Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAvIra graMthamAlA--17 vAM puSpa mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva leyaka DA0 kastUracanda kAsalIvAla ema. e., pI-eca. DI., zAstrI bhUmikA DA0 hIrAlAla mAhezvarI ema. e., ela-ela. bI., DI. phila., DI. liTa. prAdhyApaka, hindI vibhAga, rAjasthAna vizvavidyAlaya, jayapura prakAzaka sohanalAla sogANI maMtrI prabandhakAriNI kameTI vi0 jana pra0 kSetra zrImahAvIrajI, mahAbora bhavana, jayapura -3
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaya-sUcI prakAzakIya prAbhAra bhUmikA prastAvanA oSadharasvAmi carita pUrI kRti) viveka billAsa 73-150 adhyAtma bArahakhar3I AMzika pAka 151-242 zrIpAla carita 243-252 papapurANa bhASA 253-280 harivaMza purANa bhASA 281-264 paramAtmaprakAga bhASA TIkA 265-068 prAdipurANA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya " mahAkavi daulatarAma kAsanIvAla -vyaktitva evaM kRtitva " pustaka ko pAThakoM ke hAthoM meM dete hue hameM pratyadhika prasannatA hai| zrI mahAvIra graMthamAlA kA yaha 17 vA prakAzana hai| inameM rAjasthAna ke jana sAstra bhaNDAroM ko anya sUcI ke pAMca bhAga. prazasti saMgraha, pradya mnacarita, jidAta parita rAjasthAna ke jaina sAtavyaktitva eva kRtitva, Jaina Grantha Bhandars in Rajasthan, hindI pada saMgraha jaisI mahattvapUrNa pustakoM ke nAma ullekhanIya hai / "rAjasthAna ke jaina santa', pustaka paM. gopAladAsa varayyA puraskAra dvArA pR:skRta honA hamAre prakAzanoM ke stara kI ora eka saMketa hai / kSetra dvAga maMcAlita sAhitya zodha vibhAga kA mukhya uddezya prAcIna evaM alabhya sAhitya kA saMrakSaNa, mahatvapUrNa granthoM kA prakAzana tathA rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kA sUcIkaraNa karanA rahA hai| isa uddezya meM use kahA~ taka saphalatA milI hai isake bAre meM to vidvAna hI kucha kaha sakate haiN| lekina kSetra dvArA prakAzita sAhitya he aAdhAra para deza ke vibhinna vizvavidyAlayoM meM janadharma evaM sAhitya ke prati vidvAnoM meM jo sUci paidA huI hai vaha isakI pragati kA zubha sUpaka hai / isake atirikta sAhitya zodha vibhAga meM jitanI adhika saMkhyA meM vidvAna evaM zodha chAtra apane zodha kArya ke liye prAne lage haiM vaha bhI jaina sAhitya ke prati vidvAnoM kI abhiruvi meM vRddhi kA eka kadama hai aisA hamArA vizvAsa hai| jayapura nagara gata 245 varSoM se jana vidvAnoM kA kendra rahA hai| hindI sAhitya kI inhoMne jo mahatvapurNa sevA ko thI vaha deza ke vidvAnoM se chipI nahIM hai| ina . dhAnoM meM daulatarAma jI, ToDaramala jI, bakhatarAma jI, jayacanda jI, pArasanAma jI, sadAsukha jI, gumAnIrAma, caMgArAma bhAMvasA pAdi ke nAma ullekhanIya hai / ina vidvAnoM meM se 40 ToDaramala jI ke bAre meM to samAja avazya jAnatA hai lekina anya vidvAnoM ke sambandha meM vizeSa jAnakArI bahuta kama logoM ko hai / daulatarAma kAsalIvAla jayapura nagara ke aise hI prathama mahAkavi the jinake granthoM kA hama svAdhyAya to karate rahate haiM lekina unake vyaktitva ke bAre meM adhika nahIM jAnate / inhone hindI bhASA meM 18 granthoM kI racanA karake sAhitya kI mahAna sevA kI thii| prastuta pustaka meM unake vistRta jIvana paricaya ke atirikta yA kAsalIvAla jI ne tatkAlIna jayapura ke vidvAnoM evaM
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjanaitika tathA sAmAjika sthiti ke sambandha meM bhI acchI jAnakArI dI hai / pustaka meM unakI do mahatvapUrNa kRtiyoM - jIvandhara carita evaM viveka vilAsa ko pUrNa rUpa se tathA anya kucha kRtiyoM ke pAza diye gaye haiM / hamArA vizvAma hai ki hindI sAhitya para kAma karane vAle vidvAnoM ke liye yaha pustaka upayogI evaM mahatvapurNa siddha hogii| prastuta pustaka hindI ke jaina kaviyoM ko prakAza meM lAne kI hamArI yojanA kA eka zubhArambha hai| hindI jaina kaviyoM para vistRta paricayAtmaka pustakoM ke atirikta bhagavAna mahAvIra ke jIvana se sambandhita hindI kRtiyoM ke sampAdana kA kArya bhI cala rahA hai| inake prakAzana kA kArya bhI zIghna hI prArambha hone vAlA hai / pustaka kI bhUmikA likhane meM rAjasthAnI bhASA evaM sAhitya ke yaghikArI vidvAn DA. hIrAlAla jI mAhezvarI ne jo kaSTa uThAyA hai isake liye hama unake pUrNa prAbhArI haiN| sohanalAla sogANI maMtrI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA Nodha manana aura mahAnatA kI dRSTi se hindI bhASA paura mAhitya ke anekavidha adhyayana meM bahuta sI jijJAsAmoM, pUrvApara sambandha sUtroM ke projhala raha jAne ke kAraNa utpanna ulajhanoM aura samasyAghoM kA sAmanA karanA par3atA hai / ye samasyAe bhinna-bhinna rUpoM meM hindI ke vidvAnoM aura zodhakoM ke sammukha yadAkadA pAtI rahatI haiN| jahAM taka janasAdhAraNa kA prazna hai, vaha to bar3I bolI' ko, jo rASTra bhASA ke rUpa meM svIkRta hai, hindI mAnatA hai kintu hindI se thor3A-bahuta bhI prema rakhane vAle yaha jAnate haiM ki hindI kI iyatA bar3I holI kI naI tihAnoM ne panimI hindI, pUrvI hindI, rAjamyAno, bihArI tathA pahAr3I aura inakI boliyoM ko hindI ke antarmana mamajhA hai / katipaya vidvAnoM ne pazcimI hindI aura pUrvI hindI ko boliyoM ko hindI ke antargata lene kA sujhAva diyA hai / isa prakAra, moTe rUpa meM hindI ke artha ke sambandha meM ye tIna mata pracalita hai| bhASA sAnika dRSTi se maithilI, baja. rAjasthAnI, avadhI aura khar3I bolI pRthak-pRthak bhASAe haiM, para sAhityika dRSTi se vidvAna inameM likhe gAra sAhitya ko hindI sAhitya ke antargata mamajhane haiM, aura yaha to svIkRta tathya hai hI ki parimANa aura guNa kI dRSTi meM ina pAMcoM meM likhA gayA sAhitya bahuta hI mahatvapUraNaM hai / ___ isake atirikta hindI meM bahuta bar3e parimANa meM eka prakAra ke mizrita sAhitya kA bhI nirmANa humA hai / yaha usa mizrita bhASA meM rayA gayA hai jo pramukhataH do bhASAoM ke saMkalana aura ekIkaraNa se banI hai, payA-- rAjasthAnI aura braja jise piMgala kahate haiM, rAjasthAnI aura bar3I bolI (jisake udAharaNa jhUlaeA, nIsAraNI aura varilla chandoM meM cita pracura racanAe haiN|, Aja maura khar3I bolI / paM0 ToDaramala, paM0 daulatagama kAmanIyAna prAdi bhaneka lekhakoM kI gadya racanAeM isI prakAra kI haiN| mizrita bhASA kA AdhArabhUta vyAkaraNika DhAMcA to prAya: eka bhASA kA hI rahatA hai parantu dUsarI bhASA spaSTata: anyonyAzrita rUpa se samIkRta huI rahatI hai| kahanA na hogA ki "piMgala" ke atirikta anya aisI kisI bhI mizrita bhASA' aura usake sAhitya kA adhyayana hindI meM nahIM huA hai / maiM kahanA cAhatA hUM ki mizrita bhASA kA aisA samavAya aura samavAyika mizrita bhASAnoM kA pracAraprasAra hindI bhASA ke itihAsa kI mahanIya ghaTanA hai, yaha usako samanvayA
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ smaka pravRtti aura saralIkaraNa kA udghoSa hai| zodhAthiyoM ko isa prora prerita honA caahie| isalie jaba hindI saMjJA ke antargata usakA bhASika yA sAhityika adhyayana kiyA jAtA hai / vizeSataH lagabhaga saMvat 1625 taka ) to adhyetA ke lie yaha batAnA paramAvazyaka ho jAtA hai ki vaha isake antargata kisa bhASA kA (rAjasthAnI, praja, avadhI yA mizrita bhAdi kA) adhyayana prastuta kara rahA hai / yadi koI adhyetA hindI nAma ke antargata usake prAbhoga meM Ane vAlI kisI bhASA-vizeSa kA ullekha na karake, sAmAnya rUpa se eka bhASA mA usake sAhitya kA hI adhyayana prastuta karatA hai, to vaha hindI nAma kI sArthakatA kadApi siddha nahIM karatA / yaha kevala pradhye tA kA apanA aura suvidhAvAdI dRSTikoNa ho hai| durbhAgya se hindI meM Ajakala aise adhyayana hI pratika ho rahe haiM, jo aneka bhrAntiyoM ko janma dete haiN| upayukta kathana se yaha siddha hai ki hindI kA kSetra atyanta vyApaka aura usakI- arthAt usakI vibhinna boliyoM ko prayoga meM lAne vAloM kI saMkhyA deza kI lagabhaga eka tihAI janasaMkhyA ke barAbara hai| itane bar3e pradeza meM hindI kI vibhinna boliyoM meM race gae sAhitya kA,abhI taka prAkalana aura saMcayana bhI bhalI prakAra nahIM ho sakA hai, paura jaba koI bhI sAhityika mahatva kI kRti yA pracchA kavi jaba kabhI prakAza meM prAsA hai to hindI sAhitya kI paramparA meM yA to vaha eka naI kar3I jor3atA hai athavA kSINa hI sahI, kisI naI paramparA kI sUcanA detA hai / aneka kAraNoM se bar3e kSetra vizeSa meM loka bhAvanA ke anusAra, katipaya navIna sAhityika pamparAe prArambha ho jAtI haiN| isake viziSTa kAraNa pAramparika, bhaugolika, rAjanaitika aura sAmAjika hote haiM / yadyapi sAskRtika srota prAyaH sabakA samAna hI rahatA hai tathApi ina kAraNoM se loka meM vibhinna paramparA yA paramparAtroM kA vikAsa aura prasAra ho jAtA hai| jaise bhASA vizeSa kI apanI prakRti hotI hai vaise hI ina sAhityika paramparAyoM kI bhI apanI vizeSatAeM hotI haiM, jinheM bhASA vizeSa kI sAhityika jAtIya paramparAe kaha sakate haiN| udAharaNArtha, braja bhASA kI prakRti kI mukhya bAteM ye kahI jA sakatI haiM-muktaka, savaiyA, manaharaNa, yora dohA chanda, zRMgAra prema tathA rAdhA-gopI-kRSNa viSayaka racanAoM kA bAhulya, hRdaya kI komala manovRttiyoM ko abhivyakti prAdi / rAjasthAnI kI prakRti kI mukhya bAteM haiM--- muktaka racanAmoM ke sAtha-sAtha prabhUlaza: prabandhAtmaka aitihAsika aura vIra rasAtmaka racanAmoM kA nirmANa, zuddha laukika premakAvya, aoja guNa pradhAna, komala zaktiyoM ke sAtha-sAtha paruSa aura kaThora
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ siyoM kA citraNa, rAma aura kRSNa ke vIra aura uddhAraka rUpoM kA vizeSataH catraNA, Digala gIta dohA aura bhImAgI prAdi chandoM kA prabhUta prayoga prAdi / pajI meM jahAM rAdhA kRSNa aura gopI kRSNA se sambadhita aneka lIlAoM aura caritra kA varNana milatA hai, yahAM rAjasthAnI meM rukmiNi-kRSNa prabandha athavA rAmagti niyamAJcoM kA patA hai / yadyapi bhagavAna ke sabhI avatAra sabhI jagaha mAnya hai tathApi ullikhita kAraNoM se rAjasthAnI meM jahA~ bhagapAna ke udhAraka aura vIra rUpa ko vizeSa rUpa se liyA gayA hai, vahAM bajI meM vizeSata: kRSNa ke bAla athavA rAdhA kRSNa yA gopI kRSNa rUpa ko / yaha to eka choTA sA udAharaNa hai jo yaha siddha karatA hai ki vyApaka rUpa se hindI sAhitva ke samyak praura mAMgopAMga adhyayana meM pratyeka kSetra meM likhe gaye pratyeka prakAra ke hindI sAhitya kA pAlor3ana-bilor3ana aura bahA pracalita vizeSa paramparAmoM ko samajhane kI eka mahatI mAvazyakatA hai / isa saMdarbha meM eka aura bAta kI ora saMketa karanA bhI prAvazyaka hai| aimI aneka samRddha sAhityika parampanAeM paura kALaya' granya haiM, jinakA isa dRSTi se hindI sAhitya ke itihAsa granthoM meM samucita mUlyAMkana nahIM huyA hai| kaiyoM kA to nAmollekha mAtra bhI nahIM hai / vidvAnoM ke punaH vicArArtha ina paramparAmoM kI aora dhyAna dilAyA jA sakatA hai----jaina sAhitya parampaga, saMta kAbya paramparA, rAma aura kRSNa kAma paramparA, aitihAsika aura vIra rasAsmaka kAmya paramparA, vibhinna jIvanta sampradAyoM kA sAmpradAyikatA meM mukta sAhitya aura usakI satata pravAhamAna paramparA / 'pAdikAla' ke jAlI yA paravartI siddha hue kAvyoM kA mathAkAloM meM sanniveza, bhakti kAla meM anekazaH dhIra kAcyoM tathA laukika prema kAThayoM prAdi kA vivecana, rItikAla meM pUrvakAloM kI paramparAgoM ke atirisa, navIna udbhUta sampradAyoM ke sAmpradAyikatA mukta kAvyoM, rASTrIya kAvyoM kA samAveza Adi prAdi / ye kucha aisI bAteM haiM jinako hindI sAhitya ke itihAsa meM samyaka sthAna milanA cAhie / aba yaha bAta aneka vidvAnoM dvArA mAna lI gaI hai ki jina racanAmoM meM sAhityika guNa haiM paura jinakA preraNA srota dharma hai, sAhityika, itihAsa meM vivecanIya hai| ___ Upara hindI sAhitya ke itihAsa meM jaina sAhitya ke sanniveza aura mithita bhASA kA uslemna ho cukA hai / kahanA na hogA ki jaina sAhitya ke aneka kavi aura kRtiyA~ isa dRSTi se hindI sAhitya ke itihAsa meM vivecanIya haiN| bhASA kI dRSTi se bhI jaina sAhitya kA gauravapUrNa sthAna hai| hindI kI anyAnya pramukha kAvyadhArAmoM kI mAti, jaina sAhitya dhaar| bhI kisI na kisI spa meM satata pravahamAna rahI hai / AdikAla se lekara pradya paryanta jana sAhitya kI
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ aneka kRtiyAM prakAza meM pA cukI haiM kintu phira bhI unakA kisI prakAra kA koI ullekha sAhityetihAsa meM eka dhArA vizeSa ke rUpa meM athavA bhASAgata dena ke rUpa meM vidvAnoM dvArA nahIM kiyA gayA hai| DA. kastUracanda kAsalIvAla kI prastuta kRti 'mahAkavi dolata rAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva' eka aisA hI grantha hai jo pAMca dRSTiyoM se vizeSa rUpa se ullekhanIya hai :--(1) daulatarAma kA kAvya (2 / unakA gadya {3) pATha-samgadana aura vyAkhyA kI dRSTi se (4) kAvya rUpa, bhASA, kathAnaka rUr3hiyA~ aura tatkAlIna samAja citraNa (51 kavi dvArA apanI bhASA viSayaka sNket| yaha bhrAzcarya kI bAta hI kahI jAnI cAhie ki daulatarAmajI kA prAcAmaM paM0 rAmacandra zukla dvArA ullekha kie jAne ke bAda bhI, ye paravartI vidvAnoM kI dRSTi se projhala hI rhe| zuklajI ne apane hindI sAhitya ke itihAsa meM 'gadya kA vikAsa' (pR0 11; saMdarbha meM pAlatarAma kA nAmollaya aura janake gadha meM line prAdipurANA ko namUne ke rUpa meM katipaya paMktiyA~ uddhRta kI hai| isa prakAra eka hindI gadya lekhaka ke rUpa meM daulatarAmajI sAhitya saMsAra meM thor3e bahuta paricita to ye kintu isa rUpa meM bhI unakI kisI prakAra kI koI carcA nahIM huii| prastuta pustaka ke suyogya saMpAdaka aura lekhaka DA. kastUracanda kAsalIvAla ne isameM na kevala kavi kI tIna gadya kRtiyoM--'padmapurANa bhASA', 'mAdipurANa', aura 'harivaMza garaNa' ke katipaya azoM ko mUla rUpa meM diyA hai, apitu umakI sarvAdhika mahattvapUrNa racanAoM, 'jIvandhara svAmI.carita', 'viveka vilAsa' pUrNa rUpa meM tathA zrIpAla carita, paramAtma prakAza bhASA dIkA evaM adhyAtma bArahakhar3I kA prAMzika rUpa meM samAveza kiyA hai| isase madya lekhaka ke rUpa meM bhI daulatarAma jI prakaTa hote haiN| hindI gadya ke anusandhitsumoM ke lie isameM paryApta sAmagnI hai / inakI bhASA khar3I bolI mizrita braja bhASA hai jisameM yatra-tatra hUMDhAr3I kI jhalaka bhI dikhAI detI hai, kintu bahuta hI kama | aura nipicaya hI yaha mizrita bhASA adhyayana kA navIna bindu upasthita karatI hai / ja aura khar3I bolI mizcita aisI bhASA ke udAharaNa kevala daulatarAmajI kI racanAmoM meM hI nahIM prApta hote, inase kicit pUrva hue paM0 ToDaramalajI ke mokSamArgaprakAzaka kI bhASA bhI aisI hI hai| donoM kI bhASA meM aMtara ila nA hai ki jahA~ ToDaramalajI ke mosamAma prakAzaka vI bhASA meM brajI apekSAkRta pradhAna hai, vahAM daulata rAmajI kI bhASA meM braja aura khar3I bolI donoM kA basavara sA mizraNa hai| DhuMDhAr3I kA halkA paTa donoM kI hI bhASAmoM meM hai, jo donoM ke isa kSetra ke nivAsI hone
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ke kAraNa svAbhAvika hI thA / khar3I bolI aura braja bhASAnoM ke vikAsa krama meM isa prakAra ko bhASA kA pracalana, usakI mukhya-mukhya kRtiyA aura usake samaya vizeSa ke svarUpa tathA mAnaka khar3I bolI ke vikAsa krama meM usakA yogadAna, adhyayana ke ve nae AyAma haiM, jinakI prora zoghAdhiyoM kA dhyAna jAnA cAhie / yaha ahA~ hamArI sAMskRtika paramparAmoM ke prasAra kA ghotaka hai, vahAM tadayugIna eka sAmAnya bhASA kI AvazyakatA pUrti kI ghora ullekhanIya kadama bhii| daulatarAmajI kA kAvya jaina dharma se prabhAvita to hai kintu unakI kRtiyoM meM sundara kAvyatva ke bhI darzana hote haiM / jaina kAvyoM kI carita paramparA meM unake 'jIvandhara svAmI carita', 'zreNika parita' aura zrIpAla carita ullekhanIya haiM / yadyapi ye adhikAMza meM padyAtmaka kRtiyAM haiM. nathApi aneka sthaloM para rUpa, sthiti aura panobhAvanApro ke mohaka citra ina meM milate haiN| kAvya, pradhyAtma aura rUpa kI dRSTi se daulatarAmajI kI sarvAdhika mahatvapUrNa racanAe viveka vilAsa aura adhyAtma-bArahakhar3I haiN| ye donoM kRtiyAM hindI ko do viSiSTa paramparAoM-rUpaka kAdha tathA phako kAvya yA bAvanI kAvya yA bAraha khar3I kAvya paramparA kI na kevala mahatvapUrNa kRtiyAM hI haiM, apitu unake praur3ha rUpa kA dimAga kI haiN| vipAsa meM boI hai, jo hA kAvya paramparA meM bhI vizeSa rUpeNa ullekhanIya hai / jana kaviyoM dvArA likhita rUpaka yA pratIka kAvya kI paramparA purAnI hai / hindI meM pandrahavIM zatAbdI uttagarva ke prAraMbha meM rAjazekhara sUri racita 'tribhuvana dIpa prabandha' (apara nAma praboSa cintAmaNi yA paramahasa prabandha) isa prakAra kI eka mahatvapUrNa racanA hai| isa paramparA meM jaina aura janetara sabhI kaviyoM ne yogadAna diyA hai kintu sarvAdhika kRtiyAM jaina kaviyoM kI hI milatI haiN| jenetara kaviyoM meM isa koTi kI racanA adhikAzataH vibhinna sampradAyoM ke kaviyoM ne adhyAtma-dRSTi se kI haiM, jinameM viSNoI kavi surajanadAsajI kRta 'jJAna mahAtama' aura 'jJAna tilaka' tathA sevAdAsa racita 'pisaNa saMdhAra,' prabandhAbhAsa bar3e rUpaka kAvya hai| 624 dohoM meM racita viveka vilAsa isa paramparA ko sarvAdhika bar3I aura mahatvapUrNa racanA hai / isI prakAra kadako yA bArahakhar3I kAvya bhI bahuta likhA gayA hai jisameM netara kaviyoM kA yogadAna, rUpaka kAvyoM kI tulanA meM bahuta jyAdA hai| aisI kAvya paramparA meM prastuta kavi kI adhyAtma bArahakhar3I kA mahattva svayaM spaSTa hai| pAra sapATana pora vyAkhyA ke kSetra meM bhI daulatarAma jI ke paramAtmaprakAza bhASA TIkA kA vizeSa mahatva hai| isameM unhoMne paramAtma prakAza ke pATha ke sAtha pratyeka chanda kI vistAra se TIkA, jise vyAkhyA kaha sakate hai, kI hai / ima kRti ke pAya-saMpAdana ke lie daulatarAmanI dvArA prastuta kiyA gayA pATha
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhI vicAraNIya siddha ho sakatA hai / isake jo do udAharaNa prakAzita 'TIkA' meM die gae haiM, unako DA. e. ena. upAdhye saMpAdita 'paramAtma prakAza' se milAne para zAntoM meM kucha antara pratIta hotA hai / DA0 upAdhye ke saMbadhita pATha meM jahA~ 'bhAsamo', 'dina-kAyA', 'diba-jomoM, mabda haiM, vahAM isa TIkA meM unake sthAna para kramaza: bhAsala, dinakAu, tathA divca joma zabda haiM / zabdAnta meM 'pro' aura 'u' ke ye prayoga sthara parivartana ke lekhana-pramAda ke kAraNa bhI ho sakate hai aura bhASA-pravRtti bhii| yadi isakI vibhinna pratiyoM ke tulanAtmaka adhyayana se yaha siddha ho ki isa bhASA TIkA kA pATha eka, vibhinna paramparA yA upa paramparA kA hai, to nissandeha isakA mahatva bar3ha jaaegaa| arthoM kA spaSTIkaraNa TIkA meM vistAra se kiyA gayA hai jo isake adhyetAnoM ko mUla maMtavya ko hRdayaM gama karAne meM sahAyatA detA hai | saMdeza rAsaka ko samajhane ke lie jaise lakSmI candra kRta Tipparagaka rUpA vyAkhyA tathA dUsarI TIkA jisa avacUriphA kahA gayA hai, kA jo mahatva hai. vaisA hI mahatva paramAtmaprakAza ko samajhane ke lie daulata rAma kAsalIvAla kI isa bhASA TokA kA hai| yahAM yaha kahanA aprAsaMgika nahIM hogA ki apabhraMza kAvyoM ko samajhane ke lie aisI TIkAnoM kA prAja baJjA mahatva hai / apabhraMza kI hI nahIM, hindI kI bahuta sI purAnI kRtiyoM ko bhI yadi unakI TIkAe' upalabdha hotI, to aura bhI acchI taraha samajhA jAtA / rAThaur3a pRthvIrAja kI 'veli krisana rukamaNI' kA bhAvArtha usakI ailI vibhinna TIkAnoM ke kAraNa hI hamako pradhAnataH sulabha huA hai| madhyayugIna kAvyoM meM aneka kathAnaka jhar3hiyoM kA prayoga hunA hai / jaina kAmoM meM bhI vibhinna avasaroM para kathA ko vAMchita mor3a dene meM inakA prayoga kiyA gayA hai| daulatarAma jI ke ullikhita carita kAvyoM meM unakA prabhUta prayoga huA hai| isa dRSTi se yaha eka svatantra adhyayana kA viSaya hai| tatkAlIna samAja aura katipaya sthAnoM tathA vyaktiyoM ke nAmollekha daulatarAma jI kI racanAmoM meM kie gae milate haiN| isase unake samaya ke samAja ko vizeSata: jaina samAja ko samajhane kA mAdhyama to milatA hI hai, sAtha hI usa samaya ke anya jana vidvAnoM aura kaviyoM kA ullekha, jaina sAhityika paramparA kA dyotana tathA ullikhita logoM ke viSaya meM adhyayana karane kI hamArI icchA ko jAgrata karatA hai| eka ullekhanIya bAta yaha hai ki daulatarAma jI ne apanI bhASA ko 'deza bhASA' kI saMjJA dI hai| prAyaH sabhI hindU kaviyoM ne apanI bhASA-botana ke lie aise yA aise hI anya prayoga kie haiN| 'deza bhASA' prAkRta bhASA yA bhASA ke aise ulalekha, musalamAna kaviyoM dvArA likhI gaI kI khar3I bolI racanAoM ke
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ lie prayukta hindI, hindavI prAdi ke saMdarbha meM kucha vicAraNIya saMketa upasthita karate haiM / khar3IbolI prasAra ke prasaMga meM aise saMketoM dvArA ghotita bhASA aura usakI bhUla pravRtti kA adhyayana, aitihAsika aura sAMskRtika dRSTi se kiyA jAnA nitAnta prAvazyaka hai| hindI ko lilA nA vizeSataH khar3I cholo ke sabandha meM mahatvapUrNa niSkarSa nikaalNge| ___ DA. kastUracandajI kAsalIvAla ne apanI bRhad prastAvanA meM daulatarAmajI aura unakI kRtiyoM para to anekavidha prakAza DAlA hI hai, tatkAlIna vidvat-maMDalI aura vibhinna kaviyoM kA bhI saMkSipta kintu sAragarbhita paricaya diyA hai, jo mUla rUpa meM paThanIya hai| daulatarAma jI kA samaya saMvat 1746 se 1826 taka arthAt aThArahavIM zatAbdI utarArdha aura unnIsavIM kA pUrvAddha thaa| isa prakAra, DA* kAsalIvAla jI kI prastAvanA se usa samaya ke anya mahatvapUrNa kaviyoM kA paricaya bhI prApta ho jAtA hai / isa samaya se sabagghita jaina sAhitya para zodha kArya karane vAloM ke liye eka prAdhAra bhUmi isa prastAvanA meM milatI hai| hA phAsalIvAla lagabhaga pichale 25 varSoM se kisI na kisI rUpa meM sAhitya sevA karate rahe haiM / hindI saMsAra unakI vibhinna kRtiyoM praura lekhoM ke mAdhyama se unase paricita hai / aneka mahattvapUrNa kRtiyAM unhoMne sAhitya sasAra ko pradAna kI haiN| jina tathyoM, sAhityika mAnyatAproM aura paramparAmoM ko unhoMne sAkAra rUpa diyA hai, unase labdhapratiSTha vidvAnoM ne apane mata. mattAnsaroM meM saMzodhana vi.e hai / manaka zodhAthiyo ko unakI racanAmoM se navIna kSetra, prAdhAra bhUmi, preraNA pora mambala milA hai| binA kisI prakAra kA zauragula kie ve ekAnta bhAva se mAhitya sAdhanA meM lIna aura 'prasUryapazya' racanAoM ko hamAre sammukha rakha rahe hai / svataH graMNA ke srota aura ghuna ke dhanI DA0 kAsalIvAla jaise sAhitya sAdhaka aura godhaka kama hI mileNge| unakI sabhI kRtiyoM kA sAhitya saMsAra meM bahuta acchA svAgata hupA hai| mujhe pUrNa vizvAsa hai ki unakA yaha prantha yathAruci, sAhityika aura dharmabhAva-tuSTi ke atirikta manana aura zodha kA prAdhAra banegA tathA isakA una aneka dRSTiyoM se adhyayana kiyA jAegA jinakA kiMcita saketa-ullekha Upara kiyA jA cukA hai| aisI mahatvapUrNa aura sundara kuti ke prakAzana ke lie DaoN0 kAsalIvAla tathA zrI di jaina atizaya kSetra zrI mahAvIra jI ke maMtrI evaM prabandha kAriNA ke samasta sadasya hindI saMmAra ko yora se dhanyavAda ke pAtra haiN| DA0 hIrAlAla mAhezvarI
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA hindI ke vikAsa meM rAjasthAnI janatA meM yahAM ke kaviyoM kA vizeSa yogadAna rahA hai / 10 vIM zatArida ke pahala se hI apabhraMza aura phira gajasthAnI bhASA ke mAdhyama se hindI kI jitanI sevA yahAM ke niyAsiyoM evaM vidvAnoM ne kI thii| yaha itihAsa ke svariNama pRSThoM meM prakita rhegii| apabhraMza bhASA ke bahucita kavi dhanapAla rAjasthAnI vidvAna the / jinakI "bhavisayata kahA' kathA sAhitya kI dejor3a kRti hai| isI taraha 'dhammaparikvA' ke cayitA hariSeNa' rAjasthAnI mahAkavi the| jinhoMne mevAr3a deza ko jana saMkUla likhA hai na kathAoM ne gina kA janazyi banAne meM ina kaviyoM kA mahatvapurNa yogadAna rahA hai| imo tagn prAcArya haribhadramUri cittaur3a ke the jinhoMne prAkRta evaM apabhraza meM kitanI hI vRtiyoM ko prastuta karaka hindI ke vikAsa kA mArga prazasta kiyA thA / hindI kI jananI apabhra ga rAjasthAna kI pratyadhika lokapriya mApA rahI thI aura yahI kAraNa hai ki hama bhASA kI adhikAMza pANDulipiyAM rAjasthAna ke jaina grantha bhaNDAroM meM Aja bhI murakSita haiM / abataka apabhraNa kI choTI bahI 500 kRtiyAM upalabdha ho cukI hai / jinameM adhikAMza rAjasthAna ke zAstra-bhaNDAroM meM saMgrahIta hai | jaba janatA maMskRta eva prAkRta se Uba cukI kI; taba usane apabhraMza kA mahAga liyA aura unI kA Age calakara hindI ke rUpa meM vikAsa hunaa| mavat 1354 meM racita jibadasta carita' isakA spATa udAharaNa hai| yaha kAnya apabhraNa evaM hindI ke bIca kI kar3I kA kAvya hai / apanapA ne dhIra-dhIre hindI kA sthAna kisa prakAra liyA, yaha apabhrA ke uttarakAlIna kAvyoM se jAnA jA sakatA haiN| isI taraha sadhAra kavi racita pradyumna carita (maM0 1411 kA nAma bhI liyA jA sakatA hai / ina kAvyoM meM hindI ke Te (tadbhava ) zabdoM kA prayoga bhASA vikAsa kI dRSTi se ullekhanIya hai 1 hindI kA AdikAlika itihAsa rAjasthAna ke kaviyoM kA itihAsa hai| vaha yahAM kI janatA kI bhASA kA itihAsa hai / rAmo kAla ke nAma se jo kAla nirdeza diyA jAtA hai| vaha sada rAjasthAnI kaviyoM kI hI pacanAnoM ke bagaraNa hai / rAso sAhitya yahAM ke prAdikAlika kaviyoM kA pradhAna sAhitya hai| yadyapi janapriya kaviyoM ne kAvya kI anya zailiyoM meM bhI khUba likhA hai; lekina
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva usameM bhI rAso sAhitya kI hI pradhAnatA hai / zAnibhadra mUri vA "bharatezvara bAhubali rAsa" saMbhavataH isa kAvya vidhA kI prathama racanA hai| isake pAcAta "sthU libhadra rAsa" (saMvat 1209), "candana bAlA rAsa' (1257 san) "revanta giri rAsa", "neminAtha rAsa' jaise pacAsoM rAsa saMjJaka kAvya lile gaye: jinhoMne janatA meM pahu~ca kara hindI bhASA ko lokapriya banAne meM apanA pUrA yoga diyaa| pro0 rAmacandra zukla evaM DA0 hajArIprasAda dvivedI ne hindI ke zrAdikAla kA svarUpa jisa rUpa meM svIkAra kiyA hai, use saMvArane meM jaina kAya niraMpa ko| ka ko ina kaviyoM ne apanI samata lakhanI se deza ke boroM ke prati zraddhAJjali samApana kI tathA dUsarI ora rAjasthAnI kaviyoM ke prati vIra rasAtmaka kAvya likhane ke lie apanI kRtajJatA prakaTa kii| lekina ana kavi eka hI dhAga se cipake nahIM hai| unhoMne aisa kAna meM bhI AdhyAtmika, bhakti parakra, evaM nIti paraka kAvya nikhakara apanI janapriya dRSTi kA udAharaNa prastuta kiyA / prAdikAlika kRtiyoM meM muni rAmasiha kA 'dohA pAhur3a' eka mahatvapUrNa kRti hai, jisameM adhyAtma, bhani, evaM nIli ke sAtha hI tatkAlIna samAja kI paramparAmoM para bhI prAkSepa kiye gaye haiN| DaoN0 hIrAlAla jaina ke anusAra yaha san 1000 yo kRti hai; jisameM 222 dohe haiN| rAmasiMha rAjasthAnI kavi the aura adhyAtma pracAra evaM samAja sudhAra meM unakI gahI abhiruci thii| yogIndhu kavi kA 'yogasAra' evaM 'paramAtma-prakAza adhyAtma mAhima kI anupama kRtiyA haiM / AdikAla ke pazcAt madhyakAla meM rAjadhAnI vidvAnoM kI hindI sevA kA krama adhika jora se calA / usa kAla ke vidvAnoM ne do nAma diye hai pahalA bhaktikAla aura dUsarA rItikAla / isa kAna meM rAjasthAna meM mIrAM, dAdagAla, brahma jinadAsa, bhaTTArakA nAkIna. bumudacandra, jJAnapA , daulatarAma jaisa katri hue; jinhoMne hindI ko lokapriya banAne meM sarvAdhika yoga diyA / ina kaviyoM ne hindI ko jana bhASA nAma dekara nathA usameM saMkar3oM kRriyA likhakara use jhoMpar3iyoM taka pahuMcAne meM apanI asAdhAraNa pratibhA kA paricaya diyA / hindI meM kAvya, carita, rAsa, phAgu. vali, naupaI, dohA gAdi ke pa meM saikar3oM hajAro kRtiyoM ko likhakara usa lokapriya banAyA / eka ora bhIla jaMgI santa kavayitrI kRSNa kI bhakti meM nallIja hoga, bhakti rasa ye yAta prota evaM geya sulabha padoM ko racanA karane lagI to dUsarI ora jaina kaviyoM dvArA adhyAtma, bhakti evaM nIti paraka racanA libara mAhitya kI videzI ko pallavita kiyaa| rAdhAkRSNa ke samAna nami-rAjula ke padoM kA nirmANa hunA,
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ! prastAvanA 3 aura unameM zrRMgAra evaM viraha kI kahAnI kahI jAne lgii| phAgu, rAma eva piraka racanAoM meM khulakara zrRMgAra rasa kA prayoga huA | bhakti eva rItikAla meM rAjasthAna ke jaina kaviyoM ko sarjanA kI kI, lekina abhI usake zatAMza kA bhI mUlyAMkana nahIM ho sakA hai| abhI to kevala banArasIdAsa, bhUdharadAsa jaise kaviyoM kA nAmollekha mAtra huA hai aura zeva sArA sAhit samAlocakoM vidvAnoM evaM gaveSakoM kI dRSTi se achUtA par3A huA hai / madhyakAla meM hindI purNata: jana bhASA bana cukI thI aura saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza bhI sAmAnya jana kI samajha ke bAhara ho cukI thI / jaMnAcArya evaM vidvAn janatA kI manobhAvanA ko pahicAna cuke the| isalie unhoMne 16 vIM zatAbdI se hI saMskRta prAkRta granthoM kI hindI vacanikA likhanA prArambha kara diyA, jisase unakI racanAeM ghara-ghara pahuMcane lagIM / unako na kevala dhArmika iSTi se apitu sAhityika dRSTi se bhI para hone lgii| AgarA, kAmAM, udayapura evaM jayapura me ainI hI saMliyAM, jinheM Ajakala ke zabdoM meM goSThiyoM kA nAma diyA jA sakatA hai, calatI thii| hindI bhASA meM after likhane vAle kavi janapriya kavi bana gaye aura unakI kRtiyoM kA pracAra-prasAra ghara-ghara taka pahuMca gyaa| aise hI janapriya kaviyoM meM mahAkavi daulatarAma kA nAma vizeSataH hai| dara daulatarAma kA janma usa samaya huA thA; jaba kanIra dAsa, mIrA, sUradAsa, tulasIdAsa evaM banArasIdAsa jaise kavi lokapriya ho cuke the aura isake sAtha hI hindI bhASA kI nIMva bhI sudRr3ha hotI jA rahI thI / mIrAM evaM sUradAsa ke pada, rAmAyaNa kI caupAiyAM tathA banArasIdAsa ke nATaka samayasAra ke mandiroM meM gharoM meM evaM rAjapatha para calate-calate gAye jAne lage the aura sAmAnya janatA bhI unake pracAra-prasAra ke lie kRta saMkalpa ho cukI thI / prAkRta evaM saMskRta graMthoM kI bhASA vacanikAeM likhI jAne lagI thI aura sAmAnya pAThaka unheM cAva se par3hane lagA thaa| jaina kaviyoM kA pramukha kendra uttara pradeza se haTakara rAjasthAna bana cukA thaa| aise upayukta vAtAvaraNa meM kavitrara daulatarAma kA janma huA / mahAkavi daulatarAma kA janma rAjasthAna kI eka bar3I riyAsata jayapura ke tahasIla stara ke grAma basA meM huaa| basavA rAjasthAna ke prAcIna nagaroM . 1 basavA jayapura se 103 kilomITara evaM dehalI se 205 kilomITara dUrI para sthita hai /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva meM ginA jAtA hai / jo dehalI se ahamadAvAda jAne vAlI pazcimI rela lAina para eka sTezana hai| kavi ne apanI kRtiyoM meM basapA kA nAmollekha kiyA hai kintu na use grAma likhA aura na nagara / base rAjasthAna ke jana grantha bhaNDAroM meM basavA meM lipibaddha kiye hue kitane hI gratha milate haiM inameM "zriloka cauvIsI pUjA" kI pratilipi saM0 1704 meM basavA meM hI ligbI huI upalabdha hotI hai / saMvat 1733 meM trilokamAra kI pANDulipi bhI apane Apa meM ullekhanIya hai / svayaM kavi ne "basarva cAsa hamArI jAni" kahakara apane prathama nivAsa sthAna kA 'puNyAcava kathAkoza' kI antima puSpikAnoM meM arNana kiyA hai. inake ghara ke sAmane hI jina mandira thA / rAmacandra zukla ne apane hindI sAhitya ke itihAsa meM basavA ko madhyapradeza kA nagara mAnA , jo sahI nahIM hai / daulata rAma kA janma saMvat 1746 kI ASAr3ha budI 14 ko huA' / inakA janma nAma begarAja gh|| inake pitA kA nAma prAnandarAma evaM pitAmaha kA nAma ghAsIrAma thA / ye khADelavAla jAzi evaM kAsalIvAla gotra ke di0 jaina zrAvaka the / kavi ne apanI mAtA ke nAma kA kahIM bhI ullekha nahIM kiyA / inakA bAlyakAla kaise bItA, kahA~ taka adhyayana kiyA aura ye kisake pAsa par3e ina saba ke bAre meM kavi mauna haiM kintu inake pitA ke ucca pada para kArya karane ke kAraNa inakI bhI zikSA acchI huI hogI / yaura aisA lagatA hai ki inheM saMskRta, prAkRta evaM hindI ina tInoM hI bhASAoM kI uttama zikSA milI thI / dhAmika granthoM kA adhyayana bhI inheM karAyA gayA hogA / inakI vidvatA evaM gahana adhyayana ke kAraNa hI yaM prAgara] kI 'adhyAtama sailI' ke lokapriya sadasya bana gaye the / parivAra :--- kavi ke parivAra kA vivaraNa nimna prakAra diyA jA sakatA hai| 1. dekhiyaM rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI vanya mucI caturtha bhAga - pRSTha saMkhyA 283 __ daulatarAma aAnandarAma kA ghAsIrAma kA divAraNa zrI mahArAjakaMvAra mAdhosiMha kA / rAjasthAna rAjya abhilekhAgAra rajisTara komavAra saM0 21 gRSTa saMkhyA 74 jAna bAni-mAM zrAvaka soya, khaNDelavAla jAnahu~ saba koya / ani kAhie kAsalIvAla prAnanda rAma suta vacana rasAla / / 62 / / puNyAmaba kavA ko
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ghAsIrAma zrAnandarAma - - / 1 -.. miyarAma - .- .. --- - daulatarAma bAtAbaralAla lAlabanda ajItadAsa, zaMbhUnAtha, jAdUrAma. zItaladAsa. jodhaganna. gRlAbadAma kavi ke pitA AnandarAma bhI jayapura mahArAjA kI sevA meM the aura jodhapura ke mahArAjA abhasiMha ke pAsa jayapura mahArAjA kI pora meM dahalI meM rahate the| inakA nidhana saMvat 1762 kI ASAr3ha sudI 14 ko huA / jaba kavi kI Ayu 43 varSa kI thI / kavi ke pitA kI mRtyu ke pazcAta inake bar3e putra evaM kavi ke bar3e bhAI nirbhayarAma ko jayapura mahArAjA kI aura se mAtamI kA siropAva dehalI bhejA gayA thA / aisA rAjasthAna rAjya abhilekhAgAra meM saMgrahIta rikAra meM ullekha milatA hai / nirbhayarAma bhI apane pitA ke samAna dehalI meM mahArAjA kI ora se abhaisiMha ke pAsa hI rahate the| kavi ke choTe bhAI bakhtAvaralAla ke bAre meM vizeSa ullekha nahIM milatA / kadhi ke 6 putra the / cAra putroM kA ullekha to svayaM kavi ne adhyAtma mArahakhar3I ke ikArAnta varNana meM kiyA hai jo nimna prakAra hai : I meM zrI jI kI bhakti prArthanA pAi kavi kA kavIlA ko nAva prAyo / mAnanda pitA daulati ityAdi putra ajitadAsa ityAdi cAri daulati kA puSa iti ikArAvara stuti sampUrNa" / . aisA lagatA hai ki ukta cAra putra adhyAtma bArahakhar3I kI samApti taka (saMvat 1768 taka ho gaye the / ghoSa do puSa jodharAja evaM gulAbadAsa bAda meM hue hoNge| jodharAja apane pitA ke samAna hI sAhityika vyakti the / inhoMne saMvat 1884 meM kAmA meM sukhavilAsa nAmaka vizAla saMgraha grantha kI racanA kI thii| isa kRti meM inhoMne apane ApakA nimna prakAra paricaya diyA hai :4. dekhiye dastUra komavAra rAjasthAna abhilekhAgAra bIkAneraS.No.1252
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva daulata sUkha kAmA vasa, jodha kAsalIvAla / nija sukha kArana graha kiyo, sukhavilAsa guNamAla / / kavi ke chaTe putra gulAbadAsa kAabhilekhAgAra ke rikArDa me daulatarAma kA putra evaM AnandarAma kA pautra ke rUpa meM ullenna AyA hai| inheM saMvata 1820 ba saMvat 1824 meM jayapura mahArAjA dvArA sammAnita kiye jAne kA ullekha bhI milatA hai / inake eka putra sArAma bhI mahArAjA jayapura kI sevA meM the aura saMvat 1828 meM inheM bhI gAvoM kA pUrA lagAna jamA karAne ke kAraNa siropAva dekara sammAnita kiyA gayA thA / daulatarAma kA prathama putra ajIzadAsa thA jo apane pitA evaM pitAmaha ke samAna jayapura mahArAjAoM kA atyadhika kRpApAtra thA / tathA jise usakI kAryakuzalatA ke kAraNa samaya samaya para sammAnita kiyA gayA thaa| grajItadAsa kA sarvaprathama ullekha saMvat 1881 kA milatA hai jaba unheM mAtra paraganA ko vasUlI kA kArya kuzalatA pUrvaka sampanna karane ke kAraNa siropAca diyA gy| saMvat 1804 meM unheM rAjya sevA meM sirogAya se sammAnita karake udayapura bheja diyA gayA gayA / isa samaya sthara kani daulatarAma jI bahIM the| aisA mAlama par3atA hai ki isake eka do varSa bAda hI daulatarAma jayapura Agaye aura una ke sthAna para ajIladAra kArya karane lge| naMvat 1808 meM apane hI gAMva basavA kI vasUlI kara kAmaM inheM diyA gayA aura isake upalakSa meM inheM phara siropAva diyA gyaa| isake pazcAt punaH manat 1812 meM bahAtra paraganA evaM saMvat 185 4 vAmagaur3a paragane kI vasUlI kA kArya karane ke kAraNa unheM rAmmAnita kiyA gayA / saMvat 1821 meM kavivara daulata rAma kI pautrI evaM ajInadAma kI putrI kA vivAha yA jisameM mahArAjA jayapura kI aura se 360) kI sahAyatA dI gaI ? gaMvat 1824 meM daulatarAma ke aAgraha se inheM marahaThA saradAra dhumAna ke pAsa bhejA gayA taba inheM hAthI thaganha pAritopika meM diyA gyaa| isa prakAra ajItadAbha. jodharAja evaM gRlAvadAsa ke atirikta zeSa tIna putroM ke bAre meM koI jAnakArI nahIM milatI ! yuvA hone para mahAkavi daulatarAma ko eka bAra kAyaMdaNa aAgarA jAnA paTA ! asA se AgarA 100 mIla se kucha adhika dUra hai / prAgarA usa samaya
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ I prastAyanA rahI thI ! uttara bhArata kA pramukha nagara thaa| mugala zAsakoM kI rAjadhAnI hone ke kArasA vaha vyApAra kA prasiddha kendra thaa| lekina ina sabake atirikta vaha mAMtika nagara bhI thA | aura adhyAtmika sailI kA kendra bhI mahAkavi banArasIdAsa kA svargavAsa hue 70 varSa se bhI adhika ho gaye the lekina unake dvArA sthApita yadhyAtma zailI pUrvavata bana hama sailI meM kavivara bhuradAsa kA vyaktitva ubhara rahA thA / dolatarAma jaba AgarA to ve isa sailI ke sahaja hI meM niyamita sadasya bana gaye aura jaba taka zrAgarA rahe, taba taka ve AdhyAtmika saMlI meM barAbara jAne rhe| apanI prathama kRti "gured kathAkona" meM unhoMna AdhyAtma saMto evaM unake sadasyoM kA vistRta varNana diyA hai| kucha samaya pazcAt vai ima sailI ke pramukha sadasya bana gaye / unakI vidvatA evaM kAvya pratibhA ke sabhI prazaMsaka ho gye| ve, svayaM zAstra paDhane lage aura zrotAoM ko unhoMne apanI vyAkhyAna se mugdha kara liyaa| jaba unhoMne mahApurANa kA svAsthAya samApta kiyA to zrotAoM ne unheM svatantra kAvya likhane ko preraNA dI aura sarva prathama unhoMne AgarA rahate hue hI saMvat 1777 meM kathAkoza' kI racanA samApta kI / kavi zrAgarA meM kitane paka rahe isakA unhoMne kahA bhI ullekha nahIM kiyaa| lekina aisA lagatA hai ki jayapura sthApanA ke pUrva hI ve basakA nauTa Aye aura yahAM kucha samaya apane parivAra ke sAtha rahane ke pazcAta ve jayapura Agaye / yaha samaya koI saM0 1785-86 ke lagabhaga hogaa| jayapura nagara kA vAsa tejI se ho rahA thaa| bAhara se Ane vAle vidvAnoM, sAhityakAroM, katriyo evaM anya vidyA meM pAraMgata vidvAnoM kAM masammAna jayapura meM basAyA jA rahA thA / aise hI samaya meM inheM bhI jayapura tatkAlIna mahArAjA savAI jayasiMha ne apanI sevA meM bulA liyA aura sarvaprathama saMvat 1757 ASAr3ha budI 8 ke zubha dina inheM jodhapura ke mahArAja 1 siMha kI sevA meM mathurA bhejA gayA / madhurA jAne ke pUrva hanakA sammAna karane hetu 41|) rupaye kA sizeSAva 'dayA gyaa| kavi kI sUjha bUjha, pratibhA evaM kArya kuzalatA ke kAraNa inhe saMvat 1763 kI poyabudI dazamI ke dina 1. saMvat 1787 mitI pramA vadI bhaiMsaha kane bhejyotIne ajaya 413 ) dhAna 3. rAjasthAna rAjya 7481 mukAma mathurA jo musArata ane maharavAnagI siropAva kImatI mAki abhigAra rajisTara komavAra pRSTha saMkhyA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva mahArAjA kumAra mAdhosiMha ko seTa meM jamane dInApa pura ra diyA gayA aura sammAna sUcaka sipAva diyA / udayapura jAne ke pazcAta kavi ko apanI kArya kuzalatA dikhAne kA acchA avasara mila gayA / inakIsevAyoM se prasanna hokara mahArAjA jayapura ne saMvata 1764 evaM 1800 meM udayapura meM hI siropAva bhejakara inakI sevAoM kA mUlyAMkana kiyaa| saMvat 1853 meM jaba kavi udayapura daravAra meM jayapura mahArAjA kI aura se vakIla the to daravAra ke ranavaM ke liye inheM 150 bheje gaye / trepana kriyAkoza meM inhoMne apane prApako "pAnanda suta jayasuta ko maMtrI jaya ko anucara" likhakara evaM jIvadhara svAmI carita meM 'daulatarAma ukIla putra prAnanda ko hauI" likhakara apanA paricaya diyA hai ! / AgarA ke samAna udayapura meM bhI ye tatkAlIna samAja samAja meM sammAnita vyakti mAne jAne lage the| nagara kI dhAnamaMDI ke di0 jaina agnavAla mandira meM ye pratidina jAte the| inhoMne AgarA ke samAna udayapura meM bhI ekA gyAdhyAtmika saMlI sthApita kI aura svayaM hI zAstra pravacana karane lage / vahAM Ane ke vRcha hI varSoM ke pazcAt inhoMne 'bepana kriyAkA' kI racanA kI / yaha graMtha kavi kI svatantra kRti hai. jisameM zrAvakoM ke prAcAra-dharma kA vistRta paNena viyA gayA hai / 'bepana kriyAkoza ke pazcAt ne 'adhyAtma bArahakhar3I' kI racanA meM naga gye| yaha kavi kI sabase bar3I pAtmaka vRti hai| bhakti evaM adhyAtma kI isa anUThI kRti ko likhane meM kitanA samaya lagA hogA / inhoMne saMvat 1768 naM ise vizAla kRti ko samApta karake apanI sAhityaka pratibhA ke cAra cAMda lagA diye / isa kRti ke nimagi rAtri kI yazogAthA aura bhI phaila gayI aura aba unakI carcA cAroM bhora hone lgii| bArahakhar3I saMjJaka racanAoM meM isakA mahatvapUrNa sthAna hai aura kavi ke vizAla jAna kA paricayAya hai / udayapura unake liye varadAna siddha huA aura sAhityika kSetra meM unhoMne yahAM rahate hue mahAn sevAyeM kI / saM0 1805 meM unhoMne "jIvadhara carita" nAmaka prabandha kAvya ko samApta kiyA, jisake nirmAgA kA yAgraha bahIM ke kucha zravakoM ne kiyA thaa| isake pazcAta ye aura bhI sAhityika sevA meM laga gare / "jIvandhara carila" hindI kA prabandha vAvya hai: jisameM kavi ne apanI kAvya pratibhA kA acchA paricaya diyA hai / kavi kA udayapura meM bahuta sammAna thaa| zAsaka evaM zAsita donoM hI vargoM meM ye lokapriya the| vaktRtva zakti ke dhanI the tathA tathA lekhana zakti inheM janma se hI prApta thii| isIliya udayapura pravAsa meM ye vahAM sarvapriya bana gaye / svayaM udayapura mahArANA kI ina para vizeSa kRpA
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA thI / tatkAlIna mahArANA jagAMgaha kI viNeca 'pA kA indhAna ki ullekha kiyA hai. rahe pAga, rANa ati kirapA karaI / / jAnai naumI tAMhi bheda bhAva jana dharaI / / janatA padAn kati vitana mAna uccapura zrIra. 23. manI unakI racanA ke prAdhAra para koI nizciA jAnAAnI nahI mitI: ni saMvat 1807 tAka va jaya mAge-mA jAna pdd'aa| dAM manA rAjA rAvAI mAdhosi nagagura kI gaI para baMTe the yauna kI kahA ke kadhi mantrI raha cuke the 1 jayapura mAna ke pazcAta ce guna. jayApura magajAna gavA meM raha lage / rAjya mayA nimita uni janA zeSa jIvana gAhitya mA pa gapita kara / / mI sa! kahIM para ToDaramala kA vyakiva ubhara rahA thaa| ye mahAna kAlikArI samAja-sudhAraka tha, sAtha hI ma na granthoM ga. mahAna jAgA cha / unI bAgI meM jATu thA tathA unhAna pAna nitya meM mAraM ayapura ko prasArita kara li! thA / ravivAra daulatagAlA ma prabhama parinaraya va uname huyA to aisA mAlUma hone lagA jame gaMgA-yAnA kA maMgama hogaa| ho / daulatarAma sAmaga ge the / mahArAjA ke prAdhika nikaTa mA. unhoMne apane Apa makiA mamAtrA meM dura rajaya sAritrya nirmAgA kI mora adhika lagAyA / aba natra unhAna ! TE nAmoza yo choI zapa racagAra pramugnataH pana meM hI timina mA shrii| lAina ke prabhAva paM. kAraNa ve bhI gadya kI aura bhura. gIra gaMvat 1816 ge lekara 126 nara 8 mahAn meM vizAla vAya granyA ko nigA kara DAlo / kAnana meM ina khor3e se samaya meM vizAla sAhitya kA nirmAgA gAra jahAna nakArnIna gamAja ke 66-bar3e pani yo acaya banina kara diyA ! bAgeM zrIpAla caritra evaM vidanA-bilAga ko chor3aba ra dApa mamI grantha hidI gaya meM gi / pApumA prAvipulAmA harivaMza purAnA meM anya gI zAgira hai / vAva 3 gAnoM ke mAdhyama ga ganhAna unalAke svAdhyAya kI kAhI badala diyA aura phira to sAra dala meM unhIM ke grandhA kA svAdhyAya hone lgaa| donatArAma evaM TodAma-lakA nAtha adhika bhara nahIM 6 makaH / boDaramala kA svargavAsa saM01826 ke pUrva hI ho gy| mAnA kI aga
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ dasa mahAkavi daulatarAma parAlIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kRti ko bhI inheM hI pUrNa karanA par3A 1 kavi ToDaramala kI vidvattA se atyadhika prabhAvita the| isalie jaba 'smArtha siddha yupAya' ko pUrA karane kA prapana AyA, to ratanacanda dIvAna ne atyadhika vinaya ke sAtha daulatarAma se prArthanA kI tAsu ratana dIvAna ne kahI prIta ghara eha / kariye TIkA pararA ura pA dharama saneha / / taba TIkA pUraNa karI bhASA rUpa nidhAna / "puruSArthasiddha yupAya bhAgA" kA racanA kAla saM0 1827 hai| isI varSa yA isake kucha samaya pahila inhoMne "viveka vilAsa se yAdhyAtmika grantha ko samApta kiyA aura phira "harivaMza purANa' jaisI viNAla gA kRti ko saMvat 1826 meM samApta kiyA / yaha kavi ko antima kRti thI / ugI varSa bhAdavA sudI 2 ko unakA svargavAsa ho gayA / rAjasthAna rAjya abhilekhAgAra meM saMgrahIta rikArDa ke anusAra phAguna mudI 11 ko kavi ke bada putra ajItadAsa kI mAtamI hone para rAjna kI ora se siropAna pradAna kiyA gayA / daulatarAma nAma vAle anya vidvAna daulatarAma ke nAma meM zaba taka jitane prasiddha vidvAna hue| unameM se kucha praddhi vidvAn nimna prakAra haiM 1 dilArAma athavA daulata rAma ye do ke rahane vAle the aura inhoMne saMvat 1= meM dilAsA 1 aTArahasa Upare saMvata sattAIsa mAsa mArgazira Rtu zikSita doyaja rajanIza / / 2 aTThAraha gau saMvalA. tA para dhara gusAtIsa / ghAra zukra pUjyo tithi, ne mAsa rati Isa / / 26 / / 3 saMvat 1886 mitI bhAdavA sudi 2 bAke mitI phAguNa sudI 11 meM bAvati musArana alaha kA bApa kI mAtamI ko sigAva bakhasyo kImatI sAbika thAna 3 /
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- prastAvanA vilAsa evaM prAtma-dvAdazI kRtiyAM likhI thIM / ye pATanI gotra ke zrAvaka ye tathA pitA kA nAma caturbhuja thaa| 2. daulatarAma: ye asanI (phatehara) ke nivAsI the / aura inake pitA kA nAma zivanAtha thA / inhone lagabhaga 1867 meM pralaMkAra saMgraha evaM kavipriyA para TIkA likhI bhii| ye jainetara vidvAna the| 3. daulatarAma : ye mAravAr3a nareza mahArAjA mAnasiMha ke prAzrita the| inakA samaya saMvat 1863 ke lagabhaga mAnA gayA hai| inakI epha racanA "jAlaMdhara nAtha jI ro guraNa" upalabdha hotI hai| 4. daulatarAma : ye mainapurI ke rahane vAle the| jAti se kAyastha the| unakI eka laghu kRti "jyonAra" nAma se milatI hai| 5, daulatarAma : ye hAtharasa ke rahane vAle the / inakA janma saMvat 1855-56 meM hubhA / inake pitA kA nAma ToDaramala evaM jAti pallIvAla jaina thii| kapar3e ke vyApAra ke sAtha kavitA banAne kI bhI inakI prArambha se hI rUci thii| inake prAdhyAtmika evaM bhakti paraka pada atyadhika uccakoTi ke milate haiM, jo 100 se bhI adhika saMkhyA meM haiN| inakI 'chahaDhAlA' ke laghu hone para bhI jaina samAja meM atyadhika lokapriya hai| tatkAlIna sAhityika vAtAvaraNa kavivara daulatarAma kA samaya saM0 1746 se 1826 taka rahA hai| usa samaya rAjasthAna kA sAhityika vAtAvaraNa kaisA thA -isa sambandha meM yahAM kucha vicAra karanA hai| yaha to nirvivAda rUpa se sahI hai ki usa samaya taka hindI bhASA kI pratiSThA ho cukI thI aura usake cAra stambha kabIradAsa, sUradAsa, mIrA, tulasIdAma jaise mahAkavi ho cuke the tathA hI rasha, sadhAra, brahma jinadAsa, ralakoti, kumudacandra, banArasIdAsa, rAjamalla jaise jaina kaviyoM ne bhI apanI hindI racanAnoM ke mAdhyama se hindI ko pUrNa rUpa se apanA liyA thaa| udhara bhAmera meM hindI kA acchA vAtAvaraNa thA aura yahAM kitane
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktiTaya evaM kRtitva hI vidvAnoM ne isake pracAra prasAra kI pora vizeSa yoga divA thaa| inameM kavivara bihArI kI "satasaI" kA zrRMgAra rasa kI mahatyapUrNa kRti ke rUpa meM samAdara hone lagA thaa| prAmera meM hI ajayarAja pATanI hindI ke prasiddha vidvAna the| jinakI choTI-bar3I lagabhaga 20 racanAe prApta ho cukI haiN| inameM mAdipurANa bhASA (1767), neminAtha carita (1762), yazodhara caupaI (1762) jaise mahatvapUrNa racanAe haiN| prajayarAja kavi ke samakAlIna vidvAn the| tathA unhoMne bhAmera ke sambandha meM acchA varNana likhA hai| paM. nemicanda bhI Amera ke hI kavi the; jinakI ekamAtra kRti 'neminAtha rAsa' hindI kA acchA prabandha kAvya hai / kavi ne ise saM0 1766 meM hI samApta kiyA thaa| satarAsa guNahattare sudi prAsoja base ravi jaatii| rAsa racyo zrI nemiko, buddhi sAru meM kiyo bakhANatI / / pAmera ke samAna sAMgAnera meM bhI kavi ke pUrva hindI ke kitane hI vidvAna ho cuke the aura unhoMne bhI sAhitya kI khUba sevA kI thii| inameM bahma rAyamalla, jodharAja godIkA, kizanasiMha ke nAma vizeSata: ullekhanIya haiM / brahma rAyamalla santa kadhi the aura unakI kRtiyoM meM hanumata rAsa', 'zrIpAla rAsa', 'sudarzanarAsa', 'bhaviSyadata kathA' ke nAma ullekhanIya hai / jodharAja godIkA kI 'samyakatva kaumudI' kathA ullekhanIya kRti hai; jisakA racanA kAla saMvata samakAlIna hindI vidvAn mahAkavi daulatarAma kA samaya savat 1746 se 1.26 taka kA hai| 80 varSa kA yaha samaya bhArata ke itihAsa kA eka dhuMdhalA citra upasthita karatA hai / usa kAla meM rAjanaitika asthiratA to thI hI, sAmAjika dRSTi se bhI samAja meM antavirodha thA / rUr3hiyoM evaM andhavizvAsoM meM vaha phaMsatA jA rahA thaa| 14 se 18vIM zatAbdI taka atyadhika samartha bhaTTAraka saMsthA kA hrAsa prArambha ho gayA thA, tathA samAja meM unake viruddha vidroha hone lagA thA / adhyAtma-zaliyoM ne isa saMsthA ke hrAsa meM vizeSa yoga diyA / samAja meM spaSTa rUpa se do dala bana cuke the| bhaTTArakoM ke samardhaka drIsa patha prAmnAya vAle kahalAne lge| jabaki unake virodhI evaM samAja sudhAraka teraha paMca amnAya vAle kahalAne lage the| isI prakAra vidvAnoM meM bhI do vicAra-dhArAyeM pAcukI thii| prAgarA, Amera, udayapura, jayapura evaM sAMgAnera meM vidvAnoM kA vizeSa jora thaa| evaM vahAM unakA dhyApaka prabhAva bhI thaa| ina vidvAnoM ne savan 1750 se
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1900 taka jitanA jabaradasta sAhitya-lekhana kA kArya kiyA, usane deza meM sAhitya ke prati navIna krAnti paidA kI aura isase samAja meM nava cetanA jAgRta huii| naye naye granthoM kI mAMga hone lagI aura usakI pUrti bhI hamAre inhI vidvAnoM ne kii| yahAM hama aise hI kucha pramukha vidvAnoM kA paricaya upasthita kara rahe haiM bhUdharadAsa : daulatarAma evaM bhUdharadAsa kI bheMTa sarva prathama bhAga meM huI thI / daulatarAma ke anusAra bhUdharadAsa Agare kI adhyAtma zailI ke pramukha vidvAna the / mAhagaMja meM rahate the| ye adhikAMza samaya jinendra pUjA evaM bhakti meM lavalIna rahate the / bhUvaradAsa kA janma kaba aura kahAM huA ? unakI zikSA-dIkSA kahAM huI tathA ve jIvana bhara kyA karate rahe, isake sambandha meM kavi kI racanAeM mIna hai / kavi ko saMskRta evaM prAkRta granthoM kA acchA jJAna thaa| purAla sAhitya kA unhoMne acchA adhyayana kiyA thA - jisakA spaSTa prabhAva unakI racanAoM meM milatA hai| kavi khaNDelavAla jaina the tathA eka vidvAna ke anusAra unakA bhI gotra kAsalIvAla thA / ataH daulatarAma jaba AgarA pahuMce to donoM kaviyoM meM aniSTa sambandha ho gayA / 11 'sUradAsa' kA sAhityika jIvana saMbhavataH adhika lambA nahIM rahA / unhoMne apane jIvana ke antima 15-20 varSa hI sAhitya sevA evaM lekhana meM lgaaye| unakI prathama vRti jaina zataka hai jise unhoMne saMvat 1781 pauSa kRSNA 13 ravivAra ke dina samApta kI thii| isakI racanA mahArAjA savAI jayasiMha ke sUbA hAkima gulAbacanda kI preraNA se huI thI / gulAbacanda zAha harIsiMha ke vaMzaja the; jo dhArmika prakRti vAle vyakti the tathA prAgarA prAne para usane kavi se nivedana kiyA thA - mAgare meM bAla buddhi bhUdhara khaNDelavAla, bAlaka ke khyAla soM kavitta raca jAne haiM / aise hI karata bhaye jaisiMgha savAI sUbA, hAkima gulAbacanda Aye tihi ThAne hai / harIsiMha zAha ke savaMsa dharmarAgI nara, tinake kahe sa jori dInau eka ThAne hai /
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva phiri phiri mere mere Alasa kA aMsa bhayo, unakI sahAya yaha mere mAna mAne hai / satarahase ikyAsiyA, poha pAsna tamalIna, tithi terasa ravivAra ko prAtaka samApata kIna / / 4 / / jana zataka stuti paraka, nIti paraka evaM jainadharma mahimAparaka kRti hai / unakI dUsarI kRti pArvapurANa hai jo hindI kI eka bejor3a kRti hai| yaha eka mahAkAvya hai| jisameM 26veM tIrthakara pArzvanAtha ke jIvana carita ko nibaddha kiyA gayA hai| bhAva, bhASA evaM zailI kI dRSTi se yaha kRti bhASA sAhitya kI sarvottama kRtiyoM meM se hai / isakI racanA saM. 1786 meM huI thii| pArzvapurANa' jana-sAhitya meM sarvAdhika lokapriya kAvyoM meM se hai| jisakI pANDunimita prA:nI jAna ke hI nahIM kintu samasta deza ke zAstra bhaNDAroM meM vipula saMkhyA meM saMgrahIta hai| isa purANa ke atirikta kavi ne hindI para bhI likhe haiM. jinakI saMkhyA 74 hai jo adhyAtma evaM bhakti paraka hai 1 bhUgharadAsa yadyapi trAgare ke the, lekina unakA jayapura ke vidvAnoM se vizeSa sambandha thaa| kaSi kabhI jayapura mAye the yA nahI--isake sambandha meM to koI nizcita tathya nahIM milate lekina yaha avazya hai ki inakA jayapura ke vidvAnoM evaM samAja ke netAoM tathA ucca adhikAriyoM se acchA paricama thaa| prAgarA ke mandiroM meM sthita jana bhaNDAroM kI vizeSa khoja nahIM hone ke kAraNa abhI inake janma evaM mRtyu ke bAre meM nizcita tithi nahIM miltii| lekina kaSi saMvat 1800 ke pUrva hI svargavAsI ho gaye hoM. - aisA anumAnita kiyA jAtA hai| kizanasiMha : rAmapurA ke nivAsI the| rAmapurA jaziyArA-ToMka ke samIpa hai tathA jo Ajakala alIgar3ha ve. nAma se jAnA jAtA hai : kizanasiMha ke pitA kA nAma sukha deva pATanI thA; * jinake dvArA alIgar3ha (rAmapurA) meM eka vizAla mandira kA nirmANa karavAyA gayA thA tathA jisakA lekha isI mandira meM utkIraNaM hai / mandira kI nIMgha saMvat 1721 meM lagI thii| kizanasiMha do bhAI the / Ananda siMha inake laghu bhrAtA the| ye bhI khaNDelavAla evaM pATanI gotra ke the / inake pitA mAthuradAsa basaMta ke pradhAna the| unakI sabhI ora prasiddhi thii| lekina kizanasiMha apane gAMva meM nahIM rahe aura sAMgAnera Akara basa gye| ve saMbhavata:
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA AM H kucha samaya cautha kA baravAr3A tathA prAgarA bhI rahe the| sAMgAnera prAne ke pazcAt ve sAhitya nirmANa meM laga gye| unhoMne 10 se bhI adhika racanAe kI hai| jinake nAma nimna prakAra haiM1. NamokAra rAsa saMvat 1760 2. caubIsa daNDaka 3. puNyAsrava kathAkoza 1773 4, bhadrabAhu caritra 5. apanakriyA koza 1784 6. labdhi vidhAna kathA 1782 7. nirvANa kANDa bhASA 8. catuSiMzati stuti 1. cenana gIta 10. cetana laurI 11. pada saMgraha nemicanda : Amera ke jina hindI vidvAnoM evaM kaviyoM ne sAhitya nirmANa meM gaharI abhiruci lI thI; una meM kavivara nemIcanda kA nAma vizeSata: ullekhanIya hai / nemicanda prAmara kI bhaTTAraka gAdI ke bhaTTAraka jagatkoti ke pramukha pidhya the| ve khaNDelavAla jAti ke seThI gotra ke zrAvaka the tathA apanI AjIvikA upArjana ke atirikta zeSa samaya ko kAvya racanA meM lagAyA karate the / inake samaya meM 'bhAmera ho' DhUMDhADa pradeza kI rAjadhAnI thI aura unakA yaza apanI socna avasthA meM pahuMca cukA thaa| kavi ne apanI kRtiyoM meM yAmera nagara kA jo sundara varNana kiyA hai. usase nagara ke vaibhava, sampannatA evaM vizAlatA kA sahaja hI anumAna lagAyA jA sakatA hai / ' nemiyanda vo bhAI the jhagaDu inake choTe bhAI kA nAma thaa| inake kitane hI ziSya the jinameM TUgarasI evaM rUpacanda ke nAma vizeSata: ullekhanIya haiN| kavi kI aba taka tIna kRtiyoM kI upalabdhi ho cukI hai, jinake nAma namIznara rAsa, me mIzvara gIta evaM prIyaMkara caupaI hai / / 'namIzvara rAsa' inakI pramukha kRti hai| yaha hindI kA eka padya-ga mizcita kAbya hai| kAvya kI kathAvastu gadya evaM padya donoM meM hI yariNata hai / 6 prazasti saMgrahaH pR 276 .---
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva hindI-bhASA kA yaha saMbhavataH prathama kAvya hai| jo itanA prAcIna hai| jisameM gadya evaM padya donoM hI ko apanAyA gayA hai| rAsa meM 36 adhikAra haiN| jinameM 22veM tIrthaMkara neminAtha ke jIvana kA varNana kiyA gayA hai| sAtha hI meM mahAbhArata kI kathA kA bhI samAveza kiyA gayA hai / rAsa kA racanA kAla saM 1766 pAso sudI 13 padhAra hai / pUrA rAta 13.8 chandoM meM samApta hotA hai, jinakA vibhAjana nimna prakAra hai dohA soraThA sayA kaDana hAla phula poga 260 25 2 11 1010 1308 isake atiritaH gadya meM jo varNana milatA hai, vaha ukta saMkhyA se patirikta hai / kRti kA dUsarA nAma harivaza pugaNa bhI diyA huA hai| __ "prItyaMbara caupaI" kavi kI dUsarI bar3I racanA hai, jo dohA aura caupaI chandoM meM gibaddha hai, jinakI saMkhyA 316 hai / isakA racanA kAla saM0 1771 vaizAkha sudI 11 hai| caupAI kA prArambha prAvIna paramparA ke anusAra huyA hai| jisameM cauvIsa tIrthaMkaroM ke stavana ke pazcAt paMca parameSTiyoM kI bhakti evaM prAcArya kundabunda kA smaraNa kiyA gayA hai| caupaI ko bhAyA rAjasthAnI hai jobAM baira bhAva miTa gayo, Apasa meM saba Ananda bhyo| vanamAlI hAsyA bhayo dekhi, chaha riti mAM phala phUla basa / vanamAlI phala phUla virAya, zreNika rAjA baMdI jU bhAya / dIpacanda kAsalIvAla : dIpacanda kAsalIvAla bhI Amera nagara ke hI Rvi the| ye bhI kavi daulatarAma kAsalIvAla ke samakAlIna kavi the aura inhIM ke samAna gadya-padya donoM hI zailiyoM meM racanA karane vAle the| lekina inaphA adhyAtma kI ora adhika jhukAva thaa| isaliye inakI adhikAMza racanAyeM pradhyAtma pradhAna haiM / ___ kadi kA janma kaba huaA thaa| isake sambandha meM koI nizcita jAnakArI nahIM milatI ! inako eka racanA 'prAsmAvalokana' saM0 1774 kI kRti hai| isalie inakA janma saM0 1730 ke Asa pAsa honA cAhiye / inakI eka anya racanA saM0 1781 kI hai| yadi ise kavi kI antima racanA mAna lI jAye to inakA sampUrNa jIvana saMvat 1730 se 1785 taka kA mAnA jA sakatA hai| inake nAma ke pUrva zAha zabda kA prayoga hotA thA;
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA isase jJAta hotA hai ki kavi samAja ke pratiSThita pada para pAsIna the| ye pahale sAMgAnera rahate the aura phira bhAmera pAkara rahane lage the| kavi ne apano 'cizilAsa' nAmaka kRti meM inakA varNana nimna prakAra se kiyA hai / "isa praya meM prathama paramAtmA kA varNana kiyA, pIche japAya paramAtmA pAyoM kA vikhAyA / je paramAtmA ko janamo kiyo cAhai te yA graMtha ko bAra-bAra vicaaro| yaha anya dIpacanda sAdharmI kIyA vAsa hai, sAMgAnera, prA mera meM prAya, taba yaha graMtha kiyo saM0 1776 kA miti phAguNa badI paMcamI ko yaha maya pUrNa kiyo| kavi kI aba taka nimna kRtiyAM upalabdha ho cukI hai1. anubhava prakAza, 2. grAtmAvalokana, 3. cidavilAsa 4. paramAtma purANa. 5. upadeza ratnamAlA, 6. jJAna mAnaNDa 'anubhava prakAza' pUrNa prAdhyAtmika racanA hai| dhArAvAhika rUpa meM yaha gadya kAvya yadyapi prAkAra meM laghu hai, lekina jisa rIti se kavi ne gAgara meM sA, bhara diyA hai. vaha usI dinnA evaM gore meM pArika gambhIra bAta kahane kA cAturya pragaTa karatA hai / -- .. .. 'mAtmAvalokana' inakI dUsarI AdhyAtmika kRti hai / jisameM prAramA evaM paramAtmA ke sambandha para vizada vivecana kiyA gayA hai| gadya zailI meM isa prakAra kA vivecana anya vaviyoM dvArA bahuta hI kama hunA hai / granya meM vibhinna adhikAra hai| isakI bhASA iMDArI hai| jisa para baja bhASA kA pUrNa prabhAva hai / para sAtha hI urdU bhASA ke zabdoM kA bhI prayoga hunA hai / isI prakAra kI kavi kI anya kRtiyAM bhI adhyAtmapUrNa hai| mahAkavi dolatarAma se inakA kitanA samparka rahA isake sambandha meM nizcita jAnakArI nahIM miltii| ajayarAja pATanI : "ajayarAja pATanI" daulatarAma ke samakAlIna jyeSTha vidvAna the| pATanI jI hindI ke zreSTha kabi the| apanI laghu racanAyoM dvaar| pAThakoM ko namI-nayI kRtiyAM bheMTa kiyA karate the| aba taka unakI 20 racanAmoM kA patA laga cukA hai, jinameM pUjA, jayamAla, kathA, gIta, carita, caupaI, vivAha baMdanA, battIsI Adi sabhI nAma kI kRtiyAM milatI haiN| rAjasthAna ke vibhinna -
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva zAstra-bhaNDAroM meM aba taka inakI nimna racanA upalabdha hotI haiM 1. grAdinAtha pUjA, 2. kavakA battIsI, 3. carakhA caupaI, 4. cAra mitroM kI kathA, 5. caubIsa tIrthakara pUjA, 6. caubIsa tIrthakara stuti, 7. jina gIta, 5. jinajI kI rasoI, 6. sAyokAra siddhi. 10. nandIzvara pujA, 11. neminAtha caritra, 16. 1 mA pUjA, 12. bhAbha-nAyanI kA sAlehA, 14. bAlya varNana, 15. bIsa tIrthaMkaroM kI jayamAla, 16. yazodhara caupaI, 17. vaMdanA, 18. zAMtinAtha jayamAla, 16. zivaramaNI vivAha, 20. vintii| ukta racanAyeM kavi kI kAvya vividhatA kI prora saMketa karatI hai| jinameM sAmAnya viSaya se lekara rUpaka kAvya taka kI racanAmeM upalabdha hotI haiN| kavi prAkRtika saundarya ke premI the; jo unakI racanAoM kI vibhinna prazastiyoM se mAlUma hotI hai| ye pAka zAstra ke bhI vigeSajJa the / 'jina jI kI rasoI' kRti meM pAka zAstra kA acchA paricaya milatA hai| "ziva ramaNI vivAha' meM tIrthaMkara kI barAta kA rUpaka bAMdhA gayA hai| jisameM tIrthakara dulhA hai sadhA mukti ko va ke rUpa meM prastuta kiyA gayA hai| tIrthakara ke pravacanoM ko sunane vAle sabhI bhavya jana unake barAtI hai| paMcama gati arthAt mokSa sasurAla hai; jahAM de muktivadhu ke sAtha jJAna sarovara meM khUba snAna kiyA karate haiM / yaJcapi isameM kevala 17 padya hI haiN| lekina rUpakoM kA acchA rUpa prastuta kiyA gayA hai| isI taraha carakhA caupaI bhI eka sundara rUpaka kAtrya hai| isameM kavi ne gAgara meM sAgara bharA hai / carakhe ko lekara kavi ne jo rUpaka bAMdhA hai, vaisA rUpaka anyatra milanA kaThina hai| isa laghu kRti meM zIla aura saMyama do chUTe haiN| zubha yAna tAr3iyAM evaM zukla myAna ko gharakhe kA pAyA banAyA hai| saMsAra rUpI jevar3I kA dAmaNA, daza dharma ko mAla, cAra dAna ko hathalI tathA prAramA ko sAk ke rUpa meM prastuta kiyA hai| kSamA kI ATiyAM banAkara jJAna guphA meM rakhane kI ora saketa kiyA gayA hai| usa zatAbida meM 'carakhA' atyadhika lokapriya thA tathA saba rojI-roTI dene vAlA evaM garIboM kA ekamAtra sahArA thA / ' - bhAva, bhASA evaM zailI ko dRSTi se yaha mahatvapUrNa kRti hai / 1 aiso carakho gAMva koya, tAke ghara ati prAnanda hoya 1 ajarAja thor3A meM kahI, catara nAri mAni jo sahI / /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'jinajI kI rasoI' pAka zAstra para eka mahatvapurNa kRti hai| jaina RSiyoM dvArA likhI huI saMbhavataH aiso prathama racanA hai jo kevala pAka-zAstra se sambandha rakhatI hai| isameM kavi ne vyajanoM, pakvAnoM evaM phasoM ke nAma ginAkara unake banAne kI vidhi kA ullekha kiyA hai / isI ke sAtha tIrthakara ke vividha prakAra ke prAbhUSaNoM kA bhI varNana milatA hai| jaise rUThe huye kRSNA jI ko yazodA manAtI thI; usI taraha isameM kavi ne "suma rUso mata mere cimanA, selo vahuvidhi ghara ke aMganA" kahakara unheM manAne kI prakripA apanAyI hai| sohe sundara kuNDala kAna, gale hAra motina ko jANi / kar3A jar3AU hAthA pagA, raMga raMga kA pahare bhaMgA / / horA jaDita pAMca ati sohe, sura nara nAga sakala mana mohe / mAthe mukuTa anupama sAra, khele kuMbara mahAsukha kAra / / isI taraha vividha prakAra ke dhyajanoM kA jaba varNana kiyA gayA hai| to aisA lagatA hai ki mAnoM svayaM kavi unheM banAne baiTha gayA ho jAMbU nIvU svArA miThA, karau savAda rahI mati rUThA / saradA kharabUjA kAkaDI, naujhI prANI turata kI ghar3I / / kerIpAka murabA bhalA, pAMti khAMDa ghI meM ghilamilA / choli bAdAma dhare akharoTa, cAraulI pistA kI moTa / / vesaraNa kI caukhI pApaDI, dhirata mAMhi talate bhI dharI / mukha vilAsa mukha mAMhi vilAI, tAsa vopamA kahI na jAI / prastuta racanA saMvat 1765 kI hai| eka ora mAmera meM ajayarAja sAhitya kI gaMgA bahA rahe the to dUsarI ora daulatarAma udayapura meM kAvya racanA kara rahe the| ajayarAja anta taka Amera meM hI rahe aura jayapura vasane ke bAda bhI unhoMne bhAmera meM rahanA hI ucita smjhaa| inhoMne bhAmera nagara, vahAM ke rAjamahala, prAkRtika dRzya, mandira yAdi kA pracchA varNana kiyA hai| inhoMne mahArAjA jayasiMha ke zAsana kAla kA bhI ullekha kiyA hai / eka varNana dekhiye ajayarAja iha kIyo vakhApA, rAja savAI jaryAsaha prANa / aMbAvatI saharai subha thAna, jina mandira jina deva vimAna / /
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva - nIra nivAraNa so banarAI, veli gulAba camelI jAI / caMpo maro aru sevati, yo ho nAnA vidhi kitI || bahu mevA bahuvidhi sAra, varAta mohe lAge bAra / gar3ha mandira kachu kahyau na jAi, mukhiyA loga base adhikAI // tAmeM jina mandira ikasAra, tahAM virAje nemi kumAra / syAma mUrti zobhA prati gharaNI, tAkI doSamA jAi na vaNI / / khuzAlacanda kAlA : khuNAlacanda rAjasthAna ke gauravamAna kavi the / zrapane jIvana ke bIsa se bhI adhika basanta RtuyeM inhoMne sAhitya nirmANa meM vyatIta kI thii| kavi ko eka nagara meM rahane kA avasara nahIM milaa| inake pUrvaja ToDArAyasiMha ke nivAsI the, lekina phira jihAnAbAda - jayasiMhapurA meM jAkara rahane lage the / kavi kA janma saMbhavataH yahIM huA hogA / inake pitA kA nAma sundaradAsa evaM mAtA kA nAma sujAnade thA / kAlA inakA gotra thaa| inakI prArambhika zikSA dIkSA jayasiMhapurA meM hI huI thI; lekina phira bhaTTAraka devendrakIti ke sAtha se sAMgAnera A gaye aura kavivara lakSmIdAsa cAMdavAr3a ke ziSya banane kA inheM saubhAgya prApta huaa| inhIM ke pAsa inhoMne zAstra jJAna prApta huA, jisakA ullekha kavi ne apanI racanAoM meM bar3I kRtajJatA se kiyA hai jina su bhaye tahAM nAma likhamIdAsa, catura vivekI zruta jJAna kU upAya ke / tine pAsa mai bhI kachu grahama sau prakAza bhayo, pheri maiM basyo jihAnAbAda madhya zrAyake || isake pazcAt kavi phira vApisa jayasiMha purA cale gye| vahAM sukhAnanda ghara meM gokulacanda zrAvaka rahate ye; unhI ke zrAgraha se kA~ca ne saMvat 1750 nAma ke uttama vaNika the| unhIM ke jinako kavi zAstra sunAyA karate the| meM harivaMza purANa kI racanA kI thI saraha madhya ika vaNika vara sAha sukhAnanda jAni / tAke geha viSa rahai, gokulacaMda su jAMni // 10 //
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tina Dhiga maiM jAU' sadA, padu zAstra subhAya / tinako vara upadeza lai, maiM bhASA banavAya / / 11 / / kavi ne apanI racanAoM meM mahArAja jayasiMha, unake prasiddha nagara sAMgAnera evaM usameM hone vAle dhArmika utsaboM kA acchA varNana kiyA hai / usa saga mahArAjA vizada ke sukha nahArAjA aryAtahatiya kA mAmera meM zAsana thaa| deza DhuDhAhara jAgauM sAra, tAmai gharama taNu adhikAra / bisanasiMha suta jaisiMha rAya, rAja kara sacakU sukhadAya / / deza tanI mahimA ati banI, jina-gehA kari prati hI banI / jina mandira bhavi pUjA karai, ke ika vrata le keika dharai / / jina mandira karavAye navA, suraga vimAna tanI kara dhavA / ratha jAtrAdi hota bahu jahAM, punya upAina bhaviyana tahAM / / khuzAlacanda kAlA ke aba taka jina granthoM kI upalabdhi ho cukI haibe nimna prakAra haiM 1. harivaMza purANa, 2. yazodhara carita, 3. papapurANa, 4. prata kathAkoza, 5. jambUsvAmI carita, 6, ghanyakumAra carita, 7, sadbhASitAvalI, 8. uttara purANa, 6. caubIsa mahA rAja pUjA, 10. zAnti nAtha purANa, 11. vartamAna puraann| --ye sabhI kRtiyAM hindI bhASA kI sundara kutiyAM haiM, jinameM kAvya ke sabhI lakSNa upalabdha hote haiM / harivaMza purANa 36 maMghiyoM kA mahAkAvya hai, jisameM 223 tIrthakara neminAtha evaM 'mahAbhArata kI kathA kA vistRta varNana hai| purAsA meM dohA, caupAI, prarilla, savaiyyA, soraThA grAdi chandoM kA upayoga hunA hai| isakA racanAkAla saMvat 1780 vaizAkha sudI tIja hai| isI taraha uttara purANa kA racanA kAla saM0 1766 maMgasira sudI dazamI kA hai| yaha bhI saMghiyoM meM vibhakta hai tathA isako varNana pelI prAcArya guNabhadra ke uttara purANa ke anusAra hI milatI hai| isako bhASA meM rAjasthAnI evaM braja kA sammizraNa hai| vaise yaha purANa dohA caupAI chanda pradhAna hai; kintu Dilla, chappaya jaise chandoM kA prayoga bhI huA hai| 'vrata kathAkoza' meM kavi ne 23 brata kathAnoM kA saMgraha kiyA hai| jinakI racanA saM0 1752 se 1787 taka kI gayI thI / kucha kathAe to choTe-2
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva kAvyoM ke barAbara haiM, jinakI chanda saM0 300 se bhI adhika ho gaI hai / kathAoM meM dhArmika puTa hai tathA unameM naitikatA ke varNana kI pramukhattA hai| madhya yuga meM jana-sAdhAraNa meM kathAoM ke prati jo AkarSaNa paidA huA thA usake pariNAma svarUpa kavi ne aisI racanAoM ko chandobaddha kiyA thA / khuzAlacanda ne apane sAhitya ke mAdhyama se jana-sAdhAraNa meM jo jAgRti utpanna ko thI, usane sAre rAjasthAna ko hI nahIM; kintu uttara bhArata kI jaina samAja meM bhAvAtmaka ekatA sthApita karane meM atyadhika yoga diyA thaa| khuzAlacanda samanvayavAdI kavi the / isaliye hindI meM racanA bhI usI dRSTi se kiyA karate the / kavivara daulatarAma athavA mahApaMDita ToTara malla se kavi kA sAkSAtkAra kabhI huA zrathavA nahIM- isake bAre meM tInoM hI vidvAnoM ne apanI racanAoM meM kucha ullekha nahIM kiyaa| lekina khuzAlacanda bhI mahArAja jayasiMha ke kRpApAtra the, aura daulatarAma unake rAjadUta the, isalie donoM meM avazya hI mitratA rahI hogii| tInoM hI kavi samAja ke thalaga 2 varga kA netRtva karate the; isalie yadyapi ve paraspara meM adhika samparka meM rahe bhI to bhI eka dUsare ke madhya sAhityika paricaya to rahA hI hogA / ToDaramala : nahIM hoM, mahApaMDita ToDaramala kacivara daulatarAma ke samakAlIna vidvAna ho nahIM the, kintu ve unake ghaniSTa mitra bhI the| mahAkavi dvArA purANa graMthoM kI bhASA TIkA ToDaramala kI vizeSa preraNA ke kAraNa hI saphala ho sakI thii| jisa manoyoga se ToDaramala ne gommaTasAra zrAdi granthoM kI hindI meM bhASA TIkA ko bhI usase bhI adhika manoyoga se kavi ne padmapurANa AdipurANa evaM harivaMza purANa kI bhASA kI thI / ToDaramala ke graMtha dhatyadhika gambhIra evaM gur3ha zailI meM likhe gaye haiM, tathA sAdhAraNa pAThaka ke lie sahaja gamya nahIM hai, jabaki daulatarAma ne apane sabhI graMtha sAdharaNa pAThakoM ke lie nivaddha kiye| isalie jitanA jabaradasta pracAra daulatarAma ke granthoM kA ho - sakA, utanA ToDaramalajI ke granthoM kA nahIM ho sakA / ToDaramala jI kI Ayu evaM janma saMvat donoM ke bAre meM vidvAnoM kI dhAraNAeM badala rahI haiN| pahile unako Ayu 26-27 varSa kI hI mAnI jAtI thii| lekina rAjasthAna ke ajamera ke bhaNDAra meM "sAmudrika surupa lakSaNa"" 1 rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI graMtha sUcI- paMcama bhAga - pRSTha saMkhyA 1205
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ko saMvat 1763 kI eka prati milI hai, usameM paM0 ToDaramala jI ke paThanArtha pratilipi kI gaI--aisA spaSTa ullekha milA hai| yadi usa samaya kavi kI mAyu 15 varSa kI bhI mAna lI jAve to bhI unakI mAyu 45 varSa kI honI cAhiye / ToDaramala ne sarvaprathama rahasyapUrNa ciTThI likhii| isa akelI ciTThI se hI patA calatA hai ki unakI khyAti rAjasthAna ko pAra karake paMjAba taka pahuMca gaI thii| unhoMne gommaTasAra, trilokasAra, kSapaNAsAra evaM labdhisAra jaise saiddhAntika graMthoM kI bhASA TokA karake jaina samAja ko apanI mora prAkRSTa kara liyaa| yaha prathama avasara thA jabaki hindI meM kisI vidvAna ne prAkRta mASA ke aise mahatvapUrNa evaM lokapriya granthoM para hindo TokA likhI ho| isalie ina granthoM ke nirmANa ke pazcAt unakI kauti patAkA ghAroM pora saharAne lgii| vidvattA ke sAtha hI unakI baktRtva zakti bhI vilakSaNa thI eva samAja ko rUr3hiyoM evaM andha vizvAsoM se nikAla kara samyak mArga para lAne ko unakI jabaradasta bhAvanA thii| isaliye apane jIvana meM unheM aneka saMghoM se jUjhanA par3A aura inhIM saMgharSoM se anta meM jUjhate 2 paDita jI ne apanA jIvana bhI samarpaNa kara diyaa| ve zahIda hue the tathA tatkAlIna samAja kI sAmpradAyikatA kI agni meM unhoMne apane pApako homa diyA / unakA 'mokSamArga prakAzaka' yadyapi pUrNataH dhArmika graMtha hai; kintu baha AkarSaka zailI evaM vidrohAtmaka paddhatti meM likhA gayA hai| jisakA eka-eka vAkya rahasyapUrNa evaM dhArmika artha ko liye hai / ToDaramala ke pazcAt hone vAle sabhI paravartI kaviyoM ne apanI racanAtroM meM TaoNuramala kA sAdara ullekha kiyA hai tathA unakI viSThatA kI prazaMsA kI hai| svayaM mahAkavi daulatarAma ne puruSArtha siddha pAya" TokA meM ToDaramala jI kI vidvattA kA nimna prakAra ullekha kiyA hai bhASA TIkA tA Upara kInI ToDaramalla / munibara kRta bAkI rahI tAMke mAMhi pracalla / / be to parabhaba gaye, jayapura nagara majhAra / sama sAdharmI taba kiyo mana meM yaha vicAra // bastarAma sAha: kavidhara bakhtarAma mahAkavi daulatarAma ke samaya prasiddha kavi the / ye itihAsa, siddhAnta evaM darzana ke mahAna paNDita the / bhaTTArakoM meM inakA pUrNa
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva vizvAsa thA aura ye bIsa paMtha AmnAya vAle varga kA pratinidhitva karane vAloM meM se pramukha the| inhoMne 'mithyAtva khADana' likhakara mahA paM0 ToDaramala jI ke vicAroM kA virodha kiyA aura bhaTTArakoM kA khulakara samarthana kiyA / jayapura meM lazkara kA di0 jaina mandira inakA sAhityika kendra thA aura yahIM baiThakara inhoMne sAhitya sarjana kiyA thaa| buddhi vilAsa' inakI mahattvapUrNa kRti hai; jisakA itihAsa se pUrNa sambandha hai| kavi ne isameM tatkAlIna samAja, rAja vyavasthA, jayapura nagara nirmANa Adi kA acchA varNana kiyA hai| yaha unakI saM0 1827 maMgasira sudhI 12 kI racanA hai / bastarAma pAkasU ke nivAsI the / bAkasU jayapura se karIba 24 mola dakSiNa pUrva meM basA huzrA eka prAcIna nagara hai| jisakA jaina kaviyoM ne kAphI acchA varNana kiyA hai| inake pitA pemarAja sAha the jo bAkasU meM hI rahate the / da.vi cAkasU se jayapura sthAnAntarita ho gaye the aura yahIM para vidvAnoM ke samparka meM rahakara sAhitya sevA kiyA karate the| mithyAtva laNDana nATaka meM kavi ne apanA varNana nimna prakAra kiyA hai grantha aneka rahasya lali, jo kachu pAyau thAha / bakhtarAma varananu kiyo, pemarAja suta sAha / / 148 / / prAdi cATasU nagara ke, vAsI tini ko jAMni / hAla savAI jainagara, mAMhi base haiM prAMni / / 145 / / tahA~ lasakarI dehure, rAjata zrI prebhu nema / tinako darasaNa karata hI. upajata hai ati prema / / 1416 / / kavi kI eka laghu racanA "dharmabuddhi kathA' evaM kucha pada bhI milate haiM / buddhi vilAsa meM apane prabala virodhI mahA paM0 ToDaramala kI mRtyu para jo paMktiyAM likhIM, ve atyadhika mahatvapUrNa haiMyaka teraha paMthinu meM bhramI, ToDaramalla nAma sAhimI / kahe khalani ke nRparisi tAMhi, hati ke dharacI asuci thala nAhi / ukta ghaTanA ke atirikta kavi ne apanI racanAmoM meM tatkAlIna vidvAnoM ke sambandha meM mauna hI rahanA ucita smjhaa| 1 rAjasthAna purAtatva mandira jodhapura meM prakAzita / sampAdaka zrI paadhara paatthk|
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jayacanda chAbar3A: mahA paMDita ToDaramala evaM daulatarAma ke pazcAt jina vidvAnoM ko samAja dvArA sarvAdhika sammAna prApta huA; unameM jamacanda chAbar3A pramukha vidvAna haiN| inakA bhI samucA jIvana hI sAhitya-devatA ko samarpita thA aura sAhitya evaM mamAja kI mevA hI unake jIvana kA pramukha lakSya thA / mahAkavi daulatarAma evaM mahA paMDita ToDaramala donoM kA hI inake jIvana para sarvAdhika prabhAva par3A aura sAhityika kSetra meM inhIM kA unhoMne anusaraNa kiyaa| jayacanda chAbar3A kA janma jayapura se . mIla dakSiNa kI prora jayapura mAlapurA ror3a para sthita phAgI grAma meM huyA thaa| yaha samaya aisA thA jaba daulatarAma kI gaurava gAthA cAroM ora phaila cukI thI aura ToDaramala ke sAhityika ke kSetra meM padArpaNa kI bhUmikA bana rahI thii| inake pitA kA nAma motIrAma thA / gona chAbar3A evaM jAti khaNDelazana thii| 11 varSa kI avasthA me hI me apane grAma ke mandira meM jAne lage aura tatvacarcA meM rUci lene lage / kucha samaya pazcAt ve jayapura meM prAgaye aura yahAM prAne ke pazcAt to unheM aisA lagane lagA ki mAnoM unheM apanI prabhoSTa vastu mila gaI ho / aba ve jayapura pAye to unheM apane Apako vidvAnoM kI goda meM pAyA / paM0 vaMzIdhara, ToDaramala, daulatarAma, bhAI rAyamalla, bastarAma Adi sabhI zAstrajJa evaM satvopadezI the| phira kyA thA jayacanda ne bhI apane-apako inhIM vidvAnoM ke samarpita kara diyA / sarva prathama inhoMne tatvArtha mUtra para saMvat 1856 meM bapanikA lilI aura phira isake do varSa pazcAt savArthasiddhi para vistRta vanikA likhI jo artha prakAzikA ke nAma se adhika prasiddha hai / phira to ve eka ke papavAn dUsare grantha kI bhASA TIkA likhane lage aura apane 12-13 varSa ke sAhityika kAla meM 15 granthoM para bhASA TokAyeM likha dI / aisA mAlUma hotA hai ki unakA mastiSka saiddhAntika jJAna se bhara cukA thA aura aba to. kevala nikalane kI derI gho / aba taka unake nimna ghaya prApta ho cuke hai racanAkAla 1, sasvArtha sUtra va nakA, saM0 1856 2. sarvArthasiddhi vanakA, caitra zuklA paMcamI 1861 3. prameyaratnamAlA vanikA, prASAr3ha zuklA 4 saM01863 4. svAmI kAtikeyAnuprekSA bhASA, zrAvaNa kRSNA 3 saM0 1863
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-paktitva evaM kRtitva 5. dravyasaMgraha vacanikA, dhAnamA kRSNA 14 meM0 1863 6. samayasAra baca nikA, kArtika kRSNA 10 saM0 1864 7. devAgama stotra (grApta mImAMsA), caitra kRSNA 14 saM0 1866 . praSTa pAhur3a banikA, bhAdrapada zubalA 12 saM0 1967 6. jJAnArNava vacanikA, mAgha kRSNA 5 saM0 1866 10, bhaktAmara stotra vacanikA, kArtika kRSNA 10 saM0 170 11. pada saMgraha, 12. sAmAyika pATha va nakA, 13. patraparIkSA vAcanikA 14. candraprabha carita dvi0 sarga, 15. dhanyakumAra vacanikA, ukta granthoM kI nAmAvalI ke aAdhAra para kavi ke vyaktitva evaM kRtitva kA svataH hI prAbhAsa mila jAtA hai / unhoMne saiddhAntikA, tAtvika, prAdhyAtmika stuti paraka, dArzanika evaM dharita-pradhAna sabhI granthoM kI rAjasthAnI bhASA meM vanikAe' likhIM aura unake paThana-pAThana kA sarvatra pracAra kiyA / inake granthoM kI bhASA atyadhika sarala, sarasa evaM sugamya hai| tatkAlIna jayapura darabAra se unakA madhura sambandha thaa| apanI eka kRti meM unhoMne mahArAjA savAI jagatasiMha ke zAsana kI acchI prazaMsA kI hai / kadhi ke anusAra rAjya meM sarvatra amana caina thA tathA sabhI dharmAvalambiyoM ko apane 2 dharma pAlana kI pUrI chUTa thii| rAjA ke kitane hI maMtrI the aura unameM paraspara meM maitrI bhAvanA thii| saMvat 1561 meM jayapura meM jo pratiSThA mahotsaba huA thA, usameM kavi kA vizeSa yoga thaa| karI pratiSThA mandira nayo, candraprabha jina thApana thyo| tAkari puNya bar3hau yaza bhayo, sarva jainina ko mana harayo / / dIvAna rAyacanda se bhI kadhi kA vizeSa sambandha thA inhoMne kavi ko sabhI cintAoM se mukta kara diyA pIra sAhitya nirmANa para vizeSa jora diyaa| tAke -hiMga hama thiratA pAya / karI bacanikA yaha mana lAya / /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jayacanda kA putra nandalAla chAbar3A bhI apane pitA ke samAna hI sAhitya premI thA / vaha aneka zAstroM kA jJAtA yA tathA apane pitA ko sAhitya racanA meM yoga diyA karatA thaa| jayacanda jI ne eka sthAna para apane putra kI nimna prakAra prasaMzA kI-- nandalAla merA suta gunI, bAlapane te vidyA gunI / paMDita bhayau bar3I paravIna, tAhUnai yaha preraNA kIna / / jayacanda jI ke pazcAt hone vAle sabhI kaviyoM ne inakI mukta kaNTha se prazaMsA kI hai| thAnasiMha : bhAnasiMha mahARSi daulatarAma ke uttarakAlIna kavi the| inake dvArA racita "subuddhi prakAza" evaM "yAna vilAsa" ullekhanIya racanAe hai / 'mubuddhi prakAza' subhASita racanA hai, jisakI eka pANDulipi jayapura ke badhIcanda jI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| racanA kAphI acchI hai / tathA usameM 146 patra haiN| isakA racanAkAla saMvat 1847 hai| isI taraha 'pAna vilAsa kavi kI racanAoM ko saMgrahAtmaka kRti hai| kadhi bahuta hI spaSTavAdI evaM niDara the lathA tathyoM ko rakhane meM kabhI bhI nahIM hisakate the| jayapura meM mahArAjA mAdhosiMha ke samaya meM jo sAmpradAyika upadrava huye the, unakA subuddhi prakAza kI prazasti meM jo varNana kiyA hai, vaha unakI nirbhayatA kA sUcaka hai mAdhava prAga siva dharamo mukhiyau bhayo / jainyAsoM kari droha vaca meM le liyo / / deva dharma guru dhata ko vinaya vigaariyo| kIyo nAMhi vicAri pApa vistAriyau / / 12 / / dohA bhUpa praratha samajhyo nahIM, maMtrI ke vasI hoya / DaMDa sahara maiM nAkhiyo, dukhI bhaye saba loya / / 63 / / vividha bhAMti ghana ghaTi gayo, pAyau bahuta kalema / dukhI hoya pura ko tajo, taba tAko paradesa [164 / / kaSi khaNDelavAla jAti meM TholyA gotra ke the / hemarAja inake dAdA the / hemarAja ke bar3e putra malUkacanya, dvitIya mohana rAma, sRtIya lUNakaraNa tathA
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva caturgha sAhiba rAma the| ina cAroM hI putroM ke bhI acchI saMkhyA meM saMtAna thii| thAnasiMha mohanarAma ke putra the| inakA janma sAMgAnera meM huA thaa| ayapura evaM sAMgAnera meM jaba sAmpradAyika upadrama huye taba kavi bharatapura cale gaye the / lekina vahAM kucha samaya taka rahane ke bAda ve phira mahArAjA mAdhavasiMha ke darabAra meM prAgame aura vahIM para dhyApAra karane lge| yahAM rahate huye unhoMne subuddhi prakAza kI racanA kii| parantu inake pitA vApisa jamapura nahIM pAye aura karaulI meM rahakara hI vyApAra mAdi karane lage / thAnasiMha apane samaya ke pragatizIla kavi the tathA sAhitya sevA meM sadaiva saMlagna rahate the| rAjanaitika sthiti daulatarAma apane 80 varSa ke jIvana meM basanA, pAgarA, udayapura evaM jayapura rhe| aAgarA ke atirikta inakA adhika samparka jayapura ke mahArAjAnoM se rahA lekina kavi ne apanI racanAmoM meM jayapura ke mahArAjAroM evaM udayapura ke mahArANA jagatasiMha ke nAmollekha ke atirikta sarakAlIna rAjanaitika sthiti athavA zAsana kA koI vana nahIM kiyaa| kavi prAgarA bhI kAphI samaya taka rahe lekina mugala zAsana ke bAre meM bhI ve mauna hI rahe / isase patA calatA hai ki kaci kI rAjanIti athavA tatkAlIna zAsana ke bAre meM likhane meM koI ruci nahIM thii| isake atirikta amapura mahArAjA ke ucca padAdhikArI hone ke kAraNa unhoMne apane jIvana ko sAhitya racanA taka hI sImita rakhA aura anya prapaccoM se dUra rhe| kavi ne jaba puvAvasthA meM padArpaNa kiyA thA usa samaya dehalI para mugala bAdazAhoM kA zAsana thA jo apane hrAsa kI bhora tIya gati se bar3ha rahA thaa| samrATa auraMjeva ke pazcAI bhAratIya zAsana kI bAgaDora majabUta hAthoM meM nahIM rahI thI 1 usake uttarAdhikAriyoM ko prApasa meM lar3ane se hI avakAza nahIM milatA thA, isake atirikta ve atyadhika bilAsI, AlasI evaM ayogya bhI the| nA unameM akabara jaMsI dUradazilA thI aura na auraMgajeba jaisI rAjanaitika caturasA / pharUnasiyara evaM muhammadazAha jase mugala samrAToM kA zAsana ekadama dIlA tathA nikammA thA tathA kendrIya zAsana nAma mAtra kA raha gayA thaa| kavi ne mugala sAmrAjya kA pUrA patana apanI mAMkhoM se dekhA hogA / lekina kavi ke samaya meM rAjasthAna ke zAsakagaNa saNakta bana gaye the| jayapura ke mahArAjA savAI jayasiMha (sana 1666-1743) jaise yogya evaM dUradarzI
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA zAsakoM ke kAraNa saMvat 1800 taka rAjya meM zAnti rahI aura rAjya kI samI taraha se unnati hotI rhii| mahArAjA savAI jayasiMha ke pazcAt jayapura kI gaddI para mahArAjA savAI IzvarIsiMha (san 1743-1750) savAI mAdhosiMha (san 1750-68) evaM satrAI pRthvIsiMha (san 1768-1778} baitthe| ina tInoM hI rAjAmoM ke zAsanakAla meM cAroM prora prazAnti rhii| tathA ina tInoM hI zAsakoM ko lar3AiyoM se bhI prakAsa nahIM milaa| yahAM para surakSA ke nAma jaisI koI cIja hI nahIM rhii| marAThoM ke atirikta svayaM mugala bAdazAha bhI inake viruddha ho gaye the aura una para sadaiva yuddha kI tasavAra TaMgI rahatI thI / mahArAjA IzvarIsiMha ne kevala sAta varSa taka zAsana kiyA aura anta meM marAThoM ke AkrA meM yayabhIta rahara kasA pI liyaa| isake paramAda savAI mAdhosiMha gaddI para baiThe lekina sataraha varSa ke zAsana meM use kitanI hI lar3AiyAM lar3anI pdd'ii| marahATAmoM ke bAra bAra ke prAkramaggoM meM zAsana vyavasthA eka dama DhIlI par3a gayI thI aura gajya kI sArI prAmadanI phaujoM para hI khacaM karanI par3atI thii| imaliye usa samaya kalA evaM sAhitya ko koI protsAhana nahIM milA / inake pazcAt savAI pRthvIsiMha zAsana para baitthe| lekina usa samaya ve kevala pAMca varSa ke the aura gyAraha varSa ke pazcAt hI unakA svargavAsa ho gyaa| isaliye ve bhI zAsana ko sazakta banAne kI dizA meM koI kArya nahIM kara sake / mahArAjA mAdhosiMha evaM pRthvImiha ke zAsanakAla meM zAsana para maMtriyoM evaM purohitoM kA adhika pramukha rahA / saMvat 1818 se 1826 taka sAre rAjya meM zavoM evaM jainoM meM sAmpradAyika jhagar3e hote rahe / rAjya meM zavoM kA prabhutva hone ke kAraNa bahuta se jaina mandiroM ko naSTa kara diyA gayA tathA kitane hI mandiroM ko zava mandiroM meM parivartita kara diyA gyaa| kevala -6 varSa meM hI isa prakAra ke tIna bAra upadrava hue jisameM dhana sampatti kI apAra kSati huI / isa sambandha meM tatkAlIna kavi bakhatarAma sAha ne apane cudi bilAsa (saMvat 1827) meM ina ghaTanAmoM kA nimna prakAra ullekha kiyA hai-- saMvat 118 meM eka zyAma tivAr3I huA jisane kisI prayoga se mahArAjA mAdhosiMha ko apane vaza meM kara liyaa| mahArAjA ne zyAma tivAr3I ko sabhI dharma guruyoM kA pradhAna banA diyA aura Acamana (saMkalpa) karake rAjya kA pUga bhAra hI use sauMpa diyaa| galatA ke bAlAnanda prAdi jo dharmaguru the ve sabhI dekhate rahe / isa ghaTanA ke kucha dinoM pazcAt hI sAre rAjya meM utpAta hone lge| mahArAjA se manamAnA Adeza lekara janoM ko rAtri bhojana
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 mahAkavi daulatarAma kArAjInAmA tina manila karane para majabUra kiyA jAne lagA tathA unake mandiroM ko tor3a phor3a diyA gyaa| rAjya ke samasta jainoM ko itanA bhAtaMkita kara diyA gayA ki unakA darzana, svAdhyAya evaM pUjApATha bhI banda ho gyaa| kisI mandira ko prAdhA aura kisI ko pUrA hI naSTa kara diyA gyaa| yA to kevala bhAmera kA sAvalA jI kA mandira surakSita rahA prathavA ve hI mandira baca sake jinakI rakSA kA pUrA prabandha thA 1 kisI meM jabarana ziva mUrti sthApita kara dI gyii| isa prakAra cAroM ora zyAma tivArI ke atyAcAra hone lge| kisI se koI upAya nahIM bana sakA 1 aura na kisI sAdhu mahAramA kA jAdU maMtra hI kAma kara sakA / lekina jaba zyAma tivArI ke atyAcAroM kI vAstavikatA kA mahArAjA mAdhosiMha ko mAlUma par3A to unhoMne use yathocita daNDa diyA aura madhyAhna meM jayapura nagara se nikalavA diyaa| vaha kevala ghovatI evaM dupaTTA sAna le jA skaa| usa samaya vaha kevala akelA thA aura usake pIche se lar3ake huriyA dete jAle the / mahArAjA ne usakA gurUpada chIna liyA aura jaisA usane kArya kiyA thA vaisA hI usako daNDa diyA gyaa| soraThA aMdhAvati mai aika, myAMma prabhU ke dehrN| rahI dharma ke Teka, bacyo su jAnyo camatakrata / :1264 / / caupaI koe prAdho koU sAro, bacyo jahAM chatrI rkhvaaro| kAhU mai sivamUrati pari do, aMsI macI syAma kI garadI / / 1265 / / 1 saMvata aTThArahasai gaye, apari jake aThAraha bhaye / taba ika bhayo tivAr3I syAMma, jiMbhI ati pAkhaMDa ko dhAma / / 1286 / / svacha adhika dvija saba ghATi, daurata hI sAina kI hATi / kari prayoga rAjA basi kiyo, mAdhavesa napa gura pada diyau / / 1260 / / galatA bAlAnaMda dai prAdhi, rahe jhAMkate baiTha vAdi / sabako tAhi siromani kiyo, phuni vaisanU rAja pada diyau / / 1261 / / liyau Acamana pAva pakhAra, sopyauM tAhi rAja saba bhAra / dina kiteka bIte haiM javeM, mahA upadrava kInauM tavai / / 1261 // hama bhUpa ko lekai cAhi, nima jimApa devala diya DhAhi 1 amala rAja ko janI jahAM, nAMva na le jinamata ko tahAM / / 1262 / /
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 26 isa ghaTanA ke 12 varSa taka rAjya meM pUrNa zAnti rahI / jaina dharmAvalambiyoM ne punaH apane mandiroM kA nirmANa karA liyaa| rathayAtrA hone lagI tathA mandiroM meM ThATa bATa se pUjA evaM utsava hone lage / saMvan 1821 meM jayapura nagara meM indradhvaja pUjana kA vizAla prAyojana kiyA gayA jisameM deza ke vibhinna sthAnoM se hajAroM strI purupoM ne bhAga liyaa| isa Ayojana meM janoM ne apane vaibhava kA khUdha pradarzana kiyaa| jayapura ke mahArAjA ne mI eka bhAdeza jArI kiyA thA ki "pUjA ke adhi jo vastu cAhiye so hI darabAra sU le jaavo"| lekina isa vizAla Ayojana kA eka varga vizeSa para pradhyA prabhAva nahIM par3A aura unhoMne kucha samaya pazcAt hI eka ziva murti tor3ane kA jainoM para prAropa lagAyA / mahArAjA ne bhI apanI vyastatA ke kAraNa ghaTanA ko vizeSa prAMta nahIM kii| bhane ma aApakoM poTa kara liyA gayA / anta meM tatkAlina mahApaMTita ToDaramala ke Upara sArA doSAroparaNa lagAyA gayA tathA mahArAjA ke prAdeza se unheM mRtyu daNDa diyA gayA aura mArane ke pazcAt unakI lAma ko gahamI ke Dhera meM DAla diyA gyaa| ToDaramala usa samaya krAntikArI samAja sudhAraka evaM prabala paMDita the| samAja ke Upara unakA pUrNa prabhAva thA / mahArAjA ke mAtaMka ke kAraNa sArA jaina samAja koI viroSa nahIM kara skaa| phuni mata barasa Dyor3ha mai thapyo, mili savahIM phiri arahaMta japyo / liye dehurA pheri cinAya, daM prakoDa pratimAM padharAya // 1301 / / nAca kUdana phiri bahu lage. dharma mAjhi phiri adhika pge| pUjata phuni hAthI sukhapAla, prabhu caDhAya ratha nacata disAla / 31302 / / taba brAhmanu mato yaha kiyo, siva uThAna ko TauMnA diyo / tAmai sabai zrAvakI kaMda, karike iMDa kiye nRpa kaida / / 1303 // yaka teraha pathinu maiM dhramI, ho to mahA jogya sAhimI / kahe khalani ke nRpa ri.si tAhi, hati ke dharadho asuci thala bAhi / 13041 ToDaramala jI ke balidAna ke pazcAt rAjya meM phira zAnti hI sthApita ho gayI aura phira pUrvavata mandiroM meM pUjA pATha, ratha yAtrA utsava vidhAna hone
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 mahAkavi daulatarAma kAsanIyAla-vyaktitva evaM kRtitva lage / cAroM aura amana caina vyApta ho gyaa| lekina yaha zAnti pradhika samaya taka nahIM raha sakI aura saMvat 1826 meM eka vagaM ne dhArmika vidvaSatA kI phira Aga phailA dI / cAroM aura mandiroM ko lUTA jAne lagA aura mUrtiyoM ko tor3a DAlA gayA | ina logoM ne kisI kI bAta nahIM sunI aura kahane lage ki unheM rAjA kA yahI prAdeza hai| jayapura, Amera, savAImAdhopura evaM khaNvAra ke mandiroM ko usI samapra lUTA gayA / lenina mahArAjA jayapura kI phira sAre gajya meM duhAI phirI jisase lUTa khasoTa honA banda ho gayA aura rAjya meM phira sAmpradAyika sadbhAvanA sthApita ho gayauM / kuni bhaI chabbIsA ke sAla, mile sakala dvija ladhu ra bisAla / sabani mato yakaH pakko kiyo, siva uThAMna phumi dugana diyo / / 1307 / / dvijana prAdi vaha mela hajAra, binA hukama pAya darabAra / dauri dehurA jina liya lUdi, mUrati vighana karI bahu Ti / / 1308 / / kAhU kI mAMnI nahI kAni, kahIM kama hamakA hai jAni / asA mlechana hU~ nahIM karI, vahari duhAI nRpa kI phirI / / 1306 / / dohA luTi phUTi sabaDhe cuke, phirI duhAI bosa / kahanAvati bhaI luTi gae, bhAgyo bAraha kosa / / 1310 / / kavi bakhatArAma ke atirikta tatkAlIna kavi thAna siMha ne bhI apane 'sUbuddhiprakAza meM usa samaya kI rAjanaitika sAmAjika evaM dhArmika sthiti kA acchA varNana kiyA hai| sarva prathama kavi ne mahAgAjA jayasiMha ke zAsana kA, jayapura nagara kI sthApanA kI, evaM vahAM vyApAra kI bar3I prazaMsA kI hai| kavi ne likhA hai ki mahArAjA jayasiMha ne aAmera aura sAMgAnera ke madhma meM jayapura nagara basAyA tayA sUta bAMvakara nagara ke bAjAra, daravAje prAdi banAye apane liye sAta maMjila vAlA mahala banavAyA tathA rAjya ke bAhara se bar3e 2 roTha sAhUkAroM ko bulAkara nagara meM bsaayaa| nyAyasaMgata haiksa lagAye jisase nagara kA chyApAra khUba bar3ha gayA aura sAMgAnera evaM Amera ujar3ane lge| rAjya ke zAsana kI bAgaDora jainoM ke hAthoM meM thii| rAjA zaiva dharmAnuyAyI thaa| nagara meM zava evaM jainoM ke aneka zikhara batra mandira the jayasiMha kI mRtyu ke pazcAt IzvarIsiMha ne zAsana kI bAgaDora samhAlI aura rAjya meM zAnti rahI tathA prajA bhI prAnanda se rahatI rahI / IzvarIsiMha ke pazcAt mahArAjA savAI
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 31 mAdhosiMha jayapura ke zAsaka bne| unake zAsana meM zeva dharmAvalambI zAsana meM pradhAna bana gaye aura jainoM se virodha karane kA mahArAjA se pradeza le liye| isake pazcAt veda, dharma, guru, evaM zAstroM kA apamAna kiyA gyaa| mahArAjA maMtriyoM ke rahasya ko samajha nahIM sake dhara unake kahane meM prAkara nagara ke nivAsiyoM se DaMDa vasUla kiyA gyaa| isase nagara ke nivAsI atyadhika dukhI ho gye| bahuta se loga nagara chor3akara cale gye| svayaM kavi ko jayapura chor3akara bharatapura jAnA par3A / savAI mAdhosiMha ke pazcAt savAI pratApasiMha jayapura mahArAjA bane / ve bhI atyadhika lobhI the aura sabhI dharmAvalambiyoM ke mandiroM kA brAhmaNoM kA evaM atithiyoM ke dhana ko bhI jabarana se liyA thA isase nagara meM loga zrora bhI dukhI ho gaye aura udAsa hokara nagara chor3ane lage / ukta donoM vanoM se jJAta hotA hai ki saMvat 1815 meM lekara saMvat 1826 taka jayapura rAjya kA dhArmika vAtAvaraNa kAphI uttejanApUrNa rhaa| tathA zAsana meM jo va dharmAvalambI the unhoMne zAsana kA phAyadA uThAkara dUsare varga ko adhika se adhika nukasAna pahuMcAne kA prayAsa kiyaa| lekina yaha sthiti adhika samaya taka nahIM rahI aura jayapura nivAsI eka dUsare prati gahI sadbhAvanA ke sAtha rahene lge| isake atirikta jayapura ke tatkAlIna zAsakoM ne kabhI sampradAya vizeSa kA pakSa nahIM liyA aura rAjya meM jainoM ko zAsana ke uccastha pada para niyukta kiyA jAtA rhaa| rAva kRpArAma, rAmacandra chAbar3A, bAlacanda chAbar3A, ratanacandra jaise vyakti dIvAna ke pada para kArya karate rahe / aura dharma vizeSa kA zAsana para koI prabhAva nahIM par3A / mAdhava Age siva dharamI mukhiyo bhayo / jainyAsoM kari droha vaca maiM le liyo / deva dharma guru zruta ko vinaya vigariyo / koyau nAMhi vicAri pApa vistAriyo // bhUpa ratha samabhayo nahIM maMtrI ke basi hoya / khaMDa sahara maiM nAkhiyo dukhI bhaye saba loya | vividha bhAMti dhana ghaTi gayI pAyI bahuta klesa 1 dukhI hoya pura ko tajo taba tAka paradesa || subuddhiprakANa
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva jayapura nagara kI sthApanA mahArAjA savAI jayasiMha kevala yoddhA evaM rAjanItijJa hI nahIM the kintu nagara nirmAtA bhI the / san 1725 meM unhoMne 'jayanivAsa' nAmaka mahala kI nIva rakhI aura navambara 1727 meM mahala ke cAroM prAra eka navIna nagara kA nirmANa prArambha karA diyA / pahile isa nagara kA nAma jayanagara rakhA gyaa| bAda meM savAI jayapura ke nAma se prasiddha ho gayA aura aba kevala jayapura ke nAma se vikhyAta hai| isa nagara ke nirmANa kA sabase adhika zreya vidyAdhara nAma ke vyakti ko hai, jise TADa ne jaina linA thA lekina adhikAMza itihAsakAroM ke anusAra vaha baMgAlI thA / nagara nirmANa ke pazcAt usakA mahAgajA savAI jayasiMha dvArA skhUba mammAnita kiyA gyaa| use revanyU minisTara banAyA gyaa| usake nAma se eka vidyAdhara kA rAstA evaM vidyAdhara kA vAma banAyA gayA tathA isake atirikta pAMca hajAra vI jAgIra bhI use dI gyii| jayapura nagara tIna ora pahAr3iyoM se ghirA huyA hai| isake uttara kI aura Amera hai jo pahile rAjya kI rAjadhAnI thaa| laghA dakSiNa kI ora sAMgAnera hai jo jayapura vasane se pUrva eka vaibhavazAlI nagara thaa| nagara ke cAroM mora parakoTA banAyA gayA thaa| usake nIce eka gaharI khAI thI jo nadI ke samAna' lagatI shrii| Uce Uce daravAje the| caupar3a ke samAna bAjAra the tathA jinake bIca bIca meM cauka banAye gaye the| bAjAra kI sar3aka ke eka aura nahara thI jise caupar3a para bane hue kuNDoM ko pAnI milatA thA aura jayapura ke nAgarika inakA pAnI pIte the| bAjAra evaM galiyoM ko ekadama sIdhA banAyA gayA thA aura phira usI ke anusAra mahala evaM makAna banAye gaye the / jayapura basane ke pazcAt nagara meM basane ke liye rAjya ke bAhara se bhI ghanAdadha dhyApAriyoM ko bulAyA gayA thA, jisase nagara kA vyApAra khUba bar3ha gayA thA / kavivara vakhatarAma ne apane buddhi vilAsa meM jayapura nagara kI utpatti kA bahuta hI sundara eva vistRta varNana kiyA hai| vagAna kA prArambhika aza nimna prakAra haisohai aMbAvati kI dakSiNa disi sAMgAneri, doU vIci sahara anIpama bagAyo hai / nAMma tAko dharau haiM svAI jayapura, mAnoM surani hI mili surapura sauM ranAyIM hai // 68
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA cAracau disI racyo utaMga koTa, tA pari kaMgarani kI vanI jod| tiha tali cauDI khAI banAya proDI manu saritA calI jAya / / 66 / / daravAje mace bane gorakha pauriyA baiThi tiha karata jokha / caupari ke konhe haiM vAjAra vici vIci banAe cauka cAra / / 100 // syAai naheri bAjAra mAMhi / vici maiM baMve gahare rakhAhi / caukani maiM kuDa race gaMbhIra / jaga pIvata tinakauM miSTa nIra / / 101 / / hATina ke vici rastA rakhAya / dInheM. te sUdhe cale jAya / vahu vane havailI kUpa vaag| sudara tinu lakhi mana lagata lAga / / 102 // dhanavAna ju vyApArI kiteka vahu desa sudesani teM pAe aneka te karata virAja prati nisaMka hoya paradesa sudesAhi jAta koya / / 103 / / nagara meM jyotiSa yaMtrAlaya kA nirmANa karAyA gayA jisase grahoM kI sAla kA acchI taraha se patA lagane lagA aura usI ke AdhAra para 'jayavinoda' nAma se tithi patra nikalane lgaa| deza ke kone-kone se paMDita Ane lage aura sAhitya, tarka evaM nyAya para vividha carcAya hone lagI / kArIgaroM ko basAyA gayA jisase nagara kA byApAra bar3hane lagA / bAjAra meM samudAyoM meM TuptAne thI jisameM grAhakoM ko ThIka bhAvoM para vastuyeM milatI rahatI thI / pahAr3oM ke nIce hI tAlakaTorA thA jisakA dUsarA nAma jayasAgara bhI thaa| isameM
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva vividha prakAra ke pakSIgaraNa baiThe rahate the / mahArAjA ne apane nivAsa ke lie sAta maMjila vAlA candramahala banAyA jisakI zobhA avarNanIya hai| nagara ke tIna aura parvata mAlAnoM para aneka gar3ha banavAye gaye ina meM raghunAthagar3ha, zaMkaragar3ha, hayaroI, sudarzanagar3ha evaM jayagar3ha, ke nAma ullekhanIya haiM / mahArAjA savAI jayasiMha ne jayapura nagara meM prazvamedha yajJa bhI kiyA thaa| isa majJa meM bhAga lene ke lida jadane pani hAmA 3 vizeSa rUpa se brahmapurI meM basA diyA / jayapura nagara kI sundaratA ke bAre meM pAyacAtya kalAvidoM ne bahata prazaMsA kI hai| phAdara tIphenthalara ne jayapura nagara kI sundaratA kA varNana karate hue liyA hai ki "yaha nagara, jabaki ekadama navIna nagara hai phira bhI deza ke purAne nagaroM se bhI sundara hai kyoMki prAcIna nagaroM me bAjAra evaM galiyAM pratyadhika sakar3e haiM jabaki jayapura nagara kI pratyeka galI eva bAjAra samAna rUpase lambe caur3e haiN| mukhya sar3aka jo sAMgAnerI geTa se prArambha hotI hai tathA uttarI geTa taka jAtI hai itanI caur3o hai ki chaha sAta gAr3iyAM prAsAnI se eka sAtha nikala sakatI haiN| nagara meM aneka sundara mandira hai jo ziva athavA viSANu ke haiN| isI taraha san 1820 meM jaba kisI priTiza miliTarI adhikArI ne jayapura nagara ko dekhA taba usane nimna zabda kaheM the' "jayapura nagara ke pramukha sar3akeM galaNDa kI bahuta sI sar3akoM se uttama hai| yaha iNDiyA kA sarvottama nagara hai|" isI taraha aura bhI pAzcAtya evaM bhAratIya kalA vizAradoM ne jayapura nagara ke nirmANa kI mukta kaNTha se prazaMsA kI hai| jayapura nagara ko gulAbI nagara kahA jAtA hai| aura isI nAma me yaha sAre deza meM vikhyAta hai| gata 200 varSoM meM isakI sundaratA meM parivacana hotA rahA hai, tathA saragAsUlI, havAmahala, myUjiyama, evaM samanivAsa zAga me nagara kI sundaratA meM abhivRddhi huI hai| 18vIM zatAbdI ke eka hindI vidvAna bhAI rAyamalla ne saMbat 1821 meM likhI eka patrikA meM ise jaina nagarI ke rUpa meM likhA haiN| yahAM jitanI saMkhyA meM di0 jaina mandira haiM utane deza ke kisI nagara meM nahIM hai tathA saMdhat 1784 se lekara saMvat 1950 taka jitane adhika jaina vidvAn hue utane anyatra kisI 1. History of Jaipur State by Dr, M. L. Sharma.
