Book Title: Avashyak Sutram Part 02
Author(s): Punyakiritivijay
Publisher: Shripalnagar Jain Shwetambar Murtipujak Derasar Trust
Catalog link: https://jainqq.org/explore/600437/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ॥अहम् / / श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ ॥श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्कः-२९/२॥ // 1 // श्रीमद्गणधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। द्वितीयो विभागः प्रकाशकः श्री श्रीपालनगर जैन श्वेताम्बर मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12, जे. मेहता मार्ग, मुंबई-४००००६. // 1 // वीर संवत् 2538 प्रथम संस्करण विक्रम संवत् 2068 इ.स. 2012 प्रतयः 1000 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 2 // // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्क:-२९/२॥ // प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः॥ चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः / / ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः // श्रीमद्गणधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। द्वितीयो विभागः धर्मप्रभावकसाम्राज्यम् तपागच्छाधिराज-जैनशासनशिरोमणि-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराः आज्ञाऽऽशीर्वाददातारः ज्योतिर्मूर्ति-सूरिरामचन्द्रपरमकृपापात्र-सुविशालगच्छाधिपतयः पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराः प्रेरका: शासनप्रभावक-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विविजयमुक्तिचन्द्रसूरीश्वरविनेयरत्न-प्रज्ञामूर्ति-पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराः मार्गदर्शका: पू.आ.भ.श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरि-पट्टालङ्कार-पू.आ.भ.श्रीमद्विजयजितमृगाडूसूरीश्वरविनेयरत्न-सुविशालगच्छाधिपतय: पू.आ.भ.श्रीमद्विजयहेमभूषणसूरीश्वराः सम्पादका: पूज्यमुनिवर्यश्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिविनेयरत्न-पूज्यमुनिप्रवरश्रीपुण्यकीर्तिविजयगणिवर्याः // 2 // Page #4 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आशीर्वादः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 3 // // गच्छाधिपतीनां आशीर्वादः॥ अनन्तज्ञानवतामनुपमबोधवतामपरिमितप्रभावशालिनामर्हतामिदं शासनं शास्त्रवचनानुबद्धतयैवाद्य यावज्जीवितमस्त्यप्रतिहतप्रभावम् / यत्रशास्त्राज्ञा प्रवर्तते तत्रशासनं विलसत्यतितमाम्।भगवतां जिनेश्वराणां विरहकाले तेषांवचांस्युपजीव्यैवाराधनासाध्या। यद्यपि शास्त्राणि सर्वोपकारकारणानि, अतस्तदध्ययनं सवैरेव कर्तव्यम्, तथापि परमोत्कृष्टपावित्र्यवतां शास्त्राणामध्ययनार्थं पात्रता-8 निवार्या / द्विविधा किल शास्त्रश्रेणिः / मूलागमरूपा, तदितररूपा च / तत्र मूलागमशास्त्राणि तद्वृत्तयश्च केवलं गुरूदत्ताधिकाराणां योगक्रियावाहिनामेव श्रमणानामध्ययनगोचरी भवन्ति / तदितररूपाणि शास्त्राणि मूलागमानुसारं विरचितान्यपि यथास्वं श्रमणश्रमणीनां श्रावकश्राविकाणांचाध्ययनभाजनानि भवन्ति / इह तु, आगमशास्त्रप्रस्ताव इति यथाऽहं योगवाहिनां श्रमण-श्रमणीनामेव प्रवृत्तिरस्मिन् / यद्यपि नागमशास्त्राणि मुद्रणाऱ्याणि, तेषामुपलब्धिसौख्यादनधिकारिणामपि तत् पठनादिसंभवाद् / तथापि बहुसंख्यक-श्रमणश्रमणीगण-स्वाध्याय-सहायकतया मुद्रणव्यवस्थाऽद्यतनकालीनगीताथैःस्वीकृता, केवलं निगूढरहस्यानांछेदसूत्राणां मुद्रणंनादृतमित्ययं विवेकः सुस्पष्टः / इह सवृत्तिकानामागमशास्त्राणां सम्पुटः सम्पादितः मुनिवरैः श्रीदिव्यकीर्तिविजयगणिवरैः, मुनिवरैः श्रीपुण्यकीर्तिविजयगणिवरैश्च सायुज्येन / इतः पूर्वमनेकवारमनेकस्थानकैश्चागमशास्त्राणि सम्पादितानि / तत् परम्परायामिदंसम्पादनं स्वयंसिद्धां विशिष्टिं धारयतीत्येतत् प्रत्यक्षमस्ति। अत्र दिव्यकृपावतरणंतपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणाम्, सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपादाचार्य श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वराणाञ्च। प्रेरकत्वयात्र परमगीतार्थपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वराणाम्। श्रीश्रीपालनगरजैनश्वेताम्बरमूर्तिपूजकसङ्घन ग्रन्थप्रकाशनेऽस्मिन् ज्ञानद्रव्यव्यय आहत इत्येतदनुमोदनीयमस्ति / अग्रेऽपि सङ्घो Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आशीर्वादः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ ऽयमेवमेव लाभान्वितो भवत्विति भृशमाशास्यते। अमीषामागमग्रन्थानामध्ययनं प्रसरतु श्रमणसंघे। श्रमणैश्चागमानाममीषामुपनिषद्भूत उपदेशः प्रसरतु सकलश्रीसंघे- इत्याशीर्वादः। तपागच्छाधिराजपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वराणां पट्टालङ्काकाराणां प्रशान्तमूर्तिपूज्यपादाचार्यवर्यश्रीमद्विजयजितमृगाङ्कसूरीश्वराणां चरणकिङ्करो विजयहेमभूषणसूरिः। कान्दीवली, मुंबई. विक्रम सं० 2064 वीर सं० 2534 पोष सुद 13 // 4 // Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 5 // ॥प्रकाशकीयम् // प्रकाशकीयम् ॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीआदिनाथस्वामिने नमः॥॥श्रीपालनगरमण्डन श्रीमुनिसुव्रतस्वामिने नमः॥ ॥नमामि नित्यं गुरुरामचन्द्रम्। प्रथमराजा, प्रथममुनि, अने प्रथमतीर्थाधिपति, जगदुद्धारक, जगद्वत्सल,श्रीदेलवाडा (मेवाड) तीर्थथी प्राप्तथयेल विशालकाय अद्भूत श्रीआदिनाथभगवान अने श्री मुनिसुव्रतभगवाननी अमीदृष्टिथी तेमज श्रीसंघसन्मार्गदर्शक पुण्यनामधेय परमाराध्यपाद सुविशालगच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरजी महाराजानी कृपादृष्टिथी अमारा श्रीट्रस्टनी स्थापना वि.सं. 2024 मां थई अने आज सुधी उत्तरोत्तर धर्मनी ऋद्धि अने वृद्धि थती रही छे। श्रीपालनगर नामने सार्थक करतुं अमाझं ट्रस्ट नवा नवा सीमांकनोने अंकित करतुंरगुंछे। वि.सं. 2056 नीसालमांट्रस्टनाज्ञानद्रव्यनासव्यय माटे विनंति करतांसुविशुद्धसंयमी पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयविचक्षणसूरीश्वरजी महाराजाओ आगमग्रंथोना सुंदररीते संपादन माटे उपदेश कर्यो / ज्ञानखाताना द्रव्यनोसव्यय अने साधुसाध्वीवर्गने सरलताथी अध्ययन ए अमनो हेतु हतो। रतलाम चातुर्मास बिराजमान सुविशाल गच्छाधिपति पूज्यपाद आचार्यदेव श्रीमद्विजयमहोदयसूरीश्वरजीमहाराजा पासे जई आज्ञा मेळवी, संपादनकार्य माटे मुख्यपणे पूज्य मुनिराज श्रीदिव्यकीर्तिविजयजी तथा पूज्य मुनिराज श्रीपुण्यकीर्ति-28 विजयजी म.सा., आर्थिक सहयोग माटे अमारा ट्रस्टमण्डळे अने ट्रस्टनी विनंतिथी मुद्रण सुधीना आयोजन माटे श्रीयुत रमणलाल लालचंदजीओजवाबदारी स्वीकारी ज्ञानभक्तिनो सुंदरलाभ मळ्यानो आनंद व्यक्त कर्यो। सुंदर अनेटकाउ कागळ तेमज सुवाच्य टाइप अक्षरो अने सुशोभित छापकार्य माटेपू. गुरुवर्योनुं सतत मार्गदर्शन अने श्रीयुत रमणभाईनी जहमत अत्यंत स्तुत्य छ। // 5 // श्रीपालनगर उपाश्रयमांज अलग रीते एक सुंदर आगमकक्ष - निर्माण संपन्न थयुं, कोम्प्युटर-प्रींटर-सोफ्टवेर, इत्यादि सामग्री वसावी, आगमग्रंथो उपर आगमप्रणेतानी दृष्टिनु सिंचन थाय ते माटे श्रीगौतमस्वामीनी गुरुमूर्ति प्रस्थापित करी।पवित्रताना हेतुथी बहेनो। Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रकाशकीयम् श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 6 // पासे आ कार्यनो प्रतिषेध निर्णीत को अने आगमकक्षमां पण प्रवेश निषेध कर्यो अने कम्प्युटरोमां कम्पोजींग-प्रूफरीडींग कार्य मात्र पुरुषवर्गनां आपरेटरो- एडीटरो द्वारा कराववानो अमल कर्यो / दररोज आ कार्य ना प्रारंभथी अंत सुधी धूप-दीपना प्रज्वलनपूर्वक अपवित्रतानो नाश अने अर्चनीयतानुंस्थापन करवापूर्वक परममंगलकारी अने परमपवित्र आगमग्रंथोनी गरिमा जाळववानो यथाशक्य प्रयास कर्यो। जो के आकार्य तो मात्र पुनःसम्पादननु छ / प्राचीनहस्तप्रतोमांथी संशोधनकार्यनो अथाग प्रयत्न तो आगमोद्धारक पूज्य सागरजी महाराज (पूज्य आनंदसागरसूरीश्वरजी महाराज) आदिको छे जेनो श्रेय तो तेओनाफाळेज जाय छ / अन्य संशोधको अने संपादनोनो आ संपादनमा उपयोग कर्यो छे तेनो उल्लेख ते ते स्थळोजेको छ / गणिपिटक ओटले आचार्यभगवंतोनी अत्यंत किंमती अने गुप्त संपत्ति / तेनो दुरुपयोग न थाय माटे साधु-साध्वीभगवंतोने उपयोगमा आवतां ज्ञानभंडारो तथा पू. आचार्यादिगुरुभगवंतो जेमने जरूर हशे तेमने वितरण करवानुनक्की कर्यु छ। ट्रस्टीगण श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट श्रीपालनगर, 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400 006. विक्रम सं०२०६३ वीर सं०२५३३ Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्पादकीयम् द्वितीयो विभागः श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 7 // / सम्पादकीयम्॥ आ-समन्तात् गम्यते मोक्षं प्रति येन स आगमः / देवगुरुधर्मविनयेन स आगमः फलति, विद्या विनयेन शोभते इत्युक्त्यनुसारेण संस्मरणमात्रेण समाधिदायकं टीण्टोइमण्डनश्रीमुहरीपार्श्वनाथं नत्वा व्याख्यानवाचस्पतिसन्मार्गदर्शकदीक्षायुगप्रवर्तकपूज्यपादाचार्य-8 देवेशश्रीमद्विजय रामचन्द्रसूरीश्वरं संयममार्गप्रापकसमतानिधिपरमगुरुदेवपूज्यदर्शनभूषणविजयगुरुवरंच प्रणम्य अयं ज्ञानधर्मरूपो ग्रन्थः प्रस्तूयते। आवश्यकनिर्युक्तेः प्रथमे विभागे सामायिकस्य पूर्वभूमिका प्रदर्शिता / तस्मिन्नेव सामाचार्युपक्रमकालं प्रदर्श्य द्वितीयविभागे आयुष्कोपक्रमकालेन प्रारभ्यते / तदनन्तरं नयानां प्ररूपणा कृता / अपृथक्त्वे श्रुते नयानां समवतारः पृथक्त्वे श्रुते नास्ति समवतारः, पुरुषविशेषापेक्षंवा नयाः अवतार्यन्ते। यावदार्यस्वामिनः श्रुतमपृथक्त्वमासीत् तत्सम्बधेन आर्यवज्रस्वामिनः वक्तव्यता। तस्मिन् आर्यरक्षितसूरिवक्तव्यता दशपुरनगरस्योत्पत्तिः, एवं निह्नववक्तव्यता सामायिकं कथमवाप्यते तस्मिन् द्वारे मनुष्यदुर्लभतायां दश दृष्टान्ताः प्रतिपादिताः / अनुकम्पाप्रवणचित्तो जीवः सामायिकं लभते तत् दृष्टान्तैः दृढ़ीकृतम् / सर्वविरतिसामायिकनिरुक्तिमुपदर्य तस्योपरि ] अष्टदृष्टान्ताः प्रतिपादिताः। एवं उपोद्धातनियुक्तिं प्रदर्श्य सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्यवसरे द्वात्रिंशद्दोषविरहितं सूत्रं प्रदर्शितम् / तदनन्तरं नमस्कारस्य उत्पत्तिनिक्षेपादिनवद्वाराणि प्ररूपितानि, तस्मिन् प्ररूपणाद्वारे प्ररूपणा षट्पदा नवधा पञ्चपदा प्ररूपिता / तदनन्तरं सिद्धनमस्कारं कृतः सिद्धप्रकारान् प्रदर्श्य बुद्धिसिद्धभेदे चतुर्विधा बुद्धिः सदृष्टान्ताः प्रतिपादिता / कर्मक्षयसिद्धे समुद्धातस्वरूपंप्रतिपादितमस्ति / आचार्योपाध्यायसाधुनमस्कारादि तथा नमस्कारफलं च सदृष्टान्तं प्ररूपितम्। एवं द्वितीयविभागे युगप्रधानानां श्रीवज्रस्वामीश्रीआर्यरक्षितसूरीश्वरादीनां च महाप्रभावकचरित्राणि प्ररूपितानि तान्यवगम्य // 7 // Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सम्पादकीयम् द्वितीयोविभाग: श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 8 // पञ्चपरमेष्ठिनां भावनमस्कारं कृत्वा जैनशासनप्रभावनायां सर्वेऽपि यथाशक्ति प्रयत्नं कृत्वा क्षायिकसम्यक्त्वद्वारेण मोक्षं लभेयुः। मुनिपुण्यकीर्तिविजयो गणिः। श्री श्रीपालनगर जैन श्वे० मूर्तिपूजक देरासर ट्रस्ट 12 जमनादास मेहता मार्ग, वालकेश्वर, मुंबई - 400006. विक्रम सं० 2063 वीर सं० 2533 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ निर्युक्तेर्वि षयानक्रमः 0.3.6 उपक्रमादिः। // श्रीआवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः॥ ॥द्वितीयो विभागः॥ सूत्राणि-०,भाष्यः-१२४-१८९(६६), नियुक्तिगाथा:-७२४-१०५५(३३२) विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः क्रमः विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः समवाय्यसमवायिनी, कादि (6) द्रव्ये, (क्रमश:)। 724-879 477-657 भावेऽज्ञानज्ञानादि, प्रकृते प्राक्तृती७२४-७७७ 477-546 यमनुष्यभवबद्धजिननाम, गणिनो आयुरुपक्रमाः (7) सदृष्टान्ताः, ज्ञानाद्यव्याबाधान्तम् / - 737-748 488-492 दण्डकशाद्या हेतवः। - 724-726 477-4800 .3.6.5 प्रत्ययनिक्षेपाः (4) द्रव्ये प्रशस्ताप्रशस्तदेशकालौ, तप्तमाषादिः, दिवसरात्री प्रमाणकालो, वर्णकालः, भावेऽवध्यादिः / - 749-750 492-493 भावस्थितिः (4), प्रमाणकालेन लक्षणनिक्षेपाः (12), भावे प्रथमपौरुष्याऽधिकारः, भावे श्रद्धानादि (4) / - 751-753 493-496 भगवत्क्षायिकगणिक्षायो नयसप्तकं-तल्लक्षणभेदाः, पशमिकाभ्याम् / - 727-735 482-486 त्रिभिः श्रोत्रपेक्षया०.३.६.३ पुरुषनिक्षेपाः (8) / - 736 487 ऽधिकारः। - 754-761 496-501 0.3.6.4 कारणनिक्षेपाः (4) 0.3.6.8 आर्यवजात्परतोऽसमवतारः, तदन्यद्रव्ये निमित्तनैमित्तिनौ वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। - 762-764 501-502 .. // 1 // Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 2 // आवश्यकनिर्युक्तेर्विषयानुक्रमः 574 क्रमः विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः द्विर्गुह्यकनिमन्त्रणा वाचकत्वे देवमहः 0.3.7.4 आत्मा सामायिकम् / - 790 573 रुक्मिणीप्रतिबोधनं-आकाशगामिनी, 0.3.7.5 व्रतविषयः सर्वजीवादिः।१४९ 791 तद्विषयः, परानर्पणं 0.3.7.6 द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकयोमाहेश्वरीगमनम्। - 765-772 510-519 द्रव्यगुणसामायिकत्वे पृथक्त्वकृतआर्यरक्षिताः, वादः / - 792-795 575-577 मात्राद्याचार्यादि सम्यक्त्वश्रुत (3) चारित्राणि (आर्यरक्षितचरित्रम्)। - 773-776 519-520 (२)सामायिकम्। 150 796 577-578 1 महाकल्पच्छेदाः सामायिकस्वरूपं-बहुशो कालिके। 124 777 542 / देशसामायिकम्। - 797-803 578-580 0.3.7 निह्नववक्तव्यता। - 778-879 546-657 | क्षेत्रदिक्कालगतिभव्यसंयुनिह्नवमतानि, तदादि च्छासदृष्ट्याहारपर्याप्तसुप्तजन्मस्थितिपुरुषग्रामकालाः / 125-148778-783 546-570 वेदसञ्जाकषायायुर्ज्ञानयोगोपयोगशरीरनिह्नवदृष्ट्युपसंहारः, संस्थानसंहननमानलेश्यापरिणामवेदनाप्रत्येकदोषास्तत्फलं च, समुद्धातकर्मतन्निर्वेष्टनोद्वेष्टनाश्रवालङ्कारतन्निमित्तान्नादिग्रहणभजना, शयनासनस्थानचङ्गमणैः न बोटिके। - 784-788 570-572 सामायिकविचारः। - 804-806 580-581 नैगमसंग्रहव्यवहारास्त्रिविधं | 0.3.7.10 सम्यक्त्वश्रुतयोस्त्रिषु, विरतिनरे शब्दाद्याः संयम मन्वते। - 789 572 मिश्रं तिर्यक्ष्वपि, प्रतिपन्नास्त्रयाणां त्रिषु, // 2 // Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 3 // आवश्यक निर्युक्तेर्विषयानुक्रमः क्रमः विषयः भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रम: विषय: भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः चरणस्य द्वयोः, भजनोद्धुलोके / -807-808 581 निश्रावयन् चत्वारि। - 812-829 586-597 0.3.7.11 दिग्निक्षेपा, (18) दिक्षु 0.3.7.13 सम्यक्त्वादिविषयः। - 830 598 प्रतिपद्यमानः, प्रतिपन्नो 0.3.7.14 मानुष्यार्यक्षेत्रादिदुर्लभत्वे ऽन्यतरस्याम्। - 809-811 582-585 चोल्लकादिदृष्टान्ताः, युगदृष्टान्तो .7.12 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं गाथाभिः। - 831-835 598-606 तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संजयुच्यासको च, 0.3.7.15 धर्मकरणे उपदेशः, आलस्याद्या: दृष्टौ नयौ, आहारकः पर्याप्तकश्च, (13) श्रुतिविघ्नाः, ज्ञानावरणादिवद्, सम्यक्त्वश्रुतेऽनाहारकाः पर्याप्तकावपि व्रतक्षान्त्यादि, दृष्टादौ कर्मक्षये प्रतिपन्नी, जागरोऽन्यतरत्, अण्डपोतजयोस्त्रिक शुभयोगे च बोधिः। - 836-844 6 जरायौ चतुष्कं-मध्यमस्थितौ उभयं-आयुष 0.3.7.16 अनुकम्पाऽकामनिर्जराद्यैवैद्यउत्कृष्टायामपि, वेदत्रयसञ्जाचतुष्कयो: मिण्ठादीनां (11) सम्यक्त्वलाभ: प्रतिपत्तिः, अप्रथमे, कषाये सङ्ग्यायुश्चत्वारीतरः (वैद्यवानरदेव:) अभ्युत्थानसम्यक्त्वश्रुते, चतुर्ज्ञानी त्रियोगी उपयोगद्विक विनयाद्यैश्च / - 845-848 610-6 औदारिकं चत्वारि वैक्रियं द्वे, सर्वसंस्थान 0.3.7.17 सम्यक्त्वस्थितिः, प्रतिपत्तृप्रतिसंहननमध्यममाने चत्वारि, षट्ष लेश्यास द्वे पन्नप्रतिपतितानामल्पबहत्वं तत्सङ्गया, तिसृषु चारित्रं-पूर्वप्रतिपन्नोऽन्यतरस्यां अन्तरमविरहविरहौ भवाकर्षों / वर्द्धमानावस्थिते द्विविधवेदना क्षेत्रस्पर्शना तत्स्पर्शना / - 849-860 633-638 ऽसमवहतः, निर्वेष्टयन्नुद्वृत्तः 0.3.7.18 सम्यक्त्व श्रुतः(७)देश(६) सर्व 07-609 Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ आवश्यक श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 4 // निर्युक्तेर्विषयानुक्रमः विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः (8) विरतिनिरुक्तयः, दमदन्ताद्याः (8) दृष्टान्ताः / - 861-865 639-640 0.3.7.19 मुनित्वस्वरूपम्। 151 866-868 642 0.3.7.20 मेतार्यस्तुतिः। - 869-870 648 0.3.7.21 कालिकाचार्यस्तुतिः। - 871 6650 0.3.7.22 चिलातीपुत्रस्तुतिः। - 872-875 653 | 0.5.3 0.3.7.23 लक्षश्लोकसोपः,धर्मरुचिरनाकुट्याम्, इलापुत्रः परिज्ञायांप्रत्याख्याने तेतलिः। - 876-879 653-657 सूत्रस्पर्शिकनियुक्ति:सूत्रस्वरूपम्। - 880-886 658-661 / 0.5.4 सूत्रस्वरूपं-दोषाः 0.5.5 गुणा: (8-6) / - 880-886 658-661 नमस्कारव्याख्याः / - 887-1026 662-821 नमस्कारे उत्पत्तिनिक्षेपपदपदार्थप्ररूपणावस्त्वाक्षेपप्रसिद्धिक्रमप्रयोजनफलानि (11) / - 887 662 आदिनैगमेऽनुत्पन्नः शेषाणां विषयः भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः | समुत्थानवाचनालब्धित उत्पन्नः, ऋज्वानाद्यं, शेषा लब्धि मन्वते, निह्नवादि द्रव्ये (द्रमकदृष्टान्तः) नैपातिकात् द्रव्यभावसङ्कोचः। - 888-890663-665 किं कस्य केन कियच्चिरं कतिविधमिति षट्पदाः, सत्पदाद्यैर्गतीन्द्रियादिषु नवपदाः, आरोपणाभजनापृच्छादापनानिर्यापनाभिः पञ्चविधा प्ररूपणा। - 891-902 667-673 मार्गाद्या नमस्कारहेतवः / - 903-905 674-675 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ताः / सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपा: (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दनिरुक्तिः, तन्नमस्कारफलम्। - 906-926 675-716 Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 5 // आवश्यकनियुक्तर्विषयानुक्रमः 0.5.8 विषय: भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः भाष्य: नियुक्तिः पृष्ठः कर्मशिल्पादिभिः (11) 0.5.10 तप:सिद्धे दृढप्रहारी। - 952 770 सिद्धनिक्षेपाः, कर्मशिल्पयोर्भेदः, 0.5.11 सिद्धस्य निरुक्तिः, समुद्धातः, सागिरिसिद्धः, कोकासो शैलेशी, अलाबुकादिवद्गतिः, वर्द्धकिश्च दृष्टान्तौ। - 927-930 717-719 अलोके स्खलनेत्यादि / - 953-959 772-778 विद्यामन्त्रयोर्विशेष:, | 0.5.12 सिद्धशिलावर्णनं-सिद्धावगाहनाआर्यखपुटस्तम्भाकर्षक देशप्रदेशस्पशृलक्षणसुख दृष्टान्ती / . 931-933 722-724 .29. (म्लेच्छदृष्टान्तः) एकार्थिक (8) योगे आर्यसमितः, आगमे नमस्कारफलानि / - 960-992 779-788 गौतमः, अर्थे मम्मणः, 0.5.13 आचार्यनिक्षेपाः (4) / - 993-999 789-791 यात्रायां त्रुटितः। - 934-936 725-728 | 0.5.14 उपाध्यायनिक्षेपाः (4) बुद्धिसिद्धलक्षणम्, औत्पत्ति अक्षरार्थादि। - 1000-07791-793 क्यादिभेदाः, लक्षणानि 0.5.15 साधोर्निक्षेपाः, दृष्टान्ताश्च, भरतशिलापण्य स्वरूपादि 152-174 1008-17 794-814 वृक्षाद्याः (16) भरतशिला पञ्चविधत्वे क्रमे च मेषाद्याः (26) निमित्तार्थ शङ्कासमाधानम् - 1018-21 815-817 शास्त्राद्याः (14) सुवर्ण 0.5.17 प्रयोजनफले, कर्मक्षयादि, कारकर्षकाद्याः (12) अभयाद्याः अर्थकामादि (८)(त्रिदण्ड्यादि(२२) दृष्टान्ताः / - 937-951 729-753 दृष्टान्ता: 5) - 1022-24818-820 // 5 // Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक क्रमः विषयः भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / क्रमः विषयः भाष्यः नियुक्तिः पृष्ठः / नियुक्ति आवश्यकभाष्य8०.५.१८ नन्द्यनुयोगोपोद्घातान् ज्ञात्वा ककारलाभः / - 1040-41 842-843 निर्युक्तेर्विश्रीहारिक पञ्चमङ्गलं पठित्त्वा साम्न एकार्थिकानि षयानुक्रमः वृत्तियुतम् सूत्रारम्भः - 1025-26 820-821 (सामसमसम्यगिकाः) निक्षेपाश्च भाग-२ प्रथम प्रत्येकस्य, द्रव्ये शर्करातुलायोग॥६॥ सामयिकाध्ययनम् / 175-183 1027-55 822-863 चितयः भावे दुःखाकरणं सूत्रस्पर्श करणभयान्त माध्यस्थ्यं ज्ञानादि सामायिकसर्ववय॑योगप्रत्याख्यान तत्प्रोतनं च। 189 1042-44 844-845 यावजीवत्रिविधानां सामायिकैकार्थिकानि / - 1045847 निरूपणम् / 175-1831027-28 822-831 कर्ताऽऽत्मा, कर्म सामायिकं१.२ क्षेत्रकालकरणे, जीवभावकरणे करणमात्मा। - 1046-48 851-853 श्रुते बद्धाबद्धनिशीथानिशीथे सर्वनिक्षेपाः (7) / - 1049 855 (अनादेशाः, द्वैपायना:) नोश्रुते क्रोधोदयो वर्व्यः, सम्यक्त्वादि गुणे तप:संयमी, योजनायां शस्तो योगः। - 1050-51856-857 मनोवाक्कायाः (4-4-7) प्रत्याख्याननिक्षेपाः(६)।- 1052-53 अधिकारश्च / 184-188 1029-38 831-841 1.10 यावज्जीवार्थः जीवनिक्षेपः कृताकृतं केन केषु कदा नयः / ओघेआयुः। - 1054-55 860-863 कतिविधं कथं द्वाराणि / - 1039 842 देशविघातिशुद्धी // इति श्रीआवश्यकनिर्युक्तेर्द्वितीयविभागस्य विषयानुक्रमः॥ Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 724 आयुरुपक्रमा: (7) सदृष्टान्ता:, दण्डकशाद्या // 477 // / / अहम् // // श्रीमद्विजयरामचन्द्रसूरीश्वरस्मृति-ग्रन्थमाला-आगमाङ्कः-४०-ग्रन्थाङ्कः-२९/२॥ ॥प्रथमतीर्थपति-श्रीआदिनाथस्वामिने नमः // ऐं नमः / / चरमतीर्थपति-श्रीमहावीरस्वामिने नमः॥ ॥पञ्चमगणधर-श्रीमत्सुधर्मस्वामिने नमः॥ // तपागच्छीय पूज्याचार्यदेव-श्रीमद्विजयदान-प्रेम-रामचन्द्रसूरीश्वरेभ्यो नमः॥ श्रीमद्गणधरवरसुधर्मस्वामिविरचितं श्रीमद्भद्रबाहुश्रुतकेवलिततनियुक्तियुतं पूर्वधराचार्यविहितभाष्यभूषितं श्रीमद्भवविरहहरिभद्रसूरिसूत्रितवृत्त्यलङ्कतं श्रीआवश्यकसूत्रम्। द्वितीयो विभागः। साम्प्रतं यथायुष्कोपक्रमकाल: प्रतिपाद्यते-सच सप्तधा, तद्यथा नि०- अज्झवसाणनिमित्ते आहारे वेयणा पराघाए। फासे आणापाणु सत्तविहं झिज्जए आउं॥७२४॥ अध्यवसानमेव निमित्तं अध्यवसाननिमित्तम्, तस्मिन्नध्यवसाने सति, अथवा अध्यवसानं रागस्नेहभयभेदेन त्रिधा तस्मिन्नध्यवसाने सति, तथा दण्डादिके निमित्ते सति, आहारे प्रचुरे सति, वेदनायां नयनादिसम्बन्धिन्यां सत्याम्, पराघातो गर्तापातादिसमुत्थस्तस्मिन् सति, स्पर्शे भुजङ्गादिसम्बन्धिनि, प्राणापानयोनिरोधे, किं?,सर्वत्रैव क्रियामाह- सप्तविधं सप्त हेतवः // 477 // Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 478 // प्रकारमेवं भिद्यते आयुरिति गाथासमुदायार्थः। अवयवार्थस्तूदाहरणेभ्योऽवसेयः, तानि चामूनि-रागाध्यवसाने सति भिद्यते 0.3 उपोद्घातआयुर्यथा नियुक्तिः, एगस्स गावीयो हरियाओ, ताहे कुढिया पच्छओ लग्गा, तेहिं नियत्तियाओ, तत्थेगो तरुणो अतिसयदिव्वरूवधारी षष्ठद्वारम्, तिसिओ गामं पविट्ठो, तस्स तरुणीए नीणियमुदगं, सो य पीतो, सा तस्स अणुरत्ता, होक्कारंतस्सवि ण ठाति, सो उठित्ता उपक्रमादिः। नियुक्ति: 724 गतो, सावितंपलोएंती तहेव उणुयत्तेति, जाहे अहिस्सोजाओ ताहे तहठिया चेव रागसंमोहियमणा उयल्ला / एवं रागज्झवसाणे आयुरुपक्रमाः भिजति आउंति, तथा स्नेहाध्यवसाने सति भिद्यते आयुर्यथा- एगस्स वाणियगस्स तरुणी महिला, ताणि परोप्परमतीवमणु- (7) सदृष्टान्ताः, रत्ताणि, ताहे सो वाणिज्जगेण गतो, पडिनियत्तो वसहिं एक्काहेण ण पावइ, ताहे वयंसगा से भणंति- पिच्छामो किं सच्चो दण्डकशाद्या अणुरागोन वत्ति?, ततो एगेणागंतूण भणिया- सो मउत्ति, तीए भणियं-किं सच्चं?, सच्चं सच्चंति, ततो तिन्निवारे पुच्छित्ता हेतवः। मया, इयरस्स कहियं, सोऽवि तह चेव मतो। एवं स्नेहाध्यवसाने सति भिद्यते आयुरिति, आह- रागस्नेहयोः कः प्रतिविशेष इति?, उच्यते, रूपाद्याक्षेपजनितःप्रीतिविशेषोरागः, सामान्यस्त्वपत्यादिगोचरः स्नेह इति, भयाध्यवसाने भिद्यते आर्युर्यथा / 0 एकस्य गावो हृताः, तदा ग्रामाधिपाः (आरक्षकाः) पश्चाल्लग्नाः, तैर्निर्वर्तिताः, तत्रैकः तरुणोऽतिशयदिव्यरूपधारी तृषितो ग्राम प्रविष्टः, तस्मै तरुण्याऽऽनीतमुदकम्, स च पीतवान्, सा तस्मिन्ननुरक्ता, हुङ्कारयत्यपि न तिष्ठति, स उत्थाय गतः, सापि तं प्रलोकयन्ती तथैव स्थितेति(?) यदाऽदृश्यो जातस्तदा तथास्थितैव रागसंमूढमना मृता / एवं रागाध्यवसानेन भिद्यते आयुरिति / एकस्य वणिजस्तरुणी महिला, तौ परस्परमतीव अनुरक्तौ, तदास वाणिज्याय गतः, प्रतिनिवृत्तो वसतिमेकाहेन न प्राप्स्यति, तदा वयस्यास्तस्य भणन्ति-प्रेक्षामहे किं सत्योऽनुरागो न वेति, तत एकनागत्य भणिता- स मृत इति, तया भणितं- किं सत्यं?, सत्यं सत्यमिति, ततः त्रीन् वारान् पृष्ट्वा मृता, इतरस्मै कथितम्, सोऽपि तथैव मृतः। ताहे पउत्तेति (प्र०) // 478 // Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 479 // सोमिलस्येति-बारवतीए वासुदेवो राया, वसुदेवो से पिया देवई माया, सा कंचि महिलं पुत्तस्स थणं देंतिं दळूण अद्धिति 0.3 उपोद्घातपगया, वासुदेवेण पुच्छिया- अम्मो! कीस अद्धितिं पकरेसि?, तीए भणियं- जात! न मे पुत्तभंडेण केणई थणो पीउत्ति, नियुक्तिः, 0.3.6 वासुदेवेण भणिया- मा अद्धितिं करेसि, इण्डिं ते देवयाणुभावेण पुत्तसंपत्तिं करेमो, देवया आराहिया, तीए भणियं षष्ठद्वारम्, भविस्सइ से दिव्वपुरिसो पुत्तोत्ति, तहेव जायं। जायस्स य से गयसुकुमालोत्ति नामं कयं। सोय सव्वजादवपितो सुहंसुहेण उपक्रमादिः। नियुक्ति: 724 अभिरमइ, सोमिलमाहणधूया यरूववतित्ति परिणाविओ, अरिट्टनेमिस्सय अंतियं धम्मं सोऊण पव्वइओ, गतोय भगवया / आयुरुपक्रमाः सद्धिं, धिज्जाइयस्सवि अपत्तियं जायं। कालेण पुणो भगवया सद्धिं बारवतिमागओ, मसाणे य पडिमं ठितो, दिट्ठो य धिज्जाइएणं, ततो कुविएण कुडियंठो मत्थए दाऊण अंगाराणं से भरितो, तस्स य सम्म अहियासेमाणस्स केवलं समुप्पण्णं, अंतगडो य संवुत्तो। वासुदेवो य भगवतो रिट्टनेमिस्स चलणजुयलं नमिऊणं सेसे य साहू वंदिऊण पुच्छइ- भगवं! कतो. गयसुकुमालोत्ति?, भगवया कहियं- मसाणे पडिमं ठितो आसि, वासुदेवो तत्थेव गतो, मतो दिट्ठो, कुविएण भगवं MC द्वारिकायां वासुदेवो राजा, वसुदेवस्तस्य पिता देवकी माता, सा काञ्चिन्महिला पुत्राय स्तन्यं ददतीं दृष्ट्वाऽधृतिं प्रगता, वासुदेवेन पृष्टा- अम्ब ! किमधृतिक प्रकरोषि?, तया भणितं जात! न मम पुत्रभाण्डेन केनचित् स्तन्यं पीतमिति, वासुदेवेन भणिता- माऽधृति कार्षीः, इदानीं तव देवतानुभावेन पुत्रसंपत्तिं करोमि, देवताऽऽराद्धा, तया भणितं- भविष्यति तस्या दिव्यपुरुषः पुत्र इति, तथैव जातम् / जातस्य च तस्य गजसुकुमाल इति नाम कृतम् / स च सर्वयादवप्रियः सुखं 8 सुखेनाभिरमते, सोमिलब्राह्मणदुहिता च रूपवतीति परिणायितः, अरिष्टनेमेश्चान्तिके धर्मं श्रुत्वा प्रव्रजितः, गतश्च भगवता साधः, धिग्जातीयस्याप्यप्रीतिकं जातम्। कालेन पुनर्भगवता साधं द्वारिकायामागतः, श्मशाने च प्रतिमां स्थितः, दृष्टश्च धिग्जातीयेन, ततः कुपितेन कुण्डिकाकण्ठं (पाली)मस्तके दत्त्वाऽङ्गारैः तस्य भृतः, | तस्य च सम्यगध्यस्यतः केवलं समुत्पन्नं अन्तकृच्च संवृत्तः। वासुदेवश्च भगवतोऽरिष्टनेमेश्चरणयुगलं नत्वा शेषांश्च साधून वन्दित्वा पृच्छति- भगवन्! क्व गजसुकुमाल | इति?, भगवता कथितं- श्मशाने प्रतिमया स्थित आसीत् वासुदेवस्तत्रैव गतः मृतो दृष्टः कुपितेन भगवान् , सटष्टान्ताः , दण्डकशाद्या हेतवः। Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 480 // // 5 // (7) पुच्छिओ- केणेस मारिउत्ति ?, भगवया भणियं-जस्सेव तुमं नयरिं पविसंतं दट्ठण सीसं फुट्टिहीतित्ति / धिज्जाइओऽवि | 0.3 उपोद्घातमाणुसाणि पट्ठाविऊण जाव नीति ताव दिट्ठो अणेण पविसंतो वासुदेवो, भयसंभंतस्स य से सीसंतडित्ति सयसिक्करं फुटृति। नियुक्तिः, 0.3.6 एवं भयाध्यवसाने सति भिद्यते आयुरिति / द्वारं / यदुक्तं 'निमित्ते सति भिद्यते आयु'रिति तन्निमित्तमनेकप्रकारं प्रतिपादयन्नाह षष्ठद्वारम्, नि०-दंडकससत्थरज्जू अग्गी उदगपडणं विसं वाला। सीउण्हं अरइ भयं खुहा पिवासा य वाही य॥७२५॥ उपक्रमादिः। नियुक्तिः नि०-मुत्तपुरीसनिरोहे जिण्णाजिण्णे य भोयणे बहुसो। घंसणघोलणपीलण आउस्स उवक्कमा एए / / 726 // दारं / / 725-726 दण्डकशाशस्त्ररज्जवः अग्निः उदकपतनं विषं व्यालाः शीतोष्णमरतिर्भयं क्षुत्पिपासा च व्याधिश्च मूत्रपुरीषनिरोधः जीर्णाजीणे च आयुरुपक्रमाः भोजनं बहुशः घर्षणघोलणपीडनान्यायुषः उपक्रमहेतुत्वादुपक्रमा एते, कारणे कार्योपचारात्, यथा- तन्दुलान् वर्षति पर्जन्यस्तथा / आयुर्घतमिति / तत्र दण्डादयः प्रसिद्धा एव, 'व्यालाः' सर्पा उच्यन्ते, घर्षणं चन्दनस्येव, घोलनं- अङ्गष्ठकाङ्गलिगृहीतसञ्चाल्यमानयूकाया इव, पीडनं- इक्ष्वादेरिवेति गाथार्थः॥ द्वारं // तथाऽऽहारे सत्यसति वा भिद्यते आयुर्यथा- एगो मरुगो छणे अट्ठारस वारे भुंजिऊण सूलेण मओ, अण्णो पुण छुहाएमओत्ति // द्वारं ॥वेदनायां सत्यां भिद्यते आयुर्यथा शिरोनयनवेदनादिभिरनेके मृता इति // द्वारं / / तथा पराघाते सति भिद्यते आयुर्यथा- विजले वा तडीए वा खाणीए वा पेल्लियस्सेति॥ द्वारं // तथा स्पर्शे सति भिद्यते आयुर्यथा- तयाविसेणं सप्पेणं छित्तस्स, जहा वा बंभदत्तस्य इत्थीरयणं, तंमि मए पुत्तेण से 4- पृष्टः- केनैष मारित इति?, भगवता भणितं- यस्यैव त्वां नगरी प्रविशन्तं दृष्ट्वा शीर्षं स्फुटिष्यतीति। धिग्जातीयोऽपि मानुषान् प्रस्थाप्य यावद्याति तावद्दष्टोऽनेन प्रविशन् वासुदेवः, भयसंभ्रान्तस्य च तस्य शीर्षं चटदिति शतशर्करं स्फुटितमिति। (r) एको ब्राह्मणः क्षणेऽष्टादश वारान्भुक्त्वा शूलेन मृतः, अन्यः पुनः क्षुधा मृत इति। * कर्दमेन वा तट्या वा खन्या वा प्रेरितस्येति / त्वग्विषेण सर्पण स्पृष्टस्य, यथा वा ब्रह्मदत्तस्य स्त्रीरत्नम्, तस्मिन् मृते पुत्रेण तस्यै - सदृष्टान्ताः, दण्डकशाद्या हेतवः। // 48 Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक नियुक्तिः, वृत्तियुतम् भाग-२ // 481 // भणियं- मए सद्धिं भोगे भुंजाहित्ति, तीए भणियं- न तरसि मज्झं फरिसं विसहित्तए, न पत्तियइ, आसो आणिओ, सो तीए 0.3 उपोद्घातहत्थेण मुहाओ कडिं जाव छित्तो, सो गलिऊण सुक्कक्खएण मतो, तहावि अपत्तियंतेण लोहमयपुरिसो कओ, तीएल 0.3.6 अवलंडिओ, सोऽवि विलीणोति // द्वारम् // तथा प्राणापाननिरोधे सति भिद्यते आयुर्यथा- छगलगाणं जण्णवाडादिसु षष्ठद्वारम्, मारिजंताणं ॥द्वारम्॥एवं सप्तविधं भिद्यते आयुरिति।न चैतत्सर्वेषामेव, किंतु सोपक्रमायुषांन निरुपक्रमायुषामिति / तत्र उपक्रमादिः। नियुक्तिः देवा नेरइया वा असंखवासाउया य तिरिमणुया। उत्तमपुरिसा य तहा चरिमसरीरा य निरुवकमा॥१॥सेसा संसारत्था - 725-726 भइया निरुवक्कमा व इतरे वा। सोवक्कमनिरुवक्कमभेदो भणिओ समासेणं // 2 // आह- अध्यवसायादीनां निमित्तत्वा आयुरुपक्रमाः परित्यागाद्भेदोपन्यासो विरुध्यत इति, न, आन्तरेतरविचित्रोपाधिभेदेन निमित्तभेदानामेवोपन्यासात्, सकलजनसाधरणत्वाच्च सदृष्टान्ता:, शास्त्रारम्भस्य, आह- यद्येवमुपक्रम्यते आयुस्ततश्च कृतनाशोऽकृताभ्यागमश्च, कथं?, संवत्सरशतमुपनिबद्धमायुः, तस्या दण्डकशाद्या पान्तराल एव व्यपगमात्कृतनाशः, येन च कर्मणा तदुपक्रम्यते तस्याकृतस्यैवाभ्यागम इति, अत्रोच्यते, यथा वर्षशतभक्त हेतवः। मप्यग्निकव्याधितस्याल्पेनापि कालेनोपभुजानस्य न कृतनाशो नाप्यकृताभ्यागमस्तद्वदिहापीति, आह च भाष्यकार:कम्मोवक्कामिज्जइ अपत्तकालंपि जइ ततो पत्ता। अकयागमकयनासामोक्खानासासयादोसा॥१॥ न हि दीहकालियस्सवि णासो - भणितं- मया साधु भोगान् भुक्ष्वेति, तया भणितं-न शक्नोषि मम स्पर्श विसोढुम्, न प्रत्येति, अश्व आनीतः, स तया हस्तेन मुखात्कटीं यावत्स्पृष्टः, स गिलित्वा (विलीय) शुक्रक्षयेण मृतः, तथाप्यप्रत्यायता लोहमयपुरुषः कृतः, तया आलिङ्गितः, सोऽपि विलीन इति / अजानां यज्ञपाटकादिषु मार्यमाणानाम् / देवा नैरयिका वा असंख्यवर्षायुषश्च तिर्यनराः / उत्तमपुरुषाश्च तथा चरमशरीराश्च निरुपक्रमाः॥१॥ शेषाः संसारस्था भक्ता निरुपक्रमा वा इतरे वा। सोपक्रमनिरुपभेदो भणितः समासेन // 2 // ॐ कर्मोपक्रम्यते अप्राप्तकालेऽपि यदि ततः प्राप्ताः। अकृतागमकृतनाशमोक्षानाश्वाशतादोषाः॥ 1 // न हि दीर्घकालिकस्यापि नाश--- // 481 // Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 482 // तस्साणुभूतितो खिप्पं / बहुकालाहारस्स व दुयमग्गितरोगिणो भोगो॥२॥ सव्वं च पदेसतया भुज्जइ कम्ममणुभावतो भइतं / तेणावस्साणु 0.3 उपोद्धातभवे के कतनासादयो तस्स? // 3 // किंचिदकालेऽवि फलं पाविज्जइ पच्चए य कालेण। तह कम्मं पाविज्जइ कालेणवि पच्चए अण्णं // 4 // नियुक्तिः, जह वा दीहा रज्जू डज्झइ कालेण पुंजिया खिप्पं / विततो पडोऽवि सुस्सइ पिंडीभूतो य कालेणं॥ 5 // इत्यादि / ततश्च यथोक्त-3 षष्ठद्वारम्, दोषानुपपत्तिरिति द्वारगाथावयवार्थः / व्याख्यात उपक्रमकालः, साम्प्रतं देशकालद्वारावयवार्थ उच्यते- तत्र देशकाल. उपक्रमादिः। नियुक्ति: प्रस्तावोऽभिधीयते, सच प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, तत्र प्रशस्तस्वरूपप्रतिपादनायाह 727-728 नि०-निद्भूमगंच गामं महिलाथूभं च सुण्णयं दटुं / णीयंच कागा ओलेन्ति जाया भिक्खस्स हरहरा // 727 // प्रशस्तानिर्द्धमकं च ग्रामं महिलास्तूपं च कूपतटमित्यर्थः, शून्यं दृष्ट्रा, तथा नीचं च काका:ओलिन्ति त्ति गृहाणि प्रति परिभ्रमन्ति, प्रशस्त देशकालौ, तांश्च दृष्ट्वा विद्यात् यथा जाता भैक्षस्य हरहरे त्यतीव भिक्षाप्रस्ताव इति, पाठान्तरं वा 'नीयं च काए ओलिन्ते' दृष्ट्वेत्यनुवर्तत दिवसरात्री इति गाथार्थः / अप्रशस्तदेशकालस्वरूपाभिधित्सयाऽऽह प्रमाणकालौ। नि०-निम्मच्छियं महुं पायडो णिही खज्जगावणो सुण्णो।जा यंगणे पसुत्ता पउत्थवइया य मत्ता य॥७२८ // दारं / / निर्माक्षिकं मधु, प्रकटो निधिः, खाद्यकापणः शून्यः, कुल्लूरिकापण इति भावार्थः, अतो मध्वादीनां ग्रहणप्रस्तावः, तथा या चाङ्गणे प्रसुप्ता प्रोषितपतिका च मत्ता च तस्या अपि ग्रहणं प्रति प्रस्ताव एवेति, आसवेन मदनाकुलीकृतत्वात्तस्या इति। स्तस्यानुभूतितः क्षिप्रम् / बहुकालीनाहारस्येव द्रुतमग्निकरोगिणो भोगः // 2 // सर्वच प्रदेशतया भुज्यते कर्म अनुभावतो भक्तम् / तेनावश्यानुभवे के कृतनाशादयस्तस्य // 482 // ? // 3 // किञ्चिदकालेऽपि फलं पाच्यते पच्यते च कालेन / तथा कर्म पाच्यते कालेनापि पच्यतेऽन्यत् // 4 // यथा वा दीर्घा रज्जूर्दह्यते कालेन पुञ्जिता क्षिप्रम् / विततः पटोऽपि शुष्यति पिण्डीभूतश्च कालेन // 5 // Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 483 // गाथार्थः॥ दारं // इदानीं कालकालः प्रतिपाद्यते- कालस्य- सत्त्वस्य श्वादेः कालो- मरणं कालकालः, अमुमेवार्थं 0.3 उपोद्घातप्रतिपादयन्नाह नियुक्तिः, नि०- कालेण कओ कालो अम्हं सज्झायदेसकालंमि। तो तेण हओ कालो अकालकालं करेंतेणं // 729 // षष्टद्वारम्, कालेन शुना कृतः कालः कृतं मरणम्, अस्माकं स्वाध्यायदेशकाले ततोऽनेन हतः कालः- भग्नः स्वाध्यायकालः, अकाले उपक्रमादिः। नियुक्तिः अप्रस्तावे कालं मरणं कुर्वतेति गाथार्थः॥द्वारम्॥इदानीं प्रमाणकालः प्रतिपाद्यते-तत्राद्धाकालविशेष एव मनुष्यलोकान्तर्वर्ती 729-731 विशिष्टव्यवहारहेतुः अहर्निशरूपः प्रमाणकाल इति, आह च प्रशस्तानि०-दुविहो पमाणकालो दिवसपमाणंच होइ राई ।चउपोरिसिओ दिवसो राती चउपोरिसीचेव // 730 // प्रशस्त देशकालौ, द्विविधः प्रमाणकालः- दिवसप्रमाणं च भवति रात्रिश्च, चतुष्पौरुषिको दिवसः रात्रिश्चतुष्पौरुष्येव, ततश्च प्रमाणमेव कालः दिवसरात्री प्रमाणकालः, पौरुषीप्रमाणं त्वन्यत्रोत्कृष्टहीनादिभेदभिन्नं प्रतिपादितमेवेति गाथार्थः // द्वारम् // इदानीं वर्णकालस्वरूप- प्रमाणकालौ। प्रदर्शनायाह नि०-पंचण्हं वण्णाणं जो खलु वण्णेण कालओ वण्णो।सो होइ वण्णकालो वण्णिज्जइ जो वजं कालं // 731 // पञ्चानां शुक्लादीनां वर्णानां यः खलु वर्णेन छायया कालको वर्णः, खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्कृष्ण एव, अनेन गौरादेर्नामकृष्णस्य च व्यवच्छेदः, स भवति वर्णकालः, वर्णश्चासौ कालश्चेति वर्णकालः, वण्णिजइ जो व जं कालं ति वर्णनं. // 483 // वर्णः, प्ररूपणमित्यर्थः, ततश्चवर्ण्यते-प्ररूप्यते यो वा कश्चित्पदार्थो यत्कालंस वर्णकालः, वर्णप्रधानः कालोवर्णकाल इति गाथार्थः // इदानीं भावकालः प्रतिपाद्यते- भावानामौदयिकादीनां स्थिति वकाल इति, आह च Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 484 // नि०- सादीसपज्जवसिओ चउभंगविभागभावणा एत्थं / ओदइयादीयाणं तं जाणसुभावकालं तु // 732 // सादिः सपर्यवसितश्चतुर्भङ्गविभागभावना अत्र कार्या, केषां?- औदयिकादीनां भावानामिति, ततश्च योऽसौ विभागभावनाविषयस्तं जानीहि भावकालं तु, इयमक्षरगमनिका, अयं भावार्थ:- औदयिको भावः सादिः सपर्यवसानः सादिरपर्यवसानः / अनादिः सपर्यवसानः अनादिरपर्यवसान इत्येवमौपशमिकादिष्वपि चतुर्भङ्गिका द्रष्टव्या, इयं पुनरत्रविभागभावनाऔदयिकचतुर्भङ्गिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं विषयः- नारकादीनां नारकादिभवः खल्वौदयिको भावः / सादिसपर्यवसानः, मिथ्यात्वादयो भव्यानामौदयिको भावोऽनादिसपर्यवसानः, स एवाभव्यानां चरमभङ्ग इति। उक्तः औदयिकः, औपशमिकचतुर्भङ्गिकायांतु व्यादयः शून्या एव, प्रथमभङ्गस्त्वौपशमिकसम्यक्त्वादयः, औपशमिको भावः सादिसपर्यवसान इति / उक्त औपशमिकः, क्षायिकचतुर्भङ्गिकायांतुत्र्यादयः शून्या एव, क्षायिकंचारित्रंदानादिलब्धिपञ्चक च क्षायिको भावःसादिसपर्यवसानः, सिद्धस्य चारित्र्यचारित्र्यादिविकल्पातीतत्वात्, क्षायिकज्ञानदर्शने तुसादिरपर्यवसाने इति, अन्ये तु द्वितीयभङ्ग एव सर्वमिदं प्रतिपादयन्ति / उक्तः क्षायिकः, क्षायोपशमिकचतुर्भङ्गिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं विषयः- चत्वारि ज्ञानानि क्षायोपशमिको भावः सादिसपर्यवसानः, मत्यज्ञानश्रुताज्ञाने भव्यानामनादिसपर्यवसाने, एते एवाभव्यानां चरमभङ्ग इति / उक्तः क्षायोपशमिकः, पारिणामिकचतुर्भङ्गिकायां द्वितीयभङ्गशून्यानां शेषभङ्गानामयं गोचरः- पुद्गलकाये व्यणुकादिः पारिणामिको भावः सादिसपर्यवसानः, भव्यत्वं भव्यानामनादिः सपर्यवसानः, जीवत्वं पुनः चरमभङ्ग इति, उक्तः पारिणामिकः / उक्तार्थसङ्ग्रहगाथा- बीयं दुतियादीया भंगा वज्जेत्तु / 0 (औदयिकाद्यनुक्रमेण) द्वितीयं द्वितीयादीन् तृतीयादीन् भङ्गान् वर्जयित्वा = 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 732 प्रशस्ताप्रशस्तदेशकाली, दिवसरात्री प्रमाणकालौ। // 484 // Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 485 // प्रशस्ताप्रशस्त बिइययं सेसे। भवमिच्छसम्मचरणे दिट्ठीनाणेतराणुभव्वजिए॥१॥ इति गाथार्थ: 0.3 उपोद्घातनि०- एत्थं पुण अहिगारोपमाणकालेण होइ नायव्वो।खेत्तंमि कंमिकाले विभासियं जिणवरिंदेणं? // 733 / / नियुक्तिः, अत्र पुनः अनेकविधकालप्ररूपणायां अधिकारः प्रयोजनं प्रस्तावः प्रमाणकालेन भवति ज्ञातव्यः। आह-'दव्वे अद्ध' इत्यादि षष्ठद्वारम्, द्वारगाथायां पगयंतु भावेणंती'त्युक्तम्, साम्प्रतमत्र पुनरधिकारः प्रमाणकालेन भवति ज्ञातव्य इत्युच्यमानं कथं न विरुद्ध्यत - उपक्रमादिः। नियुक्तिः इति?, उच्यते, क्षायिकभावकाले भगवता प्रमाणकाले च पूर्वाह्नेसामायिकंभाषितमित्यविरोधः / अथवा प्रमाणकालोऽपि 733-734 भावकाल एव, तस्याद्धाकालस्वरूपत्वादित्यलं विस्तरेणेति / 'उद्देसे निद्देसे ये' त्याद्युपोद्धातनियुक्तिप्रतिबद्धद्वारगाथाद्वयस्य व्याख्यातं कालद्वारमिति / साम्प्रतं यत्र क्षेत्रे भाषितं सामायिकं तदजानन् प्रमाणकालस्य चानेकरूपत्वाद्विशेषमजानन् देशकालौ, गाथापश्चार्द्धमाह चोदक:-'खेत्तंमि कंमिकाले विभासियं जिणवरिंदेणं? इतिगाथार्थः॥चोदकप्रश्नोत्तरप्रतिपिपादयिषया- दिवसरात्री प्रमाणकालौ। नि०- वइसाहसुद्धएक्कारसीऍपुव्वण्हदेसकालंमि। महसेणवणुज्जाणे अणंतरं परंपर सेसं // 734 / / वैशाखशुद्धैकादश्यां पूर्वाह्नदेशकाले प्रथमपौरुष्यामिति भावार्थः / कालस्यान्तरङ्गत्वख्यापनार्थमेव प्रश्नव्यत्ययेन निर्देशः। महसेनवनोद्याने क्षेत्रे अनन्तरनिर्गमः सामायिकस्य, परम्परं सेसं ति शेषं क्षेत्रजातमधिकृत्य परम्परनिर्गमस्तस्येति, आह च भाष्यकार:- खेत्तं महसेणवणोवलक्खियं जत्थ निग्गयं पुब्विं / सामाइयमन्नेसु य परंपरविणिग्गमो तस्स॥१॥इति गाथार्थः // गतं शेषयोरपि द्वितीयं वर्जयित्वा (3-1-2-3-3 भङ्गाः) भवे मिथ्यात्वे (भव्येऽभव्ये च)(औ०) सम्यक्त्वे (क्षा०) चरणे (व्रतरूपे) (क्षायो) दर्शनज्ञानयोः मत्यादौ अज्ञाने (भव्ये अभव्ये च) (पा०) अणौ भव्यत्वे जीवत्वे॥१॥७ क्षेत्रं महासेनवनोपलक्षितं यत्र निर्गतं पूर्वम् / सामायिकमन्येषु च परम्परविनिर्गमस्तस्य / / 1 / / ऽऽह // 485 // Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 486 // मूलद्वारगाथाद्वयप्रतिबद्धं क्षेत्रद्वारम्, इह च क्षेत्रकालपुरुषद्वाराणां निर्गमाङ्गता व्याख्यातैव, ततश्च निर्गमद्वारव्याचिख्या- 0.3 उपोद्घात ऽऽह-'नामं ठवणा दविए खेत्ते काले तहेव भावे य। एसो उ निग्गमस्स निक्खेवो छव्विहो होइ'त्ति येयं गाथोपन्यस्ता नियुक्तिः, अस्या एव भावनिर्गमप्रतिपादनायाह नियुक्तिकारः षष्ठद्वारम्, नि०-खइयंमि वट्टमाणस्स निग्गयं भयवओ जिणिंदस्स / भावेखओवसमियंमि वट्टमाणेहिँ तं गहियं // 735 // उपक्रमादिः। नियुक्तिः 735 क्षायिके वर्तमानस्य भगवतो निर्गतं जिनेन्द्रस्य भावे, भावशब्दः उभयथाऽप्यभिसम्बध्यते, भावे क्षायोपशमिके वर्तमानैः तत् / |प्रशस्तासामायिकमन्यच्च श्रुतं गृहीतम्, गणधरादिभिरिति गम्यते / तत्र गौतमस्वामिना निषधात्रयेण चतुर्दश पूर्वाणि गृहीतानि, प्रशस्त देशकालौ, प्रणिपत्य पृच्छा निषद्योच्यते, भगवांश्चाचष्टे- उप्पण्णे इ वा विगमे इ वा धुवे इ वा, एता एव तिम्रो निषद्याः, आसामेव दिवसरात्री सकाशाद्गणभृतां 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदि' ति प्रतीतिरुपजायते, अन्यथा सत्ताऽयोगात्, ततश्च ते पूर्वभवभावितमतयो प्रमाणकालौ। द्वादशाङ्गमुपरचयन्ति, ततो भगवमणुण्णं करेइ, सक्को य दिव्वं वइरमयं थालं दिव्वचुण्णाणं भरेऊण सामिमुवागच्छइ, ताहे सामी सीहासणाओ उद्वित्ता पडिपुण्णं मुट्ठि केसराणं गेण्हइ, ताहे गोयमसामिप्पमुहा एक्कारसवि गणहरा इसिं ओणया परिवाडीए ठायंति, ताहे देवा आउज्जगीयसहं निरंभंति, ताहे सामी पुव्वं तित्थं गोयमसामिस्स दव्वेहिं गुणेहिं पज्जवेहि अणुजाणामित्तिभणति चुण्णाणि य से सीसे छुहइ, ततो देवाविचुण्णवासंपुप्फवासंच उवरिंवासंति, गणंच सुधम्मसामिस्स भगवाननुज्ञां करोति, शक्रश्च दिव्यं वज्ररत्नमयं स्थालं दिव्यचूर्णैर्भूत्वा स्वामिनमुपागच्छति, तदा स्वामी सिंहासनादुत्थाय प्रतिपूर्णां मुष्टिं गन्धानां गृह्णाति, तदा गौतमस्वामिप्रमुखा एकादशापि गणधरा ईषदवनताः परिपाट्या तिष्ठन्ति, तदा देवा आतोद्यगीतशब्दं निरुन्धन्ति, तदा स्वामी पूर्व तीर्थ गौतमस्वामिने द्रव्यैर्गुणैः | पर्यवैरनुजानामीति भणति चूर्णानि च तस्य शीर्षे क्षिपति, ततो देवा अपि चूर्णवर्षां पुष्पवर्षां च उपरि वर्षन्ति, गणं च सुधर्मस्वामिनं मणसीकरेइ (प्र०)। // 48 Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाष्य श्रीआवश्यक धुरे ठवेऊण अणुजाणइ। एवं सामाइयस्सवि अत्थो भगवतो निग्गओ, सुत्तंगणहरेहितो निग्गतं, इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः। 0.3 उपोद्घातनियुक्ति| (ग्रन्थाग्रं 7000) साम्प्रतं पुरुषद्वारावयवार्थप्रतिपिपादयिषयाऽऽह | नियुक्तिः, श्रीहारिक नि०- दव्वाभिलावचिंधे वेए धम्मत्थभोगभावे य। भावपुरिसो उ जीवोभावे पगयं तु भावेणं // 736 // | षष्ठद्वारम्, वृत्तियुतम् दव्व त्ति द्रव्यपुरुषः, स चागमनोआगमज्ञशरीरभव्यशरीरातिरिक्तैकभविकबद्धायुष्काभिमुखनामगोत्रभेदभिन्नो द्रष्टव्यः, उपक्रमादिः। भाग-२ | नियुक्ति: 736 // 487 // अथवा व्यतिरिक्तो द्विधा- मूलगुणनिर्मितः उत्तरगुणनिर्मितश्च, तत्र मूलगुणनिर्मितः पुरुषप्रायोग्याणि द्रव्याणि, उत्तरगुण पुरुषनिक्षेपाः निर्मितस्तु तदाकारवन्ति तान्येव, अभिलप्यतेऽनेनेति अभिलापः- शब्दः, तत्राभिलापपुरुषः पुल्लिङ्गाभिधानमात्रं घटः पट (8) / इति वा, चिह्नपुरुषस्त्वपुरुषोऽपि पुरुषचिह्नोपलक्षितो यथा नपुंसकं श्मश्रुचिह्नमित्यादि, तथा त्रिष्वपि लिङ्गेषु स्त्रीपुन्नपुंसकेषु तृणज्वालोपमवेदानुभवकाले वेदपुरुष इति, तथा धर्मार्जनव्यापारपरः साधुर्धर्मपुरुषः, अर्थार्जनपरस्त्वर्थपुरुषो मम्मणनिधिपालवत्, भोगपुरुषस्तु सम्प्राप्तसमस्तविषयसुखभोगोपभोगसमर्थश्चक्रवर्त्तिवत्, भावे यत्ति भावपुरुषश्च, चशब्दो नामाद्यनुक्तभेदसमुच्चयार्थः, भावपुरिसो उ जीवो भावे त्ति पू:- शरीरं पुरि शेते इति निरुक्तवशाद् भावपुरुषस्तु जीवः, भावि त्ति भावद्वारे निरूप्यमाणे भावद्वारचिन्तायामिति भावार्थः, अथवा 'भावे' त्ति भावनिर्गमप्ररूपणायामधिकृतायाम्, किं? - पगयं तु र भावेणं ति प्रकृतं उपयोगस्तुभावेनेत्युपलक्षणाद्भावपुरुषेण-शुद्धेन जीवेन, तीर्थकरेणेत्यर्थः, तुशब्दावेदपुरुषेण च गणधरेणेति, एतदुक्तं भवति- अर्थतस्तीर्थकरान्निर्गतं सूत्रतो गणधरेभ्य इति, एवमन्येऽपि यथासम्भवमायोज्या इति गाथार्थः॥ गतं // 487 // पुरुषद्वारम्, साम्प्रतं कारणद्वारावयवार्थव्याचिख्यासयाऽऽहB धुरि स्थापयित्वाऽनुजानाति / एवं सामायिकस्यापि अर्थो भगवतो निर्गतः, सूत्रं गणधरेभ्यो निर्गतम्। 0 षण्ढः क्लीबो नपुंसकमिति हैम्युक्तेः नपुंस्त्वम् / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 488 // नि०-णिक्खेवो कारणंमी चउब्विहो दुविहु होइ दव्वंमि। तद्दव्वमण्णदव्वे अहवावि णिमित्तनेमित्ती // 737 / / दारं / / अस्या गमनिका- निक्षेपणं निक्षेपो न्यास इत्यर्थः, करोतीति कारणम्, कार्य निर्वर्त्तयतीति हृदयम्, तस्मिन् कारणेकारणविषयः चतुर्विधः चतुर्भेदः नामस्थापनाद्रव्यभावलक्षणः, नामस्थापने सुज्ञाने, द्रव्यकारणं व्यतिरिक्तं द्विधा, यत आहद्विविधो भवति द्रव्ये, निक्षेप इति वर्त्तते, सूचनात्सूत्रमितिकृत्वा द्रव्ये इति द्रव्यकारणविषयो द्विविधो निक्षेपः परिगृह्यते, तदेव द्रव्यकारणद्वैविध्यं दर्शयति- तद्दव्य मिति तस्यैव पटादेव्यं तद्रव्यं- तन्त्वादि, तदेव कारणमिति द्रष्टव्यम्, तद्विपरीतं वेमाद्यन्यद्रव्यकारणमिति / अथवाऽन्यथा द्विविधत्वं- निमित्तं नैमित्तिकमपि, अपिशब्दादन्यथापि कारणनानातेति, तां वक्ष्यति। तत्र पटस्य निमित्तं तन्तवस्त एव कारणम्, तद्व्यतिरेकेण पटानुत्पत्तेः, यथा च तन्तुभिर्विना न भवति पटस्तथा तद्गतातानादि-8 चेष्टादिव्यतिरेकेणापि न भवत्येव, तस्याश्च चेष्टाया वेमादिनिमित्तम्, ततो निमित्तस्येदं नैमित्तिकमिति गाथार्थः॥ नि०-समवाइ असमवाई छव्विह कत्ता य कम्म करणं च / तत्तो यसंपयाणापयाण तह संनिहाणे य / / 738 // समेकीभावे अवोऽपृथक्त्वे अय गतौ, ततश्चैकीभावेनापृथग्गमनं समवायः- संश्लेषः स येषां विद्यते ते समवायिनः-8 तन्तवो यस्मात्तेषु पटः समवैतीति, समवायिनश्च ते कारणंच समवायिकारणं- तन्तुसंयोगाः, कारणद्रव्यान्तरधर्मत्वात् पटाख्यकार्यद्रव्यान्तरस्य दूरवर्त्तित्वात् असमवायिनः त एव कारणमसमवायिकारणमिति / आह- अर्थाभेदे सत्यनेकधा कारणद्वयोपन्यासोऽनर्थक इति, न, सज्ञाभेदेन तन्त्रान्तरीयाभ्युपगमप्रदर्शनपरत्वात्तस्य, अथवा षड्डिधं कारणम्, अनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, करोतीति कर्तरि व्युत्पत्तेः, स्वेन व्यापारेण कार्ये यदुपयुज्यते तत्कारणम्, कथं षड्विधमित्याह- कर्ता च कारणम्, (r) करण कम्मं चेति व्याख्या। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 737-738 कारणनिक्षेपा: (4) तदन्यद्रव्ये निमित्तनैमित्तिनौ समवाय्यसमवायिनी, कादि (6) / // 488 // Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 489 // तस्य कार्ये स्वातन्त्र्येणोपयोगात्, तमन्तरेण विवक्षितकार्यानुत्पत्तेः अभीष्टकारणवत्, ततश्च घटोत्पत्तौ कुलालः कारणम्, 0.3 उपोद्घाततथा करणं च- मृत्पिण्डादि करणम्, तस्य साधकतमत्वात्, तथा कर्म च कारणम्, क्रियते निर्वर्त्यते यत्तत्कर्म- कार्यम्, नियुक्तिः, 0.3.6 आह- तत्कथमलब्धात्मलाभं तदा कारणमिति?, अत्रोच्यते, कार्यनिर्वर्तनक्रियाविषयत्वात्तस्योपचारात्कारणता, उक्तं षष्ठद्वारम्, च- निर्वयं वा विकार्यं वा, प्राप्यं वा यत्क्रियाफलम्। तत्दृष्टादृष्टसंस्कार, कर्म कर्तुर्यदीप्सितम् // 1 // इत्यादि, मुख्यवृत्त्या वा उपक्रमादिः। नियुक्ति: 739 सौकर्यगुणेन कर्म कारणम्, तथा सम्प्रदानंच घटस्य कारणम्, तस्य कर्मणाऽभिप्रेतत्वात्, तमन्तरेण तस्याभावात्, सम्यक् कारणनिक्षेपाः सत्कृत्य वा प्रयत्नेन दानं सम्प्रदानम्, अत एव च रजकस्य वस्त्रं ददातीति न सम्प्रदाने चतुर्थी, किं तु ब्राह्मणाय घट ददातीति, तथाऽपादानं कारणम्, विवक्षितपदार्थापायेऽपि तस्य ध्रुवत्वेन कार्योपकारकत्वाद्, 'दो अवखण्डने' दानंखण्डनम् तदन्यद्रव्ये निमित्तअपसृत्य मर्यादया दानमपादानम्, पिण्डापायोऽपि मृदो ध्रुवत्वादपादानतेति, साच घटस्य कारणम्, तामन्तरेण तस्यानुत्पत्तेः, नैमित्तिनौ तथा सन्निधानं च कारणम्, तस्याधारतया कार्योपकारकत्वात्, सन्निधीयते यत्र कार्यं तत्सन्निधानं- अधिकरणम्, तच्च समवाय्य समवायिनी, घटस्य चक्रम्, तस्यापि भूः, तस्या अप्याकाशम्, आकाशस्य त्वधिकरणं नास्ति, स्वरूपप्रतिष्ठितत्वात्, घटस्य चेदं कारणम्, कादि (6) / एतदभावे घटानुत्पत्तेरिति गाथार्थः / / उक्तं द्रव्यकारणम्, इदानीं भावकारणप्रतिपादनायाह नि०-दुविहं च होइ भावे अपसत्थ पसत्थगंच अपसत्थं / संसारस्सेगविहंदुविहं तिविहं च नायव्वं / / 739 // भवतीति भावः, स चौदयिकादिः, स एव कारणं संसारापवयोरिति भावकारणम्, तत्र द्विविधं च द्विप्रकारं च भवति, // 489 // भावे विचार्यमाणे, कारणमिति प्रक्रमाद्गम्यते, भावविषयं वा, भावकारणमित्यर्थः, अप्रशस्तं- अशोभनं प्रशस्तं- शोभनं। च, तत्राप्रशस्तं संसारस्य सम्बन्धि एकविधं- एकभेदं द्विविधं- द्विभेदं त्रिविधं- त्रिभेदं च ज्ञातव्यम्, चशब्दश्चतुर्विधाद्यनुक्त Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 490 // कारणभेदसमुच्चयार्थ इति गाथार्थः / यदुक्तं-संसारस्यैकविध मित्यादि, तदुपप्रदर्शनायाह 0.3 उपोद्घातनि०-अस्संजमो य एक्को अण्णाणं अविरई यदुविहं तु ।अण्णाणं मिच्छत्तं च अविरती चेव तिविहं तु॥७४०॥ नियुक्तिः, 0.3.6 __ असंयमः अविरतिलक्षणः, सह्येक एव संसारकारणम्, अज्ञानादीनां तदुपष्टम्भकत्वादप्रधानत्वादिति, तथाऽज्ञानमविरतिश्च / षष्ठद्वारम्, द्विविधं तु संसारकारणम्, तत्राज्ञानं- कर्माच्छादितजीवस्य विपरीतावबोध इति, अविरतिस्तु सावधयोगानिवृत्तिरिति, | उपक्रमादिः। तथा मित्थात्वमज्ञानं चाविरतिश्चैव त्रिविधं तु संसारकारणम्, तत्र मिथ्यात्वं- अतत्त्वार्थश्रद्धानम्, शेषं गतार्थम्, एवं कषायादि | नियुक्तिः 740-742 सम्पर्कादन्येऽपि भेदाः प्रतिपादयितव्या इति गाथार्थः।। उक्तमप्रशस्तं भावकारणम्, अधुना प्रशस्तमुच्यते कारणनिक्षेपाः नि०- होइ पसत्थं मोक्खस्स कारणं एगदुविहतिविहं वा / तं चेव य विवरीयं अहिगारोपसत्थएणेत्थं / / 741 // | तदन्यद्रव्ये भवति प्रशस्तं भावकारणं मोक्षस्य कारणमिति, तच्च एक मित्येकविधं द्विविधं त्रिविधं वा, इदं पुनः तदेव च संसारकारणं | निमित्तअसंयमादि विपरीतं द्रष्टव्यम्, एकविधं संयमः, द्विविधं ज्ञानसंयमौ, त्रिविधं सम्यग्दर्शनज्ञानसंयमा इति, अधिकारः प्रस्तावः | नैमित्तिनौ प्रशस्तेन भावकारणेन अत्र सामायिकान्वाख्याने, मोक्षाङ्गत्वादस्येति / ततश्च प्रशस्तभावरूपं चेदम्, कारणंच मोक्षस्य इति समवायिनी, अधिकारभावनेति गाथार्थः / इत्थं कारणद्वारे अधिकार प्रदर्य पुनः कारणद्वारसङ्गतमेव वक्तव्यताशेषमाशङ्काद्वारेणाभि- कादि (6) / धित्सुराहनि०-तित्थयरो किं कारणंभासइ सामाइयं तु अज्झयणं? / तित्थयरणामगोत्तं कम्मं मे वेइयव्वंति // 742 // 8 // 490 // तीर्थकरणशीलस्तीर्थकरः, तीर्थं पूर्वोक्तम्, स किंकारणं किंनिमित्तं भाषते सामायिकं त्वध्ययनं?, तुशब्दादन्याध्ययनपरिग्रहः, तस्य कृतकृत्यत्वादिति हृदयम्, अत्रोच्यते- तीर्थकरनामगोत्रं तीर्थकरनामसज्ञम्, गोत्रशब्दः सञ्ज्ञायाम्, कर्म मया समवाय्य Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 491 // 743-746 Vवेदितव्यमित्यनेन कारणेन भाषत इति गाथार्थः। 0.3 उपोद्घात नियुक्तिः, नि०- तं च कहं वेइज्जइ? अगिलाए धम्मदेसणाईहिं / बज्झइतंतु भगवओ तइयभवोसक्कइत्ता णं // 743 / / पूर्ववत् // षष्ठद्वारम्, नि०-णियमा मणुयगतीए इत्थी पुरिसेयरोव्व सुहलेसो। आसेवियबहुलेहिं वीसाए अण्णयरएहिं॥७४४ // उपक्रमादिः। नियुक्तिः पूर्ववदेव / इत्थं तीर्थकृतः सामायिकभाषणे कारणमभिधायाधुना गणभृतामाशङ्काद्वारेण तच्छ्रवणकारणं प्रतिपादयन्नाहनि०- गोयममाई सामाइयं तु किंकारणं निसामिन्ति?णाणस्सतं तु सुंदरमंगुलभावाण उवलद्धी॥७४५॥ कारणनिक्षेपाः (4) * गौतमादयो गणधराः किंकारणं तु किंनिमित्तम्, किंप्रयोजनमित्यर्थः, सामायिकं निशामयन्ति शृण्वन्ति, अत्रोच्यते- नाणस्सल तदन्यद्रव्ये त्ति प्राकृतशैल्या चतुर्थ्यर्थे षष्ठी, ततश्च ज्ञानाय- ज्ञानार्थम्, तादयं चतुर्थी, तेषां हि भगवद्वदननिर्गतं सामायिकशब्दं श्रुत्वा निमित्त नैमित्तिनौ तदर्थविषयं ज्ञानमुत्पद्यत इति भावना, तत्तु ज्ञानंसुन्दरमङ्गुलभावानांशुभेतरपदार्थानां उवलद्धी त्ति उपलब्धये- उपलब्धिनिमित्तमिति गाथार्थः॥ सा च सुन्दरमङ्गलभावोपलब्धिः प्रवृत्तिनिवृत्त्योः कारणम्, आह च समवायिनी, नि०- होइ पवित्तिनिवित्ती संजमतव पावकम्मअग्गहणं / कम्मविवेगोय तहा कारणमसरीरया चेव // 746 // कादि (6) / शुभेतरभावपरिज्ञानाद्भवतः प्रवृत्तिनिवृत्ती शुभेषु प्रवृत्तिर्भवतीतरेभ्यो निवृत्तिरिति, ते च प्रवृत्तिनिवृत्ती संयमतव इति संयमतपसोः कारणम्, तत्र निवृत्तिकारणत्वेऽपि संयमस्य प्रागुपादानमपूर्वकर्मागमनिरोधोपकारेण प्राधान्यख्यापनार्थम्, तत्पूर्वकंच वस्तुतः सफलं तपः, कारणान्यथोपन्यासस्तु संयमे सत्यपि तपसि प्रवृत्तिः कार्येत्यमुनाउंशेन प्राधान्यख्यापनार्थमेवेत्यलं प्रसङ्गेन, तयोश्च संयमतपसोः पावकम्मअग्गहणं ति पापकर्माग्रहणं कर्मविवेकश्च, तथा कारणं निमित्तं प्रयोजनं यथा समवाय्य सयमे सत्यपूिवकर्मागमनि पावकम्म Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 492 // सङ्घयम्, उक्तं च परममुनिभिः-संयमे अणण्हयफले, तवे वोदाणफले इत्यादि, अणण्हयः- अनाश्रवः वोदाणं-कर्मनिर्जरा, 0.3 उपोद्धात नियुक्तिः, कर्मविवेकस्य च प्रयोजनं असरीरया चेवे ति अशरीरतैव, चः पूरणार्थः, इति गाथार्थः // साम्प्रतं विवक्षितमर्थमुक्तानुवादेन प्रतिपादयन्नाह षष्ठद्वारम्, नि०-कम्मविवेगो असरीरयाय असरीरया अणाबाहा / होअणबाहनिमित्तं अवेयणमणाउलो निरुओ॥७४७ / / उपक्रमादिः। नियुक्तिः कर्मविवेकः कर्मपृथग्भाव: अशरीरतायाः कारणम्, अशरीरता अणाबाहाए त्ति अनाबाधायाः कारणं भवति, अनाबाधनिमित्तं 747-748 अनाबाधकार्यम्, निमित्तशब्दः कार्यवाचकः, तथा च वक्तारो भवन्ति- अनेन निमित्तेन- अनेन कारणेन मयेदं प्रारब्धम्, कारणनिक्षेपाः (4) तदन्यअनेन कार्येणेत्यर्थः, ततश्च भवत्यनाबाधकार्यम्, अवेदनः वेदनारहितो, जीव इति गम्यते, सचावेदनत्वाद् अनाकुलः अविह्वल द्रव्ये निमित्त नैमित्तिनी इत्यर्थः, अनाकुलत्वाच्च नीरुग्भवतीति गाथार्थः / समवाय्यनि०- नीरुयत्ताए अयलो अयलत्ताए य सासओ होइ। सासयभावमुवगओ अव्वाबाहं सुहं लहइ॥७४८ // दारं / / समवायिनी, स हि जीवः नीरुक्तया अचलो भवति, अचलतया च शाश्वतो भवति, शाश्वतभावमुपगतः किं?, अव्याबाधं सुखं लभत इति / कादि (6) / नियुक्ति: 749 गाथार्थः // इत्थं पारम्पर्येणाव्याबाधसुखार्थं सामायिकश्रवणमिति / गतं कारणद्वारम्, प्रत्ययद्वारमधुना व्याख्यायत इति, | (4) द्रव्येतप्तआह च माषादिः, भावेऽवध्यादिः। नि०- पच्चयणिक्खेवोखलु दवंमी तत्तमासगाइओ। भावंमि ओहिमाई तिविहो पगयं तु भावेणं / / 749 // // 492 // प्रत्याययतीति प्रत्ययः प्रत्ययनंवा प्रत्ययः, तन्निक्षेपः- तन्न्यासः,खलुशब्दोऽनन्तरोक्तकारणनिक्षेपसाम्यप्रदर्शनार्थः, ततश्च 0संयमोऽनाश्रवफल: तपो व्यवदानफलम् / Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 493 // नामादिश्चतुर्विधः प्रत्ययनिक्षेपो, नामस्थापने सुगमे, द्रव्ये द्रव्यविषयस्तप्तमाषकादिः, आदिशब्दाद्धटदिव्यादिपरिग्रहः, द्रव्यं 0.3 उपोद्घातच तत्प्रत्याय्यप्रतीतिहेतुत्वात् प्रत्ययश्च द्रव्यप्रत्ययः- तप्तमाषकादिरेव, तज्जो वा प्रत्याय्यपुरुषप्रत्यय इति, भावम्मि त्ति भावे नियुक्तिः, विचार्यमाणेऽवध्यादिस्त्रिविधो भावप्रत्ययः, तस्य बाह्यलिङ्गकारणानपेक्षत्वाद्, आदिशब्दान्मनःपर्यायकेवलपरिग्रहः, षष्ठद्वारम्, मतिश्रुते तु बाह्यलिङ्गकारणापेक्षित्वान्न विवक्षिते, बहु चात्र वक्तव्यं तच्च नोच्यते, ग्रन्थविस्तरभयादिति, प्रकृतं उपयोगस्तु उपक्रमादिः। नियुक्ति: 750 सामायिकमङ्गीकृत्य भावेणं ति भावप्रत्ययेनेति गाथार्थः / अत एवाह (4) द्रव्येनि०- केवलणाणित्ति अहं अरहा सामइयं परिकहेई / तेसिपि पच्चओखलु सव्वण्णू तो निसामिति ॥७५०॥दारं // तप्तमाषादिः, केवलज्ञानी अहमिति स्वप्रत्ययादर्हन् प्रत्यक्षत एव सामायिकार्थमुपलभ्य सामायिकं परिकथयति, तेषामपि श्रोतॄणांगणधरादीनां भावेऽ वध्यादिः। हृद्गताशेषसंशयपरिच्छित्त्या प्रत्ययः अवबोधः सर्वज्ञ इत्येवंभूतो भवति, अस्मादेव यत्कैश्चिदुक्तं-सर्वज्ञोऽसाविति ह्येतत्तत्कालेऽपि नियुक्तिः 751 बुभुत्सुभिः / तत्ज्ञानज्ञेयविज्ञानरहितैर्गम्यते कथम्?॥१॥ इत्यादि, तव्युदस्तं वेदितव्यम्, अन्यथा चतुर्वेदे पुरुषे लोकस्य लक्षणनिक्षेपाः (12), भावे तद्व्यवहारानुपपत्तेः, विजृम्भितं चात्रास्मत्स्वयूथ्यैः प्रवचनसिद्ध्यादिषु, अतः सञ्जातप्रत्यया निशामयन्ति शृण्वन्तीति श्रद्धानादि गाथार्थः / गतं प्रत्ययद्वारम्, इदानीं लक्षणद्वारावयवार्थप्रतिपादनायाह नि०- नामंठवणा दविए सरिसे सामण्णलक्खणागारे।गइरागइणाणत्ती निमित्त उप्पाय विगमे य॥७५१॥ लक्ष्यतेऽनेनेति लक्षणं- पदार्थस्वरूपम्, तच्च द्वादशधा, तत्र नामलक्षणं लक्षणमितीयं वर्णानुपूर्वी, स्थापनालक्षणं लकारादिवर्णानामाकारविशेषः, द्रव्यलक्षणं ज्ञशरीराद्यतिरिक्तं यद्यस्य द्रव्यस्यान्यतो व्यवच्छेदकं स्वरूपम्, यथा गत्यादि 0जीवपुद्गलगतं गत्यादि, तस्य धर्मास्तिकायादिकार्यत्वात् तल्लक्षणता / // 493 // Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 494 // धर्मास्तिकायादीनाम्, इदमेव किञ्चिन्मात्रविशेषात्सादृश्यसामान्यादिलक्षणभेदतो निरूप्यते-तत्र सरिसे त्तिसादृश्यं लक्षणम्, 0.3 उपोद्घातइहत्यघटसदृशः पाटलिपुत्रको घट इति, सामन्नलक्खणं ति सामान्यलक्षणं यथा सिद्धत्वं सिद्धानां सद्व्यजीवमुक्तादिधर्मः नियुक्तिः, | 0.3.6 सामान्यमिति, आगारे त्ति आक्रियतेऽनेनाभिप्रेतंज्ञायत इत्याकारो- बाह्यचेष्टारूपः, स एवान्तराकूतगमकरूपत्वाल्लक्षणमिति, षष्ठद्वारम्, उक्तं च- आकारैरिङ्गितैर्गत्या, चेष्टया भाषितेन च। नेत्रवक्त्रविकारैश्च, गृह्यतेऽन्तर्गतं मनः॥१॥इति, गइरागइत्ति गत्यागतिलक्षणं उपक्रमादिः। | नियुक्ति: 751 द्वयोर्द्वयोः पदयोर्विशेषणविशेष्यतया अनुकूलंगमनं गतिः प्रत्यावृत्त्या प्रातिकूल्येनागमनमागतिः, गतिश्चागतिश्च गत्यागती लक्षणनिक्षेपाः ताभ्यां ते एव वा लक्षणं गत्यागतिलक्षणम्, तच्चतुर्धा- पूर्वपदव्याहतमुत्तरपदव्याहतमुभयपदव्याहतमुभयपदाव्याहतमिति, / (12), भावे तत्र पूर्वपदव्याहतोदाहरणं-'जीवे णं भंते! नेरइए? नेरइए जीवे?, गोयमा! जीवे सिय नेरइए सिय अनेरईए, नेरइए पुण श्रद्धानादि (4) / नियमा जीवे' उत्तरपदव्याहतोदाहरणं- 'जीवइ भंते! जीवे जीवे जीवइ?, गोयमा! जीवइ ताव नियमा जीवे, जीवे पुण सियल जीवइ सिय नो जीवई' सिद्धानां जीवनाभावादिति हृदयम्, उभयपदव्याहतोदाहरणं- 'भवसिद्धिए णं भंते! नेरइए, नेरइए भवसिद्धिए?, गोयमा भवसिद्धिए सिय नेरइए सिय अनेरइए, नेरइएवि सिय भवसिद्धिए सिय अभवसिद्धिए' उभयपदाव्याहतोदाहरणं- जीवे भंते! जीवे जीवे जीवे?, गोयमा! जीवे नियमा जीवे जीवेऽवि नियमा जीवे' उपयोगो नियमाज्जीवः जीवोऽपि नियमादुपयोग इति भावना / लोकेऽपि गत्यागतिलक्षणं- रुवी य घडोत्ति चूतो दुमोत्ति नीलोप्पलंच जीवो भदन्त! नैरयिको नैरयिको जीवः?, गौतम! जीवः स्यान्नैरयिकः स्यादनैरयिकः, नैरयिकः पुनर्नियमाजीवः। जीवति भदन्त! जीवो जीवो जीवति?, गौतम! 8 जीवति तावन्नियमाजीवः, जीवः पुनः स्याज्जीवति स्यान्नो जीवति / भवसिद्धिको भदन्त! नैरयिको नैरयिको भवसिद्धिकः?, गौतम! भवसिद्धिकः स्यान्नैरयिकः स्यादनैरयिकः, नैरयिकोऽपि स्याद्भव्यसिद्धिकः स्यादभव्यसिद्धिकः / जीवो भदन्त! जीवो जीवो जीवो ?, गौतम! जीवो नियमाज्जीवः जीवोऽपि नियमाजीवः 108 रूपी च घट इति चूतो द्रुम इति नीलोत्पलं 2 // 494 // Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 495 // षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 752 लक्षणनिक्षेपाः (12), भावे श्रद्धानादि 1(4) / लोगंमि। जीवो सचेयणोत्ति य विगप्पनियमादयो भणिया॥१॥ तथा नाणत्ति त्ति नानाभावो नानाता- भिन्नता, सा च लक्षणम्, सा पुनश्चतुर्दा- द्रव्यतः क्षेत्रतः कालतो भावतश्च, तत्र द्रव्यतो नानाता द्विधा- तद्व्यनानाता अन्यद्रव्यनानाता च, तत्र तव्यनानाता परमाणूनां परस्परतो भिन्नता, अन्यद्रव्यनानाता परमाणो_णुकादिभेदभिन्नता, एवमेकादिप्रदेशावगाढेकादिसमयस्थित्येकादिगुणशुक्लानांतदतन्नानाता वाच्या, इदंच लक्षणं पदार्थस्वरूपावस्थापकत्वात् निमित्तं ति लक्ष्यते शुभाशुभमनेनेति लक्षणं निमित्तमेव लक्षणं निमित्तलक्षणम्, तच्चाष्टधा, उक्तं च-भोमसुमिणंतरिक्खं दिव्वं अंगसर लक्खणं तह या वंजणमट्ठविहं खलु निमित्तमेयं मुणेयव्वं ॥१॥स्वरूपमस्य ग्रन्थान्तरादवसेयम् / / उप्पाद त्ति यतो नानुत्पन्नं वस्तु लक्ष्यते अत उत्पादोऽपि वस्तुलक्षणम्, विगमोय त्ति विगमश्च विनाशश्च वस्तुलक्षणम्, तमन्तरेणोत्पादाभावात्, न हि वक्रतयाऽविनष्टमङ्गलिद्रव्यं ऋजुतयोत्पद्यत इति भावनेति गाथार्थः॥ नि०-वीरियभावे य तहा लक्खणमेयं समासओ भणियं / अहवावि भावलक्खण चउव्विहं सद्दहणमाई॥७५२॥ वीरियं ति वीर्य- सामर्थ्यं यद्यस्य वस्तुनः तदेव लक्षणं वीर्यलक्षणम्, आह च भाष्यकार:-विरियंति बलं जीवस्स लक्खणं जंच जस्स सामत्थं। दव्वस्स चित्तरूवंजह विरिय महोसहादीणं॥१॥तथा भावानां- औदयिकादीनां लक्षणं पुद्गलविपाकादिरूपं भावलक्षणम्, यथोदयलक्षणः औदयिकः, उपशमलक्षणस्त्वौपशमिकः, तथानुत्पत्तिलक्षणः क्षायिको, मिश्रलक्षणः क्षायोपशमिकः, परिणामलक्षणः पारिणामिकः, संयोगलक्षणः सान्निपातिक इति / अथवा भावाश्च ते लक्षणंचात्मन इति - च लोके। जीवः सचेतन इति च विकल्पनियमादयो भणिताः॥ 1 // 0 भौमं स्वाप्नमान्तरीक्षं दिव्यमाङ्ग स्वरगतं लक्षणगतं तथा च। व्यञ्जनमष्टविधं खलु निमित्तमेतद् मुणितव्यम् / / 1 / / 0 वीर्यमिति बलं जीवस्य लक्षणं यच्च यस्य सामर्थ्यम् / द्रव्यस्य चित्ररूपं यथा वीर्यं महौषधादीनाम् // 1 // // 495 // Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 496 // भावलक्षणम्, तत्र सामायिकस्य जीवगुणत्वात् क्षयोपशमोपशमक्षयस्वभावत्वाद्भावलक्षणता, अमुमेवार्थं चेतस्यारोप्याह'भावे य' इत्यादि, भावेच-विचार्यमाणे तथा लक्षणमिदंसमासतः सङ्केपतो भणितम् / सामायिकस्य वैशेषिकलक्षणाभिधित्सयाऽऽह-अहवावि भावलक्खण चउव्विधंसद्दहणमादी अथवाऽपि भावस्य-सामायिकस्य लक्षणमनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः, चतुर्विधं श्रद्धानादीति गाथार्थः / यदुक्तं-'चतुर्विधं श्रद्धानादि' तत्प्रदर्शनायाह नि०- सद्दहण जाणणा खलु विरती मीसा य लक्खणं कहए। तेऽवि णिसामिति तहा चउलक्खणसंजुयं चेव // 753 // दारं॥ इह सामायिकं चतुर्विधं भवति, तद्यथा-सम्यक्त्वसामायिकं श्रुतसामायिकं चारित्रसामायिकं चारित्राचारित्रसामायिक च, अस्य यथायोगंलक्षणं सद्दहणं ति श्रद्धानम्, लक्षणमिति योगः सम्यक्त्वसामायिकस्य, जाणण त्ति ज्ञानं ज्ञा-संवित्तिरित्यर्थः, सा च श्रुतसामायिकस्य, खलुशब्दो निश्चयतः परस्परतः सापेक्षत्वविशेषणार्थः, विरति त्ति विरमणं विरति:अशेषसावद्ययोगनिवृत्तिः, सा च चारित्रसामायिकस्य लक्षणम्, मीसा य त्ति मिश्रा-विरताविरतिः, सा च चारित्राचारित्रसामायिकस्य लक्षणम्, कथयतीत्यनेन स्वमनीषिकाऽपोहेन शास्त्रपारतत्र्यमाह, भगवान् जिन एवं कथयति, तस्य च कथयतः तेऽपि गणधरादयः निशामयन्ति शृण्वन्ति तथा तेनैव प्रकारेण चतुर्लक्षणसंयुक्तमेवेति गाथार्थः॥ उक्तं लक्षणद्वारम्, अधुना नयद्वारं प्रतिपिपादयिषुराह नि०-णेगमसंगहववहारउजुसुए चेव होइ बोद्धव्वे / सद्देय समभिरूढे एवंभूए य मूलणया॥७५४॥ नयन्तीति नया:- वस्त्ववबोधगोचरं प्रापयन्त्यनेकधर्मात्मकज्ञेयाध्यवसायान्तरहेतव इत्यर्थः, ते च नैगमादयः, नैगमः सङ्ग्रहः व्यवहारः ऋजुसूत्रश्चैव भवति बोद्धव्यः, शब्दश्च समभिरूढः एवम्भूतश्च मूलनया इति गाथासमुदायार्थो निगदसिद्धः॥ 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 752 लक्षणनिक्षेपाः | (12), भावे | श्रद्धानादि | (4) / | नियुक्ति: 754 | नयसप्तकं| तल्लक्षणभदाः, त्रिभिः | श्रोत्रपेक्षया| ऽधिकारः। // 496 // Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 497 // अवयवार्थं तु प्रतिनयं नयाभिधाननिरुक्तद्वारेण वक्ष्यति, आह च नि०-णेगेहिमाणेहिं मिणइत्ती णेगमस्स णेरुत्ती।सेसाणंपिणयाणं लक्खणमिणमो सुणेह वोच्छं॥७५५॥ न एकं नैकं- प्रभूतानीत्यर्थः, नैकैर्मानः- महासत्तासामान्यविशेषज्ञानैर्मिमीते मिनोतीति वा नैकम इति, इयं नैकमस्य निरुक्तिः, निगमेषु वा भवो नैगमः, निगमाः- पदार्थपरिच्छेदाः, तत्र सर्वं सदित्येवमनुगताकारावबोधहेतुभूतां महासत्तामिच्छति अनुवृत्तव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च सामान्यविशेषं द्रव्यत्वादिव्यावृत्तावबोधहेतुभूतं च विशेषं परमाणुमिति / आह- इत्थं तहयं नैगमः सम्यग्दृष्टिरेवास्तु, सामान्यविशेषाभ्युपगमपरत्वात्, साधुवदिति, नैतदेवम्, सामान्यविशेषवस्तूनामत्यन्तभेदाभ्युपगमपरत्वात्तस्येति, आह च भाष्यकारः-जं सामण्णविसेसे परोप्परं वत्थुतो य सो भिण्णे। मन्नइ अचंतमतो मिच्छद्दिट्ठी कणातोव्व // 1 // दोहिवि णएहि नीतं सत्थमुलूएण तहवि मिच्छत्तं / जं सविसयप्पहाणतणेण अन्नोन्ननिरवेक्खा // 2 // अथवा निलयनप्रस्थकग्रामोदाहरणेभ्योऽनुयोगद्वारप्रतिपादितेभ्यः खल्वयमवसेय इत्यलं विस्तरेण, गमनिकामात्रमेतत् / सेसाण मित्यादि शेषाणामपि नयानां- सङ्ग्रहादीनां लक्षणमिदं शृणुत वक्ष्ये अभिधास्य इत्ययं गाथार्थः॥ नि०- संगहियपिंडियत्थं संगहवयणं समासओ बेंति / वच्चइ विणिच्छियत्थं ववहारो सव्वदव्वेसुं॥७५६॥ __ आभिमुख्येन गृहीत:-उपात्तःसङ्गहीतः पिण्डित:- एकजातिमापन्नः अर्थो-विषयो यस्य तत्सङ्गहीतपिण्डितार्थं सङ्गहस्य वचनं सङ्ग्रहवचनं समासतः सङ्केपतः, ब्रुवते तीर्थकरगणधरा इति, एतदुक्तं भवति-सामान्यप्रतिपादनपरः खलु अयं सदित्युक्ते Oयत सामान्यविशेषौ परस्परं वस्तुतश्च स भिन्नौ / मन्यतेऽत्यन्तमतो मिथ्यादृष्टिः कणाद इव // 1 // द्वाभ्यामपि नयाभ्यां नीतं शास्त्रमुलूकेन तथापि मिथ्यात्वम्। यत् स्वविषयप्रधानत्वेनान्योऽन्यनिरपेक्षौ // 2 // 0.3 उपोद्घातनियुक्ति:, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 755-756 नयसप्तकंतल्लक्षणभदाः, त्रिभिः श्रोत्रपेक्षयाऽधिकारः। // 497 // Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 498 // सामान्यमेव प्रतिपद्यते न विशेषान्, तथा च मन्यते-विशेषाः सामान्यतोऽर्थान्तरभूताः स्युरनान्तरभूता वा?, यद्यर्थान्तरभूताः / 0.3 उपोद्धातन सन्ति ते, सामान्यादर्थान्तरत्वात्, खपुष्पवत्, अथानन्तरभूताः सामान्यमानं ते, तदव्यतिरिक्तत्वात्, तत्स्वरूपवत्, नियुक्तिः, पर्याप्तं व्यासेन, उक्तः सङ्ग्रहः।वच्चति इत्यादि व्रजति- गच्छति निः- आधिक्येन चयनं चयः अधिकश्चयो निश्चयः- सामान्य विगतो निश्चयो विनिश्चयः-निःसामान्यभावः तदर्थं- तन्निमित्तम्, सामान्याभावायेति भावना, व्यवहारो नयः, क्व?- सर्वद्रव्येषु उपक्रमादिः। नियुक्तिः 757 सर्वद्रव्यविषये, तथा च विशेषप्रतिपादनपरः खलु, अयं हि सदित्युक्ते विशेषानेव घटादीन् प्रतिपद्यते, तेषां व्यवहारहेतुत्वात्, नयसप्तकंन तदतिरिक्तं सामान्यम्, तस्य व्यवहारापेतत्वात्, तथा च- सामान्यं विशेषेभ्यो भिन्नमभिन्नं वा स्यात्?, यदि भिन्नं तल्लक्षणभदाः, विशेषव्यतिरेकेणोपलभ्येत, नचोपलभ्यते, अथाभिन्नं विशेषमात्रंतत्, तदव्यतिरिक्तत्वात्, तत्स्वरूपवदिति, अथवा विशेषेण त्रिभिः श्रोत्रपेक्षयानिश्चयो विनिश्चयः- आगोपालाङ्गनाद्यवबोधोन कतिपयविद्वत्सन्निबद्ध इति, तदर्थं व्रजति सर्वद्रव्येषु, आह च भाष्यकार:- ऽधिकारः। भमरादि पञ्चवण्णादि निच्छए जंमि वा जणवयस्स। अत्थे विनिच्छओ सो विनिच्छयत्थोत्ति जो गेज्झो॥१॥ बहुतरओत्ति य तं चिय गमेइ संतेऽवि सेसए मुयइ। संववहारपरतया ववहारो लोयमिच्छतो॥२॥ इत्यादि, उक्तो व्यवहार इति गाथार्थः॥ नि०-पचुप्पण्णग्गाही उज्जुसुओनयविही मुणेयव्वो / इच्छइ विसेसियतरं पञ्चुप्पण्णं णओसद्दो / / 757 // साम्प्रतमुत्पन्नं प्रत्युत्पन्नमुच्यते, वर्तमानमित्यर्थः, प्रति प्रति वोत्पन्नं प्रत्युत्पन्न-भिन्नव्यक्तिस्वामिकमित्यर्थः, तद्वहीतुं शीलमस्येति प्रत्युत्पन्नग्राही, ऋजुसूत्र ऋजुश्रुतो वा नयविधिर्विज्ञातव्यः तत्र ऋजु-वर्तमानमतीतानागतवक्रपरित्यागात् वस्त्वखिलं Oभ्रमरादीन् पञ्चवर्णादीन् नेच्छति यस्मिन् वा जनपदस्य। अर्थे विनिश्चयः स विनिश्चयार्थ इति यो ग्राह्यः // 1 // बहुतर इति च तमेव गमयति सतोऽपि शेषान् मुञ्चति / संव्यवहारपरतया व्यवहारो लोकमिच्छन् // 2 // B Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ ऋजुतत्सूत्रयति-गमयतीति ऋजुसूत्रः, यद्वा ऋजु-वक्रविपर्ययादभिमुखं श्रुतं तु ज्ञानम्, ततश्चाभिमुखंज्ञानमस्येति ऋजुश्रुतः, शेषज्ञानानभ्युपगमात्, अयं हि नयः वर्तमानं स्वलिङ्गवचननामादिभिन्नमप्येकं वस्तु प्रतिपद्यते, शेषमवस्त्विति, तथाहिअतीतमेष्यं वा न भावः, विनष्टानुत्पन्नत्वाद् अदृश्यत्वात्, खपुष्पवत्, तथा परकीयमप्यवस्तु निष्फलत्वात्, खपुष्पवत्, तस्माद्वर्त्तमानं स्वं वस्तु, तच्च न लिङ्गादिभेदभिन्नमपि स्वरूपमुज्झति, लिङ्गभिन्नं तु तटः तटी तटमिति, वचनभिन्नमापो जलम्, नामादिभिन्नं नामस्थापनाद्रव्यभावा इत्युक्त ऋजुसूत्रः, इच्छति प्रतिपद्यते विशेषिततरं नामस्थापनाद्रव्यविरहेण समानलिङ्गवचनपर्यायध्वनिवाच्यत्वेन च प्रत्युत्पन्नं- वर्तमानं नयः, कः?, 'शप आक्रोशे'शप्यतेऽनेनेति शब्दः, तस्यार्थपरिग्रहादभेदोपचारान्नयोऽपिशब्द एव, तथाहि-अयं नामस्थापनाद्रव्यकुम्भाः न सन्त्येवेति मन्यते, तत्कार्याकरणात्,खपुष्पवत्, न च भिन्नलिङ्गवचनमेकम्, लिङ्गवचनभेदादेव, स्त्रीपुरुषवत् कुटवृक्षवद्, अतो घटः कुटः कुम्भ इति स्वपर्यायध्वनिवाच्यमेवैकमिति गाथार्थः॥ नि०- वत्थूओ संकमणं होइ अवत्थूणए समभिरूढे ।वंजणमत्थतदुभयं एवंभूओ विसेसेइ // 758 // वस्तुनः सङ्कमणं भवति अवस्तु नये समभिरूढे, वस्तुनो- घटाख्यस्य सङ्कमणं- अन्यत्र कुटाख्यादौ गमनं किं?- भवति / अवस्तु- असदित्यर्थः, नये पर्यालोच्यमाने एकस्मिन्नानार्थसमभिरोहणात्समभिरूढः तस्मिन्, इयमत्र भावना- घटः कुटः / कुम्भ इत्यादिशब्दान् भिन्नप्रवृत्तिनिमित्तत्वाद्भिन्नार्थगोचरानेव मन्यते, घटपटादिशब्दानिव, तथा च घटना घटः, विशिष्टचेष्टावानर्थो घट इति, तथा कुट कौटिल्येकुटनात्कुटः, कौटिल्ययोगात्कुटः, तथा उभ उम्भ पूरणे उम्भनात् उम्भः, कुस्थितपूरणादित्यर्थः, ततश्च यदा घटार्थे कुटादिशब्दः प्रयुज्यते तदा वस्तुनः कुटादेस्तत्र सङ्कान्तिः कृता भवति, तथा च सति 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 758 नयसप्तकंतल्लक्षणभदाः, त्रिभिः श्रोत्रपेक्षयाअधिकारः। // 499 // // 499 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्ति| भाष्य| श्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 500 // | नयसप्तकं सर्वधर्माणां नियतस्वभावत्वादन्यत्र सङ्कान्त्योभयस्वभावापगमतोऽवस्तुतेत्यलं विस्तरेण, उक्तः समभिरूढः / वञण मित्यादि 0.3 उपोद्घातव्यज्यतेऽनेन व्यनक्तीति वा व्यञ्जनं-शब्दः अर्थस्तु- तद्गोचरः, तच्च तदुभयं च तदुभयं- शब्दार्थलक्षणम्, एवम्भूतो यथाभूतो नियुक्तिः, 0.3.6 नयः विशेषयति, इदमत्र हृदयं- शब्दमर्थेन विशेषयत्यर्थं च शब्देन, 'घट चेष्टाया' मित्यत्र चेष्टया घटशब्दं विशेषयति, षष्ठद्वारम्, घटशब्देनापि चेष्टाम्, न स्थानभरणक्रियाम्, ततश्च यदा योषिन्मस्तकव्यवस्थितः चेष्टावानर्थो घटशब्देनोच्यते तदा सड | उपक्रमादिः। | नियुक्तिः घटः, तद्वाचकश्च शब्दः, अन्यदा वस्त्वन्तरस्येव चेष्टाऽयोगादघटत्वं तद्धनेश्चावाचकत्वमिति गाथार्थः॥ एवं तावन्नैगमादीनां | 759-760 मूलजातिभेदेन संक्षेपलक्षणमभिधायाधुना तत्प्रभेदसङ्खयां प्रदर्शयन्नाह तल्लक्षणभदाः, नि०- एक्वेक्को य सयविहो सत्तणयसया हवंति एमेव / अण्णोऽविय आएसो पंचेव सया नयाणं तु // 759 // त्रिभिः अनन्तरोक्तनैगमादिनयानामेकैकश्चस्वभेदापेक्षया शतविधः शतभेदः सप्त नयशतानि भवन्ति एवं तु, अन्योऽपि चाऽऽदेशः पञ्च श्रोत्रपेक्षयाशतानि भवन्ति तु नयानाम्, शब्दादीनामेकत्वाद् एकैकस्य च शतविधत्वादिति हृदयम् / अपिशब्दात्षट् चत्वारि द्वे वा शते, तत्र षट् शतानि नैगमस्य सङ्गहव्यवहारद्वये प्रवेशाद्, एकैकस्य च शतभेदत्वात्, तथा चत्वारि शतानि सङ्ग्रहव्यवहारऋजुसूत्रशब्दानामेकैकनयानांशतविधत्वात्, शतद्वयं तु नैगमादीनामृजुसूत्रपर्यन्तानां द्रव्यास्तिकत्वात्, शब्दादीनांच पर्यायास्तिकत्वात्, तयोश्च शतभेदत्वादिति गाथार्थः / / नि०- एएहिं दिट्ठिवाए परूवणा सुत्तअत्थकहणा य / इह पुण अणब्भुवगमो अहिगारो तिहि उ ओसन्नं / / 760 // // 500 // ___ एभिः नैगमादिभिर्नयैः सप्रभेदैर्टष्टिवादे प्ररूपणा, सर्ववस्तूनां क्रियत इति वाक्यशेषः, सूत्रार्थकथना च, आह- वस्तूनां सूत्रार्थानतिलङ्घनादध्याहारोऽनर्थक इति, न, तत्सूत्रोपनिबद्धस्यैव सूत्रार्थत्वेन विवक्षितत्वात्, तद्व्यतिरेकेणापि च वस्तुसम्भ ऽधिकारः। Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 501 // वात्, इह पुनः कालिकश्रुते अनभ्युपगमः नावश्यं नयैर्व्याख्या कार्येति, किन्तु?, श्रोत्रपेक्ष कार्या, तत्राप्यधिकारस्त्रिभिराद्यैः 0.3 उपोद्धातउत्सनं प्रायस इति गाथार्थः॥ आह- 'इह पुनरनभ्युपगम' इत्यभिधाय पुनस्त्रिनयानुज्ञा किमर्थमिति, उच्यते नियुक्तिः, नि०- णत्थि णएहि विहूणं सुत्तं अत्थो व जिणमए किंचि / आसज्ज उसोयारंणए णयविसारओ बूया // 761 // षष्ठद्वारम्, नास्ति नयैर्विहीनं सूत्रमर्थो वा जिनमते किश्चिदित्यतस्त्रिनयपरिग्रहः, अशेषनयप्रतिषेधस्त्वाचार्यविनेयानां विशिष्टबुद्ध्य- उपक्रमादिः। नियुक्ति: 761 भावमपेक्ष्य इति / आह च- आश्रित्य पुनः श्रोतारं- विमलमतिम्, तुशब्दः पुनःशब्दार्थे, किं? नयान्नयविशारदो- गुरुग्र्यादिति नयसप्तकंगाथार्थः / / उक्तं नयद्वारम्, अधुना समवतारद्वारमुच्यते- क्वैतेषां नयानां समवतारः?, क्व वाऽनवतार इति संशयापोहायाह- तल्लक्षणभदा:, त्रिभिः नि०- मूढनइयं सुयंकालियंतुण णया समोयरंति इहं / अपुहुत्ते समोयारो नत्थि पुहुत्ते समोयारो॥७६२॥ श्रोत्रपेक्षयाऽमूढा नया यस्मिन् तन्मूढनयं तदेव मूढनयिकम्, स्वार्थे ठक्, अथवा अविभागस्था मूढाः, मूढाश्च ते नयाश्च मूढनयाः धिकारः। तेऽस्मिन्विद्यन्ते अत इनिठना (पा०५-२-११५)विति मूढनयिकम्, श्रुतं कालिकं तुकालिकमिति काले- प्रथमचरमपौरुषीद्वये नियुक्तिः पठ्यत इति कालिकम्, न नयाः समवतरन्ति, अत्र प्रतिपदं न भण्यन्त इति भावना। आह-क्व पुनरमीषां समवतारः?, आर्यवजात्परअपुहुत्ते समोतारो अपृथग्भावोऽपृथक्त्वं चरणधर्मसङ्ख्याद्रव्यानुयोगानां प्रतिसूत्रमविभागेन वर्त्तनमित्यर्थः, तस्मिन्नयानां तोऽसमवतारः, वज्रस्तुतिः विस्तरेण विरोधाविरोधसम्भवविशेषादिना समवतारः, नत्थि पुहुत्ते समोतारो नास्ति पृथक्त्वे समवतारः, पुरुषविशेषापेक्षं। (तच्चरित्रम्)। वाऽवताय॑न्त इति गाथार्थः / आह-कियन्तं कालमपृथक्त्वमासीत्?, कुतो वा समारभ्य पृथक्त्वं जातमिति?, उच्यते, नि०- जावंति अज्जवइरा अपहत्तं कालियाणुओगस्स। तेणारेण पुहुत्तं कालियसुअदिट्ठिवाए य॥७६३॥ यावदार्यवैराःगुरवो महामतयस्तावदपृथक्त्वं कालिकानुयोगस्यासीत्, तदा साधूनांतीक्ष्णप्रज्ञत्वात्, कालिकग्रहणं प्राधान्य 762-763 // 501 // Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 502 // ख्यापनार्थम्, अन्यथा सर्वानुयोगस्यैवापृथक्त्वमासीदिति / तत आरतः पृथक्त्वं कालिकश्रुते दृष्टिवादे चेति गाथार्थः // अथ 0.3 उपोद्घातक एते आर्यवैरा इति?, तत्र स्तवद्वारेण तेषामुत्पत्तिमभिधित्सुराह नियुक्तिः, नि०-तुंबवणसंनिवेसाओ निग्गय पिउसगासमल्लीणं / छम्मासियं छसुजयं माऊयसमन्नियं वंदे॥७६४ // षष्ठद्वारम्, तुम्बवनसन्निवेशान्निर्गतं पितुः सकाशमालीनं पाण्मासिकं षट्सु- जीवनिकायेषु यतं- प्रयत्नवन्तं मात्रा च समन्वितं वन्दे, अयं उपक्रमादिः। समुदायार्थः। अवयवार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदं नियुक्ति: 764 आर्यवजात्परवइरसामी पुव्वभवे सक्कस्स देवरण्णो वेसमणस्स सामाणिओ आसि / इतो य भगवं वद्धमाणसामी पिट्ठिचंपाए नयरीए तोऽसमवतारः, सुभूमिभागे उजाणे समोसढो, तत्थ य सालो राया महासालो जुवराया, तेसिं भगिणी जसवती, तीसे भत्ता पिठरो, पुत्तोय / वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। से गागलीनाम कुमारो, ततो सालो भगवतो समीवे धम्मं सोऊण भणइ-जं नवरं महासालं रज्जे अभिसिंचामि ततो तुम्हं पादमूले पव्वयामि, तेण गंतूण भणितो महासालो - राया भवसु, अंह पव्वयामि, सो भणइ- अहंपि पव्वयामि, जहा तुन्भे इह अम्हाणं मेढीपमाणं तहा पव्वइयस्सवित्ति, ताहे गागिली कंपिल्लपुरातो आणेउं रज्जे अभिसिंचितो, तस्स माया जसवती कंपिल्लपुरे नगरे दिण्णिया पिठररायपुत्तस्स, तेण ततो आणिओ, तेण पुण तेसिं दो पुरिससहस्सवाहिणीओ सीयाओ - 0 वज्रस्वामी पूर्वभवे शक्रस्य देवराजस्य वैश्रमणस्य सामानिक आसीत् / इतश्च भगवान् वर्धमानस्वामी पृष्ठचम्पायां नगर्यां सुभूमिभाग उद्याने समवसृतः, तत्र चल शालो नाम राजा महाशालो युवराजः, तयोर्भगिनी यशोमती, तस्या भर्ता पिठरः, पुत्रश्च तस्या गागली म कुमारः, ततः शालो भगवतः समीपे धर्म श्रुत्वा भणति-8 8 // 502 // यन्नवरं महाशालं राज्येऽभिषिचामि, ततो युष्माकं पादमूले प्रव्रजामि, तेन गत्वा भणितो महाशालः- राजा भव, अहं प्रव्रजामि, स भणति- अहमपि प्रव्रजामि, यथा यूयमिह अस्माकं मेढीप्रमाणास्तथा प्रव्रजितस्यापीति, तदा गागिलीः काम्पील्यपुरादानीय राज्येऽभिषिक्तः, तस्य माता यशोमती काम्पील्युपरे नगरे पिठरराजपुत्राय, तेन तत आनीतः, तेन पुनस्तयो₹ सहस्रपुरुषवाहिन्यौ शिबिके, Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 503 // कारियाओ, जाव ते पव्वइया, सावि तेसिं भगिणी समणोवासिया जाया, तेऽवि एक्कारसंगाई अहिज्जिया। अण्णया य 0.3 उपोद्धातभगवं रायगिहे समोसढो, ततो भगवं निग्गतो चंपं जतो पधावितो, ताहे सालमहासाला सामिं पुच्छंति- अम्हे पिट्टिचंपं नियुक्तिः, 0.3.6 वच्चामो, जइ नाम कोइ तेसिं पव्वएन सम्मत्तं वा लभेज, सामी जाणइ- जहा ताणि संबुज्झिहिन्ति, ताहे तेसिं सामिणा गोतमसामी बिइज्जओ दिण्णो, सामी चंपंगतो, गोयमसामीऽवि पिट्ठिचंपंगतो, तत्थ समवसरणं, गागलि पिठरो जसवती उपक्रमादिः / नियुक्ति: 764 लय निग्गयाणि, ताणि परमसंविग्गाणि, धम्मं सोऊण गागलीपुत्तं रज्जे अभिसिंचिऊण मातापितिसहितोपव्वइओ, गोयमसामी आर्यवज्रात्परताणि घेत्तूण चंपं वच्चइ, तेसिं सालमहासालाणं चंपं वच्चंताणं हरिसो जातो-संसारातो उत्तारियाणिति, ततो सुभेणऽज्झवसाणेण केवलनाणं उप्पन्नं, तेसिपि चिंता जाया- जहा अम्हे एतेहिं रज्जे ठावियाणि पुणरवि धम्मे ठावियाणि संसारातो वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। मोइयाणि, एवं चिंतताणं सुभेणऽज्झवसाणेण तिण्हवि केवलनाणं समुप्पण्णं, एवं ताणि उप्पण्णनाणाणि गयाणि चंपं सामिं पदक्खिणेउं तित्थं नमिऊण केवलिपरिसं पधाविताणि, गोयमसामीऽवि भगवं पदक्खिणेऊण पादेसु पडितो उद्वितो कारिते, यावत्तौ प्रव्रजितौ, साऽपि तयोर्भगिनी श्रमणोपासिका जाता, तावपि एकादशाङ्गान्यधीतवन्तौ। अन्यदा च भगवान् राजगृहे समवसृतः, ततो भगवान् निर्गतः चम्पां यतः प्रधावितः, तदा शालमहाशालौ स्वामिनं पृच्छतः- आवां व्रजावः पृष्ठचम्पाम्, यदि नाम कोऽपि तेषां प्रव्रजेत् सम्यक्त्वं वा लभेत, स्वामी जानाति-8 यथा ते संभोत्स्यन्ते, तदा तयोः स्वामिना गौतमस्वामी द्वितीयको दत्तः, स्वामी चम्पां गतः, गौतमस्वाम्यपि पृष्ठचम्पां गतः, तत्र समवसरणम्, गागलीः पिठरो यशोमती च निर्गताः, ते परमसंविग्नाः, धर्मं श्रुत्वा गागलीः पुत्र राज्येऽभिषिच्य मातापितृसहितः प्रव्रजितः, गौतमस्वामी तान् गृहीत्वा चम्पां व्रजति, तयोः शालमहाशालयोश्चम्पा व्रजतोहर्षो जातः- संसारादुत्तारिता इति, ततः शुभेनाध्यवसायेन केवलज्ञानमुत्पन्नम्, तेषामपि चिन्ता जाता- यथा वयमेताभ्यां राज्ये स्थापिताः पुनरपि धर्मे स्थापिताः संसारान्मोचिताः, एवं चिन्तयतां शुभेनाध्यवसायेन त्रयाणामपि केवलज्ञानं समुत्पन्नम् , एवं ते उत्पन्नज्ञाना गताश्वम्पाम्, स्वामिनं प्रदक्षिणय्य तीर्थं नत्वा केवलिपर्षद प्रधाविताः, गौतमस्वाम्यपि भगवन्तं प्रदक्षिणय्य पादयोः पतित उत्थितो. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 504 // भणइ-कहं वच्चइ?, एह सामि वंदह, ताहे भगवया भणिओ-मा गोयम! केवली आसाएहि, ताहे आउट्टो खामेइ, संवेगं 0.3 उपोद्घात - चागतो, चिंतेइ य-माऽहं न चेव सिज्झेजा। इतो य सामिणा पुव्वं वागरियं अणागए गोयमसामिम्मि- जहा जो अट्ठापदंड नियुक्तिः, विलग्गइ चेइयाणि य वंदइ धरणिगोयरो सो तेणेव भवग्गहणेणं सिज्झति, तं च देवा अन्नमन्नस्स कहिंति, जहा किर षष्ठद्वारम्, धरणिगोयरो अट्ठावयं जो विलग्गति सो तेणेव भवेण सिज्झइ, ततो गोयमसामी चिंतइ-जह अट्ठावयं वच्चेजा, ततो सामी उपक्रमादिः। नियुक्ति: 764 तस्स हिययाकूतं जाणिऊण तावसा य संबुज्झिहिन्तित्ति भगवया भणितो- वच्च गोयम! अट्ठावयं चेइयं वंदेउं, ताहे भगवं आर्यवज्रात्परगोयमो हट्टतुट्ठो भगवं वंदित्ता गतो अट्ठावयं, तत्थ य अट्ठावदे जणवायं सोऊण तिण्णि तावसा पंचसयपरिवारा पत्तेयं 2 तोऽसमवतारः, अट्ठावयं विलग्गामोत्ति, तंजहा- कोंडिण्णो दिण्णो सेवाली, कोंडिण्णो सपरिवारो चउत्थं 2 काऊण पच्छा मूलकंदाणि वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। आहारेइ सच्चित्ताणि, सो पढमं मेहलं विलग्गो, दिण्णोऽवि छट्ठस्स 2 परिसडियपंडुपत्ताणि आहारेइ, सो बिइयं मेहलं विलग्गो, सेवाली अट्ठमं अट्ठमेण जो सेवालो सयंमएल्लओतं आहारेइ, सोतइयं मेहलं विलग्गो। इओय भगवंगोयमसामी भणति- कथं (क) व्रजत, एत स्वामिनं वन्दध्वम, तदा भगवता भणितः- मा गौतम! केवलिन आशातय, तदाऽऽवृत्तः क्षमयति, संवेगं चागतः, चिन्तयति चमाऽहं नैव सैत्सम् / इतश्च स्वामिना पूर्व व्याकृतमनागते गौतमस्वामिनि- यथा योऽष्टापदं विलगति चैत्यानि च वन्दते धरणीगोचरः स तेनैव भवग्रहणेन सिध्यति, तच्च देवा है अन्योऽन्यं कथयन्ति, यथा किल धरणीगोचरोऽष्टापदं यो विलगति स तेनैव भवेन सिध्यति, ततो गौतमस्वामी चिन्तयति- यथाऽष्टापदं व्रजेयम्, ततः स्वामी तस्य हृदयाकूतं ज्ञात्वा तापसाश्च संभोत्स्यन्त इति भगवता भणितः- व्रज गौतमाष्टापदं चैत्यं वन्दितुम्, तदा भगवान् गौतमो हृष्टतुष्टो भगवन्तं वन्दित्वा गतोऽष्टापदम्, तत्र 9 चाष्टापदे जनवादं श्रुत्वा त्रयस्तापसाः पञ्चशतपरिवाराः प्रत्येकं प्रत्येकं अष्टापदं विलगाम इति, तद्यथा-कौण्डिन्यः दत्तः शेवालः, कौण्डिन्यः सपरिवारश्चतुर्थं चतुर्थं / कृत्वा पश्चात् कन्दमूलानि आहारयति सचित्तानि, स प्रथमा मेखलां विलग्नः, दत्तोऽपि षष्ठं षष्ठेन परिशटितपाण्डुपत्राण्याहारयति, स द्वितीयां मेखलां विलग्नः, शेवालोऽष्टमाष्टमेन यः शेवालः स्वयं म्लानः (मृतः) तमाहारयति, स तृतीयां मेखलां विलग्नः / इतश्च भगवान् गौतमस्वामी // 504 // Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 505 // उरालसरीरो हुतवहतडितरुणरविकिरणतेयो, ते तं एजंतं पासिऊण भणंति- एस किर थुल्लसमणओ एत्थ विलग्गिहितित्ति?, 0.3 उपोद्घातजं अम्हे महातवस्सी सुक्का लुक्खा न तरामो विलग्गिउं। भगवं च गोयमो जंघाचारणलद्धीए लूतापुडगंपि निस्साए उप्पयइ, नियुक्तिः, जाव ते पलोएंति, एस आगतो 2 एस असणं गतोत्ति, एवं ते तिण्णिवि पसंसंति, विम्हिया अच्छंति य पलोएन्ता, जदिल षष्ठद्वारम्, उत्तरति एयस्स वयं सीसा / गोयमसामीवि चेइयाणि वंदित्ता उत्तपुरस्थिमे दिसिभाए पुढविसिलावट्टए असोगवरपादवस्स उपक्रमादिः। नियुक्ति: 764 अहे तं रयणिं वासाए उवागतो। इओ य सक्कस्स लोगपालो वेसमणो अट्ठावयं चेइयवंदओ आगतो, सो चेइयाणिं वंदित्ता आर्यवज्रात्परगोयमसामिं वंदइ, ततो से भगवं धम्मकहावसरे अणगारगुणे परिकहेइ, जहा भगवंतो साहवो अंताहारा पंताहारा एवमादि, तोऽसमवतारः, वेसमणो चिंतेइ- एस भगवं एरिसे साहुगुणे वण्णेइ, अप्पणो य से इमा सरीरसुकुमारता जा देवाणवि न अत्थि, ततो भगवं वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। तस्साकूतं नाऊण पुंडरीयं नाममज्झयणं परूवेइ, जहा-पुंडरिगिणी नगरी पुंडरीओ राया कंडरीओ जुवराया जहा नातेसु, तं मा तुमं बलियत्तं दुब्बलियत्तं वा गेण्हाहि, जहा सो कंडरीओ तेणं दुब्बलेणं अट्टदुहट्टो कालगतो अहे सत्तमाए उववण्णो, - उदारशरीरो हुतवहतडित्तरुणरविकिरणतेजाः, ते तमायान्तं दृष्ट्वा भणन्ति- एष किल स्थूलश्रमणकोऽत्र विलगिष्यति? इति, यद्वयं (यं वयं) महातपस्विनः शुष्का रूक्षा न शक्नुमो विलगितुम्। भगवांश्च गौतमो जङ्घाचारणलब्ध्या लूतातन्तुमपि निश्रायोत्पतति, यावत्ते प्रलोकयन्ति, एष आगतः 2 एषोऽदर्शनं गत इति एवं त्रयोऽपि प्रशंसन्ति, विस्मिताश्च तिष्ठन्ति प्रलोकयन्तो, यद्युत्तरति एतस्य वयं शिष्याः। गौतमस्वाम्यपि चैत्यानि वन्दित्वा उत्तरपौरस्त्यै दिग्भागे पृथ्वीशिलापट्टके अशोकवर-2 | पादपस्याधस्तां रजनीं वासायोपागतः / इतश्च शक्रस्य लोकपालो वैश्रमणोऽष्टापदं चैत्यवन्दक आगतः, स चैत्यानि वन्दित्वा गौतमस्वामिनं वन्दते, ततस्तस्मै भगवान् धर्मकथावसरेऽनगारगुणान् परिकथयति, यथा भगवन्तः साधवोऽन्ताहाराः प्रान्ताहारा एवमादीन्, वैश्रमणश्चिन्तयति- एष भगवान् ईदृशान् साधुगुणान् वर्णयति, आत्मनश्चास्येयं शरीरसुकुमारता यादृशी देवानामपि नास्ति, ततो भगवान् तस्याकूतं ज्ञात्वा पुण्डरीकं नामाध्ययनं प्ररूपयति, यथा- पुण्डरीकिणी नगरी पुण्डरीको राजा 8 कण्डरीको युवराजः यथा ज्ञातेषु, तन्मा त्वं बलित्वं दुर्बलत्वं वा ग्राहीः, यथा स कण्डरीकस्तेन दौर्बल्येन आर्तदुःखातः कालगतोऽधः सप्तम्यामुत्पन्नः, - // 505 Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 506 // पुंडरीओ पुण पडिपुण्णगल्लकपोलोऽवि सव्वट्ठसिद्धे उववण्णो, एवं देवाणुप्पिया! दुब्बलो बलिओ वा अकारणं, एत्थ 0.3 उपोद्धातझाणनिग्गहो कायव्वो, झाणनिग्गहो परंपमाणं, ततो वेसमणो अहो भगवया मम हिययाकूतं नायंति आउट्टोसंवेगमावण्णो नियुक्तिः, वंदित्ता पडिगतो। तत्थ वेसमणस्स एगो सामाणिओ देवो जंभगो, तेण तं पुंडरीयज्झयणं उग्गहियं पंचसयाणि, सम्मत्तं च षष्ठद्वारम्, पडिवण्णो, ततो भगवं बिइयदिवसे चेइयाणि वंदित्ता पच्चोरुहइ, ते य तावसा भणंति- तुब्भे अम्हं आयरिया अम्हे तुब्भं उपक्रमादिः। सीसा, सामी भणति-तुब्भ य अम्ह य तिलोयगुरू आयरिया, ते भणंति-तुब्भवि अण्णो?, ताहे सामी भयवतो गुणसंथवं नियुक्ति: 764 आर्यवज्रात्परकरेइ, ते पव्वाविता, देवयाए लिंगाणि उवणीयाणि, ताहे भगवया सद्धिं वच्चंति, भिक्खावेला य जाता, भगवं भणइ-किं तोऽसमवतारः, आणिज्जउ पारणंमित्ति?, ते भणंति- पायसो, भगवं च सव्वलद्धिसंपुण्णो पडिग्गहं घतमधुसंजुत्तस्स पायसस्स भरेत्ता वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। आगतो, ते भगवता अक्खीणमहाणसिएण सव्वे उवट्टिया, पच्छा अप्पणा जिमितो, ततो ते सुटुतरं आउट्टा, तेसिं चल सेवालभक्खाणं पंचण्हवि सयाणं गोतमसामिणो तं लद्धिं पासिऊण केवलनाणं उप्पण्णं, दिण्णस्स पुणो सपरिवारस्स पुण्डरीकः पुनः प्रतिपूर्णगल्लकपोलोऽपि सर्वार्थसिद्धे उत्पन्नः, एवं देवानुप्रिय! दुर्बलो बलिको वाऽकारणम्, अत्र ध्याननिग्रहः कर्त्तव्यः, ध्याननिग्रहः परं प्रमाणम्, ततो वैश्रमणोऽहो भगवता मम हृदयाकूतं ज्ञातमित्यावृत्तः संवेगमापन्नो वन्दित्वा प्रतिगतः। तत्र वैश्रमणस्य एकः सामानिको देवो जृम्भकः, तेन तत् पुण्डरीकाध्ययनमवगृहीत पञ्चशतानि, सम्यक्त्वं च प्रतिपन्नः, ततो भगवान् द्वितीयदिवसे चैत्यानि वन्दित्वा प्रत्यवतरति, ते च तापसा भणन्ति- यूयमस्माकमाचार्या वयं युष्माकं शिष्याः, स्वामी भणति- युष्माकमस्माकं च त्रिलोकगुरव आचार्यः, ते भणन्ति- युष्माकमपि अन्यः?, तदा स्वामी भगवतो गुणसंस्तवं करोति, ते प्रवाजिताः, देवतया लिङ्गान्युपनीतानि, तदा भगवता सार्धं व्रजन्ति, भिक्षावेला च जाता, भगवान् भणति- किमानीयतां पारणमिति?, ते भणन्ति- पायसः, भगवांश्च सर्वलब्धिसंपूर्णः पतद्गहं घृतमधुसंयुक्तेन // 506 // पायसेन भृत्वाऽऽगतः, ते भगवताऽक्षीणमहानसिकेन सर्वे उपस्थापिताः, पश्चादात्मना जेमितः, ततस्ते सुष्ठुतरमावृत्ताः, तेषां च शेवालभक्षकाणां पञ्चानामपि शतानां गौतमस्वामिनस्तां लब्धिं दृष्ट्वा केवलाज्ञानमुत्पन्नम्, दत्तस्य पुनः सपरिवारस्य Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 507 // भगवतो छत्तातिच्छत्तं पासिऊण केवलनाणं उप्पन्नं, कोडिण्णस्सविसामिंदट्ठण केवलनाणं उप्पन्नं, भगवंच पुरओपकद्देमाणो 0.3 उपोद्घातसामिं पदाहिणं करेइ, ते केवलिपरिसं गता, गोयमसामी भणइ- एह सामिं वंदह, सामी भणइ- गोयमा! मा केवली नियुक्तिः, 0.3.6 आसाएहि, भगवं आउट्टो मिच्छामिदुक्कडंति करेइ, ततो भगवओ सुटुतरं अद्धिती जाया, ताहे सामी गोयम भणति-किं षष्ठद्वारम्, देवाणं वयणं गेज्झं? आतो जिणवराणं?, गोयमो भणति- जिणवराणं, तो किं अद्धितिं करेसि?, ताहे सामी चत्तारि कडे उपक्रमादिः। नियुक्ति: 764 पण्णवेइ, तंजहा- सुंबकडे विदलकडे चम्मकडे कंबलकडे, एवं सीसावि सुंबकडसमाणे 4, तुमं च गोयमा! मम कम्बल आर्यवज्रात्परकडसमाणो, अविय-चिरसंसिट्ठोऽसि मे गोयमा!, पण्णत्तीआलावगाभाणियव्वा, जाव अविसेसमणाणत्ता अंते भविस्सामो, तोऽसमवतारः, ताहे सामी गोयमनिस्साए दुमपत्तयंपण्णवेइ / देवो वेसमणसामाणिओततो चइऊण अवंतीजणवए तुंबवणसन्निवेसे धणगिरी वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। नाम इब्भपुत्तो, सो य सड्डो पव्वइउकामो, तस्स मातापितरो वारेंति, पच्छा सो जत्थ जत्थ वरिज्जइ ताणिर विपरिणामेइ, जहाऽहं पव्वइउकामो। इतो य धणपालस्स इब्भस्स दुहिया सुनंदानाम, सा भणइ- ममं देह, ताहे सा तस्स दिण्णा / तीसे य भगवतश्छत्रातिच्छत्रं दृष्ट्वा केवलज्ञानमुत्पन्नम्, कौण्डिन्यस्यापि स्वामिनं दृष्ट्वा केवलज्ञानमुत्पन्नम्, भगवांश्च पुरतः प्रकृष्यन् स्वामिनं प्रदक्षिणीकरोति, ते केवलिपर्षदं 8 गताः, गौतमस्वामी भणति- एत स्वामिनं वन्दध्वम्, स्वामी भणति- गौतम! मा केवलिन आशातय, भगवानावृत्तो मिथ्यामेदुष्कृतमिति करोति, ततो भगवतः सुष्ठुतरमधृतिर्जाता, तदा स्वामी गौतम भणति- किं देवानां वचनं ग्राह्यमातो जिनवराणाम्?, गौतमो भणति- जिनवराणाम्, ततः किमधृतिं करोषि?, तदा स्वामी चतुरः कटान् प्रज्ञापयति तद्यथा-शुम्बकटो विदलकटवर्मकटः कम्बलकटः, एवं शिष्या अपि शुम्बकटसमानाः 4, त्वं च गौतम! मम कम्बलकटसमानः, अपिच* चिरसंसृष्टोऽसि मया गौतम!, प्रज्ञप्त्यालापका भणितव्याः, यावत् अविशेषनानात्वौ अन्ते भविष्यावः, तदा स्वामी गौतमनिश्रया द्रुमपत्रकं प्रज्ञापयति / देवो // 507 // वैश्रमणसामानिकस्ततश्च्युत्वाऽवन्तीजनपदे तुम्बवनसन्निवेशे धनगिरि मेभ्यपुत्रः, स च श्राद्धः प्रव्रजितुकामः, तस्य मातापितरौ वारयतः, पश्चात्स यत्र यत्र वियते तान् तान् विपरिणमयति यथाऽहं प्रव्रजितुकामः / इतश्च धनपालस्येभ्यस्य दुहिता सुनन्दा नाम, सा भणति- मां दत्त, तदा सा तस्मै दत्ता / तस्याश्च = उयाहो / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 508 // भाया अज्जसमिओ नाम पुव्वं पव्वइतओ सीहगिरिसगासे / सुनंदाए सो देवो कुच्छिंसि गब्भत्ताए उववण्णो, ताहे धणगिरी 0.3 उपोद्घातभणइ- एस ते गब्भो बिइज्जओ होहित्ति सीहगिरिसगासे पव्वइओ, इमोऽवि नवण्हं मासाणंदारगो जाओ, तत्थ य महिलाहिं नियुक्तिः, आगताहिं भण्णइ- जड़ से पिया ण पव्वइओ होतो तो लढें होतं, सो सण्णी जाणति- जहा मम पिया पव्वइओ, षष्ठद्वारम्, तस्सेवमणुचिंतेमाणस्स जाईसरणं समुप्पन्नं, ताहे रत्तिं दिवा य रोवइ, वरं निविजंती, तो सुहं पव्वइस्संति, एवं छम्मासा उपक्रमादिः। नियुक्ति: 764 वचंति / अण्णया आयरिया समोसढा, ताहे अज्जसमिओधणगिरीय आयरियं आपुच्छंति-जहा सण्णातगाणि पेच्छामोत्ति, आर्यवजात्परसंदिसाविंति, सउणेण य वाहितं, आयरिएहिं भणियं- महति लाहो, जं अज्ज सच्चितं अचित्तंवा लहह तं सव्वंलएह, ते गया, तोऽसमवतारः, उवसग्गिजिउमारद्धा, अण्णाहिं महिलाहिं भण्णइ- एयं दारगं उवढेहिं, तो कहिं णेहिंति, पच्छा ताए भणियं-मए एवइयं वज्रस्तुतिः (तच्चरित्रम्)। कालं संगोविओ, एताहे तुमं संगोवाहि, पच्छा तेण भणियं- मा ते पच्छायावो भविस्सइ, ताहे सक्खिं काऊण गहितो छम्मासिओताहे चोलपट्टएण पत्ताबंधिओ, न रोवइ, जाणइसण्णी, ताहे तेहिं आयरिएहिं भाणं भरियंति हत्थो पसारिओ, 9 भ्राताऽऽर्यसमितो नाम पूर्व प्रव्रजितः सिंहगिरिसकाशे। सुनन्दायाः स देवः कुक्षौ गर्भतयोत्पन्नः, तदा धनगिरिभणति-एष तव गर्भो द्वितीयको भविष्यतीति सिंहगिरिसकाशे प्रव्रजितः, अयमपि नवसु मासेषु दारको जातः, तत्र च महिलाभिरागताभिर्भण्यते-यद्येतस्य पिता न प्रव्रजितोऽभविष्यत्तदा लष्टमभविष्यत्, स संज्ञी जानाति-यथा मम पिता प्रव्रजितः, तस्यैवमनुचिन्तयतो जातिस्मरणं समुत्पन्नम्, तदा रात्रौदिवा च रोदिति, वरं निर्विद्यते इति, ततः सुखं प्रव्रजिष्यामीति, एवं षण्मासा व्रजन्ति / अन्यदाऽऽचार्याः समवसृताः, तदाऽऽर्यसमितो धनगिरिश्वाचार्यमापृच्छतो-यथा सज्ञातीयान् पश्याव इति, संदिशतः, शकुनेन च व्याहृतम्, आचार्यैर्भणितं-8 महांल्लाभो, यदद्य सचित्तमचित्तं वा लभेयाथां तत्सर्वं ग्राह्यम्, तौ गतौ, उपसर्गयितुमारब्धा, अन्याभिर्महिलाभिर्भण्यते- एनं दारकमुपस्थापय, ततः क्व नेष्यतः,8 // 508 पश्चात्तया भणितं-मयैतावन्तं कालं संगोपितोऽधुना त्वं संगोपय, पश्चात्तेन भणितं- मा तव पश्चात्तापो भूत्, तदा साक्षिणः कृत्वा गृहीतः पाण्मासिकस्तदा चोलपट्टकेन पात्रबन्धयित्वा (झोलिकां कृत्वा), न रोदिति, जानाति संज्ञी, तदा तैराचार्य जनं भारितमिति हस्तः प्रसारितः, - Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 509 // दिण्णो, हत्थो भूमिं पत्तो, भणइ- अज्जो! नज्जइ वइरंति, जाव पेच्छंति देवकुमारोवमं दारगंति, भणइ य-सारक्खह एयं, 0.3 उपोद्घातपवयणस्स आहारो भविस्सइ एस, तत्थ से वइरो चेव नामं कयं, ताहे संजईण दिण्णो, ताहिं सेज्जातरकुले, सेज्जातरगाणि नियुक्तिः, जाहे अप्पणगाणि चेडरूवाणि ण्हाणेति मंडेंति वा पीहगं वा देंति ताहे तस्स पुट्विं, जाहे उच्चारादी आयरति ताहे आगारं षष्ठद्वारम्, सेइ कूवइवा, एवं संवड्डइ, फासुयपडोयारो तेसिमिट्ठो, साहूवि बाहिं विहरंति, ताहे सुनंदा पमग्गिया, ताओ निक्खेवगोत्ति उपक्रमादिः। नियुक्ति: 764 न देंति, सा आगंतूण थणं देइ, एवं सोजाव तिवरिसो जातो। अन्नता साहू विहरता आगता, तत्थ राउले ववहारोजाओ, सो आर्यवज्रात्परभणइ-मम एयाए दिण्णओ, नगरं सुनंदाए पक्खियं, ताए बहूणि खेलणगाणि गहियाणि, रणो पासे ववहारच्छेदो, तत्थ तोऽसमवतारः, पुव्वहोत्तो राया दाहिणतो संघो सुनंदा ससयणपरियणा वामपासे णरवइस्स, तत्थ राया भणइ-ममकएण तुब्भे जतो चेडो वजस्तुति: (तच्चरित्रम्)। जाति तस्स भवतु, पडिस्सुतं, को पढमं वाहरतु?, पुरिसातीओ धम्मुत्ति पुरिसो वाहरतु, ततो नगरजणो आह- एएसिं संवसितो, माता सद्दावेउ, अविय माता दुक्करकारिया पुणो य पेलवसत्ता, तम्हा एसा चेव वाहरउ, ताहे सा आसाहत्थीरह दत्तो, हस्तो भूमिं प्राप्तः, भणति- आर्य! ज्ञायते वज्रमिति' यावत् प्रेक्षन्ते देवकुमारोपमं दारकमिति, भणति च- संरक्षतैनम्, प्रवचनस्याधारो भविष्यत्येषः, तत्र तस्य वज्र एव नाम कृतम्, तदा संयतीभ्यो दत्तः, ताभिः शय्यातरकुले, शय्यातरा यदाऽऽत्मनश्चेटरूपाणि स्नपयन्ति मण्डयन्ति वा स्तन्यं वा ददति तदा तस्मै पूर्वम्, यदोच्चारादि आचरति तदाऽऽकारं दर्शयति कूजति वा, एवं संवर्धते, प्रासुकप्रतिकारस्तेषामिष्टः, साधवोऽपि बहिर्विहरन्ति, तदा सुनन्दा मार्गयितुमारब्धा, ता निक्षेपक इति न ददति, साऽऽगत्य स्तन्यं ददाति, एवं स यावत्रिवार्षिको जातः / अन्यदा साधवो विहरन्त आगताः, तत्र राजकुले व्यवहारो जातः, स भणति- ममैतया दत्तः, नगरं सुनन्दायाः पाक्षिकम्, तया बहूनि क्रीडनकानि गृहीतानि राज्ञः पार्श्वे व्यवहारच्छेदः, तत्र पूर्वाभिमुखो राजा दक्षिणस्यां सङ्घः सुनन्दा सस्वजनपरिजनाः वामपार्श्वे : // 509 // नरपतेः, तत्र राजा भणति- ममीकृतेन युष्माकं यतो दारको याति तस्य भवतु, प्रतिश्रुतम्, कः प्रथमं व्याहरतु?, पुरुषादिको धर्म इति पुरुषो व्याहरतु, ततो नगरजन आह- एतेषां परिचितः, माता शब्दयतु, अपिच- माता दुष्करकारिका पुनश्च कोमलसत्त्वा, तस्मादेषैव व्याहरतु, तदा सा अश्वहस्तिरथ-- Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 51 // वसहगेहि य मणिकणगरयणचित्तेहिं बालभावलोभावाएहिं भणइ- एहि वइरसामी!, ताहे पलोइंतो अच्छइ, जाणइ-जड़ 0.3 उपोद्घातसंघं अवमन्नामि तो दीहसंसारिओ भविस्सामि, अविय- एसावि पव्वइस्सइ, एवं तिन्नि वारा सद्दाविओ न एइ, ताहे से पिया नियुक्तिः, 0.3.6 भणइ- जइऽसिकयव्ववसाओ धम्मज्झयमूसियं इमं वइर! / गेण्ह लहुं रयहरणं कम्मरयपमज्जणं धीर! // 1 // ताहेऽणेण षष्ठद्वारम्, तुरितं गंतूण गहियं, लोगेण य जयइ धम्मोत्ति उक्कट्ठिसीहनाओ कतो, ताहे से माया चिंतेइ- मम भाया भत्ता पुत्तो य उपक्रमादिः। नियुक्ति: 765 पव्वइओ, अहं किं अच्छामि?, एवं सावि पव्वाइया द्विर्गुह्यकनि०-जो गुज्झएहिं बालो णिमंतिओ भोयणेण वासंते।णेच्छइ विणीयविणओतं वइररिसिंणमंसामि // 765 // निमन्त्रणा, वाचकत्वे यः गुह्यकैर्देवैः बालस्सन् निमंतिउ त्ति आमन्त्रितः भोजनेन वर्षति सति, पर्जन्य इति गम्यते, नेच्छति विनीतविनय इति, देवमहः, वर्तमाननिर्देशस्त्रिकालगोचरसूत्रप्रदर्शनार्थः, पाठान्तरं वा नेच्छिंसु विणयजुत्तोतं वइररिसिं नमसामि त्ति, अयंगाथासमुदायार्थः। रुक्मिणीअवयवार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं प्रतिबोधनम्। सोऽवि जाहे थणं न पियइत्ति पव्वाविओ, पव्वइयाण चेव पासे अच्छड़, तेण तासिं पासे इक्कारस अंगाणि सुयाणि पढं तीण, ताणि से उवगयाणि, पदाणुसारी सो भगवं, ताहे अट्ठवरिसिओ संजइपडिस्सयाओ निकालिओ, आयरियसगासे वृषभैश्च मणिकनकरत्नचित्रैर्बालभावलोभावहैर्भणति- एहि वज्रस्वामिन्!, तदा प्रलोकयन् तिष्ठति, जानाति- यदि सङ्घमवमन्ये तदा दीर्घसंसारो भविष्यामि, अपिच- एषाऽपि प्रव्रजिष्यति, एवं त्रीन् वारान् शब्दितो नैति, तदा तस्य पिता भणति-यद्यसि कृतव्यवसायो धर्मध्वजमुच्छ्रितमिमं वज्र! / गृहाण लघु रजोहरणं // 510 // कर्मरजः प्रमार्जनं धीर! // 1 // तदाऽनेन त्वरितं गत्वा गृहीतम्, लोकेन च जयति जिनधर्म इत्युत्कृष्टिसिंहनादः कृतः, तदा तस्य माता चिन्तयति- मम भ्राता भर्ता पुत्रश्च प्रव्रजितः, अहं किं तिष्ठामि ?, एवं साऽपि प्रव्रजिता / 0 सोऽपि यदा स्तन्यं न पिबतीति(तदा) प्रवाजितः, प्रव्रजितानां चैव पार्श्वे तिष्ठति, तेन तासां पार्श्वे 8 एकादशाङ्गानि श्रुतानि पठन्तीनाम्, तानि तस्योपगतानि, पदानुसारी स भगवान्, तदाऽष्टवार्षिकः संयतीप्रतिश्रयात् निष्काशितः, आचार्यसकाशे*सुकयज्झवसाओ। Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 511 // अच्छइ, आयरिया य उज्जेणींगता, तत्थ वासं पडति अहोधारं, ते य से पुव्वसंगइया जंभगा तेणंतेण वोलेंता तं पेच्छंति, ताहे ते परिक्खानिमित्तं उत्तिण्णा वाणिययरूवेणं, तत्थ बइल्ले उल्लदेत्ता उवक्खडेंति, सिद्धे निमंतिंति, ताहे पट्ठितो, जाव फुसियमत्थि, ताहे पडिनियत्तो, ताहे तंपि ठितं, पुणो सद्दावेंति, ताहे वइरो गंतूण उवउत्तो दव्वतो 4, दव्वओ पुप्फफलादिखेत्तओ उज्जेणी कालओ पढमपाउसो भावतो धरणिछिवणणयणनिमेसादिरहिता पहठ्ठतुट्ठा य, ताहे देवत्तिकाऊण नेच्छति, देवा तुट्ठा भणंतितुमं दट्ठमागता, पच्छा वेउव्वियं विजं देंति, नि०- उल्लेणीए जो जंभगेहि आणखिऊण थुयमहिओ। अक्खीणमहाणसियं सीहगिरिपसंसियं वंदे // 766 // उज्जयिन्यां यो जृम्भकैः देवविशेषैः आणक्खिऊणं ति परीक्ष्य स्तुतमहितः स्तुतोवाक्स्तवेन महितो विद्यादानेन अक्षीणमहानसिकं सिंहगिरिप्रशंसितं वन्द इति गाथाक्षरार्थः / अवयवार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं-पुणरवि अन्नया जेट्ठमासे सन्नाभूमिं गयं घयपुन्नेहिं निमंतेन्ति, तत्थवि दव्वादिओ उवओगो, नेच्छति, तत्थ से णहगा-मिणी विज्जा दिण्णा, एवं सो विहरइ / जाणि य ताणि पयाणुसारिलद्धीए गहियाणि एक्कारस अंगाणि ताणि से संजयमज्झे थिरयराणि जायाणि, तत्थ जो अज्झाति तिष्ठति, आचार्याश्चोज्जयिनीं गताः, तत्र वर्षा पतती अहतधारम्, ते च तस्य पूर्वसंगतिका जृम्भकाः तेन मार्गेण व्यतिक्राम्यन्तस्तं परीक्षन्ते, तदा ते परीक्षानिमित्तमवतीर्णाः वणिग्रूपेण, तत्र बलीवन अवलाद्य (उत्तार्य) उपस्कुर्वन्ति, सिद्धे निमन्त्रयन्ति, तदा प्रस्थितः, यावत् बिन्दुपातः (फुसारिका) अस्ति, तदा प्रतिनिवृत्तः, तदा सोऽपि स्थितः, पुनः शब्दयन्ति, तदा वज्रो गत्वोपयुक्तो द्रव्यतः 4 द्रव्यतः पुष्पफलादि क्षेत्रत उज्जयिनी कालतः प्रथमप्रावट भावतो धरणिस्पर्शनयननिमेषादिरहिताः प्रहृष्टतुष्टाश्च, तदा देव इति कृत्वा नेच्छति, देवास्तुष्टा भणन्ति- त्वां द्रष्टुमागताः, पश्चाद्वैक्रियविद्यां ददति। पुनरपि अन्यदा ज्येष्ठमासे संज्ञाभूमिं गतं घृतपूर्णैर्निमन्त्रयन्ति, तत्रापि द्रव्यादिक उपयोगः, नेच्छति, तत्र तस्मै नभोगामिनी विद्या दत्ता, एवं स विहरति / यानि च तानि पदानुसारिलब्ध्या गृहीतान्येकादशाङ्गानि, तानि तस्य संयतमध्ये स्थिरतराणि जातानि, तत्र योऽध्येति - षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 766 द्विर्गहाकनिमन्त्रणा, वाचकत्वे देवमहः, रुक्मिणीप्रतिबोधनम्। / 511 // Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 512 // द्विर्गुह्यक वाचकत्वे देवमहः, पुव्वगयं तंपिणेण सव्वं गहियं, एवं तेण बहु गहियं, ताहे वुच्चति पढाहि, ततो सो एयंतगंपि कुमुतो अच्छइ, अन्नं सुणेतो। 0.3 उपोद्घातअण्णया आयरिया मज्झण्हे साहूसु भिक्खं निग्गएसु सन्नाभूमिं निग्गया, वइरसामीवि पडिस्सयवालो, सो तेसिं साहूणं नियुक्तिः, 0.3.6 वेंटियाओ मंडलिए रएत्ता मज्झे अप्पणा ठाउं वायणं देति, ताहे परिवाडीए एक्कारसवि अंगाई वाएइ, पुव्वगयं च, जाव षष्ठद्वारम्, आयरिया आगया चिंतेंति- लहुं साहू आगया, सुगंति सदं मघोघरसियं, बहिया सुणेता अच्छंति, नायं जहा वइरोत्ति, उपक्रमादिः। नियुक्ति: 766 पच्छा ओसरिऊण सद्दपडियं निसीहियं करेइ, मा से संका भविस्सइ, ताहे तेण तुरियं विंटियाओ सट्ठाणे ठवियाओ, निग्गंतूण य दंडयं गेण्हइ, पाए य पमज्जेइ, ताहे आयरिया चिंतेन्ति- मा णं साहू परिहविस्संति ता जाणावेमि, ताहे रत्तिं निमन्त्रणा, आपुच्छइ- अमुगं गामं वच्चामि? तत्थ दो वा तिन्नि वा दिवसे अच्छिस्सामि, तत्थ जोगपडिवण्णगा भणंति- अम्हं को वायणायरिओ?, आयरिया भणंति- वइरोत्ति, विणीया तहत्ति पडिसुतं, आयरिया चेव जाणंति, ते गया, साहूवि पए रुक्मिणीवसहिं पडिलेहित्ता वसहिकालणिवेयणादि वइरस्स करेंति, निसिज्जा य से रइया, सो तत्थ निविट्ठो, तेऽवि जहा आयरियस्स प्रतिबोधनम्। पूर्वगतं तदप्यनेन सर्वं गृहीतम्, एवं तेन बहु गृहीतम्, तदोच्यते पठ, ततः स आगच्छदपि (अधीतमपि) कुट्टयन् तिष्ठति, अन्यत् शृण्वन् / अन्यदा आचार्या मध्याह्ने साधुषु भिक्षायै निर्गतेषु संज्ञाभूमिं निर्गताः, वज्रस्वाम्यपि प्रतिश्रयपालः, स तेषां साधूनां विण्टिका मण्डल्या रचयित्वा मध्ये आत्मना स्थित्वा वाचनां ददाति, तदा परिपाट्या एकादशाप्यङ्गानि वाचयति, पूर्वगतं च, यावदाचार्या आगताश्चिन्तयन्ति- लघु साधव आगताः, शृण्वन्ति शब्दं मेघौघरसितम्, बहिः शृण्वन्तस्तिष्ठन्ति, ज्ञात यथा वज्र इति, पश्चादपसृत्य शब्दपतितं नैषेधिकीं करोति, मा तस्य शङ्का भूत्, तदा तेन विण्टिकास्त्वरितं स्वस्थाने स्थापिताः, निर्गत्य च दण्डकं गृह्णाति, पादौ च | प्रमार्जयति, तदाऽऽचार्याश्चिन्तयन्ति- मैनं साधवः परिभूवन् तत् ज्ञापयामि, तदा रात्रावापृच्छति- अमुकं ग्रामं व्रजामि?, तत्र द्वौ वा त्रीन् वा दिवसान् स्थास्यामि, तत्र 8 योगप्रतिपन्ना भणन्ति- अस्माकं को वाचनाचार्यः?, आचार्या भणन्ति- वज्र इति, विनीता (इति) तथेति प्रतिश्रुतम्, आचार्या एव जानन्ति, ते गताः, साधवोऽपि प्रभाते वसतिं प्रतिलेख्य वसतिकालनिवेदनादि वज्राय कुर्वन्ति, निषिद्या च तस्मै रचिता, स तत्र निविष्टः, तेऽपि यथा आचार्यस्य - // 512 // Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 513 // षष्ठद्वारम्, तहा विणयं पउंजंति, ताहे सोतेसिं करकरसद्देण सव्वेसिं अणुपरिवाडीए आलावए देइ, जेऽवि मंदमेहावी तेवि सिग्धं पट्टवे- 0.3 उपोद्घातउमारद्धा, ततो ते विम्हिया, जोऽवि एइ आलावगो पुव्वपढिओ तंपि विण्णासणत्थं पुच्छंति, सोऽवि सव्वं आइक्खड़, ताहे नियुक्तिः, 0.3.6 ते तुट्ठा भणंति- जइ आयरिया कइवयाणि दियहाणि अच्छेज्जा ततो एस सुयक्खंधो लहुं समप्पेज्जा, जं आयरियसगासे चिरेण परिवाडीए गिण्हंति तं इमो एक्काए पोरसीए सारेइ, एवं सो तेसिं बहुमओ जाओ, आयरियाऽवि जाणाविओत्ति- उपक्रमादिः। नियुक्ति: 766 काऊण आगया, अवसेसंच वरं अज्झाविजउत्ति, पुच्छंति य-सरिओ सज्झाओ?, ते भणंति-सरिओ, एसच्चेव अम्ह द्विर्गुहाकवायणायरिओ भवउ, आयरिया भणंति- होहिइ, मा तुब्भे एतं परिभविस्सह अतो जाणावणाणिमित्तं अहं गओ, ण उण निमन्त्रणा, वाचकत्वे एस कप्पो, जओ एतेण सुयं कन्नाहेडएण गहियं, अओ एयस्स उस्सारकप्पो करेयव्वो, सो सिग्घमोस्सारेइ, बितियपोरुसीए देवमहः, अत्थं कहेइ, तदुभयकप्पजोगोत्ति काऊण, जे य अत्था आयरियस्सविसंकिता तेऽवि तेण उग्घाडिया, जावइयं दिट्टिवायं रुक्मिणीजाणंति तत्तिओ गहिओ, ते विहरंता दसपुरं गया, उज्जेणीए भद्दगुत्ता नामायरिया, थेरकप्पट्ठिता, तेसिं दिट्ठिवाओ प्रतिबोधनम्। 8 तथा विनयं प्रयुञ्जन्ति, तदा स तेभ्यः व्यक्तव्यक्तशब्देन सर्वेभ्योऽनुपरिपाट्या आलापकान् ददाति, येऽपि मन्दमेधसस्तेऽपि शीघ्रं प्रस्थापयितुमारब्धाः, ततस्ते विस्मिताः, योऽप्येति आलापकः, पूर्वपठितस्तमपि विन्यासनार्थं पृच्छन्ति, सोऽपि सर्वमाख्याति, तदा ते तुष्टा भणन्ति- यद्याचार्याः कतिपयान् दिवसान् तिष्ठेयुस्ततः एष श्रुतस्कन्धो लघु समाप्नुयात्, यदाचार्यसकाशे चिरेण परिपाट्या गृह्यते तदयमेकया पौरुष्या सारयति, एवं स तेषां बहुमतो जातः, आचार्या अपि ज्ञापित इतिकृत्वा 8 आगताः, अवशेषं च वरमध्याप्यतामिति, पृच्छन्ति च-सत: स्वाध्यायः?, ते भणन्ति- सृतः, एष एवास्माकं वाचनाचार्यों भवतु, आचार्या भणन्ति-भविष्यति, मा. // 513 // यूयमेनं परिभूत अतो ज्ञापनानिमित्तमहं गतः, न पुनरेष कल्प्यः, यत एतेन श्रुतं कर्णाहटकेन गृहीतम्, अत एतस्योत्सारकल्पः कर्त्तव्यः, सशीघ्रमुत्सारयति, द्वितीयपौरुष्यामर्थं , कथयति, तदुभयकल्पयोग्य इतिकृत्वा, ये चार्था आचार्यस्यापि शङ्कितास्तेऽपि तेनोद्घाटिताः, यावन्तं दृष्टिवादं जानन्ति तावान् गृहीतः, ते विहरन्तो दशपुरं गताः, उज्जयिन्यां भद्रगुप्तनामान आचार्याः स्थविरकल्पस्थिताः, तेषां दृष्टिवादो-- Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 514 // अत्थि, संघाडओ से दिनो, गओ तस्स सगासं, भद्दगुत्ता य थेरा सुविणगं पासंति-जहा किर मम पडिग्गहो खीरभरिओ 0.3 उपोद्धात नियुक्तिः, आगंतुएण पीऊ समासासिओ य, पभाए साहूणं साहेति ते अन्नमन्नाणि वागरेंति, गुरू भणंति-ण याणह तुब्भे, अन्ज मम पाडिच्छओ एहिति, सो सव्वं सुत्तत्थं घेत्थिहित्ति, भगवंपि बाहिरियाए वुच्छो, ताहे अइगओ दिट्ठो, सुयपुव्वो एस सो षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। वइरो, तुट्टेहिं उवगूहिओ, ताहे तस्स सगासे दस पुव्वाणि पढिताणि, तो अणुण्णानिमित्तं जहिं उद्दिट्ठो तहिं चेव नियुक्ति: 767 अणुजाणियव्वोत्ति दसपुरमागया। तत्थ अणुण्णा आरद्धा ताव नवरि तेहिं जंभगेहिं अणुण्णा उवट्ठविया, दिव्वाणि पुप्फाणि 8 द्विर्गुह्यकचुण्णाणि य से उवणीयाणित्ति // अमुमेवार्थं चेतस्यारोप्याह ग्रन्थकृत् 8 निमन्त्रणा, वाचकत्वे नि०- जस्स अणुनाए वायगत्तणे दसपुरंमि नयरंमि / देवेहि कया महिमा पयाणुसारिं नमसामि // 767 / / देवमहः, यस्यानुज्ञाते वाचकत्वे आचार्यत्वे दसपुरे नगरे देवैः जृम्भकैः कृता महिमा, सम्पादिता पूजेति भावना, तं पदानुसारिणं नमस्य / रुक्मिणी प्रतिबोधनम्। इति गाथार्थः // 44 // अण्णया य सीहगिरि वइरस्स गणं दाऊण भत्तं पच्चक्खाइऊणं देवलोगं गओ। वइरसामीऽवि पंचहि अणगारसएहिं ऽस्ति, संघाटकोऽस्मै दत्तः, गतस्तस्य सकाशम्, भद्रगुप्ताश्च स्थविराः स्वप्नं पश्यन्ति - यथा किल मम पतद्गहः क्षीरभृत आगन्तुकेन पीतः समाश्वासितश्च, प्रभाते साधुभ्यः कथयन्ति, ते अन्यदन्यत् व्याकुर्वन्ति, गुरवो भणन्ति- न जानीथ यूयम्, अद्य मम प्रतीच्छक एष्यति, स सर्वं सूत्रार्थं ग्रहीष्यतीति, भगवानपि बाहिरिकायामुषितः, तदा आगतो दृष्टः, श्रुतपूर्व एष स वज्रः, तुष्टैरुपगृहितः, तदा तस्य सकाशे दश पूर्वाणि पठितानि, ततोऽनुज्ञानिमित्तं यत्रोद्दिष्टस्तत्रैवानुज्ञातव्य इति दशपुरमागताः तत्राऽनुज्ञाऽऽरब्धा तावन्नवरं तैर्जुम्भकैरनुज्ञा उपस्थापिता, दिव्यानि पुष्पाणि चूर्णानि चास्मै उपनीतानीति। 0 अन्यदा च सिंहगिरिर्वज्रस्वामिनं गणं दत्त्वा भक्तं प्रत्याख्याय देवलोकं गतः / वज्रस्वाम्यपि पञ्चभिरनगारशतैः * समासिओ अ (प्र०)। // 514 // Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 515 // देवमहः, संपरिवुडो विहरइ, जत्थ जत्थ वच्चइ तत्थ तत्थ ओरालवण्णकित्तिसद्दा परिब्भमंति, अहो भगवंति, एवं भगवं भवियजणवि 0.3 उपोद्धातबोहणं करेंतो विहरइ / इओ य पाडलिपुत्ते नयरे धणो सेट्ठी, तस्स धूया अइव रूववती, तस्स य जाणसालाए साहूणीओ नियुक्तिः, ट्ठियाओ, ताओ पुण वइरस्स गुणसंथवं करेंति, सभावेण य लोगो कामियकामियओ, सिट्ठिधूया चिंतेइ-जड़ मम सो पति षष्ठद्वारम्, होज तोऽहं भोगे जिस्सं, इयरहा अलं भोगेहिं, वरगा एंति, सा पडिसेहावेइ, ताहे साहेति पव्वइयाओ सोण परिणेइ, सा उपक्रमादिः / नियुक्ति: 767 भणइ-जइन परिणेइ अहंपि पव्वजं गिहिस्सं, भगवंपि विहरंतो पाडलिपुत्तमागओ, तत्थ से राया सपरियणो अम्मोगइयाए निग्गओ, ते पव्वइगा फड्डगफड्डगेहिं एंति, तत्थ बहवो उरालसरीरा, राया पुच्छइ- इमो भगवं वइरसामी?, ते भणंति-न निमन्त्रणा, वाचकत्वे हवइ, इमो तस्स सीसो, जाव अपच्छिमं विंद, तत्थ पविरलसाहुसहितो दिट्ठो, राइणा वंदिओ, ताहे उज्जाणे ठिओ, धम्मोऽणेण कहिओ, खीरासवलद्धी भगवं, राया हयहियओ कओ, अंतउरे साहइ, ताओ भणंति- अम्हेऽवि वच्चामो, सव्वं अंतेउरं रुक्मिणी प्रतिबोधनम्। निग्गय, सा य सेट्ठिधूया लोगस्स पासे सुणेत्ता किह पेच्छिज्जामित्ति चिंतेंती अच्छवि, बितियदिवसे पिया विनविओ- तस्स 8 संपरिवृतो विहरति, यत्र यत्र व्रजति तत्र तत्र उदारवर्णकीर्तिशब्दाः परिभ्राम्यन्ति, अहो भगवानिति, एवं भगवान् भव्यजनविबोधनं कुर्वन् विहरति / इतश्च पाटलीपुत्रे नगरे धनः श्रेष्ठी, तस्य दुहिता अतीव रूपवती, तस्य च यानशालायां साध्व्यः स्थिताः, ताः पुनर्वज्रस्य गुणसंस्तवं कुर्वन्ति, स्वभावेनैव लोकः कामितकामुकः,8 श्रेष्ठिदुहिता चिन्तयति- यदि मम स पतिर्भवेत् तदाऽहं भोगान् भोक्ष्ये, इतरथाऽलं भोगैः, वरा आयान्ति, सा प्रतिषेधयति, तदा साधयन्ति प्रव्रजितकाः- स न 8 परिणेष्यति, सा भणति - यदि न परिणेष्यति अहमपि प्रव्रज्यां ग्रहीष्यामि, भगवानपि विहरन् पाटलीपुत्रमागतः, तत्र तस्य (स) राजा सपरिजनः अहंपूर्विकया निर्गतः, 8 // 515 // ते प्रव्रजितकाः स्पर्धकस्पर्धकैरायान्ति, तत्र बहव उदारशरीराः, राजा पृच्छति- अयं भगवान् वज्रस्वामी?, ते भणन्ति- न भवति, अयं तस्य शिष्यः, यावदपश्चिम वृन्दम्, तत्र प्रविरलसाधुसहितो दृष्टः, राज्ञा वन्दितः, तदोद्याने स्थितो, धर्मोऽनेन कथितः क्षीराश्रवलब्धिको भगवान, राजा हतहृदयः कृतः, अन्तःपुराय कथयति, ताल भणन्ति- वयमपि व्रजामः, सर्वमन्तःपुरं निर्गतम्, सा च श्रेष्ठिदुहिता लोकस्य पार्श्वे श्रुत्वा कथं प्रेक्षयिष्य इति चिन्तयन्ती तिष्ठति, द्वितीयदिवसे पिता विज्ञप्तः- तस्मै Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 516 // देवमहः, देहि, अण्णहा अप्पाणं विवाएमि, ताहे सव्वालंकारभूसियसरीरा कया, अणेगाहिं धणकोडिहिं सहिया णीणिया, धम्मो 0.3 उपोद्धातकहिओ, भगवंच खीरासवलद्धीओ, लोओ भणति- अहो सुस्सरो भगवं सगुणसंपन्नो, णवरि रूवविहूणो, जइ रूवं होतं नियुक्तिः, सव्वगुणसंपया होंता, भगवं तेसिं मणोगयं नाउं तत्थ सयसहस्सपत्तपउमं विउव्वति, तस्स उवरि निविट्ठो, रूवं विउव्वति अतीव सोम, जारिसं परं देवाणं, लोगो आउट्टो भणति- एयं एयस्स साहावियं रूवं, मा पत्थणिज्जो होहामित्ति विरूवेण उपक्रमादिः। नियुक्ति: 768 अच्छइ सातिसउत्ति, रायाऽवि भणति- अहो भगवओ एयमवि अत्थि, ताहे अणगारगुणे वण्णेइ-पभूय असंखेज्जे दीवसमुद्दे विउव्वित्ता आइन्नविइन्नए करेत्तएत्ति, ताहे तेण रूवेण धम्मं कहेति, ताहे सेट्ठिणा निमंतिओ भगवं विसए निंदति,जइ ममं निमन्त्रणा, इच्छइ तो पव्वयउ, ताहे पव्वतिया। अमुमेवार्थं हृदि व्यवस्थाप्याह वाचकत्वे नि०- जो कन्नाइ धणेण य निमंतिओ जुव्वणंमि गिहवइणा। नयरंमि कुसुमनामे तं वइररिसिं नमसामि // 768 // रुक्मिणीयः कन्यया धनेन च निमन्त्रितो यौवने गृहपतिना धनेन नगरे कुसुमनाम्नि पाटलिपुत्र इत्यर्थः, तं वइररिसिं नमस्य इति गाथार्थः॥ प्रतिबोधनम्। तेण य भगवया पयाणुसारित्तणओ पम्हट्ठा महापरिणाओ अज्झयणाओ आगासगामिणी विजा उद्धरिया, तीए य - देहि, अन्यथा आत्मानं व्यापादयामि, तदा सर्वालङ्कारभूषितशरीरा कृता, अनेकाभिर्धनकोटिभिः सहिता नीता, धर्मः कथितः, भगवांश्च क्षीराश्रवलब्धिकः, लोको भणति- अहो सुस्वरो भगवान् सर्वगुणसंपन्नः, नवरं रूपविहीनः, यदि रूपमभविष्यत्, सर्वगुणसंपदभविष्यत्, भगवान् तेषां मनोगतं ज्ञात्वा तत्र शतसहस्रपत्रपा विकुर्वति, तस्योपरि निविष्टः, रूपं विकुर्वति अतीव सौम्यम्, यादृशं परं देवानाम्, लोक आवृत्तो भणति- एतदेतस्य स्वाभाविक रूपम्, मा प्रार्थनीयो भूवमिति विरूप-8 स्तिष्ठति सातिशय इति, राजाऽपि भणति- अहो भगवत एतदप्यस्ति, तदा अनगारगुणान् वर्णयति-प्रभुश्चासंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् विकुळ आकीर्णविप्रकीर्णान् कर्तुमिति, तदा तेन रूपेण धर्म कथयति, तदा श्रेष्ठिना निमन्त्रितो, भगवान् विषयान् निन्दति, यदि मामिच्छति तदा प्रव्रजतु, तदा प्रव्रजिता। 0 तेन च भगवता पदानुसारितया | विस्मृता महापरिज्ञाध्ययनादाकाशगामिनी विद्योद्धता, तया च . // 516 // Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 517 // गयणगमणलद्धिसंपण्णो भगवंति // उक्तार्थाभिधित्सयाऽऽह 0.3 उपोद्धातनि०-जेणुद्धरिया विज्जा आगासगमा महापरिन्नाओ। वंदामि अजवइरं अपच्छिमो जो सुअहराणं // 769 // नियुक्तिः, येनोद्धता विद्या आगासगम त्ति गमनं- गमः आकाशेन गमो यस्यां सा तथाविधा महापरिज्ञाऽध्ययनात्, वन्दे आर्यवर षष्ठद्वारम्, आराद्यातः सर्वहेयधर्मेभ्य इत्यार्यः आर्यश्चासौ वैरश्चेति समासः,तं अपश्चिमो यः श्रुतधराणामिति गाथार्थः ।साम्प्रतमन्येभ्योऽ उपक्रमादिः। नियुक्तिः धिकृतविद्यायाञ्चानिषेधख्यापनाय प्रदाननिराचिकीर्षया तदनुवादतस्तावदित्थमाह 769-771 नि०- भणइ अआहिंडिज्जा जंबुद्दीवं इमाइ विज्जाए। गंतुंच माणुसनगं विजाए एस मे विसओ॥७७०॥ द्विर्गुहाक निमन्त्रणा, भणति च, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं प्राग्वत्, आहिण्डेत इति पाठान्तरं वा अभणिंसु य हिंडेज त्ति बभाण च हिण्डेत- पर्यटेत् / वाचकत्वे जम्बूद्वीपमनया विद्यया, तथा गत्वा च मानुषनगं मानुषोत्तरं पर्वतम्, तिष्ठेदिति वाक्यशेषः, विद्याया एष मे विषयो गोचर इति देवमहः, रुक्मिणीगाथार्थः॥ प्रतिबोधनम्। नि०- भणइ अधारेअव्वा न हुदायव्वा इमा मए विज्जा / अप्पिट्टिया उमणुआ होहिंति अओ परं अन्ने / / 771 // भणति च इत्यस्य पूर्ववद्व्याख्या, धारयितव्या प्रवचनोपकाराय न पुनर्दातव्या इयं मया विद्या, हुशब्दः पुनः शब्दार्थः, किमिति?- अप्पिड्डिया उ मणुया होहिंति अतो परं अण्णे अल्पर्द्धय एव मनुष्या भविष्यन्ति अत: परमन्ये एष्या इति गाथार्थः॥ 48 // सो भगवं एवं गुणविज्जाजुत्तो विहरतो पुव्वदेसाओ उत्तरावहंगओ,तत्थ दुब्भिक्खं जायं, पंथावि वोच्छिण्णा, ताहे // 517 // - गगनगमनलब्धिसंपन्नो भगवानिति / स भगवान् एवं गुणविद्यायुक्तो विहरन् पूर्वदेशात् उत्तरापथं गतः, तत्र दुर्भिक्षं जातम्, पन्थानोऽपि व्युच्छिन्नाः, तदा - Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 518 // संघो उवागओ नित्थारेहित्ति, ताहे पडविजाए संघो चडिओ, तत्थ य सेज्जायरो चारीए गओ एइ, ते य उप्पतिते पासइ, ताहे 0.3 उपोद्घातसो असियएण सिहं छिंदित्ता भणति- अहंपि भगवं! तुम्ह साहम्मिओ, ताहे सोऽवि लइओ इमं सुत्तं सरंतेण-'साहम्मिय नियुक्ति:, 0.3.6 वच्छलंमि उज्जुया उज्जुया य सज्झाए। चरणकरणंमि य तहा, तित्थस्स पभावणाए य॥१॥' ततो पच्छा उप्पइओ भगवं षष्ठद्वारम्, पत्तो पुरियं नयरिं, तत्थ सुभिक्खं, तत्थ य सावया बहुया, तत्थ राया तच्चण्णिओ सडओ, तत्थ अम्हच्चयाणं सट्टयाणं उपक्रमादिः। नियुक्तिः 771 तच्चण्णिओवासगाण य विरुद्धण मल्लारुहणाणि वटुंति, सव्वत्थ ते उवासगा पराइजंति, ताहे तेहिं राया पुप्फाणि वाराविओ द्विर्गुह्यकपज्जोसवणाए, सड्डा अद्दण्णा जाया नत्थि पुप्फाणित्ति, ताहे सबालवुड्डा वइरसामि उवट्ठिया, तुब्भे जाणह, जइ तुन्भेहि निमन्त्रणा, वाचकत्वे नाहेहिं पवयणं ओहामिज्जइ, एवं भणितो बहुप्पयारं ताहे उप्पइऊण माहेस्सरिंगओ, तत्थ हुयासणं नाम वाणमंतरं, तत्थ देवमहः, कुंभो पुप्फाण उट्टेइ, तत्थ भगवतो पितिमित्तो तडिओ, सो संभंतो भणइ-किमागमणप्पओयणं?, ताहे भणति-पुप्फेहि रुक्मिणीपओयणं, सो भणइ- अणुग्गहो, भगवया भणिओ- ताव तुब्भे गहेह जाव एमि, पच्छा चुल्लहिमवंते सिरिसगासं गओ, प्रतिबोधनम्। सङ्घ उपागतः निस्तारयेति (निस्तारयिष्यतीति), तदा पटविद्यया (द्यायां) सङ्घश्चटितः, तत्र च शय्यातरश्चार्यै गत आयाति, तांश्चोत्पतितान् पश्यति,तदा स दात्रेण शिखां छित्त्वा भणति- अहमपि भगवन्! तव साधर्मिकः, तदा सोऽपि लगित इदं सूत्रं स्मरता- 'साधर्मिकवात्सल्ये उद्युक्ता उद्युक्ताश्च स्वाध्याये। चरणकरणे च तथा है तीर्थस्य प्रभावनायां च // 1 // ततः पश्चादुत्पतितो भगवान् प्राप्तः पुरिकां नगरीम्, तत्र सुभिक्षम्, तत्र च श्रावका बहवः, तत्र च राजा तच्चनिकः (बौद्धः) श्राद्धः, तत्रास्माकीनानां श्राद्धानां तच्चनिकोपासकानां च विरुद्धतया माल्यारोहणानि वर्त्तन्ते, सर्वत्र ते उपासकाः पराजीयन्ते, तदा तै राज्ञा पुष्पाणि निवारितानि पर्युषणायाम्,8 // 518 // श्राद्धाः खिन्ना जाताः, न सन्ति पुष्पाणीति, तदा सबालवृद्धा वज्रस्वामिनमुपस्थिताः यूयं जानीथ यदि युष्मासु नाथेषु प्रवचनमवधाव्यते, एवं भणितो बहुप्रकारं तदोत्पत्य माहेश्वरीं गतः, तत्र हुताशनं नाम व्यन्तरायतनम्, तत्र कुम्भः पुष्पाणामुत्तिष्ठते, तत्र भगवतः पितृमित्रमारामिकः, स संभ्रान्तो भणति- किमागमनप्रयोजनं?, तदा भणति- पुष्पैः प्रयोजनम्, स भणति- अनुग्रहः, भगवता भणितः- तावद्यूयं गृह्णीत यावदायामि, पश्चात्क्षुल्लहिमवति श्रीसकाशं गतः,, Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ देवमहः, सिरीए य चेतियअच्चणियनिमित्तं पउमं छिन्नगं, ताहे वंदित्ता सिरीए निमंतिओ, तंगहाय एइ अग्गिघरं, तत्थऽणेणं विमाणं 0.3 उपोद्घातविउव्वियं, तत्थ कुंभं छोढुं पुप्फाणं ततो सो जंभगगणपरिवुडो दिव्वेणं गीयगंधव्वनिनाएणं आगासेणं आगओ, तस्स नियुक्तिः, 0.3.6 पउमस्स वेंटे वइरसामी ठिओ, ततो ते तच्चण्णिया भणंति- अम्ह एवं पाडिहेरं, अग्धं गहाय निग्गया, तं वोलेत्ता विहार षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। अरहंतघरं गया, तत्थ देवेहिं महिमा कया, तत्थ लोगस्स अतीव बहुमाणो जाओ, रायावि आउट्टो समणोवासओ जाओ। नियुक्ति: 771 उक्तमेवार्थं बुद्धबोधायाह द्विर्गुहाक निमन्त्रणा, नि०- माहेसरीउसेसा पुरिअंनीआ हुआसणगिहाओ।