Gujarati Kahevat Sangraha tatha Prachin Dohrao Sakhio

Author(s): Ashram Dalichand Shah
Publisher: Mulchand Asharam Shah
Catalog link: https://jainqq.org/explore/034837/1

Page #1

GUJARATI KAHEVAT
SANGRAHA :
OR
A COLI.F.CTION OF GUJARATI PROVERBS
BY
The Late) ASHARAM DALICHAND SHAH
SECOND EDITION
2000 COPIES
A. D. 1923
Samvat 1979
Price Rs. Four

Page #2

All Rights Reserved.
Printed by Manilal Itcharam Desai at THE GUJARATI PRINTING PRESS, No. 8, SASSOON BUILDINGS, CIRCLE, FORT, BOMBAY.
Published by Mulchand Asharam Shah, OUTSIDE PANCH KUWA GATE, NEAR MADHAV BAG, AHMEDABAD.

Page #3

ગુજરાતી કહેવત સંગ્રહ પ્રાચીન દોહરાઓ, સામીઓ ઈત્યાદિ
તથા
કર્તા
સ્વ. આશારામ દલીચંદ શાહ
બીજી આવૃત્તિ
પ્રત ૨૦૭૦
વિક્રમ સંવત ૧૯૭૯
સને ૧૯૨૭
કીમત રૂપિયા ચાર

Page #4

આ પુસ્તકના સર્વ હક કત્તાએ સ્વાધીન રાખ્યા છે.
સાસુન બિલ્ડિંગ, સર્કલ, કટ, મુંબઈ
ગુજરાતી” પ્રિન્ટિંગ પ્રેસમાં મણિલાલ ઈચ્છારામ દેશાઇએ છાપ્યું.
પ્રકટકતી મૂળચંદ આશારામ શાહ, પાંચ કુવા દરવાજા બહાર, માધવબાગ પાસે
અમદાવાદ,

Page #5

Page #6

—માય।૧ દીચંદ
જન્મ
વિ. સં. ૧૮૯૮ મહાશિવરાત્રી, (તા૦ ૮-૨-૧૯૪૨)
અવસાન
વિ. સં. ૧૯૭૭ ફાલ્ગુન વદ ૩. (તા॰ ૨૬–૩–૧૯૨૧)

Page #7

અર્પણુપત્રિકા અખંડ પ્રૌઢપ્રતાપી વડવાસી મહારાજા ઠાકોર સાહેબ શ્રીમાન રવાજી સાહેબ,
સંસ્થાન મેરી. જે શ્રીમાન મહારાજાશ્રીએ
વિક્રમ સંવત ૧૮૮૪ના શ્રાવણ શુકલ પક્ષની અષ્ટમીને દિવસે મયૂરપુરી(મોરબી)માં જન્મ લીધે, વિક્રમ સંવત ૧૯૦૨ માં પૂજ્ય પિતા મહારાજ ઠાકોર સાહેબ શ્રી પૃથિરાજજીનો સ્વર્ગવાસ થવાથી રાજ્યને ભાર પોતાના શિરપર લીધે, અને એવા પ્રકારનું રાજ્યનીતિ પણું તથા કાર્યકુશળતા દર્શાવ્યાં કે, એજન્સીના અમલદારે, ભાયાતો અને પ્રજાજનો સંતોષ પામ્યા.
રાજ્યની આબાદી વધારી, આમદાની વધારી, રાજ્યવૈભવ વધાર્યો, રેવન્યુ ખાતું સુધાર્યું, યિતને વાજબી ન્યાય મળે એવાં ધોરણે બાંધ્યાં, અને લોકોના જાનમાલનું રક્ષણ એવું ઉત્તમ પ્રકારનું કર્યું કે, મોરબી વેપારનું મેટું મથક થયું, આ આબાદીના પરિણામે રાજયની તીજોરી પણ તર થઈ
રાજા એ પ્રજાના માતાપિતા છે, એમ માનીને પ્રજા પર પ્રીતિ ધરાવનારાઓ, પ્રજાના કલ્યાણમાં સર્વદા પ્રસન્ન રહેનારા, એવા સર્વ શુભ ગુણસંપન્ન મહારાજાશ્રીની સેવા બજાવવાની મને તક મળી. શ્રીમાન મહારાજાશ્રીની મારા પર કરૂણદષ્ટિ હતી, એ કૃપા કરૂણદષ્ટિ વડે કરીને નિરંતર મારી સંભાળ લેતા. પિતાશ્રીની પેઠે ભાવ રાખતા. એવા શ્રીમાન્ મહારાજશ્રીને વિક્રમ સંવત ૧૯૨૬ ના માહા શુકલ પક્ષમાં વૈકુંઠવાસ થયા છતાં એ ઉપકારનું સ્મરણ હજુ સુધી જેવું ને તેવું રહ્યું છે ને મારી જીંદગી સુધી કાયમ રહેશે. એ સઘળા આભારના યત્કિંચિત સ્મરણ માટે આ લધુ પુસ્તક એ પ્રતાપી વૈકુંઠવાસી મહારાજાશ્રી ઠાકોર સાહેબ શ્રી રવાજી સાહેબને પ્રેમપૂર્વક અર્પણ કરીને આનંદ પામું છું. શ્રીપરમાત્મા વૈકુંઠવાસી મહારાજાના પવિત્ર આત્માને શાંતિ આપે તથાસ્તુ. શાહપુર અમદાવાદ,
રા ી , વિજયાદશમી સં. ૧૯૬૭. છ 008- 09-06-08-000000000000

Page #8

Page #9

પ્રસ્તાવના (પહેલી આવૃત્તિ)
કહેવત એટલે ડહાપણવાળા મનુષ્યનાં વચનબાણ”
(હર્બર્ટ) દુનિયાની દરેક ભાષામાં વધારે ઓછી કહેવત એટલે ઊખાણું હોય છે, અને કહેવતોના અર્થ જુદા જુદા વિદ્વાન અને અનુભવી લેખકોએ જુદા જૂદા કીધા છે તે છતાં તેમાંથી સામાન્ય અર્થ તો એકનો એક જ નિકળે છે. કહેવત એટલે શું? જવાબ એટલો જ છે કે “પરંપરાથી લેકમાં કહેવાતાં બોધરૂપ, દૃષ્ટાંતરૂપ વાક્યો કે વચનો.” - દરેક ભાષામાં લખાણની શરૂઆત વહેતી થઈ તે પહેલાંથી જ પ્રજાનો અનુભવ અને ડહાપણુ કહેવતો તારા બહાર પડ્યાં છે. એ કહેવરૂપી ડહાપણું એક માણસને મહેડેથી બીજા માણસને હેડે એક જમાનાથી બીજા જમાનામાં વારસા તરીકે ઉતરતું આવેલું છે.
રીતભાતે, આચાર, વિચાર, ધર્મશ્રદ્ધા, વહેમ અને નીતિરીતિ ઉપર તે પ્રજાની કહેવત પ્રકાશ પાડે છે. પ્રજાની ઉપર જે ચીજે વધારે અસર કીધી હોય છે, તે કહેવત મારફતે પ્રકટ થાય છે.
નહિ લખેલા કાનુને અને પાઠો તરીકે ઘણાક ઉપયોગી હુન્નરઉદ્યોગની ચાવીઓ તરીકે કહેવતે એક મોડેથી બીજે છેડે અને એક જમાનાથી
૧ કહેવાનો અર્થ યુપીઅન વિદ્વાને આપણને નીચે પ્રમાણે સમજાવે છે “તત્વજ્ઞાનના ખંડેરેમાંથી ચુંટી કહાડેલા કકડાઓ, બચાવેલા ચોસલાંઓ.
(એરિસ્ટોટલ) “પ્રાચીન વખતના ટુંકાં વચનો અંદગીમાં વપરાયેલાં તે કહેવત. (એગ્રીફલા) “ડહાપણના કડકા.” (લોર્ડ ડઝરાયેલી) “લાંબા ડહાપણમાંથી ખેંચી કાઢેલા ટુંકા વાક્ય.” (સરવેન્ટીસ) “લેકેથી વારંવાર બેલાતાં ટુંકાં વાળે.” (ડેકટર જોનસન). “કર્તા વગરના વાક્યો આર્ચબીશપ નૈન્ય) “લોકેાની વાણી.” (હેવ) “વિચારના તત્વનું આકરું વચન.” (ટપુર)
એક માણસની સમયસૂચક્તા અને ઘણાનું ડહાપણુ.” (એમર્સન)

Page #10

પ્રસ્તાવના
બીજા જમાનામાં ઉતરવા લાગી તેથી આપણે માનીશું કે કહેવત એટલે માણસાઈ સ્વભાવ અને દુનિયાઈ ડહાપણને સીક્કો છે, અને જે સીક્કો પ્રજા એકમતે જમાનાના જમાના સુધી સ્વીકારે છે તે જ કહેવત કહેવાય. લોકમત ને લકપસંદગીવાળાં વચનો જ કહેવત ગણાય છે. જે વચને લોકોને મહેડેથી બોલાઈચવાઈને પ્રજામાંથી પસાર થયાં નથી તે વચને કહેવત તરીકે ગણુય જ નહિ.
કહેવતો એ પ્રજાનો સીક્કો અથવા થાપણ છે અને એ થાપણુ પુસ્તકના આકારમાં નવી પ્રજાને માટે જાળવી રાખવી એ એક લાભકારી કામ છે.
કહેવતને ઉપયોગ કેળવાયેલા વર્ગ કરતાં વગર કેળવાયેલાં માણસો વિશેષ કરે છે, એમ દુનિયામાં જાહેર થયું છે, અને તેથી આ ટુંકાં આકારમાં સમાયેલું જે ઊંડું ડહાપણ એક પ્રજાના સામાન્ય ડહાપણની ચાવીકુંચી ગણી શકાય તે ડહાપણુ જુના લોકોના અનુભવનું સત્ત્વ છે. એ નવી પ્રજાના ઉપયોગ માટે સંગ્રહ કરી રાખવાની આવશ્યકતા છે. દુનિયાની દરેક ભાષામાં થોડી વધારે કહેવતો ચાલે છે ને તેને વપરાસ ચાલતો આવે છે, પણ એ સઘળી ભાષાઓ કરતાં સ્પેનિશ ભાષામાં કહેવત ભંડળ વિશેષ છે, અને તેનો ઉપયોગ પણ બીજી પ્રજા કરતાં એ લોકો વધારે કરે છે.
જે પ્રજા આનંદી, ઉત્સાહી અને અનુભવમાં આગળ વધેલી હોય છે, તે પ્રજામાં કહેવતે વધારે જન્મ લે છે ને વધારે ઉપયોગમાં આવે છે.
કહેવત એ માણસાઈ ડહાપણને નમુનો છે, અને એ ડહાપણને નમુને અનેક ભૂલચૂકની આપણને ચેતવણી આપે છે, અને તેથી કહેવતને લક્ષપૂર્વક અભ્યાસ કરવામાં આવે તે આ સંસારમાં સંપૂર્ણ સુખ ભરેલી જંદગી ભોગવવાને મનુષ્ય શક્તિવાન થઈ શકે એમાં કાંઈ સંદેહ નથી, કારણ કે મનુષ્યની જીંદગીમાં કેમ વર્તવું, પારકાઓના સંબંધમાં કેવી રીતે તપાસી સાવચેતી રાખીને ચાલવું, તે આપણને કહેવતો જ શિખવે છે.
માણસની જીંદગીમાં ઉઠતા તરેહવાર સવાલો અને મુશ્કેલીઓ શાંત કરવા માટે નવીનવી સૂચનાઓ, શિખામણો તથા સાવચેતીના ધડાએ, આપણને કહેવત પૂરા પાડે છે.
કહેવતોની ખૂબી કે જેથી આપણું મન ઉપર વારંવાર અને ઉંડી અસર થાય છે, તે તેઓની અંદર સમાયેલું ડહાપણ છે. આવું ડહાપણ જે ભાષા વિશેષ ધરાવે તે ભાષા ભાગ્યશાળી હોવી જોઈએ, અને આવી ભાષાને ઉપયોગ કરવાને બીજા શીખે તેમ એ કેળવાયેલો વર્ગ કરે તે તે બેશક વધારે ખીલી શકે.

Page #11

પ્રસ્તાવના
Disrael says: “Proverbs embrace the wide sphere of human existence, they take all the colours of life, they are often exquisite strokes of genius, they delight by their airy sarcasm or their caustic satire, the luxuriance of their humour, the playfulness of their turn and even the elegance of their imagery, and the tenderness of their sentiment. They give a deep insight into domestic life and open for us the heart of man, in the various states which he may occupy. A frequent review of proverbs should enter into our readings; and although they are no longer the ornaments of conversations, they have not ceased to be the treasures of thoughts."
કહેવતો એ મનુષ્યનું અસ્તિત્વ બહાળા ભાગમાં દર્શાવે છે. છંદગીના જૂદા જૂદા સઘળા રંગ તે ગ્રહણ કરે છે. કહેવત એ અક્કલના સર્વોત્તમ ટકારા છે, એજ તેમની હવાઈ નિંદા અથવા તિરસ્કારથી આનંદ આપે છે. એમાં રહેલી રમૂજની વિપુલતાથી તથા તેમના સારના મરોડથી રમતગમત થાય છે, તેની બનાવટની શ્રેષ્ઠતાને લીધે તથા તેમાં રહેલાં સત્વની નરમાશને લીધે પણ આનંદ આપે છે.
કહેવત ઘરસંસારને વ્યવહારનું ઊંડું જ્ઞાન આપે છે અને માણસો જંદગાનીની જુદી જુદી સ્થિતિ ભોગવે છે તે સર્વેમાં માણસનું અંતઃકરણ આપણે માટે ખુલ્લું કરે છે.
કહેવતનું વારંવાર અવલોકન આપણું વાંચનમાં આવવું જ જોઈએ, અને વાતચીતનો શણગાર એ હવે કહેવત તરીકે નથી, તે પણ વિચારને ખજાને તે છે, છે ને છેજ,
લેર્ડ ડિઝરાયલી આપણી ગુજરાતી ભાષામાં કહેવતને લંડળ બીજી ભાષાઓની માફક સાર ભરેલું છે, અને એ કહેવતને અહીંતહીં છિન્નભિન્ન થયેલે વેરાઈ પડેલા ખજાનાનો જે સંગ્રહ કરવામાં આવે તો પ્રજાને આશિર્વાદ રૂપ થઈ પડ્યા વિના રહેજ નહિ..
ગુજરાતી ભાષામાં આજ સુધીમાં કહેવતોના નાના મોટા સંગ્રહ પુસ્તકના આકારમાં પ્રગટ થયા છે, તે છતાં હજુ ઘણી કહેવતો જનસમૂહને મહેડે બોલાય છે; ને તે અપ્રસિદ્ધ રહી ગયેલી જણાય છે. જનસમૂહને મહેડે રહેલી એવી કહેવત છે ખરો ઉત્સાહ, ખરી ખંતથી એકઠી કરવામાં
૧ હવાઈ=હવાના જેવી.

Page #12

૧૦
પ્રસ્તાવના
આવે તો ગુજરાતી ભાષામાં કહેવતને બેશક વધારો થાય અને એ વધારે સૌને નવી પ્રજાને આશિર્વાદ રૂ૫) ઉપયેગી થઈ પડે, એમાં કશો શક નથી. એવા ઈરાદાથી આ નાનો સંગ્રહ બહાર પાડવામાં આવ્યો છે.
કહેવતોની કિંમત વિદ્વાન અને લેખક માણસો જ જાણે છે. કહેવત એ વિદ્વાન માણસના મહેડામાંથી નીકળેલાં વચનબાણ છે. એ વચનબાણ જે મનુષ્યના હદયમાં વાગે છે, તેને અસર કરે છે. અને તેથી ભાષામાં તથા લખાણમાં કહેવતો બહુ બહુ કામ કરે છે.
કહેવત વગરની ભાષા રસકસ વગરની, લુખી લાગે છે. કહેવતથી ભાષણો ને લખાણે ઝમકદાર, રસદાર લાગે છે. “હૈોવેલ” કહે છે કે, “આપણે લેકવાણુને દેવવાણું કહીએ છીએ, ત્યારે કહેવતો એક લેકવાણું વગર બીજું શું છે? તે પહેલવહેલી ઘડાઈ અને પછી લોકોની પસંદગીથી વાતચીતમાં ફેલાણું, તેથી તેના વજન અને વધારામાં શ્રેષ્ઠતા હેવી જોઈએ.
આરબી કહેવત છે કે, “જેમ નમક વગરનું ભોજન લખું તેમ કહેવત વગરની ભાષા લુખી” એ યથાર્થ છે. નમક વગરનું ભજન ફીકું લાગે છે, તેમ કહેવત વગરનાં ભાષણો અને લખાણે શિકાં નિરસ લાગે છે. ગમે એવું ભેજન હોય, પણ નમક વગર સ્વાદદાર લાગતું નથી, તેમ ગમે એવું સુન્દર અને અલંકારયુક્ત લખાણ તથા ભાષણ કહેવત વગર ઝમકદાર લાગતાં નથી. તેથી કરીને કહેવતોના અભ્યાસની બહુજ આવશ્યકતા છે.
કહેવતને અભ્યાસ પસંદ કરવા લાયક અને ઉપયોગી છે. માણસાઈ અનુભવ અને અવલોકનની કોઈ પણ શાખા એવી નહિ હોય કે જે કહેવતમાંથી બાકી રહી હશે. આપણે આગળ જોઈ ગયા છીએ કે કહેવતો એ વિદ્વાન પુરુષોને અનુભવ અને ડહાપણનો સિદ્ધાંતસાર છે, અને એ સિદ્ધાંતસાર મનુષ્ય માત્રને બહુજ અસર કરે છે. અનુભવીઓના અનુભવથી સિદ્ધ થયેલાં એ વચને છે. એ વચને લાંબા વખતના પરિપકવ વિચાર અનુભવનો સાર માત્ર છે, અને તે કદાપિ અસત્ય હેત નથી. તે બતાવવાને કેટલાંક સાધારણ કહેવાનો મતલબ આપણે ઉકેલી શું
બાર કેષેિ બોલી બદલે, તરૂવર બદલે શાખા;
જાતે દાડે કેશ બદલે, લખણુ ન બદલે લાખા. બાર કે ભાષા બદલે તે કેટલે દરજે સત્ય છે તેની આપણે તપાસ કરીશું. કાઠિયાવાડ ઇલાકામાં ગોહિલવાડ, હાલાર, ઝાલાવાડ અને સોરઠ એવા પ્રાંતિ આવેલા છે. હાલાર પ્રાંતમાંથી “ળ” અક્ષરને હાંકી

Page #13

પ્રસ્તાવના
મૂકવામાં આવ્યો છે. બળા ને બદલે એ લોકો “ર” અક્ષર વાપરે છે, જેમકે વારી, ગેરી, કારૂ, પીરું, ગાર, કરસીઓ વિગેરે. પછી એ પ્રાંતમાં જામનગરમાં “શ”ને ઠેકાણે “સ” વપરાય છે. જેમકે, “શુંને ઠેકાણે “શું” જઈને બદલે જઈશું; “આવીશું” ને ઠેકાણે “આવીશું.” ગુજરાતમાં કહડી, કહાડવું, કહેવાય છે, ને એ પ્રાંતમાં કદી, કાઢવું ઇત્યાદિ વપરાય છે.
ઝાલાવાડમાં ક, ખ, ગ, ઘ કુટાઈ ગયા છે. આ અક્ષરને બદલે કેટલાક ઠેકાણે ચ, છ, જ વપરાય છે; જેમકે, “ફીકે” ને બદલે “ચકે,” કાકી” ને બદલે “ચાચી,” ક્યાં” ને બદલે બચ્ચાં” “ખીચડી” ઠેકાણે “છીસડી” “ખીંટીને બદલે “છીંટી;” “ધી” ને ઠેકાણે “ઝી.”
ગોહિલવાડમાં ચ, છ ને બદલે “સ” બેલાય છે; જેમકે, ચાહ ને ઠેકાણે “સાહ” “જેટલી” ને ઠેકાણે “સોટલી;” “ચાર” ને ઠેકાણે “સાર” વિગેરે. સોરઠમાં “હું” ને બદલે “છ” વપરાય છે; જેમકે, “જાયે” છે,“આવે છે;” “મને” ઠેકાણે “હ” લખાયલાય છે.
સુરત તરફ પણ “શ” ને ઠેકાણે “સ” બોલાય છે; વખતે “હું” છીએને બદલે છે: “ચ” વપરાય છે, જેમકે, “આવેચ” “જાયેચ” ખાચ.” વળી ભૂતકાળને પ્રત્યય યા વિગેરે તે આંહીની માફક ક્રિયાપદને છેડે નહિ મેલતાં વચ્ચે “ચ” મૂકે છે; જેમકે, “આયવા “લાયવા”
ઓયેલા.” વળી કેટલાંક વાક્યો વિચિત્ર રીતે બેલાય છે; જેમકે એલહા તે મારી લાખહા.” તેમજ વડોદરા અને ચોતર ભણી પણ કેટલાક શબ્દોમાં તફાવત પડે છે. ચરોતર તરફ “ગામને બદલે “ગોમ” “ઈએ ઠેકાણે એ, જેમકે, “પીપળાને ઠેકાણે પળે,” “લીમડાને ઠેકાણે “લેમડે” મતલબ કે “બાર કોષે ભાષા બદલે એ કહેવત ઉપલાં દષ્ટાંતથી યથાર્થ કરે છે.
લખણ ન બદલે લાખા” એ પણ સત્ય જ છે. જે ટેવ પડે છે તે ટળતી નથી. કૂતરાની પૂછડીને ગમે તેટલી વાર સુધી ભોયમાં દાટ કે રાખે, પણ પાંસરી ન થતાં છૂટી થાય કે વાંકી ને વાકી જ રહેવાની.
“ભલાં ભવો નવ વીસરે, નગુણું ના'વે ચિત;
કાળી ઊન કમાણસ, ચહડે ન દુજે રંગ.” અર્થાત ભલા માણસો ભવભવ વિસરે નહિ ને નગુણા એટલે ગુણ વગરનાં માણસે સ્મરણમાં પણ આવે નહિં; એટલે તેની યાદી પણ ન રહે.
કાળી ઊન, કમાણસ એટલે નઠારાં મનુષ્યોને ગમે તેવો રંગ ચહડાવીએ, પણ તેના પર બીજે રંગ ચડે જ નહિ; જે રંગ છે તેને તે જ રહે.

Page #14

૧૨
પ્રસ્તાવના
આવી રીતે કહેવામાંથી અનેક બેધ મળી શકે છે.
તીન જનકા સંગ ન કીજે, લંગડ, બુયડ, કાનેકા”
લંગડે, બુચ ને કારણે એ ત્રણેને સંગ ન કર. મતલબ એ ત્રણેનો સંગ કરવાની જરૂર પડે તો તેનાથી સાવચેત રહેવું, કારણ કે તેમનામાં કાંઈક કપટભાવ પાથરવાની ને લોકોને છેતરવાની બીજા લોકે કરતાં વિશેષ કળા હેાય છે.
કહેવત સાધારણ રીતે બેલી જવાની નથી, પણ તેને ખાસ અનુ. ભવ કરવાનો હોય છે. અનુભવ અભ્યાસ વગરનો થતો નથી અને અભ્યાસ પણ ઉડાણુ યનથી કરવાનો છે. બાકી અર્થને બદલે અનર્થ પણ કહેવતોના અભ્યાસ વગર એકલા ગોખવાથી થાય છે.
“કાણુઆ નર કોક સાધુ, કેક નિર્ધન તાલીઆ કહેવત કહેવાય છે. તેનો અર્થ એ છે કે, “જેના માથામાં ટાલ પડી હોય, તે કાઈક જ નિર્ધન હોય છે.” મતલબ ટાલવાળો માણસ શ્રીમંત જ હોય. આ કહેવત સામુદ્રિક વિદ્યા પ્રમાણે જેના માથામાં સ્વાભાવિક તાલ હોય તેને જ માટે છે. તે ઉપર એક દૃષ્ટાંત છે કે--
કોઈ એક માણસને સામુદ્રિક શામ જાણનારાએ કહ્યું કે, “જેના પગમાં ઉર્ધ્વ રેખા હોય, તેના નસીબમાં ચઢવાને ઘોડું મળે.” પણ તે માણસ મૂર્ખ હતા તેથી સામુદ્રિક શાસ્ત્રવેત્તાની કહેવાની મતલબ તે ન સમજે. તે માણસના પગમાં ઉર્વ રેખા નહેતી તેથી તેણે એક લોઢાંને ચીપિયો અગ્નિમાં લાલચોળ તપાવ્ય ને પિતાના જમણા પગમાં દબાવ્ય ને ઉર્વ રેખા સરખી નિશાની કીધી. માંસ બળી જવાથી કેટલાક દિવસ સુધી તેને બિછાનામાં રહેવું પડ્યું ને અંતે પગમાં કાયમની ખોડ આવી, તેથી લાકડાંની ઘેડી વડે ચાલવાને વખત આવ્યો. એક દિવસ તેને પેલો સામુદ્રિક શાસ્ત્રવેત્તા માર્ગમાં મળ્યો તેને પેલા મૂખાએ કહ્યું કે, “તમે મને તે દિવસે કહેતા હતા કે જેના પગમાં ઉર્વ રેખા હેય તેને બેસવાને ઘોડી મળે છે, તે મને કેમ ન મળી? મારા પગમાં ઉર્ધ્વ રેખા પાડી છે તે જુઓ.’ શાસ્ત્રવેત્તાએ જવાબ દીધે, “અમારું કહેવું કઈ દિવસ અસત્ય ન જ કરે; તમને પણ તમારી ઉર્વ રેખાનું ફળ મળ્યું છે. જેવી તમારી ઉર્ધ્વ રેખા તેવું તેનું ફળ. એ સ્વાભાવિક ખરી ઉર્વ રેખા હેત તો તમને ખરી ઘોડી બેસવાને માટે મળત; પણ તમે તમારા પગમાં હસ્તકૃત ઉર્ધ્વ રેખા પાડી તો તમને છંદગી સુધી હસ્તકૃત લાકડાની ઘડી મળી છે તે લઈને ફરે.”

Page #15

પ્રસ્તાવના
૧૩
મતલબ, કહેવતને ખરે ભાવાર્થ જાણ્યા વગર તેને ઉપયોગ વ્યવહારમાં ન મૂકવો જોઈએ.
મારી જીંદગીમાં હું કાઠિયાવાડમાં ઘણું અનુભવી માણસોના સમાગમમાં આવેલો હોવાથી કહેવતો અને સાખીઓ, દુહાઓ અને રાફડીઆ સાંભળવામાં આવતા અને એવા સાહિત્યની જિજ્ઞાસાથી તથા મારા મિત્ર ખાન બહાદુર બેજનજી મહેરવાનજી ડમરી તથા બીજા મિત્રોની પ્રેરણાથી આ નાનું પુસ્તક પ્રકટ કરવાનું બન્યું છે. | વાંચનાર જોઈ શકશે કે આપણું ગુજરાતી ભાષામાં અહીંતહીં વેરણું છેરણ થઈ પડેલી કહેવતને ચુંટી કાઢીને આવા આકારમાં ગોઠવવી એ કામ બનતા પ્રયાસથી કર્યું છે.
દરેક કહેવત કાંઈને કાંઈ કારણસર જન્મ લે છે, તેથી તેનું મૂળ જાણવાને દષ્ટાંત હોય છે, પણ જો એ દરેક કહેવતનાં મૂળ ઊકેલવામાં આવે એટલે તેનાં દૃષ્ટાંત આપવામાં આવે તો પુસ્તક બહુ મોટું થઈ પડે ને તેથી ફક્ત નમુના તરીકે કાઈ કઈ કહેવતને લગતા ટુંકામાં દષ્ટાંતે યોગ્ય સ્થળે આપવામાં આવ્યાં છે.
કહેવતની પાછળ સુભાષિત દુહાઓ તથા એવાં જ જાણીતા પુરૂષોનાં બોધદાયક શિક્ષારૂપ વચને આપવામાં આવ્યાં છે તે વાંચનારને ઉપદેશ રૂપ થઇ પડશે.
આ પુસ્તક ગુજરાતી ભાષા જાણનારને ઉપયોગી થઈ પડશે તે મને સંતોષ થશે. વિજયાદશમ ૧૯૬૭, ૧
આશારામ દલીચંદ શાહ શાહપુર, અમદાવાદ

Page #16

Page #17

બીજી આવૃત્તિ સબંધે બે બેલ
આ પુસ્તકની પહેલી આવૃત્તિ સને ૧૯૧૧ માં પ્રસિદ્ધ થયા બાદ તેના સંબંધમાં જે જે અભિપ્રાયે દર્શાવવામાં આવેલા તે લક્ષમાં રાખી નવી આવૃત્તિ બહાર પાડતી વખતે તેમાં યોગ્ય સુધારો વધારે કરવાને હારા સદ્દગત પૂજ્યપિતાએ વિચાર રાખેલ. તે ઉપરાંત આ પુસ્તકના વિષયમાં પિતે એટલે રસ લેતા કે પિતાની વૃદ્ધાવસ્થા છતાં તેમાં બને તેટલું વધારે કરવાને તેમનો પરિશ્રમ ચાલુજ હતું. તેને પરિણામે ઘણી નવી કહેવત, પ્રાસ્તાવિક દોહરા અને કઈ કઈ સ્થળે કહેવતને લગતી નવી વાતો ઉમેરતા ગયા. આ કામ પતે ઘણું આનંદ અને આગ્રહથી કરતા તે તેમના પરિચયમાં આવનારાઓ સારી રીતે જાણે છે.
સંવત ૧૯૭૭ ની ફાગુન વદ ૩ તા. ૨૬-૩-૧૯૨૧ ને શનિવારે તેમનું અવસાન થયું ત્યાર પહેલાં ઉપર જણાવ્યા પ્રમાણે બીજી આવૃત્તિને સારૂ પિતાને હાથે લખેલા સુધારા વધારા બધા તૈયાર હતા.
એમની હયાતીમાં આ પુસ્તકની બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ થઈ શકી હોત તે એમને પિતાને ઘણે સંતોષ થયે હોત, એટલું જ નહી પણ છપાવવાનું કામ એમની પોતાની નજર આગળ થવાનો લાભ પણ મળી શકત, પણ દૈવયોગે તે બની શક્યું નહી.
એમના સ્વર્ગવાસ બાદ થોડા વખતમાં હસ્તલિખિત પ્રત તપાસી જઈ તેને છપાવવા લાયક સ્થિતિમાં મુકવાનું કામ હેં શરૂ કર્યું, અને ૧૯૨૧ ના સપ્ટેમ્બર માસમાં આ પુસ્તક ગુજરાતી પ્રેસમાં છાપવાને આપ્યું. હાલના સંજોગોમાં છાપખાનામાં પણ વિલંબ થાય છે તે પ્રમાણે આ પુસ્તકના સંબંધમાં પણ કેટલેક અંશે થયું છે.
છાપવાને માટે આ પુસ્તકની નકલ તૈયાર કરવામાં સ્વર્ગસ્થના વૃદ્ધ સ્નેહી. રા. ત્રિભુવન જગજીવન જાનીએ મારા પિતાશ્રી પ્રત્યે તેમના પૂજ્ય ભાવથી શ્રમ લીધે છે તેને સારૂ તેમનો ઉપકાર માનું છું.

Page #18

૧૬
બીજી આવૃત્તિ સંબંધે બે બેલ
છાપવાના કામમાં બનતી સંભાળ રાખવા તથા વખતો વખત યોગ્ય સૂચનાઓ કરવા બાબત પ્રેસના માલેક રા. મણિલાલ ઈચ્છારામ દેસાઈને આભાર માનું છું.
મહારા પિતાશ્રીના આગ્રહપૂર્વક લીધેલા શ્રમનું ફલ વાચક સમક્ષ મૂકતાં મને એમના અનેક ગુણ તથા ઉપકારોનું સ્મરણ થાય તે સ્વાભાવિક છે; મને માત્ર સંતોષ એટલો જ છે કે તેમના વાત્સલ્ય તથા અગણિત ઉપકારનું ઋણુ બીજી આવૃત્તિ પ્રસિદ્ધ કરવામાં મહારા ભાઈને મદદરૂપ થઈ યત્કિંચિત પણ ઓછું કરવા પ્રયત્ન કરી શકો છું. પેહર રેડ, મુંબાઈ |
લલુભાઈ આશારામ શાહ વિજયા દશમી, સંવત ૧૯૭૯

Page #19

૩
...
૧ જુદા જુદા મથાળા નીચે વિષયવાર કહેવતો ૨ કાઇ મથાળા નીચે આવી શકે નહીં તેવી અક્ષરવાર અનુ
સાંકળીઉં
••••
...
800
ક્રમમાં કહેવત પ્રાસ્તાવિક દાહરા, વિગેરે નીચેના મુખ્ય વિભાગમાં..
૧ પ્રાસ્તાવિક
૨ શુરવીરનું અંગ...
3
જુનાગઢના રાખેંગારની રાણી રાણકદેવીના સંબંધમાં
પ્રચલિત દાહરા વિગેરે
000
...
...
૪
નીતિ
૫ ધર્મ ...
હું પ્રેમ ... ૭ મૈત્રિ...
૮ શરીરના નાશવંતપણા વિષે ૯ ચિંતા
...
:::::
...
...
...
000
...
...
૧૦ વેરીનું ચાલે નહીં.
...
૧૧ કવિ પ્રખ્યાત થઈ ગયા તે વિષે ૧૨ શ્વર મહિમા... ૧૩ પરમેશ્વરનું ભજન તથા ચિંતવન ... ૧૪ પરમેશ્વર ઉપર વિશ્વાસ-શ્રદ્ધા રાખવા વિષે... ૧૫ સત્સંગ ૧૬ પરનારી તરફ માહ નહીં રાખવા સંબંધી ૧૭. પતિવ્રતા નારીની રીત
...
...
000
...
...
....
...
...
...
પાનું
૧ થી ૨૮૫
...
૨૮૬-૩૯૧
૩૯૨-૪૨૬
...
...
800
.-..
...
...
...
...
400
...
...
...
...
સર
૪૨૬
૪૨૯
૪૩૨
૪૪૪
૪૪૪
૪૪૭
કપર
૪૫૫
૪૫૫
૪૫૬
૪૫૬
૪૫૭
૪૬૧
૪૪
૪૭
ste

Page #20

જુદા જુદા વિષયવાર કહેવતાના મથાળાનું અક્ષરવાર સાંકળી.*
સંખ્યા
નંબર
૨૧
અકર્મીના પડીએ કાંણા. અલ ફાઈના માપની છે,
wwwwwww
...
...
અકલને ઉપયોગ કરવા સંબંધી.
અલ મળ કૈ પૈસા કરતાં વધારે ઉપયેાગી છે અગ્નિ આગળ ધી ઓગળ્યા વગર રહે નહીં. અજવાળી તા એ રાત. અજાણ્યા ને આંધળા ખરાખર... *અબેથના ઉધારા નહીં, *અડસઠું ભેગું ખડસરું. અણુ ખાલાવ્યે ખેલે તે તરખલાને તાલે. *અતિ ભલા ન થતાં કાંઈ ટેડા રહેવું તે વિષે અતિશયમાં સાર નહીં.
..
000
...
અતિશે લાડથી કરાં બગડે.
અતિ પરિચયાદનાદરા ભતિ. અર્ધવસાનું માનવી, વીશ વસાનું લુગડું. ↑ મુકીને આખીને ધાય, તે અધી પણ ખાઈ બેસે.
અન્ન તેવા ઓડકાર
અન્ન વસ્ત્ર ને આખરૂ એ ત્રણની તાણુ, *અપવાસીને ઘેર ઢોકળાં અફીણના બંધાણીઓના સંËધમાં,
...
અખી ખાલ્યાને અખી ફાક અવસર ગયે બુધ કયા કરની *અવસરે નહીં ભૂલતાં (અવસર સાચવી લેવા વિષે) અવળ ચંડી રાંડ જેવા
...
...
...
100
*અશય ખાખતા....
અસી જવાન નરભવેત સાધુ, કુરૂપ નારી પતિવ્રતા. અળખામણું! આંખના પાટા જેવા. આકૃતિગુણાન થયતિ.
...
*આગ જલે તા જલકું કહું, જલ જલે તે કીસકું કહું. આગળ દડને પાછળ છેડ.
G
૧૨
૯
૧૦
૧૧
૨૩
3
૫
૧૯
.
૧૫
૧૬
૬
૯
૪
૫
3
૧
૧
૬૮૪
૧૮૦
૧૮૨
૮૦
૨૦૪
૪૦૧
૧૭૮
૧૮૫
૧૫૮
૧૯૮
૧૭૬
૧૮૬
૧૮૭
૧૦૯
૭૪૩
***
૧૭
૪૯
૧૦૯
૧૯૩
૨૩૧
૧૯૫
૪૦૨
૫૮૭
પાનું
*
૧
૧
૨૫૫
૧૦૪
૧૦૪
૧૭૪
૧૦૩
૧૦૬
૯૫
૧૦૭
૧૦૨
૧૦૬
૧૦૬
૨૦૨
૧૦
૧૩
૧૭૬
૧૦૯
૧૨૩
૧૧૦
૫
૨૨૨
* જ્યાં કહેવતાના અમુક સમુહને એક કરતાં વધારે મથાળાં આપેલાં છે ત્યાં પેહેલા મથાળા સિવાયના અન્ય મથાળાનું આ પ્રમાણે * સૂચક ચિહ્ન છે.

Page #21

*આછકડાઈ સંબંધમાં. આટા વેચી ગાજર ખાવા. આદાની સુંઠ થઈ ગઈ છે. આદિ વેર સ્વાભાવિક વેર વિષે. આદુ ખાઈને લાગ્યા છે.
...
...
સાંકળીઉં
...
...
800
...
આનંદની ઘડી.
આપ તેવું જગ વિષે. આપ બડાઈ હાંકવી. આપ ભલા તેા જગ ભલા
...
...
આસમાન બળ નહીં, ને મેધસમાન જળ નહીં.
આપીશું, કાંઇ ચાલ્યા તા નથી?
...
*આપે તેને રામ
આભ ફાટયું ત્યાં કયાં થીંગડું દેવું
...
આભડછેટ અંત્યજની જણી, બ્રાહ્મણ વૈષ્ણવ કીધા ધણી. આપે ત્યારે એટલું ને ઘાંયજો જમે કેટલું આવ સુહાગન લકડી, તેવા પઢીયા કાજ આવી ભરાણા ભાઇ આવી ભરાણા આવી મળવા ને બેસાડી દળવા આવે ભાઇને ભાઇ, તે ઉભા નેવાં સાહી આશકકા ઘર નાશિક, રંડીકા ધર પુના
...
...
...
...
...
...
આ શરીરને સારૂં રાખવા તથા સારૂં કેમ જણાય તે સંબંધમાં કહેવતા. આશીર્વાદ્યના એકે નહીં, ભેણેજાંના એ... આશીર્વાદ આપવાને વપરાતાં વાયા
0.0
:
900
...
આશા અમર છે આળસ દરિદ્રતાનું મૂળ છે ઇનસાને હાથપગ નથી
*ઇશક કાંઇ ઢાંક્યા રહે નહી ઇશક ઠંડાગાર થયા છે ઇશક આંધળા છે ઈશ્વરી ન્યાય એની મેળે ઉતરે છે ઈશ્વર ઈચ્છા આગળ મનુષ્ય નિરૂપાય છે, ઉકરડામાં સાંઢ જીતાઁ, તે શું જણાય. ઉધરાણી કરવી તેા આકરી કરવી. ઉંઘતા ખેાલે પણ જાગતા ન ખાલે. (જાણી જોઇને.)
...
...
633
630
...
સંખ્યા
ૐ
૪
૧૧
७
७
૧૫
૧૦
૧૭
૧૮
*
૨
૧૧
૩૪
૨૯
૧૦
'
.
૧૭
૧૦
૨૩
૧૧
૧૧
૨
७
નંબર
૭૨૬
२०७
૨૦૯
૪૦૪
૭૩૪
૬૦૭
૨૧૪
૫૦૬
રાય
૧૩૮
૨૧૮
૩૦૭
૧૯
૭૪૦
૨૦૪
૫૭૭
૨૧૦
૬૪૫
૬૭૬
૬૬
પાનું
૧૧૫
૧૧૬
૧૭૫
૨૭૭
૨૫૫
૨૦૩
૧૧૭.
૪
૧૧૦
૧૯
રા
૧૧૪
૨૩૦
૧૧
૨૪૩
૨૫૨
૨૩૪
૬૩૬
૨૩૯
૩૦૨
૧૬૭
૩૭૩ . ૧૬૭
૫૭
૪૩
७०
૫૦
૨૩૪
૧૨૪
૧૫
૬૪૩
૧૧૭
૩૦૬
૫૨૦
૩૪૩
૨૪૧
૨૪૨
૨૪૨
૭૫
૧૪૪
૨૦૭
૧૫૭
૨૬
૧૨૭

Page #22

સાંકળીઉં
સંખ્યા
પાનું
નંબર ૨૪૩
૫૬૦
૧૨૭ ૨૧૬ ૧૨૬ ૨૮૪
૨૩૯
૭૪૭
૨૪૫
૧૨૭
૨૪૭
૧૨૭
૧
૩૯૭.
૧૭૩
૪૭૩
૧૯૩
૫૬૩ ૫૮૯
૬૬૩
૨૨૩ ૨૪૭
૨૧૨
ઉંધ બગાસું મોકલે જ બગાસા તે ઉછેદીના આ વારસ. .. ઉજળે લુગડે ડાગ લાગે. .. .. ઉજડ ગામની જમે શી ભરવી. .. ઉજડ ગામમાં એરંડો પ્રધાન. ' ... ઊંટના અઢારે વાંકાં ... ... ઊંટે કર્યા ઢેકા તે માણસે કર્યા કાઠાં.” ઉતાવળા બાવળા ધીરા સે ગંભીર... ઉતાવળીઆ વિષે. • • • • ઉદય પછી અસ્ત, અસ્ત પછી ઉદય. .. ઉંદર ઘર ઘરનાં પરણું. .. ઉદ્યોગ સારાં નસીબનું મૂળ છે. .... ઉધાની માને કુતરા પરણે. • • Wઊધારે ઊકરડે થાય. * . ઉને પાણુએ ઘર બળે નહીં .. .. ઊનું ખાતાં મોઢામાં દાઝયા તે કોને કહેવું ... ઉપકારને ભલે અપકાર. • ઊપ તેવું નીપજ્યુ. .. • ઉપરકી તે આછી બની ભીતરકી તો રામ જાને. ઉલટો ચોર કોટવાલને દંડે. ” ઊલમાંથી નીકળી ચૂલમાં પડ્યા. . ” એક કરતાં બીજું થાય. એક ઘાએ કૂવો ખોદાય નહીં એકજરના છોડમાં અંગારીઓ આવે તે આખું ખેતર બળે એક્કા વગરનાં મીંડાં. એક તરફી પ્રીતિ વિષે. ••• .. • એકથી બે ભલા. • • • • એક દહાડે બે પર્વ .... એક દુઃખમાંથી છુટવા જતાં બીજું આવે છે તે વિષે. એક નકટો સે નકટા કરે. • • • એક નર ને સો હુન્નર • • એક નાનાં છડી
• • *એકનું કરેલું ને લાભ બીજા લઈ જાય તે વિષે. ...
એકનું થાણું બીજે ઉથાપે. • • »એક પંથ દો કાજ .
૧૨ ૧૧ ૧૨
३०४
૧૪3
૨૩૮
૧૨૬
૧૨૨
૭૭
૩૦
૪૮
૨૫૦
૧૨૮
૨૫૧ ૨૫૭
૧૨૮ ૧૩૦
૨૬૦
૧૩૧
૮
૨૦૫
૫૧૨ ૧૪૮ ૨૧૨
૧૨
પા

Page #23

સાંકળીઉં
પાનું
સંખ્યા નંબર
૨૬૩ ૪૫૧
૧૩૨
૧૮૭ ૧૦૩ ૨૪૬ ૨૧૮
૧૩૩
Wa W = 6 namin
૬૬૨ ૫૬૯ ૨૭૦ ૨૭૨ ૫૬૧ ૨૭૯ ૨૮૧
૧૩૪ ૨૧૬
૧૩૭ ૧૩૬
૨૮૦
૧૩૩
૨૬૭ ૭૨૧ ૨૭3 ૪૯૩ ૩૪૪
૨૭૩ ૧૩૪
૧૫૮
૨૭૭
૧૬૮
એક મ્યાનમાં બે તરવાર. .. એક આપે ને બીજે વારે, તેને ઘાલ જમના બારે.... એ કાંઈ પરમેશ્વરને દીકરે થઈ આવ્યો નથી. . એઠું ખાય તે ચોપડ્યાને ભરોસે. • • એ તે કાકીડાના જે હફતરંગી છે. • • એ તે ખરે નર છે • • એ તો ગર્ભશ્રીમંત છે , એ તે છઠ્ઠીના બગડેલા છે , એની લાકડી ને એને બરડે • એનું ગાડું ઠીક ચાલે છે .. .. એનું ગાડું અટકયું છે .. ... એને ઓળખે છે કેણુ? ..
... એમને તે મેવાળે ગાંઠ બંધાણું છે. • એ મંગાને મેશ વળવા દે તેવા નથી ... એવા તણને ઉધાર, રંડાપો રેકડે . એવા પોચા પાણું નથી કે શીઆળ કરડી ખાય? ... એ છે કે મૂકી જાય ગાગર ને લઈ જાય ગાળે એ સાચો કે જ્યાંહાં બેલે ત્યાં ખાએ તમાચે. એવું એનું શું પહેરીએ કે કાન તુટે? ઓછું પાત્ર ને અધિ ભણ્ય, વઢકણ વહુએ દીકર
જણ્યા ... • • • • • • એડનું ચોડ, રામડી માટે સામડી ... » ઓર્ડ અથવા નિર્માલ્ય માણસ સંબંધી , ઓળખ્યા પછી નવ ગજના નમસ્કાર કરવા , અંતે ભલાનું ભલું થાય છે .. અંધા આગળ આરસી, ને બહેરા આગળ ગાન ... અંધકી ગાવડી અને અલ્લા રખવાળ , . આંખમાં કમળ તે જગત આખું પીળું દેખે છે આંગળી કાપશે તે લેહી કહાડશે. • • આંધળા બેહેરું કૂટાય . . ” આંધળા સાથે મૈત્રી તે લેવા જવું ને મુક્વા જવું .. આંધળે છીનાળ ઘરમાં ખેલે. • કજીઆનું મૂળ હાંસી, રેગનું મૂળ ખાંસી. .... કટકમાં કાણે ઉંટ બદનામ • • • કડવું ઓસડ મા પાએ. • • •
૨૧૪
૧૪૯
૨૭૬
૧૩૫
૧૦૧
૧૭૩ ૧૪૧ ૭૨૩ ૪૧૧
૧૭૭ ૧૭,
- ૧૦૨
૨૭૩
mmna in se pot avea AG a 616
૧૨૦
૧૧૭
૨૨૩ ૨૧૪ ૧૩૭ ૧૫૬
૯૪
૨૪૬ ૨૪૬ ૧૬૯
९९० ૩૮૧ ૬૭૫ ૫૨૫
૨૫૨
૨૦૮

Page #24

સાંકળીઉં
પાનું
સંખ્યા નબર
નંબર ૪૪૬ ૬૫૯ ૫૦૦
૨૪૬
૨૨૧
૩૩૦ ૨૮૩ ૨૮૫ ૨૮૭
૨૯ ૧૫૪ ૧૩૭ ૧૩૭
૧૩૯
૨૯૦ ૫૫૨
૨૧૪ ૨૩૩
૧૩૩ ૨૩
૧૭
૭
૨૯૧
૧૪૦
કડવો ઘૂંટડા ઉતારવા પડે છે .• કડી ઉપર તાળું નહી, ને લાડુ ઉપર વાળુ નહી. .. કણબી પાછળ કરોડ, કણબી કઈ પાછળ નહીં ... કદિ ખતા ન ખાય વિચારી વાણું ઉચરે. . કન્યા અને એઠું ધાન વાસી ન રખાય. .. કપાસીએ કેડો ફાટે નહેં. ... ..
પાળે કપાળે જુઈ મત, પણ રોટલા ટાણે એક મત... કમર ગુસ્સા બહત વ માર ખાનેકી નિશાની કર્મ વગર ખેડ કરે તે દુકાળ પડે કાં બળદ મરે. .. કમાઉ દીકરે કુટુંબને હાલો. ••• .. કર્યું તે કામ ને વિંધયું તે મેતી. • • ક ઘોળ. • • ક્યાંની રાણક દેવડી, ક્યાંના દાયલ પીર ... કર કસર તે બીજો ભાઈ. • • કરણું તેવી પાર ઊતરણ. . કરવી ખેતી તે જેડ ગણું, કરવી વહડવાડા બેલ આડું. લાલની દુકાનમાં બેસીને દુધ પીએ, તે પણ
કહેવાશે કે દારૂ પીધે. • • • કહ્યાગરા માસુસ વિષે .. . *કહેણું ને રહેણું જુદી તે વિશે . કહત મા મારી જાય, ના કહું તો બાપ કુત્તા ખાય. કહેતાબી દિવાના, સુનતાબી દિવાના ... ..
ગાલ સ્થિતિનું વર્ણન ... • • • કાકા મટીને ભત્રીજા થવું .• • • કાકા મરશો કે? તે કહે ચુમાઈને જ તે . .. કાગનું બેસવું ને તાડનું પડવું... ... કાગનો વાઘ કરો • • • • કાગજ હોય તો બાંચ લઉં કર્મ ન વાંચ્યો જાય કાગડાની કોટે રતન ... ... કાગડાની ગાં–માંથી ગંગાજળ નીતરે નહીં .. કાગળની હાંડી ચૂલે ચડે નહીં ... કાચા કાનનું તે નહીં સાનનું.. .. કાછની કુતરી મરી ગઈ ત્યારે આખું ગામ આભડ્યું,
કાજી મરી ગયા ત્યારે કે નહીં. . . કાળજી દુબળે કર્યું, તો કહે સારે શેહેરકી ફિકર ..
૨૯૨
૧૪૦
A
છે.
o
२००
૧૨
૧૪૧
૨૯૬ ૧૮૭ ૨૪૪ ૩૦૦ ૩૦૬
૧૨૭
૧૪૩
૩૦૮
૪૩૩ ૩૦૧
૧૪૬ ૧૮૨ ૧૪૩ ૨૬૬ ૧૪૭ ૧૩૩
૭૧૦
૩૧૦
-
૩૧૫
૧૪૯ ૧૩૩

Page #25

સાંકળી
નંબર
પાનું
૭૨૦
૧૬૦
૧૯૩
* *
૩૨૦
૧૭
૦ ૦
૨૨૩ ૧૫૨
૩૨૪
'૮૮
૭૨૧
૨૭૩
૪૭
કાઠીયાવાડના સાધારણ વર્ગના લોકો બીજના દર્શન
કરીને માગે છે તે વિષે. • • • કાર્તિક મહીને કણબી ડાહ્યો ... ... .. કાતી કાપડ, જેઠે ઘી, ભાદરવે કપાસ. ... . *કામ કર્યા પછી વિચાર કરવો તે વિષે.... *કામ બંધ કરવું નહીં ને ફોશિઆરી મારવી તે વિષે કામળ ભીજાય તેમ ભારે થાય. • • *કામેથી ઉતર્યો કામેરે, વેશ્યા બન હીન. . કાલ કરે સે આજ કર, આજ કરે સે અબ. ... કાળા અક્ષરને કદી મારે તેવો છે. . . કાળી ચૌદશ ને આદિતવાર ફરી ફરીને નહીં આવે. *કાંઈ પણ સાર જે કામમાં કે વાતમાં ન હોય તેને વિષે કીડીનું કટક એક ચાલી એટલે બધી કીડીઓ ચાલે. કીડીને કણ અને હાથીને મણ પરમેશ્વર આપી રહ્યો છે. કીડી સેનેએ ચઢી તે સેનું દેખે. . કુકડે હોય તે જ શું વહાણું વાય? ... કુણું ઝાડ જેમ વાળીએ તેમ વળે. .. કુતરાના પેટમાં ખીર ટકે નહીં. . કુંભાર કરતાં ગધેડાં ડાહ્યા. • કુંભાર રીસે બળે ત્યારે ગધેડીના કાન ઉમળે. કુલ્લામાંથી હીંગ જાય, પણ કુલ્લું ગંધાય. કુવામાં હોય તે અવાડામાં આવે. • કુવારી કન્યાના સે વર ને સો ઘર .. *કુળ અથવા સુખમ પ્રમાણે ગુણ વિષે • કેળામાં ખાંડ ને મુળામાં મીઠું .. કોઠી હશે તે ઢાંકણું ઘણુંએ મળશે, ... કેણુ વસ્યું ને કેણુ વસે, ધરતી બેઠી હસે કેળીઆનું માથું નીચું જીવે, ડાંગનું માર્યું ઉચુ જીવે. કેાઈને ટોપી પહેરાવવી ... ... કેઇના પેટ ઉપર પગ મૂ નહીં ... કૌતુક વગર હસવું હોય નહીં .. કંકાસથી ગેળનું પાણી સુકાય છે , *કંગાલ સ્થિતિનું વર્ણન છે. • કાંટે કે ત્રાજવું કોઇની શરમ રાખે નહી ... કાંત્યાં તેના સૂત, ને જાયા તેના પૂત ..
૧૪૬
૧૫૩
૮ ૧ ૧ ૦ ૦ ૦ ૦
૧૫૭
૩૦૨ ૩૨૮ ૩૪૧ ૬૧૫ ૧૬૫ ૩૩૧
૨૨૯
૧૫૪
૮૮
૧૫૬
* ૦
ઉ૩૬ ૪૨૪
૧૭૯
ટ • * * *
૬૯૨ ૩૪૭ ૫૫૦ ૩૪૦ ૩૧૯ ૨૯૯ ૧૮૭ ૩રર ૬૪૨
૨૫૭ ૧૫ ૨૧૪ ૧૫૭ ૧૫૧ ૧૪૨
૨ બ
૩
૧૫૨ ૨૪૨

Page #26

સાંકળીઉં
નબર
પાન ૨૬૮
૭૧૫
૩૪
૧૫૯
૮૩
૨૫૩
૦.
સંખ્યા નંબર કે સે કે ટાલ . ખદડા ખાંડે વહક્યાં જાણ્યા નથી ...
૪૯૪ ૨૦૦ ખપ તેની છત નહીં ... .
૨૪ ખરા ન ખરાનાં પારખા ધીગાણે ...
૫૮૩
૨૨૨ #ખરી મોટાઈને બડાઈ હાય નહીં તે વિષે
७७ ખરું ર જે ગાંઠ કરી ... "
૫૧૦. ' ૨૦૫ #ખાતાં ખુટે ને પહેરતાં તુટે .. •
૩૪૮ ખાધે રાજાનાં ભંડાર ખુટી જાય છે.
૩૪૮ ૧૫૯ ખાપરે કેડીઓ બે ભાઈ ... ..
૧૭૪ ખાવાના સાંસા ત્યારે પરેણુના વાસા ખાવાનું મળ્યું, એટલે બધાં દુઃખ વીસર્યા ખાળે ડુચા ને બારણું ઉઘાડાં .. •
૫૬ ખેચ પડ મુજે જોર આતા હે .. ..
૨૮૭ ૧૩૮ ખરી ડાંગ પણ હાંલ્લા જેગ ખરી ..
४३९ ખરૂં હાંલ્લું ખાતર ને મહેડે. . ... કામ કરનાર તેનાં ફળ પોતે જ ભગવે છે તે વિષે
૨૨ ખે તે પણ ગાંઠન રૂપીઓ. • •
૩૫૩ ખાદે ઉંદર ને ભેગવે બેરિંગ... ..
૧૪૮ ખાંડણીમાં માથું ને ધબકારાથી બીપીવું એ યોગ્ય નહી. ગજા પ્રમાણે ગાતર કરવી. • • • ગજી વિચારી કામ કરવા વિષે. . . ગધેડાનું પૂંછડું પકડ્યું તે પકડ્યું. .. •
૧૩૧ ગધેડા ઉપર અંબાડી. .. . . .
૧૬૩ ગધેને ખાયા ખેત નહીં પાપ નહીં પુણ્ય. •
૩૫૮ ૧૬૩ ગપીને ઘેર ગપ્પી આવ્યા, સાંભળે ગપી છે. ...
૨૨૦ ગમે તેની ગાં–ગમે, ન ગમે તેનું મોં ન ગમે ...
૧૧૮
૭૫ ગમે તેમ સુઓ ગાં-ખાટલા વગે. ... ...
૩૫૯ ગરજ સર્યા પછી માણસને પરવા નથી રહેતી તે વિષે.
૩૧૭ ગરજે ગધેડાને કાકા કહેવો પડે. • •
૩૧૮ ૧૫૦ ગરથ વિનાને ગાંગલ. • • • ગરીબને બેલી પરમેશ્વર. ... ... ... ગરીબના નિસાસા નખોદ વાળે. . ગરીબ બોલે તે ટપલા પડે, ને મોટા લે ત્યારે તાળીઓ પડે. ૧૪ ૩૬૩ ૧૬૪ ગરીબીમાં કાંઈ શરમ નથી • • •
૩૬૪ ગરીબ માણસની સ્થિતિ વિષે
૦
૪
ર
૮૧
૨૫૭.
૧૬૩
૪૧
૫
૧૬૪
૫

Page #27

ગઈ ગુજરી સંભારવી નહીં ગઈ આખરૂ પાછી ન આવે. ... ગાડું નાવમાં તે નાવ ગાડાં ઉપર ગાંણું ગરાસીઆનું, ખાણું વાણીઆનું ગામડે ભેંસ ને ઘેર અરડકા (વલાણાના) ગામને હેડે ગરણું બંધાય નહીં ગામ ભાંગીને (લૂંટીને) ચેારાસી (બ્રાહ્મણની) કરવી.
**4
ગામ હાય ત્યાં ઢેડવાડા હાય
ગાયને સુખ તે ગર્ભને સુખ ગાય બકરાના વાડા, સિંહના વાડા હાય નહીં ગારૂં ગળામાં ઉલટ વગર આવે નહીં ગાળ એક દઇને દશ સાંભળવી ગાઇએ ાં સુધી ગાઇએ ફીર ઝાંપા દેકે નઇએ. ગુડીઆ વેહેલમાં બેસીને આવ્યા
930
ગુણ ચાર અને નિમક હરામની એક દશા *ગુણના ભાઇ દોષ
ગુમડું ફૂટયું ને વૈદ્ય વેરી ગુરૂ કહે તેમ કરવું ગુરૂ કરે તેમ ન કરવું ગાપાભાઇની ગામવણી, ને યાગ આંધે ઊપરણી... ગાપીચંદન ને ગેરૂ, તે ભાગ્યાના ભેરૂ ... ગાર પરણાવી આપે, પણ ઘર ચલાવી આપે નહીં ગાળ નાંખે તેવું ગળ્યું થાય
...
...
...
...
...
સાંકળાઉં
...
ધર દેખી પગ જોરમાં ઊપડે....
ઘરના ભુવા ને ઘરના જંડી
૩
...
...
...
...
...
...
...
...
...
600
...
ગાળવગર મેળેા કંસાર શ્રીવગર સુના સંસાર ગાળે મરે તેને વિષથી મારીએ નહીં ગાંઠનું ખાવું ને ગાંડા સાથે જવું એ મૂર્ખાઇનાં ચિહ્ન
ગાંઠે પુરા ને બેલવામાં શૂરા. *ગાંડા સાથે માથાં સીકવાં વિષે. ઘડાનું અજવાળું ઘડામાં જ રહે. ઘડી પીતળી વાગી ગયાં છે. ઘણા ખીએ તે ઘણા સપડાય. ઘરડાં ગાડાં વાળે. ધરડી ગાય ગારને આપે. ઘરડાં તે ઘેલાં.
...
...
100
...
...
...
494
***
'...
...
...
...
...
...
0.0
સંખ્યા
૫
૧૭
૯
3
૧૨
૧૧
*
3
૪
.
૯
3
ય
૧૦
૫
3
૧૧
૯
૧૧
૭
૫
૫
પ
.
૪
વ
७
નંબર
૨૦૯
૩૫૫
૪૮૧
૭૩૬
૩૨૯
૩૩૪
૨૭૫
૩૬૭
૬૩૪
૩૦૧
૩૬૫
૨૫૨
૪૪૭
૪૮
૭૩૧
૧૧૨
૩૧૭
૫૫૫
૩૫૬
૬૪૯
૩૯૦
३७७
૩૭.
૨૯
૩૦૪
૫૯૪
૧૭
૩૩૫
૬૩૫
૩૮૨
૩૮૯
૩૯૧
૨૨૭ -
૩૯૫
૫૦૭
પાનું
૧૧૫
૧૬૧
૧૯૫
૨૭૮
૧૫૩
૧૫૫
૧૩૫
૧.૬૫
૨૩૯
૧૬૭
૧૬૫
૧૨૯
૧૮૬
૨૪૩
૨૭૬
૧૪૯
૧૧૪
૧૬૨
૨૪૩
૭૧
૧૬૮
૧૬
૨૦
૧૬૭
૨૧૪
૧૫૫
૨૩૯
૧૬૯
૧૭૧
૧૭૧
૧૭૦
૨૦૪

Page #28

2.
...
018
ઘરનાં ઉચાં વનમાં ગયાં વનમાં ઉઠી લાલ. ઘરમાં ખીલાડીથી ખીહે, ને મ્હાર વાધ માટે, ઘરમાં ટકાના ત્રણ રોર,ને મ્હાર તીસ્મારખાં ઘર વેચીને તીર્થ કરવા જવું, .. ઘર ઊખેળી જીવા, ને વિવાહ માંડી તુવા. ઘઊંની કણક જેમ ક્રેળવીએ તેમ કેળવાય. *ધાટી છવાન મૈત્રીના સંબંધે કહેવતા. શ્વાસે તે નાસે. ધી ક્યાં ઢળ્યું, તે ખીચડીમાં, ધી વિના લુખા કંસાર, દીકરા વગર સુને સંસાર
098
ઘેર ઘેર માટીના ચુલા. ધેલી સૌ પહેલી.
...
...
સાંકળાવ
ચડે દરબાર કે જાય ધરમાર... ચટપટીમાં ઉડાવવું
...
ચલને દો ભાઈ ચલને દો, સાંઇકા ટટ્ટુ ચલને દે ચાડીઆનું ા ચાંપવું
ચુક્યા કે સુવા, ચુક્યા કે ચાલ્યા
*ચુપકી રાખવા વિષે
...
ચાર દિવસનું ચાંદરણું ને રાત અંધારી ધાર ચિંતાનું એસા નહીં
019
ઘેાડા ઘર આપણાં, મારે રાખ ને તારે લાકડાં. ઘેાડી પાછળ વછેરૂં.
...
ધંટીના સેા ફેરા, ને ઘંટના એક ફરા
ઘાંચીના બળદ આખા દહાડા ફર્યો પણ ઠેરનેા ઠેર
ચડતી પડતી ચાલી આવે છે
...
ચેતતા નર સદા સુખી ચૈત્ર ચડે નહીં ને વૈશાખ ઉતરે નહીં
***
...
...
...
***
...
...
*ચેાટલી હાથમાં છે ક્યાં જશે...
ચારની ગત ચાર જાણે ચારની માને ભાંડ પરણે ચારાનું નખાદ જાય નહીં ચામાસામાં વર્ષાદ કેવા થશે તે જાણવા સારૂ અનુભ-. વથી શાસ્ત્રાધારે વરતારા કહાડવાને લેાકામાં પ્રચલિત એઠાં અથવા આધારભૂત વાકયેા. ચારણા સીવડાવે તે મુતરવાના માર્ગે રાખે
::
...
સંખ્યા
૧૨
૨
ય
*
૫
3
૧૦
~
७
૧૫
૨૧
૨૧
૫
૫
૧૧
૫
.
× 6
૫
૩
७
४
૯.
૫
નંબર
૬
૩૮૭
૩૮
૫૧૭
૩૮૩
૬૭૯
૭૨૨
૪૦૬
૩૯૩
૩૩૯
૩૯૬
૩૧૧
૧૫૦
૩૫૨
૩૯૪
૧૯૭
૪
૨.
૪૩૦
૩૯૯
૯૨
૧૪૩
૪૦૩
૪૦૫
૧૫
૧૨૦
૫૬૮
૧૩૯
૧૦૦
૫૬૨
૫૮
૭૦૮
૧૦૨
પાનું
૬
૧૦૧
૧૭૦
૨૦૬
૧૭૦
૨૫૩
૧૭૨
૧૫૬
૧૭૩
૧૪૭
૧૬૦
. ૧૭૨
૧૧૧
૩.
૮૦
૧૮૧
૧૭૪
८७
૧૭૫
૧૭૬
૭૬
૨૧૮
૬૩
૩૧૬
૨૨૫
૨૦૧
૨૬

Page #29

સાંકળીe
પનું
૧૭૬
સંખ્યા નંબર
૪૦૭. ૨૯૮ ૫૯૬
૧૨ ૨૨૫ ૧૭૬
૧૭
૩૨૦ ૪૧૦ ૨૫૦ ૭૦૪ ૪૧૩
૧૦ |
૨૫૯
૧૭
૪૫
૫૩૪
૨૭૧
૬૨૩ ૪૧૫
૧૭૮ ૨૦૭
૫૨૨
ચૌદ જાણે તેને ચાર જાણનારે શું શિખવે . ચંદરવો બાંધવા સૌ આવે, છોડવા કઈ ન આવે છત નહીં ત્યાં છળભેદ. • • - છછુંદરનાં છએ સરખાં. • • • છનું અર્ધ પણ જાણે નહીં. • • • છાસમાં માખણ જાય ને વહુ કુવડ કહેવાય. ” છાશ લેવા જવું ને દેણું સંતાડવી. • • છીનાળ રાંડ છમક્તી ચાલે, ને ઘુંઘટડામાં ઘર ઘાલે છોકરાં આગળ છાની વાત કરવી નહીં.. ... જડ બુદ્ધિ સમજે નહીં તે વિષે. . • જનની જણ તો દાતા જણે, કાં પંડિત કાં શર... જમના જોગીદાસ ને નામ પાડ્યું ભીખારીદાસ જન્મરેગી માણસ મરી જાય ત્યારે લાગુ પડે છે તે વિષે જમીન જેરૂ ને જર, એ ત્રણ કજીઆનાં ઘર. . જન્મે બ્રાહ્મણ ને ઘા સુવર એ બેને છેડવાં નહીં. જશ જાનગરે છે. • જળ તેવા મચ૭. જાગે કોણ? જાગ્યા ત્યાંથી હવાર. .. જાણપણું જગ હેલાં, ધન તે કાલાં ઘેર હોય જાણું જોઈને ભૂલ કરવા વિષે . જાત જાતના દેવી ... • • • જાત વિના ભાત પડે નહીં • • • જાનમાં કોઈ જાણે નહીં ને હું વરની કુઈ ... જયા તે જાવાના ... .. • • જાવું છે તે ઠાલે હાથે, માલ કોઈ છાતીએ બાંધી
લઈ જતું નથી. .. . . • જ્યારે આપે પ્રેમની રેડી, ત્યારે નહીં પ્રભાત કે ગાડી. જોતિષના બે ભાગ છે, ગણિત અને ફળાદેશ" ... જ્યાં મળ્યું ખાવા, ત્યાં બાજી બેઠા બજાવા. • છતનાં વધામણું . . • • જીભને વારજે નીકર જીભ દાંત પડાવશે જુઠની આવરદા બહુ તે સાડાત્રણ દહાડા - *જુદાં જુદાં ગામે, કે દેશ વિષે ચાલતી કહેવત જુવાન વહુ ને બુદ્દો લાડે,એને જ ઉઠીને ભવાડે
૧૩૭ ૧૮૧ ७४८
૨૨૧
૨૮૪
૩૯
, ૪૭૪
૧૯૩
૧૦૭
૭૩૯ ૪૧૭ ૫૯૭ ૧૨૫ ૪૨૩
૧૭૮ ૨૨૫
૧૭૯
૬૦૮ : ૨૨૮

Page #30

ર
...
જીવાની જવાથી પતિાપ જુવાનીનું રહ્યું ને રાતનું દળ્યું જીવાની વિષે
જે કરે તે ભાગવે
...
જે કાદરે કાળ ઊતર્યાં, તે કાદરે મીણા ચઢયા જે ગયા મરી તેની ખબર ન આવી ફરી જે ગામ જવું નહીં તેને માર્ગે શું પૂછને ? જે જેને પરણા તે તેના પરમેશ્વર જે જેવાં તેનાં તેવાં... જેણે રસ્તે ચડાવ્યા, તેના ખરા પાડ જેણે રાખી લાજ (ગરમ) તેનું બગડ્યું કાજ જેનાં કામ તે તેથી થાય, ખીજા કરે તા ખત્તા ખાય. જેના દીઠા ન સુવા, તેના માર્યા શું મરશે. જેને ગાડે બેસીએ, તેનાં ગીત ગાઇએ ... જેને નહીં લાજ તેને અર્ધું રાજ. જેને ઋણ નહીં તે રાજ. જેને આગુ આંધળા તેનું કટક કુવામાં, જેને આહીં ખપ તેને ત્યાં ખય
...
...
સાંકળાવું
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
*જે વાત ગ્રામ્સ હાય તે વિષે. જેવા જાલીએ જોગી તેવી મવાણી માલી.
જેવા દેશ તેના વેષ.
...
...
...
...
...
...
જેવા માએ જણ્યા તેવા
*એસેકું તેસા મીલા તે વિષે
જોગી જુગત જાના નહીં, કપડે રંગે તેા ક્યા હુવા? જો થાય જતી, પણ છુપે નહીં કર્મની રતિ. જોશી, ડાસી ને વટેમાર્ગુ એ ત્રણ ફાટી ઝાઝી સુયાણીએ વેતર વવું. ઝાડ વંચું જે ખગલું બેઠું. ટકે શેર ભાજી ટકે શેર ખાજાં. ટપ ટપનું શું કામ, રોટલાથી કામ, *ટહાડું હાડુ ખેાલે, તે કાળજું કારે ટહાડે પાણીએ ખસ ગઇ *ટુંકુ ને ટચ ને મધથી મીઠું
ઠાકરને ચાકર ઘણા, ચાકરને ઠાકર ઘણા
હામ જાય ત્યારે ડીકું આવે
...
---
--
:
...
900
...
...
...
...
...
...
600
...
...
...
સંખ્યા
૯
૯
૪
૮.
૧૦
૪
૧૧
७
૪
૧૬
.
૧૭
૧૩
૬
3
૨૭
૧૫
ર
૧૩
૨
૯
७
૮
૫
७
“ જ
નંબર
que
૬૦
૭૪૯
૬૯
૪૨૬
૧૫૫
૬૮૯
૭૨૪
૩૩૭
૫૫૬
૨૫૫
૫૦
૪૩૧
૪૨૭
૨
૧૦૨
૪૪૯
૪૫૦
૪૬૫
૧૦૯
૧૬૭
૪૩૫
૧૦૮
૭.
૬૦૫
૬૫
૧૨૯
૬૭૦
૧૪૬
૪૨૨
૪૫૫
૩૮૪
૪૪૪
૪૬ ૬૯
પાનું
૨૦૪
૨૩૨
૨૮૪
૨૫૬
૧૯૦
૯૪
૨૫૬
૨૦૩
૧૫૬
૧૫
૧૩૦
૪૦
૧૧
૧૮૦
૧૫
૬૩
૧૭
૧૮૭
૬૯
૧૯૩
૫૩
२२७
૨૪૫
૯૦
૨૫૩
૯
૧૭૯
૧૭૦
૨૪૩
૨૫૮

Page #31

સાંકળીહ
સંખ્યા નંબર
નંબર
પાનું
પાનું
૧૮૪
૪૩૮ ૧૩૪ ૪૩૭, ૪૧૪
૪૩ ૫૨૩ ૪૩૯
૨૫૮ ,
૪૪૦ ૧૨૬
૨૦૫
૨૬
૭૦
૬૫
*
૪૭૮
ઠાકરે ખાતાં હુીઆર થવાય ઠેઠ નિશાળીઆને વતરણું ઘણું • • ઠંડા લેહીને સુકે રેટલો સારે . . કાઢી મુછ આવશે તે દીકરાને આવશે *ડહાપણ ને માન વિષે .. ... ડાહીબાઇને તેડાવે ને ખીરમાં મીઠું નંખાવે ડાહો દીકરો દેશાવર ભેગવે ... ... *ડાહ્યા માણસ ઇસારેથી સમજે તે વિષે ડુંગર વિયાણે ને ઉંદર ની ... ડુંગળીમાં એલચીને સા આવે નહીં .. ડુબત માણસ તરણાં ચાલે . . ડરે ડેરે મીર
• • ડેટેડ વાંક વગર કઈ થાય નહીં ... ઢીલગડાની સેનત કરવી નહીં ઢેડના વિવાહ ધકા પાટુએ • • ઢેડવાડે જવું ને હાડકાને ધરવ કર્યા વગર આવવું
તે ભુલ). • • • • હેરના ચાવ્યામાં કુચે પડે, પણ લોકના ચાન્યામાં
કુ પડે નહીં.... • • - ઢોલ વાગે તે ઢાંકયું રહે નહીં ... - તપસી ગયા લપસી, ને જેગી થયા ભેગી .. તમાકુ પીવાના, ખાવાના ને સુંધવાના વ્યસન વિષે. તમાં તર ભણતર. • • • • હારા જેવા તે એના ખીસ્સામાં પડ્યા છે. .. તા માલ તુરત ખપે. • • • તાતે ઘાએ મલમ પટે. .. . તાળી પાડી દેષ દેખાડી કહું છું દહાડી દુહાડી તીર્થે સૌ મુંડાય - તુરતદાન મહાપુણ્ય. .. તે ઉપર ચાબુક નહીં .. તેરા તેલ ગયા મેરા ખેલ ગયા. તેલનું ટીપું ને હીરની ગાંઠ .. થુવરે કેળાં. થોડામાં બેડું , ડું રાંધ ને મને ધરવ. -
૩૬૨ ૬૫૪ ૫૫૮ ૭૦૫ ૫૯૯ ૪૪૩
૨૪૫ ૨૧૫ ૨૬૦ ૨૨૫
૫૪૨
૭૫
૨૧૨ - ૫૨ ૧૮૫
૪૪૨
૫૬૭
૨૮
૫૪
૧૧૯ ૪૪૮
૭૫ ૧૮૭ ૧૯૧ ૧૮ ૨૧૦ ૨૪૫
૪૫૪ ૫૩૬ ૬૫૫

Page #32

૧૪
ચાડે નફે વ્હાળા વેપાર દૃગા કીસીકા સગા નહીં
...
દરદ માત્રની દેવા. ... તરીમાં રહેવું ને મગર મથી વેર~ દલાલે દીવાનું નહીં ને મસીદે ખાતર નહીં. દન્યાનું કળામણુ આપે તેમાં પાડ શાને? દાઢથા ભૂલે પણ લખ્યા ન ભૂલે. દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણી.... દાણીને ઘેર છાંટ ઉતારવી દાતરડાં ગળવાં સહેલ છે, પણ હાડવાં મુશ્કેલ છે.... દાતા ફ્રાન કરે, ને ઉપર વિનય કરે દામ કરે. કામ લાંડી કરે સલામ હિંગમરના ગામમાં ધેાખીનું શું કામ. દિવાસા, સા પર્વના વાસેા (અષાઢ વદ ૦)). દિવાળીનું દારૂખાનું ને પૈસામાં પલીતા... દીકરા મેઢા થા પરણાવશું દીકરા આવ્યાની નવાઈ નથી, જીવ્યાની નવાઈ છે. દીઠે રસ્તે જવું ને દીઠે રસ્તે આવવું. દીવા પાછળ અંધારૂં.
...
...
...
...
...
...
સાંકળાક
...
...
.08
...
...
...
...
...
...
630
...
630
...
0
દુની ઝુક્તી હૈ, ઝુકાનેવાલા ચાહીએ. દુની આંધળી નથી. દુઃખનું ઓસડ દહાડા. દૂધના દૂધમાં ને પાણીના પાણીમાં. દુષ પુતના ધણી ખોટું કરે નહીં. દૂધમાંથી પેારા કહાડે તેવા ડાહ્યો બળું ભૂત ક્રુસકે રીઆત. દેખવું નહીં ને દાઝવું નહીં.
દેખાય છે દેડકા પણ માંહેથી કાળા નાગ. દેડકાંની પાંચશેરી. *ટે દાળમાં પાણી. દેવળના ધેંટ જે આવેતે વગાડે. દેશ ચાકરી ને પરદેશ ભીખ.... કારડીએ છેદાય છે. પાકા કાળા પહાણ.... દંડ કુંડ ને ડહામ, એ રણછેડજીનાં કામ. ઘણી ઘણીઆણી રાછ તા યા કરે મા કાજી ...
...
...
...
...
...
600
0.0
...
...
...
...
...
...
...
સંખ્યા
*
૧૪
૫
3
૧૭
૪
૬
૧૦
૨
३३
3
૧
૮
૨૫
3
વ
*
3
૫
૧૭
૫
.
७
૧૧
७
૧૨
વ
૪
૯
નંબર
૧૯૭
૨૧
૬
૩૦૯
૧
૬૫૬
૧૩૨
૫૧
૯૮
७००
૭૦૨
૪૦
૪૯૫
૬૨
૨૫૮
re
૫૮૮
૧૯૧
૫૪
૪૬૦
૪૫૯
૪૫૮
a
૩૭૫
૧૪૦
૨૪૬
૭૨
૩૬૦
૧૯૩
૪૯૬
૭૪૬
૨૧૩
૧૫
૬૪૭
૩૯૫
પાનું
૨૫૮
૧૭
૯૯
૧૬૯
૧૪
૨૪૫
૮૨
૪૧
૨૫૮
૨૫૯
૩
૨૦૦
૨૫૪
૧૩૦
૧૫
૨૨૩
૧૦૪
૪૨
૧૮૯
૧૮૯
૧૮૯
૭૬
૧૬.
૧૭
પ
૧૬૩
૨૫૭
૨૩
૧૧૭
૯૩
૨૪૩
૧૭૩

Page #33

ધુમાડાના બાચકા...
ધૂળગા સારૂ વેર કરવું
મૂળથી કાંકરા સારા ધૂળધાણી ને વા પાણી *મૂળને એ ખપ પડે ધૂળમાંથી ધન પેદા કરવું ધોકે જાર માજરી ..
...
ઘણીની માનીતી ઢચઢી ગામ અભડાવે. ધણીને સુઝે ઢાંકણીમાં, પાડેસીને અરીસામાં પણ ન સૂઝે. ઘણી રે ધણી મ્હારા નિધણ પણી, તું બેઠાં મ્હારે ચિંતા ઘણી. ૮
७
.
ધણી વગરનાં ધાળ સુનાં પ્પા મારીને પાધડી બંધાવવી ધર્મ કરતાં ધાડ થઇ ધર્મનાં મૂળ ઉંડાં છે... ધર્મની ગાયને દાંત શા જોવા? ધાનને આધારે ઢાકનું ચડે ધાન્ય ખાવું ધણીનું, ને ગીત ગાવાં વીરાનાં *ધારવું મનુષ્યનું ને કરવું હરિનું તે વિષે ધાઇને મળીએ નહીં, ને અળગા રહીએ નહીં *ધીરજ રાખવા વિષે...
...
900
600
...
...
...
...
...
...
સાંકળીઉં
...
...
...
...
...
...
ધાબીના ધરમાં ખાતર પડે તે ઘરાકનું જાય ધેાલકા ધેાલકા ક્યા કરતેહા, ચાર ભાઇ મીલકે બેઠે
વ્હાં ધેાલકા ધંધા ખાર બહુ ભુંડા ધંધા કરે તેા ધાન્ય મળે નકટા જોગીની જમાત નટીને વર જોગી. નગાર ખાનામાં તુતીને અવાજ શે સંભળાય ?... નટ મેહેમાન તેવા જ ઘર ધણી હૈાય તે વિષે.... નબળા સમળાને ગુણુ કરે તે આઢાલુણમાં જાય..... ન ખેલ્યામાં નવ ગુણ.
.30
...
...
...
ન મુળીઉં ઝાડ, ઉડી જતાં વાર નહીં... તરમ ગરમ થઈએ. ત્યારે મેળ આવે,
ન રહ્યા ઘરના કે ન રહ્યા ઘાટના નવ નેજાં પાણી ચડે, પત્થર ન ભીંજે કાર
--
...
...
...
...
...
...
034
સંખ્ય
...
७
७
૪
ર
.
४
3
૧૭
૨
૧૭
પ
મ
3
૧૩
૧૮
ય
७
૧૩
૬
૧૧
૧૫
નંબર
પાનું
૪૧
૧૯૨
૦૧
૫૦
૨૪
૧૩૭
૪૮૩
૧૯૬
૧૭૯
૧૦૩
૬૫૭
૨૪૫
૭૪૫ ૨૮૩
૧૫૩
૯૧
૧૪
૨૩૩
૪૨૮
૧૮૧
૧૪૨
૪૭૭
૯૬
૪૬૪
૪૬૬
૬૦૩
૬૦૦
૭૩
૪૬૭
૬૩
૪૬૮
૫૦૧
૩૨૭
७
333
૩૫૪
૬૯
૭૨૫
૩૭
૫
૪૪૬
૧૯૦
૪૫
૧૨૪
૧૯૦
૧૯૧
૨૨૬
૨૨૫
૧
૪૬
૧
૨૦૧
૧૫૩
૫૫
૧૬૧
૪૯
૨૭૪
૨૮
૧૧
૨૫૦
RTE
૧૦૭
૩

Page #34

સાકળાઉં
નંબર
૬૮૩ ૬૦૯
૪૩૪
૧૮૨
૧૩૧
૨૫૯ ૪૩૬ ૨૨૯
6x at war w ã w of
૧૮૩ ૧૨૨
૫૯ ૨૧૪ ૧૫
૫૫૧
४७९
૫૩૧ ૨૨૫
૨૦૯ ૧૨૧
સંખ્યા નવરે બ્રાહાણ નિત્ય કરે કે નિંદા કરે. • ૧૨ નવાબનું નગારું ત્યાં પુંજીઆનું તગારું ... " નસિબ કોઈનાં વેચી ખાધાં છે એક નર ને સે હાર ૬ નસિબમાં હશે તે થશે. • • • *નસીબ વિના ઉદ્યમ યારી દેતું નથી તે વિષે. નહીં કરવાનાં હજાર બહાનાં તે વિષે .. નાહાનામાંથી મોટું થવાય ... .. નાહાને ભડકે દિવાળી ને મહેટે ભડકે હળી. . નાહાને તે પણ રાઈને દાણે નાક વાઢીને અપશુકન કરવા
• નાચવું નહીં ત્યારે આંગણું વાંકું .. ... નાણું ચાડીઆની જીભમાં કે નવાબના ખજાનામાં. નાતરે જવું ને દહાડા ગાળવા તે છોકરાંની હાણ... નાદાનની દસ્તી જીવનું જોખમ. • નામ રહે ગીતડે, કે ભીતડે. • નામ લીધે પાપ જાય, કામ પડે જીવ જાય. નિર્ધન સ્થિતિ વિષે.... ... *નીચને બોલાવવાથી ગેરફાયદા વિષે - *નીચા કુળને કલંક નહીં .• • • નેવનાં પાણી મોભે જાય નહીં ... . • નળનાં ગાડાં નેળમાં રહેતાં નથી • • • નંદકળાથી દેવ નાચે.. ... ... પગતળે બળે તે જુએ નહીં ને લંકા એલવવા જાય. પગ માળા પડી ગયા છે • • • *પડી ટેવ તે ટળે નહીં તે વિષે ... પૃથ્વી ઉપર ચાલવું, પગમાં જોડા પહેર્યા એટલે - પૃથ્વી ચામડે મહડી લીધી જાણવી ...
પ્રભુ જે કરે છે તે સારાને માટે... • • પ્રભુ પાધરા તે વેરી આંધળા • • પરણ્યા નહીં હોઈએ, પણ પોતે તે બેઠા હશું પરમેશ્વરને ઘેર સૌ સરખું છે. • • પરમેશ્વર સબરમાં રાજ છે • પરમેશ્વરે દાંત આપ્યા છે તે ચાવાનું આપશે , પરાણે પ્રીત થાય નહીં • • • પણ નાર દેવી . . .
૬
૨૫ર
૨૩૯
૪૮૫
Dewm
૧૪૯
૪૨
૩૪
૬૪૩
૧૪
૨૫૬ ૧૮૮
૪૫૩ ૧૯૨
૨૦૯
૬૩૨
૭૧૨
૫૪૦
૫૧૯
૨૩૮ ૨૬૭ ૨૧૧ ૨૦૬ ૧૯૮ ૧૨૯
૨૫૩

Page #35

સાંકળી
સંખ્યા નંબર
૪૦૬ ૫૭૨ ૧૭૨ ૪૯૨
પાનું ૧૭૬ ૨૧૯
૧૦૦
૧૯૯
૬ ૨૪ ૨ જ છે
૧૬૦ ૧૯૯
૧૩૮
૪૯૯ ૨૮૬ ૫૦૨ ૧૫૦ ૧૨૩ ૫૪૮
૨૦૨
૨૧૩
૯૭૧
પહેલે કેળાએ મક્ષિકા • પહેલો સગો પડેશી ... પહોંચે મુકીને હાથ ચાટ પાપડી ભેંસ ચાવી ગઈ .. પાડાને દરદ ને પખાલીને ડામ પાણી પીને પૂછે ઘર . પાણી પહેલાં જ ઉતારવાં. પાણી વેલવે માખણ ન નીકળે *પાદશાહનું પણ પરjઠે બુરું બોલાય ... પાપનાં બડબડીયાં બોલ્યા વગર રહે નહીં પારકી નિંદા કરનાર છિદ્ર શેાધે ... પારકી પુંજીએ તહેવાર ઉઠ જમીએ બે વાર પારક્કે ભૂલ તરત દેખાય છે પારકે મહેડે પાન ચાવવાં .. પ્રાણ ને પ્રકૃતિ સાથે જવાનાં .. પાવે પાવાને પાપે જશે પાસ પડે તે દાવ, ને રાજા બેલે તે ન્યાય પીઠી ચોળે વર્ણ (રંગ) ન પાલટે પીરની માનતા મુજાવર વધારે પીળું એટલું સેનું નહીં ... .. પૂછતા નર પંડિત • • પુંઠ પાદશાની • • • • પુત્રનાં લક્ષણ પારણુમાંથી જણુય . પિટ કરાવે વેઠ પેટને માટે માણસને ઉદ્યોગ કરવા
ફરજ પડે છે તે વિષે) • • • *પેટ ચોળી શૂળ પેદા કર્યું . પિટથી સૌ હેઠ પેટ દુનીઆમાં સૌથી વહાલું છે. પિટને બળે ગામ બાળે • • • પેટ પેટ અઘરણું નહીં ... પેટમાં તે પેટીમાં ને હોઠ બહાર તે કોટ બહાર પ્રેમની પીડામાં વે ચાલે નહીં પ્રેમ આંખમાં ઝળકે .• • • પૈસા ધીરીને માગે તે દુશ્મન • *પૈસાના મહિમા વિષે. પૈસાને ખપ, ઉપગ તથા તેનાં દુ:ખ વિષે -
૨૫૧ ૧૪૩
૧ ૨ જ = ૨ બ = = • = = •
૬ : : : : : દૈ: :
૩૦૩ ૧૪૭ ૨૧૨
૧૧૬
૧૬૩
૪૯૮
૨૦૧ ૨૦૧ ૬૮
૧૦૫
6
૧૨૩
૨૩૦
૧૨૨
૨૪૧ ૧૬૫
3९९
- ૨ ૧ જ જ ર
પ
૧૨૫ ૨૩૫ ૧૨૪ ૬ ૨૧૭. ૧૧૮ ૨૦૧૩ ૨૦૨
૪૦.

Page #36

સાંકળીઉં
સંખ્યા નંબર
પાનું
૨૧૮ ૫૦૫ ૫૦૪
2િ - ૪ -
૨૦૩ ૨૦૩ ૧૬૯
૨
૧૫૧ ૧૨૫
૨૪
૧૨૪
૧૭૫
૧૦૨
૦ ૦ ૦
૨૭૪
૩૦.
પૈસા માગવા જાય ત્યારે માગનારને જવાબ આપે છે
તે સંબંધી • • • • પૈસે દુર્ગણ શિખવે છે - - - પૈસે પગ કરીને જાય છે . . પૈસે વધતું જાય તેમ લાભ વધતું જાય છે, પિચું દેખી સહ દબાવે ... ... પિતાના ડહાપણનું માન સૌને તે વિષે .... પિતાની પાસે હોય તે બાબત વિચાર નહીં, ને
દુરની વાત કરે તે વિષે .. • • પિતાની મતલબ સરતી હોય તે બીજાનું ગમે તેમ
થાઓ તે વિષે • • • પિતાનું તે સારું મનાય છે તે વિષે ... પિતાનું રાખે ને પારકું તાકે • • પિતી બગડી જાય છે .• • • પિથીમાંનાં રીંગણું .. • પંચ કહે તે પરમેશ્વર બાલ્યા .... પંચ મા બાપ છે, પણ હારી ખીલી ખસે નહીં... પંડ રળે તે પેટ ભરાય, ધન રળે તે ઢગલો થાય. પડ્યો કહે છે પંડાણુને, સાંભળ મારી વાણું , પંડાણીને પરીઓ જાણે, દીકરાનું નામ દાઉદીએ. પથવિર ભાગે હાડ, બીજવર લડાવે લાડ .... ફેટે મેં પાઉ, તુટેમેં શિર, બીચમે મેરા ચાંદ ભાઈફાંસ કહાડતાં પેસે સાલ . કુટેલા કુહલ્લામાં ધી ભરવું • • કુલ નહીં ને ફુલની પાંખડી... » ફુડના મેલ ફાગણ મહિને ઉતરે ... કુછની ખારેક આંખ કહાડે .. . *બચકારે આવે ને ડચકારે જાય બરેબરીઆથી નેહ કરવા વિષે બહુ ચળકે તે તુરત એલાય તે વિષે બહુ ડાહ્યો ગણું ઠેકાણે ખરડાય , બહુ તાંતણ બળીઉં . . બહુ ફુલે તે કરમાવા ... બહુ ભેળસારાથી માન ઘટે છે તે વિષે બહ હસવું તે રવાને . •
૧૦૪ ૪૪૫ ૪૮૯
૧૮૬
૨૯૮
૧ બ ૧ = જ છ છ જ ૧ ૦
૭૨૯ ૫૦૮
૨૦૦ ૨૫૧ ૨૭૬ ૨૦૪
૩૭ ૧૨૮ ૨૦૮ ૨૩૨ ૨૦૪
૨૪૮
૫૨૯ ૬૧૯ ૫૦૯ ૧૨૧ ૭૫૧ ૧૪૩ ૧૪૦,
+ હ હૈ
૫૫
૧૦૯
૧૫૮
-
૫૪ ૨૧

Page #37

સાંકળીઉં
સંખ્યા નંબર
૧૩ ૫૧૫
૧૮ ૭ ૮૪
૭૩૫ ૬૨૩ ૧૦૩ ૭૭.
૦ ૦ ૦ ૦
પાનું ૨૬૭ ૨૦૫ ૧૧૨
૫૬ ર૭૭ ૨૩૩
૮ ૦ ૦
૫૪૩.
૧૦% ૫૫૦
૦ ૦
૧૦
૫૨
હેત ગઈ છેડી રહી બળતામાં ઘી હોમવું . બળતામાંથી નીકળ્યું તે લાભ.. બળીઆના બે ભાગ - બાજરી, બાવા વાલ વિષે .. બાપડો ભવ છુટયો .. બાપ તેવા બેટા ને વડ તેવા ટેટા ... બારા ગાકા ચોધરી, તેરા ગાઊંકા રાવ બ્રાહ્મણ લાડવા જોઈ અવાયા પડે બ્રાહ્મણ વડે ફાતિઆ . . ૌબા કે ભીખ માંગતો કરી બિલાડીને કહે છીંકે તુટતું નથી બિલાડીને દૂધ ભળાવવું • બે કાથીની રમત કરવા વિષે. બે ઘોડે ચઢાય નહીં બેઠાંની ડાળ કાપવી નહીં . એ દરદીની બલા જાણે
• બેની લડાઈમાં ત્રીજાને લાભ .. બેસીએ જોઈ તે ઉઠાડે નહીં કોઈ .. બેહયાના બેલ, ને ગાંડાની ગાડી
બડી બેય ચુકી... . બેલીને અબાલ્યા નહીં કરનાર . બેલે નહીં તે બળી મારે . •••
બંધ નહીં .. ... . બંધ પિહોળા ને શેરી સાડી... . બાંધવ હેય અલણું, તેએ પિતાની બાંહે બને બાજુ સચવાય નહીં તે વિશે . બાંડા ગામમાં બે તેરસ • • બાંધી મુઠી લાખની ઉઘાડી વા ખાય... ભણે તેની વિદ્યા • • • ભર્યા ચરૂમાંથી દાણે ચાંપી જોવાય - #ભર્યું ઠલવાય તે વિષે • • *ભરતામાં ભરાય • • • ભરમ ભારી ને ખીસા ખાલી . ભલાંની દુનિયાં નથી • •
: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :
૦
દ ૦ ૦
૬૨
૭૧૧
છે
૧૩
૪૫૫ ૧૨ ૭૪૪ પ૭૬
૨૮.
2
૨૧૯
પર
૯ ૧ ૧ ૮
૫૪૬ ९७० ૫૮૬
૨૧૨ ૨૫૧ ૨૨૨ ૧૧૦
૧૬૫
૦.
: : : :
છ
૫
૨૯૪
૧૪૧

Page #38

૨૦
...
*ભલું થયું ભાંગી જંજાળ ભવ આખા રહ્યા, ત્યારે પારકે લાકડે મળ્યા. ભસતા કુત્તાકર' નહીં, ગાજ્યા મેધ વરસે નહીં.
...
ભાગ્યું ગાર્ડે ઘલાય.
...
800
ભાઇ મુળા કાંઈ શાકમાં લેખું? ભાભાજીની જાનમાં, ને ખાવું પીવું કાનમાં’ ભાભાજી ભારમાં, તે વહુ લાજમાં
ભાવ ખાધા વગર કહ્યું કરે ભાવતું હતું ને વૈદે કહ્યું ભિડી કરીઆવર તે કરે જે દીઠા ખાપ ઘેર ભીખનાં હાલ્લાં સીધે ચડે નહીં.
ભીખ તેને ભુખ શી ?
ભીખ ભારા ને ભણતર, સ્હવારમાં સારાં ભીખ ભંડારે નખાય નહીં
*ભીંડા મારવા વિષે....
ભુખી નેતરી ને કાખમાં ભાણું ભુલ ચુક લેવી દેવી...
...
634
સાંકળાવું
...
:
...
...
...
...
મન વિના મળવું, ને હેત વિના હળવું નકામું મન હીંડાળે ચડ્યું છે મૃગામરંતી માધવા,... મચ્છુ તરણને શિખવે
...
ભુંડામાં ભુંડી ચાકરી
...
ભુંડા ભાવે નહીં, ને રૂડું તાકડે આવે નહીં ભુંડા ભુંડાના ભાવ ભજવ્યા વગર રહે નહીં ભૂખ્યાને શું લખું? (ભૂખવિષે.) મખ્ખી ચુસ *મડા ઉપર વિજળી પડે નહીં... મથુરાંના પેંડા ન્યારા મનકી મનમેં રહી, હા ગઈ આર મન ચંગા તા કથરોટમાં ગંગા *મન ભાવતું મળે તે સંબંધી.... *મનમાં જે વાત રમતી હેાય તે ખેાલાઈ જવાય તે વિષે. *મનમાં આવ્યું કે તૈયાર જોઇએ મનમાં આવે તેમ ખેાલવું નહીં ખાવું નહીં
***
488
P
...
400
...
...
...
...
930
ભાવે તેટલું
...
...
...
480
...
930
1.D
સંખ્યા
૪
૯
.
૧૧
3
3
७
૫
૨
૧
૫
ન
↑
૪
૧૧
૧૭
૧૯
૫
૧૬
૧૩
૪
૧૨
७
૯
૩
નખર
૫૩૦
૭૦૯
૭૬
૧૧૦
૪૯૭
૨૨૬
ext
e
૧
૦૨૮
૪૧૯
૪૧૮
પર૧
૪૨૦
૨૨૦
૨૦૫
૫૨૪
૨૭૮
૫૯૧
૪૬૧
૧૪૪
૩૯૮
૨૧૩
કપ
૧૪૨
૩૯
૨૧
૩૧
૩૦૪
૨૨૪
૧૯૩
૨૯૨
૧૯૧
૪૧૬
પાનું
૨૬૬
૫૨
૭૧
૨૦૦
૧૨૧
૨૦૧
૫૮
૧૬
૨૭૫
૧૭૯
૧૭૮
૨૦૭
૧૭૯
૧૧૫
૨૦૭
૧૩૬
૨૨૩
૧૯૦
૯૮
૧૭૩
૨૩૩
662
૫૩
૧૨૧
૨૧૩
૧૩૭
૨૫૬
9

Page #39

સાંકળીઉં
સંખ્યા નંબર પાનું
૩૯ ૨૬૪ ૧૩૨
.૧૬૦
૧૫૧ ૨૪૪ ૨૩૬
૧૨૪ ૨૩૬
૧૨૫
૪૬૩
૨૨૧ ૨૦૫
૫૭૯ ૫૧૧ ૧૮૫ ૫૬. ૧૧૫
૨૬
૧૭૯
મરણ વિષે “મરણ આગમે” (જોખમ વહોરે) તે ચાહે તે કરે. મરતે નથી ને માં મુક્તો નથી . ” મરદની ગરદમાં રહેવું, પણ નામરદના સરદાર
થઈને રહેવું નહીં. ' • • • મરને ભાળ લેવાય નહીં ... ... મરી, મીઠું ને રાઈ તેના ઘડ્યા પિત્રાઈ મરે તે મીઆનું ને જાય તે બારગીરનું મહારા છગન મગન સેનાના • • હ જોઈને ટીલું કરવું
• હોટાની જીભમાં કામ થાય. • હેટાનો મંદવાડ ને ગરીબનું છીનાળું તુરત છતું થાય. હોટા બાપના દીકરા, ઘરમાં ન મળે ઠીકરાં ... હાડે ચડાવ્યું છોકરું, હેમાં મુતર • મેઢે “ના” “ના” ને પેટમાં હાશ હાશ ... હેડે મીઠું બેલી મનમાં કપટ રાખે તેવા વિષે મહોમાં કેળીઓ ને માથે ટુંબ .. મહામાં આવ્યો કાળીઓ પાછો જાય છે. • મોટું વાઘનું ને વાંસે ગધેડાને .• • મળ્યા ત્યારે મીર, ન મળ્યા ત્યારે ફકીર ... માંખ મારે તે માણસ મારે... • • માગ્યાં તે મુક્તાફળ મળે પણ ભીખને માથે ભઠ. માગ્યા વગર મા પણ ન પીરસે છે. • માગે સે ત્યાગે, ને ત્યાગે સે આગે. .. માછલાને જળ સાથે પ્રીતિ, જળને કાંઈ નહીં. માઠા ખબર વિજળી વેગે જાય ... .. માણસ તે બધાં સારું, કઈ કાઈ ને કાઈ કાઇને. માણસની પરીક્ષા પંથે કે પાસે
• માણસનું માન ધંધામાં છે . . માણસ ફિકર કે દુઃખથી સુકાઈ ગયું હોય તે સંબંધમાં માણસ માણસમાં આંતર, એક ઝરતે બીજે કાંકરો માથાના વાળ પગે લુહ્યા, પણ એક ટળી બે ન થયા. માથું સોપ્યા પછી નાક કાનની અધીર શી? - માથું આપે તે મિત્ર • • • માથે બહુ દુઃખ પડે છે ત્યારે વપરાતાં વાક્યો ..
૩૨૫ ૫૨૬ ૫૫ ૧૭૦ ૫૨૭
૧૫૨ ૨૦૮ ૨૧૦
૨૦૮
૪૭.
૩૭.
૪૭૨
૮૯
૫૭
૨૬
૨૮
૨૭૨
૭૧૯ ૩૧૬
- ૧૪૯
૫૧૮
२०६
૦
૯
૨૩૧ ૨૨૭ ૨૨૮
૫૭ ૨૭૬
૭
-
૧
૭
૭૩૦

Page #40

ર
માધુડા સુવા ને ગોઠડી પરવારી મા પૂછે આવતા, ખાયડી પુઅે લાવતા
...
માફ Îમાં મજા મા મળે ખાપ ગાજર, તેના દીકરા સમશેર
---
000
બહાદુર મા સુઈ એટલે બાપ વચ્ચેા માયા ખુટી કે જંજાળ તુટી માયાને ભય કાયાને નહીં... *ભારથી સીધી વાત થાય છે તે વિષે સાર તાપ ખુઠ્ઠા સમ્યા હું
મારવા તા માર મારવા મારવા ઉંદર ખાદવા ડુંગર
*મારે તેની તલવાર ... મારા લાલા લાભ વગર લેટે નહીં
100
040
...
...
સાંકળાવું
:..
...
...
...
...
...
...
...
માળી રૂઠચો ફુલ લેશે *મીઠું બાલવા વિષે
*મી ખેાડા ને ખીખી ઝમકુ ખાખી મીમાં મહાદેવને અને નહીં ઝુકીએ ખસતું તે આવે હસતું મુખમૈં રામ અગલમેં છુરી, ભગત થયા દાનત સુરી મુક્તકા ચંદન ધખે વાલીઆ *મુક્તને માલ ખાવા વિષે મુંબઈ માસ્તર, હાથમાં છતર, ને ખીસામાં પત્થર... મુઆ પછવાડે માલ, ગાલણ મર ગાડાં ભરે મુઆ પછી સો વખણાય મૂર્ખનાં લક્ષણ મૂર્ખને કંઈ પેરે સમજાવું, એને નિશ્ચે નરકમાં જોવું. *સૂર્ખને શિખામણ વિષે
...
200
...
***
000
...
...
...
000
મેહને મેહમાન કેટલા દહાડા ? મેહતાજી ગયા, એટલે નિશાળીઆને મા મેહતાજી મારે નહીં ને ભણાવે નહીં... મેટાને દુ:ખ છે. માઢાનું દુ:ખ માટું *માટા આગળ નાનું શા લેખામાં તે વિષે મેશ્વરનાં ઇંડાને ચીતરવું પડે નહીં
: : : :
...
...
...
...
...
...
090
...
610
...
...
સંખ્યા
હો
૫
૫
૧૦
૧૧
↑
હું ત
Jam
.
૧૧
૨૯
૧૦
૬
૧૦
૧૦
૧૪
૬
*
૧૦
७
મ
નંમર
૫૪૭
૭૩૨
૬૯૪
૦૧
૬૪૦
૫૩૦
૪૭૫
૬૩
૩૦૭
૧૭૩
૩૨૩
૫૮૬
૪૮૬
૪૫૨
૨૯
૩૫૪
૧૪૯
૧૮૯
૧૧૫
૨૦
૨૦
७२७
૨૧૬
૧૩૦
'૩૪૬
૯૩
૯૩
૧૫૭
કર
૨૦૨
૧૧૩
*
૧૫૧
પાનું
૨૧૨
૨૦૬
૨૫૭
૩૨૬
૨૪૨
૨૦૯
૧૯૪
૧૪૫
૨૧૯
૧૫૨
૧૯૭
૧૮૯
૨૮
૧૩૯
૭૩
૧૬
૨૦૫
૧૧૯
૮૧
૧૫૯
=
૯૫
૨૨૯
૧૧૩
७२
*3

Page #41

સાંકળાઉં
સંખ્યા નંબર
૧૦૭
४७०
૧૯૨
م م
૫૩૭
م
م
૨૧૦ ૨૩૬
૮૫ ૨૦૮ ૨૧૦ ૨૩૮
૧૩૯ ૫૨૮ ૫૩૮ ૬૩૩
م
ه ه
م
૫૩૯ ૧૩૫ ૨૨૨
و م
م ة
૪૫૭ ૨૧૧
મેવાળાને શેરડે ન જાણે ને મારું નામ પગી માંડ અસવારને મોડે ચડે. માંડ કમાઉ ને મેડે ઉડે. માંસ ખાઈને હાડકાં કેટે ન બંધાય • • યથા રાજા તથા પ્રજા • • • રહી રહીને જાગે, ત્યારે જે ખીચડ માગે છે. રાજા કબજે તો મુલક ટેટે .. • • રાજા દાને ને પ્રજા ખાને . . . રાજા મિત્ર કાને સાંભળે કે નજરે જે નથી રાજા રાજ ને પ્રજા સુખ • • • રાણાજીનાં અબારાં
• • - રાત ઘેડી ને વેશ ઝાઝા • • રાત દિવસના અભ્યાસથી મૂર્ખ પણ શિખે છે તે વિષે. રાત અંધારીને તલ કાળા, લેવાણુંઓ હારા ને હારા. રાવણને લંકાં ને બ્રાહ્મણને વાછડી . રાઈના પાડ રાતે ગયા • • • રેતીમાં નાવ ચલાવવું • • • રેગ ને શત્રુ ઉગતા દવા રેગ આવે ઘડાં વેગે ને જાય કીડી વેગે રેગી વૈદ્ય શા કામને? ... .. રેટી ત્યાં ચાટી નહીં; ચેટી ત્યાં રેટી નહીં .. કરે જાય તે મુવાની ખબર લાવે છે. • રોએથી કાંઈ દહાડે વળે છે ? .... " રેઈ ઘર રાખે તેવો છે . . “રંગનાં કુંડાં ન હેચ ચકાં હોય ... રંગભેગની મા મુઈ મને સેડમાંથી કહાડ રંડીકા છ હેડીમેં
• • રાંકને મળે , તે વાવ બેકાવું કે કુવા? રાંકમાંથી રાજા કરે • • • • રાંડ મહારે રટલે ને ઘડતાં ભાંગ્યો . - *રાંડી રાંડના શાપ લાગતા નથી • • રાંડ રાંડને પગે પડી, તે કહે હું તેવી તું થજે. લકે લકુ ખાયગા વે પસ્તાયગા, નહીં ખાયગા
વેબ પસ્તાયગા • • • લપસી પડ્યા, તે કહે દેવને નમસ્કાર કર્યા .. લક્ષમી દાને શેલે છે
૧૨૦ ૨૫૪ ૧૮૯ ૧૧૬
૫૧ ૧૮૧
م به
૪૬૨ ૨૦૧
س
૧૧૩
به
૧૫૬
یی
૧૨૦
۸
૩૩૮ ૧૦૫ ૨૨૧ ૭૪૨ ૧૭૮ ૬૭૩.
૫૯ ૧૮૩ ૩૦૯
૨૫૨
ه ه
ه ه ه
૧૦૫ ૧૪૭
૧૮૬
ه
م م ه
૫૫૭ ૫૫૯
૨૧૫ ૨૬

Page #42

સાંકળીઉં
સંખ્યા નંબર ૧૮ ૪૧ ૧૦ ૧૯૬
૭૧૬ ૬ ૫૬૩
૧૮૪
૫૫૩
૨૬૮ ૨૧૬ ૧૦૫ ૨૧૪
૧૯ ૧૩૨ ૨૨૮ ૨૧૨
૨૬૫ ૬૧૦ ૫૪૫ ૧૦૪ ૫૮૫ પં૫૪ ૧૧૪
૨૨૨ ૨૧૪
૧૨
ર
ન
જ
૨૫૫
છે
.
લક્ષમી વિનાને લપેડ • • • લાક્કાની તલવારે ખાવું • • લાકડાંની પોલની ને માણસના પેટની ખબર પડે નહીં લાખની પાણ • • • • લાડી પાડી નિવડે વખાણું . લાપસી જીભે પીરસવી, ત્યારે મળી શી પીરસવી .. લીધાં લાડ ને ખાધાં ખાસડાં ફરી ફરીને આવે નહીં લટાણે તે રસ્તે જવું નહીં • • • લેને લકકડ, દેને, પત્થર . • • લે લાલા ને દે હરદાસ • • • લવાણી તે દેવવાણું .. •• લોભ વિષે છે સઘળા દેલ, સુખનું મૂળ છે તે સતિષ લોભી ગુરૂ ચેલા લાલચુ, દેનું ખેલે દાવ ... લેશે લક્ષણ સઘળાં શૂળ, લોભ પાપ સઘળાનું મૂળ વખત ગયા પછી કામ કરે તે નકામું .. વગડામાં રૂદન ... *વગર પૈસે ડોળ કરે તે વિષે ... વડાને વિકાર નહીં .. .. .... વપરાતી કુંચી હમેશાં ઉજળી રહે . . વ્યાજને ઘોડાં ન પહોંચે ” ... " વરણાગીમાં વાળ . . . . . . વરને પરણ્યાને લાભ, તે જાનૈઆને જગ્યાને લાભ. વર વરે કન્યા વર, ગેરનું તરભાણું ભરે .... વહેણામાં મુતરવું • • • • વહાર તેની ધાડ . • • વહેલા તે પહેલો, ભલે તે થેલે .... , વાછડી વરતમાં ડુલી - વાજતે ગાજતું માંડવે આવશે . વાયું ઓસડ ને મુંડ્યો જેગી તેની જાતભાત કઈ
જાણે નહીં • • • • વાટે જાતાં વઢવાડ વહોરે તેવા છે .. વાડ વિના વેલો ચડે નહીં .. . વાતમાં મારે, તેલમાં મારે, મૂલ્યમાં મારે વાણીએ. વાતે પાડા ગાભણ કરવા • • વાદ નહીં કરવા વિષે . .. •
Za on na amninmis saam maanmuo
ને
૭૭
૫૨
૨૨૪
૫૯૫ ૫૬૪
૭૨૬
૬૩૧
૨૪ ૭૦૩
૨૭૫ ૨૩૮ ૧૮
૨૫૯
૪૦૨
૪૮૮ ૩૦૫ ૪૯૧
૧૭૫ ૧૯૮ ૧૪૪
૭૧૭ ૭૩૩ ૬૧૭ ૭૧૪ ૨૯૭
| ૩૪૨
૨૭૨ ૨૭૬ ૨૩૦ ૨૬૮ ૧૪૨
:

Page #43

સકળાઉં
સંખ્યા નંબર
૨૦૬ ૧૮
પાનું ૧૧૫
૧૮૮
૦ ૮
૧૫૯
ઉ૮
૬૩૯
= ૮૪ ૮ ૮ ૨
૨૮૯ ६३० ૪૪
૨૪ ૨૩૭ ૧૩૯ ૨૩૮ ૨૫
૧૩૬
: : : : : : : : : : : ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ? ?
૬૧૩
વાધરી સાફ ભેંસ મારવી • • વાયદા કરવા વિષે . • • વાયદ ન કરતાં તરત કરવા વિષે . *વાર્યા ન વળે, હાર્યા વળે . ” વિખને વિલાસી જીવ સાકરને શું કરે?... વિશ્વ સાષિ અથવા અદેખાં માણસ વિષે વિચાર પુરે કરીને બેલવા વિષે વિનાશ કાળે વિપરીત બુદ્ધિ • વિવાહની વરણી કરવી વિવાહને હરખ સહુને સરખાં વિવાહનાં ગીત વિવાહમાં ગવાય' વિવાહ વીત્યો ને મહેડ થાંભલે વતી હોય તે જાણે... .. ર કરવું તે ડરવું નહીં તે વિષે વેરીવશ આદર ભાવ • વેણ તેની વારતા . વેશ્યા વર્ષ ઘટાડે, ને જેગી વધારે છે. વેળાવી ને વાટપાડુ . વાંઢાને વાણું નહીં, ને વેશ્યાને વાણું નહીં શરીર સુખી તે સુખી સર્વ વાતે
• શચ માર કરતાં વચન માર વધો .... ... શાક બગડ્યું તેને દિવસ બગડ્યો .. • શીરા સારૂં શ્રાવક થવું • • રગડું શાણુગાર્યું પણ જમવાનું તેડું ન આવ્યું.” શકન વિષે .. . .. • શુરા સાચા જેના વેરી ઘાવ વખાણે... ... શેખચલ્લીના વિચાર
• શેઠની પેઠે ફોલ્લી થઈ પંપાળને મહી કરી શેરને માથે સવાશેર • • • શેરી મહેને સિંહ (કતરે) • • • સઈને દીકરો જીવે ત્યાંહાં સુધી સી. સગાં વહાલામાં કયા થાય પણ તેમાંથી એક
બીજાનું બુરું ન થઈ શકે તે વિષે , જે સજજન સબ જગ સરસ, જબલગ પડ્યો ન કામ સત્તા આગળ શાણપણ કરે ? " "
૨૨૯
૧ =
૨૫૮
૭૦૧ ૧૭૧
* * * 9 - ૮ ૮ +
૬૧ ૫૭૦ ૬૫૩ ૭૩૮
૨૪ ૨૨૯ ૨૧૮ ૨૪૪ ૨૭૮ ૨૦૯
૫૩૩
૪૮૭
૫૭
૨૧૮
*
૧૭૧
૩૮૮ ૪૫૬
* *
૫૮૯
૪૫. ૫૪૯
૨૧૩

Page #44

-
સાંકળીઉં
સંખ્યા નંબર
૨૯૩
૧૪૦
૬૯ ૨૪૯
૧૪૮
૩૧૩ ૫૧૩ ૪૨
૧૭૯
૨૦૩
૧૧૪
૯ી
૪૫
४७८ ૨૬
૧૩૧
૨૪૨
૨૨
સ્થાન પ્રધાન બળ નહીં પ્રધાન • સર્પ ગયા ને લીસરડા રહ્યા . સર્પ ફુફવાડે તે રાખવો . સપૂત દીકરા વિષે .. “સબી ઠાકર અથવા શેઠ • • સમ ખાય તે સદા જુઠે છે. • સમતા (ધીરજનાં ફળ મીઠાં છે . સમયને માન છે, પુરૂષને નથી .. સમય વિના શોભે નહીં પરમેશ્વરનું નામ. સમયને
અનુકૂળ બેલવા વિષે .. *સમુદ્ર સરખા સખાને અલુણું ખાવું , સસેકે તીન પાં9 ... સહસા ન કરે કામ, હેય જે દિલના ડાહ્યા સહિયારી સાસુ ને ઉકરડે કાણું . સન્યા ઘઉં દા સારા સાચને આંચ નહીં. સાચ વિષે સાઠી બુદ્ધિ નાઠી . .... સાત કપુત દીકરે નખેદ ગયા બરાબર સાદા રાય જાદા - સાપ કરડ્યો સૌંદરીથી ડરે.. . સાપ એ મારું કે ઘરનાને ખાય - સારી નરસી કરણું વિષે . ” સાસ ત્યાં સુધી સેષ
- - સાસરાનું માન સાળીએ . . . સાસરા સુખ વાસરા, દો દિનકા આસરા સાસરે જતાં કોઈ છીનાળ કહે નહીં . સાસરે સમાય નહીં ને પીએમાં કોઈ સ્કાય નહીં સિંહને વનને આશ્રય, વનને સિંહને આશ્રય » સ્ત્રીના સંબંધે ચાલતી કહેવત - - સુકા ભેગું લીલું બળે . • - સુખડ ઘાસે એરસીઓ ન ઘાસ - સુખે સુવે જેને શિર બાપ • • સુંઠને ગાંગડે ગાંધી થવાય નહીં ... સુંઠ સુંઠ તો ભૂપતસિંહની મા ખાઈ ગઈ, હવે તે કેયાં રહ્યાં છે •
•
૫૩ ૬૪૪
૩૨ ૨૨૭ ૩૧૨ ૬૩૭
૧૨૨ ૧૪૭ ૨૪૧
૪૨૯
૧૮૧
૨૩
૫૬
૨૫૩
૬૭૮ ૧૫૪
૨૨૯
૨૩૦ ૧૯૫
૪૮૦
૨૪૭
૫
૨૬૧ ૧૯૪
૭
૭૦૭ ૪૭૬ - ૭૮
૨૫
૨૭૨
૪
૩
૬૨૨
૨૩૩

Page #45

સાંકળવું
૨૭.
સંખ્યા
નંબર ૨૦૦ ૧૨૭
૮૦
૨૧૭ ૨૫ા
૬૭૨
૧૪૧
૨૪૨
૧૮૨
૨૫૮
૧૪૫ ૧૭૪
૩૫.
૨૫
૨૧
૧૮૫
૨૧૯ ૧૫૩
સુડી વચ્ચે સોપારી.• • • • સુતે સાપ જગાડવો નહીં.... • • સુયાણું આગળ પેટ છુપાવવું નહીં . સુઇ સેનીને સાળવી તેને જમ ન શકે જાળવી સૂરજ સામી ધુળ નાખીએ તે આંખમાં પડે . સે જજે પણ સેને પાલણહાર જશે નહીં.” જો જેસી ને એક ડોસી • • સેઢી શણગારે, ત્યાં બજાર ઉઠી જાય સેના કરતાં ઘડામણું મોંઘું.. • સનું ને સુગંધ • • •
બતે અસર . • • સામાં રે તે એકમાં નહીં પુરે . સેય પાછળ દેશે.. ... .... સેરંગી જેમ તેમ રંગ કહાડે ... સે સ ચવે મારકે બિલ્લી ચલી હજ; સૌ કહે બાપી પણ કોઈ ન શી કાપડી સી કીસબ ચોર • • સૌ સૌના કાળે આવી ઉભું રહે છે . સૌ સૌનું કુટી લેશે, આપણે શું . સૌ સૌને મન ડાહ્યા .. : સો ઉગતાને મુંજે .. .. • • સંઘર્યો સાપ પણ કામ આવે સંસ્થા તર્પણ સાંતીડું ને કોદાળી ખટક સંભારીને નામું લખે, ઊંટ ચડીને ઊંધે હજુ તો શ્રીગણેશાય નમઃ છે. હજુ તો ગણેશના વેષ છે, હણતાને હણુએ તેનું પાપ દેષ ન ગણીએ ... હરકતમાં બરક્ત ને ફજેત ફાયદા - હલાલમાં હરકત, હરામમાં બરક્ત , ” હવનમાં હાડકું . • • • હવેલી જે ગુપડું પાડવું નહીં હવે હદપાર વાત ગઈ છે • • હર્ષના વખતમાં માણસો ઉદ્દગાર કહાડે છે તે વા. હાજર સે હથીઆર , , , હાટ ભાડે ઘર ભાડે વાતને વ્યાજ : હાટડી હાની - હરકત ઘણું
પ૭૪ ૩૫૨ ૪૪૧ ૬૫૨ ૫૭૫ ૩૨૬ ૫૮૪ ૫૬૨ ૧૨૫ . २४०
93 ૭૦૬
२२२
૭
૧૨૬
૨૬૧
૨૨૧
૫૮૨ ६०४
૨૨૬
Sા
૨૯૫ ૫૦૦ ૩૪૨ ૪૧૨
૨૧૭ ૧૪૧ ૨૦૧ ૧૫૭ ૧૭૭
૫૭૮ પ૪૪ ૨૫૪
: ૨૧૨
૧૨૯
. ૧૭

Page #46

સાંકળીe
સંખ્યા નંબર * પાનું
૨૩૩ ૧૨૩ ૩૭૬
૧૬૮
૫૪
:
હાથ આપીએ તે ગળું પકડે • • હાથીએ હાથી લડે ને વચ્ચે ઝાડને છે ” હાથે કરીને હોળી રમ્યા . • • હાલ ખુશામદ તાજા રાજગાર . , હાલ જાય હવાલ જાય, બધેકા ખ્યાલ ન જાય હયું હેય હાથ તે જઇએ દારીની સાથ . હૈયે હામ ન હોય પણ પગમાં બળ () રાખવું હેય હાય તે હેઠે આવે
•
૩૯૨ ૬૮૫ ૫૩૨ ૩૧
૨૧૨ ૧૭૧ ૨૫૫ ૨૦૯
૧૦
૨ા

Page #47

ગુજરાતી કહેવતસંગ્રહ
૧. અક્કલ બળ કે પૈસા કરતાં વધારે ઉપયોગી છે. ૧૨
પત્થર હેઠ આંગળી આવી તે કળથી કહાડવી, બળથી નીકળે નહિ, અલથી પૈસા મળે છે, પૈસાથી અલ મળતી નથી. કળથી થાય તે બળથી ન થાય. અક્કલ બડી કે ભેંસ ? કરોડ રૂપીઆ ખરચતાં પણ મળે નહીં તે (અકકલ). સે બળ કામ કરે નહીં, તે અકલ કરે. અકલ પાંચ માણસમાં રહેલી છે. અક્કલ વિનાને આંધળો, પૈસા વિના પાંગળા. દેહ–બળથી બુદ્ધિ આગળી, જે ઉપજે તત્કાળ;
વાંદર વાઘ લેવી, એકલડે શીઆળ. અક્કલ ઉધારે ના મળે, હેત ન હાટર વેચાય;
રૂપ ઉછીનું ના મળે, પ્રીત પરાણે ન થાય. ૨ સેરઠા-કળથી થાય કામ, તે બળથી થતું નથી;
જરબળ ન આવે કામ, સાચું સેરઠી ભણે. ૩ આવે વસ્તુ અનેક, ધનમાયા ગાંઠે હવે;
અક્કલ ન આવે એક, કરોડ રૂપિયે કસનીયા.૫ ૪ Policy goes far beyond force. Reason can do more than brutal force. ૨. અક્કલને ઉપગ કરવા સંબંધી. ૭ આપ બુદ્ધિએ જયજયકાર, પારકી મને પ્રલયકાર, સાંભળીએ સોનું, પણ કરીએ ધાર્યું મનનું. ઘી ખાના સકસે, દુનીઓ ચલાના મકરસે. ખેતર ખેડો હળથી, મગજ ખેડે કળથી. કહેનારે કહી છૂટે, ને વેહેનાર વહી છુટે.
૧ પંચમાં. ૧ દુકાન. ૩ જોરાવરીથી. ૪ પૈસાનું જોર. ૫ એ નામને એક વિ ૬ કહેનારે કહે ખરે, ૫ણું કામ કરનારમાં અલ હોય તે ઉપયેગી થઈ પડે.

Page #48

કહેવતસંગ્રહ
શેઠની શિખામણ ઝાંપા સુધી. પૂછીએ સૌને પણ કરીએ પિતાને ફાવતું.
૧ એક શાહુકારે પિતાના મુનમને દિલ્હી ઝવેરાત તથા જરીને માલ વિગેરે લેવા મોકલ્યો. મુહુર્તને દિવસે મુનીમ તૈયાર થયા. શેઠ વળાવવા સારૂ ચાલ્યા. મુનીમને હાથ ઝાલી ચાલતાં રસ્તામાં શેઠ મુનીમને કહેવા લાગ્યા કે, હીરા લેવા તે એબ વગરના લેવા, પાનાં, માણેક રંગદાર, માંહે રેસા વગરનાં લેવાં, શની, લસણ આવાં લેવાં, જરીને માલ આ લે, જે માલ લેવા જેવું લાગે તે લેવાની ગરજ બતાવ્યા વગર લે, રંગ પિત આવાં લેવાં, તેલતાલ કરવામાં જરા ખબરદારી રાખવી. એમ ભલામણ દેતાદેતા શેઠ નદી સુધી ગયા. મુનીમ ગાડીમાં બેઠા ત્યારે શેઠે છેવટે કહ્યું, મારી શિખામણ ધ્યાનમાં રાખજે; ત્યારે મુનીમે જવાબ આપ્યો કે, “શેઠની શિખામણ ઝાંપા સુધી.”
મુનીમનું આ વાક્ય સાંભળીને શેઠને ઘણો ગુસ્સો ચડ્યો, અને એ ગુસ્સાને લીધે મુનીમનું રાઈતું કેમ થાય તેવો ઉપાય કરવાનો વિચાર શેઠને થયો. તેથી અમદાવાદ કે મુંબઈ જેવા શહેરમાં ઘાંયજાની દુકાને તથા વાળ કાતરવાની દુકાને હોય છે ત્યાંથી જેટલા બની શકે તેટલા વાળ એકઠા કરાવતાં શેર દહેડ શેર વાળ ભેગા કર્યા તેની એક બાંદડી કરી, તે ઉપર લપ્પાને કિનખાપ વીંટો, ચારે તરફ જરીની ઝાલર તથા કુમતાં મુકીને બદડી જેટલી ભપકાદાર બની શકે તેટલી બનાવી, મુદામ સ્વાર સાથે મુનીમને રસ્તામાં મળે તેવી રીતે મેલી, ને સાથે ચીઠ્ઠી લખી કે, આપણું આડતીઆની સાથે જઈ જહાંપનાહ બાદશાહ સલામતને આ બીંદડી ભેટ આપવી.
મજલ દર મજલ ચાલતાં મુનીમ દિલ્હી પહોંચ્યા, આડતી અને ત્યાં ઉતર્યા. ત્રીજે દિવસે મુનીમે આડતીઆને કહ્યું કે, એક બીંદડી શેઠે બાદશાહને ભેટ કરવાને આપી છે, માટે તમે તે બાબત ગોઠવણ કરે. આડતીએ દિવાનને મળ્યો ને બીજે દહાડે બપોરે ભેટ લઈને આવવાનું ઠરતાં ભેટની બીંદડી રૂપાના સુંદર ખુમચામાં મુકીને ઉપર ભરગચ્છીને કસબી રૂમાલ ઢાંકી દરબારમાં મુનીમ તથા આડતીઓ ગયા.
બાદશાહની હારમાં તેઓને બોલાવ્યા. મુનીમ ને છાવર(ળ) દશ રૂપીઆ કરી ભેટને થાળ હજુરના પગ આગળ મુકી કચેરીમાં બેઠા. બાદશાહે મુનીમને શેઠની ખેરખુશી પૂછી, બીજી વાત કરી, મુનીમને તથા આડતીઆને રજા આપી.
બાદ બાદશાહે ઇચ્છા કરી કે, જુઓ તો ખરા બીંદડીમાં શું છે? બીંદડી ઉખેળી તે આખે ખુમચા વાળથી ભરાઈ રહ્યો. આથી બાદશાહને ગુસ્સો ચડ્યો, એટલે આખી કચેરીને પણું ગુસ્સો ચડ્યો. બાદશાહે એકદમ હુકમ કર્યો કે, આ લઈ આવનાર મુનીમને ગરદન મારે. હુકમની સાથે ફિરસ્તા છુટયા.
દિલ્હીને આડતીઓ ને મુનીમ ચાલ્યા જતા હતા ત્યાં મુનીમને પકડીને બાં; ત્યારે તેણે પોતાના ગુનાહને પ્રકાર પૂછયે. બધાએ બોલી ઉઠયા કે, બાદશાહની મશ્કરી કરીને મેવાળાની ભેટ કરી માટે તેને ગરદન મારવો છે.
આ વાત સાંભળી મુનીમ શાન્તિથી બે, “એ વાળ મારા મને પાછા આપો. તે મારી છાતી પર બાંધીશ ને મરીશ, ને મારું મુડદું બાળતી વખતે પણ છાતી પર લઈ બળશ, અને તેમાંથી મારા શેઠ ન જાણે તેવી રીતે અર્ધા વાળ મારા દીકરાને મેકલીશ. પછી મને ભરવામાં જરા પણ હરક્ત નથી, માટે મારા વાળ મને પાછા આપો.”

Page #49

કહેવત સંગ્રહ
You must use your own judgment for guidance of yourself.
Too much consulting confounds. Borrowed garments never fit well. Hear all, but follow thy own counsels.
Give every one thy ear, but few thy voice. એમ કહી રેવાકુટવા લાગ્યો અને પછાડે ખાવા માંડી. આ વાત બાદશાહ હજુર જાહેર થતાં બાદશાહે વિચાર કર્યો કે, મારા જેવા બાદશાહને વાળની ભેટ કઈ કરે નહિ, માટે એમાં કાંઈ ભેદ હશે. આમ વિચારીને મુનીમને પોતાની હજુરમાં બેલા.
મુનીમે આવીને કનિશ બજાવી. બાદશાહે ખૂબ ધમકીની સાથે મશ્કરી કર્યાને ઠપકો દીધો. મુનીમે કહ્યું, “મારા વાળ પાછા આપે. હું તેને ઉપયોગ કરીશ અને પછી મને ખુશીથી ગરદન મારે.' બાદશાહે મુનીમને વાળ પાછા મેળવવાને બહુ ઉત્કંઠિત જોઈ પૂછયું કે, એ વાળમાં શું છે?
મુનીમે શાન મિજાજથી ઉત્તર આપ્યો કે, હજુર, બાદશાહ સલામતને ત્યાં કોઈ જાતની કમી નથી. હીરા, માણેક, પાનાં, સોનામહોર, રૂપાહેરથી નામદારખાનાં, શાખાનાં ને ખજાના ભર્યા છે, એટલે મારા શેઠે એવી હલકી ચીજ મેક્લવાનું મુનાસબ ધાર્યું નહિ, પણ મારા શેઠ રેવતાચળ(ગિરિનાર)ની જાત્રાએ ગયા હતા ત્યાં મેટા મોટા જોગીઓ મળ્યા. તેમણે શેઠ ઉપર નવાજેશ કરી તેઓના ગુરૂઓની જટાના વાળ આપ્યા. શેઠના ઘરમાં તે વાળ આવ્યા પછી લક્ષમીની લીલાલહેર થઈ; તેમાંથી થોડાક આપને ભેટ સારૂ આપ્યા તે મેં આપને ભેટ ર્યા. આ વાળ આપના ખજાનામાં, જામદારખાનામાં રાખવાથી આપને ખજાને અખૂટ રહેશે એમ જાણી ભેટ કરી છે, ને માંહેથી એક વાળ પણ કોઈને કહાડવા દેવાના મને સમ ખવરાવ્યા છે જેથી બેંગી અકબંધ આપને ભેટ કરી છે.
બાદશાહ તથા કચેરીની નજરમાં આ વાત ખરી લાગી, કેમકે વાળની ભેટ કઈ કરે નહિ, તેથી બધા વાળ સંભાળથી સેનાની દાબડીઓમાં ભરી ખજાના વિગેરેમાં રાખવા હુકમ ફરમાવ્યો, ને તે સાથે અમદાવાદના શેઠ સારૂ ગમે તેટલો માલ લે તેની જકાત માફ કરી, ને પાછો જાય ત્યારે સામે આવવા મુનીમને હુકમ કર્યો.
મુનીમે માલ દશેક લાખને ખરીદ કી ને જવાની તૈયારી થઈ ત્યારે બાદશાહની સલામે ગયે. તે વખતે બાદશાહે પરવાને કરી આપ્યો કે, આ માલ ઉપર કોઈ ઠેકાણે કઈ પ્રકારની જકાત લેવી નહિ. શેઠ, શેઠાણું ને છોકરાંને માટે વિશેક હજારનો શિરપાવ આપે, ને મુનીમને હજાર રૂપીઆ આપ્યા, ને સાથે અમદાવાદ સુધી વશ ઘોડાની પાયગા રસ્તામાં માલની સલામતી સારૂ આપી.
મુનીમ માલ લેઈ અમદાવાદ આવ્યા. અમદાવાદ એક ગાઉ રહ્યું એટલે શેઠને ખબર આપ્યા કે, હું આવું છું. શેઠ સામા ગયા. મુનીમ ઘેર આવ્યા, માલ લાવ્યા, શિરપાવ શેઠને આપે, અને માલની જકાત માફ થવાથી પચાસ હજારને લાભ થયો તે જણાવ્યું, બાદશાહી સવારેને વિદાયગીરીને પિષાક આપી શકે તેમને પાછા રવાના કર્યા, ને મુનીમને ધન્યવાદ આપીને કહ્યું, “શેઠની શિખામણ ઝાંપા સુધી.” એ તમારા જેવે મુનીમ કહે તે ખરું છે. પિતાની અલ જ ખપમાં આવે છે,

Page #50

કહેવતસંગ્રહ
૩. અક્કલ કેઇના બાપની છે? ૮
અક્કલ કોઈના બાપની છે? અક્કલનો ઓથમીર, મંગાવી ભાજી ને લઈ આવ્યો કોથમીર. ૧ અક્કલ વેચાતી મળે તે કઈ ધનવાન મૂર્ખ રહે નહિ. માગી અક્કલ ને દીધી શિખામણ કામ આવે નહિ. અક્કલ વગર જાંબુ ખાવાં. અક્કલર્સ અલ્લા પીછાનીએ. દીધી મત ને માગી તેણે કેટલા દિવસ ચાલે. અકકલને બારદાન. It is folly to think of being wise alone. None by wealth can purchase intellect. ૪. બિલાડીને કહે છીંકું તુટતું નથી. રાંડરાંડના શાપ લાગતા નથી. ૭ બિલાડીને કહે છીંકે તુટતું નથી. રાંડરાંડના શાપ લાગતા નથી. કણીઆના નિસાસાથી વરસાદ અટકતું નથી. ચમારના શાપથી ઢેર મરતાં નથી. કાગને કહે ડબાં મરતાં નથી. સતી શાપ દે નહીં, અને શંખણુના શાપ લાગે નહીં. સતી શાપ દે નહિં, અને જે તે ફળ્યા વિના રહે નહિં.
Cattle do not die from crow's cursing. ૫. હાથે કરીને હોળી રમ્યા. પેટ ચેળી શુળ પેદા કર્યું. ૧૯
(જાણી જોઈને ભૂલ કરવા વિષે.) હાથે કરીને હોળી રમ્યાં. હાથનાં કર્યા હૈયે વાગ્યાં. પેટ ચોળી શૂળ પેદા કર્યું. ઢીંચણ મારીને આંખ ફેડવી. ૧ કેટલાકે, “મંગાવ્યાં મરચાં ને લઈ આવ્યું કેથમીર એમ પણ કહે છે.
૨ ભરવાડે છાશને તેણ કહે છે. મતલબ એ છે કે અલ પોતાની સ્વાભાવિક જોઈએ. માંગી આણેલી છાશ એકબે દિવસ ચાલે તેમ ભાડૂતી અન્ને લાંબે ન જવાય.
૩ બારદાન એટલે કોથળો કે પેટી કે ડબ્બો જેમાં માલ ભય હોય તે ઠલવી લે ને ઠાલા કોથળા, પેટી વગેરે જે રહે તેને માલનું બારદાન કહેવામાં આવે છે. અક્કલ ઠલવાઈ ગયેલું પાત્ર તે અકલનું બારદાન.
૪ એક બ્રાહણે બળદના શીંગડામાં માથું ઘાલ્યું! એક બ્રાહ્મણ નામે પપા જાની નિત્ય નદી કાંઠે જાય, ત્યાં નાહીને પછી નદીના કાંડા પર બેસી સંધ્યાવંદન કરી ગાયત્રીની માળા ફેરવે. તે વખતે સામા કિનારા ઉપર એક આખલે જ આવી નદીમાં પાણું પીને વાગોળવા બેસે. તેનાં ગિડાં બહુ સુંદર રીતે વળેલાં તેથી શંકરના નંદી જેવો તે રૂપાળા લાગે. મહારાજ આ કાંઠે માળા ફેરવે ને

Page #51

કહેવતસં
દીવે લેખ કુવામાં પડવું. દેખતે ડાબે છેતરાવું. વાડમાં હાથ ધાલીએ તે કાંટા વાગેજ,
દેખતી આંખે આંધળા થઇ કુવામાં પડવું, ને નસીમનેા વાંક કહાડવા. દેખતે ડાળે આંખમાં આંગળી ચાલવા દેવી.
ઉઠે પાહાણા પગ ઉપર પડે.
આવ બલા, પકડ ગલા.
૫
પેાતાના પગ ઉપર કુવાડા મારવા. હાથે કરી પેટમાં પાળી મારવી. કાણે કહ્યું હતું કે ખેટા બાવળીએ ચડજો?૧
અળતામાં હાથ ધાલવા.
કંથેરમાં હાથ ધાલી વિમાસનું.
કાજીજી ભેંસ નહીં લાયા, ખડી અલા લાયા. ઉછળી પગ ભાંગવા નહીં. આવ બલા, પકડ ગલા, ઈસ ખલાસે ભાગનાર ભલા
He that risks danger, dies therein unpitied. He runs against a point of spear.
He that cuts himself wilfully, deserves no balsam. Look before you leap.
આખલા સામેા એસી વાગેાળે, તેથી જાનીને મનમાં વિચાર આવ્યા કરે કે આ આખલાનાં શીંગડામાં માથું નાખ્યું હોય તે ખરાખર આવી રહે. ચામાસું વીતી ગયું. આખલ। સીમનાં ખેતરના માલ ચરી પુષ્ટ થયા હતા, તે સામે કાંઠે આવીને રોજ પ્રમાણે એક દિવસ ખેઠા. જાની પણ નાહીને માળા ફેરવવા બેઠેલા, તેના મનમાં આવ્યું કે બાર મહિનાથી વિચાર કરું છું, માટે આજ માથું નાખું. હાથમાં ગૌમુખી સહિત જાની ઉચા, આખલા પાસે ગયા. આખલાની પાસે માણુસ જાય તા તે કાંઈ હાલે કે ભડકે નહિ, તેથી જાનીએ મ્હેા આગળ જઈ શીંગડાંમાં માથું નાખ્યું ત્યારે આખલા ઉભા થયા ને માણસનું માથું શીંગડાંમાં ભરાયું ાણી ભડકીને નાઠા. જાનીને ઊંચાનીચા ખૂબ કર્યો, તેના પગહાથ, છાતી છેલાયાં, તેટલામાં માણસાએ એકઠાં થઇ સાંઢને પકડ્યો, ને જાનીને છેાડાવી ખાટલામાં ધાલી ઘેર મુકી આવ્યા.
બધાં ઠપકા દેવા લાગ્યાં
ત્યારે જાની ખેાલ્યા કે,
પાપા જાનીને વાગ્યું જાણી સગાંવહાલાં જોવા આવ્યાં; તે કે, સાંઢનાં શીંગડાંમાં માથું નાંખતાં વિચાર તા કરવા હતા? “મને તમે સૌ બેવકુફ ધારી છે, પણ ખાર મહિના સુધી વિચાર કરીને જ એ કામ મેં કર્યું હતું” એમ મૂર્ખ માણસને પેાતાની ભૂલ જણાતી નથી.
૧ ખાવળીએ ચડ્યા ને કાંટા વાગ્યા એટલે છેકરે, બાપા, બાપા, મ્હી બૂમ પાડી ત્યારે બાપે ઉપલી કહેવત કહી.
૨ નાસવું.

Page #52

કહેવત સંગ્રહ
૬. ઘરનાં ઉડ્યાં વનમાં ગયાં વનમાં ઉઠી લાહ્ય. ઊલમાંથી
નીકળી ચૂલમાં પડ્યા. ૧૨ (એક દુઃખમાંથી છુટવા જતાં બીજું દુઃખ આવે છે તે વિષે.) ઘરનાં ઉઠયાં વનમાં ગયાં, વનમાં લાગી લાહ્ય. ઊલમાંથી નીકળી ચૂલમાં પડ્યાં. અલા ગઈ ને બેલા આવી. ઘરમાં ખાધે રાંડે, ને બહાર ખાધો ભૂતે. કફનાડુ ગાય ને મેખમારૂ આવ્યો. ભૂત મરે ત્યાં પલીત જાગે. સુખને માટે સાસરે ગઈ ત્યાં દુઃખનાં ઉગ્યાં ઝાડ. સાત (અથવા નવ) સાંધે ત્યાં તેર તૂટે. કાળી કુતરીને કાને કીડા, એક ગઈ ને બીજી પીડા. અવાડામાંથી નીકળી કૂવામાં પડવું.
શયતાનસે કીતનાહી દુર ભાગે,
મગર કમબખ્ત આગેકા આગે. દેહરે-ઘરનાં ઉક્યાં વન ગયાં, વનમાં ઊઠી લ્હાય;
ઊલેથી ચુલે પડ્યાં, કર્મ પ્રમાણે થાય. Out of the frying pan into the fire . From bad to worse.
The thrush avoiding a trap, fell into birdlime. ૭, ઉદ્યોગ સારાં નસીબનું મૂળ છે. ધંધે કરે તે ધાન્ય મળે. ૧૬
(ઉદ્યોગ કરવા વિષે.) ઉદ્યોગ સારાં નસીબનું મૂળ છે. ધંધે કર્યો ધાન્ય મળે. હલાવ્યા વગર ધાન પણ દાઝે. હાથપગ હલાવીએ ત્યારે રોટલો મળે. ફરે તે ચરે, ને બાંધ્યું ભૂખે મરે. ચાકરી કરતાં ભાખરી મળે. હાથ હલાવ્યા વગર કેળીઓ પણ મહેમાં પેસે નહીં. ચાકરી કરતાં ભાખરી પામે રૂડી પેર કરે સેવા તો મળે મીઠા મેવા.
જ્યારે વળે પરસે ત્યારે મળે મેવો, ઉદ્યમથી દારિ ઘટે. પ્રયત્ન પ્રભુ સહાય. પુરૂષ પ્રયત્ન, ઈશ્વર કૃપા. ઉદ્યોગ આગળ બધી ચીજ આસાન છે, હિમતે મરદને મદદે ખુદા.
સુધરી નામનું એક પક્ષી થાય છે તે તરણું ચીરી તેની સળીઓ બનાવી ઝાડ ઉપર તેના માળા બાંધે છે, તે લટકતા રહે છે, તેમાં જુદા જુદા ખંડ કરે છે. તે વિષે કવિએ કહ્યું છે કે,

Page #53

કહેવતસંગ્રહ
દાહરા—તરણેતરણે સુધરી, આદરજોજ ધરાં; કર ચાલે આળસ કરે, માટી ખેાડ નરાં. વિદ્યા ધન ઉદ્યમ બિના, કહેાજી પાવે કાન; બિના ફુલાયે ના ફુલે, જ્યોં પંખે કા પૌન, No gain without pain.
Industry is the mother of good luck. Help yourself, God will help you. Heaven helps those, who help themselves.
The hand of the diligent maketh rich, but the hand of the sluggard hath nothing.
૮. કર્મ વગર ખેડ કરે તેા દુકાળ પડે કાં બળદ મરે. ૨૪ (નસીબ વિના ઉદ્યમ યારી દેતું નથી તે વિષે. )
બળદ મરે.
કર્મ વિના ખેડ કરે, તેા દુકાળ પડે કાં કર્મે કાળા પાહાણ ભુકરવાર લાગે નહીં. નસીબ બે ડગલાં આગળનું આગળ. હું જાઉં રેલમાં, તે નસીબ જાય તારમાં. નસીબના મળીઆ, રાંધી ખીચડી તે થઈ ગયા ફળીઆ. કરવા ગયા કંસાર, મૈં થઈ ગઈ થુલી.
કર્મ કહે છે કાઠીમાં પેસ, તે મન કહે છે માળીએ સ્ટુડું. આશાના કર્મમાં આડું, તે જ્યાં જાય ત્યાં ખાતરનું ગાડું. કર્મમાં લખ્યું દીવેલ તે ઘી ક્યાંથી ખાઉં?
કર્મમાં લખ્યાં કાઠાં, તેા કાનાં જોવાં એઠાં ? કર્મ કણ ને કાયા સુંવાળી. કાડીઆ જેટલું કપાળ ને વચ્ચે ભમરેશ. કર્મ આવ્યું કાંડે, ધરમાં ડાસા ભાંડે.
કર્મનાં કસ્યાં, જાન જોડી ત્યાં કુતરાં ભસ્યાં, નસીબકી ખેાટી, જહાં જાવે વહાં પ્યાજ એર રાટી. મન કહે છે હાથી પર બેસું, કર્મ કહે છે કુલ્લામાં પેસું, અભાગણીને ભાણું` આવે ત્યારે વરને વાસી વળે. પરદેશ કમાવા જાય પણ કાંઈ વળે નહીં તે શરીર બગડે.
૧ એમ-ખાડ. ૨ ભુકા થઈ જાય તેવા પથ્થર. ૩ ગાળા દેવી. ૫ ભાણું એટલે સારા ભેાજનના થાળ. ૬ વાસી વળે એટલે ઉલટી થાય.
૪ તાણીને ખાંધેલાં.

Page #54

કહેવતસંગ્રહ
દેહરા–કર્મ વિના કરસનીઆ, જાને કોની જાઉં;
કર્મમાં લખ્યું દિવેલ, તે ઘી ક્યાંથી ખાઉં? ૮ દરિદ્રી ચલે દરિયાવ, કર્મ લે ચલે સાથ; મરને; ડુબ મરે, તે શંખ લગ ગયા હાથ. ૯ બખે જઈને બખ થયા, કમાણીમાં ઊઠી આગ;
કંથ સવેળા આવિયા, ભાટણ તારાં ભાગ. ૧૦ સોરઠા-માટી ઘસે મજુર, ચેજાળા બેઠા ચણે;
પાળણહાર, કર્મ પ્રમાણે કસનિયા. ૧૧ હિમત કરો હજાર, જાચે ગરૂપતિને ઘણું;
ચીઠી લખી ચિતાર, કર્મ પ્રમાણે રાજીઆ. ૧૨ કંડળીઓ-કૌડી મીલે ન ભાગ બીન, હુન્નર કરે હજાર,
કયું નર પાવે સાહેબી, બિના લીખા કિર્તાર; બિના લીખા કિર્તાર, સાત સમુંદર ફરી આવે, ભટક ભટક દિન જાત, ગાંડકી લાજ ગુમાવે; કથે સુકવિ કહાન, ભાગ બિન રહે જે લેડી,
હુન્નર કરે હજાર, ભાગ બિન મલે ન કૌડી. ૧૩ . There is no flying from luck. No help for misluck.
The more I try, the more I am off. ૯ અકમને પડિયે કાણે. ૨૧
(ગરીબ માણસની સ્થિતિ વિષે) અકમને પડીઓ કાણે. ગરીબની ઐયર સૌની ભાભી. દુકાળમાં અધિક માસ. દાઝયા ઉપર ડામ, ને પડ્યા ઉપર પાટું. દુઃખતી આંખે કે વાગે. દુબળા ઢેરને બગાઈઓ ઘણી. નબળી વાડે છીંડાં ઘણું. નીચી બેરડી સહુ ખંખેરે. ગરીબને ઘેર ગેદ ને પૈસાદારનો સંદે. મરતાને સૌ મારે. દંડ ઉપર ડામ. દુઃખ ઉપર ડામ. ઘા ઉપર લુણ છાંટવું. દુબળાંને દુઃખ દેવા સૌ તૈયાર. દુબળો જેઠ દહેરમાં લેખાય.
: ૧ દરીઆમાં પાણું છીછરું આવ્યું એટલે મરવાને ડૂબકી મારી છતાં મરી જવાયું નહીં, પણ શંખ હાથ આવ્યા. ૨ સલાટ, કડિયા ૩ વિધાતા.

Page #55

કહેવત સંગ્રહ
બકરાની માનતા સૌ કરે, વાઘની માનતા કેઈ કરે નહીં. દુઃખતે ઠેસ ને દુબળે વેઠ. ગરીબને સહુ દબાવે. દેહરા–દેખી દરિદ્ર; દૂરસે, લેક કરે અપમાન;
જાચકકું ક્યું દેખકે, ભસત હે બહુ શ્વાન. ૧૪ સબળાથી સૌ કોઈ બીએ, નબળાને જ નડાય;
વાઘ તણે માગે નહીં, ભાગ ભવાની માય. ૧૫ સેર–લાવર તીતર લાર, હરકેઈ હાકા કરે;
સાવજના શિકાર, રમવા મુશ્કેલ રાજીઆ. A lean dog gets nothing but fleas.
Misfortunes never come singly, but with their battalions. ૧૦. ખાવાના સાંસા ત્યારે પરણના વાસા. ભરતામાં ભરાય. ૧૨
એકાદશીને ઘેર શિવરાત્રીબાઈ પરણમાં. ખાવાના સાંસા ત્યારે પરેણુના વાસા. ભરતામાં ભરાય. ઘરમાં કેઠીએ જાર ત્યારે પીરસણની બહાર. ભરતામાં ભરાય ને ખાલીમાં ટીપું ન પડે. ભાગ્યશાળીને ઘેર ભૂત રળે. દેવો દુર્બળ ઘાતક. સુખના સાથી દુઃખના વેરી. દીઠા આવે દીકરા ને વુક્યા આવે મેહ. જેની ગાંઠે નાણાં, તેને નિત્ય ટાણું.
. નેતરું આવે ત્યારે સીધું પણ આવે, ને ઘરમાં આટ ન હોય ત્યારે મેમાન આવે. સેરા-ધીંગાને આલછર ધાન, રાંકાંથી રૂરહે;
પાસે નહીં પ્રધાન, નીકર તું સમજાવત શામળા. ૧૭ Riches beget riches, poverty poverty. . ૧૧. ગરીબને બેલી પરમેશ્વર. ૬ ગરીબને બેલી પરમેશ્વર અથવા રામ. નહીં બેલીને રામ બેલી. ગૌ સંતનકે કારણે હરિ બરસાવત મેહ. ઈશ્વર દીનદયાળ છે.
૧ હાકા શિકાર કરવાને માટે જાનવરને તેની બેડમાંથી કે રહેવાના ઠેકાણામાંથી હાંકીને કે કાઢીને બહાર મેદાનમાં લાવ તેને હાકે કરવો કહે છે.
૨ આપે છે. ૩ પરમેશ્વર.

Page #56

કહેવત સંગ્રહ
દેહરા-મોતી કહુ મોં કી, સો કીયે અનાજ;
- તુલસી તબ મેં જાની, હરિ હે ગરીબનિવાજ. ૧૮
સરોવર, તરૂવર, સંત જન, ચોથા બરસત મેહ;
પરમાર્થને કારણે, ચારે ધરીઆ દેહGod helps the poor, for the rich help themselves. ૧૨. અબી બોલ્યા ને અબી ફેક. બેત્યે બંધ નહીં. ૧૫
અબી બોલ્યા ને અબી ફેક. ગાડાનું પૈડું ફરે તેમ બેલીને ફરે. બાઈ બ્રાહ્મણ ને વરતી, ત્રણે સાટાં ફરતી. શિંગડે ઝાલે તે ખાંડે, ને પુંછડે ઝાલે તો બડે. થુંકીને ચાટે તે બોલ. બોલે બંધ નહીં. વાંફળ. કઢંગાને બેલ તે કુતરાને કેલ. ગાં વગરને લોટીઓ ગમે તેમ રડે. હજી તો પનો પનરવાર પરણશે. ગાંડી માથે બેહેડું દેહ–જાકે બેલે બંધ નહીં, મર્મ નહીં મન માંહી;
વાકે સંગ ન કીજીએ, છેડ ચેલે બનમાંહી. ૨૦ સેરઠા-બેસર કેરા બેલ, દીધેલા રહેશે નહીં;
કુડા દેશે કેલ, પછી જાય પતળી. બેલેલા મુખ બોલ, નર જે નિભાવતા નથી; તેહ પુરૂષનું તેલ, કેડી સરખું કરણિયા. ૨૨ પહેલે દીધેલ બેલ, પાપી થઈ પતળીએ નહીં;
નિકળે કાળો કાઢ, વાને તારે વીંજરા.૧૦ ૨૩ As slippery as an eel. To blow hot and cold with the same mouth,
૨૧
૧ “પવન પાણું કયો” એમ પણ વપરાય છે. ૨ વરતીઆં વરતી અગર માગી ખાનાર. ૩ વારેવારે લશે, ને વારેવારે ફરશે. ૪ વખતે ઘરે લઈ આવે ને વખતે ફેડે, એટલે ઠેકાણું વગરની વાત. ૫ વર્ણસંકર. ૬ બદલી જાય કે ફરી જાય. ૭ પ્રતિપાલન કરવું. ૮ કવિ. ૯ વાન=શરીરને રંગ. ૧૦ વિજરકવિનું નામ.

Page #57

કહેવત સંગ્રહ
૧૧
૧૩. બેલીને અબોલ્યા નહીં કરનાર. ૧૩
બોલ્યા અબોલ્યા થાય નહીં. જબાન હોય તે જન્મ હાય. બોલ્યા અબોલ્યા કરે, તેનું દૂધ ઠીકરે. મરદને બેલ પ્રાણ જતાં ફરે નહીં. જે બોલને સાચે તેને જ તોલ.! હાથીના દંતુશળ નીકળ્યા તે નીકળ્યા, પાછા પેસે નહીં. સાકરના હીરા ગળ્યા તે ગળ્યા. ચુંક્યું ગળાય નહીં. શું કર્યું ચટાય નહીં. જે મોડે પાન ચાવ્યાં તે મોડે લાળા ચવાય નહીં. મરદનું વચન એક, જે બેલ્યા તે ધ્રુવના અક્ષર. દેહરે–દળ ફરે, વાદળ ફરે, ફરે નદીનાં પૂર;
ઉત્તમ બોલ્યા ના ફરે, પશ્ચિમ ઉગે સૂર. ૨૪ An honest man's word is as good as his bond. A man of honour has but one word. Keep your promise.
A word once spoken cannot be recalled. ૧૪. પ્રાણ ને પ્રકૃતિ સાથે જવાનાં. ૨૧
(પડી ટેવ ટળે નહીં તે વિષે) પ્રાણ ને પ્રકૃતિ સાથે જવાનાં. દેરડી બળે, પણ વળ ન મૂકે. કુતરાની પૂંછડી ભોયમાં દાટે, પણ વાંકી ને વાંકી, સીધી થાય નહીં. આદત આઈ હે જાનકે સાથ, જાએગી જનાજેકે સાથ. જાકા પડ્યા સ્વભાવ જાયગા જીવસે. સ્વભાવનું ઓસડ નહીં. અખણ ગયા, દખણ ગયા, પણ લખણું ન ગયાં. ટાઢ જાય રૂએ, ને ટેવ જાય મુ. છતાની ખેડ મુએ જાય. સાપ કાંચળી બદલે, પણ ઝેર મુકે નહીં. બ્રાહ્મણ હાથી ઉપર બેઠે, પણ મૂળા સારૂ હાથ ધર્યો." લીંબ ને મીઠા હોય, સી ગુડ ઘીયએ. દાદર જાય ચુવે, ને ટેવ જાય મુએ.
૧ વજન. ૨ ધ્રુવ તારે અવિચળ રહે છે તેવા અક્ષર. ૭ દળજ. ૪ લખણ =ટેવ ૫ બ્રાહ્મણને સ્વભાવ ભિક્ષા સારૂ હાથ ધરવાને છે. ૬ દાદર ચામડીનું દરદ છે, તે ચુ, કાચલી વગેરેને અર્ક લગાડ્યાથી દૂર થાય છે,

Page #58

૧૨
કહેવત સંગ્રહ
વાંદરે સે વર્ષને થાય પણ ઠેક ભૂલે નહીં.
ઝડર જાય ભુવે, ટેવ જાય મુએ. દેહરે–દુર્જન તે દુર્જન હોય, સજન કેમે ન હુવંત;
ગોળે રાંધે લીંબડે, કડવો નહીં મીટત. ૨૫ સોરઠા-અવનિ રોગ અનેક જેનાં કીધાં છે જાતન;
ઈશુ તબિયતનું એક ઓસડ કર્યું ન રાજવી. ૨૬ સઓ–પાવક જળબુંદ નિવારન સૂરજ તાપકે છત્ર કી હે,
વ્યાધિમું વૈદ્ય તુરગ; ચાબુક, ચેપગકુ બખદંડ દી હે; હસ્તી મહામદકુ અંકુશ હે, ભૂત પિશાચ મંત્ર કીય હે,
ઓખદ હે સબકે સુખકારક, સ્વભાવકે ઓખદ નાહીં કીયો હે. ૨૭ ચોપાયા બાર કાસી ભાષા બદલે, તરૂવર બદલે શાખા;
જાતે દહાડે કેશ બદલે, પણ લખણ ન બદલે લાખા. ૨૮ કડવી વેલકી કડવી તુંબડીઆ, અડસઠ તીર્થ ફીરકે આઈ
ગંગા નાહી, ગોમતી નાહી, તોબી ન મીટી કડવાઈ ૨૯ Habit is second nature. Crooked by nature, will never be straight by education. What is bred in the bone, will not come out in flesh. A rope even after it is burnt to ashes it keeps its coils, ૧૫. ન બોલ્યામાં નવ ગુણ. (ચુપકી રાખવા વિષે) ૧૩
નહીં બોલ્યામાં નવ ગુણ. સબસે ભલી ચૂપ. मौनेन सर्वार्थसाधनम.
બોલે તે બે ખાય, અબોલે ત્રણ ખાય. ૧ ઠેક એટલે કુદકો મારવાની કળા. ૨ ઝડ=ભૂત, પ્રેતને વળગાડ. ૩ ભડાક્લાં વગાડી ધુણવે તે. ૪ જતન=રક્ષણ ઉપાય. ૫ પાવક અગ્નિ. ૬ નિવારત–ઉપાય. ૭ બખદંડ= ઝાડને સેટે.
૮ “બેલે તે બે ખાય.” બે બ્રાહ્મણ હતા તેમણે રસેઈ કરી, તેમાં પાંચ લાડવા બનાવ્યા તે ખાવામાં બન્ને જણે ઠરાવ કર્યો કે જે “બેલે તે બે ખાય” ને “મુંગે રહે તે ત્રણ લાડુ ખાય” બન્ને જણ સુઈ રહ્યા. જેને ત્રણ લાડુ ખાવાને વિચાર હતું તે મજબુત મન કરી પડી રહ્યો, ત્યારે બીજે ઉતાવળે હતો તે, “આ તો બોલશે નહીં ને રસેઈ બગડશે ને ભુખે મરીશું એમ ધારી બોલી ઉઠ્યો કે, “ઠીક ત્રણ તારા ને બે મારા.” એમ બેલનારને બે લાડવા ખાવા પડ્યા તે ઉપરથી કહેવત થઈ કે “બેલે તે બે ખાય.” ઉતાવળો થઇને બેલે તેને નુકસાન લાગે એ આ કહેવતને ભાવાર્થ છે.

Page #59

કહેવતસંગ્રહ
મેલ્યાથી ભરમ જાય. મેલતા પેાપટ પાંજરે પડે. મુંગીમંતર સાડાસતર. દાહરા—નહીં શિંગ નહીં પૂંછડું, નહીં કરવ# નિશાન; વચનથી વરતાય છે, અકુલિન કે કુળવાન. માલીકા ભલા ખરસના, પૈાખીકી ભલી પ; માગણુકા ભલા ખેાલને, ચતુરકી ભલી ચુપ. સારડા—કહીર ન માને કાંઈ, જુગતી અણુભ્રુગતી જહાં; શાણાને સુખદાઈ, ચુપ રહેવું રાજી.
મેટલ ઉપરથી તાલ બંધાય. ખેલ્યા ઉપરથી મનુષ્ય પરીક્ષા. વાણી ઉપરથી પ્રાણી પરખાય.
૩.
૧
૧૩
કર
Speech is the picture of the mind.
A bird is known by its note, and a man by his talk. Silence is the best virtue
૧૬. અવસર ગયે મુધ ક્યા કરની ? કાર્તિક મહિને કણબી ડાહ્યો. ૧૬ અવસર ગયે મુધ ક્યા કરની કાર્તિક મહિને કણબી ડાહ્યો. રાંક્યા પછી ડહાપણુ, તે ગરથ ગયા પછી જ્ઞાન. ધા ભુલ્યેા તે ભવ ભુલ્યેા. ગઈ પળ પાછી. ન આવે.
સદા દ્વાર દ્વારા દીખાતા નહીં, ગયા વક્ત ફીર હાથ આતા નહીં. લક્ષ્મી ચાંલ્લા કરવા આવે ત્યારે મ્હાં ધાવા જવું. સસલા શિકારે આવ્યે ત્યારે કુતરા મુતરાણા થયા.
નાણું મળે પણ ટાણું ન મળે. પીલુ ટાંણે ચાંચ પાકી. મરવા ટાણે પશ્ચાત્તાપ તે પૂર્વજન્મનાં પાપ. ટાહરા—ખડ ખુટવાં ધણ વસુકીયાં, વહાલા ગયા વિદેશ; અવસર ચુક્યા મેહુલા, વરસી કાંઉં કરશ. જો મતિ પીછે ઉપજે, સા મતિ આગે હેાય; કામ ન ખણુસે આપા, દુરિજન હસે ન ક્રાય.
૩૩
૩૪
૧ જ્યારે કાઈ માણસ વાત કરે છે તે વજનદાર અને ચાપડાની માફક બંધબેસતી હાય ત્યારે તે વાત વિષે કહેવાય છે કે, “સાળ વાલ ને એક રતી”ની, સત્તર આનાની વાત' છે. તેમ “મુંગીમંતર ” એટલે ગુપ્ત વાત મંત્રની પેઠે છાની રાખવા મુંગા રહીએ તે તેથી પણ વધારે એટલે સાડાસતર આનાની વાત છે, એ ભાવાર્થ કહેવતના છે.
2
૨ છું મનાય નહીં, ત્યાં ચુપ રહેવું તે શાણા પુરૂષને સુખદાઇ છે.

Page #60

કહેવતસંગ્રહ
ગયું ધન તે સાંપડે, ગયાં વળે છે વહાણ; ગયો અવસર આવે નહીં, ને ગયા ન આવે પ્રાણ. ૩૫ ઉજડ ખેડા ફરી વસે, નિર્ધની આ ધન હોય; ગયું ન જોબન સાંપડે, મુવા ન જીવે કાય. ૩૬ અગલે દિન પીછે ગયે, હરર્સે કયા ન હેત;
અબ પીછતાકે ક્યા કરે, જબ ચીરીઓ ચુગ ગઈ ખેત. ૩૭ Better one word in time than more afterwards. Past time is irrevocable.
Make hay while the sun shines. ૧૭. કાળી ચૌદશ ને આદિતવાર ફરીફરીને નહીં આવે.
અવસરે નહી ભૂલતાં (અવસર સાચવી લેવા વિષે.) ૧૬ કાળી ચૌદશ ને આદિતવાર ફરીફરીને નહીં આવે. સાતમ ને સોમવારે વારે વારે આવે નહીં. હાથ આવેલી તક છેવી નહીં. કરવું હોય તે કરી લે, નીકર વહાણું વાઈ જશે. ટાણે થાય તે નાણે ન થાય. અવસરે ચેત્યા ભલા. દાવ આબે સંગઠી મારવી. લાગે લાકડું લાગે. વખત જોઈ વાત કરવી. વા જોઈ વહાણ હંકારવું. પવન જોઈ પીઠ દેવી. વળ જઈને ટાંકણું મારવું. દેહરા–જબ તુમ આ જગતમેં, જગ હસે તુમ રાય;
અબ કરની એસી કરે, પીછે હસે ન કાય. બેસી દહીએ બાકરી, ઉભાં દેહીએ ઊટ; જેસા વા વાયરા, તેસી દઈએ પં. ટાણે ભૂલે ટેવણી, વિત્યે વાળે હાથ;
અમલ વેળા આળસુ, એ રડખરીને સાથ. સેરઠેન્નર તે ચતુર સુજાણ, સર અવસર ચૂકે નહીં
અવસરનાં એંધાણ, રહે ઘણું દિ રાજીઆ. Strike the iron while it is hot. Hoist your sail when the wind is fair.
Every thing has its time and that time must be watched.
૧ છાતી ફરે. ૨ રંડખરી નપુંસક ૩ નિશાની,

Page #61

કહેવતસંગ્રહ ૧૮. દીકરા માટે થા પરણાવશું. રાણજીનાં અબારાં. ૨૫ .
(વાયદા કરવા વિષે.) દીકરા મેટો થા પરણાવશું. રાણાજનાં અબારાં.' મેસાણાના ભાટ જમે કાલ. દિવસને ક્યાં દુકાળ છે. સોમવતી અમાસ ને શુક્રવાર. અગત્યના વાયદા. વાયદે હોળી દીવાળી વચ્ચે તે ખુટે જ નહીં. હજી તે રહિણીમાં ગાજે છે. વાયદે ગયું તે વાએ ગયું. વાયદા ઉપર વાયદો તેમાં કાણુ કાઢે ફાયદે. મુલતવી રાખ્યાનાં માઠાં ફળ. તાળવે ગોળ ચટાડ. પલકકા પખવાડી, ઘડી કે ખટ માસ. દાસ જીન કહે કાલ, ઊનકે કાણુ હવાલ. આડી રાત તેની શી વાત? ટાઢું પથરા જેવું. દીર્ઘસૂત્રી. લાંબી કસે ધવરાવે છે. બાવા મરેંગે, તબ બેલ બાહેંગે. હજી તે ગગનમાં ગાજે છે, ચહડે જાઓ, બડે થાઓ. દેહ–અબી કહેતાં દિન આઠ, તબી કહેતાં દિન વિશ;
હોય કાલને વાયદે, તે જાણે જગદીશ. - મરાઠી જેડકણું. આતા દિન સાતા, ઉદ્યા દિન વિશ; પરવાચા વાયદા, તો જાણે જગદીશ. સઈની સાંજ ને મોચીનું વહાણું;
ઘાએ જાની બાયડી કહે હું શું જાણું? શિવારામ ગાર્દી, જ્યાં પડ્યા ત્યાં બે મહિના ને બાર દી; ઊડ્યા ત્યાંથી આઠ દી, ને ચાલ્યા ત્યાંથી ચાર દી. આતા ભાઈએ આશા આપી, આંટા ખૂબ ખવરાવ્યા; આજકાલ કરીને આખર, ગોળને પાણુએ નવરાવ્યા. Tomorrow comes never. False promises. Whenever two Sundays meet, never.
૧ અબારમણે. ૨ ઢમઢેલ ને પિઇસ પણ કહેવાય છે. ૩ આ ત્રણના વાયદાને કદિ અંત આવતો નથી.