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nagara meM nahIM ho sake / nagara meM hastalikhita zAstra bhaNDAroM kI saMkhyA bhI kAphI acchI hai jinameM 25 hajAra se bhI adhika grandhoM kA saMgraha milatA hai|' vizAla mandiroM kA nagara nahAvi sayapura kAma ; AgdoM se damkhA hogA / tathA usake nirmANa kI yojanA ko kAryAnvita karane meM sarakAra kI aora se avazya hI bhAga liyA hogaa| jayapura nagara vizAla mandiroM kA nagara hai| yahAM jitanI saMkhyA meM zaiva, vaiSNava evaM jaina mandira haiM utanI saMrUpA meM deza meM anyatra kahIM bhI nahIM milate / yahI nahIM sabhI mandira vizAla haiM aura kalApUrNa bhI haiM jinameM vartamAna samaya meM bhI darzanAthiyoM kI apAra bhIr3a lagI rahatI hai| pramukha bAjAroM meM, caupar3a ke cAroM ora evaM galiyoM meM eka ke bAda dUsarA mandira dekhane ko milegA, jilakI sIr3hiyAM bAjAra kI pramukha sar3aka kI paTarI ko chUtI huI hotI haiM / nagara ke parakoTe meM itane adhika mandiroM kA nirmAgA tatkAlIna janatA kI dhArmika pravRtti kI ora eSTa maketa hai | nIr3A rAstA meM sthita tAr3akezvarajI kA mandira zava mandiroM meM sabase prasiddha evaM prAcInatama mandira hai, isI taraha govindadevajI kA mandira vaM rAmacandajI kA mandira yahAM ke prasiddha evaM lokapriya madhioM meM se haiM / vapaNana evaM zaidha mandiroM ke samAna nagara meM jaina mandioM kI saMkhyA bhI kama nahIM hai| jayapura nagara evaM usake upanagaroM se sthita jana mandiroM evaM caityAlayoM kI saMkhyA pahile 175 mAnI jAtI thI lekina vartamAna meM kucha naye mandira bana gaye haiM aura kucha caityAlaya kama ho gaye haiN| nagara ke adhikAMza mandira vizAla evaM kalApUrgA haiN| jinameM atyadhika manoja evaM prAcIna mUrtiyAM virAjamAna haiN| di0 jaina mandira pATodI evaM di. jaina terahapaMthI bar3A mandira yahAM ke prAcInatama mandira hai| kahate haiM itakA nirmANa jayapura ke nirmANa ke sAtha huA thaa| paMcAyatI mandiroM ke atirikta prakkiAMza mandira viziSTa vyamiyoM dvArA nirmita hai| vizAla mandiroM meM jaina mandira bar3A dIvAmajI di. jaina mandira choTA dIvAnajI, siramogiyoM kA mandira, saMghI jI kA mandira, vibhukoM kA mandira, TholiyoM kA mandira, mahAvIra svAmI kA mandira, dArogAjI kA mandira, vIcanda jI kA mandira, cAkasU kA mandira, caubIsa 1. dekhiye zrI di0 jaina atizaya kSetra zrImahAvIra jI se prakAzita rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha mucI bhAga 1 se 4 taka 1
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva mahArAja kA mandira, khAniyoM kA rANAjI kA mandira Adi ke nAma vizeSataH ullekhanIya haiN| inameM kitane hI mandiroM meM vizAla zAstra bhaNDAra haiM jinameM prAkRta, apabhraMza saMskRta evaM hindI kI prAcInatama pANDulipiyAM haiM jinakI sakhmA 25 hajAra se kama nahIM hai aura jo rASTra ke pramulya saMpatti hai tathA samUce rAjasthAna ko jina para garva hai / sAmAjika sthiti mahAkavi daulatarAma ke samaya me rAjanaitika asthiratA ke samAna deza kI sAmAjika sthiti bhI chAtra Dola hI bhI / mugala samrAT zrIraMgajetra ke atyAcAroM ke kAraNa samasta hindU samAja vasta, pIr3ita evaM bhayabhIta thA / jaina samAja bhI mugaloM usIr3ana se baca nahIM sakA thA / madhyapradeza meM sekar3oM jaina mandiroM ko naSTa-bhraSTa kara diyA gayA thA aura saMskRti eva sAhitya kI rakSA kaise ho yaha pramukha samasyA sabake sAmane banI huI thI / jaina samAja vibhinna vargoM meM vibhAjita thaa| 18vIM zatAbdI taka bhaTTArakoM kA jabaradasta prabhAva thaa| zAsana evaM janatA donoM meM hI unakA pUrNa prabhAva thA / dehalI paTTa ke bhaTTArakoM kA jinameM bhaTTAraka zubhacandra, jinacandra evaM prabhAcaMdra ke nAma ullekhanIya hai, uttarI bhArata meM apanA jabaradasta prabhAva sthApita kara rakhA thaa| inakI vidvattA evaM tyAga meM janatA para jAdU jaMsA kArya kiyA thaa| inake prabhAva ke kAraNa aneka mandiroM kA nirmANa huA evaM bar3I-bar3I pratiSThAyeM huii| lekina phira bhI dehalI ke bAdazAhU sikandara lodI (12=61417 I0) kI kaTTaratA evaM asahiSNa utA ke kAraNa dehalI se bhaTTAraka paTTa faaaur3a sthAnAntarita kiyA gayA aura maMDalAcArya dharmacandra (san 1524) cittaur3a paTTa para AsIna hue| inake kucha varSoM pazcAt hI bhaTTAraka ratnakIni ne nAgaura meM bhaTTAraka gAdI sthApita kii| mugaloM ke cittaur3a para bhI barAbara AkramaNa hote rahane ke kAraNa dharmacandra ke ziSya lalitakIti ne (saMvat 1603) cittaur3a meM apanI gAdI sthAnAntarita kI aura rAjasthAna ke pUrvI kSetra meM apanA javaradasta prabhAva sthApita kiyA / 36 bhaTTAraka lalitakIti dvArA bhaTTAraka gAdI sthAnAntarita kiye jAne ke pazcAt rAjasthAna ke isa kSetra meM sAhityika evaM sAMskRtika jAgaraNa punaH prAraMbha huA / isa samaya zrAmera ke rAjya meM prAya: zAnti thI aura mugaloM ke AkramaNa kA koI Dara nahIM thaa| bhaTTAraka lalita kIrti ke pazcAt bhaTTAraka candrakIrti evaM bhaTTAraka devendrakIrti hue jinhoMne apanI vidvatA tathA tyAga ke bala para sAre rAjasthAna meM apanA prabhAva sthApita kiyA / saMvat 1661 maM
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ : i prastAvanA sAMgAnera meM bhaTTAraka narendrakIrti bhaTTAraka paTTa para baitthe| kavi bakharAma maha ne apane "buddhivilAsa" meM isakA nimna prakAra varzana kiyA hai- nareMdrakIrati nAma, paTa ika sAMgAnera meM / bhaye mahAmuna dhAma, solahasa~ ikyAraNaye / / 666 / / 3.5 bha0 narendrakIti kA deza ke vibhinna bhAgoM meM bar3A bhAge prabhAva thA / rAjasthAna, mAlavA, gevAr3a, mahArASTra evaM dehalI Adi meM inake rahate the aura jaba ve jAte to unakA khUba svAgata hotA thA / tatkAlIna kitane hI vidvAna inake ziSya evaM prazaMga the / aneka stotroM kI hindI gadya meM TIkA karane vAle khaparAja inhIM ke ziSya the| saMvat 1717 meM inhoMne apanI saMskRta maMjarI kI prati bheTa kI thii| isI taraha ToDArAyasiMha ke prasiddha kava paMDita jagannAtha inhIM ke ziSya the| unake samaya meM ToDArAyasiMha meM saMskRta granthoM ke paThana pAThana kA acchA pracAra yA aSTasahI evaM pramAnika jaise nyAya granthoM kA lekhana, pravacana evaM pAThana hotA thA / lekina inhIM bhaTTAraka narendrakIrti ke samaya meM digambara samAja ke prasiddha terApaMtha kA prabhAva bar3hane lagA jisane tatkAlIna samAja meM vyApta zithilAcAra kA virodha hone lagA / bakhatarAma sAha ne apane mithyAtvakhaMDana (maM0 1821 / meM isakA nimna prakAra ullekha kiyA hai bhaTTAraka Ari ke narendrakorati nAma | yaha kupaMtha tinakai samai nayo calyo aba dhAma || lekina saMvat 1827 meM mamApta hone vAle vuddhi kilAga meM inhoMne hAtha kA udaya saMvat 1683 meM mAnA hai / inahI gacha maiM nIkasyo, nUtana teraha paMtha / saulaha se vIyAsiye so saba jaga jAnaMta / / 623 / / isa prakAra lagatA hai khatarAma svayaM bhI isa paMtha ke udaya ke sambandha meM eka mata nahIM hai| lekina kucha bhI ho bha0 narendrakIti ke samaya meM taM kAphI jora pakar3a liyA thA / inhIM ke samaya saMgAnera meM amarA bhImA hue jo apAra sampatti ke svAmI the| jinheM apanI sampatti para kAphI garva thaa| eka vAra jinavAnI kA avinaya karane ke kAraNa inheM mandira se nikAla diyA gayA
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 mahAkavi daulana rAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva ghA / isameM kodhita hokara ye bhaTTArakoM ke virodhI bana gaye aura terahapaMtha ke pracAra prasAra meM pUrNa yoga dene lage | isakA puna jodharAja bhI inhIM ke vicAroM kA thA / vaha saMskRta evaM hindI kA bar3A bhArI vidvAna thA 1 inhoMne samyakta kaumudI bhApA (saMvat 1724) pravacanasAra bhASA (saMvat 1726 / padmanaMdipaMcaviNAna (sa. 1724) jJAnasamudra evaM prItikAra carita jaisI mahatvapUrmA racanAoM kA nirmANa karake hindI sAhitya kI bar3I bhArI sevA kI thii| terahapaMthiyoM ke virodha ke bAvajUda bhaTTArakoM ke prabhAva meM koI vizeSa antara nahIM aayaa| bhaTTArakhA naredrakIti ke pazvAla bha0 surendra koni (saMvat1722) jaganIti (maMvat 1733) bhaTTAraka gaddI para baiThe / saMvat 116 meM bhaTTAraka jagatakIti ne cAMdakheDI / eka vizAla pratiSThA samAroha kA saMcAlana kiyA jisase unakI pratiSThA aura prabhAva meM aura bhI bRddhi huI / samAja meM ina ko meM pUjA pATha, vidhAna Adi meM itanA bAhyADambara lA diyA thA, jisane samAja ke prabuddha varga ke cintana para gaharI coTa ko / samAja meM adhyAtma zailI ke nAma se jo goliyAM calatI thIM unhoMne terahapaMtha ke pracAra meM paryApta mahAyatA dI aura Age calakara ve hI goSThiyAM terahapaMtha kI goSThiyoM meM parivartita ho gayI / mahAkavi daulatarAma java aAgarA gaye the to vahAM dhyAgasalI pahile se hI calatI zrI aura jaba unhoMne udayapura meM stra prabhacana prArambha kiyA to use bhI isI pelI ke nAma se prasiddha kiyA / 16 vIM zatAbdI ke prArambha meM jayapura meM mahApaMDita ToDaramala kA udaya huaa| ToDaramala jI mahAna vidvAna zre, NAstroM ke jJAtA the vakta tana kalA meM atyadhika pravINa the aura ina natrake atiritta samAja sudhAra meM agrasara the / ve bhaTTAraka paramparA ke pUrNa vizecI the aura terahAMtha ke kaTTara samarthaka the / inhoMne isa yuga meM narahapaMtha ke pratrAra meM sabane adhika yoga diyA / terahapaMca ke pracAra paM. Toaramanna jI ke atirikta bhAI rAyamalla, dIvAna ratana canda, dIvAna bAlacanda DA.di vizeSa sahAyaka ane| inhoMne jJAna ke prasAra ke liA vizeSa prayatna kiye aura bAlaka bAlikAoM ko dhArmika jJAna pradAna karane ke liA kucha vidvAnoM ko niyukta kiyA / bhAI rAyamalla ne apanI eka patrikA meM isakA nimna prakAra ullekha kiyA hai "aura yahA deza bArA lekhaka sadaiva sAsale jinavANI likhate haiM / vA socate haiM / aura eka brAhmaNa mahanadAra cAkara rajhyA hai so bIsa tIsa
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA lar3ake bAlakana kUnyAya jyAkaraNa gaNita zAstra par3hAte hai / aura so-pacAsa bhAI yA bAyaryA carcA vyAkaraNa kA pradhya yana kare hai|" saMvat 1821 meM jayapura meM 'indravaja pUjA mahotmaba' kA prAyojana vizAla rUpa meM huA thaa| bhAI rAyamalla ne apanI patrikA meM inakA jima sundara DhaMga se varNana kiyA hai usase patA calatA hai ki isa mahotsava meM deza ke vimA bhAgoM se hajAroM kI saMkhyA meM strI puruSa sammilita hue the| jayapura darabAra kI ora se isa prAyojana ko saphala banAne ke lie pUrI suvidhAe pradAna kI gayI thii| bhAI rAyamalla ne likhA hai ki "e uchava pheri I paryAya maiM dekhaNA durlabha hai| e kArya darabAra kI prAmA sU huvA hai pora e hukama huvA hai jo pAka pUjAjI ke athi jo vastu cAhije so hI darabAra sU le jAbo / .........."para donyU divAna ratanacanda vA bAlacanda yA kArya viSa pramezvarI hai" / lekina itanA hone para bhI bIsa paMya aAmnAya vAloM kA prabhAva kama nahIM huA thaa| mahApaMDita ToDaramala jI ke samaya meM bhaTTAraka kSemendrakIti evaM bhaTTAraka surendrakIti bhaTTAraka paTTa para virAjamAna the| paM. ToDaramalajI ke hote hue ina donoM bhaTTArakoM kA saMvat 1815 evaM saMvat 1822 meM jayapura meM hI paTTAbhiSeka kiyA gayA aura jayapura nagara ko inhoMne apanI gatividhiyoM kA kendra bnaayaa| eka aora saMvat 1831 meM jayapura nagara meM ToDaramala jI ke samarthakoM kI yora se vizAla indradhvaja pUjana kA prAyojana hunA to dUsarI mora se saMvat 1826 meM savAI mAdhopura meM vizAla paMcakalyANaka pratiSThayA samAroha humA jisakA bhaTTAraka surendrakIrti ne saMcAlana kiyA thA 1 isa vizAla prAyojana meM hajAroM mUrtiyoM kI pratiSThA kI gayI aura unheM rAjasthAna ke prAya: pratyeka gAMva ke aMna mandira meM sthApita kI gyii| yaha pratiSThA saMgahI nandalAla ne karAyI thI aura isameM lAkhoM rupayA vyaya karake maTTArakoM ke prabhAva ko punaH sthApita kiyA gyaa| mahApaM hita ToDaramala jI ke balidAna ke kucha samaya pazcAt hI unake virodhiyoM kI ora se aisA vizAla prAyojana se aimA lagane lagA jaise mAnoM koI vizeSa ghaTanA hI nahIM ghaTI ho| jisa prakAra mahApaMDita ToDaramala ne siddhAnta anyoM kI bhASAnuvAda karake apanI vicAradhArA ke pracAra meM vRddhi kI usI prakAra bIsa paMtha ke phaTTara samarthaka evaM bhaTTAraka parampaga ke prazaMsaka paMDita bakhatarAma sAha ne saMvat 1821 meM apane "mithyAtva khaMDana" grantha meM terahapaMtha kI kar3I prAlocanA kI tathA saMvat 1827 meM buddhi vilAsa
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 mahAkavi dolatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ko likha kara jaina itihAsa para vizeSa prakApA DAlA | bakhatarAma kA "midhyAtya khalana" mahApaMDita ToDaramala ke sudhAravAdI vicAroM kA jabAva thaa| samAja meM paMcAyata prathA kA jora thaa| paMcAyata kI prAjA binA koI bhI sAmAjika evaM dhArmika kArya nahIM hote the| samAja eva jAti se bahiSkRta karanA inakA sAdhAraNa kArya thA / jayapura meM aiso hI cAra paMcAyateM thI jinameM do paMcAyata terahapaMdha tathA do bIsapaMtha amnAya vAle zrAvakoM kI thI / jayapura meM pATodI kA mandira, cAkasU kA mandira, bar3A mandira evaM vIcanda mI mandira kramazaH bIsa evaM teraha paMtha prAmnAya ke paMcAyatI mandira kahalAte haiN| jayapura nagara meM jaina samAja kA atyadhika prabhAva thaa| zAsana meM unakA pUrA jora thA aura adhikAMza dIvAna jaina hI humA karate the| yadi hama sabat 1818 se 1826 taka ke samaya ko itihAsa meM se nikAla deM to phira zoSa samaya meM jayapura ke zAsana meM sadaiva jainoM kA jora rahA aura yahI kAraNa hai ki deza meM kisI bhI nagara meM itane jaina mandira evaM caityAlaya nahIM haiM jitane jayapura meM milate haiN| saMvat 1821 meM likhI eka patrikA meM jayapura nagara kA jo varNana kiyA gayA hai vaha isa dRSTi se ullekhanIya hai aura I namra virSa sAta vipana kA prabhAva hai| bhAvArtha I nagna viSa kalAla kasAI vezyA na pAie hai aura jIva hiMsA kI bhI manAI hai / rAjA kA nAma mAdhavasiMha hai tAka rAja viSaM vartamAna (isa samaya) ete kuSisana darabAra kI prAjJAta na pAIe haiN| para jainI loga kA samUha basa hai / darabAra ke matasaddI sarva jainI haiM aura sAhUkAra loga sadaM jano haiM jadyapi aura bhI haiM pari gaurAtA rUpa hai mukhyatA rUpa nAhI / chaha sAta vA ATha vA dasa hajAra jainI mahAjanAM kA ghara pAIe hai| aisA jainI logAM kA samUha aura nanavirSa nAhI aura ihAM ke deza virSa sarvatra musthapaNaM zrAvagI loga base hai tAta eha namra va dezA bahota nirmala pavitra hai / tAta dharmAtmA puruSa basane kA sthAnaka hai| prabAra to e sAkSAt dharmapurI hai / " mahApaMDita ToDaramala jI ke pazcAt jayapura nagara meM jitane bhI paMDita evaM zAstroM ke jhAtA hue unameM pramukha terahapaMtha AmnAya vAle the tathA ToDaramala ke gahare prazAsaka the / ina vidvAnoM meM paMDita jayacanda jI chAbar3A, paM0 gumAnIrAma bhAvasA evaM paM0 sadA sukha kAsalIvAla ke nAma vizeSata: ullekhanIya haiN| lekina dhIre-dhIre teraha aura bIsa paMthoM kA vaimanasya samApta hone lagA aura icchAnusAra paMthoM ko mAnane ko svatantratA de dI gayo / yahI kAraNa hai
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 41 ki saMvat 1861 meM jayapura nagara meM jo vizAla pratiSThA samAroha humA yA vaha bhaTTAraka sukhendrakIti ke nirdezana meM sampanna huprA tathA isa samAroha ko pratiSThA karAne vAle the| dIvAna bAracanda ke suputra sapahI rAyacanda / dovAna bAlacanda ToDaramala jo ke pragamakoM me se the evaM terahapaMca kI proTa unakA vizeSa jhukAva thaa| mahAkavi kI aba taka 18 racanAtroM kI mboja kI jA cukI hai| ina racanAtroM ko hama tIna bhAgoM meM vibhAjita kara sakate haiM 1. maulika racanAyeM 2, anudita ravanAyeM 3. hA TIkAye maulika racanAmoM meM hamane una racanAyoM ko liyA hai jinheM pavi ne pUrva prAcAryoM ke granthoM para prAdhArita hone para bhI svatantra rUpa se nibaddha kiyA hai tathA jinameM apanA maulika cintana diyA hai / isake atirikta isa zreNI meM ve racanAyeM bhI sammilita haiM jinameM kavi ne apane sarvathA molika vicAra likhe haiN| viveka kliAsa evaM adhyAtma bArahakhaDI aisI hI kRtiyoM meM hai / kavi kI maulika racanAyeM nimna prakAra haiM 1. prapanakriyAkoza 2. jIbaMdhara carita 3. adhyAtmabArahakhaDI 4. viveka vilAsa 5. thaNika carita 6. zrIpAla carita 7. caubIma daNDaka 8, siddha pUjASTaka isake pazcAt ve racanAyeM rakhI gayI haiM jo bhASA panikA ke rUpa meM likhI gayI haiM jinameM kavi ne pUrvAcAryoM kI racanAmoM kA hindI gadya meM vacanikA ke rUpa meM artha kiyA hai aura apano aora se vizeSa ghaTAyA bar3hAyA nahIM hai| lekina kabhi ne jisa kalA ke sAtha unakI bhASA TIkA likhI hai ye aisI lagane lagI hai jaise ve mAnoM kavi kI pUrNata: maulika racanAyeM haiN| kavi ne inako jisa dhArA pravAha meM liyA hai vahai usakI svayaM kI kalA hai| aisI racanAvoM meM nimna racanAyeM prAtI haiM 1. puNyAta vakathAkoza - -
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkadi TolatarAma kAsanIvAla-vyaktitva evaM kRtitva 6. padamapurANa 3. AdipurANa 4. puruSArtha siddhayu pAya 5. harivaMza purANa 6. paramAtmaprakAza 7. sAra samuccaya isake atirikta tIna aisI racanAye haiM jinakI TIkAnoM ko kavi ne yA TIkA kA nAma diyA hai| TavvA TIkA kA artha uma TIkA se hai jisameM kavi ne kisI kRti kA hindI meM pUrA artha nahIM likhA ho kintu pAThakoM ko unakA artha samajhAne ke lie saMketa ke rUpa meM kaThina zabdoM kA unake Upara hI artha likha diyA ho| aisI racanAoM meM nimna racanAyo ko liyA gayA hai 1 tatvArthasUtra vA TIkA 2 basunandi zrAvakAcAra TambA TIkA 3 svAmI kArtikeyAnuprekSA TabbA TIkA ina sabhI 18 racanAmro kA saMkSipta paricaya viSaya ke vargIkRtAnusAra yahA~ diyA jA rahA hai1 zrepanakriyAkoza: "panakriyAkoza" kA nAma yadyapi "puNyAnavakathAkoza" se mantima do zabdoM meM sAmyatA rakhatA hai| lekina yaha kathA pradhAna na hokara prAvara pradhAna racanA hai| jaisA ki isake nAma se hI racanA ke viSaya kA bodha honA hai / isameM thAvakoM dvArA pAlana yogya 56 kriyAnoM kA prati sUkSma evaM vistRta vivecana kiyA gayA hai| ina 53 kriyAoM ke nAma nimna prakAra haiM 5. mUnaguNa-pAMca udambara evaM tIna makAra (madya, mAMsa evaM madhu) 12 vrata-paMca aNuvrata, tIna gumAvata aura cAra zikSAnata 12. tapa-chaha bAhya tapa-anazana, avamIdarya, taparisaMkhyAna, sapariyAga. viyatapAsyAsana evaM kAyaleNa / chaha grAbhyaMtara tA---praya dinana, vinaya, basAvRtya svayava kAyamagaM gaura dhyAna / an i -- - - - -
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. samyavatva 11. pratimA 4. dAna 1. jalamAla 9. rAtri bhojana dhyAna 3. ratnatraya 53. yoga prastAvanA 43 mAnava mAtra ke jIvana ko zuddha, sAtvika evaM prAcAravAna banAne ke liye ina kriyAoM kA pAlana prAvazyaka hai / kavi ne apane racanA cAturya me ina sabakA itanA sundara varNana kiyA hai ki sArA kriyAkoza hI eka dhArAvAhika upanyAsamA mAlUma detA hai| gRhasthoM ke jIvana-vikAsa evaM sudhAra kI aisI pariSkRta kRti bhAratIya sAhitya kI sundaratama kRti hai / 1 "kriyAkoza" yadyapi pUrNataH dhArmika racanA hai | zrAvakoM kI kriyAoM se isakA sambandha hai lekina phira bhI kavi ne ise pUrNataH maNikara, AkarSaka tathA sarasa banAne kA prayAsa kiyA hai| jisa samaya yaha racanA nibaddha kI gayI thI usa samaya kavi apanI pUrNa yauvanAvasthA meM thaa| jagata kA vaibhava unake lie sulabha thA / eka aura zAsana kA uccapada unheM prApta yA to dUsarI bora unakI vidvattA, sAhityika rUci evaM lokapriyatA kI kahAnI cAroM dhora phaila cukI thii| AgarA evaM jayapura meM unhoMne jo sthAti prApta kI thI usameM uttarottara vRddhi ho rahI thii| aise samaya meM trepanakriyA koza' kI racanA isa tathya kI ora saMketa karatI hai ki tatkAlIna jaina samAja meM jo AcAra hInatA evaM kriyAoM ke pAlana meM DilAI vyApta ho gayI thI, usase kabi svayaM vina the| unheM zithilatA jarA bhI pasanda nahIM thii| isaliye udayapura jAne ke pacAt hI unhoMne 'panakriyAkoza' ko racanA nibaddha kiyaa| jisake mahatva ke sambandha meM unhoMne nimna zabdoM kA prayoga kiyA hai saba graMthati meM trepana kiriyA, ina kari ina bina bhava vana phiriyA / jo e trepana kiriyA dhAreM, so bhavi apano kArija sAre / / 2133 / / suraMga mukati dAtA ekiriyA, jinavAnI suni jini e ghariyA / tina pAIM nija parati zuddhA jJAna svarUpA prati prati buddhA / / 2134
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-paskisva evaM kRtitva ....-- ---.. - iti haiM anAdi siddhA e sarvA, e kiriyA dharivau taji garvA / Thaura Thaura inako jasa bhAI, e kiriyA gAvaM jinarAI / / 2135 / / - racanA ke anta meM kavi ne hindI bhASA meM racanA kA aucitya-varNana karate hue likhA hai ki gaNavaroM evaM prAcAryoM ne prAkRta meM ina kriyAnoM kA varNana kiyA hai tathA saMskRta bhASA ko irA pacamakAla meM bahuta kama vyakti samajhate haiN| isalie saMskRta kRtiyoM ke prAdhAra para hI yaha kRti anheM nara bhASA arthAt hindI meM likhI hai| uma rAmaya hindI ko 'nara bhASA' se sambodhana kiyA jAtA thA, aisA saMketa kadi kI eka prazasti se milatA haigarAdhara gAvaM munivara gAveM, devabhASa mai zabada sumAdai / paMcamakAla mAMhi surabhASA, biralA samajhe jinamata sAstrA / / 2136 // tAte yaha nara bhASA kInI, surabhASA anusAre lInI / jo nara nAri par3he mana lAI, so sukha pAvai ati adhikAI / / 2137 / / racanA kAla : apana kriyAkoza kI racanA udayapura meM rahate huye kI gaI thii| usa dina maMvat 1765 kI bhAdavA sudI 12 maMgalabAra kA zubha dina thaa| tathA kavi savAI jayasiMha ke putra savAI mAdhosiMha ke maMtrI evaM savAI jayasiMha kI yora se udayapura darabAra meM jayapura kA pratinidhitva karate thesaMvata satrAsai paccArAba, bhAdava sudi vArasa tithi jArarAva / maMgalavAra udapura mAhaiM. pUrana kInI saMsa nAhai // 2138|| grAnaMda suta jayasuta ko maMtrI, jaya ko anucara jAhi kahai / so daulata jinadAsanidAsA, jina mAraga kI zaraNa gahai // 2136 / / viSaya barNana : jaisA ki pahale likhA jA cukA hai, apanakriyAkoza meM 53 kriyAnoM kA varNana kiyA gayA hai| kriyAkoza adhyAyoM athavA bhAgoM meM vibhakta nahIM hai| kintu niyamAnusAra usakA nAmollekha kara diyA gayA hai| sarva prathama 66 padyoM meM maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| jisameM 63 malAkA mahApuruSoM ko prAcArya kunda-kunda, dazalakSaNa dharma, Sor3azAraNA bhAvanA, ratnatraya evaM sa sAdhunoM ko namaskAra kiyA gayA hai| isake pazcAta vapana kiyAnoM kA varNana prArambha hotA hai| aSTa mulagaNoM kA tyAga karane ke liye kavi ne sodAharaNa
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA tarka prastuta kiyA hai| paMca udambara-bar3aphala, pIpala phala, pAkara, amara evaM kaTUmara phalboM meM asaMkhya jIvoM kA nimAsa rahatA hai isalie madya, mAMsa evaM madhu ke sAtha hI inakA se dhana bhI vajita hai| isI prasaMga meM 22 prabhAvoM kA bhI barakhana pAyA hai| isake pazcAta rasoI, jalagRha gvaM hAya cavako kI kriyAnoM meM sAvadhAnI baratane ke lie kahA gayA hai| jimase jI siA na ho| bhojana jitanA sAstika hogA utanA hI vaha svAsthyaprada ho / bhAratIya jIvana meM khAna-pAna ko zuddhi ko jo vizleSa mahatva diyA gayA hai, isa dRSTi se kavi ne isakA varNana kiyA hai| jaina dharma himA pradhAna dharma hai| isaliya bhojana kI sabhI kisAnoM meM ahiMsA dharma kA paripAlana prAvazyaka hai| kavivara daulatarAma ne apanI isa kRti meM ina saba para bar3A hI sUcama bargana kiyA haigraNa jANu phala tyAgahu mitra, praNa chANyo jala jyoM apavitra / syAgI padamUla dUSita kara mulabha jIva ghananta / / 116 // dadhi gur3a khAvo kabahu na joga, gharajeM zrIgura vastu prjog| mUlaguNoM kA varNana karane ke pazcAt bArahavato kA vistRta varNana kiyA gayA haiN| ina bAraha vrato ke nAma hai-paMca arabata --hisAgunatA, satyAguyata. pracaumAvasa, brahmacarvANunAra evaM parigrahaparimAraNuvAta / tIna guNavata-dignata, dezavana, evaM anarthadaNDavata / cAra zikSAgratasAmAdhika, proSadhopavAsa, bhogaupabhogaparimANavata evaM yAvRtya / hana 12 prato kA varNana 388 padya se prArambha hokara 1350 padya saMkhyA saka samAna hotA hai / isa prakAra tripAkoza maMtha kA zrAdhe se adhika bhAga ina vratoM ke caNana taka sImita hai| vAstava meM ye 12 vrata eme haiM jinake pAlane se mAnava devatva sama bana sakatA hai| usameM se burAipA samApta ho jAtI haiM tathA acchAiyoM kI bhora usakI jIvanacaryA bar3hane lagatI hai| yadi hama vratoM kA aragu mAtra bhI hamAre jIvana meM utara jAve to hamArA deza sabhI haTiyoM se unnata ho sakatA hai| yatoM ke varNana ke pazcAt 12 hapoM ke matva para prakAza DAlA gayA hai| prAsmA ke vikAroM para vijaya pAne ke lie tayoM kA ripAlana aAvazyaka pratalAyA gayA hai| inameM 6 bAhya tapa haiM jinakA zArIrika kriyAoM meM sambandha hai| upacAsa karanA, jhula se kama khAnA, pratidina kisI eka rasa
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 46 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla..yaktitva evaM kRtitva kA parityAga karanA, ghArayA chor3akara sonA tathA zarIra ko kleza denA ye sabhI bAhya tapa hai| inake pari-pAlana ge sAdhunoM kI tapazcaryA meM ur3anA AtI hai| isI prakAra zUnha abhyatara tapa bhI haiM / jinheM sAdhaka svayameva karatA hai aura jinase udAtta bhAvoM ke sAmane meM zAnti milatI hai / isake paNcAt samyaktva, gyAraha pratimA dhAna, jala chAnane kI vidhi, gavi gojanatyAga evaM ratnatraya ke paripAlana ke mahatva para prakAza DAlA gayA hai| kavi ne ina sabhI meM apanI pragAdha jJAna kI chApa chor3I hai| sAtha meM aisI kriyAnoM ke mahatva ko padyoM meM likhakara isakI jana sAdhAraNa ko vistRta jAnakArI bhI dI hai| isa prakAra "ganakrimAkoza' meM yadyapi jainAcAra kA varNana hai, lekina yaha mAnA jAya re lie nanika sadilA hai / jisane ar3iyA dharma kA paripAlana, satya vyavahAra ko jIvana meM utArane para jora, corI, anaitika jIvana evaM anAvazyaka saMgraha prAdi kI burAiyoM kI khulakara nindA kI gayI hai| bratoM se jIvana kI atyadhika samita, niyaMtrita evaM vikasita karane kI kalA sikhAyoM gayI hai / vAstava meM aisI pustakoM ko dhArmika prAvaraNa meM na rakhakara sArvajanika upayoga ke lie prastuta kI jAnI cAhie / bhASA: bhASA kI dRSTi se yaha kavi kI prathama chandobaddha racanA tho| isalie kavi isameM kisI eka zailI para sthira nahIM raha skaa| kahIM para yadi zuddha hindI kA prayoga hunA hai to kahIM para rAjasthAnI kaa| braja bhASA ke zabdoM ke prayoga se kavi baca nahIM sakA hai| isI taraha apane mantavya ke lie kahIM prAkRta padyoM kA udAharaNa diyA gayA hai to kahIM saMskRta chandoM ko bhI uddhRta kiyA gayA hai| yahI nahIM eka do sthAna para lo apane viSaya kA pratipAdana karane ke lie usane gadma kA bhI prayoga kiyA hai / jIvaMdhara caritra 'jIvaMdhAra carita' kavi kI dUsarI kAvyAtmaka kRti hai| isameM jIpaMdhara ke jIvana kA citraNa kiyA gayA hai| jIvaMdhara kA jIvana jaina samAja meM atyadhika priya rahA hai| isIlie saMskRta, prAkRta, apabhraza Adi sabhI bhASAmoM meM jI baMdhara ke jIvana para aneka racanAe milatI hai| hindI bhASA meM isa rita ko nibaddha karane kI raNA kavi ko udayapura meM svAdhyAya premiyoM
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA dvArA milI thii| Rvi ne isa kRti kI prazamli meM unakA sAbhAra ullekha kiyA hai| kavi dhAna maMThI udayapura meM pratidina pravacana kiyA karate the / eka bAra unhoMne mahApurANa para pravacana kiyaa| isI mahApurANa meM jIbaMdhara kI bhI eka sundara kathA prAtI hai| jaba zrItAyoM na usa kathA ko munA to rAmI zrotAoM ne evaM vizeSataH kAlADeharA ke nivAsI zrI caturabhuja agravAla ne kavi se nivedana kiyA ki deva bhASA arthAt saMskRta to atyadhika kaThina hai / usakA svAdhyAya to paDita loga hI va.ra sakate haiM, lekina sAmAnya zrAvakoM ke liye zakti ke bAhara kI bAta haiN| isaliya yadi isa kAma ko hindI meM racanA ho jAve to sabhI saralatA se samajha sakeMge / isI prakAra kavi ke pramagna mitra pRthvIrAja kA bhI yahI prAgraha thaa| sAgavAr3a nivAmI humaha jAtIya zrAvaka seTha velajI kA prAyaha bhI vizeSa thaa| ina logoM ke grAgraha ko TAlanA svayaM kavi ke lie bhI saMbhava nahIM thaa| ataeva kavi kA anta meM bhASA meM jIvandhara carita ko bAra karanA dI thA aura putra 105 kI pAr3ha zuklA vitIyA kI zubhavelA meM isa gAtha kI samAnti kara dI gaI / 'jIvaMbara carita' ekA prabandha kAvya hai| isameM prabandha kAvyocita mabhI guNa milate haiN| sArA kAvya adhyAyoM meM vibhakta hai| jinakI samasyA pAMca hai| ina adhyAyoM meM jisa prakAra kA varNana milatA hai, usakA saMkSipta paricaya adhyAya kI puSpikA meM diyA gayA hai jisase isa adhyAya kA pUrA citra sAmane prA jAtA hai| ina adhyAyoM meM kavi ne jIvandhara carita ko apanI kAJca prati'mA dvArA sarasa, subaMdha, evaM sarala banAne kA prayAsa kiyA hai| kadi ne apane kAya ke paramparAgata kathAnaka meM yadyapi koI vizeSa parivartana mahI kiyA hai phira bhI kucha navIna ubhAvanAtroM kI mRSTi avazya huI hai| samUcA kAvya eka itivRtasA lagatA hai / jisameM jIvandhara ke vibhinna pakSI kI ud. bhAvanA huI hai| kathA vastu kA pUrNataH nirvAha huyA hai| vaha pAThako ko kabhI rulAtI to kabhI haMsAtI huI dhAge le calatI hai| vAstava me jIvaghara kA carita kyA hai-mAnoM usa mahApuruSa kI kahAnI hai, jisane jIvana meM bhI hAra nahIM mAnI tathA jisane kabhI ampAyI kA pakSa nahIM liyA / vaha ra manuSya kI kahAnI hai| jise jIvana meM kucha kara dikhalAne kI tAna icchA hai| vaha eka aise puNyAtmA kI kahAnI hai| jisane jIvana meM saba kucha paak| bhI use nissAra jAnakara chor3a diyA tathA anta meM tapasvI jIvana ko prAyara kara nirdhAraNa kI prApti kii|
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva -gad kAma barIna kavi ke sabhI pana uccakoTi ke hai| eka bAra jIvaghara nagara ke bAhara apane sAthiyo ke sAtha kolI kA khela khela rahe the| itane meM eka tapasvI ne jIvandhara se nagara kI durI ke bAre meM pUcha liyA-isakA jIvandhara ne jo sundara uttara diyA vaha kitanA sAmayika evaM prAkarSaka hai bole kaMvara sarva yaha jAna, bAlaka celaka paMtha pichAna / tU ati vRddha jJAna na tokauM, kitI dUra pura pUcha mokI / / 11 / / taravara saravara vAga visAlA, bahuri dekhie khelata vAlA / tahAM kyoM na lakhie pura mIrA, saMsa kahA rAkhie vIrA / / 12 / / jyauM lakhi dhUma ani hUM jAne, tyauM bAlaka lakhi pura paravAne / jobaMdhara ke sUniye vainA, tApasa kIye nIce nainAM / / 63|| eka bAra jIvandhara rone lage / jaba tapasvI ne jIvandhara se nahIM rone ke lie kahA to jIvadhara ne usakA javAya kitane vyagya se diyA, vaha par3hane yogya hai rove ke guna tuma nahi jAnau, merI vAta yi prvaanii| jAya saleslama jo dukha dAI, netra vimala va ati adhikAI / 105 // titai prahAra hu sItala hoI, yA to proguna nahi koI / / Adi kAla se hI lar3akI ke vivAha kI cinsA mAtA-pitA ko rahI hai| putrI ke vivAha ke pazcAt unheM apUrva prasannatA hotI hai / isI taraha kA eka prasaMga jIvandhara carita meM bhI AyA hai| jisameM isI taraha kI bAta kahI gayI hai-- rahai kaMvArI kanyakA, vyAh jogi ghara mAhi / mAta tAta ko dUsarI, tA sama ciMtA nAhi / / 47 / / putrI paraNAvana samA, nahi nircitatA aura / / prastusa kAvya meM nAyaka kA caritra alaukika kAryoM se hI nahIM ubhArA gayA hai| kintu vINA-vAdanA pratiyogitA meM jIvandhara kI vijaya batalAkara
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 46 nAyaka ke hI caritra ko samunnata banAyA gayA hai sAtha hI apane svayaM kI vINAvAdana kI kalA para bhI prakAza DAlA gayA haisuni kari citrata rahe bhUcarA khecraa| mRga mohita vhe mahArAga maiM cita dhraa| yA vidyA kari huI kavaMra kI kiirtii| jAMnI saba saMsAra rAga maiM kImatI // 37 // 21 jIbandara sugandha parIkSA meM bhI pravINa the, isalie kavi ne "maMgha parakha vA dUjo nAhi, jIvandhara so dhararaNI mAhi'-70/24 ke zabdoM meM apane nAyaka kI prazaMsA kI hai| jIvadhara atyadhika dayAlu the| aba eka zvAna bhayabhIta hokara ulTA tAlAba meM par3a jAtA hai so use ve apane zaraNoM kI bhI paravAha na karate hue tAlAba meM kUda par3ate haiM aura marate hue kutte ko eNamokAra maMtra sunAte haiN| jisase vaha marakara yakSa yoni ko prApta karatA haiprAraNa choDi ve sanagukha bhayo, sunike kumara kahAI hi layo / jAnyoM iha jIdhai nahiM koi, yAko maraNa avArahi hoya / / 72 / / 25 taba tAke kAnani mai Apa, diyo maMtra jo nAsai pApa / namokAra so maMtra na aura, ihai maMtra saba zruta ko maura / / 73 / / 25 kadhi me vyApAriyoM kI manovRtti para acchI cuTakI lI hai aura likhA haibaniyani kI iha rIti anAdi, haraDai sUThi prAvalA Adi / beceM aura moli le sahI, ina tau rIti aura hI gahI // 66 // 27 jIvandhara : kAdhya kA nAyaka jIvandhara hai| usake pitA rAja nagara ke rAjA the / lekina usakA janma zamazAna meM humA / janma lete hI vaha pitR vihIna ho gayA aura apanI mAtA vijayA rAnI ke dvArA pAlana hone ke sthAna para gaMvotkaTa seTha ke ghara usakA lAlana pAlana hunaa| lekina jIvandhara puNyAtmA thA; isalie jahAM bhI gayA vahIM para use saba prakAra kI sukha suvidhA milatI gayI / gaMdhotkaTa seTha ne jIvandhara kA lAlana-pAlana pratyadhika sneha ke sAtha kiyA / vaha
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 5. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva morr-.---.. prArambha se hI vyutpanna mati thA, sAhasI thA, niDara thA tathA prApasiyoM se jUjhane vAlA thaa| bacapana meM jaba usakI bheMTa tapasvI se huI to tapasvI aura usake madhya hone vAlA vArtAlApa usake vyutpanna mati hone kA spaSTa pramANa hai| tapasvI dvArA nagara kI dUrI pUchI jAne para, jIvandhara dvArA diyA gayA utsara usakI utpanna mati kA dyotaka hai| jIvandhara ne sarva prathama bhIloM kA utpAta zAMta kiyA aura unase gAyoM ko chur3A kara kASTrAgAra ko sauMpa dI / yaha jIvaghara kI prathama saphalatA thii| kASTAMgAra jaise dhUtaM rAjA bhI usase lar3ane kA sAhasa nahIM kara sake / use jIvandhara ne apane bhAiyoM ko sAtha lekara aisI zikasta dI, jisase jIvaghara kI bIratA kI cAroM ora prazaMsA hone lgii| isake pazcAt jIvandhara ne sudhoSA bIna bajAkara gaMdharvadattA ke sAtha vivAha kiyA-- vaha usakA saMgIta prAvINya thaa| kASTAMgAra ke bigar3e hue hAyI asanivega ko sahaja hI meM vaza meM kara liyA jisake upalakSya meM use suramaMjarI jaisI sundara kanyA prApta huii| kASTAMgAra ke SaDayantra ko viphala kiyA / pabhotamA kA viSa dUra kara usase vivAha kiyA evaM prAdhA rAjya bhI prApta kiyA / sahasrakUTa ghatyAlaya ke kapATa kholakara kSemasundarI ko vivAha meM prApta kiyA / dhanuSa vidyA meM pravINatA dikhalA kara hemAbhA ko pariNaya saMskAra meM bAMdha liyA tayA apane hI nagara rAjapura meM prAkara usane vimalA evaM guNamAlA jaisI kanyAoM se vivAha kiyaa| inase jIvAdhara kI kIrti cAroM aura phaila gyii| yahI nahIM ratnAvalI ko svayaMvara meM prApta karake apanI nizAne bAjI kI kalA meM saphalatA pAI aura apane pitA kI jaya hatyA karane vAle tathA pravala zatru kASTAMgAra ko raNa bhUmi meM mArakara apanA rAjya vApisa prApta kiyA aura eka lambe samaya taka apane kuTumbIjanoM ke sAtha usane janatA ko svaccha prazAsana diyaa| isa prakAra kAvya ke nAyaka jIvandhara kA caritra anta taka nikharatA gayA hai| kAma kalAH prastuta 'carita' meM sabhI kAnya guNa upalabdha hote haiN| pAMca adhyAyoM meM vibhakta yaha kAtma hindI bhASA kA pramukha kAvya hai jo abhI tapha vidvAnoM kI dRSTi se promala rahA / dohA, caupaI, soraThA, vesarI, arilla, baDhadohA, cAli chanda, bhujaMgI prayAta, chappaya prAdi chandoM kA prayoga kiyA gayA hai / kavi ne bIca-bIca meM dohA caupaI ke atirikta anya chandoM kA prayoga karake kAvya kI upayogitA meM vRddhi kI haiN| isI taraha alaMkAroM kA prayoga bhI
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA matheSTa huA hai / jinameM utprekSA, udAharaNa, umA evaM anuprAsa pralaMkAroM ke nAma ullekhanIya haiN| jovandhara carita' zAnta rasa kA kAvya hai| isakA nAyaka aneka sAhasa pUrNa kAryoM ko karane ke pazcAt evaM dIrgha samaya taka zAsana sukha bhogane ke uparati saMsAra se virakta ho jAtA hai aura anta meM ghora tapasyA karake mokSa ko pAtA hai| apane pUrva bhava meM 16 dina taka haMsa ke bacce ko usakI mAM se vilaga karane kA phala lInandhara ko dRma aba meM apanI mAtA se 16 varSa taka vichoha milatA hai| kyoMki sabhI jIvoM kI samAna prAtmAe' hoto hai pora unheM bhI sukha-duHkha kA anubhava samAna rUpa se hotA hai| anma se pUrva ho pitA ko mRtyu, zmazAna meM janma, seTha kA zmazAna meM mRta putra ko lAnA aura usake sthAna para jIvandhara ko pAlanA, yakSiNI dvArA upakAra, rakSA karanA aura phira yakSa dvArA vipattiyoM meM sahAyatA ye saba kucha aisI ghaTanAe haiM, jo kama siddhAnta meM aTUTa vizvAsa utpanna karane vAlI hai / bhASA: _ 'jIvandhara carita' kI bhASA zuddha hindI hai / yadyapi kavi ne use udayapura meM rahate hue chandobaddha kiyA thA lekina mevAtI maura gujarAtI bhASA kA isa kAvya para prabhAva nahIM hai| kintu kavi ke jayapura nivAsI hone ke kAraNa kahIM-kahIM nArI zabdoM kA prayoga avazya ho gayA hai| adhyAtmabArahakhar3I: 'adhyAtma bArahakhaDI' kavi kI adhyAtmaka kRtiyoM meM sabase bar3I racanA hai| isameM svara evaM vyaMjana ke mAdhyama se pradhyAtma viSaya kA varNana kiyA gayA hai| svayaM kavi ne isakA adhyAtma vArahakhahI nAma dekara isake viSaya ko spaSTa kiyA hai| eka prakAra se vaha adhyAtma viSaya kA koza grantha hai jisakA pratyeka varNana bhakti evaM adhyAtma rasa se mota-prota hai| kavi ne isameM apane pUre jJAna ko hI jaise uDela kara rakha diyA hai| isa grantha meM tIrthakaroM kI vividha rUpa meM stuti milegI / sahasranAma, zatanAma jaisI aneka racanAeM isameM samAyI huI haiN| isa kRti kA dUsarA nAma "bhavatyakSaramAlikA bAvanI stavama" bhI diyA huA hai| adhyAtma bArahakhaDI isakA alaga nAma hai--jaisA ki kavi ne kRti kI pratyeka puSpikA meM ullekha kiyA haiN| kadhi ne apanI isa pUrI kRti ko 8 paricchedoM meM nimna prakAra vibhakta kiyA hai
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva 442 prathama paricche meM prakAra praNava mahimA evaM prakAzabhara se prArambha hone vAle para haiN| sarva prathama 5 saMskRta padyoM meM maMgalAcaraNa kiyA gayA hai| isake pazcAt 66 dUhA evaM nArAca chaMdoM meM pravamahimA, 26 caupaI chandoM meM oMkAra mahimA evaM 112, dohA copaI, chaMda vesarI meM prakAra kA barNana kiyA gayA hai| prathama pariccheda kI puSpikA nimnaprakAra hai ___ "iti zrI bhaktyakSaramAlikA bAvanI stavana adhyAtma bArahakhar3I nAmadhyeya upAsanAtaM jinamahasanAma pAbharInaprasAvijeTa saMcAgumAe bhagavada bhajanAnAMdhikAre sAnaMdarAma suta daulatarAmena alpabuddhinA upAyanIkRte prathama stuti prAraMmavAreNa praNava mahimApUrvaka prakAramizrAzara prarUpako nAma prathama-pariccheda / / 1 / / dvitIya pariccheda meM prakAra se lekara prakAra ke 16 svarAnta padyoM meM bhagavadbhakti evaM adhyAtma kI maMgA bahAyI hai| ina svarAnta padyoM kI saMkhyA nimna prakAra hai:-- akArAnta pazca paAkArAnsa / 135 ikArAnta , IkArAnta // sakArAnta , UkArAnta RkArAnta , RkArAnta // lukArAnta lUkArAnta / ekArAnta / aikArAnta , pokArAnta , praukArAnta , aMkArAnta , prakArAnta , 190 15 1471
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 53 jina chandoM kA isa pariccheda meM prayoga huA hai, unameM dohA, caupaI, paupayA, savaiyA, kavita, chanda gItA, bhujaMgIprayAta, troTaka, savaiyyA ikatIsA, chanda motIrAma, pabar3I Adi ke nAma ullekhanIya haiM / kavi ne kathAnoM ke mAdhyama se bhI jina mahimA kA varNana kiyA hai / ikArAnta padyoM ke anta meM kavi ne apane putroM ke nAma ginAye haiN| RkAra se pahile jinavANI kA stavana aura phira SaTRtuoM kA varNana milatA hai| sabhI varNana vistRta evaM spaSTa haiM evaM kavi kI vidvattA ke dyotaka haiM / tRtIya pariccheda : yaha pariccheda kavarga kA hai| jisameM kakAra, khakAra, gakAra, prakAra eka ikArAnta pacoM ko diyA gayA hai| ina paricchedoM meM kakArAnta ke 205 padya haiM, khamArAnta ke 81 padya, gakArAmta ke 117 pacca praura ghakArAnta ke 56 padya evaM ikArAnta ke 24 padma haiN| prArambha meM varNana karane se pUrva saMskRta padya alaga se diye gaye haiM / gRddha ke prasaMga meM sItAharaNa kI kathA dI huI hai| caturtha pariccheda : isameM cavarga ke sabhI paMcAkSarAnta padya haiM inameM cakArAnta ke 160, chakArAmta ke 74, akArAnta ke 32, jhakArAnta ke 42 evaM akArAnta ke 20 padya hai| isa prakAra yaha pariccheda 358 padyoM meM pUrNa hotA hai / inameM jhakArAnta meM jhUTha kI burAiyoM para acchA prakAza DAlA gayA hai| isa pariccheda kA pramukha chanda sarvayA evaM soraThA hai| varAna kucha kliSTa ho gayA hai / paMcama pariccheda : isameM davarga ke sabhI paMcAkSarAnta padya hai| inameM sakArAnta ke 37 padma, chakArAnta ke 35 padya, DakArAnta ke 76, hakArAnta ke 26 padya evaM rAkArAnta ke 43 padha haiM / isa pariccheda meM saba milAkara 217 padya haiM / isa pariccheda kA varNana sAmAnya hai| SaSThama pariccheda : usameM tavarga ke padya diye gaye haiN| jisameM taphArAnta ke 173 padya, yakArAnta 136 padya, dakArAnta ke 346 padya, dhakArAnta ke 76 evaM nakArAnta ke 126 padma haiN| saba milAkara hindI padyoM kI saMkhyA 666 hai,
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva jo eka satasaI ke rUpa meM haiN| isa pariccheda meM zrepana kriyA, aSTa mUlaguNa, dvAdaza vrata, nizcaya vyavahAra naya, guraNasthAna, pAMca jJAna-mAdi para pacchA prakAza DAlA gayA hai| isa pariccheda kA pramukha chanda dohA caupaI evaM soraThA hai| saptama pariccheda : isa varga meM pavarga para AdhArita padma haiN| inameM pakArAnta ke 338 padya, phakArAnta ke 70 bakArAnta ke 27, bhakArAnta ke 137 evaM makArAnta ke 196 padya hai tathA kula padyoM kI saMkhyA 858 hai| kuNDaliyA, chAghama, soraThA, zArdUla PIDita jage hadoM kA bhI prayoga kiyA gayA hai| sabhI varNana sarasa, sarala evaM pravAhamaya haiN| alaMkArika zabdoM kA bhI vara tatra prayoga huA hai| aSTama pariccheda : adhyAtma bArahakhaDI kA yaha antima pariccheda hai / jisameM yakArAnta padyoM kI saMkhyA 118, rakAnta 63, lakArAnta 86, vakArAnta 113, zakArAnta 133, SakArAnta 126, sakArAnta 452, evaM ikArAnta 63 tathA kSakArAnta ke 81 padya haiM, isa prakAra isa pariccheda kI kula saMkhyA 1268 padya hai jo sabase adhika hai / isameM prAdhyAtmika varNana apekSAkRta adhika hai| dohA caupaI jaise chandoM ke atirikta upendravanA, sarvayyA, kuliyA soraThA prAdi isa pariccheda ke chanda haiM / adhyAtma bAraha khaDI kAvyatva kI apekSA se eka acchI kRti hai| yaha eka kozA grantha hai, jisakI racanA jinasahasra nAma nAmamAlA Adi aneka koza grantha evaM AdhyAtmika granthoM ke AdhAra para kI gaI hai| hindI bhASA meM isa prakAra ko bahuta kama kutiyAM dekhane meM AtI haiM / varNana : zAradA-jisakA apara nAma bhAratI, IzvarI evaM sarasvatI hai, vaha sarvajJa prabhu ke mukha se nikalI huI hai| kavi ne usakA narNana karate hue likhA hai "saravagi ke mukhateM maI, sadA sAradA devi / vahai IzvarI bhAratI, sura nara munijama seva / / 27 / /
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA thakArAnta meM zraddhA para prakAza DAlate huye kavi ne likhA hai, ki SaddhA se bhagavAna jinendra kA nAma japanA cAhie / zraddhApUrvaka hI kisI ko kucha denA cAhiye / zraddhA se hI bata evaM tapa kI dhArAdhanA kI jAnI cAhie / zraddhA kari jina nAMva japi, zraddhA kari kachu dehu / zraddhA kari vrata zIla dhari, nara bhava lAhI lehu / / kavi jinendra kI bhakti meM itane sannaddha the ki inheM yaha prAzcarya lagane lagA thA ki loga unheM chor3akara anya kI kaise mArAdhanA karate haiM te nara nIca zRgAla sama, je nahiM dhyAve tohi / tohi choDi aurahi bhajeM, iha acaraji ati mohi / / 10 / / eka dUsare prasaMga meM kavi ne phira unakA stavana nimna prakAra kiyA haiterI nirmAtA nahIM, racitA jaga meM koya / anirmAtR bhagavAna tU, anivAcya vo hoya / / 361 / / jinendra kA varNana kara sakane meM asamartha prapane prApako kavi nimna prakAra prastuta karatA hai projasvI tuma varNanA, kathi na sake jani koy| maiM mati hIna ajAna jo, kima kahi saki ho toya / / 3 / / "jinendra' ke stavana meM kavi ke kucha pratyadhika sundara, sarala evaM bhAvapUrNa padya dekhie 'kha' kahie AkAsa ko, tU prAkAma svarUpa 1 saddha cidAtama bodhamaya, parama haMsa jagabhUpa / / 2 / sva kahie indrIni ko, tuma indrIni te dUra / mana para budhi ha ke para, ghaTi ghaTi antara pUra / / 3 / / ghara ghara kI sevA karata, upajyo ati gati kheda / aba tU apanI Tahala de, le nija mAhi abheda / / 1 / / dhara dharaNI mai hama lage, dhana dharaNI ko cAhi / . cAhi hamArI medi saba, bahu bharamAve kAhi // 2 //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva 4 viveka vilAsa 'viveka vilAsa' kavi ko padyAtmaka kRtiyoM meM se sabase mahatvapUrNa kRti hai| pUrI kRti rUpaka kAvya hai, jisameM bhAdi se anta tapha rUpakoM kI mAlAe hI mAlAe haiN| yaha eka aisI kRti hai, jo kisI bhI kavi kI kAvya pratibhA parakhane ke lie paryApta hai| kavi ne kRti kA nAma viveka bilAsa' diyA hai jo pUrNataH satya hai| isameM jagata ke prANiyoM ko vivekamaya jIvana apanAne kI preraNA dI gayI hai| vibhinna rUpakoM se use saccaritratA evaM sadkArya karane ko kahA gayA hai| pUrA vilAsa dohA chanda meM hai| jo 624 dohA chandoM meM samApta hotA hai| eka hI kAvya meM dohA chanda kA itanA bar3A prayoga bhI bahuta kama dekhane ko milatA hai| yaha eka hI chandakRti hai| 10vIM zatAbdI meM dohA chanda kaviyo ke lie evaM janatA ke lie kitanA lADalA chanda thaa| isakI isa kRti se jAnakArI milatI hai| kavi ne apanI isa kRti kA nAma 'vilAsa' diyA hai| bilAsa saMzaka racanAeM banArasIdAsa meM hI lokaprima rahI haiM isalie pratyeka kavi kI eka vilAsa saMjJaka kRti avazya milatI hai| inameM banArasI vilAsa, bhUdhara vilAsa, dhAnata vilAsa, daulata vilAsa Adi ke nAma ullekhanIya haiN| lekina anya vilAsa, saMjJaka rakhanAyoM meM evaM viveka vilAsa meM paryApta antara hai| banArasI vilAsa meM jahAM vanArasIdAsa kI sabhI laghu kRtiyoM kA saMkalana kiyA gayA hai / vahAM daulatarAma ne apane viveka vilAsa meM eka hI kRti ko nibaddha kriyA hai / ___ viveka dilAsa meM nijadhAma varNana, 2. ThagagrAma varNana, 3. nija vana nirUpaNa, 4. nijabhavana varNana, 5. bhAvasamudra varNana, 6. bhavasamudra varNana, 7. zAna nirUpaNa, 8. gavaM giri varNana, 6. nija gaMgA varNana, 10. prAzA vaitaraNI vipanadI varNana, 11. bhAvasarovara varNana, 12. vibhAva sara varNana, 13. adhyAtma vApikA vana. 14 viSaya vApI varNana. 15. rasa kUpa varNana, 16. bhavakrama varNana, 17. antarAtmA jJAna rAja varNana, 18, bahirAtmA dazA barNana, 16. guru vacana-isa prakAra "bilAsa' kA viSaya varNana vibhakta kiyA huA hai| yadyapi viveka milAsa adhyAmoM athavA sargoM meM vibhakta nahIM haiM, lekina vibhinna varNana ho isake pradhyAma haiN| ye sabhI adhyAya jJAna rUpI mahala se car3hane ke lie sohI kA kArya karate haiN| eka ke pazcAt eka varNana isa krama se huA hai, jisase vilAsa kI eka bhI kar3I nahIM TUTa sakI hai| aura viSaya sahana hI khulatA calA gayA hai / samUcA
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA vilAsa rUpakoM se bhota-prota hai tathA pratyeka dohe meM kisI na kisI rUpaka kA prayoga hupA hai| inase kavi ke agAdha jJAna evaM vizAla kAvya-zakti kA sahaja hI patA lagAyA A sakatA hai| racanA kAla kavi ne apanI isa kRti ko kisa zubhavelA meM prArambha kiyA thA, ora kisa zubhavelA meM samApta karake sAhityika jagata kA mahAna upakAra kiyA, isake bAre meM apanI anya kRtiyoM ke samAna samaya kA aMcata nahIM smjhaa| yahI nahIM isa mahatvapurNa kRti ko pUre rAjasthAna ke jaina grAdhagAroM meM abhI taka eka hI pANDulipi upalabdha ho sakI hai jo ayapura ke pANDe lUNakAramA jI ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| yaha pANDulipi saM0 1827 pauSa sudI 3 vRhaspativAra ko limbI huI hai| jayapura meM prAne ke pazcAt kavi ne eka hI pazcAtmaka racanA 'zrIpAla carita' ko chandobaddha kiyA thA, jisameM bhI spaSTa rUpa se racanA kAla diyA huA hai| yaha kRti saMbhavata: 'adhyAtmabArahakhaDI' ke pazcAt likhI gayI thI / vaha kavi kI kAvyazakti kA sarvocca samaya thaa| aura isIlie kavi kI lekhanI meM aisI utkRSTa kRti kA sarjana ho skaa| isalie isakA racanA kAla saM. 1768 se 1800 taka kA mAnA jA sakatA hai / bhASA bhASA kI dRSTi se viveka-vilAsa eka parimArjita hindI kRti hai| kavi ne zuddha hindo kA prayoga karake tatkAlIna samaya me prapAlata hindI zainI kA udAharaNa prastuta kiyA hai| yadyapi kavi rAjasthAnI the| udayapura meM usa samaya rahate the, lekina videka-bilAsa kI bhASA para DhUDhArI evaM mevAlI bhASA kA sabase kama prabhAva par3A hai| kavi ne zuddha hindI meM prapanI isa kRti ko prastuta kiyA hai| viSaya varNana viveka-vilAsa "nijadhAma varNana' se prArambha hotA hai / sarvaprathama brahmacarya kI mahimA evaM usase brahma pada prApti kA kathana milatA hai| isake pazcAt kavi ne jagata meM adhyAtma carcA evaM bhagavadbhakti ko hI prAtma-sAdhanA ke pramukha upAya batAyeM haiN| yaha prAtmA apane grAma pradeza meM nivAsa karatA hai, vahIM usakA abhaipura hai| jahAM use jarA bhI kAla kA bhaya nahI hai|
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva prabhapura nagara kA rAjA aAtmA hI hai| mabharasa bhAva usake mitra haiM / samyak jJAna hI usakA pradhAna amAtya hai| anantanIya mAtmA kA senApati hai| bhAva usakA durga hai / umakA gambhIra svabhAva hI usake yahAM khAI hai| prAtma dhyAna hI dvAra haiM aura yahI adhyAtma kA sAra hai| ananta catuSTaya bhAva hI cAra subhaTa hai| isa prakAra rUpakoM kI pratyeka padya meM chaTA dikhalAyI detI hai| prathama adhyAya meM isI tathya ko spaSTa kiyA gayA hai ki prAtmA rAjA hai tathA gugA isakI prajA hai / zuddha bhAva hI / usake zastha haiM jinase usakI jIta hotI hai| usa pura meM koI bora nahIM hai| vaha prAtmA svayaM mAlika hai| usake pAsa mahAsukhoM kI sabhI sAmagrI upasthita rahatI hai| zuddha pAragAmika bhAva hI rAjag2abhA ke pArSada hai| jo sadaida jAgA yA jAgthita nahIM hai| kSAyika samyaktva usake mahAbhaTa haiM jisake bala para yaha AtmA niskalaMka rAjya karatA hai| nija svabhAva hI usakA siMhAsana hai| usa para yaha baiThakara saba para zAsana karatA hai| duHkhoM ko haraNa karane vAlA svabhAva hI usakA chantra haiM tathA nirbhaya bhAvoM kI taraMga camara hai| isake prAge kavi ne prAtmA ke vibhinna guraNoM ko rUpakoM dvArA samabhAyA hai| aisI prAtmA paramAnanda dazA meM virAjalI haiM, vahAM use indriya-bhogoM ko jarA bhI cintA nahIM haiN| prAtmAnubhava hI amRta hai jisakA vaha sadA pAna kiyA karatA hai| use bhUkha evaM pyAsa kI bAdhA nahIM hotii| janma, jarA evaM mRtyu kA bhaya nahIM tathA rAtri evaM prAta: usake lie samAna haiM / rAtri meM vicarA karane vAle coroM ke samAna rAgAdi bhAvoM kA yahAM saMcAra nahIM aura usake prAtmapura meM roga-zoka prAdi pizAca nahIM hai| Thaga ke rUpa meM kAma karane vAle kAma evaM lobha kA vahAM nAma bhI nahIM hai / aise pradeza meM vastu svabhAva hI pura hai aura baha dharmamaya hai| jahAM rAjA aura prajA donoM dharmamaya hai / vahAM dharma rahita hokara koI nahIM rhtaa| aimeM yaha prAtmA jaba apane nagara meM rahatA hai; tatra cAroM ora mahAna sukha barasatA hai| vaha usakA nandana vana hai| lekina isa upavana meM na lo mAyArUpI beli hai aura na vikalpoM kA jAla hai| krodhAdi paMkhoM kA yahAM pUrNata: mabhAva hai / usa vana meM zubhAzubha karma vRkSa nahIM hai| vahAM sukha rUpI sarovara hai| jisameM sahaja nIra bharA huA hai| vahAM apane bhAva vAle tasvara haiM / isa prakAra yaha pUrNa vAna rUpakoM se bharA huA hai|
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA "viveka-vilAsa" kA dUsarA adhyAya 'Thaga grAma varNana' hai| isameM kavi kI bhAvAbhivyakti hai ki he manuSya ! yaha jagata ThagoM kA nivAma-sthAna hai| mohAdi vahAM ke ananta Thaga haiM, jinake nAma kahAM taka lie jaaveN| moha ina saba ThagoM kA rAjA hai; kyoMki moha kI phAMsI ke samAna jagata meM dUsarI phAMsI nahIM hai| jIvoM ko yaha phAMsI dekara mAna guNoM ko hara letA hai| moha nidrA ke sarImA nahIM hai. yaha nagaraH maharA bAna cetanA khokara sotA rahatA hai| mamatA moha kI priyA hai| jisake samAna anya koI ThaginI nahIM hai| yaha mamatA surendra narendra Adi sabhI ko Thaga letI haiN| sabase bar3e Thaga rAga evaM Sa haiM, jinakI bhujAnoM ke pratApa se moha jagata para zAsana karatA hai| rAma kI priyA sarAgatA hai| viSayoM meM anugagatA hI yahAM adbhuta minI haiN| dveSa ke samAna koI dubuddhi nahIM hai / dveSa kI priyA durjanatA hai, jisane prabhI sabhI ko ThagA hai| isI taraha isa nagara meM kAma ke samAna dUsarA koI prabala uga nahIM hai, jo jagata kA zIna haraNa karake badaphaila karatA rahatA hai| kAma kI priyA rati hai, jo jagata ko bharamAtI rahatI hai| isI prakAra krodha, mAna, mAyA aura lobha roga, zoka prasayama Adi praura bhI ThagoM ke nAma ginAyeM haiM : ___vilAsa' kA tIsarA varNana nija vana nirUpaNa' ke nAma se hai / yat 25 dohA chandoM meM pUrNa hotA hai / isameM kavi ne batalAyA hai ki jaba yaha prAtmA apane vana meM krIDA karatI hai to use mRtyu kA bhI Dara nahIM rhtaa| prAtmavana amara udyAna hai jisameM paramAnanda prApta hotA hai| yaha vana prAtmahaMsa ke lie keli karane kA sthAna hai lekina yaha hama hiMsA se rahita hai| tathA zAnti rasa kA dhAraNa karane vAlA hai| isa vana meM prAtmakalA ke samAna koI koyala nahIM hai| vaha Atma-veli ho rasiyA hai / yahAM marabara sama bhAva ke rUpa meM hai| caela svabhAva vAle mRga nahIM hai nayA duSTa bhAva vAle duSTa pazu bhI nahIM hai| hama Atma vana meM na to moha rUpI datya kA nivAsa hai aura na kaSAya rUpI kirAta hI nivAsa karatA hai| imo taraha se vana meM milane vAlI sAmagrI ko prAtmavana ke rUpa meM citrita kiyA hai| vahAM na to kAMTe haiM aura na vikalpoM kA jAla hai aura na mAyA po fan beli hI hai / isa vana maiM samAdika ke rUpa meM rajanIcara nahIM vicarate haiM : prAtma jJAna ke rUpa meM ghane vRkSa haiN| yahAM to svabhAva rupI pramRta vRkSa hai jo sA amara phala dete haiN| yaha eka aisA ramIka vana hai, jahAM prAtma rAjA vicaraNa karanA hai| __ caturtha adhyAya 'nija bhavana barNana' ke rUpa meM hai| yaha vistRta varNana hai, jo 77 dohA chandoM meM pUrNa hotA hai / 'bhava bana' atyadhika virUpa hai / isalie
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva vahIM yaha AtmaparA bhI vicAra isa bhavana meM puSTa svabhAva ke rUpa meM daitya vicarate haiN| moha daitya ziromaNi hai| rAga evaM dveSa rajanI para haiM, pApa ke rUpa meM vimAna haiN| sAta vyasanoM kI senA meM mahAhiMsaka purohita haiN| jisameM dayA kA kA bhI nahIM hai| aise bhava vana meM moha rAjA hai| mamatA usakI paTarAnI hai| ATha karmoM ke rUpa meM viSa vRkSa haiM jo kAMToM se yukta hai tathA chAyA rahita hai / vaha mRtyu ke rUpa meM upahAra detA rahatA hai / zuddhAtma anubhUti ke samAna pramRta latA nahIM hai / zuddha bhAvoM ke rUpa meM mRta vRkSa nahIM hai / isake Age kavi ne aura bhI bhaya vana ke DarAvane rUpa kA vistAra se barNana kiyA hai / bhaya vana ke samAna hI bhAva samudra kA rUpAtmaka varNana kiyA gayA hai / isameM sAgara meM milane vAle jar3a svabhAva ke rUpa meM jalacara, moha bhAva, mAyA evaM lobha ke rUpa meM magara, lolapI jihvA ke rUpa meM machaliyAM niSThura kachuvA, vRthA viSAda karane vAloM ke rUpa meM mIMDake, tuccha svabhAva ke rUpa meM jhoMgara Adi kA varNana kiyA gayA hai / Age sava samudra varNana, garva giri varNana, nija gaMgA varNana, prAzA - vaitaraNI viSa nadI varNana, bhAva sarovara varNana, vibhAva sara varNana, zradhyAtma vApikA mana viSaya vApI varNana Adi varNanoM ke rUpakoM meM kAphI sAmyatA hai| samudra meM pAne vAle magara, machalI, jalacara, macchara, kachuvA Adi ke rUpakoM kA samAveza kiyA gayA hai| sabhI varNana bhAvamaya hai / isI taraha vilAsa ke sabhI varNanoM meM rUpakoM ke ambAra lage hue haiN| 'viveka vilAsa' kI bhASA praur3ha hai tathA varNana rucikara hai| bar3I hI prabhAvaka rIti se kavi ne zradhyAtma kI gaMgA bahAyI hai, jisameM Atmatatva kI pradhAnatA hai / kavi ne prAtmA ke vivizva guNoM kA vibhinna rUpakoM ke mAdhyama se sundara citra upasthita kiyA hai| yaha grAtmA svabhAvataH zuddha hai / nijAnanda rasalIna hai / AtmA hI nagara hai aura bhrAtma bhAva hI sAgara hai tathA AtmA hI svayaM kA rAjA hai jo svayaM ke pAsa hai| pratama bhAvahi nagara hai, grAtma bhAva payodhi / Atma rAma hI eka hai, yaha nija ghara meM sodhi / / 308 || grAma tatva' ko pahicAna jise bhI ho gaI, vahIM bhavasAgara se tira gayA tathA jisane isakI siddhi karalI, use janma mRtyu ke jAla se chuTakArA mila gayA / RSi ne apanI isa kRti meM AtmA ko kaluSita karane vAle, zuddha . F J
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ T -A prastAvanA caitanya dazA se dUra rakhane vAle, saMsAra meM rulAne vAle avaguNoM kA burAiyoM kA evaM dussAdhanoM kA jisa spaSTatA se ullekha kiyA hai, ve kavi ke gambhIra cintana kI ora saMketa karate haiN| vAstava meM yaha vilAsa eka aisI kRti hai / jisakA dharma evaM sampradAya koI sambandha nahIM / vaha kevala apane ho me nivAsa karane vAle grAma lakSya tathA usameM nihita parama zaktiyoM kA darzana karAnA cAhatA hai | vaha manuSya mAtra ko bAra-bAra cetAvanI detA hai ki nija gura meM budhi maiM base, tAhi na pAvo tApa / tAteM sakala vilAsa taji, sevo Apani zrApa // viSe pAMca indrIni ke kAlakUTa viSa tehi / viSa ko bhUla bhayaMkarA, bhava kAnana hai ehi // 61 5 zreNika carita : yaha kavi kI prAthamika racanAoM meM se haiN| 'puNyAlakathAkoza' kI bhASA - TIkA ke pazcAt unhoMne isa kAvya kI racanA kI thii| yaha eka prabandha kAvya haiM jisameM mahArAjA zreNika kA jIvana carita nibaddha hai isameM 501 chanda haiM tathA binA kisI sarga athavA adhyAya-bheda ke kavi ne eka ho pravAha meM zika ko jIvana kathA ko chandobaddha kiyA hai / kavi ko yaha racanA adhika lokapriya nahIM ho sakI; kyoMki abhI taka rAjasthAna ke vibhinna grantha bhaNDAroM meM isakI kevala do hI pANDulipiyAM milI haiM 1. eka pANTulipi bharatapura ke paMcAyatI mandira meM haiM, jisakI patra saM 256 tathA lekhanakAla saMvat 1888 hai / 2. dUsarI pANDulipi 'yazaH kIrti sarasvatI bhavana, RSabha deva' meM sahIta hai| isameM 46 patra hai tathA lekhanakAla saMvat 1807 kArtika sudI hai| prastuta paricaya dUsarI gANDulipi ke AdhAra para hai / para yaha pANDulipi bhI azuddha likhI huI hai tathA usakI lipi bhI acchI nahIM hai / kavi ne 'zreNika carita' kI racanA saMvat 1752 caitra zuklA 5 ke dina pUrNa kI thI / isa dina candravAra thA / saMmata sataresa bImAsI zrI caitra sukala tithi jAna / pacamI dine puraNa karI, vAra candra pahacAna || 501 / /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 mahAkavi daulatagama kAgalIvAla-vyaktitva evaM kRtisva carita kI bhASA hindI hai / isameM kavi kA kAvya kalA kI ora adhika hamAna na hokara kAzya ke nAyaka kI kathA kA varNana karane kA rahA haiM / ika dina bhUpa gayo bana mAMhI, mAraga jatI jasodha ra paahii| pAtApana tapa tapIye kohI, dekhI zreNika ima kahI / / 62 / / muni pe kukkara dIye chur3Aya, taba una dIna dakSaNA jAya 118 | namaskAra karI baiThe snAna, bhUpatI lakhI rAMNI gura jAna || 64 // marata sApa muni gala dharo. naraka sAtamI ko baMdha pdd'o| cauthe dirA renakI bAra, kahI bhUpa rAgI saba chAra ||65 // vAvi yaha kAvya gavacandra ke kAdhyAnamAra likhA hai, aisA unhoMne grantha kI prasArita meM jalanesla kiyA haiM / sivAnanda suni rAma sISyo. rAmacandra riSI naam| tina anusAra banAya ke, racI so daulatarAma // 50 // 6 zropAla carita : 'zrIpAlanarita' kavi kA prabandhakAvya hai jisameM phoTibhaTa zrIpAla kA jIvana carita nibaddha hai| zrIgAla ke jIvana para jainAcAryoM ne sabhI bhASAmoM meM kAvya likhe haiM / hindI me kavi ke pUrva brahma yamala ne 'zrIpAla rAma' (saM0 151.) tathA paribhala kavi ne zrIpAla carita (sa0 1651) kI racanAe likhakara kAvya racanA ke mArga ko prazasta kara diyA thaa| zrIpAla evaM mainA sundarI kA jIvana atyadhika lokapriya rahA hai aura isI kAraNa inake jIvana para vividha racanA upalabdha hotI haiN| mahAkadhi daulatarAma ne thImAla ke jIvana kI kathA ko lokapriyatA ko dekhakara hI savat 1822 phAguNa sudI 11 ko carita kAvya ke rUpa meM use chandobaddha kiyaa| kavi ne isa kAma ko somona bhaTTAka ke zrIpAla carita ke AdhAra para banAyA hai| jisakA ulekha svayaM kavi meM isa prakAra kiyA hai ... saMvat aSTAdasa tasu jAna, Upara bIsa Toya phira grAma / phAguNa suda igyAra nisa mAhi, kiyo samApata ura halasAya / / 754 / / somasena anusAra le, daulatarAma sukhadAya / eha bhASA pUrana karI, sakala saMgha mukhadAya / / 755 / /
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAva zrIpAla carita satasaI ke rUpa meM hai| jisameM 755 dohA caupaI haiM / kavi ne isa kAvya meM bhI kathA kA dhArAvAhika hI varNana kiyA hai | bIca 2 meM sagaM evaM adhyAyoM meM use vibhakta nahIM kiyaa| kAvya kI bhASA sIdhI evaM sarala hai / kavi ne usameM kAvyatta lAne kA saMbhavata: koI prayAsa nahIM kiyA phira bhI racanA meM kAvyatva sthAna 2 para upalabdha hotA hai / suni zrIpAla nisaMkita hoya, mana mAhI ima citita soya / dekhe kahA karma kareya, monadhArI tinameM saMcareya || 184|| inakU paTa bhUSaraNa paharAya, kiyo tilaka puje ina pAya / pheri cale mArana ke kAja lyAe jihAja pAsI seTharAja || 165 / / koTI bhaTa vara rUpa apAra, phiri phahare paTa bhUSaNa sAra / sIsa tilaka sobhe imarAya, mAnU jasa lachamI vara Aya / / 166 / / isa prakAra samUcA hI kAvya sarala bhASA meM nibaddha hai| kAvya kI vana zailI evaM bhASA donoM hI uttama haiM / 'zrIpAla carita' meM bhAgya evaM puruSArtha kI lar3AI meM bhAgya kI vijaya huI hai| zrIpAla kI rAnI mainA sundarI bhAgya para prabala vizvAsa rakhatI thI; jabaki usakA pitA puruSArthaM kA samarthaka thaa| bhAgya ko nIcA dikhAne ke lie usane apanI sundara evaM yauvanapUga putrI 'mainA' kA vivAha eka kor3hI rAjA ke sAtha kara diyaa| para bhAgya se usakA kuSTha roga dUra hogayA aura use pati ke rUpa meM koTibhaTa rAjA prApta huaa| isake pazcAt bhI zrIpAla ke jIvana meM kitanI hI vipattiyAM prAyoM; lekina una sabhI vipattiyoM meM vaha svarga ke samAna tapa karake niklaa| use apanA rAjya evaM anya sabhI sampadA here mila gyiiN| lekina kucha samaya bAda zrIpAla ko saMsAra meM udAsInatA ho gaI aura usane saparivAra vairAgyamaya tapaH sAdhanA karake nirvAraNa ko prApta kiyA 7 caubIsa daNDaka bhASA : graha mahAkavi kI laghu kRti prastuta kRti meM eka gati vAlA jIva hai| isame 57 dohA evaM copaI chanda hai / anya kisa kisa gati meM jA sakatA hai-- 1 mahAvIra bhavana, jayapura ke saMgraha meM veSTana maM0 1666 ke guTake meM saMgrahIta |
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva isakA varNana kiyA gayA hai| kavi ne apane barya-viSaya ko nimnaprakAra prastuta kiyA hai - pahalI daMDaka nAraka tanau, bhavanapati dasa daMDaka bhanau / jautiga bitara suraga nivAsa. thAvara paMca mahAdukharAsa / / 7 / / vikalatraya aru nara tirajaMca, paMceMdrI dhAraka parapaMca / ehe caubIsI daMDaka kahe, aba suni inamaiM bheda ju lahai / / 'tIrthakara' ke mAtA-pitA mara kara kisa gati meM jAte haiM isakA kavi ne nimna prakAra varNana kiyA hai tIrthaMkara ke pitA prasiddha, suraga jAya ke hohai siddha / mAtA suraga loka hI jAi, aAkhari sivapura vega lahAya / / kavi ne pahile sAta narakoM meM paMdA hone vAle jIvoM kA, phira svargagati meM jAne vAle devoM kA, isake pazcAt pazu gati aura phira manuSya gati meM utpanna hone vAlA jIva kama se kama kisa gati meM evaM adhika se adhika kisa gati meM (naraka, svarga evaM mokSa) jA sakatA hai-isakA varNana kiyA gayA hai e caubIsauM daMDaka kA hai, inaku tyAgi parama pada lhe| . inamaiM rulai sajaga ko jIba, inate rahai tasu tribhUvana pIva // 52 / / kavi ne isa kRti ke racanAkAla kA koI ullekha nahIM kiyA hai| kevala anna meM apanA nAmollekha karake hI kRti ko samApta kara diyA hai-- aMtakarana jo sudhi hoya, jina dharamI abhirAma / thorI buddhiprakAsa teM, bhASI daulatarAma / / 8 siddha pUjASTaka : yaha kavi kI pUjA viSayaka kukti hai: jisameM siddha parameSThiyoM kI pujA likhI gayI hai| isameM 12 padya haiN| yaha pujASTaka binA prAvAnana ke hai tathA prArambha meM maMgalAcaraNa ke pazcAt jala par3hAne kA padya hai, isI taraha anta meM prargha ke pazcAt jayamAlA nahIM dI gayI hai| antima do padya 1. mahAvIra bhavana, jayapura ke saMgraha meM guTakA saM0 1081 3. saM. 1550 meM saMgrahIta /
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA nimna prakAra hai aragha karau uchAha sauM, nauM AThauM aga nivAya / Ananda daulatarAma kau, prabhu bhI bhau hoi sahAya / / 11 / / cyAra gyAna ghara nahi dekha, hama dekheM saradhAvaMta / jAne mAne anubhavai, tuma rAdhau pAsa mahaMta / / ardham / / 6 puNyAta va kathAkoza : kathAnoM ke mAdhyama se jana sAmAnya meM naitikatA evaM sadAcAra ko protsAhana denA deza kI prAcIna paramparA rahI hai| isa dRSTi se likhA huA kathA-sAhitya saMskRta, prAkRta apabhraza evaM hindI prAdi sabhI bhASAmoM meM milatA hai| jainAcAryoM ne apane kathA sAhitya meM naitikatA evaM sadAcAra ke prayAsa ko sarvAdhika pramukhatA dI aura deza kI prAyaH sabhI bhASAmoM me vizAla kathA sAhitya kA nirmANa kiyA / puNyAtrava kathAkoza, vratakathAkoza, pArAdhanA kathAkoza, kathAkoza prAdi nAmoM se unhoMne saikar3oM kamAeM likhI aura bAlakoM, yUvakoM evaM pAThakoM meM svAdhyAya ke prati gaharI ruci paidA kI tathA burAiyoM se bacate huye ziSTa jIvana vyatIta karase kI preraNA dii| ___'puNyAnava kathAkoza' ko sarva prathama mumukSu gama canda ne saMskRta bhASA meM likhA thaa| isakI kathAeM jaina samAja meM kAphI lokapriya hai| kavivara daulatarAma ne inhIM kathAnoM ko hindI bhASA meM nibaddha karake hindI bhASA bhASI pAThakoM ke lie eka mahAn avasara upasthita kiyA / kathAkoza meM 56 kathAeM haiM / mumukSu rAmacandra ke kathAkoza kI prazaMsA kavi ne nimna prakAra hai puNyAsava kI kathA rasAla, pUjAdika adhikAra bisAla / SaT adhikAra parama utakiSTa, chappana kathA madhya hai miSTa / / 1 / / AdipurANadika je kahyA, abhiprAya tasu yAma lahyA / AcArija jima kari abhilASa. likhI kathA saMskRta bhASa / / 2 / / rAmacandra muni ati paravIna, kathA koza puNyAsava kIna / tinakI kahA bar3AI karau, baMdana kari nija ura meM dharI // 10 //
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ___ daulatarAma yuvAvasthA meM padArpaNa karate hI kisI kArya yaza jaba prAgarA gaye, taba unhoMne vahAM pugyAsrava kathA koza sunA / sunakara unheM atyadhika prAnanda mAyA paura atyadhika ruci ke sAtha unhoMne isakI bhASA TIkA likhI / kAvya-racanA meM pAMva rakhane kA unakA yaha praghama avasara thA / isalie unhoMne atyadhika dhyAna pUrvaka isakI bhASA TIkA likhI aura saMvat 1777 bhAdavA sudI paMcamI zukravAra ke zubha muhata meM unhoMne ise pUrNa karake hindI bhASA bhASI pAThakoM ko bheMTa kiyaa| saMvat satrahase vikhyAta, tA pari dhari sattari aru sAta / bhAdava mAsa kRSNA pakSa jAMni, tithi pAMcai paravo paravAni / / 28 / / ravi suta ko pahilo dina joya, ara sura guru ke pIche hoya / vAraiha gani lIjyo sahI, tA dina samApata lahI 1 // 26 / / racanA kA pramukha kAraNa : kavi ke prAgarA jAne para unheM vahAM saMcAlita adhyAtma zailI meM jAne kA suavasara prApta huaa| isa gholI ke jina pramukha sadasyoM ke nAma daulatarAma ne ginAye hai ; usameM sarva prathama kavivara bhUbaradAsa kA ullekha pAtA hai, jinake lie likhA gayA hai ki ve syAhagaMja meM rahate the tathA jo jina smaraNa evaM pUjana meM lage rahate the aura apane prazubha karmoM ko naSTa kiyA karate the| ye kavi bhUgharadAsa ke hI hai jinhone saMvat 1786 meM bhAgarA meM 'pArzvapurANa' kI racanA kI thI aura jinhoMne apane mAgakA "nAgare meM bAla buddhi bhUdhara khaNDelavAla" paMktiyoM se paricaya diyA thaa| inake atirikta sadAnanda, amarapAla, bihArIlAla, phatecanda, caturbhuja Adi usa zailI ke pramukha sadasya the, jo vahAM pAkara paraspara paracA kiyA karate the / bhUdharadAsa jinadharmI ThIka, rahai syAhagaMja meM tahakIka / jina sumarina pUjA paravIna, dina prati karai asubha ko chIna / / 15 / / hemarAja sAdharmI bhala, jina baca mAMni asubha dala male / adhyAtama ca cA niti kare, prabhu ke carana sadA ura dharai / / 16 / / sadAnanda hai prAnanda maI. jina mata kI prAjJA tiha lahI / amarapAla bhI yAmai likhyo, paramAgama ko rasa tina calyo / / 17 / /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ - prastAvamA lAla bihArI hU~ gita sunai, jina Agama ko nIkai mune / phatecaMda hai rocaka jIke, caracA kara haraSa dhari jIke // 18 / / catrabhuja sAdharabhI jora, dhukI bhakati jasu prabhu kI vora / mila Agare kArana pAya, caracA kara paraspara prAya / / 16 / / daulatarAma ko mukhya preraNA RSabhadAsa se prApta huI thI aura unake upadezoM se dharma ke prati zraddhA evaM sAhitya nirmANa ke prati rUci paidA huI thii| riSabhadAsa upadesa sau, hamaiM bhaI paratIti / mithyAtama ko tyAgi ke, lagI dharma sauM prIti / / 21 / / puNyAtraba kathAkoza meM jina kayAsoM kA varNana hai, jo sabhI mumukSu rAmacandra ke puNyAtrava, kathA koza ke prAdhAra para hai| sabhI kathAyoM ko sarasa evaM rocaka zailI meM likhA gayA hai| kathAnoM kI tAlikA nimna prakAra hai: 1. jinapujAvatakathA, 2. mahArarAkSasa vidyAdhara kathA, 3. meMDhaka kI kathA, 4. bharata kathA, 5. ratnazekhara cakravartI kathA, 6. karakaNTu kathA, 7. badanta cakravartI kathA, . zreNika kathA, 6. paMca namaskAra maMtra kathA, 10. mahAbalI kathA, 11. bhAmaNDala kathA, 12. yanarAjA kI kathA, 13. sukumAla muni kathA, 14. bhIma kevalI kathA, 15. cANDAla kUkarI kathA, 16. sukauzala muni kathA, 17, kuverU priyASThI kathA. 16. meghakumAra kathA, 16. sItA jI kI kathA, 20, rAnI prabhAvatI kadhA 21. rAjA banakaraNa kathA, 22. bAI nIlI kathA, 23. cANDAla kathA, 24. nAgakumAra kathA, 25. bhaviSyavAna kA, 26. azoka rohiNI kathA, 27. nandimitra kathA, 28, jAmavantI kA, 26. lalitaghaNTA kathA, 30. arjuna' cANDAla kathA, 31. dAna kathA (mahArAja zregika sambAcI), 32. jayakumAra sulocanA kathA, 63, banajaMgha kathA. 34. yukela zreSThI kathA, 35 sAgara cakravartI kathA, 36. nalanIla thA 7. lavakuza kathA, 38. dazaratha kathA, 36. bhAmaNDala kathA, 40. suSImA kathA, 41. gaMdhArI kathA, 43. gaurI kathA, 43. padmAvatI kathA, 44. dhanyakumAra kathA, 45 praga naulA brAhmaNa kathA, 46. pASa kegarI kathA. 47. akalaMka deva kathA, 48 samantabhadra kathA, 46. satakumAra cakravartI kathA, 50. saMjaya
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva muni kathA, 51. madhupiMgala kathA, 52. nAgavata kathA, 53. brAhmaNa cakravartI kathA, 54. ajana cora kathA, 55. anantamatI kathA, 56, udayana' kayA, 57. revatI rAnI kathA, 58. seTha sudarzana kathA, 5. vAriSeNa muni kathA, 60. vinAra kiyA, 62. akumAra kathA, 62. prItikara kathA, 63. satyabhAmA pUrva bhava kathA, 64. zrIpAla caritra kathA, 65, jambU svAmI kathA / ukta 56 kathAoM ke pratirikta 6 laghu kathAe' pramukha kathAnoM meM prA gagI haiM jisase unakI khyA 65 ho gayI hai / isa prakAra puNyAtrava kathAkokathAoM kA vAstava meM koza grantha hai / jinase jIvana nirmAga ko zikSA milatI haiM / pratyeka kathA kahane kA mukhya uddezya kyA nAyaka ke jIvana kA varNana karane ke atirikta naitikatA, sadAcAra aura acche kAryoM ko karane kI paramparA ko janma denA hai / sAtha hI ye kathAe karma siddhAnta phA bhI mukhya rUpa se pratipAdana karatI hai| jaisA hama kareMge- usI ke anulAra hameM pariNAma bhugatanA par3egA 1 ina sabhI kathAnoM ke nAyaka bhAratIya saMskRti ke mahApuruSa haiM aura inhIM mahApuruSoM kI jIvana gAthA se ye kathAeM adhika nikhara par3I haiN| kucha kathAe' aisI bhI haiM, jina para kitane hI kAvya, carita evaM rAsa likhe gaye haiM aura unhIM ko kavi ne saMkSipta rUpa meM isa kRti meM prastuta kiyA hai| aisI kathAmoM meM-nAgakumAra, bhaviSyadatta, zreNika, jayakumAra sulocanA, dhanyakumAra, prItikara, zrIpAla evaM jambUsvAmI kI kathAoM ke nAma liye jA sakate haiM / lokapriyatA puNyAtrava kathAkoza samasta jaina samAja meM atyadhika prima kRti ke rUpa meM samAhata hai| aisA koI zAstra bhaNDAra nahIM jisameM isa kathAkopA kI do cAra pratiyAM nahIM milatI ho| svAdhyAya premiyoM ke lie| isa kathAkoza kA svAdhyAya zrAvazyaka mAnA jAtA hai / hindI meM isase pUrva itakI bar3I kRti kisI bhI vivAda ke dvArA nahIM likhI gayI thii| isalie deza ke ahindI bhASA bhASI pradezoM meM bhI isa kathAkoza kA svAdhyAya karane ke lie saikar3oM hajAroM vyaktiyoM ne hindI sIkhI / kavi ko isa kRti kA cAroM mora joradAra svAgata hugrA aura deza ke kone-kone meM isakA svAdhyAya' hone lgaa| jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM isakI eka prati saMvat 1788 maMgasira budI 13 ravivAra ke dina kI likhI huI hai / jisakI pratilipi ahamadAbAda meM huI thii| isa pANDulipi se spaSTa hai ki gujarAta meM bhI isakI pratiyAM likhI jAtI thI aura unako anyatra bhejA jAtA thA /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhASA: kavi dvArA puNyAtrava kathAkoza kI racanA karIba 250 varSa pUrva prAgarA meM kI gayI thii| usa samaya bhAgarA jilA baja bhASA kA kendra thA lekina yahAM khar3I bolI kA pracalana evaM lekhana bhI prArambha ho gayA thaa| isa kathA koza kI bhASA khar3I bolI ke adhika nikaTa hai| yahAM isa kathAkoza meM se cAra uddharaNa prastuta kiye gaye haiM jisase pAThakagaNa isa kRti kI bhASA kA acchI taraha patA lagA skeNge| eka dina rAjA sikAra jAyo / rAha meM prAptApa nAma joga dharayAM jisodhara munirAja dekhyA / kopa kari rANI kA gura jANi kukarA choddyaa| va sthAna namaskAra kari Aya baMkhyA / jaba dekhi muni kA galA maiM muvo sAMpa nAsyo tIhI viriyAM sAtavAM naraka kI prAya baaNdhii| caudhe dina rAti nai rAkhI ne khiiN| taba celanA kahI mahA pApa kIyo / prAtamAM ne naraka meM boyo / yA kahi mahA duHkha kIyo / rAjA kahIM rANI va kAI dUri karivA sake na cha celaNAM kahI mahAmuni bauna kreN| para yo ve kara to ye muni nhiiN| patra saM0 21 xxx nAgakumAra jI paMcamI ko upavAsa liiyo| para vighi pUchI so sAdhaka kAhe ch| phAguNa ke mahIne tathA prASAr3ha kAtI ke mahInaM sudI 4 nai pavitra hoya pUjAkari zAstra surinn| sAdhu nai vidhipUrvaka pAhAra ke pAcaM mApa ekAbhukta kiijai| hAmi bhAta pAriNa le sakala saMsArI dhandho choDi dharama kathA kari dina pUro kiijai| rAtri jAgaraNa kIjye / prabhu kA caraNAM cita lgaa| pAche upavAsa ke dina cyAra prakAra AhAra kaSAya ko tyAga kara viSaya syoM pAi sukha hoya / patra saM. 65 jabUdvIpa pUrva videha puSkAlayatI desa / puDarIkaNI nagarI virSa rAjA vasupAla zrIpAla / tiha nagarI bAharI sarvakara udyAna virSa bhIma kevalI ko samosaraNa Ayo / te khacaravatI subhagA ratisanA susImA e cAri vitarI pApa kevalI nai pUchatI huI / he prabhu mhAM ko pati kogA havasI / patra saM0118 X
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva "mAlava desa ujeNI nagarI viSaM rAjA aparAjita rANI vijayAM tyAMka vinayazrI nAma putrI huii| hastizISapura ke rAjA hariSeNa paraNIM / eka dina daMpati varadatta muni ne bhAhAradAna detA hUyA / pAcha bahuta kAlAi rAjya kiiyau| eka rAta saNyAgraha viSa vinayazrI pati sahita sUtI thii| magara kA dhUpa kA dhUma kari rAjA rANI mRtyu prApti huvaa| madhya bhogabhUmi viSe upajyA / tahAM sau vinayazrI ko jIva caMdramA ke devI hii|" patra saM0 157 ina udAharaNoM ko par3hane se jAta hogA ki kavi kI bhASA kitanI nikharI huI hai| yadyapi kavi ke rAjasthAna nivAsI hone se isa para baDhArI bhASA kA bhI kucha prabhAva hai tathA kahIM-kahIM baja bhASA ke zabdoM kA bhI prayoga humA hai lekina phira bhI kathAkoza ko hama khar3I bolI kI hI kRti kheNge| isameM vibhinna nAmoM kA pUrNataH zuddha rUpa meM vyavahAra kiyA gayA hai| inakA tadbhava rUpAntara nahIM kiyA gayA hai| aise sabhI zabda tatsama haiM-baddhamAna svAmI, bAriSeNa, campApurI, bharatakSetra, rAmadattA jambudvIpa mAnyakheTa, pAtrakesarI, prakalaMka, ni.kalaMka / bhASA TIkA meM 'meM" ke sthAna para viSa" zabda kA prayoga huA hai| jyAMka (135) utarayA (134) debAlAgau (133) / lekina nimna udAraNoM se jJAta hogA ki kavi ne kathA kopA ko kitanI pariSkRta bhASA meM nibaddha kiyA thA / (ka) "pItakara jI strI sahita nAna meM baiThA taba kyoM vastu bhUli AyA aa| mo va kalevA nimitta nagara meM pAyA taba nAgadatta pApI jihAja calAya diinii|" .207 (kha) eka dina rAtribaMta siddhakUTa caitAle baMdabAnaM mayo tho so haricanda munikana dharma zravaNa bAri digambara huvo| so eka dina vana virSa guphA meM kAyotsarga tipTa gho| dura tapa kari atyanta svIsa sarIra dekhyo / / . pR0 saM0 160 (ga) "yara sAtasaM praga rakSaka jo kor3ha pIDita chA so niroga dayA / aho siddhacakra kI pUjA karivA thakI askRSTa phala nai kalpavRkSa kI veli kI nAI I bhava meM de ch|" pR0 saM0 217 prabhI taka 'puNyAstra kathAkoza kA' bhASA kI dRSTi se adhyayana nahIM huyA hai jisakI pratyadhivA AvazyakatA hai| hindI gadya sAhitya ke itihAsa meM isa kRti kA paryApta mahatva hai| di0 jaina sAhitya meM isase pUrva itanI
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 yahAM taka yaha grantha bar3I bhASA TIkA kisI vidvAn dvArA nahIM likhI gaI zrI / isalie kavi ke isa prathama prayAsa kA saba ora se marmasparzI svAgata huA aura deza ke eka chora se dUsare chora taka isakA svAdhyAya hone lagA / gujarAta evaM mahArASTra meM bhI kokapriya bana gayA / jayapura ke pATodI ke mandira ke zAstra bhaNDAra meM isakI eka prati saMvat 1750 maMgasira sudI 13 ravivAra ke dina kI likhI huI hai, jisakI pratilipi grahamadAbAda meM huI thI / isalie isa grantha kI bhASA aisI hai jo tatkAlIna mAja meM yaerfas lokapriya rhii| prastAvanA 10 padma purANa : puNyAtaca kathA koNa kI racanA ke pazcAt kavi kI yaha dUsarI vizAla kRti hai; jisane apane yuga meM tulasIdAsa kI rAmAyaNa ke samAna samAja meM jaina rAmAyaNa ke rUpa meM sarvAdhika lokapriyatA prApta kI thii| isakA ghara-ghara evaM mandira mandira meM svAdhyAya hone lagA thA aura jisakI lokapriyatA ne usa samaya ke sabhI rikArDa tor3a diye the / jayapura Ane ke pazcAt kavi ne isako racanA kaba se prArambha kI isakA to isameM koI ullekha nahIM milatA, lekina isakI racanA samApti kAla saM. 1823 hai / usa samaya mahA paM0 ToDaramala kI gadyAtmaka kRtiyoM kI rUpAti ucca stara taka pahuMca cukI thI tathA janatA kI icchA bhI pAramaka kRti kI apekSA gadyAtmaka kRti ko padhika manoyoga me par3hane kI thI / isalie dolarAma ne bhI gadhAtmaka kRtiyoM kI ora vizeSa dhyAna diyA / 'padma purANa' kavi ko mUla kRti nahIM hai / kintu 10-11vIM zatAbdI ke mahAkavi ravirAcArya kI saMskRta kRti kA hindI bhASAnuvAda hai / lekina kavi kA lekhana zailI evaM bhASA para pUrNa adhikAra hone se yaha mAnoM usakI svayaM kI mUla racanA ke samAna lagatI hai / isameM 123 parva haiM jinameM jaina dharma ke anusAra " rAmakathA" kA vistAra se varNana huA hai / bhagavAna mahAvIra ke samavasaraNa meM jAne ke pazcAt rAjA thezika rAma kathA ko sunane kI icchA karate haiM aura taba bhagavAna mahAvIra rAmakathA para vizada vyAkhyAna karate haiM / rAma kathA ke sAtha meM rAkSasa bazI evaM bAnara bazI vidyAvaroM kA, rAvaNa kA janma, aMjanA sundarI aura pavanaMjaya kA vivAha varmAna hanumAna janma kathA, rAvaNa ko cakka prApti evaM rAjyAbhiSeka aura isake pazcAt rAmakathA kI punaH varNana kiyA gayA hai / jisameM rAma-lakSmaNa ko Rddhi prApta, rAma ko lokApavAda kI cintA, sotA kA jana meM vilApa, sItA ko lava-kuza kI
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva prApti, evaM unakA lakSmaNa ke sAtha yuddha, sItA kI agni parIkSA Adi vividha varNanoM ke pazcAt rAma nirdhAraNa prApta karate haiM aura isa prakAra atyadhika sundara DhaMga se tathA bhakti pUrvaka rAma kathA kI samApti hotI hai / isa kathA ke prArambha meM kavi ne nimna zabdoM meM rAma ke jIvana kI prazaMsA kI hai 'kase haiM zrIrAma, lakSmI kara aligita hai hRdaya jinakA aura praphullita hai mukha rUpA kama jinakA, mahApuNyAdhikArI haiM, mahAbuddhimAna haiM guNana ke mandira aura udAra haiM caritra jinakA, kevala jJAna ke hI gamya hai / " mahAkavi daulata rAma ne "padma purANa' ko hindI gadya meM sila kara ke svAdhyAya premiyoM ke lie mahAna avasara pradAna kiyaa| yahI nahIM hindI ke pAThakoM kI gadya meM rAma kathA dekara eka navIna paramparA ko janma diyaa| aba taka jitanI bhI rAmAyaNa likhI gayI thIM ve saba paca meM hI thI / mahAkavi vimala sUri ne prAkRta meM, mahAkavi svayaMm ne apanaza meM, mahAkavi bAlmIki ne saMskRta meM, raviSeraNAcArya ne saMskRta me jo rAmakathAe likhI, ve saba padya meM hI thI, lekina daulatagama ne ise gadya meM nibaddha kara usakI lokapriyatA meM vRddhi kI tathA use jaina samAja ke ghara-ghara meM par3hI jAne vAlI kathA banA dI / "padma purANa" kI bhASA khar3I bolI ke rUpa meM hai / yadyapi kucha vidvAnoM ne ise lUDArI bhASA ke rUpa meM svIkAra kiyA hai lekina vAstava meM kaSi ne ajabhASA prabhAvita khar3I bolI ke rUpa meM ise prastuta kiyA hai| jo pratyadhika manorama evaM hRdayagrAhI bana gaI hai| kahIM to isakI bhASA itanI mAlaMkArika bana par3I hai, mAnoM vaha hindI kI kAdambarI ho / kavi ne ise vibhinna upamAnoM se saMvArA hai| "padma purANa" kI racanA meM sAdharmI bhAI rAyamalla kA anurodha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai ; jisakA svayaM kavi ne nimna prakAra se ullekha kiyA hai rAyamala sAdharmI eka, jAke ghara meM svapara viveka / dayAvaMta guNavaMta sujAna, para upakArI parama nidhAna / / daulatarAma su tAko mizra, tAsoM bhASyoM vacana pavitra / padmapurANa mahAzubha natha, tAmeM loka zikhara ko paMtha / / bhASA rUpa hoya jo yeha, bahujana bAMca kara ati neha / tAke vacana hiye meM dhAra, bhASA kInI mati anusAra / /
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA : 11. AdipurANa 1 bharata tathA jaina sabhAja pratyeka zrAvaka mahApuruSoM kA 'zrAdi purANa' saMskRta meM prAcArya jinasena kI racanA hai| kAvya, bhASA evaM varNana kI dRSTi se yaha racanA saMskRta bhASA kI anUThI kRti hai isa meM 47 pa haiM tathA prathama tIrthaMkara RSabhadeva dhaura unake putra samrATa mahAyogI bAhubali Adi kara jIvana vistRta rUpa se zrarita hai / kA yaha eka pratyadhika priya gramya hai, jisakA svAdhyAya karanA evaM zrAvika ke lie zrAvazyaka mAnA hai| tresaTha zalAkA jIvana jAnane ke lie yaha eka mahatvapUrNa kRti hai| aise purANa kI bhASA TIkA kA kArya mahAkavi daulatarAma ne apane hAtha meM lekara hindI bhASA bhASiyoM ke lie mahAna upakAra kA kArya kiyA / kavi ne jaba saMskRta meM racita prAdipurANa kI svAdhyAya evaM pravacana kiyA to sabhI zrotAoM ne vizeSataH dovAna ratanacanda ne unase isa purANa kI bhASA TIkA karane kA anurodha kiyaa| kucha anya zrotAoM evaM svAdhyAya premiyoM ne bhI isake lie Agraha kiyA / usa rAma ayapurakA prabhAva thA mahAvidvAna ToDaramala kA prabhAva caramotkarSa para thaa| isalie kavi ko tatkAlIna svAdhyAya premiyoM ke Agraha ko mAnanA hI par3A aura unhoMne isakI bhASA TIkA prArambha karadI ! saMvat 1023 meM padmapurANa kI racanA ke ThIka 7 mAsa pazcAt hI unhoMne yaha eka aura vizAla gadya kRti pUrNa kii| praThAraha se samvatA tA Upara cauvIsa | kRSNa pakSa Asoja kI puSya nakSatra varIza / zukravAra edAdazI pUraNa bhayo ye graMtha || 73 kavi isa grantha ke nirmANa kI preraNA meM paM0 ToDaramala ke donoM putra haricanda evaM gumAnIrAma tathA devIdAsa godhA kA nAma vizeSataH ullekhanIya hai / ne bhASA TIkA ke prArambha meM apanI jisa rUpa meM laghutA pragaTa kI hai / ullekhanIya hai / yaha lA paribhASA vacanakA bhASa' maiM mati manda | lehu sudhAri sUpaMDitA, jJAna rUpa nirdvanda || mahimA mahApurANa kI, mo paM kahI na jAya / jAneM zrI jina kevalI, tIna bhuvana ke rAya / nija mati mAphika kachU maiM, bhASa bhASA rUpa / sunahu bhavyajana bhAvaghara, bhajahu bhajahu jina rUpa ||
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktisva evaM kRtitva pAdi purANa vizAla kAnya grantha hai lekina kaSi ne bhASA TIkA kI eka hI zailI ko apanAyA hai| prAcArya jinasena ke kliSTa zabdoM kA artha jitane sarala, bodhagamya zabdoM meM kiyA hai| vaha kavi ke saMskRta evaM hindI ke bhagAdha jJAna kA dyotaka hai| purANa kI sarasa zailI hone ke kAraNa isakA gIna hI sAre deza meM pracAra ho gayA aura saMkar3oM svAdhyAya premiyoM ne isa grantha ke svAdhyAya karane ke lie hI hindI bhASA siikhii| 12 puruSArtha siddhayupAya : yaha prAcArya amRtacandra kI kRti hai jo saMskRta bhASA meM niSaca hai / yaha grantha laghukAya hone para bhI mAgara meM sAgara kA kArya karatA hai| prAcArya amRtacandra ne isameM jaina dharma kI tAvika gambhIratA kA varNana kiyA hai / jo unake mahApANDitya kA digdarzana karAtA hai / isakI hindI TIkA jayapura ke hI mahApaNDita uramala ne prArambha kI bhI, jo mahAkAya bolatarAma ke samakAlIna vidvAna the / lekina unakA bhasamaya meM hI svargavAsa hone ke kAraNa ve ise pUrI nahIM kara pAye / taba tatkAlIna jayapura samAja ke pramukha dIvAna ratanacandra ne daulatarAma se use pUrNa karane kA anurodha kiyaa| daulatarAma ne saMvata 1825 meM maMgasira sudI 2 ke pAvana dina isa grantha kI bhASA TIkA pUrNa kI tAMsu ratana dIvAna ne, kahI prIta kara eha kariye TIkA pUraNa; uraghara dharma saneha / taba TIkA puraNa karI, bhASA rUpa nidhAna / kuzala hoya cahu saMgha ko, lahe jIva nija jJAna / . sukhI hoya rAjA prajA, hoya dharma kI vRddhi / miTa doSa dukha jagata ke, pAve bhavijana siddhi / aTThArahasa Upare saMvata sattAIsa mAsa mArgazira Rtu zizira doyaja rajanIza / / isake pahale kavi ne F ToDaramalla ke nAma kA ullekha kiyA hai| jinhoMne ukta TIkA kA prArambha kiyA thA aura usakA kitanA bhAga zeSa raha gayA thA, isakA bhI ullekha kiyA haiamRtacandra mUnIndrakRta praya zrAvakAcAra, adhyAtma rUpI mahA prAryA chanda ju sAra / puruSAratha kI siddhi ko jAmai parama upAya / jAhi sunata bhava bhrama miTe, prAtama tatva lakhAya /
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA bhASA TIkA tA Upara kInI ToDaramalla munivara kRta bAkI rahI tAke mAhi acahala / ye to parabhava kU gaye jara mAra mAra . saba sAdharmI tava kiyo mana maiM yaha vicAra / sampUrNa grantha meM 228 zloka haiN| inameM ahisA dharma para vizeSa jora dayA hai| isake atirikta paMca praNuvata, tIna guNavata tathA cAra zikSAvrata ke varNana ke atirikta rAtri bhojana kA jabaradasta niSedha kiyA gayA hai / mahAkavi daulatarAma ne grantha ke uttara bhAga kI bhASA TIkA likhI ! tathA atyadhika sarala zabdoM meM use prastuta kiyaa| "vivekI puruSa jo hai jo gRhastha avasthA meM bhI saMsAra se virakta hokara sadA hI mokSa mArga meM udyamI rahate haiM aura ve hI avasara pAkara zIghra hI muni pada ko dhAraNa karake sakala parigraha ko tyAga kara nirvikalpa dhyAna meM prArUr3ha hokara pUrNa ratnatraya ko mAnakara saMsAra ke bhramaNa kA uccheda kara mIna hI mokSa kI prApti karate haiM" mahApaSThita ToDaramala kI bhASA braja bhASA ko lie hue haiM, praba ki daulatarAma kI bhASA va hI bolI kA rUpa lie hue hai| saMskRta ke durUha gamdoM ko bhI unhoMne sarala hindI zabdoM meM samajhA diyA hai| kavi ne pahile zlokoM kI TIkA, viSaya kA spaSTIkaraNa ke lie artha tathA phira bhAvArtha diyA hai / 13. harivaMza purANa : haribaMza purANa 'padmapurANa' kI rAma kathA ke samAna hI kRSNA kathA hai; jisameM 22kheM tIrthakara neminAtha ke jIvana-carita ke varNana ke prasaMga meM pUre mahAbhArata ke pAtroM ke jIvana kA vistAra pUrvaka varNana kiyA gayA hai / jainAcAryo dvArA padmapurANa ke samAna apabhraza meM svayaMbhU kA riDaNemicariTha tathA saMskRta meM jinasenAcArya kA 'harivaMza purANa' isa viSaya kI pramukha racanAeM hai| daulatarAma ne aise vizAla purANa ko hindI gadya TIkA karake hindI kI lokapriyatA meM zrIvRddhi kA eka praura prayAsa kiyA aura usameM vaha pUrNata: saphala bhI rahA / 'haribaMza purANa' kA svAdhyAya ghara-ghara hone lagA aura hindI kSetroM meM bhI usake svAdhyAya kA pracAra ho gyaa| rAjasthAna ke kitane hI bhaNDAroM meM harivaMza purANa kI eka se adhika pratiyAM upalabdha hotI hai jo unake svAdhyAya ke pracAra ko dhotita karatI hai|
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla -vyaktitva evaM kRtitva isa kRti kA racanAkAla saMvat 1826 caitra sudI pUrNimA hai / isakI racanA jayapura nagara meM sampanna huI thii| yaha kavi kI pattima kRti hai| isakI racanA kI ghaTanA bhI bar3I vicitra haiM / kavi ke parama mitra bhAI rAyamalla jaba mAlavA gaye, taba unhoMne vahAM ko samAja ko unake dvArA racita zrAdipurANa evaM padmapurA kI bhASA - TIkA ko par3hakara sunAyI / eka to bhAI rAyamalla kI pravacana zailI, dUsarI ina kRtiyoM kI sarasatA -- donoM ne yahAM ke zrAvakagaNoM ko zrAnandita kara diyaa| unhoMne ise bAra-bAra sunane kI icchA prakaTa kI / isakA phala huA ki ina donoM granthoM kA mAlavA meM barAbara svAdhyAya hone lagA | para zrAvakoM kI pyAsa aura bhI jAgRta huii| unhoMne bhAI rAyamalla se padmapurANa ke samAna harivaMza purANa kI bhI bhASA TIkA likhavAne kI prArthanA kI kyoMki ve zrAvaka daulatarAma kI vidvattA se paricita ho cuke the| bhAI rAyamalla ko unakI bAta mAnanI pdd'ii| unhoMne vahIM se daulatarAma ko patra likhA ki harivaMza purANa kI bhI aisI bhASA TIkA likho, jo saba ko acchI lage / patra lekara pAne vAle sAdharmI bhAIyoM ne bhI mahAkavi se bhASA - TIkA karane kA anurodha kiyA aura zola hI isa mahAna kArya ko pUrA karane kI prArthanA kI; kyoMki zarIra kA patA nahIM ki vaha kaba dhokhA de jaaye| vaise bhI daulatarAma usa samaya kAfI vRddha ho cuke the jayapura ke tatkAlIna dIvAna ratanacanda aura unake bhAI biradhIcanda ne bhI paMDitajI se Agraha kiyA / phira kyA unhoMne do zIghralipi lekhaka sItArAma 76 / thA - mahAkavi isa kArya meM juTa gye| evaM savAIrAma ko apane sAtha liyA aura zIghra hI saMvat 1826 kI caitra zuklA pUrNimA ke zubha dina isa mahAna grantha kI bhASA ko pUrNa kara diyA isa grantha ke samApana ke sAtha hI mAnoM kavikI sAhitya sAdhanA saphala ho gayI / yaha unake jIvana kI antima kRti thii| ise prApta kara samUcA sAhityika jagata nihAla ho gayA / 16 hajAra zloka pramANa gadya kRti likhanA kitanI sAdhAraNa sAhityika upalabdhiyo ! isakA anumAna bhI karanA prAsAna kArya nahIM hai / bhayo kauna vidhi grantha yaha bhASA rUpa vizAla / so tuma sunahu mahAmatI, jina prAjJA pratipAla || 1 || jambUdvIpa maMbhAra yaha, bharatakSetra zubha thAna / tAke prArija khaMDa meM, madhya deza paravAna // 2 //
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 77 astuta: harivaMza purANa hindI bhASA kI mahAna nidhi hai / kavi ne jisa taraha pAlaMkArika bhASA meM kathA kA varNana kiyA hai, vaha prAja se 200 varSa pUrva kisI vijJAna ke sAmarthya ke bAhara thaa| padya kAra to bahuta the; para madya meM aura vaha bhI lalita bhASA meM kathA kA varNana pratyeka ke vaza kI bAta nahIM thii| nagara savAI jayasurA, jahAM se bahu yA 1 rAjA pRthivIsiMha hai, jo kachuvAhA jAti / / 3 / / zirobhAga rAjana meM, TUDAhaDa pati soya / tAke maMtrI zrAvakA, aura nyAtahu hoya / / 4 / / bahuta baseM janI jahA. jIva dayA vrata pAla / pUjA kare jineMdra kI, pAgama sune rasAla |5|| bahuta jIva zraddhAvatI, caracA mAMhi sujAna / grantha adhyAtama pAgamA, sune bahuta dhara kAna / / 6 / / saMskRta bhASAmaI, bhaye ju prAdi purANa / padmapurANAdika bahuri , bhASA bhaye nidhAna / / 7 / / rAyamalla ke ruci bahuta, brata kriyA paravIna / gaye deza mAlava viSa, jina zAsana lavalIna / / 8 / / tahAM sunAye grantha una, bhASA AdipurANa / padmapurANAdika tathA, tina ko kiyo bakhAna / / 6 / / sava bhAI rAjI bhaye, sunakara bhASA ruup| tinake ruci ati hI baDhI, dhArI kathA anUA / / 1 / / rAyamalla se savana ne, karI prArthanA yeha / karavAyo harivaMza kI, bhASA bahu guNa geha 11 Age daulatarAma ne, TIkA bhASA mAMhi / karI so hI yaha aba kare, yAmeM saMzaya nAhi / / 12 / / taba bhejI patrI yahAM, rAyamalla dhara bhAva / likho ju sAdharmIna ko, karaNa dharma prabhAva / / 13 / /
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 mahAkavi daulatarAma kAsanIyA: -0.ktitva patA tathA ju daulatarAma ko, malla likhI vaha bAta / kara hu bhASA harivaMza kI, sabake citta suhAta // 14 / / saba sAmina mile jaba, zrI caityAlya mAhi / bhASI daulatarAma se, jina zru tase pradha jAhi / / 15 / / jinavAnI rasa amRtA, jA sama sudhA na aura 1 jAkara bhava bharamaNa miTe, pAve nizcala Thora / / 16 / / yAmaiM vilamba na kIjiye, karo zIghna hI yeha / saphala hohi jAkara sahI, uttama minakhA deha / / 17 / / ratnacaMda dIvAna eka, bhUpata ke paradhAna / tina ke bhAI zubha matI, vidhIcaMda paravAna / / 18 / / so daulata ke mitra ati, bhaye ju udyama rUpa / tina ke Agrahate yaha TIkA bhaI anUpa / / 16 // daulata ne ati bhAva ghara, bhASA kInI grantha / mahA zAnta rasa ko bharo, sugama mukti ko paMtha / / 20 / / sItArAma jo lekhakA, aura savAIrAma / tina para likhavAyo ju yaha, bahuta kathA ko dhAma / / 21 / / tAkara sudhare bhava yaha, aru pAye zubha loka / hoye ati prAnanda aru, kabahu na upaje zoka // 22 // sukhI hoha rAjA prajA, hohu sakala duHkha dUra / baho dharma jinadeva ko, jAhi bakhAne sUra // 23 / / nyAti khaMDela ju vAla hai, gotra kAsalIvAla / suta hai Ananda rAma ko, basave vAsa vizAla // 24 // sevaka narapati ko sahI nAmasu daulatarAma / tAne yaha bhASA karI, japakara jinavara nAma / / 25 // aTThAraha sau saMvatA, tApara ghara guragatIsa / bAra zukra pUnyo tithI, caita mAsa rati Isa // 26 //
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA purANa ke kitane ho prasaMga hai jinameM mahAkavi ne apanI sArI lekhanI ko uDela kara rakha diyA hai| varzana zailI sarasa evaM zrAkarSaka hai / kavi ne prArambha meM grantha kI utpatti tathA usake pazcAta pranukramaNikA dI hai jo harivaMza purANa kA saMkSipta sAra hai| mAtra isa sAra ko hI par3hakara koI bhI isa mahAn kRti ke viSaya varNana se paricita ho sakatA hai| anta meM svayaM maharefa ne bhI " yaha harivaMza purANa kA vibhAga saMkSepa kara rahA hai / " likha kara apane pratipAdita grantha ke viSaya meM jAnakArI de dI hai| yahA~ eka gadyAMza prastuta kiyA jA rahA hai jisase harivaMza purANa kI gadya zailI kA anumAna ho sakegA-- bhAvArtha::- mAtA hI svAminI hai para nidrA hI sabhI hai so isa nidrA sakhI ne aisI jAnI jo moha kara merI svAminI zrAnanda rUpa zubha svapna ke darzana ko prApta bhaI mo maiM kRtArtha bhaI sevaka kA yahI dharma hai jo svAmI ko Ananda upajAve isI kara sevaka ko kRtAyaMtA hai ||76 || mAtA to Apa ho jAtarUpa hai parantu dikkumArI jagAne ke artha mAtA ko aise zubha zabda kahatI bhaI so ve zabda kevala maMgala ho ke artha hai| bhara mAtA to jAgratarUpa hai devI kahA zabda kahe so suno| he vidhArthaM kahiye mAtA ? tU kaisI hai jAnA hai padArthoM kA rahasya jisane so tU vibudhyAsva kahiye jAga he vivardhane ! kahiye vRddhi rUpiNI thama tU sabako yAnanda baDhA | para he devI! vijaya lakSmI kI svAminI devI pUrNa hai manoratha jisake so tU vijaya ke bhAva ko prApta ho ||17|| he mAtA ! aba yaha candramA tumhAre mukharUpa candra ko dekha kara lajjAvata hoya prabhA rahita hoya gayA hai tumhArA mukha niSkalaMka mara guNa kara kahiye guNoM kI khAna para candramA doSI kahiye rAtri usakA karaNa hArA hai usase doSakara ra kalaMkI hai ||76 // ara dIpoM kI jyoti maMda mAse hai so mAnoM ye dIpaka apane prakAza ko haMse haiM jo yaha jinen ke mAtA pitA kA gRha nakhoM ke udyota samAna cAMda sUrya kA prakAza nahI yahAM hama prakAza kareM isa tA dina yaha pUraNa bhayA, zrI harivaMza purANa | paDho suno aru saraho, paMDita karo bakhAna // 27 // zrI harivaMza purANa kI bhASA sunaha sujAna / sakala grantha saMkhyA bhaI, unnIsa sahasa pramANa ||25|| 76 do hajAra ru cAra sau tA Upara paMcAsa / saMvata vIra jinezakA kiyo grantha parakAsa // 26 // .
