________________
૧૩૯
શ્રી નવપદ પ્રકરણ ગ્રંથને ગુજરાતી ભાવાનુવાદ
સંરંભ વગેરેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે – સંરંભ=પ્રાણાતિપાતાદિને માનસિક સંકલ્પ. સમારંભ=પ્રાણાતિપાત આદિ સંકલ્પને પૂર્ણ કરવામાં (સંકલ્પને પૂર્ણ કરવા જરૂરી સામગ્રી એકઠી કરવામાં) ઉત્પન્ન કરેલ પરિતાપ–પીડા. આરંભ=પ્રાણાતિપાતની ક્રિયાની સિદ્ધિ, અર્થાત્ પ્રાણને અતિપાત થાય એ આરંભ છે. કહ્યું છે કે
* પ્રાણાતિપાતને માનસિક સંક૯પ કરવો તે સંરંભ, પરિતાપ (Rપીડા) ઉપજાવ એ સમારંભ અને ઉપદ્રવ કરો, અર્થાત્ જીવને વિનાશ કરવો એ આરંભ છે, આ વ્યાખ્યા સર્વશુદ્ધનયોને સંમત છે.”
પ્રશ્ન – અહીં સ્વરૂપ વગેરે દ્વારેથી વ્રતનું વ્યાખ્યાન કરવાનું શરૂ કર્યું છે. તેમાં પહેલું વ્રત પ્રાણાતિપાતનો ત્યાગ છે. તેથી સ્વરૂપ દ્વારમાં તેનું જ સ્વરૂપ કહેવું ઉચિત છે, નહિ કે પ્રાણાતિપાતનું. કારણ કે પ્રાણાતિપાતને અર્થ પ્રાણવિનાશ છે. તેને ત્યાગ તે પ્રાણાતિપાતવિરતિ છે. વાચકમુખ્ય શ્રી ઉમાસ્વાતિ મહારાજે કહ્યું છે કે–હિંસાનૃતયાત્રહ્મપરિઘો વિરત્તિર્ગતમ્ (તસ્વા. ૭–૧) “હિંસા, અમૃત (=અસત્ય), તેય (કચેરી), અબ્રહ્મ ( =મૈથુન) અને પરિગ્રહ એ પાંચ પાપથી અટકવું તે વિરતિ છે.”
ઉત્તર – વિષય (=પ્રાણાતિપાત) અને વિષયી (=પ્રાણાતિપાતનિવૃત્તિ) એ બેના અભેદ ઉપચારથી પ્રાણાતિપાત સંબંધી નિવૃત્તિને પણ પ્રાણાતિપાત શબ્દથી ઉલ્લેખ કર્યો છે. આથી અહીં કેઈ દોષ નથી.
સામાન્યથી જ (વિશેષથી નહિ) સાધુ અને શ્રાવક એ બંને પ્રાણાતિપાતના સ્વામી છે એ જણાવવા માટે અહીં સૂક્ષ્મ અને સ્કૂલ એવા ભેદ વિના જ પ્રાણાતિપાતનું સ્વરૂપ કહ્યું છે. એ બંનેની પ્રાણાતિપાતની નિવૃત્તિ તે જે પ્રમાણે (=જેટલી) થઈ શકે તે પ્રમાણે (=તેટલી) વિચારવી. [૨૧]
સ્વરૂપ દ્વારનું વ્યાખ્યાન કર્યું. હવે ભેદદ્વારનો અવસર છે. (આથી) ભેદદ્વારને જણાવવા કહે છે –
थूला सुहुमा जीवा, संकप्पारंभजो य सो दुविहो । सवराह निरवराहो, साविक्खो तह य निरविक्खो ॥ २२॥
ગાથાર્થ – સ્કૂલ અને સૂક્ષમ એમ બે પ્રકારના જીવો છે, અર્થાત્ સ્કૂલ અને સૂમ એમ બે પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત છે. તે બંને પ્રકારને પ્રાણાતિપાત સંકલ્પજ અને આરંભજ એમ બે પ્રકાર છે. સંકલ્પજ પ્રાણાતિપાત સાપરાધ અને નિરપરાધ એમ બે પ્રકાર છે. સર્વ પ્રકારનો પ્રાણાતિપાત સાપેક્ષ અને નિરપેક્ષ એમ બે પ્રકારનો છે.