Page #62

કહેવત સંગ્રહ
૪૩
૧૯. કાલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ. ૫
(વાયદા ન કરતાં તરત કરવા વિષે.) આજનું કામ કાલ ઉપર રાખવું નહીં. કાણે દીઠી કાલ? કામ કર્યા તેણે કામણ કર્યો. કર્યું તે કામ, વિંધ્યું તે મેતી. દાહરે-કાલ કરે સો આજ કર, આજ કરે સો અબ;
પરસુ પ્રલે હયગી, ફીર કરેગા કબ. Procrastination is the thief of time. Delay is dangerous. ૨૦, મુફતકા ચંદન ઘસબે લાલીઆ. ૧૦
(મુફતને માલ ખાવા વિષે.) મુતકા ચંદન ઘસબે લાલીઆ. મુફતકે લડુ ખાઓ મેરે લાલ. મુફતકા માલ લુટે મેરે લાલ. મુક્તકે મુળે કેલે જેસી મજા. મફતનાં મરી તીખાં ન લાગે. મફત મળ્યું તે બહુ મજા. ધર્મરાજાને ગેળ જેમ લુંટાય તેમ લુંટ. મફતની મજા મીઠી લાગે. મુફતે માલ, દિલ બેરહેમ. દેહરા–રહે અમારા નગરમાં, હુકમ બિના મત જાઓ;
કરે હમારી ચાકરી, ભીખ માંગ કે ખાઓ. ૪૪. To cry yule at other men's costs. To be merry at the expense of others.
The wholesome meat is at another's cost. ૨૧. ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું. ૭
- (મન ભાવતું મળે તે સંબંધી.) ભાવતું હતું ને વૈધે કહ્યું. રાતી હતી ને પીએરી મળ્યાં. બળદ ગળીઓ ને બુચકાર્યો, તે બેસી ગયે. ગાડું દેખી લાગે થાક, ઘોડા દેખી થાકે પાગ. દેવું હતું ને ઢાળ આવ્યો. ગાડું દેખી ગુડા ભાંગ્યા. સેરઠે–જેની જેતા'તા વાટ, તે શેરડીએ સામાં મળ્યા;
ઉઘડ્યાં હૈયાનાં કપાટ, કુંચી કેરું કામ નહીં. What a man desires, he easily believes. ૧ શેરીમાંમાર્ગમાં.

Page #63

કહેવત સંગ્રહ
૧૭
૨૨, દગા કીસીકા સગા નહીં. ૧૪
(ખોટું કામ કરનાર તેનાં ફળ પોતે જ ભોગવે છે તે વિષે.) દગા કીસીકા સગા નહીં, કયા ન હોય તે કર દેખો. - એના ટાંટીઓ એના ગળામાં. ખેદે તે પડે. નીતિએ નારાયણ વસે, અનીતિએ કુતરા ભસે. . ભુંડું તાકે (ઈચ્છે) તેનું ભુંડું થાય. દાનત તેવી બરકત.' કપટ ત્યાં ચપટ, કુડ ત્યાં ધૂળ. કુડના ડાંડીઆ કપાળમાં વાગે, જેનું મન ચેખું, તેને શાની બીક? ઠગબાજીએ ઠાઠન ચાલે. જીસકી દાનત બુરી, ઊસકે ગલે છુરી. દેહરા-દેગા સો પડેગા, તુમ ફિકર ના રાખો ભાઈ
ચીઠી આપી બ્રાહ્મણને, ગઢે ચડ્યો નાઈ ઈચ્છે જેવું અવરનું, તેવું આપણું થાય;
કર્યું ન હોય તે કરી જુઓ, જેથી તુરત જણાય. Underhand practices fail in the end. Evil to him, who thinks of evil. He who digs falls Deceitful men dig their own graves. . Cheating play never thrives. ૨૩. કરણી તેવી પાર ઊતરી. ૧૩
| (સારીનરસી કરણી વિષે.) જેવી કરણી તેવી પાર ઊતરણું. દીધવાન ફળ ભોગવવાં વાવ્યાં તેવાં લણવાં. કવચ વાવી મોગરા લેવાય નહીં. હાથે કર્યું હશે તે મુવા પછી સાથે થાય. હાથે તે સાથે. કરેગા જેસા પાયેગા, બાગા સો લણેગા. કરવું તેવું પામવું. જમણો કરે તે જમણે ભગવે, ને ડાબો કરે તે ડાબે ભેગવે. સારું કરી સારાની વાટ જેવી. બોલશો તેવું સાંભળશે. કલજુગ નહીં, કરજુગ હે; એક હાથસે લે, દુસરે હાથમેં દે.
૧ ઘર ન ભરાય. ૨ હાલને જમાને કલિયુગ કહેવાય છે. તે જુગ વિષે એમ મનાય છે કે પાપકર્મ કર્યા હોય પણ કાંઈ તેનું ફળ દેખાતું નથી. તે સંબંધમાં સારા સદગુણી પુરૂષે તેમ નહીં માનતાં કહે છે કે, “કલિયુગમાં કર્યો કર્મ શુભ કે અશુભતાં ફળ તુરત મળે છે એટલે એક હાથથી કર્મ કર, ને બીજે હાથે ભેગવ.” અર્થાત જેવાં કર્મ કરશે તેનાં ફળ તુરત ભેગવશે. ૩ તુરત કરણીનું ફળ મળે છે.

Page #64

૧૮
કહેવત સંગ્રહ
દેહ–કલિજુગ કહે છે જગત પણ, કરજુગ એનું નામ;
માંહીનું ફળ અહીં મળે, એવું છે આ કામ, As you sow, you will reap so.
Do good and have good. ૨૪, વર વરે કન્યા વરે, ગોરનું તરભાણું ભરે. ૧૦ (પિતાનો મતલબ સરતી હોય તે બીજનું ગમે તેમ થાઓ તે વિષે.)
વર વરો, કન્યા વરે, ગોરનું તરભાણું ભરો. કીસીકા ઘર જલે, કીસીકા પુત મરો, બંદકુ ખેરસલા. કીસીકા ઘર જલે, કીસીકા પુત મરે, બંદા ખાવે એર તાપે. મીની ડાઢી બળે, ને દાસીને અજવાળું થાય. કીસીકી વેલ, કીસીકે બેલ, એર બંદેકા ડચકારા. આરતી ઊત ને મંગળ ગાઉ, બીજાને આપું ત્યારે હું શું ખાઉં? મરનારને ઊપાડનારની પીઠા શી? મુડદાં બેહસ્ત જાય, કે દોજખ જાય, આપણે તે છનછની. ઘરનાં છોકરાં ઘંટી ચાટે ઉપાધ્યાયને આટો. પા –પાડાસણ કહે આટે આપ, ઘરનાં ચાટે ઘંટી;
છોરૂડાં તો છાસ પીએ, ને બાહો માગે બંટી. ૪૯ Plough or not plough, pay me my rent. His bread is buttered on both sides. Oharity begins at home. ૨૫. સુંઠને ગાંગડે ગાંધી થવાય નહીં. ૩ સુંઠને ગાંગડે ગાંધી થવાય નહીં. બારા સુધી ભણુ પંડિત થવાય નહીં. અધી સોપારી ને હીરે દલાલ વેપારી. One flower makes no garland. Ore swallow does not make spring.
૨ વેલગાડી.
૧ વર મસ, કન્યા મરો પણ બોલે છે, પણ તે શુદ્ધ નથી. ૩ છનાની મેજમજા અથવા પૈસા ઉછળે.

Page #65

કહેવતસંગ્રહ
૨૬. ડાહીડ વાંક વગર કજીએ થાય નહીં. ૬
ડાહેાડ વાંક વગર કજીએ થાય નહીં. એક હાથે તાળી પડે નહીં,
રંગદોષ ને પાશદેોષ વગર લુડું ખરાબ થાય નહીં.
રંગમાં તે પૈાતમાં બન્નેમાં વાંક. દાહર—આવત ગાલી એક હૈ, કબીર જો ઊલટે નહીં,
ગાળ દઈને ગાળ સાંભળવી. ઊલટત હાત અનેક; તેા રહે એકકી એક.
It takes two to make a bargain. The second blow makes the fray. It requires two to quarrel.
૨૭ લીધાં લાડ ને ખાધાં ખાસડાં ફરીફરીને આવે નહીં. ૯
લીધાં લાડ ને ખાધાં ખાસડાં ક્રીકરીને આવે નહીં. કાલે મરી જવું છે, ખાઈપી ખૂબ ઊડાવી તે ખરી. આડી રાત તેની શી વાત? કાણે દીઠી કાલ?
કાણ જાણે કાલે શું થશે? કાલ ખુદ્દા છે (તે આપર્શે). કાલની વાત કાલે. ખાનાર્પીનારને ખુદા આપનાર.
ઢારા—પલક પાવકી ખબર નહીં, કરે કાલકી આત; જીવ ઊપર જમા કરે, જ્યું તેતપુર ખાજ.
૨૯. સૂરજ સામી ધુળ નાખીએ તે આંખમાં પડે. ૯
સૂરજ સામી ધુળ નાખીએ તે આંખમાં પડે. પત્થરને બચકું ભરીએ તા પેાતાના દાંત પડે, ભીંતમાં મારે લાત, તે પેાતાની ધાત.
Eat drink, be merry, we shall die tomorrow.
To morrow will take care of itself, spend and God will send.
આસમાનપર થૂંકે, તે મ્હાં ઊપર પડે.
ચંદ્રમાનું વેર લેવા ઘર સળગાવીએ તેા આપણું ધર ખળે.
૫૦
૫૧
66
તારૂં નામ શું?” જવાબ, “ જીવે. ” ધંધા શું કરે છે? “ સર્પ ઝાલ્યાના;” ત્યારે “ જીવા ન જીન્ગેા. ”
બહારવટીઓ શ્વાસે, રાજ ધાસે નહીં.

Page #66

કહેવતસંગ્રહ
હાથી પાછળ કુતરાં ધણાં ભસે છે (પણ પરવા નહીં કેમકે ઇજા થવાના ભય નહીં).
મેટાની વાત કરીએ તે વણુમેાતે મરીએ.
૨૦
Spit not against the heaven, it will fall back on your face.
૨૯. ગાળે મરે તેને વિષથી મારીએ નહીં. ૨૧ (મીઠું ખેલવા વિષે. )
જીભમાં સાકર રાખવી. જમાં શીરી તે! મુલકગીરી. મીઠી જીભમાં શિકરણુ વસે છે. જીભ ચડાવે તે જીભ પાડે.
ગાળે મરે તેને વિષથી મારીએ નહીં. મીઠી જીભ રાખવામાં કાંઈ જતું નથી. જીભમાં અમૃત, જીભમાં ઝેર. આપની ઐયર કહેવા કરતાં મા કહીએ તે પાણી પાય. વચને દરિદ્રતા શી? वचने किं दरिद्रता. મીઠી જીભ, સર્વ કાર્ય સિદ્ધ. જીભમાં ઝેર તે મુલકથી વેર. વાત કરવી તેા ગાળે વીંટી કરવી. જોડા મારવા તે શાલમાં લપેટીને મારવા. સંપત હાય તા દેજો દાનજી, નીકર જીભડીએ જશ લેને, ઢાહરા—તુલસી કહેત પુકારકે, સુનીએ સખ દે કાન; હેમાન ગજદાન તે, અડે। દાન સન્માન. સબ ધનકા ધન અચન હૈ, બચન રતનકી ખાન; તીન લાકકી સંપત્તિ, રહી બચત ખીચ આન. · જીવીએ તેા જશ લીજીએ, શકર જેડા સં; મરી જાવું માનવીઓ, રહે ભલેરાં વેણુ. સારડા કાયલડી ને કાગ, વાને વરતારાર નહીં; જીભલડીમાં જવાબ, સાચું સારહીએ ભણે. ઉપજાવે અનુરાગ, કાયલ મન હર્ષિત કરે; કડવા લાગે કાગ, રસનાના ગુણુ રાજી. પેાપટ કાયલ ખેલ, થેાડા પણ લાગે ભલે; વૃથા ગુમાવે તેલ, બહુ ખેલીને મેંડકાં, Large bounties we wish to give in vain, But all may shun the offence of giving pain. ૧ રંગે.
૨ વરતારાના અર્થ તા પારખી કાહાડવું છે.
પર
૫૩
૫૪
૫૫
પ
૫૭

Page #67

કહેવતસંગ્રહ
૨૧
૩૦. પિથીમાંનાં રીંગણાં. ૧૧
(કહેણી ને રહેણ જુદી તે વિષે.) પિથીમાંનાં રીંગણાં. પરોપદેશે પાંડિત્યમ્. ડાહી સાસરે જાય ને ઘેલી શિખામણ દે.' કહેવું સહેલું છે, કરવું કઠણ છે. કહેવું કાંઈ, ને કરવું બીજું. કહેવા કરતાં કરી બતાવવું સારું. બે દેથળીની રમત. જીભના ને પેટના જુદા. કહે કાંઈને કરે કાંઈ તેને ઘાલે ચુલા માંહી. કહેવું કાંઈને કરવું કાંઈ એ તે જાણે મેટી ભવાઈ દેહરે-કહેણ મીસરી ખાંડ હે, રહેણી તાતા લેહ; "
કહેણી કહે ને રહેણી રહે, એ જેવલા કેહ. ૫૮ Wise for othesr, but fools to themselves... He is not wise who is not wise for himself. A man of words, not of deeds, like a garden of weeds. Precept begins, but example completes. An example is better than a precept. It is easy preaching fasting with a full belly. Practice what you preach.
Easier said than done. ૩૧. હૈએ હેય તે હેઠે આવે. ૧૦
(મનમાં જે વાત રમતી હોય તે બેલાઈ જવાય તે વિષે) હૈએ તેવું હોઠે. વાણિ અંતઃકરણનું પ્રતિબિંબ છે. ચોરને માથે ચાંદરણું. જેવું અંતરમાં હોય તે જીભે આવે. દોષારિનું હૈયું કાચું. ચોરને માથે કાગડે. પતકાળું ચેરેલું તે હોં ઉપર આવી ગયું. પતકાળું ન ચેરે બાવો બ્રહ્મચારી. કોણ કહે છે રાપીનો ઘા ?
એક વાઘરી આખો જન્મારે જાનવરને પકડવા તથા મારવાને ધંધે કરીને ગંગાસ્નાન કરી આવી ધર્માચરણ કરવા લાગ્યા. એક વાર જંગલમાં તે ગયે. ત્યાં કેટલાક નાની ઉમરના છોકરા પકડવા મહેનત કરતા હતા,
૧ ઘેલી સાસરે ન જાય, અને ડાહીને શિખામણ દે એવી કહેવત છે. ૨ “તણખલું પણ બેલાય છે. ૩ રાંધી એક હથિયાર છે,

Page #68

૨૨
કહેવતસંગ્રહ
ધા દરમાં પેઠી પણ પુંછડી બહાર રહી ગઈ હતી. વાધરીના જુવાન છેકરાઓએ ધાને પુંછડેથી ઝાલીને તાણવા માંડી પણુ ધાને ખેંચીને બહાર કાઢી શકયા નહીં, એટલામાં ધર્માચરણ કરનારા વૃદ્ધ વાધરી ત્યાં આવ્યે તે જુવાન છે.કરાઓની મહેનત અફળ ગઈ જાણી માણ્યેઃ~~
જાણું છું પણ કહેતા નથી, નાહાવા ગયેા’તા ગંગ, ધાની ગાં—માં આંગળી કરે તેા, ઢીલાં થાયે અંગ.
તે પ્રમાણે જુવાન ાકરાઓએ કર્યું અને ધેાનાં અંગ ઢીલાં થયાં. દરમાં ચાટી રહેવાનું જોર ઘા કરી શકી નહીં, એટલે બહાર તેને ખેંચી કાઢી છેકરાઆએ પકડી લીધી.
મારા રૂપી શું ખાય છે?
Nearest the heart, comes out first. As we think so we speak.
૩૨. સાચને આંચ નહીં. ૨૦
( સાચ વિષે. )
સાય તરે તે જૂઠ મુડે,
સાચને આંચ નહીં. સાચેા રૂપી સર્વત્ર પરખાય. સાચને એ પગ (જેથી ખડગ ઉભું રહી શકે).
સત્ય એ જ પરમ ધર્મ, સત્યમેવ જયતિ. સત્યકી જીકર, ખુદાકું કિર.
સત્યકા એલી રામ,
સાથે રાચે જગતિ.
દાનત પાક તેને શાની ધાક. સાચા ઘંટ દેવળ વાગશે. ચેાખા મનને ચિંતા શી ?
સાનાને સ્પામતા નહીં.
જ્યાં સષ ત્યાં રહેમત.
સત્ય ભય જાણે નહીં તે મૃત્યુ કાળ પીછાણે નહીં. સાચના મેલી પરમેશ્વર.
ખરાને ખેરસલા, ખાટાને ખુલ્લાં.ર
ઢારા—સતિયા સત નવ છેાડીએ, સત છેડે પત જાય; સતકી બાંધી લક્ષ્મી, ધરહું ચલી આય.૩
૫૯
૧ એક માણસ પાસે ખાટા રૂપીઆ હતા તે વાત તે જાણતા હતા. ખજારમાં તે પીએ ચલાવવા ગયા, પણ મનમાં તે ખોટા હતા એટલે ખાલાઈ જવાયું કે, “મારા રૂપીએ શું ખાય છે?” અર્થાત્ તે ચલાવતાં કેટલું કમતી આવશે. દુકાનદારો તે સાંભળી વેહેમાઈ ગયા અને ખેાટ) રૂપીઆ ચાલ્યું. નહીં. ૨ ખાસડાં.
૩ બીન એલાઈ આય પણ કહેવાય છે,

Page #69

કહેવતસંગ્રહ
સતિયા સત છેડે નહીં, રાજ, પ્રાણ, ઘર જાય; હરિશ્ચન્દ્રનું જીવન એ, સતિયાનો યશ ગાય. ૬૦ હરિ ભજવો હકક બોલવો, દેનું બાત અવલ;
તુલસી તાકે ન ઉતરે, આઠે પહોર અમલ.૧ ૬૧ Virtue is always victorious. Honesty is the best policy. Truth seeks no corners. Truth is God's daughter.
A elear conscience can bear any trouble. ૩૩. ભરમ ભારી ને ખીસા ખાલી. ૩૫
(વગર પૈસે ડોળ કરે તે વિષે.) ભરમ ભારી ને ખીસા ખાલી. ઠાલે ચા ને વાગે ઘણો. મુછે ચેપડવા તેલ નહીં ને ડહેલીએ દીવા કરો નામ રાખ્યું ધનાશા ને ઘરમાં હાંલ્લાં કુસ્તી કરે. કુલ ફટાકીયા ને ફાંટમાં છાણાં, ઘેર આવે ત્યાં કલેડાં કાણું. ઠાલી ઠકરાઈ ને ફાંટમાં છાણું, સુવે ત્યારે ભેઠ બીછાનાં. ફુલી બાઈની ફુલ, ને ઘરમાં ન મળે ધૂળ. ઢમઢોલ ને માંહે પિલ. નામ મોટાં ને દર્શન ખોટાં. શેખાઈ શાહજાદાની, ને કસબ ભાડભુંજાને. બાઈ બોખારૂ ને વહુને ઘરચોળું જોઈએ,
ક્યા કરે નર કકડા, કે થેલીકા મહે સાંકડા. ઘરમાં આડી શેરીની ડે, ને બહાર મુછ મરડે. ઉપરથી ફૂલ ને ઘરમાં ધૂળ. કારા વાના કકડે ઘણું. દળનારીના દીકરા ને નામ પાડયું ગુલાબખાં. મીયાં કેડીઓ ચાટે ને બીબીને ફુલેલ જોઈએ. ઊંચી દુકાન ને ફીકા પકવાન. કારા વાધા કડકડે, ને ઘરની રાંડ ફડફડે. ઉપર વાગા ને માંહે નાગા. તમારો મારી હે લાલ રાખવું. ખાલી વાસણ ખડખડે ઘણું. અઠક પારેખની ને જાત હજામની. ઘરમાં ચોવીશ હાથને વાંસ ફરે ને બહાર બાપ ચાળીસ લાખના.
૧ અમલ કેફ
૨ ઠાલાં ખડખડે.
૩ આડી શેરીની ધૂળ.

Page #70

કહેવત સંગ્રહ
લાડબાઈ લુહારડી, કાખમાં ખુવારડી. પાસે ન મળે કડી ને ઉભી બજાર દેવી.' પેટમાં પુમડું પાણી નહીં, ને નામ મારું દરિયાવનાં. ઘરમાં હાંલ્લાં કુસ્તી કરે, ને બહાર લાલજી મણીઆર. . બહાર બાપ ચાળીશ લાખના, ને દીકરે વ્યાજમાં ડુ. બાઈડીને બલૈયું નહીં ને પબે ઘડાનાં સાટાં કરે. ભાઈની બગલે દેખાય, વહુને ચંગા સાડી જોઈએ. અધૂરો ઘડો છલકાય. પેટને પૂરું મળે નહીં ને ટીંગને વડાં. કરવી ગુલામી ને મીજાજ અમીરનો. ચોપાઈ-હીરે, મોતી, ઝવેરદાસ, દામ મળે નહીં ખોટો પાસ;
નામ ધરાવે છે રણછોડ, ભરે વ્યાજ મટી એ ખેડ. A great cry a little wool. A large building a low foundation. Great show, empty pocket. Great boast, little roast. He robs his belly to provide for his beach. Empty vessels make mostsound. Large trees give more shade than fruit.
Clean clothes and empty pocket. ૩૪. ખપ તેની છત નહી. ૮
ખપ તેની છત નહીં. આરત તેની આભડછેટ નહીં. માથે ઓઢી ચાદર એટલે જ્યાં બેઠા ત્યાં પાદર. હાજતમાં હજજત નહીં. હાજત વખત પાયખાનું ગંધાતું નથી, વહાલામાં વટાળ નહીં. કામી બાર ગાઊ ઊજડ દેખે. હેર કેહેડને દોષ નહીં.
૧ બુવારડી સાવરણું. ૨ બલયું ચુડી. ૩ હેડ લાકડાના મોટા પાટડાને વેહેરીને બે સરખા ભાગ કરી, અને કડકામાં અર્ધ ગોળ ફાંકાં કે ગાળા કરવામાં આવે છે. તે લાકડાના ઉપરના ભાગને ઊંચે કરીને માંહે ગેળા ગાળામાં કેદીને એક પગ ખોસીને પાટડાના બે કડકા ઉપરાઉપર મૂકી છેડે તાળું મારે ને કેદી જુદી જુદી જાતના હોય પણ હેડમાં બધાના પગ ખેસેલા છતાં વર્ણવર્ણને દેષ નહીં ગણતાં, એક હેડમાં પગ રાખીને

Page #71

કહેવતસંગ્રહ
Necessity knows no law. .
All is fine that is fit. ૩૫. સેબતે અસર. ૧૬
સેબતે અસર, સુખમે તાસીર. સંગ તેવો રંગ. વાન ન આવે પણ સાન આવે. બધા ખાય છે અથવા ખાવું પડે છે. તે કેદી જ્યારે છૂટીને આવે છે ત્યારે નાતમાં તેને કાંઈ દેખ નહીં ગણતાં દાખલ કરવામાં આવે છે. એારત ગમે તે જાતની રાખવામાં દેષ ગણાતો નથી.
સોબતે અસર ૧. બાદશાહ અને લવાના સંવાદમાં લવે કહ્યું, “સેબતે અસર, સુખમે તાસીર” ત્યારે બાદશાહે કહ્યું, “તુખમે તાસીર” વાત ખરી છે, પણ માણસનું મન મજબુત હોય તે સબત અસર કરી શકે નહીં, માટે સેબતે અસરની વાત મને ખરી લાગતી નથી. તે ઉપરથી લવે કહ્યું, “સેબતે અસર” ખરી વાત છે. લવે તેના ખરાપણું વિષે આગ્રહ પકડવાથી બાદશાહે કહ્યું, “બાર મહિનામાં એ વાત ખરી સિદ્ધ કરી આપજે, નહીં તે ગરદન મારીશ. લવે કબુલ કર્યું. '
બેચાર માસ જવા દેઈ, લવે કાશી વગેરે તરફ જવાની રજા લીધી ને કાશી તરફ ગયાને બધે ડોળ કર્યો, ને પછી વાણીઓ થઈ દિલ્હીમાં શાહુકાર બની મોટી બજારમાં સારી ત્રણ માળની દુકાન ભાડે રાખી. પહેલા મજલામાં દુકાન કરી બેચાર ગુમાસ્તા તથા નેકર રાખ્યા, ને તેણે ઊપરના મજલામાં પિતાની સ્ત્રી સાથે રેણુક કરી.
બીજે દહાડે તેણે પિતાના નેકરને કહ્યું, “એક હજામને બેલાવી લાવ. બાદશાહને હજામ હશે તે સારી હજામત કરતે હશે માટે તેને તેડી લાવજે.” કર ગયે અને બાદશાહના હજામને તેડી લાવ્યા. શેઠે (લવે) હજામત કરાવી હજામનાં બહુ વખાણ કર્યા ને હજામને હજામતના મહેનતાણુંના પાંચસો રૂપીઆ આપ્યા. બાદશાહને હજામ ખરે, પણ પાંચ રૂપીઆ એકઠા જોયેલા નહીં તેથી બહુ ખુશી થઈ ગયે. શેઠ હજામત કરાવી રહ્યા કે, સુરત ઉપલે માળથી એક દાસી આવી તેણે હજામને કહ્યું, “મારી બાઈના નખ લેવરાવવા છે માટે ઉપર ચાલ.” ઉપર ગયે, નખ લેવાને આંગળી હાથમાં લીધી ખરી, પણ તેના જેવી બાઇની દેહ, ભવ્ય ને સૌદર્યથી ભરપુર મુખ જોઈ હજામ તે દિમૂઢ બને. બાઈ કહે, ‘બરાબર છવ ઠેકાણે રાખ નહીં તે જીવતે નખ ઉતરશે.” કાળજું માંડમાંડ ઠેકાણે રાખીને ઘાંયજે નખ ઉતાર્યા. નખ ઉતરાયણના તે બાઈએ બે રૂપીઆ આપી, દર ત્રિજે દહાડે નખ ઉતારવા આવવાને વરદી આપી, તે હજામે ખુશી થઈ કબુલ રાખી.
એમ વહીવટ ચાલતાં બેએક મહિના નીકળી ગયા. પછી હજામ એક વાર નખ લેવા આવ્યો, ત્યારે બાઈએ પૂછ્યું, “કાલે સાંજના ચાર વાગતાં એક સવારી નીકળી બસે ઘોડા આગળ, સેબસે ઘોડા પાછળ ને વચ્ચે એક ઘોડાવાળ ઘડે નચાવત હતા એ કેણ હશે ?” હજાએ કહ્યું, “એ જ બાદશાહ સલામત હતા.” ત્યારે બાઈ બોલ્યાં, “બહુ

Page #72

કહેવત સંગ્રહ
ગધેડા સાથે જોડું બાંધે તે, ભુંકતાં ન શિખે પણ આળોટતાં શિખે.
દેખે તેવું શીખે, ઊડે ન તોય ઠેકવા શીખે વસી વિહંગમાં. ખુબસુરત છે, ને ઘડે પણ ખુબ નચાવતા હતા. મેં બારીમાંથી ચુપકીથી જોયા પણ તેમની નજર નહતી.”
આ વાતચીતને પ્રસંગ બન્યા પછી હજામ બાદશાહની હજામત કરવા ગયો ત્યારે બાદશાહને વાતમાં કહ્યું કે, “એક શાહુકાર અમુક દુકાનમાં રહેવા આવેલ છે તેની એારત બહુ ખુબસુરત અને પારિજાદી છે. હું બે મહિનાથી નખ ઉતારવા જાઉં છું, પણ કઈ દિવસ બેલતી નહીં. આજ બેલી,’ એમ કહી બાઈનું કહેવું સંભળાવી છેવટે કહ્યું કે, “આપની ખુબસુરતી ઉપર ફીદા છે.” દુકાનની નિશાની બાદશાહે પુછી લીધી, ને હજામને કહ્યું કે, “હું કાલે ત્યાંથી સવારી સાથે નીકળીશ.” હજામ કહે, “હું શેઠાણીને ખબર આપીશ.”
હજામ તે શેઠાણુના નખ લેવા ગયો ત્યારે બીજું કાંઈ નહીં બોલતાં એટલું બે કે, “આજ બાદશાહની સવારી નીકળનાર છે.” શેઠાણું એ વાત જાણુ ખુશી થયાને તથા પિતાને બાદશાહનું કહેવું જોવા ઊમેદ હોય એવું હજામને દર્શાવ્યું.
આ બાઈએ પોતાને પોષાક ચિત્તાકર્ષક બનાવવા તજવીજ કરી અને સવારી નીકળવાની રાહ જોતી બેઠી. બાદશાહની સવારી નીકળી. બાદશાહ હજામની સૂચના પ્રમાણે ઉંચું જતા હતા ત્યાં શેઠાણીએ માથાના વાળ મોર કળાની માફક કરી, પિતાનું અર્ધ શરીર દેખાય તેવી રીતે બારીમાંથી કહાડીને પાછી પેસી ગઈ, પણ બાદશાહે જોઈ લીધું.
બાઇનું મને હર રૂપ જોઈ બાદશાહનું મન ભરાઈ ગયું. હજામ હજામત કરવા ગયો ત્યારે બાદશાહે હજામને કહ્યું, “હવે એ બાઇની ઇચ્છા મને મળવાની છે, તે મારી પણ ઈચ્છા તીવ્ર થઈ છે, માટે પુછી જો કે શી રીતે મળવું?”
ઘાંય વાયડી જાત, ને બાદશાહે વાત કરી એટલે નખ લેવાને બહાને શેઠને ઘેર ગયે, બાઈને મળ્યો અને બાદશાહની ઈચ્છા જણાવી. બાઇએ તે વાતને રસીલી ગણી જવાબ આપ્યો કે, “અમે શાહુકાર વાણુઓ ને જઈન, પણ બાદશાહ ગરજીને વેષ લઈને અહીં આવે તો મારે પણ મળવાની ઇચ્છા તેવી જ જોરદાર છે. માટે કાલે બપોરે આવવું હોય તે ગેરછ થઈને આવે. કઈ જાણશે નહીં ને શેઠને પણ વહેમ આવશે નહીં.”
આવી રીતે વાત મળવાથી હજામ તો હરખપદુડે થયે, દરબારમાં ગયે, અને બાદશાહને વાત કરી. બાદશાહ તે તલપાપડ થયા હતા અને દહાડી મુળ ઉતરાવવા ઘાંય તે હાજર હતા જ. બજારમાંથી મલમલના કેરા તાકા મંગાવી ગેરછના જેવી ગાતરી વાળી. એક મલમલ ગેરછની માફક એહેડી, હાથમાં રણું, પાતરૂં ઝોળીમાં મુકી હજામની પાછળ એક છુપે દરવાજેથી નીકળી, શાહ રાહ પડ્યો મૂકી પેટા ગલીને રસ્તે ચાલી શેઠની દુકાન૫ર ચડ્યા. આગળ હજામને પાછળ ગેરછ કટકટ ત્રિજે માળ ગયા. બાઈ શંગાર સજી ફક્કડ થઈ બેઠી હતી તે ગરજીને આવતા જોઈ ઉભી થઈ પગે લાગી, એક બાજઠ નાંખી આપી તે ઉપર આસનીઉં નાખી ગેરઇને બેસાડ્યા, હજામ

Page #73

કહેવતસંગ્રહ
દાળની સોબતથી ચેઓ નર માટી ભારી થશે. સેબત પ્રમાણે નોબત વાગે. જેને જેવો વાસ, તેને તે પાસ. પડોસીનું કર્મ ન આવે, પણ સેંઝર તે આવે. નીચનો સંગ ને માનો ભંગ. દેહરા–જયસી સોબત જગતમેં, તે કરત ઉપાય;
સોબત ગુન છૂટે નહીં, કહી રંક કહા રાવ. સોબતસે સુધો નહી, વાકે બડે અભાગ; સબતમેં બીગડ્યો નહીં, વાકે બડે સુભાગ. સંગત કીજે સાધકી, બનત બનત બન જાય; અયા કુંજર શિરપર, મનમાને ફલ ખાય.
૬૩
૬૫
નીચે ગયે; કમાડ બંધ કરી બાઇ બીજા એારડામાં ગઈ ત્યાં કમાડ કેકે ખખડાવ્યું. કમાડ ઉઘાડવા બાઈ આવી. બાદશાહે પૂછ્યું, “કેણ છે?” બાઈ બોલી, “કઈ નહીં શેડ ઘરધણું છે તેની ફિકર નહીં, આપ નિશ્ચિત રહો.”
બારણું ઊઘાડી બાઈ બીજા ખંડમાં ગઈ, શેઠ આવ્યા, ચાંચાળી પાઘડી, ઘેરદાર જામ, કમર બાંધેલી ને અંદર આવ્યા. બલ્યા, “પધારે, પધારે મહારાજ, ભલે પધાર્યા. મહારાજ વંદું છું” બાદશાહ (ગેર) કાંઈ બોલ્યા નહીં, એટલે શેઠે કહ્યું, “વ૬ છે, તે પણ ગેરછ બોલ્યા નહીં. ત્યારે શેઠ કહે, “કેમ બોલતા નથી ? મહારાજ વંદું છું” એટલે ગરજી બોલ્યા, “વંદું છું કયા ?” શેઠ કહે, “મહારાજ, આમ કેમ? તમે અમારા ગારજી થઈને કેમ બોલતા નથી?” એમ કહી શેઠ નીચે બેઠા. બાદશાહે સારી રીતે નજર માંડી જોયું તે લાગ્યું કે શેઠ નથી પણ લવો છે. બાદશાહે શેઠને કહ્યું, “અબે વૌવા જેસા માલુમ પડતા હે.” એટલે લ કહે છે, “હજુર, આપ મને બાદશાહ સલામત જેવા લાગો છો.” પછી પરસ્પર મળ્યા, અને હજામની સેબતની શી અસર થઈ તે લવાએ સિદ્ધ કરી આપ્યું.
૧ ખીચડી. ૨ વાસ રહેઠાણ, સમાગમ પાસ રંગ. ૩ સેંઝ લક્ષણ
૪ એક બકરી નદી ઉપર પાણી પીવા ગઈ. નદી આગળ ભીની રેતીમાં વાઘનાં પગલાં પડેલાં જોયાં. બકરીએ વિચાર્યું કે, સામે કાંઠે મારાથી નદી ઊતરીને જવાય અને નાસીને છૂટાય તેમ નથી માટે શું કરવું? ધીરજથી વિચાર કરી પગલાંનું કુંડાળું કરીને પગલા આગળ બેઠી. થોડી વારે હાથી પાણી પીવા આવેહાથીને બકરી કહે છે કે, “તું ભલે આવ્યું. આ વાઘનાં પગલાં જે. વાધે મને ભલામણ આપ્યા મુજબ હું બેઠી હતી અને તે પ્રમાણે જઈને વાધને ખબર આપું છું કે, “હાથીભાઈ આવ્યા છે.” એમ કહી બકરીએ ચાલવા માંડ્યું એટલે હાથીએ બકરીને પાછી બોલાવી કહ્યું કે, “વાધને બેલાવીશ નહીં ને ઊગરવાને આરે બતાવ.” ત્યારે બકરી કહે છે કે, “મને પ્રતિજ્ઞાથી

Page #74

કહેવત સંગ્રહ
જળ પ્રમાણે પિયણું, કર્મ પ્રમાણે મત્ત; જે જેવા નર સેવીએ, તે તેવી ફળપત. કરત કુસંગ ચાહત કુશળ,એહી બડા અફસેસ; મહિમા ઘટયો સમુદ્રકે, રાવને બો પડોસ. ૬૭ બળદને ગુણ તો ગયો, કે જેડ કજોડાં જાતે;
મરદને ગુણ ગયે, કે સેડ કડાં સુતો. ૬૮. A man is known by the company he keeps. One is known by his companions. ૩૬. માઠા ખબર વિજળી વેગે જાય. ૪
માઠા ખબર વીજળી વેગે જાય. વા વાત લઈ જાય. પલક એકમાં પહોંચી જાય, ખબર નરસા હાય. ભોંયરામાં નાગી નાચી, તે મહેતાજીએ જાણ્યું.
Ill news travel apace.
Scandal has wings. ૩૭. નબળે સબળાને ગુણ કરે તે આટલુણમાં જાય. ૭ સમુદ્ર આગળ લુણની ભેટ (તે શી ગણતીમાં)? જબરે નબળાને ખાય (ને ખુશી થાય).
વચન આપે તે બતાવું.” હાથીએ તે પ્રમાણે વચન આપ્યું ત્યારે બકરીએ કહ્યું કે, નદી ઊતરી સામે કાંઠે આપણે બને જઈએ તે ઊગારે થાય. હાથીએ કહ્યું, “તું મારા મસ્તક ઉપર બેસ. હું ને તું બને નદી ઉતરી જઈએ.” ત્યારે બકરી કહે કે, “સામે કાંઠે ઊતરીને તું તો મને ફેંકી દે તે મને શું લાભ? પછી હાથીએ વચન આપ્યું કે, હું જીવું ત્યાં સુધી મારા માથા ઉપર રાખું.” પછી બકરીને હાથીએ સુંઢવતી લઈ માથે બેસાડી સામે કાંઠે ગયાં ને હાથી ચરવા જાય ત્યારે બકરીને માથે બેસાડે જેથી સારાં સારાં ઝાડનાં ફળ, કુંપળે બકરી ખાધા કરે.
વાધ જેવા વનના રાજાના પગલાંને આશ્રય લીધે ને હાથી જે સજજન બકરીને મળ્યો તેથી “અજયા કુંજર શિરપર, મન માને ફલ ખાય.”
૧ એક છોકરા ઉપર મહેતાજી ગુસ્સે થયા ને કહ્યું કે, “એસ રાંડ નાચણનાતે ઉપરથી છોકરાએ ઘેર જઈ તેની માને પૂછયું કે, “મહેતાજીએ મને રાંડ નાચણને કહો તેનું કારણ શું? તેથી તેની માએ નર્યું કે, “ નાગ્યાની વાત” મેહેતાજીએ જાણું હશે" ત્યારે તેની માએ છોકરાને વાત કરી કે, “હું ભોંયરામાં એક વાર નાગી નાચી હતી.” એટલે ભયરામાં નાચ્યાની વાત જાહેર થઈ

Page #75

કહેવતસંગ્રહ
મેટા મચ્છ નાના માછલાંને ગળી જાય. તાલેવંતના તેજમાં ગરીબ તણાઈ જાય. સેનાના ચુડાવાળી દાતણવાળીને ધેસવે. મેાટાની ગાંમાં પેસીએ તે ચગદાઈ મરીએ.૧ ઢાહેરા—રાગ વિના રાગાડે, નિર્ધની
કુટાય;
નખળેા સબળાને ગુણ કરે, તે આટાલુણમાં જાય. સાખી—આણંદ કહે પરમાનંદા, મેટામાં જાવું ઘેાડું; કામ કરાવે કુસ કાઢે, કાંતા કેહેશે આડું. The rich eat up the labour of the poor. ૩૮. કદિ ખતા ન ખાય વિચારી વાણી ઉચરે ૯ (વિચાર પુરા કરીને ખેલવા વિષે.)
કદી ખતા ન ખાય, વિચારી વાણી ઊચરે. વિચારીને વાણી વદે, કદી ન વણુસે કામ.
૯
७०
૨૯
મેલ્યું બહાર પડે તે રાંધ્યું વરે. શુંક્યું પાછું ગળાય નહીં. મેાલ મેાલ્યા તે પાછા મ્હોંમાં પેસે નહીં. સેા ગળણે ગાળી વાત કરીએ. સાત ગણે ગાળીને પાણી પીવું. ખેલ્યા તે અમેાણ્યા થાય નહીં.
૧ મેાટાની ગાં’માં પેસવું નહીં તેની વાત છે. એક તળાવમાં હાથી ગયા, પણ તળાવના ઉંડા ભાગમાં જતાં મરી ગયા અને તેનું શમ તે તળાવમાં જ રહ્યું. એક શીઆળે જોયું કે હાથીનું માંસ ધણા દહાડા ચાલશે માટે હાથીના પેટમાં પેસી માંસ ખાવાનું મળશે ને તળાવમાં પીવાનું પાણી પણ મળશે. હાથીનું મ્હોં તે મરી ગયેલા તેથી અંધ થયું હતું, પણ પુંઠ પાણીમાં પલળવાથી ચામડું નરમ થયું હતું એટલે તેમાંથી હાથીના પેટમાં શીઆળ પેઠું. માંસ ખાય ને પુંઠ દ્વારા ડોકીયું કાહાડી પાણી પીએ. તેમ કરતાં ઊનાળા આવ્યા, તળાવ સુકાયું ને પાણી હેઠું ગયું તેથી પુંઠનું ચામડું સુકાયું ને કઠણ થયું. શીઆળથી બહાર નીકળી પાણી પીવાય નહીં તેટલામાં ચકલાંનું ટોળું આવ્યું તે શીઆળે અવાજ ઉપરથી જાણ્યું.
ચકલાંને કહ્યું કે, તમે બધાં ભેગાં થઈ હાથીની પુંઠ ઉપર પાણી સીંચેા એટલે હું તમને એક અગત્યની વાત કરૂં.
ચક્લાં હમેશાં પાણી પીવા આવે ને ચાંચેથી પાણી સીંચે. ઘણી વારે ચામડું પલળ્યું, ત્યારે શીઆળે માંહેથી માથું મારી જોર કર્યું અને શીઆળ બહાર નીકળી નાકું. ત્યારે ચકલાંએ કહ્યું, વાત તેા કર, ત્યારે શીઆળે નાસતાં નાસતાં કહ્યું કે, “મેાટાની ગાં–માં પૈસીએ તેા ચગદાઈ મરીએ.”

Page #76

કહેવતસંગ્રહ
દેહ-બોલ તે અલ હે, જે કોઈ બેલે જાણ;
દે ત્રાજુ તેલ કર, તું મુખ બાહેર આણ, ૭૧ The word once escaped, cannot be recalled. A word spoken is an arrow let. Think to-day, speak tomorrow.
Think twice before you act once. ૩૯ જાયા તે જાવાના. ૨૬
(મરણ વિષે.) જાયા તે જાવાના. કાયા કાગે કુંભ. નામ તેને નાશ ઊગ્યા તે આથમવાના. કાળ સૌને શિર છે. કાયા માયા કુડી. કાળ કોઈથી છતાયો નથી. મરણ ને મોંધું કેાઈના હાથમાં નથી. મરણ સૌને માથે છે. કાળે સૌને ક્ષય. મોતને વાયદો નહીં. ટુટીની બુટ્ટી નહીં, મરણ કેઈને મૂકે નહીં. એક વાર મરવું મરવું ને મરવું એ ખરું છે. લોઢાની કેઠીમાં ઘાલે તે પણ મરણ મૂકે નહીં. મરતાં માટીને બાપ કહે તે પણ જીવે નહીં. મરતી બાયડીને મા કહે તે પણ ઉઠે નહીં. નવાણું એસડ, સમું ઓસડ નહીં. કાઠીમાં ઘાલ્યાં જીવે નહીં. શરીર ચાલે ત્યાં સુધી વહાણ, નહીં તે પથ્થર ને પહાણ. કાયા પાણુને પરપોટો ફૂટતાં વાર નહીં. દેહરા-જાયા તે જાવાના, રાજા છે કે રંક;
વૃદ્ધ બાલ જુવાન પણ, ઝડપે જમ નિશંક, કાળ ન છોડે કાઈને, ભલે હોય ભગવાન;
ભલે ભાલું બેંકીયું, કૃષ્ણ હતા બળવાન. સોરઠા-સગજ જાણ્યા શ્વાસ, શ્વાસ પણ સગો નહીં;
એને શો વિશ્વાસ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ચિતામણી નર દેહ, મુઆ પછી મસાણમાં;
તેની થાશે ખેહ, કઈ વિભૂતિ પણ ભુંસે નહીં. ૭૫ બેત–ખાખકા પુતલા બના, ખાખકી તસવીર હે;
ખાખ મીલ જાગે, ફીર ખાખ દામનગર હે. ૭૬ ૧ બુદ્દી-એટલે ઔષધ-જડીબુટ્ટી. ૨ કહે.

Page #77

કહેવતસંગ્રહ
Death de fies the doctor. There is no medicine against death. Dust thou art, and to dust shalt thou return. Death is deaf and hears no denial. ૪૦. દામ કરે કામ લીંડી કરે સલામ. ૩૩
(પૈસાના મહિમા વિષે). દામ કરે કામ લડી કરે સલામ. સકર્મીના સાળા ઘણું. કાકા મામા ગાવાના, પાસે હોય તો ખાવાના. સર્વે મુળ કાંચનમાત્ર થશે. મધ ત્યાં માખ. સુખના સાથી, દુઃખના વેરી. બધા દોલતની માંખ. દ્રવ્ય ત્યાં સર્વ. લીલા વનના સુડા ઘણું. ઘમઘમતી વહેલે સૌ બેસવા આવે. પૈસાના સૌ સગા. નમતે ત્રાજવે સૌ બેસે. સૌ જગતી તાપે, સૌ લીલાંનાં હરણું. સોનું દેખી મુનીવર ચળે. પૈસે દુનિયામાં પરમેશ્વર. દામકે સબ ગુલામ. સુખ સંપતિના સૌ સાથી. સુખે સાંભરે સોની, દુઃખે સાંભરે રામ. અને ત્યાં સુધી તનેનાં. હાથ પિલે તે જગ ગેલો. જર બસિયાર, મરદ સિયાર. ખીસા તરતે ચાહે સે કર. દુઃખમાં સાથી રામ. પૈસા હોય તો છેક ઘુઘરે રમે. કરી દેખે આખી, ત્યારે બોલે બાવો ખાખી. જારને જુહાર.' ગાંઠે હેય જર, સૌ પૂછે ધર. જર કરે દરિયામાં ઘર. ગાંઠે હોય ધન, સૌ હાજર જન. દેહરા-માયાકુ માયા મીલે, કરકે લંબે હાથ;
તુલસીદાસ ગરીબકી, કેઈન પૂછે બાત. સબ સહાય સબલકે, કેઈન નિર્બલ સહાય; પવન જગાવત આગવું, દીપક દેત બુઝાય.
७८ ૧ સકમની વહુને સો “બા” કહી બોલાવે ને તેના ભાઈ ઘણા થાય. ૨ દેવતા સળગતો હોય તેવી સગડી. ૩ કોઠીમાં જાર-પૈસે. ૪ કરી જામનગર, કચ્છ, પોરબંદર, જુનાગઢમાં રૂપાને એ નામને શિક ચાલતું હતું. ૫ જાર–ઠીમાં જાર કે ઘરમાં નાણું. ૬ આગ જબર છે તેને પવન મદદ કરીને વધારે જગાવે છે, પણ દીવો નિર્બળ છે તેથી એલવી નાખે છે.

Page #78

કહેવતસંગ્રહ
સવૈયા—માત કહે મેરે। પુત સપુતર, બહેન કહે મેરા સુંદર ભૈયા, તાત કહે મેરે કુલકા દીપક,લેાકર્મે અતિશય લાજ બચૈયા; બહુ કહે મેરા પ્રાણપ્યારા, સાસ કહે મેં લે† બલૈયા, કવિ ગંગ કહે સુને શાહ અકબર,જીનકી ગાંઠે સપેત રૂપૈયા, In time of prosperity friends will be plenty. He is most loved that has mony bags. Money makes the mare go, let her have a leg or no. Every one is kin to the rich.
૩ર
A bribe in the lap blinds one's eyes, Prosperity gains friends, adversity tries them. With provisions in store, we have friends by score. ૪૧. લક્ષ્મી વિનાના લાડ ગર્થ વિનાના ગાંગલા. ૧૮ ( નિર્ધન સ્થિતિ વિષે. )
લક્ષ્મી વિનાના લપાડ, ૧
ખરચી ખુટી ± યારી તુટી.
૭
ગરથ વિનાને ગાંગલે. જર ગયા તે જે ગયેા.
લક્ષ્મી વિનાના લપેડ
૧. એક શાહુકાર પાસે દ્રવ્ય ઘણું હતું ને ઘણી પેઢીથી ધનાઢચ સ્થિતિ ભાગવતા આવેલા હેાવાથી વંશપરંપરાના ગુમાસ્તા, મુનીમ, ચાકર, પેશા, ધેાખી, દરજી, સુથાર, બ્રાહ્મણેા હેાવાથી ધેર કાયમ માણસની ભીડ જામેલી રહેતી.
તે શાહુકાર ગુજરી જતાં દીકરા વારસ થયા, તેને એવા સંયેાગે બન્યા કે દ્રવ્ય પગ કરીને જાય તેમ ગયું ને ઘરબાર સિવાય પાસે કંઈ રહ્યું નહીં ત્યારે મુનીમ, ગુમાસ્તા વગેરે બધા જતા રહ્યા અને ગેર વગેરે આશીર્વાદ દેવા આવતા બંધ થયા.
ત્યારે રોકે પેાતાની હમસેા જાતના માણસને પૂછ્યું કે, હવે કેમ કાઈ આવતા નથી ને આડા પણ ઉતરતા નથી ? ત્યારે તેણે જવાબ દીધા કે, “પૈસાને સ માન આપતા હતા તે પૈસા ગયા એટલે માન પણ ગયાં; હવે કાઈ ભાવ પૂછે તેમ નથી.”
આ શાહુકારના મનમાં ચેટ લાગી ગઈ જેથી દ્રવ્ય ઉપાર્જન કરવાના નિશ્ચય કરી પરદેશ પ્રયાણ કર્યું. પાતા માંહે પાણી તેા હતું જ તેથી ચીન-જાવા તરફ જઇ વેપાર ખેડવા માંડ્યો. ઈશ્વરકૃપાથી નફો પુષ્કળ થયા, ઘરનાં વાહાણ કર્યાં ને મુંબઈ, કલકત્તા, રંગુન, સિંગાપાર વગેરે વેપારના મકામાં શેડની આબરૂ વધી ને વ્યવહાર સારા બંધાયા ને અનર્ગળ દ્રવ્ય સંપાદન કીધું.
પેાતાના મનને તૃપ્તિ થાય તેટલું દ્રવ્ય થયું એટલે સ્વદેશ ભૂમિ તરફ વળવા વિચાર થયા ને રાજનગર આડતીઆને ખબર આપી કે મારૂં નાણું મેકલું છું તે સાથેની

Page #79

કહેવતસંગ્રહ
વસુ વિના નર પશુ.
કંગાલનાં કાળજાં પેલાં. ચાક વગરનું ગાડું જેમ, ધન વિનાનું મનુષ્ય તેમ. પૈસા વગર ધેલે, ને સાબુ વગર મેલા. પૈસા વગર પદકુંડીઓ ન થાય.
૩૩
ટીપ પ્રમાણે ઊતારી વખારમાં રાખો, તે પછી પેાતાની મેળવેલી દોલતથી રૂપા અને સેાનાના નાણાની પેટીપટારા ભર્યાં, તેમ જ જવાહીરના દાગીના વગેરેની ત્રિજોરીએ ભરી રાજનગર તરફ રવાના કર્યાં.
આડતીએ તે શેઠની દેાલતની વિપુલતા વિષે તથા શેઠ આવનાર છે તેના ખબર વતનમાં તથા એળખાણવાળાને આપ્યા.
શેઠ અનર્ગળ દોલત કમાઇને આવે છે તેમ જ ઘણે વર્ષે આવે છે જાણી સગાંવહાલાં સ્નેહી વર્ગને હેતના હરડકા ઊછળ્યા અને સૌ અંદર સુધી સામા જવાની તૈયારી
કરવા લાગ્યા.
તેટલામાં શેઠ પેાતાની સાથે દોલતનાં વાહાણુ સાથે અંદરે લાંગર્યો એટલે પેહેલ વેહેલા કુળગાર આશીર્વાદ દેવા આવ્યા ને ખાલ્યા, “શેઠ રાજાધિરાજ, આશીર્વાદ છે.” એટલે શેડ ખેાલ્યા, “હીશું” કહીશું.” એમ સૌ મળવા આવ્યા તેમણે જીહાર વ્યવહાર કર્યાં, તે સર્વને કહે “હીશું,” કહીશું”ના જવાબ આપ્યા. આ જવાબથી સર્વના મનમાં આવ્યું કે શેઠનું ચીતળિયું ખસી ગયું છે.
પછી અંદરના આડતીઆને પ્રથમ મેકલેલી દેાલત તથા પાતે લાવેલા તેનાં અસંખ્યગાડાં ભર્યાં ને પાટણ તરફ ચાલ્યા, કેટલાક રસ્તામાં શેઠને મળ્યા તેમને પણ શેઠે કહ્યું કે, કહીશું.”
૧ પદ્મકુડી=મસ્તી.
પ્
પાટણ આવ્યા, ગાડાંમાંથી દોલત ઊતારી ઘેર લાવ્યા. ખાપાટ્ટાના પ્રતાપથી ઘર તા મેટાં હતાં જ તેમાં દાલતની પેટીએ ઉતારી, સેાનાની દીવીએમાં ધીના દીવા કરી શેઠ ગાદી નાખી ખેઠા. પછી સગાં, વહાલાં, મામસ્તી, આશ્રિત નાકરા આવતા ગયા, જીહાર વ્યવહાર કરતા ગયા તેમ શેઠ પેલી પેટીઓને હાથ જોડીને કહે છે, મહાલક્ષ્મી માતા આપણા મેહેતા તમને જીહાર કરે છે” એમ સૌના જીહાર ઝીલી મહાલક્ષ્મી માતાને નિવેદન કરતા ગયા ને સૌને રત્ન આપતા ગયા, પછી પૈસા ઠેકાણે કરી જરૂરી પૈસા બહાર રાખી ઝાડ કાયમ રહે તેવી ગાઠવણ કરી, ફળ ખાઇને પેાતાને નિર્વાહ આનંદમાં કરતા ગયા. આ દ્રવ્યહીન માણસ થાય છે તેનું આ દ્રષ્ટાંત છે.
અખા ભગત શ્રીનાથજી ગયા હતા, ત્યાં ગરીબ માણસને વેષ ધારણ કરીને ગયા હતા ત્યારે ગેાલીટાના માર ખાઈ ઊતારે આવ્યા હતા. ખીજે દિવસ ધનાઢચનાં વસ્ત્રઅલંકાર ધારણ કરીને ગયા, ત્યારે બધાં માણસને આધાં કરી દર્શન કરાવ્યાં તે વખતે અકેકા દાગીના કહાડીને દાગીનાને કહેતા ગયા કે, “અમુક દાગીના તું દર્શન કર.” આવી વાત લાકામાં ચાલે છે અને દ્રવ્યના માનના દાખલામાં આજ પણ કહેવાય છે.

Page #80

કહેવત સંગ્રહ
જર કેતા તે મર્દ તા. નાણું ગયું એટલે હુંફ ગઈ. સરોવર સુકાયું, કે પક્ષી ઉડ્યાં. ગરીબનું નસીબ ગરીબ. નિર્ધનીઆને જાય, તે બાવળિયાને છાંય. પૈસે આઈ, પિસે ભાઇ, પિસા વિનાની શી સગાઈ? દેહ–જબ લગ પિસા હાથમેં, તબ લગ ઉસકે યાર;
સાંઈ ઈસ સંસારમેં, સ્વારથકા વ્યવહાર સેરઠો–લક્ષ્મી વિના લપાડ, ચતુર્ભુજ ગાયે ચારતા;
થઈ બેઠા રણછોડ મેરામણ મળ્યા પછી. ૮૧ કવિત–પૈસા બીને બાપ કહે, પુત કપુત મેરા,
પૈસા બીન ભાઈ કહે, બડે દુઃખદાયી હે; પૈસા બિન ચાચા કહે, કનકે તિજો લાગે, પૈસા બિન સાસ કહે, કેનકે જમાઈ હે; પૈસા બિન પંચનમે, બેઠવે કે ઠેર નાહીં, પૈસા બિન ચતુરનમેં, ચાતુરી ન ગાઈ હે;
પૈસા બિન આદર, આયબેકું કાહુ ઠેર, . પૈસા એસી ચીજ, શ્રીરામજી બનાઈ હે. ૮૨ When good cheer is lacking, our friends will be
packing. Adversity distinguishes or tries friends
In time of adversity not one amongst twenty. ૪૨. પગ તળે બળે તે જુએ નહિ ને લંકા ઓલવવા જાય. ૧૦ પિતાની પાસે હોય તે બાબત વિચાર નહીં, ને દૂરની વાત કરે તે વિષે)
પગ તળે બળે તે જુએ નહીં, ને લંકા ઓલવવા જાય. કેડમાં છોકરું ને ગામમાં ઢંઢેરો. બેટા બગલમેં, ટૂંઢે જંગલમેં. કુળદેવને દીવ મળે નહીં, ને પારકા દેવને ફૂલ. પેટ પુરું કરવાના સાંસા, ને ગડબડશાને વડાં. મહેને મરચું મળે નહીં, ને ગાં–ને જાયફળ. ભલભલા કુંવારા, ને વાંઢો કહે મારે છે.
૧. શ્રીકૃષ્ણ ગાયો ચારતા હતા, પણ મેરામણ સમુદ્ર મંથન કરીને લક્ષમી લાવ્યા પછી દ્વારિકામાં શ્રી રણછોડ થઈને બેઠા.

Page #81

કહેવત સંગ્રહ
૫
સબ સબકી સંભાળીઓ, મેં મેરી ફેડતા હું પીડા પતી, તે કહે પગે જ વળગી છે. સેરઠે-ડુંગર બળતી લાહાય, દેખે સારી જગત તે
પરજળતી નિજ પાય, રતી ન સૂજે રાજીઆ. ૮૩ ૪૩. જાણપણાં જગદેહેલાં, ધન તે કાલાં ઘેર હેય. ૧૧
(ડહાપણને માન વિષે) જાણપણું જગ દેહેલાં, ધન તે કાલાં ઘેર હોય. બુદ્ધિમાન સર્વત્ર પુજાય. ડાહ્યો પંચમાં પુછાય. ડહાપણને માન છે. વિવેક દશમો નિધિ. ડાહ્યો તે ઘરડે. ડહાપણ કેાઈના બાપનું નથી (જેને ઈશ્વર આપે તેનું). ગુણવાનનાં હજાર ઘરાક. રીતભાત જાણે તેને સૌ વખાણે. દેહમતિ હે તે માન છે, મતિ બિના નહીં માન;
ભાગહી બાત અલાયેદી, જાનત સકલ જહાન. ૮૪ સેરઠે–તમે વણકર, અમે વણાર, નાતે નેડો નહીં;
તારા ગુણને રેઊ ગજમાર, જાત ન પૂછું જગડા. ૮૫ Wisdom alone is age and commands respect. ૪૪. વીતી હોય તે જાણે છે દરદીની બલા જાણે ૨૫
જો તન લાગી હી તન જાણે, બેદરદીકી બલા જાણે. દુઃખે તેને પીડા. વાગે તેને સાલે. પછી તેને પીડા.
૧ એક માણસને ત્યાં કઈ મીજબાન આવ્યું. ઘરધણીએ વિચાર્યું કે, “આ પીડા કયાંથી આવી, તે જાય તે સારું.” પછી પતે તાવ આવ્યો કે માંદે થયાને ડેળ કરી એાઢીને સુઈ ગયે, અને પોતાની સ્ત્રીને કહ્યું કે, પગ ચાંપ. સ્ત્રી પગ ચાંપતી હતી તે વખતે પણો મુંગે મુંગે એારડામાં બેસી રહ્યો હતો, તેટલામાં સ્ત્રીને કંઈ કામ લેવાથી પગ ચાંપતા પડ્યા મૂકી બીજા ખંડમાં ગઈ, એટલે ઘરધણી મેઢે ઓઢીને સુતા હતા તેના પગ ચાંપવા પણે વળગી ગયે. ઘરધણીએ માન્યું કે, મારી સ્ત્રી જ પગ ચાંપે છે, માટે થોડી વારે પૂછ્યું કે, “પેલી પીડા પતી ?” એટલે મેમાન કહે છે કે “પગે જ વળગી છે.” ઘરધણું સમજ્યો અને ઝંખવાણે પડી ગયે ને પરેણુની ખાતરબરદાસ કરી.
૨ એક નાત. ૩ સંબંધ, સાંધે. ૪ ખાદી વણવામાં ને વેચવામાં ઢેઢ ગજ વાપરે છે, માટે ગજમાર કહ્યો છે, તે પણ ઢેડ.
૫ વણાર શાખાના આહીર હોય છે તે શાખાની સ્ત્રીને, જગડા નામના હેડ સાથે હેત બંધાણું જગડે ઢેડ હતા પણ તેના ગુણ જોઇ હેત બંધાણ તે વિષે સેર છે.

Page #82

કહેવત સંગ્રહ
વંધ્યા કહા જાનહી પ્રસુતનકી પીડ, વીતી હોય તે જાણે. જેના પેટ ઉપર સાપ પડ્યો તે ઊછાળે. ધરાયેલો તે ભુખ્યાની પીડા શું જાણે ? દુખે તેને વેણુ. પેટની પીડા માથે શું જાણે? વીઆણી વેદના જાણે, વગર વીઆણી ઠીક કરે. હાડીઓને મન રમત, દેડકાંનો જીવ જાય. બિલાડીને મન રમત, ઊંદરને જીવ જાય. બેઠેલે ઊભાનું દુઃખ શું જાણે? પેટમાં દુખે તે અજમે ફકે. જેનાં લાગ્યાં તે ભોગવે. પડેગી જબ બજેગી. માથે પડી વિશ્વદેવા. જેને ન દુખે પેટ કે પાસું, તેને આવે ખડખડ હસું. વાડા કેડે વારે, તેને શું ઉધારો. આપ વીતી સૌ જાણે, પર વીતી કાઈ ન જાણે. જણે તે જાણે.
જેને વીતી હોય તે નર જાણે, બીજા આણે અહંકાર;
ડહાપણનો દલપત કહે, કોઈ ગર્વ ન કરશો લગાર. દેશ-પીપલ પાન ખરંત, હસતી કુંપળી;
અમ વીતી તમ વીતશે, ધીરી બાપુડીઓ. ૮૬ માળી આયા બાગમેં, કલીઅન કરી પુકાર;
પાકી પાકી ચુન લઈ, અબ કલ હે તેરી વાર. ૮૭ The wearer knows best where the shoe pinches him. The full belly knows not the meaning of hunger, Mock none in his misfortunes. None knows the weight of another's burden. ૪૫. નવ નેજા પાણી ચડે, પત્થર ન ભીંજે કેર. ૮
(જડ બુદ્ધિ સમજે નહીં તે વિષે.) પત્થર ઉપર પાણી, ભીંજે પણ રીઝે નહીં. કાળમીંઢ પાછું જે, કાંઈ અસર થાય નહીં. સે મણ સાબુએ ધુઓ પણ સીદીભાઈ કાળાને કાળા. દાહરા-કહાં કહું કિર્તારમું, હીરદા ભયા કઠેર;
નવ નેજા પણ ચડે, પત્થર ન ભજે કર. ૮૮ ૧ પ્રસૂતિ વખતની વેદના.

Page #83

કહેવત સંગ્રહ
ક૭
સંગત બીચારી શું કરે, જેનું હૃદય કઠેર; નવ ને જ પાણી ચડે, પત્થર ન ભીંજે કેર. મુખ મેરે માથે મણી, ઝેર તાર્યું નહીં નાગ; સંગત પણ સુધર્યો નહીં, વાકે બડે અભાગ. ભલા ભવો ન વીસરે, નગણું ન આવે ત્યંત; કાળી ઉન ને કમાણસા, ચડે ન દુજે રંગ. ૯૧
અખા ભગતને છપે તલક કરતાં ત્રેપન વહાં, જપમાળાનાં નાકાં ગયાં; તીર્થ ફરી ફરી થાક્યાં ચર્ણ, એ ન પહોંચ્યાં હરિને શરણ; કથા સાંભળી ફૂટયા કાન, તો એ ન આવ્યું બ્રહ્મજ્ઞાન. He who is born a fool is never cured. It is a bad cloth that will not take colour.
You will end him, but never mend him. ૪૬, ફાંસ કહાડતાં પેસે સાલ. એક કરતાં બીજું થાય. હું ફસ કહાડતાં પેસે સાલ. કડી લેતાં પાટણ ગયું. માળી છીંડે રાખે છૂટ, બકરું કહાડતાં પેસે ઊટ. હાથમેં દંડા બગલ મેઈ, હવેલી લેતાં ગુજરાત ઈ. આબુ લેતાં જાંબુ ગયું. લેને ગઈ પુત, બે આઈ ખસમ. લેવાનું દેવા થયું. લીધું ચડવા ને પડ્યું ઉપાડવા. ઢીંગલા સારૂ કુટવા ગઈ ત્યાં ઊંટ કઢામણ અધ બેઠે. To go for wool and come home shorn, King log to the king stork is no improvement.
All grasp, all lose. ૪૭. માગ્યા વગર મા પણ ન પીરસે બેલે તેનાં બેર વેચાય. ૪ માગ્યા વગર મા પણ, ન પીરસે. બેલે તેનાં બાર વેચાય. રાયા વગર છોકરાંને મા ધવરાવે નહીં. ગાજે તેનું વાજે, ૧ નેજા એટલે ભાલા જે લાંબે દાંડે, જેમાં નિશાન બેસવાને ખળું ભરાવેલ છે.
૨ મુખમાં ઝેર ઊતારવાને મેરે ને માથે મણિ છે તેથી મણિધર કહેવાય છે. નાગને એવી સારી સેબત છતાં ઝેર તજ નથી એ ભાવાર્થ છે.
૩ આબુનું રાજ લેતાં જાંબુ ગયું, જાંબુ લીબડી સ્ટેટમાં ગામ છે તે. પ્રથમ લીંબડી શહેરની રાજધાની હતું. જાંબુ ફળ છે, આબુ એટલે કરી લેતાં જંબુ ગયું, એ પણ આ કહેવતને ભાવાર્થ છે,

Page #84

કહેવતસંગ્રહ
Unreasonable silence is folly.
He who spares to speak, does spare to speed. A closed mouth catches no mice.
A dumb man never gets land.
૪૮, ચડતીપડતી ચાલી આવે છે. ૨૧
..
(ઉદ્દય પછી અસ્ત, અસ્ત પછી ઉદ્દય.)
ચડતીપડતી ચાલી આવે છે. ઉદ્દય પછી અસ્ત, અસ્ત પછી ઉડ્ડય. સુખ પાછળ દુઃખ ને દુઃખ પાછળ સુખ. સુખદુઃખના જોડા છે.
વખત વખતના રંગ જુદો. વેળા વેળાની છાંયડી. ચાલતું નથી. તડકાછાંયાની વાત છે. વેળાવેળાની છાંયડી.
દિવસ પછી રાત ને રાત પછી દિવસ. આજ રાજા કાલે રાંક. સરાધરા સરખું ચાલે નહીં. શેરડીનેા સાંઠા તે થડથી પુંછડા સુધી સરખા મીઠા હાય નહીં. આજ અમીર કાલે ફકીર. સદા કાળ સરખા ચાલે નહીં. ચડતી પડતીના ચક્ર આગળ કાઈનું તડકાછાંયા ચાલ્યા જાય છે. વેળાવેળાની વાત છે. દાહુરા—સદા કીસીકી ના રહી, પ્રીતમકે ગલે માંય; લતે લતે લ ગઈ, જ્યું તરવરકી છાંય, દુઃખસે ડર મત મર્દ જન, ચડતીપડતી સદાય; મગન કહે ધીરજ ધરા, શશિ વીતક મન લાય. ખણુ ખીણેા,ૐ ખણવાલા,૪ ખણુઆધાપ ખણુ લી;૬ દૈવ ન દીધા ચંદને, સમે સરીખા દી. મનહર છંદ કબહુક બાગ હાથ, બાજતે નગારે સાથ, કબહુક પાંઉષ્માદા, સિર મેાજ સહીએ;૭
૯૩
૯૪
૧ શશિનાં વીતક એટલે દુઃખ ક્યાં તે નીચે કહે છે. (૨ ખણ=ક્ષણ. ૩ ખીણા=ક્ષાણુ. ૪ વાલા=પુરા. ૬ ટીલીટી જેવા.)
"
હર
૫ આધા=અર્ધ.
: ૭ ક્યારેક ઘેાડાની વાધ (લગામ) હાથમાં રહી ગઈ છે; ને સાથે નગારાંના ડંકા
થઈ રહ્યા છે, ને કયારેક પગે ચાલતા માથે ભાર ઉપાડયો હોય.

Page #85

કહેવત સંગ્રહ
કબહુક એવા મિસરીની અછરન હોત, કબહુક મુઠીભર ચુનગો ના લહીએ. કબહુક આપઢાર, ભીર ભઈ ભીખારનકી, કબહુક આપ જાઈ પરદ્વાર રહીએ; હારીએ ન હિંમત, બીસારી ન હર નામ,
જાહી બીધી રાખે રામ, તાહી બિધ રહીએ. ૯૫ Sadness and gladness succeed each other. There are ups and downs in life. After joy comes sorrow.
He who swells in prosperity will shrink in adversity. ૪૯, જાત જાતના હેવી. ૭.
વૈદ્ય વિદ્યને વેરી. જાત જાતનું દે. બિલ્લાં, બ્રાહ્મણ ને કુતરાં, એ ત્રણને અણુરાગ. તેમને પાડાપાર પડ્યા છે." કુતરો કાશી જઈ આવ્યો, તે ઘેર આવીને ગામેગામ નાતીલાનું દુઃખ ગાયું.
૧ ચુન-ચવેણું
૨ ક્યારેક મેવા તથા સાકર મિષ્ટાન્નનું અજીર્ણ થાય તેટલું ખાવા મળે ને ક્યારેક મુઠી ભર ચણું પણ મળે નહી એ વખત પણ આવે.
૩ કયારેક આપણે ઘેર ભીખારીની ભીડ જામી હય, ને કયારેક આપણે કોઈને બારણે કાંઈ મળવાની ઈચ્છા રાખીએ.
૪ માટે દુઃખમાં હિમત નહી હારતાં, ઈશ્વરનું નામ નહી વિસારતાં, પ્રભુ રાખે તેમ ખુશીથી રહેવું, એ ખરી મરદાઈનાં લક્ષણ છે. - ૫ આપણામાં કઈ વચ્ચે કદી શત્રુતા હોય છે ત્યારે કહેવાય છે કે તેમને પાડાપાર પડ્યા છે.”—એટલે પાડાઓને પરસ્પરને ખાર હોય છે તે જબરે ખાર ગણાય છે. ખાર=ોષ, અદેખાઈ.
૬ તરે જાત્રાએ ગયો તે કાશી, મથુરા, શ્રીનાથજી, ગોકુળ જઈને ઘેર આવ્યું. સગાંહાલાંએ કુશળસમાચાર પૂછીને જાત્રાની હકીક્ત પૂછી ત્યારે તરે કહે છે, “સિદ્ધપુરમાં લાડવા ખુબ ખાધા, શ્રાદ્ધ સારે છે ને શ્વાનભાગ બધા કાઢે છે; શ્રીનાથજી ગયે ત્યાંના પ્રસાદની તે વાત શી કરવી ? પછી ગોકુળ, મથુરા, વૃંદાવન ગયે, ત્યાંની પણ ખાવાપીવાની મજા તે હવે ક્યાંયે મળશે જ નહીં. એટલે ખાવાપીવાનું સુખ બહુ, પણ ગામેગામ નાતીલાનું દુઃખ ભારે ગામમાં પેસવા દે નહીં ને ગામ બહાર મને કાઢી મુક્ષ્મ વાને ટેળાબંધ નાતીલા આવે, એ દુઃખ ઘણું પડ્યું. સુખ તે આવ્યું, પણ નાતીલાનું દુઃખ ભારે.

Page #86

૪૦
કહેવત સંગ્રહ
રહરા- જાત જાતને વેરી, તે જાત જાતને ખાય;
ભાટ, બ્રાહ્મણ, ને કુતરાં, દેખ દેખ ઘુરકાય. ૯ પંડ્યો, પાડે, ને કુતરે, ત્રણે જાતના પી;
નાગર, કાગડાને કુકડો, એ ત્રણ જાતના હસી. ૯૭ Two of the same profession seldom agree. ૫૦. જેનાં કામ તે તેથી થાય, બીજા કરે તે ખતા ખાય. ૧૬
જેનાં કામ તે તેથી થાય, બીજા કરે તે ખતા ખાય. વાંદરો સુતારનું કામ કરવા ગયે, ને મરણ પામ્યો. અજાણી વાતમાં માથું મારે, તે પિતાને વક્કર હારે. કાગડે હંસની ચાલ ચાલવા ગયો, તે પિતાની પણ ભુલી ગયો. તેલીનું કામ તંબલી કરે, તે ચુલામાં આગ ઉઠે. જીસકા કામ ઊસીકું છાજે, એર કરે તે ઠેગા બાજે. આવડે નહીં ઈંસ, ને રાંધવા પેસ. આપણે રસ્તો લીજીએ, ને શિખ્યો ધંધે કીજીએ. અજાણ્ય ઉપાધ્યાય બમણું ઘી મે. જેના ઘેડા તેને અધાર.૧ કેળને થાંભલો ભાર ન ખમે. ખેલ ખેલાડીકા, ઘોડા અશ્વારકા. નરેણીથી નખ ઉતરે, માથું બડાય નહીં. હાથીને ભારે હાથી ઉપાડે. ડગલું પાડવું. દેહરે કરતા હેય સે કીજીએ, ઓર ન કીજે કગ;
માથું રહે શેવાળમાં, ને ઉંચા રહે પગ. ૯૮ The young inexperienced priest burnt his moustache
by blowing the sacrificial fire. Every man to his business. He who does his own business, defileth not his hands. Fog cannot be dispelled by a fan. ૧ ઘોડાની સ્વારી કરી જાણનારને વશ ઘોડે રહે.
૨ ભીત ખળબડી ને ડગતી હોય તેને પાટુ મારીએ તે પડી જાય; પણ સાજી ભીંત હોય તેમાં પાટુ મારીએ તો પગ ભાગે.
૩ કગ માગધી ભાષામાં અર્થ કાજ.

Page #87

કહેવતસંગ્રહ,
૪૧'
૫૧. દાઢીની દાઢી ને સાવરણની સાવરણી. એક પંથ દે કાજ. ૧૦ દાઢીની દાઢી ને સાવરણીની સાવરણી. શેઠ ગયા જાત્રા, આવશે તે હાથ જોડશું, નહીં તે ખાશું લાડવા. બંને હાથમાં લાડવા. માનીએ ત્યાં સુધી શાલિગ્રામ, નીકર ઊપરવટણ. ગાજરની પીડી વાગી તે વાગી, નીકર કરડી ખાધી. બ્રાહ્મણ જાય વૈદું કરવા, તે ગરૂડપુરાણ સાથે લઈ જાય. ભાડેકા ભાડા એર કબાડેકા કબાડા. હરનું હર ને ઘરનું ઘર દેહરા–ચલો સખી જાઈએ, જહાં બસે બ્રજરાજ;
દધિ બેચન ઓર હરિ મિલન, એક પંથ દો કાજ. ૯૯ એક કામમાં ત્રણ કામ કર્યો, સાંભળ મારી સહી;
શાક વધાર્યું, સ્નાન કર્યું ને જેટલા કરી રહી. ૧૦૦ To kill two birds with one stone. To make two nails with one hit. To stop two mouths with one morsel. પર બે ઘડે ચડાય નહીં. ૧૪
(બન્ને બાજુ સચવાય નહીં તે વિષે.) બે ઘડે ચડાય નહીં. બે ઘરને પરણે ભૂખે મરે. બન્ને બાજુ બોલે તે એકનું ન તળે. બે ગોળીને ચડવો. અડકદાકીઓ કોઈને નહીં. દહીમાં ને દૂધમાં પગ રાખે તેવ. હસવું ને ભસવું સાથે બને નહીં. ભાણવાળા તેરી બી જય, ને રામવાળા તેરી બી જય. અને ભ્રષ્ટ ને તો ભ્રષ્ટ. ખેમને ખાય ને કુશળને, પણ ખાય. તુલસી દો ઘેડે ચડીએ, તો ફટે ગાં–કે ઊંધા પડીએ. નાતને નાણું બે રખાય નહીં, નાત રહે કે નાણું રહે. પાયા–ત્યાગ માર્ગની વાત કરવી, વનિતા ભેગું વસવું;
બન્ને વાત બને નહીં સાથે, લેટ ફાક ને ભસવું. ૧૦૧
૨ વાટવાને પથરે.
૩ સહીબેનપણું,
૧ ગમે તે હાથમાંથી ખાઓ. ૪ નાતો મેહબતને સંબંધ.

Page #88

કર
કહેવતસંગ્રહ
બેડકણું—માધા હિંદુ આષા મુસલમાન, લીખતેમેં પારસી, વેષમેં કિસ્તાન.
No man can serve two masters at the same time. Between two stools you come to the ground. Conscience and covetousness never coalesce.
પ૩. સહિયારી સાસુ ને ઉકરડે માકાણુ. ૮
સહિયારી સાસુ ને ઉકરડે માકાણુ, પતીઆળાના પોંખ પેટ ફાટાફાટ ખવાય. કાં જાય વાંઝીનું, કે જાય જાડ' ભાગીઆનું. ખારૈયાનું ખારે વાટે, સહિયારાથી સિંહ હાર્યો છે. માતા માટી કરવા, તે સહિયારી કરવા બરાબર છે. પંચના માલ, ગમે તે ખાય, ભાવ પુછાય નહીં. દાહરા—કાણુર કરે એ કામને, જે મઝીરૂં હૈાય; સાઠ નિશાળીએ ઊંચકી, મેહેતાજીની સાય. He who has many friends has none. What belongs to public belongs to nobody. The common horse is worst shod, Everybody's work is nobody's work,
૫૪. દીવા પાછળ અંધારૂં, ૪
૧૦૨
દીવા પાછળ અંધારૂં.
માર કળા કરે, પણ પાછળથી નાગેા દેખાય, કર્મીના કર્મી તે તે કાક ઠેકાણે થાય.
દીવા પાછળ દીવેા થાય, તે મહા પુણ્યવાન ગણાય. There is always darkness, under the lamp.
૧ જાડ ઘણા. ૨ એક મેહેતાજીએ નિશાળમાં આવી વાત કરી કે બ્યારે સાય જોઇએ છીએ.” બધા નિશાળીઆએએ સેાય લાવી આપવા ખુશી ખતાવી. મહેતાજી ખુશી થયા ને સૌને કહ્યું, “એક સેાય લાવા.” બજારમાંથી એક સેાય લીધી, પણ ઉપાડીને મેહેતાજીને ઘેર લઈ જવામાં નિશાળીઆમાં વાદ થયા ત્યારે બધાએ વિચાર કર્યો કે આપણે બધા મળીને સાય ઉપાડીએ તેથી એક લાંબું મેભિયું લઈ આવ્યા અને તેમાં વચ્ચે સાય ખાસીને સાઠે નિશાળીઆએ સેાય સુદ્ધાં મેાભિયું ઉપાડ્યું ને મેહેતાજીની સેાય મહેતાજીને ઘેર પહેાંચાડી.

Page #89

કહેવતસંગ્રહ
૫૫. બહુ તાંતણ મળી. ૧૩
બહુ તાંતણ બળી. પંચકી લકડી એકકા બજ. ઘણું કીડીઓ સાપને તાણું જાય. જુથ ત્યાં સુથાર ઝાઝી વાડ ઝાંખરાંની પણ સારી. પાંચ આંગળીએ પંચે સબદ. મોર પીંછે રળીઆમણે. જમાત હાથ તે મોટી કરામાત. માંડવાની શોભા માણસે. ઝાડ ટકે છે ઝુંડમાં, એકલ ઉડી જાય. વિવાહની શોભા સાજનથી. ઝાઝા હાથ રળિયામણું, ઝાઝાં હે અદીઠ. દેહરે બહુ નિર્બળ મળી બળ કરે, કરે જે ચાહે ય;
સૂતસમૂહ મીલાવતાં, હાથી બંધન હેય. ૧૦૩ Unanimity is the bond of friendship. Weak things united become strong. Union is strength. Many hands make light work. પદ. સાસ ત્યાં સુધી શેષ. ૫ સાસ ત્યાં સુધી સેષ. દમ ત્યાં લગી દવા. જબ લગ સાસ, તબ લગ આશ. જીવ ત્યાંસુધી જંજાળ, સેરઠો–આવતાની જંજાળ, મુઆ સુધી મટે નહીં;
એના રામ નહીં રખવાળ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૧૦૪ While there is life there is hope. ૫૭. આશા અમર છે. ૮ આશા અમર છે. આશામાં ને આશામાં માણસ જીવે છે. જેમ જેમ દિવસ જાય, તેમ તેમ આશા વધે છે.
૧ એક વાણીઆના ઘરમાં ચાર પેઠે. વાણુઓ જાગે તે ચરે જાણ્યું એટલે થાંભલાને એઠે સંતાણે. વાણીએ તે જાણ્યું પણ અજાણ્યું કરી, બાઈડીને જગાડી કહે કે સુતરના ભાવ ચમકવાના છે માટે સુતર કહાડ, ચેરે ધાર્યું જે વાણીએ મને દીઠો નથી ને સુતર કહેડાવે છે. બાઈડીએ સુતર કહશે અને વાણીઓ આંટીઓ ઉપર આંટી લઈ થાંભલાને વીંટવા માંડ્યું ને કહેતે જાય કે, “બહુ તાંતણ બળી થારના મનમાં આવ્યું કે કાચું સુતર છે ને એક મરકી ભેગ તેડીને છુટા થઇશ. વાણુએ પુષ્કળ સુતર વિટયું, અને ચાર હાથ ને છાતી સાથે થાંભલે પુરો જકડાઈ ગયો એટલે વાણીએ બુમ પાડી અને પોલીસ વગેરે એકઠા થયા એટલે જોર પકડાઈ ગયો,
૨ સુથ આબાદી, ૩ સૂતસમૂહ જાડું દેરડું.

Page #90

કહેવતસંગ્રહ
માત આવે પણ આશા મટે નહીં. આવરદા તુટે છે, પણ આશા તુટતી નથી. દાહરાઆશાને અમૃત ગણા, પણ છે કડવી ઝેર; છાડા ચેતી સુધડ નર, નહીં તા થાશે કર. ડાકી ડગમગ ડગડગે, શિથિલ થયું શરીર; તેા પણ ઉભે નાચતા, તૃષ્ણા નદીને તીર. સારહા—આશા ઉંડી ખાડ, પઢાડથી થાય ન પુરી; હેમ મેરૂ સમ હેાય, તે પણુ રહે અધુરી. Live in hopes and die in despair. It is hope alone that makes us willing to live. ૫૮. વિનાશકાળે વિપરીત બુદ્ધિ. ૧૧
૪૪
૫૯ રંડીકા જી હુંડીમેં. ૬
विनाशकाले विपरीतबुद्धिः • બુદ્ધિ: ર્માનુસારની.
કાંધ ઉપર્ માત ચઢી ખેડું હાય ત્યાં સુમતિ દીધી કામ આવે નહીં. સુમતિ સુજૈ નહીં જ્યારે આવે વિપરીત કાળ,
નબળું થવાનું હેાય ત્યારે વિધિ ભુલાવે છે. દશા કરે ત્યારે બુદ્ધિ કરે, જાય ચુલે ચહડી ચતુરાઇ. અલ્લાહ રૂડ્યા કયા કરે, અવળી મતી દેવે. ઢાહરા—મત દીધે માને નહીં, કમતે મન કાળાય;
રંડીકા જી હુંડીમેં. અમનકા જી લામ્,
૧૦૫
અવળે અક્ષરે આવીયા, તે સવળા ક્રમ સહેવાય. ૧૦૮ જયસી હૈાત હૈ।તવ્યતા, ઐસી ઉપજત બુદ્ધ; હાનહાર હીરદે ખસે, ખીસર્ જાત સખ શુદ્ધ, ૧૦૯ જળ ઊંડાં એડી જાજરી, કાંઠે। કયાંએ ન દેખાય; જેના ખુટ્યા ખારવા, તેના વા પણ કવાર વાય. ૧૧૦ આનંદ કહે પરમાનંદ્રા, ભેદુ કર્યું ભુજંત; દ્વિ ઊઠે દિશા કરે, અવળા ખેાપ કરંત. ૧૧૧
સુતારનું મન આવીએ, ઊંટનું મન ઝાંખરામાં.
૧૦૬
૧૦૭
૧ કાળાય=ખીલે, રાજી થાય. ૨ વાયા વા. ૩ બેડું જ્ઞાતા, જાણીતા. ૪ ખાપ=જોખમમાં પડવાનાં મૂર્ખાઇ ભરેલાં કામ,

Page #91

કહેવતસંગ્રહ
૫
ચેરની નજર બચકે, ને ભીખારીની નજર લચકે. જોગીને વહાલાં તુંબડાં, ને ભેગીને વહાલા ભેગ.
The cat dreams of mice. ૬૦ ગજા પ્રમાણે ગાતર કરવી. ૧૪
(ગજું વિચારી કામ કરવા વિષે.) ગજા પ્રમાણે ગાતર કરવી. ગજું વિચારી કામ કરે. સેડ પ્રમાણે સાથ કરે. ઘર પ્રમાણે બારસાખ. હંગણી વગર રેચ લેવો, ને ગજા ઉપરાંત ચાલવું તે બરાબર, ધિંટી પ્રમાણે ઓરણું, ને ચુલા પ્રમાણે પ્રેરણું - કીડીની ગાં-માં કેશને ડામ. ઘર પ્રમાણે મોભ. લાંબાની સાથે ટુંકે જાય, મરે નહિ તે માંદો થાય. ડગલાં ભરીએ જેઠ, તો રાવું પડે ને કઈ પાથરણું જોઈ પગ તાણે. ગજ પ્રમાણે ખરચ કરે. જોઈત રાખો વરે તેને ન ખુટે ધરે.' દેહ–અપની પહોચ બિચારકે, કર્તવ્ય કીજે દેડ;
ઈતા પાઉં પસારીએ, છત્તી લંબી સોડ. ૧૧૨ We must live within our means. Cut your coat according to your cloth. Stretch your legs according to your coverlet. Little ships should keep the shore,
Larger ships may venture more. ૨૧. સમય વિના શેભે નહી પરમેશ્વરનું નામ. ૧૨
(સમયને અનુકૂળ બોલવા વિષે) સમય વિના શોભે નહી પરમેશ્વરનું નામ; ચેહે સળગાવતાં ગણેશ પરમેશ્વર, હથેવાળે ભાઈ રામ. વિવાહમાં ધોળ, ને કંસારમાં ગેળ. ઊલળે ગાડે શા ગણેશ.
મરણમાં તે રાજીઆ શોભે. બેલિવું તે સભા સેહતુ. ૧ ધરે=ભરી રાખેલું.
૨ ગાડું જોડતી વખત ગાડીવાન “ગણેશ પરમેશ્વર” બેલે છે, પણ ગાડું ઊલળે ત્યારે તે શબ્દ નહીં બોલતાં, “રામ” બેલે છેમાટે ઊલળે ગાડે “ગણેશ” બલાય નહીં.

Page #92

. કહેવત સંગ્રહ
૧૧૫
વિવાહનાં ગીત વિવાહમાં ગવાય. વખતનાં ગીત વખતે ગવાય. મરણમાં રાજીઆ, ને વિવાહમાં ધૂળ. દેહરા–સભા સેહંતુ બેલીએ, જેમ રીઝતો રાય;
વાનર કેરાં પીસણું, શિલા તણુણી જાય. ૧૧૩ ફીકસે નીકી લગે, કહીએ સમય બિચાર; સબકે મન હર્ષિત કરે, જર્યું વિવાહકી ગાર.' ૧૧૪ નીકી સે ફીકી લગે, બિન અવસરકી બાત;
જયસે બનત યુદ્ધમ, રસ શૃંગાર સુહાત. જોડકણું–વિવાહમાં રાગરંગ, મૈયતમાં રાણું;
સભામાં ગુપચુપ, તમાશામાં જોણું. Everything is good in its season. ૬૨. બેસીએ જોઈ તે ઉઠાડે નહીં કે ઈ. ૨ બેસીએ જોઈ તે ઉઠાડે નહીં કોઈ ઐસા કહો કે કેાઈન કહે જુઠ, ઐસી જગાપર બેઠકે કેઈ ન કહે ઊઠ. Sit in your right place, none will make you rise. ૬૩. છેકે જાર બાજરી. ૧૭
(મારથી સીધી વાત થાય છે તે વિષે) કે જાર બાજરી, જોકે નાર પાધરી; જોકે ડોળું દેહાવા દે, જોકે કરૂં છાનું રહે. સેટી વાગે ચમચમ, વિદ્યા આવે રમઝમ. માર ચૌદમું રત્ન છે. લાકડી આગળ બકરી નાચે. માર સાર ને જીવે દાતાર. મારે બુધું ને કર સુધું. ટીપ્યા વગર પાંસરું થાય નહી. કાપ્યા વગર કેળ પણ ફળે નહીં. (Rટીઆ) ત્રાકને પણ ઠરડ કહાડ્યા વગર સારું કંતાય નહીં. સો પટાઈત ને એક લડાઈત. ભય વગર પ્રીત નહીં.
જ્યાં ગાળ ને લાત ત્યાં સીધી વાત. મારથી ભૂત પણ નાસે, ઝાંઝવું ઝટ મળે. માંકડુ મદારી આગળ પાંસરું, દેહરા-તુલસી પારસકે લીયે, કંચન ભાઈ તલવાર;
તીન અવગુન ના ગમે, માર, ધાર, આકાર, ૧ ગાર-ફટાણું,

Page #93

કહેવતસંગ્રહ
હાથ હથેાડી લે કર, સદ્ગુરૂ મીલે સુનાર; તીન અવશુન મીટ ગયે, માર, ધાર, આકાર.
૪૭
૧૧૭
Spare the rod and spoil the child, Lay on a rod and you will bring on a good scholar. A whip for a fool and a rod for a school is always good in season. Foolish pity spoils the city. ૬૪. પાણી વલાવે માંખણુ ન નીકળે. ૧૮ હાથ ચાટવાથી ભૂખ ન લાગે. પાણી વલેાવે માંખણ ન નીકળે. ગધેડાના લીંડાના પાપડ ન થાય. દાતણ વેચે દાળદર ન જાય.
માંસ ચુંટવાથી પૈસા મળે નહીં.
પાડા કાંઈ પારસાર ન વાળે કે દૂધ દેખીએ. પત્થરમાંથી લેાહી ન નીકળે. કચુકા પીલે તેલ ન નીકળે. થુંકે સાંધા ન થાય. ફુંકે વડાં ન થાય. ખાવા આવે બળદ ન દો થાથાં ફૂટે કાંઈ વળે નહી. કુસકા ખાંડે ચાખા ન મળે. ધુમાડાના બાચકા ભરવાથી હાથમાં કાંઇ આવે નહીં. ગધેડાંને લીંડે લાપસી ગળી ન થાય. હાથ મૂકીને કાણી કયાં ચાટવી.
વેળુ પીલે તેલ ન નીકળે. ફુંકે પડા ન વળાય.
You cannot gather figs from thistles. He ploughs in the air.
You cannot have blood out of stones.
૬૫. કુંણું ઝાડ જેમ વાળીએ તેમ વળે. હુ
કુંણું ઝાડ જેમ વાળીએ તેમ વળે. લીલી ડાળ જેમ વાળીએ તેમ વળે.૪ ખાળપણમાં જે ટેવ ટાળવી હાય તે ટળે ને પાડવી હાય તે પડે. ઢાળા ઢળ્યા તે ઢળ્યા પછી ક્રૂરે નહીં. નાનપણમાં ઢાળા ઢળ્યા તે ઢળ્યા. પાર્ક વડે કાના ન ચડે. મારે યુદ્ધ, સાળે સાન, નહીં તેા પત્થર પહાણુ, લીલા ઘડા ટપલાં ખમે, સુઢ્ઢા ના ખમે.
૧ તમાકુંના પડા. ૨ પારસા=દોહવા સારૂ જાનવરને થતી હાજત ૩ આંબલીઆ. ૪ કુણું ઝાડ, લીલી ડાળ, નાનું બાળ જેમ વાળીએ તેમ વળે

Page #94

૪૮
કહેવત સંગ્રહ
દોહ–મુછ, મેળા, પાઘડી, ચોથી ચતુરાઈ જાણ;
નાનપણમાં આવે ઠામે, પછી કદી ન આવે ઠામ. ૧૧૮ Youth and white paper take any impression. Habit in infancy becomes nature in old age. A young twig is easily twisted than an old one,
To fix a rim after the jar has been made. ૬૬. એક જારના છેડમાં અંગારીઓ આવે તે આખું ખેતર બાળે. ૧૪
એક જારના છેડમાં અંગારીઓ આવે તે આખું ખેતર બાળે. એકને પાપે વહાણ ડુબે. ઠીકરી ઘડે ફેડી નાંખે. એક કપુત કુળ બળે. લગાર દેવતા ગામ બાળે. નાની ચુકે માટે બગાડ થાય. એક ચીનગારી વન બાળે. એકે ઊજળા છત્રીશે ખેંગાર. એકનું પાપ બધાને વળગે. નાનું કાણું વહાણ ડુબાડે. એક કેહેલું પાન સો પાન કહેવરાવે, કણબી બગડ્યા કએડવે, ને મણીધર બગડ્યા પએડવે, સો મણ દારૂમાં ચીણગારી. એક કેહેલી માછલીએ ટોપલો ગંધાય. A small spark makes a great fire. A small little leak, sinks a great ship. One scabbed sheep infects the whole flock.
All might perish for the sake of one gonah. ૬૭. અંધા આગળ આરસી, ને બહેરા આગળ ગાન. ૧૪
(ગાંડા સાથે માથાં ઝીકવાં વિષે.) અંધા આગળ આરસી, બેહેરા આગળ ગાન ખાખરાની ખીસકોલી તે શું જાણે સાકરને સ્વાદ? ગધા કયા જાને જાફરાનકી લિજજત ? ગાંડા સાથે માથાં ઝીકવાં. ભેંસના હોં આગળ ભાગવત. હીરાની પરીક્ષા ઝરી જાણે. અંધા આગળ આરસી, ને બહેરા આગળ શંખ. આંધળા આગળ રેવું તે આખ ખેવી. આંધળા આગળ શણગાર શેખ શું જાણે સાબુને ભાવ. મુંડો શું જાણે મછઠને ભાવ.
૧ ખેગાર=નકામા. ૨ બળી જવાથી બગડેલી ઈટ. ૩ નાની જાતને સાપ, જ મુંડે ફકીર

Page #95

કહેવતસંગ્રહ
-
-
દેહરા–અહેરા પાસે ગાણું, ને મુંગા પાસે ગાલ;
અંધા આગળ નાચવું, એ સરવે હાલહવાલ. ૧૧૯ નિષ્ફળ તા મૂકજો, કવિતા બચન બિલાસ;
હાવ ભાવ ક્યું તિયકે, પતિ અંધકે પાસ. ૧૨૦ સવૈયા–રાંક જાત તે રત્ન શું ઓળખે, આખર ચેતન ચાકરને;
ગરીબ તણે ઘેર પેટ ભરે, તે ઠાઠ શું જાણે ઠાકરને? મેરૂ તણે મહિમા નવ દીઠે, કરે વખાણ તે કાંકરને; ખાખરની ખીસકેલી અંગદ, સ્વાદ શું જાણે સાકરને? ૧૨૧
શામળ ભટ. A book to a blind signifies nothing. Those who are in hell think there is no other heaven. Throw not pearls before swine.
A pebble and a diamond are alike to a blind man. ૬૮. ઉજડ ગામમાં એરંડો પ્રધાન. ૬ ઉજડ ગામમાં એર પ્રધાન. નહીં ઝાડ ત્યાં એરડો રૂખ. આંધળામાં કાણો રાજીએ. નહી મામા કરતાં કહેણે મામો સારે. સો અંધામાં કાણે રાવ. દેહર (કચ્છી)-અંધેમે કાણે રાજીઓ, ફીરાઈ જગ દંડી;
જડેં આવો અખવા, તડે તેલમેં મખ બુડી.૩ ૧૨૨ A figure among ciphers. Some thing is better than no thing. . ૬૯ નગારખાનામાં તુતીને અવાજ સંભળાય? ૧૮
મટા આગળ નાનું શા લેખામાં તે વિષે.) નગારખાનામાં તુતીને અવાજ શો સંભળાય ? તેપના ભડાકામાં તાળીને શે આશરો? સૂર્ય ઉગે ત્યાં દીવો રે બળે? સૂર્યના તેજમાં તારા બધા લય પામે.
ક્યાં રાજા ભોજ ને ક્યાં ગાંગો તેલી? દરિયા આગળ ખાબોચી, હાથીની ગાં–માં હરડે કયાં રાજા ને ક્યાં રાંક ?
૧ તિય સ્ત્રી. ૨ બહુ ફુલા. ૩ જડે=જ્યારે બે આંખવાળે આવ્યા તડે જ્યારે તેલમાં માંખ બુડે તેમ કણો શરમાઈ ગયે. ૪ આશરેગણતરી, લેખું

Page #96

૫૦
કહેવત સંગ્રહ
ક્યાં કીડી ને કયાં કુંજર? કનક આગળ કથીર. ડુંગર આગળ તરણું. આટામાં લુણ.
ક્યાં કંકર ને ક્યાં પારસમણી? ક્યાં ઘોડુ ને ક્યાં ગધેડું? ચૌદ વિદ્યા જાણે તેને ચાર જાણનારે શું શિખવે ? ઊંટના પેટમાં જીરાને વઘાર. ક્યાં મૂલ્યવાન મેહેર, ને કયાં અધેલી ? જંગી ઢેલ ગડગડે ત્યાં ઝીણી વાત કાને ન પડે. A drop in the ocean. Can a pauper be compared with a mighty prince ? ૭૦. આળસ દરિદ્રતાનું મૂળ છે. ૧૭ આળસ દરિદ્રતાનું મૂળ છે. જાગતાની પાડી ને ઊંધતાનો પાડે. આળસુનું ગામ ફેસી મારી જાય, ઊંઘતી બિલાડી ઊંદર પકડે નહી. ઉધોગી નર સદા સુખી. દઢ ખંત તે કામને આણે અંત. ખેડ, ખાતર ને પાણી, કર્મમાં ન હોય પણ લાવે તાણું. જાગેગા સ પાવેગ, સેવેગ સે વેગા. જાગતે જીવે ને ઘોરતો મરે, જાગે તેનું નગારું વાગે. આળસુને કહે પાંચ શેરી લાવ, તે કહે કે મારું માથું. આળસુનાં ઢેર ફેસી વાળી જાય. કાયરથી કાંઈ બને નહી. ગાફલોંકા માલ, અક્કલ ખુરદુકા ખેરાક. ઉઘમ વગર વિદ્યા વાંઝણું. દોહરા–અલ્પ બુદ્ધિ ને આળસુ, ત્રીજી ચારણ જાત;
ચોથે દીર્ઘસૂત્રી, કરવી ન કદી એકાંત. ૧૨૩ રાજારાણું મોજ કરે, ત્યાં ફરજ પાદર આવી;
ખબર કરી રાજાને, ત્યારે થશે થવાનું ભાવી. ૧૨૪ Sloth is the mother of poverty. Idleness is the parent of want and shame. Idleness clothes a man with rags. A sleeping cat catches no mice. ૭૧. ધણને સુઝે ઢાંકણીમાં, ડેસીને અરીસામાં પણ ન સુઝે. ૭ ધણીને સુઝે ઢાંકણીમાં, પડોસીને અરીસામાં પણ ન સુઝે. સો વરસ સુતાર ને પાંચ વરસને ઘરધણું.

Page #97

કહેવત સંગ્રહ
૫૧
ધણીને જોઈએ નહીં ને પાસીને શિર સાટે તે શા કામમાં આવે? ધણી ધારે તેમાં પાણીનું શું ચાલે? ધણીને કઈ ધણી છે. ધણી ધારે તે પાર ઉતારે. મણને માટી લોઢાના ચણા ચવરાવે. Every man is his own master. A gamestor always sees more than lookers-on. Respect your superiors. ૭ર દેખવું નહીં ને દાઝવું નહીં. ૭ આંખે દીઠાનું ઝેર ને કાને સાંભળવાના સંતાપ. દેખીએ તે દાઝવાનું. ઊંબરેથી ઉતયોં કે હૈડેથી વિસયી. આંખથી અદીઠ તે મનથી અદીઠ. દેખવું નહીં ને દાઝવું નહીં. જેવું નહીં ને રવુિં નહી. નજરે દીઠાનું ઝેર છે. He who knows nothing doubts nothing. Ignorance is a bliss. Unseen unrued.
Out of sight, out of mind, ૭૩, સંઘર્યો સાપ પણ કામ આવે. ધૂળનેએ ખપ પડે. ૬ સંધર્યો સાપ પણ કામ આવે છે. દુનિયામાં કોઈ ચીજ નકામી નથી. સવેળાનું સંધયું, તે કળા કામ આવે. ધૂળનેએ ખપ પડે છે.. કપુત અને બે પૈસે પણ કેક દિવસ કામ આવે. દેહરે—બડે બડેલું દેખ કર, છટા ન દીજે ડાર;
કામ પડે જબ સેયકા, કહા કરે તલવાર. ૧૨૫ A store is no sore. Keep a thing for seven years, and you will find
a use for it. ૭૪. રેગ ને શત્રુ ઊગતા દવા. ૫ રોગ ને શત્રુ ઊગતા છેદવા. શત્રુ ને રેગ વધવા દેવા નહીં. રોગ, કણ ને શત્રુ ઊગતાં ડાંભવાં. ઘા, રોગ ને દુશ્મનને તુચ્છ ગણવાં નહીં. ૧ ડાફેંકી. .

Page #98

પર
કહેવત સંગ્રહ
સેરડે રાગ, અગ્નિ ને રાડ, જાણી અ૫ કીજે જતન;
વધ્યા પછી બીગાડ, કયા ન રહે રાજીઆ. ૧૨૬ Prevention is better than cure.
Nip the briar in its bud. ૭૫. તાતે ઘાએ મલમ પટે. ૩ તાતે ઘાએ મલમ પટો. તાતે ઘાએ સૌ થાય. ધર્મના કામમાં ઢીલ નહીં. Meet the disorder in its outeet.
A green wound is soon healed. ૭૬. ભસતા કુત્તા કરડે નહીં, ગાજ્યા મેઘ વરસે નહીં. ૮
ભસતા કુત્તા કરડે નહીં. ગાજ્યા મેઘ વરસે નહીં. પતરાજી કરનારા પિલા. બહુ બોલે તે બાડે. બહુ બેલે તે વાયડા. થુંક ઉડાડે તે થોથાં. મેરા નામ અક્કડ, કયું ખાવે છક્કડ, દેહ-ગાજ્યા મેહ વરસે નહીં, ભસ્યા કુત્તા ન ખાય;
થડ બેલા તે રણ રહે, બહુ બેલા ઘેર જાય. ૧૨૭ Barking dogs seldom bite. True valour is fire, but bullying is smoke. ૭૭. વડાને વિકાર નહીં. ૬
(ખરી મોટાઈને બડાઈ હેય નહિ તે વિષે.) વડાને વિકાર નહીં. વડા ખરા જેને વટ વહાલી. વડા લાજને માટે મરે. મોટા તે મોટા કે જેનાં પેટ મોટાં દે રે બડા બડાઈ ના કરે, બડા ન બેલે બેલ;
હીરા મુખસે ના કહે, લાખ હમારી મેલ. ૧૨૮ સેર–અવગુણ કરે હજાર, જળ માછલીઓ જાળ;
વડાને નહીં વિકાર, સાહેર પેટા સામળા. ૧૨૮ Really great men never boast.
૧ રાડ=વેર. ૨ જાતનઉપાય, રેગ, અગ્નિ ને વેર ડાં હેય ત્યારે ઉપાય કરવા, વધ્યા પછી કબજામાં આવતાં નથી. 3 બડે અધિક પાંસળી, ૪ વટ, આબરૂ. ૫ પેટ મન. ૬ સામો કવિ કહે છે કે હજાર અવગુણુ માછલાં કરે, પણ પાણી તેમને જાળવે છે, તેમ સાર એટલે સાગર જેવા પેટવાળા વડાને વિકાર નહી

Page #99

કહેવતસંગ્રહ ૭૮. જોગી જુગત જાના નહીં, કપડે રંગે તે કયા હુવા ૧૩ જોગી જુગત જાના નહીં, કપડે રંગે તો ક્યા હુવા? ભગવે લુગડે સંત થવાતું નથી. ગધેડે વાઘનું ચામડું ઓઢે, પણ તેથી વાઘ થાય નહીં. માથું મુંડા જતિ નહીં, ને ઘુંઘટ તાણે સતી નહીં. પાઘડી પહેરવાથી ભાયડા થવાય નહીં. માથું મુંડાવ્યું, પણ મન મુંડાવ્યું નહીં ત્યાં સુધી સંત નહીં. એકલા તપે બા થવાય નહીં. બગ ધ્યાન ધરે તપસ્વી નહીં. વેશ લીધો વૈરાગને, પણ ભજવ કઠણ છે. ધર્મનું નામ, સ્વાર્થનું કામ. સેરઠા-ભટકે લઈને ભેખ, ઘર ઘર અલેક જગાવતા;
દુનિયાના ઠગ દેખ, મળશે ઝાઝા મેતીઆ. ૧૩૦ પડે મેટાં પાપ, પંથ વહે બાથ ભીડે;
અળગા રહીએ આપ, મેલા માણસ મોતીઆ. ૧૩૧ છ –જટા વધારે વડ વૃક્ષ, કીટ બાળે છે કાયા,
જળચર જળમાં નહાય, બગ બહુ ધ્યાને ધાયા; ગરધવ લોટે છાર, શુક રામ નામ જ ભાખે, ગાડર મુંડાવે શિશ, અજામુખ ડહાડુ રાખે; મેર તજે છે માનની, શ્વાન સકલનું ખાય છે,
શામળ કહે સાચા વિના, કાણુ સ્વર્ગમાં જાય છે? ૧૩૨ All hoods make no monks. ૭૯ મન ચંગા તે કથરેટમાં ગંગા. ૧૩ મન ચંગા તો કથરોટમાં ગંગા. મન રાશી તે શું કરે ગયા કાશી? ભાવના તેવી સિદ્ધિ. ઘેર બેઠાં ગંગા આવી. યકીન બડા કે દેવ? ભાવ સહિત ભક્તિ ફળે છે. મન મથુરા, ચિત્ત કાશી, હેડે શાલિગ્રામ, આસ્થા ફળે છે. શ્રદ્ધા મોટી વાત છે. ભાવ વિના ભક્તિ નહી. મન ગમનાં તે હૃદયમેં જપનાં.
૧ લેખ લઈને ભટકનારા દુનિયાના ઠગ બહુ મળશે, પોતે જ પડે પાપી હોય ને પંથને બાથ ભીડી ભીડીને ચલાવે તેવા નિમેલા માણસથી અલગ રહેવું એમ મેતીએ

Page #100

૫૪
કહેવત સંગ્રહ
દેહરા નિર્વિકલ્પ આનંદમય, સ્વ સ્વરૂપ નિર્લેપ;
મનકી જેસી ભાવના, તેસા ફલ તેહી દેત. ૧૩૩ સરિતા સબ ગંગા ભઈ, પથ્થર શાલિગ્રામ;
તુલસી સબ વૃંદા ભઇ, જબ ચિ આત્મારામ. ૧૩૪ Faith is everything.
A clear conscience is the best divinity. ૮૦. તુરત દાન મહા પુણ્ય. અડબેથને ઉધારે નહીં. ૧૦
તુરત દાન મહા પુણ્ય. રૂડા કામને મુહુર્ત શું? લાંચ, ભાડુ ને દક્ષિણાને ઉધારો નહીં. ધર્મનાં કામમાં ઢીલ નહીં. અડબોથને ઉધારે નહીં. પર્વણનાં દાન, તેજ કાળે દેવાય. દેવું ત્યારે વાયદે શો ? અલ્લા દેવે, પણ હા હા કે દેવે તે દુઃખદાયક). એક ઘા ને બે કટકા. દેહરે–આગળ બુદ્ધિ વાણીઓ, પાછળ બુદ્ધિ બ્રહ્મ;
તરત બુદ્ધિ તરકડ, ઘુમે મારે ઘમ. ૧૩૫ He doubles his gift who gives in time, A gift long waited is sold and not given,
A gift with a kind countenance is a double present. ૮૧. દલાલે દીવાળું નહીં ને મસીદે ખાતર નહીં. ૧૭ દલાલે દીવાળું નહીં ને મસીદે ખાતર નહીં. અરે હાથ, પર હાથ, રક્ષા કરે ગુરૂ ગોરખનાથ. મફતનું ખાવું ને મસીદે સુવું. ગાં—એ હાથ ને જગન્નાથ. બાવા ને બગલમાં લંગોટી. નાગો નહાય શું ને નીચે શું? હાથમાં મુશળ, જ્યાં પડ્યા ત્યાં પ્રેમને કુશળ. લે લેટી ને માર લંગોટી. નાગી પહેરે તાપ ને ભૂખી ખાય બી. કેરાં(કેરડાં)નું અથાણું તેમાં કાપે શું ને કરડે શું? ફકીરાં મસીદ, જયાં પડ્યા ત્યાં નચિંત.
ખભે પિતીયું લઈ ફરે, તેને કેાઈ કરે?
૧ આત્મજ્ઞાન થાય તે બધાં તીર્થ હૃદયમાં છે. ૨ પાઠાન્તર, ગોદ મેલે ઘમ. ૩ તાપગુણપાટનું લગ, પાથરણાં જેવું.

Page #101

કહેવતસંગ્રહ
આગળ બેઠે ધરાળ નહીં, ને પાછળ બેઠે ઊલાળ નહીં. લુંટાયાનું શું લુંટે, તે વેરાગીનું શું ઝુંટે? એક ગેાદડી તેમાં પાથરવું શું ને એવું શું? ખાવા ઊઠ્યો બગલમાં હાથ, શું કરે આવા કાનડનાથ. દાહરા સહુ સુતા એટલે, મુલ્લાં સુતા મસીત;
આઇડી વગર ભાયડા, જ્યાં પડ્યા ત્યાંઢા નચિંત. ૧૩૬ Beware of him who has nothing to lose. Where nothing is to be had, the king loses his right. Beggars can not be bankrupts.
He is as free as the wind.
૫૫
૮૨. જેને નહીં લાજ તેને અર્ધું રાજ. ૧૭
નાગેા માણસ સૌથી આધે. જેતે નહીં લાજ, તેને અર્ધું રાજ, નાગા ખાદશાહથી (સૌથી) આધેા.
હેડી પાડે પેઢુંડી, નાગી મારે ઠંકડા,
જેને બધે એટલાં શાથે. અઢારે પેાશાકના ધણી. નાગે કુલે ફતેમાં. નાગાને કુલે બાવળાએ ન કરૂં વા, જમું ખરા, અઢારે વર્ણ ભારે.. નાગાની ટાળી, અચાનક કે રાળી. સવાલ-કિસ કારન એ નાચત ગદ્દા.પ
નાગેા ગરજે ઘણું.
નાગા મેં કે જાગાર મે. છત્રપતિ કે પત્રપતિ.૩ ઉગ્યા, તા કહે છાંયડા થયા. તે મને શેઠ કરેા.
માથે નાંખ્યા છેડા, પછી ગમે તેમ ખેડા,૪
જવાબ-આગે નાથ ન પીઅે બંધા, ઇસ કારન એ નાચત ગઠ્ઠા. Beware of him who regards not his reputation. When the heart is past hope, the face is past shame. He who has no modesty has all the town for his own. He who has no shame, has no conscience.
૧ હેડી=મરાખરીએ.
૨ જાગા=પૈસાવાળા.
૩ પત્રામપાત્ર કે શકારૂં. ૪ ખેડા=હાંકા. ૫ ગધેડાને આગળ નાથ નાકમાં સુતરની દેરી નહીં, અને પાછળ કાંઇ બંધન નહીં તેથી ગધેડા છૂટા નાચે છે. ભાવાર્થ એ છે કે તેને નાત, જાત, વ્યવહાર, આબરૂ કે કાયદાનું બંધન નહીં કે મર્યાદા નહીં તેવા બેશરમ કે એહયા માણસ ગમે તેવાં ખરાબ આચરણ કરે એટલે ગમે તેમ નાચે કૂદે.

Page #102

પ
કહેવતસંગ્રહ
છાસના લાલ ને ઘીની મેાકળ,
૮૩. ખાળે ડુચા ને બારણાં ઉઘાડાં. ૧૧ ખાળે ડુચા ને ખારાં ઊધાડાં. ઊંટ સલીતા જાય ને ડાસી પુણીએ વીશે. પરણ્યાની ભાષા તે નાતરાની છૂટ. કાડી કાડીમાં કૃપણુ, તે રૂપીઆમાં દાતાર. બીના ધડા ઢળતા મૂકયા, અને કાચલી–ઢ્ઢાડી ખરચ કરે ને ન જાય વાહ્યો, તેનું નામ ખીજો ડાહ્યો, ઉંટનાં ઉંટ ઊડી ગયાં, તે ગધેડાના પાડર પુછાય. અર્ધ શેર સારૂ ડાહાડીએ જાય, ડાહાડ શેર ધરમાં ઉંદર ખાય. તેંકે તાળું.
કાઢે બાંધ્યાં.
દાહરા—પે તેનું લેખું ગણે, ખરચે અવર અપાર; ખાસે ડુચા ખાળમાં, ઘર ઊધાડાં દ્વાર.
Penny wise pound foolish.
૮૪. ખળીઆના એ ભાગ. ૭
ખળીઆના બે ભાગ મારતા મીની દુની. ખાંડા ખળતું રાજ. Might is right.
જોરાવર જીતે.
જીસકી તેગ ઉસકી દ્વેગ,
હમારાખી લગતા હૈ.
જખરાની પાંચશેરી ભારે.
૮૫. નાદાનની દોસ્તી જીવનું જોખમ. ૧૫ નાદાનની દાસ્તી, જીવનું જોખમ. पंडितोऽपि वरम् * शत्रुः न मूर्खो हितकारकः નાદાન દાસ્ત કરતાં દાના દુશ્મન સારા. મૈત્રી સાચી, જેવી દૂધ તે પાણીની. સાચી પ્રીત શેવાળની જળ ભેળી સુકાય. એદિલ ચાકર દુશ્મનના અર્થ સારે. ઢાહેરા—પ્રીતિ ઐસી જ઼ીજીએ, જૈસા ટંકણખાર; આપ જલે પર રીઝવે, ભાગ્યાં સાંધે હાડ,
૧૩૭
મૂર્ખ મિત્ર વેરીના અર્થ સારે.
૧૩૮
૧ માકળ= ૨ પાડે=ભાવ. ૩ ડાહાડી=મકાનના દરવાજે જ જોરાવર=પૈસેથી, શરીરથી, કુટુંબથી, નાતથી ને અક્કલથી ૫ વર=શ્રેષ્ઠ. ૬ ઉકળતી વખતે એક બીજાને અચાવી લેવા યત્ન કરે છે.

Page #103

કહેવતસંગ્રહ
: હંસા પ્રીતું કાયકી, વિપત પડે ઊડ જાય;
સાચી પ્રીત શેવાળની, જળ ભેળી સુકાય. ૧૩૯ સોરઠા–સુખમાં પ્રીતિ સવાઈ દુઃખમાં મહટાળદીયે;
તે પાસે કેણું જાય, રામ કચેરી રાજીઆ. ૧૪૦ નહાનાંથી નેહ, કાલાંથી કરીએ નહીં; છટક દીએ છેહ, સરવાળો સાધે નહીં. ૧૪૧ સારસ પક્ષની જેડ, જુદું એકે નવ રહે; પડે એકની ખેડ, બીજું ના બચી શકે. ૧૪૨ મેઢે મીઠી વાત, પાછળ વગેણું કરે; એ અકમ જાત, સાચું સેરઠીઓ ભણે. ૧૪૩ મોઢે કડવું કહે, વાંસે કાંઈ બોલે નહીં; તેવાને નહી ભે, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૧૪૪ માયા કેરા મિત્ર, જગમાંહી ઝાઝા જડે;
પરમારથ તણી પ્રીત, કોઈક પાળે કીસનીઆ. ૧૪૫ ભૂતની ભાઈબંધીમાં જીવનું જોખમ. A sensible foe is preferable to a foolish friend, He is not a fool that fool is, but he that with
& fool deals. ૮૬. માછલાને જળ સાથે પ્રીતિ, જળને કાંઈ નહીં. ૫
(એકતરફી પ્રીતિ વિષે.) માછલાને જળ સાથે પ્રીતિ, જળને કાંઈ નહીં. વ્યસનીને મન વેશ્યા, વેશ્યાને મન પશમ. જાર પુરૂષની પ્રીતિ, જાર કર્મ કરતાં સુધી. ગરજવાનની પ્રીતિ ગરજ સરતાં સુધી.
વૈદ્ય ઉપર પ્રીતિ, રોગ મટતાં સુધી. ૮૭. માથું આપે તે મિત્ર. ૮
માથું આપે તે મિત્ર. દુઃખ પડે ત્યારે સ્તની પરીક્ષા. . મામલામાં ખરા ખોટા મિત્રનાં પારખાં પડે. દેહરા–મહેબત કીજે મરદકી, કબહુ આવત કામ;
શિર સાટે શિર દેત હે, દુખીઅનકે વિશ્રામ. ૧૪૬ ૧ મહીં ફેરવીને બેલાવવાની ઈચ્છા પણ ન કરે. ૨ ખામી. ૩ ભય,

Page #104

૧૮
કહેવતસંગ્રહ
૧૫૦
મુશ્કેલીમાં મિત્રની, ખરી કસેટી થાય; હીરે સંધાડે ચડે તો જ ચમક પરખાય. ૧૪૭ સજજન વનવેલી ભલી, કર ઝાડશું પ્રીત;
સુકે પણ મૂકે નહીં, એ સજજનની રીત. ૧૪૮ સેરઠો-પ્રીત ઊતારે પાર, એ વિરલા લાધે જગત;
હેતુ મળે હજાર, મતલબ આપણું મેતી આ. ૧૪૯ ચોપાઈ–ધીરજ ધર્મ મિત્ર અરૂં નારી;
આપત્તિ કાળ પરખીએ ચારી. A friend in need is a friend indeed. ૮૮. જાત વિના ભાત પડે નહીં. ૧૨
(કુળ અથવા સુખમ પ્રમાણે ગુણ વિષે.) જાત વગર ભાત પડે નહીં. ખાનદાન વગર ખેરખ્વાહી નહીં. ભીંત વગર ભાર ઝીલે નહીં. જાત ઉપર ભાત, ને કામળ પર બીબાં. જાત કાંઈ છાની રહેતી નથી. બે છીપનું મેતી તે જાતવાન. ધન જીરવે વાણીઓ, ખાણ છરવેર ભેંસ વિપત્તિમાં જાતની કસોટી થાય. દેહરા–ધરા વિધાન નનીપજે, કુલ વિણ માઠું નહોય;
ઓઢા ઘેર જખરે તે, જેની મા હોથલ હેય. ૧૫૧ ઊદ્યમથી લક્ષ્મી મળે, મને દ્રવ્યથી માન; દુલૅભ પારસ જગતમાં, મળવો મિત્ર સુજા. ૧૫ર જોઈ વહોરીએ જાત, જાતે જોખો લાગે નહીં
પડે પટોળે ભાત, વઢે પણ વેડે નહીં. ૧૫૩ સેરઠે–જોઈ વહોરીએ જાત, વરસાળે વેડે નહીં;
પડી પટોળે ભાત, ફાટે પણ ફીટે નહીં. ૧૫૪ ૮૯. ભાવ ખાધા વગર કહ્યું કરે. ૩
(કહ્યાગરા માણસ વિષે.) ગા કહેતાં ગાય ને ભણુ કહેતાં ભણે, એવા દીકરા તો કેક મા જણે. ચાકર તેરા, પણ કહ્યા ન કરું. કહે ત્યારે ભાવ ખાય.
૧ લાધે=મળે, જડે. ૨ જીરવે ખમી શકે કે પચાવે. ૩ માદ્ધ=મરદ પુરૂષ, પરાક્રમી. ૪ ઓઢે અને હોથલ બને ઊંચા કુળનાં શુરવીર હતાં, તેમને દીકરે જખરે થયે તે શુરવીર હોય તેમાં નવાઈ શું? પ ડે નડે, ભુંડું કરે. ૬ વેડે=નડે. ૭ મેં થાય, આનાકાની કરે, મરડાય.

Page #105

કહેવતસંગ્રહ
૫૮
- ૯૦, નાચવું નહિં ત્યારે આંગણું વાંકું. ૪
(નહીં કરવાનાં હજાર બહાનાં તે વિષે.) નાચવું નહીં ત્યારે આંગણું વાંકું. નહીં કરવાનાં હજાર બહાનાં. લખવું નહીં ત્યારે લેખણને વાંક. મન હોય તે માળવે જવાય. Where there is will there is way. A bad workman quarrels with his tools. Nothing is impossible to a willing mind. ૯૧. બેની લડાઇમાં ત્રીજાને લાભ. ૭ બેની લડાઈમાં ત્રીજાને લાભ. (ત્રીજાનું કામ થાય.) તરડ પડે ત્યારે આંગળી ખસાય. ઘર પતળ્યું તેની દિશા પતળી. વન પાળ્યું ત્યારે કુહાડાને હાથે મળે. ઘર ફુટયે ઘર જાય. પેટ પતવ્યું ત્યાં ક્યાં પાટો બાંધવો. તુમ લડે હમારી ફતેહ હય. By discord the greatest are destroyed. Divide and rule. In a quarrel between two, a third is a gainer. ૨, વેરી વશ આદરભાવ, ચાડીઆનું હે ચાંપવું. ૧૦ વેરી વશ આદરભાવ. વન (વિનય) વેરીને વશ કરે.
સતા કુતરાને રોટલો નાંખ (કે ચુપ રહે). દુશ્મનના ડાચામાં નાંખવાથી દબાય. સે સફારસ, ને એક મૂળાપણું (મૂળાપણી વધે) મૃદંગનું ચામડું લેટ લગાવી કુટે તે મધુરું બેલે. લાલચે લેવાય. ચાડીઆનું મહીં ચાંપવું. વેનું ઓસડ વહાલ. બેત–ન બરછીથી, ન ભાલાથી, ન ખંજરથી, ન તલવારથી,
જે મારે દુશમન તો તેને મારો ઉપકારથી. To stop the mouth of a dog with sop. To stop one's mouth with gold. ૯૩. મૂર્ખને કઈ પેરે સમજાવું, એને નિરો નરકમાં જાવું. ૧૪
(મૂર્ખને શિખામણ વિષે.) મૂર્ખને કઈ પેરે સમજાવું, એને નિષે નરકમાં જાવું. મૂર્ખને શિખામણ, વિષ બરાબર. શિખામણ આપવાથી મૂર્ખ કાપે,

Page #106

કહેવતસંગ્રહ
સેનું વળે આપે, ડું વળે તાપે. મૂખનું મળવું, ને માંકડાનું દળવું. સમાણસ વળે વાત, કમાણસ વળે લાતે. બેવકુફી કોઈના બાપની નથી (જે કરે તેની). મૂર્ખનાં ગામ જુદાં નથી વસતાં. મૂર્ખને માથે શીંગડાં નથી હોતાં. કુબુદ્ધિ, જીવ અને કપાસ, તે પીંજ્યા વિણ ન આવે રાસ. બેવકુફી અને એનસીબી જોડે રહે છે. આકીલકું ઈશારા, ગહેકે ચાબુક, દેહરા-મૂર્ખ સાથે ગોઠડી, ૫૬ પદ હેય વિનાશ;
મૂર્ખને પ્રતિબોધતાં, મનમાં થાય ખટાશ. ૧૫૫ ઊદેરાજ મૂર્ખ જાકી, કહા હેત હે ખાન;
બિન મતલબ ખારા લગે, સેહી મૂર્ખ જાને. ૧૫૬ Where ignorance is bliss, it is folly to be wise.
Wisdom and goodness to the vile seem vile. ૯૪. નવરે બ્રાહ્મણ નિત્ય કરે કે નિંદા કરે. ૧૨
(નવરા વિષે.). નવરે બ્રાહ્મણ નિત્ય કરે કે નિંદા કરે. નવરો હજામ પાટલા બડે. નવર બેઠે નખોદ વાળે. નવરે બઠે ઢેફાં ભાગે. નવરો હાથ ઉતરેડ ફેડે. નવરે હાથ તણખલાં તડે કે વાળ ચુંટે. નવર સલાટ પાહણે ભાગે. ગાળો દે કે કજીઆ કરે તે નવરાની નિશાની. નવરે વાણીઓ કાટલાં સાખે. નવરે બ્રાહ્મણ પાટલા પૂજે. નવરા બેઠા કામ કરે, વહાણ ઉકેલી ખાટલે ભરે. નવર બળદીઓ મોચમ ખુંદે. An idle brain is devil's workshop. They that do nothing learn to do ill. Idle hands shall always find some mischief to do. An idle man tempts the devil. લ્પ. પિટમાં તે પેટીમાં, ને હોઠ બહાર તે કેટ બહાર. ૮ પેટમાં તે પેટીમાં ને હોઠ બહાર તે કોટ બહાર. - - વાડ સાંભળે વાડને કોટે સાંભળે. ભીંતને પણ કાન હોય છે. ૧ ખાણું. ૨ ખારેઅળખામણ. ૩ સાંખે=માપ કે તોલ કરે. ૪ ચમકોડ, ઢેર બાંધવાની જગે.

Page #107

કહેવતસંગ્રહ વાત ન કરીએ વાટે, વાત ન કરીએ ઘાટે, ને વાત ન કરીએ રાતે. વાડ વાત કરે ને કાંટે કાન ધરે. હોઠ ફડફડ્યા કે વાત ચરચાય. આબરૂ રાખવી જોઈને, વાત ન કરીએ કેઇને, પિટ દેવું જોઈને, નહીં તો કહેવું ન કોઈને. Even the walls have ears. It is not safe to confide our secrets on a road, nor
in the stillness of night, હ. સમતા ધીરજ)નાં ફળ મીઠાં છે. ૧૧
(ધીરજ રાખવા વિષે.) સમતાનાં ફળ મીઠાં છે. ધીરજનાં ફળ મીઠાં છે. સબુરીને બદલો સાહેબ આપે. ધીરાં કામ સારાં થાય, સબુરીનું ભાડુ ખુદા આપે. શીળાં કામ તે સાહેબનાં. ધીરજ મોટી વાત છે. તે તેલ જુઓ, તેલની ધાર જુઓ. ધીરજને ખરે ખપ સંકટ સમે. દેહરે—ધીરે ધીરે રાવતાં, ધીરે સબ કુછ હૈય;
માળી સીચે ગણું, પણ રત વિના ફળ ન હોય. ૧૫૭ ચાખ-કાં રે જીવ તું દગદગ કરે, તારે હઈએ ધીર ને ધરે;
. જેને માથે હતાલા, તેને અર્થ કેમ નહીં સરે. ૧૫૮ Patience is the plaster of all sores. Patience is bitter, but its fruits are sweet. Those that are slow, are sure.
Steady and slow must succeed. ૯૭. ઉતાવળા સો બાવરા ધીરા સો ગંભીર. ૧૬
(ઉતાવળીઆ વિષે.) ઉતાવળા સો બાવરા, ધીરા સો ગંભીર. આકળાના પાળીઆ થાય તે જીવતા ન આવે.
૧ આકળા(ઉતાવળીઆ)ના પાળીઆ, જે માણસ ધીંગાણામાં મરે તેના પાળીઆ અથવા ખાંભી, ખાંભા ઊભા કરવાની રીતિ પ્રસિદ્ધ છે. તેથી આકળા કે ઉતાવળી આ વગર વિચારે ઉતાવળમાં ધીંગાણું કરે માટે આ કહેવત થઈ છે.

Page #108

૬૨
કહેવતસંગ્રહ
ઉતાવળે સાત વાર પાછો વળે. ઉતાવળીઓ વહેલે થાકે. આકળા ઉતાવળમાં ગમે તેમ ભરડે કે વેતરે. બહુ ભૂખ્યા બે હાથે ખવાય નહીં. ' એકદમ લાડવો ખવાય નહીં. એકદમ કુદકે મરાય નહીં. પગથીએ પગથીએ ચડાય. આકડા ભાળી ઘડા ગુડે. ડાં દેખી ઘડાં ગુડે. જુ ભાણું પહેરણું કહાડી નાંખવું. ઉતાવળે આંબા પાકે નહીં. ઊતાવળો દડે તે અથડાઈ પડે. ઊતાવળમાં કાચું કપાય. આવતી ધાડે કાંઈઝેર ખવાય ? (ન ખવાય.) They tumble down who run fast. Hasty climbers have sudden falls. The more haste, the worst speed. Error lies always in haste. Haste makes waste.
Rome was not built in a day. ૯૮. બિલાડીને દૂધ ભળાવવુંદાણને ઘેર છાંટ ઊતારવી. ૮ બિલાડીને દૂધ ભળાવવું. દાણીને ઘેર છાંટ ઊતારવી. કરજદારને ઘેર ગાડું. ચોરને ઘેર ગાડાં છેડવાં. લુહારવાડે સેય વેચવા જવું.
૧ ઉતાવળીઆ ચોરની પાછળ વાર ચડેલી હોવી જોઈએ એમ સ્વાભાવિક રીતે એક રે ધાર્યું. રસ્તામાં આકડા દૂરથી પવનથી તેણે હાલતા જોયા. તેણે ઉતાવળમાં ધારી લીધું કે વાર આવી. તેથી ઘોડાંને મારી નાંખી ડુંગરની ખીણમાં ચાર ઉતરી ગયા.
એટલે આકડા જ્યારે કુલે છે, કુલ આવે છે ત્યારે ઘળાં કુલ મથાળે પુષ્કળ આવવાથી ઘળા દેખાય છે. તેવા આકડા પવનથી હાલે ત્યારે વેગળથી માણસ જેવો ભાસ થાય છે. તે વખતે બહારવટીઆમાં ઉતાવળા હેય તે આકડાને માણસ ધારીને ઘોડાં કાપી નાખીને પિતે નદીની ખીણમાં કે ડુંગરમાં કે ઝાડીમાં સંતાઈ જાય એ બહુ ઉતાવળનું પરિણામ છે. “આકડા ભાળી ઘડાં ગુડે,” તેમ ખેતરમાં ચાડીઆ કે ડાં ઊભાં કરે છે તે જોડાજોડ ખેતરમાં આડાં વધારે હોય તે માણસ જેવાં દેખાય, એટલે શત્રુ પાછળ આવી પહોંચ્યા છે એમ માનીને “ડાં દેખી ઘોડાં ગુડે” એમ પણ કહેવત થઈ છે.
૨ બિલાડીને દૂધ સંભાળવાની ભલામણ દેવી. ૩ છટ=દાણની ગુણ (દાણું એટલે માલ ઉપર જકાત ઊઘરાવનાર)

Page #109

કહેવતસંગ્રહ એરને ધન સંપવું. લંકામાં સોનું વેચવા જવું. વાંઢાને વેવિશાળ કરવા મોકલ્યો, તે પિતાનું કરી આવ્યા. ૯. વિખને વિલાસી જીવ સાકરને શું કરે? ૭ વિખને વિલાસી જીવ સાકરને શું કરે? વનચરને વસ્તી સાથે વેર. સાકર ગળી પણ ગધેડાને ઝેર. ખારા જળનું માછલું તે મીઠા જળમાં મરે. અફીણને કીડે અફીણમાં જીવે (સાકરમાં મરે). છાણને કી ઘીમાં મરે. વિછાને કી કમળમાં મરે.
Sad souls are slain in merry company. ૧૦૦. ચેરની ગત ચેર જાણે. ૩ ચેરની ગત ચાર જાણે. ચારનાં પગલાં ચેર ઓળખે. જાતે જાતને ઓળખે. Set a thief to catch a thief. Hiders are good finders. ૧૦૧. વેળાવીઆને વાટાડુ ૮
(બે કોથળીની રમત કરવા વિષે.) વળાવી ને વાટપાડુ. મીઠા ફાંસીઆ. માંહેના માંહે ને બહારના બહાર. મહેઢે છછ ને અંતરમાં બીજી ધણીને કહેશે ધા ને ચોરને કહેશે નાશ. ધણીને કહેશે જાગતે સુજે, ને ચોરને કહેશે ખાતર પાડજે. જતાના જાનઈઆ, ને વળતાના કાંધીઆ (મરતાના કાંધીઆ). આનેવાલેક બેલબાલા, જાનેવાલાકા મહીં કાલા. To carry two faces under one head, To play double part.
To be on both sides. ૧૦૨. જેને ગાણ નહીં તે રાજા. ૧૩
જેને અણુ નહીં તે રાજા, ઋણું વગરનો સુખે સુવે. લેણું હજો લાખ, દેણું ન હજો દેકડો. દેવાના દાસ. * * લેહેણને ધણુ લાડકે. ગણુ વાળ્યું એટલે ગંગા નાહ્યા.

Page #110

કહેવતસંગ્રહ
ઋણીએ પુરૂષ રાતદિવસ ઊજાગરા વેઠે. જેના ઉપર ઋણુ ગાજે તેનું કાંઈ ન છાજે. દીન થવું પણુ દેવાદાર ન થવું. કર્જ વાળ્યું તેણે દિવસ વાળ્યેા. કર્જદારી આખર ખુવારી. કરજીએઁ ને દરદીÎ. સોરઠા—કરજે મન કાળે નહી, સુખે ન આવે નિંદ; શેત્રુંજાના સામળા?ર
એને ગાળ ક્યાંથી,
૪
Out of debt, out of danger. Happy is the man who owes nothing. Worst kind of poverty is debt. To go to borrow is to go ૧૦૩. માપ તેવા બેટા ને વડ તેવા ટેટા. ૧૯
sorrow.
૧૫૯
આપ તેવા બેટા ને વડ તેવા ટેટા.
માએ પુત ને બાપની છાયા. માએ પુત ને બાપે ધેાડા, બહેાત નહી તે થાડા થાડા. જુના પેટમાં લીખ પાર્ક, તુખમે તાસીર.૩
૧ કાળે=નવ પલ્લવ થાય કે રાજી થાય. ૨ સામળા કવિ કહે છે કે તેને ગાળ શેત્રુજાને ક્યાંથી મળે ?
તુખમે તાસીર
૩ એક વરસ ચામાસામાં વરસાદનું ઝેર થયું. દ્દિલ્હીમાં મુશળધાર વર્ષાંદની હેલી થઈ. ઊપરવાસ વરસાદ પણ તેવાજ જોરથી પડ્યો કે જેથી જમુનાજીમાં માટી રેલ આવી. જમુનાજીમાં રેલ ને દિલ્હીમાં વરસાદ તેથી જમુના નદીનું પાણી કાંઠા મૂકી લી ગર્યું અને દિલ્હી શહેર તણાવાની ધાસ્તી લાગી. હેલીબંધ વરસાદ દિલ્હીમાં વરસતા હતા તેમાં વાદળમાં ક્યાંએ તરડ દેખાતી નહીં. તેથી વધારે ભય લાગવાથી ખાદશાહે વૃધ્ધાને ખેલાવી સલાહ પૂ. સલાહ મળી કે કીધા તથા બુરો ઊપર તાપે છે તેમાં જંગી અને ગંજાવર તેાા છે તેના પુષ્કળ અવાજ કરવાનું શરૂ કરો. તેમ કરવાથી પવતને વેગ મળ્યા ને વાદળ સુધી તે વેગ પહેાંચવાથી વાદળમાં તરડ પડી. પવન ખૂબ ચાલ્યા, ને વાદળાં વીખરાયાં, વર્ષાદ બંધ થયા, લેાકેાનાં મન આનંદમાં આવ્યાં. જમ્મુનાના પૂરમાં પણ માર્ગે થયેા. તેથી જમુનાજીને વધાવવા સારૂ લેાકા જવા લાગ્યા.
તે લેાકાની મેદ્રનીમાં દિલ્હી શેહેરના એક શાહુકારના ચાર દીકરાની ચાર વહુએ કાશ્મિરની મૃગલી જેવી, શણુગાર સજી, સુંદર વસ્ત્રા પેહેરી, મેાડીએ, ચુંદડી, સેાના રૂપાનાં ફુલ, તથા મેાતી અને પૂનપાની સામગ્રીના થાળ લેઇ જમુનાજી પૂજવા ચાલી. પૂજન કરી ઘર તરફ વળતાં એક સાંકડી ગલીમાંથી પસાર થતાં બાદશાહના એક હાથી છુટેલા તે ગલીમાં પેાતાની પાછળ આવતાં જોયા. ભયભીત થયેલી ચારે સ્રીએ જીવ લેઇ નાડી.

Page #111

કહેવત સંગ્રહ
કામ તેવી ઠીકરી, મા તેવી દીકરી. ખેતર તેવા વેતર..
ઝાડ તેવાં ફળ. ગાંડાનું ગેતર ગાંડ. વીસ વરસ મોસાળ. બાજુપર એક ડહેલા જેવું બારણું આવ્યું તેમાં પેઠી ને આગળ ચાલતાં એક ચોક જેવું મેદાન આવ્યું.
ત્યાં એક કસાઈ ગાયને યપર નાંખી હાથમાં મેટે છેરે લેઈ હલાલ કરવા જતો હતા તે આ બાઈઓએ જોયું. તેઓ પાસે ગઈ ને કસાઈને કહ્યું કે, “હું આ ગાયને મારે નહીં તે તું કહે તેટલા પૈસા આપીએ. અમારા અંગ ઉપર જેવર છે તે આપીએ. પણ તું ગાયને છોડી દે.” કસાઈએ ગાયને છોડી દેવાને ના કહી. ત્યારે આ ચારે બાઈઓ દિલગીર થઈ, ને ફરી કસાઈને પૂછ્યું કે કઈ ઊપાયે તું છોડી દેઈશ? કસાઈએ કામાંધ થઈ કહ્યું કે, “તમારા ચારમાંથી એક મારી પાસે આવે તે મૂકી દઉં.”
આ બાઈએ વિચાર કરવા લાગી કે ગાયને મુકાવવા શિચળવ્રતના ભંગનું પાપ હોરવું કે શી રીતે? આખર ગાય મુકાવવામાં મહા પુણ્ય છે, એ વિચાર પ્રબળ થતાં એક જણ કસાઈ પાસે જાય એમ નક્કી કર્યું. ચારે જણઓ એક બીજીને તું જ, તું જા, એમ કહેવા લાગી, એટલે કસાઈએ કહ્યું, “તમે રકઝક શા સારૂ કરે છે, હું જેને હાથ પકડું તે આવે.”એટલે રઝક બંધ થઈને કસાઈએ એક જણને હાથ પકડ્યો. તે બાઇએ કસાઈને કહ્યું, “આ જા હું આવું છું” કસાઈ આ ગયે એટલે જે બાઈને જવાનું છે તે દેરાણી હતી, તે જેઠાણુને કહે છે કે, “હું રતમાં આવી હતી, આજ જ નાહી છું. માટે મારા જવાથી જે ગર્ભ રહેશે તે મહા ઉત્પાત થશે; માટે મારે જવાનું બંધ રહે તે સારું.” દેરાણુને જેઠાણુએ કહ્યું, “અમે શું કરીએ તારે હાથ ઝાલ્યો માટે તું ન જાય તો કસાઈ ગાયને મારશે. તે પાપ તારે શિર લાગશે.” એથી આ બાઈ લાચાર થઈ પિતાના શિયળવ્રતના ભંગનું મહા પાપ હેરી ઘણાજ ખિન્ન મનથી ગાય બચાવવાનું પુણ્ય લેવાની ઈચ્છાથી કસાઈ પાસે ગઈ. કસાઈએ ગાયને છોડી દીધી, પણ કસાઈ પાસે જવાથી બાઈને ગર્ભ રહ્યો.
પુરે માસે પુત્રપ્રસવ થયો. શુક્લ પક્ષને ચન્દ્ર વધે તેમ તે વધવા લાગે. “પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી જણાય.” તે બે વરસને થયો અને માટીધૂળનાં બકરાં, બળદ, ઘડા બનાવે, તેને કાપે, પછાડે, મારે વગેરે બાળચરિત્રથી તે શાહુકાર એટલે છોકરાના દાદાને ઘણી ચિન્તા થવા લાગી. નિશાળે જવાથી ભણે ગણે તે સુધરે એવી આશાથી તેને નિશાળે બેસાડ્યો, પણ ભણવા કરતાં તેફાન બહુ કરે. મેહેતાજીને મારવા દેડે. એમ કરતાં પંદર વરસ થયો. એટલે ઢાલ, તલવાર, કડાબીન, બરછી બાંધતાં શીખે. કુચાલ કે કુરસ્તે જતાં રેકાય તેવા હેતુથી પરણાવ્યું. પણ શેઠે રાખેલી સુધારવાની બધી આશા વ્યર્થ ગઈ તે ગઈ પણ એક ગણિકા રાખી અને પૈસે જોઈએ ત્યારે દુકાનપર આવીને જબરદસ્તીથી પૈસો લેઈ જાય. શેઠે પૈસા આપવાની મુનીમને મના કરી. એટલે ભાઈ મેમચન્ટ બરછી, તલવાર લઈ દુકાને આવે, મુનીમને ડર બતાવી મનમાનતા પૈસા લેઈ જાય ને મેજમજ ઉડાવે.
શેઠે આ ઘાટ જે વિચાર્યું કે, આવી રીતે મેકમચંદ પૈસા લઈ જાય તે દીવાળાનું
A

Page #112

કહેવતસંગ્રહે
ગુરૂ તેવા ચેલા, વગુતી રાંડ ને વેવલાં છેાકરાં, હલાવી ખીચડી તે મહાવી દીકરી.૧
પગરણ બેઠું. ઉપાય કરવાના વિચાર કરી પેાતાના મિત્ર એક મેટા અમીરની પાસે વાત કરી મદદ માગી. તે અમીર દુકાન ઉપર દશવીશ રાહીલાને લેઇને આવ્યા અને હુકમ કર્યો કે મેકમચંદને પકડી લાવેા. રાહીલા છૂટયા તે ગિણકાને ઘેર ગયા. રાહીલાને જોઈ મેાકમચંદના હાંજા ગડગડી ગયા. ક્ષેત્ર વાણીઆનું અને “વીશ વસા મેાસાળના, તેથી ઢાલ, તલવાર ખાંધવાની સેાંર રહી નહીં ને ચાળીનીક માફક રાહીલા કાન ઝાલી દુકાનપર મેકમચંદને લઇ આવ્યા. અમીરે હુકમ કર્યાં કે, ખાંધા, શું જોઇ રહ્યા છે? મારો. એટલે મેકમચંદ્ર પાંસરા નેતર જેવા થઇ કહે છે, “સાહેબ, આપ હુકમ કરો તેમ કરવા તૈયાર છું.” એટલે અમીરે શેઠને હુકમ કર્યાં કે, માકમચંદને એક લાખ રૂપીઆ રોકડા, અને રહેવાને ધર અલગ દુરના લતામાં આપે. તે પ્રમાણે શેઠે એક લાખ રોકડા અને દૂર વાણીઆના મેહાદામાં પેાતાનું એક મકાન હતું તે માકમચંદને આપ્યું. માકમચંદે પેાતાને તમામ હક ઉઠાવીને ફારગતી લખી આપી. અમીરે કહ્યું, ફ્રી દુકાનપર ચઢીશ તા તારી ગરદનથી માથું ઉડી જશે. તેથી ડરને લીધે માકમચંદ પછી કાઇ દિવસ દુકાને પૈસા માટે આવ્યા નહીં, ને જુઠ્ઠા મેહેલ્લામાં ધર આપેલું ત્યાં જઈ રહ્યો.
મેાકમચંદે ગણિકા રાખેલી તેથી પરણેલી સ્ત્રી ગમે નહીં. તેની સાથે અણબનાવ રહેવા લાગ્યા એટલે પરણેલી સ્ત્રી સારા કુટુંબની દીકરી તે તેના પાહેરમાં રહેવા લાગી એટલે મેાકમચંદ એકલા જ ધરમાં રહેતા હતા.
લાખ રૂપીઆ મળ્યા તે મેાકમચંદના ખર્ચના ઝપાટા આગળ ઝીક જીલી શક્યા નહીં, ને ચાર પાંચ વરસમાં તમામ રૂપીઆ ખરચાઇ ગયા. પાસે રૂપીઆ મળે નહી એટલે ગણિકાએ પાતાના ઘરમાં પેસવા દીધા નહીં. તેથી મેાકમચંદ્ય ઉદાસ થઇ પૈસા વગર હેરાન થવા લાગ્યા.
તે એક દિવસ પાતાના આટલા ઉપર ઉદ્ભાસ થઇ બેઠા હતા. ત્યારે નીચેન પ્રસંગ બન્યો.
દિલ્હી શહેરના કાઇ શાહુકાર પરદેશમાં ખૂબ પૈસા કમાઇને આવ્યા. તેણે વાણીઆની તમામ જ્ઞાતિને ખમ્બે લાડવા, દરેક લાડુમાં અકેક સાનામહેાર અને એક થાળી એટલું લાહાણું કરી પાતે પ્રસિદ્ધ થવા વિચાર કર્યો, ને તે પ્રમાણે લાહાણું વહેંચવા માંડ્યું. તે લાહારૂં કરનાર શાહુકારના ધરની સ્ત્રીએ લાડવા, અને થાળીએ ગાડીમાં ભરી વાણીઆના દરેક મેહાદ આગળ જઇ ઉભી રહે ને વાણીઆના ઘરનાં નામ વાંચી ગાર લાહાણું લેવા સૌને કહી આવે; એટલે મહાદાના વાણીના ધરની સ્ત્રીએ મેહલાને નાર્ક જઇ પાતપેાતાનું લાહાણું લેઇ આવે. તે રીત મુજબ મેકમચંદના મેહાદામાં ગાર આવી નેતરાં આપી ગયા, એટલે મેહેલાની સ્રીએ ધરેણાંગાંડાં અને સુંદર વસ્ત્ર પહેરી લાહાણું લેવા ચાલી.
૧ ખીચડી હલાવે તે સારી થાય નહીં. ભાન ૭ ખરી ગરીબ હાય તે.

Page #113

કહેવતસંગ્રહ
માણસના ગુણ એ ઊતરે. એધીઓ ઓધે ન જાય તો હરામ પાણીને કહેવાય.
મેકમચંદે તમામ રૂપીઆ પાણી કર્યા હતા, રળતાં શીખેલો નહી, એટલે તેની હાલત તંગ થઈ હતી. ગણિકાએ પણ “નિર્ત પુર્ષ ચાન્તિ ળિયા” ના નિયમ પ્રમાણે તજી દીધે હતો. પરણેતર સ્ત્રી પણ ભાઈના લક્ષણ જઇ આવતી નહિ. આવી સ્થિતિ ભગવતે પિતાના ઓટલા પર બેઠા બેઠા બધી સ્ત્રીઓને લાહાણું લેવા જતી જેતે હતે. લોહાણામાં નામ પ્રમાણે બધાના ઘરની સ્ત્રીઓ આવી હતી. પણ મેકમચંદનું નામ નીકળ્યું પણ કોઈ સ્ત્રી લેનાર નહીં હોવાથી પડેસીની સ્ત્રીએ કહ્યું, “લા હું લઈ જઈ તેને આપીશ.” તે પ્રમાણે પડેસણુને મેકમચંદના ઘરનું લોહાણું આપ્યું. તે બાઈએ લહાણું મકમચંદ ઓટલે બેઠો હતે તેને આપ્યું. ત્યારે મેકમચંદ કહે, “ઘરમાં મૂક્તી જા, નીકર લાડ વાંસામાં મારીશ ને લોહી એકાવીશ.” બાઈ નાગા માણસથી ડરી ઘરમાં મૂક્યા ગઈ એટલે વાઘની પેઠે તલપ મારી ઘરમાં જઈ કમાડ વાસી તે બાઈને જમે કરી તમામ ઘરેણું ઊતારી લીધું, ને બાઈના કડક કરી એક માટીના ગાળામાં ભર્યા, ને તે ગળે રાત્રે જમુનાજીમાં નાંખી આવ્યું. બાઈ વિષે તજવીજ તેનાં ઘરનાંએ કરી પણ પત્તો લાગ્યો નહીં, પણ શહેરમાં એ સંબંધી હે હે ચાલુ રહી.
સવારમાં પાછલી રાત્રે ભાઈ લકે માછલાં પકડવા જમુનાજી પર ગયા ત્યાં પાણીમાં આ ગળે ડબકડેઇઓ થતો જો. ભાઈ પાણીમાં ઉતરી ગેળે બહાર લાવ્યા અને ઉઘાડી લેતાં તેમાં કેઈ એારતના શરીરના કટકા જોયા. ભાઈએ તેથી ગભરાયા અને ગળે લઈ તુરત બાદશાહના દરબારમાં લઈ ગયા. બાદશાહ ઊઠી પ્રભુની બંદગી કરતા હતા ત્યાં દેવડીવાળે ભેઈના ખબર આપ્યા. બાદશાહ નીચે આવ્યા અને સ્ત્રી જાતના કડકા જેઈ દિવાનને બોલાવ્યા. આ ખુનીને પત્તો મળ્યા પછી અનાજ લેવું છે એમ બાદશાહે કહ્યાથી દીવાને તપાસ ચલાવી.
દીવાને ગામના કુંભાર એકઠા કર્યા અને ગેળો કેરો ઘડેલો છે તે પૂછતાં એક કુંભારે કહ્યું, “મારે ઘડેલ.” કેટલા ઘડેલા, કેને કેને ઘેર આપેલા તે બધું ભારે કહ્યું તેમાં બે ગોળા મેકમચંદના નામ પર પણ લખાવ્યા. બાવીશ ગેળા જેને જેને આપેલા તે બધાને ઘેરથી મંગાવ્યા. અને સહુએ રજુ કર્યા. મેકમચંદે એક ગોળો રજુ કર્યો. બીજે ગેળે પાણું ભરનારીએ ફેડી નાંખ્યો એવું જાહેર કર્યું. પાણુની ભરનારીએ કહ્યું કે, ફેડ્યો નથી, ગઈ કાલ સુધી હતા.” મેકમચંદને પકડ, દાબ દીધો, તેથી બધું માની ગયો. ઘરેણું તે બાઇનું ઘરમાંથી નીકળ્યું ને લહાણું વેહેચનાર તથા મહોલ્લાની બીજી સ્ત્રીઓથી તપાસ કરી અને મેકમચંદે ખુન કર્યાનું સાબિત થયું. મેકમચંદને દેહાંત દંડની શિક્ષા બાદશાહે ફરમાવી. * બાદશાહે ફરમાવ્યું કે, “દીવાનજી તમને પણ તેજ શિક્ષા થશે, કારણ કે તમે કહ્યું છે કે વાણુઓને દીકરે ખુન કરે નહીં, તે વાત જુઠી પડી માટે કરાર મુજબ તમારે માટે પણ તે જ સજા છે.”
૧ અાધે રામા, , . .. . . . .
.
. *
* * * * * * * *
*
* * -

Page #114

કહેવતસંગ્રહ
te
વેલા વઢ્યો.
બધા આધવાડા સરખા. વેલા વંઠી તુંબડી. દાહરો—શૂરવીરકે વંશમેં, વીર સુત ઢાય, જ્યું સિંહણકે ગર્ભમ, હરણ ન નીપજે કાય. જોડકણું–આધે લાગી ઊંદરડી, પરીઆના લાગ્યા વા. તે ધણેા નહીં પણ થોડાયે થા.
Like father like son.
Such is the tree such is the fruit.
૧૦૪. લાકવાણી તે દેવવાણી.
લેાકવાણી તે દેવવાણી. પંચ ખાલ્યા તે પ્રમાણુ, ખલી જમાત, ખુદ્દાકા નગારા.
The voice of the public is the voice of God. રાતા જાય તે
પંચ કહે તે પરમેશ્વર મેલ્યા. પુ
પંચ કહે તે પરમેશ્વર એલ્સા.
પંચ કરે તે પ્રમાણુ.
૧૦. પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી જણાય. મુઆની ખબર લાવે. ૮
૧૬૦
પુત્રનાં લક્ષણ પારણામાંથી જાય, ને વહુનાં લક્ષણ મારામાંથી જડ્ડાય. સ પર્વનું પર્વ સહવારમાંથી જાય.
લશ્કરકા ભેદ પાયા કે અણુર્સે ગદ્દા આયા.
રાતા જાય તે મુઆની ખબર લાવે.
એસતા રાજા ને આવતી વહુના ભાર પડ્યો તે। પડ્યો. ચડતા દિવસનાં ચિન્હ માગળથી જણાય.
માણસના મનની વાત પગ ઉપરથી પરખાય. કાકવાણી શુક્રનાળી ગણાય નહીં.
દીવાન કહે, “સાહેબ, આ ખુન કરનાર વાણીઆના દીકરો હોવા ન જોઇએ માટે આપ રૂબરૂ તપાસ કરવાની જરૂર છે.” ખાદ્દશાહે હા પાડી એટલે એક રથ મેાકમચંદ્રની માને તેડવા મેક્લ્યા. બાઈ આવી. બાદશાહ તથા દીવાન બેઠા છે, તે દીવાન ખાઇને કહે છે કે ખાઈ, બહેન તું ખાદશાહની દીકરી છે. જરા પણ વાત છુપાવ્યા વગર આ દીકરાના સંબંધમાં જે બન્યું હોય તે કહે.” માઇએ દીલગીર થઈ અથથી તે ઇતિ સુધી તમામ વાત કરી. બાદશાહે કસાઇને ખેલાવી તે કાળની રીત પ્રમાણે સખ્ત સજા કરી. ગાય બચા વવાનું ધર્મ કરવા બાઇએ જે કામ કર્યું તેને માટે બાદશાહે ધન્યવાદ આપી અને દીકરી કહેલી તેથી યાગ્ય કરીઆવર કરી તેને ઘેર મોકલી, અને દીવાનને સાચા ગણી સર્જામાંથી મુક્ત કર્યો ને મેમચંદને ગરદન માર્યો, ૧ દાદરના જેવા દરદનું નામ છે.

Page #115

કહેવતસંગ્રહ
*
*
*
Coming events cast their shadows before.
The childhood shows the man, as the morning shows the day.
A crow never bears the good news
A good beginning makes a good end. ૧૦૬. સર્પ ગયા ને લીસરડા રહ્યા. ૫
સર્પ ગયા ને લીસરડા રહ્યા. રાજમહેલ ગયા ને રડાં રહ્યાં. રજ ગયે, રાજપુત ગયે, તબુત રહે. ઠાકર ગયા ને ઠગ રહ્યા. દેહરે–દાતા દાતા મર ગયે, રહે ગયે મમ્મીચૂસ;
લેનાં દેનાં કુચ્છ નહીં, લડને મજબુત. ૧૬૧ ૧૦૭. માંડ અસવારને મેડે ચડે. માંડ કમાઊ ને મેડો ઊઠે. ૮
માંડ અસવાર ને મડો ચહડે. માંડ કમાઊ ને મડે ઊઠે. . પર દહાડે ચડે પહેડીને ઊઠે તે શાં દાળદર કે? જેને હગતાં વાર, જેને જમતાં વાર તેના કામમાં શો ભલીવાર ? મોતની આળસે જીવે (નબળા શરીરવાળાથી) તેથી શું બને ? શેકા પાપડ ભાગે નહીં તેવા.
હે ઉપરથી માંખ ઉડાડવાની પેહેચ નહીં. દેહ–રાતે સુએ વેહેલે, ને વહેલો ઊઠે વીર;
બળ બુદ્ધિ બહુ ધન વધે, સુખી રહે શરીર. ૧૬૨ Early to bed and early to rise makes a man healthy, wealthy and wise.
Rise at six, and eat at ten, Eat at six and sleep at ten, Ten years ten times,
You may live then. ૧૦૮. જે જાલીઓ જોગી તેવી મકવાણી માલી. ૨૭
. (જેસે તેરા મીલા તે વિષે.) જેવો જાલી જોગી તેવી મકવાણી માલી. જેસી ફના ફકીરડી, વૈસા સાંઈનોદ ચાર ભાઈ ઘંટીચાર.' ૧ ઘંટી ચેરમેટે ચાર,

Page #116

કહેવતસંગ્રહ
સરખે સરખા મળ્યા, ને ભવના ફેરા ટળ્યા આવો ભાઈ હરખા, આપણું સૌ સરખા. વ્યસનીને વ્યસની મળે. આંધળાને હૈયાફૂટા મળે. જાતે જાત મળે ત્યારે રંગ જામે. પિતે પિતા ખીલાયું. જેવાં બાઈ તેવા ભાઈ કુતરાનું હે ગધેડે ચાટયું. કુંડુ કથરોટને હસે નહીં. જેવી લુચ્ચી લાલબાઈ તે ભડ ભીમ. યથા લાલા તથા કીકા. (યથા–જેવા તથાતેવા). समानशीलं व्यसनेषु मैत्री આવ બાઈ રૂડી, હું મુંડી ને તું કુડી. જોડે જેડાં મળ્યાં, ને ભવના ફેરા ટળ્યા.
છોકો માને પૂછે કે “મા, મેં ભલા, કે મેરા ભાઈ?” 1મા જવાબ આપે છે, જેનું મુવા ઢેડ, ઓર વો કસાઈ” (૧)
સજી પૂછે નજીવાને, “તું મને કાંઈ દે, નિછ પૂછે સછવાને, તારી એક ફૂટી કે બે. (૨) દેહરા–ખીરમાં ભેળી સાકર, દૂધમાં ભેળી ખાંડ,
'તું જાતકી કંચની, હમ જાતકે ભાંડ. ૧૬૩ પાની પાની મીલે, મીલે કીચર્સ કીચ; સજજનસે સજન મિલે, મીલે નીચર્સ નીચ. રાજાસે રાજા મલે, મલે નીચર્સ નીચ; પાની પાની મીલે, ભલે કીચર્સ ક. ૧૬૫ ગુણિયલકુ ગુણિયલ મીલે, રસકી લુંટ લુંટ; મૂરખ; મૂરખ મોલે, બડી માથાકૂટ. ૧૬૬ જેસેકુ એસા મીલા, મીલા બમનકુ નાઈ; એકને દીખાઈ આરસી, એકે ઘંટ બજાઈ ૧૬૭ ગ્યાનીસે ગ્યાની મીલે, કરે ગ્યાનકી બાત; ગહેસે ગદ્ધા મીલે, મારે લાતમ લાત. ૧૬૮ પટેલે માર્યા કુત્તા, તે મીંયાંએ માર્યા ઘેટા;
કોઈકેઈકી બાત કરે, વો ગામ સારકા બેટા. ૧૬૯ જોડકણું--અબે વ્યાસ ને કુબેર જાની,
એક રાખ ને બીજે વાની. ૧ ખીલાણું-શીવાયું,
૧૬૪

Page #117

કહેવત સંગ્રહ
૭૧
Diamond cats diamond.
Art must be deluded by art, ૧૦૯, બ્રાહ્મણવાડે ફાતિઆ. અપવાસીને ઘેર ઢોકળાં. ૫
(અશક્ય બાબત). બ્રાહ્મણ વાડે ફાતિયા. અપવાસીને ઘેર ઢોકળાં..
વાંઢાને ઘેર વલેણું. વાંઝીઆને ઘેર પારણું. અપાસરે ધોંસરું !' ૧૧૦. ભાગ્યે ગાડે ઘલાય. ૮
ગાગે ગળ્યાં ગટ, તેનાં નહીં કાગળ કે ખત. ભાગ્યે ગાડે ઘલાય. ભાંગ્યાંનાં ખોબરાં. મુવેલા માથું ઊંચકે નહીં. ઊટે ગળ્યાં તે લીંડાં. મસાણ ગયાં મુડદાં પાછાં આવે નહીં.
ભાગ્યું ઠામ કંસારે જાય. રૂઠયું કરું માવતરે જાય. ૧૧૧ હણતાને હણીએ તેનું પાપ દેષ ન ગણુએ. ૬ હણતાને હણીએ તેનું પાપ દેષ ન ગણુએ.
ૐ ગત રાય કર્યા. બાપનું પણ વેર તે લઈએ ત્યારે કરજ છૂટે. વીંછીના મહીંને ખાસડું. વીંછીનું મોત ખાસડે. લાત સાટે લાત, તેમાં કેણ ગણે ઘાત. Tit for tat. Like for like. Deceiving a deceiver is no knavery, He who pardons the bad injures the good. ૧૧૨. ઉપકારને બદલે અપકાર, ગુણના ભાઇ દેષ. ૧૨
ઉપકારને બદલે અપકાર. ગુણના ભાઈ દોષ. દયા ડાકણ થઈને ખાય. ખાઈને ખાસડાં મારે. જશને બદલે જુતી . દૂધ પાઈને સાપ ઉછેર. (તેવું તેનું ફળ.) પાળે સાપ કરડે. ગુણ ઉપર અવગુણ. ગુણ કુપાત્રને કર્યો તે જાય. દેહરા–આણંદ કહે પરમાનંદ, ગુણુ કર્યો કાં જાય;
સાવજ પડ્યો અજાડીએ, કહાડે તેને ખાય. ૧૭૦ ૧ અપાસરે સ૩ હેવા સંભવ નહીં. ૨ સિંહ, ૩ પીંજરું કે મુશ્કેલ જગ્યા.