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 mahAkavi daulata rAma kAsalIlApla-byaktitta evaM kRtitva samAna mUDhatA kahAM / / 10 / / aba saMdhyA duSTa kI mitratA samAna niSphala' DigatI bhAse hai vaMsI hai duSTa kI mitratA atyanta sukha viSa hai rAga jisakA ara kSaNa mAtra meM rAga miTa jAya hai para yaha sAMjha bhI prathama to rAga kahiye prAraktarUpa bhAse hai| ara kSaraNa mAtra meM prAraktatA miTa jAya hai / / bhAvArtha-- ana saMdhyA kI bhI lalAI miTe hai / / 81|| aba sUrya kI prabhA sajjana ko mitratA samAna bar3e hai kaisI hai mitratA abaSya kahiye saphala hai artha jisa viSa para kaisI hai sUrya kI prabhA saphala hai sakala kArya jisa viSe / / 2 / / 14 paramAtma prakAza bhASA "paramAtma prakAza" bhAcArya yogIndu kI (6-7vIM zatI) kRti hai jisakI racanA kA pramukha uddezya prabhAkara bhaTTa ke udyodhana ke lie rahA thA / mara bhraMza bhASA meM nibaddha yaha graMya adhyAtma viSaya kA pramukha grantha mAnA jAtA hai| yaha dohA chanda meM liyA gayA hai, jisakI saMkhyA 345 hai / isake do adhikAra hai; jinameM bahirAtmA, antarAtmA evaM paramAtmA ke svarUpa kA varNana kiyA gayA hai / yaha jaina sAhitya kI eka lokapriya kRti rahI hai| ___ mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla ne isa para hindI meM vistRta TIkA likhI; jo 6860 zloka pramANa hai; jaisA ki svayaM kavi ne nimna prakAra ullekha kiyA hai 'yaha paramAtma prakAza grantha kA vyAkhyAna prabhAkara bhaTTa ke saMbodhane prathi zro yogindra deva ne kIyA thA tA pari zrI brahmadeva ne saMskRta TIkA karI / zrI yogIndrAcArya nai prabhAkara bhaTTa saMbodhive ke athi dohA tInasa tIyAlIsa koe tA pari brahmaveya ne saMskRta TIkA hajAra pAMca cyAri 5004 koe tA pari daulatarAma ne bhASA vanikA kA zloka ahasaThisaMnive 6860 saMkhyA pramANa kIe / zrI yogIndrAcArya kRta mUla dohA brahmadevakRta saMskRta TIkA daulatirAma kRta bhASA vanikA pUrNa bhaI / / kavi ne apanI bhASA TIkA meM viSaya kA pratipAdana atyadhika buddhimattA pUrNa kiyA haiN| jisase pratyeka svAdhyAya premI ke vaha samajha meM pA sake / kavi ne isakI bhASA kaba likhI isakA isameM koI uslekha nahIM kiyA kintu isa kRti ko bhI kavi ne udayapura rahate hue hI likhI thI aisA mAlUma hotA hai / kyoMki jayapura pAne ke ve to unhoMne prAdipurANa padmapurANa evaM harivaMza purANa jase vizAlakAya granthoM kI racanA karane meM saMlagna ho gaye the /
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 'panA makAyA' nI ta hai tathA talAhora pracalita hindI gadya kA sundara rUpa hai| 15 tatvArtha sUtra sadhyA TIkA 'tatvArtha sUtra' jaina siddhAntoM ko pratipAdita karane vAlA sarvAdhika lokapriya graMtha hai / yaha mUtra rUpa meM hai aura prAcArya umAsvAmI viracita hai| isakA racanAkAla dUsarI-tIsarI zatAbdI mAnA jAtA hai / yaha anya donoM hI sampradAyoM meM samAna rUpa se samAvRta haiM / isa para saskRta meM kiTanI hI TIkAe upalabdha hai aura unameM pUjyapAda kI savArthasiddhi (chaThI zatI) makalakadeva kA tatvArtharAjavAtika (777-837) evaM vidyAnanda kI zlokavAttika TIkAe' (saM0 210) sarvAdhika prasiddha evaM lokapriya haiN| hindI me bhI kitanI hI TIkAe milatI hai| kavivara daulatarAma ne isa para TavA TokA likha kara isake svAdhyAya ke pracAra meM apanA yogadAna diyA / kavi ne pradhyAyoM ke anta meM "iti tatvArthAvigame mokSazAstra e dazamI pradhyAya artha sahita pUrI huvI aura anta meM iti umAsvAmi muni viracitaM tatvArtha sUtra Tanna! sahita samApti"-isa prakAra apanI TIkA kA paricaya diyA hai| prathaM sUtroM para diyA gayA hai tathA kahIM-2 to paryApta rUpa se vistRta bana gayA hai / isakI eka pANDulipi zrI di0 jaina mandira pANDe sUmAkaraNa jI, jayapura ke zAstra bhaNDAra meM saMgrahIta hai| pratha kI bbA TIkA kA eka udAharaNa dekhiye 'apanA para kA upakAra ke adhi apanA cita kA denA so dAna hai / tahAM apanA para kA upakAra so anugraha kahie so apanA upakAra to puNya kA saMcaya honA he aura para kA upakAra samyagdarzana, jJAna-cAritra kI vRddhi honA hai. so ina arthaniteM sva kahilA dhana tAkA atisarga kahie tyAga so dAna hai|" 16 svAmI kAtikeyAnaprakSA TalyA TIkA' yaha prAkRta bhASA kA apUrva prAtha hai jisameM bAraha anuprekSAnoM kA vistRta varNana kiyA gayA hai| daulatarAma ne isI kI hindI meM TamyA TIkA likhakara isake svAdhyAya ke pracAra ko protsAhana diyA / kavi ne isakI prazasti meM liyA hai ki kArtikeyAnuprekSA ko TavvA dokA indrajIta ke bodha kasana ko lie saMva 1826 kI jyeSTha kRSNA dvAdazI ke dina pUrNa kI yo 1. dekhiye anekAnta,
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsanIyaktitdai eka bhUmi sukhI hohu rAjA prajA, sukhI hoI causaMga / pAvahu zivapura sajjanA, so pada sadA alaMdha / indrajIta ke kArane, TavAju bAlAbodha / bhASyo daulatarAma ne, jAkara hoya prabodha / / 17 vasunandi dhAvakAcAra bhASA prAcArya vasunandi kA zrAvakAcAra prAkRta bhASA kA sundara evaM mahatvapUrNa natha hai / isameM prASakoM ke prAcAra dharma kA varNana kiyA gayA hai / mahAkavi daulatarAma jaba udayapura meM the, tabhI unhoMne apanI zAstra sabhA meM isa zrAvakAcAra para pravacana kiyA thA / atha prAkRta meM hone ke kAraNa kavi ke dvArA samajhAne para eka bAra to samajha meM prAgayA; lekina puna: usakA svAdhyAna kaise kiyA jAne yaha prazna sabhI ke samakSa prAyA / anta meM zAstra sabhA ke pramukha zrAtAoM meM seTha velajI ne daulatarAma se nivedana kiyA ki yadi isa graMtha kI racA TIkA ho jAye to isakA svAdhyAya karane meM sabhI ko suvidhA hogI / velajI seTha kA anurodha sunakara kavi isakI TacyA TIkA karane ko sahamata ho gaye aura unhoMne zoghra hI apane kArya ko samApta kara diyA / aba tuma sunahu bhavya ika na, jA vidhi TavA bhayo sukha daina udiyApura meM kiyo bakhAna, daulatirAma Ananda suta jAna / bAcyo zrAvaka yata vicAra, basunandI gAthA adhikAra / bole seTha velajI nAma, suni nRpa maMtrI daulanirAma / TanyA hoya jo gAthA tano, punya upajai jisako ghanI / suni ke daulati vela su vaina, mana dhari gAyo mAraga jaina / naMdI biradhI jina mata sAra, sukha pAvo causaMdha apAra / daulati vela kaho nija bodha, hohu hohu sabako pratibodha / TIkA kAphI vistRta haiM tathA bhASA evaM zastrI kI dRSTi se vaha kAphI acchI hai| 18 sAra caubIsI graha kavi ko panAtmaka prAdhyAtmika kRti hai jisameM mAnava jIvana kA, jagata kI gatividhiyoM kA, yAtma svabhAva kA evaM dhAmika jIvana kI zreSTatA kA varNana kiyA gayA hai| isI ke sAtha eka rUpAtmaka kathA kA bhI varNana milatA hai / eka bAra jIvAtmA ne bhavasAgara se pAra utarane kA upAya apane
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA --- ---- ...- -. sadguru ne pUchA / isake uttara meM inhoMne batalAyo ki moha kI sutA mAyAnArI bhava jAla se nikalane meM sabase bar3I bAdhA hai| isaliye apane hRdaya se moha para vijaya prApta karo / kumitroM kI prAjJA ko mata mAno aura jJAna ko apanA pradhAnamaMtrI banAyo : sudikAhI spo sulA kro| viveka ko purohita paura apanI prAtmazakti ko hI senApati rkho| bhagavad bhakti ke sahAre moha para vijaya prApta kare sabhI jAkara isa bhava se muni mila sakatI hai / isake pazcAt isa jagata meM kauna kauna se padArtha sarvottama haiM unakA bhI isameM varNana milatA hai| dhenu nahIM sura dhenu sI, rasa amRta so nAhi udadhi na kSIrodani jise, paMDita loka kahAhi / / 87 // airAvata se gaja nahIM, surapura se pura nAhi / vana nahIM suravana sArikho, krIDA rUpa lakhAhi / / 78 ve padya me 103 padyoM taka isI prakAra kA varNana milatA hai| pUrI racanA 1.4 padyoM meM samApta hotI hai / isameM racanA kAla nahIM diyA huvA hai kintu antima padya meM apane nAmollekha ke sAtha hI racanA samApta karadI gayI hai| sAra samucca yaha kahyo, gura AjJA paravAna / pAnaMda suta dolati meM, bhaji kari zrIbhagavAna ||104 / / isa paMtha kI eka pratilipi jayapura ke bardhAcanda jI mandira ke zAstra bhaNDAra meM 1082 saMkhyA vAle eka guTake meM saMgrahIta hai| kavi kI vicAradhArA ___ mahAkavi daulatarAma sAhitya kI kisI eka dhArA me nahIM bahe ! paura na ve kisI paramparA se hI bace rahe ! unhoMne apanA jIvana kathAkopa likhane se prArambha kiyA aura anta harivaMza purANa se kiyA ! 52 varSa ke lambe sAhityika jIvana meM kitane hI utAra car3hAva nAya lekina unakI sAhityika ghArA ajasra bahatI rhii| ve rIti kAlIna kavi the ! mugala bAdazAhoM evaM rAjA mahArAjAmoM kI zAna zaukata kA yuga thA ! bhAmera ke daravArI kavi bihArI kI satasaI ne tatkAlIna janatA para jAdU jaisA kArya kiyA yA ! cAroM yora mastI thI ! raMgIna evaM zRgAra rasa se prota prota kavitAe thI aura unameM DUbA huA thA sArA hindI samAja ! lekina daulatarAma rAja darabAra meM rahate hue hue bhI isa bhariNaka mastI se dUra the! ve jAnate the ki yaha jIvana nirmANa kA mArga nahIM hai ! sarAgatA jIvana kI saccAI taka nahIM pahu~cane detI
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva jabaki vIlagagatA usake antima chora taka pahuMcane meM sahAyaka hotI hai ! isalie kavi ne "puNyAsava kathAkoSa" kI racanA karake pAThakoM ko adhyayana kA eka navIna bhAgaM batalAyA | ye saba aisI kathAeM hai jinameM jIvana nirmANa kA mArga milatA hai ! sarasatA evaM dhArA pravAhikatA meM ye kathAeM kisI se kama nahIM ! bhAva, bhASA evaM zailI sabhI dRSTiyoM se uttama 1 AgarA kI galiyoM meM adhyAtma saMliyoM meM tathA mandira evaM svAdhyAya zAlAoM meM ina kathAoMoM ko par3hA jAne lagA aura isa eka hI kRti meM daulatarAma lokapriyatA ke zikhara para jA baitthe| 84 udayapura meM jaba ve pahu~ce to vahA~ bhI rAjAzAhI thI / kAminI evaM surA kA daura daurA thA ! aura kavi ko ina rAjadarabAroM meM bhI upasthita rahanA par3atA thA ! jayapura mahArAjakumAra ke saMrakSaka jo Thahare ! lekina yahA~ bhI kavi ne apane Apako kamala ke samAna nilipta rakhA ? udayapura jAne ke pazcAt unakA sAhityika jIvana nikhara gyaa| AgarA meM unheM vahA~ kI adhyAtmaka zailI meM rahane kA avasara milA aura bhUdharadAsa jaise mahAkavi se sAhityika vicAra vimarza karane kA saubhAgya milaa| AgarA se punaH jayapura yAne ke pazcAt bhaTTArakoM evaM tatkAlIna vidvAnoM ke vicAroM ko jAnane evaM samajhane kA samaya prazpta huaa| aura jaba udayapura pahu~ce to unheM ekAnta meM apane vicAroM kA manthana karane kA khUba samaya milA / yahA~ AgarA evaM jayapura jaisA na to sAhityika vAtAvaraNa thA zrIra na sAmAjika saMgaThana ho / yahA~ unhoMne apane yogya vastAvaraNA kA svayaM ko nirmANa karanA par3A / evaM zAstra pravacana ke mAdhyama se apane vicAroM ko prasArita karane kA sundara avasara bhI milaa| isaliye udayapura jAne ke pazcAt unhoMne rAmAja ko sarvaprathama "kriya | koza" diyaa| isake AdhAra para hama kavi ko vicAradhArA kA acchI taraha adhyayana kara sakate haiM / kavi ne isameM gRhasthoM ke lie zrAvazyaka trepana kriyAoM kA jisa sundaratA evaM vizadatA se darzana kiyaa| haiM vaha kavi ke vicAroM kA dyotaka hai| usane sabhI kriyAoM ko jIvana vikAsa ke liye zrAvazyaka mAnA hai aura unake pAlana karane ke mahattva para prakAza DAlA hai / Arambha meM usane ina kAryoM kA nAmollekha kiyA hai jinake sampAdana se mAnava jIvana sAmAnyatayA prazasta banatA hai tathA jinheM hama Avaka mAtra ke lakSaNa kaha sakate haiM / aise zubha kAryoM ke nAma nimna prakAra haiM mokSa mAragI munivarA, jinakI seva kareya / so zrAvaka dhani dhanya hai jina mAraga cita deya || 60 ||
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA jina maMdira jo zubha racaM, arace jinavara deva / jina pUjA nita prati karai, dharai sAdhu ko seva // 61 / / karai pratiSThA parama jo, jAnyA kara sujAna / jina sAsana ke grantha zubha, likhavAba mativAna / / 63 / / caGa vidhi saMca tI sadA, senA vAraM yo para upagArI sarva ko, pIDA harai ju vIra / / 63 / / ukta paMniyA~ dhAvaka ke lie prazasta mArga ko nirdezita karane vAlI hai / imase yaha spaSTa hai ki ve ina sabhI kriyAoM ke pAlana karane ke pakSa meM the jinheM pUrvAcAyoM ne pratipAdita kI thii| unakI dRSTi se jIvana nirmANa ke liye mAcAra kI pradhAnatA hai cAritra kI vizeSatA hai| aura zrepana kriyAoM ke sambandha meM unhoMne isI dRSTi se vistRta prakAza DAlA hai| kavi ne apanI isa kRti ke mAdhyama sa udayapura ke sAmAjika vAtAvaraNa ko svaccha banAyA aura zrAvakoM ko ina kiyAnoM ko jIvana meM utArane para vizeSa jora diyaa| kavi isase purAtana paMthI nahIM banA kintu usane jIvana meM cAritra kI. saMyama kI, ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya evaM parigrahaparimANa prAdi vratoM kI punaH pratiSThApanA kii| SaT karmoM ke paripAlana ko jIvana kA Avazyaka aMga catalAmA tathA madya mAMsa evaM madhu ko mAnava mAtra ke liye tyAjya btlaayaa| kavi ke ina vicAroM se samAja meM nava cetanA kA sacAra huaaa| isake liye unhoMne zAstra pravacana prArambha kiyA aura use apane vicAroM ko logoM taka pahu~cAna kA mAdhyama banAyA / bhakta kavi ke rUpa meM udayapura meM rahate hue kavi ne adhyAtma bArahakhaDo kI racanA kii| yaha kavi kI sabase vizAla padyAtmaka kAvya kRti hai jise hama pradhyAtma evaM bhakti kA mahAkAya bhI kaha sakate haiN| isa kRti meM ve bhakta kavi ke rUpa meM hamAre sAmane upasthita hue haiM / bArahakhar3I ke rUpa meM unhoMne jisa rUpa meM bhakti evaM adhyAtma kI gaMgA bahAyI hai vaha hindI kAvya jagata meM anokhI hai / usane sarva prathama nimna pAbdoM meM nigraMtha jinamara kA stavana kiyA hai-- ora na dUjo devatA aura na dUjo paMtha / ziva viraMci jaganAtha hai, jo jinavara bhinatha / / 10 / / 1. adhyAtya bArahakhaDI padya saMkhyA 48
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyanitva evaM kRtitva saba bAmeM vaha sabani meM, vaha haiM saba ne bhinna / vA te saba hI bhinna hai vaha bhinno ca' abhinna / / kavi ke zabdoM meM brahmA, viSNu evaM maheza jina svarUpa hai isaliye usane paramAtmA kI nimna zabdoM meM bhakti kI hai... tuhI jineza saMkaro, sukhakaro prajApatI / tuhI hiraNya garbha ko, pragarbha ko dharApatI / / vaha paramAtmA ananta guNAtmaka hai / pranata sukha evaM vIrya kA dhArI hai| usake samAna vahI hai aura dUsarA koI bhI nahIM hai| terI mamatA tU hI sAmI, tau sau pora na antarayAmI" kaha kara vaha prabhu kA stavana karatA hai aura apane "saMkalpA para sakala vikalpA. mere bheTi ju deva prakalpA" kI yAcanA kI hai| kavi kA prabhu amarezvara dvArA pUjita hai / sUrya evaM candramA jinakI sevA karate hai / cAroM nikAyoM ke devoM dvAra pUrisa hai ! lipa: :.' ra bhagavAna jina deva ke 1008 nAmoM kA muraNAnuvAda kiyA hai usI prakAra isa bArahakhaDI meM usane usI rUpa meM jinadeva kA stavana kiyA hai| usane bhagavAna se karma rUpI kalaMka ko haTAne kI prArthanA kI hai| vAstava meM to jo arahaMta siddha pAdi paMca parameSThiyoM kA stavana karatA hai usake svata: hI mAyA evaM moha dUra ho jAte haiN| eka sthAna para usane kahA hai jaba kiso bhakta ko bhava sAgara se tArA hai to ina paMca parameSThiyoM kI bhakti ne hI use tArA hai anya ne kisI meM nahIM / kyoMki vaha saba devoM kA bhI deva hai jaba tAra jaba tU hI tAraM, to binu ora na karma nivArai / saba devani ko tU hI devA, saba kari pUjati eka abhevA / kavi ne una sabhI mahApuruSoM kA, bhaktoM kA, prAcAryoM evaM sAdhunoM kA nAmollekha kiyA hai jinhoMne jinendra bhakti se bhava saMkaToM se mukti prApta kI hai kyoMki jinezvara saba ke rakSaka haiM aura saba bhedAbheda se vimukha haiN|' raNamokAra maMtra kI mahimA kA bhI kavi ne varNana kiyA haiN| isa matra kI mahimA se marapaNAsanna sthAna ne bhI devagati prApta kI dii| marata mRtyoM svAne citaghArI, aghate rahita bhayo shubhkaarii| lakina kavi kI bhakti evaM bhakta kI kAmanA donoM hI ullekhanIya hai| vaha prabhu 1. adhyAtma bArahakhaDI-pRSTha saMkhyA 162 padya saMkhyA 166
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 67 se sAMsArika icchAoMoM kI pUrti ke liye nivedana nahIM karatA / strI, santAna, svAsthya evaM sundara zarIra kI vaha apane prabhu se vAMkhA nahIM karatA aura na vaha koTyAdhIza banane kI yAcanA karatA / vaha to unase svayaM paramAtmA svarUpa ko prApta karane kI prArthanA karatA hai kyoMki usane inhIM ke jAla meM par3a kara janma janmantaroM meM mahAna duHkha pAye haiM jinakA vahana karanA bhI kaThina hai / " vaha svayaM lothaMkara banane kI kAmanA karatA hai isaliye vaha nimna zabdoM meM stavana karatA hai pratise jaga ke dAsana mAMge de atizaya cautIsa ju mohi aSTa ja pratihArahU deho, kebala de vinaU kaha tohi / dehu anaMta catuSva nice tU hohi / zratizaya prAtihAra nahi deto, anaMta cutuSTaya de prabhu sohi / / 406 / / bhagavAna jinendra deva jahAM virAjate haiM usakA varNana bhI kavi ne bhakti vaza kiyA hai / vahA~ kevala prAtma sukha hI zrAtma sukha hai / jagat kA pranya koI vyApAra nahIM / na asi kA vyApAra hai aura na yahA~ masi kA kArya hai| vyApAra evaM varija vahA~ nahIM hotaa| nirvANa hone ke pazcAta usa loka meM na paThana pAThana kI AvazyakatA hai aura na gurU ziSya kA bheda hai yahA~ yaha AtmA zuddha svarUpa meM nivAsa karatI haiN| moha droha evaM anya vaibhAvika kriyAoM ko vahA~ koI sthAna nahIM hai aura aise hI sthAna prApti ke liye vaha apane prabhu se prArthanA karatA hai| stavana me kavi ne isa prakAra sampUrNa adhyAtma bArahakhaDo bhakti bhAvanA se zrota prota hai / kavi ne isameM apanA hRdaya khola kara rakha diyA hai aura jitanA bhI use zAki jJAna thA use usane apane bhAvoM meM utArA hai| bhakti evaM jaina siddhAnta kA bhI acchA varNana kiyA hai kyoMki jina bhagavAna bhI unhIM siddhAnta maya haiN| yahI nahIM varSa bhara ke pramukha parvo ke mahAtmya kA bhI isI prasaMga meM varNana kara diyA hai| kyoMki ina parvo kA mahAtmya bhI to inake jIvana kI kisI ghaTanA kA kAraNa hai / aura unake jIvana kI ghaTanAoM kA sAMgopAMga 1. so merI meTo jaganAthA nija paragati ko dehu saathaa|| para pati se maiM dukha pAyo, Apa bisAri ju janma manAyo || 240 / 2. adhyAtma bArahakhaDI- - patra saMkhyA 430 pRSTha saMkhyA 241.
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva varNana bhI bhakti kA eka prama hai / akSaya tRtIyA parva ke mahAtmya ko kabi meM nimna zabdoM meM prastuta kiyA hai-- baizAkhI zuklA ju tIja akSaya maI riSabha kiyo jA divasa pAranau vidhi tthii| varaSa eka upavAsa dhAri yama ghAra jo| mAraga pragaTa kiyo ju moha mada mAra jo // 51 // ghaTiyAM zre dasa punIta kiyo jAne sahI / so mAnuja bhavatAri kiya siva iishii| Isa rasAhArI ju devapati deva jo aSatIja sama karahu karI hama seva jo / / 52 / gadya nirmAtA ke rUpa meM ___ daulata rAma hindI gadya sAhitya ke prathama vidvAn the jinhoMne apanI cAra vRhad gadya racanAe sAhitya pragata ko bheMTa kii| unakI prathama kRti pUNyAsravakathAkoza saMvat 1777 (sana 1720) kI racanA hai| usa samaya taka hindI kRtiyoM kA artha padyAtmaka kRtiyoM meM liyA AtA thA / yadyapi DA jayakizana zarmA ne mana bhASA gadya kA pUrNa vikAsa evaM usakA utkarSa kAla saMvat 1500 se 1700 taka svIkAra kiyA hai aura isa kAla kI kucha racanAtroM ke nAma bhI ginAe haiM / ' ina kRtiyoM meM yA to laghu gadya racanAe~ hai yA phira vanikA, dIkA sajaka racanAeM hai lekina kavivara daulatarAma ne hindo gadya meM vizAlakAya kRtiyAM prastuta kI ora hindI pAThakoM meM hindI ke prati gaharI ruci paidA kI / kavi ne jisa dhArAvAhika zailI ko apanAyA mAge calakara sAre jana kavi hI nahIM kintu janetara viyoM ne bhI usI zolI kA anukaraNa kiyA / yadyapi daulatarAma kI cAroM hI racanAoM ko hama anudita racanAyeM vaha sakate haiM na kevala anuvAda athavA macanikA mAtra nahIM haiM kintu inameM maulikatA kA sarvatra sadabhAva hai jisase ye 1 hindI mAhitya kI pratimA pRSTha saMkhyA 512.13 daulatarAma kA hindI gadya saskusa pariniSTha hai| vaha apabhraMsa, mAkRta tathA dezI zabdoM se mukta hai / yaha braja bhASA kA gama hai lekina phira bhI uma khaDI bolI kA pUrva rUpa dekhA jA sakatA hai /
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA kRtiyA~ svatantra gadya kAvyoM ke rUpa meM sAmane pAtI hai| puNyAsrava kathAkoza ke atirikta mAdipurANa, padmapurANa evaM harivaMza purAgA jaisI kRtiyoM ko bhASA evaM zailI kI dRSTi se kavi ne unheM sarvathA maulikatA pradAna kI aura jo anuvAda meM sUnA sunA sA najara prAtA thA use apanI kRtiyoM meM jar3a se ukhAr3a pheNkaa| yahI kAraNa haiM ki unakA padmapurANa evaM harivazapurANA kA svAdhyAya gata 200 varSoM meM jilanA humA utanA svAdhyAya saMbhavataH anya kisI racanA kA nahIM hudhA hogA / balki mahAkavi ke pUrva taka hindI gadya racanApoM ke prati pAThakoM kA jo upekSA bhAva thA use bhI daulata rAma ne apanI racanAtroM ke mAdhyama se dUra kiyaa| isake atirikta prava taka bhASA TIkA likhane kI jo paramparA vidyamAna thI vaha bhI dhIre dhIre samApta ho gayI aura vidvAna hindhoM gaDa meM likhane kI prora bhukane lge| 20vIM zatAbdI meM hindI gadya yA upanyAsa, kahAnI evaM nibandhoM ke rUpa meM jo vikAsa humA usa meM bhI vahI bhAvanA kAma karato hai jisa bhAvanA se daulatarAma ko apanI kRti kA mAphama hindI gadya ko svIkAra kiyA thA / 'khetani viSa nAnA prakAra ke kheta hare ho rahe hai bhara sarovarani meM kamala phUla rahe haiM para vRkSa pahAramaNIka dIkhe haiM yaha zailI prAva se 200 varSa se bhI adhika samaya kI hai| gata do sau varSa meM hindI bhASA ke prayoga meM kitanA parivartana prAyA hai isase hama paricita haiM lekina saMvata 1823 meM bhI hindI gadya meM likhane vAle itane uccastarIya vidvAna the yaha dekhakara hameM bhAzcarya hotA hai / aura unakI vidvattA evaM likhane kI zailI ko dekhakara ke hI mAlavA samAja ne harivaMzapurANa ko hindI gadya meM nirmANa karane kI aura prArthanA krvaayii| "unakI vArtA pura grAmAdi viSaM prasiddha bhaI mo damana bhUpati baladeva ke samAcAra suna kara saMkA mAna nAnA prakAra ke prAyudha ghara upasarga karane ve paaye| taba siddhArtha deva unako aisI mAyA dikhAI ve jahAM dekhe tahAM dokhe|" upayukta udAharaNa harivaMzapurANa kA hai| kavi ne isa purANa meM bar3e bar3e vAkya likhe haiM kriyAoM kA prayoga kama se kama kiyA hai aura usake prayoga se sthAna para prakriyA padoM kA prayoga karake bAkya ko lambA karatA gayA hai / lekina phira bhI bhASA evaM zailI ke prAkarSaNa meM koI kamI nahIM pAtI hai aura pAThaka use sahaja bhAva se par3hatA hai| hindI gadya ke vikAsa kI dRSTi se daulatarAma ke ina kRtiyoM kA bhayadhika mahatva hai isaliye inakA samIkSA. smaka adhyayana Avazyaka haiM / --
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAlIna zAsaka, vidvAn evaM zrAvaka 1 mahArAjA savAI jayasiMha : (san 1701 se 1743) mahArAjA savAI jayasiMha jayapura rAjya ke yogyatama zAsaka the / vIratA, zauyyaM evaM sUjha-bUjha, ke lie apane samaya meM dehasI darabAra meM atyadhika lokapriya the| ve san 1701 meM Amera kI gaddI para baiM, lekina jaba unhoMne Amera ko apane rAjya ke lie bahuta choTA nagara pAyA to san 1727 meM jayapura nagara ko basAyA' / isa nagara ko mahArAjA ne jisa vaijJAnika DhaMga se basAyA usase unako kIti vizva meM phaila gyii| tatkAlIna jaina kavi bastarAma sAha ne apane buddhivilAsa meM isakA nimna prakAra ullekha kiyA hai kUrama savAI jayasyaMdha bhUpa siromani, sujasa pratApa jAko jagata meM chAyo hai / karana-sau dAnI pAMDavana-sau rUpAMnI mahA, mAMnI marajAda mera rAma-sI suhAyau hai / / mahArAjA savAI jayasiMha ne eka lambe samaya taka rAjya para zAsana kiyA apane rAjya kI sImAyoM meM atyadhika vRddhi kii| zAsakIya guNoM ke atirikta mahArAjA sAhitya, saMskRti tathA kalA ke vizeSa premI the| vivAnoM evaM kalAkAroM ko ve khUba saMrakSaNa pradAna karate the| mahAkavi daulatarAma kA inase prathama sAkSAtkAra kaba humA---isakA to koI ullekha nahIM milatA; lekina mahAkavi ne sarvaprathama apane 'panakriyAkoza' meM (saM0 1795) apane pApako jayasiMha kA anucara evaM jayasiMha ke suta (mahArAja kumAra) kA maMtrI ke rUpa meM prastuta kiyA hai| isake pazcAt jaba taka mahArAjA jIvita rahe taba saka mahAkavi unakI sevA meM rahe / sohai avAvatiko dakSiNa disi sAMgAneri, doLa vIci sahara manopama vasAyau hai| nAma tAko dharayau hai, savAI jayapura / mAMnauM surani hI mili surapura-sau racAyo hai / / 8 / /
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mahArAjA jayasiMha yadyapi raNava dharmAnuyAyI the, lekina jainadharma, sAhitya tathA saMskRti se unakA vizeSa prema thA aura unake zAsana kAla meM pUre rAjya meM naye-naye jaina mandiroM kA nirmANa hotA rahA / jayapura nagara meM bhI unhoMne do caukar3iyA (modIkhAnA evaM ghATa daravAjA) vizeSa rUpa se janoM ko basane ke lie pradAna kI / unake zAsana meM jayapura nagara meM jisa bhArI saMkhyA meM vizAla evaM kalApUrNa jaina mandiroM kA nirmANa hunA, yaha unakI jaina dharma ke prati anurAga kA dyotaka hai| karnala TaoNDa ne apane anya "rAjasthAna" meM yaha bhI likhA hai ki isa rAjA ko jaina dharma ke siddhAntoM kA acchA jJAna thA maura unakI vidyA buddhi ke kAraNa bhI vaha jainoM kA kApho sammAna evaM bAbara karatA thaa|' inake zAsanakAla meM saikar3oM granthoM kI pratilipiyAM kI gaI aura unako deza ke vibhinna bhaNDAroM meM virAjamAna kiyA gyaa| zrImahAvIrajI kSetra ke sAhitya zodha vibhAga kI ora se prakAzita anya suciyoM (5 bhAga) evaM prazasti saMgraha meM aise saikar3oM granthoM kA ullekhna pAyA hai, jinakI pratilipi jayapura meM tathA rAjya ke vibhinna nagaroM meM huI thii| inake zAsanakAla meM saMvat 1758, 1761, 1763, 1766, 1772, 1773, 1777, 1776, 1761, 1766 prAdi meM pratiSThApita mUrtiyAM evaM yantrarAja rAjasthAna ke vibhinna nagaroM meM upalabdha hote haiN| sabase bar3o pratiSThA inake zAsanakAla meM bAMsamoha (jayapura) nagara meM huI thI, jise grAmera gAdI ke bhaTTAraka devendra phIti ne karavAyI thii| isa saMvat kA mUrtiyAM jayapura evaM rAjasthAna ke vibhinna nagaroM ke mandiroM meM virAjamAna hai| mahArAjA jayasiMha ke samaya meM prAmera, sAMgAnera evaM jayapura meM kitane hI vidvAna hue, jinameM ajayarAja pATanI, khuzAlacanda kAlA, nemIcanda, dIpacaMda kAsalIvAla evaM kizanasiMha ke nAma ullekhanIya hai| ina vidvAnoM ne tatkAlIna zAsana kI bhUri-bhUri prazaMsA kI hai| 2 mahArAjA savAI IzvarIsiMha (1743-1750) mahArAjA savAI jayasiMha ke pazcAt mahArAjA savAI IzvarIsiha jayapura kI gaddI para baiThe / yadyapi ya adhika dinoM taka zAsana nahIM kara sake; lekina jitane varSoM taka jIvita rahe, atyadhika kuzalatA se zAsana kiyA / inake rAjya meM adhikAMzata: zAnti rahI / kavivara bakhtarAma ne inake zAsana kI 1. enalsa eNDa enTokviTIja praoNpha rAjasthAna--pR. 297
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 6.2 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nimna zabdoM meM prazaMsA kI hai bahuta varSa lauM rAja kiya, zrI jayasyaMgha avniip| jinakai paTi baiThe svadini, IzvarasyaMdha mahIpa / / 170 / / tinako dAMna RpAMna ko, jaya jasa karata apAra / jina sauM jaMga jure tinhai, kari choDe patabhAra / / 171 // mahAkavi daulatarAma meM hara sAsanakAla kA prapanI liyo meM ullekha nahIM kiyA hai ; kyoMki usa samaya ve mahArAja kumAra mAdhosiMha kI sevA meM udayapura rahate the / mahArAjA savAI IzvarIsiMha ko imArateM banAne kA bar3A zauka thA aura Izvara lATa (saragAsUlI) unhIM ke samaya meM banAyI gayI thii| 3 mahArAjA savAI mAdhosiMha : (1750-1767) mahAkavi daulatarAma mahArAja kumAra mAdhosiMha ke maMtrI hokara udayapura gaye the aura jaba taka mAdhosiMha jayapura ke zAsaka nahIM bane, taba taka ve maMtrI ke rUpa meM udayapura meM hI rahe / mahArAjA savAI mAdhosiMha ke zAsanakAla meM rAjya kA kAphI vistAra humA paura raNathambhaura kA prasiddha kilA jayapura rAjya ko prAsAnI se prApta ho gyaa| barutarAma sAha ne inake sambandha meM jo kavitta likhe haiM ve nimna prakAra hai-- dohA : vahari pATi baiThe nRpati, rAmapura te prAya / bhAI mAdhavasyaMdhajU, durajana kauM dukhadAya / / 173 / / kavitta : jina rAmapura mai karI nija cAkarI, mo dhari rAkhI bicAri hiye / phiri pAya ke rAja DhuDhAhara ko su naU nidhi ke sukha Ani liye / / bhani 'rAma' apAteM bhale hI bhale, amaresa ke se jitu dAna diye| hari aika sudAmA nivAjyo kahU', nRpa mAdhava keI sudAmA kiye / / 174 / /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA sauraThA : diye divAye dAMna, jasa pragaTyo dasaha disani / urva jagata paribhAna, rAja kiyo yama mulaka pari / / 175 / / mAgai nRpati anaMta, jatana kiye Ayo na gddh'| raNathambhaura mahaMta, so mAdhava sahajai lahyau / / 176 / kavitta : aMsI mauja kaLata savAI mAdhavesa kara, suvarana-jhara jyauM prabAha nadI nada ke / mAna-vesa bhAna jayasAhika samAna sthAma, harata gumAMna nija dAMna sauM dhanada ke / / motI anahada ke jarAU sAja sadake, kara dvAra radake anAtha dIna daradake / jona jambUnadake turaMga karI-kadake, mataMga maMti mada ke kaDhata sadA sadake / / : 77 / / soraThA : caDhI phauja kari kopa, bhiri bhAge jaTTA prabala / naI caDhI yaha vopa, kachavAhana kI tega ko // 17811 lekina mahArAjA purohitoM se adhika prabhAvita the| eka bAra unhoMne apanA sArA rAjya hI zyAma tivArI ko sauMpa diyA; jisane jainoM para aneka julma ddaaye| mandiroM ko lUTA gayA aura mUrtiyoM ko tor3a DAlA gayA / lekina mahArAjA ne sadaiva janoM kA pakSa liyaa| jaba unheM zyAma tivArI dvArA kiye gaye atyAcAroM kA patA calA to use unhoMne tatkAla apane nagara se nikAla diyA aura rAjya meM sAmpradAyika sadabhAva ko puna: utpAna kiyA / mahApaNDita ToDaramala ne apanI adhikAMza racanAyeM inhIM ke zAsana kAla meM likhI thii| isI taraha mahAkavi daulatarAma ne bhI zrIpAna carita (saM. 1822 // padmapurANa (saM0 1823) evaM yATipurANa (saM0 1824) jaise mahatvapUrNa manthoM kI racanA kI thii| bhAI rApamalla ne mahArAjA mAghomiha ke gAsanakAla kA varNana karate hue jo likhA hai, vaha atyadhika mahatva hai tathA usa samaya zAsana para jainoM ke prabhAva kA spaSTa dyotaka hai-- __''rAjA kA nAma mAdhavasiMha hai / tAke rAja viSaM vartamAna ete kuvisana darabAra kI prAjJAta na pAIe hai| para jainI loga kA samUha vasa hai|
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 mahAkaSi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva darabAra ke mutasaddI sarva janI haiM aura sAhakAra loga sarva jainI hai / jabapi aura bhI hai pari gauNatA rUpa hai mukhyatA rUpa nAhi / chaha, sAta vA pATha bA dasa hajAra jainI mahAjanAM kA ghara pAie hai| aisA jainI logoM kA samUha nagra virSa nAhi pIra yahAM ke deza virSa sarvatra mukhya parNa thAvaga loga ghasa haiM tAta eha nagra vA deza bahota nirmala pavitra hai| tAta dharmAtmA puruSa basane kA sthAnaka hai| abAra to sakSAta ghamaMpurI hai / " / 4 mahArAjA sabAI pRthvIsiMha : (1766-1777) gahAnI kolataH ma . pana yAla to ye yahArAjA the| saMvat 1824 caitra badI 3 ko ye jayapura kI gaddI para baitthe| kavivara bahatarAma ne buddhi vilAsa meM inake sambandha meM nimna padya lilA hai pRthvIsyaMgha vikhyAta jA dina ta bhUpati bhai| miTe sakala uttapAta, sukhI bhaI sArI prajA / / 18 / / inake zAsanakAla ke do varSa pazcAta hI jayapura rAjya meM zAsana para eka varga vizeSa kA jora ho gayA, jisane mandiroM, mUrtiyoM evaM unake anunAyiyoM para bahuta anyAya barasAye / kavi bakhatarAma ne apane buddhi vilAsa meM isa ghaTanA kA nimna prakAra ullekha kiyA haiphuni bhaI chabbIsA ke sAla, mile sakala dvija laghu ra vizAla / sani mato yaha pakkauM kiyo, siva uThAna phuni dUsana diyo / / 1307 / / dvijana Adi bahu mela hajAra, binA hukama pAyeM darabAra / dauri deharA jina liya lUTi, mUrati vighana karI bahu phUTi / / 138 / / lekina jaba mahArAjA ko ina atyAcAroM kA patA lagA to unhoMne apane rAjya meM phira sAmpradAyika sadbhAva kI ghoSaNA kI aura rAjya bhara meM phira se saba sampradAya ke anuyAyI zAnti pUrvaka rahane lge| mahArAjA ke zAsanakAla meM saMvat 1826 meM savAI mAdhopura meM vizAna paMca kalyANaka mahotsava humA, jisameM hajAroM mUrtiyoM kI pratiSThA sampanna huii| aisA vizAla samAroha sAre deza meM apane DhaMga kA akelA thaa| saMvat 1826 meM pratiSThApita saikar3oM hajAroM mutiyAM Aja bhI uttarI bhArata ke adhikAMNa mandiroM meM milatI hai| yaha pratiSThA samAroha bhaTTAraka surendrakIti dvArA sampanna humA thaa|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA mahAkavi daulatarAma ne sAmpradAyika azAnti rahane para bhI apanA sAhitya kA nirmANa kA kArya yathAvata rakhA aura harivaMza pugaNa (saMvat 1826 } jaise mahAna grantha kI bhASA TIkA karane meM saphala hue| mahAkavi ne pRthvIsiMha ke zAsana kAla kI nimna paMktiyoM meM prazaMsA kI hai nagara savAI jayapurA, jahAM base bahu nyAta / rAjA pRthivIsiMha hai, jo kachuvAhA jAti / / 3 / / zirobhAga rAjAna meM, DhUDhAhar3a pati soya / tAke maMtrI zrAvakA, aura nyAtahu hoya / / 4 / / 5 mahArANA jagatasiMha : mahArANamA jagatasiMha udayapura ke mahArANA the| mahAkavi daulatarAma ne inakA jIvaghara carita kI prazasti meM nimna prakAra ullekha kiyA hai - udiyApura tA mAhi, rAjadhAnI prati sohai / jagatasiMha maharAMgA, pATa sosodina ko hai / / rahai rAMga ke pAsa, rAMga ati kirapA krii| jAne nIko jAhi, bheda bhAva junahi dharaI / / mahArANA jagatasiMha aura sabAI jayasiMha ke paraspara madhura sambandha the| yahI nahIM, mahArAjA savAI mAdhosiMha udayapura mahArANA kI rAjakumArI ke rAjakumAra the| 6 amarapAla : 'amarapAla' kA 'puNyAtrava kathAkoza' meM ullekha humA hai / kavi ne inakI 'paramAgama ko rasa tina calyo' ke rUpa meM prazaMsA kI hai / mahAkavi dhanArasIdAsa ke sAthiyoM meM kaurapAla kA nAma ullekhanIya hai / 'sUktimuktAvalI' kA padyAnuvAda banArasIdAsa aura kaurapAla ne milakara kiyA thaa|' 'amarapAla' 1 nAma sUkti muktAvalI, dvAviMzati adhikAra / zata zloka paramAna saba, iti graMtha vistAra ||1|| arapAla banArasI, mitra jUgala ika citta / tinahiM gratha bhASA kiyo, bahuvidhi chanda kavitta / / solahasai ikyAnaveM, RtU grISma vaizAkha / somavAra ekAdazI, karana chatrasita pAsa / /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva saMbhavata: kaurapAla ke supoja bhathavA vaMzaja the aura unhIM ke samAna adhyAtma salI ke pramukha sadasya the / adhyAtma viSayaka ruci amarapAla ko paramparA se milI hogI aisA vizvAsa kiyA jA sakatA hai / 66 7 AnandarAma : 'AnandarAma ' mahAkavi daulatarAma ke pitA the / sarva prathama 'puNyAtrava kathAkoza' meM kavi ne AnandarAma suta likhakara apanA paricaya diyA hai / AnandarAma basavA (jayapura) ke rahane vAle the| zrara vahIM rahakara saMbhavataH apanA kAmadhandhA karate the / prAnandarAma ke putroM tathA unakI patnI ke bAre meM afa ne koI paricaya nahIM diyA hai| 'puNyAsrava kathAkoza' ke atirikta kavi ne pana kriyAkroza jIvaMvara carita, padmapurANa aura harivaMzapurANa zrAdi sabhI kRtiyoM meM 'AnandarAma kA sAdara ullekha kiyA hai| jo unakI apane pitA ke prati ananyatama bhakti kA pratIka haiM / 8 kadAsa : ye udayapura ke rahane vAle the tathA mahAkavi kI vAstra sabhA ke pramukha sadasyoM meM se the | kavi se 'AdhyAtmabArahakhar3I' likhavAne meM inakA vizeSa yoga rahA thA / 6 khetasiMha : khetasiMha di0 jaina zragravAla mandira, udayapura kA TahalavA thA, jo svayaM bhI paNDita thaa| mahAkavi daulatarAma ne inakA nimna prakAra ullekha kiyA hai maNDI ghAna kI nagara mAMhi, jahAM jaina mandira mahA / tahAM TahalavA paMr3ito ika khetasiMha nAmA kahA || P 10 caturabhuja : ye bhI AgarA kI adhyAtma zailI ke pramukha zrotA the| kavi ne inheM sAdharmI likhA hai| bhagavad bhakti kI ora inakI vizeSa ruci thii| zrApAtmika carcAoM meM bhI ye bar3I ruci rakhate the| mahAkavi daulatarAma ko inhIM se zAstra pravacana evaM sAhitya nirmANa kI preraza milI thii| puNyAsrava kathAkoza' meM kavi ne inakA sAdara smaraNa kiyA hai /
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA ha 11 caturabhuja agravAla : eka caturabhuja kA hama pahale ullekha kara cuke haiN| ye dUsare caturabhuja : hine mahAkAya yo udayapura jIvaghara parisa: ho racanA karane ke lie prAgraha kiyA thaa| ye agravAla zrAvaka ye tathA kAlADaharA (jayapura ke rahane bAle the / kavi ke the parama prazaMsakoM meM se the| tathA udayapura ke agravAla mandira meM calane vAlI zAstra-sabhA ke pramukha zrotA the| aba mahAkavi ne bIma hajAra zloka pramANa pAle 'mahApurANa' kA svAdhyAya samApta kiyA to inhoMne unase 'jIvaMdhara carita' ko hindI meM racane kA prAgraha kiyA aura isake liye nimna prAdhAra prastuta kiyA deva bhASa gaMbhIra, saMsakRta viralA jAne / paMDita karai bakhAna, alapa mati nAhi cakhAne / / jo hai gratha anUpa, desa bhASA ke mAMho / bAMce bahuta hi loka, yA mahai saMka nAhI / / saba giraMtha kI vani na Avai, to iha jIvaMdhara tanI / avasi meva karanI subhASA, pRSIrAja bhI iha bhanI / / 6 / / sunI 'catura' mukha bAta, sohi daulati urdhaarii| -isa prakAra inhIM ke prApayaza daulatarAma ne 'jIbaMdhara carita' kI racanA prArambha kI bhora saMvat 1805 meM use samApta kara hindI ko eka prabandha-kAzma bheMTa kiyaa| 12 paNDita cImA : ye udayapura ke rahane vAle the| svayaM kavi ne inako paMDita kI upAdhi lagAkara smaraNa kiyA hai| ye kavi ke vizeSa prazaMsaka the tathA tatvacarcA meM magna rahA karate the / adhyAtmabArahakhar3I ke nirmANa meM kavi ko inase vipreSa preraNA milI thii| 13 pRthvIrAja : pRthvIrAja saMbhavataH zrAvaka the tathA pa0 daulatarAma kI zAstrasabhA ke ye niyamita zrotA the| jIvaMdhara carita kI racanA karane meM inhoMne bhI kavi se
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva prAgraha kiyA thA.; . jisakA kavi ne pra.prazasti meM nimna prakAra ullekha kiyA hai saba giraMtha kI bani na pAva, to iha jIvaMdhara tnii| avasimeva karanI subhASA, prathIrAja bhI iha bhanI / / 6 / / 14 phatecanda : AgarA nagara ke adhyAtma zailI ke pramukha sadasyoM meM phatecanda kA nAma bhI ulleAnI. phataca.6 pa zamaya ke pratiSThita zrAvaka the tathA zAstroM kI carcA meM sadaiva tallIna rahate the| ye pratidina zAstra-pravacana maiM jAte aura nayI-nayI carcAya karake zrotAoM kI jijJAsA bar3hAte tathA viSaya kA spaSTIkaraNa karate the| mahAkavi daulatarAma ne apane "puNyAsrava kathAkoza" meM "phatecanda hai rocaka nIke, caracA kara haraSa dhari jIke' ina zabdoM meM inakI prazaMsA kI hai / phatecanda prAgarA nivAsI the athavA kavi ke samAna ye bhI bAhara se hI vahAM prAye the--isa sambandha meM nizcita jAnakArI nahIM milatI; kyoMki kavi ne prAge "mile bhAgara kArana pAya" zabda kahe haiM / 15 bakhtAvaradAsa : inakA kavi ne adhyAtma bArahakhar3I kI prazasti meM ullekha kiyA hai / ye unakI zAstra-sabhA ke pramukha sadasya the aura kavi ke vizeSa samparka meM rahate the| tasvacarcA evaM dhArmika-cintana meM vizeSa yoga dete the| ye bhI udayapura ke rahane vAle the| 16 bihArIlAla : zrAvaka bihArIlAla AgarA kI adhyAtma zailI ke pramukha sadasya the| pratidina zAstra sabhA meM pAte aura dhyAna evaM manana pUrvaka zAstra zravaNa karate the / vidvAnoM ko zAstra-pravacana kI ora protsAhita karate aura svayaM bhI unakI sevA meM sadaiva tatpara rahate / daulatarAma ne inakA 'yuNyAmaya kathAkoza' kI prazasti meM sAdara smaraNa kiyA hai aura inake sambandha meM nimna paMktiyAM likhI haiM lAla bihArI hUM nita sune, jina Agama ko nIka munai / / 17 belajI seTha inakA kavi ne apanI do kRtiyoM meM ullekha kiyA hai| ye bar3a jAti ke zrAvaka the tathA sAgavAr3A ke nivAsI the| zAstra zravaNa meM inakI
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA gaharI ruci thI / jIvaghara carita kI racanA karane ke lie kavi se inhoMne bhI prAgraha kiyA thaa| isI taraha vasunandi zrAvakAcAra kI TabbA TIkA karane ke lie unhoMne vizeSa mAgraha kiyA thA / 2 jaba taka daulatarAma udayapura meM rahe, taba taka belajI seTha inake vizeSa prazaMsaka rahe / 18 bhUdharadAsa : 'bhUparadAsa' mahAkavi daulatagama ke samakAlIna vidvAna the / puNyAnavakathA soyA ko prazasti meM sAtha nahIM bhara gayA hai| ye hI bhUdharadAsa haiN| jinhoMne 'pAzavapurANa' jaise prabandha kAvya kI racanA saMvat 1789 meM samApta kI thii| AgarA kI adhyAtma zailI ke ye pramukha vidvAna the| kavi kA sarva prathama inhIM se paricaya huyA aura inhIM kI preraNA se ve sAhitya nirmANa kI pora pravRtta hue / inakA vistRta paricama prastAvanA 11 ke pRSTha para dekhie / 16 manoharadAsa : jaba mahAkavi udayapura meM mahArAjakumAra mAdhosiMha ke maMtrI banakara gaye to unhoMne baha bhI di. ana agravAla mandira meM zAstra pravacana prArambha kiyA aura prAgarA ke samAna hI use bhI pradhyAtma zailI kA rUpa diyA / isa zailI ke pramukha sadasyoM meM manoharadAma kA nAma ullekhanIya hai| manIharadAsa ne kavi se adhyAtma mArahakhar3I ko chandobaddha karane kA vizeSa prAgraha kiyA thA; jisakA ullekha svayaM kavi ne usakI prazasti meM kiyA hai| 1. sunI catura mukha bAta, sohi daulati ura dhArI / seTha belajI sughara, jAti hUMmaDa hitakArI / / sAgavAr3a hai vAsa, zravaNa kI lagani dhnnerii| saba sAdharabhI loka, dharai zraddhA zru ta kero / / tinane Agraha kari kahI phuni, daulati ke mana maiM vsii| saMskRta te bhASa kInI, ihai kathA hai naura sI ||7|| 2. bole seTha belajI nAma, suni nRpa maMtrI daulatitAma / TabbA hoya jo gAthA tanI, puNya upajai jisako ghanau / /
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla--vyaktitva evaM kRtitva 2. ratanacanda dIvAna : paM0 bhaMvaralAla nyAyatIrtha ne inakA dIvAna mAla saMvat 1513 se 1825 taka kA mAnA hai| mahAkavi daulatarAma se inakA paricaya unake antima dinoM meM humA pA; jisakA ullekha unhoMne apane harivaMza purANa kI pragasti meM "ratanacanda dIvAna eka, bhUpata ke paracAMna" ke rUpa meM kiyA hai| isa paMkti ke grAghAra para inakA saMvat 1825 ke bAda bhI dIvAna honA jAhira hotA hai| dIvAna ratanacanda mahApaMDita ToDaramala kI zAstrasabhA ke vizeSa zrosAyoM meM se the aura paMDita jI kA pUrA sammAna karate the| bhAI rAyamalla ne apanI patrikA meM usa samaya ke jina do dIvAnoM kA ullekha kiyA hai| unameM eka ratanacanda tathA dUsare dIvAna bAlacanda chAbar3A the / inhoMne jayapura meM baghIcanda jI ke mandira kA nirmANa karAyA thA aura mandira nirmANa karane ke pazcAta lase apane bar3e bhAI ke nAma se prasiddha kiyA thaa| 21 bhAI rAyamalla : bhAI rAyamalla' mahAkavi daulatarAma ke samakAlIna zrAvaka the / dharma evaM sAhitya pracAra kI utkaTa preraNA lekara ve vidvAnoM kI sevA meM jAte the aura unase nava sAhitya nirmANa kA sAnurodha nivedana karate the / jahAM bhI unheM vidvAna evaM paNDita dikhAI dete the, ve unake pAsa jAkara apanI hArdika bhAvanAeM prastuta karate / unakA janma saMvat 1770 ke lagabhaga mAnA jAtA hai / bacapana meM hI ina ke jJAna kI pipAsA bar3hane lagI aura 22 varSa kI avasthA meM hI unhoMne sAhipurA ke vidvAn zrAvaka nIlapati sAhUkAra se dhArmika jJAna prApta kiyA aura usake pazcAt hI ve pUrNa saMyamita jIvana vyatIta karane lage evaM jAna-vRddhi ko hI eka mAtra apane jIvana kA lakSya banA liyA / saMvat 1805 ke pUrva hI ve mahAkavi daulatarAma se milane udayapura phuNce| vahAM kI prAdhyAtmika zailI evaM vahAM ke zrAvakoM meM dharma pracAra ko dekhakara unheM atyadhika santoSa hunaa| ima ghaTanA kA bhAI rAvamalla ne apane patra meM nimna prakAra ullekha kiyA hai ___ "jahAM daulatarAma ke nimina kari dasa bIsa sAdharmI va dasa bIsa bAyAM sahita zailI kA vANA bANa rajhA-tA avalokana kari sAhipurA pAralA yaayaa|
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 'mahAkavi daulatarAma' jaba jayapura A gaye; taba unhoMne kavi ko padmapurANa kI bhASA karane ke lie vizeSa prAgraha kiyA jisakA kavi ne ukta anya prazasti meM nimna prakAra ullekha kiyA hai rAyamalla sAdharmI eka, jAke ghaTa meM sva-para viveka / dayAvaMta guNavaMta sujAna, para upakArI parama nidhAna / / daulatarAma ju tAko mitra, tAsoM bhASyo vacana pavitra / padmapurANa mahAzubha graMtha, tAmeM loka zikhara ko paMtha / / bhASA rUpa hoya jo yaha, bahujana vAMcaM kari prati neha / tAke vacana hiye mai dhAra, bhASA kInI mati anusAra / / isake pUrva bhAI rAyamalla mahApaNDita ToDaramala ke ghaniSTa sampaka meM prA cuke the| unhoMne siMdhAraNA jAkara gommaTasAra jaise mahAna evaM vizAla graMthoM kI bhASA TIkA karavAne meM saphalatA prApta kI / ' mahApaNDita ToDaramalajI bhI bhAI rAyamalla se kAphI prabhAvita the / unhoMne nimna zabdoM meM unake prati zraddhAJjali arpita kI hai rAyamalla sAdharmI eka, dharma sadhaiyyA sahita viveka / so nAnA vidhi preraka bhayo, taba yahu uttama kAraja sayo / / saMvat 1621 meM jayapura meM jo indradhvaja mahotsava huA thA, usakA bhAI rAyamalla ne atIva sajIva varNana kiyA hai| usase satkAlIna jayapura nagara kI sAhityika, sAMskRti evaM pArmika gatividhiyoM kA bhalIbhAMti paricaya milatA hai| saMvat 1827-28 meM rAyamalla mAlavA deza gaye hue the| yahAM unhoMne mahAkavi daulatarAma dvArA bhASA meM nibaddha Adi purANa evaM padmapurANa kA pravacana kiyaa| donoM granthoM ko sunakara sabhI Avaka harSita ho gaye aura unameM svAdhyAya kI ruci meM vRddhi huii| usI samaya vahAM ke zrAvakoM ne bhAI rAyamalla se daulatarAma ke dvArA harivaMza purANa kI bhI TIkA karane kA nivedana 1 zubha dina TIkA prArambha huI..........."ve to TIkA baragavate gaye / hama bAMcate gaye / barasa tIna meM cAri pravAM kI 65000 TIkA bhii| pIche jayapura pAe /
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva kyaa| jisase isa mahAna grantha kA svAdhyAya bhI sugamatA se ho ske| bhAI rAmamalla ne vahIM se daulatarAma ko patra bhejA; jisameM sArI vastu sthiti kA digdarzana kraayaa| mahAkavi ko bhAI rAyamalla kA Agraha svIkAra karanA pdd'aa| isa ghaTanA ko kavi ne harivaMza purANa ko prazasti meM ullekha kiyA hai / 22 riSabhadAsa : 'puNyAta kathAkoza' kI racanA tathA dhArmika jIvana vyatIta karane kI prora sabase adhika preraNA dene vAloM meM riSabhadAsa kA nAma ullekhanIya hai| inhIM ke upadeza se kavi mithyAcaraNa tyAga kara samyaka AcaraNa kI prora pravRtta hue the / mahAkavi ne riSabhadAsa kI prazaMsA meM nimna paMktiyAM likhI haiM riSabha upadesa so hame mithyAtama ko tyAga ke lago dharama sau prIti // 21 // riSabhadeva jayavanta jaga, sukhI hohu tasu dAsa / jina hamakoM jina mata viSe, kauyo mahA gahAsa ||22|| 23 sadAnanda : sadAnanda zrAgarA kI adhyAtma zailI ke pramukha sadasya the| kavi ne "sadAnanda hai zrAnanda maI, jinamata kI prAjJA tiha lahI" - zabdoM meM inakA smaraNa kiyA hai| 24 sItArAma savAIrAma ye donoM mahAkavi ke samaya ke grantha-lekhaka the / mahARSi harivaMza purANa kI bhASA TIkA bolate gaye the aura ye dono use likhate gaye the / usakA ullekha kavi ne nimna prakAra kiyA hai sautArAma julekhakA aura savAI rAma / tina para likhavAyo ju yaha, bahuta kathA ko dhAma || 25 haridAsa ye udayapura ke rahane vAle the| sabhA ke ye pramukha zrotA the tathA unake yahAM para kavi dvArA saMcAlita zAstravizeSa samparka meM rahate the / kavi ne 'adhyAtma bArahakhaDI' kI prazasti meM inakA vizeSa rUpa se smaraNa kiyA hai / ? *
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 26 hemarAja : kavi ne hemarAja kA 'puNyAsa phayAkoza' meM smaraNa kiyA hai aura unake sammAna meM nimna patra likhA hai hemarAja sAdharmI male, jina baca mAMni asubha dala male / pradhyAtama caracA niti karai, prabhu ke carana sadA ura dharai / / hemarAja jaina dharmAvalambI the jinavANI meM unakI pradaTa baddhA thii| ve mAgarA kI pradhyAtma zailI ke pramukha sadasya the / tapA adhyAtma-carcA meM saMlagna rahA karate the| mAgarA ke hI anya pAje hemarAja saMbhavataH unase bhinna vidhAna the / DA0 kastUracaMda kAsalIvAla
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ nira svAmi carina racanAkAla : saMvat 1801 prAvAda subalA 2 guruvAra racanA sthAna : udayapura (rAjasthAna)
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtisva dohA maMgala pATha-- baradhamAna bhagavAna kauM, kari baMdana manalAya / jinavAnI kI kari praNati, nami gautama ke pAya / / 1 / / jobaMdhara munirAya kI, kahIM kathA sukhadAya / / buddhi parAkrama rasa bharI, suno bhavya manalAya // 2 // rAjA zreNika dvArA sudharmAcArya se prazna---- eka divasa ripaka nRpati, samavasaraNa ke mAMhi / lakhata. phirata hai jina vibhava, jA sama jaga maiM nAhi / / 3 / / lakhi sobhA cau banani kI, upajyo harSa apAra / vana prasauSa meM 8 (dali, dekhyA puni avikAra ||4|| dhyAnArUr3ha visuddha jo, magana mahA paravIna / mAno baiTho siddha hI, nija svarUpa lavalIna // 5 // dekhi avasthA dhIra kI, saphala kare nRpa nena / . de pravakSaNA kari pragati, dhanya dhanya kahi vaina / / 6 / / prAya sudharmAcArya pai, pUcho prasana rasAla / svAmI dekhyo sAdhu ika, rahita sakala jagajAla / / 7 / / ati surUpa sudara mahA, jo' vana mAhi mahaMta / jItyA baiTho madanamada, nisacala niramala saMta / / 8 / / tana vaca mana budhi ke paraM, pahu~cyo muni varavIra / paramatatva parace kiyA, tiSThaM guNa gambhIra / / kauna puriSa e sau kahA~, kari kirapA guradeva / suranara munivara khecarA, kareM tihAro seva / / 10 / / ....- -. .. - --.-- --. -.-.. mUlapATha-jIvana
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ . jIvaMdhara svAmi parita tava sudharma guru boliyA, suni ho zreNika bhUpa / kahIM kathA joginA kI, adbhuta prati rasa rUpa // 11 // caupaI kathA kA prArambhayAhI 'bharatamotra' ke mAMhi, hemAMgava' ika deza vasAMhi / tahAM 'rAjapura' nagara anUpa, saja karai satyaMdhara bhUpa / / 12 / / paTarAnI 'vijayA' gugNa svAMni, jA samAna rati rUpa na mAni / maMtrI 'kASTAMgArika' eka, prohita 'rudravatta' aviveka / / 13 / / mahArAnI vijayA dvArA svapna darzanaeka samai vijayo paTarAni, dekhe supanA dukha sukhadAMni / aApa utAri dharayo mujha sosa, mukuTa ju satyaMdhara dharaNIsa / / 14 / / aSTa hema ghaMTA juta sohi, cihna rAja ko mustri iha hohi / bahuri lakhyo supinoM maiM eka, taru asoka prAzrita aviveka / / 15 / / tAne taru kATyo tA mAhi, Ugyo bAlavRkSa saka nAhi / laha lahATa karato tatkAla, ati sudara rasarUpa rasAla / / 16 / / svapna phala prAta samaiM rAjA higa jAya, supina bheda bhAkhe samujhAya / nRpa bole rAnI suni bAta, nizca hoya hamArI dhAta / / 17 / / aSTa lAbha haiM tumakauM sahI, lahi hau suta rAjA atimahI / suni kari nRpa viyoga nRpanAri, bhaI soka juta artha vicAri ||18|| rAjA subha vacanani te poSi, soka rahita konI ati tApi / kayaka divasa vItiyA aba, rahyo garbha rAnI ko taba / / 16 / / caya kari surga thako suramahA, uyara majhAra bAsa jiha lhaa| jaise sarada viSa sara mAMhi, rAja haMsa thiratA judharAMhi / / 20 / /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva gadhotkaTa bariNak ke putra kA abhAva aura sunauM ika bAta rasAla, ika gaMdhotkaTa varipakka visAla / ati dhanavaMta mahA matiyata, tAhi puri niba muzavaMta / / 21 / / eka divasa vaDa mAga prabhAva, dekhe sIsagupta munirAva / nAma 'manohara' vana hai eka, tahA~ virAje parama viveka / / 22 / / tIna jJAna dhAraka jaganAva, tinakoM nami pUchayau nija bhAva / he prabhu, mere suta bahu bhaye, alapa Aya hU~ mari mari gaye / / 23 / / huihaiM dIragha Ayu hu koi, muni bole, adbhuta suta hoi / mana dhari bAta seTha ika sunauM, pApa punya ke nATaka sunauM / // 24 // putra prApti ke liye bhaviSyavANI---- putra hoyagau tumharai aba, tatakhiNa mRtyu hoyagau tavaM / tuma jai ho nAMSana bana ThAMma, tahAM pAya ho suta guNadhAma / / 25 / / mahA maMDalika nRpapada dhAra, ati vidyAnidhi ati avikAra / sakala tyAgi bhava bhAva mahaMta, tadbhava mukata hoI so saMta / / 26 / / ye muni vacana seTha kI kahe, te ika jakhiNI ne ura gahe / sUta para mAtA kI upagAra, kariyA gaI bhUpa ke dvAra / / 27 / / rAja loka mai pahu~cau soi, rAnI kI ati ballabha hoya / garuDa yaMtra te rakSA karI, dharmavaMta sevA cita dharI / / 2 / / eka samaya madhuritu paratApa, phUle taravara hara saMtApa / kAhU divasa rAja darabAra, prohita Ayo prAta majhAra / / 29 / / rAjA satyandhara kI udAsInatA AbhUSaNa rahitA paTarAni, dekhI vijayA guNa kI khaani| pUchayo kahAM virAja rAva, mere nRpa darasana ko bhAva // 30 // rAMnI bhAlyo poDhe bhUpa, dekhyo jAyana nRpa ko rUpa / ase vaina sune dvija janai, nimata vicArayo mana maiM tavaM // 31 //
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIbaMdhara svAmi carita hoya amaMgala nRpa ke sahI, yA mAhe kachu saMsa nahIM / bAhuri Ayo maMtrI geha, prAta samai ho kari ati neha / / 32 / / rAja purohita dvArA kASTAMgAra ko bhar3akAnA prohita svAmI-dharma tai gayo, le ekAMta kahata yoM bhyo| kASTAMgArika suni mujha vAta, kari tU turata rAva ko ghAta / / 33 / / tere rAja hoya tahakIka, merauM vacana na mAMni alIka / suni kari maMtrI prohita vaina, kAna mUdi nIce kari naina / / 34 / / bolyo jogi nahI iha rIti, tuma bhASI so bar3I anIti / maiM ju karata ho vocche kAma, kari kirapA narapati guggadhAma / / 35 / / mo kauM aApa barAbari kiyoM, ati durlabha maMtrI pada diyo| taba bolyo prohita jaDamati, mero vacana jhUTa nahiM ratI / / 36 / / nRpa suta karihai tero aMta, tAta jatana karo vudhivaMta / paise kahi prohita ghara gayo, pApa prabhAva roga ati bhayo / / 3 / / dina tIjai nara dehI tyAgi, naraki gayo dvija aghapatha lAgi / tAke bacana dhAri paradhAna, Apa maraNa te Darayo prayAMna / / 38 / / kASTAMgAra dvArA vidroha nRpa mAraNa kI icchA dharI, dharama-karama kI pariNati harI / T sahasra bhaTa apane kiye, bahuta dravya de nija meM liye / / 36 / / gherayo jAya rAjadarabAra, taba bhUpati ne kiye vicAra / garuDa yaMtra kari rAMnI kAli, larivA pAyo Apa guNAdi / / 4 / / nRpa darasana kari kaiyaka bhaTA, kASTAMgArika dala te phaTA / tinakauM lAraleya nRpa larayo, bhAgau maMtrI mana maiM igyo / / 4 / / satyandhara kI mRtyu taba maMtrI suta senA lAya, milyo tAta sau turatahi prAya / pitA putra doU ika hoya, hatyo juddha maiM bhUpati soi / / 42 / /
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ma evaM kRtitva kASTAMgArika rAjA bhayo, kRtaghana svAmi dharma teM gayo / jaise saTha kari saviSa grahAra, cAhe bhUkha ta parihAra ||43|| jima koI kari kapaTI mita, cAhe jar3amani bhayo nacita / jyoM hiMsaka mata dhari khala hoi, cAhe sugati su kaise hoya // 44 // | taise maMtrI prathama ayAMna liyo rAja taji dharma vidhAna / svAmi droha sau aura na pApa pApI lahaiM naraka saMtApa || 45 / / 1 vijayA rAnI kI rakSA garuDa yaMtra parikAra asavAra, javiraNI hU~ rAnI kI lAra / le gaI ju masAMrAni mAMhi, rovata rAkhI saMsai nAhi ||46 || putrotpatti karI rAtri kI rakSA mahA, tahAM putra meM janama ju lahA / mahA manohara rUpa rasAla, mAMnI Ugyo caMdra visAla || 47|| rAnI ke nRpa kI ju viyoga, pati vichoha sau aura na soga / tAteM ucchava kachu nahi kiyo, bArabAra bhari yAhiyA~ ||45 || turata uThAyo jakhiNI bAla, ratana dIpa joye tatakAla / dekhI rAnI vimano isI, dIM kari jarI lagA hU~ jisI // 46 // yakSiNI dvArA udabodhana tava jakhiri dIyo upadeza, suni he rAnI dharma jinesa | saba saMbaMdha vinazvara jAni, saba thAnaka dusthAnaka mAMni ||50|| ! dhana jovana kSaraNa bhaMgura deha, dIpa sikhA sama jItaba eha / ara iha kAya prasuci kauThAMma, yAsauM prIti tajeM guradhAma / / 5.1 / / rAja jagata meM jAnoM isI capalA camatakAra jisI / ! vi punya bImUr3ha mati deha, saba vastuni syoM kiyo saneha ||52 || te saba jAMhi avasiha rIti, dAha dAyanI jaga kI prIti / chati vastu sa rati nahi kareM, ara zrachatI kI cAha na dhareM / / 53 / / ' P P I pra
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadhara svAmi carita vinAsIka jAne jaga bhAva, uttama jana ko ihai svabhAva / saba vyApaka hai jAkI jJAna, so sarvajJa deva bhagavAna // 54 // 1 tAne sakala lakho parajAya, kabahU koI thira na rahAya / kAha sauM karivo nahIM prIti, paracama tau grAchI iha rIti / / 5 / / ara jau kahU~ prIti ha kareM, to iha bAta hiye maiM dhrai| gharatamAMna ara hagI johU, ina sauM prIti hoya to hohu / / 56 / / gaI vastu sauM kasI prIti, vRthA soka dharivau saTha rIti / kauMna pariSa sara monu juna ri, nIda triliMga rahita avikAri / / 57|| lakhi bhUThau saMsAra caritra, karma joga saMbaMdha vicitra / carima sarorI suta iha jAni, ati paratApI pUji pravAni / / 58 / / duSTa zatru kauM kareM nikaMda, to kauM upajAve aAnanda / kari sanAna lai jogi prahAra, samAdhAna dhari mana maiM sAra / / 56 / / soka kiye bharatAra na mileM, kAla padAratha saba ko gila / bhinna bhinna sabakI gati jAMni, karma bhedatai bheda pravAni / / 6 / / ityAdika yuktini samujhAya, sIka rahita konI suta mAya / Apa rahI thAhI ke pAsi, mahA mitratA rIti prakAsi / / 61 / / gaMdhotkaTa ko mRta putra kI prApti dukha meM kabahu na chAMDe maMga, iha mini ko dharma abhaMga aba Ayo gaMdhotkaTa jahAM, mRtaga putra nASa nara tahA~ / / 6 / / nAMSi Apanau mirataka bAla, jAta huto ghara kauM tatakAla / sunyauM tavai musvara gaMbhIra, rAnI suta kI seTha sudhIra / / 63 / / jIbaMdhara kI prApti tava citAre muni ke baina, cita meM pAyo bahutahi caina / jIvo jIvo vAlaka mahA, puNya prabhAva janama iha lahA // 64 / / - hAtha pasAre kari ati neha, rAnI jAnyauM zreSThI eha / diyo putra tava tAkai hAtha, jI hahai pirathI ko nAtha / / 6 / /
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ Bu mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva samujhAyo phuni yA vidhi tAhi, pAlI seTha jatana kariyAhi / kAhU pAsi bheda mati kaho, iheM vAta gAr3hI kari gahau / / 66 / / yoM hI karihoM nisaMdeha, yoM kahi seTha le gayo geha / seTha nAriko vaMza nAma, tAsoM seTha khijyo guraNadhAMma ||67|| to maiM buddhi nahI hai mUli, kahIM kahAM lauM terI bhUli / vitu parakhe jIvatAMnAMnA putra nina // 68 dIraya Aya manohara kAya ihai putra toka sukhadAya | le le yahi prIti kari pAli, ara va sauM saba bhUli juTAli // 66 // tava haraSI seThAnI mahA, prati Adara teM bAlaka yahA / jIta bAla bhAnu ko eha, aparAjita valavaMta graha || 701 | putrotsava kiyo seTha uchAha apAra, jaiso putra janama vyohAra / karI kriyA sUtroti sabai dharaco nAMma jIvaMdhara tabai // 71 // dharaco tavaM ovaMdhara nAma, jAsauM sudharai sabahI kAma / aba vijayA jakhiragI le lAra, garuDa yaMtra para savAra / / 72 / / gaI pizravana te tatakAla, daMDakavana pahu~cI guNamAla / jahAM paramatI tApasa raheM, dhari Azrama kaMdAdika haiM ||73 || tahAM rahI nija nAMma chipAya, pati viyoganI durabali kAya / jakhiNI zoka haraNa ke heta, rAni kI upadezahi deta || 74 // // je prAcIna kathA sati rUpa, te yAkai Dhiga kaheM anUpa / bhAkhe iha jhUTho saMsAra, sAco jina mAraga bhavatAra / / 75 / / jina jina mAMhi zrApadA parI, ara Apada meM thiratA dhari / tina tina kI parakArI bAta, jima suni yA sahu soka vilAta // 76 // jati para zrAvaka kI jo dharma, so sahu prakaTa kareM vinu bharma / yA vidhi jIkharaNI de upadesa, karI dharma juta yAhi visesa // 77 //
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita chaMda vesarI ava tuma sunauM aura ika vAtA, jA vidhi mila praSTa hI bhraataa| vijayA kI hU~ sauki vakhAnI, satyaM ghara ko lhaurI rAMnI // 7 / / rati ika avara anaga patAkA, tinaka puNya karma paripAkA / madhura dhakula TU putra visuddhA, suni jina dharma bhaye pratibuddhA // 79 // dhAre zrAvaka vRtta sabaihI, jinake dhArai moha davahI / nara senApati hau rAjA ke nAma vimati subha mati tAMka // 8 // hotI nayAvasI subha nArI, tAke vevasena suta bhaarii| ara prohita ho sAgara nAMmA, hutI zrImatI tAka bhAmA // 1 // jAMke putra mahA paravInA, buDiSeNa vidyA lvliinaa| ara ika zreSThI ho dhanapAlA, tAkai zrIdattA subhacAlA 182 // hutI nAri tAke guNavaMtA, putra bhaye varadata kulvNtaa| ara Age matisAgara nAMmA, maMtrI ho nRpa ke abhirAmA // 83 // tAkai nAri anupamA rUpA, jAkai madhumukha putra prruupaa| madhura vakula ara e cau jodhA, mili hUye pada subhaTa prabodhA / / 8 / / SaTa dravyani se bhAsa bhAI, eka kSetra bAsI sukhadAI / rahaiM seTha pari kalA visuddhI, jIvadhara ke sakhA suyuddhii| jIvaMdhara juta sAtauM ehI, satya surUpI parama sanehI / / 5 / / sapta tatva jyoM loka majhAre, sauhaiM sAtauM ati guNa bhaare| bAlakeli ati cAva karAe, mahA parAyaNa prIta dharAe / / 86 // rAti divasa vichurai na kahI, jinakI bahutahi virada phavahI / bahuri seTha kI nAri junaMbA, tAka suta maMdAvya anaMdA / / 871 / bhayo mahAhitakArI vIrA, taba e pATha bhaye atidhIrA / aSTa guNani se pArTI ehI, saba surUpa sundara suci dehI / / 8 / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva bAlakrIr3A evaM tapasvI se bheMTa eka divasa yA pura ke pAsa, kaMvara karata he keli bilAsa / lAkha tanI golI kari vAlA, khelata he rasa rUpa rasAlI / / 8 / / eka purikha tApasa ke rUpA, jIvadhara kauM dekhi anUpA / pUchana lAgI hoya khuzyAlA, ketI dUre nagara hai lAlA / / 60 // bole kaMbara sabai iha jAne, bAlaka celaka paMtha pichAne / tU ati vRddha jJAna na tokauM, kitI dUra purai pUcha mokauM / / 61 / / taravara saravara bAga visAlA, bahuri dekhie khelata vAlA / tahA~ kyoM na lakhiye tIta, saMkSe kahAAsi porasa / / 12 // jyauM lambi dhUma agani hU~ jAne, tyoM bAlaka lakhi pura paravAne / jIvaMdhara ke suniye vanAM, tApasa "kIye nIce nainAM // 3 // krAMti kaMvara kI ara saba ceSTA, dekhI buddhi tApasI shrsstthaa| ara suni subhasura sudara bAMnI, jAmI'bAlaka hai ati jJAnI // 4 // aisA"mAnya jagata jana nAhI, parama puraSa pragaTe bhU mAhI / mahArAja parakAja sudhArA, cihnana kari lakhie guraNabhArA // 65 // bahuri baMsa parakhana kI ehI, bolyo suniho kavara sanehI / bhojana dehu bhUkha mujha lAgI, tUH baddha para suta hai bar3abhAgI 166 / / taba dainauM kari bhojana yAMkI, lAye lAlA ko pitA kauM / ' bhojana tApasa kauM de tAtA, tuma hI dAtA jagata vikhyAtI / / 17 / / vina jukta suni suta ke banA, gaMdhotakaTa pAyo prati canAM / . dhanya bhAgya apane la stri bhAI, liyo kaMvara ko kaMTha lagAI / / 6 / / kahyo seTha suni prAraNa pradhArA, hama e kari haiM lAra grahArA.), tuma pahalI jImI nicitA, jIvaMdhara jIvani ke miMtA / 186 / / kari sanAMna jImaiM hama pArcha, tApasa kausu jimAvai paarch| janaka vacana suni bhojana kArana, baiThe jIvaghara jagatArana / / 10 / / 1 bhUla pATha emA .. -- .... . . . .