गयणयलमइवइत्ता वइरेण महाणुभागेण // 772 // वाचकत्वे माहेश्वर्याः नगर्याः सेस त्ति पुष्पसमुदायलक्षणा, सा पुरिकां नगरी नीता हुताशनगृहात् व्यन्तरदेवकुलसमन्वितोद्यानात्, रुक्मिणीकथं? - गगनतलमतिव्यतीत्य- अतीवोल्लङ्घय, वरेण महानुभागेन, भाग:- अचिन्त्या शक्तिरिति गाथाक्षरार्थः // एवं सो प्रतिबोधनम्। नियुक्ति: 773 विरहंतो चेव सिरिमालं गओ। एवं जाव अपुहत्तमासी, एत्थ गाहा पृथक्त्वकृत नि०- अपुहुत्ते अणुओगो चत्तारि दुवार भासई एगो। पुहताणुओगकरणे ते अत्थ तओ उ वुच्छिन्ना // 773 // आर्यरक्षिताः, मात्राद्या। अपृथक्त्वे सति अनुयोगः चत्वारि द्वाराणि-चरणधर्मकालद्रव्याख्यानि भाषते एकः, वर्तमाननिर्देशफलं प्राग्वत्, पृथक्त्वा चार्यादि (आर्यरक्षित- श्रिया च चैत्यार्चनिकानिमित्तं पद्यं छिन्नम्, तदा वन्दित्वा श्रिया निमन्त्रितः, तद् गृहीत्वाऽऽयाति अग्निगृहम्, तत्रानेन विमानं विकुर्वितम्, तत्र कुम्भं निक्षिप्य 8 चरित्रम्)। पुष्पाणां ततः स जम्भकगणपरिवृतो दिव्येन गीतगन्धर्वनिनादेनाकाशेनागतः, तस्य पद्यस्य वृन्ते वज्रस्वामी स्थितः, ततस्ते तचनिका भणन्ति- अस्माकमेतत् प्रातिहार्यम् // 519 // अर्घ गृहीत्वा निर्गताः, तं व्यतिक्रम्य विहारमर्हगृहं गताः, तत्र देवैर्महिमा कृतः, तत्र लोकस्यातीव बहुमानो जातः, राजाऽप्यावृत्तः श्रमणोपासको जातः10 एवं स विहरन्नेव श्रीमालं गतः, एवं यावदपृथक्त्वमासीत्, अत्र गाथा / Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 520 // नुयोगकरणे पुनस्तेऽर्थाः- चरणादयः तत एव- पृथक्त्वानुयोगकरणाद् व्यवच्छिन्ना इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं येन पृथक्त्वं कृतं 0.3 उपोद्घाततमभिधातुकाम आह नियुक्तिः, 0.3.6 नि०-देविंदवंदिएहि महाणुभागेहि रक्खिअजेहिं / जुगमासज्ज विभत्तो अणुओगो तो कओ चउहा॥७७४॥ षष्ठद्वारम्, देवेन्द्रवन्दितैर्महानुभागैः रक्षितार्यैर्दुर्बलिकापुष्पमित्रं प्राज्ञमप्यतिगुपिलत्वादनुयोगस्य विस्मृतसूत्रार्थमवलोक्य युगमासाद्य उपक्रमादिः। 8 नियुक्तिः प्रवचनहिताय विभक्तः पृथक् पृथगवस्थापितोऽनुयोगः, ततः कृतश्चतुर्द्धा- चरणकरणानुयोगादिरितिगाथार्थः॥साम्प्रतमार्य 774-776 रक्षितस्वामिनः प्रसूतिं प्रतिपिपादयिषयाऽऽह पृथक्त्वकृत नि०-माया यरुद्दसोमा पिआय नामेण सोमदेवुत्ति / भाया य फग्गुरक्खिअतोसलिपुत्ता य आयरिया / / 775 // आर्यरक्षिताः, मात्राद्यानिक-निजवण भद्दगुत्ते वी सुं पढणं च तस्स पुव्वगयं / पव्वाविओ अभाया रक्खिअखमणेहिँ जणओ अ॥७७६ // चार्यादि गाथाद्वयार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- तेणं कालेणं तेणं समएणं दसपुरं नाम नयरं, तत्थ सोमदेवो माहणो, तस्स। (आर्यरक्षित चरित्रम्)। रुद्दसोमा भारिया, तीसे पुत्तो रक्खिओ, तस्साणुजो फग्गुरक्खिओ। अच्छंतु ताव अज्जरक्खिया, दसपुरनयरंकहमुप्पन्नं?,तेणं कालेणं तेणं समएणं चंपाए नयरीए कुमारनंदी सुवण्णकारो इत्थिलोलो परिवसति, सो जत्थ जत्थ सुरूवं दारियं पासति सुणेति वा तत्थ पंच सुवण्णसयाणि दाऊण तं परिणेइ (ग्रन्थाग्रं 7500) एवं तेण पंचसया पिंडिया, ताहे सो 7 तस्मिन् काले तस्मिन् समये दशपुरं नाम नगरम्, तत्र सोमदेवो ब्राह्मणः, तस्य रुद्रसोमा भार्या, तस्याः पुत्रो रक्षितः, तस्यानुजः फल्गुरक्षितः। तिष्ठन्तु तावदार्यरक्षिताः, दशपुरनगरं कथमुत्पन्नं? - तस्मिन् काले तस्मिन् समये चम्पायां नगर्यां कुमारनन्दी सुवर्णकारः स्त्रीलोलुपः परिवसति, स यत्र यत्र सुरूपां दारिकां पश्यति शृणोति वा तत्र पञ्चसुवर्णशतानि दत्त्वा तां परिणयति, एवं तेन पञ्चशती पिण्डिता, तदा स. // 52 Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 521 // ईसालुओ एकक्खंभं पासादं कारिता ताहिं समंललइ, तस्स य मित्तोणाइलोणाम समणोवासओ। अण्णया य पंचसेलग- 0.3 उपोद्घातदीववत्थव्वाओवाणमंतरीओ सुरवतिनिओएण नंदीस्सरवरदीवं जत्ताए पत्थियाओ, ताणंच विजुमाली नामपंचसेलाहिपती नियुक्तिः, 0.3.6 सोचुओ, ताओ चिंतेति-कंचि वुग्गाहेमोजोऽम्हं भत्ता भविज्जत्ति, नवरं वच्चंतीहिंचंपाए कुमारणंदी पंचमहिलासयपरिवारो षष्ठद्वारम्, ललंतो दिट्ठो, ताहिं चिंतियं- एस इत्थिलोलो एयं वुग्गाहेमो, ताहे ताहिं उज्जाणगयस्स अप्पा दंसिओ, ताहे सो भणति नियुक्तिः काओ तुब्भे?, ताओ भणंति- देवयाओ, सो मुच्छिओ ताओ पत्थेइ, ताओ भणंति- जइ अम्हाहिं कजं तो पंचसेलगंदीवं 775-776 एजाहित्ति भणिऊणं उप्पतित्ता गयाओ, सो तासु मुच्छिओ राउले सुवण्णगं दाऊण पडहगं णीणेति- कुमारणंदि जो पंचसेलगंणेइ तस्स धणकोडिं देइ, थेरेण पडहओ वारिओ, वहणं कारियं, पत्थयणस्स भरियं, थेरो तं दव्वं पुत्ताण दाऊण आर्यरक्षिताः, मात्राद्याकुमारणंदिणा सह जाणवत्तेण पत्थिओ, जाहे दूरे समुद्देण गओ ताहे थेरेण भण्णइ-किंचिवि पेच्छसि?, सो भणतिकिंपिकालयं दीसइ, थेरो भणति- एस वडो समुद्दकूले पव्वयपादे जाओ, एयस्स हेतुण एयं वहणंजाहिति, तो तुमं अमूढो (आर्यरक्षित चरित्रम्)। ईर्ष्यालुरेकस्तम्भं प्रासादं कारयित्वा ताभिः समं ललति तस्य च मित्रं नागिलो नाम श्रमणोपासकः / अन्यदा च पञ्चशैलकद्वीपवास्तव्ये व्यन्तयाँ सुरपतिनियोगेन / नन्दीश्वरवरद्वीपं यात्रायै प्रस्थिते, तयोश्च विद्युन्माली नाम पञ्चशैलाधिपतिः (पतिः) स च्युतः, ते चिन्तयतः- कश्चित् व्युवाहयावः य आवयोर्भर्ता भवेदिति, नवरं 8 व्रजन्तीभ्यां चम्पायां कुमारनन्दी पञ्चमहिलाशतपरिवारो ललन् दृष्टः, ताभ्यां चिन्तितं- एष स्त्रीलोलुपः एनं व्युद्वाहयावः, तदा ताभ्यामुद्यानगताय आत्मा दर्शितः, तदा सभणति- के युवां?, ते भणतः- देवते, स मूर्च्छितः ते प्रार्थयते, ते भणतः- यद्यावाभ्यां कार्यं तत् पञ्चशैलं द्वीपमाया इति भणित्वोत्पत्य गते, स तयोर्मूर्छितो राजकुले सुवर्णं दत्त्वा पटहं निष्काशयति- कुमारनन्दी यः पञ्चशैलं नयति तस्मै धनकोर्टी ददाति, स्थविरेण पटहो वारितः, प्रवहणं कारितम्, पथ्यदनेन भृतम्, स्थविरस्तत् द्रव्यं // 521 // पुत्रेभ्यो दत्त्वा कुमारनन्दिना सह यानपात्रेण प्रस्थितः, यदा दूरं समुद्रेण गतस्तदा स्थविरेण भण्यते- किश्चिदपि प्रेक्षसे?, स भणति- किमपि कृष्णं दृश्यते, स्थविरो भणति- एष वटः समुद्रकूले पर्वतमूले जातः, एतस्याधस्तात् एतत् प्रवहणं यास्यति, तत् त्वममूढो - भणात- चार्यादि Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 522 // वडे विलग्गेज्जासि, ताहे पंचसेलगाओ भारंडपक्खी एहिंति, तेसिं जुगलस्स तिन्नि पाया, ततो तेसु सुत्तेसु मज्झिल्ले पादे सुलग्गो होजाहि पडेण अप्पाणं बंधिउं, तो ते तं पंचसेलयं णेहिंति, अह तं वडं न विलग्गसि तो एयं वहणं वलयामुहं पविसिहित्ति तत्थ विणस्सिहिसि, एवं सो विलग्गो, णीओ य पक्खीहि, ताहे ताहिं वाणमंतरीहिं दिट्ठो, रिद्धी य से दाइया, सो पगहिओ, ताहिं भणिओ-न एएण सरीरेण अम्हे भुंजामो, किंचिज्जलनपवेसादि करेहि, जहा पंचसेलाधिपती होहिसि, तोऽहं किह जामि?, ताहिं करयलपुडेण नीओ सउज्जाणे छड्डिओ, ताहे लोगो आगंतूण पुच्छइ, ताहे सो भणति-'दिद्वं सुयमणुभूयं जं वित्तं पंचसेलए दीवे' त्ति, ताहे मित्तेण वारिज्जंतोवि इंगिणिमरणेण मओ पंचसेलाहिवई जाओ, सड्ढस्स निव्वेदो जाओ- भोगाण कज्जे किलिस्सइ, अम्हे जाणंता कीस अच्छामोत्ति पव्वइओ, कालं काऊण अच्चुए उववन्नो, ओहिणा तं पेच्छइ, अण्णया णंदिस्सरवरजत्ताए पलायंतस्स पडहो गले ओलइओ, ताहे वायंतो णंदिस्सरं गओ, सड्डो आगओ तं पेच्छइ, सो तस्स तेयं असहमाणो पलायति, सो तेयं साहरेत्ता भणति- भो ममं जाणसि? सो भणति- को - वटे विलगेः, तत्र पञ्चशैलात् भारण्डपक्षिण एष्यन्ति, तयोर्युगलयोस्त्रयः पादाः, ततस्तेषु सुप्तेषु मध्यमे पादे सुलग्नो भवेः पटेनात्मानं बवा, ततस्ते त्वां पञ्चशैलं नेष्यन्ति, अथ तं वटं न विलगिष्यसि तदा एतत् प्रवहणं वलयामुखं प्रवेक्ष्यति इति तत्र विनयसि, एवं स विलग्नः, नीतश्च पक्षिभिः, तदा ताभ्यां व्यन्तरीभ्यां दृष्टः, ऋद्धिश्चास्मै दर्शिता, स प्रगृद्धः, ताभ्यां भणितः- नैतेन शरीरेणावां भुञ्चहे, किञ्चिज्वलनप्रवेशादि कुरु, यथा पञ्चशैलाधिपतिर्भविष्यसि इति, तदहं कथं यामि, ताभ्यां करतलपुटेन नीतः स्वोद्याने त्यक्तः, तदा लोक आगत्य पृच्छति, तदा स भणति- 'दृष्टं श्रुतमनुभूतं यद्त्तं पश्यशैले द्वीपे' इति, तदा मित्रेण वार्यमाणोऽपि इङ्गिनीमरणेन मृतः पञ्चशैलाधिपतिर्जातः, श्राद्धस्य निर्वेदो जातः, भोगानां कृते (कार्य) क्लिश्यते, वयं जानानः किं तिष्ठाम इति प्रव्रजितः कालं कृत्वाऽच्युते उत्पन्नः, अवधिना तं पश्यति, अन्यदा नन्दीश्वरवरयात्रायां पलायमानस्य पटहो गले ऽवलगितः, तदा वादयन् नन्दीश्वरं गतः, श्राद्ध आगतः तं प्रेक्षते, स तस्य तेजोऽसहमानः पलायते, स तेजः संहृत्य भणति- भो मां जानासि?, स भणति- कः 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 775-776 पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, मात्राद्याचार्यादि (आर्यरक्षितचरित्रम्)। Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 523 // सक्कादी इंदे ण याणति?, ताहे तं सावगरूवं दंसेइ, जाणाविओ य, ताहे संवेगमावन्नो भणति- संदिसह इयाणिं किं / 0.3 उपोद्घातकरेमि?, भणति- वद्धमाणसामिस्स पडिमं करेहि, ततो ते सम्मत्तबीयं होहित्ति, ताहे महाहिमवंताओ गोसीसचंदणरुक्खं नियुक्तिः, 0.3.6 छत्तूण तत्थ पडिमं निव्वत्तेऊण कट्ठसंपुडे छुभित्ता आगओ भरहवासं, वाहणं पासइ समुहस्स मज्झे उप्पाइएण छम्मासे षष्ठद्वारम्, भमंतं, ताहे तेण तं उप्पाइयं उवसामियं सा य खोडी दिन्ना, भणिओ य- देवाहिदेवस्स एत्थ पडिमा कायव्वा, वीतभए उपक्रमादिः। नियुक्तिः उत्तारिया, उदायणो राया, तावसभत्तो, पभावती देवी, वणिएहिं कहितं- देवाहिदेवस्स पडिमा करेयव्वत्ति, ताहे इंदादीणं 775-776 करेंति, परसूण वहति, पभावतीए सुयं, भणति- वद्धमाणसामी देवाहिदेवो तस्स कीरउ, जाहे आहयं ताव पुव्वनिम्माया पृथक्त्वकृत पडिमा, अंतेउरे चेइयघरं कारियं, पभावती ण्हाया तिसंझं अच्चेइ, अण्णया देवी णच्चइ राया वीणं वाएइ, सो देवीए सीसंन आर्यरक्षिताः, मात्राधापेच्छइ, अद्धिती से जाया, तओ वीणावायणयं हत्थओ भटुं, देवी रुट्ठा भणइ- किं दुट्ठ नच्चियं?, निब्बंधे से सिटुं, साचार्यादि भणति-किंमम?,सुचिरंसावयत्तणं अणुपालियं, अण्णयाचेडिंण्हाया भणति-पोत्ताइंआणेहि, ताए रत्ताणि आणीयाणि, (आर्यरक्षित चरित्रम्)। शक्रादीन् इन्द्रान् न जानाति,? तदा तत् श्रावकरूपं दर्शयति, ज्ञापितश्च, तदा संवेगमापन्नो भणति- संदिशत इदानीं किं करोमि ?, भणति- वर्धमानस्वामिनः प्रतिमा कुरु, ततस्ते सम्यक्त्वबीजं भविष्यति इति, तदा महाहिमवतो गोशीर्षचन्दनवृक्षं छित्त्वा तत्र प्रतिमा निर्वर्त्य काष्ठसंपुटे क्षिप्त्वा आगतो भरतवर्षम्, प्रवहणं पश्यति समुद्रस्य मध्ये उत्पातेन षण्मास्या भ्रमत्, तदा तेन तदुत्पातिकमुपशमितं सा च पेटा दत्ता, भणितश्च- देवाधिदेवस्यात्र प्रतिमा कर्त्तव्या, वीतभये उत्तारिता, उदायनो राजा, तापसभक्तः, प्रभावती देवी, वणिग्भिः कथितं- देवाधिदेवस्य प्रतिमा कर्तव्येति, तदेन्द्रादीनां कुर्वन्ति, परशुर्न वहति, प्रभावत्या श्रुतम्, भणति-वर्धमानस्वामी देवाधिदेवस्तस्य क्रियताम्, यदा आहतं तावत्पूर्वनिर्मिता प्रतिमा, अन्तःपुरे चैत्यगृहं कारितम्, प्रभावती स्नाता त्रिसन्ध्यमर्चयति, अन्यदा देवी नृत्यति राजा वीणां // 523 // वादयति, स देव्याः शीर्ष न प्रेक्षते, अधृतिस्तस्य जाता, ततो वीणावादनं हस्ताद् भ्रष्टम् , देवी रुष्टा भणति- किं दुष्टं नृत्तम्, निर्बन्धे तस्यै शिष्टम्, सा भणति- किं मम? सुचिरं श्रावकत्वमनुपालितम्, अन्यदा चेटी स्नाता भणति- पोतान्यानय, तया रक्तान्यानीतानि, . Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 524 // रुट्ठा अदाएण आहया, जिणघरं पविसंतीए रत्तगाणि देसित्ति, आहया मया चेडी, ताहे चिंतेइ- मए वयं खंडियं, किं जीवितेणंति?, रायाणं आपुच्छइ- भत्तं पच्चक्खामित्ति, निब्बंधे जड़ परं बोधेसि, पडिस्सुयं, भत्तपच्चक्खाणेण मया देवलोग गया, जिणपडिमं देवदत्ता दासचेडी खुज्जा सुस्सूसति, देवो उदायणं संबोहेति, न संबुज्झति, सो य तावसभत्तो, ताहे देवो तावसरूवं करेइ, अमयफलाणि गहाय सो आगओ, रण्णा आसाइयाणि, पुच्छिओ- कहिं एयाणि फलाणि?, नगरस्स अदूरे आसमो तहिं, तेण समं गओ, तेहिं पारद्धो, णासंतो वणसंडे साहवो पेच्छइ, तेहिं धम्मो कहिओ, संबुद्धो, देवो अत्ताणं दरिसेइ, आपुच्छित्ता गओ, जाव अत्थाणीए चेव अत्ताणं पेच्छइ, एवं सड्डो जाओ। इओ य गंधारओ सावगो सव्वाओ जम्मभूमीओ वंदित्ता वेयः कणगपडिमाउसुणेत्ता उववासेण ठिओ, जइ वा मओ दिट्ठाओवा, देवयाए दंसियाओ, तुट्ठा य सव्वकामियाणं गुलिगाणं सयं देति, ततो णींतो सुणेइ- वीतभए जिणपडिमा गोसीसचंदणमई, तं वंदओ एइ, वंदति, तत्थ पडिभग्गो, देवदत्ताए पडियरिओ, तुट्टेण य से ताओ गुलियाओ दिण्णाओ, सो पव्वतिओ। अण्णया ताए WE रुष्टा, आदर्शनाहता, जिनगृहं प्रविशन्त्या रक्तानि ददासीति, आहता मृता चेटी, तदा चिन्तयति- मया व्रतं खण्डितम्, किं जीवितेनेति, राजानमापृच्छति- भक्त प्रत्याख्यामीति, निर्बन्धे यदि परं बोधयसि, प्रतिश्रुतम्, भक्तप्रत्याख्यानेन मृता देवलोकं गता, जिनप्रतिमा देवदत्ता दासी कुब्जा शुश्रूषते, देव उदायनं संबोधयति, न B संबुध्यते, स च तापसभक्तः, तदा देवस्तापसरूपं करोति, अमृतफलानि स गृहीत्वाऽऽगतः, राज्ञा आस्वादितानि, पृष्टः- कैतानि फलानि ?, नगरस्यादूरे आश्रमः तत्र, तेन समं गतः, तैः प्रारब्धः, नश्यन् वनखण्डे साधून पश्यति, तैर्धर्मः कथितः, संबुद्धः, देव आत्मानं दर्शयति, आपृच्छय गतः, यावदास्थानिकायामेवात्मानं पश्यति, एवं श्राद्धो जातः। इतश्च गान्धारः श्रावकः सर्वा जन्मभूमीर्वन्दित्वा वैताढ्ये कनकप्रतिमाः श्रुत्वोपवासेन स्थितः, यदि वा मृतो दृष्टा वा, देवतया दर्शिताः, तुष्टा च सर्वकामितानां गुटिकानां शतं ददाति, ततो निर्गच्छन् शृणोति- वीतभये जिनप्रतिमा गोशीर्षचन्दनमयी, तां वन्दितुमायाति, वन्दते, तत्र प्रतिभग्नः, देवदत्तया प्रतिचरितः, तुष्टेन च तस्यै ता गुटिका दत्ताः, स प्रव्रजितः। अन्यदा तया - षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 775-776 पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, मात्राद्याचार्यादि (आर्यरक्षितचरित्रम्)। // 524 // Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 525 // चिंतियं- मम कणगसरिसो वण्णो भवउत्ति, ततो जायरूववण्णा णवकणगसरिसरूवा जाया, पुणोऽवि चिंतेइ- भोगे 0.3 उपोद्धात भुंजामि, एस राया ताव मम पिया, अण्णे य गोहा, ताहे पज्जोयं रोएइ, तं मणसिकाउंगुलियं खाइ, तस्सवि देवयाए कहियं, नियुक्तिः, एरिसी रूववतित्ति, तेण सुवण्णगुलियाए दूओ पेसिओ, सा भणति-पेच्छामि ताव तुम, सोऽणलगिरिणा रत्तिं आगओ, दिट्ठो ताए, अभिरुचिओ य, सा भणति- जड़ पडिमं नेसि तो जामि, ताहे पडिमा नस्थित्ति रत्तिं वसिऊण पडिगओ, अन्नं जिणपडिमरूवं काउमागओ, तत्थ ट्ठाणे ठवेत्ता जियसामि सुवण्णगुलियं च गहाय उजेणिं पडिगओ, तत्थ नलगिरिणा नियुक्तिः 775-776 मुत्तपुरिसाणि मुक्काणि, तेण गंधेण हत्थी उम्मत्ता, तं च दिसं गंधो एइ, जाव एलोइयं, णलगिरिस्स पदं दिटुं, पृथक्त्वकृत किंनिमित्तमागओत्ति, जाव चेडी नदीसइ, राया भणति-चेडी णीया, णाण पडिमं पलोएह, नवरं अच्छइत्ति निवेइयं, ततो आर्यरक्षिताः, मात्राधाराया अच्चणवेलाए आगओ, पेच्छइ पडिमाए पुप्फाणि मिलाणाणि, ततो निव्वण्णंतेण नायं पडिरूवगन्ति, हरिया पडिमा, चार्यादि ततोऽणेण पञ्जोयस्स दूओ विसज्जिओ, ण मम चेडीए कज्जं, पडिमं विसज्जेहि, सो ण देइ, ताहे पहाविओ जेट्टमासे दसहि (आयरक्षित चरित्रम्)। & चिन्तितं- मम कनकसदृशो वर्णो भवत्विति, ततो जातरूपवर्णा नवकनकसदृशरूपा जाता, पुनरपि चिन्तयति-भोगान् भुजे, एष राजा तावन्मम पिता, अन्ये चारक्षाः (गोधाः), तदा प्रद्योतं रोचयति, तं मनसिकृत्य गुटिकां खादति, तस्यापि देवतया कथितं ईदृशी रूपवतीति, तेन सुवर्णगुटिकायै दूतः प्रेषितः, सा भणतिपश्यामि तावत्त्वाम्, सोऽनलगिरिणा रात्रावागतः, दृष्टस्तया, अभिरुचितश्च, सा भणति- यदि प्रतिमां नयसि तर्हि यामि, तदा प्रतिमा नास्तीति रात्रावुषित्वा प्रतिगतः, अन्यत् जिनप्रतिमारूपं कृत्वाऽऽगतः, तत्र स्थाने स्थापयित्वा जीवत्स्वामिनं सुवर्णगुलिकां च गृहीत्वा च उज्जयिनी प्रतिगतः, तत्रानलगिरिणा मूत्रपुरीषाणि मुक्तानि, // 525 // तेन गन्धेन हस्तिन उन्मत्ताः, तां च दिशं गन्धो याति, यावत्प्रलोकितम्, अनलगिरेः पदं दृष्टम्, किंनिमित्तमागत इति, यावच्चेटी न दृश्यते राजा भणति- चेटी नीता, नाम ल प्रतिमा प्रलोकयथ, नवरं तिष्ठतीति निवेदितम्, ततो राजाऽर्चनवेलायामागतः, पश्यति प्रतिमायाः, पुष्पाणि म्लानानि, ततो निर्वर्णयता ज्ञातं प्रतिरूपकमिति, हृता प्रतिमा, ततोऽनेन प्रद्योताय दूतो विसृष्टः, न मम चेट्या कार्यम्, प्रतिमा विसर्जय, स न ददाति, तदा प्रधावितो ज्येष्ठमासे दशभिः - Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्ति भाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 526 // राइहिं समं, उत्तरंताण य मरूं खंधावारो तिसाए मरिउमारद्धो, रणो निवेइयं, ततोऽणेण पभावती चिंतिता, आगया, तीए 0.3 उपोद्धाततिन्नि पोक्खराणि कयाणि, अग्गिमस्स मज्झिमस्स पच्छिमस्स, ताहे आसत्थो, गओ उज्जेणिं, भणिओ य रण्णा- किं नियुक्तिः, लोगेण मारितेण?, तुझं मज्झ य जुद्धं भवतु, अस्सरहहत्थिपाएहिं वा जेण रुच्चइ, ताहे पज्जोओ भणति- रहेहिं जुज्झामो, षष्ठद्वारम्, ताहे णलगिरिणा पडिकप्पितेणागओ, राया रहेण, ततो रण्णा भणिओ- अहो असच्चसंधोऽसि, तहावि ते नत्थि मोक्खो, उपक्रमादिः। नियुक्तिः ततोऽणेण रहो मंडलीए दिन्नो, हत्थी वेगेण पच्छओ लग्गो, रहेण जिओ, जंजं पायं उक्खिवइ तत्थ तत्थ सरे छुभइ, जाव 775-776 हत्थी पडिओ, उत्तरन्तो बद्धो, निडाले य से अंको कओ- दासीपतिओ उदायणरण्णो, पच्छा णिययणगरं पहाविओ, पृथक्त्वकृत पडिमा नेच्छइ, अंतरा वासेण उबद्धो ठिओ, ताहे उक्खंदभएण दसवि रायाणो धूलीपागारे करेत्ता ठिया, जंच राया जेमेइ आर्यरक्षिताः, मात्राधातं च पज्जोयस्सवि दिजइ, नवरं पज्जोसवणयाए सूएण पुच्छिओ- किं अज्ज जेमेसि?, ताहे सो चिंतेइ- मारिजामि, ताहे चार्यादि पुच्छइ- किं अज्ज पुच्छिज्जामि?, सो भणति- अज्ज पज्जोसवणा राया उवासिओ, सो भणति अहंपि उववासिओ, ममवि। (आर्यरक्षित चरित्रम्)। 3 राजभिः समम्, उत्तरतां च मरुं स्कन्धावारस्तृषा मर्तुमारब्धः, राज्ञे निवेदितम्, ततोऽनेन प्रभावती चिन्तिता, आगता, तया त्रीणि पुष्कराणि कृतानि, अग्रस्य & मध्यस्य पाश्चात्यस्य, तदा विश्वस्तः, गत उज्जयिनीम्, भणितश्च राज्ञा- किं लोकेन मारितेन?, तव मम च युद्धं भवतु, अश्वरथहस्तिपादैर्वा येन रोचते, तदा प्रद्योतो भणति- रथैर्यध्यावहे, तदाऽनलगिरिणा प्रतिकल्पितेनागतो, राजा रथेन, ततो राज्ञा भणितः- अहो असत्यसन्धोऽसि, तथाऽपि ते नास्ति मोक्षः, ततोऽनेन रथो मण्डल्यां दत्तः, हस्ती वेगेन पृष्ठतो लग्नः, रथेन जितः, यं यं पादमुत्क्षिपति तत्र तत्र शरान् क्षिपति, यावद्धस्ती पतितः, अवतरन् बद्धो, ललाटे च तस्याङ्कः कृतः-18 दासीपतिः उदायनराजस्य, पश्चान्निज नगरं प्रधावितः, प्रतिमा नेच्छति, अन्तरा वर्षयाऽवबद्धः स्थितः, तदा अवस्कन्दभयेन दशापि राजानः धूलिप्राकारान् कृत्वा | स्थिताः, यच्च राजा जेमति तच्च प्रद्योतायापि दीयते, नवरं पर्युषणायां सूदेन पृष्ठः- किमद्य जेमसि?, तदा स चिन्तयति- मार्ये, तदा पृच्छति- किमद्य पृच्छये?, स भणति- अद्य पर्युषणा, राजोपोषितः, स भणति- अहमप्युपोषितः, ममापि - // 526 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक 0.3 उपोद्धात नियुक्ति नियुक्तिः, भाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 527 // मायापियाणि संजयाणि, ण याणियं मया जहा- अज्ज पज्जोसवणत्ति, रणो कहियं, राया भणति- जाणामि जहा सो धुत्तो, किं पुण मम एयंमि बद्धेल्लए पज्जोसवणा चेव ण सुज्झइ, ताहे मुक्को खामिओ य, पट्टो य सोवण्णो ताणक्खराण छायणनिमित्तं बद्धो, सो य से विसओ दिनो, तप्पभितिं पट्टबद्धया रायाणो जाया, पुव्वं मउडबद्धा आसि, वत्ते वासारत्ते गतो राया, तत्थ जो वणियवग्गो आगतो सो तहिं चेव ठिओ, ताहे तं दसपुरं जायं, एवं दसपुरं उप्पण्णं / तत्थ उप्पण्णा रक्खियज्जा / सो य रक्खिओ जंपिया से जाणति तं तत्थेव अधिजिओ, पच्छा घरेण तीरइ पढिउंति गतो पाडलिपुत्तं, तत्थ चत्तारि वेदे संगोवंगे अधीओ समत्तपारायणो साखापारओ जाओ, किं बहुणा?, चोद्दस विज्जाठाणाणि गहियाणि जेण, ताहे आगतो दसपुरं, ते य रायकुलसेवगा णज्जति रायकुले, तेणं संविदितं रण्णो कयं जहा एमि, ताहे ऊसियपडागं नगर कयं, राया सयमेव अम्मोगतियाए निग्गओ, दिट्ठो सक्कारिओ अग्गाहारो य से दिन्नो, एवं सो नगरेण सव्वेण अहिनंदिजंतो हत्थिखंधवरगओ अप्पणो घरं पत्तो, तत्थवि बाहिरब्भंतरिया परिसा आढाति, तंपिचंदणकलसादिसोभियं, तत्थ बाहिरियाए मातापितरौ संयतौ, न ज्ञातं मया यथा- अद्य पर्युषणेति, राज्ञे कथितम्, राजा भणति- जानामि यथा एष धूर्तः, किं पुनः ममैतस्मिन् बद्धे पर्युषणैव न शुध्यति, तदा मुक्तः क्षमितश्व. पट्टश्च सौवर्णस्तेषामक्षराणां छादननिमित्तं बद्धः, स च विषयस्तस्मै दत्तः, तत्प्रभृति बद्धपट्टा राजानो जाताः, पूर्व मुकुटबद्धा आसन, वृत्ते वर्षाराने गतो राजा, तत्र यो वणिग्वर्ग आगतः स तत्रैव स्थितः, तदा तद्दशपुरं जातम्, एवं दशपुरमुत्पन्नम्। तत्रोत्पन्ना रक्षितार्याः / स च रक्षितो यत्पिता तस्य जानाति तत्तत्रैवाधीतवान्, पश्चाद्गृहे न तीर्यते पठितुमिति गतः पाटलीपुत्रम्, तत्र चतुरो वेदान् साङ्गोपाङ्गानधीतवान् समस्तपारायणः शाखापारगो जातः किं बहुना?, चतुर्दश विद्यास्थानानि गृहीतान्यनेन, तदाऽऽगतो दशपुरम्, ते च राजकुलसेवका ज्ञायन्ते राजकुले, तेन संविदितं राज्ञः कृतं यथैमि, तदोच्छ्रितपताकं नगरं कृतम्, राजा स्वयमेव अभिमुखो निर्गतः, दृष्टः सत्कारितः अग्रासनं च तस्मै दत्तम्, एवं स नगरेण सर्वेणाभिनन्द्यमानो वरहस्तिस्कन्धगत आत्मनो गृहं प्राप्तः, तत्रापि बाह्याभ्यन्तरिका पर्षदाद्रियते, तदपि चन्दनकलशादिशोभितम्, तत्र बाह्यायामा-- षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 775-776 पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, मात्राधाचार्यादि (आर्यरक्षितचरित्रम्)। // 527 // Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 528 // उवट्ठाणसालाए ठिओ, लोयस्स अग्धं पडिच्छइ, ताहे वयंसगा मित्ता य सव्वे आगए पेच्छइ, दिट्ठो परीयणेण य जणेण अग्घेण पजेण य पूइओ, घरं च से दुपयचउप्पयहिरण्णसुवण्णादिणा भरियं, ताहे चिंतेइ- अंमं न पेच्छामि, ताहे घरं नियुक्तिः, अतियओ, मायरं अभिवादेइ, ताए भण्णइ-सागयं पुत्तत्ति?, पुणरवि मज्झत्था चेव अच्छइ, सो भणति- किं न अम्मो! षष्ठद्वारम्, तुज्झ तुट्ठी?, जेण मए एतेण णगरं विम्हियं चोद्दसण्हं विज्जाठाणाणं आगमे कए, साभणति-कहं पुत्त! मम तुट्ठी भविस्सति?, उपक्रमादिः। जेण तुमं बहणं सत्ताणं वहकारणं अधिजिउमागओ, जेण संसारो वडिलइ तेण कहं तुस्सामि?, किं तुमं दिट्ठीवायं नियुक्तिः 775-776 पढिउमागओ?, पच्छा सो चिंतेइ- केत्तिओ वा सो होहिति?, जामि पढामि, जेण माउए तुट्ठी भवति, किं मम लोगेणं पृथक्त्वकृत तोसिएणं?, ताहे भणति- अम्मो! कहिं सो दिट्ठिवाओ?, सा भणति- साहूणं दिट्ठिवाओ, ताहे सो नामस्स अक्खरत्थं आर्यरक्षिताः, मात्राधाचिंतेउमारद्धो- दृष्टीनां वादो दृष्टिवादः, ताहे सो चिंतेइ नामं चेव सुंदरं, जइ कोइ अज्झावेइ तो अज्झामि, मायावि चार्यादि तोसिया भवउत्ति, ताहे भणइ- कहिं ते दिट्ठिवादजाणंतगा?, सा भणइ- अम्ह उच्छुघरे तोसलिपुत्ता नाम आयरिया, सो (आर्यरक्षित चरित्रम्)। स्थानशालायां स्थितः, लोकस्या प्रतीच्छति, तदा वयस्या मित्राणि च सर्वानागतान् पश्यति, दृष्टः परिजनेन च जनेन अर्पण पाद्येन च पूजितः, गृहं च तस्य द्विपदचतुष्पदहिरण्यसुवर्णादिना भृतम्, तदा चिन्तयति- अम्बां न पश्यामि, तदा गृहमतिगतो, मातरमभिवादयते, तया भण्यते- स्वागतं पुत्रेति, पुनरपि मध्यस्थैव तिष्ठति, स भणति- किं नाम्ब! तव तुष्टिः?, येन मयाऽऽगच्छता नगरं विस्मितं चतुर्दशानां विद्यास्थानानामागमे कृते, सा भणति- कथं पुत्र! मम तुष्टिर्भवेत्?, येन त्वं बहूनां सत्वानां वधकारणमधीत्यागतो। येन संसारो वर्ध्यते तेन कथं तुष्यामि?, किं त्वं दृष्टिवादं पठित्वाऽऽगतः, पश्चात्स चिन्तयति- कियान्वा स भविष्यति?, यामि पठामि, येन मातुस्तुष्टिर्भवति, किं मम लोकेन तोषितेन?, तदा भणति- अम्ब! क्व स दृष्टिवादः?, सा भणति- साधूनां दृष्टिवादः, तदा स नाम्नोऽक्षरार्थं (पदार्थ) चिन्तयितुमारब्धः, तदा स चिन्तयति- नामैव सुन्दरम्, यदि कोऽप्यध्यापयति तदाऽधीये, माताऽपि तोषिता भवत्विति, तदा भणति- क ते दृष्टिवादं जानानाः?, सा भणति- अस्माकमिक्षुगृहे तोसलिपुत्रा नामाचार्याः, स. // 528 // Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्घात नियुक्तिः, 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 529 // षष्ठद्वारम्, भणइ- कल्लं अज्झामि, मा तुज्झे उस्सुगा होही, ताहे सो रत्तिं दिट्ठिवायणामत्थं चिन्तंतो न चेव सुत्तो, बितियदिवसे अप्पभाए चेव पट्ठिओ, तस्स य पितिमित्तो बंभणो उवनगरगामे वसइ, तेण हिजो न दिट्ठओ, अज्ज पेच्छामि च्छणंति उच्छुलट्ठीओ गहाय एति नव पडिपुण्णाओ एगं च खंडं, इमो य नीइ, सो पत्तो, को तुमं?, अज्जरक्खिओऽहं, ताहे सो तुट्ठो उवगूहइ, सागयं?, अहं तुज्झे दट्ठमागओ, ताहे सो भणति- अतीहि, अहं सरीरचिंताए जामि, एयासो य उच्छुलट्ठीओ अम्माए पणामिजासि भणिज्जसु य- दिट्ठो मए अजरक्खितो, अहमेव पढमं दिट्ठो, सा तुट्ठा चिंतेइ- मम पुत्तेण सुंदरं मंगलं दिटुं, नव पुव्वा घेत्तव्वा खंडं च, सोऽवि चिंतेइ-मए दिट्टिवादस्स नव अंगाणि अज्झयणाणि वा घेत्तव्वाणि, दसमं न य सव्वं, ताहे गतो उच्छुघरे, तत्थ चिंतेइ-किह एमेव अतीमि? गोहो जहा अयाणंतो, जो एएसिं सावगो भविस्सइ तेण समं पविसामि, एगपासे अच्छइ अल्लीणो, तत्थ य ढड्डरो नाम सावओ, सो सरीरचिंतं काऊण पडिस्सयं वच्चइ, ताहे तेण दूरट्ठिएण तिन्नि निसीहिआओ कताओ, एवं सो इरियादी ढहरेणं सरेणं करेइ, सो पुण मेहावी तं अवधारेइ, सोऽवि तेणेव भणति- कल्येऽध्येष्ये, मोत्सुका त्वं भूः, तदा स रात्रौ दृष्टिवादनामार्थं चिन्तयन् नैव सुप्तः, द्वितीयदिवसेऽप्रभात एव प्रस्थितः, तस्य च पितृमित्रं ब्राह्मण उपनगरग्रामे वसति, तेन ह्यो न दृष्टः, अद्य प्रेक्षे क्षणमिति इक्षुयष्टीर्गृहीत्वाऽऽयाति नव प्रतिपूर्णा एकं चखण्डम्, अयं च निर्गच्छति, स प्राप्तः, कस्त्वं?, आर्यरक्षितोऽहम्, तदा स तुष्ट उपगूहते, स्वागतम्?, अहं युष्मान् द्रष्टुमागतः, तदा स भणति- यायाः, अहं शरीरचिन्तायै यामि, एताश्चेक्षुयष्टयो मात्रे दद्या भणेश्च- दृष्टो मयाऽऽर्यरक्षितः, अहमेव प्रथम दृष्टः, सा तुष्टा चिन्तयति- मम पुत्रेण सुन्दरं मङ्गलं दृष्टम्, नव पूर्वाणि ग्रहीतव्यानि खण्डं च, सोऽपि चिन्तयति- मया दृष्टिवादस्य नवाङ्गानि अध्ययनानि वा ग्रहीतव्यानि, दशमं च न सर्वम्, तदा गत इक्षुगृहे, तत्र चिन्तयति- कथमेवमेव प्रविशामि प्राकृतो यथाऽजानानः, य एतेषां श्रावको भविष्यति तेन समं प्रविशामि, एकपार्श्वे तिष्ठति आलीनः, तत्र च ढङ्करो नाम श्रावकः, स शरीरचिन्तां कृत्वा प्रतिश्रयं व्रजति, तदा तेन दूरस्थितेन तिम्रो नैषेधिक्यः कृताः, एवं स ईर्यादि ढङ्करेण (महता) स्वरेण करोति, स पुनर्मेधावी तदवधारयति, सोऽपि तेनैव उपक्रमादिः। नियुक्तिः 775-776 पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, मात्राधाचार्यादि (आर्यरक्षितचरित्रम्)। // 529 // Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ कमेण उवगतो, सव्वेसिं साहणं वंदणयं कयं, सो सावगो न वंदितो, ताहे आयरिएहिं नातं- एस णवसहो, पच्छा पुच्छइ 0.3 उपोद्धातकतो धम्माहिगमो?, तेण भणियं एयस्स सावगस्स मूलाओ, साहूहिं कहियं-जहेस सड्डीए तणओ जो सो कल्लं हत्थिखंधेण नियुक्तिः, 0.3.6 अतिणीतो, कहंति?, ताहे सव्वं साहेइ, अहं दिट्ठिवातं अज्झाइउं तुज्झ पासं आगतो, आयरिया भणंति- अम्ह दिक्खा अब्भुवगमेण अज्झाइजइ, भणइ-पव्वयामि, सोवि परिवाडीए अज्झाइज्जइ, एवं होउ, परिवाडीए अज्झामि, किंतु ममी उपक्रमादिः। नियुक्तिः एत्थ न जाइ पव्वइउं, अण्णत्थ वच्चामो, एस राया ममाणुरत्तो, अण्णो य लोगो, पच्छा ममं बलावि नेजा, तम्हा अण्णाहिं 775-776 वच्चामो, ताहे तंगहाय अण्णत्थ गता, एस पढमा सेहनिप्फेडिया, एवं तेण अचिरेण कालेण एक्कारस अंगाणि अहिन्जियाणि, पृथक्त्वकृत जो दिढिवादो तोसलिपुत्ताणं आयरियाणं सोऽवि अणेण गहितो, तत्थ य अज्जवइरा सुव्वंति जुगप्पहाणा, तेसिं दिट्टिवादो आर्यरक्षिताः, मात्राद्याबहुओ अत्थि, ताहे सो तत्थ वच्चइ उज्जेणिं मज्झेणं, तत्थ भद्दगुत्ताण थेराणं अंतियं उवगतो, तेहिंवि अणुहितो-धण्णो चार्यादि कतत्थो यत्ति, अहं संलेहियसरीरो, नत्थि ममं निजामओ, तुमं निजामओ होहित्ति, तेण तहत्ति पडिस्सुयं, तेहिं कालं (आर्यरक्षित चरित्रम्)। 8- क्रमेणोपगतः, सर्वेषां साधूनां वन्दनं कृतम्, स श्रावको न वन्दितः, तदा आचार्यज्ञातं- एष नवश्राद्धः, पश्चात्पृच्छति- कुतो धर्माधिगमः?, तेन भणितं- एतस्य श्रावकस्य मूलात, साधुभिः कथितं- यथैष श्राद्ध्यास्तनयः यः स कल्ये हस्तिस्कन्धेन प्रवेशितः (इति), कथमिति, तदा सर्व कथयति, अहं दृष्टिवादमध्येतुं तव. & पार्श्वमागतः, आचार्या भणन्ति- अस्माकं दीक्षाया अभ्युपगमेन अध्याप्यते, भणति- प्रव्रजामि, सोऽपि परिपाट्याऽध्याप्यते, एवं भवतु, परिपाट्याऽधीये, किन्तु ममात्र न जायते प्रव्रजितुम्, अन्यत्र व्रजामः, एष राजा मय्यनुरक्तः, अन्यश्च लोकः, पश्चात् मां बलादपि नयेत, तस्मादन्यत्र ब्रजामः, तदा तं गृहीत्वा अन्यत्र गताः, एषा * प्रथमा शिष्यनिस्फेटिका, एवं तेनाचिरेण कालेनैकादशाङ्गानि अधीतानि, यो दृष्टिवादस्तोसलिपुत्राणामाचार्याणां सोऽप्यनेन गृहीतः, तदा चार्यवज्राः श्रूयन्ते युगप्रधानाः, // 530 // तेषां (पार्श्वे) दृष्टिवादो बहुरस्ति, तदा स तत्र व्रजति उज्जयिनीमध्येन, तत्र भद्रगुप्तानां स्थविराणामन्तिकमुपगतः, तैरप्यनुबंहितः- धन्यः कृतार्थश्चेति, अहं संलिखितशरीरः, नास्ति मम निर्यापकः, त्वं निर्यापको भवेति, तेन तथेति प्रतिश्रुतम्, तैः कालं. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 775-776 करेंतेहिं भण्णइ-मा वइरसामिणा समं अच्छिज्जासि, वीसुंपडिस्सए ठितो पढेजासि, जो तेहिं समं एगमवि रत्तिं संवसइ सो 0.3 उपोद्घाततेहिं अणु मरइ, तेण य पडिस्सुतं, कालगएगतोवइरसामिसगासं, बाहिं ठितो, तेऽवि सुविणयं पेच्छंति, तेसिंपुण थोवमवसिटुं नियुक्तिः, 0.3.6 जातं, तेहिं वि तहेव परिणामियं, आगतो, पुच्छितो- कत्तो?, तोसलिपुत्ताणं पासातो, अज्जरक्खितो?, आम, साहु, षष्ठद्वारम्, सागतं?, कहिं ठितो?, बाहिं, ताहे आयरिया भणंति- बाहिंठियाणं किं जाइ अज्झाइउं?, किं तुमं न याणसि?, ताहे सो उपक्रमादिः। भणइ-खमासमणेहिं अहं भद्दगुत्तेहिं थेरिहिं भणितो- बाहिं ठाएज्जासि, ताहे उवउज्जित्ता जाणंति- सुंदरं, न निक्कारणेण नियुक्तिः भणंति आयरिया, अच्छह, ताहे अज्झाइउं पवत्तो, अचिरेण कालेण नव पुव्वा अहिज्जिया, दसमं आढत्तो घेत्तुं, ताहे पृथक्त्वकृत अज्जवइरा भणंति-जविताई करेहि, एतं परिकंमं एयस्स, ताणि य सुहुमाणि गाढंताणि य, चउव्वीसंजवियाणि गहियाणि आर्यरक्षिताः, मात्राधाअणेण, सोऽवि ताव अज्झाइ। इतो य से मायापियरं सोगेण गहियं- उज्जोयं करिस्सामि अंधकारतरं कयं, ताहे ताणि या चार्यादि अप्पाहिति, तहवि न एइ, ततो डहरतो से भाता फग्गुरक्खिओ, सो पट्ठविओ, एहि सव्वाणिऽवि पव्वयंति जइ वच्चह, सो (आर्यरक्षित चरित्रम्)। - कुर्वद्भिःभण्यते- मा वज्रस्वामिना समं स्थाः, विष्वक् प्रतिश्रये स्थितः पठेः, यस्तैः सममेकामपि रात्रिं संवसति स ताननु म्रियते, तेन च प्रतिश्रुतम्, कालगते गतो वज्रस्वामिसकाशम्, बहिःस्थितः, तेऽपि स्वप्नं पश्यन्ति, तेषां पुनः स्तोकमवशिष्ठं जातं (स्थितं), तैरपि तथैव परिणामितम्, आगतः, पृष्टः- कुतः?, तोसलिपुत्राणां पार्धात्, आर्यरक्षितः?, ओम्, साधु, स्वागतं?, क्व स्थितः?, बहिः, तदा आचार्या भणन्ति- बहिः स्थितानां किं जायतेऽ ध्येतुं (शक्यतेऽध्यापयितुं), किं त्वं न | जानीषे?, तदा स भणति- क्षमाश्रमणैरहं भद्रगुप्तैः स्थविरैर्भणितः- बहिः तिष्ठेः, तदोपयुज्य जानन्ति- सुन्दरम्, न निष्कारणं भणन्त्याचार्याः, तिष्ठ, तदाऽध्येतुं प्रवृत्तः, अचिरेण कालेन नव पूर्वाण्यधीतानि, दशममाहतो ग्रहीतुम्, तदा आर्यवज्रा भणन्ति- यविकानि कुरु, एतत् परिकमैतस्य, तानि च सूक्ष्माणि गाढान्तानि च, // 531 // चतुर्विंशतिर्यविकानि गृहीतानि अनेन, सोऽपि तावदध्येति / इतश्च तस्य मातापितरौ शोकेन गृहीतौ- उद्योतं करिष्यामि अन्धकारतरं कृतम्, तदा तौ च संदिशतः,8 तथापि नैति, ततो लघुस्तस्य भ्राता फल्गुरक्षितः, स प्रस्थापितः, एहि सर्वेऽपि प्रव्रजन्ति यदि व्रजसि, स. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 532 // तस्स न पत्तियइ, जइ ताणि पव्वयंति तो तुमं पढमं पव्वजाहि, सो पव्वइओ, अज्झाइओय, अज्जरक्खितो जविएसु अतीव 0.3 उपोद्घातघोलिओ पुच्छइ- भगवं! दसमस्स पुव्वस्स किं सेसं?, तत्थ बिंदुसमुद्दसरिसवमंदरेहिं दिटुंतं करेंति, बिंदुमेत्तं गतं ते समुद्दो नियुक्तिः, अच्छइ, ताहे सो विसादमावण्णो, कत्तो मम सत्ती एयस्स पारं गंतुं?, ताहे आपुच्छइ- भगवमहं वच्चामि?,एस मम भाया आगतो, ते भणंति- अज्झाहि ताव, एवं सो निच्चमेव आपुच्छइ, तओ अज्जवइरा उवउत्ता- किं ममातो चेव एवं उपक्रमादिः। वोच्छिज्जंतगं?, ताहे अणेण नातं-जहा मम थोवं आउं, न य पुणो एस एहिति, अतो मतेहिंतो वोच्छिजिहिति दसमपुव्वं, नियुक्तिः 775-776 ततोऽणेण विसज्जिओ, पट्टिओ दसपुरंगतो। वइरसामीऽवि दक्खिणावहे विहरंति, तेसिं सिंभाधियं जातं, ततोऽणेहिं साह पृथक्त्वकृत भणिया- ममारिहं सुंठि आणेह, तेहिं आणीया, सा तेण कण्णे ठविता, जेमेंतो आसादेहामित्ति, तं च पम्हटुं, ताहे वियाले आर्यरक्षिताः, मात्राधाआवस्सयं करेंतस्स मुहपोत्तियाए चालियं पडियं, तेसिं उवओगोजातो- अहो पमत्तो जातोऽहं,पमत्तस्स य नत्थि संजमो, तं चार्यादि सेयं खलु मे भत्तं पच्चक्खाएत्तए, एवं संपेहेति, दुब्भिक्खं च बारसवरिसियं जायं, सव्वतोसमंता छिन्ना पंथा, निराधारंजायं, (आर्यरक्षित चरित्रम्)। तस्य न प्रत्येति, यदि ते प्रव्रजन्ति तदा त्वं प्रथमं प्रव्रज, स प्रव्रजितः, अधीतश्च, आर्यरक्षितो यविकेषु अतीव घूर्णितः पृच्छति भगवन्! दशमस्य पूर्वस्य किं शेष?, ॐ तत्र बिन्दुसमुद्रसर्षपमन्दरैः दृष्टान्तं कुर्वन्ति, बिन्दुमात्रं गतं तव समुद्रस्तिष्ठति, तदा स विषादमापन्नः, कुतो मम शक्तिः एतस्य पारं गन्तुं?, तदा आपृच्छति- भगवान्! अहं व्रजामि, एष मम भ्राता आगतः, ते भणन्ति- अधीष्व तावत्, एवं स नित्यमेव आपृच्छति, तत आर्यवज्रा उपयुक्ताः- किं मदेवैतत् व्युच्छेत्स्यति?, तदा अनेन ॐ ज्ञातं- यथा ममायुः स्तोकम्, न च पुनरेष आयास्याति, अतो मत् व्युच्छेत्स्येति दशमं पूर्वम्, ततोऽनेन विसृष्टः, प्रस्थितो दशपुरं गतः / वज्रस्वाम्यपि दक्षिणापथे / विहरन्ति, तेषा श्लेष्माधिक्यं जातम्, ततोऽमीभिः साधवो भणिताः-ममााँ सुण्ठीमानयत, तैरानीता, सा तैः कर्णे स्थापिता, जेमन् आस्वादयिष्यामीति, तच्च विस्मृतम्, 8 तदा विकाले आवश्यकं कुर्वतो मुखपोतिकया चालिता पतिता, तेषामुपयोगो जातः- अहो प्रमत्तो जातोऽहम्, प्रमत्तस्य च नास्ति संयमः, तच्छ्रेयः खलु मम भक्तं प्रत्याख्यातुम्, एवं संप्रेक्षते, दुर्भिक्षं च द्वादशवार्षिकं जातम्, सर्वतः समन्तात् छिन्नाः पन्थानः, निराधारं जातम्, - 53 Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 533 // ताहे वइरसामी विज्जाए आहडपिंडं आणेऊण पव्वइयाण देइ, भणइ य- एवं बारसवरिसे भोत्तव्वं, भिक्खा य नत्थि, जह 0.3 उपोद्धातजाणह उस्सरंति संजमगुणा तो भुंजह, अह जाणह नवि तो भत्तं पच्चक्खामो, ताहे भणंति- किं एरिसेण विज्ञापिंडेण नियुक्तिः, भुत्तेणं?, भत्तं पच्चक्खामो, आयरिएहि य पुव्वमेव नाऊण सिस्सो वइरसेणो नाम पेसणेण पट्ठवियओ, भणियओ य-जाहे षष्ठद्वारम्, तुमं सत-सहस्सनिप्फणं भिक्खंलहिहिसि ताहे जाणिज्जासि-जहा नटुंदुब्भिक्खंति / तओवइरसामी समणगणपरिवारिओ उपक्रमादिः। नियुक्तिः एगं पव्वयं विलग्गिउमारद्धो, एत्थ भत्तं पच्चक्खामोत्ति / एगो य तत्थ खुड्डओ साहूहि वुच्चइ- तुमं वच्च, सो नेच्छइ, ताहे सो 775-776 एगंमि गामे तेहिं विमोहिओ, पच्छा गिरि विलग्गा, खुड्डतो ताण य गइमग्गेण गंतूण मा तेसिं असमाही होउत्ति तस्सेव हेट्ठा पृथक्त्वकृत सिलातले पाओवगतो, ततो सो उण्हेण नवनीतो जहा विरातो अचिरेण चेव कालगतो, देवेहि महिमा कया, ताहे आयरिया | आर्यरक्षिताः, मात्राधाभणंति-खुड्डएण साहिओ अट्ठो, ततो ते साहूणो दुगुणाणियसद्धासंवेगा भणंति- जइ ताव बालएण होतएण साहिओ अट्ठो चार्यादि तो किं अम्हे ण सुंदरतरं करेमो?, तत्थ य देवया पडिणीया, ते साहूणो सावियारूवेण भत्तपाणेण निमंतेइ, अज्ज भे पारणयं, (आर्यरक्षित चरित्रम्)। तदा वज्रस्वामी विद्याहृतं पिण्डमानीय प्रव्रजितेभ्यो ददाति, भणति च- एवं द्वादश वर्षाणि भोक्तव्यम्, भिक्षा च नास्ति, यदि जानीथ- उत्सर्पन्ति संयमगुणास्तदा / भुग्ध्वम्, अथ जानीथ नैव तदा भक्तं प्रत्याख्यामः, तदा भणन्ति- किमीदृशेन विद्यापिण्डेन भुक्तेन?, भक्तं प्रत्याख्यामः, आचार्यश्च पूर्वमेव ज्ञात्वा शिष्यो वज्रसेनो नाम प्रेषया प्रस्थापितः, भणितश्च- यदा त्वं शतसहस्रनिष्पन्नां भिक्षां लभेथास्तदा जानीयाः- यथा नष्टं दुर्भिक्षमिति। ततो वज्रस्वामी श्रमणगणपरिवृत एक पर्वत विलगितुमारब्धः, अत्र भक्तं प्रत्याख्याम इति / एकश्च तत्र क्षुल्लकः साधुभिरुच्यते- त्वं व्रज, स नेच्छति, तदा स एकस्मिन् ग्रामे तैर्विमोहितः, पश्चात् गिरिं विलग्नाः, क्षुल्लकः तेषां च गतिमार्गेण गत्वा मा तेषामसमाधिभूरिति तस्यैवाधस्तात् शिलातले पादपोपगतः, ततःस उष्णेन यथा नवनीतं विलीनोऽचिरेण कालेनैव कालगतः, दैवैर्महिमा कृतः, तदा आचार्या भणन्ति- क्षुल्लकेन साधितोऽर्थः, ततस्ते साधवो द्विगुणानीतश्रद्धासंवेगा भणन्ति- यदि बालकेन सता तावत् साधितोऽर्थः तदा किं वयं सुन्दरतरं न कुर्मः?, तत्र च देवता प्रत्यनीका, तान् साधून श्राविकारूपेण भक्तपानेन निमन्त्रयति, अद्य भवतां पारणकम्, - / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 534 // पारेह, ताहे आयरिएहिं नायं-जहा अचियत्तोग्गहोत्ति,तत्थ य अब्भासे अण्णो गिरी तं गया, तत्थ देवताए काउस्सग्गो & 0.3 उपोद्धातकतो, सा आगंतूण भणइ- अहो मम अणुग्गहो, अच्छह, तत्थ समाहीए कालगता, ततो इंदण रहेण वंदिया पदाहिणी-8 नियुक्ति:, करितेण, तरुवरतणगहणादीणि पासल्लाणि कताणि, ताणि अज्जवि तहेव संति, तस्स य पव्वयस्स रहावत्तोत्ति नामंजायं। षष्ठद्वारम्, तंमि य भगवंते अद्धनारायसंघयणं दस पुव्वाणि य वोच्छिण्णा। सोय वइरसेणो जो पेसिओ पेसणेण सो भमंतो सोपारयं उपक्रमादिः। पत्तो, तत्थ य साविया अभिगता ईसरी, सा चिंतेइ-किह जीविहामो? पडिक्कओ, नत्थि, ताहे सयसहस्सेण तद्दिवसं भत्तं नियुक्तिः 775-776 निप्फाइयं, चिंतियं- इत्थ अम्हे सव्वकालं उज्जितं जीविए, माइदाणिं एत्थेव देहबलियाए वित्तिं कप्पेमो, नत्थि पडिक्कओ पृथक्त्वकृत तो एत्थ सयसहस्सनिष्फण्णे विसं छोढूण जेमेऊण सनमोक्काराणि कालं करेमो, तं च सज्जितं, नविता विसेणं संजोइज्जइ, आर्यरक्षिताः, मात्राद्यासो य साहू हिंडंतो संपत्तो, ताहे सा हट्ठतुट्ठा तं साहुं तेण परमण्णेण पडिलाभेति, तं च परमत्थं साहइ, सो साहू भणइ-माल चार्यादि भत्तं पञ्चक्खाह, अहं वइरसामिणा भणिओ- जया तुमं सतसहस्सनिप्फण्णं भिक्खं लहिहिसि ततो पए चेव सुभिक्खं (आर्यरक्षित चरित्रम्)। पारयत, तदा आचार्यैतिं- यथा अप्रीतिकावग्रह इति, तत्र चाभ्यासेऽन्यो गिरिस्तं गताः, तत्र देवतायाः कायोत्सर्गः कृतः, साऽऽगत्य भणति- अहो ममानुग्रहः, तिष्ठत, तत्र समाधिना कालगताः, ततः इन्द्रेण रथेन वन्दिताः प्रदक्षिणीकुर्वता, तरुवरतृणगहनानि नतपाङनि कृतानि, तान्यद्यापि तथैव सन्ति, तस्य च पर्वतस्य 8 रथावर्त्त इति नाम जातम् / तस्मिंश्च भगवति अर्धनाराचसंहननं दश पूर्वाणि च व्युच्छिन्नानि (दशमं पूर्वं च व्युच्छिन्नं)। स च वज्रसेनो यः प्रेषितः प्रेषया स भ्राम्यन् सोपारकं प्राप्तः, तत्र च श्राविका अभिगता(अभिगतजीवाजीवा) ईश्वरी, सा चिन्तयति-कथं जीविष्याम:?, प्रतिक्रिया (आधारो) नास्ति, तदा शतसहस्रेण तद्दिवसे भक्तं निष्पादितम्, चिन्तितं- अत्र वयं सर्वकालमूर्जितं जीविताः, मेदानी अत्रैव देहबलिकया वृत्तिं कल्पयामः, नास्ति आधारस्ततोऽत्र शतसहस्रनिष्पन्ने विषं क्षिप्त्वा // 534 // जिमित्वा सनमस्काराः कालं कुर्मः, तच्च सज्जितम्, नैव तावद्विषेण संयुज्यते, स च साधुर्हिण्डमानः संप्राप्तः, तदा स हृष्टतुष्टा तं साधुं तेन परमान्नेन प्रतिलाभयति, तं चल | परमार्थं साधयति, स साधुर्भणति- मा भक्तं प्रत्याख्यासिष्ट, अहं वज्रस्वामिना भणितः- यदा त्वं शतसहस्रनिष्पन्नां भिक्षां लप्स्यसे ततः प्रभात एव सुभिक्षं 2 Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 535 // भविस्सइ, ताहे पव्वइस्सह, ताहे सावारिया ठिता। इओ य तद्दिवसंचेव वाहणेहिं तंदुला आणिता, ताहे पडिक्कओ जातो, 0.3 उपोद्धातसो साहू तत्थेव ठितो, सुभिक्खं जातं, ताणि सावयाणि तस्संतिए पव्वइयाणि, ततो वइरसामितस्स पउप्पयं जायं वंसो नियुक्तिः, 0.3.6 अवट्ठितो। इतो य अज्जरक्खिएहिं दसपुरं गंतूण सव्वो सयणवग्गो पव्वावितो माता भगिणीओ, जो सो तस्स खंतओ षष्ठद्वारम्, सोऽवि तेसिं अणुराएण तेहिं चेव समं अच्छइ, न पुण लिंगं गिण्हइ लज्जाए, किह समणो पव्वइस्सं?, एत्थ मम धूताओ उपक्रमादिः। नियुक्तिः सुण्हातो नत्तुइओ य, किह तासिं पुरओ नग्गओ अच्छिस्सं?, आयरिया य तं बहुसो 2 भणंति- पव्वयसु, सो भणइ- जइ। 775-776 समं जुयलेणं कुंडियाए छत्तएणं उवाहणेहिं जन्नोवइएण य तो पव्वयामि, आमंति पडिस्सुतं, पव्वइओ, सो पुण पृथक्त्वकृत चरणकरणसज्झायं अणुयत्तंतेहिं गेण्हावितव्वोत्ति, ततो सो कडिपट्टगच्छत्तवाणहकुंडियबंभसुत्ताणि न मुयइ, सेसं सव्वं आर्यरक्षिताः, मात्राद्यापरिहरइ। अण्णया चेइयवंदया गया, आयरिएहिं पुव्वं चेडरूवाणि गहियाणि भणंति- सव्वे वंदामो छत्तइल्लं मोत्तुं , ताहे सो चार्यादि चिंतेइ- एते मम पुत्ता नतुगा य वंदिजंति अहं कीस न वंदिज्जामि?, ततो सो भणइ- अहं किं न पव्वइओ?, ताणि भणंति (आर्यरक्षित चरित्रम्)। - भविष्यति, तदा प्रव्रजिष्यथ, तदा सा वारिता स्थिता। इतश्च तद्दिवस एव प्रवहणैस्तन्दुला आनीताः, तदाऽऽधारो जातः, स साधुस्तत्रैव स्थितः, सुभिक्षं जातम्, ते सर्वे श्रावका तस्यान्तिके प्रव्रजिताः, ततो वज्रस्वामिनः पदोत्पतनं जातं वंशोऽवस्थितः। इतश्चार्यरक्षितैर्दशपुरं गत्वा सर्वः स्वजनवर्गः प्रव्राजितः माता भगिन्यो,8 यस्तस्य स पिता सोऽप्यनुरागेण तेषां तैः सममेव तिष्ठति, न पुनर्लिङ्ग गृह्णाति लज्जया, कथं श्रमणः प्रव्रजिष्यामि ?, अत्र मम दुहितरः स्नुषा नप्तारश्च, कथं तासां पुरतो 8 नग्नः स्थास्यामि, आचार्याश्च तं बहुशो 2 भणन्ति- प्रव्रज, स भणति- यदि समं युगलेन कुण्डिकया छत्रकेणोपानद्यां यज्ञोपवीतेन च तदा प्रव्रजामि, ओमिति प्रतिश्रुतम्, प्रव्रजितः, स पुनश्चरणकरणस्वाध्यायमनुवर्तयद्भिाहयितव्य इति, ततः स कटीपट्टकच्छत्रोपानत्कुण्डिकाब्रह्मसूत्राणि न मुञ्चति, शेषं सर्वं परिहरति / अन्यदा // 535 // चैत्यवन्दका गताः, आचार्यैः पूर्वं डिम्भरूपाणि ग्राहितानि भणन्ति- सर्वान् वन्दामहे छत्रिणं मुक्त्वा, तदा स चिन्तयति- एते मम पुत्रा नप्तारश्च वन्द्यन्ते अहं कथं न वन्द्ये?, ततः स भणति- अहं किं न प्रव्रजितः?, तानि भणन्ति Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 536 // कुतो पव्वइयाण छत्तयाणि भवंति?, ताहे सो चिंतेइ- एताणि वि ममं पडिचोदेंति, ता छड्डेमि, ताहे पुत्तं भणइ-अलाहि, 0.3 उपोद्धातपुत्ता! छत्तएण, ताहे सो भणति- अलाहि, जाहे उण्हं होहिति ताहे कप्पो उवरि कीरहिति, ततो पुणो भणंति- मोत्तूण नियुक्तिः, 0.3.6 कुंडइल्लं, ताहे पुत्तेण भणिओ- मत्तएण चेव सन्नाभूमिं गम्मइ, एवं जंनोवइयंपि मुयइ, आयरिया भणंति-को वा अम्हे न. षष्ठद्वारम्, याणइ जहा बंभणा?, एवं तेण ताणि सव्वाणि मुक्काणि, पच्छा ताणि भणंति-सव्वे वंदामो मोत्तूण कडिपट्टइल्लं, ताहे सो उपक्रमादिः। नियुक्तिः भणइ- सह अज्जयपज्जएहिं मा वंदह, अण्णो वंदिहिति ममं, न मुयइ कडिपट्टयं / तत्थ य साहू भत्तपच्चक्खातो, ततो 775-776 कडिपट्टयवोसिरणट्ठयाए आयरिया वण्णेति- एयं मडयं जो वहइ तस्स महल्लं फलं भवति, पुव्वं च साहू सण्णिएल्लगा चेव पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, भणंति- अम्हे एतं वहामो, ततो आयरियसयणवग्गो भणइ- अम्हे वहामो, ते भण्डता आयरियसगासं पत्ता, आयरिएहिं मात्राधाभणिया- अम्हं सयणवग्गो किं मा निजरं पावउ?, तुम्हे चेव भणह- अम्हे वहामो, ताहे सो थेरो भणइ-किं एत्थ पुत्ता! चार्यादि बहुया निजरा?, आयरिया भणंति- आमंति, ततो सो भणइ- अहं वहामि, आयरिया भणंति- एत्थ उवसग्गा उप्पचंति, (आर्यरक्षित चरित्रम्)। - कुतः प्रव्रजितानां छत्राणि भवेयुः?, तदा स चिन्तयति- एतान्यपि मां प्रति नोदयन्ति, ततस्त्यजामि, तदा पुत्रं भणति- अलं पुत्र! छत्रेण, तदा स भणति- अलम्, यदोष्णं भविष्यति तदा कल्प उपरि करिष्यते, ततः पुनर्भणन्ति- मुक्त्वा कुण्डिकावन्तम्, तदा पुत्रेण भणितः- मात्रकेणैव संज्ञाभूमिं गम्यते, एवं यज्ञोपवीतमपि मुञ्चति, आचार्या भणन्ति- को वाऽस्मान्न जानाति यथा ब्राह्मणा (इति), एवं तेन तानि सर्वाणि मुक्तानि, पश्चात्तानि भणन्ति- सर्वान् वन्दामहे मुक्त्वा कटीपट्टकवन्तम्, तदा स भणति- सह पितृपितामहैर्मा वन्दिवम् , अन्यो वन्दिष्यते माम्, न मुञ्चति कटीपट्टम् / तत्र च साधुः प्रत्याख्यातभक्तः, ततः कटीपट्टकव्युत्सर्जनायाचार्या वर्णयन्ति-एतन् मृतकं यो वहति तस्य महत्फलं भवति, पूर्वं च साधवः संज्ञिता एव भणन्ति- वयमेतत् वहामः, तत आचार्यस्वजनवर्गो भणति- वयं वहामः, ते कलहायमाना // 536 // आचार्यसकाशं प्राप्ताः, आचार्यभणिताः- अस्माकं स्वजनवर्गः किं मा निर्जरां प्रापत्?, यूयमेव भणथ- वयं वहामः, तदा स स्थविरो भणति- किमत्र पुत्र! बही निर्जरा?, आचार्या भणन्ति- ओमिति, ततः स भणति- अहं वहामि, आचार्या भणन्ति- अत्रोपसर्गा उत्पद्यन्ते, - Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 537 // चेडरूवाणि नग्गेति, जइ तरसि अहियासेउं तो वहाहि, अह नाहियासिहि ताहे अम्ह न सुंदर होइ, सो भणइ-अहियासेस्सं, 0.3 उपोद्घातजाहे सो उक्खित्तो ताहे तस्स मग्गतो पव्वइया उट्ठिया, ताहे खुड्डगा भणंति- मुयह कडिपट्टयं सो मोत्तूण पुरतो कतो दोरेण नियुक्तिः, 0.3.6 बद्धो, ताहे सो लज्जंतो तं वहइ, मग्गतो मम सुण्हादी पेच्छंति, एवं तेण उवसग्गो उट्ठितो अहितासेतव्वोत्ति काऊण वूढो, षष्ठद्वारम्, पच्छा आगतो तहेव, ताहे आयरिया भणंति- किं खंत! इमं?, सो भणइ- उवसग्गो उडिओ, आयरिया भणंति- आणेह उपक्रमादिः। साडयं, ताहे भणइ-किं एत्थ साडएण?, दिटुंजं दिट्ठव्वं, चोलपट्टओचेव भवउ, एवं ता सोचोलपट्टयं गिण्हावितो। पच्छा नियुक्तिः 775-776 भिक्खं न हिंडइ, ताहे आयरिया चिंतेंति- एस जइ भिक्खं न हिंडइ तो को जाणइ कयादि किंचि भवेज?, पच्छा एकल्लओ पृथक्त्वकृत किंकाहिति?, अविय- एसो निजरंपावेयव्वो, तोतहा कीरउ जह भिक्खं हिंडइ, एवं चेव आयवेयावच्चं, पच्छा परवेयावच्चंपि आर्यरक्षिताः, मात्राधाकाहिति, ततोणेण सव्वे साहूणो अप्पसागारियं भणिया- अहं वच्चामि, तुम्हे एक्कल्लया समुदिसेज्जाह पुरतो खंतस्स, तेहिं चार्यादि पडिस्सुतं, ततो आयरिया भणंति- तुब्भे सम्मं वट्टेजह खंतस्स अहं गामं वच्चामित्ति, गता आयरिया, तेऽवि भिक्खंड (आर्यरक्षित चरित्रम्)। चेटरूपाणि नग्नयन्ति, यदि शक्नोष्यध्यासितुं तदा वह, अथ नाध्यासयसि तदा अस्माकं न सुन्दरं भवति, स भणति- अध्यासिष्ये, यदा स उत्क्षिप्तस्तदा तस्य पृष्ठतःल प्रव्रजिता उत्थिताः, तदा क्षुल्लका भणन्ति- मुञ्च कटीपट्टम्, स मुक्त्वा पुरतः कृतः दवरकेन बद्धः, तदा स लज्जन् तं वहति, पृष्ठतो मम स्नुषाद्याः पश्यन्ति, एवं तेनोपसर्ग उत्थितोऽध्यासितव्य इतिकृत्वा व्यूढम्, पश्चात् आगतस्तथैव, तदा आचार्या भणन्ति- किं वृद्ध! इदं?. स भणति- उपसर्ग उत्थितः, आचार्या भणन्ति-आनय 8 शाटकम्, तदा भणति- किमत्र शाटकेन?, दृष्टं यद्रष्टव्यम्, चोलपट्ट एव भवतु, एवं तावत्स चोलपट्टकं ग्राहितः। पश्चात् भिक्षां न हिण्डते, तदा आचार्याश्चिन्तयन्ति-80 एष यदि भिक्षां न हिण्डते तदा को जानाति कदाचित् किश्चित् भवेत्?, पश्चादेकाकी किं करिष्यति?, अपि च- एष निर्जरां प्रापयितव्यस्ततस्तथा क्रियतां यथा भिक्षा * हिण्डते, एवमेवात्मवैयावृत्त्यम्, पश्चात्परवैयावृत्त्यमपि करिष्यति, ततोऽनेन सर्वे साधवोऽल्पसागारिक भणिताः- अहं व्रजामि यूयमेकाकिनः समुद्दिशेत पुरतः पितुः, तैः प्रतिश्रुतम्, तत आचार्या भणन्ति- यूयं सम्यक् वृद्धस्य वर्तिताध्वे अहं ग्रामं व्रजामीति, गता आचार्याः, तेऽपि भिक्षां अन्नदिवसं // 53 Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 538 // हिंडेऊण सव्वे एगल्लया समुद्दिसंति, सो चिंतेइ- मम एस दाहिति इमो दाहि, एक्कोवि तस्स न देइ, अण्णो दाहिति, एस०.३ उपोद्धात वराओ किं लभइ?, अण्णो दाहिति, एवं तस्स न केणइ किंचिवि दिन्नं, ताहे आसुरुत्तोन किंचिवि आलवेइ, चिंतेइ-कलं नियुक्तिः, 0.3.6 ताव एउ पुत्तो मम, तो पेक्ख एए जं पावेमि, ताहे बीयदिवसे आगता, आयरिया भणंति- किह खन्ता! वट्टियं भे?, ताहेष्ठद्वारम् भणइ-पुत्त! जइ तुम होतो तोऽहं एक्वंपि दिवसं न जीवंतो, एतेवि जे अण्णे मम पुत्ता नत्तुगा य तेऽवि न किंचि दिन्ति, ताहे उपक्रमादिः। नियुक्तिः ते आयरिएण तस्समक्खं अंबाडिया, तेविय अब्भुवगया, ताहे आयरिया भणंति- आणेह भायणाणि जाऽहं अप्पणा 775-776 खन्तस्स पारणयं आणेमि, ताहे सोखंतो चिंतेइ-कह मम पुत्तो हिंडइ?, लोगप्पगासो न कयाइ हिंडियपुव्वो, भणइ- अहं पृथक्त्वकृत चेव हिंडामि, ताहे सो अप्पणा खंतो निग्गतो, सो य पुण लद्धिसंपुण्णो चिरावि गिहत्थत्तणे, सो य अहिंडंतो न याणइ आर्यरक्षिताः, मात्राधाकतो दारं वा अवदारं वा, ततो सो एगं घरं अवद्दारेण अतिगतो, तत्थ तद्दिवसं पगतं वत्तेल्लयं, तत्थ घरसामिणा भणितो- चार्यादि कतो अवदारेण पव्वइयओ अइयओ?, खंतेण भणितो-सिरीए आयंतीए कओ दारं वा अवदारं वा?, यतो अतीति ततो (आर्यरक्षित चरित्रम्)। BC हिण्डित्वा सर्वे एकाकिनः समुद्दिशन्ति, स चिन्तयति- मह्यमेष दास्यति अयं दास्यति, एकोऽपि तस्मै न ददाति, अन्यो दास्यति एष वराकः किं लभते?, अन्यो दास्यति, एवं तस्मै न केनचित्किञ्चिदपि दत्तम्, तदा क्रुद्धो न किञ्चिदप्यालपति, चिन्तयति- कल्ये तावदायातु पुत्रो मम, तर्हि प्रेक्षध्वमेतान् यत्प्रापयामि, तदा द्वितीयदिवसे आगताः, आचार्या भणन्ति- कथं पितर्वृत्तं तव?, तदा भणति- पुत्र! यदि त्वं नाभविष्यत्तहमेकमपि दिवसं नाजीविष्यमेतेऽपि येऽन्ये मम पुत्रा नप्तारश्च B तेऽपि न किञ्चिद्ददति, तदा ते आचार्येण तत्समक्षं निर्भर्त्सताः, तेऽप्यभ्युपगतवन्तः, तदा आचार्या भणन्ति- आनयत पात्राणि यावदहमात्मना पितुः पारणमानयामि, तदा स वृद्धश्चिन्तयति- कथं मम पुत्रो हिण्डेत?, लोकप्रकाशो न कदाचित् हिण्डितपूर्वः, भणति- अहमेव हिण्डे, तदा स आत्मना वृद्धो निर्गतः, स च पुनर्लब्धिसंपूर्णः चिरादपि गृहस्थत्वे, स चाहिण्डमानो न जानाति- कुतो द्वारं वाऽपद्वारं वा?, ततः स एकं गृहमपद्वारेणातिगतः, तत्र तद्दिवसे प्रकृतं वर्तते, तत्र गृहस्वामिना भणितःकुतोऽपद्वारेण प्रव्रजित आयातः, वृद्धेन भणितः- श्रिया आयान्त्याः कुतो द्वारं वा अपद्वारं वा, यत आयाति ततः // 538 // Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 539 // नियुक्तिः सुंदरा, गिहसामिणा भणियं- देह से भिक्खं, तत्थ लड्डुगा लद्धा बत्तीसं, सो ते घेत्तूण आगतो, आलोइयं अणेण, पच्छा 0.3 उपोद्धातआयरिया भणंति- तुज्झं बत्तीसं सीसा होहिंति परंपरेण आवलियाठावगा, ततो आयरिएहिं भणिता- जाहे तुब्भे किंचि नियुक्तिः, राउलातो लहह विसेसं तं कस्स देह?, भणइ- बंभणाणं, एवं चेव अम्ह साहूणो पूयणिज्जा, एतेसिं चेव एस पढमलाभो षष्ठद्वारम्, दिजउ, सव्वे साहूण दिण्णा, ताहे पुणो अप्पणो अट्ठाए उत्तिण्णो, पच्छा अणेण परमन्नं घतमहुसंजुत्तं आणितं, पच्छा सयं उपक्रमादिः। समुदिट्ठो, एवं सो अप्पणा चेव पहिंडितो लद्धिसंपुण्णो बहूणं बालदुब्बलाणं आहारोजातो। तत्थ य गच्छे तिण्णि पूसमित्ता |775-776 एगो दूब्बलियापूसमित्तो, एगो घयपुस्समित्तो एगोवत्थपुस्समित्तो, जो दुब्बलिओसो झरओ, घयपूसमित्तो घतं उप्पादेति, पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, तस्सिमा लद्धी-दव्वओ 4 दव्वतोघतं उप्पादेयव्वं, खेत्तओ उज्जेणीए, कालतो जेट्ठासाढेसुमासेसु, भावतो एगा धिज्जाइणि मात्राद्यागुग्विणी, तीसे भत्तुणा थोवं थोवं पिंडंतेण छहिं मासेहिं वारओ घतस्स उप्पाइतो, वरं से वियाइयाए उवजुजिहितित्ति, तेण | चार्यादि (आर्यरक्षितय जाइयं, अन्नं नत्थि, तंपि सा हट्टतुट्ठा दिज्जा, परिमाणतो जत्तियं गच्छस्स उवजुज्जइ, सो य णितो चेव पुच्छइ- कस्स चरित्रम्)। - सुन्दरा, गृहस्वामिना भणितं- देहि अस्मै भिक्षाम्, तत्र मोदका लब्धा द्वात्रिंशत्, स तान् गृहीत्वाऽऽगतः, आलोचितमनेन, पश्चादाचार्या भणन्ति- युष्माकं द्वात्रिंशच्छिष्या भविष्यन्ति परम्परकेणावलिकास्थापकाः, तत आचार्यभणिताः- यदा यूयं कञ्चिद् राजकुलात् लभध्वं विशेष तं कस्मै दत्त?, भणति- ब्राह्मणेभ्यः,8 एवमेवास्माकं साधवः पूजनीयाः, एतेभ्य एवैष प्रथमलाभो दीयताम्, सर्वे साधुभ्यो दत्ताः, तदा पुनरात्मनोऽर्थायोत्तीर्णः, पश्चादनेन परमानं घृतमधुसंयुक्तमानीतम्, पश्चात्स्वयं समुद्दिष्टः, एवं स आत्मनैव प्रहिण्डितो लब्धिसंपूर्णो बहूनां बालदुर्बलानामाधारो जातः / तत्र च गच्छे त्रयः पुष्पमित्राः- एको दुर्बलिकापुष्पमित्र एको घृतपुष्पमित्र एको वस्त्रपुष्पमित्रः, यो दुर्बलिकः स स्मारकः, घृतपुष्पमित्रो घृतमुत्पादयति, तस्येयं लब्धिः- द्रव्यतो 4 द्रव्यतो घृतमुत्पादयितव्यं क्षेत्रत उज्जयिन्यां कालतो ज्येष्ठाषाढयोर्मासयोः, भावत एका धिग्जातीया गुर्वी, तस्या भर्ना स्तोकं स्तोकं पिण्डयता षड्भिर्मासैर्घटो घृतस्य उत्पादितः, वरं तस्याः प्रसूताया उपयुज्यते इति, तेन च याचितम्, अन्यन्नास्ति, तदपि सा हृष्टतुष्टा दद्यात् , परिमाणतो यावद्गच्छस्योपयुज्यते, स च निर्गच्छन्नेव पृच्छति- कस्य - Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.6 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 540 // कित्तिएणं घएणं कजं?, जत्तियं भणति तत्तियं आणेइ / वत्थपुस्समित्तस्स पुण एसेव लद्धी वत्थेसु उप्पाइयव्वएसु, दव्वतो. 0.3 उपोद्धातवत्थं, खेत्ततो वइदिसे महुराए वा, कालतो वासासु सीतकाले वा, भावओ जहा एका काविरंडा तीए दुक्खदुक्खेण छुहाए नियुक्तिः, मरतीए कत्तिऊण एक्का पोत्ती वुणाविया कल्लं नियंसेहामित्ति, एत्थंतरे सा पुस्समित्तेण जाइया हट्ठतुट्ठा दिज्जा, परिमाणओ षष्ठद्वारम्, सव्वस्स गच्छस्स उप्पाएति / जो दुब्बलियपुस्समित्तो तेण नववि पुव्वा अहिजिया, सो ताणि दिवा य रत्तीय झरति, एवं सो उपक्रमादिः। झरणाए दुब्बलो जातो, जइ सो न झरेज्ज ताहे तस्स सव्वं चेव पम्हुसइ, तस्स पुण दसपुरे चेव नियल्लगाणि, ताणि पुण नियुक्तिः 775-776 रत्तवडोवासगाणि, आयरियाण पासं अल्लियंति, ततो ताणि भणंति-अम्ह भिक्खुणो झाणपरा, तुब्भं झाणं नत्थि, आयरिया भणंति-अम्ह झाणं, एस तुब्भ जो निएल्लओ दुब्बलियपुस्समित्तो एस झाणेण चेव दुब्बलो, ताणि भणंति- एस गिहत्थत्तणे / आर्यरक्षिताः, मात्राधानिद्धाहारेहिं बलिओ, इयाणिं नत्थि, तेण दुब्बलो, आयरिओ भणइ- एस नेहेण विणा न कयाइ जेमेइ, ताणि भणंति- चार्यादि कतो तुम्भं नेहो?, आयरिया भणंति-घतपूसमित्तो आणेइ, ताणि न पत्तियंति, ताहे आयरिया भणंति- एस तुम्ह मूले किं (आर्यरक्षित चरित्रम्)। - कियता घृतेन कार्य?, यावद्भणति तावदानयति। वस्त्रपुष्पमित्रस्य पुनरेथैव लब्धिः वस्त्रेषूत्पादयितव्येषु, द्रव्यतो वस्त्रं क्षेत्रतो वैदेशे मथुरायां वा, कालतो वर्षासु शीतकाले वा, भावतो यथा एका काऽपि विधवा तया अतिदुःखेन क्षुधा म्रियमाणया कर्त्तयित्वा एकं वस्त्रं वायितं कल्ये परिधास्य इति, अत्रान्तरे सा पुष्पमित्रेण . याचिता हृष्टतुष्टा दद्यात्, परिमाणतो यावद्गच्छस्य सर्वस्य उत्पादयति / यो दुर्बलिकापुष्पमित्रस्तेन नवापि पूर्वाणि अधीतानि, स तानि दिवा रात्रौ च स्मरति, एवं सह स्मरणेन दुर्बलो जातः, यदि सन स्मरेत् तदा तस्य सर्वमेव विस्मरति, तस्य पुनर्दशपुरे एव निजकाः, ते पुना रक्तपटोपासकाः, आचार्याणां पार्श्वे आगच्छन्ति (पार्श्वमाश्रयन्ति) ततस्ते भणन्ति- अस्माकं भिक्षवो ध्यानपराः, युष्माकं ध्यानं नास्ति, आचार्या भणन्ति- अस्माकं ध्यानम् , एष युष्माकं यो निजको दुर्बलिकापुष्पमित्र एष ध्यानेनैव 8 // 540 // दुर्बलः, ते भणन्ति- एष गृहस्थत्वे स्निग्धाहारैर्बलिकः, इदानीं नास्ति, तेन दुर्बलः, आचार्यो भणति- एष स्नेहेन विना न कदाचित् जेमति, ते भणन्ति- कुतो युष्माकंल स्नेहः?, आचार्या भणन्ति- घृतपुष्पमित्र आनयति, ते न प्रतियन्ति, तदा आचार्या भणन्ति- एष युष्माकं मूले किमाहृतवान्?,→ Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 541 // आहारेत्ताइतो?, ताणि भणंति-निद्धपेसलाणि आहारेत्ताइतो, तेसिं संबोहणाए घरं ताणं विसजिओ, एताहे देह, तहेव दाउ 0.3 उपोद्धातपयत्ताणि, सोऽवि झरइ, तंपि नजइ छारे छुब्भइ, ताणि गाढयरं देति, ततो निविण्णाणि, ताहे भणिओ- एत्ताहे मा झरउ, नियुक्तिः, 0.3.6 अंतपंतं च आहारेइ, ताहे सो पुणोऽवि पोराणसरीरो जातो, ताहे ताण उवगतं, धम्मो कहिओ, सावगाणि जायाणि / तत्थ षष्ठद्वारम्, य गच्छे इमे चत्तारि जणा पहाणा तंजहा- सो चेव दुब्बलियपूसमित्तो विंझो फग्गुरक्खितो गोट्ठामाहिलोत्ति, जो विंझो सो उपक्रमादिः। नियुक्तिः अतीव मेहावी, सुत्तत्थतदुभयाणं गहणधारणासमत्थो, सो पुण सुत्तमंडलीए विसूरइ जाव परिवाडी आलावगस्स एइ ताव 775-776 पलिभज्जइ, सो आयरिए भणइ- अहं सुत्तमंडलीए विसुरामि, जओ चिरेण आलावगो परिवाडीए एइ, तो मम वायणायरियं पृथक्त्वकृत आर्यरक्षिताः, देह, ततो आयरिएहिंदुब्बलियपुस्समित्तो तस्सवायणायरिओ दिण्णो, ततोसोकइवि दिवसे वायणंदाऊण आयरियमुवट्ठितो मात्राद्याभणइ- मम वायणं देंतस्स नासति, जं च सण्णायघरे नाणुप्पेहियं, अतो मम अज्झरंतस्स नवमं पुव्वं नासिहिति,ताहे चार्यादि आयरिया चिंतेति- जड़ ताव एयस्स परममेहाविस्स एवं झरंतस्स नासइ अन्नस्स चिरनटुं चेव- अतिसयकओवओगो (आर्यरक्षित चरित्रम्)। ते भणन्ति- स्निग्धपेशलानि आहृतवान् , तेषां संबोधनाय गृहे तेषां विसृष्टः, अधुना दत्त, तथैव दातुं प्रवृत्ताः, सोऽपि स्मरति, तदपि ज्ञायते क्षारे क्षिप्यते(यथा), ते गाढतरं ददति, ततो निर्विण्णानि, तदा भणितः- अधुना मा स्मार्षीः, अन्तप्रान्तं चाहारयति, तदा स पुनरपि पुराणशरीरो जातः, तदा तेषामुपगतम्, धर्मः कथितः,8 श्रावका जाताः। तत्र च गच्छे इमे चत्वारो जनाः प्रधानास्तद्यथा- स एव दुर्बलिकापुष्पमित्रः विन्ध्यः फल्गुरक्षितः गोष्ठमाहिल इति, यो विन्ध्यः सोऽतीव मेधावी,8 सूत्रार्थतदुभयानां ग्रहणधारणासमर्थः, स पुनः सूत्रमण्डल्यां विषीदति यावत् परिपाट्यालापकस्यायाति तावत्प्रतिभज्यते, स आचार्यान् भणति- अहं सूत्रमण्डल्या विषीदामि, यतश्विरेणालापकः परिपाट्याऽऽयाति, तन्मह्यं वाचनाचार्यं दत्त, तत आचार्यैर्दुर्बलिकापुष्पमित्रस्तस्मै वाचनाचार्यो दत्तः, ततः स कतिचिदपि दिवसान् : वाचनां दत्त्वाऽऽचार्यमुपस्थितो भणति- मम वाचनां ददतो नश्यति, यच्च सज्ञातीयगृहे नानुप्रेक्षितम्, अतो ममास्मरतो नवमं पूर्व नक्ष्यति, तदा आचार्याश्चिन्तयन्तियदि तावदेतस्य परममेधाविन एवं स्मरतो नश्यति अन्यस्य चिरनष्टमेव / कृतातिशयोपयोगो, // 541 // Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 542 // 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.6 षष्ठद्वारम्, उपक्रमादिः। भाष्यः 124 नियुक्ति: 777 महाकल्पच्छेदाः कालिके। मतिमेहाधारणाइपरिहीणे / नाऊण सेसपुरिसे खेत्तं कालाणुभावंच॥१॥सोऽणुग्गहाणुओगे वीसुंकासीय सुयविभागेण / सुहगहणादिनिमित्तंणए य सुणिगृहियविभाए॥२॥सविसयमसद्दहंता नयाण तंमत्तयं च गेण्हंता / मन्नंताय विरोहं अप्परिणामाइपरिणामा॥३॥गच्छिन्न मा हुमिच्छं परिणामा य सुहमाऽइबहुभेया।होजाऽसत्ता घेत्तूंण कालिए तो नयविभागो॥ 14 // ' यदुक्तं-'अनुयोगस्ततः कृतश्चतुर्द्ध' ति, तत्रानुयोगचातुर्विध्यमुपदर्शयन्नाह मूलभाष्यकार:8 भा०- कालियसुयं च इसिभासियाईतइओय सूरपण्णत्ती। सव्वोय दिट्ठिवाओ चउत्थओहोइ अणुओगो॥१२४॥ कालिकश्रुतं चैकादशाङ्गरूपम्, तथा ऋषिभाषितानि- उत्तराध्ययनादीनि, तृतीयश्च कालानुयोगः, स च सूर्यप्रज्ञप्तिरिति, उपलक्षणात् चन्द्रप्रज्ञप्त्यादि, कालिकश्रुतं चरणकरणानुयोगः, ऋषिभाषितानि धर्मकथानुयोग इति गम्यते, सर्वश्च दृष्टिवादचतुर्थो भवत्यनुयोगः, द्रव्यानुयोग इति हृदयमिति गाथार्थः / तत्र ऋषिभाषितानि धर्मकथानुयोग इत्युक्तम्, ततश्च महाकल्पश्रुतादीनामपि ऋषिभाषितत्वाद्दृष्टिवादादुद्धृत्य तेषां प्रतिपादितत्वाधर्मकथानुयोगत्वप्रसङ्ग इत्यतस्तदपोद्धारचिकीर्षयाऽऽह नि०-जंच महाकप्पसुयं जाणि य सेसाणि छेयसुत्ताणि। चरणकरणाणुओगोत्ति कालियत्थे उवगयाई॥७७७॥ यच्च महाकल्पश्रुतं यानि च शेषाणि छेदसूत्राणि कल्पादीनि चरणकरणानुयोग इतिकृत्वा कालिकार्थे उपगतानीति गाथार्थः॥ इयाणिं जहा देविंदवंदिया अज्जरक्खिया तहा भण्णइ- ते विहरंता महुरं गया, तत्थ भूतगुहाए वाणमंतरघरे ठिता। इतो य - मतिमेधाधारणाभिः परिहीणान्। ज्ञात्वा शेषपुरुषान् क्षेत्र कालानुभावं च॥ 1 // सोऽनुग्रहाय अनुयोगान् पृथक् अकार्षीच्च श्रुतविभागेन। सुखग्रहणादिनिमित्त नयांश्च सुनिगूहितविभागान् // 2 // स्वविषयमश्रद्दधतो नयानां तन्मात्रं च गृह्णन्तः। मन्यमानाश्च विरोधमपरिणामा अतिपरिणामाः (च) // 2 // गमत मा मिथ्यात्वं परिणामाश्च सूक्ष्मा अतिबहुभेदाः / भवेयुरशक्ता ग्रहीतुं न कालिके ततो नयविभागः॥४॥ 0 इदानीं यथा देवेन्द्रवन्दिता आर्यरक्षितास्तथा भण्यते- ते बिहरन्तो मथुरा लगताः, तत्र भूतगुहायां व्यन्तरगृहे स्थिताः / इतश्च - // 542 // Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 543 // महाकल्प सक्को देवराया महाविदेहे सीमंधरसामिपुच्छइ निगोदजीवे, जाहे निओयजीवा भगवया वागरिया ताहे भणइ- अत्थि पुण 0.3 उपोद्धातभारहे वासे कोइ जो निओए वागरेज्जा?, भगवता भणितं- अत्थि अज्जरक्खितो, ततो माहणरूवेण सो आगतो, तं च नियुक्तिः, 0.3.6 थेररूवं करेऊण पव्वइएसु निग्गएसु अतिगतो, ताहे सो वंदित्ता पुच्छइ- भगवं! मज्झ सरीरे महल्लवाही इमो, अहं च भत्तं षष्ठद्वारम्, पच्चक्खाएज ततो जाणह मम केत्तियं आऊयं होजा?, जविएहिं किर भणिया आऊसेढी, तत्थ उवउत्ता आयरिया जाव उपक्रमादिः। नियुक्तिः 777 पेच्छंति आउंवरिससतमहियं दो तिन्नि वा, ताहे चिंतेइ- भारहो एस मणुस्सो न भवइ, विजाहरो वा वाणमंतरो वा, जाव दो सागरोवमाई ठिती, ताहे भमुहाओ हत्थेहिं उक्खिवित्ता भणइ- सक्को भवाणं, ताहे सव्वं साहइ- जहा महाविदेहे मएच्छेदाः कालिके। सीमंधरसामी पुच्छितो, इहं चम्हि आगतो, तं इच्छामि सोउं निओयजीवे, ताहे से कहिया, ताहे तुट्ठो आपुच्छइ- वच्चामि?, आयरिया भणंति- अच्छह मुहत्तं, जाव संजता एन्ति, एत्ताहे दुक्कहा संजाता, थिरा भवंति जे चला, जहा एत्ताहेऽवि देविंदा एन्तित्ति, ततो सो भणति- जइ ते ममं पेच्छंति तेण चेव अप्पसत्तत्तणेण निदाणं काहिंति तो वच्चामि, ततो चिन्धं काउं वच्च, शक्रो देवराजो महाविदेहेषु सीमन्धरस्वामिनं पृच्छति निगोदजीवान् , यदा निगोदजीवा भगवता व्याकृतास्तदा भणति- अस्ति पुनर्भारते वर्षे कश्चित् यो निगोदान् व्याकुर्यात्?, भगवता भणितं- अस्ति आर्यरक्षितः, ततो ब्राह्मणरूपेण स आगतः, तच्च स्थविररूपं कृत्वा प्रव्रजितेषु निर्गतेषु अतिगतः, तदा से वन्दित्वा पृच्छति-8 भगवन्! मम शरीरे महान् व्याधिरयम्, अहं च भक्तं प्रत्याख्यायां ततो ज्ञापयत मम कियदायुरस्ति?, यविकेषु किल भणिता आयुश्रेणिः, तत्रोपयुक्ता आचार्या यावत्पश्यन्ति आयुर्वर्षशतमधिकं द्वे त्रीणि वा, तदा चिन्तयति- भारत एष मनुष्यो न भवति, विद्याधरो वा व्यन्तरो वा, यावत् द्वे सागरोपमे स्थितिः, तदा भ्रवौ8 हस्ताभ्यामुत्क्षिप्य भणति- शक्रो भवान्, तदा सर्वं कथयति- यथा महाविदेहेषु मया सीमन्धरस्वामी पृष्टः, इह चास्म्यागतः, तदिच्छामि श्रोतुं निगोदजीवान्, तदा तस्मै कथिताः, तदा तुष्ट आपृच्छति- व्रजामि?, आचार्या भणन्ति- तिष्ठत मुहूर्त्तम्, यावत्संयता आयान्ति, अधुना दुष्कथा संजाता, स्थिरा भवन्ति ये चलाः, यथाऽधुनाऽपि | देवेन्द्रा आयान्तीति, ततः स भणति- यदि ते मां पश्यन्ति तेनैवाल्पसत्त्वत्वेन निदानं करिष्यन्ति ततो व्रजामि, ततश्चिरं कृत्वा व्रज, - // 543 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 544 // महाकल्प ततो सक्को तस्स उवस्सयस्स अण्णहुत्तं काउं दारं गतो, ततो आगता संजया पेच्छंति, कतो एयस्स दारं?, आयरिएहिं 0.3 उपोद्धात नियुक्तिः, वाहिरित्ता- इतो एह, सिटुं च जहा सक्को आगतो, ते भणंति- अहो अम्हेहिं न दिट्ठो, कीस न मुहत्तं धरितो?,तं चेव साहइ 0.3.6 जहा अप्पसत्ता मणुया निदाणं काहिन्ति तो पाडिहरं काऊण गतो, एवं ते देविंदवंदिया भवंति / ते कयाइ विहरंता दसपुर गया, महुराए अकिरियावादी उट्ठितो, नत्थि माया नत्थि पिया एवमादिनाहियवादी, तहियं च नत्थि वाई, ताहे संघेण उपक्रमादिः। नियुक्ति: 777 संघाडओ अज्जरक्खियसगासंपेसिओ, जुगप्पहाणा ते, ते आगंतूण तेसिं साहिति, ते य महल्ला, ताहे तेहिंमाउलोगोट्ठामाहिलो पेसिओ, तस्स वादलद्धी अत्थि, तेण गंतूण सो वादी विणिग्गिहितो, पच्छा सावगेहिं गोट्ठामाहिलो धरितो, तत्थेव वासारत्तं च्छेदाः कालिके। ठितो। इतो य आयरिया चिंतंति-को गणहरो भवेज्जा?, ताहे णेहिं दुब्बलियपूसमित्तो समक्खितो, जो पुण से सयणवग्गो तेसिंगोट्ठामाहिलो फग्गुरक्खितोवाऽभिमतो, ततो आयरिया सव्वे सद्दावित्ता दिटुंतं करिति-जहा तिण्णि कुडगा-निप्पावकुडो तेल्लकुडो घयकुडोत्ति, ते तिन्निवि हेट्ठाहुत्ता कता निप्फावा सव्वेऽवि णिति, तेल्लमवि नीति, तत्थ पुण अवयवा लग्गति, ततः शक्रस्तस्य उपाश्रयस्यान्यतः कृत्वा द्वारं गतः, तत आगताः संयताः पश्यन्ति, कुतो द्वारमेतस्य?, आचार्यैव्याहृताः- इत आयात, शिष्टं च यथा शक्र . आगतवान् , ते भणन्ति-अहो अस्माभिर्न दृष्टः, कथं न मुहूर्तं धृतः, तदेव कथयति- यथाऽल्पसत्त्वा मनुजा निदानं करिष्यन्ति तत् प्रातीहार्यं कृत्वा गतः, एवं ते 8 देवेन्द्रवन्दिता भवन्ति / ते कदाचित् बिहरन्तो दशपुरं गताः, मथुरायामक्रियावादी उत्थितः, नास्ति माता नास्ति पिता एवमादिनास्तिकवादी, तत्र च नास्ति वादी, तदा संघेन संघाटक आर्यरक्षितसकाशं प्रेषितो, युगप्रधानास्ते, तौ आगत्य तेभ्यः कथयतः, ते च वृद्धाः, तदा तैर्मातुलो गोष्ठमाहिलः प्रेषितः, तस्य वादलब्धिरस्ति, तेन गत्वा स वादी विनिगृहीतः, पश्चात् श्रावकैः गोष्ठमाहिलो धृतः, तत्रैव वर्षारात्रं स्थितः। इतश्चाचार्याश्चिन्तयन्ति- को गणधरो भवेत्?, तदा तैर्दुर्बलिकापुष्पमित्रः समाख्यातः (निर्धारितः), यः पुनस्तेषां स्वजनवर्गस्तस्य गोष्ठमाहिलः फल्गुरक्षितो वाऽभिमतः, तत आचार्याः सर्वान् शब्दयित्वा दृष्टान्तं कुर्वन्ति- यथा त्रयःकुटाः-8 निष्पावकुटस्तैलकुटो घृतकुट इति, ते त्रयोऽपि अर्वाङ्मुखीकृता निष्पावाः सर्वेऽपि निर्गच्छन्ति, तैलमपि निर्गच्छति, तत्र पुनरवयवा लगन्ति, - Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 545 // महाकल्प घतकुडे बहुंचेव लग्गइ, एवमेव अजो! अहंदुब्बलियपूसमित्तं प्रति सुत्तत्थतदुभएसुनिप्फावकुडसमाणोजातो, फग्गुरक्खितं 0.3 उपोद्धातप्रति तेल्लकुडसमाणो, गोट्ठामाहिलं प्रति घतकुडसमाणो, अतो एस सुत्तेण य अत्थेण य उवगतो दुब्बलियपूसमित्तो तुब्भ नियुक्तिः, 0.3.6 आयरिओ भवउ, तेहिं पडिच्छितो, इयरोवि भणिओ-जहाऽहं वट्टिओ फग्गुरक्खियस्स गोट्ठामाहिलस्स य तहा तुम्हेहि षष्ठद्वारम्, वट्टियव्वं, ताणिवि भणियाणि- जहा तुब्भे मम वट्टियाणि तहा एयस्स वट्टेजह, अविय- अहं कए वा अकए वा न रूसामि, उपक्रमादिः। नियुक्तिः 777 एस नखमहिति, सो सुतरामेव एयस्स वट्टेज्जाह, एवं दोवि वग्गे अप्पाहेत्ता भत्तं पच्चक्खाइउं देवलोगंगता। गोट्ठामाहिलेणवि सुतं-जहाआयरिया कालगता, ताहे आगतो पुच्छइ-को गणहरो ठविओ?, कुडगदिलुतो य सुतो, तओसो वीसुंपडिस्सएच्छेदाः ठाइऊणागतो तेसिं सगासं, ताहे तेहिं सव्वेहिं अब्भुट्टितो भणिओय- इह चेव ठाहि, ताहे नेच्छइ, ताहे सो बाहिंठितो अण्णे कालिके। वुग्गाहेइ, ते न सक्कंति वुग्गाहेउं। इतो य आयरिया अत्थपोरुसिं करेंति,सोन सुणइ, भणइ य-तुब्भेऽत्थ निप्पावयकुडगा, ताहे तेसु उठ्ठिएसु विंझो अणुभासइ तं सुणेइ, अट्ठमे कम्मप्पवायपुव्वे कम्मं वणिज्जइ, जहा कम्मं बज्झइ, जीवस्स य घृतकुटे बढेव लगति, एवमेवार्याः! अहं दुर्बलिकापुष्पमित्रं प्रति सूत्रार्थतदुभयेषु निष्पावकुटसमानो जातः, फल्गुरक्षितं प्रति तैलकुटसमानः, गोष्ठमाहिलं प्रति घृतकुटसमानः, अत एष सूत्रेण चार्थेन चोपगतो दुर्बलिकापुष्पमित्रो युष्माकमाचार्यो भवतु, तैः प्रतीप्सितः, इतरोऽपि भणितः- यथाऽहं वृत्तः फल्गुरक्षिते गोष्ठमाहिले च तथा त्वयाऽपि वर्तितव्यम्, तेऽपि भणिता:- यथा यूयं मयि वृत्तास्तथैतस्मिन् वर्तेध्वम्, अपिच- अहं कृते वा अकृते वा नारुषमेष न क्षमिष्यते, ततः सुतरामेवैतस्मिन् ? वर्तेध्वम्, एवं द्वावपि वर्गों संदिश्य भक्तं प्रत्याख्याय देवलोकं गताः / गोष्ठमाहिलेनापि श्रुतं-यथा आचार्याः कालगताः, तदा आगतः पृच्छति- को गणधरः स्थापितः?, कुटदृष्टान्तश्च श्रुतः, ततः स पृथग् प्रतिश्रये स्थित्वा आगतः तेषां सकाशम्, तदा नतैः सर्वैरभ्युत्थितो भणितश्च- इहैव तिष्ठ, तदा नेच्छति, तदा स बहिःस्थितोऽन्यान् ? व्युद्दाहयति, तान् न शक्नोति व्युद्ाहयितुम् / इतश्चाचार्या अर्थपौरुषीं कुर्वन्ति, स न शृणोति, भणति च- यूयमत्र निष्पावकुटसमानाः, तदा तेषूत्थितेषु विन्ध्योऽनुभाषते 8 तत् शृणोति, अष्टमे कर्मप्रवादपूर्वे कर्म वर्ण्यते, यथा कर्म बध्यते, जीवस्य च. B // 545 // Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 546 // कम्मस्स य कहं बंधो?, एत्थ विचारे सो अभिनिवेसेण अन्नहा मन्नंतो परूविंतो य निण्हओ जाओत्ति // 0.3 उपोद्घात नियुक्तिः, // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतौ शिष्यहितायामावश्यकटीकायां उपक्रमादिविवरणं समाप्तम्॥ 0.3.7 सप्तम द्वारम् निलवअनेन प्रस्तावेन क एते निह्नवा इत्याशङ्काऽपनोदाय तान् प्रतिपिपादयिषुराह वक्तव्यता। ___नि०- बहुरय पएस अव्वत्तसमुच्छादुगतिगअबद्धिया चेव।सत्तेए णिण्हगा खलु तित्थंमि उवद्धमाणस्स // 778 // नियुक्ति: 778 बहुरय त्ति एकसमयेन क्रियाध्यासितरूपेण वस्तुनोऽनुत्पत्तेः प्रभूतसमयैश्चोत्पत्तेर्बहुषु समयेषु रताः- सक्ताः बहुरताः, निह्नवमतानि, तदादिपुरुषदीर्घकालद्रव्यप्रसूतिप्ररूपिण इत्यर्थः१। पदेस त्ति पूर्वपदलोपात् जीवप्रदेशाः प्रदेशाः, यथा महावीरो वीर इति, जीवः ग्रामकालाः। प्रदेशो येषां ते जीवप्रदेशाः निह्नवा, चरमप्रदेशजीवप्ररूपिण इति हृदयं 2 / अव्वत्त त्ति उत्तरपदलोपादव्यक्तमता अव्यक्ताः, यथा भीमसेनो भीम इति, व्यक्तं- स्फुटम्, न व्यक्तमव्यक्तं- अस्फुटं मतं येषां तेऽव्यक्तमताः, संयताद्यवगमे सन्दिग्धबुद्धय इति भावना ३।समुच्छेद त्ति प्रसूत्यनन्तरं सामस्त्येन प्रकर्षच्छेदः समुच्छेदः- विनाशः,समुच्छेदमधीयते तद्वेदिनो वा तदधीते / तद्वेत्ती (पा० ४-२-५९)त्यण् सामुच्छेदाः, क्षणक्षयिभावप्ररूपका इति भावार्थः 4 / दुग त्ति उत्तरपदलोपादेकसमये द्वे क्रिये समुदिते द्विक्रियं तदधीयते तद्वेदिनो वा द्वैक्रियाः, कालाभेदेन क्रियाद्वयानुभवप्ररूपिण इत्यर्थः 5 / तिग त्ति त्रैराशिका जीवाजीवनोजीवभेदास्त्रयो राशयः समाहृताः त्रिराशि तत्प्रयोजनं येषां ते त्रैराशिकाः, राशित्रयख्यापका इति भावना 6 / अबद्धिगा चेव त्ति स्पृष्टं जीवेन कर्म न स्कन्धवद्बद्धमबद्धम्, अबद्धमेषामस्ति विदन्ति वेत्यबद्धिकाः, स्पृष्टकर्मविपाकप्ररूपका इति हृदयं 7 / सत्तेते निण्हया खलु तित्थंमि उ वद्धमाणस्स त्ति सप्तैते निह्नवाः खलु, निह्नव इति कोऽर्थः?- स्वप्रपञ्चतस्तीर्थकर- कर्मणश्च कथं बन्धः?, अत्र विचारे सोऽभिनिवेशेनान्यथा मन्यमानः प्ररूपयंश्च निह्नवो जातः इति। // 546 // Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 547 // द्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 779-782 | निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाषितं निहतेऽर्थं पचाद्यचि (नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः)(पा०३-१-१३४) ति निह्नवो- मिथ्यादृष्टिः, उक्तंच- सूत्रोक्तस्यैकस्याप्यरोचनादक्षरस्य भवति नरः / मिथ्यादृष्टिः सूत्रं हि नः प्रमाणं जिनाभिहितम्॥१॥खल्विति विशेषणे, किं विशिनष्टि?अन्ये तु द्रव्यलिङ्गतोऽपि भिन्ना बोटिकाख्या इति, तीर्थे वर्द्धमानस्य, पाठान्तरंवा- 'एतेसिं निग्गमणंवोच्छामि अहाणुपुव्वीए त्ति गाथार्थः // साम्प्रतं येभ्यः समुत्पन्नास्तान् प्रतिपादयन्नाह नि०- बहुरय जमालिपभवाजीवपएसा य तीसगुत्ताओ। अव्वत्ताऽऽसाढाओ सामुच्छेयाऽऽसमित्ताओ॥७७९॥ बहुरताः जमालिप्रभवाः, जमालेराचार्यात् प्रभवो येषां ते तथाविधाः, जीवप्रदेशाश्च तिष्यगुप्तादुत्पन्नाः, अव्यक्ता आषाढात्, सामुच्छेदाः अश्वमित्रादिति गाथार्थः॥ नि०-गंगाओ दोकिरिया छलुगा तेरासियाण उप्पत्ती। थेरा य गोट्ठमाहिल पुट्ठमबद्धं परूविंति // 780 // गङ्गात् द्वैक्रियाः, षडुलूकात् त्रैराशिकानामुत्पत्तिः,स्थविराश्च गोष्ठामाहिलाः स्पृष्टमबद्धं प्ररूपयन्ति, कर्मेति गम्यते, पुट्ठमबद्धं परूविंसु वापाठान्तरम्, ततश्चाबद्धिका गोष्ठामाहिलात् सञ्जाता इति गाथार्थः॥साम्प्रतं येषु पुरेषूत्पन्नास्त एते निह्नवास्तानि प्रतिपादयनाह नि०-सावत्थी उसभपुर सेयविया मिहिल उल्लुगातीरं / पुरिमंतरंजि दसपुर रहवीरपुरं च नगराई॥७८१॥ श्रावस्ती ऋषभपुरं श्वेतविका मिथिला, उल्लुकातीरं पुरमन्तरञ्जि दशपुरं रथवीरपुरं च नगराणि, निह्नवानां यथायोगंप्रभवस्थानानि, वक्ष्यमाणभिन्नद्रव्यलिङ्गमिथ्यादृष्टिबोटिकप्रभवस्थानरथवीरपुरोपन्यासो लाघवार्थ इति गाथार्थः॥ भगवतः समुपजातकेवलस्य परिनिर्वृतस्य च कः कियता कालेन निह्नवः समुत्पन्न इति प्रतिपादयन्नाह नि०- चोद्दस सोलस वासा चोइसवीसुत्तरा य दोण्णि सया। अट्ठावीसा य दुवे पंचेव सया उचोयाला॥७८२॥ // 547 // Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 548 // चतुर्दशषोडशवर्षाणि तथा चोद्दसवीसुत्तरा य दोन्नि सय त्ति चतुर्दशाधिके द्वे शते विंशत्युत्तरे च द्वे शते, वर्षाणामिति गम्यते, तथाऽष्टाविंशत्यधिके च द्वे शते, तथा पञ्चैव शतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि, इति गाथार्थः // अवयवार्थं तु भाष्यकार एव प्रतिपादयिष्यति॥ नि०-पंचसया चुलसीया छच्चेवसया णवोत्तरा होंति / णाणुप्पत्तीय दुवे उप्पण्णा णिव्वुए सेसा // 783 // पञ्च शतानि चतुरशीत्यधिकानि षट् चैव शतानि नवोत्तराणि भवन्ति / ज्ञानोत्पत्तेरारभ्य चतुर्दशषोडशवर्षाणि यावदतिक्रान्तानि तावदत्रान्तरे द्वावाद्यावुत्पन्नौ, उत्पन्ना निर्वृत्ते भगवति, यथोक्तकाले चातिक्रान्ते शेषाःखल्वव्यक्तादय इति, बोटिकप्रभवकालाभिधानं लाघवार्थमेवेति गाथार्थः / अधुना सूचितमेवार्थं मूलभाष्यकृद् यथाक्रमं स्पष्टयन्नाह भा०-चोइस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्सणाणस्स / तो बहुरयाण दिट्ठीसावत्थीए समुप्पण्णा // 125 // चतुर्दशवर्षाणि तदा जिनेन वीरेणोत्पादितस्य ज्ञानस्य ततोऽत्रान्तरे बहुरतानां दृष्टिः श्रावस्त्यां नगर्यां समुत्पन्नेति गाथार्थः॥ यथोत्पन्ना तथोपदर्शयन् सङ्ग्रहगाथामाह भा०- जेट्ठा सुदंसण जमालिऽणोज सावत्थितेंदुगुजाणे। पंचसया य सहस्सं ढंकेण जमालि मोत्तूणं // 126 // कुण्डपुरं नगरम्, तत्थ जमाली सामिस्स भाइणिज्जो, सो सामिस्स मूले पंचसयपरिवारो पव्वइओ, तस्स भज्जा सामिणो दुहिता, तीसे नामाणि जेट्ठत्ति वा सुदंसणत्ति वा अणोज्जत्ति वा, सावि सहस्सपरिवारा अणुपव्वइया, जहा पण्णत्तीए तहा कुण्डपुरं नगरम्, तत्र जमालिः स्वामिनो भागिनेयः, स स्वामिनो मूले पञ्चशतपरीवारः प्रव्रजितः, तस्य भार्या स्वामिनो दुहिता, तस्या नामानि- ज्येष्ठेति वा सुदर्शनेति वा अनवद्येति वा, साऽपि सहस्रपरिवारा अनुप्रव्रजिता, यथा प्रज्ञप्ती तथा 2 | 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः 125-126 // 548 // Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 549 // भाणियव्वं, एक्कारसंगा अहिज्जिया, सामिं आपुच्छिऊण पंचसयपरिवारो जमाली सावत्थींगतो, तत्थ तेंदुगे उज्जाणे कोट्ठए | 0.3 उपोद्धातचेइए समोसढो, तत्थ से अंततेहिं रोगो उत्पन्नो, न तरइ निसन्नो अच्छिउं, तो समणे भणियाइओ- सेज्जासंथारयं करेह, ते 0.3.7 सप्तमकाउमारद्धा॥ अत्रान्तरे जमालिर्दाहज्वराभिभूतस्तान् विनेयान् पप्रच्छ- संस्तृतं न वेति?, ते उक्तवन्तः- संस्तृतमिति, स द्वारम् निह्नवचोत्थितो जिगमिषुरर्धसंस्तृतं दृष्ट्वा क्रुद्धः, सिद्धान्तवचनं स्मृत्वा क्रियमाणं कृत मित्यादि कर्मोदयतो वितथमिति चिन्तया- वक्तव्यता। मास, क्रियमाणं कृत मित्येतद् भगवद्वचनं वितथम्, प्रत्यक्षविरुद्धत्वात्, अश्रावणशब्दवचनवत्, प्रत्यक्षविरुद्धता चास्यार्ध नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, संस्तृतसंस्तारासंस्तृतदर्शनात्, ततश्च क्रियमाणत्वेन प्रत्यक्षसिद्धेन कृतत्वधर्मोऽपनीयत इति भावना, ततो यद् भगवानाह तदादिपुरुषतदनृतम्, किन्तु कृतमेव कृतमिति, एवं पर्यालोच्यैवमेव प्ररूपणांचकारेति, सचेत्थं प्ररूपयन् स्वगच्छस्थविरैरिदमुक्त:- हे ग्रामकालाः। भाष्यः 126 आचार्य! क्रियमाणं कृत मित्यादि भगवद्वचनमवितथमेव, नाध्यक्षविरुद्धम्, यदि क्रियमाणं क्रियाविष्टं कृतं नेष्यते ततः कथं / प्राक् क्रियाऽनारम्भसमय इव पश्चादपि क्रियाऽभावे तदिष्यत इति, तदा प्रसङ्गात्, क्रियाऽभावस्याविशिष्टत्वात्, तथा यच्चोक्तं भवता अर्द्धसंस्तृतसंस्तारासंस्तृतदर्शनात् तदप्ययुक्तम्, यतो यद्यदा यत्राकाशदेशे वस्त्रमास्तीर्यते तत्तदा तत्रास्तीर्णमेव, एवं पाश्चात्यवस्त्रास्तरणसमये खल्वसावास्तीर्ण एव, विशिष्टसमयापेक्षीणि च भगवद्वचनानि, अतोऽदोष इति // एवं सो जाहे न पडिवज्जइ ताहे केइ असद्दहंता तस्स वयणं गया सामिसगासं, अण्णे तेणेव समं ठिया, पियदंसणावि, तत्थेव ढंको। - भणितव्यम् , एकादशाङ्गान्यधीतानि, स्वामिनमापृच्छय पञ्चशतपरीवारो जमालिः श्रावस्तीं गतः, तत्र तिन्दुक उद्याने कोष्ठके चैत्ये समवसृतः, तत्र तस्यान्तप्रान्त // 549 / / रोग उत्पन्नः, न शक्नोति निषण्णः स्थातुं ततः श्रमणान् भणितवान्- शय्यासंस्तारकं कुरुत, ते कर्तुमारब्धाः / 0 एवं स यदा न प्रतिपद्यते तदा केचिदश्रद्दधतस्तस्य वचनं स्वामिसकाशं गताः, अन्ये तेनैव समं स्थिताः, प्रियदर्शनाऽपि, तत्रैव ढङ्को, Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 550 // नाम कुंभगारो समणोवासओ, तत्थ ठिया, सा वंदितुं आगया, तंपि तहेव पण्णवेइ, सा य तस्साणुराएण मिच्छत्तं०.३ उपोद्घातविपडिवण्णा, अजाणं परिकहेइ, तं च ढंकं भणति, सो जाणति- एसाऽवि विप्पडिवण्णा नाहव्वएणं, ताहे सो भणति 0.3.7 सप्तमसम्मं अहं न याणामि एवं विसेसतरं, अण्णया कयाई सज्झायपोरुसिं करेइ, ततो ढंकेण भायणाणि उव्वत्तंतेण ततोहुत्तो छ द्वारम् निह्नवइंगालो छुढो, ततो तीसे संघाडीए एगदेसो दहो, सा भणइ-सावय! किं ते संघाडी दड्डा ? सो भणइ-तुब्भे चेव पण्णवेह वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 जहा- दज्झमाणे अडढे, केण तुब्भ संघाडी दहा?, ततो सा संबुद्धा भणइ- इच्छामि संमं पडिचोयणा, ताहे सा गंतूण निह्नवमतानि, जमालिंपण्णवेइ बहुविहं, सो जाहेन पडिवज्जइ ताहेसा सेससाहूणो यसामिंचेव उवसंपण्णाई, इतरोऽवि एगागी अणालोइय- तदादिपुरुषपडिक्वंतो कालगतो॥एष सङ्ग्रहार्थः, अक्षराणि त्वेवं नीयन्ते जेट्ठा सुदंसणा अणोज्जति जमालिघरणीए नामाई, सावत्थीए ग्रामकालाः। भाष्य:१२६ नयरीए तेंदुगुजाणे जमालिस्स एसा दिट्ठी उप्पण्णा, तत्थ पंचसया य साहूणं सहस्संच संजईणं, एतेसिं जे सतं ण पडिबुद्धं तक ढंकेण पडिबोहियंति वक्सेसं, जमालिं मोत्तूणंति॥अन्ये त्वेवं व्याचक्षते-जेट्ठा महत्तरिगासुदंसणाऽभिहाणा भगवतो भगिणी, नाम कुम्भकारः श्रमणोपासकः, तत्र स्थिता, सा वन्दितुमागता, तामपि तथैव प्रज्ञापयति, सा च तस्यानरागेण मिथ्यात्वं विप्रतिपन्ना. आर्याभ्यः परिकथयति. च ढडू भणति, स जानाति- एषाऽपि विप्रतिपन्ना नाथवचनेन, तदा स भणति- सम्यगह न जानामि एतत् विशेषतरम्, अन्यदा कदाचित्स्वाध्यायपौरुषीं करोति, ततो ढङ्केन भाजनान्युद्वर्त्तयता ततोऽङ्गारः क्षिप्तः, ततस्तस्याः संघाट्या एकदेशो दग्धः सा भणति- श्रावक! किं त्वया संघाटी दग्धा?, स भणति- यूयमेव प्रज्ञापयत यथादह्यमानमदग्धम्, केन युष्माकं संघाटी दग्धा?, ततः सा संबुद्धा भणति- इच्छामि सम्यक् प्रतिचोदनाम्, तदा सा गत्वा जमालिं प्रज्ञापयति बहुविधम्, स यदा न प्रतिपद्यते तदा सा शेषसाधवश्च स्वामिनमेवोपसंपन्नाः, इतरोऽपि एकाक्यनालोचितप्रतिक्रान्तः कालगतः। 0 ज्येष्ठा सुदर्शना अनवद्येति जमालिगृहिण्या नामानि, श्रावस्त्यां नगर्यां तिन्दुकोद्याने जमालेरेषा दृष्टिरुत्पन्ना, तत्र पञ्चशतानि च साधूनां सहस्रं च संयतीनाम्, एतेषां ये स्वयं न प्रतिबुद्धास्ते ढडून प्रतिबोधिता इति वाक्यशेषः, जमालिं मुक्त्वेति / अन्ये त्वेवं व्याचक्षते- ज्येष्ठा महत्तरा सुदर्शनाभिधाना भगवतो भगिनी,, Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.3 उपोद्घात| नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 | निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्य: 127 // 551 // तीसे जमाली पुत्तो, तस्स अण्णोजा नाम भगवतो दुहिता भारिया // शेषं पूर्ववत् / गतः प्रथमो निह्नवः, साम्प्रतं द्वितीयं प्रतिपादयन्नाह9 भा०-सोलस वासाणि तया जिणेण उप्पाडियस्स णाणस्स / जीवपएसियदिट्ठी उसभपुरंमी समुप्पण्णा // 127 // षोडश वर्षाणि तदा जिनेनोत्पादितस्य ज्ञानस्य जीवप्रदेशिकदृष्टिस्तत ऋषभपुरे समुत्पन्ना इति गाथार्थः॥ कथमुत्पन्ना? रायगिह नगरं गुणसिलयं चेइयं, तत्थ वसू नामायरिओ चोद्दसपुव्वी समोसढो, तस्स सीसो तीसगुत्तो नाम, सो आयप्पवायपुवे इम आलावयं अज्झावेइ- एगे भंते! जीवपएसे जीवेत्ति वत्तव्वं सिया?, नो इणमढे समढे, एवं दो जीवपएसा तिण्णि संखेज्जा असंखेज्जा वा, जाव एगेणावि पदेसेण ऊणो णो जीवोत्ति वत्तव्वं सिया, जम्हा कसिणे पडिपुण्णे लोगागासपदेसतुल्लपएसे जीवेत्ति वत्तव्व' मित्यादि, एवमज्झावितो मिथ्यात्वोदयतोव्युत्थितः सन्नित्थमभिहितवान्-योकादयो जीवप्रदेशाः खल्वेकप्रदेशहीना अपि न जीवाख्यां लभन्ते, किन्तु चरमप्रदेशयुक्ता एव लभन्त इति, ततः स एवैकः प्रदेशो जीव इति, तद्भावभावित्वात् जीवत्वस्येति, स खल्वेवं प्रतिपादयन् गुरुणोक्तो- नैतदेवम्, जीवाभावप्रसङ्गात्, कथं?, भवदभिमतोऽन्त्यप्रदेशोऽप्यजीवः, अन्यप्रदेशतुल्यपरिमाणत्वात्, प्रथमादिप्रदेशवत्, प्रथमादिप्रदेशो वा जीवः, शेषप्रदेशतुल्यपरिमाणत्वाद्, अन्त्यप्रदेशवत्, न च पूरण इतिकृत्वा तस्य जीवत्वंयुज्यते, एकैकस्य पूरणत्वाविशेषाद्, एकमपि विना तस्यासम्पूर्णत्वमित्येवM तस्या जमालिः पुत्रः, तस्य अनवद्या नाम भगवतो दुहिता भार्या। 0 राजगृहं नगरं गुणशीलं चैत्यम्, तत्र वसुनामा आचार्यश्चतुर्दशपूर्वी समवसृतः, तस्य शिष्यस्तिष्यगुप्तो नाम, स आत्मप्रवादपूर्वे इममालापकं अध्येति-‘एको भदन्त! जीवप्रदेशो जीव इति वक्तव्यं स्यात्?, नैषोऽर्थः समर्थः, एवं द्वौ जीवप्रदेशौ त्रयः संख्येया असंख्येया वा, यावदेकेनापि प्रदेशेनोनो न जीव इति वक्तव्यं स्यात्, यस्मात् कृत्स्नप्रतिपूर्णलोकाकाशप्रदेशशतुल्यप्रदेशो जीव इति वक्तव्यं' एवमधीयानः। // 551 // Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 552 // मप्युक्तो यदा न प्रतिपद्यते ताहे से काउस्सग्गो कतो, एवं सो बहूहिं असब्भावुब्भावणाहिं मिच्छत्ताभिनिवेसेण य अप्पाणं 0.3 उपोद्घातच परं च तदुभयं च वुग्गाहेमाणो वुप्पाएमाणो गतो आमलकप्पं नगरिं, तत्थ अंबसालवणे ठितो, तत्थ मित्तसिरी नाम नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमसमणोवासओ, सो जाणइ- जहेस निण्हओ, अण्णया कयाइ तस्स संखडी जाता, ताहे तेण निमंतिओ-तुब्भेहिंसयमेव द्वारम् निह्नवघरं आगंतव्वं, ते गता, ताहे तस्स निविट्ठस्स विउला खजगविही नीणिता, ताहे सो ताओ एक्केक्काओ खंडं खंडं देइ, एवं वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 कूरस्स कुसणस्स वत्थस्स, पच्छा पादेसु पडितो, सयणंच भणइ- एह वंदह, साह पडिलाभिया, अहो अहंधण्णो सपुण्णो निह्नवमतानि, जं तुब्भे मम घरं सयमेवागता, ताहे ते भणंति- किं धरिसियामो अम्हे एवं तुमे?, सो भणति- ससिद्धतेण तुम्हे मया / तदादिपुरुषपडिलाभिया, जइ नवरं वद्धमाणसामिस्स तणएण सिद्धतेण पडिलाभेमि, तत्थ सो संबुद्धो भणइ- इच्छामि अज्जो! सम्म ग्रामकालाः। भाष्य: 127 पडिचोयणा, ताहे पच्छा सावएण विहिणा पडिलाभितो, मिच्छामि दुक्कडं च कतं, एवं ते सव्वे संबोहिया, आलोइय पडिकंता विहरंति ॥अमुमेवार्थमुपसंजिहीर्षुराह Oतदा तस्य कायोत्सर्गः कृतः, एवं स बहुभिरसद्भावोद्भावनाभिर्मिथ्यात्वाभिनिवेशेन चात्मानं परं च तदुभयं च व्युगाहयन् व्युत्पादयन् गत आमलकल्पां नगरीम्, तत्र आम्रशालवने स्थितः, तत्र मित्रश्री म श्रमणोपासकः, स जानाति- यथैष निह्नवः, अन्यदा कदाचित् तस्य(गृहे) संखडी जाता, तदा तेन निमन्त्रितः- युष्माभिः स्वयमेव गृहमागन्तव्यम्, ते गताः, तदा तस्य निविष्टस्य विपुलःखाद्यकविधिरानीतः, तदा स तस्मात् एकैकस्मात् खण्डं खण्डं ददाति, एवं कूरस्य कुसिणस्य(व्यञ्जनस्य) वस्त्रस्य, पश्चात्पादयोः पतितः, स्वजनं च भणति-आयात वन्दध्वम्, साधवः प्रतिलाभिताः,अहो अहं धन्यः सपुण्यो यत्स्वयं यूयमेव मम गृहमागताः, तदा ते भणन्ति-8 किं धर्षिताः स्मो वयमेवं त्वया?, स भणति- स्वसिद्धान्तेन यूयं मया प्रतिलाभिताः, यदि परं वर्धमानस्वामिसत्केन सिद्धान्तेन प्रतिलम्भयामि, तत्र स सम्बुद्धो भणतिइच्छाम्याय! सम्यक्प्रतिचोदनाम, तदा पश्चात् श्रावकेन विधिना प्रतिलम्भितो, मिथ्या मे दुष्कृतं च कृतम्, एवं ते सर्वे संबोधिताः, आलोचितप्रतिक्रान्ता विहरन्ति / // 552 // Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक भा०- रायगिहे गुणसिलए वसु चोद्दसपुव्वि तीसगुत्ताओ। आमलकप्पाणयरी मित्तसिरी कूरपिंडाई॥१२८॥ | 0.3 उपोद्घातनियुक्तिअस्याः प्रपश्चार्थ उक्त एव, अक्षरगमनिका तु उसभपुरंति वा रायगिहंति वा एगट्ठा, तत्थ रायगिहे गुणसिलए उज्जाणे वसु नियुक्तिः, भाष्य 0.3.7 सप्तमश्रीहारि० Wचोद्दसपुव्वी आयरिओ समोसढो, तस्स सीसाओ तीसगुत्ताओ एसा दिट्ठी समुप्पण्णा, सो मिच्छत्ताभिभूओ आमलकप्पा नाम द्वारम् निह्नववृत्तियुतम् नयरी तं गओ, मित्तसिरी सावओ, तेण कूरपुवगादि (देशीयवचनत्वात् कूरसिक्थादिनेत्यर्थः) दिटुंतेहिं पडिबोहिउत्ति ॥गतो. वक्तव्यता। भाग-२ | नियुक्ति: 783 द्वितीयो निह्नवः, साम्प्रतं तृतीयं प्रतिपादयन्नाह॥५५३॥ निह्नवमतानि, भा०- चोदा दोवाससया तइया सिद्धिंगयस्स वीरस्स। अव्वत्तयाण दिट्ठी सेयवियाए समुप्पन्ना // 129 // | तदादिपुरुष___चतुर्दशाधिके द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य ततोऽव्यक्तकदृष्टिः श्वेतव्यां नगर्यां समुत्पन्नेति गाथार्थः / कथमुत्पन्ना?-2 ग्रामकालाः। भाष्यः सेयवियाए नयरीए पोलासे उजाणे अज्जासाढा नामायरिया समोसढा, तेसिं सीसा बहवे आगाढजोगंपडिवन्ना, स एवायरिओ तेसिं वायणायरिओ, अन्नो तत्थ नत्थि, ते य रत्तिं हिययसूलेण मया सोहम्मे नलिणिगुम्मे विमाणे देवा उववन्ना, ओहिं पउंजंति, जाव पेच्छंति तं सरीरगं, ते य साहू आगाढजोगवाही, तेवि न याणंति- जहा आयरिया कालगता, ताहे तं चेव सरीरगं अणुप्पविसित्ता ते साहुणो उट्ठवेंति, वेरत्तियं करेह, एवं तेण तेसिं दिव्वभावेण लहुंचेव सारियं, पच्छा सो ते भणइ8 0ऋषभपुरमिति वा राजगृहमिति वा एकार्थों, तत्र राजगृहे गुणशील उद्याने वसुश्चतुर्दशपूर्वी आचार्यः समवसृतः, तस्य शिष्यात्तिष्यगुप्तात् एषा दृष्टिः समुत्पन्ना, स मिथ्यात्वाभिभूत आमलकल्पा नाम नगरी तां गतः, मित्रश्रीः श्रावकः, तेन कूरसिक्थादिदृष्टान्तैः प्रतिबोधित इति। 0 श्वेतविकायां नगर्यां पोलासमुद्यानमार्याषाढा 8 // 553 // नाम आचार्या समवसृताः, तेषां शिष्या बहव आगाढयोगं प्रतिपन्नाः, स एवाचार्यस्तेषां वाचनाचार्यः, अन्यस्तत्र नास्ति, ते च रात्रौ हृदयशूलेन मृताः सौधर्मे नलिनीगुल्मे |विमाने देवा उत्पन्नाः अवधिं प्रयुञ्जन्ति, यावत्प्रेक्षन्ते तच्छरीरकम्, ते च साधव आगाढयोगवाहिनस्तेऽपि न जानन्ति- यथा आचार्याः कालगताः, तदा तदेव शरीरमनुप्रविश्य तान् साधूनुत्थापयन्ति, वैरात्रिकं कुरुत, एवं तेन तेषां दिव्यप्रभावेण लघ्वेव सारितम्, पश्चात्स तान् भणति-- 128-129 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 554 // खमह भंते! जंभे मए अस्संजएण वंदाविया, अहं अमुगदिवसे कालगतो, तुझं अणुकंपाए आगतो, एवं सो खामेत्ता 0.3 उपोद्घातपडिगतो, तेवि तं सरीरगं छड्डेऊण चिंतेंति- एच्चिरं कालं अस्संजतो वंदितो, ततो ते अव्वत्तभावं भावेंति-को जाणइ किं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमसाहू देवो वा? तो न वंदणिज्जोत्ति / होज्जासंजतनमणं होज मुसावायममुगोत्ति ॥१॥थेरवयणं जदि परे संदेहो किं सुरोत्ति / द्वारम् निह्नवसाहुत्ति देवे कह न संका किं सो देवो अदेवोत्ति // 2 // तेण कहिएत्ति व मती देवोऽहं रूवदरिसणाओ य। साहुत्ति अहं कहिए वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 समाणरूवंमि किं संका?॥३॥देवस्सव किं वयणं सच्चंति न साहुरूवधारिस्स। न परोप्परंपि वंदह जंजाणंतावि जययोत्ति निह्नवमतानि, // 4 // एवं भण्णमाणावि जाहेण पडिवज्जति ताहे उग्घाडिया, ततो विहरता रायगिहं गया, तत्थ मोरियवंसपसूओ बलभद्दो तदादिपुरुष ग्रामकालाः। नाम राया समणोवासओ, तेण ते आगमिया- जहा इहमागतत्ति , ताहे तेण गोहा आणत्ता- वच्चह गुणसिलगातो पव्वइयए भाष्य: आणेह, तेहिं आणीता, रण्णा पुरिसा आणत्ता- सिग्घं एते कडगमद्देण मारेह, ततो हत्थी कडगेहि य आणीएहिं ते पभणिया- 128-129 अम्हे जाणामो जहा तुमं सावओ, तो कहं अम्हे माराविहि ?, राया भणइ- तुम्हे चोरा णु चारिया णु अभिमरा णु?, को। क्षमध्वं भदन्ताः! यन्मया भवन्तोऽसंयतेन वन्दिताः, अहममुकष्मिन् दिवसे कालगतः, युष्माकमनुकम्पया आगतः, एवं स क्षमयित्वा प्रतिगतः, तेऽपि तच्छरीरकं ब्ल त्यक्त्वा चिन्तयन्ति- इयचिरं कालमसंयतो वन्दितः, ततस्तेऽव्यक्तभावं भावयन्ति -को जानाति किं साधुर्देवो वा?, ततो न वन्दनीय इति / भवेदसंयतनमनं भवेन्मषावादोसुक इति // 1 // स्थविरवचनं यदि परस्मिन् संदेहः किं सुर इति / साधुरिति देवे कथं न शङ्का? किं स देवोऽदेव इति // 2 // तेन कथित इति च मतिर्देवोऽहं रूपदर्शनाच्च। साधुरहमिति कथिते समानरूपे का शङ्का? / / 3 / / देवस्यैव किं वचनं सत्यमिति न साधुरूपधारिणः / न परस्परमपि वन्दध्वं यजानाना अपि यतय इति / / 4 / / एवं भण्यमाना अपि यदा न प्रतिपद्यन्ते तदोद्घाटिताः, ततो विहरन्तो राजगृहं गताः, तत्र मौर्यवंशप्रसूतो बलभद्रो नाम राजा श्रमणोपासकः, तेन ते ज्ञाता- यथेहागता इति, // 554 // तदा तेन आरक्षा आज्ञप्ता- व्रजत गुणशीलात् प्रव्रजितान् आनयत, तैरानीताः, राज्ञा पुरुषा आज्ञप्ताः- शीघ्रमेतान् कटकमन मर्दयत, ततो हस्तिषु कटकेषु चानीतेषु ते प्रभणिताः- वयं जानीमो यथा त्वं श्रावकः, तत् कथं अस्मान् मारयिष्यसि?, राजा भणति- यूयं चौरा नु चारिका नु अभिमरा नु?, को Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 555 // जाणइ?, ते भणंति-अम्हे साहुणो, राया भणइ-किह तुब्भे समणा?,जं अव्वत्ता परोप्परस्सविन वंदह, तुब्भे समणा वा चारिया वा?, अहंपि सावगो वा न वा?, ताहे ते संबुद्धा लज्जिया पडिवन्ना निस्संकिया जाया, ताहे अंबाडिया खरेहि मउएहि य, संबोहणट्ठाए तुब्भं इमं मए एयाणुरूवं कयं, मुक्का खामिया य॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह भा०-सेयवि पोलासाढे जोगे तद्दिवसहिययसूले य ।सोहंमिणलिणिगुम्मे रायगिहे मुरिय बलभद्दे / / 130 // श्वेतव्यां नगर्या पोलासे उद्याने आषाढाख्य आचार्यः, योग उत्पाटिते सति तद्दिवस एव हृदयशूले च, उत्पन्ने मृत इति वाक्यशेषः, स च सौधर्मे कल्पे नलिनिगुल्मे विमाने, समुत्पद्यावधिना पूर्ववृत्तान्तमवगम्य विनेयानां योगान् सारितवानिति वाक्यशेषः, सुरलोकगते तस्मिन्नव्यक्तमतास्तद्विनेया विहरन्तोराजगृहे नगरे मौर्ये बलभद्रो राजा, तेन सम्बोधिता इति वाक्यशेषः, एवमन्या अपि सङ्ग्रहगाथा स्वबुद्ध्या व्याख्येया इति / उक्तस्तृतीयो निह्नवः, चतुर्थव्याचिख्यासयाऽऽह भा०-वीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स। सामुच्छेइयदिट्ठी मिहिलपुरीए समुप्पण्णा // 131 // विंशत्युत्तरे द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य ततोऽत्रान्तरे सामुच्छेदिकदृष्टिः मिथिलापुर्यां समुत्पन्नेति गाथार्थः / यथोत्पन्ना तथा प्रदर्शयन्नाह भा०- मिहिलाए लच्छिघरे महगिरिकोडिण्ण आसमित्ते य / णेउणियाणुप्पवाए रायगिहे खंडरक्खा य॥१३२॥ जानाति?, ते भणन्ति- वयं साधवः, राजा भणति- कथं यूयं श्रमणाः?, यदव्यक्ताः परस्परमपि न वन्दध्वम्, यूयं श्रमणा वा चारिका वा? अहमपि श्रावको वा न वा?, तदा ते संबुद्धा लज्जिताः प्रतिपन्ना निश्शङ्किता जाताः, तदा निर्भर्त्तिताः खरैर्मृदुभिश्च, संबोधनार्थाय युष्माकं मयेदमेतदनुरूपं कृतम्, मुक्ताः क्षामिताश्च / 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः 130-132 // 555 // Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्घात श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 556 // 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकाला:। भाष्य: 132 मिहिलाए नयरीए लच्छिहरे चेतिए महागिरी आयरियाण कोडिण्णो नाम सीसो ठितो, तस्स आसमित्तो सीसो, सो अणुप्पवादपुव्वे नेउणियं वत्थु पढति, तत्थ छिण्णछेदणयवत्तव्वयाए आलावगो जहा पडुप्पन्नसमयनेरइया वोच्छिजिस्संति, एवं जाव वेमाणियत्ति, एवं बिइयादिसमएसु वत्तव्वं, एत्थ तस्स वितिगिच्छा जहा- जाया सव्वे पडुप्पन्नसमयसंजाता वोच्छिजिस्संति- ‘एवं च कतो कम्माणुवेयणं सुकयदुकयाणंति?। उप्पादाणंतरतो सव्वस्स विणाससब्भावा॥१॥सो एवमादि परूवेंतो गुरुणा भणिओ- ‘एगनयमएणमिणं सुत्तं वच्चहि मा हु मिच्छत्तं / निरवेक्खो सेसाणवि नयाण हिदयं वियारेहि॥२॥ नहि सव्वहा विणासो अद्धापज्जायमेत्तणासंमि / सपरप्पज्जाया अणंतधम्मिणो वत्थुणो जुत्ता // 3 // अह सुत्तातोत्ति मती णणु सुत्तेसासयंपि निद्दिटुं। वत्थुदव्वट्ठाए असासयं पज्जवट्ठाए॥४॥तत्थविण सव्वनासो समयादिविसेसणं जतोऽभिहितं / इहरा ण सव्वनासे समयादिविसेसणं जुत्तं // 5 // ' जाहे पण्णविओवि नेच्छति ताहे उग्घाडितो, ततो सो समुच्छेदं वागरेंतो कंपिल्लपुरं गतो, तत्थ खंडरक्खा नाम समणोवासया, ते य सुंकपाला, तेहिं ते आगमिएल्लगा, तेहिं ते 0 मिथिलायां नगर्यां लक्ष्मीगृहे चैत्ये महागिर्याचार्याणां कोण्डिन्यो नाम शिष्यःस्थितः, तस्याश्वमित्रः शिष्यः, सोऽनुप्रवादपूर्वे नैपुणिकं वस्तु पठति, तत्र छिन्नच्छेदनकवक्तव्यतायामालापको यथा- प्रत्युत्पन्नसमयनैरयिका व्युच्छेत्स्यन्ति, एवं यावद्वैमानिका इति, एवं द्वितीयादिसमयेष्वपि वक्तव्यम्, अत्र तस्य विचिकित्सा जाता- यथा सर्वे प्रत्युत्पन्नसमयसंजाता व्युच्छेत्स्यन्ति- एवं च कुतः कर्माणुवेदनं सुकृतदुष्कृतानामिति / उत्पादानन्तरं सर्वस्य विनाशसद्भावात् // 1 // स एवमादि प्ररूपयन् गुरुणा भणितः- एकनयमतेनेदं सूत्रं व्राजीर्मा मिथ्यात्वम्। निरपेक्षः शेषाणामपि नयानां हृदयं विचारय / / 2 / / न हि सर्वथा विनाशोऽद्धापर्यायमात्रनाशे। स्वपरपर्यायैरनन्तधर्मिणो वस्तुनो युक्तः / / 3 / / अथ सूत्रादिति मतिर्ननु सूत्रे शाश्वतमपि निर्दिष्टम् / वस्तु द्रव्यार्थतयाऽशाश्वत पर्यवार्थतया / / 4 / / तत्रापि न सर्वनाशः समयादिविशेषणं यतोऽभिहितम्। इतरथा न सर्वनाशे समयादिविशेषणं युक्तम् // 5 // यदा प्रज्ञापितोऽपि नेच्छति तदोद्घाटितः, ततः स सामुच्छेदं व्याकुर्वन् काम्पील्यपुर गतः, तत्र खण्डरक्षा नाम श्रमणोपासकाः, ते च शुल्कपालाः, तैस्ते ज्ञाताः, तैस्ते, // 556 Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 557 // गहिया, ते मारेउमारद्धा, ते भणंति भयभीया- अम्हेहिं सुयं जहा तुब्भे सावगा, तहाविएते साहू मारेह, ते भणंति-जे ते साहू 0.3 उपोद्घातते वोच्छिण्णा तुझंचेव सिद्धंतो एस, अतो तुब्भे अण्णे केवि चोरा, ते भणंति- मा मारेह, एवं तेहिं संबोडिया पडिवण्णा | नियुक्तिः, | 0.3.7 सप्तमसम्मत्तं / अयं गाथार्थः॥ अक्षराणि तु क्रियाध्याहारतः स्वधिया ज्ञेयानि / गतश्चतुर्थो निह्नवः, साम्प्रतं पञ्चममभिधित्सुराह द्वारम् निह्नव___ भा०- अट्ठावीसा दो वाससया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स / दो किरियाणं दिट्ठी उल्लगतीरे समुप्पण्णा // 133 // | वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 अष्टाविंशत्यधिके द्वे वर्षशते तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य, अत्रान्तरे द्वैक्रियाणां दृष्टिः उल्लुकातीरे समुत्पन्नेति गाथार्थः / यथा - निह्नवमतानि, समुत्पन्ना तथा निदर्शनायाह तदादिपुरुष ग्रामकालाः। भा०- णइखेडजणव उल्लुग महगिरिधणगुत्त अजगंगे य। किरिया दोरायगिहे महातवो तीरमणिणाए॥१३४॥ भाष्यः / उल्लका नाम नदी, तीए उवलक्खिओजणवतोवि सोचेव भण्णइ, तीसे य नदीए तीरे एगंमिखेडठाणं, बीयंमि उल्लगाती 133-134 नगरं, अण्णे तं चेव खेडं भणंति, तत्थ महागिरीण सीसो धणगुत्तो नाम, तस्सविसीसो गंगो नाम आयरिओ, सो तीसे नदीए पुब्विमे तडे, आयरिया से अवरिमे तडे, ततो सो सरयकाले आयरियं वंदओ उच्चलिओ, सो य खल्लाडो, तस्स उल्लगं नदि। उत्तरंतस्स सा खल्ली उण्हेण डज्झइ, हिट्ठा य सीयलेण पाणिएण सीतं , ततो सो चिंतेइ- सुत्ते भणियं जहा एगा किरिया - गृहीताः, ते मारयितुमारब्धाः, ते भणन्ति भयभीताः- अस्माभिः श्रुतं यथा यूयं श्रावकाः, तथापि एतान् साधून मारयथ, ते भणन्ति- ये ते साधवस्ते व्युच्छिन्ना युष्माकमेव सिद्धान्त एषः, अतो यूयमन्ये केऽपि चौराः, ते भणन्ति- मा मीमरत, एव तैः संबोधिताः प्रतिपन्नाः सम्यक्त्वम्। 0 उल्लकानाम्नी नदी, तयोपलक्षितो जनपदोऽपि स एव भण्यते, तस्याश्च नद्यास्तीर एकस्मिन् खेटस्थानम्, द्वितीये उल्लूकातीरं नगरम्, अन्ये तदेव खेटमिति भणन्ति, तत्र महागिरीणां शिष्यो धनगुप्तो नाम, तस्यापि शिष्यो गङ्गो नामाचार्यः, स तस्या नद्याः पौरस्तये तीरे, आचार्यास्तस्य पाश्चात्ये तटे,ततः स शरत्काले आचार्य वन्दितुमुच्चलितः, स च खल्वाटः, तस्योल्लका नदीमुत्तरतः सा खलतिरुष्णेन दह्यते, अधस्ताच्च शीतलेन पानीयेन शीतम्, ततः स चिन्तयति- सूत्रे भणितं यथा एका क्रिया // 557 // Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 558 // वेदिज्जइ-सीता उसिणावा, अहं च दोकिरियाओ वेएमि, अतो दोऽवि किरियाओ एगसमएण वेदिजंति, ताहे आयरियाण 0.3 उपोद्धातसाहइ, ताहे भणिओ-मा अज्जो! एवं पन्नवेहि, नत्थि एगसमएण दो किरियाओ वेदिजंति, जतो समओमणो य सुहमा ण नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमलक्खिजंति उत्पलपत्रशतवेधवत्, एवं सो पण्णवितोऽवि जाहे न पडिवज्जइ ताहे उग्घाडितो, सो हिंडतो रायगिहं गतो, द्वारम् निह्नवमहातवो तीरप्पभे नाम पासवणे, तत्थ मणिणागो नाम नागो, तस्स चेतिए ठाति, सो तत्थ परिसामझे कहेति- जहा वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 एगसमएण दो किरियाओ वेदिजंति, ततो मणिनागेण भणियं तीसे परिसाए मज्झे- अरे दुट्ठसेहा! कीस एयं अपण्णवणं निहवमतानि, पण्णवेसि?, एत्थ चेव ठाणे ठिएण भगवता वद्धमाणसामिणा वागरियं-जहा एग किरियं वेदेति, तुमंतेसिं किं लट्ठतरओ तदादिपुरुष ग्रामकालाः। जाओ?, छड्डेहि एयं वादं, मा ते दोसेणासेहामि-मणिनागेणारद्धो भयोववत्तिपडिबोहिओ वोत्तुं / इच्छामो गुरुमूलं गंतूण भाष्य: 135 ततो पडिक्कंतो॥१॥त्ति गाथार्थः / / गतः पञ्चमो निह्नवः, षष्ठमधुनोपदर्शयन्नाह भा०-पंचसया चोयाला तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स। पुरिमंतरंजियाए तेरासियदिट्ठी उववण्णा // 135 // पञ्च वर्षशतानि चतुश्चत्वारिंशदधिकानि तदा सिद्धिंगतस्य वीर(ग्रंथाग्रं ८०००)स्य, अत्रान्तरे पुर्यन्तरञ्जिकायाम्, अनुस्वारोऽलाक्षणिकः, त्रैराशिकदृष्टिरुत्पन्नेति गाथार्थः॥ कथमुत्पन्नेति प्रदर्श्यते - तत्र - वेद्यते- शीतोष्णा वा, अहं च द्वे क्रिये वेदयामि, अतो द्वे अपि क्रिये एकसमयेन वेद्येते, तदाऽऽचार्येभ्यः कथयति, तदा भणितः- मा आर्य! एवं प्रजीज्ञपः, नास्ति (एतत् यत्) एकसमयेन द्वे क्रिये वेद्येते, यतः समयो मनश्च सूक्ष्मे न लक्ष्येते, एवं स प्रज्ञापितोऽपि यदा न प्रतिपद्यते तदोद्घाटितः, स हिण्डमानो राजगृहं गतः, महातप // 558 // स्तीरप्रभं नाम प्रश्रवणम्, तत्र मणिनागो नाम नागः, तस्य चैत्ये तिष्ठति, स तत्र पर्षन्मध्ये कथयति- यथा एकसमयेन द्वे क्रिये वेद्येते, ततो मणिनागेन भणितं तस्याः पर्षदो38 8मध्ये-अरे दुष्टशैक्ष! कथमेतामप्रज्ञापनां प्रज्ञापयसि?, अत्रैव स्थाने स्थितेन भगवता वर्धमानस्वामिना व्याकृतं- यथैकां क्रियां वेदयति, त्वं तेभ्यः किं लष्टतरो जातः?,8 त्यजैनं वादम्, मा त्वां(ते) दोषेण शिक्षयामि- मणिनागेनारब्धो भयोपपत्तिप्रतिबोधित उक्त्वा / इच्छामः (इति)गुरुमूलं गत्वा ततः प्रतिक्रान्तः॥१॥ Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 559 // 0.3 उपोद्वातनियुक्तिः, 0.3.7 सालमद्वारम् निववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 ___ भा०- पुरिमंतरंजि भूयगुह बलसिरि सिरिगुत्त रोहगुत्ते य / परिवायपोट्टसाले घोसणपडिसेहणा वाए॥१३६॥ सङ्ग्रहगाथा। अस्याश्च कथानकादर्थोऽवसेयः, तच्चेदं- अंतरंजिया नाम पुरी, तत्थ भूयगुहं नाम चेतियं, तत्थ सिरिगुत्ता नाम आयरिया ठिता, तत्थ बलसिरी नाम राया, तेसिं सिरिगुत्ताणं थेराणं सडियरो रोहउत्तो नाम सीसो, अण्णगामे ठितओ, ततो सो उवज्झायं वंदओ एति, एगो य परिवायओ पोटें लोहपट्टएण बंधिउं जंबुसालं गहाय हिंडइ, पुच्छितो भणइ- नाणेण पोट्टफुट्टइ तो लोहपट्टेण बद्धं, जंबुडालंच जहा एत्थ जंबूदीवेणत्थि मम पडिवादित्ति, ततो तेण पडहतो णीणावितो- जहा सुण्णा परप्पवादा, तस्स लोगेण पोट्टसालो चेव नामं कतं, सो पडहतो रोहगुत्तेण वारिओ, अहं वादं देमित्ति, ततो सो पडिसेहित्तो गता आयरियसगासं, आलोएइ- एवं मए पडहतो विणिवारिओ, आयरिया भणंति- दुहु कयं, जतो सो विज्जाबलियो, वादे पराजितोऽवि विजाहिं उवट्ठाइत्ति तस्स इमाओ सत्त विज्जाओ, तंजहा__ भा०-विच्छुय सप्पे मूसग मिई वराही य कायपोआई। एयाहिं विजाहिं सो उपरिव्वायओ कुसलो॥१३७॥ तत्र वृश्चिकेति वृश्चिकप्रधाना विद्या गृह्यते, सर्पति सर्पप्रधाना, मूसग त्ति मूषकप्रधाना, तथा मृगी नाम विद्या, मृगीरूपेणो| 0 अन्तरञ्जिका नाम पुरी, तत्र भूतगुहं नाम चैत्यम्, तत्र श्रीगुप्ता नाम आचार्याः स्थिताः, तत्र बलश्री म राजा, तेषां श्रीगुप्तानां स्थविराणां अतिश्राद्धो रोहगुप्तो नाम शिष्यः, अन्यग्रामे स्थितः, ततः स उपाध्यायं वन्दितुमायाति, एकश्च परिव्राट् लोहपट्टेनोदरं बद्धा, जम्बूशालां गृहीत्वा हिण्डते, पृष्टो भणति- ज्ञानेनोदरं स्फुटति तत् : लोहपट्टेन बद्धम्, जम्बूशाखां च यथाऽत्र जम्बूद्वीपे नास्ति मम प्रतिवादीति, ततस्तेन पटहो निष्काशितो- यथा शून्याः परप्रवादाः, तस्य लोकेन पोट्टशाल एव नाम कृतम्, स पटहो रोहगुप्तेन वारितः, अहं वादं ददामीति, ततः स प्रतिषिध्य गत आचार्यसकाशम्, आलोचयति- एवं मया पटहो विनिवारितः, आचार्या भणन्ति- दुष्ट कृतम्, यतः स विद्याबली, वादे पराजितोऽपि विद्याभिरुत्तिष्ठते, तस्येमाः सप्त विद्याः, तद्यथा- * सद्धिं एगो। तदादिपुरुषग्रामकाला। भाष्यः 136-137 // 559 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 560 // पघातकारिणी, एवं वाराही च, कागपोत्ति त्ति-काकविद्या, पोताकीविद्या च, पोताक्यः सकुनिका भण्यन्ते, एतासु विद्यासु, 0.3 उपोद्घातएताभिर्वा विद्याभिः स परिव्राजकः कुशल इति गाथार्थः। सो भणइ-किं सक्का एत्ताहे निलुक्किउं?, ततो सो आयरिएण नियुक्ति:, 0.3.7 सप्तमभणिओ-पढियसिद्धाउ इमाउ सत्त पडिवक्खविजाओ गेण्ह, तंजहा द्वारम् निह्नव__ भा०- मोरी नउलि बिराली वग्घी सीही उलूगि ओवाई। एयाओ विजाओगेण्ह परिवायमहणीओ॥१३८॥ वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 मोरी नकुली बिराली व्याघ्री सिंही च उलूकी ओवाइ त्ति ओलावयप्रधाना, एता विद्या गृहाण परिव्राजकमथिन्य इति गाथार्थः / / निह्नवमतानि, रयहरणंच से अभिमंतेउं दिण्णं, जइ अन्नपि उठेइ तो रयहरणं भमाडिज्जासि, तो अजेयो होहिसि, इंदेणावि सक्तिहिसिनो तदादिपुरुषजेतुं, ताहे ताओ विजाओ गहाय गओ सभं, भणियं चऽणेण- एस किं जाणति?, एयस्स चेव पुव्वपक्खो होउ, परिव्वाओ ग्रामकालाः। भाष्यः 138 चिंतेइ-एए निउणा तो एयाण चेव सिद्धतं गेण्हामि, जहा- मम दोरासी, तंजहा-जीवा य अजीवा य, ताहे इयरेण चिंतियंएतेण अम्ह चेव सिद्धंतो गहिओ, तेण तस्स बुद्धिं परिभूय तिन्नि रासी ठविया- जीवा अजीवा नोजीवा, तत्थ जीवा संसारत्था, अजीवा घडादि, नोजीवा घिरोलियाछिन्नपुच्छाई, दिटुंतो दंडो, जहा दंडस्स आदिमझं अग्गं च, एवं सव्वे 0स भणति- किं शक्या अधुना निलातुं?, ततः स आचार्येण भणितः- पठितसिद्धा इमाः सप्त प्रतिपक्षविद्यां गृहाण, तद्यथा-10 रजोहरणं च तस्मायभिमन्त्र्य दत्तम्, यद्यन्यदपि उत्तिष्ठते तदा रजोहरणं भ्रामयेस्ततोऽजय्यो भविष्यसि, इन्द्रेणापि शक्ष्यसे नो जेतुम्, तदा ता विद्या गृहीत्वा गतः सभाम, भणितं चानेन-एष किं जानाति?, एतस्यैव पूर्वपक्षो भवतु, परित्राट् चिन्तयति- एते निपुणास्तत एतेषामेव सिद्धान्तं गृह्णामि, यथा मम द्वौ राशी, यद्यथा- जीवाश्च अजीवाश्च, तदा इतरेण 8 जावाच, तदा इतरण8॥५६०॥ चिन्तितं- एतेनास्माकमेव सिद्धान्तो गृहीतः, तेन तस्य बुद्धिं परिभूय त्रयो राशयः स्थापिताः-जीवा अजीवा नोजीवाः, तत्र जीवाः संसारस्थाः, अजीवा घटादयः,8 नोजीवा गृहकोकिलाछिन्नपुच्छादयः, दृष्टान्तो दण्डः, यथा दण्डस्यादिमध्यमग्रं च, एवं सर्वे 8 Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 561 // भावा तिविहा, एवं सो तेण निप्पट्ठपसिणवागरणो कओ, ताहे सो परिवायओ रुट्ठो विच्छुए मुयइ, ताहे सो तेसिं पडिवक्खे | 0.3 उपोद्धातमोरे मुयइ, ताहे तेहिं हएहिं विंछिएहि पच्छा सप्पे मुयइ, इयरो तेसिं पडिघाए नउले मुयइ, ताहे उंदुरे तेसिं मज्जारे, मिए तेसिं | नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमवग्घे, ताहे सूयरे तेसिं सीहे, काले तेसिं उलुगे, ताहे पोयागीं मुयइ तेसिं ओलाई, एवं जाहे न तरइ ताहे गद्दभी मुक्का, तेण य. द्वारम् निह्नवसा रयहरणेण आहया, सा परिवायगस्स उवरि छरित्ता गया,ताहे सो परिवायगो हीलिजंतो निच्छूढो, ततो सो परिवायगं वक्तव्यता। पराजिणित्ता गओ आयरियसगासं, आलोएइ-जहा जिओ एवं, आयरिया आह-कीस तए उढिएणन भणियं?- नस्थिति नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तिन्नि रासी, एयस्स मए बुद्धिं परिभूय पण्णविया, इयाणिपि गंतुंभणाहि, सो नेच्छइ, मा मे ओहावणा होउत्ति, पुणो पुणो तदादिपुरुषभणिओभणइ-को वा एत्थ दोसो? जइ तिन्नि रासी भणिया, अस्थि चेव तिन्नि रासी, आयरिया आह-अज्जो! असब्भावो ग्रामकालाः। भाष्यः१३८ तित्थगरस्स आसायणा य, तहावि न पडिवज्जइ, ततो सो आयरिएण समं वायं लग्गो, ताहे आयरिया राउलं गया भणंतितेण मम सिस्सेण अवसिद्धंतो भणिओ, अम्हं दुवे चेव रासी, इयाणिं सो विपडिवन्नो, तो तुब्भे अम्हं वायं सुणेह, पडिस्सुयं भावास्त्रिविधाः, एवं स तेन निष्पृष्टप्रश्नव्याकरणः कृतः, तदा स परिव्राट् रुष्टो वृश्चिकान् मुञ्चति, तदा स तेषां प्रतिपक्षान् मयूरान् मुञ्चति, तदा तैर्हतेषु वृश्चिकेषु / पश्चात्सर्पान् मुश्चति, इतरस्तेषां प्रतिघाताय नकुलान् मुञ्चति, तदोन्दुरान् तेषां मार्जारान्, मृगान् तेषां व्याघ्रान्, तदा शूकरान् तेषां सिंहान्, काकांस्तेषामुलूकान्, तदा पोताक्यस्तासामोलवकान् , एवं यदा न शक्नोति तदा गर्दभी मुक्ता, तेन च सा रजोहरणेनाहता, सा परिव्राज उपरि हदित्वा गता, तदा स परिव्राट् हील्यमानो निष्काशितः, ततः स परिव्राजकं पराजित्य गत आचार्यसकाशम्, आलोचयति- यथा जित एवम् , आचार्या आहः- कथं तदोत्तिष्ठता न भणितं-न सन्ति राशयस्त्रय इति, एतस्य बुद्धिं परिभूय मया प्रज्ञापिताः, इदानीमपि गत्वा भण, स नेच्छति, मा मेऽपभ्राजना भूदिति, पुनः पुनर्भणितो भणति- को वाऽत्र दोषः? यदि त्रयो राशयो भणिताः,8 // 561 // सन्त्येव त्रयो राशयः, आचार्या आहुः- आर्य! असद्धावस्तीर्थकरस्याशातना च, तथापि न प्रतिपद्यते, ततः स आचार्येण समं वादं (का) लग्नः, तदा आचार्या राजकुलं गता भणन्ति- तेन मम शिष्येणापसिद्धान्तो भणितः, अस्माकं द्वौ एव राशी, इदानीं स विप्रतिपन्नः, तत् यूयमावयोर्वादं शृणुत, प्रतिश्रुतं - Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 562 // | 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्य:१३९ राइणा, ततो तेसिं रायसभाए रायपुरओ आवडियं, जहेगदिवसं उट्ठाय 2 छम्मासा गया, ताहे राया भणइ- मम रज्जं अवसीदति, ताहे आयरिएहिं भणियं- इच्छाए मए एच्चिरं कालं धरिओ, एत्ताहे पासह कल्लं दिवसं आगए निगिण्हामि, ताहे पभाए भणइ- कुत्तियावणे परिक्खिज्जउ, तत्थ सव्वदव्वाणि अत्थि, आणेह जीवे अजीवे नोजीवे य, ताहे देवयाए जीवा अजीवा य दिण्णा, नोजीवा नत्थि, एवमादिचोयालसएणं पुच्छाणं निग्गहिओ॥ अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह__ भा०- सिरिगुत्तेणऽवि छलुगो छम्मासे कड्डिऊण वाय जिओ। आहरणकुत्तियावण चोयालसएण पुच्छाणं // 139 // निगदसिद्धा, नवरं चोयालसयं- तेण रोहेण छम्मूलपयत्था गहिया, तंजहा- दव्वगुणकम्मसामन्नविसेसा छ?ओ य समवाओ, तत्थ दव्वं नवहा, तंजहा- भूमी उदयं जलणो पवणो आगासं कालो दिसा अप्पओ मणो यत्ति, गुणा सत्तरस, तंजहा-रूवं रसो गंधो फासो संखा परिमाणं पुहुत्तं संओगो विभागो परापरत्तं बुद्धी सुहं दुक्खं इच्छा दोसो पयत्तो य, कम्म पंचधा- उक्खेवणं अवखेवणं आउंचणं पसारणंगमणंच, सामण्णं तिविहं-महासामण्णं १सत्तासामण्णं त्रिपदार्थसद्बुद्धिकारि २सामण्णविसेसो द्रव्यत्वादि३, अन्ये त्वेवं व्याख्यानयन्ति-त्रिपदार्थसत्करी सत्ता, सामण्णं द्रव्यत्वादि, सामनविसेसो राज्ञा, ततस्तयो राजसभायां राजपुरत आपतितः (वादः), यथैको दिवसस्तथोत्थाय 2 षण्मासी गता, तदा राजा भणति- मम राज्यं अवसीदति, तदाचाणितंइच्छया मयेयचिरं कालं धृतः, अधुना पश्यत कल्ये दिवसे आगते निगृह्णामि, तदा प्रभाते भणति- कुत्रिकापणे परीक्ष्यताम्, तत्र सर्वद्रव्याणि सन्ति, आनय जीवान् अजीवान् नोजीवांश्च, तदा देवतया जीवा अजीवाश्च दत्ता, नोजीवा न सन्ति, एवमादिचतुश्चात्वारिंशेन शतेन पृच्छानां निगृहीतः। ॐ चतुश्चत्वारिंशं शतं- तेन रोहगुप्तेन षट् मूलपदार्था गृहीताः, तद्यथा- द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषाः षष्ठश्च समवायः, तत्र द्रव्यं नवधा, तद्यथा- भूमिरुदकं ज्वलनः पवन आकाशं कालो दिक् आत्मा मनश्चेति, गुणाः सप्तदश, तद्यथा- रूपं रसो गन्धः स्पर्शः संख्या परिमाणं पृथक्त्वं संयोगो विभागः परत्वमपरत्वं बुद्धिः सुखं दुःखमिच्छा द्वेषः प्रयत्नश्च कर्म पञ्चधाउत्क्षेपणमवक्षेपणमाकुञ्चनं प्रसारणं गमनं च, सामान्यं त्रिविधं- महासामान्यं सत्तासामान्यं सामान्यविशेषः, सामान्यं सामान्यविशेषः // 562 // Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 563 // पृथिवीत्वादि, विसेसा अंता (अणंता य), इहपच्चयहेऊ य समवाओ, एए छत्तीसं भेया, एत्थ एक्कक्के चत्तारि भंगा भवंति, तंजहा- भूमी अभूमी नोभूमी नोअभूमी, एवं सव्वत्थ, तत्थ कुत्तियावणे भूमी मग्गिया लेटुओ लद्धो, अभूमीए पाणियं, नोभूमीए जलायेव तु नो राश्यन्तरम्, नोअभूमीए लेट्ठए चेव एवं सव्वत्थ / / आह च भाष्यकार:- जीवमजीवं दाउंणोजीवं जाइओ पुणो अजीवं देइ चरिमंमि जीवं न उणोजीवंसजीवदलं ततो निग्गहिओ छलूगो, गुरुणा से खेलमल्लो मत्थए भग्गो, ततो निद्धाडिओ, गुरूवि पूतिओ णगरे य गोसणयं कयं- वद्धमाणसामी जयइत्ति // अमुमेवार्थमुपसंहरन्नाह भा०- वाए पराजिओ सो निविसओ कारिओ नरिंदेणं / घोसावियं च णगरे जयइ जिणो वद्धमाणोत्ति // 140 // 8 निगदसिद्धा, तेणावि सरक्खरडिएणंचेव वइसेसियं पणीयं,तंच अण्णमण्णेहिं खाईणीयं, तं चोलूयपणीयन्ति वुच्चइ, जओ सो गोत्तेणोलूओ आसि // गतः षष्ठो निह्नवः, साम्प्रतं सप्तमं प्रतिपादयितुमाह भा०- पंचसया चुलसीया तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स / अबद्धियाण दिट्ठी दसपुरनयरे समुप्पण्णा // 141 // पञ्च वर्षशतानि चतुरशीत्यधिकानि तदा सिद्धिं गतस्य वीरस्य, ततोऽबद्धिकदृष्टिः दशपुरनगरे समुत्पन्नेति गाथार्थः॥कथमुत्पन्ना?, तत्रार्यरक्षितवक्तव्यतायां कथानकंप्रायः कथितमेव, यावद्गोष्ठामाहिलः प्रत्युच्चारके कर्मबन्धचिन्तायां कर्मोदयादभिनिविष्टो विशेषा अन्त्या (अनन्त्याश्च), इहप्रत्ययहेतुश्च समवायः, एते षट्त्रिंशत् भेदाः, अत्रैकैकस्मिन् चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तद्यथा- भूमिरभूमिर्नोभूमि!अभूमिः, एवं सर्वत्र, तत्र कुत्रिकापणे भूमिर्मार्गिता लेष्टुर्दत्तः, अभूमेः (मार्गणे) पानीयम्, नोभूमेर्जलायेव, नोअभूमेर्लेष्टुरेव, एवं सर्वत्र / जीवमजीवं दत्त्वा नोजीवं याचितः पुनरजीवम्।। ददाति चरमे जीवं नतु नो जीवं सजीवदलम् // 1 // ततो निगृहीतः षडुलूकः, गुरुणा तस्य मस्तके श्लेष्मकुण्डिका भग्ना, ततो निर्धाटितः गुरुरपि पूजितो, नगरे च घोषणं कृतं- वर्धमानस्वामी जयतीति। 0 तेनापि स्वभस्मखरण्टितेनैव वैशेषिकं प्रणीतम्, तच्चान्यान्यैः ख्यातिं नीतम्, तच्चोलूकप्रणीतमित्युच्यते, यतः स गोत्रेणोलूक आसीत्। भाष्यगता दश गाथा अत्र / 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः 140-141 // 563 // Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 564 // विप्रतिपन्न इति / तथा च कथानकानुसन्धानाय प्रागुक्तानुवादपरां सङ्ग्रहगाथामाह भा०- दसपुरे नगरुच्छुघरे अन्तरक्खियपूसमित्ततियगंच।गोट्ठामाहिल नवमट्ठमेसु पुच्छा य विंझस्स॥१४२॥ इयमर्थतः प्राग्व्याख्यातैवेति न विव्रियते, प्रकृतसम्बन्धस्तु-विंझो अट्ठमे कम्मप्पवायपुव्वे कम्मं परूवेति, जहा किंचि कम्मंजीवपदेसेहिं बद्धमत्तं कालन्तरट्ठितिमपप्प विहडइ शुष्ककुड्यापतितचूर्णमुष्टिवत्, किंचि पुण बद्धं पुढं च कालंतरेण विहडइ, आर्द्रलेपकुड्यो सस्नेहचूर्णवत्, किंचि पुण बद्धं पुढे निकाइयं जीवेण सह एगत्तमावन्नं कालान्तरेण वेइज्जइत्ति // एवं श्रुत्वा गोष्ठामाहिल आह-नन्वेवं मोक्षाभावः प्रसज्यते, कथं?,जीवात् कर्म न वियुज्यते, अन्योऽन्याविभागबद्धत्वात्, स्वप्रदेशवत्, तस्मादेवमिष्यतां भा०- पुट्ठो जहा अबद्धो कंचुइणं कंचुओ समन्नेइ। एवं पुट्ठमबद्धं जीवं कम्मं समन्नेइ // 143 // स्पृष्टो यथाऽबद्धः कञ्चुकिनं पुरुषं कञ्चकः समन्वेति समनुगच्छति, एवं स्पृष्ट्रमबद्धं कर्म जीवं समन्वेति, प्रयोगश्च-जीवः कर्मणा स्पृष्टो न च बध्यते, वियुज्यमानत्वात्, कञ्चकेनेव तद्वानिति गाथार्थः। एवं गोट्ठामाहिलेण भणिते विंझेण भणियं- अम्हं एवं चेव गुरुणा वक्खाणियं गोट्ठामाहिलेण भणियं-सोय ण याणति, किं वक्खाणेइ?, ताहे सो संकिओ समाणो गओ पुच्छिउं, मा मए अन्नहा गहियं हवेज, ताहे पुच्छिओ सो भणइ-जहा मए भणियंतहा तुमएवि अवगयं तहेवेदं, ततो विंझेण Oविन्ध्योऽष्टमे कर्मप्रवादपूर्वे कर्म प्ररूपयति, यथा किश्चित्कर्म जीवप्रदेशैर्बद्धमात्रं कालान्तरस्थितिमप्राप्य पृथग्भवति किश्चित्पुनर्बद्धस्पृष्टं (स्पृष्टबद्ध) च कालान्तरेण 8 * पृथग्भवति, किश्चित्पुनर्बद्धस्पृष्टं (स्पृष्टबद्ध) निकाचितं जीवेन सहैकत्वमापन्नं कालान्तरेण वेद्यत इति / 0 एवं गोष्ठमाहिलेन भणिते विन्ध्येन भणितं अस्माकमेवमेव | गुरुणा व्याख्यातम्, गोष्ठमाहिलेन भणितं- स च न जानाति, किं व्याख्यानयति?, तदा स शङ्कितः सन् गतः प्रष्टुम्, मा मयाऽन्यथा गृहीतं भूद्, तदा पृष्टः स भणतियथा मया भणितं तथा त्वयापि अवगतम्, तथैवेदम्, ततो विन्ध्येन , 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः 142-143 // 564 // Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 565 // माहिलवुत्तंतो कहिओ, ततो गुरुर्भणति- माहिलभणिती मिच्छा, कहं! यदुक्तं- जीवात् कर्म न वियुज्यत इत्यादि, अत्र प्रत्यक्षविरोधिनी प्रतिज्ञा, यस्मादायुष्ककर्मवियोगात्मकं मरणमध्यक्षसिद्धमिति, हेतुरप्यनैकान्तिकः, अन्योऽन्याविभागसम्बद्धानामपि क्षीरोदकादीनामुपायतो वियोगदर्शनात्, दृष्टान्तोऽपि न साधनधर्मानुगतः, स्वप्रदेशस्य युक्तत्वासिद्धेः, ताद्रूप्येणानादिरूपत्वाद्भिन्नं च जीवात् कर्मेति, तथा यच्चोक्तं- 'जीवः कर्मणा स्पृष्टो न बध्यत इत्यादि' अत्रापि किं प्रतिप्रदेशंस्पृष्टो नभसेव उत त्वङ्मात्रे कञ्चकेनेव, यदि प्रतिप्रदेशं दृष्टान्तदाान्तिकयोरसाम्यम्, कञ्चकेन प्रतिप्रदेशमस्पृष्टत्वात्, अथ त्वग्मात्रे स्पृष्ट इति, ततो नापान्तरालगत्यनुयायि कर्म, पर्यन्तमात्रवर्त्तित्वाद्, बाह्याङ्गमलवत्, एवं च सर्वो जीवो मोक्षभाक्, कर्मानुगमरहितत्वात्, मुक्तवत्, तथाऽन्तर्वेदनाऽभावप्रसङ्गः, तन्निमित्तकाभावात्, सिद्धस्येव, न च भिन्नदेशस्यापि वेदनाहेतुत्वं युज्यते,शरीरान्तरगतेनातिप्रसङ्गात्, नच स्वकृतत्वं निबन्धनम्, अत्रान्तर्वर्तिप्रदेशानां कर्मयोगरहितानां कर्तृत्वानुपपत्तेः, तस्माद् यत् किञ्चिदेतदिति / एवं गेण्हिऊण सो विंझेण भणितो- एवं आयरिया भणंति, ततो सो तुण्हिक्को टिओ चिंतेइ- समप्पउ तो खोडेहामि, अन्नया नवमे पुव्वे साहूण पच्चक्खाणं वण्णिज्जइ, जहा- पाणाइवायं पच्चक्खामि जावजीवाए इत्यादि, गोष्ठामाहिलो भणति- नैवं सोहणं, किं तर्हि? भा०- पच्चक्खाणं सेयं अपरिमाणेण होइ कायव्वं / जेसिंतु परीमाणं तंदुटुं आससा होई॥१४४॥ वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, | तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः१४४ // 565 // माहिलवृत्तान्तः कथितः, ततो गुरुर्भणति- माहिलभणितिर्मिथ्या, कथं? 