Page #118

دف
કહેવતસંગ્રહ
ગુણુ ઉપર ગુણુ કરે, એ વહેવારાં વટ; ગુણુ ઉપર અવગુણુ કરે, તેને તા કૂટ. પાળી પાષી માટા કર્યો, જાત ન પૂછી જોય; ગુણ ઉપર અવગુણુ કરે, રખે કાઠી હાય.
૧૭૨
Save a rogue from the gallows, he will be the first to cut your throat.
Nothing emboldens sin as mercy.
Mercy murders but pardons those that kill.
૧૦૧
૧૧૩ મેટાને દુ:ખ છે. વળીની ગાં–માં એક ખીલે. મેટાને દુઃખ માટું હાય. સંપત તેવી વિપત. ઢાહુરામડે બડેલું દુ:ખ હૈ,
છેટેસે દુઃખ દૂર; તારે સબ ત્યારે રહે, ગ્રહે ચંદ્ર એર સૂર. કાન પાસે અવતરે, બડે ખાકે પૂત. માંગન માગે પામરી,૧ ધમૈં ન મીલે સુત.ર Little gear, little cares.
Regal honours have regal cares. Great fortune is great slavery.
૭
મેટાનું દુ:ખ માટું. માલની ગાં–માં સેા ખીલા. મેાટા તણું સર્વ મેટું.
૧૭૩
૧૭૪
૧૧૪ લાલે લક્ષણ સઘળાં શૂળ. (લાભ વિષે.)
લેાલીએ સદા કંગાળ.
લાભે લક્ષણુ સધળાં શૂળ, લેાભ પાપ સધળાંનું મૂળ. લાભીનું ડાહાપણુ અરધું. શેઠ કેમ તણાયા, તે કહે લાભે લેાલે. લેાભે લક્ષણ જાય. લેાભીઆ વસે ત્યાં ધુતારા ભૂખે ન મરે. અતિ લેાભ પાપનું મૂળ. પાપને! બાપ લેાભ. લાભીઆને કાઈ સગું નહીં, પૈસા સગા. લાભીએ ધનથી ધરાય નહીં, સદા ભૂખ્યા. ઢાહુરા—થાલ નહીં જ્યાં લાભના, શાલા સધળી જાય; તૃષ્ણાથી તરસ્યા સદા, ધનથી નહીં ધરાય. ખાય ન ખરચે શુદ્ધ મન, ચાર સખળ લેઈ જાય; પાછળથી મધમાખ જેમ, હાથ ધસી પસ્તાય. ૧ ઊનની હલકી શાલ. ૨ સુતર.
લાભ પાપ સઘળાંનું મૂળ. ૧૨
૧૭૧
૧૭૬

Page #119

કહેવતસંગ્રહ
Avarice is the root of all evils. The avarice blinds our eyes. The miser is ever in want.
A covetous man is his own torturer. ૧૧૫. મુખમેં રામ બગલમેં છુરી, ભગત થયા પણ દાનત બુરી. ૨૯
(હેડે મીઠું બેલી મનમાં કપટ રાખે તેવા વિષે.). મુખમ રામ બગલ મેં છુરી, ભગત થયા પણ દાનત બુરી. બોલવાનું મીઠું, આપવાનું કહ્યું, ને ન પડે દીઠું.' હરિગુણ ગાતી ને હૈયામાં કાતી. મહેડે રામ પુકારે, ને પગે માછલાં મારે. હેના મીઠા ને હૈયાના મેલા. ડોકમાં માળા, ને પેટમાં લાળા. ઘણી ભક્તિએ છીનાળું, ને ઘણે વેપારે દિવાળું. બગ ભગત કે ઠગ ભગત. ભગત જગતકું ઠગત. જાહેર રહેમાનકા, બાતીન સયતાનકા. દેખાડે ગળાને આપે ચડવા. મહેડે મીઠાશ ને પેટમાં પાળી. નામ ખુદાનું લે ને કામ સયતાનનાં કરે. હાથીના દાંત દેખાડવાના જુદા ને ચાવવાના જુદા. આપવા લેવાનાં કાટલાં જુદાં. મહેડે પર્વત ને પેટમાં કરવત. રામ નામ જપના, પરાયા માલ અપના. બાવ બેઠે જપે ને જે આવે તે ખપે. કીડીને ખાંડ નાંખે, ને માણસને મારે. શેઠ ઢસળા પણ કાટલાં કુડાં. બિલાડાએ કેદાર કંકણ પહેર્યું. મીઠી છરી ને ઝેરની ભરી. લીટે લીટે ચલો મારા ભાયલા, ખાડામાં છે ગદબદી. વાઘના અપવાસમાં પણ ભેદ સમજો.
૧ દીઠું=ઊઘાડું, જાહેર. ૨ કાતી છરી. ૩ બાતીનઅંદરથી. ૪ ધર્માત્માને ડળ કરી, ઊંદરને છેતરવાને ઉપાય. ૫ રામે ને રતને બે કળી હતા તે કાશી, મથુરાં, હરદ્વાર, જગન્નાથ, રામેશ્વર, દ્વારકા આદિ તીર્થ કરી ઘેર આવ્યા. ગામના પાદરમાં એક ખાડે પાણીથી ભર્યો હતો, તેમાં માછલાં ઘણાં હતાં તે જોતાં મારીને લઈ જવાની ઇચ્છા થઈ. પાસે કોઈ સાધન નહીં તેથી એમને એમ ઘેર ગયા, પણ પિતાની પાસે લાકડી હતી તેનાથી બીજાને માર્ગ દર્શાવવા ખાડા આગળથી લટ ધુળમાં કરતા ચાલ્યા. તે ઘેર આવીને પિતાના કુટુંબીઓને કહે છે કે “લીટ લીંટ ચલે મારા ભાઈલા, ખાડામાં છે ગદબદી.” તે સાંભળી કુટુંબીઓ લીંટે લીંટે ચાલીને ખાડા પાસે ગયા અને પુષ્કળ માછલાં મારીને ઘેર લાવ્યા. ૬ એક વાથે અપવાસ કર્યો, બે ચાર જાનવર આવ્યાં તેમને આજ મારે
૧ ૦

Page #120

૭૪
કહેવત સંગ્રહ
૧G૭
૧૭૯
દેહરા–નમન નમનમે ફેર હે, બહોત નમે નાદાન;
દગાર દુના નમે, ચિત્તા એર કમાન. ધુત્તા હોય સલક્ષણ, વેશ્યા હોય સલજજ; ખારાં પાણનિર્મળાં, એ ત્રણે ચીજ અખજ્ય. ૧૭૮ મનુષ્યમાં નાપિક જુઓ, કાગ પંખી નિરધાર;
પશુમાં જાંબુક જુઓ, ઠગ ચંચળ સરદાર. સાખી પારધી બજે સત્સંગી, ભાલે તિલક નિશાની,
ભગવાં પહેર્યા, કંઠી બાંધી, એ રાખ સેલી ને વાની. મુખ મીઠાં મનમાં કપટ, સ્વાર્થ લગી સગાઈ છે,
કદી જોખમકારી જીવને મૂર્ખની મિત્રાઈ છે. ૧૮૧ Full of courtesy full of craft. He has one face to God, and another to devil. A honey tongue, devil at heart.
The fair speeches of a bad man are designed for treachery.
Beware of fine tongue, it will sting you mortally.
God is in his tongue and devil in his heart. ૧૧૨. પાડાને દરદ ને પખાલીને ડામ. ૧૩
પાડાને દરદ ને પખાલીને ડામ કરે કેક ને ભગવે બીજે. પિમલી જણે ને પિમલો સુવાવડ ખાય. દુઃખે પેટ ને કૂટે માથું. ઊંટ લુલું થાય ત્યારે ગધેડાને ડામ, જમવામાં જગલો, ને કૂટવામાં ભગલ. તરણું ન ચેરે બાવો બ્રહ્મચારી, પતિવ્રતા ઓ નારી, ખાતર પડાવે બાવો દુધાધારી; વચ્ચે માય જાય ઘરબારી. કરડે માંકડને માર ખાય ખાટલો. જમવામાં જીવો, સ્મશાને જાયશી. ખાઈ જાય ખોડી (ગાય)ર ને માર પડે હરેડીને.
ખાય પીએ ખાંડણી ને કુટાઈ મરે સુપડું. અપવાસ છે એવું કહીને જવા દીધાં. તે વાત જાનવરમાં ફેલાણી એટલે બીજાં જાનવર આવ્યાં. તેમાં એક સારે ગેછે આગે એટલે તેને મારીને વાળે ખાધો. ૧ અખજ્ય ખાવા જોગ નહીં. ૨ હરેડી જે ગાય કે ભેંસને, ખાવાનું દેખે ત્યાં કાંઈ ડર રાખ્યા વગર ઉપર જઈ પડવાની ને ખાવાની ટેવ પડી હોય તેવી..

Page #121

કહેવતસંગ્રહ
૨
,
૩૧
૧
બાપ જમે ને દીકરે હગવા જાય. છીપે છીનાળું કરે ને બળદ બંધાય ઘાંચીના. Monarchs err, the people are punished, One does the blame, another bears the shame.
The poor do penance for the folly of their superiors. ૧૧૭. ઈશક આંધળો છે. ૨૩
ઇશક આંધળે છે. હગાણું ને કામી બાર ગાઊ ઊજડ દેખે. ઈશકકા ઘર ફના હે. વ્યભિચાર, કરે ખુવાર. જના વહાં ફના. ઇકી છવડા બાગમાં, જુના જોડા કાખમાં. ઈશકના માર્યા ચપણમાં ખાય. ઇશક ન જુવે જાત કજાત. નાગી દેખી સંન્યાસી ચળે. ઈશકના માર્યા ગાજર ખાવાં. રાજાને ગમી તે રાણી, છાણું વીણતી આણ. મન માન્યું ત્યાં જાત શી જેવી? દીલ લગા કે સગા. ઈશક લગા મિડકીસે પવની કયા ચીજ છે. ઈશક ઘેલો છે. કામી પુરૂષ આંધળો ભીંત. ઈશકનું મૂલ્ય નહીં. ઈશક બુરી ચીજ છે. વહાલામાં વટાળ છે? ' ઈશકની મારી જાય નાતરે, સાડલો કહાડીને પાથરે. ઈશકના માર્યા ઠીકરામાં ખાય. વિષયાસક્ત, વ્યાધિગ્રસ્ત. મન મળ્યું ત્યાં જાત ભાત શી જેવી? Fair is not fair, but that which pleaseth.
Fancy possesseth beauty. ૧૧૮. ગમે તેની ગાં-ગમે, ન ગમે તેનું પ્લે ન ગમે. પ ગમે તેની ગાં–ગમે, ન ગમે તેનું હે ન ગમે. . જેનું હે ન ગમે તેનાં હજાર ખોતરણું કહાડે. માથું કાપી એસીકે મૂકીએ, તે પણ કહેશે ખુંચે છે.
ન બધું ન બદું થાય, તેને શો ઉપાય? અણગમતી વહુ ઉમાદે નામ, ૧૧૯ તેજી ઉપર ચાબુક નહીં. ૯
(ડાહ્યા માણસ ઇસારેથી સમજે તે વિષે.) તેજી ઉપર ચાબુક નહીં. તેજી ચાબુક ખમે નહીં. ૧ શરૂ=રામપાત્ર. ૨ મેંડકી=બેડકી.

Page #122

કહેવત સંગ્રહ
તને મારે ને તેજ કેપે. કહેવું સાસુને ને સમજાવવું વહુને. ગધેડાને ડફણાં, ઘોડાને ઈશારત. સુપાત્ર સમજે વાતે, કુપાત્ર સમજે લાતે. પશુ સાનમાં સમજે નહીં. શાણુ સાનમાં સમજે. ચતુરકી ચાર ઘડી, મૂર્ખકા જન્મારા. A nod for a wise, a rod for a fool. A sensible man understands half a word.
A word to the wise is sufficient. ૧૨૦. ચેતતા નર સદા સુખી. ૭
ચેતતા નર સદા સુખી. પાણી પહેલી પાળ બાંધવી. આગ લાગે ત્યારે કુ ખોદાવે તે શા કામમાં આવે ? દુરંદેશીથી દુઃખ દૂર. ખેતર બોલ્યું લાભે. શિયાળાની ખેડ, માસે દબદે. કાકા તે ખીચડી ઘાલે ગાં–માં. A doctor after death. When the house is burnt, you bring water.
You are a day after the fair. ૧૨૧. દૂધના દૂધમાં ને પાણીના પાણીમાં
બચકારે આવે ને ડચકારે જાય. ૧૭ દૂધના દૂધમાં ને પાણીના પાણીમાં ચેરને પિટલે ધૂળની ધૂળ. બચકારે આવે ને ડચકારે જાય. આમણુની પુંછ દામણમાં. અટાઉને માલ બટાઉ ખાય, અથવા બટામાં જાય. ર્યું લીયા હું દીયા, નરેમે જુતી. ચેરીને માલ ચંડાળે જાય, પાપી હાથ ઘસતા જાય. અંતે ધર્મ જય ને પાપે ક્ષય. ચારને માલ કુત્તા ખાય, પાપીનું ધન પ્રલય થાય.
૧ લગામની કે એડીની. ૨ દુરંદેશી ભવિષ્યકાળને વિચાર કરી કામ કરનાર. ૩ ખેતરમાં કામ કરેલું ખળામાં દેખાય. ૪ દબદે લાભ આપે. ૫ અવસર ગયા પછી આવી. ૬ જાનવરને બોલાવવું હોય ત્યારે જે અવાજ કરી બોલાય છે તે “બચકારે” 9 જાનવરને હાંકવા સારૂ અવાજ કરવામાં આવે છે તે “ડચકારે”

Page #123

કહેવત સંગ્રહ હરામને માલ હરામમાં જાય. હરામને માલ હાશ કરીને ખવાય નહીં. જેમ આવ્યું તેમ જાય. સ્વસ્તિનું ડચકારે જાય. હરામને માલ હજમ થાય નહીં. હરામના દામ, જાય કઠામ. અણહક્કનું ખાય તે દાળવાટે થાય, હક્કનું ખાય, તે અભરે ભરાય. દાહ–બાજંદા બાળ રચી, લાખ રૂપકા મૂલ;
દે ઘડીકા દેખનાં, આખર ધૂલકી ધૂલ. ૧૮૨ Evil gotten, evil spent. Acquire wickedly, and spend foolishly. Ill gotten, ill spent. A thief's bag yields only dust.
Cheating play never thrives. ૧૨૨. ઉલટ ચાર કેટવાલને દંડે. ૯
સામી ઘડી સાલવી, ને દાઝે દુભાણા. ફળીઆમાં હગવું ને ડોળા કહાડવા. ઉલટ ચાર કેટવાલને દંડેપારકી છડીમાં હગવું ને કરાંઝવું. ચેરી ઉપર શિરજોરી ઘેલૈયામાં જમવું ને પાંચ પત્રાળાં. અણુકમાઊને ઊનાં પાણુ ખૂબી ઉપર ખાસડું નેકી પર જાર. કુંડળીઓ-કલિજુગહુકે રાજર્મ, ભયે અંધેરે ઘેર;
ભીડ પડે કેટવાલકું, ઉલટા દડે ચોર. ઉલટા દડે ચેર, જેર કેટવાલ ન ચલે; શાહુકારકા વજીર, લાંચ લે અન્યાય બેલે. કહે દીન દરવેશ, ન રહે ધરણકે પાયે;
મર ગયે ગરીબ સબ, કલજુગ આયે. ૧૮૩ Roguery supplants justice.
૧ “સ્વસ્તિ,” શબ્દ દાન લેતી વખતે બ્રાહ્મણે બોલે છે તેવું, “સ્વસ્તિ’ કહીને લોકોને ભેળવીને લીધેલું દ્રવ્ય ડચકારે” એટલે તાકીદે જાય. ૨ અભરે ભર્યા વગર. ૩ સાલવી દબાવીને લીધી. ૪ ડરાવવું. ૫ માણસને દસ્ત કબજે હેવાથી જોર કરવું પડે ત્યારે જે અવાજ કરવું પડે છે તે “કરાંઝવું.” ૬ ધેલૈયાને કાઠીયાવાડમાં, લાખા કહે છે. ૭ પિંજારજોડા.

Page #124

કહેવત સંગ્રહ
૧૨૩. પારકી ભૂલ તરત દેખાય. ૮
પારકી ભૂલ તરત દેખાય, આપણી ભૂલ અજાણમાં જાય. પિતાની ભૂલ ને પારકી અછત નજરે આવે નહીં. વાંકા ચાસ તે પદમાના. પારકે ભાણે મોટો લાડવો. પારકે રોટલે જાડી કેર. ભંડાં કામ તે ભાણકીનાં. સેર–પિતા તણો વાંક ડાહ્યો પણ દેખે નહિ,
દિલમાં ચાલે ડાંક, જે દેખે બીજાઓમાં. ૧૮૪ આ સંબંધમાં કવેશ્વર દલપતરામ ડાહ્યાભાઈનું નીચલું કવિત છે. મનહર છંદ-ઊંટ કહે આ સભામાં વાંકાં અંગવાળા ભંડા,
ભૂતલમાં પક્ષીઓ ને પશુઓ અપાર છે; બગલાની ડોક વાંકી, પોપટની ચાંચ વાંકી, કુતરાની પૂંછડીને વાંકે વિસ્તાર છે; વારણની સુંઢ વાંકી, વાઘના છે નખ વાંકા, ભેંસને તે શીર વાંકાં શીંગડાને ભાર છે; સાંભળી શિયાળ બલ્ય, દાખે દલપતરામ,
અન્યનું તે એક વાંકું, આપનાં અઢાર છે. ૧૮૫ Everybody can see others' failings. ૧૨૪ મારા છગન-મગન સેનાના. ૧૫
(પિતાનું તે સારું મનાય છે તે વિષે.) મારા છગન-મગન તે સોનાના, પાડોસીનાં પીતળનાં, ને ગામનાં છોકરાં ગારાનાં. વરને કોણ વખાણે વરની મા. પોતાનાં ગીત સૌ ગાય. બીજાને ઘેર રાંડ ભાંડ મારે ઘેર સતી. મીકી ભેંસકું ડબા કહ્યા. મારું તેટલું સારું.
મેં પાદ્યા સે ઘીકા પાદ, ઐસા નસ્વાદા કાણું પાડ્યા ? પિતાની છાશને કાઈ ખાટી કહે નહીં. પિતાને વસે ને ભૂલ કોઈ દેખે નહી. ગરીબને પિતાનું ઘર મહેલ બરાબર. પ્રીતિ પક્ષપાતી છે. પોતાની માને કેાઈ ડાકણું કહે નહીં. પિતાનું સૌને સારું લાગે.
૧ દિલ્હી શહેરમાં બાદશાહની હજુરમાં એક સીદી રહેતો હતો. તેને બાદશાહે હુકમ કર્યો કે, શહેરમાંથી રૂપાળામાં રૂપાળે છોકરે શોધી લાવ. સીદી અમીર, ઉમરાવ,

Page #125

કહેવતસંગ્રહ
આપણી તે રૂડી, ને બીજાની બાપુડી. આપકી સો લાપસી, પરાઈ સે કુસકી. Nothing is as good as his own.
To every animal, its own offspring appears tho fairest in the whole creation.
He thinks his fare as delicious as musk. Self love is the greatest of all flatterers. Every one thinks his shilling thirteen pence. Every cook praises his own broth.
Every one blows his own trumpet. ૧૨૫. સા સૌને મન ડાહ્યા. ૭
(પોતાના ડહાપણનું માન સૌને તે વિષે.) સૌ સૌને મન ડાહ્યા. આપ આપકે તાન ગદ્ધાબી મસ્તાન. અલ અંધારે વંહેચાણ છે, અકકલમાં કોઈ અધૂરો નહીં, ને દ્રવ્યમાં કાઈ પૂરો નહીં. સૌ પિત પિતાને કક્કો ખરો કહે. સૌ સૌને મન સવાશેર મારાથી ડાહ્યો તે ગાંડે. Our own opinion is never wrong.
Every one rides his own hobby. ૧૨૬. ડુબતે માણસ તરણાં ઝાલે. ૫
ડુબતે માણસ તરણું ઝાલે, અથવા તણે બાઝે. હાથ દીધે હગામણું રહે નહીં. વિપત પડે સૌ વલખાં મારે. ડુબતાં સેવાળ પકડીએ તેથી ઉગારો થાય નહીં. દેહરે–વિપત પડે વલખીએ નહીં, વલખે વિપત ન જાય;
વિપત વેળા ઉદ્યમ કીજીએ, ઉદ્યમ વિપતને ખાય, ૧૮૬ શેઠ વગેરે તમામ શહેરના મહોલ્લામાં ફર્યો, પણ રૂપાળે છોકરે કઈ નજરે ન આવ્યો. પછી પોતાના છોકરાને હજુરમાં હાજર કરી તેણે કહ્યું કે મારા છોકરા જે કઈ નજરે આવતો નથી. દિલ્હી શહેરમાં સીદીભાઈએ પોતાને દીકરે રૂપાળું ગણું આમ હાજર કર્યો તે ઉપરથી આ કહેવત થઈ. ૧ એટલે સૌ એમ માને છે કે હું સૌથી મેઢે ગાંસડે અક્કલને બાંધી લાવ્યો છું.

Page #126

કહેવતસંગ્રહ
A drowning man catches at straws.
Submit where all opposition is vain, ૧૨૭. સુતે સાપ જગાડે નહીં. ૧૦
ચાલતા બળદને આર મારવી નહીં. સુતે સાપ જગાડ નહીં. રૂઝાયો ઘા ઉખેળ નહીં. બે પાપડ ઉખેડવો નહીં. સાજી ગાં–આકડો મારવો નહીં, સુતેલો ઝગડો જગાડવો નહીં. દાઢ્યાં મુડદાં ઊખેળવાં નહીં. વેચાતે જીઓ વહેરવો નહીં. સુતે સિંહ જગાડવો નહીં. ચાલતા બળદને આર મારવી નહીં. Wake not sleeping snake.
Do not seek quarrel, which there is an opportunity to escape,
Do not rip up old sores.
Let the sleeping dog lie. ૧૨૮ ચડે દરબાર કે જાય ઘરબાર. ૮
ચડે દરબાર કે જાય ઘરબાર. દિવાનીમાં જવું ને દિવાના થવું. સરકાર દરબાર ચડે, તેને આટો ને આવરદા જોઈએ. જેને ઘેર મોટી દેલત, તેના ભાગીઆ કારટ. સરકાર દરબારના અવળા પગ. કરવો દાવો ને થવું બા. ત્રણ ખુણાની ટોપી, આમે ફરે ને તેને ફરે. દેહ-સામ દામ ને ભેદથી, સમાધાન જો થાય,
ધરાધણું કે ઘરધણું, ન કરો કલેશ ઉપાય. ૧૮૭ Law licks up all. Fools and obstinate persons enrich the lawyers.
Keep aloof from quarrels, be neither a party nor a witness. ૧૨૯ ઝાઝી સુયાણીએ વેતર વંઠે, ૯
ઝાઝી સુયાણીએ વેતર વંઠે. - ઝાઝે મહેડે વાત તે બગાડ્યા વગર રહે નહીં. ૧ આર લાકડીમાં બેસેલો સુઇયો.

Page #127

કહેવત સંગ્રહ
એકડે એક, બગડે છે, તગડે ત્રણ. ત્રણ તેમળ ને હળમેખળ. ઝાઝાં મળ્યાં ને ખાવા ટળ્યાં. ધણે પટેલે ગામનું સત્યાનાશ. ઝાઝે ધણુએ સૌ ધણું, ને કોઈ ધણું નહીં.' ઝાઝાં ખેરડાં, ઝાઝાં ઢરડાં, ઝાઝાં છરડાં, એ બધાં દુઃખનાં કારણ. ત્રણ તીકટ, મહા વિકટ.
Many cooks spoil the soup. ૧૩૦ મુઆ પછી સૌ વખણાય. ૯ મુઆ પછી સૌ વખણાય. મુઈ ભેંસનું ઘી ઘણું. . મુઈ માના ડોળા મેટા. જીવતા લાખના ને મુઆ સવા લાખના. જીવતા પુમડુ પાણી નહીં, ને મુએ મસાણમાં ગાય. જીવતા બાપને મારે દંડા, મુઆ પછી પહોંચાડે ગંગા. રતન જેસી મેરી ઠંડી તેડ ડાલી. જીવતાં શેક્યાં કાળાં, ને મુએ છાજીઅને સૌર વરસે. છવત પિતૃકે અન્ન ન ખીલાવે, મર ગયે પીછે પિંડ ભરાવે. જાલી બોલી કે આ દેહા, મુઆ પછી પ્રીતિ સ્નેહા. All are praised after death. A thing is valued more during its absence. Scarcity raises the value. ૧૩૧ ગધેડાનું પુછડું પકડ્યું તે પકડ્યું. ૧૫
ગધેડાનું પુછડું પકડ્યું તે પકડ્યું. હરલ લાકડી પકડી તે પકડી. વાત ગળે પડી.” ઝાલ્યું પુછડુ મુકવું જ નહીં, તેવો મમતી. મૂળ સમૂળાં જાય, પણ ખેતશી ખોટ ન ખાય. હાથમાં ડાંગ ને ફેરવે ફૂલે, લીધી વાત ન મૂકે લુલો. વાત લીધા મહેલી થાય, તે પડી ન મુકાય.
૧ તગડે નસાડ, ગોટાળામાં નાંખે. ૨ નધણુઆd. ૩ હાંડી તુટી એટલે રન જેવી થઈ ૪ હલ નામનું એક જાનવર છે. એ વાત ગળે પાડવી નહીં.
૧૧ -

Page #128

કહેવતસંગ્રહ
મીઆ ભાઈનું નાડું ઝાલ્યું તે મૂકેજ નહીં. મમતનાં ઘર ખાલી છે. મેમણ ને માછલું સામા પૂરે ચાલે. સો તારી રામ દુવાઈ ને એક મારું ઉ. ઘેડાનું બચકું, વછુટે નહીં. રાજ હઠ, સ્ત્રી હઠ, બાળ હઠ, ને ઘોડા હઠ મૂકેજ નહીં. દેહ–માખી મકડ મૂર્ખ નર, મધલાળે મરત,
ભમર, ભોરિંગ, સુઘડ નર, ચાખી દુર ખસંત. ૧૮૮ ચોપાઈ મગર મને હરિઅલ કાઠી, તાપે બુદ્ધિ ત્રિયાની માઠી.
કાં પિતાનું ધાર્યું કરે, કાં તે પ્રાણ છાંડીને મરે. ૧૮૮ A wise man changes his opinion, a fool never.
The foolish and the dead never change their opinions. ૧૩૨. દાટ્યા ભૂલે પણ લખ્યા ન ભૂલે. ૬
દાટયા ભૂલે પણ લખ્યા ન ભૂલે. એક લખ્યું ને સે ભાખ્યું. ઘળા ઊપર કાળું તે જ્યારે ત્યારે અજવાળું. લખાણું તે વંચાણું. ઘેળા ઉપર કાળું થયું તે જ ખરૂં. લખ્યું ભાખ્યાને ઠેલે."
A written letter remains as evidence in black and white.
Setting down in writing is a lasting memory, ૧૩૩. કરકસર તે બીજો ભાઈ. ૧૦. કરકસર તે બીજો ભાઈ ઠીક ઠીક સાસ જાય. એક કસર ને સો સફર. ત્રેવડ ત્રીજો ભાઈ
૧. ઘાસથી ભરેલા ગાડા ઊપર એક મીઆ કે વહેરે બેઠે. ગાડું ચાલ્યું. ગાડું હાકનારે મને કહ્યું. “ગાડુ ઘાંચમાં પડે ત્યારે તમે પડી જશે માટે નાડું ઝાલી રાખજે.” મીઆં સમજ્યા કે ઇજારનું નાડું ઝાલવા કહે છે માટે ઈજારનું નાડું ઝાલ્યું. રસ્તામાં ઘાંચ આવી ને આંચકે લાગ્યું. મી પડ્યા. હાકનારે કહ્યું કે નાડું કેમ ન કાર્યું. ત્યારે મઅએ પડ્યાં પડ્યાં બતાવ્યું કે જે નાડું હજી મહારા હાથમાં જ છે. ત્યારે કહ્યું કે હવે એ ન ઝાલવું શા કામનું છે. મેં તે તમને ઘાસ જે દેરડાંથી બાંધ્યું છે તે નાડું ઝાલવાનું કહ્યું હતું. તે ઉપરથી કહેવત થઈ કે મીઆ કે વહેરાભાઇનું નાડું ઝાલ્યું તે પડ્યા તે પણ મૂક્તા નથી એટલે ખોટું નાડું ઝાલ્યું તે મૂકતા નથી. આ ભાવાર્થ છે. ૨ ઊંહના કહેવા માટે આ અવાજ કરવામાં આવે છે. ૩ મધલાળ લાલચ, મધની લાળ ચાલે છે. ૪ ભાડું છું. પટેલે રદ કરે.

Page #129

કહેવતસંગ્રહ
કાંકરે કાંકરે પાળ બંધાય, તે ટીંપે ટીંપે સરાવર ભરાય.
કાડી કાડી સંચતાં રૂપી થાય. રાઇ ઉપર મરી ઠાંસે ત્યારે ધર ચાલે. દાહરા—ટીંપે ટીંપે સરાવર, લકડ કડકે વહાણુ, પાળ કાંકરે કાંકરે, દાણે દાણે ખાણ. Small streams make large rivers. Sands form a mountain.
economy.
૮૩
કણ કણ કરતાં મણુ થાય. ગાળ ગાંગડી તે ઘી આંગળી,
૧૯૦
The whole ocean is made of drops.
Penny and penny laid up will make many.
There is no road to wealth more certain than
Many a mickle makes a muckle.
Take care with pence, and pounds will take care of themselves.
Frugality is the hand of fortune.
Constant dropping fills great lakes and strokes fell great oaks.
૧૩૪. ઠાઠ નિશાળીઆને વતરણાં ઘણાં. ૩
ઠોઠ નિશાળીઆને વતરાં વણાં.
અણુકસખી હજામ ને અસ્ર ઘણા. ડાલા ઠાઠ ને ઠમકા ભારી. He that knows least, commonly presumes most. ૧૩૫, દારડીએ છેદાય છે, પાકા કાળા પહાણુ. ૮
(રાત દિવસના અભ્યાસથી મૂર્ખ પણુ શિખે છે તે વિષે.)
કામ કામને શિખવે,
અભ્યાસકારિણી વિદ્યા, બુદ્ધિ કર્માનુસારિણી. કાઈ શીખીને અવતરતું નથી. ઢાહુરા-કુવા ઉપરના કઠણુ જે, પાકા કાળા પહાણુ; દારડીએ છેદાય છે, એ લેવું એંધાણુ. ૧૯૧
૧ ગાંગડીનાને કડકા, ૨ પ્રથમ લાક્ડાની પાટી ઊપર ધુળના ઝીણા ભૂકા કરી પછી લાકડાની ક્લેમ કે ખીલા જેવી લેખણથી આલેખે તેને વતરણાં કહે છે.

Page #130

કહેવતસંગ્રહ
કરત કરત અભ્યાસસેં, જડ મતિ હેાત સુજાન; રસરી આવત જાતહી, શિલર પર પરત નિશાન. ૧૯૨ ભણુતાં પંડિત નીપજે, લખતાં લહી થાય; ચાર ચાર ગાઉ ચાલતાં, લાંખે પંથ કપાય. ૧૯૩ જો જામે નિશદિન ખસે, સા તામે પરવીન; સરિતા ગજ લે ચલી, ચલે સામને માન. ૧૯૪ લખતાં લહીઓ, ભણતાં છઇએ, વાંચતા પંડિત હાય; લડતાં શેઠીઓ નીપજે, તેનું કુળ ન પૂછે કાય. Practice makes perfect.
રજ
૧૩૬, ખાંડણીમાં માથું ને ધબકારાથી ખીહીવું એ ચેાગ્ય નહી. ૧૧ (વેર કરવું તેા ડરવું નહીં તે વિષે. )
ખાંડણીમાં માથું ને ધબકારાથી ખીહીવું. માથા સાટે માલ. હિંમતે મર્દા તા મદદે ખુદા. આ પાર કે પેલે પાર. માથું કાપે તે માલ કાઢે. શિર જાઓ કે પુલાવ ખાઓ. વેર કરી સુખે સુએ તે નીરાંતે માર સારા—સજવા નહીં સંગ્રામ,
અર્થ સાધયામિ, વા દેહું પાતયામિ. ગાદી તકીએ કે દારી લેાટા. ખાય. સજવા તા દિલમાં દલપતરામ, ડરવાથી
૧૩૭. જશ જાનગરી છે.
જશ જાનગરી છે. કાંડા ઉપર ધા કર્યાં વગર કષ્ટ વિના ફળ નહીં. ખમે તે જમે.
૧૯૫
સજવા પછી; મરવું ભલું.
૧૯૬ આંગળી કાપશે તે લેાહી કહાડશે. ૮ આંગળી કાપીએ ત્યારે લેાહી નીકળે. જશ મળે નહીં. ખકા વહાં નફા. જે આંગળી કાપશે તે લેાહી કાઢાડશે. ધર ઉપર ધા ઝીલ્યેા તા જશના થાય.
૧ રસરી=દેરડી. ૨ શિલ-પત્થર. માછલાં પુરમાં સામા ચાલે. ૪ જાનગરા કામ કરવું સારૂં.
પુરૂં કરવું કે પુરા થવું.
૧૩૮. આપ સમાન બળ નહીં, ને મેઘ સમાન જળ નહીં. ૧૫
આપ સમાન બળ નહીં, તે મેધ સમાન જળ નહીં.
હૈયું ખાલ્યા કરતાં હાથ ખાળ્યા પારકી આશ તે સદ્દા નિરાશ.
સારા.પ
આપ મુઆ વિના સ્વર્ગે ન જવાય.
૩ નદીનું પુર હાથીને પાડી નાંખે, પણ નુકસાન કરનાર કે ખરચ કરાવનાર, ૫ જાત

Page #131

કહેવતસંગ્રહ
૮૫
૧૧
જણનારીમાં જેર નહીં ત્યાં સુયાણ શું કરે? ધણી વિનાનાં ઢોર સુનાં. ધણી ધારે તે બીજા પાર ઉતારે. હાથનું બાળ્યું ને પારકું સમાઈ. ધણું વિનાનું ઢોર, ન મળે ખીલ કે ન મળે દેર. ધણ ન હોય પાસ તે ખેડ ધનને નાશ. ધણી વિનાની વાડી, તે વડે પકડી ગાડી, હૈયાડ કરતાં હાથતોડ સારી.
ચાકરનું રળ્યું ચાકર ખાય, ઘરને ઘણું પળે જાય ને જાતે રળે ત્યારે કાઠી ભરાય. દેહરે–ખેતી પાંતી, વિનતી, પંદનકી ખંજવાર,
એતાં નહીં પર હથડે, આપ કરને સાર. ૧૯૭ જાતે જે નર કરી શકે, તે ન અવરથી થાય,
આપ મુઆ વિના કેઈથી, સ્વર્ગે ન જવાય. ' ૧૯૮ If you want to do a thing right, do it yourself. Master's eye doth much.
Servants will not be diligent if the master is negligent.
Every tub must stand on its own bottom.
Commit not to another what you can better do yourself. ૧૩૯ રાજા કબજ તે મુલક ટટે. ૯
| (ચોટલી હાથમાં છે, જ્યાં જશે તે વિષે.) રાજા કબજ તો મુલક ટેટે. ડેટીમાં હારે, મુઠીમાંને છતે. એટલી હાથમાં છે, ક્યાં જશે? હાથે તે સાથે, પુછે તે જુઠે. ઉસકી કયા ચોરી કે જીસકે હાથ દેરી હાથમાં તેના મહેલમાં. હાથમાં આવ્યું તે જ ખરું. ગરથ ગાંઠે ને વિદ્યા પાઠે. ડોટી લુગડામાં કે શુંજામાં. Catch not the shadow, and lose the substance, A bird in the hand is worth two in the bush.
૧ બરાબર. ૨ પાંતી-સહીઆરે. ૭ jઠનકી વાંસાની. ૪ ખંજવાર ચેળ, ૫ ડેટીને બદલે એટી પણ બોલાય છે, ....

Page #132

૮૬
કહેવત સંગ્રહ
૧૪૦. બહુ ડાહ્ય ત્રણ ઠેકાણે ખરડાય. ૧૫
દૂધમાંથી પિરા કહાડે તેવો ડાહ્યો. બહુ ડાહ્યો ત્રણ ઠેકાણે ખરડાય. દૂધમાંથી પિરા કહાડે તેવો ડાહ્યો. બહુ ડાહ્યો તે બહુ ખરડાય. ચતુર કાગડે વિઝા ઉપર બેસે. ડાહ્યા ભૂલે ત્યારે ભીંત ભૂલે. . ડહાપણુમાંથી હાથ કહાડ નથી. ડાહીબાને તેડાવો ને ખીરમાં મીઠું નંખા. અતિ ચતુરાઈ ચુલે પડી. અતિ ડહાપણે ઘેલછા. ડહેડ ડાહ્યો ગાં-નાં વેહ સુધી ડાહ્યો. ચતુરના ઘરમાં એઠી કડછી. ચતુરની ચોટલીએ ધૂળ.
લાખ મત લડબડી, હજાર મત હડબડી, મત સડબડી, પણ એકમત બાપડી, તે ઊભી વાટ તાપડી.
ડાહ્યો કાગડો બે પગે બંધાય. દેહ–અતિ ડાથે અળખામણો, અતિ ઘેલે ઉચાટ;
આનંદ કહે પરમાનંદા, ભલે ગડગડ ઘાટ. ૧૯૯ The most exquisite folly is made by wisdom too fine spun.
Too far east is west. : ૧૪૧. એડનું રોડ રામડી માટે સામડી. ૫.
એનું ચોડ. અલાને સાટે મુલ્લા પરણ્યા. હરખાને ઠેકાણે પરો. આલી સાટે માલી, રાજલી સાટે પંજલી. Lay the saddle on right horse. . Don't put the cart before the horse.
૧ એક વનમાં કાચ, સર્પ, નેળીઓ તથા શિયાળ રહેતાં હતાં. એક વેળા અચાનક તે વનમાં દવ લાગ્યો. ચારે જણ વિચાર કરવા લાગ્યાં કે, હવે કેમ કરવું? ત્યારે કાચબો કહે, દવમાંથી બચવાના લાખ રસ્તા હું જાણું છું; સર્પ કહે, હું હજાર જાણું છું; ને નળીઓ કહે, હું એ જાણું છું. શિયાળ કહે, હું તો એક જ જાણું છું કે દવ લાગે ત્યાંથી એકદમ નાસવું. દવ બળ બળતે નજીક આવ્યું ત્યારે કાચ પાણીમાં પડ્યો સર્ષ પાણીના ઝરાની એક નાની ભેખડ નીચે સંતા; નેળીઓ પિતાના નાના દરમાં પેઠે. ઝરામાં બળતા અંગારા પડવાથી પાણું ઉનું થયું ને કાચબો ને સર્પ બફાઈને મરી ગયા. નળીઓ દરને મેઢે આવતાં ઝાડનાં થડ પડવાથી માંહે સડબડ્યો, પણ શિયાળ તે પાછું વાળીને જોયા વગર નાઠે તે બચી ગયે. ૨ તાપડીઉભે રસ્તે નાઠે.

Page #133

કહેવત સંગ્રહ
૧૪. મનકી મનમેં રહી, હે ગઈએર. ૧૬
(ધારવું મનુષ્યનું ને કરવું હરિનું તે વિષે.) મનકી મનમેં રહી, હે ગઈ આર. ધારવું મનુષ્યનું ને કરવું હરિનું. માણસ ધારે, ખુદા પાર ઉતારે. શ્રીહરિ કરે તે ખરી. ગોવિંદને ગમતું થાય, હારું હારું મિથા છે. વિચાર્યું વાએ જાય, અણધાર્યું આગળ થાય. અવળાનું સવળું થાય, આપણું ધાર્યું એળે જાય, મનનું ધાર્યું થતું હોય તે બાકી જોઈએ શું? ' . . મરજી પ્રમાણે થતું હોય તે સઘળા પાલખીએ બેસે. - ધાર્યું કેઈનું થતું નથી, ધાર્યું ધણીનું થાય. જીવ તું શીદને સચના ધરે, કૃષ્ણને કરવું હોય તે કરે. દેહ-માનવ જાણે મેં કરું, કરતલ દુજા કેય;
આદય અધવચ રહે, હરિ કરે સે હોય. ૨૦૦ અપને મન કછુ એર હે, શ્રીહરિકે મન એર; ઉધવ માધવ કહે, જુઠી મનકી દેર. મેરે ચિ હર ના કરે, કયા કરૂં મેં ચિંત; હરકે ચિત્ય હર કરે, તાતે રહે નચિંત. શિદને મન ચિંતા કરે, થાવાનું તે થાય;
ગમતું થાય ગોવિંદનું, તે જાણ્યું નવ જાય. ૨૦૩ સેર–કીધું જે કીરતાર, નરનું કીધું થાયના
સહુ ખાય સંસાર, મનના મોદકમોતિયા. * ૨૪ Man proposes, God disposes. God's will be done. What is fated must come to pass..
If wishes were horses, beggars would ride. ૧૪૩. ચાર દિવસનું ચાંદરણું ને રાત અંધારી ઘેર. ૧૧
(બહુ ચળકે તે તુરત ઓલાય તે વિષે.) ચાર દિવસનું ચાંદરણું, ને રાત અંધારી ઘેર. ઊગ્યા તે આથમવાના. બહુ પુલ્યા તે પહેલા તુલ્યા. ઢેઢડીના પગ ચાર દિવસ રાતા ચાર ઘડીનું ચટકે પતંગ રંગ. ૧ મનના મેદમનના મલીદા-મનસુબા. ૨ તુત ઝાંખે થાય.
૨૦૨

Page #134

કહેવતસંગ્રહ
એકી જા, બેકી જાઊં, લાગ આવે તે નાશી જાઊં. છતે છોટા પણ માનવામાં મેટા વરના લાડ ચાર દિવસ. ખેડુ મરડાય ખળાં સુધી, દરશનના મેટા, એટલા અંદરથી ખોટા. જોડકણું–નવો નિશાળીઓ નવ દહાડાનો, ઘણું કરે તે દશ દહાડાને;
અગીઆરમે દહાડે એરડે, અને બારમે દહાડે કરડે, New brooms sweep well. Alert in the beginning, negligent in the end.
The finest shoe often hurts the foot. ૧૪૪ ભૂખ્યાને શું લખું? ૧૭
(ભૂખ વિષે.) ભૂખ્યાને શું લખું?. ભૂખ મનાવે દુઃખ. ભૂખે ભડકું ભાવે, ને ઊંઘ ઉકરડે આવે. ભૂખ મીઠી કે ધાન મીઠું ભૂખે ક્યા લુખા, એર નિંદકુ ક્યા તકિયા? ભૂખે ભાન ભૂલાય. ભૂખે શું ન કરે? ભૂખી કુતરી ભોટીલા ખાય. કાળમાં કેદરા ભાવે, ભૂખ ચોરી કરતાં શિખવે. ભૂખ છેકરાં વેચા, દેહરા–ભૂખ ન જાણે ભાવતું, ને પ્રીત ન જાણે જાત;
ઊંઘ ન જાણે સાથરે, જ્યાં સુતા ત્યાં રાત. ૨૦૧૫ કામી કુળ ન ઓળખે, લોભી ન ગણે લજજ; અથ સગું ના ગણે, ભૂખ ભરખે અખજજ. ૨૦૬ ઊંધ ન જુએ સાથરો, ભૂખ ન જુએ ભાખરો;
ભૂખ્યાને ભાન નહીં, સ્વાથીને સાન નહીં. ૨૦૭ સેરઠ–ભૂખ્યા પેટે ભાન, શરાને પણ રહે નહીં;
પેટમાં પડે મસ્તાન, સાચું સેરઠીઓ ભણે. ૨૦૮ પાઈ-ઊઘ ન જુએ તુટી ખાટ, ઇશક ન જુએ જાત કજાત;
ભૂખ ન જુએ અઠા ભાત, તરસન જુએ ધાબીને ઘાટ, ૨૦૯ જોડકણું –ભૂખ રાંડ ભુંડી, આંખ જાય ઉડી;
પગ થાય પાણી, ને આંસુ આવે તા. A hungry horse makes a clean monger. All is good in famine.

Page #135

કહેવત સંગ્રહ
With hunger no bread is nasty... . Hunger finds no fault with cookery...
Hunger is the best sauce, and fatigue is the best pillow.. ૧૪૫. સેના કરતાં ઘડામણ મેંવું. ૮ સેના કરતાં ઘડામણ મધું. ઘાટ કરતાં ઘડામણ મેંવું. ત્રાંબીઆની ડેસી, ઢીંગલો મુંડામણ. પાવલાનું રૂ ને પણ પીંજામણ. એવું શું રળીએ કે દીવો મૂકી દળીએ ? પાવલાની ઘડી, પણ દેરામણ. પઈની ભાજી ને બે ટકાનો વધાર. એક આનાની મુરઘી, ને પાવલું પીંછાં ટુંપામણ. Great toil, and little work. ૧૪૬. ટકે શેર ભાજી ટકે શેર ખાજ. ૮ ટકે શેર ભાજી ટકે શેર ખાજાં. ગોળ ખળ સરખાં ગણે જે જન વિના વિવેક. ગાંડા આગળ ગ– તે કહે કુહાડીને ઘા. સરખે માથે સુદામડા. ભેંસ કાળી ને બકરી પણ કાળી. માળાના મણકા બધા સરખા. સબી ઘડે બાર ટકે. દેહરે એક તાસ્ત બાતે, ગાય ગધેડી એક
ગોળ ખોળ સરખાં ગણે, જે જન વિના વિવેક. ૨૧૦ No distinction between a hog and a dog...
All of the same value, ૧૪૭. પીઠી ચોળે વર્ણ(રંગ) ન પાલટે. ૧૦ . પીઠી ચોળે વર્ણન પાલટે. ગધેડી ગંગા નહાય, પણ ઘડી ન થાય. મોવાળા રેશમ થાય નહીં. મોવાળા હીર થાય નહીં... ' સીદી ભાઈ સો મણ સાબુએ ધુએ, પણ કાળા ને કાળો, કજાત જાત થાય નહીં. કામ પડે ત્યારે કુળ ઓળખાય.
૧ ચીનની બંગડીની મજુરી જેવું.' ચીનની સેનાની બંગડીઓ પચાસ રૂપીઆના તેલાના ભાવથી વેચાય છે. ૨ સુદામડા કરીને કાઠીઆવાડમાં ગામ છે ત્યાં બેસવામાં નાના મોટાને આંતરે નથી.
૧૨.

Page #136

કહેવતસંગ્રહ
૨૧૧
દારા—કાળીએ કદહાડી, નદીએ નહાવા જાય; પરમેશ્વર કાળા કીધા, તે ગેારા કયાંથી થાય ? ગાલી ન થાય ગરાસણી, ખાજો થાય ન પીર; દાસી સતી થાય નહીં, વાળ ન થાય હીર. જોડકણું—વાંસ વધે સેા વામ, તોપણ પેાલપેાલા; ગાલા મેસાડે ગાદીએ, તેાએ ગાલમ્ગાલા, You cannot · wash the black Moor white. You will end him, but not mend him. ૧૪૮. ખાટ્ટુ ઉંદર ને ભાગવે ભારિંગ, (એકનું કરેલું તે લાભ ખીજા ખાદે ઉંદર ને ભોગવે મેરિંગ, કીડી સંચે તે તીતર ખાય. મારે મીમ ને ખુલાય પીંજારા. સુવર મારા પેશકાર, જશ પાયા વાવનાર વાવે તે લણે ખીજા. ભેંસ ચારે ભાથુજી, તે વરત ખાય વાહાલીએ. કમાય ટાપીવાળા ને ઉડાવે ધેાતીવાળા, શાળ` વહે ગધેડાં, પશુ ખાય ફોતરાં. પાદનારી સુંઠ ખાઈ જાય અને જણનારી જોયા કરે. કાંતી કાંતીને મુઈ, પીણા કહાડી ગયા કાઈ. વાવે કલજી તે લણે લાજી. રહે બળદ તે ખાય તુરંગ. આંધળે વણ્યું તે પાડે ગળ્યું. દહેરા—ખાય ન ખરચે સાધુ જન, ચાર સકલ લે જાય; જયસે મધુ મક્ષિકા, હાથ મીલા પસતાય. સારાચાકરી કરા લાખ, લેણા દેવી લકશે; હીરલે મળે હલાક, શીરાવી જાય સીચલે.
હું
૨૧
લે
૨૧૨
જાય તે વિષે. )
રળે રામપરૂં ને ખાય ખાડુ.ર આંધળું દળે ને કુતરૂં ચગળે.૪ રાંધે કાક, જમે કાક. જમાદાર.
લડે સિપાઈ તે જશ જમાદારને.
રામનું સ્વપ્નું, ભરતને ફાવ્યું.
૨૧૩
૨૩૧૪
૧ કદહાડીઓ=ખાટ દિવસે જન્મેલા. ૨ રામપરૂં ને ખેાડુ અને વઢવાણ રાજનાં ગામ છે. રામપરૂં ઘણી પેદાશવાળું ગામ છે ને ખેડુમાં આગળ મેટા ખરચથી થાણું રાખવું પડતું હતું તેથી સમપરાની ઉપજ ખાડુમાં ખરચાતી હતી તેથી આ કહેવત થઈ છે. ૩ સંચે–સંગ્રહ કરે. ૪ ચગળે ચાટી જાય. પ શાળભાત, ડાંગર. ૬ લકવુંકાવવું.

Page #137

કહેવતસંગ્રહ
કંડલિય–સાંઈએક ગિરિવર ઘેર્યો, ગિરિધર ગિરિધર હેય;
હનુમાન બહું ગિરિ ધર્યો, ગિરિધર કહેન કેય. ગિરિધર કહે ન કેય, હનું કેણું ગિરિ લા; તકે ટુકડે ટુટ, પય સ કૃષ્ણ ઉઠા. કહે ગિરિધર કવિરાય, બડકી બડી બાઈ;
ડેમેં જરા હોય, એસ પુરૂષ તે સાંઈ. ૨૧૫ The blood of the soldier makes the glory of the general.
Bees do not make honey for their own use. One sows, another reaps. God cures and doctor takes the fee.
Foxes never dig their own burrows." ૧૪ સાપને કરો સીંદરીથી ડરે. ૩
સાપને કરો સીંદરીથી ડરે. દૂધને દાઝ, છાશ પુંકીને પીએ. ભડકા છાંયડાથી ડરે. A lizard alarms him whom a serpent has bitten.
A burnt child dreads the fire. ૧૫૦. પારકી પુંજીએ તેહેવાર, ઉઠ જમીએ બે વાર. ૨૫
'(ઘેડા ઘર આપણાં, મારે રાબ ને તારે લાકડાં.) પારકી પુંજીએ તેહેવાર, ઊઠ જમીએ બે વાર. પારકે પૈસે દિવાળી. ઘોડા ઘર આપણુ, મારે રાબ ને તાર લાકડાં. પારકે ઘેર પરાણું, ત્યારે આભામંડળ; પિતાને ઘેર પરણું ત્યારે પારકા પેડુ ઉપર પાટું, ને દુધપાકનું સાટું.
બાધામંડળ. ૧ પર્યા=પડ્યો. ૨ સાંઈ=શ્રીકૃષ્ણ, પરમેશ્વર. ૩ એક ચારણ પોતાનું ઘોડું લઈ ફરવા નીકળે ત્યારે લોકોને ઘેર જઈ ઉતરે ત્યાં ઘોડાસારૂ સારૂં ઘાસ માગે. જોગાણુ (ચંદી) પણ સારે બાજર, ચણ માગે. તે છેડે ખાઈ પુષ્ટ થયે; પોતે પણ લાપસી ચુરમાં જમે ને તેમાં ઘી ભેંસનું માગે. એમ ઘણું લાડ કરે ને લોકોને એમ બતાવે કે મારે ઘેર હું ઉત્તમ પ્રકારનું ભેજન જમું છું. તે બહારથી બેચાર મહીને ફરીને ઘરે આવ્યો. ઘર નજીક આવ્યું એટલે ઘોડાને કાનમાં કહે છે કે, “ઘડા ઘર આપણુ, મારે રાબ અને તારે લાકડાં.” એટલે હવે ઘરનું ખાવાનું મળશે, તને લાકડા જેવું ઘાસ ખાવાનું મળશે ને ચંદી નહીં મળે ને મારે જારની ઊકાળેલી રાબ ખાવી પડશે. . . . .

Page #138

કહેવત સંગ્રહ
પારકા પેઢુ ઉપર લાત, તે ભાગે દુધ ને ભાત. પારકો કાગળ, પારકી લેખણ, પારકી શાહી, મતું કરે મારા માવજીભાઈ પારકે પૈસે પતા . પારકે પુત્રે સપુત્રા. પારકા છોકરાને જતી કરવા સહુ તૈયાર. પિતાનાં છોકરાંને જતી કરવા વખતે દિવસ ઉડ્યો. પારકે પાદર પહેાળા. પારકે ઘેર પરાણું, ત્યારે ધવળગળ. પારકે ઘેર રાંદેલ માવડી વહેલા આવજો. ' પારકાં મરે ત્યારે વાય વાય, ઘરનાં મરે ત્યારે બબ્બે હાથે કુટે. પારકે પૈસે પરમાનંદ, ને લાલ કુંવરજી કરે આનંદ, પારકે ઘેર પડતાલ, પિતાને ઘેર હડતાલ પારકે ઘેર નગારાં સારાં લાગે. પારકે પૈસે ધમતી. હમ સબકા ખાવે, હમારા ખાવે સે મરજાવ. પારકી પથારીએ લીંબડ જશ: સેવંત. . દેહરા–સુમ, શેળે ને કાચબે, પરઘેર પહોળા થાય;
સમય આવે આપ ઘરે, સૌ સંકેલાઈ જાય. ૨૧૬ નાહી ધેઈ પાટલે બેઠા, ઊભાં તાણે ટીલા;
પારકે ઘેર જમવાનું, ત્યારે પોતીઓ મૂકે ઢીલાં. ૨૧૭ સોરઠા–પરઘેર પહેળો થાય, પિતાને ત્યાં સાંકડે;
એ કાળમુખે કહેવાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૨૧૮ પરઘેર પણ થાય, પોતે પરોણો લે;
ધુળ પડી જીવતર માંય, સાચું સોરઠીઓ ભણે ૨૧૯ To carry yules at other's cost. A hired horse never tires. Cocks make free of horses' corn. ૧૫૧. પિચું દેખી સહુ દબાવે. ૧૫
પચું દેખી સૌ દબાવે. પહેચાય તેને હાડે વીસમે. '"માખણમાં પાટું મારવી. પિચામાં પાટુ મારવી. - રીંગણ ઊપર હીમ પડે. રાબનાં હાંલ્લાં સૌ અભડાવે.
૧ પુણ્યને ઉદય થયે કહે. ૨ કહેશે કે દિવસ પાતળો આવ્યો. ૩ પડતાલ= ખુબ ડાંસીને ખાવું. ૪ હડતાલનાળાં વાસી ઘર કે દુકાન બંધ કરવી. ૫ પારકા પૈસા ખરચીને જશ લે તેને લાગુ છે. ૬ પણ લાકડી. ૭. હાલમાં દુઃખ લાગે તેટલું દે છે
ar tires.
.

Page #139

ગ્રહ છાણમાં તરવાર મારવી. બેડી બ્રાહ્મણીનું ખેતર સૌ લુટે. મુલાને મારવું. ફાફડાની ફાંટ, પાટુ ભેગે ભુકે. . નરમ દેખી સો આંગળી કે પગ સે. મુંડે મારી પાવી. વેરાગીએ પાવઈઆને માયો. ગરાસીઆની જાનને જાવા દે, વાણુઓની જાન લેટે. આકડે મધ ને માખીઓ વગરનું. To stab the dead.
It is a poor deed to crush a worm. ૧૫ર. મોરનાં ઈંડાંને ચીતરવું પડે નહીં. ૫
મોરનાં ઈંડાને ચીતરવું પડે નહીં. કાગડાને કાળો રંગ પડે નહીં. માછલાંને તરતાં શિખવવું પડે નહીં. કાગડો કુરાંટમાં આવે નહીં. વાંદરાને કુદતાં શિખવવું પડે નહીં. . Coral needs no colouring. “A good face needs no paint. ' ' ૧૫૩. ધર્મની ગાયના દાંત શા જેવા? ૬ ધર્મની ગાયના દાંત શા જેવા? દાન ઉપર દક્ષિણ માંગવી. જમણ ઉપર સીધું, ને પેટ ઉપર પોટલ. મફત ખાનારને મરડ ઘણે. ગામમાં પિઠાના સાંસા, ને પટેલને ઘેર પાણી મૂકાવો. જોડકણું–લાદ દે, દામન દે, લાદવાલા સંગ દે;
બેઠનેકું દુ દે, એર ઓડકું પક્ષ દે. Beggars should not be choosers. Never look a gift horse in the mouth. ૧૫૪. સાસરા સુખ વાસરા, દે દિનકા આસરા. ૧
સાસરા સુખ વાસરા, દો દિનકા આશરા; તીન દીન રહેગા વો ખાય ખાસડાઃ
કાંઈક વધુ કીજીએ, ગદ્ધા હોય તે રીજીએ. ૧ લેતાં વાર લાગે નહીં. ૨ કરાંટ=એટલે પાટે કે આંટી. ૩ એક કાંગડીએ પોતાનાં બચ્ચાંને શિખામણ આપી કે કેઈ કાંકરે લેવા નીચું વળે એટલે ડી. જવું. ત્યારે બચું કહે છે કે, કેડમાં કાંકરે રાખી લીધો હોય તે નીચે વળવું પડે નહીં. માટે માણસના અંગની ચપળતા જોઈને જ ચેતી જવું. ત્યારે કાગડીએ જાણ્યું કે, કાંઈ શિખવવું પડે તેમ નથી. ૪ બદામન લાદવાનું ખરચ. ૫ પદ ઓઢવાને બનાત. ૬ એક ભૂખે ભરતે માણસ સાસરે ગયે. સાસરામાં સારાં સારાં જમણું મળ્યાં એટલે તે ખુશી થ:

Page #140

૯૪
કહેવતસંગ્રહ
૧૫૫, જે ગયા મરી તેની ખખર ન આવી ફ્રી. ૧૦
જે ગયા મરી તેની ખબર ન આવી ક્રૂરી,
જીવતાની માયા છે. મુવા પાછળ કાંઈ મરાય છે ? જીવતાની જંજાળ છે. સુવાનું સગુંવહાલું મટી ગયું. જીવતાના સહુ સગા, મુવા એટલે તાંતેા તુટ્યો.
મુવા પછી સર્વે શૂન્ય.
કહેત કખીરા સુના મેરે ભૈયા, આપ મુવે પીઅે ડુબ ગઈ દુની. સાંઈ ગયા, સાથે સાંઈની શરમ પણ ગઈ. મરનારના માહ દહાડા સુધી. Death day is Dooms day. ૧૫૬. આંધળા બેહેરું કુટાય. (કડાકુટ બહુ થાય તે વિષે.) ૧૫ (સમજે જુદું ને ઉત્તર જુદા. મેહેરા આગળ વાત કરીએ તે સમજે નહીં તેથી.)
આંધળા સાથે ખેહેરૂં કુટાય. રામ રામ, તેા કહે રીંગણાં. મંગાવે સાવરણી, તે લાવે સુથીઊઁ.૨ મેહેરા આગળ શંખ ક્યા, તેા કહે હાડકાં કરડે છે.
A
આંધળા કહે ભીંત, તેા બહેરા કહે મસીદ. ગાર પગે લાગું, તે કહે ખીંતીએ ચેાકડું.
બેહેરા કહે બૂમ પડી, આંધળા કહે આવ્યા, નાગેા કહે લૂટ્યા. સવાલ આર, જવાબ આર.
ફળી ઉઠી તા કહે દિલ્હી છૂટી. વા વાય ચમકે.
પંડ્યાજી પગે લાગું, તેા કહે કાશીઆ.
ડાસી, જોડા ફાટી ગયા, તે કહે દર્શને ગયાને ઝાઝા દિવસ થયા. કાલાંની કચ ને ખેહેરાના ઝઘડા, પાર આવે નહીં. આંધળા આંધળાનું કુટે, મેહેરા સામું લેઈ ઉઠે. ઢારા!——વા વાયાથી નળીયું ખસ્યું, તે દેખીને કુતરૂં ભર્યું; બહુ થયા ત્યાં શારકાર, કાઈ કહે મેં દીઠા ચાર. ૨૨૦ I talk of chalk, you talk of cheese.
..
ને સાસરામાં રહેવાની ઇચ્છા થઈ, એટલે એક ભીંત ઉપર તેણે લખ્યું “સાસરા સુખ વાસા. એટલે સાળાએ જાણ્યું કે, નેવી આહીં રહેવા ચાહે છે ને કપાળે ચાટશે, તેથી સાળાએ ઉપરની લીટી નીચે લખ્યું કે, “દે દિનકા આસરા.” વિગેરે. તે વાંચી ભૂખે મરતા જમાઇએ જાણ્યું કે, આ તા થોડા દિવસની મુદ્દત નાંખી. તેથી તે લીટી નીચે જમાઇએ લખ્યું કે, “ કાંઈક વધુ કીજીએ; ” એટલે સાળે તે નીચે લખ્યું કે “ગદ્દા હાય તા રીજીએ.” એટલે જમાઈ ચાલતા થયા. ૧ દહાડાઊત્તરકાર્યું. ૨ સૌથી મોટી ઇંદ્રાણી. ૩ પુંચાળ કપાશી લેઈ જતા હતા.

Page #141

કહેવત સંગ્રહ
૧૫૭. મેહ ને મેમાન કેટલા દહાડા? ૬
મેહ ને મેમાન કેટલા દહાડા ? ખાધું ધાન ને ઉતર્યું માન. , ખાધું એટલે ભોંય ખાલી. એક દિન મહેમાન, દુસરે દિન મહેમાન, તીસરે દિન બલાયે જાન.
(મેમાન આવે ત્યારે.) પહેલે દિવસ ઝબળ, બીજે દિવસ ચોપડી, ત્રીજે દિવસ સુખતળી. જોડકણું–પહેલે દિવસ પરે, બીજે દિવસ પછી
ત્રીજે દિવસ રહે, તેની અક્કલ ગઈ Constant guest is seldom welcomed. Short visits and seldom are best.
Fresh fish and unwelcome guests smell when they are three days old. ૧૫૮. અતિ પરિચયાદનાદરે ભવતિ. ૨૨
બહુ ભેળસારાથી માન ઘટે છે તે વિષે. અતિ પરિચયાદનાદરો ભવતિ. બહુ ભેળીસારાથી અનાદર થાય છે. ચંદનમુ ઈધન કરત, મલયાવાસી ભીલ. કળ્યો કેયડે કેડીનું મૂલ. કળેલો પંથ ટુંકે જણાય. આઘા રહેથી હેત વધે. આઘેનાને તેડ તેડ, પાસેનાને છેડ છે. પાસે રહ્યું પાંચ ગણું, ને દૂર રહે દશ ગણું. ગામની છોકરી, ને પરગામની લાડી. દુર રહ્યાને મહિમા છે. પાસે વસ્યું ને ગાં– ઘસ્યું. ઘરકા પીરને તેલને મલીદો. ઘરકી મુરગી દાલ બરાબર. ઘરકા બમન બેલ બરાબર ગામનો જોગી જોગટ, ને પરગામને સિદ્ધ. કાશીવાળાને દ્વારિકાનું માહાસ્ય અને દ્વારિકાવાળાને કાશીનું. ગોલને દરબાર" ઢીંચણ સો. ઘરની ઘુસ, સઉ કરે પુસ. રોજ કરે આવજાવ, તેનો કોઈ ન પૂછે ભાવ.
ઘરનો માણસ, ઘરને ગેર; અને ગામનું તીર્થ એ ત્રણેના સરે ન અર્થ. * ૧ ટલી ધીમાં બોળીને પલાળેલી. ૨ હાથ ધીમાં બાળ રેલીને ઘસેલી તેવી.
ડાનું તળું પગમાં ખુચે નહીં માટે ચામડાને કડકે જેડામાં મૂકે તે સુખતળી. ૪ મલયાચળ પર્વતમાં ચંદનનાં જ લાકડાં થાય છે, તેથી તે પર્વતના રહેવાસી ભીલ તેને બાળવાના કામમાં વાપરે છે. ૫ બીજા લેકેને દરબારમાં જવાનું ઉચું લાગે..

Page #142

કહેવત સંગ્રહ
દેહરા-તુલસી કબું ન જોઈએ, જન્મભોમકે ઠામ; .
ગુન ગુન જાને નહીં, લહે આગલો નામ. ૨૨૧
ભેળાં ત્યાં નથી જાણતાં, જાણશો જુજવાં ; - સરોવર ઘણું સંભારશે, હંસા મેરામણ ગયે. ૨૨૨
નગણે વાસો ના રાખીએ, સગુણાની પત જાય;
ચંદન પડયું ચેકમાં, ઈધણ મુલ વેચાય . ૨૨૩ Too much familiarity brings contempt.. . Hot love is soon cold. , ૧૫૯ વિઘસતેવી અથવા અદેખાં માણસ વિષે. ૭ (બીજાને પોતે વિઘ કરે અથવા દૈવેચ્છાએ થાય તેમાં આનંદ માને) પારકે દુખે સુખીઆ, પારકે સુખે દુઃખીઆ. એની આંખમાં શનિશ્ચર છે. કાઈને વિન્ન થાય ત્યારે કહેશે, ડાહાડી માગતી હતી. અદેખાઈ રાત દિવસ બળતરા કરાવે છે. પારકી પીઠ પર પાણી, ઊનું ટાહાડું. દાહરે-લીલું કહે છે સુકાને, કેમ તુજ કૃષ શરીર,
દે ઉત્તર તુજ સુધ તણું, ફકરથી કૃષ શરીર. ૨૨૪ સાખી–સારૂં કાઈનું સાંખે નહીં, પેટમાં ઝાઝા લાળા;
લાલો કહે છે માલાને, એ બળતરાના ચાળા.' To laugh at the misfortunes of others. ૧૬૦. પાણી પીને પૂછે ઘર. ૧૫
કામ કર્યા પછી વિચાર કરવો તે વિષે. થયું. તે થયું હવે ન થયું થાય નહીં. ટીપથી બગડયું તે તળાવથી સુધરે નહીં.
આથમ્યા પછી અસુરે શું? ને લૂટાયા પછી ભય છે ? - કણકમાં પાણું પડયું તે પડયું. વતું કરાવીને વાર પૂછ. ---જવ-તલ-હેમાણુ તે ખરાબુંદકી બીગડી હોજર્સ સુધરે નહીં. -
૧ એક વખત બાદશાહ સલામત એક અત્તરિયા પાસેથી અત્તર લેતા હતા. અત્તરની શીશી જોતાં જોતાં અત્તરનું ટીપું કે બુંદ જમીન પર પડ્યું. તે ટીપું બાદશાહે આંગળીથી લુછી લઈ મુછે ચોપડ્યું. પાસે બેઠેલાને તથા અત્તર વૈચનારને બાદશાહને

Page #143

કહેવતસંગ્રહ
દેહરા-જબ લાગી તબ જાની નહી, અબ ચરાવત દેહ;
પાની પી ઘર પૂછો, કેન શાનપત એહ? ૨૨૬ બીગડી સે સમરે નહીં, કેટી ખરચે દામ; વામનકે વૈરાટ ભયે, તબી મીત્યો મ નામ. ૨૨૭ બની બનાઈ બન રહી, અબ બનકી નાહી;
સેચકીયે કછુ ન સુધરે, મગન રહે મનમાંહી. ૨૨૮ જોડકણું–પાણી પીને પૂછે ઘર, તેનું નામ પહેલો ખર;
દીકરી દેઈને પૂછે કુળ, તેનું નામ બીજે ખર; આંગળી ઘાલી પૂછે દર, તેનું નામ ત્રીજે ખર;
બાથ ભીડીને પૂછે બળ, તેનું નામ છે ખર. No weeping for shed milk.
It is too late to shut the stable door after the horse is stolen. ૧૬૧. મેવાળાને શેરડે ન જાણે ને મારું નામ પગી. ૬
મેવાળાને શેરડે ન જાણે ને મારું નામ પગી. અલ્પ જ્ઞાન, અતિશય હાણ. જુલાબ આપી જાયે, એટલે વૈદ્ય થયા. ઊંટવૈદું કરી જાણે ને વૈદ્ય કહેવાયા.
અતિલોભ લેવામાં આવતાં બાદશાહ જેવા પુરૂષની હલકી નજર જણાઈ. બધાની મુખમુદ્રા ઉપરથી બાદશાહના મનમાં પણ લાગ્યું કે મેં ભૂલ કરીને એક ટીપા અત્તર માટે મારી ઉદારતાને હલકે ખ્યાલ બાંધવાને કારણું આપ્યું. બાદશાહે પોતાની ભૂલ સુધારવાને તે જ વખતે શહેરના અત્તરિયાને બેલાવી અત્તરના મેટા બાટલાને બાટલા ખરીદ કરી અત્તરને હોજ ભરીને લૂટાવ્યો અને તેથી પોતાની ઉદાર વૃત્તિની સાખ બેસાડવા પ્રયત્ન કર્યો, પણ તેથી તેની છાપ તે બેઠી નહીં પણ કહેવત થઈ કે “બુંદકી બીગડી (આબરૂ) હેજ સુધરે નહીં.”
૧ ઊંટના ગળામાં ચારાને કે ઘાસને ડું ભરાઈ રહ્યાથી તે મરવા પડે. એક ડાહ્યા માણસે કારણુ બરાબર સમજીને ઉંટના ગળા ઉપર પાટુ મારવાથી એ હો બહાર નિકળે ને ઉંટને સારું થયું. આ હક્તિ એક મૂર્ખ માણસે જઈને યાદ રાખી. એક ડોસી માંદી પડી હતી તેને ગળે ડુચો કે કફ ભરાઈ રહેલો તે મટાડવા સારૂ એ મૂર્ખ માણસે ઉંટને દાખલ યાદ રાખેલ તેથી ડેસીને સાજી કરવા ગળાપર પાટુ મારી તેને લીધે ડોસી મરી ગઈ તેનું નામ ઉંટવે.
૧૩.

Page #144

કહેવવાસંગ્રહ જોડકણું–રાગ ન જાણે હાય હજામ, કરે વળી વૈદકનાં કામ;
નીમ હકીમ ખતરે જાન, નીમ મુલ્લાં ખતરે ઈમાન. A little knowledge is dangerous. ૧૬૨. જાગ્યા ત્યાંથી સવાર. ૫
જાગ્યા ત્યાંથી સવાર ભૂલ્યા ત્યાંથી ફરી ગણે. સમજ્યા ત્યાંથી ડહાપણુ. ખેપ હાર્યા, કાંઈ ભવ હાર્યા નથી. એક રવને કાંઈ રાત વહી ગઈ છે?
Try again, never give up. ૧૬૩. પીળું એટલું સેનું નહી. ૫
પીળું એટલું સેનું નહીં. ઊજળું એટલું દૂધ નહીં. . કાળા એટલા ભૂત નહીં. કાળાં એટલાં જાંબુ નહીં.
જોઈ એટલે બ્રાહ્મણ નહીં. All is not gold that glitters.
All are not thieves that dogs bark at. ૧૬૪. કીડી સેનૈએ ચડી તે સેનું દેખે. ૬
કીડી સેનએ ચડી તે સોનું દેખે. વણજારાની મા ટાંડા દેખે. ચોમાસાનું લીલું દેખી ગધેડે માને કે બારે માસ લીલું રહેશે.' ગદ્ધાપચીસીમાં જુવાની સદા રહેવાની છે એમ મનાય. , ખાટો ખાટ દેખે. ખાટયો ચેર પાણ ઉપાડે. ૧પ કુવામાં હેય તે અવાડામાં આવે. ૧૩
ભર્યું ઠલવાય તે વિષે. કુવામાં હોય તે અવાડામાં આવે. ભર્યું ઠલવાય. મૂલ નાસ્તિ કુતઃ શાખા. પરણે પાનેતર નહીં ને અઘરણીમાં ચીર જોઈએ. પેટમાં ખાય નહીં તે બીજાને શું આપે ? માથા વગર પાઘડી શી? દીવેલ હોય તે દી બળે.
યાવત તૈલ, તાવત વ્યાખ્યા. - ૧ એટલે ચરે નહીં. ૨ ગાપચીસી ૧૫ થી ૪૦ સુધી. ૩ ખાટો ફાવ્યો ચાર પથર ઉપાડતાં પણ ડરે નહીં, કે જ્યાં સુધી તેલ ત્યાં સુધી વાત.

Page #145

કહેવતસંગ્રહ
મૂળમાં પાથે જ નહીં ત્યાં ચણતર શું? ' ખાટલે મોટી ખેડ, કે પ્રથમ પાય જ નહીં. ઘરમાં હોય તે બહાર દેખાય. મૂળમાં રડીએ તો પાંદડા પીએ. દાહ–જાસે કહ્યું પાઈએ, વાકી કરીએ આસ; ..
સુકે સાવર ગયે, કયાસે બુજે પ્યાસ. ૨૨૯ Nothing is made out of nothing. . Nothing comes out of the sack, but what was in it.
What is in the pot will come on the plate. ૧૬૬. દરદ માત્રની દવા. ૫
- - દરદ માત્રની દવા. * એક નારૂ ને સે દારૂ. નારૂ એટલા દારૂ. "સ દવા ને એક હવા. પરમેશ્વરે સૌના ઉપાય કરી ચૂક્યા છે. Every sore has its salve.
Pure air alone is worth hundreds of medicines. ૧૬૭. જે દેશ તે વેષ. ૧૯
જેવો દેશ તેવો વેષ. દેશ રિવાજ પ્રમાણે ચાલવું. વાયરો વાય તેમ ચાલવું. દેશ દેશનો ચાલ છે. દેશાચાલ પ્રમાણે કરવું. ગામ રીત તે ગાલા રીત. વાગે તેમ નાચવું. મોટા ચાલે તે ચીલે ચાલવું. થાય તેવા થઈએ ત્યારે સુખે રહીએ. ગામ રીતે દીવાળી, મને ચોદે ચાંદ. ગાડાં વાટી તે ગાલ્લી વાટ. દેહ–જેસા વાએ વાયરા, તેની લીજે એટ;
બનતી દેખ બનાઈએ, પર ના દીજે ખોટ. ૨૩૦ જોડકણ–તુ જે ચાલે ડગલું એક, તે હું ચાલું સાઠ;'
તું જે સુકું લાકડું, તે હું લેહડાની લાટ. . તું છે હુ બુઠું, તે હું છું મરદ મુછાળો.
તું છે કેળી નાળી, તે ટકા તેર તલડી તારી. Do as the most do, fewest will speak evil of you. I am a Roman in Rome. Be a Roman in Rome. ૧ વાટ માર્ગ,

Page #146

કહેવતસંગ્રહ
-
૧૬૮. વેલ તેની વાર્તા. ૩ વિશ તેની વાર્તા.. પરણે તેને ગાવું. મરી ગયે તેને કુટવું.
Do not go astray from the subject of conversation. ૧૬૯ શેરને માથે સવાશેર. ૧૦
શેરને માથે સવાશેર. ભલામાં ભલી પૃથિવી છે. ધર કલર છે. ગર્વ કેાઈના રહ્યા નથી. એક એકની એટલી મે તેવા છે. એક બીજાને માથે પછાડીએ તેવા છે. એક બીજાને વટલાવે તેવા છે. એક બીજાથી ગાજે તેમ નથી. એક બીજાથી ચડીઆતા છે. દેહ–આણંદ કહે પરમાનંદા, મને શેરને સવાશેર
રાવણ લાવ્યો સીતાને, રામે માય ડેર. ૨૩૧ Every one has a match for him. ૧૭૦. માંખ મારે તે માણસ મારે. ૩ માંખ મારે તે માણસ મારે. કોડી ચાર, તે પાડી ચેર. તરણ ચાર, તે તખલા ચાર, He who has done ill once, will do it again.
He that will steal an egg, will steal an ox. ૧૭૧. શરીરે સુખી તે સુખી સર્વ વાતે. ૬
શરીરે સુખી તે સુખી સર્વ વાતે. હજાર ન્યામત એક તનદુરસ્તિ. નાડે નરવો તે બધે પહોંચી વળે. તાજા તે કલંદર રાજા. દેહ ભૂલે તે દેવ ભૂલે. ચોપાઈ-પહેલું સુખ તે જાતે નરા, બીજું સુખ તે પેટ દીકરા;
ત્રીજું સુખ કાઠીએ જાર, ચોથું સુખ સકુળની નાર. પાંચમું સુખ તે ઘેર ઘોડલાં, છઠું સુખ તે બાંધવનાં જોડલાં;
સાતમું સુખ જે જાણીએ, તે ઘેર દુઝણું આણીએ. ૨૩૨ Health is wealth. Health alone is wealth. ૧૭૨. પહોચા મૂકીને હાથ ચાટ. ૪ પહોચો મૂકીને હાથ ચાટ માને મૂકીને મીનીને કણ ધાવે? સરાને પાની રહે, આબ આબ કરતે મર ગયા. હાથ મૂકીને કેણ ચાટવી A bird in the band is worth two in the bush. ૧ સને બ્રિીકે,

Page #147

કહેવતસંગ્રહ
૧૦૧ ૧૭૩. ઓછું પાત્ર ને અધિકું ભયને વઢકણી વહુએ દીકરે જ. ૨૮
ફળને વીંછી કરડ્યો. વાંદરે ને વળી વીંછી કરડ્યો. વાઘરી ને વળી લૂટ્યો. ઘેલી ને ભૂત વળગ્યું. વર કાળા ને વળી વાટોડ્યા. ઊંટ ને ઉકરડે ચડયું. સાંઢયર ને ઘડે લીધી. ઊંદરડે દારૂ પીધે. હેડને હવાલદારી મળી. કેશને કાજળે ખરડ્યો. હેડીને હવાલદારે બોલાવી. મીઓ હતા ને ભાંગ પીધી. ભૂતને હાથમાં મશાલ આપી. કાણું ઘોડું ને કડકણું. હુને હાલી. હજામ ને વળી કારભાર મળ્યો. નકટી ને સળેખમ થયું. ગધેડે ને બગાઈ વળગી. શેત્રુંજીમાં ગાગડીઓ ભળે. ગધેડી ને ફુલેકે ચડી. વાંદરાને નીસરણી મળી. કારેલાને વેલ તે લીંબડે ચડ્યો. માંકડાને વીંછી કરડયો.” આગમાં તેલ હેમવું. દેહ-ધન જોબન ને ઠાકરી તે ઉપર અવિવેક,
એ ચારે ભેગાં હુવાં, અનર્થ કરે અનેક. ૨૩ છપ્પઈ–ઓછું પાત્ર ને અધિકું ભણે, ને વઢકણ વહુએ દીકરે જ.
મારકણે સાંઢને ચોમાસું મહાલ્યો, કરડકણુ કુતરાને હડકવા હા.
મરકટ ને વળી મદિરા પીએ, અખા એથી સા કે બીએ, ૨૩૪ An ill man in the office is mischief to the public.
Nothing is more harsh than a low man raised to certain height.
Learning makes a good man better, an ill man worse. ૧૭૪. સેનું ને સુગંધ. ૯
સનું ને તેમાં સુગંધ.૭ મોસાળ વિવાહ ને મા પીરસશે. શંખ અને દુધે ભર્યો. સિંહ ને પાંખાળો.
૧ વાટેચા=મુસાફરીના તડકા ટાઢથી વાટ લાગી. ૨ સાંઢણુને પાછળ ઘોડા પડ્યા. ૩ ઉકેલી બાયડી ને નિરંકા થઈ. ૪ બમણું ક. ૫ ઠાકરી કરાઈ, રાજ્યપદ, સાહેબી, હકમત, ૬ આ કહેવતે હલકા માણસને સત્તા મળવાથી હલકાં કામ કરવાને વધારે શતિવાન થાય તેની નિંદા કરવામાં લાગુ પડે છે. ૭ સારા માણસમાં ભલાઈ હોય ને તેને સતા મળે તે માટે ઉપયોગ કરે તેનાં વખાણ માટે આ કહેવત છે.

Page #148

કહેવતસંગ્રહ
દૂધમાં સાકર ભળી. હીરા ને કુંદનમાં જડ્યો. રૂપાળા ને શણગાર્યો. ૧ જેવું રૂપ તેવા ગુણવાળા. દાહરા—વિદ્યા સાથે દ્રવ્ય મળી, રહે ન એહે ઠામ. સેાનાની કિમત ઘણી, નહીં સુગંધી નામ.૨ ૧૭૫. પાતાનું રાખે ને પારકું તાકે પેાતાનું રાખે તે પારકું તાકે.
મારૂં મારૂં આગવું, તારૂં મ્હારૂં સહિયારૂં. પારકા માલ લુટાય ને બંદાનું દિલ દરિયાવ. મારૂં મારા બાપનું, તારૂં મ્હારૂં સહિયારૂં. મેં સબકા ખાઉં, મેરા ખાય સા મર્ જાય.
તું મારા માં આંગળી ધાલ, (કે કરડી ખાઉં) હું તારી આંખમાં આંગળી ખારું.
૧૦૨
૨૩૫
૧૭૬. અધી મૂકીને આખીને થાય, તે અર્ધી પણ ખાઇ બેસે. ૮
અર્ધી મૂકીને આખીને ધાય, તે અર્ધી પણ ખેાઇ બેસે. લાખના સ્વમા કરતાં ત્રાંખીએ રાકડા સાથે.
આભ ખાઉં કે વાદળ ખાઉં. બધું લેવા જાય તેનું સમૂળું જાય.૪ કેળ લઉં કે તુમ લઉં. ચાલતી રાજીને લાત ન મારવી.
ખડ માંકડીની પેઠે એક પગ ઠેરવીને મૂકયા પછી બન્ને પગ ઉપાડવા પ બહુ કરે તે થાડાને માટે.
A little in one's own pocket is better than more in another's purse.
૧૭૭. અંતે ભલાનું ભલું થાય. હું
અંતે ભલાનું ભલું થાય.
સૌના ભલામાં રાજી રહેવાથી પરમેશ્વર આપણું ભલું કરે. ભલા કર ભલા હૈાયગા, સાદા કર નફા હાયગા.
૧ આંજ્યા. ૨ સારા ગુણ ને સાહેબી એક ઠેકાણે મળે નહીં. ૩ તાકે લેવાની ઇચ્છા કરે. ૪ કૂતરાએ મ્હોંમાં રેટલા લેઈ નદી ઊતરતાં પાણીમાં પેાતાનું પ્રતિબિંબ જોયું. તેમાં સામા જો કુતરા મ્હોમાં રૂટલે લેઇને જતાં દેખાયા. તે કૂતરાના મ્હોંમાંથી રોટલા લેવા જતાં પોતાના હોંાિંના ટિલા પાણીમાં પડી ગયા. તે ગયા તે ઉપરથી બીજાનું લેવા જતાં જમાંના રોટલા જાય તે કહેવત થઈ ૫ એક ધંધા ચાકસ હાય તા બીનો ગ્રાફસ થાય, ત્યારેજ આગલા ધંધા છોડવા.

Page #149

કહેવતસંગ્રહ
સારી જીભ વાપર્યાનું પણ પુણ્ય છે. આંગળી ચીંધ્યાનું પણ પુણ્ય છે. દુશમનનું પણ ભુંડુ તાકવું નહીં. માથું વાઢનારનું પણ શું તાકવું નહીં. દેહરા–ચલ વૈભવ સંપતસુ ચલ, ચલ યૌવન ચલ દેહ;
ચલાલી કે ખેલમે, ભલાભલી કર લે. ૨૩૬ કરવત કાતર ને કુજન એ વેરી જૂદાં કરંત,
સેય સુહાગો સજન એ, ભાંગ્યાને સાધત. ૨૩૭ ૧૭૮. અતિશયમાં સાર નહીં. રંગનાં કુંડાં ન હોય, ચટકાં હેય. ૧૦ રંગનાં કુંડાં ન હય, રંગનાં તે ચટકાં હેય. અતિશયમાં સાર નહીં. સબકું રસ” રાખીએ, અંત લીજીએ નાહીં. અતિ સર્વત્ર વર્જયેત. અતિશે વલેથી ઝેર નીકળે. અતિ તાણે તુટી જાય. અતિ ઘસ્યાથી ચંદનશિતળ છે છતાં)માંથી આગ નીકળે. અતિશે મથન કરવાથી ઝેર વરી આવે. દેહરા–અતિ ભલે નહિ બોલ, અતિ ભલી નહીં ચૂપ;
અતિ ભલે નહિ બરસવો, અતિ ભલી નહીં ધૂપ. ૨૩૮ અતિ ઘણું ન તાણુએ, તાણે તુટી જાય;
તુટયા પછી જે સાંધીએ, ગાંઠ પડે વચમાંય. ૨૩૯ Double charging will break even a cannon. Too much of a thing is good for nothing. Excess in merriment is the mother of grief,
Every thing in excess is poison. ૧૭૯ ધપે મારીને પાઘડી બંધાવવી. મહેમાં કેળીઓ ને માથે
ધપ મારીને પાઘડી બંધાવવી. મહેમાં કેળાઓ, ને માથે ટુંબે હગીને ઉસડવું. માથું કાપી ને પાઘડી બંધાવવી. મારીને રોવા બેસવું. તમાચો મારી રોટલો આપવો. ૧ અતિશય સર્વથા ત્યાગ કર.

Page #150

૧૪
કહેવતસંગ્રહ
૨૪.
નાક વહાડીને ખોળામાં ટોપરાનો વાડકો આપો.
He breaks his wife's head and then buys plaster for it. ૧૮૦. અજવાળી તેઓ રાત. ૯
અજવાળી એ રાત. છાશ મીઠ્ઠી પણ કાંઈ દૂધ જેસી? ડાહાપણુ એ બાયડીનું. કમાણું તે પણ સ્ત્રીની. ડાહ્યું પણ પશુ. દેહરે–ગજ ગાદી પણ સાથરે, અજવાળી એ રાત;
ભાથી ભૂપ સરીખડે, આખર ભીલની જાત. જોડકણાં-ગાંડુ તેએ ગરાસિયું, ડાહ્યું તો એ ડુય;
ભુંડું તેઓ ભગતડું, રૂડું તેઓ પંછ. ભણેલ તો એ ભામિની, અજવાળી તેઓ રાત, ડાહ્યા પણ દારૂડીઓ, અંતે જાત કુજાત. શરદ પુનમની શોભીતી, અજવાળી તેઓ રાત,
ભણીગણું ડહાપણ ભરી, આખર સ્ત્રીની જાત. ૧૮૧. દીઠે રસ્તે જવું ને દીઠે રસ્તે આવવું. ૮ દીઠે રસ્તે જવુંને દીઠે રસ્તે આવવું. આડે રસ્તે જાય તે નક્કી ખરા ખાય. અજાણ્ય ફળ વેહેરવું નહીં. અજાણ્ય ફળ ખાવું નહીં. અજાણ્યા પાણીમાં ઉતરવું નહીં. સીધે રસ્તે ચાલે તો કેક હાથ ઝાલે. સીધી વાટ મૂકી, લીધી આડી. ભાગે ધરી કે ઊલળે ગાડી.
Never wade in unknown waters ૧૮૨. અજાને આંધળે બરાબર. સે જેસીને એક ડોસી. ૮
અજાણ્યું ને આંધળું બરાબર. સો જેશી, ને એક દેશી. અજાણ્યો હાએ હા કહે. અજાણે છેતરાય. સે હુશીઆર ને એક વાકેફગાર. ભોમીઓ ભૂલ પડે નહીં. અજાણ્યાની બલા દૂર, અજાણ્યાને દેષ નહીં. Ignorance has no light.
૧ ટેપરા સુધાંત અર્ધા નાળીએરની કાચલી અથવા એકલા ટોપરા કાચલી વગરને ભાગ તે અર્ધા નાળીએરને “વાડકે.” ૨ પશુને વિશ્વાસ ન થાય. ૩ ભાથીબાણનું ભાથું બાંધે છે. ૪ ફુચકણબી. ૫ ભગતડું એટલે ભળે ને ભલો માણસ તે ભું કરી શકે નહીં. ૬ રૂડું તાએ પુછ=પુંછડું રૂપાળું હોય, પણ પુંછડું કોણ જુએ? બધા મહે સામું જુએ.

Page #151

કહેવત સંગ્રહ
૧૦૫ ૧૮૩. રાંકને મળે રૂવે, તે વાવ દાવું કે કુ? ૧૨. રાંકને મળે રૂ, તે વાવ બેદાવું કે કુ? અણદીઠાનું દીઠું, તે માર મુળાને મીઠું. અનાજ પારકું, પણ પેટ કાંઈ પારકું. આંધળાને ઉછેદી મળ્યું.' ભીખારીને છોકરે ભાત દીઠે. - ખાવામાં ન જુએ તે વેહેલે ખાટલે સુએ. .. દોહરા–મા દળતાં દળણું, બાપ ભરાવતા ઝેળી;
તેના દીકરા રથમાં બેઠા એ વાત કાંઈ થોડી? - ૨૪૧ ખાખર ખેદણને ખડવઢણ, કેડે બાંધ્યા ખલ્લા; કારડીઆઘેડે ચડયા, તે અવળી વાત અલ્લા. ૨૪૨ બાપ ચડતા બાવળીએ, મા વણતાં ડેડી;
તેના દીકરા ઘોડે ચડ્યા, એ વાત કાંઈ ડી. સોરઠા-ખાવામાં કેદાળ, સામાનું સમજે નહીં,
એ અગનોતરે કાળ, સાચું સેરઠીઓ ભણે. ૨૪૪ ખીચડના ખાનાર, તેને મીઠાઈઓ ક્યાં મળે,
પણ સમજે નહીં ગમાર, સાચું સોરઠીઓ ભણે, ૨૪૫ જોડકણું-ભૂખની છોકરી ભચમાં પડી, તે રાબ ટળી ને ખીચડી જડી.
There is no pride equal to enriched beggar's. ૧૮૪. લાડી પાડી નીવડે વખાણ ૮ લાડી પાડી નીવડે (નીવયે) વખાણું. અણવીંધ્યું મોતી નીવડયે વખાણ. ભર્યું નાળિયેર નીવડે તે ખરૂં. વહુ ને વાછડી નીવડયે વખાણુ. ચાક ઉપર પડે, તેલ ઉતરે કે તોલી. . કુંભારને નિભાડે નીવડયે વખાણ.
આ તુંબલીને માથે અડતાલીશ સંસ્કાર, છેડે ખબર. દેહ–હા લાકડ ચામડાં, પહેલાં તે શાં વખાણું?
વહુ, વછેર, છોકરાં, નિમડીઆં વખાણ. ૨૪૬ ૧ ઉછેદીઊગીઆળ ગયું હોય તેને માલ. ૨ માગી ખાવા માટે ખભે સ્પડાંની ઝાળી. ૩ ખલ્લા=જોડા. ૪ કારડીઆ રજપુતેમાં હલકી જાત, ૫ ભચ=ભવ-પુષ્કળ, ૬ રાબરકારના લેટને છાશમાં રાંધેલી રાબડી કહે છે,
૧૪

Page #152

કહેવત સંગ્રહ
Praise à fair day at night. Judge not of men or things at first sight. The proof of the pudding lies in eating. ૧૮૫. અતિશે લાડથી છોકરાં બગડે, મહેડે હરાવ્યું કરું
હેમાં મુતરે. ૧૧ અતિશે લાડથી છોકરાં બગડે. લાડકાં છોકરાં ગાંડી. ખાટાં લાડથી છોકરાં બગડે. સોનાની કટારી કેડમાં બંધાય, પેટમાં ન બોસાય. છોકરાને વાંક આવે ત્યારે કરડ કહાડ, રોશે તો મોતી નહીં ખરે. જણી જાણ્યું, પણ વણી જાણ્યું નહીં. દૂધ ને ડાંગ બન્ને રાખવાં. લુખાં લાડ ને બચીએ ખાડ. મહેડે ચડાવ્યું છોકરું મહેમાં મુતરે. ખવરાવ કરીને સેનાને કળીઓ, પણ મોડે ચડાવવાં નહીં. કાને કેાટે દેખું નહીં, ને લાડનું તે લેખું નહીં. Nurture goes beyond nature.
Birth in good family is good, but breeding is better. ૧૮. અન્ન તેવો ઓડકાર. ૫
આહાર તેવા ઓડકાર. દેવતાના છોકરા કાયલા, અને છોકરી રાખડી. દીવો અંધારું ખાય, તેનું છોકરું કાજળ.
અન્ન તેવું મન અને પાણી તેવી વાણી. દેહ–અંબ ફળ પરિવારસુ, મહુ ફળે પત ખાઈ
તારસ જેકપીઓ, વામ અલ કહાંસે હેઈ ૨૪૭ ૧૮૭. અન્ન, વસ્ત્ર ને આબરૂ એ ત્રણની તાણ. ૧૯
(કંગાલ સ્થિતિનું વર્ણન.) અન્ન, વસ્ત્ર ને આબરૂ એ ત્રણની તાણ. અને ને દાંતને વેર. ચુલા પાણીઆરા વચ્ચે લેન લેવાય. અઢાર ગાડાં ભૂખ. ઘરમાં આડી શેરીની (ધૂળ) ઉડે છે. ઘરમાં ચોવીશ હાથને વાંસ ફરે છે. ઘરમાં ઠીકરુંએ મળે નહીં. હનુમાન હડીઓ કહાડે, ને ભૂત ભૂસકા મારે છે.
૧ આંબે ફળે છે ત્યારે પાંદડાં હોય છે, ને મહુડે ફળે છે ત્યારે પાંદડાં ખરી જાય છે, ને મહુડાં ગરે છે. એવાં ઝાડનાં ફળને દારૂ પીનારમાં અલ નહીં.

Page #153

કહેવત સંગ્રહ
૧૦૭
દહાડે ધણી દેખે નહીં કાંઈ, તે રાત્રે ચાર શું દેખે ? ભાયડે શું રળે કે રાંડ દળે? ભાયડે શું લાગે કે રાંડ ઝાટકે? ઘરમાં હાલાં કુસ્તી કરે છે. તેના ઘરમાં ઘૂંટીને અપવાસ પડે છે, એ તે કડકબંગાલી છે. ત્યાં તે માંખી ઝાટકે આવે છે. મારવાડની માં9. એ તલમાં તેલ નથી. ચારે ખુણે ચાર અગિયારસ અને વચ્ચે જન્માષ્ટમી રાસડા લે. ઝુંપડામાં રહેનારને ઝૂમણું કેવું?
He lives from hand to mouth. ૧૮૮. અર્ધ વસાનું માનવી, વીશ વસાનું લુગડું ૩
અધે વસાનું માનવી, વીશ વસા લુગડું. એક નુર આદમી, હજાર નૂર કપડા; લાખ નુર જેવર, કરોડ નુર નખરા. લીખું છુંપ્યું આંગણું, ને પહેરી ઓઢી નાર (શેભે).
Fine feathers make fine birds. ૧૮. જ્યારે આ પ્રેમની રેડી, ત્યારે નહી પ્રભાત કે ગેડી. ૫
જ્યારે આવે પ્રેમની રેડી, ત્યારે નહીં પ્રભાતકે ગેડી. ગ-રાંડ ઘેલી, ન જુએ તડકે કે હેલી. ઊયા દેવ ને ન ગમ્યું માસું. મનમાં હુલ્લાસ આવે ત્યારે શુકન કે મુહર્ત જેવું નહીં.
ઊલટ આઈદડી, તે કયા મલાર કયા ગેડી ? ૧૯૦. ન રહ્યા ઘરના કે ન રહા ઘાટના. ૧૧ બબડી બેય ચૂકી. ન રહ્યા ઘરના કે ન રહ્યા ઘાટના. ન રહ્યા આ તડના કે ન રહ્યા પેલા તડના. ૧ મીઠીઓ ને વાઘલે બે ભાઈ હતા. મીઠી ઘરમાં સુતે હતા તે બેભાઈ, ચેરે ખાતર પાડ્યું” ત્યારે વાઘ બહાર સુતે હતા તેણે જવાબ આપ્યો-“તારા ઉપર હાથ ફેરવી રહે, એટલે મારા ઉપર હાથ ફેરવવા મેક્લજે.” એટલે કશું જવાને ભય નથી. ૨ ઠાલાં તેથી ખડખડે, ૩ મારવાડમાં દુકાળ વધારે પડે છે તેથી ત્યાંના લોકો ગુજરાતમાં ઊતરી આવે છે, અનાજના કડાકા હેવાથી અનાજે મળે ત્યારે તેઓ બહુ ખાય છે તેવા લોકોને “મારવાડની માં” કહે છે. ૪ ગુમણું સેનાને એક જાતને દાગીને, તે ડોકમાં પહેરાય છે. એ નખરાકનીમક અંગનું. ૬ રેડી-ઊલટો પ્રભાત અને ગેડી રાગનાં નામ છે. ૮ હેલી= વરસાદનાં ઝાપટાં એકપર એક આવતા જાય ..

Page #154

કહેવતસંગ્રહ
વંઠયું દૂધ ઉકરડે નંખાય. હગાણું નહીં ને ઘર સ્નાણું નહીં.
૨૦.. વર્ણાશ્રમથી વંઠે તે એકે ખપને ન રહ્યો. - બોટો ત્યાગ તે પંડનું ને માબાપનું બગાડયું. ધાબીને કુતરો નહીં ઘરને કે ઘાટને. ગદ્વાપણું ને બ્રહ્મચર્યપણું બેએ જાય. ' દેહરા-તુલસી આ સંસારમેં, સયોં ન એકે કામ;
દુગ્ધામે દેનું ગયે, માયા મીલી ન રામ. ૨૪૮ બાવા મેક્ષે જઈશ, જે બાવી નહીં પરણીશ,
બા થઈ બાવી વરે, તે બે બગડે બાવીશ. ૨૪૯ He is nowhere ૧ વંઠર્યું બગડેલું. એ દૂધ કશા કામમાં આવે નહીં.
૨ એક સુથારે પલંગ બનાવ્યો. તેના ચાર પાયા ઉપર પુતળી કરી, અને તે પુતળીઓનાં માથાં ઉપર પલંગની છત્રી કરી. પુતળીઓના પેટમાં એવી રીતનું યંત્ર કામ તેણે ગેઠવ્યું કે, રાતના પહેલા પહેરના યમન કલ્યાણ, ભુપાલે કલ્યાણ અને બીહાગ રાગના સુર થાય; મધ્ય રાત્રે નાટ, શંકરે, ખટ વગેરેના સુર થાય; પાછલી રાતના હિંદેલ, સેહી, કાલિંગડે વગેરે સુર થાય, ને સવાર થતામાં ભરવ, ભેરવી, સિંધુ, જેગ, આશા, બીભાસના સુર થાય. આવો સુંદર પલંગ રાજાને તેણે ભેટ કયો. રાજા તે ઊપર રાત્રે સુતા તો આનન્દ આવ્યો, અને સુથારની અભુત કારીગરી માટે ધન્યવાદ આપી હજારએક રૂપીઆની પેદાશનું એક ગામ બક્ષીસ આપ્યું.
સુથારની આવી ચડતી દશા જોઈને દરજીથી તે સહન થયું નહી. એટલે દરજીઓએ રેશમી કપડાનાં, મખમલનાં, કીનખાબનાં લુગડાં રંગબેરંગી લાવી, તેના તંબુ શમિયાણું બનાવ્યા; કનાને જરીની ઝાલર તથા તેમાં ખંડ પાડીને વેલ, ઝાડ લુગડાનાં સીવીને વળગાડ્યાં. કામ આખી નાતે કર્યું ત્યારે વરસ દહાડે પુરું થયું. રાજાને ભેટ કરવા સારૂ તંબુ, શમિયાણુ, કનાતે, અંદરની બીછાત બધું દરબારગઢમાં તેઓએ ઉભું કર્યું. રાજાને તે જાહેર થતાં જોવા આવ્યા. જેઈને લુગડાં બહુ ભારી કીમતનાં વાપરેલાં, કારીગરી પણ ઉત્તમ પ્રકારની જોઈ રાજાજી ખુશ થયા. દરજીએ તે બધું રાજાને ભેટ કર્યું. રાજા ખુશ થઇને દરજીને કહે છે કે, તમે માગે તે આપું. તેથી દરજીએ માગ્યું કે, “સુથારે બનાવેલા પલંગ ઉપર બેસી અમારે હગવું છે.” રાજા વચનથી બંધાએલા તેથી પલંગ મંગાવીને એક જુદા વંડામાં મૂકાવ્યું. દરજીમાંથી કેટલાક પલંગ પર બેસી હગવાના છે, એ વાતની સુથારને ખબર પડતાં સુથારની નાત એકઠી કરી. તેઓ વિચારવા બેઠા કે આપણું અપમાન દરજીએ બહુ કર્યું, હવે શું કરવું? ત્યારે નાતે ઠરાવ કર્યો કે દરજીનાં ઘર સળગાવે. સુથારના ઘરમાં પડેલાં છોડીના પાટલા બાંધી પુરૂષ તથા સ્ત્રીઓએ દરજીના ઘર પાછળ ઢગલે કરી સળગાવ્યાં. તે જોઈ દરજીની સ્ત્રીઓ કકળાટ કરતી દર બારમાં આવી. દરજી હંગવા બેઠેલા તે અધુરૂં મૂકી દેડ્યા, ત્યાં કેટલાંક ઘર સળગેલાં તે રાખી શકાય નહીં. તેથી કહેવત થઈ કે બહગાણું નહીં ને ઘર ખાણું નહીં.”

Page #155

કહેવત સંગ્રહ
૧૯ ૧૯૧. બહુ ફુલે તે કરમાવા. ૬ - -
બહુ ફુલે તે કરમાવા. બહું બેહેકે તે મરવાને સનિપાતમાં તેજ દેખાય, તે મરણને ઇસારે. દીવે ઘેર જવાનો થાય ત્યારે વધારે તેજ કરે.બહુ ચઢયા તે પડવાને. ફુલને ઘેડે ચડે તે આખર પડે.
Pride never leaves his master till he gets a fall ૧૯૨. પ્રભુ પાધરા તે વેરી આંધળા. ૧૪
પ્રભુ પાધરા તે વેરી આંધળા. ભાગ્યશાળીને જંગલમાં મંગલ. નિર્ભાગીને વસ્તીમાં કડાકા. જેને રામ રાખે તેને કોણ ચાખે. ખુદા મહેરબાન, તે ગદ્ધા પહેલવાન. સીધા હે રબ, તે જખ મારે સબ. અલ્લા યાર છે, તે બેડા પાર હે. પરમેશ્વરને ખોળે બેઠે, તેનો કોઈ વાળ વાંકે કરે નહીં. જીસકું રાખે સાંઈ, મારી શકે ન કોઈ જીસકું બેલી અલા, ઉસકું ક્યા કર શકે બલા ? જેને સહાય દિનાનાથ, તેથી કેણુ ભીડે બાથ? ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે, અકર્મીને સ્ત્રી રળે. દેહરા-ઝભુ હોય પાધરે, તે શત્રુથી શું થાય ?
પથરા ફેકે પાપી, પણ ફુલ થઈ ફેલાય. ૨૫૦ કરે કચ્છમાં નાખવા, દુરિજન કાટી ઉપાય.
પણ પરમેશ્વર પાંશરે, વાળ ન વાંકે થાય. ૨૫ Whom God will help, none can hinder. Fortune often raises a man more than morits, Give a man luck and fling him into the sea. ૧૩. અસીજવાન નર ભવેત સાધુ, કુરૂપ નારી પતિવ્રતા. ૯
અસીજવાન નર ભવેત સાધુ, કુરૂપ નારી પતિવ્રતા. અકા જોગી સહેજે જતિ. આંધળું દળે કે ગાય, ગમા ઢીલા થયા એટલે બંદા ને બખ. . ૧ પ્રભુ પધરાને બદલે દિવસ પાધરા પણ ચાલે છે. ૨ કડાકા=અપવાસ,

Page #156

૧૧૦
કહેવત સંગ્રહ
ન મળી નારી એટલે સહેજે બાવા બ્રહ્મચારી. વૃદ્ધા નારી પતિવ્રતા. જે થાય માવડીયું, તેને ન મળે કાવડીયું. ઢીલા એટલા વિલા. ૧૪. ભર્યા ચરૂમાંથી દાણે ચાંપી જેવાય, ૪
ભર્યા ચરૂમાંથી દાણે ચાંપી જેવાય. થોડા ઉપરથી બધાની પરીક્ષા. અંગુઠા પ્રમાણે રાવણ. કાકા દીઠે કુટુંબ દીઠું, ને મામા દીઠે મસાળ દીઠું. By a handful the whole sack may be known,
A whole may be judged by a part. ૧૫. આકૃતિણાનું કથતિ. ૫
આકૃતિગૃણન કયતિ. ચંચલની આંખ કહી દે. જે નર રૂપે આગળા, તે નર નગુણું ન હોય. પાણી રુંવાડીમાં ઝળક્યા વગર રહે નહીં. એની શિકલજ કહી દે છે. Countenance is the index of mind. In the forhead and the eye,
The lectures of the mind lie. ૧૬. લાકડાની તલવારે ખાવું. ૧૦
(કામ કાંઈ કરવું નહીં ને ફિશિયારી મારવી તે વિષે) લાકડાની તલવારે ખાવું. કામ કાંઈ કરવું નહીં ને મોતીએ ચોક પુરવા. આખુનછ લાકડા તોડશે તે કહે છે કાફરકા કામ; આખુનજી ખીચડી ખાશે? તે કહે બિસ્મિલ્લાહ. સવાલ-કમાડ પંઠે કાણ? જવાબ-વહુ બિચારાં.
સવાલ- શું ખાય? જવાબ-તે કહે, ત્રણ તગારાં, કામ કરવાને ના બિચારાં, શેખાઈ કરવા “હા” બિચારાં.
ખાવા પીવામાં નહીં વાણ, કામ કરવામાં કઠે પ્રાણ. વાઢી આંગળી ઉપર મુતરે નહીં તેવો છે. જીભે બળી ને કામે ગળીઓ.
૧ કાવડીયું એક પૈસે, ત્રણ પાઈ. આગળ ત્રાંબાના પૈસા ઉપર કાવડ કે ત્રાંજવાની છાપ પડતી હતી તેથી કાઠિયાવાડમાં તે પૈસાને કાવડીયું કહેવાની ચાલ પડી છે તે આજ પણ છે. ૨ વિલાઠેકાણું કે પાયા વગરના. ૩ ગળીઓ બળદ જેને હાંકે ત્યારે બસી જાય,
IT IS
A

Page #157

કહેવતસંગ્રહ
૧૧૧
દેહરા-ભૈયનને તો ભૈયાજી, ફેજિનકે સરદાર;
લડનેમે સરપટર, પગારમું તૈયાર. ૨૫ કામ પર તે જીવ નહીં, અન્ન ખૂબ ભાવે,
ઊની ઊની ખીચડી, ઉં, ઘરોઘર આવે. ૨૫૩ જેડકણું–કુવા વસમા, ખેતર વસમા, વસમી ખેડવી વાડી;
ઘરમાં બેઠા સૌ બોલે, પણ સભામાં ન ઊઘડે જાડી.' ૧૭. ઘાંચીને બળદ આખે દહાડે ફર્યો, પણ ઠેર ઠેર. ૨૧
એક બે ને એકે નહીં. સાંગે બોડકું કરી આવ્યો. ઘાંચીનો બળદ આખો દહાડે ફર્યો પણ ઠેર ઠેર. કાકા માંડ્યા તો ફુઈ રાંડ્યાં. આખી રાત દળી દળીને ઢાંકણીમાં ઉઘરાવ્યું. કહ્યું પીંજવું રૂનું રૂ. આડાઅવળા ને આશીર્વાદ. રળીઆ ગઢવી કયાં ગયા હતા? તે કહે ઘેરના ઘેર, ને ભરડકા ભેર, બે મહિના ગામ જઈ આવ્યા, તે ઘેર પચાસ પણુ આવ્યા. આખી રાત રાઈ, ને એક ડોસી મુઇ. હરીભાઈ વડોદરૂં. હીરે ઘોઘે જઈ આવ્યો, સાસુ મૂવાં, ને વહુએ જણ્ય, ઘરમાં ત્રણનાં ત્રણ ગામ જઈ આવ્યા, મુંડાવી આવ્યા અથવા મુંડ કરી આવ્યા." ખાતરીભાઈ ખાડમાં તે ખાડમાં. ધોઈ હથેળીમાં ધુળ ભરી. લીંબડે ચડ્યા, પીપળે ચડ્યા, પણ ઠેરના ઠેર. શેઠ ક્યાં, તે કહે જ્યાં ને ત્યાં. કંથડો એડી શીખીઓ જેમા લા નહીં કે સા. કાકા ક્યાં તે કહે ઠેરના ઠેર.૭ મેહેનત બરબાદ, ગુનાહ લાજમ. વહેલા ઉઠયા ને ભૂલા પડ્યા. જોડકણું–ખરા ચહડાવી ખાસડાં પહેયી, ઊંચી ચડાવી બાંહે;
આમ તેમ ફરીને, આવ્યા ઘરની માંહે. Like a mill horse, that goes much but performs no journey.
૧ જાડી=જાડું ડાચું. ૨ માંડ્યા પરણ્યા, ઘર માંડ્યું. ૩ ઉઘરાણું એક ઈ. ૪ ક્યાંય નેતા ગયા. ૫ કાંઈ કામ ન થવું હોય ત્યારે. ૬ એડી–એવું, લા-સ્વાદ, સા--ગંધ. ૭ એટલે પંથ પાણે નહીં ને ઠેરના ઠેર.

Page #158

૧૧૨
કહેવત સંગ્રહ
૧૮. બળતામાંથી નીકળ્યું તે લાભ. ૯
બળતામાંથી નીકળ્યું તે લાભ. ભાગતા ભૂતના વાળ પણ સારા, મૂઈ પાડી તે લાભમાં લેખું. જાતાં ધન દેખીએ, તો આધા લીજે બાંટ. ” દળતાં કાકયું તે લાભ. બળતામાંથી બુકયું તે લાભ આગ લગતે ઝુંપડે, જે નીકળ્યું તે લાભ. ભાગે ચેરી મેંઘી નહીં. મરતાં રહ્યું તે ઘરડું ને ખાતાં રહ્યું તે બીજ. . Something is better than nothing.
Better a bare foot than no foot at all. ૧૯. પાણું પહેલાં મોજાં ઉતારવાં. ૧૭ પાણી પહેલાં માં ઉતારવાં. પાઘડીને વળ છેડે, ઘઊં ખેતમેં, બચ્ચા પેટમેં ને વસંત પાંચમનાં લગ્ન લીધાં. આગળથી ફુલાઈ વળવું નહીં. પરણ્યા પહેલાં અઘરણું. મૂળમાં માટી નહીં ને સાસરે સંદેશે. મુઆ પહેલાં પિક. વિવાહ પહેલાં માંડે. દાઢી પહેલાં દીકરી. ભેંસ લાવ્યા પહેલાં ખુંટે ખોડ. દાન આપ્યા પહેલાં સ્વસ્તિ. જમ્યા કે મુઆ પહેલું સુતક. વડા પેહેલાં તેલ. દરદ પેહેલાં પીડા. પૂછવા પહેલાં જવાબ. ભેંસ ભાગોળે, ને ઘેર છાશ છાકમછોળ.
ગામમાં પેસવાના સાંસા, ને પટેલને ઘેર ઊનાં પા. ૨૦૦. કહું તે મા મારી જાય, ના કહું તે બાપ કુત્તા ખાય. ૧૪
(સુડી વચ્ચે સોપારી.) કહું તે મા મારી જાય, ના કહું તે બાપ કુત્તા ખાય. એક તરફ અર્ણવનાં નીર, એક તરફ ઝાડી ગંભીર, એક તરફ કુ ને બીજી તરફ અવાડે.. સુડી વચ્ચે સેપારી. મૃદંગને બન્ને બાજુ માર. . . એક તરફ કુ ને બીજી તરફ ધરો. બે ધારું ખર્શ. ગળે ગાંઠ ને મહેડે ડુચે. કાશીનું કરવત જાતાં વેહેરે, ને આવતાં વેહેરે, . .

Page #159

કહેવતસંગ્રહ
૧૧૩
સાપે છછુંદર ગળી, મૂકે તો આંધળો થાય, ને ગળે તે મરી જાય. આગળ સાપ ને પાછળ વાઘ. બે પાંતીનું દુઃખ. ' દેહરા-ધાન સાથે પ્રીતડી, દે પોતીકા દુઃખ;
ખીજ્યા કાટે પાંઉ, રીઝયા ચાટે મુખ; ૨૫૪ દેવતામાં બે દુઃખ છે, અનુભવે પરખાય;
જગતે બાળે અંગને, ઠરતાં દાગ દઈ જાય. ૨૫૫ Between the hammer and the anvil. ૨૦૧. શગી વૈદ્ય શા કામને ૩
રાગી વૈદ્ય શા કામને? ભીખ માગી ભોગ ભોગવવા, તે દાટવા જેવા. દેહ–જોગી ભોગી વૈદ્ય રોગી, શુરા પેઠે ઘા;
ધાતરવાદી ભીખ માગે, એ ચાર મેળા ઘા. ૨૫૬ Though the physician of others, yet thyself is full of sores. ૨૦૨. મહેતાજી મારે નહીં ને ભણાવે નહીં. ૧૦
મહેતાજી મારે નહીં ને ભણવે નહીં. થાપા થાપડ ભાણુ, ચેર માથે છાણું. આપલ બોપલ કર્યો છોકરાં ઉછરે નહીં. દોરાધાગા કર્યું છોકરાં ઉછરે નહીં. દોરા ધાગા કર્યાં છોકરાં થતાં હોય, તે ગૃહસ્થાશ્રમ કઈ માંડે નહીં. પટેલીઆનું પંચ. પાપડીઆ વીર રીઝશે નહીં અને ખીજાશે નહીં. દેહરા-રીઝે કશું ન હસ્ત ગ્રહે, ખીજે ગ્રહ ન કેશ;
જયસે પીયુ ઘર રહે, વયસે ગયે પરદેશ. વાયડ થઈ વાતે કરે, નહીં કળ વકળ; મહે મન કેાઈ આપે નહીં, જખ મારે જેમલ. ચેરે જઈ ચોવટ કરે, દે દેરડીને વળ,
સારું દેખીને બળે, જખ મારે જેમલ. ૨૫૯ ૧ કહેવાય “શુર” ને નાસી જતાં ઘા વાગે તે પુંઠમાં વાગે માટે ખરે રે નહી. ધાતરવાદી કીમીઆગર. ૨ કોઈ વાતને છેડે આવે નહીં. ૩ પાપડીઆ પીર છે તે રીતે ખસખુજલી) થાય ને ખીજે તે તાવ આવે; માટે લોકો પાપડીઆ પીર જાણી નમે ખરા પણ નમીને માગે કે “પાપડીઆ પીર રીઝશે નહીં ને ખીજશો નહીં.”
૧૫

Page #160

૧૧૪
કહેવતસંગ્રહ
૨૦૩. સમયને માન છે, પુરૂષને નથી. ૭ સમયને માન છે, પુરૂષને નથી. ' ગાદીને માન છે, ગાદીને સલામ. આવતે દિવસ ઓળખવો. જાર ને જુહાર. દાહ–સમે સમો બલવાન હૈ, નહીં પુરૂષ બલવાન;
કાબે ગોપી લુંટીયું, એ અર્જુન એ બાણ. ૨૬૦ નર નરકે પાસ આવત નહીં, આવત દિનકે પાસ;
છે દિન કર્યું બીસારીએ, કહેત બિહારીદાસ. ૨૬૧ જોડકણું-કયા કરે કીસ્મત કી બાત, મુરઘી ઊઠેકે મારે લાત;
- ૫હડ્યા ફારસી બેચે તેલ,દેખો એ કિસ્મતકા ખેલ. Man is the creature of circumstances. ર૦૪. આમે ત્યારે એટલું ને ઘાંય જમે કેટલું ૧૮
" (અડસઠું ભેગું બડસઠ) આમે ત્યારે એટલું ને ઘાંય જમે કેટલું ? ખજુરાને એક પગ ભાગે એ શું, ને સાજો તોએ ? લાખ ત્યારે સવા લાખ. લાખનું દીવાળું, ત્યારે ચોળાનું શું વાળ? નવાણું ત્યારે પુરા સે. ગાડા ઉપર ગાંસડી, લાદી ઉપર પુળો. સાપના (મંત્ર) ભેગા વીંછીના પણ ભણવા. પેટ વરામાં પુણ્ય વર. ઘા ભેગે ઘસરક, ને લીંટી ભેગે લસરકે. સે ત્યારે પચાસ. ચહડ દીયાડા કાંધપર, સો તેમ પચાસ. સે મણું સુંઠનું થશે, ત્યારે અધેશર આદુનું પણ થશે. પાંચના ગોવાળ ત્યારે પચાસનાએ ગોવાળ. ભરતીએ ગાડે સુપડાને ભાર શે જણાય. ભેગા ભેગો ઘાણવો થઈ જાય. * અડસઠ ભેગું બડસઠ. બહુ દુઃખીઆને દુઃખ નહી, ને બહુ રણઆને રણ નહીં.
૧ એટલે નરમાશથી વરતી કોઈનું સારું કરવું. ૨ એ સંબંધી મૂળ વાત એમ છે કે–સાસુ વહુ બને ખરાબ ચાલનાં હોવાથી પિતાનાં પ્રેમપાત્રને જમાડવા વિચાર થયે ત્યારે સાસુ કહે છે, “ઊઠે વહુ લપિ” (એટલે અબાટ કરે, જમાડવામાં બે બ્રાહ્મણ ને એક છીપા, ત્યારે વહુ કહે છે કે “આમે ત્યારે એટલું, તે ઘાંય જમે કેટલું?” સાસુ ? સમજ્યાં. સાસુને રાખેલ છીપે અને વહુને રાખેલો ઘાંય બને જમ્યા, બ્રાહ્મણને બહાને. ૩ વાળ સાંજનું ભજન.

Page #161

કહેવતસંગ્રહ
૧૧૫
છડીઆ પાછળ છોકરું. રા, ઘા, ને રીડીઓ બધું ભેગું. ૨૦૫. ભૂખી નેતરી ને કાખમાં ભાણું. ૭ . .
ભૂખી નેતરી ને કાખમાં ભાણું. આટા તોલ કે ઠીકરી જેલતી હે. મીની મીની દૂધ પીશો? તે કહે સસણી રહી છું. " મહારાજ જમશે, કહે શી વાર? તે કહે તારી વારે મારી વાર. શેખની શિરાવશો? તો કહે સાનક બગલમાં છે. ડોશી ડોશી નાતરે જશે ? તો કહે રેટીઓ ઊલાળીને જ બેઠી છું! જાહેર–એમાન, માગણ ને મહિપતિ,ચેથી ઘરની નાર;
એ આપ્યા વિણ ખસે નહીં, કહે લાવને લાવ. ૨૬૨ ૨૦૬. વાધરી સારૂ ફેંસ મારવી. ૪ વાધરી સારું ભેંસ મારવી. વડ ભાગી ઊટીપણું કરવું. - ખીલા માટે ભીંત પાડવી. આગ લગાડી તાપણું કરવી.
To bring nine pence to nothing. ૨૦૭. આટે વેચી ગાજર ખાવાં. ૬
આ વેચી ગાજર ખાવાં. ઝાંઝર વેચી શેઠાણી કહેવરાવવું. કંકણ વેચીને કાકી કહેવરાવવું. ટકે આપીને મેહેતા કહેવરાવવું.'
કાળીને વર હોંસલે, ને માથે પીછાં (છોગામાં) બેસેલે." ૨૦૮. ગઈ ગુજરી સંભારવી નહીં. ૫ ગઈ ગુજરી સંભારવી નહીં. ગઈ તિથિ જોષી પણ વાંચે નહીં. ગુજર ગઈ ગુજરાન, યા ઝુંપડી ક્યાં મેદાન? આજની ઘડી ને કાલને દહાડે. (સંભારવું જ નહીં.)
૧ ગાડામાં ભાડું એક છડીઆનું કર્યું હોય ને પાછળ છોકરું મસ્ત બેસે. ૨ ઘા કોઈને મારવું. ૩ રીડીઓ બૂમ. ૪ “ટકે લે ને મેહેતે કહે.” મેહતો એટલે સરકારી કે દરબારી અધિકારી.મેહેતે કહીને સાથે માણસ બેલા, તે જે ગામમાં જાય ત્યાં લકે માન આપે, અને ઊતારા, સીધાંની સારી રીતે બરદાશ થાય તેમાં પૈસાનું ખરચ લાગે નહીં, તેથી આગળના વખતમાં મહેતે કહેવરાવવા સારૂ સેહેજ ખરચ કરીને મે કહેવરાવતા તેથી આ કહેવત થઈ છે. ૫ વર એળખવા સારૂ. . . . .

Page #162

૧૧૬
કહેવતસંગ્રહ
દેહરે સુખકા દિન બહી જાત છે, દુઃખકા દિન બહી જાત; . ગયે દિવસ સો સ્વમવત, ભાસત છે એહી ભાત. ૨૬૩ Say no more of what has passed. Done is done, it cannot be undone.
Let bygones, be bygones. . ૨૦૯. આદાની સુંઠ થઈ ગઈ છે. ૪
(માણસ ફીકર કે દુઃખથી સુકાઈ ગયું હોય તે સંબંધમાં.) આદાની સુંઠ થઈ ગઈ છે. મી સુકાઈને સાલ થઈ ગયા છે. હાડચામડી વચ્ચે છેટું ભાગી ગયું છે. હાડકાને માળો થઈ ગયો છે. ૨૧૦. આવી ભરાણા ભાઈ આવી ભરાણા. ૮
આવી ભરાણુ ભાઈ આવી ભરાણ. આન ફસે ભાઈ આન કરો. નવડે પાંચડે પંચાણું, હેડે આવ્યા તે કંચાણું.' હવે લાકડું લાગે ચડ્યું છે. લોકડી ખપેઠે પડી છે. ચું કરે કે ચાં કરે, હવે તેલમાં આવ્યા છે. હાથ હેઠા આવ્યા પછી, ઊંચુંનીચું થવાય નહીં. ઘામાં આવ્યા પછી લાંબુંટુંકું થાય નહીં. ૨૧૧. રેતીમાં નાવ ચલાવવું. ૧૦
એ તે રેતીમાં નાવ ચલાવે છે. આની પાઘડી એને માથે, એની પાઘડી આને માથે. ગાયના ભેંસ હેડ અને ભેંસના બકરી હેઠ. ડાંડે મીડ ચલાવવું. આકાડકાને માંડ રચવો, અથવા આકાડકાની ગાલી હાંકવી. મેખે હાંકવું. એ તે હલસાણ છે. yઈનું પહેલું માસીને, ને માસીનું પલ્લું ફુઈને. પુંછ વગર પેહેડી માંડવી. પિલે પાને વેપાર.
Borrowing Peter to pay Paul. ૨૧૨. પીરની માનતા સુજાવર વધારે. ૪ . પીરની માનતા મુજાવર વધારે. દેવનું માહાત્મ પુજારી વધારે.
૧ કંઈ દબાણમાં આવવું. ૨ એટલે એવી સપડાઈ છે કે નાસી છુટાય તેવું નથી. ૩ આકાડેકા એટલે જારના સાંઠાની છાલ ઉતારીને માંહેના ગર્ભના કકડા કરીને છાલની સળીઓ દેશી તેને માંડ કર કે ગાલી કરવી,

Page #163

કહેવત સંગ્રહ
૧૧૭.
શેઠની આબરૂ ગુમાસ્તા વધારે... માબાપની આબરૂ દીકરા વધારે. The leader's glory is magnified by his followers. ૨૧૩. દેશ ચાકરી ને પરદેશ ભીખ. ૧૨ દેશ ચાકરી ને પરદેશ ભીખ. (દુઃખ હોય ત્યારે) ઘર મૂક્યાં ને દુઃખ વિસર્યા..
જ્યાં રાજગાર ત્યાં ઘરબાર. જ્યાં રોજી ત્યાં ઘર. ગાજે ત્યાં ગરાસ. રોજગાર વગર ઘર ખાવા ધાય.
જ્યાં કમાણી, તે દેશ આપણે. ઘર ખરે બપોરે મૂક્યું છે. ખભે કાથો, ને દેશ મોકળો. દેહરા- ગોડે પૂછે ગોડીઆ, કીયે ભલેરો દેશ;
સંપત્ત હોય તે ઘર ભલાં, નીકર ભલે પરદેશ. ૨૬૪ કવી, કેણ, ને સિદ્ધ કળા, અતિ ચૌડા અભ્યાસ એતા જાય પરદેશમાં, જ્યાં ગાજે ત્યાં ગરાસ. ૨૫ કરીએ જઈ નિવાસ જ્યાં પૈસાની પેદાશ;
જંગલમાં મંગલ કરે, પૈસે જેની પાસ. ૨૬૬ ૨૧૪. આંખમાં કમળે તે જગત આખું પીળું દેખે. ૮
(આપ તેવું જગ વિષે.) આંખમાં કમળે તે જગત આખું પીળું દેખે. આપ તેવું જગ. મન ઉદાસ તેને અંગત ઉદાસ ભાસે. ચાર બધાને ચોર દેખે. જાતે ચાર તે સગાભાઈનો વિશ્વાસ કરે નહીં. પોતે ચોર તે બધાંને ચાર જાણે. પિતે ય તેવા સામાને ધારે. ગાંડાને મન દુનિયા ગાંઠી. To jaundiced eye, every thing appears yellow.
You measure every man by your own standard. ૨૧૫. આપ ભલા તે જગ ભલા. ૮
આપ ભલા તો જગ ભલા. રૂડાં માણસ બધું રૂડું કરી દેખાડે. આપણે વૈત નમીએ તો સામે હાથ નમે. રાખપત તો રખાપત. તે મુજકું તે મેં તુજ. નમતાને સૌ નમે. માન આપીએ તો માન પામીએ. ઘરનો રોટલો બહાર ખાવો છે.
૧ ચોડા=અહે. ૨ આપણે ઘેર મેમાન આવે ત્યારે વેટલે કે માન આપીએ તેજ બહાર જઈએ ત્યારે માન કે રિટલે આપણને મળે એ ભાવાઈ છે.. .

Page #164

૧૧૮
કહેવાસંગ્રહ
As you salute, you will be saluted. Love begets love. Good mind, good find. ૨૧. મુઆ પછવાડે માલ, ગોલણ મર ગાડાં ભરે. ૨ - મુઆ પછવાડે માલ, ગોલણ મર ગાડાં ભરે. મુઆ પછી ભલે ભીંત થાય. મરનારને ઉંચકી જનારની ફિકર નહીં. આંખ મીંચાણું એટલે જગને નાશ. આંખ મીંચાણી, કેનગરી લુટાણી. સેરઠો અધ મુડીર અધ વાલ, ઊભાં કોઈને અપાય નહીં; - મુઆ પછવાડે માલ, ગોલણ મર ગાડાં ભરે. ૨૬૭
After me will come the Deluge ૨૧૭. પૈસા ધીરીને માગે તે દુમન. ૬ પૈસા ધીરીને માગે તે દુમન. ધીરીને માગે તેની અક્લ જાય આધે. જર કરાવે વેર. ધનકા ધન ગયા, એર દસ્તક દેજી ગયા. મોજ શેખ ક્યારે ? તે ધીરનાર મળે ત્યારે. ધપાધપી કયારે? કે માગવા આવે ત્યારે.
Lend your money and lose your friend. ૨૧૮ આપીશું, કાંઈ ઘાલ્યા તે નથી? ૬ (પૈસા માગવા જાય ત્યારે માગનારને જવાબ આપે છે તે સબંધી.) આપીશું, કાંઈ ઘાલ્યા તે નથી? આવડી અધીર કેમ આવી છે, કાંઈ નાસી તે નથી જતા ?' દેનાં લેનાં ક્યા બડી બાત છે. તેના દેના ગાંડુકા કામ હૈ. સેકે કીયે સાઠ, આધા ગયા નાક; દશ દેખેંગે, દશ દીલાએંગે, દશકા દેના કયા દશકા લેના ક્યા? કંડલિએ-જુઠે મીઠે બચન કહી, અણુ ઉધાર લે જાય,
લેત પરમ સુખ ઉપજે, લેકે દીયો ન જાય; લેકે દીયે ન જાય, ઉંચ અર નીચ બતાવે,
અણુ ઊધારકી રીત, માંગતે મારન આવે; ૧ મર=ભલે. ૨ બરછી કે તલવારના હાથનું છેલ્લું કે બેઠો છે. ૩ જીવતાં. આ દુનિયામાં જીવતાં અધ બુડી જેટલી કે અરધ વાલ જેટલું કોઈને અપાય નહીં, અને મરી ગયા પછી ગેલા જેવા ભલે ગાડાં ભરી લઈ જાય,

Page #165

કહેવત સંગ્રહ
૧૧૯
કહે ગિરિધર કવિરાય, જાની રેહ મનમેં રૂઠા,
બહુત દિન બહી જાય, કહે કાગજ તું જુઠા. ૨૬૮ Give a thing and take again,
You shall ride in hell's main. ૨૧૯ આભ ફાટ્યું ત્યાં ક્યાં થીંગડું દેવું. ૧૦
આભ ફાટયું ત્યાં ક્યાં થીંગડું દેવું ? પાણી ચારે તરફ ફરી વળ્યું, ત્યાં ક્યાં જવું? મધ્ય દરિયે બેડી, ઊગર્યાને આરે નહીં.' હવે છેલ્લે ક્યારે પણ આવ્યું છે. હાથ દીધે હગામણ રહે નહી. પ્રભુ પત, ત્યાં માણસનું શું જોર ? પિટ ફાટયું ત્યાં કયાં પાટો બાંધવો ? સેરઠા-ભાણું ભાંગ્યું હોય, રેણુ દઈ રેવરાવીએ;
કાચ ફટકયા હોય, તેને સાંધે ન મળે સુરના. ૨૬૯ હીરાગળ ફાટયું હોય, ત્રાગે લઈ તુનાવીએ; કાળજ ફાટયું હોય, સાંધે ન મળે તેણુના. ૨૭૦ બહાર બળતર હેય, એસડ કરી લાવીએ;
કાળજ બળતર હોય, કી એલાય કાળીઆ. ૨૭૧ No fence against a fail. ૨૨૦. ગપ્પીને ઘેર ગપ્પી આવ્યા, સાંભળે ગપ્પીછ. ૧૫
(ભીડે મારવા વિષે.) કાંકરા ઊડે ત્યાં વાંસજાળ પાણી દેખાડવું. ખરે બપોરે તારા બતાવવા. ધુળ હોય ત્યાં પાણી બતાવવું. જુઠું બોલવું ત્યારે કંજુસાઈ કરવી નહીં. ટહાડા પહોરનું ડીંગ મારવું, તે દૂબળું ન મારવું. બાર મણનું કેળું, ને તેર મણનું બી. ભીડ માર. એક પૂણી પડી, તેમાં બાર ગામ દબાઈ ગયાં. આંબલીએ કહળાં બતાવવાં. આંબા આંબલી બતાવવા. બાર કેસનો માંડવો અને તેરા કાસનો વાંસ દીઠે. આંધળા ચેરે ચાંદરડું દીઠું. હથેળીમાં પરમેશ્વર દેખાડવા. ૧ બેડી= વહાણું, . . . . . . . .

Page #166

૧૨૦
કહેવતસંગ્રહ
દાહરા—ગપ્પી કહે ગપ ન મારૂં, ગપ મારતાં ખીરું; સવા ગજનું કારેલું, તે દોઢ ગજનું ખીચું. બેડકણું—ગપ્પીને ઘેર ગપ્પી આવ્યા સાંભળેા ગપ્પીથ, બાર હાથનું ચીભડું, તે તેર હાથનું ખી. A camel in Media dances on a small cab.
૨૨૧. રાએથી કાંઇ દહાડા વળે છે?
પ
રાએથી કાંઈ દહાડા વળે છે?
રાએ રાજ કાંઈ મળે છે?
આમે તાટા તે આમે તાટા, ખાતે રાંડ ઘી ને ટા. સરજ્યું થાશે શેઠ, કર ઢચકાળા ધારશી. આમે દિવાળું તે આમે દિવાળું ત્યારે શું ચેાળાનું વાળુ ?
૨૭૨
Sorrow will pay no debt
૨૨૨, રાત અંધારી ને તલ કાળા, લે વાણીઆ તારા ને તારા. ૮
રાત અંધારી તે તલ, કાળા, લે વાણી
તારા ને તારા.
અંધારાની ખાધી છે. રાતે સાડલે રાંડ ને પાશેર રાત રાણી તે વહુ કાણી. સેા મણ તેલેરે વળતાં વળી, તે લેઈ ગઈ તેલની પી.
અંધારે માંગ. લઈ ગઈ ખાંડ.
રાત માનું પેટ છે.
અંધારૂં.
All cats are green in the dark,
Ignorance augments our evils.
૨૨૩. અંધેકી ગાવડી અને અલ્લા રખવાલ. મડા ઉપર વિજળી
પડે નહીં. ૧૨
અંધકી ગાવડી અને અલ્લારખવાળ.
રખડેલ વસ્તુનું આવરદા ધણું. ઊધાર્ડ બારણે ધાડ નહીં, તે ઊજડ ગામે રાડ નહીં.
નહીં.
ખાટા કે ત્રાંબાના રૂપિયા ખાવાય ઊકરડાને વધતાં વાર નહીં. મડા ઉપર વિજળી પડે નહીં. ટ્રેડની છેડીનેા કાઈ ધણી નહીં. ગરીબનાં છેાકરાં ને રામનાં રખેાપાં. ઊકરડામાં સૌ ચપટી ચાંગળું ધૂળ નાખતાં જાય.
૧ ઢચકાળ આનંદ, ઝ્લાલ, મજે. ૨ તેલ પુરનાર નહીં.
અંધેકી ખાયડીકા અલ્લા બેલી. થારને ઉછેરવા પડે નહીં.

Page #167

કહેવત સંગ્રહ
૧૨૧ દેહરે-કેળી ભાઇનાં કમ્યાં બચ્ચાં, જાર બંટી ખાય;
પીઆવાનું પાણી પીએ, ને સહેજે મેટાં થાય. ૨૭૩ ૨૨૪. મનમાં આવે તેમ બેલવું નહીં, ને ભાવે તેટલું ખાવું નહીં. ૪ મનમાં આવે તેમ બોલવું નહીં, ને ભાવે તેટલું ખાવું નહીં. જેમ તેમ ભરડવું નહીં. અન્ન પારકું છે, કાંઈ પેટ પારકું નથી. શોભતું કરવું, સાંપડતું કરવું નહીં, ૨૨૫. નામ લીધે પાપ જાય, કામ પડ્યે જીવ જાય. ૭ નામ લીધે પાપ જાય, કામ પડ્યું છવ જાય. આવ મારી કાણી, તું કયાંય ન સમાણું !
જ્યાં જાય ઊકે, ત્યાં સમુદ્ર સુકે. હાડીઓ બેસે ત્યાં વિષ્ટા કરે. ભાઈનાં પગલાં એવાં છે કે જ્યાં જાય ત્યાં પાવન પટ. મહે સારું પણ પગ ટાળ્યા જેવા છે. દેહરે–દાદ દીઠે દુઃખ ઉપજે, સંભાર્યે સુખ જાય;
- જે શેરીએ દાદો સંચરે, ત્યાં હાલ કલોલક થાય. ૨૭૪ It is an ill wind that blows nobody good. ૨૨. ભાભાજીની જાનમાં, ને ખાવુંપીવું કાનમાં. ૧૧
ભાભાઇની જાનમાં, ને ખાવુંપીવું કાનમાં. લીલા લેહેર, ને ખાવાનાં ઘેર, ખાવાનાં ખોખાં, ને બખુભાઈનો સંગાથ. સાપે સાપ મળ્યા, ને જીભના લપકારા. સાપને ઘેર સાપ પરેણું, સાપે ચાટી ધૂળ; તાલાવેલી તાનમાં, સુઈ રહેવું મેદાનમાં. ખાવાને ખોખાં, ને પહેરવાનાં ચેખાં; ખાનાંપીનાં બેરસલ્લા, ધીંગાણું બહેત. જોડકણું-આવ મી, જાવ મી, ઘરબાર તમારા;
ગાંડકી ખાઓ ખીચડી, બાસણ હમારા. મીંઆભાઇની જાનમાં, બાજું બાજે તાનમાં; બેઠનેકી બડી સાનમાં, એર ખાનેકા આસ્માનમાં. કાળીભાઈની જાનમાં, ખાવું પીવું કાનમાં;
ઢોલ વાગે તાનમાં, સુઈ રહેવું મેદાનમાં. ૧ અવાડે. ૨ રૂચ, ખાવું. ૩ તેને બદલે પકાઓ ખીચડી બરતન હમારા એમ પણ બેલાય છે.

Page #168

૧૨૨
કહેવતસંગ્રહ
૨૨૭. સાઠી બુદ્ધિ નાઠી. ઘરડાં તે ઘેલાં. ૯
સાડી બુદ્ધિ નાઠી. - વ વધ્યા ને અક્ષમાં ઘટયા. . ઘરડાં ને ઘેલાં. પળીએટ ને ચળીએટ (ચળેલ.) ઘરડાં થાય તેમ ગતિ જાય. ઘડપણ તે બાળપણ. બુઢા તે બાળા. ઘડપણમાં અંગ ઢીલા થાય, તેમ લુલી (જીભ) વધે. ઘડપણમાં લઘુ લાળ ને લવરી વધે.
Old age is second dotage. ૨૨૮. બેઠાની ડાળ કાપવી નહીં. ૧૦
બેઠાની ડાળ કાપવી નહીં. ખાવાની થાળીમાં હળવું નહીં. આંખ કાણ કરવી પણ દિશા કાણી કરવી નહીં.. વિસામાનું ઠેકાણું બગાડવું નહીં. ખારા દરિયામાં મીઠી વીડી. દસ્ત વગર દુનીઆ સુની અથવા અકારી. ખાવું તેનું ખોદવું નહીં. આશ્રયના સ્થાનને અવિચળ વાંચવું. લુણહરામ થાવું નહીં. લુણને સાચે તેને પ્રભુ રાચે.
Cast not dirt in the well that gives you water. ૨૨૯ નાક વાઢીને અપશુકન કરવા. ૩ નાક વાઢીને અપશુકન કરવા.'
આંખ કાણું કરીને વેર લેવું. હું મરું, પણ તને રાંડ કહેવરાવું.' ૨૩૦. પેટથી સૌ હેઠ. પેટ દુનીઆમાં સૌથી વહાલું છે. ૧૯
પેટથી સહુ હેક. પેટથી વહાલું કોઈ નહીં. પહેલી પૂજા પેટની, પછી દેવની. પેટ ભર્યું એટલે પાટણ ભર્યું. આપ જમ્યા એટલે જગત જગ્યું. પહેલે ઘરમે, પીછે મસજીદમેં. યથા દેહે તથા દેવે. પહેલું પિટનું ને પછી પારકાનું. આંગળીથી નખ વેગળા તેટલા વેગળા. સૌને હાથ માં ભણી વળે, પિંડથી વહાલું કાઈ નહીં. પિંડે તે બ્રહ્માંડે. પેટ ને પેહેરણું સાથે જ હોય.
૧ દિશા કાણું કરવી એટલે મિત્ર ગુમાવ. ૨ મીઠા પાણીને વીરડે ખારા દરિયામાં મળે તેનાં જતન કરી સંભાળ. ૩ વાંચવું ઇચ્છવું. ૪ બીજાને અપશુકન કરવા પોતાને નાક કાપવું. ૫ ભાઈડે પોતાની સ્ત્રી ઉપર ક્રોધે ભરાયે એટલે તેને રાંડ” કહી. બાઈડીએ કહ્યું, “તમે બેઠાં હું રાંડ કહેવાઊં નહીં.” ત્યારે પુરુષે કેધ ચડ્યો હત માટે કહ્યું, “હું મરું, પણ તને રાંડ કહેવરાવું.” ૬ પહેરણું કમર હેઠે પહેરવાનું.

Page #169

કહેવત સંગ્રહ
૧૨૩
માથેથી ઉતરતી સગા બાપને માથે જાય, તેની ફિકર નહીં. ગાં- તળે આવે રેલો એટલે વાત પડતી. મેલે. પેટ ભર્યું એટલે ભંડાર ભયો. પેટ આગળ પડું તો બીજા કાને તેડુ ? પહેલું પેટ ને પછી શેઠ. સાખી–ઘણણણ ધંટા બાજે, ઠાકેરેકું રીઝાવે;
અંજરીપંજરી લુટા દેવે, નગદ માલ આપ ખાવે. ૨% There is no body dearer, than one's self. ૨૩૧. અળખામણે આંખના પાટા જે. ૪
અળખામણે આંખના પાટા જેવો. તલની ખેાટે વાપરવા જે.
ભુંડે ભમરાળો. સેનાની ખેાટે વાપરવા જે. ૨૩૨. પિટ કરાવે વેઠ. ૧૦
(પટને માટે માણસને ઉદ્યોગ કરવા ફરજ પડે છે તે વિષે.) પેટ કરાવે વેઠ. પટ બધું સુજાડે. પેટની ડબરીનું પૂરું કરવું પડે. પેટ મૂકીને કોઈ આવતું નથી. પેટ સૌને લાગ્યું છે, તે ધંધે તો કરવું જ પડે. સો મણની કઠી ભરાય, પણ સવાશેરની કાઠીનું પુરું થાય નહીં. પેટને માટે લંકામાં જવું પડે. પરમેશ્વરે પેટ પાપની ખાણુ કરી છે. પિટ પ્રપંચનું મૂળ છે. પેટને માટે છોકરાં વેચવાં પડે. ૨૩૩. હાથ આપીએ તે ગળું પકડે. ૧૦ હાથ આપીએ તે ગળું પકડે. આંગળી આપીએ તે પોંચો પકડે. બાવાજી નમો નારાયણ, તે કહે તેરે ઘર ધામા. બેસ કહેતા સુઈ જાય. બારી મુકવાનું કહી બારણું મુકે. રેટ આપીએ, પણ ઓટલે ન આપીએ. કડીઓ ને કોળ ઘરમાં પેસે તે નીકળે નહીં.
૧ ઠાકોરજીની જયંતિતિથિને દિવસે સુંઠ, ટેપરું, સાકર વગેરેની પંજરી બનાવે છે તે પ્રસાદ ઠાકોરજીને તેમના પૂજારી ધરાવે છે અને તે પ્રસાદ પૂજારી બાવા કે બ્રાહ્મણ મેકળા મનથી સૌ સેવકેમાં વહેંચે છે. બાકી મગજ, મેહનથાળ બીજી સુખડી જે નગર માલ હોય છે તે પોતે ખાય છે, તે પ્રસંગને આ સાખી લાગુ છે. ૨ રાઈ રાઈ જેવા ઝીણા રવા કરવા જેવું. ૩ કડીઓ જ્યાં ત્યાં નવાં નવાં કામ બતાવ્યાં જ કરે ને રેજ લેયાં જાય.

Page #170

૧૨૪
કહેવત સંગ્રહ
પગ મૂકવા જગ્યા આપી કે ઘરધણી થાય. એટલો આપીએ બેસવા, તે મન કરે (ધરમાં) પેસવા. દેહ ભાટ અને બ્રાહ્મણનું લાકડ, વણ પેસાર્યું પેસે;
સામું જોઈએ તો ઉભો રહે, ને આવો કહેતાં બેસે. ૨૭૬ Give him an inch, he will take an ell. ૨૩૪. ઈનસાફને હાથપગ નથી. ૬
ઇનસાફને હાથપગ નથી. ઈનસાફને મહેમાયું નથી. ઇનસાફ તે આંધળે છે. ઇનસાફ જેમ ફાવે તેમ ફરે.
ઇનસાફ કેાઇની શરમ રાખે નહીં. ઇનસાફ પાંગળો છે. ૨૩૫. પ્રેમ આંખમાં ઝળકે. ઇશક કાંઈ ઢાંક રહે નહીં. ૧૨
પ્રેમ આંખમાં ઝળકે. ઇશક કાંઈ ઢાંક રહે નહીં. ઇશકની આંખ કહી આપે. પ્રીત છુપાવી છુપે નહીં. દેહરા–કદી છુપાયો ના છુપ, અંતર્ગતકે હેત;
મુખસ ગારી દેતા હે, નેન બલે લેત.૨ ૨૭૭ ઇશક, મુશક, અદાવત, ખાંસી ઓર મધુપાન; ઈતે છુપાયે ના છુપે, પ્રગટ હેય નિદાન. ૨૭૮ રાત અંધારી એકલા, સામા મળીયા સણ,
હૈયું રાખ્યું હાકલી, પણ ઝડપ" નાંખે નેણ ૨૭૯ સોરઠા હુન્નર કરે હજાર, શાણપણું ને ચાતુરી;
હત, કપટ વેહવાર, રહે ન છાનાં રાજીઆ. ૨૮૦ દૂર છતાં કહી દેત, શોભા, ઘર, સંપત્તતણી; હૈડાં કેરાં હેત, નેણે ઝળકે નાથીઆ. ૨૮૧ નિજ રસ ભરીયાં નેણુ, મળતાં જે મલક્યાં નહીં; બેલે તે સુણ, નેહ ન ઉપજે નાથીઆ. ૨૮૨ રહેવું એકજ રંગ, કહેવું નહીં કુડુ કથન;
ચિતડું ઉજવળ અંગ, ભલાં જે કોઈ ભેરીયા. ૨૮ ૧ ઉપર દેહરે બીજી રીતે પણ બેલાય છે –
ભાટ અને બ્રાહાણનું લાકડ, વણ પેસાઈ પેસે
રે આવ્યાનું કહીએ તે, ઘેર આવીને બેસે. ૨ બલે દુખડાં, મીઠડાં. ૩ સેણપ્રેમનું પાત્ર. ૪ હાલી ખુબ દબાવીને કબજામાં રાખ્યું. ૫ ઝડપે=ઉપરાઉપર જોરથી ઠેરાય તે.

Page #171

કહેવત સંગ્રહ
૧૨૫
સો –તારેકી જેતમેં ચંદ છુપે નહીં, સૂર છુપે નહીં બાદલ છાયા,
રાડ પડે રાજપૂત છુપે નહીં, દાતા છુપે નહીં ઘર માંગન આયા; ચંચલ નારીકે નેન છુપે નહીં, પ્રીત છુપે નહિં પુંઠ લગાયા, કવિ ગંગ કહે સુને શાહ અકબર, ભાગ છુપે ન ભભુત લગાયા. ૨૮૪ Lover's eyes are silent orators. ૨૩૬. હે જોઈને ટીલું કરવું. ૧૯ મહીં જેઈને ટીલું કરવું. છાણના દેવને કપાસીઆની આંખો. દેવ તેવી પાત્રી. નકટા દેવને સડક પુજારા. ગેર તેવા જજમાન. ઢેખાળાના દેવને ખાસડાની પૂજ. જેવા દેવ તેવા થાળ. ઊંટના મહેને ઝાંખરાં. મુંડા મહેને ભરડકું. લાકડા પ્રમાણે છેડ પાડવું. જેવા પૂજારા તેવા થાળ. સાજન તેવાં ભોજન. મહ જોઈને તમારો મારવો. વેહેવાઈ તે વિવાહ. નકટીને વર જોગી. મેચીના દેવને, ખાસડાંને હાર, હનુમાનને આકડો ને શંકરને બીલી. દેહરા–સ ખાય સાળ દાળ, મારે ભાગ થુલી;
હું કરમને આગળીઓ, કે તું પીરસતાં ભુલી ? ૨૮૫ નથી કરમનો આગળીઓ, ને નથી પીરસતાં ભુલી;
હ જોઈને ટીલું કર્યું, ઝાપટ બેઠે થુલી. ૨૮૬ Like saint, like offering. ૨૩૭. પ્રેમની પીડામાં વૈદું ચાલે નહીં. ૮
પ્રેમની પીડામાં વૈદુ ચાલે નહીં. ઇશ્કના દદીને ઓસડ નહીં. ઇશ્કના દર્દીને વૈદ્ય શું કરી શકે ? ઈકમાં ઘાયલ થઈ ફરે, તેને એકે મલમ કારે ન કરે, તનના રોગની દવા છે, મનના રોગની દવા નથી. બંધન તો પ્રેમનું, ને બાણ તો કામનું. બેડી પ્રેમની તેને કોણ શકે તેડી? શેર–દિલ લગા યારસ, ઊસ દિલકા છુડાના મુશ્કેલ;
ઈશ્કકા જખમે લગા, ઊસકા સીલાના મુશ્કેલ. ૨૮૭ ૧ પાત્રી=પૂજા. ૨ પાકી ઇંટના કટકા. ૩ આકડે આકડાનાં કુલ. સાળખા.

Page #172

કર}
કહેવતસંગ્રહ
૨૩૮. ઉપરકી તે આછી મની, ભીતરકી તે રામજી જાને. ૧૨. ઊપરકી તા આછી મની, ભીતરી તા રામજી જાને. ટાપટીપ તે ખૂબ છે, માંડેલા ગુણુ મહાદેવ જાણે.
ઊજળે લુગડે લખેશરી. ઉપર હીરા ચકચક્ર, માંડે કીડા કચકચે સાથુ સગાળીઆ. ઈંદ્રવરણા જેવું રૂપાળું, માંડુ કડવું ઝેર. ગુણુ વિના રૂપ, તે જળ વિના કૂપ. દેખતેમેં છુ, ચલતેમ સિરવાઈ મેટા પણ માંહેથી ખાટા. ઢાહરા-મેટાં ખાંધે પાગડાં, મહાનિયા થઈ માહાલે; અન્યાયને ન્યાય કરે, મરશે ભુંડે હાલે. થયા મહાજનના શેઠીઆ, ન મળે કાંઈ માલ; માથાના મળશે તદ્દા, થાશે પુરા હેવાલ. માથે ઘાલે પાપડાં, ધરે મહાજનનું નામ; પૈસા લેને પરણાવી, કેહેશે દીધું કન્યાદાન. An imposing exterior, but little worth.
૧૮૮
૨૮૯
૨૯૦
૨૩૯. ઊજળે લુગડે દાગ લાગે.
નીચા કુળને કલંક નહી. ૮ નીચા કુળને કલંક નહીં. સડેલાને ચાંદુ નહીં. ધાંચીને લુગડે દાગ નહીં. કુલિન લજવ્યેા લાજે. (અગર કુલિનને લાજ પહોંચે.) કાળામાં મેસના દાગ જાય નહીં. ૨૪૦. સૌ ઉગતાને પૂજે. ૫
ઉજળે લુગડે દાગ લાગે. લાજ વાળાને જોખમ. માર સમજીને.
સૌ ઊગતાને પૂજે (ચન્દ્ર કે સૂર્ય), ઊભા શેઠીએ લાખનેા, બેઠે કાખનેા. બાળા રાજા સેવીએ, તે વળતી લીજે છાંય. ચમત્કાર વગર નમસ્કાર નહીં.
શેઠ મેલે તે સવાવિશ
Men worship the rising sun.
૨૪૧. ઊઘરાણી કરવી તેા આકરી કરવી, ચાંપીને કરવી. ૨
ઊધરાણી કરવી તેા આકરી કરવી, ચાંપીતે કરવી. આકરા આરા વગર ફાઈ જંઇ આપે નહીં.
૧ ઢબુ=પુષ્ટ પણ ચાલવામાં મેળે. ઢબુ તે એ દોઢિયાંના ત્રાંબાના સીક્કો; સરવાઈ એક જાતના હલકી જાતના સિક્કો જેની કિસ્મત કંઈ નહિ, પણ દેખાય છુના જેવા.

Page #173

કહેવતસંગ્રહ
૧૨૭ ૨૪૨. ઉંઘતે બેલે પણ જાગતે ન બેલે (જાણી જોઈને). ૭
ઊંઘતે બોલે પણ જાગતો ન બોલે. જાગ મુતરે તેને શું ઉપાય ? તુમ બકતે જાવ, હમ સુનતે હૈ. એક કાને સાંભળવું, ને બીજે કાને કહાડી નાંખવું. કાન હેઠ કહાડી નાંખવું, અથવા ગણકારવું નહીં. આંખ આડા કાન કરવા. જાણી જોઇને આંખ મીંચી જવી, ૨૪૩. ઉંઘ બગાસું મેકલે જા બગાસા તું. ૨
ઉંધ વેરણ છે. દેહરે ઉંઘ બગાસું મોકલે જા બગાસા તું;
- તારું કહ્યું નહીં માને, તે ઢાળી પાડીશ હું. ૨૯૧ ૨૪૪. કાકા મટીને ભત્રીજા થવું. ૬ કાકા મટીને ભત્રીજા થવું. ઘરધણી મટીને પાડોશી થવું. ઘરધણી શીઆળી. શેઠ મટીને વાણેતર થવું. ઉચે પગથીએથી ઊતરી નીચે પગથીએ બેસવું. દંતાશા દાતણીએ થયે, ને સદાવ્રત લેવાને ગયે. ૨૪૫. ઊંટના અઢારે વાંકાં. ૬. ઊંટના અઢારે વાંકાં. શેઠ, વાળ ને દાતરડાં એ ત્રણે વાંકા. એને સાંધા એટલા વાંધા. ગાંઠે ગાંઠે જુદો. આઠે ગાંઠે કુમેદવાર
ગુંદળી કે શેરડીને સાંઠે, ગાંઠે ગાંઠે રસ ન્યારે. ૨૪૬. દૂબળું ભૂત કુસકે રળી આત. ૮ દૂબળું ભૂત કુસકે રળી આત. કુકડીનું હે હેલે. કંગાળ કાકડીએ રાજી. રાવળીઆ ટુકડે છે. ભૂંડ કાદવે રાજી. , કીડીને કાગળ પુર. . ભૂત બાકળે રાજી. ઢેડ ઢેખાળે રાજી. ૨૪૭. ઊંટે કર્યા ઢેકા તો માણસે કર્યા કાઠા. ૪ ઊંટે કર્યા ઢેકા તો માણસે કર્યા કાઠાં. ખુદાએ બનાવ્યા ઊંટ તે માનવીએ બનાવ્યાં પેગડાં.
૧ શીઆળી=બાહાર ભટકનારાં. ૨ આઠ ગાંઠા ઘોડાના, ચાર આગલા ને ચાર છલા પા પગના. ૩ રાજી. ૪ ઢેખાળા=પાકી ઇંટના કકડા, રેડાં.

Page #174

કહેવતસંગ્રહ હરાડી ભેંસને ગળે ડહેશે. બેલીએ બાંધે, ત્યારે છુટવાની બારી રાખી બેલે. ૨૪૮, કુટેલા કુલ્લામાં ઘી ભરવું. ૮
ફુટેલા કુલ્લામાં ઘી ભરવું.. આડે માણે ભરવું. કુવો ઊડે ને ફાટેલી બેખે પાણી ભરવું. ચારણમાં પાણી ભરવું. કાણું ઘડાથી પાણું સીંચવું. કુપાત્ર આગળ છાની વાત કરવી, તે વરઘોડે ચડાવે.
નાદાન પાસે છાની વાત તે ધજા બાંધે. ચોપાઈ આંધળો સસરે ને શણગટ વહુ, કથા સાંભળવા ચાલ્યાં સહુ,
સાંભળ્યું કશું ને સમજ્યાં કશું, આંખનું આંજણ ગાલે ઘસ્યું;
ઉડે કુવે ને ફાટી બેખ, શિખું સાંભળ્યું સર્વે ફેક. ૨૯૨ ૨૪૯ મી મહાદેવને બને નહીં. ૮
મી મહાદેવને બને નહીં. બાપે માર્યા વેર. ઊંદર બિલાડીના જે મેળ. બારમો ચંદ્રમા. ઊભા રહ્યા બને નહીં. હે દીઠું ગમે નહીં. આંખો વઢે.
ચોરને ને ચંદ્રમાને વેર. ઘુવડને ને સૂર્યને વેર. ૨૫૦. એકડા વગરનાં મીંડાં, ૭.
એકડા વગરનાં મીંડાં. એક રતી બિન એક રતીકે. વર વગરની જાન. સરદાર વગરની ફેજ.
પાણી વિના પાણી જે. મીઠા વગરને. સો-રતી બિન રાજ, રતી બિન પાટ, રતી બિન છત્ર નહીં એક ટીકે,
રતી બિન સાધુ, રતી બિન સંત, રતી બિન જોગન હેય જતીકે; રતી બિન માત, રતી બિન તાત, રતી બિન માનસ લાગત ફિકે,
કવિ ગંગ કહે સુન શાહ અકબર, એક રતી બિન એક રતીક. ૨૯૩ ૨૫૧, એકથી બે ભલા. ૬
એકથી બે ભલા. એકનું ઓસડ બે. ચાર મળ્યા એટલે ચેરને ભય ટળ્યો.
૧ લાકડાને લાંબો કટકે દેરડેથી બાંધી ગળામાં નાંખે છે તે. ૨ દાણનું તેલ કરવા સારૂ નળના આકારનું માપ થાય છે. તેમાં દશ શેર માય તે માણું કહેવાય છે. તે આડું રાખી ભરે ત્યારે તેના પેટાળ ઉપર એકે દાણે રહી શકે નહીં. ૩ પેટમાં રહે નહીં. ૪ જગતમાં જાહેર કરે. ૫ તે કાંઈ આંકડે જ નહીં. ૬ રતી તેજ અથવા પાણી.

Page #175

કહેવત સંગ્રહ
૧૨૯
દેહરા-કશું ન નીપજે એકથી, ફેટ મન પૂલાય;
કમાડ ને તાળું મળી, ઘરનું રક્ષણું થાય. ૨૯૪ જોઈએ તેમાં એક પણ, ઓછે નહીં નીભાય; * * પાયા, ઇસ ઉપળાં, મળી ખાટલો થાય. ૨૯૫ બે જણ નીમ્યા હોય ત્યાં, એકે સરે નહીં અર્થ; . :
બે કમાડને બારણે, વાસ્ય એક તે વ્યર્થ. ૨૯૬ ૨૫૨. ગાળ એક દઈને દશ સાંભળવી. ૯
(નીચને બોલાવવાથી ગેરફાયદા વિષે.) ગાળ એક દઈને દશ સાંભળવી. કાઠી ઘોઈ કાદવ કાહાડ. રાણીને બોલાવી ચોરે બેસવું. દાસીને બોલાવી ખુણે પેસવું. ગારામાં પથરો નાંખીએ તે છાંટા ઉડે ને લુગડાં બગડે. ગાળે ગુમડાં થતાં નથી. એઠને છેડીને ઉતાર જેવું થવું.
ગાળ દે તેનું મોં ગંધાય. ભાંડે તે ભંડાય, નિંદે તે નિંદાય. ૨૫૩. પરણીને નાતરે દેવી. ૬ પરણીને નાતરે દેવી, વાતની કરનારીને વેહેલમાં બેસારવી. બેઠાં બાઈ તો કરે સગાઈ વાત કર્યાની ગુન્હેગારી લેવી.
વાત કરતાં ગળે પડવું. પૂગ્યાની પૂછામણી માગવી. ૨૫૪. હાટડી નાની ને હરક્ત ઘણ. ૧૭ હટડી નાની ને હરકત ઘણું. ઘર નાનું પણ ગડબડ મોટી. ખાનાંપીનાં બેરસલ્લા, ધીંગાણું બહેતરા. ઘડીની નવરાશ નહીં, ને પૈસાની પેદાશ નહીં. * હગવું થોડુ ને પપડાટ બહુ ચકલી નાની ને ફડકે માટે, પુજીબાઈને પરિવાર. હીરજી ગોપાળ કામમાં ને કામમાં, કામ કાંઈ નહીં ને ફુરસદ ઘડીની નહીં. બંધ થડ ને ધાંધલ ઘણી જંઇની કમાણું નહીં ને આવ જા વધારે. કામમાંને કામમાં, હડીઓ કહાડે ગામમાં. કાણ કારભાર, ને આંધળો રોજગાર, વૈકુંઠ હાનું ને ભકતોની ભીડ.
૧ વહેલ એટલે વરરાજા અગર પરણનાર પુરુષને બેસવાની ગાડી. એક સ્ત્રી બીજી કોઈ સ્ત્રીના વેવિશાળ વિષે વાત કરવા આવી, તેને જ સ્ત્રી કરી લેવી. તે વાતની ક. નારીને વેહેલમાં બેસારી. ૨ મૂર્ખ પરિવાર તેથી ધાગડીઓ બહુ કરે.
૧૭

Page #176

૧૩૦
કહેવત સંગ્રહ
પડમાં માલ નહીં, ને પાદ માય નહીં. દોઢિયાની કમાણી નહીં, અને પળની ફુરસદ નહીં. કાણે કામમાં, ને આંધળે વેપારમાં.
Great boast, small roast." ૨૫૫. જેણે રાખી લાજ-શરમ) તેનું બગડ્યું કાજ. ૧૦
જેણે રાખી લાજ,' તેનું બગડ્યું કાજ. જેણે મૂકી લાજ, તેને નાનું સરખું રાજ. જેણે રાખી શરમ, તેનાં કુટયાં કરમ. સનસમાં ગાભણું થઈએ નહીં. સનસમાં લેવાણે તે મુ. શરમ કરે નરમ, ભરમ કરે ગરમ. આહાર વ્યવહારમાં શરમ ચાલે નહીં. હરખે હગાણું એ નહીં. આહાર વ્યવહારે શરમ મૂકે તે સુખી થાય. સાખી–ભાણે બેસી ભુખ્યો ઉઠે, ચાકરની રાખે માજા;
ઘરની બાયડીથી શરમાય, તે મૂર્ખને રાજા. ૨૯૭ ૨૫ એક ઘાએ કૂવે ખેદાય નહીં. ૪
એક ઘાએ ક ખદાય નહીં. એકદમ લાડવો ખવાય નહીં. આખું કહેળું શાક ન થાય. કાળીએ કળીએ ઝાઝું જમાય, Rome was not built in a day.
Expect not all at once. ૨૫૭. એક દહાડે બે પર્વ. ૭
એક દહાડે બે પર્વ. એક રાંડ ને સે સાંઢ. ઝાઝે કાગડે ઘુવડ વીંટયું. દીકરો એક ને દેશાવર ઘણું. સાત વાર ને નવ તહેવાર. બાડા ગામમાં બે બારસ. દિવસના કલાક જેવીસ, ને કામ ચાળીશ કલાકનું. ૨૫૮. દિવાળીનું દારૂખાનું ને પૈસામાં પલીત. ૮ દિવાળીનું દારૂખાનું ને પૈસામાં પલીત.
એક દહાડાની શોભા, ને જન્મારાની ભા. - ૧ લાજ અથવા શરમ એટલે દબાઈ જવાને તથા સામા માણસને જોઈ આંખમાંથી શરમાઈ જવાને ગુણ તેનું નામ “લાજ અથવા શરમ.” ૨ સનસ એટલે શરમ, ૩ ભા=મુજવણુ, ફકર.