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 ja jIvaMdhara svAmi carita 11 sakala sakhA juta adbhuta bAlaka, prati mana bhAvana para dukha Telika / . tahAM bAla lIlA :kara lauTe, rovata khijata mahAguraNa moTe ||101 || usna anna hU~ jImoM kaise, mAMsauM bolaM vacana juse / mAko pratibihvala jaba kInI, taba tApasa iha sikSA dInI // 102 // to kauM robo jogina lAlA, tU maMgala mUrati guNamAlA | yadyapi terI vaya hai choTo, tau pani to maiM mati ati moTI / / 103 / 1 dhIraja Adi guNani kari bhAI, tU saba jaga ko sikhara dikhAI / sunitApasa ke vacana vivekI, vole Apa bhAva kari eko / / 104 || rove ke luna tuma nahi jAnI, merI bAta hiye paravAnI / 7 jAya salema jo dukha dAI, netra vimala prati adhikAI // 1051 / tite zrahAra hu sItala hoI, yAMmaiM to zrIguna nahi koI | ina bacanAMne tApasa sukha pAyo, ara bhAtA kA hiyo sihAyo // 106 // 15 sakala. sakhya jUta putra jimAe, pAcheM zreSThI ko patrarAe / tApasa kareM prati tirapata kIyo, prAcho vidhi teM bhojana dIyo // 107 // tava tApasa bolyo subha nA, kaMbara dekhi harakhe mujha nainA ||108 || dekhi jogi tA mohita hUMvo, bhayo jAya nahi yAteM jUvo / jo tuma AjJA dyo sukhadAtA, to maiM yAhi par3hAU tAtA / / 106 / sUtra samuda ke jala teM yAkI, dhoU sanamati sugurA bharA ko / suni kari bole seTha pravInAM, maiM hoM jina mAraga zrAdhInAM / / 110 / / anamatI ko sira nahi nAMU, prAMta dharma ke pAsi na jAU | namasakAra vina abhimAMnI, dukha pAveM mana mAMhi nidAMnI / / 111 / / taba volyo Apasa subha denAM bAta hamArI sunidi jainAM | nagara siMhapura ko meM bhUpA, zrarijakarmA nAMma parUpA // 112 // | boranaMdi ke muni vrata lIyo, patiSeNa sutarkoM nRpa kIyo / samyaka sahita munIsara vrattA, pAle jagateM hoya nivRttA / / 113 //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva pache dAha jhura upajyo mokauM, kahI kahAMlI vedana tokauM / taba maiM bhayo bhiSTa prAcArA, cArita rahita sAMga iha dhArA / / 114 / / jinamata kI zraddhA hai mere, jaisI ura meM zraddhA tere / dharma bhrAta mokoM tuma jAMnI, paramata ko saMdeha na prAnau / / 115 / / samAcAra tAMke suni sArA, parakhyo tAkI bahu prkaaraa| taba par3hivA gaupyo sivagAmI, tAkai higa jobaMdhara svAmI / / 116 / / vidyAdhyayanaara sauMpe yAke sava mitrA, je sava vAtani mAMhi vicitraa| so samadiSTI inako lekai, kIye paMDita vidyA dakai // 117 // zastra zAstra Adika bahu vidyA, chaMdAdika sahu padyara gdyaa| kubara par3hAe mahA subuddhI, thor3e dina meM bhaye prabuddhI / / 118 / / jyauM dIpati kari sUrija sauhe, tyA vidyA karie mana mohe / vAladasAtai jovana mAho, Aye zrIgaMpara saka nAhI / / 11 / / tava pArijavarmA sukhadAI, taji parabheSa huvo munirAI / gahi nija dhyAna lahyo zivadhAmA, jahAM virAje kevala rAmA / 120 / / aba tuma sunau kaMvara paratApA, nagara tanI meTyo saMtApA / mahA subhaTa bara bIra su dhIrA, para jIvani kI hai ju pIrA // 121 / / __ dohA kAlakuTa bhIla dvArA nagara meM utpAta-- kAlakUTa nAmA kudhI, mukhiyA bhIlani mAhi / pApI pragaTyo tA samaiM, jAkai karuNA nAMhi // 122 / / ati kArau ati kuTila jo, vaha akArau soi / sunate jAko nAma hI, dhIraja dharai na koi // 123 / / dhanuSa vAna dhArayAM rahai, rAtI prAMkhi virUpa / par3hI hai ra bhrakuTI sadA, rudra dhyAna ko rUpa // 124 / /
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIbaMdhara svAmi parita azva pUMcha se mUcha ke, bAla kaThora mahAMna / dekhyo jAya na duSTadhI, durajana pApa nidhAna // 125 / / Aya parai jaba gAMva pari, thAMbhi sake nahiM koya / lUTai dhana pirapare tanauM, saMka gharaM nahi soya / / 126 / / kAla kUTa viSa sArikhau, kAla kUTa iha bhIla / ati kusola ati nIca nara, dIkhe mahA kucIla 11127 / / jAni jeka iha timara hI, dhari mAnuSa ko kAya / ravi kiraNani kAra Dari kudhI, vicare nAma chipAya // 128 / / niradaya senA jA kane, sIMgI nAda karata / abhakha ahArI gau hataka, karai pasuniko aMta // 126 / / jyauM tamAla vRkSAMni ko, vAma hoya ati syAma / tyauM kArI bhIlAMni ko, dala prAyo adha dhAma / / 130 / / Dare nagara ke loka saba, dekhi bhIla ko jora / nahIM jAniye ha kahA, upajyo pari ghari sora // 131 // gherI gAya sunamra kI, ghere pasU acheha / tava kASTAMgArika nRpati, karI ghoSaNA eha / / 132 / / jo lari duSTa kisatasa., gAya chur3Avai koya / so merI godAvarI, putrI ko pati hoya / / 133 / / jIvaMdhara dvArA upadrava kA damana-- ihai ghoSaNA suni sudhi, jIvaMdhara sukumAra / sAta sakhA juta sAha suta, le prAyudha raNa sAra / / 134 / / cale turata bhIlAMni pari, jyauM tama pari ravidyAMma / inake pIche bhUpa suta, kAsAMgArika nAma // 135 / /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla --vyaktitva evaM kRtitva soU cAlyo dekhivA, ina ko yuddha bisAla / lare seTha suta bhIla sau, jIvaMdhara guNamAla // 136 // AThoM bhAI ekala pare bhIla dala mAMhi / bAMsa calAye yA vidhI kara duSTa haTAMhi / / 137 / / 3 ra vidyA meM nipuna e. dhanuraveda ke mUla / ' sara sAMdhe ati sIghra hI, lakhi na sakeM pratikUla / / 138 / / vana deM nahi bAMna para zrAvata bAMraMga kaTAMhi / coTa cukA pArakI, para kareM coTa roke~ apane bAMna haiM, para ke vAMna jAya saMcare para sire, dhAreM juddha yA vidhi raraMga kari ripuni kIM, jIti jIvaMdhara ko loka meM, prakaTI kalA atIva / / 141 // chur3Ae jIva / karAhi // 136 // aneka / viveka // 140 // - jyoM duraMneya ko dali mahA, jaya pAvai naya sAra / bula mali dala duSTa kauM, jItyo sAha kumAra / / 142 / / varaca vije lukhimI pragaTa, Ayo nagara makAra / apane jasa kari dasa disA, pUravatI pravikAra / / 143 / / !! - kuMda pahupa para haMsa pakha, jA sama ujjala nAhi / gresa ujjala parama jasa, pragaTyo pirathI mAMhi || 144 // deha kaMvara ko grAMca taru, pahupa sUra paNa rUpa 1 kIrati bhaI sugaMdhatA, adbhuta atula anUpa // / 145 / 15 loka netra bhamarA bhaye, paraM pratriptA hoya / yA vidhi Aye ghara viSe loka veDhiyA soya || 146 // rAja purohita bhUpa meM kahI bAta parakAsi / kaMbara lAra sAha suta, lare bahuta gurArAsi / / 147 / / taba bulAya nRpa pUchiyA, tuma zraThani meM kauna / jItyo bhIla gaNAMniteM, so bhAkhI taji mauMna // 148 //
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita naMdAvya ke sAtha godAvarI kA vivAha eka vAkya bole sarva, lakhi jovaMdhara saina / jItyo hai naMdAnya iha, jAke mRga se naina // 146 / / taba vivAha vidhi kari nRpati, paraNAyo naMdADhya / dInI putrI prApanI, godAvarI guNAjya // 150 / / iti zrI jIvaMdharasvAmicaritre mahApurANAnusAreNa vAlAvanoSa bhASAyAM bAlalIlA-vidyAbhyAsa bhIsa-vijaya-vimocana naMdAbya-vivAhaprarUpaNo nAma prathamodhyAyaH // 1 // / dvitIya adhyAsa .. chanda ': la gaganavallabha ke vidyAdhara rAjA rAnI varNana--- .. . sunI aura ika bAta mahArasa kI bharI, bharata kSetra vailAnya zreriNa dadharaNa prii| amara nagara, sama namara gaganavasabha jahAM,. vidyAdhara bhUpAla garUDavego tahAM // 1 // bhAini kAThyo soi thAna bhUpatI, taba tina kiyo vicAra rahana ko subhamatI / ratanasodha kai. mAMhi nAma manu jo. dayo.. paravata dekhi manogi citta haraSita bhayo / / 2 / / jahAM vasAyo nagara nAma ramaraNIya jo, tahAM rahyo khaga bhUpa zAMti rasa pIya jo| tAkai nAri svarUpa dhAriNI nAma hai, sutA nAma gaMdharvavatA guNaghAMma hai // 3 //
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva eka divasa gaMdharvavattA upavAsiyA, jAya dehareM pUji deva guNa rAsiyA | grAma pitA ko daI prAsikA subhakarI, dekhI khecararAya tAhi jovana bharI // 4 // taba pUchayo paradhAna nAMmamati sAgarA, dehi kauna kauM yAhi kaho guNa prAgarA | taba volyo paradhAna suna bhUpAla jo, maMdiragira gayo sakala dukha TAlajI ||5|| naMdana vana ke mAMhi pUrva disi behurA / tahAM vaMdiyA deva jagata ke sekurA / darasana kAraNi nAMma vipulamati cAraNA, zrAye he jogIsa jagata ke tAraNA ||6| kari praNAma mai sunyoM dharma jinarAya ko, jagata pUji jaga pAra kara sukhadAya ko / bahuri pUchiyo eha kaho jaga tAtajI, mere nRpa kI sutA rUpa vikhyAta jI ||7|| tAhi ko pati kauna tavaM muni boliyA, mujha pari hoya dayAla avadhi dviga kholiyA / gaMdhadattA ke vivAha kI bhaviSyavANI --T bharata kSetra ke mAMhi desa mAMgA, tahAM rAmapura nagara hare surapura madA ||8|| satyaMdhara bhUpAla satya bhUSaraNa gharA, tAke vijayA nAMma mahArAMnI parA I tina ko suta mativAna vareM tAMko sahI, kauna rIti kari sohu dhAri tU ura mahI ||6||
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita tere nRpa kI sutA dhArihe dhAraNA, jo tara bIna vajAya hoya cita hAraraNA / so bahu guNa ko nAtha hAtha merI gahUM, jaga bIna bajAya rijhAya tAhi paraneM sahI suni paratajJA eha zrAya haiM bahu narA, vIna svayaMvara mAMhi bhUcarA khecarA / koI tAhi rijhAya sake nahi nAgarA, satyaMdhara kI pUta guNanikoM sAgarA ||11 / / 17 * honahAra e vAta sakala morsI kahIM 1 samujhAya ko munirAyajI, maiM tuma soM ko su zrIsara pAyajI ||12| suni maMtrI ke baina soca kari bhUpatI, bolyo suti maMtrI sacitta dhari subhamati / lAko jhana ihAM hoi kisa rIti sauM, kaise so guraNavAMna vivAha prIti soM // / 13 / / prakaTa ko paradhAna bhUpapaM yoM tavai, kahayo mohi saMjoga sAdhuna yo sabai nagara 'rAmapura' mAMhi mahA dharamAtamA, 'vRSabhadAsa' ika seTha dAsa paramAtmA / / 18 / / sAgarasena su nAMma jJAna ke sAgarA jAkaM sundara nAri nAMma 'padamAvatI', tAkai suta 'ti' sakala e jinamatI / eka divasa pura pAsi prItivarddhana vanA tahA~ virAje Aya kevalI nijaghanA || 15|| tribhuvana guru jagadIsa gupanike AgarA /
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva pitA sahita jinadatta pUjivA Ai hai, de paradakSaNA jori hAtha siranAi hai / / 16 / / gapaDavega hai jahAM jAyagau darasane, dekhi tahAM jinadatta bhakti rasa sarasana / karihai tAsauM prIti dharma anurAga sauM, jAMnai gau iha prIti bhaI baDa bhAma sauM / / 17 / / khaga maiM vAmaiM bheda bhAva rahi hai nahIM, honahAra iha bAta alapa dina mai sahI / tAhI te iha kAja saraigo byAha kI, tAhI ke pura byAha -hoya uchAha ko / / 18 / / e muni bhASe vaina mona khai nAtha jI, te mai tosau kahai sakala bar3a hAtha jI / muni bhASI so bhaI prIti jinadatta sauM, bheda rahyo nahi koI jainamata ratta sau / / 16 / / aba tu suni jA bhAMti mila saMjoga jI, vRSabhavAsa baDa bhAga gayo muni joga jii| jinadattahi saba sauMpa sAdha guraNapAla paiM, dikSA lInI deva sakala aghaTAla paM // 20 // bahuri suvratA pAsi tyAgi jaga kI matI, bhaI aryakA seTha nAri padamAvatI / je kulavaMtI nAri pativrata dhAriNI, tinako eI rIti kahI subhakAriNI // 21 // aba jinadata sapUta pAya pada tAta kI, parakAsa niti dharma ghAtiyA ghaatko| atula drivya ko Isa sIsa seThAMni ko, sikhyA dAyaka dhIra sugura jeThAni ko / / 22 //
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita so vyApAra nimitta Ahe hyAM prabhU, ratana dIpa ke mAMhi ratana bahute vibhU / tAhI teM iha kAja siddha gau mahA, atisAra e tAta bhASi capa rahA ||23|| kaiyaka dina meM tahAM variSkapati Aiyo, khusI huvo khaga bhUpa tAhi ura lAiyo / pAhuna gati prati karI rIti pAlI sarva, kari prati citta prasanna bAta bhASI tabai ||24|| tere mere bheda rahyo nAMhI bhayA, tana mana jana dhana dhAMma eka hUM paraNayA / merI terI sutA doya nAhI manI, tere pura paraNAya vyAha ko dhanI ||25|| cIna bajAya rijhAya yAhi jIte jiko, vara putrI ko hoya ghora nizca tiko| e suni khaga ke vaina seTha jima jo, mitrAI pratipAla dharma meM ratta jo // 26 // nija putrI sama jAMni vidyAdhara kI sutA, leya gayo nija nagara bahuta svaga saMjutA / racyo svayaMvara gehU manohara vana mahaiM, jAkI sobhA dekhi deva aciraja garhe // 27 // bahuta kalA meM nipuna bhUcarA khecarA, 16 ye ati sukumAra bIna meM tatparA / prathamahi pUjA karI deva jinarAya kI, mahA maMgalAcAra kararaNa sukhadAya kI ||28| jaba prAye sava sughara svayaMvara sAla meM, dIpa adhikI kAnti jinoM ke bhAla maiM
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 mahAkaci daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva taba AI gaMdharvabatA guNarAsikA, laikeM vIna pravIna mahArasa bhAsikA ||26| nAMma sughoSA vIna sulakSaNA kI bharI, tAke tArani mAMhi suvarasa rasabharI / bIna bajAI zuddha jabai vidyAdharI, hRte vIna paravIna tinoM kI sudhi harI ||30| jAnI iha gaMdharva sUtra kI mUratI, zrara iha saba saMgIta kalA kI sUratI / jIti sakyo nahIM koI vIna maiM nAgarA, saba ko jIti sujAna hiyaM guNa AgarA ||31 // jIvaMdhara kI vIraNA pratiyogitA meM vijaya - tavai jItivA yAhi dhIra jIvaMdharA, sakala kalA paravIna vAna maiM tatparA / prAye sabhA majhAra sAra guNa ke bhare, pakSapAta sauM rahita tine sAkhI kare ||32|0 adhikArIni sauM kI dehU vIraNA hameM, jinake tAra bajAya citta prati hI rame / vIna kyAri tina lyAya catura ke hiMga dharI, bolyo taba paravIna bIna dUSaraNa bharI ||33|| kesa roma lava zrAdi inoM meM yogunA, hama ko de e bIna roga cAhIM sunA / yo tina sauM kahi sauMpi daI ra boliyA, suni ho nabhacara sutA gAMTha ura kholiyA / / 34 / / jo tU machara rahita mahAguNa kI bharI, tau terI de dIna vajAMU cita gharI |
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIbaMdhara svAmi carita taba ati hoya prasanna vidyAdhara ko sutA, daI sughoSA vIna suddha tArani jutA / / 3 / / leke vIna pravIna bajAI rasa bharI, rAga sUtra anusAri lagAI raMga jharI / kAr3he sura gaMbhIra gIta saMjuta mahA, madhura manohara rUpa sujasa jAya na kahA / / 36 // suni kari citrata rahe bhUcarA khecarA, mRga mohita vhai mahArAga mai cita dharA / yA vidyA kari huI kaMbara kI koratI, jAMnI saba saMsAra rAga maiM kImatI / / / 37 / dhanya dhanya e vacana tehi pahapA bhaye, tina kari pUje kumara paMDitani sira naye / harayo gayo suni vIna citta kaMvarI tanauM, lage kAma ke vAna bhediyo ura dhanauM / / 38 / / mAlA ghAlI kaThi kaMbara ke khaga suttA, sIlavaMti mugavati rUpa kari adbhutA / kahA kahA nahi hoya puNya parabhAva sauM, tAteM dhArI puNya bhavya subha bhAva sauM / / 36 / / jaise dina mai dIpa dipai nahi bhAnu paiM, saise para nara bhaye kaMvara bahu jAna paiN| bhAse ati daidIpamAna nija loka je, jIsaMghara paratApa dharai guna thoka je / / 4 / / thakita bhaI lakha rUpa lAla kI khecarI, eka rUpa ika bhAva hoya kari Dhiga khrii| vIna suproSA heta pAiyo subhapatI, karI vIna kI tavai khusI hai thuti prtii||4||
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva satya su ghoSA nAma vIna terau sahI, bar3e vaMsatai bhaI Apa tokauM cahIM / madhurA ati rasa tAra citta kI hAriNI, kIyo kaMdhara milApa teMhi sukhakAriNI // 42 / / ati pravIna tU sakhI nipuna dUtI mahA, tereI parasAda guraNapatI pati lahA / hyAM to atirasa bhayo sunauM antra sajjanAM, kASTAMgArika pUta su preraco durajanAM / / 43 / / haraNe kI gaMdharvavatA kI jar3amatI, kASTAMgAripha nAma kiyo udyama prtii| taba kumara iha jAMni bhaye asavAra jI, jaya gira gaja pari pApa sAvatA lArajI / / 4 / / taba tAta gaMdharvavattA kauM nabhacarA, garAr3avega subha nAma buddhi maiM tataparA / jAya parayo madhyastha duhe ke subhamatI, ati upAya paravIna vidyAdhara ko patI // 45 / / gaMdharvadattA ke sAtha jIvaMdhara kA vivAha-- zAMta kiyo dala zatru sari meTI sabai, ati uchAha te vyAha huvo pura maiM taba / jIvaMdhara kauM deya putrikA ApanI, hUvo ati nihacita khecarA ko dhanIM / / 46 / / dohA rahai kaMvArI kanyakA, vyAha jogi ghara mAMhi / mAta tAta kI dUsarI, tA sama citA nAMhi / / 47 / /
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMbara svAmi carita putrI pararagAvana samA nahi nicitatA aura 1 tAteM bhayo nicita prati, garur3avega khaga maura ||485 || jIvaMdhara jhara khaga sutA, vaDhyo parasapara neha / jinake ra siMgAra ko kathA cheha // 46 // rati svarUpa rAmA ihai, kAma svarUpa kumAra / ar kisora nAgara navala, vaya na bar3he sigAra ||50|| sama svarUpa sama guna sabai, samavidyA sama sIla / kyoM na parasapara proti hna, citta eka dvaya Dola / / 51 / / iti gaMdharvavata vivAha nirUpaNam / / caupaI 23 aba grAI madhu' ritu prati cAva, madana varadhanI moda subhAva / phUle tara bAjI subha vAya pragaTo parimala prati adhikAya / / 52 / / J vana sura malaya nAMma vikhyAta naMdana vana kI tulya lakhAta | P tahAM cale narapati prati raMga, cAle nagara loka nRpa saMga || 53 / / nija nija saMpati pragaTa dikhAya, sukha kAraNa le bahu samudAya / zrati uchava upajyo vana mAMhi, jAhi lakheM saba soka nasAMhi / / 54|| ika vaizravaravata hai sAha, jAkai ini dini bahuta uchAha / ghAMma / tamaMjarI jAkai nAri, rUpavatI pati AjJAkAri / / 55 / / tAkai putrI suramaMjarI, ati suMdara ati suMdara caturAI syAma latA dAsI jA kaneM, suragaMjari ke guNa prati le bhAI caMdrodaya nAMma, karaNavAsa mahA guraNa jahAM lakha bahujana samudAya, tahAM bacana yoM bhASai jAya // 57 // yA sama aura na koI sugaMdha, jAMka pAya bhamara saMgha / yo kahi ita uta phiratI phireM, saba guNa maiM mujha svAmini sireM / / 58 / / 1 mUlapATha ravi bharI / | bhaneM / / 56 / /
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktiva evaM kRtitva bahuri kumAravatta ika sAha, vimalA nAri tanoM jo nAha / puraNamAlA tAkai. subha sutA, rUpavatI bahu guNa kari jutA / / 56 / / tAka dAsI vidya talatA, mAnavatI caturAI ratA / sohU lAI cUragavAsa, sUryodaya iha nAma prakAsa // 60 // iha hU paMDita sabhA majhAra, karai prasaMsA vividha prakAra / hamare cUraNa vAsa samAna, naI viSa hU~ na khAna 61 sakala kalA paravIna su jAni, mujha svAmini sI aura na mAni / bhale bhauMha ara mRga se naina, yoM dAso bola madhu bana // 6 // bhamara bhamaiyA parita hakIka, mere vacana na hoya alIka / syAma latA ara vidyuta latA, nija nija svAmini guraNa maiM rtaa||63|| sugaMdha parIkSA-- doU dAsI machara bharI, kareM vivAda sabhA maiM svarI / hute sugaMdha parakhabA ghaneM, baneM una atirasa ke saneM // 64 / / koU parastri sakyo na sugaMdha, doU dIseM eka prabaMdha / adhika vocha jAnyoM nahi pareM, tava jIvaMpara parakha ju karai / / 6 / / parakhi duhU~ ko bole lAla, caMdrodaya hai gaMdha visAla / jo nahi mAnI mere vaina, to dekhI paratakhi nija naina / / 66 / / yoM kahi masa.li hAtha te sahI, doU cUraNa DAre mahIM / caMdrodaya pari bhramara ju pAya, lAge ati sugaMdha parabhAya / / 67 / / tavai hute jete mativAMna, tinaneM bAta karI paramAMna / sani sirAhyo caMdrodayo, tavaM vivAda sArau miTi gayo // 68 / / sadA karata hI vidyAvAda, doU dhArata ho udamAda / taba te vAda duhuni ko gayo, doU kanyA ati hita bhayo / / 6 / / gaMdha parakhavA dujau nAhi, jIbaMdhara sau dharaNI mAMhi / yo kahi sabani prasaMsA karI, ina kI deha guNanisauM bharI // 7 //
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita tAhI sama aura ika bAta, bhaI sohu dhAroM virUpAta / nija ichA sa kukara eka krIr3A karata hutau praviveka // 71 // 25 jIvaMdhara dvArA kutte ko rAmokAra maMtra sunAnaaa-- duSTa bAlakA lAra ju pare, lakarI loDhI mAraraNA kare / daurI kUkara ati ho Daro, zrIDe draha mAMhI giri parayo ||72 || prAraNa choDi ve sanamukha bhayo, sunikeM kumara kar3hAI hilayo / jAnyoM iha jIvai nahi koi, yAkI maraNa avArahi hoya ||72 || tava tAke kAMnati meM zrApa diyo maMtra jo nA pAe / namokAra sau maMtra na aura ihe maMtra saba zrutako maura / / 73|| yakSa mitratA dhAragho kUkara mana meM eha, subha bhAvani soM tyAgI deha / yakSa sudarasana nAmA bhayo, mahAmaMtra taM saba gayI ||74 // caMdrodaya gira viSai nivAsa, devani kI pUrava bhavabhAsa 1 jakSa citAri sakala parasaMga, Ayo kavaMra pAsi pratiraMga || 75 // kahata bhayo ho sugura sujAna, tuva parasAda lahyo subha thAMna / pAI prati vibhUti meM nAtha, kari kirapA teM pakaratho hAtha ||76 // dIyo mahAmaMtra te sahI, jAkI mahimA jAya na kahI / yAhi dekhi saba aciraja rahe namokAra ke guna saradahe // 77 // // jakSa lijJa mahA mativAMna, karo kaMvara kI pUja vighAMna / diye divya Abhara amola para mitrAI kahI prar3ola || 78 / / karI vInatI bAraMbAra, mohi ganauM apanoM niradhAra 1 ava sI harakha-viSAdani mAMhi sadA citArI se nAhi // 76 // namasakAra kari apane dhAma, gayo jakSa gAvata guNa grAMma / vinu kAraNa je para upagAra kareM tehi pAve phalasAra ||80||
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mahAkavi daulata rAma kAgalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva rAjA ke hAthI kA bigar3anA vana kI krIr3A kari nara nAri, pAvata hai sava nagara majhAri / nRpa kI hasatI gaMdhamahaMta, asanivega nAmA balavaMta / / 1 / / vijhakyo loka savada te mahA, ati hI mada kari chaki jo rahA / kAhU 4 na nivArayo jAya, bahu pracaMDa ati dIradha kAya / / 2 / / suramaMjarI ko bacAnA suramaMjari ke ratha pari gajA, daurakho khauke saMka hI bhajA / jIvaMdhara tava Aye ghAya, jinate gopi na koI upAya / / 83 / / gaja zikSA greyani paravAna, gaja sau lAge krIDa sujAMna / kare paribhrama tIsara doya, tAmaiM hastI sithila ju hoya / / 14 / ina kauM kheda hoI nahi kavai, ina te sura nara khaga tira davai / basi kari hAthI vAMdhyo ThAna, sAMvata sakala kalA ke jAna / 385 / / gaja grayani maiM lakhi vijJAna, karana lage saba sujasa vakhAMna / Aye kaMdara aApane geha, sura maMjari ke upajyo neha / / 6 / / jIrvadhara ke prati suramaMjarI kI Asakti lakhi kari jIvaghara ko rUpa, bhaI kanyakA kAma surUpa / tAkI ceSTA lakhi kari javaM, mAta tAta ne jAMnI sabai / / 7 / / yA putrI ke nizcaM ihai, jIvaMdhara mero kara gahai / taba vaizravaNavatta kari neha, Ayo gaMdhosakaTa ke geha / / karI vInatI ve kara jori, bahuri prApanauM sIsa nihori / / 8 / / sunauM seThapati mere caina, jIghara jaga kI sukha daina / iha terI suta adbhuta rUpa, merai paraNe atula anUpa 86 / / suramaMjarI ke sAtha vivAha kari tU mohi ApanauM dAsa, tU kirapAnidhi suguraNa nivAsa / taba bole gaMdhotakaTa sAh, yA sama aura ju kauna uchAh // 10
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita karI pramAMNa bAta meM eha, merI suta para tuva geha / tava vaizravaNadatta nija sutA, sUra maMjari jo bahagugA jutA / / 61 / / 27 turatahi bhalI mahUrata pAya, jIvaMdhara kUM dI parAya ||12|| bharI raMga rasa sura maMjarI, prItama sau prati prIti ju gharI / sUrApana ra prati sobhAga, jIvaMbara sau nahi bar3abhAga || 3 || kASTAMgAra kA Sar3ayaMtra - r kareM niraMtara kIrati sarve kASTrAMgArika kopyo tavaM / merI hastI gaMdha anUpa, prasanivega hAthiti ko bhUpa / / 64 / / pIsyo tAhi mAna mad haraco, kudhI vanika suta garavaM bharagho / kula kI rIti tajI mati aMdha, sIkhyo rAjani ke parabaMdha ||25|| aniyanako iha rIti anAdi haraDe sUThi AMvalA Adi / becai aura moli le sahI, ina tau rIti aura hI gahI / / 66 / / . kareM jAti mAphika jo kAma, tAsoM rahe tAta kI nAma | iha kula khaMgaraNa kubudhi surUpa, mana meM bhayo rahe sutabhUpa ||6|| tava teyopura ko raSTipAla, caMDavaMDa nAmA kuTavAla / tAsa bhAthyo phASTAMgAri, jIvaMbara ko turatahi mAri ||8|| : hai iha bahuta kuceSTA bharayo, dhana jobana chaki bahu vahi parayo / iha nRpa AjJA suni kuTayAla, lekari apane subhaTa visAla ||6|| saji vaji dauradho kAla samAna, jIvaMdhara pari levA prAMta / sabai sAha suta suni iha bAta, lekari sAthi bhrAta nija sAta / / 102 / / OM bhAI grAyudha bhare, kari sAhasa talaba paripare / turata bhagAya diyo kuTavAla, jIte jIvaMdhara guNa mAla // 106 // bahuri kopa kari kASTAMgAri, bheje bahuta subhaTa raNa kAri / tava dayAla mana meM eha, dhArI jIvaMdhara guggu gehU~ / / 102 / /
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAna-vyaktitva eva kRtitva kahA raMka e mausauM lare, mere bArAni teM sava marai / pani hiMsA sau aura na pApa, jIvani ko karaNI na sattApa / / 103 / / sAtai koI upAya bicAri, meTauM pApa kAriNo rAri / karauM zAMta yA saTha kI sahI, tava sumaratho ura meM sura vahIM / / 104 / / jo apanauM nija mitra visAla, jakSa sudarasana prIti rasAla / pAyo turata mahA balavAna, sakala rAri meTI mativAMna / / 105 / / ara javi karI bInatI eha, eka bAra lakhie mujha geha / jIvaMdhara kA candrodaya parvata para jAnAcaMdrodaya paravata subhathAna, tuba parasAda lahyo guNavAna / 106 / / tava jIvaMdhara jaga sukhadaina, jakhi kauM sukha deve mRgarnena / tAkI vAta karI paramAna, taba vaha leya gayo nija thAna / / 107 / / nAma bigira hasti car3hAya, iha mitrani kI rIti kahAya / mitrani ko padharAve geha, de subha vastu kara ati neha / / 108 / / kinahI nahi jAMnI iha vAta, mAta tAta ara sAtauM bhrAta / karana lage AkulatA mahA, vinA kaMvara nahi thiratA gahA / / 106 / / jaise nava pallava lahi vAya, ati hI hoMhi calAcala kAya / tase nija jana athira ju bhaye, hamahi jatAyeM vinu kita gaye / / 11 / / tava gaMdharvayasA khaga sutA, ati vidyA nidhi ati guNa jutA / nimata jJAna se jAMnI bAta, kaMbare nAhI kachU utapAta // 111 / / rahI nirAkula citta sayAMna, samujhAye nija janahita bAMna / kaMvara lAbha le Avai sahI, yA mAhai kachu saMsa nahIM / / 112 / / kabahU maiM jAnauM gati koya, rahI haraSa sauM thira cita hoya / tava thAke gani vacana pramAna, sadhani lAhyo saMtoSa nidhAna / / 113 // jIvaMdhara jasti ke ghari jAya, kaiyaka divasa rahe sukhapAya / bahuri bhayo calive ko citta, abhiprAya taba jAnyauM mitta / / 114 / /
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita dohA kAma mudrikA prApti kAma rUpiNI mudrikA, mahAkrAMti ko rUpa / sakala aratha sAdhana karI, dInI atula anUpa / / 11 / / para utAri paravata thakI, kitI dUri pahu~cAya / jAMnI inakI bhai nahIM, lAbha hauMhi adhikAya / / 116 / / tavaM sIkha kari rdhAra gayo, jakSa prIti pratipAla / zIla kaMvara ke caraNa juga, jIvani ke dukhaTAla // 117 / / iti zrI jovaMdhara svAmI caritre mahApurANAnusAreNa vAsAvayoSa bhASAyAM, 'bIna prayInatA', 'gaMdharvavattA bibAha', 'sugaMdha parIkSA, sthAnopagAra akSamitratA, gaMdha hastI vijaya, suramaMjarI vivAha, kauti prakAza, kASTAMgArika koparaNodhama, yakSAgamana yuddhaprazAMti yakSagrahegamama kAmamudikAlAma nirUparaNo mAma dvitIyodhyAyaH // bIsarA adhyAya chanda-cAli ava cale kaMvara guNa pUrA, pahuMce ketIyaka dUrA / ika nagara nAma 'caMdrAbhA', dIkhaM jAkI vahu prAbhA // 1 // ati dhaule ujale gehA, vhai sarada cAMdanI jehA / rAjA 'dhagapatti' pura svAmI, so lokapAla sau nAmI / / 2 / / padamottamA ko viSadhara dvArA DasanA ara hai 'tilotamA rAnI, rAjA ke rUpa nighAMnI / zubha 'padama' uttamA puttI, ati sudara vahuguNa juttI / / 3 / / ikra divasa gaI hI vana maiM, krIDA ko cAva ju mana meM / so isI duSTa viSadharane, java soca havo naravara neM // 4 //
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tava karI ghoSaNA pura meM, iha nizca dhArau ura meM / jo yAke prANa uvAra, mariNa maMtrauSadha parakAre zA tAko ehI paraNAU, ara sIsa prApanauM nAU / phuni prAdhau rAja hu tAMko, jo nara viSa TAra yAMkau / / 6 / / tava sava pAye viSa jhArA, lakhi lobha vahuta prkaaraa| pani viSa nahi huvA dUrA, paci paci hAre guna pUrA / / 7 / / tava nRpa ke upayoM saukA, daure sava disi ati lokaa| DhUDhana viSahArI nara kauM, lakhi jIvaMghara tatapara kauM / / 8 / / pUchana lAgI tuma mAhI, viSahara vidyA akanAhI / dekhe ati Akula lokA, taba bole tatva bilokA / / 6 / / kachu ika vidyA hai bhAI, pUraNa vidyA jinarAI / suni !|| mahA saMparA, garIH 'jAti muna puSTaH / / 10 / / iha nAga maMtra meM nipunA, saba hI vAtAna meM sugunA / topani cita yI vaha jakSA, jo rAssai apanI pakSA / / 11 / / nRpa putrI niraviSa kInI, jina maMtra auSadI dInI / tava rAjA huvo rAjI, jAnI e nara parakAjI / / 12 / / prati krAMti parAkramadhArI, lakSaNa kari lakhie bhArI / e rAjavaMsa baravIrA, nizca nara nAyaka dhIrA / / 13 / / tava nija putrI paraNAI, para vahutahi prIti janAI / phuni bharadha rAja hU dIyo, nija vacana satya nRpa kIyo // 14 // kanyA ke bhrAta vatIsA, ati hI sajjana guNa IsA / saba lokapAla pramukhAje, jIvaMdhara sauM sumuSAje // 15 // vinayAdika guNa lakhi tinamaiM, jodhara rAjI mana maiM / kaiyaka dina krIr3A konI, sabahI kauM sAtA dInI / / 16 / /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIbaMdhara svAmi carita aba hyA te mAgeM cAle, atulI vala nisi kauM pAle / kAhU sauM nAhi jatAyo, ekAkI gamana kagayo / / 17 / / kitIyaka kosani pahu~ce jI, jIvaMdhara zrIdhara se jii| ika khema nagara sura pura sauM, saba hI vAtani ati sarasoM / / 18 / / ika bana hai pura te nIrA, dekhata hI meTai pIrA / jo nAma manaurama kahiyA, ati suMdara taravara sahiyA / / 16 / / sahasrakUTa caityAlaya ke kapATa khulanA-- tAmaiM jina maMdira sohai, so sahasa sikhara mana mohaiM / lakhi jIvaMdhara jina gehA, kIyo vaMdana dhari nehA // 20 // de tIna pradakSaNa bhAI, darasana ko bhAva dharAI / devala ke pATa visAlA, te khule sahaja tatakAlA / / 21 / / hUbo darasana jinavara ko, bhavattArana tribhuvana mura ko / jina satavana karanai lAgau, ati bhakta zAMta rasa pAgau / / 22 / / phUlyo cepA ika aba ho, darasAtau rAga adhika hii| kokila cupa hoya rahe he, madhu rati ko viraha gahe he / / 23 / / te lage bolane madhurA, suni kari rAjI hra sugharA / ara jina maMdira ke nikaTA, ika saravara prati hI sughaTA / / 24 / / so nirmala jala kari pUrI, hUvo Atapa caka cUrau / mAMnI phaTika drava bhariyo, guna nipuna narani ko kariyo / 25 / / tAmai phUle tatakAlA, kamalAdika gaMdha bisAlA / ati bhamara kareM gujArA, lakhatAM hra haraSa apArA / / 26 / / karike ju sanAMna visuddhI, le AThauM dravya subuddhI / jinavara kA pUji sugyAMnI, thuti karana lagI guNa khAMnI // 27 // tA khemanagara ko bAsI, ika samuda seTha jasa rAsI / jAka niravRti seThAMnI, tArka putrI mativAMnI // 26 / /
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva so khemasuroM nAmA, mAMnI lakhimI guNa dhAmA / ika dina vinayadhara svAmI, muni jJAna dhyAna visarAMmI / / 26 / / tinako kanyA ke tAtA, pUchayo lakhi ke ati gyAtA / merI putrI kuna para, tava mahA puruSa yoM varanaM / / 30 // caMpo phUla tatakAlA, hra kokila savada rasAlA / phuni pATa jinAlaya ughare, jaya jaya rava jaba vaha ucarai / / 31 // ara phUla kamala su bAsA, e sakala cihna je bhaasaa| jAke Ane se hove, jA kari dukhiyA dukha khovai // 32 // so vyAhai terI kanyA, ika purakha dhAriNI dhanyA / tava hI te rAkhne puruSA, je kareM suvara kI paraSA // 33 // te rahata hute yA vana maiM, lakhi sunara khuzI va mana maiM / tina jAya tatakSaraNa bhAI, zreSThI ko daI badhAI / / 34 / / je cihna vatAe guraneM, te pragaTe pAya caturanaiM / taba suni sukha pAyo ati hI, so jAma zrI jinapati hI / / 3 / / vaha daI vadhAI tinakauM, ara calyo manorama vana kii| nahi muni ke vacana alIkA, iha jAMnI jina taha kIkA 536 / / kSemasundarI vivAha lakhi jo baMdhara ko rUpA, jAnyoM iha puruSa anUpA / taba nija putrI paraNAI, para hita kI rIti janAI / / 37 / / phuni karI vInatI ekA, suniye citadhAri vivekA / ika nagara rAjapura nAmA, 'satyadhara' nRpa guraNa dhAmA // 38 / / hama kiyo tahAM nivAsA, so nagara bahuta sukharAsA / vhAM caina bahuta hI pAyo, satyaMdhara rAja suhAyo / / 3 / / iha dhanuSa bahuri e bAnA, hamasauM kari neha nidhAMnA / doneM satyaMdhara nRpa naiM, tinasauM ati proti ju apanai / / 4 / /
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita 1 ehaiM tuma lAyaka nI rAkhau dIneM nRpa tIkeM / taba rAkheM jIvaMdhara ne prati juddha kalA tatapara neM // 46 // hAeN prati saMtuSTa sujJAnI, kaiyaka dina thiratA yAMnI sukha sauM nivase sasurA ke prati sajjana bhAva bharAke / / 42 / / J kavahuka vidyAdhara putrI, prati vidyA rUpa vicitra / gaMdharvadattA guNazrAmA, jAke pati hI visarAmA ||43|| kari priya darasana ko bhAvA, bhAI vidyA parabhAvA / lakha valabhaka vaha sakhiyA, harakhita kInI nija akhiyA // 144 // binu mileM gaI phuni ghara ko, zrAvo na jatAyo varakauM / ghara hU~ taiM parachana AI hyAM hUM teM parachana jAI / / 45 / / jAnauM e hita kI rItI, jina ke ura prema pratItI / dekheM prItama uchAhA, nahi aura vasata kI cAhA ||46 || zubha lemasuMdarI gehA, tiSTe suMdara dhari nehA / kaiyaka dina rahi guNavaMtA, jIvaMdhara jagata mahaMtA // 47 // kAhU ko nAMhi janAyo, para dravya nahI apanAyo / le dhanuSa vana varavIrA, nisi kauM uThi vAle dhIrA // 45 // | hai sujana nAMma ika desA, hemAbha nagara subha bhesA / mitra nAMma hai rAjA, jAke niti uttama kAjA / / 46 // 33 nalinA rAMnI guNadhAmA, putrI hemAbhA nAmA | jAke janamata hI nimatI yoM kahata bhayo ika sumatI ||50|| P hai nAma manohara vana jo, ati hare loka ko mana jo / tAM bhItara bahuta visAlA, Ayudha abhyAsa ju sAlA 151 / / ati kareM dhanuSa abhyAsA, bahu sastra sUtra abhyAsA / jA dhanuSadhAra ko vAhyo, ati sIghra hi jAya umA ||12||
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAmayi daulae kAmAlIna inija enimna sara lAgi nisAna bhAI, tatapiNa pAchau hI prAI / jA hI mAraga kari jAvai, tAhI mAraga phuni prAvai // 53 / / iha hAtha tanI ju saphAI, sara ati hi vega dejaaii|| lakhi pharasi karai nahi chedA, hai vAhana hI maiM bhedA // 54 / / iha hoya ballabhA tAkI, sara zruta maiM ati mati jaakii| hai vAlA prati hi sulaSaNA, dvai;kulako kIrati rakharaNA // 55 / / yA vidhi ko suni prAdesA, prAye sAvaMta bisesA / dhari hemAmA ko AsA, lAge karane abhyAsA // 56 / / nobaMdhara hU~ vhAM prAye, lakhi rUpa sabani sukha pAye / jaba vole dhanuSa dharaiyA, tuma hUM kachu jAnauM bhaiyA / / 57 / / suni kahata bhaye sukumArA, hama hUM kachu ika iha dhaaraa| tava kahyo savani saravAhI, jo tumarai citta umAhI / / 5 / / vedhI nisAMnI bIrA, ura saMka na aAnoM dhIrA / taba dhanuSa car3hAya calAyo, sara kaMvara sabaMni darasAyo // 56 // so lAgi nisAna bhAI, tataSiraNa pAchau hI pAI / tava tahAM hute nRpa lokA, tina saba battAMta vilokA / / 6 / / te dauri gaye nRpa pAse, harapita vhai savada prakAse / suni kari nRA vahu sukha pAyo, tinako dAridra nasAyo // 61 / / nija putrI jIvaghara kauM, paraNAI guNa tatapara kauN| prati uchava kIyo rAjA, bhele kari sarva samAjA / / 62 / / rAjA ke putra saputtA, saba hI sajjana guNa juttaa| hai bar3e kaMbara 'gugamitrA', duje 'bahumitra' vicitrA / / 6 / / tIje ko nAma 'sumitrA', cauthe 'dhanamitra' pavitrA / ityAdi aneka kumArA, 'jIpaMdhara' sauM hita dhAga / / 64 / /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIghara svAmi carita 32 jina sabakI kalA samastA, jIvaghara daI prasastA / nina hI ke pRSya prabhAvA, tiSTe guna nipuna subhAvA / / 65 / / e jAhI Thauhara jAve, tA Thauhara sava sukha pAvai / ava sunauM vAta ika bhAI, gaMdharSatA sukhadAI // 66 // jIpaMdhara kauM lakhi jAba, sabasauM parachanna hi pAvai / ichA hva mana kI jabahI, dekhe nija pati ko tavahI / / 67 / / nahi pati kau muSi yAmI, nahi aura lakheM gati tAkI / ati sIghra hi ghara teM Ace, ara turata hi pAchI jAve / / 68 / / ika divasa lakhI devara ne, nabAba mahAmati ghara meM / taba pUchayo tU kita jAve, kAhU kauM nAhi jatAvai // 66 // hama hUM kauM le cali mAI, jA disi tU gamana kraaii| taba bolI khecara puttI, ati vidyA guNa kari juttI // 70 / / jo terI ichA bIrA, sau suni tU ika cita dhorA / jA disi ko merau gamanA, tA disi tU pahu~cai sumanA / / 71|| devAdhiSThita guNadhAmA, iha samara taraMgaNi nAmA / sajyA hai ati sukhadAI, yA pari vidhi pUrvaka bhAI / / 2 / / nija bar3a bhAI kauM dhyAye, kari sayana tahAM tU jaaye| yaha suni bhAvaja ke vacanA, tAhI vidhi kInI racanA / / 73 / / sajyA pari sUte nisi ko, cita dhari bhAI ko disi kauM / taba hI ju bhoginI turatA, vidyA prati satini jugatA / 74 / / sajyA juta bhAI pAse, le gaI mahA guNa rAse / jaba mile parasapara doU, ika jina mAraga ke joU / / 7 / / sukha pUchi ubhai hitararasI, hUye ika Thohara vAsI / pyAre bhAIni ko milibau, yA sama nahi mana ko khilidI / / 76 / / aba yAhI desa majhArA, ika nagara sobhapura bhArA 1 dRr3hamitra bhUpAla pavitrA, tAke nija bhAta sumitrA / / 7 / /
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva jAka 'vasudharA' rAnI, putro 'zrIcaMdrA' jAnI / so navayovana vuddhibaMtI, ati rUpavatI guNavaMtI / / 7 / / ika dina nija ghara AMgana maiM, dekhe krIData hita mana mai / dvai jAti parevA bhArI, jina mai ika nara, ika nArI / / 7 / / tinakauM lakhi murachA AI, jAtI samararaNa upajAI / tava hutI sahalI pAro, te bhaI sakala dukha rAse / / 8 / / caMdana khasa sItala pAnI, vijhanAdi jhavaki matibAMnI / saMbodhi tAhi subha bacanA, meTI murachA kI racanA / / 8 / / suni mAta-pitA sukhadAI, kanyA ko sakhI bulAI 1 jo alaka sudarI nAmA, ati cAturatA guNadhAmA / / 2 / / hai tilaka caMdrikA koyA, putrI ati cetana hoyaa| tAsauM bhASyo he sumatI, to Dhiga upaje nahi kumatI / / 3 / / putrI kI prAraNa samAnA, hai sakhI mahA guNavAMnA / kari murachA ko upacArA, tU pUchi sakala parakArA / / 4 / / tava iha kanyA paiM jAye, pUchana lAgI samujhAye / tU devAMgana sI kanyA, kahi murachA kAraNa dhanyA / / 8 / / jaba zrIgaMdhA yoM bolI, to mAM hai buddhi atolI / iha nAhi kADhU kahavA kI, ati parachana vAta hiyA kI / / 16 / / tau pani maiM to sau bhASauM, kachu bhAva chipAva na rAkhauM / prAgani sauM adhikI pyArI, tU kabahu na mosauM nyaarii||7|| kari samAdhAna cita suni tU, mere muskha ko saba dhuni tu / nija pUrava bhava saMbaMdhA, bhASauM saba hI paravaMdhA // 88|| muhi upajyo jAtI samarA, ura dhari tU vivarA hamarA / aseM kahi vAta sUnAI, kari bhinna bhinna samajhAI / iha suni vRttAMta ju jaba hI, ura maiM avadhAradho sava hii| taba hI ju gaI taji tA peM, kanyA ke mAta pitA pai / / 10 //
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIrvadhara svAmi parita jA vidhi kanyA peM suniyoM, tAhI vidhi ina 4 bhniyoN| yA bhavathI pahalI tIjai, bhava sau le vAta sunIja 11 soraThA pUrva bhava varNana hemAMgada ika deza, jahAM rAjapura nagara hai / vaNika vaMsa su bhesa, ratana teja nibaseM tahAM / / 12 / / jAka gari sujAna, mAma tAlama sahI: tAkaM rUpa nidhAna, nAma bhanupamA putrikA // 63 / / guga kari anupama hoI, nahI nAma anupamA / ramA umA sI soI, sundara sanamati dhAriNI // 64 // tAhI nagara majhAra, kanakateja ika seTha hai / jAke rUpa apAra, nAri candramAlA kahI // 65|| tAka suvaraNa teja, putra duramatI duvidhaa| jAka subha maiM jeja, asubha kAja maiM sIghratA / / 6 / / pahalI jAnaM nAhi, prauguna subaraNa teja ke / ratanateja mana mAhi, taveM anupamA kI sahI / / 17 / / karI hutI subha jAMni, seTha sagAI mUr3ha sauM / pache lakSaNa pahacAMni, karI avajJA saThatanI // 6!! mariNa vyohArI sAha, tAhI puri guNamitra jo / karike adhika uchAha, tAhi daI paraNAyaM so IR6|| lahi patisauM saMjoga, alapa kAla hI sukha bhayo / turata hi huvo viyoga, jala jAtrA cAlyo pati / / 100 / / ratana bisAhana kAja, baiThau sAha jihAja maiM / cUr3I bar3I jihAja, parI araya jala bhavaraNa mai / / 101 / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva maraNa dhanI ko jAMni, dukhita bhaI ati anupamA / mahA rUpa kI saMbha, pati bUDaka moha ra gAI / vUDI jala mai jAma, mahA moha parabhAva teN| bhava bhava ati dukhadAya, moha samAna na zatru ko // 103 / / nagara rAjapura mAhi, gaMdhotaphaTa subha seTha hai / jA maiM auguna nAhi, guna aneka kari jI bharayo // 104 / / tAke geha majhAra, janama parebA ko laDhyo / doU ati hita dhAra, ika nara ika nArI bhaI // 105 / / patranavega subha nAma, bhayo kabUtara guNa mitara / rativegA abhirAMma, bhaI parevI anupamA // 106 / / gaMdhotakaTa ke pUta, sIkheM guru paM akSarA / e dhAra sava sUta, doU tina paM jAya ke // 10 // zrAvaka vratta pravIna, seTha seThanI subhamatI / jina prAjJA AdhIna, tinakauM lakhie surajhiyA // 108] bhaye zAMti mati dhIra, paMdhI hI ke janama mai| nadI gaMga ko nIra, tiso Ujalo mana bhayo / / 10 / / ati hi parasapara neha, dharma sanehI aba bhaye / vase seTha ke geha, parama prIti ke pAtra e // 110 / / suvaraNateja ayAMna, vaira bhAva dhari jugala sauN| mUbo thApa nidhAna, hUvo duSTa kliAva so // 111 // kavahuka inako dekhi, mahA niradaI pAphdhI / apanoM ausara pekhi, pakarI rativega subhA // 112 / / grasai rAha jyoM kUra, candrakalA ko duSTa dhii| tyauM vilAva aghapUra, grasI kabUtara kI tiyA // 113 / / tavai kabUtara jAna, ati hI bhirayo vilAva teN| nakha pakSAdika ghAta, karika nAri chuDAya lI // 114 / /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMvara svAmi carita pakareM pApI yAhi, te tailoka ju zrAiyA | prati hi DarAyo tAhi, gayo bhAgi prati nIca jo / / 115 / / ika dina pApini pAsi, racI pAra ghyAMvana viSaM / tAmaiM so guNArAsi, Aya gayo paravI vratI / / 116 / / rativegA dhari prAya darasAi likhi ca sauM 5 tajI kabUtara kAya, nizcai cArI sajjanA | | 117 || karI dilAsA sAha, sarvAni satoSI pakSaNo / zrati upajyo patidAha, tyAge prANa kabUtarI // / 118 || so jinadharma prabhAva, zrIcaMdrA putrI bhaI tumhare sarala subhAva, mahAguNavatI mativatI // 113 // Aji krIDate dekhi, sughaTa parevA daMpatI / nija pUrava bhava pekhi, pAya mUrachA bhai parI / / 120 / / mosauM niha saMdeha, bhAsI parabhava vAratA / maiM tuma eha kahI jathAratha nAtha jI ||121 / / alaka suMdarIna, suni kari ciMtAtura bhaye / kyoM lahiye sukha dena, pUrava bhava pati putrako / / 122 / / tA vinu yA bhava mAMhi nahi parane iha subhamatI / yA kAnAMhi aura puraSa kI citta maiM / / 123 / / purava bhava vRttAMta, zrIcaMdra ko paTTa meM / likhavAyo ati kAMta, taveM sumitra subuddhi naM / / 124 / / ragateja ika nAma, naTavara gani maiM adhika jo / bhadana latA eka dhAMma, naTanI nRtya tina ko kari sanmAna, dAnAdika sauMpyo paTTa nidhAna, saba byoroM samRjAya ke / / 126 / / bahu deva / naTa naTanI paDaleya puhapaka vana phailAyo cita deya, nAtrana lAge maiM jAya ke 1 rIti sauM / 127 / / pravIna so / / 125 / / 36
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma bAsalIvAla--vyaktitva evaM kRtitva dekheM loka aneka, dekhi dekhi haiM ati khusii| tAhi vana maiM eka, mahA munIsura dir3havRtI // 128 / / huve dhyAna lavalIna, jJAna parAyaNa puraNA / mana unamana tana strIna, nAma samAdhisugupta je / / 126 / / para tAhI bana mAMhi, krIDA kauM kanyA pitA / prAyo ho saka nAhi, tahA~ bheTiyA munivarA // 130 / / tIna pradakSaNa deya, kari vaMdana kara jori kaiN| jA kari ziva sukhaleya, to jina dharma sunyoM sudhii||131|| suraga mukati dAtAra, dharma samAna na vastu ko| je prAtama gyAtAra, te ho dharma dharai sahI // 132 / / suni ke dharma surUpa, pUchayo rAya sumitra ne| he munigaNa ke bhUpa, kahA~ karapA kAre zrI guru / / 13 / / pUrava bhava bharatAra, merI putrI ko prabhU / kauna su kSetra majhAra, tiSTai kauna dasA dharayA / / 134 / / tava bole munirAya, avadhi zAna locana mahA / munI sucitta lagAya, nagara nAma hemAbhapura / / 13 / / tiSThaM tahAM anUpa, vaNika putra sAvaMta jo| jovana-vaMta surupa, lakhimIdhara bhAI naSai // 136 // chaMdavaDa dohA e suni muni ke vacana visAlA, haraSyo rAva sumitrA / tAhI kSaNa putrI kauM le kari, cAlyo buddhi viciyA // 13 // saMga laye naTa naTinI doU, laye parigraha laaraa| mahucyo pura hemAbha sitAvI, jahAM putri bharatArA / / 138 // jAya tahAM para nRtya nacAyoM, loka dekhanai pAyA / loka lAra naMdAdi huAyA, paTa maiM citta lagAyA / / 136 / /
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita upajyo jAtI samaraNa yArko, turata mUrachA hoI 1 sIta kriyA kari sajjana lokAM, mahA mUrachA khoI / / 140 / / pUchaco jIvaghara meM kAraNa, murachA ko bhAI sauM / tava naMdAdi paTTa ko likhiyo, bhAjyo sukhadAI sA~ / / 14 / / so guNamitra anupamA bharatA, pAya kabUtara kAyA / bhayo rAvarauM lhaurI bhAI, kula zrAvaka ke AyA // 142 / / suni kari khusI bhayo jIvaMdhara, thapyo vyAha sukhadevA / prathama hi maMgala kAraNa mahatI, racI jinesura sevA / / 143 / / sunau aura vrattAMta ju bhAI, hari vikrama ika nAmA / bhIlani ko nAyaka nAmI jo, jAke bahuta hi gAmA // 144 / / so bhAini ke bha te bhAgau, chAMDo dharA purAMnI / Aya kapijya nAma vana mAhI, ghiratA apanI ThAnI / / 145 / / nAma disAgira paravata Upari, managira nagara vasAyo / jAkaM nAri suvarI nAmA, suta vanarAja kahAyo / / 146 / / hari vikrama ke pyAre cAkara, vaTa vRkSa ju ara mitraa| citrasena phuni saiMdhava nAmA, vahari arijaya citrA / / 147 / / zatru mardano ati balavaMtA, e chaha mukhiyA ganiyAM / ara vanarAja putra ke doI, satrA eka cita bhaniyAM / / 148 / / lohajaMdha para hai dhoSaNa ju, eka divasa e doI / nagara sobhapura gaye dekhivA, zrIcanA tina joI / / 146 / / khelata hI upavana ke mAhi, bahuta sahalI sNgaa| lakhi ke yAkau rUpa anupama, debini ko sau aMgA // 150 / / karata prasaMsA jAta hute e, dATe ghoTa kapAlA / te ghorani kauM pAnI pAvana, Aye nadI nAlA / / 151 / / doka bhola rosa dhari mana maiM, gaye prApanaM thAne / ho vAta vanarAja kanAre, hari bikrama nahi jAne / / 152 / /
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva suMdara rUpa krAMtidhara kanyA, hama dIkhI adbhutaa| aMsI aura nahIM maMDala maiM, suni kirAtapati pUtA / / 153 / / bhayo mahA kAmAtura pApI, jo anyAya surUpA / muvaraNa teja vahuri maMjArA, so vanarAja parUpA / / 154 / / pUrava janama hutI ju sagAI, ava ati Atura huuvo| kAhU bhAMti tAhi tuma lyAvo, dIyo tinako dUdho / / 155 / / te atti jora ghora aghapUrA, lohagaMgha zrISeNA / le karika yaka sAMvata lAre, pAye kanyA leNA / / 156 / / kanyA kI sovanasAlA jo, tAhi Thoka kari pApI / lAya suraMga sovatI kanyA, leya gaye saMtApI / / 157 / / DAri gaye ika likhi ke patrA, nAma karaNa kI eI / pahu~ce turaH pIrapati guta, rAzi hI teI // 158 / / sasi rekhA juta sani maMgala jyauM, zrIcaMdrA juta doU / lakhi kari khusI bhayo vanapati suta, jovana chaka mati khoU / / 156 / / prAta samai vaha vAMcyo patrA, jAMnI bhIlAM lInI / kiMnara mittara yakSa mitra ne, tavaM car3hAI konI // 160 / / kanyA ke bhAI e jodhA, paThae rAva sumitrA / turata jAya bhIlana sauM larivA, lAge juddha vicitrA // 161 / / lohajagha ara zrISeNa judra, lare bahuta kvrnisauN| hAri gaye rAjA ke putrA, jIti sake nahi inisauM // 162 / / zrIcaMdrA le mauna ju baiTho, vinu darasana jinarAI / ara vinu dekheM nagara sobhapura, bhojana karauM na kAI / / 163 / / lakhi ke yAko virakata cittA, vanapati suta bahu dUtI / teDI ara tinapai yo bhASI, yAhi karau rasa gUtI / / 164 / / tava vai AI zrIcaMdA Thiga, sAma bheda bahu jAne / voli mahAsatI sauM pApini, tU kyoM citA Ane / / 165 / /
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita 4 kAri ju sanAMna pahari subha kaparA, dhAri vibhUSaNa bAI / phUla mAla lai caraci sugaMdhA, lai bhojana sukhadAI // 166 / / karahu sukhani kI bAta ju masauM, minastra janama phala eI / bhoga bimukha mati narabhava khove, nava jovana sukhaseI / / 167 / / jauni aneka viSa iha dullubha, tAhU maiM iha rUpA / nAMhI vara vanarAja sAriSau, puruSani mAMhi panUpA // 168 / / kari aMgIkRta vanapati suta kI, cAMdini jyoM caMdara kii| Adi cakrikau rAjabhUgi sana. ucI bhara iMdara kA jaise bhUSaraga kalapa vRkSa sauM, lapaTi rahaiM graabhrnnaa| tyauM dhanarAja kaMvara sauM sudari, tana mana ekIkaraNA / / 170 / / lahi kari ciMtAmariMga kauM suvudhI, kauMna hAtha sauM ddaarai| ityAdika dUtini ke vacanA, kanyA kA mana dhArai / / 17 / / jaba banarAja dikhAyo meM ati, sunI tAta e vAte / tava tiha dATyo putra kuvuddhI, kare na adhikI yAta / / 172 / / apanI putrini bhelI rAlo, donI adhika dilAsA / iha to mauna liyAM hI baiThI, paramesura kI dAsA / / 173 / / ava dvimitra mitra prAdi sahu, bhele vhai kari bhaaii| saji vaji sena leya ke adhikI, pAye turata calAI / / 174 / / dheraco nagara bhIla ko sIghrahi, bhIla hu larivA pAyA / jaba jIvaMdhara jIva dayAlA, mana maiM matA upAyA ||175 / / nAsa hoyagI bahu jIvani ko, yA maiM kachu na bhalAI / tava citayo mana mAMhi sudarasana, jakSa mahA sukha dAI / / 176 // yAdi karata hI prAyo jakSA, lyAya kanyakA dInI / kArija siddhi kiyo mizrani kI, kisahi na pIrA konI / / 17 / / pApa bhIta je prAMnI jJAnI, kari upAya raNa ttaareN| kAhU kauna satAve kavahI, sahaja kAma sudhAreM // 17 / /
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-yaktitva evaM kRtitva kAja siddhi kari rAri meTi kari, cale Apane thAnA / phuni vanarAja duSTa buddhi zruti, prAyo larana ayAMnAM / / 176 / / taba tAkauM ati nIca puriSa lali, pakarayo jakSa saMyAne / sauMpyo jIpaMdhara kauM taba tina, dIyo baMdI svAMna / / 180 / / senA ramya sarovara Upari, kiye sena juta DerA / bhojama kAraNa cAraNa munivara, Aye siva sukha herA / / 181 / / kari vaMdana vidhi pUrava bhojana, doyo jovaMdhara neM / paMcAcarija dAna parabhAve, pAye muga tatapara naM // 182 // dekhi dAMna phala tyAgi cittamala, tInahi janama pravaMdhA / lakhe bhIla suta yA bhavatAI, jite hute saMbaMdhA / / 183|| putra chUDAMvana vala le pAyo, hari vikrama ati prabalA / tAhU kauM pakarayo jaSi tatakhiNa, jakhi mAga jana abalA 184 / / taba vanarAja sabani peM bhASyoM, sunauM sakala hI suvudho / yA bhavateM pahalI tIjai bhava, hutau bariNaka suta kuvudhI / / 15 / / suvaraNa teja nAma ho mero, jina mAraga na pichaanyoN| seye sAta visana maiM ati hI, kIyo mana ko jAnyoM // 186 / / mari kari mArajAra hUM hUbo, ika hotI ju parevI / maiM pApI mArana kauM daurayo, mahA duSTamati sevI / / 187 / / kavahuka koI munivara svAmI, paThata hute jinavAMnI / tAmaiM caugati dukha ko varaNana, bhASata he guNakhAMnI / / 188 / / suni kari baira bhAva meM tyAgyo, taji vilAva kI dehA / lahyo bhIla ke kula maiM janamA, yA sauM dhAraco tehA / / 186 / / suvaraNa teja janama meM merI, yAsauM hutI sagAI / iha hotI ju anupamA nAmA, mohi nahI paraNAI / / 160 / / tAteM neha bhAva te mokauM, upajI haraNa kubuddhI / so saba mApha karau mujha cUkA, tuma ho mahA subuddhI / / 161 / /
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ jodhara svAmi carita suni kari yAke vacana saMvani meM, jAnI vAta prmaanaa| pUrava neha thakI ini prAMnI, aura na kAraNa jAnA / / 12 / / savai krodha taji bhaye sAMta cita, jorvadhara ttkaalaa| puchi sumitra vahuri dimitra, choDe aTavI pAlA / / 163 / / harivikrama vanarAja duhaM sauM, kSamA bhAva kari bhAI / ghara ko vidA kiye taji doSA, jinamati rIti sikhAI / / 164|| sata puraSani ke dharamika sauM hita, dharama samAna na koU / hyA se gaye nagara hemAbha ju, dukhiyani ke dukha khoU |1165|| doya tIna dina rahe tahAM phuni, nagara sobhapura Aye / zrIcaMdrA naMyA kaMvara kauM, daI tahAM pararaNAye // 166 // ati vibhUti sauM bhayo vivAhA, jorI milI smaanaa| dhana jovana vidyA guraNa pUrA, doU rUpa nidhAMnA [1163 / / iti zrI jovadhara-svAmI-caritre mahApurANAnusAri vAlAvabodha bhASAyAM pavamottamA viSApahAra, pamottamA vivAha, sahalakaTa paisyAlaya kapATa svayamebovaghaTana, somasudarI vivAha, dhanubeMda pravINatA, hemAbhA vivAha, naMdApa milana zrIcaMdrA naMdAzya pUrvabhava-varNana, zrIcaMdrA haraNa, kirAto parigamana, kirAta baMdhana, kirAta mocana, nagara sobhapUre naMdAzya zrIcaMdrA vivAha varNano nAma tutIyodhyAyaH // 3 // caturtha adhyAya chaMda bhajaMgIprayAta jaba hoI cUko vivAho vidhI sauM, tave sIkha mAMgI hitU bhUpatI sauM / mahAdhIra jIpaMdharA lAra bhAI, su hemAma nagnaM cale sukhadAI / / 1 / /
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva vaDI sena sAthe supaMthA majhAre, lakhyo eka tAlAba DerA ju bAre / gaye loka pAnI bharIvA kiteI, se duSTa bhAsAni paura ghagaI / / 2 / / sunI vAta svAmI javai citta mAhI, vicArI nisaMdeha mAMkhI ju nAhI / ihAM kAraNo aura hoI sukoI, tava citayo jala bhorI ju soI / / 3 / / cita tAhi bhAyo hitU jakSa rAyA, viDArI mahA khecarI nAma mAyA / sahI khecarai leya prAyo ju pAvAM, tavai Apa pUchI tisa suddha bhAvAM / / 4 / / kisa heta rokyo iha teM talAvA, tavaM khecaro bhAsaI Apa bhAvA / pUrvabhava kayAsunauM bhadhya merI kathA citta lAye, mAre hi bhAga ihAM Apa pAye / / 5 / / hutau eka mAlI dhanAgyo mahaMtA, pure rAmanagne vase puSpadaMtA / 'triyA' nAma tAkaM mukusumabhI hai, suto jAti bhaTTo su saMgAcarI hai / / 6 / / tahAM hI vase jU dhanaMdhata nAmA, triyA nAma naMdhI satI sIla dhAmA / suto nAma caMdrAbha mero sakhA so, sahI jainadharma jinadhIsa dAso / / 7 / /
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita tisa tu kadAcitta dharma svarUpA, dikhAtI hutau nAtha kAruNya rUpA / taba maiM hu svAmI huvo dharma rAgI, taje jU prabhakSA bhayo puNyabhAgI / / 8 / / kare Ayu pUrI mubo hUM prabhujI, layo janma vidyAgharauM ko vibhUjI 1 ihI khetra mAM, suvaitADi vAsI, gayo ekadA siddha kUTeM vilAsI / / lakhe cAraNA doya sAdhU mahaMtA, vinavatA hoI nameM jJAnavaMtA 1 tihAre hamAre suneM bhI tahAMjI. tavai dekhane tohi Ayo ihAMjI / / 10 / / ihai tAla rokyo diyo nA pravesA, tavai rAvarau darsa pAyo narelA / kahIM maiM tihAre sunauM bhI vivekI, kahe prodhijJAnI kare citta ekI // 12 // sahI dhAtakI khaMDa dIpo dipa jI, lakheM sobha jAkI surAla chipaijii| jahAM pUrva vaideha kSetro visAlA, tahAM puSkalAvatya deso rasAlA / / 12 / / vasai punarIki nRpa nagro suthAMnA, jayaMdho nRpo nItivAMno sujAMnA / jayAvatya rAMnI jayanata pUtA, sarva jainadharmI dharai je vibhUtA / / 13 / /
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva gayo ekadA krIDa. rAjaputto, manohAra vAgai sakhA saMdha jutto / lakhyoM hUMsabAlA java ceTakAna, tava tyAya mauMpyo kumAra tinAne / / 14 / / dohA karatI krIr3A sara viSai, rahatI mAtA pAsa / cana pAvato tAta peM, dharatI mahA vilAsa // 15 // tAta mAta te ceTakA, vRthA vichohyo vAla / kautuka kauM lIyo kaMvara, caraNa cUca cakhi lAla / / 16 / / poSana ko udyama kiyo, rAkhyo nIkI bhAMti / pai yA vinu kSaNa eka nahi, tAta mAta ko sAMti ||17|| zoka sahita mAtA pitA, savada kara nabha mAhi / vAraMvAra vilApa ke, yA meM saMsai nAhi / / 18 / / tatra ceTakA krodha kari, mArayo sara te haMsa / pApini ke pariNAma meM, hoya na karuNA aMsa / / 16 / / bhAgi gaI tava haMsanI, lakhi pati ko paraloka / muni rAMni e vAta sahu, ura meM dhArayo soka / / 20 / / ceTaka te ati kopa kari, purate diyo nikAsi / kaMvara thakI hU ati khijI, jIva dayA ko rAsi / / 21 / / re re putra ayAna ta, kiyo niMdya iha kAma ! kamai rAkhi khala ceTakA, huvau pApa ko dhAma / / 22 / / aba yA bAlaka kI sahI. mA sauM turata milAya / / tava hi jayapraya kaMvara naM, dayo tAhi pahu~cAya / / 23 / / para bahata hi karuNA karI, mAta vacana ura dhaari| nidyo nija kauM ati tirne, daI kusaMgati TAri / / 24 / /
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita 46 divasa sola maiM mAta paiM, pahu~cyo vAlaka soii| lahyo haMsanI caina jaba, nija suta kauM avaloya / / 25 / / cAtaka kauM caumAsa jyauM, jaladhara dhArA joga / karikai ati tirapata kara, harai dAha dukha soga / / 26 / / tyauM vAlaka kI mAta sauM, jayadratha kaMvara milAya / kiyo sukhI sava dukha harayo, jina prAjJA ura lAya / / 27 / / caitra mAsa jyoM phUla kauM, kara veli saMjoga / bhAnu udai ali kauM jathA, karai kamalinI joga / / 2 / / tyauM nRpa sutane hasa suta, dharadho haMsinI pAsi / para dukha haraNa samAna nahi, aura puNya kI gami / / 26 / / kaiyaka dina ghara meM rahe, sukha sauM kavara sujAna / kabahu kalahi vairAga ko, kAraga ati bhatibAMna / / 30 / / rAja bhAra parivAra taji, ne sira pari tapa bhAra / parama samAdhe deha taji, lahyo suraga sukha sAra / / 31 / / sahasrAra nAmA suraga, sahI bArauM hoya / aSTAdasa sAgara tahAM, sukha lahi ca kari soya / / 32 // bhayo dharma dho ati catura, tu mobaMdhara nAma / haNyoM haMsa celAMni ne, kari hiMsA pariNAma / / 33 / / so kASTAMgArika bhayo, tiha mAraco tuva taat| yuddha viSa jodhA mahA, satyaMdhara sukha dAta / / 34 / / hutau jayaMdhara bhUpa jo, sauM satyaMghara jAni / ara SoDasa dina se judI, mAta thakI suta prAMni / / 3 / / rAkhyo tAke pApa teM, SoDasa varSa viyoga / tohi bhayau nija mAta teM, pApa samAna na roga / / 36 / / e vidyAdhara ke vacana, suni jIvaMdhara jAhi / ganyoM ApanauM mitravai, ati parasaMsyo tAhi / 3 / /
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tahAM thakI phuni gamana kari, kaiyaka dina ke mAMhi / pahuce pura hemAbha e, sukhasauM kAla gamAMhi / / 38| chaMda vesarI jIvaMdhara kI talAza meM chahoM bhAiyoM kA prasthAnaaba tuma sunau aura viratAMtA, khaga putrI jIvaMdhara kaaNtaa| madhurAdika SaTa bhAini tAsauM, pUchI bAta chipI nahi jAsauM / / 36 / / kahu gaMdharvacasA sukhadAI, kahAM gaye hamare dvai bhAI / tU sava jAne vidyA rUpA, pativratA jinadharma surUpA / / 4 / / tava volI vidyAdhara puttI, ati paravIna bahuta guNa juttI / sujana desa hemAbha sunagrA, bahu nagrani maiM so gani pragnA / / 4 / / tahAM virAja doU bhAI, ati sukhiyA saba kauM sukhadAI / tuma citA kabahU mati prAMnauM, mere vacana jathAratha mAMno / / 42 / / tava e chahoM parama anurAgI, cale bhrAta dekhana var3a bhaagii| mAta pitA kI AjJA leke, saba hI kauM sukha sAtA deke / / 3 / / mAraga maiM daMDaka vana mAhI, prAya nIsare saMsa naaNhii| dekhana kauM tapasinI prAI, adbhuta rUpa dekhi sukha pAI / / 44 / / mAtA vijayA se milana - inakauM lakhi kari vijayA mAtA, pUchayo kahAM jAhu sukhadAtA / ara pAye kisa disatai bhAI, taba ina vAta kahI samujhAI / / 45 / / suni kari vijayA lahi saMtoSA, jAnI e sava hI guNa kossaa| hai mere suta ko parivArA, tava inasauM volI vratadhArA / / 46 / / Aji ihAM vasi kari tuma jAvo, ara bhAI kauM ita hI laavo| lakhi jovaMdhara ko sau rUpA, ina jAMnIyA atula anUpA // 47 // hoi kidhoM jIvaMdhara mAtA, dharma dhAriNI agha kI ghAtA / taba tina kayo kareM hama yohI, mAtA tuma pAgyA dI jyoMhI / / 4 / /
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita miSTa vacana kari ati saMtoSI, cale ihAM tai SaTa e sossii| mAraga mAMhi luTerA Aye, tinasauM raraNa kari turata bhagAye / / 46 / / apanI ichA jAta? te e, sUracIra bahu buddhi jute e / prAya pahoMce pura ke pAse, kahIM vAta ika aura prakAse / / 50 / / ati hemAbha nagara ko sAthA, luTyo bholani jAMni anAthA / rAjadvAra maiM loka pukAre, tatra jIvaghara aApa padhAre ||5|| jAya bhagAya daye vanapAlA, vaniyani kauM ghAyo sava mAlA / taba kari bhIla madati SaTa bhAI, lare bhrAta sau ati sukhadAI / / 52 / / jIvadhara se milana lakhi kai nijaM bhAI kauM nIrA, nAma patra juta bhejyA toraa| taba jAnyo jIvaghara eho, madhurAdika Aye ati nehI / / 53 / / mile parasapara AThauM bhAI, e dve ara vai ghaTa guNarAI / nagari rAmapura kI sahu vAtAM, jIdhara pai karI vikhyAtAM / / 54 / / kaiyaka dina hyA kari bisarAmAM, kabara leya cale nijadhAmA / pAye daMDaka banabara vorA, AThauM dhIra hare para pIrA / / 5 / / mAtA se milana tahAM lakhI vijayA guragakhAMnI, ati vilApa juta soka nighAMnI / suta saneha te aAMcala jAke, bhari pAye ai kari ati tAke / / 5.6 / / azrupAta paripUraNA nainA, ati duravala tana sara bolata bainA / vahu ciMtA juta hai saMtaptA, jaTo bhUta sira kesa viSiptA / / 57 / / nitya niraMtara uzna nisAsA, tina kari vivaraNa adhara udaasaa| ati malIna jAke saba daMtA, sarvAbharaNa rahita dukhavaMtA / / 58 / / jyauM pradumami kI rakamaNi mAtA, tyoM nija suta kauM iha subha gAtA / citavaMtI nija citta majhArA, suta viyoga ko dukha atibhArA / / 56 / /
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 mahAkavi daulatarAma kAmalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tava hI Aya parayo suta pAvA, hAtha jori sira nami subha bhAvAM / daI asIsa tAhi tava mAtA, hohu putra tumharai sukha sAtA / / 60 / / ati kalyANa lahauM tuma lAlA, merI prAMkhi tuhI guNapAlA / ho uThI jaga ke sunasarI, garbhasaMsAraga dhArI / / 61 / / ase vacana kahe phuni bolI, cirajIvo iha terI ttolii| tuva darasana kari lahyo anaMdA, TUTi gaye saba hI dukha phaMdA 162 / / yA vidhi putra thakI subha bAMnI, bhAsata hI vijayA budhi vAnI / ete hI AI so jakSI, jAkai mAtA kI ati pakSI / / 63 // nhAna vilepana saba prAbharaNA, bastrAsana bhojana sukha karaNA / pahapa mAla aurahu subhavastA, AThani kauM dInI parasastA // 64 // kiyo sAhimI bachala jAne, sAdhI jina mAraga vidhi tAne / kari satakAra gaI nijadhAmA, dharmavatI ati hI abhirAmA / / 6 / / sAcI mitrApana hai ehI, Apada maiM tyAga na sanehI / mAta lakhyo iha suta bar3a bhAgI, prathvI ko nAyaka guNarAgI / / 66 / / buddhi nidhAna parAkrama dhArI, arigaMjana sajjana sukhakArI / tava yAkauM ekAMta ju laika, samajhAyo prati sikSA dekai // 3|| mAtA dvArA pUrva vRtAnta kathana - saspaMdhara terI nija tAtA, magara rAmapura ko sukhdaataa| mahArAja rAjani ko rAjA, sUravIra sAvaMta samAjA / / 68 / / tAko juddha virSe hati bhAI, kASTAMgArika rAja kraaii| so ati nIca tihArau satru, tuma to saba jIvani ke mitrU / / 66 / / tAta taneM thAnaka ko tyAgA, tuma kI jogya nahIM var3a bhAgA / iha suni mAtA ko AdezA, kiyo putra paramAMna asesA |70 / / sunika tAta ghAtaprati kopA, upajyo aripari saba sukha lopA / to pani dAvyo hiradA mAhI, kAhU sauM pragaTyo kaLU nAhI // 71 //
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita nija mana maiM dhArI lava svAmI, vinAM samai sUratva na kAmI / sava kArija ko sAdhana kAlA, kAla pAya va dhAMna visAlA // 72 / / taba mAta sauM amRta bAMnI, vole putra mahA sukhadAnI / tutra parasAda sakala hva nIkI, tuma ciMtA meTau nija jIkI // 73 / 1 iha kArija pUraNa va mAI, tava navarAjya to kaneM paaii| tohi bulAUM tava hva sAtA, tU mAtA nara dehI dAtA / / 74 / / tava taka hyAM tiSThI sukharUpA, soka rahitadhari jJAna anUpA / iha kahi saba sAmigrI mA peM, ara kachuyaka parivAra hu tA / / 75 / / rAgvi Apa cAle budhivaMtA, nagara rAjapura kauM valavaMtA / pahuce nagara nikaTi jaba nAthA, mane kiyo apanauM sava sAthA / / 76 / / jIgaMdhara kA rAjapura nagara meM pravezamero prAvI gopihi rAkhau, kAhU pAsi kachU mati bhAkhau / bhinna bhinna samajhAye lokA, pApa vicakSana prati guna dhokA / / 7 / / jakSa mudrikA ke parabhAvA, bariNaka bheSa dhArayo subha bhAvA / paMsi nagara maiM aAnaMda rUpA, koika dekhI hATa anUpA 178 / / tahAM virAje puNya nidhAMnA, bhAgyavaMta sAvaMta sujaanaa| lahyo lAbha java sAha apArA, tava tina jAMnIe gurapadhArA / / 76 / / sAgarabatta nAma hai joI, jAkai mamalA nAri ju hoI / vimalA putrI ati mativaMtI, rUpavatI so bahu guNavaMtI / / 8 / / vimalA ke sAtha vivAha--- prAga nimati yA vidhi bhAkhyo, kahI sAMca saMdeha na rAkhyo / jo nara hATi virAja pAI, hoya lAbha tAri adhikAI / / 8 / / so vimalA paranai subhakArI, e sava bAta seTha urdhaarii| dekhi kavara kauM jAMnI ehI, vidyA nidhi ati sundara dehI / / 12 / /
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva taba inakI putrI paraNAI, diyo dAyajo ati adhikAI / kaiyaka dina susarAkai svAmI, rahe mahA sukhI visarAMmI / / 83 / / jIbaMdhara pariyAjaka ke bheSa meMeka divasa parivrAjaka bheSA, dhari kari jAya bhUpakauM dessaa| de prAsIravAda baDabhAgI, bole mohi bhUkha bahu lAgI / / 84 // tAta tohi jAcane prAye, dai subha bhojana bhUkha nasAye / jaba kASTAMgArika ajJAnA, karI inauM kI bAta pramAMnA ||85 taba jovaMdhara sakuna vicArayo, nizca apane ura mai dhArayo / merau udyama jo phala rUpA, tAko ehI phUla anUpA / / 6 / / iha citavana kari bhojana kAjeM, baiThe vaDa prAsana prabhu raajeN| la bhojana nikase java dhIrA, java vole mukhataM varavIrA / / 8711 basIkaraNa cUrNAdika vastA, hai mopaM auSadha parasastA / jinako phala paratakSa ju dekho, merau vacana sAMca tava lekhI / / 88 / / jAkI ruci va lyo e soI, ina te manamatha jAgrata hoI / / 86 / / cAhI jAhi tAhi basi kArI, e mujha. vacana hiyA maiM dhArau / / 10 / / rAjadvAra ke lokani pAse, asI vidhi ke vacana prakAse / suni kari haMse sakala hI lokA, ina naiM madana sUtra avalokA / / 11 / / dekho vRddha nilajja mahA e, bheSa dhAra ganiyeM ju kahAe / maraNa kAla ati nIrai Ayo, tau pani manamatha maiM manalAyo / / 6 / / cUraNa ajana gAMThi kanAre, basIkaraNa mohaNa uradhAra / asa kahi haMsi kari saba vole, tapasI tomaiM lakhaNa atole / / 13 / / suni ika bAta hamArI bhAI, guNamAlA kanyA adhikAI / yAhI pura meM seTha sutA jo, jovanavaMtI rUpa jutA jo // 14 // prAgai ika jIbaMdhara nAmA, gaMdhotakaTa suta bahu guNa dhaamaa| tAne cUraNa aura sarAhyo, ara guNamAlA ko visarAho // 65 //
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadhara svAmi carita tava te puraSa mAtra thI jAkI, citta udAsa bhayo abalA kauN| kAhU kauM paraNaM nahi soI. basI karai tU to prati hoI / / 66|| terI parasaMsA jaga mAhI, saka hI leM auSadha saka nAhI / jetI mAMgai tetI molA, de tokauM le vastu prattolA // 6 // suni kari banako vAMnI bhAI, bole bheSa dhAraNa guNarAI / kahA vidhI jIvaMdhara jAne, cUraNa bAsa kachU na pichAne / / 18 / / tumhare gAMva mAMhi ika soI, taha nahi jahAM ireDahi joI / tavaM saba bole hoya sakopA, tU to tApasa para guna lopA / / 6 / / noca puriSa ko ihai subhAyA, apane guna ko kareM prbhaavaa| kahA jazreSTha vakai viprA, lokauM hama jAneM ina lapA / / 100 / / apanI thuti ara para kI niMdA, na kara teI jAni jtiNdraa| tU duzru ta uddhata ati garvA, jAnai maiM hI jAnoM sarvA / / 101 / / e suni vacana tApasI bhASa, guna ha so chipiyA nahi rAkhe / eka mahUrata maiM ghaTa dAsI, karo seTha kanyA iha bhAsI / / 102 / / vRddha brAhmaNa ke bheSa meM guNamAlA ke pAsa jAnAgayo turata gunamAlA gehA, dhAra bUDhe bAmhana ko dehA / tAkI dAsI laI bulAI, tAsauM yo bhASI dvijarAI / / 103 / / terI svAmini kauM kahu jAye, bUr3he vipra vAraNe pAye / tava dAsI guNamAlA pAse, jAya karI dvija vAta prakAse / / 104 / / svechAcArI vAmhana Ayo, asau buddha na aura lakhAyo / tava guNamAlA layo bulAye, pUchayo vipra kahAM se Aye / / 10 / / vipra kahayo pAchAH pAvai, para grAgA ko pAva dhasaMveM / tava sava hasI sahelI tAko suni bolI vAmhana viradhA kI / / 106 / / vAmhana ko hasI mati koI viradhApana sabahI maiM hoI / ganikA virayA pana nahi cAhai nava jovana kauM atihi umAhe // 107 / /
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva bAmhana tApasa ka tau ehI, AbhUSaNa jornI jaradehI / taba volI guNamAlA vAI, kitI dUra jAvo dvijarAI / / 108 / / bAmhana bolyo tIratha tAMI, dharma heta zrAgAM kIM jAMI / bAmhana ka lakhi seTha sutAneM, jAno mana maiM buddhi jutA naM / / 106 // 56 iha kevala tana hI kari vRddhA, mana ra vacana dekhatAM vRddhA / taba pArkoM bhojana hai cokhA, bhalI bhAMti kari prAraNa ju pokhA ||110 || deM bhojana bolI guNa vittA prava tuma jAhu jahAM haiM cittA / bAmhana kahayo bhalI tuma bhASI, bhojana mAMhi kamI nahi rAkhI / / 111 / / kari parasaMsA uThane lAgoM, vRddhA surupa dharamA vaDa bhAgau / Diga kari parayo dhari maiM soI, phuni lAThI gahi uThiyo joii|| 112 / kAnyA kI sacyA pari ehI jAya parayo bAmhana jaradehI / taba saba sakhI sahelI kopI, deSI ina ati lajyA lopI / / 113 / / sajyA thaMkI uThAvana sArI, dauri citadhari rosa apArI / vAmhana ko satya tuma bhAsI, meM nirlajja rAga rasa rAsI / / 114 / / lajyA to nArIgaraNa mAMhI, sohai bahuri puripa meM nAhIM / jo nara hU meM hI lAjA, tau nahi hoi bhauga ko kAjA / / 115 // e suni vRddha vAkya guraNamAlA, jAnI iha nahi vRddha visAlA / rUpa palaTanI vidyAdhArI, hai iha koI guraNa nidhi bhArI // 116 // iha vicAri volI budhavAMnA, Aye dvija apane mijamAMnA / kahA doSa sajyA pari ehI, pauDha rahI khIsa prati dehI / / 117 || hamareM sajyA aura vichAvo, esajyA eho le jAvo / yo kahi sArI sakhI nivArI, base rAti hyAM dvija tana dhArI / / 118 // nisI kauM bAmhana matau vicAraco, zuddha surani kari rAga uccArayo / mahA madhura rasa janamana hArI, kAMnani ko ati AnaMdakArI / / 116 // suni kari seTha sutA sukha pAyo, sau rAga kinI na sunAyo / Age jIaMdhara naiM rAgA, gAyo ho cita dhari anurAgA / / 120 / /
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita jaba gaMdharvaratA tina vyAhI, vAmhana hUM gAva vidhi yAhI / uThi ke prA. sanaka guNamAlA, mAina gita jisakA ::121 / / pUchana lAgI dvija pati bhASau, kauMna sAratra meM paraca rAtrau / vole vipra sunauM mRganainA, tumako dekhi layo hama canA / / 12 / / dharma artha kAmAdika sArA, hama abhyAse graMtha apArA / dharma artha e vRkSa surUpA, kAma zAstra phala rUpa anuparA / / 123 / / tAko kaDU yaka kahIM vicArA, sunauM kAna dhari vacana hamArA / paJcendrI ara viSaya ju paMcA, inahI kI iha sakala prapaMcA / / 124 / / karakasa narama Adi vasu pharmA, ara madhurAdika paTa rasa sarsA / kartuma svAbhAvika dvaya gaMdhA, tAke bheda sugaMdha dugaMdhA / / 125 / / cetana aura acetana vastU, kui duragaMdha koI parasastu / rUpa paMca vidhi hai kRznAdI, svara hai sapta bheda SaDagAdI / / 126 / / jIva ajIva saMbhavA jAnau, caudA dUNa viSa paravAnauM / iSTa aniSTa garne chappannA, puNya jAgate iSTa uppannA ||127 / / dharma thakI hva puNya nibaMdhA, aba tuma sunoM dharma paravaMdhA / je ajogya viSayA anyAyA, tinako tyAga sudharma batAyA / / 128 / / tAteM niSadha viSa taji dakSA, sabai nyAya vipa subha pakSA / kAma zAstra ke paNDita teI, kavahu ajogya viSa nahi seI // 126 / / suni kari seTha sutA yoM bhASa, budhajana soi ju asubha na rASaM / hamara jo kachu lakhau prajogyA, soi TAvo paMDita jogyA / / 130 / / dehu jogya ko tuma upadesA, karoM ApanI dAsa bisesA / taba paMDita sava kalA sikhAI, yAkauM buddhi daI adhikAI / / 13 / / eka divasa saha pura ke lokA, vana vihAra kI gaye asokA / Apahu guNamAlA leM sAthA, vana dekhana cAle guNanAthA / / 132 / / lakhi ekAMta Thaura ramaNIkA, seTha sutA juta vaiThe niikaa| tava yAkauM nijarUpa dikhAyo, parai jAhi lakhi sura garamAyo / / 133 / /
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva dekhi kanyakA saMsa vaMzI, nyAvaMta naH puraNa : mauna leya gaiThI subha rUpA, kaMvara lakhI saMdeha surUpA // 134 / / to sau cUraNa bAsAdI, guNamAlA kI vAta jatAdI / upajAyo visvAsa viseSA, bahuri dharaco viradhA ko bheSA / / 135 / / pahapa seja pari gaiThe vRddhA, kanyAsauM vole guNa gRddhA / dAvi hamAre pAva ju pyArI, tU hamasauM kabahU nahi nyArI / / 136 / / tatra vaha mahA neha thI pAvA, dAvana lAgI sarala subhAvA / dekhi rAjaputrAdika sArA, aciraja rUpa rahe guNa dhArA // 137 / / parasaMse maMtrAdika yAke, jasa bhAse sabane viradhA ke / vana teM prAya kahI guNamAlA, mAta pitAsauM vAta rasAlA / / 138 // jIvadhara Aye sukhakArI, tava tina jAMnI mana maiM saarii| daI tAhi paraNAya kumAra, jA lakhi sura tiya aciraja dhArai / / 136 / / tA saMjukta rahe dina keI, sasurA ke ghari ati sukha leI / puNya prabhAva sakala sukha hoI, puNya samAna na jaga maiM koI / / 140 / / iti zrI jIvaghara-svAmI-caritre mahApurANAnusAri vAlAvoSa bhASAyAM vidyAdhara milana, pUrva bhava nirUpaNa, hemAmapura prAgamana, madhurAdi SaT dhAtU milana, svadeza pramANa, daMraka bane-vijayA mAta darzana, yakSI satkAra, rAjapure prAgamana, sAgaravatta putA vimalA vivAha, rAjavAra gamana, pUrNAvi varNana, guNamAlA vazIkaraNa, guNamAlA vivAha, sukhAnubhavana nirAparaNo nAma caturthodhyAyaH / / 4 // paMcama adhyAsa dohA ava sasurA ke ghara thakI, cale Apane geha / nAma viNagira gaMdha gaja, car3hi kari sudara deha / / 1 / /
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ | jIvaMdhara svAmi carita trAta sakala hI saMga hai, zrara senA caturaMga / jasa gAMveM jana nagara ke, lakhi lakhi hara aMga || 2 || jIvaMdhara gaMdhatent milana -- gaMdhasakaTa ke bhAga dhani, dhanya sunaMdA bhAga / jinakI suta guNa juta mahA, ghareM sakala janarAga || 3 || kIrati sava ke mukha kI, sunata sunata sukumAra ! pahu~ce nija ghari dharma dhI, haraSa surUpa prapAra // 4 // gaMdhotaka ke pAva lagi lage sunaMdA pAva 1 ati ucchA hUvo tabai sunI nagara ke rAva ||5|| . mana meM dhArayo duSTamati, kASTAMgArika kopa | dekho vAriNaja tanaja e karI kAriNa sava lopa || 6 || prati unmatta bhayo ihai, DaraM na moteM raMca | maMtrI lakhi yAko hRdai, bole taji parapaMca // 7 // iha jIvaMdhara grati pravala, mahAbhAga pUrava puNya prabhAva teM yAko ude mativaMta / anaMta ||8|| ara yA ghara maiM mahA, hai gaMdhavaMdatA satI, ramA jakSa sudarasana sArikhe, mahA mitra balavAMna / kabahU nyAre hoMhi nahi, karaM kA paravAna / / 10 / / madhurAdika sAtauM sakhA, sAtA karI jAMni / jina sauM raraNa maiM jItivAM, samaratha ko na mAMni // 11 // paravIna / khaga putrI tulya guNalIna // 6 // ghara iha DIlAM prati subhaTa hai abhedya raNa mAMhi / tA yAsa juddha kI, mana maiM Avai nAMhi // 12 // balavaMtani sauM vaira kari sukhI na ho koI / ityAdika yuttini karI, samajhAyo khala soya / / 13 / / 56
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tava cupa va raNa teM rahyo, maMtrini kI suni vAta / kaMvara virAja ghara viSa, rasita sakala utapAta // 14 // kahIM aura ika vAratA, sunauM citta nija lAya / desa videha vivehapura, hai gopina surAya / / 15 / / rAMnI prathavI sudarI, ratanavatI' subha nAma / putrI satI surUpa ati, bahuta guraNani kI dhAma / / 16 / / karI pratajJA tina ihai, caMdraka vedha pravIna / hoya tAhi paranauM sahI, paranara sakala alIna / / 17 / / yAko paratajJA pitA, jAMni vicArI eha / jIvaMdhara sau yA samai, nahI subhaTa subha deha / / 18 / / dhanuraveda vettA vahai, sakala veda ko jAna / iha ura dhari kanyA sahita, cAlyo bhUpa sujAna / / 19 / / ratanAvatI kA svayaMbara gayo rAjapura rAjaI, le sAmagni anUpa / racyo svayaMvara jAyakai, adbhuta sobhA rUpa / / 20 / / paThaI patrI savanikI, bhUcara khecara jehi / Ae patrI vAMcika, nagara rAjapura tehi / / 21 / / caMdraka vedha sathApiyo, jahAM svayaMvara sAla / koI vedhi sakyo nahIM, hute vahuta bhUpAla / / 22 / / dekhi savanikauM sithala citta, Aye seTha kumAra / jIvaMdhara jodhA mahA, sudara sughara apAra / / 23 // namasakAra kari siddha kauM, prArajivarmA dhyAya / jo apanauM gura tapa nidhI, sakala kalA ko dAya / / 24 / / cApa car3hAya lagAya sara, acala citta varabIra / vedhyo caMdraka vedha jo, jIvaghara raNadhIra // 25 / /
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaghara svAmi carita udayAcala pari vAla ravi, dipai jathA tama bhedi / dipa seTha suta savasira, caMdraka vedhahi chedi / / 26 // siMhanAda kari subhaTa ati, gAjyo naMdA pUta / gUjI saba dasa hI disA, kaMpe thira cara bhUta / / 27 / nIka vedhyo bedha ini, rAkhI kasara na koya / lAge parasaMsA karana, bhale purikha guNa joya / / 28 / / kaMTha kaMbara ke mAla vara, karike adhika saneha / ghAlI ratanavato tave, dekhyo adbhuta eha // 26 // tava sava sajjana loka neM, kIrati kahI vakhAni / inako saMgama jogya hai, doU sava guNa khAni / / 30 // sarada samai para haMsa tati, jathA jogya saMbaMdha / taise kavarI kaMbara ko, bhayo jogi sanamaMdha / / 3 / / jaya ha sabahI jAyagA, puNyavatani ko ThIka / yAmaiM kachu aciraja nahI, iha jAMnI tahakIka / / 3 / / hute jite budhivaMta nara, kinahi na dhArayo rahesa / kASTAMgAripha prAdi khala, upajAyo ura dosa / / 33 // pahalI khama putrI varI, tabakI lIyAM dosa / ratanavatI kI rUpalakhi, bhayo rosa ko kosa / / 34 / / jIvaMdhara dvArA patrAcAra huvo udyamI juddha kau, kanyA haraNe kAja / jIvaghara lakhi viSamatAne pravIna guNa rAja // 35 / / satyaMdhara bhUpAla ke, jite hute rajapUta / kAmadAra ityAdi saha, tina bheje dUta // 36 / / paThaI vastu aneka vidhi, likhe patra subha rUpa / samAcAra tinamaiM ihai, sarapaMdhara baDa bhUpa / / 3 / /
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tinako suta maiM hauM sahI, vijayA udara majhAra / upajyo iha nizcaM karo, yAmai saka na lagAra 1138 / / ko ika karma prabaMdha ta, mokauM bhayo viyoga / lahI vRddhi maiM seTha ghari, prAya milyo ava joga / / 3 / / kASTAMgArika pApa dhI, tiNa lakarI para kaaNs| vahuri koilA vecato, sira pari lyAto vAsa / / 40 // kAla Sepa karato kudhI, thA vidhi puraka mAMhi / tAsauM tumhare bhRS nai, kamI ju rAkhI nAMhi / / 41 / / kiyo varAvari ApanI, diyo maMtri pada yAhi / yAnai avasara pAyakai, raNa maiM mArayo tAhi / / 42 / / paM pAvai jo sAMpa kauM, taU prAMga hI leya / so kavati sAMcI karI, narabhava ko jaladeya / / 43 / / liyo dhanI ko rAja iMha, ava maiM mArauM yAhi / jAya rasAtala meM ghusai, tova na choDauM tAhi / / 44 / / merau I ari nAMhi iha, tuma sabako ari eha / sevaka mere tAta ke, mosauM karo saneha / / 4 / / svAmi dharmadhara sevakA, tinako mAraga eha / hane svAmi ke zatru kauM, tyAga apanI deha / / 46 / / yA vidhi patrI vAMcike, savani lakhI mana mAhi / satyadhara kI pUta iha, yAmaiM saMsa nAhi / / 47 / / yuddha varNana Aya mile tava bahu subhaTa, nija nija senA leya / canyo rAva suta ari para, sahI nagArA deya / / 48 // bhayo juddha nAnA vidho, mucI satru kI sen| tava vairI Ayo pravala, taU pApa sakucena / / 46 / /
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMbara svAbhi carita nAma bijaM-gira gaMdha gaja, tA pari car3hiyA Apa / zatru mAna moDana sadA, dhArayAM pratula pratApa / / 50 / / asanivega ika nAma gaja, tA siri caDhyo prathAMna / kASTAMgArika nIca nara uddhata apajasa bAMna // 51 // bhayo parasapara juddha prati hatyo cakra kari soya / he cakra sAmAni hai, nahI sudarasana hoya / / 52 / mUbo lakhi gharUpa rkoM, bhAge tAke loka | tava svAmI prati zAMta, meyo savakI soka / / 53 // karI dilAsA savanikI, zrabhaM ghoSaNA deya | sauM pratihale bagala meM se4|| kiyo vinai viraghAMni ko upajAyo saMtoSa | Aye jina maMdira jarva, jIvaMdhara guNa koSa / / 55 / / karI mahA pujA tave, prabhu kI maMgala rUpa | diye dona dInAMnikoM, kIrati bhaI anUpa // 256 // rAjyAbhiSeka -- nara nAyaka Aye bahuta ara prAyo jamirAya / kiyo rAja abhiSeka tina diyo tilaka lagi pAya / / 5.71 / 1 paranI ratanavatI mahAM, uchava sauM bhUpAla 1 gaMdharvavatA karo, paTarAnI subha cAla // 58 // naMdAyAdika bhejika, laI vulAya sumAta / ara rAnI paratI hutI, te yAMnI sukhadAta / / 56 / / sava kaTuMba bhelA prabhU, prati aizvarya surUpa / aMtara vAhija satru ke, jetA adhika anUpa ||60 // nyAya thakI parajA sakala, pAlI parama dayAla | bhoga bhogaye idra se lIlA karI rasAla // 61 // 1 63
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva eka divasa sura malaya pavana, kauDA ta kripAla / gaye hute varadharma muni, dekheM tahAM visAla // / 62 / / namasakAra kari sAdha ko sunyoM tatva vijJAna / aNuvrata le samyaka sahita ghArayo dharma supyAMna // 63 // naMdAyAdika bhrAta saba bhaye aNuvrata dhAra | samyaka juta dharamAtamA, asubha rahita bhavikAra / / 64 / / zrAvaka dharma varNana -- 64 samyaka ra aNuvratarkoM, sunauM surUpa sujAna dharI Apane citta maiM, laho sugati mativAMna // 65 // deva jinesura jagata bara, gura munivara vratadhAra | dharma dayAmaya jAniye, sau samyaka vyavahAra / / 66 / 2 apanoM pratama deva hai, gura Atama hI hoya / vastu subhAva hi dharma hai, vaha nizca zrava joya // 67 // anaMtAnubaMdhI mahA, krodha mAna chala lobha bahuri tIna midhyAta e, sAta prakati prati zrobha / / 68 / / inakI upasama kSaya vahuri, ara Saya upasama hoi / taba gardai saptaka trividhi, mUla vrata ko soya // 166 // sAta upamyAM upasamI, kSayataM kSAyaka jAMni / eka urda hai sAtamI, so vedaka paratrAMni // 70 || bhedaka he samyakta ke, aba suni vrata ke bheda / mahAvrata para aNuvratA, braraNatA dvaM tridhi zratha cheda || 71 // hisA mithyA vacana ara, corI nArI saMga | parigraha triznA paMca e, pApa kumati ke aMga / / 72 / / sakala pApa ko sara vRthA, tyAga mahAvrata joni / kiMcita tyAga aNuvratA, iha nizcaM paravAMni // 73 // ha
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ jovaMdhara svAmi carita mahAvata muni dharma hai, aNuvrata zrAvaka dharma / zrAvaka dharma gyAraha vidhi, tAkI suni ava marma // 74 / / syAga kuvimAna sarvahI, taje abhakSa ahAra / samyaka driya niraparai, pahanI gADimA dhAra / / 7 / / vasumada vasumala pAyatana, SaTa ara mUr3hata tIna / e pacIsa samyaka malA, taje prathama paravIna / / 7 / / dUjI paDimA dhAra phuni, dharai aguvrata paMca / tIna guNa vrata cyAri phuni, sikSA brata subha saMca / / 7 / / asa hiMsA paraghAta vaca, paradhana ara paranAri / apramANa pariMgaha tajyAM, aguvrata sukhakAri // 78|| dasoM disA paramAraNa jo, bhogupabhoga pramANa / anaratha savahI tyAgivau, tona guNa brata jAraNa 1176 / / tInoM saMdhyA jina bhajana, posaha cyAri pramAni / atithi vibhAgara nema niti, cau sikSA vrata jAni / / 80 // aMtakAla sallekhaNA, iha vrata pratimA rIti / suni tojI sAmAyakA, dhari kari ura maiM proti / / 8 / / sAmAyaka samaye mahA, muni sama thiratA hoya / so tIjau zrAvaka ko, lahai sugati sukha soya // 2 // SaTa cau hU~ ghaTikA pramA, vhai sAmAyaka kAla / solaha bAraha basu pahara, iha posaha kI cAla / / 3 / / sAmAyaka kI sI dasA, posaha samaye hoya / cauthI paDimA dhAra so, zrAvaka subhamati soya / / 84 // sacita tyAga hai paMcamI, chaTThI dina tiya tyAga / para nisi kauM bhojana tajana, ghAra te bar3a bhAga // 8 // sadA sarvathA nArikI, tyAga saptamI jAMni / tajana sakala prAraMbha kau, tAhi aSTamI mAMni // 86 //
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM atitva navamI parigaha tyAga hai, muni dasamo kI cAla / laukika vacana na bhAsaI, jIvadayA pratipAla / / 7 / / ekAdasamI , vidhi, kSullaka ali vakhAni / vanavAsI doU. sudhI, munivata bhojana mAni // 8 // kSullaka skhaDita vastra ika, ara kophIna pravAMni / kesa muDAvaM aravahai, nahi karapAtra bAni // 86 // karapAtrI hai ali subha, vastra eka kopIna / loca kara ke yAni ko, rahai dharma lavalIna / / 80 // kSullaka lauM cyAracoM varaNa, dharaM vratta subha ruup| ali aryakA munivarA, tInahiM barsa anUpa / / 81 // e ekAdasa vidhi kahI, zrAvaka kI bhagavAna / tinamaiM dujI. prAdarI, jIvaMdhara guNavAna // 6 // bhAini juta bAraha varata, samyaka sahita dhareya / gaye prAparne pari nRpati, nara bhava saphala kareya / / 63 // sukhasauM vIta kAla ati, mRpa sabake sukhadAya / eka divasa bana dekhivA, gaye guNani ke rAma // 6 // banavihAra vana asoka ramaNIka ati, tahAM parasapara juddha / dekhyo vaMdara varga maiM, ta- bhaye prativuddha / / 5 / / dekhoM dekhI jIva jaga, kari kari tIvra kaSAya / bhamaiM sadA "ba vana vidhe, dhari dhari nautana kAya / / 66 koika bar3e bhAgI puriSa, lahi jina mAraga sAra / likhakai pAtama tatva kauM, utaraiH bhannajala pAra / / 7 / / jaga birakata mata jaina ko, sadhai na gharakai maahi| moha jAla hai ghara viSa, yA maiM saMseM nAhi / / 18 / /
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvadhara svAmi carita aMdhA vinu nahi hoya ghara, so hiMsA ko mUla / hiMsA zrI jinadharma taM, hai ati hI pratikUla IIREN iha vicAra nRpa ke bhayo, tava hI tA vana mAMhi / ekaH Thaura dekhe munI, cAraNa Rddhi dharAMhi // 10 // saMsAra se virakti hai prazasta baMkaju mahA, muni ko nAma rasAla / avadhijJAna dhAraka guru, jIvadayA pratipAla / / 101 / / tIna pradakSaNa deya nRpa, kari caMdana kara jori / ma hute laga muna jA. guji mukha suneM bahori // 1025 jAya dharai jina pUji kari, bar3hI suddhatA jora / sunyA rAva subha bhAvane, vIra moha mada mora / / 103 / / varadhamAna sanamati prabhU, mahAvIra prativIra / aMtima tIratha nAtha jo, tiSThe guNa gambhIra // 104 / / vana sura malaya virSe tribhU, taba Ayo tiha aura / jIvadhara dharaNIvatI, vade tribhuvana maura // 105 / / suni vAMnI jagadIsa kI, upajyo ati vairAga / jagata bhoga ara deha taM, tUTI mana ko rAga / / 106 / / paTarAMnI ko putra jo, nAma vasudhara tAhi / sauMpI aApa vasudharA, lakhyo nIti ghara jAhi / / 10 / / hai niramohI savaniteM, kari sarva parigaha tyAga / AThauM sasurA prAdi vahu, rAjani juta bar3a bhAga // 18 // madhurAdika naMdAgya juta, lIyo cArita bhAra / bhaye mahAvrata dhAramuni, jIvaMdhara jagatAra / / 10 / / vaDa puraniko rIti iha, taji kari jaga ke bhoga / kari niravAMchaka bhAva ati, dhArai uttama joga |110 / /
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-yaktitva evaM kRtitva vijayA mAtA ara savai, sAsU pAThauM jAMni / grara rAMnI pAThauM mahA, saba e muga kI khAni // 111 / / bhaI aryakA tyAgi ghara, caMdanavAlA pAsi / tArai jIva aneka kauM, eka jIvaguNa rAsi // 112 // iha jIvaMdhara muni kathA, kahi vole gaNadhAra / * budhaH stI , aMzika sauM niradhAra / / 113 / / tuma pUcchayo so muni ihai, mahA saponidhi vIra / sAMprata hai zrutakevalI, dvAdasAMga gharadhIra / / 114 / / myAri ghAtiyA ghAta kari, lahasI kevalajJAna / hosI agnaha kevalI, jagadIsura jaga jAna / / 115 / / bharaghamAna bhagavAna ke, sAhi kariju vihAra / cyAri adhAti yaha hate, pAsI bhavajala pAra // 116 / / vipulAcala paravata thakI, jAsI jaga ke sIsa / aSTaguNAdi anataguNa, dhArI avicala Isa / / 117 / / e. sudharma gaNadhara tane, bacanAmRta nRpa pIya / zreNika tripta bhayo mahA, janama sukAratha kIya / / 118|| chappa chanda je gaMdharvadatAdi, aSTarAnI guna bAnI / dullabha aura nikauMju, tehi paranI sukhadAMnI / / tAta ghAta ko zatru, duSTa ati kASTAMgArI / so jAne raNa mAMhi, mAri DArayo dukhakArI / / rAja kiyo ju kiteka divasAM, phuni parigaha tajiyA sarva / aSTa karma se duSTa kATe, sakala virada jinakauM pharva / / 11 / / bhedi timira prajJAna, chedi kari sarva vibhAvA / nahi mukati zrI saMga, sohaI suddha subhAvA / /
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvaMdhara svAmi carita jo jIvaMdhara rAya, paMcakAyAna se nyAzA jagata siromariNa deva, jagajita jaga ko pyArI / / namauM tAhi kara jori siranami, bhakati bhAva uralAya ke| satyaMdhara vijayA sunaMdana, sIjhyo sanamati pAya ke 11127 / / kathA kA sAra poDasa dina paramAna, haMsa ko cAlaka jAneM / nija mAtA se bhinna, rAkhiyo kumati prayAneM / / pUrava bhava ke mAhi, tAhi ta SoDasa barSA / mA sauM bhayo viyoga, mAta nahi pAyo harSA / / iha ura maiM dhari bhavya jIvA, sujana vichohA jina karI / sakala jIva haiM Apa sarilA, iha jina prAgyA ura dhrau||121|| bhaI tAta kI mRtyu, janama jina lahyo masAnA / bhayo seTha Agamana, seTha ghari palyo sujAnAM / / jaSaNI ko apagAra, jakSa se mitra vivekii| vanyo adhika paratApa, zatru mAro avivekI / / deva gatI hai pravala atihI, lakho vAta parata e| jIvaMdhara ko suni carittA, dharau jaina mata pakSa e||122|| sAdha huvAM vina siddha, huvo nahi jaga maiM koI / sAtai sAdha samAMna, prAMna uttama nahi hoI / / gahI sAdha ko paMtha, johi sivapura sukhadAI / paMca prakAra prAcAra, dharma dasa lakSaNa bhAI / / saMjama vAraha bheda dhArauM, tapa dvAdaza vidhi praacaaro| aTThAvIsa ju mUlaguNa haiM, te nIkI vidhi prAdarI // 123 / / uttara guNa caurAsi, lAkha haiM aAnaMdakArI / sahana parIsaha bIsa, doya adhikA aghahArI / /
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ dy mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva mithyA moha madAdi, tina maheM eka na rAkhau / sama dama yama ara nema, dhyAna amRta rasa cAkhyau || tajI pramAda viSAda sArA, nAMhi vivAda ju uradharIM / bhavatana bhoga virata cittA, dir3ha vairAga ju zranusa / / 124 / / jina zrAjJA ura dhAri, dharoM ratanatraya vimalA / lakho ApanI rUpa, zuddha kiye kumarNa anaMta, ava zrakSaya pada AnaMda laho, buddha ju ati amalA // gharoM parama samAdhI / taji jagata upAdho // iha jIvaMdhara carita purana, bhAsyoM mahApurAMna meM / zrI sudharma gaNadhara mahaMtA lyAye yAhi vaSAMna meM / 1125 iti zrI jIvaMdhara svAmi caritraM samuragRhAt nijagRhe gamana paramotsAha, kASTAMgArika prazna kopa, maMtrivacanAnupazAMti, ratnavato svayaMvara, caMdraka veSa zeSana, varamAlA gRhaNa, kASTAMgArika ra podyama tAta bhRtyAnprati patrikA preSaraNa, subhaTAgama, rakhe kASTAMgArika hunna, rAjya lAbha, vijayA mAtA zrAgamana, sarva kuTuMba milana, prajApAlana sukhAnubhavana, suramalayodyAne jhoDA hetu gamana, varadharma muni darzana, bhrAtR sahita araNa vrata grahaNa, azoka bane kapi yuddhAvalokana, saMsAra beha bhoga nigatA tatraiva vane ekAnta sthAne prazasta vaMka nAmA cAraNa muni darzana, punarbhaba abaraNa gRhe gamana, jina pUjArazvana, suramalayodyAne zrI vaddhamAna svAmi samavasaraNabhimana zravaNa tatrAgamana, sasura bhrAtR mAtR bhAryAdi sahita dIkSA gRharaNa, kebalotpattimokSa gamana vano nAma paMcamodhyAyaH ||5| kavi paricaya kauna bhAMti iha graMtha deva bhASA bhASA / bhayo su sunauM dhari vitta, ika hara rAkhA // madhya loka kaM mAMhi, sakala dIpako eha, dIpa sohae jaMbUdIpA | mAna zrabanISA ||
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIrvadhara svAmi carita jAmaiM kSetra ju bharatha hai iha, tA mAhI SaTa khaMDa hai| pAMca malecha ju khaMDa kahiyA, ika pArija paracaMDa hai / / 1 / / pArija khaMDa majhAra, desa kahiye ju anekaa| tina desani ke mAhi, desa mevAr3a ju ekA / / ujiyApura tA mAhi, rAjadhAnI ati sohai / jagatasiMha maharAMNa, pATa sIsodina kA hai / / maDI dhAna kI nagara mAhI, mahAdeva maMdira khaa| tahAM TahalavA paMDito ika, khetasIha nAmA kahA / / 2 / / daulatarAma ukIla, putra prAMnada kI hoI / DhuDhAhar3a patirAja, tinoM ko sevaka soI / / vAsI vasavA ko ju, jAti kahiye ju mahAjana / gIta kasilIvAla, mAMhi khaMDela ju vAlana / / kula zrAvaka ke janama pAyo, kachuyaka thu ta parace jisa / mahArAMNa ke nikaTa kUrama, mahArAja bhejyau tisa / / 3 / / rahai raMga ke pAsa, rAMga ati kirapA krii| jAne nIko jAhi, bhedabhAva ju nahi gharaI / / so jina maMdira prAya, vAMcaI jina mata graMthA / sunai vivekI jIva, saradahai jinavara pathA / / keyaka ke ruci bahuta nIkI, mAgama adhyAtama tnii| vAMce graMtha kiteka tAne, saMlI ati sobhita banI / / 4 / / bAMcyo mahA~ purANa, bIsa hajjAra silokaa| jAkai aMti anUpa, bIra carita ju gugga thokA / / jAma kathA rasAla, svAmi jIvaMdhara kerI / suni kari haraNe bhavya, stuti kInI ju dhaNerI / / tavaM voliyo agravAlA, vAsI kAlADahara ko| catura catura bhuja nAma caracI, graMtha paMtha siva saharako / / 5 / /
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva deva bhASa gaMbhIra, saMsakRta viralA jAMneM / paMDita kareM varSAna, alapa mati nAMhi varSAMne // jo hR graMtha anUpa, desa bhASA ke mAMhI / vAMce bahuta hi loka, yA maha saMsaM nAhI || saba giraMtha kI vati na Ave to iha jIvaMdhara tanI / " avasimeva karanI subhASA, prathIrAja bhI iha bhanI || 6 || sunI catura mukha vAta, sohi daulati uradhArI / seTha belajI sudhara jAti hUMmaDa hitakArI // sAgavADa hai vAsa, zravaNa kI lagani gharI / sava sAvaramI loka dharaM zraddhA zruta kerI // 1 tine kari kahI phuni daulati ke mana meM basI / saMskRta teM bhASa kInI, ihai kathA hai naura sI |17|| saMvata ThAra se ju paMca, ASAr3ha su mAsA | tithi doIja guravAra, pakSa sukala ju subha mAsA / / tIjeM pahara su eha graMtha subha puraNa hUvo / zrI jinadharma prabhAva, sakala bhava bhramateM jUdo // naMdI viradha jagata mAMhI, jo laga caMda divAkarA / tiSTau bhavyani ke hiye maiM, navarasa varAna teM bharA ||8|| iti zrI jIvaMdharasvAmi caritraM sampUrNa subhaM bhavatu-kalyANamastu / / 6 / / "bhagna pRSThi kaTi grIvA vakradRSTiradhomukham / kaSTena likhitaM zAstraM yatnem paripAlyatAm ||"
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa racanA kAla : --- - 1 zatAbdi racanA sthAna :- udayapura (rAjasthAna)
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva zratha zrI viveka vilAsa bhASA dohA nija vAma varNana - prAmi parama (RSi) zAMta kauM praNami dharma guru deva / kari sArada kI seva || 11| varaNa sujasa susIla ko, dAya sIla vrata ko nAma hai, brahmacayaM sukha jAkari pragaTe brahmapada, bhava vana bhramaNa nasAya brahma kahAve jIva sahu, brahma kA siddha / brahma rUpa kevala mahA, jJAna sadA parasiddha ||3|| brahmacarya sI vratAM na parama brahma sau koya | natina brahma lavalIna sau tire bhavodadhi soya || 4 || vidyA brahma vijJAna sI nahIM jagata meM jAMni 1 vijJa nahIM brahmajJa se chaha nizceM paravAMni // 5 // J 3 | || 2 || brahma vAsanA sArikhI aura na rasa kI keli / viSe vAsanA sArikhI, aura na viSa kI veli ||6|| J pratama anubhava siddhasI, aura na amRta veli / nahIM bodha sau balavatA, dehaya moha ko Theli ||7|| adhyAtama caratrA samA, caracA aura na koya | aracA jina dharanA samA nahIM jagata meM hoya ||8|| caracA kAraka loka maiM nahiM garaNadhara se dhIra / nAMhi dUsare vIra // 6 // aracA kAraka indra se, loka na cetana loka sauM, nija avalokani jA viSai, vizvaviloka nirUpa / kevala tatva svarUpa ||10|| P parakAsaka duti ghAra ko prati dadapyi ju mAna / bhAva soi nija dIpa hai, bharayo ananta nidhAna / / 11 / /
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa vizva pradIpaka bhAva sau dIpa na sukha kI khAni / 1 kSetra na koI svakSetra sau, akSaya abhaya pravAna || 12 | khaNDana bhAva prakhaNDa sau, paramAnanda nivAsa | sva pradeza sau deza nahiM jahAM ananta vilAsa ||13|| purana abhaipura sArikho, jahAM kAla meM nAhi / nirAkAra nija rUpa sau nRpa ghara nAMhi kahAMhi || 14 || purapati nija cidrUpa sau aura na dUjo bhUpa / purapati padarAnI mahA, sattAsIna surUpa / / 15 / / satti anatAnaMta sau zrantahapura nahi koi / mahimA atula pAra sau sakhA samUha na joi // 16 // sakhA na samarasa bhAva sau, ekIbhAva lakhAMhi / pAsavAna pariNAma se, nAMhi jagata ke mAMhi // 17 // nija vizeSatA zuddhatA, prati anantatA kocha / bahu vistIraNatA sadA, tA sama senana hoi ||18|| prati pratApamaya bhAva je, mahA prabhAva svarUpa / umarAvana tina sArikhe adbhuta acala nahi pradhAna nija jJAna sI, nahi prohita Ananda sau, anUpa / / 16 / / vyApaka saba meM soi / dhameM mUratI hoya // 20 // nahiM ananta vIraja jisI, senApati jayarUpa | agama agocara bhAva sau aura na durga anUpa ||21|| * nahi gambhIra svabhAva sI, khAi prati gambhIra | nizcala ajita svabhAva se durgapAla nahi vIra / / 22 / / dvArana zrAtama dhyAna sau, adhyAtama ko sAra / niravati rUpa anUpa hai jaga paravrati ke pAra ||23|| bhAva pracchedya abhedya se, aura na koI kapATa | darasana bodha caritra sau aura na dUjo vATa ||24|| 75
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM Rtitva bhAva ananta catuSTayA, tise na cauhaTa aura / vyApArIna subhAva se, nahi pura . meM jhakajhora / / 25 / / suru pariraNAnana mArilo, mApana hai vIra / avinazvaratA bhAva sau, dhana aTUTa nahi dhIra / / 26 // guNa paraNati paryAya nija, nAnA bhAva subhAva / para jAtina sama aura nahi, daMta na bhAva lakhAya / / 27 / / bhAvani ke hi prabhAva je, ati prabhAsa maya jehi / tise na parajA ghara vimala, ati sukha puraNa tehi // 28 // bharacau bhAva sau pura mahA, basa jagata ke kUTa / Iti bhIti nahIM pura viSai, nahIM kapaTa ara kUTa / / 26 / / nija avakAsa barAbarI, aura na hai do rAsa / nija udyauta vikAsa sau rAja teja nahi bhAsa / / 30 / / sura nara nArika pasuni ke, saba hI rUpa virUpa / vighaTi jAhiM kSaNa eka meM, jAmaga maraNa sarUpa / / 31 / / vastu arUpa samAna ko, aura na rUpa anupa / nijapura mAMhi arupa saba, jahAM na koika rUpa / / 32 // mUrati sUrati yAkai mahi, jagata jIvakI koi / dhUrata bhAva dharai mahA, rAgAdika vasi hoya / / 33 / / pAtama bhAva amUratA, adabhuta sUrativaMta / rAjA parajA eka se, jahAM na bheda kahata // 34 // prAtama rAjA guNa prajA, aura na rAjA rati / sastra na bhAva pracaMDa sau, jAri nRpa kI jaiti / / 35 / / prabala svabhAva varAvarI, koTavAla nahi koya / cora na mana indrIna se, tina ko nAma na hoya / / 36 / / corI hoya na pura viSe, jahAM na koI cora / jorI jArI nAhi kachu, hoya na kabahU~ sora // 37||
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka bilAsa 77 sAra bhUta nija vastu sau, aura na nRpa bhaMDAra / / bhaMDArI astitva sau, pora na saradasu dhAra / / 3 / / nahIM dhanI sauM dUsarau, sadA dhanI ke pAmi / saba sAmagrI jA kaneM, mahA sugvana kI rAsi / / 3 / / zudha pAraNAmIka sA, nahIM pAraSada koya / kade na chor3e bhRpa sabhA, sadA hajUrI sAMya / / 4 / / kSAyaka samyaka sArikhA, nahIM mahAbhaDa bhAva / rAja zuddha bhAvAni ko kara nikaMTika rAba / / 41 / / vAdhA rahita svabhAba' sauM aMga rakSa nahiM bIra / nitya niraMtara bhAva se, mitra na koI dhIra / / 4 / / zreSTho zreSTha subhAva sau, nahIM dUsaroM aura / sobhA pura kI jA thakI, cauhaTa ko sira maura / / 43 / / sarvottama nija bhAva so, nahiM siMhAsana koi / tApari rAja rAjaI, saba ko nAyaka soi / / 44 / / pAtapa haraNa svabhAva se, chatra na koI jAni / nirmala bhAva taraMga se camarana dUje mAni // 45 / / cetanatA nija cihna se, nahi nisAMna paravAMni / visva vihArI bhAva se, asva na aura bakhAMni / / 46 / / magana mahA galatAna se ati utakiSTa svabhAva / tise na matta mataMgajA, dharai atula prabhAva / / 47 / / ratha nahi tatvAratha jise, puruSAratha tina mAMhi / paramAratha paripUraNA, yA saMsa nAMhi / / 4 / / anucara atisaya se nahI, vicareM vizva majhAri / nahi zivakA ziva bhAva sI, thira para sakala vihAra / / 46 / / sukha na pratindriya sArikho, so sukha jahAM ananta / dusla ko nAma na dIsaI, jahAM deva bhagavaMta / / 50 / /
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva dukha nahi indrI bhoga sau, tAko tahAM na lesa / kevala paramAnaMdamaya, varate desa asesa // 51 // prAtama anubhava amratA, tisau na amrata paan| khAna pAna nahiM tA samAM, iha nizce paravAna // 52 // bhojana tRpti samAna nahi, sadA tRpti vaha desa / svarasa sudhArasa pIyavau, nahi vasanA ko lesa / / 53 / / kSudhA tRSA bAdhA nahIM, nahIM kAla ko jora / janma jarA maraNAdi nahiM, nahIM raini nahi bhora / / 54 / / rAgAdika rajanIcarA, tinako nahi saMcAra / moha pizAcAna pura viSa, roga na soga lagAra / / 5 / / kAma lobha parapaMca Thaga, tina ko tahAM na nAma / basa mahA sukha so sabai, bhAnaMdI abhirAma // 56 // dharma na vasatu svabhAva sauM, dharma rUpa pura soya / rAjA parajA dharma maya, nAMhi adharmI koya / / 57 // dAna na sakala pratyAga sau, tyAgI saba hI bhAva / rAgI koi na dosai, vItarAga hai rAva // 58 / / sIla na vimala svabhAva sau, jo ati ujala ruup| sIla rUpa rAjA prajA, nahiM vikAra svarUpa / / 5 / / tapa nahi bAMchA rahita sau, tahAM na bachiyA hoya / bhAva ananta apAra hai, jahAM kubhAva na koya / / 60 / / nija bhAvana kI ramyatA, bahu manojJatA joya / tA sama nandana vana nahIM, nija upavana hai soya / / 61 / / kahai amara vana sUtra meM, tAko nAma munIsa / ramai amara vana maiM sadA, cidAnanda jagadIsa // 62 / / saghana svabhAvani sArikhoM, amrata vRkSa na aura / tA vana meM te lahala haiM, ramai rAva siramaura / / 63 / /
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 26 rahI veli vistari jahAM, zuddhAtama anubhUti / tA samAna nahi sudha latA, kevala bhAva vibhUti // 64 / / parama subhAva piyUSa phala, nija rasa pUraNa jehi / tina se nAhi sudhA phalA, phali nu rahe ati tehi / / 6 / / sadA praphUlita bhAva se, phUlana aura sugandha / phUli rahe mahakai mahA, rAjai rAva avandha // 66!! ala veli phala phUla e, tina kari vana ati ramya / jahAM na gamya vibhAva kI, vastu na eka aramya / / 6715 mAyA veli na hai tahAM, jahAM na vikalapa jAla / krodhAdika kaMTika nahIM, nija vana mahA rasAla / / 68 / / nAhi zubhAzubha karma se, viSa taru vizva mjhaari| tina ko lesa na hai jahAM, dukha phala nAMhi lgaar||66|| dukha phala se nahiM viSa phalA, dehi jagata ko piir| mAnaphUli se phUla biSa, tahAM na jAnauM vIra // 70 / / sukha saravara sau sara jahAM, bharacau sahaja rasa nIra / taravara saghana svabhAva se, tahAM virAja dhIra 1171 / / kevala kalA kalolanI, bahai nirantara zuddha / krIDA kara mahA sukhI, rAje rAjA budha / / 72 / / athaga svabhAva payonidhI, svaccha mahA gambhIra / / tisau na sAgara strIra hai, ramai guragAMbudhi vIra / / 73 / / ati ulhAsa vilAsa maya, Attama sakti prakAsa / tA sama lIlA aura nahi, yaha bhAsa jinadAsa // 74 / / acala ucca thira bhAva soM, krIr3A gira nahiM koi / krIr3A karai kalA nidhI, jagata siromariNa soi / / 761 jJAna cetanA paraNatI, nija saktI bahunAma / tAsauM kamalA budha kahe aura na kamalA nAma / / 77 / /
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva siddha anantA sarva hI, rAja karai yA 'rIti / nija nija bhAva prajA sahita, vilaseM sukha jgjiit||7|| jahAM na janma jarA maraNa, jahAM na iSTa viyoga / roga na soga na bhoga tana, nahiM aniSTa saMyoga / / 7 / / bhUkha na pyAsa na pApa puni, trividha tApa nahiM koi / sadrapA prAnandaghana, vastu amUrata hoi // 80 // nAri na puraSana saMDa ko, nAMhi tRSAtura koya / loka zikhara nija kSetra meM, zuddha siddha abaloya / / 81 // rahita nAma bahu nAma je, rahita rUpa ati rUpa / te hamakoM nija bodha dyau, cidAnanda cidra pa / / 2 / / laghutA guratA rahita je, sadA agura laghu jAMni / siddha anantA sarva sama, tina se aura na mAMni / / 53 // te bhagavanta jinezvarA, tehi mahezvara deva / zuddha buddha yogIzvarA, karai surAsura seva / / 4 / / sarva vyApakA biSNu te, bhaja tinai sura rAya / lakha jJaya ko jJAna meM, tAteM kRSNa kahAya / / 8 / / sakala vastu avalokivauM, rahivo saba teM bhinna / vasivo prAtama bhAva meM, kabahUM kheda na khinna / / 86 / / siva kalyANa svarUpa te, parama vambha paratakSa / sadA parokhi prajJAna koM, tAta kahai alakSa ||7|| Izvara samaratha sAra je, paramAtama paravIna ! mukta sarva gata vimala te ghaTa ghaTa antaralIna / / 88 / / parama puraSa parabAna te, parama jAna bhagavAna / mahAdeva mahipAla te, mahArAja guNavAna / / 6 / /
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ biveka vilAsa rahita rajoguNa rAva je, rahita tamoguNa bhAva / rahata subhAsubha saMta te, nirguNa hai niradAva / / 6 / / mahA mahaMta anaMta te, sarva guNani ke nAtha / guNa paryAya svabhAva gaNa, sadA gharamA nija sAtha / / 6 / / rami ju rahe nija bhAva meM, tAtai tinako rAma / kahiye sUtra sidhaMta meM, rahita krodha para kAma / / 12 // tIna bhubana ke caMda te, tIna bhuvana ke sUra / tIna bhuvana ke nAtha te. guNa anaMta bharapUra / / 3 / / jaiseM citAmariNa bahuta, saba kauM eka svabhAva / se siddha anaMta hI, samabhAva darasAva ||4|| bhaye anaMtA riza prabhu, homI 'kala naMga saba ko merI vaMdanA, sevaM sAha mahaMta // 65 // karai pApa sama dAsa kauM, bar3e garIba navAja / rahita kAmanA kalapanA, bhaja jineM munirAja / / 16 / / nija daulati bilasaM sadA, mahAprabhU nijarUpa / vasa bhAvapura meM pragaTa, paramAnaMda svarUpa ||6|| nAma bhAvapura kI bhayA, kahai abhaMpura sAdha / vasai sAsatau sukha mai, jahAM na koi vAgha / / 6 / / nizcai vAsa svabhAva maiM, vyavahAreM jagasIsa / upacArai ghaTa ghaTa virSa, vyApaka sadI adhIsa |9| saba ko sAdi sabhAva hai, tAtai ekahi Isa / kahie graMthani ke viSai, cidAnaMda jagadIsa / / 10 / / hai ananta saba ekase, tAte ekahi dhyAna / karai mahAmuni bhAva sauM, te pAvai nija jJAna / / 101 / / siddha bhakti iha bhAva dhari, paDhe sunai nara nAri / te niraveda dasA lahaiM, jina pAzA ura dhAri / / 10 / /
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva nizca deva nijAtamA, vyavahAra guradeva / tiraM bhavodadhi te narA, kareM nijAtama seva / / 103 / / jaise cetanarAva sauM, aura na dUjo rAva | taise vrata meM sIla sau aura na koi kahAva ||104 // // iti nijadhAma nirUpaNaM // zrAge Thaga grAma kA varNana kareM hai / dohA Thaga grAma varzana- grAma Thagani keleM prabhU, kAThai tribhuvana rAya / pahu~cAvai nijapura diSai, tAhi namU sira nAya // 105 // rejana tU nija nagara meM yaha Thagani ko gAMma | kI laga kahie nAma / / 106 / / sakala Thagati ko rAva | Thaga mohAdi zrananta hai, moha mahA vaMcaka kudhI, Thage karma Thaga saMvani ko moha rAva parabhAva / 1107 / / moha pAsi sI hai de phAMsI jaga jIva ke J nahIM, phAMsI jaga meM Ana / hareM moha guNa prAna // 108 // dIragha nidrA koi | jJAna cetanA khoi / / 106 / / nahIM moha nidrA jisI, so saba jaga moha basi, moha priyA mamatA mahA, tisI na ThaganI joi / Thagai surindra narindra kauM, mahA mohanI soi // 110 // mAyAcArI moha Thaga, isI na jagata majhAra / moha mahA munIni kauM, sura nara kapA vicAra / / 111 //
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa baDe Thagani maiM doya Thaga, rAga doSa bir3a rUpa / linake bhuja paratApa te, moha jagata ko bhUpa / / 112 / / rAga samAna na rAga kara, aura sikArI koi / vasa kari sura nara pasumi, mArai : 163 / / hare jJAna se prANa jo, harai dhyAna sau mAla / lIyAM kapaTa para kAlimA, kara bahuta vehAla / / 114 / / rAga prIyA ju sarAgatA, jAhi kahai jaga prIti / jAsauM kari aprIti muni, hIhi mukti jaga joti / / 115 / / viSa prIti anurAgatA, adabhuta ThaganI soi / Thaga cakra vara tyAna kau, vacai kahAM taka koI / / 116 / / doSa samAna na duSTadhI, jagata virodhI jAni / karai daura traya loka meM, daurI kharI pravAni / / 117 / / hara zuddhatA bhAva jau, harai dayA sau darya / mahA niradayI duramatI, dhAraM atulita garva / / 118 / / doSa prIyA durjanyatA, mahA duSTatA hoya / Thaga ju asurindrAdi ko, hari prati hari kauM soya 116 / / kAma nAma Thaga ati prabala, tAsama nAMhi kucIla / kara phaila bada phaila vahu, harai jagata ko sIla / / 120 // kaMvara samAna ju moha ke, mahA pApa ko dhAma Thaga deva daityAni kauM, nara pasu saba kI kAma / / 121 / / kAma prIyA rati ati burI, bhava bharamAve soya / anupama ThaganI hai bhayA, vrata tapa haraNI joya // 122 / / kaMTika koi na krodha sau. harai prANa tahakIka / hara buddhi sau dhana mahA, vola vacana malIka / / 123 / / ughaDauM hatha mAro ihai, mahA moha umarAva / karatA haratA moha kai, dhArai kuvudhi kubhAva / / 124 / /
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ CY mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva Thamai vAsa devAdi kauM, rudrAdika kauM soya / Thaga surAsura varga kauM, vace jahAM te koya / / 12 / / krodha priyA hisA mahA, kAla rUparaNI joya / Thaga savani ko sarvadA, ubara munivara soya / / 126 / / nAhi kaThora gumAna sau, caDhi ju rahyo giramAna / ganai tucha savako sadA, khosa guna se prAna / / 127 // . harai vina dhana sarvathA, kara vahuta viparIta / tAkai vali napa moha khala, hoya rahyo ju ajIta / / 128 / / zrAMta sammAna gumAna kI, loha rAja darabAra / Thaga phanindra mahindra kauM, yaha Thaga asi valadhAra // 126 / / mAna prIyA ThaganI burI, nAma ahaM tA hoya / ahaMkAra lIyAM sadA, bhayaMkAra prati soya 1130 / 1 Thaga ju ahamidrAdi kauM, Thagai munini ko eha / kAika uvarai sAMta dhI, dhArai sA videha / / 131 // kapaTa samAna na kuTila ko, so nRpa ko paraghAMna / prati chala vala parapaMcamaya, pAkhaMDI paravAna / / 132 // Thagai sadA saba ko sahI, karai jagata kauM bAdha / koi ubaraM sAdhavA, karai ju nija ArAdha / / 133 // kapaTa priyA hai kAlimA, kuTilAI ko dhAma / ThageM nAradA dAni ko, baceM munI tiha kAma ||134 // nahIM luTerA lobha so, lUTe tribhuvana johi / so senApati moha ke, ati kor3Ibhar3a hohi // 13 // surapati narapati nAgapati, khagapati dalapati jehi / sarva luTAve lobha , baMr3a lobha kauM dehi // 136 / / lUTa savako sarvathA, lobha sarvadA vIra 1 koika lUTe jAhi nahiM, saMtoSI munidhIra // 137 / /
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 8Y lobha prIyA tRSNA mahA, jagata drohaNI soha / sarva bhakSaNI pApaNI, muni ThaganI hai soi // 138 / / kAika munivara umara kI jimaNAra pratApa / tajjai bhoga priznA sabai, seba dharma nipApa / / 136 / / nija pratIti hara bharama kara, Thaga na mithyAtta samAna / so svarUpa hai moha ko, kuvudhI pApa nidhAna / / 140 / / prIyA mithyAta malIna kI, mahA avidyA jAni / Taga thAvarA jaMgamA, jaga ThaganI paravAni / / 141 / / nahIM soca sau kaSTa kara, sukha hiradai saMtApa / soca prIyA citA arati, ura jArya bahutApa / / 142 / / bhakArI hai bhaya mahA, mArai cahu~gati mAhi / dhyAkulatA hai bhama proyA, jAmai aAnaMda nAhi / / 143 / / roga mahAbala tana haraga, maraNa karaNa dukhadAya / Adhi vyAdhi roga prIyA, kabahu nahIM sukhadAya / / 144 / / soka harai pAnaMda kauM, kareM sabani ko dIna / so prIyA saMtaptatA. karai jagata ko chIna / / 145 / / agrata aura asaMjamA, vikathAvAda vivAda / moha rAba ke rAvatA, harSa viSAda pramAda / 1146 / / sava Thaga saba pAsIgarA, sarva luTesa nIca / saba daurA saba cora e, bhare kAlimA koca / / 147 / / ai saba hI ju pisAca haiM, bhUta rAkSasA eha / daitya dAnavA duramatI, ehI asura ganeha // 148 / / e ajagara aSTApadA, mata mataMga siMha sarpa / ehi vyAghrA hai sadA, jIte muni narasiMha / / 146 / / e bhiDi pAtra anAdikA, e bheruDa vitruDa / duSTa ehi cIlA mahA, eI magara pracaMDa // 150 / /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva e dAvAnala dumai, e dukha sAgara jAMni / ina dujA aura mAti, iha nipane tara prAMni / / 151 / / sanu ehi mohAdikA, e kirAta dukhadAya / ehi pAradhI dhIvarA, ehi aherI rAya / / 152 / / evA gura ati doSa bhara, mahA pApa ke rUpa / hiMsaka nirdaya durajanA, Thaga pura mAMhi virUpa / / 153 // nAMhi ThagorI loka maiM, viSa vAsanA tulya / mahA IraSA Adi vahu, viSa kari puraNa kulya // 154 // bhoga bhAvanA sArikhI, bhurakI jaga sira DAri / khoMsa leMhi sava jJAna dhana, DAra naraka majhAri / / 15 / / vAta banAya dhijA pate, viSa ThamorI DAri / lai haiM jJAna chipAya dhana, tAtai jatana' vicAri // 156 / / jatana na koI dUsarI, karI nija purI vAsa / bilasI nija dhana sAsatau, dhArau atula vilAsa // 150 / / kaise pahu~ceM nija purI, laMghi Thagani kI grAma / so upAya suni citta dhari, karahu prAtamArAma / / 158 // moha vidAraka samyakA, rAga viddhAra viraag| saMta bhAva hai doSa hara, dhArai jAhi sbhaag||156|| kAma biDAra viveka hai, mArdava mAna nivAra / mArdava kahiye maiMNa sau, narama bhAva avikAra // 160 / / krodha nivAraka hai kSamA, prArjava kapaTa nidhAra / Arjava kahiye vimalatA, mahA saralatA sAra / / 161 / / lobha biDAraka loka meM, nahiM saMtoSa samAna / pApa viDAraNa tapa jisau, koi na dUjau pAna 162 / / 1 mUla pATha cetana hai| --. . - -- --- ....