0 एवं गृहीत्वा स विन्ध्येन भणितः- एवमाचार्या भणन्ति, ततः स तूष्णीकः स्थितश्चिन्तयति- समाप्यतां ततः स्खलयिष्यामि, अन्यदा नवमे पूर्व साधूनां प्रत्याख्यानं वर्ण्यते, यथा प्राणातिपातं प्रत्याख्यामि यावज्जीवम्, नैवं शोभनम् / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। | नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्यः 144 श्रीआवश्यक प्रत्याख्यानं श्रेयः, अपरिमाणेन कालावधिं विहाय कर्तव्यम्, एवं क्रियमाणं श्रेयो भवति, येषां तु परिमाणं प्रत्याख्याने तत् नियुक्ति त्याख्यानं दुष्ट अशोभनम्, किमिति?, यतस्तत्र आससा होइ त्ति अनुस्वारलोपादाशंसा भवति, प्रयोगश्च-यावज्जीवकृताभाष्यश्रीहारि० वधिप्रत्याख्यानमाशंसादोषदुष्टम्, परिमाणपरिच्छिन्नावधित्वात्, श्वः सूर्योदयात् परत: पारयिष्यामीत्युपवासप्रत्याख्यानवत्, वृत्तियुतम् तस्मादपरिमाणमेव प्रत्याख्यानं श्रेयः, आशंसारहितत्वात्, तीरितादिविशुद्धोपवासादिवदिति गाथार्थः॥ एवं पन्नवेंतो विंझेण भाग-२ // 566 // भणिओ-न होति एयं एवं जं तुमे भणियं, सुण, एत्थंतरंमि य जंतस्स अवसेसं नवमपुव्वस्स तंसमत्तं, ततो सो अभिनिवेसेण पूसमित्तसयासं चेव गंतूण भणइ- अण्णहा आयरिएहिं भणियं अन्नहा तुमं पण्णवेसि // उपन्यस्तश्चानेन तत्पुरतः स्वपक्षः, तत्राऽऽचार्य आह-ननु यदुक्तं भवता- 'यावजीवं कृतावधिप्रत्याख्यानमाशंसादोषदुष्टमित्यादि' एतदयुक्तम्, यतः कृतप्रत्याख्यानानांसाधूनां नाशंसा-मृताः सेविष्याम इति, किन्तु मृतानां देवभवे मा भूव्रतभङ्ग इति कालावधिकरणम्, अपरिमाणपक्षे तु भूयांसो दोषाः, कथं?, अपरिमाणमिति कोऽर्थः?, किं यावच्छक्तिः उत अनागताद्धा आहोश्विदपरिच्छेदः?, यदि यावच्छक्तिरस्ति, एवं सति शक्तिमितकालावध्युपगमादस्मन्मतानुवाद एव, आशंसादोषोऽपि काल्पनिकस्तुल्यः, अनागताद्धापक्षेऽपि भवान्तरेऽवश्यंभावी व्रतभङ्गः, अपरिच्छेदपक्षेऽपि कालानियमात् व्रतभङ्गादयो दोषा इति। एवं आयरिएहिं भणिए न पडिवजइ, ततो जेऽवि अण्णगच्छेल्लया थेरा बहुस्सुया ते पुच्छिया भणंति- एत्तियं चेव, ततो सो P Oएवं प्रज्ञापयन् विन्ध्येन भणितः न भवत्येतत् एवं यत्त्वया भणितम्, शृणु, अत्रान्तरे च यत्तस्यावशिष्टं नवमपूर्वस्य तत्समाप्तम्, ततः सोऽभिनिवेशेन पुष्पमित्रसकाशमेव लगत्वा भणति- अन्यथाऽऽचार्यभणितमन्यथा त्वं प्रज्ञापयसि। एवमाचार्यैर्भणिते न प्रतिपद्यते, ततो येऽपि अन्यगच्छीयाः स्थविरा बहुश्रुतास्ते पृष्टा भणन्ति- एतावदेव, ततः स. // 566 // Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 567 // भणति-तुब्भे किंजाणह?, तित्थगरेहिं एत्तियं भणियं जहाऽहं भणामि, ते भणंति-तुमंन याणसि, मा तित्थगरे आसाएहि, 0.3 उपोद्घातजाहेन ठाइ ताहे संघसमवाओकओ, ततोसव्वसंघेण देवयाए काउस्सग्गो कओजा भद्दिया सा आगया भणति-संदिसहत्ति, नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमताहे सा भणिया- वच्च तित्थगरं पुच्छ-किं जं गोट्ठामाहिलो भणति तं सच्चं किं जं दुब्बलियापूसमित्तप्पमुहो संघोत्ति, ताहे द्वारम् निह्नवसाभणइ- मम अणुग्गहं देह काउसग्गंगमणापडिघायनिमित्तं, तओ ठिया काउस्सग्गं, ताहे सा भगवंतं पुच्छिऊण आगया . वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 भणति- जहा संघो सम्मावादी, इयरो मिच्छावादी, निलओ एस सत्तमओ, ताहे सो भणति- एसा अप्पिड्डिया वराई, काल निह्नवमतानि, एयाए सत्ती गंतूणं?, तोविन सद्दहइ, ताहे संघेण बज्झो कओ, ततो सो अणालोइयपडिक्वंतो कालगतो। गतः सप्तमो. तदादिपुरुषनिह्नवः, भणिताश्च देशविसंवादिनो निह्नवाः, साम्प्रतमनेनैव प्रस्तावेन प्रभूतविसंवादिनो बोटिका भण्यन्ते, तत्र कदैते ग्रामकालाः। भाष्य: 145 सञ्जाता इति प्रतिपादयन्नाह भा०- छव्वाससयाइं नवुत्तराई तइया सिद्धिं गयस्स वीरस्स। तो बोडियाण दिट्ठीरहवीरपुरे समुप्पण्णा // 145 // निगदसिद्धैव, तत्र यथा बोटिकानां दृष्टिरुत्पन्ना तथा संग्रहगाथयोपदर्शयन्नाह भणति- यूयं किं जानीथ, तीर्थकरैरेतावद्भणितं यथाऽहं भणामि, ते भणन्ति- त्वं न जानासि, मा तीर्थकरान् आशातय, यदा न तिष्ठति तदा सङ्घसमवायः कृतः, ततः सर्वसङ्केन देवतायाः कायोत्सर्गः कृतो, या भद्रिका सा आगता भणति- संदिशतेति, तदा सा भणिता- व्रज तीर्थकर पृच्छ- किं यत् गोष्ठमाहिलो भणति तत्सत्यं किं यदुर्बलिकापुष्पमित्रप्रमुखः सङ्घ इति?, तदा सा भणति- ममानुग्रहं दत्त कायोत्सर्गं गमनाप्रतिघातनिमित्तम्, ततः स्थिताः कायोत्सर्गम्, तदा सा भगवन्तं पृष्ट्वा // 567 // / आगता भणति- यथा सङ्घः सम्यग्वादी, इतरो मिथ्यावादी, निह्नव एष सप्तमकः, तदा स भणति- एषाऽल्पर्द्धिका वराकी कैतस्याः शक्तिर्गन्तुम्, ततोऽपि न श्रद्दधाति, तदा सङ्केन बाह्यः कृतः, ततः सोऽनालोचितप्रतिक्रान्तः कालगतः। Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 568 // 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 783 निह्नवमतानि, तदादिपुरुषग्रामकालाः। भाष्य:१४६ - भा०- रहवीरपुरं नयरं दीवगमुजाण अज्जकण्हे य। सिवभूइस्सुवहिंमि य पुच्छा थेराण कहणा य॥१४६ // रहवीरपुर नगरं, तत्थ दीवगमुजाणं, तत्थ अज्जकण्हाणामायरिया समोसढा, तत्थ य एगो सहस्समल्लो सिवभूती नाम, तस्स भज्जा, सा तस्स मायं वड्डेइ-तुज्झ पुत्तो दिवसे 2 अडरत्ते एइ, अहं जग्गामि छुहातिया अच्छामि, ताहे ताए भण्णति-मा दारं देजाहि, अहं अज्ज जग्गामि, सा पसुत्ता, इयरा जग्गइ, अड्डरते आगओ बारं मग्गइ, मायाए अंबाडिओ-जत्थ एयाए वेलाए उग्घाडियाणि दाराणि तत्थ वच्च, सो निग्गओ, मग्गंतेण साहुपडिस्सओ उग्घाडिओ दिट्ठो, वंदित्ता भणति-पव्वावेह मं, ते नेच्छंति, सयं लोओ कओ, ताहे से लिंगं दिण्णं, ते विहरिया। पुणो आगयाणं रण्णा कंबलरयणं से दिण्णं, आयरिएण किं एएण जतीणं?, किं गहियंति भणिऊण तस्स अणापुच्छाए फालियं निसिज्जाओ य कयाओ, ततो कसाईओ। अन्नया जिणकप्पिया वणिज्जंति, जहा-'जिणकप्पिया य दुविहा पाणीपाया पडिग्गहधरा य / पाउरणमपाउरणा एक्केक्का ते भवे दुविहा॥१॥ दुगतिगचउक्कपणगं नवदसएक्कारसेव बारसगं / एए अट्ठ विकप्पा जिणकप्पे होंति उवहिस्स // 2 // केसिंचि 0 रथवीरपुर नगरम्, तत्र दीपकाख्यमुद्यानम्, तत्र आर्यकृष्णा नामाचार्याः समवसृताः, तत्र चैकः सहस्रमल्लः शिवभूतिर्नाम, तस्य भार्या, सा तस्य मातरं कलहयति- तव पुत्रो दिवसे दिवसेऽर्धरात्रे आयाति, अहं जागर्मि क्षुधार्दिता तिष्ठामि, तदा तया भण्यते- मा दारं पिधाः, अहमद्य जागर्मि, सा प्रसुप्ता, इतरा जागर्ति, अर्धरात्रे आगतो द्वारं मार्गयति, मात्रा निर्भर्त्सतः- यत्रैतस्यां वेलायामुद्घाटितानि द्वाराणि तत्र व्रज, स निर्गतः, मार्गयता साधुप्रतिश्रय उद्घाटितो दृष्टः, वन्दित्वा भणति- प्रव्राजयत माम, ते नेच्छन्ति, स्वयं लोचः कृतः, तदा तस्मै लिङ्गं दत्तम्, ते विहृताः। पुनरागतेषु राजा कम्बलरत्नं तस्मै दत्तम् , आचार्येण किमेतेन यतीनां? किं गृहीतमिति भणित्वा तमनापृच्छ्य स्फाटितं निषद्याश्च कृताः, ततः कषायितः। अन्यदा जिनकल्पिका वर्ण्यन्ते, यथा -जिनकल्पिकाश्च द्विविधाः पाणिपात्राः पतग्राहधराश्च / सप्रावरणा अप्रावरणा एकैकास्ते भवेयुर्द्विविधाः॥१॥ द्विकः त्रिकः चतुष्कः पञ्चको नवको दशक एकादशक एव द्वादशकः / एतेऽष्ट विकल्पा जिनकल्पे भवन्त्युपधे / / 2 // केषाश्चि-- 8 // 568 // Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 569 // दुविहो उवही रयहरणं पोत्तिया य, अन्नेसिं तिविहो-दो तेचेव कप्पोवडिओ, चउविहे दो कप्पा, पंचविहे तिण्णि, नवविहे 0.3 उपोद्धातरयहरणमुहपत्तियाओ, तहा- 'पत्तं पत्ताबंधो पायट्ठवणं च पायकेसरिया। पडलाइं रयत्ताणं च गोच्छओ पायणिज्जोगो॥ | नियुक्ति:, 0.3.7 सप्तम१॥ दसविहे कप्पो वट्टितो, एगारसविहे दो, बारसविहे तिन्नि / एत्थंतरे सिवभूइणा पुच्छिओ-किमियाणिं एत्तिओ उवही द्वारम् निह्नवधरिज्जति?,चेण जिणकप्पो न कीरइ, गुरुणा भणियं-ण तीरइसोइयाणिं वोच्छिन्नो, ततो सो भणति-किं वोच्छिज्जति? वक्तव्यता। नियुक्ति: 783 अहं करेमि, सो चेव परलोगस्थिणा कायव्वो, किं उवहिपडिग्गहेण?, परिग्गहसब्भावे कसायमुच्छाभयाइया बहुदोसा, निहवमतानि, अपरिग्गहत्तं च सुए भणियं, अचेला य जिणिंदा, अतो अचेलया सुंदरत्ति, गुरुणा भणिओ-देहसब्भावेऽवि कसायमुच्छाइया तदादिपुरुषकस्सवि हवंति, तो देहोऽवि परिच्चइयव्वोत्ति, अपरिग्गहत्तं च सुते भणियं, धम्मोपकरणेवि मुच्छा न कायव्वत्ति, जिणावि ग्रामकालाः। भाष्य:१४६ गंतेण अचेला,जओ भणियं-'सव्वेवि एगदूसेण निग्गया जिणवरा इत्यादि' एवं थेरेहिं कहणा से कतत्ति गाथार्थः॥ एवंपि पण्णविओ कम्मोदएण चीवराणि छड्डत्ता गओ, तस्सुत्तरा भइणी, उज्जाणे ठियस्स वंदिया गया, तं दळूण तीएवि चीवराणि विविध उपधिः रजोहरणं मुखवस्त्रिका च, अन्येषां त्रिविधः- द्वौ तावेव कल्पो वर्धितः, चतुर्विधे द्वौ कल्पौ, पञ्चविधे त्रयः, नवविधे रजोहरणमुखवस्त्रिके, तथापात्रं पात्रबन्धः पात्रस्थापनं च पात्रकेशरिका / पटला रजस्त्राणं च गोच्छकः पात्रनिर्योगः।। 1 / / दशविधे कल्पो वर्धितःएकादशविधे द्वौ, द्वादशविधे त्रयः / अत्रान्तरे शिवभूतिना पृष्टः- किमिदानीमेतावानुपधिर्धियते, येन जिनकल्पो न क्रियते, गुरुणा भणितं- न शक्यते, स इदानीं व्युच्छिन्नः, ततः स भणति- किं व्युच्छिद्यते?, अहं 8 करोमि, स एव परलोकार्थिना कर्त्तव्यः, किमुपधिपरिग्रहेण?, परिग्रहसद्भावे कषायमूर्छाभयादिका बहवो दोषाः, अपरिग्रहत्वं च श्रुते भणितम्, अचेलाश्च जिनेन्द्राः, अतोऽचेलता सुन्दरेति, गुरुणा भणितः- देहसद्भावेऽपि कषायमूर्छादयः कस्यचित् भवन्ति, ततो देहोऽपि परित्यक्तव्य इति, अपरिग्रहत्वं च सूत्रे भणितम्, धर्मोपकरणेऽपि // 569 // मूर्छा न कर्त्तव्येति, जिना अपि नैकान्तेनाचेलाः, यतो भणितं-'सर्वेऽपि एकदूष्येण निर्गता जिनाश्चतुर्विंशतिः, एवं स्थविरैः कथना तस्मै कृतेति। एवमपि प्रज्ञापितः | कर्मोदयेन चीवराणि त्यक्त्वा गतः, तस्योत्तरा भगिनी, उद्यानस्थिताय वन्दितुं गता, तं दृष्ट्वा तयाऽपि चीवराणि Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 570 // छड्डियाणि, ताहे भिक्रवं पविट्ठा, गणियाए दिट्ठा, मा अम्ह लोगो विरजिहित्ति उरे से पोत्ती बद्धा, ताहे सा नेच्छइ, तेण भणियं-अच्छउ एसा, तव देवयाए दिण्णा, तेण य दो सीसा पव्वाविया-कोडिन्नो कोट्टवीरे य, ततो सीसाण परंपराफासो जाओ, एवं बोडिया उप्पण्णा॥ अमुमेवार्थमुपसंजिहीर्षुराह मूलभाष्यकार:___ भा०-ऊहाए पण्णत्तं बोडियसिवभूइउत्तराहि इमं / मिच्छादसणमिणमो रहवीरपुरे समुप्पण्णं // 147 // भा०- बोडियसिवभूईओ बोडियलिंगस्स होइ उप्पत्ती / कोडिण्णकोट्टवीरा परंपराफासमुप्पणा // 148 // ऊहया स्वतर्कबुद्ध्या प्रज्ञप्तं प्रणीतं बोटिकशिवभूत्युत्तराभ्यामिदं मिथ्यादर्शनम्, इणमो त्ति एतच्च क्षेत्रतोरथवीरपुरे समुत्पन्नमिति गाथार्थः / / बोटिकशिवभूतेः सकाशात् बोटिकलिङ्गस्य भवत्युत्पत्तिः, वर्तमाननिर्देशप्रयोजनं पूर्ववत्, पाठान्तरं वा बोडियलिंगस्स आसि उप्पत्ती ततः कौडिन्यः कुट्टवीरश्च, 'सर्वो द्वन्द्वो विभाषया एकवद्भवती'ति कौण्डिन्यकोट्टवीरं तस्मात्, परम्परास्पर्शआचार्यशिष्यसम्बन्धलक्षणमधिकृत्योत्पन्ना- सञ्जाता, बोटिकदृष्टिरध्याहरणीयेति गाथार्थः॥ साम्प्रतं निह्नवक्तव्यता निगमयन्नाह नि०- एवं एए कहिया ओसप्पिणीए उ निण्हया सत्त / वीरवरस्स पवयणे सेसाणं पव्वयणे णत्थि॥७८४॥ एवं उक्तेन प्रकारेण एते अनन्तरोक्ताः कथिताः प्रतिपादिताः, अवसर्पिण्यामेव निवाः सप्त अमी वीरवरस्य प्रवचने तीर्थे, शेषाणां अर्हतां प्रवचने नत्थि त्ति न सन्ति, यद्वा नास्ति निह्नवसत्तेति गाथार्थः॥ त्यक्तानि, तदा भिक्षायै प्रविष्टा, गणिकया दृष्ट्वा, माऽस्मासु लोको विरङ्गीदिति उरसि तस्या वस्त्रं बद्धम्, तदा सा नेच्छति, तेन भणितं- तिष्ठत्वेतत् तुभ्यं देवतया दत्तम्, तेन च द्वौ शिष्यौ प्रव्राजितौ- कौण्डिन्यः कोट्टवीरश्च, ततः शिष्याणां परम्परास्पर्शो जातः, एवं बोटिका उत्पन्नाः / 0.3 उपोद्घातनियुक्ति:, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। भाष्यः 147-148 नियुक्ति: 784 निहनवदृष्ट्युपसंहारः, प्रत्येकदोषास्तत्फलंच। // 570 // Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 571 // नि०- मोत्तूणमेसिमिक्वं सेसाणं जावजीविया दिट्ठी / एक्केक्कस्स य एत्तोदो दो दोसा मुणेयव्वा // 785 // 0.3 उपोद्धातमुक्त्वैषामेकं गोष्ठामाहिलं निह्नवाधमं शेषाणां जमालिप्रभृतीनां प्रत्याख्यानमङ्गीकृत्य यावज्जीविका दृष्टिः, नापरिमाणं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमप्रत्याख्यानमिच्छन्तीति भावना, आह- प्रकरणादेवेदमवसीयते किमर्थमस्योपन्यास इति?, उच्यते, प्रत्यहमुपयोगेन द्वारम् निह्नवप्रत्याख्यानस्योपयोगित्वान्मा भूत् कश्चित् तथैव प्रतिपद्येत (त्तेति), अतो ज्ञाप्यते-निह्नवानामपि प्रत्याख्याने इयमेव दृष्टिः, वक्तव्यता। नियुक्तिः एकैकस्य च एत्तो त्ति अतोऽमीषांमध्ये द्वौ द्वौ दोषौ विज्ञातव्यौ, मुक्त्वैकमिति वर्तते, भावार्थं तु वक्ष्यामः, परस्परतो यथाऽऽहुर्बहुरता 785-786 जीवप्रदेशिकान्- भवन्तः कारणद्वयान्मिथ्यादृष्टयः, यद्भणथ- एकप्रदेशो जीवः, तथा क्रियमाणं च कृतमित्येवं सर्वत्र निहनवयोज्यम्, गोष्ठामाहिलमधिकृत्यैकैकस्य त्रयो दोषा इति यथाहुर्बहुरतान् गोष्ठामाहिला:- दोषत्रयाद् भवन्तो मिथ्यादृष्टयः / दृष्ट्युपसंहारः, प्रत्येकदोषायत् कृतं कृतमिति भणतः तथा बद्धं कर्म वेद्यते यावज्जीवं च प्रत्याख्यानमिति गाथार्थः। तत्रैता दृष्टयः किं संसाराय स्तत्फलंच। आहोस्विदपवर्गायेत्याशङ्कानिवृत्त्यर्थमाह नि०- सत्तेया दिट्ठीओ जाइजरामरणगब्भवसहीणं / मूलं संसारस्स उ भवंति निग्गंथरूवेणं // 786 // सप्तैता दृष्टयः, बोटिकास्तु मिथ्यादृष्टय एवेति न तद्विचारः, जातिजरामरणगर्भवसतीना मिति, जातिग्रहणान्नारकादिप्रसूतिग्रह इत्यतो गर्भवसतिग्रहणमदुष्टं मूलं कारणम्, भवन्तीति योगः, मा भूत् सकृद्भाविनीनां जातिजरामरणगर्भवसतीनां मूलमिति प्रत्ययः अत आह- संसारस्स उ संसरणं संसार:- तिर्यग्नरनारकामरभवानुभूतिरूपः प्रदीर्घो गृह्यते, तस्यैव तुशब्दस्या 8 // 571 // वधारणार्थत्वात्, निर्ग्रन्थरूपेणेति गाथार्थः॥ आह- एते निह्नवाः किं साधवः? उत तीर्थान्तरीयाः? उत गृहस्था इति?, उच्यते, न साधवः, यस्मात् साधूनामेकस्याप्यर्थाय कृतमशनादि शेषाणामकल्प्यम्, नैवं निह्नवानामिति, आह च Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नि०-पवयणनीहूयाणं जंतेसिं कारियं जहिंजत्थ। भजं परिहरणाए मूले तह उत्तरगुणे य॥७८७ // 0.3 उपोद्घातनियुक्ति पवयणनीहूयाणं ति निहूयंति देशीवचनमकिञ्चित्करार्थे, ततश्च प्रवचनं- यथोक्तं क्रियाकलापं प्रत्यकिञ्चित्कराणां यद् नियुक्तिः, भाष्य 0.3.7 सप्तमश्रीहारिक अशनादि तेषां कारितं यस्मिन् काले यत्र क्षेत्रे तद् भाज्यं विकल्पनीयं परिहरणया, कदाचित् परिहियते कदाचिन्नेति, यदि वृत्तियुतम् द्वारम् निह्नवलोको न जानाति यथैते निह्नवाः साधुभ्यो भिन्नास्तदा परिहियते, अथ च जानाति तदान परिहियत इति, अथवा परिहरणा- वक्तव्यता। भाग-२ // 572 // नियुक्तिः परिभोगोऽभिधीयते, यत उक्तं-धारणा उवभोगो परिहरणा तस्स परिभोगो तत्र भाज्यं मूले मूलगुणविषयमाधाकर्मादि तथा 1 787-788 उत्तरगुणविषयं च क्रीतकृतादीत्यतो नैते साधवः, नापिगृहस्था गृहीतलिङ्गत्वात्, नापितीर्थान्तरीयाः, नान्यतीर्थ्याः, यतस्तद- निह्नवअर्थाय यत् कृतं तत् कल्प्यमेव भवति, अतोऽव्यक्ता एत इति गाथार्थः॥ आह- बोटिकानां यत् कारितं तत्र का वार्ता?, दृष्ट्युपसंहारः, प्रत्येकदोषाउच्यते स्तत्फलंच। नि०-मिच्छादिट्ठीयाणं जंतेसिं कारियं जहिं जत्थ / सव्वंपितयं सुद्धं मूले तह उत्तरगुणे य॥७८८ ॥दारं // नियुक्तिः 789 नैगमसंग्रह8 मिथ्यादृष्टीनां बोटिकानां यद् अशनादि तेषां कारितं यस्मिन् काले यत्र क्षेत्रे सर्वमपि तत् शुद्धं-कल्प्यमिति भावना, मूलगुणविषयं व्यवहारातथोत्तरगुणविषयंचेति गाथार्थः / उक्तं समवतारद्वारम्, अधुनाऽनुमतद्वारं व्याख्यायते-तत्र यद्यस्य नयस्य सामायिकं मोक्षमार्ग- स्त्रिविधम्। त्वेनानुमतं तदुपदर्शयन्नाह नि०- तवसंजमो अणुमओ निग्गंथं पवयणंच ववहारो।सढुजुसुयाणं पुण निव्वाणं संजमो चेव ॥७८९॥दारं॥ तापयतीति तपः तपःप्रधानः संयमस्तपःसंयमः असौ अनुमतः अभीष्टो मोक्षाङ्गतयेति, निर्ग्रन्थानामिदं नैर्ग्रन्थ्यं-आर्हतमिति (c) धारणमुपभोगः परिहरणं तस्य परिभोगः / // 57 Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 573 // भावना, किं?- प्रवचनं श्रुतमित्यर्थः, चशब्दोऽनुक्तसम्यक्त्वसामायिकसमुच्चायार्थः, ववहारो त्ति एवं व्यवहारो व्यवस्थितः, 0.3 उपोद्घातव्यवहारग्रहणाच्च तदधोवर्तिनैगमसंग्रहनयद्वयमपि गृहीतं वेदितव्यम्, ततश्चैतदुक्तं भवति- नैगमसंग्रहव्यवहारास्त्रिविधमपि नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमसामायिकं मोक्षमार्गतयाऽनुमन्यन्ते, तपःसंयमग्रहणाच्चारित्रसामायिकम्, प्रवचनग्रहणाद् श्रुतसामायिकम्, चशब्दात् / द्वारम् निवसम्यक्त्वसामायिकम्, आह- यद्येवं किमिति मिथ्यादृष्टयः?, उच्यते, यतो व्यस्तान्यप्यनुमन्यन्ते, नसापेक्षाण्येव,शब्दऋजू- वक्तव्यता। नियुक्ति: 790 सूत्रयोः पुनः कारणे कार्योपचारात् निर्वाणमार्ग एव निर्वाणं संयम एवेत्यनुमतम्, ऋजुसूत्रमुल्लङ्यादौ शब्दोपन्यासः शेषो आत्मा परितननयानुमतसंग्रहार्थः, एतदुक्तं भवति-ऋजुसूत्रादयः सर्वे चारित्रसामायिकमेव मोक्षमार्गत्वेनानुमन्यन्ते, नेतरे द्वे, तद्भावेऽपि सामायिकम्। मोक्षाभावात्, तथाहि-समग्रज्ञानदर्शनलाभेऽपि नानन्तरमेव मोक्षः, किन्तु सर्वसंवररूपचारित्रावाप्त्यनन्तरमेव, अतस्तद्भावभावित्वात् तदेव मोक्षमार्ग इति गाथार्थः // द्वारं / / 'उद्देसे निद्देसे य' इत्याधुपोद्घातनियुक्तिप्रथमद्वारगाथावयवार्थो गतः, इदानीं द्वितीयद्वारगाथाप्रथमावयवः किमिति द्वारं व्याख्यायते-किं सामायिकं?, किं तावज्जीवः? उताजीवः? अथोभयं? उतानुभयं?, जीवाजीवत्वेऽपि किं द्रव्यं? उत गुण इत्याशङ्कासम्भवे सत्याह नि०-आया खलु सामइयं पच्चक्खायंतओ हवइ आया। तं खलु पञ्चक्खाणं आवाए सव्वदव्वाणं // 790 // आत्मा जीवः खलुशब्दोऽवधारणे, आत्मैव-जीव एव सामायिकमित्यजीवादिपूर्वोक्तविकल्पव्यवच्छेदः, पच्चक्खायंतओ हवइ आयत्ति स च प्रत्याचक्षाण:- प्रत्याख्यानं कुर्वन् 'क्रियमाणं कृत'मिति क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदाद् वर्तमानस्यै-8 // 573 // वातीतापत्तेः कृतप्रत्याख्यानोऽपि गृह्यते, स एव च परमार्थत आत्मा, श्रद्धानज्ञानसावधनिवृत्तिस्वस्वभावावस्थितत्वात्, शेषः संसारी पुनरात्मैव न भवति, प्रचुरघातिकर्मभिस्तस्य स्वाभाविकगुणतिरस्करणात्, अतो द्वितीयाऽऽत्मग्रहणम्, तंख Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 574 // वक्तव्यता। पच्चक्खाणं ति खलुशब्दः सामायिकस्य जीवपरिणतित्वज्ञापनार्थः, तत् प्रत्याख्यानं जीवपरिणतिरूपत्वाद्विषयमधिकृत्य 0.3 उपोद्धातआवाए सव्वदव्वाणं ति सर्वद्रव्याणामापाते-आभिमुख्येन समवाये, निष्पद्यत इति वाक्यशेषः, तस्य श्रद्धेयज्ञेयक्रियोपयोगित्वात्। नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमसर्वद्रव्याणामिति / आह-किंसामायिकमिति स्वरूपप्रश्ने प्रस्तुते सति विषयनिरूपणमस्यान्याय्यम्, अप्रस्तुतत्वाद्, बाह्य द्वारम् निह्नवशास्त्रवत्, उच्यते, अप्रस्तुतत्वादित्यसिद्धम्, तथाहि-सामायिकस्य विषयनिरूपणं प्रस्तुतमेव, सामायिकस्याङ्गभूतत्वात्, भाष्य:१४९ सामायिकस्वात्मवदित्यलं विस्तरेण, इति गाथार्थः // तत्र यदुक्तं ‘आत्मा खलु सामायिक'मिति, तत्र यथाभूतोऽसौ नियुक्ति: 791 सामायिकं तथाभूतमभिधित्सुराह मूलभाष्यकार: व्रतविषयः ____ भा०-सावजजोगविरओ तिगुत्तो छसुसंजओ। उवउत्तो जयमाणो आया सामाइयं होई // 149 // सर्वजीवादिः। सावद्ययोगविरतः अवद्यं मिथ्यात्वकषायनोकषायलक्षणं सहावद्येन सावधो योगस्तद्विरत:- तद्विनिवृत्तः, त्रिभिः- मनोवाक्कायैर्गुप्तः षट्सु-जीवनिकायेषु संयतः- प्रयत्नवान्, तथाऽवश्यंकर्तव्येषु योगेषु सदोपयुक्तः, यतमानश्च तेष्वेवासेवनया, इत्थम्भूत एवात्मा सामायिकं भवतीति गाथार्थः ॥साम्प्रतं यदुक्तं तंखलुपच्चक्खाणं आवाए सव्वदव्वाणं ति, तत्र साक्षान्महाव्रतरूपंचारित्रसामायिकमधिकृत्य सर्वद्रव्यविषयतामस्योपदर्शयन्नाह नि०- पढमंमि सव्वजीवा बिइए चरिमे यसव्वदव्वाई। सेसा महव्वया खलु तदेक्कदेसेण दव्वाणं // 791 // प्रथमे प्राणातिपातनिवृत्तिरूपे व्रते विषयद्वारेण चिन्त्यमाने सर्वजीवाः त्रसस्थावरसूक्ष्मेतरभेदा विषयत्वेन द्रष्टव्याः, तदनुपालनरूपत्वात् तस्येति, तथा द्वितीये मृषावादनिवृत्तिरूपे चरिमे च परिग्रहनिवृत्तिरूपे सर्वद्रव्याणि विषयत्वेन द्रष्टव्यानि, कथं?, नास्ति पञ्चास्तिकायात्मको लोक इति मृषावादस्य सर्वद्रव्यविषयत्वात्, तन्निवृत्तिरूपत्वाच्च द्वितीयव्रतस्य, तथा // 574 // Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 575 // मूर्छाद्वारेण परिग्रहस्यापि सर्वद्रव्यविषयत्वाच्चरमव्रतस्य च तन्निवृत्तिरूपत्वादशेषद्रव्यविषयतेति पूर्वार्द्धभावना। सेसा महव्वया 0.3 उपोद्धातखलु तदेक्कदेसेण दव्वाणं ति शेषाणि महाव्रतानि, खल्वित्यवधारणार्थः, तस्य च व्यवहितःसम्बन्धः, तेषामेकदेशस्तदेकदेशस्तेन नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमतदेकदेशेनैव हेतुभूतेन द्रव्याणाम्, भवन्तीति क्रियाध्याहारः, कथं?- तृतीयस्य ग्रहणधारणीयद्रव्यादत्तादानविरतिरूपत्वात्, द्वारम् निह्नवचतुर्थस्य च रूपरूपसहगतद्रव्यसम्बन्ध्यब्रह्मविरतिरूपत्वात्, षष्ठस्य च रात्रिभोजनविरतिरूपत्वादिति पश्चार्द्धभावना, इति वक्तव्यता। नियुक्ति: 792 गाथार्थः॥ एवं चारित्रसामायिकं निवृत्तिद्वारेण सर्वद्रव्यविषयं श्रुतसामायिकमपि श्रुतज्ञानात्मकत्वात् सर्वद्रव्यविषयमेव द्रव्यार्थिकसम्यक्त्वसामायिकमपि सर्वद्रव्याणां सगुणपर्यायाणां श्रद्धानरूपत्वात् सर्वविषयमेवेत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- तत्र पर्यायार्थिकसामायिकमजीवादिव्युदासेन जीव एवेत्युक्तम्, तस्य च नयमतभेदेन द्रव्यगुणप्राप्तौ सकलनयाधारद्रव्यार्थिकपर्यायार्थि योर्द्रव्यगुण सामायिकत्वे काभ्यां स्वरूपव्यवस्थोपस्थापनायाह वादः। नि०-जीवो गुणपडिवन्नो णयस्स दव्वट्ठियस्स सामइयं / सोचेव पज्जवणयट्ठियस्स जीवस्स एस गुणो॥७९२॥ जीवः आत्मा, गुणैः प्रतिपन्नः- आश्रितः- गुणप्रतिपन्नः, गुणाश्च सम्यक्त्वादयः खल्वौपचारिकाः, नयस्य द्रव्यार्थिकस्य / सामायिकमिति वस्तुत आत्मैव सामायिकम्, गुणास्तु तद्व्यतिरेकेणानवगम्यमानत्वान्न सन्त्येव, तत्प्रतिपत्तिरपि तस्य भ्रान्ता, चित्रे निम्नोन्नतभेदप्रतिपत्तिवदिति भावना, स एव सामायिकादिर्गुणः पर्यायार्थिकनयस्य, परमार्थतो यस्माज्जीवस्य एष गुण / इति, उत्तरपदप्रधानत्वात् तत्पुरुषस्य, यथा तैलस्य धारेति, न तत्र धाराऽतिरेकेणापरं तैलमस्ति, एवं न गुणातिरिक्तो जीव इति, इत्थं चेदमङ्गीकर्तव्यमिति मन्यते, तथाहि-गुणातिरिक्तो जीवो नास्ति, प्रमाणानुपलब्धेः, रूपाद्यर्थान्तररूपघटवत्, तस्माद्गुणः सामायिकमिति हृदयम्, न तु जीव इति गाथार्थः॥साम्प्रतं पर्यायार्थिक एव स्वं पक्षं समर्थयन्नाह // 575 // Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 576 // नि०- उप्पाजंति वयंति य परिणम्मति य गुणा ण दव्वाई। दव्वप्पभवा य गुणा ण गुणप्पभवाइंदव्वाइं॥७९३॥ 0.3 उपोद्घातउत्पद्यन्ते व्ययन्ते च, अनेनोत्पादव्ययरूपेण परिणमन्ति च गुणाः, चशब्द एवकारार्थः स चावधारणे, तस्य चैवं प्रयोगः नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमगुणा एव न द्रव्याण्युत्पादव्ययरूपेण परिणमन्तीति, अतस्त एव सन्ति, उत्पादव्ययपरिणामत्वात्, पत्रनीलतारक्ततादिवत्, द्वारम् निह्नवतदतिरिक्तस्तु गुणा नास्त्येव, उत्पादव्ययपरिणामरहितत्वाद्, वान्धेयादिवत्, किञ्च दव्वप्पभवा य गुणा न द्रव्यात् प्रभवो येषां वक्तव्यता। | नियुक्तिः ते द्रव्यप्रभवाः, चशब्दो युक्त्यन्तरसमुच्चये, गुणा न भवन्ति, तथा गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, नैवेति वर्तते, अतो न कारणत्वं | 793-794 नापिकार्यत्वं द्रव्याणामित्यभावः,सतः कार्यकारणरूपत्वात्, अथवा द्रव्यप्रभवाश्च गुणा न, किन्तु गुणप्रभवाणि द्रव्याणि, द्रव्यार्थिक | पर्यायार्थिकप्रतीत्यसमुत्पादोपजातगुणसमुदये द्रव्योपचारात्, तस्माद् गुणः सामायिकमिति गाथार्थः / एवं पर्यायार्थिकेन स्वमते योर्द्रव्यगुणप्रतिपादिते सति द्रव्यार्थिक आह- द्रव्यं प्रधानं न गुणाः, यस्मात् सामायिकत्वे वाद:। नि०-जंजंजेजे भावे परिणमइपओगवीससा दव्वं / तंतह जाणाइ जिणो अपज्जवे जाणणा नत्थि॥७९४॥दारं / / यद् यद् यान् यान् भावान् विज्ञानघटादीन् परिणमति प्रयोगविस्रसातो द्रव्यं तत्, प्रयोगेन घटादीन् विश्रसातोऽभ्रेन्द्रधनुरादीन्, द्रव्यमेव तदुत्प्रेक्षितपर्यायमुत्फणविफणकुण्डलितादिपर्यायसमन्वितसर्पद्रव्यवत्, तथाहि-न तत्र केचनोत्फणादयःसर्पद्रव्यातिरिक्ताः सन्ति, निर्मूलत्वात्, किन्तु तदेव तत्र परमार्थसदिति, किञ्च- तत् तथैव अन्वयप्रधानं पर्यायोपसर्जनं जानाति / परिच्छिनत्ति जिनः अपज्जवे जाणणा णत्थि त्ति अपर्याये-निराकारे 'जाणणा नत्थि'त्ति परिज्ञा नास्ति, न च ते पर्यायाः तत्र // 576 // वस्तुनि सन्तो द्रव्यमेव, तदाकारवत्, ततश्च तदेव सत्, केवलिनाऽप्यवगम्यमानत्वात्, केवलस्वात्मवत्, तस्माज्जीव एव सामायिकमिति गाथार्थः॥अथवा 'उप्पजंति'त्ति इयमेव गाथा द्रव्यार्थिकमतेन व्याख्यायते- द्रव्यार्थिकवादी पर्यायार्थिक Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.3.7 सप्तम // 577 // वादिनं प्रत्याह-गुणा न सन्त्येव, कुतो?, यस्मादुत्पद्यन्ते व्ययन्ते च, अनेनोत्पादव्ययपरिणामेन परिणमन्ति गुणा एव, न०.३ उपोद्घातद्रव्याणि, ततश्च तान्येव सन्ति, सततमवस्थितत्वाद्, अपरोपादेयत्वात्, द्रव्यप्रभवाश्च गुणाः परोपादाना वर्तन्ते, न गुणप्रभ नियुक्तिः, वाणि द्रव्याण्यपरोपादानत्वात्, तस्मादात्मैव सामायिकमिति गाथार्थः॥एवमवगतोभयनयमतश्चोदक आह-किमत्र तत्त्व द्वारम् निह्नवमिति?, अत्रोच्यते-सामायिकभावपरिणतः आत्मासामायिकम्, यस्माद्यत्सत्तद्रव्यपर्यायोभयरूपमिति, तथा चागमः- वक्तव्यता। नियुक्ति: 795 नि०-जंजंजेजे भावे परिणमइपओगवीससा दव्वं / तं तह जाणाइ जिणो अपज्जवे जाणणा नत्थि // 795 // द्रव्यार्थिकयद् यद् यान् यान् भावान् आध्यात्मिकान् बाह्यांश्च परिणमति प्रयोगविस्रसा(तो)द्रव्यम्, भावार्थः पूर्ववत्, तत्तथापरिणाममेव | पर्यायार्थिकजानाति जिनः, अपर्याये परिज्ञा नास्ति, तस्मादुभयात्मकं वस्तु, केवलिना तथाऽवगतत्वादितिगाथार्थः ॥साम्प्रतं कतिविधमिति योर्द्रव्यगुण सामायिकत्वे द्वारमिति व्याख्यायते , तत्र वादः। नि०-सामाइयंचतिविहं सम्मत्त सुयंतहा चरित्तं च / दुविहं चेव चरित्तं अगारमणगारियं चेव / / 796 // नियुक्ति: 796 सम्यक्त्वसामायिकं प्राग्निरूपितशब्दार्थम्, चः पूरणे त्रिविधं त्रिभेदम्, सम्यक्त्वम्, अनुस्वारलोपात्, श्रुतं तथा चारित्रम्, चशब्दः श्रुत (3) स्वगतानेकभेदप्रदर्शनार्थः, तत्र सम्यक्त्वमिति सम्यक्त्वसामायिकम्, तद् द्विविधं- नैसर्गिकमधिगमजंच, अथवा दशविधं- चारित्राणि (2) सामायिकम्। एकैकस्यौपशमिकसास्वादनक्षायोपशमिकवेदकक्षायिकभेदभिन्नत्वात्, अथवा त्रिविधं-क्षायिकं क्षायोपशमिकमौपशमिकं च, कारकरोचकव्यञ्जकभेदं वा, श्रुतमिति श्रुतसामायिकम्, तच्च सूत्रार्थोभयात्मकत्वात् त्रिविधम्, अक्षरानक्षरादिभेदादनेकविधं चेति, चारित्रं इति चारित्रसामायिकम्, तच्च क्षायिकादि त्रिविधम्, सामायिकच्छेदोपस्थाप्यपरिहारविशुद्धिकसूक्ष्मसम्पराययथाख्यातभेदेन वा पञ्चविधम्, अथवा गृहीताशेषविकल्पं द्विविधं- अगारसामायिकमनगारसामायिकं च, तथा // 577 // Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 578 // चाह- दुविधं चेव चरित्तं अगारमणगारियं चेव द्विविधमेव चारित्रं मूलभेदेन, अगाः- वृक्षास्तैः कृतमगारं- गृहं तदस्यास्तीति 0.3 उपोद्घातमतुब्लोपादगार:-गृहस्थस्तस्येदं-आगारिकम्, इदंचानेकभेदम्, देशविरतेचित्ररूपत्वात्,अनगार:-साधुस्तस्येदं- आनगारिकं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमचैव। आह- सम्यक्त्वश्रुतसामायिके विहाय चारित्रसामायिकभेदस्य साक्षादभिधानं किमर्थं?, उच्यते, अस्मिन् सति द्वारम् निह्नवतयोर्नियमेन भाव इति ज्ञापनार्थम्, चरमत्वाद्वा यथाऽस्य भेद उक्त एवं शेषयोरपि वाच्य इति ज्ञापनार्थमिति गाथार्थः॥ वक्तव्यता। भाष्यः 150 साम्प्रतं मूलभाष्यकारः श्रुतसामायिकं व्याचिख्यासुस्तस्याध्ययनरूपत्वादाह नियुक्तिः भा०- अज्झयणंपिय तिविहं सुत्ते अत्थे य तदुभए चेव।सेसेसुवि अज्झयणेसु होइ एसेव निजुत्ती // 150 // 797-798 अध्ययनमपि च त्रिविधं सूत्रविषयमर्थविषयं च तदुभयविषयं चैव, अपिशब्दात् सम्यक्त्वसामायिकमप्यौपशमिकादिभेदात् / सामायिक स्वरूपं, बहुशो त्रिविधमिति / प्रक्रान्तोपोद्धातनिर्युक्तेरशेषाध्ययनव्यापितां दर्शयन्नाह-शेषेष्वपि चतुर्विंशतिस्तवादिष्वन्येषु वाऽध्ययनेषु भवति देशएषैव नियुक्तिः- उद्देशनिर्देशादिका निरुक्तिपर्यवसानेति / आह- अशेषद्वारपरिसमाप्तावतिदेशोन्याय्यः, अपान्तराले किमर्थ सामायिकम्। मिति?, उच्यते, मध्यग्रहणे आद्यन्तयोर्ग्रहणं भवती'ति न्यायप्रदर्शनार्थ इति गाथार्थः // द्वारम् / अधुना कस्येति द्वार प्रतिपाद्यते, तत्र यस्य तद् भवति तदभिधित्सयाऽऽह नि०- जस्स सामाणिओ अप्पा, संजमे नियमे तवे। तस्ससामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं॥७९७ // __ यस्य सामानिकः सन्निहितः, अप्रवसित इत्यर्थः, आत्मा जीवः, क्व?- संयमे मूलगुणेषु नियमे उत्तरगुणेषु तपसि अनशनादि // 578 // लक्षणे तस्य एवम्भूतस्याप्रमादिनः सामायिकं भवति, इति एवं केवलिभिर्भाषितमिति गाथार्थः॥ नि०-जोसमोसव्वभूएसु, तसेसुथावरेसु य / तस्ससामाइयं होइ, इइ केवलिभासियं // 798 // Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 579 // यः समः मध्यस्थः, आत्मानमिव परं पश्यतीत्यर्थः, सर्वभूतेषु सर्वप्राणिषु त्रसेषु द्वीन्द्रियादिषु स्थावरेषु च पृथिव्यादिषु, तस्य 0.3 उपोद्घातसामायिकं भवति, एतावत् केवलिभाषितमिति गाथार्थः // साम्प्रतं फलप्रदर्शनद्वारेणास्य करणविधानं प्रतिपादयन्नाह- नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमनि०- सावजजोगप्परिवजणट्ठा, सामाइयं केवलियं पसत्थं / गिहत्थधम्मा परमंतिणच्चा, कुजा बुहो आयहियं परत्थं // 799 // द्वारम् निह्नवसावद्ययोगपरिवर्जनार्थं सामायिकं कैवलिकं परिपूर्ण प्रशस्तं पवित्रम्, एतदेव हि गृहस्थधर्मात् परमं प्रधानं इति एवं ज्ञात्वा कुर्याद् , वक्तव्यता। बुधः विद्वान् आत्महितं आत्मोपकारकं परार्थं इति परः- मोक्षस्तदर्थम्, न तु सुरलोकाद्यवाप्त्यर्थम्, अनेन निदानपरिहारमाह, नियुक्तिः 799-800 इति वृत्तार्थः॥ 799 // परिपूर्णसामायिककरणशक्त्यभावे गृहस्थोऽपि गृहस्थसामायिकं करेमि भंते! सामाइयं सावज्ज | सामायिकजोगं पच्चक्खामि दुविहं तिविहेणंजाव नियमं पञ्जुवासामी'त्येवं कुर्यात्, आह- तस्य सर्वं त्रिविधं त्रिविधेन प्रत्याचक्षाणस्य | स्वरूपं, बहुशो देशको दोष इति?, उच्यते, प्रवृत्तकारम्भानुमत्यनिवृत्त्या करणासम्भव एव, तथा भङ्गप्रसङ्गदोषश्चेति / आह च सामायिकम्। नि०- सव्वंति भाणिऊणं विरई खलु जस्स सव्विया णत्थि। सोसव्वविरइवाईचुक्कड़ देसंच सव्वं च // 800 // सव्वं ति उपलक्षणात् सर्वं सावधं योगं प्रत्याख्यामि त्रिविधं त्रिविधेन, इत्येवं भाणिऊण अभिधाय विरतिः निवृत्तिः खलु यस्य सर्विका सर्वा नास्ति, प्रवृत्तकारम्भानुमतिसद्भावात्, स सर्वविरतिवादी चुक्कइ त्ति भ्रश्यति देसं च सव्वं चे ति देशविरतिं. सर्वविरतिंच, प्रतिज्ञाताकरणात् / आह-आगमे त्रिविधं त्रिविधेनेति गृहस्थप्रत्याख्यानमुक्तं तत्कथमिति?, उच्यते, स्थूलसावद्ययोगविषयमेव तत्, आह च भाष्यकार:- जति किंचिदप्पजोयणमपप्पं वा विसेसिउं वत्थु / पञ्चक्खेज्ज ण दोसो। सयंभुरमणादिमच्छव्व ॥१॥जो वा निक्खमिउमणो पडिमं पुत्तादिसंतइणिमित्तं / पडिवजिज्ज तओ वा करिज तिविहपि तिविहेणं॥२॥ 0 यदि किश्चिदप्रयोजनमप्राप्य वा विशेष्य वस्तु / प्रत्याचक्षीत न दोषः स्वयम्भूरमणादिमत्स्य इव // 1 // यो वा निष्क्रमितुमनाः प्रतिमां पुत्रादिसन्ततिनिमित्तम् / प्रतिपद्येत सको वा कुर्यात्रिविधमपि त्रिविधेन // 2 // 2 // 579 // 8 Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 580 // वक्तव्यता। 801-803 जो पुण पुव्वारद्धाणुज्झियसावज्जकम्मसंताणो। तदणुमतिपरिणतिं सो ण तरति सहसा णियत्तेउं॥ 3 // इत्यादि तथाऽपि गृहस्थ- 0.3 उपोद्घातसामायिकमपि परलोकार्थिना कार्यमेव, तस्यापि विशिष्टफलसाधकत्वाद्, आह च नियुक्तिकारः नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमनि०-सामाइयंमि उकए समणो इव सावओ हवइ जम्हा। एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुजा // 801 // द्वारम् निह्नवसामायिक एव कृते सति श्रमण इव श्रावको भवति, यस्मात् प्रायोऽशुभयोगरहितत्वात् कर्मवेदक इत्यर्थः, अनेन कारणेन / नियुक्तिः बहुशः अनेकधा सामायिकं कुर्यादिति गाथार्थः / किञ्च सामायिकनि०- जीवोपमायबहुलो बहुसोऽवि अबहुविहेसु अत्थेसुं। एएण कारणेणं बहुसो सामाइयं कुज्जा // 802 // स्वरूपं, बहुशो जीवः प्रमादबहुलः बहुशः अनेकधाऽपि च बहुविधेष्वर्थेषु- शब्दादिषु प्रमादवांश्चैकान्तेनाशुभबन्धक एव, अतोऽनेन कारणेन देशतत्परिजिहीर्षया बहुशः सामायिकं कुर्यात्-मध्यस्थो भूयादिति गाथार्थः॥ द्वारम् ।साम्प्रतं सङ्केपेण सामायिकवतोमध्यस्थस्य सामायिकम्। नियुक्तिः लक्षणमभिधित्सुराह 804-805 क्षेत्रदिक्कालनि०- जोणवि वट्टइरागे णविदोसे दोण्ह मज्झयारंमि ।सो होइ उ मज्झत्थो सेसा सव्वे अमज्झत्था॥८०३॥ गतिभव्ययो नापि वर्तते रागे नापि द्वेषे, किं तर्हि?- दोण्ह मज्झयारंमि द्वयोर्मध्य इत्यर्थः, स भवति मध्यस्थः, शेषाः सर्वेऽमध्यस्था इति | संज्ञयुच्छ्रास दृष्ट्याहारगाथार्थः॥ द्वारम् ॥साम्प्रतं क्व किं सामायिकमिति निरूपयन् द्वारगाथात्रयमाह पर्याप्तादिः। नि०-खेत्तदिसाकालगइभवियसण्णिऊसासदिट्ठिमाहारे। पजत्तसुत्तजम्मट्ठितिवेयसण्णाकसायाऊ॥८०४॥ // 580 // नि०-णाणे जोगुवओगे सरीरसंठाणसंघयणमाणे / लेसा परिणामे वेयणा समुग्घाय कम्मे य / / 805 / / - यः पुनः पूर्वारब्धानुज्झितसावद्यकर्मसंतानः। तदनुमतिपरिणति स न शक्नोति सहसा निवर्त्तयितुम् // 3 // Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 581 // नि०-णिव्वेढणमुव्वट्टे आसवकरणे तहा अलंकारे / सयणासणठाणत्थे चकम्मंते य किं कहियं // ८०६॥दारगाहाओ॥ 0.3 उपोद्धात नियुक्तिः, आसां समुदायार्थः क्षेत्रदिक्कालगतिभव्यसंज्ञिउच्छ्रासदृष्ट्याहारकानङ्गीकृत्याऽऽलोचनीयम्, किं व सामायिकमिति योगः, 0.3.7 सप्तम द्वारम् निवतथा पर्याप्तसुप्तजन्मस्थितिवेदसंज्ञाकषायायूंषि चेति, तथा ज्ञानं योगोपयोगौ शरीरसंस्थानसंहननमानानि लेश्याः परिणामं वेदनां समुद्धात वक्तव्यता। कर्म च क्रिया पूर्ववत्, तथा निर्वेष्टनोद्वर्त्तने अङ्गीकृत्वालोचनीयं-क्व किमिति? आश्रवकरणं तथाऽलङ्कार तथा शयनासनस्थान नियुक्ति: 806 क्षेत्रदिक्कालस्थानधिकृत्येति, तथा चङ्कमतश्च विषयीकृत्य किं सामायिकं क्व इत्यालोचनीयमिति समुदायार्थः। अवयवार्थं तु प्रतिद्वार गतिभव्य संज्ञयुच्छ्रासस्वयमेव वक्ष्यति-तत्रोर्ध्वलोकादिक्षेत्रमङ्गीकृत्य सम्यक्त्वादिसामायिकानां लाभादिभावमभिधित्सुराह दृष्ट्याहार पर्याप्तादिः। नि०-संमसुआणं लंभो उहुंच अहे अतिरिअलोए अ। विरई मणुस्सलोए विरयाविरई य तिरिएसुं। 807 // नियुक्तिः |807-808 सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः लाभः प्राप्तिः उड् च इत्यूर्ध्वलोके च अधे य त्ति अधोलोके च तिर्यग्लोके च, इयमत्र भावना सम्यक्त्वऊर्ध्वलोके मेरुसुरलोकादिषु ये सम्यक्त्वं प्रतिपद्यन्ते जीवास्तेषां श्रुताज्ञानमपि तदैव सम्यक्श्रुतं भवतीति, एवमधोलोकेऽपि महाविदेहाधोलौकिकग्रामेषु नरकेषु च ये प्रतिपद्यन्ते, एवं तिर्यग्लोकेऽपीति, विरई मणुस्सलोगे त्ति विरतिशब्देन सर्वविरति-- तिर्यक्ष्वपि, प्रतिपन्नास्त्रसामायिकं गृह्यते, तच्च लाभापेक्षया मनुष्यलोक एव भवति, नान्यत्र, मनुष्या एवास्य प्रतिपत्तार इति भावना, क्षेत्रनियमंतु याणां त्रिषु, चरणस्य द्रूयोः, विशिष्टश्रुतविदो विदन्ति, विरयाविरई य तिरिएसुंति विरताविरतिश्च देशविरतिसामायिकलक्षणा लाभविचारे तिर्यक्षु भवति, भजनो लोके। मनुष्येषु च केषुचित् / / // 581 // नि०- पुव्वपडिवनगा पुण तीसुवि लोएसुनिअमओ तिण्हं / चरणस्स दोसुनिअमा भयणिज्जा उड्डलोगंमि / / 808 // पूर्वप्रतिपन्नकास्तु त्रयाणां नियमेन त्रिष्वपि लोकेषु विद्यन्ते, चारित्रसामायिकं त्वधोलोकतिर्यग्लोकयोरेव, ऊर्ध्वलोके तु भाज्या विरतिनर मिश्र Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 582 // इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः॥ द्वारं / साम्प्रतं दिग्द्वारावयवार्थाभिधित्सया दिक्स्वरूपप्रतिपादनयाह 0.3 उपोद्धातनि०- नाम ठवणा दविए खेत्तदिसा तावखेत्त पन्नवए। सत्तमिया भावदिसासा होअट्ठारसविहाउ॥८०९॥ दारं॥ नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमनामस्थापने सुगमे दविए त्ति द्रव्यविषया दिक् द्रव्यदिक्, सा च जघन्यतस्त्रयोदशप्रदेशिकं दशदिक्प्रभं द्रव्यम्, तत्रैकैकः द्वारम् निह्नव वक्तव्यता। प्रदेशो विदिश्वेते चत्वारः, मध्ये त्वेक इत्येते पञ्च, चतसृषु च दिक्ष्वायतावस्थितौ द्वौ द्वाविति, आह च भाष्यकार:- तेरस नियुक्तिः 809 पदेसियं खलु तावतिएसुंभवे पदेसेसुं। जंदव्वं ओगाढं जहण्णगं तं दसदिसागं॥१॥अस्य चेयंस्थापनेति, उत्कृष्टतस्त्वनन्तप्रदेशिकमिति, खेत्तदिस त्ति क्षेत्रदिक्, साचानेकभेदा मेरुमध्याष्टप्रादेशिकरुचका बहियादिव्युत्तरश्रेण्या शकटोर्द्धि- (18) दिक्षु प्रतिपद्यमानः, 000_संस्थानाश्चतस्रो दिशः, चतसृणामप्यन्तरालकोणावस्थिता एकप्रदेशिकाश्छिन्नावलिसंस्थानाश्चतस्र एव विदिशः प्रतिपन्नोऽ"ऊर्ध्वं चतुःप्रदेशिकचतुरस्रदण्डसंस्थाना एकैव, अधोऽप्येवंप्रकारा द्वितीयेति, उक्तं च- अट्ठपदेसो रुयगो तिरियं / न्यतरस्याम्। लोगस्स मज्झयारंमि / एस पभवो दिसाणं एसेव भवे अणुदिसाणं // 1 // दुपदेसादिदुरुत्तर एकपदेसा अणुत्तरा चेव / चउरोल चउरो य दिसा चउरादि अणुत्तरा दोण्णि // 2 // सगडुद्धिसंठिताओ महादिसाओ भवंति चत्तारि / मुत्तावली य चउरो दो चेव य होन्ति रुयगनिभा॥३॥ इयं च स्थापनेति आसांच नामानि- इंदग्गेई जम्मा य णेरती वारुणी य वायव्वा / सोमा ईसाणाऽवि ®य विमला य तमा य बोद्धव्वा // 1 // इंदा विजयद्दाराणुसारतो सेसिया पदक्खिणतो। अट्ठवि तिरियदिसाओ उड्ढ विमला तमा चाधो॥ त्रयोदशप्रादेशिकं खलु तावत्सु भवेत्प्रदेशेषु / यद्रव्यमवगाढं जघन्यं तद्दशदिक्कम् // 1 // ॐ अष्टप्रदेशो रुचकस्तिर्यग्लोकस्य मध्ये। एष प्रभवो दिशामेष, एव // 582 // भवेदनुदिशाम् // 1 // द्विप्रदेशादिव्युत्तरैकप्रदेशाऽनुत्तरैव / चतसश्चतस्रो दिशश्च, चतुराये अनुत्तरे द्वे // 2 // शकटोर्द्धिसंस्थिता महादिशो भवन्ति चतस्रः / मुक्तावलीव चतम्रो द्वे एव भवतो रुचकनिभे // 3 // 0 ऐन्द्री आग्नेयी यमा च नैर्ऋती वारुणी च वायव्या। सोमा ईशानाऽपिच विमला च तमा (मी) च बोद्धव्या / / 1 // ऐन्द्री विजयद्वारानुसारतः शेषाः प्रदक्षिणतः। अष्टापि तिर्यग्दिशः ऊर्ध्वं विमला तमा चाधः // . Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 583 // 2 // तावखेत्त त्ति, ताप:- सविता तदुपलक्षिता क्षेत्रदिक् तापक्षेत्रदिक्, सा चानियता- जेसिं जत्ता सूरो उदेति तेसिंहवइ पुव्वा। 0.3 उपोद्घाततावक्खेत्तदिसाओ पदाहिणं सेसियाओसिं ॥१॥पण्णवए त्ति प्रज्ञापकस्य दिक् प्रज्ञापकदिक्- पण्णवओ जदभिमुहो सा पुव्वा / / नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तम10 सेसिया पदाहिणतो। तस्सेवणुगंतव्वा अग्गेयादी दिसा नियमा॥१॥सप्तमी भावदिक् सा भवत्यष्टादशविधैव, द्वारम् निव वक्तव्यता। दिश्यते अयममुक इति संसारी यया सा भावदिक्, सा चेत्थं भवत्यष्टादशविधा-पुढविजलजलण वाया नियुक्ति: 810 मूला खंधग्गपोरबीया य। बितिचउपंचेंदिय तिरियनारगा देवसंघाया॥१॥ संमुच्छिमकमाकम्मभूमगणरा दिनिक्षेपा, तहऽन्तरद्दीवा। भावदिसा दिस्सइ जं संसारी णिययमेताहिं ॥२॥ति गाथार्थः॥ इह च नामस्थापनाद्रव्य- (18) दिक्षु प्रतिपद्यमानः, दिग्भिरनधिकार एव, शेषासु यथासम्भवं सामायिकस्य प्रतिपद्यमानकः पूर्वप्रतिपन्नो वा वाच्यः, तत्र प्रतिपन्नोऽ"क्षेत्रदिशोऽधिकृत्य तावदाह न्यतरस्याम्। नि०- पुव्वाईआसुमहादिसासुपडिवजमाणओ होइ। पुव्वपडिवन्नओ पुण अन्नयरीए दिसाए उ॥८१०॥ पूर्वाद्यासु महादिक्षु विवक्षिते काले सर्वेषां सामायिकानां प्रतिपद्यमानको भवति, न तु विदिक्षु, तास्वेकप्रदेशिकत्वेन जीवावगाहनाभावात्, आह च भाष्यकार:- छिण्णावलिरुयगागिइदिसासु सामाइयं ण जंतासु। सुद्धासु णावगाहइ जीवो ताओ 2 // O येषां यतः सूर्य उदेति तेषां सा भवति पूर्वा / तापक्षेत्रदिशः प्रादक्षिण्येन शेषाः अनयोः॥१॥प्रज्ञापको यदभिमुखः सा पूर्वा शेषाः प्रदक्षिणतः। तस्या एवानुगन्तव्या आग्नेय्याद्या दिशो नियमात्॥१॥ 0 पृथ्वीजलज्वलनवातामूलानि स्कन्धानपर्वबीजानि च। द्वित्रिचतुष्पञ्चेन्द्रियाः तिर्यञ्चों नारका देवसंघाताः // 1 // 5 // संमूर्छजकर्माकर्मभूमिकनरास्तथान्तरद्वीपाः। भावदिक् दिश्यते यत् संसारी नियतमेताभिः / / 2 / / 0 छिन्नावलीरुचकाकृतिदिक्षु सामायिकं न यस्मात्तासु। शुद्धासु नावगाहते जीवः ताः Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.7 सप्तम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 584 // पुण फुसेजा // 1 // पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां दिशि भवत्येव, पुनःशब्दस्यैवकारार्थत्वादिति गाथार्थः ॥८१०॥तापक्षेत्रप्रज्ञा-2 0.3 उपोद्घातपकदिक्षु पुनरष्टसुचतुर्णामपिसामायिकानांपूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति,प्रतिपद्यमानकश्च सम्भवति,अधऊर्ध्वदिग्द्वये तुसम्यक्त्वश्रुत नियुक्तिः, सामायिकयोरेवमेव, देशविरतिसर्वविरतिसामायिकयोस्तु पूर्वप्रतिपन्नकः सम्भवति, प्रतिपद्यमानकस्तु नैवेति, उक्तं च- द्वारम् निलव वक्तव्यता। अट्ठसु चउण्ह नियमा पुव्वपवण्णो उ दोसु दोण्हेव / दोण्ह तु पुवपवण्णो सिय णण्णो तावपण्णवए॥१॥भावदिक्षु पुनरेकेन्द्रियेषु न नियुक्ति: 810 प्रतिपद्यमानको नापि पूर्वप्रतिपन्नश्चतुर्णामपि, विकलेन्द्रियेषु सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोः पूर्वप्रतिपन्नः सम्भवति नेतरः, | दिग्निक्षेपा, पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु सर्वविरतिवर्जानां पूर्वप्रतिपन्नोऽस्ति, प्रतिपद्यमानको भाज्यः, विवक्षितकाले नारकामराकर्मभूमिजान्तरद्वीप | (18) दिक्षु प्रतिपद्यमानः, कनरेषु सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्नकोऽस्त्येव, इतरस्तुभाज्यः, कर्मभूमिजमनुष्येषु चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्नोऽस्त्येव, प्रतिपद्य | प्रतिपन्नोऽमानकस्तु भाज्यः, सम्मूछिमेषु तूभयाभाव इति, उक्तं च- उभयाभावो पुढवादिएसु विगलेसु होज्ज उववण्णो। पंचेंदियतिरिएसं न्यतरस्याम्। णियमा तिण्हं सिय पवजे॥१॥णारगदेवाकम्मगअंतरदीवेसु दोण्ह भयणा उ। कम्मगणरेसु चउसुं मुच्छेसु तु उभयपडिसेहो // 2 // द्वारम्॥कालद्वारमधुना, तत्र कालस्त्रिविधः- उत्सर्पिणीकालः अवसर्पिणीकालः उभयावतोऽवस्थितश्चेति, तत्र भरतैरावतेषु विंशतिसागरोपमकोटीकोटिमानः कालचक्रभेदोत्सर्पिण्यवसर्पिणीगतः प्रत्येकं षड्डिधो भवति, तत्रावसर्पिण्यां सुषमसुषमाख्यश्चतुःसागरोपमकोटीकोटिमानःप्रवाहतः प्रथमः, सुषमाख्यस्त्रिसागरोपमकोटिकोटिमामानो द्वितीयः, सुषमदुष्षमाख्यस्तु सागरोपमकोटीकोटिद्वयमानस्तृतीयः, दुष्षमसुषमाख्यस्तु द्विचत्वारिंशद्वर्षसहस्रन्यूनसागरोपमकोटीकोटिमानश्चतुर्थः, // 584 // - पुनः स्पृशेत् // 1 // अष्टसु चतुर्णा नियमात्पूर्वप्रपन्नस्तु द्वयोर्द्वयोरेव / द्वयोस्तु पूर्वप्रपन्नः स्यात् नान्यस्तापप्रज्ञापकयोः // 1 // 7 उभयाभावः पृथ्व्यादिकेषु विकलेषु / भवेत् उपपन्न : / पञ्चेन्द्रियतिर्यक्षु नियमात् त्रयाणां स्यात्प्रतिपद्यमाने // 1 // नारकदेवाकर्मकान्तरद्वीपेषु द्वयोर्भजना तु / कर्मजनरेषु चतुर्णां संमूर्छषु तूभयप्रतिषेध // 2 // Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 585 // दुष्षमाख्यस्त्वेकविंशतिवर्षसहस्रमानः पञ्चमः, दुष्षमदुष्षमाख्यः पुनरेकविंशतिवर्षसहस्रमान एव षष्ठ इति, अयमेव 10.3 उपोद्धातचोत्क्रमेणोत्सर्पिण्यामपि यथोक्तसङ्ख्योऽवसेयः काल इति, अवस्थितस्तु चतुर्विधः, तद्यथा-सुषमसुषमाप्रतिभागः सुषमा नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमप्रतिभागः सुषमदुषमाप्रतिभागः दुष्षमसुषमाप्रतिभागश्चेति,तत्र प्रथमो देवकुरूत्तरकुरुषु द्वितीयो हरिवर्षरम्यकयोः तृतीयो द्वारम् निवहैमवतैरण्यवतयोः चतुर्थो विदेहेष्विति, तत्रेत्थमनेकधा काले सति यस्य सामायिकस्य यस्मिन् काले प्रतिपत्तिरित्येतद वक्तव्यता। | नियुक्ति: 811 भिधित्सुराह दिनिक्षेपा, नि०-संमत्तस्स सुयस्स य पडिवत्ती छव्विहंमि कालंमि / विरइं विरयाविरई पडिवज्जइ दोसुतिसुवावि // 811 // | (18) दिक्षु प्रतिपद्यमानः, सम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च द्वयोरप्यनयोः सामायिकयोः प्रतिपत्तिः षड्डिधे-सुषमसुषमादिलक्षणे काले सम्भवति, सच प्रतिपत्ता प्रतिपन्नोऽसुषमसुषमादिषु देशन्यूनपूर्वकोट्यायुष्क एव प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नकास्त्वनयोर्विद्यन्त एव, विरतिं समग्रचारित्रलक्षणां तथा न्यतरस्याम्। विरताविरतिं देशचारित्रात्मिकां प्रतिपद्यते, कश्चित् द्वयोः कालयोस्त्रिषु, वाऽपि कालेषु, अपिः सम्भावने, अस्य चार्थमुपरिष्टाद्वक्ष्यामः, तत्रेयं प्रकृतभावना- उत्सर्पिण्यां द्वयोर्दुष्षमसुषमायां सुषमदुष्षमायां च, अवसर्पिण्यां त्रिषु सुषमदुष्षमायां दुष्षमसुषमायांदुष्षमायांचेति, पूर्वप्रतिपन्नस्तु विद्यत एव, अपिशब्दात् संहरणंप्रतीत्य पूर्वप्रतिपन्नकः सर्वकालेष्वेव सम्भवति, प्रतिभागकालेषु तु त्रिषु सम्यक्त्वश्रुतयोः प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नकस्त्वस्त्येव, चतुर्थे तु प्रतिभागे चतुर्विधस्यापि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नकस्तु विद्यत एव, बाह्यद्वीपसमुद्रेषु तु काललिङ्गरहितेषुत्रयाणां प्रतिपद्यमानकः॥५५॥ सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नकस्तु विद्यत एव, बाह्यद्वीपसमुद्रेषु तुकाललिङ्गरहितेषुत्रयाणांप्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति गाथार्थः॥ 811 // द्वारम् / साम्प्रतं गतिद्वारमुच्यते Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् वक्तव्यता। भाग-२ // 586 // ___नि०- चउसुविगतीसुणियमा सम्मत्तसुयस्स होइ पडिवत्ती। मणुएसु होइ विरती विरयाविरई य तिरिएसुं॥८१२॥ 0.3 उपोद्घातचतसृष्वपि गतिषु, नियमात् इति नियमग्रहणमवधारणार्थे चतसृष्वेव न मोक्षगताविति हृदयम्, सम्यक्त्वश्रुतयोर्भवति प्रतिपत्तिः, नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमसम्भवति विवक्षिते काल इत्यर्थः, अपिशब्दः पृथिव्यादिषु गत्यन्तर्गतेषु न भवत्यपीति सम्भावयति, पूर्वप्रतिपन्नकस्त्व- द्वारम् निह्नवनयोर्विद्यत एव, तथा मनुष्येषु भवति विरतिः- प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य मनुष्येष्वेव सम्भवति विरतिः समग्रचारित्रात्मिका, पूर्वप्रति नियुक्तिः पन्नापेक्षया तु सदा भवत्येव, विरताविरतिश्च देशचारित्रात्मिका तिर्यक्षु, भवतीत्यनुवर्तते, भावना मनुष्यतुल्येति गाथार्थः॥ 812-814 812 // भव्यसंज्ञिद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे नि०- भवसिद्धिओ उजीवो पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं / पडिसेहो पुण असण्णिमीसए सण्णि पडिवज्जे // 813 // | मिश्रं तिर्यक्षु भवसिद्धिको भव्योऽभिधीयते, भवसिद्धिकस्तु जीवः प्रतिपद्यते चतुर्णां सम्यक्त्वसामायिकादीनां अन्यतरत् एकं द्वे त्रीणि भव्यश्चत्वारि सर्वाणिवा, व्यवहारनयापेक्षयेत्थं प्रतिपाद्यते, नतु निश्चयतः केवलसम्यक्त्वसामायिकसम्भवोऽस्ति, श्रुतसामायिकानुगतत्वात्। संज्ञयु च्छासको च। तस्य, एवं संजयपि, यत आह-संन्नि पडिवज्जे, पूर्वप्रतिपन्नकस्तु भव्यसंज्ञिषु विद्यत एव, प्रतिषेधः पुनरसंज्ञिनि मिश्रकेऽभव्ये च, इदमत्र हृदयं- अन्यतमसामायिकस्य प्रतिपद्यमानकान् प्राक्प्रतिपन्नान् वाऽऽश्रित्य प्रतिषेधः असंज्ञिनि मिश्रके सिद्धे, यतोऽसौ न संज्ञी नाप्यसंज्ञी न भव्यो नाप्यभव्यः अतो मिश्रः, अभव्ये च, पुनःशब्दस्तु पूर्वप्रतिपन्नोऽसंज्ञी सास्वादनोज जन्मनि सम्भवतीति विशेषणार्थः, संज्ञी प्रतिपद्यत इति व्याख्यातमेवेति गाथार्थः॥८१३॥गतं द्वारद्वयं // उच्छ्रासदृष्टिद्वारद्वयाभिधित्सयाऽऽह नि०- ऊसासगणीसासग मीसग पडिसेह दुविह पडिवण्णो। दिट्ठीइ दोणया खलु ववहारो निच्छओचेव ॥८१४॥दारं // // 58 Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 587 // * उच्छृसितीति उच्छ्रासकः, निःश्वसितीति निःश्वासकः, आनापानपर्याप्तिपरिनिष्पन्न इत्यर्थः, स हि चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति वाक्यशेषः, मिश्रः खल्वानापानपर्याप्त्याऽपर्याप्तो भण्यते, तत्र प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य प्रतिषेधः, नासौ चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवतीति भावना, दुविहपडिवन्नो त्ति स एव द्विविधस्य सम्यक्त्वश्रुतसामायिकस्य प्रतिपन्नः- पूर्वप्रतिपन्नो भवति, देवादिर्जन्मकाल इति, अथवा 'मिश्रः' सिद्धः, तत्र चतुर्णामप्युभयथाऽपि प्रतिषेधः, द्विविधस्य दर्शनचारित्रसामायिकस्य शैलेशीगतः पूर्वप्रतिपन्नो भवति, असावपिच तावन्मिश्र एवेति / दृष्टौ विचार्यमाणायां द्वौ नयौ खलु विचारकौ- व्यवहारो निश्चयश्चैव, तत्राद्यस्य सामायिकरहितः सामायिकं प्रतिपद्यते, इतरस्य तद्युक्त एव, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादिति गाथार्थः।। ८१४॥गतं द्वारद्वयम्, साम्प्रतमाहारकपर्याप्तकद्वारद्वयं प्रतिपादयन्नाह नि०- आहारओ उजीवो पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं / एमेव य पज्जत्तो सम्मत्तसुए सिया इयरो।। 815 // आहारकस्तु जीवः प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत्, पूर्वप्रतिपन्नस्तु नियमादस्त्येव, एवमेव च पर्याप्तः षड्भिरप्याहारादिपर्याप्तिभिचतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, सम्मत्तसुए सिया इयरो त्ति इतरः- अनाहारकोऽपर्याप्तकश्च, तत्रानाहारकोऽपान्तरालगतौ सम्यक्त्वश्रुते अङ्गीकृत्य स्यात्- भवेत् पूर्वप्रतिपन्नः, प्रतिपद्यमानकस्तु नैवेति वाक्यशेषः, केवली तु समुद्धातशैलेश्यवस्थायामनाहारको दर्शनचरणसामायिकद्वयस्येति, अपर्याप्तोऽपि सम्यक्त्वश्रुते अधिकृत्य स्यात् पूर्वप्रतिपन्न इति गाथार्थः॥८१५॥गतं द्वारद्वयम्, साम्प्रतं सुप्तजन्मद्वारद्वयव्याचिख्यासयेदमाह नि०-णिद्दाए भावओऽवि य जागरमाणो चउण्हमण्णयरं / अंडयपोयजराउय तिग तिग चउरो भवे कमसो॥८१६ // इह सुप्तो द्विविधः- द्रव्यसुप्तो भावसुप्तश्च, एवं जाग्रदपीति, तत्र द्रव्यसुप्तो निद्रया, भावसुप्तस्त्वज्ञानी, तथा द्रव्यजागरो 0.3 उपोद्घात| नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 815-816 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संज्ञयुच्छासको च। // 587 // Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 588 // मिश्र तिर्यक्षु निद्रयारहितः, भावजागरः सम्यग्दृष्टिः, तत्र निद्रया भावतोऽपिच जाग्रत् चतुर्णां सामायिकानामन्यतरत् प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्न | 0.3 उपोद्घातस्त्वस्त्येवेत्यध्याहारः, अपिशब्दो विशेषणे, किं विशिनष्टि?- भावजागरः द्वयोः प्रथमयोः पूर्वप्रतिपन्न एव, द्वयस्य तु / नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमप्रतिपत्ता भवतीति, निद्रासुप्तस्तु चतुर्णामपि पूर्वप्रतिपन्नौ भवति, न तु प्रतिपद्यमानकः, भावसुप्तस्तूभयविकलः, नयमताद्वा द्वारम् निह्नवप्रतिपद्यमानको भवति, अलं विस्तरेण / जन्म त्रिविधं- अण्डजपोतजजरायुजभेदभिन्नम्, तत्र यथासङ्ख्यं तिग तिग चउरो भवे वक्तव्यता। नियुक्ति: 817 कमसो त्ति अण्डजा:-हंसादयः त्रयाणांप्रतिपद्यमानकाः सम्भवन्ति, पूर्वप्रतिपन्नास्तु सन्त्येव, पोतजा:- हस्त्यादयोऽप्येवमेव, सम्यक्त्वश्रुते जरायुजाः- मनुष्यास्तेऽपि चतुर्णामित्थमेव, औपपातिकास्तु प्रथमयोयोरेवमिति गाथार्थः / / 816 // स्थितिद्वारमधुनाऽऽह चतसृषु व्रतं नरे नि०- उक्कोसयट्टितीएपडिवजंते यणत्थि पडिवण्णो। अजहण्णमणुक्कोसे पडिवजंते य पडिवण्णे // 817 // भव्यश्चत्वारि आयुर्वर्जानां सप्तानां कर्मप्रकृतीनामुत्कृष्टस्थिति वश्चतुर्णामपि सामायिकानां पडिवजंते य णत्थि पडिवण्णोत्ति प्रतिपद्य- संजयुमानको नास्ति प्रतिपन्नश्च नास्तीति, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, आयुषस्तूत्कृष्टस्थितौ द्वयोः पूर्वप्रतिपन्न इति, अजघन्यो च्छासकीच। त्कृष्टस्थितिरेवाजघन्योत्कृष्टः स्थितिशब्दलोपात्, पडिवजंते य पडिवण्णो त्ति, स हि चतुर्णामपि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, प्रतिपन्नश्चास्त्येव, जघन्यायुष्कस्थितिस्तु न प्रतिपद्यते, न पूर्वप्रतिपन्नः, क्षुल्लकभवगत इति, शेषकर्मराशिजघन्यस्थितिस्तु देशविरतिरहितस्य सामायिकत्रयस्य पूर्वप्रतिपन्नः स्याद्, दर्शनसप्तकातिक्रान्तः क्षपकः अन्तकृत् केवली, तस्य तस्यामवस्थायां देशविरतिपरिणामाभावात्, जघन्यस्थितिकर्मबन्धकत्वाच्च जघन्यस्थितित्वं तस्य न तूपात्तकर्मप्रवाहापेक्षयेति, आह च // 588 // भाष्यकार:- ण जहण्णाउठिईए पडिवज्जइ णेव पुव्वपडिवण्णो। सेसे पुव्वपवण्णो देसविरतिवज्जिए होज्ज॥१॥ त्ति गाथार्थः / (r) न जघन्यायुः स्थितौ प्रतिपद्यते नैव पूर्वप्रतिपन्नः। शेषे पूर्वप्रतिपन्नो देशविरतिवर्जिते भवेत् // 1 / / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 589 // 817 // द्वारं / साम्प्रतं वेदसंज्ञाकषायद्वारत्रयं व्याचिख्यासुराह नि०- चउरोऽवि तिविहवेदे चउसुवि सण्णासु होइ पडिवत्ती। हेट्ठा जहा कसाएसु वण्णिय तह य इहयंपि।। 818 // चत्वार्यपि सामायिकानि त्रिविधवेदे स्त्रीपुंनपुंसकलक्षणे उभयथाऽपि, सन्तीति वाक्यशेषः, इयं भावना चत्वार्यपि सामायिकान्यधिकृत्य त्रिविधवेदे विवक्षिते काले प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, अवेदस्तु देशविरतिरहितानां त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नः स्यात्, क्षीणवेदः क्षपको, नतु प्रतिपद्यमानकः॥द्वारम् ॥तथा चतसृष्वपि संज्ञासु आहारभयमैथुनपरिग्रहरूपासु चतुर्विधस्यापि सामायिकस्य भवति प्रतिपत्तिः प्रतिपद्यमानको भवति, न न भवति, इतरस्त्वस्त्येव॥ द्वारम् ॥अधो यथा पढमिल्लुगाण उदये' इत्यादिना कषायेषु वर्णितम्, इहापि तथैव वर्णितव्यम्, समुदायार्थस्त्वयं-सकषायी चतुर्णामप्युभयथाऽपि भवति, अकषायी तु छद्मस्थवीतरागस्त्रयाणां पूर्वप्रतिपन्नो भवति, तु प्रतिपद्यमानकः। द्वारमिति गाथार्थः / / 818 // गतं द्वारत्रयम्, साम्प्रतमायुर्ज्ञानद्वारद्वयाभिधित्सयाऽऽह नि०-संखिज्जाऊ चउरो भयणा सम्मसुयऽसंखवासीणं / ओहेण विभागेण य नाणी पडिवज्जई चउरो॥८१९॥ सङ्ख्येयायुर्नरः चत्वारि प्रतिपद्यते, प्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति वाक्यशेषः, भयणा सम्मसुयऽसंखवासीणं ति भजना- विकल्पना सम्यक्त्वश्रुतसामायिकयोरसङ्ख्येयवर्षायुषाम्, इयं भावना-विवक्षितकालेऽसङ्ग्येयवर्षायुषांसम्यक्त्वश्रुतयोः प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति // द्वारं ॥ओहेण विभागेण य णाणी पडिवज्जए चउरो त्ति ओघेन- सामान्येन ज्ञानी प्रतिपद्यते चत्वार्यपि नयमतेन, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येव, विभागेन चाभिनिबोधिकश्रुतज्ञानी युगपदाद्यसामायिकद्वयप्रतिपत्ता सम्भवति, पूर्वप्रतिपन्नस्त्वस्त्येवेति, उपरितनसामायिकद्वयस्यापि प्रतिपद्यमानकः सम्भवति, इतरस्त्वस्त्येवेति, अवधिज्ञानी सम्यक्त्व | 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निववक्तव्यता। | नियुक्तिः 818-819 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संज्ञयुच्छासको च। // 589 // Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 590 // श्रुतसामायिकयोः पूर्वप्रतिपन्न एव न प्रतिपद्यमानकः, देशविरतिसामायिकं तु न प्रतिपद्यते, गुणपूर्वकत्वात् तदवाप्तेः, 0.3 उपोद्घातस्यात् पुनः पूर्वप्रतिपन्नः, सर्वविरतिसामायिकं तु प्रतिपद्यते, पूर्वप्रतिपन्नोऽपि भवति, मनःपर्यायज्ञानी देशविरतिरहितस्य | नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमत्रयस्य पूर्वप्रतिपन्न एव, न प्रतिपद्यमानकः, युगपद्वा सह तेन चारित्रं प्रतिपद्यते तीर्थकृद्, उक्तं च-पडिवन्नमि चरित्ते चउणाणी द्वारम् निह्नवजाव छउमत्थो त्ति, भवस्थः केवली पूर्वप्रतिपन्नः सम्यक्त्वचारित्रयोः न तु प्रतिपद्यमानक इति गाथार्थः॥ 819 // गतं / / वक्तव्यता। नियुक्तिः 820 द्वारद्वयम्, साम्प्रतं योगोपयोगशरीरद्वाराभिधित्सयाऽऽह सम्यक्त्वश्रुते नि०-चउरोऽवि तिविहजोगे उवओगदुगंमि चउर पडिवज्जे / ओरालिए चउक्कं सम्मसुय विउव्विए भयणा // 820 // चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं तिर्यक्षु चत्वार्यपि सामायिकानि सामान्यतः त्रिविधयोगे मनोवाकायलक्षणे सति प्रतिपत्तिमाश्रित्य विवक्षितकाले सम्भवन्ति, भव्यश्चत्वारि (ग्रन्थागू 8500) प्राक्प्रतिपन्नतां त्वधिकृत्य विद्यन्त एव, विशेषतस्त्वौदारिककाययोगवति योगत्रये चत्वार्युभयथाऽपि,8 संजयुवैक्रियकाययोगवति तु सम्यक्त्वश्रुते उभयथाऽपि, आहारककाययोगवति तु देशविरतिरहितानि त्रीणि सम्भवन्ति, तैजस च्छासको च। कार्मणकाययोग एव केवले अपान्तरालगतावाद्यं सामायिकद्वयं प्राक्प्रतिपन्नतामधिकृत्य स्यात्, मनोयोगे केवले न किञ्चित्, तस्यैवाभावाद्, एवं वाग्योगेऽपि, कायवाग्योगद्वये तु स्याद् द्वयमाद्यं प्राक्प्रतिपन्नतामधिकृत्य, सम्यक्त्वात् प्रतिपततो विकलेन्द्रियोपपातिषु घण्टालालान्यायेनेति विस्तरेणालम्॥ द्वारम् ॥उवओगदुगंमि चउरोपडिवज्जे त्ति उपयोगद्वये-साकारानाकारभेदे चत्वारि प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु विद्यत एव, अत्राह-'सव्वाओ लद्धीओ सागारोवओगोवउत्तस्स भवन्ती' त्यागमादनाकारोपयोगे सामायिकलब्धिविरोधः, उच्यते, प्रवर्धमानपरिणामजीवविषयत्वात् तस्यागमस्य, अवस्थितौ 0 प्रतिपन्ने चारित्रे चुतर्ज्ञानी यावच्छद्मस्थः / 8808088888888888888888808080 // 590 // Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 591 // पशमिकपरिणामापेक्षया चानाकारोपयोगे सामायिकलब्धिप्रतिपादनादविरोध इति, आह च भाष्यकार:- ऊसरदेसं दबेल्लयं 0.3 उपोद्धातच विज्झाइ वणदवो पप्प / इय मिच्छस्स अणुदए उवसमसंमं लहइ जीवो॥१॥अवस्थितपरिणामता चास्य-जंमिच्छस्साणुदओ | नियुक्तिः, 0.3.7 सम्ममण हायए तेण तस्स परिणामो। जं पुण सयमुवसंतं ण वड्डएऽवहितो तेणं॥२॥ दारं / / ओरालिए चउक्कं सम्मसुत विउव्विए भयणं त्ति द्वारम् निह्नवऔदारिके शरीरे सामायिकचतुष्कमुभयथाऽप्यस्ति,सम्यक्त्वश्रुतयोक्रियशरीरे भजना-विकल्पना कार्या, एतदुक्तं भवति- वक्तव्यता। सम्यक्त्वश्रुतयोक्रियशरीरी प्रतिपद्यमानकः पूर्वप्रतिपन्नश्चास्ति, उपरितनसामायिकद्वयस्य तु प्राक्प्रतिपन्न एव, नियुक्ति: 821 सम्यक्त्वश्रुते विकुर्वितवैक्रियशरीरश्चारणश्रावकादिः श्रमणोवा, न प्रतिपद्यमानकः, प्रमत्तत्वात्, शेषशरीरविचारो योगद्वारानुसारतोऽनु- चतसृषु व्रतं नरे सरणीय इति गाथार्थः // 820 // द्वारत्रयं गतम्, साम्प्रतं संस्थानादिद्वारत्रयावयवार्थप्रतिपादनायाह मिश्र तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि नि०- सव्वेसुवि संठाणेसुलहइ एमेव सव्वसंघयणे / उक्कोसजहण्णं वजिऊण माणं लहे मणुओ॥८२१॥दारं॥ संस्थितिः संस्थानं- आकारविशेषलक्षणम्, तच्च षोढा भवति, उक्तं च-समचउरंसे णग्गोहमंडले साइ वामणे खुज्जे / हंडेऽवि च्वासको च। य संठाणे जीवाणं छम्मुणेयव्वा // 1 // तुलं वित्थडबहुलं उस्सेहबहुं च मडहकुटुं च। हेडिल्लकायमडहं सव्वत्थासंठियं हुंडं // 2 // इत्यादि, तत्र सर्वेष्वपि संस्थानेषु लभते प्रतिपद्यते चत्वार्यपि सामायिकानि, प्राक्प्रतिपन्नोऽप्यस्तीत्यध्याहारः, एमेव सव्वसंघयणे त्ति एवमेव सर्वसंहननविषयो विचारो वेदितव्यः, तानि च षट् संहननानि भवन्तीति, उक्तं च-वज्जरिसभणारायं पढमं बितियं च Oऊषरदेशं दग्धं च विध्याति वनदवः प्राप्य। इति मिथ्यात्वस्यानुदये औपशमिकसम्यक्त्वं लभते जीवः // 1 // 0 यन्मिथ्यात्वस्यानुदयो न हीयते तेन तस्य परिणामः / यत्पुनः सदुपशान्तं न वर्धते अवस्थितस्तेन // 1 // 0 समचतुरस्र न्यग्रोधमण्डलं सादि वामनं कुब्जम्। हुण्डमपि च संस्थानानि जीवानां षड् ज्ञातव्यानि // 1 // तुल्यं विस्तारबहुलमुत्सेधबहुलं च मडभकोष्ठं च। अधस्तनकायमडभं सर्वत्रासंस्थितं हुण्डम् // 2 // 0 वज्रर्षभनाराचं प्रथम द्वितीयं च . संजयु // 591 // Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 592 // | रिसभणारायं / णाराय अद्धणारायं कीलिया तहय छेवट्ठ॥१॥ रिसभो उ होइ पट्टो वजं पुण कीलिया मुणेयव्वा / उभओमक्कडबंधं णारायं 0.3 उपोद्घाततं वियाणाहि॥२॥इह चेत्थम्भूतास्थिसञ्चयोपमितःशक्तिविशेषः संहननमुच्यतेन त्वस्थिसञ्चय एव, देवानामस्थिरहितानामपि नियुक्ति:, 0.3.7 सप्तमप्रथमसंहननयुक्तत्वात् / उक्कोसजहण्णं वज्जिऊण माणं लभे मणुओ त्ति उत्कृष्टं जघन्यं च वर्जयित्वा मानं- शरीरप्रमाणं लभते द्वारम् निह्नवप्रतिपद्यते मनुजः प्रकरणादनुवर्तमानं चतुर्विधमपि सामायिकम्, प्राक्प्रतिपन्नोऽपि विद्यत इति गाथार्द्धहृदयम्, अन्यथा वक्तव्यता। नारकादयोऽपि सामान्येन सामायिकद्वयं त्रीणि वा लभन्त एवेति, उक्तं च-किं जहण्णोगाहणगा पडिवजंति उक्कोसोगाहणगा नियुक्तिः 821 सम्यक्त्वश्रुते अजहण्णुक्कोसोगाहणग त्ति पुच्छा?, गोतमा! णेरइयदेवा ण जहण्णोगाहणगा किंचि पडिवजंति, पुवपडिवण्णगा पुण सिया सम्मत्तसुताण, चतसृष व्रतं नरे ते चेव अजहण्णुक्कोसोगाहणगा उक्कोसोगाहणगा य सम्मत्तसुते पडिवजंति, णो सेसेत्ति / पुव्वपडिवण्णगा दोवि दोण्हं चेव / तिरिएसुल मिश्रं तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि पुच्छा?, गोतमा! एगेंदिया तिसुवि ओगाहणासुण किंचि पडिवजंति, णावि पुवपडिवण्णगा। जहण्णोगाहणगा विगलिंदिया सम्मत्तसुयाणं संज्ञयुपुव्वपडिवण्णगा हवेज्जा ण पडिवज्जमाणगा, अजहण्णुक्कोसोगाहणगा उक्कोसोगाहणगा पुण ण पुव्वपडिवण्णा णावि पडिवज्जमाणगा, च्छासकौ च। सेसतिरिया जहण्णोगाहणगा सम्मत्तसुयाण पुव्वपडिवण्णगा होज्जा णो पडिवज्जमाणगा, अजहन्नुक्कोसोगाहणगा पुण तिण्हं दुहावि संति, ऋषभनाराचम् / नाराचमर्धनाराचं कीलिका तथैव सेवार्तम् // 1 // ऋषभस्तु भवति पट्टो वज्रं पुनः कीलिका ज्ञातव्या। उभयतो मर्कटबन्धो नाराचं तत् विजानीहि / / 20 किं जघन्यावगाहना प्रतिपद्यन्ते उत्कृष्टावगाहनका अजघन्योत्कृष्टावगाहना इति पृच्छा?, गौतम! नैरयिकदेवा न जघन्यावगाहनाः किञ्चित्प्रतिपद्यन्ते, पूर्वप्रतिपन्नकाः पुनः स्युः सम्यक्त्वश्रुतयोः, त एवाजघन्योत्कृष्टावगाहना उत्कृष्टावगाहनाश्च सम्यक्त्वश्रुते प्रतिपद्यन्ते, न शेषे इति / पूर्वप्रतिपन्नका द्वयेऽपि द्वयोरेव। तिर्यक्षु पृच्छा?, गौतम! एकेन्द्रियास्तिसृष्वप्यवगाहनासु न किञ्चित् प्रतिपद्यन्ते, नापि पूर्वप्रतिपन्नाः। जघन्यावगाहना विकलेन्द्रियाः सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, अजघन्योत्कृष्टावगाहना उत्कृष्टावगाहनाः पुनर्न पूर्वप्रतिपन्ना नापि प्रतिपद्यमानाः, शेषतिर्यचो जघन्यावगाहनाः सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, अजघन्योत्कृष्टावगाहनाः पुनस्त्रयाणां द्विधाऽपि सन्ति, - // 592 // Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 593 // उक्कोसोगाहणगा दोण्हं दुहावि। मणुएसु पुच्छा?, गोतमा! संमुच्छिममणुस्से पडुच्च तिसुवि ओगाहणासु चउण्हपि सामाइयाणं ण पुव्वपडिवण्णगा नो पडिवज्जमाणगा। गब्भवक्कंतिय जहण्णोगाहणमणूसा सम्मत्तसुयाण पुव्वपडिवण्णगा होज्जा णो पडिवज्जमाणगा, अजहण्णुक्कोसोगाहणगा पुण चउण्हवि दुधावि संति, उक्कोसोगाहणगा पुण दुण्हं दुधावी त्यादि, अलं प्रसङ्गेन // गतं द्वारत्रयम्, अधुना लेश्याद्वारावयवार्थमभिधित्सुराह नि०- सम्मत्तसुयं सव्वासुलहइ सुद्धासुतीसुय चरित्तं / पुव्वपडिवण्णगोपुण अण्णयरीए उ लेसाए॥८२२॥ सम्यक्त्वं च श्रुतं चेति एकवद्भावस्तत् सम्यक्त्वश्रुतं सर्वासु कृष्णादिलेश्यासु लभते प्रतिपद्यते, शुद्धासु तेजोलेश्याद्यासु तिसृष्वेव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, चारित्रं विरतिलक्षणम्, लभत इति वर्तते, एवं प्रतिपद्यमानकमधिकृत्य लेश्याद्वार निरूपितम्, अधुना प्राक्प्रतिपन्नमधिकृत्याऽऽह- पुव्वपडिवण्णओ पुण अण्णतरीए उ लेसाए पूर्वप्रतिपन्नकः पुनरन्यतरस्यां तु लेश्यायां-कृष्णाद्यभिधानायां भवति / आह- मतिश्रुतज्ञानलाभचिन्तायां शुद्धासु तिसृषु प्रतिपद्यमानक उक्तः कथमिदानी सर्वास्वभिधीयमानः सम्यक्त्वश्रुतप्रतिपत्ता न विरुध्यत इति?, उच्यते, तत्र कृष्णादिद्रव्यसाचिव्यजनिताऽऽत्मपूरिणामरूपां भावलेश्यामाश्रित्यासावुक्तः, इह त्ववस्थितकृष्णादिद्रव्यरूपां द्रव्यलेश्यामेव इत्यतो न विरोधः, उक्तं च- से णूणं भंते! किण्हलेसा णीललेस्सं पप्प णो तारूवत्ताए णो तावण्णत्ताए णो तागंधत्ताए णो तारसत्ताए णो ताफासत्ताए भुजो भुजो परिणमति?, हंता उत्कृष्टावगाहना द्वयोर्द्विधाऽपि / मनुजेषु पृच्छा?, गौतम! संमूर्छनजमनुष्यान् प्रतीत्य तिसृष्वप्यवगाहनासु चतुर्णामपि सामायिकादीनां न पूर्वप्रतिपन्ना न प्रतिपद्यमानाः / गर्भव्युत्क्रान्तिकजघन्यावगाहनमनुष्याः सम्यक्त्वश्रुतयोः पूर्वप्रतिपन्ना भवेयुर्न प्रतिपद्यमानाः, अजघन्योत्कृष्टावगाहनाः पुनश्चतुर्णामपि द्विधाऽपि सन्ति, उत्कृष्टावगाहनाः पुनर्द्वयोर्द्विधाऽपि / 0 अथ नूनं भदन्त! कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य न तद्रूपतया नो तद्वर्णतया न तद्गन्धतया न तद्रसतया न तत्स्पर्शतया भूयो भूयः परिणमति?, - 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। | नियुक्तिः 822 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संयुच्छासकौ च। Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 594 // गोतमा! किण्णलेस्सा णीललेस्सं पप्प णो तारूवत्ताए जाव परिणमति, से केणटेणं भंते! एवं वुच्चति- किण्हलेस्सा णीललेस्सं पप्प जाव 0.3 उपोद्घातणो परिणमइ?, गोतमा! आगारभावमायाए वा से सिया पलिभागमायाए वा से सिया, किण्हलेस्सा णं सा णो खलु णीललेसा, तत्थ / नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमलगता उसक्कति वा अहिसक्कइ वा, ते तेणटेणं गोतमा! एवं वुच्चति- किण्हलेस्सा णीललेस्सं पप्प जाव णो परिणमति, अयमस्यार्थः द्वारम् निह्नव'आगार' इत्यादि, आकार एव भाव आकारभावः, आकारभाव एव आकारभावमात्रम्, मात्रशब्दः खल्वाकारभावव्यति- वक्तव्यता। रिक्तप्रतिबिम्बादिधर्मान्तरप्रतिषेधवाचकः, अतस्तेनाकारभावमात्रेणैवासौ नीललेश्या स्यात्, न तु तत्स्वरूपापत्तितः, तथा 8 नियुक्ति: 822 सम्यक्त्वश्रुते प्रतिरूपो भागः प्रतिभागः, प्रतिबिम्बमित्यर्थः, प्रतिभाग एव प्रतिभागमात्रम्, मात्रशब्दो वास्तवपरिणामप्रतिषेधवाचकः, चतसृषु व्रतं नरे अतस्तेन प्रतिभागमात्रेणैव असौ नीललेश्या स्यात्, न तु तत्स्वरूपत एवेत्यर्थः, स्फटिकवदुपधानवशादुपधानरूप इति मिश्र तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि दृष्टान्तः ततश्चस्वरूपेण कृष्णलेश्यैवासौन नीललेश्या, किंतर्हि?, तत्रगतोत्सर्पति, किमुक्तं भवति?- तत्रस्थैव-स्वरूपस्थैव संज्ञयुनीललेश्यादि लेश्यान्तरं प्राप्योत्सर्पते इत्याकारभावं प्रतिबिम्बभागंवा नीललेश्यासम्बन्धिनमासादयतीत्यर्थः एवं नीललेसा च्छासकौ च। काउलेसं पप्प जाव णीललेसा णं सा णो खलु काउलेसा, तत्थ गता उस्सक्कइ वा ओसक्कइ वा अयं भावार्थ:- तत्र गतोत्सर्पति, किमुक्तं भवति?- तत्रस्थैव स्वरूपस्थैवोत्सर्पति, आकारभावं प्रतिबिम्बभागं वा कापोतलेश्यासम्बन्धिनमासादयति, - हन्त गौतम! कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य न तद्रूपतया यावत्परिणमति, अथ केनार्थेन भदन्त! एवं प्रोच्यते- कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य यावन्न परिणमति?, गौतम! आकारभावमात्रेण वा तस्याःस्यात् प्रतिभागमात्रेण वा तस्याः स्यात्, कृष्णलेश्या सा, न खलु नीललेश्या सा, तत्र गता अवष्वष्कति वा अभिष्वष्कति वा, // 594 // ॐ तत् तेनार्थेन गौतम! एवमुच्यते- कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य यावन्न परिणमति। 0 एवं नीललेश्या कापोतलेश्यां प्राप्य यावन्नीललेश्या सा न खलु कापोतलेश्या, तत्र गतोत्सर्पति वा अपसर्पति वा। Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 595 // तथाऽपसर्पति वा- नीललेश्यैव कृष्णलेश्यां प्राप्य, भावार्थस्तु पूर्ववत्, एवं काउलेसा तेउलेसं पप्प, तेउलेसा पम्हलेसं पप्प, पम्हलेसा सुक्कलेसं पप्प, एवं सुक्कलेसा पम्हलेसं पप्प भावार्थस्तु पूर्ववत्, एवं किण्हलेसा नीललेसं पप्प, किण्हलेसा काउलेसं पप्प, किण्हलेसा तेउलेसं पप्प, एवं जाव सुक्क लेसं पप्प, एवमेगेगा सव्वाहिं चारिज्जति, ततश्च सम्यक्त्वश्रुतं सर्वास्ववस्थितकृष्णादिद्रव्यलेश्यासु लभते नारकादिरपि, शुद्धासु तेजोलेश्याद्यासु तत्तद्रव्यसाचिव्यसञ्जातात्मपरिणामलक्षणासु तिसृषु च चारित्रम्, शेषं पूर्ववदिति गाथार्थः।। 822 // द्वारम् / साम्प्रतं परिणामद्वारावयवार्थं प्रतिदर्शयन्नाह नि०- वहुंते परिणाम पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं / एमेवऽवट्ठियंमिवि हायंति न किंचि पडिवज्जे // 823 // परिणामः- अध्यवसायविशेषः, तत्र शुभशुभतररूपतया वर्द्धमाने परिणामे प्रतिपद्यते स चतुर्णां सम्यक्त्वादिसामायिकानामन्यतरत्, एमेवऽवट्ठियमिवि त्ति एवमेवावस्थितेऽपि शुभे परिणामे प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरदिति, हायंतिण किंचि पडिवज्जे त्ति क्षीयमाणे शुभे परिणामे न किञ्चित् सामायिकं प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु त्रिष्वपि परिणामेषु भवतीति गाथार्थः॥ ८२३॥द्वारम् ॥अधुना वेदनासमुद्घातकर्मद्वारद्वयव्याचिख्यासयाऽऽह___ नि०- दुविहाएँ वेयणाए पडिवज्जइ सो चउण्हमण्णयरं। असमोहओऽवि एमेव पुव्वपडिवण्णए भयणा // 824 / / द्विविधायां वेदनायां- सातासातरूपायां सत्यां प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरतु, प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, असमोहतोऽवि एमेव त्ति असमवहतोऽप्येवमेव प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत्, प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, समवहतस्तु केवलिसमुद्धातादिना सप्तविधे न 0 एवं कापोतलेश्या तेजोलेश्यां प्राप्य, तेजोलेश्या पद्मलेश्यां प्राप्य, पद्मलेश्या शुक्ललेश्यां प्राप्य, एवं शुक्ललेश्या पद्मलेश्यां प्राप्य। 0 एवं कृष्णलेश्या नीललेश्यां प्राप्य कृष्णलेश्या कापोतलेश्यां प्राप्य कृष्णलेश्या तेजोलेश्यां प्राप्य, एवं यावत् शुक्ललेश्यां प्राप्य, एवमेकैका सर्वाभिश्चार्यते। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 823-824 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे| मिश्रं तिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संज्ञयुच्वासकौ च। // 595 // Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 596 // प्रतिपद्यते, किन्तु पुव्वपडिवण्णए भयण त्ति पूर्वप्रतिपन्नके समवहते विचारयितुमारब्धे भजना सेवना समर्थना कार्या, पूर्वप्रतिपन्नो 0.3 उपोद्धातभवतीत्यर्थः, सप्तविधत्वं पुनः समुद्धातस्य, यथोक्तं- केवलि कसायमरणे वेदण वेउव्वि तेय आहारे। सत्तविह समुग्घातो पन्नत्तो नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमवीयरागेहिं॥१॥ इह च पूर्वप्रतिपन्नके भजना, समवहतो हि सामायिकद्वयस्य त्रयस्य वा पूर्वप्रतिपन्नको भावनीय इति द्वारम् निह्नवगाथार्थः // ८२४॥गतं द्वारद्वयम्, निर्वेष्टनद्वारप्रतिपादनायाह वक्तव्यता। नियुक्तिः नि०-दव्वेण य भावेण य निवितो चउण्हमण्णयरं / नरएसु अणुव्वट्टे दुगंचउक्त्रं सिया उव्वट्टे // 825 // 825-826 द्रव्यतो भावतश्च निर्वेष्टयन् चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्चास्ति, द्रव्यनिर्वेष्टनं कर्मप्रदेशविसङ्गातरूपं भावनिर्वेष्टनं सम्यक्त्वश्रुते क्रोधादिहानिलक्षणम्, तत्र सर्वमपि कर्म निर्वेष्टयंश्चतुष्टयं लभते, विशेषतस्तदावरणं ज्ञानावरणं निर्वेष्टयन् श्रुतसामायिक चतसृषु व्रतं नरे मिश्रं तिर्यक्षु माप्नोति मोहनीयं तु शेषत्रयमिति, संवेष्टयंस्त्वनन्तानुबन्ध्यादीन्न प्रतिपद्यते, शेषकर्म त्वङ्गीकृत्योभयथाऽप्यस्ति॥द्वारम् // भव्यश्चत्वारि उद्वर्तनाद्वारमधुना नरकेषु अधिकरणभूतेष्वनुद्वर्तयन्, तत्रस्थ एवेत्यर्थः, नरकाद्वेति पाठान्तरम्, दुगं ति आद्यं सामायिकद्विकं / संज्ञयु च्छासकीच। प्रतिपद्यते, तदेव चाधिकृत्य पूर्वप्रतिपन्नो भवति, उद्वृत्तस्तु स्यात् कदाचित् चतुष्कं प्रतिपद्यते कदाचित् त्रिकम्, पूर्वप्रतिपन्नोऽप्यस्त्येवेति गाथार्थः॥ 825 // नि०- तिरिएसु अणुव्वट्टे तिगंचउक्त्रं सिया उ उव्वट्टे / मणुएसु अणुव्वट्टेचउरो ति दुगंतु उव्वट्टे // 826 // तिर्यक्षुगर्भव्युत्क्रान्तिकेषुसंशिष्वनुद्वृत्तः सन् त्रिकं आद्यं सामायिकत्रयमधिकृत्य प्रतिपत्ता प्राक्प्रतिपन्नश्च भवतीत्यध्याहारः, चउक्कं सिया उ उव्वट्टे उद्वृत्तस्तु मनुष्यादिष्वायातः स्यात् कदाचिच्चतुष्टयं स्यात् त्रिकं स्यात् द्विकमधिकृत्योभयथाऽपि भवतीति, (r) केवली कषायो मरणं वेदना वैक्रियं तैजस आहारकः / सप्तविधः समुद्धातः प्रज्ञप्तो वीतरागैः॥ 1 / / // 596 // Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 597 // मणुएसु अणुव्वट्टे चउरो ति दुगं तु उव्वट्टे मनुष्येष्वनुद्वत्तः सन् चत्वारि प्रतिपद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, त्रीणि द्विकम्, तुशब्दो विशेषणे, उद्वृत्तस्तिर्यग्नारकामरेष्वायातः त्रीणि द्विकं वाऽधिकृत्योभयथाऽपि भवतीति गाथार्थः / / 826 // नि०- देवेसु अणुव्वट्टेदुगं चउक्वं सिया उ उव्वट्टे। उव्वट्टमाणओ पुण सव्वोऽविन किंचि पडिवज्जे // 827 // देवेष्वनुद्वत्तः सन् द्विकं आद्यं सामायिकद्वयमाश्रित्योभयथाऽपि भवतीति क्रिया, चउक्कं सियाउ उव्वदे॒त्ति पूर्ववत्, उद्वर्तमानकः पुनरपान्तरालगतौ सर्वोऽप्यमरादिर्न किश्चित् प्रतिपद्यते, प्राक्प्रतिपन्नस्तु द्वयोर्भवतीति गाथार्थः ॥८२७॥द्वारम् ॥आश्रवकरणद्वारप्रतिपादनायाह नि०-णीसवमाणो जीवो पडिवजइ सो चउण्हमण्णयरं / पुव्वपडिवण्णओपुण सिय आसवओवणीसवओ॥८२८॥ निश्रावयन् यस्मात् सामायिकं प्रतिपद्यते, तदावरणं कर्म निर्जरयन्नित्यर्थः, शेषकर्म तु बध्नन्नपि जीव-आत्मा प्रतिपद्यते स चतुर्णामन्यतरत्, पूर्वप्रतिपन्नकः पुनः स्यादाश्रवको बन्धक इत्यर्थः, निःश्रावको वा, वाशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, आहनिर्वेष्टनद्वारादस्य को विशेष इति?, उच्यते, निर्वेष्टनस्य कर्मप्रदेशविसङ्घातरूपत्वात् क्रियाकालो गृहीतः, निःश्रवणस्य तु निर्जरारूपत्वान्निष्ठाकाल इति, अथवा तत्र संवेष्टनवक्तव्यताऽर्थतोऽभिहिताः, इह तु साक्षादिति गाथार्थः / / 828 // द्वारम् // अधुनाऽलङ्कारशयनासनस्थानचङ्कमणद्वारकदम्बकव्याचिख्यासयाऽऽह नि०- उम्मुक्कमणुम्मुक्के उम्मुंचंते य केसलंकारे। पडिवजेज्जऽन्नयरंसयणाईसुंपिएमेव / / 829 // उन्मुक्ते परित्यक्ते अनुन्मुक्ते अपरित्यक्ते अनुस्वारोऽलाक्षणिकः, उन्मुञ्चश्व केशालङ्कारान्, केशग्रहणं कटककेयूराद्युपलक्षणम्, प्रतिपद्येत अन्यतरच्चतुर्णां सयणादीसुपि एमेव त्ति शयनादिष्वपिद्वारेषु तिसृष्वप्यवस्थास्वेवमेव योजना कार्या, उन्मुक्तशयनोऽनु | 0.3 उपोद्घात| नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तम| द्वारम् निह्नव वक्तव्यता। | नियुक्तिः 827-829 सम्यक्त्वश्रुते चतसृषु व्रतं नरे मिश्रुतिर्यक्षु भव्यश्चत्वारि संजयुच्छासकीच। // 597 // Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 598 // न्मुक्तशयनः तथोन्मुञ्चन् चतुर्णामन्यतरत् प्रतिपद्यते प्राक्प्रतिपन्नश्च भवति, एवं शेषयोजना कार्या, इति गाथार्थः // 829 / / उपोद्घातनिर्युक्तौ द्वितीयद्वारगाथायां क्वेति द्वारं गतम्, अधुना केष्विति द्वारं व्याचिख्यासुराह नि०-सव्वगयं सम्मत्तंसुए चरित्ते ण पज्जवासव्वे / देसविरइंपडुच्चा दोण्हवि पडिसेहणं कुजा॥८३०॥ __ अथ केषु द्रव्येषु पर्यायेषु वा सामायिकमिति?, तत्र सर्वगतं सम्यक्त्वम्, सर्वद्रव्यपर्यायरुचिलक्षणत्वात् तस्य, तथा श्रुतसामायिके चारित्रे चारित्रसामायिकेन पर्यायाः सर्वे विषयाः, श्रुतस्याभिलाप्यविषयत्वाद्, द्रव्यस्य चाभिलाप्यानभिलाप्यपर्याययुक्तत्वात्, चारित्रस्यापि पढमंमि सव्वजीवा' इत्यादिना सर्वद्रव्यासर्वपर्यायविषयतायाः प्रतिपादितत्वात्, देशविरतिं प्रतीत्य द्वयोरपि-सकलद्रव्यपर्याययोः प्रतिषेधनं कुर्यात्, न सर्वद्रव्यविषयं नापि सर्वपर्यायविषयं देशविरतिसामायिकमिति भावना। आह-अयं सामायिकविषयः किंद्वारे प्ररूपित एवेति किं पुनरभिधानं? उच्यते, किंतदिति तत्र सामायिकं जातिमात्रमुक्तम्, विषयविषयिणोरभेदेन, इह पुनः सामायिकस्य किंद्वार एव द्रव्यत्वगुणत्वनिरूपितस्य ज्ञेयभावेन विषयाभिधानमिति, आह च भाष्यकार:- किं तन्ति जातिभावेण तत्थ इह णेयभावतोऽभिहितं। इह विसयविसयिभेदो तत्थाभेदोवयारो त्ति // १॥गाथार्थः ॥८३०॥केष्विति गतम्, कथं पुनः सामायिकमवाप्यते?, तत्र चतुर्विधमपि मनुष्यादिस्थानावाप्तौ सत्यामवाप्यत इतिकृत्वा तत्क्रमदुर्लभताख्यापनायाह नियुक्तिकारः नि०-माणुस्स खेत्त जाई कुलरूवारोग्गमाउयं बुद्धी।सवणोग्गह सद्धा संजमो य लोगंमि दुलहाई॥८३१॥ इंदियलद्धी निव्वत्तणा य पज्जत्ति निरुवहयखेमं / धायारोग्गंसद्धा गाहगउवओग अट्ठो य (अन्यदीया) 0 किं तदिति (द्वारे) जातिद्वारेण तत्रेह ज्ञेयभावतोऽभिहितम्। अत्र विषयविषयिभेदः तत्राभेदोपचार : इति // 1 // 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 830 सम्यक्त्वादि| विषयः। | नियुक्ति: 831 | मानुष्यार्य| क्षेत्रादिदुर्लभत्वे चोल्लकादिदृष्टान्ता:। // 598 // Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 599 // नि०- चोल्लग पासग धण्णे जूए रयणे य सुमिण चक्के य। चम्मजुगे परमाणू दस दिट्ठन्ता मणुयलंभे // 832 // 0.3 उपोद्घातमानुष्यं मनुजत्वं क्षेत्रं आर्य जातिः मातृसमुत्था कुलं पितृसमुत्थं रूपं अन्यूनाङ्गता आरोग्यं रोगाभावः आयुष्कं जीवितं बुद्धिः नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमपरलोकप्रवणा श्रवणं धर्मसम्बद्धं अवग्रहः तदवधारणं अथवा श्रवणावग्रहो- यत्यवग्रहः श्रद्धा रुचिः संयमश्च अनवद्यानुष्ठान द्वारम् निड्सवलक्षणः, एतानि स्थानानि लोके दुर्लभानि, एतदवाप्तौ च विशिष्टसामायिकलाभ इति गाथार्थः॥ 832 // अथ चैतानि वक्तव्यता। नियुक्तिः 832 दुर्लभानि- इन्द्रियलब्धिः पञ्चेन्द्रियलब्धिरित्यर्थः, निर्वर्तना च इन्द्रियाणामेव, पर्याप्तिः-स्वविषयग्रहणसामर्थ्यलक्षणा, निरुवहत मानुष्यार्यत्ति निरुपहतेन्द्रियता, क्षेमं विषयस्य ध्रातं सुभिक्षं आरोग्यं नीरोगता श्रद्धा भक्तिः ग्राहकः गुरुः उपयोगः श्रोतुस्तदभिमुखता क्षेत्रादिअट्ठो य त्ति अर्थित्वं च धर्म इति गाथार्थः॥ भिन्नकर्तृकी किलेयम् / जीवो मानुष्यं लब्ध्वा पुनस्तदेव दुःखेन लप्स्यते, दुर्लभत्वे चोल्लकादिबह्वन्तरायान्तरितत्वात्, ब्रह्मदत्तचक्रवर्तिमित्रब्राह्मणचोल्लकभोजनवत्, अत्र कथानकं-बभदत्तस्स एगो कप्पडिओ दृष्टान्ता:, ओलग्गओ, बहुसु आवतीसु अवत्थासु य सव्वत्थ सहायो आसि, सो य रज्जं पत्तो, बारससंवच्छरिओ अभिसेओ कओ, युगदृष्टान्तो गाथाभिः। कप्पडिओतत्थ अल्लियावंपिण लहति, ततोऽणेण उवाओ चिन्तितो, उवाहणाओधए बंधिऊण धयवाहएहिं समंपधावितो, रण्णा दिट्ठो, उत्तिणेणं अवगूहितो, अण्णे भणंति- तेण दारवाले सेवमाणेण बारसमे संवच्छरे राया दिट्ठो, ताहे राया तं दट्ठण संभंतो, इमो सो वराओ मम सुहदुक्खसहायगो, एत्ताहे करेमि वित्तिं, ताधे भणति- किं देमि त्ति?, सो भणति- देह ®भावना (प्र०)10 ब्रह्मदत्तस्यैकः कार्पटिकोऽवलगकः, बह्वीष्वापत्सु अवस्थासु च सर्वत्र सहाय आसीत् , स च राज्यं प्राप्तः, द्वादशवार्षिकोऽभिषेकः कृतः, कार्पटिकस्तत्र प्रवेशमपि न लभते, ततोऽनेनोपायश्चिन्तितः, उपानहो ध्वजे बद्धा ध्वजवाहकैः समं प्रधावितः, राज्ञा दृष्टः, उत्तीर्णेनावगूढः, अन्ये भणन्ति- तेन 3 द्वारपालान् सेवमानेन द्वादशे संवत्सरे राजा दृष्टः, तदा राजा तं दृष्ट्वा संभ्रान्तः, अयं स वराको मम सुखदुःख सहायकः, अधुना करोमि वृत्तिम्, तदा भणति-किं ददामीति, स भणति- देहि . // 599 Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 600 / करचोल्लए घरे घरे जाव सव्वंमि भरहे, जाधे णिट्ठितं होज्जा ताहे पुणोवि तुब्भ घरे आढवेऊण भुंजामि, राया भणति-किं ते एतेण?, देसं ते देमि, तो सुहं छत्तछायाए हत्थिखंधवरगतो हिंडिहिसि, सो भणति- किं मम एद्दहेण आहट्टेण?, ताहे सो दिण्णो चोल्लगो, ततो पढमदिवसे राइणो घरे जिमितो, तेण से जुवलयं दीणारो य दिण्णो, एवं सो परिवाडीए सव्वेसु राउलेसु बत्तीसाए रायवरसहस्सेसु तेसिं च जे भोइया, तत्थ य णगरे अणेगाओ कुलकोडीओ, णगरस्स चेव सो कता अंत कहिति, ताधे गामेसु ताहे पुणो भरहवासस्स, अविसो वच्चेज अंतंण य माणुसत्तणातो भट्ठो पुणो माणुसत्तणं लहइ?, पासग त्ति, चाणक्कस्स सुवण्णं नत्थि, ताधे केण उवाएण विढविज्ज सुवण्णं?, ताधे जंतपासया कता, केइ भणंति- वरदिण्णगा, ततो एगो दक्खो पुरिसो सिक्खावितो, दीणारथालं भरियं, सो भणति- जाति ममं कोइ जिणति सो थालं गेण्हतु, अह अहं जिणामि तो एगंदीणारं जिणामि, तस्स इच्छाए जंतं पडति अतोण तीरइ जिणितुं, जहा सोण जिप्पड़ एवं माणुसलंभोऽवि, अवि णाम सो जिप्पेज ण य माणुसातो भट्ठो पुण माणुसत्तणं 2 / धण्णे त्ति जत्तियाणि भरहे धण्णाणि ताणि सव्वाणि करभोजनं (करतया यद्भोजनं) गृहे गृहे यावत् सर्वस्मिन् भरते, यदा निष्ठितं भवेत्तदा पुनरपि तव गृहादारभ्य भुञ्ज, राजा भणति- किं ते एतेन?, देशं तुभ्यं ददामि, ततः सुखं छत्रच्छायायां वरहस्तिस्कन्धगतो हिण्डिष्यसे, स भणति- किं ममैतावता आडम्बरेण (उपाधिना)?, तदा तत्तस्मै दत्तं (कर) भोजनम्, ततः प्रथमदिवसे राज्ञो गृहे जिमितः, तेन तस्मै युगलं दीनारश्च दत्तः, एवं स परिपाट्या सर्वेषु राजकुलेषु द्वात्रिंशति वरराज्यसहस्रेषु तेषां च ये भोजिकाः (ग्रामाधिपतयः), तत्र च नगरेऽनेकाः कुलकोट्यः, नगरस्यैव स कदाऽन्तं करिष्यति?, तदा ग्रामेषु तदा पुनर्भरतवर्षस्य, अपि स व्रजेदन्तं न च मानुष्याद्भष्टः पुनर्मानुष्यं लभते 1 / 'पाशक' इति, | चाणक्यस्य सुवर्ण नास्ति, तदा केनोपायेन उपार्जयामि सुवर्ण?, तदा यन्त्रपाशकाः कृताः, केचिद्भणन्ति- वरदत्ताः, तत एको दक्षः पुरुषः शिक्षितः, दीनारस्थालं भृतम्, स भणति- यदि मां कोऽपि जयति स स्थालं गृह्णातु, अथाह जयामि तदैकं दीनारं जयामि, तस्येच्छया यन्त्र पतति अतो न शक्यते जेतुम्, यथा स न जीयते एवं मानुष्यलाभोऽपि, अपि नाम स जीयेत न च मानुष्यादृष्टः पुनर्मानुष्यं 2 / धान्यानी'ति, यावन्ति भरते धान्यानि तानि सर्वाणि - 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तम| द्वारम् निह्नव वक्तव्यता। नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यक्षेत्रादिदुर्लभत्वे चोल्लकादिदृष्टान्ता:, युगदृष्टान्तो गाथाभिः। // 600 // Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 601 // पिण्डिताणि, तत्थ पत्थो सरिसवाणं छूढो, ताणि सव्वाणि आडुआलित्ताणि, तत्थेगा जुण्णथेरी सुप्पं गहाय ते विणिज 0.3 उपोद्घातपुणोऽविय पत्थं पूरेज, अविसा देवप्पसादेण पूरेज्ज ण य माणुसत्तणं३ / जूए जधा एगोराया, तस्स सभा अट्ठखंभसतसंनिविट्ठा नियुक्तिः, जत्थ अत्थायणयं देति, एकेक्को य खंभो अट्ठसयंसिओ, तस्स रण्णो पुत्तो रज्जकंखी चिंतेति-थेरो राया, मारिऊण रज्जं 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवगिण्हामि, तं च अमच्चेण णायं, तेण रण्णो सिटुं, ततो राया तं पुत्तं भणति- अम्ह जो ण सहइ अणुक्कम सो जूतं खेल्लति, जति वक्तव्यता। जिणति रज्जं से दिजति, कह पुण जिणियव्वं?, तुज्झ एगो आओ, अवसेसा अहं आया, जति तुमं एगेण आएण नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यअट्ठसतस्स खंभाणं एक्केवं अंसियं अट्ठसते वारा जिणासि तो तुज्झ रज्जं, अवि य देवताविभासा 4 / रतणे त्ति, जहा एगो क्षेत्रादिवाणियओ बुड्डो, रयणाणि से अत्थि, तत्थ य महे महे अण्णे वाणियया कोडिपडागाओ उन्भेंति, सोण उब्भवेति, तस्स दुर्लभत्वे चोल्लकादिपुत्तेहिं थेरे पउत्थे ताणि रयणाणि देसी वाणिययाण हत्थे विक्कीताणि, वरं अम्हेऽवि कोडिपडागाओ उब्भवेन्ता, ते यह दृष्टान्ताः, वाणियगा समंततो पडिगया पारसकूलादीणि, थेरो आगतो, सुतं जधा विक्कीताणि, ते अंबाडेति, लहुं रयणाणि आणेह, पिण्डितानि, तत्र प्रस्थः सर्षपाणां क्षिप्तः, तानि सर्वाणि मिश्रितानि (विलोडितानि) तत्रैका जीर्णस्थविरा सूपं गृहीत्वा तानि उच्चिनुयात् पुनरपि च पूरयेत्प्रस्थम्, अपि सा देवप्रसादेन पूरयेत् न च मानुष्यं 3 / 'द्यूत' यथा एको राजा, तस्य सभाऽष्टोत्तरस्तम्भशतसन्निविष्टा यत्रास्थानिकां ददाति, एकैकश्च स्तम्भोऽष्टशतांत्रिकः, तस्य राज्ञः पुत्रो राज्यकासी चिन्तयति- वृद्धो राजा, मारयित्वा राज्यं गृह्णामि, तच्चामात्येन ज्ञातम्, येन राज्ञे शिष्टम्, ततो राजा तं पुत्रं भणति- अस्माकं यो न सहतेऽनुक्रमं स द्यूतं क्रीडति, यदि जयति राज्यं तस्मै दीयते, कथं पुनर्जेतव्यं?, तवैक आयः अवशेषा अस्माकमायाः, यदि त्वमेकेनायेनाष्टशतस्य स्तम्भानामेकैकमसिमष्टशतवारान् जयसि तदा तव राज्यम्, अपिच देवताविभाषा 4 / 'रत्नानी'ति, यथैको वणिक् वृद्धः, रत्नानि तस्य सन्ति, तत्र च महे महेऽन्ये वणिजः कोटीपताका उच्छूयन्ति, स नोच्छ्यति, तस्य पुत्रैः स्थविरे प्रोषिते तानि रत्नानि देशीयवणिजा हस्ते विक्रीतानि, वरं वयमपि कोटीपताका उच्छ्रयन्तः, ते च वणिजः समन्ततः प्रतिगताः पारसकूलादीनि (स्थानानि), स्थविर आगतः, श्रुतं यथा विक्रीतानि, तान् निर्भर्त्सयति, लघु रत्नानि आनयत, - युगदृष्टान्तो गाथाभिः। // 601 // Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 602 // ताहेते सव्वतो हिंडितुमारद्धा, किं ते सव्वरयणाणि पिंडिज्ज?,अविय देवप्पभावेण विभासा५।सुविणएत्ति-एगेण कप्पडिएण 0.3 उपोद्धातसुमिणएचंदो गिलितो, कप्पडियाण कथितं, ते भणंति-संपुण्णचंदमंडलसरिसंपोवलियंलभिहिसि,लद्धा घरच्छादणियाए, नियुक्तिः, अण्णेणवि दिट्ठो, सो ण्हाइऊण पुप्फफलाणि गहाय सुविणपाढगस्स कथेति, तेण भणितं- राया भविस्ससि / इत्तो या 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवसत्तमे दिवसे तत्थ राया मतो अपुत्तो, सो य णिव्विणो अच्छति, जाव आसो अधियासितो आगतो, तेण तं दट्ठण हेसितं वक्तव्यता। पदक्खिणीकतो य, ततो विलइओ पुढे, एव सो राया जातो, ताहे सो कप्पडिओ तं सुणेति, जधा- तेणऽवि दिट्ठो एरिसो नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यसुविणओ, सोवि आदेसफलेण किर राया जातो, सोय चिंतेति-वच्चामि जत्थ गोरसोतं पिबेत्ता सुवामि, जाव पुणोतं चेव।। क्षेत्रादिसुमिणं पेच्छामि, अत्थि पुण सो पेच्छेज्जा?, अवि य सोण माणुसातो 6 / चक्क त्ति दारं, इंदपुरं नगरं, इंददत्तो राया, तस्स दुर्लभत्वे चोल्लकादिइट्ठाणं वराणं देवीणं बावीसं पुत्ता, अण्णे भणंति- एक्काए चेव देवीए पुत्ता, राइणो पाणसमा, अण्णा एक्का अमञ्चधूया, सा दृष्टान्ताः, परं परिणितेण दिटेल्लिया, सा अण्णता कताइ रिउण्हाता समाणी अच्छति, रायणा य दिट्ठा, का एसत्ति?, तेहिं भणितं- युगदृष्टान्तो तदा ते सर्वतो हिण्डितुमारब्धाः, किं ते सर्वरत्नानि पिण्डयेयुः?, अपि च देवप्रभावेण विभाषा 5 / स्वप्नक इति, एकेन कार्पटिकेन स्वप्ने चन्द्रो गिलितः, गाथाभिः। कार्पटिकेभ्यः कथितम्, ते भणन्ति- संपूर्णचन्द्रमण्डलसदृशीं पोलिका लप्स्यसे, लब्धा गृहच्छादनिक्या, अन्येनापि दृष्टः, सस्नात्वा पुष्पफलानि गृहीत्वा स्वप्नपाठकाय कथयति, तेन भणितं- राजा भविष्यसि / इतश्च सप्तमे दिवसे तत्र राजा मृतोऽपुत्रः, स च निर्विण्णस्तिष्ठति, यावदश्वोऽध्यासितः (ऽधिवासितः) आगतः, तेन तं दृष्ट्वा 8 8 हेषितं प्रदक्षिणीकृतश्च, ततो विलगितः पृष्ठे एवं स राजा जातः, तदा स कार्पटिकस्तत् शृणोति, यथा- तेनापि दृष्ट ईदृशः स्वप्नः, स त्वादेशफलेन किल राजा जातः, स च चिन्तयति-व्रजामि यत्र गोरसस्तं पीत्वा स्वपिमि, यावत्पुनस्तमेव स्वप्नं प्रेक्षयिष्ये, अस्ति पुनः स प्रेक्षेत?, अपि च स न मानुष्यात् 6 / चक्रमिति द्वारम् , इन्द्रपुर // 602 // नगरम्, इन्द्रदत्तो राजा, तस्येष्टानां वराणां देवीनां द्वाविंशतिः पुत्राः, अन्ये भणन्ति एकस्या एव देव्याः पुत्राः, राज्ञः प्राणसमाः, अन्या एकाऽमात्यदुहिता, सा परं परिणयता दृष्टा, साऽन्यदा कदाचित् ऋतुस्नाता सती तिष्ठति, राज्ञा च दृष्टा, कषेति?, तैर्भणितं-, Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 603 // तुब्भे देवी एसा, ताहे सो ताए समं रत्तिं एवं वसितो, साय रितुण्हाता, तीसे गब्भो लग्गो, साय अमच्चेण भणिएल्लिता-जया 0.3 उपोद्घाततुमंगब्भो आहूतो भवति तदा ममं साहिजसु, तो तस्स कथितं-दिवसो मुहुत्तो जंच रायाएण उल्लवितं सातियंकारो, तेण तं नियुक्तिः, पत्तए लिहितं, सो सारवेति, णवण्हं मासाणं दारओ संजातो, तस्स दासचेडाणि तद्दिवसं जाताणि, तंजहा- अग्गियओ | 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवपवतओ बहुलियो सागरो य, ताणि य सहजातगाणि,तेण कलायरियस्स उवणीतो, तेण लेहाइताओ गणियप्पहाणाओ वक्तव्यता। कलाओ गाहितो, जाहे ताओ गाहिंति आयरिया ताधे ताणि तं कहृति वाउल्लेति य, पुव्वपरिच्चएणं ताणि रोडंति, तेण ताणि नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यण चेव गणिताणि, गहिताओ कलाओ, ते य अण्णे बावीसं कुमारा गाहिजंता तं आयरियं पिटुंति अवयणाणि य भणंति, क्षेत्रादिजति सो आयरिओ पिट्टेति ताहे गंतूण मातूणं साहंति, ताहे ताओ तं आयरियं खिंसंति-कीस आहणसि?, किं सुलभाणि दुर्लभत्वे पुत्तजम्माणि?, अतो ते ण सिक्खिता। इओ य महुराए पव्वयओ राया, तस्स सुता णिव्वुती णाम दारिया, सा रणो चोल्लकादि दृष्टान्ताः , अलंकिया उवणीता, राया भणति- जो तव रोयति भत्तारो, तो ताए भणितं- जो सूरो वीरो विक्कंतो सो मम भत्ता होउ, से युगदृष्टान्तो गाथाभिः। - युष्माकं देव्येषा, तदा स तया सह रात्रिमेकामुषितः, सा च ऋतुस्नाता तस्या गर्भो लग्नः, सा चामात्येन भणितपूर्वा- यदा तव गर्भ उत्पन्नो भवति तदा मह्यं कथयेः, तया तस्मै कथितं- दिवसो मुहूर्तों यच्च राज्ञोल्लप्तं सत्यङ्कारः, तेन तत्पत्रे लिखितम्, स संरक्षति, नवसु मासेषु दारकः संजातः, तस्य दासचेटास्तदिवसे जाताः, तद्यथा-8 अग्निः पर्वतो बाहुलिकः सागरश्च, ते च सहजाताः, तेन कलाचार्यायोपनीतः, तेन लेखादिका गणितप्रधानाः कला ग्राहितः, यदा ता. ग्राहयन्त्याचार्यास्तदा ते तं निन्दयन्ति व्याकुलयन्ति च, पूर्वपरिचयेन ते तिरस्कुर्वन्ति तेन ते नैव गणिताः, गृहीताः कलाः, ते चान्ये द्वाविंशतिः कुमारा ग्राह्यमाणास्तमाचार्यं पिट्टयन्ति अवचनानि च भणन्ति, यदि स आचार्यः पिट्टति तदा गत्वा मातृभ्यः कथयन्ति, तदा ताः तमाचार्य हीलयन्ति (उपालभन्ते) कथमाहंसि?, किं सुलभानि पुत्रजन्मानि?, अतस्ते // 603 // न शिक्षिताः / इतश्च मथुरायां पर्वतो राजा, तस्य सुता निर्वृति म दारिका, सा राज्ञेऽलङ्कतोपनीता, राजा भणति- यस्तुभ्यं रोचते भर्ता स, ततस्तया भणितं- यः शूरो वीरो विक्रान्तः स मम भर्ता भवतु, स Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / 604 // पुण रज्जं दिज्जा, ताधे सा तं बलवाहणं गहाय गता इंदपुरं नगरं, तस्स इंददत्तस्स बहवे पुत्ता, इंददत्तो तुट्ठो चिंतेइ- Yणं अहं अण्णेहिंतो राईहिंतो लट्ठो तो आगता, ततो तेण उस्सितपडागं नगरं कारितं, तत्थ एक्कंमि अक्खे अट्ठ चक्काणि, तेसिं पुरतो धिइल्लिया ठविया, सा अच्छिम्मि विधितव्वा, ततो इंददत्तोराया सन्नद्धोणिग्गतोसह पुत्तेहिं, साविकण्णा सव्वालंकारभूसिया एगंमि पासे अच्छति, सो रंगो ते य रायाणो ते य दंडभडभोइया जारिसो दोवतीए, तत्थ रण्णो जेट्ठो पुत्तो सिरिमाली णाम कुमारो,सो भणितो- पुत्त! एस दारिया रज्जं च घेत्तव्वं, अतो विंध एतं पुत्तलियंति, ताधे सोऽकतरणो तस्स समूहस्स मज्झे धणुंचेव गेण्हित्तुं ण तरति, कहऽविऽणेण गहितं, तेण जतो वच्चतु ततो वच्चतुत्ति मुक्को सरो, सो चक्के अप्फिडिऊण भग्गो, एवं कस्सइ एवं अरगंतरं वोलीणो कस्सइ दोण्णि कस्सइ तिण्णि अण्णेसिं बाहिरेण चेवणीति, ताधे राया अधितिं पगतोअहोऽहं एतेहिं धरिसितोत्ति, ततो अमच्चेण भणितो- कीस अधिति करेह?, राया भणति- एतेहिं अहं अप्पधाणो कतो, अमच्चो भणति- अत्थि अण्णो तुब्भ पुत्तो मम धूताए तणइओ सुरिंददत्तो णाम, सो समत्थो विधितुं, अभिण्णाणाणि से - पुना राज्यं दद्यात्, तदा सा तलवाहनं गृहीत्वा गता इन्द्रपुर नगरं तस्येन्द्रदत्तस्य बहवः पुत्राः इन्द्रदत्तस्तुष्टश्चिन्तयति- नूनमहमन्येभ्यो राजभ्यो लष्टस्तत आगता, ततस्तेनोच्छ्रितपताकं नगरं कारितम्, तत्रैकस्मिन् अक्षे (अक्षाटके) अष्ट चक्राणि, तेषां पुरतः शालभञ्जिका स्थापिता, साऽक्षिण वेधितव्या, तत इन्द्रदत्तो राजा सन्नद्धो निर्गतः सह पुत्रः, साऽपि कन्या सर्वालङ्कारभूषितैकस्मिन् पार्श्वे तिष्ठति, स रङ्गः ते च राजानस्ते च दण्डभटभोजिका यादृशो द्रौपद्याः, तत्र राज्ञो ज्येष्ठः पुत्रः | श्रीमाली नाम कुमारः, स भणितः- पुत्र! एषा दारिका राज्यं च ग्रहीतव्यम्, अतो विध्यैनां शालभञिका इति, तदा सोऽकृतकरणः तस्य समूहस्य मध्ये धनुरेव ग्रहीतुं न शक्नोति, कथमप्यनेन ग्रहीतुम्, तेन यतो व्रजतु ततो व्रजत्विति मुक्तः शरः, स चक्रे आस्फाल्य भग्नः, एवं कस्यचित् एकमरकान्तरं व्यतिक्रान्तः कस्यचित् द्वे कस्यचित्रीणि, अन्येषां बाह्य एव निर्गच्छति, तदा राजाऽधृतिं प्रगतः- अहो अहमेतैर्धर्षित इति, ततोऽमात्येन भणितः- किमधृतिं करोषि?, राजा भणति- एतैरहमप्रधानः कृतः, अमात्यो भणति- अस्त्यन्यो युष्माकं पुत्रो मम दुहितुस्तनुजः सुरेन्द्रदत्तो नाम, स समर्थो वेधितुम्, अभिज्ञानानि तस्मै -* पएसे (प्र०)। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यक्षेत्रादिदुर्लभत्वे चोल्लकादिदृष्टान्ताः , युगदृष्टान्तो गाथाभिः। // 604 // Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 605 // कहिताणि, कहिं सो?, दरिसितो, ततो सोराइणा अवगूहितो, भणितो- सेयं तव एए अट्ठरहचक्के भेत्तूण पुत्तलियं अच्छिम्मि 0.3 उपोद्घातविधित्ता रज्जसुक्कं णिव्वुतिदारियं संपावित्तए, ततो कुमारोजधाऽऽणवेहत्ति भणिऊण ठाणं ठाइतूण धणुंगेण्हति, लक्खाभिमुहं नियुक्तिः, सरं सज्जेति, ताणि य दासरूवाणि चउद्दिसं ठिताणि रोडिंति, अण्णे य उभयतो पासिं गहितखग्गा, जति कहवि लक्खस्स। 0.3.7 सप्तम द्वारम् निलवचुक्कति ततो सीसं छिंदितव्वंति, सोऽवि से उवझाओ पासे ठितो भयं देति-मारिजसि जति चुक्कसि, ते बावीसंपिकुमारामा वक्तव्यता। एस विन्धिसतित्ति विसेसउल्लंठाणि विग्घाणि करेंति, ततो ताणि चत्तारि ते य दो पुरिसे बावीसं च कुमारे अगणंतेण ताणं नियुक्ति: 832 मानुष्यार्यअट्ठण्हं रहचक्काणं अंतरं जाणिऊणं तंमि लक्खे णिरुद्धाए दिट्ठीए अण्णमतिं अकुणमाणेण सा धिइल्लिया वामे अच्छिम्मि क्षेत्रादिविद्धा, ततो लोगेण उक्किट्ठिसीहणादकलकलुमिस्सो साधुकारो कतो, जधा तं चक्कं दुक्खं भेत्तुं एवं माणुसत्तणंपि 7 / चम्मे दुर्लभत्वे चोल्लकादित्ति-जधा एगो दहो जोयणसयसहस्सविच्छिण्णो चम्मेण णद्धो, एगं से मज्झे छिडं जत्थ कच्छभस्स गीवा मायति, तत्थ दृष्टान्ताः, कच्छभो वाससते वाससते गते गीवं पसारेति, तेण कहवि गीवा पसारिता, जाण तेण छिड्डेण निग्गता, तेण जोतिसं दिट्ठ युगदृष्टान्तो गाथाभिः। कथितानि, कुत्र सः?, दर्शितः, ततः स राज्ञाऽवगूहितो, भणितः- श्रेयस्तवैतानि अष्ट रथचक्राणि भित्त्वा शालभञ्जिकामक्ष्णि विद्धा राज्यशुल्कां निर्वृतिदारिका संप्राप्तुम्, ततः कुमारो यथाऽऽज्ञापयतेति भणित्वा स्थानं स्थित्वा धनुर्गृह्णाति, लक्ष्याभिमुखं शरं निसृजति (सज्जयति), ते च दासाश्चतुर्दिशं स्थिताः स्खलनां कुर्वन्ति, अन्यौ चोभयतः पार्ययोर्गृहीतखगौ, यदि कथमपि लक्ष्याशश्यति तदा शीर्ष छेत्तव्यमिति, सोऽपि तस्योपाध्यायः पार्श्वे स्थितः भयं ददाति- मारयिष्यसे यदि भ्रश्यसि, ते द्वाविंशतिरपि कुमारा मा एष व्यात्सीदिति विशेषोच्छृङ्खला विघ्नान् कुर्वन्ति ततस्ताश्चतुरस्तौ च द्वौ पुरुषौ द्वाविंशतिं च कुमारानगणयता तेषामष्टानां रथचक्राणामन्तरं 8 ज्ञात्वा तस्मिलक्ष्ये निरुद्धया दृष्ट्या अन्यत्र मतिमकुर्वता सा शालभञ्जिका वामेऽक्ष्णि विद्धा, ततो लोकेनोत्कृष्टिसिंहनादकलकलोम्मिश्रः साधुकारः कृतः, यथा // 605 // तच्चक्रं दुःखं भेत्तुमेवं मानुष्यमपि 7 / चर्मेति- यथैको हृदो योजनशतसहस्रविस्तीर्णश्चर्मणा नद्धः, एकं तस्य मध्ये छिद्रं यत्र कच्छपस्य ग्रीवा माति, तत्र कच्छपो वर्षशते वर्षशते गते ग्रीवां प्रसारयति, तेन कथमपि ग्रीवा प्रसारिता यावत्तेन छिद्रेण निर्गता , तेन ज्योतिर्दृष्टं 2 Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 606 // कोमुदीए पुप्फफलाणि य, सो आगतो, सयणिज्जयाणं दाएमि, आणेत्ता सव्वो पलोयति, ण पेच्छति, अवि सो, ण या माणुसातो 8 / युगदृष्टान्तप्रतिपादनायाऽऽह नि०- पुव्वंते होज जुर्ग अवरते तस्स होज समिला उ / जुगण्डिंमि पवेसो इय संसइओ मणुयलंभो // 833 // 8 जलनिधेः पूर्वान्ते भवेद् युगम्, अपरान्ते तस्य भवेत् समिला तु, एवं व्यवस्थिते सति यथा युगच्छिद्रे प्रवेशः संशयितः, इय एवं संशयितो मनुष्यलाभो, दुर्लभ इति गाथार्थः॥ नि०-जह समिला पब्भट्ठा सागरसलिले अणोरपारंमि। पविसेज जुग्गछिडंकहवि भमंती भमंतंमि // 834 // यथा समिला प्रभ्रष्टा सागरसलिले समुद्रपानीये अणोरपार मिति देशीवचनं प्रचुरार्थे उपचारत आराद्भागपरभागरहित इत्यर्थः, प्रविशेत् युगच्छिद्रं कथमपि भ्रमन्ती भ्रमति युग इत्येवं दुर्लभं मानुष्यमिति गाथार्थः॥ नि०-सा चंडवायवीचीपणुल्लिया अविलभेज युगछिड्डे / ण य माणुसाउ भट्ठो जीवोपडिमाणुसं लहइ // 835 // सा समिला चण्डवातवीचीप्रेरिता सत्यपि लभेत युगच्छिद्रम्, न च मानुष्याद् भ्रष्टो जीवः प्रतिमानुषं लभत इति गाथार्थः॥ इदानीं परमाणू, जहा एगो खंभो महापमाणो, सो देवेणं चुण्णेऊणं अविभागिमाणि खंडाणि काऊण णालियाए पक्खितो, पच्छा मंदरचूलियाए ठितेण फुमितो, ताणि णट्ठाणि, अत्थि पुण कोवि?, तेहिं चेव पोग्गलेहिं तमेव खंभं णिव्वत्तेज्ज?, णो कौमुद्यां पुष्पफलानि च, स आगतः, स्वजनानां दर्शयामि, आनीय सर्वतः प्रलोकयति, न प्रेक्षते, अपि सः, न च मानुष्यात् 8 / (r) इदानीं परमाणुः- यथैकः स्तम्भो महाप्रमाणः, स चूर्णयित्वा देवेनाविभागानि खण्डानि कृत्वा नालिकायां प्रक्षिप्तः, पश्चान्मन्दरचूलायां स्थितेन फूत्कृतः, तानि नष्टानि, अस्ति पुनः कोऽपि?, तैरेव पुद्गलैस्तमेव स्तम्भ निर्वर्तयेत् , नेति, - 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, | 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः | 833-835 मानुष्यार्यक्षेत्रादिदुर्लभत्वे चोल्लकादिदृष्टान्ताः , युगदृष्टान्तो गाथाभिः। // 606 // Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.7 सप्लम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 607 // त्ति, एस अभावो,एवं भट्ठो माणुसातो ण पुणो। अहवा सभा अणेगखंभसतसहस्ससंनिविट्ठा, सा कालंतरेण झामिता 0.3 उपोद्धातपडिता, अत्थि पुण कोइ?, तेहिं चेव पोग्गलेहिं करेजा, णोत्ति, एवं माणुस्सं दुल्लहं। नियुक्तिः, नि०- इय दुल्लहलंभं माणुसत्तणं पाविऊण जो जीवो।ण कुणइ पारत्तहियं सो सोयइ संकमणकाले॥८३६॥ द्वारम् निह्नवइय एवं दुर्लभलाभं मानुषत्वं प्राप्य यो जीवो न करोति परत्र हितं- धर्मम्, दीर्घत्वमलाक्षणिकम्, स शोचति सङ्क्रमणकाले / वक्तव्यता। नियुक्तिः मरणकाल इति गाथार्थः॥ 836-839 निल-जह वारिमज्झछूढोव्व गयवरो मच्छउव्व गलगहिओ।वग्गुरपडिउव्व मओ संवट्टइओजह व पक्खी // 837 // धर्मकरणे उप देशः, आलयथा वारिमध्यक्षिप्त इव गजवरो मत्स्यो वा गलगृहीतः वागुरापतितो वा मृगः संवर्त- जालं इत:- प्राप्तो यथा वा पक्षीति स्याद्याः (13) गाथार्थः॥ श्रुतिविघ्नाः। नि०-सो सोयइ मचुजरासमोच्छुओ तुरियणिद्दपक्खित्तो। तायारमविंदंतो कम्मभरपणोल्लिओजीवो॥८३८॥ सोऽकृतपुण्यः शोचति, मृत्युजरासमास्तृतो- व्याप्तः, त्वरितनिद्रया प्रक्षिप्तः, मरणनिद्रयाऽभिभूत इत्यर्थः, त्रातारं अविन्दन् अलभन्नित्यर्थः, कर्मभरप्रेरितो जीव इति गाथार्थः॥सचेत्थं मृतः सन् नि०-काऊणमणेगाई जम्ममरणपरियट्टणसयाई / दुक्खेण माणुसत्तंजइ लहइ जहिच्छया जीवो // 839 // एषोऽभावः, एवं भ्रष्टो मानुष्यान्न पुनः / अथवा सभा अनेकस्तम्भशतसहस्रसन्निविष्टा, सा कालान्तरेण दग्धा पतिता, अस्ति पुनः कोऽपि?, तैरेव पुद्गलैः कुर्यात् , नेति, एवं मानुष्यं दुर्लभम्। 0 वारिर्वाग्गजबन्धन्योरिति मेदिन्याम्। 0 आत्मनेपदमनित्यमित्यत्र प्राप्तमपि न स्याद् अप्राप्तमपि च स्यादित्यनित्यस्यार्थस्तेन 'सम्यक् प्रणम्य न लभन्ति कदाचनापि' इत्यत्रेवात्र परस्मैपदित्वापेक्षया न शतृर्विरोधावहः / // 607 // Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.3.7 सप्तम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 608 // कृत्वाऽनेकानि जन्ममरणपरावर्तनशतानि दुःखेन मानुषत्वं लभते जीवो यदि यदृच्छया, कुशलपक्षकारी पुनः सुखेन मृत्वा | 0.3 उपोद्घातसुखेनैव लभत इति गाथार्थः॥ नियुक्तिः, नि०-तंतह दुल्लहलंभं विजुलयाचंचलं माणुसत्तं / लभ्रूण जोपमायइ सो कापुरिसोन सप्पुरिसो॥८४०॥ द्वारम् निह्नवतत्तथा दुर्लभलाभं विद्युल्लताचञ्चलं मानुषत्वं लब्ध्वा यः प्रमाद्यति प्रमादं करोति स कापुरुषो न सत्पुरुष इति गाथार्थः॥ इत्यलंड वक्तव्यता। नियुक्तिः प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- यथैभिर्दशभिदृष्टान्तैर्मानुष्यं दुर्लभं तथाऽऽर्यक्षेत्रादीन्यपिस्थानानि, ततश्च सामायिकमपि दुष्प्राप-8 840-842 मिति, अथवा मानुष्ये लब्धेऽप्येभिः कारणैर्दुर्लभं सामायिकमिति प्रतिपादयन्नाह धर्मकरणे उपनि०-आलस्स मोहऽवण्णा थंभा कोहा पमाय किवणत्ता। भयसोगा अण्णाणा वक्खेव कुतूहला रमणा / / 841 // देशः, आल स्याद्याः (13) आलस्यान्न साधुसकाशं गच्छति शृणोति वा, मोहाद् गृहकर्तव्यतामूढो वा, अवज्ञातो वा किमेते विजानन्तीति, स्तम्भाद् अतिविघ्नाः। वा जात्याद्यभिमानात् क्रोधाद् वा साधुदर्शनादेव कुप्यति, प्रमादात् वा मद्यादिलक्षणात् कृपणत्वात् वा दातव्यं किञ्चिदिति, भयात् वा नरकादिभयं वर्णयन्तीति, शोकात् वा इष्टवियोगजात् अज्ञानात् कुदृष्टिमोहितः, व्याक्षेपाद् बहुकर्तव्यतामूढः, कुतूहलात् नटादिविषयात्, रमणात् लावकादिखेड्डेनेति गाथार्थः / / 841 // नि०- एतेहिं कारणेहिं लभ्रूण सुदुल्लहपि माणुस्सं। ण लहइ सुतिं हियकरि संसारुत्तारणिं जीवो॥८४२॥ एभिः कारणैः आलस्यादिभिर्लब्ध्वा सुदुर्लभमपि मानुष्यं न लभते श्रुतिं हितकारिणी संसारोत्तारिणी जीव इति गाथार्थः।। व्रतादिसामग्रीयुक्तस्तु कर्मरिपून विजित्याविकलचारित्रसामायिकलक्ष्मीमवाप्नोति, यानादिगुणयुक्तयोधवजयलक्ष्मीमिति॥ 0 मणुसयत्तं (प्र०)। // 608 // Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 609 // आह च 0.3 उपोद्घातनि०- जाणावरणपहरणे जुद्धे कुसलत्तणंचणीति य / दक्खत्तं ववसाओ सरीरमारोग्गया चेव // 843 // | नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमयानं हस्त्यादि, आवरणं- कवचादि, प्रहरणं-खड्गादि, यानावरणप्रहरणानि, युद्धे कुशलत्वं च- सम्यग् ज्ञानमित्यर्थः, द्वारम् निह्नवनीतिश्च निर्गमप्रवेशरूपा दक्षत्वं आशुकारित्वं व्यवसायः शौर्यं शरीरं अविकलं आरोग्यता, व्याधिवियुक्तता चैवेति / एतावद्गुण- वक्तव्यता। सामग्यविकल एव योधो जयश्रियमाप्नोतीति दृष्टान्तः, दार्टान्तिकयोजना त्वियं- जीवो जोहो जाणं वयाणि आवरणमुत्तमा 8 नियुक्तिः 843-844 खंती। झाणं पहरणमिट्ठ गीयत्थत्तं च कोसल्लं॥१॥ दव्वाइजहोवायाणुरूवपडिवत्तिवत्तिया णीति / दक्खत्तं किरियाणं जकरणमहीण धर्मकरणे उपकालंमि॥२॥ करणं सहणं च तवोवसग्गदुग्गावती' ववसाओ। एतेहिं सुणिरोगो कम्मरिउ जिणति सव्वेहिं॥३॥ विजित्य च देशः, आल स्याद्याः (13) समग्रसामायिकश्रियमासादयतीति गाथार्थः // 843 // अथवाऽनेन प्रकारेणाऽऽसाद्यत इति श्रुतिविघ्नाः। नि०- दिढे सुएऽणुभूए कम्माण खए कए उवसमे अ। मणवयणकायजोगे अपसत्थे लब्भए बोही॥ 844 // दृष्टे भगवतःप्रतिमादौ सामायिकमवाप्यते, यथा श्रेयांसेन भगवदर्शनादवाप्तमिति, कथानकं चाधः कथितमेव, श्रुते चावाप्यते यथाऽऽनन्दकामदेवाभ्यामवाप्तमिति, अत्र कथानकमुपरितनाङ्गादवसेयम्, अनुभूते क्रियाकलापे सत्यवाप्यते, यथा वल्कलचीरिणा पित्रुपकरणं प्रत्युपेक्षमाणेनेति, कथानकं कथिकातोऽवसेयम्, कर्मणां क्षये कृते सति प्राप्यते, यथा चण्डकौशिकेन प्राप्तम्, उपशमे च सत्यवाप्यते यथाऽङ्गऋषिणा, मनोवाक्काययोगेच प्रशस्ते लभ्यते बोधिः, सामायिकमनर्थान्तर-2 // 609 // 0जीवो योधो यानं व्रतानि आवरणमुत्तमा क्षान्तिः। ध्यानं प्रहरणमिष्टं गीतार्थत्वं च कौशल्यम्॥ 1 // द्रव्यादियथोपायानुरूपप्रतिपत्तिवर्त्तिता नीतिः। दक्षत्वं क्रियाणां यत्करणमहीनकाले॥ 2 // करणं सहनं च तपसः उपसर्गदुर्गापत्तौ व्यवसायः। एतैः सुनीरोगः कर्मरिपुं जयति सर्वैः // 3 // Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 610 // मिति गाथार्थः / अथवाऽनुकम्पादिभिरवाप्यते सामायिकमित्याह 0.3 उपोद्घातनि०- अणुकंपऽकामणिज्जर बालतवे दाणविणयविन्भंगे। संयोगविप्पओगे वसणूसवइटिसक्कारे // 845 // नियुक्तिः, नि०- वेल्जे मेंठे तह इंदणाग कयउण्ण पुप्फसालसुए। सिवदुमहुरवणिभाउय आहीरदसण्णिलापुत्ते / / 846 // 40.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नव__ अनुकम्पाप्रवणचित्तो जीवः सामायिकं लभते, शुभपरिणामयुक्तत्वाद्, वैद्यवत्, प्रतिज्ञेयमेव मनाग विशेषितव्या, वक्तव्यता। ल हेतुदृष्टान्तान्यत्वं तु प्रतिप्रयोगं भणिष्यामः- अकामनिर्जरावान् जीवः सामायिकं लभते, शुभपरिणामयुक्तत्वान्मिण्ठवत्, नियुक्तिः 845-846 बालतपोयुक्तत्वादिन्द्रनागवत्, सुपात्रप्रयुक्तयथाशक्तिश्रद्धादानत्वात् कृतपुण्यकवत्, आराधितविनयत्वात् पुष्पशालसुतवत्, अनुकम्पाऽअवाप्तविभङ्गज्ञानत्वात् तापसशिवराजऋषिवत्, दृष्टद्रव्यसंयोगविप्रयोगत्वात् मथुराद्वयवासिवणिग्द्वयवत्, अनुभूतव्यसनत्वाद् कामनिर्जरा द्यैवैद्यभ्रातृद्वयशकटचक्रव्यापादितमल्लण्डीलब्धमानुषत्वस्त्रीगर्भजातप्रियद्वेष्यपुत्रद्वयवत्, अनुभूतोत्सवत्वादाभीरवत्, दृष्टमहर्द्धिक- मिण्ठादीनां त्वाद्दशार्णभद्रराजवत्, सत्कारकाशिणोऽप्यलब्धसत्कारत्वादिलापुत्रवत्, इयमक्षरगमनिका, साम्प्रतमुदाहरणानि प्रदर्श्यन्ते- (11) सम्यबारवतीए कण्हस्स वासुदेवस्स दो वेज्जा- धन्नंतरी वैतरणी य, धन्वंतरी अभविओ, वेतरणी भविओ, सो साधूण गिलाणाणं क्त्वलाभः। पिएण साहति,जंजस्स कायव्वंतंतस्स फासुएण पडोआरेण साहति, जति से अप्पणो अत्थि ओसधाणि तो देति, धण्णंतरी पुण जाणि सावजाणि ताणि साहति असाधुपाओग्गाणि, ततो साहुणो भणंति-अम्हं कतो एताणि?,सो भणति-ण मए द्वारिकायां कृष्णस्य वासुदेवस्य द्वौ वैद्यौ- धन्वन्तरी वैतरणिश्च, धन्वन्तर्यभव्यो, वैतरणिर्भव्यः, स साधुभ्यो ग्लानेभ्यः प्रीत्या कथयति, यद्यस्य कर्त्तव्यं तत्तस्मै // 610 // प्रासुकेन प्रतीकारेण कथयति, यदि तस्यात्मनोऽस्ति (सन्ति) औषधानि तदा ददाति, धन्वन्तरी पुनर्यानि सावधानि तानि कथयति असाधुप्रायोग्याणि, ततः साधवो भणन्ति- अस्माकं कुत एतानि?, स भणति- न मया 2 Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ वक्तव्यता। समणाणं अट्ठाए अज्झाइतं वेजसत्थं, ते दोवि महारंभा महापरिग्गहा य सव्वाए बारवतीए तिगिच्छं करेंति, अण्णदा कण्हो 0.3 उपोद्घातवासुदेवो तित्थगरं पुच्छति- एते बहूणं ढंकादीणं वधकरणं काऊण कहिं गमिस्संति?, ताधे सामी साधति- एस धण्णंतरी नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमअप्पतिट्ठाणे णरए उववजिहिति, एस पुण वेतरणी कालंजरवत्तिणीए गंगाए महाणदीए विंझस्स य अंतरा वाणरत्ताए। द्वारम् निह्नवपच्चायाहिति, ताधे सो वयं पत्तो सयमेव जूहवतित्तणं काहिति, तत्थ अण्णया साहुणो सत्थेण समंधाविस्संति, एगस्स य साधुस्स पादे सल्लो लग्गिहिति, ताधे ते भणंति- अम्हे पडिच्छामो, सो भणति- मा सव्वे मरामो, वच्चह तुब्भे अहं भत्तं नियुक्तिः 845-846 पच्चक्खामि, ताहे णिब्बंधं काउंसोऽवि लिओ, ण तीरति सल्लंणीणेतु, पच्छा थंडिल्लं पावितो छायं च, तेऽवि गता, ताहे सो अनुकम्पाsवाणरजूहवती तंपदेसं एति जत्थ सोसाधू, जाव पुरिल्लेहिं तं दतॄण किलिकिलाइतं, तो तेण जूहाहिवेण तेसिं किलिकिला कामनिर्जरा द्यैवैद्यइतसई सोऊण रूसितेण आगंतूण दिट्ठो सो साधू, तस्स तं दट्ठण ईहापूहा करेंतस्स कहिं मया एरिसो दिट्ठोत्ति?, जाती | मिण्ठादीनां संभरिता, बारवई संभरति, ताहेतं साधुंवंदति, तंच से सल्लं पासति, ताहे तिगिच्छं सव्वं संभरति, ततो सो गिरिं विलग्गिऊण (11) सम्य क्त्वलाभः। = श्रमणानामर्थाय वैद्यकशास्त्रमधीतम्, तौ द्वावपि महारम्भौ महापरिग्रहौ च सर्वस्यां द्वारिकायां चिकित्सां कुरुतः, अन्यदा कृष्णो वासुदेवस्तीर्थकरं पृच्छति- एतौ 8 बहूनां ढङ्कादीनां वधकरणं कृत्वा क्व गमिष्यतः?, तदा स्वामी कथयति- एष धन्वन्तरी अप्रतिष्ठाने नरके उत्पत्स्यते, एष पुनर्वैतरणी कालञ्जरवर्त्तिन्यां (अटव्यां) गङ्गाया महानद्या विन्ध्यस्य चान्तरा वानरतया प्रत्यायास्यति, तदा स वयः प्राप्तः स्वयमेव यूथपतित्वं करिष्यति, तत्रान्यदा साधवः सार्थेन सममागमिष्यन्ति, एकस्य च साधोः पादे शल्यं लगिष्यति, तदा ते भणन्ति- वयं प्रतीक्षामहे, स भणति- मा सर्वे म्रियामहे, व्रजत यूयमहं भक्तं प्रत्याख्यामि, तदा सोऽपि निर्बन्धं कृत्वा स्थितः, न शक्नोति शल्यं निर्गमितुम्, पश्चात् स्थण्डिलं प्रापितः छायांच, तेऽपि गताः, तदा स वानरयूथाधिपतिस्तं प्रदेशमेति यत्र स साधुः, यावत् पौरस्त्यैस्तं दृष्ट्वा किलकिलायितम्, ततस्तेन यूथाधिपेन तेषां किलकिलायितशब्दं श्रुत्वा रुष्टेनागत्य दृष्टः स साधुः, तस्य तं दृष्ट्वा ईहापोहौ कुर्वतः क्व मयेदृशो दृष्ट इति?, जातिः स्मृता, द्वारिका संस्मरति, तदा तं साधु वन्दते, तच्च तस्य शल्यं पश्यति, तदा चिकित्सां सर्वां संस्मरति,ततः स गिरिं विलग्य - // 611 // Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 612 // सल्लद्धरणिसल्लरोहणीओ ओसहीओ य गहाय आगतो, ताधे सल्लद्धरणीए पादो आलित्तो, ततो एगमुहत्तेण पडिओ सल्लो, 0.3 उपोद्घातपउणावितो संरोहणीए, ताहे तस्स पुरतो अक्खराणि लिहति, जधा- अहं वेतरणी नाम वेजो पुव्वभवे बारवतीए आसि, नियुक्तिः, / 0.3.7 सप्तमतेहिंवि सो सुतपुव्वो, ताधे सो साधू धम्मं कथेति, ताहे सो भत्तं पच्चक्खाति, तिण्णि रातिंदियाणि जीवित्ता सहस्सारंगतो द्वारम् निह्नवतथा चाऽऽह वक्तव्यता। नि०-सोवाणरजूहवती कंतारे सुविहियाणुकंपाए। भासुरवरबोंदिधरो देवो वेमाणिओ जाओ॥८४७॥ नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:निगदसिद्धा। ओहिं पयुंजति जाव पेच्छति तं सरीरगं तं च साधु, ताहे आगंतूण देविडिं दाएति, भणति य-तुज्झप्पसादेण कामनिर्जरामए देविड्डी लद्धत्ति, ततोऽणेण सोसाधूसाहरितो तेसिंसाधूणं सगासंति, ते पुच्छंति-किहऽसि आगतो?, ताहे साहति / एवं द्यैवैद्य मिण्ठादीनां तस्स वाणरस्स सम्मत्तसामाइयसुयसामाइयचरित्ताचरित्तसामाइयाण अणुकंपाए लाभो जातो, इतरधा णिरयपायोग्गाणि: (11) सम्यकम्माणि करेत्ता णरयं गतो होन्तो। ततो चुतस्स चरित्तसामाइयं भविस्सति सिद्धी य 1 / अकामणिज्जराए, वसंतपुरे नगरे क्त्वलाभः। इब्भवधुगा णदीए ण्हाति, अण्णो य तरुणो तं दद्दूण भणति- सुण्हातं ते पुच्छति एस णदी मत्तवारणकरोरु! / एते या 8 शल्योद्धरणीशल्यरोहिण्योषध्यौ च गृहीत्वाऽऽगतः, तदा शल्योद्धरण्या पाद आलिप्तः, तत एकेन मुहूर्तेन पतितं शल्यम्, प्रगुणितः संरोहण्या, तदा तस्य पुरतोऽक्षराणि लिखति- यथाऽहं वैतरणिर्नाम वैद्यः पूर्वभवे द्वारिकायामासम्, तैरपि श्रुतपूर्वः सः, तदा स साधुर्धर्मं कथयति, तदा स भक्तं प्रत्याख्याति, बीन् रात्रिन्दिवान् जीवित्वा सहस्रारं गतः।। 0 अवधिं प्रयुणक्ति यावत्प्रेक्षते तच्छरीरं तं च साधुम्, तदाऽऽगत्य देवर्धि दर्शयति, भणति च- युष्मत्प्रसादेन मया देवर्धिलब्धेति, ततोऽनेन स साधुः8 संहृतस्तेषां साधूनां सकाशमिति, ते पृच्छन्ति- कथमस्यागतः?, तदा कथयति / एवं तस्य वानरस्य सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिकचारित्राचारित्रसामायिकानामनुकम्पया 8 लाभो जातः, इतरथा नरकप्रायोग्याणि कर्माणि कृत्वा नरकं गतोऽभविष्यत्, ततश्च्युतस्य चारित्रसामायिकं भविष्यति सिद्धिश्च 1 / अकामनिर्जरया, वसन्तपुरे नगरे M इभ्यवधूनद्यां स्नाति, अन्यश्च तरुणस्तां दृष्ट्वा भणति- सुस्नातं ते पृच्छति एषा नदी मत्तवारणकरोरु! / एते च -* एगते। // 612 // Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 613 // णदीरुक्खा अहं च पादेसुते पडिओ॥१॥सा भणति- 'सुभगा होंतुणदीओ चिरंच जीवंतुजे णदीरुक्खा। सुण्हातपुच्छगाण 0.3 उपोद्घातय घत्तिहामो पियं काउं॥२॥ ततो सो तीए घरं वा दारं वा अयाणन्तो चिन्तेति- अन्नपानहरेद्वाला, यौवनस्थां विभूषया / वेश्यां नियुक्ति:, 0.3.7 सप्तमस्त्रीमुपचारेण, वृद्धां कर्कशसेवया॥१॥ तीसे बिइज्जियाणि चेडरूवाणि रुक्खे पलोएंताणि अच्छंति, तेण तेसिं पुप्फाणि. द्वारम् निह्नवफलाणि य दाऊण पुच्छिताणि- का एसा?, ताणि भणंति- अमुगस्स सुण्हा, ताहे सो चिंतेति- केण उवाएण एतीए समं / / वक्तव्यता। मम संपयोगो भवेज्जा?, ततो णेण चरिका दाणमाणसंगहीता काऊण विसज्जिता तीए सगासं, ताए गंतूण सा भणिता नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:जधा अमुगो ते पुच्छति, तीए रुट्ठाए पत्तुल्लगाणि धोवंतीए मसिलित्तेण हत्थेण पिट्ठीए आहता, पंचंगुलीओ जाताओ, ओबारेण य णिच्छूढा, सागता साहति-णामंपिण सहति, तेण णातं जहा-कालपक्खपंचमीए, ताहे तेण पुणरवि पेसिता द्यैवैद्य मिण्ठादीनां पवेसजाणणानिमित्तं, ताहे सलज्जाए आहणिऊण असोगवणियाए छिंडियाए निच्छूढा, सा गता साहति-णामंपिण सहति, (11) सम्यतेण णातो पवेसो, तेणावदारेण अइगतो, असोगवणियाए सुत्ताणि, जाव ससुरेण दिट्ठा, तेण णातं, जधा-ण मम पुत्तोत्ति, क्त्वलाभ:। 8 नदीवृक्षा अहं च पादयोस्ते पतितः // 1 // सा भणति-सुभगा भवन्तु नद्यश्चिरं च जीवन्तु ये नदीवृक्षाः। सुस्नातपृच्छकेभ्यश्च प्रियं कर्तुं यतिष्यामहे / / 1 / / ततः स 8 तस्या गृहं वा द्वारं वा अजानानश्चिन्तयति-तस्याः द्वितीयानि (तया सहागतानि) चेटरूपाणि वृक्षान् प्रलोकयन्ति तिष्ठन्ति, तेन तेभ्यः पुष्पाणि फलानि च दत्त्वा पृष्टानि-8 कैषा?, तानि भणन्ति- अमुकस्य स्नुषा, तदा स चिन्तयति- केनोपायेनैतया समं मम संप्रयोगो भवेत्?, ततोऽनेन चरिका दानमानसंगृहीता कृत्वा विसृष्टा तस्याः सकाशम्, तया गत्वा सा भणिता- यथाऽमुकस्त्वां पृच्छति, तया रुष्टया भाजनान्युद्वर्तयन्त्या मषीलिप्तेन हस्तेन पृष्ठौ आहता, पञ्चाङ्गलयो जाता अवद्वारेण चल // 613 // निष्काशिता, सा गता कथयति- नामापि न सहते, तेन ज्ञातं यथा- कृष्णपक्षपञ्चम्याम्, तदा तेन पुनरपि प्रेषिता प्रवेशज्ञानार्थम्, तदा सलज्जया आहत्याशोकव-8 निकायाश्चिण्डिकया निष्काशिता, सा गता कथयति- नामापि न सहते, तेन ज्ञातः प्रवेशः, तेनापद्वारेणातिगतोऽशोकवनिकायां सुप्तौ, यावत् श्वशुरेण दृष्टौ, तेन ज्ञातंयथा न मम पुत्र इति, - Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 614 // पच्छा से पादातो णेउरं गहितं, चेतितं च तीए, भणितो य णाए- णास लहुँ, सहायकिच्चं करेजासि, इतरी गंतूण भत्तार 0.3 उपोद्घातभणति- इत्थं घम्मो, जामो असोगवणियं, गताणि, असोगवणियाए पसुत्ताणि, ताहे भत्तारं उट्ठवेंत्ता भणति-तुज्झं एतं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमकुलाणुरूवं?, जं मम पादातो ससुरो णेउरं गेण्हति, सो भणति- सुवसु लभिहिसि पभाते, थेरेण सिटुं, सो रुट्ठो भणति द्वारम् निह्नवविवरीतोऽसि थेरा?, सो भणति- मए दिट्ठो अण्णो, ताहे विवादे सा भणति- अहं अप्पाणं सोहेमि, एवं करेहि, ण्हाता, वक्तव्यता। ताहे जक्खघरं अइगता, जो कारी सो लग्गति दोण्हं जंघाणं अंतरेण वोलंतओ, अकारी मुच्चति, सा पधाविता, ताहे सो नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऊविडो पिसायरूवं काऊण सागतएणं गेण्हति, ताहे तत्थ गंतूण जक्खं भणति- जो मम पितिदिण्णओ तं च पिसायं मोत्तूण कामनिर्जराजइ अण्णं जाणामि तो मे तुमं जाणासित्ति, जक्खो विलक्खो चिंतेति-पेच्छह केरिसाणि मंतेति?, अहंपि वंचितो णाए, द्यैवेद्य मिण्ठादीनां णत्थि सतित्तणं धुत्तीए, जाव चिंतेति ताव णिप्फिडिता, ताहे सोथेरो सव्वेण लोगेण हीलितो, तस्स ताए अद्धितीए निद्दा (11) सम्यनट्ठा, ताहे रण्णो तं कण्णे गतं, रायाणएण अंतेउरवालओ कतो, आभिसिक्कं च हत्थिरयणं रण्णो वासघरस्स हेट्ठा बद्धं क्त्वलाभः। - पश्चात्तस्याः पादात् नूपुरं गृहीतम्, चेतितं च तया, भणितश्चानया- नश्य लघु, सहायकृत्यं कुर्याः, इतरा गत्वा भर्तारं भणति- अत्र धर्मः, यावोऽशोकवनिकाम्, गतौ, अशोकवनिकायां प्रसुप्तौ, तदा भर्तारमुत्थाप्य भणति- युष्माकमेतत् कुलानुरूपं?, यन्मम पादाच्वशुरो नूपूरं गृह्णाति, स भणति- स्वपिहि लप्स्यसे प्रभाते,8 स्थविरेण शिष्टम्, स रुष्टो भणति- विपरीतोऽसि स्थविर?, स भणति- मया दृष्टोऽन्यः, तदा विवादे सा भणति- अहमात्मानं शोधयामि, एवं कुरु, स्नाता, तदा यक्षगृहमतिगता, योऽपराधी स लगति द्वयोर्जङ्योरन्तरा व्यतिक्रामन, अनपराधो मुच्यते, सा प्रधाविता, तदा स विटोऽपि पिशाचरूपं कृत्वा आलिङ्गनेन गृह्णाति, तदा तत्र गत्वा यक्ष भणति-यो मम पितृदत्तस्तं च पिशाचं मुक्त्वा यद्यन्यं जानामि तदा मां त्वं जानासि इति, यक्षो विलक्षश्चिन्तयति- प्रेक्षध्वं कीदृशानि मन्त्रयति?, अहमपि // 614 // वञ्चितोऽनया, नास्ति सतीत्वं धूर्तायाः, यावञ्चिन्तयति तावन्निर्गता. तदा स स्थविरः सर्वेण लोकेन हीलितः, तस्य तयाऽधृत्या निद्रा नष्टा, तदा राज्ञस्तत् कर्णे गतम्, राज्ञाऽन्तःपुरपालकः कृतः, आभिषेकं च हस्तिरत्नं राज्ञो वासगृहस्याधस्ताद्वद्धं - Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 615 // अच्छति, देवी य हत्थिमेंठे आसत्तिया, णवरं रत्तिं हत्थिणा हत्थो पसारितो, सा पासायाओ ओयारिया, पुणरवि पभाए 0.3 उपोद्घातपडिविलइता, एवं वच्चति कालो, अण्णता चिरं जातंति हत्थिमेंठेण हत्थिसंकलाए हता,सा भणति-सो पुरिसो तारिसोण नियुक्तिः, सुवति, मा रूसह, तं थेरो पेच्छति, सो चिंतेति-जति एताओवि एरिसिओ, किंनु ताओ भद्दियाउत्ति सुत्तो, पभाते सव्वो 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवलोगो उहितो, सो न उद्वितो, राया भणति-सुवउ, सत्तमे दिवसे उद्वितो, राइणा पुच्छितेण कहितं-जहेगा देवी ण याणामि वक्तव्यता। कतरत्ति, ताहे राइणा भेंडमओ हत्थी कारितो, सव्वाओ अंतेपुरियाओ भणियाओ- एयस्स अच्चणियं करेत्ता ओलंडेह, नियुक्तिः 847 अनुकम्पाउसव्वाहिं ओलंडितो, साणेच्छति, भणति- अहं बीहेमि, ताहे राइणा उप्पलणालेण आहता, जाव उमुच्छिता पडिया ततो कामनिर्जरासे उवगतं-जधेसा कारित्ति, भणिता-'मत्तं गयमारुहंतीए भेंडमयस्स गयस्स भयतिए। इह मुच्छित उप्पलाहता तत्थ न चैवैद्य मिण्ठादीनां मुच्छित संकलाहता॥