________________
૧૫૮
શ્રાવકનાં બાર વ્રતે યાને. (૨) સત્યને આ રીતે છૂપાવે – આત્મા નથી, પરલોક નથી વગેરે.
(૩) વિપરીત બોલવું એટલે જે વસ્તુ જેવા સ્વરૂપે હોય તેને તેનાથી જુદા સ્વરૂપે કહેવી. જેમ કે–બળદને ઘડે કહેવો વગેરે. અથવા બૌદ્ધો વિપરીત કહે છે. જેમ કે ક્ષણે ક્ષણે ક્ષય પામનાર જ્ઞાન જ આત્મા છે, અથવા સાંખ્ય વિપરીત કહે છે. જેમા કે– આત્મા નિત્ય અને એક જ સ્વરૂપવાળો છે.
(૪) ગહ એટલે નિંદા. (અર્થાત્ ધાદિને વશ બનીને જેનાથી અપ્રીતિ થાય તેવું અપ્રિય વચન બોલવું અથવા તિરસ્કાર થાય તેવું વચન બોલવું વગેરે ગહ અસત્ય છે.) જેમ કે તું કાણે છે, તે કુબડે છે, તું દાસ છે વગેરે.
(૫) સાવદ્ય એટલે પાપવાળું. જેમકે- સાંઢાનું દમન કરે, અર્થાત્ સાંઢને બળદ બનાવે વગેરે સાવદ્ય વચન છે. કહ્યું છે કે- જે વાક્ય (ક્રોધ વગેરે) ભાવદષવાળું છે, જે વાક્ય તત્વથી વિપ-- રીત છે, અથવા જે વાક્ય સાવદ્ય છે, તે બધાને વિદ્વાને અસત્ય જાણે છે.*
“gમારું એ સ્થળે રહેલા આદિ શબ્દથી જે વચન સ્વ–પરના સંકુલેશનું કે ઉપઘાત (નુકશાન કે મૃત્યુ) વગેરે (અશુભ)નું કારણ બને તે અસત્ય છે તેમ જાણવું. [૩૦], સ્વરૂપઢાર કહ્યું. હવે ભેદદ્વાર કહેવામાં આવે છે –
कण्णागोभूमालियनासवहारं च कूडसक्खेज ।
भेया य तस्स पंच उ, हवंति एए जिणुट्ठिा ॥३१॥ ગાથાર્થ –મૃષાવાદના કન્યા અસત્ય, ગાય અસત્ય, ભૂમિ અસત્ય, ન્યાસ–અપહાર અને કૂટસાક્ષ્ય એમ પાંચ ભેદે છે. આ પાંચ ભેદે જિનેશ્વરોએ કહ્યા છે.
ટીકાથ-મૂળગાથામાં અલીક શબ્દમાં હ્રસ્વ પ્રયોગ પ્રાકૃત શૈલીથી છે.
(૧) કન્યા-અસત્ય – અખંડિત શીલવાળી કન્યાને ખંડિત શીલવાળી અને ખંડિતશીલવાળી કન્યાને અખંડિત શીલવાળી કહેવી વગેરે કન્યા-અસત્ય છે. કન્યા અસત્યના ઉપલક્ષણથી બે પગવાળા સર્વ પ્રાણી સંબંધી અસત્ય પણ કન્યા-અસત્ય સમજવું.
(૨) ગાય-અસત્ય – ડું દૂધ આપતી ગાયને ઘણું દૂધ આપનારી અને ઘણું" દૂધ આપતી ગાયને થોડું દૂધ આપનારી કહેવી વગેરે ગાય-અસત્ય છે. ગાય-અસત્યના ઉપલક્ષણથી ચાર પગવાળા સર્વ પ્રાણી સંબંધી અસત્ય પણ ગાય-અસત્ય સમજવું..
(૩) ભૂમિ–અસત્ય – જમીન બીજાની હોવા છતાં પોતાની કહેવી, અને પોતાની હોવા છતાં બીજાની કહેવી વગેરે ભૂમિ–અસત્ય છે. ભૂમિ-અસત્યના ઉપલક્ષણથી પગ વિનાના સર્વ દ્રવ્ય સંબંધી અસત્ય પણ ભૂમિ-અસત્ય સમજવું.