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ bipha bilAma mohAdika doSIni ke haraNa hAra sukhadAya ! hai aneka jodhA mahA, ko laga kahai banAya // 16 // tinakoM lArai leya tU, laMdhi Thagani ko gAma / nijapura mAMhi asau mahA, jahAM na Thaga ko nAma // 164 // Thaga grAma ko varNanA, paDhe sune jo koya / Thaga grAma kI laMghi ke, nijapura vAsI hoya // 165 / / nija bolata vilasai mahA, ramai sadA nija mAMhi / . jAmaNa maraNa kara nahIM, mamatA moha nasAhi // 166 / / // iti uga grAma varNanaM // nija vana nirUpaNa dohA nija vana meM krIDA karai, krIDA siMdhu kRpAla / tAhi namU kara jori ke, jAhi na vyApa kAla / / 167 / / vana nahiM nija bana sArikho, hai amaraNa vana eha / amarodyAna kahaiM jisa, paramAnanda acheha // 168 / / sahI abhavana e sahI, sadA abhaipura pAsi / ati ramaNIka manohA, sukha ananta kI rAsi / / 166 / / iha. kelI vana haMsa ko, hiMsA rahita anUpa / ramai sAMta rasa dhArakA, paramahaMsa cid pa 13170 / / mahiM koila saMsAra meM, prAtama kalA samAna / rasIyA prAtama keli ke, nija vana vaMsiyA mAni / / 171 / / 'jJAna abhai vana mAragA, jJAnI jIva vihaMga / tehi ramai nija yana viSa, krIDA kara abhaMga / / 172 / /
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 mahAkavi maulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtisva nahi saravara sama bhAva se, nija rasa pUrita jeha / kamalana bhAva alepa se, sadA praphullita teha / / 173 / / bhamarana bhAva rasa jase, bhamaiM tinoM pari bhUri / ihai raMga bana hai bhayA, saba kuraMga teM dUra / / 174 / / mraga nahiM capala svabhAva se, te yAmeM nahi koya / duSTa bhAvamaya duSTa pasu tinako nAma na hoya / / 17 / / moha daitya ko bAsa nahi, nAhi kirAta kaSAya / asura durAcAra na jahAM, lobha cora na rahAya / / 176 / / nahIM daMbha bala chidra Thaga, nahIM dhUrta pAkhaMDa / na paradroha daurA kade, daura kareM paracaMDa / / 177 / / pApa rUpa parapaMca nahi, indrI bhUta na koya / madana pisAca rahai nahIM, adbhuta bana hai soya / / 178 / / / nahIM eka kaMTika jahAM, jahAM na vikalapa jAla / viSa veli na mAyAmayI, so vana mahA visAla ||176 / / viSa vRkSa na agha karmamaya, nAhi kupakSi kadAci / jahAM ka jIvana eka hai, rahe jJAna ghana rAtri // 180 / / nahiM dukha phala nahiM doSa dala, nAMhi viSa viSaphUla / so vana seya sujANa tU, jo saba sukha ko mUla / / 181 / / rAgAdika rajanIcarA, vicarai tahAM na koya / taravara saghana svabhAva je, tina kari pUraNa soya / / 182 / / te svabhAva pIyUSa taru, sadA amara phala dAya / yaha nija' bana ramaNIka hai, ramaiM jahAM nijarAya // 183 // zuddhAtama anubhUti sI, amrata latA na koya / sadA praphulita bhAvamaya, ati sukha phala hai soya / / 184 / / bhAva bhavAtapa haraNa se, aura patra nahi hoya / / tina kari sobhita taralatA, adabhuta vana hai joya // 18 //
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa niramalatA sI vApikA, ara nija rasa se kUpa / nija bana tina kari sohi, amrata mai anupa / / 186 / / kevala kalA kalolanI, jAmeM sarasa kalola / tA sama nAhi kalolanI, nija vana mAhi aDola // 187 / / yA sama naMdana bana nahIM, vaMdana jogi visAla / iha tIratha nija dhAma hai, hare sakala jaMjAla / / 188 / / ramai sadA yA bana viSaM, tehi lahai AnaMda / yA sama:zika jorapanA, mahari . kau kaMda // 16 // jAna saMpadA sAsatI, so nija daulati jAni / nija saMpati bilasyAM vinAM, vana keli na paravAni / / 160 / / iha nija baca varNana budhA, paDhaM sunai jo koya / nija kAnana krIr3A karaNa, karma haragA so hoya // 161 / / // iti nija vana nirupaNaM saMpUrNa // nija bhavana varNana dohA bhava vana sau vana nAhi ko, gahana viSama agharUpa / jahAM na raMcahu ramyatA, dIsai mahA virUpa / / 162 // bhava vana mramaga nivArika, deya abhayapura bAsa / vaMdauM deva dayAla kauM, kareM Apa sama dAsa / / 13 / / bhakArI prama tama bharaco, hai hiMsA ko dhAma 1 asurana hiMsaka bhAva se, basa vahuta tiha ThAma / / 164 / / daitya na duSTa svabhAva se, te bicarai dhana ghora / cora na cAhi svabhAva se, hai tinako ati jora / / 165 / /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva datya siromaNi niradayI, mahA moha chalavAna / tA sama ko ina durajanAM, so vana pati balavAna / / 166 / / durAcAra sau dUsaro, asubha avara nahi koya / so jugarAja mahIpa ke, kahA~ bhalAI hoya // 167 / / rAga doSa rajanIcarA, tise na rAkhisa aura / tehi moha narapati nakha, subhaTani ke sira maura / / 168 / / pApa samAna pisAca nahi, so nRpa ke paradhAna / sapata visana senA sapata, senApati ajJAna / / 16 / / nahiM aparAdha barAbarI, mahA pAradhI koi / so prohita bhUpAla ke, dayA kahAM te hoya / / 20 / / pare jagata ke jIva sahu, mauha pAsi ke mAMhi / paMtha nagara niravAna ko, nRpa calivA de nAhi / / 20 / / kari sathAna bhava bana viSe, vaiTho moha bhUpAla / kAla samo vikarAla nahi, so nRpa ke kuTavAla / / 202 / / karai rAja kAnana virSa, kubudhi kuTila kurUpa / moha rAva ko rAja saba, lakhiye pApa svarUpa / / 203 / / mamatA paTarAMnI mahA, moha bhUpa ke jAMni / dharai mamatva svabhAva so, kubudhi bhula paravAni // 204 / / pApa ti samAna ko, aura nahIM anyAva / varataM tahAM anyAva hI, moharAva parabhAva // 205 / / viSa prakSana basu karma se, je ati kaMTika rUpa / maraNa dehi bhava bhava viSa, chAyA rahita virUpa / / 206 / / tina kari pUraNa bhava banA, mana marakaTa kI keli / phaili rahI mAyA tahAM, tisI na viSa kI beli / / 207 / / zudhAtama anubhuti sI, amrata latA na koi / mahA agocara hai jahAM, maraNa haraNa hai soI / / 208 / /
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSaka vilAsa sadA sadhana ati magana je, bhAva suddha upayoga / tinamai amrata taha nahIM, tinako durlabha joga / / 206 / / nAhi kupatra kusUtra se, tinahI ko visattAra / nAhi supatra susUtra se, tinako tRcha vicAra / / 210 / / mAnaphUli dhanaphUli jo, rAjaphUla manaphUli / virSa phuli se viSa pahupa, aura na jAnauM mUli / / 211 / / phUli rahe tei tahAM. dukha phala phala anaMta / dukha phala se nahi viSaphalA, iha bhAsai bhagavaMta / / 2121 // sadA praphUlita sahaja hI, je kevala nija bhAva / taise phUlana susva mai, tinako alapa lakhAva // 213 / / parama bhAva ati rasa mai, tise sudhA phala nAMhi / te agamya bhava vana viSai, jina kari saba dukha jAhi / / 214 / / zAMta bhAva sau miSTa jala, amrata rUpa na koya / so bhava mai milavI kaThina, jA kari tirapata hoya / 21 / / virSa bAsanA sArikho, aura na viSa jala bIra / so bhava vana maiM bahuta hai, kSAra malina jo nIra // 216 / / bharagho kapaTa maya kIca sau, jAri triSA na jAya / so povaM vana jana sabai, mara roga dukha pAya // 217 / / mRga trizaraNA nahi bhrAMtisI, so atyanta lakhAya / iha vana mraga tiSNA maI, saba jana sadA bhamAya / / 21 / / vAMsini maiM motI dulabha, tyoM bhava vana maiM sAdha / koika paie dharmadho, kevala tatva arAdha / 1216 / / girana kaThora svabhAva se, tinakI bhalo na taura / te bhava dana mai mukhya haiM, mahA kaSTa ko Thaura / / 220 // nalA na nIca pravRtti se, ramo tino teM pUri / syAlana kA parabhAva se, te pAvana mai bhUri / / 221 / /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva mraga nahiM mUrikha jIva se, phasa phAsi ke mAMhi / kari anurAga ju rAga sauM, prathA jIva sI jAhi // 222 / / ahaMkAra mamakAra se, nAMhi aherI koi / kAra jisameM saH, dhaMdhA sama haiM soi / / 223 // jAla na bikalapa jAla se, iha bana jAla svarupa / ati jaMjAla bharaco sadA, mahA bhaMpa viDa rUpa // 224 / / jI bani ke kula jAti je, ara nAnA vidhi basa / tina sevAM suna aura ko, nahi kubhAva se kaMsa / / 225 / / bharayo basa para kaMsa leM, asa mAtra sukha mAMhi / luTa paMtha niravAna ko, bahu paMthI binasAMhi / / 226 / / samyaka darasaga soi kaNa, tA bina para kI grAsa / ghAsa soi tAsauM bharayo, bhava vana kaSTa nivAsa / / 227 // nahi kaMTika krodhAdi se, tina kari puraNa eha / krU ra bhAtra se siMdha nahi, bhava vana tina ko geha / / 228 / / duranavavAdI jIva se, mAMhi kupakSI koya / yA saMsAra asAra maiM, karai sora ati soya / / 226 / / nahI ajagara ajJAna sau. grasa jagata nauM joya / basai mahI bhava vana viSai, vacaM kahAM se koya / / 230 / / mada aSThani se aura ko, aSTApada nahi bIra / bhava aTavI maiM te rahai, tinaM nahIM para pIra / / 231 / / ati udamAda pramAda sI, matta gayanda na aura / so vanagaja bhava vana viSe, duSTani ko sira maura / / 232 / / rahai sadA unamata mahA, kAla svarUpa virUpa / thira carase nahi vana carA, basa tahAM bhaya rUpa / / 233 / / pIDai pApa pisAca ati, duSTani kI saradAra | bhUtana indrI paca se, tina ko tahAM bihAra // 234 / /
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 83 chala chidrani se aura ko, nAhiM chalAvA hoya / phirai chalAvA bana viSa, baceM kahAM te koya / / 235 / / bhava kAMtara asA rahai, ati duSTani ko bAsa / nahi ulUka mithyAta so, tAko tahA vilAsa 11236 / / kAma lobha parapaMca se, Thaga nahi koi aora / sadA Thagai bhava vana viSe, kareM jagata ko cora / / 237 / / baTayArI dorI buro, nahi paradroha samAna / daura kara paradhana harai, gharai bahuta abhimAna // 238 / / bahi pagi sAba meM, gura au na tora / sithila manda bhAva se, geMDA jAni na dhIra / / 236 / / bhaya dAyaka bhAvani se, aura nahi bhiDi pAva / bhava araNya bhItarI bhayA, tinako sadA lakhAva // 240 / / bAdhAkArI bhAva se, nAhi vadherA koya / hya grAhaka bhAvani se, sUkara aura na hoya / / 241 / / avivekI bhAvani se, mahiSa araNya na jhora / ityAdika khala jIva gaNa, dIsa Thaura ju Thaura / / 242 / / loka gamAra ajANa je, tise na sAMbhara rojha / sadA rahai bhrama bhAva maiM, dharai na tapa vrata bojha // 2431 / ita uta Dolata ho phira, ati hi jhakolA khAya / citavati caMcala rUpa jo, nizcala kabahu na thAya / / 244 / / tA sama aura na lauMgatI, bhava kAMtAra majhAra / vicere bhrAMti bharI sadA, dharai na thiratA sAra // 245 / / ur3e phirai caMcala mahA, je jaga ke pariNAma / tise nabhe rUDA garUr3a, tinako bhava bana dhAma / / 246 / / paramahaMsa munirAja se, haMsa aura nahi koya / tinakauM bhava kAnana viSai, darasana duralabha hoya / / 247 / /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nahi saravara sukha sarasamo, sama rasa pUrita nIra / tAke bhedI bhavya jana, viralA jAMnI vIra / / 248 / / nahIM vAya jaga bAyasI, jagata ur3AvA joi / bAje ati prasarAla sI, kaMdai thira cara loya / / 246 / / kAya TAparI vAparI, yApai Tike na koya / nija pada parabata prAMsirau, pakarai udara soya / / 250 / / nahi kopala sArikhI, dAvAnala vikarAla / sarva carAcara bhasma kara, mahA tApamaya jvAla / / 251 / / lAgi rahI bhava vana viSa, tApeM bacivoM nAhi / vujhe zAMta rasa nIra maiM. so durlabha pada 21 nija gura aMbudhi maiM basai, tAhi na yAko taap| tAH sakala vilApa taji, sevo Apani pApa / / 253 / / vidha paMca idrIni ke, kAlakUTa viSa tehi / viSa ko mUla bhayaMkarA, bhava kAnana hai ehi / / 254 / / nahi luTerA kAla sau, lUTai saravasu johi / saMka na mAne kAi kI, harai prANa dhana sohi / / 255 / / rAgAdika rajanIcarA, vicarai praha niso vIra / rauke paMcama gati pathA, karai jagata kI pIra / / 256 / / daiti siromaNi moha ko, rAja mahA viparIta / choTe ko moTo gilai, vasaM loka bhaibhIta // 257 / / para paMcaka pAkhaMDa se, aura dUsare nAhi / tinako ati adhikAra hai, moha rAja ke mAhi / / 258 / / rAja karai pApI jahAM, daityani ko siradAra / kaise cAla dharma kI, mAraga tahAM ju sAra / / 256 / / darasana jJAna caritra se, aura na nija pura paMtha / yA mAraga va tatva kauM, pAveM muni niragaMtha / / 260 / /
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 35 mokSi mAragI muni jise, aura na jAMno koya / moha mAna hari jJAna dhari, nija pura pahuMce soya / / 261 / / saMjama tapa bairAga vrata, niraviti viSa kaSAya / saMvara nirjara subhaTa e, bhahArI sukhadAya / / 262 / / ina sevau lAvA nahI, bhatra bhai ganai na muul| pahu~cAvai niravAna e, kabahu na A~ pratikUla ||262 / / kSAyaka samyaka kebalA, vIraja aura anaMta / vara dRga bodha anaMta sukha, hU~ tana bhAva kahaMta / / 264 / / zuddha pAriNAmIka e, sAthI pravala pracaMDa 1 ina se sAthI aura nahi, dhAraM sAtha akhaMDa / / 265 / / nahi serI jinavAni sI, darasika gurase nAhi / nagara nahI niravAMna sI, jahAM saMta hI jAhi / / 266 / / bhava kAMtAra vahaitarI, paDhe sune jo koya / so bhava kAnana laghi ke, nija pura nAyaka hoya / / 267) lahai sAsato bolato, pheri ju bhava vana mAMhi / upaje maraNa karai nahIM, nija pura mAMhi rahAMhi / / 268 / / // iti bhava vana nirUpaNaM / / bhAva samudra varNana-- dohA cidAnaMda cinamUratI, cetanarAya naresa / ramaiM sadA sukhA siMdhu maiM, namaiM jAhi jogesa // 266 / / tAhi praNami nami munimahA, praNAma sAra siddhAnta / nija samujha varNana karU, jA sama aura na sAMta / / 270 / /
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi kAlasarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva cetana sAgara sArikhauM, aura na sAgara kSIra / yaha amrata sAmara mahA, harai dAha dukha pIra / / 271 / / vimala bhAva sau jagata maiM, hoya ma nirmala nIra / bharayau vimala jala bhAva sauM, guNa sAgara gaMbhora / / 272 / / laharina paramAnaMda sI, jAmai lahari anaMta / naMdI na nija pararagati jisI, iha bhAsa bhagaveta / / 273 // vahai prakhaMDita dhAra je, nija parati rasa dhAra / te saba nija sAgara viSai, mila mahA abikAra / / 274 / / ratanana darasana jJAna se, hai ratanAkara eha / bharaghau bhAva ratanAMni teM, aMbudhi acala achet / / 275 / / mukta sakala parapaMca te, je pAtama pariNAma | te muktAphala niramalA, sAgara tinako dhAma / / 276 / / ujala uttama bhAva se, parama haMsa nahi koya / yaha haMsani kI sAgarA, adbhuta aMbudhi hoya / / 277 / / asti sadA sattA dharai, vastu rUpa atisAra / cetanatA prAnaMdatA, e nija bhAva apAra // 278 / / bhASa mai sAgara yahai, bhAva samudra kahAya / sukha sAgara rasa sAgarA, nAma anaMta dharAya / / 276 / / sukha nahi viSayAdika virSa, sukha prAtama rasa sAra / mana iMdrI barajita mahA, avinAsI avikAra / / 280 / / sukha samudra hai sAsato, nija guNa rUpa arUpa / laukika guNa se rahita jau, guraNa sAgara sad pa / / 281 / / nAhi magana bhAvAnise, vana upavana jaga mAMhi / te saba yA tIra haiM, yAmai saMsai nAMhi // 282 / / amrata veli na loka maiM, nija anubhUti samAna / soi phali rahi jaladhi taTi, amaraNa phalara samAna // 283 / /
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ niveka minnAsa jaDa subhAya jalacara nahIM, cetana sAgara mAMhi / moha mAMna mana madana chala, magara na eka rahAMhi / / 284 / / mRtyu kAraNaM duSTate, ina se duSTa na aura / rasa sAgara ratanAgarA, nahIM tino kI Thaura / / 285 / / gharai pakSa mithyAta kI, dayA bhAva te dUra / tehi kupakSI nahiM tahAM, sAgara hai sukha pUra // 286 / / jIbha lolapA mAMchalA, niThura kAzrivA jehi / vRthA vivAdI mIMDakA, sAgara maiM nahiM tehi / / 287 / / tucha bhAva je jhIMgarA, koTa kAlimA rUpa / jala sarpA jaga bhAvaje, sAgara maiM navi rUpa // 288 / / jaga jaMjAla aneka je, te jala devata jAMni / tinako tahAM na ThAma hai, yaha nizca paravAMni / / 286 / / malina bhAva ho kAga jala, jalanidhi meM nahi koya / mada machara mAchara nahIM, adabhuna mAgara soya // 260 / / para pIr3A kara kSudra je, pariNAmA jaga mAMhi / tehi DAMsarA duSTa gho, rasa sAgara maiM nAhi / / 261 / / viSaya vAsanA sArikhI, nahiM vAsanA koya / nija sAgara maiM so nahIM, sukha sAgara haiM soya // 26 // viSa taru rAga virodha se. mA pAsI viSa beli / nahi amRta sAgara nare, sAgara rasa ko reli // 263 / / kRpaNa bhAva kor3I nahIM, nAhi mithyAtI saMkha / dvividhA sIpa nahIM jahAM, nija sAgara madhi vIbha / / 264 / / viSama pavana jaga vAyasI, aura na koI asAra / so vA nahi jaladhi maiM, udadhi athAha apAra / / 265 / / vaDavAnala bAMchA jisI, nahIM vizva ke mAMhi / so nahi bimala payodhi meM, khala nahi koi rahAMhi / / 266 / /
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kasa haMsana nija keli se, jinako sadA nivAsa / lahi sarima samabhAva se, tinako sadA vilAsa 1267 / rAja haMsa riSarAya se, aura na jAnauM vIra / krIr3A kareM sadA tahAM, jahAM sahaja rasa nora / / 2 / / prabara vihaMgama mAragA, hA~hi subhAva vihaMga / tehi supakSI jaladhi maiM, lIlA kareM abhaMga // 266 / / hisA bhAva nahIM jahAM, hai haMsana kI keli / sIta na tApa na raini dina, jala nidhi rasa kI reli / / 300 / / kSAra bhAva se kSAra jala, jaladhi thakI ati dUra / so ratanAgara sAgarA, prA pAnaMta bharapara / / 301 // nahi vibhAva vitara jahAM, asubha asura mahi koya / mAyAcAra na cora chala, anupama sAgara soya / / 302 / / pApAcAra svarUpa khala, pariNAMmA siMghAdi / sAgara tIra na pAie, mada pariNAma gajAdi / / 303 / / kAyara caMcala bhAva maya, eka ne koI mRgAdi / sAgara tIra na dekhiye, doSa rUpa detyAdi / / 304 / / lobha luTerA nahiM jahAM, lUTi sake mahi koya / dukhadAyaka durabhAba nahi, sukhasAgara hai soya / / 305 / / krIr3A bhAva subhAva hI, krIr3A nAtra anUpa / krIr3A kara payodhi meM, paramAtama nija rUpa / / 306 / / nAma anaMta payodha ke, mahimA agama apAra / bhAva nagara ke nikaTa hI, bhAva udadhi avikAra / / 307 / / prAtama bhAva hi nagara hai, prAtama bhAva payodhi / prAtama rAma hI rAva hai, yaha nija ghaTa maiM sodhi / / 308 / /
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa aura na bhAca prapaMca karU, kevala cetana bhAva / yaha nija sAgara varNanAM, ura dhArai muni rAva / / 306 / / // iti bhAva samudra varNanaM // dohA bhava samudra varNana yA saMsAra rAmAra meM, zrI bhagavAna prbhaar| tehi udhAra ghuga nidhI, kareM bhavodadhi pAra ||310 / / nahi saMsAra samudra sauM, sAgara aura virUpa / yaha viSa sAgara dukha mai, mahA bhayaMkara rUpa // 311 / / bhoga kAmanA kAlapanA, bharma vAsanA teha / ati kuvAsanA sauM bharacau, bhava sAgara hai eha / / 312 / / dukha sAgara sadrapa iha, hai atyaMta asAra / kSAra mahA viSa jalamai, te bhaba pArAvAra // 313 / / virSa sArikho jaga viSai, aura na hai viSa nIra / bhava bhava upajAveM maraNa, deya sadA duHkha pIra / / 314 / / bhAva kAlimA sArikhau, kIca na jA meM koya / koca kAlimA sauM bharaco, bhava sAgara hai soya // 315 / / mala nahi moha mamatva sauM, yaha mala sAgara pUra / chala sAgara chala sauM bharayo, khala sAgara sukha duur||316|| bhoga bhAvanA ati tRSA, upajAvai saMtApa / viSa nIra sauM nahiM bujhe, virathA virSa vilApa // 317 / / Atama anubhava sArikhau, aura sudhArasa nAMhi / so ati durlabha hai bhayA, bhava sAgara ke mAMhi / / 318 / /
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 ____mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva lahari na lobha taraMga sI, te bhava mAMhi anaMta / viSa taraMgani sauM bharayo, dukha doSani ko kaMta / / 316 / / naMdI na pAsA sArisI, pAkulatA jala pUra / mila sakala bhava siMdhu meM, rahai jIva ati R ra // 320 // bhavaraNana bhrama sau aura ko, uhai bhavaraNa bhrama rUpa / bhava samudra vir3a rUpa ati, kahai mahAmuni bhUpa / / 321 / / yAkai taTi taravara viSA, viSama bhAva agha rUpa / tise kutrakSana aura ko, kaMTika rUpa kurUpa / / 322 / / bAdhA sI viSa veli nahi, vikalapa se nahi jAla / te bhava sAgara ke naSa, dIkhe ati vikarAla // 32311 bana upabana dukha phala bhare, bhava sAgara ke tIra / mAyA mamatA mUrachA, bana devI hai bIra / / 324 / / amRta taru sama bhAva je, te sAgara taTi nAhi / amaraga phala ko nAma nahi, maraNa sadA bhava mAMhi / / 325 / / amRta veli na vizva maiM, nija anubhUti samAMna / sau bhava sAgara sauM sadA, hai ati dUra nidhAna // 326 / / saMsa vibhrama mohamaya, dhArai asura apAra / ati athAha gambhIra hai, phaikaTa phe na asAra / / 327 // Adi na aMta na madhya hai, bhava sAgara ko pIra / koika udhara dhIra nara, tiraM bhavodadhi nIra / / 328 / / mInana lampaTa trapala se, tinako ati vistaar| mIna dhvaja se dhIvarana, pAya surUpa apAra // 326 // dhArazyAM vikalapa jAla je, bhAva mahA vikarAla / pakareM capala mana mImakrauM, kareM bahuta vehAla // 330 / / nahi dAdara durabuddhi se, vakavAdI cala bhAva / tinako tahAM nivAsi haiyaha bhAse munirAva // 331 //
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka bilAsa 101 niSThura bhAva kaThora je, tehi kAchivA jAMni / bharayo jalacarAdika thakI, "jala nidhi mAMni // 33 // ati pAlasa paramAda se, sUsi aura nahiM koya / karma baMdha para vaMdha se, nahiM tAMtUNi ju hoya // 333 / / magara macha nahi kAla sau, gila jagata kauM joya / bhava sAgara maiM so rahai, vacai kahAM te koya / / 334 / mahA nUna prati tucha vati, hIna dIna bhava bhAva / tehi bhoMgarA jAniye, tinako bahuta lakhAva / / 335 / / kITa na viSa kaSAya se, mahA malina dukha dAya / kAI karma kalaMka sama, aura na koI kahAya / / 336 / / kuDa kalaMka kalesa maya, bhava sAgara bhaya siMdhu / koika udhare sAdhavA, rahita sakala paravaMdha 11337 / / mAMchara machara bhAva je, DAMsara dusaha subhASa / sAgara tIra apAra haiM, yaha dukha ko dariyAva / / 338 / / thalacara jalacara nabhacarA, ghiracara jaga ke jIva / bharaco sadA sava bhUta teM, jAmaiM bahuta kujIva // 336 / / jAmaNa maraNa kareM sadA, dukha dekheM mati hIna / koika munivara pAra hva, nija prAptama lavalIna / / 340 / / trividhi tApa saMtApa tula, bar3avAnala nahi koya / sohI bhavAnala bhava viSa, sadA prajvalita hoya / / 341 / / jaise jala ko sosai, vaDavAnala jala mAMhi / taise iha jIvana jalA, sosai saMsa nAhi / / 342 / / iha nAhI rtnaakr|', doSAkara dukha rUpa / / khAni mahA madyAni kI, makarA kara viDarUpa / / 343 / / duranaya pakSI sArakhe, nAhi kupakSI koya / kareM tehi pati kusavadA, sadA sora ati hoya / / 344 / /
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva rahita jJAna dhana jar3atA, je mithyA pariNAma / tina se saMkha na aura ko, bhava jala tinako dhAma ||345 / / saMkholyo sAgara pahai, mahA saMkha ati bhaMga / utarai pAra punIta nara, je nisaMka nahi kaMSa / / 346 / / kRparaNa ti sama loka maiM, kaur3I aura na koya / bharayauM bhavodadhi tina thakI, nahIM ramya hai soya / / 347 / / kauDadhau sAgara hai sahI, nahIM kaur3I ko eha / guNa mANika ke pArakhI, tajeM yA thakI neha / / 348 / / sIpana dvividha bratI hai dvidipA kI svni| sIpolyo sAgara yahai, rami bAje gina jAMni / / 346 / / kAgana koi kubhAva se, hai tinako hayAM keli / buga nahi Thaga bhAvAni se, tinakI reli ju peli / / 350 / / jar3a svabhAva jaDatAmaI, varajita samyaka jJAna / nahi tinase jala devatA, roka patha niravAna / / 3 5.1 / / rAgAdika ati rAkSasI, duSTa bhAva daityAdi / pApa svarUpa pisAca vahu, vitara hai viSayAdi / / 352 / / te saMsAra samudra meM, baseM sadA vikarAla / kase prohaNa cali sakeM, bahai vAya aMsarAla // 353 / / bAya na mithyA vAyasI, jA kari jaga ur3i jAya / gira nahIM thiratA bhAva se, je nizcala uhAya // 354 / / nAMhi kugarvata loka maiM, kaThina bhAva se koya / karkasa kaTu kaSAya ghara, niSTura nira ghRNa hoya // 355 / / teM bhavasAgara ke viDaM, nAva vihAraka vIra / avarahu vighana vahIta haiM, yaha sAgara gaMbhIra / / 356 / /
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa prohaNa lUTa jala virSe, sava ko saravasu leya / jala daurA lAlaca mahA, jaga ko baMda kareya // 357 / / tasakara triSNA bhAva je, coreM aha nisi mAla / mAkhana jhAra virAgI, hare jagataH jAlA / 1358 / / abhakha bhakSakA hiMsakA, tehi siMgha vyAghrAdi / ati doSI viSa kA bharacA, jehi jAni sarpAdi / / 356 / / sadA bhavodadhi ke taTa, mada pariNAma majAdi / vicare kAyara caMcalA, bhAva susA mRga Adi / / 360 // vAdhaka bhAva kubhAvaje, tehi vyAdha ati hoya / aparAdhI pariNAma je, tehi pAradhI joya / / 361 / / mUla mahA dukha ko sadA, bhava samudra bhaya rUpa / jAmaiM raMca na ramyatA, dIsaM bahuta virUpa / / 362 / / hai avaha agha geha yaha, laMghe yAhi aneha / taje geha dehAdisyauM, moha munida videha / / 363 / / ratanana nija guNa ratana se, darasana jJAna svarUpa / sattA cetanatA mahA, prAnaMdAdi anUpa // 364!! te agamya ati durlabhA, jina kari rora nasAya / raurana rasa anarasa samA, iha nihazcai ThaharAya / / 365 / / nahIM ratana kI bAta hyAM, kauDina ko nyaupAra / saMkha sIpa bahutI sadA, saMkhani ko saradAra / / 366 / / nija maNi prApati ati kaThina, koika pAve dhIra / so nara hai bhaba siMdhu meM, tajai turata bhava nIra / / 367 / / vimala bhAva parakAsa maya, niramala jyoti sarUpa / te muktAphala jAniye, vastU arUpa anUpa / / 368 / / tinakau darasana durlabhA, bhava sAgara ke mAMhi / ujjala uttama bhAva je, haMsa na yahAM ramAMhi / / 366 / /
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nAva na muni prati sArikhI, virakata bhAva nidhAna / maMDita mUlottara guNani, pahu~cAvai nirabAraga / / 370 / / nAma nAMva hI ko mahA, bhASe loka jihAja / jati vrata rUpa jihAja maiM, rAjai zrI munirAja / / 371 / / ndridraraNa dUSaNa grahaNa se, te na nAva ke koya / iha achidra naukA mahA, bhava jala tAraka hoya / / 372 / / saMga rahita saMjama maI, jaba bArja sudha vAya / jati pratarUpa jihAja tava, bhavasAgara tirijAya / / 173 / / kheliyA na guru samaH, "janake kAraNa / aApa tarai tAre rakhI, rahita viSAda vivAda / / 374 / / zrI bhagavAna sujAna se, aura na sArathavAha / bhavasAgara bhaya rUpa meM, tei kareM nibAha / / 375 / / nitya svarUpa vilAsa sauM, varadavAna nahi vIra / nija cetana dhana le muni, pahu~ce nijapura dhIra // 376!! dharma nAva gura khevaTayA, sArathavAha ju deva / yaha varaNana vyavahAra hai, nizcai prAtama eva / / 377 / / prAtama bhAva anUpa jo, tA sama aura na dIpa ! bhava sAgara ke pAra hai, dipaM sadA daidIpa // 378 / / tAhi kahaiM nirabAMna ara, mokSa hu kahai muniMda / kahai abhaipura bhAvapura, sivapura kahaiM atIMda / / 376 / / e nijapura ke nAma saba, phavai jAhi saba voya / nagra nirUpama nirmalA, hai niralepa achoya / / 380 / / basa dIpa saba ke sira, jahAM na jama ko jor| . cora na jora na jAra kauM, hoya na kabahU sora / / 381 // daulati rUpa anUpa so, dIpa doSa teM dUra / saMpati jJAna vibhUti jo, haiM tAta bharapUra // 382 / /
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa nijapura vAsI hoya ke lahaiM bhAvodadhi taiM sadA bhava samudra bhava vana ihai. aMdha kUpa virUpa iha bhAva samudra vilAsa 1 dUra raheM subarAma / / 383 || ehi bhAva nala rUpa | tireM mahAmuni bhUpa / / 384 / / dhIra / nIra || 385|| bhava samudra varNana bhayA, ura bAre jo so na parai bhavasiMdhu maiM, tiraM turata bhava // iti bhava samudra vana // jJAna nirUpaNa - dohA acala aTala prati vimala hai, jagadIsvara jasa rAsi / tAhi prAmi nami sUtra kI, zrI guru guNa parakAsi / / 386 / / bhASa sudhira subhAvamaya, giravara amala subhAva / kIr3Anidhi kIr3A kare, jA pari vetana rAva ||387 || acala sudhira subhAva se, krIr3A gira nahi koya | ratanAcala] ramyAcalA, tAhAM na kaMTika joya || 388 || prati utakiSTe uttamA, ucca savanitaM jehi / acala bhAva te acala haiM, aura na pracala ganehi ||386|| 2 ratana na nija nuraNa ratana se grasti svabhAva anata / cetanatA Adika mahA, thira gira mAMhi rahaMta / / 360|| parama punIta padArtha je hai tinako yaha thAna | jahAM magana bhAvAni se, saghana vRkSa rasavAna / / 361 / / bharo sadA rasa bastu te jahAM kupakSI eka nahi, 105 amrata rUpa anUpa / caMcala bhAva strarUpa // 362 //
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva ujjala nirmala bhAva se, paramahaMsa nahi aura / ihai jJAnagira dharmagira hai haMsani kI Thaura // 33 // nija vArA kallolanI, va akhaMDita dhAra / tA sama etadini aura nahi. jAkI pAra na bAra / / 364 / / nAhi // 365 // so utare yA gira kI sukha sAgara ke mAMhi / sadA samAvai sAsato, yAmaiM saM gira pari samarasa saracarA, gira nija pura pAsi / sadA jJAna anubhutimaya, veli rahI parakAsi // 366 // sadA praphullita bhAvamaya phUla rahe prati phUli / mahA sudhArasa bhAvaphala, phale hare bhrama bhUli // / 367 / / 1 ko argAnikA mAganI, lobha moha maya ANi dekhata hI bhAvAlA, turata jAhi taba bhAgi 368 / / jJAnAni dhyAnAganI, ghUma rahita parakAsa / teja pragati prajvalita hai, jA kari bharma na bhAsa // 366 // ghUma na karma kalaMkasau, tAkI tahAM na nAma / nahI vAya cala bhAva maya, yaha paravata nija dhAma duSTa kaThora kubhAvaje pAhaNa hi vakhAe / yaha kIr3A gira thira girA, ramaNAcala kahavAya // / 401 / 1 yA gira maiM nahi pAhaNA, kaMkara koi na hoya / kSudra raMka bhAvAni se, kaMkara aura na jAe / / 402 / / va va pari susaMgatA, tisI na sundara kAya | hai ratanani ko parvatA pahi mAM soya ||403 // prati hi kRpaNatA nAnhapana, jAcakatA jaga mAMhi / . tisI na nAMnhI kAMkarI, te yA gira pari nAhi ||404 / / saTha pazu nahi kAmIni se. te gira parI na lagAra / duSTa pasu na pisunAnI se, tinako nahi saMcAra ||405 ||
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 07 pasU na kahAveM pApiyA, gahai doSa para jehi / pisuna na pekheM parvatA, dhiratA rUpaka dehi / / 406 / / gira pari hisA nAma nahi, nahi hiMsA pariNAma / yaha pahAra nija dhAma hai, ramaiM prAtamA rAma || 407 // khala nara khala tira khala asura, lakhi na sake girarAja / divya bhAva nija tehi sura, tinake tahAM samAja / / 408 / / phuli rahe bhAvA kamala, amala alepa svarUpa / samarasa saravara ke virSa, thira gira pari sadpa / / 406 / / nija rasa bedaka bhAvaje, tehi bhamara bhrama dUri / te ramaNAcala uparai, ramaiM sadA bhUrapUri // 410|| grAtama anubhava kelisI, aura na koila koi / so gira Upari hai dhanI, ati sukhadAyaka soya / / 411 / / mAyA jAla na hai tahAM, jahAM na vikalapa jAla / viSa taru agha karmana jA, parvata vahuta visAla / / 412 / / vipa veli na mamatA tahAM, samatA atula apAra / je viSaphala dukha doSa bhaya, gira pari te na lagAra / 413 / / nahIM kAla ajagara jahAM, aura na abakara koi / hai mukhakara iha parvatA, nijapura nikaTa hi hoya / / 414 / / nahi kaTika krodhAdikA, hi mana marakATa keli / mora pramoda svabhAva se, tina kI rela ju peli / / 415 / / guphA jJAna maya dhyAna maya, tina kari sobhita eha / sikhara sudhA bhAvAni se, dhAraM anala acheha / / 416 / / yA parvata kI talahaTI, zubhAcAra zubha rUpa / azubha daitya dUra rahaiM, thira gira amala anUpa / / 417 / / mahA muniMdra giraMdra pari. rAja zAMta svarUpa / rahai rAja haMsA sadA, prAtama rAma anUpa / / 418 / /
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva sukha kI bAta ananta hai, dukha kI ekahu nAhi / yaha sukha sikharI sarvathA, nahiM bhava sAgara mAMhi // 416 / / ihai bhAva gira bhUpa gira, bhAva nagara ke pAsi / viH manapura thira girA, hi va vana meM bhAsi / / 420 / / iha nija krIr3A gira kathA, ura maiM dhAra saMta / so krIr3A. gira : uparai, krIr3A karai anaMta / / 421 / / krIr3A nAma na aura ko, krIr3A nija anubhUti / jo nija sattA maiM ramaiM, bilasai jJAna vibhUti / / 422 / / vastu pramUrati cetanA, hai anUpama avikAra / Apahi nija gira nijapurA, Apahi siMdhu apAra / / 423 / / Apahi nija sara nijavanA, prApahi hai rasakupa / nija vibhUti vApI viSa, keli kara cidra pa / / 424 / / / / iti jJAna nirUpaNa / / dohA garva giri varNana--- moha na mAna na manamathA, mana na vacana nahiM dehi / geha na neha na rAga risa, rAja gava acheha / / 425 / / tAhi prAmina bhAratI, anekAMta avikAra / bhASauM mAna mahI dharA, nami muni saMjamadhAra / / 426 / / nahIM mAna gira sArikho, aura viSa gira koya / mahAnIca yaha garbha gira, nIcana ko ghara hoya / / 427 / / nardaya duSTa svabhAva se, aura na khala nirajaMca / yA paravata pari bahu rahaiM, jinakai dayA na raMca / / 428 / /
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 106 R ra diSTi kopAdhikA, tehi kesarI Adi / jAnaha bhAva vikAra maya, viSa bhariyA sarapAdi / / 426 / / ur3ate haiM vibhAba maiM, dharahi kupakSaH kubhAva / tehi kupakSI hiMsakA, tinako tahAM prabhAva / / 430 / / kAyara capala subhAva je, bana pasu tehi mRgAdi / vicarai gira pari bhai bhare, bhAvahi viSaya trigAdi / / 431 / / pAtika se nahi pAradhI, prati parapaMca svarUpa / te paravata pari aha nisI, phireM mahA vir3arUpa / / 432 / / kaThini kaThora svabhAva se, aura na pAthara joya / hai pAthara ko parvatA, ratana kahAM te hoya / / 433 / / kuTila kutti kubhAva se, kaMkara koi na aura / prANini kI pIr3A kareM, yaha gira tinakI aura / / 434 / / aurana kauM nIce garne, ihai nIca yati hoya / kSudra ati ne kAMkarI, nAnhI nizca joya / / 435 / / pAthara kAMkara kAMkaro, tinasauM bharayo pahAra / mahAkaSTa ko thAna iha, tU matti karai vihAra / / 436 / / hai kaMTika krodhAdikA, mada gira mAMhi agara / sadA vipakSI hayAM rahaiM, mithyAtvAdi vikAra / / 437 / / sora vipakSani kI sadA, sora pasuni ko vora / jora kujIvani ko tahAM, jahAM na amRta nIra / / 438 / / nahiM avidyA sArikhI, viSavallI viparUpa / so gira pari vistari rahI. dukhadAyaka dukha rUpa / / 436 / / jAla na mAyA jAla sauM, yaha gira jAla svarUpa / bharayo pAla jaMjAla kauM, vikalapa pa virUpa / / 440 / 1 viSa taravara navi bhAva se, dharai aneka vikAra / yaha viSa vRkSa mai sadA, garava pahAra asAra ||441 / /
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva hai viSaphala narakAdi je, yaha gira viSaphala rAsi / subha ko lesa na hai ihAM, nahiM guNa maNiyA pAsi / / 442 / / viSai phUli dhana phUli se, aura na viSa ke phUla / phUli rahe taru tina thakI, tahAM jAya mati bhUla / / 443 / / sadA kupatra pare ihAM, mahA apAtra svarUpa / mithyA sUtra kuvAya tai, ur3e phirai jar3a rUpa / / 444 / / nahi adhyAtama tantra se, amRta taru gira mAMhi / nahi adhyAtama ti sI, amRta vAyu lakhAMhi / / 445 / / nAMhi mAnagira ke virSa, sadA praphullita bhAva / / nAMhi sudhAphala paramaphala, yaha gira viSama lakhAba / / 446 / / nAMhi zuddhatA sArikhI. gira pari amRta beli | vimala bhAna haMsAni kI, tahAM na kabahU keli / / 447 / / nahiM amRta saravara jahAM, samarasa bhAva surUpa / bhare zAMta rasa nIra teM, dAha haraNa sadpa // 448 / / bhAva aleya prazaya se, tahAM saroja na koya / sara dinu hoya saroja kyauM, yaha nizcai avaloya / / 446 / / bhAvarasajJa se vizase, bhamara na bhamaiM kadAci / kAhai mada gira Uparai, rahe mUTha jana rAci / / 450 / / nahIM maganatA bhAva matha, yA paravata pari mora / nahi koila kalakaMTha yAM, amRta dhuni mana cora / / 451 / / yA gira te nahi nIsare, amRta saritA sAra / jJAnAmRta dhArAmai, prAnadI avikAra // 452 / / yA gira teM AsA nadI, bAMchA rUpa bisAla / nikala mamatA pUratI, mAno parataSi kAla ||453 / / / ihA bhare dukha saravarA, viSa jala te vikarAla / vicareM cora niraMtarA, mana iMdrI asarAla / / 454 / /
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa Thaga na dhUrta bhAvAni se, ihai Thagani ko thAna / para bAdhaka aparAdha maya, vasa vyAdha balavAna / / 455 / / asura na asubhAcAra se, durAcAra ke raay| yaha asurani kI prAzrayA, asurAcala kahavAya / / 456 / / daitya dAnavA duSTa jana, dagAdAra sau kAhi / , paradukha dAyaka durita ghara, rahaiM vahata gira mAMhi / / 457 / / nahi pisAca pApAni se, bhUta na bharma samAna / vitara nahi viparIta se, tinako ghara gira mAna / / 458 / / iha bhUtani kau parvatA, hai daityani kI keli / sadA pisAcani ko purA, rahe nisAcara kheli / / 456 / / rAgAdika rajanIcarA, parabata ke siradAra / mohAsura asuresa ko, jinakI bhuja para bhAra / / 467 / / madagira maiM mAyA guphA, kara mUrchA bhAva / droha sikhara saMsai mai, tahAM dharai mati pAMva // 461 / / mahA vadhika vAdhA karA, pazU dhAra kA krUra / vicarai durjana bhAva ati, yaha gira sukha teM dUra / / 462 / / yahai pApagira tApagira, kavahana krIr3A jogi| vase rauMdra bhAvAdikA, pasu nara asura prajogi // 463 / / maMgalakArI mUli nahi, sarva amaMgala bhAva / yahai vidhana gira viSama gira, dhArai vahuta vibhAva / / 464 / / kAma agani krodhAganI, lobhAnala vikarAla / doSa agani dukha ani ati, kAla agani asarAla / / 465 / / moha agani saba maiM sarasa, jA kari jagata jalAya / yanasI agani na loka maiM, bhava bhava tApa karAya / / 466 / / saptAeM ei sahI, vinu samarasa na bujhAya / so samarasa nahi gira viSa, sadA agani bhavakAya / / 467 / /
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva yanasI nAMhi davAnalA, nahiM vaDavAnala hoya / nahi bajrAnala vizva meM nahiM pralayAnala koya ||4686 | mohAdika moTI agani, sadA prajvalita rUpa / yaha garva gira agani maya, dAha rUpa vir3a rUpa ||466 / / bhrAMti sammAna na vAya ko, vAjaM jahAM asAra / kahie bhaMjhA jAhi kauM, dhAre mahA vikAra |470 || nahi vana upavana sukhamaI, ihAM na rasa ko nAma / iheM mAna zrajJAnamaya, nahIM jJAna ko kAma ||47 1 || saMdhi mAna gira munivarA, leya bhAva bhar3a lAra / I pahu~ce nijapura dhIra dhI, jahAM eka vikAra | ! yaha mAna gira doSa gira, bhava vana mAMhi anAdi / virasAdi || 473 / / sivapura kI dUrI sadA, jahAM baseM mAnAcala kI talahaTI, samala subhAva samasta / mAnAcala ke AsirI, hoya jJAna ravi asta || 474 || vana garva pahAra ko, par3heM suna jo koya | so madagira pari nahi ca vaDhe jJAna sukha hoya // / 475 | | // iti garva gira vanaM // nija gaMgA varNana -- F dohA guNa samudra guraNanAyako, satajana seveM jAhi / so sarvesura sanamati, namaskAra kari tAhi || 476 || nija saritA varNana karU, jAmeM svarasa pravAha jAhi lakheM saba dukha maTe, upajeM atula uchAha ||477 ||
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 113 nitya niraMtara nirmalA, nija pararAti rasa dhAra | vahai akhaMDita dhAra jo, tA sama nadI na sAra / / 478 / / kevala kalA kalolanI, sadA sahaja rasa pUra / ramaiM jA virSa rAga hara, nija rasiyA bhrama dUra / / 476 / / nahi taraMgani raMga jasI, uThe taraMga apAra / nahIM aMta taTini tanauM, yaha taTinI avikAra / / 480 / / taTa anekatA ekattA, e dvaya adabhuta rUpa / bharI zAMta rasa nIra teM, nadI anUpa sivarUpa / / 481 / / paMkana pApa samAMna ko, yA maiM paMka na lesa / harai saMtApa saha, saritA rAhata kalesa / / 462 / / raMka bhAva je jhoMgarA, nAMhi nadI maiM koya / DAMsara mAsTara vikalapA tinako nAma na hoya / / 483 / / jar3atA bhAva ju jalacarA, te na kadAcita jAni / jala devata jaga bhAvaje, kabahu tahAM na mAni / / 484 / / magarama cha nahi moha sauM, mahA pApa ko dhAma / so na pAie tA viSa, ramaiM nijAtama rAma / / 485 / / mithyA mAraga pakSa dhara, tehi kupakSI krUra / tinate rahita mahAnadI, sarva doSa teM dUra / / 486 / / hai nikalaMka nirAkulA, amRta rUpa avAdha / nija gaMgA tAtauM kahaiM, nija rasa rasiyA sAdha / / 487 / / karma kalaMka samAna ko, aura na hoya kalaka / karma bharma hahaiM madI, seve sAdhu nisaMka 1 // 488|| kaMkara bhAva kaThora je. kRmi kubhAvanA rUpa / te na kade dhAra nadI, amRta rUpa anUpa / / 486 / / lolupatA maya mIna je, kUrama karakasa bhAva / durabAdI dAdara bhayA, saritA maiM na lakhAva // 460 / /
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva rAritA taTi taravara saghana, magana bhAvamaya hoya / viSataru rUpa na bhAva khala, kaMTika eka na koya ||461|| samatA rUpa latA mahA, jisI na gramRta veli / so taTanI taTi lahalahaiM, hai haMsani kI keli 14627 zuddha svabhAvamaI mahA parama haMsa munirAya / rAjeM na taTinI kI taTA bhava AlApa bujhAya // 463 // mAyA velina viSamai, nahIM kalapanA jAla / nAMhi kalimA kITa prara se rUpa sivAla || 464 // uTai parama draha mAMhi teM mile mahodadhi mAMhi / iha pramUrti gaMgA bhayA, cetana puruSa lahAMhi ||465|| nAMhi rajoguNa rUpa raja, nAMhi tamo guNa mela / nadI nikaTa nahi nIca nara, nAMhi koi bada phaila ||466|| nadI anAdi anaMta iha, cheha na jAkI hoya / vahai bhAva kI bhUmi meM, biralA vRrbha koya // 47 // saritA sattA rUpa yaha prati kallola svarUpa keli aura cipa kI, eka ne jahAM virUpa // 468 / / mahA ratana kI khAMni iha mahA mukhani kI khAMni / guNa mAnika kI rAmi iha rasa rUpa paravAni // 46 // harai janama maraNAdi bhaya, hare pApa saMtApa | hare roga rAgAdi sahu, yaha tIratha nipApa / / 20011 yAhi gagana gaMgA kaheM, nija rasa rasiyA dhIra / magana hohi je yA viSa, te na laha~ bhatra pIra / / 5013 / niramala nabha sama rUpa nija, tAmeM kareM bihAra | tehi vihaMgama durlabhA saritA tIra asAra / / 502|| kamala samAna kalaMka vina, vimala bhAva je hoya / tei saritA maiM ramai, adabhUta saritA soya // 503 / /
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ viyeka vilAsa nAMhi prapaMca svarUpa Thaga, mAyAcAra na cora / lobha luTerA nahiM jahAM, nahIM kAhU ko jora / / 504 / / mAMna manobhava mana mahA, maiM vAsI bhava mAMhi / te taTinI taTi duramatI, kayahUM daureM nAhi 1505 / / prAsA rUpa ju prAmurI, asubha asura je koya / vAMchA rUpa ju vitarI, vitara viSaya ju hoya / / 4.06 / / rasanA rakti ju rAkSasI, rakSa saroja judhUta / bhrAMti to nI, garma lapI bhUta // 50 / / durajanatA jo detyanI, datya daMbha doSAdi / pAtaka nati pisAcanI, phuni pisAca pisunAdi / / 5.08 // enahi nija saritA naSai, saritA nija pura pAsa / ini pApini ko sarvathA, bhava vana mAhI vAsa / / 506 / / R ra bhAva je kesarI, vyAghra vibhAva svarupa / vyAdhi rupa je vyAgha khala, hiMsaka mahA virupa / / 510 / / ara aparAdhI pAradhI, ati niradaya pariNAma / viSa darpa sAdi phuni tinako tahAM na kAma / / 511 / / phuli rahe tani tahauM, bhAba praphullita phuul| mamaiM vicakSaza bhAva ali, rasika bhAva ke mUla / / 512 / / hai nija dhAma nadI mahA, ramaiM prAtamArAma / sudhA rUpa saritA yahai, saMtani ko vidhAma // 513 / / guNa aNaMta mariNako mahA, ami mAlinI khAni / parama svarUpa payodhi maiM, karai pravesa prayAni / / 514 / / nija anubhUti anUpamA, amara baulati hoya / nija anubhUti lakhyA binA, saritA keli na koya // 515 / /
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva nija samIpa gaMgA sadA va akhaMDita dhAra / " kareM sanAna jutA tiSa, so pAvai bhava pAra / / 5167 // iti nija gaMgA mirUpa dohA AzA vaitaraNI vipa nadI vana AsA nAhi ghare prabhU, satra vAMchA te dUra baMdau paramAnaMda jo, guraNa anaMta bharapUra ||5.17 | viSa kalolanI vizva maiM nahi bAMchA sI koya / , viSa nahi viSai vikAra sau bhava bhava dukha de soya / / 518 || prAsAsI na taraMganI, triSA sIna taraMga / bhavaraNa na saMsaM sArikho, nahi tiriba ko DhaMga / / 516 / / bharI cA viSa nIra teM, nahIM tApa hara eha / kapaTa kIca kAlima mai, bhavi jana kareM na neha / / 520 // vikalapa saMkalapAti se, aura nahIM dukha rUpa / so dvaya taTa dhAre sadA, AsAnaMdI virupa / / 521|| viSa vana viSama vibhAva se, aura nahIM jaga mAMhi / so yAkai taTi dIsai, jiname chAyA nAMhi 3522 // viSa velina mamatA jisI, so AsA ka~ tIra / phalai sadA dukha biSaphalA, jahAM na amRta nIra / / 523|| rAga doSa kI khAni 1 prAraNa harA parabAni / / 524 / / bhrAMti rUpa jagavAya | iha bhAseM munirAya / / 52533 upajAvai jar3atA ihai, kSAra mahA duragaMdha hai, vAjeM jahA viruSa prati soi ur3AI jagata kauM, "
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa nikasa gira abhilASa te, pAsA tadini eha / paisa sAgara soca maiM, dhArai ati saMdeha / / 526 / / vahai sadA bhava vana virSe, AsA ati asarAla / roke sivapura ko yathA, nadI mahA vikarAla ||527 / / mokhahU kI pAsA mahA, mokha moha de nAhi / kase bhava bhogAni kI, pAsA doSa harAMhi / / 528 / / prAsA AkulatA bharI, vAMchA vikalapa rupa / triznA tApa maI mahA, tajeM sadA muni bhUpa // 526 / / tucha prati jhIMgara jahAM, bhAva lolapI mIna, moDaka vAcAlI tahAM, tathA varka mati hIna // 530 / / bhAva kaThora jukAchibA, kRmi kubhAva maya mAMni / kITa kAlimA sauM bharI, pAsA naMdI pravAni / / 531 / / kAma krodha lobhAdi se, aura na dhIvara niic| te bAre bhrama jAla khala, pAsA taTanI bIca / / 532 / / mRtyu samAna nA loka maiM, mahA magara nahi koi / vicarai pAsA maiM sadA, nigalai sabakI soi / / 533 / / timara sArikhe tima nahIM, tinako tahAM nivAsa / jar3a subhAva jalacara ghane, kareM mAsa maiM vAsa / / 534|| nAMhi avidyA sArivI, jaladevI khala bhAva / vase pAsa maiM sAsatI, dhAreM atula kubhAva / / 535 / / maiM vAsI nahi moha sauM, mAre mAraga moSa / daure duSTa sadA jahAM, harai prAraNa dhana koSa / / 536 // nAhi vibhAvani se bhayA, jaga maiM vitara koya / vasai Asa maiM sAsatI, iha nizca avaloya / / 537 / / para bastuni ke grAhakA, abhilASI pariNAma | tina se cora na vaMcakA, pAsA tinako dhAma ||538 / /
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 mahAkavi daulatarAma kAsalodAla-vyaktitva evaM kRtitva kupakha dhArakA kusavadA. jehi kupakSI Rra / te nAva sAla kI haiM, yA bhAna te dUra 1536 / / hiMsaka kuTila kubhAva je, te siMghAdika jIva / sadA pAsa tATanI taTeM, vivara mahA kujIva / / 540 / / sarpana kaMdAdi se, tinako tahAM nivAsa / sadA kuvastuni sauM bharI, yaha taraMgaNi pAsa / / 541 / / mala nahi rAga virodha se, AsA atimala pura / bimala bhAva haMsA mahA, te taTinI se dUra / / 542 / / AsA taTi munivara mahA, rahaiM na kavahU dhIra / ati aparAdhI pAradhI, bicareM durjana kIra / / 543!! vaitaraNI hu~ na yA samA, AsA nadI asAra / uttara koika sAdhavA, mahAnatI araNagAra || 544 / / adhyAtama vidyA jisI, aura na uttama nAva / pAra uttAraM so sahI, vAyu virAga prabhAba / / 545 / / baiThana hAre nAva ke, samyaka dRSTi dhIra / tina se terU aura nahiM, te utareM bhava nIra / / 546 / / prAsA maiM bUDe ghaneM, DaigeM ju anaMta / pAra utArai munibarA, koika saMjamavaMta // 547 / / guNa nahi darasana jJAna se, tina kari jakarI nAva / rahita parigraha bhAra teM, utarai garu prabhAva // 548 / / tiri bAsA munivara mahA, tyAgi jagata jaMjAla / vasaM nirAkula hoya kaM, nijapura meM tatakAla / / 546 / / nijapura sau nahi koi pura, jahAM kAla bhaya nAMhi / guNa anaMta nija pura viSe, sukha anaMta jA mAMhi / / 550 / / iha prAsA kallonanI, saMkaTa rUpa sivAla / kaMTika virSa kaSAya se, vahuta kalapanA jAla ||551 / /
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka dilAsa sahAM jAya mati mitra tU, taji pAsA ko tIra / viSa saritA prAsA jisI, aura na jAnau vIra / / 552 / / iha pAsA varNana bhayA, je dhAra ura mAMhi / te vUDai nahi pAsa maiM, sukha saMtoSa lahAhi / / 553 / / nija daulati avinazvaga, sattA rUpa anupa 1 bilasai cetanapura viSa, cidAnaMda cidrUpa / / 554 / / // iti prAsA vaitaraNI viSa nadI varNanaM / / dohA bhAva sarovara varNana .. sukha saravara maiM jo ramaiM, damaiM doSa dukha deva / namaiM nAga naranAtha muni, karai surAsura seva // 555 / / tAhi prami nami bhAratI, bhASita bhagavaMta bhUpa / kari praNAma guru deva kauM, bhASauM nija sararUpa / / 556 / / saravara samarasa sau nahI, bharayo sahaja rasa nIra / taravara saghana svabhAva se, tahAM virAja dhIra |1557 / / ati sobhita sukha saravarA, harai dAha dukha dosa / pAli ju sattA sArikhI, acala aTala niradosa / / 558|| iha sara sattA mAMhi haiM, uTha lahari aAnaMda / vastu na dUjI jA virSe, kevala paramAnaMda / / 556 / / kIca na karma kalaMka sau, nahi kalaMka ko kAma / yA sama amrata sara nahIM, yaha saravara nija dhAma // 560 / / nIra ju nirmala bhAva sau, jA kari tRSA bujhAya / maha saravara sUkaM nahIM, rasa bharapUra rahAya // 561 / /
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva bhAva alepa apa se, adabhuta aMbuja hoya / sadA praphullita ra ti tina se kamalana koya // 562 // + nija lakSaNa maya lakSamI, bhAva sarojani mAMhi / vase sadA sukha sAsatI jA sama kamalA nAMhi ||5.63 // sukha nahi nira-vikalapa samo, prAtama anubhava rUpa / budhi na vastu anUpa / / 564 / / jahAM na iMdrI mana bacana, kevala anubhava keli sI, aura na amrata beli / parama bhAva phala phali rahI, nija sara tadi rasa reli // 565 // prati rasa rasiyA jehi / keli kareM niti tehi / / 566 / / * bhamara ju bhAva rasajJa se bhAva pralepa saroja pari, haMsa na ujala bhAva se, svapara vivekI vIra / yaha haMsani ko saravarA, hiMsA hara gaMbhIra / / 567 // paramahaMsa munirAja je, aMsa na dhareM kalaMkaH / te yA krIr3A kareM, nisa vAsara nihasaMka ||568 || sAra bhAva se sArisA, tajeM na iha sara koi / cakavA cetana bhAva se kabahu na virahI hoya / / 566 / / jahAM nisA nahi bhrAMti maya, cakavI ko na viyoga | 1 nahi cakavI nija zakti so rahe sadA saMjoga / / 570 || F jJAna bhAna bhAsiju rahyo, jAkI asta na hoya / yaha adabhuta saravara bhayA, varaNa sakai nahi koya ||571 / / guNa ratanani kI rAsi yahai, rahita rajoguNa reta / saMtAna ko sukha deta / / 572 / / yaha sara dUra anAdi / jahAM nahIM rAgAdi // 573 || sarva kupakSa vitIta / hai pavitra pIyUSa sara, ramai puriSa jagajIta || 574 || varjita tAmasa tApasahu, indrI sukha dukha taM sadA, bhAva pratidrI prati ghareM, nija pakSani ko dhAma iha
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 121 rahita zubhAzubha zuddha sara, bhAva prabuddha svarUpa / mahA moha mamarana nahIM, tahAM na eka cirUna II kAi kAma kirodha maya, sara ko pharasi sakena / sarva vibhAva vikAramaya, vitaraH eka rahai na // 576 / / jAcaka bhAva samAna nahi, nana bhAva jaga mAhi / tei jhIMgara jAniya, tinako nAma hu nAhi / / 577 / / dAdara vRthA vivAda je, machI bakala svabhAva / kadaraja bhAva ju kAchivA, sara maiM nAhi lakhAva / / 57 / / kITa kalapanA jAla je, DAsara duSTa kubhAva / mAMchara machara bhAva je, tinakauM tahAM prabhAva / / 576 / / nAnAvidha varNAdikA, jar3atA bhAva aneka / se jalacara nahi tA viSa, bhAtra asuddha na eka / / 580 / / viSaM vikAra binodamaya, viSa vrakSana sara tIra / viSa velina vibhrAMtatA, bhAva viSamatA vIra / / 581 / / mAyAjAla na hai jahAM, mamatA moha surUpa / pApa vAsanA rahita sara, zrApa svarUpa arUpa / / 582 / / jahAM na bhaya ko nAma hai, abhai sarovara eha / abhaM nagara ke nikaTa hI, paramAnanda achet / / 583 / / durAcAra durabhAva je, durabikalapa dukhadAya / durita rUpa te dAnabA, tahAM dharai nahiM pAya 11584 / / asu prAraNani ko nAma hai, harai prANa para jehi / asura asuci ati hiMsakA, bhAva na sara maiM tehi / / 585 / / virSa rAgarata rAkhi sA, rasanAM laMpaTa bhAva / ramaNIrata rajanIcarA, tinako tahA abhAva / / 586 / / yaMdro bhogamayI bhavA, bhAtra bhUta bhrama rUpa / te na kade saravara lakheM, jahAM chAha nahi dhUpa / / 587 / /
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva zrAsA nAma ju grAsurI, sara ko nAma na leya paraniMdA ju pisAcanI, pAvana tahAM dhareya ||1883 amala na koI mithyAta sau, jahAM na mithyA bhAva 1 joga sadA zrAnaMda kauM, samyakajJAna prabhAva ||566 // vaMcaka nAMhi prapaMca se, cora na cita se koya 1 Thaga nahi chala pAkhaMDa se saba taiM bajita soya / / 560 / " J nAhi viparajai bhAva se baTapAre viparIta / mAreM mAraga mokSa ko, dhAreM sadA nIta / / 561 / / tinako nAMhI vasAya haiM, rAje cetanarAya / luTi sake~ nahi loka kauM. lobha luTerA prAya / / 562 / / daurA dauri sake nahIM, daMbha doSa dukha Adi / cAra aparAdha maya, jahAM na jala kAgAdi // 563|| bhAva virAdhaka kuTila prati prArati raudra kudhyAna / bugatehI gani Thaga mahA, jahAM nahIM chalavAna / / 564 || pravidhi jogi ati nahi, nija taDAga taTi koi / zuddha buddha AnaMdamaya siddhani ko sara soya / / 565 / / trividha tApahara pApahara, haraNa sakala saMtApa | iha nija sara sukhadhAma hai. ramaiM Apa nipApa / / 566 / / parama manohara sara sadA, ratana sarovara eha / rAja sarovara hai mahA kIr3A jogi acheha ||567 || svarasa svasaMvedana samo, nahIM aura rasa svAda / amara anUpama sara ihai, jahAM na harSa viSAda / / 568 || mareM na kAhU kAla hI, nija saravara rasa pIva / raheM magana nija bhAva meM, sadA saravadA jIva ||566 // bhAva nagara ke nikaTa hI, bhAva sarovara hoya ramya mahA ramaNIka prati, suMdara saravara soya / / 600 ||
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka bilAsa zuddha saroja nivAsinI, nija sattA anubhUti | kareM keli sukhasara viSai kevalajJAna vibhUti ||601 || . iha samarasa sara vargAMnA, par3heM sune jo koya ! so avinAsI pada lahai, nija zailati pati hoya / / 602 / / // iti zrI bhAva sarovara varNanaM / / vibhAvasara varNana - dohA cetana bhAvamai sadA, sarva bhAva bitIta jo, cidAnaMda vidrUpa | jJAnAnaMda svarUpa ||6033 // sItala vimala anaMta gati, dharma dhuraMdhara deva | zAMtabhAva saba karmahara kareM surAsura seva / / 604 / / jAkI bhagati prabhAva sauM, upaje Atama bodha | lakhaM Apa maiM ApakoM, kareM karama ko rodha / / 605 / / kA vikalapa sara thakI, nira vikalapa rasa pAya | TAraM manamatha moha mala, sau tribhuvana kI rAya ||606 / / tAke caraNa saroja nami, praraNami sAra siddhAMta | vikalapa sara varNana karU, tajeM jAhi muni zAMta / / 607 / / visara vikalapa sara samo, nahi saMsAra makAra | mahAviSama sara malina sara, jAmeM raMca na sAra / / 608 / / ati saMkala para vikalapA, tei viSa jala vIra | bhara sadA viSa nIra taiM, viSataru tArka tIra / / 60 / / vipataru viSai kaSAya se, aura na jAnoM koi / sarva vibhAva vikAra maya, sadA maraNa de soi ||610|| 123
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtiraba pApa 'pAliteM vaMdhiyoM, ihai tApa sara Apa / mahA vikaTa sara bharma sara, deya sadA saMtApa / / 611 || sara eha / kareM na yAsa neha / / 612 / / teM pUra / nahIM dAhahara dosahara, nahIM ramya haMsana zuddha svabhAva se kIcana kAma kalaMka sau, yaha paMka akAta jala nija anubhavA, sadA yA amrata vRkSa na bodha se, phalai vimala phala bhAva / te vikalapa sara tIra nahi, yaha nizcai ThaharAva / / 614 / / nija pravRtti bhava nirabratI, tA sama sudhA na beli / thakI dUra / / 613 / / so viSa saravara taTa nahI, jAmaiM rasa kI reli / / 615 / / azubha karma se vRkSa viSa, viSai buddhi viSa veli / tinakI vikalapa sara nikaTa, dIkhe reli jU peli / / 616 / / jala kAgana jar3a bhAva se, tinako tahAM nivAsa / buga nahi pAkhaMDIni se, tinakI sadA bilAsa || 617 / / buddhi viyogI bahiramukha, vahirAtama bhava bhAva | tei cakavA tA viSai viraha rUpa darasAva / / 618 / / nisi na avidyA sArakhI, timara rUpa darasAya | tAmeM cakavI cetanA, kabahu lakhI nahi jAya / / 616 / / jagata vAsanA sArikhI, aura na koI kuvAsa | phaili rahI viSasara viSai roga soga parakAsa / / 620 || mala nahi rAga virodha se, iha malasara lapUra / khalasara akhila vibhAva se, suMdaratA soM dUra / / 621 / / mithyA mAraga pakSadhara hiMsaka duSTa subhAva / tehi kupakSI kusavadA, tinako sadA prabhAva / / 622 / / mIna nadI na svabhAva se, prati malIna matihIna te vicaraiM viSasara viSai, ati caMcala aghalIna || 623 //
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa prathA va vitathA lapeM, lobhI laMpaTa bhAva / tina se bheka na aura ko, dharai biveka abhAva / / 624 / / dAdara DeDara bheka e, haiM mI haka ke nAma / yaha mIMDaka kI saravarA, kAla nAga kI dhAma / / 625 / / muha mIThI bAta kareM, pIche ati hI kaThora / tehi kAchivA sara virSa, jahAM asubha ko jora / / 626 / / nanhiIM mana nAnhI dasA, kRpaNa sadA pariNAma / tei jhIgara jAniye, malasara tina ko ghAma / / 627 / / dhIvara kukarama bhAva je, cAla adharama cAla / te bicareM viSamara nakhe, dhAra bikalapa jAla / / 628 / / magara na hoi mahI viSa, mahA moha sau koi / sura mAraka nara sira ko, nigala pApI soI 11626 / / vasai sadA biSasara viSa, rUpa mahA vikarAla / avaraha jalacara bhAvakhala, jAmeM ati asarAla // 630 / / sora kupakSani ko sadA, sArisa jugala na koy| sArisa darasana jJAna se, aura na jaga meM hoya 1631 / / dukhadAi doSIka je, dayA rahita pariNAma | daitya dAnavA te mahA, khalasara tinakoM dhAma / / 6323 // duSTa vrato durajana dasA, duragati dAi roti / tehi dezyanI bahu basa, malasara maiM viparIti / / 633 / / asUci asUbha amratamayI, ari samAna agha bhAva / asura asaMjama rUpa je, tinakauM tahAM prabhAva // 634 // pratrulata avivekatA, pAsA prArati ruup| vasa avidyA AsurI, viSasara viSa virUpa / / 635 / / rameM rAga dhari bhoga maiM, jaga anurAgI bhAva / rasa anarasa le rAkhisA, tinako tahAM basAva / / 636 //
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 mahAmavi daulatarAma kArAlIvAla-vyaktitva evaM kRtitva rati arati ati rASisI, rasanA lolapa rIti / sarva kurIti lIyAM vasai, viSa sara maiM biparIti / / 637 / / bhaya vibhramamaya bhAva je, tehi bhUta bhramajAla / yaha bhUtina ko saravarA, rahaiM bhUta vikarAla / / 638 / / bhoga bhAvanA bhUtanI, 'prAti sa vA bhramaiM sadA bhramasara virSe, bhayakArI biDarUpa // 636 / / paradArA paradhana harA, paradrohI pariNAma ! te pisAca pApI kara, viSasara maiM vizrAma / / 640 / / parAdhInatA pApinI, mithyA paragati rupa / pApannati pisacinI, bhavajala maiM bhaya rUpa / / 641 / / sarva vibhAva vikAra je, virSa vinoda asesa / te vitara viSasara viSa, vairI baseM vises.||642|| prati annattanikI sadA, niravati dharai na soi| vai bitarI balavatI, mala saravara mai hoi / / 643 durArAdhya duranIti dhara, durajaya dusaha subhAva / te daurA daure sadA, ati doSAdi kubhAva / / 644 / / ati prapaMcamaya baMcakrA, mAyA madana manAdi / pUti sarovara tIra ho, vace vizva anAdi / / 645 / / bhAtra calAcala capala gati, triznA rUpa virUpa / te tasakara kutar3Aga tahi, corI kareM kurUpa / / 646 / / lobhAdika laMpaTa mahA, tehi luTerA vIra / luTeM sarvahi loka kau, koika uvarai dhaura [1647 // vaTapAre kutrisana mahA, jUbAM mada mAMsAdi / vesyA paradhana haraNAtA, paradArA hiMsAdi // 648 / / roka patha niravAna kauM, rahaiM pApasara pAli / tina kari jaga ke jIva e, sakai nahIM saMbhAli / / 646 / /
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 12. Thaga nahi jaga ke bhAya se, Thaga jJAna sA mAla / base sadA chalasara nikaTa, karai vahuta behAla / / 650 / / ati ThaganI bhava bhAvanA, Thaga surAsura soya / koika uvarai sAdhavA, saMjama jina hoya // 651 / / prabhastra bhakSakA hisakA, karai kusola bihAra / tina se aparAdhI nahIM, te sara tIra apAra / / 6521 / yaha saravara nahi keliko, kabahU ramana na jogi / . tahA jAya matimatra tU, savahI bAta ajogi 1653 / / hai pisAca sara pisuna sara, vikaTa sarovara bIra / kITa sarovara kSAra sara, kareM mahAdukha pora / / 654 / / kITa na kaluSa svabhAva se, yahai kaluSatA pUra / rahaiM pAradhI pAtakI, je zubha te ati dUra / / 655 / / tAmasa sau nahi timara hai, rAjasa sama raja nAhi / yaha rAjasa tAmasa mai, saba dukha yAke mAMhi / / 656 / / kamala na bhAva alepa se, tinako sadA prabhAva / kaTika nAMhi kaSAya se, tinako mahA prabhAva / / 657 / / kaMkara kSudra svabhAva je. dIkhai tehi visesa / nahIM ratanana kI bAta hyAM, lakhie asubha asesa / / 658 / / bhamara na bhAvara saMjJa se, tinako nAma hu nAMhi / dRSTa bhAva DAMsara ghane, raMca na sukha sara mAMhi / / 656 / / machara bhAvahi mAMcharA, mAkhI maMlina subhAva / kRmi kubhAva rUpI mahA, sara maiM bahuta lakhAva / / 660 / / bhava vana maiM vikarAla iha, bhramasara bhayakara hoya / hai vibhAva-sara viSama-sara, viSasara isau na koya / / 661 / / zuddha nijAtama bhAtra teM, bhinna jehi bhava bhAva / rAga doSa mohAdi ripu, te kahiye ju vibhAva / / 662 / /
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva sadA vibhAva taDAga taTi, thAvara jaMgama jIva / lUTe jAhiM aneka jana , kUTe jAhiM kujIda // 663 / / koika munivara uvarai, jinavara kI jana hoya / sara bibhAda so vimalara, aura jara jona :664aa iha vikalapa sara barNanA, ura dhAra jo dhIra / so vikalapa sara laMdhi ke, niravikAlapa hai vIra / / 665 / / nija svabhAva sattA mahA, so nija daulati hoya / aura na saMpati sAsatI, yaha nizcai avaloya / / 666 / / / / iti vibhAva sara varNana / / dohA adhyAtma vApikA varNana-- deva dayAnidhi deva jo, divya dRSTi bhagavAna / darasAvai nijasaMpadA, so saravajJa sujAna / / 667 / / vaMdanIka saba loka gura, sakala loka ko Isa / ramaiM nijAtama bhAva maiM, namU tAhi nami sIsa / / 668 / / nahI brahma vidyA jisI, bApI amRta rUpa / vApI mai pApI nahIM, moha pisAca virUpa 1666 / / adhyAtama sau loka maiM, amRta aura na koya / adhyAtama ye vApikA, trividha tApahara hoya / / 670 / / nahIM siMvAla saMsai jahAM, pApa paMka nahi lesa / nahi vyAkulatA bhAva kRmi, meTa sakala kalesa / / 671 / / bharI zAMta rasa nIra te, paramAnaMda svarUpa / harai dAha dukha doSa sava, ramai tahAM cidra pa // 672 / /
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa nahi vibhAva vyaMtara nahA, bharma bhUta nadi hoya / rAgAdika rAkSasa mahA, tinako nAma na joya / / 673 / / nahIM avidyA bAsanA, sama kuvAsanA koya / so na jA viSe hai sahI, sama rasa nirmala toya / / 674 / / dukha ko lesa na hai jahAM, nija sukha pUraNa soI / nAhi kalapanA jAlamaya, kAI kalamaSa koI / / 675 / / ujjala niramala bhAva se. parama haMsa nahi aura / keli kareM tAma sadA, jA sama aura na aura // 676 / / jahAM sivAraNa pramANa se, apramAraNa prati ramya / acala prakhaMDa anUpamA, nahiM ajANa kI gamya // 677 / / jora na idrI cora ko, sora na kahU sunAtra / gani sake parapaMca Thaga, zuddha rAva parabhAba / 678 / / bhAge vecaka tasakarA, vApI ko suni nAma / ratana vApikA iha sahI, guNa ratanani ko dhAma / / 676 / / baTapAre na vikAra se, kAma lobha se dIra / tinahI na sUjha vApikA, ramai mahAmuni dhIra / / 680 / / phuli rahe bhAvA kamala, amala alepa svabhAva / ramaNa bhAva rUpI bhamara, bhamaiM sadA niradAna / / 6815 // tAkai taTi taravara mudhA, bhAva praddhedi abhedi / sItala saghana suvAsa ati, DAre dAha uchedi / / 682 // samatA rUpa sudhA latA, dharai vimalatA joya / phUli rahI ati phali rahI, sadA lahalahai soya / / 683 / / parama bhAva amrata phalA, bhAva praphullita phUla / pallaba bhAva prakAsamaya, patra tApahara mUla / / 684 // veli vRkSa pIyUSamaya, vApI tIra visAla / mAyA beli na viSamai, ekana vikalapa jAla / / 68 //
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva nAMhi kupakSI kusavadA, viSa vRkSana viSayAdi / nahi kaMTika krodhAdikA, nahi nisicara madanAdi // 666 // haiM atatA ekatA, e dvaya taTa bhoga bhujaMga nahIM jahAM, zrAtama sukha malina bhAva machalI nahIM, bheka na bhrAMti svarUpa / jahAM karma kUrama nahIM vastu na eka virUpa ||688 || kAlima kITa nahIM jahAM, nahIM kAla kau jora / abhai nagara ke nikaTa haiM, jahAM na kabahU sora ||666 || ramaNIka / tahakIka / / 687|| nahi durjanatA bhAva maya, DAMsara mAMdara mUra kSudra bhAva bhoMgara nahIM, vApI saba dukha dUra ||660|| daMbha bhAva hi jahAM ki / sArisa darasana jJAna juga, keli kareM vinu soka / / 661 / / kAgana bhAva kalaMka maya, rAga roga nahi hoya zuddha svabhAva mai ihai, nAMhi zubhAzubha doya | 1662 // 3 sa adhyAtama vAvarI, tAmai karai sanAna / so bhava dAha nivArika, pAva pada niravAna ||663 || // iti saMpUrNa // dohA base buddhi ke pAra jo, haraM kubuddhi kubhAva / vItarAga saravajJa jo, tIna bhuvana ko rAva / / 664 / / prabhU tAhi pramoda kari, praNa maiM jAhi suresa / nameM nAga nara sura asura, vidyAdhara rAjesa / / 665 / / viSaya vApI varNana --
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa budhi bAvarI jIva kI, virSa kaSAya svarUpa / tisI na viSa kI bAvarI, aura mahA dukha rUpa / / 666 / / viSa nahi viSa vikAra sauM, bhava bhava maraNa prdaay| iha viSa vApI pAma hai, pApI moha rahAya / 667 / / viSa bAsanA sArikhI, nahi kuvAsanA joy| ati kuvAsanA sauM bharI, dharma nAsanA hoya / 668 / / kardama karma kalaMka sau, kaheM na kovida koy| / iha kardama kI vApikA, jahAM na amrata toya / / 666 // mala nahi mithyA bhAva sau, tA kari pUraNa soya / ahaMkAra mamakAra ke, dharai vikaTa taTa doya / / 700 / / bharI jAla jaMvAla sau, marI samAna virUpa / kharI burI doSAkarI, viSa vApI biDarUpa / / 701 / / jahAM sivANa apANa se, viSama mahA dukhadAya / krami kubhAva ati kulamale, jAhi lakheM tarasAya / / 702 / / nahi siMbAla saMdeha sauM, bhASa saMjama dhAra / bharA sadA saMdeha sauM, sukha nahiM jahAM lagAra / / 703 / / vAcAlI vAdI vikala, duravudhI durabhAva / se dAdara kusavada kareM, dharai kukarma kubhAva / / 704 / / rasanA laMpaTa capala gati, hIna dIna aghliin| mIna tehi vicarai tahAM, kAla kIra aghalIna / / 705 // kaThina kaThora subhAva hI, kahe kAlivA jIva / / kITa kalaMka bharI sadA, jAmaiM bahuta kujIva / / 706 / / nUna bhAva ati rakatA, tehi jhIMgarA jAni / mAchara machara bhAva bahu, DAsara khala tA mAni ||707|| zAMta bhAba sau bimala jala, aura na jagata majhAra / so vApI mai nAMhi kahU, tApaharaNa rasadhAra / / 708 / /
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 1 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtisva viSa velina mamatA samA, vApI tIra visesa | sudhA mayAmayI, vAhI tahAM na lesa || 706 // saghana bhAtra nija maganatA, tehi sudhA taru vIra / te vApI ke tIra nahi, agha viSataru ati tIra // 710 // doSa daitya ko dhAma hai| rahU~ bhUta bhramarUpa / Thagai kAmarati bhUpa / / 311 / / cha chalAvA chalama i. pApI vApI vIci / moha nisAcara nRpa jahAM rAgAdika rajanIcarA, adhikArI ati nIca / / 712 / / pApa pisAca rahai jahAM jau dhAre paradroha | khAreM cora cahU disA, rAjai rAjA moha / / 713 / / dhana tRSNA pariNAma se, tasakara aura na koya / tina ho ko yaha yAna hai, kahAM bhalAi hoya / / 714 / / nahi manojatA mUri / iha krIr3A vApI nahIM, kareM vAsa baMcaka ihAM sadA amaMgala bhUri / / 715 / / * maiM daMbha prapaMca samAna / J vaMcaka aura na visva pAkhaMDAdi aneka khala, chala vala bhare gumAna | 1716 | uge jAMhi indrAdikA Thage jAMhi cakresa | Tage jAMhi nAgiMdra sura, Thage jAhi asuresa || 717 // lobha luTerA jUTai dharmarUpa ghanasAra / krodhAdika kaMTika baneM vApI bahuta asAra 1716 // viSe vAsanA bitarI, dharai vikAra aneka | rati ThaganI parapaMca kari, khose ratana vibeka // 716|| vApI bhavavana meM ihe pApI aMtaka sAMpa | barse sadA sura nara asura, pasu nikare saMtAna / / 720 || st galakaTA bAvarI, jAne saba saMsAra / rahe niradayI durjanA, krUra kubhAva apAra // 1721||
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveva vilAsa 133 himaka pisuna pasUcanA, mithyAtI matihIna / paradhana paradArA harA, lobhI laMpaTa dona / / 722 / / tei kareM pravesa hyAM, rahai sanamatI duur| kabahu karai mati krIr3a tU, yahai kalapanA pUra / / 723 / / nirmala bhAvana haMsa hyAM, yuga Thaga bhAva aneka / darasana jJAna svabhAva se, sArisa jumala na eka / / 724 / / ramaiM viSa anurAga se, kAga kAlimA rUpa / vikala viveka bitIta khala, pApI pApa svarUpa / / 725 // pApAtrArI pAradhI, zrIvara agha pariNAma / mAre tira nara sura asura, thira cara AThauM jAma / / 726 / / nija pura sauM dUrI ihai, vApI ati bikarAla / vahu vUDai bahu mari paceM, dukha dekheM asarAla / / 727 / / tyAgi kaSAya kalaMka saba, taji viSayani sau prIti / gahI paMtha nijapura tanauM, dahauM doSa dukha rIti / 1728 / / jIti kAla kaMTika bhayA, mAri moha ripu rAva / raho mokSapura maiM sadA, pragaTa karau nija bhAva 1726 / / mithyAmati ati mUr3hatA, rUpa bApikA tor| kade ramai na vicakSaNA, va0 viSa rasa vIra / / 730 / / lahi nija saMpati sAsatI, jJAnAnaMda svarUpa / kareM keli nijapura virSe, taji bhava vana bhrama rUpa / / 731 / / adhyAtama amrata bharI, vApI niravrati joya / kareM sanAna tahA sudhI, lahaiM vimalatA soya / / 732 / / ihai mUr3hatA vAbarI, viSa pravatti svarUpa / nahi sanAna kauM jogya haiM, malina vikaTa viSa rUpa / / 733 / /
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva viSa vApI varNana yahai, par3he sune jo koi / so na parai vApI viSai, ghaTa ghaTa vyApI hoya / / 734 / / / / iti viSaya bApI varNanaM / / , dohA rasa kUpa varNana-- jJAMna kahai saba bhAva ko, saba sukha dAyaka deva / nAyaka hai rasa kUpa kau, karai surAsura seva // 735 / / rasa na kUpa na nija rUpa sauM, parama sudhArasa pUra | hai arUpa ani rUpa jo, makala doSa teM dUra / / 736 / / nAhiM sudhArasa jJAna sau, amaraNa karaNa anupa / harai bhrAMti ati zAMtikara, tApa haraNa guNa bhupa / / 737 / / avara nAma rasa kUpa ko, ratana kUpahU hoya / rora avodha mithyAta hara, rAga roga sura soi / / 7381 // adabhuta guNa maNi sau bharayoM, iha mariNa kUpa mahata / ramavA jogi niraMtarA, ra, munIsura saMta / / 736 / / amRta kUpani kUpa iha, nija bhAvana kI keli| kara zuddha bhavi jIva kauM, deya dodha ko Theli / / 140 / / yAke taTi ati saghana vana, cidaghana AnaMda rUpa / ihai kUpa nijapura nikaTa, jahAM rAva cid pa / / 741 / / kapaTa kIca nahi yA viSa, rahai na moha pisAca / idrI bhUta na pAie, mAMni vAratA sAMca // 742 / / jahAM nAhi citAmayI, kRmi kITAdika koi / mIna dInatA bhAvamaya, tinako nAma na joya / / 743 / /
Page #251
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 135 nahi aviveka svabhAva maya, mIMDaka capala virUpa / nahIM viSaM kI vAsanA, ati kuvAsanA rUpa 1 / 744 / / para niMdaka parapUThi je, niSThura duSTa svabhAva / tehi kAchavA jAniye, tinako nAMhi lakhAva / / 745 / / "mathyA mArA pakSa prA nedi pakSI kur| te na kareM saMcAra hyAM, hiMsaka bhAva na mUra / / 746 / / durjana bhAva na doSa maya, dukha ko nAma hu nAMhi / sukha kI bAta apAra haiM, ramaNa kUpa ke mAMhi / / 747 / / nahIM sarpa kaMdarpa hyA, corana cAhi svabhAva / chala parapaMca na vacakA, viparItI na vibhAva / / 748 / / dRSTi na pasarai devya kI, daitya na kAla samAna / eka na kaMTika pAie, krodha na lobha na mAna / / 746 / / ramaiM prAtamA rAma nija, sattA ramA sameta / keli kUpa hai iha mahA, saMtani ko sukha deta / / 750 / / lakhi baulati abinasvarA, parama bhAva phala veli / nija bolasi la striyAM vinA, nahI hoya rasa keli / / 751 / / iha varNana rasa kUpa ko, paheM sunai jo koya / so nikasa bhava kUpa teM, nija rasa rasiyA hoya // 752 // // iti rasa kUpa varNanaM / / dohA bhava kupa varNana - prabhu nikAsi bhava kUpa teM, pahucAvaM nija thAna / praraNamai jAhi puraMdarA, cakresara nidhivAMna // 753 / /
Page #252
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatagama kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva vipa kUpana bhavakUpa sau, yaha dukha kUpa viruup| aMdha kUpa yAsauM kahaiM, mahA munini ke bhUpa // 754 / / jisI avidyA vAsanA, tisI kuvAsa na koya / bharacau mahA duragaMdha sauM, viSama kUpa hai soya / / 755 / / viSa nahi virSe vinoda sauM, maraNa anaMta pradAya / yaha viSa puraNa dukhamai, jAhi lakheM sudhi jAya // 756 / / nahiM piyUSa saMsAra maiM, anubhava sauM avikAra / ihAM na amRta vAratA, vikalapa jAla apAra / / 757 / / kIcana koi kubhAva sau, bharacI kIca te kUpa / lobha pisAra rahai jahAM, goha:suH hai vibhrama bhUta ghanai tahAM, doSa daitya ko thaan| rAgAdika rajanIcarA, bicaraM pApa nidhAna / / 756 / / nAgana pisuna subhAva se, tinakauM tahAM nivAsa / corana cita abhilASa se, harai dharama dhanarAsa // 760 // Thaga nahi chala parapaMca se, tina hI kI hyAM keli / phUli rahI ati viSamai. viSa bAsanA veli / / 761 / / yAke taTi viSa vRkSa vahu, viSai vikAra virUpa / chAya rahe kaMTika mai, mAyA jAla kurUpa // 762 / / Thage jAhi sura asura nara, koika uvaira dhIra / jJAna virAga prasAda teM, jA Dhiga saMjama dhIra / / 763 / / pApI jana pAkhaMDa se, aura dUsare nAhi / te lUTe paragaTa ihA~, raMca na saMka gharAMhi // 764 / / vadapAre krodhAdi se, mAra sugna pura bATa / te DAra dukha kUpa maiM, tinakai krUra kuThATha / / 765 / / / nahi visAsa ghAtI pravara, madana sArikhI koya / ... raMcaka bhoga dikhAya khala, de anaMta dukha soya / / 766 / / FF !'...