१॥' पुट्ठी से जोइया, जाव संकलपहारा दिट्ठा, ताहे राइणा हत्थिमेंठो सा य दुयगाणि वि तम्मि (11) सम्यहथिम्मि विलग्गाविऊण छण्णकडए विलइताणि, भणितो मिठो- एत्थ अप्पततीओ गिरिप्पवातं देहि, हत्थिस्स दोहिवि क्त्वलाभः। l तिष्ठति, देवी च हस्तिमेण्ठे आसक्ता, नवरं रात्रौ हस्तिना हस्तः प्रसारितः, सा प्रासादात् अवतारिता, पुनरपि प्रभाते प्रतिविलगिता, एवं व्रजति कालः, अन्यदा चिरं जातमिति हस्तिमेण्ठेन हस्तिशृङ्खलया हता, सा भणति-स पुरुषस्तादृशो न स्वपिति, मा रुषः, तत् स्थविरः पश्यति, स चिन्तयति- यद्येता अपि ईदृश्यः किंनु ता* भद्रिका इति सुप्तः, प्रभाते सर्वो लोक उत्थितः, स नोत्थितः, राजा भणति- स्वपितु, सप्तमे दिवसे उत्थितः, राज्ञा पृष्टेन कथितं- यथैका देवी न जानामि कतरेति, तदा राज्ञा भिण्डमयो हस्ती कारितः, सर्वा अन्तःपुरिका भणिताः- एतस्यार्चनिकां कृत्वोल्लङ्घयत, सर्वाभिरुल्लचितः, सा नेच्छति, भणति- अहं बिभेमि, तदा राज्ञोत्पलनालेनाहता, यावन्मूर्छिता पतिता, ततस्तेनोपगतं- यथैषाऽपराधिनीति, भणिता- मत्तं गजमारोहन्ति!. भिण्डमयात गजात बिभ्यन्ति! / इह मर्छितोत्पलाहता.8॥६१५।। तत्र न मूर्च्छिता शृङ्खलाहता // 1 // पृष्ठिस्तस्या अवलोकिता, यावत् शृङ्खलाप्रहारा दृष्टाः, तदा राज्ञा हस्तिमेण्ठः सा च द्वे अपि तस्मिन् हस्तिनि विलगय्य छिन्नकटके * विलगितानि, भणितो मेण्ठः- अत्रात्मतृतीयो गिरिप्रपातं देहि, हस्तिनो द्वयोरपि एरिसं करेंति / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 616 // पासेहिं वेलुग्गाहा ठविता, जाव हत्थिणा एगोपादो आगासेकतो, लोगो भणति-किं तिरिओजाणति?, एताणि मारेतव्वाणि, तहावि राया रोसंण मुयति, ततो दो पादा आगासे ततियवारए तिन्नि पादा आगासे एक्केण पादेण ठितो, लोगेण अक्कंदो कतो- किं एतं हत्थिरयणं विणासेहि ?, रण्णो चित्तं ओआलितं, भणितो- तरसि णियत्ते?, भणति-जति अभयं देह, दिण्णं, तेण णियत्तितो अंकुसेण जहा भमित्ता थले ठितो, ताहे उत्तारेत्ता णिव्विसताणि कयाणि / एगत्थ पच्चंतगामे सुन्नघरे ठिताणि, तत्थ य गामेल्लयपारद्धो चोरोतं सुन्नघरं अतिगतो, ते भणंति-वेढेतुं अच्छामो, मा कोवि पविसउ, गोसे घेच्छामो, सोऽवि चोरो लुटुंतो किहवि तीसे ढुक्को, तीसे फासो वेदितो, सा ढुक्का भणति- कोऽसि तुमं?, सो भणति- चोरोऽहं, तीए भणियं- तुम मम पती होहि, जा एतं साहामो जहा एस चोरोत्ति, तेहिं कल्लं पभाए मेंठो गहिओ, ताहे उविद्धो सूलाए भिण्णो, चोरेण समं सा वच्चति, जावंतरा णदी, सा तेण भणिता- जधा एत्थ सरत्थंभे अच्छ, जा अहं एताणि वत्थाभरणाणि उत्तारेमि, सो गतो, उत्तिण्णो पधावितो, सा भणति- पुण्णा णदी दीसइ कागपेज्जा, सव्वं पियाभंडग तुज्झ हत्थे। जधा तुम पार्श्वयोः कुन्तग्राहाः स्थापिताः, यावद्धस्तिना एकः पाद आकाशे कृतः, लोको भणति- किं तिर्यङ् जानाति?, एतौ मारियतव्यौ, तथाऽपि राजा रोषं न मुञ्चति, ततो द्वौ पादावाकाशे तृतीयवारे त्रयः पादा आकाशे एकेन पादेन स्थितः, लोकेनाक्रन्दः कृतः- किमेतत् हस्तिरत्नं विनाशयत?, राज्ञश्चित्तं द्रावितम्, भणितः- शक्नोषि निवर्त्तयितुं?, भणति- यद्यभयं दत्त, दत्तम्, तेन निवर्तितोऽङ्कशेन यथा भ्रान्त्वा स्थले स्थितः, तदोत्तार्य निर्विषयीकृतौ। एकत्र प्रत्यन्तग्रामे शून्यगृहे स्थितौ, तत्र च ग्रामेयकप्रारब्धश्चौरस्तत् शून्यगृहमतिगतः, ते भणन्ति- वेष्टयित्वा तिष्ठामः, मा कोऽपि प्रविक्षतत्, प्रत्यूषे ग्रहीष्यामः, सोऽपि चौरो गच्छन् (लुठन्) कथमपि तया स्पृष्टः, तस्याः स्पर्शो विदितः, सा स्पृष्टा भणति- कोऽसि त्वं?, स भणति- चौरोऽहम्, तया भणितं- त्वं मम पतिर्भव, यावदेनं कथयावो यथैष चौर इति, तैः कल्ये प्रभाते मेण्ठो गृहीतः, तदावबद्धः शूलायां भिन्नः, चौरेण समं सा व्रजति, यावदन्तरा नदी, सा तेन भणिता- यथाऽत्र शरस्तम्बे तिष्ठ, यावदहमेतानि वस्त्राभरणान्युत्तारयामि, 8 स गतः, उत्तीर्णः प्रधावितः, सा भणति- पूर्णा नदी दृश्यते काकपेया, सर्वं प्रियाभाण्डकं तव हस्ते / यथा त्वं पेच्छामो / * उवइट्ठो। 0.3 उपोद्घात| नियुक्तिः, | 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नव| वक्तव्यता। | नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऽकामनिर्जराद्यैवैद्य| मिण्ठादीनां (11) सम्यक्त्वलाभः। // 616 // Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 617 // पारमतीतुकामो, धुवं तुम भंड गहीउकामो॥१॥सो भणति- चिरसंथुतो बालि! असंथुएणं, मेल्हे पिया ताव धुओऽधुवेणं / जाणेमि 0.3 उपोद्घाततुज्झ प्पयइस्सभावं, अण्णो णरो को तुह विस्ससेज्जा? ॥१॥सा भणति- किं जाहि?, सो भणति- जहा ते सो मारावितो एवं नियुक्तिः, ममंपि कहंचि मारेहिसि / इतरोवि तत्थ विद्धो उदगं मग्गति, तत्थेगो सड्डो, सो भणति- जति नमोक्कारं करेसि तो देमि, सो 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवउदगस्स अट्ठा गतो, जाव तंमि एते चेव सो णमोक्कार करेंतो चेव कालगतो, वाणमंतरो जातो, सड्डोवि आरक्खियपुरिसेहि वक्तव्यता। गहितो, सो देवो ओहिं पयुंजति, पेच्छति सरीरगं सहूं च बद्धं, ताहे सो सिलं विउव्वित्ता मोएति, तं च पेच्छंति सरथंभे नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऊणिलुक्कं, ताहे से घिणा उप्पण्णा, सियालरूवं विउव्वित्ता मंसपेसीए गहियाए उदगतीरेण वोलेति, जाव णदीतो मच्छो कामनिर्जराउच्छलिऊण तडे पडितो, ततो सो मंसपेसिं मोत्तूण मच्छस्स पधावितो, सो पाणिए पडितो, मंसपेसीवि सेणेण गहिता, ताहे द्यैवैद्य मिण्ठादीनां सियालोझायति, ताए भण्णति-मंसपेसी परिचज्ज मच्छं पेच्छसि जंबुआ!।चुक्को मंसंच मच्छंच कलुणं झायसि कोण्हुआ!॥ (11) सम्य१॥ तेण भण्णति- 'पत्तपुडपडिच्छण्णे! जणयस्स अयसकारिए! / चुक्ता पत्तिं च जारं च कलुणं झायसि बंधकी! / / 2 // क्त्वलाभः। पारमतिगन्तुकामो, ध्रुवं त्वं भाण्डं ग्रहीतुकामः // 1 // स भणति-चिरसंस्तुतो बाले! असंस्तुतेन, त्यजसि प्रियं तावत् ध्रुवोऽध्रुवेन / जानामि तव प्रकृतिस्वभावमन्यो नरः कस्त्वयि विश्वस्यात् ? // 1 // सा भणति- किं यासि?, स भणति- यथा त्वया स मारितः एवं मामपि कथश्चिन्मारयिष्यसीति / इतरोऽपि तत्र विद्ध उदकं मार्गयति, तत्रैकः श्राद्धः, स भणति- यदि नमस्कारं करोषि तदा ददामि, स उदकार्थं गतः, यावत्तस्मिन्नागच्छति चैव स नमस्कारं कुर्वन्नेव कालगतः, व्यन्तरो जातः, श्राद्धोऽप्यारक्षकपुरुषैर्गृहीतः, स देवोऽवधिं प्रयुनक्ति, पश्यति शरीरं श्राद्धं च बद्धम्, तदा स शिलां विकुळ मोचयति, तां च पश्यति शरस्तम्बे निलीनाम्, तदा तस्य ल घृणोत्पन्ना, शृगालरूपं विकुळ गृहीतमांसपेशीक उदकतीरेण व्यतिव्रजति यावत्रद्या मत्स्य उच्छल्य तटे पतितः, ततः स मांसपेशी मुक्त्वा मत्स्याय प्रधावितः, स // 617 // पानीये पतितः, मांसपेश्यपि श्येनेन गृहीता, तदा शृगालो ध्यायति, तया भण्यते- मांसपेशी परित्यज्य मत्स्यं प्रार्थयसे जम्बूक! / भ्रष्टो मांसाच मत्स्याच करुणं ध्यायसि जम्बूक! // 1 // तेन भण्यते- पत्रपुटप्रतिच्छन्ने! जनकस्य अयशस्कारिके? / भ्रष्टा पत्युश्च जाराच्च करुणं ध्यायसि पुंश्चलि? // 2 // Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ ||618 // एवं भणिया ता विलिया जाता, ताहे सो सयं रूवं दंसेति, पण्णवित्ता वुत्ता- पव्वयाहि, ताहे सो राया तज्जितो, तेण | 0.3 उपोद्घातपडिवण्णा, सक्कारेण णिक्खंता, देवलोयं गता एवमकामनिज्जराए मेण्ठस्स // 2 // बालतवेणवसंतपुरं नगरं, तत्थ सिट्ठिघरं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तममारिए उच्छादितं, इंदणागो नाम दारओ, सो छुट्टो, छुहितो गिलाणो पाणितं मग्गति, जाव सव्वाणि मताणि पेच्छति, द्वारम् निह्नवबारंपि लोगेण कंटियाहिं ढक्कियं, ताहे सो सुणइयच्छिद्देण णिग्गंतूण तंमि णगरे कप्परेण भिक्खं हिंडति, लोगो ते देइ वक्तव्यता। सदेसभूतपुव्वोत्तिकाउं, एवं सो संवड्डइ / इतो य एगो सत्थवाहो रायगिहं जाउकामो घोसणं घोसावेति, तेण सुतं, सत्थेण समं नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:पत्थितो, तत्थ तेण सत्थे कूरो लद्धो, सो जिमितो, ण जिण्णो, बितियदिवसे अच्छति, सत्थवाहेण दिट्ठो, चिंतेति- Yणं कामनिर्जराएस उववासिओ, सोय अव्वत्तलिंगो, बितियदिवसे हिंडंतस्स सेट्टिणा बहुं णिद्धंच दिण्णं, सोतेण दुवे दिवसा अजिण्णएण चैवैद्य मिण्ठादीनां अच्छति, सत्थवाहो जाणति- एस छ?ण्णकालिओ, तस्स सद्धा जाता, सो ततियदिवसे हिंडतो सत्थवाहेण सहावितो, (11) सम्यकीसऽसि कल्लंणागतो?, तुण्हिक्को अच्छति, जाणइ, जधा- छठे कतेल्लयं, ताहे से दिण्णं, तेणवि अण्णेवि दो दिवसे क्त्वलाभः। एवं भणिता तदा व्यलीका जाता, तदा स स्वकीयं रूपं दर्शयति, प्रज्ञाप्योक्ता- प्रव्रज, तदा स राजा तर्जितः, तेन प्रतिपन्ना, सत्कारेण निष्क्रान्ता, देवलोकं गता छ एवमकामनिर्जरया मेण्ठस्य // 2 // बालतपसा- वसन्तपुरं नगरम्, तत्र श्रेष्ठिगृहम, मार्योत्सादितम्, इन्द्रनागो नाम दारकः, स छुटितः, बुभुक्षितो ग्लानः पानीयं मार्गयति, यावत्सर्वान् मृतान् पश्यति, द्वारमपि लोकेन कण्टकैराच्छादितम्, तदा स शून्यच्छिद्रेण निर्गत्य तस्मिन्नगरे कपरण भिक्षां हिण्डते, लोकस्तस्मै ददाति स्वदेशे 3 भूतपूर्व इतिकृत्वा, एवं स संवर्धते / इतश्चैकः सार्थवाहो राजगृहं यातुकामो घोषणां घोषयति, तेन श्रुतम्, सार्थेन समं प्रस्थितः, तत्र सार्थे तेन कूरो लब्धः, स जिमितः, 8न जीर्णः, द्वितीयदिवसे तिष्ठति, सार्थवाहेन दृष्टः, चिन्तयति- नूनमेष उपोषितः, स चाव्यक्तलिङ्गो, द्वितीयदिवसे हिण्डमानाय श्रेष्ठिना बहु स्निग्धं च दत्तम्, स तेन द्वौ8 // 618 // दिवसौ अजीर्णेन तिष्ठति, सार्थवाहो जानाति- एष षष्ठान्नकालिकः, तस्य श्रद्धा जाता, स तृतीयदिवसे हिण्डमानः सार्थवाहेन शब्दितः, किमासी: कल्ये नागतः?, तूष्णीकस्तिष्ठति, जानाति, यथा-षष्ठं कृतम्, तदा तस्मै दत्तम्, तेनाप्यन्यावपि द्वौ दिवसौ सत्कारेण दीक्षाग्रहणाय। Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 619 // अच्छावितो, लोगोवि परिणतो, अण्णस्स णिमंतेंतस्सविण गेण्हति, अण्णे भणंति- एसो एगपिंडिओ, तेण तं अट्ठापदंड 0.3 उपोद्घातलद्धं, वाणिएण भणितो- मा अण्णस्स खणं गेण्हेजासि, जाव णगरं गम्मति ताव अहं देमि, गता णगरं, तेण से णियघरे / नियुक्तिः, मढो कतो, ताधे सीसं मुंडावेति कासायाणि य चीवराणि गेण्हति, ताधे विक्खातो जणे जातो, ताधे तस्सवि घरेणेच्छति, 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवताधे जद्दिवसं ते पारणयं तद्दिवसं से लोगो आणेइ भत्तं, एगस्स पडिच्छति, ततो लोगोण याणति-कस्स पडिच्छितंति?, वक्तव्यता। ताधे लोगेण जाणणाणिमित्तं भेरी कता, जो देति सो ताडेति, ताहे लोगोपविसति, एवं वच्चति कालो।सामी यसमोसरितो, नियुक्तिः 847 अनुकम्पाऽताहे साधूसंदिसावेत्ता भणिता-मुहुत्तं अच्छह, अणेसणा, तंमि जिमिते भणिता-ओयरह, गोतमोय भणितो- मम वयणेणं कामनिर्जराभणेन्जासि-भो अणेगपिडिया! एगपिंडितो ते दट्ठमिच्छति, ताहे गोतमसामिणा भणितोरुट्ठो, तुब्भे अणेगाणि पिंडसताणि चैवैद्य मिण्ठादीनां आहारेह, अहं एगं पिंडं भुंजामि, तो अहं चेव एगपिंडिओ, मुहत्तन्तरस्स उवसंतो चिंतेति-ण एते मुसंवदंति, किह होजा?, (11) सम्यलद्धा सुती, होमि अणेगपिंडितो, जद्दिवसं मम पारणयं तदिवसं अणेगाणि पिंडसताणि कीरंति, एते पुण अकतमकारितं - स्थापितः, लोकोऽपि परिणतः, अन्यस्य निमन्त्रयतोऽपि न गृह्णाति, अन्ये भणन्ति- एष एकपिण्डिकः, तेन तत् अर्थात्पदं लब्धम्, वणिजा भणितः- माऽन्यस्य पारणं गृह्णीयाः, यावन्नगरं गम्यते तावदहं दास्यामि, गता नगरम्, तेन तस्य निजगृहे मठः कृतः, तदा शीर्षं मुण्डयति काषायिकाणि च चीवराणि गृह्णाति, तदा विख्यातो जने जातः, तदा तस्यापि गृहे नेच्छति, तदा यस्मिन् दिवसे तस्य पारणं तस्मिन् दिवसे तस्य लोक आनयति भक्तम्, एकस्य प्रतीच्छति, ततो लोको न जानाति- कस्य प्रतीष्टमिति, तदा लोकेन ज्ञापनानिमित्त भेरी कृता, यो ददाति स ताडयति, तदा लोकः प्रविशति, एवं व्रजति कालः / स्वामी च समवसृतः, तदा साधवः संदिशन्तो | भणिताः- मुहर्तं तिष्ठत, अनेषणा, तस्मिन् जिमिते भणिताः- अवतरत, गौतमश्च भणितो- मम वचनेन भणे:- भो अनेकपिण्डिक! एकपिण्डिकस्त्वां द्रष्टमिच्छति // 619 // तदा गौतमस्वामिना भणितो रुष्टः, यूयमनेकानि पिण्डशतान्याहारयत, अहमेकं पिण्डं भुजे, ततोऽहमेवैकपिण्डिकः, मुहूर्तान्तरेणोपशान्तश्चिन्तयति- नैते मृषा वदन्ति, कथं भवेत्?, लब्धा श्रुतिः, भवाम्यनेकपिण्डिको, यद्दिवसे मम पारणं तद्दिवसेऽनेकानि पिण्डशतानि क्रियन्ते, एते पुनरकृतमकारितं * अहापदं (प्र०)। क्त्वलाभः। Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 620 // भुंजंति, तं सच्चं भणंति, चिन्तंतेण जाती सरिता, पत्तेयबुद्धो जातो, अज्झयणं भासति, इंदणागेण अरहता वुत्तं, सिद्धो य। 0.3 उपोद्घातएवं बालतवेण सामाइयं लद्धं तेण ३।दाणेण जधा-एगाए वच्छवालीए पुत्तो, लोगेण उस्सवे पायसं ओवक्खडितं, तत्थासन्नघरे / नियुक्तिः, दारगरूवाणि पासति पायसंजिमिंताणि, ताधेसो मायरं भणेइ-ममऽवि पायसंरंधेहि, ताहे णस्थिति सा अद्धितीए परुण्णा, 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवताओ सएज्झियाओ पुच्छंति, णिब्बंधे कथितं, ताहि अणुकंपाए अण्णाएवि अण्णाएवि आणीतं खीरं साली तंदुला य, वक्तव्यता। ताधे थेरीए पायसो रद्धो, ततो तस्स दारयस्स ण्हायस्स पायसस्स घतमधुसंजुत्तस्स थालं भरेऊण उवट्टितं, साधू य नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऽमासखवणपारणते आगतो, जावथेरी अंतो वाउला ताव तेण धम्मोऽवि मे होउत्ति तस्स पायसस्स तिभागो दिण्णो, पुणो कामनिर्जराचिंतितं- अतिथोवं, बितिओ तिभागो दिण्णो, पुणोवि णेण चिंतितं- एत्थ जति अण्णं अंबक्खलगादि छुभति तोऽवि द्यैवैद्य मिण्ठादीनां णस्सति, ताहे तइयो तिभागो दिण्णो, ततो तस्स तेण दव्वसुद्धण दायगसुद्धेण गाहगसुद्धेण तिविहेण तिकरणसुद्धेण भावेणं (11) सम्यदेवाउए णिबद्धे, ताधे माता से जाणति-जिमिओ, पुणरवि भरितं, अतीव रंकत्तणेण भरितं पोटें, ताधे रत्तिं विसूइयाए मतो क्त्वलाभः। भुञ्जन्ति, तत्सत्यं भणन्ति, चिन्तयता जातिः स्मृता, प्रत्येकबुद्धो जातः, अध्ययनं भाषते, इन्द्रनागेन अर्हत्ता वृत्ता, सिद्धश्च / एवं बालतपसा सामायिकं लब्धं तेन 8 3 / दानेन, यथा- एकस्या वत्सपाल्याः पुत्रः, लोकेनोत्सवे पायसमुपस्कृतम्, तत्रासन्नगृहे दारकरूपाणि पश्यति पायसं जिमन्ति, तदा स मातरं भणति- ममापि पायसं पच, तदा नास्तीति साऽधृत्या प्ररुदिता, ताः सख्यः पृच्छन्ति, निर्बन्धे कथितम्, ताभिरनुकम्पया अन्ययाऽपि अन्ययाऽपि आनीतं क्षीरं शालयस्तन्दुलाच, तदा स्थविरया पायसं पक्वम्, ततः तस्मै दारकाय स्नाताय घृतमधुसंयुक्तेन पायसेन स्थालो भृत्वोपस्थापितः, साधुश्च मासक्षपणपारणाय आगतः, यावत्स्थविराऽन्ताकुला (व्यापृता) तावत्तेन धर्मोऽपि मम भवत्विति तस्य पायसस्य त्रिभागो दत्तः, पुनश्चिन्तितं- अतिस्तोकम, द्वितीयस्त्रिभागो दत्तः, पुनरप्यनेन चिन्तितं- अत्र यद्यन्य-80 दप्यम्लखलादि क्षिप्यते तदपि नश्यति, तदा तृतीयस्त्रिभागो दत्तः, ततस्तस्मात्तेन द्रव्यशुद्धेन दायकशुद्धेन ग्राहकशुद्धेन त्रिविधेन त्रिकरणशुद्धेन भावेन देवायुर्निबद्धम्, तदा माता तस्य जानाति- जिमितः, पुनरपि भृतः, अतीव रडूतया भृतमुदरम्, तदा रात्री विसूचिकया मृतो * चढेइ / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 621 // देवलोगं गतो, ततो चुतो रायगिहे नगरे पधाणस्स धणावहस्स पुत्तो भद्दाए भारियाए जातो, लोगो य गब्भगते भणतिकयपुन्नो जीवो जो उववण्णो, ततो से जातस्स णामं कतं कतपुण्णोत्ति, वड्डितो, कलाओ गहियातो, परिणीतो, माताए दुल्ललियगोट्ठीए छूढो, तेहिं गणियाघरं पवेसितो, बारसहिं वरिसेहिं णिद्धणं कुलं कतं, तोऽवि सोण णिग्गच्छति, मातापिताणि से मताणि, भज्जा य से आभरणगाणि चरिमदिवसे पेसेति, गणितामायाए णातं-णिस्सारो कतो, ताधे ताणि अण्णं च सहस्सं पडिविसज्जितं, गणियामाताए भण्णइ-निच्छुभउ एसो, साणेच्छति, ताहे चोरियंणीणिओ घरं सज्जिज्जति, उत्तिण्णो बाहिं अच्छति, ताहे दासीए भण्णति-णिच्छूढोऽवि अच्छसि?, ताहे निययघरयं सडियपडियं गतो, ताहे से भज्जा संभमेणं उट्ठिता, ताहे से सव्वं कथितं, सोगेणं अप्फुण्णो भणति-अस्थि किंचि? जा अन्नहिं जाइत्ता ववहरामि, ताहे जाणि आभरणगाणि गणितामाताए जंच सहस्सं कप्पासमोल्लं दिण्णं ताणि से दंसिताणि, सत्थो य तद्दिवसं कंपि देसं गंतुकामओ, सोतं भंडमोल्लं गहाय तेण सत्थेण समं पधावितो, बाहिं देउलियाए खट्रंपाडिऊणं सुत्तो। अण्णस्स य वाणिययस्स माताए सुतं, - देवलोकं गतः, ततश्च्युतो राजगृहे नगरे प्रधानस्य धनावहस्य पुत्रो भद्रायां भार्यायां जातः, लोकश्च गर्भगते भणति- कृतपुण्यो जीवो यः उत्पन्नः, ततस्तस्य जातस्य नाम कृतं कृतपुण्य इति, वृद्धः, कलाः गृहीताः, परिणीतः, मात्रा दुर्ललितगोष्ठ्यां क्षिप्तः, तैर्गणिकागृहं प्रवेशितो, द्वादशभिर्वनिर्धनं कुलं कृतम्, तदाऽपि स न निर्गच्छति, मातापितरौ तस्य मृतौ, भार्या च तस्याभरणानि चरमदिवसे प्रेषते, गणिकामात्रा ज्ञातं निस्सारः कृतः, तदा तानि अन्यच्च सहस्रं प्रतिविसृष्टम्, गणिकामात्रा भण्यते- निष्काश्यतां एषः, सा नेच्छति, तदा चौर्येण निनीषितः, गृहं सज्यते, उत्तीर्णस्तिष्ठति बहिः, तदा दास्या भण्यते- निष्काशितोऽपि तिष्ठसि?, तदा निजगृह शटितपतितं गतः, तदा तस्य भार्या संभ्रमेणोत्थिता, तदा तस्मै स कथितम्, शोकेन व्याप्तो भणति- अस्ति किञ्चित्? यावदन्यत्र यात्वा व्यवहरामि, तदा यान्याभरणानि गणिकामात्रा यच्च सहस्रं कर्पासमूल्यं दत्तं तानि तस्मै दर्शितानि, सार्थश्च तस्मिन् दिवसे कमपि देशं गन्तुकामः, स तत् भाण्डमूल्यं गृहीत्वा तेन सार्थेन समं प्रधावितः, बहिर्देवकुलिकायां खवां पातयित्वा सुप्तः ।अन्यस्य च वणिजो मात्रा श्रुतम्, * धणसत्थवाहस्स (प्र०)। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:कामनिर्जराद्यैवैद्यमिण्ठादीनां (11) सम्यक्त्वलाभः। Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ M. 0.3 उपोद्घात श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 622 // जधा- तव पुत्तो मतो वाहणे भिन्ने, तीए तस्स दव्वं दिण्णं, मा कस्सइ कधिज्जसि, तीए चिंतितं- मा दव्वं जाउ राउलं, पविसिहिति मे अपुत्ताए, ताहे रत्तिं तं सत्थं एति, जा कंचि अणाहं पासेमि, ताहे तंपासति, पडिबोधित्ता पवेसितो, ताहे घरं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमनेतूण रोवति-चिरणट्ठगत्ति पुत्ता!, सुण्हाणं चउण्हं ताणं कधेति- एस देवरो भे चिरणट्ठओ, ताओतस्स लाइताओ, तत्थवि. द्वारम् निह्नवबारस वरिसाणि अच्छति, तत्थ एक्केक्काए चत्तारि पंच चेडरूवाणि जाताणि, थेरीए भणितं- एत्ताहे णिच्छुभतु, ताओ ण वक्तव्यता। तरंति धरितुं, ताधे ताहिं संबलमोदगा कता, अंतो रयणाण भरिता, वरं से एयं पाओग्गं होति, ताधे वियडं पाएत्ता ताए चेव नियुक्तिः 847 अनुकम्पाऽदेवउलियाए ओसीसए से संबलं ठवेत्ता पडियागता, सोऽविसीतलएण पवणेणं संबुद्धोपभातंच, सोविसत्थोतदिवसमागतो, कामनिर्जराइमाएविगवेसओ पेसिओ, ताहे उट्ठवित्ता घरंणीतो, भज्जा से संभमेण उट्ठिता, संबलं गहितं, पविट्ठो, अब्भंगादीणि करेति, चैवैद्य मिण्ठादीनां पुत्तो य से तदा गम्भिणीए जातो, सो एक्कारसवरिसो जाओ, लेहसालाओ आगतो रोयति- देहि मे भत्तं, मा उवज्झाएण (11) सम्यहम्मिहामित्ति, ताए ताओ संबलथइयातो मोयगो दिण्णो, णिग्गतो खायंतो, तत्थ रयणं पासति, लेहचेडएहिं दिटुं, तेहिं क्त्वलाभः। यथा- तव पुत्रो मृतो वाहने भिन्ने, तया तस्मै द्रव्यं दत्तम्, मा कस्मैचित् चीकथः, तया चिन्तितं-मा द्रव्यं यासीत् राजकुलम्, प्रवेक्ष्यति ममापुत्रायाः, तदा रात्रौ तं |सार्थमेति, यद् कश्चिदनाथं पश्यामि, तदा तं पश्यति, प्रतिबोध्य प्रवेशितः, तदा गृहं नीत्वा रोदिति-चिरनष्टः पुत्र! स्नुषाभ्यश्चतसभ्यस्ताभ्यः कथयति- एष देवा भवन्तीनां चिरनष्टः, तास्तस्मिन् लग्नाः, तत्रापि द्वादश वर्षाणि तिष्ठति, तत्रैकैकस्याश्चत्वारः पञ्च पुत्रा जाताः, स्थविरया भणितं- अधुना निष्काशयन्तु, ता न धत्तुं / शक्नुवन्ति, तदा ताभिः शम्बलमोदकाः कृताः, अन्तो रत्नेन भृताः, वरं तस्यैतत् प्रायोग्यं भवति, तदा विकटं पाययित्वा तस्यामेव देवकुलिकायामुच्छीर्षके तस्य / शम्बलं स्थापयित्वा प्रत्यागता, सोऽपि शीतलेन पवनेन संबुद्धः प्रभातं च, सोऽपि सार्थस्तस्मिन् दिवसे आगतः, अनयाऽपि गवेषकः प्रेषितः, तदोत्थाप्य गृहं नीतः,8 भार्या तस्य संभ्रमेण उत्थिता, शम्बलं गृहीतम्, प्रविष्टः, अभ्यङ्गादीनि करोति, पुत्रश्च तस्य तदा गर्भिण्या जातः, स एकादशवार्षिको जातः, लेखशालाया आगतो रोदिति- देहि मह्यं भक्तं मोपाध्यायेन घानिषम्, तया तस्याः शम्बलस्थगिकातो मोदको दत्तः, निर्गतः खादन, तत्र रत्नं पश्यति, लेखदारकैदृष्टम्, - Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 623 // पूवियस्स दिण्णं, दिवे दिवे अम्ह पोल्लियाओ देहित्ति, इमोवि जिमिते मोयगे भिंदति, तेण दिट्ठाणि, भणति- सुंकभएण 0.3 उपोद्धातकताणि, तेहिं रयणेहिं तहेव पवित्थरितो। सेतणओ य गंधहत्थी णदीए तंतुएण गहितो, राया आदण्णो, अभयो भणति नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमजइ जलकंतो अत्थि तो छड्डेति, सो राउले अतिबहुअत्तणेण रतणाण चिरेण लब्भिहितित्ति काऊण पडहओ णिप्फिडितो द्वारम् निह्नवजो जलकंतं देति तस्स राया रज्जं अद्धं धूतं च देति, ताधे पुविएण दिण्णो, णीतो, उदगं पगासितं, तंतुओ जाणति-थलं वक्तव्यता। णीतो, मुक्को, णट्ठो, राया चिंतेति-कतो?,पुवियस्स पुच्छति-कतो एस तुझं?, निब्बंधे सिटुं-कयपुण्णगपुत्तेण दिण्णो, नियुक्तिः८४७ अनुकम्पाऽराया तुट्ठो, कस्स अण्णस्स होहिति?, रण्णा सद्दाविऊण कतपुण्णओ धूताए विवाहितो, विसओ से दिण्णो, भोगे भुंजति, कामनिर्जरागणितावि आगता भणति- एच्चिरं कालं अहं वेणीबंधेण अच्छिता, सव्ववेतालीओ तुमं अट्ठाए गवेसाविताओ, एत्थ द्यैवैद्य मिण्ठादीनां दिट्ठोत्ति, कतपुण्णओ अभयं भणति- एत्थ मम चत्तारि महिलाओ, तंच घरंण याणामि, ताहे चेतियघरंकतं, लेप्पगजक्खो (11) सम्यकतपुण्णगसरिसो कतो, तस्स अच्चणिया घोसाविता, दो य बाराणि कताणि, एगेण पवेसो एगेण णिप्फेडो, तत्थ अभओ क्त्वलाभः। - तैरापूपिकायं दत्तम्, दिवसे दिवसेऽस्माकं पोलिका दद्या इति, अयमपि जिमिते मोदका भिनत्ति, तेन दृष्टानि, भणति- शुल्कभयेन कृतानि, तै रत्नैस्तथैव प्रविस्तृतः। सेचनकश्च गन्धहस्ती नद्यां तन्तुकेन गृहीतः, राजा खिन्नः, अभयो भणति- यदि जलकान्तो भवेत् तदा त्यजेत्, स राजकुलेऽतिबहुत्वेन रत्नानां चिरेण लप्स्यत इतिकृत्वा पटहो दापितः- यो जलकान्तं ददाति तस्मै राजा राज्यमर्धं दुहितरं च ददाति, तदाऽऽपूपिकेन दत्तो, नीतः, उदकं प्रकाशितम्, तन्तुको जानाति-8 स्थलं नीतः, मुक्तो, नष्टः, राजा चिन्तयति-कुतः?, आपूपिकं पृच्छति-कुत एष तव?, निर्बन्धे शिष्ट- कृतपुण्यकपुत्रेण दत्तः, राजा तुष्टः, कस्यान्यस्य भवेत्?, राज्ञा शब्दयित्वा कृतपुण्यको दुहित्रा विवाहितः, विषयस्तस्मै दत्तः, भोगान् भुनक्ति, गणिकाऽप्यागता, भणति- इयचिरं कालमहं वेणीबन्धेन स्थिता, सर्ववैतालिकास्त्वदर्थं गवेषिताः, अत्र दृष्ट इति, कृतपुण्यकोऽभयं भणति- अत्र मम चतम्रो महेलाः, तच्च गृहं न जानामि, तदा चैत्यगृहं कृतम्, लेप्ययक्षः कृतपुण्यकसदृशः कृतः, तस्यानिका घोषिता, द्वे च द्वारे कृते, एकेन प्रवेश एकेन निर्गमः, तत्राभयः // 623 // Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 624 // कतपुण्णओ य एगत्थ बारब्भासे आसणवरगया अच्छंति, कोमुदी आणत्ता, जधा पडिमपवेसो अच्छणियं करेह, णयरे 0.3 उपोद्धातघोसितं-सव्वमहिलाहिं एत्तव्वं,लोगोऽवि एति,ताओऽवि आगताओ, चेडरूवाणि तत्थ वप्पोत्ति उच्छंगे णिविसंति, णाताओ नियुक्तिः, तेण, थेरी अंबाडिता, ताओऽवि आणिताओ, भोगे जति सत्तहिवि सहितो। वद्धमाणसामी य समोसरितो, कतपुण्णओ 0.3.7 सप्तम द्वारम् निवसामिवंदिऊण पुच्छति-अप्पणो संपत्तिं विपत्तिं च, भगवता कथितं- पायसदाणं, संवेगेण पव्वइतो। एवं दाणेण सामाइयं वक्तव्यता। लब्भति 4 / इदाणिं विणएणं, मगधाविसए गोब्बरगामे पुप्फसालो गाहावती, तस्स भद्दा भारिया, पुत्तो से पुप्फसाल सुओ, नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:सो मातापितरं पुच्छति-को धम्मो?, तेहिं भण्णति-मातपितरं सुस्सूसितव्वं-दो चेव देवताईमाता य पिता य जीवलोगंमि। कामनिर्जरातत्थवि पिया विसिट्ठो जस्स वसे वट्टते माता॥१॥ सो ताण पए मुहधोवणादिविभासा, देवताणि व ताणि सुस्सूसति। द्यैवैद्य मिण्ठादीनां अण्णता गामभोइओ आगतो, ताणि संभंताणि पाहुण्णं करेंति, सो चिंतेति- एताणवि एस देवतं, एतं पूएमि तो धम्मो (11) सम्यहोहिति, तस्स सुस्सूसंपकतो। अण्णता तस्स भोइओ, तस्सवि अण्णो, तस्सवि अण्णो, जाव सेणियं रायाणं ओलग्गिउ- क्त्वलाभः। कृतपुण्यकश्चैकत्र द्वाराभ्यासे आसनवरगतौ तिष्ठतः, कौमुदी आज्ञप्ता, यथा प्रतिमाप्रवेशोऽर्चनां कुरुत, नगरे घोषितं- सर्वमहिलाभिरागन्तव्यम्, लोकोऽप्यायाति, ता अपि आगताः, चेटरूपाणि तत्र वप्प इति उत्सङ्गे निविशन्ते, ज्ञातास्तेन, स्थविरा निर्भत्सिता, ता अपि आनीताः, भोगान् भुनक्ति सप्तभिरपि सहितः। वर्धमानस्वामी च समवसृतः, कृतपुण्यकः स्वामिनं वन्दित्वा पृच्छति- आत्मनः सम्पत्तिं विपत्तिं च, भगवता कथितं- पायसदानम्, संवेगेन प्रव्रजितः। एवं दानेन सामायिक लभ्यते। इदानीं विनयेन, मगधाविषये गूर्बग्रामे पुष्पशालो गाथापतिः, भद्रा तस्य भार्या, पुत्रस्तस्य पुष्पशालसुतः, स मातरपितरं पृच्छति- को धर्मः?, ताभ्यां भण्यते -8 मातरपितरौ शुश्रूषितव्यौ, द्वे एव दैवते माता च पिता च जीवलोके। तत्रापि पिता विशिष्टो यस्य वशे वर्तते माता॥१॥स तयोः प्रगे मुखधावनादिविभाषा, दैवते इव तौ शुश्रूषते। अन्यदा ग्रामभोजिक आगतः, तौ संभ्रान्तौ प्राघूयं कुरुतः, स चिन्तयति- एतयोरपि एतदैवतम्, एतं पूजयामि ततो धर्मो भविष्यति, तस्य शुश्रूषां प्रकृतः। अन्यदा तस्य भोजिकः, तस्याप्यन्यः, तस्याप्यन्यः यावच्छ्रेणिकं राजानमवलगितु-- Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 625 // मारद्धो, सामी समोसढो, सेणिओ इड्डीए गंतूण वंदति, ताहे सोसामि भणति- अहं तुब्भे ओलग्गामि?,सामिणा भणितं 0.3 उपोद्घातअहं रयहरणपडिग्गहमत्ताए ओलग्गिज्जामि, ताणं सुणणाए संबुद्धो, एवं विणएण सामाइयं लब्भति 5 / इदानीं विभंगेण | नियुक्ति:, 0.3.7 सप्तमलब्भति, जधा-अस्थि मगधाजणवए सिवोराया, तस्स धणधन्नहिरण्णाइ पइदियहं वद्दति, चिंता जाया-अस्थि धम्मफलंति, द्वारम् निह्नवतो महं हिरण्णादि वड्डति, ता पुण्णं करेमित्ति कलिऊण भोयणं कारितं, दाणं च णेण दिण्णं, ततो पुत्तं रज्जे ठवेऊण वक्तव्यता। सकततंबमयभिक्खाभायणकडुच्छुगोवगरणो दिसापोक्खियतावसाण मज्झे तावसो जातो, छट्ठट्ठमातो परिसडियपंडुत्ताणि नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऽआणिऊण आहारेति, एवं से चिट्ठमाणस्स कालेण विभंगणाणंसमुप्पन्नं संखेजदीवसमुद्दविसयं, ततोणगरमागंतूण जधोवलद्धे कामनिर्जराभावे पण्णवेति / अण्णता साधवो दिट्ठा, तेसिं किरियाकलावं विभंगाणुसारेण लोएमाणस्स विसुद्धपरिणामस्स अपुव्वकरणं द्यैवैद्य मिण्ठादीनां जातं, ततो केवली संवत्तोत्ति ६।संयोगविओगओऽविलब्भति, जधा दो मथुराओ-दाहिणा उत्तराय, तत्थ उत्तराओवाणियओ (11) सम्यदक्खिणं गतो, तत्थ एगो वाणियओ तप्पडिमो, तेण से पाहुण्णं कतं, ताहे ते णिरंतरं मित्ता जाता, अम्हं थिरतरा पीती क्त्वलाभः। मारब्धः, स्वामी समवसृतः, श्रेणिक ऋद्ध्या गत्वा वन्दते, तदा स स्वामिनं भणति- अहं त्वामवलगामि?, स्वामिना भणितं- अहं रजोहरणप्रतिग्रहमात्रयाऽवलग्ये, तेषां श्रवणेन संबुद्धः / एवं विनयेन सामायिकं लभ्यते / इदानीं विभङ्गेन लभ्यते, यथाऽस्ति मगधाजनपदे शिवो राजा, तस्य धनधान्यहिरण्यादि प्रतिदिवसं वर्धते, चिन्ता जाता- अस्ति धर्मफलमिति, ततो मम हिरण्यादि वर्धते, तत् पुण्यं करोमीति कलयित्वा भोजनं कारितम्, दानं चानेन दत्तम्, ततः पुत्र राज्ये स्थापयित्वा 8 स्वकृतताम्रमयभिक्षाभाजनकडुच्छुकोपकरणो दिक्प्रोक्षिततापसानां मध्ये तापसो जातः, षष्ठाष्टमात् परिशटितपाण्डुपत्राणि आनीय आहारयति, एवं तस्य तिष्ठतः 8 कालेन विभङ्गज्ञानं समुत्पन्नं संख्येयद्वीपसमुद्रविषयम्, ततो नगरमागत्य यथोपलब्धान् भावान् प्रज्ञापयति / अन्यदा साधवो दृष्टाः, तेषां क्रियाकलापं विभङ्गानुसारेण 8 // 625 // लोकमानस्य विशुद्धपरिणामस्यापूर्वकरणं जातम्, ततः केवली संवृत्त इति / संयोगवियोगतोऽपि लभ्यते, यथा द्वे मथुरे- दक्षिणोत्तरा च, तत्रोत्तरस्या वणिक् दक्षिणां गतः, तत्र एको वणिक् तत्प्रतिमः, तेन तस्य प्राघूयं कृतम्, तदा तौ निरन्तरं मित्रे जातौ, आवयोः स्थिरतरा प्रीति Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ / / 626 // होहितित्ति जति अम्ह पुत्तो धूता य जायति तो संयोगं करेस्सामो, ताहे दक्खिणेण उत्तरस्स धूता वरिता, दिण्णाणि बालाणि, 0.3 उपोद्घातएत्थंतरे दक्खिणमथुरावाणियओ मतो, पुत्तो से तंमि ठाणे ठितो, अण्णता सोण्हाति, चउद्दिसंचत्तारि सोवण्णिया कलसा नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमठविता, ताण बाहिं रोप्पिया, ताणं बाहिं तंबिया, ताण बाहिं मट्टिया, अण्णा यण्हाणविधी रइता, ततो तस्स पुव्वाए दिसाए द्वारम् निह्नवसोवण्णिओ कलसोणट्ठो, एवं चउद्दिसंपि, एवं सव्वे णट्ठा, उट्ठितस्स ण्हाणपीढंपिणटुं, तस्स अद्धिती जाता, णाडइजाओ वक्तव्यता। नियुक्ति: 847 वारिताओ, जाव घरं पविट्ठो ताधे उवट्ठविता भोयणविही, ताधे सोवण्णियरूप्पमताणि रइयाणि भायणाणि, ताधे एक्केवं अनुकम्पा:भायणं णासिउमारद्धं, ताहे सो पेच्छति णासंति, जावि से मूलपत्ती सावि णासिउमाढत्ता, ताहे तेण गहिता, जत्तियं गहियं कामनिर्जरातत्तियं ठितं, सेसं नटुं, ताधे गतो सिरिघरं जोएति, सोऽवि रित्तओ, जंपिणिहाणपउत्तं तंपिणटुं, जंपि आभरणं तंपिणत्थि, द्यैवैद्य मिण्ठादीनां जंपि वुड्डिपउत्तं तेवि भणंति- तुमंण याणामो, जोऽवि दासीवग्गो सोऽवि णट्ठो,ताधे चिंतेति- अहो अहं अधण्णो, ताधे (11) सम्यचिंतेति-पव्वयामि, पव्वइतो।थोवं पढित्ता हिंडति तेण खंडेण हत्थगयेण कोउहल्लेणं, जड़ पेच्छिज्जामि, विहरंतो उत्तरमथुरं भविष्यतीति यद्यावयोः पुत्रो दुहिता वा जायते तदा संयोगं करिष्यावः, तदा दाक्षिणात्येनौत्तरस्य दुहिता वृता, दत्ता बालिका / अत्रान्तरे दक्षिणमथुरावणिक् मृतः, पुत्रस्तस्य तस्मिन् स्थाने स्थितः, अन्यदा स स्नाति, चतुर्दिशं चत्वारः सौवर्णिकाः कलशाः स्थापिताः, तेभ्यो बहिः रौप्यकाः तेभ्यो बहिस्ताम्रास्तेभ्यो बहिः मार्त्तिकाः,8 अन्यश्च स्नानविधी रचितः, ततस्तस्य पूर्वस्या दिशः सौवर्णः कलशो नष्टः, एवं चतुर्दिग्भ्योऽपि, एवं सर्वे नष्टाः, उत्थितस्य स्नानपीठमपि नष्टम् , तस्याधृतिर्जाता, नाटकीया वारिताः, यावद्गृहं प्रविष्टस्तदोपस्थितो भोजनविधिः, तदा सौवर्णरूप्यमयानि रचितानि भाजनानि, तदा एकैकं भाजनं नंष्टुमारब्धम्, तदा स प्रेक्षते नश्यन्ति,8 यापि च तस्य मूलपात्री साऽपि नंष्टुमारब्धा, तदा तेन गृहीता, यावद्गृहीतं तावत्स्थितम्, शेषं नष्टम्, तदा गतः श्रीगृहं पश्यति, सोऽपि रिक्तः, यदपि निधानप्रयुक्तं तदपि नष्टम, यदप्याभरणं तदपि नास्ति, यदपि वृद्धिप्रयुक्तं तेऽपि भणन्ति- त्वां न जानीमः, योऽपि दासीवर्गः सोऽपि नष्टः, तदा चिन्तयति- अहो अहमधन्यः, तदा चिन्तयति- प्रव्रजामि, प्रव्रजितः / स्तोकं पठित्वा हिण्डते तेन खण्डेन हस्तगतेन कौतूहलेन, यदि प्रेक्षेय, विहरन् उत्तरमथुरां क्त्वलाभः। // 626 Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 627 // गतो। ताणिऽवि रयणाणि ससुरकुलं गताणि, ते य कलसा, ताहे सो मज्जति, उत्तरमाथुरो वाणिओ उवगिजंतो जाव ते न 0.3 उपोद्धातआगया कलसा, ताहे सो तेहिंचेव पमज्जितो, ताहे भोयणवेलाएतं भोयणभंडं उवट्ठवितं, जहापरिवाडीय ठितं, ततोसोऽवि | नियुक्तिः, साधू तं घरं पविट्ठो, तत्थ तस्स सत्थवाहस्स धूया पढमजोव्वणे वट्टमाणी वीयणयं गहाय अच्छति, ताहे सो साधू तं 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवभोयणभंडं पेच्छति, (ग्रं०९०००) सत्थवाहेण भिक्खा णीणाविता, गहितेवि अच्छति, ताहे पुच्छइ- किं भगवं! एयं चेडिं वक्तव्यता। पलोएह, ताहे सो भणति-ण मम चेडीए पयोयणं, एयं भोयणभंडं पलोएमि, ततो पुच्छति-कतो एतस्स तुज्झ आगमो?, नियुक्ति: 847 अनुकम्पा:सोभणति-अज्जयपज्जयागतं, तेण भणितं-सब्भावंसाह, तेण भणियं-मम ण्हायंतस्स एवं घेवण्हाणविही उवट्ठिता, एवं कामनिर्जरासव्वाणिऽवि जेमणभोयणविही सिरिघराणिऽवि भरिताणि, णिक्खित्ताणि दिट्ठाणि, अदिट्ठपुव्वा य धारिया आणेत्ता देंति, चैवैद्य मिण्ठादीनां साहू भणति- एयं मम आसी, किह?, ताह कहेति- हाणादि, जइ ण पत्तियसि ततो णेण तं भोयणवत्तीखंडं ढोइतं, चडत्ति (11) सम्यलग्गं, पिउणो य णामं साहति, ताहे णातं जहा एस सो जामातुओ, ताहे उट्ठेऊण अवयासित्ता परुण्णो भणति- एयं सव्वं गतः, / तान्यपि रत्नानि श्वशुरकुलं गतानि, ते च कलशाः, तदा स मजति उत्तरमाथुरवणिगुपगीयमानः यावत्त आगताः कलशाः, तदा स तैरेव प्रमङ्क्तः , तदा भोजनवेलायां तदेव भोजनभाण्डमुपस्थितं यथापरिपाटि च स्थितम्,ततः सोऽपि साधुस्तद्गृहं प्रविष्टः, तत्र तस्य सार्थवाहस्य दुहिता प्रथमयौवने वर्तमाना व्यजनं गृहीत्वा तिष्ठति, तदा स साधुस्तद् भोजनभाण्डं प्रेक्षते, सार्थवाहेन भिक्षा आनायिता, गृहीतायामपि तिष्ठति, तदा पृच्छति- किं भगवन्! एतां चेटी प्रलोकयति? तदा स भणतिन मम चेट्या प्रयोजनम्, एतत् भोजनभाण्डं प्रलोकयामि, ततः पृच्छति- कुत एतस्य तवागमः?, स भणति- आर्यकप्रार्यकागतं (पितृपितामहागतं), तेन भणितंसद्धावं कथय, तेन भणितं- मम स्नायमानस्यैवमेव स्नानविधिरुपस्थितः, एवं सर्वोऽपि जेमनभोजनविधिः, श्रीगृहाण्यपि भृतानि, निखातानि दृष्टानि, अदृष्टपूर्वाश्च &धारका आनीय ददति, साधुर्भणति- एतन्ममासीत्, कथं?, तदा कथयति- स्नानादि, यदि न प्रत्येषि (यदा न प्रत्यगात्) तदाऽनेन तद्भोजनपात्रीखण्डं ढौकितम्, | झटिति लग्नम्, पितुश्च नाम कथयति, तदा ज्ञातं यथा एष स जामाता, तदोत्थायावकाश्य प्ररुदितो भणति- एतत् सर्व क्त्वलाभः। Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 628 // तदवत्थं अच्छति, एसा ते पुव्वदिण्णा चेडी पडिच्छसुत्ति, सो भणति-पुरिसो वा पुव्वं कामभोगे विप्पजहति, कामभोगा वा पुव्वं पुरिसं विप्पहयंति, ताहे सोऽवि संवेगमावण्णो ममंपि एमेव विप्पयहिस्संतित्ति पव्वइतो। तत्थेगेण विप्पयोगेण लद्धं, एगेण संयोगेण सामाइयं लद्धति / इदाणिं वसणेण, दो भाउगा सगडेण वच्चंति, चक्कुलेण्डा य सगडवट्टाए लोलति, महल्लेण भणियं-उव्वत्तेहि भंडिं, इतरेण वाहिया भंडी, सा सन्नी सुणेति, छिण्णा चक्केण, मता इत्थिया जाया हत्थिणापुरे णगरे, सो महल्लतरो पुव्वं मरित्ता तीसे पोट्टे आयाओ पुत्तो जाओ, इट्ठो, इतरोऽवि तीसे चेव पोट्टे आयाओ, जंसो उववण्णो तं सा चिंतेति-सिलं व हाविजामि, गब्भपाडणेहिं विण पडति, तओ सो जाओ दासीए हत्थे दिण्णो, छड्डेहि, सो सेट्ठिणा दिट्ठो णिज्ज़तो, तेण घेत्तूण अण्णाए दासीए दिण्णो, सो तत्थ संवड्डइ / तत्थ महल्लगस्स णामं रायललिओ इयरस्स गंगदत्तो, सो महल्लो जं किंचि लहइ ततो तस्सवि देति, माऊए पुण अणिट्ठो, जहिं पेच्छइ तहिं कट्ठादीहिं पहणइ। अण्णया इंदमहो जाओ, तओ पियरेण अप्पसागारियं आणीओ, आसंदगस्स हेट्ठा कओ, जेमाविज्जइ, ओहाडिओ, ताहे कहवि दिट्ठो, ताहे तदवस्थं तिष्ठति, एषा त्वया पूर्व दत्ता चेटी प्रतीच्छेति, स भणति- पुरुषो वा पूर्वं कामभोगान् विप्रजहाति, कामभोगा वा पूर्व पुरुषं विप्रजहति, तदा सोऽपि संवेगमापन्नो मामप्येवमेव विप्रहास्यन्तीति प्रव्रजितः। तत्रैकेन विप्रयोगेन लब्धमेकेन संयोगेन सामायिकं लब्धमिति / इदानीं व्यसनेन, द्वौ भ्रातरौ शकटेन व्रजतः, 8चक्रौलण्डिका (द्विमुखः सर्पः) च शकटवर्त्तन्यां लुठति, महता भणितं- उद्वर्त्तय गन्त्रीम्, इतरेण वाहिता गन्त्री, सा संज्ञिनी शृणोति, छिन्ना चक्रेण, मृता स्त्री जाता 8 हस्तिनागपुरे नगरे, स महान् पूर्वे मृत्वा तस्या उदरे आयातः पुत्रो जातः, इष्टः, इतरोऽपि तस्या एवोदरे आयातः, यदा स उत्पन्नस्तदा सा चिन्तयति- शिलामिव हापयामि, गर्भपातनैरपि न पतति, ततः स जातो दास्या हस्ते दत्तः, त्यज, स श्रेष्ठिना दृष्टो नीयमानः, तेन गृहीत्वाऽन्यस्यै दास्यै दत्तः, स तत्र संवर्धते / तत्र महतो नाम राजललित इतरस्य गङ्गदत्तः, स महान् यत्किञ्चिल्लभते ततस्तस्मायपि ददाति, मातुः पुनरनिष्टः, यत्र प्रेक्षते तत्र काष्ठादिभिः प्रहन्ति / अन्यदा इन्द्रमहो जातः, ततः पित्राऽल्पसागारिकमानीतः, पल्यङ्कस्याधस्तात्कृतः, जेम्यते, निष्काशितः (प्रच्छन्नः) तदा कथमपि दृष्टः, तदा* उवट्टेज (प्र०)। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। | नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऊकामनिर्जराचैवैद्य| मिण्ठादीनां (11) सम्यक्त्वलाभः। // 628 // Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 629 // हत्थे घेत्तूण कडिओ, चंदणियाए पक्खितो, ताहे सोरुवइ, पिउणा ण्हाणिओ, एत्थंतरे साहू भिक्खस्स अतियओ, सिट्ठिणा 0.3 उपोद्घातपुच्छिओ- भगवं! माउए पुत्तो अणिट्ठो भवइ?, हंता भवइ, किह पुण?, ताहे भणति- यं दृष्ट्वा वर्धते क्रोधः, स्नेहश्च नियुक्तिः, परिहीयते / स विज्ञेयो मनुष्येण, एष मे पूर्ववैरिकः॥१॥ यं दृष्ट्वा वर्धते स्नेहः, क्रोधश्च परिहीयते / स विज्ञेयो मनुष्येण, एष मे 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवपूर्वबान्धवः ॥२॥ताहे सो भणइ-भगवं?, पव्वावेह एवं?, बादति विसजिओ पव्वइओ। तेसिं आयरियाण सगासे भायावि वक्तव्यता। से णेहाणुरागेण पव्वइओ, ते साहू जाया इरियासमिया, अणिस्सितं तवं करेंति, ताहे सो तत्थ णिदाणं करेइ-जइ अस्थि नियुक्तिः 847 अनुकम्पाऽइमस्स तवणियमसंजमस्स फलं तो आगमेस्साणं जणमणणयणाणंदो भवामि, घोरं तवं करेत्ता देवलोयं गओ। ततो चुओ कामनिर्जरावसुदेवपुत्तो वासुदेवो जाओ, इयरोऽवि बलदवो, एवं तेण वसणेण सामाइयं लद्धं 7 / उस्सवे, एगंमि पच्चंतियगामे आभीराणि, द्यैवैद्य मिण्ठादीनां ताणि साहूणं पासे धम्मं सुणेति, ताहे देवलोए वण्णेति, एवं तेसिं अत्थि धम्मे सुबुद्धी। अण्णदा कयाइ इंदमहे वा अण्णंमि (11) सम्यवा उस्सवे गयाणि णगरिं, जारिसा बारवइ, तत्थ लोयं पासन्ति मंडितपसाहियं सुगंधं विचित्तणेवत्थं, ताणि तं दवण क्त्वलाभः। - हस्ते गृहीत्वा कर्षितः, चन्दनिकायां (वर्चागृहे) प्रक्षिप्तः, तदा स रोदिति, पित्रा स्नपितः- अत्रान्तरे साधुर्भिक्षायै अतिगतः, श्रेष्ठिना पृष्टः- भगवन्! मातुः पुत्रोऽनिष्टो भवति?, ओम् (एवमेव) भवति, कथं पुनः?, तदा भणति- तदा स भणति- भगवन्! प्रव्राजयैनं?, बाढमिति, विसृष्टः प्रव्रजितः। तेषामाचार्याणां सकाशे भ्राताऽपि तस्य स्नेहानुरागेण प्रव्रजितः, तौ साधू जातौ ईर्यासमितौ, अनिश्रितं तपः कुरुतः, तदा स तत्र निदानं करोति- यद्यस्ति अस्य तपोनियमसंयमस्य फलं ®तदायत्यां जनमनोनयनानन्दो भवेयम्, घोरं तपः कृत्वा देवलोकं गतः। ततश्च्युतो वसुदेवपुत्रो वासुदेवो जातः, इतरोऽपि बलदेवः, एवं तेन व्यसनेन सामायिकं लब्धम्।। * उत्सवे, एकस्मिन् प्रत्यन्तग्रामे आभीराः, ते साधूनां पार्श्वे धर्मं शृण्वन्ति, तदा देवलोकान् वर्णयन्ति, एवं तेषामस्ति धर्मे सुबुद्धिः / अन्यदा कदाचित् इन्द्रमहे वाऽन्यस्मिन्वोत्सवे 8 // 629 // गता नगरीम्, यादृशा द्वारिका, तत्र लोकं पश्यन्ति मण्डितप्रसाधितं सुगन्धं विचित्रनेपथ्यम्, ते तं दृष्ट्वा - Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० |वृत्तियुतम् भाग-२ // 630 // चैवैद्य भणंति- एस सो देवलोओ जो साहहिं वण्णिओ, एत्ताहे जड़ वच्चामो सुंदरं करेमो, अम्हेवि देवलोए उववजामो,ताहे ताणि 0.3 उपोद्धातगंतूण साहूण साहति-जो तुब्भेहिं अम्ह कहिओ देवलोओ सो पच्चक्खो अम्हेहिं दिट्ठो, साहू भणंति-ण तारिसो देवलोओ, | नियुक्तिः, अण्णारिसो, अतो अणंतगुणो, तओताणि अब्भहियजातविम्हयाणि पव्वइयाणि / एवं उस्सवेण सामाइयलंभो 9 / इड्डित्ति, 0.3.7 सप्तम द्वारम् निवदसण्णपुरे णगरे दसण्णभद्दो राया, तस्स पंच देवीसयाणि ओरोहो, एवं सो रूवेण जोव्वणेण बलेण य वाहणेण य पडिबद्धो वक्तव्यता। एरिसंणत्थित्ति अण्णस्स चिंतेइ, सामी समोसरिओ दसण्णकूडे पव्वते / ताहे सो चिंतेइ-तहा कल्लं वंदामि जहा ण केणइ नियुक्ति: 847 अनुकम्पाऽअण्णेण वंदियपुव्वो, तं च अब्भत्थियं सक्कोणाऊण चिंतेइ- वराओ अप्पाणयं ण याणति, तओ राया महया समुदएण कामनिर्जराणिग्गओ वंदिउंसव्विडिए, सक्को य देवराया एरावणं विलग्गो, तस्स अट्ठ मुहे विउव्वइ, मुहे 2 अट्ठ अट्ट दंते विउव्वेइ, दंते 2 मिण्ठादीनां अट्ट अट्ठपुक्खरणिओ विउव्वेइ, एक्केक्काए पुक्करणीए अट्ठ 2 पउमे विउव्वेइ, पउमे 2 अट्ठ अट्ठ पत्ते विउव्वेइ, पत्ते 2 अट्ठ 2 (11) सम्यबत्तीसबद्धाणि दिव्वाणि णाडगाणि विउव्वइ, एवं सो सव्विड्डीए उवगिज्जमाणो आगओ, तओ एरावणं विलग्गो चेवल भणन्ति- एष स देवलोको यः साधुभिर्वर्णितः, अधुना(अत्र) यदि आयास्यामः सुन्दरमकरिष्यामः, वयमपि देवलोके उत्पत्स्यामहे,तदा ते गत्वा साधून कथयन्तियो युष्माभिरस्मान् कथितो देवलोकःस प्रत्यक्षोऽस्माभिदृष्टः, साधवो भणन्ति- न तादृशो देवलोकः, अन्यादृशः, अतोऽनन्तगुणः, ततस्तेऽभ्यधिकजातविस्मयाः | प्रव्रजिताः। एवमुत्सवेन सामायिकलाभः / ऋद्धिरिति, दशार्णपुरे नगरे दशार्णभद्रो राजा, तस्य पञ्च देवीशतानि अवरोधः, एवं स रूपेण यौवनेन बलेन च वाहनेन च प्रतिबद्धः ईटश नास्त्यन्यस्येति चिन्तयति, स्वामी समवसृतो दशार्णकूटे पर्वते / तदा स चिन्तयति- तथा कल्ये वन्दिताहे यथा न केनचिदन्येन वन्दितपूर्वः, तच्चाभ्यर्थित शक्रो ज्ञात्वा चिन्तयति- वराक आत्मानं न जानाति, ततो राजा महता समुदयेन निर्गतो वन्दितुं सर्वा , शक्रश्च देवराज ऐरावणं विलग्नः, तस्याष्टौ मुखानि विकुर्वति, // 630 // मुखे 2 अष्टाष्ट दन्तान् विकुर्वति, दन्ते 2 अष्ट अष्ट पुष्करिणीर्विकुर्वति, एकैकस्यां पुष्करिण्यामष्टाष्ट पद्यानि विकुर्वति, पद्ये 2 अष्टाष्ट पत्राणि विकुर्वति, पत्रे 2 अष्टाष्ट द्वात्रिंशद्वद्धानि दिव्यानि नाटकानि विकुर्वति, एवं स सर्वोपगीयमान आगतः, ततः ऐरावणे विलग्न एव = क्त्वलाभः। Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 631 // तिक्खुत्तो आदाहिणं पयाहिणं सामिं करेइ, ताहे सो हत्थी अग्गपादेहिं भूमीए ठिओ, ताहे तस्स हथिस्स दसणकूडे पव्वते / 0.3 उपोद्धातदेवताप्पसाएण अग्गपायाणि उट्ठिताणि, तओ से णामं कतं गयग्गपादगोत्ति, ताहे सो दसण्णभद्दो चिंतेइ- एरिसा कओठ | नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमअम्हाणं इड्डित्ति?, अहो कएल्लओऽणेण धम्मो, अहमवि करेमि, ताहे सो सव्वं छड्डेऊण पव्वइओ। एवं इड्डीए सामाइयं लहइ छ्न द्वारम् निहव१०।इयाणिं असक्कारेणं, एगो धिज्जाइओ तहारूवाणं थेराणं अंतिए धम्मंसोच्चा समहिलिओ पव्वइओ, उग्गं 2 पव्वजं करेंति, वक्तव्यता। णवरमवरोप्परं पीती ण ओसरइ, महिला मणागं धिज्जाइणित्ति गव्वमुव्वहति, मरिऊण देवलोयं गयाणि, जहाउगं भुत्तं / नियुक्तिः 847 अनुकम्पाऽअतो य इलावद्धणे णगरे इलादेवया, तं एगा सत्थवाही पुत्तकामा ओलग्गति, सो चविऊण पुत्तो से जाओ, णामंच से कयं कामनिर्जराइलापुत्तो त्ति, इयरीवि गव्वदोसेणं तओ चुआ लंखगकुले उप्पण्णा, दोऽवि जोव्वणं पत्ताणि, अण्णया तेण सा लंखगचेडी चैवैद्य मिण्ठादीनां दिट्ठा, पुव्वभवरागेण अज्झोववण्णो, सामग्गिजंतीविण लब्भइ जत्तिएण तुलइ तत्तिएण सुवण्णेण ताणि भणंति-एसा (11) सम्यअम्ह अक्खयणिही, जइ सिप्पं सिक्खसि अम्हेहि य समं हिंडसि तो ते देमो, सो तेहिं समं हिंडिओ सिक्खिओ य, ताहे - त्रिकृत्व आदक्षिणप्रदक्षिणं स्वामिनं करोति, तदा स हस्ती अग्रपादैः भूमौ स्थितः, तदा तस्य हस्तिनो दशार्णकूटे पर्वते देवताप्रसादेन अग्रपादा उत्थिताः, ततस्तस्य कृतं नाम गजाग्रपादक इति, तदा स दर्शार्णभद्रश्चिन्तयति- ईदृशा कुतोऽस्माकमृद्धिरिति अहो कृतोऽनेन धर्मः, अहमपि करोमि, तदा स सर्वं त्यक्त्वा प्रव्रजितः। एवमृझ्या सामायिकं लभ्यते। इदानीमसत्कारेण- एको धिम्जातीयस्तथारूपाणां स्थविराणामन्तिके धर्मं श्रुत्वा समहिलः प्रव्रजितः, उग्रामुग्रां प्रव्रज्यां कुरुतः, नवरं परस्परं प्रीति पसरति, महेला धिग्जातीयेति मनाक् गर्वमुद्बहति, मृत्वा देवलोकं गतौ, यथायुष्कं भुक्तम् / इतश्चेलावर्धने नगरे इलादेवता, तामेका सार्थवाही पुत्रकामाऽवलगति, स च्युत्वा पुत्रस्तस्य जातः, नाम च तस्य कृतमिलापुत्र इति, इतरापि गर्वदोषेण ततश्च्युता लङ्घककुले उत्पन्ना, द्वावपि यौवनं प्राप्तौ, अन्यदा तेन सा लङ्घकचेटी दृष्टा, पूर्वभवरागेणाध्युपपन्नः, सा मार्यमाणापि न लभ्यते यावता तोल्यते तावता सुवर्णेन, ते भणन्ति- एषाऽस्माकमक्षयनिधिः, यदि शिल्पं शिक्षसे अस्माभिश्च समं हिण्डसे तदा तुभ्यं दद्यः, स तैःसमं हिण्डितः शिक्षितश्च, तदा - क्त्वलाभः। Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 632 // विवाहणिमित्तं रण्णो पेच्छयणं करेहित्ति भणितो, बेण्णातडं गयाणि, तत्थ राया पेच्छति संतेपुरो, इलापुत्तो य खेड्डाउ 0.3 उपोद्घातकरेइ, रायाए दिट्ठी दारियाए, राया ण देइ, रायाणए अदेन्ते अण्णेऽविण देंति, साहुक्काररावं वट्टति, भणिओ- लंख! पडणं नियुक्ति:, . | 0.3.7 सप्तमकरेह, तंच किरवंससिहरे अड्डे कटुंकतेल्लयं, तत्थ खीलयाओ, सोपाउआउ आहिंधइमूले विंधियाओ, तओऽसिखेडगहत्थ द्वारम् निह्नवगओ आगासं उप्पइत्ता ते खीलगा पाउआणालियाहिं पवेसेत्तव्वा सत्त अग्गिमाइद्धे सत्त पच्छिमाइद्धे काऊण, जइ फिडइ वक्तव्यता। तओ पडिओ सयहा खंडिज्जइ,तेण कयं, राया दारियं पलोएइ, लोएण कलकलो कओ, ण य देइ राया राया ण पेच्छइ, नियुक्तिः 847 अनुकम्पाऽराया चिंतेइ-जइ मरइ तो अहं एयंदारियं परिणेमि, भणइ-ण दिटुं, पुणो करेहि, पुणोऽवि कयं, तत्थऽविण दिटुं, ततियंपि कामनिर्जरावाराकयं, तत्थविण दिटुं, चउत्थियाए वाराए भणिओ-पुणो करेहि, रंगो विरत्तो, ताहे सो इलापुत्तो वंसग्गे ठिओ चिंतेइ द्यैवैद्य मिण्ठादीनां धिरत्थु भोगाणं, एस राया एत्तियाहिंण तित्तो, एताएरंगोवजीवियाए लग्गिउंमग्गइ, एताए कारणा ममं मारेउमिच्छइ, सोय (11) सम्यतत्थ ठियओ एगत्थ सेट्ठिघरे साहुणो पडिलाभिज्जमाणे पासति सव्वालंकाराहिं इत्थियाहिं, साहू य विरत्तत्तेण पलोयमाणे - विवाहनिमित्तं राज्ञः प्रेक्षणकं कुर्विति भणितो, बेन्नातटं गताः, तत्र राजा प्रेक्षते सान्तःपुरः, इलापुत्रश्च क्रीडाः करोति, राज्ञो दृष्टिारिकायाम्, राजा न ददाति, राज्यददति अन्येऽपि न ददति, साधुकाररवो वर्त्तते, भणितो- लङ्घक! पतनं कुरु, तत्र च वंशशिखरे तिर्यकाष्ठं कृतम्, तत्र कीलिकाः, स पादुके परिदधाति मूलविद्धे, ततोऽसिखेटकहस्तगत आकाशमुत्पत्य ताः कीलिकाः पादुकानलिकासु प्रवेशयितव्याः सप्ताग्राविद्धाः सप्त पश्चादाविद्धाः कृत्वा, यदि स्खलति ततः पतितः शतधा खण्ड्यते, तेन कृतम्, राजा दारिका प्रलोकयति, लोकेन कलकलः कृतः, राजा न च ददाति राजा न प्रेक्षते, राजा चिन्तयति- यदि म्रियते तदाऽहमेतां दारिकां परिणयामि, भणति-न दृष्टम्, पुनः कुरु, पुनरपि कृतम्, तत्रापि न दृष्टम्, तृतीयवारमपि कृतम्, तत्रापि न दृष्टम, चतुर्थवारे भणितः- पुनः कुरु, रङ्गो विरक्तः, तदा स: // 632 // इलापुत्रो वंशाग्रे स्थितश्चिन्तयति- धिगस्तु भोगान्, एष राजा एतावतीभिर्न तृप्तः, एतया रङ्गोपजीविकया लगितुमभिलष्यति, एतस्याः कारणात् मां मारयितुमिच्छति, स च तत्रस्थित एकत्र श्रेष्ठिगृहे साधून प्रतिलम्भ्यमानान् पूरयति सर्वालङ्काराभिः स्त्रीभिः, साधूंश्च विरक्तत्वे प्रलोकयन् * पाउ आबंधति (प्र०)। क्त्वलाभः। Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 633 // पेच्छति, ताहे भणइ- 'अहो धन्या निःस्पृहा विषयेषु' अहं सेट्ठिसुओ एत्थंपिएसअवत्थो, तत्थेव विरागंगयस्स केवलणाणं उप्पण्णं / ताएऽविचेडीए विरागो विभासा, अग्गमहिसीएऽवि, रण्णोऽविपुणरावत्तीजाया विरागो विभासा, एवं ते चत्तारिऽवि केवली जाया, सिद्धा य। एवं असक्कारेण सामाइयं लब्भइ, 11 अहवा तित्थगराणं देवासुरे सक्कारे करेमाणे द₹ण जहा मरियस्स // अहवा इमेहिं कारणेहिं लंभो नि०- अब्भुट्ठाणे विणए परक्कमे साहुसेवणाए य ।संमइंसणलंभो विरयाविरईइ विरईए।। 848 // अभ्युत्थाने सति सम्यग्दर्शनलाभो भवतीति क्रिया, विनीतोऽयमिति साधुकथनात्, तथा विनये अञ्जलिप्रग्रहादाविति, पराक्रमे कषायजये सति, साधुसेवनायां च सत्यां कथञ्चित् तत्क्रियोपलब्ध्यादेः सम्यग्दर्शनलाभो भवतीत्यध्याहारः, विरताविरतेश्चे। विरतेश्चेति गाथार्थः॥ 848 // कथमिति द्वारं गतम् / तदित्थं लब्धं सत् कियच्चिरं भवति कालं?, जघन्यत उत्कृष्टतश्चेति विनयाद्यैश्च। प्रतिपादयन्नाह नियुक्ति: 849 सम्यक्त्वस्थितिः, नि०-सम्मत्तस्स सुयस्स य छावट्ठी सागरोवमाई ठिई। सेसाण पुव्वकोडी देसूणा होई उक्कोसा // 849 // प्रतिपत्तृप्रतिसम्यक्त्वस्य श्रुतस्य च षट्षष्टिः सागरोपमाणि स्थितिः, कथं? 'विजयाइसु दो वारे गयस्स तिण्णचुए व छावट्ठी / णरजम्म पन्नप्रतिपतिपुव्वकोडी मुहत्तमुक्कोसओ अहियं // 1 // ' शेषयोः देशविरतिसर्वविरतिसामायिकयोः पूर्वकोटी देशोना भवति, उक्कोस त्ति - प्रेक्षते, तदा भणति- अहं श्रेष्ठिसुतः अत्रापि एतदवस्थः, तत्रैव वैराग्यं गतस्य केवलज्ञानमुत्पन्नम्। तस्या अपि चेट्या वैराग्यं विभाषा, अग्रमहिष्या अपि, राज्ञोऽपि पुनरावृत्तिर्जाता वैराग्यं विभाषा, एवं ते चत्वारोऽपि केवलिनो जाताः सिद्धाश्च / एवमसत्कारेण सामायिकं लभ्यते। अथवा तीर्थकराणां देवासुरान् सत्कारान् कुर्वतो दृष्ट्वा यथा मरीचेः / अथवा एभिः कारणैर्लाभः / 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निववक्तव्यता। नियुक्ति: 848 अनुकम्पा:कामनिर्जराद्यैवैद्यमिण्ठादीनां (11) सम्यक्त्वलाभ: (वेद्यवानरदेव:) अभ्युत्थान तानामल्प बहुत्वं तत्सद्दया। // 633 // Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 634 // उत्कृष्टस्थितिकालः,जघन्यतस्त्वाद्यत्रयस्यान्तर्मुहूर्तम्, सर्वविरतिसामायिकस्य समयः, चारित्रपरिणामारम्भसमयानन्तरमेवा 0.3 उपोद्घातऽयुष्कक्षयसम्भवात्, देशविरतिप्रतिपत्तिपरिणामस्त्वान्तौहूर्तिक एव, नियमितप्राणातिपातादिनिवृत्तिरूपत्वात्, उपयोगा-3 नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमपेक्षया तु सर्वेषामन्तर्मुहूर्तः सर्वजीवानां तु सर्वाणि सर्वदैवेति गाथार्थः॥८४९ // द्वारम् ॥अधुना कइत्ति द्वारं व्याख्यायते द्वारम् निहवकतीति कियन्तः वर्तमानसमये सम्यक्त्वादिसामायिकानांप्रतिपत्तारःप्राक्प्रतिपन्नाः प्रतिपतिता वेति, अत्र प्रतिपद्यमानकेभ्यः वक्तव्यता। नियुक्तिः प्राक्प्रतिपन्नप्रतिपतितसम्भवात्तानेव प्रतिपादयन्नाह 849-852 नि०-सम्मत्तदेसविरया पलियस्स असंखभागमेत्ता उ।सेढीअसंखभागो सुए सहस्सग्गसो विरई॥८५०॥ सम्यक्त्वसम्यक्त्वदेशविरताःप्राणिनः क्षेत्रपलितस्यासङ्घयेयभागमात्रा एव, इयं भावना-क्षेत्रपलितासङ्गन्येयभागे यावन्तः प्रदेशास्ता स्थितिः, प्रतिपत्तृवन्त एव उत्कृष्टतः सम्यक्त्वदेशविरतिसामायिकयोरेकदा प्रतिपत्तारो भवन्ति, किन्तु देशविरतिसामायिकप्रतिपत्तृभ्यः प्रतिपन्नप्रतिसम्यक्त्वप्रतिपत्तारोऽसङ्खयेयगुणा इति, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति / सेढीअसंखभागो सुएत्ति इह संवर्तितचतुरस्रीकृतलोकैक- पतिताना मल्पबहुत्वं प्रदेशनिर्वृत्ता सप्तरज्ज्वात्मिका श्रेणिः परिगृह्यते, तदसङ्खयेयभाग इति, तस्याः खल्वसङ्खयेयभागे यावन्तः प्रदेशास्तावन्त तत्सङ्कया। एव एकदोत्कृष्टतः सामान्यश्रुते- अक्षरात्मके सम्यग्मिथ्यात्वानुगते विचार्ये प्रतिपत्तारो भवन्तीति हृदयम्, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति / सहस्सग्गसो विरई सहस्राग्रशो विरतिमधिकृत्य उत्कृष्टतः प्रतिपत्तारो ज्ञेया इत्यध्याहारः, जघन्यतस्त्वेको द्वौ वेति गाथार्थः॥ 850 // प्राक्प्रतिपन्नानिदानी प्रतिपादयन्नाह नि०-सम्मत्तदेसविरया पडिवन्ना संपई असंखेजा। संखेज्जा य चरित्ते तीसुवि पडिया अणंतगुणा // 851 // नि०-सुय पडिवन्ना संपई पयरस्स असंखभागमेत्ता उ।सेसा संसारत्था सुयपरिवडिया हु ते सव्वे // 852 // // 634 // Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 635 // | सम्यक्त्व सम्यक्त्वदेशविरताः प्रतिपन्नाः साम्प्रतं वर्तमानसमयेऽसङ्घत्येया उत्कृष्टतोजघन्यतश्च, किन्तु जघन्यपदादुत्कृष्टपदे विशेषाधिकाः, | 0.3 उपोद्घातएते च प्रतिपद्यमानकेभ्योऽसङ्खयेयगुणा इति। अत्रैवान्तरे सामान्यश्रुतापेक्षया प्राक्प्रतिपन्नान् प्रतिपादयता सुयपडिवण्णा नियुक्ति:, | 0.3.7 सप्तमसंपइ पयरस्स असंखभागमेत्ता उ इदमेष्यगाथाशकलं व्याख्येयम्, द्वितीयं तूत्तरत्र, तत्राक्षरात्मकाविशिष्टश्रुतप्रतिपन्नाः साम्प्रतं वशिष्ट श्रुतप्रातपन्नाः साम्प्रतलद्वारम निलवप्रतरस्य सप्तरज्ज्वात्मकस्यासङ्खयेयभागमात्राः, असङ्खयेयासु श्रेणिसु यावन्तः प्रदेशास्तावन्त इत्यर्थः, सङ्ख्येयाश्च चारित्रे वक्तव्यता। प्राक्प्रतिपन्ना इति, त्रिभ्योऽपि चरणदेशचरणसम्यक्त्वेभ्यः पतिताः अणंतगुण त्ति प्राप्य प्रतिपतिता अनन्तगुणाः प्रतिपद्यमानक नियुक्ति: 853 प्राक्प्रतिपन्नेभ्यः, तत्र चरणप्रतिपतिता अनन्ताः, तदसङ्खयेयगुणास्तु देशविरतिप्रतिपतिताः, तदसङ्खयेयगुणाश्चसम्यक्त्व- स्थितिः, प्रतिपतिता इति / अत्रान्तरे सामान्यश्रुतप्रतिपतितानधिकृत्यैष्यगाथापश्चार्द्ध व्याख्येयं सेसा संसारत्था सुयपरिवडिया हु ते सव्वे। प्रतिपत्तृ प्रतिपन्नप्रतिसम्यक्त्वप्रतिपतितेभ्यस्तेऽनन्तगुणा इति गाथार्थः ॥८५१-८५२॥द्वारम्॥अधुनाऽन्तरद्वारावयवार्थ उच्यते-सकृदवाप्तमपगतं पतितानापुनः सम्यक्त्वादि कियता कालेनावाप्यते?, कियदन्तरं भवतीति, तत्राक्षरात्मकाविशिष्टश्रुतस्यान्तरं जघन्यमन्तर्मुहूर्तम्, मल्पबहुत्वं उत्कृष्टं त्वाह तत्सङ्घया। नि०- कालमणंतं च सुए अद्धापरियट्टओ उ देसूणो। आसायणबहुलाणं उक्कोसं अंतर होइ / / 853 / / एकंजीवंप्रति कालोऽनन्त एव, चशब्दस्यावधारणार्थत्वादनुस्वारस्य चालाक्षणिकत्वात्, श्रुते सामान्यतोऽक्षरात्मके उक्कोसं अंतरं होइ त्ति योगः। तथा सम्यक्त्वादिसामायिकेषुतु जघन्यमन्तर्मुहूर्तकाल एव, उत्कृष्टं त्वाह-उपार्द्धपुद्गलपरावर्त एव देशोनः, // 635 // किं? - उत्कृष्टमन्तरं भवतीति योगः, केषां? - आशातनाबहुलानाम्, उक्तं च-तित्थगरपवयणसुयं आयरियं गणहरं महिड्डीय। 7 अपार्धति (प्र०)। 0 तीर्थकरं प्रवचनं श्रुतमाचार्य महर्धिकम्। 0 Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 636 // आसाइन्तो बहुसो अणंतसंसारिओ होइ॥१॥त्ति गाथार्थः // 853 // द्वारम् / / साम्प्रतमविरहितद्वारार्थमाह- अथ कियन्तं 0.3 उपोद्घातकालमविरहेणैको व्यादयो वा सामायिकं प्रतिपद्यन्त इत्याह नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमनि०- सम्मसुयअगारीणं आवलियअसंखभागमेत्ता उ / अट्ठसमया चरित्ते सव्वेसु जहन्न दोसमया॥८५४ // द्वारम् निह्नवसम्यक्त्वश्रुतागारिणां सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानामित्यर्थः, नैरन्तर्येण प्रतिपत्तिकाल:आवलिकाअसङ्ख्येयभागमात्राः वक्तव्यता। समया इति, तथाऽष्टौ समयाः चारित्रे निरन्तरं प्रतिपत्तिकाल इति, सर्वेषु सम्यक्त्वादिषु जघन्यः अविरहप्रतिपत्तिकालो द्वौ / नियुक्तिः 854-856 समयाविति गाथार्थः // 854 // तत्रास्मादेवाविरहद्वाराद् विरहकालः प्रतिपक्ष इति गम्यमानत्वादनुद्दिष्टोऽपि द्वारगाथायां सम्यक्त्वप्रदर्श्यते स्थितिः, प्रतिपत्तृनि०- सुयसम्म सत्तयं खलु विरयाविरईय होइ बारसगं / विरईए पन्नरसगं विरहियकालो अहोरत्ता / / 855 // प्रतिपन्नप्रतिश्रुतसम्यक्त्वयोरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालः सप्तकं खलु इत्यहोरात्रसप्तकम्, ततः परमवश्यं क्वचित् कश्चित् प्रतिपद्यत पतितानाइति, जघन्यस्त्वेकसमय इति, विरताविरतेश्च भवति द्वादशकं देशविरतेरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालोऽहोरात्रद्वादशकं भवति, मल्पबहुत्वं तत्सङ्ख्या / जघन्यतस्तु त्रयः समया इति, विरतेः पञ्चदशकं विरहितकालः अहोरात्राणि सर्वविरतेरुत्कृष्टः प्रतिपत्तिविरहकालोऽहोरात्रपञ्च-8 दशकम्, जघन्यतस्तु समयत्रयमेवेति गाथार्थः / / ८५५॥साम्प्रतं भवद्वारमुच्यते-कियतो भवानेको जीवः सामायिकचतुष्टयं प्रतिपद्यत इति निदर्शयन्नाह नि०- सम्मत्तदेसविरई पलियस्स असंखभागमेत्ताओ। अट्ठ भवा उचरित्ते अणंतकालंच सुयसमए॥८५६॥ - आशातयन् बहुशोऽनन्तसांसारिको भवति // 1 // // 636 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 637 // सम्यक्त्वदेशविरतिमन्तः मतुब्लोपात् सम्यक्त्वदेशविरतास्तेषां तत्सामायिकद्वयं प्रतिपत्तिमङ्गीकृत्य भवानां प्रक्रान्तत्वात् / 0.3 उपोद्घातक्षेत्रपल्योपमस्यासङ्ख्येयभागमात्रे यावन्तः प्रदेशास्तावन्त उत्कृष्टतः प्रतिपत्तिभवाः, जघन्यतस्त्वेकः, अष्टौ भवाः चारित्रे विचार्ये, नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमउत्कृष्टतस्त्वादानभवाः खल्वष्टौ, ततः सिध्यतीति, जघन्यतस्त्वेक एव, अणंतकालंच सुयसमए त्ति 'अनन्तकालः' अनन्तभव द्वारम् निह्नवरूपस्तमनन्तकालमेव प्रतिपत्ता भवत्युत्कृष्टतः सामान्यश्रुतसामायिके, जघन्यस्त्वेकभवमेव, मरुदेवीवेति गाथार्थः // 856 // वक्तव्यता। नियुक्तिः द्वारम् ॥साम्प्रतमाकर्षद्वारमधिकृत्याह 857-858 नि०-तिण्ह सहस्सपुहुत्तं सयप्पुहुत्तं च होइ विरईए। एगभवे आगरिसा एवतिया होंति नायव्वा // 857 // सम्यक्त्व स्थितिः, आकर्षणं आकर्ष:- प्रथमतया मुक्तस्य वा ग्रहणमित्यर्थः, तत्र त्रयाणां- सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानां सहस्र प्रतिपत्तृपृथक्त्वम्, पृथक्त्वमिति द्विप्रभृतिरा नवभ्यः, शतपृथक्त्वं च भवति विरतेरेकभवे आकर्षा एतावन्तो भवन्ति ज्ञातव्या उत्कृष्टतः, प्रतिपन्नप्रतिजघन्यतस्त्वेक एवेति गाथार्थः॥८५७॥ पतिताना मल्पबहुत्वं नि०-तिण्ह सहस्ससमसंखा सहसपुहुत्तं च होइ विरईए।णाणभवे आगरिसा एवइया होंति णायव्वा / / 858 // तत्सङ्घया। त्रयाणां- सम्यक्त्वश्रुतदेशविरतिसामायिकानां सहस्राण्यसङ्ख्येयानि, सहस्रपृथक्त्वं च भवति विरतेः, एतावन्तो नानाभवेष्वाकर्षाः / / अन्ये पठन्ति-दोण्ह सहस्समसंखा'तत्रापि श्रुतसामायिकंसम्यक्त्वसामायिकानान्तरीयकत्वादनुक्तमपि प्रत्येतव्यम्, अनन्ताश्च सामान्यश्रुते ज्ञातव्या इत्यक्षरार्थः / इयंभावना- त्रयाणां होकभवे सहस्रपृथक्त्वमाकर्षाणामुक्तम्, भवाश्च पल्योपमासङ्खयेय // 637 // भागसमयतुल्याः, ततश्चसहस्रपृथक्त्वं भवति तैर्गुणितं सहस्राण्यसङ्खयेयानीति,सहस्रपृथक्त्वं चेत्थं भवति-विरते:खल्वेकभवे शतपृथक्त्वमाकर्षाणामुक्तम्, भवाश्चाष्टौ, ततश्चशतपृथक्त्वमष्टभिर्गुणितं सहस्रपृथक्त्वं भवतीत्यवयवार्थः॥८५८॥ द्वारम् / / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० नियुक्तिः, वृत्तियुतम् |वक्तव्यता। भाग-२ // 638 // स्पर्शनाद्वारमधुना, तत्रेयं गाथा 0.3 उपोद्धात नि०- सम्मत्तचरणसहिया सव्वं लोगं फुसे णिरवसेसं / सत्त य चोद्दसभागे पंच य सुयदेसविरईए॥८५९॥ सम्यक्त्वचरणसहिताः सम्यक्त्वचरणयुक्ताः प्राणिन उत्कृष्टतः सर्वं लोकं स्पृशन्ति, किं बहिर्व्याप्त्या?, नेत्याह- निरवशेष 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवअसङ्ख्यातप्रदेशमपि, एते च केवलिमसमुद्धातावस्थायामिति, जघन्यतस्त्वसङ्खयेयभागमिति / तथा- सत्त य चोद्दसभागे पंच य सुयदेसविरईए त्ति श्रुतसामायिकसहिताः सप्त चतुर्दशभागान्स्पृशन्ति, अनुत्तरसुरेष्विलिकागत्या समुत्पद्यमानाः, चशब्दात् / नियुक्तिः 859-860 पञ्च तमःप्रभायां देशविरत्या सहिताः पञ्च चतुर्दशभागान् स्पृशन्तीति, अच्युते उत्पद्यमानाः, चशब्दात् व्यादींश्चान्यत्रेति, सम्यक्त्वअधस्तु ते न गच्छन्त्येव घण्टालालान्यायेनापि तं परिणाममपरित्यज्येति गाथार्थः॥ 859 // एवं क्षेत्रस्पर्शनोक्ता, साम्प्रतं स्थितिः, प्रतिपत्तभावस्पर्शनोच्यते-किं श्रुतादिसामायिकं? कियद्भिर्जीवैः स्पृष्टमित्याह प्रतिपन्नप्रतिनि०-सव्वजीवेहिंसुयंसम्मचरित्ताईसव्वसिद्धेहिं / भागेहि संखेजेहिं फासिया देसविरईओ।। 860 // पतितानासर्वजीवैः सांव्यवहारिकराश्यन्तर्गतैःसामान्यश्रुतं स्पृष्टम्, सम्यक्त्वचारित्रे सर्वसिद्धेः स्पृष्टे, तदनुभवमन्तरेण सिद्धत्वानुपपत्तेः, तत्सङ्कया। भागैरसङ्घयेयैः सिद्धभागैःस्पृष्टा देशविरतिस्तु, इदमत्र हृदयं-सर्वसिद्धानांबुद्ध्याऽसङ्ख्येयभागीकृतानामसङ्खयेयभागैर्भागोनैर्देशविरतिः स्पृष्टा, असङ्खयेयभागेन तु न स्पृष्टा, यथा मरुदेवास्वामिन्येति गाथार्थः॥८६०॥ द्वारम् // इदानीं निरुक्तिद्वारम्, चतुर्विधस्यापिसामायिकस्य निर्वचनम्, क्रियाकारकभेदपर्यायैः शब्दार्थकथनं निरुक्तिः, तत्र सम्यक्त्वसामायिकनिरुक्तिम // 638 // भिधित्सुराह 0 प्रतिप्रदेशव्याप्त्येत्यर्थः। मल्पबहुत्व Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 639 // नि०-सम्मद्दिट्टि असमोहो सोही सब्भावदसणं बोही अविवजओसुदिहित्ति एवमाई निरुत्ताई।।८६१ // सम्यक् इति प्रशंसार्थः, दर्शनं- दृष्टिः, सम्यग्- अविपरीता दृष्टिः- सम्यग्दृष्टिः, अर्थानामिति गम्यते, मोहनं मोहःवितथग्रहः न मोहः अमोहः- अवितथग्रहः, शोधनं- शुद्धिः मिथ्यात्वमलापगमात् सम्यक्त्वं शुद्धिः, सत्- जिनाभिहितं प्रवचनं तस्य भावः सद्भावः तस्य दर्शनं- उपलम्भः सद्भावदर्शनमिति, बोधनं बोधिरित्यौणादिक इत्, परमार्थसम्बोध इत्यर्थः, अतस्मिंस्तदध्यवसायो विपर्ययः न विपर्ययः अविपर्ययः, तत्त्वाध्यवसाय इत्यर्थः, सुशब्दः प्रशंसायाम्, शोभना दृष्टिः सुदृष्टिरिति, एवमादीनि सम्यग्दर्शनस्य निरुक्तानीति गाथार्थः॥ 861 // श्रुतसामायिकनिरुक्तिप्रदर्शनायाऽऽह नि०- अक्खर सन्नी संमं सादियं खलु सपज्जवसियं च / गमियं अंगपविटुं सत्तवि एए सपडिवक्खा // 862 // इयं च गाथा पीठे व्याख्यातत्वान्न विवियते॥ देशविरतिसामायिकनिरुक्तिमाहनि०-विरयाविरई संवुडर्मसंवुडे बोलपंडिए चेव / देसेक्कदेसविरई अणुधम्मो अगारंधम्मोय // 863 // विरमणं विरतम्, भावे निष्ठाप्रत्ययः,न विरतिः- अविरतिः, विरतंचाविरतिश्च यस्यां निवृत्तौसा विरताविरतिः,संवृतासंवृताः सावधयोगा यस्मिन् सामायिके तत् तथा, संवृतासंवृताः- स्थगितास्थगिताः परित्यक्तापरित्यक्ता इत्यर्थः, एवं बालपण्डितम्, उभयव्यवहारानुगतत्वाद्, देशैकदेशविरतिः प्राणातिपातविरतावपि पृथिवीकायाद्यविरतिर्गृह्यते, अणुधर्मो बृहत्साधुधर्मापेक्षया देशविरतिरिति, अगारधर्मश्चेति न गच्छन्तीत्यगा:- वृक्षास्तैःकृतमगारं- गृहं तद्योगादगार:- गृहस्थः तद्धर्मश्चेति गाथार्थः॥ 863 // सर्वविरतिसामायिकनिरुक्तिमुपदर्शयन्नाह नि०-सामीइयं समइयंसम्मावाओ समास संखे वो / अर्णवजं च परिण्णा पञ्चक्खाणे यते अट्ठ / 864 // 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 861 सम्यक्त्वश्रुतः। नियुक्तिः 862-864 सम्यक्त्वश्रुतः (7) देश (6) सर्व (8) विरतिनिरुक्तयः, दमदन्ताधाः (८)दृष्टान्ताः / // 639 // Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिः, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 640 // वक्तव्यता। सामायिक इति रागद्वेषान्तरालवर्ती समः मध्यस्थ उच्यते, अय गता' विति अयनं अयः- गमनमित्यर्थः, समस्य अयः 0.3 उपोद्धातसमायः स एव विनयादिपाठात् स्वार्थिकष्ठक्प्रत्ययोपादानात् सामायिकम्, एकान्तोपशान्तिगमनमित्यर्थः, समयिकं समिति 0.3.7 सप्तमसम्यक्शब्दार्थ उपसर्गः, सम्यगयः समयः- सम्यग् दयापूर्वकं जीवेषु गमनमित्यर्थः, समयोऽस्यास्तीति, अत इनि ठना (पा० द्वारम् निह्नव५-२-११५) विति ठन् समयिकम्, सम्यग्वादः रागादिविरहः सम्यक् तेन तत्प्रधानं वा वदनं सम्यग्वादः, रागादिविरहेण यथावद् वदनमित्यर्थः, समासः ‘असु क्षेपण' इति असनं आसः- क्षेप इत्यर्थः, संशब्दः प्रशंसार्थः शोभनमसनं समासः, नियुक्तिः 865 सम्यक्त्वश्रुतः अपवर्गे गमनमात्मनः कर्मणो वा जीवात् पदत्रयप्रतिपत्तिवृत्त्या क्षेपः समासः, संक्षेपः संक्षेपणं संक्षेपः स्तोकाक्षरं सामायिक (7) देश (6) महार्थं च द्वादशाङ्गपिण्डार्थत्वात्, अनवद्यं चेति अवद्यं पापमुच्यते नास्मिन्नवद्यमस्तीत्यनवद्यं सामायिकमिति, परिः सर्व(८) विरतिसमन्ताज्ज्ञानं पापपरित्यागेन परिज्ञा सामायिकमिति, परिहरणीयं वस्तु वस्तु प्रति आख्यानं प्रत्याख्यानं च, त एते सामायिक निरुक्तयः, पर्याया अष्टाविति गाथार्थः / / 864 // एतेषामष्टानामप्यर्थानामनुष्ठातॄन् यथासङ्खयेनाष्टावेव दृष्टान्तभूतान् महात्मनः प्रति-8 दमदन्ताद्याः पादयन्नाह नि०- दमदंते मेयजे कार्लयपुच्छा चिलाय अत्तेयं / धम्मरुइ इला तेयलि सामाइए अट्ठदाहरणा // 865 / / . दमदन्तः मेतार्यः कालकपृच्छा चिलातः आत्रेयः धर्मरुचिः इला तेतलिः, सामायिकेऽष्टावुदाहरणानीति गाथासमुदायार्थः / / 865 // अवयवार्थस्तु कथानकेभ्योऽवसेय इति, तत्र यथोद्देशं निर्देश इति सामायिकमर्थतो दमदन्तानगारेण कृतमिति तच्चरितानुवर्णनमुपदेशार्थमद्यकालमनुष्याणां संवेगजननार्थं कथ्यते- हत्थिसीसएणगरे राया दमदंतो नाम, इओ य गयपुरे (c) इण गतौ इति (प्र०)। 0 आयः (प्र०)10 उपशमविवेकसंवररूपं / 0 हस्तिशीर्षे नगरे राजा दमदन्तो नाम, इतश्च गजपुरे * दमदमंतो (प्र०)। (८)दृष्टान्ताः / // 640 // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 641 // |वक्तव्यता। णगरे पंच पंडवा, तेसिं तस्स य वइरं, तेहिं तस्स दमदमंतस्स जरासंघमूलं रायगिहं गयस्स सो विसयो लूडितो दड्डो य, 0.3 उपोद्घातअण्णदा दमदंतो आगओ, तेण हत्थिणापुरं रोहितं, ते भएण ण णिति,तओ दमदंतेण ते भणिया-सियाला चेव सुण्ण- नियुक्तिः, गविसए जहिच्छियं आहिंडह, जाव अहं जरासंघसगासंगओ ताव मम विसयं लुडेह, इदाणिं णिप्फिडह, ते ण णिति ताहे. 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवसविसयं गओ। अण्णया णिविण्णकामभोगो पव्वइओ, तओ एगल्लविहारं पडिवण्णो विहरंतो हत्थिणापुरं गओ, तस्स। बाहिं पडिमं ठिओ, जुहिट्ठिलेण अणुजत्ताणिग्गएण वंदिओ, पच्छा सेसेहिवि चउहि पंडवेहिं वंदिओ, ताहे दुजोधणो नियुक्तिः८६५ सम्यक्त्वश्रुतः आगतो, तस्स मणुस्सेहिं कहियं जहा- एस सो दमदंतो, तेण सो मातुलिंगेण आहओ, पच्छा खंधावारेण एंतेण पत्थरं 2 | (7) देश (6) खिवंतेण पत्थररासीकओ, जुधिट्ठिलो नियत्तो पुच्छइ- एत्थ साहू आसि कहिं सो?, लोएण कहियं- जहा एसो पत्थररासी सर्व (8) विरतिदुजोहणेण कओ, ताहे सो अंबाडिओ,ते य अवणिया पत्थरा, तेल्लेण अब्भंगिओ खामिओ य। तस्स किर भगवओ निरुक्तयः, दमदंतस्स दुजोहणे पंडवेसु य समो भावो आसि, एवं कातव्वं // अमुमेवार्थं प्रतिपादयन्नाह भाष्यकार: दमदन्ताद्याः (८)दृष्टान्ताः / नगरे पञ्च पाण्डवाः, तेषां तस्य च वैरम्, तैस्तस्य दमदन्तस्य जरासन्धमूलं राजगृहं गतस्य स विषयो लुण्डितो दग्धश्च, अन्यदा दमदन्त आगतः, तेन हस्तिनागपुरं रुद्धम्, ते भयेन न निर्यान्ति, ततो दमदन्तेन ते भणिताः- शृगाला इव शून्यविषये यथेच्छमाहिण्डध्वम्, यावदहं जरासन्धसकाशं गतस्तावन्मम विषयं लुण्टयत, इदानीं निर्गच्छत, ते न निर्गच्छन्ति तदा स्वविषयं गतः। अन्यदा निर्विण्णकामभोगः प्रव्रजितः, तत एकाकिविहारं प्रतिपन्नो विहरन् हस्तिनागपुरं गतः, तस्मात् बहिः प्रतिमया : स्थितः। युधिष्ठिरेणानुयात्रानिर्गतेन वन्दितः, पश्चात् शेषैरपि चतुर्भिः पाण्डवैर्वन्दितः, तदा दुर्योधन आगतः, तस्य मनुष्यैः कथितं- यथा एष स दमदन्तः, तेन स8 बीजपूरेणाहतः, पश्चात्स्कन्धावारेणागच्छता प्रस्तरं 2 क्षिपता प्रस्तरराशीकृतः, युधिष्ठिरो निवृत्तः पृच्छति-साधुरत्रासीत् कसः?,लोकेन कथितं- यथैष प्रस्तरराशिदुर्योधनेन कृतः, तदा स निर्भर्त्सतः, ते चापनीताः प्रस्तराः, तैलेनाभ्यङ्गितः क्षमितश्च / तस्य किल भगवतो दमदन्तस्य दुर्योधने पाण्डवेषु च समभाव आसीत्, एवं कर्त्तव्यम् / * आहिंडिया (प्र०)। // 641 // Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 642 // 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निहववक्तव्यता। भाष्यः१५१ नियुक्तिः 866-868 मुनित्व स्वरूपम्। भा०-निक्खंतो हत्थिसीसा दमदंतो कामभोगमवहाय / णविरज्जइ रत्तेसुंदुहेसुण दोसमावज्ज // 151 // निष्क्रान्तो हस्तिशीर्षात् नगराद्दमदन्तो राजा कामभोगानपहाय, काम:- इच्छा भोगा:- शब्दाद्यनुभवाः कामप्रतिबद्धा वा भोगाः कामभोगा इति, स च नापि रज्यते रक्तेषु न प्रीतिं करोति, अप्रीतेषु द्विष्टेषु न द्वेषमापद्यते, वर्तमाननिर्देशप्रयोजन प्राग्वदिति गाथार्थः। तथाहि- मुनयः खल्वेवम्भूता एव भवन्ति, तथा चाह नि०-वंदिज्जमाणान समुक्कसंति, हीलिज्जमाणान समुज्जलंति / दंतेण चित्तेण चरंति धीरा, मुणी समुग्घाइयरागदोसा।। 866 // वन्द्यमानाः- न समुक्कसंति न समुत्कर्ष यान्ति , तथा हील्यमाना न समुज्ज्वलन्ति न कोपाग्निं प्रकटयन्ति, किं तर्हि?- दान्तेन उपशान्तेन चित्तेन चरन्ति धीराः मुनयः समुद्धातितरागद्वेषा इति गाथार्थः॥ 866 // तथा नि०- तो समणो जइ सुमणो भावेण यजइण होइ पावमणो।सयणे यजणे यसमो समोय माणावमाणेसुं॥८६७॥ ततः समणो त्ति प्राकृतशैल्या यदि सुमनाः,शोभनं धर्मध्यानादिप्रवृत्तं मनोऽस्येति सुमनाः समणोत्ति भण्यन्ते, किमित्थम्भूत एव?, नेत्याह- भावेन च आत्मपरिणामलक्षणेन यदि न भवति पापमनाः- अवस्थितमना अपीत्यर्थः अथवा भावेन च यदिन भवति पापमनाः, निदानप्रवृत्तपापमनोरहित इति भावना, तथा स्वजने च मात्रादिके जने चान्यस्मिन् समः- तुल्यः, समश्च मानापमानयोरिति गाथार्थः॥ 867 // नि०- णत्थिय सि कोइ वेसो पिओ व सव्वेसुचेव जीवेसु / एएण होइ समणो एसो अण्णोवि पज्जाओ॥८६८॥ नास्ति च से तस्य कश्चिद् द्वेष्यः प्रियो वा सर्वेष्वेव जीवेषु, एतेन भवति समणः, सम् अणति- गच्छतीति समणः, एषोऽन्योऽपि 0 अनवस्थित० (प्र०)। // 642 // Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक |वृत्तियुतम् भाग-२ // 643 // 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 868 मुनित्वस्वरूपम्। पर्याय इति गाथार्थः // द्वारम् / इदानीं समयिकम्, तत्र कथानकं साएते णगरे चंडवडंसओ राया, तस्स दुवे पत्तीओ- सुदंसणा पियदसणा य, तत्थ सुदंसणाए दुवे पुत्ता- सागरचंदो मुणिचंदो य पियदसणाएविदो पुत्ता-गुणचंदो बालचंदो य, सागरचंदो जुवराया, मुणिचंदस्स उज्जेणी दिण्णा कुमारभुत्तीए। इओ य चंडवडंसओ राया माहमासे पडिमं ठिओ वासघरे जाव दीवगो जलइत्ति, तस्स सेज्जावाली चिंतेइ-दुक्खं सामी अंधतमसे अच्छिहिति, ताए बितिए जामे विज्झायंते दीवगे तेल्लं छूढं, सोताव जलिओजाव अद्धरत्तो, ताहे पुणोवि तेल्लं छूट ताव जलिओ जाव पच्छिमपहरो, तत्थवि छूढं, ततो राया सुकुमारो विहायंतीए रयणीए वेयणाभिभूओ कालगओ, पच्छा सागरचंदो राया जाओ। अण्णया सोमाइसवत्तिं भणइ-गेण्ह रज्जं पुत्ताण ते भवउत्ति, अहं पव्वयामि, साणेच्छइ एएण रज्जं ब्ल आयत्तंति, तओ सा अतिजाणनिजाणेसु रायलच्छीए दिप्पंतं पासिऊण चिंतेइ-मए पुत्ताण रजं दिजंतं ण इच्छियं, तेवि एवं सोभन्ता, इयाणीवि णं मारेमि, छिद्दाणि मग्गइ, सो य छूहालू, तेण सूतस्स संदेसओ दिण्णो, एत्तो च्चेव पुव्वण्हियं Oसाकेते नगरे चन्द्रावतंसको राजा, तस्य द्वे पत्न्यौ- सुदर्शना प्रियदर्शना च, तत्र सुदर्शनाया द्वौ पुत्रौ- सागरचन्द्रो मुनिचन्द्रश्च, प्रियदर्शनाया अपि द्वौ पुत्रौ-8 गुणचन्द्रो बालचन्द्रश्च, सागरचन्द्रो युवराजः, मुनिचन्द्रायोज्जयिनी कुमारभुक्त्यां दत्ता / इतश्च चन्द्रावतंसको राजा माघमासे प्रतिमया स्थितो वासगृहे याबद्दीपो ज्वलतीति, तस्य शय्यापालिका चिन्तयति- दुःखं स्वामी अन्धतमसे स्थास्यति, तया द्वितीये यामे विध्यायति दीपे तैलं क्षिप्तम्, स तावत्प्रज्वलितो यावदर्धरात्रम्, तदा पुनरपि तैलं क्षिप्तं तावज्ज्वलितो यावत्पश्चिमप्रहरः, तदापि क्षिप्तम्, ततो राजा सुकुमालो विभातायां रजन्यां वेदनाभिभूतः कालगतः, पश्चात्सागरचन्द्रो राजा जातः / अन्यदा स मातृ-8 सपत्नी भणति- गृहाण राज्यं पुत्रयोस्ते भवत्विति, अहं प्रव्रजामि, सा नेच्छति एतेन राज्यमायत्तमिति, ततः सा अतियाननिर्याणयोः राजलक्ष्म्या दीप्यमानं दृष्ट्रा चिन्तयति- मया पुत्रयो राज्यं दीप्यमानं नेष्टम्, तावप्येवमशोभिष्यतः, इदानीमप्येनं मारयामि छिद्राणि मार्गयति, सच क्षुधातः, तेन सूदाय संदेशो दत्तः,अत्रैव पौर्वाह्निकं // 643 // Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ भाष्य वृत्तियुतम् 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 868 मुनित्वस्वरूपम्। श्रीआवश्यक पट्ठविजासि, जड़ विरावेमि, सूएण सीहकेसरओ मोदओ चेडीए हत्थेण विसज्जिओ, पियदसणाए दिट्ठो, भणइ-पेच्छामि नियुक्ति लणं ति, तीए अप्पितो, पुव्वंणाए विसमक्खिया हत्था कया, तेहिं सो विसेण मक्खिओ, पच्छा भणइ-अहो सुरभी मोयगोत्ति श्रीहारिक पडिअप्पिओ, चेडीए ताए गंतूण रण्णो समप्पिओ, ते य दोवि कुमारा रायसगासे अच्छंति, तेण चिंतियं-किह अहं एतेहिं छुहाइएहिं खाइस्सं?, तेण दुहा काऊण तेसिं दोण्हवि सो दिण्णो, ते खाइउमारद्धा, जाव विसवेगा आगंतुं पव्वत्ता, राइणा भाग-२ | // 644 // संभंतेण वेज्जा सद्दाविता, सुवण्णं पाइया, सजा जाया, पच्छा दासी सद्दाविया, पुच्छिया भणइ-ण केणवि दिट्ठो, णवरं एयाणं मायाए परामुट्ठो, सासदाव्विया भणिया-पावे! तदाणेच्छसि रज्जं दिजंतं, इयाणिमिमि णाहं ते अकयपरलोयसंबलो संसारे छूढो होतोत्ति तेसिं रज्जं दाऊण पव्वइओ। अण्णया संघाडओ साहूण उज्जेणीओ आगओ, सो पुच्छिओ- तत्थ णिरुवसग्गं?, तेभणंति-णवरं रायपुत्तोपुरोहियपुत्तोय बाहिन्ति पासंडत्थेसाहूणो य,सोगओ अमरिसेणंतत्थ, विस्सामिओ साहूहि, ते य संभोइया साहू, भिक्खावेलाए भणिओ-आणिज्जउ, भणइ- अत्तलाभिओ अहं, णवरं ठवणकुलाणि साहह, - प्रस्थापयेर्यद् भक्षयामि, सूदेन सिंहकेशरिको मोदकञ्चेट्या हस्तेन विसृष्टः, प्रियदर्शनया दृष्टः, भणति- प्रेक्षे तमिति, तयाऽर्पितः, पूर्वमनया विषम्रक्षितौ हस्तौ कृतौ, ताभ्यां स विषेण म्रक्षितः, पश्चात् भणति- अहो सुरभिर्मोदक इति प्रत्यर्पितः, चेट्या तया गत्वा राज्ञे समर्पितः, तौ च द्वावपि कुमारौ राजसकाशे तिष्ठतः, तेन चिन्तितं- कथमहमेतयोः क्षुधार्त्तयोः खादयामि?, तेन द्विधा कृत्वा ताभ्यां द्वाभ्यां स दत्तः तौ खादितुमारब्धौ, यावत् विषवेगा आगन्तुं प्रवृत्ताः, राज्ञा संभ्रान्तेन वैद्याः शब्दिताः, सुवर्णं पायितौ, सज्जौ जातौ, पश्चाद्दासी शब्दिता, पृष्टा भणति- न केनापि दृष्टः नवरमेतयोर्मात्रा परामृष्टः, सा शब्दिता भणिता- पापे! तदा नैषीद्राज्य दीयमानम्, इदानीमनेनाहं त्वयाऽकृतपरलोकशम्बलः संसारे क्षिप्तोऽभविष्यदिति तयो राज्यं दत्त्वा प्रव्रजितः। अन्यदा संघाटकः साध्वोरुज्जयिनीत आगतः, स पृष्टस्तत्र निरुपसर्गम्, तौ भणतः- नवरं राजपुत्रः पुरोहितपुत्रश्च बाधेते पाषण्डस्थान् साधूंश्च, स गतोऽमर्षेण तत्र, साधुभिर्विश्रमितः, ते च सांभोगिकाः साधवो भिक्षावेलायां भणितः आनीयतां?, भणति- आत्मलब्धिकोऽहम्, नवरं स्थापनाकुलानि कथयत,, ||644 // Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ तेहिं से चेल्लओ दिण्णो, सोतं पुरोहियघरं दंसित्ता पडिगओ, इमोवि तत्थेव पइट्ठो वड्डवड्डेणं सद्देणं धम्मलाभेइ, अंतउरिआओ 0.3 उपोद्घातनिग्गयाओ हाहाकारं करेंतीओ, सो वड्डवड्डेणं सद्देणं भणइ- किं एयं साविएत्ति, ते णिग्गया बाहिं बारं बंधंति, पच्छा | नियुक्तिः, | 0.3.7 सप्तमभणंति- भगवं! पणच्चसु, सो पडिग्गहं ठवेऊण पणच्चिओ, ते ण याणंति वाएउं, भणंति- जुज्झामो, दोवि एक्कसरा ते द्वारम् निह्नवआगया, मम्मेहिं आहया, जहा जंताणि तहा खलखलाविआ, तओ णिसिटुं हणिऊण बाराणि उग्घाडित्ता गओ, उज्जाणे |वक्तव्यता। अच्छति, राइणो कहियं, तेण मग्गाविओ, साहू भणंति- पाहूणओ आगओ, ण याणामो, गवसंतेहिं उज्जाणे ट्ठिो, राया नियुक्ति: 868 मुनित्वगओ खामिओ य, णेच्छइ मोत्तुं, जइ पव्वयंति तो मुयामि, ताहे पुच्छिया, पडिसुयं, एगत्थ गहाय चालिया जहा सट्ठाणे स्वरूपम्। ठिया संधिणो, लोयं काऊण पव्वाविया, रायपुत्तो सम्मं करेति मम पित्तियत्तोत्ति, पुरोहियसुयो दुगंछइ-अम्हे एएण कवडेण पव्वाविया, दोवि मरिऊण देवलोगं गया, संगारं करेंति- जो पढमंचयइ तेण सो संबोहेयव्वो, पुरोहियसुओ चइऊण तीए / दुगुंछाए रायगिहे मेईए पोट्टे आगओ, तीसे सिट्ठिणी वयंसिया, सा किह जाया!, सा मंसं विक्किणइ, ताए भण्णइ- मा. - तैस्तस्मै क्षुल्लको दत्तः, स तत्पुरोहितगृहं दर्शयित्वा प्रतिगतः, अयमपि तत्रैव प्रविष्टो बृहता बृहता शब्देन धर्मलाभयति, अन्तःपुर्यो निर्गता हाहाकारं कुर्वत्यः, स. बृहता बृहता शब्देन भणति- किमेतत् श्राविके? इति, तौ निर्गतौ बहिर बध्नीतः, पश्चात् भणतः- भगवन्! प्रनतय, स प्रतिग्रहं स्थापयित्वा प्रनर्तितः, तौ न जानीतो वादयितुम्, भणतः- युध्यावहे, द्वावपि तौ सहैवागतो, मर्मस्वाहतौ, यथा यन्त्राणि तथा अस्थिरसन्धिकौ कृतौ, ततो निसृष्टं हत्वा द्वाराणि उद्घाट्य गतः, उद्याने तिष्ठति, राज्ञे कथितम्, तेन मार्गितः, साधवो भणन्ति- प्राघूर्णक आगतः, न जानीमः, गवेषयद्भिद्याने दृष्टः, राजा गतः क्षामितश्च, नेच्छति मोक्तुम्, यदि प्रव्रजतस्तदा / मुञ्चामि, तदा पृष्टी, प्रतिश्रुतम्, एकत्र गृहीत्वा चालितौ यथा स्वस्थाने सन्धयः स्थिताः, लोचं कृत्वा प्रव्राजितौ, राजपुत्रः सम्यक् करोति- मम पैतृक (पितृव्यः) इति, पुरोहितसुतो जुगुप्सते- आवामेतेन कपटेन प्रव्राजितौ, द्वावपि मृत्वा देवलोकं गतौ, सङ्केतं कुरुतः यः प्रथमं च्यवते तेन स संबोद्धव्यः, पुरोहितसुतश्च्युत्वा तया / जुगुप्सया राजगृहे मातङ्ग्या उदरे आगतः, तस्याः श्रेष्ठिनी वयस्या, सा कथं जाता?, सा मांसं विक्रीणाति, तया भण्यते मा-D* संगरं (प्र०)। * आयातो (प्र०)। II EX Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 646 // 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 868 मुनित्वस्वरूपम्। अण्णत्थ हिंडाहि, अहं सव्वं किणामि, दिवसे 2 आणेड़, एवं तासिं पीई घणा जाया, तेसिं चेव घरस्स समोसीइयाणि ठियाणि, साय सेट्ठिणी ज़िंदू, मेईए रहस्सियं चेव तीसे पुत्तो दिण्णो, सेट्टिणीए धूया मइया जाया, सा मेईए गहिया, पच्छा सासेट्ठिणीतंदारगं मेईए पाएसुपाडेति, तुब्भपभावेण जीवउत्ति, तेण सेनामंकयं मेयजोति, संवडिओ, कलाओगाहिओ, संबोहिओ देवेण, ण संबुज्झइ, ताहे अट्ठण्हं इब्भकण्णगाणं एगदिवसेण पाणी गेण्हाविओ, सिबियाए णगरि हिंडइ, देवोवि मेयं अणुपविट्ठो रोइउमारद्धो, जइ ममवि धूया जीवंतिया तीसेवि अज्ज विवाहो कओ होतो, भत्तं च मेताण कयं होतं, ताहे ताए मेईए जहावत्तं सिटुं, तओ रुट्ठो देवाणुभावेण य ताओ सिबियाओ पाडिओ तुमं असरिसीओ परिणेसित्ति खड्डाए छूढो, ताहे देवो भणइ-किह?,सो भणइ-अवण्णो, भणइ- एत्तो मोएहि किंचिकालं, अच्छामि बारस वरिसाणि, तो भणइ- किं करेमि?, भणइ- रणो धूयं दवावेहि, तो सव्वाओ अकिरियाओ ओहाडियाओ भविस्संति, ताहे से ऽन्यत्र हिण्डिष्ठाः अहं सर्व क्रीणिष्यामि, दिवसे 2 आनयति, एवं तयोः प्रीतिर्घना जाता, तेषामेव गृहस्य समवसृतानि स्थितानि, सा च श्रेष्ठिनी निन्दूः, तदा मातङ्ग्या राहस्यिकमेव तस्यै पुत्रो दत्तः, श्रेष्ठिन्या दुहिता मृता जाता, सा मातङ्ग्या गृहीता, पश्चात्सा श्रेष्ठिनी दारकं तं मातङ्गयाः पादयोः पातयति, तब प्रभावेण | जीवत्विति, तेन तस्य नाम कृतं मेतार्य(मातङ्ग्यात्मज) इति, संवृद्धः, कला ग्राहितः, संबोधितो देवेन, न संबुध्यते, तदाऽष्टानामिभ्यकन्यानामेकदिवसेन पाणीाहितः, * शिबिकया नगर्यां हिण्डते, देवोऽपि मातङ्गमनुप्रविष्टो रोदितुमारब्धः, यदि ममापि दुहिताऽजीविष्यत् तस्या अपि विवाहः अद्यकृतोऽभविष्यत्, भक्तं च मेतानां कृतमभविष्यत्तदा तया मेत्या यथावृत्तं शिष्टम्, ततो रुष्टो देवानुभावेन च तस्याः शिबिकातः पातितः त्वमसदृशः परिणयसि इति गर्तायां क्षिप्तः, तदा देवो भणतिकथं?, स भणति- अवर्णः, भणति- इतो मोचय कञ्चित्कालम्, तिष्ठामि द्वादश वर्षाणि, ततो भणति- किं करोमि?, भणति- राज्ञो दुहितरं दापय, तत् सर्वा अक्रिया अपस्फेटिता भविष्यन्ति, तदा तस्मै प्रातिवेश्मिकानि / ई मृतापत्यप्रसूः / // 646 // Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 647 // 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 868 मुनित्वस्वरूपम्। छगलओ दिण्णो, सो रयणाणि वोसिरइ, तेण रयणाण थालं भरियं, तेण पिया भणिओ रण्णो धूयं वरेहि, रयणाणं थालं भरेत्ता गओ, किं मग्गसि?, धूयं, णिच्छूढो, एवं थालं दिवसे 2 गेण्हइ, ण य देइ, अभओ भणइ-कओ रयणाणि?, सो भणइ- छगलओ हगइ, अम्हवि दिजउ, आणीओ, मडगगंधाणि वोसिरइ, अभओ भणइ- देवाणुभावो, किं पुण?, परिक्खिज्जउ, किह?, भणइ- राया दुक्खं वेब्भारपव्वतं सामिं वंदओ जाति, रहमग्गं करेहि, सो कओ, अज्जवि दीसइ, भणिओ-पागारं सोवण्णं करेहि, कओ, पुणोवि भणिओ-जइ समुदं आणेसि तत्थ ण्हाओ सुद्धो होहिसि तो ते दाहामो, आणीओ, वेलाए ण्हाविओ, विवाहो कओ सिवियाए हिंडतेण, ताओवि से अण्णाओ आणियाओ, एवं भोगे भुंजति बारस वरिसाणि, पच्छा बोहितो, महिलाहिवि बारस वरिसाणि मग्गियाणि, दिण्णाणि य, चउव्वीसाए वासेहिं सव्वाणिवि पव्वइयाणि, णवपुव्वी जाओ, एकल्लविहारपडिमं पडिवण्णो, तत्थेव रायगिहे हिंडइ, सुवण्णकारगिहमागओ, सो य सेणियस्स सोवणियाणं जवाणमट्ठसतं करेइ, चेइयच्चणियाए परिवाडिए सेणिओ कारेइ तिसंझं, तस्स गिहंसाहू अइगओ, छगलको दत्तः, स रत्नानि व्युत्सृजति, तेन रत्नानां स्थालो भृतः, तेन पिता भणितः- राज्ञो दुहितरं वृणुष्व, रत्नैः स्थालं भृत्वा गतः, किं मार्गयसि?, दुहितरम्, तिरस्कृतः, एवं स्थालं दिवसे 2 गृह्णाति, न च ददाति, अभयो भणति- कुतो रत्नानि?, स भणति- छगलो हदति अस्मभ्यमपि ददातु, आनीतः, मृतकगन्धानि व्युत्सृजति, अभयो भणति- देवानुभावः, किं पुनः? परीक्ष्यते, कथं?, भणति- राजा दुःखं वैभारपर्वतं स्वामिवन्दको याति, रथमार्ग कुरु, स कृतः, अद्यापि दृश्यते, भणितः- प्राकारं सौवर्णं कुरु, कृतः, पुनरपि भणितः- यदि समुद्रमानयसि तत्र स्नातः शुद्धो भविष्यसि तदा ते दास्यामः, आनीतः, वेलायां स्नापितो, विवाहः कृतः शिबिकया हिण्डमानेन, ता अपि तस्यान्या आनीताः, एवं भोगान् भुनक्ति द्वादश वर्षाणि, पश्चाबोधितः, महेलाभिरपि द्वादश वर्षाणि मार्गितानि दत्तानि च, चतुर्विंशत्या वर्षेः सर्वेऽपि प्रव्रजिताः, नवपूर्वी जातः, एकाकिविहारप्रतिमा प्रतिपन्नः, तत्रैव राजगृहे हिण्डते, सुवर्णकारगृहमानगतः, स च श्रेणिकस्य सौवर्णिकानां यवानामष्टशतं करोति, चैत्यार्चनिकाय परिपाट्या श्रेणिकः कारयति त्रिसन्ध्यम्, तस्य गृहं साधुरतिगतः, - // 647 // Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 648 // तस्स एगाए वायाए भिक्खा ण णीणिया, सो य अइगओ, ते य जवा कोंचएण खाइया, सो आगओ ण पेच्छइ, रणो य 0.3 उपोद्घातचेतियच्चणियवेला ढुक्कड़, अज्ज अट्ठिखंडाणि कीरामित्ति, साधु संकइ, पुच्छइ, तुण्हिक्को अच्छइ, ताहे सीसावेढेण बंधति, नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमभणिओ य-साह जेणं गहिया, तहा आवेढिओ जहा अच्छीणि भूमीए पडियाणि, कोंचओ य दारुं फोडेतेण सीलिंकाए द्वारम् निह्नवआहओ गलए, तेण वन्ता, लोगो भणइ- पाव! एए ते जवा, सोवि भगवं कालगओ सिद्धो य, लोगो आगओ, दिट्ठो वक्तव्यता। मेत्तज्जो, रण्णो कहियं, वज्झाणि आणत्ताणि, दारं ठइत्ता पव्वइयाणि भणंति- सावग! धम्मेण वड्डाहि, मुक्काणि, भणइ नियुक्तिः 869-870 जइ उप्पव्वयह तो भे कविल्लीएकडेमि, एवं समइयं अप्पए य परे य कायव्वं / तथा च कथानकाथैकदेशप्रतिपादनायाह मेतार्यस्तुतिः। नि०- जो कोंचगावराहे पाणिदया कोंचगंतु णाइक्खे।जीवियमणपेहतं मेयजरिसिं णमंसामि // 869 // यः क्रौञ्चकापराधे सति प्राणिदयया क्रौञ्चकं तु क्रौञ्चकमेव नाचष्टे, अपितु स्वप्राणत्यागं व्यवसितः, तमनुकम्पया / जीवितमनपेक्षमाणं मेतार्यऋषिं नमस्य इति गाथार्थः / / 869 // नि०-णिप्फेडियाणि दोण्णिवि सीसावेढेण जस्स अच्छीणि ।ण य संजमाउ चलिओ मेयजो मंदरगिरिव्व // 870 // निष्कासिते भूमौ पातिते द्वे अपि शिरोबन्धनेन यस्याक्षिणी, एवमपि कदीमानोऽनुकम्पया न च नैव संयमाच्चलितो यस्तं तस्यैकया वाचा भिक्षा नानीता, स चातिगतः, ते च यवाः क्रौश्चेन खादिताः, स आगतो न प्रेक्षते, राज्ञश्च चैत्यार्चनिकावेला ढौकते, अद्यास्थिखण्डानि क्रिये इति, साधु शङ्कते, पृच्छति, तूष्णीकस्तिष्ठति, तदा शिरआवेष्टनेन बध्नाति, भणितश्च- कथय येन गृहीताः, तथाऽऽवेष्टितो यथाऽक्षिणी भूमौ पतिते, क्रौशश्च दारु पाटयता 8 // 648 // शलाकयाऽऽहतो गले, तेन वान्ताः, लोको भणति-पाप! एते ते यवाः, सोऽपि भगवान् कालगतः सिद्धश्च, लोक आगतः, दृष्टो मेतार्यः, राज्ञः कथितं वध्या आज्ञप्ताः,8 द्वारं स्थगित्वा प्रव्रजिता भणन्ति- श्रावक धर्मेण वर्धस्व, मुक्ताः, भणति- यदि उत्प्रव्रजत तदा भवतः कटाहे कथयिष्यामि / एवं समयिकमात्मनि परस्मिंश्च कर्त्तव्यम्। * अट्ठ (प्र०)। * केण (प्र०)। ताहे (प्र०)। Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 649 // मेतार्यऋषिं नमस्य इति गाथाभिप्रायः॥ 870 // द्वारम् // इदानीं सम्यग्वादस्तत्र कथानकं-"तुरुविणीए णयरीए जियसत्तू 0.3 उपोद्घातराया, तत्थ भद्दा धिज्जाइणी, पुत्तो से दत्तो, मामगो से अज्जकालगो तस्स दत्तस्स सोअ पव्वइओ। सो दत्तो जूयपसंगी | नियुक्तिः, मज्जपसंगी य, उल्लगिउमारद्धो, पहाणो दंडो जाओ, कुलपुत्तए भिंदित्ता राया धाडिओ, सो य राया जाओ, जण्णा णेण | 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवसुबह जट्ठा। अण्णता तं मामगं पेच्छइ, अह भणइ- तुट्ठो धम्मं सुणेमित्ति, जण्णाण किं फलं?, सो भणइ-किं धम्म वक्तव्यता। पुच्छसि?, धम्मं कहेइ, पुणोवि पुच्छइ, णरगाणं पंथं पुच्छसि?, अधम्मफलं साहइ, पुणोवि पुच्छइ, असुभाणं कम्माणं नियुक्ति: 870 मेतार्यस्तुतिः। / उदयं पुच्छसि?,तं पिपरिकहेइ, पुणोवि पुच्छइ, ताहे भणइ-णिरया फलंजण्णस्स, कुद्धो भणइ-को पच्चओ?,जहा तुम सत्तमे दिवसे सुणयकुंभीए पच्चिहिसि, को पच्चओ?, जहा तुज्झ सत्तमे दिवसे सण्णा मुहं अइगच्छिहिति, रुट्ठो भणइ-तुज्झ8 को मच्चू ?, भणइ- अहं सुइरं कालं पव्वलं काउं देवलोगं गच्छामि, रुट्ठो भणइ-रुंभह, ते दंडा निविण्णा, तेहिं सो चेव राया आवाहिओ-एहि जाव एयं ते बंधित्ता अप्पेमो,सोय पच्छन्नो अच्छइ, तस्स दिवसा विस्सरिया, सत्तमे दिवसे रायपथं 0 तुरुमिण्यां नगर्यां जितशत्रू राजा, तत्र भद्रा धिग्जातीया, पुत्रस्तस्या दत्तः, मातुलोऽथार्यकालकस्तस्य दत्तस्य, स च प्रव्रजितः। स च दत्तो द्यूतप्रसङ्गी मद्यप्रसङ्गी च, अवलगितुमारब्धः, प्रधानो दण्डिको जातः, कुलपुत्रान् भेदयित्वा राजा निष्काशितः, स च राजा जातः, यज्ञा अनेन सुबहव इष्टाः। अन्यदा मातुलं | प्रेक्षते, अथ भणति-तुष्टो धर्मं शणोमीति, यज्ञानां किं फलं?, सभणति- किं धर्म पृच्छसि?, धर्मं कथयति, पुनरपि पृच्छति, नरकाणां पन्थानं पृच्छसि?, अधर्मफलं कथयति, पुनरपि पृच्छति, अशुभानां कर्मणामुदयं पृच्छसि?, तमपि परिकथयति, पुनरपिं पृच्छति, तदा भणति- नरकाः फलं यज्ञस्य, क्रुद्धो भणति- कः प्रत्ययः?, यथा त्वं सप्तमदिवसे श्वकम्भ्यां पक्ष्यसे, कः प्रत्ययः?. यथा तव सप्तमे दिवसे संज्ञा मुखमतिगमिष्यति, रुष्टो भणति- तव कथं मृत्युः?, भणति- अहं सुचिरं कालं भणति- अहं सचिरं कालं // 649 // प्रव्रज्यां कृत्वा देवलोकं गमिष्यामि, रुष्टो भणति- रुन्द्ध, ते दण्डिका निर्विण्णाः, तैः स चैव राजाऽऽहूतः- एहि यावदेनं तुभ्यं बद्धाऽर्पयामः, स च प्रच्छन्नस्तिष्ठति, तस्य दिवसा विस्मृताः, सप्तमे दिवसे राजपथं -* कया (प्र०)। Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 650 // सोहावेइ, मणुस्सेहि य रक्खावेइ। एगो य देवकुलिगो पुप्फकरंडगहत्थगओ पचूसे पविसइ, सन्नाडो वोसरिता पुप्फेहि 0.3 उपोद्घातओहाडेइ, रायावि सत्तमे दिवसे आसचडगरेणंणीति, जामि तंसमणयं मारेमि, जाति, वोल्लंतोजाव अण्णेणं आसकिसोरेणं नियुक्तिः, सह पुप्फेहि उक्खिविया खुरेणं मुहं सण्णा अइगआ, तेण णातं जहा मारेज्जामि, ताहे दंडाण अणापुच्छाए णियत्तिउमारद्धो | 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवते जाणंति दंडा- नूणं रहस्सं भिण्णं, जाव घरं ण पवेसइ ताव गेण्हामो, गहिओ, इयरो यराया आणीओ, ताहे तेण कुंभीए वक्तव्यता। सुणए छुभित्ता बारं बद्धं, हेट्ठा अग्गी जालिओ, ते सुणया ताविज्जन्ता तं खंडाखंडेहिं छिंदंति / एवं सम्मावाओ कायव्वो, नियुक्ति: 871 कालिकाजहा कालगन्जेणं // तथा चामुमेवार्थमभिधित्सुराह चार्यस्तुतिः। नि०- दत्तेण पुच्छिओ जो जण्णफलं कालओ तुरुमिणीए। समयाए आहिएणं संमं वुइयं भदंतेणं / / 871 // दत्तेन धिग्जातिनृपतिना पृष्टो यो यज्ञफलं कालको मुनिस्तुरुमिण्यां नगर्यां तेन समतयाऽऽहितेन मध्यस्थतया गृहीतेन, इहलोकभयमनपेक्ष्य संमं वुइयं भयंतेणं ति सम्यगुदितं भदन्तेन, मा भूद् मद्वचनादधिकरणप्रवृत्तिरिति गाथार्थः॥ 871 // द्वारम् / / समासद्वारमिदानीम्, तत्र कथानकं-खिइपइट्ठिए णगरे एगो धिज्जाइओ पंडियमाणी सासणं खिंसइ,सो वाए पइण्णाए शोधयति, मनुष्यैश्च रक्षयति। एकश्च देवकुलिकः- हस्तगतपुष्पकरण्डकः प्रत्यूषसि प्रविशति, संज्ञाकुलो व्युत्सृज्य पुष्पैराच्छादयति, राजाऽपि सप्तमे दिवसे. अश्वसमूहेन निर्गच्छति, यामि तं श्रमणकं मारयामि, याति, व्यतिव्रजन् यावदन्येनाश्वकिशोरेण सह पुष्पैरुत्क्षिप्ता खुरेण मुखं संज्ञाऽतिगता, तेन ज्ञातं यथा मार्ये, तदा दण्डिकाननापृच्छय निवर्तितुमारब्धः, ते जानन्ति दण्डिकाः- नून रहस्यं भिन्नम्, यावद्हं न प्रविशति तावह्नीमः, गृहीतः, इतरश्च राजा आनीतः, तदा तेन कुम्भ्यां शुनः क्षिप्त्वा द्वारं बद्धम्, अधस्तादग्निालितः, ते श्वानस्ताप्यमानास्तं खण्डशश्छिन्दन्ति / एवं सम्यग्वादः कर्त्तव्यः, यथा कालकार्येण। 0 क्षितिप्रतिष्ठिते नगरे एको धिग्जातीयः पण्डितम्मन्यः शासनं निन्दति, स वादे प्रतिज्ञया महत्थो (प्र०) // पोडो (प्र०)। // 650 // Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 651 // उग्गाहिऊण पराइणित्ता पव्वाविओ, पच्छा देवयाचोइयस्स उवगयं, दुगुंछंन मुंचइ, सण्णातया से उवसंता, अगारी णेहंण 0.3 उपोद्घातछड्डइ, कम्मणं दिण्णं, किह मे वसे होजा?,मओ देवलोए उववण्णो. सावितण्णिव्वेएण पव्वइया, अणालोइया चेव कालं नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमकाऊण देवलोए उववण्णा। तओ चइऊण रायगिहे णयरे धणो नाम सत्थवाहो, तस्स चिलाइया नाम चेडी, तीसे पुत्तो द्वारम् निह्नवउववण्णो, णामं से कयं चिलायगोत्ति / इयरीवि तस्सेव धणस्स पंचण्हं पुत्ताणमुवरि दारिया जाया, सुंसुमा से णामं कयं, सो वक्तव्यता। यसे बालग्गाहो दिण्णो, अणालिओ करेइ, ताहे णिच्छूढो सीहगुहं चोरपल्लिंगओ, तत्थ अग्गप्पहारी नीसंसोय, चोरसेणावई नियुक्ति: 871 कालिकामओ, सो य सेणावई जाओ, अण्णया चोरे भणइ- रायगिहे धणो णाम सत्थवाहो, तस्स धूया सुंसुमा दारिया, तहिं / चार्यस्तुतिः। वच्चामो, धणं तुम्ह सुंसुमा मज्झ, ओसोवणिं दाउं अइगओ, णामं साहित्ता धणो सह पुत्तेहिं आधरिसितो, तेऽवि तं घरं पविसित्ता धणं चेडिं च गहाय पहाविया, धणेण णयरगुत्तिया सद्दाविया, मम धूयं णियत्तेह, दव्वं तुब्भं, चोरा भग्गा, लोगो धणं गहायं णियत्तो, इयरो सह पुत्तेहिं चिलायगस्स मग्गओ लग्गो, चिलाओविदारियं गहाय णस्सइ, जाहे चिलाअओ ण उद्गाह्य पराजित्य प्रव्राजितः, पश्चाद्देवताचोदितस्योपगतम्, जुगुप्सां न मुञ्चति, सजातीयास्तस्योपशान्ताः, अगारी स्नेहं न त्यजति, कार्मणं दत्तम्, कथं मे वशे भवेत्?, मृतो देवलोक उत्पन्नः / साऽपि तन्निदेन प्रव्रजिता, अनालोचिकैव (च्यैव) कालं कृत्वा देवलोक उत्पन्ना। ततश्च्युत्वा राजगृहे नगरे धनो नाम सार्थवाहः, तस्य चिलाता नाम दासी, तस्याः पुत्र उत्पन्नः, नाम तस्य कृतं चिलातक इति / इतराऽपि तस्यैव धनस्य पञ्चानां पुत्राणामुपरि दारिका जाता, सुंसुमा तस्या नाम कृतम्, स च तस्यै बालग्राहो दत्तः, अचेष्टाः करोति, तदा निष्काशितः सिंहगुहां चौरपल्लीं गतः, तत्राग्रप्रहारी निस्तूंशश्च, चौरसेनापतिर्मृतः, स च सेनापतिर्जातः, अन्यदा चौरान भणति- राजगृहे धनो नाम सार्थवाहः, तस्य दुहिता सुंसुमा दारिका, तत्र व्रजामः, धनं युष्माकं सुंसुमा मम, अवस्वापिनीं दत्त्वाऽतिगतः, नाम साधयित्वा धनः // 651 // सह पुत्रैराधर्षितः, तेऽपि तद्हं प्रविश्य धनं चेटी च गृहीत्वा प्रधाविताः, धनेन नगरगुप्तिकाः शब्दिताः, मम दुहितरं निवर्तयत, द्रव्यं युष्माकं चौरा भग्नाः, लोको धनं गृहीत्वा निवृत्तः, इतरः सह पुत्रैश्चिलातस्य पृष्टतो लग्नश्चिलातोऽपि दारिकां गृहीत्वा नश्यति, यदा चिलातो न बोहियस्स (प्र०)। * तच्चिद्दे विक्रियाः / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 652 // तरइ सुसुमं वहिउँ, इमेवि दुक्का, ताहे सुंसुमाए सीसंगहाय पत्थिओ, इयरे धाडिया णियत्ता, छुहाए य परियाविजंति, ताहे 0.3 उपोद्घातधणो पुत्ते भणइ- ममं मारित्ता खाह, ताहे वच्चह णयरं, ते नेच्छंति, जेट्ठो भणइ- ममं खायह, एवं जाव डहरओ, ताहे पिया | नियुक्तिः, से भणइ-मा अण्णमण्णं मारेमो, एयं चिलायएण ववरोवियं सुंसुमंखामो, एवं आहारित्ता पुत्तिमंसं / एवं साहूणवि आहारो 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवपुत्तिमंसोवमो कारणिओ, तेण आहारेण णयरं गया, पुणरवि भोगाणमाभागी जाया, एवं साहूवि णिव्वाणसुहस्स आभागी वक्तव्यता। भवति / सोवि चिलायओ सीसेण गहिएणं दिसामूढो जाओ,जाव एगं साहं पासइ आयाविंतं, तं भणइ- समासेण धम्म नियुक्तिः 871 कालिकाकहि, मा एवं चेव तुब्भविसीसंपाडेमि, तेण भणियं- उवसमविवेयसंवरं, सो एयाणि पयाणि गहाय एगते चिंतिउमारद्धो- चार्यस्तुतिः। उवसमो कायव्वो कोहाईणं , अहंच कुद्धओ, विवेगो धणसयणस्स कायव्वो, तंसीसं असिंच पाडेइ, संवरो- इंदियसंवरो। नोइंदियसंवरो य, एवं झायइ जाव लोहियगंधेण कीडिगाओ खाइउमारद्धाओ, सो ताहिं जहा चालिणी तहा कओ, जाव पायच्छिराहिं जाव सीसकरोडी ताव गयाओ, तहविण झाणाओ चलिओत्ति // तथा चामुमेवार्थं प्रतिपिपादयिषुराह - शक्नोति सुसमां वोढुम्, इमेऽपि आसन्नीभूताः, तदा सुंसुमायाः शीर्षं गृहीत्वा प्रस्थितः, इतरे धाटिता निवृत्ताः, क्षुधा च परिताप्यन्ते, तदा धनः पुत्रान् भणति- मां मारयित्वा खादत, तदा व्रजत नगरम्, ते नेच्छन्ति, ज्येष्ठो भणति- मां खादत, एवं यावल्लघुः, तदा पिता तेषां भणति- मा अन्योऽन्यं मारयाव (मीमराम), एनां चिलातेन व्यपरोपितं सुसुमां खादामः, एवमाहार्य पुत्रीमांसम् / एवं साधूनामप्याहारः पुत्रीमांसोपमः कारणिकः, तेनाहारेण नगरं गताः, पुनरपि भोगानामाभागिनो है जाताः, एवं साधवोऽपि निर्वाणसुखानामाभागिनो भवन्ति / सोऽपि चिलातः शीर्षे गृहीते (गृहीतशीर्षः) दिनढो जातः, यावदेकं साधुं पश्यति आतापयन्तम्, तं भणति समासेन धर्मं कथय, मैवमेव तवापि शीर्षं पीपतम्, तेन भणितं- उपशमविवेकसंवरम्, स एतानि पदानि गृहीत्वा एकान्ते चिन्तितुमारब्धः- उपशमः कर्त्तव्यः क्रोधादीनाम्, अहं च क्रुद्धः, विवेको धनस्वजनस्य कर्तव्यः तत् शीर्षमसिं च पातयति, संवर इन्द्रियसंवरो नोइन्द्रियसंवरश्च, एवं ध्यायति यावदुधिरगन्धेन कीटिकाः खादितुमारब्धाः, स ताभिर्यथा चालनी तथा कृतः, यावत् पादशिरातो यावत् शीर्षकरोटिका तावद्गताः, तथापि न ध्यानाचलित इति। // 652 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 653 // नि०-जो तिहि पएहि सम्मंसमभिगओसंजमंसमारूढो। उवसमविवेयसंवरचिलायपुत्तं णमंसामि // 872 // यस्त्रिभिः पदैः सम्यक्त्वंसमभिगतः प्राप्तः, तथा संयम समारूढः, कानि पदानि? उपशमविवेकसंवराः उपशम:-क्रोधादिनिग्रहः, विवेकः-स्वजनसुवर्णादित्यागः, संवर- इन्द्रियनोइन्द्रियगुप्तिरिति, तमित्थम्भूतमुपशमविवेकसंवरचिलातपुत्रं नमस्ये, उपशमादिगुणानन्यत्वाच्चिलातपुत्र एवोपशमविवेकसंवर इति,सचासौ चिलातपुत्रश्चेति समानाधिकरण इतिगाथार्थः // 872 // नि०- अहिसरिया पाएहिं सोणियगंधेण जस्स कीडीओ।खायंति उत्तमंगंतं दुक्करकारयं वंदे // 873 // अभिसृताः पद्भ्यां शोणितगन्धेन यस्य कीटिका अविचलिताध्यवसायस्य भक्षयन्त्युत्तमाङ्गम्, पद्भ्यां शिरावेधगता इत्यर्थः, तं दुष्करकारकं वन्दे इति गाथार्थः / / 873 // नि०-धीरो चिलायपुत्तो मूयइंगलियाहिंचालिणिव्व कओ।सो तहवि खज्जमाणो पडिवण्णो उत्तमं अटुं / 874 / / धीरः सत्त्वसम्पन्नश्चिलातीपुत्रः मूतिंगलियाहिं कीटिकाभिर्भक्ष्यमाणश्चालनीव कृतो यः, तथापि खाद्यमानः प्रतिपन्न उत्तममर्थम्, शुभपरिणामापरित्यागादिति हृदयम्। नि०- अड्डाइजेहिं राइदिएहिं पत्तं चिलाइपुत्तेणं / देविंदामरभवणं अच्छरगणसंकुलं रम्मं // 875 // अर्द्धतृतीय रात्रिन्दिवैः प्राप्तं चिलातीपुत्रेण देवेन्द्रस्येव अमरभवनं देवेन्द्रामरभवनम्, अप्सरोग म्यमिति गाथार्थः // 875 // द्वारम्॥संक्षेपद्वारमधुना नि०- सयसाहस्सा गंथा सहस्स पंच य दिवड्डमेगंच। ठविया एगसिलोए संखेवो एस णायव्वो।। 876 // 0 गाथाहृदयम्. (प्र०)। 0.3 उपोद्घातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 872-875 चिलातीपुत्रस्तुतिः। नियुक्ति: 876 लक्षश्लोकसङ्केपः। // 653 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80.3 उपोदात श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 654 // चत्तारि रिसी गंथेसतसाहस्से काउंजियसत्तुंरायाणमुवत्थिया, अम्ह सत्थाणि सुणेहि तुमं पंचमोलोगपालो, तेण भणियंकेत्तियं?, ते भणंति- सहसाहस्सियाओ संधियाओ चत्तारि, भणइ- मम रज्जं सीयइ, एवं अद्धद्धं ओसरंतं जावेकेको सिलोगो ठिओ, तंपि न सुणइ, ताहे चउहिवि णियमतपदरिसणसहितो सिलोगो कओ, स चायं- 'जीर्णे भोजनमात्रेयः, कपिलः प्राणिनांदया। बृहस्पतिरविश्वासः पञ्चालः स्त्रीषु मार्दवम्॥१॥'आत्रेय एवमाह- जीर्णे भोजनमासेवनीयमारोग्यार्थिनेति, एवं प्रत्येकं योजना कार्या, एवं सामायिकमपि चतुर्दशपूर्वार्थसंक्षेपो वर्तत इति // द्वारं। अधुनाऽनवद्यद्वारम्, तत्राऽऽख्यानकं- वसंतपुरे नगरे जियसत्तू राया धारिणी देवी तेसिं पुत्तो धम्मरुई,सोयराया थेरो ताव सोपव्वइउकामो धम्मरुइस्स रजं दाउमिच्छइ, सो माउं पुच्छइ-कीस ताओ रज्जं परिच्चयइ?, सा भणइ-संसारवद्धणं, सो भणइ- ममवि न कजं, सह पियरेण तावसो जाओ, तत्थ अमावसा होहितित्ति गंडओ उग्घोसेइ-आसमे कल्लं अमावसा होहिति तो पुप्फफलाण संगह करेह, कल्लं ण वट्टइ छिंदिउं, धम्मरुई चिंतेइ-जइ सव्वकालंण छिज्जेज्ज तो सुंदरं होज्जा / अण्णया साहू अमावासाए तावसासमस्स अदूरेण वोलेंति, ते धम्मरुई पिच्छिऊण भणइ- भगवं! किं तुझं अण्णाउट्टी णत्थि? तो अडविं जाह, ते ®चत्वार ऋषयो ग्रन्थान् शतसाहस्रान् कृवा जितशत्रु राजानमुपस्थिताः, अस्माकं शास्त्राणि शृणु त्वं पञ्चमो लोकपालः, तेन भणितं- कियत्?, ते भणन्ति - शतसाहनिकाः संहिताश्चतस्रः, भणति- मम राज्यं सीदति, एवमर्धार्धमपसरत् यावदेकैकः श्लोकः स्थितः, तमपि न शृणोति, तदा चतुर्भिरपि निजमतप्रदर्शनसहितः श्लोकः कृतः। ॐ वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, धारणी देवी, तयोः पुत्रो धर्मरुचिः, स च राजा स्थविरस्तावत्स प्रव्रजितुकामो धर्मरुचये राज्यं दातुमिच्छति, स मातरं पृच्छति- कुतस्तातो राज्यं परित्यजति?, सा भणति- संसारवर्धनम्, स भणति- ममापि न कार्यम्, सह पित्रा तापसो जातः, तत्रामावस्या भविष्यतीति मरुक उद्घोषयति- आश्रमे कल्येऽमावास्या भविष्यति ततः पुष्पफलानां संग्रहं कुरुध्वम्, कल्ये न वर्त्तते छेत्तुम, धर्मरुचिश्चिन्तयति- यदि सर्वकालं न छिद्येत तदा सुन्दरं भवेत् / अन्यदा साधवोऽमावास्यायां तापसाश्रमस्यादूरेण व्यतिव्रजन्ति, तान् धर्मरुचिः प्रेक्ष्य भणति- भगवन्तः! किं युष्माकमनाकुट्टिास्ति?, ततोऽटवीं याथ, ते. नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्तिः 876 लक्षश्लोकसङ्केपः, धर्मरुचिरनाकुयाम्, इलापुत्रः, परिज्ञायां, प्रत्याख्याने तेतलिः / // 654 // Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 655 // सकेपः, भणंति-अम्हंजावज्जीवाए अणाउट्टी,सोसंभंतो चिंतेउमारद्धो, साहविगया, जाईसंभरिया, पत्तेयबुद्धोजाओ॥अमुमेवार्थ 0.3 उपोद्घातमभिधित्सुराह नियुक्तिः, नि०- सोऊण अणाउदिअणभीओ वज्जिऊण अणगंतु / अणवज्जयं उवगओ धम्मरुई णाम अणगारो॥८७७॥ 0.3.7 सप्तम द्वारम् निह्नवश्रुत्वा आकर्ण्य, आकुट्टनं आकुट्टिश्छेदनं हिंसेत्यर्थः, न आकुट्टिः- अनाकुट्टिस्तां सर्वकालिकीमाकर्ण्य, अणभीतः अण वक्तव्यता। करण इति दण्डकधातुः, अणति- गच्छति तासु तासु जीवो योनिष्वनेनेत्यणं- पापं तद्धीतः, वर्जयित्वाऽणं तु- परित्यज्य नियुक्तिः 877-878 सावधयोगं अणवजयं उवगओ त्ति वर्जनीयः वयंः अणस्य वयंः अणवय॑स्तद्धावस्तामणवर्ण्यतामुपगतः साधुः संवृत्त / लक्षश्लोकइत्यर्थः, धर्मरुचिर्नामानगार इति गाथार्थः / / 877 // द्वारम् // साम्प्रतं परिज्ञाद्वारावयवार्थः प्रतिपाद्यत इति, तत्र कथानकं धर्मरुचिरनाप्रागुक्तम्, इदानीं गाथोच्यते कुट्याम्, नि०- परिजाणिऊण जीवे अज्जीवे जाणणापरिणाए। सावजजोगकरणं परिजाणइ सोइलापुत्तो॥ 878 // इलापुत्रः, ___ परिज्ञाय जीवानजीवांश्च जाणणापरिण्णाए ति ज्ञपरिज्ञया सावद्ययोगकरणं सावद्ययोगक्रियां परिजाणइ त्ति प्रत्याख्यानपरिज्ञया परिज्ञायां, प्रत्याख्याने स इलापुत्र इतिगाथार्थः॥ 878 // द्वारम् ॥प्रत्याख्यानद्वारम्, तत्र कथानकं- तेतलिपुरणयरे कणगरहो राया, पउमावई देवी, तेतलिः / राया भोगलोलो जाते 2 पुत्ते वियंगेइ, तेतलिसुओ अमच्चो, कलाओ पूसियारसेट्ठी, तस्स धूया पोट्टिला आगासतलगे दिट्ठा, मग्गिया, लद्धा य, अमच्चो य एगंते पउमावईय भण्णइ- एगं कहवि कुमारं सारक्खह तो तव य मम य भिक्खाभायणं // 655 // भणन्ति- अस्माकं यावज्जीवमनाकुट्टी, स संभ्रान्तश्चिन्तयितुमारब्धः, साधवोऽपि गताः, जातिः स्मृता, प्रत्येकबुद्धो जातः। तेतलीपुरे नगरे कनकरथो राजा, पद्मावती देवी, राजा भोगलोलुपः जातान् जातान् पुत्रान् व्यङ्ग्यति, तेतलीसुतोऽमात्यः, कलादः पुष्यकारः श्रेष्ठी, तस्य दुहिता पोट्टिलाऽऽकाशतले दृष्टा, मार्गिता, लब्धा च, अमात्यश्चैकान्ते पद्मावत्या भण्यते- एकं कथमपि कुमारं संरक्षय तदा तव मम च भिक्षाभाजनं , Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 656 // भविस्सइत्ति, मम उयरे पुत्तो, एव रहस्सगयं सारवेमो, संपत्ती य पोट्टिला देवी य समं चेव पसूया, पोट्टिलाए दारिया देवीए 0.3 उपोद्घातदिण्णा, कुमारोपोट्टिलाए, सो संवड्डइ, कलाओय गेण्हइ / अण्णया पोट्टिला अणिट्ठा जाया,णाममविण गेण्हइ, अण्णया नियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमपव्वइयाओ पुच्छइ- अत्थि किंचि जाणह, जेणं अहं पिया होज्जा, ताओ भणंति- ण वट्टइ एयं कहेउं, धम्मो कहिओ, द्वारम् निह्नवसंवेगमावण्णा, आपुच्छइ- पव्वयामि, भणइ- जइ संबोहेसि, ताए पडिस्सुयं, सामण्णं काउं देवलोगं गया। सो राया , वक्तव्यता। मओ, ताहे पुरस्स दंसेइ कुमार, रहस्संच भिंदइ, ताहे सोऽभिसित्तो, कुमारं माया भणइ-तेतलिसुयस्स सुट्ठ वट्टेजाहि, तस्स नियुक्तिः 878 लक्षश्लोकपहावेण तंसि राया जाओ, तस्स णामं कणगज्झओ, ताहे सव्वट्ठाणेसु अमच्चो ठविओ, देवो तं बोहेइ, ण संबुज्झइ, ताहे सङ्केपः, रायाणगं विपरिणामेइजओजओ ठाइ तओ तओराया परंमुहो ठाइ, भीओ घरमागओ, सोऽवि परियणो णाढाइ, सुट्टतरं धर्मरुचिरना कुट्ट्याम्, भीओ, ताहे तालपुडं विसं खाइ, ण मरइ, कंको असी खंधे णिसिओ, ण छिंदइ, उब्बंधइ, रज्जु छिंदइ पाहाणं गलए इलापुत्रः, बंधित्ता अत्थाहं पाणियं पविट्ठो, तत्थवि थाहो जाहो, ताहे तणकूडे अग्गिं काउंपविट्ठो, तत्थविण डज्झइ, ताहे णयराओ परिज्ञायां, प्रत्याख्याने भविष्यतीति, ममोदरे पुत्रः, एनं रहस्यगतं सारयामः, समापत्त्या, पोट्टिला देवी च सममेव प्रसूते, पोट्टिलाया दारिका देव्यै दत्ता, कुमारः पोट्टिलाय, स संवर्धते, तेतलिः / कलाश्च गृह्णाति। अन्यदा पोट्टिलाऽनिष्टा जाता, नामापि न गृह्णाति, अन्यदा प्रव्रजिताः पृच्छति- अस्ति किञ्चिजानीथ येनाहं प्रिया भवेयम्, ता भणन्ति-न वर्तते एतत्कथयितुम्, धर्मः कथितः संवेगमापन्ना, आपृच्छति- प्रव्रजामि, भणति- यदि संबोधयसि, तया प्रतिश्रुतम्, श्रामण्यं कृत्वा देवलोकं गता। स राजा मृतः, तदा पौरेभ्यो दर्शयति कुमारम, रहस्यं च भिनत्ति, तदा सोऽभिषिक्तः, कुमारं माता भणति- तेतलीसुते सुष्ठ वर्तेथाः, तस्य प्रभावेण त्वमसि राजा जातः, तस्य नाम | कनकध्वजः, तदा सर्वस्थानेष्वमात्यः स्थापितः, देवस्तं बोधयति, न संबुध्यते, तदा राजानं विपरिणमयति, यतो यतस्तिष्ठति, ततस्ततो राजा पराङ्गखस्तिष्ठति, भीतो // 656 // गृहमागतः, सोऽपि परिजनो नाद्रियते, सुष्ठुतरं भीतः, तदा तालपुटं विषं खादति, न म्रियते, कङ्कोऽसिः स्कन्धे वाहितः न छिनत्ति, उद्धनाति, रजू छिनत्ति, पाषाणान् गले बदाऽस्ताघे पानीये प्रविष्टः, तत्रापि स्ताघो जातः, तदा तृणकूटेऽग्निं कृत्वा प्रविष्टः, तत्रापि न दह्यते, तदा नगरान्निर्गच्छति, - Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 657 // णिप्फिडइ जाव पिट्ठओ हत्थी धाडेइ, पुरओ पवातखड्डा, दुहओ अचक्नुफासे मज्झे सराणि पतंति, तत्थ ठिओ, ताहे भणइ-हा पोट्टिले साविगे 2 जड़ णित्थारेज्जा, आउसो पोट्टिले! कओवयामो?, ते आलावगे भणइ जहा तेतलिणाते, ताहे सा भणइ- भीयस्स खलु भो पव्वज्जा, आलावगा, तं दट्ठण संबुद्धो भणइ- रायाणं उवसामेहि, मा भणिहिति- रुट्ठो पव्वइओ, ताहेसाहरियंजावसमंततोमग्गिज्जइ,रण्णो कहियं-सह मायाएणिग्गओ,खामेत्ता पवेसिओ, निक्खमणसिबियाह णीणिओ, पव्वइओ, तेण दढं आवइगहिएणावि पच्चक्खाणे समया कया। अत्र गाथा नि०- पच्चक्खे दट्ठणंजीवाजीवे य पुण्णपावंच / पच्चक्खाया जोगा सावजा तेतलिसुएणं // 879 // प्रत्यक्षानिव दृष्टा देवसंदर्शनेन, कान्?- जीवाजीवान् पुण्यपापंच प्रत्याख्याता योगाः सावद्यास्तेतलिसुतेनेति गाथार्थः // 879 // गतं निरुक्तिद्वारम्, समाप्ता चोपोद्धातनियुक्तिरिति // // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतौ शिष्यहितायामावश्यकटीकायां निह्नववक्तव्यताविवरणं समाप्तम् चोपोद्घातनियुक्तिः समाप्ता। 0.3 उपोद्धातनियुक्तिः, 0.3.7 सप्तमद्वारम् निह्नववक्तव्यता। नियुक्ति: 879 लक्षश्लोकसझेपः, धर्मरुचिरनाकुयाम्, इलापुत्रः, परिज्ञायां, प्रत्याख्याने तेतलिः / // 657 // यावत्पृष्ठतो हस्ती धाटयति, पुरतः प्रपातगर्ता, उभयतोऽचक्षुः स्पर्शो मध्ये शराः पतन्ति, तत्र स्थितः, तदा भणति- हा पोट्टिले श्राविके! 2 यदि निस्तारयिष्यसि, आयुष्मति! पोट्टले कुतो व्रजामः?, तानालापकान् भणति यथा तेतलिज्ञाते, तदा सा भणति- भीतस्य खलु भोः प्रव्रज्या, आलापकाः, तं दृष्ट्वा संबुद्धो भणतिराजानमुपशमय, मा बीभणत-रुष्टः प्रव्रजितः, तदा संहृतं यावत्समन्ततो मार्ग्यते, राज्ञः कथितम्, सह मात्रा निर्गतः, क्षमयित्वा प्रवेशितः, निष्क्रमणशिबिकया निर्गतः, प्रव्रजितः, तेन दृढमापद्गृहीतेनापि प्रत्याख्याने समता कृता। Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 658 // अथ सूत्रस्पर्शिकनिर्युक्त्यवसरः,साच प्राप्तावसराऽपि नोच्यते, यस्मादसति सूत्रे कस्यासाविति, ततश्च सूत्रानुगमे वक्ष्यामः ०.४सूत्रआह- यद्येवं किमिति तस्याः खल्विहोपन्यासः?, उच्यते, नियुक्तिमात्रसामान्यात्, एवं सूत्रानुगमोऽप्यवसरप्राप्त एव, तत्र च स्पर्शिक नियुक्तिः सूत्रमुच्चारणीयम्, तच्च किम्भूतं?, तत्र लक्षणगाथा सूत्रस्वरूपम्, नि०- अप्पग्गंथमहत्थं बत्तीसादोसविरहियं जंच। लक्खणजुत्तं सुत्तं अट्ठहि य गुणेहि उववेयं // 880 // नियुक्तिः अल्पग्रन्थं च महार्थं चेति विग्रहः, 'उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सदि' त्यादिवत्' अधिकृतसामायिकसूत्रवद्वा, द्वात्रिंशद्दोषविरहितं 880-884 सूत्रस्वरूपम्, यच्च, क एते द्वात्रिंशद्दोषाः?, उच्यन्ते दोषा: गुणाः नि०- अलियमवर्घायजणयं निरत्थयमवयं छलं दुहिलं / निस्सारमधिय मूणं पुणरुत्तं वाहयमजुत्तं // 881 // (8-6) / नि०- कमभिण्णवर्यणभिण्णं विभत्तिभिन्नंच लिगभिन्नं च / अणभिहियमपयमेव य सभाव हीणं ववहियं च // 882 // नि०- कालजतिच्छविदोसा समयविरुद्धंच वयणमित्तं च / अथावत्तीदोसोय होइ असमासदोसोय // 883 // नि०- उवमारुवर्गदोसाऽनिर्देसपदत्थसंधिदोसोय / एए उसुत्तदोसा बत्तीसं होंति णायव्वा / / 884 // तत्र अनृतं अभूतोद्भावनं भूतनिह्नवश्च, अभूतोद्भावनं- प्रधानं कारणमित्यादि, भूतनिह्नव:- नास्त्यात्मेत्यादि 1, उपघातजनकं सत्त्वोपघातजनकम्, यथा वेदविहिता हिंसा धर्मायेत्यादि 2, वर्णक्रमनिर्देशवत् निरर्थकमारादेसादिवत्, आर् आत् | एस् इत्येते आदेशाः, एतेषु वर्णानां क्रमनिदर्शनमात्रं विद्यते, न पुनरभिधेयतया कश्चिदर्थः प्रतीयते, इत्येवंभूतं निरर्थकमभिधीयते, डित्थादिवद्वा 3, पौर्वापर्यायोगादप्रतिसम्बन्धार्थमपार्थकम्, यथा दश दाडिमानि षडपूपाः कुण्डमजाजिनं पललपिण्डः त्वर कीटिके! दिशमुदीचीम्, स्पर्शनकस्य पिता प्रतिसीन इत्यादि 4, वचनविघातोऽर्थविकल्पोपपत्त्या छलं // 658 // Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 659 // 0.4 सूत्रस्पर्शिकनियुक्तिः सूत्रस्वरूपम्, नियुक्तिः 881-884 सूत्रस्वरूपम्, दोषाः गुणा: (8-6) / वाक्छलादि, यथा नवकम्बलो देवदत्त इत्यादि 5, द्रोहस्वभावं द्रुहिलम्, यथा- यस्य बुद्धिर्न लिप्येत, हत्वा सर्वमिदं जगत्। आकाशमिव पङ्केन, नासौ पापेन युज्यते // 1 // कलुषं वा द्रुहिलम्, येन पुण्यपापयोः समताऽऽपाद्यते, यथा-‘एतावानेव लोकोऽयम्, यावानिन्द्रियगोचरः' इत्यादि 6, निःसारं परिफल्गु वेदवचनवत् 7, वर्णादिभिरभ्यधिकं- अधिकं 8, तैरेव हीनं- ऊनं 9, अथवा हेतूदाहरणाधिकमधिकम्, यथाऽनित्यः शब्दः कृतकत्वप्रयत्नानन्तरीयकत्वाभ्यां घटपटवदित्यादि, एताभ्यामेव हीनं- ऊनं यथा- अनित्यः शब्दो घटवत् अनित्यः शब्दः कृतकत्वादित्यादि 8-9, शब्दार्थयोः पुनर्वचनं पुनरुक्तं अन्यत्रानुवादात्, अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनर्वचनम्, तत्र शब्दपुनरुक्तं- इन्द्र इन्द्र इति, अर्थपुनरुक्तं- इन्द्रः शक्र इति, अर्थादापन्नस्य स्वशब्देन पुनर्वचनम्, यथा-पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते बलवान् पटिन्द्रियश्च, अर्थादापन्नं रात्री भुङ्क्ते इति, तत्र यो ब्रूयात्- दिवा न भुङ्क्ते रात्रौ भुङ्क्ते इति स पुनरुक्तमाह 10, व्याहतं यत्र पूर्वेण परं विहन्यते, यथा'कर्म चास्ति फलं चास्ति, कर्ता नास्ति च कर्मणा' मित्यादि 11, अयुक्तं अनुपपत्तिक्षमम्, यथा-'तेषां कटतटभ्रष्टैगजानां मदबिन्दुभिः / प्रावर्तत नदी घोरा, हस्त्यश्वरथवाहिनी॥१॥' इत्यादि 12, क्रमभिन्नं यत्र यथासङ्ख्यमनुदेशो न क्रियते, यथा 'स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्राणामाःस्पर्शरसगन्धवर्णशब्दा' इति वक्तव्ये स्पर्शरूपशब्दगन्धरसा इति ब्रूयात् इत्यादि 13, वचनभिन्नं वचनव्यत्ययः, यथा वृक्षावेतौ पुष्पिताः इत्यादि 14, विभक्तिभिन्नं विभक्तिव्यत्ययः, यथैष वृक्ष इति वक्तव्ये एष वृक्षमित्याह 15, लिङ्गभिन्नं लिङ्गव्यत्ययः, यथेयं स्त्रीति वक्तव्येऽयं स्त्रीत्याह 16, अनभिहितं अनुपदिष्टं स्वसिद्धान्ते, यथा सप्तमः पदार्थो दशमं द्रव्यं वा वैशेषिकस्य, प्रधानपुरुषाभ्यामभ्यधिकं साङ्क्षयस्य, चतुःसत्यातिरिक्तं शाक्यस्येत्यादि 17, अपदं पद्यविधौ पद्ये विधातव्येऽन्यच्छन्दोऽभिधानम्, यथाऽऽर्यापदे वैतालीयपदाभिधानं 18, स्वभावहीनं यद्वस्तुनः Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 660 // स्वभावतोऽन्यथावचनम्, यथा शीतोऽग्निर्मूर्तिमदाकाशमित्यादि 19, व्यवहितं अन्तर्हितम्, यत्र प्रकृतमुत्सृज्याप्रकृतं ०.४सूत्रव्यासतोऽभिधाय पुनः प्रकृतमभिधीयते, यथा हेतुकथनमधिकृत्य सुप्तिङन्तपदलक्षणप्रपञ्चमर्थशास्त्रं वाऽभिधाय स्पर्शिक नियुक्तिः पुनर्हेतुवचनमित्यादि 20, कालदोषः अतीतादिकालव्यत्ययः, यथा रामो वनं प्राविशदिति वक्तव्ये विशतीत्याह 21, यतिदोषः सूत्रस्वरूपम्, अस्थानविच्छेदः तदकरणं वा 22, छविः अलङ्कारविशेषस्तेन शून्यमिति 23, समयविरुद्धं च स्वसिद्धान्तविरुद्धं यथा / नियुक्ति: 885 सावयस्यासत् कारणे कार्य सद्वैशेषिकस्येत्यादि 24, वचनमात्रं निर्हेतुकं यथेष्टभूदेशे लोकमध्याभिधानवत् 25, अर्थापत्तिदोषः सूत्रस्वरूपम्, दोषा: गुणाः यत्रार्थादनिष्टापत्तिः, यथा 'ब्राह्मणो न हन्तव्य' इति, अर्थादब्राह्मणघातापत्तिः 26, असमासदोषः समासव्यत्ययः, यत्र वा (8-6) / समासविधौ सत्यसमासवचनम्, यथा राजपुरुषोऽयमित्यत्र तत्पुरुषसमासे कर्तव्ये विशेषणसमासकरणंबहुव्रीहिसमासकरणं यदिवा असमासकरणं राज्ञः पुरुषोऽयमित्यादि 27, उपमादोषः हीनाधिकोपमानाभिधानम्, यथा मेरुः सर्षपोपमः, सर्षपो मेरुसमो बिन्दुः समुद्रोपम इत्यादि 28, रूपकदोषः स्वरूपावयवव्यत्ययः, यथा पर्वतरूपावयवानां पर्वतेनानभिधानम्, समुद्रावयवानांचाभिधानमित्यादि 29, अनिर्देशदोषः, यत्रोद्देश्यपदानामेकवाक्यभावोन क्रियते, यथेह देवदत्तः स्थाल्यामोदनं पचतीति वक्तव्ये पचतिशब्दानभिधानं 30, पदार्थदोषः यत्र वस्तुपर्यायवाचिनः पदस्यार्थान्तरपरिकल्पनाऽऽश्रीयते, यथेह द्रव्यपर्यायवाचिनां सत्तादीनां द्रव्यादर्थान्तरपरिकल्पनमुलूकस्य 31, सन्धिदोषः विश्लिष्टसंहितत्वं व्यत्ययो वेति 32 / एभिर्विमुक्तं द्वात्रिंशद्दोषरहितं लक्षणयुक्तं सूत्रं तदिति वाक्यशेषः, द्वात्रिंशद्दोषरहितं यच्च इति वचनात्तच्छब्दनिर्देशो गम्यते॥ अष्टाभिश्च गुणैरुपेतं यत् तल्लक्षणयुक्तमिति वर्त्तते, ते चेमे गुणाः नि०- निद्दोस सारवन्तं च हेउजुत्तमलंकियं। उवणीयं सोवयारंच मियं महुरमेव य॥८८५॥ // 660 // Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 661 // निर्दोषं दोषमुक्तं सारवत्बहुपर्यायम्, गोशब्दवत्सामायिकवद्वा, अन्वयव्यतिरेकलक्षणा हेतवस्तद्युक्तम्, अलङ्कतं उपमादिभि ०.४सूत्ररुपेतम्, उपनीतं उपनयोपसंहृतम्, सोपचारं अग्राम्याभिधानम्, मितंवर्णादिनियतपरिमाणम्, मधुरं श्रवणमनोहरम् / अथवाऽन्ये स्पर्शिकसूत्रगुणाः नियुक्तिः सूत्रस्वरूपम्। नि०- अप्पक्खरमसंदिद्धं सौरवं विस्सओमुंहे / अत्थोभेमणवलं च सुत्तं सव्वण्णुभासियं // 886 // नियुक्तिः८८६ अल्पाक्षरं मिताक्षरम्, सामायिकाभिधानवत्, असंदिग्धं सैन्धवशब्दवल्लवणघोटकाद्यनेकार्थसंशयकारि न भवति, सारवत् / सूत्रस्वरूपम्, दोषाः गुणाः बहुपर्यायम्, विश्वतोमुखं अनेकमुखं प्रतिसूत्रमनुयोगचतुष्टयाभिधानात्, प्रतिमुखमनेकार्थाभिधायकं वा सारवत्, अस्तोभकं (8-6) / वैहिहकारादिपदच्छिद्रपूरणस्तोभकशून्यम्, स्तोभकाः- निपाताः, अनवद्यं अगहम्, न हिंसाभिधायकं-'षट् शतानि नियुज्यन्ते, पशूनां मध्यमेऽहनि। अश्वमेधस्य वचनान्न्यूनानि पशुभिस्त्रिभिः॥१॥' इत्यादिवचनवत्, एवंभूतं सूत्रं / सर्वज्ञभाषितमिति / ततश्च सूत्रानुगमात् सूत्रेऽनुगतेऽनवद्यमिति निश्चिते पदच्छेदानन्तरं सूत्रपदनिक्षेपलक्षण: सूत्रालापकन्यासः, ततः सूत्रस्पर्शनियुक्तिश्चरमानुयोगद्वारविहिता नयाश्च भवन्ति, समकं चैतदनुगच्छतीति, आह च भाष्यकार:- सुत्तं सुत्ताणुगमो सुत्तालावगकओ य निक्खेवो / सुत्तप्फासियनिजुत्ती णया य समगं तु वच्चंति॥१॥ सूत्रानुगमादीनां चायं विषयः- सपदच्छेद सूत्रमभिधाय अवसितप्रयोजनो भवति सूत्रानुगमः, सूत्रालापकन्यासोऽपि नामादिनिक्षेपमात्रमेवाभिधाय, सूत्रस्पर्शनियुक्तिस्तु , पदार्थविग्रहविचारप्रत्यवस्थानाद्यभिधायेति, तच्च प्रायो नैगमादिनयमतविषयमिति वस्तुतस्तदन्त विन एव नया इति, न चैतत् स्वमनीषिकयोच्यते, यत आह भाष्यकारः-होइ कयत्थो वोत्तुं सपयच्छेयं सुयं सुयाणुगमो। सुत्तालावयनासो नामाइण्णासविणिओगं // 1 // सुत्तफासियनिज्जुत्तिविनिओगो सेसओ पयत्थाई। पायं सो च्चिय नेगमणयाइमयगोयरो होइ॥२॥ आह- यद्येव // 661 // Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 662 // मुत्क्रमतो निक्षेपद्वारे किमिति सूत्रालापकन्यासोऽभिहित?, उच्यते, निक्षेपसामान्याल्लाघवार्थमित्यलं प्रसङ्गेन / एवं विनेयछ जनानुग्रहायानुगमादीनां प्रसङ्गतो विषयविभागः प्रदर्शितः, अधुना प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र सूत्रं सूत्रानुगमे सत्युच्चारणीयम्, नमस्कार व्याख्या, तच्च पञ्चनमस्कारपूर्वकम्, तस्याशेषश्रुतस्कन्धान्तर्गतत्वात्, अतोऽसावेव सूत्रादौ व्याख्येयः, सर्वसूत्रादित्वात्, सर्वसम्मत नियुक्ति: 887 सूत्रादिवत् सूत्रादित्वं चास्य सूत्रादौ व्याख्यायमानत्वात्, नियुक्तिकृतोपन्यस्तत्वाद्, अन्ये तु व्याचक्षते- मङ्गलत्वादेवायं नमस्कारे सूत्रादौ व्याख्यायत इति, तथाहि-त्रिविधं मङ्गलं- आदौ मध्येऽवसाने च, तत्राऽऽदिमङ्गलार्थं नन्दी व्याख्याता, मध्य उत्पत्तिनिक्षेप पदार्थमङ्गलार्थं तु तीर्थकरादिगुणाभिधायकः 'तित्थकरें' इत्यादि गाथासमूहः, नमस्कारस्त्ववसानमङ्गलार्थ इति, एतच्चायुक्तम्, प्ररूपणा। शास्त्रस्यापरिसमाप्तत्वादवसानत्वानुपपत्तेः, न चाऽऽदिमङ्गलत्वमप्यस्य युज्यते, तस्य कृतत्वात्, कृतकरणे चानवस्थाप्रसङ्गात्, अलं वा परबुद्धिमान्द्यप्रदर्शनेन, नैष सतां न्यायः, सर्वथा गुरुवचनाद् यथाऽवधारितं तत्त्वार्थमेव प्रतिपादयामः / / सूत्रादिश्च नमस्कारः, अतस्तमेव प्राग् व्याख्याय सूत्रं व्याख्यास्यामः, स चोत्पत्त्याद्यनुयोगद्वारानुसारतो व्याख्येयः, तत्र नमस्कारनियुक्तिप्रस्ताविनीमिमामाह गाथां नियुक्तिकारः नि०- उप्पत्ती (1) निक्लेवो (2) पयं (3) पयत्थो (4) परूवणा (5) वत्थु (6) / अक्खेव (7) पसिद्धि (8) कमो (9) पओयणफलं नमोक्कारो॥८८७॥ उत्पादनं उत्पत्तिः, प्रसूतिः उत्पाद इत्यर्थः, सोऽस्य नमस्कारस्य नयानुसारतश्चिन्त्यः, तथा निक्षेपणं निक्षेपो न्यास इत्यर्थः, स चास्य कार्यः, पद्यतेऽनेनेति पदं तच्च नामिकादि, तच्चास्य वाच्यम् , तथा पदार्थः पदस्यार्थः पदार्थः, स च वाच्यः, तस्य च निर्देशः सदाद्यनुयोगद्वारविषयत्वात्, प्रकर्षेण रूपणा- प्ररूपणा कार्येति, वसन्त्यस्मिन् गुणा इति वस्तु तदर्ह वाच्यम्, आक्षेपणं // 66 Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 663 // नमस्कारव्याख्या, निर्यक्ति: 88 आदिनैगमेनुत्पन्न: शेषाणां आक्षेपः आशङ्केत्यर्थः, सा च कार्या, प्रसिद्धिः तत्परिहाररूपा वाच्येति, क्रमः अर्हदादिरभिधेयः, प्रयोजनं तद्विषयमेव, अथवा येन प्रयुक्तः प्रवर्तते तत्प्रयोजनं- अपवर्गाख्यम्, तथा फलं तच्च क्रियाऽनन्तरभावि स्वर्गादिकम्, अन्ये तु व्यत्ययेन प्रयोजनफलयोरर्थं प्रतिपादयन्ति, नमस्कारः (9500 ग्रन्थाग्रं) खल्वेभिरिश्चिन्त्य इति गाथासमुदायार्थः / / 887 // यथोद्देशं निर्देश' इति न्यायमाश्रित्योत्पत्तिद्वारनिरूपणायाऽऽह नियुक्तिकारः नि०- उत्पन्नाऽणुप्पन्नो इत्थ नयाऽऽइनिगमस्सऽणुप्पन्नो / सेसाणं उत्पन्नो जइ कत्तो?, तिविहसामित्ता॥८८८॥ उत्पन्नश्चासावनुत्पन्नश्चस इति समानाधिकरणः,क्तेन नविशिष्टेनानञ् (पा-२-१-६) कृताकृतादिवदुत्पन्नानुत्पन्नः, स्याद्वादिन एव एवं प्रकारः समासो युज्यते, नान्यस्यैकान्तवादिनः, एकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्मानभ्युपगमात्, आह- स्याद्वादिनोऽपि कथमेकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्माध्यास इति, उच्यते, एत्थ णय त्ति अत्र नयाः प्रवर्तन्ते, ते च नैगमादयः सप्त, नैगमोऽपि द्विभेदः-सर्वसङ्गाही देशसङ्गाहीच, तत्रादिनैगमस्य सामान्यमात्रावलम्बित्वात् तस्य चोत्पादव्ययरहितत्वान्नमस्कारस्यापि तदन्तर्गतत्वादनुत्पन्नः, सेसाणं उप्पण्णो त्ति शेषा:-विशेषग्राहिणस्तेषां शेषाणां विशेषग्राहित्वात् तस्य चोत्पादव्ययवत्त्वात् उत्पादव्ययशून्यस्य वान्ध्येयादिवदवस्तुत्वात् नमस्कारस्य च वस्तुत्वादुत्पन्न इति, आह- शेषाः सङ्ग्रहादयः, सङ्ग्रहस्य च विशेषग्राहित्वं नास्तीति, उच्यते, तस्यादिनैगम एवान्तर्भावान्न दोष इति, अतः शेषाणामुत्पन्नः, जइ कत्तो त्ति यद्युत्पन्नः कुत? इति, आह-तिविह-सामित्ता त्रिविधं च तत् स्वामित्वं चेति समासः, तस्मात्रिविधस्वामित्वात्-त्रिविधस्वामिभावात् त्रिविधकारणादित्यर्थः / आह- एवमप्येकत्रैकदा परस्परविरुद्धधर्माध्यासदोषस्तदवस्थ एव, न, अशेषवस्तुन एव तत्त्वतः सामान्यविशेषात्मकत्वात्, सामान्यधर्मैःसत्त्वादिभिरनुत्पादाद विशेषधर्मः संस्थानानुपूर्व्यादिभिरुत्पादाद्, विजृम्भितं चात्र समुत्थानवाचनालब्धित उत्पन्नः। // 663 // Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 664 // भाष्यकृता तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयाद्, गमनिकामात्रमेवैतदिति गाथार्थः // 888 // यदुक्तं-'त्रिविधस्वामित्वादिति, तत् त्रिविधस्वामित्वमुपदर्शयन्नाह नि०- समुट्ठाण 1 वायणा 2 लद्धिओ ३य पढमे नयत्तिए तिविहं / उज्जुसुय पढमवजं सेसनया लद्धिमिच्छति // 889 // समुत्थानतो वाचनातो लब्धितश्च नमस्कारः समुत्पद्यत इति वाक्यशेषः, सम्यक् सङ्गतं प्रशस्तं वोत्थानं समुत्थानं तन्निमित्तं नमस्कारस्य, कस्य समुत्थानं?, अन्यस्याश्रुतत्वात्तदाधारभूतत्वात् प्रत्यासन्नत्वा देहस्यैव गृह्यते इति, युक्तं च देहसमुत्थानं नमस्कारकारणम्, तद्भावभावित्वान्यथाऽनुपपत्तेरिति, अतः समुत्थानतः१ वाचनं वाचना- परतः श्रवणं अधिगम उपदेश इत्यनर्थान्तरम्, सा च नमस्कारकारणम्, तद्भावभावित्वादेवेति, अतो वाचनातः 2, लब्धिः- तदावरणकर्मक्षयोपशमलक्षणा, सा च कारणम्, तद्भावभावित्वादेव, अतो लब्धितश्च 3, पदान्तप्रयुक्तश्चशब्दो नयापेक्षया त्रयाणामपि प्राधान्यख्यापनार्थः / अत एवाह- पढमे णयत्तिए तिविहं ति प्रथमे नयत्रिकेऽशुद्धनैगमसङ्घहव्यवहाराख्ये विचार्ये समुत्थानादि त्रिविधं नमस्कारकारणमिति, आह- प्रथमे नयत्रिकेऽशुद्धनगमसङ्ग्रहौ कथं त्रिविधं कारणमिच्छतः?, तयोः सामान्यमात्रावलम्बित्वाद्, उच्यते, 'आदिनेगमस्यऽणुप्पन्न' इत्यत्रैव प्रथमनयत्रिकात् तयोरुत्कलितत्वान्न दोषः, उज्जुसुयपढमवजंति ऋजुसूत्रः प्रथमवर्ज-समुत्थानाख्यकारणशून्यं कारणद्वयमेवेच्छति, समुत्थानस्य व्यभिचारित्वात्, तद्भावेऽपि वाचनालब्धिशून्यस्यासम्भवात्, सेस नया लद्धिमिच्छंति त्ति शेषनयाः- शब्दादयोलब्धिमेव एकाकारणमिच्छन्ति, वाचनाया अपि व्यभिचारित्वात्, तथाहि- सत्यामपि वाचनायां लब्धिरहितस्य गुरुकर्मणोऽभव्यस्य वा नैवोत्पद्यते नमस्कारः, तस्यां सत्यामेवोत्पद्यते, ततोऽसाधारणत्वात्सैव कारणमिति गाथार्थः॥ 