________________
૩૪૨
શ્રાવકનાં બાર ત્રત યાને સાધુ યતનાથી ચાલે, ચેતનાથી ઉભો રહે, યતનાથી બેસે, યતનાથી સુવે, યતનાથી આહાર કરતો અને બોલતો સાધુ પાપકર્મ (=અકુશલાનુબધી જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ) બાંધતો નથી.” (દશવૈ. અ. ૪, ગા. ૮) - ચિતનમાં ઉપયોગ– ઉપગ જેનું લક્ષણ છે, જે અનાદિ-અનંત છે, શરીરથી ભિન્ન છે, પોતે (પિતાના) કર્મ કર્તા છે, અને કર્મફલને ભોક્તા છે, એ આત્મા મારે ચિતન કરવા ગ્ય છે, અથવા તેનાં લક્ષણ વગેરેથી યુક્ત અછવાદિ પદાર્થો મારે ચિંતન કરવા ગ્ય છે. જે સાધુ ચિંતનમાં પ્રવૃત્ત થયું નથી તેને આ ઉપયોગ હોય. (અર્થાત્ ચિતનમાં પ્રવૃત્ત ન હોય ત્યારે આ ઉપગ હોય) ચિંતનમાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુને તે હું શુભ ચિતવું છું કે અશુભ ચિંતવું છું? એવો ઉપગ હોય. તેમાં જ્યારે અનાભોગ આદિથી અશુભ વિચારાઈ જવાય ત્યારે મિચ્છામિ દુક્કડં આપે, પશ્ચાત્તાપ કરે અને અશુભને છોડીને ફરી શુભ જ ચિતવે. શુભ ચિતવવામાં પણ બીજા બીજા પદાર્થોમાં જતા ચિત્તને રોકવું જોઈએ. એક જ વસ્તુમાં અધિક અધિક સૂક્ષમ ઉપગથી ચિત્તને ધારણ કરવું જોઈએ.
કરણમાં ઉપયોગ:- ચૈત્યવંદન, પ્રતિકમણ વગેરે નિષ્પાપ અનુષ્ઠાન શાસ્ત્રોક્ત વિધિથી મારે કરવું જોઈએ, નહિ કે સાવધ પ્રવૃત્તિરૂપ અનુષ્ઠાન. જે સાધુ કિયામાં પ્રવૃત્ત થયો નથી તેને આ ઉપગ હોય. ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત થયેલા સાધુને તે “હું જરાપણ સાવદ્ય ન આચરું ” એવો ઉપગ હોય. તેમાં અનુપગ વગેરેથી સાવદ્ય આચરણ થઈ જાય તે પણ મિચ્છામિ દુક્કડું આપે, પશ્ચાત્તાપ કરે અને સાવદ્ય આચરણને છોડીને નિરવ જ આચરણ કરે. તેમાં પણ ફરી સાવદ્ય આચરણ ન થાય એ માટે શક્તિ હોય તે અભિગ્રહપૂર્વક કાર્યોત્સર્ગ વગેરે કરે.
શયનમાં ઉપયોગ – ગુરુ પાસે મુહપત્તિની પડિલેહણાપૂર્વક સંથારો કરવાની. રજા લઈ હાથને ઓશીકું કરીને ડાબા પડખે આડા પડીને મારે સૂવું જોઈએ. શયનમાં પ્રવૃત્તિ ન થઈ હોય ત્યારે આ ઉપગ છે. શયનમાં પ્રવૃત્તિ થતાં તે ઉપગ આ પ્રમાણે હોય - પગ અને હાથને ફેલાવીને ન સુવે, અર્થાત્ પગ અને હાથને સંકેચીને સુવે, જ્યારે પગ અને હાથ સંકેચાયેલા હોય તેવી સ્થિતિમાં ન રહી શકે ત્યારે કકડીના દષ્ટાંતથી પાદપ્રસારણ વગેરે કરે. પગ વગેરે જ્યાં મૂકવાના હોય ત્યાં (ચક્ષુથી), જઈને અને (રજોહરણથી) પ્રમાઈને મૂકે. અવિધિથી શયન વગેરે થાય તે પૂર્વે કહ્યું તેમ મિથ્યાદુષ્કૃત વગેરે કરે.
ગમનમાં ઉપગ – નીચે જમીનમાં “યુગપ્રમાણ દષ્ટિ રાખીને ચિત્તના વ્યાક્ષેપથી . ૧. યુગ એટલે બળદોને ગાડામાં જોડવાની સરી. ધંસરી ચાર હાથ પ્રમાણ હોય છે. જુનમાવંત્રવતુર્દત્તામri રાધાટોક્તિરંથિતં (આચા. શ્રુ. ૨, અ. ૩, ઉ. ૧, સૂત્ર ૧૧૫)