Page #177

કહેવત સંગ્રહ
૧૩૧
એક ઘડીની શેખાઈ, જન્મારાનું દુઃખ. શોભા એટલી ભા. નખભર સુખ, ને હાથભર દુઃખ. કરે વર ને ઊતરે બરે. ફૂલણજી કૂલ્યા ને વ્યાજમાં ડુયા. સાડા ત્રણ દહાડાને સન્નિપાત. Short pleasure, long lament."
Every pleasure is followed by pain. ૨૫૯. નાને ભડકે દિવાળી ને મેટે ભડકે હેળી. ૩ નાને ભડકે દિવાળી, ને મોટે ભડકે હોળી. એક દીવે દીવો, ઘણે દીને દિવાળી. નાને જમણે જમણવાર, મોટે જમણે શંભુમેળે. ૨૬૦. એક નકટ સે નકટા કરે. ૧૦
એક નકટો, સે નકટા કરે. નકટા પિતાની નાત વધારે. જગી વછર ત્યાં તુમડુ રહે. ગીરની ભરતી હોય ત્યાં તરતી થાય નહીં. બ્રાહ્મણ ભાઈ માગે ને મગવે. વટ વટલાવે, બગડ્યો બગાડે. ખરડાયો ખરડે, મરડાયો મરડે. ડુબતો ડુબાડે. જુઠે સાચાને વટલાવે. દેહ-કહાંકે બમન કહાંકે ચંદન, કહાંકે રાણે રાય;
જે બમનકા સંગ કરે, તે જડમૂલસે જાય. ૨૮૮ ૨૬૧. સસેકે તીન પાંઉ. ૭ * સસેકે તીન પાંઉ. એક નન્નો સો દુઃખ હણે, નરો વા કુંજરો વા કાને હાથ દેવામાં માલે છે. મગનું નામ મરી ન પાડીએ. ફેરવી બાંધવામાં માલ છે. ૧ ગીરગુણહીન માણસ.
૨ એક જમાદારને ઘેડે છૂટીને વગડામાં નાસી ગયે. જમાદાર તેને પત્તો મેળવવા નીકળ્યા. સામા બે વાણુઓ મળ્યા. તેમને જમાદારે પૂછવું, મારે ઘડે જોયો?” વાણુઆમાંને એક નાની ઉમ્મરને છેડે બીનઅનુભવી હતો તેણે સાચેસાચું કહી દીધું,
હા, ઘોડે ના જાય છે. અમે જે.” એટલે જમાદારે કહ્યું, “ચાલ બતાવ” સાથેના અનુભવી વાણીઆએ તેથી કહ્યું, “ફેરવી બાંધ.” એટલે બીજે વાણી (પ્રથમ બોલનાર) બે, “હા રે, મેટાં શીંગડાં છે” એટલે જમાદારે કહ્યું, “ઘોડાને શીંગડાં હેય નહીં. કોઈ ગાય ભેંસ હશે” એમ કહી વાણુઓને જવા દીધો. તેથી વાણુઓ છૂટ ને રસ્તે પડી પિતાને કામે ગયે. તે ઉપરથી કહેવત થઈ કે, ફેરવી બાંધવામાં માલ છે.

Page #178

૧૩૨
કહેવતસંગ્રહ
હરેબાવન અક્ષર મેં પડા, નન્ના અક્ષર સાર; . . દહાકે જાનું નહીં, લલ્લા અક્ષર પ્યાર. ૨૯૯
One refusal prevents hundred reproaches. ૨૬૨. એકનું થાણું બીજે ઉથાપે. ૬
એકનું થાણું બીજે ઉથાપે. મીઆંબી નયા, ઓર કાયદાની નયા. રાજ પલટે, દરસરા પલટાય. નવી નવી પ્રીત ને નવી નવી મજા. ધણી બદલાય, ત્યારે બધી બીછાત નવી. નવા રાજા ને નવી પ્રજા,
Now Lords have new laws. ૨૬૩. એક મ્યાનમાં બે તલવાર. ૬
એક મ્યાનમાં બે તલવાર. એક ઘરમાં બે મત. શીઆળ તાણે સીમ ભણું, ને કુતરું તાણે ગામ ભણીએક ઘરમાં બહુ મત તે તાણુમતાણું થાય. એક લાકડીએ હકે તેનું સરખું ચાલે.. જણ જણનો જુદા મત, તેમાં જાય ઘરની પત. Two heads in one cap.
Friends may meet, but mountains never groet. ૨૬૪. મરણ આગમે (જોખમ હોર) તે ચાહે તે કરે. ૪
મરણ આગમે તે ચાહે તે કરે. એક મરણીઓ સોને ભારે. જીવ ઉપર આવે તે કોઈને ગણે નહીં.
જે મેતસે ના ડરે છે ચાહે સો કરે. ૨૬૫. લુટાણુ તે રસ્તે જવું નહીં. ૬
લુટાણુ તે રસ્તે જવું નહીં. છોકરે તે પણ એક વાર છેતરાય. જે રસતે ખત્તા ખાવા તે રસ્તે મૂકી દે. કુતરું એક વાર પાટલો લેઈ જાય. ફિર ફિર બનીઆ ગુડ નહીં દે. એક વાર ખરા, બે વાર ખરા, ત્રીજી વાર માદરબા . Confide not in him who has once deceived you.
( ૧ ના અક્ષર સહુમાં સારવાળે છે. “ના” “દ” અક્ષર એટલે દેવાનું જાણું નહીં, અને “લ” એટલે લેવામાં મને હોંસ છે. ૨ દરસરાકચેરીનાં માણસે.

Page #179

કહેવતસંગ્રહ
૧૭
૨૬૬. એ કાંઈ પરમેશ્વરને દીકરે થઈ આવ્યું નથી. પ
એ કાંઈ પરમેશ્વરનો દીકરો થઈ આવ્યો નથી. . - એ કાંઈ દૈવને દીકરી નથી. એને બે હાથ ને મારે પણ એ હાથ, એનામાં છવ ને મારામાં પણ છવું.
એના માથામાં લોઢાના ગજ જક્યા નથી. ૨૬૭. એને ઓળખે છે કેણુ? ૩.
એને ઓળખે છે કે એ એની દીકરીને દીકરા થાય છે?
એની ખાદ શી? ૨૬૮. કાછળ દૂબળે કર્યું, તે કહે સારે શહેરકી ફિકર. ૪ કાછળ દૂબળે કર્યું, તે કહે સારે શહેરની ફીકર. પંચાતીઆનાં છોકરાં ભૂખે મરે. દેશનું ફળે તે ઘરનું બને.
મફતની પારકી પંચાતમાં શું વળે, કે છોકરાં મોટાં થાય? ૨૬૯ કાચા કાનનું તે નહીં સાનનું. ૩ કાચા કાનનું તે નહીં સાનનું. એને કાન છે, સાન નથી.
મોટાને કાન ભર્યા કે ભરમાણુ. ૨૭૦, એ તે ખરે નર છે. ૧૧
એ તે ખરે નર છે. એ તે સડસડ છે. એ તે ભડ છે. એની માએ એને જ જ છે. એ સિંહનું બચ્યું છે. એને કેાઈ ગાંજી શકે તેમ નથી. એ કાઈને લીધે ખાધો જાય તેમ નથી. એની માએ જ સવાશેર શુંઠ ખાધી છે. એની માએ જ શીરે ખાઈ હીરે જ છે. એ તે ઊડતાં પંખી પાડે છે. એ તે આભને થેભ દે તેવો છે. ૭૧. જન્મના જોગીદાસ ને નામ પાડ્યું ભીખારીદાસ. ૮ જન્મના જોગીદાસ ને નામ પાડયું ભીખારીદાસ. મીઆં કયું રોતે હો? તો કહે, “દેકી શીકલ એસીજ છે.
જબસે આયે બાલ, 'તબસે એઈ હવાલ. - ૧ ભાંજગડીઆનાં છોકરાં પણ કહેવાય છે. ૨ બીજી માતાઓએ એ દીકરે જ નથી.

Page #180

૧૩૪
કહેવતસંગ્રહ
એ તા જન્મના રાતા છે. એ તા કાઈ દિવસ બે પાડૅ એ ઊગે ત્યાંથી જ પેાલેા.
G
ઢારા દાદા મ કરર દાખડા, વીરા મકર વાર;૪ જે નર મુએ ન ધર આંગણે, તે મરે ન ઝાંપા બાહાર.
It is a poor heart that never rejoices.
૨૭૨. એ તા ગર્ભશ્રીમંત છે. ૭
.
એ તા ગર્ભશ્રીમંત છે. એ તે! સાનાના પારણામાં ઝુલેલા છે. એ તો અસલ રેશમ છે.
એ તેા પાના કુલાંમાં ઉછર્યો છે. એ તા દાલતમાં આળેાટી મેટા થયા છે. એ તો અસલ અમીર છે. એ તેા કર્યાં કામના ધણી છે. He was born with a silver spoon in his mouth. ૨૭૩. એ મંગાળે મેશ વળવા ઢે તેવા નથી. ૧૧
જન્મના દુ:ખી, તે ભુખ્તાવર નામ. થયાજ નથી.
એ મંગાળે મેશ વળવા દે તેવા નથી.પ એ કાઇનાં દારિદ્ર કે તેવા નથી, એની ગાં– ભમરા છે. એ કાઇનું તાળે તેવા નથી. એણે કાઇની ચોટલીએ દારા એમાં કાઇના શુક્રવાર થાય
એક દી ઢરીડ઼ામ એસે તેવા નથી. એ તા સદા રમતા ભમે છે. મંગળવારે માંડે તે આદિતવારે રાંડે. નાખ્યા નથી.
તેમ નથી.
એ તા રમતા રામ છે. એ સામે સાજા તે મંગળે માંદા છે.
૨૭૪. પેાતી બગડી જાય છે. ૧૩
૩૦૦
(બીકણુને બીક લાગે તે વખતની સ્થિતિ. )
બગડી જાય છે. પગમાંથી ધૂળ નીકળી ગઈ છે.
પેાતી
૧ એ તે। કાઈ દિવસ બે પાનડે થયા જ નથી,” એને ભાવાર્થ:-ઝાડ વાવે કે અેડનું ખીજ વાવે ત્યારે પાણી પાવાથી કાંટા ફૂટી નીકળે છે ને એ પાનડાં આવે છે તે પણ જ્યારે આવે નહીં ત્યારે જમીનમાં ને જમીનમાં ખી મળી ગયું કહેવાય છે. એવું ખીજ નમાલું ગણાય છે. તેમ જે માસ કાઈ દિવસ પુષ્ટ થાય નહીં તેને આ કહેવત લાગુ છે. ૨ નહીં=નકાર ખતાવનાર. ૐ મેહેનત. ૪ મદદ. ૫ મંગાળા-ચુલા. એ કાઈ ઠેકાણે ધણા દિવસ રહે તા ચુલા ઉપર કુંવાડાની મેશ ખાઝે. કારણ કે ઝાઝા દિવસ રસાઈ કરવી પડે, પણ એ એવા છે કે રોજ નવાં નવાં ઠેકાણાં શાધે ને નવા ચુલા કરે એટલે ચુલા ઉપર મેશ વળવા દે નહીં અર્થાત્ અસ્થિર મનના માણુસ છે.

Page #181

કહેવત સંગ્રહ
૧૫
પેટને મળ એ નરમ થઈ જાય છે કે સેકું સેફાને છબતું નથી. જીવ મુઠીમાં આવી ગયો છે. શાહ વિહા થઈ ગયું છે. રાડ નીકળી ગઈ છે. એ તો જાણે તેલમાં માં ડુબી. અઠારે ભાઈ એકીલે, દે કાલીકી ઝુકાં. કાલી ભાઈ કે ઝરડે, મીભાઈ કે બરડે. હો ઉપર લટ ઊડે છે. છાશબાકળા થઈ ગયા છે.
લીંડું લીંડાને છબતું નથી. તાક મોકળા રહે છે. ૨૭૫. ગામ ભાગીને (લુંટીને) રાસી (બ્રાહ્મણની) કરવી. ૪.
ગામ ભાગીને ચોરાસી કરવી. ભેસ ચોરીને ખીલાનું દાન કરવું. એરણ ચેરીને સોયનું દાન કરવું. દેહ-રપનીર ચેરી કરે, કરે સોયનું દાન;
ઊંટ ચડી જોયા કરે, કેમ નાવ્યું વિમાન. ૩૦૧ ૨૭૬. એવું એનું પહેરીએ કે કાન તુટે? ૭
એવું સોનું શું પહેરીએ કે કાન તુટે? એવું ઉનું શું કરવા ખાઈએ, કે મોંમાં દાઝીએ ?
ઊંડાં પાણી ને વહુ નાની, એ બધાં દુઃખની નિશાની. દેહરો આક ઇંધણ જવ રોટલા, છોરૂ હળીયાં બાપ;
છાપરું ચુએ ને નાર કુભારજા, એ પાંચે મળીયાં પાપ. ૩૦૨ પાઈ-પહેલું દુઃખ જે બારણે તાડ, બીજું દુઃખ, પડેસી લબાડ;
ત્રીજું દુઃખ, જે વાંસામાં ચાંદું, ચોથું દુઃખ, જે બઈ માં. ૩૦૩ સાંકડું ઘર ને વચમાં વડ, બાપ મૂર્ખ ને છોકરો જડ; ખાવા ન મળે ને મેટું તડ, માથે ભારે ને આગળ દડ.૫ ૩૦૪
૧ બીકને લીધે એ ઝાડે થયો છે. ૨ રાંપ ખેતીના કામનું એક ઓજાર છે તે પાંચ શેર લોઢાની થાય છે. તેવી રાંપની ચોરી કરીને સોયનું દાન કરે એટલે પોતે મહાપુણ્યનું કામ કર્યું, માની પરમેશ્વર સ્વર્ગમાં લઈ જવાને વિમાન મેલશે એવી આશા રાખીને ઊંટ ઉપર ચડી વાટ જુએ છે કે, કેમ વિમાન આવ્યું નહીં? પણ શાનું આવે? ૩ આક ઇંધણ એટલે આકડાનું બળતણ. ૪ આ દેહરે નીચેની રીતે પણ બેલાય છે –
આકા ઇંધણ જવ ચઢણુ, છોરૂ બાપ હળ્યાં;
આંધળી બાયડી ને ઘર ચુએ એ પાંચે પાપ મળ્યાં. ૫ દડરેતાળ રસ્તે.

Page #182

કહેવત સંગ્રહ
સાખી-તાણ બાંધે પાગડી, દાબી લેવરાવે નખ;
ચાંપી પહેરે મેજડી, એ અણુ સરજ્યાં દુઃખ- ૩૦૫ ૨૭૭. એ ભેળો કે મૂકી જાય ગાગર ને લેઈ જાય ગેળે. ૭
એવો ભેળો કે મૂકી જાય ગાગર ને લઈ જાય ગાળો. બેર આપી ને કલ્લીઓ કહાડી જાય. ટોપરૂં ખાઈને કાચલી આપે. સેય આપી ને કેશ લઈ જાય. ભેસ છોડી ખીલાનાં દાન કરે. બનીઆ એસા ભેળા, કે લવંગમે પૈસા તેલા. લંગોટ દઈને પાઘડી લઈ લે. ૨૭૮. ભુંડામાં ભુંડી ચાકરી. ૯
ભંડામાં ભુડી ચાકરી. ચાકરી સબસે આકરી. પરાધીન સ્વપ્ન સુખ નાંહી. ઉત્તમ ખેતી, મધ્યમ વેપાર, ને કનિષ્ઠ ચાકરી, ખેતી સદા સુખ દેતી. જોકર ખાય ઠેકર, ને દાસ તે સદા ઉદાસ. દેહરા–ને કર બિચારા કયા કરે, પરાઈ રટી ખાય;
બુલાય આધી રાતમું છે, છ કરતા જાય. ૩૦૬ ભુંડામાં ભુંડી ચાકરી, તેથી ભુંડે ભાર; તેથી ભૂંડું માગવું, જે સુમ કહેવો દાતાર. ૩૦૭ ચાર શુકન ન બાવરે, માગણ કબુ ન જાય;
ચાકર બીચારા ક્યા કરે, જે માલ પરાયા ખાય. ૩૦૮ ૨૭૯. એની લાકડી ને એને બરડે કે વાસે. ૩
એની લાકડી ને એને બરડે કે વાસ, એનું હે ને એનું ખાસડું. એની મોઈ (ગીલ્લી) ને એને દાવ, ૨૮૦. એનું ગાડું અટકયું છે. હું
એન ગાડ અટક્યું છે. તેના ખાટલામાં માંકડ પડ્યા છે. તરસાળે આવી રહ્યો છે. હવે એને લે મેલ થઈ છે. વાહાણ હવે છાપ્યું છે. હવે પિતીઆં હાથમાં રહ્યાં છે.
૧ ક્યા મ કર કાસદે આમ પણ બોલાય છે. ૨ ઘેરથી બહાર નીકળવામાં ચારને શુકન સારાં ન થાય તે જાય નહીં. માંગણની મરજી પડે ત્યારે ઘર મૂકી બહાર જાય કે ન જાય પણ ચાકર બીચારે શું કરે જે પારકે માલ ખાય? તેને જ્યારે હુકમ થાય ત્યારે ઘર મૂકી બહાર જવું પડે. માટે ચાર કરતાં, માંગણુ કરતાં ચાકર કનિષ્ઠ.

Page #183

કહેવત સંગ્રહ
ગાલ્લી લાંચમાં પડી છે. હવે ભારે મુક્યાં છે.
૨૮૧. એનું ગાડું ઠીક ચાલે છે. ૪ એનું ગાડું ઠીક ચાલે છે. એનું કામ સરાડે ચહડ્યું છે. ૨૮૨. મન હીંડાળે ચડ્યું છે. છ
હવે ઉંધ આવે તેવું નથી.
અત્યારે ટાંક લીલી છે. અત્યારે તે વેપાર ધાટે ચાલે છે.
મન સ્થિર નથી.
મન હીંડાળે ચડ્યું છે. એનું મન ઢચુપચુ છે. મનને અવઢવ રહે છે.
હજી જીવ ચક્રડાને ચહેક્યો છે. અત્યારે દિશા સૂજતી નથી.
અત્યારે મત મુંઝાણી છે.
He knows not on what leg to dance. ૨૮૩. કપાસીએ કાંઠા ફાટે નહીં. ૩
કપાસીએ કાઠા ફાટે નહીં.૧
ખીયડી કહે મેં આવન જાવન, રીટી કહે મેં મજલ પહોંચાવન; દાલભાતકા સફૂલા ખાના, ઉસકે ભરોંસે ગામ ન જાના.
૧૩૭
૨૮૪. ધણીરે ધણી મારા નિધણુ ધણી, તું બેઠાં મારે ચિંતા ઘણી. ૮ ધણીરે ધણી મારા નિધણુ ધણી, તું બેઠાં મારે ચિંતા ઘણી. ખીચડ ખાયા, પેટ કુટાયા, તેરે રાજમૈં કયા સુખ પાયા? કાળા દાંત તે કથીરને ચુડા, તું કરતાં મારે રંડાપેા રૂડા,
૩૦.
ધણીરે ધણી તેરે કયા ગુણ ગાઊઁ, ટીએકી લાટ તેરી પીઠમે ખાઊઁ ? ધણીરે ધણી તારી ધમક ધણી, લાવ્યા તારે મૂળાની પણી; ભૂંડા ધણીએ ભવ ખાળવા, લેફ્ રાંડ સેતાનની જણી. દાહો—ધણી મારા લાડકા, પાંચ પરાયાનું ખાય; છ મહિને માથું એડાવે, ને વરસ દહાડે નાહાય. ચાપાઈ–આવારે મારા નિંધણ ધારી, તમે લાવ્યા બૈંગન ચેરી; ઘરમાં નથી તેલ એક પળી, તમને જોઈને ઉભી બળી, ૩૧૦ ૨૮૫. કપાળે કપાળે જીઈ મત, પણ રાટલા ટાણે એક મત. ૭ કપાળે કપાળે જીઈ મત, પણ રાટલા ટાણે એક મત. મુંડે મુંડે મતિભિન્ના, કાઠે કાંઠે શુદ્ધિ જુદી.
કાઠું કાઢે કળા જુદી.
૨ નુઇનુદી.
૧ હલકું ભેાજન વધારે લેવાય તે પણ અજીર્ણ ન થાય.
૧૮

Page #184

૧૩૮
કહેવત સંગ્રહ કબાડા ટાણે તેરીબી ચુપ ને મેરીબી ચુપ. જેટલી વ્યક્તિ તેટલી પ્રકૃતિ. જેટલા મુનિ તેટલા મત. Many men, many minds. ૨૮૬. પાપનાં બડબડિયાં બોલ્યા વગર રહે નહીં. ૯ પાપનાં બડબડિયાં બોલ્યા વગર રહે નહીં. પાપ પ્રકાશ્યા વગર રહે નહીં. પાપીનું અંતઃકરણ તેને ડખે. પાપનો ઘડે કુટયા વગર રહે નહીં. પાપ હડકાયું છે, પ્રકટ થયા વગર રહે નહીં. પાપ પિપળે ચડી પોકારે છે. બહુચરાજીનો કુકડો પેટમાં બેલે. પાપનો ઘડો ભરાય ત્યારે છુટયા વગર રહે નહીં. હરામને માલ સસરા નીકળે.
A pitcher that often goes to well breaks at last. ૨૮૭. ખેંચ પકડ મુજે જોર આતા હે. ૭.
(કમર ગુસ્સા બહેત વો માર ખાનેકી નિશાની.) ખેચ પકડ મુજે જોર આતા હે. મી પડ્યા પણ ટંગડી ઊંચી. વાણીવાળી તાણ, તે ઠેઠ સુધી તાણે. કમર ગુસ્સા બહોત, તો માર ખાનેકી નિશાની. હેડમાં પગ ને મુછે તાર. મળે નહીં પણ મચકે ઘણે. મનમાં ઇશક ઠંડા, ૫ણ ઉપરથી પતરાજ. His prosperity is fled, but his pride remains. A little pot is soon hot,
૧ કબાડું નીચું, દુષ્ટ કામ.
૨ “બહુચરાજીને કુકડે પેટમાં બોલે” એક વાર મુસલમાન બાદશાહની ફેજ ગુજરાતમાં બહુચરાજી માતા આગળ આવી. માતાજીના મંદિરમાં કુકડા બહુ તેથી મુસલમાનેએ તે કુકડા ખાવાની ઇચ્છા કરી. લેકના મનની ધર્મ સંબંધી લાગણી દુઃખાયાથી કુકડા નહી ખાવા સારૂ લેકેએ બહુ કહ્યું, પણ મુસલમાન ફેજે માન્યું નહીંને કુકડા રાંધીને ખાધા. જેટલા લોકોએ કુકડા ખાધા હતા તેમના પેટમાં કુકડા જીવતા થઈને બોલ્યા, ખાનારા હેરાન થયા ને કેટલાક મરી ગયા. તે ઉપરથી લોકોમાં એવી વાત ચાલી કે અધર્મને માર્ગે ચાલી કુકડા ખાધા માટે પેટમાં બોલ્યા. તે ઉપરથી કહેવત થઈ કે બહુચરાજીનો કુકડે પેટમાં બેલે” એટલે પાપ નડ્યા વગર રહે નહીં.

Page #185

કહેવતસંગ્રહ
૧૯
૨૮૮. મૂકીએ ખસતું તે આવે હસતું. વાર્યા ન વળે, હાય, વળે. ૧૧
મૂકીએ ખસતું, તે આવે હસતું. થાકે ત્યારે પાકે. વાય ન વળે, હાર્યા વળે. સન્મુખના ન ખાય, પીઠના ખાય." સમા રહ્યા દૂધ ન પીએ, તે વાંકા રહ્યા મુતર પીએ. ' ગળીને ખાસડાં બન્ને ખાય ને દંડ પણ આપે. હાજાના ખાળીને રહે. કાંઈ ઉપાય ન ચાલે ત્યારે આફરડા ઠેકાણે આવે. કુતરું કરડયું, ને ખાસડાં પણ વાગ્યાં. દોહરા-બહેતેકું બહેનદીઓ, મત સમજાવો ઠેર;
સમજાયા સમજે નહીં, તે દો જુતે દે એર, ૩૧૧ બહેતેકું બહેતા કરે, મત લગાઓ દેર;
કહા ને માને એરકા, દે ધક્કા દો ઓર. ૩૧૨ * What reason and candeavour cannot bring about,
time often will. ૨૮૯ વિવાહનાં ગીત વિવાહમાં ગવાય. ૧૦ વિવાહનાં ગીત વિવાહમાં ગવાય. હાથી રાજદરબારે શેભે. કમોસમનાં કંડાં સ્વાદ આપે નહીં. વિવાહનાં ધોળ વિવાહમાં શોભે. ઢેલી નગારચી વરઘોડામાં શોભે. નાતરામાં ધોળ નહીં, ને ખીચડીમાં ગોળ નહીં. વખતે સહુ સારું લાગે. દરેક ચીજને માટે વખત છે. વિવાહમાં વાજાં ને મરણમાં આઝા. દેહ–રતે આવે મોગર, રતે આપે ફૂલ;
રત વગર જે લેઈએ, તે બધું ધૂળ. ૩૧૩ Everything is good in its season. ૨૯૦ કર્યું તે કામ ને વિધ્યું તે મેતી. ૬ કર્યું તે કામ ને વિંધ્યું તે મેતી. કર્યું તે ખરું, ને કરશું તે ખોટું, કર્યું તેટલું કરવું મટયું. કુકડમુડ કેટલે ભાર, તે કહે એક ઉતાર
૧ વખત =પ્રસંગ,
૨ આઝગાતાં જવું ને છાતી કુટવી,

Page #186

૧૪૦
કહેવતસંગ્રહ
કામ કરનારને જ ભાવ પૂછાય, કામ કર્યો તેણે કામ કર્યા.
Business is the salt of life. ૨૯૧. કરવી ખેતી તેજેડ ગાડું, કરવી વઢવાડ તે બેલ આડું. ૭ કરવી ખેતી તે જેડ ગાડુ, કરવી વઢવાડ તે બેલ આડું. જેની સાથે બને નહીં તેનાં હજાર ખેતરણું કહાડે. તે ગાળ દીધી નહીં હોય તે તારા બાપ દીધી હશે. છીંકતાં છીંડ પડે. છીંકતાં દડે. તેરી ભેસે મેરી ખીજ પાડી. જેને દોષ વસે તેનાં છેબકાં જેવાય, He that is disposed to quarrel, will never want
occasion. ૨૯૨. કલાલની દુકાનમાં બેસી દૂધ પીએ, તે પણ કહેવાશે કે દારૂ પીધે. ૨ કલાલની દુકાનમાં બેસી દૂધ પીએ, પણ કહેવાશે કે દારૂ પીધે.
તાડી હેઠ બેસી ગંગાજળ પાન કરે, તે પણ કહેશે કે તાડી પીધી. ૨૭. સ્થાન પ્રધાન, બળ નહીં પ્રધાન, કામેથી ઊતર્યો કામેરે,
વેશ્યા બનહીન. ૯ સ્થાન પ્રધાન, બળ નહીં પ્રધાન, કામેથી ઉતર્યો કામોર, વેશ્યા બનતીન (બન્ને બરાબર). સ્થાનક બેઠે સિંહ, હેય વનમાં તે હરણું રે ખીલાને જોરે ભેંસ દુઝે છે (ઝુઝે છે). ઝાડને નામે ફળ વેચાય છે. ઉતર્યો અમલે માણસ કેડીનું.
૧ કામણ વશીકરણ
વાત ૨ એક વાર શંકર કૈલાસમાં દિગબર સ્થિતિમાં બેઠા હતા ત્યાં એક પાર્ષદે આવી જાહેર કર્યું કે, શ્રી વિષ્ણુ ગરૂડે ચઢીને આવે છે, એટલે શંકર ઉતાવળમાં ઊભા થયા. પાસે વય નહતું તેથી કેડમાં નાગને કરે પેહેરી માંહે મૃગાલા લટકાવી વિષ્ણુને મળવા ચાલ્યા. રાંકર વિષ્ણુને મળે છે તે વખતે કેડને સપ ગરૂડના મહ લગભગ અડી ગયે. એટલે સર્ષે કુંફાડા મારી ગરૂડ ઉપર હુમલો કરતો હોય તેવું જોર બતાવ્યું, ત્યારે ગરૂડ કહે છે, શું કરું છું તે માટે આહાર છે પણ સ્થાન ફેર છે એટલે શંકરની કેડમાં તું છે માટે જોર કરે છે તે સહન કરવું પડે છે, તે વખતે ગરૂડે કહ્યું:
“સ્થાન પ્રધાન, ન બલ પ્રધાન” ૩ વાણુઓને સારૂ આ કહેવાય છે,

Page #187

કહેવતસંગ્રહ
તેરી શરમ કે તેરે મીકી ગાદીની શરમ. સ્થાનહીન ન શાભંતે, દંતા, કેશા, નખા, નરા. દાહરા—કસમે તુર્ક ન છેડાએ, બજારે બકાલ; વગડે જટ ન છેડીએ, ઉનાળે અંગાર.
૨૯૪. ભલાની દુનિયાં નથી. ૫
ભલાની દુનિયાં નથી. મીઠાં ઝાડનાં મૂળ મુખી ઉપર ખાસડાં ને નેકી ઉપર પેજાર. જો કરતે ભલાઈ, તેા આંખમેં ડાલતે સલાઈ.ર ૨૯૫. હલાલમાં હરકત, હેરામમાં ખરકત. ૧૧
સૌ ખાદે.
હલાલમાં હરકત, હરામમાં બરકત. પતિવ્રતા ભૂખે મરે, કસબણુને લીકેળાં, કસાઈને ઘેર કુશળ, ધર્માંને ઘેર ધાડ. જીસકી દાનત પાર્ક, ઊસ્કે ધર્મે ખાખ. જીસકી દાનત ખેાટી, ઊસ્કે ધરમેં રેટી. ઇમાનદાર ભૂખે મરે, એમાન ખાય લાડુ. સતીને સાડી નથી મળતી, ને વૈશ્યા પટકુળ પેહેરે. ધર્મીને ઘેર ધાડ, પાપી પરમાનંદમાં પસાર. ઢાહેરા—ખુશામતિયા ખુશી રહે, ભલા ફરે બેહાલ; પતિવ્રતા ભૂખે મરે, એવા કળિયુગ હાલ. પતિવ્રતા ભૂખે મરે, કસબણુ ખાય લાડુ; ગાંડી ઘેાડે ચડે, તે મરદ ખેંચે ગાઢું.
૨૬. કહેતાખી દિવાના, સુનતાખી દિવાના. ૪ કહેતાખી દિવાના, સુનતા ખી દિવાના.
૧૪૧
૩૧૪
નમે તેને સૌ દમે.
ગાંડાને ગામ, ડાહ્યાને ડામ.
૧૫
૩૧}
૧. તુર્કએટલે મુસલમાન, તુર્કસ્થાનથી આવેલા માટે કેટલાક મુસલમાનને તુર્ક હેવાની સાધારણ રીતે ટેવ પડી છે. સૂબે એટલે મુસલમાન સીપાઇઓને રહેવાને ગામના ભાગ તે સખા કહેવાય છે. તે સમામાં તુર્કને છેડવા નહીં, બજારમાં ખકાલને એટલે વાણીઆને છેડવા નહીં, કારણ ત્યાં વાણી એક્ડા તરત થાય ને જોર વધી જાય. જંગલમાં જટ એટલે ભરવાડને છેડવા નહીં. આ બધાં સ્થાનનું જોર સૂચવે છે.
૨ સલાઇ=સળી. ૩. આ કહેવત ઈશ્વરી નિયમથી ઉલટી છે. પણ લાકા સારા માણસને આડે રસ્તે હારવાને વાપરે છે.

Page #188

૧૪૨
કહેવતસંગ્રહ
વાત કાને આવ્યા ભેગી હડી કરવી તે મૂર્ખાઈ વાત સાંભળી તેલ કરવો.' સેરઠોકડીએ નાથીએ નાગણી, હાથી હેડમાં હોય;
. પણ કીડી પીંજર પડી, સાંભળી નથી સામળા. ૩૧૭ ૨૭. વાતે પાડા ગાભણ કરવા. ૭
વાતે પાડા ગાભણું કરવા. વાતે પાપડ, વાતે વડી, વાતે વહુ ગધેડે ચડી. એ તે કહે કે, કરને કે કુછ નહીં. કરવું ને મરવું બરાબર છે. અમે તે તાળી વગાડનાર, ખેલ કરનાર બીજા. વીશા શ્રીમાળીના વિચાર, બે મણ ઘી તાવડામાં બળી ગયું, વાતનાં ચોસલાં મુકવાં, કાળજે ધચકે કાંઈ નહીં..
Work and not an empty promise will gain the object. ૨૯૮. ચંદર બાંધવા સૌ આવે, પણ છેડવા કેઈ ન આવે. ૬
ચંદરવે (માંડવો) બાંધવા સૌ આવે, પણ છોડવા કાઈ ન આવે. કહેવા સૌ આવે, પણ કરી આપે નહીં કેઈ. કહેવું સહેલું છે, પણ કરવું મુશ્કેલ. ચડાવવા સૌ આવે, પણ ભોગવવું પડે પિતાને માથે પડે ત્યારે આડે હાથ દેવા કાઈ આવે નહીં. વરઘોડાના સાજન બહુ મળે, ને વરઘોડે ચડાવે, વરઘોડો ઉતર્યા પછી
કાઈ નહીં. ૨૯૯ કંકાસથી ગળીનું પાણી સુકાય છે. ૫
કંકાસથી ગોળીનું પાણુ સુકાય છે. કલેશનું મોં બાળે. રાતદિવસના કંકાસથી માણસનું મરણ થાય છે. દેહરા-માર્ગમાં મણિધર, ઘરમાં પેઠા ચેર;
બાયડી બહારવટે ફરે, એ સૌ મરવાના દર. ૭૧૮ માર્ગ ખેતર ને જાન રણાં, વેરી ભેગે વાસ;
કુટુંબ કળાને ભીંત ભોરીગ,એટલાં કરે વિનાશ.૩ ૩૧૯ ૧ ખરી છે કે બેટી. ૨. વિચારને બદલે ખાલાં વપરાય છે. ૩. માર્ગમાં ખેતર, જુનું રણ (૯) માથે ગાજે, વેરી સાથે રહેવું, કુટુંબને કલેશ, ભીંતમાં સાપ રહે હેયતે વિનાશ કરે,

Page #189

કહેવત સંગ્રહ ૩૦૦ કાકા મારશો કે? તે કહે ચમાઈને જ તે. ૫ કાકા મરશો કે? તો કહે ચુમાઈને જ તે. મીઓ મરતે હે કયા ? તો કહે જખ મારકે. મરણ આવ્યું, તે હસ્તાં રળે, ને રોતાં રેળે. હવે ઘડીએ ઘૂંટ ભરાય છે.
જ્યાં આવી બની ત્યાં કેણ સાસ ઘાલે તેમ છે. ૩૦૧. કાગડાની કેટે રતન. ૫ કાગડાની કોટે રતન. કાગડો દહીંથરું લઈ ગયો. પત્થર સાથે રતન પછાડવું. થેરે કેળું બાઝયું. ઉકરડે રતન.
Fortune favours a man more than merits. ૩૦૨. કુતરાના પેટમાં ખીર ટકે નહીં. ૭
કુતરાના પેટમાં ખીર ટકે નહીં. કાગડાની કોર્ટે કંકોતરી. વાયડાનેપ વાત સોંપવી. ચાડીઓ ચેરે જઈ ચાડી કરે. અધિકપાંસળીને વાત કરવી. ઘાંયજાને વાત કરી હોય તો તે તુરત ચંદરો બાંધે.
એના પેટમાં તાંદળજે છબત નથી. ૩૦૩. પાસે પડે તે દાવ, ને રાજા બોલે તે ન્યાય. ૫
પાસો પડે તે દાવ, ને રાજા બોલે તે ન્યાય. પડે પાસા ને છતે ગમાર. જ્ઞાનીને ગમે, જેમ નાંખે તેમ સમ. ફાળે વખણાય. કાજીની મારી હલાલ. ૩૦૪. ઉપર્યું તેવું નીપજ્યુ. મનમાં આવ્યું કે તૈયાર જઈએ. ૧૧
ઉપર્યું તેવું નીપજ્ય. મનમાં આવ્યું કે તૈયાર જોઈએ.' તલ ખાધા ભેગી ગાં– ચીકણી થઈ. ઘા ભેગા કીડા. દાગી કે લાગી. ચડ રેટી પડ પેમાંટ. ચટ મંગણી ને પટ વિવાહ.
૧ એ બધી નવાઇની અગર અયોગ્ય બનાવદર્શક છે. ૨ કરૂપવર રૂપાળી કન્યા વરી જાય તેને લાગુ પડે છે. ૩ સ્વાભાવિક વાત એ છે કે બીલાડીના પટમાં ખીર ટકે નહીં, કુતરાં તે ચેરીને ખીર ખાય છે અને તે એક્તાં નથી. ૪ બહુ બેલાને કહેલી વાત જગજાહેર થાય. ૫ તે આખા ગામમાં કરે. ૬ ગમે એટલે સીતાર, સારંગીના તાર તંગ કે ઢીલા કરવાની લાકડાની ખીંટીઓ. .

Page #190

કહેવતસંગ્રહ
૧૪૪
લાવ ઘેાડા ને ચડાવ વધેડા. ચઢે ચુલા ખાઊઁ. ૩૦૫. વાછડી વરતમાં ડુલી. ૨
વાડી વરતમાં ફુલી. ધર વ્યાજમાં ખાયું. ૩૦૬. ઈશ્વરી ન્યાય એની મેળે ઉતરે છે. પડવું. ૧૧
ઈશ્વરી ન્યાય એની મેળે ઉતરે છે. આંખ છુટનારી તે ઝાંકા વાગનાર.
કાલી કુત્તી મરતે વાલી, એર મીઆંક જસ આને વાલા. બગાસું ખાતાં સાકરના ગાંગડા આવી ગયે. પ્રભુની લાકડીને ડાકા વાગે નહીં.
લાગનાર્ થાય ત્યારે ગેબની ગેાળા લાગે.
ધ્રુવ દાષ લેતા જ નથી. આંધળાના ઘા પાધા આવ્યેા.ર
ચટપટ જોઈએ.
ચઢ રોટી ને પટ દાળ.
કાગનું બેસવું ને તાડનું
કાગનું બેસવું ને તાડનું પડવું.
૧. વરત એટલે ઢાર ચારનારને માસિક કે વાર્ષિક રકમ અગર દાણા આપવાના તે વરત. તે આળસમાં અપાયા નહીં તેથી વરત ચડી ગયું. તેમાં વાછડી તે ચારનારને ઘેર રાખેલી તેની કીમત જેટલું વરત ચડયું. એટલે તે વાછડી ભરવાડે વરતમાં રાખી. આંધળાના ધા પાધરા
૨ ટીડા ોશી કરીને એક જોશી હતા. તે પેાતાને સાસરે ખીજે ગામ જતા હતા. રસ્તામાં એક રખડતા ખળદ જોઇ વગડાઉ વેલા લેઇને એક ઝાડને ઠુંઠે આંધ્યા ને પોતે સાસરાને ઘેર ગયા. સાસુ રોટલા ઘડતી હતી તેના ટપકારા ઉપરથી તે રોટલા ઘડાયા એવું ટીડે જાણ્યું. પછી સાસુએ નવ રોટલા પીરસ્યા, ત્યારે જોશી ખેલ્યા, ટપ તેર ને નવ કાં? (ટપકાં તેનાં થયાં તે મને નવ કેમ પીરસે છે.) ત્યારે સાસુ ખાલ્યાં, ગ્રુપ, ચાર છાસમાં’ (ચુપ રહેા, ચાર રાટલા છાસમાં ખાવા આપીશ.)
તેર રોટલા ટપકા ઉપરથી ટીડા જોશીએ ગણેલા તે વાત સાસુ જાણતી નહીં હાવાથી સાસુએ ધાર્યું કે રસેાડામાં રોટલા ઘડ્યા ને ોશીએ નણ્યું તે કાંઇક વિદ્યા તેની પાસે ખરી. માટે સાસુએ ટીડા જોશીના સસરા પાસે વાત કરી કે, ટીડા જોશીમાં જ્યાતિષ વિદ્યાનું અદ્ભુત જ્ઞાન છે.' ત્યારે સસરાએ પેાતાના ખાવાયલા બળદ ક્યાંથી જડશે એ પ્રશ્ન પૂછ્યા. ટીડા જોશીએ જ્યાતિષ વિદ્યાની રીત પ્રમાણે વિચારવાના ડાળ કરીને કહ્યું કે, અમુક દિશાએ એ ત્યાં જડશે.' કેમકે ોશીએ પેાતે બળદ બાંધેલ હતા તે દિશા બતાવી. તે દિશાએ જતાં વગડામાં ખળા જડ્યો, અને જોશીની આમ, બહુ ફેલાઈ.
તે વખતે રાજાના એક હાર ખાવાયલ હતા તેથી રાજાએ હુકમ કર્યો કે, ટીડા જોશીને કેદ કરીને આંહીં લાવા ને તેને કેદ તરીકે દરખારના મહેલમાં રાખવા ને પૂછ્યું

Page #191

કહેવતસંગ્રહ
૧૪૫
આંધળાના ઘાથી કેટું પડ્યું.
નાંખે અવળા ને પડે સવળા (પાસાને દાવ). ૩૦૭ માર તપ ખુદા સચ્ચા છે. આપે તેને રામ. ૮
માર તપ ખુદા સચ્ચા હે. આપે તેને રામ. દેરિયેમેં દોટ રખનેવાલા રામ હે. લાગ્યું તે તીર નીકર તુકો. સુરદાસકી ટીકી લગી તો લગી, નહીં તે રામધુન મચાઈ હે.
પરમેશ્વરનું નામ લેઈ દીકરા ચહડી જા શૂળી ઉપર. કે બહાર ક્યાં જડશે. રાજાને તે જોતિષ વિદ્યામાં શું માહાભ્ય છે તે જોવું હતું તેથી એક ઓરડામાં તેને સુવાક્યો. ટીડા જોશીને ફીકર લાગી કે, હવે મારું શું થશે તેથી ઉંધ આવી નહીં એટલે જરા જોરથી બોલવા માંડ્યું, “નિંદરડી આવ, નિંદરડી આવ, નિંદરડી આવ.” જોશીને મહિમા તો ગામમાં વધ્યો હતો તે આખું ગામ જાણે, તેથી નિંદરડી કરીને રાજાની એક દાસી હતી જેણે એ હાર લીધે હતો તેણે સાંભળ્યું કે, જેથી તે “નિદરડી નિંદરડી” બેલે છે માટે તે હાર મારી પાસે છે એમ જોશી જાણી ગયા છે માટે તે હાર મારી પાસેથી નિકળશે તે મારા બૂરા હાલ થશે, એવી બીકથી તે દાસી હાર લાવીને ચુપકીથી જોશીની બાજુમાં મૂકી ગઈ. સવારે જેશીએ હાર લઈ રાજાને આપે, રાજા ખુશી થયા અને જેશીને સારું ઇનામ આપ્યું.
પછી રાજાના મનમાં આવ્યું કે જેશીની પરીક્ષા વધારે કરવી તેથી જેશીને રજા નહીં આપતાં રેકીને રાજાએ પોતાના હાથમાં, જેને કાઠિયાવાડમાં ટીડ કહે છે તે રાખીને જોશીને બેલા ને પૂછ્યું કે, મારા હાથમાં શું છે? ત્યારે જેશી બોલ્યા:
ટપ ટપ કરતાં ગણું પેળી, ડુંગર ચાલતાં દીઠે ડોળી;
નિંદરડીએ આપ્યો હાર, મૂક રાજા ટીડાને ખ્યાલ. જોશીએ તે માગણી કરી કે, “હવે ટીડા જોશીનો એટલે પિતાને ખ્યાલ મક પણ રાજા સમજ્યો કે, મારા હાથમાં ટીડ છે તેને છુટો મૂકી દે એમ જોશી કહે છે માટે જેશી ખરે વિદ્વાન છે એમ સમજીને કીડને હાથમાંથી છોડી દીધું ને જોશીને ફરી ઇનામ આપ્યું. એમ ટીડા જોશીને ઘા પાંસરે ઊતર્યો. એ ભાગ્યની માયા છે એ દાખલ ટીડા જોશીને ચાલે છે.
૧. પરમેશ્વરનું નામ લેઈ દીકરા ચહુડી જ શળીપર
કોઈ એક ધનવાન વાણી તથા તેની સ્ત્રી ઘરમાં રાત્રે સુતેલાં હતાં ત્યાં અધરાત વીત્યા પછી એક ચોર છાપરું ફાડી ઘરમાં ઉતરતો હતો. વાણુએ તેને જે અને વિચાર કર્યો કે, હવે બૂમ પાડવી વ્યર્થ છે, કેમકે ચોર નજીક આવી ગયો છે ને બૂમ પાડવાથી વગાડી બેસશે.
તેથી વાણીએ પોતાની સ્ત્રીને જગાડી ને કહે છે, ધીરે દી કર. આપણે દીકરે નથી ને માતાજીએ સ્વપ્ન આપ્યું છે કે આકાશમાંથી દીકરે ઉતરશે, માટે ઉઠ દી
૧૯

Page #192

૧૪૬
કહેવત સંગ્રહ
ભલે બીબી માર ભુસકે, બજાવ સિક્કો, બનતાં બને ખરી. યાહેમ કરીને ચલે, ફતેહ છે આગે.
I will either make a bolt or a shaft of it. ૩૦૮. કાગનો વાઘ કર. ૭. કાગનો વાઘ કરે. પિંછને કાગ કરે. ' રજનું ગજ કરવું. રામમાંથી રામ કહાણી કરવી.
કર. ચોરે આ વાત સાંભળી, છાપરા સુધી એક થાંભલો હતો તેને વળગી રહી છે. સ્ત્રીએ ઘીને દી કર્યો ને ઉંચું જોઈ ચારને દેખી શેઠ પિતાની સ્ત્રીને કહે છે, જે છાપરું ફાયું છે ને પેલો દીકરે, જો કે માને છે ? ઉછરેલ, પારેલ, રાયો રૂતે, શિળી નહીં, એરી નહીં, અછબડા નહીં, વાવળી નહીં, વરાદ નહીં ને આપણું ઘર ભરાઈ રહે તે છે, જે. ચોર તે સાંભળી ખુશી થઈ હેઠળ ઉતર્યો. શેઠે આવકાર દેઈ તેને બેસાડ્યો, ને સ્ત્રીને કહે છે કે, ઊનું પાણી કર, પછી લાપસી રાંધ.” એમ કરીને શેઠે પોતે પટારે ઊઘાડ્યો, માંહીથી હીરકેરી ધૂતીઆ, કસબી પાઘડી, ઊતરી, કંદરા, વેહે, વિંટી બધું કહાડ્યું. ચોરને ખાતરી થઈ કે, હવે હું તે વાણિયાને દીકરે થય” પાણુ ઊનું કરી નવરાત્રે; કંસાર, દાળ વગેરે જમાવ્યો, પછી સારાં લૂગડાં પહેરાવ્યાં, કંકુને ચાંલ્લો કર્યો. ત્યાં તે સવાર થઈ એટલે શેઠે ચેરને કહ્યું, “ચાલો, દીકરા દુકાને.” બન્ને જણ ચાલ્યા. રસ્તામાં કેટલાકે વાણિયાને પૂછયું, “આ કેણુ છે?શેઠ જવાબ દેતા જાય છે, મારે દીકરે, તમારે તે કાંઈ છોકરાં નથી ને આ ક્યાંથી ? ત્યારે શેઠ કહે, “પરમેશ્વરે આપ્યો, આકાશમાંથી ઉતયોં, રાતે આવ્યો.” એમ જવાબ આપતા આપતા તે દુકાને આવ્યા. દીકરાને શણગારીને દુકાને બેસાડયો છે, જે પૂછતા જાય તેને શેઠ ઉપર પ્રમાણે જવાબ આપતા જાય. પણ શેઠે ગુપ્ત રીતે દરબારમાં ખબર મેક્લાવેલ કે, મેં ચોર પકડ્યો છે. તેથી પોલીસના જમાદાર આવ્યા અને પૂછયું, “શેઠ, આ કેણ છે?” “એ તો મારે દીકરે છે.” “કયાંથી આવ્યો?” “આકાશમાંથી’ પરમેશ્વરે આપે? એટલે જમાદારે લાકડીને એક ગેદ શેઠને માર્યો. શેઠ કહે છે, “ભાઈસાબ, દીકરે છે. તેમાં ગેદા શું મારે છે?” એટલે જમાદારે હુકમ કર્યો કે, ચાલો તમે બને દરબારમાં.” એટલે શેઠ તથા ચાર દીકરે બન્ને દરબારમાં ગયા. દરબારમાં ફજદારે પૂછપરછ કરી ત્યારે શેઠે કહ્યું, “દીકરે આકાશમાંથી ઉતર્યો, છાપરું ફાટયું, ને ઘરમાં આવ્યો. પરમેશ્વરે રૂડાં વાનાં કર્યાં, શાબ, શાબ” ફેજદારે શેઠને મારવા લીધે ત્યારે શેઠ કહે છે, “શું કામ મારે છે, શાબ? તમારી નજરમાં આવે તેમ કરે.” આગળના વખતમાં ચેરને માટે સજા શૂળીની હતી તેમ સૂળીની સજા દીકરાને ફેજદારે ફરમાવી એટલે શેઠે તેનું પ્રથમનું ધેતિયું લુગડાં આપ્યાં, ને ખેાળો પાથરી કહે છે, “દીકરા ઘરેણું ગાંઠું લુગડાં લાવે, ને બેટા પરમેશ્વરનું નામ લેઈ શળ ઉપર ચડવા જાઓ.” કહી શેઠ પોતાને માલ લઈ ઘેર ગયા ને ચેરને શૂળીએ ચડાવ્યા.
૧ અતિશયોક્તિ કરી વાત કરવી.

Page #193

કહેવતસંગ્રહ
૧૪૭
વાતનું વડું કરવું. વાતનું વતેસર કરવું વાતનું વતેસર ને કાંટાનું કસર કરવું.
To make a mountain of a mole-hill, ૩૯. રાંકમાંથી રાજા કર. ૭.
રાંકમાંથી રાજા કરો. કીડીમાંથી કુંજર કરે. પપામાંથી પીરમહમદ બનાવવો. મોવાળામાંથી ગરમર બનાવવી.
ખાદ વગર ઊંચપદ જીરવાય નહીં. દેહરા–રક નિવાજત બનત રાજેશ્વર, ભૂપત બનત ભિખારી;
છસ્કે પાંઊમેં પેનીયાં નાહીં, વાકું દીને કુંજબિહારી. ૩૨૦ જાકે પાંઉ પેનીયાં નહીં, વાકું દેત ગજરાજ;
બિખ દેતે બિખીયા મીલી, ભલે ગરીબનિવાજ. ૩૨૧ ૩૧૦. કાગળની હોડી ચૂલે ચડે નહીં. ૭ કાગળની હાંડી ચૂલે ચડે નહીં. તુંબડાં બાંધી દરિયે તરાય નહીં. કાગળની હેડીથી દરિયો તરાય નહીં. કાગળની કોથળીમાં ઢબુ ભરાય નહીં. તુંબડાનો ટોપ કેટલી ઘડી ટકી શકે ? તકલાદી કામ શું ઝીંક ઝાલે?
આકા ડોકાને માંડવો. ૩૧૧. ઘેલી સૌ પહેલી. હું ઘેલી સૌ પહેલી. પિઠીઆ પેહેલી છાંટ ઊતાવળ કરે. મોરલે ગાડે મટુબાઈ ગામ કરતાં ઘાયેળ ઉતાવળી. વગર આગે બળી મરે. જોરદાર બાયડી છાછઆમાં કૂદી પડે. દાહ લાગે ત્યારે સીંચાણે સૌ પહેલ. હોળીનું નાળિયર. મડદું ઉપડે ત્યારે દુણવાળે સૌથી આગળ થાય. ૩૧૨. સાત કપુત દીકરે નખેદ ગયા બરાબર. ૮
સાત કપુત દીકરે નાદ ગયા બરાબર. પત્થર જે હેત તો ધોબીને ધોવાના કામમાં તે આવત. સો પુતે બાપ વાંઝીએ. કપુત દીકરો બાપનું નામ બળે. કપુત દીકરે કુળ હીણું પડે. કપુત દીકરો કુળમાં અંગારે. ૧ પેનીયાં જેડા. ૨ આફરડે કુદી પડે.

Page #194

૧૪૮
કહેવતસંગ્રહ
દેહર–કાં ઘણું કાગોલી, કાં ઘણું કપુત;
સજજન તો હક્કડ ભલા, હકેડ ભલા સપુત. ૩૨૨ સ –પુત કપુત, કુલક્ષણ નાર, અદેખે પડોશી, ચુગલીઓ દસ્તદાર;
કવિ ગંગ કહે સુન શાહ અકબર,એ ચારકું ગરદન માર. ૩૨૩ ૩૧૩. સપુત દીકરા વિષે. ૨૨ સપુત દીકરા કુળ ઉજાળે. દી વાળે તે દીકરા, છે વાળે તે છેકપો. એકે (એક સપુતે) ઊજળા, છત્રીશે ખેંગાર. સુપાત્ર દીકરે ઈકોતેર પહેડી તારે. દી વાળે દીકરા, કાં ધરી કાં ધરા. એકે હજારા, સોએ બિચારાં. બાકર બચાં લાખ, લાખે બિચારાં. સિંહણ બચું એક, એકે હજારા. બાપ કરમી તે બેટેકું કાવ, બેટા કરમી તો બાપડું લાવ. બાપથી સવાઈ, તે સપુત દીકરો કહેવાય. કુળદીપક, તે સુપાત્ર દીકરે. બાપનું નામ દીપાવે તે સપુત દીકરો. એક સપુતે બધું કુળ શમે. દેહરા–ચીલે ચીલે ગાડી ચલે, ચીલે ચેલે કપૂત;
તીની ચીલે ના ચલે, અશ્વ, શેર, સપૂત. ૩૨૪ ગ્રાહક સબે સપૂતકે, સારે કાજ સપૂત; સબકે ઢાંકન હેત હૈ જૈસે બનકે સૂત.૫ ૩૨૫ વિદ્યા સંયુત એકહી, જે કુલ સપૂત હેત; બંશ ઉદ્દીપન કરત મ્યું, બિધુર્ત રેન ઉધોત. ૩૨૬ એકહી પૂત ગુનર્વત ભલ, ‘ગુણવિણ શત નહીં કામ; હિમકર એકહી તમ હરે,ઊડગજકોટ અકામ. ૩૨૭ કહા શોક સંતાપ કત, જે બહુ હોત કપુત; ભલે એક મનભાવતે, સબ કુલ પાલક પૂત. ૩૨૮ એકહી ભલે સપૂતર્ત, સબ કુલ ભલે કહાય; સરસ સુવાસિન વૃક્ષ, યે બન સકલ બસાય. ૩૨૯ સિહનીકે એકે ભલે, ગજદલ ગંજનહાર;
બહુત તન કીસ કામકે, શુક્રિી તનય હજાર. ૩૩૦ - ૧ હડ=એક. ૨ બળેલી ઇંટનાં રેડાં. ૩ શેરસિંહ. ૪ કામ સુધારે. ૫ કપાસ. ૬ સંપાદન કરેલ. ૭ વંશ. ૮ ભલો. ૯ ચંદ્ર. ૧૦ તારા. ૧૧ હાથીનું ટેળું. ૧૨ ગાંજનાર. ૧૩ મુંડણ.

Page #195

કહેવતસંગ્રહ
૧૪૯
ચોપાઈ—જે ગુણવાન મનુષ્ય ગણાય, કુળમાં તે દીવો કહેવાય;
હાય હજાર ગણું જરજેર, દીવ વિના અંધારૂ ઘેર. ૩૩૧ સયા-પુત સપુત, સદગુણી નાર, સદગુણ પાડોશી, નિર્મળ દસ્તદાર;
કવિ ગંગ કહે સુને શાહ અકબર, એ ચારેકે પરિવાર. ૩૩૨ ૩૧૪. એ સાચે કે જ્યાં બોલે ત્યાં ખાય તમા. ૮
એ સાચે કે જ્યાં બોલે ત્યાં ખાય તમારો. બહુ સાચું બોલ્ય સત્યાનાશ. સાચું સર્વ કાળે બોલાય નહીં. સાચા બોલો માએ માર્યો. હે બાઈ બાડી, છાસ દેજે જાડી; જેવી તારી વાણી, તેવું છાસમાં પાણું. સાચા બે સગી માને ગમે નહીં. ડાકણને મહેઓ ડાકણ કહેવાય નહીં. દેહરે અંધાને અંધ કહે, કડવું લાગે વેણ;
હળવે રહીને પૂછીએ, શાથી ખેયાં નેણુ? ૩૩૩ ૩૧૫. કાજીની કુતરી મરી ગઈ ત્યારે આખું ગામ આભડયું, કાજી
મરી ગયા ત્યારે કે નહીં. ૫ કાછની કુતરી મરી ગઈ ત્યારે આખું ગામ આભડયું,
કાજી મરી ગયા ત્યારે કાઈ નહીં. બે આંખની શરમ. આંખની શરમ મટી, એટલે મારી તુટી. શરમ જેની પડતી હોય તેની પડે. જેને આંખ નહીં, (આંધળા) તેને મહે શરમ નહીં. ૩૧૬. માણસની પરીક્ષા પંથે કે પડેસે. ૪ માણસની પરીક્ષા પંથે કે પાડોસે. માણસ જોઈએ વસીને, સોનું જોઈએ કસીને
છેલાવીએ ત્યારે હજામની પરીક્ષા. કામ ઉપરથી કારીગરની પરીક્ષા. ૩૧૭. ગુમડું ફૂટયું ને વૈદ્ય વેરી. ૧૦
(ગરજ સર્યા પછી માણસને પરવા નથી રહેતી તે વિષે.) ગુમડુ ફૂટયું ને વૈદ્ય વેરી. ગરજ સરી અમારી, શી પરવા તમારી ?
૧. જર નર=પૈસાનું જે ગમે તેટલું હોય, પણ ગુણવાન પુરૂષ વગર અંધારું ઘર ૨ કાજીની આંખની શરમ ગઈ.

Page #196

૧૫૦
કહેવત સંગ્રહ
કામ વખત કાકી, નીકર મૂકે હાંકી. ગરજ સરી કે મતિ કરી. જમતો પણ ભેંસ માને ગરજકે વાસ્તે ખુદાકું પુસલાતીથી. વૈદ્ય, ભુવા ને ડાકલાં વાળા, આવે ચડ્યા ને જાય પાળા. દરદ મટયું કે વૈધ વેરી. દેહરે પડી ગરજ મન એર હે, સરી ગરજ મન એર;
ઉદેરાજ કહે મનુષ્યકે, ચિત્ત ન રહે એક ઠેર. ૩૩૪ સેરઠે-મતલબ ને મનવાર, લોક જમાડે ચુરમાં;
વિણુ મતલબ મનવાર, રાબ ન રેડે રાજીઆ. ૩૩૫ Danger passed, God is forgotten. Vows made in storm are forgotten in calm. A fig to the Doctor when cured. When the cow is old, she is soon sold, ૩૧૮. ગરજે ગધેડાને કાકે કહેવું પડે. ૧૨ ગરજે ગધેડાને કાકે કહેવું પડે. ગરજી ગામને શીઆળો. ગરજ બીચારી બાપડી, ગરજે ગોદા ખાય. ગરજીને દરદીઉં. ગરજવાનની અક્કલ જાય, ને દરદવાનની શિકલ જાય. વખત હવે બાંકા, તે ગધેકું કહેના કાકા. ગરજવાનને અક્કલ નહીં. ગરજુ કુસકાથી સ.
જમતા પણે ભેંસ માને ૧ પરણો જમવા બેડે હતો ત્યારે ભોજનને અંતે દૂધ લાવવા ઘરધણીએ કહ્યું. એટલે સ્ત્રીએ જવાબ આપ્યો કે, દૂધ તો નથી, ભેંસ વસુકી ગઈ છે. એટલે પરણાએ કહ્યું, આપણે ભેંસનું ખાડું છે, તેમાંથી એક મેક્લીશ. પણ તેને ઘેર ગયો. પણ ભેંસ મેલવી ભૂલી ગયો.
ખાડુંભેંસનું ટેળું. કાઠીઆવાડમાં આ શબ્દો વપરાય છે. ગાયનું ધણ તેને ટાળે કહે છે. બકરાનું છું તે વાઘ કહેવાય છે. બળદનું ટેળું બાળવું કહેવાય છે.
૨. એક ડેસીને એકનો એક લાડકે દીકરે માં પડ્યો. ઓસડસડ કરતાં આરામ ન જણાય. એટલે ડેસીએ માનતા કરી કે, “ખુદા મેરે બેટેકું આરામ કરે તે આભ જીતની બડી રેટી ખુદાકું ચડાઉંગી.” દીકરાને આરામ થયો. દીકરે પૂછ્યું, “આભ છતની બડી રેટી માની હે, લેકીન ઇત્તા બડા રેટી પકાનેકું તવા કહાંસે લાગી ત્યારે ડેસીએ કહ્યું કે, “ગરજકે વાસ્તે મેં ખુદાકું કુસલાતીથી.”
૩ અરથ સર્યા પછી વૈદ્ય વેરી. ૪ ઉદેરાજ એક ગેરનું નામ

Page #197

કહેવતસંગ્રહ
૧૫૧
ગરજ સાકરથી ગળી. કણકીઆની બાયડી, સૌની એશીઆળી.
એશીઆળી બિલાડી, ને ઊંદરની લાડી. સ –ગરજહી અર્જુન હીજ ભયે, ગરજહી ગેવિંદ ઘેન ચરાવે,
ગરજહી દ્રૌપદી દાસી ભઈ, ગરજહી ભીમ રસોઈ પકાવે; ગરજ બડી ઇન લોકનમે, ગરજ બિના કાઈ આવે ન જાવે, કવિ ગંગ કહે સુન શાહ અકબર, ગરજહી બીબી ગુલામ રીઝાવે. ૩૩૬ Necessity knows no law. Need makes the old wife trot. ૩૧૯. કૌતુક વગર હસવું હોય નહીં. ૬ કૌતુક વગર હસવું હોય નહીં. કારણ વગર કાર્ય નહીં. આગ હોય ત્યાં ધુમાડે હોય. થડ વગર શાખા નહીં. દુઃખ વગર રંગું આવે નહીં. પાડ્યા વગર ગંધાય નહીં.
No effect without cause. ૩૨૦. કાળા અક્ષરને કુટી મારે તેવે છે. છનું અર્ધ પણ જાણે નહિં. ૧૦
કાળા અક્ષરને કુટી મારે તેવો છે. છનું અર્ધ પણ જાણે નહિ. પાટલા ઉપર ધૂળ નાખી હોય ત્યારે ને. ૨ કાળા કાળા મકડા. રાતી એટલી ઝીમેલો. પત્થરને ભમરડે. બાપ ભણ્યા હતા. સખી, મારે ધણી એવો ચતુર છે કે પિતાનું લખ્યું પોતે વાંચી શકે નહીં. દેહરા–દેખાદેખી જે કરે, વણ સમજે વ્યર્થ;
વગર ભણેલે લીટા લખે, એમાં ન સરે અર્થ. મૂર્ણ કર પોથી દઈ બાંચનકું ગુનગાથ;
જયસે નિર્મલ આરસી, દઈ અંધકે હાથ. ૩૩૮ You may as well expect a cat to read.
It is all Greek and Latin to me. ૩૨૧. મરીને માળ લેવાય નહીં. ૧૦
મરીને માળો લેવાય નહીં. થાય તેટલું કરીએ.
કાંઈ કામ સારૂ મરીએ ? કાંઈ ચુલા ઉપર ચઢાય છે. ૧ કણકીઆ (કણક) લોટ માગનાર બ્રાહ્મણ ૨ ત્યારે આવડે. ૩ એક જાતનાં જીવડાં.
૩૩૭

Page #198

૧૫ર
કહેવતસંગ્રહ
ચાર હાથ થાય છે? પગે ચલાય તેટલું ચાલીએ, કાંઈ ઊડાય છે. સીજે તેટલું ફરીએ. શરીર સાચવી કામ થાય.
આભને બાથ ભરાતી નથી. બે હાથે લાડવો ખવાય છે? ૩૨૨. કટ કે ત્રાજવું કેઈની શરમ રાખે નહીં. ૩ કાંટે કે ત્રાજવું કોઈની શરમ રાખે નહીં. કાટે અદલ જોખી આપે.
ધર્મરાજાને ન્યાય, કેઈની સીફાસ ચાલે નહીં. ૩૨૩. માર ઉંદર ને ખેદ ડુંગર. ૪ મારે ઉંદર ને ખોદ ડુંગર. કીડી ઉપર કટક ચડાવવું. મારવી માંખ ને ચડાવવી તે પ. ધૂળગજાની વાતમાં વેર મોટું કરી નાંખવું. Much ado about nothing. Much pains little gains. ૩૨૪. કીડીને કણ અને હાથીને મણ પરમેશ્વર આપી રહ્યો છે. ૯ કીડીને કણ, અને હાથીને મણ પરમેશ્વર આપી રહ્યો છે. ખાનાર, પીનારને ખુદા આપે. ખાનારપીનારનાં નસીબે મળી રહે છે. પરમેશ્વર કોઈનું અથું રાખતા નથી. દાતારને પરમેશ્વર આપી રહે છે. ખાનાપીના એર ખુશ રહેના. ખાધેપીધે દીવાળી, ઉગરે ઉચાટ. કીડીને કણ, હાથીને હા, હંસને મોતી ને દેડકાને ગારે પરમેશ્વર આપે છે. દેહરે–દાતાકું હર દેત હે, જહાં તહાંસે આન;
સુમ પાપી બિનતિ કરે, કેશવ ધરે ન કાન. ૩૩૯ ૩૨૫. હેામાં આવ્યું કેળીઓ પાછો જાય. ૮.
માં આવ્યો કાળીઓ પાછો જાય. કાઠે આવેલું વહાણ ડખ્યું, હાથ આવેલી બાજી ગઈ.
છતી બાજી હારી બેઠા. સમુદ્રમાં તરી આવીને ખાબોચીઆમાં ડુબવું. ધન્યું સોનું ધૂળ મળ્યું. કરી કમાણી ખોઈ બેઠા. છેડે સુધર્યો તેનું બધું સુધર્યું. ૧ બે હાથે થાય તે કરીએ છીએ. ૨ નહીં તો મેળવેલી આબરૂ જતી રહે છે.

Page #199

કહેવતસંગ્રહ
૧૫૭
There is many a slip between the cup and the lip.
To swallow a whole ox and be choked with the tail. ૩૨૬. સૌ કસબ ચોર. ૬
સૌ કસબ ચોર. કસબ બધે બતાવે કેઈનહીં. કસબ બતાવી શું ભીખ માગવી છે? સૌ કસબ બતાવે, પણ ગુરૂ ભાગ બાકી રાખે. કામણું શિખવે, પણ વાલણ પિતાની પાસે રાખે. તાળું બતાવે, પણ કુંચી કરસનજીને હાથ. ૩૨૭. ધંધાખાર બહ ભંડે. ૫ ધંધાખાર બહુ ભંડે. કીસબખાર તે સાત પેઢીના વેર જેવો. ધંધાપારનું વેર પેઢીઓ સુધી ચાલે. વિદ્યનો વેરી વૈદ્ય. ધંધાપારમાં કેક ખુવાર મળ્યા છે.
Two of a trade seldom agree, ૩૨૮. કુંભાર કરતાં ગધેડાં ડાહ્ય. ૪ કુંભાર કરતાં ગધેડાં ડાહ્યાં. ગુરૂથી ચેલા આગળ. શેઠ કરતાં વાણેતર વધ્યા. ભણું ગણીને ઉતર્યા, ગુરૂજીના મહેમાં મુતર્યા. Fools rush in where angels fear to tread. ૩૨૯. ગામડે ભેંસ ને ઘેર ઝરડકા (વલેણુના). ૧૨. ગામડે ભેંસ ને ઘેર ઝરડકા. ઘોઘે ભેંસ ને ઘરમાં ધીંગાણું. ઘઉં ખેતમેં, બેટા પેટમેં, ને આંહી મનસુબા ચાલે. પેટમાં છોકરું, ને નામ પાડો હીરે. ભેંસ ભાગોળે ને છાસ છાગોળે.
૧ કીસબ=સુવર, કળા, વિદ્યા વગેરે છુટથી શિખવે નહીં તે.
૨ “કામ” એટલે મુઠ મારવાની મંત્રવિદ્યા તથા વશીકરણની મંત્રવિદ્યા. તે વિદ્યાથી મુઠ મારે અથવા વશીકરણ વિદ્યાથી કોઈને વશ કરવા મંત્ર નાંખે, તેથી માંદો પડે તે તે મંત્રથી થયેલી ઈજા અગર દરદ (મંદવાડ કે ઈજા મંત્રથી થઈ એ તે માનનારની બુદ્ધિ કે સમજણની વાત છે). મટાડવા સારૂ ને દરદ પાછું ખેંચી લેવાના કે આરામ કરવાના મંત્ર કે વિદ્યાને “વાળણ” કહે છે. ૩ એક ધંધાવાળાને પરસ્પર વેર.
૪. બે મલ કુસ્તી કરતા હતા તેમાં એક મત છે. તે પેચ કરીને જીત્યો, જેનાર લેકે જીતનાર મલ્લને શાબાશી આપતાં બોલ્યા કે, “રંગ હે ઉસ્તાદકું” ત્યારે મલ બે, “ઉસ્તાદ ગાંડુ ક્યા કરેગા, હમ તે અલકે ફેલાવસે ચલતે હૈ.”

Page #200

કહેવતસંગ્રહ
ધરમાં ભેંસ નહીં, ને છાસ ફાડ઼ ફ઼ાદા. વિવાહ પેહેલા માંડવશેાર. પરણ્યા પહેલાં જીવાડું. મુવા મેાર ધારી ખાદવી. તાવડી તાના કરૂ, બાજરી બજારમાં.
૧૫૪
પરણ્યા પહેલાં અધરણી. મુવા માર્ર માકાણુ.
Do not count upon a thing until you get it. Count not upon chickens before they are hatched. Call not a surgeon before you are wounded. ૩૩૦ કન્યા અને એહું ધાન વાસી ન રખાય. ૧૧. કન્યા અને એઠું ધાન વાસી ન રખાય. દીકરી પારકું ધન છે.
દીકરીના બાપને ઊંધ ન આવે.૪
સર્પના ભારા સાચવ્યા બરાબર છે.
કુંવારી કન્યા સાચવવી, જાગે જેના ઘરમાં સાપ, જાગે દીકરીઓના બાપ.
દીકરી કુંવારી રહે નહીં, દીકરા કુંવારા રહે લાજ જાય નહીં.
ઝાઝી દીકરીએ કુળ હીણું.
જેને ઘેર કન્યા, તેને પરમેશ્વરે દંડ્યા. પેટી રખાય, પણ બેટી ન રખાય. ઝાઝેપ વરસાદે કણુ હીણું. દાહરો—ચલવા ભલા ન કાસકે, દુહિતા ભલી ન એક;
માંગવા ભલે। ન ખાપસ, જો પ્રભુ રાખે ટેક. ૩૪૦ The worst store is a maiden unbestowed. ૩૩૧. કુંવારી કન્યાના સેા વર ને સેા ઘર. ૫ કુંવારી કન્યાના સેા વર ને સા ધર.૬
વરતે ટીકાવ્યા ન હેાય ત્યાં સુધી કહાન કુંવારા. ખાલી ઠેકાણાના ઉમેદવાર ધણુા. ધણી જાગે ત્યારે ચાર ભાગે,
નોંધણીઆતા માલના સૌ ધણી.
૨ માર=પહેલાં.
૫ આઝા એટલે હદુથી
૧ માંડવશેરવવાહ થયા પછી એક દિવસ જમણવાર. ૩ વાસી=ઠંડું, રાતવાસે. ૪ કુંવારી હાય ત્યાં સુધી. વધારે હોય ત્યારે કુંડામાં કે કણસલામાં દાણા ચેડા ચડે ને દાણા નખળેા થાય. સે। માગાં આવે. ૭ “ ટીલા તાણવા” એવું કહેવાય છે, “ ઢીકા તાણવા ” ચા ટીકાવ્યા” એ પણ પ્રયાગ છે; પણ કહેવતમાં નાગર કહે છે કે વરને પોંક્યા ન હેાય ત્યાંસુધી કહાન કુંવારા–તેારણેથી પાછા કાહાર્ડ માટે ૮ હજાર ઠેકાણે માગાં કરવાં પડે.

Page #201

કહેવત સંગ્રહ
૧૫૫
૩૩૨. લક્કડક લાડુ ખાયગા વે પસ્તાયગા, નહીં ખાયગા વે બી
પસ્તાયગા. ૯ લક્કડકે લાડુ ખાયગા વે પસ્તાયગા, નહીં ખાયગા વો બી પસ્તાયગા, રાંડી રૂવે, માંડી રૂવે, સાત દીકરાની મા હો પણ ઉઘાડે નહીં. કુંવારો કોડે મરે, ને પરણ્યો પીડાએ મરે. કેડે મુવાં, ને કુતરે તાણ્યા. આ છે કેડે, પણ જશે મથે છેડે, કેડ પુરા થયા, એટલે ડેડ મટયો.
મથુરાકે પંડે ખાગા સે પસ્તાવેગા, નહીં ખાવેગા સ બી પસ્તાવેગા. સાખી–રાજાબી દુઃખીઆ, કબી દુઃખીઆ, મહિપતિ દુઃખીઆ વિકારમેં;
વિના વિવેક ભેખધી દુઃખીઆ, ઓધા એક સંત સુખી સંસારમેં. ૩૪૧ મેં તો દુઃખ દુનીઆનું ભાળી; પરણી નારી તે પીએર મૂકી વાળી.
Age and wedlock, we all desire and repent. ૩૩૩. નકટા જેગીની જમાત. ૩
નકટા જોગીની જમાત, ગાંડીઆ ટેળું. નકટાની જમાત. ૩૩૪. ગામને મહેડે ગરણું બંધાય નહીં. ૧૧ ગામને મહેડે ગરણું બંધાય નહીં. કૂવાને મોડે ઢાંકણ દેવાય પણ ગામને હેડે ઢાંકણું ન દેવાય. ગામને હોડે ડુચો દેવાય નહીં. દુનીઆ તે દેખે તેવું ભાખે. ગામ વચ્ચે કૂવે, તે કાઈ કહે ઊંડે ને કોઈ કહે છીછરે.. દુનિયા હફત રંગી છે. દુનિયા દે રંગી છે. દુનિયા છે, આમ પણ બેલે ને આમ પણ લે. ખલકકી હલક, કીસીને બંદ કીયા હે. જગત છતાયું નથી. મારનારને હાથ ઝલાય, પણ બોલનારની જીભ ઝલાય નહી. No dish pleases all tables alike.
Do as you like, you cannot curb men's tongues. ૩૩૫. ઘડાનું અજવાળું ઘડામાંજ રહે. ૫
ઘડાનું અજવાળું ઘડામાં જ રહે. દરની માટી દરમાં સમાય. કુવાની છાંયા કુવામાં જ રહે. દરિદ્રના મનોરથ, ઊપજે ને લય પામે. મનમાં પરણ્ય ને મનમાં રાંડ્યા.

Page #202

૧૫૬
કહેવતસંગ્રહ
૩૩૬. કેળામાં ખાંડ ને મૂળામાં મીઠું. ૭
(ઈશ્વરની કૃપા તથા અપાથી જે બની આવે તે વિષે.) કેળામાં ખાંડ ને મૂળામાં મીઠું, દૂધમાં સાકર ને છાસમાં મીઠું, મૂળા હેય ત્યારે મીઠું પણ મળે નહીં. ઘરમાં લીલા લહેર, ત્યારે જમવાનું પારકે ઘેર, ઘરમાં અન્નના સાંસા, ત્યારે પરાણુનું પૂર. દૂબળા ઘરમાં સુવાવડ સાંઢ.
દુકાળમાં અધિક માસ હાય. ૩૩૭. જે જેવાં તેનાં તેવાં. ૭
જે જેવાં તેનાં તેવાં. કુટુંબને વા છોકરાંમાં આવે. મગરે મગરે, ને કૌચે કૌચ. કેળે કેળાં, ને બાવળે બાવળીઆર વલવલતી રાંડને વેવલાં છોકરાં. કુટુંબ કરડકણું, ને મોસાળ વઢકણું. દેહ–રવીરકે વંશ, શરીર સુત હોય;
ક્યું સિંહનકે ગર્ભમે, સિયાલ ન ઉપજે કાય. ૩૪૨ ૩૩૮. રેટી ત્યાં ચોટી નહીં, ચાટી ત્યાં રિટી નહીં. ૫ રોટી ત્યાં ચોટી નહીં, ચેટી ત્યાં રેટી નહીં. ધાનાં ત્યાં પાનાં નહીં, પાનાં ત્યાં ધાનાં નહીં. ચારો છે ત્યાં ચલીઓ નહીં, ચલી છે ત્યાં ચારો નહીં. દૂધ ને દીકરા સાથે કયાંક હેય.
સંપત્તિ ને સંતતિ ભેગાં હોય તે ભાગ્યશાળી. ૩૩ ઘી વિના લુખો કંસાર, દીકરા વગર સુને સંસાર. ૧૦
ઘી વિના લુખો કંસાર, દીકરા વગર સુને સંસાર. ઘરનો દીવો દીકરો. સે ગુલામે ઘર ઉજડ.૪ દીકરા દેખી કાળજું ઠરે. દીકરા દેવતાને દુર્લભ. પુતહીનકા ઘર સુના, વિદ્યાહીનકા હૃદય સુના, દરિદ્રીકા સબ સુના. બાળા તેના શા દુકાળા દીકરા સારૂ પથ્થર એટલા દેવ કરવા પડે. જેને ઘેર પારણું, તેનું શોભે બારણું
૧ કેળાં મળે ત્યારે ખાંડ આવી મળે, ૨. પરડા. ૩ ચેટી ચોટલી. દીકરા હોય તે ટલી હેય. ૪ દીકરા વગર. ૫ આંખ ઠરે.

Page #203

કહેવતસંગ્રહ
૧૫૭
દેહરે ચોસઠ દીવા હે સખી, બારા રવિ તપંત;
ઘોર અંધારું તે ઘરે, જ્યાં સુત ન રમત. ૩૪૩ ૩૪૦. કેઈના પેટ ઉપર પગ મૂકે નહીં. ૬ કાઈના પેટ ઉપર પગ મૂક્યો નહીં. પીઠ ઉપર મારીએ, પણ પેટ ઉપર મારીએ નહીં. વહેતી ગંગામાં પગ મૂકવો નહીં. કોઈની ચાલતી સેર તેડવી નહીં.
ચાલતી રોજી તેડવાનું મહા પાપ છે. ચડતી દેરડી પાડવી નહીં. ૩૪૧. કુંભાર રીસે બળે ત્યારે ગધેડીના કાન ઊમેળે. ૮ કુંભાર રીસે બળે ત્યારે ગધેડીના કાન ઊમેળે. અકમ માટી રોડ પર શરો. દીવાની દાઝ કેડીઆનાં બચકાં ભરે. કોઇની રીસ કોઈ ઉપર ઊતારવી. આઈને ખાર બાઈ ઉપર કહાડવો. નબળો સિપાઈ ઢેડવાડે શો. શોકના ખારે ધણુને ખાટલે હગી ભર. નબળો ધણી રાંડપર શો.
A coward husband is a hero to his wife. ૩૪૨. હવેલી જોઈ ઝુંપડું પાડવું નહીં. ૭
(વાદ નહીં કરવા વિષે.) હવેલી જોઈ ઝુંપડું પાડવું નહીં. કોઈને વાદ થાય નહીં. ધર્મકર્મમાં વાદ નહીં. મીને વાદે ચણું ચાવવા નહીં. દેખાદેખી સાથે જોગ, પડે પિંડ કાં વાધે રાગ.
વાદે વરો કરીએ, તે બાવા થવાની નિશાની. ચેખરે અનુભવી આગળ વાદ જ વદે, તે ઊંટ આગળ જેમ પાળે ખદે. ૩૪૩. ઊકરડામાં સાંઢ મુતર્યો, તે શું જણાય? ૧૧
ઊકરડામાં સાંઢ મુતર્યો, તે શું જણાય ? કેગળે દવ એલાય નહીં. ફુકે વાદળું ખસે નહીં. મેવાળા તોડે મડાં હળવાં થાય નહીં. ઘોડે ગયું તે ગધેડે પાછું વળે નહીં. જુવાનીમાં પૈસા થયા નહીં, તે ઘરડપણમાં શું થાય?
૧ દેરડી=નાની દેહેરી.

Page #204

૧૫૮
કહેવતસંગ્રહ
લેહડી ઉપર ત્રચકે.' મણનાં તુટયાં શેરે સંધાય નહીં. લાખનાં તુટયાં સેએ સંધાય નહીં.
ચુંટીઆ ખણે વેર વળે નહીં. ખાલસના ઘાથી દુશ્મન ગાજે નહીં. ૩૪૪. એવા પિચા પહાણ નથી કે શીઆળ કરડી ખાય? ૧૫
એવા પોચા પહાણ નથી કે શીઆળ કરડી ખાય. ભાથીને ઘેર ભાલું. ધારાળાનું વેર છે. એ તો દાંત ખાટા થાય એવું કામ છે. હાથી આગળ પુળો છે. વાઘને કુલે મધ છે. જીવતી માંખ ગળાય નહીં. સર્પના દરમાં હાથ ઘાલવાનું છે. સિંહની બોડમાં પગ ઘાલવાનું છે. એ કાંઈ ભુવાને માલ નથી. એ તે કાળો નાગ છંછેડવાનું છે. એ કાંઈ રંગી પગી દીઠા, કે જેર કરે છે ? વાઘના મહોંમાંથી કળીઓ કાઢવો છે. દેહરા–જીણું વાટે કેશરી ચાલીયા, રજ ઊડી તરણ;
તે ખડ ઊભાં સુકે, પણ કેમ ચરે હરણું ? ૩૪૪ સતિ નાર, ભેરિંગ મણી, શરા શરણાગત;
કરપી ધન ને કેશરી મૂછ, મુવે જાય પર હથ, ૩૪૫ ૩૪૫. સજજન સબ જગ સરસ છે, જબ લગ પડ્યો ન કામ. ૯ સજજન સબ જગ સરસ છે, જબ લગ પડ્યો ન કામ. શેઠનું કામ પડયું ત્યારે શેઠ છાપરે ચડ્યા. કહેલીનું કામ પડયું, ત્યારે ડુંગર ઉપર ચડી. કામ પડ્યું ત્યારે બેલાવ્યો આડું જુવે. કામ પડે નહીં ત્યાં સુધી સૌ સારા. કામ પડે ત્યારે પુરૂષને પિોગર જણાય. તડ પડે ત્યારે રાંકા મોંઘાં. દેહ–સજજન સબ જગ સરસ હૈ, જબ લગ પડ્યો ન કામ;
હેમ હુતાશને પરખીએ, પીતલ નીકસે સામ. ૩૪૬
૧ ખુબ તપાવેલી લેહડી ઉપર પાણીને ત્રચકે એટલે આંગળી ઉપર પાણી ચડાવી છોટે નાખે તે શું જણાય? ૨ ખાલસચામડી જ ફક્ત ચીરાય તે.
૩ ધારાળા એટલે કાટીઆ વર્ણના રજપુત, સિપાઈ, કોળી વિગેરે. ૪ પગરપિત. ય તેની તકરારમાં તડ એટલે પક્ષ પડે ત્યારે.

Page #205

કહેવતસંગ્રહ
૧૫૯
બેત–ભાઈ ભાઈ કરકે સારી કમાઈ ખાઈ
ભાઈકા કામ પડા તબ દુમ દબાઈ ૩૪૭ ૩૪૬. મૂર્ખનાં લક્ષણ. ૧૦
બેવકુફી કેાઇના બાપની નથી. મૂર્ખ છાના રહેતા નથી. મૂર્ખને માથે શીંગડાં નથી હોતાં. મૂર્ખનાં ગામ જુદાં વસતાં નથી. મૂર્ખ સારઅસાર તારવી શકે નહીં. બેવકુફ બેલી જાણે નહીં ને મુંગો રહી જાણે નહીં. જંઈનું બોલે ને ટકાનું ભાન કરે તે મૂર્ખ. દેહરા–જામે છતની બુધ હે, તીતો દેત બતાય;
વાકે બુરો ન માનીએ, એર કહાંસે લાય. ૩૪૮ ઉદયરાજ મૂર્ખ જાકી, કહા હેત હે ખાન; બિન મતલબ ખારોલગે, હી મૂરખ જાન. ૩૪૯ અણઘટતી ઈચ્છા કરે, અણદીઠી કહે વાત;
ઠાકર કહે સુણે ઠાકરે, એજ મૂરખની જાત. ૩૫૦ ૩૪૭ કેળીઆનું માર્યું નીચું જુવે, ડાંગનું માર્યું ઉંચું જુવે. ૪ કાળીઆનું માથું નીચું જુવે, ડાંગનું માર્યું ઉંચું જુવે. મહીં ખાય ને આંખ લાજે. આઈ વહાલી કે ખાઈ વહાલી. પિટમાં જેનું અન્ન પડ્યું, તે કેક કાળે ફળદાયકા. ૩૪૮. ખાધે રાજાના ભંડાર ખુટી જાય. ખાતાં ખુટે ને પહેરતાં તુટે. ૭
ખાધે રાજાના ભંડાર ખુટી જાય. ખાતાં ખુટે ને પેહેરતાં તુટે. જે ગામમાં રોજ ધાડ પડે તે ગામ વસે નહીં. રોગની કોથળી, તે કેટલું નભે? બેઠાથી બેગાર ભલી.
આવક રાજા છે. વીરડાની પણ આવક હેય તે ચાલે. ૩૪૯ ખાવાનું મળ્યું એટલે બધાં દુઃખ વીસર્યા. ૮
ખાવાનું મળ્યું એટલે બધાં દુઃખ વીસર્યા. અનેનાં તે તનેનાં. અન્ન સમા પ્રાણુ. પેટમાં પડી ખીચડી, ભવનાં દુઃખ વીસરી. પિટમાં ન મળે રોટી, સબ બાતાં ટી.
૧ દુમ પુંછડી. ૨ ખાનખાણ. ૩ ખારેઅળખામણે. ૪. નીચું જુવે શરમાય. ૫. બેગાર=મજુરી.

Page #206

૧૬૦
કહેવતસંગ્રહ
ખાધાનું દુઃખ એ સૌથી મોટું. પેટ ઠરે ત્યારે તડાકા ચાલે. પેટમાં કુ, ને વરઘોડે જુવો. ૩૫૦. છાશ લેવા જવું ને દોણી સંતાડવી. ૧૦
છાશ લેવા જવું, ને દેણી સંતાડવી. નાચવા જવું, ને ઘુંઘટ તાણવો. ખાવું ખરું, ને મહીં બગડે નહીં. છાસ અને છોકરી માગવામાં શરમ નહીં. માથું ઊઘાડું મુક્યું, ને શરમ રાખવી તે ચાલે નહીં. માગણ ને મહાને મળે. ભીખ માગવી ને ભરમ રાખ. મેજ મારવી ને લાજવું બે બને નહીં. શેખને ને શરમને બને નહીં. દેહ ભાટ બાહ્મણને કુવાડીઆ, જે મુખ મેળાં હોય;
પેલું ન કાપે લાકડું, પેલાને આપે ન કોય. ૩૫૧ ૩૫૧. મરતો નથી ને માં મૂકતો નથી. ૬
મરતે નથી ને માં મૂકતો નથી. ગાંઠે કહાડ જ નથી. છેડે છોડતું નથી. મેલડીને ચેપ. ચીકણે ગુંદ જે. લાલાશાહની લપ. પર. ઘોડી પાછળ વછેરું. સેય પાછળ દેરે. ૭ ઘોડી પાછળ વછેરું. સોય પાછળ દોરે. ગાય પાછળ વાછડું. બોખ પાછળ વરે. ખીસકોલી હાલે ત્યારે પુંછડી પણ હાલે. બા ના, એટલે બાવલી નાચી. મીઆં બોલ્યા ત્યારે દહાડી પણ હાલી.
When the crow flies its tail follows. ૩૫૩. બેટે તે પણ ગાંઠને રૂપીઓ. ૩
છે તે પણ ગાંઠન રૂપીઓ. થેલે તે પણ પેટને દીકર. બાંકેપ પણ માકે.
છws.
૧ એ ચાલે નહીં. ૨ બને નહીં. ૩ મેલડી એ એક મલિન દેવી છે. ૪ બદલી નાચી પણ કહે છે. ૫. વાળ ઘરેણે મુકી મારવાડી રૂપીઆ લેવા ગયે. નાણાં ધીરનારે કહ્યું, “વાંકે છે ત્યારે મારવાડી કહે, “બાંકે પણું માંકે ” એટલે વાળ વાંકે તો છે પણ તે કોને? માંકે મારે, હું કંઈ સાધારણ નથી. પોતાની મુછના વાળ વિષે માંગનારનું અભિમાન જઈનાણાં ધીરનારે નાણાં ધીર્યા ને વ્યાજ સુધાં પાછાં આવી પણ ગયાં.

Page #207

કહેવતસંગ્રહ
૧૬૧
૩૫૪. નકટીને વર જેગી. મીંઆ ખેડા ને બીબી ઝમકુ બેખી. ૧૩
નકટીને વર જેગી. મીંઆ ખેડા ને બેબી ઝમકુ બોખી. તલનું ઘરાક ઘાંચી. ખોળનું ઘરાક ઘાંચી. જેને કાઈ ન પરણે તેને ખેતરપાળ પરણે. વર કાણો ને કન્યા આંધળી. જુગતે જે મળ્યું છે. એને ભૂતરાત પણ બોલાવે તેમ નથી. ભૂતને પીંપળો પણ મળી રહે છે. ભૂતનું ઠેકાણું પીંપળ કે આંબલી. ખુદાને બનાઈ જેડી, એક અંધા એર દુસરી ખેડી. મીયાં કાણું ને બીબી મુંગાં. લાકડે માંકડું વળગાડવું. ૩૫૫. ગઈ આબરૂ પાછી ન આવે. ૧૭ ગઈ આબરૂ પાછી ન આવે. નાક ગયા પછી જીવતર ધૂળ. મણનું માથું જજે, પણ નવટાંકનું નાક ન જશો. વહેવાર કાચો તાંતણો છે. અણી સાચવી, આબરૂ રાખવી. મરદને આબરૂ એ જ માયા. વે પાણી મુલતાન ગયાં. મિતીનું પાણુ ઊતર્યું તે ઊતર્યું. મેશ મહોચે બેઠી તે ઉતરે નહીં. કાળ જાય પણ કલંક જાય નહીં. દેહરા–લાજે સંપત પામીએ, લાજે મેટાં માન;
લાજ વિનાનાં માનવી, તેના લાંબા કાન. ૩૫ર વેળા વળે, વિત્ત વળે, વળે વિદેશથી વહાણ; વરી” વહાલા વધુ વળે, વળે ન ખ્યાતી જાણ. ૩૫૩ જાકી કીત જગતમેં, જગત સરાહે જાહી; તાકે જીવન સફલ હે, કહત “અકબર”શાહી. ૩૫૪ લજ રાખે તે જીવ રખ, લવિણ છવ મ રખ;
એ તે માગું સાંયાં, રખ તે દનું રખ. ૫૫ સેરઠે–ભેંસ ભાયાણુ, કુંઠીઓ કાલે સાંપડશે;
પણ મેસ બેઠી માલા, આલાની ઊતરશે નહીં. ૩૫૬
૧ ખેતરપાળ=હલકા વર્ગને ભૂત છે. ૨ એકજ ઘર બગડ્યું. ૩ તુટયો સંધાય નહીં. ૪ પાછાં આવે નહીં. ૫ વરી લેઇને. વધુ બહુ ખ્યાતી કીર્તિ ગઈ હોય તે. ૬ સાંયાં પરમેશ્વર. ૭ ભાયાણી કુટુંબના માલા નામના મોટા ગરાસવાળા કાઠીને ત્યાં જઈ આલા નામે ચારણે સારાં વખાણ કરી કવિતા કહ્યાં. માલ પિતાનાં વખાણ સાંભળી ખુશ
૨૧

Page #208

૧૬૨
કહેવત સંગ્રહ
સાખી લાખ ગુમાવી સાખ રાખવી, સાખે મળશે લાખ;
લાખ રાખીને સાખ ગમાવે, સાખ ગયે સહુ ખાખ. ૩૫૭ બેત–જે સતિ સત પર ચડી તે પાન ખાના રમ હે;
જે આબરૂ જગમે રહી તે જાન જાના પમર હે. ૩૫૮ The evil wound is cured, but not the evil name ૩૫૬. ગેપાભાઇની ગેપવણી, ને પાગ બાંધે ઊપરણ. ૮
ગોપાભાઈની ગાપણી, ને પાગ બાંધે ઊપરણું. વાહવારે મીઆ બાંકે, ડગલીમેં સો સો ટકે. હાથી ઉપર બેઠે, પણ પિટમાં હાથ ઘાલી જુવે તે લાળા. આજ સેવક ખાધી છે કહી દીવેટ ચાવી ગયા. ઇધર મત આઈઓ ભાઈ, એઝલકી બીબીઆં ઘાસ કાટતી હે. સાખી–મોટાં મોટાં પાગડ બાંધે, માંડે ઘાલે ગાભા;
લેવા દેવાનું નામ નહીં, ને વાત કરવામાં આભા.૫ ૫૯ આપા ભાઈની ગોપવણી, પાઘડી ન આપી આછી;
કાં તે શીખવ ગોપવણી, નહીં તે લે તારી પાછી. ૩૬૦ - જોડકણું–મુલ્તાનકે મલજી, દિલ્હીકે લાલા,
સુરત કે ભાઈસાબ, એ સબ ભીખ મંગને વાલા.
થયે અને માલે આલા ચારણને કહ્યું, “આલા જે માગે તે આપું.” ત્યારે આલા ચારણે કુઠાં શીંગડાવાળી કંઠી ભેંસ માગી. એ ભેંસ બહુ વહાલી હેવાથી તે આપવાની માલાની મરછ નહીં તેથી પિતાની દીકરીને માલે કહ્યું કે, “આ ચારણ સાથે તું હસીને વાત કર, એટલે તેને ખરાબ ચાલનું આળ ચડાવી મારીને કહાડી મુકીશ.”
ત્યારે દીકરી પિતાના બાપ માલાને કહે છે, “હે ભાયાણું કુટુંબના કુંડી ભેસે તો ઘણું મળી રહેશે, પણ આલા ચારણને મારીને કાઢી મુક્યાની મેસ કપાળે ચોંટી તે ઊતરશે નહીં.” એ ઉપરના સેરઠાને ભાવાર્થ છે. પછી દીકરીની સૂચના માલાએ માનીને આલા ચારણને કુંડી ભેંસ આપી.
૧ રમ=સ્તુરી, રીવાજ. ૨ પમ રૂ. ૩ દુઃખનો પાર નહીં.
૪ ગરાસીઆને મૂછે લગાડવા તેલ નહીં, તે દીવામાં વધેલું તેલ ચોપડ્યું. પડતાં દીવાની પાતળી દીવેટ પણુ ઠાકરની મૂછમાં ચેપડાઈ ગઈ. કોઈ સામે મળે તેણે પૂછયું, “મૂછમાં આ શું છે ત્યારે ઠાકોરે જવાબ દીધું કે, “આજ સે ખાધી છે” તે તાંતણો રહ્યો હશે કહીને દીવેટ ખાઈ જવી પડી.
૫ આભા પતરાજખેર. ૬ લુગડાને ફાટેલો કે બગડેલો ભાગ છુપાવવાની કે ભારે ભાગ ઉપર દેખાડવાની કળાને “પણ” કહે છે. ૭ આછી સારી.

Page #209

કહેવત સંગ્રહ
૧૬૩
-
-
-
-
-
૩પ૭. ગધેડા ઉપર અંબાડી. ૫ ગધેડા ઉપર અંબાડી. પીઢાર ઉપર ટીપણી. ત્રાટા ઉપર ચીત્રામણ. ધૂળ ઉપર લીંપણ. કુકુ સુત્રા લગાવ. ૩૫૮, ગઢેને ખાયા ખેત, નહીં પાપ નહીં પુણ્ય. ૯
ગહેને ખાયા ખેત, નહીં પાપ નહીં પુણ્ય. ગાય દેહી કુતરીને પાવું. શેકીને વાવવું. વ્યાજે કાઢી ઉછીતું આપવું. કુપાત્રે દાન કરવું. ગધેડ આગળ છે ભેળાવવી. ખારા પાટમાં વાવવું, તે બીજ પણ બળી જાય. પામરીવાળાના લેઈ દાથરીવાળાને દેવા. સવાયા લેઈ ઉછીના આપવા. There is but little merit in inconsiderate bounty. Kindness is lost upon an ungrateful man. ૩૫૯. ગમે તેમ સુ, ગાં– ખાટલા વચ્ચે. ૭ ગમે તેમ સૂવે, ગાં– ખાટલા વચ્ચે. નાચી ખુંદી પગ સામું જોવું. ગમે તેમ ખરો, પણ રેલો ઘરમાં ને ઘરમાં આવે. હરી ફરીને હડફે હાથ. જે ઊડ્યો માર ધનાળું.
તા વેલે થડે જાય. આંધળી ભેંસે મહેડવું દીઠું. ૩૬૦. દેખાય છે દેડકે, પણ માંહેથી કાળો નાગ. ૧૧ દેખાય છે કે, પણ માંહેથી કાળો નાગ. દેખાય છે ગરીબ, પણ બહાર છે તેટલે ભોંયમાં છે. ટુંકી ગરદન, કમ પિશાની, હરામજાદેકી એ નીશાની. ગરીબના માથામાં શું કાંઈ આંગળી ખુંચે છે ?
૧ પીઢાર માટીનું ચણતર. ૨ કુદકે કુદકે; કેક સુરા લગાવ પણ કહેવાય છે. ૩ શેકેલો દાણે ઊગે નહીં; કાચ દેણે વાળે ઊગે. ૪ કાથરી ઠીકરાની સાનક,
૫ હડફે એટલે પૈસા રાખવાને ગલે, પેટી. આને અર્થ એમ છે કે જે માણસના ઘરમાં બીજે પેટીપટારામાં પૈસા હેય નહીં તે જ્યારે ખરચે ત્યારે હડફામાંથી ખરચવા પડે. ૬ બીજુ ગામ જાણે જ નહીં,

Page #210

૧૬૪
કહેવતસંગ્રહ
ગરીબને ગાં–માં દાંત હોય. ગરીબ ગોલો. ગૌમુખ વાઘ છે.
સુંવાળે સર્પ જેવો. છભમાં મધ, ને અંતરમાં હળાહળ ઝેર. ઉંદર કામ કરનાર છે, ડુંકી પુંકી ખાનાર છે. પાતાળમાં પગ ઘાલે તે છે. ૩૬૧. ગરીબના નિશાસા નખેદ વાળે, ૫. ગરીબના નિશાસા નખોદ વાળે. ગરીબનું ખાય તેનું સત્યાનાશ જાય. ગરીબના પૈસા ખાવા તે લોહીના ધુંટડા. ગરીબને મારે તેનું જાય આડે બારે. દેહ-તુલસી હાય ગરીબકી, કબહુ ન ખાલી જાય;
મુએ ઢરકે ચામસેં, લુહા ભસ્મ હો જાય. ૩૬૧ ૩૬૨. ઢોરના ચાવ્યામાં કુચો પડે, પણ લોકના ચાવ્યામાં કોપડે નહીં. ૬ ઢેરના ચાવ્યામાં કુચો પડે, પણ લોકના ચાવ્યામાં કુચો પડે નહીં. ઘંટીના ગાળામાં બચે, પણ લોકના ચાવ્યામાં બચે નહીં. જે બહુ ચહડે તે બહુ લેકમાં ચવાય.' રૂપ નજરાય, માટે વરરાજાને ગાલે મેસનો ચાંલ્લો થાય છે. દુનીઆની બત્રીસીએ ચડ્યો તે મુ. કંચાયા સારા, પણ વંચાયા બોટા. ૩૬૩. ગરીબ લે તે ટપલા પડે, ને મેટા લે ત્યારે તાળીઓ પડે. ૧૪
ગરીબ બોલે તે ટપલા પડે, ને મોટા બેસે ત્યારે તાળીઓ પડે. દીનનું ડહાપણ દાટ, ગરીબ સગું તે ગણતરીમાં નહીં. ' નાને હેયે મોટી વાત કરવી, તે જખ મારવાની. ગરીબ ગમારમાં ખપે. કોઈ ગરીબ થશે નહીં. લાંઠાનું લાકડું. વાઘે માય માનવી તેને શો ઈનસાફ? મેટાની પાંચશેરી ભારે. સારાને સાગમટે નેતરાં, ગરીબને કેાઈ ગણે નહીં. લોહી (ચામડીમાં) હોય ત્યાં સુધી સઊ સગું. મોટા કહે મેવાળાની ભાજી, શ્રેતા કહે સૌ હાજી હાજી.
સૌ સારાના સગા, ગરીબનું સગું કાઈ નહી. ચોખરે-મોટા જે બોલે તે છાજે, ઊપર ઢોલ ધજામણ વાજે;
ના બેલે તે વાએ જાય, ઊપર ગડદા પાટુ ખાય. ૩૨ ૧ ખરાબ માણસ ચહડે તે ચરચાયચવાય. ૨ સહકુટુંબ નેતરાં.

Page #211

કહેવતસંગ્રહ
૩૬૪. ગરીખીમાં કાંઈ શરમ નથી. ૫ગરીખીમાં કાંઈ શરમ નથી. દરિદ્રતા કાંઈ દુર્ગુણુ નથી. ફાટેલે લુગડે તે ઘરડાં માબાપે કાંઈ લાજવાનું નથી. ગરીબ નિર્ભય થઈ નિરાંતે સુવે છે.
ગરીબી કાંઈ ગુન્હા નથી.
૩૬૫. ગાવું ગળામાં, ઉલટ વગર આવે નહીં. ૮
ગાવું ગળામાં, ઉલટ વગર આવે નહીં. ખાવું ખેાળામાં, ભૂખ વગર ભાવે નહીં. મન વિનાનું માહાલવું, ને પગ વગર ચાલવું. પ્રેમના રંગ, તે ખરા રંગ, મન હાય તેા માળવે જવાય. ઉલટનાં કામ ઉત્તમ થાય. દળેલું દળવું, તે મન વિના માહાલવું (એ ખરેાખર ). મન ચેટયું તે હજાર આવરણ ભેદીને પહોંચે. Nothing is imposible to a willing mind. ૩૬૬, પેટ પેટ અઘરણી નહીં. ૪
પેટ પેઢ અધરણી નહીં. કાળીએ કાળીએ બિસ્મિલ્લાહ. ૩૬૭. ગામ હોય ત્યાં ઢેડવાડા હાય. હું ગામ હૈાય ત્યાં ઢેડવાડા હાય. ધાંધલી ધુણે, તે પાંચ પડેાશીને પુશે. ગામ હાય ત્યાં ઉકરડા હાય.
જ્યાં રંધાય ત્યાં ગંધાય.
કુટુંબમાં માણસ હાય, તેમાં નરમ ગમ પણું હાય. Roses have their thorns.
ભાઇ તૈરનાર ભાવમાં ખપે છે,
ફ્રાંસુની પૂઈ ને ડુસકે મુઈ.
૧ ભાણાં પડ્યાં હેાય ત્યાં એ
૩૬૮, જાનમાં કોઈ જાણે નહીં ને હું વરની ફુઈ. ૧૧ જાનમાં કાઈ જાણે નહીં ને હું વરની પુર્ણ. જાનમાં કાઈ જાણે નહીં ને હું વરને આપ. નહીં ત્રણમાં, નહીં તેરમાં, ને નહીં છપ્પનના મેળમાં.
હાય,
લગ્ને લગ્ને કુંવારા. તળાવે તરસ્યા તે વેળા ભૂખ્યા.
જ્યાં મંડાય ત્યાં ખંડાય,૧
૧૬૫
પાદર સુવું તે સીસકારા શા ?
૨ ત્રાંબીઆના તેર

Page #212

}}
કહેવતસંગ્રહ
ગાડાં તળે કુતરું, તે જાણે બધા ભાર હું ટીટાડી પગ ઊંચા રાખી સુવે,
તે એમ
દાતણુ કરતાં ડાકું હલાવ્યું, તે જાણે મને માનીતી ગણી. ઢાઢીએ શેર, તે ઢગલે ઢેડ.૧ જોડકણું–જાનમાં કાઈ જાણે નહીં, ને હું વરની પુર્ણ; ગાડે કાઈ ખેસવા ન દે, દોડી દોડી મુ.
તાણું છું. ધારે છે કે આકાશ અધર મારે પગે રહ્યું છે.
૩૬૯. મરહની ગરદમાં રહેવું, પણ નામરદાના સરદાર થઈને રહેવું નહીં. ૧૦
મરદની ગરદમાં રહેવું, પશુ નામરદાના સરદાર થઇને રહેવું નહીં. ધણી ધારવા તે. ધીંગા ધારવા. ભડ ઝુઝે ને ભેંસ દુઝે. ભાયડાના ભાગ પડાવે. ભાયડાના ધા ધુમૈં. મર્દની ગીરદ સારી, નામરદના છાંયડા ખાટા. સિંહ પાંજરે પડે પણ ગર્જના કરે. મરદના સાખા પડે.
પારા ભોંયમાં દાટા, પણુ ફાડીને નીકળે. હાથી વગર દરવાજો તુટે નહીં.
૩૭૦ ઢીલગંડાની સાખત કરવી નહીં. ૬
ઢીલગંડાની સાખત કરવી. નહીં. નબળાને ટ્રુડે બેસારીએ, તે છેરી ભરે. નમળાના સાથે રણવગડામાં રખડાવે. દાધારીંગુ વ ખાળે, ને પાછળનાના ભવ બાળે. ઢારા—ગામમાં નહીં ખારડું,૪ સીમમાં નહીં ખેતર; ધંધા વિના ક્રૂરતા ફરે, એ શું કરશે ખેહેતર?
૩૩
૨ ગરદ (ગર્દ )=ર્જ.
૧ એટલે હલકું મહુ કાઇ ગણતરીમાં નહીં. ૩ ાિના દરવાજો તોડવા સારૂ આગળના વખતમાં એવી રીત હતી કે, દરવાજાના લાકડામાં ઘેાડે થોડે અંતરે ખીલા જડેલા હેાય છે તે હાથીને વાગે નહીં માટે પાસે ઊંટ આડું ઊભું રાખે ને હાથીને દારૂ પાઈ મસ્ત કરે એટલે હાથી પેાતાનું માથું જોરથી દરવાજાને મારે એટલે વચ્ચેનું ઊંટ હુદાઈ જાય અને દરવાજાની સાંકળા કે પાટી છૂટીને દરવાજે ઊંચડી જાય. ૪ ખારડુધર, કાઠિયાવાડમાં એ શબ્દ વપરાય છે,

Page #213

કહેવતસંગ્રહ
૩
સારા—મંડળમાં સુનકાર, પાછળ પડકારા કરે; એ નહીં લડનાર આચાર, સાચું સારડીએ ભણે. ૩૪ ૩૭૧. ગાય મકરાના વાડા, સિંહના વાડા હાય નહીં. ૪ ગાય બકરાના વાડા, સિંહના વાડા હાય નહીં. સિંહને સંગાથ નહીં.
મહાત્માને મઠ નહીં.
ખરા સંત તે રમતા રામ,
૩૭ર. આશીર્વાદના એકે નહીં, ભેણેજાંના એ. ૧૦ આશીર્વાદના એકે નહીં, ભેણેજાંના છે, વેરાગીના કટકથી ગામ મરે નહીં. ખાઈ કલ્યાણીથી શું થાય ? સાંઢ વગર ગાભ રહે નહીં. ખાઈ કીધે કાઈ ખેર આપે નહીં. મા ખાતા સાથ, તેને કાઈ ન દે હાથ. દાહરા—અમે તમેકા એક રૂપૈયા, અઠે કઠેરા આના ખાર;
ઈકડમ તીકડમ આઠ આણે, શું શાં આના ચાર્. ૩૬૫ ભાઈ સાહેબના એકે નહીં, શાલા કહે તેા એ; જો તેથી પણ આગળ ચાલે, તે ગમે તેટલા લે. ૩૬૬ ૩૭૩. આશીર્વાદ આપવાને વપરાતાં વાકયેા. ૧૧
સાધુનાં સીધાં જોખાય નહીં.
ગાંડી ગુજરાત, આગે લાત, પીઅે ખાત.
૧૭
રામની રક્ષા તે ભીમના દ્વારા.
સ" જાઊં.
દૂધે નાહ! તે પુત્રે ફળેા. સુવર્ણ ફૂલે કાલા તે ફળેા. ના, મા, તારી સૈા અલા જા. સેા વર્ષને ધરડા ડાસલા,૪ ને સાત દીકરાના બાપ થશે. જીગેા જુગ જીવેા. ચાંદા સુરજ તપે ત્યાં લગી તપા ધણી ખમા. પરમેશ્વર તમારા વાળ વાંકા ન કરે. દાહરા—સદા ભત્રાની સહાયની, સન્મુખ રહેા ગણેશ; પંચ દેવ રક્ષા કરા, બ્રહ્મા વિષ્ણુ મહેશ. જવું (મૂર્ખાઈનાં ચિહ્ન). ↑ ગાંઠના દોકડા ખરચી ગઢ પાડવા. ખાવી ધૂળ તે માંહે કાંકરા.
૩૬૭
૩૭૪. ગાંઠનું ખાવું ને ગાંડા સાથે ગાંઠનું ખાવું ને ગાંડા સાથે જવું. ગાં ખચી ગુ ખાવું. ખાવાનાં ગેાખરૂ ને માંડુ કાંટા, ૧ હેકારા કરે. ૨ ભડશૂરવીર. આશીર્વાદ.
ગાંઠનું ગાપીચંદન ગુમાવવું.
૩ આચારલક્ષણ.
૫ સદકે જાઉં=મીઠડાં કે એવારણાં લઉં.
૪ માતાને

Page #214

૧૬૮
કહેવતસંગ્રહ
૩૭૫. દૂધ પુતના ધણી છેટું કરે નહીં. ૫ દૂધ પુતના ધણું ખોટું કરે નહીં. ઈમાન ઉપર વાત, ખોટું કરે તે ખુદા પૂછે. જે પરમેશ્વર માથે રાખી કામ કરે, તે ન્યાયજ કરે. દૂધ, પુત ને અન્ન ધન, એ બધાં સુકૃતનાં ફળ.
પ્રભુ કૃપાનું પાત્ર, ધર્મને રસ્તેજ ચાલે. ૩૭૬. હાથીએ હાથી લડે ને વચ્ચે ઝાડને છે. પ. હાથીએ હાથી લડે ને વચ્ચે ઝાડને ખો. પાડે પાડા લડે ને ઝાડને છે. મોટા મોટા લડે, ને વચ્ચે રાંકની ખરાબી. રાજાએ રાજા લડે, વચ્ચે રૈયતનો મરો. ત્રાંબાપીતળનાં ઠામ અથડાય ત્યારે ગેબો પડે, માટીનાં અથડાય તે ફૂટી જાય.
The poor do pedance for the follies of the strong. ૩૭૭. ગેળ નાખે તેવું ગળ્યું થાય. ૧૧ ગોળ નાંખે તેવું ગળ્યું થાય. જે તારે રેળો, તેવો મારે બળે. હાથ મીઠે કે હાટ મીઠું.' જેવી તારી ઢેલકી, તે મારે તંબુરો. જેવાં ભાઈનાં મોસાળાં, તેવાં બેહેનનાં ગીત. જેવો તારો કરીઆવર, તેવાં મારાં ગીત. જેવા મીના કેદરા, તે બૂને વઘાર. માલ મીઠે કે હાંડલી. જેવી સામગ્રી, તેવી રસોઈ પસલી ભાઈની ને આશિય્ બાઇની. દેહરે-જેવું તે કર્યું તેવું મેં કર્યું, ઉપર વાળ્યો ધોક
જેવાં તારાં રીંગણાં, તે મારો પોંખ. ૩૬૮ Plenty makes dainty. ૩૭૮. ગેળ વગર મેળે કંસાર. સ્ત્રી વગર સુને સંસાર૯ ગોળ વગર મેળો કંસાર. સ્ત્રી વગર સુનો સંસાર.
સ્ત્રી વગર ઘર શોભે નહીં. સુનું ઘર શ્યામા વિના. ૧ હાટ-માલમસાલા પડે ત્યારે સ્વાદ થાય, એકલે હાથ એટલે રસ મીઠાશ લાવી શકે નહીં. ૨, આડે આંક. ૩. વંતા,

Page #215

કહેવતસંગ્રહ
સ્ત્રી ગઈ એટલે પુરૂષ ઘરભંગ. ઘરનું ઢાંકણુ નાર. સ્ત્રી વગરને પુરૂષ દડીઆમાં ગણાય. ઘરને પ્રધાન સ્ત્રી. સ્ત્રી ઘરની લક્ષ્મી છે.
No life without wife. ૩૭૯ દરિયામાં રહેવું ને મગરમચ્છથી વેર. ૩ દરિયામાં રહેવું ને મગરમચ્છથી વેર. ગામમાં રહેવું ને પટેલથી વેર. બત્રીશ દાંત વચ્ચે આભ ને દાંતથી વેર.
To live in Rome and fight with the pope. ૩૮૦. પૈસે વધતું જાય તેમ તેભ વધતું જાય. ૮
પસે વધતો જાય તેમ લોભ વધતું જાય, ઘણુવાળ ઘણુને ધાય. કુકડી માતી થાય તેમ પુંઠ સાંકડી થાય.૧ છતે પૈસે ભીખારી. કુંભાર સાજે હાંલ્લે રાંધે નહીં. ઘણાવાળાને ઘણી લાહ્ય, છતે ઘીએ લુખું ખાય. ઘેર ઘોડે ને પાળે જાય, ઘેર દુઝણું ને લખું ખાય. છતે પૈસે રાખે લાહ, એ કોણ મૂખેને રાય? Who is worse shod than a shoemaker's wife. ૩૮૧. કછુઆનું મૂળ હાંસી, રોગનું મૂળ ખાંસી. ૮ કછુઆનું મૂળ હાંસી, રોગનું મૂળ ખાંસી. હસવામાંથી ખસવું થાય. બહુ હસે તે બહુ રોવાને, મશ્કરીની ખસકરી. મશ્કરીના ઠઠ્ઠા થાય. ઠઠ્ઠાબાજી, તે દંડાબાજી. હસવું રમવું હદમાં હેય. હસતાં રમતાં દહાડે જાય, ને ખીજે તેનું નખેદ જાય. Bitter jest is the poison of friendship.
Slanders in jest often prove serious injuries. ૩૮૨. ઘણે બીહે તે ઘણે સપડાય. ૫ ઘણો બીહે તે ઘણે સપડાય. બીહીકણું બિલાડી. પિતાના ઓછાંયાથી પણ ડરે. બીહે તેને સૌ બીપીવરાવે. બીહે તેનાથી કાંઈ બને નહીં. ૧. નિકાસ કે ખરચને માર્ગ બંધ.
૨૨

Page #216

૧૭૦
કહેવત સંગ્રહ
૩૮૩. ઘર ઊખેળી જુઓ, ને વિવાહ માંડી જુઓ. ૪
ઘર ઉખેળી જુઓ, ને વિવાહ માંડી જુઓ. ઘર માંડ્યું, કે એક તેલડી તેર વાનાં માગે. માંદાની સુવાવડ, હજાર ચીજ જોઈએ. સાત સાલ્લા ભેગા કરે, ત્યારે કામ આવે.
One cannot form an idea previously of what a marriage or a house will cost. ૩૮૪. દહાડે પાણીએ ખસ ગઈ ટહાડે પાણીએ ખસ ગઈ. વાએ વાદળ ખસી ગયું. વાએ કમાડ (લોઢાનાં) દેવાઈ ગયાં. ઢેડ મુ ને આભડછેટ ટળી, એક કાગડો મરે ને સે ગાયનાં શિંગ ઠરે. દાહ બળે ને જમીન પાક થાય. શું મુઓ ને ભાવટ ગઈ. ૩૮૫. ઘર દેખી પગ જેરમાં ઊપડે. ૬
ઘર દેખી પગ જેરમાં ઊપડે. ઘર ધરતીને છેડે છે.? ઘર ગયાને કેડે છે. હજાર ગાઉ દૂર દેશ જઈએ, પણ ઘર સાંભરે. ઊંટ મરે ત્યારે મારવાડ સામું જુવે. દાહર-પાંચ કેસે પાળે વસે, દશ કાસે અસ્વાર;
કાં તે નાર કુભારજા, કાં તે કંઈ ગમાર. ૩૬૯ ૩૮૬. ઘરમાં ટકાના ત્રણ શોર, ને બહાર તીસમારખાં, ૬ ધરમાં ટકાના ત્રણ શેર, ને બહાર તીસ્મારખાં. મુલાની દેડ મિસજદ સુધી.. ઘરમાં કાંઈ ચાલે નહીં, બહાર બબે તલવાર બધે. ઘરમાં ચલણ ચુલા પાણીઆરા વચ્ચે. પાણીઆરાના મુનશી. પટેલની ઘોડી પાધર સુધી."
૧. ઘેર આવ્યા એટલે બીજે જવાનું રહ્યું નહીં. ૨, ગયાજી ગયા પછી બીજી જાવાની જરૂર રહેતી નથી, તેમ ઘેર ગયા એટલે કયાંય પછી જવાનું નહીં. ૩. પોપટ રન જડિત સેનાના પાંજરામાં હતો, પણ વતન સાંભરી આવ્યું. ૪. પિતાનું ઘર પાંચ કેસ દૂર હેય ને પેદલ ચાલનાર માણસ રાતવાસે ત્યાં રહે, ને દશ કેસ ઘરે દર હોય ને સવાર બીજે રાતવાસે રહે તે ઘરમાં નાર કુભાર્યા સમજવી ને કાંતે કંથડે ગમાર સમજ, નીકર પિતાને ઘેર સીધા પહોંચવું જ જોઈએ. ૫ ઘેાડીને બદલે ધુરી-હાકલ, પાદર સુધી.

Page #217

કહેવતસંગ્રહ
૩૮૭. ઘરમાં ખિલાડીથી ખીરું, ને અહાર વાઘ મારે. ૨
ઘરમાં બિલાડીથી ખીહે, ને બહાર વાધ મારે. શૂરા તે રણુમાં રા, ધરમાં ધીરા ને ગંભીર. ૩૮૮. શેરી માંહેના સિંહ. ૬ શેરી માંડુના સિંહ.૧
ઘરમાં વાધ તે બહાર બકરી. ધરમાં કજીથી ધરાય નહીં, ને બહાર ટપલા ખાય, ઘરમાં રે। પુરા, બહાર ખીહીકણુ બિલાડી. શિયાળ પેાતાની સીમમાં સિંહ.
(વાણી) સ્થાનક બેઠા સિંહ ડૅાય, પણ વનમાં તા હરણું, Argus at home, but a mole abroad. ૩૮૯. ઘરડા ગાડાં વાળે. ૮
ધરડા ગાડાં વાળે. ઘરડા ધાંચમાંથી ગાડું કહાડે. ઘરડાની અક્કલે ચાલે તે કદી ન ભૂલે. ઘરડા જે ગત જાણે તે નાના ન જાણે. ધડા વગર ધરનું ઢાંકણુ નહીં. ઘરડાંનુંજ ધર.ર ઘરડાં પૂછ્યાનું ઠેકાણું છે. જેના ઘરમાં ધરડું નહિ તેનું ધર ગધેડે ચહ3,
૩૯૦. ગાર પરણાવી આપે, પણ ઘર ચલાવી આપે નહીં. ૩ ગાર પરણાવી આપે, પણુ ધર ચલાવી આપે નહીં. દલાલ સેદા કરાવી આપે, તેવું દેવું ધણીએ ધણીને માબાપ દલાલ છે, આખા ભવના જમાન નથી. ૩૯૧. ઘરડી ગાય ગારને આપેા. ૪
ધરડી ગાય ગારને આપે. ખળતું ધર કૃષ્ણાર્પણું. ગારને આપે! ઘરડી ગાય, પાપ મટે તે પુણ્ય થાય. દાહરો—ઝડકામણુનું ઝડકામણુ, વાચ્ચે ઊડ્યું જાય; આપા ધરના બ્રાહ્મણને, તે પુંજ પુણ્યના થાય. ૩૯૨. હાલ જાય, હવાલ જાય, અંદેકા ખ્યાલ ન જાય. ૬
૧૦૧
૩૭૦
હાલ જાય, હવાલ જાય, બંદેકા ખ્યાલ ન જાય.
ધરડા થાય, પણ ચસકેા જાય નહીં. ધરડી ગાયને ટાકરા,
૧ પેાતાની હદમાં કુતરા સિંહ ખરામર. ૨ ગૃહસ્થાશ્રમમાં ઘરડાં માણસની શાભા છે.

Page #218

૧૭૨
કહેવતસંગ્રહ
(શરીર). ઘરડો થયે, પણ જીવ (મન) ઘરડે થતો નથી. બુઢી ઘડી લાલ લગામ, ચડને વાલા મેં જવાન. સેરો-અવનિ રેગ અનેક, તેનાં બહુ કીધાં જતન
ઈણ પ્રકૃતિનું એક, રચ્યું ન ઓસડ રાજીઆ. ૩૭૧ He has a cold tooth yet in his mouth. ૩æ. ઘી કયાં ઢળ્યું, તે ખીચડીમાં. ૩
ઘી ક્યાં ઢળ્યું, તે ખીચડીમાં. ઢેર ગયું તે ધણુને ઘેર. લપસ્યા તેએ ગંગામાં
It is not lost, what a friend gets. ૩૯૪. ઘંટીના સે ફેરા, ને ઘંટને એક ફેરે. ૧૫ ઘંટીના સે ફેરા, ને ધંટનો એક ફેરો. એક તરફ રામ, એક તરફ ગામ. શ્રીમાનનો કચરો, તે ગરીબને પટવર.૪ મીઓ ચોરે પળી પળી, અલ્લા ચારે યુપી પી. મીઓ ચેરે મુડે, ને અલ્લા ચોરે ઊટે. સોનીના સો, ને લુહારને એક મોટા હોલની ખરવાડી" સાસુના સે દહાડા તે વહુને એક દહાડે, સુઈનું સારું તે લુહારનાં લહેડાંમાં જાય. અર્ધમાં રામ ને અર્ધમાં ગામ. મોટાની એઠમાં ગરીબનો ગુજારો. મોટાને ઉતાર તે ગરીબને શણગાર. સે દહાડાની પાવસ, એક દહાડાની વાવસ. હાથીને હૈયા સમું તે ગધેડાને ગળાબળ. દેહ–હાથી મુખર્સે ગીર પડ્યો, ઘટો ન ગજકે અહાર;
કીડી મુખમેં લે ચલી, પિષણકે પરિવાર, ૩૭૨
૧ જતન=ઉપાય, ઔષધ. ૨ જાન થયું નથી, કે ખાટું નથી થયું. ૩ ગંગામાં નાહાથી પાપ નાશ પામે છે એવી માન્યતાથી સંતોષ થાય ૪ કર્મીને કુલે હોય તે અકમીને કપાળે ન હોય. ૫ મેટાં હાલાંને ધતાં ટેલું નીકળે તે પર એક જણને ગુજારે થાય. ૬ પાવસ વરસાદ. મરાઠી “પાઉસ”. વરસાદ સે દહાડા વર હોય પણ એક દહાડે તડકે કે ઉઘાડ થઈને વા વાય તે તે વરસાદના પાણીના ભેજને સુકવી નાંખે છે, એ ભાવાર્થ છે.

Page #219

કહેવતસંગ્રહ
૧૭૩
૩૫. ધણીધણી આણ રાજી, તે ક્યા કરે મીઆં કાજી? ૮.
ધણધણીઆણું રાજી, તે ક્યાં કરે મીઆ કા? ઘીખીચડી એકનાં એક, પાપડ બેઠે દેખ. ધણધણીઆણીના કજીઆ, તે જવાસાની વાડ, દહાડે આવે ડાંગે ને રાતે એકનાં એક. ધણધણીઆણી વઢે, પણ અંતે એકનાં એક બીબી લડતી હે ઝઘડતી હૈ, લેકીન ઘરકી ખબર રખતી હે. વિઘગાંધીનું સહીઆરું. દેહ–હું કરીશ તાગડ, તું રાખજે ટેક;
પરણું ઊઠી ઘેર જશે, એટલે આપણે એકનાં એક ક૭૩ ૩૬. ઘેર ઘેર માટીના ચુલા. ૬
ઘેર ઘેર માટીના ચુલા. સૂર્યનારાયણ બધે સરખા ઊગે છે. બધાંનાં ઘર ગારે લીપેલાં છે. બધે સરખા બપર. ઊંચે ચડ કર દેખા, તો ઘર ઘર એકહી લેખા. બધે ઠેકાણે વાયરો સરખો વાય છે.
No family without feud. ૩૭. ઊંદર ઘર ઘરના પણું. ૪ ઊંદર ઘર ઘરના પણું. ઘેલીનાં ઘેર ઘેર સાસરાં.
એ તે ઘટ ઘટ વ્યાપી છે. જ્યાં જોઈએ ત્યાં તૈયાર. ૩૯૮મખ્ખી ચુસ. ૧૯ મખ્ખી ચુસ.
પાણી પીને મુતર ખે. ગાંડ ધેાઈ કઠી કરે.
પુંઠમાં આંગળી ઘાલી સુંગે. તેલમાં માંખ પડી હોય તે નીચેની લે. ચમડી તુટે પણ દમડી ન તુટે, નરકમાં પાઈ પડી હોય તે દાંતેથી ઉપાડી લે. પાઈને માટે મકે જાય. નાસરી સારૂ નવસારી જાય. દમડી માટે દમણ જાય. પાઈને માટે નીંભાડે આગ મૂકે. પાંચ મારું, પચાસ મારું, પણ એક મુઠી ન હારું. પૈસે મારે શિર સાટે છે. જીવ જાય, પણ પૈસે કેવો થાય. * તેલ પાઈએરંડી કહાડે. પૈસે ગાંઠેથી છુટે નહીં. ગમડી છોડે, પણ દમડી ન છોડે. ૧ ગમડીગામ.

Page #220

૧૭૪
કહેવતસંગ્રહ
સુમ માણુસનું મન કેવું હોય છે તેને માટે એ દોહરા નીચે લખ્યા છે. સુમ ધણી છે તેને તેની સ્ત્રી પૂછે છે, ઢાહરા—નારી પૂછત સુમ, કહાંસે અદન મલીન;o કહાં ગાંòસે ગીર પડ્યો, કહ્રા ફાઉકું દીન. સુમની સ્ત્રીને સુમ ઉત્તર આપે છે. દારા—નહીં ગાંઠસે ગીર પડ્યો, નહીં કીસીકું દીન; દેતે દેખા આરકું, વાંસે મુખ મલીન. His money comes from him like drops of blood. ૩૯. ચલને દો ભાઈ ચલને દો, સાંઇકા ટટ્ટુ ચલને દો. પ ચલને દા ભાઈ, ચલતે દા, સાંઇકા ટટ્ટુ ચલને દે. ધન મારા ધણીને જેમ હાંકે તેમ હાલે. ચલા મેરે ટટુવે, તીન કાસ મહુવે. ઝુમગુ ચાલે, તે તીન દીનમેં અઢાઈ કાશ.
૩૭૫
ટકું ચાલે ત્યાં સુધી ખરા.
૪૦૦. ખાપરી કાઢીએ એ ભાઈ. ૯
ખાપરા કાઢીએ એ ભાઈ. સિદ્ધ તે સાધક થઈ મુલક મુંક્યો. ચંદુમંદુની જોડી.
એકબીજાને પગે બાંધી ઉડે તેવા છે. એકબીજાના મ્હોંમાં બાચકા ધૂળ નાંખનારા છે,
એકબીજાને માથે ચપટી ધૂળ ભભરાવે તેવા છે. એકબીજાના કાન કાપે તેવા છે.
ચારના ભાઈ ગઠી ડ, વાહાડીમાં પૈસી નાળવે નીકળે તેવા છે. Gamblers and swindlers are near neighbours.
૪૦૧. અણુખાલાવ્યા એલે તે તરખલાને તેાલે. ૬
અણુમેાલાવ્યા ખેલે તે તરખલાને તાલે,
સેાખત જોઈને સાસરે ગઈ, ને તેવાં ઝાલી ઉભી રહી. ૩ માન રહે ત્યાં શબ્દ નાંખવામાં શાભા છે. સાનાની ઝાક્ષ પાણીમાં નાંખવી નહીં. શેઠ આવ્યા, તેા કહે નાંખા વખારે, સલામ બજાવી, તેા કહે ધર । ૭પર પર.
૩ વગર તેડે ગઈ માટે
૧ ઉદાસ. ૨ દીધા. સેનાનું ઘરેણું.
૩૦૪
૪ ઝાલ=કાનમાં પેહેરવાનું

Page #221

કહેવત સંગ્રહ
૧૭૫
૪૨. વાહાર તેની ધાડ. આગ જલે તે જલકું કહું, જલ જલે
તે કીસકં કહું? ૧૧. વાહાર તેની ધાડ. આગ જલે તે જલકું કહું, જલ જલે તે કીસકે કહું વાડ ચીભડાં ગળે, તો ધણને શું પાકે ? હેતુ શત્રુ થયે, બાપ ઉઠીને વેરી થયો, સાંઠીમાંથી સાપ થ. ચીભડાંમાંથી વરાળ થઈ ધણી ઉઠીને ચેરે તેને રાજા શું કરે ? રાજા થઈને લુંટી લે, તે રૈયત કાણુ આગળ જઈ કહે ? વન વેરી થયું, ત્યાં ક્યાં આશ્રય લેવો? તારનાર ડુબાડે ત્યાં કોને કહેવું? રક્ષક થઈને ભક્ષક થાય, તે દુઃખ કેણ આગળ કહેવાય ? સેરઠો-ખેતર ખાએ વાડ, રખેલા કેણ કરે;
વહારો તેની ધાડ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૩૭૬ ૪૦૩. ચિંતાનું ઓસડ નહીં. પ. ચિંતાનું ઓસડ નહીં. વહેમનું ઓસડ નહીં. મનસા ભૂત ને શંકા ડાકણુ. ચિંતાથી ચિતા સારી, કુંડલિ-ચિંતા જવાલ શરીરમેં, દવા લગે ન બુઝાય,
બાહેર ધુંવા ન નિકલે, અંતરડી ધુંધવાય; અંતરહી ધુંધવાય, જલે યું કાષ્ટકી ભઠ્ઠી, લોહ માંસ જલ જાય, રહે પિંજરકી ઠઠ્ઠી; કહે જમીરજ શાહ, સુજ રાખરે ચિંતા,
દવ લાગી ન બુઝાય, જીસ્ક ઉરમેં ચિંતા. ૩૭૭ . ૪૦૪. આદિ વેર સ્વાભાવિક વેર વિષે. ૧૧
આદિ વેર જેગી ને જતી, આદિ વેર વેસ્યા ને સંતિ. જોગીને ને ભેગીને વેર. ભગત જગતને વેર. રૂડાને ને ભુંડાને વેર, આદિ વેર ઘંટી ને ઘઉં, આદિ વેર સાસુ ને વહુ. સાચને ને જુઠને વેર, “હા”ને “ના”ને વેર. ઊંદર બિલાડીને આદિ વેર. સુમને ને દાતારને વેર ચરને ને શાહુકારને વેર. ચોરને ને ચન્દ્રમાને વેર.
૧ આ દુખ કઈને કહેવાય નહીં તેવાં છે. ૨ રખેલાં રક્ષણ ૩ હારે મદદ, સહાય, હાર.

Page #222

કહેવતસંગ્રહ
Wisdom and goodness to the wile, seem vile. No and yes often cause disputes. ૪૦૫. ચુકયા કે સુવા, ચુક્યા કે ચાલ્યા. ૮
ભૂલ્યા કે ભાગ મળ્યા.
૧૭૬
ચુક્યા કે મુવા. ચુક્યા કે ચાલ્યા. એ તા જતા સાંસરૂં નીકળવાનું છે. મેાવાળાના ફેર પડવા દે તેમ નથી. ખાંડાની ધાર ઉપર રહેવાનું છે. ૪૦૬. પહેલે કાળીએ મક્ષિકા. પ
માવાળા ચીરે તેવા ઝીણા છે. કીડી સાંચરે તેવું નથી.
પહેલે કાળીએ મક્ષિકા. ચેારીમાંથી દાંત કચડવા.
જવું જગન્નાથ, ને થાક્યા પાદરમાંથી. આ સંધ દ્વારિકા ાહોંચે તેમ નથી.
૪૦૭. ચૌદ જાણે, તેને ચાર જાણનારા શું શિખવે. ૩
ચૌદ જાણે, તેને ચાર જાણનારા શું શિખવે ?
બ્રહ્મા આગળ વેદ ભણવા, ચંદ્રમા આગળ શીઆળડી ક્યાં નય ?
શ્રીગણેશાય નમઃ માં ડબકા,
૪૦૮. છછૂંદરનાં છએ સરખાં. ૧૦
છછુંદરનાં છએ સરખાં, રાંડે જણ્યાં બધાં ખરાખર. એક વાળના ત્રણ કડકા, તેમાં કાળા કયા ને ગારા કીયેા. ટંકશાળી રૂપીઆ બધા ખરાબર.
કાઇ કાઇનામાં વીણામણુ માગે તેમ નથી.
રાંડે જણ્યાં રતન બધાં સરખાં,
એક ખાડનાં ગલુડીઆં.
એકમાં મા નથી.
એક નીંભાડાનાં ઠામ.
એક નિશાળે ભણેલા.
૪૦૯. અવળચંડી રાંડ જેવા. ૬
અવળચંડી રાંડ જેવા.
છાનામાના આવજે, તેા કહે ઉંટે ચડીને આવીશ.
ભોંયમાં દાટ્યો રહે તેમ નથી.
માલીશ નહીં, તેા કહે ગામ બહાર વાત નહીં કરૂં. ઉંધી ઇંટના ચણનારા કડીએ.
૧ માંખ. ૨ ચૌદ વિદ્યા ને ચાર વેદ.
સામે પુરે ચાલનારા ૩
રૂ મેમણ ને માછ્યું.

Page #223

કહેવતસંગ્રહ
૧૭૭
૪૧૦. છાસમાં માખણ જાય ને વહુ કુવડ કહેવાય. ૩ છાસમાં માખણ જાય ને વહુ ફુવડ કહેવાય. ગાંઠેથી ગરથ જાય, ને લોકમાં હાંસી થાય. પૈસા ખર્ચીને મૂર્ખ બનવું. ૪૧૧. એલખ્યા પછી નવ ગજના નમસ્કાર કરવા. ૭
લખ્યા પછી નવ ગજના નમસ્કાર કરવા. પિછાન પડી, એટલે તોબા કરવી. જાયા, એટલે આઘેથી નમસ્કાર. નાકલીટી તાણવી. ઓળખીતે સિપાઈ બે ધમ્પા વધારે મારે. કેમ લૂટાણા, તે કહે ઓળખીતા મળ્યા. ગરજી વંદું છું, તે કહે તારા ગુણ જાણું છું. ૪૧૨. હવે હદપાર વાત ગઈ છે. ૬. (સારું તેમ ખરાબ, બન્નેમાં વપરાય છે.) હવે હદપાર વાત ગઈ છે. આ તે આડો આંક વાળ્યો છે. હવે હદ થઈ છે. હવે એક વ છે. હવે શગ (શિખર) ચડી રહી છે. હવે લી (મર્યાદાને) એલંઘી જવાય છે. ૪૧૩. છેકરાં આગળ છાની વાત કરવી નહીં. ૪ છોકરાં આગળ છાની વાત કરવી નહીં. બાયડી પાસે સાચી વાત કહેવી નહીં. છોકરાંથી છાસ પીવાય નહીં. છોકરાં તે છોકરજા.
૧ પૈસા મેળવવામાં ડહાપણ જોઈએ છે, તેમજ પૈસા સંભાળી રાખવા અને પૈસાને જોખમ લાગ્યા વગર જળવાઈ રહે તેમ કરવામાં પણ ડહાપણુ જોઈએ છે. તેમ યોગ્ય રીતે તેને વ્યય કરી ઉપયોગી બનાવવામાં ડહાપણની જરૂર છે. તે ઠેકાણે કોઈ માણસ અગ્ય રીતે ખર્ચ કરી પૈસે ગુમાવે છે તેને પૈસે ને પૈસે જાય છે, ને મૂર્ખ ગણાય છે. તે સંબંધમાં કહેવત છે કે છાસમાં માખણ જાય, ને વહુ કુવડ કહેવાય.” કારણ કે માખણવાળી છાસ આપવાથી વધારે ઉપકાર માનવો ઘટે તેને બદલે છાસ આપનારમાં માખણ ઉતારવાની ખબરદારીની ખામી ગણુ લેનાર મૂર્ખ કહે છે. ૨ આવડત વગર એમ થાય છે. ૩ નઠારે છે એમ પછાન પડ્યા પછી. ૪ કેઇના ગુણદોષ વર્ણન કરવામાં.
૨૩

Page #224

૧૭૮
કહેવતસંગ્રહ
૪૧૪. ડાઢીમૂછ આવશે તા દીકરાને આવશે. ૩. ડાઢીમૂછ આવશે તે દીકરાને આવશે. ડાઢીઆળા (ભાયડા) કહેવાશે તેા દીકરા કહેવાશે. ધર ઉધાડું રહેશે તા દીકરાથી રહેશે. ૪૧૫. જમીન, જોરૂ ને જર, એ ત્રણ કજીનાં ઘર. જમીન, જોરૂ ને જર, એ ત્રણ કજીઆનાં ઘર.૧ શીંગ, ડાડી ને પાપટા, એ ત્રણ જાતનાં અનાજ. પુંક, માર ને ધસરકૈા, એ ત્રણ જાતનાં વાજીંત્ર. ઊત્પત્તિ, સ્થિતિ તે પ્રલય, એ ત્રણ જગતના ખેલ. થાન એટલાંતે કાન, મીંડાં તેને ઇંડાં,
ધા, વા તે ધસડ્કા એ ત્રણ જાતનાં વાજાં.૩
ફરતું, ચરવું ને તરતું, એ ત્રણ પ્રકારનાં વાહન, ધાર, અણી ને ધુબાકા, એ ત્રણ પ્રકારનાં હથિયાર. ૪૧૬. મરણુ તરણને શિખવે. ૩
મરણ તરણને શિખવે. સંકટ પડે બધું સુજે. માથે પડે એટલે બધું આવડે.
Necessity is the mother of invention, ૪૧૭, જ્યાં મળ્યું ખાવા ત્યાં ખાવેાજી બેઠા ખજાવા. ૭ જ્યાં મળ્યું ખાવા ત્યાં ખાવેાજી બેઠા બજાવા.
જ્યાં મળ્યું જમવા ત્યાં મારા સમવા.૪ જીસકે તડમેં લડુ ઊસકે તમેં હમ. જ્યાં ચાવલકા દાણા વહાં અંદે જીસે જમણવાર તીસે વાલીડા તૈયાર. Wasps haunt honey pots. ૪૧૮. ભીખ તેને ભૂખ શી? ૨
ભીખ તેને ભૂખ શી? ભીખારીને જ્યાં જાય ત્યાં ધર.
જ્યાં મળી રૂાટી ત્યાં પડ્યા આળેટી,
જાનાં.
જ્યાં જમવા ત્યાં સમવા.
૧ જમીન, જોરૂ અને જર્ એ ત્રણને માટેજ કયા થાય છે. તે ત્રણ ચીજ એવી છે કે “મે રમાડે રીઝવે આખર આણે વાજ’(વાજ આણવું એટલે દુઃખી કરવું–હેરાન ૨ થાન સ્તન. ૩ આ કહેવત શબ્દ ફેર ખીજી રીતે ખેાલાય છે તે પ્રથમ લખી છે. ૪ સમવાનાત.
કરવું.)

Page #225

કહેવતસંગ્રહ
૧૭૯
૪૧૯ ભીખનાં હાંલ્લાં સીકે ચડે નહીં. ૨
ભીખનાં હાંલાં સીંક ચડે નહીં. ભીખે ભંડાર ભરાય નહીં. ૪૨૦. ભીખ ભંડારે નંખાય નહીં. ૫ ભીખ ભંડારે નંખાય નહીં. ધર્મને પૈસે પચે નહીં. ભીખને માલ કે નાણું, રાજા કે ચોર પોતાના ઘરમાં ભારે નહીં. ધર્માદાને પૈસો ખાવો તે મીંદડીનાં રૂવાડાં. દેહ–કાચો પારે બ્રહ્મરસ, શિવનિર્માલ્ય જે ખાય;
ઈશ્વર કહે છે પાવૅતીને, જડમૂલસે જાય. ૩૭૮ ૪૨૧. સમ ખાય તે સદા જુઠો. ૬ સમ ખાય તે સદા જુઠે. સવાયાના સો સમ. શેર મગદળના શાહેદી. જુગારીના સેગન જુઠા. ચોરની “ના” ને છીનાળવાની “મા” એ બન્ને બરાબર. (જુઠાના મનમાં) સમ ને સુખડું ખાવાજ કર્યો છે. ૪૨૨, ટપટપનું શું કામ, જેટલાથી કામ, ૫ ટપટપનું શું કામ, રોટલાથી કામ. પાડાપાડીનું શું કામ, બળી ખાધાથી કામ. પાડાપાડીનું શું કામ, છાસની દોણું ભરવાથી કામ. કરતા હો તે કરો ને છાસની દેણું ભરો. દેહ-તુલસી નફા બિચારીએ, ક્યા ભલે અરેસે કામ?
ભૂતસે હનુમાન મીલે, હનુમાન રામ. ૩૭૯ ૪૨૩. જુડની આવરદા બહુ તે સાડાત્રણ દહાડા. ૭
જુઠની આવરદા બહુ તે સાડા ત્રણ દહાડા. જુઠ ક્યાં સુધી નભે? જુઠને પગ નહીં, તે ઉભું રહી શકે જ નહીં. જુઠ ને જડતું ક્યાં સુધી આવે? જુઠાના હોઠ લબલબ થાય. જુઠ બેલવું ને જખ મારવી બરાબર. જુઠાનાં ડગલાં ચાર.
A lie has no legs. ૪૨૪. કેઠી હશે તે ઢાંકણાં ઘણાંએ મળશે. ૯
કાઠી હશે તે ઢાંકણું ઘણુંએ મળશે. શિર સલામત તો પઘડી બહોત. જીવતો નર ભદ્ર પામે. ૧ સવાયા-પૈસા. ૨ બળ મલાઈ તાજા વીઆયેલ ઢેરના દૂધની બળ.

Page #226

૧૮૦
કહેવત સંગ્રહ
જીએગા નર તે ફીર બસ ઘર. હાડ સલામત તો માંસ ઘણુંએ આવશે. મુવા પછી કઈ મળનાર નથી. જીવતાને બધું આવી મળે. મુવા તે ગયા ચંદ્રમાથી ડાબા. નાક હશે તે વાળીએ ઘણી મળી રહેશે.
If you are sure of a substance, the form does not matter much.
Health is at the root of all happiness. ૪૨૫. જીભને વારજે, નીકર જીભ દાંત પડાવશે. ૮
જીભને વાજે, નીકર જીભ દાંત પડાવશે. જીભને દાંતની ભલામણ દેજે. જીભને દાંતની ભલામણ હાય નહીં. જીભ કરે છે આળપંપાળ, અને ખાસડાં ખાય શિર કપાળ, માથા મહેને વાજે, નીકર મહા માથું ભગાવશે. કોઈની જીભ ચાલે, તે કોઈને હાથ ચાલે.
જીભ જેમ વાળીએ તેમ વળે. જીભમાં કાંઈ હાડકું નથી. ૪ર૬. જે કેદરે કાળ ઊતર્યા તે કેદરે મીણ ચઢયા. ૮
જે કદરે કાળ ઊતર્યા તે કાદરે મીણે ચઢયા.' મળતર પતરાજની મા. ટીલાંટપકાં હાથના ચાળા, ધોતીપતી એ છતનાં લાલાં. બકરકદીએ બધી મળતરની. છતના ચાળા. છત છાની રહે નહીં. મળતર વગર ચણતર નહીં. દરિદ્રતા હોય તે મહાતીઆમાંથી જણાય. ૪ર૭. જેને ગાડે બેસીએ તેનાં ગીત ગાઈએ. ૧૦ જેને ગાડે બેસીએ તેનાં ગીત ગાઈએ. જેની ઘંટીએ દળવું તેનાં ગીત ગાવાં. શેઠ કહે પશમની ભાજી તે પણ કહીએ હાજી હાઇ. જેની હેલમાં બેઠાં તેનાં ગીત ગાવાં. જેનું ખાવું તેનું ગાવું. જેનું ચાટે તેનું દાટે. જીસકી નવાઈ(આણ)મેં રીજીએ ઊસકા કહ્યા કીજીએ. ઊંટ બિલ્લી લે ચલી તેની હાં હાંજી કીજીએ. ૧ બીજ ધાન મળ્યાં એટલે કોદરા ખાવાથી માણે ચઢયે અજીર્ણ થયું.

Page #227

કહેવત સંગ્રહ
૧૮૧
જેને ખાઈએ કળીએ તેને વાળીએ ધોળીઓ. રેહેવું ત્યાં વેહેવું.
He is an ill guest, who never drinks to his host. ૪૨૮. ધાન્ય ખાવું ધણીનું ને ગીત ગાવાં વીરાનાં. ૨ ધાન્ય ખાવું ધણીનું ને ગીત ગાવાં વીરાનાં. રહેવું કૌરવમાં ને જય વાંચવી પાંડવની. ૪૨૯. સાપ એ મારું કે ઘરનાંને ખાય, ૯
સાપ એ મારું કે ઘરનાંને ખાય. પેટની મુક્કી વગર કામ થાય નહીં. જા બિલ્લી, કોકુ માર. પરણું પાસે સાપ ઝલાવો. જા બિલાડી, મોભા મોભ. પારકાં કામ શીળાં. આંગ વગર ડાંગ લાગે નહીં. પેટ વગર ઠેસ નહીં.
અંક વગર ડંખ નહીં. ૪૩૦. ચપટીમાં ઉડાવવું. ૫
ચપટીમાં ઉડાવવું. બેના બે ગણવવા. ઊઠાં ભણાવવાં. ઘીસલાને માર્ગે ચડાવવું. પાણીમાં બાચકા ભરાવવા. ૪૩૧. જેના દીઠા ને મુવા તેના માર્યા શું મરશે? ૮ જેના દીઠા ન મુવા તેને માય શું મરશે? જેમાં રામ નહીં તે કામ શું કરે? મહેડા ઉપરથી માંખ ઊડતી નથી. માંચીને માંકડ. તેમના દીદાર જ કહી આપે છે, કે કેવું કામ કરશે? શેકા પાપડ ભાગી શકે તેમ નથી. દાંતે દંહી ચાવે તેવા છે.
તરખલું તોડીને બે કરી શકે તેવા નથી. ૪૩૨. રેગ આવે ઘડાં વેગે ને જાય કીડી વેગે, ૨
રોગ આવે ઘોડા વેગે ને જાય કીડી વેગે. દુઃખ આવે ત્યારે સામટું ને જાય ત્યારે કડકે કડકે. Mischiefs come by pounds and go by ounces.
૧ ઘોળવું=ભલું કરવું. જોળીઓ વાળો સારું કરવું. પેળીઓ વાળો ખાટલો પાથર. ૨ વહેવું=વેતરું કરવું. ૩ પેટની ને બદલે છાતીની પણ વપરાય છે. ૪ અંક=આંકડે, વાંકો આંકડે. ૫ ઘીસલાને હળ, રાંપ વિગેરે ખેતીનાં સાંતી. ધીસલાને માર્ગે ચાલ હોય નહીં તેથી ગાડું ચાલે નહીં એવો (ખે) માર્ગ બતાવ. ખેટે માર્ગ બતાવી કરકરી કરવી.

Page #228

૩૮૦
૩૮૧
૧૮૨
કહેવત સંગ્રહ ' ૪૩૩. કાગજ હેય તે બાંચ લઉ, કર્મ ન બાંએ જાય. ૧૨ કાગજ હેય તે બાંચ લઉં, કર્મ ન બાંઓ જાય. ઢાંકયાં કર્મની ખબર પડે નહીં. કર્મ વંચાતાં હતાં, તે જોષીનાં રડત નહીં ને વૈદ્યનાં મરત નહીં. છઠ્ઠીના લખ્યા લેખ તેની કોઈને ખબર પડતી નથી. કર્મને શરમ નહીં, ને ચોરીને દાને ધર્મ નહીં. કર્મ કરે તે ન કરે માને બાપ. તદબીર નહીં ચલતી તકદીરકે આગે. ઉદ્યોગ કરે લાખ, પણ કર્મ વગર ખાખ. દેહરા–ઉદ્યમ તે સૌ આદર, પામે કર્મ પ્રમાણ;
કમીને હીરા જડે, અકર્મીને પહાણ. હરિ કહાએરબિધિ લીખા, છઠ્ઠી રેનકે અંક; જવ ઘટે ન તલ વધે, રહે રે જીવ નિશંક. કે પુરૂષ કર શકે, ઉલટે બિધિકે અંક;
બુદ્ધી પિતા ચંદ્રકે, જોઈને શક કલંક ૩૮૨ ચોખરે–આભ ગાભ ને વર્ષ કાળ, સ્ત્રી ચરિત્ર ને રતાં બાળ;
તેની જેઈપરીક્ષા કરે, તેને ઘેર સહદેવ જોશી પાણી ભરે. ૩૮૩ ૪૩૪. નસિબમાં હશે તે થશે. ૧૪ નસિબમાં હશે તે થશે કોઈ છઠની સાતમ કરનાર નથી. લીખો હે લલાટ લેખ, વા નહીં મીનમેખ. કર્મની રેખ ટાળી દળે નહીં. કર્મની રેખ ઊપર કાઈ મેખ મારી શકે નહીં. તુલસી રેખા કર્મકી મેટ શકે ન રામ. છઠ્ઠીના લખ્યા લેખ મટવાના નથી. લખ્યા લેખ મટે કે મિથ્યા થાય નહીં. વિધાતાના લેખ ટાળ્યા ટળે નહીં. હાથમાંથી કેાઈ લઈ જાય, પણ નસિબમાંથી કાઈ ન લેઈ જાય.
૧ અંક=આંકડા, અક્ષર. ૨ હિન્દુસ્તાનના લોકો એમ માને છે કે માણસ જન્મે છે તેને છઠે દિવસે (રાત્રે) વિધિ એટલે બ્રહ્મા કર્મના, ભાગ્યના લેખ લખે છે. તે માનવા પ્રમાણે કવિએ ઉપરના દેહરા બનાવ્યા છે.

Page #229

કહેવતસંગ્રહ
૧૮૩
૩૮૫
દેહરા-કર્મ લલાટની આગળે, સાંભળ મારી વાત;
મેં લીધું મળસકું, પૈસે લીધી રાત. ૩૮૪ કહા કહું કીરતારકું, પરાલધૂકા ખેલ; વિભૂષણકું લંક દી, એર હનુમાનકું તેલ. બિધિ રૂઠે ગુઠે કવન, કે કરી શકે સહાય;
વન દવ ભય મેહનિવારે, વહાં હીમ દેત જલાય. ૩૮૬ સર–નિશ્ચય હોય નિશંક, ચિત્ત ન કીજે ચળવિચળ;
એ વિધાતાના અંક, રાઈ ઘટે ને રાજીઆ. ૩૮૭ There is no flying against destiny.
The decrees of fate cannot be obliterated. ૪૩૫. જેવો માએ જ તે. ૨
જેવો માએ જો તે. પહેરવાને પૃથ્વી ને ઓઢવાને આભ.
Purely natural state. ૪૩૬. માને તે પણ રાઈને દાણે. ખરી ડાંગ પણ હાંલ્લાં
જેગ ખરી. ૧૪ નાને તે પણ રાઈને દાણો. ખરી ડાંગ પણ હાંલ્લાં બેગ ખરી. કહ્યાં તોએ સાગનાં લાકડાં. નાનું પણ સિંહનું બચ્ચું. વાંકે તોપણ ઘઊંને રોટલો. ભાગ્યે ભાગ્યે તેઓ ભરૂચ. એરડાની લાકડી ઊતરેડ જેગ ખરી જ. કીડીને ખાધેલ તોપણ ગરાસીઓહાથી પાણી પીએ તો પણ ઢીંચણ સમા પાણીમાં પીએ. હાથીને દુશમન મચ્છર, મણિધરને દુશ્મન કીડી. દેહરા–નાને કણ પણ રાઈનો, પાંખી તો એ મૂછ;
ઘરડો તેએ ગરાસીઓ, ભાગી તેઓ ભરૂચ. ૩૮૮ ઘરડે તે પણ બળદીઓ, તોફાની તોપણ ગાય; વકરેલો પણ વાણુઓ, રૂઠેલી પણ માય. ૩૮૯ મળો તોપણું મહીપતિ, શઠ પણું સત્તાધીશ;
સુતેલે તેય કેસરિ, ઊંઘેલ પણ ફણીશ. ૭૯૦ ૧ કર્મમાં ઘૂસ લખી હતી તે મારા પેહેલાં જઈને ઉભી રહી. ૨ દિગંબર જે. ૩ શ=ફેણવાળો નાગ.

Page #230

૧૮૪
કહેવતસંગ્રહ
જોડકણું–મોટે કુહાડો કાંઈ ન કાપે, ગજલ કાપે છીણીઓ;
રેતીમાં જે ખાંડ વેરાણી, તે વીણી કહાડે કીડીઓ. ૪૩૭. ઠંડા લેહીને સૂકે ટલે સારે. ૫ ઠંડા લેહીને સૂકે વેટલે સારો. લાખ મળતા નથી ને લખેશરી થતા નથી. સુખની પીંજણ પીંજતાં, કીં કમતડી ધાઈ. સુખનો જીવ દુઃખમાં શા સારૂ નાંખો ? (ઉંચે જીવે) પારકા ઘેબર કરતાં ઘરની ઘેસ સારી. A great fortyne is a great misery.
Better is a little with ease, than a great deal with anxiety. ૪૩૮. ઠાકરે ખાતાં હશીઆર થવાય. ૬ ઠેક ખાતાં હુશીઆર થવાય. લાખ ખાય ત્યારે લાખનો થાય. ઘાટ ઘાટનાં પાણી પીએ, ત્યારે ઘડાય. બત્રીશ ગોદા ખાય ત્યારે બત્રીસ લક્ષણે થાય. ઘણું ટકેરા ખાય ત્યારે પાકે થાય. બહાર ફરે તે બાદો થાય.
Man is a foolish creature, he will follow no examples and he will pay too dear for his experience. ૪૩૯ ડાહ્યો દીકરે દેશાવર ભગવે. ૪ ડાહો દીકરો દેશાવર ભગવે. ડાહી વહુ ચુલા આગળ પેસે. ભલાને એંઠામણ* દેહરે–ચતુરક ચિતા ઘણી, નહીં મૂર્ધક લાજ;
સાર અસાર જાણે નહીં, પેટ ભરનેસે કાજ. ૩૯૧ All lay the load on a willing horse. ૪૪૦. ડુંગળીમાં એલચીને સા આવે નહીં. ૮ ડુગળીમાં એલચીન સા આવે નહીં. ખડને ગાડે ગોળપાપડીનું ભાતું હોય નહી. મસાણીઆ લાડુમાં એલચીની ગંધ હોય નહીં.
૧ બાદ હુશી આર. ૨ ભઠામણું=શરમ.

Page #231

કહેવતસંગ્રહ
૧૮૫
દારૂ પીધે કપૂરની ગંધ આવે નહીં. ખાતરના ગાડા સાથે ચોપદાર શોભે નહીં. લસણ કાંઈ કસ્તુરીની ગરજ સારે? અંબાડીમાં બેસી છાણું વિણાય નહીં. સાખી–સારે સારું, નરસે નરસું, નજરોનજર દીઠું;
સાકર નાંખે દૂધમાં, છાશમાં નાંખ્યું મીઠું. ૩૮૨ ૪૪૧. સેરંગી જેમ કુટે તેમ રંગ કહાડે. ૯
સારંગી જેમ કુટે તેમ રંગ કહાડે. કાઠી, કણકને કેળાં ગુંદાં ગુણદે. ઢેલ જેમ કુટે તેમ અવાજ કરે. ઉંટ ગાંગરતાં પલાણાય. દેહરા–ગલાં, ઢોલાં ને ગાદલાં, કાગદ અને કપાસ;
એટલાં કુટયાં ગુણ કરે, વણ કુટયાં કરે વિનાશ. ૩૯૩ કાઠા તે ઘાઠાં ભલાં, તાજાં ભલાં તરક; ટેટાં ટગટગતાં ભલાં, અધભૂખ્યાં અધ ભરખ. ૩૯૪ કણુક, કણબી ને કચુવો કસું ને મછ6;
એટલાં ગુંદ્ય ગુણ કરે, વણ ગુંઘાં અડીઠ. ૮૫ પાછ ઇતરાજી વિના, કબુ ને રાજી હોય;
રાજા, જેગી, સુઘડ નર, રસહિર્મ બસ હેય. ૩૯૬ જોડકણું–લ, ગમાર, પશુ ઓર નારી, એ સબ તાડન અધિકારી. જર. તાળી પાડી છેષ દેખાડી, કહું છું દહાડી દહાડી. ૩ તાળી પાડી દોષ દેખાડી, કહું છું દહાડી દહાડી. દાંડી પીટાવીને કહ્યું છે. ચારે બેસી સમજણ પાડી છે. ૪૪૩. તારા જેવા તે એના ખીસામાં પડ્યા છે. ૯ તારા જેવા તે એના ખીસામાં પડ્યા છે. તારા જેવાને તે એ પગે બાંધી ઉડે તે છે. તારા જેવાં તે એના પેટમાં ગલુડી રમે છે. તારા જેવાં તે એના પેટમાં કરી છે. એ તે ચીંથરે વીંટયું રત્ન છે. વેચીને દાણ દે એવો નથી. એ તે બહુ ગરવો છે. પેટ ઉંડે છે.
કેટલાકને પાણી પાઈ દે તેવો છે. ૧ હાથી ઉપર માંડી બેસવાનું આસન તે અંબાડી. ૨ સારંગી=મછઠ. ૩ કચ=કાંચળી,
૨૪

Page #232

૧૮૬
કહેવત સંગ્રહ
૪૪૪. રાંડ મારેટ ને ઘડતાં ભાગ્યે, ટુંકું ને ટચને મધથી મીઠું ૧૦ રાંડ મારે ટલે, ને ઘડતાં ભા. હું ને ટચ ને મધથી મીઠું તમારા બાપ કેમ મુવા ? તે કહે ઉપરથી પડ્યા ને ઠેઠણે ઠે. તે ક્યાં રાવણની કાણ માંડી? ટુંકી કરે. લાખ વાતની એક વાત. ઘી ખીચડીના અક્ષર બે. ઝાઝી વાતે ગાડાં ભરાય. લાંબી પરેડ સાંભળે કોણ?
The long and short of it. ૪૪૫. પંચ માબાપ છે, પણ મારી ખીલી ખસે નહીં. ૭ પંચ માબાપ છે, પણ મારી ખીલી ખસે નહીં. ખસે ખાડા, પણ ન ખસે હાડા. થવાનું હશે તે થશે, પણ કાશી કેવળીને જશે. તેજે ઘોડે હો, મેજે બોલ ન હટે. ડગાં, પણ મેં ના ડગાં. સે તારી રામ દુહાઈ ને એક મારું ઊતું. તેરી બાવડી' હઠે, મેરી હઠ ના હટે. ૪૪૬. નરમગરમ થઈએ ત્યારે મેળ આવે. કડે ઘૂંટડે ઉતાર પડે. ૬
નરમગરમ થઈએ ત્યારે મેળ આવે. કડવો ઘૂંટડા ઉતારવો પડે. નમતી દોરી તે મુકવી પડે. ગરમે ગરમ ભેગાં થાય, ત્યાં ઝાળ ઊઠે. દેહ-ઉત્તમ વિદ્યા લીજીએ, યદ્યપિ નીચકે હોય;
પડ્યો અપાવન ઠેરમેં, કંચન તજે ન કોય. ૩૯૭ બેત–સામે થાય આગ ત્યારે આપણે થઈએ પાણી;
જાણુ આગળ અજાણ થઈએ, તત્વ લઈએ તાણું. ૩૮૮ ૪૪૭. ગાઈઓ વહાં સુધી ગાઈએ, શિર ઝાંપા દેકે જાઈએ. ૬
ગાઈઓ વહાં સુધી ગાઈઓ, ફીર ઝાંપા કે ભાઈઓ.
૧ બાવડી વાવ. ૨ એક વાણુઓ એક ગામમાં સારા ગૃહસ્થને ઘેર રાત રહો. ઊતારે એક વંડામાં આપેલ. ગામ મીર સારું માણસ જાણું ગાઈને રીઝવવા આવ્યો. તેણે મહેમાન વાણુઓ આગળ ગાવા માંડ્યું. વાણુએ જાણ્યું શેડી વારમાં જ રહેશે, પણ મીર ગયે નહીં એટલે વાણુઓ સુઈ જતી વખતે તે મીરને કહે છે:---
ગાઈઓ વહાં સુધી ગાઇએ, ફર ઝાંપા દેકે જાઈએ. ઝાંપો ઉઘાડે મુકીને જાઈશ તો?
ઘોડા જાયગા મેરા, તે જવાબ લગા તેરા. આ જવાબ સાંભળી પછી મીર તુરત ચાલ્યા ગયે.

Page #233

કહેવત સંગ્રહ
૧૮૭
સાસુ શિખામણ દે ત્યારે વહુ કીડીઓ ગણે. કથા ચાલે ત્યારે છે. વાત કરવા માંડે, એટલે આકાશના તારા ગણે. વાંસ નળીમાં ફૂંક. કાન હેઠળ કહાડી નાંખવું. ૪૪૮, તેરા તેલ ગયા મેરા ખેલ ગયા. ૪
તેરા તેલ ગયા મેરા ખેલ ગયા. તારી વાત ગઈ મારી રાત ગઈ તેરા બેલ ગયા, મેરા તેલ ગયા. તેરા માલ ગયા, મેરા ખ્યાલ ગયા. No longer pipe, no longer dance. ૪૯. જેને આશુ આંધળે તેનું કટક કુવામાં. ૬ જેને આગુ આંધળે તેનું કટક કુવામાં. ઉસ્તાદ બેસે પાસ તો કામ આવે રાશ.' મૂર્ખની સરદારી હેઠળ બધા મૂર્ખ બને. રાજા વંઠયે દેશ ઉજડ. ગુરૂ આંધળા તેના ચેલા ભીંત. દેહ–ગમ વિનાને ગામેતી, અજડ હેય દીવાન;
રંજાડે રૈયતને જે, ચાર દિના મેમાન. ૩૯૯ ૪૫૦. જેને અહી ખપ તેને ત્યાં ખપ. ૩ જેને આંહી ખપ તેને ત્યાં ખપ. ઘરમાં માન તેનું બહાર પણ માન, જે જગતમાં ભલો કહેવાશે, તેને વાસે સ્વર્ગમાં. ૫૧. એક આપે ને બીજે વારે, તેને ઘાલે જમના બારે. ૬ એક આપે ને બીજે વારે, તેને ઘાલે જમના બારે. તેલ બાળનારનું બળે ને મસાલચી પેટ કુટે. દાતારી દાન કરે, ને ભંડારી પેટ કુટે. પારકી ગાય, પારકું ખાય, જે હાંકે તેનું સત્યાનાશ જાય. વાવરનારનું વરે, ને રંધવારાનું પિટ બળે. અન્ન તેનું પુણ્ય, રાંધનારને ધુમાડે. It is the master, and not the steward who becomes
generous at his master's cost, that deserves the
blessings of the poor. ૧ રાશ=રસ્તે ચડે. ૨ ગામેતી રાજા કે ગામ ધણું. ૩ રંજાડે હેરાન કરે. ત્યાં સ્વર્ગમાં. ૫ ધન્ય દહાડે પણ કહેવાય છે.