889 // द्वारं 1 // इदानीं निक्षेपः, स च चतुर्धा- नामनमस्कारः स्थापना नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 889 आदिनैगमेअनुत्पन्न:शेषाणां समुत्थानवाचनालब्धित उत्पन्नः। // 664 // Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 665 // वाचना नमस्कारः द्रव्यनमस्कारः भावनमस्कारश्च, नामस्थापने सुगमे, ज्ञभव्यशरीरातिरिक्तद्रव्यनमस्काराभिधित्सयाऽऽह नि०- निहाइ दव्व भावोवउत्तुजं कुन्ज संमदिट्ठी उ। (मूलदारं) नेवाइअंपयं (मू० 3) दव्वभावसंकोअणपयत्थो॥८९०॥ नमस्कारनिह्नवादिव्यनमस्कारः, नमस्कारनमस्कारवतोरव्यतिरेकात्, आदिशब्दात् द्रव्यार्थो वा यो मन्त्रदेवताधाराधनादाविति, व्याख्या, नियुक्तिः 890 एत्थ दव्वनमोक्कारे उदाहरणं- वसंतपुरे णयरे जियसत्तू राया, धारिणीसहिओ ओलोयणं करेइ, दमगपासणं, अणुकंपाए आदिनैगमेनइसरिसा रायाणोत्ति भणइ देवी, रण्णा आणाविओ, कयालंकारो दिण्णवत्थो तेहिं उवणीओ, सोय कच्छूए गहिएल्लओ, नुत्पन्न: शेषाणां भासुरं ओलग्गाविज्जइ, कालंतरेण रायाणए से रज्जं दिण्णं, पेच्छइ दंडभडभोइए देवयाययणपूयाओ करेमाणे, सो चिंतेइ-3 समुत्थानअहं कस्स करेमि?, रण्णो आययणं करेमि, तेण देउलं कयं, तत्थ रण्णो देवीए य पडिमा कया, पडिमापवेसे आणीयाणि लब्धित पुच्छंति, साहइ, तुट्ठो राया सक्कारेइ, सो तिसंझं अच्चेइ, पडियरणं, तुट्टेण राइणा से सव्वट्ठाणगाणि दिण्णाणि, अन्नया उत्पन्नः। राया दंडयत्ताए गओ तं सव्वंतेउरट्ठाणेसु ठवेऊणं, तत्थ य अंतेउरियाओ निरोहं असहमाणिओतं चेव उवचरंति, सो नेच्छइ, ताहेताओभत्तगं नेच्छंति, पच्छा सणियं पविट्ठो, विट्टालियोय,राया आगओ, सिटे विणासिओ। रायत्त्थाणीओ तित्थयरो,8 Oअत्र द्रव्यनमस्कारे उदाहरणं- वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, धारणीसहितोऽलोकनं करोति, द्रमकदर्शनम्, अनुकम्पया नदीसदृशा राजान इति भणति देवी, राज्ञाऽऽनीतः, कृतालङ्कारो दत्तवस्त्रस्तैः उपनीतः स च कच्छ्वा गृहीतः, भास्वरमवलग्यते, कालान्तरेण राज्ञा तस्मै दत्तम, दण्डभटभोजिकान् देवतायतनपूजाः कुर्वतः प्रेक्षते, स चिन्तयति- अहं कस्य करोमि?, राज्ञ आयतनं करोमि, तेन देवकुलं कृतम्, तत्र राज्ञो देव्याश्च प्रतिमा कृता, प्रतिमाप्रवेशे आनीते पृच्छतः, कथयति, तुष्टो: राजा सत्कारयति, स त्रिसन्ध्यमर्चयति प्रतिचरणम्, तुष्टेन राज्ञा तस्मै सर्वस्थानानि दत्तानि, अन्यदा राजा दण्डयात्रायै गतः तं सर्वेष्वन्तःपुरस्थानेषु स्थापयित्वा, तत्र // 665 // चान्तःपुर्यः निरोधमसहमानास्तमेवोपचरन्ति, स नेच्छति, तदा ता भक्तं नेच्छन्ति, पश्चात् शनैः प्रविष्टः, विनष्टश्च, राजा आगतः, शिष्टे विनाशितः। राजस्थानीयस्तीर्थकरः, नेदं (प्र०)। यजनानु० प्र० Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 666 // अंतेउरत्थाणीया छक्काया, अहवाण छक्काया किंतु संकाओपदा, मा सेणियादीणवि दव्वनमोक्कारो भविस्सइ, दमगत्थाणिया साहू, कच्छूल्लत्थाणीयं मिच्छत्तं, भासुरत्थाणीयं सम्मत्तं, डंडो विनिवाओ संसारे, एस दव्वनमोक्कारो। भावोवउत्तु जं कुजल सम्मद्दिट्ठी उ नोआगमतो भावनमस्कारः यत् कुर्यात् यत् करोति शब्दक्रियादि सम्यग्दृष्टिरेवेति, अत्र च नामादिनिक्षेपाणां यो नियुक्ति: 890 नयो यं निक्षेपमिच्छति तदेतद्विशेषावश्यकादाशङ्कापरिहारसहितं विज्ञेयम्, इह तु ग्रन्थविस्तरभयादल्पमतिविनेयजनानुग्रहार्थं / आदिनैगमेच नोक्तमिति ॥द्वारम् / / पदद्वारमधुना- पद्यतेऽनेनेति पदम्, तच्च पञ्चधा-नामिकं नैपातिक औपसर्गिक आख्यातिकं मिश्र ऽनुत्पन्न: शेषाणां चेति, तत्राश्व इति नामिकम्, खल्विति नैपातिकम्, परीत्यौपसर्गिकम्, धावतीत्याख्यातिकम्, संयत इति मिश्रम्, एवं समुत्थाननामिकादिपञ्चप्रकारपदसम्भवे सत्याह- नेवाइयं पयं ति निपतत्यर्हदादिपदादिपर्यन्तेष्विति निपातः, निपातादागतं तेन वा वाचना लब्धित निर्वृत्तं स एव वा स्वार्थिकप्रत्ययविधानात् नैपातिकमिति, तत्र 'नम' इति नैपातिकं पदम् // द्वारम् // पदार्थद्वारमधुना- तत्र उत्पन्नः। गाथावयवः दव्वभावसंकोयणपयत्थो त्ति नम इत्येतत् पूजार्थं ‘णम प्रह्वत्वे' धातुः उणादयो बहुल (पा० 3-3-1) मित्यसुन्, नमोऽर्हद्भ्यः, स च द्रव्यभावसङ्कोचनलक्षण इति, तत्र द्रव्यसंकोचनं करशिरःपादादिसङ्कोचः, भावसङ्कोचनं विशुद्धस्य मनसो नियोगः, द्रव्यभावसङ्कोचनप्रधानः पदार्थो द्रव्यभावसङ्कोचनपदार्थः, शाकपार्थिवादेराकृतिगणत्वात् प्रधानपदलोपः, अत्र च भङ्गचतुष्टयं- द्रव्यसङ्कोचो न भावसङ्कोच इत्येकः, यथा पालकस्य, भावसङ्कोचो न द्रव्यसङ्कोच इत्यनुत्तरदेवानां द्वितीयः, द्रव्यभावयोः सङ्कोच इति शाम्बस्य तृतीयः, न द्रव्यसङ्कोचो न भावसङ्कोच इति शून्यः। इह च भावसङ्कोचः 8 अन्तःपुरस्थानीयाः षट् कायाः अथवा न षट् कायाः किं तु शङ्कादीनि पदानि, मा श्रेणिकादीनामपि द्रव्यनमस्कारो भूद, द्रमकस्थानीयाः साधवः, कच्छूस्थानीय मिथ्यात्वम्, भास्वरस्थानीयं सम्यक्त्वम्, दण्डो विनिपातः संसारे, एष द्रव्यनमस्कारः। // 666 // Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 667 // प्रधानो द्रव्यसङ्कोचोऽपि तच्छुद्धिनिमित्त इति गाथार्थः।। 890 // द्वारम् ॥प्ररूपणाद्वारप्रतिपादनायाऽऽह नि०- दुविहा परूवणा छप्पया य१नवहा य 2 छप्पया इणमो। किं 1 कस्स 2 केण व 3 कहिं 4 किच्चिरं 5 कइविहो व६ भवे // 891 // द्विविधा द्विप्रकारा प्रकृष्टा- प्रधाना प्रगता वा रूपणा- वर्णना प्ररूपणेति, द्वैविध्यं दर्शयति- षट्पदा च नवधा च - नवप्रकारा नवपदा चेत्यर्थः, चशब्दात् पञ्चपदाच, तत्र छप्पया इणमो षट्पदेयं षट्पदा इदानीं वा, किं? कस्य? केन वा? क्व वा? कियच्चिरं? कतिविधो वा भवेन्नमस्कार इति गाथासमुदायार्थः॥ 891 // तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह नि०-किं? जीवो तप्परिणओ (दा०१) पुव्वपडिवन्नओउजीवाणं / जीवस्स व जीवाण व पडुच्च पडिवज्जमाणं तु / / 892 // किंशब्दः क्षेपप्रश्ननपुंसकव्याकरणेषु, तत्रेह प्रश्ने, अयं च प्राकृतेऽलिङ्गः सर्वनामनपुंसकनिर्देशः सर्वलिङ्गः सह यथायोगमभिसम्बध्यते, किंसामायिकं ? को नमस्कारः?, तत्र नैगमाद्यशुद्धनयमतमधिकृत्याजीवादिव्युदासेनाह-जीवो नाजीवः, सच सङ्ग्रहनयापेक्षया मा भूदविशिष्टः स्कन्धः, यथाऽऽहुस्तन्मतावलम्बिन:- 'पुरुष एवेदं सर्वंयद्भूतं यच्च भाव्यम्, उतामृतत्वस्येशानो यदन्नेनातिरोहती'त्यादि, तथा तन्नयविशेषापेक्षयैव मा भूदविशेषो ग्राम इत्यतो नोस्कन्धोनोग्राम इति वाक्यशेषः, सर्वास्तिकायमयः स्कन्धः, तद्देशो जीवः, स चैकदेशत्वात् स्कन्धो न भवति, अनेकस्कन्धापत्तेः, अस्कन्धोऽपि न भवति, स्कन्धाभावप्रसङ्गाद्, अनभिलाप्योऽपि न भवति, वस्तुविशेषत्वात्, तस्मान्नोस्कन्धः, स्कन्धैकदेश इत्यर्थः, स्कन्धदेशविशेषार्थद्योतको नोशब्दः, एवं नोग्रामोऽपि भावनीयः, नवरंग्राम:- चतुर्दशभूतग्रामसमुदायः, यथोक्तं- एगिदिय सुहमियरा एकेन्द्रियाः सूक्ष्मेतराः 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 891-892 किंकस्य केन कियच्चिर कतिविधमिति षट्पदा, सत्पदाथैगतीन्द्रियादिषु नवपदा, आरोपणाभजनापृच्छादापनानिर्यापनाभिः पञ्चविधा प्ररूपणा। // 667 // Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 668 // सन्नियरपणिदिया सबितिचऊ। पज्जत्तापज्जत्ता भेदेणं चोद्दसग्गामा॥१॥ अलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः- सामान्येनाशुद्धनयानां जीवस्तज्ज्ञानलब्धियुक्तो योग्यो वा नमस्कारः,शब्दादिशुद्धनयमतं त्वधिकृत्याह-तप्परिणओजीव इति वर्तते, स हि नमस्कारपरिणामपरिणत एव नमस्कारो नापरिणत इत्यर्थः / एकत्वानेकत्वचिन्तायां तु नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारान्तर्गतत्वात् सङ्ग्रहादिभिरेव विचारः, तत्र सङ्ग्रहस्य नमस्कारजातिमात्रापेक्षत्वादेको नमस्कारः, व्यवहारस्य व्यवहारपरत्वाद् बहवो नमस्काराः, ऋजुसूत्रादीनां वर्तमानमात्रग्राहित्वाद् बहव एवोपयुक्ताश्चेति समासार्थः, व्यासार्थो विशेषावश्यकादवसेयः, किमितिद्वार गतम् / साम्प्रतं कस्य? इति द्वारम्, इह च प्राक्प्रतिपन्नप्रतिपद्यमानकाङ्गीकरणतोऽभीष्टमर्थ निरूपयन्नाह- पुव्वपडिवन्नओ उ जीवाणं इत्यादि, प्रकृतचिन्तायामिह पूर्वप्रतिपन्न एव यदाऽधिक्रियते तदा व्यवहारनयमतमाश्रित्य जीवानां जीवस्वामिक इत्यर्थः, प्रतिपद्यमानं तु प्रतीत्य जीवस्य जीवानां (वा) इत्यक्षरगमनिका, भावार्थस्तु नयैश्चिन्त्यते- यस्मान्नमस्कार्यनमस्कर्तृद्वयाधीनं नमस्कारकरणम्, तत्र नैगमव्यवहारमतं नमस्कार्यस्य नमस्कारः, न कर्तुः, यद्यपि नमस्कारक्रियानिष्पादकः कर्ता तथाऽपि नासौ तस्य, स्वयमनुपयुज्यमानत्वात्, यतिभिक्षावत्, तथाहि-न दातुर्भिक्षा निष्पादकस्य, अपितु भिक्षोभिक्षेति प्रतीतम्, अत्र चसम्बन्धविशेषापेक्षावशप्रापिता अष्टौ भङ्गा भवन्ति, तद्यथा-जीवस्य 1 अजीवस्य 2 जीवानां 3 अजीवानां 4 जीवस्य चाजीवस्य च 5 जीवस्य चाजीवानां च 6 जीवानामजीवस्य च 7 जीवानामजीवानां च 8, अत्रोदाहरणानिजीवस्स सो जिणस्स व अज्जीवस्स उ जिणिंदपडिमाए। जीवाण जतीणं पिव अज्जीवाणं तु पडिमाणं॥१॥जीवस्साजीवस्स य जइणो - संज्ञीतराः पञ्चेन्द्रियाः सद्वित्रिचतुष्काः। पर्याप्तापर्याप्तभेदेन चतुर्दश ग्रामाः॥१॥ क्षविवक्षावश० (प्र०)। जीवस्य स जिनस्यैव अजीवस्य तु जिनेन्द्रप्रतिमायाः। जीवानां यतीनामपि अजीवानां तु प्रतिमानाम् // 1 // जीवस्याजीवस्य च - 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 892 किं कस्य केन कियच्चिरं कतिविधमिति षट्पदा, सत्पदाथैर्गतीन्द्रियादिषु नवपदा, आरोपणाभजनापृच्छादापनानिर्यापनाभिः पञ्चविधा प्ररूपणा। // 668 // Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 669 // बिंबस्स चेगओ समयं। जीवस्साजीवाण य जइणो पडिमाण चेगत्थं // 2 // जीवाणमजीवस्स य जईण बिंबस्स चेगओ समय। जीवाणमजीवाण य जईण पडिमाण चेगत्थं ॥३॥सङ्गहमतं तु नमःसामान्यमानं तत्स्वामिमात्रस्य च वस्तुनो जीवो नम इति च तुल्याधिकरणम्, अभेदपरमार्थत्वात् तस्य, कश्चित्तु शुद्धतरः पूज्यजीवपूजकजीवसम्बन्धाजीवस्यैव नमस्कार इत्येकं भङ्गं प्रतिपद्यते, ऋजुसूत्रमतं तु नमस्कारस्य ज्ञानक्रियाशब्दरूपत्वात् तेषां च कर्तुरनर्थान्तरत्वात् कर्तृस्वामिक एव, शब्दादिमतमपीदमेव, केवलमुपयुक्तकर्तृस्वामिकोऽसौ, तस्य ज्ञानमात्रत्वात् ज्ञानमात्रता चास्योपयोगादेव फलप्राप्तेः, शब्दक्रियाव्यभिचारात्, एकत्वानेकत्वविचारस्तु नैगमादिनयापेक्षया पूर्ववदायोजनीय इति गाथार्थः / / 892 // कस्येति गतम्, केन? इत्यधुना निरूप्यते-केन साधनेन साध्यते नमस्कारः?, तत्रेयं गाथा नि०- नाणावरणिज्जस्स य दंसणमोहस्स तहखओवसमे / (दा०३) जीवमजीवे अट्ठसुभंगेसुउ होइ सव्वत्थ // 893 // ज्ञानावरणीयस्य इति सामान्यशब्देऽपि मतिश्रुतज्ञानावरणीयं गृह्यते, मतिश्रुतज्ञानान्तर्गतत्वात् तस्य, तथा सम्यग्दर्शनसाहचर्याज्ज्ञानस्य दर्शनमोहनीयस्य च क्षयोपशमेन साध्यते, प्राकृतशैल्या तृतीयानिर्देशो द्रष्टव्यः, तस्य चावरणस्य द्विविधानि स्पर्धकानि भवन्ति-सर्वोपघातीनि देशोपघातीनिच, तत्र सर्वेषु सर्वघातिषूद्धातितेषु देशोपघातिनांच प्रतिसमयं विशुद्ध्यपेक्ष भागैरनन्तैः क्षयमुपगच्छद्भिर्विमुच्यमानः क्रमेण प्रथममक्षरं लभते, एकमेकैकवर्णप्राप्त्या समस्तनमस्कारमिति, क्षयोपशमस्वरूपं पूर्ववद् / गतं केनेति द्वारम्, कस्मिन्नित्यधुना, तत्र कस्मिन्निति सप्तम्यधिकरणे, अधिकरणं चाधारः, स च चतुर्भेदः, यतेर्बिम्बस्य चैकतः समकम् / जीवस्याजीवानां च यतेः प्रतिमानां चैकत्र / / 2 / / जीवानामजीवस्य च यतीनां बिम्बस्य चैकतः समकम् / जीवानामजीवानां च यतीनां प्रतिमानां चैकत्र // 3 // नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 893 किं कस्य केन कियच्चिरं कतिविधमिति षट्पदा, सत्पदाथैर्गतीन्द्रियादिषु नवपदा, आरोपणाभजनापृच्छादापनानिर्यापनाभिः पञ्चविधा प्ररूपणा। // 669 // Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 670 // तद्यथा- व्यापकः औपश्लेषिकः सामीप्यको वैषयिकश्च, तत्र व्यापकः तिलेषु तैलम्, औपश्लेषिकः- कटे आस्ते, सामीप्य कः- गङ्गायां घोषः, वैषयिक:-रूपेचक्षुः, तत्राद्योऽभ्यन्तरः,शेषा बाह्याः, तत्र नैगमव्यवहारौ बाह्यमिच्छतः, तन्मतानुवादि चसाक्षादिदंगाथाशकलं-'जीवमजीवेत्यादि' जीवमजीव इति प्राकृतशैल्याऽनुस्वारस्याभूतस्यैवागमः, तत्त्वस्तु जीवे अजीवे इत्याद्यष्टसु भङ्गेषु भवति सर्वत्रेति भावना, नमस्कारो हि जीवगुणत्वाज्जीवः, स च यदा गजेन्द्रादौ तदा जीवे, यदा कटादौ किं कस्य केन कियच्चिर तदाऽजीवे, यदोभयाऽऽत्मके तदा जीवाजीवयोः, एवमेकवचनबहुवचनभेदादष्टौ भङ्गाः प्रागुक्ता एव योज्याः। आह कतिविधमिति पूज्यस्य नमस्कार इति नैगमव्यवहारौ, स एव च किमित्याधारोन भवति? येन पृथगिष्यते, उच्यते, नावश्यं स्वेन स्वात्मन्येव / षट्पदा, भवितव्यम्, अन्यत्रापि भावात्, यथा देवदत्तस्य धान्यं क्षेत्र इति, तुशब्दाच्छेषनयाक्षेपः कृतः, संक्षेपतो दर्श्यते- तत्र सत्पदाथै र्गतीन्द्रियादिषु सङ्ग्रहोऽभेदपरमार्थत्वात् कश्चिद्वस्तुमात्रे अभीच्छति, कश्चित्तद्धर्मत्वाज्जीव इति, ऋजुसूत्रस्तु जीवगुणत्वाज्जीव एव मन्यते, नवपदा, आह- ऋजुसूत्रोऽन्याधारमपीच्छत्येव, आकाशे वसती'ति वचनाद्, उच्यते, द्रव्यविवक्षायामेवं न गुणविवक्षायामिति, आरोपणाशब्दादयस्तूपयुक्ते ज्ञानरूपे जीव एवेच्छन्ति नान्यत्र, न वा शब्दक्रियारूपमिति गाथार्थः // 893 // कस्मिन्निति द्वारमुक्तम्, दापनानिर्यासाम्प्रतं कियच्चिरमसौ भवतीति निरूप्यते, तत्रेयं गाथा | पनाभिः पञ्चविधा नि०- उवओग पडुच्चंतोमुत्त लद्धीइ होइ उ जहन्नो। उक्कोसटिइ छावट्ठि सागरा (दा०५) ऽरिहाइ पंचविहो // 894 / / प्ररूपणा। उपयोगं प्रतीत्य अन्तर्मुहूर्तं स्थितिरिति सम्बध्यते जघन्यतः उत्कृष्टतश्च, लद्धीए होइ उ जहन्नो लब्धेश्च क्षयोपशमस्य च भवति / तु जघन्या स्थितिरन्तर्मुहूर्त एव, उत्कृष्टस्थितिलब्धेः षट्षष्टिसागरोपमाणि, सम्यक्त्वकाल इत्यर्थः, एकं जीवं प्रतीत्यैषा, नानाजीवान् पुनरधिकृत्योपयोगापेक्षया जघन्येनोत्कृष्टतश्च स एव, लब्धितश्च सर्वकालमिति // द्वारम् // कतिविधो वा? भजनापुच्छा // 670 // Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 671 // इत्यस्य प्रश्नस्य निर्वचनार्थोगाथावयवः- अरिहाइ पंचविहो त्ति अर्हत्सिद्धाचार्योपाध्यायसाधुपदादिसन्निपातात् पञ्चविधार्थसम्बन्धात् अर्हदादिपञ्चविध इत्यनेन चार्थान्तरेण वस्तुस्थित्या नमःपदस्याभिसम्बन्धमाहेति गाथार्थः / / 894 // द्वारम् // नमस्कार व्याख्या, गता षट्पदप्ररूपणेति, साम्प्रतं नवपदाया अवसरः, तत्रेयं गाथा नियुक्तिः नि०-संतपयपरूवणया १दव्वपमाणंच खित्त 3 फुसणाय४।कालो अ५अंतरं ६भाग 7 भाव 8 अप्पाबहुंचेव 9 // 895 // 895-898 किं कस्य केन सत् इति सद्भुतं विद्यमानार्थमित्यर्थः, सच्च तत्पदं च सत्पदं तस्य प्ररूपणा सत्पदप्ररूपणा, कार्येति वाक्यशेषः, यतश्च कियचिरं कतिविधमिति नमस्कारो जीवद्रव्यादभिन्न इत्यतो द्रव्यप्रमाणं च वक्तव्यम्, कियन्ति नमस्कारवन्ति जीवद्रव्याणि?, तथा क्षेत्रं इति कियति षट्पदा, क्षेत्रे नमस्कारः?, एवं स्पर्शना च कालश्च अन्तरं च वक्तव्यम्, तथा भाग इति नमस्कारवन्तः शेषजीवानां कतिथे भागे वर्तन्ते / सत्पदाथै र्गतीन्द्रियादिषु इति, भावे त्ति कस्मिन् भावे? अप्पाबहुं चेव त्ति अल्पबहुत्वं च वक्तव्यम्, प्राक्प्रतिपन्नप्रतिपद्यमानकापेक्षयेति समासार्थः॥ नवपदा, 895 // व्यासार्थस्तु प्रतिद्वारं वक्ष्यते, तत्राद्यद्वाराभिधित्सयाऽऽह आरोपणा भजनापृच्छानि०-संतपयं पडिवन्ने पडिवजंते अमग्गणं गइसुं। इंदिअर्काए 3 वेए 4 जोए अ५ कसाय 6 लेसासु७॥८९६ // दापनानिर्यानि०-सम्मत्त 8 नाण ९दंसण 10 संजय 11 उवओगओ अ१२ आहारे 13 / भासग 14 परित्त 15 पज्जत्त १६सुहुमे 17 सन्नी अ पनाभिः पञ्चविधा १८भव 19 चरमे 20 // 897 / / प्ररूपणा। इदं गाथाद्वयं पीठिकायां व्याख्यातत्वान्न विवियते। द्वारम् / अनुक्तद्वारत्रयावयवार्थप्रतिपादनायाह // 671 // नि०- पलिआसंखिज्जइमे पडिवन्नो हुज्ज (दा०२) खित्तलोगस्स।सत्तसुचउदसभागेसु हुन्ज (दा०३) फुसणावि एमेव // 898 // पलियासंखेज्जइमे पडिवन्नो होज्जत्ति इयंभावना-सूक्ष्मक्षेत्रपल्योपमस्यासङ्खयेयतमे भागे यावन्तः प्रदेशा एतावन्तो नमस्कार Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 672 // प्रतिपन्ना इति // द्वारम् // खित्तलोगस्स सत्तसु चोद्दसभागेसु होज त्ति गतार्थम्, नवरमधोलोके पञ्चस्विति // द्वारम् / / फुसणावि एमेव त्ति नवरं पर्यन्तवर्तिनोऽपि प्रदेशान् स्पृशतीति भेदेनाभिधानमिति गाथार्थः॥ 898 // द्वारम् // कालद्वारावयवार्थव्याचिख्यासयाऽऽह नि०- एगं पडुच्च हिट्ठा तहेव नाणाजिआण सव्वद्धा (द्वारं 5) / अंतर पडुच्च एणं जहन्नमंतोमुहत्तं तु / / 899 / / एकं जीवं प्रतीत्याधस्तात् षट्पदप्ररूपणायां यथा काल उक्तस्तथैव ज्ञातव्यः, नानाजीवानप्यधिकृत्य तथैव, यत आहतहेव नाणाजीवाण सव्वद्धा भाणियव्वा काक्वा नीयते॥द्वारम् // अंतर पडुच्च एगंजहन्नमन्तोमुहुत्तं तु कण्ठ्यम्, नवरं प्रतीत्यशब्दस्य व्यवहितो योगः, एकं प्रतीत्यैवमिति गाथार्थः।। 899 // नि०- उक्कोसेणं चेयं अद्धापरिअट्टओ उ देसूणो / णाणाजीवे णत्थि उ (द्वारं 6) भावे य भवे खओवसमे (द्वारं 8) // 900 // उक्कोसेणं चेयम्, तमेव दर्शयति- अद्धापरियट्टओ उ देसूणो णाणाजीवे णत्थि उ नानाजीवान् प्रतीत्य नास्त्यन्तरम्, सदाऽव्यवच्छिन्नत्वात् तस्य॥ द्वारम्॥ भावे य भवे खओवसमे त्ति, प्राचुर्यमङ्गीकृत्यैतदुक्तम्, अन्यथा क्षायिकौपशमिकयोरप्येके वदन्ति, क्षायिके यथा-श्रेणिकादीनाम्, औपशमिके श्रेण्यन्तर्गतानामिति, यथासङ्ख्यं च भागद्वारावयवार्थानभिधानमदोषायैव, विचित्रत्वात् सूत्रगतेरिति गाथार्थः॥९००॥ द्वारम्॥ भागद्वारं व्याचिख्यासुराह नि०- जीवाणऽणंतभागो पडिवण्णो सेसगा अणंतगुणा (द्वारं 7) / वत्थु तऽरिहंताइ पञ्च भवे तेसिमो हेऊ॥९०१॥ जीवाणणन्तभागो पडिवण्णे सेसगा अपडिवनगा अणंतगुणत्ति / / द्वारम् // अल्पबहुत्वद्वारं यथा पीठिकायां मतिज्ञानाधिकार इति / साम्प्रतं चशब्दाक्षिप्तं पञ्चविधप्ररूपणामनभिधाय पश्चार्धेन वस्तुद्वारनिरूपणायेदमाह- वस्तु इति वस्तु द्रव्यं दलिक 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 899-901 | किं कस्य केन कियचिरं कतिविधमिति षट्पदा, सत्पदाथैर्गतीन्द्रियादिषु नवपदा, आरोपणाभजनापृच्छादापनानिर्यापनाभिः पञ्चविधा प्ररूपणा। // 672 // Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 673 // योग्यमर्हमित्यनर्थान्तरम्, वस्तुनमस्कारार्हा अर्हदादयः पञ्चैव भवन्ति, तेषां वस्तुत्वेन नमस्कारार्हत्वेऽयं हेतुः- वक्ष्यमाणलक्षण 0.5 इति गाथार्थः॥९०१॥ अधुना चशब्दसूचितां पञ्चविधांप्ररूपणांप्रतिपादयन्नाह नमस्कार व्याख्या, नि०- आरोवणा य भयणा पुच्छा तह दायणा य निजवणा / नमुकारऽनमुक्कारे नोआइजुए व नवहा वा // 902 // / नियुक्ति: 902 किं कस्य केन आरोपणा च भजना पृच्छा तथा दायना दर्शना दापना वा, निर्यापना, तत्र किं जीव एव नमस्कार? आहोस्विन्नमस्कार एव कियच्चिरं जीवः? इत्येवं परस्परावधारणं आरोपणा, तथा जीव एव नमस्कार इत्युत्तरपदावधारणं 1, अजीवाव्यवच्छिद्य जीव एव कतिविधमिति नमस्कारोऽवधार्यते, जीवस्त्वनवधारितः, नमस्कारो वा स्यादनमस्कारो वा, एषा एकपदव्यभिचाराद्भजना 2, किंविशिष्टो षट्पदा, सत्पदाथैजीवो नमस्कारः? किंविशिष्टस्त्वनमस्कार इति पृच्छा 3, अत्र प्रतिव्याकरणं दापना- नमस्कारपरिणत: जीवो नमस्कारोल गतीन्द्रियादिषु नापरिणत इति 4, निर्यापना त्वेष एव नमस्कारपर्यायपरिणतो जीवो नमस्कारः, नमस्कारोऽपि जीवपरिणाम एव नाजीवपरिणाम इति, एतदुक्तं भवति-दापना प्रश्नार्थव्याख्यानं निर्यापना तु तस्यैव निगमनमिति, अथवेयमन्या चतुर्विधा प्ररूपणेति, दापनानिर्यायत आह- नमोक्कारऽनमोक्कारे णोआदिजुए व णवधा वा तत्र प्रकृत्यकारनोकारोभयनिषेधसमाश्रयाच्चातुर्विध्यम्, प्रकृति: पञ्चविधा स्वभावः शुद्धता यथा नमस्कार इति, स एव नञा सम्बन्धादकारयुक्तः अनमस्कारः, स एव नोशब्दोपपदे नोनमस्कारः, उभयनिषेधात्तु नोअनमस्कार इति, तत्र नमस्कारस्तत्परिणतोजीवः, अनमस्कारस्त्वपरिणतो लब्धिशून्यःअन्यो वा, नोआइजुए। वत्ति नोआदियुक्तो वा नमस्कारः अनमस्कारश्च, अनेन भङ्गकद्वयाक्षेपोवेदितव्यः, नोशब्देनाऽऽदिर्युक्तो यस्य नमस्कारस्येतरस्य चेत्यक्षरगमनिका, तत्र नोनमस्कारो विवक्षया नमस्कारदेशः अनमस्कारो वा, देशसर्वनिषेधपरत्वान्नोशब्दस्य, नोअनमस्कारोऽपि अनमस्कारदेशो वा नमस्कारोवा, देशसर्वनिषेधत्वादेव, एषा चतुर्विधा, नैगमादिनयाभ्युपगमस्त्वस्याः नवपदा, आरोपणाभजनापुच्छा पनाभिः प्ररूपणा। // 673 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 674 // व्याख्या नियुक्तिः 903-904 मागांद्या नमस्कार हेतवः / पूर्वोक्तानुसारेण प्रदर्शनीयः, नवधा वे ति प्रागुक्ता पञ्चविधा इयं चतुर्विधा च सङ्कलिता सती नवविधा प्ररूपणा प्रकारान्तरतो द्रष्टव्येति गाथार्थः॥ 902 // प्ररूपणाद्वारं गतम्, इदानीं निःशेषमिति, साम्प्रतं वत्थु तऽरिहंताई पंच भवे तेसिमो हेउ त्ति गाथाशकलोपन्यस्तमवसरायातंच वस्तुद्वारं विस्तरतो व्याख्यायत इति, तत्रानन्तरोक्तं गाथाशकलं व्याख्यातमेव, नवरंतत्र यदुक्तं तेषां वस्तुत्वेऽयं हेतु रिति, स खल्विदानी हेतुरुच्यते, तत्रेयं गाथा नि०- मग्गे 1 अविप्पणासो 2 आयारे 3 विणयया 4 सहायत्तं 5 / पंचविहनमुक्कारं करेमि एएहिँ हेऊहिं॥९०३॥ मार्गः अविप्रणाशः आचारः विनयता सहायत्वं अर्हदादीनां नमस्कारार्हत्वे एते हेतवः, यदाह- पञ्चविधनमस्कारं करोमि एभिर्हेतुभिरिति गाथासमासार्थः / / इयमत्र भावना- अर्हतां नमस्कारार्हत्वे मार्गः- सम्यग्दर्शनादिलक्षणो हेतुः, यस्मादसौ . तैः प्रदर्शितस्तस्माच्च मुक्तिः, ततश्च पारम्पर्येण मुक्तिहेतुत्वात् पूज्यास्त इति / सिद्धानांतुनमस्कारार्हत्वेऽविप्रणाशः,शाश्वतत्वं हेतुः, तथाहि- तदविप्रणाशमवगम्य प्राणिनः संसारवैमुख्येन मोक्षाय घटन्ते। आचार्याणां तु नमस्कारार्हत्वे आचार एव हेतुः, तथाहि- तानाचारवत आचाराख्यापकांश्च प्राप्य प्राणिन आचारपरिज्ञानानुष्ठानाय भवन्ति / उपाध्यायानां तु नमस्कारार्हत्वे विनयो हेतुः, यतस्तान् स्वयं विनीतान् प्राप्य कर्मविनयनसमर्थविनयवन्तो (प्र) भवन्ति देहिन इति / साधूनां तुनमस्कारार्हत्वे सहायत्वं हेतुः, यतस्ते सिद्धिवधूसङ्गमैकनिष्ठानांतदवाप्तिक्रियासाहाय्यमनुतिष्ठन्तीति गाथार्थः॥९०३॥ एवं तावत्समासेनार्हदादीनां नमस्कारार्हत्वद्वारेण मार्गप्रणयनादयो गुणा उक्ताः साम्प्रतं प्रपञ्चेनार्हतां गुणानुपदर्शयन्नाह नि०- अडवीइ देसिअत्तं 1 तहेव निजामया समुइंमि 2 / छक्कायरक्खणट्ठा महगोवा तेण वुच्चंति 3 // 904 // अटव्यां देशकत्वं कृतमर्हद्भिः, तथैव निर्यामकाः समुद्रे, भगवन्त एव षट्कायरक्षणार्थं यतः प्रयत्नं चक्रुः महागोपास्तेनोच्यन्त // 674 // Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 675 // इति गाथासमासार्थः // 904 / / अवयवार्थं तु प्रतिद्वारं वक्ष्यति, तत्र द्वारावयवार्थोऽभिधीयते 0.5 नि०- अडविंसपच्चवायं वोलित्ता देसिओवएसेणं / पावंति जहिट्ठपुरं भवाडविंपी तहा जीवा // 905 // नमस्कार व्याख्या, नि०- पावंति निव्वुइपुरं जिणोवइटेण चेव मग्गेणं / अडवीइ देसिअत्तं एवं नेअंजिणिंदाणं // 906 // नियुक्ति: 905 अटवीं प्रतीतां सप्रत्यपायां इति व्याघ्रादिप्रत्यपायबहुलांवोलेत त्ति उल्लङ्गय देशिकोपदेशेन निपुणमार्गज्ञोपदेशेन प्राप्नुवन्ति मार्गाद्या नमस्कारयथा इष्टपुरं इष्टपत्तनम्, भवाटवीमप्युल्लङ्घचेति वर्तते, तथा जीवाः किं प्राप्नुवन्ति? - निर्वृतिपुरं सिद्धिपुरं जिनोपदिष्टेनैव मार्गेण, हेतवः। नान्योपदिष्टेन, ततश्चाटव्यां देशिकत्वमेवं ज्ञेयं ज्ञातव्यम्, केषां? जिनेन्द्राणामिति गाथाद्वयसमासार्थः ॥९०५-९०६॥व्यासार्थस्तु नियुक्तिः 906 महासार्थकथानकादवसेयः, तच्चेदं- एत्थं अडवी दुविहा-दव्वाडवी भावाडवी य, तत्थ दव्वाडवीए ताव उदाहरणं- वसंतपुरंणयर, वाहत्वादि धणो सत्थवाहो, सो पुरंतरं गंतुकामो घोसणं कारेइ जहा णंदिफलणाए, तओ तत्थ बहवे तडिगकप्पडिगादयो संपिंडिया, दृष्टान्ताः। सो तेसिं मिलियाणं पंथगुणे कहेइ- एगो पंथो उजुओ एगो वंको, जो सो वंको तेण मणागं सुहंसुहेण गम्मइ, बहुणा य कालेण इच्छियपुरं पाविजइ, अवसाणे सोवि उज्जुगंचेव ओयरइ, जो पुण उज्जुगो तेण लहुँ गम्मइ, किच्छेण य, कहं ?, सो अईव विसमो सण्हो य, तत्थ ओतारे चेव दुवे महाघोरा वग्घसिंहा परिवसंति, ते तओ पाए च्चेव लग्गति, अमुयंताण य पहन 0अत्राटवी द्विविधा- द्रव्याटवी भावाटवी च, तत्र द्रव्याटव्यां तावदुदाहरणं- वसन्तपुरं नगरम् , धनः सार्थवाहः, स पुरान्तरं गन्तुकामो घोषणां कारयति- यथा : नन्दीफलज्ञाते, ततस्तत्र बहवस्तटिककार्पटिकादयः संपिण्डिताः, स तेभ्यो मिलितेभ्यः पथिगुणान् कथयति- एकः पन्थाः ऋजुरेको वक्रः, यः स वक्रस्तेन मनाक् सुखसुखेन गम्यते, बहुना च कालेन ईप्सितपुरं प्राप्यते, अवसाने सोऽपि ऋजुमेवावतरति, यः पुनः ऋजुस्तेन लघु गम्यते, कृच्छ्रेण च, कथं?, सोऽतीव विषमः श्लक्ष्णश्च, तत्रावतार एव द्वौ महाघोरी व्याघ्रसिंहौ परिवसतः, तौ ततः पादयोरेव लगतः, अमुञ्चतांश्च पन्थानं न . 8 // 675 // Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्ति भाष्य व्याख्या श्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 676 // महासार्थ पहवंति, अवसाणंच जाव अणुवटुंति, रुक्खा य एत्थ एगेमणोहरा, तेसिं पुण छायासुन वीसमियव्वं, मारणप्पिया खुसा छाया, परिसडियपंडुपत्ताणं पुण अहो मुहत्तगंवीसमियव्वं, मणोहररूवधारिणो महुरवयणेणं एत्थ मग्गंतरट्ठिया बहवे पुरिसा नमस्कारहक्कारेंति, तेसिं वयणं न सोयव्वं, सत्थिगा खणंपिण मोत्तव्वा, एगागिणो नियमा भयं, दुरंतो य घोरो दवग्गी अप्पमत्तेहिं नियुक्ति: 905 उल्लवेयव्वो, अमोल्हविजंतो य नियमेण डहइ, पुणो य दुग्गुच्चपव्वओ उवउत्तेहिंचेव लंघेयव्वो, अलंघणे नियमा मरिजंति, मार्गाद्या नमस्कारपुणो महती अइगुविलगव्वरा वंसकुडंगी सिग्धं लंघियव्वा, तंमि ठियाणं बहू दोसा, तओ य लहुगो खड्डो, तस्स समीवे हेतवः। मणोरहो णाम बंभणो णिच्चं सण्णिहिओ अच्छइ, सो भणइ-मणागं पूरेहि एयंति, तस्स न सोयव्वं, सोण पूरेयव्वो, सो खु। नियुक्ति: 906 पूरिज्जमाणो महल्लतरो भवइ पंथाओ य भज्जिज्जइ, फलाणि य एत्थ दिव्वाणि पंचप्पयाराणि णेत्ताइसुहंकराणि किंपागाणं न। वाहत्वादि पेक्खियव्वाणि ण भोत्तव्वाणि, बावीसंच णं एत्थ घोरा महाकराला पिसाया खणं खणमभिद्दवंति तेऽविणं ण गणेयव्वा, भत्तपाणं च तत्थ विभागओ विरसं दुल्लभं चत्ति, अप्पयाणयं च ण कायव्वं, अणवरयं च गंतव्वं, रत्तीए वि दोण्णि जामा प्रभवन्ति, अवसानं च यावदनुवर्तेते, वृक्षाश्चतत्रै मनोहराः, तेषां पुनश्छायासुन विश्रमितव्यम्, मारणप्रियैव सा छाया, परिशटितपाण्डुपत्राणामधो मुहूर्त विश्रमितव्यम्, मनोहररूपधारिणश्च बहवो मधुरवचनेनात्र मार्गान्तरस्थिताः पुरुषा आकारयन्ति, तेषां वचनं न श्रोतव्यम्, सार्थिकाः क्षणमपि न मोक्तव्याः, एकाकिनो नियमाद्भयम्, दुरन्तो घोरश्च दवाग्निरप्रमत्तैर्विध्यापयितव्यः, अविध्यापितश्च नियमेन दहति, पुनश्च दुर्गोच्चपर्वत उपयुक्तै रेव लवयितव्यः, अनुल्लङ्कने च नियमात् म्रियते, पुनर्महती अतिगुपिलगहरा वंशकुडङ्गी शीघ्रं लड़यितव्या, तस्यां स्थितानां बहवो दोषाः, ततश्च लघर्गतः, तस्य समीपे मनोरथो नाम ब्राह्मणो नित्यं सन्निहितस्तिष्ठति. स. भणति-मनाक पूरयनमिति, तस्य न श्रोतव्यम, सन पूरयितव्यः स हि पूर्यमाणो महत्तरो भवति पन्थानश्च भज्यन्ते, फलानि चात्र दिव्यानि पञ्चप्रकाराणि नेत्रादिसुखकराणि किम्पाकानां न प्रेक्षयितव्यानि न भोक्तव्यानि, द्वाविंशतिश्चात्र घोरा महाकरालाः पिशाचाः क्षण क्षणमभिद्रवन्ति तेऽपि न गणयितव्याः, भक्तपानं च तत्र विभागतो विरसं R दुर्लभं चेति, अप्रयाणं च न कर्त्तव्यम्, अनवरतं च गन्तव्यम्, रात्रावपि द्वौ यामौ . दृष्टान्ताः / // 676 // Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार व्याख्या श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 677 // सुवियव्वं, सेसदुगे य गंतव्वमेव, एवं च गच्छंतेहिं देवाणुप्पिया! खिप्पमेव अडवी लंघिज्जड़, लंघित्ता य तमेगंतदोगच्चवज्जियं पसत्थं सिवपुरं पाविज्जइ, तत्थ य पुणो ण होंति केइ किलेसत्ति / तओ तत्थ केइ तेण समं पयट्टा जे उज्जुगेण पधाविया, अण्णे पुण इयरेण, तओ सोपसत्थे दिवसे उच्चलिओ, पुरओवच्चंतो मग्गं आहणइ, सिलाइसुयपंथस्स दोसगुणपिसुणगाणि अक्खराणि लिहइ, एत्तियं गयमेत्तियं सेसंति विभासा, एवं जे तस्स निद्देसे वट्टिया ते तेण समं अचिरेण तं पुरं पत्ता, जेऽवि लिहियाणुसारेण संमं गच्छंति तेऽवि पावंति, जे न वट्टिया न वा वटुंति छायादिषु पडिसेविणो ते न पत्ता न यावि पावंति / एवं दव्वाडवीदेसिगणायं, इयाणिं भावाडवीदेसिगणाए जोइज्जइ- सत्थवाहत्थाणीया अरहंता, उग्घोसणाथाणीया धम्मकहा तडिगाइथाणीया जीवा, अडवीत्थाणीओ संसारो, उज्जुगो साहुमग्गो, वंको य सावगमग्गो, पप्पपुरत्थाणीणो मोक्खो, वग्यसिंघतुल्ला रागद्दोसा, मणोहररुक्खच्छायाथाणीया इत्थिगाइसंसत्तवसहीओ, परिसडियाइत्थाणीआओ अणवज्जवसहीओ, मग्गतडत्थहक्कारणपुरिसथाणगा पासत्थाई अकल्लाणमित्ता, सत्थिगाथाणीया साहू, दवग्गाइथाणिया कोहादओ B स्वप्तव्यं शेषद्विके च गन्तव्यमेव, एवं गच्छद्भिरेव देवानुप्रियाः! क्षिप्रमेवाटवी लच्यते, लङ्गयित्वा च तदेकान्तदौर्गत्यवर्जितं प्रशस्तं शिवपुरं प्राप्यते, तत्र च पुनर्न भवन्ति केचित्क्लेशा इति। ततस्तत्र केचित्तेन समं प्रवृत्ता ये ऋजुना प्रधाविताः, अन्ये पुनरितरेण, ततः स प्रशस्ते दिवसे उच्चलितः, पुरतो व्रजन् मार्ग आहन्ति (समीकरोति), शिलादिसु च पथो गुणदोषपिशुनान्यक्षराणि लिखति, एतावद्गतमेतावच्छेषमिति विभाषा, एवं ये तस्य निर्देशे वृत्तास्ते तेन सममचिरेण तत्पुरं प्राप्ताः, येऽपि लिखितानुसारेण सम्यग्गच्छन्ति तेऽपि प्राप्नुवन्ति, ये न वृत्ता न वा वर्तन्ते छायादिषु प्रतिसेविनस्ते न प्राप्ता न चापि प्राप्नुवन्ति। एवं द्रव्याटवीदेशिकज्ञातम्, इदानीं भावाटवीदेशिकज्ञाते योज्यते- सार्थवाहस्थानीया अर्हन्तः, उद्घोषणास्थानीया धर्मकथा तटिकादिस्थानीया जीवाः, अटवीस्थानीयः संसारः, ऋजुः साधुमार्गः, वक्रश्च श्रावकमार्गः, प्राप्यपुरस्थानीयो मोक्षः व्याघ्रसिंहतुल्यौ रागद्वेषौ, मनोहरवृक्षच्छायास्थानीयाः स्त्र्यादिसंसक्तवसतयः, परिशटितादिस्थानीया अनवद्यवसतयः, मार्गतटस्थाह्नायकपुरुषस्थानीयाः पार्श्वस्थादयोऽकल्याणमित्राणि, सार्थिकस्थानीयाः साधवः, दवाग्न्यादिस्थानीयाः क्रोधादयः नियुक्ति: 905 मागांद्या नमस्कारहेतवः। नियुक्ति: 906 महासार्थवाहत्वादि दृष्टान्ता:। // 677 // Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 678 // कसाया, फलथाणीया विसया, पिसायथाणीया बावीसं परीसहा भत्तपाणाणि एसणिज्जाणि, अपयाणगथाणीओ निचुञ्जमो, 0.5 जामदुगे सज्झाओ, पुरपत्ताणं च णं मोक्खसुहंति। एत्थय तं पुरं गंतुकामो जणो उवएसदाणा इणा उवगारी सत्थवाहोत्ति नमस्कार व्याख्या, नमंसति, एवं मोक्खत्थीहिवि भगवं पणमियव्वो। तथा चाह नियुक्ति: नि०-जह तमिह सत्थवाहं नमइ जणोतं पुरंतु गंतुमणो। परमुवगारित्तणओ निविग्घत्थं च भत्तीए॥९०७॥ |907-910 नि०- अरिहो उ नमुक्कारस्स भावओखीणरागमयमोहो।मुक्खत्थीणंपि जिणो तहेव जम्हा अओ अरिहा // 908 // महासार्थ वाहत्वादि गाथाद्वयं निगदसिद्धम्, नवरं मदशब्देन द्वेषोऽभिधीयते इति॥ दृष्टान्ताः / नि०-संसाराअडवीए मिच्छत्तऽन्नाणमोहिअपहाए / जेहिं कय देसिअत्तं ते अरिहंते पणिवयामि // 909 // संसाराटव्याम्, किंविशिष्टायां?- मिथ्यात्वाज्ञानमोहितपथायां तत्र मिथ्यात्वाज्ञानाभ्यां मोहितः पन्था यस्यामिति विग्रहः, तस्यां यैः कृतं देशिकत्वं तानर्हतः प्रणौमि अभ्यर्थयामीति गाथार्थः॥९०९॥ दृष्ट्वा ज्ञात्वा च सम्यक् पन्थानमासेव्य च कृतं नान्यथा, तथा चाऽऽह नि०-सम्मइंसणदिट्ठो नाणेण य सुट्ठ तेहिं उवलद्धो / चरणकरणेण पहओ निव्वाणपहो जिणिंदेहिं॥९१०॥ सम्यग्दर्शनेन अविपरीतदर्शनेन दृष्टः, ज्ञानेन च सुष्ठ यथाऽवस्थितः तैरर्हद्भिर्जातः, चरणं च करणं चेत्येकवद्भावस्तेन प्रहतः आसेवितः निर्वाणपथः मोक्षमार्गो जिनेन्द्रैः। तत्र व्रतादि चरणम्, पिण्डविशुद्ध्यादि च करणम्, यथोक्तं- वय समणधम्म // 678 // कषायाः, फलस्थानीया विषयाः, पिशाचस्थानीया द्वाविंशतिः परीषहाः, भक्तपानान्येषणीयानि, अप्रयाणस्थानीयो नित्योद्यमः, यामद्विके स्वाध्यायः, पुरप्राप्तानां 8 च मोक्षसुखमिति / अत्र च तत्पुरं गन्तुकामो जन उपदेशदानादिनोपकारी सार्थवाह इति नमस्यति, एवं मोक्षार्थिभिरपि भगवान् प्रणन्तव्यः। 0 अभ्यर्चयामि (प्र०)। Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | नियुक्तिः |911-912 महासार्थ // 679 // |दृष्टान्ताः / संजम वेयावच्चं च बभंगुत्तीओ। णाणादितियं तवं कोवनिग्गहाई चरणमेयं // 1 // पिंडविसों ही समिई भीवण पर्डिमा य इंदियनिरोहो। पडिलेहणगुत्तीओ अभिग्गहा चेव करणं तु॥ 2 // इति गाथार्थः // 910 // न केवलं प्रहत एव, किन्तु ते खल्वनेन पथा निर्वृतिपुरमेव प्राप्ता इति, आह च नि०- सिद्धिवसहिमुवगया निव्वाणसुहं च ते अणुप्पत्ता / सासयमव्वाबाहं पत्ता अयरामरं ठाणं // 911 / / सिद्धिवसतिं मोक्षालयं उपगताः सामीप्येन- कर्मविगमलक्षणेन प्राप्ता इति, अनेनैकेन्द्रियव्यवच्छेदमाह, केषाश्चित सुखदुःखरहिता एव ते तत्र तिष्ठन्तीति दर्शनम्, अत आह- निर्वाणसुखं च तेऽनुप्राप्ता निरतिशयसुखं प्राप्ता इत्यर्थः, ते च केषाञ्चिद्दर्शनपरिभवादिनेहाऽऽगच्छन्तीति दर्शनम्, तन्निवृत्त्यर्थमाह- शाश्वतं नित्यं अव्याबाधं व्याबाधारहितं प्राप्ताः अजरामरं स्थानं जरामरणरहितं स्थानमिति गाथार्थः॥ 911 // द्वारं १॥साम्प्रतं द्वितीयद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह नि०- पावंति जहा पारं संमं निजामया समुद्दस्स / भवजलहिस्स जिणिंदा तहेव जम्हा अओ अरिहा // 912 // प्रापयन्ति नयन्ति यथा येन प्रकारेण पारंपर्यन्तं सम्यक्शोभनेन विधिना निर्यामकाः प्रतीताः, कस्य?- समुद्रस्य, भवजलधेः' भवसमुद्रस्य जिनेन्द्रास्तथैव, पारं प्रापयन्तीति वर्तते, यस्मादेवमतस्तेऽर्हाः, नमस्कारस्येति गम्यते, अयं संक्षेपार्थः // 912 // भावत्थो पुण एत्थ निजामया दुविहा, तंजहा- दव्वनिजामया भावनिजामया य, दव्वनिजामए उदाहरणं तहेव घोसणगं विभासा। एत्थ अट्ठवाया वण्णेयव्वा, तंजहा- पाईणं वाए पडीणं वाए ओईणं वाए दाहिणं वाए, जो उत्तरपुरस्थिमेण सो Oभावार्थः पुनरत्र निर्यामका द्विविधाः, तद्यथा- द्रव्यनिर्यामका भावनिर्यामकाच, द्रव्यनिर्यामके उदाहरणं तथैव घोषणं विभाषा। अत्राष्टौ वाता वर्णयितव्याः, तद्यथा- प्राचीनवातः प्रतीचीनवातः उदीचीनवातो दाक्षिणात्यवातः, य उत्तरपौरस्त्यः स - II ES Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 680 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 913-914 महासार्थवाहत्वादि दृष्टान्ताः / सत्तासुओ, दाहिणपुव्वेणं तुंगारो, अवरदाहिणेणं वीआओ, अवरुत्तरेण गज्जभो, एवेते अट्ठ वाया, अन्नेवि दिसासुं अट्ठ चेव, तत्थ उत्तरपुव्वेणं दोन्नि, तंजहा- उत्तरसत्तासुओ पुरथिमसत्तासुओ य इयरीए वि दोन्निवि पुरथिमतुंगारो दाहिणतुंगारो य, दाहिणवीयावो अवरवीयावो य, अवरगज्जभो उत्तरगज्जभोय, एएसोलस वाया।तत्थ जहाजलिहिँमि कालियावायरहिए गज्जहाणुकूलवाए निउणनिजामगहिया निच्छिड्डपोता जहिट्ठियं पट्टणं पावेंति, एवं च नि०-मिच्छत्तकालियावायविरहिए सम्मत्तगजभपवाए। एगसमएण पत्ता सिद्धिवसहिपट्टणं पोया॥९१३ // मिथ्यात्वमेव कालिकावातः तेन विरहिते भवाम्भोधौ तथा सम्यक्त्वगर्जभप्रवाते, कालिकावातो ह्यसाध्यः गर्जभस्त्वनुकूलः, एकसमयेन प्राप्ताः सिद्धिवसतिपत्तनं पोताः जीवबोहित्थाः, तन्निर्यामकोपकारादिति भावना॥ ततश्च यथा सांयात्रिकसार्थः प्रसिद्धं निर्यामकं चिरगतमपि यात्रा सिद्ध्यर्थं पूजयति, एवं ग्रन्थकारोऽपि सिद्धिपत्तनं प्रति प्रस्थितोऽभीष्टयात्रासिद्धये निर्यामकरत्नेभ्यस्तीर्थकृद्ध्यः स्तवचिकीर्षयेदमाह नि०-निजामगरयणाणं अमूढनाणमइकण्णधाराणं / वंदामि विणयपणओ तिविहेण तिदंडविरयाणं // 914 // निर्यामकरत्नेभ्यः अर्हद्भ्यः अमूढज्ञाना यथावस्थितज्ञाना मननं मतिः- संविदेव सैव कर्णधारो येषां ते तथाविधास्तेभ्यो वन्दामि विनयप्रणतस्त्रिविधेन त्रिदण्डविरतेभ्य इति गाथार्थः॥९१४॥ द्वारं 2 // साम्प्रतं तृतीयद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह सत्त्वासुकः दक्षिणपूर्वस्यां तुङ्गारः, अपरदक्षिणस्यां बीजापः अपरोत्तरस्यां गर्जभः, एवमेतेऽष्टवाताः, अन्येऽपि दिक्ष्वष्टैव, तत्रोत्तरपूर्वस्यां द्वौ, तद्यथा- उत्तरसत्त्वासुकः पूर्वसत्त्वासुकश्च, इतरस्यामपि द्वावेव- पूर्वतुङ्गारो दक्षिणतुङ्गारश्व, दक्षिणबीजापोऽपरबीजापश्च, अपरगर्जभ उत्तरगर्जभव, एते षोडश वाताः। तत्र यथा जलधौ कालिकावातरहिते गर्जभानुकूलवाते निपुणनिर्यामकसहिता निश्छिद्रपोता यथेप्सितं पत्तनं प्राप्नुवन्ति। * विभावो. विजाओ। // 680 // Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 681 // महासार्थ नि०- पालंति जहा गावो गोवा अहिसावयाइदुग्गेहिं / पउरतणपाणिआणि अवणाणि पावंति तह चेव // 915 // नि०-जीवनिकाया गावोजतेपालंति ते महागोवा / मरणाइभया उजिणा निव्वाणवणंच पावंति // 916 // नि०- तो उवगारित्तणओनमोऽरिहा भविअजीवलोगस्स। सव्वस्सेह जिणिंदा लोगुत्तमभावओतह य // 917 // गाथात्रयं निगदसिद्धमेव // द्वारं 3 // एवं तावदुक्तेन प्रकारेण नमोऽर्हत्वहेतवे गुणाः प्रतिपादिताः, साम्प्रतं प्रकारान्तरेण नमोऽर्हत्वहेतुगुणाभिधित्सयाऽऽह नि०- रागद्दोसकसाए, यइंदिआणि अपंचवि / परीसहे उवस्सग्गे, नामयंता नमोऽरिहा // 918 // रागद्वेषकषायान् इन्द्रियाणि च पञ्चापि परीषहानुपसर्गान्नामयन्तो नमोऽर्हा इति। तत्र 'रञ्जरागे'रज्यते अनेन अस्मिन् वा रञ्जनं वा रागः, सच नामादिश्चतुर्विधः, तत्र नामस्थापने सुगमे, द्रव्यरागो द्वेधा- आगमतो नोआगमतश्च, आगमतो रागपदार्थज्ञस्तत्रानुपयुक्तः, नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीरतद्व्यतिरिक्तभेदस्त्रिविधः, व्यतिरिक्तोऽपि कर्मद्रव्यरागो नोकर्मद्रव्यरागश्च, कर्मद्रव्यरागश्चतुर्विधः- रागवेदनीयपुद्गला योग्याः१ बध्यमानका 2 बद्धाः 3 उदीरणावलिकाप्राप्ताश्च 4, बन्धपरिणामाभिमुखा / योग्याः, बन्धपरिणामप्राप्ता बध्यमानकाः, निर्वृत्तबन्धपरिणामाः सत्कर्मतया स्थिता जीवेनाऽऽत्मसात्कृता बद्धाः, उदीरणाकरणेनाऽऽकृष्योदीरणावलिकामानीताश्चरमा इति, नोकर्मद्रव्यरागस्तु कर्मरागैकदेशस्तदन्यो वा, तदन्यो द्विविधः-प्रायोगिको वैश्रसिकश्च, प्रायोगिको कुसुम्भरागादिः, वैश्रसिकः सन्ध्याभ्ररागादिः, भावरागोऽप्यागमेतरभेदाद् द्विधैव, आगमतो रागपदार्थज्ञ उपयुक्तः, नोआगमतो रागवेदनीयकर्मोदयप्रभवः परिणामविशेषः, सच द्वेधा-प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, अप्रशस्तस्त्रिविधः- दृष्टिरागो विषयरागः स्नेहरागश्च, तत्र त्रयाणां त्रिषष्ट्यधिकानांप्रावादुकशतानामात्मीयात्मीयदर्शनानुरागोदृष्टिरागः, वाहत्वादि, दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकथायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (लोका दृष्टान्तानि च) अहंच्छब्दनिरुक्तिः , |तन्ननस्कारफलम्। // 1 // Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 682 // महासार्थ दृष्टान्ताः रागद्वेषकषा यथोक्तं-असियसयं किरियाणं अकिरियवाईणमाहुचुलसीई। अन्नाणिय सत्तट्ठी वेणइयाणं च बत्तीसा ॥१॥जिणवयणबाहिरमई मूढा नमस्कारणियदसणाणुराएण। सव्वण्णुकहियमेते मोक्खपहन उपवज्जति॥२॥विषयरागस्तुशब्दादिविषयगोचरः, स्नेहरागस्तु विषयादि व्याख्या, निमित्तविकलोऽविनीतेष्वप्यपत्यादिषु यो भवति, तत्रेह रागे उदाहरणं-खितिपतिट्ठियंणयरं, तत्थ दो भाउगा-अरहन्नओ नियुक्तिः 918 अरहमित्तो य, महंतस्स भारिया खुड्डलए रत्ता, सो नेच्छइ, बहुसो उवसग्गेइ, भणिया य अणेण-किंन पेच्छसि भाउगंति?, वाहत्वादि, भत्तारो मारियो, सा पच्छा भणइ- इयाणिं पिन इच्छसि?, सो तेण निव्वेएण पव्वइओ, साहू जाओ, सावि अट्टवसट्टा मया 1 सविशेषाः, सुणिया जाया, साहुणो यतं गामं गया, सुणियाए दिट्ठो, लग्गा मग्ग मग्गिं, अवसग्गोत्ति नट्ठो रत्तीए। तत्थवि मया मक्कडी येन्द्रियाणि (सदृष्टाजाया अडवीए, तेऽवि कम्मधम्मसंजोगेण तीसे अडवीए मज्झेणं वचंति, तीए दिट्ठो, लग्गा कंठे, तत्थवि किलेसेण पलाओ, न्तानि) कषातत्थवि मया जक्खिणी जाया, ओहिणा पेच्छइ, छिद्दाणि मग्गइ, सोऽवि अप्पमत्तो, सा छिदं न लहइ, सा य सव्वादरेणं यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा तस्स छिदं मग्गेइ, एवं च जाइ कालो, तेण किर जे समवया समणा ते तं भणंति- हसिउण तरुणसमणा भणंति धन्नोऽसि च) परीसहो पसर्गाः (लोका ®अशीतं शतं क्रियावादिनामक्रियावादिनामाहुश्चतुरशीतिम् / अज्ञानिकानां सप्तषष्टिं वैनयिकानां च द्वात्रिंशतम्॥१॥ जिनवचनबाह्यमतयो मूढा निजदर्शनानुरागेण। दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दसर्वज्ञकथितमेते मोक्षपथं नैव प्रपद्यन्ते // 2 // 0 क्षितिप्रतिष्ठितं नगरम्, तत्र द्वौ भ्रातरी- अरहन्नकोऽर्हन्मित्रश्च, महतो भार्या क्षुल्लके रक्ता, स नेच्छति, बहुश उपसर्गयति, निरुक्ति:, भणिता चानेन- किं न पश्यसि भ्रातरमिति?, भर्ता मारितः, सा पश्चाद्भणति- इदानीमपि नेच्छसि?, स तेन निदेन प्रव्रजितः, साधुर्जातः, साऽपि आर्त्तवशार्ता मृता शुनी जाता, साधवश्च तं ग्रामं गताः, शुन्या दृष्टः, लग्ना पृष्ठतः, उपसर्ग इति नष्टो रात्रौ। तत्रापि मृता मर्कटी जाता अटव्याम्, तेऽपि कर्मधर्मसंयोगेन तस्या अटव्या मध्येन व्रजन्ति,तया दृष्टः, लग्ना कण्ठे, तत्रापि क्लेशेन पलायितः तत्रापि मृता यक्षिणी जाताऽवधिना प्रेक्षते, छिद्राणि मार्गयति, सोऽप्यप्रमत्तः, सा छिद्रं न लभते, सा च सर्वादरेण तस्य छिद्रं मार्गयति, एवं च याति कालः तेन (सह)किल ये समवयसः श्रमणास्ते तं भणन्ति- हसित्वा तरुणश्रमणा भणन्ति धन्योऽसि तदैवाऽऽगत्य साश्लेषं मुहुर्भतुरिवाकरोत्। तन्ननस्कारफलम्। // 682 // Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 683 // अरहमित्त! तुमं / जंसि पिओ सुणियाणं वयंस! गिरिमक्कडीणंच ॥१॥अण्णया सोसाहू वियरयं उत्तरइ, तत्थ य पायविक्खंभ 0.5 नमस्कारपाणियं, तेण पादो पसारिओ गइभेएण, तत्थ य ताए छिदं लहिऊण ऊरुओ छिन्नो, मिच्छामि दुक्कडंति- पडिओ माह व्याख्या आउक्काए पडिओ होज्जत्ति, सम्मद्दिट्ठियाए सा धाडिया, तहेव सप्पएसो लाइओ रूढो य देवयप्पहावेणं, अन्ने भणंति सो नियुक्ति: 918 महासार्थभिक्खस्स गओ अन्नगामे, तत्थ ताए वाणमंतरीए तस्स रूवं छाएत्ता तस्स रूवेणं पंथे तलाए ण्हाइ, अन्नेहिं दिट्ठो, सिटुं वाहत्वादि, दृष्टान्ता: गुरूणं, आवस्सए आलोएइ, गुरूहि भणियं-सव्वं आलोएहि अजो!, सो उवउत्तो मुहणंतगमाइ, भणइ- न संभरामि सविशेषाः, रागद्वेषकषाखमासमणा!, तेहिं पडिभिण्णो भणइ-नस्थित्ति, आयरिया अणुवट्ठियस्सन दिति पायच्छित्तं, सोचिंतेइ- किं कह वत्ति? येन्द्रियाणि (सदृष्टासा उवसंता साहइ- एयं मए कयं , सा साविया जाया, सव्वं परिकहेइ / एस तिविहो अप्पसत्थो, तस्स अप्पसत्थस्स इमा न्तानि) कषाणिरुत्तगाहा- 'रज्जंति असुभकलिमलकुणिमाणिद्वेसु पाणिणो जेणं। रागोत्ति तेण भण्णइ जं रज्जइ तत्थ रागत्थो॥१॥ यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा एषोऽप्रशस्तः, प्रशस्तस्त्वर्हदादिविषयः, यथोक्तं-अरहतेसु य रागो रागो साहसु बंभयारीसु। एस पसत्थो रागो अज्ज सरागाण च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका - अर्हन्मित्र! त्वम् / यदसि प्रिय शुन्या वयस्य! गिरिमर्कट्याश्च // 1 // अन्यदा स साधुर्वितरकमुत्तरति, तत्र च पादविष्कम्भं पानीयम्, तेन पादः प्रसारितो गतिभेदेन, दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दतत्र च तया छिद्रं लब्ध्वोरु छिन्नम्, मिथ्या मे दुष्कृतमिति पतितो माऽहमप्यकाये पतितो भूवमिति, सम्यग्दृष्ट्या सा धाटिता, तथैव सप्रदेशो लगितो रूढश्च देवताप्रभावेण * निरुक्तिः, अन्ये भणन्ति- स भिक्षायै गतोऽन्यग्रामे, तत्र तया व्यन्तर्या तस्य रूपं छादयित्वा तस्य रूपेण पथि तडाके स्नाति, अन्यैदृष्टः, शिष्टं गुरुभ्यः, आवश्यके आलोचयति, 8 गुरुभिर्भणितं- सर्वमालोचय आर्य!, स उपयुक्तो मुखानन्तकादि (केषु) भणति-न संस्मरामि क्षमाश्रमणाः!, तैः प्रतिभिन्नो भणति- नास्तीति, आचार्या अनुपस्थिताय 8 | फलम्। न ददते प्रायश्चित्तम्, स चिन्तयति- किं कथं वेति, सोपशान्ता कथयति- एतन्मया कृतम्, सा श्राविका जाता, सर्वं परिकथयति, एष त्रिविधः अप्रशस्तः, तस्याप्रशस्तस्यैषा निरुक्तगाथा- रज्यन्ति अशुभकलिमलकुणिमानिष्टेषु प्राणिनो येन / राग इति तेन भण्यते यद्रज्यति तत्र रागस्थः / / 1 // 7 अर्हत्सु च रागो रागः साधुषु ब्रह्मचारिषु / एष8 प्रशस्तो रागोऽद्य सरागाणां - संमं (प्र०) जाव पडिक्कमणं देवसियं ताव आभोएति (प्र०)। तन्ननस्कार // 3 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक व्याख्या, नियुक्तिः 918 महासार्थ वृत्तियुतम् भाग-२ दृष्टान्ता: // 684 // रागद्वेषकषा साहूणं॥१॥एवंविधं रागं नामयन्तः- अपनयन्तः, क्रियाकालनिष्ठाकालयोरभेदादपनीत एव गृह्यते, आह-प्रशस्तनामनमयुक्तम्, न, तस्यापिबन्धात्मकत्वात्, आह-'एस पसत्थो' इत्यादिकथं?, सरागसंयतानां कूपखननोदाहरणात् प्राशस्त्यमित्यलं प्रसङ्गेन / इदानीं दोषो द्वेषो वा, 'दुष वैकृत्ये' दुष्यतेऽनेन अस्मिन्नस्माद्दूषणं वा दोषः, 'द्विष अप्रीतौ' वा द्विष्यतेऽनेनेत्यादिना द्वेषः, असावपि नामादिश्चतुर्विधो न्यक्षेण रागवदवसेयः, तथाऽपि दिग्मात्रतो निर्दिश्यते- नोआगमतो द्रव्यद्वेषः ज्ञशरीरे- वाहत्वादि, तरव्यतिरिक्तः कर्मद्रव्यद्वेषो नोकर्मद्रव्यद्वेषश्च, कर्मद्रव्यद्वेषः योग्यादिभेदाश्चतुर्विधा एव पुद्गलाः, नोकर्मद्रव्यदोषो दुष्टवणादिः, सविशेषाः, भावद्वेषस्तु द्वेषकर्मविपाकः, सच प्रशस्तेतरभेदः, प्रशस्तोऽज्ञानादिगोचरः, तथा ह्यज्ञानमविरतिमित्यादि द्वेष्टि, अप्रशस्तस्तु येन्द्रियाणि सम्यक्त्वादिगोचरः, तत्राप्रशस्ते उदाहरणं- णंदो नाम नाविओ गंगाए लोगं उत्तारेइ, तत्थ य धम्मरूई णाम अणगारो तीए (सदृष्टा |न्तानि) कषानावाए उत्तिण्णो, जणो मोल्लं दाऊण गओ, साहू रुद्धो, फिडिया भिक्खावेला, तहावि न विसज्जेइ, वालुयाए उण्हाए यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा तिसाइओ य अमुचंतो रुट्ठो, सो य दिट्ठीविसलद्धिओ, तेण डहोमओ एगाए सभाए घरकोइलओ जाओ, साहूवि विहरतो च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका तं गामं गओ, भत्तपाणं गहाय भोत्तुकामो सभं अइगओ, तेण दिट्ठो, सो पेक्खंतओ चेव तस्स आसुरत्तो, भोत्तुमारद्धस्स दृष्टान्तानि च) कयवरं पाडेइ, अन्नं पासंगओ, तत्थवि, एवं कहिंचि न लब्भइ, सोतं पलाएइ, को रे एस? नाविगनंदमंगुलो?, दड्डो, समुदं अर्हच्छब्द निरुक्तिः, 8 साधूनाम्॥१॥Oनन्दो नाम नाविको गङ्गायां लोकानुत्तारयति, तत्र च धर्मरुचिर्नाम अनगारस्तया नावोत्तीर्णः, जनो मूल्यं दत्वा गतः, साधूरुद्धः, स्फिटिताफलम। भिक्षावेला, तथाऽपि न विसर्जयति, वालुकायामुष्णायां तृषार्दितश्चामुच्यमानो रुष्टः स च दृष्टिविषलब्धिमान् , तेन दग्धो मृत एकस्यां सभायां गृहकोकिलो जातः, साधुरपि बिहरन् तं ग्रामं गतः, भक्तपानं गृहीत्वा भोक्तुकामः सभामतिगतः, तेन दृष्ट, स पश्यन्नेव तस्मै क्रुद्धः, भोक्तुमारब्धे कचवरं पातयति, अन्य पार्श्वगतः, तत्रापि, 8 एवं कुत्रापि न लभते, स तं प्रलोकयति-को रे एषः नाविको नन्दोऽमङ्गलः?, दग्धः, समुद्र 2 तन्ननस्कार // 684 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 685 // (सदृष्टा जओ गंगा पविसइ तत्थ वरिसे 2 अण्णण्णेणं मग्गेणं वहइ, चिराणगं जं तं मयगंगा भण्णइ, तत्थ हंसो जाओ, सोऽवि माहमासे सत्थेण पहाईए जाइ, तेण दिट्ठो, पाणियस्स पक्खे भरिऊण सिंचइ, तत्थवि उद्दविओ पच्छा सीहो जाओ। अंजणगपव्वए, सोऽवि सत्थेण तं वीईवयइ, सीहो उढिओ, सत्थो भिन्नो, सो इमं न मुयइ, तत्थविदहो, मओय वाणारसीए। नियुक्ति: 918 महासार्थबडुओ जाओ, तत्थवि भिक्खं हिंडतं अन्नेहिं डिंभरूवेहिं समं हणइ, छुभइ धूली, रुटेण दहो, तत्थेव राया जाओ, जाई वाहत्वादि, दृष्टान्ताः संभरइ, सव्वाओ अईयजाईओसरइ असुभाओ, जइ संपयं मारेइ तो बहुगाओ फीट्टो होमित्ति तस्स जाणणाणिमित्तं समस् सविशेषाः, समालंबेइ, जो एयं पुरइ तस्स रज्जस्स अद्धं देमि, तस्स इमो अत्थो-गंगाए नाविओ नंदो, सहाए घरकोइलो। हंसो मयंगतीराए, रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि सीहो अंजणपव्वए॥१॥ वाणारसीए बड्डुओ,राया तत्थेव आगओ' एवं गोवगावि पढंति, सो विहरंतो तत्थ समोसढो, |न्तानि) कषाआरामे ठिओ, आरामिओ पढइ, तेण पुच्छिओसाहइ, तेण भणियं-अहं पूरेमि ‘एएसिंघायओजो उसो इत्थेव समागओ' यनिक्षेपाः (8) (घण्णयमार्गणा सो घेत्तूणं रणो अग्गओ पढइ, राया सुणंतओ मुच्छिओ, सो हम्मइ-सो भणइ हम्ममाणो कव्वं काउं अहं न याणामि / च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका यतो गङ्गा प्रविशति तत्र वर्षे वर्षेऽन्यान्येन मार्गेण वहति, चिरन्तनो यः स मृतगङ्गेति भण्यते, तत्र हंसो जातः, सोऽपि माघमासे सार्थेन प्रभाते (पथातीतो) याति, दृष्टान्तानि च तेन दृष्टः, पानीयेन पक्षौ भृत्वा सिञ्चति, तत्राप्यपद्रावितः पश्चात् सिंहो जाताऽञ्जनकपर्वते, सोऽपि सार्थेन तं व्यतिव्रजति, सिंह उत्थितः, सार्थो भिन्नः, स एनं न मुञ्चति,8 निरुक्ति:, तत्रापि दग्धो मृतश्व वाराणस्यां बटको जातः, तत्रापि भिक्षां हिण्डमानमन्यैर्डिम्भरूपैः समं हन्ति, क्षिपति धूलिम्, रुष्टेन दग्धः, तत्रैव राजा जातः, जातिं स्मरति, सर्वा अतीतजातीरशुभाः स्मरति, यदि सम्प्रति मार्येय तदा बहोः स्फिटितोऽभविष्यम् इति तस्य ज्ञाननिमित्तं समस्या समालम्बयति, य एनां पूरयति तस्मै राज्यस्यार्धं ददामि, फल तस्यैषोऽर्थः- गङ्गायां नाविको नन्दः सभायां गृहकोकिलः। हंसो मृतगङ्गातीरे सिंहोऽञ्जनपर्वते॥१॥ वाराणस्यां बटुको राजा तत्रैवागतः' एवं गोपा अपि पठन्ति,स विहरन् तत्र समवसृतः, आरामे स्थितः, आरामिकः पठति, तेन पृष्टः कथयति, तेन भणितं- अहं पूरयामि, ‘एतेषां घातको यस्तु सोऽत्रैव समागतः' स गृहीत्वा राज्ञोऽग्रतः पठति, राजा शृण्वन् मूर्छितः, स हन्यते, स भणति हन्यमानः काव्यं कर्तुमहं न जाने। - अर्हच्छब्द तन्ननस्कार // 685 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ व्याख्या श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 686 // महासार्थ दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषा लोगस्स कलिकलंडो एसो समणेण मे दिनो॥१॥राया आसत्थो वारेइ, केणंति पुच्छति, साहइ- समणेणं, राया तत्थ मणुस्से विसज्जेइ, जइ अणुजाणह वंदओ एमि, आगओ सहो जाओ, साहवि आलोइयपडिक्वंतो सिद्धो॥ एवंविधं द्वेषं नामयन्त इत्यादि रागवदायोज्यम्, इह रागद्वेषौ क्रोधाद्यपेक्षया नयैः पर्यालोच्येते-नैगमस्य सङ्ग्रहव्यवहारान्तर्गतत्वात् / नियुक्ति: 918 सङ्गहादिभिरेव विचारः, तत्र सङ्गहस्याप्रीतिजातिसामान्यात् क्रोधमानौ द्वेषः, मायालोभौ तु प्रीतिजातिसामान्याद् रागः, वाहत्वादि, व्यवहारस्य तु क्रोधमानमाया द्वेषः, मायाया अपि परोपघातार्थं प्रवृत्तिद्वारेणाप्रीतिजातावन्तर्भावात्, लोभस्तुरागः, ऋजुसूत्रस्य त्वप्रीतिरूपत्वात् क्रोध एव परगुणद्वेषः, मानादयस्तु भाज्याः, कथं?, यदा मानःस्वाहङ्कारे प्रयुज्यते तदाऽऽत्मनि बहुमान-2 येन्द्रियाणि प्रीतियोगाद् रागः, यदा तु स एव परगुणद्वेषे प्रयुज्यते तदाऽप्रीतिरूपत्वाद् द्वेषः, एवं मायालोभावप्यात्मनि मूर्छार्पणाद् (सदृष्टा न्तानि) कषारागः, तावेव परोपघातनिमित्तयोगादप्रीतिरूपत्वाद् द्वेषः, शब्दादीनां तु लोभ एव मानमाये स्वगुणोपकारमुर्छात्मकत्वात् / यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा प्रीत्यन्तर्गतत्वाल्लोभस्वरूपवदतस्त्रितयमपि रागः, स्वगुणोपकारांशरहितास्तु मानाद्यशाः क्रोधश्च परोपघातात्मकत्वात् द्वेष च) परीसहो पसर्गाः (नोका इत्यलं प्रसङ्गेन, विशेषभावना विशेषावश्यकादवसेयेति // द्वारम् ॥अथ कषायद्वारम्, शब्दार्थः प्राग्वत्, तेषामष्टधा निक्षेपः, दृष्टान्तानि च) नामस्थापनाद्रव्यसमुत्पत्तिप्रत्ययादेशरसभावलक्षणः, आह च-णामं ठवणा दविए उप्पत्ती पच्चए य आएसे। रसभावकसायाणं अर्हच्छब्दणएहिँ छहिँ मग्गणा तेसिं॥१॥ तत्र नामस्थापने क्षुण्णे, द्रव्यकषायो व्यतिरिक्तः कर्मद्रव्यकषायो नोकर्मद्रव्यकषायश्च, लोकस्य कलिकारक एष श्रमणेन मह्यं दत्तः॥ 1 / / राजा आश्वस्तो वारयति, केनेति पृच्छति, कथयति-श्रमणेन, राजा तत्र मनुष्यान् विसृजति-यदि अनुजानीत वन्दितुमायामि, आगतः श्राद्धो जातः, साधुरप्यालोचितप्रतिक्रान्तः सिद्धः। ॐनामस्थापनाद्रव्ये उत्पत्तौ प्रत्यय आदेशे च। रसभावकषायाणा, नयैः षड्भिर्मार्गणा तेषाम् // 1 // निरुक्तिः तन्ननस्कारफलम्। // 686 // Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 687 // (सदृष्टा कर्मद्रव्यकषायो योग्यादिभेदाः कषायपुद्गलाः, नोकर्मद्रव्यकषायस्तु सर्जकषायादिः, उत्पत्तिकषायो यस्माद् द्रव्यादेर्बाह्यात् / कषायप्रभवस्तदेव कषायनिमित्तत्वाद् उत्पत्तिकषाय इति, उक्तं च-किं एत्तो कट्ठयरं जंमूढो खाणुगंमि अप्फिडिओ। खाणुस्स नियुक्तिः 918 तस्स रूसइ ण अप्पणो दुप्पओगस्स // 1 // प्रत्ययकषायः खल्वान्तरकारणविशेषः तत्पुद्गललक्षणः, आदेशकषायः महासार्थकैतवकृतभृकुटिभङ्गराकारः, तस्य हि कषायमन्तरेणापि तथादेशदर्शनात्, रसकषायो हरीतक्यादीनां रसः, भावकषायो वाहत्वादि, दृष्टान्ताः द्विविध:- आगमतस्तदुपयुक्तो नोआगमतस्तदुदय एव, सच क्रोधादिभेदाच्चतुर्विधः, क्रोधोऽपि नामदिभेदाच्चतुर्विधः कषाय सविशेषाः, रागद्वेषकषाप्ररूपणायां भावित एव, तथापि व्यतिरिक्तो द्रव्यक्रोधः प्राकृतशब्दसामान्यापेक्षत्वात् चर्मकारकोत्थः रजकनीलिकोत्थश्च येन्द्रियाणि क्रोध इति गृह्यते, भावक्रोधस्तु क्रोधोदय एव, स च चतुर्भेदः, यथोक्तं भाष्यकृता- जलरेणुभूमिपव्वयराईयरिसो चउब्विहो / न्तानि) कषाकोहो प्रभेदफलमुत्तरत्र वक्ष्यामः / तत्थ कोहे उदारहणं- वसंतपुरे णयरे उच्छन्नवंसो एगो दारगो देसंतरं संकममाणो सत्थेण यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा उज्झिओतावसपल्लिंगओ, तस्स नामं अग्गिओत्ति, तावसेण संवडिओ, जम्मो नामं सोतावसो, जमस्स पुत्तोत्ति जमदग्गिओ च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका जाओ, सो घोरं तवच्चरणं करेइ, विक्खाओ जाओ। इओ य दो देवा वेसाणरो सट्टो धन्नंतरी तावसभत्तो, ते दोवि परोप्परं दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दपन्नति, भणंति य-साहुतावसे परिक्खामो, आह सडो-जो अम्हं सव्वअंतिगओ तुब्भ य सव्वप्पहाणो ते परिक्खामो। निरुक्तिः, 0 किमेतस्मात्कष्टतरं यन्मूढः स्थाणावास्फालितः। स्थाणवे तस्मै रुष्यति नात्मनो दुष्प्रयोगाय // 1 // 0 जलरेणुभूमिपर्वतराजीसदृशश्चतुर्विधः क्रोधः। ॐ तत्र क्रोधे उदाहरणं- वसन्तपुरे नगरे उत्सन्नवंश एको दारको देशान्तरं संक्रामन् सार्थेनोज्झितस्तापसपल्ली गतः, तस्य नामाग्निक इति, तापसेन संवर्धितः, यमो नाम स तापसः, यमस्य पुत्र इति जामदग्न्यो जातः, स घोरं तपश्चरणं करोति, विख्यातो जातः / इतश्च द्वौ देवी- वैश्वानरः श्राद्धो धन्वन्तरी (च) तापसभक्तः, तौ द्वावपि परस्परं प्रज्ञापयतः, भणतश्च- साधुतापसौ परीक्षावहे, आह श्राद्धः- योऽस्माकं सर्वान्तिको युष्माकं च सर्वप्रधानस्तौ परीक्षावहे। - 8 तन्ननस्कारफलम्। // 687 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कार व्याख्या श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 688 // महासार्थ दृष्टान्ताः इओय मिहिलाएणयरीए तरुणधम्मोपउमरहोराया, सोचंपंवच्चइ वसुपुजसामिस्स पामूलं पव्वयामित्ति, तेहिंसो परिक्खिज्जइ भत्तेणं पाणेण य, पंथे य विसमे सो सुकुमालओ दुक्खाविज्जइ, अणुलोमे य से उवसग्गे करिंति, सो धणियतरागं थिरो जाओ, सोतेहिं न खोभिओ, अन्ने भणंति- सावओ भत्तपच्चक्खाइओ, ते सिद्धपुत्त-रूवेणं गया, अइसए साहिति, भणंति नियुक्ति: 918 य-मा इमं करेहि जहा चिरं जीवियव्वं, सो भणइ- बहुओ मे धम्मो होहीति, न सको खोभेउ। गया जमदग्स्सि मूलं, वाहत्वादि, सउणरूवाणि कयाणि, कुच्चे से घरओ कओ, सउणओ भणइ- भद्दे! जामि हिमवंतं, सा न देइ मा ण एहिसित्ति, सो सवहे सविशेषाः रागद्वेषकषाकरेइ- गोघायकाइ जहा एमित्ति, सा भणइ-न एएहिं पत्तियामित्ति, जइ एयस्स रिसिस्स दुक्कियं पियसित्ति तो ते विसजेमि, येन्द्रियाणि सोरुट्ठो, तेण दोविदोहिंवि हत्थेहिंगहियाणि, पुच्छियाणि भणंति-महरिसि! अणवच्चोसित्ति, सोभणइ-सच्चयं, खोभिओ, (सदृष्टा न्तानि) कषाएवं सो सावगो जाओ देवो। इमोऽवि ताओ आयावणाउ ओत्तिन्नो मिगकोट्ठगं णयरं जाइ, तत्थ जियसत्तू राया, सो यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा उट्ठिओ- किं देमि?, धूयं देहित्ति, तस्स धूमासयं, जा तुमं इच्छइ सा तुज्झत्ति, कन्नतेउरं गओ, ताहिं दट्ठण निच्छूढं, न च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका - इतश्च मिथिलायां नगर्यां तरुणधर्मा पद्मरथो राजा, स चम्पां व्रजति वासुपूज्यस्वामिनः पादमूले प्रव्रजामीति, ताभ्यां स परीक्ष्यते भक्तेन पानेन च, पथि च विषमे सल दृष्टान्तानि च सुकुमारो दुःख्यते, अनुलोमांश्च तस्योपसर्गान् कुरुतः, स बाद स्थिरो जातः, स ताभ्यां न क्षोभितः, अन्ये भणन्ति- श्रावको भक्तप्रत्याख्यायकः, तौ सिद्धपुत्ररूपेण अर्हच्छब्द निरुक्तिः, गतौ, अतिशयान् कथयतः, भणतश्च- मा इमं कार्षीः यथा चिरं जीवितव्यम्, स भणति- बहुर्मे धर्मो भविष्यति, न शक्यः (क्तः) क्षोभयितुम् / गतौ जमदग्नेर्मूलम्, तन्ननस्कारशकुनरूपे कृते, कूर्चे तस्य गृहं कृतम्, शकुनको भणति-भद्रे! यामि हिमवन्तम्, सा न ददाति मा न गा इति, स शपथान् करोति- गोघातकादीन् यथैष्यामीति, सा फलम्। भणति-नैतैः प्रत्येमि इति, यद्येतस्य ऋषेर्दुष्कृतं पिबसीति तदा त्वां विसृजामि, स रुष्टः, तेन द्वावपि द्वाभ्यामपि हस्ताभ्यां गृहीती, पृष्टौ भणतः- महर्षे! अनपत्योऽसीति, // 688 // स भणति- सत्यम्, क्षोभितः, एवं स श्रावको जातो देवः / अयमपि तस्या आतापनाया अवतीर्णो मृगकोष्ठकं नगरं याति, तत्र जितशत्रू राजा, स उत्थितः- किं ददामि?, दुहितरं देहीति, तस्य दुहितशतम्, या त्वामिच्छति सा तवेति, कन्यान्तःपुरं गतः, ताभिदृष्ट्वा निष्ठ्यूतम्, न -* नेदं वाक्यं प्रत्यन्तरे / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 918 महासार्थ / / 689 // लजिसित्ति भणिओ, ताओ खुजीकयाओ, तत्थेगा रेणुएणं रमइ तस्स धूया, तीए णेणं फलं पणामियं, इच्छिसित्ति य भणिया, तीए हत्थो पसारिओ, निजंतीए उवट्ठियाओ खुजाओ, सालियरूवए देहि, ताओ अखुजाओ कयाओ, कन्नकुजं नयरं संवुत्तं, इयरीवि णीया आसमं, सगोमाहिसो परियणो दिनो, संवड्डिया, जोव्वणपत्ता जाहे जाया ताहे वीवाहधम्मो जाओ, अण्णया उदुमि जमदग्गिणा भणिया- अहं ते चरुगं साहेमि जेणं ते पुत्तो बंभणस्स पहाणो होहिति, तीए भणियंएवं कज्जउत्ति, मज्झ य भगिणी हत्थिणापुरे अणंतवीरियस्स भज्जा, तीसेऽवि साहेहि खत्तियचरुगंति, तेण साहिओ, सा चिंतेइ- अहं ताव अडविमिगी जाया, मा मम पुत्तोवि एवं नासउत्ति तीए खत्तियचरू जिमिओ, इयरीए इयरो पेसिओ, दोण्हवि पुत्ता जाया, तावसीए रामो, इयरीए कत्तवीरिओ, सो रामो तत्थ संवड्डइ। अन्नया एगो विज्जाहरो तत्थ समोसढो, तत्थ एसो पडिलग्गो,तेण सो पडिचरिओ, तेण से परसुविज्जा दिण्णा, सरवणे साहिया, अण्णे भणंति- जमदग्गिस्स परंपरागयत्ति परसुविज्जा सा रामो पाढिओत्ति / सा रेणुगा भगिणीघरं गयत्ति तेण रण्णा समं संपलग्गा, तेण से पुत्तो जाओ, लज्जसीति भणितः, ताः कुब्जीकृताः, तत्रैका रेणौ रमते तस्य दुहिता, तस्यै अनेन फलं दत्तम्, इच्छसीति च भणिता, तया हस्तः प्रसारितः, नीयमानायामुपस्थिताः कुब्जाः , श्यालीनां रूपं देहि, ता अकुब्जाः कृताः, कन्यकुब्जं नगरं संवृत्तम्, इतराऽपि नीता आश्रमम्, सगोमाहिषः परिजनो दत्तः, संवर्धिता, यौवनप्राप्ता यदा जाता, तदा वीवाहधर्मो जातः, अन्यदा ऋतौ यामदग्न्ये न भणिता- अहं तव चरूं साधयामि येन तव पुत्रो ब्राह्मणानां प्रधानो भवतीति, तया भणितं-एवं क्रियतामिति, मम च भगिनी हस्तिनागपुरेऽनन्तवीर्यस्य भार्याम्, तस्या अपि साधय क्षत्रियचरुमिति, तेन साधितः, सा चिन्तयति- अहं तावदटवीमृगी जाता, मा मम पुत्रोऽपि एवं नीनेशत् इति तया क्षत्रियचरुर्जिमितः, इतरस्यायपि इतरः प्रेषितः, द्वयोरपि पुत्रौ जातौ , तापस्या रामः, इतरस्याः कार्तवीर्यः, स रामस्तत्र संवर्द्धते / अन्यदा एको विद्याधरस्तत्र समवसृतः, तत्रैष, प्रतिलग्नः, तेन स प्रतिचरितः, तेन तस्मै पशुविद्या दत्ता, शरवणे साधिता, अन्ये भणन्ति- यामदग्न्यस्य परम्परागतेति पशुविद्या तां रामः पाठित इति। सा रेणुका भगिनीगृहं गतेति तेन राज्ञा समं संप्रलग्ना, तेन तस्याः पुत्रो जातः, , वाहत्वादि, दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च अच्छब्द निरुक्तिः, तन्ननस्कारफलम्। // 689 // Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 690 // सपुत्ता जमदग्गिणा आणिया, रुट्ठो, सा रामेण सपुत्तिया मारिया, सो य किर तत्थेव इसुसत्थं सिक्खिओ, तीसे भगिणीए 0.5 सुयं, रणो कहियं, सो आगओ आसमं विणासित्ता गावीए घेत्तूणं पहाविओ, रामस्स कहियं, तेण पहाविऊण परसुणा नमस्कार व्याख्या, मारिओ, कत्तवीरिओ य राया जाओ, तस्स देवी तारा। अन्नया से पिउमरणं कहियं, तेण आगएणं जमदग्गी मारिओ, नियुक्ति: 918 महासार्थरामस्स कहियं, तेणागएणं जलंतेणं परसुणा कत्तवीरिओ मारिओ, सयं चेव रज्जं पडिवन्नं / इओ य सा तारा देवी तेण वाहत्वादि, दृष्टान्ताः संभमेण पलायंती तावसासमं गया, पडिओ से मुहेणं गब्भो, नामं कयं सुभूमो, रामस्स परसूजहि 2 खत्तियं पेच्छइ तहिं तहिं सविशेषाः, रागद्वेषकषाजलइ, अन्नया तावसासमस्स पासेणं वीईवयइ, परसूपज्जलिओ, तावसा भणंति- अम्हेच्चिय खत्तिया, तेण रामेण सत्तवारा येन्द्रियाणि निक्खत्ता पुहवी कया, हणूणं थालं भरियं, एवं किर रामेणं कोहेणं खत्तिया वहिया॥ एवंविधं क्रोधं नामयन्त इत्यादि। (सदृष्टा न्तानि) कषापूर्ववत् ।मानोऽपि नामादिश्चतुर्विध एव, कर्मद्रव्यमानस्तथैव नोकर्मद्रव्यमानस्तुस्तब्धद्रव्यलक्षणः, भावमानस्तु तद्विपाकः, यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा सच चतुर्धा, यथाऽऽह-तिणसलयाकट्ठट्ठियसेलत्थंभोवमो माणोत्ति, अत्रोदाहरणं-सोसुभूमो तत्थ संवडइ विजाहरपरिग्गहिओ, च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका B सपुत्रा जामदग्न्येनानीता, रुष्टः, सा रामेण सपुत्रा मारिता, स च किल तत्रैवेषुशास्त्रं शिक्षितः, तस्या भगिन्या श्रुतम्, राज्ञे कथितम्, स आगत आश्रमं विनाश्य गा. दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्द8 गृहीत्वा प्रधावितः, रामाय कथितम्, तेन प्रधाव्य पर्वामारितः, कार्तवीर्यश्च राजा जातः, तस्य देवी तारा। अन्यदा तस्य पितृमरणं कथितम्, तेनागतेन जमदग्निर्मारितः, निरुक्तिः, रामाय कथितम्, तेनागतेन ज्वलन्त्या पर्वा कार्तवीर्यो मारितः, स्वयमेव राज्यं प्रतिपन्नम्। इतश्च सा तारादेवी तेन संभ्रमेण पलायमाना तापसाश्रमं गता, पतितश्च तस्याः तन्ननस्कार फलम्। स्वमुखेन गर्भः, नाम कृतं सुभूमः, रामस्य पश्ः यत्र 2 क्षत्रियं पश्यति तत्र तत्र ज्वलति, अन्यदा तापसाश्रमस्य पार्श्वेन व्यतिव्रजति, पशूर्ध्वलिता, तापसा भणन्ति-18 वयमेव क्षत्रियाः, तेन रामेण सप्त वारा निःक्षत्रिया पृथ्वी कृता, हनुभिः स्थालं भृतम्, एवं किल रामेण क्रोधेन क्षत्रिया हताः। तिनिशलताकाष्ठास्थिशैलस्तम्भोपमो मानः। Oस सुभूमस्तत्र संवर्धते विद्याधरपरिगृहीतः, 2 // 690 // Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 691 // अन्नया परिखिज्जइ विसाईहिं, इओयरामोनेमित्तं पुच्छइ-कओमम विणासोत्ति?,भणियं-जो एयंमिसीहासणे निवेसिहिति 0.5 नमस्कारएयाउ दाढाओ पायसीभूयाओ खाहिति तओ भयं, तो तेण अवारियं भत्तं कयं, तत्थ सीहासणं धुरे ठवियं, दाढाओ से व्याख्या, अग्गओ कयाओ। इत्तो य मेहणाओ विज्जाहरो सो पउमसिरिधूयाए नेमित्तियं पुच्छइ- कस्सेसा दायव्वा?, सो सुभोमं नियुक्तिः 918 महासार्थसाहइ, तप्पभिइओ मेहनाओ सुभोमं ओलग्गइ, एवं वच्चइ कालो। इओ य सुभूमो मायरं पुच्छइ- किं एत्तिगो लोगो? वाहत्वादि, दृष्टान्ताः अन्नोवि अत्थि?, तीए सव्वं कहियं, तो मा णीहि मा मारिजिहिसित्ति, सो तं सोऊणमभिमाणेण हत्थिणाउरंगओतं सभं, सविशेषाः, रागद्वेषकषासीहासणे निविट्ठो, देवया रडिऊण नट्ठा, ताओ दाढाओ परमण्णंजायाओ, तोतं माहणा पहया, तेणं विज्जाहरेणं तेसिमुवरि / येन्द्रियाणि पाडिज्जंति, सो वीसत्थो भुंजइ, रामस्स परिकहियं, सन्नद्धो तत्थागओ परसुंमुयइ, विज्झाओ, इमो य तं चेव थालं गहाय (सदृष्टा तानि) कषाउढिओ, चक्करयणं जायं,तेण सीसं छिण्णं रामस्स, पच्छा तेण सुभोमेण माणेणं एक्कवीसं वारा निब्बंभणा पुहवि कया, यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा गब्भावि फालिया॥ एवंविधं मानं नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् / माया चतुर्विधा, कर्मद्रव्यमाया योग्यादिभेदाः पुद्गला इति, च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका अन्यदा परीक्ष्यते विषादिभिः, इतश्च रामो नैमित्तिकं पृच्छति- कुतो मम विनाश इति, भणितं- य एतस्मिन्सिंहासने निवेक्ष्यति एता दंष्ट्राः पायसीभूताः खादिष्यति दृष्टान्तानि च) ततो भयं ततस्तेनावारितं भक्तं कृतम्, तत्र सिंहासनं धुरि स्थापितम्, दंष्ट्राश्च तस्याग्रतः कृताः। इतश्च मेघनादो विद्याधरः स पद्मश्रीदुहितुर्नैमित्तिकं पृच्छति- कस्मै एषा 8 अर्हच्छब्द निरुक्तिः, दातव्या?, स सुभूमं कथयति, तत्प्रभृति मेघनादः सुभूममवलगति, एवं व्रजति कालः। इतश्च सुभूमो मातरं पृच्छति- किमियान् लोकः? अन्योऽप्यस्ति?, तया सर्वं 8 कथितम्, ततो मा गा मा मारिषि इति, स तत् श्रुत्वाऽभिमानेन हस्तिनागपुरं गतस्तां (च) सभाम्, सिंहासने निविष्टः, देवता रटित्वा नष्टा, ता दंष्ट्राः परमान्नं जाताः,8 ततस्तं ब्राह्मणा हन्तुमारब्धास्तेन विद्याधरेण तेषामुपरि पात्यन्ते (प्रहाराः), स विश्वस्तो भुङ्क्ते, रामाय परिकथितम्, सन्नद्धस्तत्रागतः पशुं मुञ्चति विध्यातः, अयं च // 691 // तमेव स्थालं गृहीत्वोत्थितः, चक्ररलं जातम्, तेन शीर्ष छिन्नं रामस्य, पश्चात्तेन सुभूमेन मानेनैकविंशतिं वारान् निर्ब्राह्मणा पृथ्वी कृता, गर्भा अपि पाटिताः। पहाया (प्र०)। तन्ननस्कारफलम्। Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 692 // नोकर्मद्रव्यमाया निधानादिप्रयुक्तानि द्रव्याणि, भावमाया तत्कर्मविपाकलक्षणा, तस्याश्चैते भेदाः- मायावलेहिगोमुत्तिमिंढसिंगघणवंसिमूलसमा मायाए उदाहरणं पंडरज्जा- जहा तीए भत्तपच्चक्खाइयाए पूयाणिमित्तं तिन्नि वारे लोगो आवाहिओ, तं आयरिएहिं नायंआलोआविया, ततियं च णालोविया, भणइ- एस पुव्वब्भासेणागच्छइ, सायमायासल्लदोसेण किब्बिसगा जाया, एरिसी दुरंदा मायेति // अहवा सव्वंगसुंदरित्ति / वसंतपुरं णयरं, जियसत्तू राया, धणवईधणावहा भायरो सेट्ठी, धणसिरी य से भगिणी, सा य बालरंडा परलोगरया य, पच्छा मासकप्पागयधम्मघोसायरियसगासे पडिबुद्धा, भायरोवि सिनेहेणं तहेव, सापव्वउमिच्छइ, ते तं संसारनेहेणं न देंति, साय धम्मव्वयं खलुखद्धं करेइ,भाउज्जायाओ से कुरुकुरायंति, तीए विचिंतियं-पेच्छामि ताव भाउगाण चित्तं, किमयाहिति?, पच्छा नियडीए आलोइऊण सोवणयपवेसकाले वीसत्थं वीसत्थं बहुं धम्मगयं जंपिऊण तओ नट्ठखिड्डेणं जहा से भत्ता सुणेइ तहेगा भाउज्जाया भणिया- किं बहुणा? साडियं रक्खेज्जासि, तेण चिंतियं-नूणमेसा दुच्चारिणित्ति, वारियं च भगवया असईपोसणंति, तओणंपरिट्ठवेमित्ति पल्लंके उवविसंती माया अवलेखगोमूत्रिकामेषशृङ्गधनवंशीमूलसमा / मायायामुदाहरणं पण्ड्वार्या (पाण्डुरार्या)- यथा तया प्रत्याख्यातभक्तया पूजानिमित्तं त्रीन् वारान् लोकः आहूतः, तद् आचार्यतिम्, आलोचिता, तृतीयं च नालोचिता, भणति- एष पूर्वाभ्यासेनागच्छति, सा च मायाशल्यदोषेण किल्बिषिकी जाता, ईदृशी दुरन्ता मायेति। अथवा सर्वाङ्गसुन्दरीति, वसन्तपुरं नगरम्, जितशत्रू राजा धनपतिर्धनावहो भ्रातरौ श्रेष्ठिनौ, धनश्रीश्च तयोर्भगिनी, सा च बालरण्डा परलोकरता च, पश्चात् मासकल्पागतधर्मघोषाचार्यसकाशे प्रतिबुद्धा, भ्रातरावपि स्नेहेन (तस्याः स्नेहेन) तथैव, प्रव्रजितुमिच्छति, तौ तां संसारस्नेहेन न ददाते, सा च धर्मव्ययं प्रचुर प्रचुर करोति, भ्रातृजाये क्लिश्नीतः, तया विचिन्तितं- पश्यामि तावद्भात्रोश्चित्तम्, किमेताभ्यामिति, पश्चान्निकृत्याऽऽलोच्य शयनप्रवेशकाले विश्वस्तं विश्वस्तं बहु धर्मगतं जल्पित्वा ततो नष्टक्रीडया यथा तस्या भर्ता शृणोति तथैका भ्रातुर्जाया भणिता- किं बहुना? शाटिकां रक्षेः, तेन चिन्तितं- नूनमेषा दुश्चारिणीति, निवारितं च भगवता असतीपोषणमिति, तत एनां परिष्ठापयामीति पल्यले उपविशन्ती. 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 918 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ता: सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दनिरुक्तिः, तन्ननस्कारफलम्। // 692 // Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 693 // वारिया, सा चिंतेइ- हा! किमेयंति, पच्छा तेण भणियं- घराओ मे णीहि, सा चिंतेइ-किंमए दुक्कडं कयंति, न किंचि नमस्कारपासइ, तओ तत्थेव भूमिगयाए किच्छेण णीया रयणी, पभाए उल्लुग्गंगी निग्गया, धणसिरीए भणिया-कीस उल्लुग्गंगित्ति, व्याख्या, सारुयंती भणइ-न याणामो अवराहं, गेहाओ य धाडिया, तीए भणियं-वीसत्था अच्छह, अहं ते भलिस्सामि, भाया है नियुक्ति: 918 महासार्थभणिओ-किमेयमेवंति, तेण भणियं-अलंमेदुट्ठसीलाए, तीए भणियं-कहं जाणासि?, तेण भणियं-तुज्झचेव सगासाओ, वाहत्वादि, दृष्टान्ताः सुया से धम्मदेसणा निवारणं च, तीए भणियं-अहो ते पंडियत्तणं वियारक्खमत्तं च धम्मे य परिणामो, मए सामनेण सविशेषाः, रागद्वेषकषाबहुदोसमेयं भगवया भणियं तीसे उवइष्टुं वारिया य, किमेतावतैव दुच्चारणी होइ, तओ सो लजिओ, मिच्छादुक्कडं से येन्द्रियाणि दवाविओ, चिंतियं च णाए- एस ताव मे कसिणधवलपडिवज्जगो, बीओवि एवं चेव विण्णासिओ, नवरं सा भणिया-किं (सदृष्टा न्तानि) कषाबहुणा?, हत्थं रक्खिज्जसित्ति, सेसविभासा तहेव,जाव एसोऽवि मे कसिणधवलपडिवज्जगोत्ति एत्थ पुण इमाए नियडिए। यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा अभक्खाणदोसओ तिव्वं कम्ममुवनिबद्धं, पच्छा एयस्स अपडिक्कमिय भावओ पव्वइया, भायरोऽवि से सह जायाहिं च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका वारिता, सा चिन्तयति- हा किमेतदिति, पश्चात्तेन भणितं- गृहान्मे निर्गच्छ, सा चिन्तयति- किं मया दुष्कृतं कृतमिति, न किञ्चित् पश्यति, ततस्तत्रैव भूमिगतया दृष्टान्तानि च कृच्छ्रेण नीता रजनी, प्रभाते म्लानाङ्गी निर्गता, धनश्रिया भणिता- कथं म्लानाङ्गीति, सा रुदन्ती भणति- न जानाम्यपराधम्, गृहाच्च निर्धाटिता, तया भणितं-8 अर्हच्छब्द | निरुक्तिः , विश्वस्ता तिष्ठ, अहं त्वां मिलयिष्यामि, भ्राता भणितः- किमेतदेवमिति, तेन भणितं- अलं मे दुष्टशीलया, तया भणितं- कथं जानासि?, तेन भणितं- तवैव तन्ननस्कारसकाशात्, श्रुता तस्या धर्मदेशना निवारणं च, तया भणितं- अहो तव पाण्डित्यं विचारक्षमत्वं च धर्मे च परिणामः, मया सामान्येन बहुदोषमेतद् भगवता भणितं तस्य ल | फलम्। उपदिष्टं वारिता च, किमेतावतैव दुश्चारिणी भवति, ततः स लज्जितः, मिथ्यामेदुष्कृतं तस्यै दापितम्, चिन्तितं चानया- एष तावन्मे कृष्णधवलप्रतिपत्ता, द्वितीयोऽपि एवमेव जिज्ञासितः (परीक्षितः), नवरं सा भणिता- किं बहुना?, हस्तं रक्षेरिति, शेषविभाषा, तथैव, यावदेषोऽपि मे कृष्णधवलप्रतिपत्तेति, अत्र पुनरनया माययाऽभ्याख्यानदोषतस्तीव्र कर्मोपनिबद्धम्, पश्चादेतस्मादप्रतिक्रम्य भावतः प्रव्रजिता, भ्रातरावपि तस्याः सह जायाभ्यां - // 693 // Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 694 // महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ता: पव्वइया, अहाउयं पालइत्ता सव्वाणि सुरलोगं गयाणि, तत्थवि अहाउयं पालयित्ता भायरो से पढमं चुया सागेए णयरे / असोगदत्तस्स इन्भस्स समुद्ददत्तसायरदत्ताभिहाणा पुत्ता जाया, इयरीवि चविऊण गयपुरेणयरे संखस्स इब्भसावगस्स धूया आयाया, अईवसुंदरित्ति सव्वंगसुंदरी से नामं कयं, इयरीओ वि भाउज्जयाओ चविऊणं कोसलाउरे णंदणाभिहाणस्स नियुक्ति: 918 इन्भस्स सिरिमइकंतिमइणामाओ धूयाओ आयाओ, जोव्वणं पत्ताणि, सव्वंगसुंदरी कहवि सागेयाओ गयपुरमागएण असोगदत्तसिट्ठिणा दिट्ठा, कस्सेसा कन्नगत्ति, संखस्स सिट्ठिस्स सबहुमाणं समुद्ददत्तस्स मग्गिया लद्धा विवाहो य कओ, सविशेषाः, रागद्वेषकषाकालंतरेण सो विसज्जावगो आयओ, उवयारोसे कओ, वासघरंसज्जियं / एत्थंतरंमि यसव्वंगसुंदरीए उइयं तं नियडिनिबंधणं येन्द्रियाणि पढमकम्म, तओ भत्तारेण से वासघरट्ठिएण वोलेंती देविगी पुरिसच्छाया दिट्ठा, तओऽणेण चिंतियं-दुट्ठसीला मे महिला, (सदृष्टा न्तानि) कषाकोवि अवलोएउंगओत्ति,पच्छा साऽऽगया,ण तेण बोल्लाविया, तओ अट्टदुहट्टयाए धरणीए चेव रयणी गमिया, पहाए से यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा भत्तारो अणापुच्छिय सयणवग्गं एगस्स धिज्जाइयस्स कहेत्ता गओ सागेयं णयरं,परिणीया यऽणेण कोसलाउरे णंदणस्स च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका ada (प्रव्रजितायां) प्रव्रजितौ, यथायुष्कं पालयित्वा सर्वे सुरलोकं गताः, तत्रापि यथायुष्कं पालयित्वा भ्रातरौ तस्याः प्रथमं च्युतौ साकेते नगरेऽशोकदत्तस्येभ्यस्य : दृष्टान्तानि च) समुद्रदत्तसागरदत्ताभिधानौ पुत्रौ जाती, इतरापि च्युत्वा गजपुरे नगरे शङ्खस्येभ्यश्रावकस्य दुहिता आयाता, अतीव सुन्दरीति सर्वाङ्गसुन्दरी तस्या नाम कृतम्, इतरे अपि निरुक्तिः, भ्रातृजाये च्युत्वा कोशलपुरे नन्दनाभिधानस्येभ्यस्य श्रीमतिकान्तिमतिनाम्न्यौ दुहितरौ जाते, यौवनं प्राप्ताः, सर्वाङ्गसुन्दरी कथमपि साकेताद्जपुरमागतेनाशोकदत्तश्रेष्ठिना दृष्टा, कस्यैषा कन्यकेति, शङ्खस्य श्रेष्ठिनः सबहुमानं समुद्रदत्ताय मार्गिता लब्धा वीवाहश्च कृतः, कालान्तरेण स नेतुमागतः, उपचारस्तस्य कृतः, वासगृहं सज्जितम्। फलम्। अत्रान्तरे च सर्वाङ्गसुन्दर्या उदितं तत् मायानिबन्धनं प्रथमकर्म, ततो भ; तस्या वासगृहस्थितेन व्रजन्ती दैविकी पुरुषच्छाया दृष्टा, ततोऽनेन चिन्तितं- दुष्टशीला मम महिला, कोऽप्यवलोक्य गत इति, पश्चात्साऽऽगता, न तेनालापिता, तत आर्त्तदुःखस्थितया (खार्त्तया) धरण्यामेव रजनी गमिता, प्रभाते तस्या भर्ताऽनापृच्छ्य स्वजनवर्गमेकं धिम्जातीयं कथयित्वा गतः साकेत नगरम्, परिणीता चानेन कोशलपुरे नन्दनस्य, अर्हच्छब्द तन्ननस्कार // 694 // Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 695 // धूया सिरिमइत्ति, भाउणा य से तीसे भइणी कंतिमई, सुयं च णेहि, तओ गाढमद्धिई जाया, विसेसओ तीसे, पच्छा ताणं नमस्कारगमागमसंववहारो वोच्छिन्नो, सा धम्मपरा जाया, पच्छा पव्वइया, कालेण विहरंती पव्वत्तिणीए समं साकेयं गया, व्याख्या, पुव्वभाउज्जायाओ उवसंताओ भत्तारा य तासिंन सुट्ठ / एत्थंतरंमि य से उदियं नियडिनिबंधणं बितियकम्मं, पारणगे भिक्खहूँ नियुक्ति: 918 महासार्थपविट्ठा, सिरिमई य वासघरंगया हारं पोयति, तीए अब्भुट्ठिया, साहारं मोत्तूण भिक्खत्थमुट्ठिया, एत्थंतरंमि चित्तकम्मोइण्णेणं वाहत्वादि, दृष्टान्ताः मयूरेणं सो हारो गिल्लिओ, तीए चिंतियं- अच्छरीयमिणं, पच्छा साडगद्धेण ठइयं, भिक्खा पडिग्गाहिया निग्गया य, सविशेषाः, | रागद्वेषकषाइयरीए जोइयं- जाव नत्थि हारोत्ति, तीए चिंतियं- किमेयं वड्डखेड्डे?, परियणो पुच्छिओ, सो भणइ- न कोई एत्थ अजं येन्द्रियाणि मोत्तूण पविट्ठो अन्नो, तीए अंबाडिओ, पच्छा फुटुं। इयरीएवि पवत्तिणीए सिटुं, तीए भणियं-विचित्तो कम्मपरिणामो, (सदृष्टा न्तानि) कषापच्छा उग्गतरतवरया जाया, तेसिं चाणत्थभीयाणं तं जेड्डु ण उग्गाहइ, सिरिमई कंतिमइओ भत्तारेहिं हसिजंति, ण य यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा विप्परिणमंति, तीएवि उग्गतवरयाए कम्मसेसंकयं, एत्थंतरंमि सिरिमई भत्तारसहगया वासहरे चिट्ठइ, जाव मोरेण चित्ताओ च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका - दुहिता श्रीमतिरिति, भ्रात्रा च तस्य तस्या भगिनी कान्तिमतिः, श्रुतं चैभिः, ततो गाढमधृतिर्जाता, विशेषतस्तस्याः, पश्चात्तयोर्गमागमसंव्यवहारो व्युच्छिन्नः, सा दृष्टान्तानि च) | धर्मपरा जाता, पश्चात्प्रव्रजिता, कालेन विहरन्ती प्रवर्त्तिन्या समं साकेतं गता, पूर्वभ्रातुर्जाये उपशान्ते भर्तारौ च तयोर्न सुष्ठ / अत्रान्तरे च तस्या उदितं निकृतिनिबन्धनं 8 अर्हच्छब्द निरुक्तिः, द्वितीयं कर्म, पारणके भिक्षार्थं प्रविष्टा, श्रीमतिश्च वासगृहगता हारं प्रोतति, तयाऽभ्युत्थिता, सा हारं मुक्त्वा भिक्षार्थमुत्थिता, अत्रान्तरे चित्रकर्मोत्तीर्णेन मयूरेण स हारो तन्ननस्कारगिलितः, तया चिन्तितं- आश्चर्यमिदम्, पश्चात् शाटकार्धेन स्थगितम्, भिक्षा प्रतिगृहीता निर्गता च, इतरया दृष्ट- यावन्नास्ति हार इति, तया चिन्तितं- किमेषा बृहती फलम्। क्रीडा, परिजनः पृष्टः, स भणति- न कोऽपि अत्रार्यां मुक्त्वा प्रविष्टोऽन्यः, तया निर्भर्सितः, पश्चात् स्फिटितम् / इतरयाऽपि प्रवर्त्तिन्याः शिष्टम्, तया भणितं-विचित्रः // 695 // कर्मपरिणामः, पश्चात् उग्रतरतपोरता जाता, तैश्वानर्थभीतैः तदहं नावगाह्यते, श्रीमतिकान्तिमत्यौ भर्तृभ्यां हस्येते, न च विपरिणमतः, तयाऽप्युग्रतपोरतया कर्मशेष : कृतम्, अत्रान्तरे श्रीमतिर्भ; सह गता वासगृहे तिष्ठति, यावन्मयूरेण चित्रादवतीर्य - Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 696 // ओयरिऊण निग्गिलिओ हारो, ताणि संवेगमावण्णाणि, अहो से भगवईए महत्थता जं न सिट्ठमिदंति खामेउं पयट्टाणि, 0.5 नमस्कारएत्थंतरंमि से केवलमुप्पण्णंति, देवेहि य महिमा कया, तेहिं पुच्छियं, तीएऽवि साहिओ परभववुत्तंतो, ताणि पव्वइयाणि, व्याख्या, एरिसी दुहावहा मायत्ति / अहवा सूयओ- एगस्स खंतस्स पुत्तो खुड्डओ सुहसीलओ जाव भणइ-अविरतियत्ति,खंतेण | नियुक्ति: 918 महासार्थधाडिओ लोयस्स पेसणं करेंतो हिंडिऊण अट्टवसट्टो मओ, मायादोसेण रुक्खकोहरे सूतओ जाओ, सो य अक्खाणगाणि वाहत्वादि, दृष्टान्ताः धम्मकहाओ जाणइ जातिसरणेणं, पढइ, वणचरएण गहिओ, कुंटितो पाओ अच्छि च काणियं, विधीए उड्डिओ, ण कोइ सविशेषाः, | रागद्वेषकषाइच्छइ, सोसावगस्स आवणे ठवित्ता मुल्लस्स गओ, तेण अप्पओ जाणाविओ, कीओ, पंजरगे छूढो, सयणो मिच्छदिडिओ, येन्द्रियाणि तेसिं धम्मं कहेइ, तस्स पुत्तो महेसरधूयं दवणं उम्मत्तो, तं दिवसं धम्मंण सुणेति ण वा पच्चक्खायंति, पुच्छियाणि साहंति (सदृष्टा |न्तानि) कषावीसत्थाणि अच्छह, सो दारओ सद्दाविओ, भणिओ य ससरक्खाणं दुक्काहि, ठिक्किरियं अच्चेहि, ममं च पच्छतो इट्टगं यनिक्षेपाः (8) (घण्णयमार्गणा उक्खणिऊणं णिहणाहि, तहा कयं, सो अविरतओ पायपडितो विन्नवेइ- धूयाए वरं देहि, सूयओ भणइ महेसरस्स- च) परीसहो | पसर्गाः (श्लोका - निर्गिलितो हारः, तौ संवगेमापन्नी, अहो तस्या भगवत्या गाम्भीर्यं यन्न शिष्टमिदमिति क्षमयितुं प्रवृत्तौ, अत्रान्तरे तस्याः केवलज्ञानमुत्पन्नमिति, देवैश्च महिमा है दृष्टान्तानि च अर्हच्छब्दकृतः, तैः पृष्टम्,तयाऽपि कथितः परभववृत्तान्तः, तौ प्रव्रजितौ, ईदृशी दुःखावहा मायेति। अथवा शुकः- एकस्य वृद्धस्य पुत्रः क्षुल्लकः सुखशीलो यावद्भणतिअविरतिकेति, वृद्धेन निर्धाटितः लोकस्य प्रेषणं कुर्वन् हिण्डयित्वा आर्तवशार्तो मृतो, मायादोषेण वृक्षकोटरे शुको जातः, स चाख्यानकानि धर्मकथाश्च जानाति जातिस्मरणेन पठति, वनचरेण गृहीतः, कुण्टितः पादः अक्षि च काणितम्, वीथ्यामवतारितः, न कोऽपीच्छति, स श्रावकस्यापणे स्थापयित्वा मूल्याय गतः, तेनात्मा 8 ज्ञापितः, क्रीतः, पञ्जरे क्षिप्तः, स्वजनो मिथ्यादृष्टिः, तेभ्यो धर्म कथयति, तस्य पुत्रो माहेश्वरस्य दुहितरं दृष्ट्वोन्मत्तस्तद्दिवसे धर्म न शृण्वन्ति न वा प्रत्याख्यान्ति, पृष्टाः // 696 // कथयन्ति, विश्वस्तास्तिष्ठत, स दारकः शब्दितः- भणितश्च- सरजस्कानां पार्श्वे व्रज, ठिक्करिका (कपालं) अर्चय, मां च पश्चात् इष्टकमुत्खाय निजहि, तथा कृतम्, सोऽविरतः पादपतितो विज्ञपयति- दुहितुर्वरं देहि, शुको भणति महेश्वराय- नेदमुदाहरणं प्रत्य० / निरुक्तिः, तन्ननस्कारफलम्। Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक जिणदासस्स देहि, दिना, सागव्वं वहइ-देवदिन्नत्ति, अन्नया तेण हसियं, निब्बंधे कहियं,अमरिसंवहइ, संखडीए वखित्ताणि नियुक्ति- हरइ, भणति- तुमंसिपंडितउत्ति पिच्छं उप्पाडियं, सोचिंतेइ-कालं हरामि, भणइ-णाहं पंडितओसाहाविई पंडितिया,भाष्यश्रीहारि० एगाण्हाविणी करं छेत्तं णिती चोरेहिंगहिया, अहंपि एरिसे मग्गामि रत्तिं एह रूवएलएत्ता जाइहामो, ते आगया, वातकोणएण नियुक्तिः 918 महासार्थवृत्तियुतम् Bणकाणि छिण्णाणि, अन्ने भणंति-खत्तमुहे खुरेण छिन्नाणि, बितियदिवसे गहिया, सीसंकोट्टेइ भणति य-केण तुब्भेत्ति? वाहत्वादि भाग-२ दृष्टान्ताः तेहिं समं पहाविया, एगंमि गामे भत्तं आणेमिति कलालकुले विक्किया, ते रूवए घेत्तूणं पलाया, रत्तिं रुक्खं विलग्गा, तेवि सविशेषाः, // 697 // पलाया उलग्गति, महिसीओ हरिऊणं तत्थेव आवासिया मंसं खायंति, एक्को मंसं घेत्तूण रुक्खं विलग्गो दिसाओ पलोएइ, रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि तेण दिट्ठा, रूवए दाइए, सो दुक्को, जिब्भाए गहिओ, पडतेण आसइत्ति भणिते आसइत्ति काऊणं णट्ठा, सा घरं गया, (सदृष्टा न्तानि) कषासाहाविई पंडितिया णाहं पंडितओ। ताहे पुणोवि अण्णं लोमं उक्खणइ, पुणरवि दारियापिउणा दारिद्देण धणयओ यनिक्षेपाः (8) छलाविओरूवगा दिन्नत्ति कूडसक्खीहिंदवाविओ, दारिया मग्गिया, कूवे छूढा, सुरंगखणाविया, पिया कप्पासंकत्ताविओ, (षण्णयमार्गणा च) परीसहो- जिनदासाय देहि, दत्ता, सा गर्वं वहति- देवदत्तेति, अन्यदा तेन हसितम्, निर्बन्धे कथितम्, अमर्षं वहति, संखड्यां व्याक्षिप्तेषु हरति, भणति- त्वमसि पण्डित इति / पिच्छमत्पाटितम. स चिन्तयति- कालं हरामि, भणति- नाहं पण्डितः, सा नापिती पण्डिता-एका नापिती करं क्षेत्र नयन्ती चौरेर्गहीता, अहमपीदृशान मार्गयामि दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दरात्रावायात रूप्यकान् लात्वा यास्यामः, ते आगताः, क्षुरप्रेण नासिका च्छिन्नाः, अन्ये भणन्ति- क्षत्रमुखे क्षुरप्रेण छिन्नानि, द्वितीयदिवसे गृहीता, शीर्ष कुट्टयति भणति निरुक्तिः, च-केन युष्माकमिति?, तैः समं प्रधाविता, एकस्मिन् ग्रामे भक्तमानयामीति कलालकुले विक्रीता, ते रूप्यकान् गृहीत्वा पलायिताः, रात्रौ वृक्षं विलग्ना, तेऽपि तन्ननस्कार३ पलायिता अवलगन्ति, महीषीर्हत्वा तत्रैवावासिता मांसं खादन्ति, एको मांसं गृहीत्वा वृक्षं विलग्नो दिशः प्रलोकयति, तेन दृष्टा, रूप्यकान् दर्शयति, स आगतः, L जिह्वया गृहीतः, पतता आस्त इति भणिते आस्ते इति कृत्वा नष्टाः, सा गृहं गता, सा नापिती पण्डिता नाहं पण्डितः। तदा पुनरपि अन्यं पिच्छमुत्खनति, पुनरपि दारिका पित्रा दारिद्येण धनदश्छलितः रूप्यका दत्ता इति, कूटसाक्षिभिर्दापितः, दारिका मार्गिता (याचिता), कूपे क्षिप्ता, सुरङ्गा खानिता, पिता कसं कर्त्तितः, कोलिखिणी (प्र०)। फलम्। // 627 // Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 698 // (सदृष्टा सपुत्तया णिज्जाहि, सो गओ दिसं, इमावि गणियवेसेणं पुव्वमागया, तिलक्खागिया कोलिगिणी चोरनिमित्तं चंदपुत्तं सद्दाइस्सामित्ति असंतएणं पत्तियावितो राया वाणियदारियाए, एवमाईणि पंच सयाणि रत्तीगयाणि, पिंच्छित्ता मुक्को, सेणेणं गहिओ, दुण्हं सेणाणं भंडताणं पडिओ, असोगवणियाए पेसेल्लियाए पुत्तेण दिट्ठो, भणिओ य-संगोवाहि, अहं ते. नियुक्तिः 918 महासार्थकलं काहामि, संगोविओ,अण्णस्स रज्जे दिज्जमाणे भिंडमए मयूरे विलग्गेणं रत्तिं राया भणिओ,पेसिल्लियापुत्तस्स रज्ज | वाहत्वादि, दृष्टान्ता: दिण्णं, तेण सत्तदिवसे मग्गियं, दोवि कुला पव्वाविया, भत्तं पच्चक्खायं, सहस्सारे उववण्णो॥ एवंविधां मायां नामयन्त / सविशेषाः, रागद्वेषकषाइत्यादि पूर्ववत्, लोभश्चतुर्विधः-कर्मद्रव्यलोभो योग्यादिभेदाः पुद्गला इति, नोकर्मद्रव्यलोभस्त्वाकरमुक्तिश्चिक्कणिकेत्यर्थः, येन्द्रियाणि भावलोभस्तु तत्कर्मविपाकः, तद्भेदाश्चैते-लोहो हलिहखंजणकद्दमकिमिरायसामाणोसर्वेषांक्रोधादीनां यथायोगं स्थितिफलानि न्तानि) कषापक्खचउमासवच्छरजावज्जीवाणुगामिणो कमसो। देवनरतिरियनारगगइसाहणहेयवो नेया॥१॥ लोभे लुद्धनंदोदाहरणं- यनिक्षेपाः (8) (पण्णयमार्गणा पाडलिपुत्ते लुद्धणंदो वाणियओ, जिणदत्तो सावओ,जियसत्तू राया,सो तलागं खणावेइ,फाला य दिट्ठा कम्मकरेहि, (ग्रं च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका 10000) सुरामोल्लंति दोगहाय वीहीए सावगस्स उवणीया,तेण तेणेच्छिया,णंदस्स उपनीया,गहिया, भणियाय-अण्णेवि दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दसपुत्रा निर्याहि, स गतो दिशि, इयमपि गणिकावेषेण पूर्वमागता, तिलखादिका कोलिकी चौरनिमित्तं चन्द्रपुत्रं शब्दयिष्यामीति असता प्रत्ययितो राजा वणिग्दारिकया, निरुक्तिः , एवमादीनि पञ्च शतानि रात्रिगतानि, निष्पिच्छीकृत्य मुक्तः, श्येनेन गृहीतः, द्वयोः श्येनयोः कलहयतोः पतितोऽशोकवनिकायाम्, प्रेष्यिकापुत्रेण दृष्टः, भणितश्च-8 संगोपय, अहं तव कार्य करिष्यामि, संगोपितः, अन्यस्मै राज्ये दीयमाने भिण्डमये मयूरे विलग्नेन रात्रौ राजा भणितः, प्रेष्यिकायाः पुत्राय राज्यं दत्तम्, तेन सप्तमदिवसे मार्गितम्, द्वे अपि कुले प्रव्राजिते, भक्तं प्रत्याख्यातम्, सहस्रारे उत्पन्ना : लोभो हरिद्राखञ्जनकर्दम-कृमिरागसमानः।® पक्षचतुर्माससंवत्सरयावज्जीवानुगामिनः क्रमशः। देवनरतिर्यनारकगतिसाधनहेतवो ज्ञेयाः॥१॥ लुब्धनन्दोदाहरणं- पाटलिपुत्रे लुब्धनन्दो वणिक्, जिनदत्तः श्रावकः, जितशत्रू राजा, स तडागं खानयति, कुश्यश्च दृष्टाः कर्मकरैः, सुरामूल्यमिति द्वे गृहीत्वा वीथ्यां श्रावकायोपनीते, तेन ते नेष्टे, नन्दायोपनीते, गृहीते, भणिताश्व-अन्या अपि * वीहीए नीय तन्ननस्कारफलम्। // 698 // Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 699 // आणेजह, अहं चेव गेण्हिस्सामि, दिवसे 2 गिण्हइ फाले। अण्णया अब्भहिए सयणिज्जामंतणए बलामोडीएणीओ, पुत्ता 0.5 भणिया- फाले गेण्हह, सो य गओ, ते य आगया, तेहिं फाला ण गहिया, अक्कुट्ठा य गया पूवियसालं, तेहिं ऊणगंमोल्लंति नमस्कार व्याख्या, एगंते एडिया, किट्टै पडियं, रायपुरिसेहिं गहिया, जहावत्तं रन्नो कहियं / सो नंदो आगओ भणइ- गहिया ण वत्ति, तेहिं नियुक्ति: 918 महासार्थभण्णइ- किं अम्हेवि गहेण गहिया?, तेण अइलोलयाए एत्तियस्स लाभस्स फिट्टोऽहंति पादाण दोसेण एक्काए कुसीए दोवि वाहत्वादि, दृष्टान्ताः पाया भग्गा, सयणो विलवइ / तओ रायपुरिसेहिं सावओ णंदो य घेत्तूण राउलं नीया, पुच्छिया, सावओ भणइ- मज्झ सविशेषाः, इच्छापरिमाणातिरित्तं, अविय- कूडमाणंति, तेण न गहिया, सावओ पूएऊण विसजिओ, नंदो सूलाए भिन्नो, सकुलो य रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि उच्छाइओ, सावगो सिरिघरिओठवियओ। एरिसोदुरंतो लोभो॥एवंविधं लोभं नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् / अथेन्द्रियद्वारमुच्यते, (सदृष्टा न्तानि) कषातत्रेन्द्रियमिति कः शब्दार्थः?,'इदि परमैश्वर्ये' इन्दनादिन्द्रः,-सर्वोपलब्धिभोगपरमैश्वर्यसम्बन्धाजीवः, तस्य लिङ्गंतेन दृष्टं यनिक्षेपाः (8) सृष्टं चेत्यादि, इन्द्रियमिन्द्रलिङ्ग' इत्यादिना सूत्रेण निपातनात् सिद्धम्, तच्च द्विधा-द्रव्येन्द्रियं भावेन्द्रियंच, तत्र निर्वृत्त्युपकरणे (षण्णयमार्गणा च) परीसहोद्रव्येन्द्रियं लब्ध्युपयोगौ भावेन्द्रियमिति, अमूनि च स्पर्शनादिभेदेन पञ्च भवन्ति अतो बहुवचनम्, उक्तं च- स्पर्शनरसन- पसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च) घ्राणचक्षुःश्रोत्राणीन्द्रियाणि (तत्त्वा० अ० 2 सू० 20) एतानि च नामितानि अलं दुःखायेति, अत्रोदाहरणानि। तत्थ सोइंदिए। अर्हच्छब्द निरुक्तिः - आनयेत अहमेव ग्रहीष्यामि, दिवसे दिवसे कुश्यौ गृह्णाति / अन्यदा अभ्यधिके स्वजनामन्त्रणे बलात्कारेण नीतः, पुत्रा भणिताः- कुश्यौ गृह्णीयात, स च गतः,8 ते चागताः, तैः कुश्यौ न गृहीते, आक्रुष्टाश्च गताः आपूपिकशालाम्, तैरूनं मूल्यमित्येकान्ते क्षिप्ते, किट्ट पतितम्, राजपुरुषैर्गृहीताः, यथावृत्तं राज्ञे कथितम् / स नन्द आगतो भणति- गृहीते न वेति, तैर्भण्यते- किं वयमपि ग्रहेण गृहीताः?, तेनातिलौल्यतया एतावतो लाभात् भ्रष्टोऽहमिति पादयोर्दोषेणैकया कुश्या द्वावपि पादौ भग्नौ, स्वजनो विलपति। ततो राजपुरुषैः श्रावको नन्दश्च गृहीत्वा राजकुलं नीतौ, पृष्टौ, श्रावको भणति- ममेच्छापरिमाणातिरिक्तम्, अपिच- कूटमानमिति, तेन न गृहीते, श्रावकः पूजयित्वा विसृष्टः, नन्दः शूलायां भिन्नः, सकुलश्चोत्सादितः, श्रावकः श्रीगृहिकः स्थापितः। एतादृशो दुरन्तो लोभः। तत्र श्रोत्रेन्द्रिये -* कीट्टो फिट्टो दिह्रो / * जिणदत्तो। तन्ननस्कारफलम्। // 699 // Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 700 // उदाहरणं- वसंतपुरे णयरे पुप्फसालो नामं गंधविओ, सो अइसुस्सरो विरूवो य, तेण जणो हयहियओ कओ, तंमि णयरे नमस्कारसत्थवाहो दिसायत्तं गएल्लओ,भद्दा य से भारिया, तीए केणवि कारणेण दासीओ पयट्टियाओ, ताओ सुणंतीओ अच्छंति, व्याख्या, कालं न याणंति, चिरेण आगयाओ अंबाडियाओ भणंति-मा भट्टिणी! रूसेह, जं अज्ज अम्हाहिं सुयं तं पसूणविलोभणिज्जं, नियुक्ति: 918 महासार्थकिमंग पुण सकण्णाणं?, कहंति?, ताहिं से कहियं, सा हियएण चिंतेइ-कहमहं पेच्छिज्जामि? अन्नया तत्थ णयरदेवयाए वाहत्वादि, दृष्टान्ताः जत्ता जाया, सव्वं च णयरं गयं, सावि गया, लोगोवि पणमिऊणं पडिएइ पहायदेसकालो य वट्टइ, सोवि गाइऊण सविशेषाः, रागद्वेषकषापरिस्संतो परिसरे सुत्तो, साय सत्थवाही दासीए समं आगया, पणिवइत्ता देउलं पयाहिणं करेइ, चेडीहिंदाइओएस सोत्ति, येन्द्रियाणि सा संभंता,तओ गया, पेच्छइ विरूवं दंतुरं, भणइ-दिढं से रूवेणं चेव गेयं, तीए निच्छुढं, चेतियं चऽणेण, कूसीलएहिंस | (सदृष्टा न्तानि) कषाकहियं, तस्स अमरिसो जाओ, तो से घरमूले पचूसकालसमए गाइउमारद्धो पउत्थवइयानिबद्धं, जह आपुच्छइ जहा तत्थ यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा चिंतेइ जहा लेहे विसज्जइ जहा आगओ घरं पविसइ, सा चिंतेइ-सभूयं वट्टइ ताए अब्भुट्टैमित्ति आगासतलगाओ अप्पा च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका उदाहरणं- वसन्तपुरे नगरे पुष्पशालो नाम गान्धर्विकः, सोऽतीव सुस्वरो विरूपश्च, तेन जनो हतहृदयः कृतः, तस्मिन्नगरे सार्थवाहो दिग्यात्रां गतोऽभूत्, भद्रा च तस्य दृष्टान्तानि च) भार्या, तया कस्मैचिदपि कारणाय दास्यः प्रवर्तिताः, ताः शृण्वन्त्यस्तिष्ठन्ति, कालं न जानन्ति, चिरेणागता उपालब्धा भणन्ति- मा स्वामिनि! रुषः, यदद्यास्माभिः अर्हच्छब्द निरुक्तिः, श्रुतं तत्पशूनामपि लोभनीयम्, किमङ्ग पुनः सकर्णानां?, कथमिति?, ताभिस्तस्यै कथितम्, सा हृदयेन चिन्तयति- कथमहं प्रेक्षयिष्ये?, अन्यदा तत्र नगरदेवताया है तन्ननस्कारयात्रा जाता, सर्वं च नगरं गतम्, साऽपि गता, लोकोऽपि प्रणम्य प्रत्येति प्रभातदेशकालश्च वर्त्तते, सोऽपि निगीय परिश्रान्तः परिसरे सुप्तः, सा च सार्थवाही दास्या | फलम्। सममागता प्रणिपत्य देवकुलस्य प्रदक्षिणां करोति, चेटीभिर्दर्शितः एष स इति, सा संभ्रान्ता, ततो गता, प्रेक्षते विरूपं दन्तुरम्, भणति- दृष्टं तस्य रूपेणैव गेयम्, तया निष्ठ्यूतम्, चेतितं चानेन, तस्मै कुशीलवैः (विदूषकैः) कथितम्, तस्यामर्षो जातः, ततस्तस्या गृहमूले प्रत्यूषकालसमये गातुमारब्धः प्रोषितपतिकानिबद्धम्, यथा | आपृच्छति यथा तत्र चिन्तयति यथा लेखान् विसृजति यथाऽऽगतो गृहं प्रविशति, सा चिन्तयति- समीपे(भूमौ) वर्तते तदभ्युतिष्ठामीति आकाशतलादात्मा // 700 // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या नियुक्ति: 118 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 701 // मुक्को, सा मया, एवं सोइंदियं दुक्खाय भवइ॥ चक्खिदिए उदाहरणं- महुराए णयरीए जियसत्तू राया, धारिणी देवी, सा पयईए धम्मसद्धा, तत्थ भंडीरवणं चेइयं, तस्स जत्ता, राया सह देवीए णयरजणो य महाविभूईए निग्गओ, तत्थेगेणमिन्भपुत्तेण जाणसंठियाए देवीए जवणियंतरविणिग्गओसालत्तगोसनेउरो अईव सुंदरो दिट्ठो चलणोत्ति, चिंतियं चऽणेणं-जीए महासार्थएरिसो चलणो सा रूवेण तियससुंदरीणवि अब्भहिया, अज्झोववन्नो, पच्छा गविट्ठा-का एसत्ति?,णाया, तग्घरपच्चासन्ने / वाहत्वादि, वीही गहिया, तीसे दासचेडीणं दुगुणं देइ महामणुस्सत्तणं च दाएइ, ताओ हयहिययाओ कयाओ, देवीएवि साहंति, सविशेषाः संववहारो लग्गो, देवीएवि गंधाई तओ चेव गिण्हति / अण्णया तेण भणियं-को एयाओ महामोल्ला गंधाइपुडियाओ रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि उच्छोडेइ?, चेडीए सिटुं- अम्हाणं सामिणित्ति, तेण एगाए पुडियाए भुजपत्ते लेहो लिहिऊण छूढो, जहा-'काले प्रसुप्तस्य (सदृष्टा न्तानि) कषाजनार्दनस्य, मेघान्धकारासुचशर्वरीषु / मिथ्यान भाषामि विशालनेत्र!, ते प्रत्यया ये प्रथमाक्षरेषु॥१॥' पच्छा उग्गाहिऊणं यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा विसज्जिया, देवीए उग्घाडिया, वाचिओ लेहो, चिंतियं चऽणाए-धिरत्थु भोगाणं, पडिलेहो लिहिओ, यथा-'नेह लोके च) परीसहो पसर्गाः (लोका सुखं किञ्चिच्छादितस्यांहसा भृशम् / मितं च जीवितं नृणां, तेन धर्मे मतिं कुरु॥१॥' पादप्रथमाक्षरप्रतिबद्धो भावार्थः दृष्टान्तानि च) मुक्तः, सा मृता, एवं श्रोत्रेन्द्रियं दुःखाय भवति। चक्षुरिन्द्रिये उदाहरणं- मथुरायां नगर्यां जितशत्रू राजा, धारिणी देवी, सा प्रकृत्या धर्मश्रद्धा, तत्र भण्डीरवणं चैत्यम्, अर्हच्छब्द निरुक्तिः, तस्य यात्रा, राजा सह देव्या नगरजनश्च महाविभूत्या निर्गतः, तत्रैकेनेभ्यपुत्रेण यानसंस्थिताया देव्या यवनिकान्तरविनिर्गतः सालक्तकः सनूपुरोऽतीवसुन्दरो दृष्टश्चरण इति, चिन्तितं चानेन- यस्या ईदृश्चशरणः सा रूपेण त्रिदशसुन्दरीभ्योऽप्यभ्यधिका, अध्युपपन्नः, पश्चाद्वेषिता- कैषेति?, ज्ञाता तद्हप्रत्यासन्ने वीथी गृहीता, तस्या फलम्। दासचेटीभ्यो द्विगुणं ददाति महामनुष्यत्वं च दर्शयते, ता हुतहृदयाः कृताः, देव्यायपि कथयन्ति, संव्यवहारो लग्नः, देव्या अपि गन्धादिस्तत एव गृह्णन्ति / अन्यदा तेन 8 // 701 // भणितं- क एता महामूल्या गन्धादिपुटिका उच्छोटयति?, चेट्या शिष्टम्- अस्माकं स्वामिनीति, तेनैकस्यां पुटिकायां भूर्जपत्रे लेखो लिखित्वा क्षिप्तः, यथापश्चादुबाह्य विसृष्टा, देव्योद्घाटिता, वाचितो लेखः, चिन्तितं चानया- धिगस्तु भोगान्, प्रतिलेखो लिखितः-- तन्ननस्कार Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 702 // दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषा पूर्वश्लोकवदवसेयः, तओ बंधिऊण पुडिया ण सुंदरगंधत्ति विसज्जिया चेडी, तीए पडिअप्पिया पुडिया, भणियं चऽणाएदेवी आणवेइ- णं सुंदरा गंधत्ति, तुटेण छोडिआ, दिट्ठो लेहो, अवगए लेहत्थे विसन्नो पोत्ताई फालेऊण निग्गओ, चिंतियं / चणेणं-जाव एसा न पाविया ताव कहमच्छामित्ति परिभमंतो य अन्नं रजंगओ, सिद्धपुत्ताण ढुक्को, तत्थ नीई वक्खाणिज्जइ, नियुक्तिः 918 महासार्थतत्थवि अयं सिलोगो-'न शक्यं त्वरमाणेन, प्राप्तुमर्थान् सुदुर्लभान् / भार्यां च रूपसम्पन्नां, शत्रूणां च पराजयम् // 1 // वाहत्वादि, एत्थ उदाहरणं- वसंतपुरे णयरे जिणदत्तो णाम सत्थवाहपुत्तो, सो य समणसड्डो, इओ य चंपाए परममाहेसरो धणो णाम सत्थवाहो, तस्स य दुवे अच्छेरगाणि-चउसमुद्दसारभूया मुत्तावली धूया य कन्ना हारप्पभत्ति, जिणदत्तेण सुयाणि, बहुप्पगारं येन्द्रियाणि मग्गिओ ण देइ, तओऽणेण चट्टवेसो कओ, एगागी सयं चेव चंपं गओ, अंचियं च वट्टइ, तत्थेगो अज्झावगो, तस्स (सदृष्टा न्तानि) कषाछ उवडिओ पढामित्ति, सो भणति- भत्तं मे नत्थि, जइ नवरं कहिंपी लभसित्ति, धणो य भोयणं ससरक्खाणं देइ, तस्सल यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा उवढिओ, भत्तं मे देहि जा विजं गेण्हामि, जं किंचि देमित्ति पडिसुयं, धूया संदिट्ठा- जंकिंचि से दिजाहित्ति, तेण चिंतियं- च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका - ततो बद्धा पुटिका न सुन्दरगन्धेति विसृष्टा चेटी, तया प्रत्यर्पिता पुटिका, भणितं चानया- देव्याज्ञापयति- न सुन्दरा गन्धा इति, तुष्टेन छोटिता, दृष्टो लेखोऽवगते दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दलेखार्थे विषण्णः पोतानि स्फाटयित्वा निर्गतः, चिन्तितं चानेन- यावदेषा न प्राप्ता तावत्कथं तिष्ठामीति परिभ्राम्यश्चान्यत् राज्यं गतः, सिद्धपुत्रानाश्रितः, तत्र नीतिर्व्याख्यायते, निरुक्तिः, तत्राप्ययं श्लोकः / अत्रोदाहरणं- वसन्तपुरे नगरे जिनदत्तो नाम सार्थवाहपुत्रः, स च श्रमणश्राद्धः, इतश्च चम्पायां परममाहेश्वरो धनो नाम सार्थवाहः, तस्य च द्वे आश्चर्ये- तन्ननस्कारचतु:समुद्रसारभूता मुक्तावली दुहिता च कन्या हारप्रभेति, जिनदत्तेन श्रुते, सुबहुप्रकारं मार्गितो न ददाति, ततोऽनेन विप्रवेषः कृतः, एकाकी स्वयमेव चम्पां गतः.8 अञ्चितं च वर्तते, तत्रैकोऽध्यापकस्तमुपस्थितः पठामीति, स भणति- भक्तं मे नास्ति, यदि परं क्वापि लभस इति, धनश्च भोजनं सरजस्केभ्यः ददाति, तमुपस्थितः, भक्तं मे देहि यावद्विद्यां गृह्णामि, यत्किञ्चिद्ददामीति प्रतिश्रुतम्, दुहिता संदिष्टा- यत्किञ्चिदस्मै दद्या इति, तेन चिन्तितं-- फलम। // 702 // Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या नियुक्तिः 918 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 703 // सविशेषाः, रागद्वेषकषा सोहणं संवुत्तं, वल्लूरेण दामिओ विरालोत्ति, सो तं फलाइगेहिं उवचरइ, सा ण गेण्हइ उवयारं, सो य अतुरिओ णीइगाही थक्के थक्के संमं उवचरइ, ससरक्खा य तं खरंटेइ, तेण सा कालेणावजिया अज्झोववन्ना भणइ- पलायऽम्ह, तेण भणियंअजुत्तमेयं, किंतु तुमं उम्मत्तिगा होहि, वेज्जावि अक्कोसेज्जाहि, तहा कयं, वेजेहिं पडिसिद्धा, पिया से अद्धितिं गओ, चट्टेण महासार्थभणियं-परंपरागया मे अस्थि विजा, दुक्करो य से उवयारो, तेण भणियं- अहं करेमि, चट्टेण भणियं- पउंजामो, किंतु वाहत्वादि, दृष्टान्ताः बंभयारीहिं कलं, तेण भणियं- अत्थि भगवंतो ससरक्खा ते आणेमी, चट्टेण भणियं-जड़ कहवि अबंभयारिणो होंति तो कजं न सिज्झइ, ते य परियाविखंति, तेण भणियं-जे सुंदरा ते आणेमि, कतिहिं कज्जं?, चउहिं, आणीया सद्दवेहिणो यह येन्द्रियाणि दिसावाला, कयं मंडलं, दिसापाला भणिया- जो सिवासद्दो तं मणागं विंधेजह, स सरक्खा य भणिया हुंफुटत्तिकए (सदृष्टा न्तानि) कषासिवारूयं करेजह, दिक्करिगा भणिया- तुमं तह चेव अच्छेज्जह, तहा कयं, विद्धा स सरक्खाण, पउणा चेडी, विपरीणओ यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा धण्णो, चट्टेण वुत्तं- भणियं मए- जइ कहवि अबंभयारिणो होंति कनं न सिज्झईत्यादि, धणेण भणियं-को उवाओ? च) परीसहो | पसर्गाः (श्लोका - शोभनं संवृत्तम्, दुर्दरेण (वल्लूरेण) दामितो बिडाल इति, स तां फलादिकैरुपचरति, सा न गृह्णाति उपचारम्, स चात्वरितो नीतिग्राही अवसरेऽवसरे सम्यगपुचरति, दृष्टान्तानि च सरजस्काश्च तं निर्भर्त्सयति, तेन सा कालेनावर्जिता अध्युपपन्ना भणति- पलाय्यतेऽस्माभिः, तेन भणितं- अयुक्तमेतत्, किन्तु त्वमुन्मत्ता भव, वैद्यानपि आक्रोशेः, अर्हच्छब्दतथा कृतं वैद्यैः प्रतिषिद्धा, पिता तस्या अधृतिं गतः, विप्रेण भणितं- परम्परागताऽस्ति मे विद्या, दुष्करश्च तस्या उपचारः, तेन भणितं- अहं करोमि. विप्रेण भणितं-8 निरुक्तिः, प्रयुञ्जः, किन्तु ब्रह्मचारिभिः कार्यम्, तेन भणितं- सन्ति भगवन्तः सरजस्कास्तानानयामि, चट्टेन भणितं-यदि कथश्चिदपि अब्रह्मचारिणो भविष्यन्ति तदा कार्यं न 8 सेत्स्यति, ते च पर्यापद्यन्ते, तेन भणितं- ते सुन्दरास्तान् आनयामि, कतिभिः कार्य?, चतुर्भिः, आनीताः शब्दवेधिनश्च दिक्पालाः, कृतं मण्डलम्, दिक्पाला // 703 // भणिताः- यतः शिवाशब्द आयाति तं शीघ्रं विध्येत, सरजस्काश्च भणिताः- हुफुडितिकृते शिवारुतं कुर्यात्, दुहिता भणिता- त्वं तथैव तिष्ठेः, तथा कृतम्, विद्धाः सरजस्काः , प्रगुणीभूता पुत्री, विपरिणतो धन्यः, चट्टेनोक्तं- भणितं मया- यदि कथमप्यब्रह्मचारिणो भवेयुः कार्यं न सेत्स्यति, धनेन भणितं- क उपायः?, 2 तन्ननस्कार| फलम्। Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 704 // चट्टेण भणियं- एरिसा बंभयारिणो हवंति, गुत्तीओ कहेइ, दगसोकराइसु गवेसियो नत्थि, साहूण ढुक्को- तेहिं सिट्ठाओ 'वसहिकहणिसिलिंदियकुद्दुतरपुव्वकीलियपणीए।अइमायाहारविभूसणा य नव बंभगुत्तीओ॥१॥एयासुवट्टमाणो सुद्धमणो नमस्कार व्याख्या जोय बंभयारी सो। जम्हा उबंभचेरंमणोणिरोहो जिणाभिहियं // 2 // ' उवगए भणिया-बंभयारीहिं मे कज्जं, साहू भणइ नियुक्ति: 918 महासार्थन कप्पड़ निग्गंथाणमेयं, चट्टस्स कहियं- लद्धा बंभयारी ण पुण इच्छंति, तेण भणियं- एरिसा चेव परिचत्तलोगवावारा वाहत्वादि, दृष्टान्ताः मुणओ भवंति, किंतु पूजिएहिंवि तेहिं कजसिद्धी होइ, नामाणि लिक्खंति, न ताणि खुद्दवंतरी अक्कमइ, पूइया, मंडलं सविशेषाः, कयं, साहुणामाणि लिहियाणि, दिसावाला ठविया, न कूवियं सिवाए, पउणा चेडी, धणो साहूणमल्लियंतो सहो जाओ, रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि धम्मोवगारित्ति चेडी मुत्ताफलमाला य तस्सेव दिन्ना, एवं अतुरंतेण सा तेण पावियत्ति सिलोगत्थो / सो एयं सुणिऊण (सदृष्टा न्तानि) कषापरिणामेइ- अहंपिसदेसंगंतुमतुरंतो तत्थेव किंचि उवायं चिंतिस्सामित्ति गओसदेसं, तत्थ य विजासिद्धा पाणा दडरक्खा, यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा तेण ते ओलग्गिया, भणंति-किं ते अम्हेहिं कजं?, सिटुं- देविं घडेह, तेहिं चिंतियं- उच्छोभं देमो जेण राया परिचयइ, च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका विप्रेण भणित-ईदृशो ब्रह्मचारिणः स्युः, गुप्तीः कथयति, परिव्राजकेषु गवेषितो नास्ति, साधूनां पार्श्वे आगतः, तैः शिष्टाः- वसतिः कथा निषेद्येन्द्रियाणि कुड्यान्तरं दृष्टान्तानि च) पूर्वक्रीडितं प्रणीतम्। अतिमात्राहारो विभूषणं च नव ब्रह्मचर्यगुप्तयः॥१॥ एतासु वर्तमानः शुद्धमना यश्च ब्रह्मचारी सः / यस्माच्च ब्रह्मचर्य मनोनिरोधो जिनाभिहितम् // अर्हच्छब्द निरुक्तिः, 2 / / उपगते भणिताः- ब्रह्मचारिभिर्मे कार्यम्, साधवो भणन्ति-न कल्पते निर्ग्रन्थानामेतत्, चट्टाय कथितम, लब्धा ब्रह्मचारिणो न पुनरिच्छन्ति, तेन भणितं- ईटशातननस्कारएवं परित्यक्तलोकव्यापारा मुनयो भवन्ति, किं तु पूजितैरपि तैः कार्यसिद्धिर्भवति, तन्नामानि लिख्यन्ते, न तानि क्षुद्रव्यन्तर्य आक्रमन्ते, पूजिताः मण्डलं कृतम्, फलम्। साधुनामानि लिखितानि, दिक्पालाः स्थापिताः, न कूजितं शिवया, प्रगुणा (जाता) दुहिता, धनः साधूनाश्रयन् श्राद्धो जातः, धर्मोपकारीति चेटी मुक्ताफलमाला च तस्मायेव दत्ता, एवमत्वरमाणेन सा तेन प्राप्तेति श्लोकार्थः / स एतत् श्रुत्वा परिणमयति- अहमपि स्वदेशं गत्वाऽत्वरमाणस्तत्रैव कञ्चिदुपायं चिन्तयिष्यामीति गत : स्वदेशम्, तत्र च विद्यासिद्धाश्चण्डाला दण्डरक्षाः, तेन तेऽवलगिताः, भणन्ति- किं तवास्माभिः कार्य?, शिष्टम्, देवीं मीलयत तैश्चिन्तितं- आलं दद्यो येन राजा, // 704 // Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 705 // तेहिं मारी विउव्विया, लोगो मरिउमारद्धो, रन्ना पाणा समाइट्ठा- लभेह मारिं, तेहिं भणियं- गवेसामो विज्जाए, देवीवासघरे माणुसा हत्थपाया विउव्विया, मुहं च से रुहिरलित्तं कयं, रणो निवेइयं- वत्थव्वा चेव मारी, नियघरे गवेसाहि, रण्णा गविट्ठा दिट्ठा य, पाणा समाइट्ठा-सविहीए विवादेह तो खाई मंडले मज्झरत्तंमि अप्पसागारिए वावाएयव्वा, तहत्ति पडिसुए णीया सगिह रत्तिं मंडलं, सोय तत्थ पुव्वालोइयकवडोगओ, सखलियारं मारेउमारद्धा, तेण भणियं-किं एयाए कयंति, ते भणंति-मारी एसत्ति मारिज्जइ, तेण भणियं-कहमेयाए आगिईए मारी हवइत्ति?, केणति अवसद्दो ते दिण्णो, मा मारेह, मुयह एयं, ते नेच्छंति, गाढतरं लग्गो, अहं भे कोडिमोल्ल अलंकारं देमि मुयह एयं, मा मारेहिति, बलामोडीए अलंकारो उवणीओ, तीए चिंतियं-निक्कारणवच्छल्लोत्ति तंमि पडिबंधो जाओ, पाणेहिं भणियं- जइ ते निब्बंधो एयंपि न मारेमो, किंतु निव्विसयाए गंतव्वं, पडिसुए मुक्का, सो तंगहाय पलाओ, तो पाणप्पओ वच्छलगोत्ति दढयरं पडिबद्धा आलावाईहिं घडिया, देसंतरंमि भोगे भुंजता अच्छंति। अण्णया सो पेच्छणगे गंतुं पयट्टो, सा नेहेण गंतुं न देइ, तेण हसियं, तीए परित्यजति, तैर्मारिविकुर्विता, लोको मर्तुमारब्धः, राज्ञा चाण्डालाः समादिष्टाः- लभध्वं मारीम्, तैर्भणितं- गवेषयामो विद्यया, देवीवासगृहे मनुष्या हस्तपादा विकुर्विताः, मुखं च तस्या रुधिरलिप्तं कृतम्, राज्ञः निवेदितं- वास्तव्यैव मारी, निजगृहे गवेषय, राज्ञा गवेषिता दृष्टा च, चाण्डालाः समादिष्टाः-स्वविधिना व्यापादयत तदाऽवश्यं मण्डले मध्यरात्रेऽल्पसागारिके व्यापादयितव्या, तथेति प्रतिश्रुते नीता स्वगृह रात्री मण्डलम्, स च तत्र पूर्वालोचितकपटो गतः, सोपचारं मारयितुमारब्धा, तेन भणितं- किमेतया कृतमिति, ते भणन्ति- मार्येषेति मार्यते, तेन भणितं- कथमेतयाऽऽकृत्या मारिर्भवतीति, केनचिदपशब्दो दत्त युष्माकम्, मा मारयत, मुञ्चतैनाम्, ते नेच्छन्ति, गाढतरं लग्नः, अहं युष्मभ्यं कोटिमूल्यमलङ्कारं ददामि मुश्चेतैनाम्, मा मारयतेति बलात् अलङ्कार उपनीतः, तया चिन्तितं- निष्कारणवत्सल इति तस्मिन् प्रतिबन्धो जातः, चाण्डालैर्भणितं- यदि ते निर्बन्ध एनां नैव मारयामः, किंतु निर्विषयतया(देशाद्वहिः)गन्तव्यम्, प्रतिश्रुते मुक्ता, स तां गृहीत्वा पलायितः, ततः प्राणप्रदो वत्सल इति दृढतरं प्रतिबद्धाऽऽलापादिभिर्मीलिता, देशान्तरे भोगान् भुञ्जानौ तिष्ठतः ।अन्यदा स प्रेक्षणके गन्तुं प्रवृत्तः, सा स्नेहेन गन्तुं न ददाति, तेन हसितम्, 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 918 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि | (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (श्लोका |दृष्टान्तानि च अर्हच्छब्दनिरुक्तिः , तन्ननस्कारफलम्। // 705 // Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या नियुक्तिः 918 महासार्थ वृत्तियुतम् सविशेषाः, रागद्वेषकषा श्रीआवश्यक पुच्छिओ-किमेयंति?, निब्बंधे सिटुं, निविण्णा, तहारूवाणं अज्जाणं अंतिए धम्मं सोचा पव्वइया, इयरोवि अट्टदुहट्टो नियुक्ति मरिऊण तद्दिवसंचेव नरगे उववण्णो। एवंदुक्खाय चक्खिंदियंति ॥घाणिदिए उदाहरणं-कुमारो गंधप्पिओ,सोय अणवरयं भाष्यश्रीहारिक णावाकडएण खेल्लइ, माइसवत्तीए तस्स मंजूसाए विसं छोढूण णईए पवाहियं, तेण रमंतेण दिट्ठा, उत्तारिया, उग्घाडिऊण अपलोइउं पवत्तो, पडिमं जूसाईएहिं गंधेहिं समुग्गको दिट्ठो, सोऽणेण उग्घाडिऊण जिंघिओ मओ य। एवं दुक्खाय घाणिं-वाहत्वादि, भाग-२ दृष्टान्ताः दियन्ति // जिभिदिए उदाहरणं-सोदासो राया मंसप्पिओ, आमाघाओ, सूयस्स मंसंबीरालेण गहियं, सोयरिएसु मग्गियं, // 706 // न लद्धं, डिंभरूवं मारियं, सुसंहियं पुच्छइ, कहियं, पुरिसा से दिना- मारेहत्ति, नयरेण नाओ भिच्चेहि य रक्खसोत्ति महुं / |येन्द्रियाणि पाएत्ता अडवीए पवेसितो, चच्चरे ठिओ गयं गहाय दिणे 2 माणुस्सं मारेइ, केइ भणंति-विरहे जणं मारेति, तेणंतेणं सत्त्थो (सदृष्टा न्तानि) कषाजाइ, तेण सुत्तेण न जाणिओ, साहू य आवस्सयं करेन्ता फिडिया, ते दट्ठणं ओलग्गइ, तवेण न सक्केइ अल्लिइउं, चिंतइ, यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा धम्मकहणं, पव्वज्जा / अन्ने भणंति- सो भणइ वच्चंते- ठाह, साहू भणइ- अम्हे ठिया तुमं चेव ठाहि, चिंतेइ, संबुद्धो, च) परीसहो |पसर्गाः (श्लोका तया पृष्टः- किमेतदिति, निर्बन्धे शिष्टम्, निर्विण्णा, तथारूपाणामार्याणामन्तिके धर्मं श्रुत्वा प्रव्रजिता, इतरोऽप्यातदुःखार्तो मृत्वा तद्दिवसं (तद्दोषादेव) नरके दृष्टान्तानि च) * उत्पन्नः / एवं दुःखाय चक्षुरिन्द्रियमिति / / घ्राणेन्द्रिये उदाहरणं- कुमारो गन्धप्रियः, स चानवरतं नावाकटकेन क्रीडति, मातृसपल्या तस्य मञ्जूषायां विषं क्षिप्त्वा नद्यां अर्हच्छब्द निरुक्तिः, प्रवाहितम्, तेन रममाणेन दृष्टा, उत्तारिता, उद्घाट्य प्रलोकयितुं प्रवृत्तः, प्रतिमञ्जूषादिगैर्गन्धैः समुद्रो दृष्टः सोऽनेनोद्धाट्य घ्रातो मृतश्च / एवं दुःखाय घ्राणेन्द्रियमिति / जिह्वेन्द्रिये उदाहरणं- सोदासो राजा मांसप्रियः, अमाघातः, शुकस्य मांस मारिण गृहीतम्, शौकरिकेषु मार्गितं, न लब्धम्, डिम्भरूपं मारितम्, सुसंहितं पृच्छति, कथितम्, पुरुषास्तस्मै दत्ता- मारयतेति, नागरेण ज्ञातो भृत्यैश्च राक्षस इति मद्यं पाययित्वा अटव्यां प्रवेशितः, चत्वरे स्थितो गजं गृहीत्वा दिने 2 मनुष्यं मारयति, केचिद्भणन्ति- विरहे जनं मारयति, तेन मार्गेण सार्थों याति, तेन सुप्तेन न ज्ञातः, साधवश्वावश्यकं कुर्वन्तः स्फिटिताः, तेन दृष्ट्वाऽवलग्यन्ते, तपसा न शक्नोति आश्रयितुम्, चिन्तयति, धर्मकथनम्, प्रव्रज्या। अन्ये भणन्ति- स भणति व्रजतः- तिष्ठत, साधवो भणन्ति- वयं स्थितास्त्वमेव तिष्ठ, चिन्तयति, संबुद्धः, तन्ननस्कारफलम्। // 706 // Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 707 // महासार्थ (सदृष्टा साइसया आयरिया, ते ओहिनाणी, केत्तियाणमेवं होहि / एव दुक्खाय जिब्भिंदियंति॥ फासिंदिए उदाहरणं- वसंतपुरे णयरे जियसत्तू राया, सुकुमालिया से भजा, तीसे अईव सुकुमालो फासो, राया रज्जं न चिंतेइ, सो एयं निच्चमेव पडिभुजमाणो | व्याख्या, अच्छइ, एवं कालो वच्चइ, भिच्चेहिं सामंतोऽहिमंतेऊण तीए सह निच्छूढो, पुत्तो से रज्जे ठविओ, ते अडवीए वच्चंति, सा नियुक्तिः 918 तिसाइया, जलं मग्गियं, अच्छीणि से बद्धाणि मा बीहेहित्ति, छिरारुहिरं पजिया, रुहिरे मूलिया छूढा जेण ण थिज्जइ, वाहत्वादि, छुहाइया उरूमंसं दिन्नं, उरूग संरोहिणीए रोहियं, जणवयं पत्ताणि, आभरणगाणि सारवियाणि, एगत्थ वाणियत्तं करेइ, दृष्टान्ताः सविशेषाः, पंगू य से वीहीए सोहगो, घडिओ, सा भणइ-न सक्कणोमि एगागिणी गिहे चिट्ठिउं बिदिज्जियं लभाहि, चिंतियं चऽणेण रागद्वेषकषा येन्द्रियाणि निरवाओ पंगू सोहणो, तओऽणेण सो नेडवालगो निउत्तो, तेण य गीयछलियकहाइहिं आवज्जिया, पच्छा तस्सेव लग्गा भत्तारस्स छिद्दाणि मग्गइ, जाहे न लभइ ताहे उज्जाणियागओ सुवीसत्थो बहु मज्जं पाएत्ता गंगाए पक्खित्तो, सावि तं दव्वं तानि) कषा यनिक्षेपाः (8) खाइऊण खंधेण तं वहइ, गायति य घरे 2, पुच्छिया भणइ- अम्मापिईहिं एरिसो दिन्नो किं करेमि?, सोऽवि राया एगस्थ. (षण्णयमार्गणा च) परीसहोसातिशया आचार्याः, ते अवधिज्ञानिनः, कियतामेवं भविष्यति / एवं दुःखाय जिह्वेन्द्रियमिति / स्पर्शनेन्द्रिय उदाहरणं- वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, सुकुमालिका पसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च) तस्य भार्या, तस्या अतीव सुकुमालः स्पर्शः, राजा राज्यं न चिन्तयति, स एतां नित्यमेव प्रतिभुजानः तिष्ठति, एवं कालो व्रजति, भृत्यैश्च सामन्तोऽपि मन्त्रयित्वा तया अर्हच्छब्दसह निष्काशितः, पुत्रस्तस्य राज्ये स्थापितः, तावटव्यां व्रजतः, सा तृषार्दिता, जलं मार्गितम्, अक्षिणी तस्या बद्धे मा भैषीरिति, शिरारुधिरं पायिता, रुधिरे मूलिका निरुक्तिः , क्षिप्ता, येन न स्त्यायति, क्षुधार्दिता ऊरुमांसं दत्तम्, उरु संरोहिण्या रोहितम्, जनपदं प्राप्तौ, आभरणानि संगोपितानि, एकत्र वणिक्त्वं करोति, पङ्गुश्च तस्या वीथ्याः फलम्। शोधकः, मीलितः, सा भणति-न शक्नोमि एकाकिनी गृहे स्थातुं द्वितीयं लम्भय, चिन्तितं चानेन- निरपायः पङ्गः शोभनः, ततोऽनेन स गृहपालको नियुक्तः, तेन च गीतश्छलितकथादिभिरावर्जिता, पश्चात्तेनैव लग्ना, भर्तश्छिद्राणि मार्गयति. यदा न लभते तदोद्यानिकागतः सुविश्वस्तो बहु मद्यं पाययित्वा गङ्गायां प्रक्षिप्तः, साऽपि तव्यं खादयित्वा स्कन्धेन तं वहति, गायतश्च गृहे गृहे, पृष्टा भणति- मातापितृभ्यामीदृशो दत्तः, किं करोमि?, सोऽपि राजा एकत्र तन्ननस्कार // 707 // Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 708 // णयरे उच्छलिओ, रुक्खछायाए सुत्तो, ण परावत्तति छाया, राया तत्थ मयओ अपुत्तो, अस्सोय अहिवासिओ तत्थ गओ, जयजयसद्देण पडिबोहिओ, राया जाओ, ताणिवि तत्थ गयाणि, रण्णो कहियं, आणावियाणि पुच्छिया, साहइ- अम्मापीईहि दिन्नो, राया भणइ-'बाहुभ्यांशोणितं पीतमुरुमांसंच भक्षितम् / गङ्गायांवाहितो भर्ता, साधु साधु पतिव्रते?॥१॥ निव्विसयाणि आणत्ताणि। एवं दोण्हंपि विसेसओ सूमालियाए दुक्खाय पासिंदियं / किञ्च- 'शब्दसङ्गे यतो दोषो, मृगादीनां शरीरहा। सुखार्थी सततं विद्वान्, शब्दे किमिति सङ्गवान्?॥१॥ पतङ्गानां क्षयं दृष्ट्वा, सद्यो रूपप्रसङ्गतः। स्वस्थचित्तस्य रूपेषु, किं व्यर्थः सङ्गसम्भवः?॥२॥ उरगान् गन्धदोषेण, परतन्त्रान् समीक्ष्य कः।गन्धासक्तो भवेत्कायस्वभावं वा न चिन्तयेत्? ॥३॥रसास्वादप्रसङ्गेन, मत्स्याद्युत्सादनं यतः / ततो दुःखादिजनने, रसे कः सङ्गमाप्नुयात्? // ४॥स्पर्शाभिषक्तचित्तानां, हस्त्यादीनां समन्ततः। अस्वातन्त्र्यंसमीक्ष्यापि, कः स्यात्स्पर्शनसंवशः?॥५॥' इत्येवंविधानीन्द्रियाणि संसारवर्द्धनानि विषयलालसानि दुर्जयानि दुरन्तानि नामयन्त इत्यादि पूर्ववत् // अधुना परीषहद्वारावसरः, तत्र मार्गाच्यवननिर्जरार्थं परिषोढव्याः परीषहा इति निर्वचनम्, तत्र मार्गाच्यवनार्थं दर्शनपरीषहः प्रज्ञापरीषहश्च, शेषास्तु निर्जरार्थमिति, एते च द्वाविंशतिः परिसङ्ख्याता एव, तद्यथा- क्षुत्पिपासाशीतोष्णदंशमशकनाग्न्यारतिस्त्रीचर्यानिषद्याशय्याऽऽक्रोशवधयाचनालाभरोगतृणस्पर्शमलसत्कारपुरस्कारप्रज्ञाऽज्ञानदर्शनानि विस्तरतोऽवगन्तव्याः, अस्य भावार्थ:-'क्षुधातः शक्तिमान् साधुरेषणां नातिलङ्येत् / यात्रामात्रोद्यतो विद्वानदीनोऽविप्लवश्चरेत् // 1 // पिपासितः पथिस्थोऽपि, तत्त्वविद् नगरे निर्गतः, वृक्षच्छायायां सुप्तः, न परावर्त्तते छाया, राजा च तत्र मृतोऽपुत्रः, अश्वश्चाधिवासितस्तत्र गतः, जयजयशब्देन प्रतिबोधितः, राजा जातः, तावपि तत्र गतौ, राज्ञे कथितम्, आनायितौ पृष्टा, कथयति- मातापितृभ्यां दत्तः, राजा भणति। 0 निर्विषयावज्ञप्तौ / एवं द्वयोरपि विशेषतः सुकुमालिकायाः दुःखाय स्पर्शनेन्द्रियम् / 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 918 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा च) परीसहोपसर्गाः (श्लोका दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दनिरुक्तिः, तन्ननस्कारफलम्। // 708 // Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 709 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 918 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ताः रागद्गुषकषा (सदृष्टान्तानि) कषा * दैन्यवर्जितः / शीतोदकं नाभिलषेन्मृगयेत् कल्पितोदकम्॥२॥शीताभिघातेऽपि यतिस्त्वग्वस्त्रत्राणवर्जितः। वासोऽकल्प्यं न गृह्णीयादग्निं नोज्ज्वालयेदपि // 3 // उष्णतप्तो न तं निन्देच्छायामपि न संस्मरेत् / स्नानगात्राभिषेकादि, व्यजनं चापि वर्जयेत् ॥४॥नदष्टो दंशमशकैस्त्रासं द्वेषं मुनिव्रजेत् / न वारयेदुपेक्षेत, सर्वाहारप्रियत्ववित् ॥५॥वासोऽशुभं न वा मेऽस्ति, नेच्छेत् तत्साध्वसाधु वा। लाभालाभविचित्रत्वं, जानन्नाग्न्येन विप्लुतः॥ 6 // गच्छंस्तिष्ठन्निषण्णो वा, नारतिप्रवणोल भवेत् / धर्मारामरतो नित्यं, स्वस्थचेता भवेन्मुनिः॥७॥सङ्गपङ्कसुदुर्बाधाः, स्त्रियो मोक्षपथार्गलाः। चिन्तिता धर्मनाशाय, सविशेषाः, यतोऽतस्ता न चिन्तयेत् // 8 // ग्रामाद्यनियतस्थायी, सदा वाऽनियतालयः। विविधाभिग्रहैर्युक्तश्चर्यामेकोऽप्यधिश्रयेत् // येन्द्रियाणि 9 // श्मशानादिनिषद्यासु, स्त्र्यादिकण्टकवर्जिते / उपसर्गाननिष्टेष्टानेकोऽभीरस्पृहः क्षमेत् // 10 // शुभाशुभासु शय्यासु, सुखदुःखे समुत्थिते / सहेत सङ्गं नेयाच्च, श्वस्त्याज्येति च भावयेत् ॥११॥नाक्रुष्टो मुनिराक्रोशेत्, साम्याद्ज्ञानाद्यवर्जकः। यनिक्षेपाः (8) | (षण्णयमार्गणा अपेक्षेतोपकारित्वं, न तु द्वेषं कदाचन // 12 // हतः सहेतैव मुनिः, प्रतिहन्यान्न साम्यवित् / जीवानाशात् क्षमायोगाद्, च) परीसहो |पसर्गाः (श्लोका गुणाप्तेः क्रोधदोषतः॥१३॥ परदत्तोपजीवित्वाद्, यतीनांनास्त्ययाचितम् / यतोऽतो याचनादुःखं, क्षाम्येन्नेच्छेदगारिताम्॥ १४॥परकीयं परार्थं च, लभ्येतान्नादि नैव वा। लब्धे न माद्येन्निन्देद्वा, स्वपरान्नाप्यलाभतः॥१५॥नोद्विजेद् ोगसम्प्राप्तो, निरुक्तिः , न चाभीप्सेच्चिकित्सितम् / विषहेत तथाऽदीनः, श्रामण्यमनुपालयेत्॥१६॥अभूताल्पाणुचेलत्वे, कादाचित्कं तृणादिषु / तत्संस्पर्शोद्भवं दुःखं, सहेनेच्छेच्च तान् मृदून् // 17 // मलपङ्करजोदिग्धो, ग्रीष्मोष्णक्लेदनादपि / नोद्विजेत् स्नानमिच्छेद्वा, सहेतोद्वर्तयेन्न वा // 18 // उत्थानं पूजनं दानं, स्पृहयेन्नात्मपूजकः / मूर्छितो न भवेल्लब्धे, दीनोऽसत्कारितो न च // 19 // अजानन् वस्तु जिज्ञासुन मुह्येत् कर्मदोषवित् / ज्ञानिनांज्ञानमुद्वीक्ष्य तथैवेत्यन्यथा न तु॥२०॥विरतस्तपसोपेतश्छद्मस्थोऽहं दृष्टान्तानि च) | अच्छब्द तन्ननस्कारफलम्। // 709 // Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 710 // तथाऽपिच। धर्मादिसाक्षानैवेक्षे, नैवं स्यात् क्रमकालवित्॥२१॥जिनास्तदुक्तं जीवोवा, धर्माधर्मी भवान्तरम् / परोक्षत्वात् मृषा नैवं, चिन्तयेत् महतो ग्रहात्॥ 22 // शारीरमानसानेवं, स्वपरप्रेरितान्मुनिः। परीषहान् सहेताभी:, कायवाङ्कनसा व्याख्या, सदा // 23 // ज्ञानावरणवेद्योत्था, मोहनीयान्तरायजाः / कर्मसूदयभूतेषु, सम्भवन्ति परीषहाः // 24 // क्षुत्पिपासा च नियुक्ति: 918 महासार्थशीतोष्णे, तथा दंशमशादयः। चर्याशय्या वधोरोगः, तृणस्पर्शमलावपि ॥२५॥वेद्यादमी अलाभाख्यस्त्वन्तरायसमुद्भवः / वाहत्वादि, दृष्टान्ताः प्रज्ञाऽज्ञाने तु विज्ञेयौ, ज्ञानावरणसम्भवौ / / 26 // चतुर्दशैते विज्ञेयाः, सम्भवेन परीषहाः / ससूक्ष्मसम्परायस्य, च्छद्मस्था- सविशेषाः, रागद्वेषकषारागिणोऽपि च // 27 // क्षुत् पिपासा च शीतोष्णे, दंशश्चर्या वधो मलः / शय्या रोगगृणस्पर्शी, जिने वेद्यस्य सम्भवाद्॥ येन्द्रियाणि (सदृष्टा२८॥' इति / एष संक्षेपार्थः॥अवयवार्थस्तु परीषहाध्ययनतोऽवसेय इति। एत्थविदव्वभावविभासा, दव्वपरीसहा इहलोय न्तानि) कषाणिमित्तं जो सहइ परवसो वा बंधणाइसु, तत्थ उदारहणं जहा चक्के सामाइए इंदपुरे इंददत्तस्स पुत्तो, भावपरीसहा जे यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा संसारवोच्छेयणिमित्तं अणाउलो सहइ, तेहिं चेव उवणओ पसत्थो॥अधुनोपसर्गद्वारावसरः, तत्रोप-सामीप्येन सर्जनमुपसर्गः, च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका उपसृज्यतेऽनेनेति वा उपसर्गः करणसाधनः, उपसृज्यतेऽसाविति वोपसर्गः कर्मसाधनः, सच प्रत्ययभेदाच्चतुर्विधः-दिव्य दृष्टान्तानि च) अर्हच्छब्दमानुषतैर्यग्योन्यात्मसंवेदनाभेदात्, तत्थ दिव्वा चउव्विहा- हासा पदोसा वीमंसा पुढो वेमाया, हासे खुड्डगा अण्णं गाम निरुक्तिः , तन्ननस्कारभिक्खायरियाए गया, वाणमंतर उवाइंति- जड़ फव्वामो तो वियडिउं डेरगकण्हवण्णएण अच्चणियं देहामो, लद्धं, साल फलम्। 0 अत्रापि द्रव्यभावविभाषा- द्रव्यपरीषहा इहलोकनिमित्तं यः सहते परवशो वा बन्धनादिभिः, तत्रोदाहरणं यथा चक्रे सामायिके इन्द्रपुरे इन्द्रदत्तस्य पुत्रः, भावपरीषहा यान् संसारव्युच्छेदनिमित्तमनाकुलः सहते, तेष्वेव उपनतः प्रशस्तः। ॐ तत्र दिव्याश्चातुर्विधाः- हास्यात् प्रद्वेषात् विमर्शात् पृथग्विमात्रया, हास्ये क्षुल्लकाः अन्यं ग्रामं भिक्षाचर्यायै गताः, व्यन्तरीमुपयाचन्ते- यदि लप्स्यामहे तदा विकटय्य लघुकृष्णवर्णेनार्चनं दास्यामः, लब्धम्, सा 2 // 710 // Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कार व्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 711 // दृष्टान्ताः रागद्वेषकषा मग्गइ, अन्नमन्नस्स कहणं, मग्गिऊण दिन्नं, एयं ते तंति,ताहे सयं चेव तं पक्खाइया, कंदप्पिया देवया तेसिं रूवं आवरेत्ता रमइ, वियाले मग्गिया, न दिट्ठा, देवयाए आयरियाण कहियं / पओसे संगमओ।वीमंसाए एगस्थ देउलियाए साहू वासावासं वसेत्ता गया, तेसिंच एगो पुव्विं पेसिओ, तओ चेव वरिसारत्तं करेउं आगओ, ताए देउलियाए आवासिओ, देवया चिंतेइ- नियुक्तिः 918 महासार्थकिं दढधम्मो नवत्ति सड्डीरूवेण उवसग्गेइ, सो नेच्छइ, तुट्ठा वंदइ / पुढोवेमाया हासेण करेउं पदोसेण करेज, एवं संजोगा। वाहत्वादि, माणुस्सा चउव्विहा- हासा पओसा वीमंसा कुसीलपडिसेवणया, हासे गणियाधूया, खुड्डगं भिक्खस्स गयं उवसग्गेइ, सविशेषाः, हया, रण्णो कहियं खुड्डगो सद्दाविओ, सिरिघरदिद्रुतं कहेइ / पओसे गयसुकुमालो सोमभूइणा ववरोविओ, अहवा एगो येन्द्रियाणि धिज्जाइओ एगाए अविरइयाए सद्धिं अकिच्चं सेवमाणो साहुणा दिट्ठो, पओसमावण्णो साहुं मारेमित्ति पहाविओ, साहुं / (सदृष्टा न्तानि) कषापुच्छइ- किं तुमे अज्ज दिलृति?, साहू भणइ- बहुं सुणेड़ कन्नेहिं सिलोगो। वीमंसाए चंदगुत्तो राया चाणक्केण भणिओ- यनिक्षेपाः (8) (षण्णयमार्गणा पारत्तियंपि किंपि करेज्जासि, सुसीसो य किर सो आसि, अंतेउरे धम्मकहणं, उवसग्गिजंति, अण्णतित्थिया य विणट्ठा, च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका मार्गयति, अन्योऽन्यस्मै कथनम्, मार्गयित्वा दत्तम्, एतत्ते तदिति, तदा स्वयमेव तं प्रस्वादिता, कान्दर्पिका देवता तेषां रूपमावृत्त्य रमते, विकाले मार्गिताः, न दृष्टान्तानि च दृष्टः, देवतयाऽऽचार्याय कथितम् / प्रद्वेषे संगमकः / विमर्श एकत्र देवकुलिकायां साधवो वर्षारात्रमुषित्वा गताः, तेषां चैकः पूर्वं प्रेषितः, तत्रैव वर्षारात्रं कर्तुमागतः, अर्हच्छब्द निरुक्तिः, तस्यां देवकुलिकायामावासितः, देवता चिन्तयति- किं दृढधर्मा नवेति श्राद्धीरूपेणोपसर्गयति, स नेच्छति, तुष्टा वन्दते। पृथग्विमात्रा हास्येन कृत्वा प्रद्वेषेण कुर्यात्, एवं संयोगाः। मानुष्याश्चतुर्विधाः- हास्यात् प्रद्वेषात् विमर्शात् कुशीलप्रतिषेवनया, हास्ये गणिकादुहिता, क्षुल्लकं भिक्षायै गतमुपसर्गयति, हता, राज्ञः कथितम्, क्षुल्लकः* शब्दितः, श्रीगृहदृष्टान्तं कथयति / प्रद्वेषे गजसुकुमालः सोमभूतिना व्यपरोपितः, अथवा एको धिग्जातीय एकयाऽविरतिकया सार्धमकार्यं सेवमानः साधुना दृष्टः, प्रद्वेषमापन्नः साधु मारयामीति प्रधावितः, साधुं पृच्छति- किं त्वयाऽद्य दृष्टमिति?, साधुर्भणति- बहु शृणोति कर्णाभ्यां श्लोकः / विमर्शात् चन्द्रगुप्तो राजा चाणक्येन 8 भणितः- पारत्रिकमपि किञ्चित् कुरु, सुशिष्यश्च किल स आसीत्, अन्तःपुराय धर्मकथनम्, उपसर्ग्यन्तेऽन्यतीर्थिकाश्च विनष्टाः, - तन्ननस्कारफलम्। // 711 // Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 712 // णिच्छूढा य,साहू सद्दाविया भणंति- जइ राया अच्छइ तो कहेमो, अइगओ राया ओसरिओ, अंतेउरिया उवसग्गेति, 0.5 नमस्कारहयाओ, सिरिघरदिट्टतं कहेइ। कुसीलपडिसेवणाए ईसालूय भजाओ चत्तारि रायसंणायं,तेण घोसावियं-सत्तवइपरिक्खित्तं व्याख्या, घरं न लहइ कोइ पवेसं, साहू अयाणंतो वियाले वसहिनिमित्तं अइयओ, सो य पवेसियल्लओ, तत्थ पढमे जामे पढमा ? नियुक्ति: 918 महासार्थआगया भणइ- पडिच्छ, साहू कच्छं बंधिऊण आसणं च कुम्मबंधं काऊण अहोमुहो ठिओ चीरवेढेणं, न सक्किओ वाहत्वादि, दृष्टान्ता: किसित्ता गया, पुच्छंति-केरिसो?,सा भणइ- एरिसो नत्थि अण्णो मणूसो, एवं चत्तारिवि जामे जामे किसिऊण गयाओ, सविशेषाः, रागद्वेषकषापच्छा एगओ मिलियाओ साहंति, उवसंताओ सड्डीओ जायाओ। तेरिच्छा चउव्विहा- भया पओसा आहारहे येन्द्रियाणि अवच्चलयणसारक्खणया, भएण सुणगाई डसेज्जा, पओसे चंडकोसिओ मक्कडादी वा, आहारहेउं सीहाइ, अवच्चलेण (सदृष्टा न्तानि) कषासारक्खणहेउं काकिमाइ / आत्मना क्रियन्त इति आत्मसंवेदनीया, जहा उद्देसे चेतिए पाहुडियाए, ते चउव्विहा- घट्टणया यनिक्षेपा: (8) (षण्णयमार्गणा पवडणया थंभणया लेसणया, घट्टणया अच्छिंमि रयो पविट्ठो चमढिउं दुक्खिउमारलु अहवा सयं चेव अच्छिंमि गलए वा च) परीसहो पसर्गाः (श्लोका निर्वासिताश्च, साधवः शब्दिता भणन्ति- यदि राजा तिष्ठति तदा कथयामः, अतिगतो राजाऽपसृतः, अन्तःपुरिका उपसर्गयन्ति, हताः, श्रीगृहदृष्टान्तं कथयन्ति / दृष्टान्तानि च) कुशीलप्रतिषेवनायामीालुश्च भार्याश्चतस्रो राजकुदम्बम, तेन घोषितं- सप्तवृतिपरिक्षिप्तं गृहं न लभते कोऽपि प्रवेष्टम्, साधुरजानानो विकाले वसतिनिमित्तमतिगतः,8 अर्हच्छब्द निरुक्तिः, स च प्रवेशितः, तत्र प्रथमे यामे प्रथमाऽऽगता भणति- प्रतीच्छ, साधुः कच्छं बद्धवा आसनं च कूर्मबन्धं कृत्वाऽधोमुखः स्थितश्वीरवेष्टनेन, न शकितः, क्लिशित्वा गता, पुच्छन्ति- कीदृशः?, सा भणति- इहशो नास्त्यन्यो मनुष्यः, एवं चतस्रोऽपि यामे यामे क्लिशित्वा गताः, पश्चान्मीलिताः एकत्र कथयन्ति, उपशान्ताः श्राद्ध्यो जाताः। तैरश्चाश्चतुर्विधाः- भयात् प्रद्वेषात् आहारहेतोः अपत्यालयसंरक्षणाय, भयेन श्वादिर्दशेत्, प्रद्वेषे चण्डकौशिको मर्कटादिर्वा, आहारहेतोः सिंहादिः, अपत्यलयनसंरक्षणहेतोः काक्यादिः / यथोद्देशे चैत्ये प्राभृतिकायाम्, ते चतुर्विधाः- घट्टनता प्रपतनता स्तम्भनता श्लेषणता, घट्टनता अक्षिणरजः प्रविष्टं मर्दित्वा दुःखयितुमारब्धं अथवा स्वयमेव अक्ष्णि गले वा - तन्ननस्कारफलम्। // 712 // Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 713 // दृष्टान्ताः / किंचि सालुगाइ उट्ठियं घट्टइ, पवडणया ण य पयत्तेणं चंकमइ, तत्थ दुक्खाविज्जइ, थंभणया नाम ताव बइठ्ठो अच्छिओ जाव सुत्तो थद्धो जाओ अहवा हणुयाजंतमाई, लेसणया पायं आउंटित्ता अच्छिओ जाव तत्थ व तत्थ वाएण लइओ, नमस्कार व्याख्या, अहवा न सिक्खामित्ति अइणामियं किंचि अंगंतत्थेव लग्गं, अहवा आयसंवेयणिया वाइया पित्तिया संभिया संनिवाइया नियुक्ति: 919 एए दव्वोवसग्गा, भावओ उवउत्तस्स एए चेव, उक्तं च-दिव्वा माणुसगा चेव, तेरिच्छा य वियाहिया। आयसंवेयणीया य, महासार्थ वाहत्वादि उवसग्गा चउविहा॥१॥हासप्पओसवीमंसा, पुढोवेमाय दिव्विया। माणुस्सा हासमाईया, कुसीलपडिसेवणा // 2 // तेरिच्छिगा भया / दोसा, आहारट्ठा तहेव य। अवच्चलेणसंरक्खणट्ठाए ते वियाहिया॥३॥घट्टणा पवडणा चेव, थंभणा लेसणा तहा। आयसंवेयणीया उ, उवसग्गा चउब्विहा॥४॥ इत्याद्यलं प्रसङ्गेन, एतन्नामयन्तो नमोऽर्हा इति व्याख्यातमयं गाथार्थः॥ साम्प्रतं प्राकृतशैल्याऽनेकधाऽर्हच्छब्दनिरुक्तसम्भवं निदर्शयन्नाह नि०- इंदियविसयकसाए परीसहे वेयणावस्सग्गे। एए अरिणो हंता अरिहंता तेण वुच्चंति // 919 // इन्द्रियादयः पूर्ववत्, वेदना त्रिविधा- शारीरी मानसी उभयरूपा च, एए अरिणो हंता इत्यत्र प्राकृतशैल्या छान्दसत्वात् * 'सुपां सुपी'त्यादिलक्षणतः एतेषामरीणां हन्तारः यतोऽरिहन्तारः तेनोच्यन्ते तेनाभिधीयन्ते, अरीणां हन्तारोऽरिहन्तार इति किञ्चित्सालुकादि उत्थितं घट्टयति, पतनता न च प्रयत्नेन चङ्कम्यते, तत्र दुःख्यते, स्तम्भनता नाम तावदुपविष्टः स्थितो यावत्सुप्तः स्तब्धो जातः, अथवा हनुयन्त्रादि, श्लेषणता पादमाकृष्य स्थितो यावत्तत्र वा तत्र वातेन लग्नः, अथवा नृत्यं शिक्ष इति अतिनामितं किश्चिदनं तत्रैव लग्नम् , अथवाऽऽत्मसंवेदनीया वातिकाः 8 पैत्तिकाः श्लेष्मिकाः सान्निपातिका एते द्रव्योपसर्गाः, भावत उपयुक्तस्यैत एव, दिव्या मानुष्यकाश्चैव तैरश्चाश्च व्याख्याताः। आत्मसंवेदनीयाश्चोपसर्गाश्चतुर्विधाः॥१॥ हास्यप्रद्वेषविमर्शपृथग्विमात्रा दिव्याः। मानुष्या हास्यादयः कुशीलप्रतिषेवना // 2 // तैरश्चा भयाद्वेषादाहाराय तथैव च। अपत्यलयनसंरक्षणार्थाय ते व्याख्याताः। 3 // घटना प्रपतनैव स्तम्भनं श्लेषणं तथा। आत्मसंवेगनीयास्तु उपसर्गाश्चतुर्विधाः॥ 4 // Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 714 // 920-922 दृष्टान्ताः। निरुक्तिः स्यात्, एतदनन्तरगाथायामेत एवोक्ताः पुनरमीषामेवेहोपन्यासोऽयुक्त इति?, अत्रोच्यते, अनन्तरगाथायां नमस्कारार्ह-2 त्वे हेतुत्वेनोक्ताः, इह पुनरभिधाननिरुक्तिप्रतिपादनार्थमुपन्यास इति गाथार्थः / साम्प्रतं प्रकारान्तरतोऽरय आख्यायन्ते, ते चाष्टौ ज्ञानावरणादिसंज्ञाः सर्वसत्त्वानामेवेति, आह च नियुक्तिः नि०- अट्ठविहंपिय कम्मं अरिभूअंहोइ सव्वजीवाणं / तं कम्ममरिं हंता अरिहंता तेण वुच्चंति // 920 // अष्टविधमपि अष्टप्रकारमपि, अपिशब्दादुत्तरप्रकृत्यपेक्षयाऽनेकप्रकारमपि, चशब्दो भिन्नक्रमः, स चावधारणे, ज्ञाना महासार्थ वाहत्वादि वरणादि, ततश्चाष्टविधं कमैव अरिभूतं शत्रुभूतं भवति सर्वजीवानां सर्वसत्त्वानामनवबोधादिदुःखहेतुत्वादिति भावः, पश्चार्द्ध | पूर्ववत्, एवंविधा अरिहन्तार इति गाथार्थः / / 920 // अथवा नि०- अरिहंति वंदणनमंसणाई अरिहंति पूअसक्कारं / सिद्धिगमणंच अरिहा अरहंता तेण वुच्चंति / / 921 // अर्ह पूजायां अर्हन्तीति पचाद्यच् कर्तरि अर्हाः, किमर्हन्ति?- वन्दननमस्करणे, तत्र वन्दनं शिरसा नमस्करणं वाचा, तथाऽर्हन्ति / पूजासत्कारम्, तत्र वस्त्रमाल्यादिजन्या पूजा, अभ्युत्थानादिसम्भ्रमः सत्कारः, तथा सिद्धिगमनं चाहन्ति सिद्ध्यन्ति-निष्ठितार्था भवन्त्यस्यां प्राणिन इति सिद्धिः- लोकान्तक्षेत्रलक्षणा, वक्ष्यति च-"इह बोंदिं चइत्ता णं तत्थ गंतूण सिज्झई' तद्गमनं चल प्रत्यर्हा इति, अरहता तेण वुचंति प्राकृतशैल्या अस्तेिनोच्यन्ते, अथवा अर्हन्तीत्यर्हन्त इति गाथार्थः // 921 // नि०-तथा- देवासुरमणुएसुंअरिहा पूआ सुरुत्तमा जम्हा / अरिणो हंता रयं हंता अरिहंता तेण वुचंति // 922 // देवासुरमनुजेभ्यः पूजामर्हन्ति-प्राप्नुवन्ति तद्योग्यत्वात्, सुरोत्तमत्वादिति युक्तिः, इत्थमनेकधाऽन्वर्थमभिधाय पुनः सामान्य- // 714 // विशेषाभ्यामुपसंहरन्नाह- अरिणो हंता इत्यादि पूर्ववदेव, अरीणां हन्तारः यतः अरिहन्तारस्तेनोच्यन्ते, तथा रजसो हन्तारः 0 इह तनु त्यक्त्वा तत्र गत्वा सिध्यति / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ नियुक्तिः 923-925 महासार्थवाहत्वादि दृष्टान्ताः / // 715 // यतोरजोहन्तारस्तेनोच्यन्ते इति, रजो बध्यमानकं कर्म भण्यत इति गाथार्थः॥९२२॥ इदानीममोघताख्यापनार्थमपान्तरालिकं / नमस्कारफलमुपदर्शयति नि०- अरहंतनमुक्कारो जीवं मोएइ भवसहस्साओ। भावेण कीरमाणो होइ पुणो बोहिलाभाए॥९२३॥ 8 अर्हतां नमस्कारः अर्हन्नमस्कार, इहार्हच्छब्देन बुद्धिस्थाहदाकारवती स्थापना गृह्यते, नमस्कारस्तु नमः शब्द एव, जीवं आत्मानं मोचयति अपनयति, कुतः?- भवसहस्रेभ्यः, भावेन उपयोगेन क्रियमाणः, इह च सहस्रशब्दो यद्यपि दशशतसङ्ख्यायां वर्तते तथाऽप्यत्रार्थादनन्तसङ्ख्यायामवगन्तव्यः, अनन्तभवमोचनान्मोक्षप्रापयतीत्युक्तं भवति, आह-नसर्वस्यैव भावतोऽपि नमस्कारकरणे तद्भव एव मोक्षः, तत्कथमुच्यते-जीवं मोचयतीत्यादि, उच्यते, यद्यपि तद्भव एव मोक्षाय न भवति तथाऽपि भावनाविशेषाद्भवति पुनः बोधिलाभाय बोधिलाभार्थम्, बोधिलाभश्चाचिरादविकलो मोक्षहेतुरित्यतोन दोष इतिगाथार्थः॥ 923 // तथा चाह नि०- अरिहंतनमुक्कारो धन्नाण भवक्खयं कुणंताणं / हिअयं अणुम्मुअंतो विसुत्तियावारओ होइ॥९२४ // अर्हन्नमस्कार इति पूर्ववत्, धन्यानां भवक्षयं कुर्वताम्, तत्र धन्याः- ज्ञानदर्शनचारित्रधनाः साध्वादयः, तेषां भवक्षयं कुर्वतामिति, अत्र तद्भवजीवितं भवः तस्य क्षयो भवक्षयस्तं कुर्वतां- आचरताम्, किं? - हृदयं चेतः अनुन्मुञ्चन् अपरित्यजन्, हृदयादनपगच्छन्नित्यर्थः, विस्रोतसिकावारको भवति, इहापध्यानं विस्रोतसिकोच्यते, तद्वारको भवति, धर्मध्यानैकालम्बनतां करोतीति गाथार्थः // 924 // नि०- अरहंतनमुक्कारो एवं खलु वण्णिओ महत्थुत्ति / जो मरणंमि उवग्गे अभिक्खणं कीरए बहुसो॥९२५॥ // 715 // Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 716 // अर्हन्नमस्कार एवं खलु वर्णितो महार्थ इति महानर्थो यस्य स महार्थः, अल्पाक्षरोऽपि द्वादशाङ्गार्थसाहित्वान्महार्थ इति, कथं पुनरेतदेवमित्याह- यो नमस्कारो मरणे प्राणत्यागलक्षणे उपाग्रे- समीपभूते अभिक्षणं अनवरतं क्रियते बहुशः अनेकशः, ततश्च प्रधानापदिसमनुस्मरणकरणेन ग्रहणात् महार्थः, प्रधानश्चायमिति / आह च भाष्यकार:-जलणाइभए सेसं मोत्तुंऽप्पेगरयणं महामोल्लं / जुहि वाऽइभए घेप्पइ अमोहसत्थं जह तहेह॥१॥ मोत्तुंपि बारसंग स एव मरणंमि कीरए जम्हा। अरहंतनमोक्कारो तम्हा सो बारसंगत्थो॥२॥ सव्वंपि बारसंगं परिणामविसुद्धिहेउमेत्तायं। तक्कारणभावाओ किह न तदत्थो नमोक्कारो? ॥३॥ण हु तंमि देसकाले सक्को बारसविहो सुयक्खंधो। सव्वो अणुचिंतेउं धंतपि समत्थचित्तेणं॥ 4 // तप्पणईणं तम्हा अणुसरियव्वो सुहण चित्तेणं। एसेव नमोक्कारो कयन्नुतं मन्नमाणेणं॥५॥ इति गाथार्थः // 925 // उपसंहरन्नाह नि०- अरिहंतनमुक्कारो, सव्वपावप्पणासणो। मंगलाणंच सव्वेसिं, पढमहवइ मंगलं // 926 // किं बहुना?, इहाहन्नमस्कारः, किं?- सर्वपापप्रणाशनः, तत्र पांशयतीति निपातनात् पापम्, पिबति वा हितमिति पापम्, औणादिकः पः प्रत्ययः, सर्वं- अष्टप्रकारमपि कर्म- पापं जातिसामान्यापेक्षया, उक्तं च- पापं कमैव तत्त्वत इत्यादि, तत्प्रणाशयतीति सर्वपापप्रणाशनः, मङ्गलानां च सर्वेषां नामादिलक्षणानां प्रथम इति प्रधानं प्रधानार्थकारित्वात्, अथवा Oज्वलनादिभये शेषं मुक्त्वा अप्येक रत्नं महामूल्यम् / युधि वाऽतिभये गृह्यतेऽमोघशस्त्रं यथा तथेह // 1 // मुक्त्वाऽपि द्वादशाङ्गं स एव मरणे क्रियते यस्मात्। अर्हन्नमस्कारस्तस्मात्स द्वादशाङ्गार्थः / / 2 / / सर्वमपि द्वादशाङ्गं परिणामविशुद्धिमात्रहेतुकम् / तत्कारणभावात् कथं न तदर्थो नमस्कारः? / / 3 / / नैव तस्मिन् देशकाले शक्यो द्वादशविधः श्रुतस्कन्धः / सर्वोऽनुचिन्तयितुं बाढमपि समर्थचित्तेन // 4 // तत्प्रणतीनां(सद्भावात् ) तस्मादनुसतव्यः शुभेन चित्तेन / एष एव नमस्कारः कृतज्ञत्वं मन्यमानेन / / 5 / / (गाथेयं गाथाचतुष्काद्भिन्नसंबन्धा तत्र)। पारणं मुद्रिते। * ०मत्थं मुद्रिते / 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 926 महासार्थवाहत्वादि, दृष्टान्ताः सविशेषाः, रागद्वेषकषायेन्द्रियाणि (सदृष्टान्तानि) कषायनिक्षेपाः (8) / // 716 // Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 717 // पञ्चामूनि भावमङ्गलान्यर्हदादीनि, तेषां प्रथम- आद्यमित्यर्थः, भवति मङ्गल मिति संपद्यते मङ्गलमिति गाथार्थः // 926 // उक्तस्तावदर्हन्नमस्कारः, साम्प्रतं सिद्धनमस्कार उच्यते, तत्र सिद्ध इति कः शब्दार्थः?, उच्यते- “षिधु संराद्धौ' 'राध साध नमस्कार व्याख्या, संसिद्धौ ‘षिधूशास्त्रेमाङ्गल्ये चे'ति, सिध्यति स्म सिद्धः, यो येन गुणेन निष्पन्न:- परिनिष्ठितो न पुनः साधनीयः सिद्धौदनवत् / नियुक्ति: 927 स सिद्ध इत्यर्थः, स च सिद्धः शब्दसामान्याक्षेपतः, अर्थतस्तावच्चतुर्दशविधः, तत्र नामस्थापनाद्रव्यसिद्धान् व्युदस्य शेष- कर्मशिल्पानिक्षेपप्रतिपादनायाह दिभिः (11) सिद्धनिक्षेपाः। नि०-कम्मे 1 सिप्पे अरविजाय 3, मंते 4 जोगे अ५ आगमे ६।अत्थ 7 जत्ता 8 अभिप्पाए 9, तवे 10 कम्मक्खए 11 इय॥ नियुक्ति: 928 927 // कर्मशिल्पा दिभिः (11) कर्मणि सिद्धः कर्मसिद्धः- कर्मणि निष्ठां गत इत्यर्थः, एवं शिल्पसिद्धः२ विद्यासिद्धः 3 मन्त्रसिद्धः 4 योगसिद्ध: 5 आगमसिद्धः सिद्धनिक्षेपाः। 6 अर्थसिद्धः 7 यात्रासिद्धः 8 अभिप्रायसिद्धः 9 तपःसिद्धः 10 कर्मक्षयसिद्ध 11 श्चेति गाथासमासार्थः॥९२७ // अवयवार्थं तु प्रतिद्वारमेव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापनासिद्धौ सुखावसेयौ, द्रव्यसिद्धो निष्पन्न ओदनः सिद्ध इत्युच्यते, साम्प्रतं कर्मसिद्धादिव्याचिख्यासया कर्मादिस्वरूपमेव प्रतिपादयन्नाह नि०-कम्मंजमणायरिओवएसयं सिप्पमन्नहाऽभिहि। किसिवाणिज्जाईयं घडलोहाराइभेअंच॥९२८॥ इह कर्म यदनाचार्योपदेशजं सातिशयमनन्यसाधारणं गृह्यते, शिल्पं अन्यथाऽभिहितमिति, कोऽर्थः?- इह यदाचार्योपदेश ग्रन्थनिबन्धाद्वोपजायते सातिशयं कर्मापि तच्छिल्पमुच्यते, तत्र भारवहनकृषिवाणिज्यादि कर्म घटकारलोहकारादिभेदं च शिल्पमिति गाथार्थः // 928 // साम्प्रतं कर्मसिद्धं सोदाहरणमभिधित्सुराह // 717 // Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक | नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 718 // नि०- जोसव्वकम्मकुसलोजोवा जत्थ सुपरिनिट्ठिओ होइ।सज्झगिरिसिद्धओविवस कम्मसिद्धत्ति विनेओ॥९२९॥ यः कश्चित् सर्वकर्मकुशलो यो वा यत्र कर्मणि सुपरिनिष्ठितो भवत्येकस्मिन्नपि सह्यगिरिसिद्धक इव स कर्मसिद्ध इति विज्ञेयः, नमस्कार | व्याख्या, कर्मसिद्धो ज्ञातव्य इति गाथाक्षरार्थः // 929 // भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- कोंकणगदेसे एगमि दुग्गे सज्झस्स नियुक्ति: 929 भंडं उरुंभेइ विलएत्ति य, ताणंच विसमे गुरुभारवाहित्ति काऊण रण्णा समाणत्तं, एएसिंमएवि पंथो दायव्वो न पुण एएहिं कर्मशिल्पा दिभिः (11) कस्सइ। इओ एगो सिंधवओ पुराणो सो पडिभजंतो चिंतेइ-तहिं जामि जहिं कम्मे ण एस जीवो भन्जइ सुहं न विंदइ, सो सिद्धनिक्षेपाः। तेसिं मिलिओ, सो गंतुकामो भणइ, कुंदुरुक्क पडिबोहियल्लओ सिद्धओ भणइ-सिद्धियं देहि ममं, जहा सिद्धयं सिद्धया। गया सज्झयं, सो य तेसिं महत्तरओ सव्ववड्ढे भारं वहइ, तेण साहूणं मग्गो दिन्नो, ते रुट्ठा राउले कहेंति, ते भणंति- अम्हं रायावि मग्गं देइ भारेण दुक्खाविजंताणं ता तुमं समणस्स रित्तस्स त्थिक्कस्स मग्गं देसि?, रण्णा भणियं-दुट्ठ ते कयं, मम आणा लंघियत्ति, तेण भणियं-देव! तुमे गुरुभारवाहित्तिकाऊणमेयमाणत्तं?, रण्णा आमंति पडिस्सुयं, तेण भणियं-जह एवं तोसो गुरुतरभारवाही, कह?-जंसो अवीसमंतो अट्ठारससहस्ससीलंगनिब्भरंभारंवहइ,जोमएविवोढुंण पारिओत्ति, Oकोकणकदेशे एकस्मिन् दुर्गे सह्याद्भाण्डमवतारयति आरोहयति च, तेषां च विषमे गुरुभारवाहिन इतिकृत्वा राज्ञा समाज्ञप्तम्, एतेभ्यो मयाऽपि पन्था दातव्यो न पुनरेतैः कस्मैचित् / इतश्चैकः सैन्धवीयः पुराणः स प्रतिभग्नश्चिन्तयति- तत्र यामि यत्र कर्मणि नैष जीवो भज्यते सुखं न विन्दति, स तैर्मिलितः, स गन्तुकामो भणति, 8 कुक्कटरुतप्रतिबोधितः सिद्धो भणति- सिद्धिं देहि मह्यम्, यथा सिद्धं सिद्धा गताः सह्यकम्, स च तेषां महत्तरः सर्वबहुं भारं वहति, तेन साधुभ्यो मार्गो दत्तः, ते रुष्टा // 718 // राजकुले कथयन्ति, ते भणन्ति- अस्माकं राजाऽपि मार्गं ददाति भारेण दुःख्यमानानां तत्त्वं श्रमणाय रिक्ताय विश्रान्ताय मार्गं ददासि ?, राज्ञा भणितं- दुष्ट त्वया कृतम्, ममाज्ञा लवितेति, तेन भणितं- देव! त्वया गुरुभारवाहीतिकृत्वैतदाज्ञप्तं?, राज्ञा ओमिति प्रतिश्रुतम्, तेन भणितं- यद्येवं तदा स गुरुतरभारवाही, कथं? - यत्सोऽविश्राम्यन् अष्टादशसहस्रशीलाङ्गनिर्भर भारं वहति यो मयापि वोढुं न पारितः (शक्तः) इति, - R Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 719 // धम्मकहा यऽणेण कया, हो महाराय!-'वुझंति नाम भारा ते पुण वुझंति वीसमंतेहिं / सीलभरो वोढव्वो जावज्जीवं अविस्सामो॥१॥राया पडिबुद्धो, सोय संवेगंगओ, अब्भुट्टिओत्ति, एस कम्मसिद्धोत्ति॥साम्प्रतं शिल्पसिद्धं सोदाहरणमेवाभिधातुकाम आह नियुक्ति: 930 नि०- जोसव्वसिप्पकुसलोजोवा जत्थ सुपरिनिट्ठिओ होइ। कोकासवईविव साइसओ सिप्पसिद्धोसो।।९३०॥ कर्मशिल्पा दिभिः (11) यः कश्चिदनिर्दिष्टस्वरूपः सर्वशिल्पेषु कुशलः सर्वशिल्पकुशलः, यो यत्र वा सुपरिनिष्ठितो भवत्येकस्मिन्नपि कोकाशवर्द्धकिवत् | सिद्धनिक्षेपाः। सातिशयः शिल्पसिद्धोऽसौ गाथाक्षरार्थः॥९३०॥भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- सोपारए रहकारस्स दासीए बंभणेण दासचेडो जाओ, सो य मूयभावेण अच्छइ मा णज्जीहामित्ति, रहकारो अप्पणो पुत्ते सिक्खावेइ, ते मंदबुद्धी न लएंति, दासेण सव्वं गहियं,रहकारोमओ,रायाए दासस्स सव्वं दिन्नं जंतस्स घरए सारं। इओय उज्जेणीएराया सावगो,तस्स चत्तारि सावगा- एगो महाणसिओसोरंधेइ, जइरुच्चइ जिमियमेत्तं जीरइ, अहवा जामेणं बिहिं तिहिंचउहिं पंचहिं, जइरुच्चइनचेव जीरइ, बिदिओ अब्भंगेइ, सो तेल्लस्स कुलवं 2 सरीरे पवेसेइ, तं चेव णीणेइ, ततिओ सेज्जं रएइ, जड़ रुच्चइ पढमे जामे धर्मकथा चानेन कृता- भो महाराजन्! - उह्यन्ते नाम भाराः ते पुनरुह्यन्ते विश्राम्यद्भिः। शीलभरो बोढव्यो यावज्जीवमविश्रामः // 1 // राजा प्रतिबुद्धः, स च संवेग गतोऽभ्युत्थित इति, एष कर्मसिद्ध इति। "सोपारके रथकारस्य दास्यां ब्राह्मणेन दासचेटो जातः, स च मूकभावेन तिष्ठति मा ज्ञायिषि इति, रथकार आत्मनः पुत्रान् शिक्षयति, ते मन्दबुद्धयो न गृह्णन्ति, दासेन सर्वं गृहीतम्, रथकारो मृतः, राज्ञा दासाय सर्व दत्तं यत्तस्य गृहस्य सारम् / इतश्वोजयिन्यां राजा श्रावकः, तस्य चत्वारः 8 श्रावकाः- एको महानसिकः स पचति, यदि रोचते जिमितमात्रेण जीर्यति, अथवा यामेन द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिः पञ्चमिः, यदि रोचते नैव जीर्यति, द्वितीयोऽभ्यङ्गयति, स तैलस्य कुडवं 2 शरीरे प्रवेशयति तदेव निष्काशयति, तृतीयः शय्यां रचयति, यदि रोचते प्रथमे यामे, Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 720 // विबुज्झइ अहवा बितिए ततिए चउत्थे, अहवासुवइचेव, चउत्थो सिरिघरिओ, तारिसो सिरिघरओ कओजहा अइगओन 0.5 किंचि पेच्छइ, एए गुणा तेसिं, सो य राया अपुत्तो निविण्णकामभोगो पव्वजोवायं चिंतेंतो अच्छइ। इओ य पाडलिपुत्ते नमस्कार व्याख्या, णयरे जियसत्तू राया, सो य तस्स णयरिं रोहेइ, एत्थंतरंमि य तस्स रण्णो पुव्वकयकम्मपरिणइवसेण गाढं सूलमुप्पण्णं नियुक्ति: 930 तओऽणेण भत्तं पञ्चक्खायं, देवलोयं गओ, णागरगेहि य से णयरी दिन्ना, सावया सहाविया पुच्छइ- किं कम्मया?, कर्मशिल्पाभंडारिएण पवेसिओ, किंचिवि न पेच्छइ, अण्णेण दारेण दरिसियं, सेज्जावालेण एरिसा सेज्जा कया जेण मुहत्ते मुहत्ते उढेइ, दिभिः (11) सिद्धनिक्षेपाः। सूएण एरिसं भत्तं कयं जेणं वेलं वेलं जेमेइ, अब्भंगएण एक्कओ पायाओ तेल्लं ण णीणियं, जो मम सरिसो सो नीणेउ, चत्तारिवि पव्वइया, सो तेण तेल्लेण डझंतो कालओ जाओ, कागवन्नो नामंजायं। इओ य सोपारए दुब्भिक्खं जायं, सो कोक्कासो उज्जेणिं गओ, रायाणं किह जाणावेमित्ति कवोतेहिं गंधसालिं अवहरइ, कोट्ठागारिएहिं कहियं, मग्गिएणं दिट्ठोड आणीओ, रण्णा णाओ, वित्ती दिन्ना, तेणागासगामी खीलियापओगनिम्माओ गरुडो कओ, सोय राया तेण कोकासेण विबुध्यते अथवा द्वितीये तृतीये चतुर्थे, अथवा स्वपित्येव, चतुर्थः श्रीगृहिकस्तादृशं श्रीगृहं कृतं यथाऽतिगतो न किञ्चित्पश्यति, एते गुणास्तेषाम्, स च राजाऽपुत्रो निर्विण्णकामभोगः प्रव्रज्योपायं चिन्तयन् तिष्ठति / इतश्च पाटलीपुत्रे नगरे जितशत्रू राजा, स च तस्य नगरौं रुणद्धि, अत्रान्तरे च तस्य राज्ञः पूर्वकर्मपरिणतिवशेन गाढं शूलमुत्पन्नम्, ततोऽनेन भक्तं प्रत्याख्यातम्, देवलोकं गतः, नागरैश्च तस्मै नगरी दत्ता, श्रावकाः शब्दिताः पृच्छयन्ते- किंकर्मकाः?, भाण्डागारिकेण प्रवेशितः, किश्चिदपि न पश्यति, अन्येन द्वारा दर्शितम्, शय्यापालकेनेशी शय्या कृता येन मुहूर्ते मुहूर्ते उत्तिष्ठति, सूदेनेदृशं भक्तं कृतं येन वारं वारं जेमति, अभ्यङ्गकेनैकस्मात् 3 पदस्तैलं न निष्काशितम्, यो मम सदृशः स निष्काशयतु, चत्वारोऽपि प्रव्रजिताः, स तेन तैलेन दह्यमानः कृष्णो जातः, काकवर्णो नाम जातम् / इतश्च सोपारके दुर्भिक्षं जातम्, स कोकाश उज्जयिनीं गतः, राजानं कथं ज्ञापयामीति कपोतैर्गन्धशालीनपहरति कोष्ठागारिकैः कथितम्, मार्गयद्भिदृष्ट आनीतः, राज्ञा ज्ञातो, वृत्तिर्दत्ता, तेनाकाशगामी कीलिकाप्रयोगनिर्मितो गरुडः कृतः, स च राजा तेन कोकाशेन - // 72 Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 721 // देवीए य सम्मं तेण गरुडेण णहमग्गे हिंडइ, जो ण णमइ तं भणइ- अहं आगासेण आगंतूण मारेमि, ते सव्वे आणाविया, तं 0.5 देविं सेसियाओ देवीओ पुच्छंति- जाए खीलियाए नियत्तइ जंतं, एगाए वच्चंतस्स इस्साए णियत्तणखीलिया गहिया, तओ नमस्कार व्याख्या, णियत्तणवेलाए णायं,ण णियत्तइ, तओ उद्दामं गच्छंतस्स कलिंगे असिलयाए पंखा भग्गा, पंखाविगलोत्ति पडिओ, तओ नियुक्ति: 930 तस्संघायणाणिमित्तं उवगरणट्ठा कोकासोणयरंगओ, तत्थ रहकारो रहं निम्मविइ, एगचक्कं निम्मवियं एगस्स सव्वं घडियल्लयं कर्मशिल्पा दिभिः (11) किंचि 2 नवि, ता सो ताणि उवगरणाणि मग्गइ, तेण भणियं-जाव घराओ आणेमि, राउलाओन लब्भन्ति निकालेर्ड, सोल सिद्धनिक्षेपाः। गओ, इमेण तं संघाइयं, उद्धं कयंजाइ, अप्फिडियं नियत्तं पच्छओमुहं जाइ, ठियंपिन पडइ, इयरस्सऽच्चयं जाइ, अप्फिडियं पडइ, सो आगओ पेच्छइ निम्मायं, अक्खेवेण गंतूण रण्णो कहेइ, जहा- कोक्कासो आगओत्ति, जस्स बलेणं कागवण्णेण सव्वे रायाणो वसमाणीया, तो गहिओ, तेण हम्मंतेण अक्खायं, गहिओ सह देवीए, भत्तं वारियं, नागरएहिं अजसभीएहिं कागपिंडी पवत्तिया, कोक्कासो भणिओ- मम सयपुत्तस्स सत्तभूमियं पासायं करेहि, मम य मज्झे, तो सव्वे रायाणए - देव्या च समं तेन गरुडेन नभोमार्गे हिण्डते, यो न नमति तं भणति- अहमाकाशेनागत्य मारयिष्यामि, ते सर्वे आज्ञापिताः, तां देवीं शेषा देव्यः पृच्छन्ति- यया कीलिकया निवर्त्यते यन्त्रम्, एकया व्रजत ईjया निवर्तनकीलिका गृहीता, ततो निवर्तनवेलायां ज्ञातम्, न निवर्त्तते, तत उद्दामं गच्छतः कलिङ्गेऽसिलतया पक्षौ भग्नौ, 8 पक्षविकल इति पतितः, ततस्तत्संघातनानिमित्तमुपकरणार्थं कोकाशो नगरं गतः, तत्र रथकारो रथं निर्मिमीते, एकं चक्रं निर्मितम्, एकस्य सर्वम्, घटितं किञ्चित्किञ्चिन्नैव, ततः स तानि उपकरणानि मार्गयति, तेन भणितं- यावद् गृहाद् आनयामि, राजकुलात् न लभ्यन्ते निष्काशयितुम्, स गतः, अनेन तत्संघटितम्, ऊर्ध्वं कृतं याति,8 आस्फोटितं निवृत्तं पश्चान्मुखं याति, स्थितमपि (स्थापितमपि) न पतति, इतरस्यात्ययं याति, आस्फोटितं पतति, स आगतः पश्यति निर्मितम्, अक्षेपेण गत्वा राजे // 721 // कथयति, यथा- कोकाश आगत इति, यस्य बलेन काकवर्णेन सर्वे राजानो वशमानीताः, ततो गृहीतः, तेन हन्यमानेनाख्यातम्, गृहीतः सह देव्या, भक्तं वारितम्, नागरैरयशोभीतैः काकपिण्डिका प्रवर्त्तिता, कोकाशो भणितः- मम शतस्य पुत्राणां सप्तभौमं प्रासादं कुरु, मम च मध्ये, ततः सर्वान् राजकुले - Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ आणवेस्सामि, तेण निम्मिओ, कागवण्णपुत्तस्स लेहं पेसियं, एहि जाव अहं एएमारेमि, तो तुमं मायापित्तं ममंच मोएहिसित्ति दिवसो दिनो, पासाअंसपुत्तओ राया विलइओ, खीलिया आहया, संपुडो जाओ, मओ य सपुत्तओ, कागवण्णपुत्तेण तं सव्वं णयरंगहियं, मायापित्तं कोक्कासोय मोयावियाणि / एसेवंविहो सिप्पसिद्धोत्ति // साम्प्रतं विद्यादिसिद्ध प्रतिपादयन्नादौ तावत् स्वरूपमेव प्रतिपादयति नि०- इत्थी विजाऽभिहिया पुरिसो मंतुत्ति तबिसेसोयं / विजा ससाहणा वा साहणरहिओ अमंतुत्ति // 931 // स्त्री विद्याऽभिहिता पुरुषो मन्त्र इति तद्विशेषोऽयम्, तत्र 'विह लाभे' 'विद सत्तायां'वा, अस्य विद्येति भवति, 'मन्त्रि गुप्तभाषणे' अस्य मन्त्र इति भवति, एतदुक्तं भवति- यत्र मन्त्रे देवता स्त्री सा विद्या, अम्बाकुष्माण्ड्यादि, यत्र तु देवता पुरुषः स मन्त्रः, यथा विद्याराजः, हरिणेगमेषिरित्यादि, विद्या ससाधना वा साधनरहितश्च मन्त्र इति साबरादिमन्त्रवदिति गाथार्थः॥ ९३१॥साम्प्रतं विद्यासिद्धं सनिदर्शनमुपदर्शयन्नाह नि०-विजाण चक्कवट्टी विज्जासिद्धोस जस्स वेगावि / सिज्झिज्ज महाविजा विज्जासिद्धज्जखउडुव्व // 932 // विद्यानां सर्वासामधिपतिः- चक्रवर्ती विद्यासिद्ध इति विद्यासु सिद्धो विद्यासिद्ध इति, यस्य वैकाऽपि सिद्धयेत् महाविद्या महापुरुषदत्तादिरूपास विद्यासिद्धः, सातिशयत्वात्, क इव?- आर्यखपुटवदिति गाथाक्षरार्थः ॥९३२॥भावार्थः कथानकाद नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 931-932 विद्यामन्त्रयोविशेषः, आर्यखपुटस्तम्भाकर्षकदृष्टान्तौ। // 722 // // 722 // आनाययिष्यामि, तेन निर्मितः, काकवर्णपुत्राय लेखः प्रेषितः, एहि यावदहमेतान् मारयामि, ततस्त्वं मातापितरं मां च मोचयेरिति दिवसो दत्तः, प्रासादं सपुत्रो राजा 8 विलग्नः, कीलिकाऽऽहता, संपुटो जातः, मृतश्च सपुत्रः, काकवर्णपुत्रेण तत् सर्वं नगरं गृहीतं मातापितरौ कोकाशश्च मोचिताः। एष एवंविधः शिल्पसिद्ध इति / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 723 // वसेयः, तच्चेदं-विजासिद्धा अज्जखउडा आयरिया, तेसिं च बालो भाइणिज्जो, तेण तेसिं पासओ विजा कन्नाहाडिया, विजासिद्धस्स य णमोक्कारेणावि किर विजाओ हवंति, सो विजाचक्कवट्टी तं भाइणेज्जं भरुकच्छे साहुसगासे ठविऊण नमस्कार व्याख्या, गुडसत्थं णयरंगओ, तत्थ किर परिव्वायओ साहहिं वाए पराजिओ अद्धितीए कालगओ तंमि गुडसत्थे णयरे वड्डकरओ नियुक्ति: 932 वाणमंतरोजाओ, तेण तत्थ साहूणो सव्वे पारद्धा, तण्णिमित्तं अजखउडा तत्थ गया, तेण गंतूण तस्स कण्णेसु उवाहणाओ। विद्यामन्त्रयो विशेषः, ओलइयाओ, देवकुलिओ आगओ पेच्छइ, गओ, जणं घेत्तूण आगओ, जओ जओ उग्घाडिज्जति तओ तओ अहिट्ठाणं आर्यखपुटरणो कहियं, तेणवि दिटुं, कट्ठलट्ठीहिं पहओ, सो अंतेउरे संकामेइ, मुक्को, पट्ठियओ, वड्डकरओ अन्नाणि य वाणमंतराणि स्तम्भाकर्ष कदृष्टान्तौ। पच्छओ उप्फिडंताणि भमंति, लोगो पायपडिओ विन्नवेइ-मुयाहित्ति, तस्स देवकुले महाविस्संदा दोन्नि महइमहालियाओ पाहाणमईओ दोणीओ, ताओसोवाणमंतराणि यखडखडाविंताणि पच्छओ हिंडंति, जणेण विन्नविओ, सो वाणमंतराणि य मुक्काणि, ताओ दोणीओवि आरओ आणित्ता छड्डियामि, जो मम सरिसो आणेहितित्ति मुक्काओ। सो य से भाइणिज्जो 0 विद्यासिद्धा आर्यखपुटा आचार्याः, तेषां च बालो भागिनेयः, तेन तेषां पार्थात् विद्या कर्णाहता, विद्यासिद्धस्य च नमस्कारेणापि किल विद्या भवन्ति, स विद्याचक्रवर्ती तं भागिनेयं भृगुकच्छे साधुसकाशे स्थापयित्वा गुडशस्त्रं नगरं गतः, तत्र किल परिव्राजकः साधुभिवदि पराजितोऽधृत्या कालगतः तस्मिन् गुडशस्त्रे 8 नगरे बृहत्करो व्यन्तरो जातः, तेन तत्र साधवः सर्वे प्रारब्धाः( उपसर्गयितुं), तन्निमित्तमार्यखपुटास्तत्र गताः, तेन गत्वा तस्य कर्णयोरुपानहाववलगितौ, देवकुलिक आगतः पश्यति, गतः, जनं गृहीत्वाऽऽगतः, यतो यत उद्घाट्यते ततस्ततोऽधिष्ठानम्, राज्ञे कथितम्, तेनापि दृष्टम्, काष्ठयष्टिभिः प्रहतः, सोऽन्तःपुरे संक्रमयति, मुक्तः, पृष्ठतो बृहत्करोऽन्ये च व्यन्तराः पृष्ठत उत्स्फिटन्तो भ्राम्यन्ति, लोकः पादपतितो विज्ञपयति- मुञ्चेति, तस्य देवकुले महाविस्यन्दे द्वे द्रोण्यौ अतिमहत्यौ पाषाणमय्यौ, ते स व्यन्तराश्च खटत्कारं कुर्वन्तः पश्चात् हिण्डन्ते, जनेन विज्ञप्तः, स व्यन्तराश्च मुक्ताः, ते द्रोण्यौ अपि अर्वाक् आनीय त्यक्ते, यो मम सदृश आनेष्यतीति मुक्ते। स च तस्य भागिनेय - 8 // 723 Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 724 // स्तम्भाकर्ष आहारगेहीए भरुयकच्छे तच्चणिओजाओ, तस्स विजापहावेण पत्ताणि आगासेणं उवासगाणं घरेसु भरियाणि एंति, लोगो / बहुओ तम्मुहो जाओ, संघेण अज्जखउडाण पेसियं, आगआ, अक्खायं एरिसी अकिरिया उद्वितत्ति, तेसिं कप्पराणं अग्गतो नमस्कार व्याख्या, मत्तओ सो तेण वत्थेण उच्छाइयओजाइ, टोप्परिया गया, सव्वपवरे आसणे ठिया, अन्नत्थ कयाइ एइ, भरिया र आगया, नियुक्ति: 933 आयरिएहिं अंतरा आगासे पाहाणो ठविओ, सव्वाणि भिण्णाणि, सो चेल्लओ भीओ नट्ठो, आयरिया तत्थ आगया, विद्यामन्त्रयो विशेष:, तच्चणिया भणंति- एहि बुद्धस्स पाए पडिहित्ति, आयरिया भणंति- एहि पुत्ता! सुद्धोदणसुया वंद ममं, बुद्धो निग्गओ, पाएसु आर्यखपुटपडिओ, तत्थ थूभो दारे, सोऽवि भणिओ- एहि पाएहिं पडाहित्ति पडिओ, उद्धेहित्ति भणिओ अद्धोणओ ठिओ, एवं चेव कदृष्टान्तौ। अच्छहित्ति भणिओ ट्ठिओ पासल्लिओ, नियंठणामिओनामेण सो जाओ। एस एवंविहो विज्जासिद्धोत्ति ॥साम्प्रतं मन्त्रसिद्ध सनिदर्शनमेवोपदर्शयति नि०-साहीणसव्वमंतो बहुमंतो वा पहाणमंतो वा। नेओस मंतसिद्धोखंभागरिसुव्व साइसओ॥९३३॥ स्वाधीनसर्वमन्त्रो बहुमन्त्री वा मन्त्रेषु सिद्धो मन्त्रसिद्धः, प्रधानमन्त्रो वेति प्रधानैकमन्त्रो वेति ज्ञेयः, स मन्त्रसिद्धः, क इव?8 आहारगृङ्ख्या भृगुकच्छे तच्चनीको जातः, तस्य विद्याप्रभावेण पात्राणि आकाशेनोपासकानां गृहेषु भृतान्यायान्ति, लोको बहुस्तन्मुखो जातः, संघेनार्यखपुटेभ्यः प्रेषितम् , आगताः, आख्यातम् एतादृशी अक्रियोत्थितेति, तेषां कर्पराणामग्रतो मात्रकः स तेन वस्त्रेणाच्छादितो याति, टोप्परिका गता, सर्वप्रवरे आसने स्थिता,8 अन्यत्र कदाचिदायाति, भृतानि 2 आगतानि, आचार्यैरन्तराऽऽकाशे पाषाणः स्थापितः, सर्वाणि भिन्नानि, स क्षुल्लकः (शिष्यः) भीतो नष्टः, आचार्यस्तत्रागताः, तचनीका भणन्ति- आयात बुद्धस्य पादयोः पततेति, आचार्या भणन्ति- आयाहि पुत्र! शुद्धोदनसुत! वन्दस्व माम्, बुद्धो निर्गतः, पादयोः पतितः, तत्र स्तूपो द्वारे, सोऽपि भणितः- एहि पादयोः पतेति पतितः, उत्तिष्ठेति भणितः अर्धावनतः स्थितः, एवमेव तिष्ठेति भणितः स्थितः पाविनतो, निर्ग्रन्थनामित इति नाम्ना स जातः / एष एवंविधो विद्यासिद्ध इति। // 724 // Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 725 // योगे स्तम्भाकर्षवत् सातिशय इति गाथाक्षरार्थः॥ 933 / / भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- एगंमि णयरे उक्किट्ठसरीरा रण्णा विसयलोलुएण संयई गहिया, संघसमवाए एगेण मंतसिद्धेण रायंगणे खंभा अच्छंति ते अभिमंतिया, आगासेणं उप्पाइया नमस्कार व्याख्या खडखडिंति, पासायखंभावि चलिया, भीएण मुक्का, संघो खामिओ। एसेवंविहो मंतसिद्धोत्ति भण्णइ॥साम्प्रतं सदृष्टान्तं नियुक्ति: 934 योगसिद्धं प्रतिपिपादयिषुराह आर्यसमितः, | नि०-सव्वेविदव्वजोगा परमच्छरयफलाऽहवेगोऽवि। जस्सेह हुज्ज सिद्धोस जोगसिद्धोजहा समिओ॥९३४॥ आगमे सर्वेऽपि कार्येन द्रव्ययोगाः परमाश्चर्यफलाः परमाद्भुतकार्याः, अथवैकोऽपि यस्येह भवेत् सिद्धः स योगसिद्धः, योगेषु योगेवा गौतमः, अर्थे मम्मणः सिद्धो योगसिद्ध इति, सातिशय एव, (यथा) समिता इति गाथाक्षरार्थः॥९३४॥भावार्थः कथानकगम्यः, तच्चेदं-आभीर यात्राया विसए कण्हा (ण्णा) एबेन्नाए यणईए अंतरे तावसा परिवसंति, तत्थेगो पादुगालेवेणं पाणिये चकमंतो भमइ एति जाइय, त्रुटितः। लोगो आउट्टो, सड्डा हीलिज्जंति, अज्जसमिया वइरसामिस्स माउलगा विहरंता आगया, सड्डा उवट्ठिया अकिरियत्ति, आयरिया / नेच्छंति, भणंति- अज्जो! किन्न ठाह?, एस जोगेण केणवि मक्खेइ, तेहिं अट्ठापयं लद्धं, आणीओ, अम्हेऽवि दाणं देमुत्ति, Oएकस्मिन् नगरे उत्कृष्टशरीरा राज्ञा विषयलोलुपेन संयती गृहीता, संघसमवाये एकेन सिद्धमन्त्रेण राजाङ्गणे स्तम्भास्तिष्ठन्ति तेऽभिमन्त्रिताः आकाशेनोत्पाटिताः खटत्कारं कुर्वन्ति, प्रासादस्तम्भा अपि चलिताः, भीतेन मुक्ता संघः क्षामितः / एष एवंविधो मन्त्रसिद्ध इति भण्यते। 0 आभीरविषये कृष्णा(कन्या) या बेन्नायाश्चा नद्योरन्तरा तापसाः परिवसन्ति, तत्रैकः पादुकालेपेन पानीये चंक्रम्यमाणो भ्राम्यति आयाति याति च, लोक आवर्जितः, श्राद्धा हील्यन्ते, आर्यसमिता वज्रस्वामिनो मातुला विहरन्त आगताः, श्राद्धा उपस्थिता अक्रियेति आचार्या नेच्छन्ति, भणन्ति- आर्याः! किं न प्रतीक्षध्वं?, एष योगेन केनापि म्रक्षयति, तैरर्थपदं लब्धम्, आनीतः, वयमपि दानं दद्य इति, - // 725 // Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 726 // अह सो सावगो भणइ- भगवं! पाया धोवंतु,अम्हेवि अणुग्गहिया होमो अनिच्छंतस्स पाया पाउगाओ य धोयाओ, गओ पाणिए निब्बुड्डो, उक्किट्ठी कया, एवं डंभएहिं लोगो खज्जइत्ति, आयरिया निग्गया, जोगं पक्खित्ता णई भणिया- हे वियन्ने! नमस्कार व्याख्या तटा देहि एहि पुत्ता! परिमं कूलं जामि, दोवि तडा मिलिया, गया, ते तावसा पव्वइया बंभद्दीवगवत्थव्वा बंभदीवगा नियुक्ति: 935 जाया। एस एवंविहो जोगसिद्धोत्ति // अधुनाऽऽगमार्थसिद्धौ प्रतिपादयति योगे आर्यसमितः, नि०-आगमसिद्धो सव्वंगपारओ गोअमुव्व गुणरासी / पउरत्थो अत्थपरोव मम्मणो अत्थसिद्धत्ति // 935 // आगमे & आगमसिद्धः सर्वाङ्गपारगः द्वादशाङ्गविदितभावः, अयंच महातिशयवानिति, यत उक्तं-'संखाइए उ भवेसाहइ जंवा परोक गौतमः, अर्थे मम्मणः, उपुच्छिज्जा / न य णं अणाइसेसी वियाणई एस छउमत्थो॥१॥' इत्यादि, अयं च गौतम इव गुणराशिरिति / अत्र च भूयांसि यात्रायां सातिशयचेष्टितान्युदाहरणानीति, तथा प्रचुरार्थः प्रभूतार्थः अर्थपरो वा, तन्निष्ठ इत्यर्थः, अर्थसिद्ध इति तदतिशययोगादेव, त्रुटितः। मम्मणवदिति गाथाक्षरार्थः / / ९३५॥भावार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चेदं-तत्थागमसिद्धो किर सयंभुरमणेऽवि मच्छगाईया। जं चिट्ठति स भगवं उवउत्तो जाणइ तयंपि॥१॥अत्थसिद्धो पुण रायगिहे णयरे मम्मणोत्ति, तेण महया किलेसेण अइबहुगं अथ स श्रावको भणति-भगवन्! पादौ प्रक्षालयताम्, वयमप्यनुगृहीता भवामः, अनिच्छतः पादौ पादुके च धौते, गतः पानीये निब्रूडितः, उत्कृष्टिः (निन्दा) कृता, एवं दम्भैः लोकः खाद्यत इति, आचार्या निर्गताः, योगं प्रक्षिप्य नदी भणिता- हे बेन्ने! तटमर्पय एहि पुत्रि! पूर्व कूलं यामि, द्वावपि तटौ मिलितौ, गताः, ते तापसाः प्रव्रजिताः ब्रह्मद्वीपवास्तव्या ब्रह्मद्वीपका जाताः। एष एवंविधो योगसिद्ध इति। 0 संख्यातीतांस्तु भवान्कथयति यद्वा परस्तु पृच्छेत् / नैवानतिशयी विजानाति एष // 726 // छास्थः // 1 // तत्रागमसिद्धः किल स्वयम्भूरमणेऽपि मत्स्याद्याः। यच्चेष्टयन्ति स भगवानुपयुक्तो जानाति तकदपि // 1 // अर्थसिद्धः पुना राजगृहे नगरे मम्मण इति, तेन महता क्लेशेनातिबहुकं -* कलकलः / * देहीत्यन्तं न (प्र०)। Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 727 // दविणजायं मेलियं, सोतंणखायइण पिवइ, पासाउवरिंचऽणेण अणेगकोडिनिम्मायगब्भसारो कंचणमओ दिव्वरयणपज्जत्तो 0.5 वरवइरसिंगो महंतो एगो बलद्दो काराविओ, बीओय आढत्तो, सोऽवि बहुनिम्माओ, एत्थंतरंमि वासारत्ते तस्स निम्मावण नमस्कार व्याख्या, निमित्तं सो कच्छोट्टगबिइजो णईपूराओ कट्ठविरूढगो कट्ठाणि य उत्तारेइ / इओ य राया देवीए सह ओलोयणगओ अच्छइ, नियुक्ति: 935 सोतहाविहो अईव करुणालंबणभूओ देवीए दिट्ठो, तओ तीए सामरिसंभणियं-सच्चंसुव्वइ एयं मेहनइसमा हवंति रायाणो। योगे आर्यसमित:, भरियाई भरेंति दढं रित्तं जत्तेण वज्जेइ ॥१॥रण्णा भणियं-किह वा?, तीए भणियं-जं एस दमगो किलिस्सइ, रण्णा आगमे सद्दाविओ भणिओ य- किं किलिस्ससि?, तेण भणियं- बलद्दसंघाडगो मे ण पूरिज्जइ, रण्णा भणियं- बलहसयं गेह, | मम्मणः, तेण भणियं-ण मे तेहिं कज्ज, तस्सेव बितिजं पूरेह, केरिसो सोत्ति घरं नेऊण दरिसिओ, रण्णा भणियं-सव्वभंडारेणविन | यात्रायां पूरिज्जइ इमो, ता एत्तिगस्स विभवस्स अलं ते तिण्हाएत्ति, तेण भणियं-जावेसोन पूरिओ ताव मे न सुहं, आरद्धो य उवाओ त्रुटितः। पेसियाणि दिसासु भंडाणि आढत्ताओ किसीओ आढत्ताणि गयतुरयसंडपोसणाणि, रण्णा भणियं- जइ एवं ता किं द्रव्यजातं मिलितम्, स तन्न खादति न पिबति, प्रासादस्योपरि चानेनानेककोटीनिर्मितगर्भसारः काञ्चनमयो दिव्यरत्नपर्याप्तो वरवज्रशृङ्गो महान् एको बलीवर्दः कारितः, द्वितीयश्च आरब्धः, सोऽपि बहुनिर्मातः, अत्रान्तरे वर्षारात्रे तस्य निर्माणनिमित्तं स कच्छोट्टकद्वितीयो नदीपूरात् काष्ठविरूढः काष्ठान्येवोत्तारयति / इतश्च राजा देव्या सहावलोकनगतस्तिष्ठति, स तथाविधोऽतीव करुणालम्बनभूतो देव्या दृष्टः, ततस्तया सामर्षं भणित- सत्यं श्रूयते एतत्- मेघनदीसमा भवन्ति राजानः / भृतानि भरन्ति दृढं रिक्तं यत्नेन वर्जयन्ति॥ 1 // राज्ञा भणित- कथं वा?, तया भणितं- यदेष द्रमकः क्लिश्यते, राज्ञा शब्दितो भणितश्च- किं क्लिश्यसे?, तेन भणितं-- बलीवर्दसंघाटको मे न पूर्यते, राज्ञा भणितं- बलीवर्दशतं गृहाण, तेन भणितं- न मे तैः कार्यम्, तस्यैव द्वितीयं पूरय, कीदृशः स इति गृहं नीत्वा दर्शितः, राज्ञा भणितं // 727 // सर्वभाण्डागारेणापि न पूर्यते अयम्, तावदेतावतो विभवस्य (स्थान), अलं तव तृष्णयेति तेन भणितं- यावदेष न पूर्यते तावन्न मे सुखम्, आरब्धश्चोपायः प्रेषितानि दिक्षु भाण्डानि आरब्धाः कृषयः आरब्धानि गजतुरगषण्डपोषणानि, राज्ञा भणितं- यद्येवं तत्किं. Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 728 // थेवस्स कए किलिस्ससि?, तेण भणियं-किलेससहं मे सरीरं वावारंतरं चेयाणि नत्थि महग्याणि य वासारत्ते दारुगाणित्ति निव्वहियव्वा य पइण्णत्ति अओ करेमित्ति, रण्णा भणियं- पुजंतु ते मणोरहा, तुमं चेव बितिज्जगं पुरिउं समत्थो न पुण नमस्कार व्याख्या अहंति निग्गओ, तेण कालेण पुरिओ। एस एवंविहो अत्थसिद्धोत्ति / साम्प्रतं यात्रादिसिद्धप्रतिपादनायाऽऽह नियुक्ति: 936 नि०- जो निच्चसिद्धजत्तो लद्धवरो जो वतुंडियावइव्वा ।सो किर जत्तासिद्धोऽभिप्पाओ बुद्धिपज्जाओ॥९३६॥ योगे आर्यसमितः, यो नित्यसिद्धयात्रः, किमुक्तं भवति?- स्थलजलचारिपथेषु सदैवाविसंवादितयात्र इति, लब्धवरो यो वा तुण्डिकादिवत्, स आगमे किल यात्रासिद्ध इति, उत्तरद्वारानुसम्बन्धनायाऽह- अभिप्रायः बुद्धिपर्याय इति गाथाक्षरार्थः // 936 // भावार्थस्त्वाख्यानगोचरः, तच्चेदं- पढमं ताव जो किर बारस वाराओ समुदं ओग्गाहित्ता कयकज्जो आगच्छइ सो जत्तासिद्धो, तं अन्नेऽवि मम्मणः, यात्रायां जन्तगाजत्तासिद्धिनिमित्तं पेच्छंति / एगंमि य गामे तुंडिगो वाणियगो, तस्स सयसहस्सवाराओ वहणं फुटुं, तहाविन भज्जइ, त्रुटितः। भणइ य- जले नटुंजले चेव लब्भइ, सयणाइएहिपि दिज्जमाणं नेच्छइ, पुणो पुणो तं तं भंडं गहाय गच्छइ, निच्छएण से देवया पसन्ना, खद्धं खलु दव्वं दिनं, भणिओ य- अन्नपि किं ते करेमि?, तेण भणियं-जो मम नामेण समुदं ओगाइह सो - स्तोकस्य कृते क्लिश्यसि?, तेन भणितं- क्लेशक्षमं मे शरीरं व्यापारान्तरं चेदानीं नास्ति महार्घाणि च वर्षारात्रे दारूणीति निर्वृहितव्याऽपि च प्रतिज्ञेत्यतः करोमि, राज्ञा भणितं- पूर्यन्तां ते मनोरथाः, त्वमेव द्वितीयकः पूरयितुं समर्थः न पुनरहमिति निर्गतः, तेन कालेन पूरितः / एष एवंविधोऽर्थसिद्ध इति। "प्रथमं तावद्यः किल8 द्वादश वाराः समुद्रमवगाह्य कृतकार्य आगच्छति स यात्रासिद्धः, तमन्येऽपि यान्तः यात्रासिद्धिनिमित्तं पश्यन्ति। एकस्मिंश्च ग्रामे तुण्डिको वणिक्, तस्य शतसहस्रवाराः प्रवहणं भग्नम्, तथाऽपि न विरमति, भणति च- जले नष्टं जले चैव लभ्यते, स्वजनादिभिरपि दीयमानं नेच्छति, पुनः पुनस्तत्तद्धाण्डं गृहीत्वा गच्छति, निश्चयेन तस्य 8 // 728 // देवता प्रसन्ना, प्रचुरं प्रचुर द्रव्यं दत्तम्, भणितश्च- अन्यदपि किं तव करोमि?, तेन भणितं- यो मम नाम्ना समुद्रमवगाहते सो-2 Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ अवियन्नो एउ, तहत्ति पडिसुयं, एवेस जत्तासिद्धो / अन्ने भणंति-किर निजामगस्स वासुल्लओ समुद्दे पडिओ, सो तस्स कए समुदं उल्लंचिउमाढत्तो, तओ अनिविण्णस्स देवयाए वरो दिनोत्ति // कृतं प्रसङ्गेन, साम्प्रतमभिप्रायसिद्धं प्रतिपादयन्नाह नि०-विउला विमला सुहुमा जस्स मई जो चउव्विहाए वा / बुद्धीए संपन्नोस बुद्धिसिद्धो इमा साय॥९३७ / विपुला विस्तारवती एकपदेनानेकपदानुसारिणी विमला संशयविपर्ययानध्यवसायमलरहिता सूक्ष्मा अत्यन्तदुःखावबोधसूक्ष्मव्यवहितार्थपरिच्छेदसमर्था यस्य मतिः इति यस्यैवंभूता बुद्धिः स बुद्धिसिद्ध इति, यश्चतुर्विधया वा औत्पत्तिक्यादिभेदभिन्नया बुद्ध्या सम्पन्नः स बुद्धिसिद्धो वर्तते, इयं च सा चतुर्विधा बुद्धिरिति गाथार्थः / / 937 // नि०- उप्पत्तिआ१वेणइआ 2, कंमिया ३पारिणामिआ४। बुद्धी चउव्विहा वुत्ता, पंचमा नोवलब्भए॥९३८॥ उत्पत्तिरेव प्रयोजनं यस्याः सा औत्पत्तिकी, आह- क्षयोपशमः प्रयोजनमस्याः, सत्यम्, किन्तु स खल्वन्तरङ्गत्वात् सर्वबुद्धिसाधारण इतिन विवक्ष्यते, न चान्यच्छाम्रकर्माभ्यासादिकमपेक्षत इति 1, विनयः- गुरुशुश्रूषास कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा वैनयिकी 2, अनाचार्यकं कर्म साचार्यकं शिल्पम्, कादाचित्कं वा कर्म शिल्पं नित्यव्यापारः, कर्मजा इति कर्मणो जाता कर्मजा 3, परिः-समन्तानमनं परिणामः- सुदीर्घकालपूर्वापरार्थावलोकनादिजन्य आत्मधर्म इत्यर्थः स कारणमस्यास्तत्प्रधाना वा पारिणामिकी 4, बुध्यतेऽनयेति- बुद्धिः-मतिरित्यर्थः, सा च चतुर्विधोक्ता तीर्थकरगणधरैः, किमिति?, यस्मात् पञ्चमी नोपलभ्यते केवलिनाऽप्यसत्त्वादिति गाथार्थः॥ औत्पत्तिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाह विपन्न आयातु, तथेति प्रतिश्रुतम्, एवमेष यात्रासिद्धः। अन्ये भणन्ति- किल निर्यामकस्य वासुलः समुद्रे पतितः, स तस्य कृते समुद्रं रिक्तीकर्तुमारब्धः, ततोऽनिर्विण्णाय देवतया वरो दत्त इति। 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 937-938 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। // 729 // // 729 // Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 730 // नि०-पुव्वमदिट्ठमस्सुअमवेइअतक्खणविसुद्धगहिअत्था / अव्वाहयफलजोगिणि बुद्धी उप्पत्तिआ नाम // 939 // पूर्वं इति बुद्ध्युत्पादात् प्राक्स्वयमदृष्टोऽन्यतश्चाश्रुतः अवेदितः मनसाऽप्यनालोचितः तस्मिन्नेव क्षणे विशुद्धः- यथावस्थितः गृहीतः- अवधारितः अर्थः- अभिप्रेतपदार्थो यया सा तथा, इहैकान्तिकमिहपरलोकाविरुद्धं फलान्तराबाधितं वाऽव्याहतमुच्यते, फलं- प्रयोजनम्, अव्याहतं च तत्फलं च अव्याहतफलम्, योगोऽस्या अस्तीति योगिनी अव्याहतफलेन योगिनी अव्याहतफलयोगिनी, अन्ये पठन्ति-अव्याहतफलयोगा, अव्याहतफलेन योगोयस्याः साऽव्याहतफलयोगा बुद्धि: औत्पत्तिकी नामेति गाथार्थः॥साम्प्रतं विनेयजनानुग्रहायास्या एव स्वरूपप्रतिपादनार्थमुदाहरणानि प्रतिपादयन्नाह नि०- भरहसिल १पणिअ २रुक्खे 3 खुड्डग 4 पड 5 सरड 6 काग 7 उच्चारे 8 ।गय ९घयण 10 गोल ११खंभे 12, खुड्डग 13 मग्गित्थि 14 पइ 15 पुत्ते 16 / / 940 // नि०-भरहसिल१ मिंढ२ कुक्कुड ३तिल 4 वालुअ५ हस्थि६ अगड 7 वणसंडे 8 / पायस ९अइया 10 पत्ते 11 खाडहिला 12 पंचपिअरोअ१३॥९४१॥ नि०- महुसित्थ 17 मुद्दि 18 अंके 19 अनाणए 20 भिक्खु 21 चेडगनिहाणे 22 / सिक्खा य 23 अत्थसत्थे 24 इच्छा य महं सयसहस्से 26 / / 942 // आसामर्थः कथानकेभ्य एवावसेयः, तानि चामूनि- उज्जेणीए णयरीए आसन्नो गामो णडाणं, तत्थेगस्स णडस्स भज्जा (c) पणः / ॐ मुद्रिका / 0 उज्जयिन्या नगर्या आसन्नो ग्रामो नटानाम्, तत्रैकस्य नटस्य भार्या - नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 939-942 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदा:, लक्षणानि दृष्टान्ताव। Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 731 // मया, तस्स य पुत्तो डहरओ, तेण अन्ना आणीया, सा तस्स दारगस्स न वट्टइ, तेण दारएण भणियं- मम लटुंन वट्टसि, तहा ते करेमि जहा मे पाएसुपडिसित्ति, तेण रत्तिं पिया सहसा भणिओ-एस गोहो एस गोहोत्ति, तेण नायं-मम महिला विणट्ठत्ति नमस्कार व्याख्या, सिढिलो रागो जाओ, सा भणइ-मा पुत्ता! एवं करेहि, सो भणइ- मम लटुं न वट्टसि, भणइ- वट्टीहामि, ता लटुं करेमि, नियुक्तिः सावट्टिउमारद्धा, अन्नया छाहीए चेव एस गोहो एस गोहोत्ति भणित्ता कहिंति पुट्ठो य छाहिं दंसेइ, तओ से पिया लजिओ, |940-942 सोऽवि एवंविहोत्ति तीसे घणरागो जाओ, सोऽवि विसभीओ पियाए समं जेमेइ। अन्नया पियरेण समं उज्जेणिं गओ, दिट्ठा बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: णयरी, निग्गया पियापुत्ता, पिया से पुणोऽवि अइगओठवियगस्स कस्सइ, सोवि सिप्पाणईए पुलिणे उज्जेणीणयरी आलिहइ, औत्पत्तितेण णयरी स चच्चरा लिहिया, तओ राया एइ, राया वारिओ, भणइ- मा राउलघरस्स मज्झेणं जाहि, तेण कोउहल्लेण क्यादिभेदाः, पुच्छिओ-स चच्चरा कहिया, कहिं वससि?, गामेत्ति, पिया से आगओ। राइणो य एगूणगाणि पंचमंतिसयाणि, एक्वं लक्षणानि मग्गइ, जोय सव्वप्पहाणो होज्जत्ति, तस्स परिक्खणनिमित्तं तंगाम भणावेइ, जहा- तुब्भंगामस्स बहिया महल्ली सिला तीए 8- मृता, तस्य च पुत्रो लघुः, तेनान्याऽऽनीता, सा तस्मिन् दारके न (सुष्टु) वर्त्तते, तेन दारकेण भणितं- मयि लष्टा न वर्तसे, तथा तव करिष्यामि यथा मे पादयोः पतिष्यसीति, तेन रात्रौ पिता सहसा भणितः- एषोऽधम एषोऽधमः (गोधः), तेन ज्ञातं- मम महिला विनष्टेति श्लथो रागो जातः, सा भणति- मा पुत्र! एवं कार्षीः, सस भणति- मयि सुन्दरा न वर्तसे, भणति- वत्स्यें, तदा लष्टं करोमि, सा वर्तितुमारब्धा, अन्यदा छायायामेवैष गोध एष गोध इति भणित्वा केति पृष्टश्च छायां दर्शयति,8 ततस्तस्य पिता लज्जितः, सोऽपि एवंविध इति तस्यां घनरागो जातः, सोऽपि विषभीतः पित्रा समं जेमति। अन्यदा पित्रा समुज्जयिनीं गतः, दृष्टा नगरी, निर्गतौ पितापुत्रौ, पिता तस्य पुनरपि अतिगतो विस्मृताय कस्मैचित् , सोऽपि शिप्रानद्याः पुलिने उज्जयिनी नगरीमालिखति, तेन नगरी स चत्वरा (सान्तःपुरा) आलिखिता, तत राजाऽऽयातः, राजा निवारितः, भणति- मा राजकुलगृहस्य मध्येन यासीः, तेन कौतूहलेन पृष्टः- स चत्वरा कथिता, क्व वससि?, ग्राम इति, पिता तस्यागतः। राज्ञश्चैकोनानि पञ्चमन्त्रिशतानि एक मार्गयति, यश्च सर्वप्रधानो भवेदिति, तस्य परीक्षणनिमित्तं तं ग्रामं भाणयति- यथा युष्माकं ग्रामस्य बहिष्टात् महती शिला तस्या * * किमेयं तए आलिहियं?, किं वा राउलं?, तेण णगरी (प्रत्य० अधिकं) दृष्टान्ताश्च। // 731 // Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 732 // मंडवं करेह, ते अद्दण्णा, सो दारओ रोहओ छुहाइओ, पिया से अच्छइ गामेण समं, ओसूरे आगओ रोयइ- अम्हे छुहाइया अच्छामो, सो भणइ-सुहिओऽसि, किह?, कहियं, भणइ- वीसत्था अच्छह, हेट्ठओ खणह खंभे य देह थोवं थोवं भूमी कया, तओ उवलेवणकओवयारे मंडवे कए रण्णो निवेइयं, केण कयं?, रोहएण भरहदारएणं / एसा एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी। एवं सव्वेसुजोएज्जा / तओ तेसिं रण्णा मेढओ पेसिओ, भणिया य- एस पक्खेण एत्तिओ चेव पच्चप्पिणेयव्वो ण दुब्बलयरो 940-942 बुद्धिसिद्धनावि बलिगयरोत्ति, तेहिं भरहो पुच्छिओ- तेण विरूवेण समंबंधाविओ जवसं दिन्नं, तं चरन्तस्स ण हायइ बलं विरूवं चल लक्षणम्: पेच्छंतस्स भएण ण वडइ। एवं कुक्कुडओ अदाएण समं जुज्झाविओ। तिलसमं तेल्लं दायव्वंति तिला अदाएण मविया। औत्पत्ति क्यादिभेदाः, वालुगावरहओ-पडिच्छंदं देह / हथिंमि जुन्नहत्थी गामे छूढो, हत्थी अप्पाउओ मरिहितित्ति अप्पिओ मउत्तिण निवेइयव्वं, लक्षणानि दिवसदेवसिया य से पउत्ती दायव्वत्ति, अदाणेवि निग्गहो, सोमओ, ते अद्दण्णा, भरहसुयवयणेण निवेइयं जहा- सो अज्ज दृष्टान्ताश्च। हत्थी ण उढेइ न णिसीयइ ण आहारेइ ण णीहारेइ ण ऊससइ ण नीससइ एवमाई, रण्णा भणियं- किं मओ?, तुब्भे मण्डपं कुरुत, तेऽधृतिमुपगताः, स दारको रोहकः क्षुधितः, पिता तस्य तिष्ठति ग्रामेण समम्, उत्सूर्ये आगतो रोदिति- वयं क्षुधितास्तिष्ठामः, स भणतिसुखितोऽसि, कथं?, कथितम्, भणति- विश्वस्तास्तिष्ठत, अधस्तात् खनत स्तम्भांश्च दत्त स्तोकं स्तोकं भूमिः कृता, ततः कृतोपलेपनोपचारे मण्डपे कृते राजे निवेदितम्, केन कृतं?, रोहकेण भरतदारकेन / एषैतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / एवं सर्वेषु योजयेत् / ततस्तेषां राज्ञा मेषः प्रेषितः, भणिताश्च- एष पक्षणेयन्मान एव प्रत्यर्पणीयो न दुर्बलतरो नापि बलिष्ठ इति, तैर्भारतः पृष्टः- तेन विरूपेण (वृकेण) समं बन्धितो यवसं दत्तम्, तं चरतो न हीयते बलं वृकं च पश्यतो भयेन न वर्धते / एवं कुर्कुट आदर्शन समं योधितः। तिलसमं तैलं दातव्यमिति तिला आदर्शन मापिताः / वालुकादवरक:- प्रतिच्छन्दं दत्त / हस्तिनि- जीर्णहस्ती ग्रामे क्षिप्तः, हस्ती अल्पायुरिति // 732 / / * मरिष्यतीत्यर्पितः मृत इति न निवेदितव्यम्, दिवसदैवसिकी च तस्य प्रवृत्तिर्दातव्येति, अदानेऽपि निग्रहः, स मृतः, ते अधृतिमुपगताः, भरतसुतवचनेन निवेदितं यथासोऽद्य हस्ती नोत्तिष्ठते न निषीदति नाहारयति न नीहारयति नोच्छ्रसिति न निःश्वसिति एवमादि, राज्ञा भणितं- किं मृतः?, यूयं - Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक भणहत्ति / अगडे आरण्णओ आगंतु ण तीरइ नागरं देह / वणसंडे पुव्वं पासंगओगामो। परमन्नं करीसओण्हाए पलालुण्हाए 0.5 नियुक्ति यत्ति / तओ रण्णा एवं परिक्खिऊण पच्छा समाइ8, जहा तेणेव दारएणागंतव्वं, तं पुण ण सुक्कपक्खे ण कण्हपक्खे ण राई नमस्कारभाष्य व्याख्या, श्रीहारि० न दिवसे ण छायाए ण उण्हेणंण छत्तेणं ण आगासेणंण पाएहिंण जाणेणंण पंथेणंण उप्पहेणंण ण्हाएणं ण मलिणेणंति, नियुक्तिः वृत्तियुतम् तओ तस्स निवेइयं, पच्छा अंगोहलिं काऊण चक्कमज्झभूमीए एडगारूढो चालणीनिमिउत्तिमंगो, अण्णे भणंति 940-942 भाग-२ बुद्धिसिद्ध॥७३३॥ सगडलट्टणीपएसबद्धओ छाइयपडगेणं संझासमयंमि अमावासाए सन्धीए आगओनरिंदपासं, रणो पूइओ, आसन्नो यसो लक्षणम्: ठिओ, पढमजामविबुद्धेण य रण्णा सद्दाविओ, भणिओ य-सुत्तो? जग्गसि?, भणइ- सामि! जग्गामि, किं चिंतेसि?, औत्पत्ति क्यादिभेदाः, भणइ- असोत्थपत्ताणं किं दंडो महल्लो उयाहु से सिहत्ति? रण्णा चिंतियं- साहु, एवं पच्छा पुच्छिओ भणइ- दोविल लक्षणानि समाणि, एवं बीयजामे छगलियाओ लेंडियाओ वाएण, ततिए खाडहिल्लाए जत्तिया पंडरारेहा तत्तिया कालगा जत्तियं पुच्छं दृष्टान्ताश। तहहमित्तं सरीरं, चउत्थे जामे सद्दाविओवायं न देइ, तेण कंबियाइ छिक्को, उट्ठिओ, राया भणइ-जग्गसि सुयसि?,भणइBE भणतेति / अवट आरण्यको नागन्तुं शक्नोति नागरं दत्त / वनखण्डे पूर्वस्मिन् पार्श्वे गतो ग्रामः / परमान्नं करीषोष्मणा पलालोष्मणा चेति / ततो राज्ञा एवं परीक्ष्यम् पश्चात्समादिष्टं यथा- तेनैव दारकेणागन्तव्यम्, तत्पुनर्न शुक्लपक्षे न कृष्णपक्षे न रात्रौ न दिवा न छायया नोष्णेन न छत्रेण नाकाशेन न पादाभ्यां न यानेन न पथा नोत्पथेन न स्नातेन न मलिनेनेति, ततस्तस्मै निवेदितम्, पश्चादङ्गरूक्षणं (देशस्नानं) कृत्वा चक्रमध्यभूमावेडकारूढश्वालनीनिर्मितोत्तमाङ्गः, अन्ये भणन्ति- शाकटलनी (कट) प्रदेशबद्धः छादितः पटेन सन्ध्यासमयेऽमावास्यायाः सन्ध्यायामागतो नरेन्द्रपार्श्वम्, राज्ञा पूजितः, आसन्नश्च स स्थितः, प्रथमयामविबुद्धेन च राज्ञा शब्दितः, भणितश्च-8 सुप्तो जागर्षि?, भणति- स्वामिन्! जागर्मि, किं चिन्तयसि?, भणति- अश्वत्थपत्राणां किं दण्डो महान् उत तस्य शिखेति,राज्ञा चिन्तितं- साधु, एवं पश्चात्पृष्टो भणतिद्वे अपि समे, एवं द्वितीययामे छागलिका लिण्डिका वातेन, तृतीये खाडहिल्लाया यावत्यः पाण्डुरारेखाः तावत्यः कृष्णा यावन्मात्रं पुच्छं तावन्मानं शरीरम्, चतुर्थे यामे शब्दितो वाचं न ददाति, तेन कम्बिकया हतः, उत्थितो, राजा भणति जागर्षि स्वपिषि?, भणति-- // 733 // Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 734 // जग्गामि, किं करेसि?, चिंतेमि, किं?, कइहिं सि जाओ, कइहिं?, पंचहि, केण केण?, रण्णा वेसमणेणं चंडालेणं रयएणं 0.5 विच्छुएणं, मायाए निबंधेण पुच्छिए कहियं, सो पुच्छिओ भणइ- यथा न्यायेन राज्यं पालयसि तोणज्जसि जहा रायपुत्तोत्ति, नमस्कार व्याख्या, वेसमणो दाणेणं, रोसेणं चंडालो, सव्वस्स हरणेणं रयओ, जंच वीसत्थसुत्तपि कंबियाए उट्ठवेसि तेण विच्छुओत्ति, तुठो। नियुक्तिः राया, सव्वेसिं उवरिं ठविओ, भोगाय से दिण्णा / एयस्स उप्पत्तिया बुद्धित्ति ॥पणियए दोहिं पणियगंबद्धं, एगो भणइ-जो 940-942 बुद्धिसिद्धएयाओ लोमसियाओ खाइ तस्स तुमं किं करेसि?, इयरो भणइ- जो णयरदारेण मोयगो ण णीति तं देमि, तेण चक्खिय लक्षणम्: चक्खिय सव्वाओ मुक्काओ, जिओ मग्गइ, इयरो रूवगं देइ, सो नेच्छइ, दोन्नि य जाव सएणऽवि ण तूसइ,तेण जूयारा औत्पत्ति क्यादिभेदाः, ओलग्गिया, दिन्ना बुद्धी, एगंपुब्वियावणे मोयगंगहाय इंदखीले ठवेहि, पच्छा भणेज्जासि-निग्गच्छ भो मोयगा! णिगच्छ, लक्षणानि सोण णिगच्छिहिति, तहा कयं पडिजिओ सो। एसा जूइकराणमुप्पत्तिया बुद्धी॥ रुक्खे फलाणि मक्कडा न देंति, पाहाणेहिं / दृष्टान्ताव। हया अम्बया दिन्ना, एसावि लेटुगघेत्तयाणमुप्पत्तियत्ति // खुड्डगे पसेणई राया सुओ से सेणिओ रायलक्खणसंपुण्णो, तस्स जागर्मि, किं करोषि?, चिन्तयामि, किं?, कतिभिर्जातोऽसि?, कतिभिः?, पञ्चभिः, केन केन?, राज्ञा वैश्रमणेन चाण्डालेन रजकेन वृश्चकेन, मात्रा निर्बन्धेन पृष्टया , कथितम्, स पृष्टो भणति-यथा न्यायेन राज्यं पालयसि ततो ज्ञायसे यथा राजपुत्र इति, वैश्रमणो दानेन, रोषेण चाण्डालः, सर्वस्वहरणेन रजकः, यच्च विश्वस्तसुप्तमपि कम्बिकया (अग्रेण) उत्थापयसि तेन वृश्चिक इति, तुष्टो राजा, सर्वेषामुपरि स्थापितः, भोगाश्च तस्मै दत्ताः। एषोत्पत्तिकी बुद्धिरिति / पणो- द्वाभ्यां पणो बद्धः, एको भणति-य एताश्चि टिकाः खादति तस्मै त्वं किं करोषि?, इतरो भणति- यो नगरद्वारेण मोदको न निर्गच्छति तं ददामि, तेन दष्टा दष्वा सर्वा मुक्ताः, जितो मार्गयति, इतरो। रूप्यकं ददाति, स नेच्छति, द्वे च यावच्छतेनापि न तुष्यति, तेन द्यूतकारा अवलगिताः, दत्ता बुद्धिः, एकं कान्दविकापणान्मोदकं गृहीत्वा इन्द्रकीले स्थापय, पश्चाद् भणेः- निर्गच्छ भो मोदक! निर्गच्छ, स न निर्गमिष्यति, तथा कृतम्, प्रतिजितः सः। एषा द्यूतकराणामौत्पत्तिकी बुद्धिः॥ वृक्षे फलानि मर्कटा न ददति, पाषाणैर्हता आम्रा दत्ताः, एषापि लेष्टुकक्षेपकाणामौत्पत्तिकीति / मुद्रारत्ने- प्रसेनजित् राजा सुतस्तस्य श्रेणिको राजलक्षणसंपूर्णः, तस्मै . // 734 // Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 735 // नियुक्तिः किंचिविण देइमा मारिजिहित्ति, अद्धितीए निग्गओ बेन्नायडमागओकइवयसहाओ,खीणविभवसेट्ठिस्स वीहीए उवविट्ठो, तस्स य तप्पुण्णपच्चयं तदिवसं वासदेयभंडाणं विक्कओजाओखलुखद्धं विढत्तं, अन्ने भणंति-सेट्टिणारयणायरो सुमिणमि नमस्कार व्याख्या, घरमागओ नियकण्णं परिणेतगो दिट्ठो, तओऽणेण चिंतियं- एईए पसाएण महई विभूई भविस्सति, पच्छा सो वीहीए. उवविट्ठो, तेण तमणण्णसरिसाए आगईए द₹ण चिंतियं एसो सो रयणायरो भविस्सइ, तप्पहावेण याणेण मिलक्खुहत्थाओ 940-942 बुद्धिसिद्धअणग्वेज्जा रयणा पत्ता, पच्छा पुच्छिओ- कस्स तुब्भे पाहुणगा?, तेण भणियं- तुझंति, घरं णीओ, कालेण धूया से लक्षणम्: दिण्णा, भोगेभुंजइ, कालेण यनंदाए सुमिणमिधवलगयपासणं, आवण्णसत्ता जाया, पच्छारण्णा से उट्टवामा विसज्जिया, औत्पत्तिसिग्घं एहित्ति, आपुच्छइ, अम्हे रायगिहे पंडरकुड्डगापसिद्धा गोवाला, जइ कजं एहित्ति, गओ, तीए दोहलओ देवलोगचुय क्यादिभेदाः, लक्षणानि गब्भाणुभावेण वरहत्थिखंधगया अभयं सुणेज्जामित्ति, सेट्ठी दव्वं गहाय रणो उवढिओ, रायाणएण गहियं, उग्घोसावियं दृष्टान्ताश्च। च, जाओ, अभयओणामं कयं, पुच्छइ-मम पिया कहिंति?, कहियंतीए, तत्थ वच्चामोत्ति सत्थेण समं (10500) वच्चंति, न किश्चिदपि ददाति मा मीमरत (मार्येत) इति, अधृत्या निर्गतः बेन्नातटमागतः कतिपयसहायः, क्षीणविभवश्रेष्ठिनो वीथ्यामुपविष्टः, तस्य च तत्पुण्यप्रत्ययं तद्दिवसे वर्षदेयभाण्डानां विक्रयो जातः, प्रचुरं प्रचुरमर्जितम्, अन्ये भणन्ति-श्रेष्ठिना रत्नाकरः स्वप्ने गृहमागतो निजकन्यां परिणयन् दृष्टः, ततोऽनेन चिन्तितं- एतस्याः प्रसादेन महती विभूतिर्भविष्यति, पश्चात् स वीथ्यामुपविष्टः, तेन तमनन्यसदृशयाऽऽकृत्या दृष्ट्वा चिन्तितं एष स रत्नाकरो भविष्यति, तत्प्रभावेण चानेन म्लेच्छहस्तात् अनाणि रत्नानि प्राप्तानि, पश्चात्पृष्टः- कस्य यूयं प्राघूर्णकाः?, तेन भणितं- युष्माकमिति, गृहं नीतः, कालेन दुहिता तस्मै दत्ता, भोगान् भुनक्ति, कालेन च नन्दया स्वप्ने धवलगजदर्शनम्, आपन्नसत्त्वा जाता, पश्चात् राज्ञा तस्मै उष्ट्री प्रेषिता, शीघ्रमेहीति, आपृच्छति, वयं राजगृहे पाण्डुरकुड्याः प्रसिद्धा गोपालाः, यदि कार्यमागच्छेरिति, // 735 // गतः, तस्या दोहदो देवलोकच्युतगर्भानुभावेन वरहस्तिस्कन्धगता अभयं शृणोमीति, श्रेष्ठी द्रव्यं गृहीत्वा राज्ञ उपस्थितः, राज्ञा गृहीतम्, उद्घोषितं च, जातः, अभयो नाम कृतम्, पृच्छति मम पिता क्वेति, कथितं तया, तत्र व्रजाम इति सार्थेन समं व्रजन्ति,, Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 736 // रायगिहस्स बहिया ठियाणि, गवेसओ गओ, राया मंती मग्गइ, कूवे खुड्ड (खंड) गं पाडियं, जो गेण्हइ हत्थेण तडे संतो 0.5 तस्स राया वित्तिं देइ, अभएण दिटुं, छाणेण आहयं, सुक्के पाणियं मुक्वं, तडे संतएण गहियं, रायाए समीवंगओ, पुच्छिओ नमस्कार व्याख्या, को तुम?, भणइ-तुज्झ पुत्तो, किह व किंवा?, सव्वं परिकहियं, तुट्ठो उच्छंगे कओ, माया पवेसिजंती मंडेई, वारिया, नियुक्तिः अमच्चो जाओ, एसा एतस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ पडे- दो जणा ण्हायंति, एगस्स दढो एगस्स जुन्नो, जुन्नइत्तो दढं गहाय 940-942 बुद्धिसिद्धपट्ठिओ, इयरो मग्गेइ, ण देइ, राउले ववहारो, महिलाओ कत्तावियाओ, दिन्नो जस्स सो, अण्णे भणंति-सीसाणि लक्षणम् ओलिहियाणि, एगस्स उन्नामओ एगस्ससोत्तिओ। कारणियाणमुप्पत्तिया बुद्धी॥सरडो- सन्नं वोसिरंतस्स सरडाण भंडताण औत्पत्ति क्यादिभेदाः, एगो तस्स अहिट्ठाणस्स हेट्ठा बिलं पविट्ठो पुंछेण य छिक्को, घरं गओ, अद्धिईए दुब्बलो जाओ, विज्जो पुच्छिओ, जइ सयं लक्षणानि देह, घडए सरडो छूढो लक्खाए विलिंपित्ता, विरेयणं दिनं, वोसिरियं, लट्ठो हुओ, वेज्जस्स उप्पत्तिया बुद्धी / बितिओ दृष्टान्ताश्च। - राजगृहस्य बहिः स्थितानि, गवेषको गतः, राजा मन्त्रिणं मार्गयति, कूपे मुद्रिका पातिता, यो गृह्णाति हस्तेन तटे सन् तस्मै राजा वृत्तिं ददाति, अभयेन दृष्टम्, छगणेन (गोमयेन) आहतम्, शुष्के पानीयं मुक्तम्, तटे सता गृहीतं राज्ञः समीपं गतः, पृष्टः- कस्त्वं?, भणति- तव पुत्रः, कथं वा किं वा?, सर्वं परिकथितम्, तुष्ट 8 उत्सते कृतः, माता प्रविशन्ती मण्डयति, वारिता, अमात्यो जातः, एषैतस्यौत्पातिकी बुद्धिः / / पट:- द्वौ जनौ स्नातः, एकस्य दृढ एकस्य जीर्णः, जीर्णवान् दृढं / गृहीत्वा प्रस्थितः, इतरो मार्गयति, न ददाति, राजकुले व्यवहारः, महिलाभ्यां कर्त्तनं कारितम्, दत्तो यस्य यः, अन्ये भणन्ति-शीर्षे अवलिखिते, एकस्योर्णामय एकस्य सौत्रिकः / कारणिकाणामौत्पत्तिकी बुद्धिः। सरटः- संज्ञा व्युत्सृजतः सरटयोः कलहायमानयोः एकस्तस्याधिष्ठानस्याधस्तात् बिलं प्रविष्टः, पुच्छेन च स्पृष्टः, गृह गतः, अधृत्या दुर्बलो जातः वैद्यः पृष्टः, यदि शतं ददासि, घटे सरटः क्षिप्तः लाक्षया विलिप्य, विरेचनं दत्तम्, व्युत्सृष्टं लष्टो जातः, वैद्यस्य औत्पत्तिकी बुद्धिः॥8॥७३६ / / ॐ द्वितीयः-* सुत्ताणुसारेण जो जस्स पडो सो तस्स दिण्णो (प्र. अधिक) / जस्स उण्णामओ पडो तस्स सीसा उण्णातन्तू विणिग्गया जस्स सोत्तिओ तस्स सुत्ततन्तू (प्र.अधिकं)। Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 737 // व्याख्या, नियुक्तिः सरडो-भिक्खुणा खुड्डगो पुच्छिओ एस किं सीसं चालेइ?, सो भणइ-किं भिक्खू भिक्खुणी वा?, खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी / कागे- तच्चण्णिएण चेल्लओ पुच्छिओ- अरहंता सव्वण्णू?, बाढं, केत्तिया इहं काका?, 'सहि काकसहस्साईजाईल बेन्नायडे परिवसंति।जइऊणगा पवसिया अब्भहिया पाहुणा आया॥१॥'खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ बितिओ-वाणियओ निहिमि दिढे महिलं परिक्खइ- रहस्सं धरेइ न वत्ति, सो भणइ- पंडुरओ मम काको अहिट्ठाणं पविट्ठो, ताए सहज्जियाण 940-942 बुद्धिसिद्धकहियं, जाव रायाए सुयं, पुच्छिओ, कहियं, रन्ना से मुक्कं मंती य निउत्तो, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ ततिओ-विट्ठ विक्खरइ लक्षणम्: काओ, भागवओ खुड्डगं पुच्छइ- किं कागो विक्खरइ?, सो भणइ- एस चिंतेति- किं एत्थ विण्ह अत्थि नस्थित्ति?,8 औत्पत्तिखुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ उच्चारे-धिज्जाइयस्स भज्जा तरुणी गामंतरं निजमाणी धुत्तेण समं संपलग्गा, गामे ववहारो, क्यादिभेदाः, लक्षणानि विभत्ताणि पुच्छियाणि आहारं, विरेयणं दिण्णं, तिलमोयगा, इयरो धाडिओ, कारणियाण उप्पत्तिया बुद्धी॥गए- वसंतपुरे दृष्टान्ताश्च। रायामंतिं मग्गइ, पायओ लंबिओ-जो हत्थिं महइमहालयं तोलेइ तस्स य सयसहस्सं देमि, सो एगेणंणावाए छोढुं अत्थग्घे - सरटः- भिक्षुणा क्षुल्लकः पृष्टः- एष किं शीर्षं चालयति?, स भणति- किं भिक्षुः भिक्षुकी वा?, क्षुल्लकस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः। काकः- तच्चनीकेन क्षुल्लकः पृष्टः-8 आर्हताः सर्वज्ञाः?, बाढं, कियन्त इह काकाः?,- 'षष्टिः काकसहस्रा ये बेन्नातटे परिवसन्ति / यदि न्यूनाः प्रोषिता अभ्यधिकाः प्राघूर्णका आयाताः // 1 // क्षुल्लकस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः। द्वितीयो- वणिक् निधौ दृष्टे महिला परीक्षते- रहस्यं बिभर्ति नवेति, स भणति- श्वेतः मम काकोऽधिष्ठाने प्रविष्टः, तया सखीनां कथितम्, यावद्राज्ञा श्रुतम्, पृष्टः, कथितम्, राज्ञा तस्मै अर्पितः मन्त्री च नियुक्तः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / / तृतीयः- विष्ठां विकिरति काकः, भागवतः क्षुल्लकं पृच्छति- किं काको विकिरति?, स भणति- एष चिन्तयति- किमत्र विष्णुरस्ति नास्तीति, क्षुल्लकस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / / उच्चार:- धिग्जातीयस्य भार्या तरुणी ग्रामान्तरं नीयमाना धूर्तेन समं संप्रलग्ना, ग्रामे व्यवहारः, विभक्तौ पृष्टौ आहारम्, विरेचनं दत्तम्, तिलमोदकाः, इतरो निर्धाटितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी बुद्धिः / / गजः- वसन्तपुरे राजा मन्त्रिणं मार्गयति, घोषणा कारिता- यो हस्तिनं महातिमहालयं तोलयति तस्मै च शतसहस्रं ददामि, स एकेन नावि क्षिप्त्वा अस्ताघे - / 737 // Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 738 // जले धरिओ जेण छिद्देण तीसे णावाए पाणियं तत्थ रेहा कड्डिया, उत्तारिओ हत्थी, कट्ठपाहाणाइणा भरिया णावा जाव 0.5 रेखा, उत्तारेउं तोलियाणि, पूजिओ मन्ती कओ, एयस्स उप्पत्तिया बद्धी / अण्णे भणंति- गाविमग्गो सिलाए णट्ठो, पेढे नमस्कार व्याख्या, (पोट्ट) पडिएण णीणिओ, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥घयणो- भंडो सव्वरहस्सिओ, राया देवीए गुणे लएइ निरामयत्ति, सो नियुक्तिः भणइ- न भवइत्ति, किह?, जया पुप्फाणि केसराणि वा ढोएइ, तं तहत्ति विण्णासियं, णाए हसियं, निब्बंधे कहियं, |940-942 बुद्धिसिद्धनिव्विसओ आणत्तो, उवाहणाणं भारेणं उवढिओ, उड्डाहभीयाए रुद्धो, घयणस्स उप्पत्तिया बुद्धी। गोलगो नक्कं पविट्ठो, लक्षणम्: सलागाए तावेत्ता जउमओ कड्डिओ, कहुंतस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥खंभे- राया मंतिंगवेसइ, पायओलंबिओ, खंभोतडागमो, औत्पत्ति क्यादिभेदाः, जो तडे संतओ बंधड़ तस्स सयसहस्सं दिज्जइ, तडे खीलगं बंधिऊण परिवेढेण बद्धो जिओ, मंती कओ, एयस्स उप्पत्तिया , लक्षणानि बुद्धी॥खुड्डए-परिव्वाइया भणइ-जोजं करेइ तं मए कायव्वं कुसलकम्मं, खुड्डगो भिक्खट्ठियओ सुणेइ, पडहओ वारिओ, दृष्टान्ताश्च। गओ राउलं, दिट्ठो, सा भणइ- कओ गिलामि?, तेण सागारियं दाइयं, जिया, काइयाए य पउमं लिहियं, सान तरइ, जले धृतो यस्मिन् भागे तस्या नावः पानीयं तत्र रेखा कृष्टा, उत्तारितो हस्ती, काष्ठपाषाणादिना भृता नौर्यावदेखा,उत्तार्य तोलितानि, पूजितो मन्त्री कृतः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / अन्ये भणन्ति- गोमार्गः शिलया नष्टः, पीठे पतितेन नीतः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः। घृतान्नः- सर्वराहस्यिको भाण्डो, राजा देव्या गुणान् लाति- निरामयेति, स भणति- न भवतीति कथं?, यदा पुष्पाणि केशराणि वा ढोकयति, तत्तथेति जिज्ञासितम्, ज्ञाते हसितम्, निर्बन्धे कथितम्, निर्विषय आज्ञप्तः, 8 उपानहां भारेणोपस्थितः, उड्डाहभीतया रुद्धः, घृतान्नस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः // गोलक:- नासिका प्रविष्टः, शलाकया तापयित्वा जतुमयः कर्षितः, कर्षत औत्पत्तिकी बुद्धिः / / स्तम्भः- राजा मन्त्रिणं गवेषयति, घोषणा कारिता, स्तम्भस्तटाकमध्ये, यस्तटे सन् बध्नाति तस्मै शतसहस्रं दीयते, तटे कीलकं बड़ा परिवेष्टेन बद्धो जितः, // 738 // मन्त्री कृतः एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / क्षुल्लकः- परिव्राजिका भणति- यो यत् करोति तन्मया कर्त्तव्यं कुशलकर्म, क्षुल्लको भिक्षार्थिकः शृणोति, पटहको वारितः, गतो राजकुलम्, दृष्टः, सा भणति- कुतो गिलामि?, तेन सागारिकं (मेहनं) दर्शितम्, जिता, कायिक्या च पद्मं लिखितम्, सा न शक्नोति, 2 Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 739 // जिया, खुड्डगस्स उप्पत्तिया बुद्धी / / मग्गित्थी- एगो भजंगहाय पवहणेण गामंतरं वच्चइ, सासरीरचिंताए उइन्ना, तीसे रूवेण वाणमंतरी विलग्गा, इयरी पच्छा आगया रडइ, ववहारो, हत्थो दूरं पसारिओ, णायं वंतरित्ति, कारणियाणमुप्पत्तियत्ति / नमस्कार व्याख्या, मग्गे- मूलदेवो कंडरिओ य पंथे वच्चंति, इओ एगो पुरिसो समहिलो दिट्ठो, कंडरिओ तीसे रूवेण मुच्छिओ, मूलदेवेण नियुक्तिः भणियं- अहं ते घडेमि, तओ मूलदेवो तं एगंमि वणनिउंजे ठविऊण पंथे अच्छइ, जाव सो पुरिसो समहिलो आगओ, 940-942 मूलदेवेण भणिओ- एत्थ मम महिला पसवइ, एयं महिलं विसजेहि, तेण विसज्जिया, सा तेण समं अच्छिऊण आगया 2 बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: आगंतूण य तत्तो पडयं घेत्तूण मूलदेवस्स धुत्ती भणइ हसंती-पियं खुणे दारओ जाओ, दोण्हवि उप्पत्तिया। पइत्ति- दोण्हं औत्पत्ति क्यादिभेदाः, भाउगाण एगा भज्जा, लोगे कोड् दोण्हवि समा, रायाए सुयं, परं विम्हयं गओ, अमच्चो भणइ-कओ एवं होति?, अवस्सं लक्षणानि विसेसो अत्थि, तेण तीसे महिलाए लेहो दिन्नो जहा- एएहिं दोहिवि गामं गंतव्वं, एगो पुव्वेण अवरो अवरेण, तद्दिवसंचेव दृष्टान्ताश्च। आगंतव्वं, ताव महिलाए एगो पुव्वेण पेसिओ, एगो अवरेण जो वेस्सो, तस्स पुव्वेण एंतस्सवि जंतस्सवि निडाले सूरो, एवं - जिता, क्षुल्लकस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / मार्गस्त्री- एको भार्यां गृहीत्वा प्रवहणेन (यानेन) ग्रामान्तरं व्रजति, सा शरीरचिन्तायै उत्तीर्णा, तस्या रूपेण व्यन्तरी विलग्ना, इतरा पश्चादागता रोदिति, व्यवहारः, हस्तो दूरं प्रसारितः, ज्ञातं व्यन्तरीति, कारणिकानामौत्पत्तिकीति // मार्गः- मूलदेवः कण्डरीकश्च पथि व्रजतः, इत एकः पुरुषः समहिलो दृष्टः, कण्डरीकः तस्या रूपेण मूर्छितो, मूलदेवेन भणितं- अहं तव घटयामि, ततो मूलदेवस्तं एकस्मिन् वननिकुञ्ज स्थापयित्वा तिष्ठति, यावत्स पुरुषः समहिल आगतः, मूलदेवेन भणितः- अत्र मम महिला प्रसूते, एतां महिला विसृज, तेन विसृष्टा, सा तेन समं स्थित्वाऽऽगता, आगत्य च ततः पटं गृहीत्वा मूलदेवस्य 8 धूर्ता भणति हसन्ती- प्रियं नो दारको जातः, द्वयोरप्यौत्पत्तिकी। पतिरिति- द्वयोर्भात्रोरेको भार्या, लोके स्फुटं द्वयोरपि समा, राज्ञा श्रुतम्, परं विस्मयं गतः, अमात्यो // 739 // ®भणति- कुत एवं भवति?, अवश्यं विशेषोऽस्ति, तेन तस्यै महिलायै लेखो दत्तो यथा- एताभ्यां द्वाभ्यामपि ग्रामं गन्तव्यम्, एकः पूर्वेणापरः पश्चिमेन, तद्दिवस एवागन्तव्यम्, तया महिलयकः पूर्वेण प्रेषितोऽपरोऽपरेण यो द्वेष्यः, तस्य पूर्वेण आगच्छतोऽपि गच्छतोऽपि ललाटे सूर्यः, एवं - Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 740 // Mणायं, असद्दहतेसु पुणोऽवि पट्ठविऊण समगं पुरिसा से पेसिया, ते भणंति-ते दढं अपडुगा, एसो मंदसंघयणोत्ति भणियं, चेव पवण्णा, पच्छा उवगयं, मंतिस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ पुत्ते- एगो वणियगो दोहि भजाहि समं अण्णरजंगओ, तत्थ मओ, नमस्कार व्याख्या, तस्स एगाए भज्जाए पुत्तो, सो विसेसं ण जाणइ, एगा भणइ-मम पुत्तो, बिइया भणइ-मम, ववहारो न छिज्जइ, अमच्चो नियुक्तिः भणइ-दव्वं विरिविऊण दारगं दोभागे करेह करकयेण, माया भणइ- एतीसे पुत्तो मा मारिजउ, दिण्णो तीसे चेव, मंतिस्स |940-942 बुद्धिसिद्धउप्पत्तिया बुद्धी॥ महुसित्थे- सित्थगकरो, कोलगिणी उन्भामिया, तीए य जालीए निहुवणट्ठियाए उवरिं भामरं पडुप्पाइयं, लक्षणम्: पच्छा भत्तारो किणंतो वारिओ- मा किणिहिसि, अहं ते भामरं दंसेमि, गयाणि जालिं, न दीसइ, तओ तंतुवायपुत्तीए औत्पत्तितेणेव विहिणा ठाइऊण दरिसियं, णाया यऽणेण जहा- उब्भामियत्ति, कहमन्नहेयमेवं भवइत्ति, तस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ क्यादिभेदाः, लक्षणानि मुद्दिया- पुरोहिओ निक्खेवए घेत्तूण अन्नेसिं देइ, अन्नया दमएण ठवियं, पडिआगयस्स ण देइ, पिसाओ जाओ, अमच्चो दृष्टान्ताश्च। विहीए जाइ, भणइ- देहि भो पुरोहिया! तं मम सहस्संति, तस्स किवा जाया, रणो कहियं, राइणा पुरोहिओ भणिओ-8 - ज्ञातम्, अश्रद्दधत्सु पुनरपि प्रस्थाप्य समकं (युगपत् ) पुरुषौ तस्यै प्रेषितौ, तौ भणतः- तौ दृढमपटुकी, एष मन्दसंहनन इति भणितं (भणित्वा) तमेव प्रपन्ना, पश्चादुपगतम्, मन्त्रिण औत्पत्तिकी बुद्धिः॥ पुत्रः- एको वणिगू द्वाभ्यां भार्याभ्यां सममन्यराज्यं गतः, तत्र मृतः, तस्यैकस्या भार्यायाः पुत्रः, स विशेषं न जानाति. एका भणति- मम पुत्रः, द्वितीया भणति- मम, व्यवहारो न छिद्यते, अमात्यो भणति- द्रव्यं विभज्य दारकं द्वौ भागौ कुरुत क्रकचेन, माता भणति- एतस्याः पुत्रो मा मारयतु, दत्तस्तस्या एव, मन्त्रिण औत्पत्तिकी बुद्धिः॥ मधुसिक्थं- सिक्थकरः, कोलिकी उद्भामिका, तया च जाल्यां निधुवनस्थितयोपरि भ्रामरं ज्ञातम्, पश्चाद्भर्त्ता क्रीणन् वारितः- मा क्रीणाहीति, अहं ते भ्रामरं दर्शयामि, गतौ जाल्याम, न दृश्यते, ततः तन्तुवायपुत्र्या तेनैव विधिना स्थित्वा दर्शितम्, ज्ञाता चानेन यथोद्धामिकेति.8 // 740 / / कथमन्यथा एतदेवं भवेदिति, तस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / मुद्रिका- पुरोहितो न्यासान् गृहीत्वाऽन्येषां न ददाति, अन्यदा द्रमकेण स्थापितम, प्रत्यागताय न ददाति, विह्वलो जातः, अमात्यो वीथ्यां याति, भणति- दापय भोः! पुरोहितात्तन्मम सहस्रमिति, तस्य कृपा जाता, राज्ञे कथितम्, राज्ञा पुरोहितो भणितः-- Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार व्याख्या. श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 741 // देहि, भणइ-न देमी, न गेण्हामि, रण्णा दमगोसव्वं सपच्चयं दिवसमुहुत्तठवणपासपरिवत्तिमाइ पुच्छिओ, अन्नया जूयं रमइ रायाए समं, णाममुद्दागहणं, रायाए अलक्खं गहाय मणुस्सस्स हत्थे दिण्णा, अमुगंमि काले साहस्सो नउलगो दमगेण ठविओ तं देहि, इमं अभिन्नाणं, दिन्नो आणिओ, अन्नेसिं नउलगाणं मज्झे कओ, सद्दाविओ, पच्चभिन्नाओ, पुरोहियस्सा नियुक्तिः जिब्भा छिन्ना, रण्णो उप्पत्तिया बुद्धी॥ अंके- तहेव एगेण निक्खित्ते लंछेऊण उस्सीवेत्ता कूडरूवगाण भरिओ तहेव 940-942 बुद्धिसिद्धसिव्वियं, आगयस्स अल्लिविओ, सा मुद्दा उग्घाडिया, कूडरूवगा, ववहारो, पुच्छिओ-कित्तियं?, सहस्सं, गणेऊण गंठी लक्षणम्: तडिओ, तओ न तीरइ सिव्वेठ, कारणिगाणमुप्पत्तिया बुद्धी॥णाणए- तहेव निक्खेवओ पणा छूढा, आगयस्स नउलओ औत्पत्ति क्यादिभेदाः, दिण्णो, पणे पुच्छा, राउले ववहारो, कालो को आसि?, अमुगो, अहुणोत्तणा पणा, सो चिराणओ कालो, डंडिओ, लक्षणानि कारणिगाणमुप्पत्तिया॥ भिक्खुंमि- तहेव निक्खेवओ, सो न देइ, जूतिकरा, ओलग्गिया, तेहिं पुच्छिएण य सब्भावो कहिओ, ते रत्तपडवेसेण भिक्खुसगासंगया सुवण्णस्स खोडीओगहाय, अम्हे वच्चामो चेइयवंदगा, इमं अच्छउ, सोय पुव्वं - देहि, भणति- न ददामि, न गृह्णामि, राज्ञा द्रमकः सर्वं सप्रत्ययं दिवसमुहूर्तस्थापनापार्श्ववर्त्यादि पृष्टः, अन्यदा द्यूतं रमते राज्ञा समम्, नाममुद्राग्रहणम्, राज्ञाऽलक्ष गृहीत्वा मनुष्यस्य हस्ते दत्ता, अमुष्मिन् काले साहस्रो नकुलको द्रमकेण स्थापितस्तं देहि, इदमभिज्ञानम्, दत्त आनीतः, अन्येषां नकुलकानां मध्ये कृतः, शब्दितः, प्रत्यभिज्ञातः, पुरोहितस्य जिह्वा छिन्ना, राज्ञ औत्पत्तिकी बुद्धिः / अङ्क:- तथैवैकेन निक्षिप्ते लाञ्छयित्वोत्सीव्य कूटरूपकैर्भूतः तथैव सीवितः, आगतायार्पितः, सा * मुद्रोद्घाटिता, कूटरूप्यकाः, व्यवहारः, पृष्टः- कियत्?, सहस्रम्, गणयित्वा ग्रन्थिर्बद्धः, ततो न शक्यते सीवितुम्, कारणिकाणामौत्पत्तिकी बुद्धिः / / नाणके- तथैव निक्षेपः पणा (द्रम्माः) क्षिप्ताः, आगताय नकुलको दत्तः, पणविषये पृच्छा, राजकुले व्यवहारः,कालः क आसीत्?, अमुकः, अधुनातनाः पणाः, स चिरन्तनः कालः, दण्डितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी बुद्धिः / भिक्षौ- तथैव निक्षेपः, स न ददाति, द्यूतकारा अवलगिताः, तैः पृष्टेन च सद्भावः कथितः, ते रक्तपटवेषण भिक्षुसकाशं गताः सुवर्णखोरकान् गृहीत्वा, वयं व्रजामश्चैत्यवन्दकाः, इदं तिष्ठतु, स च पूर्व - दृष्टान्ताश्च। // 741 // Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 742 // भणिओ, एयंमि अंतरे आगएणं मग्गिय, तीए लोलयाए दिण्णं, अन्ने विय भिक्खंतगा एताए मंजूसाए कन्जिहित्ति निग्गया, जूइकाराणमुप्पत्तिया बुद्धी॥ चेडगणिहाणे- दो मित्ता, तेहिं निहाणगं दिटुं, कल्ले सुनक्खत्ते णेहामो, एगेण हरिऊण इंगाला छुढा, बीयदिवसे इंगाला पेच्छइ, सो धुत्तो भणइ- अहो मंदपुन्ना अम्हे किह ता इंगाला जाया?, तेण णायं, हिययं ण दरिसेइ, तस्स पडिमं करेइ, दो मक्कडे लएइ, तस्स उवरि भत्तं देइ, ते छुहाइया तं पडिमं चडंति। अन्नया भोयणं सन्जिय दारगाणीया, संगोविया न देइ, भणइ-मक्कडा जाया, आगओ, तत्थ लेप्पणट्ठाणे ठाविओ, मक्कडगा मुक्का, किलिकिलिंता विलग्गा, भणिओ- एए ते तव पुत्ता, सो भणइ-कहं दारगा मक्कडा भवंति?, सो भणइ- जहा दिनारा इंगाला जाया तहा दारगावि, एवंणाए दिण्णो भागो, एयस्स उप्पत्तिया बुद्धी॥ सिक्खासत्थे धणुव्वेओ, तंमि एगोकुलपुत्तगोधणुव्वेयकुसलो, सो य कहिंपि हिंडतो एगत्थ ईसरपुत्तए सिक्खावेइ, दव्वं विढतं, तेसिंपि तिमिस्सया वेएई-बहुगं दव्वं दिन्नं, जइया जाहि तइया मारिजिहितित्ति, गेहाओ य नीसरणं केणवि उवाएण न देंति, तेण णायं, संचारियं सन्नायगाणं जहा अहं रत्ति 8 भणितः, एतस्मिन्नवसरे आगतेन मार्गितम्, तया लोलतया दत्तम्, अन्येऽपि च भिक्षमाणा एतस्यां मञ्जूषायां करिष्यन्तीति निर्गताः, द्यूतकाराणामौत्पत्तिकी बुद्धिः। चेटकनिधाने- द्वे मित्रे ताभ्यां निधानं दृष्टं कल्ये सुनक्षत्रे नेतास्वहे, एकेन हृत्वाऽङ्गाराः क्षिप्ताः, द्वितीयदिवसेऽङ्गारान् पश्यति, स धूर्तो भणति- अहो मन्दपुण्यावावां कथं तावदयारा जाताः, तेन ज्ञातम्, हृदयं न दर्शयति, तस्य प्रतिमां करोति, द्वौ मर्कटौ लाति, तस्योपरि भक्तं ददाति, तौ क्षुधातौं मां प्रतिमां चटतः। अन्यदा भोजनं सज्जयित्वा दारको नीती, संगोपितौ न ददाति, भणति- मर्कटौ जातो, आगतः, तत्र लेप्यस्थाने स्थापितः, मर्कटौ मुक्तौ, किलकिलायमानौ विलग्नौ, भणितःएतौ तौ ते पुत्रौ, स भणति- कथं दारको मर्कटौ भवतः?, स भणति- यथा दीनारा अङ्गारा जातास्तथा दारकावपि, एवं ज्ञाते दत्तो भागः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः॥ शिक्षाशास्त्र- धनुर्वेदः, तस्मिन्नेकः कुलपुत्रको धनुर्वेदकुशलः, स च क्वचिदपि हिण्डमान एकत्रेश्वरपुत्रान् शिक्षयति, द्रव्यं उपार्जितम्, तेषामपि शल्यायते बहु द्रव्यं दत्तम्, यदा यास्यति तदा मारयिष्याम इति, गृहाच्च निःसरणं केनाप्युपायेन न ददति, तेन ज्ञातम्, संदिष्टं संज्ञातकानां यथाऽहं रात्रौ - तिमिस्सया चिंतंति (प्र०)। 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 940-942 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। // 742 // Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 743 // नियुक्तिः छाणपिंडए णईए छुभिस्सामि, ते लएजह, तेण गोलगा दव्वेण समंवालिया, एसा अम्हं विहित्ति तिहिपवणीसुतेहिंदारएहिं समंणईए छूहइ, एवं निव्वाहेऊण नट्ठो, एयस्स उप्पत्तिया॥ अत्थसत्थे- एगो पुत्तो दो सवत्तिणीओ, ववहारो न छिज्जड़, देवीए भणियं- मम पुत्तो जाहिति,सो एयस्स असोगपायवस्स हेट्ठा ठिओ ववहारं छिंदिहिति, ताव दोवि अविसेसेण खाह पिवहत्ति,जीसे ण पुत्तोसा चिंतेइ- एत्तिओताव कालो लद्धो, पच्छा न याणामो किं भविस्सइत्ति पडिस्सुयं, देवीए णायंण एसा पुत्तमायत्ति, देवीए उप्पत्तिया॥ इच्छाए- एगो भत्तारो मओ, वडिप्पउत्तं न उग्गमइ, तीए पतिमित्तो भणिओउग्गमेहि, सो भणइ-जइ मम विभागं देहि, तीए भणियं-जं इच्छसि तं मम भागं देज्जासि, तेण उग्गमेउंतीसे तुच्छयं देइ, सा नेच्छइ, ववहारो, आणावियं, दो पुंजा कया, कयरंतुमंइच्छसि?, महंतंरासिं भणइ, भणिओ- एयं चेव देहित्ति, दवाविओ, कारणियाणमुप्पत्तिया॥ सयसहस्से- एगो परिवायओ, तस्स सयसहस्सो खोरो, सो भणइ-जो ममं अपुव्वं सुणावेइ तस्स। एयं देमि, तत्थ सिद्धपुत्तेण सुयं, तेण भण्णइ-तुज्झ पिया मज्झ पिउणो धारेइ अणूणयं सयसहस्सं ।जइ सुयपुव्वं दिजउ अह छगण (गोमय) पिण्डान् नद्यां क्षेप्स्यामि तान् आददीध्वम्, तेन गोलका द्रव्येण समं वालिताः, एषोऽस्माकं विधिरिति तिथिपर्वसु तैर्दारकैः समं नद्यां क्षिपति, एवं निर्वाह्य नष्टः, एतस्यौत्पत्तिकी बुद्धिः / / अर्थशास्त्रे- एकः पुत्र द्वे सपत्न्यौ, व्यवहारो न छिद्यते, देव्या भणितं- मम पुत्रो भविष्यति स एतस्याशोकपादपस्याधस्तात्स्थितो 8व्यवहारं छेत्स्यति, तावडे अप्यविशेषेण खादतं पिबतमिति, यस्या न पुत्रः सा चिन्तयति- एतावान् तावत् कालो लब्धः, पश्चान्न जाने किं भविष्यतीति प्रतिश्रुतम्, देव्या 8 ज्ञात- नैषा पुत्रमातेति, देव्या औत्पत्तिकी / इच्छायां- एको भर्ता मृतः, वृद्धिप्रयुक्तं नागच्छति, तया पतिमित्रं भणितं- उद्गाहय, स भणति- यदि मह्यं विभागं ददासि, तया भणित- यदिच्छसि तं मह्यं भागं दद्याः, तेनोद्गाह्य तस्मै तुच्छ दीयते,सा नेच्छति, व्यवहारः, आनायितम्, द्वौ पुजौ कृतौ, कतरं त्वमिच्छसि?, महान्तं राशि भणति, भणितः-एनमेव देहीति, दापितः, कारणिकानामौत्पत्तिकी॥ शतसहस्र- एकः परिभ्रष्टः, तस्य शतसाहसिक खउरकम्, स भणति- यो मह्यमपूर्वं श्रावयति तस्मै एतद् ददामि, तत्र सिद्धपुत्रेण श्रुतम्, तेन भण्यते-'तव पिता मम पितुर्धारयत्यनूनं शतसहस्रम् / यदि श्रुतपूर्वं ददात्वथ . 940-942 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 744 // ण सुयं खोरगं देहि॥१॥ जिओ, सिद्धपुत्तस्स उप्पत्तियत्ति गाथात्रयार्थः॥ उक्तौत्पत्तिकी, अधुना वैनयिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाह नि०-भरनित्थरणसमत्था तिवग्गसुत्तत्थगहिअपेआला / उभओ लोगफलवई विणयसमुत्था हवइ बुद्धी॥९४३॥ इहातिगुरु कार्यं दुर्निर्वहत्वाद्भर इव भरः, तन्निस्तरणे समर्था भरनिस्तरणसमर्था, त्रयो वर्गाः त्रिवर्गमिति लोकरूढेर्धर्मार्थकामाः, तदर्जनपरोपायप्रतिपादननिबन्धनं सूत्रं तदन्वाख्यानं तदर्थः पेयालं- प्रमाणं सारः, त्रिवर्गसूत्रार्थयोर्गृहीतं प्रमाणसारोयया सा तथाविधा, अथवा त्रिवर्ग:-त्रैलोक्यम् ॥आह-नन्द्यध्ययनेऽश्रुतनिसृताऽऽभिनिबोधिकाधिकारे औत्पत्तिक्यादिबुद्धिचतुष्टयोपन्यासः, त्रिवर्गसूत्रार्थगृहीतसारत्वे च सत्यश्रुतनिःसृतत्वमुक्तं विरुध्यत इति, न हि श्रुताभ्यासमन्तरेण त्रिवर्गसूत्रार्थगृहीतसारत्वं सम्भवति, अत्रोच्यते, इह प्रायोवृत्तिमङ्गीकृत्याश्रुतनिसृतत्वमुक्तम्, अतः स्वल्पश्रुतनिसृतभावेऽप्यदोष इति / उभयलोकफलवती ऐहिकामुष्मिकफलवती विनयसमुत्था विनयोद्भवा भवति बुद्धिरिति गाथार्थः / अस्या एव विनेयजनानुग्रहार्थमुदाहरणैः स्वरूपमुपदर्शयन्नाह नि०-निमित्ते१ अत्थसत्थे 2 अलेहे 3 गणिए अ४ कूव 5 अस्से अ६।गद्दह 7 लक्खण 8 गंठी 9 अगए 10 गणिआय रहिओ अ११॥९४४॥ नि०-सीआ साडी दीहं च तणं अवसव्वयं च कुंचस्स 12 // निव्वोदए अ१३ गोणे घोडगपडणंच रुक्खाओ 14 // 945 // गाथाद्वयार्थः कथानकेभ्य एवावसयः, तानि चामूनि-तत्थ निमित्तेत्ति, एगस्स सिद्धपुत्तस्स दो सीसगा निमित्तं सिक्खिया, न श्रुतपूर्वं खोरकं ददातु // 1 // जितः, सिद्धपुत्रस्यौत्पत्तिकीति // ॐ तत्र निमित्तमिति- एकस्य सिद्धपुत्रस्य द्वौ शिष्यौ निमित्तं शिक्षितौ, 2 नमस्कार व्याख्या, नियुक्तिः 943-945 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। Mxx Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 745 // अन्नया तणकट्ठस्स वचंति, तेहिं हत्थिपाया दिट्ठा, एगो भणइ- हत्थिणियाए पाया, कहं?, काइएण, सा य हत्थिणी 0.5 काणा,कहं?, एगपासेण तणाईखाइयाई,तेण काइएणेवणायं जहा इत्थी पुरिसोय विलग्गाणि,साय गुव्विणित्ति, कहं?, नमस्कार व्याख्या, हत्थाणि थंभेत्ता उट्ठिया, दारगो से भविस्सइ, जेण दक्खिणो पाओ गरुओ, रत्तपोत्ता, जेण रत्ता दसिया रुक्खे लग्गा॥ | नियुक्तिः णईतीरे एगाए वुड्डीए पुत्तो पविसियओ, तस्सागमणं पुच्छिया, तीसे य घडओ भिन्नो, तत्थेगो भणइ- 'तज्जाएण य तज्जायं 944-945 सिलोगो मओत्ति परिणामेइ, बितिओ भणइ- जाहि वुड्डे! सो घरे आगओ, सा गया, दिट्ठो पुव्वागओ, जुवलगं रूवगे यह बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: गहाय आगया, सक्कारिओ, बितिओ आपुच्छइ- सब्भावं मम न कहेसि, तेण पुच्छिया, तेहिं जहाभूयं परिकहियं, एगो औत्पत्तिभणइ- विवत्ती मरणं, एगो भूमीओ उट्ठिओ सो भूमीए चेव मिलिओ, एवं सोविदारओ, भणियं च-'तज्जाएण य तज्जायं क्यादिभेदाः, लक्षणानि सिलोगो, गुरुणा भणियं- को मम दोसो?, ण तुमं सम्मं परिणामेसि, एगस्स वेणइगी बुद्धी॥ अत्थसत्थे- कप्पओ दृष्टान्ताश्च। दहिकुंडगउच्छुकलावओ य, एयस्स वेणइगी। लेहे जहा- अट्ठारसलिविजाणगो, एवं गणिएवि। अण्णे भणंति- कुमारा। B अन्यदा तृणकाष्ठाय व्रजतः, ताभ्यां हस्तिपादाः एको दृष्टा,भणति- हस्तिन्याः, पादाः कथं?, कायिक्या, सा च हस्तिनी काणा, कथं?, एकपार्श्वेन तृणानि खादितानि, तेन कायिक्यैव ज्ञातं यथा स्त्री पुरुषश्च विलग्नौ, सा च गुर्विणीति, कथं?, हस्तौ स्तम्भयित्वोत्थिता, दारकस्तस्या भविष्यति, तेन दक्षिणः पादो गुरुः, रक्तपोता, येन रक्ता दशा वृक्षे लग्ना / / नदीतीरे एकस्या वृद्धायाः पुत्रः प्रोषितः, तस्यागमनं पृष्टी, तस्याश्च घटो भिन्नः, तत्रैको भणति- तजातेन च तज्जातं (श्लोकः) मृत इति कथयति, द्वितीयो भणति- याहि वृद्धे! स गृहे आगतः, सा गता, दृष्टः पूर्वागतः, युग्मं रूप्यकांश्च गृहीत्वाऽऽगता, सत्कारितः, द्वितीय आपृच्छति- सद्भावं मह्यं न कथयसि, तेन पृष्टी, ताभ्यां यथाभूतं परिकथितम्, एको भणति- व्यापत्तिमरणम्, एको भूमेरुत्थितः स भूमावेव मिलितः, एवं सोऽपि दारकः, भणितं च- 'तज्जातेन 8 च तज्जातं' श्लोकः, गुरुणा भणितं- को मम दोषः?, न त्वं सम्यक् परिणमयसि, एकस्य वैनयिकी बुद्धिः // अर्थशास्त्रे- कल्पकः दधिभाजनमिक्षुकलापकश्च, एतस्य वैनयिकी। लेखे यथाऽष्टादशलिपिविज्ञायकः, एवं गणितेऽपि, अन्ये भणन्ति- राजकुमारा * कहेइ / // 74 Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 746 // वट्टेहिं रमन्ता अक्खराणि सिक्खावियागणियंच, एसाऽवेयस्सवेणइगी। कूवे-खायजाणएण भणियं जहा- एड्रे पाणियंति, तेहिं खयं, तं वोलीणं, तस्स कहियं, पासे आहणहत्ति भणिया, घोसगसद्देणं जलमुद्धाइयं, एयस्स वेणइगी। आसो- नमस्कार व्याख्या, असवाणियगा बारवइंगया,सव्वे कुमारा थुल्ले वड्डे य गेण्हंति,वासुदेवेण दुब्बलओलक्खणजुत्तोजो सोगहिओ, कजनिव्वाही नियुक्तिः अणगेआसावहो य जाओ, वासुदेवस्स वेणइगी। गद्दभे- राया तरुणप्पिओ, सो ओधाइओ, अडवीए तिसाए पीडिओ 944-945 बुद्धिसिद्धखंधारो, थेरं पुच्छइ, घोसावियं, एगेण पिइभत्तेणाणीओ, तेण कहियं- गद्दभाणं उस्सिंघणा, तस्स सिरापासणं, अन्ने लक्षणम्: भणंति-उस्सिंघणाए चेव जलासयगमणं, थेरस्सवेणइगी॥लक्खणे-पारसविसए आसरक्खओ, धीयाए तस्स समं संसग्गी, औत्पत्ति क्यादिभेदाः, तीए भणिओ-वीसत्थाणं घोडाणं चम्मं पहाणाण भरेऊण रुक्खाओ मुयाहि, तत्थ जो ण उत्तस्सइ तं लएहि, पडहयं चल लक्षणानि वाएहि, बुज्झावेहि य खक्खरएणं, सो वेयणकाले भणइ-मम दो देहि, अमुगं 2 च, तेण भणिओ- सव्वे गेण्हाहि, किं ते एएहिं, सोनेच्छइ, भज्जाए कहियं-धीया दिजउ, भज्जा से नेच्छइ, सो तीसे वड्डइ, दारयं कहे (1) इ, लक्खणजुत्तेण कुटुंबं वर्तुलै रममाणा अक्षराणि शिक्षिताः गणितं च, एषाऽप्येतस्य वैनयिकी। कूपे- खातज्ञायकेन भणितं- यथेयडूरे पानीयमिति, तैः खातम्, तद्व्यतिक्रान्तम्, तस्य कथितम्, पार्श्वे आखनतेति भणिताः, घोषकशब्देन जलमुद्धावितम्, एतस्य वैनयिकी। अश्वः- अश्ववणिजो द्वारिकां गताः, सर्वे कुमाराः स्थूलान् बृहतश्च गृह्णन्ति, वासुदेवेन दुर्बलो लक्षणयुक्तो यः स गृहीतः, कार्यनिर्वाही अनेकाश्वावहश्च जातः, वासुदेवस्य वैनयिकी। गदर्भ:- राजा तरुणप्रियः सोऽवधावितः-, अटव्यां तृषा पीडितः स्कन्धावारः, स्थविरं पृच्छति, घोषितम्, एकेन पितृभक्तेनानीतः, तेन कथितं- गर्दभाणामुद्घाणम्, तस्य शिरादर्शनम्, अन्ये भणन्ति- उद्घाणेनैव जलाशयगमनम्, स्थविरस्य वैनयिकी। लक्षणे- पारसविषये अश्वरक्षकः, दुहितैकेन समं संसृष्टा, तया भणितः- विश्वस्तानां घोटकानां चर्म पाषाणैर्भूत्वा वृक्षात्मुञ्च,तत्र यो नोत्रस्यति तं लायाः, पटहं च वादय, बोधय च खर्खरकेण, स वेतनकाले भणति- मम द्वौ देहि, अमुकममुकं च, तेन भणित:- सर्वान् गृहाण, किं ते आभ्यां?, स नेच्छति, भार्यायै कथितं- दुहिता दीयताम्, भार्या तस्य नेच्छति, स तया सह कलहयति, दारकं कथय (रो) ति, लक्षणयुक्तेन कुटुम्ब - दृष्टान्ताचा // 746 // Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 747 // परिवड्डइत्ति // जहा एगस्स माउलगेण धीया दिन्ना, कम्मं न करेइ, भज्जाए चोदिओ दिवे दिवे अडवीओ रित्तहत्थो एइ, छठे मासे लद्धं कटुंकुलओकओ, सयसहस्सेण सेट्ठिणालइओ, अक्खयाणिमित्तं, आससामिस्सवेणइगी। गंठिंमि-पाडलिपुत्ते नमस्कार व्याख्या, मुरुंडोराया, पालित्ता आयरिया,तत्थ जाणएहिं इमाणि विसज्जियाणि-सुत्तं मोहिययं लट्ठी समा समुग्गकोत्ति, केणविण नियुक्तिः णायाणि, पालित्तायरिया सद्दाविया, तुब्भे जाणह भगवंति?, बाढं जाणामि, सुत्तं उण्होदए छूढं मयणं विरायं दिट्ठाणि 944-945 बुद्धिसिद्धअग्गग्गाणि, दंडओ पाणिए छूढो, मूलं गुरुयं, समुग्गओ जउणा घोलिओ उण्होदए कडिओ उग्घाडिओ य, तेण विय लक्षणम् ओट्टियं सयलगं राइल्लेऊण रयणाणि छूढाणि, तेण सीवणीए सीविऊण विसज्जियं अब्भिदेत्ता निप्फेडेह, ण सक्कियं, औत्पत्तिपादलित्तयस्स वेणइगी॥अगए- परबलंणयरं रोहेउ एइत्ति रायाए पाणीयाणि विणासेयव्वाणित्ति विसकरो पाडिओ, पुंजा क्यादिभेदाः, लक्षणानि कया, वेज्जोजवमेत्तंगहाय आगओ, राया रुट्ठो, वेजो भणइ-सयसहस्सवेधी, कह?, खीणाऊ हत्थी आणीओ, पुंछवालो दृष्टान्ताश्च। उप्पाडिओ, तेणंचेव वालेणंतत्थ विसं दिण्णं, विवण्णं करियं तंचरंतंदीसइ, एस सव्वोवि विसं, जोवि एवं खायइ सोविल परिवर्धत इति / एकस्य मातुलकेन दुहिता दत्ता, कर्म न करोति, भार्यया चोदितो दिवसे दिवसेऽटवीतो रिक्तहस्त आयाति, षष्ठे मासे लब्धं काष्ठं कूलतः (कुडवः) कृतः, शतसहस्रेण श्रेष्ठिना गृहीतः अक्षततानिमित्तम्, अश्वस्वामिनो वैनयिकी। ग्रन्थौ- पाटलीपुत्रे मुरुण्डो राजा, पादलिप्ता आचार्याः, तत्र ज्ञातृभिरिमानि प्रेषितानि-8 सूत्रं मोहितकं यष्टिः समः समुद्रक इति, केनापि न ज्ञातानि, पादलिप्ताचार्याः शब्दिताः, यूयं जानीथ भगवन्निति?, बाढं जानामीति, सूत्रमुष्णोदके क्षिप्तं मदनं विगत दृष्टान्यग्राग्राणि, दण्डः पानीये क्षिप्तः, मूलं गुरु, समुद्गको जतुना वेष्टित उष्णोदके क्षिप्त उद्घाटितश्च, तेनापि औष्ट्रिकं शकलं रालालिप्तं (संधित) कृत्वा रत्नानि 8 क्षिप्तानि, तेन सीवन्या सीवित्वा विसृष्टं अभित्त्वा निष्काशयत, नशकितम्, पादलिप्तस्य वैनयिकी। अगदः- परबलं नगरं रो मायातीति राज्ञा पानीयानि विनाशयितव्यानीति // 747 // विषकर: पातितः, पुञ्जाः कृताः, वैद्यो यवमात्रं गृहीत्वाऽऽगतः, राजा रुष्टः, वैद्यो भणति- शतसहस्रवेधि, कथं?, क्षीणायुर्हस्ती आनीतः, पुच्छवालः सविषीकृतः (उत्पाटितः), तेनैव वालेन तत्र विषं दत्तम्, विपन्नं कृत्वा तच्चरत् दृश्यते, एष सर्वोऽपि विषम्, योऽप्येनं खादति सोऽपि -* दोट्टियं / Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 748 // विसं, एयं सयसहस्सवेधी, अत्थि निवारणाविही?, बाढं अत्थि, तहेव अगओ दिन्नो, पसमितो जाइ, वेजस्स वेणइगी। किं बहुणा?, असारेण पडिवक्खदरिसणेण य आयोवायकुसलत्तदंसणत्ति // रहिओ गणिया य एवं चेव, पाडलिपुत्ते दो ब्लू गणियाओ-कोसा उवकोसा य, कोसाए समंथूलभद्दसामी अच्छइओ आसि पव्वइओ, जं वरिसारत्तो तत्थेव कओ तओ नियुक्ति: साविया जाया, पच्चक्खाइ अबंभस्स अण्णत्थ रायणिओगेण, रहिएण आराहिओ, सा दिण्णा, थूलभद्दसामिणो अभिक्खणं |944-945 बुद्धिसिद्ध२ गुणग्गहणं करेइ, न तहा तं उवयरइ, सो तीए अप्पणो विन्नाणं दरिसेउकामो असोगवणियाए णेइ, भूमीगएण अंबपिंडी लक्षणम्: तोडिया, कंडपोंखे अण्णोण्णं लायंतेण हत्थब्भासं आणेत्ता अद्धचंदेण छिन्ना गहिया य, तहावि ण तूसइ, भणइ-किं औत्पत्ति क्यादिभेदाः, सिक्खियस्स दुक्करं?, सा भणइ-पिच्छ ममंति सिद्धत्थयरासिंमि णच्चिया सूईण अग्गयंमि य कणियारकुसुमपोइयासु य, लक्षणानि सो आउट्टो, सा भणइ-'न दुक्करं छोडिय अंबपिंडी, ण दुक्करं सिक्खिउ नच्चियाए। तं दुक्करं तं च महाणुभावं, जं सो मुणी दृष्टान्ताश्च। पमदवणंमि वुच्छो॥१॥' तओ तस्स संतिगो वुत्तंतो सिट्ठो, पच्छा उवसंतोरहिओ, दोण्हवि वेणइगी॥सीया साडी दीहं चल विषम्, एतत् शतसहस्रवेधि, अस्ति निवारणाविधिः?, बाढमस्ति, तथैवागदो दत्तः, प्रशामयन् याति, वैद्यस्य वैनयिकी। यत् किं बहुना?, असारेण प्रतिपक्षदर्शनेन . च आयोपायकुशलदर्शनमिति / / रथिकः गणिका चैकमेव, पाटलीपुत्रे द्वे गणिके- काशोपकोशा च, कोशया समं स्थूलभद्रस्वामी स्थित आसीत् प्रव्रजितः, यद् 8 ॐ वर्षारात्रस्तत्रैव कृतःततः श्राविका जाता, प्रत्याख्याति अब्रह्मणः अन्यत्र राजनियोगात्, रथिकेन राजाऽऽराद्धः, सा दत्ता, स्थूलभद्रस्वामिनोऽभीक्ष्णमभीक्ष्णं गुणग्रहणं करोति, न तथा तमुपचरति, स तस्यै आत्मनो विज्ञानं दर्शयितुकामोऽशोकवनिकायां नयति, भूमिगतेनाम्रपिण्डी त्रोटिता, शरपुङ्खान् अन्योऽन्यं लाता हस्ताभ्या-8 समानीयार्धचन्द्रेण छिन्ना गृहीता च, तथापि न तुष्यति, भणति- किं शिक्षितस्य दुष्करं?, सा भणति- पश्य ममेति सिद्धार्थकराशौ नर्त्तिता सूचीनामग्रे च कर्णिकार-8 कुसुमप्रोतानां च, स आवर्जितः, सा भणति- न दुष्करमाम्रपिण्डित्रोटनम्, न दुष्करं शिक्षितस्य नर्तने (शिक्षितायां नृतौ)। तदुष्करं तच्च महानुभावम्, यत्स मुनिः प्रमदावने उषितः / / 1 / / ततस्तत्सत्को वृत्तान्तः शिष्टः, पश्चादुपशान्तो रथिकः, द्वयोरपि वैनयिकी / / शीता शाटी दीर्घ च - // 748 // Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 749 // तणं कोंचयस्स अवसव्वयं एक चेव, रायपुत्ता आयरिएण सिक्खाविया, दव्वलोभी य सोरायाणओ तं मारेउमिच्छइ, ते दारगा। चिंतेति- एएण अम्हं विजा दिण्णा, उवाएण नित्थारेमो, जाहे सो जेमओ एइ ताहे ण्हाणसाडियं मग्गइ, ते सुक्कियं भणंति-8 अहो सीया साडी, बारसंमुहं तणं देंति, भणंति- अहो दीहं तणं, पुव्वं कुंचएण पयाहिणीकज्जइ, तद्दिवसं अपयाहिणीकओ, नियुक्तिः परिगयं जहा विरत्ताणि, पंथो दीहो सीयाणं ममं काउंमग्गइ, नट्ठो, दोण्हवि वेणइगी॥ निव्वोदए- वाणियगभज्जा चिरपउत्थे 944-945 बुद्धिसिद्धपइम्मि दासीए सब्भावं कहेइ- पाहुणयं आणेहित्ति भणिया, तीए पाहुणओ आणीओ, आवस्सयं च से कारियं, रत्ति लक्षणम्: पवेसिओ, तिसाइओ निव्वोदयं दिन्नं, मओ, देउलियाए उज्झिओ, ण्हाविया पुच्छिया, केण कारियं?, दासीए, सा पहया, औत्पत्ति क्यादिभेदाः, कहियं, वाणिगिणी पुच्छिया, साहइ सम्भावं, पलोइयं, तयाविसो घोणसोत्ति दिट्ठो य, णयरमयहराणं वेणइगी। गोणे लक्षणानि घोडगपडणं च रुक्खाओ एक्वं, एगो अकयपुण्णो जंजं करेइ तं तं से विवज्जइ, मित्तस्स जाइतएहिं बइल्लेहिं हलं वाहेइ, वियाले आणिया, वाडे छुढा, सो जेमेइ, मित्तो सोइ, लज्जाए ण दुक्को, तेणवि दिट्ठा, ते णिप्फिडिया वाडाओ हरिया, गहिओ, तृणं क्रौञ्चकस्यापसव्यमेकमेव, राजपुत्रा आचार्येण शिक्षिताः, द्रव्यलोभी च स राजा तं मारयितुमिच्छति, ते दारकाश्चिन्तयन्ति- एतेनास्माकं विद्या दत्ता, उपायेन . निस्तारयामः, यदा स जेमितुमायाति तदा स्नानशाटीं मार्गयति, ते शुष्का भणन्ति अहो शीता शाटी, द्वारसंमुखं तृणं ददति, भणन्ति- अहो दीर्घ तृणम्, पूर्व क्रौन प्रदक्षिणीक्रियते, तद्दिवसमप्रदक्षिणीकृतः, परिगतं यथा विरक्तानि, पन्था दीर्घः शीतत्राणं (गमनं) मम कर्तुं मार्गयति, नष्टः, द्वयोरपि वैनयिकी। नीबोदके- वणिग्भार्या : चिरप्रोषिते पत्यौ दास्यै सद्भावं कथयति- प्राघूर्णकमानयेति भणिता, तया प्राघूर्णक आनीतः, भद्रं च तस्य कारितम्, रात्री प्रवेशितः, तृषितो नीबोदकं दत्तम्, मृतः, देवकुलिकायामुज्झितः, नापिताः पृष्टाः, केन कारितं?,दास्या, सा प्रहता, कथितम्, वणिग्जाया पृष्टा, कथयति सद्भावम्, प्रलोकितम्, त्वग्विषः सर्प इति दृष्टश्च,8 8नगरमहत्तराणां वैनयिकी। गौः घोटकपतनं वृक्षात् चैकमेव, एकोऽकृतपुण्यो यद्यत्करोति तत्तत्तस्य विपद्यते, मित्रस्य याचिताभ्यां बलीवाभ्यां हलं वाहयति, विकाले आनीती, वाटके त्यक्ती, स जेमति, मित्रं स्वपिति, लज्जया न समीपमागतः, तेनापि दृष्टौ, तौ निष्काशितौ वाटकाद् हृतौ, *मित्तो सो लज्जाए णवि दिह्रो (प्र०)। दृष्टान्ताश्च। // 742 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ व्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 750 // देहित्ति राउलं निजइ / पडिपंथेणं घोडएणं एइ पुरिसो, सो तेण पाडिओ आसएण, पलायंतो तेण भणिओ- आहणहत्ति, मम्मे आहओ, मओ, तेणवि लइओ, वियाले णयरिबाहिरियाए वुत्था, तत्थ लोमंथिया सुत्ता, इमेवि तहिं चेव, सो चिंतेइ- नमस्कारजावज्जीवबंधणो कीरिस्सामि, वरं मे अप्पा उब्बंधो, सुत्तेसु दंडिखंडेण तंमि वडरुक्खे अप्पाणं उक्कलंबेइ, सा दुब्बला, नियुक्तिः 946 तुट्टा, पडिएण लोमंथियमयहरओ मारिओ, तेहिवि गहिओ, करणं णीओ, तीहिवि कहियं जहावुत्तं, सो पुच्छिओ भणइ- बुद्धिसिद्धआम, कुमारामच्चो भणइ- एसो बलद्दे देउ तुब्भं पुण अक्खीणि ओक्खमंतु, एसो आसं देउ, तुज्झ जीहा उप्पाडिज्जइ, एसो लक्षणम्: औत्पत्तिहेट्ठा ठाउ तुब्भं एगो उवज्झाओ उक्कलंबिजउ, णिप्पडिभोत्ति काउं मंतिणा मुक्को, मंतिस्स वेणइगित्ति गाथाद्वयार्थः / उक्ता क्यादिभेदाः, वैनयिकी, साम्प्रतं कर्मजाया बुद्धेर्लक्षणं प्रतिपादयन्नाह लक्षणानि दृष्टान्ताव। नि०- उवओगदिट्ठसारा कम्मपसंगपरिघोलणविसाला / साहुक्कारफलवई कम्मसमुत्था हवइ बुद्धी॥९४६ // उपयोजनमुपयोगः- विवक्षिते कर्मणि मनसोऽभिनिवेशः सार:- तस्यैव कर्मणः परमार्थः उपयोगेन दृष्टः सारो ययेति समासः अभिनिवेशोपलब्धकर्मपरमार्थेत्यर्थः, कर्मणि प्रसङ्गः- अभ्यासः परिघोलन- विचारः कर्मप्रसङ्गपरिघोलनाभ्यां विशाला कर्मप्रसङ्गपरिघोलनविशाला अभ्यासविचारविस्तीर्णेति भावार्थः, साधुकृतं- सुष्ठुकृतमिति विद्वद्भ्यः प्रशंसा - गृहीतः, देहीति राजकुलं नीयते। प्रतिपथेन घोटकेनैति पुरुषः, स तेन पातितः अश्वेन, पलायमानः तेन भणित- आजहीति, मर्मण्याहतः, मृतः, तेनापि लगितः (सोऽपि लग्नः), विकाले नगरीबाहिरिकायामुषिताः, तत्र मल्लाः सुप्ताः, इमेऽपि तत्रैव, स चिन्तयति- यावज्जीवबन्धनः कारयिष्ये, वरं ममात्मोद्वद्धः, सुप्तेषु दण्डीखण्डेन तस्मिन्वटवृक्षे आत्मानमवलम्बयति, सा दुर्बला, त्रुटिता, पतितेन मल्लमहत्तरको मारितः, तैरपि गृहीतः, करणं नीतः, त्रिभिरपि कथितं यथावृत्तम्, स पृष्टो भणति-8 ओम्, कुमारामात्यो भणति-एष बलीवर्दी ददाति त्वं पुनरक्षिणी निष्काशय, एषोऽश्वं ददातु, तव जिह्वोत्पाट्यते, एषोऽधस्तात्तिष्ठतु युष्माकमेक उपाध्यायोऽवलम्बयतु, निष्प्रतिभ इतिकृत्वा मन्त्रिणा मोचितः, मन्त्रिणो वैनयिकी। // 750 // Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 751 // साधुकारस्तेन फलवतीति समासः, साधुकारेण वा शेषमपि फलं यस्याः सा तथा, कर्मसमुत्था कर्मोद्भवा भवति बुद्धिरिति गाथार्थः / अस्या अपि विनेयवर्गानुकम्पयोदाहरणैः स्वरूपमुपदर्शयन्नाह नि०- हेरन्निए 1 करिसए २कोलिअ 3 डोवे अ४ मुत्ति 5 घय 6 पवए७। तुन्नाग 8 वडई ९पूइए अ१० घड 11 चित्तकारे अ१२ / // 947 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 947 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताक्ष। हेरण्णिओ अभिक्खजोएण अंधकारेवि रूवयं जाणइ हत्थामोसेणं, करिसओ अभिक्खजोएण जाणइ फलनिप्फत्तिं, तत्थ उदाहरणं- एगेण चोरेण खत्तं पउमाकारं खयं, सो जणवायं निसामेइ, करिसओ भणइ- किं सिक्खियस्स दुक्कर?, चोरेण सुयं, पुच्छिओ गंतूण, छुरियं अंच्छिऊण मारेमि, तेण पडयं पत्थरेत्ता वीहियाण मुट्ठी भरित्ता किं परंमुहा पडतु उरंमुहा पासेल्लिया(वा)?, तहेव कयं, तुट्ठो। कोलिओ मुट्ठिणा गहाय तंतू जाणइ- एत्तिएहिं वा कंडएहिं बुज्झइत्ति / डोए वड्डइ जाणइ एत्तियं माई।मोत्तियं आइण्णंतो आगासे उक्खिवित्ता तहा णिक्खिवइ जहा कोलवाले पडइ घये घयविक्किणओ सगडे संतओजइ रुच्चइ कुंडियानालए छुभइ पिवयो आगासे ठियाइंको(क)रणाणि करेइ / तुण्णाओ पुव्विं थुल्लाणि पच्छा | 0 सुवर्णकारोऽभीक्ष्णयोगेनान्धकारेऽपि रूप्यकं जानाति हस्तामर्शन, कर्षकोऽभीक्ष्णयोगेन जानाति फलनिष्पत्तिम्, तत्रोदाहरणं- एकेन चौरेण खात्रं पद्माकार खातम्, स जनवाद निशामयति, कर्षको भणति- किं शिक्षितस्य दुष्करं?, चौरेण श्रुतम्, पृष्टो गत्वा, क्षुरिकामाकृष्य मारयामि, तेन पटं प्रस्तीर्य व्रीहीणां मुष्टिं भृत्वा किं पराङ्मुखाः पतन्तु अर्वाङ्मुखाः पार्श्वगा(वा?), तथैव कृतम्, तुष्टः। कोलिको मुष्टिना गृहीत्वा तन्तून जानाति- इयद्भिर्वा कण्डकैरूयते इति / डोवे (कुण्डिकायां) वर्धकिर्जानातीयन्माति / मौक्तिकानि प्रोतयन् आकाशे उत्क्षिप्य तथा निक्षिपति यथा कोलवाले (दवरके) पतति / घृते घृतविक्रायकशकटे सन् यदि रोचते कुण्डिकानालके क्षिपति / प्लवक आकाशे स्थितानि(तः) करणानि करोति / तन्तुवायः पूर्वं स्थूलान् पश्चाद्यथा अच्छिंदिऊण। आणतो।* कोलवाडे। * घरे पवओ। चूल्लाणि। // 751 // Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 752 // जहा ण णज्जइ सूइए तइयं गेण्हइ जहा समप्पड़ जहा सामिसंतगं तं दूसंधियारेण कारियं / वड्डई- अमवेऊण देवउलरहाणं पमाणंजाणइ / घडकारोपमाणेण मट्टियं गेण्हइ, भाणस्सविपमाणं अमिणित्ता करे। पूविओऽविपुणो पलप्पमाणममवेऊण नमस्कार व्याख्या, करेइ / चित्तकरोवि अमवेऊणवि पमाणजुत्तं करेइ, ततियं वा वन्नयं करेइ जत्तिएणं समप्पड़ / सव्वेसिं कम्मजत्ति गाथार्थः॥ नियुक्ति: 948 उक्ता कर्मजा, साम्प्रतं पारिणामिक्या लक्षणं प्रतिपादयन्नाह बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: नि०- अणुमाणहेउदिटुंतसाहिया वयविवागपरिणामा। हिअनिस्सेअसफलवई बुद्धी परिणामिआनाम / / 948 // औत्पत्तिअनुमानहेतुदृष्टान्तैः साध्यमर्थं साधयतीति अनुमानहेतुदृष्टान्तसाधिका, इह लिङ्गात् ज्ञानमनुमानंस्वार्थमित्यर्थः, तत्प्रति- क्यादिभेदाः, पादकं वचो हेतुः परार्थमित्यर्थः, अथवा ज्ञापकमनुमानं कारको हेतुः, दृष्टमर्थमन्तं नयतीति दृष्टान्तः / आह- अनुमानग्रहणा लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। देव दृष्टान्तस्य गतत्वादलमुपन्यासेन, न, अनुमानस्य तत्त्वत एकलक्षणत्वात्, उक्तं च- अन्यथाऽनुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किं?। नान्यथाऽनुपपन्नत्वं, यत्र तत्र त्रयेण किं?॥१॥इत्यादि / साध्योपमाभूतस्तु दृष्टान्तः, उक्तंच- यतः साध्यस्योपमाभूतः, स] दृष्टान्त इति कथ्यते कालकृतो देहावस्थाविशेषो वय इत्युच्यते, तद्विपाके परिणामः- पुष्टता यस्याः सा तथाविधा, हितं-8 अभ्युदयस्तत्कारणं वा, निःश्रेयसं-मोक्षस्तन्निबन्धनं वा हितनिःश्रेयसाभ्यां फलवती हितनिःश्रेयसफलवती बुद्धिः पारिणामिकी नामेति गाथार्थः / / अस्या अपि शिष्यगणहितायोदाहरणैः स्वरूपं दर्शयन्नाह न ज्ञायते सूच्या तावद्गृह्णाति यथा (यावता) समाप्यते यथा स्वामिसत्कं तद्रूष्यं अधिकारेण(तद्रूष्यसन्धिकारेण)कारितम्। वर्धकिः अमापयित्वा देवकुलरथानां // 752 // 8 प्रमाणं जानाति / घटकारः प्रमाणेन मृत्तिकां गृह्णाति, भाजनस्यापि प्रमाणममापयित्वा करोति / आपूपिकोऽपि पुनः पलप्रमाणममापयित्वा करोति। चित्रकारोऽपि अमापयित्वाऽपि प्रमाणयुक्तं करोति, तावन्तं वा वर्णकं करोति यावता समाप्यते। सर्वेषां कर्मजेति / 0 यः साध्य / - सामिसंगतं / Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वृत्तियुतम् भाग-२ श्रीआवश्यक नि०- अभए 1 सिट्टि 2 कुमारे 3 देवी 4 उदिओदए हवइ राया 5 / साहू अनंदिसेणे 6 धणदत्ते 6 सावग 8 अमच्चे 9 // 949 // नियुक्ति नि०-खवगे 10 अमच्चपुत्ते 11 चाणक्के 12 चेव थूलभद्दे अ१३। नासिक्कसुंदरी नंदे 14 वइरे 15 परिणामिआ बुद्धी / / 950 // भाष्यश्रीहारि० नि०-चलणाहय 16 आमंडे 17 मणी अ१८ सप्पे अ१९खग्गि 20 थूभिं 21 दे 22 // परिणामिअबुद्धीए एवमाई उदाहरणा॥९५१॥ आसामर्थः कथानकेभ्य एवावसेयः, तानि चामूनि-अभयस्स कहं परिणामिया बुद्धि?, जया पज्जोओरायगिहं ओरोहति प्रणयरं, पच्छा तेण पुव्वं निक्खित्ता खंधावारनिवेसजाणएणं, कहिए णट्ठो, एसा / अहवा जाहे गणियाए छलेण णीओ बद्धो जाव तोसिओ चत्तारि वरा, चिंतियं चऽणेण-मोयावेमि अप्पगं, वरो मग्गिओ- अग्गी अइमित्ति, मुक्को भणइ-अहं छलेण आणीओ, अहं तं दिवसओ पज्जोओ हीरइत्ति कंदंतं नेमि, गओ य रायगिह, दासो उम्मत्तओ, वाणियदारियाओ, गहिओ, रडतो हिओ, एवमाइयाओ बहुयाओ अभयस्स परिणामियाओ बुद्धीओ। सेट्ठित्ति, कट्ठो णाम सेट्ठी एगत्थ णयरे वसइ, तस्स वजा नाम भज्जा, तस्स नेच्चइल्लो देवसंमो णाम बंभणो, सेट्ठी दिसाजत्ताए गओ, भज्जा से तेण समं संपलग्गा, तस्स य घरे तिन्नि पक्खी-सुओ य मयणसलागा कुक्कुडगो यत्ति, सो ताणि उवणिक्खिवित्ता गओ, सोऽवि धिज्जाइओ रत्ती अईइ, P Oअभयस्य कथं पारिणामिकी बुद्धिः?, यदा प्रद्योतो राजगृहमवरुध्यते नगरम्, पश्चात्तेन पूर्वं निक्षिप्ताः (दीनाराः) स्कन्धावारज्ञायकेन कथिते नष्टः, एषा। अथवा यदा गणिकया छलेन नीतो बद्धो यावत्तोषितः चत्वारो वराः, चिन्तितं चानेन- मोचयामि आत्मानम्, वरा मार्गिताः- अग्नौ प्रविशामीति, मुक्तो भणति- अहं 8 छलेनानीतोऽहं त्वां दिवसे प्रद्योतो हियते इति क्रन्दन्तं नेष्यामि, गतश्च राजगृहम्, दास उन्मत्तो, वणिग्दारिकाः, गृहीतः, रटन् हतः, एवमादिका बढ्योऽभयस्य पारिणामिक्यो बुद्धयः / / श्रेष्ठीति- काष्ठो नाम श्रेष्ठी एकत्र नगरे वसति, तस्य वज्रा नाम भार्या, तस्य नैत्यिको देवशर्मा नाम ब्राह्मणः, श्रेष्ठी दिग्यात्रायै गतः, भार्या तस्य तेन समं संप्रलग्ना, तस्य च गृहे त्रयः पक्षिणः- शुकश्च मदनशलाका कुर्कुटकश्चेति, स तान् उपनिक्षिप्य गतः, सोऽपि धिग्जातीयो रात्रावायाति, ओरोहतियं। 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। // 753 // // 753 // Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 754 // मयणसलागा भणइ- को तायस्स न बीहेइ?, सुयओ वारेइ- जो अंबियाए दइओ अम्हंपि तायओ होइ, सा मयणा अणहियासीया धिज्जाइयं परिवसइ, मारिया तीए, सुयओण मारिओ। अण्णया साहू भिक्खस्स तं गिहं अइयया, कुक्कुडयं पेच्छिऊण एगोसाहू दिसालोयंकाऊण भणइ-जो एयस्स सीसंखाइ सोराया होइत्ति,तं किहवि तेणं धिज्जाइएणं अंतरिएण सुयं, तं भणइ- मारेहि खामि, सा भणइ- अन्नं आणिज्जइ, मा पुत्तभंडं संवट्टियं, निब्बंधे कए मारिओ जाव ण्हाउंगओ, ताव तीसे पुत्तो लेहसालाओ आगओ, तं च सिद्धं तम्मंसं, सो रोवइ, सीसं दिण्णं, सो आगओ, भाणए छूढं, सीसं मग्गइ भणइ- चेडस्स दिण्णं, सो रुट्ठो, एयस्स कज्जे मए माराविओ, जड़ परं एयस्स सीसं खाएज्जा तो राया होज्ज, कयं णिब्बंधे ववसिया, दासीय सुयं, तओचेव दारयंगहाय पलाया, अण्णंणयरंगयाणि, तत्थ अपुत्तोराया मओ, आसेण परिक्खिओ, सोराया जाओ। इओय कट्ठो आगओ, णिययघरं सडियपडियं पासइ, सा पुच्छिया,ण कहेइ, सुयएणं पंजरमुक्केण कहियं बंभणाइसंबन्धो सो तहेव, अलंसंसारववहारेणं, अहं एतीसे कएण किलेसमणुहवामि एसावि एवंविहत्ति पव्वइओ, इयराणि मदनशलाका भणति- कस्तातान्न बिभेति?, शुको वारयति, योऽम्बाया दयितोऽस्माकमपि (स) तातो भवति, सा मदनाऽनध्यासिनी धिग्जातीयं परिवासयति | (आक्रोशति), मारिता तया, शुको न मारितः / अन्यदा साधू भिक्षार्थं तद् गृहमतिगतो, कुर्कुटकं प्रेक्ष्यैकः साधुर्दिगालोकं कृत्वा भणति- य एतस्य शीर्षं खादति स राजा भवतीति, तत्कथमपि तेन धिम्जातीयेनान्तरितेन श्रुतम्, तां भणति- मारय खादामि, सा भणति- अन्य आनीयते, मा पुत्रभाण्डं संवर्तयतु, निर्बन्धे कृते मारितः यावत् स्नातुं गतः, तावत्तस्याः पुत्रो लेखशालाया आगतः, तच्च सिद्ध तन्मासम्, स रोदिति, शीर्ष दत्तम्, स आगतः, भाजने क्षिप्तम्, शीर्ष मार्गयति, भणति-चेटकाय दत्तम्, स रुष्टः एतस्यार्थाय मया मारितः, यदि परमेतस्य शीर्षं खादेयं तदा राजा भवेयम्, कृतं (मनसि) निर्बन्धे व्यवसिता (कर्तुं), दास्या श्रुतम्, तत एव दारकं गृहीत्वा पलायिता, अन्यन्नगरं गतौ, तत्रापुत्रो राजा मृतः, अश्वेन परीक्षितः (परिषिक्तः), स राजा जातः / इतश्च काष्ठ आगतः, निजकं गृहं शटितपतितं पश्यति, सा पृष्टा, न कथयति, शुकेन पञ्जरमुक्तेन व्याहृतः ब्राह्मणादिसंबन्धः स तथैवालं संसारव्यवहारेण, अहमेतस्याः कृते क्लेशमनुभवामि एषा त्वेवंविधेति प्रव्रजितः, इतरौ - व्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: | औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ तं चेव णयरं गयाणि जत्थ सो दारओ राया जाओ, साहूवि विहरंतो तत्थेव गओ, तीए पच्चभिन्नाओ, भिक्खाए समं सुवण्णं दिण्णं, कूवियं, गहिओ, रायाए मूलं णीओ, धावीए णाओ, ताणि निव्विसयाणि आणत्ताणि, पिया भोगेहिं निमंतिओ, नेच्छइ,राया सड्डो कओ, वरिसारत्ते पुण्णे वयंतस्स अकिरियाणिमित्तं धिज्जाइएहिंदुवक्खरियाए उवट्ठविआ, परिभट्ठियारूवं कयं, सा गुठ्विणीया अणुव्वयइ, तीए गहिओ,मा पवयणस्स उड्डाहो होउत्ति भणइ-जइमए तो जोणीएणीउ अहण मए ता पोट्टं भिदित्ता णीउ, एवं भणिए भिन्नं पोट्टे, मया, वन्नो य जाओ, सेट्ठिस्स पारिणामिगी इयं,जीए वा पव्वइओत्ति ॥कुमारोखुड्डगकुमारो, सो जहा जोगसंगहेहिं, तस्सवि परिणामिगी। देवी-पुप्फभद्दे णयरे पुप्फसेणो राया पुप्फवई देवी, तीसे दो पुत्तभंडाणि-पुप्फचूलो पुप्फचूला य, ताणि अणुरत्ताणि भोगे भुंजंति, देवी पव्वइया, देवलोगे देवो उववण्णो, सो चिंतेइ जइ एयाणि एवं मरंति तो नरयतिरिएसु उववजिहिंति सुविणए सो तीसे नेरइए दरिसेइ, सा भीया पुच्छइ पासंडिणो, ते न याणंति, अन्नियपुत्ता तत्थ आयरिया, ते सद्दाविया, ताहे सुत्तं कटुंति, सा भणइ- किं तुम्हेहिवि सुविणओ दिट्ठो?, सो अपि तदेव नगरं गतौ यत्र स दारको राजा जातः, साधुरपि विहरन् तत्रैव गतः, तया प्रत्यभिज्ञातः, भिक्षया समं स्वर्णं दत्तम्, कूजितम्, गृहीतः, राज्ञो मूलं नीतः, धात्र्या ज्ञातः, तौ निर्विषयावाज्ञप्तौ, पिता भोगैर्निमन्त्रितः, नेच्छति, राजा श्राद्धः कृतः, वर्षारात्रे पूर्णे व्रजतोऽक्रिया (ऽवर्ण) निमित्तं धिग्जातीयैद्यक्षरिका उपस्थापिता, परिभ्रष्टाया रूपं कृतम्, सा गुर्विणी अनुव्रजति, तया गृहीतः, मा प्रवचनस्योड्डाहो भूदिति भणति- यदि मया तदा योन्या निर्यातु अथ न मया तदोदरं भित्त्वा निर्गच्छतु, एवं भणिते भिन्नमुदरम् , मृता, वर्णश्च जातः, श्रेष्ठिनः पारिणामिकीयम्, यया वा प्रव्रजित इति / कुमार:- क्षुल्लककुमार :, स यथा योगसंग्रहेषु, तस्यापि पारिणामिकी। देवी- पुष्पभद्रे नगरे पुष्पसेनो राजा पुष्पवती देवी, तस्या द्वे पुत्रभाण्डे-पुष्पचूलः पुष्पचूला च, तौ अनुरक्तौ भोगान् भुञ्जाते, देवी प्रव्रजिता, देवलोके देव उत्पन्नः, स चिन्तयति- यदि एतावेवं म्रियेयातां तदा नरकतिर्यक्षु उत्पद्येयातामिति स्वप्ने स तस्यै नारकान् दर्शयति, सा भीता पृच्छति- पाषण्डिनः, ते न जानन्ति, अर्णिकापुत्रास्तत्राचार्याः, ते शब्दिताः, तदा सूत्रं कथयन्ति, सा भणति- किं युष्माभिरपि स्वप्नो दृष्टः, स. 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। // 755 // // 755 // Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 756 // नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, भणइ- सुत्ते अम्ह एरिसं दिटुं, पुणोऽवि देवलोए दरिसेइ, तेऽवि से अन्नियापुत्तेहिं कहिया, पवइया, देवस्स पारिणामिया बुद्धी॥ उदिओदए- पुरिमयाले णयरे ओदिओदओ राया सिरिकंता देवी, सावगाणि दोण्णिवि, परिवाइया पराजिया दासीहिंमुहमक्कडियाहिं वेलविया निछूढा,पओसमावण्णा, वाणारसीए धम्मरुई राया, तत्थ गया, फलयपट्टियाए सिरिकंताए रूवं लिहिऊण दाएइ धम्मरुइस्स रण्णो, सो अज्झोववन्नो, दूयं विसज्जेइ, पडिहओ अवमाणिओ निच्छूढो, ताहे सव्वबलेणागओ, णयरं रोहेइ, उदिओदओ चिंतेइ- किं एवड्डेण जणक्खएण कएण?, उववासं करेइ, वेसमणेण देवेण सणयरंसाहरिओ। उदिओदयस्स पारिणामिया बुद्धी॥साहूय नंदिसेणोत्ति,सेणियपुत्तोनंदिसेणो, सीस्सो तस्स ओहाणुप्पेही, तस्स चिंता (जाया)- भगवं जइ रायगिह जाएज तो देवीओ अन्ने य पिच्छिऊण साइसए जइ थिरो होज्जत्ति, भट्टारओ य गओ, सेणीओ उण णीति संतेपुरो, अन्ने य कुमारा सअंतेउरा, णंदिसेणस्स अंतेउर सेतंबरवसणं पउमिणिमझे हंसीओ वा मुक्काभरणाओ सव्वासिं छायं हरति, सो ताओ दटूण चिंतेइ- जइ भट्टारएण मम आयरिएण एरिसियाओ मुक्काओ किमंग भणति- सूत्रेऽस्माकमीदृशं दृष्टम्, पुनरपि देवलोकान् दर्शयति, तेऽप्यर्णिकापुत्रैः तस्यै कथिताः, प्रव्रजिता, देवस्य पारिणामिकी बुद्धिः / उदितोदयः- पुरिमताले नगरे उदितोदयो राजा श्रीकान्ता देवी, द्वे अपि श्रावको, परिव्राजिका पराजिता दासीभिर्मुखमर्कटिकाभिर्विडम्बिता निष्काशिता, प्रद्वेषमापन्ना, वाराणस्यां धर्मरुची राजा, तत्र गता, फलकपट्टिकायां श्रीकान्ताया रूपं लिखित्वा दर्शयति धर्मरुचे राज्ञः, सोऽध्युपपन्नः, दूतं विसर्जयति, प्रतिहतोऽपमानितो निष्काशितः, तदा सर्वबलेनागतः, नगरं रोधयति उदितोदयश्चिन्तयति- किमेतावता जनक्षयेण कृतेन?, उपवासं करोति, वैश्रवणेन देवेन सनगर: संहृतः। उदितोदयस्य पारिणामिकी बुद्धिः। साधुश्च नन्दिषेण इति, श्रेणिकपुत्रो नन्दिषेणः, शिष्यस्तस्यावधावनोत्प्रेक्षी, तस्य चिन्ता (जाता) भगवान् यदि राजगृहं यायात् तर्हि देवीरन्यांश्च सातिशयान् प्रेक्ष्य यदि स्थिरो भवेदिति, भट्टारकश्च गतः, श्रेणिकः पुनर्निर्गच्छति सान्तःपुरः, अन्ये च कुमाराः सान्तःपुराः, नन्दिषेणस्य अन्तःपुरं श्वेताम्बरवसनं पद्मिनीमध्ये हंस्य इव मुक्ताभरणाः सर्वासा छायां हरति, स ता दृष्वा चिन्तयति- यदि भट्टारकेण ममाचार्येणेश्यो मुक्ताः किमङ्ग-* सेतं परवरणं। लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। II GENI Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 757 // पुण मज्झ मंदपुनस्स असंताण परिच्चइयं? तब्वियाणइ, णिव्वेयमावण्णो आलोइयपडिक्वंतो थिरो जाओ। दोण्हविल परिणामिगी बुद्धी // धणदत्तो सुसुमाए पिया परिणामेइ- जइ एयं न खामो तो अंतरा मरामोत्ति, तस्स पारिणामिगी बुद्धी॥ सावओ मुच्छिओ अज्झोववण्णो सावियाए वयंसियाए, सीसे परिणामो- मा मरिहित्ति अट्टवसट्टो नरएसु तिरिएसु वा (मा) नियुक्तिः उववजिहित्ति तीसे आभरणेहिं विणीओ, संवेगो, कहणंच, तीए पारिणामिया बुद्धी॥ अमच्चो- वरधणुपिया जउघरे कए। |949-951 बुद्धिसिद्धचिंतेइ-मा मारिओ होइ एस कुमारो, कहिंपी रक्खिज्जड़, सुरंगाए नीणिओ, पलाओ, एयस्सवि पारिणामिया बुद्धी / अन्ने लक्षणम्: भणंति- एगोराया देवी से अइप्पिया कालगया, सोय मुद्धो, सो तीए वियोगदुक्खिओन सरीरठिई करेइ, मंतीहिं भणिओडी औत्पत्ति-देव! एरिसी संसारहिइत्ति किं कीरइ?, सो भणइ- नाहं देवीए सरीरट्टिइं अकरेंतीए करेमि, मंतीहि परिचिंतियं-न अन्नो क्यादिभेदाः, लक्षणानि उवाओत्ति, पच्छा भणियं- देव! देवी सग्गं गया तं तत्थट्ठिइयाए चेव से सव्वं पेसिज्जउ, लद्धकयदेवीट्ठिईपउत्तीए पच्छा पुनर्मम मन्दपुण्यस्य असतीनां प्रार्थनया (मन्दपुण्येनासतीनां परित्यक्त) तद्विजानाति, निर्वेदमापन्नः आलोचितप्रतिक्रान्तः स्थिरो जातः / द्वयोरपि पारिणामिकी बुद्धिः॥ धनदत्तः सुसुमायाः पिता परिणमयति- यद्येनां न खादेम तदाऽन्तरा म्रियेमहि इति, तस्य पारिणामिकी बुद्धिः / / श्रावको मूर्छितः अध्युपपन्नः श्राविकाया 8 वयस्यायाम, तस्याः परिणामः- मा मृतेत्यार्त्तवशालॊ नरकेषु तिर्यक्षु वा (मा) उत्पादीति तस्या आभरणैर्विनीतः (अभिलाषः), संवेगः, कथनं च, तस्याः पारिणामिकी बुद्धिः // अमात्यः- वरधनुपिता जतुगृहे कृते चिन्तयति- मा मारितो भविष्यति एष कुमारः, कथमपि रक्ष्यते, सुरङ्गया निष्काशितः, पलायितः, एतस्यापि पारिणामिकी बुद्धिः। अन्ये भणन्ति- एको राजा देवी तस्यातिप्रिया कालगता, स च मुग्धः, स तस्या वियोगेन दुःखितो न शरीरस्थितिं करोति, मन्त्रिभिर्भणितः- देव! एतादृशी संसारस्थितिरिति किं क्रियते?, स भणति, नाहं देव्यां शरीरस्थितिमकुर्वत्यां करोमि, मन्त्रिभिः परिचिन्तितं- नान्य उपाय इति, पश्चाद्भणितं- देव! देवी स्वर्गं गता तत्तत्र स्थितायायेव तस्यै सर्वं प्रेष्यताम्, लब्धायां देवीकृतस्थितिप्रवृत्तौ पश्चा-* परिचयइ / * तब्वियाणंति / दृष्टान्ताश्च। // 757 // Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 758 // करेजसुत्ति, रन्ना पडिस्सुयं, माइठाणेण एगो पेसिओ, रण्णो आगंतूण साहइ- कया सरीरट्टिई देवीए, पच्छा राया करेइ, 0.5 एवं पइदिणं करेंताण कालो वच्चइ, देवीपेसणववएसेण बहुं कडिसुत्तगाइ खज्जइराया, एगेण चिंतियं- अहंपिखत्तिं करेमि,8 नमस्कार व्याख्या, पच्छा राया दिट्ठो,तेण भणिओ- कुतो तुम?, भणइ- देव? सग्गाओ, रण्णा भणियं- देवी दिट्ठत्ति, सो भणइ-तीए चेव नियुक्तिः पेसिओ कडिसुत्तगाइनिमित्तंति, दवावियं से जहिच्छियं, किंपिण संपडइ, रण्णा भणियं-कया गमिस्ससि?, तेण भणियं- 949-951 बुद्धिसिद्धकल्लं, रण्णा भणियं- कल्लं ते संपाडेस्सं, मंती आदिट्ठा- सिग्घं संपाडेह, तेहिं चिंतियं-विनटुं कजं, को एत्थ उवाओत्ति लक्षणम्: विसण्णा, एगेण भणियं-धीरा होह अहं भलिस्सामि, तेण तं संपाडिऊण राया भणिओ-देव! एस कहं जाहित्ति?, रण्णा औत्पत्तिभणियं- अन्ने कहं जंतगा?, तेण भणियं- अम्हे जं पट्ठवेंता तंजलणप्पवेसेणं, न अण्णहा सग्गं गमिस्सइ, रण्णा भणियं क्यादिभेदाः, लक्षणानि तहेव पेसेह, तहा आढत्ता, सो विसण्णो, अण्णो य धुत्तो वायालो रणो समक्खं बहुं उवहसइ जहा- देविं भणिज्जसिसिणेहवंतो ते राया, पुणोविजं कजं तं संदिसेज्जासि, अण्णं च इमं च इमं च बहुविहं भणेज्जासि, तेण भणियं- देव! क्रियतामिति, राज्ञा प्रतिश्रुतम्, मातृस्थानेनैकः प्रेषितः, राज्ञे आगत्य कथयति- कृता शरीरस्थितिर्देव्या, पश्चात् राजा करोति, एवं प्रतिदिनं कुर्वतां कालो ब्रजति, देवीप्रेषणव्यपदेशेन बहु कटीसूत्रादि खाद्यते राज्ञः, एकेन चिन्तितं- अहमपि खादितिं करोमि, पश्चाद्राजा दृष्टः, तेन भणितः- कुतस्त्वं?, भणति- देव! स्वर्गात् , राज्ञा 8 भणितं- देवी दृष्टेति, सभणति-तयैव प्रेषितः कटीसूत्रादिनिमित्तमिति, दापितं तस्मै यथेष्टम्, किमपि न संपद्यते, राज्ञा भणितं-कदा गमिष्यसि?, तेन भणितं- कल्ये, राज्ञा भणितं- कल्ये ते संपादयिष्यामि, मन्त्रिण आदिष्टाः- शीघ्रं संपादयत, तैश्चिन्तितं- विनष्टं कार्यम्, कोऽत्रोपाय इति विषण्णाः, एकेन भणितं-धीरा भवत अहं 8 मेलयिष्यामि, तेन तत् संपाद्य राजा भणितः- देव! एष कथं गमिष्यतीति?, राज्ञा भणितं- अन्ये कथं याताः?, तेन भणितं- वयं यं प्रास्थापयिष्यस्तं ज्वलनप्रवेशेन 8 8नान्यथा स्वर्गं गमिष्यति, राज्ञा भणित-तथैव प्रेषयत, तथा आरब्धवन्तः (प्रेषयितुं), स विषण्णः, अन्यश्च धूर्तो वाचालो राज्ञः समक्ष बहूपहसति यथा- देवी भणे: स्नेहवान् त्वयि राजा, पुनरपि येन कार्य तत् संदिशेः, अन्यच्च इदं चेदं च बहुविधं भणेः, तेन भणितं- देव! - दृष्टान्ताव। // 75/ // Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 759 // णाहमेत्तिगं अविगलं भणिउं जाणामि, एसो चेव लट्ठो पेसिज्जउ, रण्णा पडिसुयं, सो तहेव णिजिउमाढत्तो, इयरो मुक्को, अवरस्स माणुसाणि, से विसण्णाणि पलवंति- हा! देव! अम्हेहिं किं करेजामो?, तेण भणियं-नियतुंडं रक्खेजह, पच्छा नमस्कार व्याख्या, मंतीहिं खरंडिय मुक्को, मडगं दहूं, मंतिस्स पारिणामिया॥