________________
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
૧૫૯ પ્રશ્ન –જે કન્યા શબ્દથી સઘળા દ્વિપદ, ગાયશબ્દથી સઘળા ચતુષ્પદ અને ભૂમિ શબ્દથી સઘળા અપદ દ્રવ્યોને ગ્રહણ કરવાનું કહ્યું, તે કન્યા વગેરે શબ્દોના બદલે -દ્વિપદ અસત્ય, “ચતુષ્પદ અસત્ય અને “અપઢી અસત્ય એવાં નામે કેમ ન રાખ્યા?
ઉત્તર-કન્યા અસત્ય વગેરે લોકમાં અતિ નિંદનીય તરીકે પ્રસિદ્ધ હવાથી (વિશેષ રૂપે છોડવા જોઈએ એમ સમજાવવા) “દ્વિપદી વગેરેના બદલે “કન્યા' વગેરે નામો રાખ્યાં છે.
(૪) ન્યાસ–અપહાર – ન્યાસ એટલે રક્ષણ માટે બીજાની પાસે રાખવું, (અર્થાત્ સોનું વગેરે થાપણ,) તેને અપહાર કરવો, એટલેકે નથી આપી વગેરે અસત્ય બોલીને તે વસ્તુ પાછી ન આપવી. આમાં પારકી વસ્તુ પાછી ન આપવી–લઈ લેવી એ ચોરી છે. આ ચેરી હોવા છતાં આમાં જુઠું બોલવામાં આવતું હોવાથી મૃષાવાદ રૂપ છે. આમાં ચેરી અને અસત્ય બંને હોવાથી આને જુદો ઉલ્લેખ કર્યો છે.
(૫) ફૂટસાક્ષ્યઃકૂટસાશ્ય એટલે છેતરનાર વિશ્વાસ, અર્થાત્ બેટે વિશ્વાસ. વિવાદમાં જેને પ્રમાણ મા હોય તે ક્રોધ, ઈર્ષ્યા આદિને આધીન બનીને જુઠું બોલે (=બેટી સાક્ષી પૂરે) તે ફૂટસાક્ષ્ય છે. જેમકે –આ વિવાદમાં આને હું સાક્ષી છું. આ અસત્ય બીજાના પાપનું સમર્થન કરનારું હોવાથી પૂર્વભેદથી આને જુદે ઉલ્લેખ કર્યો છે.' [૩૧]
૧. તત્વાર્થાધિગમ વગેરે તાત્વિક અને ધર્મ સંગ્રહ વગેરે આચાર ગ્રંથમાં પ્રસિદ્ધ અસત્યના ચાર પ્રકાર આ પ્રમાણે છે. ભૂતનિહવ, અભૂતોલ્સાવન, અર્થાતર અને ગોં.
(૧) ભૂતનિહ - ભૂત એટલે સત્ય. નિદ્ભવ એટલે છૂપાવવું. સત્યને છુપાવવા માટે બોલાતું -વચન ભૂતનિëવરૂપ અસત્ય છે. જેમ કે-આત્મા નથી, પુણ્ય-પાપ નથી વગેરે.
(૨) અભૂતભાવનઃ-અભૂત એટલે અસત્ય. ઉભાવન એટલે પ્રગટ કરવું. અસત્યને ( =જે ન - હાય તેને ) પ્રગટ કરવું તે અભૂતાભાવનરૂપ અસત્ય છે. જેમકે- આત્મા દેહ પ્રમાણ હોવા છતાં આત્મા માત્ર ચોખાના દાણા જેટલો છે, અથવા આત્મા સર્વવ્યાપી છે વગેરે બોલવું એ અભૂતોઃભાવને રૂપ અસત્ય છે.
(૩) અર્થાતર:- અર્થ એટલે વસ્તુ અંતર બીજી. જે વસ્તુ જે હોય તે વસ્તુને તે ન કહેતાં બીજી કહેવી તે અર્થાતરરૂપ અસત્ય છે. જેમ કે- બળદ એ બળદ છે, ઘેડ નથી. આમ છતાં કોઈ બળદને ઘોડો કહે તો તે અર્થાતર અસત્ય છે.
(૪) ગહ-ગર્લા અસત્યના સાવદ્ય, અપ્રિય અને તિરસ્કાર એમ ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) સાવઘ= પાપવાળું. પાપવાળું વચન બોલવું, અર્થાત્ જેનાથી બીજાઓ પાપમાં પ્રવર્તે તેવું વચન બોલવું એ સાવઘવચન છે. જેમ કે- સાંઢને બળદ બનાવો વગેરે. (૨) જેનાથી અપ્રીતિ થાય તેવું અપ્રિય વચન બેલવું તે અપ્રિય અસત્ય છે. જેમ કે- કાણને કારણે કહેવો. (૩) ક્રોધથી તિરસ્કાર થાય તેવું વચન -બાલવું તે તિરસ્કાર અસત્ય છે. જેમકે- તું ગધેડો છે.