Page #253
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa nahi sivAla saMsAra maiM saMsaya soca samAna / bharau zrAla jaMjAla sau malina kUpa malabAMna // 767 / / " citavRti caMcala prati malina, kRmi samUha hai soya / bhara pUrita krami teM sadA, timara kUpa yaha hoya / / 768 / 2 nahi devara pAsa se phire kubhAva / mIna jIbha laMpaTa jise, aura na capala subhAva / 766 / / nahi kaThoratA bhAva se koi kAchiyA praur| tinoM kI Thaura 770 aMdhakUpa bhavakUpa iha sadA kevala bIca svarUpa | amrata beli anUpa / / 771 / / tehi kAga laga jAMni / nAhi supakSI mAMni / 772 / / sakala prabhuci kI bAta | nahI koi suci vAta hyAM kAla samAna na jAladhara, karaM jIva ko prAta // 773 // nAhi sudhAru yA nikaTa, nAMhi jJAna anUbhUti hai, mAyAcArI mana malina, tinahI kI kor3A ihAM pare jIva bhavakUpa meM, ko kAuna samarattha 1 kA zrI bhagavaMta hI dayAvaMta bar3a hattha / / 774 / / DhArana naya paramAra sau nahi nizca sI neja / niksa udyamavaMta hI, jinake raca na jeja || 775 || aMdhakUpa virUpa yaha hai pAtAla ju kUpa | vikasitahAM teM turaMta hI hoya abhaMpura bhUpa / / 776 / / nija maiM kareM nivAsa / pheri na zrA bhava viSaM loka sikhara rAje sadA nija baoNlati nija guNamai sattA rUpa vibhUti / dhAre atula vilAsa / / 777 / / so bilasa~ prati sAsatI avinAsI anubhUti // 7786 // 127
Page #254
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13, mahAkavi daulatarAma kAsAvAsa-vyaktitva evaM kRtitva aMdha kUpa varNana yahai, paDhe sune jo koy| so nara hai bhavakUpa maiM, nija nidhi nAyaka hoya / / 776 / / // iti bhava phUpa varNana / / -- dohA antarAtmA jJAna rAja varNana-- aMtara gati jJAtA gurU, aMtarajAmI deva / aMtara prAtamA dhyAvahI, karai surAsura seva // 70 / / tAke caraNa saroja nAmi, paNa mi mahA munirAya / nami paramAgama guraNa kahU, jJAnini ke sukhadAya / / 781 / / bhramata bhramata bhava vana viSa, koika cetana rAba / ceta svataha svabhAva hI, kaM zrI gura parabhAva / / 782 / / taji ajJAna anAdi ko, graMthi avidyA bhendi / ani saradhA sarabajJa kI, saMsa bharma uchedi / / 783 / / chADi bhUmi mithyAta kI, krodha lobha chulamAna / mAri caukarI prathama hI, le samyaka gunathAna / / 74 / / tathA desavata desa le, doya caukarI DAri / apramasa thAnaka tathA, tIna caukarI mAri / / 785 // samyakapura ko prAdi le, kSINakaSAya prajaMta / aMtarAtamA rAjaI. rAja karai mativaMta / / 786 / / tA sama bhUpana aura ko, samajhavAra rijhavAra / go giksa bhatra kapa teM, pAvai pada avikAra / / 787 / / padarAnI paracIna hai. nAma subuddhi anUpa / ga samyaka ati nizcalA, maMtrI jJAna svarUpa / / 788 / /
Page #255
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa gura viveka prohita dharama, darasana cArita doya / saba umarAvani ke sire, ati koDIbhaDa hoya / / 766 / / nija svabhAva umarAba bahu, nija nidhi hai bhaMDAra / hai bIraja senApatI, bhaMDArI svavicAra / / 6 / / saMjama tapa Adika subhaTa, gugAsenA ati sAtha / dvArapAla saMvara mahA, dhyAna khar3aga nRpa hAtha / / 761 / / vrata bagatara sIla sara, dhIraja dhanuSa mahIpa / dhA napatha mAra ne, nau jananI : araNAcAra hara nItidhara, zubhAcAra kuTavAla / mUlottara guNa hai prajA, sAvadhAna bhUpAla / / 763|| pAvana puNya svabhAva se, pAsavAna paravIna / TAre pApa subhAva kauM, sadA svAmi AdhIna |764 / / mitra mahA vairAga se, hitakArI napa pAsi / madati bhagati bhagavaMta kI, de saba sukha agha nAsi / / 765 / / nRpa ke adabhuta anupamA, sAmagrI samatAdi / hAre jAte moha ripu, Darai rAga doSAdi / 1766 / / avatapura para desavrata, ina mAhI gar3ha rAri / paramata pura prAgaM pragaTa, leya moha ko mAri / / 767 / / kaise mAre moha kauM, so tuma sunahu upAya / apramAda pUra maiM haraNa, sUra nAraka tira prAya / / 768|| bhAva apUrava karaNapura, tahAM hata hAsyAdi / anivartApura meM hoM, veda tIna saMdAdi |766 / / pAcha mUSima krodha ara, mAna kapaTa ripu kATi / sAMparAya sUSima dharA, leya moha dala ThAThi / / 800 / / sUSima krodha pachAri ke, pUrI pArai moha / bhaMga hohi bhUpAla paiM, rAkisa rAgara droha / / 801 / /
Page #256
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kSINa kaSAya jatI yatI, kSINa moha munirAja / hata vighana kI vegide, saja siddhi ke sAja / / 802 / / darasana jJAnAvaraNa kI. parakati sabai vinAsi / sAdhaka bhAva sameTi le, kevala bhAba prakAsi / / 803 / / ghAti kama kauM ghAti ke, hva kaivalya svarUpa / aMtarAtamA yaha yakI, hra paramAtama rUpa / / 804 / / jaise rAjA nIti kari, mahArAja hra vIra / taise aMtara prAtamA, hra paramAtama dhIra / / 805 / / jAne loka aloka sahu, eka samai maiM soi / bhAnaM saMmeM bhavina ke, kevala jJAnI hoya / / 106 / / jyauM narindra rAjeMdra ha, dhAri parAkrama dhIra / tyauM jogindra jinendra hAtama bala kari vIra / / 8 / / pAyu pramANa sarIra maiM, tiSTe sararvAga deva / jIvana mukta dasA dharai, kareM surAsura seva / / 8 / / kari darasana muni savada kI, uttama kula nara deha / kaiyaka tapa prata dhAri ke, munivara hohi videha / / 806 / / kaiyaka mAnava tira tathA, zari aNubata saar| svarga pAya nara hoya phiri, tapa kari ha bhava pAra / / 810 / / kaiyaka sura athavA asura, gahi kari samyaka jJAna / kari pUraNa thiti hoya nara, pAva pada niravAna / / 811 / / svarga nivAgo devaje, te sura nAma vakhAni / madhyaloka pAtAla ke, deva asura paravAni / / 8121 // deva joni ke bheda haiM, deva daitya dvaya rUpa / svarga nivAsI bahumukhI, dIradha Ayu surUpa // 813 // maMda kaSAyI harSa ati, alapa viSAda vivAda / mantra vAtani maiM ati nipuna dhArai alapa pramAda / / 814 / /
Page #257
--------------------------------------------------------------------------
________________ trineka vilAsa asu alapa sukha alapa thiti. tIvra kapAra pracaMDa / ati vipAda ativAda haiM. alapa budhi ati daMDa / / 15 / / sura nara asura vidyAdharA, paMcendro pasu jehi| mabhacara banacara grAmacara, nikaTa bhavya mulaTehi / / = 16 // hohi krutAratha savada suni, kari daramana bahujIva / kaiyaka tadabhava pAra hai, manuja muniMda sujIva / / 17 / / kaMyaka janamAMtara tire, pAvai nijapura vAma / sukhadAI saMsAra maiM, kevala jJAna prakAra 1 / 818 / / tAraNa taraNa dayAnidhi, jIvana mukta munida / prApa mAtra hI gAtra maiM, bameM deva jogendra / / 16 / / inda canda asuriMda prera, ravi nariMda nAgiMda / harivinda ahamida khaga, raTeM jatida goragada / / 52016 Ayu lAra hI goSa kauM, nAma rUpa ko nAsi / vAdara muSima gAtra hari, vedani karma vinAsa // 21 // karma bharma hari zuddha va vasaM bhAvapura mAhi / so videha mukto prabhU, kahiye saMsai nAhi // 822 / / jJAna rUpa cidrapa so, ha anUpa jaga bhUpa / pheri na janamaiM jagata meM, I avinAsI laa1823|| zUla deha para sUSimA, bahuri na dhAra dhIra / va anaMta svarUpa nija, cinamurati asarIra / / 825 // jagata siromariga bhAvapati, loka sikhari sad pa / nija surUpa mai nitya hI, kareM nivAsa arUpa / 825 / / aMtara prAtama rAma kI, kathA prabodha prakAsa / paDhe munai ara saradahai, so pAvai siva vAsa / / 826 //
Page #258
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nija daulati anubhUti hai, tAhi vilasave kAja / chAI rAja vibhUti saba, so paMDita siratAja // 827 / / / / iti pratarAptamA jJAna rAja varNanaM / / dohA vahirAtmA dazA varNana vihira mukha vahirAtmA, lakheM na jAko ruup| aMtarAtamA ati rahaiM, so paramAtama bhUta / / 28 / / kari badana tAke caraNa, leya saragA siddhAMta / bhASauM vahirAtama dasA, dosa rUpa ekAMta / / 826 / / mUr3ha mahA vahirAtamA, dharai driSTi bahiraMga / garne prApane karma jar3a, garne apanI aMga / / 830 // tA sama saTha nRpa aura nahi, karai rAja veDaMga / bArAvATa kuThATa sanna, sadA kubuddhI saMga / / 831 // parAdhIna baratai mahA, nahIM rAva kI jora / rAva moha ke phaMda maiM, parayo sahai dukha ghora / / 532 / / rAjathAna nahi nizcalA, bhaTaka bhava bana mAMhi / sura nara nAraka pasu purA, thore dina raha vAhi / / 13 / / kA karma mahopa kauM, deha vegatai vegi / sadAM bhogavai bhUpa dukha, nahI rAja vala tegi / / 834 / / te gana jJAna jyotisI, so nahi nRpa ke hAtha / kAyara kuTila subhAva sahu, te bhUpati ke sAtha / / 835 / / kAcI gaDhI na kAyasI, vinA dhaka vinasAya / basa tAmahai bhaimayI, alapa kAla rahavAya / / 836 / /
Page #259
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa moha vasAya anAdi ko, bhamaiM bhUpAla prayAga / ika chor3e ika pura gahai, moha prANa paramAga / / 837 / / kubuddhi sArikhI aura nahi, jaga maiM kAi ku nAri / so paTarAnI rAna ke, baiThI rAja viMgAri / / 838 / / ghara khovA dharaNI ihai, kalaha kAraNI joya / pApAraMbha prarUparagI, kahAM bhalAI hoya 1836 / / bhayo kumati ke bhUpa si, nahIM vRddhi ko lAma / paracau rAva paramAda maiM, nahIM dharama sauM rAga / / 840 / / mahA moha nidrA jisI, nidrA aura na nIca / so saTha bhUpati sadA, moha nIMda ke bIca / / 841 / / dhUmaiM nRpa besudhi bhayau, moha vArurapI pIya / parayauM bharma kI pAsi maiM, pirathIpati Tuka jIya / / 842 / / kubudhi sutA hai moha kI, jAi mamatA mAta / cAhai moha prakAsa hI. ati agha sauM na urAta / 1843 / / nahi pratApa pati ko cahai, nihipati ko visvAsa / sarai bhUpa kubuddhi leM. dharai moha kI grAsa / 1844 / / hai kubhAva maMtrI kuTila, moha milAU joi / nRpa kou dona bAMchai, svAmi darohI soi / / 845 / / viSayani ke anurAga maiM, rAkhyau rAya lagAya / gmaiM sadA sava kumati vasi, sudhi budhi bisarAya / / 846 / / nahi kubhAva' saukali virSa, aura kumaMtrI koya / caura ko pUThI rakhA, kahAM bhalAI hoya / / 847 / / ghorana nahIM iMdrIna se, hai tinahI ko jora / / ne kubhAba ke vali sadA, karai karma ati ghora / 1848|| caureM ahi nisi nRpati ghara, Dara nahi rAkheM mUli / raMca na dIkhe guNa ratana, dekho nRpa kI bhUli / / 846 / /
Page #260
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva bhaMDanatira RSiyo, tIna bhuvana maiM jaar| kubuddhi kubhAvani dAtriyoM de bhava bhoga asAra ||8501 rAva rahyau raMka prati guna dhana dina nahi caina / P bhaTU bhUpati vipati meM paracI vRthA vasi maina // 85, 13 bhUli rahyau nRpa ApakauM, hoya rahyo matihIna | bhAva subhaTa sava buddhi DiMga, baiThe vodha adhIna 18520 mubuddhi ra ju viveka dhari, baiThI parama udAsa / rAva bAta vR nahIM, kareM kubuddhi vilAsa / / 853|| Atama bhAva bhaTAni ko, nahi nRpa ke saMcAra / moharAva ke rAva tani, dAbi lIyau daravAra / / 854 / / moha rAva ko hai sahI, sevaka sadA kubhAva / kubuddhi putrikA moha kI, cAhe moha prabhAva 655 bheda na samajhe mUli hI bhaur3ha kareM visAsa moha timara kari adha nRpa, bhayo kubuddhi ko dAsa / / 85616 nija paragati paryAya nija, nRpa parajA sukhadAya / baseM subuddhi vasAya // 57 // sakala viparajaM bhAva | forest vAsana kumati paiM sarva vibhAva vivAda khala, akhila paryAyA sadA vaseM kubuddhi prabhAva / / 658 | jIvakSetra meM jar3a mayI, raheM kubhAva aneka / kaise prAya sadhaiM mahA, subuddhi subhAva viveka || hai mithyAta mahIpa gura, moha prakRti mati hona / pApa dharai prohata padA, jo jaga mAhi malIna ||860 / / rahyau raMka | kubudhi kubhAva prabhAva kari rAva paTarAnI rAje mahA, rAja bigAra yA asubha mahIpa paiM, zuddha bhAva kI bAta hU, zubha kI deya jahA~ kIyAM nisaMka / / 861 / / vihAri / rAri ||662 / /
Page #261
--------------------------------------------------------------------------
________________ praveza ni:sa kAyara kRpaNa kutrIla jo, bhAva bhUpa ke tAhi / senApati padavI dharaghAM, kaise rAja jamehi // 663 / / dvArapAla darAbara mai, paramAdI pariNAma / rauke nahi aparAdha ke, roka vidhi ko nAma / / 864 / / durAcAra kuTavAla hai, seTha mahAsaTha bhAva / vahuri mahA anyAya se, jahAM mIra umarAva / / 865 / / kuvisana senA hai jahAM, vasatI jahAM vibhAva / hai phailAva kubhAva ko, rAba kara nahi nyAva / / 866 / / bhoga bhAvanA bharma maiM, bhUpahI doyo bhamAya / karai kAmadArau kumana, sumanahu sake na Aya / / 867 / / chala prapaMca pAstraNDa ara, pisuna dhUrta khala bhAva / pesagAra e kumanake, cohai kubuddhi kubhAva / / 86815 phaili rahe vada phaila sahu, maila bhare tahakIka / khela maci rahyo pura viSai, boleM vacana alIka 1866 / / apane apane svArathI, nahI svAmi kI piir| rAja dAvi lIyo arayAM, subhaTana nRpa ke tIra / / 870 / / jJAnAvarga ju kama khala, mitra moha ko eha / jJAnA zakti dAvai savai, de dukha doSa acheha / / 871 / / darasana AvaraNI karma, driA avarodha kareya / bhAba bhani kI bhUpa ko, darasana hona na deya // 872 / / karma vedanI valavatA, mahA moha ke jora / kara asAtA jIbakauM, karavAvai ati saura ||873 / / kabahuka sAtA deya ke turata khosi hI leya / sukhana atiMdrI hona de, bhava bhava kaSTa kareya / / 74 / / lAgyau kAla anAdi kI, nRpa ko moha pisAca / thAvara jaMgama joni mai, karavAvaM bahu nAca / / 875 / /
Page #262
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtirakSa eka Thaura rahaneM na de, mohAsura prasuresa / bahu sura nara pasu karai, kabahuka nAraka bhesa / / 76 / / Ayu nAma hai karma ika, sahacara moha naresa / jIva amara so alapa thiti, kari rAkhyo rAjesa ||877|| nAma karma nAmA karama, nAnA deha dharAya bharamA naranAtha ko hukama moha ko pAya878 || gotra karma prati bharma jo jIvahi moha basAya 1 UMca nIca gotrAdi maiM, laghu dIrgha krvaay|876 / / aMtarAya dukhadAya prati, moharA parasAda | jIvarAya ko jagata meM kare aneka vidhana kare AnaMda maiM, magana hona nahi deya / viSAda ||80|| krodha mAna mAyA madana, arati jugapasA moha ke jAna dehi nija zrAma nahi, naraka nigodAdika dukha, zrama kITAdika joni maiM kArAgraha maiM nRpa paracau chuTi sakai nahi vaMdhate, khecyA viSai kaSAya ko Tika na sakai gar3ha bAMdhika, caurAsI lana joni meM nijapura pratama bhAva je bhayakAtAra asAra maiM, bharamaiM kAla anaMtAnaMta meM, bahu sura pada hoya | visateM bure ju karma basu, bhava bhava prANa hareya ||1|| lobha hAsi rati soka / subhaTa rahe haiM roki ||2|| rAkhe jagata majhAra / dehi anaMta apAra ||3|| jAmaraNa maraNa karAya / dukha dekhe adhikAya // 2884 // rahe bahauta behAla | bhaTakata phira bhUpAla ||665|| lari na sake~ valahIna / bhramaNa kare ati dIna // 666 || nahA sakai nahi jAya / bhoMdUrAya ||687|| sura bhavate mAtra janama, ati durlabha hai soya // 88 //
Page #263
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka vilAsa 147 aikeMdrIya bikalatraya, pasu nAraka dukha rUpa / janma anaMta nigodi maiM, dharai moha basi bhUpa // 886 / / kavahuka koika jIvakI, bhrAMti dUra da jAya / jAne nija viratAMta so, ThAMne mokha upAya ||10|| pUraNa bhAga prabhAva teM, satagura darasana hoya / karai bInatI taba yahai, sunai dayAkari moya / / 861) jIvo vAcA-- svAmina iha saMsAra hai, ati prasAra bhramajAra / bharamU koha vati, lahUM vajana pAra / / 6 / / kaise pahuMcU nijapurA, bhramaNa miTai kima nAtha / moha pAsi tuTai kavaM, avalokU nija sAtha ||863 / / so upAya bhASau prabhu, tuma ho karuNA siMdhu / luTi sake nahi moha khala, TUTi jAya sava baMdha / / 864|| / / iti bahirAramA dazA varNanaM // / / zrI guru vaacaa|| dohA zrI guru bAcA-- tU anAdi vaMdhyau bhayA, bhrama kari bhava ke mAhi / nija svarUpa nija bhAva bhar3a, te avaloke nAhi / / 865 / / subudhi mahArANI zubhA, pativaratA paravIna / tAkI tohi na sudhi kaDU, tA vina tU ati dIna / / 896 / / hai pravodha maMtrI mahA, tAko tAhi na bheda / yaka china maiM so sAhasI, kara karama dala cheda / / 867 / /
Page #264
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva bhAva anaMta mahAbhaDA, moha vidAraNa sUra / kubudhi kubhAva prabhAva se, rahai to thakI dUra / / 868 / / 4 sarva vidaka peM, jahAM subudhi prabodha / sere pura maiM sarvahI, vasaM bibhAva abodha / / 866 paTarAnI terai durI, kubudha kalaMka nivAsa / rau kubhAva pradhAna hai, dharai moha kI prAsa / / 607 / / baiThI suvRdhi anAdi kI, ghara viveka ke vIra / tere subha ciMtaka savai, hai viveka ke tIra ||671 / / karai rAja bega tu, nijapura ko sughi nAhi / avivekI ajJAna tU, hoya rahyo bhava mAMhi // 602 / chADi kuvudhi ko saMga aba, melhi moha ke yAhi / nija vasi kari mana capala kauM, ThATa kubhAva uThAhi // 603 // vasatI kAr3hi vibhAva kI, kAma krodha kauM Theli / nori moha kI pAsi aba, taja kuvuddhi kI keli // 604 / / samyaka gar3ha maiM vAsa kari, lehu subudhi bulAya / karahu tari maMtrI kumana, jJAna maMtri ThahAya / / 605|| kari viveka kauM rAjagura, pApahi turaMta uthApi / prohita pada daM dharma kauM, zuddha svabhAva sathApi / / 606 / / senApati tapa saMjamA, bhar3a kara apane bhAva / nija prabhAva umarAva kari, iha upAya hai rAva / / 607 / / zubhAcAra kuTabAla kari, durAcAra sahu meTi / darasana rUpa ughAri daga, cArita sajjana bheTi / / 608 / / hara prabhAva vibhAva ko, moha rAva kI kAMriNa / mati rAkhau mahipAla tuma, gura prAjJA ura prANi / / 606 / /
Page #265
--------------------------------------------------------------------------
________________ viveka bilAsa 146 eka na rAkhau moha ko, mana tana kau prsNg| nija svabhAva sanA kara, karahu karama dala bhaMga // 610 / / rAja karahu nijapura viSa, aTala acala sukha rUpa / jahAM na basa hai moha ko, nahI kAla sau bhUpa / 1911 / / rAja bigArA dUra kari, rAja sudhArA lehu / yaha upAya kari rAya tU, mamatA bhAva harehu 11612 / / kAyA kAcI hai gaTI, jahAM kAla ko jora / rahanauM jAmai moha basi, balI kAma se cora // 613 / / taji kAyA gar3ha sarva hI, sUSima aura sathUla / kari nivAsa nijapura viSaM, yahai bAta sukha mUla / / 614|| sunI sugura kI vAratA, ura dhArI bhabi jIva / buddhi pradrodha prabhAva kari, tyAge bhAva ajIba 11915 // kiyau rAja kaTika rahita, pheri na vinarsa rAja / ihai vAta je ura dharai, kareM nijAtama kAja / / 616 / / gura prAjJA dhAra nahI, tajai na kubuddhi kubhAva / te abhavya jana jAMniye, tathA dUra bhavi rAva / / 17 / / bahirAtamatA tyAgi ke, aMtarAtamA hoya / so paramAtama pada la haiM, iha nizcaM abaloya // 618 // 1 vahirAtama kau varNanA, johi suneM dhari kAna / so bahirAtamatA taje, pAvai prAtama jJAna // 16 // nija lakhimI lakhiyAM vinA, hai vahirAtama vIra / dausAti nija anubhUti lakhi, tiraM bhavodadhi nora / / 20 / / tyAga jogi para vastu je, heya kahAvaM tehi / lena jogi nija bhAva je, upAdeya haiM ehi // 21 //
Page #266
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva heya upAdeyaMni ko, jo vicAra avikAra | so viveka bhAseM budhA, tA sama aura na sAra / / 22 / / par3ha suneM ara saradahaiM, iha ju viveka bilAsa | so aviveka nivArika pArzva nijapura vAsa // 623 / / nijapurI hi koI purA yahAM kAla bhaya nAha karmana bharmana kalapanA sukha anaMta jA mAMhi / / 624 / / iti zrI viveka vilAsa saMpUraNaM / likhI sabAha baMpura meM milI posa sudi 3 zrI sapatavAra saMvata 1827 / / bAce jIne zrI svada baMdhanAM // zrI //
Page #267
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I racanA kAla :-saM0 1798 phAguNa suvI 2 racanA sthAna :-udayapura (rAjasthAna)
Page #268
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva OM namaH siddha bhyo namaH / OM namaH paramAtmane / atha bhaktyakSara mAlikA vAvanI stavana / "adhyAtma mArahakhar3I'- lakhyate / / zloka maMgalAcaraNa-- vaMde mokSAdhipaM devaM, mokSamArgaprakAzakaM / bhuktimuktipradAtAra, bhettAraM karmabhUbhRtAM / / 1 / / gautamAdimunInvaMde, vaMde tatvaprarUpaNAM / baMde samAdhitaMtra ca, trayImUlaM tu nATaka / / 2 / / murUmAnaMdarUpaMca, devaM devendrakItitaM / vaMde savAtmarakSAvya', jJAna brahma karUpiraNaM / / 3 / / bhaktyakSaramayImAlA, jJAnataMregA graMthitA / prabho nA guzAstotra, puSpaM saurabhyazAlibhi: / / 4 / / munayo bhramarA yaMtra, yAMti tRptiM mahAzayA / natvA jinAMghri padma ca, arpayAmi zivAptaye / / 5 / / dahA vaMdo Adi anAdikauM, jo yugAdi jagadIza / karma dalana prabhu jagapati, paramezvara cidaghIsa / / 6 / / baMdI kevalabhAva kauM, kevala cinamaya jyoti / jAke parasata parama sukha, Rddhi siddhi saba hoti // 7 // kevala rUpa anUpa kI, harihara vidhi ravikata / kahiye zruti siddhAMta maiM, so zrIpati arahata // 8 // zakti vyakti dhara muktikara, sadA jJaptidhara saMta / vItarAga saravajJa jo, so gaNapati bhagavaMta / / 6 / /
Page #269
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 153 aura na dUjo devatA. aura na dUjo paMtha / ziva viraMci jaganAtha hai, jo jinavara graMtha / / 10 / / bardA kevala rAma kI, rami ju rahyo saba mAhi / graMsI Thora na dekhiye, jahA deva vaha nAhi / / 1 / / vyAgi rahyo saba loka maiM, para aloka hU mAMhi / loka zikhara rAja prabhU, sAdhu lakheM nija pAhi / / 11 / / saba bAmeM vaha sabani mai, vaha hai saba se bhinna / yAne saba hI bhinna haiM, vaha bhinnoca abhinna ||12|| baMdhanahara hara nAma dhara, yama kari nAmaka siMha / vaha ju harI narahari dhurI, bhavanAsaka narasiMha / / 13 / / kalyAgAtama ziba jiko. vidhikArI vidhi nAma / dvAdazAMga mUtra ju raca, sahi viraMci mu rAma / / 14 / / race tatva siSTI savaM. viracai atata nitaM ju / bahai viraMci na dUsarI, sahI vama zivamaiM ju / / 15 / / ziva ju mukti ko nAma hai, siva kalyANa ju hoya / ziva zaMkara jina deva hai, aura na dUjo koya / / 16|| kartA prAtama bhAva kau, kartA ziva ko soya / hartA sarva vibhAva ko, nivasa jo zivaloya / / 15 / / ratanatraya ko joga hai, nAtaM jogI joya / atula anaMte gugani ko, bhogana hArI hoya / / 18 / / jogI bhogI hari sahI, aura na jogI jog| pora na bhogI bhoga haiM, kari ju na jina saMjoga / / 16 / / sarvadhAMma maiM rami rahyo, rahai ju eka ThAma / ramya sakala mai ramaNa jI, ramaiM akhila mai rAma / / 20 / / sarvaga vyApaka viSNu jo, sarvajo jina Iza / jayakArI jina nAma hai, jo maheza jagadIza / / 21 / /
Page #270
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtit gaNanAyaka gaNinAtha jau, zakti mUla zaktIza jo zakti anaMta muniMda / zakti rUpa jinacaMda ||22|| vIraja zakti anaMta / amita zakti bhagavaMta / / 23 / / jJAna zakti driga zakti jo sukha zaktI yuta jina prabhU aMtara bAhira tamaharana, bhAnupatI jinadeva 1 vuddhi pradAyaka kucha jo, sugata sahita sukhadeva || 24|| sumati sugati dAtAra jo jina guru deva dayAla | nAgara nitya visAla jo, thira cara ko pratipAla ||25|| gaNapati pati ju samUha ko, gaNAdhara pUjya jiniMda / nAyaka sabako hai prabhU, rahita ju nAyaka iMda // / 26 / / nAma vinAyaka aura nahi, vahe vinAyaka deva / sarasuti jAke mukha virSa karIho tAkI seva ||27|| J kSetra ju kahiye vidhI, svapara kSetra vinu bhamaM / asaMkhyAta paradesa jo, so nija kSetra su marma ||28|| para kSetra ju para dravya hai, lokAloka prakAsa | loka ju kahiye puMjadhara, sakala dravya parakAsa / / 26 / / haijualoka su ekalo, jA maiM zravara ju nAhi / svapara kSetra pAlaka prabhU, kSetraha pAlaka hAMhi // 30 // kSetra ju kahiye deha ko, tAkI pAlaka jIva / jIva tara pati jinavarA, kSetrapAla pati pIva // 31 // kSetrajJo kSetrAdhipo, kSetrapAla jinadeva | aura na dUjo deva ko, eka deva da vA guNadhAma ko, jo jJAnAmRta pUra / prati karoM sira nAyakeM, kari mere agha cUra ||33|| seU' deva dayAla ko, karma hanata atizUra / prati bheva // 32 // dravya karmma noka para bhAva kammaM haiM dUra ||34||
Page #271
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I . 155 nAma ta kauM, karai ju pAtama seva / zreyAtama jagadeva jauM, deva deva jina deva / / 35 / / atula guNAtama guragamaI, para guNa rahati ju deva / niraguNa kahie jo prabhU, guNa anaMta nija veva / / 36 / / karauM arAdhana nAtha kI, jo anaMta dyutirUpa / pragariMgata zazi sUrija vibhA, nakha sama nAMhi anUpa / / 37 / / guNa paryaya svAbhAva bho, sarva vibhAva vittIta / anata kalA asama ju prabhA, jaganAtho jagajIta / / 3 / / Apa eka lau sarvadhara, ekAneka svarUpa / anekAMta pAgama pragaTa, anubhava rasako kRpa / / 6 / / vahiraMgA kamalA taje, amalA kamalA pAsi / so kamalApati deva hai, kATe jaga kI pAsi / / 40 / / kamalA nAma na bora hai, kamalA nija anubhUti / hudai kamala rAje sadA, prAtama sakti prabhUti / / 4 / / kamalA nija anubhUti hai, vasa ju jinake mAhi / caraNa kamala taji jAya nahi, rahai sadA prabhu pAMhi // 42 / / nAMhi pradeza ju bhinna haiM, kamalA prara prabhUke ju / dravyara paragati bheda nahi, eka rUpa adhike ju / / 4 / / ala taraMga duvidhA nahIM, bhAnu razmi nahi bheda / taiseM kamalA hari viSa, zruti gAvai juabheda / / 44 / / vaha kamalAdhara jina prabhU, basa sadA mana mAMhi / maiM mUrakha alagau rahU~ mo sama mUriSa nAhi / / 45 / / vAhI ke parasAda te, kholU mithyA graMthi / taba vAsyauM bichurU' nahI, ghyAU va niramra thi // 46 // rahUM sadA mai hari kaneM, tajI na hari ko saMga / jina raMgai rattA rahUM, jike dvividhA saMga / / 47 / /
Page #272
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva namo namo vA deva kauM, dradhya bhAva mana lAya / sabahI te nyAro rahI, seU bAke pAya / / 48 / / chaMda nArAca tU karmanAga keharI, tuhI juhai nR-keharI / prakRtya bhAva dUrago, tuhI ju deva hai hrii|| prabhU ju kebalAtma ko, sahI jino ho harI / guNa anaMta nAyakI, tu hI gaNeza hai dhurI / / 4 / / tuhI jineza sAMkaro, sukhakaro prajApatI / tuhI hiraNyagarbha ko, agarbha ko dharApatI / / mahA svazakti pUrako, tuhI jino ramApatI / ramAju nAma mAM gaha, zAla rUpa hai dI: :: ::* tuhI vizeSa cA vizeSa, zakti te anaMta hai / mucidvilAma jJAnakti, dRzya zaktikaMta hai / / abApta roma mahAju satva, tU ju hai tamaMharo / vidhikaro dinakaro, zibaMkaro ramAvaro // 51 // suyoginAtha nAyako, bhakharo mRdhAho / sudhAtaro umAvaro, japaM jutA himAdhage / / sunAyako vinAyako, sahI strayogadAyako / akAya ko amAya ko, sadA subuddha nAyako / / 5 / / nijadharo parakaro, paraMharo yatIsvaro / zivobha vodhavo sadA, zivo sahI ramAdharo / / tu hI jineMdadeva, aura dUsarI ju bhedanAM / sahI ju zakti vyakti rUpa, pApa puNya chedanAM / / 53 / / 4 - chaMda saMkhyA 51 mUla prati meM nahIM hai / / x chana to hai, para saMsyA 54 nahIM hai|
Page #273
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I tu hI munIza vRddhi do, sva Rddhi do niraMtarI / anaMtabhAva vyakti do, prayuddha hai kSamaMkaro // arUpa ko visuddha jau / nikRpa ko prasiddha jau / / 54 / / anAdi brahmarUpa ko, mahAdhi lachimUla jo kSamAparo parAparo, paraMparo hitaMkaro mitaMkarI, dayAkaro mahAdeva tU nahI vibhu prabhu mahAprabhU svabhU abhU jagIsahI // 55 // dIdI narAdhipo surAdhipo anAdi kAla ke ju ka tu hI junahi bAla hai, aneka eka jJAna rUpa, varaMkaro 1 kRpAkaro || tuhI tuhI tuhI sahI, na to samonya dUjahI / jihAM tihAM laTeM ju sAdhu, eka tohi pUjahI || tuhI yatI ana ko, agarva ko pavarga kI / ava ko susarva ko, munIza dhyeya sarga ko / / 56 / / " 1 1 pharaNAdhipo tujhaM bhaje / dAsateM pare bhaje // na vRddha hai yuvA na hai / Iza tU nidhAna hai // 57 // jinottamo jinottamo, janottamo jagottamo / varottamo budhottamo narottamo nijottamo // parottamo purottamo dhurottamo gurottamo / surottamo satottamo sitottamo hitottamo 2568 / / saMjoga ko ajoga ko, sabodha ko abodha ko / svasodha ko nirodha ko || aroga ko prasoga ko, aloka ko saloka ko, athoka ko sathoka ko / anodha ko pramogha ko, vivodha ko arodha ko // 56 // 157
Page #274
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nahI ju sUnya bAdi ko, jino anAdi Adi ko / tuhI ju syAdavAdi ko, anaMtabheda hai iko / / sadA ju saptabhaMga bhAsa ko, anaMta bhAsa ko| prabhAsa hai prakAsa hai, anAma hai vibhAsa ko / / 6 / / praNAthi ko ju prAthiko, jinaMda laMvahAtha ko| sadA jU sarvasAtha ko, bilokanAtha nAtha ko / / sahI jU tIrathaMkaro, tithaMkaro zivaMkarI / tuhI subuddhidAya ko, apAya ko akikaro / / 6 / / praNAthi ko kahatA praNApi je niragaMya sAdhu syAM ko pati cha prazvA prApahI bahiraMgA kamalAsyauM alipta sarva parigraha rahita nagana digaMbara cha athavA praNAthi je garIba loka tyAko pratipAla cha athavA praNApi je nigodAvi yAvara jIva jyAMka iMtrI prANAvika kI prApi moDI tyAMko bamAla cha athavA praNAthi jo prasnokAkAsa jahAM jIvAvi padArtha nahI zUnya rUpa pramaMtI cha / tII ko zAyaka matarajAmI cha / / prara prAthiko kahatAM prAstikA dharaNI jo RddhidhArI muni tyo ko nAtha cha athavA sApa hI anvata Rddhi siddhi samRddhi ko bharadhau cha / anaMta lakSmI ko nAtha cha athavA prAthi kA dhaNI idra cakravAM vika tyAMko nAma cha / athavA sabhAgyA dhanavaMta loka syoko prabhU cha mathavA iMDiyAvika kI prAthi jAMpha prasA methe idrI prASika jaMgama joba tyAko rakSaka dayApAla OM athavA prAthi mo lokAkAsa jahA~ jIvAvi parAraya pAze toko dhanI cha loka ko svAmo cha / prabhu ju kebalIsa jo, anAdikAla jJAyako / sureza yasya pAyako, tuhI jino amAya ko / / sahI nijakya dAyako, tuhI aMnaMta jJAyako / ju sAdi au anAdi rUpa, tU ju tatva nAyako / / 62 / / purANa hai, punIta hai, sahIM suyogi gamya hai / bItIta hai pratIta hai, sahI suloka ramya hai / / cidAtma hai sukhAtma hai, anaMtabhAva svAtma hai / * bhavAMta hai adyAMta hai, tamAMta hai nijAtma hai / / 3 / /
Page #275
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAtma vArahakhar3I mahA ju viSNu vyApako, adhyApako alipta jo| tu hI strayoga hai samAdhi, rUpadeva tRpta jo // nirIha ko anIhako, pratIha ko avIha ko / nirIzvaro anIzvaro, atIzvaro nasIha ko / / 4 / / tu hI ju rAma nAma hai, sahI virAma kAma ko| tu hI ju sarvadhAma hai, sahI su eka dhAma ko / / tuhI anaMta grAma hai, sahI su eka grAma ko| na hI ju kAma krodha rUpa, rAma hai prakAma ko // 65 // susiddha tU prasiddha tU, virUddha kI vinAza tuu| sahI ju arhadeva hai; sadA svacakSu bhAsatU' / / susUri tU prabhUri tU, sadAjU tU adhyApako / su sAdhu tU abAdha tU, aloka loka mApako / / 66 / / asAdha ko asAdhya tU, sahI jU yoga sAdhya hai / arAdhi tU upAdhinA, tUhI munI avAdhya hai / / tuhI ju nAM arAdhako, sabai tujhe arAdhahIM / kabhI junAM vighAtako, mahA ju sAdhu sAdhahIM // 6 // prajApatI sugopatI, sadA ca gorakhoyatI / tuhI anaMtajJAna do, sudatta hai dharapatI // su pauraSo apAra tU, mahAsva pariSeza tU / mannai prakRtya cUra ko, arUpa ko jineza tU / / 68 // amarato adhUrato, asUrato niraMtako / mahA anaMta amUrato, sarva vibhAva aMtako / / svarUpadI arUpado, svabhAvado vibhAzvaro / araMjako niraMzako, anaMtabhA prabhAzvaro ||66 / /
Page #276
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva sadAsubhAba kArako, vibhAvatA vidUrago / mahA abhAva bhAvako, prabhAva bhAva cUrago // mahA sabhAga bhAgyado, suzAMta bhAva poSako / svabhAva bhukti bhogako, sadA vimukta moSako / / 70 / / advaitabhAva mukta jo, sadvaita bhAva mukta jo / aneka eka baMdha rUpa, hai ameM ghukta jo / / nirAvRto casAkRto, vizeSa bheva deva jo / ramApatI jinAdhipo, zivAdhipo abheva jo / / 71 / / ramAdhavo umAdhavo, bhaje ju jAhi sAdhavo / zacIdhavo dharAdhavo, jupai ju jAhi rAdhavo / sadA suvuddhi rAdhikA, patI munIza Iza jo / savai kuvuddhi khaDakI, mahAvratI atIza jo / / 72 / / iSyAka vaMzatArako, su somavaMza tArako / mahAkurU ju vaMzatAra, nAtha ugrapArako / / suvipra varNa tArago, mukSAtra vaMza dhaargo| suvaizya vaMza tAraNo, yo udhAra kAraNo / / 73 / / tuhI ju zUdra tAraNo, na pusa Dhora tAraNo / surA surAca nArakI, ju nAri bhI udhAraNo / sahI ju janma aMtira, udhAri hai vinAtrayo / jike su samyakA prabhU, tujhaM ju dhyAya hai jayI // 4 // sunAbhi jo udhAra ko, sucakranAtha tArako / anAdi joga dhArako, sukarma bhUmi kArako / / anaMtasaukhi sArako, jugAdi nAtha sAthako / sahI ju AdinAtha hai, tuhI anAdi nAthako / / 5 / /
Page #277
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I mahAyatI ajIta jo, asaMbhabo ca zaMbhayo / sadAbhinaMdano jino, matIzanAtha nabhavo / / supadmanAbha padma jo, nipadmanAtha nAthaso / sahI supAsa hai prabhu, rahai ju pAmi sAtha so !7713 sucaMdranAtha caMdradhAra, caMdrakoTi jyotiso / anaMtajyoti dhAra jo, anaMtasUra choti so // supuSpa tulya daMta yasya, puSpadaMta kaMta bho / suzItalo zriyaMkaro, zriyAMsanAtha saMtaso / / 8 / / sadA ju vAsa vasUja vAsupUjya deva jo / sunirmalo anaMta jo, sudharmanAtha seva jo / / sahI su sAMtinAtha hai, prazAMta sarvakArako / vahI jU kathavAdi jIva, rakSa ko udhAra ko / / 7 / / ju kuthavAdi jIvanAtha, kuthanAtha deva so / aro ajo rajoharo, hamaiM ju deU seva so / / sumallanAtha mallinAtha mohamalla mAra jo / amatajIta deva jo, suvratanAtha sAra jo / 80 // munIza brattadAyako, jino munIsuvrata ko / namaiM surAsurItarA, namIzanAM pravatta ko / / nahIM ca kRSNa bhAva so, sadA ju kRSNarUpa so| sahI ju kRSNa dhyeya hai, su neminAtha bhUpa so||8|| yayulezanAtha jo, su yAdavo udhAra vo / zivA ju devi tAra ko, samudrajIta pAra ko 11 prabho gIrIza nAyako, surAja saMviDAra ko| su bAlabrahmacArako, surAjalaM udhAra ko / / 82 //
Page #278
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva sadA ja pAsanAtha jo, rahai na jIka nAtha jo| sahI ju vIranAtha jo, mahAsuvIranAtha jo / / sadA ju barddhamAna jo, sahI suvarddhamAna so| mati karo gatikaro, ju sanmatI amAna so||3|| pratIba vIra dhauravIra, hai prabhu sunaura jo / basa sadA ju pApa maiM, harai ju sarva vIra jo / / ja pAsi hai apAsi hai, prabhu ju sarvanAtha so| anaMta hai ju eka rUpa, tIrthanAtha nAtha so // 4 // ityAdi hai anaMta nAma, eka vItarAga jo / anAdi hai anaMtadhAma, bAhisyauM ju lAga jo|| mahAvideha kSetra prAdi, ekasau ju satarI / tripaMca karmabhUmi mAhi, je vibhU mahattarI / / 5 / / jike ju arddha siddha sAdhu, kevalI nirNjnaa| maraNAdhipA zrutAdhipA, jinAdhipA araMjanA / / suraMjanA sarva ju loka, bhAratI jinodbhavA / mu. ju deU zuddha tattva, IzvarI mukhodabhavA / / 86 / / dohA sarasvatI stuti saravaga ke mukhate bhaI, sadA sAradA devi / vaha IzvarI bhArato, sura nara munijana sevi / / 7 / / akSara jo zari hai nahI, anidhana avitapa deva / / soI akSara bAvanI, prakaTa kara abhilekha / / 8 / / tetIsauM vijana jike, sura caudA sava hoya / jihvA mUlI pulatajo, gaja kubhA kRti jAya / / 86 / /
Page #279
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 163 anusvAro ju visarga hai, e sava bAvana aka / grA i I zrI lage, caudA sura ju nizaMka II / / ka kA Adi hakAralauM, vijana hai letIsa / aM anusvAro jAniyeM, aH visarga dhara Iza / / 61 / / pulataja kahiye uccasura, vaha ju tri mAtrA jAMni / gaja kubhA vRti guraniteM, jihvA mUli pratrAMni 62 / / dvApaMcAzata akSarA. bahuri jike bIjAMka / saMyogI dvita akSarA, sabakI pragaTa zivAMka ||63 / / saba akSara ke Adi hI, rArja praraNava svarUpa / OMkAra apAra prabhu. prApaM pApa anUpa / / 14 / / so akSara nahIM aura hai, akSara rUpa su pApa / tAte OM pApa hai, hareM sakala saMtApa // 65 / / deva zAstra guru kI kRpA, tAta prAnanda pUta / bhASe akSara bAMbanI, nami jina mani jina mUna ||66|| mAgeM cauvaha svara anusAra visarga / eSo'sAkSara syAma mukhya prakAra, prakAra binA kakArAdi sarva prakSara khoDA ch| pha aso zabda ucAra koje / taba bhaisau sura-kakAra meM upare / sarva akSarAM ko jIvajoga prakAra cha / tAteM prathama hI prakAra ko vyAkhyAna karai cha / sA ekAkSarI nAmamAlA meM pra nAma harihara ko kaho so harihara jina bhagavAna hI ko nAma cha / pApAM na hara / tAsyoM hara sArA kA tIsyoM hariyama kUjara ne bhayakArI / siMha samAna tIsyoM / hari sarva karma meM jote| lisyoM jina so e nAma eka zrI jI kA ch| zloka anAdinidhanaM vaMde, jinaM harihAbhidhaM / alakSaM lakSaNopetaM, amarAmaramIzvaraM / / 1 / /
Page #280
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva soraThA akArAkSara varNanaakka kahiye zruti mAhi, harihara kI iha nAma hai / to binu, avara sunAhi, harihara jinavara deva tU // 1 // chaMda besarI aNoraNIyA mahato mahitA, tU adbhuta prAtama guNa sahitA / tU mAnana tinadeva abhItA, bhava saMtAna anaMta vijItA // 2 // prarddha mAtra terai nahi zatrU, arddha ju nArIzvara jaga mitru / sere kaMTika arddhana paie, tu arddha ju nArIzvara kahiye / / 3 / / *amala cakSu tu kSAyaka diSTI, anata cakSu TU Izvara siSTI / amita parAkrama dhArI rAyA, atula sukhAtama rUpa akAyA / / 4 / / acala prakAza anaMta sulokI, lokAloka vilokaka thokI / atula labdhi ko tahI IzA, tU ju ayonI saMbhava dhIzA / / 5 / / * anata kahatAM nyArI sarva prapaMca sau nyArI hudai. kSAyaka driSTi jisakI // pamita kahatA jisa kI marajAda anaMto cha / /
Page #281
--------------------------------------------------------------------------
________________ anata darzana anju lA terI samatA adhyAtma bArahakhar3I anata subhogupabhoga mahAbhA / tU hI sAMmI, to sau aura na aMtarajAmI ||6|| ajaDa atiMdriya jJAna anaMtA, tU ju vikalpa pravAha naMtara 1 saMkalpA para sakala vikalpA, tU ju ateMdrI mere meTi ju deva prakalpA ||7|| akaSAI tUM parama punItA, tU ju alesI deva pratItA 1 sukha ju pratiMdriya dehu ju mokauM, ghokauM dravya bhAva kari tokoM // 8 // amalAtama tU vimala rUpI, anahArI tU tRpta svarUpI / deva prajogI, tU ju pravedI vedaka logI // 6 // ajarAtama tU ajaraNa sAMIM, tU ju zramRtyu prakAla gusAI / zeSA, tU ju aseSa vittIta tU acalAtama janmana bheSA // 10 // tU ju aciMtyAtama prati dhAmI, citaU kaiseM to ko svAmI / alaM alaM puraNa pratyarthI, tere nAMhI eka anarthA / / 11 / / 165
Page #282
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tU hi anarthI artha na ekA, tU hi ja arthI artha anekA / jar3a rUpI arthani teM nyArA, cetana artha tu hI jaga pyArA / / 12 / / sakala artha e jaga ke jhUThe, terai athiyatI jagarUTe / adabhuta deva tumhArI prabhutA, tuma adhiyogI bharita suvibhutA / / tU ju granasvara rUpa jinaMdA, tU ajarya ajIraNa idA / tU ju anaMta dIpti bhagavaMtA, tU ju agnaraNI zrI arahatA / / 13 / / arhana tU arUjA acala sthiti, tU prakSobha vidAraka bhavathiti / acyuta bhU pAmohu udhArI, dInAnAtha ju virada ujAroM / asaMbhUSanu hai nAma ju terA, merA hU kari deva niverA / tU ariNaSTa ati sUkSama vimalA, tU ati nirmala cidaghana amalA / / 14 // anubhava nAtha adhika tU pyArA, tu azeSa kalamaSa te nyArA / mokauM dai nija anubhava svAmI, nija anubhUti nivAsa svAmI / / 15 / / 1 13vAM tathA 14vAM chanda cAra paMktiyoM kA hai /
Page #283
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I pratisaMgI tU hai ju asaMgA, yatisaMgI tU hai ju araMgA / raMganAtha tU hai atI raMgI, tU amuratAtama lokanAtha tU kathaka tribhaMgI / / 16 / / tU adharmedhaka pragati svarUpA, tu ati dharmI tribhuvana bhUSA 1 prati jJAnI, tU ju anaMta ati gatimAnI / / 17 / / amRtodabhava pramRta pratama, tU tU azoka ghanazoka azoka dhvaja ati jagadAtama / vitItA. zoka saMtApa harI mama jItA // tU agaSya gaNato tujha nAhI, abhinaMdana tU zracitya vaibhava samAMhI // 18 // abhinaMdanaka devA. tU ju aparameyAtama bhevA / tU su arijaya phuni ju abhISTA, tU ju asaMskRta saca jaga draSTA / / 16 / / tU aprAkRta avadhi ju vAsI, merI kATi deva jama pAsI / tU ju anAzvA azana vitItA, tU ju anatya atya jItA ||20|| tU ju avyayo nAza na terA, vyaya pratyaya nAma ju maragerA / ta adhikadhi guru ju munIzA, tU na praghAtama deva zrIzA / / 21 / / 1 18jAM chanda tIna paMktiyoM kA hai / 167
Page #284
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva akSaya tU va anara grAhaka, tU ju agamya adhyAtama gamyA. tU motra zubha vAca ju svAmI, tU tU avizeSa pravitarka pravAhaka / mogha ju nAma kahai su vRthA ko, amogha amoSa zrakSapto tU parama j ramyA ||22|| tU j moghana tU ju kadApi prakAmI tU kabahUM na vRthA vitathA kau / / 23 / / zAzana jaganAthA, tU amogha bhASaka jinanAthA / prajJAdAyaka hai, tU jU jinaMdA saba lAyaka hai ||24|| atIMdrika upamArAyA, tU adhipati para adhizrayA / tU acitya ciMtaka jagadIzA, terI AjJA sabakaM sIsA ||25|| adhidaivata tU apratighAtA, pratidha prati jagata vikhyAtA / tU amugdha prati mugdha ju lokA, terI seva na jAMnahi vokA / / 26 / / zramita sujyoti zrI bhagavaMtA, tU jU amomuha groja anaMtA / zrapratiSTA, terI sarvaga khyAta pratiSTA ||27| tU ju adhiSTAnaM
Page #285
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I AkhalA abhayaMkara tU udyatadyotI, akhilAtama tU akhila prajyotI / tu aparadhI anata su saktI, kaise karihauM terI bhakti / / 2 / / na ju anidrAsU jogesA, tU ju ataMdrA pratibhesA / t ju anAmaya Amaya tyaktA, vyakta adhyakta sRvyaktA vyaktA / / 26 / / anubhavagamya mRgamya anUpA. alabha akathya avAcna arUpA / ajara achedya abhecha atIsA, amara alabhya sUlabdha yatIzA / / 30 // acara pracitita na ju azabdA, ati bhavadAha vujhAvana abdA / tu ju anidita vaMdita devA, parama anaMdI akAla abhevA / / 3 / / atidullabha ativallabha svAmI, atipAvana atibhAvana nAmI / ati mu dayAla anuttara sAMI, ____ ati su kRpAla apAta gusAI // 32 // atidharmI abhivaMdya jiniMdA, atijJAnI ajarAmara idA / atimI athakaMda nikaMdA, atidhyAnI aghacura maniMdA / / 33 / /
Page #286
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitya gratidAMnI ati sudaranAthA, pratyuttara para aliguNa sAthA / tU ju alakSa acakSa avarNA, da ju anala apana mAraNaH 34 / / atigati aparasa pratipati tU hI, tU ati cakSu avAla prabhU hI / tU ju anavara aMvara svAmI, akSIta tu ati abhirAmI / / 3 / / tU ju ajIta abhIta akallA , tU ju atIta pratIta aTallA / tU ja amUrita mUrati janA, tU ati sUti adabhuta vainA / / 36 / / ati dhIraja tU atula acallA, amaraNa amRta avaza akhillA / araja ajo ajaro ca amallA, tU ju avasyAdeya asalA // 37 / / arasa agaMdha ju rUpa na tereM, apharasa tU hi ju zabda na prerai / praga abhayo ju avikta gusAMI, akriya rUpI amana asAMI / / 3 / / abhiprAya su jAka nahIM koU, abhiprAya ju jJAyaka ikaH hoU / apara apAra ajar3a aranAthA, prakara avakta vi RtivaDahAthA / / 6 / /
Page #287
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 171 tU avikAra anaMjana svAmI, la anagAra praraMjana sAmI / ati adhikAra ju eka tuhI hai, gati gati jJAyaka nAyaka tUhi mahI hai / / 40 // avadhigamya ca sAya hamArA, sarvAdhikya surUpa tumhArA / akSAtIta akSa bitItaM, amaravItaM paramapratItaM / / 4 / / akSara ta akSara te nyArA, akSara bhAmata jagata udhArA / ati duSahara acahara abhinaMdI, ati bharapuraNa ena nikadI // 42 // t ju kartR ma deva anAdI, atibhava kaMdana eka avAdI / akalita akhilita tU ju anuttama, * ta atibhAra abhAra jaguttama // 43 / / pratyuttara tU nAtha pratyuttama, sukhatara uttara tU ju jinutama / abhayakara atidharaNa anaMtA, ajita jinezvara zrIbhagavaMtA // 44 / / atanu vidAra anaMgasvarUpA, atanu ju kahiye kAma arUpA / anagha pracAra ahita hata tU hai, pracara pracAra abhaMga prabhU hai / / 5 / / * anuttama kahatA mahA uttama sArA uttama jiha pAI cha /
Page #288
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva sAMI, brahma svarUpI deva gusAMI / tU ju zranaMga vivarjita asata vitajita zIla ju tUhI, dayAvajita jagataprabhUhI anRtavarjI adatana levA tU ju akiMcana, tU ju aditirjI tu ju ahiMsAprera agarajI amarezvara zrahisArAya zramAyA, hisAvarjina dhammaM vatAyA atata mata sahita ju nAthA, tU ju aloka nivAra niraMjana // 47 // 1 pUjita jinadevA, adata nikaMdA tU bahAyA ||46|| catura nikAyaka / / 46 / / F ahamidrani kari tU j pujAnA, tU amareMdra iMdra bhagavAMnAM ahipati adhipati surapati jete, * pratihita amahata pati gopani dhArahi sevA | pAyaka tere, patI hari timara ju mere || 46 | tava dAsana ke dAsa ju tete // 50 // * isameM aMtima paMkti nahIM hai / ahipati tU bhagata atigati pratiddhati jati tU // 51 //
Page #289
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhmAtma bArahakhar3I adhipati ta hi ju ora na koI, avitatha avigata avahita hoI / akhalita pracalita bhAva ju terA, tU jinavara jativara saba kerA / / 52 / / tU arihaMtA ahaM ju mitA, tU gaM amaMtA shriidhrhtaa| arhata tU ju avidyAhArI, arka anaMta samodyati dhArI // 53 / / tU jU anaMta sudarzI IzA, ta asaparzI eka adhIzA / arddha su cakrI baMdya tuhI hai, tU ju trikhaMDI nAtha sahI hai // 54 / / akhila ju cakrI baMdahi tokauM, cakrapatI pati dai ziba mokauM / akhila su maMDalikA nRpa se, anagArA muni tohi ju leve / / 55 / aNunata dhara zrAvaka je svAmo, tohi ju pUjahi tU guNa grAmI / abarata samakita dhara thuta tU hI, amarAsura pUjita jagadUhI // 56 / / asurasurA saba tohi ju dhyAve, aphchara gagasura dhari guraNa gAMve / tU abhidhyeya vikAsaka devA, tU abhidhAna prakAsa achevA / / 5 / /
Page #290
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tU abhidhAtA atigaNapAtA, tU ju pramAtA nAtha adhAtA / atiguNa-pUrA pratisayadhArI, atibhavadUrA nikaTa vihArI / / 58|| amarANI ika tokauM baMda, ika bhava ghari vaha karma nikaMde / amaresvara amarAMNI doU, zacI sudharmA to maya hoU / / 56 / / prabrahmanina adhika jidA. brahmacarya dhara tu jU muniMdA / avalA nidaka tU ju prabhUjI, avala vilokai tU ju vibhujI / / 60 / / tU ju agRddha sugRddhi na terai, ati ju akiMcana raca na prereN| parama akiMcana prakaTa karevA, adurita rUpa ju adurita devA // 61 / / avalA-tajaka alapaTa jhAMnI, avalA adhamapurI paravAMnI / adayAvajita zrIpati svAmI, adayA narkapurI padagAMmI // 62 // adhama puruSa adayA kauM lAgeM, ___ tyAgi ahiMsA pAhi pAgeM / te saTha lahAha na zivapura vAsA, duragati bhoga lahaiM aghadAsA // 63 / /
Page #291
--------------------------------------------------------------------------
________________ adayA adatana parama tU ju tU ju azIla taraNa avahAlA, prabalA jAkai, anRta abrahma gaddhi na tAkai / akiMcana hai bhagavAnAM, du jati holA n2a aAtma bArahakhar3I ana "avalA saMga na jasudhana zanAM / / 64 / / atula balI abhilASa zIla svarUpa arUpa hIlA eda na terai, nirUpaka tU ju akiMcana mUla gusAI, zIla taju prajaMghA vajJa sujaMghA, akelA karma dahaMtA, tU ju acelA eka anaMtA / enana tU ju alaMdhya asaMdhi sAMI // 66 // preraM / / 65 / / tU ju alaMghA kinahina laMghA / vivajita jJAMnI, aMtarahita aMtaragati jAMnI 167 // atibhAra dha anaMta sukhI pratibhoga karaiyA / upabhoga prapUraNa strAMmI, ati tikSAhara kSama ika tUhI, t ju prayogI joga akAsI ||68 || taju pradaMtri daMbha na jAU~, tU ju amAMnA ajita prbhuuho| tU ju acaMtI kapaTa na tArka // 66 // 1.75
Page #292
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tU juH amArdava nAsaka ekA, tU ju anArjava chaMDa anekA / tU ju adUja duji na tera, akapaTa akapATa su prabhu tere / / 7 / / tu ju anRTa prakaMTa gusAI, anRtavajita dharma karAI / nAhi alIka sazAzana terI, atitikSA jinahita ju gharagerau / / 71 / / japaM anArjava nAza pravInAM, tohina pAvahi mArdava hInAM / anidhana bhAva ju to teM lahiye, asata atata mAyA se rahiye // 72 // tU ju azIca prahAra su sUcA, pUja adhAtu agAta su UcA / tU ju ajAta na jAtaka kAko, tU ju prabhUpa prabhu suramAkoM / / 73 / / tU ju anUpa anaMda svarupA, dUri nahI tU duri arUpA / tuM ju asaMyamahara yamaghArI, yama hArI tU saMyamahArI / / 74 / / saMyama kAraNa tU avikArI, ati saMyamadharanAtha apArI / tU vibhUyama bhara niya svarUpA, aniyamahArI tapa ju prarUpA // 75 / / ||74 / /
Page #293
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I prita tapakara prati tapazrara svAmI, ati tapa anazana Adika pragaTI, ati tapa viniMdaka prati tapa bhAyA, anazana rUpa abhUSa jI, bhAsa kahai jU vibhUjI / / 77 / / zravamodarya ati tapabhara zrati tapahara nAmI / zradana nahIM teraM kabahU anazana tU pratirasa prati tapa-jvara rogAdika vighaTA / / 76 / / nU vivikta ati vRtiparisaMkhyA kSAyaka tU. ati hi prasaMsaka nU hai, tapa tejasvI tu ju prabhU hai / prati rasanAyaka sava nAvaka tU // 78 // para rasaparityAgI, atirita zaya nAzana tapa bhAgI / devA aMkAyA / zayyAsana tU ju akAyaka leza prabhevA // 76 // kAyakauM kleza denAM, saMkalesa chaha vidha vAhira bhAva tapa tU bhASe, vidhi aMtara tapa hU rAkhe ||80|| tU apavitra ju bhAvana rAkheM, navilenAM / tere prAyazcita nahi hoI, tU ju pAvitrA tama rasa cAkhe / 1.77 pApa lagai nahi tohi ju koI ||81||
Page #294
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva abhyaMtara tapoM kA varNanatU prAyazcita tapa dAyaka hai, tU ju jinidA muninAyaka hai / avinaya rUpa ju dharma ma terA, vinayaprakAsI tU ju ghaNerA / / 2 / / tU abinaya suni kaMdaka IzA, vinayamUla jasu dharma aghIzA / tero binaya ju sabako karaI, ve nayabhAsaka tU bhavaharaI 83 / / atithini kI prAdezaka tU hI, atithini ko pati eka prabhU hI / tU ju avaiyA batta karevA, abarani kI iha tapa ju kahevA 1154 / / atulita saMyamabhara atiraMgI, anagha acaMbhI akalitaraMgI / ati thuti yojJa ju je munirAyA, bahaju apUjaka tina kari dhyAyA / / 8 / / arati vihaMDI ratipati daMDI, avaguraNa chaDI avinaya khaMDI / ati svAdhyAyI je munirAjA, tina kari dhyeya sadA jina rAjA / / 6 / / ati pUragA vaha pApa jinaMdA, ati zrutadhAraka prati zruta idrA / ati zrutapUramA zruti ju ulaMghA, kevala rUpI deva pralaMghA ||7||
Page #295
--------------------------------------------------------------------------
________________ zravyAtma bArahakhar3I ati vyutasarga udeza karAI, atizaya jyAMnI atizaya jJAnI, pratityAgI adhyayano dhyAno ika terI, atyA kicana Apa apavargA ati vyutasaragI mUla gusAMI / sarvasamUhA anupama zukla prapUraNa dhyAMnI // 88 // akicana dhyAna rUpa tu pati saba kerI / pratibhAgI devA, ati tyAgottama Apa karebara 1186 // mUlavibhU hai, dharmarAja tU eka sarvasu jAyeM, iha adabhUta gati dekha ku tA ||6|| prabhU hai kahiye jo muktI, tU muktIza dehu mujha bhaktI / sarvamaI tU. sarva riddhidhara karmmajayI jU // 61 // atihi sapUlA hai ju niraMjana, siddhi vRddhi bharavaha ju yakcina / brahmacarya taM labhya ju soI, brahmamaI mUrati ju suhoI // 62 // atanu vidAra ju ApakArA, kAma ju dAika kAma prahArA / tU ju adhyAtama sAra anAdI, 17 adhyAtama deva kaI avAdI / / 63 / /
Page #296
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ati bhava cUraNa ati jaganAthA, mayarAjitI ajita jitahAthA / tU ju adhyAtama mUla prasiddhA, avirudha anirudha anubhaba middhA / / 14 / / akhila munAyaka deva anAthA, akhila sudAyaka Apa asAthA / akhila sujJAyaka aApa pralekhA, akhila sudhyApaka Apa abheSA / / 5 / / akhila sukAraka kAraka nAhI, akhila sudhAraka akhila ju pAhI / akhila sutAraka akhilAcArA, asuci viDArA atigati bhArA / / 6.6 / / anagha adhArA atanu prahArA, ati jagasArA bhubana ujArA / akalaka lo ika nAtha abhU hai, avadhi ju kaMda anaMda prabhU hai / / 17 / / anata apAra karama gaNa hariyA, akhilaprakAma atula guraMga bhriyaa| tu ju azakya vivarNana sAMI, zakti nAhi ko varNa karAI / / 8 / / alakha nirUpaka eka tuhI jo, tU ju avAcya anirNaya hI jo / tU ju akathya pamapaNa sAMI, alabha sumahimA jagata gusAMI / / 16 / /
Page #297
--------------------------------------------------------------------------
________________ akhilAkArA prati adhyAtma bArahakhar3I zragama pratiSTA nAtha apArA, khilAdhArA, akhila svarUpA akhila subhArA / akhila ju bhUpA akhila jupArA // 100 // sukhakArA zramarakara, anavarata ju akhila susevita svAmi adhArA ! nata su jyotisvara muni pyArA, zranata surazmI timira prahArA // 101 // anubhava mUrati tU ju kRpAlA, nija anubhUti svarUpa dayAlA / terI paraNati guNa anubhUtI, terI zakti ju vyakti prasUtI // 102 // niraMtara tU hI, vyApi rahyo saravatra samUho / anizaM nAma tihArI svAmI, japi te nara hohi prakAMmI // 103 // aviratinAzaka vRtti svarUpA, avirata pravRtta rahita anUpA / ata tyAgi tohi jaM dhyAveM, te jagajIvana to mohi zrAveM / / 104 || asi zrAUsA maMtra su terA, karmakalaMka harI saba merA / zrasi grAUsA jina jana japiyA, mAyA moha mahA tina kSapiyA // 105 // 181
Page #298
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva prati gati deva agati gAta devA, atipati nAtha na jAnU khevA / atijuga Isa atula jaga ghevA, atijita jIta na sakiha sevA // 106 // ati jati svAmi alaMkRta rAmAM, akSara rUpa anakSara nAmAM / ati munipAla atula sukhadhAmAM, ati aghaTAla anaMdita kAmAM / / 107 / / ati rati tyAgaka ati guraganAthA, pratihita svAmI akhila sukha saathaa| ati matidhIza anata bar3ahAthA, ___ akarama akaraNa rUpa asAthA |1108 anubhava rUpa adhika sukhakArI, abhaya ju mUla parama rasadhArI / ati dukhaharaNa su mAma tihArA, atibhava dUri karo ju hamArA | // 106 / / ati sukhiyA ati zrIyuta rAyA, anubhava mAtra ju Agama gAyA / acala amekhi pradeza ju IzA, vodha pramAraga sadA ju adhIzA / / 110 / / adabhuta gati terI ju gusAI, tU ju ajAna akAraka sAMI / tU ju akartA kartA karmI, tU ju abhuktA bhogaka dharmI // 111 / /
Page #299
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAtma bArahakhar3I adhika sukhAsukha rUpa virAjA, ati prAnaMdamaI bhava pAjA / atizIlI atibhAva jagIsA, atizarmI zivamUla anIzA / / 112 // ati dhananAtha anAdi anaMtA, acyuta agaNita zrIbhagavaMtA / amita jagata dukhaharaNa dayAlA, abhila imA parameva kRpAsA // 113 / / atizaya sAgara akhila ju pIvA, anupadrita ati zivasukha dIvA / ati pApiSTa ju je nara svAmI, tohi na pUja hitU ju virAmI / / 114 // avanIpati pUjita vaDabhAgA, ajasa nivAraka deva viraagaa| tU hi anaMtamatI sujiniMdA, tuhi anaMtagatI mu munidA / / 11 / / aSTa aMga samakita ke tUhI, bhASai jinavara guNa ju smuuhii| aSTa aMga ke dhAraka je haiM, te sabateM hI khyAta kiye haiM / / 116 / / aMjana aura anaMtamatI jo, rAva udAyana karma hattI jo| revatI rAgI jinavara bhaktA, phuni ju jineMdra bhakta jina raktA / / 117 //
Page #300
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitka bAriSeNa zrI viSNukumArA, vajra kumAra mahAmuni pyArA / e aSTAtama aMga svarUpA, tU sabako zibadAyaka bhUpA / / 118 / / inamaiM kaiyaka tadabhava tAre, kaiyaka janmAMtara ju udhAre / jaba tAraM jaba tU hI tArai, to binu aurana karma nivArai / / 116 / / aSTAhnikA mahAtmyaMaSTama dIpa nAma naMdIzvara, tA mahi tohi ju pUjahi saba sura / varSa eka maiM tIna ju vArA, kArtika phAguNa suciva suvArA / / 120 / / amala pakSa maiM jIna aThAI, aMtimu basu dina pUja karAI / aSTa mi sauM le pUnima tAI, niti niti pUja kareM adhikAI / / 121 / / apTa divasa ko bata te bhAsyo, apTa guNani pari briTakAra rAkhyo / siddha cakra hai nAma ju yAko, yA kari paie pati kamalA ko / / 122 / / / samyaktvAdi aSTa mahA je, guNI prabhU to mAMhi lahAje / tinako iha vrata aTha dina karahIM, te ziva gati ava suragati varahIM / / 12 / /
Page #301
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 181 aSTAhnika tuva guNa vratasvAmI, tU aSTAtama Uradha dhAMmI / aSTAnika prata kari java dhyAye, koDIbhaDa ko kor3ha gumAye / / 124 // ati tAkI pativaranA vAlA, koDIbhaDa narapati zrIpAlA / jalanidhi maiM koDIbhaha tAre, pheri bhabodadhi te ju udhAre / / 125 / / akhila Rddhi bhaDa ko tuma dInI, iha tumharI mahimA jaga cInI / aSTa cakravati hI tAre, aSTa halI te hI ju ughAre // 196 / / cau cakrI ikadala tAraMgo, pApa samAMna karI dhAraigo / praSTa bheda lokAMtika devA, tuva japi pAveMge bhava chevA // 127 / / aTha vidhi lokAMtika ko AyU, aSTahi sAgarataM hi batAyU 1 aTha vidhi Rddhi lahaiM tuva bhaktA, tu ju aSTa vidhi karma vimuktA / / 128 / / aTha vidhi yoga prakAzaka IsA, aTha vidhi pUjA jogi adhozA / aSTa prakArI pUja kara je, terI jinavara aSTa hare je / praSTa harI hamare hari devA, aSTa guNAde ho ju achevA / / 126 //
Page #302
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva avagama bhUSita deva akAyA, aSTa' dharA ko tU ika raayaa| aSTa susamyaka darzana IzA, aSTa jU samyaka jJAna adhiishaa| terahi vidhi cAritra ju hoI, saba ko bhAsaka tU jina soI / trayI rUpa hai tU ju abhedA, eka rUpa tU sarva suvedA / / 130 / / aSTa siddhi ara nava nidhi dvAra, terai ku bhI para jugu dAraM / tU vasu Rddhi mUla jaga svAmI, tU vasudhA mahi adabhuta dhAmI / / 131 / / pravidhi prabacana mAtA je haiM, paMca samiti aya gupti gane haiN| aSTa zuddhi dhAraka muni bhaktA, tu ju aSTa vidhi karma vimuktA / / 132 / / aSTama guNa thAnaka taM zreNI, upazama kSapaka rUpa sukha denI / upazaya vAre dvaM ika bhavaleM, kSapaka vihAre tadbhava zivale / / 133 / / aSTama guNa nIce nahi zuklA, daha terau upadeza ju aklaa| ghIyo guraNa sauM saptama tAI, __ dharma dhyAna nahIM hoI ju sAI / / 134 / /
Page #303
--------------------------------------------------------------------------
________________ zradhyAtma bArahakhar3I aSTama saula caudama lau phuni, pahilI zukla ju gyArama lauM, terama codama zukla dhyAna hI dhArahi vara muni / dUjo zukla su vArama ko I // 135 // tIjI zukla sayoga avasthA, bhagavata rUpA, parama zuklamaya tribhuvana bhUpA / aSTama siddhi dazA meM dhyAna na koI, dhAraNa dhyeya dhyAna nija hoI / dharama zukla ziva ke dAyaka, aSTApada cautho zukla prayoga vyavasthA // 136 // / iha tumhaneM upadeza ju dIno, prArati rudra kujanma bhramAyaka / / 137 / / mokoM dehu dharma aru zuklA, so samyaktI jIvani cInoM / Arati rudra nivArI vikalA // 138 // varapati aMtarajAmI, aSTama dhara dAya abhirAmI / hai tere thAMnA, tU aSTakapati ziva tatirAnAM 136 / / praSTApada teM bhUSita kIyo, aSTApada teM zivapura loyo / aSTApada kailAsa ju gira hai, tAkI pati tu RSabha suthira hai || 140 // 187
Page #304
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAsa vyaktitva evaM kRtitva aSTApada vyAghrAdika duSTA, tujha dAsani pari te nahi ruSTA / apTApada kaMcana hU~ kahiye, kaMcana tyAgi ju tohi ju gahiye / / 141 / / rASTami caza ko vRta devA. tU hI jaga maiM magara karevA / tU aSTAMga daMDavata yojhA, aSTaka svAmi ahada arojhA / / 142 / / aThamala samyaka ke tU nAsa, tu adhyAtama rUpa vikAsa / nekata sarva svarUpa tumhArA, atimita doSa harI ju hamArA / / 143 / / praSTa bheda hai vitara devA, tina maiM idrAdika vasu bhAtrA / yotiSa sura je paMca prakArA, eu zAdika aTha dhArA / / 144 / / bhavanapatI daza bheda kumArA, surga nivAsI doya prakArA / surgapatI ara bhaktapatI je, tinamaiM idrAdika daza lIjai / / 145 / / pAyasasita loka ju pAlA, yotiSa vitara te e ThAlA / bhava nara surga mAMhi daza bhedA, teIsauM ahamida abhedA / / 146 / /
Page #305
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I sava devanti kau tu hI devA, aTha vidhi tere ekana dI, tU niyamAzana prArapAyAmA, yama sava kari pUjita eka prabhevA / praThavidhi avidhi vidhi pIse / / 147 // pratyAhAra sudhAraNa nAmA 1 dhyAna samAdhi ju aSTa prakArA, zraSTAdaza tujju prakAsa rahita vikArA / / 148 / / sahasa aThAraha zIla adhIzA moku zola rUpa kari IsA / tU ju anaMta guNAtama jJAMnI, dhaulesI kiriyA paravAnI // 146 // je koTAkoTI, sAgara bhogadharA jaba loTI / taba pragaTe zrI RSabha ju devA, karmabhUmi vidhi pragaTa karevA / / 15016 daza kSetra meM kalapa ju hauMhI, ThAsa doya bIsa itanI ThArA bhoga doya hai karmmA, vasi ju koDAkoDi svadharmmA / / 151 / / avasarpiNI utasapiNI dasa dasa, sAgara vIsa ju koDA koDisa / gharage, loka lokapati yo ju raheMge / / 152 / / kAla anaMta bhaye 186
Page #306
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva paMca bharata airAvata paMcA, . inamaiM hU bhU sukha dukha sNcaa| daza kSetrani maiM rIti na ekA, aura Thaura hai eka vivekA / / 153 / / sarva ju bheda kahai jina tU hI, tU amitAtama kalapa samUhI / aSTAdasa nahi doSa ju terai, e vaDa doSa lage sava kerai / / 154 / / guNa rUpo tU parama pradhAnAM, sarva doSahara mokha vidhAnAM / aSTAdaza koTI ju turaMgA, tyAgahi cakrI hoya ikaMgA // 155 / / teraha raMga rAgi nija raMgA, bhaMga bhUti taji hohi abhaMgA / sahasa aThAiha rA~NI jAka, deva vidyAdhara anucara tAkaM / / 156 / / so rAvaNa viSayani maiM pAgau, jagata bhUti taji sohina lAgau / tadabhava mukta bhayo nahiM tAte, . adhamapurI lahi pAI dhAtai / / 157 / / to mahi pAgi hoyagau muktA, jaba dhyAgauM hra ju virktaa| aSTAvisati mUla ju suguNA, tinake dhAraka munivara nipuNA // 158 / /
Page #307
--------------------------------------------------------------------------
________________ madhmArama bArahakhar3I 161 sarva munIzvara tere dAmA, dAsa udhAraka tU ju udAsA / aThabIsA hai moha prakArA, te saba cUri kiye te bhArA / / 156 / / guNa yaMtra ju maiM te sava pIse, aso tU ju adhIsa jagIse / lAva aThavIsA devala terai, pUrja surga suRddhi ghaNere / / 160 / / aSTavisati haiM ju apiMDA, prakatI bheda ju caudaha piMDA / caudaha ke va saThi bhedA, evaM mili dvaitriNavaM vedA // 161 / / nAma karma ke e ju vikArA, jJAnAvaraNa supaMca prakArA / darzana prAvaraNI nava bhedA, atarAya phuni paMca vivedA // 162 / / dvai moho hai aSTAvAsI, tIna mithyAta kaSAya pacIsI / vedani karma ju doya ganesI, prAU cauMvidhi tU ju hanesI // 163 / / gotra karma hai nIcara UcA, doya prakAra ju sUca asUcA / aSTa karma e dAyaka bhaihe. kavahU to mahi nAtha na meM haiM // 164 / /
Page #308
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva aSTani ke se para aTatAlI, te sava bheva hare bhramajAlI / tU jina karma haro hara avasA, vazakIye te tribhuvana svavazA / / 165 // jIva samAsa ju haiM gunnIsA, pUrNotara guniye ar3hatIsA / savako rakSaka tU ju jinezvara, saba bhedani te rahita zivezvara / / 166 // aThatIsA~ pani eka adhika hUM. kala parakala pAtIta bheda dvai / saba Uradha lokahi ke Upari, tero vAsa ju hai savaka siri // 167 / / nAhi vAsanA to mai koU, vAsadena hArau ika hoU 1 aThatAlIsauM kAvya ju terI, bhaktAmara kI Rddhi ghanerI // 167 / / te nivasau mere ghaTi devA, mAnatuga dukha dUri karevA / eka Una aDatAlIsAje, dhAtika prati ati malina mahAje // 168 / / te sava nAsahi tere bhaktA, tU sau ara aThatAla vimuktaa| cauvIsauM mAtA maratAtA, e aThatAla ho thakI khyAtA / / 166 //
Page #309
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 193 aTThAvana ke Adhe svAmI, guNatIsauM ratanazraya nAmI / te saba bheda hetu kirapA kAri. phuni abheda rUpo kari bhavahari / / 170 / / eka ghATi kariye ju aThAMvana, jIva samAsa ju hasattAvana / jIva rakSagA terau paMthA, tU yogIzvara hita ju gaMthA / / 171 / / * eka adhika ar3hasaThi sau upari, e nizca pAvai ziva bhavatari / kaiyaka tadabhava kaiyaka janma, pAveM tuva para hato tanmaiM // 172 / / aLasAThi varSa ju Upari ekA, guNahattarI jIvI ju vivekA / ekAdazamauM rudra ja svAmI, pAravatI prANezvara nAmI // 173 / / tohi dhyAya hAsI to sariSA, tU tIrthakara pUraNa puriSA / aDhasaThi ke prAdhe cautIsA, yehaiM atizaya to kari IzA // 174 / / * 166 jIba-mokSakA adhikArI cha ...24 tIrtha kara, 24 pinA 24 mAtA, 24 kAmadeva, 6 vAsudeva, 6 prativAsudeva, 1 nArada, 6 balabhadra, 11 rudra, 14 kusakara 12 cakI [ mUla prati kI TIkA |
Page #310
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtisva aThasaTi tIratha bhautika vhAveM, to vinu ziva pura paMtha na pAveM / grahatari ke Adhe devA, guNatAlIsa nAhi ju jAcoM, asso Uradha loka su prathama kahevA ||175 // SoDasa SoDasa ekaka suragira, aisI karato maiM hari rAva / maMdira tere svAmI, paMcamerU meM haiM abhirAmI || 176 / / ke assI ke ikyAsI jo, aThavAsI dhArahi tere sodha sadAthira / prakati zraghAtI terama ThANe, tU saba bheda bhAva paramArauM / asI karo mosauM jinarAya, paMca ke caurAsI pacyAsI jo // 177 / / terI nijadAsA prabhU hna kai naI naI nahi dhAroM kAya / / 178 || A tuva puri jaga jala deke / Ave devA, caDa cAlIsA TAri vibhevA ||176 // mada mUDhatva anAyata nAje, saMkAdika zrara bhaya bisanAje / zratIcArA prabhu TAre, vIsI hai du aghasAre // / 180 ||
Page #311
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I e samakita ke zatru ju pApA, morta sakala nivAri su zrApA / aThyAsI teM tIna ghaTaM jaba, prakati pacyAsI nivala mahAsava / / 181 // saThi nAsi ju kevala pArka, pacyAsI taji to mahi Avai / jIva samAsa aThacAraNava setI, chUTi karisI prakati suretI / / 182 // hai praThyAMrarAva jIva samAsA, jaga bAsini ke bheda nirAsA / tU hI khyAta kareM jina svAmI, savakau pAlaka aMtarajAMmI / / 183 / / paMca ju thAvara caudaha bhedA, tina maiM cyAri su aSTa vivedA / pRthvI jala ara ani ju vAyU, sUkSama dAdara aSTa ginA / / 184 / / nityetara sUkSama ara cAdara, pratyeka mile paTa yAvara / aSTa suSaTa mili caudaza bhedA, pUraNa itara pralabdha ju vedA / / 185 / / caudaha ka tiguNeM jaba karaMhI, dvaM bIsI dve adhike gharahIM / sura hai nAraka ganiyeM, pUraNa itara garne cau bhaniye / / 186 / / PEX
Page #312
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva vikalatraya pUraNa ara itarA, phUni ju alabdha mileM nava nitarA / manuja taNe nava bheda sunI aba, SaTa para tIna mile hanava saba / / 187|| * kubhoga bhalecha a khaMDA, paryApita pro itara ju maMDA / arijakhaMDa mAMhi dvai bhedA, garbhaja sanmUrchana jina vedA / / 18 / / garbhaja hoya sudoya prakArA, pUraNa itara sahI niradhArA / sanmUrchana alavadhahI hoI, Sada dvai ika mili taba vidhi soI / / 16 / / paMcadrI pasu haiM cautIsA, tinake bheda kahe ju jatIsA / karmabhUmi ke samanAM amanAM, garbhaja jalacara thalacara gaganAM / / .60|| paryApata pro. itara ganauM e. dvAdaza sUtra pramANa mRnau e / phuni sanbhUrchana samanAM amanA, jalacara thalacara nabhacara gamanAM / / 161 / / suraNa itara anadya mila jaba, daza pATha girne ju bheda saba / bhogaha bhogabhUmi ke samanAM, nabhacara bhalacara = dvai gamanAM / / 162 / /
Page #313
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahavaDI 117 alabadha garbhaja maiM nAhI, jalacara nAhi ju bhoga gharAMhI / vAsa sArA dvai ? sava e, cautIsA pasuhe hai ava e ||163 / / bayAlIsA natra cautIsA, pacyAso tirayaMca gatIsA / nava manujA hU~ mara hU~ nAraka. ina saba bhedani te tu phAraka / / 16 / / aTha adhikA nivai tU bhASa, sarva samAsA tU hI rAkhe / pacyAsI nava cau java milahIM, dai kama ikazata jaba saba rahahIM / / 165 // e basa thAvara bheda sabai hI, bhaye hohigeM haiM ju avaihI / jinavara tU sana ko pratipAlaka, zrI bhagavaMta sakala dukha TAlaka ||1961 ina bhedani leM mohi nikAsa, zuddha rUpa kara prabhu avinAma / inakI rakSaka kari hari maukoM, inate rahita karahu tujha dhokauM / / 17 / / soraThA ThAga bAga cyAra e, cautIsa ju bheda pazu / nau vikalatraya dhAra, bayAlIsa ju bhAvarA / / 168 / /
Page #314
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva nau manujA hra deva, hU~ nAraka e vyANavai / ina meM terI seva, karahi tike hI zlAdhya jI / / 166 / / e sava hI ati kheda, jagata nivAsI ati duskhI / jo jana ha niraveda, kheda rahita hU ziva lahai / / 20 / / jIva raSika jo sAdha, so pAvai jagadIsa kauM / karahI jIva ju vAgha, vaha liI saMsAra maiM' / / 201 / / chaMda sarI aSTottara zata haiM magi kAje, mAlA ke tuva guraNa gariNa kAjai / tiNa kari tohi japeM je jIvA, te tAkauM pAve jaga potrA // 20 // paNa tIsAkSara SoDaza aMkA, SaTa ara paMcAkSara caturaMkA / dvai para ika akSara ke nAmA, tere jApa japeM sukha dhAmA // 203 / / aSTottara zata pApa nivAre, tohi bhale te Apa udhAra / te aSTottara agha haiM kaise, jIva viSa kardama haiM jaise // 204 / / saraMbho ca samAraMbhI jI, . prAraMbho hai agha khaMbhojI / e traya pApA mana baca kAya, __nava bhedA ha guru samajhAyeM // 205 / / 1 isakA nAma vekSarI meM diyA hai /
Page #315
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I nava kauM kRta kArita anumati, ca kaSAya teM guNiye te sava kariti gula kareM to tthiik| adhahArI e sava pApA dUri pulAveM, aSTottara zata hna agha e taba || 2063 / jaba guraNa maNikA koya phirAveM / tU zramRtadhArI, amRta rUpo patita udhArI // 207 // varaSa harisauM ra ThatAra ju mere kevalade baMdo pada graSTataraNoM sau ara aThatAlA, paMtra zarIra garne e tehI, hamare ghAtaka TAri vizAlA // 208 || dvAri ju hamare sau zraraThAMjana, paMdraha garne adhika daza eho / apana vAsa dehu mana bhAvana // 203 // aDhAIsa~ java bIte, tere | pArasanAtha pacheM ju atIte / taba pragaTe zrI jinavara bIrA, barddhamAna ati guNaha gaMbhIrA / / 21 / / tina sava rIti basI hI bhASI, jaisI tevIsani cauvIsama aMtima jinasvAmI, rAkhI / sanamati nAtha ju aMtarajAmI // 211 166
Page #316
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva arka vimAna ju yojana aThasai, manuja lokathI upari nivasa | sani mAla hai sara sI. sasi sUrija saba tohi namasI // 212 / / sasi ara arka ju terai basi hai, tU tribhuvana pati santra ko mami hai| tArAgRha nakSatrAdika je, tere dAsa ju zakAdika je / / 213 / / yotigako iMdra ju hai caMdA, arka pratidI ahi karaMdA / sAtasaMkare ara nivaigani, yojanatArA maMDala jo phuni / / 214 / / manuja loka thI iha ju vicArA, nava sata yojana yotiSa dhArA / yotiSa ko maMDala dasasI pari, yojana tArAgaNa te Upari // 215 / / sarva jyotisI tere dAsA, jyotirUpa tu parama udAsA / aSTAdhika daza sata zubhalakSaNa, tere kahiye tU jU alakSagA / / 216 / / aSTottara zata lakSaNa svAmI, navasai vijana je abhiraamii| te sava dhArahi terI vapu jo, tU paramAtama zivapada pathajo 1 // 215 / /
Page #317
--------------------------------------------------------------------------
________________ ayuta lakSa koTyAdika ginatI adhyAtma bArahakhar3I gramita anaMta asaMkha ju ekA. amara bhAratI udadhi prasaMkha asaMkhi ju dIpA, saMkhyA nAMhi sutta ju pranekA 1218 || assI ca adhikA lakha, jauMnI, grahitA re tina ko dIpaka tU avamIpA / cArudatta agaNita jIvA teM ju udhAre, merI meTi ju karana maunI // 216 // ahikoM grahipati ko pada dIryA agaNita kama taM ju pachAre / grahi patanI padamAvati kaunI, argAni jarata jiha nAma sunIyo / / 220 / / doUneM prati bhakti ju cInI / ajahUM surakAre, tosI tU hI amara adhAre ||22|| doyo tuba nAMmI, aja pAyo suraloka sudhAmI jIvaka seTha sunAyo maMtrA, namokAra nAmA marala sunyauM svAne citadhArI, zivatatrA ||222 // agha rahita bhayo zubhakArI / prati pApAtama sAra ju meyA, toteM sura pada sukha bahuleyA / / 223 / / 206
Page #318
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ati asaparasa ju caMDAlAdika, to taM ziva pAyo dhari bhava ika / ara riNa nivAsI je munirAyA, avanI taja te mukti paThAyA / / 224 / / abhayAtama tU deva abhevA, __ abhaya kumAra kiyo ju achevA / aciMtanAtha ju arcA tumhArI, kAce te gA pA samatI // 225 / / amarapurI sukha bhogi bahuta juga, nara 8 amaraNa hauMhi rahita ruga / aSTa jitI dhvani tumharI jinapati, je ghyAve niji mani taji saba chati / / 226 / / te nija nizcaya pAya svarasarati, pahuMce loka zikhara taji jagatati / abjopamakrama deva tumhAre, ali sama sura nara munivara kAre / / 227 / / taji abhimAna japaM je jaga jana, te avanIghara pAvahi pada jina / anucara hoya ju sevahi tohI, tyAgi ahaMkRta bhAva vimohI / / 22 / / anucara tAraka eka tuhI hai, tU apavarga ju dAyaka hI hai| eka anujhita bhAva su bhU hai, tu ju ahaMkRta rahita prabhU hai // 226 / /
Page #319
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma vArahakhar3I 203 arjana pAMDava teM ju udhArayI, drapada sutA kI saba dukha TArayo / dharmapUta para bhIma udhAre, nakula su sahadevA nijakAre / / 230 / / anirudha kumara pradyumana pUtA, pUta pitA te kone pUtA / avadhinAtha tUM anadhi svAmI, anarala bhUpa sudhArakA nAmI / / 1 / / anarana rAvasu radhupati dAdA, tuva bhaji mukta bhayo taji kAdA / atibala khagapati mahabala tAtA, tuva bhaji siddha bhayo ati pAtA / / 232 / / apara prakaMpana rAva udhArA, meghesvara kautUna tAsa / rAva akaMpana kAsIrAyA, zrIsulocanA tAta kahAyA / / 233 // meghesvara dhanApura kI patti, pati sulocanA ko ziba sukhati / nAtha sa ara soma ju vaMmA, teM ju udhAre tU ju niraMzA // 234 / / tava parasAda bhaye rAjA, taba parabhAva kiye nija kaajaa| arkapati tU arka udhArA, tU arkendra arka garaga tArA // 235 / /
Page #320
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva akIrti ko mukti ju dInI, ara bharatesa thako bhalakAnI / dikSA leta ju bharatha ubhAradhI, agraja cakrI pAra utArayo ||236/0 agrezvara ta sabakai AkheM sura nara munijana tuva pada lAge / apradhAna nU grAma pradhAnAM sakala sujJAyaka zrI bhagavAnAM / / 237 // a kahiye jaga maiM harihara ko, te dhyAMce kevala padarakauM / hari nArAyaNa hara jo rudrA inakI bheda na jAnahi kSudrA ||23|| hari hara munivara jinakoM ghyAveM, jina vinu jaga jana janma gumAve | anya nAri sama mithyA parapati, jo mai dhArI saThamati dukhatati // 236 // // so mese meTI jaga nAthA. tija paragati ko dehu ju sAthA / para pararaNati teM meM dukha pAyauM, Apa visAri su janma mAyA~ / / 240 // amita apAra jIva teM tAre, te mopeM kima jAhi samhAre / pai gura kI suni vAMNI svAmI, kaiyaka bhASe bhASa nAmI || 241 / / * bhAvArtha- hari kahatAM vAsudeva zrathavA hari kahatA iMdra para hara ko rUdra so sArA kevala vyavasthA meM ghyAveM chaM / [ mUla prati kI TIkA |
Page #321
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 205 agnibhUti ara vAyu ju bhati, sAligrAma grAma meM motI / 'pahilI muni sauM vAda a kInI. pAchai tero dharma ju cInauM // 242 / / te doU leM svarga paThAye, banake azubha samasta uThAye / 'agnibhUti tai saptama bhava maiM, kRSNa putra va pAye tuva maiM // 24 // agnibhUti ko jIva ju madanAM, bhayo pradyumna madana ju kadanAM / vAyubhUti bhau zaMbu kumArA, doU tuva bhaji utare 'pArA / / 244 / / pravara viSa hva te hU~ bhaiyA, kosAMvI nagarI ju vasayA / jeThI bana mai ani ju bhUtI, bahurau sahamati vAyu ju bhUti / / 15 / / 'pale tokauM tana mati dhyAyo, jina mAraga ko guNa brahu gAyo / tAta terai zivapura prAyau. sumitra gura ko mana bhAryA / / 246 / 3 dUja tokauM dhyAyo nAhI, bhayo guradrohI jaga mAhI / kor3I hai mUvo so pApI, bhayo gadahI ati saMtApI // 2479
Page #322
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva , sUrI va phuni kukarI havo, mahAdukhI hUM vaha jana bhUvo / bhayo aMdha ciDAlI dehA, jina tumasauM konoM nahi nehA / / 248 / / hra ciDAlI tuba guna bhAyo, aganibhUti kI savada suhAyau / nAgazrI nAmA dvija putrI, bhaI dharma ruci ati hi pavitrI / / 246 / / suramitra ke suni jina vainA, tuma dhyAye tribhuvana pati jainaa| tuma parasAda SoDazama surgA, tina pAyo prabhu bahu sugva durgA / / 250 / / phuni sukumArI seTha hva svAmI, tumakauM dhyAya bhayo bahu nAmI / ati upasarga jIti vaha dhyAMnI, gayo ju saravArathasiddhi jJAnI / / 251 / / ika bhava dhari vaha to maiM mili haiM, tero dAsa na jaga maiM ruli hai| tere dAsa anaMtaha udhare, tokauM pAya bahuta jana ubare ||252 / / amarapatI hai lerau dAsA, __ ika bhava dhari pAne ziva vaasaa| vasu vidhi lokAMtika sura RSi je, ika bhava dhari pAnai RSi gati je // 253 / /
Page #323
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I ahamidrani tahI dhAregau, nava pacAnuttara tAraMgI / amarANI ju zacI hai devA, bhava aMtari pAca' bhava chevA / / 254 / dAhiNa yAkA loka ju pAlA, tuva api pAva pada ju vishaalaa| prasana pAna khAdimanahi terai, kSudhA triSA nahi tohi ju dherai / / 255 / / astrAdika ara bhUSana koI, vastrAdika tere nahi hoI / adana bhakSa ko nAma ju kahiyeM, terai asana vasana nahi cahiye // 256 / / ahamevAdika to maiM nAhI, tU ju ahaMkRta rahita mahAhI / ahaMkAra aramAna na tere, dUri karau lAge prabhu merai // 257 / / dohA ahaMkAra maya iha jagata, yAko tyAga sumoSa / iha tumharau upadeza hai, uttama guNagaNa koSa / / 25.8 // tyAgi ahaMkRti jina tujhe, bhyAyo dIna dayAla / tini pAyo tU guNamaI, niguNa parama kRpAla // 256 / / kumara azoka : rohaNI, tere bhakta anny| te azoka dharata kiya, ati sukhiyA ati dhanya / / 260 / /
Page #324
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitvA arajana puta jU, adhamanAM, nAva abhimanAM jAsa / so tere parasAda to pAyo amara vilAsa / / 261 / / akalaMka ko nikalaMka dve, bhAI jinamata dAsa / tinakI tuma rAkhI kalA, kiyo vodhamata nAma / / 262 / / kumara abhairuci abhamatI, bhAI bahana sujAMna / te tuma kInaM prApuna, dhare paMtha niravAna / / 263 / / adbhuta losI ko nahIM, jaga dAtAra jagesa / mohU dIjai mostra maga, muni vinatI sujinesa / / 264 / / tU anAdi anidhana prabhu, tU avikta ativikta / ahamidrani kara acyaM tU, tU atiMdra jaga tikta / / 265 / / * tU amarta darzI prabhU, ara agAdha bhavavAra / atigAhana tU gahana hara, mohU pAra utAra / / 266 // tu alakSa lakhiyA vibhU, tU agamya gama ko ju / je agamya gama kAja nA, atra holaka tina kI ju / / 267 / / je abhakSa bhakSaka janA, ninako nidAkAra / je pratatva rocaka narA, tinako nAhi udhAra // 268 / / aho ahisya svarUpa jI, parama ahisA kAra / sadA ahiMsaka deva jau, kara sakala upagAra / / 266 / / aho rAtri munibara japeM, jAauM te nija rUpa / pAvai alpa kAla meM, vaha muni pati jaga bhUpa / / 270 / / ahni viSa bhojana kareM, pivahi narajanI nIra / ahina viSa maithuna tajaM, tuva mata rala gRhi dhIra / / 271 / / * prati meM 266 saMkhyA nahIM hai, para hamane kamazaH saMnyA dI hai| isI kAraNa Age 300 kI saMkhyA meM eka chaMda kama raha gayA hai /
Page #325
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 201 ahni divasa ko nAma hai, tu hI jinavara ahni| karma kATha jAla na paro, jo ika dIse vahni // 202 // chaMda vaisarI 5 tatva anehA avihita svAmI, acala akhaMDita alita dhaamii| agaNita dravya arUpI joI, ___acara amUrati amara ju hoI / / 27 / / atula pradezI eka pradezI, pracurAtama jar3a rUpa alezI / aNu bharitAkhila loka nivAsI, kAla dravya jo akala abhAsI / 274 / / samavaratI jo hai ju asaMkhA, vartana lakSana alakha akaMkhA / dravya suguraNa paryAya samUhA, vaha ju anAmI sarva ju dahA / / 275 / / kAla cakra paraNati hai tAkI, paryaya rUpa kadApi na thAko / tAmaiM hI bharamata hauM nAthA, dInAnAtha gahIM mujha hAthA / / 276 / / - . .. .. .. -.- .-- ... -. - ... . . . 1 anehA kahatA kAla [mUla prati kI TIkA) 2 vyavahAra paragati kAla kI samaya ghar3I prahara dina rAtri ityAdi cha ara nizca paraNati SaTaguNI hAni vRddhi cha [mula prati kI TIkA)
Page #326
--------------------------------------------------------------------------
________________ 21. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kAlacakra te mohi ubAre, apanI vAsadehu guNa bhAre / to vinu kAla na kihina jIte, kAlanAtha tu kAla atIte // 277 / / 1 aNu khaMdhA nahi to maiM koU, cetana tU ju amUrati hoU // 278 / / aNu dravyaM khaMdhA paryAyA, pharasAdika guNa vIsa batAyA / te gurAga mo tai TAri ju svAmI, nija guraga deM vyAracauM abhirAmI // 276 / / kevaladarzana kevalajJAnA, kevalavIraja sA~sya pradhAnA / 2 inahi Adi da amita judai ho. apanoM kari apuna pura laiho / / 280 / / saNu kAlAgu ara pugalANu', duhu ko jJAyaka tU ju pramANu / milana zakti nai rahita ju ekA, dUjI milata ju zakti anekA / / 281 / / amara hi ziva tote ho, amarAsura nara tuva mukha jove / deva sakala kahive ke amarA, amara sahI tU kavahU na marA // 282 / / 1 isa chanda kI saMkhyA kA caraNa 1 paMkti kA hI hai / 2 prani meM puna: saMkhyA 1 me zurU kI gaI hai; para hamane ina chandoM kI sakhyA lagAtAra kramAH hI rakhI hai, jabaki kaI sthaloM para saMsyA meM aisA avarodha pAyA hai gayA / lagatA hai pratilipakAra ne punaH hamako sudhArA nahIM hai|
Page #327
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I anata su adhikAdhikya tuhI jo, anata sudina karate jasahI jo| amata nizAkara jIta niyaMtA, anata hokara rammi jayaMtA / / / atata vijita Iza akelA, asudhi vijita dhIza acelA / vastu azuddha na toM maiM par3ae, kevala zuddha rUpa nU gaie // 284! nAhi anAtama bhAva ju tomaiM, haraha anaratama bhAva ju mo meM / to binu Atama bhAva na lahiye, taje anAtama tohi ju gahiye // 255 / / asti karaMtA asti dharatA, tu astitva svarUpa anaMtA / tU anApta bhAvani te nyArA, tohi anApta na pAMbahi pyArA 286 / / asti ju kAya paMca haiM svAmI, tinako bhAsaka tU ju anAmI / / asti nirUpA asti adhArA, astira nAsti svarUpa apArA / 287 / / asti nAstiko pragaTa ju IzA, asti nAsti dhara hai jagadIzA / amita pradezI guNa ju anaMtA, guraNa paryAya svabhAva dharatA // 288 / /
Page #328
--------------------------------------------------------------------------
________________ 215 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM vyaktitva akhila pradezI siddhi svarUpA, atisaya thUla asAdhya anUpA / tu graprAkRta deha ju svAMmI, tu ju avAdhya arAdhya arAMmI ||28|| tu ju abhakta subhakta na kAkI, tU suM prabhu tAraka bhagatA ko tU ju anAkRti prakRti rahitA, acannAtama akRta akRti bodha jusahitA ||20|| tU ju arudhA acara acaMpA, botha bhavakI tU juSA / " akhilAtama akulAtama svAmI, akalAtama amalAtama nAMmI / / 261 / / ajaDAtama amitAtama bhUpA, amitIsa anUpA / pragatI gatI dAyaka tU IzA, asita bhAva varjita jagadIsA || 262 // saMtA pAve anna auSadhI zAstra ju zrabhayA, e caudAMna kahai tu vibhayA / anna pAna niradUSaNa leka, tohi ju dhyAMveM nija mana dekaM / / 263 / / tata terA, tU niradUSaNa bhUSaNa merA anna bIe para jalahi juchAraNA, ih terI mata hai ju pravANAM / / 264 || 1 ka ma 1 akapaTa se 1 [ mUla TIkA ] 2 pragati gati mokSa ko nAma ke jahAM sau pheri gati nahIM /
Page #329
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 adhmAma bArahakhahI anna jalA vinu aura jikehI, __ jihvA svAda ju hoi tikehii| te nahI svArdai tere bhaktA, anna vAri le to mahi raktA / / 265 / / 'aNu bhojana le tohi ju dhyAve, sarva svAda jai dUri vahAMnai / te nija svAda lahaiM nija bhaktA, jina rasa cAkhi ju viSaya viratA / / 266 / / chaMda pAdharI ariviMda cakSu pariviMda pAya, ariviMda hasta ati gaMdha kAya 1 'ariviMda vadana jagajIta deva, madhukara muni sura nara asura bheva 1267 // atinaMdAnaMda anaMda deva, ati akatha apUraba asama Teva / atinAtha ju deva anaMta nAma, __ atisAtha ju eka anaMta dhAMma / / 268 / / atihAtha acheva aveva veda, aragumati amatI kima yojJa seva / atihita ju anaMta anaMta jJAna, ___atimita ju anaMtAnaMta mAna ||266 // x 00 pannA pUrNa hone meM hamAre krama meM 1 saMkhyA kama par3atI hai| vaha padya saMkhyA mUla prati meM 266 saM. vAlI nahIM hai / isa prakAra hamane apane krama meM pravarodha nahIM kiyA hai / x
Page #330
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktintra evaM kRtitva ati atula anaMtAnaMta rUpa, ati amala alipta ju loka bhUpa / mati zruti avadhI ara turiya jJAna, dhArI muni nahi sakahi mAna / / 300 / / anumati kI kauMna ju vAta deva, ika nAma adhAra ju deva deva / iha vinati ju dhArahu dInabaMdhu, leho nija puri ara harahu baMdha / / 301 / / chaMda bhujaMga prayAta anaMtaddhi siddhi tuhI deva devA, aciddhi vRddhi tuhI naMta bhevA / ameddhi pUraM asaMkhyeya svAmI, anaMditva bhAva tuhI sarvajAMmI / / 302 / / sarvasya agno tuhI agranAthA, tuhI agrimo agrajAtA asAthA / tuhI agra agnezvaro IzarAyA, tuhI parma tatvaM arUpI akAyA / / 30 3 // aleSo abheSo alezo azezo, aheyo ameyo adehI adesI / arDako aTako anaMko abako, ___ asako araMko akaMpo apaMko / / 304 / / agAdho avAdho anaMgo amaMgo, anAmo akAmo araMgo asNgo| apApo apunyo aneko achepo, anAtho ajogo abhogo alepo / / 305 / /
Page #331
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 215 arogo asogo agaMdho avaMdho, pramodho gracityo prakopo anNdyo| adIno ' anIno achIno ahIno, arIso anIzo alIno nilIno 1306 / / aligo adaMbho pramoho pradohI, adhIzo atIzo achoho akoho / akhaMDo praDaMDo aphaMdo achaMdo, arUDho amUDo anaMdo amaMdo // 307 / / anAdI anaMto abedo abhedo, abAdI zasaMto arAmo akhedo / gradoSo asoSo vimoSo akoSo, sAnoSo na soSo pradolo golo !!308 / / soraThA tu ju apharaso deva, araso arajo viraja tU 1 tU ju adada acheva, atilInI atidharma tU / / 306 / / chappaya chaMda atirAmo abhirAma tU ju atidAna anaMtA / atidhAmo atizuddha tu ju atibuddha prasaMtA / / atizato atinAma tU ju atiguDha suruuvaa| atirUDho avadAta vU ju atiraMga agUr3hA / / atyudAra anagAra tU atyudhAra jagadeva hai / atyudAta aticaMga tU ju anaMta acheva hai / / 310 / / 1 anIno kahatAM jiko koi dhanI nahIM, Apa hI dhanI cha /
Page #332
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva atitAto atitrAta tu ju ativIra pravIrA / pratipAto atisAra tu ju aticAra anIrA // atidhIro atimina tU ju atisvAmi anAdI / pratirUpo atibhUpa tU ju atiputa pravAdI / / adhikArI atiramya tu ati su punya avadhUta hai| abhicAro atizUra tU ati cUra ju atibhUta hai / / 211 / / atipati tU ati Uca tU ju atisauca anNdaa| atipUrA pratibuddhi tU ju atidUra aphaMdA / / tU amarAmara deva jyoti maya tero rUpA / sarvajyoti jitadeva tU ju atichati jinbhuupaa|| do sau tU hI deva hai aura na deva kadApi ko| tU pUraNa paramAtmA bhagavAno ju udApi ko / / 312 / 5 tU ju ahiMsA zakta tyakta adayA sanna tUhI / tu anata parihAra karaNa saba guNa ju samahI / / saba pari tU ju dayAla nAhi kara mani pari jainAM / amRta tulya mahAna nAtha tuva adabhuta vainAM / / adata pratyakta ju tU sahI agrahma tikta sugrahma tU / abadha abAdha akiMcano paramezvara para brahma ta / / 313 / / aparadravya ko tyAga vastu te tere svAmI / anRtamAyA jAla tAsu ko lezana kAmI / / amalA kamalA pAsi pAsi rUpA nahi kamalA / bahiraMgA ne dUra tU ju aMtara lachi vimalA / / ta zrI vyakta abhIta hai, alabha prabhAva agRddhi tU / abadha nirUpo guNa maI, Rddhi vRddhi dhara siddhi tU / / 314 / / tU ju arora praroga tU ju zrIyukta anaMtA / tU zrIvAna jinesa rahita abalA arahatA / /
Page #333
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahADI anubhUtI jo lachi pora ko lachi ju nAhI / tU anubhUti svarUpa vaha ju tohI ke mAhI / vratarUpo samadhAra tU akriya bhAva vitIta hai| kriyA rahita tU prakriyI kUTasthA jagajIta hai // 315 / / tU agha chedaka deva tU ju hai atata vihNddii| asata vihaMDaka tU ju pUja abhinaMda prkhNddii|| ati brahmazvara Iza dhoza tU hai ju arUpI / paragaTa rUpa dayAla eka tu hI ju anUpI / / ati yatibhUpo atizayI atizaya rUpa anUpa hai| atigati rUpo atidhRtI aticaMdra ju atibhUpa hai / / 3161 arati bitIte tU ju pUja - anaya vitiitaa| tU jU apuNya bitota puNya pApani te bItA / / rahita anIti munIti tatvani nIta ju tuuhii| tu aparAdha vitIta jIta nU karma samUhI / / sadA ju arIti anIti te adharama te nyArau tu hii| tu ju anAzAmaya jitI amavijIta kahai sahI / 317 / / pramati kumati nahi saMgi, saMgi teraM nija bodhaa| agati udhAraka deva tu ju nijarata ati sodhA / / atikrama vitikrama mAMhi nAhi terai ati cAga / aragAcAra ko leza nAMhi terai ju lagArA / / tU ati cAru manojJa hai anucaragaNa tere nhiiN| anukrama krama nadi pAie, nAMhi anAraja to mahI / / 318 / / azubha vittItasu tU ju pUja tu asudhi vijotA / mohatagI ju anIka eka taM hI saba jItA / / tere nAMhi anIkanaMta guNa te ju anIkA / nIkA te ju dayAla nAMhi ko tina samanIkA / /
Page #334
--------------------------------------------------------------------------
________________ 315 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kahaiM anIka ju phoja ko nIka anIka ju graanikii| tU anIkadhara gugAmaIzA pUrahi bhumini ko / / 366 / supta anIka ju dhAra idra hai lero dAsA / paT semAghara caRidAsa ko hoya ju dAsA / / avara sakala nRpa cyAri dhAraMhI senA svAmI / tu savako pati Iza eka baddha bhUpa anAmI / / to samasenA to kane, avara chora dIva nahIM / tU anIkapati ekAlI amita anIka ju tomahIM / / 320 / / tU ju alIka na hoya tohi nahi lahahi alIkA / annata tyakta dayAla tU ju hai nAtha sunIkA / / atizayavaMta anaMta tU ju jina ati muninaathaa| anucita vIta abhIta eka tU amita ju sAthA / / atirita bhUpo atipratI ativirato avanIpa tU / akarama deva atihitU eka eva jagadIpa tu / / 321 / / atisaya sAgaranAtha sakala anyAya atItA / tU ju amaMni amaMtra maMtramaya tU ju ajItA / / nAhi amAtya jU koha hoya terai drvaaraa| durgakoTa ko nAMhi aApa dIrSa ika bhArA / / to sau rAvala tU sahI ajaDa akara cinamaya prabhU / eka rAvalau rAvarau aura nAhi rAvalaka bhU // 322 / / abhijita jatipati tU ju pUja ati nagana svruupaa| atizammatima deva tU ju atizaya baDabhUpA // atizaya taMtra ju eka avara nahi to vinu atizaya / tU pratibhUti vizAlanAtha tUM rahita sakala bhaya / / 1 amAtya kahatA paradhAna / mUla prati kI TokA /
Page #335
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 2 3 4 adhyAtma bArahakhar3I vihita mithyAmata sabai vihita zivAgama sAra tU / jina Agama bhAsaka vibho asti nAsti nayadhAra tU / / 323|| tU pratibhUmi kSamA ju kSAMtidhara eka tuhI jo / tU apa tulya' dayAla pApamala nAzaka ho jo // tapati haraNa ati zramala jIva sama tU jaga jIvana / analaH samo bhagavAna dahana kara karma mahAvana // simo vinu saMga tu mahAvalI huta bhuja sakhA / vAta valaya AdhAra jo loka sukala dAyaka sukhA // 324 // tu abhatulya * alipta tU ju zrabhamAMna amAMno | nabha hai tere mAMhi tU ju nabha mAMhi vaSAMno || anupama mAMno tU ju pUja tu acalapatI jita | akala samAno nAtha akula sama tU ju jagata hita / / nokisI sau pUja tU akhila sarIsa he prabhU / jJeyAkAra zranaMna jo jJAna bhAva tere vibhU || 325 / / arko pratibhAsa moha timara juko htaa| mamatA rajanI meTi bodha divasa su pragaTatA // bhavya kamala pratiphulla karaNa jo patha calAvaM / vi vinoda miTAya nAdi sute ju jagAve // jIva ju cakavo mati priyA viSama viravinako hare | bhavi ulUkAnahi lakheM. arka amita dyati tU dharai / / 326 / / 1 prati ju anaMta pratApa tApa nahi tere sabar3I / mithyA bhavaju rAhu tohi beThe nahi kabahI // 16 jala tulya nirmala zItala chaM anala zramani kau nAMma cha / anila pona ko nama hai / grabha kahatA AkAza | 1 apa kahaje jIva Rhaje jala kA nAMma caM | mUla prati kI TokA] IP "
Page #336
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva vAkI nAMva ju bhitra tU ju hai sAcau mizrA / gra nahIM to tulya tU ju ati razmi vicitrA || ahni karA avagama maI, graho grahokara aruNa tu / graja bhAva kara deva hai. seta na syAMma na aruNa tU 31327 || suprani ko nAma tU ju" asubhRt garaNanAthA / atula pramANa ju Iza, asama sama tU ju anAthA // pariNata cadara sUra nAMhi nakha ti sama tere | mAno abhimAna taju hari sAhiba mere // pravadhina prabidhina to viSa, pratividhi mUla ju tU jinA / atigati dhyAna nidAna tU atulita zamakara tu dinA 1328 / / soraThA prati atigati tu deva, gati gati ko jJAyaka prabhu / sukhadAyaka hai seva, anya na cAheM anaMta prabhU / / 326 / / chappaya jo ju avidyA kaMda tAsu ko hai ju nikaMdA | anupama kAya su tU j pUji tU akhila anaMdA // prati sugama kahai tU ju deva tu prabhava vihArI / prabhava bhaSaka je jIva tohi pAMveM na udhArI // agama gamaka je pApiyA tohi na pAyeM nAtha jI / agama gamaka phuni jogiyA tajahi na terI sAtha jI ||330|| 1 abhUta kahatA prANI jIva tyAMkA garaNa samUha tyAMkI nAtha hai / [mUla prati kI TIkA ]
Page #337
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma vArahakhar3I tU abijJeya pracheya nAhi paramAdasu to maiM / tU apramatta jiniMda nitya nivasa prabhu momaiM 11 maiM paramAdI mUDa nAhi lakhIyo pada terau / aviSaya atizaya rUpa tU ju ri timira ju merau / / jA kari tohi lakhoM prabhU, vahai dRSTi da saakssyaaN| nAma apAra jU jAsu ke so tU jagata gusAiyAM / / 331 / / atiThAmo atigrAma tU ju atidhAma anAmA / atihita maMta sU saMta nAMhi terai dhana dhAmA / / asvAdika turaga sena taji sohi pAne / dhyAve tana mana lAya hoMhi prabhu pati viTapAje / / aSTama ghara lahi sAmatI siddha bhAva pAMvahi tike / sarva tyAga tohi ja bhajai, hai to sama jina bana jike // 332 // tU jU agocara nAtha eka gocara kevala meM / na ju anAlasa bhAva nitya nivasa devala maiM / / alaMkAra nahi koya hoya teraM na abhUSana / bhUkha na pyAsa na koya nAMhi ko vasana na dUSana / / tU devala maiM siddhaloka maiM hai sahI / ghaTi ghaTi aMtara sAMiyAM vasai anAzakto tuhI / / 333 / / . soraThA prajJAnavadika bhAva nAhi jutu to maiM pAie / jJAnamUla jagarAva, tU anaMta bhAva ju dharai / / 334 / / tU ju pradarzana nAhi, sadA sudarzana hai prabhU / darazana' terai mAhi, kevala eka anaMta dhI / / 335 / /
Page #338
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva chaMda vesarI ati tU bhUSA ati niradUSana, __ atihi tRpta prabhu pyAsa ma bhUSana / ati nIrai prabhu mAnahu dUrana, ati jaDa cUrana ati sukha pUrana / / 336 / / + ati jaga pAraga prati ziva mAraga, ati su udhAraka ghara jina mAraga* // 1337 / / ati bhU mocaka atiguNa rocaka, ati dukharodhaka atanu asocaka / ati bhU dAyaka, atiguNaH lAyaka, atimuni nAdhaka atirasa bhAyaka / / 338 / / pratikSama kSamakara atiyama yamaghara, atizama damakara atijapa tapavara / ati bhU kSamapara ati yatanAkara, ati ra uparamakara prati samatAdhara / / 336 / / ati bhU poSaka atanu bisoSaka, pratijana moSaka atihita ghoSaka / avaguNa dAraka samakita kAraka, atanu prabhAraka amana pracAraka // 340 / / atinara atibhara pratikara, . ativara atipara praticara atitara / aticira atithira atigira, atigura, atidhara atihara atiri jinavara / / 341 / / + ziva mAraga kahatA-mokSa mAraga, kalyANa mAraga, [mula prati kI TIkA * yaha padya do paktiyoM kA hai| X uparama kahatA vairAgya / /
Page #339
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I atisukha sAgara pratimura Agara, atinara nAgara pratijana jAgara | prati su ujAgara prabhuratanAkara, sura nara cAkara tU jina ThAkura || 342|| atibhava jJAyaka anubhava dAyaka, pratiyuga cAyaka pratisura pAyaka atibhava nAzaka abhaya prakAzaka, atigati bhAsaka prabhava vikAsaka / / 343 // pratizruni kAraka pratimuni tAraka, pratimuni dhAraka pratimuni pAraka / prati grAyakara ati bAvakadhara, ati samakita ghara samakita dharakara / / 344 / / atibhava bhayahara pratiziva sukhakara, prati paramezvara ati bhUtesura / prati suga hara gati ati ju trijagapati, 223 pratichati bhatijati atimiti pratigati / / 345 soraThA tU anukUla sadaiva pratikUla nahi svApi / duje Gkha tosa deva, anukUlA te bhava tireM / / 346 / / avagraha IhA Adi bheda jiMke matijJAna ke / subhASaiju anAdi, tIna sataka bhara tIsa chaha || 347 || amana pratiddhI tU ju. iMdrI aura anidriyA 1 to mahi nAhI pUja, nAma anidrI mana taraNIM // 348 // 1
Page #340
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ajara ajanmA deva, na ju akarmA raajii| dai bhava bhava nija seva, tU su abhA hai prabhu / / 346Py chu la prakarmA deda karma haura terai nahIM / tU sava marma subeva, tu ju acao carma vinu / / 350 / / tU ju azrammA nAtha, zrama kheda ju to maiM nahIM / bhramahara sukha tutra sAtha, tU ju avarmA varma binu / 13511 varma ju bagalara nAma, mama vinA vagatara kisa / tere prAvai kAma, tu ju svazarmA rAma hai / / 352 / / sabako rakSaka nAtha, tAteM savako bama tU / maramI tu bar3ahAtha, marma na chedai koya ko / / 353 / / -...-- savaiyA teIsA tU ju amAtR apitRka deva sadA ju aputraka hai ju alaukika / tU ju prabaMdhu abaMdhananAtha pravAdhaka eka mahAjU atraukika / / tU ju asAdhaka sAdhya svarUpa pradaMbhika Iza jineza aropika / tU ju arAdhaka tAra arAdhya anaMdha akhaMdha asaMdha agauphika / / 314 / " tU jU prabaMdhaka adaMka nAhi, anidita naMdita hai jU araMjita / tu ju anigita igita nAhi, anaMkita nAtha sadAju ajita / / tU jU asaMkita hai ju avaMkita. deva pralaMdhita nitya agaMjita / tU jU acaMbhika hai jU amaMdita, Isa akhaMDita saba acaMjita / / 355 / / tU ju anidaka pUja avedaka, nitya aphaMdaka hai ju abadaka / nU ju akhaMDaka vodha amaMdaka. pApa nikaMdaka hai ju achadaka / / tU ju ahaMDaka haiM ju adaMDaka nAtha acheDaka nitya akaMTaka / pusa na nAri suro navi mAnava, Dhora na nAraka tU ju aSaMDhaka / / 356 / /
Page #341
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 225 tU ju aDaMkita hai ju apita deva ajhapita nitya alaMpita / tU ju adaMDita hai ju akiMcita nAya abaMcita vodha vibhita / / tU ju akraSita hai ju asaMkhita Iza avicita rAya apita / tU ju abhavRta svAmi akhaMhita eka ajavita dhIza nizekita / / 357 / / tu ju aluTaka tAta prabaMcaka hai ju abhaMDaka nitya abhaMjaka / deva acita ka Iza anaMtaka nAtha araMjaka bhUpa aDakaH / / pUja abhaMjita svAmi asaMgita hai ju mahAdhripa eka amNdhk| saMgha udhAraka Apa akAraka pAra utAraka sUtra alaMdhaka / / 358 / / doSa amaMDita hai guNa maMjita nitya asaMcita I araMjana / nAtha aTaMkita tAta araMgita svAmi ajita pApa niraMjana / / nAMhi vikAra vibhAva ju jAmahi eka aneka svarUpa akiMcana / nAdi nAra kA nAmamA sahabha , ajana / / 356 / / chaMca arilla lappo jAya nahi nAtha, tU ju alapita sahI / alapa bahuta nahi tR ju tU ju dru hai vahIM / / atyujjala tU deva, abhikSamI hai vibhau| pratyutkara jagadIsa, atIyamI hai prabho // 360 / / atitejasa pratisIta atidamI atiguru / ati ThAkura atijIta, atisamI ati dhurU / / atisAhiva adhikAra, uparamI lU sahI / ati sAgara bidhi rUpa, ati jatI hai tuhI / / 3616 atilAyaka araNagAra, agragAze tu nahIM / tuhI prAgarau deva, guNaniko hai sahI / / atinAgara nija rUpa, guNAgara sAMIyAM / atijogI jagajIta, aleSa gusAMiyAM / / 3625 //
Page #342
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtisva jJAna kI / dhyAna ko // prati jAgara tU deva ujAgara sovaM nAhi kadApi prabhU hai aTala bhAva dhara eka acala gramala bhAva jagadIsa, malina bhAva ju sadA / nAMhI kadA // 363 / / tU ju anaMga vibhAva, dAra tu ju asaMga svabhAva sudhAraka ta j acitya prabhAva pazu hai tU ahiMsa svarUpa nAhi ko koI sahai / ghIza hai | sAsanA ! nAsitA / / 364 / / Iza hai / tu ju azuddha vibhAva nAzano sadA prabheda svabhAva bhAsano dhIsa hai nAhi abhavya svabhAva, bhavya bhAva ju nahI / nU zuddhata svabhAva pariNAmika sahI / / 365 / / caupaI tuhi pralaMdhi bhAva bhUSo ju, tu hi apAvana jana dUSo ju / tU j amUrata bhAva supaSo tU ju adhUrata bhAvA saSo / / 366 / / * lUju agodha bhAva daMDoju, tU ju anitya bhAva SaMDoju | tU jatva vikAsI deva tU acalatva prakAsa prabhetra || 367 / / tu jugraloka bhAva ko jAMna, tu ju atrityabhAtra kari bharo, tuju alakSa bhAva haiM varo / avalokana kara guNavAna / / 368 / / akhila bhAva bhAvaka tU nAtha lokAkAsa pramANa pranAtha tU ju amohatvAdi pradhAna, astitvAdika guNaha nidhAMna // 366 / / tU ju alobhatvAdi prabhAra tuju prathamagati tAranahAra / tu ju adhogati hArI haro, tU arica vidArI se || 370|| tuju prazubha gaNaTAraka Iza, tU ju yazIleM holaka dhIza / tU prayatna vidhATaka deva, akara roga barjita pratibhetra || 371 / / akhila bhoga DAraka jogIsa, akhila joga TAraka bhogIsa mana baca kAya tara je joga, tina se rahita amita sukha bhoga || 372 / /
Page #343
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I 227 akhila brata upadezaka guro, aNuvrata upadezakahU dhuro| akhila bhUti dazika bhagavAna, nikhila bhUti tyAgika dhanavAna // 373 / / pratula bhAva pharasI muni bhesa, acala bhAva darasI jagateza / amala bhAva sarasIruha sUra, sadA ju avicala bhAva supUra / / 374 / / aTala su debo amala ju kAya, akala strajyotI atula ju rAya / aja svarUpI vimala prabhAva, akara prakAraka akarA rAva / / 375 / / akarama aura nasaMpara dAna, paradara vinu kaule sanamAna / tU nija apAdAMna jagadIsa, adhikaraNo bhagavaMta adhIza / 1376 / / para SaTkAraka tI maiM nAhi, nija ghaTakAraka tere mAhi / tU karttA kamrmA nija kriyA, saMpradAna na hai vinu triyA / 3.77 / / tU nija zakti apAdAno ju, tu AdhAro adhikaraNo ja / akaradAya tU apara ju nAtha, amalanAtha tU zrI jaganAtha / / 378 / / amara chAya tU nahi murajhAya, amita chAya tU hai ju achAya / amara jyeya tU amita prabhAva, asamakAya tU rahita vibhAva / / 3 / / atula deva devani ke deva, terI tulanA koI na deva / akhila bhAya tU anata ju nAtha, jagata rAya tU munigamA sAtha 11380 / / akhila mAta tU akhila juyAta, akhila tAta jU arivala jupAta / asama dhIra tU akhila ju gAta, tu ju arUpI deva ajAta / / 381 / / chaMda troTaka tU hI ju anuddhata deva araM, tU hi ju anujjhita bhAvaciraM / tU hI anayA so Iza paraM, tU hI advitIyo dhIradhuraM / / 38211 tU hI su anAkAzo ju varaM, tU hI ju avaira karo vicara /
Page #344