खमएत्ति,खमओ चेल्लएण समं भिक्खं हिंडइ, तेण मंडुक्कलिया नियुक्तिः मारिया, आलोयणवेलाए णालोएइ, खुड्डएणं भणियं- आलोएहित्ति, रुट्ठो आहणामित्ति थंभे अब्भडिओ मओ, एगत्थ |949-951 विराहियसामण्णाणं कुले दिट्ठीविसो सप्पो जाओ, जाणंति परोप्पर, रत्तिंचरंति मा जीवे मारेहामित्ति, फासुगं आहारेमित्ति। बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: अण्णया रण्णो पुत्तो अहिणा खइओ मओ य, राया पउसमावण्णो, जो सप्पं मारेइ तस्स दीणारं देई, अण्णया आहिंडिएणं औत्पत्तिताणं रेक्काओ दिट्ठाओ, तं बिलं ओसहीहिं धमति, सीसाणि णिताणि छिंदइ, सो अभिमुहो न णीइ, मा मारेहामि किंचित्ति क्यादिभेदाः, लक्षणानि जाइस्सरणत्तणेण, तं निग्गयं निग्गयं छिंदइ, तेण पच्छा रायाए उवणीयाणि, सोराया णागदेवयाए बोहिजइ, वरो दिण्णो- दृष्टान्ताश्च। कुमारो होहित्ति, सो खमगसप्पो मओ समाणो तत्थ राणियाए णागदत्तो पुत्तो जाओ, उम्मुक्कबालभावो साहुं दटुं जाई नाहमेतावदविकलं भणितुं जाने, एष एव लष्टः प्रेष्यताम, राज्ञा प्रतिश्रुतम्, स तथैव नेतुमारब्धः, इतरो मुक्तः, अपरस्य मनुष्याः, ते विषण्णाः प्रलपन्ति- हा देव! 8 अस्माभिः किं कार्यं?, तेन भणितं- निजतुण्डं रक्षत, पश्चान्मन्त्रिभिः संतW (निर्भर्त्य) मुक्तः, मृतकं दग्धम्, मन्त्रिणः पारिणामिकी / क्षपक इति, क्षपकः शैक्षेण समंस भिक्षां हिण्डते, तेन मण्डूकिका मारिता, आलोचनावेलायां नालोचयति, क्षुल्लकेन भणितं- आलोचयेति, रुष्ट आहन्मीति स्तम्भे आहतो मृतः, एकत्र विराद्धश्रामण्यानां कुले दृष्टिविषः सर्पो जातः, जानन्ति परस्परम्, रात्रौ चरन्ति, मा जीवान् मीमरामेति, प्रासुकमाहारयाम इति। अन्यदा राज्ञः पुत्रोऽहिना दष्टः मृतश्च, राजा प्रद्वेषमापन्नः,8 यः सर्प मारयति तस्मै दीनारं ददाति, अन्यदाऽऽहिण्डकेन तेषां रेखा दृष्टाः, तद्विलमोषधीभिर्धमति, शीर्षाणि निर्गच्छन्ति छिनत्ति, सोऽभिमुखो न निर्याति, मा मीमर // 759 // किञ्चिदपि जातिस्मरत्वेन, तं निर्गतं निर्गतं छिनत्ति, तेन पश्चाद्राज्ञ उपनीतानि, स राजा नागदेवतया बोध्यते, वरो दत्तः- कुमारो भविष्यतीति, स क्षपकसर्पो मृतः सन् तत्र राज्या नागदत्तः पुत्रो जातः, उन्मुक्तबालभावः साधुं दृष्ट्वा जाति - Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० व्याख्या वृत्तियुतम् भाग-२ // 760 // संभरित्ता पव्वइओ।सोय छुहालुगो अभिग्गहं गेण्हइ- मए ण रूसियव्वंति, दोसीणस्स हिंडइ, तस्स य आयरियस्स गच्छे / चत्तारि खमगा- मासिओ दोमासिओ तिमासिओ चउमासिओ, रत्तिं देवया आगया, ते सव्वे खमए अइक्कमित्ता खुड्डयं दइ, खमएण निग्गच्छंती हत्थे गहिया, भणिया य-कडगपूयणे! एयं तिकालभोइयं वंदसि, इमे महातवस्सी न वंदसित्ति, नियुक्तिः सा भणइ- भावखमगं वंदामि न दव्वखमएत्ति, गया, पभाए दोसीणगस्स गओ, निमंतेति, एगेण गहाय पाए खेलो छूढो, 949-951 बुद्धिसिद्धभणइ-मिच्छामि दुक्कडं खेलमल्लो तुन्भं णोवणीओ, एवं सेसेहिवि, जेमेउमारद्धो, तेहिं वारिओ, निव्वेगमावण्णो, पंचवि लक्षणम्: सिद्धा, विभासा, सव्वेसिं पारिणामिया बुद्धी / अमच्चपुत्तो वरधणू, तस्स तेसु तेसु पओयणेसु पारिणामिया, जहा माया , औत्पत्ति क्यादिभेदाः, मोयाविया, सो पलाइओ, एवमाइ सव्वं विभासियव्वं / अण्णे भणंति- एगो मंतिपुत्तो कप्पडियरायकुमारेण समं हिंडइ, लक्षणानि अण्णया निमित्तिओ घडिओ, रत्तिं देवकुंडिसंठियाणं सिया रडइ, कुमारेण नेमित्तिओ पुच्छिओ-किं एसा भणइत्ति, तेण भणियं- इमं भणइ- इमंसि नदितित्थंमि पुराणियं कलेवरं चिट्ठइ, एयस्स कडीए सतं पायंकाणं, कुमार! तुमं गिण्हाहि, संस्मृत्य प्रव्रजितः। स च क्षुधालुरभिग्रहं गृह्णाति- मया न रुषितव्यमिति, पर्युषिताय हिण्डते, तस्य चाचार्यस्य गच्छे चत्वारः क्षपकाः- मासिको द्विमासिकस्त्रिमासिकः चतुर्मासिकः, रात्रौ देवता आगता, तान् सर्वान् अतिक्रम्य क्षुल्लकं वन्दते, क्षपकेण निर्गच्छन्ती हस्ते गृहीता, भणिता, च- कटपूतने! एनं त्रिकालभोजिनं वन्दसे?, इमान् महातपस्विनो न वन्दस इति, सा भणति- भावक्षपकं वन्दे न द्रव्यक्षपकान् इति, गता, प्रभाते पर्युषिताय गतः, निमन्त्रयति, एकेन गृहीत्वा श्लेष्म क्षिप्तम्, भणति- मिथ्या ] मे दुष्कृतं श्लेष्ममल्लकं युष्मभ्यं नार्पितम्, एवं शेषैरपि, जिमितुमारब्धः, तैर्वारितः, निर्वेदमापन्नः, पश्चापि सिद्धाः, विभाषा, सर्वेषां पारिणामिकी बुद्धिः / / अमात्यपुत्रो वरधनुः, तस्य तेषु तेषु प्रयोजनेषु पारिणामिकी, यथा माता मोचिता, स पलायितः, एवमादि सर्वं विभाषितव्यम्। अन्ये भणन्ति- एको मन्त्रिपुत्रः कार्पटिकराजकुमारेण // 760 // समं हिण्डते, अन्यदा नैमित्तिको घटितः (मीलितः), रात्रौ देवकुलिकासंस्थितेषु शिवा रटति, कुमारेण नैमित्तिकः पृष्टः- किमेषा भणतीति, तेन भणितं- इदं भणतिअस्मिन्नदीतीर्थे पौराणिकं कलेवरं तिष्ठति, एतस्य कट्यां शतं पादाङ्कानां (मुद्राविशेषाणां), कुमार! त्वं गृहाण, दृष्टान्ताश। Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 761 // तुज्झ पायंका मम य कडेवरंति, मुद्दियं पुणन सक्कुणोमित्ति, कुमारस्स कोड्डुंजायं, ते वंचिय एगागी गओ, तहेव जायं,पायंके घेत्तूण पच्चागओ, पुणो रडइ, पुणो पुच्छिओ, सो भणइ- चप्फलिगाइयं कहेइ, एसा भणइ- कुमार! तुज्झवि पायंकसयं जायं मज्झवि कलेवरंति, कुमारो तुसिणीओ जाओ, अमच्चपुत्तेण चिंतियं, पेच्छामि से सत्तं किं किवणतणेण गहियं आउ सोंडीरयाए?, जड़ किवणत्तणेण कयं न एयस्स रज्जंति नियत्तामि, पचूसे भणइ-वच्चह तुब्भे, मम पुण सूलं कज्जइन सक्कुणामि गंतुं, कुमारेण भणियं-न जुत्तं तुम मोत्तूण गंतूं, किंतु मा कोइ एत्थ मे जाणेहित्ति तेण वच्चामो, पच्छा कुलपुत्तगघरंणीओ समप्पिओ, तं च सव्वं पेज्जामोल्लं दिन्नं, मंतिपुत्तस्स उवगयं जहा- सोंडीरयाएत्ति, भणियं चऽणेण- अस्थि मे विसेसो अओ गच्छामि, पच्छा गओ, कुमारेण रज्जं पत्तं, भोगाविसे दिण्णा, एयस्स पारिणामिगी बुद्धी ॥चाणक्को- गोल्लविसए चणयग्गामो, तत्थ य चणगो माहणो, सो य सावओ, तस्स घरे साहू ठिया, पुत्तो से जाओ सह दाढाहिं, साहूण पाएसु पाडिओ, कहियं तव पादाङ्का मम च कलेवरमिति मुद्रितं पुनर्न शक्नोमीति, कुमारस्य कौतुकं जातम्, तान् वञ्चयित्वा एकाकी गतः, तथैव जातम्, पादाङ्कान् गृहीत्वा प्रत्यागतः, पुना रटति, पुनः पृष्टः, स भणति / चप्फलिकादिकं (कौतूहलिक) कथयति, एषा भणति- कुमार! तवापि पादाङ्कशतं जातं ममापि कलेवरमिति, कुमारस्तूष्णीको जातः, अमात्यपुत्रेण चिन्तितम्, पश्याम्यस्य सत्त्वं किं कृपणत्वेन गृहीतमातः शौण्डीर्येण?, यदि कृपणत्वेन कृतं नैतस्य राज्यमिति निवर्ते, प्रत्यूषसि भणति- व्रजत यूयम्, मम पुनः शूलं क्रियते(पीडयति) न शक्नोमि गन्तुम्, कुमारेण भणितं- न युक्तं त्वां मुक्त्वा गन्तुम्, किन्तु मा कोप्यत्र मां ज्ञासीत् तेन व्रजावः, पाश्चात्कुलपुत्रकगृह नीतः समर्पितः, तच्च सर्वं पेया (पोषण) मूल्यं दत्तम्, मन्त्रिपुत्रस्योपगतं यथा- शौण्डीर्येणेति, भणितं चानेन- अस्ति मे विशेषः अतो गच्छामि, पश्चाद्गतः, कुमारेण राज्यं प्राप्तम्, भोगा अपि तस्मै दत्ताः, एतस्य पारिणामिकी बुद्धिः। चाणक्यः- गोल्लविषये चणकग्रामः, तत्र च चणको ब्राह्मणः, स च श्रावकः, तस्य गृहे साधवः स्थिताः, पुत्रस्तस्य जातः सह दंष्ट्राभिः, साधूनां पादयोः पातितः, कथितं * एगट्ठाणे। नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताश्च। // 761 // Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 762 // च- राया भविस्सइत्ति, मा दुग्गई जाइस्सइत्ति दंता घट्ठा, पुणोऽवि आयरियाणं कहियं, भणइ- किं कज्जउ?, एत्ताहे बिंबंतरिओ भविस्सइ, उम्मुक्कबालभावेण चोइस विजाट्ठाणाणि आगमियाणि, सोय सावओ संतुट्ठो, एगाओ भद्दमाहण- नमस्कार व्याख्या, कुलाओ भज्जा से आणिया। अण्णया कम्हिंवि कोउते माइघरं भज्जा से गया, केइ भणंति- भाइविवाहे गया, तीसे या नियुक्तिः भगिणीओ अण्णेसिं खद्धादाणियाणं दिण्णेल्लियाओ, ताओ अलंकियविहूसियाओ आगयायो, सव्वोऽवि परियणो ताहिं 949-951 समं संलवएति, सा एगंति अच्छइ, अद्धिई जाया, घरं आगया, ससोगा, निब्बंधे सिटुं, तेण चिंतियं-नंदो पाडलिपुत्ते देइल बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: तत्थ वच्चामि, तओ कत्तियपुण्णिमाए पुव्वण्णत्थे आसणे पढमे णिसण्णो, तं च तस्स सल्लीपतियस्स सया ठविज्जइ, सिद्धपुत्तो औत्पत्तिय णंदेण समं तत्थ आगओ भणइ- एस बंभणो णंदवंसस्स छायं अक्कमिऊण ठिओ, भणिओ दासीए- भगवं! बितीए क्यादिभेदाः, लक्षणानि आसणे णिवेसाहि, अत्थु, बितिए आसणे कुंडियं ठवेइ, एवं ततिए दंडयं, चउत्थे गणित्तियं, पंचमे जण्णोवइयं, धिट्ठोत्ति निच्छूढो, पाओ उक्खित्तो, अण्णया य भणइ- 'कोशेन भृत्यैश्च निबद्धमूलं, पुत्रैश्च मित्रैश्च विवृद्धशाखम्। उत्पाट्य नन्दं -च- राजा भविष्यतीति, मा दुर्गतिं यासीदिति दन्ता घृष्टाः, पुनरप्याचार्येभ्यः कथितम्, भणति- किं क्रियतां?, अधुना (अतः) बिम्बान्तरितो (राजा) भविष्यति, उन्मुक्तबालभावेन चतुर्दश विद्यास्थानान्यागमितानि (प्राप्तानि), स च श्रावकः संतुष्टः, एकस्मात् भद्रब्राह्मणकुलात् भार्या तस्यानीता। अन्यदा कस्मिंश्चिदपि कौतुके मातृगृहं भार्या तस्य गता, केचिद्भणन्ति- भ्रातृविवाहे गता, तस्याश्च भगिन्योऽन्येषां प्रचुरादानीयानां (धनाढ्येभ्यः)दत्ताः, ता अलंकृतविभूषिता आगताः, सर्वोऽपि परिजनस्ताभिः समं संलपति, सैकान्ते तिष्ठति, अधृतिर्जाता, गृहमागता, सशोका, निर्बन्धे शिष्टम्, तेन चिन्तितं-नन्दः पाटलीपुत्रे ददाति तत्र व्रजामि, ततः (तत्र) कार्तिकपूर्णिमायां पूर्वन्यस्ते आसने प्रथमे निषण्णः, तच तस्य शल्लीपतेः (नन्दस्य) सदा स्थाप्यते, सिद्धपुत्रश्च नन्देन समं तत्रागतो भणति- एष ब्राह्मणः नन्दवंशस्य Wछायामाक्रम्य स्थितः, भणितो दास्या- भगवन्! द्वितीय आसने उपविश, अस्तु, द्वितीये आसने कुण्डिकां स्थापयति, एवं तृतीये दण्डकम्, चतुर्थे मालाम्, पञ्चमे | यज्ञोपवीतम्, धृष्ट इति निष्काशितः, पादः (प्रतिज्ञा) उत्क्षिप्तः (मनसि स्थापिता), अन्यदा च भणति- पाओ पढमो / दृष्टान्ताव। // 762 // Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 763 // परिवर्तयामि, महाद्रुमं वायुरिवोग्रवेगः॥१॥' निग्गओ मग्गइ पुरिसं, सुयं चऽणेण बिंबंतरिओ राओ होहामित्ति, नंदस्स 0.5 मोरपोसगा, तेसिं गामं गओ परिव्वायगलिंगेणं, तेसिं च महत्तरधूयाए चंदपियणे दोहलो, सो समुदाणितो गओ, पुच्छंति, नमस्कार व्याख्या, सो भणइ-जइ इमं मे दारगं देह तोणं पाएमि चंद, पडिसुणेति, पडमंडवे कए तद्दिवसं पुण्णिमा, मज्झे छिडं कयं, मज्झगए नियुक्तिः चंदे सव्वरसालूहिं दव्वेहिं संजोएत्ता दुद्धस्स थालं भरियं, सद्दाविया पेच्छइ पिबइ य, उवरिं पुरिसो अच्छाडेइ, अवणीए। |949-951 बुद्धिसिद्धजाओ पुत्तो, चंदगुत्तो से नामं कयं, सोऽवि ताव संवडइ, चाणक्को य धाउबिलाणि मग्गइ। सो य दारगेहिं समं रमइ लक्षणम्: रायणीईए, विभासा, चाणको पडिएइ, पेच्छइ, तेणवि मग्गिओ- अम्हवि दिज्जउ, भणइ- गावीओ लएहिं, मा मारेज्जा औत्पत्तिकोई, भणइ- वीरभोज्जा पुहवी, णातं जहा विण्णाणंपि से अत्थि, पुच्छिओ-कस्सत्ति?, दारएहिं कहियं-परिव्वायगपुत्तो। क्यादिभेदाः, लक्षणानि एसो, अहं सो परिव्वायगो, जामु जा ते रायाणं करेमि, पलाओ, लोगो मिलिओ, पाडलिपुत्तं रोहियं / णंदेण भग्गो परिव्वायगो, आसेहिं पिट्ठीओ लग्गो, चंदगुत्तो पउमसरे निब्बुडो, इमो उपस्पृशति, सण्णाए भणइ- वोलीणोत्ति, अन्ने निर्गतो मार्गयति पुरुषम्, श्रुतं चानेन बिम्बान्तरितो राजा भविष्यामीति, नन्दस्य मयूरपोषकाः, तेषां ग्रामं गतः परिव्राजकवेषेण, तेषां च महत्तरस्य दुहितुः चन्द्रपाने , * दोहदः, स भिक्षयन् गतः, पृच्छन्ति, स भणति- यदि इमं दारकं मह्यं दत्त तदैनां पाययामि चन्द्रम्, प्रतिशृण्वन्ति, पटमण्डपे कृते तद्दिवसे पूर्णिमा, मध्ये छिद्रं कृतं मध्यगते चन्द्रे सर्वरसाढ्यैर्द्रव्यैः संयोज्य दुग्धस्य स्थालो भृतः, शब्दिता पश्यति पिबति च, उपरि पुरुष आच्छादयति, अपनीते (दौहदे) जातः पुत्रः, चन्द्रगुप्तस्तस्य नाम कृतम्, सोऽपि तावत्संवर्धते, चाणक्यश्च धातुबादान् (स्वर्णरसादिकान्) मार्गयति / स च दारकैः समं रमते राजनीत्या, विभाषा, चाणक्यः प्रत्येति, प्रेक्षते, तेनापि मार्गितः- मह्यमपि देहि, भणति- गा लाहि, मा मारिषि केनचित्, भणति- वीरभोज्या वसुन्धरा, ज्ञातं यथा विज्ञानमप्यस्ति तस्य, पृष्टः- कस्येति?, दारकैः कथितं-8 परिव्राजकपुत्र एषः, अहं स परिव्राजकः, यावो यावत्त्वां राजानं करोमि, पलायितः, लोको मीलितः, पाटलीपुत्रं रुद्धम् / नन्देन भञ्जितः परिव्राजकः, अश्वैः पृष्ठतो छ लग्नः, चन्द्रगुप्तः पद्मसरसि ब्रूडितः, अयमुपस्पृशति, संज्ञया भणति- (अश्ववारान्) व्यतिक्रान्त इति / अन्ये , दृष्टान्ताश्च। // 763 // Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 764 // भणन्ति- चंदगुत्तं पउमिणीसरे छुभित्ता रयओ जाओ, पच्छा एगेण जच्चवल्हीककिसोरगएणआसवारेण पुच्छिओ भणइएस पउमसरे निविट्ठो, तओ आसवारेण दिट्ठो, तओऽणेण घोडगो चाणक्कस्स अल्लितो, खग्गं मुक्कं, जाव निगुडिउंजलोयरणट्ठयाए कंचुगं मिल्लइ, तावऽणेणखग्गं घेत्तूण दुहाकओ, पच्छा चंदगुत्तो हक्कारिय चडाविओ, पुणो पलाया, पुच्छिओऽणेण चंदगुत्तो-जं वेलं तंसि सिट्ठो तं वेलं किं तुमे चिंतियं?, तेण भणियं-धुवं एवमेव सोहणं भवइ, अज्जो चेव जाणइत्ति, तओऽणेण चिंतियं-जोगो एस न विपरिणमइत्ति / पच्छा चंदगुत्तो छुहाइओ, चाणको तं ठवेत्ता भत्तस्स अइगओ, बीहेइ य- मा एत्थ नज्जेज्जामो डोडस्स बाहिं निग्गयस्स पोट्ट फालियं, दहिकूरंगहाय गओ, जिमिओ दारओ। अण्णया अण्णत्थ गामे रत्तिं समुयाणेइ, थेरीए पुत्तगभंडाणं विलेवी वट्टिया, एक्केण मज्झे हत्थो छूढो, दड्डो रोवइ, ताए भण्णइ-चाणक्कमंगलयं, पुच्छियं, भणइ-पासाणि पढमं घेप्पंति, गआ हिमवंतकूडं, पव्वइओ राया, तेण समं मित्तया जाया, भणइ- समं समेण विभजामो रज्जं, उपवेंताणं एगत्थ णयरं न पडइ, पविट्ठो तिदंडी, वत्थूणि जोएइ, इंदकुमारियाओ दिट्ठाओ, तासिं तणएण भणन्ति- चन्द्रगुप्तं पद्मिनीसरसि क्षिप्त्वा रजको जातः, पश्चादेकेन जात्यवाह्लीककिशोरगतेनाश्ववारेण पृष्टो भणति- एष पद्यसरसि ब्रूडितः, ततोऽश्ववारेण दृष्टः, ततोऽनेन घोटकश्चाणक्यायार्पितः, खङ्गो मुक्तः, यावत् शेषं मुक्त्वा जलावतरणार्थाय कञ्चुकं (अध:परिधान) मुञ्चति, तावदनेन खॉ गृहीत्वा द्विधाकृतः, पश्चाच्चन्द्रगुप्त आहूयारोहितः पुनः पलायितौ, पृष्टोऽनेन चन्द्रगुप्तः- यस्यां वेलायां त्वमसि शिष्टस्तस्यां वेलायां किं त्वया चिन्तितं?, तेन भणितं- ध्रुवमेवमेव शोभनं भविष्यति, आर्य 8 एव जानातीति, ततोऽनेन चिन्तितं- योग्य एष न विपरिणमत इति। पश्चात् चन्द्रगुप्तः क्षुधातः, चाणक्यस्तं स्थापयित्वा भक्तायातिगतः, बिभेति च- माऽत्र ज्ञायिष्महि महोदरस्य (भट्टस्य) बहिर्निर्गतस्योदरं पाटितम्, दधिकूरं गृहीत्वा गतः, जेमितो दारकः। अन्यदा अन्यत्र ग्रामे रात्रौ भिक्षयति, स्थविरया पुत्रादीनां रब्बा परिवेषिता, | एकेन मध्ये हस्तः क्षिप्तः, दग्धो रोदिति, तया भण्यते- चाणक्याख्यानकं चाणक्यसदृशम्, पृष्टम्, भणति- पार्वाः प्रथमं ग्राह्याः, गतो हिमवत्कूटम्, पार्वतिको राजा, तेन समं मैत्री जाता, भणति- सर्वसमेन विभजावो राज्यम्, उपागच्छतो (लुण्टतो) रेकर नगरं न पतति, प्रविष्टस्त्रिदण्डी, वस्तूनि पश्यति, इन्द्रकुमार्यो मोडोट्ठस्स। नमस्कारव्याख्या, नियुक्तिः 949-951 बुद्धिसिद्धलक्षणम्: औत्पत्तिक्यादिभेदाः, लक्षणानि दृष्टान्ताव। // 764 // Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 765 // ण पडइ, मायाए णीणावियाओ, पडियं णयरं, पाडलिपुत्तं रोहियं, नंदो धम्मबारं मग्गइ, एगेण रहेण जंतरसि तं नीणाहि, 0.5 दो भजाओ एगा कण्णा दव्वं च णीणेइ, कण्णा चंदगुत्तं पलोएइ, भणिया- जाहित्ति, ताहे विलग्गंतीए चंदगुत्तरहे णव नमस्कार व्याख्या, अरगा भग्गा, तिदंडी भणइ- मा वारेहि, नवपुरिसजुगाणि तुज्झ वंसो होहित्ति, अइयओ, दोभागीकयं रज्जं / एगा कण्णगा नियुक्तिः विसभाविया, तत्थ पव्वयगस्स इच्छा जाया, सा तस्स दिण्णा, अग्गिपरियंचणे विसपरिगओ मरिउमारद्धो भणइ-वयंस! | 949-951 मरिज्जइ, चंदगुत्तो रुंभामित्ति ववसिओ, चाणक्केण भिउडी कया, णियत्तो, दोवि रज्जाणि तस्स जायाणि / नंदमणुसा बुद्धिसिद्ध | लक्षणम्: चोरियाए जीवंति, चोरग्गाहं मग्गइ, तिदंडी बाहिरियाए नलदामं मुइंगमारणे दटुं आगओ, रण्णा सद्दाविओ, आरक्खंड औत्पत्तिदिण्णं, वीसत्था कया, भत्तदाणेण सकुडुंबा मारिया। आणाए- वंसीहिं अंबगा परिक्खित्ता, विवरीए रुट्ठो, पलीविओ क्यादिभेदाः, लक्षणानि सव्वो गामो, तेहिंगामील्लएहिं कप्पडियत्ते भत्तं न दिण्णंतिकाउं। कोसनिमित्तं पारिणामिया बुद्धी- जूयं रमइ कूडपासएहिं, दृष्टान्ताश्च। सोवण्णं थालं दीणाराणं भरियं, जो जिणइ तस्स एयं, अहं जीणामि एगो दीणारो दायव्वो। अइचिरंति अन्नं उवायं चिंतेइ, B दृष्टाः, तासां सत्केन (प्रभावेण) न पतति, मायया अपनायिताः, पतितं नगरम्, पाटलीपुत्रं रुद्धम्, नन्दो धर्मद्वारं मार्गयति, एकेन रथेन यत् शक्नोषि तन्नय, द्वे भार्ये 8 * एकां कन्यां द्रव्यं च नयति, कन्या चन्द्रगुप्तं प्रलोकयति, भणिता-याहीति, तदा विलगन्त्यां चन्द्रगुप्तरथे नवारका भग्नाः, त्रिदण्डी भणति- मा निवारीः, नव पुरुषयुगानि तव वंशो भविष्यतीति, अतिगतः, द्विभागीकृतं राज्यम् / एका कन्या विषभाविता, तत्र पर्वतकस्येच्छा जाता, सा तस्मै दत्ता, अग्निप्रदक्षिणायां परिगतविषो मर्तुमारब्धो भणति- वयस्य! मरामि, चन्द्रगुप्तो रुणध्मि इति व्यवसितः, चाणक्येन भृकुटीकृता, निवृत्तः, द्वे अपि राज्ये तस्य जाते। नन्दमनुष्याश्चौरिकया जीवन्ति, चौरग्राहल Bमार्गयति, त्रिदण्डी शाखापुरे नलदामं मत्कोटकमारकं दृष्ट्वाऽऽगतः, राज्ञा शब्दितः, आरक्ष्यं दत्तम्, विश्वस्ताः कृताः, भक्तदानेन सकुटुम्बा मारिताः। आज्ञायांवंशीभिराम्राः परिक्षेप्तव्याः, विपरीते रुष्टः, प्रदीपितो ग्रामः समग्रः, तैमेयकैः कार्पटिकत्वे भक्तं न दत्तमितिकृत्वा। कोशनिमित्तं पारिणामिकी बुद्धिः- द्यूतं रमते कूटपाशकैः, सौवर्णः स्थालो दीनारभृतः, यो जयति तस्यैषः, अहं जयामि एको दीनारो दातव्यः / अतिचिरमित अन्यमुपायं चिन्तयति, - // 765 // Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक| नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 766 // णागराण भत्तं देइ मज्जपाणंच, मत्तेसु पणच्चिओ, भणइ- 'दो मज्झ धाउरत्ता कंचणकुंडिया तिदंडं च रायावि य वसवत्ती एथवि ता मे होलं वाएहिं' अण्णो असहमाणो भणति-गयपोययस्स मत्तस्स उप्पइयस्स जोअणसहस्संपए पए सयसहस्संत नमस्कार व्याख्या, एत्थवि ता मे होलंवाएहिं / अन्नो भणइ-तिलआढयस्स वुत्तस्स निप्फण्णस्स बहुसइयस्स तिले तिले सयसहस्संता मे हालं नियुक्तिः वाएहि अण्णो भणइ-नवपाउसंमि पुण्णाए गिरिणईयाए सिग्यवेगाए एगाहमहियमेत्तेण नवणीएण पालिं बंधामि एत्थविता |949-951 बुद्धिसिद्धमे होलं वाएहि, अन्नो भणइ- जच्चाण नवकिसोराण तद्दिवसेण जायमेत्ताण केसेहिं नहं छाएमि एत्थवि ता मे होलं वाएहि, लक्षणम्: अन्नो भणइ- दो मज्झ अत्थि रयणा सालि पसूई य गद्दभिया य छिन्ना छिन्नावि रुहंति एत्थवि ता मे होलं वाएहि, अन्नो औत्पत्ति क्यादिभेदाः, भणइ- सयसुकिलनिच्चसुयंधो भन्ज अणुव्वय नत्थि पवासो निरिणो य दुपंचसओ एत्थवि ता मे होलं वाएहिं, एवं णाऊण लक्षणानि रयणाणि मग्गिऊण कोट्ठाराणि सालीण भरियाणि, गद्दभियाए पुच्छिओ छिन्नाणि 2 पुणो पुणो जायंति, आसा एगदिवस जाया मग्गिया एगदिवसियं णवणीयं, एस पारिणामिया चाणक्कस्स बुद्धी॥ थूलभद्दस्स पारिणामिया- पिइम्मि मारिए - नागरेभ्यो भक्तं ददाति मद्यपानं च, मत्तेषु प्रणर्तितः, भणति- द्वे मम धातुरक्ते काञ्चनकुण्डिका त्रिदण्डं च राजाऽपि च वशवर्ती अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्योऽसहमानो भणति- गजपोतस्य मत्तस्योत्पतितस्य योजनसहस्रं पदे पदे शतसहस्रं अत्रापि तन्मे झल्लरीं वादय, अन्यो भणति- उप्तस्य तिलाढकस्य निष्पन्नस्य बहुशतिकस्य तिले तिले शतसहस्रं तन्मे झल्लरीं वादय, अन्यो भणति- नवप्रावृषि पूर्णाया गिरिनद्याः शीघ्रवेगाया एकाहमथितमात्रेण नवनीतेन पालीं बध्नामि अत्रापि : तन्मे झल्लरीं वादय, अन्यो भणति- जात्यानां नवकिशोराणाम्, तद्दिवसजातमात्राणां केशैर्नभश्छादयामि अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय,अन्यो भणति-द्वे ममास्ति शालिरत्ने-8 प्रसूतिश्च गर्दभिका च, छिन्ना छिन्ना अपि रोहन्ति, अत्रापि तन्मे झल्लरी वादय, अन्यो भणति- सदाशुल्को नित्यसुगन्धो भार्या अनुवर्तिनी नास्ति प्रवासो निर्ऋणश्च // 766 // द्विपञ्चशतिकः अत्रापि तन्मम झल्लरीं वादय, एवं ज्ञात्वा रत्नानि मार्गयित्वा कोष्ठागाराणि शालीभिर्भूतानि गर्दभिकया पुच्छिको (धान्यभाजनविशेषः) छिन्ना छिन्ना पुनः पुनर्जायन्ते इति, अश्वा एकदिवसजाता मार्गिताः, एकदिवसर्जनवनीतम्, एषा पारिणामिकी चाणक्यस्य बुद्धिः / स्थूलभद्रस्य पारिणामिकी- पितरि मृते सुय० (प्र०) दृष्टान्ताश्च। Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 767 // देण भणिओ- अमच्चो होहित्ति, असोगवणियाए चिंतेइ-केरिसा भोगा वाउलाणंति पव्वइओ। रण्णा भणिया-पेच्छह 0.5 मा कवडेण गणियाघरं जाएज्जा, निंतस्स सुणगमडेण वावण्णेण णासंण गेण्हइ, पुरिसेहिं रण्णो कहियं, विरत्तभोगोत्ति नमस्कार व्याख्या, सिरिओ ठविओ, थूलभद्दसामिस्स पारिणामिया रण्णो य॥णासिक्कं णयरं, णंदो वाणियगो, सुंदरी से भज्जा सुंदरिनंदो से नियुक्तिः नामं कयं, तस्स भाया पव्वइयओ, सो सुणेइ- जहा सो तीए अज्झोववन्नो, पाहुणओ आगओ, पडिलाभिओ, भाणं तेणं 949-951 बुद्धिसिद्धगहियं, इह पत्थवियउत्ति उज्जाणं नीणिओ,लोगेण य भायणहत्थो दिट्ठो, तओणं उवहसंति-पव्वइओ सुंदरीनंदो, तओसो लक्षणम्: तहविगओ उज्जाणं, साहुणा से देसणा कया, उक्कडरागोत्ति न तीरइ मग्गे लाइउं, वेउव्वियलद्धिमंच भगवं साहू, तओऽणेण औत्पत्ति क्यादिभेदाः, चिंतियं-न अण्णो उवाओत्ति अहिगयरेणं उवलोभेमि, पच्छा मेरू पयट्टाविओ, न इच्छइ, अविओगिओ, मुहुत्तेण आणेमि, लक्षणानि पडिसुए पयट्टो, मक्कडजुयलं विउव्वियं, अन्ने भणंति-सच्चकं चेव दिटुं, साहुणा भणिओ-सुंदरीए वानरीओय का लट्ठयरी?, दृष्टान्ताव। नन्देन भणितः- अमात्यो भवेति, अशोकवनिकायां चिन्तयति-कीदृशा भोगा व्याक्षिप्तानामिति प्रव्रजितः / राज्ञा भणिताः (पुरुषाः)- पश्यत मा कपटेन गणिकागृहं यासीत्, निर्गच्छन् श्वमृतकेन व्यापन्नेन नासिकां न कूणयति, पुरुषै राज्ञः कथितम्, विरक्तभोग इति श्रीयकः स्थापितः, स्थूलभद्रस्वामिनः पारिणामिकी राज्ञश्च / / 8 नासिक्यं नगरम्, नन्दो वणिग, सुन्दरी तस्य भार्या, सुन्दरीनन्दस्तस्य नाम कृतम्, तस्य भ्राता प्रव्रजितः, स शृणोति- यथा स तस्यामध्युपपन्नः, प्राघूर्णकः (साधुः)8 आगतः, प्रतिलम्भितः, भाजनं तेन ग्राहितम्, एहि अत्र प्रस्थापयेत्युद्यानं नीतः, लोकेन च भाजनहस्तो दृष्टः, ततस्तं उपहसन्ति- प्रव्रजितः सुन्दरीनन्दः, ततः स तथापि गत उद्यानम्, साधुना तस्मै देशना कृता, उत्कटराग इति न शक्यते मार्गे आनेतुम्, वैक्रियलब्धिकश्च भगवान् साधुः, ततोऽनेन चिन्तितं- नान्य उपाय इति अधिकतरेणोपलोभयामि, पश्चात् मेरुः प्रवर्तितः, नेच्छति, अवियोगिकः, मुहूर्तेनानयामि, प्रतिश्रुते प्रवृत्तः, मर्कटयुगलं विकुर्वितम्, अन्ये भणन्ति- सत्यमेव दृष्टम्, साधुना भणितः- सुन्दरीवानोंः का लष्टतरा?, अप्पणा समं चालिओ सो जाणइ एत्थ विसजेहित्ति। * अविवेगिओ। / 767 // Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 768 // सो भणइ- भगवं! अघडंती सरिसव्व मेरूवमत्ति, पच्छा विजाहरमिहुणं दिटुं, तत्थ पुच्छिओ भणइ-तुल्ला चेव, पच्छा देवमिहुणगं दिटुं, तत्थवि पुच्छिओ भणति- भगवं! एईए अग्गओ वानरी सुंदरित्ति, साहुणा भणियं-थोवेण धम्मेण एसा नमस्कार व्याख्या, पाविजइत्ति, तओ से उवगयं, पच्छा पव्वइओ।साहुस्स परिणामिया बुद्धी॥वइरसामिस्स पारिणामिया-माया णाणुवत्तिया, नियुक्तिः मा संघो अवमन्निजिहितित्ति, पुणो देवेहिं उज्जेणीए वेउव्वियलद्धी दिन्ना,पाडलिपुत्तेमा परिभविहित्ति वेउव्वियं कयं, पुरियाए 949-951 बुद्धिसिद्धपवयणओहावणा मा होहितित्ति सव्वं कहेयव्वं ॥चलणाहए- राया तरुणेहिं वुग्गाहिजइ, जहा थेरा कुमारमच्चा अवणिज्जंतु, लक्षणम्: सोतेसिं परिक्खणणिमित्तं भणइ-जोरायं सीसे पाएण आहणइ तस्स को दंडो?,तरुणा भणंति-तिलं तिलं छिंदियाव्वओ, औत्पत्तिथेरा पुच्छिया-चिंतेमोत्ति ओसरिया, चिंतेंति- नूणं देवीए को अण्णो आहणइत्ति आगया भणंति- सक्कारेयव्वो। रण्णो क्यादिभेदा:, लक्षणानि तेसिंच पारिणामिया॥आमंडेत्ति- आमलगं, कित्तिमंएगेण णायं अइकढिणं अकाले बिंबो होइत्ति / तस्सवि पारिणामिया॥ दृष्टान्ताश्च। मणित्ति- सप्पो पक्खिणं अंडगाणि खाइ रुक्खे विलग्गित्ता, तत्थ गिद्धेण आलयं विलग्गिय मारिओ, मणी तत्थ पडिओ, - सभणति- भगवान्! अघटमाना सर्षप इव मेरूपमेति, पश्चाद्विद्याधरमिथुनं दृष्टम्, तत्र पृष्टो भणति- तुल्यैव, पश्चाद्देवमिथुनं दृष्टम्, तत्रापि पृष्टो भणति- भगवन्! एतस्या अग्रतो वानरी सुन्दरीति, साधुना भणितं-स्तोकेन धर्मेणैषा प्राप्यत इति, ततस्तेनोपगतम्, पश्चात्प्रव्रजितः। साधोः पारिणामिकी बुद्धिः।। वज्रस्वामिनः पारिणामिकी- माता नानुवर्त्तिता, मा सङ्घोऽवमानीति, पुनर्देवैरुज्जयिन्यां वैक्रियलब्धिर्दत्ता, पाटलिपुत्रे मा पराभूदिति वैक्रियं कृतम्, पुरिकायां प्रवचनापभ्राजना मा 8 भूदिति सर्वं कथयितव्यम्। चरणाहतौ- राजा तरुणैर्युद्गाह्यते, यथा स्थविराः कुमारामात्या अपनीयन्ताम्, स तेषां परीक्षानिमित्तं भणति- यो राजानं शीर्षे पादेन आहन्ति तस्य को दण्डः?, तरुणा भणन्ति- तिलशश्छेत्तव्यः, स्थविराः पृष्टाः- चिन्तयाम इत्यपसृताः, चिन्तयन्ति- नूनं को देव्या अन्य आहन्ति इत्यागता भणन्ति-8॥ 768 // 8 सत्कारयितव्यः। राज्ञस्तेषां च पारिणामिकी। आम्लकमिति आमलकम्, कृत्रिममेकेन ज्ञातमतिकठिनम्, अकालेऽत्याम्लं भवतीति / तस्यापि पारिणामिकी / / मणिरिति- सर्पः पक्षिणामण्डानि खादति वृक्षं विलग्य, तत्र गृध्रेणालयं विलग्य मारितः, मणिस्तत्र पतितः, - Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 769 // हेट्ठा कूवो, तस्स पाणियं रत्तिभूयं, णीणियं कूवाओ साभावियं होइ, दारएण थेरस्स कहियं, तेण विलग्गिऊण गहिओ। थेरस्स परिणामिया॥सप्पो- चंडकोसिओ चिंतेइ-एरिसो महप्प इच्चाइ विभासा, एयस्स पारिणामिगी॥खग्गीति-सवयपुत्तो नमस्कार व्याख्या, जोव्वणबलुम्मत्तो धम्मं न गिण्हइ, मरिऊण खग्गिसु उववण्णो, पिट्ठिस्स दोहिंवि पासेहिं जहा पक्खरा तहा चंमाणि लंबंति, नियुक्तिः अडवीए च उप्पहे जणं मारेइ, साहुणो य तेणेव पहेण अइक्कमंति, वेगेण आगओ, तेएण ण तरइ अल्लिउं, चिंतेइ, जाई 949-951 संभरिया, पच्चक्खाणं, देवलोगगमनं / एयस्स पारिणामिगी॥थूभे- वेसालाए णयरीए णाभीए मुणिसुव्वयस्स थूभो, तस्स बुद्धिसिद्ध लक्षणम्: गुणेण कूणियस्स ण पडइ, देवया आगासे कूणियं भणइ- 'समणो जड़ कूलवालए मागहियं गणियं लभिस्सति / लाया यह औत्पत्तिअसोगचंदए वेसालिं नगरिंगहेस्सइ॥१॥' सो मग्गिज्जइ / तस्स का उप्पत्ती?- एगस्स आयरियस्स चेल्लओ अविणीओ, तं क्यादिभेदाः, लक्षणानि आयरिओ अंबाडेइ, सो वे वहइ। अन्नया आयरिया सिद्धसिलं तेण समं वंदगा विलग्गा, उत्तरंताण वधाए सिला मुक्का, दृष्टान्ताश्च / दिट्ठा आयरिएण, पाया ओसारिया इहरा मारिओ होतो, सावो दिण्णो- दुरात्मन्! इत्थीओ विणस्सिहिसित्ति, मिच्छावाई अधस्तात्कूपः, तस्य पानीयं रक्तीभूतम्, निष्काशितं कूपात् स्वाभाविकं भवति, दारकेण स्थविराय कथितम्, तेन विलग्य गृहीतः। स्थविरस्य पारिणामिकी॥ सर्पः- चण्डकौशिकश्चिन्तयति- ईदृशो महात्मा इत्यादि विभाषा, एतस्य पारिणामिकी। खशी- श्रावकपुत्रो यौवनबलोन्मत्तो धर्म न गृह्णाति, मृत्वा खड्गिषूत्पन्नः, * पृष्टेऽस्य द्वयोरपि पार्श्वयोः यथा पक्षी तथा चर्मणी लम्बेते, अटव्यां चोत्पथे जनं मारयति, साधवश्च तेनैव पथा व्यतिक्रमन्ति, वेगेनागतः, तेजसा न शक्नोति अभिद्रोतुम्, चिन्तयति, जातिः स्मृता, प्रत्याख्यानम्, देवलोकगमनम् / एतस्य पारिणामिकी॥स्तूपः- विशालायां नगर्यां मध्ये मुनिसुव्रतस्य स्तूपः, तस्य गुणेन कूणिकस्य ( उद्यमेपि) न पतति, देवताऽऽकाशे कूणिक भणति-'श्रमणो यदा कूलवालको मागधिकां गणिका लप्स्यते (गमिष्यति)। राजा च अशोकचन्द्रः (कौणिकः)वैशाली नगरी // 769 // ग्रहीष्यति॥१॥'स मार्म्यते / तस्य कोत्पत्तिः? - एकस्याचार्यस्य क्षुल्लकः (शिष्यः)अविनीतः, तमाचार्यो निर्भर्त्सयति, स वैरं वहति / अन्यदा आचार्याः सिद्धशैलं तेन समं वन्दितुं विलग्नाः, अवतरतां वधाय शिला मुक्ता, दृष्टाऽऽचार्येण, पादौ प्रसारितौ इतरथा मृता अभविष्यन्, शापो दत्तःदुरात्मन्! स्त्रीतो विनयसीति, मिथ्यावादी Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 770 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, नियुक्ति: 952 तप:सिद्धे दृढप्रहारी। एसो भवउत्तिकाउं तावसासमे अच्छइ, नईए कूले आयावेइ, पंथन्भासे जो सत्थो एइ तओ आहारो होइ, णईए कूले आयावेमाणस्ससाणई अण्णओ पवूढा, तेण कूलवारओ नामंजायं, तत्थ अच्छंतो आगमिओ, गणियाओ सद्दावियाओ, एगा भणइ- अहं आणेमि, कवडसाविया जाया, सत्थेण गया, वंदई उद्दाणे होइयम्मि चेइयाई वंदामि तुन्भे य सुया, आगयामि, पारणगे मोदगा संजोइया दिन्ना, अइसारो जाओ, पओगेण ठविओ, उव्वत्तणाईहिं संभिन्नं चित्तं, आणिओ, भणिओ- रण्णो वयणं करेहि, कह?, जहा वेसाली घेप्पइ, थूभो नीणाविओ, गहिया। गणियाकूलवालगाणं दोण्हवि पारिणामिगी। इंदपाउयाओ चाणक्केण पुव्वभणियाओ, एसा पारिणामिया // उक्तोऽभिप्रायसिद्धः, साम्प्रतं तपः सिद्धप्रतिपिपादयिषयाऽऽह नि०-न किलम्मइ जोतवसा सोतवसिद्धो दढप्पहारिव्व।सो कम्मक्खयसिद्धो जो सव्वक्खीणकम्मंसो॥९५२॥ / न क्लामति न क्लमं गच्छति यः सत्त्वस्तपसा- बाह्याभ्यन्तरेण स एवंभूतस्तपः सिद्धः, अग्लानित्वाद्, दृढप्रहारिवदिति गाथाक्षरार्थः॥भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं- एगो धिज्जाइयओ दुइंतो अविणयं करेइ, सो ताओ थाणाओ नीणिओ एष भवत्वितिकृत्वा तापसाश्रमे तिष्ठति, नद्याः कूले आतापयति, पन्थाभ्यासे यः सार्थ आयाति तत आहारो भवति, नद्याः कूले आतापयतः सा नद्यन्यतो व्यूढा, तेन कूलवारको नाम जातम्, तत्र तिष्ठन् आगमितः, गणिकाः शब्दिताः, एका भणति- अहमानयामि, कपटश्राविका जाता, सार्थेन गता, वन्दते, विधवायां जाताया चैत्यानि वन्दे यूयं च श्रुताः, आगताऽस्मि, पारणके मोदकाः सांयोगिका दत्ताः, अतिसारो जातः, प्रयोगेण स्थापितः(नीरोगीकृतः), उद्वर्तनादिभिः संभिन्नं चित्तम्, आनीतः, भणितः- राज्ञो वचनं कुरु, कथं?- यथा वैशाली गृह्यते, स्तूपो निष्काशितः (पातितः), गृहीता। गणिकाकूलवालकयोर्द्वयोरपि पारिणामिकी / / इन्द्रपादुकाः (इन्द्रकुमार्यः) चाणक्येन पूर्वभणिताः, एषा पारिणामिकी॥ ॐएको धिग्जातीयो दुर्दान्तोऽविनयं करोति, स ततः स्थानात् निष्काशितो . उदाणे / // 770 // Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 771 // हिंडतो चोरपल्लिमल्लिणो, सेणावइणा पुत्तो गहिओ, तंमि मयंमि सोच्वेव सेणावई जाओ, निक्किवं पहणइत्ति दढप्पहारी से णामं कयं / सो अन्नया सेणाए समं एगं गामं हंतुंगओ, तत्थ य एगो दरिदो,तेण पुत्तभंडाण मग्गंताणं दुद्धं जाएत्ता पायसो नमस्कार व्याख्या, सिद्धो, सो य ण्हाइउंगओ, चोरा य तत्थ पडिया, एगेण सो तस्स पायसो दिट्ठो, छुहियत्ति तं गहाय पहाविओ, ताणि नियुक्ति: 952 खुड्डगरूवाणि रोवंताणि पिउमूलं गयाणि, हिओ पायसोत्ति, सो रोसेणं मारेमित्ति पहाविओ, महिला अवयासेउं अच्छइ, तप:सिद्धे तहवि जाइ जहिं सो चेव चोरसेणावई गाममज्झे अच्छइ, तेण गंतूण महासंगामो कओ, सेणावइणा चिंतियं- एएण मम दृढप्रहारी। चोरा परिभविजन्ति, तओ असिं गहाय निद्दयं छिण्णो, महिला से भणइ- हा णिविव! किमेयं कयंति?, पच्छा सावि मारिया, गब्भोऽवि दोभाए कओ फुरुफुरेइ, तस्स किवा जाया- अहम्मो कओ, चेडरूवेहिंतो दरिद्दत्ति पउत्ती उवलद्धा, दढयरं निव्वेयं गओ, को उवाओत्ति, साहू दिट्ठा, पुच्छिया यऽणेण-भगवं! को एत्थ उवाओ?, तेहिं धम्मो कहिओ, सोय से उवगओ, पच्छाचारित्तं पडिवज्जिय कम्माण समुग्घायणट्ठाए घोरंखंतिअभिग्गहं गिण्हिय तत्थेव विहरइ, तओ हीलिज्जइ8 हिण्डमानश्चौरपल्लीमाश्रितः, सेनापतिना पुत्रो गृहीतः, तस्मिन् मृते स एव सेनापतिर्जातः, निष्कृपं प्रहन्तीति दृढप्रहारी तस्य नाम कृतम् / सोऽन्यदा सेनया समं एकं 8 ग्रामं हन्तुं गतः, तत्र चैको दरिद्रः, तेन पुत्रपौत्रेभ्यो मार्गयङ्ग्यः दुग्धं याचित्वा पायसं साधितम्, स च स्नातुं गतः, चौराश्च तत्र पतिताः, एकेन तस्य तत्पायसं दृष्टम्,8 क्षुधात इति तद्गृहीत्वा प्रधावितः, तानि क्षुल्लकरूपाणि रुदन्ति पितमूलं गतानि, हृतं पायसमिति, स रोषेण मारयामीति प्रधावितः, महिला निवारयितं तिष्ठति. तथापि याति यत्र स एव चौरसेनापतिाममध्ये तिष्ठति, तेन गत्वा महासंग्रामः कृतः, सेनापतिना चिन्तितं- एतेन मम चौराः परिभूयन्ते, ततोऽसिं गृहीत्वा निर्दयं छिन्नः, महिला 8 तस्य भणति- हा निष्कृप! किमेतत्कृतमिति, पश्चात्साऽपि मारिता, गर्भोऽपि द्विधा कृतः स्फुरति, तस्य कृपा जाता- अधर्मः कृतः, चेटरूपेभ्यो दरिद्र इति प्रवृत्तिरुपलब्धा, // 771 // दृढतरं निर्वेदं गतः, क उपाय इति, साधवो दृष्टाः, पृष्टाश्वानेन- भगवन्! कोऽत्रोपायः?, तैर्धर्मः कथितः, स च तस्योपगतः, पश्वाचारित्रं प्रतिपद्य कर्मणां समुद्धातनार्थाय घोरं क्षान्त्यभिग्रहं गृहीत्वा तत्रैव विहरति, ततो हील्यते , Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 772 // निरुक्तिः, हम्मति य, सो संमं अहियासेड़, घोराकारं च कायकिलेसं करेइ, असणाइ व अलंभतो सम्म अहियासेइ, जावऽणेण कम्म निग्याइयं, केवलंस उप्पण्णं, पच्छा सो सिद्धत्ति // उक्तस्तप:सिद्धः, साम्प्रतं कर्मक्षयसिद्धप्रतिपादनाय गाथाचरमदलमाह- नमस्कार व्याख्या, सो कम्म इत्यादि, स कर्मक्षयसिद्धः, यः किंविशिष्ट इत्यतआह- सर्वक्षीणकर्मांशः सर्वे- निरवशेषाः क्षीणाः कर्मांशाः- कर्मभेदा व्याख्या, यस्य स तथाविध इति गाथार्थः॥ साम्प्रतं कर्मक्षयसिद्धमेव प्रपञ्चतो निरुक्तविधिना प्रतिपादयन्नाह नियुक्तिः 953 सिद्धस्य नि०-दीहकालरयं जंतु कम्मं से सिअमट्ठहा। सिअंधंतंति सिद्धस्स सिद्धत्तमुवजायइ॥९५३॥ दीर्घःसन्तानापेक्षयाऽनादित्वात् स्थितिबन्धकालो यस्य तद्दीर्घकालम्, निसर्गनिर्मलजीवानुरञ्जनाच्च कर्मैव भण्यते ततश्च समुद्धातः, दीर्घकालं च तद्रजश्चेति दीर्घकालरजः, यच्छब्दः सर्वनामत्वादुद्देशवचनः, यत्कर्मेत्थंप्रकारम्, तुशब्दो भव्यकर्मविशेषणार्थः, शैलेशी, अलाबुकायतो नाभव्यकर्म सर्वथा ध्मायत इति, ततश्च यद्भव्यकर्मेति शेषितं इति शेषं कृतं शेषितं- स्थित्यादिभिः प्रभूतं सत् स्थिति- दिवगतिः, सङ्ख्यानुभावापेक्षयैवानाभोगसद्दर्शनज्ञानचरणाद्युपायतः शेषं- अल्पं कृतमिति भावः, प्राक् किंभूतं सच्छेषितं? इत्याह अलोके स्खलनेअष्टधा सितं अष्टप्रकारंज्ञानावरणादिभेदेन सितं 'सित वर्णबन्धनयो'रिति वचनात् सितंबद्धमुच्यते / इदानीं निरुक्तिमुपदर्शयति- त्यादि। तच्छेषितं सितं कर्म ध्मातम्, ध्मा शब्दाग्निसंयोगयो'रिति वचनात् ध्यानानलेन दग्धं महाग्निना लोहमलवदस्येति सिद्ध इति, एवं कर्मदहनानन्तरं सिद्धस्यैव सतः किं?- सिद्धत्वमुपजायते, नासिद्धस्य, भव्योऽसिद्धो न सिध्यतीति वचनाद्, उपजायत इत्यपि तदात्मनः स्वाभाविकमेव सदनादिकर्मावृतं तदावरणविगमेनाऽऽविर्भवति तत्त्वतः तथाऽपि लौकिकवाचोयुक्त्या | 8 हन्यते च, स सम्यक् अध्यासयति घोराकारं च कायक्लेशं करोति, अशनादि वाऽलभमानः सम्यगध्यास्ते, यावदनेन कर्म निर्घातितं (निहतं ), केवलं तस्योत्पन्नम्, पश्चात्स सिद्ध इति / / ॐ भवे- संसारे भवो भव्यः अभव्य इत्यर्थः / // 772 // Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 773 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, व्यवहारदेशनयोपजायत इत्युच्यते, अथवा सिद्धस्य सिद्धत्वं भावरूपमुपजायते, न तु प्रदीपनिर्वाणकल्पमभावरूपमिति नयमतान्तरव्यवच्छेदार्थमेतत्, तथा चाऽऽहुरेके-'दीपो यथा निर्वृतिमभ्युपेतो, नैवावनिं गच्छति नान्तरिक्षम् / दिशंन काञ्चिद्विदिशंन काञ्चित्, स्नेहक्षयात् केवलमेति शान्तिम्॥१॥'इत्यादि, एवंविधसिद्धत्वभावे दीक्षादिप्रयासवैयर्थ्यात् निरन्वयक्षणभङ्गस्य चायुज्यमानत्वात्, प्रदीपदृष्टान्तस्याप्यसिद्धत्वात्, तथाहि-तत्र त एव पुद्गला भास्वरं रूपं परित्यज्य तामसं| नियुक्ति: 953 सिद्धस्य रूपान्तरमासादयन्तीत्यलं विस्तरेण, अथवाऽन्यथा व्याख्यायते 'दीर्घकालरयं' इति रयः-वेग: चेष्टाऽनुभवः फलमित्यना निरुक्तिः, न्तरम्, ततश्च दीर्घकालो रयोऽस्येति दीर्घकालरयम्, सन्तानोपभोग्यत्वादिति भावना, यद्भव्यकर्म 'सेसित' मिति श्लेषितमिति समुद्धातः, संश्लिष्टं लेश्यानुभावात् अष्टधा सितमित्यादि पूर्ववत्, अथवाऽन्यथा व्याख्यायते-दीर्घकालरज इति, तत्र रज इव रजः शैलेशी, अलाबुकासूक्ष्मतया स्नेहबन्धनयोग्यत्वाद्वारज इत्युच्यते,यद्भव्यकर्मेति च नैवं व्याख्यायते,साक्षात्कर्माभिधानेन सर्वनाम्नो निरर्थकत्वात्, दिवद्गतिः, प्रकरणादेव भव्यस्यावगम्यमानत्वाद्, अभव्यस्य सिद्धत्वानुपपत्तेः, ततश्च जन्तुकर्म इति व्याख्यायते, जन्तुः- जीवस्तस्य अलोके स्खलनेकर्म जन्तुकर्म, अनेनाबद्धकर्मव्यवच्छेदमाह, तच्च से' तस्य जन्तोः 'असितं' असितमिति कृष्णमशुभं संसारानुबन्धित्वात्, त्यादि। एवंविधस्यैव च क्षयः श्रेयानिति, न तु शुभस्य स्वरूपस्येति भावना, अष्टधा सितमिति पूर्ववदिति गाथार्थः॥प्रथमव्याख्या- पक्षमधिकृत्य सम्बन्धमाह-तत्कर्मशेषं तस्य समस्थित्यसमस्थिति वा स्यात्?, न तावत् समस्थिति विषमनिबन्धनत्वात्, नाप्यसमस्थिति चरमसमये युगपत् क्षयासम्भवादिति, एतदयुक्तम्, उभयथाऽप्यदोषात्, तथाहि-विषमनिबन्धनत्वे सत्यपि विचित्रक्षयसम्भवात् कालतः समस्थितित्वाविरोध एव, चरमपक्षेऽपिसमुद्धातगमनेन समस्थितिकरणभावाददोषः, न चैतत् स्वमनीषिकयैवोच्यते, यत आह नियुक्तिकारः // 773 // Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 774 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, | नियुक्तिः 954-955 | सिद्धस्य निरुक्तिः, नि०- नाऊण वेअणिज्जं अइबहुअंआउअंच थोवागं / गंतूण समुग्घायंखवंति कम्मं निरवसेसं // 954 // ज्ञात्वा केवलेनावगम्य, किं?- वेदनीयं कर्म, किंभूतं?- अतिबहुशेषभवोपग्राहिकर्मापेक्षयाऽतिप्रभूतमित्यर्थः, तथाऽऽयुष्कं च कर्म स्तोकं अल्पम्, तदपेक्षयैव ज्ञात्वेति वर्तते, अत्रान्तरे गत्वा प्राप्य समुद्धातं इति सम्यग् अपुनर्भावेनोत्- प्राबल्येन कर्मणो हननं घात:- प्रलयो यस्मिन् प्रयत्नविशेषेऽसौ समुद्धात इति तम्, क्षपयन्ति विनाशयन्ति कर्म वेदनीयादि निरवशेष इति निरवशेषमिव निरवशेष प्रभूततमक्षपणाच्छेषस्य चान्तर्मुहूर्त्तमात्रकालावधित्वात्, किञ्चिच्छेषत्वादसत्कल्पनेति भावना, अत्राऽऽह- 'ज्ञात्वा वेदनीयमतिबह्वि' त्यत्र को नियमः? येन तदेव बहु (ग्रं०११०००) तथाऽऽयुष्कमेवाल्पमिति, अत्रोच्यते, वेदनीयस्य सर्वकर्मभ्यो बन्धकालबहुत्वात् केवलिनोऽपि तद्बन्धकत्वादायुष्कस्य चाल्पत्वात्, उक्तं च- जाव णं अयं जीवे एयइ वेयइ चलइ फंदइ ताव णं अट्ठविहबंधए वा सत्तविहबंधए वा छव्विहबंधए वा एगविहबंधए वा णो णं अबंधए आयुष्कस्य त्वान्तर्मुहर्तिक एव बन्धकाल इति, उक्तंच-"सिय तिभागे सिय तिभागतिभागेइत्याद्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः॥९५४॥ इदानीं समुद्धातादिस्वरूपप्रतिपादनायैवाऽऽह नि०- दंड कवाडे मंथंतरे असाहरणया सरीरत्थे। भासाजोगनिरोहे सेलेसी सिज्झणा चेव // 955 // / इह समुद्धातं प्रारभमाणः प्रथममेवावर्जीकरणमभ्येति, आन्तौहर्तिकमुदीरणावलिकायां कर्मपुद्गलप्रक्षेपव्यापाररूपमित्यर्थः, ततः समुद्धातं गच्छति, तस्य चायंक्रमः- इह प्रथमसमय एव स्वदेहविष्कम्भतुल्यविष्कम्भमूर्ध्वमधश्चाऽऽयतमुभय 0 यावदयं जीव एजते व्येजते चलति स्पन्दते तावदष्टविधबन्धको वा सप्तविधबन्धको वा षड्धिबन्धको वा एकविधबन्धको वा नाबन्धकः। ॐ स्यात्रिभागे स्यात्रिभागत्रिभागे। समुद्धातः, शैलेशी, | अलाबुका| दिवद्गतिः, | अलोके स्खलनेत्यादि। // 774 // Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 775 // तोऽपि लोकान्तगामिनं जीवप्रदेशसङ्घातं दण्डं दण्डस्थानीयं केवली ज्ञानाभोगतः करोति, द्वितीयसमये तु तमेव दण्डं. पूर्वापरदिग्द्वयप्रसारणात् पार्श्वतो लोकान्तगामिनं कपाटमिव कपाटं करोति, तृतीयसमये तदेव कपाटं दक्षिणोत्तरदिग्द्वयप्रसारणान्मन्थसदृशं मन्थानं करोति लोकान्तप्रापिणमेव, एवं च लोकस्य प्रायो बहु परिपूरितं भवति, मन्थान्तराण्यपूरितानि व्याख्या, भवन्ति, अनुश्रेणिगमनात्, चतुर्थे तु समये तान्यपि मन्थान्तराणि सह लोकनिष्कुटैः पूरयति, ततश्च सकलो लोकः पूरितो नियुक्ति: 955 | सिद्धस्य भवतीति, तदनन्तरमेव पञ्चमे समये यथोक्तक्रमात् प्रतिलोमंमन्थान्तराणि संहरति- जीवप्रदेशान् सकर्मकान् सङ्कोचयति, निरुक्तिः, षष्ठेसमये मन्थानमुपसंहरतिघनतरसङ्कोचात्, सप्तमे समये कपाटमुपसंहरति दण्डात्मनि सङ्कोचात्, अष्टमसमये दण्डमुपसंहृत्य समुद्धातः, शरीरस्थ एव भवति / अमुमेवार्थं चेतसि निधायोक्तं दण्डकपाटं मन्थान्तराणि संहरणता प्रतिलोममिति गम्यते, शरीरस्थ इति शैलेशी, अलाबुकावचनात्, न चैतत् स्वमनीषिकाव्याख्यानम्, यत उक्तं- प्रथमे समये दण्डं कपाटमथ चोत्तरे तथा समये। मन्थानमथ तृतीये दिवद्गतिः, लोकव्यापी चतुर्थे तु॥१॥ संहरति पञ्चमे त्वन्तराणि मन्थानमथ पुनः षष्ठे। सप्तमके तु कपाटं संहरति ततोऽष्टमे दण्डम् // 2 // इति / अलोके स्खलनेतस्येदानीं समुद्धातगतस्य योगव्यापारश्चिन्त्यते- योगाश्च-मनोवाक्कायाः,अत्रैषांकः कदा व्याप्रियते?, तत्र हि मनोवाग्योगयोरव्यापार एव, प्रयोजनाभावात्, काययोगस्यैव केवलस्य व्यापारः, तत्रापि प्रथमाष्टमसमययोरौदारिककायप्राधान्यादौदारिकयोग एव, द्वितीयषष्ठसप्तमे समये पुनरौदारिकेतस्माच्च बहिः कार्मणे वीर्यपरिस्पन्दादौदारिककार्मणमिश्रः, त्रिचतुर्थपञ्चमेषु तु बहिरेवौदारिकात् बहुतरप्रदेशव्यापारादसहायः कार्मणयोग एव, तन्मात्रचेष्टनादिति, अन्यत्राप्युक्तं- औदारिकप्रयोक्ता प्रथमाष्टमसमययोरसाविष्टः / मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमषष्ठद्वितीयेषु // 1 // कार्मणशरीरयोगी चतुर्थके पञ्चमे तृतीये च। समयत्रयेऽपि तस्मिन् भवत्यनाहारको नियमाद् ॥२॥इति, कृतं प्रसङ्गेन / भाषायोगनिरोध इति,कोऽर्थः?- परित्यक्तसमुद्धातः कारणवशाद् त्यादि। // 775 // Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.5 नमस्कारव्याख्या, // 776 // योगत्रयमपि व्यापारयेत्, तदर्थं मध्यवर्तिनं योगमाह- भाषेति, अत्रान्तरेऽनुत्तरसुरपृष्टो मनोयोगं सत्यं वाऽसत्यामृषंवा प्रयुङ्क्ते, एवमामन्त्रणादौ वाग्योगमपि, नेतरौ द्वौ भेदौ द्वयोरपि, काययोगमप्यौदारिकं फलकप्रत्यर्पणादाविति, ततोऽन्तर्मुहूर्तमात्रेणैव कालेन योगनिरोधं करोति,अत्र केचिद्व्याचक्षते-जघन्येनैतावता कालेन उत्कृष्टतस्तु षभिर्मासैरिति, एतच्चायुक्तम्, क्षपयन्ति / व्याख्या, कर्म निरवशेषमिति वचनात् फलकादीनांच प्रज्ञापनायां प्रत्यर्पणस्यैवोक्तत्वात्, एवं च सति ग्रहणमपि स्याद्, अलं प्रसङ्गेन, नियुक्ति: 955 सिद्धस्य प्रकृतं प्रस्तुमः- स हि योगनिरोधं कुर्वन् प्रथममेव याऽसौ प्रथममेव शरीरप्रदेशसम्बद्धा मनः पर्याप्तिनिर्वृत्तिर्यया पूर्वं मनोद्रव्यग्रहणं निरुक्तिः, कृत्वा भावमनः प्रयुक्तवान् तत्कर्मसंयोगविघटनाय मन्त्रसामर्थ्येन विषमिव स भगवाननुत्तरेणाचिन्त्येन निरावरणेन समुद्धातः, शैलेशी, करणवीर्येण तव्यापारं निरुध्य च पजत्तमित्तसन्निस्स जत्तियाई जहन्नजोगिस्स / होति मणोदव्वाइंतव्वावारो य जम्मत्तो॥ अलाबुका१॥तदसंखगुणविहीणंसमए 2 निरंभमाणो सो।मणसोसव्वनिरोहं करेजऽसंखेजसमएहिं॥२॥पज्जत्तमेत्तबेंदियजहन्नवय-2 दिवद्गतिः, अलोके जोगपज्जया जे य / तदसंखगुणविहीणे समए समए निरंभंतो॥३॥ सव्ववइजोगरोह संखाईएहिं कुणइ समएहिं / तत्तो य स्खलनेसुहमपणगस्स पढमसमयोववन्नस्स // 4 // जो किर जोगो तदसंखेजगुणहीणमेक्किक्के। समए निरुंभमाणो देहतिभागं च त्यादि। मुंचंतो॥५॥रंभइ स कायजोगं संखाईएहि चेव समएहिं। तो कयजोगनिरोहो सेलेसी भावणामेइ ॥६॥त्ति' ततः शैलेशी ®पर्याप्तमात्रसंज्ञिनो यावन्ति जघन्ययोगस्य / भवन्ति मनोद्रव्याणि तद्व्यापारश्च यावन्मात्रः॥ 1 // तदसंख्यगुणविहीनं समये समये निरुन्धन् सः / मनसः सर्वनिरोध कुर्यादसङ्ख्येयसमयैः / / 2 // पर्याप्तमात्रद्वीन्द्रियस्य जघन्यवचःपर्यवा यावन्तः / तदसङ्ख्येयगुणविहीनान् समये समये निरुन्धन् / / 3 / / सर्ववचोयोगरोधं संख्यातीतैः // 776 // करोति समयैः / ततश्च सूक्ष्मपनकस्य प्रथमसमयोत्पन्नस्य / / 4 / / यः किल जघन्यो योगस्तदसङ्ख्येयगुणहीनमेकैकस्मिन् / समये निरुन्धन् देहत्रिभागं च मुञ्चन् // 5 // रुणद्धि स काययोगं संख्यातीतैरेव समयैः। ततः कृतयोगनिरोधः शैलेशीभावनामेति // 6 // Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 777 // प्रतिपद्यते, तत्र शिलाभिर्निर्वृत्तः शिलानां वाऽयमित्यण शैल:- पर्वतस्तेषामीश:- प्रभुः शैलेशः, स च मेरुः, तस्येवेयं 0.5 स्थिरतासाम्यादवस्थेति शैलेशी, अथवा- अशैलेशः सन्नभूततद्भावाच्छैलेशवदाचरति शैलेशीभवतीत्यध्याहारः, अथवा नमस्कार व्याख्या, सर्वसंवरः शीलं तस्येशः शीलेशः तस्येयं योगनिरोधावस्थेति शैलेशी, इयं च मध्यमप्रतिपत्त्या ह्रस्वपञ्चाक्षरोद्दिरणमात्र व्याख्या, कालं भवति, स च काययोगनिरोधारम्भात् प्रभृति ध्यायति सूक्ष्मक्रियाऽनिवृत्तिध्यानम्, ततः सर्वनिरोधं कृत्वा नियुक्तिः 956 सिद्धस्य शैलेश्यवस्थायां व्युच्छिन्नक्रियमप्रतिपातीति, ततो भवोपग्राहिकर्मजालं क्षपयित्वा ऋजुश्रेणिप्रतिपन्नः अस्पृशद्गत्या निरुक्तिः, सिध्यतीति, अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः।। 955 // अनन्तरगाथोपन्यस्तसमुद्धात समुद्धातः, शैलेशी, मात्रापेक्षः सम्बन्धः / आह- समुद्धातगतानां विशिष्टकर्मक्षयो भवतीति काऽत्रोपपत्तिरिति?, उच्यते, प्रयत्नविशेषः, अलाबुकाकिं निदर्शनं? इत्यत आह दिवद्गतिः, नि०-जह उल्ला साडीआ आसुसुक्कइ विरल्लिआ संती। तह कम्मलहुअसमए वच्चंति जिणा समुग्घायं // 956 // | अलोके स्खलनेयथा इत्युदाहरणोपन्यासार्थः, आर्द्रा शाटिका, जलेनेति गम्यते, आशु शीघ्रं शुष्यति शोषमुपयाति, विरल्लिता विस्तारिता त्यादि। सती भवति, तथा तेऽपि प्रयत्नविशेषात् कर्मोदकमधिकृत्य शुष्यन्तीति शेषः, यतश्चैवमतः कर्मलघुतासमये व्रजन्ति जिनाः समुद्धात मिति तत्र कर्मण- आयुष्कस्य लघुता कर्मलघुता, लघो वो लघुता- स्तोकतेत्यर्थः, तस्याः समयः- कालः कर्मलघुतासमयः, स च भिन्नमुहूर्तप्रमाणस्तस्मिन्, अथवा कर्मभिर्लघुता कर्मलघुता, जीवस्येति हृदयम्, सा च समुद्धातानन्तरभाविन्येव भूतोपचारं कृत्वाऽनागतैव गृह्यते, तस्याः समयस्तस्मिन्, भिन्नमुहूर्त एवेत्यर्थः, व्रजन्ति- गच्छन्ति / जिनाः- केवलिनः समुद्धातं प्राक्प्ररूपितस्वरूपमिति गाथार्थः // 956 // साम्प्रतं यदुक्तं शैलेशी प्रतिपद्यते सिध्यति चे ति, // 777 // Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 778 // तत्रासावेकसमयेन लोकान्ते सिध्यतीत्यागमः, इह च कर्ममुक्तस्य तद्देशनियमन गतिर्नोपपद्यते इति मा भूदव्युत्पन्नविभ्रम इत्यतस्तन्निरासेनेष्टार्थसिद्ध्यर्थमिदमाह नि०-लाउअरंडफले अग्गी धूमे असू धणुविमुक्के।गइपुव्वपओगेणं एवं सिद्धाणवि गईओ॥९५७ // अलाबु एरण्डफलम्, अग्निधूमौ, इषुर्धनुर्विमुक्तः, अमीषां यथा तथा गमनकाले स्वभावतस्तन्निबन्धनाभावेऽपि देशादिनियतैव गतिः पूर्वप्रयोगेण प्रवर्तते, एवमेव व्यवहिततुशब्दस्यैवकारार्थत्वात् सिद्धानामपि गतिरित्यक्षरार्थः॥ 957 // अधुना भावार्थः प्रयोगैर्निदर्श्यते- तत्र कर्मविमुक्तो जीवः सकृदूर्ध्वमेवाऽऽलोकाद्गच्छति, असङ्गत्वेन तथाविधपरिणामत्वादष्टमृत्तिकालेपलिप्ताधोनिमग्नक्रमापनीतमृत्तिकालेपजलतलमर्यादोर्ध्वगामितथाविधालाबुवत् तथा छिन्नबन्धनत्वेन तथाविधपरिणतेस्तद्विधैरण्डफलवत् तथा स्वाभाविकपरिणामत्वादग्निधूमवत् तथा पूर्वप्रयुक्ततत्क्रियातथाविधसामर्थ्याद्धनुः प्रयत्नेरितेषुवद्, इषुः- शर इति गाथार्थः / / 957 // एवं प्रतिपादिते सत्याह नि०- कहिं पडिहया सिद्धा, कहिं सिद्धा पइट्ठिया / कहिं बोंदिंचइत्ताणं, कत्थ गंतूण सिज्झई?॥९५८॥ व प्रतिहताः क्व प्रतिस्खलिता इत्यर्थः सिद्धाः मुक्ताः, तथा क्व सिद्धाः प्रतिष्ठिताः क्व व्यवस्थिता इत्यर्थः, तथा क्व बोन्दि त्यक्त्वा क्व तनुं परित्यज्येत्यर्थः, इह बोन्दिः तनुः शरीरमित्यनर्थान्तरम्, तथा क्व गत्वा सिध्यन्ति निष्ठितार्था भवन्ति, इत्यनुस्वारलोपोऽत्र द्रष्टव्यः अथवैकवचनतोऽप्येवमुपन्यासः सूत्रशैल्याऽविरुद्ध एव, यतोऽन्यत्रापि प्रयोगः- वत्थगंधमलंकार इत्थीओ सयणाणि य। अच्छंदा जेण भुंजंति ण से चाइत्ति वुच्चई॥१॥इत्यादि गाथार्थः // 958 // इत्थं चोदकपक्षमधिकृत्याऽऽह नि०- अलोए पडिहया सिद्धा, लोअग्गे अपइट्ठिया / इहं बोंदिचइत्ता णं, तत्थ गंतूण सिज्झई॥९५९॥ व्याख्या, नियुक्तिः 957-959 सिद्धस्य निरुक्तिः, समुद्धातः, शैलेशी, अलाबुकादिवद्गतिः, अलोके स्खलनेत्यादि। Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 779 // / अलोके केवलाकाशास्तिकाये प्रतिहताः प्रतिस्खलिताः सिद्धा इति, इह च तत्र धर्मास्तिकायाद्यभावात् तदानन्तर्यवृत्तिरेव। प्रतिस्खलनम्, न तु सम्बन्धिविघातः, प्रदेशानां निष्प्रदेशत्वादिति सूक्ष्मधिया भावनीयम्, तथा लोकाग्रे च पञ्चास्तिकाया- नमस्कार व्याख्या, त्मकलोकमूर्धनि च प्रतिष्ठिताः, अपुनरागत्या व्यवस्थिता इत्यर्थः, तथा इह अर्धतृतीयद्वीपसमुद्रान्तः बोन्दिं तनुं त्यक्त्वा व्याख्या, परित्यज्य सर्वथा किं?- तत्र लोकाग्रंगत्वा अस्पृशद्गत्यासमयप्रदेशान्तरमस्पृशन्नित्यर्थः, सिध्यन्ति निष्ठितार्था भवन्ति सिद्ध्यति नियुक्तिः |960-961 वेति गाथार्थः // 959 // तत्र 'लोकाग्रे च प्रतिष्ठिता' इति यदुक्तं तदङ्गीकृत्याऽऽह-क्व पुनर्लोकान्त इत्यत्रान्तरमाह | सिद्धशिलानि०-ईसीपन्भाराए सीआए जोअणंमि लोगंतो। बारसहिंजोअणेहिं सिद्धी सव्वट्ठसिद्धाओ॥९६०॥ वर्णनम्, नमस्कारईषत्प्राग्भारा-सिद्धिभूमिस्तस्याः सीताया इति द्वितीयं भूमेर्नामधेयं योजने लोकान्त ऊर्ध्वमिति गम्यते, अधस्तिर्यक् चैतावति फलानि। क्षेत्रे तदसम्भवात्, तथा चाऽऽह- द्वादशभिर्योजनैः सिद्धिः ऊर्ध्वं भवति, कुतः?- सर्वार्थसिद्धाद् विमानवरात्, अन्ये तु 'सिद्धिं लोकान्तक्षेत्रलक्षणामेव व्याचक्षते, तत्त्वंतु केवलिनो विदन्तीति गाथार्थः ॥९६०॥साम्प्रतमस्या एव स्वरूपव्यावर्णनायाह नि०-निम्मलदगरयवण्णा तुसारगोखीरहारसरिवन्ना। उत्ताणयछत्तयसंठिआय भणिया जिणवरेहिं / / 961 // निर्मलदगरजोवर्णाः, तत्र दगरजः- श्लक्ष्णोदककणिकाः, तुषारगोक्षीरहारतुल्यवर्णाः, तुषार:- हिमम्, गोक्षीरादयः प्रकटार्थाः / संस्थानमुपदर्शयन्नाह- उत्तानच्छत्रसंस्थिता च भणिता जिनवरैरिति, उत्तानच्छत्रवत् संस्थितेति गाथार्थः॥९६१॥ अधुना परिधिप्रतिपादनेनास्या एवोपायतः प्रमाणमभिधित्सुराह 0 सम्बन्धे विघातः। 0 लोकान्तालोकाद्योः संगतत्वात् सिद्धानां च लोकान्तावस्थाननियमात् अलोकप्रदेशेष्वंशेन गत्वा निवर्त्तनरूपं स्खलनं प्रदेशानां 8 निष्प्रदेशत्वान्न संगतम्, अग्रे तु धर्माद्यभावान्न स्यादेव गमनम् / // 779 // 2 Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 780 // नि०- एगा जोअणकोडी बायालीसंच सयसहस्साई। तीसंचेव सहस्सा दो चेव सया अउणवन्ना / / 962 / / निगदसिद्धा, नवरं पञ्चचत्वारिंशद्योजनलक्षप्रमाणक्षेत्रस्याल्पमन्यत् परिध्याधिक्यं प्रज्ञापनातोऽवसेयम्, इहौघत इदमिति व्याख्या, // 962 // इदानीमस्या एव बाहुल्यं प्रतिपादयन्नाह व्याख्या, नि०- बहुमज्झदेसभावे अटेव य जोअणाणि बाहल्लं / चरमंतेसु अतणुई अंगुलऽसंखिज्जईभागं // 963 // नियुक्तिः 962-966 मध्यदेशभाग एव बहुमध्यदेशभागस्तस्मिन्नष्टैव योजनानि बाहुल्यं- उच्चैस्त्वं चरिमान्तेषु पश्चिमान्तेषु तन्वी, क्रियता तनु | सिद्धशिलाइत्यत्राह- अङ्गुलासङ्खयेयभागं यावत् तन्वीति गाथार्थः // 963 // सा पुनरनेन क्रमेणेत्थं तन्वीति दर्शयति वर्णनम्, ___ नि०- गंतूण जोअणं जोअणं तु परिहाइ अंगुलपुहुत्तं / तीसेऽविअ पेरंता मच्छिअपत्ताउ तणुअयरा / / 964 // नमस्कार फलानि। / गत्वा योजनं योजनं तु वीप्सा परिहायइ त्ति परिहीयते अङ्गुलपृथक्त्वं पृथक्त्वं पूर्ववत्, एवं अनेन प्रकारेण हानिभावे सति तस्या अपि च पर्यन्ताः, किं?- मक्षिकापत्रात् तनुतरा घृतपूर्णतथाविधकरोटिकाकारेति गाथार्थः // 964 // स्थापना चेयम् / / अस्याश्चोपरि योजनचतुर्विंशतिभागे सिद्धा भवन्तीति / अत एवाऽऽह नि०-ईसीपब्भाराए सीआए जोअणंमि जो कोसो। कोसस्सय छन्भाए सिद्धाणोगाहणा भणिया॥९६५॥ ईषत्प्राग्भारायाः सीताया इति पूर्ववत्, योजने उपरिवर्तिनि यः क्रोश उपरिव]व, क्रोशस्य च तस्य षड्भागे उपरिवर्तिन्येव सिद्धानामवगाहना भणिता, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिता इति वचनाद्, अयं गाथार्थः॥ 965 // अमुमेवार्थं समर्थयन्नाह नि०- तिन्नि सया तित्तीसाधणुत्तिभागो अकोसछन्भाओ। जं परमोगाहोऽयं तो ते कोसस्स छन्भाए / 966 / / त्रीणि शतानि धनुषां त्रयस्त्रिंशदधिकानि धनुस्त्रिभागश्च क्रोशषड्भागो वर्तते यत् यस्मात् परमावगाहोऽयं सिद्धानामिति वर्तते, // 780 Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, 967-970 नमस्कार श्रीआवश्यक ततस्ते क्रोशस्य षड्भाग इति गाथार्थः॥ 966 // अथ कथं पुनस्तत्र तेषामुपपातोऽवगाहना वेत्यत्रोच्यतेनियुक्ति नि०- उत्ताणउव्व पासिल्लउव्व अहवा निसन्नओचेव / जोजह करेइ कालं सो तह उववज्जए सिद्धो॥९६७॥ भाष्यश्रीहारि० | उत्तानको वा पृष्ठतो वा अर्धावनतादिस्थानतः पार्श्वस्थितो वा तिर्यस्थितोवा, अथवा निष्पन्न (षण्ण) कश्चैव इति प्रकटार्थे / व्याख्या, वृत्तियुतम् किंबहुना?, यो यथा येन प्रकारेणावस्थितः सन् करोति कालं स तथा तेन प्रकारेणोपपद्यते सिद्ध इति गाथार्थः॥ 967 // नियुक्तिः भाग-२ // 781 // किमित्येतदेवं ? इत्यत आह सिद्धशिलानि०-इहभवभिन्नागारो कम्मवसाओ भवंतरे होइ।नयतं सिद्धस्स जओतमी तो सोतयागारो॥९६८॥ वर्णनम्, ___ इहभवभिन्नाकारः कर्मवशात् कर्मवशेन भवान्तरे स्वर्गादौ भवति, तदाकारभेदस्य कर्मनिबन्धनत्वात्, न च कर्म सिद्धस्य, फलानि। यतः तस्मिन् अपवर्गे ततोऽसौ सिद्धः तदाकारः पूर्वभवाकार इति गाथार्थः // 968 // तथा किंच नि०-जंसंठाणं तु इहं भवंचयंतस्स चरमसमयंमि / आसी अपएसघणं तंसं ठाणं तहिं तस्स // 969 // यत् संस्थानमत्रैव भवं संसारं मनुष्यभवं वा त्यजतः सतश्चरमसमये आसीत् प्रदेशघनं तदेव संस्थानं तत्र तस्य भवति, त्रिभागेन रन्ध्रापूरणादिति गाथार्थः॥ 969 // तथा चाऽऽह नि०-दीहं वा हस्सं वाजंचरमभवे हविज संठाणं / तत्तो तिभागहीणा सिद्धाणोगाहणा भणिआ॥९७० // दीर्घ वा पञ्चधनुःशतप्रमाणं ह्रस्वं वा हस्तद्वयप्रमाणम्, वाशब्दात् मध्यमं वा विचित्रं यत् चरमभवे पश्चिमभवे भवेत् संस्थान // 781 // ततः तस्मात् संस्थानात् त्रिभागहीना, कुतः?- त्रिभागेन शुषिरपूरणात्, सिद्धानामवगाहना, अवगाहन्तेऽस्यामवस्थायामित्यवगाहना-स्वावस्थैवेति भावः, भणिता उक्ता तीर्थकरगणधरैरिति गाथार्थः ।।९७०॥साम्प्रतमुत्कृष्टादिभेदभिन्नामवगाहनाम Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 782 // भिधित्सुराह नमस्कारनि०-तिन्नि सया तित्तीसा धणुत्तिभागो अहोइ बोद्धव्वो। एसा खलु सिद्धाणं उक्कोसोगाहणा भणिआ॥९७१ // व्याख्या, नि०- चत्तारि अरयणीओ रयणितिभागूणिआय बोद्धव्वा / एसाखलु सिद्धाणं मज्झिमओगाहणा भणिआ॥९७२॥ व्याख्या, नियुक्तिः नि०- एगा य होइ रयणी अद्वैव य अंगुलाइ साहीआ। एसा खलु सिद्धाणं जहन्नओगाहणा भणिआ॥ 973 // 971-974 एतास्तिस्रोऽपि निगदसिद्धाः, नवरमाक्षेपपरिहारौ भाष्यकृतोक्तौ, तौ चेमौ- किह मरुदेवीमाणं? नाभीओजेण किंचिदूणा सिद्धशिलासा। तो किर पंचसयं चिय अहवा संकोयओ सिद्धा॥१॥ सत्तूसिएसु सिद्धी जहन्नओ किहमिहं बिहत्थेसु?। सा किर वर्णनम्, नमस्कारतित्थकरेसुं सेसाणं सिज्झमाणाणं // 2 // ते पुण होज्ज बिहत्था कुम्मापुत्तादओ जहन्नेणं / अन्ने संवट्टियसत्तहत्थसिद्धस्स फलानि। हीणत्ति // 3 // बाहुल्लतो य सुत्तंमि सत्त पंच य जहन्नमुक्कोसं। इहरा हीणब्भहियं होज्जंगुलधणुपुहुत्तेहिं॥ 4 // अच्छेरयाइ किंचिविसामन्नसुएण देसियंसव्वं / होज व अणिबद्धं चिय पंचसयादेसवयणंव॥५॥' इत्यादि कृतं प्रसङ्गेन।साम्प्रतमुक्तानुवादेनैव संस्थानलक्षणं सिद्धानामभिधातुकाम आह नि०-ओगाहणाइ सिद्धा भवत्तिभागेण हुँति परिहीणा ।संठाणमणित्थंत्थं जरामरणविप्पमुक्काणं // 974 // (r) कथं मरुदेवीमानं?, नाभितो येन किञ्चिदूना सा। ततः किल पञ्चशतमेव अथवा संकोचतः सिद्धा // 1 // सप्तोच्छूितेषु सिद्धिः जघन्यतः कथमिह द्विहस्तेषु? 8 सा किल तीर्थकराणां शेषाणां सिध्यताम् / / 2 / / ते पुनर्भवेयुर्द्विहस्ताः कूर्मापुत्रादयो जघन्येन / अन्ये संवर्तितसप्तहस्तसिद्धस्य हीनेति / / 3 / बाहुल्यतश्च सूत्रे सप्त // 782 // पश्च(शतानि) च जघन्या उत्कृष्टा (च)। इतरथा हीनमभ्यधिकं (क्रमशः) भवेदङ्गुलधनुःपृथक्त्वैः / / 4 / / आश्चर्यादि (आश्चर्यतया) किश्चिदपि सामान्यश्रुते न देशितं सर्वम् / भवेद्वाऽनिबद्धमेव पञ्चशतानादेशवचनवत् // 5 // Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 783 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 975-977 सिद्धशिलावर्णनम्, नमस्कारफलानि। निगदसिद्धा, नवरं अनित्थंस्थं इतीदंप्रकारमापन्नमित्थम्, इत्थं तिष्ठतीति इत्थस्थं न इत्थंस्थं अनित्थस्थंमिति केनचित् प्रकारेण लौकिकेनास्थितमित्यर्थः॥ 974 // आह- ओघत एते किं देशभेदेन स्थिता? उत नेति? नेत्याह- कुत इति?, अत्रोच्यते, यस्मात् नि०- जत्थ य एगो सिद्धो तत्थ अणंता भवक्खयविमुक्का। अन्नुन्नसमोगाढा पुट्ठा सव्वे अलोगंते // 975 // यत्रैव देशे चशब्दस्यैवकारार्थत्वात् एकः सिद्धः, निर्वृतः, तत्रानन्ताः किं?- भवक्षयविमुक्ता इति भवक्षयेण विमुक्ताः भवक्षयविमुक्ताः, अनेन पुनः स्वेच्छया भवावतरणशक्तिमत्सिद्धव्यवच्छेदमाह, अन्योऽन्यसमवगाढाः, तथाविधाचिन्त्यपरिणामवत्त्वात्, धर्मास्तिकायादिवत्, पुट्ठा सव्वे य लोगंते त्ति स्पृष्टा:- लग्नाः सर्वे च लोकान्ते, अथवा स्पृष्टः सर्वैश्च लोकान्त इति, लोकाग्रे च प्रतिष्ठिता इति वचनाद्, अयं गाथार्थः // 975 // तथा नि०-फुसइ अणंते सिद्धे सव्वपएसेहि निअमसो सिद्धो / तेऽवि असंखिज्जगुणा देसपएसेहिँ जे पुट्ठा // 976 // स्पृशत्यनन्तान् सिद्धान् सर्वप्रदेशैः आत्मसम्बन्धिभिः नियमात् नियमेन सिद्ध इति, तथा तेऽप्यसङ्ख्येयगुणा वर्तन्ते देशप्रदेशैर्ये स्पृष्टाः, तेभ्यः सर्वदेशप्रदेशस्पृष्टेभ्यः, कथं? - सर्वात्मप्रदेशैरनन्ताः स्पृष्टाः तथैकैकप्रदेशेनाप्यनन्ता एव, स चासङ्खयेयप्रदेशात्मकः, ततश्च मूलानन्तकं सकलजीवप्रदेशासङ्खयेयानन्तकैर्गुणितं यथोक्तमेव भवतीति गाथार्थः // 976 // स्थापना चेयं-साम्प्रतं सिद्धानेव लक्षणतः प्रतिपादयन्नाह नि०- असरीरा जीवघणा उवउत्ता दंसणे अनाणे अ।सागारमणागारं लक्खणमेअंतु सिद्धाणं // 977 // अविद्यमानशरीराः, औदारिकादिपञ्चविधशरीररहिता इत्यर्थः, जीवाश्चेति घनाश्चेति विग्रहः, घनग्रहणं शुषिर // 783 // Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 784 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः |978-979 सिद्धशिलावर्णनम्, नमस्कारफलानि। उपयुक्ताः, क्व?, दर्शने च केवलदर्शने ज्ञाने च केवल एवेति, इह च सामान्यसिद्धलक्षणमेतदिति ज्ञापनार्थं सामान्यालम्बनदर्शनाभिधानमादावदुष्टमिति, तथाच सामान्यविषयं दर्शनं विशेषविषयं ज्ञानमिति, ततश्च साकारानाकारं सामान्यविशेषरूपमित्यर्थः, लक्षणं तदन्यव्यावृत्तं स्वरूपमित्यर्थः एतद् अनन्तरोक्तम्, तुशब्दो वक्ष्यमाणनिरुपमसुखविशेषणार्थः, सिद्धानां निष्ठितार्थानामिति गाथार्थः॥९७७॥ साम्प्रतं केवलज्ञानदर्शनयोरशेषविषयतामुपदर्शयति नि०- केवलनाणुवउत्ता जाणंती सवभावगुणभावे। पासंति सव्वओखलु केवलदिट्ठीहिऽणंताहिं / / 978 // केवलज्ञानेनोपयुक्ताः केवलज्ञानोपयुक्ताः न त्वन्तःकरणेन, तदभावादिति, किं?, जानन्ति अवगच्छन्ति सर्वभावगुणभावान् सर्वपदार्थगुणपर्यायानित्यर्थः, प्रथमो भावशब्दः पदार्थवचनः द्वितीयः पर्यायवचन इति, गुणपर्यायभेदस्तु सहवर्तिनो गुणाः क्रमवर्तिनः पर्याया इति, तथा पश्यन्ति सर्वतः खलु खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात् सर्वत एव, केवलदृष्टिभिरनन्ताभिः, केवलदर्शनैरनन्तैरित्यर्थः, अनन्तत्वात् सिद्धानामिति, इह चाऽऽदौ ज्ञानग्रहणं प्रथमतया तदुपयोगस्थाः सिद्ध्यन्तीति ज्ञापना मिति गाथार्थः // 978 // आह- किमेते युगपज्जानन्ति पश्यन्ति च? इत्याहोश्विदयुगपदिति, अत्रोच्यते, अयुगपत्, कथमवसीयते?, यत आह नि०- नाणंमिदंसणंमि अइत्तो एगयरयंमि उवउत्ता। सव्वस्स केवलिस्सा जुगवं दो नत्थि उवओगा॥९७९॥ ज्ञाने दर्शने च एत्तो त्ति अनयोरेकतरस्मिन्नुपयुक्ताः, किमिति?, यतः सर्वस्य केवलिनः सत्त्वस्य युगपद् एकस्मिन् काले द्वौ न स्तः उपयोगौ, तत्स्वाभाव्यात्, क्षायोपशमिकसंवेदने तथादर्शनात्, अत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति गाथार्थः / / 979 // साम्प्रतं निरुपमसुखभाजश्च त इत्येतदुपदर्शयन्नाह // 784 // Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 785 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 980-982 | सिद्धशिलावर्णनम्, नमस्कारफलानि। नि०- नवि अस्थि माणुसाणं तं सुक्खं नेव सव्वदेवाणं / जं सिद्धाणं सुक्खं अव्वाबाहं उवगयाणं॥९८०॥ नैवास्ति मानुषाणां चक्रवादीनामपि तत् सौख्यम्, नैव सर्वदेवानां अनुत्तरसुरपर्यन्तानामपि, यत् सिद्धानां सौख्यम्, अव्याबाधामुपगताना मिति तत्र विविधा आबाधा व्याबाधा न व्याबाधा अव्याबाधा तामुप- सामीप्येन गतानां- प्राप्तानामिति गाथार्थः // 980 // यथा नास्ति तथा भङ्गयोपदर्शयति नि०-सुरगणसुहं समत्तं सव्वद्धापिंडिअंअणंतगुणं / न य पावइ मुत्तिसुहंऽणंताहिवि वग्गवग्गूहिं॥९८१॥ सुरगणसुखं देवसङ्घातसुखं समस्तं सम्पूर्णं अतीतानागतवर्तमानकालोद्भवमित्यर्थः, पुनश्च सव्वद्धापिंडिअंसर्वकालसमयगुणितम्, तथाऽनन्तगुणमिति, तदेवंप्रमाणं किलासद्भावकल्पनयैकैकाकाशप्रदेशे स्थाप्यते, इत्येवंसकललोकालोकाकाशानन्तप्रदेशपूरणेनानन्तं भवति, न च प्राप्नोति तथा प्रकर्षगतमपि मुक्तिसुखं सिद्धिसुखम्, अनन्तैरपि वर्गवगैर्वर्गितमिति गाथार्थः॥ 981 / / तथा चैतदभिहितार्थानुवाद्येवाऽऽह ग्रन्थकारः नि०-सिद्धस्स सुहोरासी सव्वद्धापिंडिओ जइ हविज्जा / सोऽणंतवग्गभइओसव्वागासे न माइज्जा // 982 // सिद्धस्य सम्बन्धिभूतः सुखराशि: सुखसङ्घात इत्यर्थः, सद्धिापिण्डितः सर्वकालसमयगुणितः यदि भवेदित्यनेन कल्पनामात्रतामाह, सः अनन्तवर्गभक्तः अनन्तवर्गापवर्गितः सन् समीभूत एवेति भावार्थः, सर्वाकाशे लोकालोकाकाशे न मायात्, अयमत्र भावार्थ:- इह किल विशिष्टाह्लादरूपं सुखं गृह्यते, ततश्च यत आरभ्य शिष्टानां सुखशब्दप्रवृत्तिः तमाह्लादमवधीकृत्यैकैकगुणवृद्धितारतम्येन तावदसावाह्लादो विशेष्यते यावदनन्तगुणवृद्ध्या निरतिशयगुणनिष्ठांगतः, ततश्चासावत्यन्तोपमातीतैकान्तौत्सुक्यविनिवृत्तिस्तिमिततमकल्पश्चरमाह्लाद एव सदा सिद्धानामिति, तस्माच्चारतः प्रथमाच्चोर्ध्वमान्तरालवर्तिनो // 785 // Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 786 // नमस्कारव्याख्या व्याख्या, ये गुणतारतम्येनालादविशेषास्ते सर्वाकाशप्रदेशादिभ्योऽपि भूयांस इत्यतः किलोक्तं-'सव्वागासेण माएज्जत्तीत्यादि, अन्यथा / नियतदेशावस्थितिः तेषां कथमिति सूरयोऽभिदधतीति, तथा चैतत्संवाद्यार्षवेदेऽप्युक्तम्, इत्यलं व्यासङ्गेनेति गाथार्थः॥ 982 / / साम्प्रतमस्यैवंभावस्यापि सतः निरुपमतां प्रतिपादयन्नाहनि०-जह नाम कोइ मिच्छो नगरगुणे बहुविहे विआणतो। न चएइ परिकहेउं उवमाइ तहिं असंतीए॥९८३॥ नियुक्तिः 983-984 यथा नाम कश्चित् म्लेच्छ: नगरगुणान् सद्गृहनिवासादीन् बहुविधान् अनेकप्रकारान् विजानन्नरण्यगतः सन्नन्यम्लेच्छेभ्यो न शक्नोति परिकथयितुम्, कुतो निमित्तात्?, इत्यत आह- उपमायां तत्रासत्यामिति गाथाक्षरार्थः॥९८३॥भावार्थः कथानकादव वर्णनम्, सेयः तच्चेदं- एगो महारण्णवासी मिच्छो रण्णे चिट्ठइ, इओय एगोराया आसेण अवहरितं अडविं पवेसिओ, तेण दिट्ठो, नमस्कार फलानि। सक्कारेऊण जणवयंणीओ, रण्णावि सोणयरं, पच्छा उवयारित्ति गाढमुवचरिओ जहा राया तहा चिट्ठइ धवलघराईभोगेणं, विभासा, कालेण रण्णं सरिउमारद्धो रण्णा विसज्जिओ गओ, रण्णिगा पुच्छंति- केरिसं णयरंति?, सो विआणतोऽवि तत्थोवमाऽभावा ण सक्कड़ णयरगुणे परिकहिउं। एस दिटुंतो, अयमत्थोवणओत्ति नि०- इअ सिद्धाणं सुक्खं अणोवमंत्थि तस्स ओवम्मं / किंची विसेसेणित्तोसारिक्खमिणं सुणह वुच्छं / / 984 // इय एवं सिद्धानां सौख्यमनुपमं वर्तते, किमित्यत आह- यतो नास्ति तस्यौपम्यमिति, तथाऽपि बालजनप्रतिपत्तये किञ्चिद्विशेषेण ®एको महारण्यवासी म्लेच्छोऽरण्ये तिष्ठति, इतश्चैको राजाऽश्वेनापहृत्य तामटवीं प्रवेशितः, तेन दृष्टः, सत्कार्य जनपदं नीतः, राज्ञाऽपि स नगरम्, पश्चादुपकारीति / / 786 // गाढमुपचरितः, यथा राजा तथा तिष्ठति धवलगृहादिभोगेन, विभाषा, कालेनारण्यं स्मर्तुमारब्धः, राज्ञा विसृष्टो गतः, आरण्यकाः पृच्छन्ति- कीदृशं नगरमिति?, स विजानन्नपि तत्रोपमाऽभावान्न शक्नोति नगरगुणान् परिकथयितुम् / एष दृष्टान्तः, अयमत्रोपनय इति / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 787 // व्याख्या, व्याख्या, नमस्कारफलानि। एतो त्ति आर्षत्वादस्य सादृश्यमिदं- वक्ष्यमाणलक्षणं शृणुत, वक्ष्य इति गाथार्थः / नि०- जह सव्वकामगुणिअंपुरिसो भोत्तूण भोअणं कोइ / तण्हाछुहाविमुक्को अच्छिन्न जहा अमिअतित्तो॥९८५॥ यथा इत्युदाहरणोपन्यासार्थः सर्वकामगुणितं सकलसौन्दर्यसंस्कृतं पुरुषो भुक्त्वा भोजनं कश्चित्, भुज्यत इति भोजनम्, तृक्षुद्विमुक्तः सन् आसीत यथाऽमृततृप्तः, अबाधारहितत्वाद्, इह च रसनेन्द्रियमेवाधिकृत्येष्टविषयप्राप्त्यौत्सुक्यविनिवृत्त्या | नियुक्तिः 985-986 सुखप्रदर्शनं सकलेन्द्रियार्थावाप्त्याऽशेषौत्सुक्यनिवृत्त्युपलक्षणार्थम्, अन्यथा बाधान्तरसम्भवात् सुखाभाव इति, उक्तं च सिद्धशिलावेणुवीणामृदङ्गादिनादयुक्तेन हारिणा। श्लाघ्यस्मरकथाबद्धगीतेन स्तिमितः सदा॥१॥ कुट्टिमादौ विचित्राणि, दृष्ट्वा रूपाण्यनुत्सुकः। वर्णनम्, लोचनानन्ददायीनि, लीलावन्ति स्वकानि हि॥२॥ अम्बरागुरुकर्पूरधूपगन्धानितस्ततः। पटवासादिगन्धांश्च, व्यक्तमाघ्राय निःस्पृहः // 3 // नानारससमायुक्तं, भुक्त्वाऽन्नमिह मात्रया। पीत्वोदकंच तृप्तात्मा, स्वादयन् स्वादिमं शुभम् // 4 // मृदुतूलीसमाक्रान्तदिव्यपर्यङ्कसंस्थितः। सहसाऽम्भोदसंशब्दश्रुतेर्भयघनं भृशम्॥ 5 // इष्टभार्यापरिष्वक्तस्तद्रतान्तेऽथवा नरः। सर्वेन्द्रियार्थसम्प्राप्त्या, सर्वबाधानिवृत्तिजम्॥ 6 // यद्वेदयति शं हृद्यं, प्रशान्तेनान्तरात्मना / मुक्तात्मनस्ततोऽनन्तं, सुखमाहुर्मनीषिणः॥७॥ इति गाथार्थः॥ 985 // नि०- इअसव्वकालतित्ता अउलं निव्वाणमुवगया सिद्धा / सासयमव्वाबाहं चिट्ठति सुही सुहं पत्ता // 986 // __ इअएवं सर्वकालतृप्ताः स्वस्वभावावस्थितत्वात्, अतुलं निर्वाणमुपगताः सिद्धाः, सर्वदा सकलौत्सुक्यविनिवृत्तेः, यतश्चैवमतः शाश्वतं सर्वकालभावि अव्याबाधं व्याबाधापरिवर्जितं सुखं प्राप्ताः सुखिनः सन्तस्तिष्ठन्तीति योगः / सुखं प्राप्ता इत्युक्ते सुखिन इत्यनर्थकम्, न, दुःखाभावमात्रमुक्तिसुखनिरासेन वास्तवसुखप्रतिपादनार्थत्वादस्य, तथाहि-अशेषदोषक्षयतःशाश्वतमव्या परित्यक्त। // 787 // Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 788 // व्याख्या, व्याख्या, | नियुक्तिः 987-992 सिद्धशिलावर्णनम्, नमस्कारफलानि। बाधं सुखं प्राप्ताः सुखिनः सन्तस्तिष्ठन्ति न तु दुःखाभावमात्रान्विता एवेति गाथार्थः // ९८६॥साम्प्रतं वस्तुतः सिद्धपर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्नाह नि०- सिद्धत्ति अबुद्धत्ति अपारगयत्ति अपरंपरगयत्ति / उम्मुक्ककम्मकवया अजरा अमरा असंगा य॥९८७॥ सिद्धा इति च कृतकृत्यत्वात् बुद्धा इति च केवलेन विश्वावगमात् पारगता इति च भवार्णवपारगमनात् परम्परागता इति च पुण्यबीजसम्यक्त्वज्ञानचरणक्रमप्रतिपत्त्युपायमुक्तत्वात् परम्परया गताः परम्परागता उच्यन्ते, उन्मुक्तकर्मकवचाः सकलकर्मवियुक्तत्वात्, तथा अजरा वयसोऽभावात्, अमरा आयुषोऽभावात्, असङ्गाश्च सकलक्लेशाभावादिति गाथार्थः // 987 // साम्प्रतमुपसंहरन्नाह नि०-निच्छिन्नसव्वदुक्खा जाइजरामरणबंधणविमुक्का।अव्वाबाहं सुक्खं अणुहुंती सासयं सिद्धा // 988 // वस्तुतो व्याख्यातैवेति न प्रतन्यते / नि०-सिद्धाण नमोक्कारोजीवं०॥९८९॥ नि०-सिद्धाण नमुक्कारो धन्नाण०॥९९०॥ नि०- सिद्धाण नमुक्कारो एवं०॥९९१ // नि०-सिद्धाण नमुक्कारो सव्व० बिइअंहोइ मंगलं // 992 / / गाथासमूहः सामान्यतोऽर्हन्नमस्कारवदवसेयः, विशेषतस्तु सुगम एवेति // उक्तः सिद्धनमस्काराधिकारः, साम्प्रतमा0 प्रतिपत्त्योपाय। // 788 // Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 789 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 993-994 आचार्यनिक्षेपाः (4) / चार्यनमस्कारः, तत्राचार्य इति कः शब्दार्थः, उच्यते,-'चर गतिभक्षणयोः' इत्यस्य (चरेः) आङि वा गुरा (पा० 3-1100) वार्त्तिके विति ण्यति आचार्य इति भवति, आचर्यतेऽसावित्याचार्यः, कार्यार्थिभिः सेव्यत इत्यर्थः, अयं च नामादिभेदाच्चतुर्विधः, तथा चाऽऽह नि०- नामंठवणादविए भावंमि चउव्विहो उ आयरिओ।दव्वंमि एगभविआई लोइए सिप्पसत्थाई॥९९३॥ नामाचार्यः स्थापनाचार्यः द्रव्याचार्यो भावाचार्य इति, तत्र नामस्थापनाचार्यो सुगमौ, द्रव्याचार्यमागमनोआगमादिभेदं प्रायः सर्वत्र तुल्यविचारत्वादनादृत्य ज्ञशरीरादिव्यतिरिक्तं द्रव्याचार्यमभिधातुकाम आह- द्रव्य इति द्रव्याचार्यः, एकभविकादिः एकभविकः बद्धायुष्कःअभिमुखनामगोत्रश्चेति, अथवा आदिशब्दाव्यभूत आचार्य द्रव्याचार्यः, भूतशब्द उपमावाची, द्रव्यनिमित्तं वा य आचारवानित्यादि, भावाचार्य:- लौकिको लोकोत्तरश्च, तत्र लौकिकः शिल्पशास्त्रादिः, तत्परिज्ञानात् तदभेदोपचारेणैवमुच्यते, अन्यथा शिल्पादिग्राहको गृह्यते, अन्ये त्वेवं भेदमकृत्वौघत एवैनमपि द्रव्याचार्य व्याचक्षत इति गाथार्थः।। 993 // अधुना लोकोत्तरान् भावाचार्यान् प्रतिपादयन्नाह नि०- पंचविहं आयारं आयरमाणा तहा पभासंता। आयारं संता आयरिया तेण वुच्चंति / / 994 // पञ्चविधं पञ्चप्रकारं-ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्यभेदात्, 'आचार'मिति आङ्मर्यादायांचरणं चारः- मर्यादया कालनियमादिलक्षणया चार आचार इति, उक्तं च- काले विणए बहुमाणे इत्यादि, तमाचरन्तः सन्तः अनुष्ठानरूपेण, तथा प्रभाषमाणाः अर्थाद् व्याख्यानेन, तथाऽऽचारं दर्शयन्तः सन्तः प्रत्युपेक्षणादिक्रियाद्वारेण, मुमुक्षुभिः सेव्यन्ते येन कारणेनाचार्यास्तेनोच्यन्त इति गाथार्थः // 994 // अमुमेवार्थं स्पष्टयन्नाह Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 995-997 आचार्यनिक्षेपाः (4) / // 790 // नि०-आयारोनाणाई तस्सायरणा पभासणाओवा।जे ते भावायरिया भावायारोवउत्ताय // 995 // आचारः पूर्ववत् ज्ञानादिपञ्चप्रकारः, तस्य आचारस्याऽऽचरणात् प्रभाषणाद्वा, वाशब्दाद् दर्शनाद्वा हेतोर्ये मुमुक्षुभिर्गुणैर्वा ज्ञानादिभिराचर्यन्ते ते भावाचार्या उच्यन्ते, एतच्चाऽऽचरणाद्यनुपयोगतोऽपि सम्भवति यतः अत आह- ‘भावाचारोपयुक्ताश्च भावार्थमाचारो भावाचारः तदुपयुक्ताश्चेति गाथार्थः॥९९५॥आयरियणमोकारो 4 इत्यादिगाथाप्रपञ्चः सामान्येनार्हन्नमस्कारवदवसेयः विशेषतस्तु सुगम एवेति // उक्त आचार्यनमस्काराधिकारः। साम्प्रतमुपाध्यायनमस्काराधिकारः, तत्रोपाध्याय इति कः शब्दार्थः?, उच्यते- 'इङ् अध्ययने' इत्यस्य 'इङश्चेति (पा० 3-3-21) घञ् उपाध्यायः, उपेत्याधीयतेऽस्मात् साधवः सूत्रमित्युपाध्यायः, सच नामादिभेदाच्चतुर्विध इति, आह च नि०- नामंठवणादविए भावंमि चउव्विहो उवज्झाओ। दव्वे लोइअसिप्पाइ निण्हगा वा इमे भावे // 996 // इयं हि तत्त्वत आचार्यगाथातुल्ययोगक्षेमैवेति न प्रतन्यते, नवरं निह्नवा वेति यदुक्तं तत्र ते ह्यभिनिवेशदोषेणैकमपि पदार्थमन्यथा प्ररूपयन्तो मिथ्यादृष्टय एव इत्यतो द्रव्योपाध्याया इति // नि०- बारसंगो जिणक्खाओ सज्झाओ कहिओ बुहेहिं / तं उवइसंति जम्हा उवझाया तेण वुचंति // 997 // द्वादशाङ्ग आचारादिभेदात् जिनाख्यातः अर्हत्प्रणीतः स्वाध्यायः वाचनादिनिबन्धनत्वात् इह सूत्रमेव गृह्यते, कथितः बुधैः गणधरादिभिः, य इति गम्यते, तं स्वाध्यायमुपदिशन्ति वाचनारूपेण यस्मात् कारणादुपाध्यायास्तेनोच्यन्ते, उपेत्याधीयतेऽस्मादित्यन्वर्थोपपत्तेरिति गाथार्थः // 997 // साम्प्रतमागमशैल्याऽक्षरार्थमधिकृत्योपाध्यायशब्दार्थं निरूपयन्नाह // 790 // Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 791 // व्याख्या, व्याख्या, नि०- उत्ति उवओगकरणे ज्झत्ति अझाणस्स होइ निद्देसे / एएण हुँति उज्झा एसो अन्नोऽवि पज्जाओ।।९९८ // उ इत्येतदक्षरं उपयोगकरणे वर्तते, ज्झ इति चेदं ध्यानस्य भवति निर्देशे, ततश्च प्राकृतशैल्या एतेन कारणेन भवति उज्झा, नमस्क उपयोगपुरस्सरं ध्यानकर्तार इत्यर्थः, एषोऽन्योऽपि पर्याय इति गाथार्थः॥ 998 // अथवानि०- उत्ति उवओगकरणे वत्तिअपावपरिवजणे होइ। झत्ति अझाणस्स कए उत्ति अ ओसक्कणा कम्मे // 999 // नियुक्तिः 998-999 निगदसिद्धा, नवरमुपयोगपूर्वकं पापपरिवर्जनतो ध्यानारोहणेन कर्माण्यपनयन्तीत्युपाध्याया इत्यक्षरार्थः, अक्षरार्थाभावे चल आचार्यपदार्थाभावप्रसङ्गात्पदस्य तत्समुदायरूपत्वादक्षरार्थः प्रतिपत्तव्य इत्यलं विस्तरेण // 999 // उवज्झायनमोक्कारों' 4 इत्यादि-8 निक्षेपाः (4) / नियुक्तिः गाथापूगः सामान्येनार्हन्नमनस्कारवदवसेयः, विशेषस्तु सुगम एवेति // 1000-1002| उक्त उपाध्यायनमस्काराधिकारः॥ साम्प्रतं साधुनमस्काराधिकारः, तत्र 'राध साध संसिद्धा' वित्यस्य उपप्रत्ययान्तस्य उपाध्यायसाधुरिति भवति, अभिलषितमर्थं साधयतीति साधुः, स च नामादिभेदतः, तथा चाऽऽह निक्षेपाः (4) अक्षरार्थादि। नि०- नामं १ठवणासाहू 2 दव्वसाहू अ ३भावसाहू अ४। दव्वंमिलोइआई भावंमि असंजओ साहू / / 1000 / वस्तुतोगताथैवेति न विवियते // द्रव्यसाधून् प्रतिपादयन्नाह नि०-घडपडरहमाईणि उसाहता हुंति दव्वसाहुत्ति / अहवावि दव्वभूआते हुंती दव्वसाहुत्ति // 1001 // निगदसिद्धा, नवरमथवाऽपि द्रव्यभूता इति भावपर्यायशून्याः॥भावसाधून् प्रतिपादयन्नाह नि०- निव्वाणसाहए जोए, जम्हा साहंति साहुणो।समा यसवभूएसु, तम्हा ते भावसाहुणो॥१००२॥ निर्वाणसाधकान् योगान् सम्यग्दर्शनादिप्रधानव्यापारान् यस्मात् साधयन्ति साधवः विहितानुष्ठानपरत्वात्, तथा समाश्च // 791 // Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 792 // सर्वभूतेष्विति योगप्राधान्यख्यापनार्थमेतत्, तस्मात्ते भावसाधव इति गाथार्थः॥१००२॥ नि०- किं पिच्छसि साहूणं तवं व निअमवसंजमगुणं वा / तो वंदसि साहूणं? एअंमे पुच्छिओ साह // 1003 // नमस्कार व्याख्या, निगदसिद्धा। व्याख्या, नि०-विसयसुहनिअत्ताणं विसुद्धचारित्तनिअमजुत्ताणं / तच्चगुणसाहयाणं सदाय किचुज्जयाण नमो॥१००४॥ नियुक्तिः |1003-1006 निगदसिद्धैव, उपाध्याय___ नि०- असहाइ सहायत्तं करंति मे संजमं करितस्स। एएण कारणेणं नमामिऽहं सव्वसाहूणं / / 1005 / / निक्षेपाः (4) परमार्थसाधनप्रवृत्तौ सत्यां जगत्यसहाये सति प्राकृतशैल्या वाऽसहायस्य सहायत्वं कुर्वन्ति मम संयमं कुर्वतः सतः, अनेन / अक्षरार्थादि। प्रकारेण नमाम्यहं सर्वसाधुभ्य इतिगाथार्थः // 1005 // साहूण नमोकारो ४इत्यादिगाथाविस्तरः सामान्येनार्हन्नमस्कारवदवसेयः, विशेषस्तु सुखोन्नेय इति कृतं प्रसङ्गेन / उक्तं वस्तुद्वारम्, अधुनाऽऽक्षेपद्वारावयवार्थप्रचिकटिषयेदमाह नि०- नविसंखेवो व वित्थारु संखेवो दुविहु सिद्धसाहूणं / वित्थारओऽणेगविहो पंचविहो न जुजई तम्हा // 1006 // इहास्या गाथाया अंशकक्रमनियमाच्छन्दोविचितौ लक्षणमनेन पाठेन विरुध्यते न संखेवो इत्यादिना, यत इहाद्य एव पञ्चमात्रोऽशकः इत्यतोऽपपाठोऽयमिति, ततश्चापिशब्द एवात्र विद्यमानार्थो द्रष्टव्यः, णवि संखेवो इत्यादि, इह किल सूत्रं संक्षेपविस्तरद्वयमतीत्य न वर्तते, तत्र संक्षेपवत् सामायिकसूत्रम्, विस्तरवच्चतुर्दश पूर्वाणि, इदं पुनर्नमस्कारसूत्रमुभयातीतम्, // 792 // यतोऽत्र न संक्षेपो नापि विस्तर इत्यपिशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्धः, संक्षेपो द्विविध इति यद्ययं संक्षेपः स्यात् ततस्तस्मिन् सति (c) सव्व०। 0 साहण। 0 इतः प्राक् ‘एसो पंचनमुक्कारो' इत्यादिश्लोकः पुस्तकादशॆषु, न च वृत्तौ व्याख्यातः सूचितो वा सः। Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 793 // द्विविध इति- द्विविध एव नमस्कारो भवेत्, सिद्धसाधुभ्यामिति, कथं?, परिनिर्वृतार्हदादीनां सिद्धशब्देन ग्रहणात् संसारिणां च साधुशब्देनेति, तथा च नैते संसारिणः सर्व एव साधुत्वमतिलय वर्तन्त इति, तदभावे शेषगुणाभावात्, अतस्तन्नमस्कार नमस्कार व्याख्या, एवेतरनमस्कारभावात्, अथायं विस्तरः, इत्येतदप्यचारु, यस्माद् विस्तरतोऽनेकविधः प्राप्नोति, तथा च- ऋषभाजित व्याख्या, सम्भवाभिनन्दनसुमतिपद्मप्रभसुपार्श्वचन्द्रप्रभेत्यादिमहावीरवर्द्धमानस्वामिपर्यन्तेभ्यश्चतुर्विंशत्यर्हद्भ्यः, तथा सिद्धेभ्योऽपि नियुक्तिः 1006-1007 विस्तेरण- अनन्तरसिद्धेभ्यः परम्परसिद्धेभ्यः प्रथमसमयसिद्धेभ्यः द्वितीयतृतीयसमयादिसङ्खयेयासङ्ख्येयानन्तसमयसिद्धेभ्यः, उपाध्यायतथा तीर्थलिङ्गचारित्रप्रत्येकबुद्धादिविशेषणविशिष्टेभ्यः तीर्थकरसिद्धेभ्यः अतीर्थकरसिद्धेभ्यः तीर्थसिद्धेभ्यः इत्येवमादिर निक्षेपाः (4) अक्षरार्थादि। नन्तशो विस्तरः, यतश्चैवमत आह- पक्षद्वयमप्यङ्गीकृत्य पञ्चविधः- पञ्चप्रकारो न युज्यते यस्मान्नमस्कार इति गाथार्थः // 1006 ॥गतमाक्षेपद्वारम्, अधुना प्रसिद्धिद्वारावयवार्थ उच्यते- तत्र यत्तावदुक्तं न संक्षेप'इति, तन्न, संक्षेपात्मकत्वात्, ननु / स कारणवशात् कृतार्थाकृतार्थापरिग्रहेण सिद्धसाधुमात्रक एवोक्तः, सत्यमुक्तोऽयुक्तस्त्वसौ, कारणान्तरस्यापि भावात्, तच्चोक्तमेव, अथवा वक्ष्यामः, 'हेतुनिमित्त' मित्यादिना, सति च द्वैविध्ये सकलगुणनमस्कारासम्भवादेकपक्षस्य व्यभिचारित्वात्, तथा चाऽऽह नि०- अरहंताई निअमा साहू साहू अ तेसु भइअव्वा / तम्हा पंचविहो खलु हेउनिमित्तं हवइ सिद्धो॥१००७॥ इहार्हदादयो नियमात् साधवः, तद्गुणानामपि तत्र भावात्, साधवस्तु तेषु अर्हदादिषु भक्तव्याः विकल्पनीयाः, यतस्ते न सर्वेऽहंदादयः, किं तर्हि?, केचिदर्हन्त एव ये केवलिनः, केचिदाचार्याः सम्यक् सूत्रार्थविदः, केचिदुपाध्यायाः सूत्रविद एव, केचिदेतद्व्यतिरिक्ताः शिष्यकाः साधव एव, नार्हदादय इति, ततश्चैकपदव्यभिचारान्न तुल्याभिधानता, तन्नमस्करणेच // 793 // Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1008-1009 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। // 794 // नेतरनमस्कारफलमिति,प्रयोगश्च-साधुमात्रनमस्कारो विशिष्टाईदादिगुणनमस्कृतिफलप्रापणसमर्थोन भवति, तत्सामान्याभिधाननमस्कारत्वात्, मनुष्यमात्रनमस्कारवत् जीवमात्रनमस्कारवद्वेति, तस्मात् पञ्चविध एव नमस्कारः, खलुशब्दस्यावधारणार्थत्वात्, विस्तरेण च व्यक्त्यपेक्षया कर्तुमशक्यत्वात्, तथा- हेतुनिमित्तं भवति सिद्ध इति, तत्र हेतुर्नमस्कारार्हत्वे य उक्तः ‘मग्गे अविप्पणासो'त्ति इत्यादि तन्निमित्तं चोपाधिभेदाद्भवति सिद्धः पञ्चविध इति गाथार्थः॥१००७॥गतं प्रसिद्धिद्वारम्, अधुना क्रमद्वारावयवार्थं प्रतिपादयन्नाह नि०-पुव्वाणुपुब्विन कमो नेव य पच्छाणुपुब्वि एस भवे / सिद्धाईआ पढमा बीआए साहुणो आई॥१००८॥ इह क्रमस्तावद् द्विविधः- पूर्वानुपूर्वीच पश्चानुपूर्वी चेति, अनानुपूर्वी तु क्रम एव न भवति, असमञ्जसत्वात्, तत्रायमर्हदादिक्रमः पूर्वानुपूर्वी न भवति, सिद्धाधनभिधानाद्, एकान्तकृतकृत्यत्वेनार्हन्नमस्कार्यत्वेन च सिद्धानां प्रधानत्वात्, प्रधानस्य चाभ्यर्हितत्वेन पूर्वाभिधानादिति भावार्थः, तथा नैव च पश्चानुपूर्येष क्रमो भवेत्, साध्वाधनभिधानात्, इह सर्वपाश्चात्याः अप्रधानत्वात् साधवः, ततश्च तानभिधाय यदि पर्यन्ते सिद्धाभिधानं स्यात् स्यात् पश्चानुपूर्वीति, तथा चामुमेवार्थं प्रतिपादयनाह- सिद्धाद्या प्रथमा- पूर्वानुपूर्वी, भावना प्रतिपादितैव, द्वितीयायां पश्चानुपूर्त्यां साधव आदौ, युक्तिः पुनरप्यत्राभिहितैवेति गाथार्थः॥१००८ ॥साम्प्रतं पूर्वानुपूर्वीत्वमेव प्रतिपादयन्नाह नि०- अरहंतुवएसेणं सिद्धा नजंति तेण अरिहाई। नवि कोई परिसाए पणमित्ता पणमई रण्णो॥१००९॥ इह अर्हदुपदेशेन आगमेन सिद्धाःज्ञायन्ते अवगम्यन्ते प्रत्यक्षादिगोचरातिक्रान्ताः सन्तो यतस्तेनार्हदादिपूर्वानुपूर्वी क्रम इति गम्यते, अत एव चाहतामभ्यर्हितत्वम्, कृतकृत्यत्वं चाल्पकालव्यवहितत्वात् प्रायः समानमेव, तथा अर्हन्नमस्कार्यत्वमप्य // 794 // Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1010-1011 साधो // 795 // नि निक्षेपाः, स्वरूपादि। साधनम्, अर्हन्नमस्कारपूर्वकसिद्धत्वयोगेनार्हतामपि वस्तुतः सिद्धनमस्कार्यत्वात् प्रधानत्वादिति भावना, आह- यद्येवमाचार्यादिस्तहि क्रमः प्राप्तः, अर्हतामपि तदुपदेशेन संवित्तेरिति, अत्रोच्यते, न, इहार्हत्सिद्धयोरेवायंवस्तुतस्तुल्यबलयोर्विचारः श्रेयान्, परमनायकभूतत्वाद्, आचार्यास्तु तत्परिषत्कल्पा वर्तन्ते, नापि कश्चित् परिषदं प्रणम्य प्रणामं कृत्वा ततः प्रणमति राज्ञ इत्यतोऽचोद्यमेतदिति गाथार्थः॥१००९॥ उक्तं क्रमद्वारम्, अधुना प्रयोजनफलप्रदर्शनायेदमाह नि०- इत्थ य पओअणमिणं कम्मखओ मंगलागमोचेव / इहलोअपारलोइअदुविह फलं तत्थ दिटुंता॥१०१०॥ * अत्र च नमस्कारकरणे प्रयोजनमिदं- यदुत करणकाल एवाक्षेपेण कर्मक्षयःज्ञानावरणीयादिकर्मापगमः, अनन्तपुद्गलापगममन्तरेण भावतो नकारमात्रस्याप्यप्राप्तेरित्यादि भावितम्, तथा मङ्गलागमश्चैव यः करणकालभावीति, तथा कालान्तरभावि पुनरैहलौकिकपारलौकिकभेदभिन्नं द्विविधं फलं द्विप्रकारं फलम्, तत्र दृष्टान्ताः वक्ष्यमाणलक्षणा इति गाथार्थः॥१०१०॥ नि०- इह लोइ अत्थकामा 2 आरुग्गं 3 अभिरई 4 अनिष्फत्ती ५।सिद्धी अ६सग्ग 7 सुकुलप्पच्चायाई 8 अपरलोए॥१०११॥ इह लोकेऽर्थकामौ भवतः, तथाऽऽरोग्यं भवति नीरुजत्वमित्यर्थः, एते चार्थादयः शुभविपाकिनोऽस्य भवन्ति, तथा चाहअभिरतिश्च भवति, आभिमुख्येन रतिः- अभिरतिः इह लोकेऽर्थादिभ्यो भवति, परलोके च तेभ्य एव शुभानुबन्धित्वान्निष्पत्तिः, पुण्यस्येति गम्यते, अथवाऽभिरतेश्च निष्पत्तिरित्येकवाक्यतैव, तथा सिद्धिश्च मुक्तिश्च, तथा स्वर्गः सुकुलप्रत्यायातिश्च परलोक इत्यामुष्मिकं फलम् // इह च सिद्धिश्चेत्यादिक्रमः प्रधानफलापेक्ष्युपायख्यापनश्च (नार्थः), तथाहि- विरला एवैकभवेन सिद्धिमासादयन्ति, अनासादयन्तश्चाविराधकाः स्वर्गसुकुलोत्पत्तिमन्तरेण नावस्थान्तरमनुभवन्तीति गथार्थः॥ 1011 // साम्प्रतं यथाक्रममेवार्थादीनधिकृत्योदाहरणानि प्रतिपादयन्नाह // 795 // Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 796 // नि०- इहलोगंमि तिदंडी 1 सादिव्वं 2 माउलिंगवण 3 मेव / परलोइ चंडपिंगल 4 हुंडिअजक्खो ५अदिटुंता // 1012 // अक्षरगमनिका सुज्ञेया, भावार्थः कथानकेभ्योऽवसेयः, तानि चामूनि-नमोक्कारो अत्थावहो, कहंति?, उदाहरणं-जहा नमस्कार व्याख्या, एगस्स सावगस्स पुत्तो धम्मं न लएइ, सोऽविसावओ कालगओ, सो विवहाराहओएवं चेव विहरइ / अन्नया तेसिं घरसमीवे व्याख्या, परिव्वायओ आवासिओ, सो तेण समं मित्तिं करेइ, अन्नया भणइ-आणेहि निरुवहयं अणाहमडयं जओ ते ईसरं करेमि, नियुक्तिः |1012 तेण मग्गिओलद्धो उब्बद्धओमणुस्सो, से मसाणंणीओ, जंच तत्थ पाउग्गं / सोय दारओ पियरिं नमोक्कारं सिक्खाविओ, साधोभणिओ, य- जाहे बीहेजसि ताहे एवं पढिज्जसि, विज्जा एसा, सो तस्स मयगस्स पुरओ ठविओ, तस्स य मयगस्स हत्थे / निक्षेपाः, स्वरूपादि। असी दिन्नो, परिव्वायओ विजं परियत्तेइ, उट्ठिउमारद्धो वेयालो, सो दारओ भीओ हियए नमोक्कारं परियट्टेइ, सो वेयालो पडिओ, पुणोऽवि जवेइ, पुणोवि उठ्ठिओ, सुटुतरागं परियट्टेइ, पुणोऽविपडिओ, तिदंडी भणइ-किंचि जाणसि?, भणइनत्थि, पुणोऽवि जवइ, ततियवारा, पुणोऽवि पुच्छिओ, पुणो णवकारं करेइ, ताहे वाणमंतरेण रुसिएण तं खग्गं गहाय सो 7 नमस्कारोऽर्थावहः, कथमिति?, उदाहरणं- यथैकस्य श्रावकस्य पुत्रो धर्मं नाश्रयति, सोऽपि श्रावकः कालगतः, स व्यवहाराहत एवमेव विहरति / अन्यदा तेषां (श्रावकजनानां) गृहसमीपे परिव्राजक आवासितः, स तेन समं मैत्री करोति, अन्यदा भणति-आनय निरुपहतं अनाथमृतकं यतस्त्वां ईश्वरं करोति, तेन मार्गितं लब्ध उद्बद्धो मनुष्यः, स श्मशानं नीतः, यच्च तत्र प्रायोग्यम्। स च दारकः पित्रा शिक्षितो नमस्कारम्, भणितश्च- यदा बिभीयास्तदैनं पठेः, विद्यैषा, स तस्य मृतकस्य पुरतः स्थापितः, तस्य च मृतकस्य हस्तेऽसिर्दत्तः, परिव्राजको विद्या परिवर्त्तयति, उत्थातुमारब्धो वैतालः, स दारको भीतो हृदि नमस्कारं परावर्त्तयति, स वैतालः पतितः, // 796 // पुनरपि जपति, पुनरप्युत्थितः, सुष्ठुतरं परिवर्तयति, पुनरपि पतितः, त्रिदण्डी भणति- किञ्चित् जानीषे?, भणति- न, पुनरपि जपति, तृतीयवारम्, पुनरपि पृष्टः, पुनर्नमस्कारं करोति (परावर्त्तयति), तदा व्यन्तरेण रुष्टेन तं खगं गृहीत्वा स * ०ऽवि बाहिराहओ (व्यसनोपहतः)। Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 797 // तिदंडी दोखंडीकओ, सुवन्नकोडी जाओ, अंगोवंगाणि य से जुत्तजुत्ताणि काउंसव्वरत्तिं वूढं ईसरोजाओ नमोक्कारफलेणं, जइण होन्तो नमोक्कारो तो वेयालेण मारिजंतो, सो सुवन्नं होंतो॥कामनिप्फत्ती,-कह?, एगा साविगा तीसे भत्ता मिच्छादिट्ठी नमस्कार व्याख्या, अन्नं भज्जं आणेउं मग्गइ, तीसे तणएण न लहइ से सवत्तगंति, चिंतेइ-किह मारेमि?, अण्णया कण्हसप्पो घडए छुभित्ता व्याख्या, आणीओ, संगोविओ, जिमिओ भणइ- आणेहि पुप्फाणि अमुगे घडए ठवियाणि, सा पविट्ठा, अंधकारंति नमोक्कारं नियुक्तिः 1012 करेइ, जइवि मे कोइ खाएज्जा तोवि मे मरंतीए नमोक्कारो ण नस्सहिति, हत्थो छूढो, सप्पो देवयाए अवहिओ, पुप्फमाला साधोकया, सा गहिया, दिनाय से, सो संभंतो चिंतेइ- अन्नाणि, कहियं,गओपेच्छइ घडगंपुप्फगंधंच, णवि इत्थ कोइ सप्पो, निक्षेपाः, स्वरूपादि। आउट्टो पायपडिओ सव्वं कहेइ खामेइ य, पच्छा से चेव घरसामिणी जाया, एवं कामावहो। आरोग्गाभिरई- एगं णयरं, णईए तडे खरकम्मिएणं सरीरचिंताए निग्गएणंणईए बुज्झंतं माउलिंगं दिटुं, रायाए उवणीयं, सूयस्स हत्थे दिन्नं, जिमियस्स त्रिदण्डी द्विखण्डीकृतः, सुवर्णकोटिकः (सुवर्णपुरुषः) जातः, अङ्गोपाङ्गानि च तस्य युक्तयुक्तानि (पृथक् पृथक्) कृत्वा सर्वरात्रौ व्यूढः ईश्वरो जातो नमस्कारफलेन, यदि नाभविष्यन्नमस्कारस्तदा वैतालेनामारिष्यत् स(च) सौवर्णोऽभविष्यत्॥ कालनिष्पत्तिः,- कथं?, एका श्राविका तस्या भर्ता मिथ्यादृष्टिरन्यां भार्यां आनेतं मार्गयति, तस्याः सम्बन्धेन न लभते तस्याः सापत्न्यमिति, चिन्तयति- कथं मारयामि?, अन्यदा कृष्णसर्पो घटे क्षिप्त्वाऽऽनीतः, संगोपितः, जिमितो भणति-आनया पुष्पाणि अमुकस्मिन् घटे स्थापितानि, सा प्रविष्टा, अन्धकारमिति नमस्कारं करोति (गुणयति), यद्यपि मां कोऽपि खादेत् तद्यपि मम म्रियमाणाया नमस्कारो नाल नयतीति, हस्तः क्षिप्तः, सर्पो देवतयाऽपहतः, पुष्पमाला कृता, सा गृहीता, दत्ता च तस्मै, स संभ्रान्तश्चिन्तयति- अन्यानि, कथितम्, गतः पश्यति घटं पुष्पगन्धं च,8 नैवात्र कोऽपि सर्पः, आवर्जितः पादपतितः सर्वं कथयति क्षमयति च, पश्चात्सैव गृहस्वामिनी जाता, एवं कामावहः / / आरोग्याभिरतिः- एक नगरम्, नद्यास्तीरे // 797 // खरकर्मिकेण शरीरचिन्तायै निर्गतेन नद्यामुह्यमानं बीजपूरकं दृष्टम्, राज्ञ उपनीतम्, सूदस्य हस्ते दत्तम्, जिमत * खोडी। * जाया। * छड। Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 798 // उवणीयं, पमाणेणं अइरित्तं वन्नेण गंधेणं अइरित्तं, तस्स मणुसस्स तुट्ठो, भोगो दिण्णो, राया भणइ- अणुणईए मग्गह, जाव लद्धं, पत्थयणं गहाय पुरिसा गया, दिट्ठोवणसंडो, जोगेण्हइ फलाणि सोमरइ, रण्णो कहियं, भणइ- अवस्सं आणेयव्वाणि, नमस्कार व्याख्या, अक्खपडिया वच्चंतु, एवं गया आणेन्ति, एगो पविट्ठो सो बाहिं उच्छुब्भइ, अन्ने आणंति, सो मरइ, एवं काले वच्चंते व्याख्या, सावगस्स परिवाडी जाया, गओ तत्थ, चिंतेइ- मा विराहियसामन्नो कोइ होज्जत्ति निसीहिया नमोक्कारं च करेंतो ढुक्कड़, नियुक्तिः 1012 वाणमंतरस्स चिंता, संबुद्धो, वंदइ, भणइ- अहं तत्थेव साहरामि, गओ, रणो कहियं, संपूइओ, तस्स ओसीसे दिणे दिणे साधोठवेइ, एवं तेण अभिरई भोगा य लद्धा, जीवयाओ य, किं अन्नं आरोग्गं?,रायावि तुट्ठो॥ परलोए नमोक्कारफलं- वसंतपुरे निक्षेपाः, स्वरूपादि। णयरे जियसत्तू राया, तस्स गणिया साविया, सा चंडपिंगलेण चोरेण समं वसइ। अन्नया कयाइ तेण रण्णो घरं हयं, हारो णीणिओ, भीएहिं संगोविज्जइ। अन्नया उज्जाणियागमणं, सव्वाओ विभूसियाओगणियाओवचंति, तीएसव्वाओ अइसयामित्ति सो हारो आविद्धो, जीसे देवीए सो हारो तीसे दासीए सोनाओ, कहियं रण्णो, सा केण समं वसइ?,कहिए चंडपिंगलो।। 1 उपनीतम्, प्रमाणेनातिरिक्तं वर्णेन गन्धेनातिरिक्तं तस्मै मनुष्याय तुष्टः, भोगो दत्तः, राजा भणति- अनुनदि मार्गयत यावल्लब्धं (भवति), पथ्यदनं गृहीत्वा पुरुषा गताः, दृष्टो वनखण्डः, यो गृह्णाति फलानि स म्रियते, राज्ञे कथितम्, भणति- अवश्यमानेतव्यानि, अक्षपतिताः (अक्षपातनिकया) व्रजन्तु, एवं गता आनयन्ति, एकः प्रविष्टः स बहिर्निक्षिपति, अन्ये आनयन्ति, स म्रियते, एवं काले व्रजति श्रावकस्य परिपाटी जाता, गतस्तत्र, चिन्तयति- मा विराधितश्रामण्यः कश्चित् भूदिति नैषेधिकीं 8 नमस्कारं च कुर्वन् गच्छति, व्यन्तरस्य चिन्ता, संबुद्धः, वन्दते, भणति- अहं तत्रैवानेष्ये, गतः, राज्ञः कथितम्, संपूजितः तस्य उच्छीर्षे दिने दिने स्थापयति, एवं तेनाभिरतिभॊगाश्व लब्धाः, जीवितवांश्च, किमन्यद् आरोग्य?, राजापि तुष्टः / परलोके नमस्कारफलं- वसन्तपुरे नगरे जितशत्रू राजा, तस्य गणिका श्राविका, सा8 // 798 // चण्डपिङ्गलेन चौरेण समं वसति। अन्यदा कदाचित् तेन राज्ञो गृहं हतम्, हार आनीतः, भीताभ्यां संगोप्यते / अन्यदोजानिकागमनम्, सर्वा विभूषिता गणिका, व्रजन्ति तया सर्वाभ्योऽतिशायिनी स्यामिति(सर्वा अतिशये इति) स हार आविद्धः, यस्या देव्याः स हारस्तस्या दास्या स ज्ञातः, कथितं राज्ञे, सा केन समं वसति?, कथिते. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 799 // स्वरूपादि। गहिओ, सूले भिन्नो, तीए चिंतियं- मम दोसेण मारिओत्ति सा से नमोक्कारं देइ, भणइ य-नीयाणं करेहि जहा- एयस्स रणो पुत्तो आयामित्ति, कयं, अग्गमहिसीए उदरे उववण्णो, दारओ जाओ, सा साविया कीलावणधावीया जाया। नमस्कार व्याख्या, अन्नया चिंतेइ-कालो समो गब्भस्स य मरणस्स य, होज कयाइ, रमाती भणइ-मा रोव चंडपिंगलत्ति, संबुद्धो, राया व्याख्या, मओ, सोराया जाओ, सुचिरेण कालेण दोवि पव्वइयाणि, एवं सुकुलपच्चायाई तम्मूलागं च सिद्धिगमणं // अहवा बितियं नियुक्तिः 1012 उदाहरणं- महुराए णयरीए जिणदत्तो सावओ, तत्थ इंडिओ चोरो, णयरं मुसइ, सो कयाइ गहिओ सूले भिन्नो, पडिचरह साधोबितिज्जयाविसे नजिहिंति, मणूसा पडिचरंति, सोसावओ तस्स नाइदूरेण वीईवयइ,सो भणइ-सावय! तुमंसि अणुकंपओ निक्षेपाः, तिसाइओऽहं, देह मम पाणियं जा मरामि, सावओ भणइ- इमं नमोक्कारं पढ जा ते आणेमि पाणियं, जइ विस्सारेहिसि तो आणीयंपि ण देमि, सो ताए लोलयाए पढइ, सावओवि पाणियं गहाय आगओ, एव्वेलं पाहामोत्ति नमोक्कारं घोसंतस्सेव निग्गओ जीवो, जक्खो आयाओ। सावओ तेहिं माणुस्सेहिं गहिओ चोरभत्तदायगोत्ति, रण्णो निवेइयं, भणइ- एयंपि सूले - चण्डपिङ्गलो गृहीतः, शूले भिन्न :, तया चिन्तितं- मम दोषेण मारित इति सा तस्मै नमस्कारं ददाति, भणति च- निदानं कुरु यथा- एतस्य राज्ञः पुत्र उत्पद्य इति, कृतम्, अग्रमहिष्या उदरे उत्पन्नः, दारको जातः, सा श्राविका क्रीडनधात्री जाता। अन्यदा चिन्तयति- कालः समो गर्भस्य च मरणस्य च, भवेत्कदाचित्, रमयन्ती भणति- मा रोदीः चण्डपिङ्गल इति, संबुद्धो, राजा मृतः, स राजा जातः, सुचिरेण कालेन द्वावपि प्रव्रजितौ / एवं सुकुलप्रत्यायातिः तन्मूलं च सिद्धिगमनम् / अथवा द्वितीयमुदाहरणं- मथुरायां नगर्यां जिनदत्तः श्रावकः, तत्र हुण्डिकश्चौरः, नगरं मुष्णाति, स कदाचित् गृहीतः शूले भिन्नः, प्रतिचरत सहाया अपि तस्य ज्ञायन्त इति मनुष्याः प्रतिचरन्ति, स श्रावकस्तस्य नातिदूरेण व्यतिव्रजति, स भणति- श्रावक! त्वमसि अनुकम्पकः तृषितोऽहं देहि मह्यं पानीयं यन्निये, श्रावको भणति- इम नमस्कारं पठ यावत्तुभ्यमानयामि पानीयम्, यदि विस्मरिष्यसि तदाऽऽनीतमपि न दास्यामि, स तया लोलुपतया पठति श्रावकोऽपि पानीयं गृहीत्वाऽऽगतः, अधुना पास्यामीति नमस्कार घोषयत एव निर्गतो जीवः, यक्ष आयातः। श्रावकस्तैर्मनुष्यैर्गृहीतश्चौरभक्तदायक इति, राज्ञे निवेदितम्, भणति- एनमपि शूले - // 799 // Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 800 // साधो निक्षेपाः, भिंदह, आघायणं निजइ, जक्खो ओहिं पउंजइ, पेच्छइ सावयं, अप्पणो य सरीरयं, पव्वयं उप्पाडेऊण णयरस्स उवरिं ठाऊण भणइ-सावयं भट्टारयं न याणेह?,खामेह, मा भे सव्वे चूरेहामि, देवणिम्मियस्स पुव्वेण से आययणं कयं, एवं फलं लब्भइ नमोक्कारेणेति गाथार्थः / / 1012 // उक्ता नमस्कारनियुक्तिः, साम्प्रतं सूत्रोपन्यासार्थं प्रत्यासत्तियोगाद्वस्तुतः सूत्र-3 व्याख्या, स्पर्शनियुक्तिगतामेव गाथामाह नियुक्तिः 1013-1014 नि०-नंदीअणुओगदारं विहिवदुवुग्घाइयंच नाऊणं / काऊण पंचमंगल आरंभो होइ सुत्तस्स // 1013 // नन्दिश्चानुयोगद्वाराणि चेत्येकवद्भावाद् नन्दिअनुयोगद्वारम्, विधिवद् यथावद् उपोद्घातं च उद्देसे इत्यादिलक्षणं ज्ञात्वा विज्ञाय, स्वरूपादि। भणित्वेति वा पाठान्तरम्, तथा कृत्वा पञ्चमङ्गलानि नमस्कारमित्यर्थः, किं?, आरम्भो भवति सूत्रस्य, इह च पुनर्नन्द्याद्युपन्यासः किल विधिनियमख्यापनार्थः, नन्द्यादि ज्ञात्वैव भणित्वैव वा, नान्यथेति, उपोद्धातभेदोपन्यासोऽपि सकलप्रवचनसाधारणत्वेन तस्य प्रधानत्वात्, प्रधानस्य च सामान्यग्रहणेऽपि भेदेनाभिधानदर्शनाद्, यथा ब्राह्मणा आयाता वशिष्टोऽप्यायात / इति, कृतं चसूर्येति गाथार्थः॥१०१३॥सम्बन्धान्तरप्रतिपादनायैवाऽऽह नि०- कयपंचनमुक्कारो करेइ सामाइयंति सोऽभिहिओ।सामाइअंगमेव यजंसो सेसंतओ वुच्छं // 1014 // 8. कृतः पञ्चनमस्कारो येन स तथाविधः शिष्यः सामायिकं करोतीत्यागमः, सोऽभिहितः, पञ्चनमस्कारः, सामायिकाङ्गमेव च यदसौ,सामायिकाङ्गताच प्रागुक्ता, शेषं सूत्रं ततः तस्माद्वक्ष्यत इति गाथार्थः॥१०१४॥ तच्चेदं-करेमि भंते! सामाइयं, सव्वं // 800 // भिन्त, आघातं नीयते, यक्षोऽवधिं प्रयुक्ते, पश्यति श्रावकमात्मनश्च शरीरकम्, पर्वतमुत्पाट्य नगरस्योपरि स्थित्वा भणति- श्रावकं भट्टारकं न जानीथ?, क्षामयत, 8मा भवतः सर्वांश्चचुरम्, देवनिर्मितेन (तात् चैत्यात् ) पूर्वस्यां तस्यायतनं कृतम् / एवं फलं लभ्यते नमस्कारेणेति। * नयरस्स। Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ / / 801 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1014 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। सावजं जोगं पच्चक्खामि जावज्जीवाए तिविहं तिविहेणं, मणेणं वायाए काएणं न करेमि न कारवेमि करतंपि अन्नं न समणुजाणामि, तस्स भन्ते! पडिक्कमामि निंदामि गरिहामि अप्पाणं वोसिरामि इह च सूत्रानुगम एव(सूत्रं) अहीनाक्षरादिगुणोपेतमुच्चारणीयम्, तद्यथा- अहीनाक्षरमनत्यक्षरमव्याविद्धाक्षरमस्खलितममिलितमव्यत्यानेडितं प्रतिपूर्ण परिपूर्णघोषं कण्ठोष्ठविप्रमुक्तं वाचनोपगतम्, इत्यमूनि प्राग् व्याख्यातत्वान्न व्याख्यायन्ते, ततस्तस्मिन्नुच्चरिते सति केषाश्चिद्भगवतां साधूनां केचनार्थाधिकारा अधिगता भवन्ति, केचन त्वनधिगताः, ततश्चानधिगताधिगमनाय व्याख्या प्रवर्तत इति, तल्लक्षणं चेदं'संहिता च पदं चैव, पदार्थः पदविग्रहः। चालना प्रत्यवस्थानं, व्याख्या तन्त्रस्य षड्विधा // 1 // ' इति, तत्रास्खलितपदोच्चारणं संहिता, अथवा- परः सन्निकर्षः संहिता, यथा करेमि भंते! सामाइयमित्यादि जाव वोसिरामित्ति / पदं च पञ्चधा, तद्यथानामिकं नैपातिकं औपसर्गिक आख्यातिकं मिश्रं चेति, तत्र अश्व इति नामिकं खल्विति नैपातिकं परीत्यौपसर्गिक धावतीत्याख्यातिकं संयत इति मिश्रम्, अथवा सुबन्तं तिङन्तं च, सुप्तिङ्न्तं पद (पा०१-४-१४) मिति वचनात्, तत्र करोमि भयान्त! सामायिकम्, सर्वं सावधं योगं प्रत्याख्यामि यावज्जीवया त्रिविधं त्रिविधेन, मनसा वाचा कायेन न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजाने, तस्य भयान्त! प्रतिक्रमामि निन्दामि गर्हामि आत्मानं व्युत्सृजामीति पदानि / अधुना पदार्थ:-सच चतुर्विधः, तद्यथा-कारकविषयः समासविषयस्तद्धितविषयो निरुक्तिविषयश्च, तत्र कारकविषय:- पचतीति पाचकः, समासविषयः- राज्ञः पुरुषो राजपुरुष इति, तद्धितविषयः- वसुदेवस्यापत्यं वासुदेवः, निरुक्तिविषयः- भ्रमति च रौति च भ्रमरः, अत्रापि, 'डुकृञ् करण' इत्यस्य लट्प्रत्ययान्तस्य तनादिकृञ्भ्य उ (पा०३-१-७९) रिति उत्त्वे गुणे रपरत्वे च कृते करोमीति भवति अभ्युपगमश्चास्यार्थः, एवं प्रकृतिप्रत्ययविभागः सर्वत्र वक्तव्यः, इह तु ग्रन्थविस्तरभयानोक्त इति, // 801 // Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 802 // भयं प्रतीतम्, तथा वक्ष्यामश्चोपरिष्टादिति, अन्तो- विनाशः, भयस्यान्त इत्ययमेव पदविग्रहः, पदपृथक्करणं पदविग्रह इति, सामायिकपदार्थः पूर्ववत्, सर्वमित्यपरिशेषवाची शब्दः, अवयं- पापं सहावद्येन सावद्यः- सपाप इत्यर्थः, युज्यत इति योगः- व्यापारस्तम्, प्रत्याख्यामीति, प्रतिशब्दः प्रतिषेधे आङ् आभिमुख्ये ख्या प्रकथने, ततश्च प्रतीपमभिमुखं ख्यापन सावद्ययोगस्य करोमि प्रत्याख्यामीति, अथवा प्रत्याचक्ष इति, 'चक्षिङ् व्यक्तायां वाचि' अस्य प्रत्यापूर्वस्यायमर्थः नियुक्तिः 1014 प्रतिषेधस्यादरेणाभिधानं करोमि प्रत्याचक्षे, 'यावज्जीवये' त्यत्र यावच्छब्दः परिमाणमर्यादावधारणवचनः,तत्र परिमाणे साधोयावत् मम जीवनपरिमाणं तावत् प्रत्याख्यामीति, मर्यादायां यावज्जीवनमिति, मरणमर्यादाया आरान्न मरणकालमात्र एवेति, निक्षेपाः, अवधारणे यावज्जीवनमेव तावत् प्रत्याख्यामि, न तस्मात् परत इत्यर्थः, जीवनं जीवेत्ययं क्रियाशब्दः परिगृह्यते तया, स्वरूपादि। अथवा प्रत्याख्यानक्रिया गृह्यते, यावज्जीवो यस्यांसा यावज्जीवा तया, 'त्रिविध मिति तिम्रो विधा यस्य सावधयोगस्य स त्रिविधः, सच प्रत्याख्येयत्वेन कर्म संपद्यते, कर्मणि च द्वितीया विभक्तिः, अतस्तं त्रिविधं योगं मनोवाक्कायव्यापारलक्षणम्, कायवाङ्गनःकर्मयोगः (तत्वा० अ०६ सू०१) इति वचनात्, त्रिविधेनेति करणे तृतीया, 'मनसा वाचा कायेन' तत्र 'मन ज्ञाने' मननं मन्यते वाऽनेनेति असुन्प्रत्यये मनः, तच्चतुर्द्धा-नामस्थापनाद्रव्यभावैः, द्रव्यमनस्तद्योग्यपुद्गलमयम्, भावमनो मन्ता जीव एव, ‘वा परिभाषणे' वचनं उच्यते वाऽनयेति वाक्, साऽपि चतुर्विधैव नामादिभिः, तत्र द्रव्यवाक् शब्दपरिणामयोग्यपुद्गला जीवपरिगृहीता भाववाक् पुनस्त एव पुद्गलाःशब्दपरिणाममापन्नाः,'चिञ्चयने' चयनं चीयते वाऽनेनेति निवासचिति // 802 // शरीरोपसमाधानेष्वादेश्च कः (पा०३-३-४१) इति कायः, जीवस्य निवासात् पुद्गलानां चितेः पुद्गलानामेव केषाञ्चित् शरणात् / तेषामेवावयवसमाधानात् कायः- शरीरम्, सोऽपिचतुर्द्धा नामादिभिः, तत्र द्रव्यकायो ये शरीरत्वयोग्याः अगृहीतास्तत्स्वामि Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 803 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1015-1016 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। भाष्यः१५२ नाच जीवेन ये मुक्ता यावत्तं परिणामंन मुञ्चन्ति तावद्रव्यकायः, भावकायस्तु तत्परिणामपरिणता जीवबद्धाजीवसम्प्रयुक्ताश्व, अनेन त्रिविधेन करणभूतेन, त्रिविधं पूर्वाधिकृतं सावधं योगं न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानामिनानुमन्येऽहमिति, तस्येत्यधिकृतो योगः सम्बध्यते, भयान्त इति पूर्ववत्, प्रतिक्रमामि- निवर्तेऽहमित्युक्तं भवति, निन्दामीति जुगुप्से इत्यर्थः, गर्हामीति च स एवार्थः, किन्त्वात्मसाक्षिकी निन्दा गुरुसाक्षिकी गति, किं जुगुप्से?- 'आत्मानं' अतीतसावधयोगकारिणम्, व्युत्सृजामी'ति विविधार्थो विशेषार्थो वा विशब्दः उच्छब्दो भृशार्थः सृजामि-त्यजामीत्यर्थः, विविधं विशेषेण वा भृशं त्यजामि व्युत्सृजामि, एवं तावत्पदार्थपदविग्रहौ यथासम्भवमुक्तौ, अधुना चालनाप्रत्यवस्थाने वक्तव्ये, तदत्रान्तरे सूत्रस्पर्शनियुक्तिरुच्यते, स्वस्थानत्वात्, आह च नियुक्तिकारः नि०- अक्खलिअसंहिआई वक्खाणचउक्कए दरिसिअंमि ।सुत्तप्फासिअनिब्रुत्तिवित्थरत्थो इमो होइ॥१०१५॥ अक्खलिआइत्ति अस्खलितादौ सूत्र उच्चरिते, तथा संहितादौ व्याख्यानचतुष्टये दर्शिते सति, किं?- सूत्रस्पर्शनियुक्तिविस्तरार्थः अयं भवतीति गाथार्थः॥१०१५॥ नि०-करणे १भए अ२ अंते ३सामाइअ४ सव्वए अ५ वजे अ६।जोगे 7 पच्चक्खाणे 8 जावजीवाइ ९तिविहेणं 10 // 1016 // करणं भयं च अन्तः सामायिकं सर्वं च वर्जं च योगः प्रत्याख्यानं यावज्जीवया त्रिविधेनेति पदानि, पदार्थं तु भाष्यगाथाभिय॑क्षेण प्रतिपादयिष्यतीति गाथासमासार्थः // 1016 // साम्प्रतं करणनिक्षेपं प्रदर्शयन्नाह भा०- नामं १ठवणा 2 दविए 3 खित्ते 4 काले 5 तहेव भावे अ६ / एसो खलु करणस्सा निक्खेवो छव्विहो होइ॥१५२॥ नियुक्तिगाथा इत्यपि। // 803 // Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 804 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, 1016 अक्षरगतं पदार्थमात्रमधिकृत्य निगदसिद्धा, साम्प्रतं द्रव्यकरणप्रतिपादनायाऽऽह____ भा०- जाणगभविअइरित्तं सन्ना नोसन्नओ भवे करणं / सन्ना कडकरणाई नोसन्ना वीससपओगे / / 153 // इह यथासम्भवं द्रव्यस्य द्रव्येण द्रव्ये वा करणं द्रव्यकरणम्, तच्च नोआगमतो ज्ञभव्यातिरिक्तं संज्ञा नोसंज्ञातो भवेत् करणम्, एतदुक्तं भवति- ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्यकरणं द्विधा- संज्ञाकरणं नोसंज्ञाकरणं च, तत्र संज्ञाकरणं कटकरणादि, नियुक्ति: आदिशब्दात् पेलुकरणादिपरिग्रहः, पेलुशब्देन रुतपूणिकोच्यते, अयमत्र भावार्थ:- कटनिर्वर्तकमयोमयं चित्रसंस्था साधोपोल्लकादि तथा रुतपूणिकानिर्वर्तकं शलाकाशल्यकाङ्गरुहादि संज्ञाद्रव्यकरणमन्वर्थोपपत्तेरिति, आह- इदं नामकरणमेव निक्षेपाः, पर्यायमात्रतः संज्ञाकरणमिति न कश्चिद्विशेष इति, उच्यते, इह नामकरणमभिधानमात्रं गृह्यते, संज्ञाकरणंत्वन्वर्थतः संज्ञायाः स्वरूपादि। करणं 2, द्रव्यस्य संज्ञया निर्दिश्यमानत्वात् , तथा च भाष्यकारेणाप्येतदेवाभ्यधायि-सन्ना णामंति मई तंणो णामं जमभिधाणं॥ 1 // जं वा तदत्थविकले कीरइ दव्वं तु दवणपरिणामं / पेलुक्करणाइ न हि तं तयत्थसुण्णं ण वा सद्दो॥२॥ जइ ण तदत्थविहीणं तो किं दव्वकरणं? जओ तेणं। दव्व कीरइ सण्णाकरणंति य करणरूढिओ॥३॥ नोसंज्ञे ति नोसंज्ञाद्रव्यकरणम्, तच्च द्विधा- प्रयोगतो विश्रसातश्च, अत एवाह-वीससपओगेत्ति गाथार्थः॥ तत्र विश्रसाकरणं द्विप्रकार-साधनादिभेदात्, अत एवाह ग्रन्थकार:___ भा०- वीससकरणमणाई धम्माईण परपच्चयाजो(यजो) गा।साई चक्खुप्फासिअमब्भाइमचक्खुमणुमाई // 154 // विश्रसा स्वभावो भण्यते तेन करणं विश्रसाकरणम्, इह च कृत्यलुटो बहुल (पा० 3-3-113) मिति वचनात् करणादिषु पाइल्लकादिः। 0 संज्ञा नामेति मतिः। तन्नो नाम यदभिधानम्॥ 1 // यद्वा तदर्थविकले क्रियते द्रव्यं तु द्रवणपरिणामः / पेलुकरणादि न हि तत्तदर्थशून्यं न वा शब्दः / / 2 / / यदि न तदर्थविहीनं तदा किं द्रव्यकरणं? यतस्तेन / द्रव्यं क्रियते संज्ञाकरणमिति च करणरूढेः / / 3 / / भाष्यः 153-154 // 804 // Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 805 // यथाप्रयोगमनुरूपार्थः करणशब्दोऽवसेय इति, अनादि आदिरहितं धर्मादीना मिति धर्माधर्माकाशास्तिकायानामन्योऽन्यसमाधानं करणमिति गम्यते, आह-करणशब्दस्तावदपूर्वप्रादुर्भावे वर्तते, ततश्च करणंचानादिचेति विरुद्धम्, उच्यते, नावश्यमपूर्वप्रादुर्भाव एव, किं तर्हि?, अन्योऽन्यसमाधानेऽपीति न दोषः, अथवा परप्रत्यययोगा दिति परवस्तुप्रत्ययभावाद्धर्मास्तिकायादीनां तथा तथा योग्यताकरणमिति, एवमप्यनादित्वं विरुध्यत इति चेत्, न, अनन्तशक्तिप्रचितद्रव्यपर्यायोभयरूपत्वे सति वस्तुनो द्रव्यादेशेनाविरोधादित्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते, गमनिकामात्रत्वात् प्रारम्भस्येति, अथवा परप्रत्यययोगात् तत्तत्पर्यायभवनं साद्येव करणम्, देवदत्तादिसंयोगाद्धर्मादीनां विशिष्टपर्याय इत्यर्थः, एवमरूपिद्रव्याण्यधिकृत्योक्तंसाद्यमनाचं च विश्रसाकरणम्, अधुना रूपिद्रव्याण्यधिकृत्य साद्येव चाक्षुषेतरभेदमाह- सादि चक्षुःस्पर्शं चाक्षुषमित्यर्थः, अभ्रादि, आदिशब्दात् शक्रचापादिपरिग्रहः, अचक्खुत्ति अचाक्षुषमण्वादि, आदिशब्दात् व्यणुकादिपरिग्रहः, करणता चेह कृतिःकरणमितिकृत्वा, अन्यथा वा स्वयं बुद्ध्या योजनीयेति गाथार्थः॥ चाक्षुषाचाक्षुषभेदमेव विशेषेण प्रतिपादयन्नाह भा०- संघायभेअतदुभयकरणं इंदाउहाइ पच्चक्खं / दुअअणुमाईणं पुण छउमत्थाईणऽपच्चक्खं // 155 // सङ्घातभेदतदुभयैः करणं संघातभेदतदुभयकरणम्, इन्द्रायुधादिस्थूलमनन्तपुद्गलात्मकं प्रत्यक्षं चाक्षुषमित्यर्थः, व्यणुकादीनाम्, आदिशब्दात्तथाविधानन्ताणुकान्तानां पुनः करणमिति वर्तते, किं?, छद्मस्थादीनां? आदिशब्दः स्वगतानेकभेदप्रतिपादनार्थ इति, अप्रत्यक्ष- अचाक्षुषमिति गाथार्थः॥ उक्तं विश्रसाकरणम्, अधुना प्रयोगकरणं प्रतिपादयन्नाह___ भा०- जीवमजीवे पाओगिअंच चरमं कुसुंभरागाई। जीवप्पओगकरणं मूले तह उत्तरगुणे अ॥१५६॥ O करणता। रु छद्मस्थगतानाम् / नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1016 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। भाष्यः 155-156 // 805 // Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 806 // 8 इह प्रायोगिक द्वेधा-जीवप्रायोगिकमजीवप्रायोगिकंच, प्रयोगेन निर्वृत्तं प्रायोगिकम्, चरमं-अजीवप्रयोगकरणं कुसुम्भरागादि, आदिशब्दाच्छेषवर्णादिपरिग्रहः // एवं तावदल्पवक्तव्यत्वादभिहितमोघतोऽजीवप्रयोगकरणमिति, अधुना जीवप्रयोगकरणमाह- जीवप्रयोगकरणं द्विप्रकारं- मूल इति मूलगुणकरणम्, तथा उत्तरगुणे(ति)च उत्तरगुणकरणं चेति गाथासमासार्थः। व्यासार्थं तु ग्रन्थकार एव वक्ष्यति, तत्राल्पवक्तव्यत्वादेवाजीवप्रयोगकरणमादावेवाभिधित्सुराह भा०-जंजं निजीवाणं कीरइ जीवप्पओगओतंतं। वन्नाइरूवकम्माइ वावि अज्जीवकरणंतु॥१५७॥ यद् यन्निर्जीवानां पदार्थानां क्रियते- निर्वय॑ते जीवप्रयोगतो जीवप्रयोगेण तत्तद्वर्णादि कुसुम्भादेः रूपकर्मादि वा कुट्टिमादौ अजीवविषयत्वात्तदजीवकरणमिति गाथार्थः॥ भा०- जीवप्पओगकरणं दुविहं मूलप्पओगकरणं च / उत्तरपओगकरणं पंच सरीराइं पढमंमि / / 158 / / जीवप्रयोगकरणं द्विविधं द्विप्रकारं- मूलप्रयोगकरणमुत्तरप्रयोगकरणं च, चशब्दस्य व्यवहित उपन्यासः, पञ्च शरीराणि प्रथम मूलप्रयोगकरणमिति गाथार्थः॥ भा०- ओरालियाइआई ओहेणिअरंपओगओ जमिह / निष्फण्णा निप्फज्जइ आइल्लाणं च तं तिण्हं // 159 // B औदारिकादीनि, आदिशब्दाद्वैक्रियाहारकतैजसकार्मणशरीरपरिग्रहः, ओघेन इति सामान्येन, इतरत् उत्तरप्रयोगकरणं गृह्यते, तल्लक्षणं चेदं- प्रयोगतः प्रयोगेणैव यद् इह लोके निष्पन्नाः, मूलप्रयोगेण निष्पद्यत इति तद् उत्तरकरणम्, आद्यानां च तत् त्रयाणाम्, एतदुक्तं (ग्रं 11500) भवति- पञ्चानामौदारिकादिशरीराणामाद्यं सङ्घातकरणं मूलप्रयोगकरणमुच्यते, अङ्गोपाङ्गादिकरणं तूत्तरकरणमौदारिकादीनां त्रयाणाम्, न तु तैजसकार्मणयोः, तदसम्भवादिति गाथार्थः // 159 // तत्रौदारिका 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1016 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। भाष्यः 157-159 // 80 Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 807 // दीनामष्टाङ्गानि मूलकरणानि, तानि चामूनि नमस्कारभा०-सीस १मुरो 2 अर 3 पिट्ठी 4 दो बाहू 6 ऊरुआ य 8 अटुंगा। अंगुलिमाइ उवंगा अंगोवंगाणि सेसाणि॥१६०॥ व्याख्या, निगदसिद्धा, नवरमङ्गोपाङ्गानि शेषाणि करपादादीनि गृह्यन्ते। किञ्च व्याख्या, ___ भा०- केसाईउवरयणं उरालविउव्वि उत्तरं करणं / ओरालिएविसेसो कन्नाइविणट्ठसंठवणं // 161 // नियुक्तिः 1016 केशाधुपरचनं केशादिनिर्माणसंस्कारी, आदिशब्दान्नखदन्ततद्रागादिपरिग्रहः औदारिकवैक्रिययोरुत्तरकरणम्, यथासम्भवं साधोचेह योजना कार्येति, तथौदारिके विशेष उत्तरकरणे इति, कर्णादिविनष्टसंस्थापनम्, नेदं वैक्रियादौ, विनाशाभावाद्, विनष्टस्य निक्षेपाः, स्वरूपादि। च सर्वथा विनाशेन संस्थापनाभावादिति गाथार्थः॥ इत्थंभूतमुत्तरकरणमाहारके नास्ति, गमनागमनादितु भवति, अथवेद भाष्यः मन्यादृक् त्रिविधं करणम्, तद्यथा- सनातकरणं परिशाटकरणं सङ्घातपरिशाटकरणं च, तत्राऽऽद्यानां शरीराणां तैजस-1 |160-163 कार्मणरहितानां त्रिविधमप्यस्ति, द्वयोस्तु चरमद्वयमेवेति, आह च___ भा०-आइल्लाणं तिण्हं संघाओसाडणं तदुभयं च / तेआकम्मे संघायसाडणं साडणं वावि // 162 // वस्तुतो व्याख्यातैवेति न व्याख्यायते // साम्प्रतमौदारिकमधिकृत्य सङ्घातादिकालमानमभिधित्सुराह भा०-संघायमेगसमयं तहेव परिसाडणं उरालंमि।संघायणपरिसाडण खुड्डागभवं तिसमऊणं // 163 // सङ्घातं इति सर्वसङ्घातकरणमेकसमयं भवति, एकान्तादानस्यैकसामयिकत्वात्, घृतपूपदृष्टान्तोऽत्र, यथा-घृतपूर्णप्रतप्तायां तापिकायांसम्पानकप्रक्षेपात्स पूपः प्रथमसमय एवैकान्तेन स्नेहपुद्गलानांग्रहणमेव करोति, न त्यागम्, अभावाद्, द्वितीयादिषु तु ग्रहणमोक्षौ, तथाविधसामर्थ्ययुक्तत्वात्, पुद्गलानांच सङ्घातभेदधर्मत्वात्, एवं जीवोऽपितत्प्रथमतयोत्पद्यमानःसन्नाद्यसमये Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 808 // निक्षेपाः, औदारिकशरीरप्रायोग्याणां द्रव्याणां ग्रहणमेव करोति, न तु मुञ्चति, अभावाद्, द्वितीयादिषु तु ग्रहणमोक्षौ, युक्तिः पूर्ववत्, नमस्कारअतः सङ्घातमेकसमयमिति स्थितम्, तथैव परिशाटन मिति परिशाटनामकरणमेकसमयमिति वर्तते, सर्वपरिशाटस्याप्येक व्याख्या, सामयिकत्वादेवेति, औदारिक इत्यौदारिकशरीरे संघायणपरिसाडण त्ति सङ्घातनपरिशाटनकरणं तु क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनम्, व्याख्या, तत् पुनरेवं भावनीयं- जघन्यकालस्य प्रतिपादयितुमभिप्रेतत्वात् विग्रहेणोत्पाद्यते, ततश्च द्वौ विग्रहसमयावेकः सङ्घातसमय नियुक्तिः 1016 इति, तैयूँनम्, तथा चोक्तं-दो विग्गहमि समया समयो संघायणाए तेहूणं / खुड्डागभवग्गहणं सव्वजहन्नो ठिई कालो॥१॥इह च। साधोसर्वजघन्यमायुष्कं क्षुल्लकभवग्रहणं प्राणापानकालस्यैकस्य सप्तदशभाग इति, उक्तं च भाष्यकारेण-खुड्डागभवग्गहणा सत्तरस स्वरूपादि। हवंति आणपाचूंमित्ति गाथार्थः॥ भाष्य:१६४ भा०- एयं जहन्नमुक्कोसयं तु पलिअत्तिअंतुसमऊणं / विरहो अंतरकालो ओराले तस्सिमो होइ॥१६४॥ इदं जघन्यं सङ्गातादिकालमानम्, उत्कृष्टं तु सङ्घातपरिशाटकरणकालमानमौदारिकमाश्रित्य पल्योपमत्रितयमेव समयोनम्,8 इयमत्र भावना- इहोत्कृष्टकालस्य प्रतिपाद्यत्वादयमविग्रहसमापन्नः इह भवात् परभवं गच्छन्निहभवशरीरशाटं कृत्वा पर-8 भवायुषस्त्रिपल्योपमकालस्य प्रथमसमये शरीरसङ्घातं करोति, ततो द्वितीयसमयादारभ्य सङ्घातपरिशाटोभयकाल इति, तेन सङ्कातनासमयेन ऊनं पल्योपमत्रयमिति, उक्तंच-उक्कोसो समऊणो जो सो संघातणासमयहीणो। चोयग-किह न दुसमयविहूणो 0 द्वौ विग्रहे समयौ समयश्च संघातनायाः तैरूनम् / क्षुल्लकभवग्रहणं सर्वजघन्यः स्थितिकालः // 1 // 0 क्षुल्लकभवग्रहणानि सप्तदश भवन्ति आनप्राणे।। 08 उत्कृष्टः समयोनो यः स संघातनासमयहीनः / चोदकः- कथं न द्विसमयविहीनः // 808 Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 809 // |निक्षेपाः, साडणसमएऽवणीयमि?॥१॥ भण्णइ भवचरिमंमिवि समये संघातसाडणा चेव। परभवपढमे साडणमओ तदूणो ण कालोत्ति // 2 // चो०- जइ परपढमे साडो णिविग्गहदो य तंमि संघातो / णणु सव्वसाडसंघातणाओ समए विरुद्धाओ॥३॥आ०- जम्हा विगच्छमाणं नमस्कार व्याख्या, विगयं उप्पज्जमाणमुप्पण्णं। तो परभवाइसमए मोक्खादाणाणमविरोहो॥४॥ चुइसमए णेहभवो इहदेहविमोक्खओ जहातीए। जइल व्याख्या, परभवोवि ण तहिं तो सो को होउ संसारी? ॥५॥णणु जह विग्गहकाले देहाभावेऽवि परभवग्गहणं / तह देहाभामिवि होजेह भवोऽविता नियुक्तिः 1016 को दोसो? // 6 // आ०- जंचिय विग्गहकालो देहाभावेवि तो परभवो सो। चुइसमएऽविण देहो न विग्णहो जइ स को होइ? // 7 // साधोएवमौदारिके जघन्येतरभेदः सङ्गातपरिशाटकाल उक्तः / सङ्घातपरिशाटयोस्त्वेक एव(समयः), द्वितीयस्यासम्भवाद्, अधुना स्वरूपादि। सङ्घातादिविरहो जघन्येतरभेदोऽभिधीयते, तथा चाऽऽह- विरहः कः?, उच्यते, अन्तरकालः, औदारिके तस्य सङ्घातादेरयं / भाष्य:१६५ भवतीति गाथार्थः॥ B भा०-तिसमयहीणंखुडं होइ भवं सव्वबंधसाडाणं / उक्कोस पुव्वकोडी समओ उअही अतित्तीसं // 165 // त्रिसमयहीनं क्षुल्लं भवति, भवं इति भवग्रहणम्, सर्वबन्धसाटयोरन्तरकाल इति, तत्र त्रिसमयहीनं सर्वबन्धस्य क्षुल्लं तु सम्पूर्ण सर्वशाटस्येति, उत्कृष्टः पूर्वकोटिसमयः, तथा उदधीनि च (धयश्च) सागरोपमाणि च त्रयस्त्रिंशत् सर्वबन्धस्य, समयोनस्त्वयमेव - शाटनसमयेऽपनीते? // 1 // भण्यते भवचरमेऽपि समयं संघातशाटने एव / परभवप्रथमे शाटनमतस्तदूनो न काल इति // 2 // चोदकः- यदि परभवप्रथमे शाटो निर्विग्रहतश्च तस्मिन् संघातः। ननु सर्वशाटसंघातने समये विरुद्धे // 3 // आचार्यः- यस्माद्विगच्छत् विगतमुत्पद्यमानमुत्पन्नम्। ततः परभवादिसमये मोक्षादानयोर्न / विरोधः // 4 ॥च्युतिसमये नेहभव इहदेहविमोक्षतो यथाऽतीते। यदि परभवोऽपि न तत्र तदास को भवतु संसारी? // 5 // ननु यथा विग्रहकाले देहाभावेऽपि परभवग्रहणम्। तथा देहाभावेऽपि भवेदिह भवोऽपि को दोषः? // 6 // 2 आ०- यस्मादेव विग्रहकालो देहाभावेऽपि ततः (एव) परभवः सः। च्युतिसमयेऽपि न देहो न विग्रहो यदि स को भवेत्? // 7 // // 809 // Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 810 // स्वरूपादि। भाष्य:१६५ शाटस्येति गाथाक्षरार्थः॥भावार्थस्तु भाष्यगाथाभ्योऽवसेयस्ताश्चेमा:- संघायंतरकालो जहन्नओखुड्डयं तिसमऊणं। दो विग्गहमि समया तइओ संघायणासमओ॥१॥ तेहूणं खुड्डभवं धरिउं परभवमविग्गहेणेव / गंतूण पढमसमए संघाययओ स विण्णेओ॥ 2 // नमस्कार व्याख्या, उक्कोसं तेत्तीसं समयाहियपुव्वकोडिअहिआई। सो सागरोवमाई अविग्गहेणेह संघायं॥ 3 // काऊण पुव्वकोडिं धरिउं सुरजेट्ठमाउयं व्याख्या, तत्तो। भोत्तूण इहं तइए समए संघाययंतस्स॥४॥इदंपुनः सर्वशाटान्तरंजघन्यं क्षुल्लकभवमानम्, कथं?, इहानन्तरातीतभवचरम- नियुक्तिः 1016 समये कश्चिदौदारिकशरीरी सर्वशाटं कृत्वा वनस्पतिष्वागत्य सर्वजघन्यं क्षुल्लकभवग्रहणायुष्कमनुपाल्य पर्यन्ते सर्वशाट साधोकरोति, ततश्च क्षुल्लकभवग्रहणमेव भवति, उत्कृष्टं तु त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि पूर्वकोट्याऽधिकानि, कथं?, इह कश्चित् / निक्षेपाः, संयतमनुष्य औदारिकसर्वशाटं कृत्वाऽनुत्तरसुरेषु त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमाण्यतिवाह्य पुनर्मनुष्येष्वौदारिकसर्वसङ्घातं कृत्वा पूर्वकोट्यन्ते औदारिकसर्वशाटं करोतीति, उक्तं च भाष्यकारेण-खुड्डागभवग्गहणं जहन्नमुक्कोसयं च तित्तीसं / तं सागरोवमा संपुन्ना पुव्वकोडी उ॥१॥गुरवस्तु व्याचक्षते- तदारम्भसमयस्य पूर्वभवशाटेनावरुद्धत्वात् समयहीनं क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यं शाटान्तरमिति, तथा च किलैवमक्षराणि नीयन्ते-त्रिसमयहीनं क्षुल्लकमित्येतदपि न्याय्यमेवास्माकं प्रतिभाति, किन्त्वतिगम्भीरधिया भाष्यकृता सह विरुध्यत इति गाथार्थः // इदानीं सङ्घातपरिशाटान्तरमुभयरूपमप्यभिधित्सुराह 0 संघातान्तरकालो जघन्यतः क्षुल्लकभवग्रहणं त्रिसमयोनम् / द्वौ विग्रहे समयौ तृतीयः संघातनासमयः // 1 // तैरूनं क्षुल्लकभवं धृत्वा परभवमविग्रहेणैव / गत्वा / प्रथमसमये संघातयतः स विज्ञेयः / / 2 // उत्कृष्टः त्रयस्त्रिंशत् समयाधिकपूर्वकोट्यधिकानि। स सागरोपमाणि अविग्रहेणेह संघातम्॥ 3 // कृत्वा पूर्वकोटीं धृत्वा सुरज्येष्ठमायुष्कं ततः। भुक्त्वा इह तृतीये समये संघातयतः॥ 4 // ॐ क्षुल्लकभवग्रहणं जघन्यमुत्कृष्टं च त्रयस्त्रिंशत् / तत् सागरोपमाणि संपूर्णानि पूर्वकोटी तु॥१॥ 80 त्रिभिरूनं सर्वबन्धस्य समयोनं सर्वशाटस्येति भावार्थः। Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार व्याख्या, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 811 // व्याख्या, नियुक्तिः 1016 भा०-अंतरमेगसमयं जहन्नमोरालगहणसाडस्स।सतिसमया उक्कोसं तित्तीसंसागरा हुंति // 166 // अन्तरं अन्तरालम्, एक समयं जघन्यं सर्वस्तोकम्, औदारिकग्रहणशाटयोरिति, सत्रिसमयान्युत्कृष्टं त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि भवन्तीति गाथाक्षरार्थः। भावार्थस्तु भाष्यगाथाभ्यामवसेयः, ते चेमे-उभयंतरं जहण्णं समओ निविग्गहेण संघाए। परमं सतिसमयाई तित्तीसं उदहिनामाई॥१॥ अणुभविउं देवाइसु तेत्तीसमिहागयस्स तइयमी। समए संघायतओ नेयाई समयकुसलेहिं॥२॥ उक्तौदारिकमधिकृत्य सर्वसातादिवक्तव्यता, साम्प्रतं वैक्रियमधिकृत्योच्यते, तत्रेयं गाथा भा०-वेउव्विअसंघाओजहन्नुसमओ उदुसमउक्कोसो।साडोपुण समयं चिअविउव्वणाए विणिद्दिट्ठो॥१६७॥ वैक्रियसङ्घातः कालतो जघन्यः सर्वस्तोकः समय एव, तुशब्दस्यैवकारार्थत्वेनावधारणार्थत्वाद्, अयं चौदारिकशरीरिणां वैक्रियलब्धिमतां विकुर्वणारम्भे देवनारकाणां च तत्प्रथमतया शरीरग्रहण इति, तथा द्विसमय इति द्विसमयमान उत्कृष्टः वैक्रियसनात इति वर्तते कालतश्चेति गम्यते, स पुनरौदारिकशरीरिणो वैक्रियलब्धिमतस्तद्विकुर्वणारम्भ एव वैक्रियसनातं समयेन कृत्वाऽऽयुष्कक्षयात् मृतस्याविग्रहगत्या देवेषूपपद्यमानस्य वैक्रियमेव सङ्घातयतोऽवसेय इति भावना, शाटः पुनः समयमेव कालतः विकुर्वणायां वैक्रियशरीरविषयो विनिर्दिष्ट इति गाथाक्षरार्थः। अधुना सङ्घातपरिशाटकालमानमभिधित्सुराह भा०-संघायणपरिसाडो जहन्नओएगसमइओ होइ। उक्कोसं तित्तीसंसायरणामाइंसमऊणा॥