Page #234

૧૮૮
કહેવત સંગ્રહ ૪૫ર. માળી રૂઠ ફૂલ લેશે. ૩
માળી રૂઠે કૂલ લેશે. થઈ થઈને શું થવાનું છે ? મારી તો નહીં નાખે. હાથીની ગાંમાં ઘાલીને સીવશે તે નહીં. ૪૫૩. પ્રભુ જે કરે છે તે સારાને માટે. ૬ પ્રભુ જે કરે છે તે સારાને માટે. જે થાય છે તે સારા માટે. ભેંસનો પગ ભાંગે તે સારા માટે. શળીનું દુઃખ શળથી ટળ્યું. નરસું થાય તે પણ સારાં માટે. દેહ–હરિ કરે સે ભલી કરે, કેશવ બુરી ન જાન;
કૃષ્ણ અઘટતી ના કરે, સો વદે વેદ પુરાણ, ૪૦૦ A stumble prevented a fall. ૪૫૪. થુવરે કેળાં. ૩
થુવરે કેળાં, આંબલીએ આંબા થયા. રાકને ઘેર રતન પાકયું. ૪૫૫. બેલે નહીં તે બળી મારે. ટહાડું હાડું બેલે
તે કાળજું કેરે. ૧૦ બેલે નહીં તે બળી મારે. દહાડુ રહા બોલે તે કાળજું કરે. થોડાબોલો થાંભલો કરે. મોળું દહીં દાંત પાડે. પિતે ના, પણ પાખંડે માટે. થડાબલો જીતી જાય, બહુ-બોલો વેતરી જાય. બેલે તેનું પેટ કળાય. છાની છરી છેતરે. એ તો ડુંકી ફંકીને ખાય તેવો છે. મીઠું મીઠું બોલીને ખોદી કાઢે. Silent men and still waters are deep and dangerous.
Beware of a silent dog and still waters. ૪૫૬. સઈને દીકરે જીવે ત્યાં સુધી સીવે. ૫
સને દીકરી છે ત્યાં સુધી સીવે. મુવા લગી ધર૪ તાણી.
૧ નીકર બહાર ગઈ હેત ને વાધે મારી હેત. ૨ ગદા ખાય, એમ પણ કહેવાય છે ૩ ઉંદર કરડે ત્યારે કુંકો જાય ને કરડતા જાય, તેથી ઉંદરને કરડ માણસને કરડતી વખત જણુતિ નથી. ૪ ધર=ધોંસરું. .

Page #235

કહેવત સંગ્રહ
૧૮૯
જીવ્યા ત્યાં સુધી (ભાર) વહ્યા. મરતાં સુધી નાથ' કહાડી નહીં. બાંધી ભેઠેર ગયા.
He died in harness. ૪૫૭. રાઈના પાડ રાતે ગયા. ૫ રાઈના પાડ રાતે ગયા. ડાઢીના ડહેડસે, ને ચેટીના ચાર. પાણીએ દીવો બળી ગયા. વર રહ્યો વાસી, પહેરામણી ગઈ નાસી. એ તો ખેલ ખેલાઈ ગયો. Every rogue is at length outrogued. ૪૫૮. દુઃખનું ઓસડ દહાડા, ૬ દુઃખનું ઓસડ દહાડા. દુઃખ પડે ત્યારે ધીરજ રાખવી. જેમ દિવસ વિતે તેમ દુઃખ વિસારે પડે, જીવ સ્વભાવે જ ભૂલકણે છે. ભૂલી જવાનું કહેવું પડતું નથી. દેહરો-દીન ગણેતાં માસ ગયા, વર્ષે આંતરી;
સુરત ભૂલી સાહેબા, નામે વીસરી. ૪૦૧ ૪૫૯ દુનીઆ આંધળી નથી. ૫ દુનીઆ આંધળી નથી. દુનીઆમાં કશું અજાણ્યું કે છાનું રહેતું નથી. દુનીઆ સાતમે પાતાળથી વાત લાવે. દુનીઆમાં થાળી પીટાવવી પડતી નથી. છાને ન રહે દાતાર ઝુઝાર, છાને ન રહે રાગ ગાનાર. ૪૬૦ દુનીઆ ઝુકતી હે, કાનેવાલા ચાહીએ. ૩ દુનીઆ ઝુકતી હે, ઝુકાનેવાલા ચાહીએ. દુનીઆ દિવાની છે, સમજાનેવાલા ચાહીએ. દુનીઆ દંભે ભેળવાય.
૧ જે બળદ ઘરડે અથવા નિરૂપયોગી થાય ત્યારે તેના નામાંથી નાથ કહાડીને આરામ આપે છે. તેમ માણસ પોતાનું વ્યાવહારિક કામકાજ મુકે ત્યારે નાથ કહાડી નાખી એમ કહેવાય. ૨ એટલે જીવતાં સુધી પતે ઉદ્યોગમાં કસેલી કમર શ્રી જ નહીં.
૩ રાઈના પાઠ (ભાવ) રાતે ગયા એક વાણીઆના ઘરમાં રાત્રે એક ચેર પેઠે. વાણીએ તેને જોયો. ચોરે જાણ્યું જે મને દીઠે નથી, તેથી લપાઈને એક ખૂણામાં ઉભે. વાણીએ પિતાની સ્ત્રીને જગાડી કહ્યું કે, રાઈ ભરી રાખી છે તે કહાડ, કારણ કાલે રાઈના ભાવ ચડી જાશે. બાઈડીએ રાઈ કહાડી ઢગલો કર્યો. બને જણ રાઈને ઢગલો મૂકી બીજા ખંડમાં ગયાં. ચેરે જાણ્યું પેટીપેટા તેડી કાંઇ માલ લેવાશે નહીં, પછી ચોરે રાઈને ગાંઠડે મણું બે મણ બાંધે ને ઉપાડી ચાલ્યા ગયે. બીજે દહાડે રાઈ વેચવાને તેજ વાણુઓની દુકાને તે જઈ ચહડ, રાઈને ભાવ તેણે પૂછયો ત્યારે વાણીએ કહ્યું, “રાઈના પાડતે રાતે ગયા.”

Page #236

કહેવતસંગ્રહ
૪૬૧. ભુંડા ભુંડાના ભાવ ભજવ્યા વગર રહે નહીં. ૧૧
ભુંડા ભુંડાના ભાવ ભજવ્યા વગર રહે નહીં. પાળેા પડ્યો તે ધુળ લેઇ ઊખડે. ભુંડી રાંડે બમણા વા.
ભુંડાથી ભૂત પણ નાસે. દુર્જનથી દૂર વસવું. ભુંડાનું મ્હા કાળું. ભંડાથી બાર ગાઉ નાસવું. ખેાડી બિલાડી અપશુકન કર્યાં વગર રહે નહીં.
૧૯૦
કસ્તુરીમાં રંગ નહીં, ભુંડીમાં ઢગ નહીં.
દાહરા—છ ભણીએ ભલાને, ભુંડાને પણ જી;૧ ભુંડા ન હેાત જગમાં, તે સારા સાંભરત કર્યું? ૪૦૨ દુરિજનકી કૃપા ઝુરી, ભલે! સજના ત્રાસ; જબ સુરજ ગરમી કરે, તબ બસની આાશ ૪૦૩ ૪૬૨. કમાઊ દીકરા કુટુંબને વહાલા. ક્રમાઊ દીકરા કુટુંબને વહાલા. દુઝણી ભેંસની પાટુ સારી લાગે, ઘરડાંની ગાળ તે શિખામણની ધાત. જે મારે તે ભણાવે.
૮
કમાણે દીકરા માબાપને વહાલા. દાતાની ગાળ તે શ્રીની નાળ. ગાળ ખાય તે ચાકડાં ખમે. રેાટલા આપે તે તમાચેા પણ મારે
૪૬૩. માટાની જીભમાં કામ થાય. ૪
માટાની જીભમાં કામ થાય. મોટાં ડોકું હલાવે ત્યાં ગરીબનું કામ થાય. મેાટા જરા કાન આપે, તેમાં એડા પાર થાય.
મેટાના મેાલ સહુ ઝીલે.
૪૬૪. ધુમાડાના ખાચકા. (જુઠા દેખાવ વાળી વસ્તુમાંહે વસ્તુતઃ
કાંઈ નહીં.) ૯
ધુમાડાના બાચકાર
પાણીમાં લીંટા.
તીમાં લીટા (રહેજ નહીં.)
મૃગજળ. ઝાંઝવાનું પાણી દેખાય ધણું, પણ કાંઈ મળે નહીં. ગાડે ગાંઠ. ધાબળે ગાંઠ. આકાશકુસુમવત. પાણીની ગાંસડી આંધવી.
૧ ભણીએ વિવેકથી વાત કરીએ. ૨ હાથમાં કશું આવે નહીં. ૩ ગાડાની ગાંઠમાં કશું બંધાય નહીં. ૪ ધામળા એટલે કામશે.

Page #237

કહેવત સંગ્રહ
૪૬૫. તેલનું ટીપું ને હીરની ગાંઠ. ૯
(જે વાત ચોક્કસ હોય તે વિષે.). તેલનું ટીંપે ને હીરની ગાંઠ. અંકે સે. જડબે સલાખ. લેહડે લી ને પટોળે ભાત. ધ્રુવના અક્ષર. એમાં મીન મેખ નહીં. કંકુચોખા ચોટી ગયા છે. જેઠવાને ઊજળી કહે છેઃ સેરો– તું શું તાળી લઈ, બે ઘડીએ બેલ્યાં નહીં;
એ અવઢવ રહી ગઈ, જામ કામી જેઠવા. ૪૦૪ A firm knot. ૪૬૬. ધૂળગજા સારૂ વેર કરવું. ૪
ઘળગજા સારૂ વેર કરવું. વિસ્તાર વગરની વાતમાં વઢવાઢ (રાખવી.) કાચરીર સારૂ વિવાહ બગાડ. હ-પડ્યા ચભાસર પાંસ, સોઢા વીશું સાત;
એક તેતરને કારણે, અલ રાખી અખીયાત. ૪૦૫ ૪૬૭. ધૂળમાંથી ધન પેદા કરવું. ૨.
ધૂળમાંથી ધન પેદા કરવું. શુન્યમાંથી સૃષ્ટિ કરવી. ૪૬૮. ધોબીના ઘરમાં ખાતર પડે તે ઘરાકનું જાય. ૫ ઘેબીના ઘરમાં ખાતર પડે તે ઘરાકનું જાય. હશે તેનું જશે, હું તો મંગળ ગાઉં. નાગા ઉપર ઉઘાડો પડે. ધોબીને પાંચે પારકાં. અંગે અંગ ઘાસે, ને બડી પતી નાસે.
૧ જામ કામી=કાયમ, કદી ખસે નહીં તેવી. ૨ કાચરી ચીભડા વિગેરેની સુકવણી. ૩ અખીયાતસદાને માટે કાયમ. પારકર (થરપારકર જીલ્લામાં) આગળ જ્યારે દુકાળ પડ્યો ત્યારે બે હજાર સોઢા પરમાર પોતાના ઘરખટલાને સાથે લઈ કાઠિયાવાડના પાંચાળ દેશમાં આવ્યા. તે પરમારના આગેવાન કુંજે ને લખધીર હતા. તેમણે મુળી નજદીક ઘાગરીઆ ગામમાં નિવાસ કર્યો. તે વખતે સાએલામાં ચભાડ ઠાકર રાજ કરતા હતા તે શિકારે નીકળ્યા. તેણે એક તીતરને ઘાયલ કે જખમી કર્યું. તે ના ને સેઢા પરમારની છાવણી કે વાંઢમાં આવ્યું. ચભાડ તેની પાછળ ગયા ને તીતર સેઢા પરમાર પાસે માગ્યું. શરણે આવેલું તીતર પરમારે આપ્યું નહીં અને તેમાં લડાઈ થઈ તેમાં પાંચસો ચભાડ ને એકસો ચાળીશ સોઢા પરમાર મરાયા તેને આ દેહરે છે. ૪ પતી નજખમોને નડે નહીં.

Page #238

૧૯૨
કહેવતસંગ્રહ
૪૬૯, સહસા ન કરે કામ હાય જે લિના ડાહ્યા. ૩ સહસા ન કરે કામ હાય જે દિલના ડાહ્યા. ડાહ્યા માણુસ વગર વિચાર્યું કરે નહીં. વગર વિચાર્યું કરીને પસ્તાવું (તે ડહાપણ નહીં). ૪૭૦. માંસ ખાઈ ને હાડકાં કાટે ન બંધાય. ૫
માંસ ખાઇને હાડકાં કાર્ટ ન બંધાય. દેશ જીતી દરવાજો ડાર્ક ન બંધાય. જે વાત બની તે ત્યાંજ દાટવી.
સૌ સ્ત્રીવાળા છે, ખાયડીને બગલમાં મારીને ન ક્રાય. ૪૭૧. ધણીની માનીતી ઢયડી ગામ અભડાવે. ૬
હાથી મરે ત્યાંજ દૃઢાય.
ધણીની માનીતી તૈયડી ગામ અભડાવે. કાજીની ભેંસ આખા ગામનાં ખેતર ભેળે. ધણીની માનીતી બાયડી બાર ગામ ઉજડ કરે. જેના ધણી હાથ તેના સૌ સાથ. દારા—કુવા કાંઠે કેવડા, વાગે
વાંકા થાય;
નમે તે પ્રભુને ગમે,
જેને પરણ્યા નહીં હાથમાં, તેના જન્મ એળે જાય. ૪૦૬ ૪૭૨. માર્ગે સા ત્યાગે, ને ત્યાગે સે આગે, ૮ માગે સા ત્યાગે, તે ત્યાગે સે આગે, માન રાખ્યું માન જાય, માન મૂકયે માન મળે, અક્કડ ઉડી જાય, ડુબ ખુબકી ખૂબ.' પીસીઆરીખારના જેતા. નરમાશથી બધાં કામ સારાં થાય. ન ખાય તેને ખાખા કરે, ખૂબ ખાય તેને આધા કરે. પા—માગ્યા મળે ન એટડા, માગ્યાં મળે ન ધન; માગ્યાં મેાત મળે નહીં, માગ્યાં મળે ન અન્ન. ४०७ Humility is the foundation of all virtue. Oaks may fall when reeds brave the storm.
વકર્યો સાંઢ માટી ` ઉછાળે.
૧ હુખ એટલે ચી તથા પાનબાજરી કરીને એક જાતનું ઘાસ થાય છે. તે નદીના વહેમાં ઊગે છે. નદીમાં પૂર આવે છે ત્યારે નમી લાંખા થઈ સુઈ જાય છે. પુર ઉતરે એટલે વધારે ઝેરથી પાછા ઉભા થાય ને કાયમ રહે છે,

Page #239

કહેવતસંગ્રહ
રાકડા આજ તે ઉધાર કાલ.
રાકડા રાક ને ખેાણી ઠાક.
૪૭૩. ઉધારની માને કુતરા પરશે. ૮ ઉધારની માટે કુતરા પરણે. ઉધાર આપ ને ખરૂં જોખ. હડફે` નાણું પધારે, તે વાણીઓ લુગડું વધેરે. ઉધારના લાડવા કરતાં નગદના ટપલા સારે. ઉધારતા કહે “એ” ને ખૂણે એસી રૂ।. નગદ તા કહે “જી,” ખા ખીચડી ને ઘી. ૪૪. જાવું છે તે ઠાલે જતું નથી. ૨૦ જાવું છે તેા ઠાલે હાથે. માલ ક્રાઇ છાતીએ ખાંધી લેઇ જતું નથી. સબ ઠાઠ પડા રહે જાવેગા, જખ લાદ ચલેગા ખનજારા. અંતકાળે જાવું છે એકલા, સાથે કશું આવે નહીં. નાગા આવ્યા તે નાગા જવું છે.
હાથે.
માલ કેાઈ છાતીએ માંધી લેઇ
આવ્યા બાંધી મુઠીએ, જાવું છે ખુલે હાથે.
નાગા આવ્યા, જવું છે નાગા, કરેા ખૂખી તે પેહેરશેા વાધા. અંતકાળના એલી, તે રામ–ભજન ને પુણ્ય કર્યાં હાય તે.
ખા ગયા સે ખેા ગયા, ખીલા ગયા સા એ ગયા.
હાથે તે સાથે, પુંઠે તે જીકે. હાથે તે સાથે.
ખા ગયા, ખીલા ગયા, સાથ હૈ ગયા, ર્ખ ગયા, જખ મારી ગયા. મુવા પછી પુણ્ય તે સધળું શૂન્ય. ઢાહરા—દીયા લીયા સેા અપના, ૨૫ ગયા સે ફોક;
જીકે લે ગયા જમરા, જોરૂ લે ગયા લાક. વાટથા તે દેહવટ થયા, રાખ્યા તે થઈ રાખ; ખર્ચ્યા તેની ખૂબી, થયા એકના લાખ. લાંગા′ લાવ સંસારકા,દીયા ને ભજી દોય; ન દીયા ન ભજી,પ ગયા જન્મારા ખાય. માલાળા રહેશે મેડીએ,ઉજડ થશે આવાસ;૭ આગળ તારે આવશે, સારપ ને સુવાસ.
૧ ગલ્લામાં. ર્યાં તે સાથે. ૭ આવાસ મેહેલ.
૨૫
૧૩
૨ હાથે=જીવતાં પુણ્ય કર્યું તે સાથે.
૪
લાંગા કવિ. ભજીઆ=પ્રભુ.
૮ આગળ=મુવા પૂછી.
૪૦૮
૪૦૯
૪૧૦
૪૧૧
૩ જીવતાં સ્વહસ્તે પુણ્ય
૫ ભજ્યા. ૬ માલાળી=માલવાળી. * સારપ=ભલાઈ.

Page #240

૧૯૪
કહેવતસંગ્રહ
સેરઠા મેળે લઈને ભેખ, હારે કઈ હાલે નહીં;
અહીંથી એકાએક, સ્વર્ગે જવું શામળા. ૪૧૨ બેલપ કરવા બાપ, અંતકાળે આવે નહીં; સાથે પુષ્ય ને પાપ, સ્વર્ગ જાવું શામળા. ૪૧૭ મસાણ સુધી સાથ, ચેહમાં સૂવું એકલા;
કોઈ ન ભીડે બાથ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૪૧૪ ૪૭૫. માયાને ભય, કાયાને નહીં. ૮
માયાને ભય, કાયાને નહીં. નાગાને લુટાયાને શો ભય? હોય તેને જાય, બા બેઠે મંગળ ગાય. બા ઉડ્યો બગલમાં હાથ, ને જ્યાં પડ્યા ત્યાં જગન્નાથ. પંડેપંડ, જ્યાં પડ્યા ત્યાં પ્રેમને કુશળ. વાંઝીઆનાં હોય તે મરે. વળાવીઓ વગર બે ચાલે, તુંબડું કે શીંગડું. હશે તેનું જશે. They only are in danger who have anything
to lose. ૪૭૬. સુખડ ઘાસે, ઓરસીઓ ન ઘાસે. ઘાસે તે નાસે. ૭
સુખડ ઘાસ, એરસીઓ ને ઘાસે. ઘાસે તે નાસે. ત્રાંબાપીતળનાં ઠામ અભડાય નહીં, માટીનું હાંકલું અભડાય. બળીઆ સાથે બાથ તે નબળો ઘાસે. ' જેના છાપરા ઉપર નળીઆં ઝાઝાં તે જીતે. રાબનાં હાંલાં અભડાય, પકવાન અભડાય નહીં. પાતળી ફૂટે. ૪૭૭. ધાઈને મળીએ નહીં, ને અળગા રહીએ નહીં. ૪ ધાઈને મળીએ નહીં, ને અળગા રહીએ નહીં. ઉપર પડતા જઈએ નહીં, ને અતડા રહીએ નહીં. વગર તેડ્યા જઈએ નહીં, તેડે ત્યારે આઘા રહીએ નહીં. લીંબુનું પાણી થઈ રહેવું.
૧ હારે સાથે. ૨ તુંબડું બ્રાહ્મણ. ઈંગડું બા, કારણ તેને ચોર લુટે નહી. ૩ સુખડ ઘસાય કારણ કે નરમ છે. ૪ પાતળી ઠીકરી કે પાતળાં નસીબવાળે.

Page #241

કહેવતસંગ્રહ
૧૯૫
૪૭૮. ઢેડવાડે જવું ને હાડકાંને ધરવ કર્યા વગર આવવું (તે ભૂલ).
સમુદ્ર સરખા સખા ને અલુણું ખાવું. ૯ ઢેડવાડે જવું ને હાડકાંને ધરવ કર્યા વગર આવવું. સમુદ્ર સરખા સખા ને અલુણું ખાવું. નદીએ જઈને તરસ્યા આવવું. પાણીમાં માછલું તરસ્યું. લીલા ઝાડ હેઠળ ભૂખે મરવું, કે તડકે તપવું. સાસરે ગઈ ને સૌભાગ્ય ભૂલી આવી. તળાવે જઈ ને તરસ્યા આવવું. લંકામાં વસવું, ને અડવા ફરવું.
સાસરે આણું કરવા ગયે, ને વહુ ભૂલી આવ્યું. ૪૭૯ નાતરે જવું ને દહાડા ગાળવા તે છોકરાની હાણ. ૪ નાતરે જવું ને દહાડા ગાળવા તે છોકરાની હાણ. મરવું ત્યારે મુહતું શું? સાથરે ત્યારે સાંકડો શેને તક માટી ત્યારે રાંકડો છે? ૪૮૦. સિંહને વનને આશ્રય, વનને સિંહને આશ્રય. ૬ સિંહને વનને આશ્રય, વનને સિંહને આશ્રય. જમાદારને જોર જમાતનું, જમાતને જોર જમાદારનું. વળીને મોભનો આધાર, મોભને વળીથી રક્ષણ ખેતર રાખે વાડને, વાડ રાખે ખેતર, રિયત રાજા વડે, રાજા રૈયત વડે. દેહ–જીવ છવકે આશરે, જીવ કરત હે રાજ;
તુલસી રઘુવર આશરે, કયું બીગડે કાજ? ૪૧૫ ૪૮૧. ગાડું નાવમાં ને નાવ ગાડાં ઉપર (વખતે વખતે પ્રસંગ પડે
તેમ થાય છે.) ૯ ગાડું નાવમાં ને નાવ ગાડાં ઉપર. માથું પાઘડીમાં ને પાઘડી માથા ઉપર. ઘેડા ઉપર ચડીએ ત્યારે આપણે સવાર, ઉતરીએ ત્યારે ઘોડે સવાર. નવ નાડીઓ છવ તે ગમે તે નાડે ચડી જાય. ૧ ધરવ=તૃપ્તિ.

Page #242

૧૯૬
કહેવતસંગ્રહ
( દેહરા–કબહુ મન મકડી, કોંક કેસરી સિંહ,
કડેક કરી દેકડે, કક દેકડે ડુગરજી. ૪૧૬ અપની અપની દેરમેં, સબકે લાગત દાવ; જલમેં ગાડી નાપર, થલ ગાડી પર નાવ. ૪૧૭ કબુબડાઈન કીજીએ, મન રખીએ દરિયાવ; કબહુક ગાડી નાવ૫ર, કબહુ ગાડી પર નાવ. ૪૧૮ કડેક મન મંકડી, કડેક કેસરી સિહ;
હૈડે હકડી ધારણે, રહે ન સજે ડી. ૪૧૮ ૪૮૨. નાનામાંથી મોટું થવાય. ૪ નાનામાંથી મોટું થવાય. બાળકમાંથી મોટાં મનુષ્ય થાય. બાળક મરે પણ કુટુંબમાંથી એક માણસ ઘટયું. નાનું જાણી ઉસેટી દેવાય નહીં. ૪૮૩. ધણી વગરનાં ધળ સુના. ૮ ઘણી વગરનાં ધળ સુનાં. સરદાર વગરનું સૈન્ય બારેવાર નાયક વગરનું છું કે પિડું. રાજા વગર નગરી સુની. પ્રાણ વગરને દેહ સુનો. જ્ઞાન વગર હૈયું સુનું. ધણી વગર ઢેર સુનાં. ઘણું વિનાનાં ઢેરૂ અને માવતર વિના છોરૂ-સુનાં.
The master's eye maketh the horse thrive. ૪૮૪. નેવનાં પાણી મેળે જાય નહીં. ૬ નેવનાં પાણી મોભે જાય નહીં. પાણી પાણીને ઢાળે ચાલશે. મહેની વાટે કાળી જાય, નાકની વાટે જાય નહીં. જેમ ઘટતું હશે તેમ થશે, કાંઈ બ્રાહ્મણ નાતરે જશે? અરઘે તે અરધે, કાંઈ બ્રાહ્મણવાણીઆ ઘરઘે? (નાતરે જાય.) -જે છાજે તે છાજે, કાંઈ ગધેડા ઊપર નોબત બાજે ? ૪૮૫. નેળનાં ગાડાં નેળમાં રહેતાં નથી. ૩
મેળનાં ગાડાં નળમાં રહેતાં નથી. ભોંયના પડ્યા કાંઈ ભોંય રહે નહીં.
૧ કડેક ક્યારેક. ૨ થલ=જમીન. ૩ દરિયાવ મેટું. ૪ હેડે–યું. હકડી એક સજે=આખે. ડીદિવસે દી. ૫ સુનાં લુખાં. ૬ નાયક=ભવાયાને મુખી નાયક કહેવાય છે. ૭ સુનું ઊજડ. ૮ નળ=સાંકડી ગલી.

Page #243

કહેવત સંગ્રહ
૧૮૭
સદા કાળ સ્થિતિ તેની તેજ ચાલતી નથી. No man lives so poor as he was born.
If you do not do it, somebody else will do it. ૪૮૬. મારે લાલે લાભ વગર લેટે નહીં. ૧૧ મારે લાલ લાભ વગર લોટે નહીં.' શેઠ કેમ તણાણું, તો કહે લાભે લોભે. વાણિયો મતલબ વગર તળે નહીં. પૈસાને માટે લંકા જવું પડે. લાલચ વગર કઈ લપટાય નહીં. સબ કુછ બાતાં હે પૈસા. એક પૈસા માટે ધોળકે જાવું પડે.
આવે પણે, ને લપકે આવે ઢોર, બિલી ઘી સુંધતી આવી છે.
એઠું ખાય તો ચેપડ્યાને ભરોસે. જોડકણું–બ્રાહ્મણનું જય જમે, ભવાયાનું જાય રમે;
વાણિયાનું જાય લેભે, ભરવાડનું જાય ડાભે, ૪૮૭. શેખચલ્લીના વિચાર. ૬ શેખચલ્લીના વિચાર. પતંકી રેટી એર પાનીકા ઘી બન જાય, તે બંદા ઝબોલ ઝબોલ ખાય.
૧ એક ડોસીને લાલે નામે દીક હતા. તે બજારમાં ઘી લેવા ગયો. પાછા વળતાં લાલો રસ્તામાં પડી ગયે, ઘીનું વાસણ પણ ઓંય પડી ગયું ને ઘી ઢળી ગયું તે લાલો હાથેથી ઊસરડીને વાસણમાં નાંખતે હતે. સાથે રસ્તાની ધૂળ પણ બેબામાં આવે તે પણ વાસણમાં નાંખતો હતો, તેટલામાં કેઈ ઓળખીતે માણસ પાસેથી નીકળ્યો તેણે લાલાને જે. લાલો ધી ઉસરડી નાંખવામાં રોકાય ને પેલે માણસ તો ચાલ્યો ગયો. તેણે લાલાના ઘર આગળથી પસાર થતાં લાલાની માને કહ્યું, “તમારે લાલો પડી ગયો ને ઘી ઢળાઈ ગયું તે ઉસરડે છે.” ડોસી લાલાનાં લક્ષણ જાણતી હોવાથી બોલી, “મારે લાલો લાભ વગર લેટે તે નથી.” એટલામાં લાલ ધીનું ઠામ લઇને આવ્યો.
ડેસીએ પૂછ્યું, “દીકરા, કેમ કરતાં પડી ગયો?” ત્યારે લાલ કહે છે કે, “મા, રસ્તામાં આવતાં સેનાહેરનું પડીકું પડેલું જોયું, પડીકું ઉપાડવા વાંકે વળું તે હજારે માણસ જુએ ને પૂછપરછ થાય, તેથી પડી ગયો, વાસણ ધીનું પડીકા ઊપર નાંખ્યું ને રસ્તાની ધૂળ સાથ પડીકું વાસણમાં લઈ લીધું છે; માટે ધી ઊભું કરી નીકળે તેટલું નીતારી લે ને સેનાહેર કાઢી લે” ત્યારે ડેસીએ કહ્યું, હું તે જાણતી હતી કે “મારે લાલો લાભ વગર લોટે નહી.”
આ ઉપરથી કહેવત થઈ કે મારે લાલો લાભ વગર લેટે નહીં.

Page #244

કહેવતસંગ્રહ
મનના મલીદા વાળવા ત્યારે માળા શા વાળવા ? હવામાં કિલ્લા બાંધવા. ગગન સાથે વાતા કરવી. દરિયા બધા વાળી ઘેર લાવવા. Building castles in the air.
૧૯૮
૪૮૮. વેહેલા તે પેહેલા, ભૂલે તે ઘેલેા. ૮
વેહલા તે પેહેલા, ભૂલે તે ધેલે.
પેડેલાને પાણી, પાછળનાને કાદવ. પેહેલા મારે તે કદી ન હારે. પેહેલાની પત્રાવળી સવાની, પાછલાને પની. પેહલાની પેહુલ. પેહેલાને દૂધ, પાછલાને પાણી. પેહેલાને પ્રસાદ, પાછલાને એક
રસકસ ચૂસાઈ ગયા, હવે કુચા રહ્યા. First come, first served.
૪૮૯. પંડ રળે તે પેટ ભરાય, ધન રળે તે ઢગલા થાય. ૮ પંડ રળે તે પેટ ભરાય, ધન રહે તે ઢગલા થાય. ઉંચાનીચેા પગ પડ્યા વગર પૈસા થાય નહીં. પૈસે પૈસા પેદ્દા થાય. પૈસે પૈસા વધે. નાણું નાણુાને તાણી લાવે, રળે રાટલા મળે. દરિયા,' કે દરબાર,૨ કે કાઈ ધર ખેતી આબાદાન. સારા—કાંતા હળને હચકે, કે કાં લેખણુને લસરકે; પશુ તેલને ટસરકે, નારી ચીર ન પામે નાગલા.
જાવ, હું કાઈ બીસર જાવ,૪
૪૯૦. પરાણે પ્રીત થાય નહીં. ૧૨
પરાણે પ્રીત થાય નહીં. પરાણે પુણ્ય થાય નહીં. આધ્યા કશુખી(ખેડુ)એ ગામ વસે નહીં.
૫ ૪૨૦
૧ આટલે પ્રકારે પૈસા મળે છે: રિયા એટલે ખેાહેાળા દેશાવરી વેપાર કે વહાણુટી.૨ દરબાર સરકારી મેાટા આદ્દા મળે તે. ૩ ધર જાવકાઈ અનામત પૈસા મુકી ગયું હાય, ને તે પૈસા ચારીના અગર છાનેા રાખવા જેવા ાય તે દબાવી રાખવામાં આવે, અથવા કાઈ લેવા આવે તેવું ન રહ્યું હેાય, તે પૈસા થાય. ૪ બીસર જાએ દાટેલા પૈસા હાય તે જગ્યા વીસરી જવાય, અથવા દાટેલા પૈસા હેાય ને તે જગ્યા વેચવી પડે તે વખતે પૈસાની યાદ આવે નહીં, ને જગ્યા ખરીદનારને તેમાંથી મળે તા પૈસા થાય. ૫ ખેતી સારી કરવાથી પૈસા થાય, કે માણસ કલમબહાદુર મુત્સદ્દી હોય તે। પૈસા થાય; પણ તેલ સીંચીને ગાડાં હાંક તેટલામાં નાગલા, નારી ચીર ન પહેરે એટલે પૈસા થાય નહીં,

Page #245

કહેવતસંગ્રહ
૧૯૯
દળણું દળતાં પણ વસ્તી રહે નહીં. વેહેલે વળગતા જઈએ તે મહાભેર પડીએ. જબરદસ્તીને સેદો નભે નહીં. મારીને મુસલમાન કરો તેમાં માલ નહીં. ખુશીને સદે, તે સેદે. ખુશીને સેદે, તે હાથીને હોદે. છે કે મારીને ધર્મ કરાવાય નહીં. પરાણે પુણ્ય કરાય નહીં. દોહરે પાની પીલાવત ક્યા ફરે, ઘરઘર સાયર વાર;
જે પ્યાસા હયગા, તે પીગા જખ માર. ૪૨૧ ૪૯૧. વાજતુંગાજતું માંડવે આવશે. ૭. વાજતુંગાજતું માંડવે આવશે. પાઘડીને વળ છેડે. રડતુંરડતું આફર ગોળ થશે. કુટાતુંકુટાતું એની મેળે ઠેકાણે આવશે. વખત આવે સૌ જણાશે. સુરજ કાંઈ છાબડે ઢાંકો નહીં રહે.
ચંદ્ર બીજનો નહીં તે ત્રીજને જણાશે. ૪૨. પાઘડી ભેંસ ચાવી ગઈ. ૫ પાઘડી ભેંસ ચાવી ગઈ સે સફારસ ને એક મૂળાપણી. હાથ પિલો તે જગ ગેલો. પૈસે પરમ દૈવત, જેને દેખી મુનીવર ચળે. સે સફારસ ને એક ઠેસો. ૪૩. એવાતણને ઉધારે, રંડાપ રેકડે. ૫
એવાતણુનો ઉધારો, રંડાપો રોકડો. રચતાં વાર, બગડતાં કાંઈ વાર ? પાઘડી બંધાવતાં વાર, પાડતાં શી વાર? વાળી ઘડાવતાં વાર, નાક કાપતાં શી વાર? નાનાં છોકરાં મોટાં થતાં વાર, મરવું ક્ષણમાં.
૧ વાર પાણી. ૨ એક માણસ કોઈ અધિકારીને પોતાનું કામ લાભમાં કરી આપવા સારૂ રૂશવતમાં પાઘડી આપવાનું કહી આવે. તે પોતાના લાભમાં ફેંસલો થશે એમ આશા રાખી નીરાંતે બેઠે. પછી સામાવાળે તે અધિકારી પાસે જઈ તેને ભેંસ આપવાનું કહી આવ્યું. મુદતને રોજ કામ નીકળ્યું. ભેંસવાળાના લાભમાં ફેંસલો થયો, એટલે પાઘડીવાળ અધિકારીને કહે છે કે, “સાહેબ, પાઘડીની તે શરમ રાખવી હતી.” ત્યારે અધિકારી કહે છે કે, “પાઘડી ભેંસ ચાવી ગઈ. ૩ એવાતણું સૌભાગ્ય.

Page #246

કહેવતસંગ્રહ
૪૯૪. ખદડા ખાંડે વહડ્યા જાણ્યા નથી. ૬
ખદડા ખાંડે વહયા જાણ્યા નથી. પાવૈઆ ઝાટકે આવ્યા જાણ્યા નથી. પાવૈઆને પાનો ચડે નહીં. ફેસીની ફેજ સાંભળી નથી. દાણીધારના સાધુ છે, તેથી શું બને? દેહકાઠી લુંટ, કાળી લુંટે, એ તે હું જાણું;
વસાવડના વૈરાગી લેટે, એ તે કુંભા કાણું. ૨૨ કલ્પ. દિગંબરના ગામમાં બેબીનું શું કામ? ૩ દિગંબરના ગામમાં ઘેબીનું શું કામ? પાવૈયાના ગામમાં, વેશ્યા કરી દુકાન. દેહ–જાકે જહાં ગુન ન લહે, તાકે તહાં ન કામ;
બેબી બસકે ક્યા કરે, દિગબરકે ગામ ? ૪ર૩ ૪૬. પંડ્યો કહે છે પંડ્યાણને, સાંભળ મારી વાણી. ૪
| (દે દાળમાં પાણ) દેહરા–પંડ્યો કહે છે પંડ્યાણીને, સુણ મારી વાણી;
પાંચમાંથી પંદર થયા, દે દાળમાં પાણી. તીન બુલાયે તેરા આએ, હુઈ રામકી બાની; રામ ભગત એમ ભણે, દે દાળમાં પાણી. ૪૨૫ બારા બુલાયે બતી આયે, દેખે જગકી રીત; બહારકે આ કર ખા ગયે, ઘરકે ગાવે ગીત. ૪૨૬ બે વંતાકને બાવન ભાણું, તળે બાળવાન મળે છાણું;
ઘરમાં ત્યારે તપેલાં કાણુ, એ વાતનો શાં ઠેકાણું? ૪ર૭ ૪૭. ભાજીમૂળા કાંઈ શાકમાં લેખું? ૮
ભાજીમૂળા કાંઈ શાકમાં લેખું ? પૈસનું ખાણું, ને બદામનું નાણું. ચામડાનું નાણું તે બળેલ છાણું. મૂળાપણી કાંઈ ઝાડમાં લેખું? બકરીનું દુઝાણું શા હિસાબમાં ?
૧ દાણીધાર નામનું કાઠીઆવાડમાં ગામ છે. ૨ કાણું=શું. ૩ ચામડાનું નાણું મિલકતમાં ઢોરઢાંખર હેય તે ચામડાનું નાણું ગણાય. * બકરીનું વલેણે પણ કહે છે.
४२४

Page #247

કહેવત સંગ્રહ
૨૦૧
ગીગીના હિસાબ કેણ ગણે છે? શકરકંદની બુકલી. આમજી ભામજી ભુટ્ટાચાર શા હિસાબમાં ? ૪૯૮. પૂછતા નર પંડિત. ૮ પૂછતા નર પંડિત. પૂછયામાં કાંઈ ગાંસડી જવાની નથી. પૂછતાં પૂછતાં લંકા જવાય. પૂછતાં તે પુને જવાય. મૂર્ખની પણ શિખામણ લેવી. ગુરૂ દત્તાત્રય ચોવીશ ગુરૂ કરી સિદ્ધ થયા. પારકું દેખીને પણ શીખવું અથવા શિખામણ લેવી. શિખામણ દેતાં રીસ કરે, તે ભાગ્ય દશા પરવારી જાણવી. ૪૯. પુંઠ પાદશાહની. (પાદશાહનું પણ પરjઠે બુરું બોલાય) ૪ પંઠ પાદશાહની. હાથી પાછળ ઘણું કુતરાં ભસે છે. પંઠે બેલાયેલું ગણવું નહીં. છ –મેગળ નીસરી, બહાર મહા સુખ માણે;
નહીં શત્રુ નહીં મિત્ર, વિશ્વને સરખું જાણે. પેઠે ભસે બહુ શ્વાન, કેટલા બેસી રહે છે ? મંગળને નહીં માન, અપમાન સર્વે સહે છે. એમ હરિજનમેગળરૂપ છે, જેને હરિનું ધ્યાન છે;
કહે નરભે ગુરૂથકી, દુરિજન સઘળા શ્વાન છે. ૪૨૮ The moon does not heed the barking of dogs. ૫૦૦. હવનમાં હાડકું ૬ હવનમાં હાડકું. કબાબમાં હડી. સબ સુકી, પણ ગાં- પીતલકી. સુનાની થાળીમાં લેઢાની મેખ. લગનમાં વિઘન. દેહ-ચંપા તુજમ તીન ગુન, રૂપ રંગ એર બાસ;
એક અવગુન ઐસો ભયો, ભમર ન આવે પાસ. ૪૨૯ Dirt part friends. ૫૦૧. ઘેલકા ધેલક કયા કરતે હૈ, ચાર ભાઈ મીલકે બેઠે હાં
ધોલકા. ૬ છેલકા ધોલકા કયા કરતે હૈ, ચાર ભાઈ મીલકે બેઠે બહાં છેલકા. જ્યાં દેવ ત્યાં જાત્રા. ગા વાળે તે ગોવાળ. જ્યાં મામે ત્યાં મોસાળ. જ્યાં બાદશાહ ત્યાં બજાર. અઠે દ્વારિકા.
૧ હાથી,

Page #248

૨૦૨
કહેવતસંગ્રહ
૫૦૨. પારકી નિંદા કરનાર છિદ્ર શાધે, ૪ (માટે પરનિંદા મહા પાપ.)
પારકી નિંદા કરનાર છિદ્ર શેાધે, માંખ મલીન વસ્તુ ઉપર વધારે બેસે. કાગતણું કુટુંબ તે પરના ચાંદાં જુએ.
કાગડા આળું જોઈ મેસે.
૫૦૩. પૈસાના ખપ, ઉપયાગ તથા તેનાં દુઃખ વિષે. ૨૦
પૈસાના ખપ ડગલે ડગલે.
પૈસા વગર પગલું ભરાતું નથી.
પૈસા આવે ત્યારે દુઃખ, જાય ત્યારે દુઃખ અને સાચવવાનું દુઃખ. પૈસાવાળે સુખે ન સુવે, ઊજાગરા વેઠે.
'
પૈસા આપણા માટે છે, આપણે પૈસા માટે નથી.
પૈસા આપણે પેદા કરીએ છીએ, આપણને પૈસેા પેદા કરતા નથી. પૈસા આવે છે ત્યારે દરિયાની જુવાળ માફક આવે છે.
પૈસા પાત્રકુપાત્ર જોતા નથી.
પૈસા વધે છે ત્યારે ઊકરડાની માફક ઢગલા થાય છે.
તૈયાર.
જોર;
ચાર,
દાહામાયા કહે હું નિત્ય નવી, કેની ન પુરૂં આશ; મરી ગયા ઝુરી ધણું, ઘણા ગયા નિરાશ. કઈક કરે છે. કાસદાં, કઇક કરે વેપાર; ચેારી કરવા ચાર જન, તુજ કારણુ તું તેા તત્વ ત્રિલેાક, જખરૂં તારૂં સૌ તુજથી કહેવાય છે, શાહુકાર કે લાંચ ખાય છે લાંચીઆ, સત્યને કરે અસત્ય; ધીં કરે અધર્મ જે, તે સૌ તારાં કૃત્ય. ધરાય ના કા તુજથી, મળે લાખ કે ક્રાડ; જખ મારે જગમાં ધણા,કરીને દેડાદેડ. અહે। લક્ષ્મી તું અવનવી, અદ્ભુત એવી એક; મેટ્રા તુજ મહીમાથકી, ઉપજે ખપે અનેક જીવન તું જોઈ જગતમાં, તું પ્રિય પ્રાણાધાર; તુજ અર્થે જતુ તન તજે, પામે કષ્ટ અપાર. તું તેડાવે સંપને, તું જોડાવે તુજ કારણ ભમતા ભમે, જીવ ન પામે જંપ,
સંપ;
૪૩૦
૪૩૧
૪૩૨
૪૩૩
૪૩૪
૪૩૫
૪૩૬
૪૭

Page #249

કહેવતસંગ્રહ
પુત્ર મિત્ર સાથે લડે, પુત્રી સાથે માત; લક્ષ્મી માટે લક્ષધા, લડે ભ્રાતથી ભાત. માયા બડી માહિની, જેના વજરશા ગાળા; સાંગા કહે સલવાણા, કૈક ચડ્યા ને કૈંઇક પાળા. સાખી—પૈસા મારા પરમેશ્વર, બાયડી મારા ગુરૂ; છે!કરાં છૈયાં સાધુ સંત, હું સેવા કાની કરૂં ? Money is for life, life is not for money. ૫૦૪. પૈસા પગ કરીને જાય છે. ૪
પૈસા પગ કરીને જાય છે. પૈસાને પગ આવે છે.
પૈસા જવાને થાય ત્યારે ધંધા પણ તેવા જ સુજે છે. ૫૫. પૈસા ફુર્ગુણુ શિખવે છે. ૬
૨૦૩
૪૩૮
૪૩૯
જનારા પૈસા મુઠ્ઠીમાંથી જાય છે,
૪૪૦
પૈસાના મદથી અંધાપા આવે છે.
પૈસા દુર્ગુણુ શિખવે છે. ધનના મદ ચડે છે. ધનવાન નિર્માની કાક. પૈસાવાળાને આભ એ તસુ છેટું રહે છે. દાહરા—સબળ ક્ષમી નિરગર્વ ધની, કામલ વિદ્યાવત;ર ભૂ ભૂષન એ તીનડે, ઊપજત ખપત અનંત. ૫૦૬. આપમડાઇ હાંકવી. ૮
૪૪૧
(તે બધું હાંસીપાત્ર છે.)
આપખડાઇ હાંકવી. ખરી માટાઇ ઢાંકી રહેતી નથી. પેાતાને મ્હાડે પાતાનાં વખાણ (તે નિંદા થવા માટે). આત્મશ્લાધા મોટા દોષ છે. વરને કાણુ વખાણે, વરની મા. જયસા મેરા નામ, વયસા મેરા કામ. સારડા—આવાં ? અપાર, પોતાના પરાક્રમતણાં; એ તા ભાંડ અવતાર, સાચું સારડીએ લખ્યું.
૪૪ર
૧ માયાના ગાળા (ગાંઠ) વજ જેવા છે તેમાંથી કાઈ છુટી શકતું નથી, ૨ સખળ=સત્તાથી, પૈસાથી, માણસના જીથથી વગેરે કારણેાથી બળવાન છતાં ક્ષમાવાન, ધનવાન છતાં ગર્વરહિત, વિદ્યાવંત છતાં અંતઃકરણ કર્યું, એ પૃથ્વીમાં રાણ ગારરૂપ છે. બાકી તે। કીડાની માફક અપાર જન્મે છે તે મરે છે.

Page #250

૨૦૪
કહેવતસંગ્રહ
કુંડલિયા—ભિડા' ભાદુ માસકા,
ભડકું કહે જરૂર, મેં તુમ ઇહાં આવે નહીં, જગા કરે। તુમ દૂર; જગા કરે। તુમ દૂર, ખડે તબ અરજી કીની, તૃષાતુ એક માસ, આશ બસને દીની; કથે સેા કવિયાં કહાન, મૂલ નહીં હૈ ઊંડા, આયા આસા માસ, ભૂખ દુઃખ સૂક્યા ભિડા. ૫૦૭. ઘરના ભુવા ને ઘરના જંઘડીઆ. ૭
૫૦૮. ટેમેં પાઉં, તુટેમેં ક્રેમેં પાંઉં, તુટેમ શિર, પેાલું દેખી સૌ પેસે.
ઘરના ભુવા ને ઘરના જંડીઆ.ર
પેાતે દાદી, પાતે ફરીઆદી, તે પેાતે ન્યાય ચુકાવે. માંડવે ગાથ્યા કે જાનમાં ગાએ (ધે પાતે).
ગદા ચાર ને ગદાની મા સાક્ષી, તેારણે ગાએ કે માંડવે ગાએ.
એ ભગવાન એના એ.
ધરની મંડળી (સાધુની) ને આવે। મહંત.
શિર, ખીચમેં મેરા ચાંદુભાઇ. ૪ ખીચમેં મેરા ચાંદભાઇ.
ફાયામાં સૌ પગ ધાલે.
પેાલું (શરણા) છે તે ખેાલ્યું, સાંખેલું વગાડે તે સાચે.
૪૪૩
૫૦૯. કુઈની ખારેક આંખ કહાડે પુછની ખારેક આંખ કહાડે. વિવાહ વેચાતા, ને શ્રાદ્ધ ઉછીતું.
૩
શ્રાદ્ધની ખીર પાટલે વળગી આવે.
૧ ચામાસામાં વડના ઝાડ હેઠ ભિંડા વાવ્યા હતા તે મેાટા થયા, ફળ્યા ત્યારે તે વડને કહે છે કે હું ને તમે અહીં માતા, સમાતા નથી માટે તમે ખસીને જગા કરો; ત્યારે વડ કહે છે, તમને રહેવા સારૂ જગા આપી છે માટે હમણાં સખર કરો. એટલામાં વર્ષાઋતુ ગઈ ને આસે। માસ આવ્યા એટલે ભિડા સુકાયા ને ઉડી ગયેા ને વડ કાયમ રહ્યો. એમ હલકાં માણસ કાંઇક સારૂં થાય છે ત્યારે ફુલાય છે તે સંબંધમાં આ વાત. ૨ ડાલીઆ. ૩ કુઇને ત્યાં લગ્ન હેાય ત્યારે ખારેક મેાલે કે આપે. કુઈ, બેહેન કે દીકરીના ધરનું લેવું કે ખાવું તે મહા પાપ મનાયું છે, ને તેને આપવામાં મહિમા મનાયેા છે; માટે કુઇના ઘરની ખારેક આવે ત્યારે ત્યારે ખલા એવા આપવા પડે કે આપણને આંચકા આવે કે કઠણ પડે, માટે આ કહેવત, “કુઇની ખારેક આંખ કહાડે.”
૪ શ્રાદ્ધનું નેતરૂં જમવાનું આવ્યું હોય, તે આપણે ત્યાં શ્રાદ્ધના જમણમાં સામું માતરૂં આપવુંજ જોઇએ. વિવાહમાં ચાંલ્લા આપીએ તે જમવાનું નોતરૂં આવે, માટે આ કહેવત થઈ છે.

Page #251

કહેવતસંગ્રહ
૫૧૦. ખરું રળે જે ગાંઠ કરી. ૫
ખરું રળ્યો જે ગાંઠ કરી. ગાંઠે બચ્યું તે આપણું ખરું રો જે ખરચ્યું હાથથી. ખરું રો જે ન કર્યું પાપ.
ખરું રળે જેણે નિંદા કરી નહીં. ૫૧૧, મેટા બાપના દીકરા, ઘરમાં ન મળે ઠીકરાં. ૪
મોટા બાપના દીકરા, ઘરમાં ન મળે ઠીકરાં. મોટા ઘર તે ભૂતનાં દર. મોટાં ઘર તે વાસીદુ ન વળે, ને દીવા પુરા ન થાય.
ઓઢી ફરે દુશાલા, ઘરમાં હોય કસાલા. ૫૧૨. એક નાવનાં છડીઓ. ૮
એક નાવનાં છડી. ડૂબવું કે તરવું સાથે ને સાથે. સૌનું થશે તે વહુનું થશે. શોકનાં હારે ભાંગવાનાં (બલઈ). શેકનાં કંકણ સાથે ઊતારવાનાં. સૌ ગત તે વહુ ગત. ભેગાં મરવું તે વિવાહ સરખું. સેરઠેબેઠા એક જ વહાણ, તે બેઠાં બીછર કરે;
બિજક બીજું જાણ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૪૪૪ To be in the same predicament. ૫૧૩. ડેરે ડેરે મીર. સબી ઠાકાર અથવા શેઠ. ૫ ડેરે ડેરે મીર. સબી ઠાકાર અથવા શેઠ. બધા પાલખીએ બેસે, ત્યારે ઊપાડનાર કોણ? હું રાણી, તું રાણું, કાણુ ભરે આ બેહેડે પાણી ? સૌ ઘોડે ચડે, ત્યારે આગળ દોડે કોણ?
All men cannot be masters. પ૧૪. બહુ હસવું તે રવાને. ૪ બહુ હસવું તે રેવાને. ઝાઝાં હેત તે વેરને માટે. ઝાઝી લાજે છીનાળું. બહુ હસવામાંથી ખસવું થાય. પ૧૫. બળતામાં ઘી હોમવું. ૬
બળતામાં ઘી હેમવું. વાયડો ને વળી વા દીધે. કજીએ ને માંહી વઘાર મુકો. ઝાઝે પુળે ઝાઝી ઝાળ. ચડાઉ ને વળી ચડાવ્યો. ઘા ઉપર લુણુ છાંટવું, ૧ દુઃખ, ૨ બીજી=જુદાઈ. ૩ બિજાબીજ,

Page #252

२०६
કહેવત સંગ્રહ
૫૧૬. મેઢે “ના” “ના” ને પેટમાં હાશ, હાશ. ૮ મોઢે “ના” “ના” ને પેટમાં હાશ, હાશ. ઉપરથી તાણ કરાવે ને પેટમાં “હા.” હૈયામાં હાશ અને મોઢે “ના.' અફીણના બંધાણી, અને બાયડીને એક સ્વભાવ, ઉપરથી અભાવ, હૈયામાં ભાવ. મનમાં હાસું ને આંખમાં આંસુ. મનમાં ભાવે, પણ મુંડી હલાવે. માથે લઇને મૂકવા જાય, ને રહે રહે રાંદેલ ગાતી જાય.
Do as the lasses do, say no and take it. ૫૧૭. ઘર વેચીને તીર્થ કરવા જવું. ૫
(દુઃખી થવાની નીશાની.) ઘર વેચીને તીર્થ કરવા વુિં. નાગા થઈને ચંદર બાંધવો. લાહી લુહીને વર ઘોડે ચડ્યા. રંગ હે નરંકુ કે ઇંક દીયા ઘરૂંક. જોડકણું–વતન ફેડીને લાવીએ વહુ, પછવાડે દુ:ખ પામીએ બહુ
કર્મ સંજોગે બાયડી મરે, તે ડાંડીઓ થઈ દેશમાં ફરે.
પાપ જેગે પુરૂષ મરે, તે પછી રાંડનારી શું કરે ? To deal fool's doll. ૫૧૮. માણસનું માન ધંધામાં છે. ૫ માણસનું માન ધંધામાં છે. બેઠું ખાય તે એઠું ખાધું. બાપની દેલત ઉપર તાગડધિન્ના. બાપની કમાણું ઉપર ગુજરવું, તે રાહડું ખાવા બરોબર. વગર ધંધાને માણસ હરાયા ઢેર જે. ૧૯. પરમેશ્વરે દાંત આપ્યા છે તે ચાવણું આપશે. ૭ પરમેશ્વરે દાંત આપ્યા છે તે ચાવણું આપશે. પરમેશ્વરે પેટ આપ્યું છે તે તે ભરશે. પરમેશ્વરે પ્રાણુના જન્મવા પહેલાં માતાના સ્તનમાં દૂધ કરી મૂક્યું છે, પરમેશ્વરને સૌની ફીકર છે. પરમેશ્વરના કામમાં ભૂલ નથી. પરમેશ્વરને ઘેર ખોટ નથી, માણસનાં કર્મની બેટ છે. દેહ–જેણે પ્રાણને જન્મતાં, પહેલું પ્રગટયું દૂધ;
તે પ્રભુને નહીં ઓળખે, તેથી કેણ અબુદ્ધ. ૪૪૫ ૧ આબરૂ ખેઇને જશ મેળવે૨ બહુ ફના કરીને પરણ્યા. 8 શાબાસી લેવા ઘર બા.

Page #253

કહેવતસંગ્રહ
૨૭
પર૦. ઈશ્વર ઈચ્છા આગળ મનુષ્ય નિરૂપાય છે. ૯ ઈશ્વર ઈચ્છા આગળ મનુષ્ય નિરૂપાય છે. પરમેશ્વર શિંગડા આપે તે તે વેઠવાં પડે. ભાવીને કેાઈ ખાળી શકતું નથી. ભાવી જ પ્રબળ છે. સાહેબ રૂક્યો શું કરે, અવળી મતિયાં દેવે. હેનાર પદાર્થ આગળ કોઈ ડાહ્યું નથી. ધાર્ડ ધણીનું થાય. દેહરા–સુને ભરથ ભાવિ પ્રબલ, વિલકી કહે મુનિનાથ;
હાન, લાભ, જીવન, મરન, જશ અપજશવિધિહાથ. ૪૪૬ રામ લક્ષ્મણ બાણાવળી, સીતા જેવાં સુપાત્ર;
એને વન વસવું પડ્યું, માનવી તે કાણુ માત્ર. ૪૪૭ What is destined must take place. પ૨૧. ભીખ, ભારે ને ભણતર સવારમાં સારાં. ૪
ભીખ, ભારે ને ભણતર સવારમાં સારાં. વિદ્યા ભણવી તે પહેલી વયમાં.
એક પહેરની ભિક્ષા, સાત પહેરનું સુખ. દેહરે વિદ્યા પહેલી વય વિષે, બીજી વયમાં ધન;
રહ્યો ન ધર્મ ત્રીજી વયે, એળે ગાળ્યું તન. ૪૪૮ પર૨. જન્મે બ્રાહ્મણ ને ઘા સુવર એ બેને છેડવાં નહીં. ૪ જમે બ્રાહ્મણ ને ઘાયે સુવર એ બેને છેડવાં નહીં. ભૂખ્ય બ્રાહ્મણ ને ધરા કણબીને છેડવાં નહીં. ભૂખે મારવાડી ગાય, ભૂખે ગુજરાતી ઉધે.
અફીણના બંધાણીને ઊતાર વખત છેડે નહીં. પ૨૩. ડાહી બાઈને તેડાવે ને ખીરમાં મીઠું નંખાવે. ૩ ડાહી બાઈને તેડાવો ને ખીરમાં મીઠું નંખાવે. ભુલ કહાડવા સો આવે, કરી બતાવે નહીં કેાઈ. થેંસ રાંધતાં આવડે નહીં ને ખાતી વખત ચેષ્ટા. પર૪. ભૂલચૂક લેવીદેવી. ૬
ભૂલચૂક લેવીદેવી. ભૂલ હોય તે સો વરસે મજરે આપવી. હિસાબે થાય તેમાં વાંકું ના બોલાય.
૧ ભારે ઘાસ કાપી ભારે લાવવા તે. ૨ એક પેહેર તે પહેલા પિહાર અર્થાત સવાર,

Page #254

કહેવતસંગ્રહ
હિસાબ કેડીને ને બક્ષિષ લાખની. લેવું દેવું વહેવારે. ભૂલને ભેગવટા હોય નહીં.
Count like jews and agree like brothers. ૫૨૫. કડવું ઓસડ મા પાય. ૬ કડવું ઓસડ મા પાય. મીઠાં–લાં લેક ને કડવાં-બેલી મા. મેઢે કહે તે મિત્ર. મીઠા-બેલથી મહી જવું નહીં. -
સૌ ભલું મનવવા આવે. મીઠા બેલથી લેવાય તેની વાત ખાડે જાય. પર મોટું વાઘનું ને વાસે ગધેડાને, ૬ મહું વાઘનું ને વાંસે ગધેડાને. મેટું વાઘનું, પણ માંહેથી ગાય, મોટું વાઘનું ને ગાં-શીઆળની. મોઢે એર ઘણું, પણ ખરે મોળો, ગાં-બળ ઘણું, પણ ફસકી જાતાં વાર નહીં. બેડસાઈને પાર નહીં, માંહે ભીરૂ. પર૭. માગ્યાં તો મુક્તાફળ મળે, પણ ભીખને માથે ભઠ. ૮ માગ્યાં તે મુક્તાફળ મળે, પણ ભીખને માથે ભઠ. માગવું ને મરવું બરાબર માગતી વેળા મેટું કાળું. માગતાં સુમને દાતાર કહેવો પડે. માગણ તુરથી હળ. માગનાર પાણીથી પાતળે. દેહ-કનક કંથડે કુંજર ચડ્યો, હેમ કડાં દો હથ;
માગ્યાં તે મુક્તાફળ મળે, ભીખને માથે ભઠ. ૪૪૯ ખરે–સેજ મીલા સે દૂધ બરાબર, માંગલીયા સો પાની;
ખેંચ લીયા સેરગત બરાબર, બેલેગોરખ વાણ. ૪૫૦ પ૨૮. રાજા દાને ને પ્રજા સ્નાને. ૫ રાજા દાને ને પ્રજા ખાને. મોટાની જીભ વળે, ત્યાં નાનાનું શરીર વળે. એનું થુંક પડે, ત્યાં મારું લોહી પડે. સકર્મીની જીભ ને અકર્મીના ટાંટીઆ. જજમાનની જીભ ને ગેરના ટાંટીઆ. પ૨૯ ફૂલ નહીં ને ફૂલની પાંખડી. ૩
કુલ નહીં ને ફૂલની પાંખડી. ગતરડે હાથ દીધાનું પણ ફળ છે. નાહ્યા તેટલું પુણ્ય.
૧ બેડસાઈને કાઠીઆવાડમાં મુસાઈ કહે છે. ૨ આકડાનું. ૩ રાજા દાનથી ને પ્રજા સ્નાનથી પ્રભુને રાજી કરે છે. ૪ ગંગા આદિ નદીઓમાં નાહ્યાનું પુણ્ય ગણાય છે.

Page #255

કહેવતસંગ્રહ
૨૦
-
૪પર
પ૩૦. માયા ખુટી કે જંજાળ તૂટી. ભલું થયું ભાંગી જંજાળ. ૬ માયા ખુટી કે જંજાળ તૂટી. ભલું થયું ભાંગી જંજાળ. ભય થા સે પીછે ડાલ દીયા.
છે પળે ઓછી કાળ. ભલું થયું ભાંગી જંજાળ, સુખે જપીશું શ્રીગોપાળ. દેહરે–નાથ ભગત નચિંત થયા, ભલે મુઈ ગાય;
પૂર્ણ સુખ તો પામીએ, જે વાછડા તુંએ જાય. ૪૫૧ પ૩૧. નામ રહે ગીતડે કે ભીંતડે. ૪. નામ રહે ગીત કે ભીંતડે. જેણે નામ રાખ્યાં તે મુવા પછી પણ અમર છે. સુરતસે કીરત બડી. દેહ-નામ રહંદ ઠાકરાં, નાણું નહી રહેત;
કિરત હુંદાં કેટડા, પાડ્યાં નહી પરંત. પ૩૨. હૈયે હામ ન હોય, પણ પગમાં બળ (૭૩) રાખવું. ૮
હૈયે હામ ન હોય, પણ પગમાં બળ (૩) રાખવું. હિમત હાર્યા હોઈએ, પણ પગ પાછો પરઠો નહીં. દુશમન જુવે પગ સામું, ને હેતુ જુવે મુખ સામું. ઢીલા પગ કળાવા દેવા નહીં. હિમત ન હોય, પણ પડકારો રાખો. નિમકકી શરત લડતે હૈ, પણ ગાં- જખ મારતી હે. હૈયું પડી ગયું છે, પણ ગાં- બળ ઘણું છે. માંહે હાજા ગડગડી ગયાં છે, પણ પતરાજ મૂકાતી નથી.
He who has no heart (courage) should have a good pair of legs. ૫૩૩. શૂરા સાચા જેના વેરી ઘાવ વખાણે. ૯
શરા સાચા જેના વેરી ઘાવ વખાણે. ભાયડાના ઘા હજી બડબડે છે. મરદ માણસ પિતાનો વટે કહાડ્યા વગર રહે નહીં. મરદના ઘા સાંભળી દુશમનના પગમાંથી ધુળ નીકળી જાય.
૧ પછી ગમે ત્યાં જવાય છે. ૨ કવિત કરવાથી કવિએ ગાવાથી તે ગીતડે નામ રહે કે સારાં કાપયેગી મકાન બંધાવી જાય તે ભીંતડે નામ ર ગણાય. ૩ સુરત ઊડી જાય, કીરત કબુ ન જાય.
૨૭

Page #256

૨૧૦
કહેવતસંગ્રહ,
ભડાઈ કોઈના બાપની નથી. ભડ હજારમાં સુંસરો. શરીરને મરણને ભય નહીં. દેહ-સિંહ મુછ ભોરિંગ મણી, કરપી ધન સતિ નાર;
મુ જાય પર હથડે, પડ પાસા પોબાર ૪૫૩ સેરઠે- હિમત કિમત હેય, કિમત વિણ હિમત કશી;
કરે ન આદર કેય, રદ તે કાગળ રાજીઆ. ૪૫૪ પ૩૪. જનની જણે તે દાતા જશે, કાં પંડિત કાં શૂર. ૩ ભીર પુરૂષ માતાની કુખ લજવે છે. ભીરુ પુરૂષ માતાની ડીંટડી લજવે છે. દેહ–જનની જણે તે દાતા જશે, કાં પંડિત કાં શૂર;
નહીં તે રહેજે વાંઝણી, મત ગમાવે નુર. ૪૫૫ પ૩૫. મળ્યા ત્યારે મીર, ન મળ્યા ત્યારે ફકીર. ૭ મળ્યા ત્યારે મીર, ન મળ્યા ત્યારે ફકીર મળે તે ઈદ, નહીં તે રજા. મળી તો રોજી, નહીં તે રોજ. ત્રણ પચાસીઆ.' આવે ત્યારે ગદબદીઆ, જાય ત્યારે સાંસા. સુકાળે સેહેલું, ને દુકાળે સહુ પહેલું. મળે ત્યારે મીર, ના મળે તે ફકીર, ને મરે ત્યારે પીર. પ૩૬. ડામાં બેડું. ૬ ચેડામાં બોર્ડ 2 વાટકડીનું શિરામણ (તેમાં શું કરવું?) માગ્યામાંથી માંગે, તેની ઝુંપડી લાગે. વાસી રહે નહીં ને કુત્તા ખાય નહીં.
ચેરમાં માર પડ્યા. હતું શું ને ગયું શું. ૫૩૭. યથા રાજા તથા પ્રજા. ૩ યથા રાજ તથા પ્રજ. ગુરૂનાં આચરણ શિષ્યમાં આવે,
ધરમાં બેલે ડોકરાં, બહાર બોલે છોકરાં. ૫૩૮. રાજા મિત્ર કાને સાંભળે કે નજરે જોયે નથી. ૧૨ રાજા મિત્ર કાને સાંભળે કે નજરે જે નથી.
૧ હલકી વરણને ડું મળે તે પણ બેકી જાય તેને લાગુ છે. ૨ સુકાળ=વાવરવામાં ઉદાર. ૩ હતું થોડું ને માંહેથી બેડી ગયા કે મુંડી ગયા તે પ્રસંગને લાગુ પડે છે. ૪ ઘરમાં ઘરડાંના બાલ કરાં શીખે.

Page #257

૨૧૧
કહેવતસંગ્રહ રાજપુત ને ગરજપુત. સાપલાં બાપલાં કાઈનાં નહીં. રાજાની કૃપા તે ઠીકરે દૂધ. રાજા,વાજાને વાંદરાં,જેમ ભમાવે તેમ ભમે. કેવલીઆ કીસીકી કાકા બી નહીં ને મામા બી નહીં. વાણીઓ મિત્ર નહીં, ને હંગણી પવિત્ર નહીં.' રાજા કોઈનો સગો નહીં. રાજાની માયા તે તાડની છાંયા, ગરાસીઓ ને ગાં– એક દી ન ધેઈ તે ગધાય. દેહ–રાજપુતાં ને રેવંતા, હાથ વછુટી જાય;
હજાર વરસ સેવીએ, પણ પિતાનાં નવ થાય. ૪૫૬ સાખી-છવડાં જગ છેતર્યો, મુઆ છેતર્યો માળી;
સર્વ જાતને સંસર્ગ કરજે, ટીટાં મુકજે ટાળી. ૪૫૭ પ૩૯. રાત ઘેડી ને વેષ ઝાઝા. ૫ રાત ઘેડી ને વેષ ઝાઝા. કામને પાર નહીં ને આવરદા ટૂંકી. જીવવું થોડું ને જંજાળ ઘણી. બાથમાં સમાય તેટલો વેપાર કરે. રાત દિવસના કલાક વીશ, ને કામ ચાળીશ કલાકનું. ૫૪૦. પરમેશ્વર સબરમાં રાજી છે. ૮ પરમેશ્વર સબરમાં રાજી છે. ખુદાકુ સબર પ્યારી હે. પરમેશ્વરને ઘેર અદલ ઈન્સાફ છે. પરમેશ્વર જેને જે ઘટે છે તેજ આપે છે. ખુદાકી ખુદાઈ ભલી, કે મીની ઉધાઈ ભલી. પરમેશ્વરને ઘેર ઘીના દીવા બળે છે. હક કર હલાલ કર, દિલમ સબર કર. દેહ–રામ ઝરૂખે બેઠકે, સબકા મુજરા લેત;
જયસી જનકી ચાકરી, વૈસા ઉન દેત. ૪૫૮ ૧ વાણુઆને બદલે “રાજા” પણ વપરાય છે. ૨ પહોચી ન શકાય તે કામ કરવું નહી. ૩ એક ફકીર ગામમાં ગરીબ લોકોના વાસમાં જઈ ચઢયો. ગરીબ લેકેએ તેટલાના વધેલા ટુકડા ફકીરને આપ્યા તે લેઈ ફકીર મજીદમાં આવીને ઝોળીમાંથી કાઠાડીને ખાવા બેઠે. તે પ્રથમ કાળીએ “બિસિમલ્લાહ” બોલ્યો. પાસે બીજે ફકીર બેઠા હતા તેણે ટુકડા ખાતી વખતે તે ફકીરને એક તમાચો ખેંચી કહાડી કહ્યું કે, “અયસે આદમીને ખુદાકુ બીગાડા હૈ, કર્યું કે એ સુકે ટુકડે પર “બિસ્મિલ્લાહ” બલકે શુક્ર ગુજારતા હે. ઐસે ટુકડે દેને વાલેકુ તો ગાલી દેનાં મુનાસિબ હે” પણ પેહેલા ફકીરે જવાબ આપ્યો કેખુદાકુ સબર યારી હે. ૪ ખુદા તેરી ગાલીપરબી સબર કરતા હે.

Page #258

કહેવતસંગ્રહ
૫૪૧. હાલ ખુશામદ, તાજા રાજગાર. ૩
હાલ ખુશામર્દ, તાજા રાજગાર. ખુશામદખાર ખાદી કહાડે.
૨૧૨
૫૪૨. તાજો માલ તુરત ખપે, યુ
તાજો માલ તુરત ખપે. માલ રહ્યો વાસી, મૂલ ગયું નાસી.
સારા માલ જીવે તે જેવા માલ તેનું મૂલ.
ધરાકનાં મન ઠરે.
આંખને ભાવે તે મનને અથવા મુખને ભાવે,
ખુશામદ ખુદાકુ ખી પ્યારી હું.
૫૪૩, બ્રાહ્મણુ લાડવા જોઈ અવાયા પડે, ૩ બ્રાહ્મણ લાડવા જોઈ અવાયા પડે, દારા—વાતે રીઝે વાણી, રાગે રીઝે રજપુત; બ્રાહ્મણુ રીઝે લાડવે, આકળે રીઝે ભૂત. જોડકણું–લાપસી ખાધી, લુપસી ખાધી, ઊપર લીધાં દહીં; સાત વાનાની સુખડી ખાધી, પણ ચૂરમા જેવું નહીં. ૫૪૪. હાટ ભાડે, ઘર ભાડે, વાણાતરને વ્યાજ. ૩ હાટ ભાડે, ઘર ભાડે, વાણેાતરને વ્યાજ. શેઠાણી એઠાં લાપસી જમે, દીવાળાની શી લાજ ? લાખનું દીવાનું ત્યારે ચાળાનું વાળુ શું?
૫૪૫. લે લાલા ને દે હરદાસ. ૪
લે લાલા ને દે હરદાસ. કાને લેવું છે તે કાને દેવું છે ? ૫૪૬. આંડા ગામમાં એ તેરસ.
ખાંડા ગામમાં છે તેરસ. નિબંધી નાતમાં તેર પટેલ, બાર ભૈયા અને તેર ચેાકા.
૪૫૯
દીવાળીઆની દવાઈ.
આપ્યું વાણીએ, તે ખાધું પ્રાણીએ.
૫
ગાંડા ગામમાં બાર ખેલ ને તેર તાલ, નિબંધી વૈજા કાઇની નહીં.
૫૪૭. માધુડા મુવા ને ગેાઠડી પરવારી. ૭
માધુડા ભુવા ને ગાંઠડી પરવારી. પુંજીઆનીર મા ગૌત્રાટ ઉજવી રહી. માધુડે રાજ. પુરૂષ ગયા એટલે ધર ઊજ્જડ.
૧ ખાકળા માફેલા અડદ ૨ પુંજીની માના ધરમાં સારૂં એટલે ખાવાપીવાની ખાટ નહીં; તેથી આખા દિવસ કાંઈ ચાવે, ફાકે અગર ચીભડામાંથી પણ બચકું ભરી કરડે, એવી તેને ટેવ પડેલી. તેમાં પુંજીના ખાપે ગૌત્રાટ ઊજવવા વિચાર દર્શાવતાં પુંજીઆની મા ખુશી થઈ, કારણ કે સારૂં ખાવાપીવાને મળે તેવા મસંગ તેમ જ લૂગડાં.

Page #259

કહેવતસંગ્રહ
૨૧૩
આવી ઢાળી ને પરવાર્યાં કાળી.૧
પુરૂષની માયા, ને મરદની યા. ઢાહેરા—ગાકુલસ કહાન ગયે, રહ ગયે હીર; શાભા સમ દરબારકી, લે ચલે ખલવીર. ૪૬૦
૫૪૮. પારકે મ્હાડે પાન ચાવવાં. હું
પારકે મ્હાડે પાન ચાવવાં.
પરવસુ પરિઆણે, આપવસુ એકે નહીં. તીતરને મ્હાડે શુકન. પરાણા ને પશુ, એ ઘરધણી વસુ. પરહાથ લેના તે પરહાથ દેનાં, ક્રાને પ્રાસા? પરહસ્તે પરદેશ દુકાન, તેમાં આપણું નામ ન ધરીએ. ધણીવસુ ઢોર, કાશે નાથેા કે કાદાળીએ. દાહરા—પરાધીનતા દુઃખ મહા, સુખ જગમેં સ્વાધીન; સુખેં રમત શુક અન વિષે, કનક પીંજરે દિન. સારડા—પરવસુ પરિમાણુ, આપવસુ એકે નહીં; બાળકથી અંધાણુ,પ કાયાએ કરીએ નહીં. ૫૪૯. સત્તા આગળ શાણપણું શું કરે ? ૬
સત્તા આગળ શાણપણું શું કરે? એઠા આગળ ઉભાનું શું જોર? ભેંસ કુદે ખીલાને જોરે. ચાપાયા–કાજલ ડાઢી ફ્ગગે, તે જેમ ખેાલે તેમ છાજે;
૪૬૧
૪૨
સેા તારી દલીલ, એક મારા હુકમ. પીઠ સબદી તા પુરૂષ બળીએ.
ખાબલે ખાંડા તા પીરસાય, કે વાંસે ગણેશને ગાજે. ૪૬૩
ઘરેણાં પહેરીને નાતમાં તથા લેાકામાં દેખાવ કરવાના પ્રસંગ મળે તે ગૌત્રાટ ઉજવવામાં બ્રાહ્મણનું વણુ કરવું પડે, ને એ અપવાસ કરવા પડે તે પણ પુંજીઆની માએ કબુલ કર્યું. અપવાસ પહેલા કર્યો, તે તે મહામુશ્કેલીથી મ્હારૂં વશ રાખીને કર્યો. ખીજે દહાડે ગૌત્રાટ ઉજવવાના તે દિવસે પુંછઆની માનું હેઠું વશ રહ્યું નહીં ને છાનુંમાનું ખાતાં એ જણે જોયું તેએએ બહાર આવી વાત કરી એટલે ગૌત્રાટ ઊજવી શકાઈ નહીં. તે ઉપરથી કહેવત પડી કે, “પુંજીઆની મા ગૌત્રાઢ ઉજવી રહી.”
૧ કાળીની ખેડ ધૂળધાણી, તે હેાળી આવતાં પરવારે. ૨ તે રંગ પેાતાને આવે નહીં. ૩ નાથેાનાથવું, એટલે નાકમાં સુતરની નાથ નાંખવી.૪ પરિઆણુ=મનસુખા. પરવસુ=પરાધીન. બંધા=સ્નેહ. ૬ મુસલમાન સિપઇ વર્ગમાં દીકરાદીકરીનું સગપણ થાય ત્યારે ગાળની કાંકરી ભેગા થનારને આપે તે ખાય એવી રીત છે. છતાં ફાજલ ખાળે ખાળે ખાંડ એવે પ્રસંગે વેહેંચીને ખડાઈ મારતા હતા. તે ખાંડ ફાજલના શેઠ ગણેશ દાસીએ આપી હતી. ત્યારે ચારણે કહ્યું કે, ગણેશ દેસીનેા પીપર હાથ માજે છે, તેમાં તું શા પતરાજ કરે છે?''

Page #260

૨૧૪
કહેવતસંગ્રહ
Sophistry if not backed by power is of no avail. ૫૫૦. કેઈને ટેપી પહેરાવવી. (બા કે ભીખ માગતે કરે) ૬ કોઈને ટોપી પહેરાવવી. ગાળે માથું ચેપડી ખાઈ જવું. દી દેવા.
બાઈ બેસારવી. લંઘી બેસાડાવી. અવળે અસ્તરે મુંડ. ૫૫૧ નાણું ચાડીઆની જીભમાં કે નવાબના ખજાનામાં. ૩ નાણું ચાડીઆની જીભમાં કે નવાબના ખજાનામાં. • આંબે મેર ને લાખ લેખાં, જાતે દહાડે કાંઈ ન દેખાં. હૈયા ફટાના કર્મમાં હાથ ઘસ. પપર. કર્યું છેળકું. ૪ કર્યું ધોળકું. એમણે તે ઊજવ્યું,
બાપનું ધોળ્યું. કર્યું ભગાના જેવું. પપ૪. લાપસી જીભે પીરસવી, ત્યારે મળી શી પીરસવી? ૪ લાપસી જીભે પીરસવી, ત્યારે મળી શી પીરસવી? મલીદા મનના વાળવા, ત્યારે શેરે સવાશેર ઘીના વાળવા. મલીદા મનનાવાળવા, ત્યારે મોળા શા વાળવા? વચનેપિ કા દરિદ્રતા. ૫૫૪. લેભી ગુરૂ ને ચેલા લાલચુ, દનું ખેલે દાવ. ૫ લેભી ગુરૂ ને ચેલા લાલચુ, દેનું ખેલે દાવ. લોભી ગુરૂ ને લાલચુ ચેલા, દોનું નર્કમે ઠેલમ ઠેલા. સિદ્ધસાધક થઈને ભેળાને ડાકણ કુંડાળામાં લેવા. રેવડીવાળા ને ગડેરીવાળે એકઠા થયા. દેહ–ગુરૂ લોભી શિષ્ય લાલચુ, દનું ખેલે દાવ;
દેનું બુડે બાપડે, બેઠ પત્થરકી નાવ. ૪૬૪ ૫૫૫. ગુરૂ કહે તેમ કરવું, ગુરૂ કરે તેમ ન કરવું. ૬ ગુરૂ કહે તેમ કરવું, ગુરૂ કરે તેમ ન કરવું. ગુરૂની આજ્ઞા માથે ચડાવવી. મોટાની વાદે ચઢીએ, તે દુનીઆમાંથી ખડીએ
૧. મરણને પ્રસંગ આવે છે ત્યારે છાજી લેવરાવવાં તે કામ લંધીનું ગણાય છે, માટે લંધી બેસાડાવી પડે તે મરણ થાય ત્યારે બેસાડાય. ૨ બને મીઠાઈ વેચનારા તે એકબીજાના માલનાં વખાણ કરી ઘરાને ઠગે.

Page #261

કહેવત સંગ્રહ
- ૨૧૫
મોટા વાંસે નાને જાય, મરે નહીં તો મદિ થાય. ગુરૂ થઈ બેઠે હોસે કરી, કંઠે ૫હાણ, શકે કેમ તરી?
ભાષાને શું વળગે ભૂર, જે રણમાં જીતે તે શર. પપ૬. જેણે રસ્તે ચડાવ્યા તેને ખરે પાડ. ૪
જેણે રસ્તે ચડાવ્યા તેને ખરે પાડ. હથેવાળે મેળવી આપનારના એશિયાળા. દલાલ વગર સેદો હલાલ નહીં. દેહરે–ગુરૂ ગોવિદ દેનું ખડે, કીસમું લાગું પાય;
બલિહારી ઈન ગુરૂનકે, છને ગોવિંદ દિયો બતાય. ૪પ પપ૭. લપસી પડ્યા, તે કહે દેવને નમસ્કાર કર્યા. ૯ લપસી પડ્યા, તે કહે દેવને નમસ્કાર કર્યા. સોજા આવ્યા, તો કહે જાડા થયા. નાક કટ્ટા તે કટ્ટા, પણ ઘી તે ચટ્ટા. રાંડ્યાં એટલે હાથે પગે હળવાં થયાં, ને ધણીનાં ઓશીઆળાં મટયાં. નેતરું આવશે તે જમવા જઇતું, નીકર એ વટલેલાને ઘેર કેણિ જાય? ધપિ (ધેલ) વાગે, તે કહે ધૂળ ઉડી ગઈ બાવા ગાયો બહુ થઈ તે કહે દુધ પીગે. બાવા ગાયો મરી ગઈ તે કહે છાણમુતરની ગંધ ગઈ દાહ–ડાઢી મૂછ મુંડાવીને, વરવું કીધું મુખ;
શોભા સઘળી જતી રહી, પણ શીરાવ્યાનું સુખ, ૪૬૬ To make a virtue of necessity ૫૫૮. તપસી ગયા લપસી, ને જેગી થયા ભેગી. ૬ તપસી ગયા લપસી, ને જેગી થયા ભગી. વૈરાગમાં વ્યસન વળગ્યું. માયા ત્યાગી, માયાએ મહેલ્યા નહીં. સંન્યાસી થયા, પણ પેટ મુકાણું નહીં. નામ શાંતાનંદ (શીતલદાસ), પણ ક્રોધને પાર નહીં. સાધુ થયા, પણ સંસારીને ટપી જાય,
૧ ભાષા-વાણીમાં શું કેહવું, આચરણને મેહ કરવો. ૨ વરવું=નવરું, બદલ.

Page #262

૨૨૬
કહેવતસંગ્રહ
૫૫૯. લક્ષ્મી દાને શેભે છે. ૪ લક્ષ્મી દાને શોભે છે. અદાતાનું ઉંચું મંદિર શોભતું નથી. પાપને પૈસે છૂટે નહીં. દેહ– જલકી શોભા કમલ, હેદલકી શોભા ફિલ;
ધનકી શોભા ધર્મ છે, કુલકી રોભા શીલ. ૪૬૭ ૫૬૦. ઊછેદીઆના આઠસે વારસ. ૪
ઉછેદીઆના આઠ વારસ. નદીઓના નવાણું ધણું. ગીઆળ ગયું તેના ઘરના બુરા હાલ. ગીઆળ ગયું તેહનું ઘર પીંજાણું. ૫૬૧. એ તે છઠ્ઠીના બગડેલા છે. ૫
એ તો છઠ્ઠીના બગડેલા છે. શીંગમાંથી સન્યા છે. જન્મથીજ અટકચાળા છે. ઘોડીઆમાં પણ સાચું રોયે નથી. જન્મના જે ઉખડેલા છે. ૫૬૨. ચેરની માને ભાંડ પરણે. સૌ સૌનું કુટી લેશે, આપણે શું? ૭
ચોરની માને ભાંડ પરણે. સૌ સૌનું કુટી લેશે, આપણે શું ? સૌસૌનાં કામ સૌ જાણે. લટું જાણે ને લુહાર જાણે. બોખ ને વરેડું પડે કુવામાં. મુ વર ને બળી જાન. લંકાં બળે સંતેલની.
Don't meddle with the affairs of others ૫૬૩. લાખની પાણ. ઊધારે ઊકરડો થાય. ૬ લાખની પાણ. (ધારે) ખાતે લખાય તે ઊકરડો થાય. ઊધારે હાથી બંધાય, પણ રોકડે બકર્ણી ન બંધાય. આંકડા ઉપર આંકડે ચડે, ત્યારે ભય ભારી થાય. ભેચ પડ્યા બમણું, બેરના બમણું. ૫૬૪. વ્યાજને ઘોડા ન પહોંચે. ૮
વ્યાજને ઘેડા ન પહોંચે. વ્યાજને વિસામે નહીં. એક રામે લંકા લીધી, તે ઝાઝા રામ ચડે ત્યાં શું બાકી રહે ?
૧ હેદલ હયદલ, ડેસ્વારનું લશ્કર. ફલહાથી. ૨ શીલસદૂગુણ, સારાં લક્ષણ. ૩ આપણે બીજાનાં કામમાં માથું મારવા જરૂર નહીં. ૪ માંહે ધૂળ ભળે એટલે પાછા દાણું વાળી લે ત્યારે તેલમાં બમણું થાય. ૫ બેર વેચનાર બમણા દાણું લઈને બેર વેચે. તે દાણું બમણું આપે, પણ થોડાં થોડાં બોર લેનારાં ઘરાક ઘણું મળે તેથી દાણું બહુ થાય. ૬ રામ=આને,

Page #263

કહેવતસંગ્રહ
વ્યાજ ચેડા છેડાવે.
વ્યાજમાં રાજ ઝુલે. વ્યાજ ભલભલાની લાજ મુકાવે, ઢારા—એક રામ ચડ્યું ગયું, રાવણ કે રાજ; સાળ રામ ભેગા ચડે, ત્યાં માણસ તે શા માત્ર? It is difficult to get out of debt. ૫૬૫. સુયાણી આગળ પેટ છુપાવવું નહીં. ૬ સુયાણી આગળ પેટ છુપાવવું નહીં. વૈદ્ય, ગુરુ આગળ જુઠ્ઠું ખેલવું નહીં. ઊગર્યાના આરા આગળ પેટ ઢાંકવું નહીં. જીસકે હાથમેં દારી, ઊસકી ક્યા ચારી. સાખી—તનકી જાણે મનકી જાણે, જાણે ચિત્તકા ચેારી; ઊસ્કે આગે કહાં જાનાં, જીસ્યું હાથમેં દોરી.
૨૧૭
વ્યાજના ધેાડાને કાઇ પાહેાંચતું નથી.
૪૮
ઠેકઠેકાણે પેટ આપવું નહીં.
૪૬૯
૫૬૬, હરકતમાં બરકત ને ફજેતે ફાયદા. (કાગડાને શ્રાદ્ધ ભલાં.) ૯ હરકતમાં બરકત ને જેતે ફાયદા.
ચારકું ખુદા સલામત રખે, નિકે લીએ સિપાઈકી રોટી હું. અગલાને ડાળે લાભ. દુઃખ વગર કાઈ કાઇના સામું જીવે નહીં,
૧. એક નાગર ગૃહસ્થ સરકારની નોકરીમાં હતા. તે રજા ઉપર ઘેર ગયા ને સાથે પેાતાના તાબાના એક સીપાઇને તેડી ગયા. ઘેર પહોંચ્યા તે દિવસ કાઇનું સંવત્સરી હતું એટલે લાડુ કર્યાં હતા તે પેલા મીમએ પણ ખાધા. બીજે દિવસે શ્રાદ્ધ હાવાથી દૂધપાક બનાવ્યા હતા તે મીઆંએ પણ સહુની માફ્ક ખાધા. મીઆંએ પૂછ્યું આ જમણુ વાર ચાલે છે તે શું છે? એટલે એક ચાકરે કહ્યું કે, આજ શ્રાદ્ધ હતું ને કાલે સંવત્સરી હતી. એટલે મીએ નમાજ પઢી ખુદ્દા પાસે દુવા માગી કે, ચા પરવરદેગાર ઇનકે ધરકુ કાયમ રહેવે નિત નિત શ્રાદ્ધ સમસરી; મી મીઠું ખાવે ખીર પુરીઆં” એટલે, હરકતમાં બરક્ત ને જેતે ફાયદા.
લીંબડીમાં એવા ચાલ છે કે હિંદુમાં કાઈ મરણ થાય ત્યારે સ્મશાન જનાર ઘણું કરીને બધા લોકો મસાણીને ત્યાંથી છાણાંલાકડાં ઘેાડાંઘણાં પણ ઉપાડી મુડદું ખાળવાને લાવે. તેમ કે લીંબડીમાં મેહેતાજી હતા ત્યારે એક ગૃહસ્થના મરણમાં સ્મશાન ગયા, ને ત્યાંની રીત મુજબ મસાણીને ત્યાંથી લાકડાના કકડા મસાણમાં લાવવાને લેવા ગયા, ત્યારે મસાણી દિલગીર થયા ને કહેવા લાગ્યા કે આ ફેરે મારે સારી મેાસમ જાગી નહીં, ને માલના ભરાવ બહુ થયા છે; માટે જો પ્રભુ કૃપા કરે ને મસાણમાં ઝાઝાં મુડદાં આવે તા માલ ખપે.
૨૮

Page #264

૨i૮
કહેવતસંગ્રહ
સારા માણસના ઘરનું વગોણું જગતને . માંખ જુએ ચાંદું, ને વૈદ્ય જુએ માંદું. દેહરા-વધે કલેશ તે વકીલને, પૂર્ણ હરખ પ્રકાશ;
તેમ જ કાળા કાગને, ભલે ભાદ્રપદ માસ. ૪૭૦ વેલે શોધે વાડને, પુરબીઓ પૂછે કુવો; મસાણી ઊઠી મળસકામાં, પૂછે કઈ મુ. ૪૭૧ માળી સીચે મેગરે, કણબી પૂછે કુવો;
અધ્યારૂ નિત્ય વાટ જુવે, કેમ કઈ મુ. ૪૭૨ ૭. તીર્થે સૌ મુંડાય. ૪ તીર્થે સૌ મુંડાય. દરમાં સર્ષ પાધરા, બીજે વાંકેચુકે.
માર આગળ બધા પાંસરા નેતર જેવા. મારથી ભૂત ભાગે. ૫૬૮, ચૈત્ર ચડે નહીં ને વૈશાખ ઉતરે નહીં. ૫
ચૈત્ર ચડે નહીં ને વૈશાખ ઉતરે નહીં. સદા એકરંગી માણસ છે. રંગ છે એક રંગાને, લેઆનત છે દોરંગાને. ઊનાળે રાતા નહીં ને શીઆળે માતા નહીં.
ઊનાળે સુકા નહીં ને ચોમાસે લીલા નહીં. પદ૯. એ તે કાંકીડાના જે હફત રંગી છે. ૮
એ તો કાંકીડાના જે હફત રંગી છે.
પાણી તારો રંગ કેવો, જેમાં ભળું તેવો. - ગેકુળમાં ગોકુળદાસ ને મથુરામાં મથુરાદાસ. વાગે તેવું નાચે તે.
એ તે તાળમાં તાળ મેળવે તે છે. ચાસમાં ચાસ દે તેવો છે.
એનો રંગ સંગ પ્રમાણે છે. આપ રંગ જ નથી. ૫૭૦. શીરા સારૂ શ્રાવક થવું. ૩. શીરા સારૂ શ્રાવક થવું. સગુણ વેચી શ્રીમંત થાવું, ન્યાયનીતિને અળગાં કરે, તે દુનીઆમાં ડાહ્ય ઠરે. To adopt new views for loaves and fishes. પ૭૧. શેઠની પૂંઠે ફેલ્લી થઈ ને પંપાળીને મેટી કરી. ૫
શેઠની પેઠે ફોલ્લી થઈને પંપાળીને મોટી કરી,
૧ મસાણુ મસાણમાં મુડદાં બાળવાને છાણાં લાકડાં વેચનાર. ૨ અધ્યારૂ= પારસીને ગેર. ૩ મુંડાય અથવા ઠગાય. ૪ સદા એક રંગ.

Page #265

કહેવતસંગ્રહ
૨૧૯ વાંદરાને ઘા જે આવે તે તરે. ગુમડું બહુ કેચાય તે ભરનીંગળ થાય. મમત કરીને સેહેજમાંથી દીધવાન વેર કર્યો. ચાળીને ચીકણું કર્યું. પ૭૨. પહેલે સગે પડેશી. ૩
પહેલો સગો પાડોશી. સગાં દૂર ને પડોશી પહેલો કામમાં આવે. રણમાં પડખે ઊભો તે ભાઈ. પ૭૩. મા તે મીર માર. ૬
મારવો તે માર માર. મારે તો હાથી, ને લુંટવ તો ભંડાર; પરણવું તે પતિની, ને પહોંચવું તો દરબાર. ચીર તે પાટડો ચીરો. એક રાપર ભાગવી, તે હજારો સે થાય,
ચકલાં શાં ચુંથવાં? દેડકાં શાં ડાંભવાં?. પ૭૪. એમાં શુરે તે એકમાં નહીં પુરા. ૬
સમાં શૂરે તે એકમાં નહીં પુરે. સબ બંદરકે વેપારી. સબમેં મેરા લગતા હે. મીઆ ભાઈકા આધા દાના. સઘળામાં માથું મારે તે બધામાંથી રખડે. સાખી-તાસ્તા વેચ્યા, બાસ્તા વેચ્યા, વેપાર સઘળા કીધા;
રોટલા ભેગા ક્યારે થયા, કે ખભે કુહાડા લીધા. ૪૭૩ Jack of all trades and master of none. પ૭૫. સૌ કહે બાપી, પણ કેઈન સી કાપડી. ૩
સો કહે બાપડી, પણ કોઈ ન સીવે કાપડી. સૌ ભલું મનાવે, પણ આંધણમાં એારવા કેઈ ન આવે.
સૌ કહે આઈ માઈ, પણ કોઈ ન આપે ખાઈ પ૭૬. બાંધવ હોય અબોલા, તેઓ પિતાની બાહિ. ૧૫
બાંધવ હોય અબોલણા, તોએ પોતાની બાંહ્ય. હાડ હસે ને લોહી તપે. ડીઆમાં લોહી તપે. લડ્યા એ એક લોહી. વિરને દેખી તેરી કંપે. ભીડ પડે ત્યારે ભાઈ (ઓથ આપે). વિના ભાઈનું માણસ, તે રણુ વગડામાં એકલું ઝાડ સગપણ સેનું ને પીતળ પ્રીતડી. દુનીઆમાં બધું મળે, મા બાપ કે માજ ભાઈ મળે નહીં. ૧ દીધવાન વિર=પરભવના વેર જેવું-ઊંડું વેર. ૨ રાંપબિતીનું એનર છે. •

Page #266

૨૨૦
કહેવત સંગ્રહ
४७४
४७५
૪૭૬
૪૭૭
એક મગની બે ફાડ. તન વગર તપે નહીં. ડાંગે માર્યો પાણી જુદાં પડે નહીં. દેહરા- કડવી હેય લીમડી, મીઠી હોયે છાંય;
બંધવ હોય અબોલણ, એ પિતાની બાંહ્ય. શ્રી ધનથી સાંપડે, પૂત્ર સંગે હોય;
માડીજાયો નહીં મળે, લાખો ખરચે કાય. સેરડો–ભાઈઓની ભલાઈ, મરે તે મેલાય નહીં;
દુઃખે દાઝે દિલમાંહે, ભાઈ વિનાનો ભવ નહીં. Blood is thicker than water. પાછ૭. આવ સુહાગન લકડી, તેરા પડીઆ કાજ, ૪ દેહરા-આવ સુહાગન લકડી, તેરા પડીઆ કાજ;
માતા દેત આષિશડી,સે દિન આયે આજ. કુત્તા મારણ, જળતરણ, અડબડી આધાર; કંથા ધારે લાકડી, કારે હથી આર. લાકડી કે આપતી, વળી બને હથિયાર;
રાખે રોકડ પિટમાં, એ તેનો ઉપકારકુંડળીઓ–લકડીમે ગુન બહેત હે, ઘર લે અપને સંગ,
કર પકડ ધરની ટકે, રખતી અપને અંગ; રખતી અપને અંગ, પાકે તાગ બતાવે, જીવ જંત કર દુર, કુત્તે માર હઠાવે; કહે દીન દરવેશ, છોડ સખી ઝકડી,૫
ધરલે અપને સંગ, ગુન બહત હે લકડી. ૫૭૮. હાજર સો હથી આર. ૩.
હાજર સો હથી આર. ઓસાણ હથી આર. હિમત હથિયારથી વધે,
૪૭૮
४७८
૪૮૦
૧ ભવ=જન્મારે. ૨ માતાએ દીકરાને આશિર્ આપી, કે ઘરડે છે વરસને ફેસલો થજે. આશિક્ પ્રમાણે દીકરે ફેસલો થયો ત્યારે લાકડીનું કામ પડ્યું.
૩ અડબડીઉં આવે ત્યારે આધાર, ને કામ પડે ત્યારે તુરત હથીઆર. લાકડી હોય ત્યારે કુતરું કરડે નહીં અને પાણીમાં ચાલતી વખતે પાણી માપવાનું સાધન થાય કે જેથી ઉંડાણમાં ઉતરી ન જવાય. ૪ પોલી લાકડીમાં રૂપીઆ ભરાય છે એટલે રૂપીઓને વિહેમ આવે નહીં. ૫ ઝકડી કર. ૬ એસાણ સમયસૂચક્તાથી જે સુજી આવે છે.

Page #267

કહેવતસંગ્રહ
૨૧
પ૯. મોટાના મંદવાડ ને ગરીમનું છીનાળું તુરત છતું થાય. ૩ મેટાના મંદવાડ તે ગરીબનું છીનાળું તુરત છતું થાય. માટાની છાશ પાટલે વેચાય. સારા—માટાના મંદવાડ, રજના ગજ થઈ પડે; એ વૈદ્યોનાં ઝાડ, સાચું સારડીએ લશે. ૫૮૦. કણબી પાછળ કરોડ, કણબી કાઈ પાછળ નહીં. ૬ કણબી સમાન દાતા નહીં, તે મારે ખીના દેતા નહીં. આંજણા કણબી આખલા બરાબર. ચીભડ કવળ ન ઘુંટ ઢારા—રાભા, કશુબા, રાંગડા,ૐ કાછડી
કાદાળ;
પંચ મળીને આપી, ખીર૬૪ પાંચ તત્કાળ, કણબી પાછળ કરાડ, કણબી કાઈ પાછળ નહીં; મૂળે માટી ખાડ, ઊંહુંનું ઓસડ નહીં. કાળી પશુ ન માનવી, રાઝ બળદ નહીં ઊઁટ; શિયાળ જરખ નહીં કુતરૂં, રાઝ બળદ નહીં ઊંટ. ૫૮૧. જળ તેવા મચ્છ.. જળ તેવાં પાયણાં. ૭ જળ તેવા મચ્છ. જળ તેવાં પાયાં. હાથી ખાયે ઘણું તે હંગે પણ ઘણું, મેટાની આમદ ધણી ને ખરચ પણ ઘણું. હાય મેોટા તણું સર્વ મેટું. પાપ પ્રમાણે પું. લાકડા પ્રમાણે પેાલ.૬
Regal honours have regal cares. ૫૮૨ સંભારીને નામું લખે, ને ઊટે ચડીને ઉંધે. ૪ લીખકે હૈ, લેકે લીખ.
ભીંતે નામું, જોડાને તળીએ નામું, તેને બધું નકામું. આંગળીને ટેરવે બધા હિસાબ. ઢારા—સંભારીને નામું લખે, ને ટચડીને વધે. પારકાં છે।કરાં રમાડે, તે અળદની ગાં— સંધે.
૧ રજઘેાડા, ગજમોટા. ૩ રાંગડાને બદલે રાસભા પણુ ૬ જેવું લાકડું મોટું તેવી પેાલ તેને બદલે “પારકાં કરાંને ખચી
૪૮૧
૪૮૨
૪૮૩
૪૮૫
૨ ચીભડુ કાળીએ નહીં તેમ ઘુંટડો નહીં. વપરાય છે. ૪ ખીરદૃવરદાન. ૫ પડાઇમેટા પતંગ. ૭ તે ખબરદાર. ૮ ગંધ “પારકાં કરાંને રમાડે કરે" પણ વપરાય છે.
૪૪

Page #268

૨૨૨
કહેવતસંગ્રહ
ટાણું આવે સૌનાં પારખાં પડે.
૫૮૩. ખરા ન ખરાનાં પારખાં ધીંગાણું. ૮ ખરા નખરાનાં પારખાં ધીંગાણું. રાણીજાયા કે ખીખીજાયાની રણમાં ખબર પડે. રણમાં નહીં તે શૂા. મામલામાં નહીં તે માટી. દાહરા ના ઢા તરકસ આંધ કર, સખી કહાવત ર; કામ પડે જબ દેખીએ, કીસકે મુખપે નૂર. દેવું મરવું મારવું, ઝાલવું ખડગ ઝ}; કલા કહે ઠાકરા, વસમી ક્ષત્રિયાં વ≠. લડીને થાઈએ વેગલા, ક્ષત્રિ વટને ખેાટ; અહીંથી કેમજ ચાલીએ,મર થાઇએ ચકચેટ. ૫૮૪. સૌ સૌના કાળે આવી ઉભું રહે છે. ૪ સૌ સાના કાળે આવી ઉભું રહે છે. જોબન તે જરા વખત આવે ઉભાં રહે છે. દાહરાત વિષ્ણુ રાયણુ ળે નહીં, માગ્યા મળે ન મેહ; સમયે જગત વિષે બધું, જુગતે જડશે તેહ. સારટા—સૌ સૌની સરા, વેળાએ આવે વળી; એક જોબન ને જરા, વળી ન આવે વીંઝરા.૪ ૫૮૫. લાભ વિષે છે સઘળા દોષ, સુખનું મૂળ તે તે સંતાય. ૫ લાલ વિષે છે સધળા દોષ, સુખનું મૂળ તે તે સંતાય. સંતાષી નર સદા સુખી. વેળાએ મળ્યાં તે કેળાં. સંપત થાડી, પણ સંતાષ (મનને) ધણા. સંતેાષને બધી વાતે તૃપ્તિ. ૫૮૬. ભણે તેની વિદ્યા. મારે તેની તલવાર. ૮ ભણે તેની વિદ્યા.
૪૯૦
મારે તેની તલવાર. ભજે તેના ભગવાન.
લક્ત આધીન ભગવાન.
અભ્યાસકારિણી વિદ્યા.
૧ મર્=ભલે. ફાઇનું નામ છે.
ret
૨ અવસરે. ૩ સરામાસા, ઋતુ.
૪૮૭
પાળે તેના ધર્મ. ખેડે તેનું ખેતર. વિદ્યા કાઇના બાપની નથી. ૫૮૭. આગળ ઢોડ ને પાછળ છેડ. પ
ver
આગળ દાડ ને પાછળ છેડ. ભણી ભણીને મહેતાજીને સોંપવું. ભણે ભણે તે ભુલે તે બ્રાહ્મણની મત કુલે.
ક્રૂડ ચણાતા જાય, ને પાછળ પડતા જાય.
re
૪ વીંઝરી–એક

Page #269

કહેવતસંગ્રહ
૨૨૩
ભણ્યા બાપની ગાં-, પિંડ્યો અધો માગે છે. ૫૮૮. દીકરા આવ્યાની નવાઈ નથી, જીવ્યાની નવાઈ છે. ૩ દીકરા આવ્યાની નવાઈ નથી, જીવ્યાની નવાઈ છે. દીકરાને મુકીને મરવા વખત આવે ત્યારે દીકરા ખરા.
ઘડપણ પાળે ત્યારે દીકરા. ૫૮૯ ઉને પાણીએ ઘર બળે નહીં. ૩. (સગાંવહાલામાં કછુઆ થાય, પણ તેમાંથી એકબીજાનું બુરું ન
થઈ શકે તે વિષે.) ઉને પાણીએ ઘર બળે નહીં. સાસુવહુના કજીઆ તે ખીચડીને ઊભરો આવે ત્યાં સુધી.
એમાં કઈ કઈતે હાડ જાય તેમ નથી. ૫૦. કામળ ભીંજાય તેમ ભારે થાય. ૩ કામળ ભીંજાય તેમ ભારે થાય. ગોદડ ભીંજાય તેમ ભારે થાય
બેહેડાં ઉપર બેહેતુ તે પાણુઆરીને માથે ભાર. ૫૯૧. ભૂંડું ભાવે નહીં ને રૂડું તાકડે આવે નહીં. ૪
ભુંડું ભાવે નહીં ને રૂડું તાકડે આવે નહીં. કાણી ભાવે નહીં ને કાણી વગર ઉઘ આવે નહીં. નાની મોટી કરતાં કુંવારા રહ્યા.
જુગત જેડું મળે નહીં, ને મનની હાંસ ટળે નહીં. ૫૨. કીડીનું કટક એક ચાલી એટલે બધી કીડીઓ ચાલે. ૪
કીડીનું કટક, એક ચાલી એટલે બધી કીડીઓ ચાલે. ગાડરીઓ પ્રવાહ, એક ગાડરની પાછળ બધાં ચાલે. લકામાં ગતાનુગત, દેખાદેખી માનતા ચાલે.
ભાયડાનું ધણુ ભાગ્યું એટલે ઝાલ્યું રહે નહીં. ૫૩. મન વિના મળવું ને હેત વિના હળવું, નકામું. ૧૨
મન વિના મળવું ને હેત વિના હળવું, નકામું. કમનનાં કઠેડાં સારાં લાગે નહીં. હતના કુસકા સારા, પણ કમનની કમોદ ખોટી.
૧ નિશાળમાં પરીક્ષામાં એક છોકરે નાપાસ થયે. તેણે ઇન્સપેક્ટરને અરજ કરી કે, મને કેમ નાપાસ કર્યો? ઇન્સ્પેકટરે કહ્યું, “તને ન આવડ્યું તેમાં ત્યારે છોકરે કહે છે, તમે પૂછે છે તેટલું જ માત્ર નથી આવડતું, બાકી બધું આવડે છે.

Page #270

૨૨૪
કહેવતસંગ્રહ
૪૩
४८४
કમનનાં પકવાન કરતાં સુમનને સુકે રોટલો સારો. જે ઘેર આદર નહીં ત્યાં ઘીના ઘડા ઢળી જતા હોય તો પણ જવું નહીં, મન વિના મળવું, તે ભીતે ભટકાવું. ચાહે તેના ચાકર થઈ રહીએ, અનચાહતને બાર ન જઈએ. દેહરા-આવ નહીં, આદર નહીં, નહીં નૈને નેહ,
વા ઘર કછુ ન જાઈએ, કંચન બરસે મેહ. ૪જી આવ એર આદર જહાં, હે નેનું મેં નેહ, વા ઘર નિશદિન જાઈએ, પથ્થર બરસે મેહ, ૪૪૨ બાર બોલાવણું બેસણું, બીડું ને બહુ માન; જે ઘેર પાંચ બખ્ખા નહીં, તે ઘર જાણુ મસાણ. આવ કહે સે ઓલીઆ, બેઠ કહે સો પીર
જીસકે ઘર આદર નહીં, ઉસકા કાટ શિર સેર–આદર કરે અપાર, તે ભેજન ભાજી ભલી;
આણે મન અહંકાર, કડવું ઘેબર કિસનિયા. ૪૯૫ Better is a dinner of herbs where love is than &
stalled ox and hatred therewith. ૫૯૪, ગાંઠે પુર ને બેલવામાં શૂર. ૭ ગાંઠે પુરે બોલવામાં . હામ, દામ ને ઠામવાળે ચાહે તે કરે. જેને ખબકે ખીલા હેઠ, નવસે નવાણું રોકડી. જેના હાથ લાંબા તે બધે પહોંચી વળે. પાંચે પેહચે સબદ તે ધાર્યું ઉતારે. પાંચ આંગળીએ પેહચે સબ. નાંખી નજર પહોંચે નહીં તેનાથી કાંઈ બને નહીં. પલ્પ. વ૫રાતી કુંચી હમેશાં ઊજળી રહે. ૬
વપરાતી કુંચી હમેશાં ઊજળી રહે. ઘેડાં બાંધ્યાં બગડે. વ, વિદ્યા ને વાણી વપરાતાં સારાં રહે. વિદ્યા શિખવીએ તે સારી રહે. લોઢું ને ઘડુ વાપર્યાં સારાં રહે. દેહરે–પાન સડે, ઘેડા હ, વિદ્યા વીસર જાય;
તવા ઉપર રોટી જલે, કહે ચેલા કેમ થાય? ૪૯૬ Used keys are always bright. - ૧ બા=બારણું ખેલાવણ=આવકાર. બેસણું=આસન. બીડુ=પાનસોપારી. બહ માનસકાર-૨ સુનામહર.૩ બુદ્ધિ, સ્થિતિ, શક્તિથી બળવાન તે લાંબા હાથવાળેગણાય.
૪ જવાબ–ફેરવ્યા વગર, પાન ફેરવ્યા વગર, ઘોડે ફેરવ્યા વગર, રોટલી ઊથલાવ્યા વગર ને વિશા આવૃત્તિ વગર વિસરી જવાય.

Page #271

કહેવત સંગ્રહ
૨૨૫
૫૯. છત નહીં ત્યાં છળભેદ. ૫
છત નહીં ત્યાં છળભેદ. અછતની ઢાલ પ્રપંચ. ન મળ્યાંનાં વેવલાં વીણાય. મુફલસી ઈનસાનને ભીખ માગતાં શિખવે છે. હરેહતરે ટેટ બદબખ્ત, તુજે ન ગુજરી ઘાત;
સુધરનર્સે નીકસન લગી, કુવરન જેસી બાત. ૪૯૭ ૫૭. જીતનાં વધામણું. ૩
છતનાં વધામણાં. ફતેહની મુબારકબાદી. વિવાહનાં વધામણું. ૫૯૮. ચારાનું નખાદ જાય નહીં. ૪
ચારાનું નખોદ જાય નહીં. ચોરાનો વંશ જાય નહીં. કોળી ભાઈનો કુબે, એક મેલી ને બીજો ઉભો.
મઠની ગાદીના વંશ જાય નહીં. ૫૯ તરમાં તર ભણતર. ૭
તરમાં તર ભણતર. વિદ્યા એજ ખરું વીર્ય. ' વિદ્યા નરનું નૂર છે. વિદ્યા વિના શુભ ધનવાન પણ પશુ. ભણ્યા વિના ભવ બળ્યો. રાજા સ્વદેશે પૂજાય, વિદ્વાન સર્વત્ર પૂજાય. વિદ્યા આગળ લક્ષ્મી હાથ જોડીને ઉભી રહે છે. ૬૦૦ ધૂળધાણી ને વાપણું. ૧૭
(કાંઈ પણું સાર જે કામમાં કે વાતમાં ન હોય તેને લાગુ પડે) ધૂળધાણી ને વાપાણી. ધૂળમાં કાંકરા શા જેવા. ઢેરું ભાગી ધૂળ કરી. મુવા નહીં ને પાછા થયા. આંધળો વાડ ભરે, ને પાંગળ દીવ ધરે. દળદર ગયું ને દાથરી આવી. રાખના રોટલા ને ગળીનાં આંધણુ. બે અર્ધ મણ મણનું મળ્યું. કચરાનો ભાઈ પુંજે. મેલ કરવતીઆ કરવત કે પાછા મોચીના મોચી. મણમાં આઠ પાંચશેરીની ભૂલ. મુવા નહીં ને ભૂત થયા. ઘીએ નથી કે માખીએ નથી. * માંહે હિંગને પણ સારું નથી, ભુલાશાનાં પાનડાં.
કાંત્યું પીંછ્યું કપાસ, ૧ ઢાંકણું. ૨ હત, તે એટલે ખટ, તું મરી ગયો નહીં, કેમકે, જેને ઘેર તું ગમે તે સુઘડ પુરૂષ હોય તે પણ કુઘડ (નઠારે)ના જેવી વાણું તેનાં મહોંમાંથી નીકળે. ૩ સાગંધ.

Page #272

૨૨૬
કહેવત સંગ્રહ
સાખી–મુંગા બેહેરા બાત ચલાવે, અંધા કુરાન બાં;
જબ ને મૃદંગ બજાયા, લંગડા ક્યા ખુબ નાચે? ૪૯૮ It is all one and the same thing. ૬૦૧. મામૂળે ને બાપ ગાજર, તેના દીકરા સમશેર બહાદુર. ૧૦
મા મૂળો ને બાપ ગાજર, તેના દીકરા સમશેર બહાદુર. ઢાથે ભેળી થાય ત્યાં કાણું ધીંગાણું કરે. બાપે મારી ચુઈ ને બેટા બરકંદાજ. બાર બાપની વેજ, વાએ જેને આવે તેમ કરે. આઈ તેલી, બાપ તંબોલી, બેટે હુ સુજાનઆલી. મેળાઊ ધાડ ભેગી થાય, તેમાં કાણું કાને વારી રાખે ? વાજું એકઠું થયું ત્યાં વિવાહની વરસી. મા ભઠીઆરી, બાપ કલાલ, તેના દીકરા લાલમલાલ. મા મેચણ ને બાપ મુંડે તેને ભાઈ મુષ્ટડે. દેહર–પાંચસે મળ્યા પીંજારા, છસે મળ્યા તાઈ,
ઝાંપે જઈને ઘેરે ઘાલ્યો, ત્યારે મુઈ માંખ સાહી. ૪૯૮ ૬૦૨. ચારણે સીવડાવે તે મુતરવાને માર્ગ રાખે. ૫ ચરણો સીવડાવે તે મુતરવાને માર્ગ રાખે. ગામને ગઢ બાંધે, પણ નાઠાબારી રાખે. નદી પાછળ એવા હેય. તળાવ બંધાવે તે ઓગાન રાખે. ડાહ્યા બોલે તે બારી રાખે.
Every sore has its salve. ૬૦૩. ધૂળથી કાંકરા સારા. ૩ ધૂળથી કાંકરા સારા. પત્થરથી ઇંટ કુણું.
ઇટ પલળે, પણ પત્થર ન પલળે. ૬૦૪. હજુ તે શ્રીગણેશાય નમઃ છે. હજુ તે ગણેશને વેષ છે. ૯
(આળસુ અને બહુ ધીરેથી કામ કરનારને લાગુ પડે)
૧ આ બધું ધૂળધાણ ને વાપણું. ૨ ઉંદરડી. ૩ તીરંદાજ પણ બોલાય છે. ૪ મુંડે ફકીર. ૫ તાઈ મુસલમાન વણકર. ૬ તળાવ છલાઇલ ભરાયા પછી વધારાનું પાણી વહી જવાના માર્ગને એગાન કહે છે. જે તેને માર્ગ ન રાખે તે તળાવ ફાટી જાય.

Page #273

કહેવતસંગ્રહ
૨૨૭
હજુ તે શ્રીગણેશાય નમઃ છે. હજુ તો ગણેશને વેષર છે. • પાશેરામાં પહેલી પૂણી.
હજી તે સોળે સોગઠી કાચી છે. હજી તે સાતે ખરીઆ પેટમાં છે. હજી તો ઘર ઘડી ને ધર દહાડે છે હજી તે ધડ થાય છે, તો બધો બાકી છે. શ્રીકું છોડકે “ગુ કુ મહા લગા હે. સવાલ-મહારાજ કયા પઢતે હો? જવાબ-ગીતા. સવાલ-કાના અધ્યાય? જવાબ–પેહેલા. સવાલ–કેનસા શ્લેક? જવાબ–પેહેલા. સવાલ-કેનસા અક્ષર જવાબ–શ્રી છોડકે, “ગુ” મહા લગાયા હે. (એટલે શ્રીગુરૂભ્યો નમઃ ને બીજો અક્ષર ભણતા હતા.) ૬૫. જે થાય જતિ, તે પણ છુપે નહીં કર્મની રતિ. ૬
જે થાય જતિ, તે પણ છુપે નહીં કર્મની રતિ. કર્મ છુપે નહીં ભભૂત લગાયા. ભાગ્ય જંગલમાં મંગલ કરાવે. કરમ ઢાંક્યાં રહે નહીં. કર્મના જોગ દેહના કર્મવટામાં દેખાય.
સોનાની રતીનું મૂલ, પણ કરમની રતીનું મૂલ નહી. ૬૦૬. માથાના વાળ પગે લુહ્યા, પણ એક ટળી બે ન થ. ૭
માથાના વાળ પગે લુહ્યા, પણ એક ટળી બે ન થયો. પળસી કરી પ્રાણુ ગયા, પણ પલે નહીં. એળાસણું ઘણું કર્યું, પણ હદે હરિ વસ્યા નહીં. માખણ લીધામાં મણું ન રાખી, પણ કુણ થશે નહીં. ડાહીમાં હાથ ઘાલ્યા, પણ વળે નહીં. દાંતે તરણાં લીધાં, પણ દયા આવી નહીં. મહેમાં ખાસડું લેઈ પગે લાગે, પણ મેહેર આવી નહીં.
નહી.
૧ ગ્રન્થ લખતી વખતે પ્રથમ શ્રીગણેશાય નમઃ” લખાય છે. એટલે એટલું જ લખ્યું છે, બીજું લખવાનું છે તે બાકી છે, એટલે શરૂ કર્યું છે.
૨ આગળ નાટક થતાં હતાં, પણ તે ઉતરી ગયાં ને ભવાયા ભવાઈ કરે છે, તેમાં ઘણું વેષ લાવે છે. તે પ્રથમ વેષ ગણેશન લાવે છે, એટલે હજી બીજા વેષ બધા બાકી છે, - ૩ શ્રીગુરુભ્ય નમઃ સુધી પણ ભણ્યા નથી. ૪ ભાગ્ય.

Page #274

૨૨૮
કહેવતસંગ્રહ
૬૦૭. માથું સોંપ્યા પછી નાકકાનની અધીર શી? ૩. માથું સાંપ્યા પછી નાકકાનની અધીર શી.? ચેટલી સાંપ્યા પછી કાંક્ાં શાં મારવાં?
ગળા સુધી ઊંડા ઊતર્યાં પછી બીજાને શે! દોષ દેવા?
૬૦૮. જુવાન વહુ ને બુઢ્ઢો લાડા, એના રાજ ઉઠીને ભવાડો. ૭. જુવાન વહુ ને મુઢ્ઢો લાડા, એના રાજ ઉડીને ભવાડા. કર્મે કજોડું મારે જગમાં વગેાણું, સરખી સહિયરમાં મહેણું. ખીખી થાય મીમ જોગ, ત્યારે મીઆં થાય ધાર જોગ. મુઢ્ઢાને બાયડી પરણાવવી, ને મડાંને મીંઢળ બાંધવાનું. દાહરા—મુદ્રો પરણે ખાડી, અભણ્યા બેસે રાજ; એજ ઊઠાવે બળદીઆ, એ સૌ પરને કાજ, પારેવાં પગ ટુંકડા, ઊડંતાં ખેલાડ;ર સરખે સરખાં તા મળે, જો લખ્યાં હાય લલાટ. ૐ ચાખરા-પરણ્યા કરતાં નાના માપ, એ તે કયા જન્મનાં પાપ? પૈસા માટે મારી થાપ, મરો બન્ને મા ને બાપ. ૫૦૨ ૬૯. નસિમ કાઇનાં વેચી ખાધાં છે ? એક નર ને સા નસિબ કાઇનાં વેચી ખાધાં છે? એક નર ને સે। હુન્નર. ધણી ચાકરી ખેંચી લેશે, કાંઈ નસિબ ખેંચી લેવાય છે? આ લે તારી ચાકરી, તે લે તારી લાકડી, ભાગ્ય તું લઈ શકીશ ? આ લે તારી ખાલી, હું તે મારે ચાલી. એક દ્વાર બંધ, હજાર દ્વાર ખુલ્લાં.
હુન્નર. ૬
૬૧૦. લેનેકું લક્કડ, ફ્રેનેજું પત્થર. ૬
લેનેકું લક્કડ, દેનેકું પત્થર.
૫
જમવામાં શરા પૂરા, જમાડવાના નીમ.
૫૦૦
૫૦૧
ખાતે ખખરદાર, જમે પાર જાણું નહીં.
વરને પરણાવી
૧ એક બુઢ્ઢો નાની ઉમરની છે।કરી પરણીને લાવ્યા. તેને ખીજાએ પૂછ્યું કે, મા તમારી દીકરી છે?” ત્યારે બુઢ્ઢાએ જવાબ આપ્યા કે, “બધું એમાં છે.” ૨ ખેલાડ= એ સાથે. ૩ લલાટ=કપાળ કે નસિબ. ૪ પૈસા લેઈને ઘરડા તે સ્ત્રી કહે છે કે, પરણ્યા-પરણેલા વર કરતાં મારા બાપ નાનો છે. મેઢા વરને પરણાવી તે પૂર્વ જન્મનાં પાપનું ફળ છે. પૈસા માટે આવું માટે મા ને બાપ અન્ને મરો. પ્ લેનેકું લક્કડ, દેનેકું ડ (આમ પણ ખેલાય છે).
તે ખાપ કરતાં
દુષ્ટ કૃત્ય કર્યું

Page #275

કહેવતસંગ્રહ
૨૨૯ આપવાની આખડી, લેવાની મોકળ. આપવામાં ચીકટ, લેવામાં વિકટ. દમડીકા તેલ ચાહીએ, તે કહે હમ જન્મકે હીજડે હૈ. ૬૧૧, શાક બગડયું તેને દિવસ બગડ્યો. ૫ શાક બગડ્યું તેને દિવસ બગડ્યો. અથાણું બગડ્યું તેનું વર્ષ બગડ્યું. બાયડી બગડી તેને ભવ બગડ્યો. જુવાની બગડી તેનું જીવતર બગડ્યું. દીકરો બગડ્યો તેનું કુળ બગડ્યું. ૬૧૨. મહેતાજી ગયા એટલે નિશાળીઆને મજા, ૪. મહેતાજી ગયા એટલે નિશાળીઆને મજા. શેઠ ગયા એટલે ગુમાસ્તાને દિવાળી. સાસુ ગયાં એટલે વહુને અમલ આવ્યો. ગુરૂ ગયા ગોકળ એટલે ચેલાને થઈમોકળ. When cats are away, mice are at play. ૧૩. વેશ્યા વર્ષ ઘટાડે ને જેગી વધારે. ૪ વેશ્યા વર્ષ ઘટાડે, ને જેગી વધારે. વેશ્યા, વાઢે ને વિઘાથી, તેનાં વર્ષ લઈ ગયે બા ભારથી. આજકાલના જોગી ને ઢીંચણ સમી જટા. હજુ તે બળેવે બારમું વર્ષ બેસશે. ૬૧૪. સાસરે જતાં કેઈ છીનાળ કહે નહીં. ૩
સાસરે જતાં કાઈ છીનાળ કહે નહીં. પ્રભુ ભજતાં કાઈદોષ લહે નહીં. ઘણું ઊઠાવે તેને કોઈ ચોર કહે નહીં. ૧૫. કુલ્લામાંથી હીંગ જાય, પણ કુલું ગંધાય. ૮ કુલ્લામાંથી હીંગ જાય, પણ કુલું ગંધાય. આ હેદો જાય, પણ માય ગેદે ન જાય. કરનો કરનારે જાય, પણ કર રહી જાય. માર્ગ કરનારે જાય, પણ શેરડે રહી જાય. સર્પ ગયા પણ લીસરડા રહી ગયા. કાળ જાય ને કહેણું રહે.
૧ કળ છુટ. ૨ જોગી જેમ જુના તેમ મનાય વધારે ૩ હીંગની વાસ ન જાય, એમ પણ બેલાય છે.

Page #276

૨૩૦
કહેવત સંગ્રહ
૫૦૦
દોહ-મહેતા મારે મોત બિન, કલમતણી તરવાર;
કુબી ઘાવ રૂઝે નહીં, મહેતાકા એસા માર. કુંડલીઓ-મહેતા મારે મોત બિન, કલમતણું તરવાર,
દુનિયાં ઘા દેખે નહીં, બડે કલમકે માર; બડો કલમકે માર, દિલકે ઘાવ ન રૂઝે, અકલ રૂ૫ મેદાન, કાગજકી ઢાલે ઝુઝે; કહે દીન દરવેશ, ઊનસે સબહી હારે,
કલમ તણી તલવાર, મોત બિન મહેતા મારે. ૫૦૪ Every tub will smell of the wine it holds. ૬૧. સાસરે સમાય નહીં, ને પીયરમાં કે ચહાય નહીં. ૬
સાસરે સમાય નહીં, ને પીયરમાં કોઈ સહાય નહીં. ભાઈ સારા છે, પણ લક્ષણ માર ખાવાનાં છે. બોલી એવી કબાડ છે કે જ્યાં જાય ત્યાં લાત ખાય તેવી છે. લક્ષણના લાળા ચરડા છે. બોલવામાં ચેકડર નથી.
એ અકાણે છે કે લક્ષણ છંછણુવ્યા વગર રહે નહીં. ૬૧૭. વાડ વિના વેલે ચડે નહીં. ૨૫ વાડ વિના વેલે ચડે નહીં. શેરી જેઈને ચાલીએ, પક્ષ જોઈને મહાલીએ. વગ વગર પગ થાય નહીં. વગ કરે પગ! સીફાકી ગદ્ધી તેજીકુ લાત મારે. સૌ વગે વાવણું કરે. ઢાલ હોય તે આડા ઘા ઝીલે. વગ વાળે જીતે. અમલ આવે ત્યારે સૌ કાકા-મામાનાને સંભારે. પક્ષ પ્રબળ તે ફાવે. પક્ષ છે તે ઢાલ છે. એક પાખે ઊડાય નહીં ને એક પગે ચલાય નહીં. પક્ષે પુજે, પક્ષે ન્યાય, પક્ષ વિનાને માર્યો જાય. પક્ષે પાંડવ જીત્યા. ઢાલ હોય તે આડી ધરાય. વગે પીરસણું, વગે ન્યાય, વગ ન હોય તે પાછો જાય. વગે વાવણું, વગે કુવા, વગ વિનાના કુંવારા મુઆ, એક હાથે તાળી પડે નહીં ને એક હાથે રેલો ઘડાય નહીં. દોહ–બીના વસીલે ચાકરી, બિના ઢાલ જુવાન;
એ તીનું પીકે લગે, બિના સુપારી પાન. ૫૦૫ ૧ લાળા ચરડા-ખરાબ. ૨ ડું લગામ, ૩ તેજ=ધેડે.

Page #277

કહેવતસંગ્રહ
૨૩૧
વગ વિણ પગ પેસે નહીં, પગ ઊડે આકાશ; વગ ન હતું પક્ષની, તે ખગ થાત નિરાશ. ૫૦૬ જંગલમાં જઈને જુએ, તે દષ્ટ દેખાય; વેલાધરી વગ વૃક્ષની, ઊંચે નભ ચડી જાય. ૫૦૭ રાજા રામ મનાય છે, વિશ્વ પ્રભુ અવતાર; પણ વાનરની વગ વગર, લાવત નહીં ઘર નાર. ૫૦૮ પાંચ પાંડવો એકલા, સામે ખત્રિ સમાજ; હોત ન વગ જે કૃષ્ણની, તો પામત નહીં રાજ. ૫૦૯ વિણ વગ ન ફાવી શકે, પગમ્બર કે પીર; જુઓ વગ સતી દ્રૌપદી, પરવા પામી ચીર. ૫૧૦ કારજ સહાયતા વિના, કરી શકે નહીં કાય;
કહો હથોડે શું કરે, જે નહીં હાથ હેય. ૫૧૧ No flying without wings. ૬૧૮. માણસ માણસમાં આંતરે, એક ઝવેર તે બીજે કાંકરે. ૧૦ માણસ માણસમાં આંતરો, એક ઝવેર તે બીજે કાંકરે. પાંચ આંગળીઓ પણ સરખી નથી. માણસનો ફેર ભાગતો નથી. રાજ્યમાં અડાભીડ માણસ, તે રાજની ઢાલ છે. દેહરા–આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર;
એક લાખે લાભે નહીં, એક ત્રાંબીઆના તેર. ૫૧૨ કાક પુરૂષ કેક ઘોડલે, કેક કુળવતી નાર; સરજનહારે સરજી, એ ત્રણ રન સંસાર. આણંદ કહે પરમાનંદા, માણસ માણસે ફેર; એક લીલા લહેર કરાવે, એક મરાવે ઠેર. ૫૧૪ આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર; એક બેસે ગાદીએ, એક વગાડે ભેર. ૫૧૫ આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર; એક ગામ ઉજડ કરે, એક શોભાવે શેહેર. ૫૧૬ આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર;
એક બેલે તે મીઠું લાગે, એક કડવું ઝેર. ૫૧૭ Black sheep in every flock. ૧ નભ=આકાશ. ૨ લાભ મળે. લાધે પણ વપરાય છે.
૫૧૩

Page #278

૨૩૨
કહેવતસંગ્રહ ૬૧૯ કુવેડના મેલ ફાગણ મહિને ઊતરે. ૮. gવેડના મેલ ફાગણ મહિને ઉતરે. “પુડને ઘેર જેડ માડ ઉઘાડે કણ અને અડકાવે છે.” વેડનું ઘર તે કુકડાનો ખડે. ઘરમાં વાસણ એઠાં, ને બારણે આવી બેઠાં. કાલી કુણી મરતે મેરી ખીચડીમેસે સ્વાદ ગયા. ક્વેડ રાંડને ફળીમાં ઉકરડો. પુડનારી, ઊઠે અસુરી આંખે ચળે, મુખે પહોળે, બડબડ કરતી બારેઘડી. દેહેરે-શહેર દહાડે પહેડીને ઉઠે, તે કરે નહીં અબોટ;
ઊંધી પડી ઘંટી તાણે, કુતરાં ચાટે લેટ. પ૧૮ દ૨૦, જુવાનીનું શક્યું ને રાતનું દળ્યું. હું (વખત ગયા પછી કામ કરે તે નકામું.) જુવાનીનું રળ્યું ને રાતનું દળ્યું. શીઆળાની ખેડ ને જુવાનીમાં દીકરો સાંપડે. ગયો મેહ આવે, પણ ગઈ ખેડ આવે નહીં. ચોમાસાની ખેડ, શીઆળાની ચાખડી,ઊનાળાનો ડગલો,એ અછતને ઢગલો, રાંડ્યા પછી રળે, ને રાંધ્યા પછી બળતું બળે. ઘડપણને દીકરે, તે કારજમાં ગોળ માગે.
૧ કારણ કે ફુડ શીઆળામાં નહાય ધુવે નહીં. ૨ એક મીઆ કેઈ સરદારની દેવડી ઉપર નેકર રહ્યા. બીજાના મકાનના ઓટલા ઉપર તે રાંધી ખાતા હતા. સવારે ખીચડી હાલમાં બનાવે તે ખાઈનેકરી ઉપર જાય પાછળથી એક કાળી કુતરી મીની ખાતાં વધેલી ખીચડી ખાઈ જાય ને નીચે ચાટી હોય તે હાલમાં નખથી ખેતરીને ખાઈ જાય તેથી હાલી સાફ થતી. સાંજે મી આવી બીજી ખીચડી તે હાલીમાં રાંધે તે મીના ખાધા પછી રાત્રે કાળી કુતરી વધેલી ખીચડી ખાય ને હાંકી સાફ કરે. છએક મહિના પછી કાળી કુતરી મરી ગઈ, મીઅને તે હાંલ્લી જોવાની ટેવ નહીં તેથી હમેશના રાબેતા પ્રમાણે ખીચડી, હાંલ્લીમાં એારે ને પછી ખાય. બે ત્રણ દિવસના ખરેટા હાંલ્લીમાં ભેગા થયા ત્યારે દુર્ગધ ઊઠી તે દુર્ગધથી મીની ખીચડી ખરાબ થઈ. ત્યારે મીઆ બેલ્યા કે, “કયા ખુદાકી કુદરત છે કે કાલી કરી મરતે મેરી ખીચડીમેસે સ્વાદ ગયા.” ૩ મેડી. ૪ અબેટરડું છાણપાણીથી સાફ કરવું તે. ૫ બરાબર વખતે કામ આવે. ૬ તે ચોમાસામાં ને ઘડપણમાં કામ લાગે. ૭ તે ઉચું શી રીતે આવે,

Page #279

કહેવતસંગ્રહ
ઢાહરા—મૃગશર ન વાયા વાયરા, આદરા ન જુઠા મેહ; જેખન ન જાયેા ખેડા, ત્રણે હાર્યા તેહ. ભૂખ ગયે ભેાજન મીલા, દંડ ગયે મીલી કબાહુ; જોખન ગયે જોરૂ મીલી, એ તીનુંકું આગ લગાવ. સારડા—સાંતી સવારમાંર જાણુષ્ટ પણ જોડતે નથી; તેની ખખરા ખળામાં, જાણીશ તું જેસલા, ૬૨૧. ક્યાંની રાણક દેવડી, ક્યાંના દાવલ પીર છ ક્યાંની રાણકદેવડી, કયાંના દાવલ પીર લંકાની લાડી ને ધેાધાના વર. કાની લાડી કાનાં દેરાં ઝારશે ?ૐ જ્યાં શેર ચેાળા બાવા લખ્યા હશે ત્યાં ખાશે. ક્યાંના જીવ કમાલીએ તે ક્યાંના માધા મીર દાહરા—ક્યાં ચંદન મલયાગીરી, ક્યાં સાયરાં નીર્ જેમ જેમ પડે વિપતડી, તેમ તેમ સહે શરીર.
૨૩૩
૫૧૯
ખીચડી ભેગું ઢોકળું બફાય. ચૂડામાં મૂડી સમાય.
પર૦
ખેરૂનાં ખીખી ને માલેગામના મીઆં.
પર૧
પરર
૬૨૨. સુંઠ સુંઠ તે ભુપતસિંહની મા ખાઇ ગઇ, હવે તેા કાચાં
રહ્યાં છે. ૩
સુંઠ સુંઠ તા ભુપતસિંહની મા ખાઈ ગઈ, હવે તે કાચાં રહ્યાં છે. રસકસ ચુસાઈ ગયા છે, હવે કુચા રહ્યા છે.
હવે કશા સ્વાદ રહ્યો નથી, મજે હતી તે ઊડી ગઈ.
૬૨૩. આપડો ભવ છૂટયા. ૩.
(જન્મ રાગી માણસ મરી જાય ત્યારે લાગુ પડે છે.) બાપા ભવ છૂટ્યો. બાપડા પીડા પામતા, રીબાતા મટયા. ભલે ઘરમાં ઘીના ધડા ઢળી જાય, એને શા લાવ લેવાના હતા? ૬૨૪. ધાનને આધારે ઢોકળું ચડે. ૪
ધાનને આધારે ઢોકળું ચડે. શેરડી પાછળ એરડી પાણી પીએ. ૬૨૫ મથુરાંના પેંડા ન્યારા. ૫ મથુરાંના પેંડા ન્યારા.
જમાલની માતા જુદા ચેતા.
૧ કમાહકામળ. ૨ સવારમાં સાંતી જોડે નહીં તેની ખેડ શું થાય ને પાર્ક પણ શું ? ૩ ઝારરો=હારશે, પૂજો કે સેવશે. ૪ પેંડા=માર્ગ,

Page #280

૨૩૪
કહેવત સંગ્રહ
ત્રીજું તડ ગંગાદાસનું. એમના ચોખામગ જુદા ચડે.
બાર પુરબીઆ કે તેર ચકા. ૬૨૬. આશકા ઘર નાશિક, રંડીકા ઘર પુના. ૩૪ (જુદાં જુદાં ગામ કે દેશ વિષે ચાલતી કહેવતો) આશકકા ઘર નાશિક, રંડીકા ઘર પુના. સુરત સેનાની મૂરત. અમદાવાદ સો અમદાવાદડી, બડા શેહેર તો કાચબપાલડી. ચીન પૈસા લીયા છીન, લાત મારે તીન, જે જાય જાવે તે ફરી ન આવે, ને આવે તો પરીઆના પરીઆ ચાવે.' કાલી કલકતે વાલી, તેરા બચન ન જાવે ખાલી. ધંધુકામાં ધાડ નહીં, ને ધોળકાને વાડ નહીં. ધોળકાની ધાણી ને મલાવનું પાણી, ધબ ધબ ધુએ ને રોટલાને રૂએ. પાંચ પેટલાદી, નવ નડીઆદી, સાત સરખેજ ને એક વીરમગામી. દેહરા–આત્મ ધ્યાની આગરા, જારે બીકાનેર;
રાગ ૫ ગુજરાતમાં, નિંદક જેસલમેર. પર૩ જુનાણે જમિઅલ વસે, આમરણ દાવલ પીર; શત્રુંજય અંગારશા, એ ત્રણે મોટા વીર. પર૪ નદી ખળુકે નીર વહે, મેરલા કરે મહાર; સાતે રસ નીપજે, બેય ધરા હાલાર. ૫૨૫ સાખ પડે બેડ ને શેરડી, કાઠા ઘઉં કરઠ; રેટ ખટુકે વાડીએ, ભય ધરા સરઠ. વસ્તી જ્યાં બહુ મેરની, નારી પાતળ પેટ; ઘી પત્થર વખાણમાં, ભેય બરડ બેટ. ૫૭ ખુબ ગામ ખંભાળ્યું, જેને પાદર ઘી; ધંધાનું તો નામ મળે નહીં, લાંબા લાંબા દી. ૫૨૮ જળ ઉડાં થળ ઊજળાં, નારી નવલે વેષ; પુરૂષ પટાધર નીપજે, અહે મરૂધરદેશ, ૨૫૮ માથે ભલો માલ, ઉનાળે ગુજરાત;
ચોમાસે સોરઠ ભલે, બરડે બારે માસ. ૫૩૦ * ૧ એટલું લાવે કે પહેડીઓ સુધી છોકરાં ખાય. ૨ મલાવ=ળકામાં તળાવ છે. ૩ જુનાણું=જુનાગઢ. ૪ મહારએક રાગનું નામ છે તે વર્ષાદમાં મોર ગાય. ૫ ભય વાહવાહ ભલે. ૬ સરઠસેરઠ. ૭ ઘી નદીનું નામ છે. ૮ રેતી ઉજળ. ૯ પટાધર મેટી ડાઢી ને થોભાવાળા,

Page #281

કહેવત સંગ્રહ
૨૩૫
૫૪
૫૩૫
જારો ડુંગર કચ્છમાં, અશાવરી ખેંગાર; સે મેં દેખા કચ્છમાં, રતન પદાર્થ ચાર- ૫૩૧ ડાઢીએ ઝાઝા કાતરા, કાખે ઝાઝા કેશ; ચૂંથ્યાં વિખ્યાં લુગડાં, કુડે વાગડ દેશ. ૫૩૨ મચ્છુ કાંઠે ને મોરબી વચ્ચે વાંકાનેર; નર પટાધર નીપજે, પાવળાને ફેર. ૫૩૩ જેડી મચ્છુ માળીએ, એડી વાંકાનેર; ટીંબે માડુ નિપજે, તે જમીન ફંદા શેર. વાજો, ઠાકરને અંબવન, નાર દમણી ઘેરઘેર; રેટ ખટુકે વાડીએ, ભલે લીલી નાઘેર.' પાતળી પહેરે મોજડી, ચાલે ચટકતી ચાલ; વાંકી બાંધે પાઘડી, ભલે કાઠિયાવાડ. ૫૬ રાંડ, સાંઢ, ને સંન્યાસી, તેથી વસી છે કાશી; વાડ, ખાડ નેગે, ખાવાને કેદરા ને પેહેરવાને બગ. ૫૩૭ પંડિતકે પૂર્વ ભલી, જ્ઞાનિકે પંજાબ;
મારવાડ ભલી મૂર્ખકે, કપટીયું ગુજરાત. ૫૩૮ જોડકણાં-ધૂળ ગામ બેનેરા, ને બંદર છે બારાં;
કાઠા ઘઉંની રોટલી, પાણી પીવાં ખારાં. ભુજ ભોરીગ ઓર ભીડકા નાકા, માછીનાલ ઓર બેટા બાંકા. નહીં દેખાય તો દેખો સરપટકાનાકા,વહકારીકીતીનહજામત.
૧ કાનબગલ. ૨ વાગડ કચ્છમાં અગ્નિકોણમાં એક પરગણું છે. ૩ ટબેગામ વસવાનું એક સ્થળ. ૪ નાઘેરસેરઠને એક રસાળ ભાગ. રેટ=ધેડા બાંધીને પાણી કાઢે છે.
૫ પૂર્વમાં મિથિલ દેશ કાશી વગેરે છે ને ત્યાં સંસ્કૃત વિદ્યા ભણનારા મેટા મેટા પંડિત છે ને તે સંસ્કૃત ભાષાના વિદ્વાનનું મથક છે માટે પૂર્વ દેશ પંડિતને ભલે કહો છે. - જ્ઞાની માણસને પંજાબમાં માન વધારે મળે છે, મારવાડમાં કેળવણું બહુ ઓછી છે, દેશ સ્વસ્થાને વધારે છે, એ દેશમાં કેળવણીનાં સાધન આગળ નહતાં ને હાલ દાખલ થયાં છે તે બહુ મોડાં દાખલ થયાં છે તેથી નિરક્ષર દેશ તે મૂર્ણને ભલે કહ્યો.
ગુજરાત દેશની પ્રજા ભેળી છે તે કારણથી ગુજરાતમાં જુદા જુદા મત, પંથ, જેટલા સહેલાઈથી ચાલ્યા છે તેટલા કયાં ચાલ્યા નથી. વળી દેવ, દેવી, ઝાડ, કબર, પીર આદિને માનવામાં ગુજરાતને નંબર પેહેલે છે. જ્ઞાતિભેટ એટલે નાતજાતે હિંદુસ્તાનના બધા પ્રાંત કરતાં ગુજરાતમાં વધારે છે એટલે કપટી માણસનું ગુજરાતમાં ટકું સારું ચાલે છે માટે કરીને ગુજરાત ભલી કહી છે.

Page #282

૨૩૬
કહેવતસંગ્રહ.
ઘર ઘર ઢેલકી, ઘર ઘર તાન, ઊસકા નામ હિન્દુસ્તાન.' મારવાડ મનસુબે ડુબી, પૂર્વ ડુબી ગાને સેં; ખાનદેશ ખુરદા ડુબી, દક્ષિણ ડુબી દાનું મેં. ૨ નડીઆદ ગામની નવ ભાગોળો, નેણું ભરી નર; સે પેઢી સુધી ખેાળી જુઓ, પણ નહિ સામળદાસ સરખે. લેટમાં કાંકરી, ભાંભળાં પાણી; મુડદાલ માણસો એ ઝાલાવાડની એંધાણી. વાઘરી જેવાં લુગડાં, જોવા લઈ જાય પાણે; પવાલા જેવા ચુડલા, એ ઝાલાવાડી જાણો. નહીં છાસ, છમકે,ને છાંયડે એવા કેતાક અવગુણુ કહું;
પણ ભંડામાં ભલું એટલું કે, ભલા નીપજે ઘતું. ૬૨૭. રહી રહીને જાગે, ત્યારે જે ખીચડ માગે. ૬ રહી રહીને જાગે, ત્યારે જો ખીચડ માગે. પુંછડે જતાં ફેણ માંડી. પહેર મુઈ સાસુ ને એણુ આવ્યાં આંસુ. જાતે જન્મારે વરણાગી, ને ઘેાળામાં ધુળ નાંખવી. ગાળ દીધી પહેર અને રીસ ચડી એણ.
શેઢે આવી શીરામણ માગે. દ૨૮. મારે તે મીનું ને જાય તે બારગીરનું ૧૭
મરે તે મીનું ને જાય તે બારગીરનું. પરબારૂં ને પિણુબાર. તુટેગા તે તાઈકા, મરેગા તો નાઈકા, ગુમાસ્તાને ખીંટીએ પોતી. ધળીઆ, ધાડ આવી તે કહે ધણીને ઘેર. નાત નાતનું ખાય છે, મુસાભાઈનું વા ને પાણી.
૧ ઉત્તર હિન્દુસ્તાન. ૨ દાન બહુ ખરચ. ૩ વાઘરી ઠેકાણું વગરની. ઝાલાવાડની નદીને કાંઠે પત્થર નહીં માટે સ્ત્રીઓ નદીએ જોવા જાય ત્યારે પાણો લઈ જાય. ઝાલાવાડની નદીના કાંઠા માટીના ને રેતીના હેય છે. ૪ છમકે વઘાર ભાલમાં ઝાડ નહીં એટલે છાંય નહીં. ૫ ભાલ=નદીઓ રેલાઈ ને ફેલાઈ જાય તેવા ભાગને ભાલ કહે છે. તે મુલક લીંબડીની દક્ષિણથી શરૂ થાય છે ને તેમાં વઢવાણ, લીંબડીના ભેગાવા, સુકભાદર, ઘેલો વિગેરે નદીઓ રેલીને ફેલાઈ જાય છે. તે ભાગ ભાવનગરની ખાડીના ઉત્તર કિનારા સુધી છે. ૬ ઘેર હતા ત્યારે ન માગ્યું, ખેતરના શેઢા પર આવી માગ્યું. ૭ મુસાભાઈના વડીલો શ્રીમાન તથા આબરૂદાર હતા તેથી વેરાની નાતનાં વાસણું તેને ત્યાં રાખવામાં આવતાં હતાં. મુસાભાઈ તંગ હાલતમાં આવ્યા ત્યારે પણ પરંપરાથી વાસણ તેને ઘેર રેહેતાં હતાં તેમ જ રાખવામાં આવતાં હતાં.

Page #283

કહેવતસંગ્રહ
૨૩૭
સાથીના રોટલામાં ગેરૂ નહીં. કોના બાપની ગુજરાત. રેશે રૂ વાળ, ને પીટશે પીંજારે. આપણે સ્નાન કે સુતક કાંઈ નહીં. બાઈનાં પુલ બાઈને, શોભા મારા ભાઈને. આપણે નાહાવા જાવું પડે તેમ નથી. નહીં હીંગ કે ફટકડી. ઊધવકા લેના નહીં ને માધવકા દેના નહીં. નહીં આરાધવું કે વરાધવું. આપણે નહીં લેવા કે દેવા. હીમ, ખીમ ને દીવાળી. ૬૨ વિવાહને હરખ સહુને સરખા. ૩ વિવાહને હરખ સહુને સરખે.
મુસાભાઈ ગરીબ સ્થિતિમાં હોવાથી વેરાની જમાત જમાડી શકે તેવું નહીં હોવાથી નાતીલા તેને ખીજવતા કે મેણું મારતા કે “મુસાભાઈ, નાત જમાડે.” મુસાભાઈને આવાં મેણાં સાંભળી બહુ લાગી આવ્યું તેથી એક નાત જમાડવાનો નિશ્ચય કર્યો.
મુસાભાઇએ એક શાહુકારને ત્યાં વાસણ વેચી પૈસા લીધા, પણ નાત જમી રહ્યા પછી વાસણ શાહુકારને સોંપવા કરાર કર્યો હતે. સીધુંસામાન લાવીને સુંદર ભજન બનાવ્યાં, નાતમાં મુસાભાઈના નામનાં નેતરાં ફેરવ્યાં. વખત થયો ત્યારે નાતના ગૃહસ્થો કુટુંબ સાથે જમવા આવ્યા. પંગત બેઠી, ભજન પીરસાયાં ત્યારે મુસાભાઈ હાથમાં મેટે પંખે લેઈ નાતના ગૃહસ્થને પવન નાખવા લાગ્યા, ને તેમનાં બૈરોએ ઠંડુ પાણું આપવા માંડ્યું, તે જોઈ નાતીલા મુસાભાઈનાં વખાણ કરવા લાગ્યા ત્યારે મુસાભાઈએ સાચી વાત કહી કે, મારાં વખાણું ના કરે.
નાત નાતનું ખાય છે, મુસાભાઈનાં વા ને પાણું.” એ વાકયને નાતીલાઓએ વિવેકનું વાકય ધારી તેને ભાવાર્થ જાણવાને ઇચ્છા કરી નહી. નાત જમી રહી, સઊ સને ઘેર ગયા. વાસણ તો મુસાભાઈના કબજામાં હતાં જ તે સાફ કરાવીને શાહુકારને સેંપી દીધાં ને પછી લાંબે દહાડે બીજી જમાત જમાડવાને પ્રસંગ આવ્યું. નાત જમાડનાર ધણું વાસણ માગવા ગયો ત્યારે મુસાભાઇએ તે વાસણ વેચી નાખ્યાનું કહ્યું. તે ધણીએ જમાતમાં તે જાહેર કીધું ત્યારે જમાત એકઠી થઇને મુસાભાઈને જવાબ માગ્યો. મુસાભાઈએ કહ્યું કે, નાત વચ્ચે મેં તો જાહેર રીતે કહ્યું હતું કે “નાત નાતનું ખાય છે, મુસાભાઈનાં વા ને પાણી,” તે વખતે નાત ખુશીથી જમી ગઈ, ખાઈ ગયા ને હવે વાસણ કેવાં? તમારાં હતાં ને તમે જમી ગયા છે, હવે મને શું કરવા પૂછો છો.” નાત ચુપ થઈ. આ ઉપરથી કહેવત થઈ કે,
ના નાતનું ખાય છે, મુસાભાઇનાં વા ને પાણું.” : ૧. સાથી એટલે ખેડુતને નેકર. ખેડુતના ઘઉંમાં ગેરૂ આવ્યું. ઘઉં ખેડુતના તે બગડવાની સાથીને કાંઈ બીક નહીં. પિતાના પેટલામાં ગેરૂ ન આવે ત્યાં તેને શું દુઃખ

Page #284

૨૩૮
કહેવતસંગ્રહ
વિવાહ સમાન હરખ નહીં, ને મુવા સમાન શોક નહીં.
પરણ્યાને, પટેલાઈને ને પંડિતાઈને કેડ સહુને હેય. ૬૩૦. વિવાહ વીત્યે ને મોડ થાંભલે. ૭ (જર્નઆને માન આપવું પડે, પણ જાને આવ્યા વગર માન માગે તે વિષે.) વિવાહ વિત્યો ને મડ થાંભલે. વિવાહ, સિવા ને પછી હડકવા.' વિવાહના ઢોલ વાગે ને ગાં-ફાટે. માણે વિવાહ ને મુડે વિવાહ. શું છોકરાની જાને આવ્યો છું ? દેહરા-ઢોલ વાગે ને જીવ જાય, લોક જાણે જે વિવાહ
બારણું ભીડી છાશ પીધી, ને એટલે કર્યા દિવા. પ૩૯ ઘરમાં તે ટાંક તેલ નહીં, બહાર કરે દીવા;
ઢોલ વાગે ગાં-ફાટે, લેકને મન વિવાહ.૫ ૫૪૦ ૬૩૧. વરને પરણ્યાને લાભ, તે જાનેઆને જગ્યાને લાભ. ૪
વરને પરણ્યાનો લાભ તે જાનૈઓને જગ્યાને લાભ.૬ પાસાં સેવ્યાં હોય તેનો પણ લાભ મળે. તમને ચમર ઢળશે, તે પવનને લેહેરખો અમને પણ આવશે. પાડેસીને પણ સારું હોય તે લાભ મળે ન મળે. ૩૨. પરણ્યા નહીં હેઈએ, પણ પોતે તે બેઠા હૈથું જ પરણ્યા નહીં હોઈએ, પણ પોતે તે બેઠા હૈ. જીવતા જીવ છઈએ, તે જોયું તે હશેજ.. ઘેર ઘાલે ઉઠાડી નથી, પણ ઘાલમાં બેઠા તે હોઈશું. ભણ્યા નથી, પણ પાટલા ઉપર ધૂળ તે નાંખી હશે. ૬૩૩. રાજા રાજ ને પ્રજા સુખ. ૭ રાજા રાજ ને પ્રજા સુખ. ખાતું ખાય, ને ભરતું ભરે, કેાઈની અણુક કે ઝણક નહીં.
૧ ખરચ કાંઈ કરવું પડે તે વસમું લાગે એટલે રીસ કરવી પડે માટે હડક્વા. ૨ ખરીને લીધે. ૩ માણું દશ શેરનું, મુડે દશ કળસીને. ૪ છોકરાની જાનમાં આવેલા જાનૈઆને માન દેવું પડે છે. ૫ પૈસા વગરના માણસેને વિવાહમાં 3ળ
ખાડા પડે છે, પણ અંતરની વાત હરિ જાણે ૬ લાભને બદલે લોભ પણ વપરાય છે. ૭ ઘાલ પંગત,
...
મા ..
*

Page #285

કહેવતસંગ્રહ
સાનું ઊછાળતા ચાલ્યા જાઓ. ભાર નહીં કે સીમમાં ચેાર શીઆળી કરી શકે. રામરાજ, કાઈ કાઈનું નામ લે નહીં.
૨૩૯
વાધ કરી એક આરે પાણી પીએ.
૬૩૪. ગાયને સુખ તેા ગર્ભને સુખ. ૩ ગાયને સુખ તે ગર્ભને સુખ. રૈયત તે તે રાજાના મેટામેટી છે. ૬૩પ. ઘડી પીતળીઓ વાગી ગયાં છે. ૫
રાજાને સુખ તે રૈયતને સુખ,
પડી પાતળી વાગી ગયાં છે.
ધણા સાંઢા એળાંડેલ છે. અડતાલીશે સંસ્કાર થઈ ગયા છે. ગધેડે બેસી ઘેર ઊતરે તેવા છે. આ કુવે ધણી ધેડે પુટી છે.
૬૩૬. આ શરીરને સારૂં રાખવા તથા સારૂ કેમ જાય તે સંબંધમાં કહેવત. ૨૯
ખાતે સુઈ જવું, ને મારીને નાસી જવું.
ઉંધ ને આહાર વધાર્યાં વધે ને ઘટાડ્યાં ઘટે.
શરીરને કહ્યું હાય તેમ વધારે ચાલે.
જેણે ખાધી રસા(ય)ણુ, તે પહોંચ્યા મસાણું,
બાદશાહે ખીરબલને પૂછ્યું કે, “સખસે અચ્છા દિન ાનસા ?” ખીરબલે જવાબ આપ્યા, જીસ રાજ દસ્ત ખુલાસા હાવે, એ દિન અચ્છા,”
મળ શુદ્ધિતા દોષ, સર્વ રેાગનું કારણ.
એક જોગી, એ ભાગી ને ત્રણ રાગી. ૐ નાર્ડ નવા તેને વૈદ્ય શું કરે. પીચોટી ખસે તેવી મહેનત ન કરવી.
મિતાહાર આરાગ્યનું મૂળ છે.
ભૂખને તથા તસને મારવી નહીં, ઊંધ ન આવે તેવા વિષમ આસને સુવું નહીં.
ઝાઝા સ્વાદ તે રાગનું મૂળ.
૧ ઊંટ ખેતરમાં પડ્યું. ત્યારે ખેતરને રખાપીએ થાળી વગાડવા માંડી, ત્યારે ઊંટ કહે છે કે આ પીઠ ઉપર ત્રંબાળુ ગડગડી ગયાં છે, થાળીના શે। આસરે ? મગદુર. ૨ કુવામાંથી ક્રાસથી પાણી કાઢવાને બદલે ધટમાળ કે ધેડાની માથી પાણી કાઢે છે તે માણમાં જે ઘરડા માંધવામાં આવે છે તેને ઈંડા કહે છે. ૩ જોગીને એક વાર દફ્ત થાય, ભાગી એટલે સંસારી માણસને બે વાર, ને ત્રણ વાર દસ્ત થાય ત્યારે રોગી જાણવા,

Page #286

કહેવતસંગ્રહ
પેટને પૂછીને ખાવું, જીભને પૂછીને ખાવું નહીં. ભૂખ્યાને શું દુખ્યું?
લીંબo ગુણુ ખત્રીશ, હરડે ગુણુ છત્રીશ. જે ગળ્યું બહુ ખાય, તે નિત્ય વૈદ્ય ઘેર જાય.
૨૪૦
સુંઠ, સંચળ ને કાંચકા, જે ખાય તેને આવે નહીં આંચકા. જેને ઘેર જાડી છાસ તે ધેર મારા વાસ.૨
તાવ કહે હું તુરીઆમાં વસું, ગલકું દેખી ખડખડ હસું.
*
ઊનું ખાય, ઊવારે સુવે, તેની નાડ વૈદ્ય ન જુએ. ખાવું તેા તેાળી તાળી, પીવું તેા ધાળી ધોળી, સુવું તેા રાળી રાળી, એ એસડ ને એ ગાળી.૪ દાહરા—એકી દાતણ જે કરે, નરાં હરડે ખાય;પ ધે વાળુ જે કરે, તે ધર વૈદ્ય ન જાય. શ્રાવણની કાકડી, ભાદરવાની છાશ; તાવ સંદેશા મેાકલે, આજ આવું કે કાલ ? ભોંય પથારી જે કરે, લાહાઢી ઢેખર ખાય; તુંખે પાણી જે પીએ, તે ઘર વૈદ્ય ન જાય.૬ ધાતુ વધારણુ, ખળકરણ, જો પિયા પુછે માય; દુધ સમાન ત્રિલકમેં, અવર ન ઔષધ ક્રાય. છંદ કાફી—કર્ કટન વાયુ રન, ધાતુ ક્ષય અક્ષહીન;
લાહુકા પાની કરે, દા ગુન અવષ્ણુન તીન. દાંતે લુણ જે વાપરે, કવળે ઊભું ખાય; ડાબું પડખું દાબી સુએ, તે ઘર વૈદ્ય ન જાય.
૫૪૧
૫૪ર
૫૪૩
૫૪૪
૫૪૫
૫૪૬
૧ લીંબ એટલે લીંબડા. ૨ એમ તાવ કહે છે. ૩ ધાળી ધાળી=મ્હોંમાં મઢમટાવીને, ૪ ખાવું તેા પ્રમાણમાં ખાવું, પચે તેટલું ને પચે તેવું ખાવું. પીવું તે મ્હોંમાં મટમટાવીને પીવું કે તેમાં કાંઇ સ્તર કે બીજું કંઇ આવ્યું હેાય તે। તે તારવીને બહાર કહડાય; સુવું તેા ડામાં જમણાં પાસાં ફેરવીને સુવું, એક પાસે અગર માત્ર ચિતાપાટ સુવું નહીં. આ એસડ ને આ ગેાળી જે ખાય એટલે તે પ્રમાણે આચરણ કરે તેને રાગ થવા પામે નહીં, આ ભાવાર્થ છે. ૫ આવાના ધરમાં આપવાલેવાને હાથ દેખાડવાને, એટલે વેદ જાય નહિ, તેમ રસાસ્વાદના ખારાક હાય નહીં તેથી રાગ પણ થાય નહીં, કારણ કે “રસ મૂલાનિ વ્યાધિ” ૬ નરણાં=કાંઈ ખાધું ન હેાય તેવા કાંડા, પેટ.

Page #287

કહેવતસંગ્રહ
२४१
૬૩૭. સાદા રાયજાદા. ૧૩
સાદા રાયજાદા. સાદાઈમાં મજે છે. જેની ખારાકી પિોષાકી સાદી, તેને મળે સુવા સવા મણુની ગાદી, પણ જેને વાહાલો શૃંગાર, તેમાં કયારેક ઉઠે અંગાર. ભોંય બેઠા એટલે પડવાને ભય ટળે. સુવું તે બેસીને સુવું, પડતું મૂકવું નહીં. સાદો ખોરાક, સદા નિરોગી. સાદા માદા, સાહેબજાદા. સાદો પોષાક તે ખરી મોટાઈ. આછકડાઈ તે હાંસી કરાવે. આછકડું ઓછું લાગે. સાદું સદા કાળ નભે. સાદું તે સદા સેહામણું. આનંદ કહે પરમાનંદા, સાદું રહેવું સારું,
ખરચખુટણ જેઈને કરવું, બચી જવાનું બારું. ૬૩૮. પેટને બળે ગામ બાળે. ૪
પેટને બળે ગામ બાળે. ગામ બન્યું ખમાય, પણ પટ બન્યું ન ખમાય. દીપકના બળેલને મલ્હાર ઠારે. જેનું અંતર બળેલું તે બધાને બાળે. ૩૯. વિવાહની વરસી કરવી. ૭ વિવાહની વરણી કરવી. વિવાહનું બારમું કરવું. બેલે બેલે વાડ ને જીભે જીભે કાંટા.
“કાકા અજમેર ગયા છે, ને કાકી કેટે છે,”
તેનું “કાકા આજ મરી ગયા છે, ને કાકી ફૂટે છે, કરવું. આખાના ભરડ્યા કરવા. અડદ, મગ જેમ તેમ ભરડી નાંખ્યા. નાળને બદલે બીજું વધેરવું. Funeral instead of marriage.
૧ રાયજાદાસારૂં. ૨ આછકડું વાયડામાં ખપે. ૩ દીપક નામને એક રાગ છે. જે કાઈ એ રાગ ગાય તે તે વખતે વાતાવરણમાં અગ્નિ પેદા થાય અને ગાનરે બધું બળું થઈ રહે. તેને મલ્હાર રાગ ગાનારે મલ્હાર ગાઈ, મેહ લાવે ત્યારે ઠંડક થાય, એમ ગાંધર્વ વેદ ઉપરથી સંગીત શાસ્ત્રીઓ કહે છે. અબરના સમયમાં એ રાગ એક વાર ગવાયે હતો. ત્યાર પછી એને ગાનાર કાઇ થયો નથી. ૪ વધેરવું કાપવું.
૩૧

Page #288

૨૪૨
કહેવતસંગ્રહ
૬૪. મા મુઈ એટલે બાપ વેચે. ૧૧
મા મુઈ એટલે બાપ વેચો. * બાપ તે બાપ ને મા તે મા, ઓરમાન મા તે માથાના વા. બાપથી સરતું હોય તે માને રૂવે કાં? ખડસલીને તાપ તે મા વિનાને બાપ. ફુલીબાઈને કાકડે, તેવું ઓરમાન માનું હેત. ઓરમાન મા તે વેરવા. મા તે મા, ને બાપ તે ખાટલાને પાકે. માના રેટીઆમાં છોકરાં મોટાં થાય, પણ બાપની સાહેબીમાં મોટી નથાય.
માને પાને ચડે, બીજાને ચડે નહીં. મા તે મા, બીજા સંસારના વા. ૬૪૧, સે જજે, પણ સોને પાલણહાર જશે નહીં. ૪
સે જજે, પણ તેને પાલણહાર જશે નહીં.' પરગજુને પરમેશ્વર આબાદ રાખે. પારકી છઠીને જાગનારને પ્રભુ કુશળ રાખે. દાહ–આપણુ કાજે શીઅળા૫ર કાજે સમરથ;
સાંયા વાકું રાખીએ, આડા દે દે હથ. ૫૪૭ ૬૪૨. કાંત્યાં તેનાં સૂત, ને જાયા તેના પૂત. ૫ કાંત્યાં તેનાં સૂત, ને જાયા તેના પૂત. થરથરતી જાગે જણ્યા તે દીકરા. પારકે પુત્ર સપુત્રા થવાય નહીં.
લીધેલા કે પાળેલા દીકરા પાર પાડે નહીં. પેટના દીકરા પાર પાડે. ૧૪૩. ઈશક ઠંડાગાર થયા છે. પગ મેળા પડી ગયા છે. ૧૦ ઈશક ઠંડાગાર થયા છે. પગ મેળા પડી ગયા છે. ટાંટીઆ ભાગ્યા છે. ફડફડાટ (છકકાટ) મટી ગયો છે. ટહાડા રસ જેવા થઈ ગયા છે. મેટું લાપસી ખાય છે. હવે હુંકાર કરે તેમ નથી. હવે લીંડી પલળી રહી છે. હવે પાક્યા છે. હવે બરો ભાગ્યો છે. ૬૪૪. સન્યા ઘઉં દન્યા સારા. ૬ સન્યા ઘઉં દળ્યા સારા. ઘરડાં કઠોળ ભરડ્યાં સારાં. ઘઉં સભ્ય ને વાણીઓ ડો. જુનું લુગડુ સૌ કહાડી નાંખે, જુનાં લુગડાં, બુઢાં ઢોર, ઊસકે પૈસે લે ગયે ચોર. ખેળ જુનું થાય એટલે જીવ પણ ખોળી બદલાવે છે. ૧ લાખ પણ સેને કારણે વપરાય છે. ૨ આબાદ કુશળ. ૩ ડો .

