________________
૧૭૮
શ્રાવકનાં ખાર ત્રતા યાને
जणवय सम्मय ठवणा, नामे रूवे पडुच्चसच्चे य । ववहारभाव जोगे, दस मे ओवम्मसच्चे य ॥ १ ॥ વ્યાખ્યા:– (૧) તે તે દેશામાં જે ભાષા જે અર્થાંમાં રૂઢ થયેલી હોય તેનાથી અન્યદેશમાં તે અર્થમાં ન વપરાતી હોય તે પણ તેને ‘સત્ય’ માનવી તે જનપદસત્ય. જેમકે કાંકણ વગેરે દેશેામાં પાણીને પેચ્ચું'' કહેવાય છે, આનું સત્યપણું એ કારણે છે કે લોક તે તે શબ્દો સાંભળીને તે તે દેશમાં તે તે વ્યવહારો કરે છે, અર્થાત્ વ્યવહારમાં ( પ્રવૃત્તિમાં) હેતુ છે. ખીજા પ્રકારોમાં પણ એ રીતે ભાવાર્થ સમજી લેવા. (ર) સલાકમાં સામાન્યરૂપે સત્ય તરીકે પ્રસિદ્ધ=સમ્મત હોય તે સમતસત્ય. જેમકે કુમુદ, કુવલય, ઉત્પલ, તામરસ, એ બધાં પકજ છે, અર્થાત્ કાઢવમાં ઉપજે છે, તા પણ ગાવાળીયા ( સામાન્ય લેાકેા)ને અરવિન્દ જ ‘ પડ્યુંજ ’ તરીકે માન્ય છે, બીજા ને તેએ ‘ પકજ ’ માનતા નથી, એમ અરિવન્દનુંપડ્યુંજ નામ સને સમ્મત હાવાથી તે સમ્મતસત્ય જાણવુ', (૩) સ્થાપનાથી સત્ય તે સ્થાપનાસત્ય. જેમકે એકના આંકની આગળ બે મીંડા મૂકવાથી સા, ત્રણ મીંડા મૂકવાથી હજાર, (૧૦૦–૧૦૦૦) વગેરે મનાય છે તે, અથવા ચુનાના લેપથી, ચિત્રથી, ઘડતરથી, એમ વિવિધ રીતે બનાવેલી તે તે પ્રતિમાઓમાં ‘અરિહંત’ વગેરે વિકલ્પ કરવા, ઈત્યાદિ તે તે અક્ષરાના આકારને કે ચિત્ર-મૂર્તિ વગેરેને તે તે અરિહાર્દિ તરીકે માનવા તે સ્થાપનાસત્ય. (૪) માત્ર નામથી સત્ય તે ‘નામસત્ય’, જેમકે– કુળને નહિ વધારનારનું પણ નામ કુલવન’ ૨ખાય અને મનાય વગેરે નામસત્ય, (૫) રૂપની અપેક્ષાએ સત્ય તે ‘રૂપસત્ય ’, જેમકે દમ્ભથી પણ ચતિના વેષ સ્વીકાર્યા હોય તેને વેષમાત્રથી યતિ કહેવા ઈત્યાદિ રૂપસત્ય. (૬) વસ્તુના અન્તરને આશ્રયીને ખેલાય તે પ્રતીત્યસત્ય, જેમકે– અનામિકા અઙ્ગલી કનિષ્ઠાની અપેક્ષાએ માટી અને મધ્યમાની અપેક્ષાએ નાની છે, તેને તે રીતે નાની કે મેાટી કહેવી તે અન્ય અઙ્ગલીને આશ્રયીને કહેવાય છે માટે તે પ્રતીત્યસત્ય જાણવું. (૭) લાવિવક્ષારૂપ વ્યવહારથી ખેાલાય તે વ્યવહારસત્ય. જેમકે- પર્યંત ખળે છે, ભાજન ગળે છે ( અમે છે), કન્યા અનુદરા (પેટ વિનાની ) છે, બકરી રામ( વાળ ) વિનાની છે,’ વગેરે ( સાચું નથી, વસ્તુતઃ તેા ઝાડો ખળે છે. પાણી ઝમે છે, કન્યા દુબળા પેટવાળી છે, બકરીને વાળ અલ્પ છે, તેા પણ ) લેાકવ્યવહાર એવા ચાલે છે માટે એવું ખેલવું તે વ્યવહારસત્ય. એ પ્રમાણે સાધુએ પણ વ્યવહારને અનુસારે ખેલવું તે વ્યવહારસત્ય ગણાય એ ભાવાર્થ સમજવેા. (૮) ભાવ એટલે વણુ ( ગુણ ) વગેરેની અપેક્ષાએ સત્ય મનાય તે ભાવસત્ય છે, જેમકે- જ્યાં જે વણુ –ગુણ વગેરે ભાવા ઉત્કટ (વધારે કે દૃઢ) હોય તેનાથી તેને તેવું માનવું, દૃષ્ટાંતરૂપે શંખમાં પાંચે વર્ણા હોવા છતાં શુક્લવર્ણની ઉત્કટતા હેાવાથી તેને શુક્લ કહેવા, ( કે– ભ્રમરમાં પાંચે વર્ણ હોવા છતાં કૃષ્ણની ઉત્કટતા હાવાથી તેને કૃષ્ણ કહેછે.) વગેરે ભાવસત્ય, (૯) ચેાગ એટલે સ`ધ. ચેાગની=સંબધની અપેક્ષાએ સત્ય મનાય તે
6
