છાણવાળા સ્થાનમાં ઇંગિની મરણથી અનશનને સ્વીકાર કરીને રહ્યો, અર્થાત્ ઈંગિની અનશનને સ્વીકાર કરીને રહ્યો. અનશન કર્યું વગેરે ચાણક્યનો વૃત્તાંત બીજા દિવસે ધાવમાતાએ જાણ્યો. આથી તેણે રાજા પાસે આવીને ઠપકે આ કે, તે દાદા સમાન મહામંત્રી ચાણક્ય વિષે આ શું કર્યું? રાજા બોલ્યા હે માતા! મારી માના પેટને ચીરનાર તેનું તમે નામ પણ ન લે. ધાવમાતાએ કહ્યું એમ ન બેલ. તારું રક્ષણ કરવા માટે જ આર્ય ચાણક્ય તેમ કર્યું હતું. કારણ કે ઘણું શત્રુવાળા તારા પિતા ચંદ્રગુપ્ત ઝેર વગેરેથી મૃત્યુ ન પામે એવી બુદ્ધિથી આર્ય ચાણક્ય હંમેશા જ તારા પિતાને વિષમિશ્રિતભેજન આપતે હતે. તું ગર્ભમાં હતું ત્યારે ક્યારેક તારી માતા તારા પિતાની સાથે જ ભોજન કરવા બેઠી. તારા પિતાએ ચાણક્યને પૂછયા વિના જ પોતાના ભેજનમાંથી એક કેળિયો તારી માતાને આપ્યું. તેની અસરથી ખાતી ખાતી જ વિષના વેગથી બેશુદ્ધ બનેલી તારી માતાને ચાણક્ય જેઈ ચાણકયે તારા પિતાને
૩૮