Page #289

કહેવતસંગ્રહ
૨૪૩
૬૪૫. આવી મળવા ને બેસાડી દળવા. ૨
આવી મળવા ને બેસાડી દળવા. વહુ તું વીસામે ખા, હું કાં ને તું દળવા જા.' ૬૪૬. ઠાકરને ચાકર ઘણ, ચાકરને ઠાકર ઘણ. ૩ ઠાકરને ચાકર ઘણું, ચાકરેને ઠાકર ઘણું. શેહેર ગામમાં શેઠની ખોટ નથી, ચાકરી મળી રહેશે. દેહરો જસા ન માંગે જામ, એહી ભાટની ટેક;
તેરે માંગન બાત હૈ, મેરે ભૂપ અનેક. ૫૪૮. ૬૪૭. દંડ મુંડ ને ડહામ, એ રણછોડજીનાં કામ. ૪ દંડ, મુંડ ને ડહામ, એ રણછોડજીનાં કામ. ઢીલા મગ ને ખાખરા, એ રણછોડજીની જાત્રા. રેકર્ડ મૂકે તે રણછેડછ રીઝે. સાખી બહુચરાજી ઘીની તલાવડી, ભીમનાથ લાડુડાની પાળ;
રણછોડજી ઘણુ છેલછબીલા, પણ ન મળે તેટલા કે દાળ, ૫૪૯ ૬૪૮. ગુડીઆ વેહેલમાં બેસીને આવ્યા. ૩
ગુડીઆ હેલમાં બેસીને આવ્યા. પગ પઈડાં, ને વાંસે વેહેલ, માથું બેસી જાયે ઘેર.
પંથ પાયે, ને વેરી ઘાયે. ૬૪૯ ગેપીચંદન ને ગેરૂ, તે ભાગ્યાના ભેરૂ. ૫ ગોપીચંદન ને ગેરૂ, તે ભાગ્યાના ભેરૂ. અન્નપાણીના વાંધા પડ્યા, ત્યારે ઝળઝુંડા લીધા. ઘરને સંતાપે વૈરાગ ઉપ .
૧ વહુ સૂતર કાંતતી હતી, ત્યાં સાસુ દળવું મૂકીને આવી વહુને કહે છે કે, તું રેટીઓ બહુ વારથી કાંતે છે, માટે વીસામો ખા ને દળવા બેસ; હવે હું સૂતર મંત્ર છે. ૨ દ્વારિકામાં જાત્રા જાય, તેની પાસેથી કર લેવાય છે તે દંડ, હજામત કરાવી મૂછો ઉતરાવે છે તે મુંડ, ને છાપ હાથ ઉપર મારે તે ડહામ. ૩ બહુચરાજીમાં બ્રાહ્મણને જમવાનું ઘણું મળે. ને ભીમનાથના મહંત શ્રાવણ મહિનામાં તમામ બ્રાહ્મણે જે ત્યાં આવ્યા હોય તેમને જમાડે છે માટે આ સાખી થઈ છે. ૪ પગે ચાલીને આવ્યા. પ ગોપીચંદનનનું ટીલું, ને ગેરૂથી કરેલ ભગવાં લૂગડાં,

Page #290

કહેવતસંગ્રહ
દેહ-ટોપી પહેરે ત્રણ ગુણ, નહીં વેરો, નહીં વેઠ;
બાવો બા સહુ કરે, સુખે ભરે પેટ. ૫૫૦ શિર મુંડનમે તીન ગુન, શીરકી જાવ ખાજ;
ખાનેકું લડુ મીલે, લોક કહે મહારાજ. ૫૫૧ ૬પ૦. મરી મીઠું ને રાઈ તેના ઘડ્યા પિત્રાઈ. ૫
મરી, મીઠુ ને રાઈ તેના ઘડ્યા પિત્રાઈ. કાકી કે પિટકા દુકાલ હાઈએ. વાંકું બેલનાર કોઈ ન હોય, તે વહેવાઈ કરે. કુટુંબ વગર કછુઆ કેણ કરનાર ? પિત્રાઈથી જ મહાભારત થયું. ૫૧. ઢેડના વિવાહ ધક્કા પાટુએ. ૬ ઢેડના વિવાહ ધક્કાપાટુએ. ગધેડાના વિવાહ લાતે. લંઘા ઘેર વિવાહ, ને દાથરીએર દીવા. અધું છાણું ને ડેકલી ઘી, કડવા પરણે રાત ને દી. લંધા ઘેર વિવાહ ને શરણાઈને ચૅચાટ.
મુંડા(બાવો કે ફકીર)ને વિવાહમાં કદકાનાં બીડાં* ૬૫૨. સો સે સુવે મારકે બિલ્લી ચલી હજ કુ. ૭
સો સો યુવે મારકે બિલી ચલી હજકુ. સો સે ઊંદર મારી મીનીબાઈ પાટ બેઠાં. સાત ધણું બદલીને સતી થયાં. સાલ્લામાં ભાત એટલા માટી કરીને સતી થવું. મુલક આખાને માલ ઘાલી ધર્માતી થયા.
નાહી ધેાઈ પાટ બેઠા. પાપે ખાધી પૃથ્વી, ધુતારે ખાધે દેશ. ૬૫૩. શીંગડું શણગાર્યું, પણ જમવાનું તેડું ન આવ્યું. ૪
શીંગડું શણગાર્યું, પણ જમવાનું તેડું ન આવ્યું. ધાયાં રહ્યાં ધોતીયાં, ને સોલ્યો રહ્યો સાથ. માથું ગુચ્ચું માથે પડયું, ને આંજણ આપું એળે ગયું. સોઢી શણગારી, પણ વરના વાંધા.
૧ ખાજ-ખુજલી, ખેડે. ૨ ઠીકરાના ક્લાડા જેવું તે દાથરી. ૩ ડેઢ છાણ પણ કહેવાય છે. ૪ વિવાહમાં પાનનાં બીડાં વહેંચાય, પણ મુંડાના વિવાહમાં બેકા વ્યવહાર એટલે મારામારી થાય.

Page #291

કહેવતસંગ્રહ
૬૫૪. ઢોલ વાગે તે ઢાંક્યું રહે નહીં. ૧૦
ઢોલ વાગે તે ઢાંકયું રહે નહીં. તમાશાનું તેડું નહીં.૧ શું કુલડીમાં ગાળ ભાગવે છે?ર
નાઈ મેરે બાલ કીતને? તે કહે, અખી મું આણું પડેંગે.
માને દીકરી કહે છે, “મા મને બાળક આવવાના વખત થાય ત્યારે જગાડજે.”
મા કહે છે, “મ્હારે જગાડવી નહીં પડે, તું આખા ગામને જગાડીશ.” આવશે વહુ ત્યારે જાણુશે સહુ. દેવળના ઘંટ વાગે તે છાનુંન રહે. સારડા ધીમા વાગે ઢાલ, આવી મળે અનેક જન; ધીંગા મચે ધમરાળ,૪ કાઈ ન આવે આંગણે. ૧પર
ઈશકનું મૂલ નહીં.
૬૫૫. થોડું રાંધ ને મને ધરવ. ૩
ઘેાડું રાંધ ને મને ધવું. ઘેાડા ખાનાં મુખીહૈં રહેનાં.
રતીમાં ગધેડા ડી.
૬૫૬, દન્યાનું દળામણ આપે તેમાં પાડ શાને ? ૪ દન્યાનું દળામણ આપે તેમાં પાડ શાને ?
માસી સાટે માસેા, તેના શા જાસા?
ખરી વાતમાં શાના ખાર, માગતું આપે તે શાતા પાડ? નાતનું નાંતરૂં, ને પર્વનું પાણી, તેમાં પાડસણું શું? ૬૫૭, ધર્મ કરતાં ધાડ થઈ. ૭
ધર્મ કરતાં ધાડ થઈ. નીમાજ પઢતાં મસીદ કાટે વળગી.
ધર્મ કરતાં કર્મ નડ્યું.
કરવા ગયા સારૂં, ને ઉલટી અલા વળગી ભાગ લાગ્યા તે અપાશરૂપ ગઈ.
૬૫૮. જોશી, ડેાસી ને વટેમાર્ગુ એ ત્રણ ફાકટી. ર
જોશી, ડેસી તે વટેમાર્ગુ એ ત્રણ ફેાકટી; વૈદ્ય, વેશ્યા ને વકીલ, એ ત્રણુ રાકડી,
લીધું ચડવા ને પડ્યું પાઢવા. વાટે જતાં વિશ્વન વળગ્યું.
૧ સૌ નણે ને દોડ્યા આવે. ૨ છાનું રહે નહીં તેનું કામ. ૪ ધરાળ=કંકાસ, રાપીટ. . ૫ અપવાસ કરવા પડ્યો.
૨૪૫
ૐ નીંગા=નડા, બડ઼ા,

Page #292

૨૪૬
કહેવત સંગ્રહ
૬૫૯ કડી ઉપર તાળું નહીં, ને લાડુ ઉપર વાળ નહીં. ૬ કડી ઉપર તાળું નહીં, ને લાડુ ઉપર વાળુ નહીં. ડગલા ઉપર શાલ નહીં, ને બખ્તર ઉપર ઢાલ નહીં. મઠને ખેતર માળો નહીં, ઊંદરને ઊચાળો નહીં. ઘેલીને ગવાળો નહીં, કુંવારાને સાળો નહીં. બ્રાહ્મણને ઘેર પાળે નહીં, નાગર બચ્ચો કાળો નહીં.
ચાટવામાં ફાડી નહીં, ને ઘરજમાઈને લાડ નહીં. ૬૬૦. આંધળો છીનાળ ઘરમાં બેલે. ૪ આંધળે છીનાળ ઘરમાં ખેલે. ડાકણું પ્રથમ ઘરનાંને ખાય. કામણ શીખ્યો તે, પ્રથમ ઘરમાં અજમાવ્યાં.
આંધળે ક્યાં ધૂણે? તે ઘરમાં ને ઘરમાં. ૬૬૧. આંધળા સાથે મૈત્રી તે લેવા જવું ને મુકવા જવું. ૬ આંધળા સાથે મિત્રી તે લેવા જવું ને મૂકવા જવું. બાલસે ખ્યાલ, બડેસે વિરોધ, અગોચર નારર્સ ના હસીએ. બાળક છેડીએ પ્રીતથી રમાડવા, તે સામા ઓશીઆળા કરે. ગાંડી માથે બેડું, તે ઘેર લાવે કે રસ્તામાં ફેડે. ગાંડ ગાંડા શું હસ્ય? તું હસ્યો એટલે હું હસ્ય. દેહ-ગાંડી માથે બેડલું, મરકટ કેટે હાર;
જુવારી ગાઠે લક્ષ્મી, તે ચાલે કેટલી વાર? ૫૫૩ ૬૬૨. એઠું ખાય તે ચેપડ્યાને ભસે. ૪
એઠું ખાય તે ચેપડ્યાને ભરોસે. ભેંસ જાળામાં મેંઠું નાંખે તે લીલાને ભરોસે. Vળે આવે પરાણે, ને લપકે આવે ઢોર. બ્રાહ્મણ સે ગાઊની ખેપ કરે, તે દક્ષિણની લાલચે.
૧ ડગલે એટલે રૂના ભરેલ ડગલા. ૨ પાળે એટલે પગ પેદલ ચાલનાર સિપાહી. આગળ કઈ માણસને ગુન્હાની સજા કરવાને મહેસલ કરતા હતા. તે સિપાહી જઈને રેજની મહેસલી(દંડ) તે ધણુ પાસેથી વસુલ કરે ને તીજોરીમાં ભરે, તે મહેસલને પાળે પણ કહે છે. તે પાળે આગળ બ્રાહ્મણને ઘેર થઈ શક્યું નહીં એવો ધારે હતો તેથી બ્રાહ્મણને ઘેર પાળે નહીં,” એવી કહેવત થઈ છે. ૩ ફાડ ફાચર. ૪ રોઇને.

Page #293

કહેવતસંગ્રહ
૬૬૩. ઊનું ખાતાં મોઢાંમાં દાક્યા, તે કેને કહેવું? ૮ ઊનું ખાતાં મોઢાંમાં દાક્યા, તે કોને કહેવું? પેટના કીડા પેટને ફેલ, તે દોષ કેને દેવો? પેટનું પેટ તે પહોંચાડે છે. વાડ ઠેકયા, ઘરમાં પિઠા, માર ખાધો, તે કોને કહેવાય? ચોરની મા કાઠીમાં મેટું ઘાલીને રૂએ. મુંગાનું સ્વમ, તે સમજ સમજ પસ્તાય. હૈયાના બન્યા હાશ હાશ. કઠેકાણે ગુમડું ને સસરા વૈદ્ય.' ૬૬૪. સ્ત્રીના સંબંધે ચાલતી કહેવતે. ૪૮ ઉકરડે એરી, માટી ખાણે આઘી, ને નદીએ નાગી. ભાણે ભેગને કપાળે શોક. નાનું નાહાવું, ટાટાડું ખાવું ને જુઠું ગાવું. સ્ત્રીની આંખમાં આંસુ તે ભરેલાં. બાળકનું ને સ્ત્રીનું જોર રોવાનું. વેલ ઊધાળી, બાયડી કુળાળી. હોળી ખેલન્તી, લગ્ન માહાલન્તી, રાસ રમન્તી, સ્ત્રીના હર્ષનો પાર નહીં. સોપારી વાંકડી ને બાયડી રાંકડી. સ્ત્રીનું જોર ભારે. બાયડીને મોઢે સવામણનું તાળું. કહાવે અબળા, પણ છે પ્રબળા. સ્ત્રીને જીભે જોર બહુ. સ્ત્રીની બુદ્ધિ પાનીએ. એક રંડા, બે રંડા, ત્રણ રંડા તેડે બ્રહ્મડા.
જ્યાં મળે ચાર ચોટલા ત્યાં વાળે એટલા. સ્ત્રીહઠ પુરી પડે નહીં. લાખોના શણગાર કરે, પણ સ્ત્રીનું પુરું થાય નહીં. રહે તે આપથી નીકર જાય સગા બાપથી. રાંડ, ભાંડ એર ભેંસા, વે બીગડે તો કરનાં કેસા ? સ્ત્રીચરિત્રથી દેવ હાર્યા છે. બાયડીના પેટમાં છોકરું રહે, પણ વાત રહે નહીં.
સીના ગુણ સ્ત્રીથી વંશવૃદ્ધિ થાય છે. સ્ત્રી ઘરને પ્રધાન છે. સ્ત્રી વગર ઘર નથી. સ્ત્રી વગરને પુરૂષ ડાંડીઆમાં ખપે છે. સ્ત્રી ઘરનું ઢાંકણું છે. સંસાર તો સ્ત્રી વગર લુખો છે. ' સ્ત્રી ઘરની લક્ષ્મી છે. વાંઢાને અવતાર રદ છે.
૧ ખાનગી ભાગમાં ગુમડુ ને વૈદ્ય પિતાને સસરે તે કેમ બતાવી શકાય? ૨ મરણને શાક ખાવામાં નહીં, કપાળે ચાંલામાં ખરે. ૩ તેવી સ્થિતિમાં.

Page #294

૨૪૮
કહેવતસંગ્રહ
પુરૂષ મરે ત્યારે સ્ત્રી રાંડી કહેવાય છે.' સ્ત્રી મરે ત્યારે પુરૂષ ઘરભંગ કહેવાય છે. સ્ત્રી રખાણ છે. સતી સ્ત્રી પૃથ્વીનું ભૂષણ છે. સતીના શાપથી પ્રલય થાય છે. વિવાહ, યજ્ઞ, યાગાદિ શુભ કામ સ્ત્રી વગર થતાં નથી. દોહરા-નારી નરનું નૂર છે, નારી જગનું માન;
નારી થકી નર નીપજ્યા, ધુ પ્રશ્નાદ સમાન ૫૫૪ કુલકે દીપક સપુત હે, મુખકે દીપક પાન; ઘરકે દીપક સ્ત્રી કહે, ઘટક દીપક પાન. ૫૫૫ કુવાઢાંકણ ઢાંકણું, ખેતર ઢાંકણ વાડ; બાપનું ઢાંકણ બેટડે, ઘરનું ઢાંકણ નાર. ૫૫૬ શીતલ, પાતલ, જ્ઞાનગત, અલ્પાહાર, અરેષ;
એટલા ગુણ ન હોય, તે સ્ત્રીમાં મોટા દેષ. ૫૫૭ પ્રશ્ન-કહા ન અબળા કર શકે, કહા ન સિંધુ સમાય;
કહા ન પાવક જલા શકે, કહા કાલ નહીં ખાય? ૫૫૮ ઉત્તર-સૂત ન અબળા કર શકે, યશ નહીં સિધુ સમાય;
ધર્મ ન પાવક જલા શકે, નામ કાલ નહીં ખાય. ૫૫૯ સુઘડ નાર સંસારમાં, ત્રિલોક તારક નાવ; કુળવધુ કુળવંતીને, ભગવત ધરશે ભાવ. ૫૬૦ ગૃહિણી ઘરના થંભ છે, ગૃહિણ ઘર આધાર; ગૃહિણિ ગુણિયલ નીવડે તે થાય જયજયકાર. ૫૬૧ જે ત્રિય પાવન ચતુર અતિ, માનત પતિ શિર મૌર; મુખ બાની બેલત મધુર, સે સ્ત્રી શ્રી, નહીં ર.૫ ૫૬૨ નિતહી સ્નાન સુગંધી તન, બલત પ્રિય મુખ બાન; અ૫ અશન, વાચક અલ્પ, તિય સે દેવ સમાન. ૫૬૩ બે સ્ત્રિ ગૃહરાજ પ૩, કહે પ્રિય બચન ઊદાર;
સે બનિતા પતિ પ્રાણ સમ, સાઈ સબ સુખકે સાર. ૫૬૪ ૧ પણ ઘર ભાંગ્યું નથી કહેવાતું. ૨ સ્ત્રી વગર ઘર ભાંગ્યું કહેવાય છે.
૩ સ્ત્રી એકલી પ્રજા ઉત્પન્ન કરી શકે નહીં, જશ સિંધુમાં સમાય નહીં, બહાર છલી જાય; ધર્મને અગ્નિ બાળી શકે નહીં; નામ દુનિયામાં રહ્યાં તેને કાળ ખાઈ શકે નહીં. ૪ મારે માથે પતિ છે એમ માનનારી. ૫ લક્ષમી છે એમ જાણવું, બીજું કંઈ નથી. ૬ થે જમે. છ ડું બેલે.

Page #295

કહેવતસંગ્રહ
૨૪૯
ચોપાઈ–સૃષ્ટિનું મંડાણ સ્ત્રીથી હેય, તેમાં સંદેહ ન રાખો કોય;
પંડિત ન્યાયી, ડાહ્યા ઘણું, તે સૌ છે તન તરૂણું તણું. ૫૬૫ અનમી, અહંકારી જે શુર, નારીથી પ્રગટ્યા એ નર;
નારી મોટી નરથી ઘણું, સર્વ તેજ તે નારી તણું. ૫૬૬ ૨૬૫. શસ્ત્રમાર કરતાં વચનમાર વધે. ૭
શસ્ત્રમાર કરતાં વચનમાર વધે. માર્યો માર ભુલાય, પણ કટુ વચન ન ભુલાય. કટુ વચન વીંછીની વેદના કરતાં વધે. મેહેણના માર્યા માથાં આપવાં પડે. વચનનાં માર્યા સીતા પૃથ્વીમાં સમાણાં. વચનના માર્યા ધ્રુવ તપ કરવા ગયા. દેહ–મોતી ભાગ્યે વીંધતાં, મન ભાગ્યું કવેણુ;
ઘેડે ભાગે ખેડતાં, એને નહીં સાં નહીં રેણુ.૧ પ૬૭ ૬૬૬. સર્પકુંવાડે તે રાખ. ૧૦
(અતિભલા ન થતાં કાંઈ ટેડા રહેવું તે વિષે) સપંડ્રફવાડો તે રાખ. વાંકી આંગળી વગર ઘી નીકળતું નથી. વાંકા ચન્દ્રને સૌ નમે છે. આકરા દેવને સૌ માને. હનુમાનનાં ઠાસરાં કાઈ કરે નહીં. વાણીઆનો વેષ બધા કહાડે. મારવા કરતાં પદાવવું સારું. લાકડી ઊગામવી, પણ મારવી નહીં. દેહરા-વાંકે રહેજે વાલમા, વાંકે આદર હોય;
વાંકાં વનનાં લાકડાં, કાપી શકે ન હોય. ૫૬૮ અતિ ભલાઈને ભલે, કુછ ટેડે વ્યવહાર;
દ્વિતીયાકે ચંદ્રકું રૂં, સબહી કરત જુહાર. ૫૬૯ ૬૬૭. નંદકળાથી દેવ નાસે. ૫
નંદકળાથી દેવ નાસે. નંદના ફંદ ગોવિંદ જાણે.
૧ બીજી રીતે બેલાય છે – તેને સાંધ ન મળે એણ. ૨ એક સપને સંતને બેધ મળવાથી સંત થયે, એટલે કોઈ જીવને કરડે નહીં એટલી ક્ષમા ધારણ કરી. ત્યારે લોકોએ તેને લાકડી ઉપર ચડાવી ફેંકાફેંક કરીને ગમત કરવા માંડી. સર્પ બહુ હેરાન થયે; ત્યાં ગુરૂ આવ્યા. ગુરૂ આગળ દુઃખની હકીક્ત તેણે ગુજારી ત્યારે ગુરૂએ કહ્યું, “સર્ષ કુંફવાડે રાખ.” પછી કઈ લાકડી લઈને આવે ત્યારે તે કુંફાટે કરે, એટલે બધાએ તેની છેડ કરવી મૂકી દીધી.
૩૨

Page #296

૨૫૦
કહેવતસંગ્રહ
વાણીઆની ગત વાણીઆ રમી જાણે. વાણીએ કાગડાને પણ છેતર્યો.' વાણી આભાઇની રંગભડી, વાણીઆ રમી જાણે. ૬૬૮. નમૂળીઉં ઝાડ, ઊડી જતાં વાર નહીં. ૬ નમૂળીઉં ઝાડ, ઊડી જતાં વાર નહીં. છાજા ઊપરને છોડ, ઊખડી પડતાં વાર નહીં. પત્થર ઉપરની જડ, સુકાતાં વાર નહીં.
વાણીએ કાગડાને છેતર્યો ૧ કહે છે કે કાગડે કોઈથી છેતરાય નહીં. એક વાણીઓ પિતાના ફળીઓમાં જમીન ઉપર સુતા હતા. તેના મોઢામાં દહીં ભર્યું તે ઠાસેઠાંસ ભરી મેટું પહેલું રાખી આંખો મીંચીને પડ્યો રહ્યો; હાથપગ નહીં હલાવતાં મરી ગયા જે દેખાવ કર્યો, કાગડા ઊડતા ઊડતા તેના ઉપર આવ્યા. મુડદાના મેઢાનું દહીં જોઈ વાણુઓની છાતી પર બેસી દહીં ખાવા સારૂ ચાંચ વાણીઆના મોઢામાં ઉંડી નાંખી. વાણીઆએ મોટું બંધ કરી કાગડાને દાતેથી પકડવા સારૂ દાતમાં ચાંચ દબાવી દીધી ને કાગડે પકડ્યો. આ ઉપરથી કહેવત થઈ કે, “વાણીએ કાગડાને છેતર્યો.”
વાણુભાઈની રંગભડી> ૨ કેઈએક વાણુઓને વગડામાં ચેર લુટવા આવ્યા. વાણુએ જાણ્યું કે, તેઓની પાસે તલવારે છે, ને એકનું એસિડ બે, માટે બેલવું નહીં. ચેર પાસે આવ્યા, વાણીએ માથા ઉપરની ગાંઠડી હેઠળ મૂકીને માંહેનાં સારાં લગડાં જેમ દુકાનદાર વાણુઓ પહોળા કરીને બતાવે તેમ પહોળા કરીને બતાવ્યાં ને કહે , ભાઈસાહેબ. ચોરને પણ સારું લાગ્યું એટલે ધાર્યું કે વાણીઓ ડરી ગયો છે, તેથી ચેર તલવારે ભોંય મૂકી કપડાં સંકેલવા લાગ્યા ત્યારે વાણીએ તલવારે સામી આંગળી કરીને પૂછયું. આ શું કહેવાય? ચોરે કહ્યું, “તલવાર” વાણીઓ કહે, ““ગભડી” રમવા જેવી છે. તમે લૂગડાં સંકેલી લીઓ તેટલામાં તમે કહે તે રંગભડી” રમી લઉં.” તેમાંથી બે તલવાર હાથમાં લેઈ હાથ ઉંચા કરી કુદડી ફરત ને “વાણીઆ ભાઈની રંગભડી” એમ બોલતે બેચાર ખેતરવા જેટલે વાણિયે આઘો ગયો, ત્યાં ત્રણ ચાર જણ મળ્યા તેઓને વાણીઓ કહે છે કે, “મને ત્રણ જણે લુંટ છે. બસે ચારસેને માલ વગડા વચ્ચે વેરી નાંખે છે ને લુટનારા એકઠા કરી સંકેલે છે. તેમની બે તલવાર લઈ રંગભડી રમવાને બહાને અહીં આવ્યો છું. જે મારી વહારે ધાયું હોય તે ધાઓ.” વાણીઆની દયા આવી અને ચોરી કરનાર ઉપર ગુસ્સો આવ્યો તેથી ચારે જણ એકદમ દેડ્યા. વાણુઓ રંગભડી રમતો રમતો લુંટની જગો પર આવ્યા, ચાર સામા થયા. એક જણ પાસે તલવાર હતી તેથી જરાક ધીંગાણું થયું, એક ચોર ઘવાયો, લોહી નીયું ત્યારે વાણી “રંગભડી” રમત રમતા આવ્યા. ચોર નાસી ગયા અને બે તલવાર અને પિતાને માલ લઈ વાણુઓ ઘેર ગયો.
૩ છાજું માટી ઘાસ મેળવી ભીંત ઉપર ઢાંકણ કરે છે તે,

Page #297

કહેવતસંગ્રહ
૧૫૧
લાંપડાની જડ, બળી જતાં વાર નહીં. શરીર નમૂળીઉં ઝાડ, પડતાં વાર નહીં. પત્થર ઉપર પિયણું ન ઊગે (કેમકે મૂળ ન બાઝે). ૬૬૯. પંડાણને પરીઓ જાણે, દીકરાનું નામ દાઉદીએ. ૩
પડાણીને પરીઓ જાણે, દીકરાનું નામ દાઉદીઓ.
મન જાણે પાપ ને મા જાણે બાપ. હમબી ડચ. ૨૭૦. બાંધી મુઠી લાખની, ઉઘાડી વા ખાય. ૮ બાંધી મુઠી લાખની, ઉઘાડી વા ખાય. પાનડાને પણ પદો સારો. વાત ભરમમાં હોય ત્યાંસુધી સારું. ભરમ ગયે તેનું ભૂષણ ગયું. ભરમમાં ને ભરમમાં અંધારું ચાલ્યા જ કરે. ભરમમાં ને ભરમમાં મોટી પહેડીઓ ચાલે છે. આપણને પી ગયા પછી ભરમ ઉઘાડે. તલવાર મ્યાનમાં રાખવી સારી. ૬૭૧. પાવે પાવાને પાપે જશે. ૩ પાર પાવાને પાપે જશે.
લાકડુ લાકડાને ભારે ભાગશે. સહુ સહુનાં લક્ષણે સહુ જશે. ૬૭૨. સુઈ, સેની ને સાળવી તેને જમ ન શકે જાળવી. ૭
સુઈ સોની ને સાળવી તેને જમ ન શકે જાળવી.
૧ લાંપડું એક જાતનું ઘાસ. ૨ ઔદિચ બ્રાહ્મણની નાત એક વેળા જમવા બેઠી હતી ત્યારે સૌ કહે, “એ, દીચ” ત્યારે કોઈ બીજી જ્ઞાતિને આવેલ તે બોલી ઉઠયો, હમબી ડીચ”.
એક વાણુઓ પરદેશ ગયે ત્યાં એક વાઘરણ પર. કાંઈ મુદત થયા બાદ તે વાણીઆના બે ચાર સગા મળવા આવ્યા તે તેને ત્યાં ઉતર્યા. રઈ વાઘરણે કરી અને સહુ જમવા બેઠા. મેમાનમાંથી એક છે, જેટલી જરા જાડી થઈ છે. એટલે વહુથી રહેવાયું નહીં તે બેલ્યાં, “ઘઉં સારા હોય તે સસલાના કાન જેવી પાતળી રોટલી કરી જાણું છું” મેમાન મનમાં મૂળ સમજ્યા. ઘરધણું બહાર ગયો, પાછળ મેમાન રહ્યા તે પરસ્પર લડવા લાગ્યા, ને એકબીજાને કહેવા લાગ્યા કે, “તું કાળી વટલી વાણુઓ થયે” બીજે કહે, “તું કણબી વટલી વાણુઓ થ છું.” એમ સૌ લડતા હતા ત્યાં વહુ બેલી ઉડ્યાં કે, હું વાઘરણ વટલીને વાણુઅણુ થઈ છું.”
વાઘરણું વટલીને વાણુઅણુ થઈ’ આમાં જોવાનું એ કે વાણીઆ તે વટલાય નë, પણ વાધરણ વટલાણ, પછી મેમાન ઘરધણને કહ્યા વગર બીજે ઠેકાણે ગયા,
૨ પાવાડને રાજા નઠારે થયે તેના વિષે આ કહેવત છે.

Page #298

૨૫૨
કહેવત સંગ્રહ
વાલમાંથી રતી ચારે તે સેની. સેની સગી બહેનને નહીં. સેની સાચે તેનું નામ, કરે જે તસ્કરનાં કામ. દરજી પિતાના ખાપણુમાંથી ચોરે નહીં. પાકે ચોર દરજી તે વેતરે ને છેતરે. દેહર–પાસે, ભેસે, અગન, જલ, ઠગ, ઠાકોર, સુનાર;
એતાં ન હોય આપણાં, અજ, વાનર, કુનાર. ૫૭૦ ૬૭૩. રંગભેગની મા મુઈ મને સેડમાંથી કાહાડ. ૭ રંગભેગની મા મુઈ મને સેડમાંથી કહાડ. તારે ચાંલ્લો ચુડલે ખેંચી લે, પણ મને જીવતી જવા દે. મા મને કેઠીમાંથી કાહાડ. હાથ ખેડીને માંડ છૂટી નીકળ્યો. તારી દેતી પિતી લઈ લે, પણ મને જીવતો જાવા દે. તારે દીકરે જે તારે પારે આવું. શીઆળ ફરી ઘટાવળ કેાઈ દહાડે ચહડે નહીં. ૬૭૪. રાંડરાંડને પગે પડી, તે કહે હું જેવી તું થજે. ૨ રાંડરાંડને પગે પડી, તે કહે હું જેવી તું થજે.
સાસુને પગે પડી, તે કહે ઠાય તેવાં ઠરજો ને બાળ્યા તેવાં બળજે. ૬૭૫, કટકમાં કાણો ઊંટ બદનામ. ૬ કટકમાં કોણે ઊંટ બદનામ. વાઘનું મોડું લોહીઆળું. ચારને માથે કાગડો. હલકું લેાહી હવાલદારનું. છીંડીએ ચડ્યો તે ચર. નામી શાહુકાર રળી ખાય, ને નામી ચાર માર્યો જાય. ૬૭૬. આવે ભાઈને ભાઇ, તે ઊભે નેવાં સાહી. ૧૧
આ ભાઈને ભાઈ તે ઊભે નેવાં સાહી. આવે બાઈને ભાઈ, તે પેસે ઘરમાં ધાઈ. આવે ભાઈની બેહેન, તે જશે આંસુ ઝેરી. આવે બાઈની બેહેન તે જશે સાડી પહેરી. વહુને સગો તે ચુલાને મેહેમાન. કાંચળીઉં સગપણ તે ખરું. જમણમાં લાડુ ને સગપણમાં સાધુસાળે રસોડા સુધી કે ભાઈ ઓશરીમાં.
સગે સહેદર રહે બાહાર બેસી, નવાણુમાં શ્યાલકર જાય પેસી. ૧ સુનારસેની. સે નારી જેટલાં ચરિત્ર કરી જાણનાર તે સેનાર. ૨ ચાલક શાળે,

Page #299

કહેવત સંગ્રહ
૨૫૩
દેહરા-પહેલું તીરથ સાસુ સસરે, બીજું તીરથ શાળી;
માબાપ તે નદી નાળે, ખરું તીરથ ઘરવાળી. ૫૭૧ મા વડે મહીઅર ને બાપવડે લાડ;
ભાઈ ભાઈને ઘેર ગયાં, તે લોકના જેવાં બાર. ૫૭૨ ૬૭૭. ઝાડ વંઠયું જે બગલું . ૭
ઝાડ વંઠયું જે બગલું બેઠું. કાયા વડી જે કાળી પેઠું. કુ વંઠેય કબુતર બેઠું. ઘર વંઠયું જે ભુતડુ પેઠું. ઘર વંઠયું જે પાછળ છીંડી. વહુ વંઠી તે પર સાથે હીંડી.
ખેતર વંઠયું જે ચારીઊંટ પેઠું. ૬૭૮. સાસરાનું માન સાળીએ. ૫ સાસરાનું માન સાળીએ. ગાવાનું માન તાળીએ. જમણનું માન થાળીએ. મોહેડાનું માન વાળીએ, ગાળ ટુંકારે,* ને વાત હુંકારે. ૬૭૯ ઘઊંની કણક જેમ કેળવીએ તેમ કેળવાય. ૫ ઘઊંની કણક જેમ કેળવીએ તેમ કેળવાય. ઘઊંનાં ઘેબર થાય, ને ઘઊંની ઘંસ થાય. કવિની ચતુરાઈથી, પથ પરમેશ્વર થાય. જુઠું બોલે ને જડતું લાવે તે ચતુરાઈ હેઠ સાજા તે ઉત્તર ઝાઝા. ૬૮૦. ખરૂં હાંલ્લું ખાતરને મેહડે. ૭
ખરૂ હાંલું ખાતરને મોહાડે. હડકાયું કુતરૂં હરણ વસે. આંધળું દળે કે ગાય. અતિ ઘર ને માતાનું લુગડુ. અતિ વૃદ્ધ તે સમ ખાવામાં ખપ લાગે. ખારું ઘી દીવે કે તાવડે. ખાટી છાસ ઊકરડે નખાય.
૧ કાળીયું અફીણ, ૨ ભગતડુ પેઠું પણ બેલાય છે. ૩ ચાર વહાડનાર. ૪ ટુંકારે બોલાય છે, પણ શુદ્ધ “”કારે તુંકારે કહીને ગાળ દેવાય તમે અગર આપ કહીને ગાળ દેવાય નહીં. ૫ ખાતર એટલે ચાર કેઇના ઘરમાં ખાતર પાડે તે. ખાતરને મેહડે ખરૂં હાંલ્લું મૂકવું હોય તો ચેર ત્યાં ખાતર પાડે નહીં. ખરૂં હાલ્યું જુએ એટલે અપશુક્લ ગણે છે.

Page #300

૨૫૪
કહેવતસંગ્રહ
૬૮૧. રાવણને લંકા ને બ્રાહ્મણને વાછડી. ૩ રાવણને લંકા ને બ્રાહ્મણને વાછડી. ગરીબને ઝુંપડું ને રાજાને મહેલ.' દેહ–બમનકી ગઈ બછડી, રાવણકી ગઈ લંક;
દેનું દુઃખ સમાન છે, એ રાવ એ રંક. ૫૭૩ ૬૮૨. દિવાસે, સે પર્વને વાસે. (અષાઢ વદ ૦)) ) ૧૧ દિવાસે, સે પર્વને વાસ.
તેની વિગત શ્રાવણ માસ આ પર્વને; નવ બેડાનાં; સોળ તેડાનાં; ગણપતિ ચોથથી જળ ઝીલણી અગીઆરસ સુધીનાં પર્વ; દિશ જોગીનાં ૫ વિશ ભેગીનાં. આસો વદ ૦)) સુધી, દિવાળી સુધી કાર્તિક સુદ ૧ અન્નકેટ, જુહાર પટેળાં. કાર્તિક સુદ ૨ ભાઈલાબીજ. કાર્તિક સુદ ૫ સૌભાગ્ય પંચમી, જ્ઞાન પાંચમ.
કાર્તિક સુદ ૧૧ થી ૧૫ સુધી ભિષ્મ પંચક. ૬૮૩. નવાબનું નગારું ત્યાં પુંજીઆનું તગારું. પણ
નવાબનું નગારું, ત્યાં પંજીઆનું તગારું. રાજી રાજીઆ, તે શેખજી સાહેબ. હોળી દીવાળી વચ્ચે ઊત્તરાયણ કાંઈ ઓછું પર્વ નથી. હળી સામી ડાકણ જેસી તેરી લીંબડી, એસી મેરી બબડી.
૧ પડે અગર બળે તે દુઃખ બનેને સરખુ. ૨ આમાં બને પિતાને માલ જવાથી નુકસાન લાગે તેને અસેસ ગરીબને ને રાજાને સર થાય છે. ૩ જૈનનાં પચુસણું. ૪ બ્રાહ્મણનાં એટલે શ્રાદ્ધ. ૫ નવરાત્રિ બેસવું ને વેગ પાળ, આસો માસના. આ પર્વોમાં ચૌદશ આદિ બધાં પર્વ બળેવ, જન્માષ્ટમી આદિ આવી જાય છે. ૬ ફાગણ સુદ ૧૫ ના રોજ હેળી ખડકાય છે તેના સામે નાની હેળી કાઠિયાવાડમાં ખડકાય છે તે નાની હેળીને ડાકણ કહે છે, જામનગરમાં ખાસ રીત છે. ૭ રાણપુરના કસબાતીનું વાય.

Page #301

કહેવતંત્સંગ્રહ
૬૮૪. અગ્નિ આગળ ધી આગન્યા વગર રહે નહીં. ૮ અગ્નિ આગળ ઘી ઓગળ્યા વગર રહે નહીં. કાજળની કોટડીમાં પેઠે દાગ લાગે જ લાગે, દારૂ તે દેવતા ભેગા થાય, તા સળગ્યા વગર રહે નહીં. કામિનિકે સંગ ખસે, કામ જાગેઈ જાગે, સંસારમાં ગમે તેમ કરેા, પણ દુ:ખ આવેઇ આવે. ઊંટ ઉપર બેઠા તે ગમે તેટલા અડગ રહીએ, પણ હાલ્યા વગર એકાંત પ્રુરી છે.
રહેવાય જ નહીં.
ગમે તેટલું સંભાળા, પણ જોગના રંગ લાગે જ લાગે, ૬૮૫. હૈયું હાય હાય તેા જઇએ દારીની સાથ. ૬
હૈયું હાય હાથ તા જઇએ દારીની સાથ. હૈયું હાથ તા વૈદ જખ મારે છે.
જીભ સેા મણ શ્રી ખાય પણ ચીકણી થાય જ નહીં. સંત પુરૂષ હારા વિશ્ર્વ આવે તેા પણ ડગે નહીં. ચકમક હજાર વર્ષ પાણીમાં રહે, પણ આગ જાય જ નહીં. દાહરા—પ્રીત પુરાણી નાહુવે, જાહેર જાણે જગ; જળમાં ભીંજે કાંકરી તેાપણુ તજે ન અગ.૨ ૫૭૪
૬૮૬. વગડામાં રૂદન પ વગડામાં રૂદન. કુવા કાંઠે લાંધણુ. ગામ ઝાંપે નાતરૂં. * ગામ ઝાંપે રામ રામ. ૬૮૭. આનંદની ઘડી (હર્ષના તે વાકયે..) છ.
વૈશ્યાના કરા કાને બાપ કહે? વખતમાં માણુસા ઉદ્દગાર કહાડે છે
ધન ઘડી ધન દહાડા.
આજના દિવસ વિવાહથી રળીઆમણેા.
૨૫૫
આજના દિન ઊજળેા.
૧ જોગ=સમાગમ, સહવાસ. ૨ ચકમની કાંકરી ઘણા વખત જળમાં ભીંજાયેલી રહે તે પણ તેમાંથી અગ્નિના નારા થતા નથી. ગજવેલના કડાને ચેગ થતાં તરત અગ્નિ પેદા થાય છે. ૩ અરણ્ય રૂદન તે કાઈ જાણે નહીં. છાનું રાખવા કાણુ આવે અને અરણ્યમાં તે કાણું જીએ ? આપણા મનનું દુ:ખ કાઈ જાણે નહીં તેથી મદદ કરવાને મન પણ ફાઇનું થાય નહીં. ૪ તે ફાણુ જમવા જાય, ને કાણુ ન જાય.

Page #302

૨૫
કહેવતસંગ્રહ
આજ મારે સોનાને સુરજ ઊગે. આજ મારે દૂધે મેહ વઠયા.
આજ મારે હૈયે હરખ ન માય. આજની ઘડી મુબારક ૬૮૮. જે કરે તે ભગવે. ૬
જે કરે તે ભગવે. જે કરે તે ભરે. પાયા તે પાળા નહીં. જેણે પલાળ્યું તે મુંડે.
જેણે પાસ્યાં તે રંગે હાથનાં કર્યા હૈયે વાગે. ૬૮૯. જે ગામ જવું નહીં તેને માર્ગ શું પૂછ ? ૪
જે ગામ જવું નહીં તેને માર્ગ શું પૂછો ? જે ઘેર જવું નહીં તેનું નામ લેવું નહીં. જે કામ કરવું નહીં તેની કથા કરવી નહીં.
જે દિશાએ જવું નહીં તે દિશા સામું જોવું નહીં. ૬૦. પૃથ્વી ઉપર ચાલવું, તે પગમાં જોડા પહેર્યા એટલે પૃથ્વી
ચામડે મહુડી લીધી જાણવી. ૫ પૃથ્વી ઊપર ચાલવું, તે પગમાં જોડા પહેર્યા એટલે પૃથ્વી ચામડે
મહડી લીધી જાણવી. આપણે પવિત્ર રહેવું, જગતના દોષ જોવા નહીં. સદાચરણ માણસ અજાત શત્રુ. દુર્યોધનને કેાઈ સજજન મળ્યો નહીં; યુધિષ્ઠિરને દુર્જન મળે નહીં.૭
જાતે ચેર તે સગા ભાઈને વિશ્વાસ કરે નહીં. ૬૯૧. મૃગાક્ષરંતી માધવા. ૯ મૃગાધરતી માધવા. કાગડા ઉડે છે. પુત્ર ન પુત્રી. ધીઆન પુતા. દીકરીએ દી નહીં. કોઈ વાસ નાખનાર મળે નહીં.
૧ વરસ્યા. ૨ ઘોડાં દેરીને ચાલ્યા તે અસ્વાર જ થવાના. પાઢવું દોરવું. ૩ પલાળવું તે મુંડવું. ૪ પાસ્યાં તે રંગાવાનાં. પાસ્યાં=રંગ ચઢાવવા. પહેલાં ફટકડીને પાણીમાં લુગડું બળે છે તેને પાસવું કહે છે. ૫ પૃથ્વી ચામડે મઢી. ૬ અજાતશત્રુ જેને કોઈ શા નહીં. ૭ એક વાર કૃષ્ણ પરમાત્માની આગળ કૌરવ તથા પાંડવ સભામાં મળી બેઠા હતા ત્યારે કૃષ્ણ પરમાત્માએ પ્રશ્ન પૂછે કે, આ જગતના રાજામાં દુર્જન શેાધી કહાડે. ત્યારે દુર્યોધને જવાબ આપ્યો કે, આ કાળમાં બધા રાજા દુર્જન છે. પછી યુધિષ્ઠિરે જવાબ આપ્યો કે, કોઈ રાજા અમને દુર્જન લાગતો નથી. જેટલું જેનામાં સૌજન્ય તે સદ્દગુણ : જુએ ને જેનામાં દેષ ઘણું તે દેષ જુએ. ૮ ઉજડ થયું છે ને હરણ ચરે છે.

Page #303

કહેવતસંગ્રહ
-
ઘેર નરાજી તાળાં દેવાઈ ગયાં. પિંડ સુધી પથારી.
આડીઓ કે ઊભીઓ કેાઈ મળે નહીં. ૬૯૨. કેણ વસ્યું ને કેણ વસે, ધરતી બેઠી હસે. ૫ કેણ વસ્યું ને કેણ વસે, ધરતી બેઠી હસે.
આ પૃથ્વિના પડ ઉપર કૈક થયા ને કૈક થશે, પૃથ્વિ તે ને તે. દેહરા–ધરતી રંગ બેરંગીણી, ધરતી લીલ વિલાસ;
કીતે રાવ રમ ગયે, કીત ગયે નિરાશ. પ૭૫ ધરતી નિત્ય નવેરડી, કેની ન પુરી આશ; કેતા રાવ રમ ગયા, કેતા ગયા નિરાશ. ૫૭૬ ધરતી હસે ધન દાટતાં, બખ્તર પેહેરે કાળ;
વ્યભિચારી નારી હસે, જ્યારે પીયુ લડાવે બાળ. પ૭૭ ૬૩. દેડકાંની પાંચશેરી. ૬
દેડકાંની પાંચ શેરી. ઊંટનાં લીંડાં ખાં નખાં. ચીભડાની ભારી. વન વનની લાકડી, ભારી એક રહે નહીં. વાડાવાડાની ભેગી થાય, તે સંપ રહેવા દેજ નહીં. ત્રીજ ને તેરશ એક થાય નહીં. ૬૯૪. માફ કર્યામાં મજા. ૫
માફ કર્યામાં મજા. ચંદ્રથી નિર્મળ ક્ષમા. મિજાજ કરતાં માયા (હેત) વધે. પેટ મોટું રાખવામાં માલ. હરે-ક્ષમાં સબનકું વશ કરે, ક્ષમા કહા નહીં હોય;
ક્ષમા ખડગ જેહી હસ્તમેં, દુર્જન રહે ન કાય. પ૭૮ ૧ નરાજીઆં=ખંભાતી તાળાં, મોટા દાંડા વાળાં. ૨ આવી રીતે પણ બેલાય છે.
૩ ધનવાન માણસ પોતાના વંશજોના ઉપયોગ માટે ધન દાટે છે, ત્યારે ધન દાટતાં જઈ ધરતી હસે છે કે દાટનાર અગર તેના વંશજોને આ ધન કામ લાગશે કે કેમ? યોદ્ધાઓ બખ્તર પહેરે છે ત્યારે પિતે ધારે છે કે હવે મને ભય નથી, ત્યારે કાળ હસે છે કે મારી શક્તિ આગળ બખ્તર ટકશે કે કેમ? ધણું છોકરાંને પોતાનાં માની લાડ લડાવે છે ત્યારે વ્યભિચારીણી સ્ત્રી હસે છે કે, કેને દીકરે ને કાણુ પિતાને માની રાજી થાય છે? આ ભાવાર્થ છે. ૪ તે તળતાં તળતાં દેડકાં કુદી આઘાં થાય, તેથી
ખાય નહીં. ૫ ફાળથી બાંધેલી ત્યાં સુધી એકઠાં, પછી તેમાં ખાં રહી જાય.. ૬ વાડાવાડાની એટલે ભાઈઓ અથવા દીકરાઓની વહુઓ.
૩૩

Page #304

૨૫૮
કહેવતસંગ્રહ
૬૫. કાતી કાપડ, જેઠે ઘી, ભાદરવે કપાસ. ૨
કાતી કાપડ, જેઠે ઘી, ભાદરવે કપાસ; દીકરી ઘેર, વહુ માવતરે, એ પાંચે કરે વિનાશ. ૬૯૬. સહી શણગારે ત્યાં બજાર ઉઠી જાય. ૭ સોઢી શણગારે ત્યાં બજાર ઉઠી જાય. સુતારના ઘરને દીવો.' જદે કડાં બાંધતાં પરવારે નહીં. આંધળીને પાથરતાં બહાણું વાય, વાત કરતાં વાંઝણી વિયાય. વાત કરતાં વેગડીર વિયાય.
સેઢીને શણગાર સજતાં સવાર પડે. ૬૭. છેડે નફે બહાળે વેપાર. ૩ થડે નફે બહાળો વેપાર. આવતો ન જવા દે તેને નફામાં જુતીએ. દેહરડે ખાટે ખાટીએ, બેહોળો કીજે વેપાર;
ઉધાર કાઈને ન આપીએ, તે બમણા મહિને બાર. પ૭૯ ૬૮. ઠામ જાય ત્યારે ઠીકરું આવે. ૨
ઠામ જાય ત્યારે ઠીકરું આવે. આંખ ફૂટે ત્યારે ભમર સામું જોવું. ૬૯ ડુંગર વીઆણે તે ઉંદર નીકળે. ૪ ડગર વીઆણે તે ઉંદર નીકળે. બાર વર્ષ બેટા બોલ્યા, ત્યારે કહે બાપા મને બપડું. બાર વર્ષે બાવો બોલ્યો, તે કહે, બચ્ચા દુકાળ પડેગાગાઈ ગાઈને ગાયું, ત્યારે વરનું નામ ધૂળ. ૭૦૦. દાતરડાં ગળવાં સહેલ છે, પણ કાહાડવાં મુશ્કેલ છે. ૨ દાતરડાં ગળવાં સહેલ છે, પણ કાહાડવાં મુશ્કેલ છે.
ભાંગ પીની સહેલ છે, પણ લેહેરાં મુશ્કેલ છે. ૭૦૧. વાંઢાને વલેણું નહીં, ને વેશ્યાને વગેવું નહીં. ૯ વાંઢાને વલેણું નહીં, ને વેશ્યાને વગોણું નહીં, હથેળીમાં વાળ નહીં, ને ગધેડાને ગાળ નહીં.
૧ સુતારના ઘરનો દીઃ એક સુતારે ખરે બપોરે દી કરવાનું પિતાની સ્ત્રીને કહ્યું, તે સાંભળી પાસે બેઠેલા માણસને આશ્ચર્ય લાગ્યું તેથી સુતારને પૂછ્યું કે ખરે બપોરે દી શે ? સુતારે જવાબ આપ્યો કે, અત્યારે કહીશ ત્યારે રાતે દી કરશે.
૨ વેગડી-ઘોડીની જાત છે.

Page #305

કહેવતસંગ્રહ
૨૫૯
૫૮૦
૫૮૧
ચાડીઓને શરમ નહીં, તે અઘોરીને ધર્મ નહીં. મૂર્ખને મર્મ નહીં, ને દિગબરને શરમ નહીં. સંતને તંત નહીં, ને સાધુજનને સ્વાદ નહીં. ગરાસીઓ ગેઝાર નહીં, ને પારસી નાતબહાર નહીં. વાંઢાને વકર નહીં, ને છાશમાં શકર નહીં. દેહરા–ચોકીમાં ચેરી નહીં, નહીં વેશ્યાને કંથ;
મડાવાને નહીં વીજળી, નહીં માંદાને પંથ.' વેશ્યા કેાઈ રડે નહીં, નહીં રાજાને દંડ;
પાણીને અગ્નિ નહીં, નહીં જીવતાને પીંડ. ૭૦૨. દાતા દાન કરે, ને ઊપર વિનય કરે. ૬ દાતા દાન કરે, ને ઊપર વિનય કરે. નાગા પઈ આપે નહીં, ને મરડ કે મોટાઈને પાર નહીં.. દાતા બિન મીલે ન દાન, ગુરૂ બિન મીલે ન જ્ઞાન. સારાં ઝાડ ફળ આપે ને છાયા કરે. રામે લંકા લઈ વૈકુંઠ આપ્યું. દેહ–અગર બળંતાં ગુણ કરે, ને સુખડ ઘાસતાં;
શરા હેય તે રણ ચડે, ને કાયર નાસતાં. ૧૮૨ ૭૦૩. વલ્હેણામાં મુતરવું. ૬ વહેણમાં મુતરવું. ભલાઈ કરી પાણીમાં નાંખવી. દૂધમાં કદૂધ એરવું. ક્ય-કારવ્યા માથે પાણી ફેરવવું.
જમાડીને જેડા મારવા. મુતરે ચળુ લેવરાવવું. ૭૦૪ છીનાળ રાંડ છમકતી ચાલે, ને ઘુંઘટડામાં ઘર ઘાલે. ૧૦ છીનાળ રાંડ છમકતી ચાલે, ને ઘુંઘટડામાં ઘર ઘાલે. ચંચળ નારનાં નેણુ ચંચળ, ચવક્ર ફર્યા કરે. આવું ઓઢે, ઘુંઘટો તાણે, તેના ગુણ ગાવિદ જાણે. નીચું જોઈ નારી ચાલે, તે પગ પાતાળમાં ઘાલે. દેહરા–ઊંચા જે આખલો, નીચાં જઈ નાર;
એકલ હટ વાણુઓ, એ ત્રણે ગરદન માર. ચંચલ નેન છીનાલકે, સબસે રાખે પ્રીત;
એક છોડ છતીસ કરે, વોહી કુતી અનકી રીત. ૫૮૪ ૧ મુસાફરી. ૨ શ્રાદ્ધના પીંડ આપે છે તે.
૫૮૩

Page #306

૨૬૦
કહેવત સંગ્રહ
કુતીઅન બડી હરામકી, દામ દેખ લલચાય;
જીસકા દામ હરામકા,હી કુતીઅન ઘર જાય. ૫૮૫ જોડકણાં-પગ પછાડે, પાની મોડે, કુવા કાઠે અંબોડે છેડે;
છે કહાડી વા ઊડાડે, કુલટા તે શું ઢોલ વગાડે? આગળ ચાલે, પાછળ દેખે, જમણું કરવું કંકણ પસારે; હાથ પસારી પીઠ દેખાડે, અકુલિન તે શું ઢોલ વગાડે ? અચકે મચકે તારે ઝાઝે, મુખે ખરે છે ફૂલ;
એક કંથ જે તારે હેય, તે મારું માથું ફુલ. ૭૦૫. તમાકુ પીવાના, ખાવાના ને સુંઘવાના વ્યસન વિષે. ૧૩
ખાય તેને ખુણે, પીએ તેનું ઘર; સુધે તેનાં લુગડાં, એ ત્રણે બરાબર. ૧ આધી કટકી અમલરી, ચપટી ભાંગ ન ખાય; તે નર કેઠી સરીખડા, ધાને ધાન સમાય. ૨ કેાઈ સુધે, કાઈ ખાય, કઈ પીએ હુકકે; તમાકુનું વ્યસન કરી, ઠાર ઠાર થુંકે. ૩ છેલ વ્યસન છીંકણી, રાજ વ્યસન હુકકે; ગાંડું વ્યસન તમાકુ, તે ઠાર ઠાર થુંકા. ૪ તમાકુ તે એક વાર, ભાંગ વાર બીજી; તપખીર તે વારંવાર, એ ફજેતી ત્રીજી. ૫ સુંઘણુકા સડાકા, જબ સુધે તબ તાજા; જીસકી પાંડીમેં ડબી, વ છત્રપતિ રાજા. ૬ સુંઘણી સહામણું, ને લુગડાં લજામણું; સુગ સુંગામણ, ને છીંક છીંકામણી, લાજ લજામણું, ને હાથ અડામણી. ૭ હુક્કા વાળો હડીઓ કહેડે, ચપટીવાળો ચેર; જરદાવાળો ઝેટે મારે, જેમ ખરીઉં ઢેર. ૮ તમાકુ રે તમાકુ, ઝાડે ચહડી જેયું:
એક બીડી તમાકુ માટે, અજાચકપણું . ૯
કઈ ખાવે, કેાઈ પીવે, ને કઈ લે વાસ; ૧ મુખેથી બેલે છે તે જાણે કુલ ઝરે છે. ૨ વ્યસનીએ પિતાને ભાવ દર્શાવ્યો. ૩ ચાવવાનું

Page #307

કહેવતસંગ્રહ
૨૬૧
તમાકુની નિંદા કરે, તેનું જાય સત્યાનાશ. ૧૦. ગરીબ ઘેર છીંકણ, રાજ ઘેર હુકકા; સાધારણ ઘેર બીડી, તે બેઠાં બેઠાં કે. ૧૧
હુક ને હાથી, તે છત્રપતિના સાથી. ૧૨ દેહ–સસા ચલા સ્વર્ગમે, બેઠા પાલખી માંહે,
અધબીચર્સે પીછા ફીર, હુકકા તમાકુ નહે. ૫૮૬ ૭૦ ૬. સંધ્યા તર્પણ સાંતીડું ને કેદાળી ખટકમે. ૨ સંધ્યા તર્પણ સાંતિડું ને કોદાળી ખટકર્મ, ઘરમાં હેય બે બળદીઆ, તે રહે ઘરનો ધર્મર
“હવે સાઠે વર્ષે હું શું ગામાં હાથ ઘાલું.” ૭૦૭. સુકા ભેગું લીલું બળે, ૫
સુકા ભેગું લીલું બળે. નબળા સાથે સહુ નબળા. પાપડી સાથે ઇઅળ બફાય. ઝાઝે ગાંડ ગામ ગાંડું.
લડાઈ જોવા જાય તેને પણ વાગે. - ૭૦૮. ચેમાસામાં વર્ષાદ કે થશે તે જાણવા સારૂ અનુભવથી કે
શાસ્ત્રાધારે વર્તારે કાહાડવાને લેકમાં પ્રચલિત એઠાં અથવા
આધારભૂત વાકયા. ૮૦ ૧ અવનિ ગળતાં અન્નનો નાશ, રેવતી ગળતાં નહીં જળ આશ.
૧ સારસ્વત બ્રાહ્મણ લુહાણું તથા ખત્રીના ગેર થાય છે. તે ગોર લોકો લુહાણા તથા ખત્રી સાથે રેટીવ્યવહાર રાખે છે ને તે લેકમાં હુક્કો પીવાને ચાલ એટલે બધો છે કે સાધારણ કહેવત ચાલે છે કે, “બે સારસ્વત, ને ત્રણ હા.” એક સારસ્વત સદાચરણથી ચાલી ઇશ્વરભક્તિ કરતા હતા, તેને સ્વર્ગમાં લઈ જવા વિમાન આવ્યું સારસ્વત વિમાનમાં બેઠે, એટલે તેને વિમાનવાળા લઈને ચાલ્યા. રસ્તામાં હુકાની તબ થઈ, ત્યારે સારસ્વત વિમાન ઊપાડનારને પૂછ્યું કે, “સ્વર્ગલોકમાં હુકકો છે?” તેમણે ઉત્તર આપ્યો કે, “બધું છે, પણ હુ નથી.” એ સાંભળી સારસ્વતે કહ્યું, “વાળ વિમાન પાછું મારે સ્વર્ગમાં નથી આવવું.” આ વાત સારસ્વતને હુક્કા ઉપરને ભાવ દર્શાવવાને માટે છે. તે ઉપરથી લોકોમાં ચાલતે આ દેહરે છે. ૨ ધર્મ સંબંધી મહિમા જેના મનમાં નથી તે લોકોને પોતાની ઇચ્છા પ્રમાણે વર્તન કરવા તરફ આગ્રહ રહે છે તે સંબંધમાં આ દેહરે છે. ૩ એક ભરવાડ હાજતે જઈ પાણીને બદલે ઢેફાથી સાફ થત હતો. તેને એક બ્રાહ્મણ મળે ને શૈચ વિધિને ઉપદેશ કર્યો. તેમાં પાણું આમ લેવું, હાથ માટીથી જોવા, પગ ધોવા ને આચમન કરવું, કટિસ્નાન કરવું વગેરે કહ્યું. ત્યારે ભરવાડ કહે છે, “મહારાજનું માથું ફર્યું છે.” એવા સંસ્કાર મન ઉપર પડી જાય છે તે ઉપદેશથી ખસી શક્તા નથી. ૪ ગળતાં વરસતાં.

Page #308

કહેવતસંગ્રહ
મહા (માધ) મેલા ને ચૈત્ર ચેાખ્ખા સારા. ભરણી ગળતાં તૃણુ તા નહીં, જો કદી કૃતિકા વરસે નહીં. ૨ કૃતિકાના છાંટા સારા; કૃતિકા કલ્યાણુ. ૩રાહિણિ સુવા તા બળદીઆ શહિણિ દાઝી તા મુટ્ઠ બાઝી. શહિણિ રેલે કે તપે તે સારી. જ રાહિણિ તપે તે મૃગશર વાય, ૫ મૃગશર ન વાયા વાયરા, લેખન ન જાયે! બેટડા, ત્રણે હાર્યો તેવુ. । દિવસે કરે વાદળાં, રાતે કહાડે ખરે બપારે છાંટા, એ અગને તરાના ૭ બે વરસે આદ્રા, તા. બારે માસ
મુવા; રાહિણિ ગાજે તેા ખહેાતરૂં બાળે,ર રાહિણિ તપે તેનું ફળ સારૂં. રાહિણિ ગાજે તે ડાંડીઆ ખાજે. તે આર્કીંમાં મેહ અનર્ગળ થાય. આર્દ્ર ન વુડા મે;
તારા;
ચાળા.
પાધરા.
૮ ઉત્તરમાંથી વરસાદ ચઢડી આવે તે, વરસાદ થેાડા પણ ધણા દિવસ વરસે. પૂર્વમાંથી વાદળાં ચહડી આવે તે!, વરસાદ થેાડા થાય, ખાડાખામા થીમ ભરાય.
૨૧ર
દક્ષિણમાંથી વાદળાં ચહુડી વરસાદ મંડાય,તેા સેહેજસાજ વરસાદ થાય. પશ્ચિમમાંથી વાદળ ચઢડે, તે રેલમછેલ કરી મુકે, મુશળધારથી વરસે. ૯ વખ (પુનર્વસુ) પખ (પુષ્ય) એ ભાઈલા, વરસે તે વરસે કે વાઇલા
તા વાયલા.
૧૦ આશ્લેષા ચગી તે ચગી ને ગી તેા ગી. બે વરસે આશ્લેષ તે શું મશળેશ ?પ
૧૧ પુષ્યનાં પાણી, તે અમૃત પાણી. ૧૨ જો વરસે મધા, તા ધાનના થાય ઢગા.
જો વરસે ઉત્તરા તા ધાન ન ખાય કુતરા. જો વરસે પૂર્વી, તા લેાક એસે ઝુરવા.
૧ જો વસે હસ્ત, તે પાકે અઢારે વસ્ત.
હાથીઓ વરસે હાર, તે! આખું વસ પાર. જો વરસે હાથીએ, તે મેાતીએ પુરાય સાથીએ.
૧ કૃતિકા વરસે તેા આગળનાં ત્રણ નક્ષત્રના દેષ મટી જાય છે. દિવસ માડે। વરસાદ આવે.
૨ બહેાતર
૩ સંવત્ ૧૮૬૯ માં દુકાળ પડ્યો હતેા તેપરથી. ૪ હાલારમાં દક્ષિણમાંથી પવન આવે તેને ગિરનારી પવન કહે છે. ૫. કાંઇ ન પાકે.

Page #309

કહેવતસંગ્રહ
૨૬૩
૫૮૮
૫૦
વરસાદજી વરસરે હાથીઆ, તે કણબણ બારણે સાથીઓ. હાથીઓ ગાજે, તે આવતા વર્ષને માટે કાલ સારા હાથીઓ વરસે, તે તીડ વગેર છવની ડાઢ બંધ થાય. દાહશ–વિષ્ણુ સગે વિષ્ણુ સાગને, વિણ નાતરીએ નેહ,
વિણ માવતરે જીવશું, તું વિણુ મરીએ મેહ. ૫૮૭
અષાડી પુનમ દિને, વાદળ ભીને ચંદ; તે ભડલી વાયક કહે, સઘળે ઘેર આનંદ. અષાડી પુનમ દિને, ગાજવિજ વરસંત; હેય ન લક્ષણ કાળનાં, આનંદે રહે સંત. અષાડી પુનમ દિને, નિર્મળ ચંદ્રાભાસ;
પીયુ તમે જાએ માળવે, વર્ષાની નહીં આશ. ૧૪ જે વરસે ચિત, તે પાડે ભીંત.
ચિત્રાના વરસાદે નવસે નવાણું નદીઓ થઈ છે. ૧૫ જે મઘામાં વાવે તલ, તે પૂર્વમાં વાવે ભલ.
ઉત્તરામાં વાવે પાછ, હાથીઆમાં વાવે ભાજી. ચોપાઈ-ચૈત્ર માસે દે દિન સારા, આઠમ ચૌદશ પક્ષ અંધારા;૨ ૫૮૧
નહીં વાદળ તે વરસે મેહ, જે વાદળ તે ઊડે ખેહ, ૩ વા વાયા સુરીઆ, તે ભાત કયું પુરીઆ? ૫૯૨ ઘારી૫ વા વાયા તો, હળ છેડી પર કયું ન આયા? કૃતિકા કલ્યાણ કરે, રેહિણિ કરે સુકાળ; જે વર્ષે મૃગશિર્ષ તે, નિ પડે દુકાળ. આદરા ભરે ખાદરા, ખેડુતના દિ પાધરા. (વરસે તે) આદર કરે ઉલામણું, તે માસે આવે મેહ; ઉત્તર ભારે નિરંતર પાણું, પૂર્વ આણે રેલ. પશ્ચિમ ખાડખાબોચીયાં, દક્ષિણ ટીપાં તેર.
આસે (મહીન) મેઘ નાસો. ૧ આ દેશમાં ખેડુતમાં કણબીઓને ભાગ ઘણે હોય છે. હાથીઓ વરસે તે કબણને હર્ષ થાય એટલે કંકુના સાથીઆ તમામ ખેડુતના ઘરમાં કરે છે. ૨ વદ ૮ ને ૧૪. ૩ ખેહ ધુળ. ૪ સુરીઓ વા=પશ્ચિમ કે દક્ષિણનો વા, તેફાની વા વાય ત્યારે થાળીમાં ભાત શા સારૂ પીરસ્ય? દુકાળનું ચિન્હ છે માટે સંભાળવું. ૫ ઘારી વા એટલે ઉત્તરને વા વાય તે સાંતી છોડી નાખીને ઘેર કેમ ન આવ્યા? ઉત્તર કે વાય તે જરૂર વરસાદ આવે. ૬ ઉલામણ વરસે નહીં તે. આદરા વર્ષે નહીં તો એક માસે મેહ આવે.

Page #310

પ૯૫
કહેવતસંગ્રહ ૧૬ દેહરા-પૂર્વ તાણે કાચબી, જે આથમતે સુર;
ભડલી વાયક એમ ભણે, દૂધે જમાડું કુર. ૫૯૩ ભર અષાડી બીજડી, નીમે નીરખી જોય; જે હેય સેમે શુકરે, તે જળ બંધારણ હોય, ૫૯૪ ભર અષાડી પંચમી, જે હેય વાદળ કે વીજ; ધાન વેચી ધન કરો, રાખો બળદ ને બીજ. ભર અષાડી પંચમી, જે ઝબુકે વીજ; નદી નાળાં ભરાઈ જશે, રાખે બળદ ને બીજ. ૫૯૬ શનિ, રવિ કે મંગળે, જે પોહેડેક જદુરાય; ચાક ચડાવે મેદની, કરકે પાજ બંધાય." ૫૯૭ અષાડ વદી અષ્ટમી, જે કદી વાદળ છાયો;
ચારે માસ તબુકીયા, જાણે ભાડે રાયો. ૫૯૮ અષાડી પુનમની રાત્રે ચંદ્ર ન દેખાય તો ચારે મહિના પુષ્કળ વર્ષાદ થાય. २१ आषाव्यां पूर्णमास्यां च रात्रौ चन्द्रो न दृश्यते ।
तदा चतुषु मासेषु मेघा मुञ्चति वै जलम् ॥ ૨૨ શ્રાવણ પાંચે પાછલે, મેઘ ન માંડે આળ;
પીયુ પધારે માળવે, અમે જશું મોસાળ. જળ વરસે મુખ સર્પિણી, અશ્લેષામાં જોય;
તાળ તીજારી નહરૂવા, જાનું ડહરૂ હેય. ૨૪ અધિક માસ જે શ્રાવણ બને, રાજા પ્રજા પીડા સને;
સુખમય વર્ષ તષ ઘણી, સુખમાં સેવક, દુઃખમાં ધણી. ૨૫ રૂક્યો મેહ દિવાસે આવે, નીકર બળેવ બાથમાં ઘાલીને લાવે;
ગયો મેહ પૂર્વ લાવે, નીકર બળેવ બાથમાં ઘાલીને લાવે. ૨૬ ભલાં વાણીઆના પસણ, કે ગયાં વરસ વાળ્યાં. ૨૭ શ્રાવણનાં સરવડી, ભાદરવાની રેલ;
આસો તહારાં છોકરાં, નદીએ નહાવા મેલ.
પહe
૧ કાચબી-મેઘધનુષ. ૨ કુરકુરીઆ, ચેખા. ૩ બંબારણ–ઘણ. ૪ દેવ પહાડી અગીઆરસ જે આ ત્રણવાર આવે તેનું ફળ. ૫ “પૃથ્વી પ્રલય થાય પણ બેલાય છે.” ૬ આળ=ચિહ. ૭ શ્રાવણના પાંચ પાછલા દહાડા એટલે વદ ૧૦ થી અમાસ સુધીમાં વરસાદ કઈ ચિન્હ ન માંડે તે વરસાદની આશા મૂકવી ને દુકાળ પડવાને, માટે તમે નાથ માળવે જાઓ.

Page #311

કહેવતસંગ્રહ
૨૮ ચૈત્ર તપે ને વૈશાખ વાય, તે। વરસ સારૂં.
ચૈત્ર નિર્મળા સારા, ચૈત્ર વદ ૮ તથા ૧૪ નિર્મળ હોય તે સારાં.
૨૯ જો ગાજે ભડ, તા કુવા કાંઠે ખડ, ૩૦ જે આકરે મારે મેાળા.
૩૧ ફાગણ વદ ૧ તે તે પછી પાંચમ સુધીમાં વર્ષાદ થાય તા સારા વર્ષના કાલ.
૩ર શ્રાવણુ પંચકાના છાંટા થાય તે સારા.
૩૩ વીજળી થઈ ઇશાની, ને રૂપીઆની કાચળી વીસારી.૨ શાની વીજળી સારાં યિન્ત સૂચક છે.
૩૪ ભડલી તું કાં ડેડલી, જેઠે વંયાં મૂળ; જો વરસે શ્રવણ પંચકા, તેા ફાંટ ભરાવું કુરરૂપ સ્વાંતિ દીવા જો બળે, વિશાખા છૂટે ગાય;
ચાક ચડાવે મેદની, પૃથ્વી પ્રહ્લે થાય, ૩૬ ગુરૂ શુક્રની વાદળી, શનિશ્ચરની છાંય;
સહદેવ કહે ભડલી, બિન વરસે નવ જાય. ૩૭ પશ્ચિમ તાણે કાચખી, રિવ ગમતે સૂર;
ડુંગર આંધા ઝુપડાં, પાદર આવશે પૂર૨૮ જેઠ અંતર દે। દહાડલા, જો કદી ગાજે ભા;૪
૨૫
નદી કિનારે રૂખડાં, કુવા કાંઠે ખડ, ૩૯ જે ગયા, અષાઢ ગયા, તે શ્રાવણુ તું પણ જા; ભાદરવે! ભરી ભાગશે, જો છઠ તે અનુરાધા.
૪૦ ચાષાઈ—અષાઢ માસે ા દિન સારા, આમ પુનમ ઘેર અંધારા; ભડલી કહે મેં પાયા છેડે, છતના બાદલ તિના મેહુ. ૬૦૧
૪૧ શ્રાવણમાં સરડાં પરડાં, ને ભાદરવાની હૅલી;
જો એક વર્ડ્સ આવું નહી, તેા રૈયત અને ધેલી.
૧ કુવાનું પાણી ઢળે તેથી કુવા કાંઠે ધાસ થાય, ખીજે ઠેકાણે ન થાય. ૨ વાણીએ દાણા ખરીદવા ગયા, સાદા નક્કી કર્યો, તાલ કરી લેવાને આવ્યા ત્યાં ઇશાનની વીજળી થઇ, તે વાણીએ દીઠી એટલે ખેલ્યા,
વીજળી થઈ ઈશાની, ને રૂપીઆની કાથળી વીસારી.”
એમ ક્ડી ઘેર ચાલ્યા ગયા ને સાદા પ્રમાણે માલ નહીં લેતાં સેદો રદ કર્યો.
૩ દીવાળી ને ધનતેરશ, ૪ જેઠના બે દિવસ બાકી હેાય, ને ભડ ગાજે તે નદીને કાંઠે કાંઇક ઝાડ તથા કુવાનું પાણી ઢળતું હેાય ત્યાં ફક્ત ઘાસ દેખાય. એટલે ક્યાંયે લીલું દેખાય નહી.
૩૪

Page #312

કહેવત સંગ્રહ
૪૨ શ્રાવણ જાય કારડે, તે કણે ભરાય ઓરડે. ૪૩ શ્રાવણ સુદી સપ્તમી, સ્વતિ ઊગે સૂર;
ડુંગર બાંધે ઝુપડાં, પાદર આવશે પૂર. ૪૪ કકે ભીંજે કાંકરો, સિહે ભીંજે પાળ;
સહદેવ કહે ભડલીને, ટીંબે પાકે શાળ. ૪૫ ઘેલી ચિત્રા કરે ખેલ, ભર ઉહાળે આવે રેલ. ૪૬ જે વરસે સ્વાંત તે ન વાગે તાંત.૪ ૪૭ ચૈત્ર માસકા દો દિન સારા, આઠમ ચૌદશ પક્ષ અંધારા;
ગાજ વીજ કરે ચમકારા, તે અસાડ માસ કોરા નીરધારા. સેરઠે–મા તણુવકે તું મેહ, તારાં તાણ્યા નહીં વરતીએ;
એક સગપણ દુજે સ્નેહ, તું તાણીશ તો તુટશે. ૬૦૨ ૭૦૯. ભવ આખે ન્યા, ત્યારે પારકે લાકડે બન્યા. ૪
ભવ આખો રળ્યા, ત્યારે પારકે લાકડે બળ્યા. ભણું ભણીને ઊંધા વળ્યા, આઠે ઊંડે એટલે. ઊઘાડે વાંસે રળ્યા, ત્યારે માંડ રોટલા મળ્યા. જન્મારો આખો રળ્યા, ને જહનમમાં નાંખ્યું. ૭૧૦. કાગડાની ગાં–માંથી ગંગાજળ નીતરે નહી. ૯ કાગડાની ગાંમાંથી ગંગાજળ નીતરે નહીં. માંસ ચુંએ કાંઈ નાણુ નિકળતાં નથી. એ દૂધમાં કાંઈ લા કે સા નથી. અમે મત નહીં હે. આપાની ઢોલકીમાં કાંઈ સા નથી.’ એ પાણીએ મગ ચડે નહિ. બકરીના ગળાંના આંચળમાંથી દૂધ નીકળે નહીં. પાણી વેલવે માખણ ઊતરે નહીં.
૧ એટલે જેઠ અષાઢમાં પુષ્કળ વરસાદ પડ્યો હોય તે. ૨ શાળ એટલે કદ અગર ડાંગર કયારડામાં પાણી ભર્યા હોય ત્યાં પાકે. કર્ક રાશિ તથા સિંહ રાશિમાં વર્ષાદ થયો હોય તો પાણું એટલું પડે કે ટીબો પણ કયારડા જે થાય ને ત્યાં ટીબે શાળ પાકે, એ ભાવાર્થ છે. ૩ એટલું પાણી પડે કે ઉહાળામાં પણ રેલ જેવી પાણુની છત રહે. ૪ તાંત પીંજણમાં હોય, તે કપાસ થાય તો તાંત વાગે; પણ સ્વાતં વરસે તે પાસ થાય નહીં ને તાંત વાગે નહીં, એ ભાવાર્થ છે. ૫ ખેંચાવું. ૬ વેરતીએ પેટ ભરીએ કે જીવીએ. ૭ બંધ રાખવું. ૮ કાઠી દરબારને લક આપે કહે છે, સા ગંધ,

Page #313

કહેવતસંગ્રહ
દાહરા ઠાલાં સાગઠાં ફુટતાં, ખુટ્યું દીપક તેલ; તાએ સાર પામ્યા નહીં, ખટપટ આઘી મેલ.
૭૧૧. એડ્ડયાના ખેલ, ને ગાંડાની ગાડી. ૫ મેહયાના ખેલ, તે ગાંડાની ગાડી. સસરેકી ગાડી, સાલેકે એલ, એર બંદા કરે સેલ, નરસિંહ મેહતાની ગાલ્લી. જોડકણું—અજડ અળદ
અકાણા
સાથી;
ભાંગેલ ગાડું, તેમાં ખેડા ભીમડા ભાથી. ક્યાંની ઇંટ, યાંનાં રાડાં, ભાનુમતિને કુમા જોડા.
જાનીનાં જોતર ને ત્રવાડીની રાસ•
રાજાનાં લીંડાં સેાનાંરૂપાનાં નથી થતાં.
પૈસાદાર કાંઈ સેાનુંરૂપું નથી ખાતા.
૬૦૩
૭૧૨. પરમેશ્વરને ઘેર સૌ સરખું છે. ૮
પરમેશ્વરને ધેર સૌ સરખું છે. જન્મ ને મરણ ટાણે સૌની દશા એક. રાગમાં ભાગ કાથી લેવાતા નથી, ભેાગમાં લેવાય.
સૌનાં શરીરમાં લેાહીમાંસ સરખાં છે.
થાળી સાનારૂપાની હાય, પણ બધાંની થાળીમાં અનાજ એક.
પરમેશ્વરને ઘેર નાતજાતના ભેદ છે નહીં.
૨૬૭
When God created man, there was no gentleman, All are equal in the sight of God.
૭૧૩. મહાત ગઈ થાડી રહી. ૧૦
બહેાત ગઈ થાડી રહી.૪ કાઢવાં એટલાં કહાડવાં નથી. હવે કાંડે બેઠા છીએ, ગમે ત્યારે ધસી પડીએ.
મરવા સારૂ ભય સુંઘે છે, પણ મમત્વને પાર નથી, હવે પરમેશ્વર દેરી ખેંચી લે તે સારૂં.
હવે ધેાળામાં ધૂળ નાંખવી નહીં.પ
હવે ધેાળાં લજવવાં નહીં.
હવે અમે થાડા દિવસના મેમાન છૈએ,
દાહરા—મહાત ગઇ ઘેાડી રહી, ઘેાડેમ ઘટ જાય; એક પલકક કારણે, માજી ક્યું ગુમાય
૬૪
7
૧ અજ=ફેરવ્યા વગરને ૨ અણા=આખાડા, મસ્તીખાર. ૩ જોડા=ખનાવ્યા. ૪ ઉમર ૫ શરમ ભરેલું કામ કરવું નહીં.

Page #314

૨૬૮
કહેવતસંગ્રહ
બહત ગઈ થોડી રહી, મન આતુર મત હો; ધીરજ સબક મિત્ર , કરી કમાઈ મત ખો..
૬૦૫ ૭૧૪. વાતમાં મારે, તેલમાં મારે, મૂલ્યમાં મારે વાણીઓ. ૩. વાતમાં મારે, તેલમાં મારે, મૂલ્યમાં મારે વાણુએ. લેહેડું ઘાસે, લાકડું ઘાસે, ઘાસે મોટો પહાણીઓ, પણ કશામાં ઘાસે નહીં એક વાણુઓ. પાશેર છેડ છાબડે, પાશેર ધડે ધાબડે; પાશેર તોલમાં ફેર છે, પાશેર એ છે શેર છે. ૭૧૫. કાં શેથ કે ટાલ. ૪ ધરવો જોગ ત્યારે ન જેવી વસ્તી, સાધ ભેરવ ત્યારે મેલવી બસ્તી. દાતારથી સુમ ભલે કે ચોખી પાડે ના. દેહ–કીડી ચોખો લે ચલી, વચમાં આવી દાળ;
બે વાત બને નહીં ભેગી, કાં છે કે ટાલ. ૬૦૬ જોડકણું–કરો ઉદ્યમ ત્યારે ન કરે ખ્યાલ;
આખા એ બે નહીં બને કહે છે કે હાલ. ૭૧૬. લાકડાંની પલની ને માણસના પેટની ખબર પડે નહીં. ૬
લાકડાંની પિલની ને માણસના પેટની ખબર પડે નહીં,
૧ શેરમાંથી શેર ઓછું આપે. ૨“જયસી ઉંગલી, વયસા તાર, અરે જોગી તો, રાણું પહેરે હાર
એક વછરના મકાનમાં તેની સ્ત્રી ઓઝલના પડદામાં રહેતી હતી. પોતાના મકાનના વાડામાં ભેંસની કેડ હતી, ને ભેંસને દેહવા સારૂ ભરવાડનેકર રાખેલો હતો. એક દિવસ તે ભેંસ દેહવા આવતાં પાડીને ધવરાવવા સારૂ છોડી ને હાથમાંથી છુટીને નાઠી અને રહેવાના મકાનના એક ખંડમાં પેસી ગઈ. ભરવાડ પાડી પાછળ આવ્યો, પણ પાડી ઘરમાં પેસી ગઈ તે વછરની સ્ત્રીએ જોઈ હતી તેથી પડદા બહાર પિતાની આંગળી કહાડીને ભરવાડને ક્યા ખંડમાં તે ગઈ તેને ઇશારે કર્યો, એટલે તે ખંડમાં ભરવાડ જઈ તે પાડી બહાર કહાડી લાવ્યો અને પિતાનું કામ હમેશની માફક કરવા લાગે.
વછર સાંજરે ઘેર આવ્યો, અને પિતાની સ્ત્રી પાસે ગયે, ત્યારે સ્ત્રીને ઉદાસ જોઈ ઉદાસીનું કારણ પુછતાં, પાડી સંબંધી બનેલી હકીક્ત સ્ત્રીએ કહી, ત્યારે વજીરે કહ્યું એમાં ઉદાસ થવાનું કોઈ નથી, ત્યારે બાઈએ કહ્યું, “તમે સમજ્યા નથી. મારી આંગળી ભરવાડ જોઈ ગયો માટે તે પાવી નાંખવી એ મારે નિશ્ચય છે, માટે તે આંગળી પાવો નહી ત્યાં સુધી હું ઉદાસ રહીશ” વછરે આંગળી નહી કપાવવા બહુ સમજાવ્યાં પણ બાઈએ માણે નહી, ને આખર તે આંગળી એક હજામને બોલાવી કપાવી નાંખી.
આ ઉપરથી વજીરની સ્ત્રીના પતિવ્રત વિશે તે બાઈના ધાર્યા પ્રમાણે ખાતરી

Page #315

કહેવતસંગ્રહ
२१८
પેટમાં કેઈથી પસી નીકળતું નથી. વછરના મનમાં થઈ તેથી સ્ત્રી પુરૂષ અને ખુશીમાં રહેતાં હતાં. પિતાની સ્ત્રીના પતિવ્રતની વજીરના મનમાં ખાતરી થવાથી વજીરને કાંઈક ગર્વ થયે, તેથી હમ સેબતની મંડળીમાં પોતાની સ્ત્રીનાં વખાણ હદ ઉપરાંત કરવા લાગ્યા તે એક મિત્રથી સાંખી ન શકાયાથી - તેણે તે સ્ત્રીના દેષ ગાયા. ત્યારે વજીરે તે વિષે ખાતરી કરી આપવા માગણું કરી.
તે મિત્રે ખાતરી કરી આપવા હામ ભીડીને કહ્યું કે પંદર દિવસના ગામતરે જવાનું નક્કી કરો પછી હું તમારી સાથે આવું ને ખાતરી કરી આપું, તે પ્રમાણે બન્ને વિચાર કરી પંદર દિવસની મુસાફરીની તૈયારી કરીને વછરે પિતાની સ્ત્રીની રજા માગી અને મુસાફરીએ વજીર તથા તેને મિત્ર ચાલ્યા.
શહેરથી બે ગાઉ ઉપર એક ગામ આવ્યું ત્યાં વજીર તથા તેને મિત્ર છુપકીથી રેકાયા ને ચાકરનોકરને સામાન સાથે આગળ જઈ અમુક ગામે મુકામ રાખવા હુકમ આપે.
રાત્રે વજીર અને મિત્ર પાછા દિલ્હી આવ્યા અને વજીરને ઘેર આવી મોડી રાતે વછરના ઘરમાં દાખલ થયા. ત્યાં તે બંને જણે ઘરમાં ધામધુમ બીજી તરેહની જેઈ. તે વખતે વજીર ગુસ્સામાં આવી પોતાની સ્ત્રી તથા તેની સાથેના પુરૂષને કલ કરી ચાલ્યા ગયા ને પોતાના નોકરે જે ગામ રોકાયા હતા ત્યાં જઈ રહ્યા. બીજે દિવસે મુસાફરી બંધ કરીને તેઓ દિલ્હી પાછા આવ્યા ત્યાં પોતાની સ્ત્રાનું તથા એક પુરૂષનું ખૂન થયાની તથા તે ઠેકાણે થયાની વાત જાણું.
બીજે દહાડે વજીરે પોતાના ઘરમાંથી બેચાર લાખનું ઝવેરાત લઈ એક પિોટલી બાંધી તેને ગોળ દડે કરી બાકી મીલકત લુંટાવી દીધી અને દુનીઆથી વિરાગ પામી એક જેગીનો વેષ ધારણ કરી દિલહીથી ચાલી નિકળે. મિત્ર તે પોતાને ઘેર ગયો.
ઝવેરાતનો દડે લેઈ ફરતા ફરતા વજીર એક રાજાના શહેરમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં કાંઈક મુદત રહ્યા પછી વજીર જોગીએ હજ કરવા જવા વિચાર કરી પિતાની પાસે ડલો કયાં મૂકો તેની તજવીજ કરવા લાગ્યો.
ફરતાં ફરતાં બધા શાહુકારનાં ઘર જોયાં, તેમના વ્યવહાર વિષે તથા શાખ વિષે તપાસ કર્યો તેમાં તારશા કરીને એક શાહુકારનું નામ આવતાં તેનું ઘર તથા રીતભાત વિષે બારીકીથી તપાસ કરવામાં વછર જેગીને તારશાની પાછળ ફરવાની જરૂર પડી. તે વજીર જેગી તપાસ કરવા સારૂ તારશા એક સોનીની દુકાને બેઠા હતા તે સામો દૂર બેઠે. તારા સોનીની દુકાનેથી ઘેર ગયા ત્યારે વજીર ફકીર પણ તેની પાછળ ગયે. તારા ઘેર પહોંચ્યો ત્યાં પોતાના કપડા ઉપર સેનાના તારને કડકે જે એટલે તુરત કરને બોલાવી સોનીને ત્યાં આપી આવવા હુકમ કર્યો. તે જોઈ વજીર ફકીરને ખાતરી થઈ કે તારશા ઘણે પ્રામાણિક શાહુકાર છે
બીજે દિવસ વજીર ફકીર તારશા શેઠને ઘેર ગયો. તારશાએ તેને આવકાર આપ્યો અને આવવાનું પ્રયોજન પૂછ્યું. ફકીરને ખાતરી થયેલી તેથી છૂટા મનેથી વાત કરી કે “મારે મક્કા શરીફ હજ કરવા જવું છે માટે મારી પાસે ચારેક લાખને જવાહર તમારે ત્યાં અનામત મૂકીને જવું છે ને તે અનામત હું ત્યાંથી આવીને લઈશ.” શેઠે કહ્યું “આવી

Page #316

કહેવતસંગ્રહ
કાકડી, ચીભડું કાપી જેવાય, પણ પેટ ચીરીને જોવાય નહીં,
અનામત અમે કોઇની રાખતા નથી, ને આટલું બધું જોખમ અમે કેવી રીતે રાખી શકીએ ?” પછી ફકીરે અનામત રાખવા આગ્રહ કર્યો, તેમ શેઠે “ખેંચ પડ મુજે બેર આતા હય” તેવી રીતે નહીં રાખવાનો ડોળ કર્યો. તેમ તેમ કીરે બહુ આજીજી કરી, ત્યારે શેઠને દયા આવી હાય, તેમ તે ધર્મનું કામ કરવા જાય છે માટે ઉત્તેજન આપવાની મેહેરબાની કરતા હેાય તેમ કરી કહ્યું કે, “હું તમને એક મજબુત એરડી સોંપું ને એક મજબુત પેટી સોંપું તે પેટીમાં મૂકી તાળુ મારી, તે પછી એરડીને તાળું સાચવીને કુંચીએ! તમે તમારી સાથે લેતા જાઓ.” કીરે લાચારીથી તે વાત કબુલ કરી પાતાના ડલ્લા પેટીમાં મૂકી તાળું માર્યું, પછી તે પેટી વાળી એરડીને તાળું મારી બન્ને કુંચીએ સાથે લેઇ તુજ કરવા ગયા. ખરચને માટે જરૂર પડતું નાણું સાથે લેતે ગયા.
છએક મહિના પછી વજીર કીર હજ કરીને પાછા આવ્યા. અને તારશા શેઠને ત્યાં અનામત લેવા ગયેા, એટલે શેઠે કહ્યું, “તમારી એરડી ઉધાડીને પેટીમાંથી કહાડી લેઇ જાઓ.'’ ફકીરે આરડી ઉઘાડી તા ખરાખર સારી સ્થિતિમાં જેઇ. તેણે પેટી ઊઘાડી માંહેથી ડલ્લા કહાળ્યો તા, વજનમાં તેટલેા જ લાગ્યા. શેઠ રૂબરૂ ડલ્લા છેડી નેતાં તેટલા જ વજનના નર્મદાના ગાળ કાંકરા કીરે જોયા. ફકીરે શેઠને પૂછ્યું, “આ શું ?” શેઠ કહે, “તમારૂં જે હરશે તે નીકળ્યું.” હવે હીરા, માણેક, પાના, મેાતીને બદલે કાંકરા નીક્ળ્યા. પેાતે વજીરાત કરેલી તેથી ડાહ્યો માણસ તા ખરાજ એટલે વિચાર કર્યો કે, “મારી પૂર્વ સ્થિતિ કાઇ જાણતું નથી, મારે ફકીરી હાલ છે, તેમ તકરાર ઊઠાવવાને આધાર નથી, માટે મુંગે મોઢે ચાલી નીકળવું ને આ લ્લા એમને એમ રાખી મૂકવા. ફકીર નિશ્વાસ નાંખી જે મળ્યું તે લેઇ ચાલતા થયા અને શેઠને નિરાંત થઈ.
હવે ફ્કીર શેહેરની અંદરના એક તકીમમાં રહ્યો. તેણે સૂકા કે સારા રોટલા ગામમાંથી માગી લાવી ગુજરાન કરવા માંડ્યું. વષઁક દહાડા વીતી ગયા છે, તેટલામાં એક ખાવાની જમાત, ગુરૂ તથા વીરા પચીશેક ચેલાની બનેલી, તે ગામમાં આવી. તેમણે મુકામ શેહેર વચ્ચે સારા ચેાક જોઇને કર્યો. ગુરૂનું ત્યાં આસન કર્યું, અને સાથેના દેવને એક મેટા છત્ર નીચે પધરાવ્યા. અને આસપાસ ચેલાએનાં આસન નાંખ્યાં. દિવસે ચેલા ભિક્ષા માગવા જાય, લાટ દાળ લાવે તેની રસેાઇ કરી ઠાકુરજીને થાળ ધરાવી જમે, ને નૃસિંહજીનું ભજન કરી માત્ર ભક્તિમાં દિવસે વ્યતીત કરે. આપણા ફકીરે ધ્યાન રાખી દુર બેસી આ વ્યવહાર જોયા ને પાતે તેમની ભક્તિથી રાજી થયેા હાય એમ ડાળ કરી પાસેની દુકાનના આટલા ઊપર રાત ગુજારવા લાગ્યા, પણ રાતના તે જાગૃત રહી ખેલ જેયા કરતા.
જમાતમાં ગુરૂજી તે। આસન મૂકી કયાંયે જાય નહીં. પણ ચેલા ગામમાં ભિક્ષા સારૂ જાય ત્યારે શેરીએ શેરી, ધરે ધર, તેમાં રહેનારાં માસે, તેમની સ્થિતિ વિષે બરાબર ચેાસીથી તપાસ કરે. એમ દશેક દિવસ જમાત રહી તેમાં ચેલા ધરે ઘરના તમામ રસ્તાના જાણીતા થઈ ગયા અને પછી ચેરી કરવા લાગ્યા. જેના ઘરમાં પેસે તેના દાગીનામાંથી એક કે બે દાગીના ઉઠાવે. રૂપીઆની થેલી હેાય તે શ્રેણીને તુરત જાણવામાં ન આવે કે બૂમ કરે અથવા ગુમ થઈ
અર્ધો ઉઠાવે, ને ઘર ગયાના વહેમમાં પડે
२७०
'

Page #317

કહેવત સંગ્રહ
૨૭૧
દરિયાને તાગ આવે, પણ છ તસુની છાતીને તાગ આવે નહીં. એવી રીતે કાળજી રાખી ચોરી કરવા લાગ્યા. ચોરી થવાની ફરીઆદ પોલીસમાં ગઈ પિલીસ તપાસ કરે પણ પતો લાગે નહિ. એમ બેએક મહિના થયા તેટલામાં ચોરીને માલ સંગ્રહ કરવાને ખાડે ભરાઈ ગયો ત્યારે ગુરુએ કહ્યું કે “હવે આંહીથી મુકામ ઉઠાવીએ તે સારું છે. ત્યારે ચેલાઓએ કહ્યું, “હવે એકલા રાજાનું ઘર લૂટવું બાકી છે તેમાં ચેરી કરી આવ્યા પછી મુકામ ઉઠાવશું.”
એટલામાં દિવાળીનું પર્વ આવ્યું. રાજારાણુઓ વગેરે રાજકુટુંબ ઘરેણુંના સારામાં સારા દાગીના પહેરી લુંબેઝુબે થઈ દર્શન કરવા નીકળ્યું તે દાગીના ચેલાઓએ જઈ એક બે દાગીના લેવા ઠરાવ ક્ય. રાત પડી સૌ સુઈ ગયું, સાપ પડ્યો એટલે બે ચેલા રાજમંદિર તરફ ચાલ્યા; ચંચળાઈથી રાજાને શયન કરવાના બંગલા નીચે જઈ બિલાડી નાંખી ઉપર ચડ્યા. બંગલામાં રેશનીથી અજવાળું ઝોકાર થઈ રહ્યું હોવાથી સુતી વખતે ઉતારી એક પાટ ઉપર મૂકેલા દાગીના ચેલાની નજરે પડ્યા તેમાંથી અમૂલ્ય હીરાને હાર ઉઠાવી તે નીચે ઉતરી આવ્યો. રાજારાણી તે નિદ્રાવશ હતાં.
- સવારમાં ઉઠતાં વેંત દાગીને લેવા રાજારાણું ગયાં તે રણુએ પિતાને બહુ જ કીમતી હાર જોયો નહિ. રાણીએ બૂમ પાડી કે, “મારે હાર નથી.” રાણી કહે, “મારે હાર આવે તે જ અન્ન લેવું.” એમ પ્રતિજ્ઞા રાણીએ કરી અને રાજાએ બહુ તપાસ કરાવવા માંડી. તેટલામાં વજીર ફકીર ટેલ નાંખતે નાંખતો નીકળ્યો. તે ટેલ એવી હતી કે સૌનાં મન તે સાંભળવાને ખેંચાય. “જયસી ઉંગલી, વયસા તાર, મરે જેગી તે રાણું પહેરે હાર.” આ ટેલ રાજાએ સાંભળી, ફકીરને પાસે બોલાવ્યા ને પૂછયું, “આ ટેલને ભેદ શું છે? ત્યારે ફકીરે કહ્યું, “બીજી વાત પછી કહીશ, પણ તમારી રાણીને હાર બાવા જેગીના ચેલાઓએ લીધો છે, તેમના ગુરુના આસન નીચે ખાડે છે તેમાં રાત્રે આવીને પડ્યો છે. માટે જેગી તથા ચેલાને પકડે, કેદ કરે ને ખાડે તપાસો.”
તુરત રાજાએ દિવાનને હુકમ કર્યો, દિવાન તપાસ કરવા ગયા, તો જેગી ગુરુ ગાંજાની ચલમને દમ લગાવી આંખે રાતી ચેળ કરી બેલ્યો કે, “હમણું પણ સે દટ્ટણ કરી દેઈશ,” વગેરે ઈશ્વરી ચમકારની ધમકી આપવાથી દીવાન પાછો આવ્યો. પછી પોલીસ અમલદાર બહાદુર રજપુત હતો તેને મેકલ્યો, તેણે જેગીની ધમકીને નહીં ગણકારતાં ગુરુને લાત મારી આસન ઉપરથી ખસેડી નાંખ્યો. દરેક ચેલાને બબ્બે પોલીસનાં માણસ વળગાડી દીધાં, ને આસન ઉપરથી ધુળ ખસેડીને પાટીઆને માં ખસેડ્યો એટલે નીચેથી હાર રાણુને પહેલો જ હાથ આવ્યો તે દરબારમાં મેક્લી દીધો અને ખાડામાં લેકના સેનાના દાગીના, રૂપીઆ, સેના હોરે ખદબદતી જોઈ બધા લોકોને બેલાવી સૌ સૌના દાગીના ઓળખી ખાતરી કરી સૌને સેંપી દીધા. અને ગુરુ તથા ચેલાનું કામ ચલાવીને અધિકારીએ સજા કરી. - ફકીર ઉપર રાજાની મહેરબાની થઈ ત્યારે “ઊંગલી” પિતાની બાયડીએ પોતાની આંગળી પરપુરુષ જોઈ જવાથી પિતાનું પતિવ્રતાપણું સિદ્ધ કર્યું, પણ તે રાંડ બહુ જ દુરાચરણું નીકળી તેથી બાયડીને પણ ઠેકાણે કરી પિતે ફકીર થઈ ચાલી નીકળે; પોતે

Page #318

२७२
કહેવતસંગ્રહ
રાજાના ચિત્તની, ને કૃપણના વિત્તની ખબર પડે નહીં. ગેરીઆના ગુણ પેટમાં છે. ૭૧૭ વાયું ઓસડ ને મેં જોગી તેની જાતભાત કઈ જાણે નહીં. ૯ વાટયું ઓસડ ને મુંડ્યો જોગી તેની જાતભાત કેાઈ જાણે નહીં. વખાણું ખીચડી દાંતે વળગે. બહુ વખાણે બગડે. જાત બે, સ્ત્રી કે પુરૂષ; અમારી જાત મનુષ્યકી. કજાતને મોઢે ચડાવ્યો, મહે ઉપર હગી ભરે. દેશ જાય, પરદેશ જાય,૫ણ વખાણથી ન જાય વાહ્યો, તેનું નામથો ડાહ્યો. ફૂલાવ્યા ફૂલે તે વિચાર વગર ડુલે. દેહરા-નદિ નાળાં ને રૂષિ કુલાં, કામિની ને કમળાં;
એતા અંત ન લીજીએ, (જે.) ઘર વાંચે કુશળ.૨ ૬૦૭ જાતભાત પૂછે નહીં કેય, હરકું ભજે સે હરકે હેય;
જાત મનાવે પગે પડે, કજાત મનાવે શિરપર ચહડે. ૬૦૮ ૭૧૮. સુખે સુવે જેને શિર બાપ. ૬
સુખે સુવે જેને શિર બાપ. સુખે સુવે જંગલમાં સાપ. સુખે સુવે રાજાને પુત, સુખે સુવે જોગી અવધુત; સુખે સુવે સલક્ષણ નાર, સુખે સુવે જે પતિ ગમાર. ધરાયેલો સિહ સુખે સુએ. અઘોરીને સદા ઉઘ. નિશ્ચિતને સદા નિદ્રા. ૭૧. માણસ તે બધાં સારાં, કઈ કઈ ને કઈ કઈને. ૪ માણસ તો બધાં સારાં, કઈ કાઈ ને કોઈ કાઈને. માડુ તો મીડે એ ભલા, કઈ કેને ને કેાઈ કેને.
જેને જેની પાસે માગણું, તે તેને ભલે. ચોર પણ ચોરને ભલો. હીરા, માણેક, મોતી, પાનાં ચાર લાખનાં લાવેલ તે તારશાને ત્યાં મૂકેલાં તે ઝવેરાત કહાડી લઈ કાંકરા આપ્યા તે દેખાડ્યા; ને ત્યાર પછી શહેરમાં ફકીરી હાલથી જોગી તથા ચેલાની ચરચા જતા હતા. તે સર્વે વાત કહી. રાજાએ યુક્તિપ્રયુક્તિ કરી તારશા પાસેથી બધો માલ ફકીરને પાછો અપાવ્યું. આ પ્રમાણે માણસના પેટની અને લાકડાની પિલની ખબર પડતી નથી, તેને આ દાખલ છે. “ઊજળું એટલું દૂધ” સમજી વિશ્વાસ કરતી વખતે પુરે તપાસ કરીને માણસે દુનીઆમાં કામ કરવાનું છે.
૧ ગેરીએ બળદ. ૨ મૂળ કે એબ શોધવામાં અંત લેવો નહીં. ૩ ખરી જાત તો માણસનું કુલીનપણું, જાતને માન આપીએ નમ્રતા રાખે, કુજાતને ચડાવીએ તે માથે ચડે ને બહેકી જાય,

Page #319

કહેવતસંગ્રહ
૨૭
૭૨૦. કાઠીઆવાડમાં સાધારણ વર્ગના લેકે બીજનાં દર્શન કરી
માગે છે. ૧ બીજ માવડી, ચુલે તાવડી, બે બળદ ને એક ગાવડી.' ૭૨૧. કુકડે હેય તે જ શું વહાણું વાય? ૪ કુકડે હોય તે જ શું વહાણું વાય ? આ દુનીઆમાં કઈ વગર અથું રહેતું નથી. મોટા રાજા ચાલ્યા ગયા, પણ દુનીઆમાં કામ તો ચાલ્યા જ કરે છે. દુનીઆનાં કામ તે અટકતાં જ નથી. ૭૨૨. એમને તે મેવાળે ગાંડ્યો બંધાણું છે. ૫
(ઘાટી, જીવ જાન મિત્રીના સંબંધી કહેવતો.) એમને તે મવાળે ગાંઠ બંધાણું છે. એક હરણીએ હગે છે. ખેળીઆં જુદાં છે, જીવ એક છે. મારાં તારાંને ભેદ નથી. મળે તો મન મળે, ન મળે તે શરીર. ૭૨૩, ડું અથવા નિર્માલ્ય માણસ સંબંધી. ૪
(ખેતરમાં ચાડીઓને પણ એવું કહેવાય છે) એ તો એ શણગારી બેસાર્યું છે. ઓડાનેર ખોળીઆમાં જીવે છવ, બીજે જીવ નહીં. અમને રાખ્યાં છે તમારે કાજે, તમે રહ્યાં છે અમારી લાજે. તમે આવશો અહીં, તે અમમાં નથી કાંઈ ૭૨૪. જે જેને પરણે તે તેને પરમેશ્વર. ૧૨
(ધણું માન દેવા યોગ્ય.). જે જેને પરણે તે તેને પરમેશ્વર. અતિથિ આવે, તેને આદરસત્કાર કર. ઘર પ્રમાણે મેહેમાન, મેહેમાન પ્રમાણે ઘર નહીં. મધાં ઘી મેહેમાન જમે. ઘરને રોટલે બહાર ખાવો છે.
૧ ચુલે તાવડી, એટલે મેહેમાન જે કાયમ આવે તે ચુલે તાવડી કાયમ રહે, એવી ઇચ્છા કાઠીઆવાડના લોકોને હતી. તે વખતને લીધે કાઠીઆવાડ મેહમાની અથવા પણ ગતને માટે પ્રખ્યાત થયું હતું. કાઠીઆવાડની મહેમાની તે દિવસેમાં વખણાઇ ગઇ હતી. ૨ ખેતરમાં એડાને અંગરખે, પાઘડી પહેરાવી ઉભાં કરે છે તેમાં જાનવરને ડરાવવાને હેતુ છે, તેવા ડાંવાળા ખેતરને શેહેડે હરણુ આવ્યાં તેને એવું કહે છે. ૩ લાજભરમાં

Page #320

૨૪
કહેવતસંગ્રહ
મન દેખી મેહેમાન આવે. માગીને પણ મેહેમાન સાચવો. મેહેમાનને અચે, ખમે તે કાંઈ કાચા પોચાનું કામ નથી. મેહેમાન દિવસવાળાને ઘેર હોય. દેહરા-ભાણ ખડ ખડ ને લેહ જડ, આવતડાં પઈ;
એટલાં વાનાં જાળવે, જેનાં વજરમે હઈઆર ૬૯ ચડતા દિનું પારખું, ઘેર આવે મેહેમાન;
પડતા દિનું પારખું, ઘેર ન આવે શ્વાન. ૬૧૦ સેર–આવતડાં એંધાણ, મળવામાં માઠપ કરે;
એ શું પાથરશે પ્રાણુ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૬૧૧ ૭૨૫. નફટ મેહેમાન તે જ ઘરધણી હોય તે વિષે. ૫ મેહેમાન આવ્યા, મળ્યા, બેઠા એટલે ઘરધણી બેલે છે, ભાઈ જમીને આવ્યા છે, માટે પાણીને લોટો લાવો.” મેહેમાન બોલ્યો, “માંહે દાતણ નાંખતાં આવજે.”
મહેમાન આવ્યા, એટલે ઘરધણીએ રોટલો ઘડી તાવડીમાં નાંખ્યો, તે વખતે બેલ્યો. “ચડ રોટી ચાર માસ.” એટલે મેહેમાન બોલે, “બેસ ગાં– બાર માસ.”
હસતાંએ પરાણો, ને રાતાંએ પરણે. આવ્યા છે તે ખાધા વગર કાંઈ જશે ?
૧ પઇ-મેહેમાન. ૨ વજરમેવમય, કઠણ, દઢ. ૩ મળવામાં ઠંડે રહે એ આવકારની નિશાની. ૪ પ્રાણને દુઃખ દેઈશું મેમાની કરે? આવકારની નિશાનીમાં મળવામાં વાર લગાડે અગર ઠંડાઈ દેખાડે તે માણસ પોતાના પ્રાણ પાથરીને શું મહેમાની કરે? એમ સાચું સેરડીઓ કહે છે.
એક ગૃહસ્થને ઘેર પણે આવ્યું તે સવારના જમવાને વખતની લગભગમાં આવ્યું. ઘરધણું આવકાર દઇને મળ્યા, કુશળ સમાચાર પૂછી બેઠા એટલે ઘરધણુએ કહ્યું કે, “મેહેમાન જમીને આવ્યા હશે માટે પાણીને લેટો ભરી લાવે, ત્યારે મેહેમાન બે કે, “માંહે દાતણ નાખતાં આવજે.” તે એમ બતાવવાનું કે દાતણ સરખું કર્યું નથી, તે જગ્યા તો ક્યાંથી હેય જ, ત્યારે ઘરધણુને ફરજ પડવાથી પણાને જમાડે પડ્યો.
ઘરધણી કહે છે “મેહેમાન જમીને આવ્યા હશે માટે પીવાનું પાણી લાવો.” મેહેમાન કહે છે “માહે દાતણ નાખતાં આવજો.” દાતણ કર્યા પછી કાંઈ ખવાય એ નિયમ હિંદુસ્તાનમાં છે.
બીજી વાત એક દરજીને ઘેર મેહેમાન આવ્યા ત્યારે ઘરધણી તથા તેની સ્ત્રી બહાર ગયાં એટલે મેહેમાન પણ બહાર નીકળ્યા ને ફળના બારણાની સાંકળ ચડાવી ત્યારે ઘરધણુ અને

Page #321

કહેવતસંગ્રહ
૨૭૫
આઓ, જાઓ મહેમાન, એ ઘર તમારા ગાંડકી ખાઓ ખીચડી, બળતણ હમારા. કેઈ આકે પૂછે કે, એ કોન છે ? મેહેમાન હમારા, ૭૨૬. વરણાગીમાં વાળ. ૬
(આછકડાઈ સંબંધમાં) તેજાનામાં તમાકુ, વરણુગીમાં વાળ; સંભળાતું તે નજરે દીઠું, આબે કળી કાળ. તેજાનામાં તમાકુ, વરણુગીમાં વાળ;
જુવાનીમાં જુઓ, ભાઈબંધીમાં ગાળ. આંબાનું બી ગેટલે, ને છીનાળવાને ચોટલો. હલકે વર્ણ ન હેત તે, આછકડાઈને લડાવત કેશુ? આછકડુ અધુરું લાગે, મોવાળા ઘરની ખેડ, જ્યારે રાખીએ ત્યારે તેટલા ૭ર૭. મુંબઈ માસ્તર, હાથમાં છત્તર ને ખીસામાં પથર. ૨ મુંબઈ માસ્તર, હાથમાં છત્તર ને ખીસામાં પત્થર. મુંબઈ માવલી, કમાય રૂપીઓ, ત્યારે પલ્લે રહે પાવલી. ૭૨૮. ભિડી કરીઆવર તે કરે જે દીઠા બાપ ઘેર. ૫ ભિડી કરીઆવર તે કરે જે દીઠા બાપ ઘેર. બાપદાદે દીઠું નથી, તેની નજર હલકી. બાપદાદે જોયું હોય, ને પાસે ન હોય તે પણ નજર ઊંચી. એ તે કર્યાકામના ધણી છે.
છપ્પન વખારીઆ ને ભારો કુચી, પાસે ન મળે, પણ નજર ઉંચી. તેની ધણઆણને ખાતરી થઈ કે મહેમાન ગયા પણ મેહેમાન ફળીની વંડી ઉપર ચડી ઘરમાં પેઠા ને મેડા ઉપર ચડીને સુતા. દરજણ પાછી આવી ને ફળીના કમાડની બહારની સાંકળ ચડેલી જે જાણ્યું કે, મેહેમાન તે ગયા છે, એટલે સાંકળ ઊઘાડીને ઘરમાં આવી, ને પાછળ દરજી પણ આવ્યું.
દરજી સ્ત્રીને કહે છે, હું કેવો ડાયો કે ગજ લેઈ ધા. દરજણ બેલી, હું કેવી મતિલી કે સુપડું લઈ જતી રહી. મેહેમાન બોલ્યા, અમે કેવા દુતા કે મેડે ચડી સુતા. (આ નફટ મેહેમાન ને નફટ ઘરધણુના દાખલા છે) ૧ ધાત્રનાઠે.

Page #322

૨૭૬
કહેવતસંગ્રહ
૭૨૯. પંથ વર ભાગે હાડ, ખીજ વર લડાવે લાડ. ૩ પંથ વર ભાગે હાડ, ખીજ વર લડાવે લાડ; ત્રીજ વર કલ્લી સાંકળાં, ચેાથ વર મરણુ લાકડાં. એક ગારીના નાવલેા, હીંડે જાગે કળાયલ માર; એ ગારીનેા નાવલે, હીંડે જાણે હરાયું ઢાર. એ બાયડીના વર ચુલે ફૂંકે.
७
૭૩૦. માથે ખહુ દુ:ખ પડે છે ત્યારે વપરાતાં વાક્ય. માથે છાણાં થપાણાં. રવ રહી.
માથે છપ્પનના પાટા પડ્યા.
રામકહાણી થઈ. દુઃખનાં ઝાડ ઊગ્યાં. માથે દુઃખના ડુંગર પડ્યા, દુઃખના દરીઆ છઠ્યા. ૭૩૧. ગુણચાર અને નિમકડુરામની એક દશા. પ્ ગુણચાર અને નિમકહરામની એક દશા.
ખુટલને ખાસડાં જ હાય. કૃતજ્ઞી અને વિશ્વાસઘાતી મહા પાપી. ગુણચારને માટે પરમેશ્વરને ઘેર પણ જગ્યા નથી. કુતરાને રોટલા નાખે. હેાય તે પણ ગુણ કરે.' ૭૩૨. મા પૂછે આવતા, આયડી પૂછે લાવતા. ૫
મા પૂછે આવતા, બાયડી પૂછે લાવતા.
જણનારી તે જીવ આપવાની, પરણનારી પાક મૂકવાની. દહાડા ઉપર દહાડા જાય, આવરદામાં આછે. થાય.
મા જાણે મેાટા થાય, બાયડી જાણે લાવતા થાય.
મા રૂવે બાર માસ, બાયડી રૂવે માસ છ માસ, ને બેહેન રૂવે વારતહેવાર. ૯૩૩. વાટે જાતાં વઢવાડ વાહેારે તેવા છે.
૧૦
ઊછીતેા કજીએ લેવા.
વાટે જાતાં વઢવાડ વહારે તેવા છે. ચહડાવ્યા ચપણુ લે તેવા છે. મી મસાલા વગર રહ્યા છે. મસાલા મળે તે મીઆં ઊડે તેવા છે. કર અટક્યા એટલે હેઠા બેઠા છે. ટટળી રહ્યા ઊપર જોર ચાલતું નથી. કાણા પંડ્યા નમસ્કાર, તેા કહે વઢવાના ચાળા,
૧ કૃતશ્રી માણસ તેથી પણ નીચે.
માથે હરણુ બેઠાં.
હજી ત। ભેાંય પગ અસ્થા નથી. ટીંગાણુ! ઉપર જોર નહીં.

Page #323

કહેવતસંગ્રહ
૭૩૪. આદુ ખાઈને લાગ્યું છે. છ આદુ ખાઈને લાગ્યા છે. રાતદિવસ લાગ્યા છે. ચહુડે ધડે આવ્યા છે. જરા ઘેાડા તાણી બાંધ. ૧ ૭૩૫. ખાજરી, ખાવટા, વાલ વિષે. ૧૧
અલિહારી તારી બાજરા, જેનાં મેટાં પાન: ધાડે પાંખા આવીએ, મુઢા થયા જીવાત. બાજરી મારા ઉંચા છેાડ, મારે માથે ટાપી; મારા ગુણ યારે જણાય, કે ખાય દૂધ તે ફાટી, આવટા કહે હું ઝીણા દાણા, દેખીતા તેા રાઈ; બાર મહિના મને સેવે, તેા ખેાખા કહાડું સાહી. વાલ કહે હું મેટા દાણેા, ધણાં લાકડાં બાળું; ચાર દિવસ મને સેવે, તે સત્તામાં એસતે ટાળું, વાલ કરે તાલ, તે મગ કરે પગ. મગ કહે હું લીલેા દાણા, મારે માથે ચાંદું; મારા ખપ કયારે પડે, કે માણસ હાય માંદું. મગ કહે હું લીલા દાણા, મારે માથે ચાંદું; એચાર મહિના ખાય તે, માણસ ઉઠાડું માંદું. મઠ કહે હું ઝીણા દાણેા, મારે માથે નાખું; મારી પરખ ક્યારે પડે, કે ધેડું આવે થાયું. મકાઈ કહે હું મેટા દાણેા, મારે માથે ચેટી; મારી પરખ કયારે પડે કે, ઘેર ક્રુઝે એટી.જ ઘઊં કહે હું રૂડા દાણે!, મારે માથે ચીરે; મારી પરખ ક્યારે પડે કે, એહેન ઘેર આવે વીરા.પ લાંગ ભાગે ટાંગ, વટાણા વાયડા ઝેર.
કેશવદાસના ઘેાડાની પેઠે મંડ્યો છે. ધડી સાસ ખાતા નથી. આંટા ખાઈ આંગણું ખાદી નાંખ્યું.
૪
૨૭૭
૫
૧ સાસ ખા. ૨ વાલ વાયુ વધારે ને મગ દૃસ્ત કરે. ૩ મઠ ઘેાડાને વધારે ગુણકારી છે, તે ઘેાડાને તે ખવરાવવામાં આવે છે ત્યારે ધાડુ પુષ્ટ થાય છે. ૪ ઝેટી=ભેંસ. ભેંસના દૂધ સાથે મકાઇના રોટલા ખાવામાં આવે છે ત્યારે સ્વાદિષ્ટ લાગે છે, ૫ બેહેનને ઘેર ભાઈ જાય ત્યારે બેહેનનું હેત ભાઈ ઉપર વધારે હેાવાથી બેહેન અનેક પ્રકારનાં ભેાજન ખનાવે. જેવાં કે ઘેખર, સૂત્રફેણી, જલેબી, સેવા, લાડુ, ચારનું, શીરે વગેરે. આ સર્વ ચીનો ઘઉંની થાય છે.

Page #324

२७८
કહેવત સંગ્રહ
૭૩૬. ગાણું ગરાસીઆનું, ખાણું વાણુંઆનું. ૩ ગાણું ગરાસીઆનું, ખાણું વાણુઆનું. વાણુઓ વડે, હેરો રોડે ? દેહરે-રાજપુતાણીને રાસડ, કાઠિયાણીને કાપ;
વાણીઆનું વગાણું, સાધુ જનને શાપ. ૧૨ ૭૩૭. બારા ગાઊંકા ચોધરી, તેરા ગાઊંકા રાવ. ૨ બારા ગાઊંકા ચોધરી, તેરા ગાકા રાવ; અપણે કામ ન આયા, મન માને વહાં જાવ. અગાડીકા દુલા, પછાડીકા રાવ;
અપણે કામ ન આયા, દિલ ચહા વહાં જાવ. ૭૩૮, શુકન એ વેહેમ હોય કે હોય, તે ચર્ચા આ સ્થળે ઘટતી
નથી. પણ બધા દેશમાં ને સુધરેલા લેકમાં ડેઘણે અંશે એ વેહેમ છે. તેમ ગુજરાતમાં છે તે સંબંધે લેકે માં જે વધારે
પ્રચલિત છે તેવાં થોડાં ઠાં લખ્યાં છે. ૩૫ માંકડ મુછો માંજરો, હૈયે ન હોય વાળ; તેને શુકને ચાલીએ, તે વિશે ખૂટે કાળ. રવિ તાંબુલ, સામે દર્પણ, ધાણા ચાવો ધરણીનંદન; બુધે ગળ, ગુરૂએ રાઈ, શુક્રવાર સરસવ ખાઈ શનિવારે વાવડીંગ ચાવે, તે કામ કરી ઘેર નિચ્ચે આવે. ૨ આદિત ફાટે, સોમ જળે, મંગળ પહેર્યું પીડા કરે; લુગડાં પહેરે ત્રણ વાર, બુધ, ગુરૂ ને શુક્રવાર. શનિ પંથા શનિ ગ્રંથા; વિદ્યારભે ગુરૂ શ્રેષ્ઠ. પુનમનો પડે, અમાસની બીજ, વણ પૂછયું મુહર્ત તેરશને ત્રીજ.૭
શુક્રની રાત, કદી ન કરીએ વાત.
૧ વાણીઓ વરઘોડામાં ખરચ વધારે કરે. વેહેરે મકાનમાં ખર્ચ. ૨ મૃત્યુ થાય. ૩ રવિવારે તાંબૂલ, એટલે પાનસુપારી ખાઇને, સેમવારે દર્પણમાં મહ જેને, અને મંગળ કે ભોમ ધાણું ચાવીને, બુધવારે ગેળ, ગુરૂવારે રાઈ, શુકવારે સરસવ ને શનિવારે વાવડીંગ ચાવીને જે માણસ શેહેરમાં કે બહારગામ જાય, તે કામ સિદ્ધ કરીને ઘેર આવે એવો ભાવાર્થ ઉપરના ખરાને છે. ૪ આ કહેવત ભૂગડાં પહેરવા વિટ છે, આમાં શનિવારનું કહ્યું નથી, પણ લોકમાન્યતા એવી છે કે શનિ ચીકણો વાર છે, માટે પેહેર્યું હોય તે ઉખડે નહિ અર્થાત્ લાંબું ચાલે. ૫ ફાગણ સુદ ૧૫ પછી વદ પડવે. અમાસની બીજ તે અષાઢ સુદ કે કાર્તિક સુદ બીજ, છ ત્રીજ-વૈશાખ સુદ ૩, અક્ષયતૃતીયા તેરશ ધનતેરશ.

Page #325

કહેવત સંગ્રહ
ર૭૯
સારાં શુકન.
બેહે ભરી પાણીઆરી (સૌભાગ્યવતિ) મળે. ખર ડા, ને વસિયર (નાગ) જમણે.
ઘોડા ઉપર સવાર બેઠેલો મળે, બેબી ધોયેલાં લુગડાં લઈ મળે. માટીને ટોપલ, ગાડુ કે છાલકું મળે. ડેલું ગાડું મળે. વાછડા સહિત ગાય મળે. હથીઆરબંધ માણસ મળે. ચાંદલે કરેલ વિપ્ર મળે. ફૂલની છાબ સહિત કોઈ માણસ મળે. માછલી મરેલી મળે તે શુકન સારાં પારસી લોકમાં. જમણું હરણ ઊતરે, ને જમણુંથી પાછું ડાબાં ઊતરે તે સારાં. કુંભ, તેરવા, ચીબરી, હનુમંત ને હરણ એતાં જે મળે તે ભલાં જમણાં. કાન કરે કુતરા, મીંદડી આડી જાય; જે આવે છીંક તે ચાલતાં થંભી જાય. प्रामे वामप्रयाणे रासभशब्दोपि मङ्गलं कुरुते ॥ ખરાબ શુકન. રાંડરાંડ બાઈડી મળે. લાકડાંની છાણની ભારી મળે. ચાલતી વખતે છક થાય. સામે ભેંસ, સેવ કેટલાકુટ કુંભાર મળે. ચાલતી વખતે કુતરૂં કાન ફફડાવે, બિલાડી આડી ઊતરે. ડાબે કાગડે બેલે. ડાબી કે પાછળ ચીબરી બોલે. આટે કુટે ને ઘી ઘડે, છૂટા કેશી નાર; વગર ટીલે વિપ્ર મળે, તો નિશ્ચ ખૂટે કાળ. અમાવાસ્યાને રોજ હજાર કામ હેય પણ બહારગામ જવું નહીં. દેહ-ડાબી ભેરવ કળકળે. જમણાં લાળા થાય;
તે શુકને જે ચાલીએ, તે નિશ્વ ભુંડુ જણાય. ૬૧૩ શક્તને વહેમ નથી એમ પણ કહી શકાય છે તે સંબંધમાં વાકયો
શકનથી શબ્દ આગળ. મનમાં કામ કરવાને કે જવાને ઉલ્લાસ આવે તો શુકનની જરૂર નહીં.
૧ ભ==ધડે. ૨ તેરવા દેવચકલી, કાળા રંગની પુંછડી ઉંચી નીચી કરે છે તે. કે ગામ જતાં ગધેડે ડાબે બુકે તે પણ મંગળ કરે છે. આવા શુનને માટે તે ગ્રન્થ છે. પણ લોકોમાં બહુ જાણુતા મારા જાણવામાં છે તે લખ્યા છે. ૪ ભરવચીબરી. ૫ કળકળે બેલે. ૬ લાગીઝશિયાળનું રેવું. ૭ શબ્દસારું વાક્ય કે આશીર્વાદ. ૮ આગળા સરસ, વધારે સારા

Page #326

કહેવત સંગ્રહ ગોકીરે શુકન નહીં. દેહરા-શુકન શુભાશુભ જબ ભયે, હોય સકે કામ
તબ હમ સુર પુરાન, લહન કૃષ્ણકે નામ. ૪૧૪ જબ રિપુ આયે નગર સન, કન્યા કાલ વ્યતીત;
તબ મુહૂર્ત અરૂ શુકન પુનિ,ન લો શાસ્ત્ર કહીત. ૬૧૫ હ૩૯. જ્યોતિષના બે ભાગ છે, ગણિત અને ફલાદેશ.
હુરમખાને ચમખેરા, માલખાને મુસ્તરી; કરમખાને જમી ફરજંદ, કબજે કર લે મેદની. કિ કવતિ રહા સર્વે, યદિ કેદ્રો બૃહસ્પતિ. પડવે મૂળને પાંચમ ભરણું, આઠમ કૃત્તિકા, નેમ રહિણઃ દશમે અશ્લેષા સહી, પાચે જ્વાલામુખી યોગ કહી. ૩ દોહ–જણે માતા તે જીવે નહીં, વસે તો ઉજડ થાય;
નારી પહેરે ચુડલો, કે બાંય સમૂળો જાય. ૬૧૬
૧૦
૧ લૂંટ અગર ધાડની બૂમ પડતાં વારે ચડતી વખત. ૨ તેમાં લાદેશ જાણવામાં લોકોને સ્વાર્થ રહેલે હેવાથી તે વિષે લોકો વધારે ધ્યાન આપે છે. અને તેથી લાદેશને વિષય લોકો જાણવા ચાહે છે. તે સંબંધમાં લોકોમાં જે કાંઈ વાક્યો કે કવિતાના રૂપમાં ચાલે છે તે દૂહાદિ લખ્યા છે.
- ૨ બાળકને જન્મ થાય છે ત્યારે વખત લઈ જન્મ ટાણે જે ગ્રહ જે રાશિમાં હોય તે રાશિમાં મૂકીને જન્મકુંડલી તૈયાર કરવામાં આવે છે. રાશિ બાર છે તેથી કુંડલીનાં ખાનાં બાર છે. પહેલું લગ્ન શરીર, બીજું દ્રવ્યભવન, ત્રીજું પરાક્રમ તથા ભાંડરૂ, ચેય મા, ઘર તથા પશુ, પાંચમું બુદ્ધિ સંતાન, છઠ્ઠ રેગ, શત્રુ તથા મેસાળ, સાતમું આ તથા પરદેશગમન, આઠમું આયુષ્ય, નવમું ભાગ્ય તથા ધમે, દશમું રાજ તથા પિતા, અગીઆરમું લાભ, બારમું ખરચ, વ્યય. એવી કુંડલીમાં જ્યાં તે ગ્રહ આવ્યા હોય તે પ્રમાણે માણસની જીંદગીના બનાનું ભવિષ્ય કહેવાય છે. ૩ સાતમા ખાનામાં જ હાય, 8 માલખાનું બીજું તેમાં શનિ હોય, ૫ કરમખાનું એટલે રાજખાનામાં મંગળ હોય, તેવા ગ્રહવાળે પુરૂષ પૃથ્વીને જીતી લે તે થાય. ૬ જન્મકુંડળીમાં પહેલું, ચાયું સાતમું અને દશમું એ ચારે કેંદ્રસ્થાન કહેવાય છે. તેમાંથી એકે સ્થાનમાં બૃહસ્પતિ પડ્યો હોય તે બીજા નબળા ગ્રહ હોય તે પણ નડી શકે નહીં. ૭ એ પાંચ જવાલામુખી ગમાં બાળક જન્મે અગર કોઈ શુભ કામ કર્યું હોય છે, તેના પરિણામ સબંધમાં

Page #327

કહેવત સંગ્રહ
૨૮૧
વાવ્યું તે ઊગે નહી, નીર કુવે નવ થાય;
નવ જાણ્યું તે જોશીઆ, જેશ કેમ જોવાય? શ્રાવણ ઘડી, ભાદુ ગાય, મહા મહિને ભેંસી વિયાય, તે ધણુ મરે
કે જણનારી જાય. ચોથ ચૌદશને ચપાયો, હાણ કરે પુનમનો જા. જે હેય રાહુ દશમ, શું કરે વેરી વસમો? બુધ વાસે ને બુધ ચાસે, બુધ ગામ ન જાશે. બુધે વળાવી બેટી, તે ફરી કદી ન ભેટી. ૭૪૦. આભડછેટ અંત્યજની જણી, બ્રાહ્મણ વૈષ્ણવ કીધા ધણું. ૧૭ આભડછેટ અંત્યજની જણી, બ્રાહ્મણ વૈષ્ણવ કીધા ધણી. બારે માસ ભોગવે એ બેય, બીજે ઘેર આવી ગઈ રેહેય. માને તેને વિધિનિષેધ. ગ્રહણમાં રોટલા ઘેંસ અભડાય, પકવાન અભડાય નહીં. તળ્યું ને તાવ્યું, વૈકુંઠથી આવ્યું. જગન્નાથજીનો પ્રસાદ લેતાં આભડછેટ નહીં. '
ઔષધાર્થ મદિરા પીવામાં બાધ નહીં. પગ મટાડવા, માંસાદિકના એસિડનો છોછ નહીં.' વૈષ્ણવ જાણે સમર્પણ, બ્રાહ્મણ દેખી ભડકે; છોકરાને બાંધે ટાંટીએ, રખે મુ અડકે. વદાયું વદે, ને અણવદાથું ફોક; ચામડાના જોડા ને ચામડાની બેખ. બ્રાહ્મણની નાત જમે ત્યારે ચામડાથી અભડાય, ઘીના કુલાની
આભડછેટ નહીં. ઘી ભેગીઆની તાવણનું સૌને ખપે. દેવમંદિર બીજું ચામડું ન લઈ જવાય, દુકડ સારંગીને બાધ નહીં.
૧ એ ગમાં કુવો ગાળવા માંડ્યો હોય તે. ૨ ઢેર વિયાય તેનાં મુહર્ત, ૩ ચોથ યૌદશે ખાટલે ભર્યો હોય, ને પુનમને રાજ દીકરો અવતર્યો હોય તે હાનિ કરે. જ્યોતિષનો વિષય એ અગાધ છે કે તેને કઈ ભાગ આંહી લખવાને સમાસ નથી, માટે લોકોમાં ચાલતી કહેવતો જાણું તેટલી લખી છે. ૪ સાંઢાના તેલ, કસ્તુરી, અંબર, ગેચંદન આદિને બાધ ગણુતિ નથી, ૫ ધીને વિષ્ણુદેવત ઠરાવ્યું છે.

Page #328

૨૮૨
કહેવતસંગ્રહ
શ્રાવકના ખાખરે, ને મેશ્રીની પુરી; તંબોળીની કુંડીમાં, અઢારે વરણ બુડી. દેહરા–સબી ભૂમ ગોપાલકી, વામે અટક કહા;
જાકે મનમેં ખટક રહી, વોહી અટક રહા. ૬૧૭ અણગમતું અપવિત્ર ગણું, ગમતું ગયું પવિત્ર;
ચુડો ન ગમ્યું હાડકું, જગત વિચાર વિચિત્ર. ૧૮ ૭૪૧. ભાજી ભારમાં, તે વહુ લાજમાં. ૩ ભાછ ભારમાં, તે વહુ લાજમાં. આંધળા સસરાની લાજ કાણુ કહાડે? નફટ સસરો ને નિર્લજ વહુ, આ સસરા કહાણી કહું. ૭૪૨. રેઇ ઘર રાખે તેવે છે. ૮ રઈ ઘર રાખે તેવો છે.
તે જાય, મારતો જાય, ને ઘર રાખતા જાય. કાલો થઈ કાંચળીમાં હાથ ઘાલે. દેખાય છે ગાંડે, પણ હૈયાને સાજો. આંખે આંધળે, પણ ગાંઠે પુરે. ઘેલી થઈ છૂટે, ને ગામ બધું લૂટે.
રોતે જાયને અણુચી કરતા જાય. ઘેલે થઈ ઘર રાખે. ૭૪૩. અઝીણના બંધાણુઓ અફીણનાં વખાણ કરી ખાય છે અને
પિતાને સુખ શામાં છે તે બતાવવાને બોલાતાં વા. ૮ અમલ ખાઓ ઠાકરા, માતા થાઓ મલ; પુરણહારે પુરશે, જખ મારે જેમલ. બેડ પીપલકી છાંય, એર સંગત બડુંકી; ઘટ કસુંબા કાહાડ, એર મુઠી ચણુંકી. બાખડી ભેંસકા દૂધ, શકરમેં ઘેલનાં; ઈતા દેવે કિર્તાર, કબુ નહીં બેલનાં. પહેલું સુખ તે અફીણ આવે; બીજું સુખ તે ખાવું ભાવે; ત્રીજું સુખ તે ઉતરે ઝાડે; એણું સુખ પડખે વાડે.
૧ ખાખરે એટલે રોટલી શેકીને સુકી કઠણ કરેલી. ૨ કાથોચને પલાળીને પાનપર લગાવવા તૈયાર રાખે તે તાળીની કુંડીમાં પાણું ગમે તે જાતના તંબાળીનું હોય. ૩ મર્યાદા રાખીએ તે આપણી મર્યાદા રહે. ૪ અણચી એટલે રમત રમતના દ્વારા પ્રમાણે નહીં ચાલતાં પિતાને દાવ ખરે છે કહી કછુઆ કરવા તે. અચીવ્યવહાર પ્રમાણે ચાલે નહીં ને વાંકે (અસત્ય) બલવું. ૫ અફીણ ૬ આવે કેફ ચડે.

Page #329

કહેવતસંગ્રહ
૨૮૭
દેહ–અમલ ન પ ઠાકર, સુકાઈ થાશે સલ;
માગ્યું તે મળશે નહીં, એમ કહે જેમણ. ૭૪૪. બંદા પહેળા ને શેરી સાંકડી. ૯
બંદા પહેળાને શેરી સાંકડી. ગોકુળમાં કહાન મહાલે, તેમ માહાલે. ઘાંયજાની કથળીમાં સજાઈઓ માહાલે તેમ માહાલે. છાપરે ચડીને બેઠા છે. આ સામું જોઈ ગયા છે. કુલે પાનીઓ લગાડે છે. આસમાનને ને તેને હવે બે તસુનું છેટું રહ્યું છે.
જમીન ઉપર પગ માંડતું નથી. ગધેડી ફુલેકે ચડી છે. ૭૪૫. ધર્મનાં મૂળ ઉંડાં છે. ૯ ધર્મનાં મૂળ ઉંડાં છે. અધિકસ્ય અધિક ફલમ. ધર્મ તરે ને તારે, પાપ બુડે ને બુડાડે. ધર્મનાં કામ કીધાં જ ભલાં. ધર્મને દ્રોહ કરે તે કયાંહે ન ઠરે.
ખા ગયા, ખીલા ગયા, સાથ લે ગયા, રખ ગયા, જખ માર ગયા. પુયે પાપ ઠેલાય દેહ–ધર્મ ઘટતે ધન ઘટે, ધન ઘટે મન ઘટી જાય
મન ઘટે મહિમા ઘટે ઘટત ઘટત ઘટ જાય. ૬૨૦ પાઈ-પાંચ કેસનો હેય પ્રવાસ, ભાતું લ્યો છો કરી તપાસ;
આ તે છેટું જાવું ઘણું, બાંધે ભાતું પરભવ તણું, ૬૨૧ ૭૪૬. દેવળને ઘંટ જે આવે તે વગાડે. ૭ દેવળનો ઘંટ જે આવે તે વગાડે. વીસમા વડ જે આવે તે બેસે, વેશ્યાને ખાટલે જે આવે તે થુંકી ભરે. દારીને ચોતરે જે આવે તે બેસે. ચોરાનું બેસણું, કેઈને ના કહેવાય નહીં.
૧ જે માણસ સારૂં દેખી કુલાય છે ને મનમાં મલકાઈ જાય છે તે વખતે તેનું વર્તન થાય છે તે સંબંધે. ૨ સજાઇએ અ. ૩ અધર ચાલે છે. ૪ ફુલેકુંવર . છે તે ધર્મ જેમ વધારે કરે તેનાં ફળ અધિક, અધિક ખાવાનું ફળ અજીર્ણ અધિક દેલતનું ફળ ફીર કોઈ પણ અધિકમાં સુખ હેય તે ધર્મની અધિક્તામાં સુખ છે. ૬ સારાં કામ કીધાં જ ભલાં, આમ પણ કહેવાય છે.

Page #330

૨૮૪
કહેવતસંગ્રહ
ગામની ગુંદી, ને સીમાડાની રાયણુ ધર્મશાળાને ખાંડણીએ. ૭૪૭. ઊજજડ ગામની જમે શી ભરવી? ૩ ઊજજડ ગામની જમે શી ભરવી ? ઉઘાડે બારણે ધાડ નહીં, ને ઉજજડ ગામે રાડ નહીં. ધણી વગર શણગાર શાર ૭૪૮. જાગે કેણુ? ૪
દેહરા પ્રશ્ન-નિદ્રા ના ત્રણ જણું, કહો સખી તે કયાં? ઉત્તર–નિર્ધનિયાં ને બહુ ઋણાં, જેપર ખટકે વેર ઘણાં દરર પ્રશ્ન-નિદ્રા ના ત્રણ જણું, કહો સખી તે કયાં ? ઉત્તર જડિયાં, તપિયાં, સારસ, ચકવી રેન પીયા. ૨૩
ચાતક, ચકવા, ચતુર નર, નિશદિન રહે ઉદાસ;
ખર, ઘુવડ, ને મૂર્ખ નર, સુખે સુવે નિજ બાસ. ૬૨૪ પાઈ જાગે કે ધનને ધણી, જાગે જેને ચિંતા ઘણું,
જાગે રાત અંધારી ચેર, જાગે ઘન વરસતે મેર;
જાગે દીકરીઓનો બાપ, જાગે જેના ઘરમાં સાપ. ૬૨૫ ૭૪૯ જુવાની વિષે. ૪ *
જુવાની દિવાની છે. જુવાની ચાર દિવસનું ચટકે છે. જુવાની જાળવી તેને મન સુધર્યો. ગદ્ધા પચીસીમાં જે ઠેકાણે રહ્યો તે રહ્યો, નહીં તે ગયે. ૭પ૦ જુવાની જવાથી પરિતાપ. ૯ દેહરા–જોબન જાતાં ત્રણ ગયાં, કહે સખી તે કયાં?
કાજળ, કંચુકી ને કાંસકી, એ અંગથી દૂર થયાં. જટીયા જુવાની ગઇ, ગઈ ચટકતી ચાલ; જ્યાં અંબોડે વાળતાં, ત્યાં પડી ગઈ ટાલ
૬૨૭ જોબન જરા તે કુતરી, જમરા લેદી જાણ;
આવ્યો એની હડફેટે, બચે ન તેના પ્રાણુ. ૬૨૮ '૧ જે આવે તે ઝુડે. ૨ સ્ત્રીને માટે. ૩ પંદર વર્ષની ઉમ્મરથી ચાલીશ વર્ષ સુધીનાં પચીસ વર્ષ “ગદ્ધા પચીશી” ગણાય છે. એટલા વર્ષમાં મનનું, સ્થિતિનું અને રીતભાતનું જે બંધારણું થયું તે પ્રમાણે ઉમ્મર પર્યત રહે છે.

Page #331

કહેવત સંગ્રહ
૨૮૫
૬૨૯
૬૭૨
ગેલણ કહે ઘરડાં થયાં, જોગે ભાગ્યાં જેર; બએ બરછીવા ઠેકતાં, નળીઓ હતી નકાર. સદા ન જોબન સ્થિર રહે, સદા ન લક્ષ્મી નેહ;
જોબન ચલ સંસાર ચલ, ચલ વિભવ ચલ દેહ. સોરઠા–જે દિ હતા જુવાન, નેરા કરતા નાણું દેઈ,
એ પિંડ ને એ પ્રાણુ, બોલાવ્યા બાલે નહીં. નળીઓ હતી નકેર,બોલાવતો બરડા ધણું; રહ્યું ન જાંગે જોર, જાતાં દીધાં છે. ઘડપણ વશમી વાટ, જુવાનીમાં જાણું નહી; એના શા ઊચાટ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. જુવાનીનાં જેર, અત્યારે અળગાં થયાં;
ન મળે મન નકાર, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૭૫૧. બરાબરીયાથી સ્નેહ કરવા વિષે. ૩ વિવાહ, વ્યવહાર, વેર, પ્રીત બરાબરીયાથી કરીએ. બરાબરીયા કીજીએ, વ્યાહ, બેર એર પ્રીત. સાખી બાયડી પરણે સારા ઘરની, લેવા સારે લાવો;
ધણું સામી આંખે કાઢે, પછી કરવો પસ્તાવે.
૬૦૪
૬૩૫
૧ નારા આગ્રહથી બેલાવતા.
૨ કામકાજ નોકરી માટે બોલાવતા.

Page #332

૨૮૬
કહેવતસંગ્રહ
અક્ષરવાર કહેવતે, વાક્ય ને સાખીઓ
વિષયના મથાળાંવાર કહેવતમાં જે કહેવત, વાક ને સાખીઓ આવી શકી નહીં તે
અ અકતે કર્યું તે આગળ મુજ આવે.' સાખી-અકર જાનાં મકર જાનાં, જાનાં હિંદુસ્તાન;
તીન જાનેકા સંગ ન કીજે, લંગડ, બુરોડ, કાના. ૧ અકલ બહેર મારી ગઈ. ૨ કઈ દિશા સુઝતી નથી. ૨ દિમૂઢ થઈ ગયો છે. અક્કલબાજથી અદાવત કરવી નહીં. અખતર ડાલાએ ડહાપણું કર્યું, કે હીંગના કુવામાં ઘી ભર્યું. અખાનો ડખો. અગીઆરસને ઘેર બારસ પરણી. અગ્રે અગ્રે વિપ્ર, જટાળો તે જોગી, અને વચ્ચેને કંદ, તે આરોગે નંદ. અગ્નિને ઊંધાઈ અડે નહીં. અજાણ્યામાં વસે તે અચાનક ખસે. અજાણ્યાને ગુહે માફ. ૨ અજાણ્યાનો દોષ નહીં રે ગુસાંઈએ. અડપલો બ્રાહ્મણ વહાણ બાળે, ભોળો વાણુઓ એાછું તળે. અઢળક ઢળ્યા, ને દળદર હળ્યાં. અણસમજુ તે આડો વહે. અણસમજુ ઢેર, લેવા મોકલ્યો કાકડી, ને લાવ્યો બોર
૧ અક્ત=રજા, આણજે, કામથી વિરામ પામવાને દિવસ; અધ્યાય. ૨ અખા ભગતે કરેલી કાવ્યમાં નહીં સમજાય તેવી બાબતને વિરૂદ્ધ સમજવાળા એ કહે છે.
૩ એક શેરડીનો સાઠે બ્રાહ્મણ તથા જોગી માગી લાવ્યા, તેમને વેહેચણમાં વધે પડવાથી વાણિયાને પંચાત સોંપી. ત્યારે વાણિયે સાંઠાની વહેંચણ કરી કે, “અ અસૌથી પહેલો પુછડા તરક્કે તે વિપ્રને, થીઆના ભાગને મુળયાં વળગેલાં તે ભાગને જટાવાળે રવી જોગીને આપ્યો ને પૂંછડી તથા મૂળ વચ્ચેની ગાંદી તે વાણિયે વહેચણની મહેનત બદલ પતે રાખી, તેની આ કહેવત. “વચ્ચેને કંદ (ગાંદલી) તે આગે નંદ” (વાણિયો).

Page #333

કહેવતસંગ્રહ
અણી ચૂકયા સે। વરસ જીવે. અતિ લંબા એવકુફ્ અત્યારે વાયરા વસમે છે. અથરા માણુસ અથડાઈ પડે, અદેખાને એવડા ખળાપેા.૪ અટ્ઠર અધૂર વાત કરે છે.પ અન્ન છવાડે ને અન્ન મારે. અન્ન તેનું પુણ્ય, અન્ન આહારે, તે ઘી વ્યવહારે. અનાથ્યા આખલા, તે હેાળી ધેલી નાર.
રાંધનારાને ધૂંવાડા,
અપના નામ ખાટા, પરખને વાલેકા ક્યા ગુન્હા ? અપના હુ માંકા, ઊસ્મે આપનેકી કયા કસુર ? અશ્રુના ભાઈ મુ.
અમથાભાઈ કરમના આગળા, તે પેહેલા પરણ્યા
૨. અત્યારે દડી ઉડે છે.
અન્નકાટને ચાટ નહીં..
અમરવેલને પાન નહીં.
અમીના ઓડકાર આવે નહીં.ટ અમી સૌના દિલમાં રમી (ગમી). અમીરાત જાય, પણ એ જાય નહીં.
૨૮૭
અમીરાતમાંથી હાથ જ કહાડતા નથી,૧૧ અમૃત પીતાં કાઈ ધરાય નહીં.
અરે ખીખી ૨ાટી પકાવ, ઠીકરી પુટ ગઈ તાલીમ મજાવ.૧૨ અલ્લા એક બદામ.૧૩
1 Threatened folks live long. ૨ એટલે અત્યારે ત્યાં જવામાં લાભ નથી. ૩ અસ્થિરાને અપભ્રંશ છે. અથરે આકળા, અસ્થિર; ઉતાવળે. ૪ પાતાથી કાંઈ સારૂં થઈ શકે નહીં, ને ખીજાનું સારૂં દેખી ખમાય નહીં. ૫ મેાધમ અગર ન સમાય તેવી રીતે અગર આધાર વગર વાત કરે છે. ૬ ચાટ=નજર લાગવાના વહેમ છે તે નકાય નહી. ૭ અન્ન આહાર પ્રમાણે અપાય, પણ ધી તેા કરકસરથી અપાય. ૮ અને સરખાં કાઇના કહ્યામાં ન રહે. અનાથ્યા=નાથ નાકમાં ધાલ્યા વગરને હું માણસ ધરાય ત્યારે એડકાર આવે; તે અમીથી કાઈ ધરાય નહીં. ૧૦ અમીરાતમાં સારૂં ખાલવાની, સારૂં વાવરવાની ટેવ પડી હોય તે જાય નહીં. ખા=પુરાખા, સ્વભાવ. ૧૧ બહુ પતરાજ કરે છે. ૧૨ ઠીકરી ક્લાડી કરવાની માટીની ઠીખ. ૧૩ જેમાં કશી અક્કલ કે ખેાણી નહીં, તેને લાગુ છે.

Page #334

કહેવતસંગ્રહ
અલ્લાહ માલુમ ખેલ કન્નુર ચલતા હૈ??
અલ્લાહ નામ પર ડુંગર ચાલે, રામ નામે પત્થર તરે.
અલેલ પુ.
ર
અવલ ખીશ બાદ દરવેશ.
Re
અવસર ચુક્યા મેહુલા, પાણી વગરનાં વેવલાં,
અવળી ગંગા વહી,
અવાસ બળી ગયા ને ક્રાયલા રહી ગયા.
અસુર થયું ને રાત રહ્યા.
અસુરા આવ્યા પરાણુા, રાત રહે પાછા ન જાય. અળગી નહીં છાયા દેહથી,
આ આક,Ý ઇંધણું, તે જવનું અન્ન, છેારૂ ખાપ હત્યાં, છાપરૂં ચુવે ને નાર કુભારજા, એ પાંચે પાપ મળ્યાં,પ આકાશને કાંઇ થાંભલા છે ?૬
આકાશને હવે એ તસુ છેટું છે.”
આખલા આંયા એટલે બધે મેાકળું,
આખા દહાડા નાગા ક્રે, તે નાહાતી વખત કાછડા વાળે, આગળથી ગાં–ધાઇ ને પાછળથી હગ્યા. આગલી દુભામણુ સારી, પણ પાછલી દુભામણુ ભુંડી. આગળથી ચેખવટ સારી, કે પછી વાંધા પડે નહીં.
&
..
આગે આગે ગારખ જાગે.
૧ બેખબરને લાગુ.
૨ વધારાના=અડકવુડકીઓ, ઉપર‰ી વાત કરનાર. ૩ જ્યાં ધરખાર છેડી નોકરી કે ધંધા માટે રહેવું પડે તે સ્થળને માટે ખેાલાય છે, ૪ આક=આકડાનું. છેરૂ બાપને હત્યાં, તે કામ કરવા દે નહીં. ૫ આંગણે કુવા ને નાર ભારા, એમ પણ ખેાલાય છે. હું સત્યને આધારે રહ્યું છે. છ એટલું અભિમાન આવ્યું છે. ૮ ગાયને વાછડા આવે ત્યારે વાણિયા, બ્રાહ્મણ તેને ખાસી નહીં કરતાં મેકળા મૂકે છે ત્યારે તેના પાછલા પગના થાપામાં ત્રિશૂલ લેાઢાનું ઊનું કરી ડામ દે છે તે “આંકયા” કહેવાય છે, ને તે મહાજનીએ સાંઢ કહેવાય છે. ગમે ત્યાં તે છૂટા ફરે, ચરે, તેને કોઇ કામ કરવામાં જોડે નહીં એવા ચાલ પડ્યો છે. હાલમાં મહાજનીઆ આખલા કરવાના ચાલ કમતી થયા છે. હું કાંઈ કામ કરવામાં આગળથી અડચણેા જોઈને તેના અથવા વ્યવહારમાં ભવિષ્યના વિચાર કરી કામ કર્યાં ાય તે સારાં, પણ પાછળથી અડચણ પડે ને કામ બગડે તે ખાટું. અવસ્થામાં દુ:ખ પડે તે ખાટું. વાત કાલ, આગળ ઊપર અને તે ખરૂં.
૧૦ કાલની
1.

Page #335

કહેવતસંગ્રહ
૨૮૯
આગે આગ મળે, ત્યારે ભડકે થાય.૧ આજકાલને કીકે, તે ડહાપણમાં ડુલી ગયે. આજ ઈહાં, કાલ ક્યાં, ને પરમ દહાડે પરદેશ. આ જેને પડતે હોય તેને પડે, આટા ખુટહ્યા છે. આટામાં લુણ સમાય, લુણમાં આ સમાય નહીં. આટા મહોપ ઊપર ઊડે છે. આટા ઢીલા, ને બંદા નરમ અથવા અણુકસબી. આડે લાકડે આડે વહાડ. આડે માણે ભરવું. આડે લાકડે આડો વેહ, ને આડે વસે ગામને છે ? આડતને ને અધીરને બને નહીં. આડીઓ નહીં, ઊભીઓ નહીં, લે બીબી ખાટ. આણુ રામની દીધી છે. ૧૦ આણુ રાજાની ફરી ગઈ.' આ તે રામબાણ છે, સિદ્ધ ઉપાય છે. આથર બદલ્યા, પણ ગધેડા તેના તે છે. આદમના આદમી, ને મનુનાં મનુષ્ય, દનુના દાનવ. આદમજી ગયા તે ગધેડે વસાવી લાવ્યા. આ ભવાની.૧૩ આપકા સે સાપકા, દુસરે સાલે ફાસપુસીએ. આપણું તે હા હા, બીજાનું તે હી હી. આપણે ક્યાં દુકાન માંડી બેઠા છીએ, કે ચણું આપીએ? આપણે કામને એક ઘડી મૂકીએ, કામ આપણને આખો દિવસ મૂકે.
૧ કેપીએ કેધી મળે ત્યારે મહાભારત કજીઓ થાય. ૨ ઘરડા કરે છે. ૩ આછોપ્રતાપ, પ્રભા; છાપ. ૪ પૈસા જતા રહ્યા છે. ૫ મહેડુ લેવાઈ ગયું છે. ૬ તેમાં જેટલી બગડી. ૭ આડે માણે ભરવું. માણું દાણું ભરવાનું માપ. તે સીધું રાખીને ભરે ત્યારે દાણું સમાય; ઊંધે માણે ભરે માણુના તળા ઉપર રહી શકે તેટલા દાણ આવે ને માણું ગેળ નળા જેવું હોય તે આડું રાખીને ભરે ત્યારે એક દાણો રહે નહીં એટલે “આડે માણે ભરવું” મતલબ કાંઈ ભરાય જ નહીં. ૮ ગામને છેહગામને છેડે. Desperate cuts have desperate cures. ૯ ઇસ, ઊપળું કે પાયા નહીં ને લ્યો બીબી ખાટ, આડીએ=ઊભી એ ઉપળાં ને ઇસ. ૧૦ આણુસમ. ૧૧ ગાદીએ બેઠા. ૧૨ આરિગુણ નાખતાં પહેલાં ગધેડા ઉપર જે નાંખવામાં આવે છે તે. આથરાગડા. ૧૩ હીજડા.
૩૭

Page #336

૨૯૦
કહેવતસંગ્રહ
આપતા ગાજે ને લેતા લાજે. આપસ આઇ સે હલાલ.
આપતાં તે નહીં ને માગતાં મળે નહીં.
આપ્યું તે તાપ્યું એસી રહેતું નથી.
આપે તે સુંવાળા, માગે તે કાખને માવાળા.
આપે તેને દીકરા આપે, ન આપે તેના મુળગા લેલેર આકા ચડ્યો છે તે વાત કરશે ત્યારે ઊતરશે. આફરડી ખાઈ.
આબરૂના કાંકરા, તે ફજેતીના ફાળકા,
આતમાં જ્યાફત શી ?
આભને અણી નહીં, તે બ્રાહ્મણના કાઈ ધણી નહીં. આભને અણી નહીં, તે વેશ્યાના કાઈ ધણી નહીં. આ ભવ મીઠા, તા પરભવ કાણે દીઠા. ? આભને જમીન એક કરવી.જ
આલે આપ્યાં તે ધરતીએ ઝીલ્યાં.
આર વગર ચીંથરૂં અક્કડ રહે નહીં.પ
આવડે નહીં, ઊકલે નહીં ને બાપા મને કેળું.
આવતી વહુ તે મેસતા રાજા, પહેલી રાખે શરમ, પછી મૂકે માા. આવવાની ચાર દિશા, ને જાવાની બારે વાટ.
આવરદા કાંઇ તાંતણા નથી કે તેાડી નંખાય.
આવી ધાટડીએ, ને જાય ઠાઠડીએ.
આવ જાવ કે સરભર થાશે.
આવી ત્યારે લક્ષ્મી, તે ગઈ ત્યારે ખલા.
આવરે વ્હાલી વાતડી કહું, આ ચુડાને તું પાંચમી વહુ.૭ આહાર મારે કે ભાર્ મારે.
૧ પેાતાની મેળે, સહજમાં આવે તે હલાલ. ૨ વરસે ત્યારે વાડમાંએ વરસે ને ખારા દરિયામાં પણ વરસે. ૩ પેાતાની મેળે ગમે તે વાતમાં કુદી પડે, ૪ એવા મેટા
જીઓ કરવા, અગર મહાભારત ઉદ્યમ કરવા. ૫ આર=ચાખા કે ઘઉંના લેાટની રાખ લુગડાંને ચડાવે છે તે. ૬ માજન=મર્યાદા. ૭ વહુનો મીજાજ મરડવા વરે કહ્યું. ત્યારે સાંભળ મારા નવલા વર, આ મારે તમારૂં સાતમું ધર, વર શાંત થયા.
એવા સ્ત્રીએ જવાખ દીધાથી 8 Excessive food or burden may be the cause
of death.

Page #337

કહેવતસંગ્રહ
આવ્યું સમાય, પણ ગયું ન ખમાય.૧ આવ્યું આટલે ને ઘાલ્યુ કાટલે. આવે છે કે ને મેલો પકે. આસમાનના તારા ઊતારવા. આસમાન જમીનને તફાવત છે.
ઈજતકી લહેજત કુછ ઓર . ઈસમઝી કીસમ પહેચાનનાં બડી બાત છે. ઈદ્રિ છતી તેણે સર્વ જીત્યું. ઈધરકી ઊધર, ને ઊધરકી ઈધર
ઈસ ગમે તે ઉપલેટે, સખીના કહે જાગતી'તી;
કઢારામાં કથરોટ આપી, એ પણ ડહાડી માગતી'તી. ઈક આસાન નમુદ અવલ, વલે ઊતાવ મુશ્કિલ હે.
ઊગતા ઝાડનું પાંદડું ચીકણું, ઊગમણું બુમ પડે ને આથમણે ધાય. ઊછળ્યું ધાન પેટમાં રહે નહીં. ઊછેદી ખાય, તેને વંશ વધે નહીં. ઊજડ ખેડે ઢોલ વાગે. ઊંચે આભ ને નીચે ધરતી. ઊંટ લંબા, તે પુંછ ટુંકા.૭ ઊંટ મૂકે આકડે, બકરી મૂકે કાંકરે. ઊંટ મરે ત્યારે મારવાડ સામું જુએ, ઊંટના ઊંટ ગળી જવા. ઊંટને હોઠ લટકે પણ ત્રાટકે નહીં. ઊડ્યા નહીં ત્યાં સુધી સારા, ઊડ્યા એટલે ઝાલ્યા રહે નહીં. ઊઢાંઢળ માગ ચેર ચાલે. ઊણું રહે ત્યાં સુધી કહ્યું,
૧ આવ્યું નાણું, કરૂં તથા સારું સગું કે મિત્ર આવ્યા સમાય, પણ ગયા એટલે દુખ લાગે. ૨ ઘણું કલેશ કરે. ૩ વાત કરવી. ૪ હેતપ્રીત કરવી તે સહેલું છે, પણ તે નિભાવવી કઠણ છે. પ ખેડૂએટલે ગામ અગર ગામને છે. હું બીજે આધાર નહીં. ૭ એટલે બરોબર સરખું ને સરખું. ૮ કેધ ચડે નહીં ત્યાં સુધી સારા ૯ જે માર્ગે માણસ કે ઢોર ચાલે નહીં તે ૧૦ પેટ કે કમજાત માણસ,

Page #338

૨૯૨
કહેવત સંગ્રહ
ઊતર્યું ઘાંટી, એટલે થયું માટી. ઉતાર આખા ગામને છે. ઉતરી પડતાં વાર લાગતી નથી. ઊતર્યાં મહી ત્યારે પહોંચ્યા સહી. ઉત્તમને ટુંકારે, ને અધમને ખાસડે મેત. ઊંદર ફૂંકતો જાય ને કરડતો જાય. ઊંદર બીલાડીને મેળ આવે, તે ઘરધણને સુખ આવે નહીં. ઊદમાતની ઊજાણું, એક ઊછાળે ઘા ને એક ઊછાળે પાણી. उदरनिमित्तं बहुकृतवेषा. ઉધાર વગર લાભ નહીં, ને મરણ વગર ડાભ નહીં. ઊધળી બાયડી ને ઊલળી ગાડી. બરાબર.) ઊંધા પાટા બંધાવવા.' ઊંધી ઇંટનો ચણનાર કડીઓ. ઊંધું બોલે કાંઈ દહાડે વળે છે? ઊભરે ચડે ત્યારે પાણી છાંટવું." ઊભો સાંઠે સો મણુ ભાર ઝીલે. (અથવા ખમે.) ઊભું રળે તે બેઠા સારૂ, ને સુમ રળે તે સખી સારું. ઊલેચે અંધારું ન જાય. ઊંડુંનું ઓસડ નહીં.
એ પાણીએ મગ ચડવાના નથી. જે પાણીએ મગ ચડે તે પાણીએ ચડાવવા. એ વર કલ ખાનાર નથી. એક કાનેથી ચાર કાને, એક ખોબે સમુદ્ર ન ઊલેચાય. એક કેફને હજાર હેક. એકડો નીકળી ગયે; એકડો અમદાવાદ ગયે. ૧ ઘાંટી ગળાને ઉપરને ભાગ. ૨ ઊતાર=ભૂત પલીતને માટે રસ્તામાં મૂકાયા છે તે અa. ૩ ઊધળી પોતાના ધણીને મૂકીને જનારી. ૪ અવળું સમજાવવું. ૫ સામા માણસને કેધ શહડે ત્યારે આપણે શાંત થવું. ૬ એ વર પરણશે નહીં. કલવર પરણવા આવે ત્યારે સાસરીઆ કન્યા પરણાવશે એ અર્થસૂચક શુકનનું ખાવાનું ૭ =ધિક્કાર, ૮ ભાઈ નિર્માલ્ય ઠર્યા.

Page #339

કહેવતસંગ્રહ
ર
એક ધર તા ડાકણુ પણ પરહરે ૧ એક ગુન્હા ખુદા પણ મા કરે. એક હસવું ને ખીજી હાણુ. એક હાથ લેના દુસરે હાથ દેના. એક ઘડીની નટાઈ, સારે દીનકી બાદશાહી. એક હાથે કરવું, ખીજે હાથે ભાગવવું.
એક દીકરા દીકરામાં નહીં, ને સે રૂપીઆ પુંજીમાં નહીં.
ૐ
એક લાકડીએ હાંકવું. એકડા કરવા.૪
એકના પૈસા, ખીજાના ધર્મ, એક રામ ને સહસ્ર નામ.
એક આવન, દુસરી જાવન, તીસરીકું નહીં વારા; ગેાપીમેં જ્યું કહાન ખેલત, હું કુવેમેં પીંજારા, એકલડીકલના અલ્લા બેલી.
ધર્મ હારે તે ધન ખાય.
એકલપેટા સૌના મેટા.
એ તે એનામાં આંધળા ભીંત થયા છે.પ
એના પેટમાં કાતર છે.
અને મુતરે દીવા બળે. (એવા સત્તાવાન છે.)
એ તા ખાસડાને તાલે છે.
એના પેટમાં પાળી છે.
એવાં મળ્યાં સગલાં, કે જેમ મચ્છને સાચવે બગલાં.
એવી ભાળી ક્રાણુ હાય કે પારકા ધણી પાછળ ચૂડા ભાંગે.
એવી આપું ગાળી કે ન દેખે દીવાળી કે હાળા.
એવું ભાળું કાણુ હાય કે ભેંસમાં ઘી નાખે.
એવા ગાકળીઓ ગાંડા નથી કે દીવાળીને દહાડે ભેંસ ખાય. એવા હાથ ચીપટીમાં નથી આવ્યેા.૧
એસા ભક્ત નીકા, કે ખાર્ક લગાવે ટીકા.
અહેસાનકા બદ્લા ન ચઢાવે સાહી સચ્ચા અડા. એવા મારા સામે કે ધોકા લઇ થાય સામે.
૨૩
૧ પારકા પેાતાનાના ભેદ જણાવવા. ડાક્ક્સ પણ પેાતાના જાણી અમુક ઘરને નડતી નથી. ૨ One man's meat is another's poison, ૩ વિચાર કર્યાં વગર આંખા મીંચી હકુમત ચલાવવી. . ૪ સહી કરી એકમત થવું. હું એટલે અતિશે મેહ પામ્યા છે. ૬ એટલે દૃખાણમાં નથી આવ્યા.