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22. mahAkavi dAnatarAma kAsalAbAla-byaktitva evaM kRtitva tU hI ju granAvAso viharaM, AvAma vitIto nAtha puraM / / 383 / / tU hI ju anutkaMThI vithara, tU hI ju anAbhAso ajaraM / IzA ju anAbila hai aparaM dhIzo anAdrita hai akaraM // 384 / / devo ju anAkula bhAtra thira, kammamiya bhaiSaja rUpasuraM / nAtho chu anAzaktAtma gura, pUjyo su amAtama vibhAvaharaM / / 385 / / na hI ju abAdhita sUtrakare, tU hI ju prasAdhitasAdhyataraM / tu ho ju anuvai go ajuraM, tU hI ju anaupamyo aduraM // 386 / / akSaya guNarAsI pati nagara, pratyayanAso jinapati sugare / terI avadhAraNa yogirA, tU hI ju apUrava rUpa ghirA / / sardai ju agocara bhAva jike, tU hI gocara kara nAtha tike / / 387 / / pAvai ju panAlaga sAdha tuma, ___ gA~vai ju anAgasa saMgha tuma / tU hI ju apita devaprabhU, tR hI ju akSobhita lokavi / / tU hI pratibhAsI dhIza jinA, tU hI atibhArI Iza dinA / tU hI atibhArI mAna jayo, tU hI ju acUko jAna mayo / / 388 / / tU hI ju avibhacArI sumunI, tU hI adhicArI nAtha dunI / svAmI ju abhUlo eka tuhI, bhalo sava jaga jana auTha sahI / / 360 / /
Page #345
--------------------------------------------------------------------------
________________ pAladArAhI 233 chaMda tribhaMgI jaba laggi attidriya bodha niridriya, iMdriya nidriya rahita jinA / jIvo nahi pAvata tohi sutAvata, akhilana pAvata rUpa dinA / / tu hI ju avAcyo munihi ju jAcyo, kitahu na rAcyo sarvaguru / tU ambila suvAcyo nAtha ajAcyo, nijarasa rAcyo devaghuru // 3651 jo sAdhu ataMdrA basahiju kaMdrA, mata jinacaMdrA diDhanu dhrai| te japahi ju tohI, ha niramohI choDi savohI dhyAna kreN| tu hai anubhUtI rUpa bibhUtI, nAMhi prasutI na dharai / atirikta vibhAvo zuddha svabhAvo, amita prabhAvo kAlahare / / 362 / / tu hai akalaMka ko IzacidaM, ko nitya apaMko devaharI / tu asamaju nAtho hai ati sAtho. ati baDahAtho rahita arI / / tU hI aparA para hai ju mudhAhara, pUja sudhAkara lokapatI / prabhUjI atipAtro hai ati chAtro, jJAnahi mAtro zuddha jato / / 313 //
Page #346
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtityA tU ati bhUtesvara hai ju mahezvara, deva jinezvara atula maNo / nu agada vito mAtra mAno... atigati dAno tatva muNo / ' tU hI ju arUpI anata ju rUpI, parama anUpI bodhakaro / tU pAtra ju rahito pAtra vimahito, nijarasa sahito karmaharI // 364 / / tu hai aticArI jina avicArI, atigati bhArI dharmaparo / hai jU avilIno nAtha adIno, nAhi adhIno siddha kro| devo ati cetA mukti sunetA, hai ju praNetA cittaharo / ati hI madahArI sAdhu sudhArI, amRtadhArI mRtya hro||365|| sU ati zama ghArI agaravatArI, ati bhavahArI ziva ju bse| tU hai atipArI ati avikArI, bhavya udhArI jina vitharo / / tU atirita mAyA atirita kAyA, ___ atirita jAyA kSetra gharo / tU hai pratikSetrI sarva suvetrI, __ moha vijetrI jagata guro / / 366 / / tU prabhu avadhUtau atihi ju pUto, hai abhUto bhUta mahaH /
Page #347
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAtma vArahakhar3I 231 tU hai atikAmo puni ju akAMmo. rAma virAmo nAma sahA / / 'atikarma z2a nAzA ati ju anAzA, rahita ju pAsA saMtadhage / jIvani ko pAlaka doSa ju TAlaka, kAma hAraka sarva suro 3674 / dohA tU ja anAtaMko prabhU, hai ju anAve sohu / pUji anAdezo tudI, vyApi rahyo jagi johu / / 368 / / terga nirmAtA nahIM, racitA jaga maiM koya / 'anirmAtR bhagavAna na, anirvAcya ko hoya || 366 ani bhUtIzvara asama tU. kara pAtrA ju mahaMta / tohi japaM nija mAtra su. 'vinu gAtro bhagavaMta // 400 / / pratijetA atibhUpa tU, atidharmI atidharma / ati ju bharbha rahito tuhI, ati zarmI vinu karma / / 40 1. / / kavitta 'tU atikama ju TAraka svAmI, zubhakarmA nahi azubha ju koya + pratipuNyo zuddhatva mAtra hai, tomo deva ju tUhI hoya /
Page #348
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva tU anaghezanAtha atichAtro, atirikto chAnaniteM soya / tU alapezamA ati gAtro, __ atyaMto atyartha na doya // 40 // tU atinAtha atita ju pAtro, ati ra hitU atyaMta ju bhAta / atibhRtA terai nisvAmI, aticetana tU amita sutAta / / ati junaMta bhedadhara tU hI, Apa abhedo hai anipAta / sU sAmAnya vizeSAtama hai, ekAneka ju da ajAta / / 403 / / jo atikrAMti vizrAMti dayAlA, arihaMtA atizAMta munIza / suranara munibara khaga tirako mana, hare na cauro ati jagadIza / / sAMca jhUTha je jagata prapaMcA, jAne sava ararahita jurIsa / jIva rasika jo nAsaka karmA, niragraMtho ati kamalAdhoza 11404 / / iha adabhUta gati dekhahu tA, so adhyAtma dhArasu sAra / adhyAtami ko tAraka deva, asudhArini ko hai pratipAra / /
Page #349
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I azva ju spaMdana hasti supAya, kadeva hAra ko bAtAra saba senA se rahita ju svAmI, senAdhara pratise jagake dAsana mAMgai, seveM darabAra // 40513 de atizaya cautIsa ju mohi / aSTa ju prAtihAraha ho, kevala de vinaU kahA tohi // nizcai, tU atizaya tana cidaghana hohi / dehu anaMtacatuSTaya atizaya pratihAra nahi deto, anaMta catuSTaya daM prabhu sohi // 406 // hUM ju grajAMNa jAMna tu karaI, nija saMpati de zrI bhagavAna | abhavina pAvai teroM pura jo, tU bhavitAra kahe prati jAMna // lu pratidhyeya tU ju abhIru bhIrU na pAva, abhidhyeyo tu hai prabhidhAna / ahamevAdika to maiM nAMhI, tU abhidhAtA anupama bhAMta / / 407 / / su tU pratijJeyo, aprameya tU hai pratibheya / adabhuta sAra ju tU ziva sAro, atizaya sAgara hai ju zraya // 233
Page #350
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-ktiva evaM kRtitva to sau atizaya dharaNa jutUhI, aura na dosai jaga meM jJeya / merI iha vinatI suni devA, / deha abhai pada nija maiM leya / / 408 / " dohA ati thArauM aAdhAra tU, anata vasaH jagadeva / adabhuta adhyAlama vimala, tu hI. prakAsa acheva / / 406 / / tribhaMgI chaMda atha atipyAsa kI bAlaatimatikArA atizra tisAga, __ avadhi adhArA atidhArA / hai ati sukha sArA amana pracArA, avagama* -vArA dhara pyArA / / hai ati vicaraiyA ati bihara iyA. ati vitharaiyA atisArA / haiM lakSaNa gArA atizaya kArA, atisamavArA atipyArA / / 453 ati hI vita bhariyA atitrita dhariyA, ati gA~ta haliyA atihArA / hai atyuccaMDA ati suskha piDA, ati vihaMDA ati pyArA // anagama kahatA jJAna
Page #351
--------------------------------------------------------------------------
________________ 235 adhyAtma bArahakhar3I prabhu atigati kahiyA atirati rahiyA, ati gaNadhariyA atisArA / hai atiguraNa dhugyiA atibhava tariyA, atiyama hariyA pratipyArA // 11 // arati ju hariyA raMga sukariyA, saMgha udhariyA pratikArA / guNa saMga na tajiyA saMga ju tajiyA, munigaNa bhajiyA kSama vArA / jina ati gati piDA Apa apiMDA, pravata chaMDA aniphArA / hai atanu su daMDA brata nahi khaMDA, upara mayaMDA janapyAga / / 412 / / hai anagha adhArA pramaga prahArA, agama apArA aghttaaraa| hai tathya su dhArA astitha dhArA, avidhi viDArA atipyArA // ati paraguraNa rahitA ati nija sahitA, suranara mahitA pratipArA / hai atirasa rasiyA, ati guNa lasiyA, avagama vasiyA atidhyArA / / 413 / / ati atithi adhArA bitatha vidArA, pasya sudhArA atimArA / hai atata viDArA avrata DArA, atinnata vArA pratipyArA / / - - -
Page #352
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23.6 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva akalita avirUpA acalita bhUpA, atula anUpA atibArA / hai anubhava kArA atibhava hArA, akatha apArA jina pyArA / / 414 / / ati atizaya maMDA anuzaya chaMDA, saukhya karaMDA avikArA / hai anubhava piMDA atizaya khaDA, atigati khaMDA atipyArA / / hai prAgati khaMDA avigata piMDA, atihita maMDA avidhArA / hai ati adhadaMDA ati ju pracaMDA, karmavihaMDA atipyArA 1415 / / hai avirati hArA virati vihArA, atanu prahArA araNagArA / hai bhUti vithArA askhalita dhArA, apramatabArA atipyArA // hai amita bithArA sAra susArA, ati jagapArA aticArA / hai atikrama dArA mala ju viDArA, adarasa hArA atipyArA // 4165 hai akara akArA prajara jarArA, amara karArA avicArA / hai, atigugaNa gArA aThamada DArA, avinayaTArA ati pyArA / / hai atisukha vArA akulita dvArA, atizama dhArA pratigArA /
Page #353
--------------------------------------------------------------------------
________________ pradhyAtma bArahakhar3I 23:3 aThadaza ju hajArA zIla prakArA, anatIcArA bara pyArA / / 417 / / hai ati tikSArI pratikSima dhArI, __ alakha jagArI atibhArI / hai kSaNa kSaNa dhArA Apa samhAga, jAna apArA ghara pyaag| hai atimada mArA amada sudhArA, atisai bArA jagatArA / hai atisaMbanI nAtha avegI, Apuna egI atibhArA // 418 // hai gati prati dhArA rahita ju bhArA, ati nija lArA parahArA / hai ati jasa bhArA ati gati pyArA, kRparaNa viDArA agabhArA 1 hai akRparaNa dhAga tyAga sudhArA, __zakti pArA tapa dhArA / / 416 / / hai atitapa vArA atapa pasArA, atitapa kArA araNagArA // hai tapa jvara hArA tapa japa pyArA, ati tapa cArA atipyArA / hai atinapa caMDA atapa sudaMDA, zakti akhaMDA ati dhArA / / hai nahi asamAdhA sAdhu samAdhA, nitya abAdhA hara pyArA / / 420 / / hai tyAga akhaMDA tA ju pracaMDA, Apa pracaMDA vratakArA /
Page #354
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva dasa bheda ju dhArA sAdhu udhArA, vaha avikArA urahArA prati yAvattA kahai suvrattA. rahai nirattA harihArA hai akapaTa gArA kapaTa prahAga. vizva vihArA hai pratibhava haMtA prati arihaMtA, prabhu arahaMtAkSara prati anubhavakArA parigaha DArA, sarva adhArA gugura hai Arija tArA bhagata udhArA. prati AvArA jaga hai anubhava bArA vaha prati pyArA, agami pracArA hai ati ti dhArA bahuzra uta pyArA, ati AdhArA hai avitatha kArA atata viDArA, apahArA hai vaha ati pyArA muni ju udhArA, avasi pracArA hai abrahma dhukA sIlani pA HT dhArA } F gArA I hai pravacanasArA pravacana vArA, prati zratipArA dhara tArA e avasi jukararaNA niti prati caraNA, / / 421 / / pyArA / / abhicArA ||422 / 0 amata juhArA pratidhArA [I garaNatArA / dharatArA kahada avaraNA muni pyArA ||423 || | ratna prarUpA rajahArA / /
Page #355
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I he apatha vihArA bhAraga sArA, apratihArA hari hai amada sukariyA zakti subhariyA, pratikSama ghariyA hai vatsala bhAvA rahita vibhAvA, prabhu anubhava dAyA atizaya kAyA, vaha jina rAvA hara pyArA / hai pratihita bhArA pratidhRti dhArA, anubhava vArA prati he prAMta sati pAga asata prahArA, pratizami bhAyA ativArA / / hai bhavajala tArA pratimala kArA, hai prati suvicArA azuci nivArA, pratimala dvArA pratisArA // 425 / / hai amata prahArA zramati prahArA, anubhava dvArA ati pyArA / anubhava vArA prati hai abhiyama dhArA saMyama pArA, iMdriya dvArA vrata pyArA rakti prahArA bhogata jArA, 1 adharama hArA bhava- rA 11 anubhava vArA prati vratadhArA // 424 // hai agama apArA akarama cArA, kArA aka hai avaraNa dhArA amaraNa kArA, dharma adhArA pyArA / pyArA / gArA / / 426 / / pyArA / zragivArA || dhana dhArA / 236
Page #356
--------------------------------------------------------------------------
________________ 240 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM vyaktitva hai dharma akiMcana pApa nikaMcana, doSa na raMcana dhRti dhArA / / 427 / / hai atichati bArA adhikArA, brahma vihArA avikArA / hai vizva vithArA vizva adhArA, anubhava vArA ati pyArA // hai ati bhavakUlA ati rasa jhUlA, anubhava mUlA ajarArA / hai atizaya bhUpA anubhava rUpA, ati gRNadhArA prati pyArA / / 428 // hai atidhana nAmA ati dhanadhAmA, ati abhirAmA pratikArA 5 hai munimana hArA ati dukhaTArA, ___ anubhava vArA ati pyArA / / hai pratihita dhArA ahita prahArA, __ doU TArA jina pyArA / hai deva arAgA bItasurAgA, ativaddha bhAgA jaga pyArA / / 426 / / savaiyA 31 asi masi kRSi aura vAnija ko lesa koU, nAMhi terai pura maiM na zilpi pazu pAlanA / paThana na pAThana hai ziSya gura bheva nAhi svAmi aura sevaka ko bheda na nihAlanAM / /
Page #357
--------------------------------------------------------------------------
________________ adhyAtma bArahakhar3I tU to jina eka rUpa doya rUpa bhAva terau / terI pura zuddha rUpa jahAM vasa kAlanAM / moha nAhi droha nAhi nAhi ju vibhAva koU / jahAM tu birAjai deva sabai bhrama jAlanAM // 430 // asi dhArI tU ju nAhi, khagga nAMhi tere hAtha khagga dhArA sama jina, bhAraMga prakAza tU ! zastra vastra nAMhi terai, astrako na nAma koU dUSa na bhUSana, jo bhUkha ko vinAza tu / aspAdika bheda je su jIvikA upAya nAtha karma bhUmi, lAgata jo Adi hI vibhAsat / sudhArI prAMgaNa pAveM moSa tohi japi mokSa kI ju dAtA eka dIkhe sva vilAza tu // 431 // aruNa prakAsa hoya tAke~ pahalI ju nAtha, uThi bhavya jIva terau nAma ura maiM dharaM / madhyakAla sAyaMkAla aradha nisAju mAMhi, tohI sauM lagAya citta kAMma krodha ko harai | anaMdana bAMbarAtU anaDana tosa aura, sura nara munijana to ho kyoM japyo kareM | tUhI eka jJAna rUpa cetanA nidhAna deva | to hrIM kI ju dhyAtha sAdhu begi bhau dadhI taraM // / 432 / / soraThA mere TAri ju deva, anirakSA aniguptamaya | akasmAta de seva, amaraNa amRta dehu mujha / / 433 / / tU ju akAra svarUpa, sarvAkSara maya deva tU | brahmarUpa jaga bhUpa, daulati karaNa junu sahI / / 434 / / ra
Page #358
--------------------------------------------------------------------------
________________ 242 adhyAtma bArahakhar3I asmin bhavadhi mAhi, rAgAdika je kSAra jala / to vinu dujo nAhi, amI dena hArai prabhu // 435 / / amI ju amRta nAma. na ju amI aura su nahI / amI sAMdhabo rAma, tohi tyAgi ora na japeM / / 436 / / artha amI ko eha, vidyamAna ko nAma hai| amI sudhA hu kaheha, to sau nAhi aMmI ju ko / / 437 / / avagraha IhA aura, phuni avAya ju dhAraNA / matijJAna ke daura, tIna zataka chattIma je ||438 / / tinako bhASaka eka, kevala rUpI deva tu / tero iha ju viveka, jaDa cetana nyAre karai / / 436 / / tU hi anutseko ju, utseko garva ju shii| tU garvAri jino ju, mAMnI tohi ma pAMvahI / / 440 / / nAma rahita ko ThIka, kahaiM apeta jupraya maiM / tU ju apeta viloka, satya upeto tU sahI / / 4 / /
Page #359
--------------------------------------------------------------------------
________________ | | i bhaupAla vArina racanAkAla :- saM0 1822 phAguNa sudI 11 racanA sthAna :- jayapura (rAjasthAna)
Page #360
--------------------------------------------------------------------------
________________ 244 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva atha zrIpAla caritra bhASA likhyate dohA tIrthaGkara cobIsa jina, dharma rAja ke Isa / guraNa ananta maMDita prabhu, namata sakra sata sIsa / / 1 / / sakala vidhana hara marma kara, siddhacakra atisAra / tAkU badu bhAva sU, choDi jagata bhramajAla // 2 / / . caupaI baMdu trividha guru guraNa khAna, rAga rahita mAnI adhikAna / saptama guNa ThANe muni gaye, car3hi ke khipaka zreNI sidha bhaye / / 3 / / zrI jina kamala thakI dhuni trirI, gaNadhara deva pragaTa vistrii| tIna jagata kU ati sukhakAra, sArada baMdu bhavadhi tAra / / 4 / / zrI jina zuta gupha nami pAya, siddhacakra namihUM hita lAya / jA parasAda zrIpAla naresa, kahUM caritra mahAsubha bheSa / / 5 / / jaMba bharata prAraja ura pAna, magadha desa svarathala sama jAna / rAjagrahI tAmeM pura sahI, zreNIka bhUpa samyakadhara kahI / / 6 / / nAri celaNA tA ghara satI, samyaka Adi guNAMkara jutI / tAke abhayakuvara suta nAma, so atirUpa buddhi ko dhAma / / 7 / / aise rAja kare nararAya, ika dina sabhA Thaye sukha pAya / ete pAyo ika vanapAla, karI vInatI ati guNamAla |||| bho nRpa bhAga tihAre sahI, vardhamAna jina pAye kahI / samosaraNa vipulAcala pAya, tiple hari mura jaM jaM lAya ||6|| ima suriga rAya mahAsukha leya, siMghapITha ne janarayo jAya / mAta paMDa tA por3I jAya, apano sIsa namAyo rAya / / 10
Page #361
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpAla caritra 245 paTa bhUSaNa mAlI kUdIye, praSTa dravya apane kara lIye / pura meM Ananda bherI divAya, nagara loka aru baMdhu milavAya ||11|| bahu sabada uchAha jaya lAya, pahuMce samosarana meM prAya / tIna pradatyaraNA de nara Isa, gaye mAMhi nija nAyo sIsa / / 12 / / aSTa daraba te pUje rAya, phira bahu bhakti karI adhikAya / gotamAdi gaNadhara ku nayo, manakha thAna phira baiThata bhayo / / 13 / / taba jinavara kI bAragI khirI, divya dhvani atisai kari bharI / punya pApa muni zrAvaka dharma, tatvAdika ke bhAkhe marma // 14 // deva manakha tiryaca bahu jAna, desa desa nara ko bhI vAni / divya dhvani pratiseM kari khirI, bhina bhina jItra samajhi cita dharI / / 15 / / jo saMsai tA jIva ura hoya, tAko jvAba paraname soga / adhabhuta racanA jina ko bAni, zreNika dekhi haraSa ati mAni / / 16 // phiri zreNika jinaka sIsa nAya, aise binatI karI subhAya / sIdhacakra pUjA kari soya, ko phala kina bhani pAyo joya / / 17 / / tAkI kathA sunana ko cAva, bhAkho deva dayA rasa bhAva / taba jina dhvani vina prakSara khirI, artha gaMbhIra sakala rasa bharI // 15 // suNi gotama gaNadhara muni Isa, bhAkhe kathana navoM nija sIsa / ura thira pAna nisuno saba kathA, bhAstrata garaNI bhaI vidhi yathA / / 16 / / jaMbu dIpa nAbhi sama mera, tAkI dakSaNa disA bhratahera / tAmeM SaTa khaMDa paMca anArja, Araja eka tahAM sustra kArja / / 20 / / mAlatra desa ujeNI grAma, tahAM jinavara ke ati subha dhAma / bhojana tahAM munI nita kare, dharma dhyAna 'juta jana anumare / / 21 / / saba jina bhakta vAraNI jina bhane, khAna pAna dhana Adika ghane / parasa pare saba ho jina hite, pura kaTuMba sukhI guNa kite / / 2 / / pura meM dIna narA nahi koya, saba hI jIva punyAdhipa soya / saba jana komala sajjana bhAya, mAnoM bhoga bhUmi jana prAya / / 23 / /
Page #362
--------------------------------------------------------------------------
________________ 246 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva ityAdi raja- natra puglI, ko traloya jIva nahIM duskhI / aiso nagra ujeNI dhAma, prajApAla rAya ko nAma // 24 // nArI maubhAgasundara jAna, kanyA doya bhaI guNakhAna / svarasundara jeThI ko nAma, meNAsundarI mugA kI dhAma / / 2 / / rUpa jeso sura kanyA eva, sAhasa budhI dharma nita seva / doU sutA bu... 'sukhakAra, taba bhagane / melI sAra // 26 // josI sivasama ika duja jAni, vAlyA bharo bar3I isa thAna / sva prativeda bhaNI bahu sahI, mithyA nAgama paDhi mada bhaI / / 27 / / meraNAsudari hoTI sutA, mahA baDabhAgIra gugA jutA / yeka dina jina baMdana kU gaI, tribhavana tilaka catAle saI / / 28 / / tahA jina pUje haraSa vAya, phiri baMde jina dharma munirAya / naya nija sIsa ThaI muni pAsa, dharma suNyo saba sukha ko rAsa / / 26 // laye aNUbata kanyA sahI, phiri muni te ima vInatI ThaI / bhauM prabhu dharma jinesvara sAra, mohi paDhAbo sukha karatAra / / 30 / / muni diga kanyA paDhe subhASa, jina mana rahasi jatIvata vAya / prathamAnu Adika cava joga, kanyA bharaNI mahA sukha bhoga / / 31 / / dharma adharma rUpa lakhi liyo, jAnyo tatva bheda jina cyo| deva dharma guru diDhatA lAya, samyak juta aNuvrata dharAya / / 32 / / yA jaga saMga ucca te sahI, kyA kyA guraNa upaje nahIM kahI / nIca saMgateM dUSaNa koya, kona kona upaje nahIM soya / / 33 / / yA vidhi kanyA doU sAra, nAnA kalA paDhI sukhakAra / ika dina bar3I sutA kU sahI, vaMchita vara jAMco nRpa kahI / / 34 / / kanyA taba bhAkho suni tAta, ahichata nagna rAya subha gAta / varadAmana nAma hai sahI tAsU vyAha karU' ima kahI / / 3 / / taba rAjA bahu ThAni uchAha, kiyo baDI kanyA ko byAha / meNAsudarI ika dina sahI, pUje jina gaMdodaka lahI / / 36 / /
Page #363
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIpAla caritra 247 tAta pAsa lAI taba sutA, gaMdhodaka sira lAyo pitA / dhArI saneha sutA su kahIM, mAMgo vara manavaMchita kahI / / 3 / / taba yaha kanyA sIla kI khAni. tAta thako ima vacana ju ThAni / aho tAta gArI kima deya, mana vaMchita vara vesyA leya / / 3 / / athavA nAri kusIlI hoya, so vaMchita vara mAMge joya / bata zIla kula acI nAra, so bara kabahU na jAce dhAra ||6| mAta pitA tAkU paraNAya, sohI vara yaha nIti kahAya 1 pIche mubha aru asubha su joya, karma udasAhai sau hoya / / 4 / / sukha dukha hoya bhAga teM sahI, tAkU meTa sake nahIM koi / tAte pitA salA tuma hoya, tAhI ku, pararaNAbo joya / / 81 / / tAta vacana suna mana kopiyo, mero bacana sutA khaMDiyo / thApyo karma prApano jAni, so aba dehu mahA dukha thAna / / 4 / / mahAnida koDhI dhanahIna, jAni dalidrI suratI dona / aiso vara lakhi byAhU sahI, gAkhI gana kAhU nahi kahI / / 43 / / ika dina rAya gayo bana thAna, krIDA karata phirata hita mAna / tAhI vana zrIpAla naresa, prA nikase palaTanoM tana bheya / / 44 / / mahA koDa toke tana mAhi. lAra sAta se sebaka thAhi / sobhI sarva voTa kari sahI, vAsa dura gaMdha bhAra tana kahI / / 4 / / chatra camara siMghAsaraNa lAra, rAja baju ja banyo satra saar| ye tana vAsa duragaMdha apAra (mahAna), phaila rahI saba bana ke thAna / / 46 / / aise zrIpAla lakhe rAya, prajApAla ju harapa upAya / maMtrina sU rAjA ima kahI, yaha meraNAsundara vara sahI / / 4 / / yAka rAkho jAgA banAya, taba maMtrI bahu manai kraay| rAya na mAnI kAhU bAta, kImo haTha mUrakha hapAna ||4|| rAya hukama to bana meM jAni, jAgAM bagAI lavi mubha thAni / rAya jAya kanyA sU' kahI, to vara koDhI aAnyo mahI // 46 / /
Page #364
--------------------------------------------------------------------------
________________ 248 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva mana lAya // 54 // 1 kanyA kahI suno mo pitA, subha aru asubha karma te hRtA / jo jo sukha hono so hoya, tAkU meTa sakai nahi koya ||50 // aise dhIra vaura vacana diyo, saba jana suni ke acaraja layo / saba jana kanyA kI yuti kare, kanyA dhanya dhanya saba ucare || 51 // koDhI pati pAyo hai sahI, to bhI mana ciMtA na lahI aMtepura saba hI nara nAri, hA hA mukha te vacana ucAri // 52 // mana mili vinatI karavAhi bho nRpa koDhI kUna vivAhi / meNAsundara rUpa jihAja, koDhI kU na dehi mahArAja || 53 || rAya haThI mAnI nahi koya, maMtrI phira bacana bhAkhI sodha / koDhI kU na kanyA de rAya, tU budhivAna dekhi mUrakha rAya va ima kahI bho maMtrI yaha nRpa hai sahI / chatra camara siMghAsana joya, rAja cahana dekhata hai soya / / 551 yaha vara jogyA sutA kU sahI, maiM parakhAU' nisce kahI / varajyo sati kachu samajhyo nAhi, ima kahi satra ke vacana nasAya | 56 / / prAya vivAha taraNI vidhi karo, kanyA rUpa dasA ati dharI / vara juta prAya pitA ke pAsa, namaskAra kIno guNa rAsa // 57 // taba nRpa maiMragAsundarI joya, rUpa thakI rati sI aba loya / dekhyo bara kohi tanahIna, mana pachatAvo pati Apa nico Apana ku sahI maiM mati hIrA yahu kahA vahI / zodha kI mana nAMhi vicAra, koDhI kahA kahA bara nAra / / 5 / / jAni puddhi meM kUpa mabhAra, DAri daI kanyA guraNa sAra | moso hI nahIM saTha koya phiri mana rAjA nimace joya ||60 // kanyA kahI satya so bAta, karma kare so hoya vikhyAta / mai to nimata mAtra karatAra, kAraja hoya karma anusAra // 61 // pundha pApa mo jIva ke hoya, tAkU meTa sake nahi koya | yaha aba mo mana nizca bhayo, ima lakhi rAya soca taji diyo / / 62 / / lakhi kIna || 18 ||
Page #365
--------------------------------------------------------------------------
________________ piil sbpn '246 prajApAla dhAri mana toSa, nija ura ko choDyo sava doSa / dhanathAla mahala utaMga banAya, maoNData kanaka ratana jaDavAya // 63 / / tahAM rahai zrIpAla naresa, maNAsundari nAri subhesa / dAsI dAsa nagara bahu daye, Dholyo mahala aura ghara Dhaye / / 64 / / tina meM saba koDhI thiti kare, pUrana karga kiye phala bhare / aba vaha meNAsundari nAri, bhakti kare pati kI cita dhAri / / 6 / / aMtima pATa: maiNA sundari ajikA, tajI samAdhi le kAya / chedi nAri ke liMga kU, su svarga harithAya / / 745 / / tIna jJAna rAjata sadA, mahA riddha juna thAna / Ayu paryaMta sukha bhogi ke, caya nara va siva jAna / / 746 / / -.-.. copaI aura ajikA thI bahu soya, je saba svargathAna meM joya / kou chedi liMga svara jAna, devI kUSa upajI prAna / / 747 // prathama svarga SoDaSaloM sahI, devI deva ajikA bhii| yA vidhi zrIpAla nara rAya, dharma prabhAba thakI sukhapAya / / 748 / / sura nara gati sukha bhogi apAra, pheri sakala dukha kone chAri / sura nara khaga pUjita pada hoya, siddha sathAna pahu~ce soya / / 746 / / ----- soraThA aiso jAni hita mAna, bhAni pramAda dasA sahI / aSTAnika vidhi jAni, zakti sadhA karano sahI / / 757 / / jo sama dRSTI hoya naMdIzvara drata ku phr| so suranara khaga hoya, ziva thAnaka sukha sU lahai / / 751 / /
Page #366
--------------------------------------------------------------------------
________________ 250 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva dohA yaha caritra zrIpAla ko, pUrana bhayo sujAna / yAkU lakhi dharama ura viSa, niza dina rAkhi sacAna / / 752 / / dharma sakala sukhadAya hai, tAte bhavi ura Ana / pApa buddhi dukhadA sahI, chADana kI buddhi ThAna / / 753 / / saMvata aSTAdaza zata jAna, Upara bIsa doya phira pAna / phAguNa sudi igyAra nisa mAMhi, kiyo samApata ura hulasAhi // 754 / / ---- dohA somasena anusAra le daulatarAma sukhadAya / yaha bhASA pUraNa karI sakala saMgha sukhadAya / / 75.5 / / iti zrIpAsa caritra sNpuurnnH| likhatA paMjita pannAlAlajI kI paratabhanaya paratApagaDha madhye / dhAna maMDI meM zrI RSabhadevajI ke maMdira zrI rikhamanAtha catAle zrIrastu kalyANamastu saMbhavatu / vAra botavAra ne saMvata 1921 posa sucI paMcamI / /
Page #367
--------------------------------------------------------------------------
________________ ghadama-purANa bhASA racanAkAna :-saM0 1923 mAgha mudI / racanA sthAna :-jayapura (rAjaspAna)
Page #368
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva maMgalAcaraNa : dohA cidAnaMda catanya ke, guNa ananta uradhAra / bhASA padmapurANa kI, bhASU zruti anusAra // 1 // paMca paramapada pada prarAmi, praNami jinezvara vAni / nami jina pratimA jinabhavana, jina mAraga ura Ani / / 2 / / RSabha pAjata saMbhana praNAma, nAme abhinandanadeva / sumati ju padma supAparva nami, kari candAprabhu seva / / 3 / / puSpadaMta zIlala prami, zrIzreyAMsa ko dhyAya / vAsupUjya vimaleza nami, nami anaMtake pAya / / 4 / / dharma zAMti jina kunthu nami, aura malli yaza gAya / :: munisuvrata nami nemi nami, mami pArasake pAya / / 5 / / barddha mAna varavIra nami, suraguruvara muni vaMda / sakala jinaMda muniMda nami, jainadhamaM abhinanda / / 6 / / nirvANAdi atIta jina, mamoM mAtha caubIsa / / mahApadma paramukha prabhU, caubIsoM jagadIza // 7 // hoMge tinako dikara, dvAdazAMga uralAya / sImaMdhara Adika namU, daza dune jinarAya / / 8 / / virahamAna bhagavAna ye, kSetra videha majhAri / pUjeM jinako surapatI, nAgapatI niradhAra / / 6 / / dvIpa aDhAIke virSe, bhaye jinendra anaMta / hoge kevalajJAnamaya, nAtha anantAnanta / / 10 / / sabako vaMdana kara sadA, gaNadhara munivara dhAya / kSevali zra tikeli. namU, prAcAraja uvajhAya / / 11 / /
Page #369
--------------------------------------------------------------------------
________________ padma-purANa-bhASA 253 baMdU zuddha svabhAvako, ghara siddhanako dhyAna / saMtanako paraNAmakara, nami dRga vrata nija jJAna / / 12 / / zivapura dAyaka suguru nami, siddhaloka yaza gAya / kevala darzana jJAnako, pUjU mana vaca kAya / / 13 / / yathAkhyAta cAritra aru, kSapaka riNa gugA dhyAya / dharma zukla nija dhyAna ko, vaMsa bhAva lagAya / / 14 // upazama vedaka kSAyikA, samyagdarzana sAra / kara vaMdana samabhAvako. pUjU paMcAcAra / / 15 / / mUlottara gugaNa mRninake. paMca mahAvrata Adi / paMca samiti aura guptatraya, ye zivamUla anAdi // 16 // anitya prAdika bhAvanA, seja citta lagAya / adhyAtama aAgama namU, zAMti bhAva uralAya // 17 // anuprekSA dvAdaza mahA, citaveM zrIjinarAya / tinakI stuti kari bhAvasoM, SoDazakAraNa ghyAya / / 18 / / dazalakSaNamaya dharmakI, dhara maradhA manamAMhi / jIvadayA sata zIla tapa, jinakara pApa nasAhi // 16 // tIrthakara bhagavAna ke pUjU paMca kalyAgA / aura kebalaniko namU, kevala aru nirvAgA // 20 // zrIjina tIratha kSetra nami, praraNami ubhaya vidhi dharma / thutikara cahu~ vidhi saMghakI, tanakara mithyA bharma 1 // 21 // vaMdU gautama svAmike, caraNa kamala sukhadAya / caMdU dharma munIndrako, jambUkeli dhyAya // 22 / / bhadrabAhuko kara praNami, bhadrabhAva uralAya / baMdi samAdhi suvaMSako, jJAnatane guNa gAya / / 23 / /
Page #370
--------------------------------------------------------------------------
________________ 254 mahaH kavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva graMthoM kA smaraNa mahA dhabala ara jayadhavala, tathA dhavala jina grantha / baMdU tana mana bacana kara, je zivapurake paMtha / / 24 / / paTapAhuDa nATaka ju traya, tatvAratha sUtrAdi / tinako baMdU bhAva kara, harai doSa rAgAdi / / 25 / / gomaTasAra agAdhi zruta, labdhisAra jagasAra / kSapaNasAra bhavatAra hai, yogasAra rasadhAra // 26 // jJAnArNava hai jJAnamaya, namU dhyAna kA mUla / padmanaMdi paccIsikA, kare karma unmUla / / 27 / / yatnAcAra vicAra nami, namU zrAvakAcAra / dravyasaMgraha nayacakra phuni, nam zAMti rasadhAra / / 28 / / AdipurANAdikaH sabai, jaina purANa bakhAna / baMdU mana bana kAya kara, dAyaka pada nirvANa / / 28 / / tatvasAra aArAdhanA-, sAra mahArasa dhAra / paramAtama parakAzako, pUjU bArambAra / / 30 / / pUrvAcAryoM kA smaraNa : baMdU vizAkhAcAryavara, anubhava ke guNa gAya / kundakunda pada dhoka de, kahaM kathA sukhadAya / / 31 / / tumudacaMdra akalaMka nami, nemicaMdra gurA dhyAya / pAtrakezarI ko praNAmi, samaMtabhadra yazagAya / / 31 / / amRtacaMdra yaticaMdra ko, umAsvAmi ko baMda / pUjyapAda ko kara praNami, pUjAdika abhinaMda / / 33 / / brahmacaryanvata baMdike, dAnAdika ura lAya / zrIyogIndra munIndrako, badU mana baca kAya / / 34 / / vaMdU muni zubhacaMdrako, devasenako puuj| kari vaMdana jinasena ko, jinake sama nahi dUja // 35 //
Page #371
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva 255 papurANa nidhAna ko, hAtha jor3i siranAya | tAkI bhASA bacanikA, bhASU maba mukhadAya / / 36 / / padma nAma balabhadrakA, rAmacandra balabhadra / bhaye pAThaveM dhAra nara, dhAraka zrI jinamudra / / 37 / / tA pIche munisuvratake, pragaTe ati guraNadhAma / suranaravaMdita dharyamaya, dazaratha ke suta rAma / / 38 / / zivagAmI nAmI mahA, jJAnI karuNAvaMta / nyAyavaMta balavaMta ati, karma haraga jayavaMta / / 3 / / jinake lakSmaNa bIra hari, mahAbalI gugaNavaMta / bhrAtabhakta anurakta ati. jainadharma yazavaMta / / 4 / / candra sUrya se vIra ye, hareM sadA parapIra | kathA tinoMko zubha mahA, bhASI gautama dhIra / / 4 / / sunI sabai zreNika nRpati, dhara saradhA mana mAhi / so bhASI raviSepAne, yAmeM maMzaya nAhi / / 42 / / mahAsatI sItA zubhA, gamacaMdra ko nAri / bharata zatrughna anuja haiM. yahI bAta ura dhAri // 43 / / tadbhava zivagAmI bharata, aru laba-bakuza pUta / mukta bhaye munivarata dhari, namaiM tine purahata / / 4 / / rAmacandrako kari praNAmi, nami viSeNa RSIza / rAmakathA bhAvU yathA, nami jina zruti muniIza ||45 / / [prajamA aura pavanaMjaya kumAra kA milApa ] prathAnaMtara' pavanaMjayakumAra ne aMjanAgandarI ko pararaga kara aimI ta jI jo kanaI bAta na bUjha, so yaha sundarI pati ke asaMbhASaNataM para kRpAdRSTi kara na 1 pogsa parba /
Page #372
--------------------------------------------------------------------------
________________ 256 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva dekhaveta parama duHkha karatI bhaI / rAtri meM bhI nidrA na leya, niraMtara prathupAta hI jharA kare, zarIra malina hoya gayA, patisoM ati sneha, dhanI kA nAma prati suhAvai, pavana jAvaM so bhI ati priya lAga, pati kA rUpa to vivAha kI vedI meM avalokana kiyA hutA tAkA mana meM dhyAna karabo kara bhara nizcala locana sarva ceSTA rahita baiThI rahai | aMtaraMga dhyAna meM pati kA rUpa nirUpaNa kari bAhya bhI darzana kiyA cAhai so na hoya / tadi zokakari baiThI rahai, citrapaTaviSaM pati kA citrAm likhane kA mana kara, sahima ra kAra kAnagara paI, durbala hoya gayA hai samasta aMga jAkA, hole hoya kara gira par3e haiM prAbhUpaNa jAke, dIrgha uSNa je ucchavAsanikari muramAya gae haiM kapola jAke, aMga meM vastra ke bhI bhAra kari kheda ko gharatI saMto, apane azubha karmoM ko niMdatI, mAtA-pitAni ko bAraMbAra yAda karatI saMtI, zUnya bhayA hai hRdaya jAkA, duHkha kara kSINa zarIra, mUchI mAya jAya, ceSTA rahita hoya jAya, anupAta kari ruka gayA hai kaTha jAkA, duHkha kara nikase haiM vacana jAka, vihvala bhaI saMtI deva kahie voMpAjita karma tAhi ulAhanA deya candramA ko kiraNa hU kari jAko prati dAha upaja para maMdira virSa mamana karatI mUrchA sAya gira paI ara vikalpa kI mArI aisA vittAra kara apane mana hI meM pati soM batalAvaM ki he nAtha ! tihAre manojJa aga mere hRdaya meM niraMtara tiSTha haiM, mohi AtApa kyoM kare haiM ghara meM prApakA kachu aparAdha nahIM kiyA, niHkAraNa mere para kopa kyoM karo, aba prasanna hovo, maiM tihArI bhakta hU~, mere citta ke viSAda ko hrii| jaise aMtaraMga darzana devo ho, tara bahiraMga devo / yaha maiM hAtha jor3a vinatI karU huuN| jaise mUrya binA dina kI zobhA nAhI para candramA binA rAtri kI zobhA nAhI prA. dayA kSamA zIla saMtoSAdi guNa binA vidyA zobhe nAhI, tase lihArI kRpA binA merI zomA nAhI, yA bhAMti cittaviSa basa jo patitAhi ulAhanA deya | para bar3e motiyoM samAna netranita zrAsuvAna kI bUda bhAre, mahA komala seja para aneka sAmagrI sakhIjana karai parantu yAhi kaha na suhAva, vakrArUddha samAna mana meM upajyA hai viyoga meM bhrama jAkoM, snAnAdi saMskAra rahita kabhI bhI keza samAra gUthe nAhI. keNa bhI rUkhe par3a gaye, sarva triyA meM jar3a mAnoM gRthvI kA hI rUpa hoya rahIM hai / para niraMtara prAMsuvani ke pravAha mAnoM jalarUpa hI hoya rahI hai / hRdaya ke dAha ke yogatai mAnoM agnirUpa hI hoya rahI hai| ara nizcalacitta ke yogata mAnoM vAyurUpa hI hoya rahI hai ara zunyatA ke yogatai mAnoM maganama hI hoya rahI hai / moha ke yogata prAcchAdita hoya rahyA hai jAna jAkA, bhUmi parAra diyA haiM sarva aMga jAne, baiTha na sake para tiSTa to uTha na sake ara uTha to dehI ko thAma na sake so sakhIjana kA hAtha pakar3i vihAra kara so paga jhiga
Page #373
--------------------------------------------------------------------------
________________ padya-purANa-bhASA jAya ara catura je sIjana tinasoM bolane kI icchA kara paraMtu bola na yakai para haMsanI kabUtarI Adi gRha pakSI tinamoM kor3A kiyA cAhai para kara na sake / yaha bicArI saboM se nyArI baiThI rahe, pati meM laga rahA hai mana para neva jAkA, niHkAraNa patita apamAna pAyA so ekA dina eka carasa barAbara jAya / yaha yAkI avasthA derisa sakala parivAra mAkula bhayA saba hI citavate bhae ki aitA duHkha yAhi binA kAraNa kyoM bhayA hai| yaha koI pUrvopArjita pApa karma kA udaya hai / pichale janma meM yAne kAhU ke sukha viSa aMtarAya kiyA hai, so yAka bhI sukha kA aMtarAya bhayA / vAyukumAra to nimitamAtra hai / yaha barI bhorI nirdoSa yAhi paraNakari kvoM tajI, aisI dulahana sahita devani samAna bhoga kyoM na kareM / yAne pitA ke ghara kabhI raMcamASa hUM duHkha na desyA so yaha karmAnubhava kara duHkha ke bhArakoM prApta bhaI / yAko sastrIjana vicAre haiM ki kyA upAya kara, hama nIti hamAre nAnA-sAya - 1 nAhI, I 4 murma kI cAla hai, aba aisA dina kaba hoyagA, vaha zubha muhata zubha velA kava hoyagI jo vaha prItama yA priyA koM samIpa leya baiThegA para kRpA dRSTi kara dekhegA, miSTa vacana bolegA, yaha saba ke abhilASA laga rahI hai| athAnaMtara rAjA caraNa nAkaM rAvaNa moM virodha par3ayA, varupA mahA garyavAna rAvaNa kI sevA na kare, so gavaNa ne dUta bhejyA / dUta jAya varuNamA kahatA bhayA / dUta ghanI kI zakti kara mahAkrAMti ko ghara hai| graho vidyAdharAdhipate varuNa ! sarva kA svAmI jo gavaNa tAne yaha prAjJA karI hai jo prApa mohi praNAma karo athavA yuddha kI taiyArI kro| taba varuNa ne ha~sakara kahI, ho dUna ! kauna hai rAvaNa, kahA~ rahe hai jo mohi dayA hai / so maiM iMdra nAhI haiM jo vRthA gavita lokanidya hutA, maiM vaizravaNA nAhI, yama nAhIM, maiM sahasrarazmi nAhI, maiM mamata nAhIM rAvaNa ke devAdhiSThita rasnokari mahA garva upajyA hai, vAkI sAmarthya hai to prAvo, maiM vAhi gavarahita karUgA para terI mRtyu najIka hai jo hamasoM aisI dAta kahai hai| taba dUta jAyakara rAvaNa soM sarva vRnAMta kahatA bhayA / rAvaNa ne kopa kara samudra-tulya senA sahita jAya varuNA kA nagara ghevA para yaha pratijJA karI jI maiM pAhi devAdhiSThita ratna vinA hI vaza karUmA, mArU athavA bAMdhU / taba varuNa ke putra rAjIva puNDarIkAdika krodhAyamAna hoya rAvaraNa ke kaTakapara Ae / rAjapakI senA ke ara inake bar3A yuddha bhayA, paraspara zasvani ke samUha cheda DAre ! hAthI hAthiyoM se, ghor3e ghor3oM se, bhaTa
Page #374
--------------------------------------------------------------------------
________________ 258 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva bhaToMse mahAyuddha karate bhae / bar3e-bar3e sAmaMta Dami sikari nAla netra haiM jinake ve mahAbhayAnaka zabda karate bhae / bar3I dera taka saMgrAma mayA / so caruNA kI senA rAvaNa kI senAsauM phaikuika pIche haTI / taba apanI senA ko haTI deva varutA rAkSasaniko penApara yApa cala kari pAyA, kAlagni-samAna bhayAnaka | taba rAvaNa dunivAra varuNa ko raNabhUmi virSa sanmuSa pAvatA dekhakara Apa yuddha karane ko udyamI bhayA / baruNake para rAvaNakaM prApana viSa yuddha hone lagA para varuNake putra kharadUparaNasoM yuddha karate bhAe / kaise haiM varuAgake puSa ? mahAbhaToMke pralaya karanahAre ghara aneka mAte hAthiyoM ke ku bhasthala vidAranahAre / so rAvaNa, krodhakari dI hai mana jAkA, mahARra jo bhRkuTi tinakari bhayAnaka hai mukha jAkA, kuTila haiM keza jAke, jaba lagi dhanuSa ke bAraNa tAna varuNapara calAvai taba laga varuNa ke putroM ne rAvaNa ke bahaneU radUSaraNa ko pakar3a liyA / taba rAvaNa mana meM vicArI jo hama vAsoM yuddha kara para kharadUSaNa kA maraNa hoya to ucita nAhIM, tAta sagrAma manaM kriyA / je buddhimAna haiM te mayavirSe cUka nAhIM / taba matriyoMne maMdhakara saba dezoMka rAjA bulAe / zIghragAmI puruSa bheje / sabanikoM limbA, bar3I senAsahita zIghra hI aAmA / ara rAjA prasAda para bhI patra legsa manuSya prAyA so rAjA prasAda ne svAmIkI bhaktikAri rAvaNake sevakanikA bahuta sanmAna kiyA aura uThakara bahata prAdarasoM patra mAthe caDhAyA ara yAMcyA / so paviSa yA bhAti likhA thA ki pAtAlapura ke samIpa kalyANa rUpa sthAnaka meM tiSThatA mahAkSemarUpa vidyAdharoM ke adhipatiyoMkA pati mumAlIkA putra jo ratnazrayA, tAkA putra rAkSasavaMzarUpa prAkAgavirSe cadramA aisA jo rAvaraNa so aAdityanagara ke rAjA prasAdakoM prAjJA kara hai| kaisA hai prasAda ? kAlyANarUpa hai, myAyakA detA hai, deza-kAla-vidhAna kA zAyaka hai. hamArA bahuta ballabha hai / prathama to tihAre zarIrako kuzala pUcha hai, bahuri yaha samAcAra hai ki hama ko sarva khecara bhUcara praNAma kara haiM, hAthoMkI aMgulI tinake nakhakI jyoti kara jyotirUpa kie haiM nija zirake keza jinane, para eka prati durbuddhi varuNa pAtAla nagarameM nivAsa karai hai so pAnAtai parAmukha hoya lar3ane ko udyamo bhayA hai / hRdayakoM vyathAkArI vidyAdharoM ke samUhari yukta hai| samudra ke madhya dvIpako pAyakara vaha durAtmA garvako prApta bhayA hai, so hama tAke Upara car3hakara pAe haiM, bar3A yuddha bhayA / varuNa ke putroM ne kharadUSaNa ko jIvasA pakajhyA hai
Page #375
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa-purANa-bhASA 256 so maMtriyoM ne maMtra kari khadUSaNa ke maraNakI zaMkAte yuddha roka diyA, rAta kharadUSaNa ko jur3AvanA para varuNa ko jItanA so tuma avazya zIghra Aiyo, DhIla mata kariyo / tuma sarikhe puruSa mataMbyameM na cUke, aba saba vicAra tihAre prAyave para hai| yadyapi mUrma taMja puja hai tathApi aruNa sariyA sArathI cAhie / taba rAjA prahlAda patrake mamAcAra jAni matriyoMsoM maMtra kara rAdA ke samIpa cananekoM udyamI bhagA / taba prallAda ko calatA sunakara pavana jayakumAra ne hAtha joDi goDa nitaM dharatI sparza namaskAra vinatI krii| he nAtha ! mupha purake hote mate tumako gamanayukta nAhIM, pitA jo putra ko pAlaM hai so putrakA yahI dharma hai ki pitAkI mevA kara to jAnie putra bhayA hI nAhIM / taHta pAe kUca na kara, mAhi prAjJA karai / taba pitA kahate bhaye, he putra ! tuma cumAra hA, aba taka tumane koI yuddha dedhA nAhI, ta.te tuma yahAM raho, maiM jAUgA / tava pavana jayakumAra kanakAcala ke taTa samAna jo vakSasthala tAhi UMcAkara teja ke dharaNahAre vacana kahatA bhayA hai tAta ! marI zakti kA lakSaNa tumane dekhyA nAhI, jagata ke dA have meM agni ke sphuline kA kyA vIrya parakhanA / tumhArI prAjJArUpa prAziSAkara pavitra bhayA hai mastaka mega, aisA jo maiM indrako bhI jInanekoM samartha hai, yAmeM sadeha nAhIM / aimA kahakara gitAkoM namaskAra kara mahA hapaM saMyukta uTakari snAna bhojanAdi zarIrakI kriyA karI ara Adara sahita je kula meM vRkSa haiM nimhoMne prasosa dInA / pAva sahita aghaMta siddha ko namaskArapari parama kAMti ko dharatA saMtA mahA maMgalarUpa pitAsoM vidA hovekoM prAyA so pitAne para mAtAne maMgala ke bhayata prAmU na kA, AzIrvAda diyA / he puTa ! terI vijaya hova, chAtI soM lagAya mastaka cumyA / padhanaMjaya kumAra zrI bhagavAna kA dhyAna ghara mAtA pitA ko pragAma kari je parivAra ke loga pAyani pa tinako bahuta yaM baMdhAma sabasoM ati sneha kara vidA bhae / pahale apanA dAhinA pAtra Ama dhara cale / phurapha hai dAhinI mujA jinakI para pUrNa kala ga jinake mukha para lAna pallava tinapara prathama hI iSTi par3I / ara thaMbhasoM lagI huI dvAra khar3I jo prajanA sundarI grAMsunivari bhoja rahe haiM netra jAke, tAMbUlAdirahita ghusare hoya rahe hai adhara jhAke, mAnoM ghabhAviSa ukerI putalI hI hai| kumAra kI dRSTi sundarI para par3I so kSaNamA aviSa dRSTi saMkoca kokAri bole / he durIkSaNe kahie duHkhakArI hai dargana jAkA, yA sthAnakata jAvI, terI dRSTi ulkApAta samAna hai, so maiM mahAra na sakU 1 graho bar3e kUla kI putrI yulavaMtI ! tinameM vaha DhIThapaNA ki mane kie bhI nilaMja kamI rhe| pati ke atikrUra bacana sune to bhI yAhi ati priya lAga jaisa
Page #376
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitya ghane dina ke tisAe papaiye koM meSa kI bUda pyArI lAga, so pati ke vacana manakari amRta samAna pIvato bhaI, hAtha jor3i caraNAraviMda vI ora dRSTi dhari gadagada vAraNIkara Digate Digate vacana nIThi nIThi kahatI bhaI-he nAtha ! jaba tuma yahAM virAjate hute, taba meM viyoginI hI hutI; parantu aApa nikaTa haiM so aAzAkari prANa kaSTataM Tika rahe haiM, ava prApa dUra padhAraM haiM maiM kaise jiiuugii| maiM tihArai vacanarUpa yamRta ke ThAyasvAdane kI ati prAtura, tuma paradeza ko gamana karate samaya snehata dayAlu citta hoyakara bastI ke pazu pakSiyoM ko bhI dilAsA karI, manuSpoM kI to kahA bAsa ? sabako amRta samAna vacana kahe, merA citta tihAre caraNAraviMda viSai hai, maiM tihArI aprAptikAra ati duHsI, auranikI zrImukhata etI dilAsA karI, merI auraniphe mukhatahI vilAsA karAI hotii| jaba mohi prApana sajI taba jagata me zaraNa nAhIM, maraNa hI hai| taba kumAra ne mukha saMkocakara kopasoM kahI, mara | taba yaha sattI veda-khinna hoya dharatI para gira par3I / pavanakumAra yAsoM kumayAhI virSa caale| bar3I Rddhi sahita hAthI para asavAra hoya sAmaMtoM sahita payAna kiyaa| pahale hI dinavirSa mAnasarovara jAya Dere bhae, puSTa haiM vAhana jinake, so vidyAparinI kI senA devoM kI senA samAna aAkAza utaratI satI prati zobhAyamAna bhAsatI bhaI / kaisI hai senA? nAnA prakAra ke je vAhana para pAstra teI haiM AbhUSaNa jAke / apane 2 vAhanoM ke yathAyogya yatna karAe, snAna karAe, khAnapAna kA yatna kraayaa| __ athAnaMtara vidyA ke prabhAvataM manohara eka bahulaNA mahala banAyA, caur3A aura UMyA so Aga mitra sahila mahala kapara virAje ? saMgrAma kA upajyA hai ati harSa jinake, jharokhani kI jAlI ke chidrakari sarovara ke taTa ke vRkSanikoM dekhate hute, zItala maMda sugaMdha pavanakAri vRkSa mada maMda hAlate chute para sarovaravi lahara uThatI huno, sarovara ke jIva kaduvA, mIna, magara para aneka prakAra ke jalacara garva ke dharaNa hAre sinakI mujAnikari kilola hoya rahI haiM / ujjavala sphaTikamariNa samAna nirmala jala hai jAmeM nAnA prakAra ke kamala phUla rahe haiM, haMsa, kAraMDa, krauMca, sArasa ityAdi pakSI sundara zarada kara rahe haiM jinake sunane te mana para karNa harSa pA- ara bhramara gujAra kara rahe haiN| tahAM eka cakavI, cakave binA akelI viyogarUpa agnita taptAyamAna prati Akula, mAnA prakAra ceSTA kI karagAhArI, astAcala kI aura sUrya gayA so vA tarapha laga rahe haiM netra jAke para kamalinI ke patranike rizradroM virSe bAraMbAra dekha hai, pastrinikoM halAvatI uTa hai para par3a hai| . para mRNAla kahie kamala ko nAla kA tAra tAkA svAda viSa-sabhAna dena hai, apanA pratibimba jalaviau dekha kari jAne hai ki yaha merA prItama hai,
Page #377
--------------------------------------------------------------------------
________________ padma-purANa-bhASA so tAhi bulAye hai so pratibiMda kahA yAvaM / tadi aprAptiH parama zoka ko prApta bhaI hai| kaTaka prArya uttarmA hai so nAnA dezanike manuSyoM ke zabda para hAthI ghor3A Adi nAnA prakAra ke pazuvani ke zabda sunakara apane vallabha kayA kI pAzA kara bhrama hai citta, jAphA, azrupAta sahita haiM locana jAke, taTa ke vRkSa para cadi caDhikari darzoM dizA kI aura dekheM hai, prItama ko na dekhakari prati zIghra hI bhUmipara prAya par3e hai, pAMkha halAya kamalinI ko jo raja zarIra ke lAgI hai so dUra kara hai so pavanakumAra ne banIvara taka dRSTi dhAri cakabI kI dazA dekhI, dayAkara bhIja gayA hai citta nAkA, citta meM aisA vicAra hai ki prItama ke viyoga kari yaha zoka rUpa agnivirSe balaM hai| yaha manoza mAnasarovara para caMdramA kI cAdanI caMdana-samAna zItala so yA viyoginI cakamI ko dAvAnala samAna hai, pati vinA yAkoM komala paslava bhI khaDga samAna bhAsa hai| candramA kI kiraNa bhI baja ke samAna bhAsa hai, svarga hU narakarUpa hoya Acara hai| aisA citavarakara yAkA mana priyA virSa gayA / para yA mAnasarovara para hI vivAha bhayA hutA so ve vivAha ke sthAnaka dRSTi meM par3e so yAko ati zoka ke kAraNa bhA. marma ke bhedanahAre dAmaha karIta samAna laage| cittaviSa vicAratA bhayA-hAya ! hAya ! maiM karacitta pApI, vaha nirdoSa vRthA tajI, eka rAtri kA viyoga cakavI ne sahAra sake to bAIsa-varSa kA viyoga vaha mahAsundarI kasa rAhAra ? kaduka vacana vAkI sastIne kahe hute, vAne to na kahe hune, maiM parAe doSakari kAhe ko tAkA parityAga kiyA / dhikkAra hai mo sArikhe mUrkha ko, jo vinA vicAra kAma kareM / __ aise niSkapaTa prAsagI ko vinA kAraNa duHkha avasthA kage, maiM pApacitta haiM, vana samAna hai hRdaya merA jo maiMne ete varSa aisI prAmAvallabhA ko viyoga diyA, aba kyA karU', pitAsoM vidA hogakara gharata nikasyA hUM, maiM pAchA jAka, bar3A saMkaTa paGyA, jo maiM vAsauM mile binA saMgrAma meM jAU to vaha jIva nAhIM para vAkai prabhAsa bhaye merA bhI prabhAva hogayA. jagata viSa jIsavya samAna koI padArtha nAhIM tAta sarva saMdeha kA nivAraNahArA merA parama mitra prahasta vidyamAna hai vAsivaM bheda pUchU / baha sarvaprIti kI rIti meM pravINa hai / je vicAra kara kArya kareM haiM, te prANI sukha pAveM haiM aisA pavanakumAra koM vicAra upajyA so prahasta mitra tAke sukhavi sukhI dukhavirSe dukhI yAko citAvAna dekha pUchatA bhayA ki he mitra ! tuma rAvaNa kI madada karane ko varuNa sArise yodhAsoM lar3ane ko jAvo ho, so ati prasannatA cAhiyeM taba kArya kI siddhi hoya / Aja tihArA badana rUpa kamala kyoM murabhAyA dIkha hai, lajjA ko
Page #378
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtittra ra jabari mohi naho, tumako citAvAna dekha kara mare vyAkula bhAga gayA hai| tA gavanaMjaya ne kahA-he mitra ! yaha vArtA kAhU so kanI naahiiN| parantu hu| ma sa rahasya ke bhAjana ho tomu arAra nAhIM / yaha bAta kahate parama mA uparI hai / tatra prahasta karala bhaye gA tihAra vitta virSa hoya so kalo, jI tuma AjJA karo so bAta aura koI na jAnegA, jase tAte lohe para par3I janakI bUda vinAya jAya, prakaTa na dosra, tarI mohi kahIM bAna prakaTa na hoya / tava panagAra bole-ha bhitra ! suno-maiM kadApi aMjanA-sundarIsA prIti na karA go gAvaM merA mana prati vyAkula hai, merI RtA dekho aite varSa paragaNe bhAra so aba taka viyoga rahyA, niAkAraNa maprIti bhaI, sadA basa zokakI garI rahI / apamAna karate rahe para calate samaya dvAra kI viraha rUpa dAhasoM / gayA hai mura rUpa kagala jAkA, sarva lAvaNya saMpadA rahita maina dekhI, aba tA. hI natra gola kAgala samAna mere hRdayako vAgAvat bherdai hai, tA aisA gAyakara jAri ga bAsoM milAga hAca / hai sajana ! jo milA na ho yagA nA hama donoM kA hI maramA homagA / tava prahasta kSagAeka vicArakAra bole-tuma mAtA pitAmoM prAjJA mAMga zatru ke jIta te ko nikase hI, tAla pIche calanA ucita nAhIM para aba taka kadApi prajanA-sAdI yAda karI nAhIM para yahAM bulAyeM tInamA upaje hai tAtaM mopya calanA ra gopya hI AvanA, vahAM rahanA nAhIM / unakA avalokana kara sukha sabhApatA vAri yAnaMda kA zIna hI bhAbanA / tatra aApakA vitta nizcala hogA / parama uttamaharUpa calanA, zatru ke jInane kA nizcaya kiyA go yahI upAya hai| rAya mudgara nAmA senApati ko kaTaka rakSA sopari merukI baMdanAkA misavAri prahasta mitra sahita gupta hI sugaMdhAdi sAmagrI laya vAri aAkAzake mAgaMsoM cAle / sUrya bhI asta hopa gayA ara sAMgA prakAza bhI gayA, nizA pragaTa bhaI ajanAsundarI ke mahala para jAya pahuMce / panana zumAra to bAhira khar3e rahe, prahamana khavara devakoM gItara gae, dIpa pA maMda prakAza thA, aMganA kahatI bhaI kauna hai ? vasaMtamAlA nikara hI sonI hunI, mA jagAI, vaha aba zrAtIvi nipuNa uThakara ajanAkA bhaya nivAraraga parata bhaI / prahamtane namaskArapAri java pavanaMjaya ke prAgamanakA vRttAnta vahyA taba tundarI prANanAtha kA rAmAgama svapna namAna jAnyA, prahasta kI gadara vANI kAra kahatI bhaI he prahasta ! maiM puNya hIna' patikI kRpAyari vajita, gara aisA ho pApa karmakA udaya AyA, tU hamasoM kahA hasaM haiM, patisA jisakA nirAdara hoya vAkI kAna ayazA na kareM ? maiM abhAginI dumna avasthAkoM prApta bhaI, vahAMta sukha avasthA hAtha / taba prahasta ne hAtha jor3a namarakArakAri
Page #379
--------------------------------------------------------------------------
________________ pama-purANa-bhASA 213 vinatI karI-he kalyANarUpiNi / he pativrate! hamArA aparAdha kSamA karo, aba saba azubha karma mae / tihAre premarU guNA kA prergA terA prArAnAtha AyA / terese prati prasanna bhayA tinakI prasannatAkari kahA kahA mAnaMda na hoya, jaise caMdramAke yogavAri rAtrikI ati manojJatA hoya / __taba aMjanAsundarI kSaNa eka nIcI hoya rahI para vasaMtamAlA prahastasoM kahI-he bhadra ! megha barasa java hI bhalA, tAta prANanAtha inake mahala padhAre mo inakA bar3A bhAgya para hamArA puNyarUpa vRkSa phalyA / yaha vAta hoya rahI hutI tAhI samaya pAnaMdake azrupAtakari vyApta hoe gaga haiM neSa jinake so kumAra padhAre hI, mAnoM karuNArupa sambI hI prolamakoM priyA ke diga le maaii| taba bhayabhIta hiraNI ke netra-samAna sundara haiM netra jAke aisI priyA pati ko deva sanmukha jAya hAtha joDi sIsa nivAsa nAyani pdd'ii| taba prAya vallabhane apane karate sIsa uThAya khar3I karI / amRta samAna vacana kahe ki he devI ! kleza kA makala kheda nivRtta ho / sundarI hAtha joDi patike nikaTa khar3I hutI / pati ne apane karate kara pakar3akari sejavara biyAI, taba namaskAra kara prahasta to bAhira gae para vasaMtamAlA hU apane syAna jAya baiThI / pavanaMjaya kumArane apane prajAnata lajjAvAna hoya sudarIsoM vAraMvAra kuzala pUchI para kahI he priye ! maiMne azubha karma ke udayata jo tihArA vRthA nirAdara kiyA so kSamA karo / taba sundarI nIcA mukhari maMda maMda vacana kahalI bhaI, he nAtha ! prApane pagabhava kucha na kiyA, karmakA aisA hI udaya huA / graja aApane kRpA karI, ati sneha jatAyA so mere sarva manoratha siddha bhae / zrApake dhyAnakara sayukta merA hRdaya so zrApa sadA hRdaya hI vivirAjate, ApakA anAdarahU prAdara samAna bhAsyA / yA bhAMti aMjanA sundarI ne kahmA ta pavanaMjayakumAra hAtha jor3a kahate bhae ki he prArariye ! maiM vRthA aparAdha kiyA / parAe dopate tumako doSa diyA so tuma saba aArAdha hamArA vismaraNa kro| maiM apanA aparAdha kSamAvane nimitta tihAre pAyani parU hai, tuma hama soM ati prasanna hovo, aisA kahakara pavana nayakumArane adhika sneha banAyA taba aMjanA sundarI pati kA aisA sneha dekhakara bahuta prasanna bhaI / ghara pati ko priyavacana kahatI bhaI, haM nAtha ! mai ati prasanna bhaI, hama tihAre caraNAravidako raja hai. hamArA itanA vinaya tumakoM umita nAhIM aisA kahakara sugvayoM seja para virAjamAna vie. prANanAtha kI kRpAkari priyA kA mana ati pramanna bhayA ara. zarIra atikAMtiko gharatA bhayA, donoM paraspara pratisnehake bhare eka citta bhaa| sukharUpa jAgRti rahe, nidrA na lInI / pichale pahara alpa nidrA pAI, prabhAta kA
Page #380
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 mahAkavi daulatarAma kAmalI vAla-vyaktitva evaM kRtitva samaya hoya AyA taba yaha patitratA rojasoM uttara pati ke pAya paloTane lagI, rAtri vyatIta bhaI, so supa meM jAnI mAhIM / prAtaH samaya candramA kI kiramA phIkI par3a gii| kumAra pAnaMda ke bhAra meM bhara gae para svAmI ko prAjJA bhUla gae, taba mitra prahasta ne, kumAra ke hitavirSe hai cinna jAkA, UMcA zabda kara vasaMtamAlA ko jagAkara bhItara paTAI para maMda mada yApahu sugaMdhita mahala meM mitra ke samIpa gae / ara kahate bhae, he sundara ! uTho, aba kahA soco ho ? candramA.bhI tihAra muka kAMti nahi hopa nA hai / yaha banana manAkara pavanajaya prabodha ko prApta bhae / Nithila hai zarIra jinakA, jaMbhAI lete, nidrA ke AvezA kari lAla haiM netra jinake, kAnoMko bAe hAtha kI tarjanI aMgulIsoM khujAvate, khule haiM na jinake, dAhinI bhujA saMkocakari arihaMtakA nAma lekara sejasoM uThe, prANapyArI prApake jaganata pahile hI sejasoM utarakari bhUmithioM virAja hai, lajAkara namrIbhUta haiM netra jAke, uThate hI prItama kI dRSTi priyApara par3I / bahuri prahastako dekha kAra, "prAvo mitra' zabda kahakara sejasoM uThe / prahasta ne mitrasoM rAtri kI kuzala pUchI, nikaTa baMTe, mitra nItizAstrake vettA kumArasoM kahate bhae ki he mitra ! a3 uTho, priyAjI kA sammAna bahuri prAyakara kariyo, koI na jAne mA bhAMti kaTaka meM jAya pahU~cai anyathA lajA hai| sthatapurakA dhanI kinna gIta nagara kA dhanI rAvaNa ke nikaTa gayA cAhai hai so tihArI prora dekheM hai / jo ve prAga AI to hama milakara cale / prara rAvaNa niratara maMtriyoMne pUcha hai jo pavanajaya kumAra ke Dere kahAM haiM ghara kaba prAyeMge, tAsa aba Apa zIghra hI rASazA ke nikaTa gadhAro / priyA jIsoM vidA mAMgo, tumakoM pitA kI ara rAvaNa kI prAjJA avazya karatI hai| kuzala kSemasoM kAryakara zitAva hI pAtraMga taba prArapriyAmoM adhika prIti kariyo / taba pacanaMjaya ne kAhI, he mitha ! aise hI karanA / aisA kahakara mitrako to bAhira paTAyA ara pApa prANa vallabhAsoM alisnehakara urasoM lagAya kahate bhae. he priye ! aba hama jAya haiM, tuma udvega mata kariyo, thor3e hI dinoMmeM svAmI kA kAmakara hama Avega, tuma mA naMdasoM rahiyo / tatra ajanAsundarI hAtha jor3akara kahatI bhaI, he mahArAjakumAra ! merA RturAmaya hai so garbha mohi avazya rahegA / para abataka aApakI kupA nAhIM hutI, yaha sarva jAne hai so mAtA pitAsoM mere kalyANa ke nimitta garbhakA vRttAMta kaha jAvo / tuma dodhaMdI saba prANiyoM meM prasiddha ho / aise jaba priyAga kahyA taba prANavallabhAkoM kahate bhae / he pyArI ! maiM mAtA pitAsoM vidA hoya nikasyA so prava unake nikaTa jAnA bana nAhIM, lajjA upaje hai / loka merI ceSTA jAna haMseMge, tAta jaba taka tihAsa
Page #381
--------------------------------------------------------------------------
________________ padma purANa bhASA garbha prakAza na pAva tA pahile hI meM bhAU hUM, tuma citta prasanna rAmro para koI kahai to ye mere nAma kI mudrikA rAkho hAthoM ke kar3e rAvo, tumako saba zAMti hoyagI, aisA kahakara mudrikA daI zrara basaMtamAlA ko bhAjJA darda inakI sevA bahuta nauke kariyo, grAma pejasoM uThe, priyA viSai nagA rahA hai prema jinakA, kaisI hai seja ? saMyoga ke yogarta bikhara rahe haiMhAra ke muktakala jahAM para puruSanikI sugaMdha makaraMda bhrama haiM bhramara jahAM kSIrasAgara kI taraMga samAna prati ujjvala biche haiM paTa jahAM, yApa uThakara mitra ke sahita vimAna para baiThi bhAkAzake mArga cAle / aMjanA suMdarI ne bhramaMgala ke kAraNa zrAMsU nakA he zreNika ! kadAcit yA lokaviSai uttama vastu ke saMyogata kicit sukha hoya hai so kSaNabhaMgura hai para dehadhAriyoM ke pApa ke udayateM duHkha hoya hai, sukha-duHkha donoM vinazvara hai, tAteM harSa viSAda na karatA / ho prANI ho ! jIvoM ko niraMtara sukha kA denahAra duHkharUpa aMdhakAra kA dUra karaNahArA jinavara-bhASita varSa soI bhayA sUrya tAke pratApakari moha- timira harahu / iti zrI raviSeNAcAryaviracita mahApadmapurANa saMskRta grantha tAkI bhASAvacanikA viSai pavanaMjaya aMjanAkA saMyoga varzana karane vAlA solahavAM parva pUrNa bhayA / / 16 / / 265 [janA ke garbha kA pragaTa honA aura sAsU dvArA ghara se nikAlA jAnA ] prathAnaMtara keka dinoM viSa maheMdra kI putrI jo aMjanA tAke garbha ke cinha pragaTa bhae / kachuka sukha pAMDuvara hoya gayA mAnoM hanumAna garbha meM mAyA so tinakA yaza hI pragaTa bhayA hai| maMda cAla calane lagI jaisA madonmatta diggaja vicara hai, stana yugala yati unnati ko prApta bhae, zyAmalIbhUta hai agrabhAga jinake AlasateM bacana maMda maMda nisareM, bhohoM kA kaMpa hotA bhayA, ina lakSaNaniri tAhi sAsU garbhiNI jAnakara pUchatI bhaI ki taiMne yaha karma kaunata kiyaa| taba yaha hAtha jor3a praNAma kara pati ke Avane kA samasta vRttAMta kahatI bhaI tadi ketumatI sAsU krodhAyamAna bhaI / mahA niThura vANIrUpa pASANa kara poDatI bhaI para kahA hai pApini ! merA putra tere prati virakta, terA prAkAra bhI na dekhyA cAhai, tere zabda ko aba viSai ghAraM nAhIM, mAtA-pitAsoM bidA hoyakara raNasaM 17bAM parva 2
Page #382
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva grAma ko bAhira nikasyA, vaha dhIra kaise tere maMdira meM prAne he nirlaja ! dhikkAra hai tujha pApanako caMdramAko kiraNa samAna ujjavala vaMzakoM dUSaraNa lagA vanahArI, yaha donoM loka maiM nidya azubhakriyA lene AcarI para terI yaha sakhI vasaMtamAlA yAne tohi aisI buddhi dInI, kulaTAke pAsa vezyA rahe satra kAhe kI kuzala ? mudrikA para kar3e dikhAe to bhI tahane na mAnI, atyaMta koma kiyaa| eka krUra nAma kiMkara bulaayaa| vaha namaskAra kara prAya thAhA bhayA / taba krodha kara ketumatIne lAla netra kara kahA he krUra! sakhI sahita yAhi gAr3I meM baiThAya maheMdranagara ke nikaTa chor3a ghAvo taba krUra ketumatI kI prAjJAtaM sakhI sahita aMjanA ko gAr3I meM baiThAkara maheMdranagara kI ora le catyA / kaMsI hai aMjanA sundarI ? ati kAM hai zarIra jarakA mahA pavanakara upar3I jo bela tA samAna nirAkSaya, prati bhAkula kAMtirahita duHkharUpa agnikara jala gayA hai hRdaya jAkA, bhayaMkara sAsUkoM kachu uttara diyA, sakhIkI aura dhare haiM netra jAne, manakara apane azubha karmako vAraMvAra nidatoM azrudhAsa nAkhatI, nizcala nahIM hai cita jAkA, so krUra inako leya cAtyA so krUrakarmavidhaM prati pravINa hai / divasake aMtameM maheMdranagarake samIpa pahuMcA kara namaskAra kara madhura he devI! maiM apanI svAminI ko prAjJAteM tumako duHkha kA so kSamA karahu / aisA kahakara sakhI sahita sundarIkU' gAr3I utAra vidA hoya gAr3I leya svAminIpe gayA / jAya vinatI karI - ApakI AjJA pramApa tinakU tahAM pahuMjAyazrAyA hai| vacana kahatA bhayA / kAraNa kArya kiyA, 266 zrathAnaMtara mahA uttama mahA pativratA jo aMjavAsundarI tAhi patike yogataM duHkha ke bhArata pIr3ita dekha sUrya bhI mAnoM citAkara maMda ho gayA ara rudanakara atyaMta lAla hoya gae haiM netra jAke, aisI aMjanA so mAno yA netra kI aspatAkara pazcima dizA rakta hoya gaI, aMdhakAra phaila gayA, rAtri bhaI, aMjanA ke duHkha kisI jo zrAsUna kI dhArA teI bhae megha tinakara mAnoM dasoM dizA zyAma hoya gaI ara paMchI kolAhala zabda karate bhae so mAnoM janA ke dukhataM duHkhI bhae pukAreM haiN| vaha aMjanA padAvarUpa mahAduHkha kA jo sAgara tAmeM DUbI kSudhAdika duHkha bhUla gaI pratyaMta bhayabhIta zrazrupAta nAkhaM, rudana kareM, so vasaMtamAlA sakhI dhairya baMdhArya, rAtrI ko pallava kA sAMthara bilAya diyA so yAkoM cidrA paMca bhI na aaii| niraMtara uSNa azrupAta par3ha so mAnoM dAha ke bhayateM nidrA bhAja gaI, basaMtamAlA pAMca dAne kheda dUra kiyA, dilAsA karI, dukhaH ke yogakara eka rAtrI varSa barAbara bItI / prabhAta meM sAMyareko tajakara nAnA saMkalpa vikalpanike saikar3Ani zaMkA kari ati vihvala pitA ke ghara kI
Page #383
--------------------------------------------------------------------------
________________ paga-purANa bhASA 267 aura cAlI / sakhI chAyA samAna saMga caalii| pitA ke mandira ke dvAra jAya pahu~cI / bhItara praveza karatI dvArapAla ne rokI, duHkha ke yogata aura hI rUpa hoya gayA so jAnI na pdd'ii| taba sanI ne saba vRtAMta kahA so jAnakara zilAkavATa nAmA dvArapAla ne eka aura manuSya koM dvAre meli prApa rAjA ke nikaTa jAya namaskAra kari vinatI karI / putrI ke prAgamana kA vRttAnta khyaa| taba rAjA ke nikaTa prasannIti nAmA putra baiThyA hutA so rAjA ne puSa ko AjJA karI-tuma summukha jAya usakA zIghra hI praveza karAvo. tuma to pahile jAvo aura hamArI hAsavArI leyAra karAvoM, hama bhI pIcheta prA hai, tadi dvArapAlane hAtha jor3akara namaskAra kara yathArtha vinatI karI / taba rAjA maheMdra lajjAkA kAraNa sunakara mahA kopavAna bhae / ghara putroM AjJA karI ki pApinIkU nagara te kAr3ha devo, jAkI vArtA sunakara mere kAna mAnoM vana kara hate' gae hai / taba eka mahatsAha nAmAvar3A sAmaMta, rAjA kA prativallabha, so kahatA bhayA, he nAtha ! aisI prAjJA karanI ucita nahIM, basaMtamAlAsoM saba ThIka pAsa lehu / sAsU ketumatI ati krUra hai para jinadharmata parAnsukha hai / laukika sUtra jo nAstikamata tAviSa pravINa hai tAnaM binA vicAryA jhUThA doSa lagAyA / yaha dharmAtmA zrAvakake pratakI bharaNahArI, kalyANa prAcAra vidhaM tatpara pApinI sAsU ne nikAsI hai para tuma bhI nikAso to kaunake ghAraga jAtha, jaise vyApakI dRSTita mRgI trAsakoM prApta bhaI saMtI mahA gahana vanakA zaraNa leya, tase yaha bholo niSkapaTa sAsUH mAMkita bhaI tumhAre zaraNa prAI hai, mAnoM jeThake sUrya kI kiraNa ke saMtApata duHkhita bhaI mahAvRkSarUpa jo tuma so tihAre pAzraya pAI hai| yaha garIbinI, vihvala hai AtmA jAkA apavAdarUpa jo AtApa tAkara pIr3ita tihAre prAzraya bhI sAtA na pArca to kahAM pAvai ? mAnoM svarga te lakSmI hI AI hai| dvArapAla ne rokI so atyata lajjA ko prApta bhaI / dilakhi kari mAyA DhAMki dvAra khar3I hai, aApake sneha kara sadA lAilI hai. so tuma dayA karo. yaha nirdoSa hai, maMdira mAMhi praveza karAvo para ketumatI kI RratA pRthvI virSa prasiddha hai| aise nyAya rUpa acana mahotsAha sAmaMta ne kahe, so rAjA kAna na dharai, meM kamaloMke patranivirSe jalakI bUda na rahara tase rAjA ke citta meM yaha bAta na ThaharI / rAjA sAmaMta soM kahate bhae ki yaha savI vasaMtamAlA sadA pAke pAsa rahai para yAhI ke sneha ke yogate kadAcit satya na kahe to hamako nizcaya kaise mAvai, yAta yAke zola viSa saMdeha hai, sI yAko nagara nikAsa dekh| jaba yaha
Page #384
--------------------------------------------------------------------------
________________ 265 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva bAta prasiddha homagI to hamAre nirmala kula virSe kalaMka AvegA / je bar3e kulakI bAlikA nirmala haiM. ara mahA vinayayaMtI uttama ceSTAkI dharaNahArI haiM te pIhara sAsurai sarvatra stuti karane yogya haiM / je puNyAdhikArI bar3e puruSa janma hI teM nirmala zIla pAle haiM, brahmacarya ko dhAraNa kara haiM para sarva doSa kA mUla jo strI tinakoM aMgIkara nAhI kare haiM te dhanya haiN| brahmacarya samAna aura koI vrata nAhIM ara strI ke aMgIkAra meM yaha saphala nAhIM hoya hai / jo pUta beTA berI hoya para unake avaguNa pRthvI viSa prasiddha hoMya to pitAkA dharatI meM gar3a jAnA hoya hai 1 samma hI kula ko lajjA upaja hai. merA mana prAja ati duHkhita hoya rahA hai, maiM yaha bAta pUrva aneka bAra sunI hutI jo yaha bharatAra ke apriya hai para vaha yAhokhata nAhI vaMha kAra garma kI utpatti kaise bhaI. tAtai paha nizcaya setI sadoSa hai| jo koI yAhi mere rAjya meM rAkhegA so merA zatru hai / aise vacana kahakara rAjA ne korakara jaise koI jAna nAhIM yA bhAMti yAkoM dvArale nikAla diinii| sakhI sahita duHkhakI bharI aMjanA rAjAke nija varga ke jahA~ jahA~ mAtraya ke prathi gaI, so prAne na dInI, kapATa die / jahA~ bApa hI krodhAyamAna hoya nirAkaraNa kara, tahAM kuTumba kI kamI pAzA, ne to saba rAjA ke adhIna haiN| aisA nizcayakara savatai udAsa ho sakhIsoM kahatI bhii| AMsUboM ke samUhakara bhIja gayA hai aMga jAkA, he priye ! yahA sarva pASANa citta hai, yahAM kaisA bAsa ? tAta bana meM cAleM, apamAnate to maranA bhalA / aisA kahakara sakhI sadita bana ko cAlI, mAnoM mRgarAjataM bhayabhIta mRgI hI hai / zIta 'uSNa para bAta ke khedakAra pIDita bana meM baiThi mahA rudana karatI bhaI / hAya hAya ! maiM maMdAginI duHkhadAI jo pUrvopArjita kama tAkari mahAkaSTako prApta bhaI / kaunake zaraNa jAU ? kauna merI rakSA kr| maiM durbhAgna sAgarake madhya kauna karmata par3I / nAtha ! merA azubha karmakA preryA kahAMta AyA ? kAheko garbha rahyA, merA donoM hI Thaura nirAdara bhayA / mAtA ne bhI merI rakSA na karI, so yaha kahA kara / apane ghanI kI prAjJAkAriNI patiyatAnikA yahI dharma hai| para nAtha merA yaha vacana kaha gayA hutA ki tere garbhakI vRddhita pahile hI maiM pAU~gA so hAya vaha bacana kyoM bhUle ? para sAsU ne binA parakhe meya tyAga kyoM kiyA? jinake zola meM saMdeha hoya tinake parakhane ke aneka upAya haiM para pitAkoM meM bAlaavasthA viSa prati lAr3alI hutI, niraMtara godameM silAvate hute so binA parakhe merA nirAdara kiyA, inako aisI buddhi kyoM upajI ? ara mAtAne mujhe garbhameM dhArI, pratipAla kiyA, aba eka bAta bhI mukhate ne nikAlI ki isake guNa doSa kA nizcaya kara leveN|
Page #385
--------------------------------------------------------------------------
________________ paga-purANa-bhASA 266 para bhAI jo eka mAtAke udarasoM utpanna bhayA hutA, mo mo duHkhinI koM na rAkha samyA, saba hI kaThora citta hoya gae / jahA mAtA pitA bhrAtA hI kI yaha dazA, tahAM kAkA bAbA ke dUra bhAI tathA pradhAna sAmaMta kahA kareM athavA una sabakA kahA doSa ? merA jo kamarUma vRkSa phalyA so avazya bhoganA / yA bhAMti aMjanA vilApa kara so sampI bhI yAke lAra vilApa kareM / manate dhairya jAtA rahA, atyata dIna mana hoya ce svarata rUdana kara so mRgI bhI yAkI dazA dekha AMsU DAlave laagii| bahuta derataka ronete lAla hoya gae haiM netra jAke taba sasvI vasaMtamAlA mahAdhivakSaNa yAhi chAtIsU lagAya kahatI bhaI-he svAmini ! bahuta roneta kyA lAbha ? jo karma taine upAjyA hai so avazya bhoganA hai, saba hI jIvanikai kama prAge pIche laga rahe haiM so karmake udaravirSa zoka kahA ? he devI ! jo svarga loka ke deva saikar3oM grAma rAghoM ke netranikara niraMtara pratralokie hai, teDU mulake ata hote parama duHkha pAtra haiM / manameM citae kachu prAra, hoya jAya payAra / jagatake loka udyama meM pravarte haiM tinakoM pUrvopArjita karmakA udaya hI kAraNa hai / jo hitakArI vastu prAya prApta bhaI so azubhakarma ke udayateM viTi jAya / para jo vastu manata agocara hai so prAya mila / karmanikI gati vicitra hai tAta he devI ! tu garbhake khedakari pIr3ita hai, vRthA kleza mata kara, tU apanA mana dRr3ha kara / jo tene pUrva janma meM karma upArja haiM tinake phala dAre na ttreN| ara tU to mahA buddhimatI hai tohi kahA sikhAU / jo tU na jAnatI hoya to maiM kahai, aisA kahakara yAke netranike prAsU apane vastrata poMche / bahuri kahatI bhaIhe devI ! yaha sthAnaka pAzraya rahita hai, tAta uTho, prAgai cAlaM, yA pahAI ke nikaTa koI guphA hoya jahAM duSTa jIvanikA praveza na hoya, tere pramUtikA samaya AyA hai so kaI eka dina yatnam rahanA / taba yaha garbhake bhArata jo prAkAzake mArga calanemeM hU asamartha hai to bhUmipara sIke saMga gamana karatI mahA kaSTakAra pAMva dharasI bhaI / kaisI hai banI ? aneka ajagaranitai bhArI, duSTa jIvanike nAdakAri atyaMta bhayAnaka, prati saghana, nAnA prakAra ke vRkSanikari sUryako kiraNakA bhI saMcAra nAhI, jahAM muIke agrabhAga samAna DAbhakI pratI pati tIkSNa, jahA~ kakara bahuta para mAte hAthInike samUha para bhIloM ke samUha bahuta haiM para banI kA nAma mAtaMgamAlinI hai, jahAM manakI bhI gamyatA nAhIM to tanakI kahA gampatA ? sakhI AkAzamArgatai jAyaveko samathaM para yaha garbha ke bhArakari samartha nAhIM tAta sakhI yAke prema ke baMbanasoM baMdhI zarIrako chAyA samAna lAra lAra sAla hai / aMjanA banI ko ati bhayAnaka dekhakara kAMpa hai. dizA bhUla gii|
Page #386
--------------------------------------------------------------------------
________________ hAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva taba vasaMtamAlA yA prati vyAkula jAni hAtha pakar3a kahatI bhaI, he svAmini ! tU DareM mata mere pIche pIche calI Abo / taba yaha sakhIke kAMdhe hAtha meli calI jAya, jyoM jyoM DAbha kI apI jala ke cubhe tyoM tyoM prati dakhina hoya, vilApa karatI, dehakoM kaSTataM dhAratI, nIbharane je ati tIvra vega saMyukta va tinakoM prati kaSTate pAra utaratI, apane je saba svajana ati nideI tinakA nAma vihAra apane prazubha karmakoM bAraMbAra niMdatI, beloM ko pakar3a bhayabhIta hiraraNI kaise haiM ne jAke, aMgaviSai paseva ko dharatI, kAMToM se vastra lagi jAMya so chur3AvatI, lahUte lAla hoya gae haiM caraNa jAke, zokarUpa agnike dAhkari zyAma tAkoM dharatI patra bhI hAnaM to trAsakoM prApta hotI, calAyamAna hai zarIra jAkA, bAraMbAra vizrAma letI, tAhi sakhI niraMtara priya vAkya kara dhairya baMdhAve, so dhIre dhIre aMjanA pahAr3IkI talahaTI AI, taha bhara kara gii| kahatI bhaI meM eka ga dharane kI zakti nAhIM, yahAM hI rahUMgI, maragA hoya to hoya / taba sakhI atyaMta premakI bharI mahA pravIra manohara bacananikari yAka zAMti upajAya namaskArakari kahatI bhaI he devI! yaha guphA najadIka hI hai, kRpAkara ihAM uThakara vahAM sunasoM tiSTho, yahAM krUra jIva vicaraM haiM lokoM garbhaMkI rakSA karanI hai, tAteM haTha matira / aisA kahyA taba vaha AtApa kI bharI sakhI ke bacanakari ra saghana vanaka bhayakari calatreko uTI, taba sakhI hastAvalaMbana dezakara yAkoM viSamabhUmita nikAsakara guphA ke dvArapara leya gii| binA vicAre guphA meM baiThane kA bhaya hoya so donoM bAhira khar3I viSama pASANa ke ulaMgha kara upajyA hai kheda jinako tAteM baiTha gaI / vahAM dRSTi ghara dekhyA / kaisI hai dRSTi ? zyAma zveta bArakta kamala sammAna prabhAkoM ghara se eka pavitra zilA para virAje cAraNamuni dekhe / palkAsana dhare aneka Rddhi saMyukta nizcala haiM zvAsocchavAsa jinake, nAsikAke zra bhAgapara dharI hai sarala dRSTi jinane, zarIra staMbha samAna nizcala hai, godavara dha ko bAMmA hAtha tAke Upara dAhinA hAtha, samudra samAna gaMbhIra, aneka upamA sahita virAjamAna AtmasvarUpa kA jo yathArtha svabhAva jaisA nijazAsanaviSe gAyA hai taisA dhyAna karate, samasta parigraha rahita pavana jaise prasaMgI, AkAza jaise nimaMsa, mAnoM pahAr3a ke zikhara hI haiM so ina donoM ne dekhe / pha~se haiM ve sAdhu ? mahAparAkrama ke dhArI, mahAzAMta jyotirUpa hai zarIra jinakA ye donoM muni ke samIpa gaI / sarva duHkha vismaraNa bhyaa| tIna pradakSiNa deya hAtha I t I
Page #387
--------------------------------------------------------------------------
________________ padma-purANa-bhASA 271 joDi namaskAra kiyA, muni parama bAMdhava pAe, phUla gAra haiM netra jinake, jA samaya jo prApti honI hoya so ye donoM hAtha jor3a vinatI karatI bhaI munike caraNArabiMdakI ora dhare haiM azrupAsahita sthira netra jinne| he bhagavAn ! he kalyANarUpa he uttama ceSTA ke dharaNahAre / tihAre pArIrameM kuzala hai / kaisA hai tihArA deha ? sarva tapanata Adi sAdhanekA mUla kAraNa hai / he guggani ke sAgara ! Upara Upara tapakI hai vRddhi jinake, he mahAkSamAvAna ! zAMtabhAvake ghArI ! mana itriyoMke jItanahAre ! tihArA jo vihAra hai so jIvanike kalyANanimitta hai, tuma sArikhe puruSa sakala puruSanikoM kuzalake kAraNa haiM so tihArI kuzala kahA pUchanI paratu yaha pUchane kA prAcAra haiM sAtai pUchI hai, aisA kahi vinayate namrIbhUta ma zarIra kA ho ma ho rahI para mani ke darzana mana bhaya rahita bhaI / prathAnaMtara muni amRtatulya paramazAMti ke vacana kahate bhaye-he kalyANarUpiriNa ! he putrI ! hamAre karmAnusAra saba kuzala hai / ye sarvahI jIva apane karmokA phala bhogavai hai / dekho karmanikI vicitratA, yaha rAjA maheMdra kI putrI aparAdha rahita kuTumbake loganine kAdI hai / so muni baDhe jJAnI, binA kahe bhaba vRtAMta ke jAnanahAre tinako namaskAra kara basaMtamAlA paddhatI bhaI-he nAtha ! . kona kAraNale bharatAra yAsoM bahuta dina udAsa rahe ? bahuri kauna kAraNa anurAgI bhae ara yaha mahAsukhayogya vana virSa kauna kAragata duHkhakoM prApta bhaI ? maMdabhAgI kauna yAkai garbha meM pAyA jAri pAko jIvane kAsaMza bhayA / tadi svAmI amitigati tIna jJAna ke dhAraka sarva vRttAMta yathArtha kahate bhae / yahI mahA puruSoM kI vRtti hai jo parAyA upakAra kreN| muni vasaMtamAlA so kahai haiMhai puSI ! yAke garbhaviSa uttama bAlaka pAyA hai, so prathama to tAke bhava suni / bahari jo pUrva bhava meM pApakA prAcaraNa kiyA, jA kAraNataM yaha aMjanA me duHkhakoM prApta bhaI, so suna / [rAma lakSmaNa kA vana gamana aura bharata kA rAjyAbhiSeka] ayAnaMtara rAma lakSmaNa kSaraNa eka nidA kara ardharAtri ke samaya jaba manukhya soya rahe, lokanikA zabada miTa gayA para prakAra phaila gayA tA samaya bhagavAna namaskAra kara bakhatara pahira dhanuSa bANa leya sItAkU bIca meM lekara cAle, ghara-ghara dIpakanikA udyota hoya rahA hai, kAmIjana aneka ceSTA kara haiN| 32vA parva
Page #388
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAsa vyaktitva evaM kRtitva ye doka bhAI mahAvIra nagara ke dvArakI khir3akI kI porase nikasi dakSiNa dizA kA paMtha liyaa| rAtri ke anta meM daur3akara sAmaMta loka Aya mile| rAghava ke saMga calane kI hai abhilASA jinake, dUrate rAma lakSmaNakU' dekha mahA vinaya ke bhare asavArI chor3a pyAde Ae, caraNAraviMdakoM namaskArakari nikaTa prAya vacanAlApa karate bhae / bahuta senA AI para jAnakI kI bahuta prazaMsA karate bhae jo yAke prasAda hama rAma lakSmaNako zrama mile| yaha na hotI to ye dhIre dhIre na calate para hama kaise pahuMcate ? ye doU bhAI pavana- samAna zIghragAmI haiM para yaha sItA mahAsatI hamArI mAtA hai yA samAna prazaMsA yogya pRthvI viSai aura nAhIM / ve doU bhAI narottama sItA kI cAla pramANa maMda maMda do kosa cAle / 272 kheta niciSaM nAnA prakAra ke granahare ho rahe hai ara sarovaranimeM kamala phUla rahe haiM ara vRkSa mahAramaraNIka dIkha haiM / aneka grAma nagarAdi meM Thaura Thora bhojanAdi sAmagrI kari loka pUjeM haiM / ara bar3e bar3e rAjA bar3I phaujase grAva mile jese varSA kAla meM gaMgA jamunA ke pravAha viSa aneka nadiyani ke pravAha zrAya mileM / ika sAmaMta mArga ke kheda kari inakA nizcaya jAna prAjJA pAya pIche ge| ara kaiika lagAkara, koika bhayakara, kaiika bhakti kara lAra pyAde cale jAya hai so rAma lakSmaNa krIr3A karate pariyAtrA nAmA aTavI thiye kaisI hai aTavI ! nAhara para hAthInike samUhanikara bharI, mahA bhayAnaka vRdhAnikara rAtri samAna adhikAra kI bharI, jAke madhya nadI hai tAke taTa zrAe, jahAM bhIlanikA nivAsa hai, nAnA prakAra ke miTha phala haiN| Apa vahAM tiSTa kara kaieka rAjanika vidA kiyA ara kaMeka pIche na phire, rAma ne bahuta kahA to bhI saga ho cAle so sakala nadIko mahA bhayAnaka dekhate bhae / kaisI hai nadI ? parvatanisoM nikasatI mahAnIla hai jala jAkA, pracaMDa haiM lahara jAyeM, mahA zabdAyamAna aneka je graha magara tinakara bharI hoU DhAMhAM vidAratI, kallolanike bhayaMkara ur3e haiM tIrake pakSI jahAM aisI nadI ko dekhakara sakala sAmaMta kAsakara kaMpAyamAna hoya rAma lakSmagAkU kahate bhae ki he nAtha ! kRpAkara hameM bhI pAra utAra / hama saba bhaktivaMta hamase prasanna hovo he mAtA jAnakI lakSmaNase kaho jo hamakU pAra utAreM yA bhAMti dhAMsU DArate aneka narapati nAnA ceSTA ke karaNAre nadI viSaM par3ane lge| tatra rAma bole, aho aba tuma pAche phiro / yaha vana mahA bhayAnaka hai, hamArA tumhArA yahAM laga hI saMga hutA, pitAne bharataku sabakA svAmI kiyA hai so tuma bhaktikAra tinakU sevar3ha | taba ke kahate bhae, he nAtha! hamAre svAmI tuma hI ho, mahAdayAvAna ho, hamapara prasanna
Page #389
--------------------------------------------------------------------------
________________ paga-purANa-bhASA 273 hovo, hamako mata chor3aha, tuma binA yaha prajA nirAzraya bhaI, prAkulatArUpa kaho kaunakI zaraNa jAya ? tuma samAna aura kauna hai ? ghyAghra siMha para gajeMdra sAdikakA bharA bhayAnaka jo maha bana tAmeM tumhAre saMga rheNge| tuma bina hamAre svarga hU sukhakArI naahiiN| tuma kahI pAche jAvo so citta phira nAhIM. kaise jAhiM ? yaha citta sabadriyanikA pradhipati pAhIta kahie, jo yaha adbhuta vastu meM anurAga kareM / hamAre bhoganikara gharakara tathA strI kuTumbAdikara kahA ? tuma nararatna ho, tumako chor3a kahAM jAhiM ? he prabho ! tumane bAlakrIDA virSa hamasoM phavahU vaMcanA na karI, aba atyaMta niThuratAkU dhAro ho| hamArA aparAdha kaho / tihore caraNa raja kara parama vRddhikU prApta bhae, tuma to bhRtyavatsala ho / aho mAtA jAnakI ! aho lakSmaNa dhIra ! hama zINa navAya hAya jor3a vinatI kara, nAthakU hama para prasanna karahu / ye vacana sanine kahe, tava sItA para lakSmaNa rAmake caraNanikI ora nirakha rahe / taba rAma bole-jAhu, yahI uttara hai / sukhasoM rahyio, aisA kahakara donoM dhIra nadI ke viSa praveza karate bhe| __zrIrAma sItA kA kara gaha sakhase nadImeM legae jaise kamalinI ko diggaja le jAya / vaha asarAla nadI rAma lakSmaNake prabhAvakara nAbhi-pramANa vahane lagI, doU bhAI jalavihAra virSa pravINa krIr3A karate cale ge| rAma ke hAva gahe aisI zobhai mAnoM sAkSata lakSmI hI kamaladala meM tiSThI hai rAma lakSmaNa kSaNamAtra virSe nadI pAra bhae vRkSanike mAthaya prAya gae / taba lokanikI dRSTita agocara bhae / taba kaI eka to vilApa karate grAsU DArate gharanikU gae para kaI eka rAma lakSmaNa kI ghora gharI hai dRSTi jinane so kASTha se hoya rahe para kaI epha mUrchA sAya dharatIpara par3e para kaI eka jJAna ko prApta hoya jinadIkSAko udyama bhae, paraspara kahate bhae-jo dhikkAra hai yA prasAra saMsAra ko para dhikkAra ina kSaNabhaMgura bhoganiko ! ye kAle nAga ke phaNA samAna bhayAnaka hai / aise zUravIranikI yaha avasthA to hamArI kahA bAta ? yA zarIrako cikkAra ! o pAnIke budabudA samAna nissAra, jarA maraNa iSTaviyoga aniSTasaMyoga ityAdi kaSTa kA bhAjana hai| dhanya haiM ve mahApuruSa bhAmyavaMta uttama caSTAne dhAraka ! je marakaTa (bandara) kI bhauha samAna lakSmI ko caMcala jAna najikara dIkSA dharate bhae / yA bhAMti aneka rAjA birakta hoya dIkSA ko sammukha bhae / tinane eka pahAr3IkI talahaTI meM sundara vana dekhyA, aneka vRkSanikara mar3ita mahAsaghana, nAnAprakAra ke puSpanikara zobhita, jahA~ sugaMdha ke solupI bhramara gujAra kara haiM tahAM mahApavitra sthAnaka meM tiSThate dhyAnAdhyayanaviSa tIna mahAtapa
Page #390
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla- vyaktitva evaM kRtitva ke dhAraka sAdhu dekhe / tinako namaskAra kara ve rAjA jinanAtha kA jo caityAlaya tahAM gae vA samaya pahAr3anike zikhara virSe athavA ramaNIka vana viSaM athavA nadI ke taTa viSe prathA nagara grAmadika viSai jina maMdira hute tahAM namaskAra kari eka samudra samAna gambhIra muninake guru satyaketu AcArya tinake nikaTa gae, namaskAra kara mahAzAMta rasa ke bhare prAcArya se vInatI karate bhae - he nAtha ! hamako saMsAra samudra pAra utAra saba bhUmi kahI tumako rakSAra hArI bhagavatI dIkSA hai so aMgIkAra karahu muni kI yaha AjJA pAya ye garama harSa prApta bhae / rAjA vidagdhavijaya merura saMgrAmalolupa, zrInAgadamana, dhIra zatrudamana ra vinoda kaMTaka, satyakaThora, priyavardhana ityAdi nirbhaya hote bhae, tinakA gaja turaMga rayAdi sakala sAja sevaka lokani ne jAya kari unake putrAdikanikU sopyA, taba ne bahuta vittAvAna bhae / bahuri samajhakara nAnA prakAra ke niyama dhArate bhae | fun samyagdarzana kU aMgIkAra kara saMtoSa prApta bhae, kaiyaka nirmala jinezvaradeva kA dharma zravaNakari pApa parAnmukha bhae / bahuta sAmaMta rAma lakSmI vArtA suna sAdhu bhae, kaiMpaka zrAvaka ke zraNuvrata dhArate bhae / bahuta rAnI prAyikA bhaI, bahuta zrAvikA bhaI, kaithaka subhaTa rAma kA sarva vRttAMta bharata dazaratha para jAkara kahate bhae so sunakara dazaratha bhara bharata kayaka khe prApta bhae / zrathAnaMtara rAjA dazaratha bharalako rAjyAbhiSeka kara, kachuyaka jo rAma ke viyoga kara vyAkula bhayA hutA hRdaya so samatA lAva, vilApa karatA jo aMtaHpura tAhi pratibodhi nagara banakU ge| sarvabhUtahita svAmI ko praNAmari bahuta nRrNana sahita jinadIkSA zrAdarI / ekAkI bihArI jinakalpI bhae / parama zukladhyAna kI hai abhilASA jinake tathApi putra ke zoka kara kahU~ kachu ika kaluSalA upaja A so eka dina se vicakSaraNa vicArate bhae ki saMsAra ke duHkha kA mUla jagatakA sneha haiM, ise vikAra ho ! yA kari karma baMdhe haiN| maiM ananta janma dhare tinaviSai garbha - janma ke aneka mAtA-pitA bhAI putra kahAM gae ? aneka bAra meM devalokake bhoga bhoge / para aneka bAra naraka ke duHkha bhoge, tirvaca gati vi merA zarIra aneka bAra ina jIvani meM bhakhyA, inakA maiM bhakhyA nAnA rUpa me yoniyA~ tina viSa meM bahuta duHkha bhoge / ghara bahutabAra rUdanake zabda sune / ghara bahuta bAra vIragAbAMsurI Adi varzadatroM ke nAda sune, gotasune, nRtya dekhe ratha manohara prapsarAnike bhoga bhoge / aneka bAra merA zarIra naraka viSa
Page #391
--------------------------------------------------------------------------
________________ 275 padma purANa bhASA kulhADatira kATA gayA / ghara zraneka bAra manuSyagativiSaM mahAsugandha mahAvIrya karaNArA SaTUrasa saMyukta anna bAhAra kiyaa| ghara zraneka bAra narakaviSe galA huA sIsA aura tAMbA nArakiyoMne mAra mAra mujhe pyAyA para aneka bAra sura nara gativirSe mana harAhAre sundara rUpa dekhe ghara sundara rUpa dhaare| para praka bAra naraka viSaM mahA hu kare prakAra ke deva rAjapada devapadaviSaM nAnA prakArake sugandha mUMde tinapara amara gujara kareM 1 ara kaithaka bAra narakako mahA durgaMdha sudhI zrara aneka bAra manuSya tathA devagatifat mahAlIlA kI gharaNahArI, vastrAbharaNa maMDita, mana kI coranahArI je nArI tinasoM AliMgana kiyA / zrara bahuta bAra narakaviSaM kUTazAlmali vRkSa tinake tIkSNa kaMTaka ra prajvalita loha kI putalIni se sparza kiyA ? yA saMsAra viSai karma nike saMyoga meM kahA kahA na sUtrA, kahA kahA na sunA, kahA kahA na bhakhA / para pRthivIkAya, jalakAya, agnikAya, vAyukAya, vanaspatikAya / kAya viSai aisA deha nAhIM jo maiM na dharA / tInalokavi aisA jIva nAhIM jAsU mere aneka nAte na bhae, ye putra mere kaI bAra pitA bhae, mAtA bhae, zatru bhae / aisA sthAna nAhIM, jahAM maiM na upajA na mUjha / 4 bhogAdika anitya, yA jagatavirSa koI zaraNa nAhIM yaha caturgatirUpa saMsAra duHkhakA nivAsa hai, maiM sadA akelA hU~ ye Sadravya parasara saba hI bhinna haiN| yaha kAya azuci, maiM pavitra ye mithyAtvAdi zratAdi karma bhAva ke kAragA hai, samyakta vrata saMyamAdi saMbara ke kAraNa haiN| tapakara nirjarA hoya hai / maha loka nAnarUpa mere svarUtai bhinna, yA jagata viSaM zrAtmajJAna durlabha hai ara vastu kA jo svabhAva soI dharma tathA jIva dharma so maiM mahAbhAgyata pAyA / dhanya ye muni jinake upadeza mokSamArga pAyA so aba putratikI kahA ciMtA ? aisA vicAra kara dazaratha muni nirmoha dazAkU prApta bhae / jina dezoM meM pahile hAthI car3he, camara karate, chatra phirate hate para mahAraNa saMgrAma viSai uddhata vairiniku' jIte hetu tina devanivi nirgrantha dazA dhare, bAIsa parISaha jItate, zAMtibhAva saMyukta vihAra karate bhae / ara kauzalyA tathA sumitrA pati ke vairAgI bhae para putranike videza gae mahA zokatI bhaI niraMtara anupAta hAre, tinake duHkhakU dekha bharata rAjya vibhUti ko viSa samAna mAnatA bhayA / para kekaI linakU duHkhI dekha, upajI hai karuNA jAke, putrako kahatI bhaI ki he putra ! tU rAjya pAyA, bar3e bar3e rAjA sevA kareM haiM parantu rAma lakSmaNa vinA yaha rAjya zobhaM nAhIM so ve doU bhAI
Page #392
--------------------------------------------------------------------------
________________ 276 mahAravi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva mahAvinayavAna una vinA kahA rAjya para kahA sukha ara kahA deza kI zobhA ara kahA terI dharmajJatA ? ve doU kumAra para vaha sItA rAjaputrI sadA sukha ke bhoganahAre pASANAdikakAra pUrita je mArga tAvirSa vAhana vinA kaise pAyeMge ? ara tina muNa-samudranikI ye donoM mAtA nirantara svana kA hai so maraNakU' prApta hoyagI, tAta tuma zIghragAmI turaMga para cala zitAvI jAvo, unako le prAvo, tina sahita mahAgunasoM cirakAla rAja kariyo ara maiM bhI tere pIche hI unake pAsa bAU hUM / yaha mAtA kI prAjJA suna bahuta prasanna hoya tAkI prazaMmA kara ati yAtura bharata hajAra azyasahita rAma ke nikaTa calA / para je rAmake samIpa vApisa ra te janaH go nala, a ta turaMga para car3hA, usAvalI cAlase vana vi pAyA / vaha nadI asarAla bahatI hutI so tAmeM vRkSanike laThe gera, ber3e bAMdha kSaraNamAtra meM senA sahita pAra utare, mArga virSe nara nArinasoM pUchate jAya jo tuma rAma lakSmaNa kahIM dekhe ? ve pahai haiM, yahA~te nikaTa hI haiM / sI bharata ekAttitta cale ge| saghana vana meM eka sarovara ke taTa para doU bhAI sItA sahita baiThe dekhe, samIpa haiM dhanuSa bANa jinake / sItAke sAtha te doka bhAI ghane divasa viSa pAe / para bharata chaha dinameM AyA / rAmakU dUrate dekha bharata turaMgata utara pAya piyAdA jAya rAma ke pAyani para mUcchita hoya gayA taba rAma saceta kiyA / bharata hAtha jor3a sira navAya rAmasU vInatI karatA bhayA / he nAtha ! rAjya deyavekara merI kahA viDambanA karI / tuga sarva nyAya. mArgake jAnanahAre, mahA pravINa mere yA rAjyakari kahA prayojana ? tuma binA jovekara kahA prayojana ? tuma mahA uttama ceSTAke dharaNahAre mere prANanike AdhAra ho / uTho, apane nagara cala / he prabho ! mo para kRpA karahu, rAjya tuma karaha, rAjya yogya tuma hI ho, mohi sukhakI avasthA deha / mai tihAre sira para catra pheratA khar3A rahegA aura zatrughna camara hogA para lakSmaNa maMtrIpada dhaaregaa| merI mAtA pazcAtAparUpa agnikara jarai hai para tihArI mAtA ara lakSmaNa kI mAtA mahAzoka kara hai, yaha bAta bharata kara haiM tAhI samaya zIghna rathapara car3hI aneka sAmaMtanisa hita mahAzokakI bharI kekaI mAI para rAma lakSmaekU urasU lagAya bahuta rukSna karatI bhaI / rAma ne dhayaM bNdhaayaa| taba kekaI kahatI bhaI-he putra ! uTho, ayodhyA calo, rAjya karahu, tuma bina mere sakala pura vana ke samAna hai / para tuma mahA buddhimAna ho, bharatakU sikhAya lehu / bahuri hama strIjana maSTa buddhi haiM, merA aparAdha kSamA karahu / taba rAma kahate bhae. he mAta ! tuma bAtagi birSa pravINa ho, tuma kAhA na
Page #393
--------------------------------------------------------------------------
________________ papa-purANa-bhASA 277 = jAno ho ki kSatriyana kA niyama hai jo vacana na cUka ; jo kArya vicAr2yA tAhi pora bhAMti na kreN| hamAre tAta ne jo vacana kahA so hamakU para tumakU nivAhanA, yA bAta virSa bhArata kI prIti na hoygii| bahuri bharatasU kahA ki he bhAI! tu citA mata kara, tU anAcAra zaka hai so pitA kI mAjhA bhara hamArI prAzA pAlavetai anAcAra nAhIM / aisA kahakara banavirSa sakha rAjanike samIpa bharata kA zrIrAma ne rAjyAbhiSeka kiyA kara kekaI praNAma kara bahata stuti kara vAraMvAra saMbhASaNa kara bharatakU urasU' lagAya bahuta dilAsA karI, nITita vidA kiyA / kekaI ara bharata rAma lakSmaNa sItA ke samIpata pAle nagarakU cAle, bharata rAma kI AjJA pramANa prajA kA pitA samAna huzrA / rAjyavirSe sarva prajAkU sumna, koI manAcAra nAhIM; aisA ni:kaMTaka rAjya tohU bhArata kA kSaNamAtra rAga naahiiN| tInoM kAla zrI aranAtha ko vaMdanA kara hai para munina ke mukhata dharma zravaNa kara; ghuti bhaTTAraka nAmA je muni, aneka muni mAra hai sevA jinakA, tinake sAbhAsa meM yaha niyama liyA ki rAma ke darzana mAtra hI munivrata dhaaruuNgaa| taba muni kahate bhae kihe bhavya ! kamala sArikhe haiM netra jinake, aise rAma jI laga na prAva to laga tuma gRhastha ke vrata ghArahu / je mahAtmA niyaMtha haiM tinakA prAcaraNa prati viSama hai so pahile dhAvaka ke vrata pAlane tAsU yati kA dharma sumpasU sdhai| jaba vRddha avasthA AvegI taba tapa kareMge, yaha vArtA kahate huve aneka jar3abuddhi maraNakU prApta bhAe / mahA amolaka ratna samAna yati kA dharma, jAkI mahimA kahane virSa na Aya tAhi je dhAra haiM tinakI upamA kona kI dehi / yati ke dharmata uttaratA zravaka kA dharma hai je pramAda rahita kareM haiM le dhanya haiN| yaha praNuprata hU prabodha kA dAtA hai| jaise ratnadvIpa virSa koU manuSya gayA para vaha jo rala leya soI dezAMtara virSe durlabha hai tase jinadharma niyamarUpa rattanikA dvIpa hai, tA virSe jo niyama leya soI mahAphala kA dAtA hai| jo ahisArUpa ratnaphU aMgIkArakara jinavarakU bhaktikara bharaca so sura narake sukha bhoga mokSa prApta hoya 1 para jo satyayatakA ghAraNa mithyAtva kA parihArakA bhAvarUpa puSpanikI mAlA kara jinezvarakUpUje haiM, tAkI kIti pRthvI vipa vistara hai para mAjJA koI lopa na sake / para jo paradhana kA tyAgI jineMdakU uravirSe dhAra bAraMbAra jineMdraphU namaskAra kara, vaha nava nidhi caudaha ratna kA sthAmI hoya akSayanidhi paavai| para jo jinarAja kA mArga aMgIkAra kara paragArI kA tyAga kara so sabake navanikU pAnaMdakArI mokSa-lakSmI kA bara hoya / para jo parigraha kA pramANakara saMtoSa ghara jinapatikA dhyAna kara so
Page #394
--------------------------------------------------------------------------
________________ 278 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva . lokapUjita anaMta mahimAkU pAvai / para prAhAra dAna ke puNya kara mahAsukhI hoya, tAkI saba sevA kareM / para abhayadAna kara nirbhaya pada pAvai, sarva upadravata rahita hoya / ara jJAnadAna kara kevalajJAnI homa sarvajJapada pAye ! ara auSadhidAna ke prabhAva kA rogarahita nirbhayapada paaii| para jo rAtrikU pAhAra kA tyAga kare so eka varSa viSa chaha mahInA upavAsa kA phala pAvai, yadyapi gRhasthagada ke prAraMbha virSe pravata hai to hU~ zubha gati ke susta pAvai / jo trikAla jinadeva kI vaMdanA kara tAke bhAva nirmala hoya, sarva pApakA mAza kareM / para jo nirmala bhAva rUpa bahupanikara jinanAthakU pUrja so lokavirSe pUjanIka hoya / para jo bhogI puruSa kamalAdi jala ke puTapa tathA ketakI mAlatI prAdi pRthvI ke sugaMdha puSpanikara bhagavAnakU paracai so puSpaka vimAnakU pAya yatheSTa krIr3A karai / para jo jina rAja para agara caMdanAdi ghUpa khevai so sugaMdha mArIra phA dhAraka hoya / prA. jo gRhasthI jinamaMdira virSe vivekasahita dInodyota kara so devaloka viSa prabhAva sayukta zarIra pAvai / para jo jinabhavana virSe chatra camara jhAlarI patAkA darpaNAdi maMgaladravya car3hAvai para jinamadira... zobhita kareM so pAzcaryakArI vibhUti pAda / mara jo jala-caMdanAditaM jinapUjA kareM so devanikA svAmI hoya, mahAnimala sugaMzramaya zarIra je devAMganA tinakA ballabha hoya / para jo nIrakara jineMdra kA abhiSeka kara so devanikara manuSyanita sevanIka cakravartI hoya, jAkA rAjyabhiSeka deva vidyAdhara kareM / ara jo dugdhakari prarahata kA abhiSeka kara so kSIrasAgara ke jalasamAna ubala vimAna virSa parama kAMti dhAraka deva hoya bahuri manuSya hoya mokSa pAvai / para jo dadhikara sarvajJa bItarAgakA abhiSeka kara so dadhi samAna ujjavala yazapAyakara bhavIdadhik tarai / para jo dhRtakara jinanAtha kA abhiSeka kara so svarga vimAna meM mahA balavAna deva hoya paraMparAya anaMta vIrya kU dharaM / ara jo Ikha-rasakara jimanAtha kA abhiSeka karai so amRta kA pAhArI surezvara hoya narezvara pada pAya munIzvara hoya pavinazvara pada pAvai / abhiSeka ke prabhAghavAra aneka bhavya jIya deva bhara indranikari abhiSeka pada pAvate bhae, tinakI kathA purANani meM prasiddha hai| jo bhakti kara jinamaMdira ghirSa mayUrapicchAdikakara buhArI deya so pAparUpa rajatai rahita homa parama vibhUti ara prArogyatA pAvai / para jo gIta nRtya vAdinAdikara jinamaMdira virSa utsava kara so svarga virSa parama utsAhakkU pAvai para jo jinezvara ke caityAlaya karAvaM so tAke puSpa kI mahimA kauna kaha sake, sura maMdira ke sukha bhoga paraMparAya avinAzI bAma
Page #395
--------------------------------------------------------------------------
________________ paga-purANa-bhASA pAye / para jo jineMdra kI pratimA vidhi pUrvaka karAvaM so sura nara ke sukha bhoga parama pada pAvai / vrata vidhAna' tapa dAna ityAdi zubha ceSTaniphari prANI je puSya upAjeM haiM so samasta kArya jinavida karAne ke tulya nAhIM / jo jinabitra karAyai so paraMparAya puruSAkAra siddha patra pAvaM / para jo bhavya jinamaMdira ke zikhara car3hAve so idra dharaNedra yAdikra sukha bhoga loka ke zikhara pahU~ca / para jo jIragaM jina maMdinikI marammata karAba so karmarUpa ajIrazaMkU hara nirbhaya viroga pada pAvaM / para jo madhIna caityAlaya karAra jinabiMba padharAya pratiSThA kara so tIna loka virSe pratiSThA pAvai / para jo siddhakSevAdi tIrthanikI yAvA kara so manuSya janma saphala kareM / para jo ninapratimA ke darzana kA citavana kara tAhi eka upavAsa kA phala hoya, ara darzanako udyama kA prabhisASI hoya so belAkA phala pAvai / para jo caityAlaya jAyave kA prAraMbha kareM, tAhi telA kA phala hoya / para gamana kie caulA kA phala hoya / para kachueka mAge gae paMca upavAsakA phala hoya, prAdhI dUra gae pakSopavAsa kA phala homa para caityAlaya ke darzana teM mAsopamAsa kA phala hoya / ara bhAva bhakti kara mahAstuti kie anaMta phalakI prApti hosa / jineMdrakI bhakti samAna aura uttama nAhIM / ara jo jinasUtra likhavAya tAkA vyAkhyAna karai karAvai, par3ha par3hAI, sunai sunAvai, zAstranikI tathA paMDitanikI bhakti kareM, ve sarvAga ke pAThI hoya kevala pada pAveM / jo caturvidha saMgha kI sevA kara socatuti ke duHkha hara paMcamagati pAvaM 1 muni kahai haiM-he bharata ! jinendra kI bhakti para karma kSaya hoya bhae prakSayapada pAvai / ye vacana muni ke suna rAjA bharata praNAmakara zrAvaka kA vrata aMgIkAra kiyA / bharata bahuzruta alidharma mahAvinayavAna zraddhAvAna catuvidha saMghakta bhakti kara bhara duHkhita jIvani damAbhAva kara dAna detA bhyaa| samyagdarzana rahala ku ura virSe dhAratA bhara mahAsundara zrAvaka ke prata viSaM tatpara nyAyasahita rAjya karatA bhyaa| bharata muganikA samudra tAkA pratApa para anurAga samasta pRthvI virSe vista rattA bhayA / tAke devAMganA samAna rANI tina virva pramakta na bhayA, jala meM kamala kI nyAI alipta rhaa| jAke citta meM niraMtara yaha citA gharale ki kaba pati ke vrata dharU, nintha huyA pRthivI viSaM vicarU / dhanya haiM de dhIra puruSa je sarva parigraha kA tyAga kara tapa ke bala kara samasta karmanika bhasmakara sArabhUta jo nirvANa kA sukha so pAyeM haiN| maiM pApI saMsAra virSe mamna pratyakSa dekhUhU~ jo yaha samasta saMsAra kA caritra kSaraNabhaMgura hai| jo mabhAta dekhiye so madhyAhnavirSa naahiiN| maiM mUr3ha hoya rahA huuN| je raka viSayA
Page #396
--------------------------------------------------------------------------
________________ 280 mahAni daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva bhilASI saMmAra meM rAce haiM to khoTI mRtyu mare haiM, sarga vyAghra gaja jala agni zastra vidyu pAta zUlAropaNa asAdhya roga ityAdi kurItita zarIra tajeMge / yaha prANI aneka sahasroM duHkha kA bhoganahArA saMsAravirSe bhramaNa kara hai| bar3A Azcarya hai vaha yaha sAra meM jAma rahA hai| maiM koI madonmatta kSIrasamudra ke taTa sUtA taraMgoM ke samUha se na Dare taise maiM mohakara utpanna bhavabhramaraNa se nAhIM harU hU~, nirbhaya homa rahA hai| hAma hAya ! maiM hiMsA prArambhAdi aneka je pApa tinakara lipta rAjya kara kaunase ghora naraka meM jAU~gA ? phaMsA hai naraka, bAga khaDga caka ke prAkAra tIkSaNa patra haiM jinake aise zAlmalIvRkSa jahAM haiM athavA aneka prakAra tiryaJcagati tA viSai jAU~gA / dekho jinazAstra sArikhA mahA jJAnarUpa zAstra tAhUkoM pAya kari merA mana pApamukta hoya rahyA hai / nispRha hokara yati kA dharma nAhIM dhAra hai sona Anie kauna gati jAnA hai 1 aisI pharmanikI nAzanahArI jo dharmarUpa ciMtA tAkU niraMtara prApta huvA jo rAjA bharata so jainapurANAdi granthanike bhavaraNa viSa yAsakta hai, sadaiva sAdhunakI kathAviSaM anurAgI rAtri dina dharma meM udyamI hotA bhayA / iti zrIraviSeNAcArya vicarita mahApadmapurANa saMskRta grantha, tAkI bhASA ghanikA virSa dazaratha kA vairAgya, rAma kA videza gamana para bharata kA rAjya varNana karane vAlA battIsavAM parva pUrNa bhayA // 32 //
Page #397
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purANa racanAkAla :----saMvat 1826 maMtra sudI simA racanA sthAna : jayapura (rAjasthAna)
Page #398
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva atha grantha kI utpatti athAnantara-maiM harivaMza nAma jo purANa mahA manohara use prakaTa karatA hU~, kaisA hai yaha purANa saMsAra vipe kalpavRkSa samAna utkRSTa hai| kaisA hai kalpavRkSa prA~DI hai jar3a jisakI aura kosA hai yaha purANa prati agAdha hai| jar3a jisakI mahAdRr3ha hai / jisakI jar3a jinazAsana hai| aura kalpavRkSa aura purANa donoM pRthvI viSe prasiddha hai aura kalpavRkSa to bahazAkhA kahiye aneka zAkhA una kara zobhita hai aura yaha purAga bahuzAkhA kahiye aneka kathA una kara gati hai . ko| na vistAra kA dAtA hai aura yaha purANa mahApavitra puNya phala kA dAtA hai pora pApa pavitra hai aura kalpavRkSa bhI pavitra hai| yaha harizaMza purANa thIneminAtha ke carita kara mahA nirmala hai // 51 // jaise chu mariNa kahiye sUrya usakI jyoti kara prakAze padArtha tinako dIpaka tathA mariNa tathA khadyota kahiye (paTavIjanA) tathA vijulI yaha laghu vastu bhI apanI zakti pramANa mathAyogya prakAza kare haiM / / 5 / / saise bar3e puruSa kevalI zrutakevalI unakara prakAzita jo yaha purANa usake prakAzi miSe apanI zakti pramANa hama sArikhe alpa buddhi bhI pravoM haiM, jaise sUrya ke prakAze padArthoM ko kahA dIpAdika na prakAroM saise kevalI zrutakevalI ke bhASe purANa ko kahA hama sArikhena praha apanI zakti anusAra nirUpaNa kareM / / 53 / / dravya prachanna 1 kSetra channa 2 kAlaprachanna 3 bhAvaprazanna 4 / dravyapraSTrAna kahiye kAlANu // 1 / / pora kSetraprachanna kahive, prAlIkAkAza 2 aura kAlaprachanna kahile anAgata kAla 3 aura bhAva prachanna kahiye, prathaM paryAyajhapa SaTguNI hAnivRddhi 4 aise je agamya padArtha prAcAryarUpa jo sUrya unhoMne kiyA hai prakAza jinakA unako sakumAratA kara yukta jo yaha mana so sthUla padArthoM ko kaise loka vA dRSTi karane se dekheM taise dekhe haiN| dravya kSetrAdika ke bhedoM se pAMca prakAra ke bheda haiM jisakA aisA yaha pAgama pugaraNa puruSo kA bhASA hone se pramANa hai / / 55 // isa graMtha ke mUla kartA Apa zrI tIrthakara deva aura usara grantha kartA gautama nAmA gasAdharadeva aura uttarottara prathakA aneka AcArya ve saba hI sarvajJadeva ke anusAra kathana karaNa hAre hamako pramANa haiM / / 57|| una kevalI aura pAMca caturdaza pUrvake dhArI zrUta kevalI aura gyAraha aGga daza pUrvake pAThI gyAraha aura ekAmaza aGga ke dhAraka pAMca aura eka yAcArAMgake dhAraka cAra aura yaha pAMca prakAra ke muni pandhama kAla ke Adi viSa hote bhae tinameM dhI barddhamAna ke pIche tIna phevasI bhae / indrabhUta kahiye gautama aura sudharmAcArya aura jambU svAmI matima kevalI bhe| yaha tIna to kevalI bhae aaura viSA 1, nandimitra 2.