१६८॥ 0 उभयान्तरं जघन्यं समयो निर्विग्रहेण संघाते। परमं स त्रिसमयानि त्रयस्त्रिंशत् उदधिनामानि // 1 // अनुभूय देवादिषु त्रयस्त्रिंशतमिहागतस्य तृतीये। समये संघातयत एव ज्ञेयानि समयकुशलैः॥ 2 // * संघाययओ दुविहं साडतरं वोच्छं (इति वि० भा०)। साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। भाष्य: 166-168 // 8 1 // Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 812 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1016 साधो निक्षेपाः, इह वैक्रियस्यैव सङ्घातपरिशाटः खलुभयरूपः कालतो जघन्य एकसामयिको भवति, उत्कृष्टस्त्रयस्त्रिंशत् सागरोपमाणि सागरनामानि समयोनानीति गाथाक्षरार्थः॥भावार्थस्त्वयं- उभयंजहण्ण समओ सोपुण दुसमयविउव्वियमयस्स / परमतराई संघातसमयहीणाई तेत्तीसं॥१॥' इदानीं वैक्रियमेवाधिकृत्य सङ्घाताद्यन्तरमभिधित्सुराह___ भा०- सव्वग्गहोभयाणं साडस्स य अंतरं विउव्विस्स। समओ अंतमुहत्तं उक्कोसं रुक्खकालीअं॥१६९॥ इह सर्वग्रहोभययोः सङ्घातसंघातपरिशाटयोरित्यर्थः,शाटस्य च अन्तरं विरहकाल: वैक्रियस्य वैक्रियशरीरसम्बन्धिनः समयः सङ्घातस्योभयस्य च, अन्तर्मुहूर्तं शाटस्य, इदं तावज्जघन्यं त्रयाणामपि कथं ज्ञायत इति चेत्? यत आह- उत्कृष्टं वृक्षकालिक वृक्षकालेनानन्तेन निर्वृत्तं वृक्षकालिकमिति गाथाक्षरार्थः॥भावार्थस्त्वयं-"संघातंतरसमयो दुसमयविउव्वियमयस्स तइयंमि। सो दिवि संघातयतो तइए व मयस्स तइयंमि॥१॥' अविग्रहेण सङ्घातयतः द्वितीयसङ्घातपरिशाटस्य समय एवान्तरमिति, उभयस्स चिरविउव्वियमयस्स देवेसविग्गह गयस्स।साडस्संतोमुहुत्तं तिण्हवि तरुकालमुक्कोसं॥१॥'उक्ता वैक्रियशरीरमधिकृत्य सङ्घातादिवक्तव्यता, साम्प्रतमाहारकमधिकृत्यैनां प्रतिपादयन्नाह भा०- आहारे संघाओ परिसाडो असमयं समं होइ / उभयं जहन्नमुक्कोसयं च अंतोमुहत्तं तु // 17 // आहार इत्याहारकशरीरे सङ्घातः- प्राथमिको ग्रहः परिशाटश्च- पर्यन्ते मोक्षश्च, कालतः समयं कालविशेष समतुल्यं भवति, सङ्घातोऽपि समयं शाटोऽपि समयमित्यर्थः, उभयं सङ्घातपरिशाटोभयं गृह्यते तज्जघन्यत उत्कृष्टतश्चान्तर्मुहूर्तमेव भवतीति उभयस्मिन् जघन्यः समयः स पुनर्द्विसमयवैक्रियमृतस्य / परमतराणि संघातसमयहीनानि त्रयस्त्रिंशत् // 1 // 0 संघातान्तरं समयो द्विसमयवैक्रियमृतस्य तृतीये। स दिवि संघातयतः तृतीये वा मृतस्य तृतीये।। 1 // 0 उभयस्य चिरविकुर्वितमृतस्य देवे सविग्रहं गतस्य / शाटस्यान्तर्मुहूर्त त्रयाणामपि तरुकालमुत्कृष्टम् // 1 // स्वरूपादि। भाष्यः 169-170 Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0.5 श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 813 // वर्तते, अन्तर्मुहूर्तमात्रकालावस्थायित्वादस्येति गर्भार्थः, उत्कृष्टात्तु जघन्यो लघुतरो वेदितव्य इति गाथार्थः // साम्प्रतमाहारकमेवाधिकृत्य सङ्घाताद्यन्तरमभिधातुकाम आह भा०- बंधणसाडुभयाणं जहन्नमंतोमुत्तमंतरणं / उक्कोसेण अवई पुग्गलपरिअट्टदेसूणं // 171 // बन्धनं- सङ्घातः शाट:- शाट एव उभयं सातशाटौ अमीषां बन्धनशाटोभयानां जघन्यं सर्वस्तोकं अन्तर्मुहर्तमन्तरणं अन्तर्मुहूर्तविरहकालः, सकृत्परित्यागानन्तरमन्तर्मुहूर्तेनैव तदारम्भादिति भावना, उत्कर्षतः अर्द्धपुद्गलपरावर्तो देशोनोऽन्तरमिति, सम्यग्दृष्टिकालस्योत्कृष्टस्याप्येतावत्परिमाणत्वादिति गाथार्थः / उक्ताऽऽहारकशरीरमधिकृत्य सातादिवक्तव्यता, इदानीं तैजसकार्मणे अधिकृत्याऽऽह भा०- तेआकम्माणं पुण संताणाणाइओन संघाओ। भव्वाण हुज साडो सेलेसीचरमसमयंमि // 172 // तैजसकार्मणयोः पुनर्द्वयोः शरीरयोः सन्तानानादितः कारणात्, किं?, न सङ्घात:- न तत्प्रथमतया ग्रहणम्, प्रागेव सिद्धिप्रसङ्गात्, भव्यानां भवेत् शाटः केषाञ्चित्, कदेति?, अत आह- शैलेशीचरमसमये, स चैकसामायिक एवेति गाथार्थः॥ भा०- उभयं अणाइनिहणं संतं भव्वाणं हुज्ज केसिंचि / अंतरमणाइभावा अच्चंतविओगओनेसिं // 173 // उभयं इति सङ्घातपरिशाटोभयं प्रवाहमङ्गीकृत्य सामान्येन अनाद्यनिधनं अनाद्यपर्यवसितमित्यर्थः, सान्तं सपर्यवसानमुभयं भव्यानां भवेत् केषाश्चित्, न तु सर्वेषामिति, अन्तरमनादिभावादत्यन्तवियोगतश्च नानयोरिति गाथार्थः॥१७३ / / अथवेदमन्यजीवप्रयोगनिर्वृत्तं चतुर्विधं करणमिति, आह च भा०-अहवासंघाओ१साडणंच 2 उभयं 3 तहोभयनिसेहो 4 / पड १संख रसगड २थूणा ४जीवपओगे जहासंखं // 174 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः |1016 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। भाष्यः 171-174 // 813 // Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 814 // 0.5 नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1017 साधोनिक्षेपाः, स्वरूपादि। अथवाशब्दः प्रकारान्तरप्रदर्शनार्थः, सङ्घात इति सङ्घातकरणम्, सातनं च शातनकरणंच उभयं सङ्घातशातनकरणं तथोभयनिषेध इति सङ्घातपरिशाटशून्यम् / अमीषामेवोदाहरणानि दर्शयन्नाह- पटः शङ्खःशकटं स्थूणा, जीवप्रयोग इति जीवप्रयोगकरणे तत्कायव्यापारमाश्रित्य यथासङ्ख्यमेतान्युदाहरणानि समवसेयानि, तथाहि- पटस्तन्तुसङ्घातात्मकत्वात् सङ्घातकरणं शसस्त्वेकान्तसाटकरणादेव शाटकरणंशकटं तक्षणकीलिकादियोगादुभयकरणंस्थूणा पुनरूतिर्यकरणयोगात् संघातशाटविरहादुभयशून्या इति गाथार्थः॥ उक्तं जीवप्रयोगकरणम्, आह- 'जं जं निजीवाणं कीरइ जीवप्पओगओ तं तं इत्यादिनाऽस्याजीवकरणतैव युक्तियुक्तेति, अत्रोच्यते, न, अभिप्रायापरिज्ञानाद्, इहादावेवाथवाशब्दप्रयोगतः प्रकारान्तरमात्रप्रदर्शनार्थमेतदुक्तम्, ततश्चात्र व्युत्पत्तिभेदमात्रमाश्रीयते, जीवप्रयोगात् करणं जीवप्रयोगकरणमिति, ज्यायांश्चान्वर्थ इत्यलं प्रसङ्गेन / उक्तं द्रव्यकरणम्, साम्प्रतं क्षेत्रकरणस्यावसरः, तत्रेयं नियुक्तिगाथा नि०-खित्तस्स नत्थि करणं आगासंजं अकित्तिमो भावो। वंजणपरिआवन्नं तहाविपुण उच्छुकरणाई // 1017 // इह क्षेत्रस्य नभसः नास्ति करणं निर्वृत्तिकारणाभावान्न विद्यते करणं मुख्यवृत्त्या आकाशं क्षेत्रं यद् यस्मात् अकृत्रिमो भावः / अकृतकः पदार्थः, अकृतकस्य च सतो नित्यत्वात् करणानुपपत्तिरिति भावः। आह- यद्येवं किमिति नियुक्तिकारेण निक्षेपगाथायामुपन्यस्तमिति?, अत्रोच्यते, व्यञ्जनपर्यायापन्नं तथापि पुनरिक्षुकरणाद्यस्त्येवेति, इह व्यञ्जनशब्देन क्षेत्राभिव्यञ्जकत्वात् पुद्गला गृह्यन्ते, तत्सम्बन्धात् पर्यायः कथञ्चित् प्रागवस्थापरित्यागेनावस्थान्तरापत्तिरित्यर्थः, तमापन्नं पुनस्तथाऽपि यदा विवक्ष्यते तदा पर्यायो द्रव्यादनन्य इति पर्यायद्वारेण क्षेत्रकरणमस्तीति सभावार्थाऽक्षरगमनिका / / उपचारमात्राद्वेक्षुकरणादि, यथेक्षुक्षेत्रकरणं शालिक्षेत्रकरणम्, अथवाऽऽदिशब्दाद् यत्र प्ररूप्यते क्रियते वेति गाथार्थः॥ 1017 // उक्तं Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 815 // क्षेत्रकरणम्, इदानीं कालकरणस्यावसरः, तत्रेयं गाथानि०- कालेविनत्थि करणंतहाविपुण वंजणप्पमाणेणं / बवबालवाइकरणेहिंऽणेगहा होइ ववहारो॥१०१८ // नमस्कार व्याख्या, कलनं कालः कलासमूहो वा कालस्तस्मिन् कालेऽपि, न केवलं क्षेत्रस्य, किं?, नास्ति करणं-न विद्यते कृतिः, कुतः? व्याख्या, तस्य वर्तनादिरूपत्वाद्, वर्तनादीनां च स्वयमेव भावात्, समयाद्यपेक्षायां च परोपादानत्वादिति भावना, आह- यद्येवं नियुक्तिः किमिति नियुक्तिकृतोपन्यस्तमिति?, अत्रोच्यते, तथाऽपि पुनर्व्यञ्जनप्रमाणेन भवतीति शेषः, इह व्यञ्जनशब्देन विवक्षया |1018 पञ्चविधत्वे वर्तनाद्यभिव्यञ्जकत्वाद् द्रव्याणि गृह्यन्ते, तत्प्रमाणेन- तन्नीत्या तद्बलेन भवतीति, तथाहि वर्तनादयस्तद्वतां कथञ्चिदभिन्ना क्रमेच एव, ततश्च तद्वतां करणे तेषामपि करणमेवेति भावना, समयादिकालापेक्षायामपि व्यवहारनयादस्ति कालकरणमिति, शङ्का समाधानम। आह च- बवबालवादिकरणैरनेकधा भवति व्यवहार इति, अत्रादिशब्दात् कौलवादीनि गृह्यन्ते, उक्तं च- बवं च बालवं चेव, कोलवं थीविलोयणं / गराइ वणियं चेव, विट्ठी भवइ सत्तमा॥१॥एयाणि सत्त करणाणि चलाणि वटुंति, अवराणि सउणिमाईणि चत्तारि थिराणि, उक्तं च- सउणि चउप्पय णागं किंछुग्धं च करणं थिरं चउहा। बहुलचउद्दसिरत्ती सउणी सेसं तियं कमसो॥१॥एस एत्थ भावणा-बहुलचउद्दसिराईए सउणी हवति, सेसं तियं चउप्पयाई करणं अमावासाए दिया राओ य तो पडिवयदियाय, तओसुद्धपडिवयणिसादौ बवाईणि हवंति, एएसिंच परिजाणणोवाओ-पक्खतिहओदुगुणिया दुरूवहीणा य सुक्लपक्खंमि। O बवं च बालवं चैव कौलवं स्त्रीविलोचनम्। गरादि वणिक् चैव विष्टिर्भवति सप्तमी॥१॥ एतानि सप्त करणानि चलानि वर्त्तन्ते, अपराणि शकुन्यादीनि चत्वारि स्थिराणि,- शकुनिश्चतुष्पदं नागः किंस्तुघ्नं च करणानि स्थिराणि चतुर्धा। कृष्णचतुर्दशीरात्रौ शकुनिः शेषं त्रिकं क्रमशः॥ 1 // एषाऽत्र भावना- कृष्णचतुर्दशीरात्रौ 8 शकुनिर्भवति शेषं त्रयं चतुष्पदादिकरणं अमावास्याया दिवा रात्रौ च ततः प्रतिपद्दिवसे च, ततः शुद्धप्रतिपन्निशादी बवादीनि भवन्ति, एतेषां च परिज्ञानोपायःपक्षतिथयो द्विगुणिता द्विरूपहीनाश्च शुक्लपक्षे। R / / 815 // Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 816 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1019 पञ्चविधत्वे क्रमेच शङ्कासमाधानम्। सत्तहिए देवसियंतं चिय रूवाधियं रत्तिं॥१॥एसेत्थ भावणा-अहिगयदिणंमि करणजाणणत्थं पक्खतिहिओदुगुणियत्तिअहिगयतिहिं पडुच्च अइगआ दुगुणा कजंति, जहा सुद्धचउत्थीए दुगुणा अट्ठ हवंति 'दुरूवहीण'त्ति तओ दोण्णि रूवाणि पाडिजंति, सेसाणि छ सत्तहिं भागे देवसियं करणं भवइ, एत्थ य भागाभावा छच्चेव, तओ बवाइकमेण चादुप्पहरिगकरणभोगेणं चउत्थीए दिवसओ वणियं हवइ, 'तं चिय रूवाहियं रत्ति'ति रत्तीए विट्ठी, कण्हपक्खे पुणो दो रूवाण पाडिल्जंति, एवं सव्वत्थ भावणा कायव्वा, भणियं च- 'किण्हनिसि तइय दसमी सत्तमी चाउद्दसीय अह विट्ठी। सुक्कचउत्थेकारसि निसि अट्ठमि पुन्निमा य दिवा॥१॥ सुद्धस्स पडिवयनिसि पंचमिदिण अट्ठमीए रत्तिं तु / दिवसस्स बारसी पुन्निमा य रत्तिं बवं होइ॥२॥ बहुलस्स चउत्थीए दिवा य तह सत्तमीइ रत्तिमि / एक्कारसीए उ दिवा बवकरणं होइ नायव्वं // 3 // इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः॥ 1018 // उक्तं कालकरणम्, अधुना भावकरणमभिधीयते, तत्र भावः पर्याय उच्यते, तस्य च जीवाजीवोपाधिभेदेन द्विभेदत्वात् तत्करणमप्योघतो द्विविधमेवेति, अत आह नि०- जीवमजीवे भावे अजीवकरणं तु तत्थ वन्नाई। जीवकरणं तु दुविहं सुअकरणं नो असुअकरणं // 1019 // - सप्तहते दैवसिकं तदेव रूपाधिकं रात्रौ // 1 // एषाऽत्र भावना- अधिकृतदिने करणज्ञानार्थं पक्षतिथयो द्विगुणिता इति अधिकृततिथिं प्रतीत्य अतिगता द्विगुणाः क्रियन्ते, यथा शुक्लचतुर्थ्यां द्विगुणा अष्ट भवन्ति, द्विरूपहीना इति ततो द्वे रूपे पात्येते, शेषाणि पट् सप्तभिर्भागे दैवसिकं करणं भवति, अत्र च भागाभावात् षडेव ततो बवादिक्रमेण चातुष्प्राहरिककरणभोगेन चतुर्थ्या दिवसे वणिक् भवति, 'तदेव रूपाधिकं रात्रा' विति रात्रौ विष्टिः, कृष्णपक्षे पुनद्वै रूपे न पात्येते, एवं सर्वत्र भावना कर्त्तव्या, भणितं च- कृष्णे निशि तृतीयायां दशम्यां सप्तम्यां चतुर्दश्यां अह्नि विष्टिः। शुक्ले चतुर्थ्यां एकादश्यां निशि अष्टम्यां पूर्णिमायां च दिवा // 1 // शुक्लस्य प्रतिपनिशि पञ्चमीदिने अष्टम्या रात्रौ तु। द्वादश्या दिवसे पूर्णिमायाश्च रात्रौ बवं भवति // 2 // कृष्णस्य चतुर्थ्यां दिवसे च तथा सप्तम्या रात्रौ। एकादश्यास्तु दिवसे बवकरणं भवति ज्ञातव्यम् // 3 // Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 817 // नमस्व व्याख्या, व्याख्या, पञ्चविधत्वे कमेच शङ्का समाध इहानुस्वारस्यालाक्षणिकत्वान्जीवाजीवयोः सम्बन्धिभाव इति भावविषयंकरणमवसेयमिति, अल्पवक्तव्यत्वादजीवभावकरणमेवादावुपदर्शयति- अजीवकरणं तु तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वादजीवभावकरणं परिगृह्यते, तत्र तयोर्मध्ये वर्णादि, इह | परप्रयोगमन्तरेणाभ्रादेर्नानावर्णान्तरगमनं तदजीवभावकरणम्, आदिशब्दाद् गन्धादिपरिग्रहः, तत्राऽऽह- ननु च द्रव्यकरणमपि विश्रसाविषयमित्थंप्रकारमेवोक्तम्, कोन्वत्र भावकरणे विशेष इति?, उच्यते, इह भावाधिकारात्पर्यायप्राधान्यमाश्रीयते नियुक्तिः 1020-1021 तत्र तु द्रव्यप्राधान्यमिति विशेषः, जीवकरणं तु पुनः द्विविधं 'द्विप्रकारं- श्रुतकरणं नोश्रुतकरणं च, श्रुतकरणमिति श्रुतस्य / जीवभावत्वाच्छूतभावकरणम्, नोश्रुतभावकरणं च गुणकरणादि, चशब्दस्य व्यवहितः सम्बन्ध इति गाथार्थः // 1019 // साम्प्रतं जीवभावकरणेनाधिकार इति तदेव यथोद्दिष्टं तथैव भेदतः प्रतिपिपादयिषुराह नि०- बद्धमबद्धंतु सुअंबद्धंतु दुवालसंग निद्दिटुं। तब्विवरीअमबद्धं निसीहमनिसीह बद्धंतु॥१०२०॥ इह बद्धमबद्धं तु श्रुतम्, तुशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि?- लौकिकलोकोत्तरभेदमिदमेवमिति, तत्र पद्यगद्यबन्धनाद् बद्धं शास्त्रोपदेशवत्, अत एवाह -बद्धं तु द्वादशाङ्गं- आचारादिगणिपिटकं निर्दिष्टम्, तुशब्दस्य विशेषणार्थत्वाल्लोकोत्तरमिदम्, लौकिकंतु भारतादि विज्ञेयमिति, तद्विपरीतमबद्धं लौकिकलोकोत्तरभेदमेवावसेयमिति, निसीहमनीसीह बद्धं तु त्ति इह बद्धश्रुतं निषीथमनिषीथंच, तुशब्दः पूर्ववत्, तत्र रहस्ये पाठाद्रहस्योपदेशाच्च प्रच्छन्नं निषीथमुच्यते, प्रकाशपाठात् प्रकाशोपदेशत्वाचानिषीथमिति गाथार्थः॥१०२०॥साम्प्रतमनिषीथनिषीथयोरेव स्वरूपप्रतिपादनायाह नि०- भूआपरिणयविगए सद्दकरणं तहेव न निसीहं / पच्छन्नं तु निसीह निसीहनामं जहऽज्झयणं // 1021 // भूतं- उत्पन्नं अपरिणतं- नित्यं विगतं- विनष्टम्, ततश्च भूतापरिणतविगतानि, एतदुक्तं भवति-'उप्पण्णे इ वा विगए इ वा // 81 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 818 // Wधुवे इ वा' इत्यादि, शब्दकरणमित्यनेनोक्तिमाह, तथा चोक्तं- उत्ती तु सद्दकरणे इत्यादि, तदेवं भूतादिशब्दकरणं न निषीथ मिति निषीथं न भवति, प्रकाशपाठात्, प्रकाशोपदेशत्वाच्च, प्रच्छन्नं तु निषीथं रहस्यपाठाद् रहस्योपदेशाच्च निषीथनाम नमस्कार व्याख्या, यथाऽध्ययनमिति गाथार्थः॥१०२१॥ अथवा निषीथं गुप्तार्थमुच्यते, जहा- अग्गाणीए विरिए अत्थिनत्थिप्पवायपुव्वे य पाठो व्याख्या, जत्थेगो दीवायणो भुंजइ तत्थ दीवायणसयं भुंजइ जत्थ दीवायणसयं भुंजइ तत्थ एगो दीवायणो भुंजइ, एवं हम्मइ वि जाव जत्थ नियुक्तिः | दीवायणसयं हम्मइ तत्थेगो दीवायणो हम्मइ, तथा चामुमेवार्थमभिधातुकाम आह |1022-1023 प्रयोजनफले, नि०- अग्गेणीअंमि य जहा दीवायण जत्थ एग तत्थ सयं / जत्थ सयंतत्थेगो हम्मइ वा भुंजए वावि // 1022 // कर्मक्षयादि, सम्प्रदायाभावान्न प्रतन्यत इति॥ अर्थकामादि (8) नि०- एवं बद्धमबद्धं आएसाणं हवंति पंचसया।जह एगा मरुदेवी अञ्चंतत्थावरा सिद्धा॥१०२३॥ (त्रिदण्ड्याएवं इत्यनन्तरोक्तप्रकारं बद्धं लोकोत्तरम्, लौकिकं त्वत्रारण्यकादि द्रष्टव्यम्, अबद्धं पुनरादेशानां भवन्ति पञ्च शतानि, दिदृष्टान्ताः किम्भूतानि?, अत आह- यथैका- तस्मिन् समयेऽद्वितीया मरुदेवी ऋषभजननी अत्यन्तस्थावरा इत्यनादिवनस्पतिकायादुद्वृत्त्य सिद्धा निष्ठितार्था सजातेति, उपलक्षणमेतदन्येषामपि स्वयम्भूरमणजलधिमत्स्यपद्मपत्राणां वलयव्यतिरिक्तसकलसंस्थानसम्भवादीनामिति,लौकिकमप्यड्डिकाप्रत्यड्डिकादिकरणं ग्रन्थानिबद्धं वेदितव्यमिति गाथार्थः॥१०२३॥ अत्र वृद्धसम्प्रदायःआरुहए पवयणे पंच आएससयाणि जाणि अणिबद्धाणि, तत्थेगं मरुदेवा णवि अंगे ण उवंगे पाठो अत्थि जहा- अच्चंतं 0 उक्तिस्तु शब्दकरणे।® यथाऽग्रायणीये वीर्ये अस्तिनास्तिप्रवादपूर्वे च पाठः- यत्रैको द्वीपायनो भुङ्क्ते तत्र द्वीपायनशतं भुङ्क्ते, यत्र द्वीपायनशतं भुङ्क्ते 8 तत्रैको द्वीपायनो भुङ्क्ते, एवं हन्यतेऽपि यावत् यत्र द्वीपायनशतं हन्यते तत्रैको द्वीपायनो हन्यते / आईते प्रवचने पञ्चादेशशतानि यान्यनिबद्धानि, तत्रैकं मरुदेवा नैवाङ्गे नोपाङ्गे पाठोऽस्ति यथा- अत्यन्तं - // 818 // Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 819 // थावरा होइऊण सिद्धत्ति, बिइयं सयंभुरमणे समुद्दे मच्छाणं पउमपत्ताण य सव्वसंठाणाणि अत्थि वलयसंठाणं मोत्तुं, तइयं विण्हुस्स सातिरेगजोयणसयसहस्सविउव्वणं, चउत्थंकरडओकुरुडा दोसट्टियरुवज्झाया, कुणालाणयरीए निद्धमणमूले वसही, वरिसासु देवयाणुकंपणं, नागरेहि निच्छुहणं, करडेण रूसिएणं वुत्तं-'वरिस देव! कुणालाए,' उक्कुरुडेण भणियं-'दस दिवसाणि पंच य' पुणरवि करडेण भणियं-'मुट्टिमेत्ताहिं धाराहिं' उक्कुरुडेण भणियं- 'जहा रत्तिं तहा दिवं' एवं वोत्तूणमवक्त्रंता, कुणालाएवि पण्णरसदिवसअणुबद्धवरिसणेणं सजाणवया(सा) जलेण उक्वंता तओ ते तइयवरिसे साएए णयरे दोऽवि कालं काऊण अहे सत्तमाए पुढवीए काले णरगे बावीससागरोवमट्टिईआ णेरइया संवुत्ता। कुणालाणयरीविणासकालाओ तेरसमे वरिसे महावीरस्स केवलणाणसमुप्पत्ती। एयं अनिबद्धं, एवमाइपंचाएससयाणि अबद्धाणि // एवं लोइयं अबद्धकरणं बत्तीसं अड्डियाओ बत्तीसं पच्चड्डियाओ सोलस करणाणि, लोगप्पवाहे पंचट्ठाणाणि तंजहा- आलीढं पच्चालीढं वइसाह स्थावरा (द) भूत्वा (अनादिवनस्पतेरागत्य) सिद्धेति, द्वितीयं स्वयम्भूरमणे समुद्रे मत्स्यानां पद्मपत्राणां च सर्वसंस्थानानि सन्ति वलयसंस्थानं मुक्त्वा, तृतीयं विष्णोःसातिरेकयोजनशतसहस्रवैक्रियम्, चतुर्थं कुरुटोत्कुरुटौ दोषार्तेतरोपाध्यायौ कुणालायां नगर्यां निर्धमन (जलनिर्गमनमार्ग) मूले वसतिः (तयोः), वर्षासु (वर्षावासे) देवतानुकम्पनम्, नागरैर्निष्काशनम्, करटेन रुष्टेनोक्तं-'वर्ष देव! कुणालायाम्,' उत्कुरुटेन भणितं- 'दश दिवसान् पञ्च च' पुनरपि करटेन भणितं- मुष्टिमात्राभिर्धाराभिः * उत्कुरुटेन भणितं- यथा रात्रौ तथा दिवा' एवमुक्त्वाऽपक्रान्तौ, कुणालायामपि पञ्चदशदिवसानुबद्धवर्षणेन' सजनपदा (कुणाला) जलेनापक्रान्ता, ततस्तौ तृतीये वर्षे साकेते नगरे द्वावपि कालं कृत्वाऽधः सप्तम्यां पृथिव्यां काले नरके द्वाविंशतिसागरोपमस्थितिको नैरयिकौ संवृत्तौ / कुणालानगरीविनाशकालात्त्रयोदशे वर्षे महावीरस्य केवलज्ञानसमुत्पत्तिः। एतदनिबद्धम्, एवमादीनि पञ्चादेशशतानि अबद्धानि // एवं लौकिकमबद्धकरणं द्वात्रिंशदड्डिकाः द्वात्रिंशत्प्रत्यड्डिकाः षोडश करणानि, लोकप्रवाहे पञ्च स्थानानि, तद्यथा- आलीढं प्रत्यालीढं वैशाख -* दोसढियरुव० / नमस्कारव्याख्या, | व्याख्या, | नियुक्तिः |1023 प्रयोजनफले, कर्मक्षयादि, | अर्थकामादि (8) (त्रिदण्ड्यादिदृष्टान्ताः 5) / // 819 // Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 820 // नमस्कारव्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1024 प्रयोजनफले, कर्मक्षयादि, अर्थकामादि मंडलं समपयं, तत्थालीढं दाहिणं पायंअग्गओहुत्तं काउं वामपायं पच्छओहुत्तं ओसारेइ, अंतरं दोण्हवि पायाणं पंचपाया, एवं चेव विवरीयं पच्चालीढं, वइसाहं पण्हीओ अभितराहुत्तीओ समसेढीए करेइ, अग्गिमयलो बहिराहुत्तो, मंडलं दोवि पाए दाहिणवामहुत्ता ओसारेत्ता ऊरुणोवि आउंटावेइ जहा मंडलं भवइ, अंतरं चत्तारि पया, समपायं दोवि पाए समं निरंतर ठवेइ, एयाणि पंचट्ठाणाणि, लोगप्पवाए(हे) सयणकरणं छटुंठाणं, इत्यलं विस्तरेण // उक्तं श्रुतकरणम्, अधुना नोश्रुतकरणमभिधित्सुराह नि०-नोसुअकरणं दुविहं गुणकरणं तह य जुंजणाकरणं / गुणकरणं पुण दुविहं तवकरणे संजमे अतहा // 1024 // * श्रुतकरणं न भवतीति नोश्रुतकरणम्, अमानोनाः प्रतिषेधवाचकाइति वचनात्, द्विविधं द्विप्रकारं गुणकरणं इति गुणानां करणं गुणकरणम्, गुणानां कृतिरित्यर्थः, तथा इति निर्देशे 'चः' समुच्चये व्यवहितश्चास्य योगः, कथं?, योजनाकरणं च मनःप्रभृतीनां व्यापारकृतिश्चेत्यर्थः, गुणकरणं पुनः द्विविधं द्विप्रकारम्, कथं?, तपकरणं इति तपसः अनशनादेर्बाह्याभ्यन्तरभेदभिन्नस्य करणं तपःकरणम्, तपः कृतिरिति हृदयम्, तथा संजमे अत्ति संयमविषयं च पञ्चाश्रवविरमणादिकरणमिति भाव इत्ययं गाथार्थः॥ 1024 // इदानीं योजनाकरणं व्याचिख्यासुराह नि०-जुंजणकरणं तिविहंमण १वय 2 काए अ३ मणसि सच्चाई। सट्ठाणि तेसि भेओचउ१चउहा 2 सत्तहा 3 चेव॥१०२५॥ मण्डलं समपादम्, तत्रालीढं दक्षिणं पादमग्रतोभूतं कृत्वा वामपादं पश्चात्कृत्यापसारयति, अन्तरं द्वयोरपि पादयोः पञ्च पादाः, एवमेव विपरीतं प्रत्यालीढम्, वैशाख पाणी अभ्यन्तरे समश्रेण्या करोति, अग्रतलौ बाह्यतः, मण्डलं द्वावपि पादौ दक्षिणवामतः अपसार्य ऊरू अपि आकुञ्चति यथा मण्डलं भवति, अन्तरं चत्वारः पादाः, समपादं द्वावपि पादौ समं निरन्तरं स्थापयति, एतानि पञ्च स्थानानि, लोकप्रवादे (हे) शयनकरणं षष्ठं स्थानम्। (त्रिदण्ड्यादिदृष्टान्ताः 5) / नियुक्तिः 1025 नन्द्यनुयोगोपोद्धातान् ज्ञात्वा पचमङ्गलम् पठित्त्वा सूत्रारम्भः / // 820 // Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नमस्कार श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 821 // योजनाकरणं त्रिविधं त्रिप्रकारं मणवइकाए यत्ति मनोवाक्कायविषयम्, तत्र मनसि सत्यादि मनोविषयं सत्यादियोजनाकरणं तद्यथा- सत्यमनोयोजनाकरणम्, असत्यमनोयोजनाकरणम्, सत्यमृषामनोयोजनाकरणम्, असत्यामृषामनोयोजनाकरणमिति, स्वस्थाने प्रत्येकं मनोवाक्कायलक्षणे तेषां योजनाकरणानां भेदः विभागः चउ चउहा सत्तहा चेव त्ति अयमत्र भावार्थ:- मनोयोजनाकरणं चतुर्भेदं सत्यमनोयोजनाकरणादि दर्शितमेव, एवं वाग्योजनाकरणमपि चतुर्भेदमेव द्रष्टव्यम्, काययोजनाकरणं तु सप्तभेदम्, तद्यथा- औदारिककाययोजनाकरणम्, एवमौदारिकमिश्रम्, एवं वैक्रियकायः एवं वैक्रियमिश्रम्, एवमाहारककायः एवमाहारकमिश्रम्, एवं कार्मणकाययोजनाकरणमिति गाथार्थः॥१०२५॥ इत्थं तावद् व्यावर्णितं यथोद्दिष्टं करणम्, अधुनाऽत्र येनाधिकार इति तदर्शनायाऽऽह नि०- भावसुअसद्दकरणे अहिगारो इत्थ होइ कायव्वो।नोसुअकरणे गुणझुंजणे अजहसंभवं होइ॥१०२६॥ भावश्रुतशब्दकरणे अधिकारः अवतारोभवति कर्तव्यः श्रुतसामायिकस्य, नतुचारित्रसामायिकस्य, तस्य अन्ते यथासम्भवाभिधानाद, इह च भावश्रुतंसामायिकोपयोग एव, शब्दकरणमप्यत्र तच्छब्दविशिष्टः श्रुतभाव एव विवक्षितोन तु द्रव्यश्रुतमिति, तत्र वस्तुतोऽस्यानवतारात्, तथा नोश्रुतकरणमधिकृत्य गुणझुंजणे य त्ति गुणकरणे योजनाकरणे च यथासम्भवं भवति, अधिकरणमिति गम्यते, तत्र यथासम्भवमिति गुणकरणे चारित्रसामायिकस्यावतारः, तपःसंयमगुणात्मकत्वाच्चारित्रस्य, योजनाकरणेचमनोवाग्योजनायांसत्यासत्यामृषाद्वये द्वयस्यापि भावनीयः, काययोजनायामपि द्वयस्याद्यस्यैवेति गाथार्थः॥१०२६॥ // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतौ शिष्यहितायामावश्यकटीकायां नमस्कारव्याख्याविवरणं समाप्तम् // व्याख्या, व्याख्या, नियुक्तिः 1026 नन्द्यनुयोगोपोद्ध ज्ञात्वा पञ्चमङ्गलम् पठित्त्वा सूत्रारम्भः / // 821 // Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ / / 822 // सूत्रस्पर्श // अथ सामायिकाख्यं प्रथममध्ययनम्॥ १.प्रथमसाम्प्रतं सामायिककरणमेवाव्युत्पन्नविनेयवर्गव्युत्पादनार्थं सप्तभिरनुयोगद्वारैः कृताकृतादिभिः निरूपयन्नाह मध्ययनं सामायिक, नि०- कयाकयं 1 केण कयं 2 केसु अदव्वेसु कीरई वावि 3 / काहे व कारओ 4 नयओ 5 करणं कइविहं 6 (च) कहं 7? नियुक्तिः // 1027 // 1027 कयाकयं ति सामायिकस्य करणमिति क्रियां श्रुत्वा चोदक आक्षिपति- एतत्सामायिकमस्याः क्रियायाः प्राक् किं कृतं करणभयान्तक्रियते? आहोश्विदकृतमिति, उभयथाऽपि दोषः, कृतपक्षेभावादेव करणानुपपत्तेः, अकृतपक्षेऽपिवान्ध्येयादेरिव करणानुप- सामायिकसर्वपत्तिरेवेति, अत्र निर्वचनम्, कृतं चाकृतं च कृताकृतम्, नयमतभेदेन भावना कार्या, केन कृतमिति वक्तव्यम्, तथा केषु / वय॑योगप्रत्या ख्यानयावतीवद्रव्येष्विष्टादिषु क्रियते?, कदा वा कारकोऽस्य भवतीति वक्तव्यम्, नयत इति केनालोचनादिना नयेनेति, तथा करणं कइविहं त्रिविधानां कतिभेदं कथं केन प्रकारेण लभ्यत इति वक्तव्यमयं गाथासमासार्थः // 1027 // अवयवार्थं तु प्रतिद्वारं भाष्यकार एव निरूपणम्। वक्ष्यति, तत्राऽऽद्यद्वारावयवार्थाभिधित्सयाऽऽह भा०- उप्पन्नाणुप्पन्नं कयाकयं इत्थ जह नमुक्कारे (दा०१)। केणंति अत्थओतं जिणेहिं सुत्तं गणहरेहिं / / 175 // (दा०२) इहोत्पन्नानुत्पन्नं कृताकृतमभिधीयते, सर्वमेव च वस्तूत्पन्नानुत्पन्नं क्रियते, द्रव्यपर्यायोभयरूपत्वाद्वस्तुन इति, अत्र नैगमादिनयैर्भावना कार्येति, अत एवाऽऽह- अत्र यथा नमस्कारे नयभावना कृता तथैव कर्तव्येति गम्यते, सा पुनर्नमस्कारानुसारेणैव भावनीयेति द्वारम् / सा पुण भावणा- इह केइ उप्पन्नं इच्छंति, केइ अणुप्पन्नं इच्छंति, ते य णेगमाई सत्त मूलणया, तत्थ ®सा पुनर्भावना- इह केचिदुप्पन्नमिच्छन्ति, केचिदनुप्पन्नमिच्छन्ति, ते च नैगमादयः सप्त मूलनयाः, तत्र - भाष्यः१७५ 2 // Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 823 // णेगमोऽणेगविहो, तत्थाइणेगमस्स अणुप्पन्नं कीरइ णो उप्पण्णं, कम्हा?, जहा पंच अस्थिकाया णिच्चा एवं सामाइयंपिण 1. प्रथमकयाइ णासि ण कयाइण भवदि ण कयाइण भविस्सइ, भुविं च भवइ अभविस्सइ, धुवे णिइए अक्खए अव्वए अवट्ठिए मध्ययन सामायिक, णिच्चेण एस भावे केणइ उप्पाइएत्तिकट्ट, जदावि भरहेरवएहिं वासेहिं वोच्छिनइ तयावि महाविदेहे वासे अव्वोच्छित्ती तम्हा नियुक्तिः अणुप्पन्नं / सेसाणं णेगमाणं छह य संगहाईण नयाणं उप्पन्नं कीरइ, जेणं पण्णरससुवि कम्मभूमीसु पुरिसं पडुच्च उप्पज्जइ 1027 जइ उप्पन्नं कहं उप्पन्न?, तिविहेण सामित्तेण उप्पत्ती भवइ, तंजहा-समुट्ठाणेणं वायणाए लद्धीए, तत्थ कोणओ कं उप्पत्तिं / सूत्रस्पर्श करणभयान्तइच्छइ?, तत्थ जे पढमवजा णेगमा संगहववहारा य ते तिविहंपि उप्पत्तिं इच्छंति, समुट्ठाणेणं जहा तित्थगरस्स सएणं सामायिकसर्वउवट्ठाणेणं, वायणाए वायणायरियणिस्साए जहा भगवया गोयमसामी वाइओ, लद्धीए वा अभवियस्स णत्थि, भवियस्स वर्ययोगप्रत्या ख्यानयावतीवपुण उवएसगमंतरेणाविपडिमाइ द₹णंसामाइयावरणिज्जाण कम्माण खओवसमेणं सामाइयलद्धी समुप्पज्जइ, जहा सयंभूरमणे त्रिविधानां समुद्दे पडिमासंठिया य मच्छा पउमपत्तावि पडिमासंठिया साहुसंठिया य, सव्वाणि किर तत्थ संठाणाणि अस्थि मोत्तूण निरूपणम्। भाष्य: 175 - नैगमोऽनेकविधः, तत्रादिनैगमस्यानुत्पन्नं क्रियते नोत्पन्नम्, कस्मात्?, यथा पञ्चास्तिकाया नित्या एवं सामायिकमपि न कदाचिन्नासीत् न कदाचिन्न भवति न कदाचिन्न भविष्यति, भूतं च भवति च भविष्यति, ध्रुवं नैत्यिकं अक्षयमव्ययं अवस्थितं नित्यं नैष भावः केनचिदुत्पादित इतिकृत्वा, यदापि भरतैरवतेषु वर्षेषु 8 व्युच्छिद्यते तदाऽपि महाविदेहेषु वर्षेषु अव्यवच्छित्तिः तस्मादनुत्पन्नम् / शेषाणां नैगमानां षण्णां च संग्रहादीनां नयानामुत्पन्नं क्रियते, यतः पञ्चदशस्वपि कर्मभूमिषु पुरुषं 8 प्रतीत्योत्पद्यते. यद्यत्पन्नं कथमुत्पन्नं?, त्रिविधेन स्वामित्वेनोत्पत्तिर्भवति, तद्यथा- समुत्थानेन वाचनया लब्ध्या, तत्र को नयः कामुत्पत्तिमिच्छति?, तत्र ये प्रथमवर्जा 8 नैगमाः संग्रहव्यवहारौ च ते त्रिविधामप्युत्पत्तिमिच्छन्ति, समुत्थानेन यथा तीर्थकरस्य स्वकेनोत्थानेन, वाचनया वाचनाचार्यनिश्रया यथा भगवता गौतमस्वामी वाचितः, // 823 // * लब्ध्या वाऽभव्यस्य नास्ति, भव्यस्य पुनरुपदेशकमन्तरेणापि प्रतिमादि दृष्ट्वा सामायिकावरणीयानां कर्मणां क्षयोपशमेन सामायिकलब्धिः समुत्पद्यते, यथा स्वयम्भूरमणे समुद्रे प्रतिमासंस्थिताश्च मत्स्याः पद्मपत्राण्यपि प्रतिमासंस्थितानि साधुसंस्थितानि च, सर्वाणि किल तत्र संस्थानानि सन्ति मुक्त्वा - Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 824 // सूत्रस्पर्श वलयसंठाणं, एरिसं णत्थि जीवसंठाणंति, ताणि संठाणाणि दट्ठण कस्सइ संमत्तसुयचरित्ताचरित्तसामाइयाइ उप्पज्जेज्जा। १.प्रथमउज्जुसुओ पढमं समुट्ठाणेणं नेच्छइ, किं कारणं?, भगवं चेव उट्ठाणं, स एव वायणायरिओ गोयमप्पभिईणं, तेण दुविहं- मध्ययन सामायिक, वायणासामित्तं लद्धिसामित्तंच, जंभणियं- वायणायरियणिस्साए सामाइयलद्धी जस्स उप्पज्जइ, तिण्णि सद्दणया लद्धि नियुक्तिः मिच्छति, जेण उट्ठाणे वायणायरिए य विजमाणेवि अभवियस्स ण उप्पज्जइ, लब्धेरभावात्, एवं उप्पण्णं अणुप्पण्णं वा |1027 सामाइयं कज्जइ, कयाकयंति दारं गतम्, अधुना द्वितीयद्वारमधिकृत्याऽऽह- केन इति, केन कृतमित्यत्र निर्वचनम्, अर्थतः करणभयान्तअर्थमङ्गीकृत्य तत् सामायिकं जिनैः तीर्थकरैः सूत्रं त्वङ्गीकृत्य गणधरैरिति, व्यवहारमतमेतत्, निश्चयमतं तु व्यक्त्यपेक्षया यो सामायिकसर्वयत्स्वामी तत्तेनैवेति, व्यक्त्यपेक्षश्चेह तीर्थकरगणधरयोरुपन्यासो वेदितव्यः, प्रधानव्यक्तित्वाद्, अन्यथा पुनरुक्तदोषप्रसङ्ग वय॑योगप्रत्या ख्यानयावजीवइति, उक्तं च भाष्यकारेण-णणु णिग्गमे गयं चिय केण कयंति त्ति का पुणो पुच्छा? / भण्णइ स बज्झकत्ता इहंतरंगो विसेसोऽयं // 1 // त्रिविधानां बाह्यकर्ता सामान्येनान्तरङ्गस्तु व्यक्त्यपेक्षयेति भावना, अयं गाथार्थः ॥साम्प्रतं केषु द्रव्येषु क्रियते इत्येतद् विवृण्वन्नाह- निरूपणम्। भाष्यः 176 भा०-तं केसुकीरई तत्थ नेगमो भणइ इट्ठदव्वेसु / सेसाण सव्वदव्वेसुपज्जवेसुंन सव्वेसुं॥१७६॥(दा०३) तत् सामायिकं केषु द्रव्येषु स्थितस्य सतः क्रियते निर्वर्त्यत इति द्रव्येषु प्रश्नः, नयप्रविभागेनेह निर्वचनं तत्र णेगमो भणइ - वलयसंस्थानम्, ईदृशं नास्ति जीवसंस्थानमिति, तानि संस्थानानि दृष्ट्वा कस्यचित्सम्यक्त्वश्रुतचारित्राचारित्रसामायिकादिरुत्पद्येतम् / ऋजुसूत्रः प्रथमां समुत्थानेन ब्ल (इति) नेच्छति, किं कारणं?, भगवानेवोत्थानम्, स एव वाचनाचार्यो गौतमप्रभृतीनाम्, तेन द्विविधं वाचनास्वामित्वं लब्धिस्वामित्वं च, यद्भणितं- वाचनाचार्यनिश्रया 8 सामायिकलब्धिर्यस्योत्पद्यते, त्रयः शब्दनया लब्धिमिच्छन्ति, येन उत्थाने वाचनाचार्ये च विद्यमानेऽपि अभव्यस्य नोत्पद्यते, एवमुत्पन्नं अनुत्पन्नं वा सामायिक क्रियते, कृताकृतमिति द्वारं गतम्। 0 ननु निर्गमे गतमेव केन कृतमितीति का पुनः पृच्छा? / भण्यते स बाह्यकर्ता इहान्तरङ्गो विशेषोऽयम् / / 1 / / // 824 // Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 825 // सूत्रस्पर्श नैगमनयो भाषते- इष्टद्रव्येषु इति मनोज्ञपरिणामकारणत्वान्मनोज्ञेष्वेव शयनाशनादिद्रव्येष्विति, तथाहि-"मणुण्णं भोयणं १.प्रथमभोच्चा, मणुण्णं सयणासणं / मणुण्णंसि आगारंसि मणुण्णं झायए मुणी॥१॥' इत्यागमः, शेषाणां सङ्ग्रहादीनां सर्वद्रव्येषु, मध्ययन सामायिक, शेषनया हि परिणामविशेषात् कस्यचित् किञ्चिन्मनोज्ञमिति व्यभिचारात्, सर्वद्रव्येषु स्थितस्य क्रियते यत्र मनोज्ञः परिणाम नियुक्तिः इति मन्यन्ते, पर्यायेषु न सर्वेष्ववस्थानाभावात्, तथाहि- यो यत्र निषद्यादौ स्थितः न स तत्र तत्सर्वपर्यायेषु, एकभाग एव / 1027 स्थितत्वात्, इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम्, अन्यथा पुनरुक्तदोषप्रसङ्गः, तथा चोक्तं भाष्यकारेण-णणु भणियमुवग्घाए केसुत्ति इह करणभयान्तकओ पुणो पुच्छा?। केसुत्ति तत्थ विसओ इह केसु ठियस्स तल्लाहो॥१॥ तो किह सव्वद्दव्वावत्थाणं? णणु जाइमेत्तवयणाओ। सामायिकसर्वधम्माइसव्वदव्वाहारो सव्वो जणोऽवस्सं॥२॥ अथवोपोद्धाते सर्वद्रव्याणि विषयः सामायिकस्य, इह तान्येव सर्वद्रव्याणि वय॑योगप्रत्या ख्यानयावतीवसामायिकस्य हेतुः, श्रद्धेयज्ञेयक्रियानिबन्धनत्वात्, अथवाऽन्यथा पुनरुक्तपरिहारः- कृताकृतादिगाथायां कृतमकृतं वा त्रिविधानां सामायिकं कार्य कर्म, कर्तुरीप्सिततमत्वात् केन कृतमिति कर्तुः प्रश्नः, केषु द्रव्येष्विति साधकतमकरणप्रश्नः, प्राकृते तृतीया-3 निरूपणम्। बहुवचनंसप्तमीबहुवचनतुल्यं तृतीयार्थे वासप्तमी कृत्वा निर्देशः, नचैतदपिस्वमनीषिकाव्याख्यानम्, यतो भाष्यकारेणाप्य भाष्यः१७६ भ्यधायि- "विसओवि उवग्घाए केसुत्तीहं स एव हेउत्ति। सद्धेयणेयकिरियाणिबंधणं जेण सामइयं॥१॥ अहवा कयाकयाइसु कजं केण व कयं च कत्तत्ति / केसुत्ति करणभावो ततियत्थे सत्तमी काउं॥२॥ इत्यलं प्रसङ्गेनेति गाथार्थः / / 176 // द्वारम् ॥साम्प्रतं __ 0 मनोज्ञं भोजनं भुक्त्वा मनोज्ञं शयनासनम्। मनोज्ञेऽगारे मनोज्ञं ध्यायति मुनिः॥१॥ ॐ ननु भणितमुपोद्धाते केष्वितीह कुतः पुनः पृच्छा? / केष्विति तत्र // 825 // विषय इह केषु स्थितस्य तल्लाभः // 1 // तदा कथं सर्वद्रव्यावस्थानं? ननु जातिमात्रवचनात् / धर्मादिसर्वद्रव्याधारः सर्वो जनोऽवश्यम् // 2 // 0 विषयोऽप्यु(यो वो)पोद्धाते केष्वितीह स एव हेतुरिति / श्रद्धेयज्ञेयक्रियानिबन्धनं येन सामायिकम्॥१॥ अथवा कृताकृतादिषु कार्य केन वा कृतं च कर्तेति / केष्विति करणभावः तृतीयार्थे सप्तमीं कृत्वा // 2 // Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 826 // कदा कारकोऽस्य भवतीत्येतन्नयैर्निरूपयन्नाह १.प्रथमभा०- काहु? उदिढे नेगम उवट्ठिए संगहो अववहारो। उज्जुसुओ अक्कमंते सद्दु समत्तंमि उवउत्तो॥१७७॥ (दा०४) मध्ययनं कदाऽसौ सामायिकस्य कारको भवतीति प्रश्नः, इह नयैर्निर्वचनं उद्दिढे णेगम त्ति उद्दिष्टे सति नैगमो मन्यते, इयमत्र भावना सामायिक, नियुक्तिः सामान्यग्राहिणो नैगमनयस्योद्दिष्टमात्र एव सामायिके गुरुणा शिष्योऽनधीयानोऽपि तत्क्रियाऽननुष्ठायी सन् सामायिकस्य / 1027 कर्ता वनगमनप्रस्थितप्रस्थककर्तृवत्, यस्मादुद्देशोऽपि तस्य कारणं सामायिकस्य, तस्मिंश्च कारणे कार्योपचारः, उवट्ठिए सूत्रस्पर्श करणभयान्तसंगहो य ववहारोत्ति सङ्ग्रहो व्यवहारश्च मन्यते- उपस्थितः सन्कारको भवतीति, इयमत्र भावना-इहोद्देशानन्तरं वाचनाप्रार्थनाय सामायिकसर्वयदा वन्दनं दत्त्वोपस्थितो भवति तदा प्रत्यासन्नतरकारणत्वात् सङ्गहव्यवहारयोः कारण इति, ऋजुसूत्र आक्रामन् कारको वयंयोगप्रत्याभवतीति मन्यते, एतदुक्तं भवति- उद्देशानन्तरं गुरुपादमूले वन्दित्वोपस्थितः- सामायिकं पठितुमारब्धः कारकः, वृद्धास्तु ख्यानयावजीव त्रिविधानां व्याचक्षते- न पठन्नेव, किन्तु समाप्तेः कारक इति सामायिकक्रियां वा प्रतिपद्यमानस्तदुपयोगरहितोऽपि कारकः, यस्मात् सामायिकार्थस्य सामायिकशब्दक्रिये असाधारणं कारणम्, असाधारणकारणे च व्यपदेश इति, सद्दु समत्तंमि उवउत्तो त्ति शब्दादयो नया मन्यन्ते- समाप्ते सत्युपयुक्त एव कारको भवति, त्रयाणां च शब्दादीनां नयानां शब्दक्रियावियुक्तोऽपि सामायिकोपयुक्तः कारकः, मनोज्ञतथापरिणामरूपत्वात् सामायिकस्येति भावना, अयं गाथार्थः // 177 // कदा कारक इति गतम्, नयतो-नयप्रपञ्चत इत्यर्थः, अथवा कदा कारक इत्येतावद् वारंगतम्, नयत इत्येतत्तु द्वारान्तरमेव, अतस्तदभिधित्सयाऽऽह भा०- आलोअणा य१विणए 2 खित्त ३दिसाऽभिग्गहे अ४ काले 5 / रिक्ख 6 गुणसंपया वि अ७ अभिवाहारे अ 8 अट्ठमए निरूपणम्। भाष्यः 177-178 // 826 // Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक निर्यक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 827 // // 178 // (दा०५) इहाऽऽभिमुख्येन गुरोरात्मदोषप्रकाशनं- आलोचनानयः, तथा विनयश्च पदधावनानुरागादिः, तथा क्षेत्रं इक्षुक्षेत्रादि, तथा दिगभिग्रहश्च वक्ष्यमाणलक्षणः, कालश्चाहरादिः, तथा रिक्षसम्पत्- नक्षत्रसंपत् गुणसंपच्च गुणा:- प्रियधर्मादयः, अभिव्याहरणं अभिव्याहारश्चाष्टमो नय इति गाथासमासार्थः // 178 // व्यासार्थं तु प्रतिपदं भाष्यकार एव सम्यग् न्यक्षेण वक्ष्यति, तथा चाऽऽद्यद्वारव्याचिख्यासयाऽऽह भा०- पव्वजाए जुग्गं तावइ आलोअणं गिहत्थेसुं। उवसंपयाइ साहुसु सुत्ते अत्थे तदुभए अ॥१७९॥ (प०१) प्रव्रज्यायाः-निष्क्रमणस्य यत् प्राणिजातं स्त्रीपुरुषनपुंसकभेदं योग्यं अनुरूपं तदन्वेषणम्, यदिति वाक्यशेषः, तावत्येवाsलोचनाऽवलोकना वा, केषु?- गृहस्थेषु गृहस्थविषय इति, एतदुक्तं भवति- योग्यं हि सर्वोपाधिशुद्धमेव भवति, ततश्च तदन्वेषणेन सर्वस्यैव विधेः कस्त्वं? कोवा ते निर्वेदः? इत्यादिप्रश्नादेराक्षेप इति, ततश्च प्रयुक्तालोचनस्य योग्यताऽवधारणानन्तरं सामायिकं दद्यात्, न शेषाणां प्रतिषिद्धदीक्षाणामिति नयः। एवं तावद् गृहस्थस्याकृतसामायिकस्य सामायिकार्थमालोचनोक्ता, साम्प्रतं कृतसामायिकस्य यतेः प्रतिपादयन्नाह- उपसम्पदि साधुषु आलोचनेति वर्तते, सूत्रे अर्थे तदुभये च, इयमत्र भावना-सामायिकसूत्राद्यर्थं यदा कश्चिदुपसम्पदं प्रयच्छति यतिस्तदाऽसावालोचनां ददाति, अत्र विधिः सामाचार्यामुक्त एव, आह-अल्पं सामायिकसूत्रम्, तत्कथं तदर्थमपि यतेरुपसम्पत्?, तदभावे वा कथं यतिः? कथं वा प्रतिक्रमणमन्तरेण शुद्धिरिति?, अत्रोच्यते, मन्दग्लानादिव्याघाता विस्मृतसूत्रस्य यतेः सूत्रार्थमप्युपसम्पदविरुद्धैव, एष्यत्कालंवा दुष्षमान्तमा 1. प्रथममध्ययनं सामायिक, नियुक्तिः 1027 सूत्रस्पर्श करणभयान्तसामायिकसर्ववय॑योगप्रत्याख्यानयावद्धीवत्रिविधानां निरूपणम्। भाष्य: 179 // 827 Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ सूत्रस्पर्श | // 828 // लोक्यानागतामर्षकं सूत्रमिति, तदभावेऽपि च तदा चारित्रपरिणामोपेतत्वादसौ यतिरेव, शुद्धिश्चास्य यावत् सूत्रमधीतं तावत् १.प्रथमतेनैव प्रतिक्रमणं कुर्वत इत्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः / / 179 / / द्वारम् / अधुनैकगाथयैव विनयादिद्वारत्रयं व्याचिख्यासुराह- मध्ययन सामायिक, ___भा०- आलोइए विणीअस्स दिजए तं (पडि 2) पसत्थखित्तंमि (प०३) / अभिगिज्झ दो दिसाओ चरंतिअंवा जहाकमसो॥ | नियुक्तिः 180 // (प०४) 1027 आलोचिते सति विनीतस्य, पादधावनानुरागादिविनयवत इत्यर्थः, उक्तंच भाष्यकारेण- अणुरत्तो भत्तिगओ अमुई अणुयत्तओ करणभयान्तविसेसण्णू / उजुत्तगऽपरितंतो इच्छियमत्थं लहइ साहू॥१॥ दीयते तत् सामायिकम्, तस्यापि न यत्र तत्र क्वचित्, किं तर्हि?, सामायिकसर्वप्रशस्तक्षेत्रे इक्षुक्षेत्रादाविति, अत्राप्युक्तं-उच्छुवणे सालिवणे पउमसरे कुसुमिए य वणसंडे। गंभीरसाणुणाए पयाहिणजले जिणघरे / वय॑योगप्रत्या ख्यानयावखीववा॥१॥ देज ण उ भग्गझामियसुसाणसुण्णासुसण्णगेहेसु / छारंगारकयारामेज्झाईदव्वदुढे वा॥२॥तथा अभिगृह्य अङ्गीकृत्य द्वे त्रिविधानां दिशौ पूर्वांवोत्तरांवा दीयत इति वर्तते, तथा चरन्तीं वा, तत्र चरन्ती नाम यस्यां दिशि तीर्थकरकेवलिमनःपर्यायज्ञान्यवधिज्ञानिचतुर्दशपूर्वधरादयो यावद् युगप्रधाना इति विहरन्ति यथाक्रमश इति गुणापेक्षया तासु दिक्षु यथाक्रमेण दीयत इति, उक्तं चपुव्वाभिमुहो उत्तरमुहो व देजाऽहवा पडिच्छिज्जा। जाए जिणादओ वा दिसाएँ जिणचेइयाइं वा // 1 // इति गाथार्थः॥ 180 // द्वारत्रयं गतम्, अधुना कालादिद्वारत्रयमेकगाथयैवाभिधित्सुराह 0 अनुरक्तो भक्तिगतोऽमोची अनुवर्तको विशेषज्ञः। उद्यतकोऽपरितान्त इष्टमर्थं लभते साधुः॥१॥ 0 इक्षुवने सालीवने पद्यसरसि कुसुमिते च वनखण्डे। // 828 // गम्भीरसानुनादे प्रदक्षिणजले जिनगृहे वा / / 1 / / दद्यात् न तु भग्नध्यामितश्मशानशून्येषु संज्ञागेहेषु / क्षाराङ्गारकचवरामेध्यादिद्रव्यदुष्टे वा।। 2 // 0 पूर्वाभिमुख | उत्तरमुखो वा दद्यादथवा प्रतीच्छेत्। यस्यां जिनादयो वा दिशि जिनचैत्यानि वा // 1 // *०ण्णामणुण्ण० (प्र०)। निरूपणम्। भाष्यः 180 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्ययन श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 829 // सूत्रस्पर्श __ भा०- पडिकुट्ठदिणे वजिअ रिक्खेसु अमिगसिराइ भणिएसुं। पियधम्माईगुणसंपयासुतं होइ दायव्वं // 181 // (प०५-६-७) १.प्रथमप्रतिक्रुष्टानि- प्रतिषिद्धानि दिनानि- वासराः, प्रतिक्रुष्टानि च तानि दिनानि चेति विग्रहः, तानि चतुर्दश्यादीनि वर्जयित्वा सामायिक, प्रतिकृष्टेष्वेव पञ्चम्यादिषु दातव्यमिति योगः, उक्तं च-चाउद्दसिं पण्णरसिं वज्जेज्जा अट्ठमिं च नवमिं च / छट्टिं च चउत्थिं बारसिंह | नियुक्ति: च दोण्हपि पक्खाणं॥१॥ एतेष्वपि दिनेषु प्रशस्तेषु मुहूर्तेषु दीयते, नाप्रशस्तेषु, तथा ऋक्षेषु नक्षत्रेषु च मृगशिरादिषु, उक्तेषु / |1027 ग्रन्थान्तराभिहितेषु, न तु प्रतिषिद्धेषु, उक्तं च-मियसिरअद्दापूसो तिण्णी य पुव्वाइ मूलमस्सेसा / हत्थो चित्ता य तहा दह वुडिकराई करणभयान्तणाणस्स॥१॥तथा-संझागयं रविगयं विड्डे सम्गहं विलंबिं च। राहुहयं गहभिन्नं च वजए सत्त नक्खत्ते॥२॥तथा प्रियधर्मादिगुणसम्पत्सु सामायिकसर्वसतीषु तत् सामायिकं भवति दातव्यमिति, उक्तं च- पियधम्मो दढधम्मो संविग्गोऽवज्जभीरु असढो य। खंतो दंतो गुत्तो थिरव्वयं वय॑योगप्रत्या ख्यानयावतीवजिइंदिओ उज्जू॥१॥विनीतस्याप्येता गुणसम्पदोऽन्वेष्टव्या इति गाथार्थः॥१८१॥ (प०५-६-७) साम्प्रतं चरमद्वारव्या त्रिविधानां चिख्यासयाऽऽह निरूपणम्। भाष्यः ___ भा०-अभिवाहारोकालिअसुअंमिसुत्तत्थतदुभएणं ति। दव्वगुणपज्जवेहि अदिट्ठीवायंमि बोद्धव्वो॥१८२॥ (प०८) 181-182 अभिव्याहरणं आचार्यशिष्ययोर्वचनप्रतिवचने अभिव्याहारः, स च कालिकश्रुते आचारादौ सुत्तत्थतदुभएणं ति सूत्रतः / अर्थतस्तदुभयतश्चेति, इयमत्र भावना-शिष्येणेच्छाकारणेदमङ्गाधुद्दिशत इत्युक्ते सतीच्छापुरस्सरमाचार्यवचनं- अहमस्य चतुर्दशी पञ्चदशी वर्जयेत् अष्टमी च नवमीं च। षष्ठी च चतुर्थी द्वादशीं च द्वयोरपि पक्षयोः॥१॥ 0 मृगशिरः आर्द्रा पुष्य तिम्रश्च पूर्वा मूलमश्लेषा / हस्तश्चित्रा च तथा दश वृद्धिकराणि ज्ञानस्य // 1 // संध्यागतं रविगतं विड्वरं सग्रहं विलम्बि च। राहुहतं ग्रहभिन्नं च वर्जयेत् सप्त नक्षत्राणि // 1 // 0 प्रियधर्मा दृढधर्मा 8 संविनोऽवद्यभीरुरशठश्च / क्षान्तो दान्तो गुप्तः स्थिरव्रतो जितेन्द्रिय ऋजु // 1 // // 829 Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 830 // साधोरिदमङ्गमध्ययनमुद्देशं वोद्दिशामि- वाचयामीत्यर्थः, आप्तोपदेशपारम्पर्यख्यापनार्थं क्षमाश्रमणानां हस्तेन, न स्वोत्प्रेक्षया, सूत्रतोऽर्थतस्तदुभयतो वाऽस्मिन् कालिकश्रुते अ(त)थोत्कालिके, दृष्टिवादे कथमिति?, तदुच्यते-दव्वगुणपज्जवेहि य दिट्ठीवायंमि बोद्धव्वो द्रव्यगुणपर्यायैश्च 'दृष्टिवादे' भूतवादे बोद्धव्योऽभिव्याहार इति, एतदुक्तं भवति-शिष्यवचनानन्तरमाचार्यवचनमुद्दिशामि सूत्रतोऽर्थतश्च द्रव्यगुणपर्यायैः अनन्तगमसहितैरिति, एवं गुरुणा समादिष्टेऽभिव्याहारे शिष्याभिव्याहारः- ब्रवीति शिष्यः- उद्दिष्टमिदंमम, इच्छाम्यनुशासनं क्रियमाणं पूज्यैरिति, एवमभिव्याहारद्वारमष्टमं नीतिविशेषैर्नयैतमिति गाथार्थः॥१८२॥ व्याख्याता प्रतिद्वारगाथा, साम्प्रतमधिकृतमूलद्वारगाथायामेव करणं कतिविधमिति व्याचिख्यासुराह भा० - उद्देस १समुद्देसे२ वायण 3 मणुजाणणंच 4 आयरिए। सीसम्मि उद्दिसिज्जंतमाइ एअंतुजं कइहा // 183 // (दा०६) इह गुरुशिष्ययोः सामायिकक्रियाव्यापारणं करणम्, तच्चतुर्द्धा- उद्देस समुद्देसे ति उद्देशकरणं समुद्देशकरणं वायणमणुजाणणं चत्ति वाचनाकरणमनुज्ञाकरणंच, छन्दोभङ्गभयादिह वाचनाकरणमत्रोपन्यस्तम्, अन्यथाऽमुना क्रमेण इह- उद्देशो वाचना समुद्देशोऽनुज्ञा चेति गुरोर्व्यापारः, आयरिए त्ति गुराविदं करणं गुरुविषयमित्यर्थः, सीसम्मि उद्दिसिजंतमाइ शिष्ये-शिष्यविषयं उद्दिश्यमानादि- उद्दिश्यमानकरणं वाच्यमानकरणं समुद्दिश्यमानकरणं अनुज्ञायमानकरणं च, एयं तु जं कइह त्ति एतदेव चतुर्विधं तद् यदुक्तं कतिविधमिति गाथार्थः / / 183 // आह-पूर्वमनेकविधं नामादिकरणमभिहितमेव, इह पुनः किमिति प्रश्नः?, उच्यते, तत् पूर्वगृहीतस्य करणमनेकविधमुक्तम्, इह पुनरस्मिन् गुरुशिष्यदानग्रहणकाले चतुर्विधं करणमिति, पूर्व वा करणमविशेषेणोक्तम्, इह गुरुशिष्यक्रियाविशेषाद् विशेषितमिति न पुनरुक्तम्, अथवाऽयमेव करणस्यावसरः, पूर्वत्रानेका 1. प्रथममध्ययन सामायिक, | नियुक्तिः | 1027 सूत्रस्पर्श करणभयान्तसामायिकसर्ववय॑योगप्रत्या ख्यानयावजीव| त्रिविधानां | निरूपणम्। भाष्य: 183 // 830 // Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 831 // न्तद्योतनाथ विन्यासः कृत इति विचित्रा सूत्रस्य कृतिरित्यलं विस्तरेण, द्वारं 6 / कथमिति द्वारमिदानीम्, तत्रेयं गाथा नि०- कह सामाइअलंभो? तस्सव्वविघाइदेसवाघाई। देसविघाईफड्डगअणंतवुद्दीविसुद्धस्स // 1028 // नि०- एवं ककारलंभो सेसाणवि एवमेव कमलंभो (दा०) / एअंतु भावकरणं करणे अभए अजंभणिअं॥१०२९॥ कथं केन प्रकारेण सामायिकलाभ इति प्रश्नः, अस्योत्तरं- तस्य-सामायिकस्य सर्वविघातीनि देशविघातीनि च स्पर्द्धकानि भवन्ति, इह सामायिकावरणं-ज्ञानावरणं दर्शनावरणं (मिथ्यात्व) मोहनीयंच, अमीषां द्विविधानि स्पर्धकानि-देशघातीनि सर्वघातीनि च, तत्र सर्वघातिषु सर्वेषूद्धातितेषु सत्सु देशघातिस्पर्द्धकानामप्यनन्तेषूद्धातितेष्वनन्तगुणवृद्ध्या प्रतिसमय विशुद्ध्यमानः शुभशुभतरपरिणामो भावतः ककारं लभते, तदनन्तगुणवृद्ध्यैव प्रतिसमयं विशुद्धमानः सन् रेफमित्येवं शेषाण्यपि, अत एवाऽऽह- देशघातिस्पर्द्धकानन्तवृद्ध्या विशुद्धस्य सतः॥ किं?- एव मित्यादि,- पूर्वार्द्धं गतार्थम्, आहउपक्रमद्वारेऽभिहितमेतत्-क्षयोपशमात् जायते, पुनश्चोपोद्धातेऽभिहितमेतत्- कथं लभ्यत इति तत्रोक्तम्, इह किमर्थं प्रश्न इति पुनरुक्तता, उच्यते, त्रयमप्येतदपुनरुक्तम्, कुतः?, यस्मादुपक्रमे क्षयोपशमात् सामायिकं लभ्यतम् इत्युक्तम्, उपोद्घाते स एव क्षयोपशमस्तत्कारणभूतः कथं लभ्यत इति प्रश्नः, इह पुनर्विशेषिततरः प्रश्नः- केषां पुनः कर्मणां स क्षयोपशम इति प्रत्यासन्नतरकारणप्रश्न इत्यलं प्रसङ्गेन / द्वारमेवोपसंहरन्नाह- एतदेव- अनन्तरोदितं सामायिककरणं यत्तद्भावकरणं करणे य त्ति उपन्यस्तद्वारपरामर्शः / भए यत्ति भयमपि यद् भणितं यदुक्तमिति गाथाद्वयार्थः॥ 1028-1029 / / मूलद्वारगाथायां करणमित्येतद्वारं व्याख्यातम्, एतद्व्याख्यानाच्च सूत्रेऽपि करोमीत्ययमवयव इति, अधुना द्वितीयावयवव्याचिख्यासयाऽऽह भा०- होइ भयंतो भयअंतगो अरयणा भयस्स छन्भेआ।सव्वंमि वन्निएऽणुक्कमेण अंतेवि छन्भेआ॥१८४॥ 1. प्रथममध्ययन सामायिक, नियुक्ति: 1028 सूत्रस्पर्श करणभयान्तसामायिकसर्ववय॑योगप्रत्याख्यानयावज्जीवत्रिविधानां निरूपणम्। नियुक्ति: 1029 क्षेत्रकालकरणे, जीवभावकरणे श्रुते बद्धाबद्धनिशीथानिशीथे नोश्रते गुणे तप:संयमो। भाष्य: 184 // 831 // Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 832 // भवति भदन्त इत्यत्र भदि कल्याणे सुखे च अर्थद्वये धातुः 'जृविशिभ्यां झच्' (उ.पा. 413) औणादिकप्रत्ययो दृष्टः, तं १.प्रथमदृष्ट्वा प्रकृतिरुह्यते, भदि कल्याण इति अनुनासिकलोपश्चेति, तस्यौणादिकविधानात्, ततश्च भदन्त इति भवति, भदन्तः मध्ययनं कल्याणः सुखश्चेत्यर्थः, प्राकृतशैल्यावा भवति भवान्त इति, अत्र भवस्य संसारस्यान्तस्तेनाऽऽचार्येण क्रियत इति भवान्तकर सामायिक, नियुक्तिः त्वाद्भवान्त इति, तथा- भयान्तश्चेत्यत्र भयं-त्रासः तमाचार्यं प्राप्य भयस्यान्तो भवतीति भयान्तो-गुरुः, भयस्य वाऽन्तको 1029 भयान्तक इति, तस्याऽऽमन्त्रणम्, रचना नामादिविन्यासलक्षणा, भयस्य षड्भेदाः षट्प्रकारा:- नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रकाल क्षेत्रकाल करणे, जीवभावभेदभिन्नाः, तत्र पञ्च प्रकाराः प्रसिद्धाः, षष्ठं भावभयंसप्तधा- इहलोकभयं परलोकभयमादानभयमकस्माद्भयमश्लोक- भावकरणे श्रुते भयमाजीविकाभयं मरणभयं चेति, तत्रापीहलोके भयं स्वभवाद्यत् प्राप्यते परलोकभयं परभवात्, किञ्चनद्रव्यजातमादानं बद्धाबद्ध निशीथातस्य नाशहरणादिभ्यो भयं आदानभयम्, यत्तु बाह्यनिमित्तमन्तरेणाहेतुकं भयं अकस्माद् भवति तदाकस्मिकम्, 'श्लोक निशीथेनोश्रुते श्लाघायां' श्लोकनं श्लोकः श्लाघा- प्रशंसा तद्विपर्ययोऽश्लोकस्तस्माद्भयमश्लोकभयम्, आजीविकाभयं-दुर्जीविकाभयम्, गुणे तप: संयमौ। प्राणपरित्यागभयं मरणभयमिति, एवं सर्वस्मिन् वर्णिते अनुक्रमेण उक्तलक्षणेनान्तेऽपि षड् भेदा इति, तत्र 'अम गत्यादिषु' भाष्य: 185 अमनमन्तः- अवसानमित्यर्थः, अस्मिन्नपि षड् भेदाः, तद्यथा- नामान्तः स्थापनान्तः द्रव्यान्तः क्षेत्रान्तः कालान्तः भावान्तश्चेति, नामस्थापने क्षुण्णे, द्रव्यान्तो घटाद्यन्तः, क्षेत्रान्त ऊर्ध्वलोकादिक्षेत्रान्तः, कालान्तः समयाद्यन्तः, भावान्तः औदयिकादिभावान्तः॥ भा०- एवं सव्वंमिऽवि वन्निअंमि इत्थं तु होइ अहिगारो।सत्तभयविप्पमुक्के तहा भवंते भयंते अ॥१८५॥ एवं उक्तेन प्रकारेण सर्वस्मिन् अनेकभेदभिन्ने भयादौ वर्णिते सति अत्र तु प्रकृते भवत्यधिकारः- प्रकृतयोजना सप्तभयविप्रमुक्तो छ // 832 // Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 833 // यस्तेन, तथा भवान्तो यः भदन्तश्चेति, पश्चानुपूर्व्या ग्रन्थ इति गाथाद्वयार्थः॥१८५॥ मूलद्वारगाथायां व्याख्यातं भयान्तद्वारद्वयम्, १.प्रथमतव्याख्यानाच्च भदन्तभवान्तभयान्त इति गुमन्त्रणार्थः सूत्रावयव इति, उक्तं च- भाष्यकारेण आमंतेइ करेमि भदंत! मध्ययन सामायिक, सामाइयंति सीसोऽयं / आहामंतणवयणं गुरुणो किंकारणमिणति?॥१॥ भण्णइ- गुरुकुलवासोवसंगहत्थं जहा गुणत्थीह। णिचं | नियुक्तिः गुरुकुलवासी हवेज सीसो जओऽभिहियं // 2 // नाणस्स होइ भागी थिरयरओ दंसणे चरित्ते य। धन्ना आवकहाए गुरुकुलवासं न |1029 | क्षेत्रकालमुंचंति॥३॥आवस्सयंपि णिच्चं गुरुपामूलंमि देसियं होइ / वीसुपि हि संवसओ कारणओ जयइ सेज्जाए॥४॥ एवं चिय सव्वावस्सयाइ करणे, जीवआपुच्छिऊण कज्जाई। जाणावियमामंतणवयणाओ जेण सव्वेसिं // 5 // सामाइयमाइयं भदंतसद्दो य जं तयाईए। तेणाणुवत्तइ तओ भावकरणे श्रुते | करेमि भंतेत्ति सव्वेसु // 6 // किच्चाकिच्चं गुरुवो विदंति विणयपडिवत्तिहेउं च। ऊसासाइ पमोत्तुं तयणापुच्छाय पडिसिद्धं // 7 // बद्धाबद्ध निशीथागुरुविरहमिवि ठवणागुरूवि सेवोवदसणत्थं च। जिणविरहमिऽवि जिणबिंबसेवणामंतणं सफलं // 8 // रन्नो ण परोक्खस्सवि जह सेवा निशीथे नोश्रुते मंतदेवयाए वा। तह चेव परोक्खस्सवि गुरुणो सेवा विणयहेउं॥९॥इत्यादि, कृतं विस्तरेण / / साम्प्रतं सामायिकद्वारव्याचिख्या- गुणे तप: संयमौ। Oआमन्त्रयति करोमि भदन्त! सामायिकमिति शिष्योऽयम्। आह आमन्त्रणवचनं गुरोः किंकारणमिदमिति? // 1 // भण्यते- गुरुकुलवासोपसंग्रहार्थं यथा भाष्य:१८५ गुणार्थीह। नित्यं गुरुकुलवासी भवेत् शिष्यो यतोऽभिहितम् / / 2 / / ज्ञानस्य भवति भागी स्थिरतरो दर्शने चारित्रे च / धन्या यावत्कथं गुरुकुलवासं न मुञ्चन्ति // 3 // 8 आवश्यकमपि नित्यं गुरुपादमूले देशितं भवति। विष्वगपि हि संवसतः कारणतो यतते शय्यायाम् / / 4 / / एवमेव सर्वावश्यकानि आपृच्छ्य कार्याणि। ज्ञापितमामन्त्रणवचनात् येन सर्वेषाम् // 5 // सामायिकमादौ भदन्तशब्दश्च यत्तदादौ / तेनानुवर्तते ततः करोमि भदन्त इति सर्वेषु / / 6 // कृत्याकृत्यं गुरवो विदन्ति छ विनयप्रतिपत्तिहेतवे च / उच्छ्रासादि प्रमुच्य तदनापृच्छया प्रतिषिद्धम् // 7 // गुरुविरहेऽपि स्थापनागुरुरपि सेवोपदर्शनार्थं च। जिनविरहेऽपि जिनबिम्बसेवनामन्त्रणं सफलम् / / 8 // राज्ञ इव परोक्षस्यापि यथा सेवा मन्त्रदेवताया वा। तथैव परोक्षस्यापि गुरोः सेवा विनयहेतवे // 9 // * रूवसोवदं० (वि०)। // 833 // Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.प्रथम मध्ययनं श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 834 // सयाऽऽह नि०- सामं१समंच 2 सम्मं 3 इग 4 मवि सामाइअस्स एगट्ठा। नामंठवणा दविए भावंमि अतेसि निक्खेवो॥१०३०॥ नि०- महुरपरिणाम सामं१ समं तुला 2 समंखीरखंडजुइँ३। दोरे हारस्स चिई एग 4 मेआइंतु दव्वंमि॥१०३१॥ इह सामं समं च सम्यक् ‘इगमवि देशीपदं क्वापि प्रवेशार्थे वर्तते, सम्पूर्णशब्दावयवमेवाधिकृत्याऽऽह- सामायिकस्यैकार्थिकानि। अमीषां निक्षेपमुपदर्शयन्नाह- नामस्थापनाद्रव्येषु भावे च नामादिविषय इत्यर्थः, 'तेषां' सामप्रभृतीनां निक्षेपः, कार्य इति गम्यते, स चायं- नामसाम स्थापनासाम द्रव्यसाम भावसाम च, एवं समसम्यक्पदयोरपि द्रष्टव्यः। तत्र नामस्थापने क्षुण्णे एव, द्रव्यसामप्रभृतींश्च प्रतिपादयन्नाह महुरे त्यादि,- इहौघतो मधुरपरिणामं द्रव्यं- शर्करादि द्रव्यसाम समं तुला इति भूतार्थालोचनायां समं तुलाद्रव्यम्, सम्यक् क्षीरखण्डयुक्तिः क्षीरखण्डयोजनं द्रव्यसम्यगिति, तथा दोरे इति सूत्रदवरके मौक्तिकान्येवाधिकृत्य भाविपर्यायापेक्षया हारस्य मुक्ताकलापस्य चयनं चितिः- प्रवेशनं द्रव्येकम्, अत एवाह- एयाइं तु दव्वंमि त्ति एतान्युदाहरणानि द्रव्यविषयाणीति गाथाद्वयार्थः॥१०३१॥साम्प्रतं भावसामादि प्रतिपादयन्नाह नि०- आओवमाइ परदुक्खमकरणं 1 रागदोसमज्झत्थं / नाणाइतिगं 3 तस्साइ पोअणं 4 भावसामाई // 1032 // आत्मोपमया- आत्मोपमानेन परदुःखाकरणं भावसामेति गम्यते, इह चानुस्वारोऽलाक्षणिकः, एतदुक्तं भवति- आत्मनीव परदुःखाकरणपरिणामो भावसाम, तथा रागद्वेषमाध्यस्थ्यं अनासेवनया रागद्वेषमध्यवर्तित्वं समम्, सर्वत्राऽऽत्मनस्तुल्यरूपेण ®देशीपदे। 0 परदुःखाकरणं प० / सामायिक, | नियुक्तिः 1030-1032 क्षेत्रकालकरणे, जीवभावकरणे श्रुते बद्धाबद्ध| निशीथानिशीथे नोश्रुते गुणे तपः संयमी। // 834 // Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ / / 835 // वर्तनमित्यर्थः, तथा ज्ञानादित्रयमेकत्र सम्यगिति गम्यते, तथाहि- ज्ञानदर्शनचारित्रयोजनं सम्यगेव, मोक्षप्रसाधकत्वादिति १.प्रथमभावना, तस्य इति सामादिसम्बध्यते, आत्मनि प्रोतनं आत्मनि प्रवेशनंइकमुच्यते, अत एवाऽऽह- भावसामाई भावसामादावेता-8 मध्ययनं सामायिक, न्युदाहरणानीति गाथार्थः॥१०३२॥ सामायिकशब्दयोजना चैवं द्रष्टव्या- इहाऽत्मन्येव साम्न इकं निरुक्तनिपातनात् (यद् नियुक्तिः यल्लक्षणेनानुपपन्नं तत् सर्वं निपातनात् सिद्धमिति) साम्नो नकारस्याऽऽय आदेशः, ततश्चसामायिकम्, एवं समशब्दस्याऽऽया 1033-1034 देशः, समस्य वा आयः समायः स एव सामायिकमिति, एवमन्यत्रापि भावना कार्येति कृतं प्रसङ्गेन ।साम्प्रतं सामायिक क्षेत्रकाल करणे, जीवपर्यायशब्दान् प्रतिपादयन्नाह भावकरणे श्रुते नि०-समया सम्मत्त पसत्थ संति सुविहिअसुहं अनिंदच / अदुगुंछिअमगरिहिअंअणवजमिमेऽविएगट्ठा॥१०३३॥ बद्धाबद्ध निशीथानिगदसिद्धैव / आह-अस्य निरुक्तावेव सामाइयं समइय' मित्यादिना पर्यायशब्दाः प्रतिपादिता एव तत् पुनः किमर्थम निशीथे नोश्रुते भिधानमिति?, उच्यते, तत्र पर्यायशब्दमात्रता, इह तु वाक्यान्तरेणार्थनिरूपणमिति, एवं प्रतिशब्दमर्थाभेदतोऽनन्ता गमा गुणे तप: |संयमौ। अनन्ताः पर्याया इति चैकस्य सूत्रस्येति ज्ञापितं भवति, अथवाऽसम्मोहार्थं तत्रोक्तावप्यभिधानमदुष्टमेव इत्यत एवोक्तंइमेऽवि एगट्ठत्ति एतेऽपि तेऽपीत्यदोषः। साम्प्रतं कण्ठतः स्वयमेव चालनां प्रतिपादयन्नाह ग्रन्थकार: नि०-को कारओ? करतो किं कम्म?, जंतु कीरई तेण / किं कारयकरणाण य अन्नमणन्नं च? अक्खेवो॥१०३४॥ इह 'करोमि भदन्त! सामायिकं' इत्यत्र कर्तृकर्मकरणव्यवस्था वक्तव्या, यथा करोमि राजन्! घटमित्युक्ते कुलालः कर्ता घट एव कर्म दण्डादि करणमिति, एवमत्र कः कारकः कुलालसंस्थानीयः? इत्यत आह- करेंतो त्ति तत् कुर्वन्नात्मैव, अथ किं (r) इत्यत एवाह - 'भावसामाई' भावसामादीनि प्रतिपत्तव्यानीति (प्र०)। // 835 // Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 836 // कर्म घटादिसंस्थानीयं? इत्यत्राऽऽह- यत्तु क्रियते निर्वय॑ते तेन का तच्च तद्गुणरूपं सामायिकमेव, तुशब्दः करणप्रश्ननिर्वचनसङ्ग्रहार्थः, यथा कर्म निर्दिष्टमेवं किं करणमित्युद्देशादिचतुर्विधमिति निर्वचनम्, एवं व्यवस्थिते सत्याह- किं कारगकरणाण यत्ति किं कारककरणयोः?, चशब्दात् कर्मणश्च परस्परतः कुलालघटदण्डादीनामिवान्यत्वम्, आहोश्विदनन्यत्वमेवेति?, उभयथाऽपि दोषः, कथं?, अन्यत्वे सामायिकवतोऽपि तत्फलस्य मोक्षस्याभावः,तदन्यत्वाद्, मिथ्यादृष्टेरिव, अनन्यत्वे तु तस्योत्पत्तिविनाशाभ्यामात्मानोऽप्युत्पत्तिविनाशप्रसङ्ग इति, अनिष्टं चैतत्, तस्यानादिमत्त्वाभ्युपगमादित्याक्षेपश्चालनेति गाथार्थः // 1034 // विजृम्भितं चात्र भाष्यकारेण- अन्नत्ते समभावाभावाओ तप्पओयणाभावो। पावइ मिच्छस्स व से सम्मामिच्छाऽविसेसो य॥१॥अह व मईभिन्नेणवि धणेण सधणोत्ति होइ ववएसो। सधणो य धणाभागी जह तह सामाइयस्सामी॥ २॥ण जओ जीवगुणो सामइयं तेण विफलता तस्स। अन्नत्तणओ जुत्ता परसामइयस्स वाऽफलता॥३॥ जइ भिन्नं तब्भावेऽवि नो तओ तस्सभावरहिओत्ति। अण्णाणिच्चिय णिच्चं अंधो व समं पईवेणं॥४॥ एगत्ते तन्नासे नासो जीवस्स संभवे भवणं। कारगसंकरदोसो तदेकयाकप्पणा वावि॥५॥ इत्यादि, इत्थं चालनामभिधायाधुना प्रत्यवस्थानं प्रतिपादयन्नाह नि०- आया हु कारओ मे सामाइय कम्म करणमाया य / परिणामे सइ आया सामाइयमेव उ पसिद्धी // 1035 // 6 अन्यत्वे समभावाभावात् तत्प्रयोजनाभावः। प्राप्नोति मिथ्यादृष्टेरिव तस्य सम्यक्त्वमिथ्यात्वाविशेषश्च / / 1 / / अथ च मति :- भिन्नेनापि धनेन सधन इति भवति व्यपदेशः। सधनश्व धनाभागी यथा तथा सामायिकस्वामी // 2 // तन्न यतो जीवगुणः सामायिक तेन विफलता तस्य। अन्यत्वात् युक्ता परसामायिकस्य वाऽ (स्येवा) फलता॥३॥ यदि भिन्नं तद्भावेऽपि स सकः (सामायिकयुक्तः) तत्स्वभावरहित इति / अज्ञान्येव नित्यं अन्धो यथा समं प्रदीपेन // 4 // एकत्वे तन्नाशे नाशो जीवस्य संभवे भवनम् / कारकसंकरदोषस्तदेकताकल्पना वापि॥५॥ १.प्रथममध्ययनं सामायिक, नियुक्तिः 1035 क्षेत्रकालकरणे,जीव|भावकरणे श्रुते बद्धाबद्धनिशीथानिशीथे नोश्रुते गुणे तप:संयमौ। // 836 // Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1035 क्षेत्रकाल // 837 // श्रीआवश्यक B इहाऽऽत्मैव कारको मम, तस्य स्वातन्त्र्येण प्रवृत्तेः, तथा सामायिकं कर्म तद्गुणत्वात्, करणं चोद्देशादिलक्षणंतत्क्रियत्वादात्मैव, १.प्रथमनियुक्तितथाऽपि यथोक्तदोषाणामसम्भव एव, कुत इत्याह- यस्मात् परिणामे सत्यात्मा सामायिकम्, परिणमनं- परिणामः कथञ्चित् / / मध्ययनं भाष्य सामायिक, श्रीहारि० पूर्वरूपापरित्यागेनोत्तररूपापत्तिरिति, उक्तंच-नार्थान्तरगमो यस्मात्, सर्वथैवन चाऽगमः।परिणामः प्रमासिद्ध, इष्टश्च खलु पण्डितैः॥ नियुक्तिः वृत्तियुतम् १॥इत्यादि, तस्मिन् परिणामे सति, अयमत्र भावार्थः- परिणामे सति तस्य नित्यानित्याद्यनेकरूपत्वाद्र्व्यगुणपर्यायाणामपि भाग-२ भेदाभेदसिद्धेः, अन्यथा सकलसंव्यवहारोच्छेदप्रसङ्गाद्, एकान्तपक्षणान्यत्वानन्यत्वयोरनभ्युपगमाद्, इत्थं चैकत्वानेकत्व करणे, जीवपक्षयोः कर्तृकर्मकरणव्यवस्थासिद्धेः आत्मा जीवः सामायिकमेव तु प्रसिद्धिः, तथाहि-न तदेकान्तेन अन्यत् तद्गुणत्वान्न / |भावकरणे श्रुते चानन्य (त्त) द्गुणत्वादेवेति, इत्थं चैतदङ्गीकर्तव्यम्, अन्यथा गुणगुणिनोरेकान्तभेदे विप्रकृष्टगुणमात्रोपलब्धौ प्रतिनियतगुणि बद्धाबद्ध | निशीथाविषय एव संशयो न स्यात्, तदन्येभ्योऽपि तस्य भेदाविशेषात्, दृश्यते च यदा कश्चिद्धरिततरुतरुणशाखाविसररन्ध्रोदरान्तरतः निशीथे नोश्रुते किमपि शुक्लं पश्यति तदा किमियं पताका किं वा बलाकेत्येवं प्रतिनियतगुणिविषय इति, अभेदपक्षे तु संशयानुत्पत्तिरेव, | गुणे तप: |संयमौ। गुणग्रहणत एव तस्यापि गृहीतत्वादित्यलं विस्तरेणेति गाथार्थः॥१०३५॥ भाष्यकारदूषणानि त्वमूनि-आया हु कारओ मे सामाइय कम्म करणमाआ य। तम्हा आया सामाइयं च परिणामओ एक्कं // 1 // जंणाणाइसहावं सामाइय जोगमाइकरणं च। उभयं च स परिणामो परिणामाणण्णया जंच॥२॥ तेणाया सामइयं करणं च चसद्दओ अभिण्णाई। णणु भणियमणण्णत्ते तण्णासे जीवणासोत्ति॥ & Oइहात्मनैव। तद्हणत्वा० / 0 आत्मैव कारको मे सामायिक कर्म करणमात्मैव / तस्मादात्मैव सामायिकं च परिणामत ऐक्यम् // 1 // यस्माज्ज्ञानादिस्वभाव // 837 // &सामायिक योगादि(कर्माह)करणं च। उभयं च स परिणामः परिणामानन्यता यच्च // 2 // तेनात्मा सामायिक करणं च चशब्दतोऽभिन्नानि / ननु भणितमनन्यत्वे तन्नाशे जीवनाश इति // 3 // Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 838 // 3 // जइ तप्पज्जयनासो को दोसो होउ? सव्वहा नत्थि। जं सो उप्पायव्वयधुवधम्माणंतपज्जाओ॥४॥ सव्वं चिय पइसमयं उप्पज्जइ १.प्रथमणासए य णिचं च। एवं चेव य सुहदुक्खबंधमोक्खाइसब्भावो॥ 5 // एगं चेव य वत्थु परिणामवसेण कारगंतरयं। पावइ तेणादोसो मध्ययनं विवक्खया कारगं जंच॥६॥ कुंभोऽवि सज्जमाणो कत्ता कम्मं स एव करणं च / णाणाकारगभावं लहइ जहेगो विवक्खाए॥७॥ जह सामायिक, नियुक्तिः ®वा नाणाणण्णो नाणी नियओवओगकालंमि। एगोऽवि तस्सभावो सामाइयकारगो चेवं ॥८॥साम्प्रतं परिणामपक्षे सत्येकत्वानेकत्व |1036 पक्षयोरविरोधेन कर्तृकर्मकरणव्यस्थामुपदर्शयन्नाह | क्षेत्रकाल करणे, जीवनि०- एगत्तेजह मुहिँ करेइ अत्यंतरे घडाईणि / दव्वत्थंतरभावे गुणस्स किं केण संबद्धं! // 1036 / / भावकरणे श्रुते एकत्वे कर्तृकर्मकरणाभेदे कर्तृकर्मकरणभावो दृष्टः, यथा मुष्टिं करोति, अत्र देवदत्तः कर्ता तद्धस्त एव कर्म तस्यैव च बद्धाबद्धप्रयत्नविशेषः करणमिति, तथाऽर्थान्तरे- कर्तृकर्मकरणानां भेदे दृष्ट एव तद्भावः, तथा चाऽऽह- घटादीनि यथा करोतीति | निशीथा निशीथे नोश्रुते वर्तते, तत्रापि कुलालः कर्ता घटः कर्म दण्डादि करणमिति / इह च सामायिकं गुणो वर्तते, स च गुणिनः कथञ्चिदेव भिन्न गुणे तप:इति / विपक्षे बाधामुपदर्शयति- द्रव्यात् सकाशाद्, गुणिन इत्यर्थः, एकान्तेनैवार्थान्तरभावे- भेदे सति, कस्य?- गुणस्य, किं संयमी। केन सम्बद्धमिति?, न किञ्चित् केनचित् सम्बद्धम्, ज्ञानादीनामपि गुणत्वात्तेषामपि चाऽऽत्मादिगुणिभ्य एकान्तभिन्नत्वात्, संवेदनाभावतः सर्वव्यवस्थानुपपत्तेरिति भावना, एवमेकान्तेनानान्तरभावेऽपि दोषा अभ्यूह्या इति गाथार्थः॥ 1036 // - यदि तत्पर्यायनाशः (सामायिकरूपप०) को दोषो भवतु? सर्वथा नास्ति / यत्सः(आत्मा)उत्पादव्ययध्रौव्यधर्माऽनन्तपर्यायः।। 4 / / सर्वमेव प्रतिसमयमुत्पद्यते नश्यति च नित्यं च / एवमेव च सुखदुःखबन्धमोक्षादिसद्भावः।। 5 // एकमेव च वस्तु परिणामवशेन कारकान्तरताम् / / प्राप्नोति तेनादोषः- विवक्षया कारकाणि यत् / / // 838 // 6 // कुम्भोऽपि सृज्यमानः कर्ता कर्म च स एव करणं च / नानाकारकभावं लभते यथैको विवक्षया॥ 7 // यथा वा ज्ञानानन्यो ज्ञानी निजोपयोगकाले। एकोऽपि तत्स्वभावः सामायिककारकश्चैवम् // 8 // Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 839 // कण्ठतस्तावदुक्ते चालनाप्रत्यवस्थाने, अत एव चात्र पुनरुक्तदोषोऽपि नास्ति, अनुवादद्वारेण चालनाप्रत्यवस्थानप्रवृत्तेरित्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र सर्वं सावधं योगमित्याद्यवशिष्यते, तदिह सर्वशब्दनिरूपणायाऽऽह नि०- नामं१ठवणा र दविए 3 आएसे 4 निरवसेसए५चेव।तह सव्वधत्तसव्वं च 6 भावसव्वं च सत्तमयं७॥१०३७॥ इह सर्वमिति कः शब्दार्थः?, उच्यते, 'सृ गतौ' इत्यस्य औणादिको वप्रत्ययः सर्वशब्दो वा निपात्यते म्रियते स इति श्रियते वाऽनेनेति सर्वः, तदिदं च नामसर्वं स्थापनासर्वं द्रव्यसर्वं आदेशसर्वं निरवशेषसर्वं तथा सर्वधत्तसर्वं च भावसर्वं च सप्तममिति समासार्थः // 1037 // व्यासार्थं तुभाष्यकारः स्वयमेव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य शेषभेदव्याचिख्यासया पुनराह भा०-दविए चउरो भंगा सव्व १मसव्वे अ२ दव्व 1 देसे अ२आएस सव्वगामो नीसेसे सव्वगं दुविहं // 185 // द्रव्य इति द्रव्यसर्वे चत्वारो भङ्गा भवन्ति, तानेव सूचयन्नाह- सव्वमसव्वे अ दव्व देसे य त्ति- अयमत्र भावार्थ:- इह यद्विवक्षितं द्रव्यमङ्गुल्यादि तत् कृत्स्नं- परिपूर्णं अनूनं स्वैरवयवैः सर्वमुच्यते, सकलमित्यर्थः, एवं तस्यैव द्रव्यस्य कश्चित्स्वावयवो देशः कृत्स्नतया- स्वावयवपरिपूर्णतया यदा सकलो विवक्ष्यते तदा देशोऽपि सर्वः, एवमुभयस्मिन् द्रव्ये तद्देशे च सर्वत्वम्, तयोरेव यथास्वमपरिपूर्णतायामसर्वत्वम्, ततश्चतुर्भङ्गी- द्रव्यं सर्वं देशोऽपि सर्वः१ द्रव्यं सर्वं देशोऽसर्वः 2 देशः सर्वः द्रव्यमसर्वं 3 देशोऽसर्वः द्रव्यमप्यसर्वं 4, अत्र यथाक्रममुदाहरणं-सम्पूर्णमङ्गलि द्रव्यसर्वं तदेव देशोनं द्रव्यमसर्वम्, तथा देशः- पर्व तत्सम्पूर्ण देशसर्वं पर्वैकदेशः देशासर्वम्, एवं द्रव्यसर्वम् / अथाऽऽदेशसर्वमुच्यते- आदेशनं आदेश उपचारो व्यवहारः, स च बहुतरे प्रधाने वाऽऽदिश्यते देशेऽपि, यथा विवक्षितं घृतमभिसमीक्ष्य बहुतरे भुक्ते स्तोके च शेषे उपचारः १.प्रथममध्ययन सामायिक, | नियुक्तिः 1037 क्षेत्रकालकरणे, जीवभावकरणे श्रुते बद्धाबद्धनिशीथानिशीथे नोश्रुते गुणे तप: संयमौ। भाष्य: 185 // 839 // Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 840 // क्रियते- सर्वं घृतं भुक्तं भक्तं वा, प्रधानेऽप्युपचारः, यथा ग्रामप्रधानेषु पुरुषेषु गतेषु ग्रामो गत इति व्यपदिश्यते, तत्र 1. प्रथमप्रधानपक्षमेवाधिकृत्याऽऽह ग्रन्थकारः- आएस सव्वगामो त्ति आदेशसर्वं सर्वोग्रामोगत इत्यायात इति वेति क्रियाभावनोक्तैव। मध्ययन सामायिक, एवमादेशसर्वमुक्तम्, अथ निरवशेषसर्वमभिधीयते, तत्राऽऽह- निस्सेसे सव्वगं दुविहं ति निरवशेषसर्वं 'द्विविधं' द्विप्रकार नियुक्तिः (ग्रन्थाग्रं०१२०००) सर्वापरिशेषसर्वं तद्देशापरिशेषसर्वं चेति गाथार्थः॥१८५॥ अत्रोदाहरणमाह, तत्र |1037 भा०- अणिमिसिणो सव्वसुरा सव्वापरिसेससव्वगंएअं१। तद्देसापरिसेसं सव्वे काला जहा असुरा 2 // 186 // क्षेत्रकाल करणे, जीवअनिमेषिणः सर्वसुराः अनिमिषनयनाः सर्वे देवा इत्यर्थः, सर्वापरिशेषसर्वमेतत्, यस्मान्न कश्चिद्देवानां मध्येऽनिमिषत्वं भावकरणे श्रुते व्यभिचरतीति, तथा तद्देशापरिशेषमिति- तद्देशपरिशेषसर्वं सर्वे काला यथा असुरा इति, इयमत्र भावना- तेषामेव देवानां देश बद्धाबद्ध निशीथाएको निकायः असुराः, ते च सर्व एवासितवर्णा इति गाथार्थः॥१८६॥ सर्वधत्तसर्वप्रतिपादनायाऽऽह निशीथे नोश्रुते भा०-सा हवइ सव्वधत्ता दुपडोआरा जिआ य अजिआ य / दव्वे सव्वघडाई सव्वद्धत्ता पुणो कसिणं // 187 // गुणे तप: संयमौ। सा भवति सव्वधत्ता इत्यत्र सर्व-जीवाजीवाख्यं वस्तु धत्तं- निहितमस्यां विवक्षायामिति सर्वधत्ता, ननु दधातेही (पा०७ भाष्यः 4-42) ति हिशब्दादेशाद्धितमिति भवितव्यं कथं धत्तमिति?, उच्यते, प्राकृते देशीपदस्याविरुद्धत्वान्न दोषः, अथवा धत्त / 186-187 इति डित्थवदव्युत्पन्न एव यदृच्छाशब्दः, अथवा सर्वंदधातीति सर्वधं-निरवशेषवचनं सर्वधमात्तं-आगृहीतं यस्यां विवक्षायां सा सर्वधात्ता, एवमपि निष्ठान्तस्य पूर्वनिपातः, जातिकालसुखादिभ्यः परवचन (पा०६-२-१७०) मिति परनिपात एव, अथवा सर्वधेन आत्ता सर्वधात्ता तया यत् सर्वं तत् सर्वधात्तासर्वमिति, सा च भवति सर्वधात्ता दुपडोयार त्ति द्विप्रकारा- जीवाश्चाजीवाश्च, यस्मात् यत् किञ्चनेह लोकेऽस्ति तत् सर्वं जीवाश्चाजीवाश्च,न होतव्यतिरिक्तमन्यदस्ति, अत्राऽऽह- द्रव्यसर्वस्य सर्वधत्तासर्वस्यक // 840 // Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 841 // च को विशेष इति?, अयमभिप्रायः- द्रव्यसर्वमपि विवक्षयाऽशेषद्रव्यविषयमेव, अत्रोच्यते, दव्वे सव्वे घडाई इह द्रव्यसर्वे १.प्रथमसर्वे घटादयो गृह्यन्ते, आदिशब्दादगुल्यादिपरिग्रहः, सर्वधत्ता पुनः कृत्स्नं वस्तु व्याप्य व्यवस्थितेति विशेष इत्ययं गाथार्थः॥ मध्ययनं सामायिक, 187 // अधुना भावसर्वमुच्यते भाष्यः१८८ भा०-भावे सव्वोदइओदयलक्खणओजहेव तह सेसा / इत्थ उखओवसमिए अहिगारोऽसेससव्वे // 18 // नियुक्तिः __ भाव इति द्वारपरामर्शः, सर्वो द्विप्रकारोऽपि शुभाशुभभेदेन औदयिकः- उदयलक्षणः कर्मोदयनिष्पन्न इत्यर्थः यथैवायमुक्तस्तथा / 1037-1038 क्षेत्रकालशेषा अपि स्वलक्षणतो वाच्या इति वाक्यशेषः, तत्र मोहनीयकर्मोपशमस्वभावतः शुभः सर्व एवौपशमिकः, कर्मणां करणे, जीवक्षयादेव शुभः सर्वः क्षायिकः, शुभाशुभश्च मिश्रः सर्वः क्षायोपशमिकः, परिणतिस्वभावः सर्वः शुभाशुभश्च पारिणामिकः भावकरणे श्रुते बद्धाबद्धएवं व्युत्पत्त्यर्थप्ररूपणां कृत्वा प्रकृतयोजनामुपदर्शयन्नाह-एत्थ उइत्यादि, अत्र तुक्षायोपशमिक इति क्षायोपशमिकभावसर्वेण निशीथाअधिकारः, अवतार उपयोग इत्यर्थः, अशेषसर्वेण च निरवशेषसर्वेण चेति गाथार्थः॥१८८ // व्याख्यातः सौत्रः सर्वावयवः, निशीथे नोश्रुते गुणे तप:साम्प्रतं सावद्यावयवव्याचिख्यासयाऽऽह संयमौ। नि०- कम्ममवलं जंगरिहिअंति कोहाइणो व चत्तारि ।सह तेण जो उ जोगो पच्चक्खाणं हवइ तस्स // 1038 // कर्म अनुष्ठानमवद्यं भण्यते, किमविशेषेण?, नेत्याह- यद् गर्हितं इति यन्निन्द्यमित्यर्थः, क्रोधादयो वा चत्वारः, अवद्यमिति वर्तते, सर्वावद्यहेतुत्वात् तेषां कारणे कार्योपचारात्, सह तेन- अवद्येन यस्तु योगः य एव व्यापारः असौ सावध इत्युच्यते, प्रत्याख्यानं निषेधलक्षणं भवति तस्य सावधयोगस्य, पाठान्तरं वा- 'कम्मं वजं जंगरहियंति इह तु 'वृजी वर्जने' इत्यस्य वर्जनीयं वयं त्यजनीयमित्यर्थः, शेषं पूर्ववत्, नवरंसह व]न सवर्ण्यः प्राकृते सकारस्य दीर्घादेशात् सावजमिति गाथार्थः। Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 842 // 1038 // अधुना योगोऽभिधीयते, संच द्विधा- द्रव्ययोगो भावयोगश्च, तथा चाऽऽह नि०-दव्वे मणवयकाए जोगा दव्वा दुहाउभावंमि / जोगा सम्मत्ताई पसत्थ इअरोउ विवरीओ॥१०३९॥ ॐ द्रव्य इति द्वारपरामर्शः, मणवइकाए जोगा दव्वेति मनोवाक्काययोग्यानि द्रव्याणि द्रव्ययोगः, एतदुक्तं भवति-जीवेनागृहीतानि गृहीतानि वा स्वव्यापाराप्रवृत्तानि द्रव्ययोग इति, द्रव्याणां वा हरीतक्यादीनां योगो द्रव्ययोगः, दुहा उ भावंमि त्ति द्विधैव द्विप्रकार एव, 'भाव' इति भावविषयः जोगो त्ति योगोऽधिकृतः- प्रशस्तोऽप्रशस्तश्च, तत्र सम्मत्ताई पसत्थ त्तिसम्यक्त्वादीनाम्, आदिशब्दाद् ज्ञानचरणपरिग्रहः, प्रशस्तः युज्यतेऽनेन करणभूतेनाऽऽत्माऽपवर्गेणेतिकृत्वा, इयरो उ विवरीओ त्ति इतरस्तु मिथ्यात्वादिर्योगः, 'विपरीत' इत्यप्रशस्तोवर्तते, युज्यतेऽनेनाऽऽत्माऽष्टविधेन कर्मेणेतिकृत्वाऽयंगाथार्थः॥१०३९॥सावा योगमिति व्याख्यातौ सूत्रावयवाविति, अधुना प्रत्याख्यामीत्यवयवप्रस्तावात् प्रत्याख्यानं निरूप्यते, इह प्रत्याख्यामीति वा प्रत्याचक्षे इति वा उत्तमपुरुषैकवचने द्विधा शब्दौ, तत्राऽऽद्यः प्रत्याख्यामीति, प्रतिशब्दः प्रतिषेधे आङ् आभिमुख्ये ख्या प्रकथने, प्रतीपं आभिमुख्येन ख्यापनं सावधयोगस्य करोमि प्रत्याख्यामीति, अथवा 'चक्षिा व्यक्तायां वाचि' प्रतिषेधस्याऽऽदरेणाभिधानं करोमि प्रत्याचक्षे, प्रतिषेधस्याख्यानं प्रत्याख्यानं निवृत्तिरित्यर्थः, इदंचषट्प्रकारं नामस्थापनाद्रव्यक्षेत्रातीच्छाभावभेदभिन्नमिति, तत्र च नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य द्रव्यप्रत्याख्यानादि प्रतिपादयन्नाह नि०-दव्वंमि निण्हगाई 3 निव्विसयाई अहोई खित्तंमि४। भिक्खाईणमदाणे अइच्छ 5 भावे पुणो दुविहं 6 // 1040 // द्रव्यमिति द्वारपरामर्शः, निण्हगाइ त्ति निवादिप्रत्याख्यानम्, आदिशब्दाद् द्रव्ययोर्द्रव्याणां द्रव्यभूतस्य द्रव्यहेतोर्वा यत् 0 तथा चाह- नामं ठवणा दविए खित्तमदिच्छा य भावओ तं च / नामाभिहाणमुत्तं ठवणागारक्खनिक्खेवो॥१॥ इति गाथा क्वचित् // 0 दिच्छेति वा अतिगच्छप्रत्या० १.प्रथममध्ययन सामायिक, नियुक्तिः 1039 कृताकृतं केन केषु कदा नयः कतिविधं कथं द्वाराणि। नियुक्तिः 1040 देशविघातिशुद्धौ ककारलाभः। / / 842 // Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 843 // प्रत्याख्यानंतद्रव्यप्रत्याख्यानमिति, निव्विसयाई य होइ खित्तमित्ति निर्विषयादिच भवति क्षेत्र इति, तत्र निर्विषयस्याऽऽदिष्टस्य 1. प्रथमक्षेत्रप्रत्याख्यानम्, आदिशब्दानगरादिप्रतिषिद्धपरिग्रहः, भिक्षादीनामदानेऽति (ग) च्छे ति भिक्षणं-भिक्षा प्राभृतिकोच्यते, मध्ययन सामायिक, आदिशब्दाद् वस्त्रादिपरिग्रहः, तेषामदाने सत्यतिगच्छेति वचनमतीच्छेति वेति प्रत्याख्यानम्, भावे पुणो दुविहं ति भाव इति नियुक्तिः द्वारपरामर्शः, भावप्रत्याख्यानं पुनर्द्विविधम्, तत्र भावप्रत्याख्यानमिति भावस्य- सावद्ययोगस्य प्रत्याख्यानं भावतो वा-2 1041 देशविघातिशुभात् परिणामोत्पादाभावहेतोर्वा-निर्वाणार्थवा भाव एव वा-सावद्ययोगविरतिलक्षणः प्रत्याख्यानं भावप्रत्याख्यानमिति शुद्धौ गाथार्थः॥१०४०॥साम्प्रतं द्वैविध्यमेवोपदर्शयन्नाह ककारलाभः। नि०-सुअणोसुअसुअदुविहं पुव्व १मपुव्वं 2 तु होइ नायव्वं / नोसुअपच्चक्खाणं मूले 1 तह उत्तरगुणे अ२॥१०४१ // सुयणोसुय त्ति श्रुतप्रत्याख्यानं नोश्रुतप्रत्याख्यानंच, सुयं दुविहं ति श्रुतप्रत्याख्यानं द्विविधम्, द्वैविध्यमेव दर्शयति-पुव्वमपुव्वं तु होइ णायव्वं त्ति पूर्वश्रुतप्रत्याख्यानमपूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं च भवति ज्ञातव्यमिति, तत्र पूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं प्रत्याख्यानसंज्ञितं / पूर्वमेव, अपूर्वश्रुतप्रत्याख्यानं त्वातुरप्रत्याख्यानादिकमिति, तथा नोसुयपच्चक्खाणं ति नोश्रुतप्रत्याख्यानं श्रुतप्रत्याख्यानादन्यदित्यर्थः, मूले तह उत्तरगुणे य त्ति मूलगुणप्रत्याख्यानमुत्तरगुणप्रत्याख्यानं च, तत्र मूलगुणप्रत्याख्यानं देशसर्वभेदम्, देशतः श्रावकाणां सर्वतस्तु संयतानामिति, इहाधिकृतं सर्वम्, सामायिकानन्तरं सर्वशब्दोपादानादिति गाथार्थः // 1041 // इह च वृद्धसम्प्रदायः पञ्चक्खाणे उदाहरणं रायधूयाए- वरिसं मंसं न खाइयं, पारणए अणेगाणं जीवाणं घाओ कओ, साहूहिं प्रत्याख्याने उदाहरणं राजदुहितुः- वर्ष मांसं न खादितम्, पारणकेऽनेकेषां जीवानां घातः कृतः, साधुभिः संबोधिता, प्रव्रजिता, पूर्वं द्रव्यप्रत्याख्यानं पश्चाद्भावप्रत्याख्यानं जातम्। // 843 // Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 844 // १.प्रथममध्ययन सामायिक, नियुक्तिः 1042-1043 साम्न एकार्थिकानि निक्षेपा। भाष्यः 189 संबोहिया, पव्वइया, पुव्वं दव्वपच्चक्खाणं पच्छा भावपच्चक्खाणं जातमिति कृतं प्रसङ्गेन / प्रत्याख्यामीति व्याख्यातः सूत्रावयवः, अधुना यावज्जीवतयेति व्याख्यायते- इह चाऽऽदौ भावार्थमेवाभिधित्सुराह नि०- जावदवधारणंमि जीवणमवि पाणधारणे भणि।आपाणधारणाओ पावनिवित्ती इहं अत्थो॥१०४२॥ यावद् इत्ययं शब्दोऽवधारणे वर्तते, जीवनमपि प्राणधारणे भणितम्, 'जीव प्राणधारण' इति वचनात्, ततश्चाप्राणधारणात्प्राणधारणं यावत् पापनिवृत्तिरित्यर्थः, परतस्तु न विधिर्नापि प्रतिषेधो, विधावाशंसादोषप्रसङ्गात् प्रतिषेधे तु सुरादिषूत्पन्नस्य भङ्गप्रसङ्गादिति गाथार्थः॥१०४२॥ इह च जीवनं जीव इति क्रियाशब्दोऽयम्, न जीवतीति जीव आत्मपदार्थः, जीवनं तु प्राणधारणम्, जीवनं जीवितं चेत्येकोऽर्थः, तत्र जीवितं दशधा वर्तते, तदेव तावदादौ निरूपयन्नाह नि०- नामं १ठवणा 2 दविए 3 ओहे 4 भव 5 तब्भवे अ६ भोगे अ७। संजम 8 जस 9 कित्तीजीविअंच 10 तंभण्णई दसहा & // 1043 // * नामजीवितं स्थापनाजीवितं द्रव्यजीवितं ओघजीवितं भवजीवितं तद्भवजीवितं भोगजीवितं च तथा संयमजीवितं यशोजीवितं कीर्तिजीवितं च तद्भण्यते दशधेति गाथासमासार्थः / / 1043 // अवयवार्थं तु भाष्यकारः स्वयमेव वक्ष्यति, तत्र नामस्थापने क्षुण्णत्वादनादृत्य शेषभेदव्याचिख्यासयाऽऽह भा०-दव्वे सच्चित्ताई 3 आउअसहव्वया भवे ओहे 4 / नेरइयाईण भवे 5 तब्भव तत्थेव उववत्ती६॥१८९॥ द्रव्य इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यजीवितं सच्चित्तादि, आदिशब्दान्मिश्राचित्तपरिग्रहः, इह च कारणे कार्योपचाराद् येन द्रव्येण सचित्ताचित्तमिश्रभेदेन पुत्रहिरण्योभयरूपेण यस्य यथा जीवितमायत्तं तस्य तथा तव्यजीवितमिति, द्विपदादिद्रव्यस्य चान्ये, पारदादिद्रव्यावस्थेत्यन्ये। // 844 / / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. प्रथममध्ययन सामायिक, श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 845 // साम्न एकार्थिकानि निक्षेपाश्च। उक्तं द्रव्यजीवितम्, आउयसद्दव्वया भवे ओहे त्ति आयुरिति प्रदेशकर्म तव्यसहचरितं जीवस्य प्राणधारणं सदैव संसारे भवेदोघ इति द्वारपरामर्शः ओघजीवितं सामान्यजीवितमित्यर्थः, इदंचाङ्गीकृत्य यदि परंसिद्धामृताः, न पुनरन्ये कदाचन इत्युक्तमोघजीवितम्, णेरइयाईण भवेत्ति नारकादीनामिति, आदिशब्दात् तिर्यङ्नरामरपरिग्रहः, भव इति द्वारपरामर्शः, स्वभवे स्थितिर्भवजीवितमिति, उक्तं भवजीवितम्, तब्भव तत्थेव उववत्ति त्ति तस्मिन् भवे जीवितं तद्भवजीवितम्, इदं चौदारिकशरीरिणामेव भवति, यत आह-तत्रैवोपपत्तिः, तत्रैवोपपात इत्यर्थः, भवश्च तदायुष्कबन्धस्य प्रथमसमयादारभ्य यावच्चरमसमयानुभव:, स चौदारिकशरीरिणां तिर्यमनुष्याणाम्, तद्भवोपपत्तिमागतानां तद्भवजीवितं भवति, ननु च भवजीवितमनन्तरं चतुर्दा वर्णितं नारकादिगतिसमापन्नानां याऽवस्था, तत्र स्वायुष्कबन्धकालात् प्रभृति सर्वैव भवस्थितिः यथास्वमबाधासहिता भवजीवितम्, इह तु तद्भवजीविते आबाधोनिका कर्मस्थितिः, तद्भवोदयात् प्रभृति कर्मनिषेकः तद्भवजीवितमिति महान् विशेषः, तत् किमर्थमौदारिकाणामेव?, उच्यते?, तेषां हि गर्भकालव्यवहितं योनिनिःसरणं जन्मोच्यते, तेन च गर्भकालेन सहैव तद्भवजीवितम्, वैक्रियशरीरिणां तूपपातादेव कालान्तराव्यवहितं जन्मेति जीवितं स्वाबाधाकालसहितमितिकृत्वा तद्भवजीवितमौदारिकाणामेव सुप्रतिपादमिति, तेषां चेदं स्वकायस्थित्यनुसारतो विज्ञेयमिति गाथार्थः॥ 189 // उक्तं तद्भवजीवितम्, नि०-भोगंमि चक्किमाई 7 संजमजीअंतुसंजयजणस्स 8 / जस ९कित्ती अभगवओ 10 संजमनरजीव अहिगारो॥१०४४॥ भोगंमित्ति द्वारपरामर्शः, भोगजीवितं च चक्रवर्त्यादीनाम्, आदिशब्दाद्बलदेववासुदेवादिपरिग्रहः, उक्तं च भोगजीवितम्, संजमजीयं तु संजयजणस्स त्ति संयमजीवितं तु 'संयतजनस्य' साधुलोकस्य, उक्तं संयमजीवितम्, जसकित्ती य भगवओ त्ति // 845 // Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. प्रथम मध्ययनं श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ / / 846 // सामायिक, नियुक्तिः 1044 साम्न | एकार्थिकानि |निक्षेपाश्च। यशोजीवितं भगवतो महावीरस्य, कीर्तिजीवितमपि तस्यैव, अयं चानयोर्विशेषः- दानपुण्यफला कीर्त्तिः, पराक्रमकृतं यशः' इति, अन्ये त्विदमेकमेवाभिदधति, असंयमजीवितं चाविरतिगतं संयमप्रतिपक्षतो गृह्णन्तीति, संजमनरजीव अहिगारो त्ति-संयमनरजीवितेनेहाधिकार इति गाथार्थः // 1044 // यावज्जीवता चेह 'जीव प्राणधारण' इत्यस्याव्ययीभाव समासे यावदवधारण (पा०२-१-८) इत्यनेन निर्वृत्ते भावप्रत्यय उत्पादिते यावज्जीवं भावः षष्ठ्या अव्ययादाप्सुपः (पा० 2-4-82) इति सुप्लुक्, तस्य भावस्त्वतला (पा०५-१-११९)विति तलिस्त्रीलिङ्गता यावज्जीवता तया यावज्जीवतया, तत्रालाक्षणिकवर्णलोपात् 'जावज्जीवाए' इति सिद्धम्, अथवा प्रत्याख्यानक्रिया अन्यपदार्थ इति तामभिसमीक्ष्य समासो बहुव्रीहिः, यावज्जीवो यस्यांसा यावज्जीवा तयेत्यलं प्रसङ्गे, तिम्रो विधा यस्य योगस्य स त्रिविधः सावद्ययोगः, स च प्रत्याख्येय इति कर्म संपद्यते, कर्मणि च द्वितीया विभक्तिः, तं त्रिविधं योगम्, त्रिविधेनैव करणेन, करणे तृतीयेति, मनसा वाचा कायेन चेति, अत्र मनःप्रभृतीनां पूर्व स्वरूपं दर्शितमेवेति न प्रतन्यते, नवरं भावार्थ उच्यते- तत्र 'त्रिविधं त्रिविधेने' त्यत्रानन्तरस्य करणस्य विवरणसूत्रमेवेदम्, यदुत- मनसा वाचा कायेनेति, तस्य च करणस्य कर्म प्रत्याख्येयो योगस्तमपि सूत्र एव विवृणोति-न करोमि न कारयामि कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानामि- नानुमन्येऽहमिति / अत्राऽऽह-किं पुनः कारणमुद्देशक्रममतिलय व्यत्यासेन निर्देशः कृत इति?, अत्रोच्यते, योगस्य करणतन्त्रो(न्त्रतो)पदेशनार्थम्, तथाहि-योगः करणवश एव, करणानां भावे योगस्यापि भावादभावे चाभावादिति, करणानामेव तथा क्रियारूपेण परिणतेरित्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते ग्रन्थविस्तरभयादिति, अपरस्त्वाह-न करोमिन कारयामि कुर्वन्तंन समनुजानामीत्येतावता ग्रन्थेन गतेऽन्यमपीत्यतिरिच्यते, तथा चातिरिक्तेन सूत्रेण नार्थः, उच्यते, साभिप्रायकमिदम्, अनुक्तस्याप्यर्थस्य सङ्ग्रहार्थम्, यस्मात् सम्भावनेऽपि // 846 // Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 847 // १.प्रथममध्ययनं सामायिक, | नियुक्तिः 1045 सामायिकैकार्थिकानि। शब्दोऽयम्, सोऽयमपिशब्दः उभयशब्दमध्यस्थ एतत् करोति- यथा कुर्वन्तं नानुजानामि एवं कारयन्तमप्यनुज्ञापयन्तमप्यन्य नानुजानामि, तथा यथा वर्तमानकाले कुर्वन्तमन्यं न समनुजानामीति एवमपिशब्दादतीतकाले कृतवन्तमपिकारितवन्तमपि तथाऽनागतेऽपि काले करिष्यन्तमपि कारयिष्यन्तमपीति त्रिकालोपसङ्ग्रहो वेदितव्य इति, न क्रियाक्रियावतोर्भेद एव अतो न केवला क्रिया सम्भवतीति ख्यापनार्थमन्यग्रहणम्, अत्रापि बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते मा भूत् मुग्धमतिविनेयसम्मोह इति, किञ्चित्तु सूत्रस्पर्शनियुक्तौ वक्ष्याम इति / एवं तावदिदमेतावत् सूत्रस्य व्याख्यातम् // इह च सर्वंसावा योगं प्रत्याख्यामीत्यत्र प्रत्याख्यानं गृहस्थान् साधूंश्चाधिकृत्य भेदपरिणामतो निरूपयन्नाह नि०-सीआलं भंगसयं तिविहं तिविहेण समिइगुत्तीहिं। सुत्तप्फासिअनिश्रुत्तिवित्थरत्थो गओ एव // 1045 // गुरवस्तु व्याचक्षते- तदिदमेतावत् सूत्रस्य व्याख्यातम्, साम्प्रतं त्रिविधं त्रिविधेनेत्येतदेव किल व्याचष्टे, तत्र त्रिविधं सावधं योगं प्रत्याख्येयं कृतकारितानुमतिभेदभिन्नं त्रिविधेन मनसा वाचा कायेनेति करणेन प्रत्याख्याति यतः अतस्तद्भेदोपदर्शनायैवाऽऽह- सिआलं भंगसयंगाहा॥अत्राऽऽह-यद्येवमिह सर्वसावधयोगप्रत्याख्यानाधिकारात् सप्तचत्वारिंशदधिकशतं प्रत्याख्यानभेदानां गृहस्थप्रत्याख्यानभेदत्वादयुक्तमेतदिति, अत्रोच्यते, प्रत्याख्यानसामान्यतो गृहप्रत्याख्यानभेदाभिधानेऽप्यदोषत्वादित्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, तत्र 'सीयालं भंगसयं'ति- एतद्भाव्यते, सीयालं भंगसयं गिहिपच्चक्खाणभेयपरिमाणं / तं च विहिणा इमेणं भावेयव्वं पयत्तेणं॥१॥ तिन्नि तिया तिन्नि दुगा तिन्निक्किक्का य होंति योगेसुं। तिदुएवं O सप्तचत्वारिंशं शतं भङ्गानां गृहिप्रत्याख्यानभेदपरिमाणम् / तच्च विधिनैतेन भावयितव्यं प्रयत्नेन // 1 // त्रयस्त्रिकास्त्रयो द्विकास्त्रय एककाश्च भवन्ति योगेषु। त्रयो. // 847 // R Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 848 // तिदुएवं तिदुएक्कं चेव करणाइं॥२॥ पढमे लब्भइ एगो सेसेसु पएसु तिय तिय तियं च / दो नव तिय दो नवगा तिगुणिय |१.प्रथमसीयालभंगसयं // 3 // ' का पुनरत्र भावना?, उच्यते-ण करेइ ण कारवेइ करेंतमपि अण्णं ण समणुजाणइ मणेणं वायाए मध्ययन काएणं एस एक्को भेओ१।चो०- न करेईच्चाइतिगं गिहिणो कह होइ देसविरअस्स? आ०- भन्नइ विसयस्स बहिं पडिसेहो। सामायिक, नियुक्तिः अणुमईएवि॥४॥ केई भणंति गिहिणो तिविहं तिविहेण नत्थि संवरणं / तं ण जओ णिद्दिटुं पन्नत्तीए विसेसेउं॥५॥ तो |1045 कह निजुत्तीएऽणुमइणिसेहोत्ति? सोसविसयंमि। सामण्णेणं नथि उतिविहं तिविहेण को दोसो?॥६॥पुत्ताईसंतइणिमित्त सामायिकै कार्थिकानि। मित्तमेक्कारसिं पवण्णस्स। जंपंति केइ गिहिणो दिक्खाभिमुहस्स तिविहंपि॥७॥ आह कहं पुण मणसा करणं कारावणं अणुमई य ।जह वयतणुजोगेहिं करणाई तह भवे मणसा॥८॥तदहीणत्ता वइतणुकरणाईणं अहव मणकरणं / सावज्जजोगमणणं पन्नत्तं वीयरागेहिं॥९॥ कारवणं पुण मणसा चिंतेइ य करेउ एस सावजं / चिंतेई य कए पुण सुट्ठ कयं अणुमई होइ ॥१०॥एस एक्को भेओगओ॥इयाणिं बितिओ भेओ-ण करेइण कारवेइ करेंतंपि अण्णंण समणुजाणइ मणेण वायाए द्वावेकस्त्रयो द्वावेकस्त्रयो द्वावेकञ्चैव करणानि // 2 // प्रथमे लभ्यते एकः शेषेषु पदेषु त्रिकं त्रिकं त्रिकं च। द्वौ नवको त्रिकं द्वौ नवको त्रिगुणिते सप्तचत्वारिंश भङ्गशतम् / / 3 / / न करोति न कारयति कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानाति मनसा वाचा कायेनैष एको भेदः / चोदकः- न करोतीत्यादित्रिकं गृहिण कथं भवति देशविरतस्य? आचार्य आह-भण्यते विषयावहिः प्रतिषेधोऽनुमतेरपि / / 4 / केचिद् भणन्ति गृहिणस्त्रिविधं त्रिविधेन नास्ति संवरणम् / तन्न यतो निर्दिष्टं प्रज्ञप्तौ विशिष्य // 5 // तत्कथं निर्युक्तौ अनुमतिनिषेध इति?, स स्वविषये। सामान्येन नास्त्येव त्रिविधं त्रिविधेन को दोषः? // 6 // पुत्रादिसंततिनिमित्तमात्रेणैकादशी प्रपन्नस्य। जल्पन्ति केचिद्वृहिणो दीक्षाभिमुखस्य त्रिविधमपि // 7 // आह- कथं पुनर्मनसा करणं कारणमनुमतिश्च / यथा वाक्तनुयोगाभ्यां करणादयस्तथा भवेयुर्मनसा // 8 // तदधीनत्वात् / वाक्तनुकरणादीनामथवा मनःकरणं / सावद्ययोगमननं प्रज्ञप्तं वीतरागैः॥९॥कारणं पुनर्मनसा चिन्तयति च करोत्येष सावद्यम् / चिन्तयति च कृते पुनः सुष्ठ कृतमनुमतिर्भवति 8 // 10 // एष एको भेदो गतः 1 / इदानीं द्वितीयो भेदः- न करोति न कारयति कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानाति मनसा वाचा - // 84 Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्ययन श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 849 // एस एक्को 1, तहा मणेणं काएण य बितिओ 2, तहा वायाए काएण य ततिओ 3, एस बितिओ मूलभेओ गओ॥ इयाणिं १.प्रथमतइओ-ण करेइन कारवेइ करेंतंपि अण्णंण समणुजाणइ मणेण एक्को 1 वायाए बितिओ 2 काएण ततिओ 3 एस तइओ सामायिक, मूलभेओ गओ। इयाणिं चउत्थो- ण करेइण कारवेइ मणेण वायाए काएणं एक्को १ण करेइ करेंतंपिणाणुजाणइ बितीओ नियुक्तिः 2 ण कारवेइ करेंतं णाणुजाणइ 3 तइओ एस चउत्थो मूलभेओ, इयाणिं पंचमो- ण करेइ ण कारवेइ मणेणं वायाए एस 1045 एक्को १ण करेइ करेंतं णाणुजाणइ एस बितिओ 2 ण कारवेति णाणुजाणइ एस तइओ 3 एए तिन्नि भंगा मणेण वायाए सामायिकै कार्थिकानि। लद्धा, अन्नेऽवि तिन्नि, मणेणं काएण य एमेव लब्भंति 3, तहाऽवरेवि वायाए काएण य लब्भंति तिन्नि तिन्नि 3, एवमेव एए सवे णव, एवं पञ्चमोऽप्युक्तो मूलभेद इति / इयाणिं छट्ठो- ण करेइ ण कारवेइ मणेणं एस एक्को, तह य ण करेइ करेंत णाणुजाणइ मणेणं एस बितिओ, ण कारवेइ करेंतं णाणुजाणइ मणसैव तृतीयः, एव वायाए काएणवि तिन्नि तिण्णि भंगा लन्भंति, उक्तः षष्ठोऽपि मूलभेदः, अधुना सप्तमोऽभिधीयते इति- ण करेइ मणेणं वायाए कारण य एक्को, एवं ण कारवेइल - एष एकः१ तथा मनसा कायेन च द्वितीयः२ तथा वाचा कायेन च तृतीयः 3 एष द्वितीयो मूलभेदो गतः 2 / इदानीं तृतीयः- न करोति न कारयति कुर्वन्तमपि अन्य 8न समनुजानाति मनसैकः 1 वाचा द्वितीयः 2 कायेन तृतीयः 3 एष तृतीयो मूलभेदो गतः३। इदानीं चतुर्थो- न करोति न कारयति मनसा वाचा कायेनैकः 1 न करोति 8 कुर्वन्तमपि नानुजानाति द्वितीयो 2 न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति तृतीयः 3 एष चतुर्थो मूलभेदः 4 इदानीं पञ्चमः- न करोति न कारयति मनसा वाचा एष एकः 1 न 8 करोति कुर्वन्तं नानुजानाति एष द्वितीयः 2 न कारयति नानुजानाति एष तृतीयः 3 एते त्रयो भङ्गा मनसा वाचा लब्धाः अन्येऽपि त्रयो मनसा कायेन चैवमेव लभ्यन्ते 38 तथाऽपरेऽपि वाचा कायेन च लभ्यन्ते त्रयः 2, 3, एवमेते सर्वे नव, एवं पञ्चमोऽप्युक्तो मूलभेदः 5 इति / इदानीं पष्ठो- न करोति न कारयति मनसा एष एकः, तथैव न करोति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसा एष द्वितीयः, न कारयति कुर्वन्तं नानुजानाति मनसैव तृतीयः, एवं वाचा कायेनापि त्रयस्त्रयो भङ्गा लभ्यन्ते 6 / न करोति मनसा वाचा 8 कायेन चैकः, एवं न कारयति - // 849 // Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ | // 850 // मणादीहिं एस बितिओ, करेंतं णाणुजाणइत्ति तइओ, सप्तमोऽप्युक्तो मूलभेद इति / इदानीमष्टमः- ण करेइ मणेणं वायाए १.प्रथमएक्को तहा मणेण काएण य एस बितिओ, तहा वायाए काएण य एस तइओ, एवं ण कारवेइ एत्थवि तिन्नि भंगा एवमेव मध्ययनं सामायिक, लब्भंति, करेंतं णाणुजाणइ एत्थ वि तिण्णि, एष उक्तोऽष्टमः / इदानीं नवमः- न करेइ मणेण एक्को १ण कारवेइ बितिओ नियुक्तिः करेंतं णाणुजाणइ एस तइओ, एवं वायाए बितियं काएणवि होइ तितयमेव, नवमोऽप्युक्तः इदानीमागतगुणनं क्रियते- 1045 लद्धफलमाणमेअंभंगा उहवंति अउणपण्णासं। तीयाणागयसंपइगुणियं कालेण होइ इमं॥१॥सीयालं भंगसयं कह? सामायिकै कार्थिकानि। कालतिएण होइ गुणणाओ। तीयस्स पडिक्कमणं पचुप्पन्नस्स संवरणं ॥२॥पञ्चक्खाणंच तहा होइ य एसस्स एव गुणणाओ। कालतिएणंभणियं जिणगणहरवायएहिं च ॥३॥एवं तावद् गृहस्थप्रत्याख्यानभेदाः प्रतिपादिताः, साम्प्रतंसाधुप्रत्याख्यानभेदान् सूचयन्नाह-तिविहं तिविहेणं ति अयमत्र भावार्थ:- त्रिविधं त्रिविधेनेत्यनेन सर्वसावधयोगप्रत्याख्यानादर्थतः सप्तविंशतिभेदानाह- ते चैवं भवन्ति- इह सावद्ययोगः प्रसिद्ध एव हिंसादिः, तं स्वयं सर्वं न करोति न कारयति कुर्वन्तमप्यन्यं न समनुजानाति, एकैकं करणत्रिकेन-मनसावाचा कायेनेति नव भेदाः, अतीतानागतवर्तमानकालत्रयसम्बद्धाश्च सप्तविंशति-8 मन आदिभिरेष द्वितीयः, कुर्वन्तं नानुजानातीति तृतीयः 7 / न करोति मनसा वाचा एकः तथा मनसा कायेन च एष द्वितीयः तथा वाचा कायेन च एष तृतीयः, एवं नकारयति अत्रापि त्रयो भङ्गा एवमेव लभ्यन्ते, कुर्वन्तं नानुजानाति अत्रापि त्रयः 8 // न करोति मनसा एकः न कारयति द्वितीयः कुर्वन्तं नानुजानाति एष तृतीयः, एवं वाचा द्वितीयं कायेनापि भवति त्रितयमेव ९10लब्धफलमानमेतत् भङ्गास्तु भवन्त्येकोनपञ्चाशत् / अतीतानागतसम्प्रतिगुणितं कालेन भवतीदम् // 1 // सप्तचत्वारिंशं भङ्गशतम्, कथं? कालत्रिकेण भवति गुणनात्। अतीतस्य प्रतिक्रमणं प्रत्युत्पन्नस्य संवरणम् // 2 // प्रत्याख्यानं च तथा भवति चैष्यस्य एवं गुणनात् / कालत्रिकेन / भणितं (सप्तचत्वारिंशं शतं) जिनगणधरवाचकैश्च // 3 // // 850 // Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ ||851 // कर्म करणमात्मा। रिति, इदं च प्रत्याख्याने भेदजालं समिइगुत्तीहिं ति समितिगुप्तिषु सतीषु भवति, समितिगुप्तिभिर्वा निष्पद्यते, तत्रेर्यासमिति १.प्रथमप्रमुखाः प्रवीचाररूपाः समितयः पञ्च गुप्तयश्च प्रवीचाराप्रवीचाररूपा मनोगुप्त्याद्यास्तिस्र इति, उक्तं च-समिओ नियमा मध्ययनं गुत्तो गुत्तो समियत्तणंमि भइयव्वो। कुसलवइमुदीरतो जं वइगुत्तोऽवि समिओऽवि // 1 // अन्ये तु व्याचक्षते- किलैता अष्टौ | सामायिक, नियुक्तिः प्रवचनमातरः सामायिकसूत्रसङ्गहः, तत्र करेमि भंते! सामाइयं ति पंच समिईओगहिआओ, 'सव्वंसावजं जोगंपच्चक्खामिल |1046 . त्ति तिण्णि गुत्तीओ गहियाओ, एत्थ समिईओ पवत्तणे निग्गहे य गुत्तीओत्ति, एयाओ अट्ठ पवयणमायाओ जाहिं सामाइयं कर्ताऽऽत्मा, चोद्दसय पुव्वाणि मायाणि, माउगाओत्ति मूलं भणियंति होइ॥ इहैव प्रायः सूत्रस्पर्शनियुक्तिवक्तव्यताया उक्तत्वात् मध्यग्रहणे सामायिकं, च तुलादण्डन्यायेनाऽऽद्यन्तयोरप्याक्षेपादिदमाह- सुत्तप्फासियणिज्जुत्तिवित्थरत्थोगओ एवं तिसूत्रस्पर्शनियुक्तिविस्तरार्थो गतः, ॐ ‘एवं' उक्तेन प्रकारेणेति गाथार्थः // 1045 // साम्प्रतं सूत्र एवातीतादिकालग्रहणं त्रिविधमुक्तमिति दर्शयन्नाह नि०- सामाइअंकरेमी पच्चक्खामी पडिक्कमामित्ति / पचुप्पन्नमणागयअईअकालाण गहणं तु // 1046 // सामायिकं करोमि तथा प्रत्याख्यामि सावधं योगमिति, तथा प्रतिक्रमामीति प्राकृतस्य, इदं हि यथासङ्ख्यमेव प्रत्युत्पन्नानागतातीतकालानां ग्रहणमिति, उक्तं च-अईयं जिंदइ पडुप्पन्नं संवरेइ अणागयं पच्चक्खाइत्ति गाथार्थः // 1046 // साम्प्रतं तस्य भदन्त! प्रतिक्रमामीत्येतद् व्याख्यायते- तत्र 'तस्ये' त्यधिकृतो योगः सम्बध्यते, ननु च प्रतिक्रमामीत्यस्याः क्रियायाः सोऽधिकृतो समितो नियमानुप्तो गुप्तः समितत्वे भक्तव्यः / कुशलं वच उदीरयन् यद्वचोगुप्तोऽपि समितोऽपि // 1 // 0 करोमि भदन्त! सामायिकमिति पञ्च समितयो गृहीताः, // 851 // सर्वं सावधं योगं प्रत्याचक्ष इति तिम्रो गुप्तयो गृहीताः, अत्र समितयः प्रवर्त्तने निग्रहे च गुप्तय इति, एता अष्ट प्रवचनमातरो याभिः (यासु वा) सामायिकं चतुर्दश च पूर्वाणि मातानि, मातर इति मूलं भणितं भवति। 0 अतीतं निन्दति प्रत्युत्पन्नं संवृणोति अनागतं प्रत्याख्याति / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ |१.प्रथम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 852 // |1047 कर्म करणमात्मा। योग: कर्म, कर्मणि च द्वितीया विभक्तिरतस्तमित्यभिधेये तस्येत्यभिधीयते किमर्थमिति?, आह-प्रयोजनार्थ षष्ठी विवक्षातः प्रयुक्ता सम्बन्धलक्षणाऽवयवलक्षणा वा, योऽसौ योगस्त्रिकालविषयस्तस्यातीतं सावधमंशमवयवं प्रतिक्रमामि न शेषं। मध्ययन वर्तमानमनागतंवा, केचित् पुनरविभागज्ञाः अविशिष्टमेव सामान्यं योगसम्बन्धयन्ति, तन्न युज्यते, अविशिष्टस्य त्रिकाल सामायिक, नियुक्तिः विषयस्य प्रतिक्रमणप्रयोजनाभावात्, ग्रन्थगुरुत्वापत्तेश्च, अविशिष्टमपि सम्बध्य पुनर्विशेषेऽवस्थापनीयस्तच्छब्द इति ग्रन्थगुरुता, यदेतत् प्रतिक्रमणमेतत् प्रायश्चित्तमध्ये पठितमतः प्रायश्चित्तमासेवितेऽतीतविषयमिति गतत्वादतीतप्रतिक्रमणमिति कर्ताऽऽत्मा, न वक्तव्यम्, इह पुनरुक्तत्वप्रसङ्गात्, यस्मादस्य प्रतिक्रमामीतिशब्दस्य कर्मणा भवितव्यमवश्यम्, तच्च भूतं सावद्ययोग सामायिकं, मुक्त्वा नान्यत् कर्म भवितुमर्हति, तस्मात्तस्येत्यवयवलक्षणया षष्ठ्या सम्बन्धः // आह- यद्येवं पुनरुक्तादिभयादभिधीयते तत इदमपरमाशङ्कापदमिति दर्शयति नि०-तिविहेणंति न जुत्तं पडिपयविहिणा समाहिअंजेण / अत्थविगप्पणयाए गुणभावणयत्ति को दोसो ? // 1047 // त्रिविधं त्रिविधेने त्यत्र त्रिविधेनेत्ययुक्तमिति, अत आह- प्रतिपदविधिना समाहितं येन यस्मात् प्रतिपदमभिहितमेव, 'मनसा वाचा कायेने ति, अत्रोच्यते, अर्थविकल्पनया गुणभावनयेति वा को दोषः?, एतदुक्तं भवति- अर्थविकल्पसङ्ग्रहार्थं न पुनरुक्तम्, अथवा गुणभावना पुनः पुनरभिधानाद्भवतीति न दोषः, अथवा मनसा वाचा कायेनेत्यभिहिते प्रतिपदं न करोमिन कारयामि नानुजानामीति यथासङ्ख्यमनुदेशः समानाना मिति यथासङ्ख्यकमनिष्टंमा प्रापदिति त्रिविधेनैकैकमुच्यते, त्रिविधमित्यत्रा // 852 // प्ययमेव प्रायः परिहार इति गाथार्थः॥१०४७॥ इत्यलं प्रसङ्गेन, प्रकृतं प्रस्तुमः, 'तस्य भदन्त! प्रतिक्रमामी' त्यत्र भदन्तः / पूर्ववद् अतिचारनिवृत्तिक्रियाभिमुखश्च तद्विशुद्ध्यर्थमामन्त्रयत इति अत्राऽऽह- ननु पूर्वमुक्त एव भदन्तः स एवानुवर्तिष्यते, Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.प्रथम श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 853 // करणमात्मा। एवमर्थं चादौ प्रयुक्त इत्यतः किं पुनरनेनेति?, अत्रोच्यते, अनुवर्तनार्थमेव अयं पुनरनुस्मरणाय प्रयुक्तः, यतः परिभाषाअनुवर्तन्ते च नाम विधयो, न चानुवर्तनादेव भवन्ति, किं, तर्हि?, यत्नाद्भवन्ति, 'स चायं यत्नः पुनरुच्चारण'मिति, अथवा ] मध्ययन सामायिक, सामायिकक्रियाप्रत्यर्पणवचनोऽयं भदन्तशब्दः, अनेन चैतत् ज्ञापितं भवति- सर्वक्रियावसाने गुरोः प्रत्यर्पणं कार्यमिति, नियुक्तिः उक्तं च भाष्यकारेण-सामाइयपञ्चप्पणवयणो वाऽयं भदंतसहोत्ति / सव्वकिरियावसाणे भणियं पञ्चप्पणमणेणं॥१॥इति कृतं प्रसङ्गेन, 1048 प्रतिक्रमामीत्यत्र प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतमभिधीयते, तच्च द्विधा- द्रव्यतो भावतश्च, तथा चाह नियुक्तिकारः कर्ताऽऽत्मा, कर्म नि०-दव्वंमि निण्हगार्ह कुलालमिच्छंति तत्थुदाहरणं / भावंमि तदुवउत्तो मिआवई तत्थुदाहरणं // 1048 // सामायिकं, 8 द्रव्य इति द्वारपरामर्शः, द्रव्यप्रतिक्रमणं तदभेदोपचारात् तद्वदेवोच्यते, अत एवाह-निवादि, आदिशब्दादनुपयुक्तादिपरिग्रहः, कुलालमिथ्यादुष्कृतं तत्रोदाहरणम्, तच्चेदं- एगस्स कुंभकारस्स कुडीए साहुणो ठिया, तत्थेगो चेल्लओ तस्स कुंभगारस्सल कोलालाणि अंगुलिधणुहएणं पाहाणएहिं विंधइ, कुंभगारेण पडिजग्गिउं दिट्ठो, भणिओय-कीस मे कोलालाणि काणेसि?, खुड्डओ भणइ-मिच्छामि दुक्कडंति, एवं सो पुणोऽवि विधिऊण मिच्छामिदुक्कडंति, पच्छा कुंभगारेण तस्स खुड्डगस्स कनामोडओ दिनो, सो भणइ-दुक्खाविओऽहं, कुंभगारो भणइ-मिच्छामि दुक्कडं, एवं सो पुणो पुणो कन्नामोडियं Oसामायिकप्रत्यर्पणवचनो वाऽयं भदन्तशब्द इति। सर्वक्रियावसाने भणितं प्रत्यर्पणमनेन // 1 // ॐ एकस्य कुम्भकारस्य कुट्यां (गृहे) साधवः स्थिताः, तत्रैकः क्षुल्लकस्तस्य कुम्भकारस्य भाजनानि अङ्गलधनुषा पाषाणैः काणीकरोति, कुम्भकारेण प्रतिजागर्य दृष्टः, भणितश्च- कथं मम भाजनानि काणयसि?, क्षुल्लको / भणति- मिथ्या मे दुष्कृतमिति, एवं स पुनरपि काणयित्वा मिथ्या मे दुष्कृतमिति (करोति) पश्चात् कुम्भकारेण तस्य क्षुल्लकस्य कर्णामोटको दत्तः, स भणति- दुःखि-8 तोऽहम्, कुम्भकारो भणति- मिथ्या मे दुष्कृतम्, एवं स पुनः पुनःकर्णामोटकं - B // 853 // Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 854 // १.प्रथममध्ययन सामायिक, नियुक्तिः 1048 कर्ताऽऽत्मा, सामायिकं, करणमात्मा। दाऊण मिच्छादुक्कडंति करेइ, पच्छा चेल्लओ भणइ- अहो सुंदरं मिच्छामिदुक्कडंति, कुंभगारो भणइ-तुज्झवि एरिसं चेव मिच्छा दुक्कडंति, पच्छा ठिओ विंधियव्वस्स / 'जंदुक्कडंति मिच्छा तं चेव णिसेवई पुणो पावं / पच्चक्खमुसावाई मायाणियडिप्पसंगो य॥१॥ एयं दव्वपडिक्कमणं // भावप्रतिक्रमणं प्रतिपादयति- भाव इति द्वारपरामर्श एव, तदुपयुक्त एव तस्मिन्अधिकृते शुभव्यापारे उपयुक्तस्तदुपयुक्तो यत् करोति, मृगापतिः तत्रोदाहरणम्, तच्चेदं- भगवं वद्धमाणसामी कोसंबीए समोसरिओ, तत्थ चंदसूरा भगवंतं वंदगा सविमाणा ओइण्णा, तत्थ मियावई अज्जा उदयणमाया दिवसोत्तिकाउं चिरं ठिया, सेसाओ साहुणीओ तित्थयरं वंदिऊण सनिलयं गयाओ, चंदसूरावि तित्थयरं वंदिऊण पडिगया, सिग्यमेव वियालीभूयं, मियावई संभंता, गया अज्जचंदणासगासं। ताओय ताव पडिक्वंताओ, मियावई आलोएउंपवत्ता, अज्जचंदणाए भण्णइ- कीस अन्जे! चिरं ठियासि?, न जुत्तं नाम तुमं उत्तमकुलप्पसूयाए एगागिणीए चिरं अच्छिउंति, सा सब्भावेण मिच्छामिदुक्कडंति भणमाणी अज्जचंदणाए पाएसु पडिया, अज्जचंदणा य ताए वेलाए संथारं गया, ताहे निद्दा आगया, - दत्त्वा मिथ्यादुष्कृतमिति करोति, पश्चात्क्षुल्लको भणति- अहो सुन्दरं मिथ्यामेदुष्कृतमिति, कुम्भकारो भणति- तवापि ईटशमेव मिथ्यामेदुष्कृतमिति, पश्चात्स्थितः काणनात्- / यद्दुष्कृतमिति मिथ्या (कृत्वा) तदेव निषेवते पुनः पापम् / प्रत्यक्षमृषावादी मायानिकृतिप्रसङ्गश्च // 1 // एतद्रव्यप्रतिक्रमणं। 0 भगवान् वर्धमानस्वामी कौशाम्ब्यां समवसृतः, तत्र चन्द्रसूर्यो भगवन्तं वन्दितुं सविमानाववतीर्णी, तत्र मृगावती आर्योदयनमाता दिवस इतिकृत्वा चिरं स्थिता, शेषाः साध्व्यस्तीर्थकर वन्दित्वा स्वनिलयं गताः, चन्द्रसूर्यावपि तीर्थकरं वन्दित्वा प्रतिगतौ, शीघ्रमेव विकालीभूतं मृगावती संभ्रान्ता, गता आर्यचन्दनासकाशम् / ताश्च तावत्प्रतिक्रान्ताः, मृगावत्यालोचितुं प्रवृत्ता, आर्यचन्दनया भण्यते- कथमार्ये! चिरं स्थिताऽसि?, न युक्तं नाम तव उत्तमकुलप्रसूताया एकाकिन्याः चिरं स्थातुमिति, सा सद्भावेन मिथ्या मे दुष्कृतमिति भणन्ती आर्यचन्दनायाः पादयोः पतिता, आर्यचन्दना च तस्यां वेलायां संस्तारके स्थिता, तदा निद्राऽऽगता,, // 854 // Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 855 // करणमात्मा। पसुत्ता, मियावईएवि तिव्वसंवेगमावण्णाए पायपडियाए चेव केवलणाणंसमुप्पण्णं / सप्पोय तेणंतेणमुवागओ, अज्जचंदणाए १.प्रथमयसंथारगाओ हत्थो ओलंबिओ, मियावईएमा खजिहितित्ति सो हत्थो संथारगंचडाविओ,सा विउद्धा भणइ-किमेयंति?, मध्ययनं अज्जवि तुमं अच्छसित्ति मिच्छामि दुक्कडं, निद्दप्पमाएणं ण उट्ठावियासि, मियावई भणइ- एस सप्पोमा भेखाहिइत्ति अतो सामायिक, नियुक्तिः हत्थो चडाविओ, सा भणइ- कहिं? सो, सा दाएइ, अज्जचंदणा अपेच्छमाणी भणइ- अज्जे! किं ते अइसओ?, सा 1048 भणइ- आमं, तो किं छाउमथिओ केवलिओत्ति?, भणइ- केवलिओ, पच्छा अज्जचंदणा पाएसु पडिऊण भणइ-0 कर्ताऽऽत्मा, कर्म # मिच्छामि दुक्कडंति, केवली आसाइओत्ति, इयं भावपडिक्कमणं / एत्थ गाहा-'जइ य पडिक्कमियव्वं अवस्स काऊण पावयं सामायिकं, कम्मं / तं चेव न कायव्वं तो होइ पए पडिक्कंतो॥१॥'त्ति गाथार्थः // 1048 // इह च प्रतिक्रमामीति भूतात् सावधयोगानिवर्तेऽहमित्युक्तं भवति, तस्माञ्च निर्वृत्तिर्यत्तदनुमतेर्विरमणमिति, तथा निन्दामीति गर्हामि, अत्र निन्दामीति जुगुप्से इत्यर्थः गर्हामीति च तदेवोक्तं भवति, एवं तर्हि को भेद एकार्थत्वे?, उच्यते, सामान्यार्थाभेदेऽपीष्टविशेषार्थो गर्दाशब्दः, यथा सामान्ये गमनार्थे गच्छतीति गौः सर्पतीति सर्पः, तथाऽपिगमनविशेषोऽवगम्यते, शब्दार्थादेव, एवमिहापि निन्दागर्हयोरिति // - प्रसुप्ता, मृगावत्या अपि तीव्रसंवेगमापन्नायाः पादपतिताया एव केवलज्ञानं समुत्पन्नम्। सर्पश्च तेन मार्गेणोपागतः, आर्यचन्दनायाश्च हस्तः संस्तारकादवलम्बितः, मृगावत्या मा खादीदिति स हस्तः संस्तारके चटापितः, सा विबुद्धा भणति- किमेतदिति, अद्यापि त्वं तिष्ठसीति मिथ्यामेदुष्कृतम्, निद्राप्रमादेन नोत्थापिताऽसि, मृगावती भणति- एष सर्पो मा भवन्तं खादीदिति (अतो) हस्तश्चटापितः, सा भणति- क्व सः?, सा दर्शयति, आर्यचन्दना अपश्यन्ती भणति- आर्ये किं तवातिशयः?,8 सा भणति- ओम्, तर्हि किं छाद्यस्थिकः कैवलिक इति?, भणति- कैवलिकः, पश्चादार्यचन्दनापादयोः पतित्वा भणति- मिथ्या मे दुष्कृतमिति केवल्याशातित इति, इदं भावप्रतिक्रमणम् / अत्र गाथा- यदि च प्रतिक्रान्तव्यमवश्यं कृत्वा पापकं कर्म। तदेव न कर्त्तव्यं तदा भवति पदे प्रतिक्रान्तः।।१॥ इति // 855 // Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 856 // तंचार्थविशेष दर्शयति १.प्रथमनि०- सचरित्तपच्छायावो निंदा तीए चउक्कनिक्खेवो। दव्वे चित्तयरसुआ भावेसु बहू उदाहरणा // 1049 // मध्ययन सामायिक, सचरित्रस्य सत्त्वस्य पश्चात्तापो निन्दा, स्वप्रत्यक्षं जुगुप्सेत्यर्थः, उक्तं च- आत्मसाक्षिकी निन्दा तीए चउक्कनिक्खेवो त्ति तस्यां नियुक्तिः तस्या वा नामादिभेदचतुष्को निक्षेप इति, तत्र नामस्थापने अनादृत्याऽऽह-दव्वे चित्तकरसुया भावेसु बहू उदाहरण त्ति 1049 द्रव्यनिन्दायां चित्रकरसुतोदाहरणं, सा जहा रण्णा परिणीया अप्पाणं किंदियाइयत्ति, भावनिन्दायां सुबहून्युदाहरणानि सर्वनिक्षेपाः योगसङ्ग्रहेषु वक्ष्यन्ते, लक्षणं पुनरिदं-हा! दुटु कयं हा! दुट्ठ कारियं दुट्ठ अणुमयं इ'त्ति / अंतो अंतो डज्झइ पच्छातावेण नियुक्तिः वेवंतो॥१॥'त्ति गाथार्थः॥ 1049 // 1050 क्रोधोदयो ___नि०-गरहावितहाजाईअमेव नवरंपरप्पगासणया। दव्वंमि मरुअनायं भावेसु बहू उदाहरणा // 1050 // वज्य:, गर्दाऽपि तथाजातीयवे ति निन्दाजातीयैव, नवरमेतावान् विशेष:- परप्रकाशनया गर्दा भवति, या गुरोः प्रत्यक्षं जुगुप्सा सा सम्यक्त्वादि गर्हेति, परसाक्षिकी गहें ति वचनाद्, असावपि चतुर्विधैव, तत्र नामस्थापने अनादृत्यैवाह- दव्वंमि मरुअणायं भावेसु बहु / शस्तो योगः। उदाहरण त्ति / तत्र द्रव्यगर्हायां मरुकोदाहरणम् , तच्चेदं- आणंदपुरे मरुओ ण्हसाए समं संवासं काऊण उवज्झायस्स कहेइ जहा सुविणए ण्हुसाए समं संवासंगओमित्ति / भावगर्हाए साधूउदाहरणं- 'गंतूण गुरुसगासे काऊण य अंजलिं विणयमूलं / / 0सा यथा राज्ञा परिणीताऽऽत्मानं निन्दितवतीति। (c) हा दुष्ट कृतं हा दुष्ट कारितं दुष्टुनुमतं इति। अन्तरन्तर्दह्यते पश्चात्तापेन चैवान्तः (वेपन्) // 1 // इति। 08 आनन्दपुरे मरुकः स्नुषया समं संवासं कृत्वा उपाध्यायाय कथयति, यथा स्वप्ने स्नुषया समं संवासं गतोऽस्मीति / भावगर्हायां साधुरुदाहरणं- गत्वा गुरुसकाशं कृत्वा 8 चाञ्जलिं विनयमूलम् / यथाऽऽत्मनस्तथा परेषां ज्ञापनमेषा गर्दा तु॥१॥ // 856 // Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ | // 857 // १.प्रथममध्ययन सामायिक, नियुक्तिः 1051 क्रोधोदयो वज्य, सम्यक्त्वादि शस्तो योगः। जह अप्पणो तह परे जाणावण एस गरहा उ॥१॥'त्ति गाथार्थः॥ 1050 // तत्र निन्दामि गर्हामीत्यत्र गर्दा जुगुप्सोच्यते, तत्र किं जुगप्से?, 'आत्मानं' अतीतसावधयोगकारिणमश्लाघ्यम्, अथवाऽत्राणं- अतीतसावधयोगत्राणविरहितं जुगुप्से, सामायिकेनाधुना त्राणमिति, अथवा 'अत सातत्यगमने' अतनमतीतं- सावधयोगं सततभवनप्रवृत्तं निवर्तयामीति, 'व्युत्सृजामी' ति विविधार्थो विशेषार्थो वा विशब्दः उच्छब्दो भृशार्थः सृजामि- त्यजामीत्यर्थः, विविधं विशेषेण वा भृशं त्यजामि व्युत्सृजामि, अतीतसावद्ययोगं व्युत्सृजामीति वा, अवशब्दोऽधःशब्दस्यार्थे विशेषेणाधः सृजामीत्यर्थः, नन्वेवं सावधयोगपरित्यागात् करोमि भदन्त! सामायिकमिति सावद्ययोगनिवृत्तिरुच्यते, तस्य व्यवसृजामि शब्दप्रयोगे वैपरीत्यमापद्यते, तन्न, यस्मात् मांसादिविरमणक्रियानन्तरं व्यवसृजामीति प्रयुक्त तद्विपक्षत्यागो मांसभक्षणनिवृत्तिरभिधीयते, एवं सामायिकानन्तरमपि प्रयुक्त व्यवसृजामिशब्दे तद्विपक्षत्यागोऽवगम्यते, सच तद्विपक्षः सुगम एवेत्यत्र बहु वक्तव्यं तत्तु नोच्यते, ग्रन्थविस्तरभयाद्, गमनिकामात्रप्रधानत्वात् प्रारम्भस्य // साम्प्रतं व्युत्सर्गप्रतिपादनायाऽऽह ग्रन्थकार: नि०-दव्वविउस्सग्गे खलु पसन्नचंदो हवे उदाहरणं / पडिआगयसंवेगो भावंमिवि होइ सोचेव॥१०५१॥ / इह द्रव्यव्युत्सर्गः- गणोपधिशरीरानपानादिव्युत्सर्गः, अथवा द्रव्यव्युत्सर्गः आर्तध्यानादिध्यायिनः कायोत्सर्ग इति, अत एवाऽऽह- द्रव्यव्युत्सर्गे खलु प्रसन्नचन्द्रो भवत्युदाहरणम्, भावव्युत्सर्गस्त्वज्ञानादिपरित्यागः, अथवा धर्मशुक्लध्यायिनः कायोत्सर्ग एव, तथा चाऽऽह- प्रत्यागतसंवेगोभावेऽपि भावव्युत्सर्गेऽपि भवति स एव -प्रसन्नचन्द्र उदाहरणमितिगाथाक्षरार्थः॥ 1051 // भावार्थः कथानकादवसेयः, तच्चेदं-खिइपइट्ठिए णयरे पसन्नचंदो राया, तत्थ भगवं महावीरो समोसढो, तओ Oक्षितिप्रतिष्ठिते नगरे प्रसन्नचन्द्रो राजा, तत्र भगवान् महावीरः समवसृतः, ततो // 857 // Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारिक वृत्तियुतम् भाग-२ // 858 // राया धम्मं सोऊण संजायसंवेगो पव्वइओ,गीयत्थो जाओ। अण्णया जिणकप्पं पडिवजिउकामो सत्तभावणाए अप्पाणं १.प्रथमभावेइ, तेणं कालेणं रायगिहे णयरे मसाणे पडिमं पडिवन्नो, भगवं च महावीरो तत्थेव समोसढो, लोगोऽवि वंदगो णीइ, मध्ययनं दुवे य वाणियगा खिइपइट्ठियाओ तत्थेव आयाया, पसन्नचंदं पासिऊण एगेण भणियं- एस अम्हाणं सामी रायलच्छि सामायिक, नियुक्तिः परिच्चइय तवसिरिं पडिवन्नो, अहो से धन्नया, बितिएण भणियं- कुओ एयस्स धण्णया?, जो असंजायबलं पुत्तं रज्जे 1051 ठविऊण पव्वइओ, सो तवस्सी दाइगेहिं परिभविजइ, णयरं च उत्तिमक्खयं पवण्णं ताव, एवमणेण बहुओ लोगो दुक्खे क्रोधोदयो वयः ठविओत्ति अदट्ठव्वो एसो, तस्स तं सोऊण कोवो जाओ, चिंतियं चऽणेण-को मम पुत्तस्स अवकरेइत्ति?, नूणममुगो, ता. सम्यक्त्वादि किं तेण?, एयावत्थगओणं वावाएमि, माणससंगामेण रोद्दझाणं पवन्नो, हत्थिणा हत्थिं विवाएइत्ति, विभासा। एत्थंतरे शस्तो योगः। सेणिओभगवं वंदओणीइ, तेणवि दिट्ठो वंदिओय, अणेण ईसिंपिनय निज्झाइंतओ, सेणिएण चिंतियं-सुक्कज्झाणोवगओ एस भगवं, ता एरिसंमि झाणे कालगयस्स का गइ भवइत्ति भगवंतं पुच्छिस्सं, तओ गओ वंदिऊण पुच्छिओऽणेण भगवं राजा धर्मं श्रुत्वा संजातसंवेगः प्रव्रजितः, गीतार्थों जातः / अन्यदा जिनकल्पं प्रतिपत्तुकामः सत्त्वभावनयाऽऽत्मानं भावयति, तस्मिन् काले राजगृहे नगरे श्मशाने प्रतिमा प्रतिपन्नः, भगवांश्च महावीरस्तत्रैव समवसृतः, लोकोऽपि वन्दको निर्गच्छति, द्वौ च नाणिजौ क्षितिप्रतिष्ठितात् तत्रैवागतौ, प्रसन्नचन्द्रं दृष्ट्वा एकेन भणितं-8 एषोऽस्माकं स्वामी राज्यलक्ष्मी परित्यज्य तपः श्रियं प्रतिपन्नः, अहो अस्य धन्यता, द्वितीयेन भणितं- कुत एतस्य धन्यता?, योऽसंजातबलं पुत्र राज्ये स्थापयित्वा प्रव्रजितः, स तपस्वी दायादैः परिभूयते, नगरं चोत्तम क्षयं प्रपन्नं तावत्, एवमनेन बहुको लोको दुःखे स्थापित इत्यद्रष्टव्य एषः, तस्य तत् श्रुत्वा कोपो जातः, चिन्तित चानेन- को मम पुत्रमपकरोतीति?, नूनममुकः, तत् किं तेन?, एतदवस्थागतो (ऽपि) तं व्यापादयामि, मानससंग्रामेण रौद्रं ध्यानं प्रपन्नः, हस्तिना हस्तिनं व्यापादयतीति / / 858 // विभाषा। अत्रान्तरे श्रेणिको भगवन्तं वन्दितुं निर्गच्छति, तेनापि दृष्टो वन्दितश्च, अनेनेषदपि न च निातः, श्रेणिकेन चिन्तितं- शुक्लध्यानोपगत एष भगवान् , तदीडशे ध्याने कालगतस्य का गतिर्भवतीति भगवन्तं प्रक्ष्यामि, ततो गतो वन्दित्वा पृष्टोऽनेन भगवान्-~ Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मध्ययनं श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 859 // जंमि झाणे ठिओ मए वंदिओ पसन्नचंदो तंमि मयस्स कहिं उववाओ भवइ?, भगवया भणियं-अहे सत्तमाए पुढवीए, तओ १.प्रथमसेणिएण चिंतियं-हा! किमेयंति?, पुणो पुच्छिस्सं / एत्थंतरंमि अपसन्नचंदस्स माणसे संगामे पहाणनायगेण सहावडियस्स सामायिक, असिसत्तिचक्ककप्पणिप्पमुहाई खयं गयाई पहरणाई, तओऽणेण सिरत्ताणेणं वावाएमित्ति परामुसियमुत्तिमंगं, जाहे लोयंड | नियुक्तिः कयंति, तओ संवेगमावण्णो महया विसुज्झमाणपरिणामेण अत्ताणं निंदिउं पयत्तो, समाहियं चणेण पुणरवि सुक्कं झाणं। 1051 एत्थंतरंमि सेणिएणविपुणोऽव्वि भगवंपुच्छिओ- भगवं! जारिसे झाणे संपइ पसन्नचंदो वट्टइ तारिसे मयस्स कहिं उववाओ?, क्रोधोदयो वज्यः, भगवया भणियं- अणुत्तरसुरेसुंति, तओ सेणिएण भणियं-पुव्वं किमन्नहा परूवियं उआहु मया अन्नहा अवगच्छियंति?, सम्यक्त्वादि भगवया भणियं-न अन्नहा परूवियं, सेणिएण भणियं- किं वा कहं वत्ति?, तओ भगवया सव्वो वुत्तंतो साहिओ। एत्थं-8 शस्तो योगः। तरंमि य पसन्नचंदसमीवे दिव्वो देवदुंदुहिसणाहो महन्तो कलयलो उद्धाइओ, तओ सेणिएण भणियं- भगवं! किमेयंति?, भगवया भणियं- तस्सेव विसुज्झमाणपरिणामस्स केवलणाणंसमुप्पण्णं, तओ से देवा महिमं करेंति / एस एव दव्वविउस्सग्ग यस्मिन् ध्याने स्थितो मया वन्दितः प्रसन्नचन्द्रस्तस्मिन्मृतस्य क्वोपपातो भवति?, भगवता भणितं- अधः सप्तम्यां पृथिव्याम्, ततः श्रेणिकेन चिन्तितं -हा किमेतदिति?. पुनः प्रक्ष्यामि। अत्रान्तरे च प्रसन्नचन्द्रस्य मानसे संग्रामे प्रधाननायकेन सहापतितस्यासिशक्तिचक्रकल्पनीप्रमखानि क्षयं गतानि प्रहरणानि. ततोऽनेन: शिरस्त्राणेन व्यापादयामीति परामृष्टमुत्तमाङ्गम्, यदा लोचः कृत इति, ततः संवेगमापन्नः महता विशुध्यमानपरिणामेनात्मानं निन्दितुं प्रवृत्तः, समाहितं चानेन पुनरपि * शुक्लं ध्यानम् / अत्रान्तरे श्रेणिकेनापि पुनरपि भगवान् पृष्टः-भगवन्! यादृशे ध्याने सम्प्रति प्रसन्नचन्द्रो वर्त्तते तादृशे मृतस्य क्वोपपातः?, भगवता भणितं- अनुत्तरसुरेष्विति, ततः श्रेणिकेन भणितं- पूर्वं किमन्यथा प्ररूपितमुताहो मयाऽन्यथाऽवगतमिति?, भगवता भणितं- नान्यथा प्ररूपितम्, श्रेणिकेन भणितं- किं वा कथं वेति?, ततो भगवता सर्वो वृत्तान्तः कथितः। अत्रान्तरे च प्रसन्नचन्द्रसमीपे दिव्यो देवदुन्दुभिसनाथो महान् कलकल उत्थितः, ततः श्रेणिकेन भणितं- भगवन! किमेतदिति?.8 भगवता भणितं- तस्यैव विशुध्यमानपरिणामस्य केवलज्ञानं समुत्पन्नम्, ततस्तस्य देवा महिमानं कुर्वन्ति / एष एव द्रव्यव्युत्सर्गभावव्युत्सर्गयोरुदाहरणम् / // 859 // Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 860 // भावविउस्सग्गेसु उदाहरणं / साम्प्रतं समाप्तौ यथाभूतोऽस्य कर्ता भवति सामायिकस्य तथाभूतं संक्षेपतोऽभिधित्सुराह १.प्रथमनि०-सावज्जजोगविरओ तिविहं तिविहेण वोसिरिअपावं / सामाइअमाईए एसोऽणुगमो परिसमत्तो॥१०५२।। मध्ययन सामायिक, सावद्ययोगविरतः, कथमित्याह- त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृज्य पापं न तु सापेक्ष एवेत्यर्थः, पाठान्तरं वा सावद्ययोगविरतः सन् नियुक्तिः त्रिविधं त्रिविधेन व्युत्सृजति पापमेष्यम्, सामायिकादौ सामायिकारम्भसमये एषोऽनुगमः परिसमाप्तः, अथवा सामायिकादौ 1052-1053 सूत्र इति, आदिशब्दात् सर्वमित्याद्यवयवपरिग्रह इति गाथार्थः // 1052 // उक्तोऽनुगमः, सम्प्रति नयाः, तेच नैगमसङ्ग्रह प्रत्याख्यान निक्षेपाः (6) व्यवहारऋजुसूत्रशब्दसमभिरूढवम्भूतभेदभिन्नाः खल्वोघतः सप्त भवन्ति, स्वरूपं चैतेषामधः सामायिकाध्ययने न्यक्षेण नियुक्तिः प्रदर्शितमेवेति नेह प्रतन्यते, इह पुनः स्थानाशून्यार्थमेते ज्ञानक्रियानयद्वयान्तर्भावद्वारेण समासतः प्रोच्यन्ते ज्ञाननयः क्रियानयश्च, 1054 यावजीवार्थः तथा चाऽऽह जीवनिक्षेपः नि०-विजाचरणनएसुसेससमोआरणं तु कायव्वं / सामाइअनिजुत्ती सुभासिअत्था परिसमत्ता॥१०५३॥ ओघेआयुः। * विज्जाचरणनएसुं ति विद्याचरणनययोः ज्ञानक्रियानययोरित्यर्थः, सेससमोयारणं तु कायव्वं ति शेषनयसमवतारः कर्तव्यः, तुशब्दो विशेषणार्थः, किं विशिनष्टि?-तौ च वक्तव्यौ, सामायिकनियुक्तिः सुभाषितार्था परिसमाप्तेति प्रकटार्थमिति गाथार्थः।। १०५३॥साम्प्रतं स्वद्वार एव शेषनयान्तर्भावेनाधिकृतमहिमानौ अनन्तरोपन्यस्तगाथागततुशब्देन चावश्यवक्तव्यतया विहितौ , ज्ञानचरणनयावुच्येते, तत्र ज्ञाननयदर्शनमिदं-ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणम्, युक्तियुक्तत्वात्, तथा चाऽऽह- 60 // नि०- नायंमि गिण्हिअव्वे अगिहिअव्वंमिचेव अत्थंमि / जइअव्वमेव इअजो उवएसो सोनओ नामं // 1054 // नायंमि त्ति ज्ञाते सम्यक्परिच्छिन्ने गिण्हियवे त्ति ग्रहीतव्ये उपादेये अगिव्हियव्वंमि त्ति अग्रहीतव्ये अनुपादेये हेय इत्यर्थः, Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ // 861 // चशब्दः खलुभयोर्ग्रहीतव्याग्रहीतव्ययोख़तत्वानुकर्षणार्थः, उपेक्षणीयसमुच्चयार्थो वा, एवकारस्त्ववधारणार्थः, तस्य चैवं १.प्रथमव्यवहितः प्रयोगो द्रष्टव्यः- ज्ञात एव ग्रहीतव्ये तथाऽग्रहीतव्ये तथोपेक्षणीये च ज्ञात एव नाज्ञाते अत्थंमित्ति अर्थ ऐहिकामुष्मिके, मध्ययन सामायिक, तत्रैहिक : ग्रहीतव्यः स्रक्चन्दनाङ्गनादिः अग्रहीतव्यो विषशस्त्रकण्टकादिरुपेक्षणीयस्तृणादिः, आमुष्मिको ग्रहीतव्यः नियुक्तिः सम्यग्दर्शनादिः अग्रहीतव्यो मिथ्यात्वादिः उपेक्षणीयो विवक्षयाऽभ्युदयादिरिति, तस्मिन्नर्थे जइअव्वमेव त्ति अनुस्वारलोपाद् 1054 यतितव्यं एवं अनेन क्रमेणैहिकामुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना सत्त्वेन यतितव्यमेव, प्रवृत्त्यादिलक्षणः प्रयत्न: कार्य इत्यर्थः, इत्थं यावजीवार्थः जीवनिक्षेपः चैतदङ्गीकर्तव्यम्, सम्यगज्ञाते प्रवर्तमानस्य फलविसंवाददर्शनात्, तथा चान्यैरप्युक्तं- विज्ञप्तिः फलदा पुंसां, न क्रिया फलदा ओघेआयुः। मता। मिथ्याज्ञानात् प्रवृत्तस्य, फलासंवाददर्शनात्॥१॥तथाऽऽमुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिनाऽपिज्ञात एव यतितव्यम्, तथा चागमोऽप्येवमेव व्यवस्थितः, यत उक्तं- पढमणाणं तओ दया, एवं चिट्ठइ सव्वसंजए। अन्नाणी किं काहिति किंवा णाहिति छेय पावगं? 1 // इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात्तीर्थकरगणधरैरगीतार्थानां केवलानां विहारक्रियाऽपि निषिद्धा, तथा चागमः-गीयत्थो यह विहारो बितिओ गीयत्थमीसओ भणिओ। एत्तो तइयविहारो णाणुण्णाओ जिणवरेहि॥१॥न यस्मादन्धेनान्धः समाकृष्यमाणः सम्यक्पन्थानं प्रतिपद्यत इत्यभिप्रायः। एवं तावत् क्षायोपशमिकं ज्ञानमधिकृत्योक्तम्, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य विशिष्टफलसाधकत्वंतस्यैव विज्ञेयम्, यस्मादर्हतोऽपि भवाम्भोधितटस्थस्य दीक्षांप्रतिपन्नस्योत्कृष्टतपश्चरणवतोऽपि न तावदपवर्गप्राप्तिः संजायते यावज्जीवाजीवाद्यखिलवस्तुपरिच्छेदरूपं केवलज्ञानं नोत्पन्नमिति, तस्माज्ज्ञानमेव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्ति प्रथमं ज्ञानं ततो दया एवं तिष्ठति सर्वसंयतः। अज्ञानी किं करिष्यति? किं वा ज्ञास्यति छेकं पापकं (वा)? // 1 // ॐ गीतार्थश्च विहारो द्वितीयो गीतार्थमिश्रको भणितः। आभ्यां तृतीयो विहारो नानुज्ञातो जिनवरैः॥१॥ // 861 // Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 862 // कारणमिति स्थितम् / इति जो उवएसो सो नयो नाम ति 'इति' एवमुक्तेन न्यायेन यः उपदेशो ज्ञानप्राधान्यख्यापनपरः स नयो १.प्रथम नाम ज्ञाननय इत्यर्थः / अयं च चतुर्विधे सम्यक्त्वादिसामायिके सम्यक्त्वसामायिक श्रुतसामायिकद्वयमेवेच्छति, ज्ञानात्मक- मध्ययन सामायिक, त्वादस्य, देशविरतिसर्वविरतिसामायिके तु तत्कार्यत्वात् तदायत्तत्वान्नेच्छति, गुणभूते चेच्छतीति गाथार्थः॥ 1054 // नियुक्तिः उक्तो ज्ञाननयः, अधुना क्रियानयावसरः, तद्दर्शनं चेदं- क्रियैव प्रधानमैहिकामुष्मिकफलप्राप्तिकारणम्, युक्तियुक्तत्वात्, 1054 यावजीवार्थः तथा चायमप्युक्तलक्षणामेव स्वपक्षसिद्धये गाथामाह-‘णायंमि गिण्हियव्वे' त्यादि, अस्याः क्रियानयदर्शनानुसारेण व्याख्या जीवनिक्षेपः ज्ञाते ग्रहीतव्येऽग्रहीतव्ये चैव अर्थे ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना यतितव्यमेव, न यस्मात् प्रवृत्त्यादिलक्षणप्रयत्नव्यतिरेकेण ओघेआयुः। ज्ञानवतोऽप्यभिलषितार्थावाप्तिदृश्यते, तथा चान्यैरप्युक्तं-क्रियैव फलदा पुंसां, न ज्ञानं फलदं मतम् / यतः स्त्रीभक्ष्यभोगज्ञो, ज्ञानात् सुखितो भवेत् ॥१॥तथाऽमुष्मिकफलप्राप्त्यर्थिना क्रियैव कर्तव्या, तथा च मुनीन्द्रवचनमप्येवमेव व्यवस्थितम्, यत उक्तं- चेइयकुलगणसंघे आयरिआणं च पव्वयण सुए य। सव्वेसुवि तेण कयं तवसंजममुज्जमतेणं॥१॥ इतश्चैतदेवमङ्गीकर्तव्यं यस्मात् तीर्थकरगणधरै : क्रियाविकलानां ज्ञानमपि विफलमेवोक्तम्, तथा चाऽऽगमः-सुबहंपि सुयमहीयं किं काहि चरणविप्प-3 मुक्कस्स?। अंधस्स जह पलित्ता दीवसयसहस्सकोडीवि॥१॥हशिक्रियाविकलत्वात् तस्येत्यभिप्रायः, एवं तावत् क्षायोपशमिकं चारित्रमङ्गीकृत्योक्तम्, चारित्रं क्रियेत्यनर्थान्तरम्, क्षायिकमप्यङ्गीकृत्य प्रकृष्टफलसाधकत्वंतस्या एव विज्ञेयम्, यस्मादहतोऽपि भगवतः समुत्पन्नकेवलज्ञानस्यापि न तावन्मुक्त्यवाप्तिः संजायते यावदखिलकर्मेन्धनानलभूता ह्रस्वपञ्चाक्षरो ®चैत्यकुलगणसंघेषु आचार्ये प्रवचने श्रुते च। सर्वेष्वपि तेन कृतं तपःसंयमे उद्यच्छता // 1 // सुबह्वपि श्रुतमधीतं किं करिष्यति विप्रमुक्तचरणस्य? / अन्धस्य यथा प्रदीप्ता दीपशतसहस्रकोट्यपि // 1 // // 862 // Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ / / 863 // दिरणमात्रकालावस्थायिनी सर्वसंवररूपा चारित्रक्रिया नावाप्तेति, तस्मात् क्रियैव प्रधाना ऐहिकामुष्मिकफलप्राप्ति 1. प्रथमकारणमिति स्थितम्, 'इति जो उवएसो सो नओ नामं'ति 'इति' एवमुक्तेन न्यायेन य उपदेश: क्रियाप्राधान्यख्यापनपरःस मध्ययनं नयो नाम, क्रियानय इत्यर्थः, अयं च सम्यक्त्वादौ चतुर्विधे सामायिके देशविरतिसर्वविरतिसामायिकद्वयमेवेच्छति सामायिक, नियुक्तिः क्रियात्मकत्वादस्य, सम्यक्त्वसामायिकश्रुतसामायिके तु तदर्थमुपादीयमानत्वादप्रधानत्वान्नेच्छति, गुणभूते चेच्छतीति |1054 गाथार्थः॥ 1054 // उक्तः क्रियानयः, इत्थं ज्ञानक्रियानयस्वरूपं ज्ञात्वाऽविदिततदभिप्रायो विनेयः संशयापन्नः सन्नाह यावज्जीवार्थः जीवनिक्षेपः किमत्र तत्त्वं?, पक्षद्वयेऽपि युक्तिसम्भवात्, आचार्यः पुनराह-सव्वेसिंपिगाहा, अथवा ज्ञानक्रियानयमतं प्रत्येकमभिधायाधुना ओघेआयुः। स्थितपक्षमुपदर्शयन्नाह नि०-सव्वेसिंपिनयाणं बहुविहवत्तव्वयं निसामित्ता। तंसव्वनयविसुद्धजंचरणगुणट्ठिओ साहू // 1055 // * सर्वेषामपि मूलनयानाम्, अपिशब्दात् तद्भेदानां च नयानां द्रव्यास्तिकादीनां बहुविधवक्तव्यतां सामान्यमेव विशेषा एव उभयमेव वाऽनपेक्षमित्यादिरूपां अथवा नामादीनां नयानां कः कं साधुमिच्छतीत्यादिरूपां निशम्य श्रुत्वा तत् ‘सर्वनयविशुद्धं / सर्वनयसम्मतं वचनं यच्चरणगुणस्थितः साधुः, यस्मात् सर्वनया एव भावनिक्षेपमिच्छन्तीति गाथार्थः- // 1055 // इत्याचार्यहरिभद्रकृतौ शिष्यहितायामावश्यकटीकायां सामायिकाध्यनं समाप्तम् // | // इति सूरिपुरन्दरश्रीहरिभद्रसूरिकृतायां शिष्यहिताख्याऽऽवश्यकवृत्तौ सामायिकाख्यं प्रथममध्ययनं समाप्तम्। || 8 // 863 // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ १.प्रथम मध्ययन श्रीआवश्यक नियुक्तिभाष्यश्रीहारि० वृत्तियुतम् भाग-२ सामायिक सामायिकस्य विवृतिं कृत्वा यदवाप्तमिह मया कुशलम् / तेन खलु सर्वलोको लभतांसामायिकं परमम्॥१॥ यस्माजगाद भगवान् सामायिकमेव निरुपमोपायम् / शारीरमानसानेकदुःखनाशस्य मोक्षस्य // 2 // (ग्रन्थाग्रं 12343) ॥आवस्सयपुव्वद्धसम्मत्तं॥ // 864 // // इति सूरिपुरन्दरभवविरहोपाधिशोभितश्रीमद्धरिभद्रसूरिविहितविवृतियुतः श्रीआवश्यकसूत्रीयश्रीनमस्कारनियुक्तिसामायिकाध्ययनमयद्वितीयो विभागः समाप्तः।। // 864 //