Page #340

૨૯૪
કહેવતસંગ્રહ
એ ઓકયું ધાન, સામું જોવાય નહીં. ઓખામાં પેસવું નહીં કે તે બોખા થઈએ. ઓછે બળે વધુ રીસ. ઓછું આવવા દેવું નહીં, ને ખોટું કહેવું નહીં. ઍટલે વાળ્યો બાપને. એર ઈવર કરીએ માર ન પડે, તેમ એઠાં જઈ વરે કરે નહીં.
કે એઠે રહી, ઘા કરે. એડ ઊમરેઠના ઊંડા કુવા, દીકરી દે તેનાં માબાપ મુ. એડે અચકાઈ જવાય, વિચારી પણ ન ભરાય તો, ઓથની હુંફ રહે. એથ કામ લાગે.
દાણું ને તરકાણું. ઓ દિન કહાંસે કે મીકે પાંઉમે જુતીઆં? ઓરમાયાં ને વેરવાયાં. ઓરી આવ ને અડીશ નહીં. ઓલમાં દીકરો આપે છે, હવે કાંઈ કર્યું કરાય નહીં.૭ ઓળસણું ઘણુંએ કર્યો, પણ અર્થ સયો નહીં. ઓળખીતો સિપાઈ બે ધક્કા વધારે મારે. ઓશીકે ગંગા, પછી પાપ કેમ રહે? ઓસડ ગળ્યું હોય નહીં. ઓસડ અનેક કરે, ધાર્યું ધણીનું થાય.
એ અંગે અંગ ઢીલાં થયાં, હવે શું દાળદર ફુકે તેમ છે? અંધારે ખાય, પણ કળીઓ નાકમાં ન જાય. અંધારે ખાય, પણ ગોળ ગળે લાગે. ૧ દાંત ખાટા થાય કે પડી જાય. એ વસમી જગ્યા. ૨ ઓઠ આશરે. એટલે ઘણે ઠેકાણે જમણવાર હોય તો માણસ ભાગે પડી શેડાં આવે તે માલ છેડે વરે. ૩ મટે વરે કર્યો હોય તેને દાખલ. ૪ એથવસ, આશ્રય; વગ. ૫ ઓદીચ બ્રાહાણ તર્ક જેવા. ૬ મીએ બીબીને કહ્યું, “જુતી જતીમેં સીર તેડ ડાઉંગા. ત્યારે બીબી કહે છે, “એ દિન કહો કે મીઆંક પામે જીતી?” ન કરે નારાયણ કે ગઢવી ગાડે ચઢે ૭ કરાર પાળવાની જામીનગીરી, બોલ

Page #341

કહેવતસંગ્રહ
અંધારે દાડે તે ચડે બગલી ઘેાડે.૧ અંધેકી હાર ચલી, જય જય દાતાર. અંધારી રાત્રે મગ કાળા, આંકેલ સાંઢડા છે.૪
આંધ્રા ગજના આવી રહ્યો છે.
આંખ છે કે કાંકાં ?પ
આંખ ઊઠી ખમાય, પણ ફૂટી ન ખમાય. આંખ દેખાડવી.૬
આંખની કીકી ને કલેજાંની કાર.૭
.
ક્કો પંજો રમવે.
આંખે આવવું. આંખમાં ધૂળ નાંખવી. આંખ ફૂટે તે વેડાય પણ ધર છુટયું વેઠાય નહીં. આંખનું આંજણુ ગાલે ધસ્યું. આંખકે અંધે, નામ શેખ રાશન. આંખમાં અમી તેનેદુની સમી. આંખે અંધાપા આવી ગયા છે.૧૦ આંગણે કુવા ને વહુ ઊછાંછળાં, આંગણું ખાદી નાંખ્યું.૧ ૧
આંગણે આવવા દીધા જેવા નથી.
આંગળીએ દીકરા, માની આંગળી વળગીને જાય. ૧૨ આંગળી સુજીને કાંઇ થાંભલા થાય નહીં.
આંગળી કાઈ ખતાવી શકે તેવું નથી.૧૭ આંગળી કરી આઘા રહ્યા. ૧૪ આંગળીના વેડા ઉપર ગણાય તેટલું.o આંટીએ આવે એટલા બધા ભેગા થયા છે.
૧૫
૨૯૫
છક્કડ ખવરાવવી.
૧ બગલી ધાડે—પગ ભાંગે એટલે બગલમાં ઘેાડી લે, ૨ ટકરાંની ઘેર ભેગી થાય ત્યારે પ્રમાણ નહીં તેવી વાત. 3 When candles are out, all cats are grey. ૪ એ સંબંધમાં પાન ૨૩૪ મે લખ્યું છે. આંકલ સાંઢડા બધે ચરવાને છૂટા ફ્રેપ કાંઇ જોતા જ નથી. ૬ રૂઆબ રાખવા અથવા બીક બતાવવી. છ એવા વ્હાલા. ૯ એટલે લેાકાની નજરમાં ખુચવું. હું છેતરવું. ૧૦ મહુ અભિમાનમાં છંદાઈ ગયા છે. ૧૧ ઉધરાણી પૈસાની કે કામની કરી કરીને કાયર કર્યો. ૧૨ મા નાતરે જાય ત્યારે. ૧૩ કાઇ છેડી શકે કે ડરાવી શકે તેવું નથી. ૧૪ કજીએ સળગાવી દૂર રહ્યા. ૧૫ વાટકડીનું શીરામણુ.

Page #342

કહેવતસંગ્રહ
આંધળાભીંત થઇ ગયા છે. આંધળાની આંખ.
આંધળાની લાકડી.
આંધળા વાડ કરે, તે પાંગળા દીવા ધરે.૩
આંધળા ભીંતે અથડાય.
આંધી કેવી હેંડી ગઇ છે.જ
આંબાગાળા ને પૈસા ટાળેા,
આંખાની કાઠી, રાંધનારી નાડી.
સાખી—આંબા ડાળે ક્રાયલ રાચ્છ, મચ્છી રાજી જળમાં; ધરબારી તે ઘરમાં રાજી, જોગી રાજી વનમાં.
ક
કંઈ થયા ને કઈ થશે, આ ગામ તેા એમનું એમ વસે. કોય કાગડી જ્યાં વળગે ત્યાંથી છૂટે નહીં.
કબાપ કાઇની કરવી નહીં.
ઘરધણી વેઠાય, પણુ કપાડેાસી ન વેઠાય.
કચરા નાંખતાં જન્મારા ગયા, તે ભાભાજી ઊકરડા કીયે? ચરે કચય વધે.૬
કુચ્છી ઢગા.
કચ્છજો હૈડા ઉંડા.
જીઆમાં હર્ડ, ફાસી કહેતાં લડે.
જીઆનું મ્હોં કાળું. કટાણે કાયલ ખેલે.
કજીએ જોવા જાવું તે ખાંતે ખુવાર થાવું.
ફૅટકના પગ અવળા. કટકની હાંલ્લી કટકમાં ફાડવી.
કઠાર વાણી, કજીનું મૂળ. ઠાર હૈયાવાળાની છાતી પત્થર જેવી.
૧ ઘણાજ મેાહ પામી મૂઢ થયા હાય તે. ૨ મ્હા જોયા લાડકા, એક ને એક દીકરા. ૩ એ કાંઈ નહીં. ૪ ભાન રહેતું નથી. ૫ ખા=નિંદા. ૬ ઊકરડા વધે, પૈસે પૈસા વધે. છ ઢગા એટલે ખળદ. આ શબ્દ મૂર્ખને લાગુ છે. કચ્છના બળદ વખહાય છે. ૮ ભૉ=ખીજે. ૯ લશ્કરના પગ અવળા એટલે ચારે તરફ ચાલે. કટના પગ અવળા–ધાયું હોય કંઇ ને જવું પડે બીજે,

Page #343

કહેવતસંગ્રહ
કડક દાણ કેરડુ તે ચહડે નહીં. કહ્યું કઢાય ને લઢયું લઢાય. કણું થડા ને કાંકરા ઘણું. કણબીની મત ગેડી તે બળદ વેચીને લીધી ઘડી. કણીઆ સદા રણીઆ, કેઈ દહાડે કાંકણુ આ. કથન નીકળ્યું.' કથા એ મિયા, ભમરગીતા કેાની દીકરી? કથીર સેનું થાય નહીં. કદમ કહડા નીકળે છે; પગે પદ્મ છે. કદહાડે કેકેડ ને કમોસમે કેળાં. કદી ને મદી મીઆ ચાલ્યા નદી.૪ કધન આવે તે સધનને તાણી જાય, કધાન્ય કેળવીને ખાવું. કન્યા જાણે કચકડો, ને વર મેતીને દાણ. કનક ને કામની, તજ્યાં તજાતાં નથી.
કચનસ કીરત બડી, કીરત કલ્યાણ
કલ્યાણ ઈજત બડી, ઈજતસે બડા દાન. કપડે પેહેનેકું તીન વારઃ બુધ, બૃહસ્પતિ ને શુક્રવાર. પાળે તો ફળે ભુપાળમ, કપાળ કુટે નસીબ ન સુધરે. કપાળે કોઢ હજે, પણ પાડોસી મેઢ ન હજો. કપાળનું ટીલું કપાળે થાય, કપાળનું ટીલું ગાલે ન થાય. કપિલા છઠ છત્રીશ વર્ષે આવે. કપુરનું વહીતરૂપ કબુતર ઊડ ગયા, પીછે ફરરર (નમાલી વાત). કબુદ્ધિની મત થોડી, ઘર વેચીને લીધી ઘડી. કબેસણું ને કોલ ખમાય નહીં. કમાડ કરતાં ઉલાળે ભારે.
૧ છેલ્લે ના જવાબ નીકળ્યો. ૨ પીતળ માણસ તે પીતળ, ૩ કડાદ્રવ્યના ભરેલા તાવડા. ૪ નાહાય નહીં તે નહાવા ચાલ્યા એ નવાઇ. ૫ મજુરી કરતાં કરતાં પણ ખુશબો આવે. ધર્મનું કામ. . .

Page #344

૨૯૮
કહેવત સંગ્રહ
કમાઓ છો શું? રાજનું રો ને મહિને ઈટ. કમાતાં આવડે તે ધન ખેંચે પાવડે. કમાય ડું ને ખરચે ઘણું, પહેલે મૂર્ખ તેને ગણું. કમોતે મરે તે શુરે પુરો ઠરે. ક્યાં રાણે રાજીઓ, ને કયાં કાણે કેઢીઓ ? ક્યાં રાજા ભોજ ને ક્યાં ગાંગો તેલી? કયાં લંકા ને ક્યાં લાહોર કરજ કરીને તેહેવાર કરવો તે દુઃખી થવાનું. કરજ, કારભાર ને કન્યા કરગરવાથી મળે નહીં. કરના ફકીરી, કયા દલગીરી, સદા મગનમેં રહેનાં. કરેગા સો પાગા, બંદા રોટી ખાયેગા. કરે કિર્તાર, સે હેય નિરધાર, કર્મ કબુલ્યા તે સવાવીશ. કર્મધર્મમાં કોઈને ભાગ નહી. કર્મની કહાણી, અધું તેલ ને અધું પાણી, કર્મની રતી, નાંખી ઊંધી પણ પડી ચતી. કમધમી. ૨ કરશે હાથે તે બાંધશે સાથે. કલમ, કડછી કે બરછી ને પરણે નાગર-સુતકલાડા વગર શ્રાદ્ધ અટકે. કલાઈ કરાવીને રૂપાળા થયા.
કવિ, ચિતારે, પારધી, વળી વિશેષે ભાટ;
ગાંધી નર્ક સીધાવીઆ, વૈઘ દેખાડે વાટ.૪ કવિતા ને કસ્તુરી સાક્ષી વિના સિદ્ધ થાય. કહ્યું કે તે શાને કવિ, શીખી વાત તે શાની નવી ? કસબીને હાથે મરવું સારું, પણ અણુકસબીને હાથે જીવવું ખોટું. કસાઈને ઘેરથી ગાય છેડાવવી. કસાઈને ઘેર ગાય બાંધવી.
૧ શૂરે પૂરે એ ભૂતનો અવતાર, અવગતિ મનાય છે કે પૂજાય છે. ૨ વરસાદ સરખે ન થાય ને ઓછુંવતું ખેતરમાં પાકે તે પ્રસંગને લાગુ છે. ૩ હજામત ખુબ કરાવી, પણ રૂપ હોય તે હેય. ૪ વાટ=રસ્તો માર્ગ ૫ કેઈને હાથે અમુક પુરૂષ કે સ્ત્રી દુઃખ પામતાં હોય તેની વહારે ધાવું. ૬ નિર્દય માણસને કન્યા આપવી.

Page #345

કહેવત સંગ્રહ
કહે લેંડી નખ્વાબ, તે કહે નવાબ, કહે છોને વર ઘરડે?
કાકે એ તો બાપનો ભાઈ, કાકી એ તે પારકી જાઈ તારે ને મારે
શી સગાઈ? કાગળીઆના કાન કપાય નહીં. કાગડે કાગડાનું માંસ ખાય નહીં. કાચા કાનવાળાને એક ઇદ્રીનું જ્ઞાન. કાચે ઘડે પાણી ભરવું. કાચે પ્રમાણે કામ કરવું.' કાચી માયા એ નથી. કાચું કાપે ને પાકું સડવા દે. સાખી–સારું સારું રાખી મૂકે, બગડે તેમ ખાય;
સારાને સ્વાદ ન ચાખે, મૂર્ખ તે કહેવાય. કાછડે વાળી સૌ કુદી પડ્યા છે. કાછીઆ બજારની વાત; કાછીઆશાઈ વાત." ૧ એમ વર પિતાની સ્ત્રીને પુછે છે, ત્યારે સ્ત્રી જવાબ આપે છે તેની એક વાત છે.
“ કહે છેને વર ઘરડ” એક કણબી પટેલ મધ્યમ અવસ્થાએ ઘરભંગ થયું ત્યારે કોઈ નાની ઉમરની રાંડેલી કણબણુ સાથે નાતરું કરવાનો ઠરાવ થયે. તે પ્રમાણે પટેલ ગાડું જોડી નાતરાંની વહુને તેડવા ગયા. જમાઇને જેવા સારૂ અડેસપડેસની સ્ત્રીઓ ભેગી થઈ, તે બોલવા લાગી કે, “વર ઘરડે, વર ઘરડે.” પટેલે તે સાંભળ્યું, તેથી પટેલના મનમાં વિચાર આવ્યો કે, આ બધી સ્ત્રીઓએ મને ઘરડો કહ્યો તેથી નાતરે આવનાર વહુનું હૈયું પડી જશે. પણ પટેલ બે નહીં. પછી ઠરાવ પ્રમાણે તે કણબણને પટેલ સાથે વળાવી દીધી. પટેલે ગાડું હાંકીને પિતાના સસરાના ગામથી ત્રણ ચાર ગાઉ ઉપર છાંયડે તથા પાણું આવ્યું ત્યાં ગાડું છોડી નાસ્તો કરવા વિચાર કર્યો ને ગાડું છોડ્યું. બળદને ગાડાને ઉટડે બાંધીને પટેલ બાંહો ચડાવીને થડમાં ખેતર દેહસે વીઘાન હશે તેને દોડતા દોડતા ખુબ ઝડપથી એક ફેરે મારી આવી બાયડી પાસે આવી મુછો ચડાવી પૂછે છે, “કહેછેને વર ઘરડે, જે મારામાં કેટલી જુવાની છે?” ત્યારે બાયડીએ કહ્યું, “વર ઘરડે તે તે વખતે જાર્યો હતો, પણ ગાંડ હમણું જાણ્યો.” - ૨ કાગળીઓ=કાગળ લાવનાર. ૩ સાંભળીને કામ કરવાનું. ૪ તે પાર પડે નહીં. ૫ ભાવનગરમાં આ કહેવત છે, ગપ.

Page #346

કહેવતસંગ્રહ
કાળની મારી હલાલ. કાણુ ડોળામાં ફેલ ઘણું. કાણું કહીએતી, લંગડા હિકમતી. કાણ કીકીને કોણ વખાણે? તેની આઈ. કાને કાણો વહાલે, રાણુને રાજા વહાલો, કાસે ખુદા બેજાર
કાણુઆ નર કેક સાધુ, કેક દાતા માંજરા;
ખડ દંતા કેક મુખી, કોક નિર્ધન તાલીઆ, કાણ કળસીઓ ને રાંડ્યો સસરો. કાતરની માફક જીભ ચાલે છે. કાદવે કાદવ ધુએ, તેમાં શું થાય? કાન છે કે કાણું ? કાનમાં સીસું રેડવું. કાનમાં પુમડાં ઘાલવાં. કાન ભલભલાના કાપી લે તે હુશીઆર છે. કાને હાથ દેવા. કાપ્યા કાન ત્યારે આવી સાન.૪ કાપે તેઓ લોહીનું ટીપું ન નીકળે.' કાકર માણસની સાથે કામ ન પાડવું. કામ તે હાથે, બાયડી તે સાથે, ને વિદ્યા તે પાડે કામ કરવું તે પૂછીને, હે ધોવું તે લુછીને. કામ વહાલું, નામ વહાલું નહીં. કાયા ત્યાં છાયા, મરદ ત્યાં માયા, કાયાથી માયા થાય, પણ માયાથી કાયા થાય નહીં. કાતિક કાતરે, માગશર છેતરે ને પિષ હાંડી સેષ. કારીગરીના પૈસા છે. કારીગરને મેટી એબ, આળસ, કાલાંની કચ ને બહેરાન ઝઘડે. કાષ્ટ ઘંટા, વિડંબના.
૧ સાંભળતા નથી. ૨ સાંભળવું જ નહીં તે. ૩ એક નન્નો સો દુ:ખ હણે. * પકડ કોન કે આ સાન પણ કહેવાય છે. ૫ એ દુર્બળ કે નિર્ધન, ૬ હોય તે ઉપયોગમાં આવે. ૭ કાયાથી છાયા વેગળી નહીં.

Page #347

૨૧
કહેવત સંગ્રહ કાસલી ડોસી ને નૂરભાઈ જમાલ, આવો શેઠજી પાડીએ ધમાલ. કાળજાં શેકે તે નાર નહીં, પણ નાહાર, વરૂં. કાળના કાગડા ખાઈને અવતર્યો છે.' કાળ પડે ત્યારે કેદરા મેંઘા, ને તડ પડે ત્યારે રાંકાં વાં. કાળા માથાનું માનવી, ચાહે તે કરે. કાળી તે ખરી, પણ કામણગારી. કાળી રાંડને કજલ્લે ભાત. કાળી ચૌદશના આંજ્યા, કોઈના ન જાય ગાંજ્યા. કાળે દીકરે કાકા કહ્યા, ત્યારે બાપ ખસીને આવા ગયા, કાળા પણ હાથ સેનાના છે.? કાધીઆના ધંધામાં કુડ વગર ચાલે નહી. કાંસા કુટે કાંઈ ધનવાન થવાય નહીં. કાંસા ફૂટ કે ન કૂટ કે રણકા બાજીયા. કાંસા કુટમાં કલાડુ, ને સારા રાચમાં સાવરણ.
કીકી કીકી તું એક વાર શીખી. કીડી આખું કલિંગ ઉપાડી શકે નહીં. કીડીને પાંખે આવી તે મરવાની નીશાની. કીડીને કેગને પૂર." કીસીકી કુછ નહીં ચલતી, જબ તકદીર ફરતી હે.
કુટુંબમાં વડીલ સોલે, તેનું બધું કુટુંબ સડેલું. કુટણમુઠી ખુણે રૂ. કુટુંગા માણસ, ગમે તેમ વેતરે. કુંણ ઝાડનાં પાંદડાં ચીકણું. કુતરાને સંધ કેદાર જાય નહીં. કુતરાને સંઘ કાશી જાય નહીં. કુતરાને કાને કીડા, તે કાંઈ સુઝે નહીં. ૬
૧ તે બહુ વૃદ્ધ છતાં મરે નહીં. બાવા આદમની વાર છે. ૨ કારીગરીમાં ઉત્તમ છે. ૩ કાંધીઆ પરચુરણું રૂપીઆ ધીરનાર. ૪ મુલકમાં કે વાગી ગયો, ૫ પુર=નદીમાં પાણુ વધે છે. ૬ બહુ કામવાળાને પણ આ લાગુ થાય છે.

Page #348

૩૦૨
કહેવતસંગ્રહ
કતરાની માફક ઢસરડી નાંખ્યો.? કુતરું અમથું ભસે નહીં. કુતરે ખડ ખાધા જેવું બોલે છે. કુતરૂં હાડકું કરડે, ને પોતાના મહોંમાંથી લોહી નીકળે તે જાણે હાડકામાંથી ' લોહી નીકળે છે, એમ સમજીને વધારે કરડતું જાય છે.
બે ખાતર નહીં. કુંભારનાં ઘડ્યાંને માણસનાં જયાં, બધાં જીવે તે ધરતી ઉપર સમાય નહીં, કુંભારના ઘરનું હલું છે કે બદલાવાય ? કુવાનો દેડકે દરીઓ જાણે નહી. કુ વંઠયો, જ્યાં કબુતર બેઠું; ઘર વંઠયું, જ્યાં ભગતડુ પેઠું. કુંવારાનું સૌ, ને પરણે તેની વહુ. कुसंगा संगदोषेन, काष्टघंटा विटंबणा.
કેડમાંથી ભાગ્યા, તે ઊભા શી રીતે થવાય? કેફ હરામ નથી, તેનાં ફેલ હરામ છે. કેરી વણ ને આકડાને પણ થાય, પણ ખવાય ફક્ત આંબાની. કેવળી જ એક ભાવીને જાણી શકે. કેશ ચુંટી નાંખીએ, પણ મરનારનું મહેડુ જોવાતું નથી. કેળ એક વાર ફળે. કેળ કાક વિંઝયા. કેળામાં ગેટલી નહીં, મુસલમાનને ચોટલી નહીં.
કેઈ કહે શું ખાઉ? કેઈ કહે શામાં ખાઉ? કેઈ અન્નનું ભૂખ્યું, કેઈમાનનું ભૂખ્યું. કેઈ દસા, કોઈ બીસા, બંદા સાડ બત્રીસા. કેઈ નામ લે નહીં.' કેક ગુંચાયું. કેડીએ જુવાર, તે ઘરમાં ડાહી નાર. કેથળામાંથી બીલાડ નીકળ.
૧ ઉત્તરકાર્યમાં જેની પાછળ ખરચ ન થાય તેના વિશે કહેવાય છે. ૨ પરણેલી સ્ત્રીની બાબતમાં કહેવાય છે. ૩ વણ=પાસ. ૪ “” પણ વપરાય છે. કોઈ કી હરકત કરે નહી.

Page #349

કહેવતસંગ્રહ
કાણી મારી કુલડું કરે તેવા છે.૧
કાયલ કાગડી સરખી નાર,જણ્યાં પણ જોગવ્યાં નહીં,ને ધાસ્યાં કામને બાર.
ર
કાયલાની દલાલીમાં હાથ કાળા. કારે કાગળે મતું.
કારે ભાણે આશીર્વાદ ન દેવાય.
કારા ધાકાર જેવા, પણ કાકા ખરા.
કાશ, કાદાળી ને પાવડે! પારકા હાથમાં સારા લાગે. કેાસીયે.૪ ચૂકે તે કુવામાં ઝુકે.
ૐ
કંકાસણીને ક્લેશ વહાલા, પદ્મણીને કાર વહાલા. કંગાલ ગામની લુટમાં, ચરખા પણ ગનીમત.
કંકુના ચાંલ્લાની આશા સહુ રાખે, મેસના ચાંલ્લાની આશા કાઈ ન રાખે.
કાં
કાંકીડાનું જમાનગરૂં.પ
કાંટા કાહાડી નાંખવા. શૂળ કાહાડવું. ખીલાઉપાડ કરવું.
કાંઠે ઊઠયું કટક
કાંડાં મલેમલનાં છે.
કાં તા વાધે વાડીએ, કાં તેા રાજદ્વાર. કાંદા તમે શા કાઢાડ્યો?
કાં મેડા ઉદાસી ? ક્રાઇ ન મળ્યું વિશ્વાસી.
ખ
ખખારે ખૂણે બેસી ખત ન લખીએ એ ચતુરાઇની રીત.
૩૦૩
૧ સમયસૂચક કાબેલ છે. ૨ કાગડીના માળામાં, ૩ ખીજા કામ કરે તેમાં ભૂલ કઢાય, પણ પેાતાને હાથે સખ્ત મત્તુરી કરે ત્યારે માણસને ખબર પડે. ૪ કાસીયા=પાણીને કાસ હાંકનાર. ૫ કાંઈ કામનું નહીં. ૬ એટલે સત્તાવાળા રાજ્ય કે અધિકારી પાસે હાય તેથી કાંઈ અવળુંસવળું બની શકે નહીં. ૭ વાધા એક હલકી સ્થિતિના માણસ હતા, તેને કાઇએ પૂછ્યું કે તું કયાં મળીશ? ત્યારે પેાતાના ડાળ સારા દેખાડવા તેણે કહ્યું કે~~ કાં તે વાધા વાડીએ, કાં તેા રાજદ્વાર.”
વાડીમાં તે સુખી પુરૂષ મેાજને માટે જાય તે સ્થળ ખતાવ્યું. પણ વાડીમાં તે વાધા પાણતીનું કામ કરતા હતા. કાં તેા રાજદ્વાર, રાજદ્વારમાં તે સ્થળ પણ મેાટું ખતાવ્યું. પણ ત્યાં તે વાસીદું કરવાનું કામ કરતા હતેા. ૮ રજીસ્ટર કરાવ્યા ખરાખર ખત

Page #350

કહેવત સંગ્રહ
ખબર ખાટલે, ને દોલત દરવાજે, ખમે તે ભારે. ખરી વાતમાં શાનો ખાર, કરજ આપે તે શાને પાડ? ખરું ખોટું ઈશ્વર જાણે, ફેકટનો ભાર જોષી તાણે. ખરે કર્યા વગર બધાં ઊપર મેલ ચડે. ૨ ખરો પહેરવેશ, ઓળખાવે દેશ. ખળને અને કાંટાને દૂર કરવાના બે માર્ગ છે. કાં તે જુત્તાથી મહીં
ભાંગવું કે કાં તો દૂર જ રહેવું. ખાઈને ખાસડાં મારે.
ખાજે ખાજા ને ચાવજે ચણ;
તું સલામત તે, ભાયડા ઘણખાયો ચાર પથ્થરા ઉપાડે. ખાટલે પડે તે ઘરનાંને નડે. ખાટી છાશ ઊકરડે નખાય. ખાતર ઊપર દી. ખાતાં પીતાં હરિ મળે તો, હમણું કહીઓ. ખાતાં રહ્યું તે બી ને મરતાં રહ્યું તે ઘરડુ. ખાતી જાય, પીતી જાય ને ઘરના વળા ગણતી જાય. ખાતું ન જણાય, પણ માતું જણાય. ખાતું ગયું, ને ધાતું ગયું. ખાદે ખાધ વધે. ખાધ આવી તે કહે ધણીના ઘરમાં. ખાધું ને દીધું તે આપણું બાકી બધું પારકું. ખાને પીનેકી તંગાતંગી, પાનીકી રેલમછેલ. ખાય જામત, પડે ત્યાનત, ખાય તે ધાય. ખીલ ખીલ માંડે." ખીલ દુઝે તો ભેંસનું શું કામ ? ખાવે શરા, ને લડવે પૂરા.
૧ નમ્રતા, ૨ બગડે. ચાકર,ઢાર વગેરેને ખરે કરવાથી સારાં રહે. ૩ ધાતું ઊદ્યોગ કરતું. ૪ મહેનત કરે કામ સંપૂર્ણ થયું.

Page #351

કહેવત સંગ્રહ
ખુટયો વાણુઓ જુનાં ખત તપાસે. ખુશીને સંદે, તે હાથીને હૈદો. ખુદા બીલદ, તે રૂપાની ચટાઈ, સુનાને પલંગખુદાની મેહેર, તો લીલાલેહેર. ખેતી ધણી સેથી, નહીં તે ફજેતી.
ઘરના ગોધા, ઘરના જેધા, ઘરની નારી લાવે ભાત;
તેમાં જુતે ઘરને સાથ, તો પાકે નહીં એ શી વાત. દેહરે–ખેતી, પાંતી, વિનતી, પુનકી ખંજવાર;
એતાં નહીં પરહથડે, આપકરનમ સારખે રૂપીઓ ખવાય નહીં, ખેડીઓ, ખાપરે ને બામ, એ જીવ ગયાનાં ઠામ. ખાયું જડે ખેળવાથી, જુ જડે ઓળવાથી. ખોદી માટી ખડ ન સમાય.૭ ખેંચ જાણે, જાણે ખાંચ, તેને ન આવે ઊની આંચ. ખાંડુ ધાર વિના, ઘર ગાર (લીંપ્યા) વિના. ખાંભી થાય તો ભલે, પગ પાછો પરઠવાને નહીં.
મ ગગનમાં હજી તે ગાજે છે. ગજની ઘડી ને સવા ગજનું ભાડું. ગજવાં હોય ભારી, તે નિત્ય જઈએ વાડી, ગડબડ ગોટો ને સાહેબ મોટો. ગઢ જીતી આવ્યા. ગણ્યા તાણ ને ગણ્યા વાણું તેમાંથી કેણુ લે? ગદા વચ્ચે નાંખીને ચાલ્યા ગયા.૧૦ ગદા દે ગદાને ગાય, પામજે તું ગદાની માય. ગધેડી વગવ્યા વગર વિયાય નહીં.
૧ સેથી મુશ્કેલ પણ સુખદાતા. ૨ ધાબળદ. ૩ ધાસાંતી હાંકનાર તથા ખેડ કરી ખાતર નાખનાર માણસે. ૪ ઘરની નારી ભાત એટલે ખાવાનું લાવે. ૫ ખાયું=ખેવાયેલું. ૬ ઓળવું કાંસકીવડે વાળ સરખા કરવા તે. ૭ તે માટીથી ખાડે પુરતાં કાંઈક બહાર રહે. ૮ ખાંભી પાળીઓ. ૯ હજી તે કશો આરંભ જ કર્યો નથી. ૧૦ વિશ્વ નાંખ્યું.
૩૯

Page #352

૩૦૬
કહેવતસંગ્રહ
ગધેડાને સાકર ઝેર. ગધેડાને તાવ આવે તેવું બોલે છે.? ગધેડે ઊકરડે દેખી ભુંકે. ગધેડે બીચારો નહીં, ગરાસીઓ ગોઝારા નહીં. ગધેડે ગવાયું. ગધેડાં ચાલે બાર ગાઉ, તે કુંભાર ચાલે ચૌદ ગાઊ. ગયા તરવરી તે આવ્યા રડવડી. ગરથ વગર ગાંડે, ને છોકરાં વગરનો ના.
ગરથ વિના ગુણ નહી, ગુણ વિના ગ્યાન નહીં.
ગ્યાન વિના પુણ્ય નહીં, પુણ્ય વિના માન નહીં. ગરાસીઆની ઘોડી ને રાંડરાંડની છેડી. ગરીબનું નસીબ ગરીબ, ગળીઓ થઈ બેસે, પરિણાની આર પેસે. ગળું કાણું ને પાસે નહીં નાણું. ગળે પડવાથી કાંઈ અર્થ સરે નહીં. ગાડીની કમાણી ગાડી ખાય, ગાડીને ધણું માર્યો જાય, ગાડીવાન, ગધેવાન, દરવાન, સરવાન. ગાડે ચડીને આવ્યું છે.' ગંજીને કુતરા ખાય નહીં તે ખાવા દે નહીં. ગામ તેવા ગોત્રજ, ને દેવ તેવી પૂજા, ગામ ગયું સુતું જાગે. ગામ ગયે સો તુત જાગે. ગામ ગયા સો કામ જાગે. ગામમાં ઘર નહીં ને સીમમાં ખેતર નહીં. ગામનું ગધેડું જે પાણી ન પીએ, તે વટેમાર્ગ પીએ. ગામ ચલાવે તે ગામનો વેરી, ઘર ચલાવે તે ઘરને વેરી.
૧ ઘણી જ કઠોર વાણી. ૨ ગધેડાં ઉપર ભાર ભરીને કુંભાર હાંકે ત્યારે ગધેડાને લગામ કે નાથ નહીં હોવાથી આડાંઅવળાં છુટાં ચાલે તેમને એકઠાં ચાલે તેમ કરવાને કુંભારને વારંવાર દોડીને ગધેડાને સરખાં ચલાવવાં પડે એટલે ગધેડાં કરતાં કુંભારને વધારે ચાલવું પડે એટલે મૂર્ખને સરખા ચલાવવા માટે વધારે મહેનત પડે છે એ ભાવાર્થ છે. ૩ એનું મૂલ બહુ કરે. ૪ ચાલતાં બેસી જાય તેવા બળદને ગળીઓ કહે છે. તેને ઉઠાડવાને પરેણાની લાકડીમાં બેસેલી લોઢાની આર ખેસવી પડે. ૫ એ બધા ઉંધા ચાલનારા. ૬ મેત. ૭The dog in the manger.

Page #353

કહેવતસંગ્રહ
૩૦૧૭,
ગાય ઉપર પલાણ નહીં.' ગાય લેવી દુઝતી, વહુ લેવી શોભતી. ગાયો વાળે તે અર્જુન. ગાયાં ગીત શાં ગાવાં, રાંધ્યાં ધાન શાં રાંધવાં? ગાયે ગળ્યું રતન.૨ ગારાની તલડી, લસણને વઘાર, ખુલચંદને બેટડે આખા ગામને ઉતારગાળે ગુમડાં થતાં નથી. ગુસ્સો ને પાણી હેઠાં જાય. ગુરૂ, ચેલે બહેત હુવે, તે કહે ભુખે મરેંગે ઓર ભાગ જાએગે. ગેબને માર ગોળી. ગોકળીઆ જેવું થઈ રહ્યું છે. ગેડીઆની બાજી દેખાય ખરી, પણ જુઠી. ગોદડાંમાંથી ગોરખ જાગે, બેંયમાંથી બેરિંગ જાગે.' જોયમાંથી
ભાલાં ઉઠે. ગાદમાં ઘાલી ગળું કરવું. રોપીચંદન ને ગેરૂ, તે ભાગ્યાના ભેરૂ.૫ ગોપીપુરાની ગપ, વડે ચોટે આવી ત્યારે ચુપચુપ.૬ ગેરીઆમાં ગુણ હોય તે સકણસું ખાય.9 ગળના પાણીએ નવરાવ્યો. ગોળનું ગાડું મળ્યું. ગાં–ની ખબર નથી. ૨ બેરનું ડીંટું જાણતા નથી. ગાં–માં છાણ નહીં ને મેરા નામ મીર. ગાં-માં લગેટી નહીં ને તળાવે ડેરાં. ગાં- દેખાડીએ, પણ દાંત ન દેખાડીએ. ૨ માયા દેખાડીએ, પણ
કાયા ન દેખાડીએ, ગાંડાના ગામ ન હોય. ગાંડાને ગુન્હાની શિક્ષા શું કરે.
૧ માંગણ કે ગરીબ વર્ગ ઉપર રાજને કર નહીં. પલાણ ન. ૨ તે ગાય મુવા વગર નીકળે નહીં ને ગાયને મારવી તે પણ મુશ્કેલ. ૩ ઘરમાં સંપત્તિ સંતતિથી આનંદ વરતે છે. ૪ અણધારી જગમાંથી પીડા જાગે. ૫ ભેરૂભાઈબંધ. ૬ સુરતમાં કહેવત છે. ૭ ગેરીઓ બળદ. સકણસું કણસલા સુધાંત સાંઠા. ૮ ઠગી લીધે, ફેસલા, ૯ ઘણે હાલે કે જેમાંથી અર્થ સરે તે મળે ત્યારે કહે છે.

Page #354

કહેવતસંગ્રહ
ગાંડા લોક તે ગામડે વસે, ને ખાસડુ મારીએ તે ખડખડ હસે. ગાંડી ઘોળે, ને ડાહી કુંડાળાં કરે. ગોદ ગામમાં ન હોય.
- ઘ ઘઊંની કણક જેમ કેળવે તેમ કેળવાય. ધઉંનાં ઘેબર ને થુલી બન્ને થાય. ધડીની કોઈને ખબર છે? ઘડી ગઈ જે આનંદની, જીવિતકા ફલ સેય. ઘડી ગઈ તે સેનાની. ઘડીઘડીનાં ઘડીઆળ જુદાં વાગે. વડીમાં તોલો ને ઘડીમાં માસ.૨ ઘડીઘડીના રંગ જુદા ઘડોલાડ કરવો. ઘણાં કરી હેય પણ ગુસાંઈને ન દેવાય, ને ઘણે પૈસે હોય તે
નાંખી ન દેવાય. ઘણું ખવરાવી થોડું કહે તે ફક્ત “મા” કહે. ઘરઘરણાનો વરઘોડે નહીં. ઘર ગયું. ૨ ઘર ઘાલ્યું. ૩ ઘરનું ઘેલીઉં થયું. ઘર રીકરાટ છે..
ઘરજમાઈ જાચકા, પ્રથમ જાઈ ધી;
એ ત્રણેને જે ગુણ કરે, તે ગધે પાયા ઘી. ઘર જાણે પાડેસી, ને કુળ જાણે વેહેવાઈ ઘર ને ઘરને ચાર પકડાય નહીં. ઘરબારના સુખીઆ, તાટના જામા ને સુતળીના બીઆ. ધરભંડારને માંહે પિલમપાલ, રાણી રૂવે રોટલા, ને ગોલી ખાય ગાળઘરડી ઘડી, લાલ લગામ, કેઈન આપે એક બદામ, દેખેરે ઘડીકા દમામ, ધરડાં વગર ઘર નહીં, ને વહુ વગર વર નહીં. બરડાંવડે ઘર, ને હાકેમવડે નગર, ધરડાં સાસુ મૂઆ ને ચામડાનું તાળું તુટયું.
૧ ગરિ=પાદર. ૨ એટલે મન અસ્થિર. ૩ મરી ગયા પછી અગ્નિસંસ્કાર પુરા થયા પછી સ્મશાનમાં જે કરવાનું તે ક્રિયા ૪ ધી દીકરી

Page #355

કહેવતસંગ્રહ
ધરને ગોધ આંખ ફેડે. ધર બગડે જુવે ને શરીર બગડે સુવે. ઘરમાં બેઠી આંધળી મેતીએ ચોક પુરે. ઘર મેલ્યાં ને દુઃખ વિસયી. ધર જેવા કરતાં વર જેવો સારો. ઘરના કામે બાદશાહ ગુલામ. ઘરનો ગાંજો અને ઘરની ચલમ, મારે ફાવે તેમ દમ, પુલી ફુલી બને
જાડાભમ, આગળ જાગશે કેાઈ જમ, ત્યારે થશે ખાલીખમ. છા કરો જેઇને, સહન કરવું જોઈને. ધાણ વાળે. ધામાં આવે ઘણુ કહાડે. ઘાલમેલ ઘણી, ને વાતમાં સાર નહીં. ઘાલે ડાહમાં, તે પહેચે હાડમાં. ઘાસનું બાંધન ઘાસ. ઘાસીઆ ઘેડા ને પેટીઆ ચાકર. ધી ગયું છે, પણ માપ ઉભું છે. ધુમધુમીને ઠાલે હાથે આવ્યા. છુરી ભારે, પણ પાછળથી પુસ. ઘટા ઘસ બહુ ભૂંડી. ઘેર ઘોડે આવે તે વસમો લાગે. ઘેલસફાને ગામડે પરણાવ્યો, જે ખર તે આજનું આજ, ઘેલો થઈને ઘર રાખે તેવો છે. ઘેસમાં કોઈ ઘી નાંખે નહીં. ઘેલી સાસરે જાય નહીં, જાય ત્યારે એકવગી પાછી પહેરમાં આવે નહીં. ઘા મરનારી થાય, ત્યારે વાઘરીવાડે જાય, ઘોડા એટલા સવાર, ઘોડાની એગઠમાં ગાય નભે. છેડે ઘડા કેડે, ત્યારે કાનસરીને ફેર પડે.
૧ જુવેજુગાર. ૨ વાત જ ફક્ત કરવાની તે ડહાપણ કરે, કામ કાંઈ કરવાનું નહીં, ૩ તે તે એવા જ હોય. ૪ કુસંપ અને પરસ્પરની અદાવત. ૫ ઘરમાંથી ખરચ કરવું પડે તે. ૬ એટલે નમાલાને કોઈ માન આપે કે બોલાવે નહીં. ૭ સામટી. ૮ એગઠ એટલે ઘડાને વધેલું અથવા ઘોડાના મુતરમાં પલળેલું કાઢી નાખેલું ઘાસ.

Page #356

૩૧૦
કહેવતસંગ્રહ
ઘોડે છૂટે, ઘડી છૂટે, કર્યું તે કામ, ઘોડ દોડીદડીને મરે, તે સવારના હિસાબમાં નહીં. ઘોડે ઘોડાને રૂપે દોડશે.' ઘોડો મૃત્યુલોકનું વિમાન છે. ધંટીને, ઘ ને બંટી બને સરખાં. ઘાંજે ઊડ્યો ને કર ફુટયો.
ચચ્ચારે ચોરે બેસી ચાડી ન કરીએ એ ચતુરાઈની રીત, ચકરડીભમરડી રમી જાણે છે. ચકલાંને માળો ચુંથવો. ચકમક ઝેરી તમાસો જુએ. ચક મંડળ ચડયું રાજ, ચક્રી ખાઈ પડે નિરવાણ ચટપટની રમત થઈ ત્યાં શું થાય? ચડતી દેરડી પાડવી નહીં. ચડાવ્યા ચપણુ લે તેવા છે. ચડી ચોટ ને દડી દેટ. ચડયું ઘડુ ને પડયું રડું ઝાઝું દેખાય. ચણગારી મુકી આ રહે. ચણા ખાઈને હાથ ચાટવા, તેમાં શું વળે ? ચણાના ઝાડ ઊપરથી ભુસકે માર. ચણાને ખેતર વાસુ રહેવું વસમું. ચણે પાણીમાં સુકાય તેમ સુકાણે છે. ચતુર ચેતી ખસે, મૂર્ખ લપટાઈ ફસે. ચતુર ચેતે ને મૂર્ખ વેઠે. ચતુરાઈ ચુલે પડી. ચપટીમાં જીવ, મુઠ્ઠીમાં જીવ. ચમડી તુટે, પણ લોહી ન નીકળે.
૧ સારાં માણસ પોતાની આબરૂ માટે કામ કરશે. ૨ કપટક્રિયા કરી જાણે છે. ૩ રાબનાં હાંલ્લાં અભડાવવાં, ગરીબને દુઃખ દેવું. ૪ વાસુક રાતવાસે. ૫ ખડક્યામાંથી નીકળી જાય તે ભાડે. ૬ અધર છવ, ઘણું ચિંતા.

Page #357

- કહેવતસંગ્રહ
૩૧
ચહડ જા બેટા શૂલી પર, લે ખુદાકી નામ.
ચડે તે પડે, શું પડશે પીસનારી.
ભાગે તો ધનવાળા, શું ભાગશે ભીખારી ? ' ' ચાકર ચેરે તેમાં બરકત રહે, પણ શેઠ ચોરે તેમાં હરકત. ચાકરને ઘેર ચુકર ઘણું, ને ચુકરને ઘેર નફર ઘણું. ચાકરથી હસે તેટલું માન ખસે. ચાટણે હળ્યા છે. ચાઠે હળ્યા છે. ચાડીઆની જીભમાં નાણું, કે નવાબના ખજાનામાં. ચાડીઆ દેખે તેનું ઘર મારે.. , ચાડીઆ ચાડી મળ્યું? શકેરું ભરી છાણ મળ્યું. ચામડીઆ ગંધ ગઈ કે ગંધ સહી. ૨ કાંધ પડી રહ્યું છે. ટેવ પડી રહી છે. ચાર બેસે પાઘડી તે વાત કરે પાધરી. ચાર મળે એટલા, તો વાળી ઊઠે ઓટલા, ચાર સારા તે બાર સારા.
જે સુધરે ચાર તે સુધરે બાર;
જે બગડે ચાર તે બગડે બાર. ચારણીના ગુણ કરવા ત્યાગ, સુપડાના ગુણ ગ્રહવા ભાગ. ચાર તો ચંચળ ભલા, રાજા, પંડિત, ગજ, તુરી. પાંચમી ચંચળ
નારી બુરી. ચારે હાથ ભોંય પડ્યા.૯ ચાલતી સેર હોય, ત્યાં સુધી ભરમ. ચાલે ત્યાં છાયા ઢળે.૧૦ ચાલે તેહનું ચગણું. ચાલે અવળે પગલે તેનું મોત ડગલે. ચાવીને કુચો કરી નાંખ્યો છે. ચાહતકે ચાકર હોના, અનચાહતકા નામ ન લેનાં. ચાહે તેના ચાકર થઈ રહીએ.
૧ આ હિંદુસ્તાની કહેવત છે. ગુજરાતીમાં આ કહેવત છે ને તે સંબંધે વાત છે. ના. ૩૦૭ માં. ૨ પીસનાર=દળનારી. ૩ ભાગશે દીવાળું કાઢશે. ૪ ચોમાસાના ચાર માસ. ૫ મહિના. ૬ ચોમાસના ચાર મહિના સુધરે તે આખા વર્ષના બારે મહિના સારા લાગે. ૭ ચારણને ગુણ કચરે સંઘરવાને, સુપડાને ગુણુ કચરે કાઢી નાખવા. ૮ હાથી, ઘડે. ૯ કશે ઉપાય રહ્યો નહીં. ૧૦ એવો દેહને કમીવટ.

Page #358

૦૧૨
કહેવત સંગ્રહ
ચીક લાખ જે. ચીઠ્ઠીના ચાકર. ચૂથરાં પાડવાં.' ચીબાવલા થવું ને ડોળ કરવો. ચીભડાના ચેરને ખચાંને માર ન હેય. ચુક્ય (ભુલ્યો) ઘા એરણુપર. ચુંટીને ચાંલ્લે કરો. ચુંટી ચુંટીને ચાંદું પાડવું. ચુંથાયા બમણુ.
ખે ચણુક. એ ડબગર જે. ચાપડી તે ચોપડી, ને બે પડી (હઠ) સાચી. ચેપડ્યું ચાર દિ, ને લુખ્ખું રાજ મળે. ચોપડે લાખ, રોકડમાં રાખ. ચેરમાં મેર પડ્યા. ચરના ચાર તે કહડીચટટ. ચારની મા સાખ પુરે. ચેરને ઓળખાણ આપવી નહીં.' ચારને ધણુ કાણુ થાય? ચાર ને ઘરાક હાથમાં આવ્યા જવા દેવા નહીં ચારની વાદે ચણ ઊપાડવા. ચારને ન્યાય તે મારો ન્યાય. ચેરની નજર ચાર, ધણીની નજર છે. ચળાળી ચીકણું કરવું. ચૌટું ચિંતામણ, ને પહેડી પ્રધાન.
ટે ચાર કિસ્મત) ને વાડીએ અઢાર. ચંગા રોટી બીબી ખાય ને માર ખાવાને દાસી જાય. ચંપા મેગરો કરમાઈ જાય, થુવરની વાડ સહજે થાય. ચાંચડની ચરબી ને માંખનું મગજ. ચાંદા સુરજ બેઠા સાંભળ્યા નથી. ચાંદ હથેળીમાં દેખાડે તેવો છે. હથેળીમાં પરમેશ્વર દેખાડે તેવે છે. ચાપ એવી ચડાવી છે કે ફરે નહીં.
૧ જૂઠું બોલવું કે નમાલી વાત કરવી. ૨ ચીબાવલા=ચાવળા. ૩ લુખ્ખી વગરનું. ૪ ખાવાના લાલચુ, અથવા ખવાસ. ૫ અજાણ્યા થવું. ૬ મહે જોયું માંસા રહ્યા કરે. ૭ કાંઈ નહા.

Page #359

કહેવતસંગ્રહ
૩૧૩
છીઓ વહાલે, ભઈઓ વહાલો, વહારે કોને મોકલું? છછોરાં છોકરાં અળખામણું લાગે. છઠ્ઠીનું ધાવણ કાહડી નાખ્યું.' છા ભાગે કયારે, કે ઠબલાઈ પાછા વળે ત્યારે. છત હોય તે અછત ન કહીએ. છતે બ્રાહ્મણે છોકરાના સમ કાણુ ખાય. છતે માથે હાથપગનું નામ ન લેવાય. છપ્પન ઊપર ભેર વાગે છે.' છપ્પન વખારી ને ભારો કુંચી હાથમાં ન મળે પણ નજર ઉંચી. છાછ લેવા સૌ આવે, પણ આડે હાથ દેવા કાઈ ન આવે. છાલ છોડુ મારા છે આને, ને રસકસ મારા હૈયાને. છાશ બાકળા થઈ જવું, હાકાલાકા થઈ જવું. છાશમાં મીઠું જ હેય. છીંડું શોધતાં ભાગળ જડી. છીંડે ચડ્યો તે ચોર. છીનાળવાને છેલ્લા દહાડાની શી ફિકર?
છૂટયાં સરખાં ઝંટી, વહીલાં સરખાં હોં;
ફાટયાં તુટાં લુગડાં, રખે બાઈ પ્રારાં હો. છે, છે ને છે;" છે, ને નથી; નથી ને છે; નથી; નથી, ને નથી.’ આ કહેવત વિષે સમજ નીચે પ્રમાણે છે.
૧ છછોરાંછડાં ને અટક્યાળાં. ૨ એવી ઊલટી થઈ. ૩ છડ ગરૂરી. ૪ અનર્ગળ દેલતવાળાને માટે બેલાય છે. ૫ મહા પુણ્યવાન પુરૂષ જન્મ લે છે ત્યારથી ધનાઢચ અને ભાગ્યશાળી હોય છે. તેને સદબુદ્ધિ પ્રભુ આપે તે પુણ્યમાર્ગમાં પૈસા વાપરી પુણ્યના ક વધારે છે તેને છે, છે, ને છે. ૬ મહા પુણ્યવાન છવ ધનાઢય છતાં પૈસા વધારવાને પાપની શુદ્ધિ ભુલી જઈ, ધર્મકાર્યમાં કે પરોપકારમાં પૈસા નહીં વાપરતાં સંગ્રહ કરવામાં જ સમજે છે તેને છે, પણ બીજે ભવ નથી. તેને છે, ને નથી. ૭. આ ભવમાં નથી એટલે ગરીબ સ્થિતિ છતાં ઈશ્વરથી ડરી સદાચરણ કરે છે, અને પ્રાણીમાત્ર ઉપર દયા રાખી જાત મેહેનતથી પરેપકાર કરે છે, તેને આ ભવ નથી” પણ બીજે ભવ છે, માટે તેને “નથી ને છે.” ૮. આ ભવ કંગાલ સ્થિતિ ભગવે છે, ને પેટને માટે અગર પૈસા મેળવવા અગર સ્વભાવથી નીચાં અધેર કર્મ કરે છે તેને આ ભવ નથી ને બીજે ભવ પણ નથી તેને “નથી, નથી ને નથી.”

Page #360

૩૧૪
કહેવતસંગ્રહ
છેડાએલે માટી છીનાળ કહે. છેતરનાર કરતાં છેતરાનાર ભલો. છેબકાં શોધે તે છઠ્ઠીના બગડેલ. છેબકાં જુએ તે વકર ખુએ. છેલ્લે એસડ છાસ, છોકરાંના ખેલ નથી. છોકરે હોય તે વહુ આવે, ને રૂપીઆ હોય તે વ્યાજ આવે. છોકરો કાંઈ કુંવારો રહ્યો છે? છોકરાંનું તે આરણકારણ, છેડીની તે હૈયાધારણ છોકરીને ગવાળે ઘેર આવજે, પણ છોકરી ઘેર આવશે નહીં.
કરે શોભે બાપ ઘેર, છોકરી બે વર ઘેર. છે ભલા કે છે ભલા. ભલાભાઈની પ્રીત (એટલે પરવા નહીં). છોરૂ કછોરૂ થાય, પણ માવતર કમાવતર ન થાય. છાંડી બાયડી ઘર ન માંડે.
જખ મારવી ને જૂઠું બોલવું બરાબર. જજમાનને મન ગોરાણું, પણ ગોરને મન કાંઈ ગરાણું ? જણનારી જણે, ને ધરતી ઝીલે.. જણતાં માઉ થાય, તેમાં જમાઈને શું વાંક. જણ્યા વગર સુવાગ. જણે તેટલાં જીવે નહીં. જશે તે જોગવે, ને પડે તે ભોગવે. જતી લાડી માંડ વધાવે. જતને જમાન સમેજે. જન તેવાં જાફલાં, ને વન તેવાં ફળ. જન્મ આપે જનેતા, ને કર્મ ન આપે કોઈ જપ બેઈ, તપ ખાઈ ગાંઠનો ગરથ ખાઈ ફટ ભૂંડી કુટણી. જબ ઓહોડલી લેઈ, તો ક્યા કરેગા કઈ?
૧ છેબકાંત્રછિદ્ર, દેષ; અવગુણુ. ૨ શી ગરજ છે? ૩ જત એક તુફાની જાત છે. તેને જમાન તેવીજ જાતને સમેજે સીંધી થાય. ૪ લઈનકમરેહક પહેરવાનું લુગડું છે તે કાઢીને ઓઢી લીધું એટલે નાગા થયા, પછી કોઈ શું કરનાર છે?

Page #361

કહેવતસંગ્રહ
જખાન હાર્યો, તે ભવ હાર્યાં,
જમ, જમાઈ ને જાચક કેાઇના ન થાય. એ સર્વેના એક સ્વભાવ હાય છે.
ઢાહુરી-જમ જમાઈ એર જાચક, તીનું એક સ્વભાવ;
લીયા, લેગા, આર લેને ઉપર ભાવ.
જમણવાર, કાંઈ જમધાડ નહીં. જમને તેડું નહીં, તે ખાવળને ખેડુ નહીં. જમને માળવા દૂર નથી.
જમવા આવજો, હાંલ્લાં ફૂટી ગયાં. જમ વગર છે.કરાં ન મરે.
જમાઇની જગ્યા ખાસડાં આગળ.
જમાઈ દશમા ગ્રહ છે, તે ખાતા જાય ને ખાસડાં મારતા જાય. જમાઈનાં પાપ્યાં, તે વાડમાં ખાસ્યાં,
જમાઈ રહ્યો ભૂખ્યા, તેા કાનેા કુલા દુખ્યા.
જમાઈનું નામ સાંભળી, સાસુ મસાણમાંથી બેઠી થાય. જમાડનાર જમાડનાર થાય, તા જમનાર માં જાય ? જમાને આવ્યે પાપના, તે દીકરા નહીં બાપના. જ્યારે સસા ત્યારે પખેડા.
જ્યાં ખાવું ત્યાં હગવું.
જ્યાં હાય ખારનું ગુડું, ત્યાં ન પાકે કુંડું. જ્યાં ન પહોંચે રવિ, ત્યાં પહોંચે કવિ.
જ્યાં મંદવાડ ત્યાં ગંદવાડ.
જ્યાં લગણુ રળવાની શક્તિ, ત્યાં લગણુ પરિવારની ભક્તિ. જ્યાં હાથી તાયા જાય, ત્યાં બકરીનેા ભાવ કાણુ પૂછે. જ્યાં શાકનું સાલ, ત્યાં નિત્ય ધમાલ.
સાખી
જર લુટે છે જંગલે, અભણુ એકલા ભીલ; ભર વસ્તીમાં લુટતા (જોયા), વેશ્યા, વૈદ્ય, વકીલ.
૩૧૫
જર ખરચી જોડા ખાવા.
૧ પારકાં પાખ્યાં, તે વાડમાં ખાસ્યાં પણ કહેવાય છે. ૨ એવા ખરામ માસ અથવા ઢાર જેવા. ૩ ગુડું=ખેતરમાં કઠણ જમીન

Page #362

૩૧૬
કહેવતસંગ્રહ
જર ડા, સ્નેહ ઘણું, તું શું મારીશ પારધી. વણ માર્યા મુ. જવાન સાસુ મરે નહીં, ને વહુનો દહાડે વળે નહીં. જવાસા જેવું કંઈ અદેખું નહીં.' જશને બદલે જુતિયાં. જાઈ મા પાળે, ઓરમાન મા બાળે. જાગશે ત્યારે માગશે. જાન, જાગરણ ને જાત્રા, ત્રણે સરખાં. જાન નાની તે માગે ઘણું જાનને મજુર અણવર. જાને ભેંસ પાણીમાં જાને જગજીવનદાસ, ને કામે કીકાભાઈ. જાણુતે ચેર ઘર મારે. જાયું ઝેર ખવાય નહીં. જાતે જાફર, ને હાડે કાફર.
જાયા ત્યારે નાહ્યા, જઈશું ત્યારે નાહીશું;
દાસ દ્વારા એમ કહે, હાથપગ ધોઈને ખાઈશું. જાય તેનું કાળજું પણ ખસી જાય. જાળે જાળે સિંહ ન હોય. જા લકડી કુકું માર. જાપ જપ્યા ને ગાંડામાં ખપ્યા. જીભ આપી છે. જીવ પર આવેલી બિલાડી હરડીએ બાઝે. જીવતી ઘેડી નહીં ઓળવાય. જીવતી ઘડીએ આવ્યા ત્યારે આવ્યા. જીવતી માંખ ન ગળાય. જીવતો રહેજે ને જોગી થજે. જીવ છોડે પણ જમ ના છોડે.
૧ ચોમાસે બધાં લીલાં, ત્યારે પિતે સૂકે, અને જ્યારે બધાં સૂકાં ત્યારે પોતે ઊનાળે લીલે. ૨ જઈમા=જનેતા, જણનારી મા. ૩ વેળા પ્રમાણે વિતરણ. ૪ એટલે પોતાને પરબારે પતાવવું. ૫ ઘરમાંથી કાંઈ ચોરાઈ જાય ત્યારે હજાર જાતના વેમ આવે. ૬ કાળજે ધક્કા વગરનું કામ કરવું તે. ૭ વચન આપી બંધાઈ ગયો છું.

Page #363

કહેવત સંગ્રહ
३१७
જીવતાં જીવત ન જોયું, મુઆ પછી છાજીનો શેર, જીવતાં કેઈએ જાણ્યા નહીં, મુઆ પછી ધડાપીટ. જીવતાં પાળે ને મુવાં બાળે. જીવને સુખ તે જહાનને સુખ. જીવવું જગતને વહાલું છે. જીવે મારે ભાઈ, તે ઠાર ઠાર ભોજાઈ. જીસકા દામ, ઊસકા નામ.. જુઠકા મહીં કાલા, સચ્ચકી બોલબાલા. જુઠ, ઉતરે, ને બજારને કુતરો બરાબર જુડની માફક વળગે છે. જળોની પેઠે ચેટ છે. જુતિયાં ખાઈ પણ મખમલકી. જુના દસ્ત, લેબાસ નવા. જુની આંખે નવું કૌતુક જોવું. જુનું તે સુનું. જુને જેગી. જીવું ને મુવું બરાબર.' જુવાનાં ઘર ગોંદરે, ને ઊધઈનાં ઘર ખેતર. જે આશાએ રહે, તેને અપવાસ પડે.
સાખી જે જેઓ ટાળ્યા રામ રામ, છોટે રાજો ચેકે;
ચહાએ ટાળ્યું શિરામણ, બીડીએ ટાળે હેકે. જેઓ ગધેડે બેસે તેઓ ગામના પાદરેજ ઊતરે. જે જાણે કોક (શાસ્ત્ર) તે મૂકે પિક, જે ન કરે મા ને બાપ, તે કરે શેક ને તાપ, જે ધન ખાધું સાથે તે વળે નહીં કોઈ કાળે. જે ધરે હામ તે કરે કામ. જેટલું વાહાડયું (ઘાસ) તેટલું વેહેવું.
૧ તે દીકરા કે ધણું. ૨ ગધેડાં તેનાં તે, આથર નવાં. ૩ અનુભવી, ઘણા જમાના જેએલા. ૪ જુવું=જુદું રહેવું. ૫ ગોંદરે ગામના ઝાંપા પાસેનું પાદર, જ્યાં ઢેરને બેસવાની જગે (ક) હેાય છે ત્યાં જીવા (છવડા) બહુ થાય છે. ૬ લાખના સ્વમ રકતા ત્રાંબીઓ રેડે સારે.

Page #364

૩૧૮
કહેવત સંગ્રહ
જેના ઘેડા તેના અસવાર. જેના હાથમાં ડાઈ તેનું સૌ કોઈ જેના મહેલમાં માંસ તેને શે વિશ્વાસ ? જેનાં નાંખ્યાં નાણું, તેનાં શાં આણાં ને પરીયાણું? જેની ડાઢી લાંબી તે મૂર્ખ હેય. જેનું ખાઈએ તેનું ગાઈએ. જેને ઘેર કાળી (ભેંસ) તેને નિત્ય દિવાળી. જેને બેટી, તેની ગરદન હેઠી. જેને જેવો ઢંગ તેને તે રંગ; ચંદને જોઈ માછલી, પણ છૂટી નહીં ગંધ. જેણે ન ખાધું ગળ્યું તેનું જીવતર બળ્યું. જેમાં જાય ને એબ રહી જાય. જેમ ખાંડે તેમ ફોતરાં છોડે. જે બીબીને ગુસ્સે તેવો મને ઠેસે. જેવો દોષ, તે રાષ. જેવું નમવું તેવું જમવું. જેસા તેરા લેના દેના, વયસ મેરા ગાના બજાના. જૈસે હેય તૈસે ભલે, જે હેય અપને દેશ ૪ જોગ લીધો, મુંડ મુંડાવી, બેગની તૃષ્ણ ત્યાગી નહીં. જોગીના જથા, કરે કુકર્મની કથા, તે જોગીપણું વૃથા. જેરૂ ન જાતા, અલ્લા મીસે નાતા.૫ જે ગધેડે મુલક લેવાય, તે ઘડાનો ભાવ કઈ પૂછત નહીં. જોગીની ધુણી, જબ ખોલું તબ આગ. જેણું, રાણું ને વગોણું સાથે હોય. જોતજોતામાં સાડીઊં થઈ ગયે. જેર જાલમનું ને ઊજમ આલમને. જેકી બાયડી, છાજીઆમાં કુદી પડે.” જોષીનાં પાટલે, ને વૈદ્યનાં ખાટલે.
૧ પૈસા ખરચી બાયડી લાવ્યા તે પરથી આણું વાળતાં કંઈ પણ કરીયાવરની શી આશા ? ૨ રસાસ્વાદને આધીન થએલા શખ્સનું વાક્ય છે. ૩ ડાંગેર અથવા ફતરાંવાળી દાળ. ૪ સ્વદેશાભિમાન. પ જરૂ=બાયડી; જાતા છોકરાં. ૬ સાડી આડસર, મેટે. ૭ જેરૂકી=બળવાન છાતી, જેરવાળી.

Page #365

કહેવતસંગ્રહ
૭૧૯
જોષીનાં રાંડત નહીં, ને વૈદ્યનાં મરત નહીં.' જંગલમાં મોર નાચે, તે કેણ જુવે ? જગ ઊઘાડી કરવી. જાંબુ ખાવાં સેહેલાં નથી.
ઝઝારે ઝાડ ચહડી ઊદમાત ન કરીએ એ ચતુરાઈની રીત. ઝગડા, વગડા ને રગડા વેઠે ત્યારે છાતી પાકી થાય. ઝાઝી ખેતીને ધણુ લથડે કે ઝાઝી દીકરીનો બાપ લથડે, ઝાઝે રાંકે ળ મળે. ઝાઝે લાકડે ઝાઝી આગ, ઝાઝે પુળે મોટી ઝાળ. ઝાઝી જાનેમાં વહુ બદલાણી. ઝાઝે બારણે ઘર કાણું. ઝામર ડાભે, એટલે જોખમ ટળ્યું. ઝેરનાં પારખાં લેવાય નહીં. ઝેરના પ્યાલા જીરવવા બહુ કઠણ છે. ઝોળી વાળી છે. ઝંડ ઉપાડ્યો છે. ઝંડો લીધો છે.
ટકાનું તીતર, કાઠી ભરી જાર ખાય, વેચ્યું ત્યારે ટકે ને ટકે. ટાર મારી લે છડો, તલ પેહેલાં કરવો પડે. ટકે ખાનાર એ નહીં; ટપલાખાઊ નથી. ટચાક-ટણક છે. ટપલા પડવામાં તે બાકી નથી, પિતેજ નફટ છે. ટાઢ જાય તડકે, સિહ જાય ભડકે.* ટહાડ ટહાડ કરીએ નહીં, દહાડનાં માર્યો મારીએ નહીં; ટહાડ વાય સહુને, રહાડ ન વાય વહુને. ટહાડા ચુલા ને ઊની રાખ, જે આવે તે કુટે કાખ. કરડફરડ કરવાનું કામ અહીં ચાલશે નહીં.
૧ ને જ્યોતિષને હું ખરું હેત તે. ૨ છિદ્ર ઊઘાડાં કરવાં. ૩ ખૂબ પૈસા એકઠા કરવા લાગ્યા છે, તે કરતે કરે તેને લાગુ છે. ૪ ભડકો અગ્નિને ભડકો.

Page #366

૩૨૦
કહેવતસંગ્રહ
ટકે તુટે તેમ નથી. - ટાંગા ફરી ગયા. ટીલું થઈ ગયું. ટીલું લઈને તું શું આવ્યો છું? ટીચાળ છે. ટુંકી ગરદનીઓ મહા પાપી. ટુંકે ગજ, નાનું માણું, ફાટેલ પિટલ, છાબડે કાણું." ટેભા તુટી ગયા છે. ટેભ ઝાલે તેમ નથી. ટેલ્લો મારે. ટેલે ચહડાવવું.
ઠગ ને બગ બે ઊજળા. ઠાઠ, તલ, ઓર મધુરી બાની, દગાબાજકી એહી નિશાની, ઠાલી પુલી શું જાઊં, એક સંદેશો લેતી જાઊં, ઠાલી ઠકરાઈ ક્યાં સુધી નભે. ઠાલે કોથળો ઊભો રહી શકે નહીં. ઠાલાં ઠેઠાં, તેનાં શાં એઠાં ? ઠાની રાંડને ઠમકે ભારી. કંઠામાં ઠેલવું.૧૦ કે લીલે તેને શો ભય? ૧૧
૧ બેવડે રે કામ છે. ૨ ફેર ખાઈ ખાઈને. ૩ વર વર્થી અગર રાજ ગાદી પર બેઠા. ૪ એટલે હવે પાસે કાંઈ ગુડાકુ કે જીવ નથી. ૫ બધાં સરખાં. ૬ કાયર થયા છે. ૭ હવે આવી રહ્યું છે, થાક્યા છે. ૮ કામને ગમે તેવા કારણથી આછું ઠેલવું. ૯ ઊઠાવવું, મેના બે ગણાવવા. ૧૦ ગમે તેમ હોય અથવા હીંમતથી, વગર વિચારે કામ કરવું યા જોરથી કામ કરવું તે. ૧૧ પડેવાડીઆં બે ગામડામાં આંધળને પાંગળા રહેતા હતા. ખાવાના સાંસા પડ્યા એટલે આંધળે પાંગળાને ગામ ગયો, ને કહ્યું કે મારે ખભે બેસીને ચાલ, વઢવાણ શહેરમાં જઈ કોઈ સારા શાહુકારના ઘરમાં ખાતર પાડીએ. એ વિચાર સેક્સ કરી આંધળે પાંગળાને ખભા ઉપર બેસાડી શેહેર તરફ ચા. શહેરના પાદરમાં આવ્યા ત્યાં ચીબરી બોલી. આંધળે પાંગળાને પૂછ્યું, “ચીબરી ક્યાં બોલી ?” પાંગળો કહે બાવળના હુંઠા ઉપર. એટલે બાવળને ઠંઠે લીલે છે કે સુકે તે તજવીજ કરવાને આંધળો તથા પાંગળો બાવળને ઠુંઠ પાસે ગયા. જોયું તે ઠુંઠ લીલો હતો, એટલે આંધળે કહ્યું “તેહ છે.”

Page #367

કહેવતસંગ્રહ
કુંઠી ચુડી પેહેરવા ગઈ ત્યાં મડીએ માંદા પડ્યો. ઠંડે હાથે ચુડા પહેર્યાં, તેાએ લગારે તેાતાં. ટીડ મેડ ને ઠમકા ઘણા.
ડીખડાં જેવા ટાઢાડા છે.
ઢાંઠા ઠુંઠા સીત્તેર કૂંદી, માંજરા ફંદે એંસી; ટુંક ગરદની હજાર ફૂંદી, કાણામાં તે પ્રમાણ નહીં.
રફાળ જાત્રા. ૧
ડબગરના ધરમાં મીંદડી મુઇ, તે ગંધ ભેગી ગંધ સહી રહી.
કરા
એ ઠુંઠ લીલાના શુકનવંદી બન્ને જણા શેહેરમાં દાખલ થયા. પાંગળા માર્ગ બતાવતા જાય ને આંધળા તેને ખભે ઉપાડી ચાલતેા જાય. ચાલતાં કોઇએક સારા શાહુકારનું ઘર પાંગળે અતાવ્યું ત્યાં અને ઉભા રહ્યા. પાંગળે આંધળાના હાથ લઈ આલેખી આપ્યું તે પ્રમાણે આંધળાએ ખાતર પાડ્યું. પ્રથમ પાંગળાને ધરમાં દાખલ કર્યા, પાછળ પેાતે પેઠા, પટારા પાંગળે ખતાવ્યા. તે આંધળે તેાડી પાંચસાત હજારના ઘરેણાના ડાખડા લેઈ બન્ને જણ બહાર નીકળીને દાખડા લેઈ શેહેર બહાર આવ્યા ને રસ્તે પડ્યા. ધીરે ધીરે ચાલે છે ત્યાં દિવસ ઉગ્યા. શેહેરના શાહુકારે ઘરમાં ખાતર પડેલું જોઈ દરબારમાં જાહેર કર્યું. એટલે બુમઇએ ઢોલ વાગ્યા. પાંગળે શું ખાતર પડ્યાની વાત નહેર થઈ ને ઢાલ વાગ્યા. ત્યારે આંધળે પૂછ્યું, “કુંઠ લીલા હતા કે સુકા” પાંગળે હ્યું, “લીલે,” એટલે આંધળા કહે છે, ચિંતા નહીં.’ શેહેરમાંથી તપાસ કરતાં કાંઈ પત્તો ન લાગ્યા એટલે વાહાર ચડી. આંધળા ને પાંગળેા પેાતાના એક મેલા લુગડામાં ડાખડે આંધી ચાલ્યા જાય છે ત્યાં ઘેાડા તથા સવાર પાંગળે જોયા, એટલે આંધળાને કહે છે, ભાઈ વાહાર આવી.’ એટલે વળી આંધળે પૂછ્યું, “હું કેવા હતા ?” પાંગળે કહ્યું, “લીલેા છમ જેવા.” એટલે આંધળે કહ્યું, ફીકર નહીં.' ત્યાં સવાર પાસે આવી ગયા, અને આંધળાપાંગળાને જોઈ કાંઈ દરકાર કર્યા વગર આગળ ચાલ્યા અને આંધળેાપાંગળા એક ગામના તળાવે પાંડુાંમ્યા, ત્યાં બેસીને લુટના માલની વેહેંચણ કરવા લાગ્યા. એટલે સવાર પાંચસાત ગાઊ જઇ પાછા વળ્યા. પાંગળે તેમને જોઇને કહ્યું, ‘સવાર પાછા આવ્યા' એટલે ઘરેણાં ઊપર લુગડું ઢાંકી વાતા કરતા આંધળાપાંગળા બેઠા. સવારે પાસેથી નીકળ્યા પણ આંધળાપાંગળાને શક કાંઈ નહીં લાવતા ચાલ્યા ગયા. પછી માલની વેહેંચણ પુરી કરીને પેાતપેાતાના ભાગના માલ ગાંઠે ખાંધી પ્રથમની માફક આંધળે। પાંગળાને ઉપાડી સવારી ચાલી. પાંગળાને તેને ગામ મૂકીને આંધળેા પેાતાને ગામ ગયા. તે ચારી છતી નહીં થતાં બન્નેને પચી. “હુંઠે જેને લીલા” તેને ઊની આંચ આવે નહીં. તે ઉપરથી કહેવત થઇ, ખીલાના જોરે ભેંસ દુઝે,” “વગે વાવણાં, ને પક્ષે ન્યાય;” “ પક્ષવાળા છતે, “ જેને પીઠ સબદી તે ગાંજે નહીં,” વગેરે.
''
<<
66
મનમાં કાંઇ હેતુ વગર મુસાફરી કરવી અથવા વગર સમજ્યે મુસાફરી કરવી ૐ કાંઇ હેતુથી મુસાફરી કર્યાં છતાં હેતુ પાર પડે નહીં તેને ફાળ જાત્રા કહે છે,
૪૧

Page #368

૩૨૨ -
કહેવત સંગ્રહ
ડલે એમ કાંઈ ખાઈ જવાને નથી. ડહાપણુમાં કુલી શકે છે. ડર ખાય તે ભરખાય. ડમડમ કરે, તે શું ભણે? ડેકે વાગે તે છાનું રહેશે? ડાકણ પણ બે ઘર પરહરે. ડાઘ જાય ધેવાથી, દયા આવે પાવાથી. ડાયાબળીઓ સભા જીતે. ડાબામાં ડાબે દે, તે હાજીઓ. ડાભની અણુ ઉપર પાણું કેટલી વાર ટકે? ડાહામ તે ઘણુએ દીધા." ડાહીને ડામ ને ઘેલીને ગામ, ડાહી જાણી ગોત્રજ આગળ બેસાડી, તે નાળીએર ફેડી ખાધું, ડાહીને ઘેલા ને ઘેલીના ડાહ્યા.' ડાહ્યા ભૂલે નહીં, ભૂલે ત્યારે ભીંત ભૂલે.” ડાંગ્યે દુ:ખ મટે.’ ડીંગ મારવું તો દુબળું ન મારવું. ડુંગરા દૂરથી રળી આમણું, પાસે જઈએ તે બિહામણા. ડુંટી ઊપરને વાળ તોડ્યાને નહીં ને ધ્યાને નહીં. ડોસી ને ઊંટ સાથેના સાથે.૧૦ ડોસીએ ડાટ વાળ્યો, હરખ હૈયાને ટાળે. ડોસી ડેબાં કયાં આઢે છે?'
સીના ઘરમાં વાધ પેઠે, ને સુઈના ઘરમાં સાપ નીકળ્યો. ડોસી મુવાની બીક નથી, જમ હળ્યાની બીક છે. ડોસીએ ગઈ ને ગાંસડીએ ગઈ 3ળે દીઠું ગમે (બને) નહીં, ને છૂટું પડવું ગમે નહીં.
૧ ભરખાય ખવાય, ભક્ષ થાય. ૨ રખડ ખડ કરે તે શું ભણે? ૩ એટલે વિવેક રાખ; પોતાના પારકાને ભેદ રાખવે. ૪ ડાબે ઘડાનું પગલું. ૫ ભૂલને માટે ઠપકે કે શીખામણ તો બહુ આપી છે. ૬ ડાહી ભરવાડણ, તેને ભરવાડ તે ઘેલા, ને ઘેલો વાણિયણ તેના દીકરા વાણીઆ તે ડાહ્યા. ૭ ભીંત જેવી મેટી ચીજ નજરે ચડે નહીં તેથી ભાત અથડાય. ૮ કાંઈ લાંચ આપીએ ત્યારે કામ થાય. ૯ ડીંગ=૨, જુઠી વાત. ૧૦ બન્ને એક જ વખતે ગામ પહોંચે, કારણ કે ઊંટ ઊતાવળ ચાલી, વચ્ચે પાણુ, તમાકુ પીવા થોભતો જાય, ને ડેસી હળવે હળવે ચાલ્યાજ કરે, એટલે સાથેનાં સાથે, ૧૧ બેખબરે.

Page #369

કહેવતસંગ્રહ
ઢગરાને મળી દુકાની, ઢગો ચાલે ઊજાણું. હાલ ઘરની, ઘરડાં છે. ઢાળે પાણી ઊતરે. ઢાંકણીમાં પાણી લેઈ બુડી મર.' ઢીચણ સમું અન્ન તેને ઘેર છે. ઢીલું ઘડ્યું, ને ફાચરે જવું. ઢેડના છાપરાં ઝાપે હોય. ઢેડવાડે તુળસી કેાઈને કામ આવે નહીં. ઢેડવાડે આમલી, ખાટી એ માડી તો એ શું? ઢેડવાડામાં વલભી ડાહી.' હેડીને ધાવેલું. હેકું પાણીથીએ પલળે, ને મુતરથી પણ પલળે. કે વાત ગઈ છે. હેર કાલે જ્યાં આહાડશું ? હેર ચેર વિશ્વાસ ન કરીએ. ઢેરે પીંજણ માંડવી. હેલકીની પેઠે બેય તરફ બેલે.
તકદીર આગળ તદબીર ચાલે નહીં. તકે આવે તે આવ્યું કહેવાય. તને માન નથી, તારી છડીને માન છે. તપેલે લાવું, ને વાડકીએ ખાવું. તપેસરી તે રાજેશ્રી, રાજેશ્રી તે નરકેસરી.
૧ શરમ ભરેલું કામ કરનારને કહેવામાં આવે છે. ૨ જેટલો પુષ્કળ છે. ૩ નકામી. ૪ હડીઆણામાં હરબાઈ ડાહી, વાલ મેટે કે ગઠીઆણા, ભાઈ? ૫ નીચું કામ કરનાર. ૬ પાકી સમજણ વગરના માણસને માટે. ૭ પૃ ઢેફાં વીણે છે એટલે ડરી ગયેલ છે. ૮ એક ભરવાડને નદીના સામા કાંઠા પરથી બીજા ભરવાડે બેલાવ્યો. તે પૂછે છે, શું કામ છે ? તે બેલાવનાર કહે છે, “વાત કરવી છે.' પેલે ભરવાડ નદી ઊતરીને આવ્યો ત્યારે આ કાંઠાવાળો કહે છે, “ઢાર કાલે કયાં આહાડશે.” એવી નમાલી વાત કરવી ને મહેનત વધારે તે પ્રસંગે. ૯ વાત છોક કરવી.

Page #370

૨૪
કહેવત સંગ્રહ
તમાકુનું પાનડું મારું તે આપે નહીં,જુડો ને ઝુડે ચોરૂં તો પંદર દહાડા ચાલે. તમાશાનું તેડું નહીં, ને ઈશ્કનું મૂલ્ય નહીં. તરણું હરામ, બચકે હલાલ.. તરણ આડે ડુંગર તરકડી સતી થઈ તલ તારા ને મગ મારા. તલપાપડ થવું; ઊંચાનીચા થવું? જીવ અધીરીઓ રાખવો. તળાવ ગામનું, નદી દેશની. ત્રાગે ત્રેવડ રહે નહીં. ૩ ત્રાંબાને તાવ ને રૂપાન રોગ. ત્રાંસી આંખે બે ચંદ્ર દેખાય. તાડ ઊપર ચડાવ્યા, પછી બાકી શું? તાડે ચહડનારને ટેકે હાથ પહોંચે ત્યાં સુધી, તાન ને તલવાર બનાવે તેનાં. તારી નિશાળે કોઈ ભણ્યું નથી.
તાબુત ઘેલાં તરકડાં, વિવાહ ઘેલી નાર;
હોળી ઘેલાં હિંદુડાં, એ ત્રણે એકજ હાર. તાલમેલ બધે તારા ઊપર." તાવડીમાં તારો, ને સાનકમાં મારો." તાવને તેડું નહીં. તાવને કાણુ સાંઈ લે ? તાવ હાથીનાં હાડ ભાંગી નાખે. તાળી દઈને જાય તેમ ગયો. તારું નામ ને મારું કામ. તારી રીસ ને મારો સંતોષ.૮ તારે મારે એવો મેળ, કે દીઠે ડોળે આવે ઝેર.
તીસે દાન ત્રણસે, નાના ભાઈ પરણશે;
હાથી ઘોડા લાવશે, ને ગધેડે બેસારશે. - ૧ તનખા હરામ પણ કહેવાય છે. ૨ તરણા ઓથે ડુંગર. ૩ હાથ છુટી બલા; ત્રાગું રીસ ચહડે ત્યારે કરવું પડે તે વખતે હદ રહે નહીં. ૪ માલ ઉપર જકાત. પરેટ. બે જણ હતાં તે વહેંચણ કરી. સ્ત્રીપુરુષ હતાં તેથી ખરચ કમતી હોય તેવાને લાગુ છે. ૬ સાંઈ એટલે સલામ, ૭ ઝડપથી નડે અગર અચાનક મરી ગયો, ૮ રીસ ચડશે તે બે કળીઓ વધારે જમશે.

Page #371

કહેવત સંગ્રહ
૩૨૫
તુટા ફૂટયા સાધે, બે બાઈડીએ વર હાથે રાંધે. તુ લાભ નહીં, તે રૂચે શું કરશે ? તુંબડીમાં કાંકરા. તુંબડું તરે ને તારે. તું મરે મારા જાયાપરથી, તે હું મરું તારા ખાટલાના પાયાપરથી. તું મેરી કરમેં, મેં તેરી ફીકરમેં. તને સાલે બેટડે, મને સાલે ઘા. તુંબડાને ટોપ કેટલી ઘડી ? તેજી ચમકે ચાબુકે, ટુંકાર રાજપુત. તે તેના ધનથી મટે, તે આપણે આપણું મનથી મેટા. તેના પેટમાં કાતર છે. તેરી બી ચુપ ને મેરી બી ચુપ. તેલી તેલમેં લીન, તંબોલી પાનમે પ્રવીણ તોડે ત્રમણ ને બોડે બમણુ.* તંગ જગ્યા ફરાખ રોઝ.'
થઈને રહીએ (કાઈના) કે પિતાના કરી લઈએ. થડે પાંસરો પડ્યો. થયો કછો ધૂળ મેળવ્યું. થાક્યાના ગાઊ લાંબા થાય, થાક્યો ગાઊ ગણે. થાણું થાણાને ઠેલે. થાળી વાય, ત્યારે કુલ્લામાં હાથ ઘાલે. થાળી પીટાઈ ગઈ, ડેક વાગી ગયો; ઢોલ વાગી ગયો. થીગડાં કેટલાં દઈએ ? થુંકનું આયપદ ને થુંકનો વરો. થુંકે સાંધા કરીએ, તે કેટલું ચાલે? થેલીકા મહે ખુલ્લા, રાજ કરે ગુલા. થેલીકા મુહ સાંકડા તે કયા કરે નર ફાંકડા? ૧ સમજી ન શકાય તેવી વાત. ૨ પરમેશ્વર કહે છે તે વાક્ય. ૩ ટોપર સ્ત્રી, તુંબડાં બાઘણને પણ કહે છે. ૪ વાળ. ૫ સાંકડી હાટડી પુષ્કળ રે, ૧ ઘણું દેશ હોય તે કેટલા ઢંકાય?.

Page #372

ક૨૬
કહેવતસંગ્રહ
થોડા સો મીટ્ટા, બહેત સો ખટ્ટા. થોડા ખાના બડ઼સે રહેનાં. પડી ભુખના, ને ઘણું સુખના. ચડી વઢવાડનું મહેડું કાળું, મહેટી વઢવાડનું જોણું સારું.
દકાળે (૬) કેહેલી જાર ખવાય. દગડો છે.?
દધી પાંચમે છડે તેલ, એકાદશીએ નાગરવેલ. દ્વાદશીએ ઝાલર ખાય તે નિશ્ચે નરકે જાય. દમડીકી રાઈ, સાસુવહુકી લડાઈ, આધી રોટી ચુરાઈ, ખૂણે બેઠકર ખાઈ,
સાસુ મારવા ધાઈ, વિરે કુવામાં ગીરાઈટ દમ સુકે મારવો. દમડીની ભાજી, ઘર બધું રાજી. દમડી સારૂ દશ ફેરા ખાય. દમડે ઊંટ વેચાય છે, પણ દમડો ક્યાં છે?
દયો પૂછે માયાને, લાડુ કરવા કેવા; આપણું બેના સુચવતા, બાકી જેવા તેવા. દયા ધર્મક મૂલ , નર્ક મૂલ અભિમાન;
તુલસી દયા ન છાંડીએ, જબલગ ઘટમેં પ્રાણ, દયા, મયા ને હયાવાળાપર પ્રભુ રાજી. દયા છેડે, દેવ કેપે. દર દર મૂષક ન હોય, ક્યાંક નમે નાગ પણ હેય. દરજીનું વેતરવું, મોચીનું ન વેતરવું.' દરબારને કુતરે. દરજી પિતાનું ખાપણ ચોરે નહીં, દરિયો કેઈએ વલોવ્યો નથી. દરમાં પેસે પાધરે, વકે સઘળે વ્યાલ.
૧ કામ કરવામાં દાનત ચાર છે. ૨ હલકી બાબતમાં સાસુવહુને લડાઈ થાય. ને પરિણામ ભયંકર આવે. ૩ ગ૫ વર્ણને મારવું. ૪ કેઈ કામમાં અડસદો કહાડવામાં સંકોચ રાખીને બેટ કે ભૂલ ભરેલે, અડસટ્ટો કહાડો નહીં કે પાછળથી તાણ પડે અગર ટીકા થાય.

Page #373

કહેવતસંગ્રહ
'
..
દરિદ્રીને ખાટલે વેરી.' દરીઆમાં ડુબકી. કરીઆનું પાણી છે, જે વાળે તેના બાપનું. દરીઆમાં કાંઈ મહા દરીએ વહાણુ છે કે મુંઝાઓ છે ? દરીઓ કેઈથી ડોળાતો નથી.
દરીઓ કહે હું દુઃખીએ, મારું દુઃખ ન જાણે કાય;
પવન હીલેળા દેતહે, મારું નીર પીએ ન કાય. દરીઓ કે દરબાર, બે મળે તે બેડે પાર. દરીઓ માજા મૂકે તો પૃથ્વી રહે નહીં.' દશરાને દહાડે જે ઘેડું ન દેવું તે આડે દહાડે શું છે? દસાડા દફતરમાં નહીં. દહાડીનું લાગ્યું ને ભવનું ભાગ્યું.' દહાડા આવે વાંકા, ત્યારે માર મારે રાંકા. દહાડે બાં ચારે, રાતે હીરા પારખે. દળવાનું હતું તે ભરડવાનું થયું. દળાયેલું દળવું તે મન વગર મળવું. દક્ષિણની નારી, સોળ હાથની સાડી, પણ અધ ટાંગ ઊઘાડી. દ્રાવિડી પ્રાણાયામ. દાઝી તો દાઝી, પણ પૂછી પૂછીને ખાધી. દાટે તેને કાણું ચાટે ? દાતાર કૃપણને વરો એક. દાન કરતાં દયા સારી. દારૂ હાથીના પેટમાં પણ બેલે. દાળમાં કાળું. દાળીઆ લેઈ ખાઓ. દિવસ કરે તે કાઈ ન કરે.૧૦
૧ ઊઘ આવે નહીં, કેમકે માંકણું ઘણું હોય. ૨ તે કાંઈ જડે જ નહીં, કે અમુક ચીજ આંહી છે એમ સમજણજ પડે નહીં. ૩ મુશ્કેલ સવાલ હોય તે વખતે આ લાગુ છે. ૪ માજા મર્યાદા. ૫ હથેળીના લીટા. ૬ બીજા લોકોએ પૂછી પૂછીને હેરાન કરી. ૭ લીમી દાટી હોય તેને કોણ ચાટે કે ખાય? ૮ દાન દઇને લેવું માન, તે દાન છે ધૂળ સમાન. ગુપ્તપણે જે આપે દાન, તેને ઈશ્વર આપે માન. ૯ હવે તેમાં કાંઈ વળશે નહીં. ૧૦ કર્મ કરે તે ન કરે માને બાપ,

Page #374

કહેવતસંગ્રહ
એસેમૈં ઐસી લઈ, દેખા ટ્વિનકી ખાત; અનખિચરન, દશરથ મરન, સીત હરન, બંધુ બ્રાત. રામચંદ્રજીનાં વાક્ય છે, એટલી આફતે ઉપરાઉપર આવી દ્વિલેાદિલ સાક્ષી. દિવસને થાંભલે! દેવાય નહીં. દિક્ષા લીધી, પણ શિક્ષા ન લીધી. દ્વિ પ્રમાણે દીકરા, વેળા પ્રમાણે વહુ.૨ દીકરડી ને ઉકરડી, વધતાં વાર શી.
૨૮.
દીકરા હતા નાના, ત્યારે માએ વહ્યા પાહાણા. દીકરા થયા મેાટા, ત્યારે જમાના આવ્યા મેટા. દીકરાને આવી ડાઢી, ત્યારે માને મૂકી કહાડી. દીકરાને આવી મૂછ, ત્યારે બાપને નહીં પૂછ. દીકરાને મરતા મૂકે, કે વહુના મચઢ્ઢા ભાંગે.
દીકરી આપીને દીકરા લીધે, તે પારકા હતા તેને પેાતાને કષા, ઢીકરી આપીને જમાઇ સારૂં વાંચવું, રૂપીઆ ધીરીતે ધરાકનું સારૂં વાંચવું.
દીકરી ને ગાય જ્યાં દારે ત્યાં દારાય.
દીકરીનાં માગાં હાય, કાંઇ વહુનાં મામાં ઢાય ? દીકરી સાસરે સારી, તે માલ વેચ્યા સારા. દીકરીની માટીને શા ઝાટકા પડે છે ? દીકરીઆળું ધર ને એારડીઆળું ખેતર, દીકરીના પહાણેા.
હ
*
દીકરી સાસરે કે મસાણે સારી લાગે. દીકરીની વ્હાલપ દાયજેથી જણાય.પ દીકરીની મા દેશ ખાય, દીકરાની મા ડૅશ ખાય. દીકરીની મા મલીદા ચેાળે, દીકરાની મા ખેડી ઝુરે.
દીકરીની મા રાણી, ધડપણે ભરે પાણી.
દીકરા થઈને ખવાય, આપ થઈને ન ખવાય.
દીકરા રળે ચાર પાહેાર, વ્યાજ રળે ખાર (આઠ) પાહેર.
૧ દિલભર દિલ. ૨ જેવા દિવસ કે સ્થિતિ આવવાની હોય તેવા દીકરા થાય.
અને ઘરની જેવી વેળા આવવાની હોય તે લાગુ છે. ૩ ખન્ને ખરાખર. ૪ પેઢ પડ્યો
પ્રમાણે આગમસૂચક વહુ આવે તે પ્રસંગને છે. દીકરી આવી છે. ૫ દાયએ=રીયાવર,

Page #375

કહેવત સંગ્રહ
હ
દીજે તો વેશ્યા દીજે, બ્રાહ્મણ દીજે નર્ક પડીજે;
વેશ્યા દીધે વાધે વંશ, બ્રાહ્મણ દીજે જાય નિર્વશ. દીઠા દેવ ને પહોંચી જાત્રા.' દીઠું સુખ ને ભાગી ભૂખ. દીટ કહાડવું. દીઠે દેહ બળે, ને સુતે સેડ બળે. દીયર ઉપર કાંઈ દીકરી જણી છે? દીવાળી તે સહુની, પણ વિજયા દશમી) તે વહુની. દીવાળી તે અઠે કઠે, હોળી તે ઘેર ઘેર. દીવાળી દુનિયાની હોળી હરામીની. દીવાળું કાઢવું ને હાથે નાક વાઢવું. દીક્ષા ભિક્ષા દીયા, સે તીન લોકકુ છત લીયા. દુકાને દીધું તાળું ને બંનેને સાથે દીવાળું. દુઃખીના દાળીઆ. દુખીઆને દુઃખ નહીં. દુખી ને દીવાને બરાબર. દુઝતી વિહાય છે. દની ચાવીને કુચ કરી નાખી, પણ રાઈને પાંખ, ને ઘઉંને સઠિ
ખાધે નહીં. દુની દેરંગી, કઈ ભાંડ ને કેાઈ ભંગી. દુબળીનું રળ્યું દુઃખીઓ ખાય, ધણી મરે ત્યારે દહાડે ન થાય. દુબળે જેઠ, દીયેરમાં લેખું. દુભાણ તે દુભાણ, પણ સારી પેઠે ભાણા.9 દુલે પાદશાહ દુશમનનું પણ દુઃખ દેખી રાજી થવું નહીં. દુશ્મન સાથે દોસ્તી, ને વહાલામાં વેર કદી કરવું નહીં.
૧ આપ્યું મહેણું સર્વ પહોંચ્યું, કન્યાને વેળારે. ૨ નિર્મૂળ કરવું. ૩ હેળી એટલે દુઃખ તે ઘેર ઘેર દીવાળી એટલે આનદ તે એક ઠેકાણે. એટલે પુણ્ય વધારે થાય. ૫ બહુ દુઃખ પામેલા માણસને લાગુ છે. ૬ ભેંસ એક દુઝતી હતી ને બીજી વહાણી. છોકરાં ઉપર છોકરાં થાય, મેમાન ઉ૫૨ મેમાન આવે તેને લાગુ છે. ૭ દુઃખ પામ્યા.

Page #376

કહેવતસંગ્રહ
દૂધ તા માઇકા, એર દૂધ કાયકા? પુત તે ગાયકા,॰ આર પુત કાયકા ? ફૂલતા કપાસકા, એર કૂલ કાયકા; રાજા ા મેધરાજા, એરરાજા કાર્યકા? દૂધના ઉભરા કેટલી ઘડી રહે ?? દૂધ પાઈને સાપ ઉછેરવા. દૂરની સગાઇમાં કાંઈ દુઃખ નહીં. દાંડીથી દુની આઘી. ૐ દાન છૂટે ગીરાણુ.૪ દે ટુકડા, આવે ટુકડા.
દેગ ચડાવે ત્યારે ખરા, તા તા પાક્યાં.પ દેખતે ડાળે અંધાપા, ને છતી રાડે રંડાપેા. ઢેખા મીકે છંદ કંદ, ફૅટા જામા તીન બંધ.
દેડકાને મન દરીએજ નથી.
૩૩.
દેતા હૈ કે ર। પડું ?
શ્વેતા થાકે, પણ લેતા થાકે નહીં.
ઢુના લેના તે! સંસારમેં ચલતા હૈ.
દેરાણી જેઠાણીની ગેડીમાં સકરપારા, નણંદ ભાાઇની ગાડીમાં
અંગારા.
દેરાણીજેઠાણીના મગ ભેગા ચડે, પણ સાક સેકના ચડે નહીં. દેરાણીજેઠાણીના ચેાખા ભેગા ચડ્યા જાણ્યા નથી.
દેવ ગયા ડુંગરે, ને પીર ગયા મક્કે, ઈંગ્રેજના રાજમાં, ઢેડ મારે છે. ધ્રુવ ગયા, તેા કહે, પૂજા ટળી.
દૈવને ચપટી ચેખા તેા જોઇએ. તે બાવાજી ઘંટડી કેમ વેહેલી વગાડી? ધ્રુવ બધાએની માનતા કબુલૈ. જવાબ-પાપ કાઢ્યો કટાય. દેશ ડાળ્યે, પણુ રસ ન ધાન્યેા.૬
૧ ગાયને પુત તે બળદ જેના ઉપર ખેતીનેા તથા ભાર વહેવાને આધાર છે. ૨ જેને ગુસ્સો ચડે ત્યારે બહુ, પણ રહે થેડી વાર. ૩ તે કરડે. ૪ (ગ્રહણ)સૂર્ય કે ચંદ્ર ગ્રહણ થાય છે ત્યારે લેાકા એમ માને છે કે રાહુ (ગ્રહ) તેમના ગ્રાસ કરવાને ગળે છે, તે અનાવ દેવકાપ ગણાય છે એમ માનીને દાનપુણ્ય કરવામાં આવે છે તે વખતે ભંગી લેાકાને આપવાને વધારે રિવાજ છે ને ભંગી લેાકા માંગવા નીકળે છે ત્યારે અમેા પાડી ખેલે છે કે “દે દાન દેં ગીરાણ” એટલે જલદી દાન કરી કે ગ્રહણ છ્હે અને દૈવકાપ મટી જાય. ૫ દેગ ચડાવવી=જમણવાર કરવા, પૈસે થયેા નહીં.
૬ કાંઇ

Page #377

કહેવત સંગ્રહ
દેશે દેશની હવા જુદી. દેહનું ઢાંકણું રોટલો, ઘરનું ઢાંકણ ઓટલે, ને ઘડાનું ઢાંકણ ઠીકરી,
બાપનું ઢાંકણ બેટ, ને માનું ઢાંકણ દીકરી. દેહના દંડ ભેગબે છૂટકે. દેહની સાથે ગાં- પણ પરમેશ્વરે ઘડી છે. દેહેરે પણ જાય, મસીદે પણ જાય, ને નમાજ વખત હાજર થાય. દેવગતને પાર પમાય નહીં. દેવની ગતિ વિચિત્ર છે. દૈવને દયા નહીં, દેતને દયા નહી. દડે તે થાકે. દેહાતી સુવે, ને વલોવતી ઉછે. દેણી લેનાર મળ્યો, એટલે મુડદું ઊપડ્યું. દો દો ને ચોપડી દેર તુટયો કે પતંગ પડ્યો. દે તીસરા, જેસા આંખમે કાંકરાદાલતને ધણી થવું કે વવરાય, રખવાળ થવું નહીં. દસ્ત વગર દુનીઆ અકારી. દેગે જોઈ ડરવું નહીં, પાતળો જોઈ લડવું નહીં. દાંતે તરણાં લીધાં; મહેમાં ખાસડું લીધું.
ધકેલ પંચા હડસે. ધગધગતા કેયલા હાથ બાળે, ઠારેલા હાથ કાળા કર." ધણી આવ્યો કે ધાડ, ઝુપડુ લગા કે વાડ, ધણી એ રાજ તે મહારાજ, ને પુતરાજ તે ભૂતરાજજિ. ” ધણું જાગે કે ચાર ભાગે. ધણીની પેજાર ખવાય, પણ બાપના રાજને વેટલે ન ખવાય. ધણીની રેટી બાપની પાલખી કરતાં સારી, ઘણીઆણી ઘણી વડે સહામણી, ધરતી વસ્તી વડે સહામણી. ધણી દુએ કે ઢોર દુઝે?
૧ દસ્ત વગર દિશાઓ સુની એમ પણ કહેવાય છે. ૨ નમી પડ્યા ૩ વિચાર કર્યા વગર છાતી જોરથી અલેલટપુ કામ કરવું. ૪. આ કહેતી સ્ત્રીને લાગ છે,

Page #378

૩૨
કહેવતસંગ્રહ
ધન તે ઢેડને ઘેર પણ હોય.' ધન ઘેલાં તે મન ઘેલાં. ધન જોબન ઠકરાઈ સદા કોઈની રહી નથી. ધબ ઢીકે ને ચાપુ ચણું. ધતુરાના ગુણ મહાદેવ જાણે, ધરમાં જીત્યા પણ ધણુમુવા ન કહેવરાવવું. ધરઘડી ને ધરદહાડે. ધર્મનાં કામ પાંગળાં. ધર્મધક્કા ખાવા. ધર્મ ધર્મ શું કરે, જ્યાં જાય ત્યાં ભીખારી મળે છે ધમ ધર્મ કરે, પાપી પેટ કુટે. ધરાઈ ગાં- ઢરડકા કરે. ધરાય ઠણુકા કરે, ને ભૂખે વાળ તોડે. ધાઓ ધાઓ, પણ કર્મમાં હોય તો ખાઓ. ધાતાં ધન ન મળે, પણ ધાન મળે. ધાન ધર૫ત, ને ઘી સંપત. ધાન વિના મરે, કે સાન વિના મરે. ધાન ખાઈએ છીએ, કે ધૂળ ખાઈએ છીએ. ધાવે સે પાવે. ધીંગાની ધરતી ને વિદ્યાનું દાન. ધીંગાનું રીમાં આગળ ન ચાલે." સારો–પીંગ દીધલ ધાન આ ભવથી ઓ ભવ લગી;
રાંકે ભય ન રામ સાચે દલથી શામળા. એ ભવ આપ્યાં દાન આ ભવમાં તે ભોગવે;
સમજુને છે સાન સાચું સોરઠીઓ ભણે. ધીર સમાન જોગ નહીં, ને રોષ સમાન રાગ નહીં. ધૂન લાગી, રામ ધૂન લાગી, ગોપાલ ધુન લાગી. ધૂપ દઈને રાખી મૂકજે.
૧ જાણપણાં જગદેહેલાં, ધન તે કાલાં ઘેર પણ હચ. ૨ કામ કરવામાં નમાલા ન કહેવાય તેમ કરવું. ૩ ધર્માત્મા પુરૂષને દુઃખ ૪ એટલે શ્રી એમ. સમજતા નથી. એ ધીંગાટા , રીંગા=મૂર્ખ, અજડ જંગલી ૬ કઈ થશે નહીં.

Page #379

કહેવતસંગ્રહ
ધૂળને પણ ખપ પડે છે. ધૂળ વાવલે તે કકરા નીકળે; ધૂળમાં કાંકરા શું સેવા? ધૂળનો ટોપલે પટોળેથી ઢાંકવો. ધઈ ગાં-માં ધૂળ ભરવી. ધોતી જેટા લડબડે, ને ઘરમાં હાંડલાં ગાબડે, ધાતલીના ધળ આગળ ગવાશે. ધોબી ધુ મૂલે, ને પાપી ધુ કમૂલે. ધોબીન વાયદો ને ભૂતને ભરોસો, ધોળે દહાડે ધોળકુ લુટયું. ધોળે દહાડે તારા દીઠા છે.'
ન આવડે ભીખ તે વૈદું કરતાં શિખ. નકટીનું નાક કાપે તેવી છરી છે.
૧ સેવા ઝાટકવા. ૨ ગધેડા ઉપર અંબાડી. ૩ એક વાણુઓના ઘરમાં ચારે ખાતર પાડ્યું. વાણીઓ જાગતો હતો, પણ બોલ્યા વગર હાથમાં તલવાર રાખી ઊભો. ખાતરને રરતે માંહે ઘરમાં દાખલ થવા સારૂ ચારે પગ પ્રથમ ઘાલ્યા. અર્ધ શરીર કેડ સુધી ઘરની અંદર આવ્યું એટલે વાણીએ તલવારથી ચાર મરી જાય તેવી રીતે ઘા કર્યા કે હુલકરી ચોર મરી કરી રહ્યો એટલે પોલીસ ચેકી ઉપર જમાદારને જાહેર કર્યું કે, ચાર ખાતર દઈ અર્થે દાખલ થયો એટલે મેં તેને મારી નાખ્યો છે. હવે તમે આવો તલવારના એક બે ઘા કરો ને જશ લ્યો. મેં માયો છે એ વાત હું કઈ આગળ કરનાર નથી.” જમાદાર એકલો એકદમ જશની આશાએ ગયો. ચેરને એકાદ ઘા તલવારને કર્યો ને બૂમ પાડી. ચોર ચેર ને તેને મારી પણ નાખે. સવારમાં દરબારમાં જાણું થયું, જમાદારને સાબાશી મળી, ને દરબારે કચેરી કરી, જવીઆની છેતલી (પાઘડી) બંધાવીને બીજું ઇનામ આપ્યું. આ વાતની તે વાણીઆની વહુને ખબર પડી એટલે પોતાના ધણીને ઠપકો દીધું કે ચરને માર્યો તમે, અને આબરૂ તથા ઈનામ મળ્યાં જમાદારને, સાચું કહ્યું હતું તે આ છેતલી વગેરે તમને મળત, વાણુએ જવાબ આપ્યો કે, તલીના ઘેળ આગળ ગવાશે.” આને અર્થ બાયડી સમજી નહીં. તેથી વાણીઆને ઠપકો દીધા કરે. થોડા દિવસ થયા એટલે જમાદાર સુતા હતા ત્યાં કોઈ માણસ આવી જમાદારનું માથું કાપી ગયા. જમાદારની વહુ રૂપાળે રાગ કરી મહે વાળતી બેઠી હતી, ત્યાં વાણીએ પોતાની સ્ત્રીને લેઈ ગયો ને કહે કે, “તલીના ધળ ગવાય છે તે સાંભળ.” ત્યારે વાણિયણ સમજી કે, મારા ધણીએ જશ લેવા સારૂ કે ઇનામની લાલચે ચોર માર્યાની વાત જાહેર પાડી હેત તે જમાદારની બાયડીને બદલે હું રાંડત. ૪ એવું દુખ પામ્યો કે કદી એને ઘેર જવું નહીં. ૫ બહુ બુડી છે.

Page #380

૪૩૪
કહેવતસંગ્રહ
નકટાને નાક નહીં, ને નફટને સાન નહીં. ન કર્યા પાપડ, ન કરી વડી, ને પારકે પૈસે કન્યા મળી. નકટીને વર જોગી, ગાંડીને વર અપંગ;
બહેરીને વર ઢોંગી, ત્રણે ત્રીશ તલા રંગ. . ન કરે નારાયણ કે ગઢવી ગાડે ચડે. નલમાં અકકલ (વાપરવાની) નહીં, મક્ષિકા સ્થાને મક્ષિકા. ન ખાધા પોંખ કે ન હથેળી બળી. નખે ભરતા મુગલનો ભારો, ઘરડી ભેંસ ને હેઠે પાડે; જુવાન વહુ ને બુઢ લાડો, એ ત્રણેનો રોજ ઢેડવાડે (ભવા.) નખે ભોંય ખતરવી. નગદની નિશા હજી પહોંચી નથી. નગર વસતા માનવી, ગામડે વસતા રાક્ષસા.૪ નગારાં વાગે, નેબત વાગે, પણ રાંડ સુતી ન જાગે. નઘરોળના ઘરમાં છાણ પણ થાય નહીં. નરૂવાના ઘરમાં ડોસો કંઠણે. અમે તેને નવ નોતરાં. ન જાણે જેથી તે જાણે ડોસી, નડતરને નહાનું જાણવું નહીં. નણંદની નણંદ નાતરે જાય, ને મારે હૈએ હરખ ન માય. નદીનું મૂળ ને ઋષિનું કુળ જેવાય નહીં. ન પહોંચી અને હજાર બાહાનાં. નફટ સાસુ ને નફટ વહુ, બેએ કુળ લજામણ સહુ, નફટને નાક નહીં, શેખ ત્યાં શરમ નહીં. નબળો હાકેમ રૈયતપર રોનબળે માટીએ રાંડ શરી. નબળે દહાડે ભયને પોપડો પણ હશે. ન ભૂતો ન ભવિષ્યતિ. નમે તે પેટ ભરી જમે.
૧ વિ દીન કહાંસે કે મીયાંક પાંઉમે જુતીયાં? ૨ ભુઠા પડીએ તે વખતની સ્થિતિ. ૩ પુરી સાન વળે તેવી શિક્ષા થઈ નથી. ૪ કુગામ વાસ, કલહીન સેવા ૫ સે જોશી ને એક સી. ૬ વાટયું ઓસડ ને મુંડ્યો જેગી, ૭ આવું થયું નથી ને થવાનું નથી,

Page #381

કહેવતસંગ્રહ
નમાલી વહુને ટાકે સૌ.
નમે સેા ભારી, ભરી ભરી ત્રાજવું જોખે નમે સા ભારી.
નર્મદામાં કંકર એટલા શંકર,
ન લેવા ન દેવા, તે વડેાદરે વિવાહ.
નવલખીના દમામ, ને નવલ્લુસના વાંધા.
નવનું તેર વેતરવું.
નવસારી નાગમંડળ, ગણુદેવી ધમચકડ. નવ નવા તેહ, મૈં નવ નવી મળે, નત્ર વાનાં જાણે તે નાગર.
નવરા રહે તેા ડાકણ ખાય.
નવાણું ટકા બાદની વાત.ર
નવાબ કહે ભરૂચ જાતી હૈ, તે કહે ભરૂચ તે ઠેકાણે છે, પણ આપ
જાઓ છે.
નવી દેાસ્તી નાચે ધણી.
નવા નાણાવટી તે જીતે ગાંધી.
નસીબે મળ્યા કાકેા, તે કામે કામમાં વાંકા.
નહીં કાતે, નહીં કાટે, તે વાલ સેાનું હાડે
નહીં ઝાડ ત્યાં રાજા તાડ.
નહીં આવે તેને નવ નેતરાં.
નહીં સુતર, નહીં કપાસ, તેા વણકર જોડે શા કંકાસ?
નહીં સાસુ, નહીં નણંદી; વહુ નાચે આપ ંદી.
નાહાતાં મુતરે તે શી રીતે પકડાય ?
નાતે મ્હાડે મેટી વાત. નાની મેાટી કરતાં કુંવારા રહે. નાક ઊપર માંખ બેસવા દે તેવેા નથી.
નાક નીચું ને પેટ ઊંચું.
નાક વાટે ખવાય નહીં, હેા વાટે ખવાય.
નાક વીંધાવા ગઈ ને કાન વીંધાવી આવી.પ
૩૩૫
૧ ઉઘોગી માણસ. નવરે કામ વગરને રહે, ચિંતા ડાણ્ ખાય એવા,
બીજો અર્થ એ છે કે નવરા થાય ત્યારે ડાકણ ખાવા લાગે. એટલે નવરા નહીં રહેનારને ડાકણ પણ ખાઈ શકતી નથી. તેમાં સેંકડૅ નવાણું ખાટું.
તથા વચન પાળે તેવા છે.
૨ વાયડા માણસ વાત કરે તે વધારીને વાત કરે,
૩
જોશી જીવાન, ને વૈદ ધરા સારા.
૪ આખર્
૫ આલી સાથે માલી.

Page #382

૩૩૬
કહેવતસંગ્રહ
નાખતાં પહોંચે ત્યાં સુધી ખરા.? નાગ, રાગ ને દિવાળી, એ ત્રણે આવે એક વારી. નાગર બચ્ચા, કબુ ન બેલે સચ્ચા; બેલે સચ્ચા તે ગુરૂ કમ્યા. નાગા ઊપર ઊઘાડા પડ્યા, ને આખી રાત દહાડે ર્યા. નાગા જણ્યા, ને કંદરે લાભ. નાગાને નખરાં, ને ઊઘાડાને બફારો. નાગો નાહાય શું ને નીચે શું? નાચનારીને પગ રહે નહીં, ને ગાનારીનું ગળું રહે નહીં. નાચવું ખુંદવું નફટ થવું; સૌથી ભૂંડું તે ધુણવા જેવું. નાઠી રાંડ સો ગામ ઊજડ કરે. નાઠે તે જાણે ઘાઠે. નાડું હાથમાં ને નાઠે. નાણું મૂકવા જગ્યા મળે, પણ વાત કરવા જગ્યા મળે નહીં, નાણુંનાં કાંઈ ઝાડ થાય છે? નાણુના કાંઈ વેશ આવે છે ? નાતરાંની જાનને જાનીવાશે નહીં. નાતરું તે એઠું પાતરું. નાતન પટેલ વેહેલે નરકે જાય. નાથ કહાડી નથી ત્યાં સુધી ગાર્ડ તાણવું. નાદ લાગે તે ભવનું ભાગ્યું. નાદાન સાથે લાગઠું, તે ડગલે ડગલે ઘાત. નાનડીઆંને મસે, માડી ખાય રસે. નાનડીઆં વસુ ઘર, તે ગધેડે ચડે. નાને કાળીએ વધારે જમાય. નાને મહાડે મોટો કાળીઓ ન ભરાય. નાભીનો ઊમળકો છાને રહે નહીં. નામ રહે પરમેશ્વરનું. નામ દેજે મારું, નાક વહડાશે તારૂં. નામે નવસારી ભારી, ને ગણદેવી હગી બાળી.
૧ પુરૂષપ્રયત્ન કરવો. નાશવંત છે,
૨ મસે મહાને.
૩ દુનીઓ તથા દુનીઆના પદાર્થ

Page #383

કહેવતસંગ્રહ
નાર, ચાર ને ચાકર એ ત્રણ કાચાં ભલાં; પાન, પટેલ તે પ્રધાન, એ ત્રણ પાકાં ભલાં. ૧ વહાણુ, વરસાદ ને વિવાહ, એ ત્રણ આવ્યાં ભલાં; તાવ, તામસ ને તલાટી, એ ત્રણ ગયાં ભયાં. નારી, ઝારી તે વેપારી, સર્વ બહારથીજ શાલતાં છે. નાસનારની અગાડી ને મારનારની પછાડી. નાસતા ચેરની લંગોટી, ને ભાગતા ભૂતની કંઠાટી,ર નાસરીના ચણા, તે છેાકરાં મેળવ્યાં ધણાં. નાસતાં ભોંય ભારે થઈ પડી.
ૐ
નાહી ધેાને (રૂપાળા થવા) કાઇ કહેાડ માગે ?
ન્હાને કાળીએ વધારે જમાય. ન્હાને મ્હારે મેાટા કાળીએ ન ભરાય.
નાહ્યા તેટલું પુણ્ય.
નાળયેરનું પાણી નાળિયેરમાં સારૂં, નાળિયેર ગડગડીÎ આપ્યું.જ નીકળ્યું ખેાખું ને ધર થયું ચેાખું." નીચની સંગત, પારકી ચાડી, પુત્ર કુપુત્ર, વાદીલી નારી; ધરમાં અસંપત્ત, રાગીલી કાયા, એ ખટ જોગ છે પાપ પસાયા. નીચી ધરતી ઊઁચા આલ, ભૂલ્યે જોગી ખમણે લાભ. નીચેાવતાં માંહેથી શું નીતરે તેમ છે? નેતરનાં ઝાડની પેઠે કંપે છે, પાંદડાની પેઠે ધ્રુજે છે. તેન પદાર્થ, નેન રસ, તેણે તેણુ મીલત; અજાણ્યાથી પ્રીતડી, પેહેલાં તેણુ કરંત.
નેસ્તીની મા ખાટલે મરે.
નેસ્તીને મેળ નહીં, તે થાર ભેગી કેળ નહીં. માતરાની વાટ બેઇ ચુલામાં પાણી રેડ્યું.૭ ૧ પુખ્ત સ્થિતિએ પહોંચેલાં.
કેળું, કરી, કામિનિ, પીયુ, મિત્ર, પ્રધાન; એ સર્વે પાકાં ભલાં, કાચાં નાવ કામ.
૨ એ હાથ લાગે તે પણ લાભ. ૩ શી રીતે વેહેંચાય ? બેઠા પસ ભરાવ્યા. ૫ ધરડું મરે ત્યારે કુપાત્ર પરિવાર ખેલે છે. ૭ મૂર્ખાઈ.
૪૩
૧૩૪
૪ બરતરફ કર્યાં. ૬ બહુ બીડું છે,

Page #384

૩૩૮
કહેવતસંગ્રહ
નવ્વાણુને ધકકો.
પકડ કાન કે આ સાન. પગ પેઠે હોય તે લાગ કે વગ થાય. પગ મોટા તે અકમી, શિર મોટા તે સકમ. પગલું શોધતાં ચોર મળે. પગલે પગલે ચાલીએ તે ભૂલા પડાય નહીં. પગે કથીરનું કહ્યું, ને નાકનું નસકોરું નવ ગજ લાંબુ પગે પાલી ઠેલવી. પગે કમાડ વાસવાં. પગે પાણી બહુ ઊતર્યું છે, મફત નથી આવ્યું. પચાસે પોપટો ને સાઠે સરેડી." પટેલની વાત પટેલ જાણે, પણ હાથમાં ખીલડો ને ઘંટી તાણે. પટેલ બેઠા પાટે, ઘરની એબ દાટે, ને પારકાની કહાડે વાટે.
૧ બી તથા વાણીઓ સામસામા રહેતા હતા. બેબી થોડું કમાય ને તેમાં ખાવાપીવાની મેજ કરવામાં ઉદારતાથી ખરચ કરતો હતો. વાણીઓ સારું રળે ને પાસે પૈસા પણ ખરા, છતાં ખાવાપીવામાં, લુગડાં પહેરવામાં લાભ રાખી ખરચ કરે, ત્યારે વાણીઆની સ્ત્રીએ વાણુઓને પૂછ્યું કે, બેબી ખરી મહેનત કરી થોડું કમાય છે, છતાં ખાવાપીવામાં તમારા કરતાં વધારે સુખ ભોગવે છે, ને લોભ કરતો નથી, તેનું કારણ શું? વાણીએ જવાબ આપ્યો કે, તેને નવાણુંને ધક્કો વાગ્યે નથી. વાણિયણે તેને અર્થ પૂ. વાણુઓ કહે, પછીથી કહીશ. એમ કહી વાણીએ છાનામાના નવાણું રૂપીઆ એક કોથળીમાં ભરીને દેબીના ઘરની જાળીમાં કોઈ જાણે નહીં તેમ મૂકી આવ્યો. ધાબીને તે કોથળી હાથ આવી. રૂપીઆ જોઈ ખુશી થયે ને ગણી જોયા તે નવ્વાણું થયા. બેબીએ વિચાર કર્યો કે, એક રૂપીઓ બચાવીને માંહે નાંખું તે પુરા સે થાય. તે પ્રમાણે લેભ કરી રૂપીઓ બચાવી પુરા સો કીધા. પછી સેના બસે, બસેના ચાર કરવા તરફ મન દોડ્યું ને લાભ, ખાવામાં પીવામાં કરી બેત્રણ વરસમાં પાંચ સાતસો રૂપીઆ કીધા. વાણિયણે પોતાના ધણીને કહ્યું, હવે તે ઘેબી બહુ લોભીઓ થયો છે ને ખાવાપીવામાં પણ કરકસર બહુ કરે છે. ત્યારે વાણીએ કહ્યું, નવ્વાણુને ધક્કો લાગ્યો હશે.” વાણુએ ધોબી આગળ બનેલી હકીક્ત કહી રૂપીઆ નવ્વાણું માગ્યા, તે ધોબીએ આપી દીધા ને પોતાની પાસે પૈસા થયા તેથી વાણીઆનો ઉપકાર માન્ય, નવ્વાણું રૂપીઆ લાવીને વાણુએ વાણિયણને વાત કરી ને “નવાણુંના ધાને અર્મ સમજાવ્યું.
૨ સારી વાત બરાબર મનપર કસે ત્યારે તેને ખરી કહેવા સારૂ કાન પકડ પડે ૩ ગરીબ સ્થિતિ છતાં અભિમાન ઘણું રાખે તેને લાગુ છે. ૪ કોઈ જાણે નહીં તેમ કોઇ ઉપર ઘા કરે કે કોઈનું બગાડવું, ૫ પટેચણું, સરેડી=ધ,

Page #385

પડતી પર પચાસ પડનાં પડે કરી ગયાં.૧
કહેવતસંગ્રહ
પડ્યું રાડું ને ચડ્યું ધાડું બહુ દેખાય. પડ્યા પેહેલાં પેાકાર નવ દિન કરે. પડ્યો પડ્યો પણ સૌને ભારી.
પડી જડી પાણી, ર તે હવે રહ્યું સેહેલ; એ જોઇએ બળદીખા, ને એક જોઇએ વેહેલ. પડેગી જખ મુજંગી, તબ સમ સુઝેગી. પડેાસીને ઘેર તેારણુ ખાંધ્યાં, હરખમાં મૈં રાંધ્યું નહીં. પડાસણ છડે ભાત, ને ફાલ્લા પડ્યો મારે હાય. પડેાસીના પરાણાને ધાઇને મળીએ.જ પત્થરમાં પગેરૂં છું.
પત્થરના ભમરડા છે.૬
પાવેથી પાંસરું પડે. છ
પન્હાતાનું પેટ તે અભાગીઆની ગાં-મોટાં હાય.
પરણ્યા નથી પણ જાતે તેા ગયા હઈશું. પરઘેર જમે, તે બહુ બહુ નમે.
પરધેર હળે, તે વેહલેા ટળે,
પરણ્યાંને પાળે તે જણ્યાંને જીવાડે, તેમાં પાડ કાના ઉપર. પરણેલી તા જેવી તેવી, પશુ નાતરાની તે! જોઇને લેવી. પરણાવતાં સાસુ હરખાયાં, પછી સાસુ હડકાયાં.
પરણીને બેઠી પાટ, ને સાસુના કુલા ચાટ, પરણેલી દીકરી, પરાણા દાખલ.
૩૩.
૧ વાત બહુ જુની થઈ ગઈ તેને લાગુ છે. ૨ પરાણી, બળદ હાંક્વાની સુઇએ ખાસેલી લાકડી, એક માણસને રસ્તામાંથી લેહાડાના નાલ જડ્યો. ખુશી થતા થતા કહે છે કે ખસ હવે ત્રણ નાલ ને એક ઘેાડા મળવાં બાકી રહ્યાં, તેની સાથે મળતી ઊપરની કહેવત છે. ૩ આ કહેવત નીચેની સાખીને મળતી છે.
મેરી પડેસણુ ચાવલ ખાંડે મેરે હાથ ફાલા પડે;
મીયાં આવે તે પૂછું હું, ચાવલ ખાંડે સેા જીવે કર્યું.
૪ ખવરાવવા કરવાની કાંઇ ચિંતા નહીં, માટે નવનવાં હેત દેખાડીએ. ૫ પત્થરમાં પગલાં પડે નહીં એટલે પગના સગડ ચાલે નહીં. ૬ ડાઢ, બુડથલ હાય તેને લાગુ છે. ૭ ડરાવત્રાથી કેટલેક પ્રસંગે સમું પડે છે. ૮ માબાપ કે સગાંને ઘેર,

Page #386

૩૪૦,
કહેવતસંગ્રહ.
પરદેશમાં ખરચી ખુટે, તે મધ દરિયે વહાણ તુટે. પરદેશીની દસ્તી, ને ખડની તાપણું.
પરદેશીની પ્રીત, સુરતને સગે, ગુવારની ગાંસડી, ઢેડને સંગાથ,
સાગને દેવતા, ઘાસની તાપણી, એટલામાં ભલીવાર હોય નહીં. પરનારી યાર, સદા ખુવાર; કાંટુકા બીછાના, એાર જુતીકા માર. પર ભોમમાં પગ મૂકો, તે ચેખો રાખ. પરમારથ કામમાં પૂછશું નહીં. પરવારીને કઈ મરતું નથી. પર્વની ગાં-હોળી, ને મનુષ્યની ગાં-કાળી, પરાઈ પીડા ભૂલતાં વાર લાગે નહીં. પરાઈ છીંડીમાં હળવું ને કરાંઝવું. પરાણે પુણ્ય થાય નહીં. પલક દરિઆવક મેજ મેહેરાણ. પલાળ્યું તે મુંડવું અથવા મુંડાવવું.
સાખી પહેલું તિર્થ સાસુ સસરે, બીજું તિર્થ શાળી;
ઠીકઠાક માતપિતા, શ્રેષ્ઠ તિર્થ ઘરવાળી. પહેરવેશને બેલી, દેશ જાત દે બોલી. પળ પળ પ્યારી છે.' પાઈ સારૂ નીંભાડે આગ મુકે. પાકે ત્યારે લીંબોળી પણ મીઠી થાય. પાકે ચેર દરજી કે વેતરે ને છેતરે. પાખંડ ખાધી પૃથ્વી, ને ધુતારે ખાધે દેશ. પાખંડે લોકમાં પૂજાય, સાધુ જન તે ગોદા ખાય, પાઘડ બાંધે મોટાં, ને અંદરથી ખોટા. પાઘડીની શરમ સૌને, ઘાઘરીની શરમ કાઈને આવે નહીં. પાછલી રાતનું ઉઠવું, ને જુવાનીનું જણવું. (સારું.). પાટીદાર યુવા છઈએ.
૧ બંને બરાબર. ૨ એ ગોદા ખાવાની નિશાની. ૩ તે મેઘરાજા. ૪ ખુશી થાય ત્યારે મોજ ઇનામ આપે તે મેજ મેહેરાણુ. ૫ પળ પળ પારકી છે, માટે જે સારાં કામ કરવાં હોય તે કરી લેજે, ૬ પાટીદારે છેતી મેઢ પહેરી સડસડતી પાટલી મુકી ચાલતા હતા, કોઈએ કહ્યું પાટલીમાં આંટી આવશે તે પડશે. ત્યારે પાટીદાર જવાબ આપ્યો, કે પાટીદાર યુવા છઇએ.

Page #387

કહેવતસંગ્રહ
૩૪૧
પાડસણું વાળીએ, તે જમાડીને વાળીએ.
પાટણ અબે વાવીયે, ઊગ્યો અમદાવાદ;
ફાલ્યો ફુલ્યો માળવે, વેડ્યો ઝાલાવાડ ૧ પાડા સાથે પિપલીઊં, ને મુંડા સાથે યારી. પાડા ઊપર પાણી પાડાની પીડાએ ભેંસ કાંઈ પારસો વાળે ? પાડે ચાલે પાંચ ગાઉ તે પખાલી ચાલે પંદર ગાઉ. પડોસી ઊચળે લાભ કે ઊજળે લાભ. પાણી પીવું છાણીને અને ગુરૂ કર જાણુને.' પાણી વિના દહીં ડહોળવું, તે ભાગે ખરું પણ થાય ઘોળવું. પાણીને પાનાર, ને માથાને વાઢનાર ઊતાવળો જોઈએ. પાણી માગે ત્યાં દૂધ આપે.૫ પાણીની જ કીંમત છે.
કવિત
પાની બિન જવાહરી, મુક્તાકું ખરીદે નહીં, પાનીબિન સુઘડ સિરોહી કેન કામકી, પાન બિન હથ્થુ ખુદાઈ ખરીદે નાંહી, પાની બિન દમેક સે, દામિની નહીં કામકી, પાનીબિન પુરૂષકે નામી રહત નાહી, પાની બિન કિમત ન, હીરેકે સુજામકી, અરે નર જ્ઞાની તું પાનીકે જતન કર,
પાનકે ગયે છંદગાની કાન કામકી. ૧ પાણી, પત્થર, ને પાનડાં, બ્રાહ્મણને જોઈ ધ્રુજે. પાણી મુવું છે. પાણીથી પાતળું શું? પવન ને ગરજુ. પાતળ પેટું, તે હારા હેઠું.’ પાદ પાદ પીપરડી, સુઈ બેઠે સીવે, પૂછ હારા પરીઆને કે પાલા
વગર કેઈ જવે. ( ૧ વે ફળ ઉતાય. ૨ પિપલી=ભાઇબંધી. ૩ કાંઈ અસર થાય નહીં. ૪ એળખીને ૫ એવા હેતથી પરેણુગત કરે. ૬ પાણચંચળાઈ, બુદ્ધિ તથા શક્તિ, ૭ એટલે ખુટયો કે ફુટયો છે. ૮ બહુ ખાય. પાતળા પેટવાળાને આહાર ઘણે હોય,

Page #388

કહેવતસંગ્રહ
પાડ્યા વગર કાંઈ ગંધાય. પાદે રડતું હોય તે પાયખાને જવાની શી જરૂર ? પાદવાની પ્રાપ્તિ નહીં, ને ગોલંદાજ થવું. પાન ખાઈને પદ્મણી થયાં. પાનું ફરે ને સોનું ઝરે. પાનાં પથરાય નહીં, ને ધૂળ ખવાય નહીં. પાનાં પડ્યાં તે વેળે છૂટકે.' પાપ પ્રગટ ને ધર્મ ગુપ્ત. પાપ બોલે નહીં પણ બને. પાપે પેટ ભરાય. પારકા બાપને કાંઈ આડો. પારકા ધણ પાછળ સતી થવું. પારકા બાપનું શ્રાદ્ધ કેણુ કરે. પારકી મા કાન વીંધે. પારકી માના મળશે નહીં. પારકી ચહેમાં કોણ પગ મૂકે? પારકે માસે ઘા ન પુરાય. પારણામાં પણ સાચું રોય નથી.” પાવઈનાં છોકરાં સાઠે સાઠે. : પાવલાની પાડી ને પોણો ચરાઈ. પાસે, કેઈને ન થાય માસે. પાળેલો કુતર પગ ચાટે. પીઠ ઠેકવી; વાંસે થાબડ૧૨ પીતળ માણસથી કામ પાડતાં સચેત રહેવું. પીયુર ટુકડું, તે બાયડી ઘર માંડે નહીં. પીવાય નહીં તો ઢાળી નાંખવું.૧૩
૧ એટલે બોલ્યા હોઈએ, તો કઈ વાત કરે. ૨ રડે એટલે ચાલે. ૩ પ્રાપ્તિ શક્તિ ૪ પુસ્તકનાં અમર ચેપડાનાં પાનાં ફરે એટલે વંચાય તેમ નું ઝરે લાભ થાય. ૫ પાનાં સગાને સંબંધ કે કામને સંબંધ. ૬ તો ફેડવું સારું. ૭ પારકા બાપ પાસે લાડ, માગણું કે હઠ થાય નહિ. ૮ એ કરે. ૯ પારકી માના ચેર, લુટારા, ૧૦ તે મેટ થઈ સાચું શાનું બેલે ૧૧ પાવઈનાં છોકરાં હોય નહીં ને પાછાં તે બધાં જુદાં. ૧૨ ટેકો આપ. ૧૩ અદેખાને લાગુ છે.

Page #389

કહેવતસંગ્રહ
૩૪૭ પીળે પાને માંડી વાળ્યાં છે. વાળ્યાં ખત છે. પીંજણ નકામી શી પીંજવી? પુણ્ય પાપ ઠેલાય. પુરૂષના કર્મ આડું પાન. પેગડે પગ ને બ્રહ્મ ઉપદેશ. પેટ કે પરગણું? પેટ તે કુતરાં પણ ભરે છે. પેટ ઊઘાડીને કોઈ જોતું નથી. પેટ ને પેટી બન્નેથી ખાલી. પેટ પાડ્યું તે કોને કહેવું?" પેટ બાળીને સંચવું નહીં, ને દીવો બાળીને કાંતવું નહીં. પેટ કંપાયું, ત્યાં કોઈ નહીં વહાલું. પેટમાં કેઈથી પેસી નીકળતું નથી. પેટવરામાં પુણ્યવરે. પિટમાં ટાંટીઓ છે. ૬ પેટમાં પેસી પગ પહોળા કરે તે છે. પેટ ને પેરણું સાથે જ હેય. પિટ સમાણું, તે હાંલ્લે સમાય.9 પટા ચાટા કરી ગુજારે ચાલે છે. પેટે પાટા બાંધવા, પણ દેવું કાઈનું કરવું નહીં. પિઠ પેરે નીકળે. પિરણામાં સૌ નાગું. પેલા ભવને વાયદે. પહેરવા પૃથ્વી ને ઓઢવાને આભ. પહેરીએ ગામને ગમતું, પણ જમીએ મનને ગમતું. પહેલી રાતે મરે, તેને પાછલી રાત સુધી કાણું રડે.
પહેલી રાતે સૌ કોઈ જાગે, બીજી રાતે ભોગી;
ત્રીજી રાતે રેગી જાગે, ચોથી રાતે જોગી. . ૧ ચોપડીને છેડે પીળાં પાનાં હોય છે તેમાં લખેલું તે માંડી વાળેલું, ૨ બહુ ઉતાવળમાં કામ કરે તે સારું થાય નહીં. ૩ બહુ ખાય તેને કહે છે. અને પેટ ભર્યું તે પાટણ ભર્યું. ૪ નિર્ધન અને પ્રજાહીન. ૫ પ્રજા ખરાબ થઈ તે દુઃખ કોને કહેવું. ૬ ઘણો ઊંડા મનને પહોંચેલે માણસ છે. ૭ એટલે છોકરાં ગમે તેવાં હેય પણ રિટલે ભારે પડે નહીં.

Page #390

કહેવત સંગ્રહ
પહેલે મૂર્ખ તે છે કે કુ, બીજે મૂર્ખ તે રમે જુવો.૧
ત્રીજે મૂર્ખ તે બહેન ઘેર ભાઈ એ મૂર્ખ તે ઘરજમાઈ પહેલાં લડાવ્યાં લાડ, પછી ભાગ્યાં હાડ, પહેલાં વહુ ખાતી નથી, પછી વહુ ધરાતી નથી. પૈસામાં કોઈ પુરે નહીં, તે અક્ષમાં કેઈ અધુરે નહીં. પૈસાવાળાની બકરી મુઈ, તે આખા ગામે જાણ્યું;
ગરીબની દીકરી મુઈ તે કેઈએ જાણ્યું નહીં. પૈસાવાળાનાં જીવતાં હોય, તો તાલેવંતનાં મરે નહીં, ને ગરીબને
ઓરતો થાત. પૈસે આઈ, પૈસે ભાઈ, પૈસા વગરની શી સગાઈ પિચી માટી કાચલીએ ખણાય. પિતાની જાંગ ઉઘાડીએ તે નાગા જણાઈએ. પોથાં તે થાં, ને ડાચાં તે સાચાં. પોદળામાં સાંઠે રાખો. પિલમાં પેસી જાઓ. પિલે પાને ભગવાનદાસ, લુગડાં પહેરે સે પચાસપિસનું નાળિયેર પડે છુટે. પહોચે હેને હાડે વશમે, લાગે ત્યાંથી ભાગે. પહોળીઆ (રૂપીઆ) ને પારેખ પત્થર. પંથે હાના પણ પાખંડે હેટા. પાંખ (પુખ) પાદશાહની કપાય, નેવ રાંડી રાંડનાં પણ કપાય નહીં. પાંચે મિત્ર, પચીસે પડેલી, ને સેએ સગો.
૧ જુવો એટલે જુગાર. ૨ પોતાના મનથી. ૩ માખણમાં પાટુ મારવી. ૪ ઘરની વાત બહાર કરવાથી ભરમ જાય. ૫ આ દેશમાં બઈરાં છાણ એકઠું કરવા જાય છે ત્યારે રસ્તે જતાં કઈ ઢોરને પોદળે જુએ ત્યારે માંહે સાંઠાને કડક બેસી કામે જાય. તે ફરી ઘેર આવીને પદો લઈ આવે, પણ પોદળામાં સાંઠો બેસેલ હોય તે પોદળે કે બીજી બાઈ ઉપાડી જવાની ઇચ્છા કરે નહિ. કદી સાંઠે બેસનારી બાઈ તે પિદ લેવા ન આવે તે પોદળો સુકાઈને ધૂળ ભેગે મળી જાય પણ બીજી બાયડ ઉપાડે નહીં. એ ઠેકાણે બાયડીઓ બહુ પ્રમાણિકપણું બતાવે છે. ૬ પિસ=કાઠિયાવાડમાં “પસ” એટલે વર પરણવા જાય ત્યારે બે હાથને બેબો કરી નાળિયેર હાથમાં લે છેતે નાળિયેર વરરાજા પરણુંને કન્યા સાથે રથ કે વહેલમાં બેસે ત્યારે તે પૈડે વધેરવામાં આવે છે. ૭ આટલી રકમ મિત્ર, પડોસી, કે સગાને ધીરતા પાછી આપે નર્ધી તે બગાડ કર નહીં. ખમી રહેવું તેમાં શેાભા ને સુખ છે.

Page #391

૩૪૫
કહેવતસંગ્રહ પાંચ પટેલ ને છઠ્ઠા દાજીભાઈ પાંતીને ભાગ, પેટ દુઃખતે પણ ખા પાનડે પાણે પાય છે.
પડે.'
ફકીર હાલમેં મસ્ત, જરદાર માલ મસ્ત;
બુલબુલ બાગમેં મસ્ત, આશક દીદારમેં મસ્ત. ફજેતીના ફાળકા ને આબરૂના કાંકરા. ફટ કરી કહે તે ગામ બહાર રહે, નફટ કરી કહે તે ગામમાં રહે, ફતવાર પહેલો ફાવે. ફરેબે ફિરસ્તા ફરે. ફળ ખાવું જોઈને, દેરું લેવું દેહીને.૪ ફાટયું સાંધીએ ને રૂઠયું મનાવીએ. ફાતડા રૂવે કયાંહેનું કહે, વાણુઓ ઝાડ માંહેનું માંહે.
કુવડને ઘેર ફુવડ ગઈ, ને ગાલે ગઠંડા દેઈને રહી;
ઊઠોરે ફુવડના ધણી, અન્ન છે ને માખો ઘણું. કઈ તે ઠંડા પાણીની કુઈ, કુદને મૂછ હેત તો કાકા કહેતા, કુલ કરમાણે ને પુરૂષ શરમાણે કામના નહીં. ફટનારી આંખે કે વાગે. કુલબાઈના કાંત્યામાં ફેદ રહે નહીં. ફલણજીની કૂલ, ને ફૂલીબાઈનું ફૂમતું.
બજરંગ બીરકા સોટા, રુટ જાય ભંગીક લોટા.૫ બકરીનું દુઝાણું. બકરી દૂધ આપે પણ લીંડી કરે. બગલે માર્યો ત્યારે પાંખ હાથમાં આવી. મડી ફજર, ઝાડી પર નજર..
૧ લાણને ઢીકે પણ મૂકી ન દેવાય. ૨ બહુ દુઃખ દે છે. ૩ પછી નહીં. ફતવાર=ગી, જુઠું રેઈ જાણનાર. ૪ જોઇને ખાવું કે માહે જીવડે હય, દુઝણું ઢેર લેવું તે દેહીને લેવું. ૫ બજરંગ એટલે વજાંગ હનુમાનજીના સોટાની બીક એવી લાગે છે કે ભંગી એટલે ભાંગ પીનારનો લેટે ફુટી જાય. મતલબ કે ભય લાગે ત્યારે કેફ પણ ઉતરી જાય. ૬ હાજત જવા સારૂ.
४४

Page #392

૩૪૬
કહેવતસંગ્રહ
બડી બડી બાતાં, બગલમે હાથાં. બધામાં ભાગ હોય, પણ રડા સુવાંગ (સ્વાંગ)જ હેય. બધા દીકરા પેટના છે, કેઈ ઉપરવાડેથી નથી લીધે. બધાં તેડાં પાછાં જાય, પણ જમનું તેડું પાછું જાય નહીં. બધું ગામ ઘરે, ત્યારે ઘેલી ઘેંસ એારે. બફા વહાં નફા, હવા વહી ધા. બરાબરીઆથી કરીએ વાદ, વિવાહ ને પ્રીત. બહોત કી આજીજી, તોબી ન સમજ્યા કાજીછે. બહેત જોયા ને ઊગ્યા ઘાસ. બળદ ગધેડાને શિખામણ આપે. બ્રાહ્મણ વચને ખડ ડાભ, તે જ જમાન વચને દેડકી ગાય. બ્રાહ્મણ કહી છૂટે ને બળદ વહી છૂટે. બ્રાહ્મણનું રાંધ્યું બ્રાહ્મણ ખાય કે ભેંસ ખાય,
બ્રાહ્મણ કીધા જમવા, ભવાયા કીધા રમવા;
કાળી કીધા લુટવા, ને રાંડી રાંડ કીધી કુટવા. બ્રાહ્મણભાઈ જીવતાં દિવાળીઆ, ને મુવે વેહેવારીઆ બ્રાહમણ ઘેર ખાય ને ઝેર ખાય બરાબર. બ્રાહ્મણને મન ગાય, પણ આખલાને શું ? બ્રાહ્મણને ઘેર વર ને કુતરાને મરે. બ્રાહ્મણને સાળા અડ, ગરાસીઆને સાળો ગેલે. બાઈ બાઈ એના ઘરની. બાઈ મહાનાં મોળાં, ને ગામનાં લોક લુચ્ચાં. બાઇજી મુઆ બાપડાં, ઘરબાર થયાં આપણું. બાઈને કોઈ લેનાર નહીં, ને ભાઈને કાઈદેનાર નહીં. બાઘ નહીં દેખા તો દેખો બિલાડા, ચોર નહીં દેખા તે દેખો સુનારા,
ભૂત નહી દેખા તે દેખે ભરવાડા. બાત જે કહે જાને તે બાત કરામત હે.
આત બાતમ બાત હે, ભાત ભાતકી બાત; એક બાત ગજ દેત હે, એક બાત ગજ લાત,
૨ અબાને કઈ આવતલ નહીં, ને આઈને
૧ ઘર વેચીને પણ ઉત્તરકાર્ય કરે. કઈ લાવતલ નહીં,

Page #393

કહેવતસંગ્રહ
કવિત
માતનર્સે દેવી અરૂ દેવતા પ્રસન્ન હાત, ખાતનર્સે સિદ્ધ અર્ સાધુ પતિયાત હૈ; ખાતનસ ખાન સુલતાન અરૂ નરેશ માને, ખાતનસ મૂઢ લાક લાખન ક્રમાત હૈ; ખાતનસેં ભૂત અરૂ દૂત સખ તામે ઢાત, ખાતનર્સે પુન્ય અરૂ પાપ હાય જાત હૈ; બાતનસ કીર્તિ અપકીર્તિ સમ ખાતનસ,
માનવીકે મુખકી બાત કરામાત હૈ. ॥ ૧॥
આપનું બારમું ને પડેાસનું ધર, ક્રૂરી ક્રીને મળે નહીં.
બાપ દીવાના, મા દીવાની, ખાયડી મારી તુળજાભવાની. બાપ દીકરાના નાતેા.૧
આપ દેખાડ-કે શ્રાદ્ધ સાર
આપના કુવામાં જીડી મરાય નહીં.
*
માપના થાન જેવું, બકરીના ગળાંના આંચણુ જેવું.
માપના બાપને ઘેલાં રૂવે.
આપના બાપને સંભારે તેવું થયું.
આપને પૈસે તાગડધીન્ના.
બાપા ભાયડા.૩
આાફેલું વેંગણુ લીલું થાય નહીં. આયડી ચેાટલેથી ને મેમાન ાટલેથી રાજી.
૩૦
બાયડી નાતરે જાય ને ધણી વેાળાવા જાય.૪
આયડી રડે તે ભાયડેા ખાય તેમાં શું સારૂં કહેવાય ?
આયડીને કમાઈ અને છેકરાંતે મીઠાઈ બતાવીએ ત્યારે વશ (રાજી) થાય.
ખાર પુરીઆ મૈં તેર ચેાકા,
ખાર કારભારી ને તેર ચેાધરી.
માર વાગ્યા તે લહાડના ચુલા લાગ્યા.
ખાર ફાહુળા, ને તેર ઇચ અથવા લાગા, ખાર બ્રાહ્મણે બકરીનું જોર.
૧ સંબંધ ઢાસ્તીને. ૨ ખાપના થાનમાંથી દૂધ નીકળે નહીં, ૩ પાડીદાસ. ૪ મા નાતરે જાય ને દીકરા દુધચેાખા ખાય.

Page #394

કહેવતસંગ્રહ
આર બાયડીએ અગલાનું જોર. માર વર્ષની કન્યા તે બે છેકરાંની મા.
૩૪૮
આરવટીએ થાકે પણ રાજ થાકે નહીં. ર ખાલસ ખેલ નહીં, ડેસ વેર નહીં.
માલાપન ખેલમેં ખાયા, જુવાની નીંદભર સાયા, બુઢાપા દેખ દેખ રેાયા. માલક રાજી રમાડે, તે બ્રાહ્મણ રાજી જમાડે.
ખાવા વાછરૂ વાળશે. તેા કહે, ખાપનાં નથી વાળ્યાં તે તારાં શું
વાળીશ ?
માવાને માલ બગલમાં ઘાલ
માળ પરદેશાંરી ચાકરી, બાળ ગુણિકારા હેત. બિચારાનાં બારે બૂક્યાં.
બિલાડીનું બચ્ચું સાત ઘર કરે.
ખીખી ખાચકે જાય, ને મીઆં દાડી શેાધે. મીઠું તેને આવી લાગે.
જીડતા ખળતાના વીમા કાણું ઊતારે.
એ સગપણ તે ત્રીજાં વેર, કદી ન આવશે! મારે ઘેર.
એ હાથ વચ્ચે એક પેટ છે તે ભરાશે.
બેટા હાય ! બાપ કહે કેની.
બેશરમની ખલા દૂર, ખાવે જીતી વાધે નૂર.
એસતા રાજા, આવતા મેહ, ને આવતી વહુ, વગર વિચારેવાહવાહ કરે સૌ. બેસતા વાણીએ ને ઊઠતા ખકાલી.૪
એડેડા ઉપર બેઠેલું તે પાણીઆરા માથે ભાર એડ઼ેડું ચડાવીને આવી છે.પ
બેહેન કહીને બેસાડે ને વહુ કહીને ઉઠાડે. બેહેનને ધેર ભાઈ, સાસુ ઘેર જમાઈ.ર એ(પા)પાં બાઇના રાજમાં ખરે ખરે ખરું.
૧ એવી કન્યા શેાધવા મેક્લ્યા, ૨ થાકે ને બદલે ધાસે પણ ખેલાય છે. ૩ કરના. ૪ મકાલી=કાછીએ. ૫ નાતરી વરણમાં સ્ત્રીઓને પરણેલ ધણી સાથે નથી ખનતું ત્યારે બીજાના ઘરમાં પ્રેમથી જાય, તે વખતે તે બાયડી પાણીનું બેલેડુ ભરી માથે હડાવીને પેાતાને રાખનાર પુરૂષના ધરમાં જાય, એટલે તે સ્ત્રીને રાખનાર પુરૂષ ગુનાહગાર ગણાય. નહીં. પછી નાત મળીને પંચાત કરી વેલ અપાવે. આ કાઠિયાવાડમાં રીત છે. ૬ ચાકરી પામે.

Page #395

કહેવતસંગ્રહ
૩૪૮
બોલતાની કાંઈ જીભ ઝલાય છે? બેલતું ભૂત પણ સારું. બેલને રેલમછેલ, ખરચર્મ ચાઈ. બોલીને ફરે તેને વિશ્વાસ કોણ કરે ? બેલે નહીં હસી તે સૈ જાય ખસી. બોલે હસી તે જાય ખસી. બોલેલું કાંઈ હેમાં પેસે છે ?
બોરડીને કાંટો આડે કરડે, ઉભો કરડે, કરડે કુકી નાંખ્યો,
બેરડીને કાંટો એ તે ગુણદે બાળી નાખે. બાંડા સાપને બે તરફને માર. બાંદી તે બાદશાહકી, એરૂંકી સરદાર. બાંધછોડની વાત કરવી તે ડહાપણ. બાંધે છેડે બાબરીઓ. બાંધે પિોટલે વેપાર થાય નહીં.
ભગત એટલે ખાટો રૂપીઓ. ભગત જગત ઠગત. ભજ કલદાર, ભજ કલદાર. ભજે તેને સે ભજે, તજે તેને સૌ તજે, ભટજી ભણે છે કે ટીપણું ફાડે છે. ભણી ભણીને ઉંધા વળ્યા. ભણી ભણીને પિપટ થયા. ભણેલ કરતાં ગણેલ સરસ, ગણેલ કરતાં ફરેલ સરસ, ફરેલ કરતાં
કઢાએલ સરસ. ભણેલાને ચાર આંખ, અભણ આંધળો. ભણે તે ભૂલે ને ચડે તે પડે. ભણ્યા પણ ગયા નહીં. ભણ્યા ભૂલે પણ લખ્યાં ન ભૂલે. ભાગ તે ગગા ગયે, ન ભણે તે મૂર્ખ રહ્યો.
૧ વાટાઘાટ કરવી તે વિચારનું કામ. ૨ રેકીઆ કામ કરનારને, ૩ કસાએલ સરસ.

Page #396

૫૦
કહેવત સંગ્રહ
ભોગો તે ઘોડે ચડે, ન ભણે તે આગળ દોડે. ભણ્યો ભૂલે ને તારો ડુબે. ભભૂતને ભરોસે ન રહેવું, ઉદ્યોગ પણ કરવો. ભમરડો ધૂમાવવો. ભમરો ભુંસો.
ભમે તે ભૂખે ન મરે, રમે તે રળી ન ખાય;
ઊંધે આયુષ્ય ન વધે, આળસે દેવાદાર થાય. ભયા પાંચશેરી. ભરત નવ કાંકરીનું ભરી કે જડી. ભર દરીએ વહાણનું ગળું કહાડવું. ભરમાવીને અગર ભંભેરીને ભૂત કરવો.’ ભરવાડની દીકરી કુંવારી રહે, પણ દુધ કુંવારું ન રહે. ભરે ગાગર તે મળે નાગર.૧૦ ભરે ભાણે ભૂખ્યો, ને ભર્યું તળાવે તરસ્યો રહે.
ભર્યાનું ઘર સૌ કેાઈ ભરે, દુઃખીઆને દુઃખ આવી મળે; રાંધ્યા પછી બળતું બળે, ને રાંડ્યા પછી દળણું દળે. ભર્યું સમુદ્ર પડ્યો કાગ, પણ જાય ખાબોચી બેટિયે;
ગદ્ધા ઉપર મખમલ નાંખી, પણ જાય છારમાં લેટ. ભર્યો છલકે નહીં, છલકે સે આધા; ઘેડા ભુંકે નહીં, ભેંકે સે ગદ્ધા. ભલભલા ચાલ્યા ગયા, આપણ જઈશું કાલ.. ભલાઈમાં ભાલો મીઠું બોલે તે વહાલે, ભલાભલી પૃથ્વી છે.૧૧ ભલામાં ભલી પૃથ્વી છે કે ચાલવા દે છે. ૧૨ ભલે ભલે પડ્યો દુકાળ, કે સગાંસંબંધીને આ પાર.
૧ A good marksman may miss. ૨ નસીબમાં લખ્યું હોય તે ચોકસ બને. ૩ વાત ચાલતી હોય તેમાં વચ્ચે પથરે ફેંક. ૪ માંડી વાળવું, છે તેવું અથવા કાટલું ખાવાનું, પણ પાંચશેરી પિલીખમ તે ઘરાકને તેલમાં ઓછું આપવાને બનાવી રાખેલી. ૬ કરકસરથી ખરચ કરી વ્યવહાર ચલાવે. ૭ કુવામાં ઉતારી વરત દરડું) વહાડવું. ૮ ભરમમાં ગડે બનાવ. ૯ માંહે પાણું તો ભેળવેજ. ૧૦ નાગર સ્ત્રી. ૧૫ આ પૃથ્વીમાં કઈક નર એક બીજાથી સરસ પડ્યા છે. ૧૨ કોઈ પિતાની ભલાઈ કે પવિત્રતાઈની બડાઈ કરે ત્યારે એક પૃથ્વી પવિત્ર કે ભલી છે તે સર્વેને ચાલવા દે છે એમ કહેવામાં આવે છે.

Page #397

કહેવતસંગ્રહ
ભલે મુવા ભાભા, જે પામ્યા ગાદીના ગાભેા. ભલે હાય ભુંડા ભલે! તેએ ભાઈ. ભવાની માએ ભલું કર્યું કે આંખ પ્રમાણે કૂટું પડ્યું. ભંગીકી જો કાળી, અીણીઆની રાંડ; દારૂવાલેકી જોરૂ યું કહે, આવે મારા ગડગડતા સાંઢ,
ભા, અપશુકન મૈાલશેા નહીં, તેા કહે માણેકથંભ આંહીજ મળશે. ભાઈને ઘેર વિવાહ, તે થાળી ઉજાળીને ખા.
ભાઇ બેડે જવાનું, પણ ભાભીને હાથે જમવાનું. ભાઈ થાય નાખે. તેના શે. ધેાખે!?
ભાઇના છાછમમાં ખેહેન મા રાખે નહીં.
ભાઇની પાધડી ભાઇને માથે, તે ભાઈ ચાલ્યા ઉધાડે માથે, ભાગ્યશાળીને ભૂત રળે, તે અકર્મીની બાયડી મરે.
ભાગ્યા ઘરને સડેલા વાંસના ટકા.
ભાગ્યેા ધા ચેરાસી જોજન જાય. ભાગી ધાડ ઢેડવાડે જાય. ભાગીઆની ભેંસ ભૂખે મરે.ર ભાગીઆવું જાય કે વાંઝીનું જાય. ભાગી હાંલ્લી ચુલે ચડે નહીં. ભાડાની ગધેડી ને અડધી રાતે ખદેડી.
ભાડાની વેલ, તે ઉશાળી મેલ,
ભાણે ભરે સંતેાષીએ નહીં, તેા કર ચાટે શું થાય ? ભાણેજે ભાગ નહી, તે જમાઇએ લાગ નહીં, ભાત મેલીએ, પણ સાથ ન મેલીએ, ભાદરવાની ભેંસને કલાડાની મેસ.૪
ભાદરવે ભેંસ પુંછલે નહીં, તે પુંછલે તે મરે; મરદ વેણુ મેાલે નહીં, મેલે તા પળે. ભાભા મારા રળી આવ્યા, ને સેાના સાઠ કરી આવ્યા. ભાભાજી નાતરૂં, તે। કહે તારી જ સાથે,
૧ ભાગ્યાને બદલે ભૂલ્યા પણ ખેલાય છે. વાંઝીઆનું. ૪ સારાં હાય.
1
ત્ર
A cracked bell will never sound well.
૨ માં જાય ભાગીઆનું કે માં જાય ૩ લાગ=હક.

Page #398

પર
કહેવત સંગ્રહ
ભાભી'હસવું ભૂંડું. ભાભજી હશે તેવા ગવાશે. ભાડે એવું શું રળે, કે રાંડ રોઢે કરે ? ભાર ગધેડે બમણે વહે. ભાય દેવતા પ્રકાશે નહીં. ભાવમાં સાટું, તોલમાં સાટું નહીં. ભાવી ભૂલાવે તેને શું ઉપાય ? ભીખ માગતાં આવડતી ન હોય, તો તમાકું ખાતાં શીખે. ભીખ માગીને ભઈઓ કીધે, તે પાડાસણે લુંટી લીધે. ભીંત સામે માણસ ધસે, માથું અફળાય ત્યારે ખસે. ભીલામાને દાગ ને હિંગની ગંધ કદી જાય નહીં. ભુખ ગયે ભોજન, તરસ મટે પાણી, એ તો વાત મેં જાણી." ભૂખ વેઠે ઢોર, ને દુઃખ વેઠે માણસ. ભૂખે મરતી બ્રાહ્મણી ભયડાને જાય. ભૂખે મરતીને છોકરાં ઘણું. ભૂખે મરવા કરતાં, ભાલે મરવું સારું. ભૂખ્યું તેને કાંઈ ન દુખ્યું. ભૂપે ડાંસ જેવો, મારવાડને માઉ, ભૂખ્ય બ્રાહ્મણ દેવ વેચે. ભૂત જરાય વસવાથી, ને ડાગ જાય ઘસવાથી ભૂતને ભરૂસો શો ? ભૂલ્યા ઘા એરણ ઉપર. ભૂલ્યો ભટકે, તે ઠેકાણે અટકે. ભુંગળ વગરની ભવાઈ. ભુંડણની પેઠે જણે છે. ભુંડનું છાણ નહીં લીપ્યાનું કે નહીં થાપાનું. ભંડપને ભારે ને અપજશને પોટલે.
૧ ભાભીને કહે છે કે મશ્કરી કરવી તે ભુંડું કામ છે એમ કહી ભેઠી પાડી. ૨ ભાંડ ભવાઈ કરે, તે રખડી પેટ ભરે. ૩ ભાર્યો એટલે ભાર ભરેલ. ૪ ભાર્યો એટલે રાખ નીચે દબાવે. ૫ કાકા લ્યો ખીચડી. ૬ ભયડા એ એક ઉતરતી જતના બ્રાહ્મણ છે. ૭ શરીરમાં રોગ થવા પામે નહીં. ૮ ઘરમાં કે માણસની વસ્તીમાં ભૂત ન આવે. ૯ અને ભ્રષ્ટ ને તો ભ્રષ્ટ,

Page #399

કહેવતસંગ્રહ
ભુંડાપાનાં ભાતાં ન ખાંધવાં,
ભુંડા મ્હાંને ભરડકું તે અવાડાનું પાણી.
ભૂંડી ભેંસને ચાંદરા પાડેા,૧ આંધળા દોહનારી ને ગેાવાળ ગાંડા.
ભેખ લજવવા કરતાં ધર માંડવું સારૂં.ર ભેખડ પાડ્યા વગર દળદર જાય નહીં. ભેગા મરવું તે વિવાહ સરખું. બેલ જેવા છે.જ
ભેળ પડે ત્યારે કાંઈ મેળ રહે નહીં.પ ભેંસ ડુખાડે, ને ગાય તારે.
ભેંસ જીવે ખાણ ને ભાર જીરવે વહાણુ, ભેંસનાં શીંગડાં ભેંસને ભારે
ભાગવે તે ભાગ્યશાળી. બાર ખેલાવવી.૭
ભેાળાને ભૂત બહુ વળગે. ભાળે ભાવે રામયા.
ભોંય પડ્યું ભાગ્યનું ને જડે તેના બાપનું.
ભોંય ખાતરવી પડે તેના કરતાં ચૂપ બેસવું સારૂં.
૩૫૩
મ
અંકાડા રીસે મળે ત્યારે પેાતાની પુંઠ કરડે.
મંકાડા કહે ગાળનું ભીલું તાણી લાવું, તે કહે તારી કેડજ કહી આપે છે. મખમલની મેાજડી માથે ન પહેરાય.
મગ ગણે, તે માંડા કેમ ભુલે.
મગર, મંકાડા, મેશ, વળગ્યાં તે તુટે પણ છૂટે નહીં.
મચ્છીકી જાત ઝીંગાં.
મકા કર મા મેતરાણી, આ ચુડે મેં તેર આણી.
૩ મોટું કામ
૫ ખેતર લણી
૧ ચાંદા પાડે છેાળા ટીલાવાળા. ૨ ગૃહસ્થાશ્રમ કરવા. રીને નાણાં મેળવવાં તેને લાગુ, ૪ બેભÀાળા, અણુસમજી, લે અથવા કપાસ વીણી લે ત્યારે ખેતરના ધણી, ગાયના ધણને તથા અકરાંના ટોળાંને ખેતરમાં ચારવાની રત્ન આપે તેને ભેળ કહે છે. તે રજા આપે ત્યારે કેટલાં ઢાર માંહે નાખવાં તેના મેળ રહે નહીં. ભેળ એટલે રેઢા માલ હેાય તેની ત્રુટ. હું જે કરો તે ભરશે. ૭ કર્યા કામને માથે પાણી ફેરવવું અથવા પૈસે ઉડાવી દેવા. “ ભેર મુકી,” ૮ મેાજડી=પગરખી. ૯ માંડા એટલે રોટલા ઉપરની પાટી.
૪૫

Page #400

૩૫૪
કહેવતસંગ્રહ
મજા માંઘી, જેતી સાંઘી. મડદાનાં મકાન મસાણ, મડદાં બાળવા જનાર ભેગા ન બળે. મણુ ભાત ને સવામણુ ચુસકી, મણમાં આઠ પાંચશેરીની ભૂલ. મણા સૌએ પેાતપેાતાની ટાળી છે. મણીધરરે આગળ દીવા બળે નહીં.
મતિ વગરના મોંમના, શકટ ફજેત થયા; તરકે મૂકયા ટટળતા, ને હિંદુમાંથી ગયા. મસાણે વાસ તેને શે! ત્રાસ.
મંત્ર કરતાં તંત્ર વધે.
મદ હેંડે, તે ઉતરવાને. મધ્યદરીએ ખારવા ખુટ્યા. મન માંકડું છે.
મન મેાજી, તે કર્મ ગાંડીઆ.૪
મન, મેાતી, તે કાચ, ભાગ્યાં સંધાય નહીં.
મન રાખવું, ને ઝેર ચાખવું બરાબર છે.પ
મન વિના મેળા નહીં, વાડ વિના વેલા નહીં, તે ગુરૂ વિના ચેલે નહીં.
મનને ગમે તે માંડા, લેક એલે તે ગાંડા. ૬
મફતના મલાવડા, તે લુખાં લાડ.૭ મમતના માર્યા મેડમના થયા, તે અંતેમાંથી રહ્યા. મરણુ મોંઘું ને મેહુ તે ટીપાં છે.મરવા ટાણે પશ્ચાત્તાપ તે પૂર્વ જન્મનાં પાપ. મરણુ મોંઘું તે મેહની કાઈને ખબર નહીં, મરવાનાં પારખાં ન લેવાય.
મરતા મેઢ, શ્રીમાળીને મારતા જાય.
૧ પાતાથી બનતું સૌએ કર્યું છે.
૨ મણીધરના માથા ઉપરની મણિનું તેજ
૩ જ્યાં ચડાવી દેઇએ ત્યાં ચડી જાય. ૪ કર્મ કઠણ ને કાચા સુંવાળી
ઘણું.
૫ કડવા ઘૂંટડા ઉતારી સામાનું મન રાખવું બહુ કાણુ છે. ૬ માંડા રોટલાની પેટી. છ મલાવડા=જીભેથી ચાવીને ખેાલીને જ હેત કરવું. ૮ ખબર પડે નહીં. ૯ વેળાસર પશ્ચાત્તાપ થયે। નહીં તે પૂર્વ જન્મનાં પાપ.

Page #401

કહેવતસંગ્રહ
૩૫૫
મરતાને સૌ મારે. મરતે હૈં તો મરતે હૈ, તબબી આસમાનર્સ લડતેં હૈ. મરદને આબરૂ એજ માયા. મરદ મરે નામક, નામરદ મારે નાન. મરદ મુકાળો, બળદ પુઠાળો, બાયડી કુળાળી, ને વહેલા ઊધાળી. મરવું કોઈને ગમતું નથી, માગી ખાનારને પણ મરવું ગમે નહીં. મલે મલની બાથ છે. મલેખાં મમળા, પણ શેરડીનો સ્વાદ ન આવે.' મસ્તાને હાથી, પિતાને હાથે પોતાના માથા ઊપર ધૂળ નાંખે છે. મસ્તાને સાંઢ માટી ઉછાળે. મસાણથી સૌ પાછા વળે, પણ ભેગા ન બળે. મહાજનીઓ સાંઢ. મહીં ઘેલું ભૂખે મરે.
મહાજન મહાજન કયાં કરે, મહાજનક દે ભેદ; મહાજન અછા ન કરે તે, મહાજન બડા નખેદ, મહા દુઃખ જે ન ગુણ સાથ, મહા દુઃખ જે અડબંગનાથ;
મહા દુઃખ જે મહેનત બરબાદ, મહા દુઃખ જે લુચ્ચો લવાદ, મહાદેવના ગુણ પુજારે જાણે. મળશે તે ખાઈશું, નીકર બેઠાં મંગળ ગાઈશું, મળે ચાર બેડી, તે કીલો નાંખે તેડી. મા આગળ મોસાળ વખાણ્યું, તે કહે મહારું પીયર છે. મા તે મા બીજા વગડાના વા; મા તે મા બીજા સંસારના વા. મા મહિઆરી ને બાપ બ્રાહ્મણ મા મચણ ને બાપ ચમાર, તેના પેદા થયા ગમાર મા સુધી મોસાળ, બાપ સુધી કુટુંબ. માની જણ બહેન મળી, તે પેટમાં ટાઢક વળી;
સાસુની જણ નણંદ મળી, તે પિટમાં આગ બળી, મા બાપ તે મીઠા મેવા છે. મા કરતાં વધારે હેત દેખાડે તે ડાકણ
૧ If a man once fall allwill tread him. ૨ રેટીકું ? સારાં, * બંને સરખી સ્થિતિવાળા લડે છે. મલેમલનાં કાંડાં છે. ૫ મલોખાં=જારના સાં ૬ તે પુષ્ટ ને હરે. ૭ રાંડરાંડે.

