________________
૨૭૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને દિશા પ્રમાણતિકમ છે. વિષ્ણુ પૂર્વ વગેરેમાં દિશા પ્રમાણનું ઉલ્લંઘન કરવું એ તિર્યગદિશા પ્રમાણતિકમ છે. બીજી દિશામાં સ્વીકારેલા ક્ષેત્રપ્રમાણને વિવક્ષિતદિશામાં નાખીને વિવક્ષિતદિશામાં સ્વીકારેલા ક્ષેત્રપ્રમાણુનો વધારો કર એ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ છે. કરેલું દિશાનું પરિમાણ ભૂલી જવું તે સ્મૃતિ-અંતર્ધાન. : પ્રથમના ઊર્વ દિશા પ્રમાણતિક્રમ વગેરે ત્રણ જે અતિક્રમ આદિ થાય તે અતિચાર રૂપ છે, જાણે જઈને કરવાથી તે વ્રતભંગ રૂપ જ છે.
આ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ - કેઈ શ્રાવકે પૂર્વ અને પશ્ચિમ એ પ્રત્યેક દિશામાં સે જન સુધી જવાનું પરિમાણ કર્યું. પ્રયોજન ઉત્પન્ન થતાં તે એક દિશામાં નેવું ભેજન રાખીને બીજી દિશામાં એક દશ ચોજન કરે. તેના અભિપ્રાયથી બંને રીતે બસ એજનનું પરિમાણ કાયમ રહે છે. આથી આ રીતે એક દિશામાં ક્ષેત્ર વધારનારને વ્રતસાપેક્ષપણું હોવાથી અતિચાર લાગે. , સ્મૃતિ-અંતર્ધાન – કેઈએ-પૂર્વ દિશામાં સે જન પરિમાણ કર્યું હતું, પણ જતી વખતે વ્યાકુલતા, પ્રમાદ, મતિમંદતા આદિ કેઈ કારણથી મેં સે જન પરિમાણ કર્યું છે કે પચાશ એજન? એમ સ્પષ્ટ યાદ નથી આવતું. આવી સ્થિતિમાં તે પચાશ
જનથી વધારે જાય તે સાપેક્ષપણું હોવાથી અતિચાર લાગે, અને સો એજનથી વધારે જાય તે નિરપેક્ષપણું હોવાથી વ્રતભંગ થાય.
અહીં વૃદ્ધસંપ્રદાય આ છે – ઉપરની દિશામાં જે પ્રમાણ કર્યું હોય તેનાથી વધારે દૂર પર્વતના શિખર ઉપર કે વૃક્ષના ઉપરના ભાગમાં વાંદરે કે પક્ષી, વસ્ત્ર કે આભૂષણ લઈને જાય, તે તેનાથી ત્યાં ન જઈ શકાય. જે તે વસ્તુ સ્વયં પડી જાય કે બીજે કઈ લઈ આવે તે લઈ શકાય. આવું ગિરનાર વગેરે પર્વતેમાં બને. એ જ પ્રમાણે નીચે કુવા વગેરેમાં પણ સમજવું. તથા તિછ દિશામાં જે પ્રમાણ લીધું હોય તેનું મનવચન-કાયાથી ઉલ્લંઘન નહિ કરવું, અને એક દિશામાંથી લઈને બીજી દિશામાં ઉમેરવા રૂપ ક્ષેત્રવૃદ્ધિ નહિ કરવી જોઈએ. તે આ પ્રમાણે – દિગ્દતવાળો શ્રાવક કરિયાણું લઈને પૂર્વ દિશા તરફ પરિમાણ હતું ત્યાં સુધી ગયે. તેનાથી આગળ અધું કરિયાણું મેળવી શકાય તેમ હોવાથી (આગળ જવા માટે) પશ્ચિમદિશાના ચેજનેને પૂર્વ દિશાના પરિમાણમાં નાખે. જે અનુપયોગથી પરિમાણનું ઉલંઘન થયું હોય તે ખ્યાલ આવે એટલે
૧. અહીં અતિક્રમ શબ્દ ઉલ્લંધન અથમાં નથી, કિન્તુ અતિક્રમ, વ્યતિક્રમ, અતિચાર અને અનાચાર એ ચાર ભેદમાં આવતા અતિક્રમના અથમાં છે. * ૨. બે દિશાના સો સો મળીને કે એક દિશાના ૯૦ અને બીજી દિશાના ૧૧૦ મળીને એમ બંને રીતે.