Page #399
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purAsa 283 aparAjita 3, govardhana 4, bhadrabAhu 5. ye pAMca caturdaza pUrva ke dhAraka yatakevalI bhae / aura vizAkhAcArya 1, ghosTalakSa 2, triya 3, jaya 4, nAga 5, siddhArga 6, dhRtiSeNa 7, vijaya 8, buddhisa t, gaMgadeva 10, dharmasena 11. ye gyAraha aMga praura daza pUrvake pAThI bhae ||63 / / aura nakSatra 1. yazaH pAla 2, pANDu 3, dhvasena 4, aura kampAcArya 5 ye pAMca muni gyAraha aMga ke pAThI bhara : pro hugA, yAnA, gazIna hu~ , jAcArya 4, ye cAra muni eka prAcArAMga ke dhAraka bhaye / / 6 / / ye pUrvAcArya aura bhI jo prAcArya unakara vistAra yaha eka deza prAgama usakA eka deza vyAkhyAna phariye hai / / 66 / / yaha harivaMza purANa apUrNa kahiye pAzvaryakArI arthA thakI to bahuta hai zabda thakI alpa hai isase zAstra ke vistAra ke bhaya kara alparUpa sAravastu kA saMgraha karie hai // 67|| mana pacana kAyako zuddhatA ko dhAra je bhavya jIva sadA jaina sUtra kA abhyAsa kareM unako vaktApane kara aura zrotApane kara yaha purANa kA artha kalyANa kA kArtA hoya hai| vAhya mora prAbhyantara ke bheda kara jo tapa kI vidhi hai so do prakAra kI hai usa viSe svAdhyAya nAmA parama tapa hai kyoMki jo yaha svAdhyAya nAmA tapa hai so ajAnatA ko nivAre hai / / 66 / / isase parama puruSArtha kA karaNa hArA yaha pugaNa kA artha isa deza kAla ke jAnana hAre paNDita una kara vyAkhyAna karaNe yogya hai| aura jo bhatsara bhAva rahita thaddhAvAna puruSa haiM una kara sunanaM pogya hai, matsara kahiye dapaka vyAkhyAna karaNe yogya jo bhAva mo satpuruSoM ko tyAjya hai // 7 // prAge isa purANa viSe prATa bar3e adhikAra haiM so anukama se kaheMga ina viSe prazrama hI sokyakA kathana // 1 / / aura rAjAmro ke vaza kI utpatti / / 2 / / aura harivaMza kA nirUpaNa / / 3 / / aura vasudeva kA caritra // 4 // aura neminAthakA caritra / / 5 / / aura yAdavoM kA dvArikA viSe nivAsa // 6 // aura nArAyaNa pratinArAyaNa ke yuddha kA varNana // 7 / / aura neminAtha ke nirvANa kA nirUpaNa / / || yaha mATha mahA adhikAra pUrvAcAryoM ne sUyoM ke anusAra prarUpa so yaha avAMtara adhikAroM kara zobhita hai !!73 / / saMgraha kara vibhAga kara vastu ke vistAra kara isa jinazAsana viSe upadeza hoya hai isalime adhikAroM ke vibhAga kahie haiM / ,74 / / prathama hI kaI mAna jinezvara kA dharma tIrtha pravartana / phira garagadharAdika gaNoM kI sNkhyaa| phira gajagRha viSe Agamana / aura gautama svAmI se rAjA nariNaka kA prazna / paura kSetra kahie lokya / aura kAla kahie SaTkAsa tinakA nirUpaNa / phira kulakaroMkI
Page #400
--------------------------------------------------------------------------
________________ 284 mahAkavi daulatarAma kAsalIla-vyaktitva evaM kRtitva utpatti aura RSabhajo kI utpatti aura kSatriyAdika ke vaMza kA varNana / phira harigaMza kI utpatti / bhaura harivaMza viSa munisuvratanAtha kI utpatti / / 77 // phira dakSaprajApatikA dharitra / phira rAjA vasu kA vRtAMta / phira aMdhakavRSTi kA diikssaa| aura samudrabijaya kA raaj| aura bamudeva kA saubhAgya varNana aura upAya kara vasudeva kA ghara se videza ko nikasanA // 66 // aura vasudeva ke rANI sImA aura bijayasenA kA lAbha phira banagaja kA vaza karaNA aura vidyAdhara kI putrI syAmA kA saMyoga / / 80 // phira vasudeva ko agAraka vidyAdhara kA le ur3anA aura campApurI vidhe DAranA aura gaMdharnasenA kA lAma viSNu kumAra muni kA caritra phira cArudata seThI kI kathA aura usako muni kA mana aura dAnena ke nIlayamAraNI kA lAbha aura somathI kA lAbha 182 // aura devakI kI utpatti kA kathana, ghaaura rAjA saudAsa kA kathana ! maura basudeva ke kapilA rAjakanyA kA lAbha praura pathAvatI kA lAbha aura rANI pAruhAsinI aura ratnavatI kI prApti aura rAjA somadatta kI putrI vegavatI kA saMgama aura madanavegA kA lAbha bAlacandrakA avalokana tathA priyaMgusundarI kA lAbha, aura baMdhamatI kA samAgama, prabhAvatI kI prApti aura rohiNI kA svayaMvara, usake svayaMvara viSe saMgrAma aura saMgrAma viSe vasudeva kI jIta, aura samudrabijayAdika bar3e bhAiyoM meM milApa / / 86 / / aura alabhadra kI utpatti kaMsa kA vyAkhyAna aura jarAsiMdhu ko prAjJA se rAjA siMharaNa kA baMdhana paa87|| aura kaMsa ko jarAsiMdha kI putrI jInaMjazAkA lAbha aura rAjya kI prApti ugrasena pitA kA nadhana phira vasudeva se devakI kA vivAha 1|| bhira kaMsa kA bar3A bhAI jo pratimukta usake prAdeza kara kaMsa kI prAkulatA kA honA jo devakI ke putra kara merA maraNa hai phira pasudeva so prArthanA karanA jo devakI kI prasuti hamAre ghara hoya |6so vasudeva pramANa karI phira vasudeva kA pratimukta muni se prazna, aura devakI aSTa putroM ke pUrvAbhava kA zravana aura pApa kA nAza karaNa hArA zrI neminAtha ke paritra kA zravaNa 118011 phira zrIkRSNA kI utpatti aura gokula viSe bAla lIlA aura baladeva ke upadeza se sabhA zAstroM kA grahaNa 19|| phira basudeva ke dhanuSa ratna kA prAropaNa aura yamunA viSa nAgakumAra kA jItanA phira hAthI ko jItanA aura cANUramalla kA nipAta, aura kaMsa kA vidhvaMsa / / 12 / / aura ugrasena ko rAja maura hari kA satyabhAmAsauM pANigrahaNa aura tAse adhika prIti / / 933 aura jIbaMja zA kA jarAsaMdha paM jAnA aura vilApa karanA jarAsaMdha kA yAdaboM para roSa honA aura bar3I senA bhejanA raNa viSe kAla yathana kA parAbhava aparAjita kA hari ke hAtha kara raNa virSe mrnn| bhora yAdavoM ko parama harSa kA upa
Page #401
--------------------------------------------------------------------------
________________ 285 harivaMza purA janA aura kisI kA bhaya nahIM ||35|| phira zivadevI ke neminAtha kI utpatti jaba garbha meM bhAye taba SoDaza svapna kA dekhanA aura pati se svapna kA phala pUchanA, pati kahI tumhAre zrIneminAtha putra hoMge || 36 || phira bhagavAna kA janma aura sumeru viSe janmAbhiSeka phira bAla kIr3A aura jinarAja kA pratApa aura jarAsaMdha kA yAdavoM para prAkramaNa aura yAdavoM kA samudra kI ora gamana ||27|| aura mArga meM devasAyoM ne jo mAyA dikhAI usakara jarAsandha pIche phiranA phira zrI kRSNA kA samudra ke tIra dAbha kI seja para tiSTha sesA karanA ||18|| aura indra ke vacana se gautama nAmA devakara samudra kA so canA aura kubera kara ke dvArikApurI kA kSaNamAtra meM racanA phira rukmaNi kA vivAha aura satyabhAmA ke dedIpyamAna bhAnukumAra kA janma aura rukmasI ke pradyumna kA janma aura pUrvalA derI jo dhUmaketu usa kara pradyumna kA harA ||100 || vijayAda triSe pradyumna kI sthiti kAla saMvara vidyAcara ke maMdira meM aura kRSNa aura rukmaNI ko pradyumna kA kheda kA nivAraNa pradya umna ko SoDaza lAbha kI prApti aura prajJaptI aura vidyA kI prApti ||1| aura mana kA kAla saMbara se saMgrAma aura nArada ke Agraha kara mAtA pitA ke kAma aura kumAra kI utpattiko bAlakaur3A aura pitA kA pitA jo vasudeva usane prathamna se prazna kiyA / / 2 / / aura pradyumna ne apane paribhramaNa kA sakala vyAkhyAna kiyaa| phira yAdavoM ke sakala kumAroM kA vana, phira yAdavoM kI vArtA ke sunane se jarAmandha kA kopa aura yAdavoM ke nikaTa dUna pAvanA usake Agamana meM yAdavoM kI sabhA vi kSobha aura donoM senAoM kA nikasanA aura vijayArddha biSai vasudeva kA zrAgamana, vidyAdharoM kA kSobha vasudeva kA parAkrama ||4|| aura prakSohiNI kA pramANa thora rathI atirathI asthI je rAjA mahAsartha tinakA kathana // 5 // aura jarAsaMdha ne cakravyUha racI, usake bheditre artha kRSNa kaTaka viSe garuDa vyUha kI racanA aura kRSNa ke garuDavAhinI vidyA kI prApti aura valideva ko sivAnI vidyA kI prApti zrora neminAtha ke dvimAta bhAI rathanemi pora kRSNa ke bhAI anAvRSTi aura arjuna ina nakravyUha bheyA, aura kRSNa kI senA viSe mukhya pAMDava / aura jarAsandha kI senA viSe mukhya dhRtarASTra ke putra jo kaurava unameM paraspara mahAyuddha phira kRSNa jarAsandha kA mahAyuddha // 6 // usa samaya kRSNA ke hAthoM meM cakra kA zrAvanA aura jarAsandha kA vadha, vasudeva kI vijaya so vasudeva ko vijayArddha viSe vidyAcArI pragaTa bhaI aura kRSNa kA koTi zilA kA uThAvanA aura vasudeva kA vijayArddha se prAgamana aura baladeva vasudeva kI digvijaya aura devo punIta ratna kI prApti ||1011 aura donoM
Page #402
--------------------------------------------------------------------------
________________ 286 mahAkavi daulatagama kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva bhAIyoM ko rAjyAbhiSeka aura dropadI kA haraNa phira ghAtakI khaMDa meM kRSNa sahita pAMDava jAya draupadI mAye // 11 // phira neminAtha ke zarIra ke bala kA varNana ba neminAtha ke vivAha kA harSa ||12 / / phira jIvoM ko bandha se chuDAvanA aura neminAtha kI dIkSA, aura kevalajJAnakA upajanA, devoM kA prAgamana samavasaraNa kI vibhUti kA barNana, rAjamatI ko prApti tapa kI / aura pati zrAvaka ke dharma kA upadeza aura bhagavAna kA tIrtha vihAra aura devakI ke SaT putroM kA saMyama // 14 / phira bhagavAn kA giranAra miri viSa prAgamana aura devakI ke prazna kA uttara aura rukmaNI satyabhAmA prAdi pAThoM paTarANiyoM ke bhavAMtara kA kathana / / 15 / / phira rAjakumAra kA janma aura usakara dIkSA grahaNa praura vasudeva TAra nava bhAiyoM kA vairAgya aura triSaSThi zalAkA ke puruSoM kI utpatti kA vani aura jinarAjA ke antarAla kA kayana aura balabhadra kA prazna / pradyumna kI dIkSA aura rukmaNI prAdi kRSNa kI striyoM kA aura pUtroM kA saMgama aura dvIpAyana muni ke krodha se dvArAvatI kA nAza // 18 // praura balabhadra nArAyaNa kA dvArakA se nikalanA aura kuTamba kA bhasma honA aura donoM bhAiyoM kA zoka sahita kauzAMbI nagarI ke dhana biSe praveza / / 16 / / mora balabhadra kA jala ke artha jAnA aura kRSNa kA aphelA rahanA aura binA jAne jarada kumAra ke hAtha se chUTA jo vAraNa usakara devayoga se hari kA parabhava gamana karanA / / 20 / / usakara jaradakumAra ko zoka upajanA aura balabhadra ke prati Tustara duHkha kA upajanA phira siddhArtha deva ke upadeza se balabhadra ko rAmya upajanA tapa dhrnaa| prora pAMcaveM svarga meM jAnA aura pAMDavoM ko vairAgya honA aura giranAra viSa neminAtha kA mukti honA // 22 // aura pAMcoM pAMDava mahApuruSoM ko upasarga kA jItanA, mora jaradakumAra ko dIkSA lenaa| aura jaradakumAra kI santAna se harivaMza kA rahanA aura unake vaMza ke dIpaka je rAjA jitazatru unako kevala jJAna kI prApti aura jo rAjA zreNika harivaMza ziromariNa unakA rAjagRha viSe rAja / / 24 / / aura varddhamAna bhagavAna kA dIpamAlikA ke dina nirvAza gamana usase devoM kA vaha dina utsava rUpa mAnanA / taba dhIpyamAna dIpamAlikA prasiddha bhaI aura gaNadharoM kA nirvANa gamana yaha harivaMza purANa kA vibhAga saMkSepa kara kahA hai / pradhAnantara-bhavya jIva prasiddhi ke ardhA vistAra sahita vyAkhyAna suneM / 26 / eka hI puruSa kA caritra sunA humA pApa kA nAza kare aura jo sarva tIrjezvara cakravara haladhara unakA caritra bhavya jIva ce sune unakA kyA pUchanA, vaha to janma janma ke pApa nivAre haiM jaise mahAmegha kI bUda hI mahA tApa kA viccheda
Page #403
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purANa 287 kare to samasta loka viSe vyApa rahe je megha unakI jo mAlA ke samUha unakI jo sahanadhArA jhare unakara pAtApa kyoM na dUra hoya sarvadhA dUra hoya / :27 // jo pi jana haiM sI jina badamAga se sovika purArA pratirUpa unako taja kara jaina purANa kI padavI mahAsarala kalyANa kI karaNahArI hitakArI use gaho, * moha hI hai bAhulyatA jisameM aisI digmUr3hatA kahiye dizA bhUlapanA use tajakara bhavya jItra zuddha mArga levo / jina kahiye bhagavAna veI bhaye bhAskara kahiye sUrya tina kara pragaTa kiyA jo zuddha mArga mahA vistIrNa usake hote sante zukra hai dRSTi jisakI aisA samyaka dRSTi so khADe virSe kAheko pre| bhAvArtha---sUrya ke prakAza vinA andha puruSa saMkIrNa mArga viSa khA. meM par3e aura sUrya ke udaya kara pragaTa bhayA mArga vistAraNaM usa viSe viSya neyoM kA dhAraka kAheko svAda meM par3e // 28 // iti zrI mariSTanemipurANa saMgrahe harivaMza jinasenA vAryasya kRtI saMgrahavibhAgavarNanaM nAma prathama : sarga // 1 // pAThavAM adhikAra / zrI neminAtha kA nirdhAraNa gamana pradhAnantara--sarva devana ke deva tIrtha ke kartA dharmopadema kara bhavyana ko kRtArtha kara uttara dizAta soraTha kI ora gamana kiMgA / / / / / jaba jina ravi uttarAyaNate dakSiNAyana prAye taba yA tarapha pUrvate udyota bhayo / // 2 // arahata pada kI vibhUti kara maMDita mahezvara jaba dakSisa ko vihAra kiyA taba ne dakSiNa ke sarva deza svarga kI zobhA ko dhArase bhaye / / 3 / / bhagavAna bhUtezvara nivAraNa kalyANaka pAyA hai nikaTa jinake sura asura narapha kara acita giranAra grAya virAje // 4 // pUrvavata samavasaraNakI racanA tahAM bhaI deva dAnava mAnava tathA tirayaMca saba ho prabhu kI dizya dhvani sunate bhaye / / 5 // zrI bhagavAna samyagdarzana cAritra rUpa jo mahA pavitra jinezvara dharma tAkA myAsyAna karate bhaye so dharma svarga mokSa ke sukha kA sAdhana hai bhara sAdhuna ko priya hai / / 6 / / jaisA kevala jJAna ke udaya viSe pahale dharma kA upadesa diyA hutA vaisA hI vistAra sahita nirvANa kalyANaka kA eka mAsa
Page #404
--------------------------------------------------------------------------
________________ 288 mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla-vyaktiTava evaM kRtitva rahA taba laga diyA / / 7 // jaise agni kA murA suSaNa para ardha jalana para jala kA guNa zIta para pavana kA guNa zIghra gamana aura tirachA gamana bhara sUrya kA guNa prakAyA panA para prAkAza kA gugaNa amutatva para pRthvI kA guNa aneka bastu kA dhAraNa ara sahanazIlapanA to kRtArtha je jinendra tinakA guNa dharmopadeza hai // 6 // jaise zAnAvararaNI darzanAvaraNI mohanIya aMtarAya yaha cAra ghAtiyA karma kSaya kiye hute tase yoga kA nirodha kara nAma gotra Ayu mara vanIya ina cAra mAyA kAhU anta kara aneka munivaroM sahita jinavara siddha loka ko sidhAra // 10 // taba indra ko mAdi deya catunikAyanake deva nirvANa kalyANaka kI pUjA karate bhaye // 11 // jaba bhagavAna mukta hoya taba dehabaMdha rUpa skaMdha paramAragu hoya jAya pranAdi kAlakI yaha rIti hai jaise bijurI vilAya taise jinezvara kA deha bilAya gayA para mAyAmayI zarIra raca kara indrAdika dA kriyA karate bhaye / / 12 / / agnikumAra bhavanavAsI deSa tinake indra ke mukuTa te pragaTa bhaI agni tAkara jinendra kI deha kA dAha bhayA / / 13 / / gaMSa puSpAdi manohara dravyana kara prabhu kI pUjA kara deva apane apane sthAna gye| indra vanakara giranAra gira virSe siddha silA ukIra gayA / varadattAdi yuni ko baMdanA kara indrAdika para nareMdrAdika apane apane sthAna gaye / / 15 / ghara samudravijayAdi nava bhAI para devakI ke cha putra para pradyumna zaMbu zrIkRSNa ke putra ghara aniruddha pradhumna kA putra yaha giranAra girate jagata ke zikhara gaye so bhavya jIvana kara baMdanIka hai giranAra var3A tIrtha hai jahAM aneka bhavya jIva yAtrA ko grAve haiM / / 17 // athAnantara-pAMDava mahAdhIra prabhu kA siddha loka gamana suna kara zatrujaya gira virSe kAyotsarga dhara tiSThe / / 18 // tahA duryodhana ke vaMza kA yavarodhana pApI prAya kara baira ke joga te mahA dusaha upasarga karatA bhayA / / 16 // lohe ke mukuTa ati prajvalita inake sira para dhare para lohe ke kar3e mara kaTi sUtrAdi lohe ke pAmaraNa agni maI inako paharAye // 20 // tina kara dAhakA upasagaM prati raudra hotA bhayA parantu ve mahAvIra muni dhIra karma ke vipAka ke jAnana hore karma ke kSaya karane ko samartha dAha kA upasarga hima hima samAna zItala mAnate bhaye / / 21 / / tinameM yudhiSTara bhIma arjuna yaha tInoM sAdhu kSapaka zreNI virSe pArUr3ha hoya zukla dhyAna kara aSTama bhUmi jo nirvANa tAkoM padhAre anta kRta phevalI avinAzI bhaye / / 22 / / para nakula sahadeva ne upazama zreNI mAMDI hutI so gyArahavAM guNaThAraNa se phira gira ghoSa muNaThANe prAya deha taja sarvArthasiddhi pdhaare| tahAte caya manuma hoya jagat ke
Page #405
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMga purANa 286 mukuTa mariNa hohiMge / / :: / bhAi mAtA dekha 5. vitta kucha 5 athira bhayA ara anya hU~ madhya jIva kaika tadbhava mokSagAmI zuddha ralaya ke dhAraka mokSa prApta bhaye para kaIyavA svargavAsI deva bhaye so bhavaghara abhaya pada pAbaMge // 24 / / ara mArada bhI Ayu pUrNa kara parabhava pdhaare| bhavAntara meM bhavarahita hohiMge / / 25 // pradhAnantara--baladeva svAmI tugIgira zikhara para nAnA prakAra ke duI ra tapa kiye eka upanAsa doya upavAsa tIna upavAsa, pakSa upa vAma cha: mAsopavAsa kara zarIra bahuta sosyA ara kaSAya sokhe para ghaMyaM pokhyA / / 27 / / nagara prAmAdi virSe to gamana nivArA hI hutA grAhAra ke prartha kAtAra caryA dhArI hutI so vana vi vihAra karate lokoMne dekhe, mAnoM yAkSaH cadramA hI hai // 28 // unako vArtA pura grAmAdi thioM prasiddha bhaI so darjana bhUpani baladeva ke samAcAra suna kara zaMkA mAna nAnA prakAra ke prAyudha ghara japasarga karane ko Aye taba siddhArtha deva unako aisI mAyA dikhAI ve jahA dekheM tahAM dIkheM / / 30 / muni ke caraNa ke samIpa siMhanako dekha duSTa rAjA manikI sAmarthya jAna praNAma kara zAMta rUpa hoya gaye / / 31 / / tabame baladeva ko loga narasiMha mAnate bhaye duSTana ko narasiMha rUpa bhAse ve mahA muni sau varSa tapa kara cAra prakAra prArAdhanA ArAdha pAMcamAM brahma nAmA svarga tahAM padagonara vimAna viSe brahmA bhaye / / 33 / / vaha vimAna ratanamayI dedIpyamAna mahAmanohara deva deviyoM ke samUha kara maDita sundara haiM mandira para upavana jA viSaM // 34 // aise ramaNIka vimAna virSe mahA komala utpAdaka sajyA nA vive' haladhara munivara kA jIva brahmadra bhayA / jaise samudra viSe mahA maNi upaje taise svAmI svarga viSe upaje // 35 / / AhAra kahiye karma vargagaNAkA pAkarSaNa ara vaikriyaka zarIra para pAMca indrI para zvAsozvAsa para bhASA para mana ina paTa paryApti tatkAla pure kara vastrAbharaNa maMDita seja para virAja nava yauvana mahA sundara devana ke rAjA vaha svarga saMpadA dekha bhara devAMganAna ke gIta suna para saba devana ko namrIbhUta dekha mana meM vicArI yaha saba loga merA mukha viloke haiM mo viSe anurAgI haiM ara yA loka ke sakalahI candra sUrya hune adhika jyotivanta haiM // 38 // yaha kauna manohara deza hai yahAM ke saba loka harSita haiM para maiM kauna hUM jo yahAM kA adhipati bhayA hU~ ara meM kauna dharma upAyA jo aigA uttama bhava pAyA hai / / 36 // taba vahAM ke jo mukhya deva hai tina vinatI karI jo yaha pAMcavAM brahma nAmA svarga hai| prara. bApa brahma va hAya yahAM sabanake svAmI bhaye ho mahA tapa kara yahAM prAya ugaje ho taba grApa aghi
Page #406
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva kara saba vRttAnta jAnA / / 4 / / / pUrva bhavakA saba caritra pratyakSa jAnA ara. deva inakA abhiSeka karaNvate bhaye para indrapadakI vibhUti dRSTigocara karI / / 4 / / para vAsudevase adhika hai prema jinakA so jAya kara bhAIse mile paraspara abalokana kara doUke harSa upajyA bAsudeva kahI Apo doU manuSya bhava pAya vItarAga kA dharma prArAdha kevala pragaTa kara mokSa pAyeMge / ara. dvArikAke dAha kara para yaduvaMzake kSaya kara lokApavAda bhayA so tuma aisA karahu jo bharatakSetra viSaM merI mutti zaMkha cakra gadA padamAdi kara zobhita loga pUjeM yaha bacana vAsukSevake usameM dhAra baladeva yAhI bhAMti karate bhaye devanakA kiyA kahA na homa / / 46 / / Thora Thaura pura grAmAdi virSe vAsUdevake mandira karAya tinakI sevAkI vidhi vatAya baladeva svarga virSe jAya jinezvarakI sevA karate bhaye / / 47 / / aneka dena para devI tina kara maMDita svargake adhipati sukha bhogate bhaye / yaha kathA gautama svAmIne rAjA zreNikase kahIM phira kahe haiM-he thagika ! yaha snehI jagatake jIvanako jagata viSe bhramaNa karAve hai snehake yoga kara jahAM mitra hoya tahAM jAya kara sneha kI adhikatAse Apako mustra prApta bhaye haiM te na bhogave bhara dukhakA udyamI hoya tAta yaha saMsArakA sneha hI mozake sukhakA vighna karanahArA hai / / 46H / zrI neminAtha jineMdrakA tIrtha mahA mohakA biccheda karana hArA tA virSe naradatta nAmA suni kevalI bhaye hariyaMza virSe karalakumAra rAjA rAjakI dhurAke dhorI bhaye / / 50 / / iti zrI ariSTanemi purANa saMgrahe harivaMze jinasenAcAryasya kRtI bhagavannivAraNavarNano nAma paMcaSaSTitamaH sargaH / / 65 / / athAnantara ...-rAjA jaratkumAra rAjya kare tAke rAjyameM prajA prAnandako prApta hotI bhaI rAjA mahA pratApI jinadhI tAke rAjako loga ati cAheM / / 1 / / so jaratkumArane rAjA kaliMgakI putrI paranItAke rAjavaMzakI dhvajA samAna vasRSvaja nAmA putra bhayA / / 2 / / tAhi rAjakA bhAra sauMpa jaratkumAra muni bhaye sata puruSanake kulakI yahI rIti hai putra ko rAja deya Apa cAritra ghAre / / 3 // phira vasudhvajake suvasu nAmA putra bhayA so candramA samAna prajAko priya rAjA vasa sArikhA pratApI hotA bhayA ||!ar vasuke bhIma varmA bhayA phaliMga dezakA pAlaka para tAke vaMzameM aneka rAjA bhave / / 5 / phira tAhI baMzameM harivaMzakA bhAbhUpaNa rAjA kapiNTa bhayA ara tAke ajAtazatra, bhayA tAke zatra kena bhayA / para tAke jitAra nAmA putra bhayA / 16|| sAke jitazatru bhayA so he zreNika ! tAhi tU kahA na jAne hai jo rAjA siddhArtha mahAvIra svAmIke pitAkI choTI bahana paranA mahA pratApavAna zatramaMDalakA jItana hArA jagata
Page #407
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purANa 261 virSe prasiddha bhayA / zrI bhagavAna mahAvIrakA phUphA so prabhukA janma bhayA taba kuNDalapura praayaa| so rAjA siddhArtha ne bahuta sanmAna kiyA // rAjA jitasava mahA jinadharmI indra samAna parAkramI tAke yagodA nAma rAnI tAke prayokavatI nAmA putrI so yaza ara dayA kara mahA pavitratAkA aneka rAjakanyA sahita zrImahAvIra se vivAha maMgala vAMchatA bhayA yaha harSa dekhane ke manoratha rUpa virSe ArUDha thA so bhagavAna vItarAga kahA vivAha kareM je svAtmAnubhUti rUpa middhike karana hAre tinake strIkA kahA prayojana ? jaba tIrthazvara tapa kalyAgakako prApta bhaye saba ve rAjakanyA AryakA hoya gaI para bhagavAna svayaMbhU jaba kevala kalyANaka viSe jagatake sArave artha bihAra kiyA taba rAjA jitazca rAja taja muni rAja bhayA mahAtapa viSe pravartA / / 10 / so tapake prabhAvakara jitazatra ke kevala jJAna pragaTa bhayA manuSya bhavakA yahI phala hai jo kevala pAya mukti jAya // 11 / / he riNaka yaha kathA harivaMzakI kathA tohi saMkSepase kahI yaha kathA loka viSe prasiddha hai para covIsa tIrtharaghara para bAraha cakrezvara ara nava baladeva naba vAsudeva nava prati bAsudeva yaha niyaSTi zalAkAke mahA puruSa tinakA cAritra tohi kahA so yaha purA paddhati tohi kalyANake artha hohu~ / / 13 / / yaha paramezvarI kathA gautama svAmI ke mukha aneka rAjAoM sahita rAjA thegika sunakara nagarameM gayA vAraMbAra namaskAra karatA bhakti rUpa hai buddhi jAkI so vita vi dharmadrIko dhAratA bhayA / para catunikAyake deva para vidyAdhara prabhuko praNAma kara apane 2 sthAnaka gaye dharmakathA ke anurAgI dharmahIko sAra jAnate bhave // 14 // niryANakI hai icchA jinake para jitazatra kebalI jagata pUjya prAya kSetra viSe vihAra kara praghAtiyA karma hU kSapAya akSama dhAmako prApta bhaye anaMta sukhakA hai prabhAva jahAM jAke artha yatI yatana kare haiM so pada pAyA // 15 // bhara bIrajinendra hai bhavya jIvanake samUhako saMbodha kara pAvApurIke manohara nAmA udyAnate kArtika vadI bhamA basa prabhAta samaya svAti nakSatra viSe yoganakA nirodha kara aghAtiyA kama hU~ khapAye jaro ghAtiyA karmanakA pAta kiyA thA tase adhAtiyAna hu kA ghAta kara bandha ta rahita jo apavarga sthAnaka siddhakSetra tahAM sidhAre nirantara hai ananta sukhakA saMbaMdha jahAM / / 17 / ve jinezvara zakara mugata sadA ziva parama viSA zuddha buddha mahezvara paMca kalyAekake nAyaka catunikAyake devana ke deva nirdhAraNa prApta bhaye taba indrAdika devoMne nirvANa kalyAeka kiyA prabhuke mAyA maI zArIra kI pUjA kara dAha kriyA karI / / 1 / / prabhu parama ghAma padhAre tA dina caturtha kAla ke varSa tIna aura mArA sADA prATa bAkI hute / dIpotsava ke dina jinavara jagata ke zikhara padhAre tisa dina devana dIpana ke samUha kara vaha purI prakAza rUpa karI prAkAza aura dharatI pita
Page #408
--------------------------------------------------------------------------
________________ 262 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-hayaktitva evaM kRtitva dIpana kI mAlA prajvalita bhaI / / 16 11 idrAdika saba deva aura zreNikAdi sakala bhUpa zrI mahAvIra svAmI kA nirvANa kalyANaka deya prabhu se zAna kI prApti kI prArthanA kara apane 2 sthAna naye / / 20 / / usa dina se isa bharatakSetra biSe dIpa mAlikA prasiddha bhaI prati varSa bhavya jIva nirvANa kI pUjA kareM para loka dIpotsava kareM / / 21 / / ara bhagavAna ko mukti gaye pIche bAsaTha varSa meM kekalI bhava gautama sudharma aura jaMbU svAmI so yaha tInoM caturtha kAlake upaje paMcama kAla meM paMcama gati jo nirvANa tahAM padhAre aura ina pIche sau varSa meM pAMca zruta kevalI bhaye / / 22 / / aura una pIche varSa ekasau tIrAsI meM gyAraha aMga para dasa pUrva ke pAThI muni dasa bhaye aura tina pIddhe barasa do sau dIsa meM pAMca muni gyAraha aga ke pAThI bhaye ora lina pIche varSa ekasau aThAraha meM cAra muni eka prAcArAMga ke pAThI bhaye tinake nAma subhadra jayabhadra ! lohagAra yahA~ gare / 16 : hara ina pIche aMgana ke pATI to na bhaye parantu mahA vidyAvAna bratanake dhAraka bhaye tinameM kaI ekanake nAma kahe haiM-mahA tapakI hai vRddhi jinake aise nayaMdhara RSi, zruti, RSi, gupti, zivagupta, ali, maMdarAcAcaM, mitravIra, bala mitra, sighala, vIravita / / 25 / / gadmamasena, guNapadya, guNagAguNI, jitadaNDa, nandIpaNa, dIpasena, tapa hI hai dhana jinake aise zrI dharasena, dharmasena, siMhalena, sunandisena, sUrasena, abhayasena // 27 // susidharona, abhayasena, bhImasena, jinasena, zAMtisena, samasta siddhAnta ke vettA paTa bhASAna meM guNavAna paTakhA ke prakhaSTa nAtha hI haiM jinake zabda artha agocara nAhI / / 28 / / phira jayasena nAmA sadguru hote bhaye karma prakRti nAmA zruti tAke pAragAmI indrIna ke jetA prasiddha vaiyAkaraNo mahA paNDita prabhAvavAna samasta zAstra samudra ke paragAmI // 26 / / tinake ziSya amita teja nAmA sadaguru panina punnATagaNa ke agraNI jina zAsana kI hai vAtsalyatA jinake mahA tapasvI mo varSa Upara hai avasthA jinakI zAstradAna ke bar3e dAtA paNDitoM meM mukhya jinake guNa pRthivI meM prasiddha tinakA bar3A bhAI, dharma kA sahodara mahA zAMta saMpUrNa buddhi dharmamUrti jinakI tapomaI kIti jagata meM vistAra rahI aise kItirona tinakA mukhya ziSya zrIneminAtha' kA parama bhakta jinasena tAne apanI zakti ke anusAra alpa vuddhi se prAcInagrantha ke anukrama harivaMza kI paddhati kahI mo yAmeM pramAda ke doSa se prAbda meM tathA artha meM kahIM bhUla hoya to purANa ke pAThI paNDita sughAra lIjo eka kevalI bhagavAna hI kayana meM na cUke aura samasta cUkeM tAkA acaraja nAhIM / kahAM yaha prazaMsA yogya harivaMza purANa rUpa parvata aura kahA merI alma meM alpa buddhi kI zakti // 34 / / jo kAhU Thaura zrAkhaDe to kahA acaraja hai| yA purANa virSe
Page #409
--------------------------------------------------------------------------
________________ harivaMza purANa 263 jinendra ke vaMza ke stavana kara puNya kI utpatti hai yahI bAMchA kara maiMne varNana kiyA aura kAvya bAMdha se prabandha kara kIti kI kAmanA rAstra kathana na phiyA / / 35 / / kAvya racanA ke garSa kara tathA anya paNDitoM se IrSA kara maiMne yaha prArambha na kiyaa| keva: :: :ja kI hai. kAma kiyA caubIsa tIrtha kara aura vAdaza cakradhara aura nava haladhara navahari aura naba pratihari inakA varNana kiyA aura anya aneka rAjAna ke caritra kahe / bhUmigocarI praura vidyAdhara mabanake vaMza kA varNana yA virSa hai // 37 / / jo dharma artha dhAma mokSa ke sAdhana hAre puruSArtha ke dhAraka dhIra puruSa kIti ke puMja tinakI stuti kara maiM puNya upAA guNa saMcaya kiyA tAkA yahI phala jiyo jo yA manuSya loka ke bhavya jIva jina zAsana viSe zraddhA kareM para azubha karma ko hareM / / 38 // yaha nemi jinezvara kA caritra sakala jIvAdi padArtha kA prakAzaka hai yAmeM paTa dravya sapta tattva nava padArtha pacAstikAya kI prarUpamA hai / / 39 / / jo mahA paNDita haiM so yAkI samAviSa vyAkhyAna apane ghara parAye hitArtha kariyo para sabhA virSe Ave je bhavya jIva te kAmahapa hastAMjalI kara haribaMza kathA rUpa amRtakA pAna kariyo jinendra nAma grahaNakara nava grahakI pIDA dUra hoya hai| yaha samasta purANa prAdhopAnta vAMce prathavA sune to pApakA nANa hoya isaliye ekAgra citta kara paNDita jana yAkA byAkhyAna apane para parAye kRtAya ke artha karahu vyAkhyAna nija parakA tAraka hai / / 42 / / yaha purANa maMgala ke arthiyoM ko mahA maMgala kA kAraNa hai para jo ghana ke arthI haiM tinakoM dhanakI prApti kA kAraNa hai| para nimitta jJAniyoM ko nimitta jJAna kA kAraNa hai para mahA upasarga virSe dhAraNa hai zannikA kartA hai para jaina kA baDA zakuna zAstra hai, zubha sUcaka hai jJAnArthIna ko zAna, dhyAnArthIna ko dhyAna, yogArthIna ko yoga, bhogAthiyoM ko bhoga, rAjyArthIna ko rAjya, putrArthIna ko putra, vijayAthIMna ko vijaya sarva vastu kA yaha dAtA mavaMjJa vItarAma kA purAga hai / jo caubIsoM tIrthezvara kA mahA bhakta caubIsoM zAsana devatA cakrezvarI padmAvatI ambikA jvAlAmAlinI prAdi samyASTinI so saba isa purANa ke grAzrita hai kaise haiM yaha zAsana devatA sadA jinadharma para jinadhana ke samIpa hI haiN|| 44 // para giranAra giri virSe zrIneminAtha kA mandira tAkI upAsapha sihavAnI ca kI bagnahArI jAke Age chudra devatA na TikeM aisI ambikA kalyAsA ke artha jina zAsana kI sevaka hai tahAM paracakra kA vighna kaise hoya / / 45 / / navagraha para asura nAga bhUta pizAca rAkSasa yaha logoM ko hita kI pravRtti vi vina kare haiN| tAteM budha jana jina zAsana ke devatAna ke je guNa tina kara kSudra devana ko zAnta kare haiM / / 46 || prakti kara yaha
Page #410
--------------------------------------------------------------------------
________________ 264 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva harivaMza purANA paDhe tinake vinA seda manavAJchita kAma kI siddhi hoya para dharma artha mokSa kI prApti hoya / / 47|| tAse je niSkapaTa prAyaM puruSa hai te pUjA sahita yA purANa ko pRthivI viSai vistArahu / kahA kara yAMkU vistAraha mAtsarya kahiye parAI uccatA kA na sahanA aisA adekhasakA bhAva tAhi ghayaM ke bala kara prabalatA rUpa jo buddhi tAke prabhAva se nivAra kara para jete mAyAcAra ke pAcaraNa haiM tina satrana ko taja kara yAkA rahasya vicAraha / / 4 / / athavA bhavya jIvana se yaha prArthanA hai kauna artha, ve svataH svabhAva hI yAhi par3heMge bAMceMge vistAreMge, jaise parvata mehakI dhArA ko sira para dhAre para pRthivI viSe vistAre // 46 / / yaha zreSTha purANa prAcIna purANa ke gambhIra zabda teI bhaya jala tina kara pUrNa so muni maNDalI rUpa nadI doya nayana rUpa dAyena kI dharana hArI tina kara pUrNa cAroM diza samudrAnta vistaregA / / 50|| ve jinezvara deva tatva ke draSTA devana ke samUha para savane yogya jayavanta hohu prajA ko ati zAMti ke denahAre zAnta hai mArga jinakA ara nirmala hai nidvArahita kevala netra jinake ||51 // ara jinadharma kI paramparAya jayavanta hohu jo anAdi kAla se kAhU kara joti na jAya / para prajA virSe kuzala hohu / vahu dubhikSa mati hohu marI mati hos pApI mati hohu pApI rAjA mati hohu / ara sukha ke prathaM prati varSa bhalI varSA hohu para ati vRSTi anAvRSTi mati hohu pRthivI anna jala turaNa kara sadA gobhita rho| prAgImako kAhU prakAra kI pIr3A mati hoha // 52 / / vikramAditya ko sAta sau pAMca varSa vyatIta bhayaM taba yaha grantha bhayA / tA samaya uttara dizA kA rAjA indrAyubha kRSNarAjakA putra thA / para dakSiNa dizA kA rAjA zrIvallabha hutA para pUrva dizA kA rAjA avanti hutA para pazcima kA rAjA vatsarAja hutaa| yaha cAroM dipA ke cAroM rAjA mahA sUradIra jIta ke svarUpa pRthivI maNDala ke rakSaka hute / / 53 / / kalyANa kara baDI hai vistIrNa lakSmI jahAM aisA zrI vardhamAnapura tahAM zrIpArzvanAtha ke caityAlaya virSe rAjA ratna ke rAja viSe paha grantha prArambha para pUrNa bhayA phira zAntinAtha ke mandira vipa grantha samApta kiyA pUjA bhaI ati ucchava bhayA / jItI hai ara saMgha kI zobhA jAne aisA zreSTha punnATa nAmA saMgha tAkI paripATI viSe utpanna bhaye zrIjinasena nAmA AcArya tina samyakajJAna ke lAbha ke artha racA yaha harivaMzacaritra lakSmI kA parvata so yA pRthivI virSe bahuta kAla ati nizcala tiSTho sava dipi viSe saba jIvana kA harA hai zoka jAne / / 4 / / iti zrI ariSTanemipurANasaMgrahe harivaMze jinasenAcAryasya guma parva kamala varNano nAma paSTitamaH sarga // 66 //
Page #411
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma prakAza bhASA TIkA 295 paramAtma prakAza bhASA TIkA || OM namaH: siddhebhyaH / / atha "paramAtmA prakAsa" graMtha "zrI yogindAcArya" kRta, tA pari saMskRta TIkA 'zrI brahmadeva' kRta tAkI bhASA vanikA rUpa likhie hai / dohA cidAnaMda cid pa jo, jina paramAtama deva / siddha rUpa suci suddha jo, namo tAhi kari seva / / 1 / / paramAtma nija vastu jo, gurANa anaMta maya suddh| tAhi prakAsana ke nimitta, bedU deva prabuddha / / 2 / / zloka-cidAnaMdaikarUpAya, jinAya paramAtmane / paramAtmaprakAzAya, nityaM siddhAtmane namaH / / 1 / / arthaH thI jinezvara deva zuddha paramAtmA jJAna prAnanda rUpa cidAnaMda bidrapa tinika tAi merA sadAkAla namaskAra hoha / keme athi namaskAra hohU / paramAtmA kA svarUpa tAke prakAsave mathi / ko hava bhagavAna suddha paramAtmA svarUpa ke prakAsaka hai / nija ara para sabake svarUpa prakAmaka hai / bahuri kaise haiM siddhAtmane kahIye kRta kRtya hai, prAtmA jinakA / namaskAra yogya paramAtmA hI hai / tAta paramAtmA kU namaskAra kari paramAtma prakAsa nAmA maya kA cyAsyAna karU hU~ ||1|| zrI yogindra devakRta paramAtma prakAsa nAma dohaka chaMda va tA bIrSa prakSepaka hIye ukta ca timi binA vyAkhyAna ke aMthi adhikAraniko paripATI kahIye hai| prathamahI paMca parameSTI ke namaskAra ko mukhyatA karije hai / / 2 / / je jAyA jamArAgie.--- ityAdi sAta dohA jAnane / bahuri vijApanA kI mukhyatA phari bhAvaM pavi vi ityadi dohAtIna ||3|| vahari bahirAtmA maMtarAtmA paramAtmA nike bheda kari tIna prakAra prAtmA ke kathana kI mukhyatA kari puNa puNe paraga vidhi ityAdi dohA pAMca / / 5 / /
Page #412
--------------------------------------------------------------------------
________________ 266 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva spaM kRtitva ayAnaMtara mukti prApta bhaye je pragaTa svarUpa paramAtamA sAke kathana kI mukhyataH kari tihU iNa vaMdiu ityAdi dohA dasa / / 10 / / prathAnaMtara deha virSa tiSTatA saktirUpa paramAtmA tAke kathana kI mukhyatA kari jehata nimmala ityAdi cobIsa dohA / / 24|| jini meM pAMca ukta ca hai / / 5 / / prathAnaMtara jIva kA nija deha pramANa kathana tA virSa sva mata paramata ke vicAra kI mukhyatA kari bharaNaM ti jiu satva gau ityAdi dohA chaha // 6 // bahari dravya guNa paryAya kA svarUpa tAke kathana kI mukhyatA kari prApa jariNaya u ityAdi dohA tIna / / 3 / / bahari karma vicAra kI mukhmatA kari jIvaha kamma araNAra jIya ityAdi dohA pATha / / 8 / / bari sAmAnya bheda bhAvanA tAke kathana kI mukhyatA kari appAprapyuji ityAdi dohA tIna / / 3 / / bari karma vicAra kI mukhyatA kari jIvaha kamma aAi jipari appe appu ityAdi yohA eka ||1|| bahUri mithyA bhAva ke kathana ko mukhyatA kari pahUM iratau ityAdi dohA sATha // 8 // bari samyaga dRSTI ko bhAvanA ko mukhyatA kari kAla hai, vigu ityAdi dohA pATha // 8 // bahari sAmAnya bhedabhAva kI mukhyatA kari appA saMyama ityAdi dohA ikatIsa // 31 // iti zrI yogiMdra deva viracita paramAramA prakAsa praya lA virSa eka so seIsa / / 123 //
Page #413
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtma prakAza bhASA TIkA aMtima bhAga: athAnantara ya ke pratimaMgala ke aNi mAsIrvAda rUpa namaskAra hai / / / / mAlinI chanda / parama paya gavAragaM bhAsa u divbakAu / maNi si mugi barANaM mukha do dina jou / / visaya sUharayANaM dulla hojo haloe / jayau ziba sarUvo ke valoko vivoho / / 43 / / arthaH-jahata kahie sabhondra, rAti jati mAtA vAlA hai vaha paramatatva divya kAu kahie digya hai gyAna prAnanda rUpa zarIra jAkai athavA arahaMta pada kI apekSA divya kAya kahie parama praudArika garIra, ku dhAre hai| bahuri kaisA hai hajArau mUryanita adhika hai, teja jAkA sakala prakAsI hai / je parama pada kUprApata bhae hai, kevalI tinikU' to sAkSAn divya kAya bhAsa hai puraSAkAra bhAsi rahA hai / paraje mahA muni hai tinike mana vi dvitoya sukala dhyAnarUpI dhItarAga nirvikalpa samAdhiyoga rUpa bhAsyA hai| kaimA vaha tatva moza do kahie mokSa kA denahA rA hai ara phevala gyAna hai svabhASa jAkA aigA prapUrva gyAna yoti sadA kalyANa rUpa ziva svarUpa anate paramAtma bhAdanAM tAkAra utpanna jo paramAnaMda pratidrI sukha tAtai vimukha je paMca iMdauni ke viSaya nini sUje prAsakta hai siniphU sadA durlabha hai / / yA loka viSaijIva jA na pAvaM aisA vaha parama tatva so jayavaMta hoU / / yA bhAti yA paramAtmA prakAmanAmA natha viSa prathama hI je jAyA, jharimAe ityAdika eka sau teIsa dohA 123 para prakSepaka tIna 3 tini sahita pahalA adhikAra kahyA / bahuri eka sau caudA 114 dohA para pratyeka 5 pAMca tini sahita dUsarA mahA adhikAra kahayA / araM para jANaM tu vi parama muriNa, para sasamma cayati / ityAdika eka so sAta 107 dohA ni meM tIsarA mahA adhikAra kA prakSepaka ara mati kI doya kAvma tini sahita tIna se paMtAlIsa 345 dohAni meM paramAtmA prakAsa kA vyAkhyAna brahma devakAta TIkA sahita saMpUrNa bharA / / ch|| yA graMtha viSa pracuratAkari padani kI saMdhi karanI / / ara vacana bhI bhinna bhinna kahie jude jube dhare sukha sU samajhive ke mathi kaThina saMskRta na dharyA tAta ihA liMga vacana kriyA kAraka saMdhi samAsa visevya vizepaNa dUpA
Page #414
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla vyaktitva evaM kRtitva na lene jo paMDita jana vizeSagya hai te gresA jAMnahUM / / jo iha prathavAla buddhinike samabhide kU sugama kIyA hai yA paramAtmA prakAza kI TIkA kA vyAkhyAna jAMni kari bhavya jIvanikU aisA vicAra karanA / jo maiM sahaja suddha jJAnAnaMda svabhAvi nIvikalpa hUM udAsIna huuN| nijAnaMda niraMjana suddhAtama samyak darzana samyaka jJAna samyaka cAritra rUpa nizcaya ratnatraya maI nirvikalpa samAdhi kara upajyA vItarAga sahajAnandarUpa zrAnaMdAnubhUti mAtrA jo su saMvedana jJAna tAkari gamya hai aura upAyani kari gamya nAhI || nivikalpa nijAnaMda jJAna hI kari prApti hai, merI bhAratAvastha kahie pUrNa hU~ rAga dveSa moha krodha mAna mAyA lobha pAMca drInike viSaya vyApAra manakAya dravya karma bhAvakarma do karma kSAti pUjA lAbha dekhe suneM anubhaghu jebhoga tini kI cokhA rUpa nizana baMSabhayaH / mithyA zalya triyAdi vibhAva pariNAma rahita sunyau hUM kahie saba prapaMcani ta rahita hU~ / / tIna loka sonakAla viSai mana vacana kAya kari kRta kArila anumodanA kari zuddha nizcaya naya kI maiM samArAma aisA hai tathA sarva hI jIva aise haiM iha niraMtara bhAvanAM karanI ||ch / yaha paramAtma prakAsa graMtha kA vyAkhyAna prabhAkara bhaTTa ke saMbodhane abhi zrI yodri deva ne kiyA tA pari zrI brahmadeva ne saMskRta TIkA karI | zrI yogAcArya ne prabhAkara bhaTTa saMvodhiveka adhi dohA tIna se toyAlINa kIe tA pari zrI brahmadeva ne saMskRta TIkA hajAra pAMca cyAri 5004 kIetA pari daulata rAma ne bhASA vacanikA kA zloka prAisaThi se nive 6890 saMkhyA pramANa kI || zrI yogiMdrAcArya kRta mUla dohA brahmadeva kRta saMskRta TIkA kA daulatirAma kRta bhASA vacanikA pUrNa bhaI / cha / / iti zrI yogiMdrAcArya viraMcita paramAtmA prakAsa kI bhASA vacanikA saMpUrNa ||cha || dohA:--- kaTi kUrvADa kara begaDI, nIcA mukha para naMga | isa saMkaTa pustaka likhu, nIkA rAkho saiMgA || X X X X X
Page #415
--------------------------------------------------------------------------
________________ --- - + AdipurANa racanAkAla :-saMvada 1824tra sudI pUNimA racanA sthAna :-jayapura (rAjasthAna)
Page #416
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30. mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva atha tIsavAM parva / athAnaMtara pRthvI kA prabhu pazcima dizA ke jItivekU udyamI 'mayA, naiRtya koNa ke mAgaM apanI senA ke sAdhana kari pRthvI kU vazi karatA cAlyA // 1 // bhAge mAge ghor3e jApa haiM tini ke pIche ratha cane para madhyavirSe hAyanikI ghaTA cAlI ara payAr3e sarvatra cAle // 2 // yA bhAMti caturaMgabala devani ke para vidyAdharanike kadaka rAhita paDaMga pRthvI vi vista gghA / / 3 / / cAlatA kaTaka kA kSobha tA thakI samudra calAyamAna bhayA so mAnU sevaka je mubhaTa tinikU svAmI ke pIcha cAlanA pahacAvaneM kU saMga honA pragaTa dikhAye hai / / 4 / / kaTaka ke lokani balAtkArate bhoge buni ke phala so phala tor3avaM vRkSa naya gae prara nadInikA jala susi gayA kIca hoya gayA para bar3e bar3e pahAr3a thala hoya gae / / 5 / / yAve kArya kI siddhi saba saphala hoto bhaI atirasako bharI sukhakI karagAhArI sevaka jananikari nAMdive yogya mahA utsAha sahita atyaMta phalatI maI yAkI maMtra zakti utsAhazakti prabhutvazakti / / 6 / / para senA, pRthvIke jotibekI hai icchA jAkaM so dedIpyamAna hotI bhaI kaisI hai Nakti para senA-kAta bhedI na jAya, hela hai prabandha jinikA nara zatru ni ke kSayakA kAraNa / / 7 / / thAke yoddhA bAraNa nisahita jItike bhAva prApta bhae, kase haiM bArA para yoddhA bAraNa to phala kahie bhAlA tinakAra saMyukta haiM ara yoddhA manAchita phalakAra yukta haiM para bArAhU tIkSNa haiM ara yoddhAhU tIkSA haiM aru bArA tau pakSa kahie pAMkha tinikari sahita haiM para yoddhA pakSa kahie sahAyI tinikari saMyukta he bhara bANaha dUragAmI zrara yoddhAhU dUragAmI / / 6 / / ara yAke vipakSI kahie zatru te satyAne vipakSa kahie pakSarahita sahAyarahita hote bhae, senA ke lokani titikU' dUri kADhi dIe, te sarva sAmagrIsU rahita hoya gAe / / 6 / / eka bar3A ciraja hai yAke virodhI yAke kopaLU hotasata bhI kupati kahie kumANasa hoya gae saba sAmagrIrahita bhae, ara dUjA artha-vyaMmvarUpa-kupatinAma pRthvIpatikA hai / para yAke virodhI pahADanika ulaMghi dUri bhAge ara dUjA artha bhUbhRt nAma rAjAnikA hai ara yAke virodhI ase hoya gae go anna na mila kanaphala khAya prAjIvikA pUrNa karate bhae ghara dujA vyaMgya artha-pAlasaMpadA bhogavate bhae / / 10|| yArka saMdhi kahie milApa ara vigraha kahie yuddha tAkI kharcA zAstravirSe hotI bhaI samasta zatruko pakSakA nirAkaraNa karaNahArA tAke kaunasU saMdhi ? para konasU puddha ? yAkaM saba sebaka hai koU samAna hoya to
Page #417
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAdi purANa saMdhivigraha saMbhavaM / / 11 / / yA bhAMti iha prajetavyapakSa kahie nAMhI rahayA koU prabala zatru jItibe yogya jArka mArkeTiMga satra dIna hai tathApi vaha digvijaya kU udyamI bhayA so mAnU apanA pAlitrekA bharata kSetra tAkI digvijayake misakari pradakSiNA detA bhayA / / 1231 301 yAkI senA lokani samudra ke torakoM bhUmi satra vazIbhUta karI kaipI hai sIra kI bhUmi supArI ke vRkSanikari karI hai chAyA jahAM para nAleranike canakari maMDita hai ||13|| sAkI senA ke loka sarovaranike tIra vRkSanikI chAyA sahAM vizvAsa karasahAre taruNa nArelanikA cayA jo rasa tAhi pIvate bhae // 14 // ara vAkI senA ke loka tAla na sunate bhae sUkhe pani zabda, pavana ke ilAyavevari pa hai tADapatra tinike pi mahA kaThora dhvani hoya rahI hai / / 15 / / ghara dui nRpanikA pati tAMbUlani besisata dekhatA bhayA khera ke vRkSa, so paraspara milirahe haiM mAnU lokanikU aisI dikhAye haiM jo pAtavikA zrara hamArA eka kArya hai jahAM pAna tahA~ kAtha ||16|| nRpanikA indra tAMbUsanikI veli lagirahe ra ke vRkSa timikU devatA saMtA ini vRkSanikari veDhI tAMbUlakI beli tinikU avalokikarI harSita bhayA, mAtu e strI-puruSa ke yugalabhAva Acare haiM // 17 // zrara vanavirSe vihaga je pakSI tinikU dekhalA saMtA harSita bhaiyA mAtR e paMkhI munisArikhe soha haiM muniko yaha rIti hai jahA~ sUrya asta hoyavekA samaya nikaTa prAve tahAMhI nivAsa kareM rAtrIkU gamana na kareM para paMchIhU niSThAviSe gamana na kareM para paMtrI nirataMra zabda kareM hai so mAtR svAdhyAyahI kareM haiM // 18 // ara kaTahala ke vRkSa mAMhI mRdu para bAhari jinikI tvacA kAMTenikari yukta tinike miSTarasa amRtasamAna senAke loka yatheSTa bhavate bhae / / 16 / / nArelanikA rasa pInA para kaTahalakA bhojana para miracanikI tarakArI, yahAM canakA nivAsa sukhakArI hai // 20 // zrara tIkSNamakI bharI miraca tinakA zrAsvAdakara paMkhI zabda kareM haiM ghara para haiM pranini prabhuzata jinike tini bhUpeMdra dekhatA bhayA // 2 // ara taruNa markeTa mahAtIkSNa miracanikI maMjarI tAhi bhakhikari mazaMkita bhae sira lAI hai tinikU pRthvIkA pati nirakhatA bhayA ||22|| tA sameM kaTakake jana lokake upakArI je banake vRkSa tinikU phalanikarI nIbhUta dekhi kalpavRdAnike astitvayi niHsaMdeha bhae, manamaiM vicArI - e vRkSahI phaladAtA haiM to kalpavRkSa to phaladAtA hoyahI hoya // 233 // latArUpa strI tAkari maDita para phUlarUpa prasUtikari saMyukta aMse banake vRkSa mAtR
Page #418
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva pRthvIpatike karadeyA kisAgahI haiM, te vRkSa lokanikkU phalanikari pote bhae ||24|| nAleranikA rasa soI bhayA bhAsava tAkari madonmatta kachuika ghumeM haiM netra jinake jaisI siMhaladezako zrI pRthvIpatikA yatha zrutigabhIra svarasU gAvatI bhaI, vaha yaza sunanAreni zravazamika matisundara ||25|| 302 ara trikUTAMcala malayAcala tinike taTadiSai ara pAMDyayATaka nAmA parvatAviSayAkA yaza knirIdevI pratigambhIra svarasU gAvatI bhaI ||26|| bhara malayAcala ke nikaTa vananiviSaM para sahyAcala ke vanaviSaiyAkA yaza pRthvI ke jItibekAra upajyA so bhIlanikI strI gAvatI bhaI ||27|| ghara caMdana kA udyAna tAhi pakiri manda sunandha pavana bAjalI bhaI, malayAcala ke kunjanita hare hai nIranike jannakaraNa jAneM ||25|| dakSiNa dizA kI pavana caugirada vistaratI nRpakA kheda haratI mAnU pAhuNagatikari senAkai lokanikA sarakArahI kareM hai / / 26 / / ara kerala dezakI zrI loga ilAyacI yAdi sugandha vastunikI bArA fare sugandha hai mukhake zvAsa jinike para jinake stana saghana candana ke dravakari carace gAMDa homa rahe haiM ||30|| para lIlAsahita manda hai gamana jinikA mAtR nitaMbanike bhArakari manda cAleM haiM ghara kAmake puSpavAsa tinikI kalI ke khilikese vibhramakU ghare sundara hai mulakani jinikI // 31 // zrara koyala ke AlApa samAna madhura haiM bacana jinike te bacata pratiprakaTa nAhI bhI bareM hai para pratikomala jo bAhulatA pratisubhaga hiMDore samAna tini manojJa hai ceSTA jinikI ||32|| ghara mahAsundara nRtya karatI nRtyasamaya skhalita hoya hai paganikI racanA jinikI ra bAhulyatAkari motInike AbhUSaNa pahare jIte haiM bhaMvara nikai gunjAra jini se manda manohara gAna karatI // 33 // svara' nAbatI tamAlavanakIkujagalInirme yatheSTa vicaratI navayojanakU' kare kerala dezakI strI yAkA mana prasana karatI bhaI ||34|| so rAjeMdra dakSiNa dizA ku zikAra cola deza keraladeza ke rAjA tini sabanikU jItike sAdhanataM vazikara praNAma karAvatA bhayA, saba rAjA zrAya pAMya pare ||35|| kaliMgadezake upaje gaja malayAcala parvata samAna UMce mAtU apane ucca zarIrakari girinikI uccatAkU udha haiM ||36|| digvijayavarSa senAke gaja saba dizAnimeM vizrAma karate diggaja aMgIkAra karate bhae, lokani jAnI- ehI diggaja haiM mara aura diggaja kahie haiM so upamAkaM adhi kahilemAtra hai ||37|| bahUri bharata kSetrakA bhUpAla pazcimadezakU prApta hoya sadhyAcala ke samIpa midizi ke samudra taTake rAjA timika jItatA bhayA ||38|| jItikA
Page #419
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdi purANa sAdhana mAkA kaTaka pazcimadizAke samudra ke tIra nivAsa karatA bhayA / 166 / / japasibu kahie khAraDI samudra so apane doU taniyirSa gajAnike rAjAkA kaTaka derina bhayathakI kSobha prApta soya mAnU pAkula vyAkula bhayA !140 / / senAke bhobhate samudra yA taTa kI ura prApta hoya ara yA taTa kI ura nivAsa karatI se nAke bhobhate yA taTakI ura prApta hoya hai / / 41 // haritAraNa ninikI prabhAke vistArakari samudrakA jala aMsA sohatA bhayA mAnU cirakAlata mivAle nIce hutA so Uri prAya gayA hai / / 4 / / ara kahUMika parAgamariNanikI kiraNani kari mamudrakA jala asA sohatA bhayA mA kaTakake kSobhate mamadrakA hRdaya vidArayA gayA hai nAte cale hai rudhirakI chaTA // 43 // samAcala parvatake tara samudrakA jala sparza hai so mAnUyAkI gohamaiM loTatA saMtA apanA duma nivedana kara hai para vaha yA dhAratA saMtA mArnu bhAIkA bhAva pragaTa kara hai 1144 / / na sadhA para premA balakA saMghaTTa tAkara so sahmAcala bhagna bhae je vRkSa tinikarI mAnU hAtha U~cekari pukArahI kara hai / / 45 / / mahmAcala kaTakakari bidAr2yA, calAyamAna haiM prAganI jahA~ so guphA ke chidranikari prAkula Nanda karatA mAnU mRtyudazAk prApta hoya hai, kaisA hai parvata-siMhAdi prANI ne hI haiM. prAraNa jAke / bhAvArtha-jo mRtyu dazAlU' prApta hoya hai tAke prANa calAyamAna hoya haiM para yAke prArapI calAyamAna haiM / / 46 / / calAyamAna haiM vRkSa jAke para calAyamAna haiM prAsI jahA~ para zithila hoya gaI hai kaTino jAkI mI parvana yA bhAMti calAbala hotA thakA kAhiba mAtrahI acalanAma dharAvatA bhayA. lokana jAnI-kahilekA pracala hai / / 4 / / prANIni ke samUdana kIyA hai dhanakA bhoga aH tuganika maraghaTTa nakAra tazrA kaTakake lakanika pAyanikari cUrI saMnI mahAcalakI bhUmi kSaNamAyamai sthalake bhAva prApta bhaI / / 4 / / / cakravartI ke vijaya gaja pazcimake samudra ke taTaparyaMta prara. madhyamAcalagirIparyaMta ara tu gavara parvataparyata bhramatte bhae, kamA hai tugabara-U'ce pApAgAnikari saMyukta hai / / 46|| bahari kRSsAgirI ulaMci para sumaMdaragirIka ulaMghi bahuri mukUdagirikU ulaMghi rAjeMdrake gajarAja bhUmimai bhramate bhae / / 50 / 1 nahIM pazrimavizike samIpake hAthI choTI hai pIvA kahie nArI jinikI ara lAMba haiM dAMta jinake prara mudara haiM netra jinake para mRda hai tvanA jinikI saciGkaNa zyAma mahApuSTa / / 51 / / baDA hai zarIrakA UpalA bhAga jinikA uttuga hai aMga jinikA ara rakta haiM jIbha hoTha tAlave jinake mahAmAnake dharaNahAre ara dIrgha hai pUcha jinakI ara kamAlasamAna sugaMdha bhare hai mada jinika / / 52 / / apane banavipa saMtuSTa ara mahAzUgvora 18 haiM caraNa binike
Page #420
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla - vyaktitva evaM kRtitva para suMdara hai zarIra jinikA jaise pazcima ke hastI vananike svAmI yati AdarasU bheTa lyAe tinikU Apa rAkhatA bhayA 1453 // 304 so pRthvIkA rAjA aneka nadI ulaMghatA bhayA, kaisI haiM nadI-yata ho haiM romAvalI jinika para UMce taTa teI haiM nitaMba jinike, keI nadI pUrvagrAminI keI nadI pazcimagAminI mAtra sahyAcalakI putrI hI hai, tinikU ulaMghattA bhayA / / 54 / / vica hai bhISaNa grAha jinimeM aisI bhImAnAmA nadI bhara bhImarathI jalacara ke samUha tinikari uThcA hai bhaMvara jini a~sI dAruveNA ghara dAruNA mahAnadI titikU ulaghatA bhayA / / 55 / / ara nIrAnAmA nadI nIrake tIra je vRkSa tinike zAkhAke agrabhAgakari bAcchAdita hai jala jAkA zrara mUlAnAmA nadI dAnikU upAsa hai pravAha jAkA so apane pravAhakari mUlateM utAre haiM taTake vRkSa jAneM || 56 || yara vAraNA nAmA nadI, so kaisI hai - niraMtara baha~ haiM jala jAyeM bhara ketavA nAmA nadI sadA jalakara bharI bahuri karIrInAmA nadI so pha~sI hai-- karI je hAthI tinike dAMtanikari bidAre haiM taTa jAke ityAdi mahAnadI tinikkU nRpanikA ulaMghatA bhayA ||17|| bahuri praharA lAmA nadI viSama je grAha tinikara duSita dhAtu vaha nadI satI kahie durAcAriNI nArohI hai, durAvAriNI strI viSama grAha je nIcajana tinikari dUSita hai bahuri murarA nAmA nadI jAtiniyama kI zahata mAnU mahAsatIhI hai mahAsatI paMka kahie kalaMka tAkari rahita hai / / 56 / / ara pArA nAmA nadI jAke jalake tIra zabda kareM haiM kuraMci kalaIsa sArasa / zrara madanAnAmA nadI kaisI hai madanA - samAnasthala ghara nIcesthala tinijilakara samAna hai ghara akhaMDa haiM gati jAkI / / 56 / / zrara veNukAnAmA nadI mAnU iha nadI sahyAcalarupa gajakI madadhArA hI hai / yara godAvarI prakhaMDa hai pravAha jAkA ati vistArakU ghara hai 360 / / ghara karIravanakari maMDita hai sIrakI bhUmi jAkI bhaisI tApI nAmA nadI tApake saMtApale kachuika uSNajala dharatIsaMtI bahai hai / / 61 / / ghara ramyA nAmA nadI tAke tIrake vRkSa tinikI chAyA sUte haiM mRgani ke bAlaka, ghara lAMgala khAtikAnAmA nadI kaisI hai mAtR pazcima dizAko khAI hI hU~ ||62 || ityAdi aneka nadI tinikkU senApati senAsahita ulaMghatA bhayA jahAM jahA~ senApati gayA vahAM tahAM canake mAte hAthI cakravRttikA kaTaka gayA calakU ulaMdhi viSyAcala jAya sahayAcala pasarI haiM nadIrupa jIbha jAneM so mAtR samudraku hatA bhayA / / 63 / / prApta bhayA, kaisA hai pobekU udyabhi bhayA hai / / 64 / /
Page #421
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAdi purANa 305 aba kaTa vipAcala pAyA so vimAnalA panikA e bhApamamAna dekhatA bhayA-vaha girinikA pati uttuga para vaha dhApahU uttuga para pApa tau bar3e vaMzakU gho para vaha bar3e bAMsanikU dhare, pApa dIrghatA ghara para bahuta dIrghatAkU ghare, pApahU nauraniri alaMdhya para giriha auranikari alaMdhya tAteM girIvakU mApa tulya dekhi prasanna bhayA // 65|| kaisA hai girI--apane UMce zikharanikari sohai hai uchalakara duri jAya parai haiM nijharane jinita ara vajAsahita vimAna nike samUhakari mAnU vinAmaka athi pAkA prAznaya le haiM // 66 // jo vidhyAcala apanI pUrva bhara pazcimakI aNo tinikari samudra avAhikari tiSThayA hai mAnU dAvAnalake bhayataM samudrasU mitratA kIyA cAhe hai / / 7 / / para nirantara jhara haiM nIjharane jAka talahaToke vRkSanike sIMcideka prathi so mAnU iha giri asA bhAva kahai hai-baDe nRpanika iha yogya hai jo apane caraNani lAge tini kU pAlana kareM / / 68|| para taTaviya tiSThate UMce pApAraNa tinisU skhalita hoya uddala hai jala jAkA presI nadI rUpa nArI timikU' mAna zabdasahita nIjharane tinikari hasaMsI hai / / 66 / / ara dAvAnala nIcale visto vana tinikajasakI saradIkari dAhibekU asamartha tAtai bhRgupAta kahie mirita garibake prathi zikharakU catu hai bhAvArtha-talai saradI jalakI ghanI hai para zikharapari jala Thahare nAhI tAtai zikharapari dAvAnala lAga hai so mAnU jhapApAta belekU car3hI hai / / 70 / / prajvalita dAvAnala tAkari saMyukta je giri ke zikhara tinika banayara je bhIla se jyeSTha pApADhake dinAnimeM suvarNasArine lakhe haiM // 71 / / jAke vana mAtaMga ce hAthI athavA bhIlAdika cAMDAla tinikari saMyukta haiM para bhujaMga kahie sarpa athavA viSake bhare duSTa jIva tinikA hai saMcAra jahA~ para vijAti kahie pakSI prathavA nIca jAti teI bhae kaMTaka tinikari pUrNa haiM tAte kahUMipha pratikaNTakU dhara haiM // 72 // prara mAte hAthI linikA hai yoga jahA~ para samudra lavaNakI hai bAhulyatA jahA~ para vipatra kahie paMkhIniko pAMkha jahA~ bahuta par3I haiM bhara patra tathA kUpala tinikari bahuta sohai hai / / 73 / / para kahUMika phaTi gae haiM bIsa jiniphe udarata gire jahA~ tahA~ vimvari rahe haiM muktAphala tinikari mAna vanalakSmI pragaTa jo dAMsanikI kiraNa tAkari vanaviNe hasahI hai / / 74 / / para iha vidhyAcala guphAnike mukha tinikari jhara hai nIjharane tinike zabdakari mAnU gAjahI hai, apanI mahimAkari karI hai kulAcalanisU spardhI jAna / / 75 //
Page #422
--------------------------------------------------------------------------
________________ 306 mahAkavi daulatarAma kAsalIvAla-vyaktiva evaM kRtitva ___ para iha pahADa nIce ke sthAnaka sinikari ara nAnAprakArako gesaH mAdi dhAtu timiri ara nAnAprakArake mRganike rupa tinikari mAna citrapaTake mAkArakU pare hai 176 / para jAke vanaviSaM rAtrisamaiM auSadhi prajvalita hoya hai mo mA devani / dIpaka prajvalita kIe hai andhakArake haraNahAre 177 / / prara kA ni bidAre meM gana.. mata hiniha: sa haiM motI tiniri jAkA samIpasthala bisare puSpanikI zobhA ghara hai / / 785 / mo napani kA nRga dUrihIta mahAgirikU dekhi parama prAnnada prApta bhayA mAna vaha giri rAjarAjeMdra pavanakari hAlate taTa ke vRkSa sinikari bulAye hai 76 / / mo cakrezara viSmAcalake kirAta kahie bhIla para karI kahie hAthI tinika samUhasahita dUrata dekhalA bhayA, karo haiM kirAta para kaisA hai karI-kAlIghaTAnayAna kAle ghara bhIla tau bAMsa ke dhanupa ghara para hAgrI dhanuSake prAkAra vaMza kAhie pITha tAhi dharai / / 80 // tA parvatake taTavirSe nadIkA strI caMcala je macchI teI haiM netra jinika prA. pachInike zabda teI hai avyakta sundara zabda jinake aMsI nadIrUpa nArI titika narapati nirakhatA bhayA / / 1 / / para vidhyAcala ke madhya narmadA nadIkU dekhatA mayA so narmadA nadInimeM bahI mAnu vidhyAcalakI samudraparyaMta kIti vistarI hai kAhU nivArI na jAya / / 2 / / taraMgarUpa hai jalakA vega jAkA presI narmadA mAnU pRthvIkI lAMbI coTIhI ha para vidhyAcala parvatakI panAkAhI hai samasta parvatanikU jItai tAkI prazaMsA pragaTa karAhArI // 3 // so nadI kaTakake kSobhate uThI hai paMchInikI paMkti jAvirSe so mAnU' pRthvIkA pati apane sthala pAyA tAta toraNahI bAMdhe haiM, pagnInike Dibetai kSaka ausI bhAsI // 84|| para iha sAMcilI narmadA hai jo rAjAnikI rAnIniphU narma kahie krIDA tAkI denahArI tAke madhya macchI keli kara haiM / / 85 / / tA namaMdAkU utarikari rAjezvarakA kaTaka vidhyAcalakai pale taTa jAya pA~cyA gharakI dehalIkI buddhikari viMdhyAcalakU uladhyA para narmadAke pAra bhae, kaisI hai narmadA-kaTakake kSobhata uDI hai paMkhInikI paMkti jAvirSa // 66 / / ara vidhyAcala narmadAkai dakSiNadizibhI dekhyA para uttara dizibhI dekhyA mAna vidhyAcalane doUdizAniSaM apanA rUpa doyaprakAra kIyAM hai dojahI dizAtimai jAkA cheha nAhI / / 87 // cakrIkA kaTaka narmadAkI caugirada vidhyAbalakU beTikari nivAsa karatA bhayA mAnU iha kaTaka dUjA bidhyAcalahI hai / / 8 / / vaha kaTaka para bidhyAcala paraspara bheda na dhArate bhae, kaTakamaiM to gaja para girI meM geDopala kahie UMce sthAnaka para kaTaka maiM azva para parvata maiM azva
Page #423
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdi purANa cakra kahie kinara deva, azvahU capala para kinarahU capala ||861 kaTakana bhatra samasta phala para pallava bhara tara so vidhyAcala dala phala puSpa bali patra tinikari rahita hoyagamA mo mAna, vidhyAcala baMdhyAcala hoya gayA / vaMdhyA nAma niphalakA hai / / || bAMsanike cAvala bAMsanike motI nikari mithita tinikari kaTa ke loga jinadrako arcA karate apanI icchAkari sumbasU tiSThate mahAmanojJaha vidhyAcala kI sthalI ||61thaaN pRthvIpatinaM nivAsa kiyA taba vana ke rAjA rAjAdhirAjakU dekhate bhAe para banakI nAnAprakArakI vastu prazaMsAyogya rogako nivAraNahArI mahAauSadha bheTa karate bhaga hraa| hAthInike dAMta para gajamotI para bAMsanike motI bhIlanike adhipati bhaMTa karate bhae so ucitahI hai pRthvIpatikA satkAra karanA / / 3 / / narmadAkU utari vighyAcalakU. ulaghi cakravartIkA nATaka papicadinAMka jItibe prayANa karatA bhayA / / 14 / / pahalI kachuddhaka uttaradizAkI tarapha kaTaka jAyakari pazcima dizAkU cakrasahita prApta bhayA, pAkA pratApa to pahilohI saba ura vyApi rayA hai / / 65|| kaTakake azva tinika khura nitai uThI pRthvIko raja mo sUrya ke tejakU rokatI bhaI kevala vairInikAhI teja na rokyA jAke teja mArga sUsaMhakA teja kiMgayA / / 66 / / lATa deza ke rAjA lalATakari spazyA hai pRthvItala jini pratisundara bhASA bolate prabhukI AjJAke vazi hoya lAbhATika padaka prApta bhae / jo svAmIkA abhiprAya jAnaM para AjJApramANa kArya keribekU samartha nAhi lAlaTika kahie / / 17 / / kaiyaka vanake adhipati soraThadeza ke gaja para paMcanadIke vananika gaja bheMTakari pRthvInAthakA darzana karate bhae, vakrakari maba calAyamAna hoya gae ||6|| cakrake dekhibeta Dare, deza taji pRthvInAdhakaM samIpa Ae tini jAnI iha saba pRthvI cakrezvarakI hai jAhi jo sthala deya sI pAI keyaka rAjA ramaha samAna mahAR ra hute' so cakrIka vazi bhae / / 16 / / bharata kSetrakA pati saba dizAnike dezapani pAte hAthI samAna madonmana tinika apane balate dabAya tUce karatA bhayA kama haiM gajA ara kaime haiM gajarAjarAjA to bar3e vaMzake upaje para gaja bar3e pIThikU dhareM, vaMzanAma pIThahakA hai, para hAthI madonmatta rAjAhU madonmatta so saba rAjA gajeMdrake pratApata nimaMda hoya gae / / 10 / / soraThadeza ke rAjA ara uSTradezake rAjA lyAe hai aneka prakAra bheTAnika samUha tini pRthvInAtha saMtuSTa karatA tinipari kRpA karatA girinAra. giriko thalI AmA / / 101 / / soraThadezaviSa girinAragiri superumAriyA parvata tahAM bharatakSetrakA pati prAya pahoMcyA, prasavArIte uttari girinAriko pradakSiNA
Page #424
--------------------------------------------------------------------------
________________ 308 mahAkavi daulatarAma phAsalIvAla-vyaktitva evaM kRtitva deya honahAra bAthIsameM tIrthakara titikA dhyAna karatA mirikI baMdanA karI // 102 / / romI kapaDe para rezamI kapar3e para cIna pATavara ityAdi aneka prakArake bastra bheMTakari bhUpati bhUpeMdrakA darzana karate bhae / / 3 / pheyakanikU sanmAna dAnakari ke ikanika snehavacanari kaMkranikU kRpAkI dRSTikari attiharSita karatA bhayA / / 4 / / para nAnAprakArake gaja para. airAkI ghoDe para nAnAprakArale ratna tiniphari pazcimadizA ke rAjA soraTamaiM AyA nRpatikA nAtha tAhi pUjate bhae ||5 / / mahAsejasvI zarIra jinikA atisundara buddhimAna taruNa vaya parAkamaguNAkari maMDita turuGkAdezake upaje turaMgama tinikari kaiTakarAjA rAjezvarakU pUjate bhae / 16 / / para kaiyaka rAjA kAMbojadeza ke boDe bhara pAlhIkadeza ke borDa tathA taMtinadezake para aTTadezake siMdhudezaka banAyudezake gAMdhAradeza ke kAraNa dezake ityAdi aneka dezanike turaMgama tinikari bhUpeMdra kU pAgayate bhae / / 107 / / mahAkulIna pairAkI jAtike ghoDe nAnAdezake vicaraNahAre pUrNa hai yaMga jinake sinikari bhUpa bhUpeMdra sevate bhae / / 108 // prayArA prayAraNa prati yA kai kevala ratnanihIkA lAbha na bhagaH e. kA a bhayAnamA hune g2apane balata saba vazi kIe / / / jala aura palake gaMtha tinikU saba pauratai roki apanI jInike mAdhanakari gae siMdhuke saba rAjAnikU senApati jotatA bhayA / / 12 / / nAnAprakArake deza bhara vana nadI parvata ninikU ulaMdhi senApati pazcimake rAmAnika pRthvIpatikI prAjA sunAvatA bhayA / 111 / / jo kAhU Thaura kachu aparAdha na hoya, hiMsAdika pApa para anIti ko U kari na sake, corI jorI na hoya, yA bhAti AjJA sunAya jaise pUrvake bhUpAla vazi kI hute te meM pazcimake anukamata vazi koe, haryA hai tinikA mAnadhana, yA bhAMti sabanikU vazikari rAjeMdra papicamake samudra pAyA / / 12 / / so samudra taraMganirUpa kara tirikU vistAratA dUrahIta bhAnU nareMdrakA satkAra karatA bhayA taraMganimaiM nAnAprakArake ratna vistare so mAnU samundra arghapAcahI kara hai / / 13 / / javAhinikari prazaMsAyogya je bar3e javAharI tinikariyA samudra ke ratna alpamUlya giniye haiM ara yA cakrezvarake ratna bahumUlya giniye haiM / / 14 / / para iha nAmakari lanagAsamudra so laghu bhayA tAta tAsamai nRpani dhaimA mAnA jo iha caDI ratnAkara hai aneka ralanikI rAzi hai, yA bhAMti saba gajani bahuta prazaMsA karI / / 15 / / yA pazcidizAvirSa sUrya pAtra hai taba muhakA taMja maMda hoya jAya hai so pAhU dizimaiM nRpeMdrakA teja ati dedIpyamAna hotA bhayA, pazcimake sanna rAjA jIte / / 16 / / iha cakrezvara zatrunika tIva udaga' upajAvatA sUrpasamAna dipatA
Page #425
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAdi purANa 376 bhayA yarala dhAratA sakalaprajAke dukha dAratA guNarupa samudrakU pUrNa karatA bhayA, saba zatru karAyamAna kare // 17 // samudra ke tIra cAlyA, pazcimake tIra pahuMcyA jo dvAra hoya siMdhunI samudra meM praveza kIyA hai asA siMdhUdAra tAke samIpa kaTakake Dere pharAe, kaisA hai kaTaka-apane cittasamAna nirAkula hai cakrezvara mahAlakSmInAna jA samAna anya koU vibhUtiyaMta nAhI / / 18 / / siMdhuke taTake kana tahAM senAke Dere bhae phaujake hAthI tinike caribekari peDamAtra rahimaye ||16|| tahAM maMtrasahita cakaranakI pUjA karo samasta rItikA vettA purohita, paMcaparameSThIkI vidhipUrvaka pUjA karI / / 20 / / pavitra gaMdhodakasU mizrita AsikAsahita kSata deyakari pavitra AzIrvAda daya purohita cakrIkU prAnanda upajAvatA bhayA / / 21 // tAsamaiM dhare haiM devopanIta zastra jAna pahalI rAtipramANa raviSa prArUddha hoya lavaNodadhikU gAyake khoja samAna alpa jAni pRthvIkA pati lavaNodadhika avagAhatA bhayA / 22 / / utkRSTa hai dIpti jAkI paisA prabhAsanAmA deva tAhi jItyA pRthvIkA pati apanI prabhAke samUhakari sUryako prabhAkU tiraskAra kara hai / / 23 / / jo vIralakSmo soI bhaI macchI tAke dazi karivekU jAlasamAna motInikA jAla ara saMtAna jAtike kalpavRkSanikI mAlA prara muvaNaMkA jAla e saba prabhAsadeva bheTa karI so cAdhara grahI / / 2411 yA bhAMti puNyake udayateM pRthvIpati bar3e devanikUjItatA bhayA tAtai buddhimAna puNyarupa dhanakA niraMtara upArjana karahu, mo puNyadhana mahAprabana hai / / 25 / / vakravartInimaiM Adi prathamanako pratula hai lakSmI jAke para nAcane uchalane unu ga turaMga tinike granikAra cUrNa kIe haiM viSamasthala jAna, turaMganike dhuranikara uThI regu tAkari samudraka zyAmatA upajAvatA saMtA prabhAsadevakU jItikari tAthakI gArabhUta vastu lInho / / 26 / lakSmauke hIdive kI latAsamAna madAnajAtike kalpavRkSanita puruSanikI mAlA uravi dhArI para motinikA para suvarNakA jAla jugala tAkAri saMyukta jaise koka bauMda bIdanI paraNi bhItarate bAhara nikasa taisa lakSmIkA Iza lakSmIkU paraNakari samudata nirbhaya nikasatA nUtana varakI zobhAkU dharatA atyanta mohatA bhayA / / 12 / / samudraparyanta pUrvake rAjA para samasta dakSiA ke rAjA vaijayaMtadvAraparyanta tinika jItikari pazcimakA samudra hai sImA jAkI ghesI pazcimadizA tahAMke dikapAlanitulya bhUpAla tinita praNAma kArAyalA samasta devanikU kaMpAyamAna karatA samastadizAke cakra aricakarahita karatA bhayA / yA bhAMti jIte haiM sakalabhUSa jAne premA napanikA prabhu pRthvI vazi karatA bhayA / / 12 / / ina kathA gautamasvAmI rAjA zreNika sU kahe haiMhai rAjan ! puNyake prayAyata iha jIva bhUmaMDalakI jItanahArI cakravartIkI lakSmI
Page #426
--------------------------------------------------------------------------
________________ 31. mahAkavi daulata rAma kAsalIvAla-zyaktitva evaM kRtitva tAhi pA hai para indrapadakI divyalakSmI pAba hai ara puSyatha kohI tIrtha karaka) vibhUti pAva hai para puSya hI dhakI paraMgarAya mokSakI avinANI lakSamI pAva hai| yA bhAMti puzyaka prabhAvataM e cyArU vibhUtinikA bhavya gIya bhAjana hoya hai, tAna asA jAni je suddhi hai te pavitra jineMdra ke prAgamataM puNyakU upArjI / / 126 / / iti zrI bhagavajjinasenAcAryaviracita triSaSTilakSaNamahApurANa saMgrahe pazcimArga - yadvAravijayavarNana nAma tIsavAM parva pUrNa bhayA / / 6 / /