________________
શ્રાવકનાં બાર વતે યાને શકા- શંકા એટલે અરિહંત ભગવાને બતાવેલા અત્યંત ગહન ધર્માસ્તિકાય આદિ પદાર્થોમાં મતિમંદતાથી બરોબર નિર્ણય ન કરી શકવાથી “આ આ પ્રમાણે છે. કે નહિ?” એ સંશય કરે. કહ્યું છે કે-“સંચાર સં” =સંશય કરવો એ શંકા છે. તે શંકા દેશ શંકા અને સર્વશંકા એમ બે પ્રકારે છે. કેઈ એક પદાર્થ સંબંધી શંકા એ દેશશંકા છે. જેમકે- આ આત્મા અસંખ્ય પ્રદેશવાળો છે કે પ્રદેશરહિત છે? સર્વ અસ્તિકાયમાં જ “આ આ પ્રમાણે છે કે નહિ?” એવી શંકા. સર્વશંકા છે.
કાંક્ષા - કાંક્ષા એટલે બુદ્ધ આદિ બીજાઓએ રચેલા દર્શનની ઈચ્છા. કહ્યું છે કે“વસ્થા સંસT” = અન્ય અન્ય દર્શનને સ્વીકાર કરવો = ઈચ્છા કરવી તે કાંક્ષા છે. તે પણ તે જ પ્રમાણે બે પ્રકારે છે. કોઈ એક દર્શન સંબંધી કાંક્ષા એ દેશકાંક્ષા છે. જેમકે– બૌદ્ધદર્શન સારું છે. કારણ કે એમાં ચિત્તનો ઉપદેશ આપવામાં આવ્યું છે. ચિત્તય મુક્તિનો મુખ્ય ઉપાય છે. કપિલ, કણદ, અક્ષપાદ વગેરે બધાં જ દર્શને અહિંસાનો ઉપદેશ આપતા હોવાથી અને આ લોકમાં અત્યંત કલેશનાશનો ઉપદેશ આપતા હોવાથી સારાં છે એ પ્રમાણે સર્વદર્શનની ઇરછા સર્વકાંક્ષા છે.
વિચિકિત્સા – વિચિકિત્સા એટલે યુક્તિ અને આગમથી પદાર્થો સિદ્ધ થયે છતે ફલ પ્રત્યે સંદેહ, અર્થાત્ પદાર્થોમાં શંકા ન હોય, પણ ફળમાં સંદેહ હોય એ વિચિ-- કિત્સા છે. જેમકે– રેતીકણના કેળિયા (ચાવવા) સમાન તપના આ મહાન કષ્ટનું ફળ ભવિષ્યમાં મને મળશે કે નહિ ? કારણકે ખેડૂત વગેરેની ક્રિયા ફળવાળી અને નિષ્ફળ એમ બંને પ્રકારની દેખાય છે. કહ્યું છે કે- “સંતૃમિ વિવિવિછી રિઝ 7 મે માં અદ્રો’ =“યુક્તિ અને આરામથી પદાર્થ સિદ્ધ થવા છતાં આ મારો અર્થ (=આ મારું કાર્ય સિદ્ધ થશે કે નહિ એવી શંકા એ વિચિકિત્સા અતિચાર છે.”
આ (=વિચિકિત્સા ) શંકા જ છે, એવી શંકા ન કરવી. કારણ કે શંકા સર્વ કે અમુક કઈ પદાર્થ સંબંધી છે, અને તે શંકાનો વિષય દ્રવ્ય અને ગુણ છે, જ્યારે વિચિકિત્સાનો વિષય ક્રિયા જ છે. અથવા મૂળમાં વિશિષ્ટ પદના સ્થાને વિરપુર પદ સમજ. વિરમુછી પદની સંસ્કૃત છાયા વિનુગુણા થાય. વિદ્વાન એટલે ભવનું સ્વરૂપ જાણ્યું હોવાથી સર્વસંગના ત્યાગી સાધુઓ. તેમની જુગુપ્સા એટલે નિંદા કરવી. જેમકે– આ સાધુઓ સ્નાન નહિ કરવાથી પરસેવાના પાણીથી એકઠા થયેલા ઘણા. મલની દુર્ગધથી યુક્ત શરીરવાળા છે, અથવા પ્રાસુક પાણીથી શરીરનું પ્રક્ષાલન કરે તે તેમને શે દેષ લાગે?
અન્યતીર્થિક પ્રશંસા- સર્વજ્ઞપ્રણીત તીર્થમાં રહેલાઓથી અન્ય બદ્ધ વગેરે તીર્થિકોની પ્રશંસા કરવી. જેમકે- આ બૌદ્ધો વગેરે દયાળુ હોવાથી પુણ્યશાળી છે. કહ્યું