Page #402

૩૫૬
કહેવતસંગ્રહ
માખણમાંથી વાળો ખેંચે તેવો ઝીણો છે.' માગનારને વાયદે, પણ પેટને વાયદો ન થાય. માગ્યાં ઘીના ચુરમાં, તે જેવાં તેવાજ થાય. માટીની સાનક, પણ રોટીનું થાનક, માણસનું ચામ, ને જુઠાનાં વચન, કશા કામનાં નહીં, માણસને કસવાને પંથ કે પાડોસ. માણાંનું રાંધે ત્યારે પવાલાનું દાઝે. માગ્યા મેહ વરસ્યા. માગ્યા મેહ વરસે નહીં. માગ્યાં મત પણ નથી આવતાં. માગે તાગે ઘર ચાલે તો ખસમ કરે હારી બેલા.
માણસમું કસક કસોટી છે, રજપુતકુ કસને અફીમકી ગોટી હે,
ગવૈકુ કનેકુ રાગ ઝીંઝેટી હે, ગમારકુ કનેકુ ભાંગકી લેટી હે. માણસની ઓળમાં નહીં તેને શું કહેવું માણસમાં લેવાય કે વગડામાં લેવાય. માણસમાં ચાડીઓ, ને જાનવરમાં હાડીઓ.’ માનતા ચઢાવ્યા વગર દેવ પણ ફળે નહીં. માનથી બધા ગુણ ગળી જાય. માન્યા કરતાં પકડું સારૂં. માન્યો ચોર મરે નહીં. મામા ફુઈનાં, તે વહાલાં મુઈનાં. માર્ગમાં એમ પડ્યું છે; એમ શું માર્ગમાં બેઠા છીએ. માર માર્યો ભૂલાય, પણ કટુ વચન ન ભૂલાય ? માર્યા પહેલાં તેબાં નહીં, ને વરસાદ પહેલાં વાવણું નહીં. મારા ગામને એવો રાહ, કે, પહેલી અઘરણી પછી વિવાહ.
મારી શીયળવતી નાર, હારી ચુંદડી લેલાડ; દહીં ને હંમરે ઝાડ, હું જીવતા ધણના દાંત શીદ પાડ? મારું ગાયું ગાય રે બાઈ ગોરાંદે.
૧ દૂધમાંથી પુરા કહેડે તેવો છે. ૨ માણું દશેરનું માપ અનાજ માપવાનું હોય છે તેમાં પવાલું એટલે પાશેરનું માપ થાય છે તેટલું છે એ ભાવાર્થ છે. ૩ અઢાર વરણુ હારે. ૪ હાડીએ કાગડે. ૫ ગુહા કબુલ કરેલા, ૬ કે, જોઈએ પણ પ્રાસ સારૂ ડ વપરાય છે. ૭ ઝાડવું ઉતાવળું ખાવું.
એક સ્ત્રી પિતાના પતિ ઉપર અંતરમાં સ્નેહ હશે, તે કરતાં વધારે નેહ, બતાવતી હતી ને કહેતી હતી કે તમારા વગર મારા પ્રાણુ રહે તેવું નથી. આ વાતની

Page #403

કહેવતસંગ્રહ
૨૫૭
મારે મહેડે માહારો, ત્યારે મોડે તાહાર.' મારે ન હોય, પણ મારા પડોસીને હજાર મારે તે હે બાંધીને મારે, ને રોવા પણ દે નહીં. માલ ઊપર જકાત છે. માલ કરતાં હેલ ભારી. માલ લુંટી ગયા, પણ ભરતી મારી પાસે છે.? માલ માલના ભુકા, ને પૈસા પાણીમાં. માલાના મુળગા એ ગયા. માવતરનું કારજ ને પડેસની જમીન વારેવારે મળે નહીં. માવડી જણે જાય, પણ ભાગનું પુછે નહીં. માસ વરસે પણ એક દહાડામાં સુકાઈ જાય.
પરીક્ષા જેવા સારૂ તે બાઈને ધણું એકવાર બહારથી આવ્યો. ઘરમાં ઉપલે એક બેહોશ થઈને પડ્યો, ને મહેમાંથી ફીણના ગોટા નીકળવા લાગ્યા. બાયડીએ પાસે આવી તે તે તેને લાગ્યું કે બે ચાર ઘડીમાં મરી જશે.
બાયડીએ જાણ્યું, જે અચાનક બનાવની વાત પોળ પાડામાં જાહેર થશે તે માણસ એકઠાં થશે, એસડ વેસડની ધમાલ ચાલશે ને મરી જશે તો રેવા કુટવાનું ચાલશે ને તેથી હું ભૂખે મરી જઈશ; માટે તેણીએ ખડકીનાં કમાડ બંધ કરી, રસેડામાં પેસી દહીં તથા કુમારે પેટ ભરી ખાઈ લીધાં.
પછી વિચાર કર્યો કે મારે ધણુના દાંત હાલતા હતા તેથી સેનાને વાળે બંધાવેલા છે, તે કહાડી લીધા હોય તે સેનું નકામું જાય નહીં તેથી એક સુંદર અણદાર પથરે લેઈ ધણીની છાતી ઉપર ચડી બેસી દાંત પાડવાને તૈયાર થઈ. ધણુએ જાયું કે હવે મુંગા રહેવામાં માલ નથી તેથી ઉપર લખેલી સાખી કહી. બાયડી શરમાઈ ગઈ ને પિતાનું જીવું હેત ધણુને જણાયું.
આવી રીતે એક માણસ માંદાને ડેળ કરી ઘરમાં આવ્યો ને પડ્યો. સ્ત્રીએ જાણ્યું કે હમણું મરી જશે ને લોક ભેગાં થશે માટે ખાઈ લેવું તે સારું છે તેથી દહીં ને ઢોકળાં ઘરમાં તૈયાર હતાં તે ખાઈ લીધાં પછી ધણુ પાસે ગઈ ને પૂછે છે.
“સંઘ ચાલ્યો દ્વારિકા, કાંઇક કહેતા તે જાઓ, ત્યારે પણ કહે છે.
દહીં ફદફદરે, ઉપર ઢોકળાં ખાઓ. તેથી સ્ત્રી શરમાઈ ગઈ
૧ ગોકુળમાં ગેકુળદાસ, મથુરામાં મથુરાદાસ. ૨. તે કાક દિવસ પણ કામ લાગે. ૩ હેલ ભાર ઊપડાવ્યાની મજુરી. ૪તે ધોઈ પીવાનું. ચાર નહાસી ગયો, પણ એટલી મારા હાથમાં રહી છે તે. ૫ મુદલ સે દિવસને પાવસ એક દિવસને વાવસ.

Page #404

૩૫૮.
કહેવત સંગ્રહ
માળી રૂડયો ફૂલ લેશે, કાંઈ ચોટલી તે નહીં લે. મીઆ નરા ને લેખા પુરા. મીઓ છેડે પણ બીબી છોડે નહીં. મીઓ મુઠીભર, ડાઢી હાથભર, મીઆ ભાઈની બડી બડી વાતે. મીની મીંદડી. મીઠા પારેખે વટાવમાં વહુ ાઈ મીઠા બોલું માણસ ને વાયડું ધાન, પેહેલું મીઠું લાગે. મીઠામાં મીઠું શું? ઊંધ કે ગરજ.
દેહરો
મીઠા બોલાને મનહરા, ચાવા ને ચાર
આ આપણુ મળીએ, જન્મના કેરા ધાકાર, મીઠામાં મીઠું ફળ શું? ફરજંદ. મીઠી છરી ને ઝેરની ભરી. મીઠું મીઠું હાસ હાસ ને કડવું કડવું થયુ. મીણની પણ સેક ટી. મીંદડીનાં રૂવાડાં, તે કાળાં કર્મના પૈસા. મુઈ માને શું ધાવવું. મુઠ મારી જાણે છે, ને વાળી પણ જાણે છે.* મુઠ પકડાણી તે પકડાણી. મુઠી વાળી તે વાળી." મુઠીઓ વાળીને મૂક્યાં હતાં. મુઠી જેટલા મીયાં ને સુપડા જેટલી ડાઢી. મુડદાનાં વલામણ મસાણ સુધી, મૂક્યા ધણીનું સ્નાન સુતક શું. મૂકીએ ખડતું, તે આવે પગે પડતું.
૧ તેલમાં માખી ડુબી તેમ દબાએલ, ૨ ભૂખ પણ કહેવાય છે. ૩ ચાવા ચાવળા જામનગરમાં તેને “ચાબા” કહે છે. ૪ મુડ મારવી એટલે વહેમ પ્રમાણે મિત્ર ભણ દાણ છાંટવા, માણસ મરી જાય તેવા જ મંત્રથી દાણું નાખીને મારી નાખવા પ્રયત્ન કરે, પણ બીજા તેવા મંત્ર ભણું મરણ ટળી જાય ને માણસ જતું રહે તેવું કરે તેને મુઠ વાળવી કહેવાય. ૫ હઠ પકડી તે પડી. ૬ જીવ લઈને ના

Page #405

કહેવતસંગ્રહ
મૂછ ઉપર લીંબુ રહે તેવા. મૂછનાં પાનું અમથાં નથી રહેતાં. મૂર્ખાઓના ગામમાં ધુતારા વસે, પપ્પા પડે ને ખડખડ હસે. મુલ્લાં ચોર, ને બાંગ ગવાહી. મુલ્લાં બાંગ પુકારે, કોઈને બોલાવા જાય નહીં. મુતવી રાખવામાં માલ નહીં. મુવાની આળસે જીવે છે. મરવા ભેંય સુંગે છે.? મુવા નહીં ને પાછા થયા.? ભુવાને મર કહે નહીં. મુવાની પાછળ કંઈ મરાય છે ? મુવું મુવાગત, જીવતું જીવતાગત. મુ સિદ્ધિ, હવે કાંઈ રેએ સિદ્ધિ છે. મૂળમાં મુળજી કુંવારા, ને સાળાનું લગન પૂછે. મુંગાની પારસી મુંગા સમજે. મેઘો વરસ્યો તે વાડમાં વરસ્યો ને ખારા દરીઆમાં પણ વરરા.૫ મેચ બંદી વાત કરવી; મેચ વગર વાત કરવી નહીં. મેથીપાક ખવરાવ, પાંખ પાડવે, અડતાલો જોખ. મેલા તે રૂપીઆમાં ઘેલા, ધોતા તે રૂપીઆમાં ખોટા. મેલે લુગડે વહેવારીઓ, ધેયે લુગડે દીવાળીએ. મેસથી કાળું કલંક. મેસના ચાંલ્લાની આશા કેઈ કરે નહીં, સૌ કંકુના ચાંલાની આશા રાખે. મેહ રહે પણ માંડ રહે નહીં.૭ મહેનત કરીને ગોળ ખાવ, તેમાં ગણેશનો પાડ શાનો. મહેતાજીને ત્યાંહાં નિશાળીઆ જાય, કેાઈ મૂર્ખ રહે ને કઈ પંડિત થાય. મહેતાજીના મારનું ને વેશ્યાના ખારનું ફળ પછી ખબર પડે. • મેહેર ત્યાંહાં લહેર. મેં શી ગધેડી ઝાલી છે ?
૧ એવું નબળું શરીર છે. ૨ એકનું એક. ૩ તે ગરીબ ને ભલે. ૪ પારસી–ગોઠવેલી ભાષા. ૫ અવિવેકી દાનેશ્વરી વિષે. ૬ આ શબ્દો માર મારે ત્યારે વપરાય છે. ૭ લગ્ન લેઈ માંડવો નાખ્યો તે લગ્ન રહે નહીં. ૮ મેહેર=દયા. ૯ મે શી ગુન્હેગારી કરી છે કે બધાને મારે દેશ વસે છે.
આપણું દેશમાં ગાડરીઓ પ્રવાહ ચાલે છે અને કાંઈ પૂખ્ત વિચાર કર્યા વગર દેખાદેખી કરવા કે વળગી જાય છે તે સંબંધે એક માણસે પોતાના રાજાના નામની માળા જપતાં કહ્યું.

Page #406

કહેવતસંગ્રહ
મેચની દીવી જેવું. મેડા ઉઠશે લાભ કે વહેલા ઉઠવે લાભ. ડું પરણવું તે મુવા વાટ જેવી. મોડુ આવીને એણું માગે, તે જાતે કડીઓ, પુરૂં લઈને ઓછું આપે, તે જાતને ફડીઓ; સેનું એરી લાખ ઝાપટે, તે જાતને જડીઓ; લુગડું ચેરી પૈસા માગે, એ જાતનો દરજી;
એ ચારેને ઘેર ક્યારે જઈએ, કે પુરા હેઈએ ગરજી. મેણુ ઘાલીને વાત કરવી. મીઠું મરચું ભભરાવી વાત કરવી ? મેથી મારે તે મહા દુઃખ. મેર વગડામાં ના કેણે જોયો? મેરામાં વાળે, પહેલો મરે. મહે બાંધી લંકેડી દળાય નહીં. મેટા કાનના કાચા. મેટા સાથે મહી, તે ઝાંઝર બેઠી બેઈ મેટાના પગરખામાં પગ ઘલાય નહીં. મેટાની વાત ઓટલે વંચાય. મોટા માનના ભુખ્યા, ગરીબ ધાનના ભુખ્યા. મોટાના પુત, ને ગધાનાં મુત. મોટાના ઘરના પિલા વાંસા. મોટાં છોરૂ સાસરે સારાં. મેટાંનાં પરણે રીતે, ને ગરીબનાં પરણે ગીતે. મેટી, વચલી, ને નાની, તે રાખ, સેલી, ને વાની." મટી હજામત ને મેલે લુગડે, તે વગર ગુવૅ ચેર. હેડે ચડાવ્યાં માથે હડે. મહેડે સાકર, ને પેટમાં કાતર.
મેં રાજકા જાપ જપુ” ત્યારે બીજા તેનું અનુકરણ કરી બેલ્યા. “ જયાં સ. મેં જ!” ત્યારે ત્રિજાએ કહ્યું, “એ અંધારા કબ લગ ચલે” ચોથાએ કહ્યું, “જબ લગ ચલે તબ લગ સહી.”
૧ વાતનું વજન વધારવાને. ૨ મોભી એટલે ઘરમાં છત્રરૂપ માણસ અથવા મેટે દીકરે. ૩ મેટાની બરાબરી કરાય નહીં. ૪ પિટલે વેચાય પણ કહે છે. ૫ ત્રણે વહુએ સરખી રીતે ગુણવાન, સેલી રાખ ને વાની પણ રાખ.

Page #407

કહેવતસંગ્રહ
૨૧
મહેડે હેડે જુદી વાત.૧ મેતની જગ્યા ખાલી છે. મેતને મુહર્ત નહીં. મોતનું કે જેમનું તેડું સારું, પણ રાજાનું બુરું. મોતને કાંઈ વાયદો થાય છે? મંગળ કરે ગંગળ, બુધવાર બેવડે. માંકડ, ચાંચડ, જી ને જતિ, એ માર્યોમાં પાપજ અતિ. માંકડને આંખે આવી. માંકડને મુછો આવી. માંકડાને ગાલ ભરવાથી કામ. વાંદરાનો ગાલ ભરાય એટલે કુદી આઘો થાય. માંગણ મેલે લુગડે હેય નહીં. માંકડી ભેંસ, ને ચાંદરા પાડે, એ એંધાણે કણબી વાડે. માંડ્યું મંડાણ.' માછલાંને તરતાં શીખવવું પડે નહીં. માથું મુંડી સવા પસો લે, એ તો વાત અજબ.' કાન કુંકી સવા રૂપી લે, એ વાત ગજબ. માથે નાખ્યો છે, એટલે ગમે તેમ ખેડો. માંદાને પરણાવી મુવા વાટ જેવી. માહે પઠાને માર્ગ નહીં, ને ઉપર ઘણને માર.
થથા લાલા, તથા કીકા. યથા નામ તથા ગુણ. યારમારની દોસ્તી, તે મરવાની નિશાની. યુદ્ધ લડીએ, પણ ગુંજે ન લહડીએ.
રખડતા રામ, જ્યાં બેઠા ત્યાં મુકામ. રખડતા નર, જ્યાં બેઠા ત્યાં ઘર.
૧ જ્યાં ઝાઝે મહેડે વાત હોય ત્યાં. ૨ ગરીબમાંથી વધે ને બહેકે તેણેને લાગુ છે, ૩ સારાં લુગડાં પહેરે. ઢાઢાં બારે માસ શાલ રાખે.. ૪ તૈયાર માલ ઊપર બેસવું. ૫ મેહેનત ઘણી, ને મજુરી શેડી, એ નવાઈ. ૬ ગુરૂ કે. ૭ બારે ભાગને મોકળી. ૮ નામ તેવા ગુણ ૯ ગુંજે પૈસાથી.

Page #408

૩૬૨
કહેવતસંગ્રહ
રખડેલું તે કણક જાણવું.
ગડા, વગડા ને ઝગડા દીઠા હોય તે વેઠે. રગે રગે જુદો. રણમુખો સિપાઈ, ઘરમુખો ગુજરાતી. ૨ણી પાછું જાય, પણ શણી પાછું જાય નહીં.' રમત નાનાં છોકરાંની નથી. છોકરાના ખેલ નથી. રમતમાં મમત નહીં. રમાયું કેઈ ન જાણે, રેવરાવ્યું સૌ જાણે. રળ્યા? તો કહે ઓળખીતા નથી મળ્યા. રત્યે રોટલે મળે, ઊંચનીચે પગ પડ્યા વગર પિોટલે ન થાય. ૨ો રોટલે કુતરું લઈ ગયું. ર રેળો ધૂળ મળે.
રાગ, પાગ ને પારખું, નાડી અને ન્યાય
તરવું, તાંતરવું ને તસ્કરવું, એ આઠે આ૫ કળાય. થાય છે. એ તે નંગ છે. ચીંથરે વીંટયું રતન છે. રાજકાજ મેલાં છે, રાજને અંતે નર્ક રાજા દંડે તેને પહોંચાય, પણું નસીબ દંડે તેને ન પહોંચાય.
રાજાવીર તુમબી આવ, ગાંગલી ઘાંચણ તુમબી આવ;
લાલ ધાગા તુમબી આવ, કાલા ધાગા તુમબી આવ, રાજા કહે તે હા અને બાપ પરણે તે મા. રાજા છેડી નગરી, મન માને તે કર. રાજા બોલે તે ન્યાય, પાસો પડે તે દાવ. રાજાના કુંવરને તો જાણે આંબો ન ફળે. રાજાના ઘરનાં ઢેર ચાર્યા પણ સારાં. રાજાને ઘેર કુંવર આવ્યો, રાજી એ રાજી, કુરાજી તે પણ રાજી. રાજાને બેસણે બેસીએ, પણ કતવારીને બેસણે ન બેસીએ. રાજાની રાણીને ખેળ ખાધાનું મન થાય.
રાત રાણું ને વહુ કાણુ. ( ૧ શણી પહેરીને જમવા આવેલે પાછો ન જાય. ૨ એટલે મુશ્કેલ કામ છે.
પારખું રૂપીઆ પારખવા; નાડી શરીરની નાડ. ૪ તાંતરવું–ફેસલાવીને ખાઈ જવું. ૫ વહુ લાવવી તે જોઇને લાવવા માટે જવાને સારૂ રાતે ગયા, તે વહુની એક આંખ કાણી હતી તે જોવામાં આવી નહીં, એટલે કાણી વહુ લાવ્યા પછી જાણ્યું તે ઉપરથી આ કહેવત થઈ છે,

Page #409

કહેવતસંગ્રહ
રાણાને કાણા કહેવાય નહીં. રાણીનાં ચીર તે ધેાખીનાં બાળાતીમાં.
રાત ઉપર રાત.
રાતાં લુગડાં તે કાળાં માહા, રાતે નિદ્રા, દહાડે કામ, ક્યારે રાતના રાણા.૨ રાફડા કાઢયા છે.
રાત્રેા ઉડયા રાતમાં, તે કામ કર્યું એક સામ્મેતમાં,
રામનું બાણુ પાછું ન ફરે.
રામબાણુ.′
રામ ધણી, કે ગામ ધણી.પ રાળ રાળ કરી નાંખવું. રીતમાં હું, તે ઘરેણાંમાં તું. રીસ તારી ને મારા સંતા રીસ ને રેલા હૈડાં ઊતરે.
રૂપ રૂપના અવતાર.
૩૫ રૂપના રેગાડા.૭
રખે તમે હળવદી ડ્રા. લઇએ હરિનું નામ.
રૂપતે રડે ને કર્મને કુટે.
રૂપીઆ હાય હાથમાં, તા વિવાહ કરૂં એક સાખેતમાં,
રૂપે કાળાં, પણ ક્રમેં કબુલ્યાં.
રૂપે રૂડી, પણ કર્મે ભુંડી.
રેડે ત્યાં રેલા, નહીં ત્યાં ઊજડ ખેડાં.
રેવડી દાણાદાણુ. દ
રૈયત રાજા રામની નથી થઈ.
રાગનું આવે આયખું॰ ત્યારે વૈદ્ય વિસ્તૃભરનાથ. લાજ રાખીને કાઢી કહે, હાંકે બળદ તે ગાડી કહે; બ્રાહ્મણુ જમે તે જમાડું કહે, એવા ખાટા ખેાલ કહે. રીઝની માફક ગાલ રહી ચારે તરફ જીવે છે.
૩૬૩
૧ દુકાળ પછીનું વર્ષે દુકાળીયું થાય ત્યારે અથવા દુ:ખ ઉપર દુઃખ આવે ત્યારે લાગુ પડે છે. ૨ ઘુવડ કે મેર. ૩ એટલે ઘણાં માણસ એક દેણેથી આવે ત્યારે કહેવાય છે. ૪ તે દવા અથવા કાર્ય સિદ્ધ ૫ અન્ને સરખા માનનારાની કહેવત. ૬ અસર કરીને જીમ રીઝવે તેને માટે ખેલાય છે. ૭ રૂપને માટે વ્યાક્તિ. ૮ ખેડાં ગામ. હુ તીના ફાળકા. ૧૦ આયુષ રોગ મટવાના ડાય
૧૧ અમૃ.

Page #410

४१४
કહેવતસંગ્રહ
રઠ વળી ગયા. રેણાનું જેણે ન હેય.
તે જાય ને અરુચી કરતે જાય, રેતે જાય ને મારતે જાય. રાશે રૂવાળ ને કુટશે કપાસવાળો.
” તો રાંધું, ને જાય તે બાંધું. રંગ ગયા પણ ઢંગ ન ગયા. રંક રાષ ને પ્રાણ સોલર રંગ રાજ ને પિત પ્રધાન. રંગીને કહે નારંગી, લુણને કહે મીઠું, ઘીની તેને હાડી, ચાલતીને કહે ગાડી, એવા લોક અનાડી. ભાટ રાજા, ગાલા રાણુ, શોકડ બેહેની નામ, માથાં મુક્યાં, ફૂલ નાંખ્યાં, એ પચે એક નામ. ગંદીને કહે સાણી, ડામને કહે દહાડા,
ખારાને કહે મીઠું, એવા લેક ગાંડા. રજને બદલે ગંજ, રાખરીનો સાથ, ગાડાં ચાલે દીને રાતરંધાય ત્યાં દાઝે, ને મંડાય ત્યાં છડાય. રાંક ઉપર રીસ ન કરીએ. રાંક કરતાં લાંઠીઓ સારે, રાંક તે રાંકાં. રાક રૂક્યો રાઈ અભડાવે. રાંક રાષ ને પ્રાણુ શેષ, રંક ઉપર શે રેષ? રાંકને માળવો.
રાંડ કુભારજા, મેબે સાળા, રાત અંધારી, ને બળદીઆ કાળા;
સીમાડે ખેતર, પગે પાળા, દુઃખ કોને કહું કંથેરનાં જાળાં ૨૮ રાંડ રળી તે રાબ ન મળી. રાંડી, ઘડે પલાણ માંડી.
૧ વાત જુની થઈ, પડ વળી ગયાં. ૨ રાંક માણસને ખોટું લાગે તે જીવ બાળ બેસી રહે. ૩ બે સારાં હોય તો ખુબી ઉત્પન્ન થાય. ૪ ગાડી દાટી. ૫ રેખરી= નાદાન, નમાલા રેઢિયાર. ૬ ઇંડાય એટલે પીરસેલું ખાવાનું થાળીમાં પડયું રહે તેને ઇંડાય કહેવાય છે. ૭ ગરીબની સંભાળ લેનાર; અથવા દુકાળ પડે ત્યારે રાંક બધાં માળવે જાય છે માટે કહેવાય છે. ૮ આ બધાં દુઃખ.

Page #411

કહેવત સંગ્રહ
૩૬૫
રાંડી, તે પ્રભુને ખોળે બેઠી. રાંડીપુત શાહજાદા. રડે કાંઈ રાંધ્યું કે મેં કાંઈ ખાધું? રાખ્યું રંધાય નહીં.
લંબો લે હતો તે દેશો. હળીયું જીતવું હતું.
બાપનો લાડો દાટ્યો હતો. લક્ષણના લાળા ચરડા. લક્ષણવંતી લાડી, ખરે બપોરે કહાડી. લક્ષ્મી ચાંલ્લો કરવા આવે, ત્યારે કહેશે હે ઈ આવું. લખણ લખેશરીના, કર્મ ભીખારીનાં. લખે દીકરા ખાતાવહી, ઓરડે છે ને પરસાળ રહી, લખે મેહેતાજી મોટી વહી, ઘર ગયું ને ઓસરી રહી. લગન વેળા ઊંધમાં ગઈ, પછી પસ્તાવાને પાર નહીં. લટકી રહ્યા ત્યાં શું જોર ચાલે ? લટે તે ન્યાલ કરે, નીકર ખીલાઊપાડ કરે. લડ લડકે હબસી મરે, ઓર ખાનેક ગાદ ચલે. લડવા બેઠા તે કેાઈ રાંડ કહે ને કઈ ભાંડ કહે. લડતાં કે લાપસી પીરસે નહીં. લડાઈમેં કુછ લડુ નહીં બાંટતે. લડાઈમાં ઘા ને રમતમાં દાવ ચુક નહીં. લડી છુટીએ, પણ મરી ન છુટીએ. લડે “ઉ” ને વઢે “'. લડે મિયાં ને ખુશી થાય પિંજારે. લપટા પડ્યા એટલે વાત કઈ માને નહીં. લશ્કરમાં ઊંટ બદનામ. કટકમાં કાણો ઊંટ બદનામ. વાઘનું
મહેડુ લેહીઆળું.' લાકડ દાને બધું કરવું પડે; અલાનું કર્યું આંખ મથે. લાકડાની પુતળીથી ઘર ન ચાલે.
૧ લબત્રકાળીઓ. ૨ લટે મહાબતથી મળી જાય છે લપટાતું બોલવાની ટેવવાળે. ૪ છાંડીએ હડયે તે ચાર,

Page #412

કહેવતસંગ્રહ
લાકડું વળે ચીરાય. લાખના તુટયા, કેડીએ ન સંધાય. લાખો ફુલાણું. લાખો વણજાર. નવલશા હીરજી
આત્મારામ ભુખણુના દીકરા. ' લાગણીનો મંદવાડ જીવ લે. લાડ માં, ફજેતી સેંઘી.
લાડુબાઇ લટકાળાં, હું કુટુંબની ઘરડી;
ઘીગળની વાત ન જાણું, બેઠાં થુલી ભરડી. લાભજી લાભ થાય, ત્યાં શે મેળ ? લાલ બુજર હાથી પારખવા ગયા, તે પૂછે પુંછડુ કીધું હે કયું? લાલી તારે લેખે, લોક તમાસા દેખે. લાલીઆ “પર.” લાલીઓ લડે, ને કેશ વડે લાડ, મેહેહ ને મેવાડા, એમને કહાડે સહુથી છેવાડા. લાલાજીકી એકાદશી, વે બારસકી દાદી.' લીજીએ એસા દીજીએ, પણ ઘીકા બેપાર કીજીએ. લીલાં લીધાં નથી, ને પીળાં પહેર્યા નથી. લીલા ઝાડ હેઠળ ભૂખે મરે તેવો છે. લીલા પીળા થઈને ફરીએ તે શા ઉપર ? લીલા લહેર, ને જમવાનું ઘેર. લીલો ઘડો ટપલા ખમે, પાકે ન ખમે. લીંબડાની છાયા સમાન છાયા નહીં, બ્રહ્મ સમાન કાયા નહીં, માતા
સમાન માયા નહીં. લીંબુ ભાઈનાં હમણું સંધાં થયાં છે.' લીંબુનું પાણી, સહુમાં ભળી જાય. લુચ્ચાની પાંચશેરી ભારે. લુટની આયપત ને ધાડનો વરે. લુટાયા તે લુટાયા, પણ ચાર તે દીઠા.
૧ વગર વિચારે પૈસા ખરચ થાય તેને માટે કહેવાય છે. જે આવડત વગરનાં કામ. ૩ બધા સરખા ૪ એટલે લાલાજી એટલે શ્રીમાન વણિક એકાદશી કરે તે દિવસ અનેક પ્રકારનાં ભજનનું ફળાહાર કરે, એ ભાવાર્થ છે. ૫ એટલે હમણાં દશા સારી નથી. ૬ નાગાની.

Page #413

કહેવતસંગ્ર
લુગુ ખાવું તેને લાભ કરવા.
લુલી લંગડી ધનકારખાઈ, આંધળા સાથે કરી સગાઈ,
લુલી વાસીદું વાળે, ને સાત જણ સ્હાવા બેઇએ. લુણહરામીથી પ્રભુ દૂર.
લે લેાટી ને માર લંગાટી.
લેતાં લાજી ને આપતાં ગાજી.
લેતી વખત ઢીલા, તે આપતી વખત વીલા.
લેતી વખત દીકરા, આપતી વખત દુશ્મન. લેતા ભૂલે કે દેતા ભૂલે.
લેવા જઇએ તા લેવાઈએ, વેચવા જઈએ તેા વેચાઇએ.
ભેંટ.
લેવા ગયા બકરી, ખાઈ આવ્યે લેવાદેવાનાં કાટલાં જુદાં. લેશે લાલા તે આપશે ીકે, લાએ લડવું, કલાએ લડવું નહીં.ર લાકની લાજે, કે હૈયાની દાઝે,
લાબી રીઝે દામે, ઝુલણુજી રીકે નામે; તાડીએ રીઝે ગાલા, ને ગેાપી રીઝે સામે.
લાહીના કાળીઆ ખાવા જેવું છે.
લાડાડાનું ને ઘેાડાનું મૂત્ર નહીં.પ લંકાં લુંટાણી ત્યારે આગળ દોડ્યા હતા.
લાંગ કહે હું લાંખા દાણા, તે વચમાં એક ઢંકા; બેચાર મહિના સેવન કરે, તો લાકડીનેા ઝલાવું ટકા. લાંખી લેખણે લખે છે, ને ઉંચે આસને બેઠા છે. લાંખી લેખણે ધનજીશાહ. લાંબાં પગલાં ભરે તે વહેલા એસ.
૧
વકરી બાયડી ધણીને ગણે નહીં. વકરા વાંઝીએ હાય
નહીં.
૪
૧ ચારી કરનારની વળે. સંબંધ સાચવવા પડે, ૫ ઘણી કીમતવાળી ચીજ છે. ૭ ધાણી હાંકે છે.
૩૬૭
૩. પણ
૨ વેહેવારે લડવું, પણ નીપણું ન કરવું. ધર્માદાના ૩ કન્યાવિક્રયના પૈસા લેાહીના કાળીઆ, ૬ ભાગ્યમાં કાંઇ ન્યૂનતા હોય તેવાને માટે ખેલાય છે, ૮ વેચાણુ માલનું થાય તે લાભ વગર હાય નહીં.

Page #414

૩૬૮
કહેવત સંગ્રહ
વકર્યો ઊંદર કાળ થાય, ને વયોં સાંઢ માટી ઊછાળે. વકર્યો ઊંદર ઘુસ થાય, ને વર્ષો સુંડ સુવર થાય. વકયોં કાઠી વેર કરે, વકર્યો બ્રાહ્મણ તડ કરે. વકી એ નક્કી નહીં. વક્કર હાર્યો તે ભય હાર્યો. વખત જાય પણ વાત રહી જાય.' વખાઈતને સખાઈત કેઈ નહીં, વખાને માય વન વેઠે. વખાણ થાય ત્યારે વકરવું નહીં. વગર નોતરે જમવા જવું ને તળ્યાં શાક ખાવાં. વટાણું વાવી જવા, વંજે માપવો, પિરબારા ગણવા, ચંદ્રવંશી થવું. વટેમાર્ગને દાણું રોકે કે પાણી કે. વટેમાર્ગની દયા જાણે તે મેહને વરસવા વખતજ આવે નહીં. વડા થઈએ, પણ વડાની હારમાં ઊભા રહીએ ત્યારે ખરા. વડાઈના વાંટા, પાણી પીને પેટ ફાટ્યાં. વડીએ વડીઓ લઈએ તેમાં મરદાઈ.૬ વઢવાડમાં કાંઈ ખાજાં જલેબી વહેંચાય છે? વણ પ્રધાને વાણીઓ, ગયું રાવણનું રાજ. અથવા વણ વજીરે વાણીઓ, ગઈ રાવણની લંક. વણજ કરો રે વાણીઆ, વણજ વેપારે વાહ્યા;
હાંસલ કરતાં મૂળગા ખોયા, ગોળને પાણીએ નાહ્યા, વણજ વેપાર છે બહુ સઘળો, પણ હિસાબ વગર સહુ ધૂળને ઢગલે. વણશે તે ગણશે, સીવશે તે સાંતશે, ને દળશે તે રળશે. વણીને મૂકવું, વઘાર મૂક, કાન ભંભેરવા. વનમાં એકલું ઝાડ પણ ન હશો. વરમાંથી ઘર થાય. વર રાજી શીખથી, ભિખારી રાજી ભીખથી.
૧ કાળ જાય ને કહેણ રહે. ૨ દુખીઆનું સગું કોઇ નહીં. ૩ આ બધાને અર્થ એક કે નાસી જવું. ૪ દાણું=જકાત વસુલ કરનાર કે નદીનાળાં પુર હોય ત્યારે પાણી કે. ૫ ત્યાં જાય ત્યાં સહ પાણી પાય. ૬ વડી=બરાબરી. ૭ કઇઓ ઉત્પન્ન કરવાના ઉપાય કરવા. ૮ શીખ-વરની વિદાયગીરીમાં પોશાક, ઘરેણાં અને પૈસા સસરા આપે છે.

Page #415

કહેવતસંગ્રહ
વર રહ્યો વાસી, કન્યા ગઈ નાસી. વર વિના જાન હેય નહીં. વર વિનાની હશે, પણ ઘર વિનાની ન હશો. વરસ ખાઈ ગયો છે; વરસ કુતરાને ઘાલ્યાં છે.' વરસમાં ખરડીઉં, ને ઘરમાં ઘરડીઉં ? વરસ બધાં પાણીમાં ગયાં, ત્રીશે (રાજા)ત્રટમાં ગયાં ૩
વરસે વરસો વ્યાસ કહે, વરસ્યા પછી જેશી કહે
ગામ સુંસરાં પાણું ચાલે, ત્યારે ડોસી કહે, વર કરશે તેહેને કઈ ખાટુંમોળું કહેશે. વરો ભાગે બરો. વશે ન કર્યું તે કવશે કરવું પડ્યું - વસ્તી ઊજડને ખાય. વહાણના સાંધા એટલા ભાઇના વાંધા. વહાર ભેગી બૂમ. વહુ મુઈ તે ઉંદરડી મુઈ, વહુ વાઘ હણુંતી, દરિયા તરતી, ને મીની જેઈ ડરતી. વહુ સુધી કઈ વડાં હોય ? વહુના વકની ને વેપારીના આંકની ખબર પડે નહીં. વહુને ને વરસાદને જશ નહીં, વળે તે ભાગે નહીં વા ઊપર વરાધ. વા ઊપર વાવટા, ભૂત ઊપર ચીઠી.૧૦
૧ વરસ પ્રમાણે શરીરે વધ્યો ન હોય તેવાને. ૨ ખરડીયું વરસ માણસને સચેત રાખવાની શિખામણું અનુભવ કરાવીને આપે છે. ૩ નકામા ગયાં. ૪ વર= ખરચ, બરે=આળ; ખરચ મારી નાખે. ૫ વસાવડના કાજી બાદશાહી વખતમાં બાદશાહની મહેરછાપ કાજી પાસે રહેતી, તે કાછ ગામમાં ફરીને બુમ પાડે કે “સર્ક મેહોરછાપ કરવાનાં હેવે સે ચલે” “મેરે ઘાસ કાટનેક જાના હે” એવી કાજીની સ્થિતિ તેથી બેટી મેટાઈવાળાને લાગુ છે. ૬ તાજુબની વાત. * ૭ ઘરમાં વડાં કર્યા તે સાસુ, નણંદ તથા દીકરાએ ખાધાં, વહુને કોઈએ આપ્યાં નહીં એટલે ગણતીમાં ન લીધી; તેમ નોતરૂં ન આવે ત્યારે કહેવાય છે કે “અમારા ઘર સુધી કાંઈ નેતરું આવે? એટલે ગણતીમાં નહીં તે પ્રસંગને લાગુ પડે છે. ૮ શિખામણુથી વાળ્યો વળે; વાળવાથી વળે તે ભાગ નાશ પામે નહીં પણ આબાદ રહે. ૯ વરાધનાનાં છોકરાંને રોગ થાય છે. ચોક્કસ નહીં. ૧૦ ચેકસ કે નક્કી નહીં,

Page #416

૪૭૦
કહેવતસંગ્રહ
વા નીકળી ગયો.' વા ભરખીને કાંઈ જવાય છે ? વા, વરસાદ ભૂલે પણ ચાડીઓ ભૂલે નહીં. વાએ ઊડ્યા હાથી જાય, ને ડેસી કહે મારી પુણીઓ કયાં? વાગડીઉં મહેડું કરે છે, મહા ચહડે છે. વાગે તુર, ને ચહડે ચૂરવાઘના પંજામાં આવવું સારું, પણ મારવાડીના ચોપડામાં આવવું મું. વાઘના વાડા ને હેય; બકરાં, ઢોરના વાડા હેય. વાઘના મહામાં ગયું પાછું આવે નહીં.'
વાવને ધીરે, વીંછી ધીરે, ધીરે મણીધર કાળા:
ન ધીરશો વીશા વાણીઆ, પારણે સુતા બાળા. વાઘને વળાવું નહીં. વાઘને કોણ કહે તારું મોં ગંધાય છે ? વાટકડીનું સીરામણ. વાટ જોવાની વેળા લાંબી બ થાય. વાક્યાં ઝરડા, ઘરમાં ઘરડાં. વાડી, ગાડી, ને નારી પળાય ત્યાં સુધી પાળી, નીકર મેલે કહાડી. વાત મુકે છે તે કાંઈ જે તે નહીં. દરે–વાઢી કહે વૃત પાત્રને, પાણી જે જીવ લેણુ;
કહે ટબુડીને નાંવ, કેવાં ખોટાં વેણ. વાઢયું નહીં, વાધરી વળગી રહેવા દે નહીં.૧૦ વાણુ તાકે તે વાણીઓ, નહીં તે માને પેટ પહાણીઓ. વાણીઆ મુછ નીચી તે નીચી ઢેડ વાણીઆ, ભાઈટેડ વાણુઆ. વાણીઆ ૧૨ વાણીઆ, સાથે રેલા તાણુઆ, ત્યારે જાણ્યા વાણી.
૧ ભરમ ઊઘાડો થ. ૨ માગવા જઈએ ત્યારે આપનારે અહો કેવું કરે છે તે. ૩ તુર રણસીંગુ. શર ચહડે રજપૂત કે થરાને. ૪ હાથી આગળ મૂકેલ પળે પાછો ખેંચાય નહીં. ૫ ધીરવું વિશ્વાસ કરવો. ૬ મોટાના દેષ કાઈ કહે નહીં. ૭ ડી પુંછ સંભાળીને વેપાર કરવા નીકર ટળી જાતાં વાર લાગે નહીં. ૮ વાટ જોઈ બેસી રહેતાં કંટાળો આવે. ૯ ટબુડી=ોયલી નાંવ કોઠી. ૧૦ એવો ઘા કરે કે ચામડી પણ વળગેલ રહે નહીં. ૧૧ ગુજરાતના વાણઆ પુના તરફ રળવા ગયા હતા. ત્યાં પાંચસાત વર્ષ રહ્યા તેટલામાં સર્વ સારી રીતે બબે ચારચાર હજાર રૂપીઆ કમાયા. તે વખતે ટપાલથી કે બીજી રીતે દૂર દેશાવરમાં હાલના વખત જે સંબંધ નહીં હોવાથી નાણુની હડી મળી શકી નહીં એટલે તેના માટે સર્વેએ લેઈ વાંસળી(પૈસા ભરવાની થેલી)માં

Page #417

કહેવતસંગ્રહ
વાણીમા વાણુ ને લીટી તાણુ. વાણીઆને વરમદે કાઇના નહીં. ૧ વાણીઆના જીવ પેટમાં,
વાણી પેાતાના ગાળ પણ ચેારીને ખાય. વાણીઓ ભાગ્યા દલાલ, પારસી ભાગ્યા કલાલ, વાણીઓ વરઘેાડે, ને વાહેારા રાડેર
વાત કરતાં આડું ખેલે, પૈસા લેને આછું તાળે; ઢેડને અડકી ધર્મ મેળે, તેને ધાāા જમને ખેાળે. વાત કર્યાં વગર વાટ ન ખુટે.
વાત તે ખરી પણ હૈયે ન ઠરી. વાતમાં કે એઠું, સમજી પડે ભેાંઠું, વાતની વાત ને ચાડીની ચાડી.
વાતે વાતે વીતી રાત, વાતે વાતે ખાધી લાત; વાતે વાતે તજીએ સાથ, વાતમાં વિતી મુશ્કેલાત. વાની મારી કાયલ ૪
વાર્યો ન વળે, તે ખાસડાં ખાઈને વળે, વાવણી ને તાણી ઊતાવળી સારી.પ
ભરી, વાંસળી કેડે બાંધીને પચાસ પણેાસે વાણીઆ ગુજરાત તરફ વતનમાં જવા નીકળ્યા. તે વખતે હથીઆર રાખવાની છુટ હતી તેથી તે બધાએ તલવાર, ભાલા, બરછી, કડાબીન વગેરે હથીઆ સાથે લીધાં. પગરસ્તે આવવાનું તેમાં ચાર-લુંટારાને ભચ બહુ હતે. તેથી આવા હથીઆરની ગાઠવણુ સૌએ કરી હતી. આવા હુીઆરબંધ માણસે અને બધા જીવાનની ટાળી નેઈ કાઈ ચેારની હીંમત લુંટવાની ચાલી નહીં ને સહી સલામત ગુજરાતની હદમાં આવ્યા. ગુજરાતના લુંટારા-કાળી સાતમઠ મળ્યા પણ આવા હથીઆરબંધ જીવાનેને જોઇ, જોકે લુંટવાની ઇચ્છા તા હતી પણ છાતી ચાલી નહીં એ પ્રમાણે વિચાર કરતા હતા તેટલામાં એક વાણીએ પીસાબની હાજત મટા ડવા બેઠા એટલે બધા વાણીઆ પીસામ કરવા બેઠા. ત્યારે એક અનુભવી કાળીએ કહ્યું કે આ તે વાણી, ત્યારે ખીન્ન ઢાળીએ પૂછ્યું કેમ જાણ્યું? તે કહે, “સાથે રેલા તાણી.” પછી વાણીઆની જાત પાચી જાણીને પાંચસાત જણાએ હુમલા કરી બધાને લુંટી લીધા. આ ઉપરથી કહેવત થઇ કે, “વાણી રે વાણી, સાથે રેલા તાણી, ત્યારે જાણ્યા ત્રાણી”
૧ વરમદે એક દેવ છે. ૩ હસત ચાડીએ.
ખરસે. ચડે તેને લાગુ.
૩૧
૨ વાણીએ વઘાડામાં, ને વહેારા મકાનમાં વધારે ૪ જે કાઇ વખત આવે નહીં તેવા પરાણા આવી ૫ તાવણી=ધી તાવવાનું કામ,

Page #418

૭૨
કહેવત સંગ્રહ
વાસી પુલ ચીમડાઈ જાય, રૂપ જોબન તેમ નાસી જાય. વાસી ફુલમાં બાસ નહીં, ને જોબન બારે માસ નહીં. વાસી વધે નહીં, ને કુત્તા પામે નહીં. વાસીદામાં સાંબેલું જાય.
વાસીદુ વાળે નહીં, ને ઘણું પાડે ખાડા;
સસરો જે શિખામણ દે, તો જવાબ આપે આડા. વાસીદું તો વહુને કરવું પડે. વાસુદેવે વાસુદેવ મળવા દુર્લભ, વાહાડી આંગળી ઊપર મુતરે તે નથી.' વાહાડી આડા કપાસીએ. વાહાડયું ગળું, ફીટયો સાસ. વાહ્યા કે વટલ્યા, છેતરાણુ કે વેહેવરાણું, મન જાણે, વાળંદ ને વળી વેહેલમાં બેઠે. વાળી ઝોળી, ન મુકયા કાઠી કે કાળી, વાળદની સરસાઈ નખે, ને બાયડીની સરસાઈ દુખે. હાલાં ધારે તેવું વેરી પણ ન ધારે. હાલાં હોય તે કડવું પાય.
૧ કાંઈ કામ કરે નહીં. ૨ ધી નીકળે નહીં. ૩ વાળંદ રમશત્રુ, હજામ. એક પાટીદાર પટેલ બીજે ગામ વેહેલમાં બેસીને જતા હતા. પાટીદાર કે પરગામ વેહેવાઈ કે સાસરીઓને ઘેર જાય ત્યારે પિતાના ઘાંજાને ભેગો તેડી જાય એવી રીત છે. તે પ્રમાણે પટેલની સાથે ઘાંએ હતો તે વેહેલની પાછળ ચાલતો જતે હતા. રસ્તામાં પટેલે ઘએજાને કહ્યું, વહેલમાં બેસ ને મારા પગ ચાંપ. તે પ્રમાણે ઘાએ જે વેહેલમાં બેસીને જતાં રસ્તામાં ઘાંએજાના અથવા પટેલના ગામને માણસ મળે. તેણે ઘાએ જાને પૂછયું કે, ઘર કાંઈ કહાવવું છે ત્યારે ઘાંએજાએ કહ્યું કે, “જેવું દેખે છે તેવું કહેજે.”—એટલે “હું વહેલમાં બેઠે છું તે ઘેર સમાચાર આપજો.” એટલે પટેલ નીચે ઊતર્યો ને ઘાંજાને નીચે ઉતારી પાંચસાત જેડા તેના માથામાં માર્યા, પછી પિતાના ગામના પેલા માણસને કહે કે, “આ પણ દેખે છે તેવું કહેજે.” આ ઉપરથી કહેવત થઈ કે, “વાળંદ ને વળી વહેલમાં બેઠે” તે ફુલાયા વગર રહે નહીં. ૪ “વહાલાં ધારે તેવું વેરી પણ ન ધારે” એ પ્રસંગ કયારે આવે છે કે વહાલામાં વ્હાલું સગું
કરું કે મિત્ર માં પડે છે ત્યારે ગમે તે હલકે મંદવાડ હેય તે પણ વહાલાં સગાં એમ ધારે છે કે આ મંદવાડમાં, આપણે હાલ સગે મરી જશે તો શું કરીશું એમ ચિંતા કરે છે.
Wisdom prefers an upjast place to a just war.

Page #419

કહેવતસંગ્રહ
વ્હાલામાં વ્હાલું પેટ.૧
વિકટ માર મારે ભરવાડા, વિકટ રાન ખેડે વણુજારા, હાંકલા ફ્રાંકલા તા બ્રાહ્મણના પ્રાણીઓ, ધીરા રહી લુંટે બજારે વાણી. વિવાહથી રળીઆમણું શું.
વિવેકથી બન્ને રહે, દાણી તે વળી દૂધ.
વિશ્વાસે વહાણ ચાલે.
વિષ્ટિ ( એક યાગ જ્યેાતિષમાં છે) થઇ તે વ્યતિપાતથી, તે નાની બગડી તે ધરડીથી.
વીખના કીડા વીખમાં જીવે. વીજળીને ઝબકારે માતી પરાવવું. વીતે વિવાહે માંડવા શેાભે નહીં.
વીલાં મ્હાં તે વાંકડીઆ, ધર ધાલે તે રાંકડી.
વીંછી માને ખાય, સર્પ બચ્ચાંને ખાય.
વીંછળુ ઇંડાં સેવે, તે બચ્ચાં નીકળી ફોલી ખાઈ ખેાખું કરે તાએ ખસે નહીં.
વીંછષ્ણુનાં બચ્ચાં માનાં કાળજાં ફાલે.
વીંધ્યું તે માતી, કર્યું તે કામ, જેણે કીધી ઢીલ, તેણે ગુમાવ્યું ગામ. લુછ્યા મેહ વટેમાર્ગુ રહે,
વેઠના વહાલા કાઈ ન થાય, હેતાં હાંલ્લાં સહુથી ધાવાય.
વેટીઆ વાડ કરી ? તા કહે હા, કરી; દૈવી કરી?
તા કહે વા વાય તે તુટી પડે તેવી. વેઠીઆ વેઠ, ને પહાચાડવું ઠેઠ. વેઠી કામ, તે વેઠી જ થાય. વેહેલે વળગીને નથી આવી. વેહેવાઈને ગાળ વિવાહમાં દેવાય. વેઢુત્રાણુની જણી, તે કુંભારની ઘડી.૪ વેણે વેણે વાંકું પડે.
વેતર વંઠયું, સુયાણી શું કરે.
વેદી ઢાર, ન સમજે મર્મ, ને ધાંટા તે
૧ પેટ એટલે પેટ ને મજા. આવે. આ તા પરણીને આવી છે. ૫ શાયના સંવાદ વખતે
૩૩
શાકાર.પ
૨ એવા પ્રેમ. ૪ એટલે વહુ માણસ
૩ વડેલે વળગીને દાસી કુંભારનાં હાંલ્લા જેવું.

Page #420

૭૭૪
કહેવતસંગ્રહ
વેપાર કરવો તે એળે, ને ખેતર ખેડવું તે એળે.' વેપાર કરે તે હામ, દામ ને ઠામ જોઈએ, વેપારને અંતે દેવાળું, ને નોકરીને અંતે ઘેર બેસવાનું. વેપારમાં વાયદ, શાસ્ત્રમાં કાયદે. વેપારે વધંતી લક્ષ્મી, વેવલાં વીણે કાંઈ પેટ ભરાય ? વેશ્યા કાઈની વહુ નહીં. વેશ્યાની વહાલપ સ્વાર્થ સુધી. વેશ્યાને અઘરણી નહીં. વેહેમીને શિર ચકલી બેઠી. વેહેલ ભાગી રામાની, બળદ મુવી દામાને, આપણું શું ગયું? વહેવાઇ વગરનો વિવાહ વહેવાર કા તાંતણે છે; તિથી વિરૂદ્ધ તેને વહેવાર જાડે રાંઢવા
જેવો છે. વેળાની વાણું, તે તાણું તેડીને આણી. વેળાએ મળ્યાં તે કેળાં, વૈદકમાં રય ને તિષમાં ગ્રહણ મળે છે. વૈવને તેડવા ગયા, તે યુવાનો સાજ પણ લેતે આ . વિરાગ તનનો સાચો નહીં, મનને તે વૈરાગ સાચો. વેરી આદરભાવ સાથ, ક્રોધ વિમાસ સાથ, ને સ્ત્રીહઠ યાર સાથ. વંઠી ઘર પછવાડે છીંડી, વંઠી નાર જે પરઘેર હીંડી. વિંડ્યું કાથા વિનાનું પાન, વંથું ઘણુ પટેલે ગામ વિઠયો સાસરામાં જમાઈ, વંઠી દીકરી જે પરઘેર ગઈ. વંદું છું મહારાજ, તે કહે તમારા ગુણ જાણું છું.
વાંકા નરને વિઘન ઘણું, ચહડ્યા પાવડીએ,
થાળી વેચી રસોઈ કીધી, જમ્યા દાથરીએ. વાંઝીઆને ઘેર ડેસો લાડકો. વાંઢાનું વલોણું, ને રાંડરાંડની બેડ.૫ વાંદરાને ચણ નાંખવા.
૧ ઝળમાં પાણુને શેજ વધારે રહે. ૨ નુક્સાનકારક છે. ૩ પૈસાની વહુ ૪ થાય તે ખરે પણ સુને લાગે, ૫ એ બરાબર એટલે માંહેથી લાભ ન મળે, ૬ તેથી વાંદરાં ભેગાં થઈ તેફાન કરે, તેમ બેવફને ચહડાવવાથી બહેકે છે.

Page #421

કહેવતસંગ્રહ
વાંસના કછુઆમાં વન મળે.
વૃદ્ધ થયા તે વરું મન, ઉચાટ ટળ્યા જે ખુટયું ધન. વ્યાજખારના ધરમાં નાણું નહીં, ને વાંઝીઆને ધેર ટાણું નહીં.ર
શ
શક્તિ શું ન કરે? શણગાર્યો બાવળ પણુ શે।ભે,
શરીર કટાઈ જાય, તે કરતાં કસાઇ જાય તે સારૂં.
શ્રમ વગર્ પ્રારબ્ધ લુલું,
શ્યામાનું ધન સતીપણું.
શ્રાવકનું અખાટીયું, ક્રાસીઆના રામ, પટેલની માળા, એ ત્રણ ગાં–ના માવાળા,
શ્રીમાળી ધેલેા નહીં.
શ્રીમાળીના વિચાર તે ખાજલીએ કાર્યાં,
શ્રીમાળીનાં ત્રણે વાંકાં.
શાકરને કડવી કાઈ કહે નહી,
શાણાને સાન, ગધેડાંને ડાં, શાહીને શી સગાઈ?જ
શાહીનું ટીપું શુકનાળવું. શાહેર વગર સહરાગત નહીં.પ શાળિગરામ પાસે મરી વટાવવાં.૬ શિકલ ચુડેલી, મિજાજ પરીએકા.
શિખામણ તેા તેને દેઇએ, જેને શિખામણ લાગે; વાંદરાને શિખામણુ દેતાં, સુધરીના માળા
ભાગે.
હાથ કાળા મ્હોં કાળું, પેઠે જાણે પાંજ; આઠ મહિના ધર ન કીધું, મેર મૂર્ખ વાંદરું.
પ
19
૧ વાંસ ઘસાવાથી અગ્નિ થાય છે. ૨ વ્યાજખારઘરમાં પૈસે એક ધડી પણ વ્યાજે મુક્યા વગર ઘરમાં રાખે નહીં. ટાણું શુભ અવસરના પ્રસંગ, જેવા કે વિવાહ, શ્રીમંત આદિ. ૩ કસાનુંમહેનત કરી મજબુત કરવું. ૪ શાહી રાજ્યાધિકાર ૬ મેાટા માણસને નાનું કે હલકું કામ સોંપવું. છ ચામાસામાં વાંદરાં વરસાદમાં ટહાડે ફરતાં એક ઝાડ ઉપર આવ્યાં તેમને ટાઢે કરતાં જોઇ ત્યાં સુધરી પક્ષીએ કહ્યું:
૫ સહરાગત=વખાણું.

Page #422

કહેવતસંગ્રહ
શિખામણ લાગે ગળી, તેની દશા વળી. શિર મેઢા તે સકર્મી, પગ મેટા તે અકર્મી. શિંગડે ઝાલે તા ખાંડા, પૂંછડે ઝાલે તેા ખાંડા,૧ શીઆળાનું પરેડ, ઊનાળાના ખપેાર ને ચેામાસાની રાત, અલ્લાહ મરણુ દીજીએ, પણ બહાર ગમન મત દીજીએ. શીઆળા ભાગીને, ઊનાળા ભેગીને.
૩૭૬
શીકાર કરવા હાય ત્યારે સિંહ પણ નમે.
શું શુક્રવાર થયા ? આપતા બુધવાર
શુકલ બ્રાહ્મણને શા સ્વાદ, છાશ ન હેાય તે દૂધે પણ ચાલે. ગાળન હાય તેા સાકરે ચલાવી લેઇએ,ને તેલ ન હેાય તેા ઘીએ પણ રડે. શૂલપાણુના શુક ડેા.
શૂળીનું દુ:ખ કાંટે ટળ્યું, ર રોકયા દાણેા ઊગે નહીં.
શમ્યા પાપડ ભાગવાની પ્રાપ્તિ નથી.
રોખજીએ દાતરડાં ગત્યાં, પણ પુંઠે કહાડતાં ભારે પડશે, શેકી ચાકરી, ગાંડકા ખાનાં, કપડે ફર્સ્ટ તબ ધ જાતાં. શેઠની ગાં–માં ગરાળી પેડી,
શેઢી વાત્રકને લઇ જાય.
લુણી ધ્રોનાં મૂળ તાણી જાય. શેર હજારા જીમ્ને માટે, વાખી હારા મખ્ખીă; શેર દ્વારા જીમ્ને માટે, વેખી હારા માહા་તસં.૧ શેર મગદળના શાહેદી.
શેર શાક ને પખાલ પાણી, માર ડુબકી તે કહાડ તાણી. શેરડીના સાંઢા ઠેઠ સુધી ગલ્યે! ન હોય.
આ શિખામણથી વાંદરાને રીસ ચહુડી ને સુધરીના માળા તેાડી નાખ્યા તેથી સુધરી કુવાને કાંઠે બેસીને કહે છે:
મતિયાને મતિ દેઇએ, જે મતિ આપણી માને આ કમતિયાને મતિ દીધી, તે બેસાડ્યાં કુત્રાને કાંઠે,
૧ એટલે કાઇના કબજામાં ન આવતાં ગમે તેમ કરીને ખચાત્ર સાચા જીડે કરી છટકી જાય તેવા નાગા માણસ. ૨ A stumble prevented a fall૩ મેટી અડચણ આવી પડી. ૪ લુણી એ એક જાતની ભાજી છે. તે ઘણી કુમળી હેાવાથી, વાવીએ તા તેનાં મૂળ ધેાના જેવાં નમતાં નથી. તેથી પૂર આવે ત્યારે લુણી, ધ્રોનાં મૂળ નબળાં પડેલાં હેય તેથી, પાતે તણાય ત્યારે ધ્રોનાં મૂળ પણ તાણી જાય, જ બન્ને રીતે ખેાલાય છે.

Page #423

કહેવતસંગ્રહ
Sછે.
શેરનું ઉમેરણું ચાંગળું. શેરથી પાંચશેરી ભારે તેટલી ભારે. શેરી જોઈ ચાલીએ, કંથડે જોઈ મહાલીએ. શહેરને ગરીબ, તે ગામડાને શાહુકાર, શેાધે તેને સાહેબ મળે. શંખ કુંકાણે. શેખ પંચાનન વાગી ગયે.
સઈએરે લુગડુ,સોની ચોરે રતી, હજામ બાપડ શુંરે,માથામાં કઈનથી. સઈના ઘરમાં સાપ નીકળ્યો. સઈની સરસાઈ વેતરવામાં, ભાંડની સરસાઈ છેતરવામાં. સખીકી બોલબાલા, એર સુમકા મેં કાલા. સખીકી બલા દૂરસખને પાણી બંધાય, સખને બેટા બેટી દેવાય. સખુન મર્દને એક, બે બાપને તે બીજું બોલે. સગપણ ને ડામ ટાળ્યાં ટળે નહીં.
સગાઈશું પૂછે છો, હું તે રૂડો દેખી રાઈ
તે બાપને બનેવી, તેને સગો નણદોઈ. સગે સમર્થ કીજીએ, કે વેળા આવે કાજ સઘળું પાછું મળે, શરીર, સહેદર ને મુવાં માબાપ ફરી મળે નહીં. સઘળું કરવું સહેલું, એક સત્ય પાળવું દેહેલું. સચ્ચા નામ સાહેબકા, સદો ને સન્નિપાત સરખાં, સટ્ટો જરૂર બેસાડે બદો. સરસોના સરવાળામાં ઓગણીસેની ભૂલ. સત્યાનાશની પાટી ને મંગળીઓ માટી, સત્યે પત્થર તરે, અસત્યે તુંબડું પણ ડુબે. સથવારો ઝાંપા લગી. સદા સુહાગણ તે વેશ્યા.'
૧ પસલી. ૨ વા નીકળી ગયો. ૩ ડી વાર સંગાથ. ૪ કાઈ દહાડે રડે જ નહીં.

Page #424

૭૮
કહેવત સંગ્રહ
સદાકાળ એના એ દહાડા ને એના એ ભવાડા. સશીલ બાંધી લડવું, તે ખરી મર્દાઈ. સફેદ સાધુ.' સફેદ બાલ ખુદાકી એનાએત. સબ એક થેલેકે બન્ને હૈ. They are all birds of the same feathers. સબ ઘડી ઘરકી, એક ઘડી હરકી.
સબ જાતમેં બુરી જાત, બનીઆ બડા કસાઈ
છોટે છકુ બચાનેકુ, મારે સગા ભાઈ સબ દુનીઓ સરખી નહીં. સબ રાંડ સટરપટર, એક રાંડ સિદ્ધ. સબ સેતે, અલ્લાહ જાગર્તિ છે. સબસે બાંકી, લેકીન સરકારને સીપાહીસંબી બાંકી? સભામાં બોલતાં કંપે તે સભા ચાર સભામાં બોલવું કાંઈ છોકરાંની રમત નથી. સમાજીત થવું છાતીની વાત છે. સમતાવાળાને શી મમતા. સમતે સુખડી ને કોલ તે તાળી, ગળે મૂકે હાથ, પણ નથી મૂકી પાળી. સમજુને માર, ગમારને ગમ નહીં. સમજે નહીં, ને કે સમણે સમજે નહીં, ને સરખો ભાગ માગે.
દેહરે સમજ સમજે સબ કહે, સમજ્યો કછુ ન જાય; સમજુસે સમજુ મીલે, તબ કુછ સમયે જાય. સમશેરખાંકી બડી ગુમાની, તાલમેલ સબ કરતે હય, ઘર આયા કાગજ એસા, બચ્ચે ભુખાં મરતે હય. બચ્ચકી માકુ નાતરે દેવું, બબી ફેકે પડતે હય, પગાર માંગન; જાવું તે, બરતરફીસે ડરતે હય. હાલ તરવાર બેચ ખાઈ, અબ કટાર નજર કર હય,તે ખુદા કરે છે ખરા, અબ બીનામત હમ મરતે હય. કચ્છ મુક કાગજ આયા, બચ્ચે કચ્ચે મરતે હય, ૧ સારાં ઘેએલાં લુગડાં પહેરેલા ઠગ ૨ બત્તા દસ્તા.

Page #425

કહેવતસંગ્રહ
બચેલું ખડ઼ેમેં ડાલે, હાંભી ભૂખે મરતે હય, એચ ખાઈ તલવાર ઢાલ, અબ નજર મ્યાનપર કરતે હય. સમારતાં વાર, બગાડતાં વાર નહીં. સ્મશાન વૈરાગ્ય સ્મશાનમાંજ રહે. મૂકીને આવે.
સમા વરતે સાવધાન.
સમી વાત પંડિત કહે, અક્કલ વગરના ઊંધી લહે.
સમું જોખજે, તેા કહે આંહી ડેાજ કાણુ કરે છે?”
સમુદ્ર છે, કાંઈ પાંચ મેહેડે ખૂટે નહીં.
સમુદ્ર માજા કે મર્યાદા મૂકે નહીં.
કોઠે ભણુતર નિશાળમાં
સમુદ્ર છલકે નહીં.
સમુદ્રનું માપ થાય, કાઇના મનનું માપ થાય નહીં, અથવા પેટનું
માપ થાય નહીં.
સર્પ બંધાય નહીં, ને કીડી પાંજરે પડે નહીં.
સરગવામાં શેકટા, ને વનફળમાં લીંમાળી; ચાપગામાં ગધેડા, તે નાગામાં જુવે તો કાળી. સર્પ ખાંડા કરવા.૧
સર્પ મરે નહીં, લાડી ભાંગે નહીં.
સર્વે જશના ભૂખ્યા.
સર્વ સાથ ને જગન્નાથ.
સરે નહીં, સીજે નહીં તે ખાટે ખેડા ખીજે. ન આવ્યું શીંદરા.
૧ વેરી ધાએ આવ્યા તેને જીવતા મુકવા. ૨ આ કહેવત વિષે વાત એમ છે કે, એક ખાઈ કાણે ગઈ હતી, ત્યાં આગલે દિવસે સલી ચેરી લીધી; ખીજે દિવસે કાઠીના સાણામાં હાથ નાખ્યા ત્યારે સીંદરીના મેાટા દડા હાથ આવ્યા તે તાણવા માંડ્યો પણ સીંદરીના છેડા આવ્યા નહીં. પછી સીંદરી મૂકી દીધી અને તે ખાલી કે
સારા
કાલે ગઇ'તી કાણુ, ફ્ળસલી કટકાવીતી, એફ હસું બીજી હાણુ, સરૂં ન આવ્યું શીંદ્રા.
એટલે હાંથમાં લીધેલા કામનો અંત આવે નહીં ત્યાં લગુ છે. કટકાવીચારી લીધી. સાંઅેડ. સિંદરી-કાથાની દાડી,

Page #426

૩૮૦
કહેવત સંગ્રહ
સલાઈત દાંતરડે આવે.' સલુક હોય તે મલુક ખવાય. સવળા સૂરજ ઉગ્યા, દિવસ પાંસરો.
સવાયા તે સહુ કરે, દેહડા કરે મુસલમાન,
પણ બમણું કરે કેણુ કે, જેની બગલમાં કુરાન. સવાયાના સો ધક્કા ખાય. સ્વપ્નાનાં સુખ દુઃખ જાગતાં સુધી. સવારના પહેરનું નામ એ છે.' સસ્સા ગડથલ કરવી. સસરાને ઘેર ઘેડા, ને જમાઈને ઘેર હણહણાટ. સસરાની સૂળી સારી, પણું પીઅરની પાલખી ભુંડી. સળગતી ગાડર પોતાના ઘરમાં કાણુ ઘાલે ? સળગતી સગડી માથે લેઈ ફરીઆદ કરવા જવું. સળી વગર શ્રાદ્ધ અટકે. સહુ કરે સવાયા, દામ કરે દહેડા. સહુ સહુને તુંબડે સહુ તરે છે.
૧ ખેતરમાં લળણ થઈ રહે એટલે કેટલાક ગરીબ કે મજુર લેક ખેતરમાં લણતાં ડુંડાં કે કણસલાં કે જાર બાજરીના સાંઠા વણે તેનું નામ સલે. તે કરનારને સલાઇત કહે છે. તે સલાઈત લોકો સહજ બાબતમાં લડતાં દાંતરડેથી લડવા માંડે. તે ધૂળગજાને કજીયો કરે તેને લાગુ પડે છે. “સલાઈત દાંતરડે આવે.” મફતની, પણ મોટી વઢવાડ. ૨ મલુકસારું. સલુકસારાં લક્ષણ અથવા સંપ. ૩ (જે જાણે ખુદાનું કુરાન.) ૪ (બહુ ભલો, સદ્ગુણી ને દાતાર.) ૫ સસલો રેજ એક હાથી પાસે જાય ને વિનય કરે. હાથીએ મોટાં ઝાડનાં ડાળાં પાડયાં હોય તેમાં કુણુ કુર્ણ કુંપણે સસલે ખાય ને આનંદથી પિતાનો ગુજારે કરે. સસલાને એવાં ઝાડની કંપળે મળે તે તેને મીજબાની થાય. સસલાએ હાથીને વિનય કરી કહ્યું, “તમારા પ્રતાપથી રોજ હું મીજબાની ખાઊં છું માટે એક વાર મારે ત્યાં જમવા પધારે” હાથી નેતરું કબુલ કરી સસલાને ઘેર ગયો. ત્યારે સસલો બે ચાર વેલા કાપી લાવીને તેમાં વીંટાઈને હાથીને મહ આગળ આળોટવા લાગ્યો. હાથીએ પૂછ્યું, “આ શું કરે છે? ત્યારે સસલે કહ્યું કે, “આપની મીજબાની હું શું કરી શકું? માટે “સાંસા ગડથલ કરું છું.” તેમ મોટા માણસ ગરીબના મેહમાન થાય ત્યારે ગરીબ પિતાના ગજા પ્રમાણે મીજબાની કરે, તે મોટાના જેવી ન હોય તે પ્રસંગે સાંસા ગડથલ” એ ગરીબની મીજબાનીને માટે કહેવાય છે, ને ગરીબ અગર મોટા પણ વિવેકી લેકે પિતાની મીજબાનીને માટે લધુતા દર્શાવવા આ શબ્દ વાપરે છે. ૬ (કાઈના કોઈ એશીઆળા કે આશ્રિત નથી.) :

Page #427

કહેવતસંગ્રહ
ઉ૮૧
સહુ તીર્થ મંડાય, સાકર પીરસનાર ઘણું, કડવો અક્ષર કહેનાર કેક, સાગ, સીસમ ને સેનું, વર્ષે કાગળવા જુનું. સાગનાં લાકડાં છે, રૂપાનાં હાડકાં છે.' સાગરનું નીર ગાગરમાં ન સમાય. સાચાને સદા જય છે. સાચે રાચે રામ, જુઠાને કપાળે ડામ, સાચે સાંઈકે દરબારમેં જુઠેકું જુતી.
સાજામાં સાત બુદ્ધ, બાડામાં બુદ્ધ બાર,
કાણુમાં દેડ બુદ્ધ, આંધળે કરે વિચાર. સાજ ખાય અન્ન ને માંદા ખાય ધન સાજી ગાં-માં આકડો શું માર? સાજે લુગડે થીગડું ન હોય. સાડેદરા વાંકી પાઘડીએ, ઘોડે ચડી જાય ચાકરી, જમે દાથરીએ. સાડા ત્રણ હાથનો સાથ. સાડી પહેરે બાયડી નહીં, ને પાઘડી પહેરે ભાયડો નહીં.
સાત વારે સેની, ત્રણ વારે કંસારા;
એક વારે કાળી, વારે વારે વાણીઓ. સાત વીશે સે સમજે તે ખેડુત. (રા.) સાત દીકરાનો બાપ ટોપલે ઢંકાય, એક દીકરાને બાપ ચરૂએ પંકાય. સાત દીકરીએ બાપ વાંઝીઓ.. સાત પાવલાં કમ દે રૂપીઆ સાત મામાને ભાણેજ. સાત શોક ઉપર જજે, પણ બે ઓરમાઈ ઉપર ન જઈશ. સાતડે સાત." સાતની મા ભાગેળે બંધાય, એકની મા ચરૂએ રંધાય. સાધુ થવામાં શું સુખ? એક ભટકવું ને બીજી ભૂખ.
૧ (કુળવાન છે.) ૨ એટલે સાત દીકરાના બાપનું ઉત્તરકાર્ય રખડે, ને એક દીકરો ઉત્તરકાર્ય કરીને બાપને પ્રખ્યાત કરે એ ભાવાર્થ. ૭ દીકરી પારકા ઘરની આથ, તેથી પિતાને ઘેર જાય એટલે બાપનું ઘર ઊઘાડું રહે નહીં જેથી તાળું દેવાય માટે “વાંઝીઓ". ૪ સોળ પંચા ખાંસી, બે છુટના, એટલે એંસીના એંસી, ૫ પુરૂષત્વહીન.

Page #428

૩૮૨
કહેવતસંગ્રહ
સાપના દરમાં હાથ ઘાલવો; સાપના મહામાં હાથ ઘાલવો. સાબડ કરતાં રાબડ થયું, ને છતું પાણી કાદવમાં ગયું. સાબુ સુગાળીઓ. સામ, દામ ને ભેદ ગણાય, પછી ચોથે દંડ ઉપાય. સાહામા બોલી સાસરે ન સમાય. સાહામાનું મન ચોર, તે આપણું મન ચેર. સાહામો મળ્યો સવાયાનું જાન કરે. સારા જાણી નેતર્યા, ગધેડાની સાથે જેતથી, ને ભાણે બેસી મુતયાં. સારાને ખપ સર્વ ઠેકાણે હેય. સારાની આશા સૌ કાઈ કરે. સારા બાંટ દઉં, પણ આધા કાટ લઉં સારા રાચમાં સાવરણું. સારામાં સહુનો ભાગ. સારાં ફુલ તે મહાદેવનાં. સારી જોઈ નેતરી, તે ચુલે બેસી મુતરી. સારી ધરતી છે કે ચાલવા દે છે. સારી રામાયણ સુનકર પુછા, સીતા કીસકી જેરું? સારો સગે એથમાં લેખું. સારો હોય તો માટી, નીકર કચરાને પાટી. સાલીઆ ભાઈની ઘાણી, અરધું તેલ ને અરધું પાણું. સાળાને સાળે મુસળું માર્યું, માંહે મારો ભાગ.
સાસરાનું માન સાળીએ, જમણનું માન થાળીએ;
ગાવાનું માન તાળીએ, ને મહેડાનું માન વાળીએ. સાસરાનું સંપેતરું ઝટ પહેચે, સારાં કામને સે વિઘ. સાસરું છેટે સારું, ને મોસાળ ટુકડું સારું. સાસરું પીહેર પાસે વસે, તે નારી કાંતને હસે. સાસરે તે દહાડી, પણ મહીઅર તે વાડી
૧ ધા ઉતર્યું નહીં. ૨ લુગડાં એલાં ફક્ત પહેરીને જ દેખાવ કરનાર, ૩ સારાત્મધું. ૪ પાટી પલે, ૫ હકની રીતે સગાઈને લીધે થાય નહીં, પણ આવો હક્ક કરે તે હાંસીને પાત્ર છે, ૬ દહાડી, રજ છે છે ને છે, વાડી ! દિવસ જવાય માટે વાડી,

Page #429

કહેવતસંગ્રહ
સાસરૂં હેઠ, મહીઅર હે, સૌથી વહાલાં આંખ ને પેટ. સાસુ કહે રાંડ, વહુ કહે રાંડ, વચ્ચે દીકરાના ધાણુ, સાસરે જતાં સૌને ભાવે, તે ઊઁમરા ઓળંગતાં આંસુ આવે. સાસુ કાઇની સાકર્ નહીં, તે મા કાઇની ડાકણુ નહીં. સાસુ ગઈ શિવરાત, વહુને આવી નવરાંત. સાસુ જાય હાળી, તા વહુ ખાય ખીર-પાળી, સાસુ ઢેડર્સે જાય, ને વહુને બહારવટી કહે. સાસુ નહીં, નણંદ નહીં, આપે એકલાં આનંદ. સાસુ પછી વહુને વારે.
સાસુ પાતે તેવી ને વહુને શિખામણ આપે.
સાસુ વહુ બન્ને સરખી, વચ્ચે મેલે તે નરસી.
સાસુ વહુની એક સાડી, સાસુ પેહેરે તેા વહુ ઊંઘાડી. સાસુ વહુમાં સાંખેલું ગેમ. સિંધમાં સામી પાંતી.
સીથે શ, તે હળવદ છ માણુાં.
સીમળે લાલાણાં, પણ ફળ ખાઈ પસ્તાણાં. સીર કાટ લા, પીર મૈં નાક કાટુંગા. સીરના કીડા સીરને ફાલે.૪ સિંહ પાંજરે પડ્યો ગરીબ.
સિંહના પેટમાં સાબર ન પાકે.
સિંહ ભૂખે મરી જાય, પણ ખડ ન ખાય.
સીદીભાઈ ચાંદ દેખા, તેા કહે આપસેહી નજર આયગા.
સીર જાતા હય, કે પુલાવ ખાતા હય. સીર ફાડ મર ગયે, વાહી કા વાહી.
સીર સીર અક્કલ, ગુરૂ ગુરૂ જ્ઞાન.
સુકા લાકડાના જીવડા, તેને સાહેબ વગર કાણુ પાણી પાય, ઘરધણી જાણે હું રળું છું તે સૌ ખાય.
સુકાળે સગાંવહાલાં, દુકાળે વહાલા દાણા. સુખને માટે સન્યાસ લીધા, ત્યાં તે દુઃખ બમણું થયું.
૩૮૩
૧ તે શું લાગે. ૨ ગરાસ થાડા. ૩ સીથા નામનું ગામ છે. અને ખરાખરનું ૪ પેટના કીડા પેટને ફાલે, પણ કહેવાય છે.
ખરાખર.

Page #430

૩૮૪
કહેવત સંગ્રહ, સુખને માટે તે સન્યાસ લીધો, ભીખ માગવી તે કપાળે ચેટી. સુખને જીવ દુઃખમાં નાંખો. સુખમાં સુખ તે કુળવંતી નાર, ધનમાં ધન તે પેટ પરિવાર, સુગ ચડે તેવું બોલે છે. સુઘડ નરની ઘડી કયાંથી ? સુજ વિનાની સાસરે ગઈ, ખાસડાં ખાઈ પાછી ફરી.
સુણ ભાઈ માધા, નવ તેરકા આધા, તેતીસકા તીજા ભાગ, છે પાંચકા હુવા લાગ,
મેરા કહ્યા કીજીએ, તે નવ ઉપર દ લીજીએ.૧ સુતરનો તાંતણે નથી કે તેડી નાંખીએ. સુતા જેવું સુખ નહીં, ને મુવા જેવું દુઃખ નહીં. સુતાર વાળો દી. સુતારની સોડમાં ને લુહારની કેડમાં કદી બેસવું નહીં. સુતી હતી કે નહોતું કાઢ્યું છે સુપાત્રે દાન, કુપાત્રે ધાન, સુભાનઅલા; છોટે ભાઈ સો છોટે ભાઈ, બડે ભાઈ તે સુભાનઅલા. સુમ દાતારને વરે એક. સુયાણી બધે જાય, મઠમાં ન જાય.' સુરજ સામું સાંબેલું. સુરતનું જમણ ને કાશીનું મરણ.૫ સુરતને સદે ને મુંબઈને માંદ. સુવાનું ચૂકી જાગવાનું હોવું, ઊંધ વેચી ઉજાગરો હોય, સુવાવડ જન્મારો રહી. સુવાવડ ટાણે સ્ત્રીનો એક પગ ચેહમાં ને એક દુનીઆમાં. સુવાવડમાં શીરો, ને કસુવાવડમાં તેલ ને ચાળા ખવાય. સુવાવડે છોકરું મોંધું ન પડે. સુવો ગમે તેમ, પણ ડુંટી ને નાક વચ્ચેનાં વચ્ચે. સો રૂપીએ સવાશેર દારૂને કેફ. સે કેરડે તેબા કરે તેવો નથી. ૧ અગીઆરા ગણું જવા. ૨ આયુષ્ય. ૩ નવરા રહે ને કામ ન થયું તેનો અફસેસ નહીં કરવા માટે. ૪ મામાં ફકત સાધુ રહે છે. ૫ સારું. ૬ જન્મના રોગી ને દવા બારે માસ,

Page #431

કહેવત સંગ્રહ
૩૮૫
સે લાવીએ રાંડી, પણ એક ન લાવીએ છાંડી. સ વરસની સજા તે ભટ તોડે ભાટીઓ સે વાર હળીઉં, ને એક વાર કળીઉં, સો શાણે એક મત. સે સુવાવડ ને એક કસુવાવડ. સેકનું રેવું ને નેસ્તીનું સોવું. સેએ ગયા ને સાઠે આવ્યા.
સેકે ભયે સાહાઠ, આધે ગયે નાહાઠ,
આધે દેગે, આધે દિલાગે, આધેમે કયા દેના કયા લેના, સેજ કરે સઠ, હીનને જીવતરેક ભા. સોટી વાગે ચમચમ, વિદ્યા આવે રમઝમ. સેડમાં સાસરું, તે મહેમાં ખાસ સેના કરતાં પીળું શું? સેનાની કટારી ભેઠે બાંધવાની, પેટમાં મારવાને નહીં. સેનાને સામતા નહીં. સેનું કસવા કટી, ને માણસને કસવા મામલો. સેનું જાણું સંઘર્યું. નીકળ્યું કથીર,
સોપારી ખાઈએ રાઈ રાઈ, ધાન ખાઈએ ધાઈ ધાઈ
ઘી ખાઈએ બોળી બોળી, ને વાત કરીએ તોળી તોળી. સેમ, શુકે જે પહેરે ધાગા, તે કદી રહે નહીં નાગા.પ સેમ સાજા અને મંગળ માંદા. સેમાં એક આવ્યું, તે નવાણું રહ્યા.
માં નવાણુંની ભૂલ. સેય વાણું તેને સાદ ન પડે. સેળે સાન, વિશે વાન, ન આવ્યાં તે ગધા સમાન. બારે બુધ,સેળે સાન, વિશે વાન, ત્રીશે જુવાન, ચાળીશ પુરો,
પચાસે ઉતયો; સાહાઠે બુદ્ધિ નાઠી, સીત્તેર વરસને ઘરડે, છોકરાં કહે કાં નથી
મરતે ટરડો. ૧ સૈનાત કે શરમ, ૨ સેવું =ઝાડકવું સેકનું રેવું બને છૂંદવાળાં. ૩ સેજાએકસેના સહસ્સા ૪ લુગડાં. ૫ શુક્ત મુહર્તની બાબત છે. ૬ માગતા રૂપીઆ જે આવે તે લેવા. ૭ રંગ.
૪.

Page #432

કહેવતસંગ્રહ
સંતાન વગર ઘર સુનું. સંધ સળે, ને વાપર્યું જળે.'
સંધા દેવ તે બાળા ભોળા, હ તે માતા શીતળા,
અંગ તો જાણે એવું કરું, કે જાણે કાળાં ઠીકરાં સંપત વગર સારું લાગે નહીં પરમેશ્વરનું નામ.
સંપત પર સંપત, ઉમર વુડ્યા મે,
પેટ વેઠીને જીવાડ્યા, પણ મૂળ કહાડે તે. સંપત હોય ડી, રાખીએ ગાય કે ઘોડી, સાંકડી શેરી ને વચ્ચે સાપ. સાંસતાં કામ સાહેબનાં. સોંઘુ લાવીએ તે મોંધા માટે, સૌ ગયાં સગે વગે, વહુ રહ્યાં ઉમે પગે. સૌ પિત પિતાના ટૂંસા ઉપર ધૂળ વાળે. સૌથી ઊંડુ પેટ ને પાતાળ. સૌને એક બાપ, દત્તકને બે બાપ. સૌને ડાહાડીની શરમ, કેાઈને સાડીની શરમ નહીં
સ્ત્રીયા જોબન ત્રીશ વરસ, ઘેરી નવ ધરા;
પુરૂષ જોબન ત્યાં લગે, જ્યાં લગે ઘીએ પેટ ભરાં. ચી રાંધ્યું ધાન.
હક્ક કર હલાલ કર, દિલમેં સબર કર. હક્કનું હશે તે તકે આવશે. હક્કનું પચે, હરામનું ન પચે. હકને માલ જવાને નહીં, અણહક્કનો આવવાને નહીં. હકીમજી. મરતા હું; તે કહે, જાએઝ ઈહાં કેન છતા હય? હગતાની વચ્ચે મુંડી ઘાલે. હગામણ કરતાં પદામણ સારી. હજામ અધિક પાંસળી જાત."
૧ જુનું થાય, ધાન કે લુગડું સંઘરી રાખે તે સળે, ને વાપરતાં જળે. ૨ માટે, વેળાસર ચેતીને કહેડાવવાં. ૩ વગ નહીં એટલે એકલાં રહ્યાં. ૪ ટૂંસે રોટલો પ અધર છે તેથી છાનામાને બેઠા છે.

Page #433

કહેવત સંગ્રહ
૨૮૭
.
.
હજામ ભલભલાનાં માથાં નીચાં નમાવે. હજામકી બાતમેં, સબી ઠાકોર હજામના હાથમાં ડાહાડી આવી, તે શું એના બાપની થઈ? હજામને ત્યાં ચોરી થઈ તે નરેણી ને કાતર ગઈ હજી તે દુધીઆ દાંત છે. હજી તો પગ ભોંય અડ્યા નથી. હડફામાંહેની પાળી. હતું તે પાણું કર્યું, હતું તે હવા કર્યું. હથેળીને ગોળ, જ્યારે ખાવો હોય ત્યારે ખવાય. હથેળીમાં નચાવવું, હથેળીમાં પ્રભુ દેખાડવા.' હથેળીમાં વાળ હોય તે પૈસે હોય.૫
હર ભટ મનોર ભટ, લાવે ઘાસને ભારો;
રતાં છોકરાને હાલ ગાય, તે ગેર અમારે. હબસીની મૂઠ પકડી તે પકડી. હબસીને ડાબો કાન. હમબી નવાબ ભરૂચકે. હમારે દાદેને ઘી ખાયાથા, હમારી હથેલી સુગે. હરખઘેલા, હરખપદુડા થવું નહીં. હર દરદની દવા, દહેડ ડાહ્યાની દવા નહીં. હરણફરડકે રાતદિવસની ચિંતા. હરહર ગંગા ગોદાવરી, કાંઈક શ્રદ્ધા કાંઈક જોરાવરી. હર હિલે રોજગાર, હર બાહાને મેત. હલકી ગાલ્લી આગળ ડે. હળ છૂટયાં ને ભાત આવ્યું. હશે તે ઓરીશ, નીકર પડી ઘેરીશ.9 હવે પાછલાં બારણું કેમ લીધાં?
૧ કઈ ચાકર નહીં. ૨ નાનું બાળક છે, જુવાન છે. ૩ હડફેગલ્લે તેમાં પાળી તે ઉછળીને વાગે એવા વહેમથી જાપવામાં રાખે. ૪ To lead one by the nose. ૫ પૈસે પાસે બીલકુલ હાય નહીં તેને લાગુ, Utterly poor, ૬ બામણમાં જમણવાર તેથી સૌ નાહાય તેમ નહાવું જોઈએ. તે નાહાતી વખતે તીર્થનાં નામ લીધાં, ને શરમ ભામે નાહાવું પડ્યું. ૭ ઉંધીશ. ૮ છાનામાના નાસી ગયા,

Page #434

૨૮૮
કહેવતસંગ્રહ
હસવું ને હાણ. હસ્તે જાય ને હાડ ભાગ જાય. હસ્ત હાળો ને રોતી રાંડ તેનું ઘર ન મંડાય. હસ્યાં તેનાં વસ્યાં, ને રાયાં તેનાં બયાં. હાકમ બીન હુકમ નહીં, હુકમ બીન હાથમ નહીં. હાજતમેં હજજત નહીં. હાજાભાઈએ હદ કીધી, મુઈ ઘેડીને બરછીએ દીધી. હાડમાં બેઠું તે ખસે નહિ. હાથના છુટા ને હૈયાના છુટા.' હાથનાં કર્યા, હૈયે વાગ્યાં. હાથની આળસે મૂછ મહેડામાં આવે હાથનું ઉપાડ્યું કે તે સારું. હાથમાંથી લુટી જાય, પણ કર્મમાંથી લુટાય નહીં. હાથટી બલા કબજામાં રહે નહીં. હાથપગ દેરડી ને પેટ ગાગરડી. હાથપગને ચોખો નથી. હાથ પિલો તો જગ ગોલે. હાથ લીયા કાંસા, તે ભીખકા કયા સાંસા? હાથવેંતમાં આવ્યું છે. હાથા વગર કુહાડી શું કામ કરે ? હાથીઆ કાને ઝાલ્યા રહે નહીં. હાથી ઝુંપડામાં સમાય નહીં. હાથી તળાય ત્યાં ગધેડાં પાસગમાં જાય. હાથી દરબારે, ને દીકરી ઘરબારે શોભે. હાથી પુંછલે ત્યારે કેણ ઉપાડે. હાથીના પગમાં સૌને પગ, હાથીના સેદા થાય ત્યાં ચાળીનો પાડ કાણુ પૂછે, હાથીને માથે પણ અંકુશ હોય છે. હાથી મરે ત્યાં જ દટાય.
? Extravagant porsons are generally thoughtloss. 8 R12TI ને લંપટ છે. ૩ બહુ મોટાં માણસ ગરીબને ઘેર મેમાન થાય ત્યારે કહેવાય છે,

Page #435

કહેવતસંગ્રહ
૩૯
હાથી હરડે થાય તેને કોણે રોકાય. હાથે કીધું તે કામ, ગાંઠે કર્યું તે દામ. હાથે ચુડી તે સદાએ રૂડી. હા, બા નો ડાયરો, હાજીઆની મંડળી. હાર્યો જુગારી બમણું રમે. હાલતે શીંગડે મોત આવે તે સારું.
ભેંસ ભાગેલ હોય, વાંસે જઈને વાડીએ; હાથી હરાડો હોય, ન રહે આડે ઊજળી.
દેહરે જુવા ખેલે હેત હય, ધન સુખકે નાશ; રાજકાજ તલપે છૂટે, પાંડવ ગયે વનવાસ, દુત રમત થઈ ભૂતજ દમે.' ભૂખે પણ ભોજન નવ જમે, તેને બોલ્યું કાનું નવ ગમે,
હાથોં જુગારી બમણું રમે. હોંનેએ સા(ગંધ) નથી.
હીંગ મરચું ને આંબલી, સોપારી ને તેલ;
જે ગાયાનો ખપ કરે, તો પાંચે વસ્તુ મેલ. હીમતની કીંમત નહીં. હીર ખીર ને ખુશીન દો. હીરામાં છાંટ અને રૂપમાં ગર્વ. હીરે હીરે વિધાય.
? Wifehood is the happiest state under all circumstances. ૨ બાંધી ભેટે મરવું તે સારું. It is much better to die in harness, ૩ ભાગેલનાડેલી, વસે પુ. ૪ સુત=જુગાર રમત પણ ભૂતની માફક માણસને હેરાન કરે છે. The more a gambler loses, the more he plays, ૫ જુગાર રમનારના મનમાં જુગાર રમવાની એટલી બધી હોંસ હોય છે તે સંબંધમાં. ૬ હીરામાં છાંટ હેાય તે હીરાની કીમત ઓછી ને રૂપાળા માણસને રૂપને ગર્વ હોય તે પુરુષ કે સ્ત્રીની કીમત એછી, Pride in beauty is like a day in . diamond.

Page #436

૩૯૦
કહેવતસંગ્રહ હિસ્સાને હડસેલે પણ ખા. હિંદુકા ખાના અચ્છા, લેકીન પૂજા બુરી. હુ ને હુતી, કમાડ દઈને સુતી. હું ત્યાં હરિ નહી. હુંપદથી હરિ વેગળા. હું ધણ ને શું અંધારું? લાવ રડ, વાડકી વેચી તેલ લાવું. હું પહોળે ને શેરી સાંકડી. હું બેઠાં તું કેમ રાંડી. હુવાડ મારી નાંખે. હુ હુ બલા જેવો છે. હે, ભુંડા ભૂતનાથ, વળગણીએ રાતું લુગડું દીઠું નહીં. હેડલ હાંલ્લુ કહાડી લેવું. હેતના કુસકા સારા, કમનની કમોદ બેટી. હેત હૈઆનાં છાનાં રહે નહીં, આંખની કીકી કહી આપે. હૈડાને હાર ને કેટનું માદળીઉં. હૈયાની દાઝ કે લેકની લાજે. હૈિયાને હાર ને કલેજાની કેર.
હેય દોકડા તે, પરણે કાણું બબડા;
ન હેય દોકડા તે, રહી જાય કેવડા ને મોગરા.૫ હેય તો ખાંડી ખા, નીકર મારે પીહેર જાઉ. હોય ત્યારે બારે માસ, નીકર નકોરડા ઉપવાસ. હેશ ખાટા થઈ જાય તેવું કામ છે. સેંસે કુબુદ્ધિ ગધેડે ચડે, હૈસે હોસે ખાધા ચણું, ને ડાહામ ખાધા બેચી તણું. હાળી એના બાપની એ શું કરનાર છે. હાળી હેળી શું કરે છે, તે પિંડ છે તે જયાં જાય ત્યાં હોળી. હંગાણે તે વિષય બાર ગાઊ ઊજડ દેખે. હક સુલેમાન ગાલી, ખુદા ભલા કરેગા,
૧ મરદના સાકા પડે તેથી દુશમનના પગ મેળા પડી જાય. ૨ મહાદેવ. ૩ એવી સ્થિતિ કે પરણવાને વખતજ આવ્યું નહીં, ને સ્ત્રી ઘરમાં ન હોય તે રાતું લગડું પણ ન હોય. ૪ સંબંધ સગાઈ સાચવવી પડે, ૫ કેવડા મેગરા જેવા સારા છોકરા. ૧ કેરડા સેહેજસાજ ખાવાનું, નાકરડાકારડ વગર, ફલાહાર વગર,

Page #437

કહેવતસંગ્રહ
હાંડીમાં રૂપ અને પે(પેટી)માં શણુગાર. હાંસલ કલામ, સાર સાર ગ્રહણુ કરવા. હાં, હવે જાંમા કામી જેઠવા,ર હાંલ્લે, તેવું લાગે.
૩૯૧
૧ ડાંડીમાં રૂપાંડી ભેાજન, તે જો ઉંચા પ્રકારનાં હોય તા રૂપ ઊધડે; ખીલેવધે; પેઇમાં-પેટીમાં તરાવટ હાય તા શણગાર માટે ઘરેણાં લૂગડાં સારાં મળી શકે એ ભાવાર્થ છે. ૨ સજ્જડ થયું.

Page #438

પ્રાસ્તાવિક દોહરા, સાખીઓ ઈત્યાદિ
હરદી જરદી ના તજે, ખટરસ તજે ન આમ, શીલ પુરૂષ અવગુણ તજે, ગુણકું તજે ગુલામ. કામની લેસન કવિ વચન, મન વેધન દે ઠેર; વધુ મન વધે, સે કામન કવિ એાર. નેત્ર શ્રવન મુખ નાસિકા, સબહનકુ એક ઠેર; કહેવો સુન સમજ, ચતુરનકે કછુ એર. બ્રાહ્મણ જળથી એાસરે, ક્ષત્રી રણથી જાય; વિશ્ય ડરે વેપારથી, એ (ત્રણ) કાયર કહેવાય. વિદ્યા ભલપણુ સમુદ્રજળ, ઉંચપણે આકાશ; ઉત્તર પંથ ને દૈવગત, (તેને) પાર નહીં પૃથ્વીરાજ. ચંગા માડુ ઘર વસે, તીન અવગુણ હેય; કાપડ ફાટે અણુ વધે, નામ ન જાણે કેય. મુછ મેળા પાઘડી, ચેથી ચતુરાઈ જાણ; નાનપણમાં આવે ઠામે, નીકર કદી ન આવે ઠામ. અંતર અંગુલી ચારક, સાચ જુઠમે હોય; સબ માને દેખી કહી, સુની ન માને કેય. આશા પાશા અગન જળ, ઠગ ઠાકર કુનાર; એતાં ન હોય આપણું, સર્પ, સાવજ, સુનાર. *અહી પંડિત પાપીર નાયકા,બહુવિધ કરત ઉપાય; મણ કથા અન્ન ભુષણ,બહુવિધ ધરત બનાય. સુના લેવન પીયુ ગયે, સુના કર ગયે દેશ; સુના લાયે ન પીયુ મીલે, રૂપા હે ગયે કેશ. ૧૧ પાન પદારથ સુઘડ નર, વણ તન્યાં વેચાય;
જેમ જેમ ભૂમિ પાલટે, (તેમ)મુલ્ય ઘણેરાં થાય. ૧૨ ૧ જરદી=પીળાશ. ૨ આમ કરી. ૩ વેધવું, ભેદવું, ઘાયલ કરવું. ૪ વધુ વિવેકી. ૫ ઓસરે શરીર રે. ૬ ચંગા=બાહાદુર, હશિયાર. ૭ આંખ અને કાન વચ્ચે છેટું ચાર આંગળ છે. ૮ સુનારસેની. * અહિ સર્ષ છે તે મણિ બતાવે છે, પંડિત કથા કરે છે. પાપી અન્ન દેખાડે છે. નાયકા શણગાર કરે છે, એ ઊપાય છે.

Page #439

કહેવતસંગ્રહ
૩૯૩
જે ધન ખાયે સજને, સે ધન ગ મ જાણ; કોઈ આંઢકે કારણે, દુને દેશી આન. રાજાબાજ કવિ વનિતા, ઈનકે સંગ આનંદ હોય; નીતિ, તાલ, અરૂ બચન રૂપ, કરત સુરત સબ કેય. કહા ચંદન પારસ કહા, કહા નરપત કહા જંગ; તરૂ, લેહ, રંક અરૂ કીટકે, પરસે ન પલટે અંગ. આઈ કજા તે મર ગયે, શેર બબર ઔર બાજ; ઉનકી ભૂથ ખાલી પરી, ગધા કરત હે રાજ. હંસનકે સરોવર ધન, પુષ્પ ઘણે ભમરેશ; સુધરનકું મિતહી ઘણે, ક્યું દેશ હું પરદેશ. લઘુમેં સે દીધું હેત હે, જે મન રાખે ધીર; સમય પાય શેત્રજમેં, પ્યાદા હેત વછર. કનક કામની પાશમાં, ફસાયા સિદ્ધ મહાન; મોથા મહિલા મોહમાં, મહેંદ્રનાથ સમાન. બિન પિંગલ કવિતા રચે, ઔર ગીતા બિન ગાન; કેક વિના જે રતી કરે, સે નર પશુ સમાન. અતિ બેપારી કબાલીકા, એક પુરૂષ દે નાર; વાકું મત કોઈ મારી હે, માર રખા કીરતાર. સભા વિષે જઈ બેસવું, જ્યાં જેને અધિકાર; ઝાંઝર શોભે ચરણમાં, હૈયા ઉપર હાર. સેહત સંગ સમાનસે, યેહ કહે સબ લોગ; પાન પીક એઠન બને, કાજર નેન સંગ.
૨૩
૧ દુને બમણે. ૨ નીતિ. ૩ તાલ. ૪ વચન લે છે. ૫ વનિતા રૂપ બતાવે છે. ૬ ઝાડ, લો, રાંક અને કીડાને અનુક્રમે ચંદનને, પારસને, રાજાને ને ભમરાને સ્પર્શ થતાં જે રંગ બદલાય નહીં તે ચંદન, પારસ, રાનાં ને ભમરે શા કામના કે હિસાબના ચંદનને સંગ થતાં ઝાડમાં ખુશબો આવે નહીં, પારસને સંગ થતાં લોઢ સેનું થાય નહીં, રાજાને સંગ થતાં રાંકનું દારિદ્ર જઇને અમીર થાય નહીં ને કીડાને ભમરે મહેમાં લે ને ભમરે બને નહીં તે એ બધાં શી વિસાતમાં છે અગર શા કામનાં છે? રાજાને, સ્પર્શ થાય તે રાંક રહે તે રાજા શું કામ? પારસ અડે ને લોઢું સેનું ન થાય તે પારસ શું? ઝાડની સુગંધ આવે નહીં તો ચંદન શું? ભમરે કીડામાંથી ભમરો ન બનાવે તો ભમરે શું? ૭ =જમીન, જેગ. ૮ અતિ બેપારી બાલિકા=ઝાઝે વેપાર તથા ઝાઝી દીકરીઓ. ૯ સમાન બાબરીએ.
૫૦

Page #440

૩૪
કહેવતસંગ્રહ
શબ્દ શબ્દમાં ફેર છે, અર્થ અનર્થ મીઠાશ; અલ્પાને સન્માનથી, ધીરે કહો સુરદાસ. ઉદ્યમ તે સૌ આદરે, પામે કર્મ પ્રમાણ; કમને હીરે જડે, અકર્મીને પહાણ. વહાલું પણ પછી નવ ગમે, હદ પાર જે જાય; વાળ મુછનો પણ જે વધે, કાતરથી કતરાય. લાખ પ્રયાણું ક્રેડ વિધ, કર દેખો સબ કાય; અનહેણું હણી નહીં, હેણી હેય સો હોય. જે કુછ લીખે લલાટમેં, બીછરન મીલન સંગ; દોષ કેનકે દીજીએ, માની લો સબ જેગ. જે કુછ લીખે લેલાટમેં, મેટ શકે નહીં કેય; રાવણ સીતાકું હરે, રામ ભ્રષ્ટ દુ:ખ સોય. જેસી દોડ સમુદ્રક, વૈસી મનકી દોડ; મનકી મનમેં રહી, ભઈ એરકી ઓર. સંપત દેખી ન રાચીએ, વિપત્ત પડે ન રોય; રાજા હરિચંદ એમ કહે, જે હરિ કરે સો હોય. જયસે ભાગ ભૂપકે, સબ જાને સંસાર; અયસે મંત્રી આ મીલે, આગે બુદ્ધ ઉદાર. તેને તેમાં રસ પડે, જેને જેપર ભાવ; ગાઁવ લેટી છારમાં, માને મોટો લાવ. ધાન પુરાના ધૃત નયા, ત્યૌ કુલવંતી નાર; ચોથી પીઠ તુરંગકી, સ્વર્ગ નીસરણી ચાર. તીખા તુરી ન પલાણુઆ, અવસર ખગ ન લગ; તેને જન્મારો એળે ગયે, જેને કામની કંઠ ન વળગ. મુરખ તું સમજે નહીં, આયુષ્ય ઓછું થાય; જેમ સરોવરની માછલી, ન સમજે સર સુકાય. ડહાપણમાં તુજ નહીં મણુ, માણે મોટી મોજ; વાહવા ભાઈ વાહવા તને, અબળા મારે રોજ. કરની બિન કથની કથે, અજ્ઞાની દિન રાત;
કુકર યે ભુંકત ફીર, સુની સુનાઈ બાત, ૧ નહીં થવાનું, હણ નહીં થાય નહીં. ૨ કાકા કહુઆ.

Page #441

કહેવતસંગ્રહ
લેકું હરનામ હે, દેને અન્નદાન; તીરને; આધીનતા, બુડનકું અભિમાન, કાટી કામ લાગે રહે, એક ધકી લાર; કીયા કરાયા સબ ગયા, આયા જબ અહંકાર. હિંસા બગલા એક રંગ, માન સરોવર માંહી; બગલા ઢંઢે માછલી, હંસા મોતી ચાહી. હંસ શ્વેત બગ શ્વેત છે, પણ એમાં છે ફેર; હિંસ ભક્ષ મેતી કરે, બગ મીન મિડક વેર. ચંદન પડા ચમાર ઘર, નિત ઉઠ કુટે ચામ; ચંદન બિચારા કયા કરે, પડ્યા નીચર્સે કામ? સમજે સમજે સબ કહે, સમજ્યો કછુ ન જાય; સમજુસે સમજુ મીલે, તબ કુછ સમજ્યા જાય. જેને રાખું બગલમાં, તેજ વેરી હોય; ચંદન રૂએ સાસે ભયો, મારું સગું ને કાય. જબ લગ જાકી અવધ હે, પહોંચ્યો નહીં કરાર; તબ લગ તાણું માફ હે, ગુહા કરે હજાર. સમજુકે ચિંતા ઘણી, મુરખમું નહીં લાજ; ભલે બુકી ખબર નહીં, પેટ ભરનર્સે કાજ, ચંદ્ર બીન કૈસી ચાંદની, મોતી બીન કૈસો હાર; કાજલ બીન જયસી કામની, પીયા બીન ક્યા સીગાર ચંદા વેરી વાદળાં, જળ વેરી શેવાળ; પુરૂષ વેરી ઊંઘ છે, માછલી વેરી જાળ. જીવતાં જશ નહીં, જશ વિના નહીં જીવંત; જશ લઈને જે ગયા, રવિ પહેલાં ઉગત. પંડિત ઓર મસાલચી, દેને સુજે નાંહી; એરનકે કરે ચાંદની, આપ અંધેરે માંહી. જબ ગુનકા ગ્રાહક મીલે, તબ ગુન લાખ બીકાય; જબ ગુનકા ગ્રાહક નહીં, કૌડી બદલે જાય. જીસે રામકો ડર નહીં, નહીં પંચકી લાજ; ઉસે છેડ ક્યા કીજીએ, ચુપ ભલી મહારાજ.
૧ ચંદનને કટકે મેધરી જે. ૨ એર બીજ.

Page #442

કહેવતસંગ્રહ
હીરા પડ્યા બજારમ, રહ્યા છાર લપટાય; કહીએક મુરખ ફીર ગયે, પારખ લીયા ઉઠાય. જુગારી હાથે વાંક, વાનર કેટે હાર; ગાંડી માથે બેડલું, છાજે કેટલી વાર? જિતેન્દ્રિય સરદાર હે, જીસકા જુગ પરાજ; છંદગી વો નરકી જલે, જે ઇદ્રિકા દાસ. છાયા એટલાં છાપરાં, ને નળીઓ એટલાં ઘર; દાસ દવારકે એમ કહે, કુંવારા એટલા વર. તુલસી ધીરજ મન ધરે, હાથી મણભર ખાય; ટુકડા અન્નકે કારણે, શ્વાન ઘરોઘર જાય. પાપ કરતાં વારીએ, ધર્મ કરતાં હા; બે મારગ બતલાવીએ, પછી ગમે ત્યાં જ. બળ ડું ને ગરજે ઘણું, રહે છે ઠામ શરદ; સૌથી કરડે ચગણું, મચ્છર બડે મરદ. મુરખની વાતો બળી, જે વાતે ઘર જાય; પંડિતની લાતો ભલી, જે વાતે ગુણ થાય. તરે તરણ ને તુંબડું, તરે ગાય ને વહાણ; તરે ભાગ્યશાળીનું પુણ્ય, ન તરે પાપી ને પહાણ. સિંહ ગમન, પુરૂષ વચન, કેળ ફળે એક વાર; ત્રિયા તારણ ને હમીર હઠ, ચડે ન દુજી વાર. લાખા જેડા લખ વ્યા, ઉનડ જેડા અદ્ભ; હેમર હેડા ઉન હલીઆ, ફરીને ઘણી વ.' ચકવા ચકવી ચતુર નર, નિત નિત રહે ઉદાસ; ખર ઘુવડ એર અબુધ નર, સદા મગન પૃથુરાજ. માખી મકાડે મુરખ નર, સદા રહે લપટાય; ભમર ભેરીંગ ચતુર નર, કરડી આઘે થાય. કહેતે સે કરતે નહીં, મુખકે બડે લબાડ; કાલા ન્હ લે જાએગ, સાહેબકે દરબાર. બપૈયા મન ધીર ધર, દેખ દયાલકે ધ્યાન;
અજગર હસ્યો પારધી, મુઓ ચતુર સુજાણ. ૬૮ ૧ ગ્યા ગયા. ૨ હેમ હેડાઉં કરછી હતું, કરણ જેવો દાનેશ્વરી હતા. ૩ હલીઆચાલ્યા. ૪ વટ્ટ માર્ગ.

Page #443

કહેવતસંગ્રહ
૨૮૭
દાતાકે મન ધન નહીં, શરા મન નહીં શ્વાસ; પતિવ્રતાને પ્રાણ નહીં, દેહ ન સમજે દાસ. દાતારનું મુખ દેખતાં, દુઃખ જન્મનાં જાય; જેમ ગગા નીર દેખતાં, પાપ સઘળાં પળાય. પળાય તેટલું પાળીએ, ન પળાય તે શેક; ચામડાંના જોડા તેમ, ચામડાંની બોખ. દુઃખીઆ આગળ દુઃખ કહે, આધા દુઃખ વ લેત; સુખીઆ આગળ દુઃખ કહે, હસ હસ તાલી લેત. તુલસી પરઘેર જાયકે, દુઃખ ન કહીએ રે; માન ગુમાવે આપણે, બાંટ ન લેવે કાય. દલત બેટી સુમકી, ખરચી કદી ન જાય; પાળી પિષી મોટી કરી, પરઘેર ઉઠ ચલ જાય. નદી કિનારે રૂખડાં, વણ સીંચ્યાં સીંચાય; જે ન સીચે એક દીન, તે મૂળ સમૂળી જાય. ચલતી ચકી પથરી, દેખ કબીરા રોય; એ દો પડકે બીચ, સાબત રહ્યા ન કેય. કાઠી લુંટે કળી લેટે, લુંટ ચાર ચકાર; ભર વસ્તીમાં ભેખ લૂંટે, થઈ વેશ્યાના યાર. નદી વાંકી વળામણે, ને કરસણ વાંકી જાર; પુરૂષ વાંકે પાઘડી, નેણ વાંકી નાર, પાન ખાઈએ કેવડી, ને માહે કાથાને રંગ; બાઈડી વખાણું પાતળી, જેનાં વાળ્યાં વળે અંગ.
સેરો પાણુમે પાષાણ, ભીંજે પણ ગળે નહીં; મુરખ આગળ વણ, રીઝે પણ બુઝે નહીં.
| દોહરા ફરતે ફરતે જુગ ગયે, પાવ કેસપર ગામ; ભેદ બિના ભટકત ફરે, કાન બતાવે કામ? માંગન મરણ સમાન છે, મત. ફાઈ માગ ભીખ;
માંગનસે મરણું ભલાં, એ સરકી શીખ ૧ વાણી==ા.

Page #444

કહેવતસંગ્રહ
મન મોતી ઓર દુધકા, તને એક સ્વભાવ; ફાટે પીછે ના મીલે, કેટી જતન બનાવ. કુંજર મુખતે ગીર પડ્યો, સો ઘટયો ન ગજ આહાર; લાખો કીડી લે ચલી, સે પિષનકું પરિવાર. તુજે પરાઈ કયા પડી, તું આપકી નિવેડ; તેરી જહાજ દરીઆમેં, ડુબે નહીં મેં ખેડ, પડ્યા રહે દરબારમેં, ધક્કા ધણુકા ખાય; કબહુ લહેર સમુદ્રકી, દુઃખ દારિદ્રય સબ જાય. વીંછી કેરી વેદના, જેને વીતી હેય; તે જાણે પીડ પારકી, અવર ન જાણે કેય. સજન ધાગા પ્રીતકા, ખેંચે મત તૂટ જાય; તૂટે ફીર એ સાંધીએ, બી, ગાંઠ પડ જાય. વિપત્તિ સમાન સુખ નહીં, જે થોડે દીન હોય; ઈષ્ટ મિત્ર ભાઈ બંધુ, જાન પડત સબ કેય. ધ્યાન કીયે કયા હેત હે, જે મન મેલ ન જાય; બગ અરુ બીલી ધ્યાન ધરી, પશુ પકડકે ખાય. મન જાવે તે જાન દે, મત દે જાને શરીર; બીના ચડાઈ કામઠી, કયું લગે તીર. તુલસી કહે છે સુમ ધન, નવ ખરચે નવ ખાય; માખી મધ ભેગું કરી, આખર ઉડકે જાય. ભલે ભલાઈ ના તજે, દુષ્ટ ન ચુકે દાવ; ચંદનને સળગાવતાં, પ્રગટે શુભ સ્વભાવ. દાદુ નાણું સાચકા, ફરે નવ ખંડ માય; જેસાકું તેસા કહે, વો નિંદા ન ગણાય. દીલ લગા વોહી સગા, ઓર સગા નહિ કેઈ; મા બેઠી મેહેલાં બળે, પ્રિય પરંતર જોઈ. નાગર, નાચણ ને પાવડી, સીંગી ને સુનાર; એ પાંચે ન થાય આપણું, છઠ્ઠા ખેડાવાળ. બચન તજે ન સત્યપુરૂષ, તજે પ્રાણ અગ્ર દેશ; પ્રાણ પુત્ર દુહુ પરહર્યા, બચન હેત અવધેશ.
૯૭
૧ પીતરમુકાબલે. ૨ અવધેશ=અધ્યાના ઘણું, દશરથ રાજા.

Page #445

કહેવત સંગ્રહ
૨૯૮
.
A
૧૦૧
૧૦૨
એક ભેખકે આશરે, જાતિવરણું છીપ જાત; જય હાથીકે પાઉમે, સબકે પાઉ સમાત, તુલસી નીચે જનસે, બને ન ઉંચો કામ; મઢત નગારા ના બને, યુવા કેરો ચામ. તન ભર સુના પહેરતી, ગલે મોતીકે હાર; એક દિન ઐસો આયો,(નારી) ધરઘરકી પની હાર. ૧૦૦ તાનસેનકે તાનમેં, સબ તાન ગુલતાન; આપ આપકે તાનમેં, ગદ્ધાબી મસ્તાન. તીર્થ ગયે નીચ જન, ચિત્ત ચંચળ મન ચોર; પાપ રતી ભર ના ઘટયો, દશ મણ લાયે ઓર. ભલે બુરે સબ એક હૈ, જબ લગ બોલે નાહીં; જાણ પડત કે કાક પીક, ઋતુ બસંતકે માંહી. ૧૦૩ સ તાલીએ રચ રહ્યો, જે જાહસે કામ; જયસા કીડા લીમકા, કહા કરે બસી આમ. ૧૦૪ તુલસી ઉનકી કેન ગત, બોલત બિના બિચાર; કટત પરાઈ આત્મા, કર જીલ્લા તલવાર. ૧૦૫ રાત ગભાઈ સોય કર, દિવસ ગુમાયે ખાય; હીરા જન્મ અમલ થા, સે કોડી બદલે જાય. તેજી ચમકે ચાબુકે, ટુંકારે રાજપુત; વધઘટ ભાવે વાણીઓ, કડાં અવાજે ભૂત. સંપતકે સગે ઘણે, એર બીપત પડે ઢલ જાય;
ર્યું ક્યું સંપત સાંપડે, હું હું આ લપટાય. ૧૦૮ બુરા ઢંઢનમે ચલી, બુરા મીલા ને કાઈ ફિર મેં દેખું આપવું, મેસેં બુરા ન કોઈ વહેતાં પાણુ નિર્મળાં, બધાં ગંધીલાં હોય; સાધુ જન રમતા ભલા, દાગ ન લાગે કેય. બંદા બહેત ન પુલીએ, ખુદા ખમેગા નાહીં; જોર જુલમ નવ કીજીએ, મૃત લોકકે માંહી. ૧૧૧ જોર જુલમ જે કીજીએ, તુરત દેત બતાય; છતા નર ગુમાન કરે, ઇતી ખત્તા ખાય. ૧૧૨
૧૦૬
૧૦૭
હ
૧ ભેખ ફકીરી, વૈરાગી સાધુ ૨ કડાં કમાડનાં, હીંડોળાનાં.

Page #446

કહેવતસંગ્રહ
૧૧૪
હસ્તી દંત, નારી વચન, પ્રીત કપટીની જેહ,
અંતરનાં ને બહારનાં, જુદાં જુદાં તેહ. ૧૧૩ હિંસાને સરોવર ઘણું, ને સરોવરને નહીં કે સજજનને નેહી ઘણું, દુરિજનને નહીં કેાઈ શિખામણ દીજે સમાણસને, નહીં દીજે એક ગમાર; પહેલો રેળે આપણને, પછી કુટુંબ પરિવાર. ૧૧૫ શિખામણ દઈએ મુરખને, લે નહીં ધ્યાનજ માંહે, આપ્યું વાનરને ફુલ સુંઘવા, તે ખેર્યું ગાંડજ માંહે. ભૂખ ન જાણે ભાવતું, ને) પ્રીત ગણે નહિ જાત; ઉંઘ ન જાણે સાથરે, જ્યાં સુતા ત્યાં રાત. ૧૧૭
સાખી મન મલે તે કરીએ મેલા, ચિત્ત મિલે હો રહીએ ચેલા; કબીરજી યું કહે સાધુ, સબસે શ્રેષ્ઠ જે રહે એકીલા. ૧૧૮
દેહરા કંચન તજો સુલભ, સુલભ ત્રિયાકે નેહ, નિદા સ્તુતિ ત્યાગ, તુલસી દુર્લભ એહ. લુખા સુકા પાયકર, ઠંડા પીણું પી; દેખ પરાઈ ચોપડી, કયું લલચાવે છ? ૧૨૦ નીચ નીચાઈ ના તજે, જે પાવે સતસંગ; તુલસી ચંદન લટકે, વિષ ન તજે ભુજંગ. ૧૨૧ તુલસી જગમેં યું રહે, ક્યું છઠ્ઠા મુખ માંહીં; ઘી ઘણું ભક્ષણ કરે, તોબી ચીકની નાહીં. ૧૨૨ મનકે બહુતે રંગ હે, છીન છીન બદલે સેય; એક રંગમે જે રહે, એસા વીરલા કેય. ૧૨૩ ઉંચે પાની ના ટીકે, નીચેહી ઠહરાય; નીચે હોય સે ભર પીએ, ઉંચા પ્યાસા જાય. ૧૨૪ સુલી ઉપર ઘર કરે, વિષકા કરે અહાર; કાલ તાહીકે ક્યા કરે, આવું પહેાર હેશિયાર? ૧૨૫ જાત ન પુછે સાધકી, પૂછ લીજીએ જ્ઞાન;
મોલ કરે તરવારકા, પડા રહેન દે મ્યાન. ૧૨૬ ૧ થોપડી=ધીથી પડેલી રોટલી,

Page #447

કહેવત સંગ્રહ
૬૦૧
૧૨૮
૧૨
૧૩૦
૧૩૧
૧૩ર
૧૩
૧ ૩૪
આસન મારે કયા હુવા, મારી ન મનકી આશ; તેલી કેરા બૅલ રૂં, ઘરહી કેસ પચાસ, મુરખમું સમજાવત, જ્ઞાન ગાંઠકા જાય; કેયલા હેય ન ઉજળા, સે મન સાબુ લગાય. દાગ જે લાગા નીલકા, સો મન સાબુન ધાય; કાટ જતન પરબોધીએ, કાગા હંસ ન હોય. માંખી ચંદન પરહરે, દુરગંધ હોય ત્યાં જાય; મુરખ નરને ભકિત (ભાવ) નહીં, ઊંધે કાં ઉઠી જાય, જે જાકે ગુન જાનતે, સે તાકે ગુણ લેત; કાયલ આમહી ખાતહે, કાગ લીંબડી લેત. સબસે બુરા (હે) માંગવો, યામે ફેર ન ફાર; બલીસે યાચત હી ભય, વામન તન અવતાર. કહેનાં થા સે કહે ચુકે, અબ કુછ કહા ન જાય; એક રહા દુજા ગયા, દરિયા લહેર સમાય. કયારી બાંધી કેસરકી, અંદર બોઈ પીઆજ; પાની દીયા ગુલાબકા, આખર ગાજકી ખાજ. એક બુરે સબકે બુરે, હેત સબનકે કાપ; અવગુન અરજુનકે ભયે, સબ ક્ષત્રીનકે લેપ. ચંપા તુજમે તીન ગુન, રૂપ, રંગ એર બાસ; એક અવગુન એસ ભયો, જે ભમર ન આવે પાસ. ચંપા હું મુલતાનકા, ઉત્તમ મેરી જાત; ભમરકે મન કપટ બસે, પાસ કબુ નહીં આત. કેઉ દુર કર ના શકે, ઉલટે વિધિઅંક; ઉદધિ પિતાતઉ ચંદ્રકે, જોઈ ન શો કલંક. કારજ ધીરે હેત હે, કહે હેત અધીર; સમય પાય તરૂવર ફલે, કેતા સીચે નીર. મુરખ ગુણ સમજે નહીં, તે નહીં ગુણમેં ચૂક; કયા ઘટયો દીનકે વૈભવ, જે દેખે નહીં ઉલુક તુલસી નીજ કીર્તિ ચહે, પરકી કીર્તિ જોય;
તીનકે મુખ મસી લાગણી, મીટે ન મરીએ ધેય. ૧ અરજીનસહસ્ત્રાર્જુન ૨ ઘુવડ.
૧ ૩૫
૧૩૬
૧૩૭
૧૮
૧૩૮
૧૪૦
૧૪૧
૫૧

Page #448

૪૨
કહેવતસંગ્રહ
નિંદા તુમારી ને કરે, મિત્ર હમારા સેાય; સામુ લેક ગાંકા, મેલ હમારા ધાય. નારાયણ નિજ હીયર્મે, અપના દોષ નિહાર; તા પીઅે તું આરકા, અવગુણ ભલે વિચાર. તુલસી કહે ધન સુમા, જયસે શ્વાનકી પુંછું; અરે હાથ પચાસ પણુ, આખર હુંછકી છુંછે. જ્યાં કામ ત્યાં રામ નહીં, જ્યાં રામ ત્યાં નહીં કામ;? તુલસી દે।નું ના રહે, રવિ રજની એક ઠામ. એક મૃગકે કારને, ભરત ધરી તીન દેડ; તુલસી ઉનકી કયા ગતિ, ઘર ઘર કરત સ્નેહ, જાકા ગુરૂ હૈ ગૃહી, ચેન્ના ગૃહી જો હૈાય; ફીચ કીકુ ધાવતે, દાગ ન છૂટે કાય. નારાયણુ દા ખાતા, દીજે સદા બિસાર; કરી છુરાઈ મેરને, આપ છીયેા ઉપકાર. સુધરી ખીગડે ભેગહી, ખીગડી પીર સુધરે ન; દૂધ ફાટે કાંજ પડે, સેા પીર દૂધ તે ન. તુલસી વહાં ન જાઇએ, જ્યાં ન કહે કે આવ; શ્વાસ ખરાખર જાણીએ, ક્યા રાજા થયા રાવ. અંધા શેષે આંખતે, (અને) બહેરા ખાળે કાન; જો જ પ્રાપ્ત નહીં, તાકે લીએ હેરાત. મન મર્જીસ ગુન રતન, ચુપ કર દીજે તાલ; ખીન ધરાક ન ખાલીએ, કુંચી શબ્દ રસાલ. તુમ હૈ। તેસી કીજીએ, સુનીએ સમર્થ પી; હુમ જેસી ના કીજીએ, હમ અપરાધી જીયા. ભીખ હાંડલી નવ ચડે, છીંકે હું જરૂર; ભીખ અન્ન જમવા થકી, નિશદિન રહે અધુર. જના મેાજા જળવિષે, ઉઠી જેમ સમાય; તેમ મનાર્થ દરિદ્રના, અંતરમાં લય થાય. જેસા મુખસે નીકસે, તૈસા ચાલે નાહીં; મનુષ્ય નહીં વે। શ્વાન જતી, આંધે જમપુર જાહીં,
૧૪૨
૧૪૩
૧૪૪
૧૪૫
૧૪
૧૪૭
૧૪૮
૧૪૯
૧૫૦
૧૫૧
૧૫૨
૧૫૩
૧૫:
૧૫૫
૧૫૬
૧ એટલે રામ ને કામ સાથે રહે નહીં, જેમ સૂર્ય અને રાત એક ઠેકાણે સાથે
હાય નહીં.

Page #449

કહેવત સંગ્રહ
૪૦૩
૧૫૭
૧૫૮
૧૫૯
૧૬૦
૧૬૧
૧૬૨
૧૬૩
કુપ પરાયા આપના, ગીરે સે ડુબી જાય; ઐસા ભેદ વિચાર કર, તું મત ગોથાં ખાય. જાકી કીતિ જગતમેં, જગત સરાહે જાહી તાકે જીવન સફલ હે, કહત અકબર શાહી. ભલે બુરે નભે બે, મહાન પુરૂષકે સંગ; ચંદ્ર, સાપ, જલ, અગ્નિ એ, બસત શંભુકે અંગ. મેરી મતિ અતિ અલ્પ હૈ, તુમ હૈ ગુન ગંભીર; દધિ કહા દીખાઈએ, એક કુંભકે નીર. સંસારીક સુખ જલે, ચિત્ત રહી ચિતા લાગ;
જ્યે લુહારકી સાણસી, ઈત પાણી ઇત આગ. પાપ પુણ્ય છુપ છુપ કરે, સેવત કરે કે જાગ; તુલસી કબ લગ છૂપ રહે, ઘાસ ઘુસાઈ આગ. બડા હુવા તો કયા હુવા, જેસી બડી ખજૂર; પંછી કે છાયા નહીં, ફલ લાગે અતિ દૂર. બહેત ગઈ થોડી રહી, વ્યાકુળ મન મત હેય; ધીરજ સબકે મિત્ર છે, કરી કમાઈ મત ખાય. ઉંચું પદ આશ્રય વિના, કાઈ નથી પામેલ; કદીએ ઉંચી નવ ચડે, વણ આધારે વેલ. નેકી કરકે નેક, બદલેકી નહીં આશ; દામ કીસીસે માગે નહીં, ફુલ જે દેવે બાસ. ગરવા સહેજે ગુણ કરે, કંડાર કારણ ન જાણ; મેહુલા બરસે સરવર ભરે, કબુ ન માગે દાન, કાગા વહાલું કુંભ જળ, સ્ત્રીને વહાલી વાત; બ્રાહ્મણને ભજન વહાલું, ગઠ્ઠા વહાલી લાત, મોટા સંગ મોટા મળે, કરે શેખની વાત; બાટા સંગ ખોટા મળે, હસી હસી દે હાથ.. ભલા ભલાઈ ના તજે, ભલા ન બેલે બદ; છસ દીલ દયા ધર્મ છે, હે સમુખ શીરી શબ્દ. હરી હીરાકી કાટડી, બાર બાર મત ખોલ; હીરકા જવાહરી મીલ, જબ હીરકા મોલ,
૧૬૫
૧૬૬
૧૬૭
૧૬૮
૧૬૯
૧૭૦
૧૧
૧ કંડારૂપીઆ,

Page #450

૪૦૪
કહેવતસંગ્રહ.
૧૭૨
૧૭૩
૧૭૪
૧૭૫
૧૭૭
૧૭૮
કાગા કીસકા ધન હરે, કાયલ કીસકું દેત; એક છલકે કારને, જબ અપનો કરી લેત. છેવેન જોબન રાજ ધન, અવિચળ રહે ન કાય; જા દિન હે સત્સંગ, જીવન ફલ સેય. સરોવર તરવર સંત જન, ચોથા બરસે મેહ, પરમારથ કે કારને, ઇન ચાર ધરી હે દેહ. તુલસી યહિ તિન લોકમે, કે જાને તન પીર; હદયા જાને આપકા, કાં જાને રઘુવીર. તુલસી ગરિબ ન સંતાપીએ, બુરી ગરિબકી હાય; મુઆ ઢરકે ચામસે, લેહા ભસમ હૈ જાય. માત, તાત ને મિત્ર એ, મૂળથી ત્રણ હિતકાર; હિતકારક બીજાં બધાં, ગરજ પડે તે વાર
જ્યાં હે અપની પ્રીતડી, બેઠનકે વિશ્રામ; તાસુ કબુ ન કીજીએ, લેન દેનકે કામ. બીતિ તાહી બિસાર દે, આગેકી સુદ્ધ લે; જે બની આવે સહેજમે, તાહિમ ચિત દે. અન્ન મદ, ધન મદ, રાજમદ, એર મદ સબ હદ; તીનકે ઉપર રાગ મદ, ઓર મદ સબ રદ. જોબન થા જબ રૂપ થા, ગ્રાહક થે સબ કેઈ; જોબન રૂપ ગમાય કે, બાત ન પુછે કઈ ક્યાં યુધિષ્ઠિર નરપતિ, કયાં વિક્રમ ભૂપાલ; કીર્તિ જગમે રહે ગઈ, સબક ખા ગયા કાલ. સાંકડ ઠાણું બાંધણું, આછાં નીરણ ઘાસ; પાણી પીને તબડકી, એ તુરગને કરે વિનાશ. કાલા બાદલ ડરાવના, એર ઊજલ બરસન હાર; જાડા પુરૂષ સેહામણું, પતલા ભેગનહાર, તુલસી મીઠે બચન, સુખ ઊપજત કછુ ઓર; પેહી બશીકરન મંત્ર છે, તજીએ બચન કર. ઉજલા ઊજલા સબ ભલા, ઊજલા ભલા ન કેશ; નારી નમે ન રીપુ ડરે, ન આદર કરે નરેશ.
૧૭૯
૧૮૦
૧૮૧
૧૮૨
૧૮
૧૮૬
૧ રાગ પ્રેમ.

Page #451

કહેવતસંગ્રહ
૪૦૫
૧૮૮
૧૮૯
૦
કબુધ કબુ ને વીસરે, સો સાધુકે સંગ; મુંજ ડુબેયા ગંગ પણ, મન તંગકા તંગ. ૧૮૭ કહાં કહું કિરતારકું, વામે ઐસી ભુલ કંટક ઝાડ ગુલાબકે, વાકે સુંદર પુલ. જાકે પાંઉ પેનીઆં નહી, ઊહે મીલે ગજરાજ; વિષ દેતાં વિષયા મળી, ભલે ગરીબી નિવાજ. વાવીએ કડવી તુંબડી, ઉતરે તુંબ હજાર; એક એકથી કડવાં અધિક, અપરંપાર અપાર. વ્યાપારે ધન સાંપડે, ખેતી, થકી અનાજ; અભ્યાસે વિદ્યા મળે, ખાંડા બળથી રાજ. અન્ન સમાન ન ઔષધિ, જરણ સમે ન જાપ; કૃષ્ણ સમો ન દેવતા, નિંદા સમે ન પાપ. ૧૨ કલ્પર સંપત ના મીલે, કલ્પ વિપત્તિ ન જાય; મનકે એહી સુભાવ હે, બિન કલ્પ ન રહાય. ૧૯૩
સોરઠા છત હીણે સરદાર, મત વણાં માનવ રખે; અંધે અશ્વ અસ્વાર, રામ રખવાળાં રાજીઆ, ગાડાં મોડે ગુણ કરો, ભોય ભેળાં વસો; આજે, નાત ને એર, કમાણસને કશો.
દાહરા ઊપકારી ઉપકાર જગ, સબસે કરી પ્રકાશ;
ર્યું કટુ મધુરે તરૂ મલય, મલયજ કરત સુવાસ. ૧૯૬ ફેર ન વહી હે કપટસૅ, જે કીજે વ્યાપાર; જયસે હાંડી કાણકી, ચડે ન દુજી વાર." ૧૯૭ માયા મરી ન મન મરા, મર મર ગયે શરીર;
આશા કૃષ્ણ ના મરી, કહે ગયે દાસ કબીર. ૧૯૮ ૧ ચંદ્રહાસને વિષ દેતાં પ્રભુએ કૃપા એવી કરી કે પ્રધાનની દીકરી વિષયા મળી. ૨ કલ્પકલ્પાંત કરવાથી. ૩ ગાડાં હોડે એટલે એટલો બધો ગુણ કર કે ગાડાં ભરાય. ૪ ઉપકારી જગતમાં માણસે ઉપર ઉપકાર જાતભાતને ભેદ બતાવ્યા વગર કરે છે. જેમ મલયાચળનાં ચંદનનાં વૃક્ષ, કડવાં, મીઠાં, બધાં ઝાડેને સુવાસિત કરે છે તેમ ૫ કપટ વ્યાપારમાં કરવું નહીં, કેમકે કપટમાં એક વાર ફાવી શકાય, બીજી વાર ફાવી શકાય નહીં. જેમ લાકડાની હાલી ચુલા ઉપર બીજી વાર ચડી શકે નહીં.

Page #452

૪૦૬
કહેવતસંગ્રહ
કાઠ કસું કૃપણું ધન, એ તીને એક સુભાવ; એ ર્સ મુકે આપણા, જો દીજે ગલે પાવ. અવગુણારાં માસાં, ગુણુ ન કરણેા જાય; સાવજ પડ્યો અજાડીએ, હાડે તેને ખાય. હંસલા સાહેર સેવીએ, જેતી શીતળ છાય; આછે વાસ ન વસીએ, અહૂર ઊચાળાય. સારા
દુ:ખે તેતે દાઝ, દુ:ખ્યા વિણુ દાઝે નહી; કવણુ કીયાને કાજ; મરવા આવે મીઆઉતના કરે વિચારી કાજ, જરૂરી એવા જાણીઆ; ગયું રાવણનું રાજ, વણ પ્રધાને વાણી. દાહરા
માલી, ડૅલી, મશ્કરી, હાંસીખેલ હરામ; ઇતના કાયે હર ના મીલે, તે તુલસીદાસ જમાન. સગુણા નર સેહામણા, છઠ્ઠા નાદ કુરંગ; મેરÉ મન લાગી રહા, જીમ ચંદુને ભુજંગ. સારા
જેવું પાકું ખેર, તેવું મન દુરિજન તણું; ભીતર કઠિન કહેર, માહેરથી રાતું સહી.
ઢારા
સત્ય સ્વર્ગનું બારણું, સત્ય સિદ્ધ સેાપાને; મંત્ર યાગ સત્યે ફળે, ધર્મ, અર્થ ને કામ. તનની તૃષ્ણા સહેજ છે, સવા શેર કે શેર; મનની તૃષ્ણા નવુ મટે, જે લાવે ઘર મેર,ર સ્વામીસે સેવક ખડા, જે નિજ ધર્મ સમાન; રામ બંધ ઊતરે. જલાધ, કુદ ગયે હનુમાન, તુલસી તલખ ન છાંડીએ, મેાત રજખ સખ સાથ; ક્રયા આલમસ ના, કલમ ધણીકે સાથ.
૧૯૯
૨૦૦
૨૦૧
૨૦૨
૨૦૩
૨૦૪
૨૦૧
૨૦૬
२०७
૨૦૮
૨૦૯
૨૧૦
૧ દુરિજનનું મન પામાં ખેર જેવું છે. પાકું બૈર ઊપરથી શનું દેખાય છે, પણ
તેના ઠળીઆને લીધે અંદરથી કાણુ, કઠાર નીકળે છે,
૨. મેર=મેરૂ પર્વત,

Page #453

કહેવત સંગ્રહ
- ૪૭
૨૧૧
૨૧૨
૨૧૩
૨૧૪
૨૧૫
૨૧૬
૨૧૭
મૃગ નાભી કસ્તુર બસે, ભટકત જંગલ હોય; રામ બસ સબકે હૃદય, ૫ર સમજે નહીં કેય. મુખ દી પ્રભુ ભજનક, સુનન કી હે કાન; તીરનેમુ દી દીનતા, બુડનકુ અભિમાન. જે કુલમેં જે ઉપજે, સે કુલ પર વે જાય; મચ્છ કચ્છ જલમેં તીરે, પંછી ગગન ઉડાય. નયનાં તું મત રાઇઓ, એ રોનાં ક્યાં કામ ? તેરો ભીતર રાય તે, સબ સમજેગે રામ. માયાકે બસ સબ પડે, બ્રહ્મા, વિષ્ણુ, મહેશ; નારદ, શારદ, સનક ઓર, ગૌરીસુત ગણેશ. સાબુન જલ લે ખુબ ઘસે, મલમલ કાયા ધેય;
અંત જા દાગ હવે, બુધ કયું ઊજલા હેય? (વ્યાજેક્તિ)-પરધન હરે, પરનિંદા કરે, પરનારી ઘરમાંહી;
માંસ ખાય, મદિરા પીયે, મોક્ષકે સંશય નહીં. પરધન પરનિંદા તજે, પત્રિય માત સમાન; ઇતના કીયે હર ના મીલે, તુલસીદાસ જમાન. ધંધાહીમેં પચ રહ્યો, આરંભ કી અપાર; ઉઠ ચલેગે એકીલ, શિરપર રહેશે. ભાર. કાન ફરી જોગણું, તીન લેકકુ ખાય; જીવતાં બાળે કાળાં, મુવે નર્ક લે જાય. ખુશામતી આ ખુશી રહે, મરદ મરે બેહાલ; પતિવ્રતા ભુખે મરે, પેંડા ખાય છીનાલય. સુસંગે સુધર્યો નહીં, વાકે બડે અભાગ; કુસંગસે બીગડે નહીં, સો નર બડે સુભાગ. ગાશીલ હો કર બૈઠના, બેઅકલીક કામ; જીન પર ડકા મતકા, ઊનકું કબ આરામ. કાહે કીજે રે જતન, જાત કાજ ન હોય; પર્વતપે બેદે કુવા, કાસે નીકસે તેય?
R 12
૨૧૮
૨૨ ૦
૨૨૩
૨૨૪
૧ મૃગની નાભિમાં કસ્તૂરી રહે છે તે પોતે નહીં જાણવાથી સુગંધ કયાંથી આવે છે તે શોધવા જંગલમાં ભટકે છે તેમ. ૨ મલમલોળી ચાળીને. ૩ ઈશ્વરની ગહન ગતિ. ૪ નામી મહેનત, ૫ જાન=મયન,

Page #454

loolepuBqqueÁÉEJun
४०८
means 'ereun-repuuqueÁ !ueseleupnS aarus
કહેવતસંગ્રહ
સહજ રસીલા હાય સા, કરે અહિત પર હેત; ૧ જયસે પીડીત કીજીયે, ઈશુ તેહુ રસ દેત. દામ બચાવા દેાડતા, બહુધા બની અખીલ; પ્રાણ બચાવી દોડીએ, ધર્મ કામ નહીં ઢીશ. અહેાત દ્રવ્ય સંચય જહાં, ચાર રાજ ભય હૈાય; કાંસે ઊપર ખીજલી, પડત કહત સબ કાય. તુલસી રેખા કર્મકા, લલાટપે લીખ દીન;૪ પૂર્વ જન્મ' પુન્ય પાપકે, અખીલ જગત આધીન. એક ચુનત હૈ ગેાખરી, એક બનત હૈ ભૂપ; તુન્નસી યહ સંસાર હૈ, પૂર્વજન્મકે રૂપ. કાઈ કહત મેં રાયહું, કાઈ કહત મેં ટૂંક; પૂર્વજન્મ લ એહી હૈ, તુલસી કહત નિશંક તુલસી સાગર હે ભર્યો, સરીતા અપરંપાર; ખીના સ્વાંતી જલ ના પીએ, શ્વેત ચાતકા પ્યાર. રાંકાં સ્વર્ગ ન નીપજે, રાંકાં ખાણ ન હેાય; ધનીટે માઢુ મરે, આપે રાંકાં જોય. મર્જાઊં માગું નહીં, અપને તનકે કાજ; પરમારથકે કારણે, માથું ન સમજું લાજ. કખીર આપ ઠગાઇએ, એર ન ઠગીયે કાય; આપ ડગે, સુખ ઉપજે, એર ઠગે દુઃખ હેાય. જગમેં મેરી કાઇ નહીં, જો મન શીતલ તુલસી ઈતના યાદ રખ, દયા કરે સબ કાય. જ્ઞાની, જ્યાની, સંયમી, દાતા, શુર, અનેક; જપી તપી બહેાત હૈ, શીલવંત કા એક. તું મન જાને ખાવરા, મેરા હૈ સબ કાય; પિડ પ્રાણુ સંબંધ હૈ, એ નહીં અપના હૈાય. છૂટી માટી કામની, સખી વિષયકી વેલ; દુશ્મન મારે દાવહૈં, એ મારે હસ ખેલ. તુલસી આ સંસારમેં, કાન ભયા સમરથ; એક કનક, દુજી કુચતા, જીણુ પસારે ન હથ.
ક્
હૈાય;
૨૨૫
૨૨૬
૨૨૭
૨૨૮
૨૨૯
૨૩૦
૨૩૧
૨૩૨
૨૩૩
૨૩૪
૨૩૫
૨૩
૨૩૭
૨૩૮
૨૩૯
૧ અવગુણુ ઉપર ગુણુ કરવા. ૨ મહુ દોલતને ભય. ૫ પુન્ય પાપ. ૬ માઢુ=નસીબદાર પુરૂષ છ હસીમીને. ૮ પસારે લાંબા કરે,
૩ કાર્યાકાર્ય. ૪ દીનન્દીધી.

Page #455

કહેવતસંગ્રહ
૪૦
૨૪૨
२४३
બિના કહેસે સતપુરૂષ, પુરે પરકી આશ; કેન કહત હે સુકે, ઘર ઘર કરત પ્રકાશ. ૨૪૦ • ચિંતા તાકી કીજીએ, જે અનહોની હોય; એક માર્ગ સંસારક, નાનક થીર ન કાય. ૨૪૧ કાટિ કોટિ તીરથ કરે, કટિ કોટિ જા ધામ; જબ લગ સાચ ન સેવીએ, તબ લગ કાચા કામ, માગન ગયે સે મર ગયે, મરે ન માગને જાઈ ઊનસે પહેલે ઓ મરે, હેત કહત હે નાંહી. ૨૪ ૩ હડા ભીતર દવ બળે, કેઈ ન જાણે સાર; કાં મન જાણે આપણું, કાં જાણે કિરતાર, ૨૪૪ જાકે હાથ અધિકાર હય, કરે ને ન્યાય બિચાર; ફીર વાકે અધિકાર, રહે ન આદિ અકાર- ૨૪૫ હસું તો દંત પારખે, રોયે કાજળ જાય; મુંગાને સ્વનું થયું, તે સમજ સમજ પસ્તાય. નગુણે વાસ ન રાખીએ, સગુણની પત જાય; ચંદન પડ્યું ચે કમાં, ઇંધણ મુલ વેચાય. ૨૪૭ સખી ન સુમ બને કદી, સુમ સખી નવ થાય; થુવર આપે દુધ, પણ ગેરસમાં ન ગણુય. ૨૪૮ તુલસી કર પર કર ધરો, કર તલ કર ન કરો; જે દિન કરતલ કર કરો, એ દિન મરણ ખરો. २४८ પંડિત જનકે શ્રમ ભરમ, જાનત જે મતિ ધીર; વંધ્યા કબુ ન જાનહી, પ્રસૂતનકી પીર. ૨૫૦ જબ લગ આશા અર્થકી, તબ લગ સબ દાસ; તબે દાસ સબે હતો, જબ મન હેત ઊદાસ.' ૨૫૧ નહીં વિદ્યા સમ ચક્ષુ કે, સત્ય સમ તપ ન કેય;
પ્રીતિ સમ દુઃખ નહીં જગત ત્યાગ સમ સુખ ન હોય. ઉ૫ર ૧ જેના હાથમાં અધિકાર છે તે ન્યાયાખ્યાયને વિચાર કરતા નથી તો અધિકાર”ને આદિ અક્ષર “અ” રહેતો નથી ને ધિક્કારજ રહે છે. ૨ ભાવાર્થ-નગુણેગુણુ વગરના માણસને ત્યાં વાસ કરવો નહીં, કરીએ તે સગુણ એટલે ગુણવાન માણસની પત આબરૂ જાય. ચંદન જેવું લાકડું બજારના ચેકમાં પડ્યું હોય તે બળતણના લાકડાને ભાવે વેચાય છે. ૩ કરને હેઠે ન ધર. ૪ મરણ સમાન. ૫ વેરાગ થાય.
૫૨

Page #456

૪૧૦
કહેવત સંગ્રહ
એક કપુત કાળું કરે, બીજે ઊજવળ પ્રકાશ; દીપકના બે દીકરા, કાજળ ને અજવાશ. ૨૫૩ કણબી કસર કણસલે, રટલે કસર રાજપુત; વાણીઓ કસર વઢવે, બાયડી કસર દૂધ. ૨૫૪ દુઃખસે સુખ હેત હય, ડર મત દેખી દુઃખ; છતને દુઃખ હે તાપકે, ઈતનો વૃષ્ટિ સુખ. ૨૫૫ પાળે નાચે પારવડે, વગડે નાચે મોર; પરણય એટલા માનવી, બીજાં હરાયાં ઢેર. ૨૫૬ રાત ભૂષણે ઈદુ હય, દિનકે ભૂષણ ભાન; દાસ ભૂષણ ભક્તિ હય, ભક્તિકે ભૂષણ જ્ઞાન. ૨૫૭ જ્ઞાનકે ભૂષણ ધ્યાન હય, ધ્યાનક ભૂષણ ત્યાગ; ત્યાગકે ભૂષણ શાંતિપદ, તુલસી અમલ અદાગ. ૨૫૮ હાલતાં દંડે, ચાલતાં દડે, દંડે સારા દિન; છાતી ઉપર પત્થર મૂકી, પૈસા લે છીન. ૨૫૯
દેહરા કાચા ઘટમાં કાંકરો, જે કદી પેસી જાય; કાઢતાં નીકળે નહીં, કરીએ કાટ ઉપાય, २१० મન ઢેગી મન પૂર્ત હય, મન મેગલ સમાન; મન સુધરે તે મિત્ર છે, નહીં તે શત્રુ સમાન. તે સે લેતે નહીં, કરતે હય ઇનકાર; માંગે જબ ભીલતા નહીં, એ જગકા ઇકરાર. દમયંતી સીતા સતી, દ્રૌપદી થઈ દુઃખ પાત્ર ? ઊનકે દુઃખકા તેલ કર, તવ દુઃખ કેણ માત્ર. ૨૬૩ કાજલ તજે ન શામતા, મતી તજે ન શ્વેત; દુર્જન તજે ન કુટિલતા, સજન તજે ન હેત. ભાષા શાખા હય સહી, સંસ્કૃત એહી મૂલ; મૂળ રહત હય ઘેલમેં, શાખામે ફફૂલ. ૨૬૫ બડે ગ્રહે બડ હેત હય, યે વામન ભુજ દંડક
તુલસી રામ પ્રતાપસે, દંડ ગયો બ્રહ્માંડ. ૨૬ ૧ ભાનસૂર્ય. ૨ જુલમી. ૩ ભાવાર્થ-મોટાના વડે મોટા થવાય. વામનના હાથની લાકડી જ્યારે વામનજીએ વૈરાટ રૂપ ધર્યું ત્યારે તે લાકડી બ્રહ્માંડ સુધી પહેચી.
૨૬૧
૨૬૪

Page #457

કહેવત સંગ્રહ
૪૧૧
૨૭
ગુરૂતા લઘુતા પુરૂષકી, આશ્રયવાસ્મતે હોય; કરી વૃંદમે વિંધસે, દર્પનમેં લઘુ સોય. २७ રહે સમીપ બાન, હેત બડે હી મેલ; સબહી જાનત બઢત હય, વૃક્ષ બરાબર વેલ. ૨૬૮ બડે બડાઈ ના તજે, લઘુ રહી ઇતરાય; રાય કારૂંદા હેત હય, કટાર હેત ન રાય. २१८ બશીકરનકે મંત્ર હય, નારાયણ યહ ચાર; રૂપ, રાગ, આધીનતા, સેવા ભલી પ્રકાર, ૨૭૦ કાન સુણ્ય નવ માનીએ, નજરે ભાળ્યું સાચ; ભાંગ્યાં સાજો થાય નહીં, મન, મોતી ને કાચ, ૨૭૧ ચતુર હોય તો રીઝવું, હસ્ત રમાડુ છેલ; મૂર્ખને શું વિનવું, હઈડે ઝાઝે મેલ. ૨૭૨ નીચી દૃષ્ટિ ના કરે, મેટા જે કહેવાય; સિંહ લાંઘણુ સો કરે, તેય વણ ન ખાય.
સોડા થેરે કેળાં થાય, કલિયુગના વારા વિષે; મીઠપ નહીં મનમાંય, સાચું સેરડીઓ ભણે. २७४
- દેહરા. ડુગરીઆ હરીઆ હુવા, વન ઝગેરે મેર; એ રૂતુએ ત્રણ સંચરે, ચાકર, માગણુ ને ચેર. ૨૭૫ ખાતાં ભજન ભાવતાં, રાતામાતાં રૂપ; જાતાં જોયા જમપુર, ભાતાં વિણ કઈ ભૂપ. ૨૭૬ મોસર ફુટતો માટુડે, ઊર ઊઠેતી નાર; ગામે પટે બાજર, કણસ નીંધતી જાર. વશરા વાણીઆ, રણુશરા રાજપુત; સુખશરા જનકાદિકે, દુ:ખશરા અવધૂત. ૨૭૮ . '
સોરઠ જે તે ભેળા જાય, પિતાની પ્રજ* મેલીને;
એ ભેંસલા ભણય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૧ વિંધ્યાચળ એ દર્પણમાં ના દેખાય. ૨ ઝાડના આશ્રયથી વેળા વૃક્ષની બરાબર વધે છે. ૩ કટાર=હલકી જાત, જોઇના જેવી હોય છે. હિંદુસ્તાનમાં. ૪ પ્રજ=દેશ.
२७७

Page #458

કાર
કહેવતસંગ્રહ
દાહરા
ખાય;
છાશ;
શીકર જીવની પીડ, ફીકર જીવતે ફીકરની ફાકી કરે, કીર સૌ જન ગાય. સાજણ મુથનાં વાદળાં, માગ્યા ઘરની જોઈએ ત્યારે ન જડે, સૂકા તેની આશ. સાજણ એડા કીજીએ, જેવા કુવાના કૈાસ; આધા પાછા પછાડીએ, હદે ન આણે રાષ ઊંચે ઊંચે સઊચડે, નીચું વહે ન નીચું નીચું જો વહું, ધ્રુવથી ઊંચા હૈાય. સારા
ક્રાય;
ડંગ, મંગ મૈં કાગ, શાંત જણાય બહુ; અંતરમાં અતિ ધાત, સામાની નિશ્ચે કરે. દાહા
તુલસી કહ્યુ ન જઈએ, અપને આપ ગામ; દાસ ગયે, તુલસી ગયે, રહા તુલસીઆ નામ. તુલસી આ સંસારમેં, પંચરત્ન હું સાર; હરિભજન અર્ સંતમિલન, દયા, દાન, ઉપકાર, સધન, સગુણુ, સધર્મ, સજન મહા, સબલ મહીપ; તુલસી જો અભિમાન બિન, તા ત્રિભુવનકે દીપ. અનીતિર્સે ધન હૈાતે હય, વર્ષે પાંચકે સાત; તુલસી દ્વાદશ વર્ષમ, જડા મૂલર્સે જાત. જ્ઞાન, ગરીખી, હરિભજન, કામલ બચન અદોષ; તુલસી કમુ ન છાંડીએ, ક્ષમા, શીલ, સંતેષ. કામ, ક્રોધ, મદ, લાલકી, જબ લગ મનમેં ખાન; કહા પંડિત, મૂર્ખ કહા, સબહી એક સમાન. બાળ પરદેશાંરી ચાકરી, કાણુ પરદેશ જાય ? ઘર બેઠાં છે। પાવકા,રમાના લાખ સવાય, સતી, સાધક આર સુપડા, સતેસત શાખંત, કુસકું કાકે, કણેકણુ રાખત.
કાસ
૨૮૦
૨૧
૨૮૨
૨૮૩
૨૮૪
૨૮૫
૨૮૬
૨૭
૨૮૫
૨૯
૨૯૦
૧૯૧
૨૯૨
૧ સુથનાં=વાદળાં, આબાદીના વખતેજ મિત્ર તે દુ:ખ પડે ત્યારે મળે નહીં.
૨ પાવકા=ત્રાંબાનું નાણું, પાઇથી ઓછી કીમતનું.

Page #459

કહેવત સંગ્રહ .
૪૧૩
૨૩
૨૯૪
૨૯૫
૨૯૬
૨૯૭
૨૯૮
અંધા આંખકું, બેહેરા ઢેઢ કાન; જે જાકું પ્રાપત નહીં, વ) તાકે લીયે હેરાન.
સેરઠે જેણે ન વાવ્યાં વેર, પશુ તેને પરમાણ; નિદાય તે ઘેરઘેર, પરલેકે નર્ક પડે,
દેહરા કહતે સે કરતે નહી, તાકત હય ૫રનાર; કાલા મેં લે જાયગા, સાહેબકે દરબાર. કહતે હય કરતે નહીં, ભારતે ધન ભંડાર; કાલા મેં લે જાયેંગે, સાહેબકે દરબાર, કહતે હય કરતે નહીં, દયા અરૂં ઉપકાર; કાલા મેં લે જાયેંગે, સાહેબકે દરબાર. કહતે હય કરતે નહીં, દિલસે દુર દુરાચાર; કાલા મેં લે જાયેંગે, સાહેબકે દરબાર. ગધેસે ગા મીલે, તે લાત લાત ઓર લાત; જ્ઞાનીસે જ્ઞાની મીલે, તો બાત બાત ઔર બાત. રણસંગ્રામમેં મલે તે, ઘાત ઘાત એર ઘાત; મજલસમેં જે મીલે તે, ગાતા ગાત એર ગાત. ખાણેમેં જે દેખીએ, સબ ખાત ખાત એાર ખાત; સરોવર પર દેખીએ તે, સબ હાત નહાત એાર નહાત. ભૂલ કબુલ કીજીએ, ચાલે નહીં ચતુરાઈ; એક ભૂલને કારણે, દશ ભૂલ લેત બુલાઈ ઊદર ભરણકે કારણે, પ્રાણી કરતા ઇલાજ; નાચે, યાચે, ભણુભીડે, રાચે કાજ અકાજ, સાયર હંસને મનાવે, એથી માયા જોડ; જેથી ઊજળા દીસીએ, તેથી તાણી માં તેડ.
મૂર્ખના સરદાર વિષે ભાઈઓથી અળગા રહે, રાખી મનમાં ખાર; પરકુટુંબમાં જઈ મળે, મૂર્ખને સરદાર, મિત્ર સાથે કપટ રમે, સ્વાર્થમાં હશિયાર; અરિ સાથે હેતે મળે, મૂર્ખને સરદાર.
૨૯૯
૦૦
૨૧
૨૦૨
૦૪
૩૦૫
૩૦૬

Page #460

४१४
કહેવતસંગ્રહ
ઉલમ
३०७
૩૧૨
૩૧૩
૩૧૪
ઊંદર પિષણ કારણે જે અન્નનો દેનાર; તેનું માથું કાપશે, મૂર્ખને સરદાર સ્ત્રીના ફંદ વિષે સદા, મસ્ત બની રહેનાર; છોડે કુળની લાજને, મૂર્ખને સરદાર સદ્દગુણને અળગા કરી, દુર્ગણને ધરનાર; સમજાવ્ય સમજે નહીં, મૂર્ખને સરદાર. સાજનું ભાંગ્યું કરે, નખ્ખોદ કામ કરનાર; નવરો જે બેસી રહે, મૂર્ખને સરદાર. જન્મી ઊંચા કુળમાં, કુકર્મ કરનાર; નીચે તે અંતે ઠરે, મૂર્ખને સરદાર, કામ, ક્રેધ અરૂ લેભને, ચાહે વારંવાર; દયા સત્ય વૈરી ગણે, મૂર્ખને સરદાર. ઈશ્વરને સૌ જન કહે, જગને સરજનહાર; કદી ન માને મન વિષે, મૂર્ખને સરદાર. વૃદ્ધ જનોની આગળે, લાજ ધરે ન લગાર; મશ્કરીઓમાં જે રમે, મૂર્ખનો સરદાર. પરનું સારું દેખીને, ઈર્ષા કરે અપાર; પિતાની મેળે બળે, મૂર્ખને સરદાર ગરીબને દુભાવીને, ફાંસાને દેનાર; લુચ્ચાથી ડરતે રહે, મૂર્ખને સરદાર અણુખપતું ખાતાં બધું, લેશ ન કરે વિચાર; માન ગુમાવી દુઃખ લે, મૂર્ખને સરદાર. એકની વાત સાંભળી, જઈ બીજાને કહેનાર; એને પણ સૌ માનજે, મૂર્ખને સરદાર વિના કારણ કજીયા કરી, ખટપટ કરે અપાર; રાખી થાપણ ઓળવે, મૂર્ખને સરદાર. માતપિતાએ જે કર્યા, આજ લગી ઉપકાર; લેશ માત્ર સમજે નહીં, મૂર્ખને સરદાર. પનઘટસે પન ઘટત હે પનઘટ વકે નામ; તુલસી ૫ન કેસ રહે, પન ઘટકે ઠામ. સારું તો એ નાત, ખલી તેઓ વેહેલ;
વસમું તોએ સાસરું, ઘરડ એ બેલ. ૧ પનઘટ પાણને ઘાટ, જ્યાં સ્ત્રીઓ પાણી ભરે છે. પનઆબરૂ.
૩૧૫
૩૧૬
૩૧૭
૩૧૮
૩૨૨

Page #461

કહેવતસંગ્રહ
રજપૂત;
સપૂત.
ભય.
વેપારે વાણી, રણુ જાય અધીરાઇએ અર્ધાંગના, કૈટાણે આછી કુખે અવતર્યાં, પાપ તા નહીં પાર; અણુપુરે મરવું પડે, લેખ લખ્યા કિર્તીર. કર્મમાં જે લેખ લખ્યા, તે મિથ્યા નન્ન થાય; ટૂંક મટી રાજા અને, રાજા ટૂંકજ થાય. કવિ, પંડિત એર ચતુર નર, વેશ્યા, ભટ, નટખટ; ઈનસ કપટ ન કીજીએ, નર્ક રચે કપટ,ર નાની તેાએ નાગણી, ચમરી તેાએ પુંછ; મિનાતાએ માટીડા, ભાંગી તેાએ ભરૂચ, છાંટાતાએ થારના, થાડી તાએ પુંચ; તણુખાતેાએ આગને, ભાંગી તાએ દુશ્મન તેાએ બાંધવા, ધર્મી તેાએ તુચ્છ; કણી તેાએ સુલેમાની, ભાંગી તાએ ભરૂચ. ઝાંખી તેાએ દૈવની, મૂર્ખ તેાએ ગુચ્છ; ફાટેલ તાએ ખાસડાં, ભાંગી તાએ ભય. ઝીણી તેાએ રાખડી,ă પાંખી તેાએ મુચ્છ; ધરા તાએ ગરાસિયા, ભાંગીતાએ ભરૂચ. લોંડી તાએ રાજની, સારૂં તેાએ મસા; ક્રૂવેડ તાએ કામિની, ખાળે તેાએ ભાણુ. જેવા તેાએ ચુલા, ઘરડા તાએ તુખાર;પ હીા તાએ દીકરા, સારા તાએ સુનાર. ઝુંપડું તાએ ગાંઠનું,॰ થાડું તાએ ઝેર; ધર્મી તાએ ઠીમરા, નાના તાએ શેર. ઢીંકા તાએ હેતને, ચાડાતાએ વર્ષાદ; સારા તમે તરકડા, થાડા તાએ પ્રસાદ.
૪૧૫
૩૨૩
૩૨૪
રપ
૩૨૬
૩૨૭
૩૨૮
૩૨૯
૩૩૦
૩૩૧
૩૩૨
833
૩૩૪
૩૩૫
૧ એછી કુખે-નીચને પેટ. અણખુંટે=આવરદા ખુચા વગર.
૨ પઢ રચેલાં
છે તે કવિ, પંડિત, ચતુર નર, વેઠ્યા, ભટ(વિદ્વાન ) ને નટખટ (પહેાયેલાં)નાં રચેલાં છે, માટે એટલાંથી કપઢ કરવું કે રમવું નહીં. કારણ કપટ પકડાઈ જાય. ૩૨૭ થી ૩૪૩ આટલા પદાર્થ હલકા લાગે, પણ હલકાભારે ગણવા નહીં, વિવેક રાખીને ગણતરી કરવી. ૩ એકસંપ કરેલા જથે.. ૪ રાઇડી=રાઈના દાણા. ૫ તુખારઘેાડા.
છ ગાંઠનું=પેાતાના પૈસાથી બાંધેલું, ૮ પ્રસાદ=
૬ સુનાર=સારે। તેય ચાર. પ્રસાદીની મીઠાઈ,
કૃપા,

Page #462

૪૧૬
કહેવતસંગ્રહ
૩૩૬
૨૩૭
૩૩૮
૨૮
૩૪૦
૪૪૧
૩૪૨
વરોળ તો એ ગાવડી, અજવાળી તોય રાત; પાળે તો એ કેસરી, ઓરમાન તેએ માત. બાળક તોએ સિંહનું, બચ્ચું એ બાજ; ભાંગેલ તેએ લાકડી, જુનો તોએ રિવાજ. મુડદાલ તેએ વળાવીઓ, ફુટેલ તેઓ બોખ; દત્તક તાએ દીકરો, નાને તેએ ગોખ. થોડી તેએ ઓળખાણ, સાદે એ વેષ; કટાયેલ તેઓ નાણું, ભૂખેલ તેએ દેશ. હલકી એ પેરામણ, મૂરખ તો એ ભાઈ, ઘરડે તે પહેલવાન, ગરીબ તે એ જમાઈ સારે તોએ ટેડીઓ, થોડે તેપણુ ગરાસ; કમૂળ તેઓ દીકરે, મીઠી એ છાસ. પાળે તોએ કુતરે, ઘેટું તો પણ કરજ; , નાની એ નાગણી, દુઃખણી એ પરજ. ખોટું તોએ જડાઉ નંગ, ખોટે તે એ રંગ; ભડ તેઓ બ્રાહ્મણો, સાર તેઓ કુસંગ, ન ખાધું ન ખરચ્યું, ને પરહથ દેવાણ; વિઠલ કહે સુનું થાશે, આ જે ખડકાણું છાણાં. પુત્રી પિહેરમાં રહી, ભલે કરે ગુલતાન; પણ તે શોભે સાસરે, કાં શોભે સ્મશાન. વગર વિચાર્યું હારીને, ગાડે લાવ્યા સલ; ગાલાવલી ગાવા બેઠી, અમે છત્યાં ટેડરમલ અશ્વ ઉપર બેઠા છતાં, માથે રાખે ભાર; મૂક્યાં ખેલે ખાસડાં, એ પણ એક ગમાર. પશુ ઘડતાં નર ઘડ્યો, ભુલે સિંગ અરૂ પુંછે; તુલસી પ્રભુકી ભક્તિ બિન, ધિક્ક ડાઢી ધિક મુછ. શોભે સાના સમયમાં, વિષ્ણુ સમય નહીં માન; વૃદ્ધપણે વરણાગી નર, ધરે થાય નાદાન.
૩૪
૨૪૪
૨૪૫
૩૪૬
३४७
૩૪૮
૩૪૯
૧ વરાળ=ળ્યા. ૨ ગેખ હવા ખાવા મુકેલું છે. ૩ વષસાદે પણ ડોળવાળે. ૪ જમાઈ ગરીબ હેય પણ માન આપવા જોગ ખરે. ૫ કમૂળ= કુપાત્ર. ૬ પરજ દેશ.

Page #463

કહેવતસંગ્રહ
૪૧૭
૩પ૦
૫૧
૩૫ર
ખરા-(સાખી જેવા) ગામ મારતાં, ધાડ પાડતાં, એ રજપુતનું ટાણું; ઢેડ એવા ધંધા કરે, એ તે આપા' કાણું. નાતે ગયે, મેવાડ ગ, ગયું ધીરધારનું ટાણું; સારે ઘેરથી સંપ ગયે, એ તે આપા કાણું. ધરમ ગયો શરમર ગઈ ગયું માણસનું સારું; વાડ વેલાને ખાવા બેઠી, એ તે આપા કાણું
કુંડલિયા સુન્ના લેને પિયુ ગયે, સુના કર ગયે દેશ, સુના લાયે ન પિયુ મીલે, રૂપા હે ગયે કેશ; રૂપા ગયે કેશ, રૂપ સબ રોય ગુમા, ઘર બેઠે પિછવાઈ પિયુ અજહુ ન આવે; કહે ગિરધર કવિ રાય, લેન બિન સબ અલોના, જબ જોબન ટલ જાય, કહા લેઈ કરીએ સુબા.
સેરઠા. કહેતાં ન આવે પાર, રાજા થઈ રંજાડતા;
એ રાજા નહીં ગમાર, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૩૫૪ નિત્ય નિત્ય નવલાં ખાય, બીજાને આપે નહીં; ધૂળ પડી એ કમાઈ સાચું સેરઠીઓ ભણે. ૩૫૫ પરઘેર માગે માન, બીજાને આપે નહીં; એ માણસ હેવાન, સાચું સેરઠીઓ ભણે. ૩૫૬ ઘેર ઘેર ચેવટ જાય, પિતાની બીજા કરે; ધુડ પડી ડહાપણું માંય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. પ૭
દાંત વિષે દંતા તુજને દિલ દઈ ચીજે બહુ ચખાડી; પણ નાગા સાથે નેહ, હાડાં પહેલાં હાલીઆ ૫૮
દાંત કહે છે. અમને ન દેશો દોષ, આવતુ તે ઊચલ્યા
હદયે ન ધરશો રોષ, પેઢાં પ્રતિમા પાળશે. ૫૯ ૧ આપા ગામ ધણું કાઠિ લેકે “આપ” કહી બેલાવે છે. ૨ શરમ=મર્યાદા માન.

Page #464

૪૧૮ *
કહેવત સંગ્રહ
૩૬૫
કહી કહી ચીજ ખવરાવીયા, ડાઢો પછી દેહ; હાડાં પેહેલા હાલીયા, નાગા સાથે નેહ. ૩૬૦ રગડ દુધદાંતને પાયાં, માખણ ખવરાવ્યાં મથી મથી; ઢાંક્યાં હાડ કહે ભેગા ચાલ, નાગાને શરમ નથી. આવ્યાં જે ઊછરતેહ, ધોખો મન ધરીએ નહીં; જન્મ સંગાથી જેહ, પેઢાં પાર ઉતારશે. એની જડે નહીં જગમાં જેડ, નખતર માડુ નિપજે; ઝાઝાં બાવળ બેર, કેસર છોડ તે ક્યાંક છે.
દેહરા એ ભેણી, એ ભંગડા, એ ઝાંપે એ માળ; પણ જેની હેડી હલ ગઈ વાકે બુરે હવાલ. ૩૬૪
સોરઠા ઘરમાં ધન અપાર, ગરીબાઈ ગાતે ફરે; ધુળ પડી ધનમાંહે, સાચું સોરઠીઓ ભણે. પિઢે પલંગે નિત, બીજાને પથારીઓ; એ હેવાનની રીત, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ખેટાં બોલે રજ, બીજાને ખોટા કહે; તેને પડે ન બેજ, સાચું સોરઠીઓ ભણે ૩૬૭ રખડે રાડે માંહે, બીજાની વાત કરે; બળી એની મોટાઈ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. નિશો કરે નાદાન, બીજાની નિંદા કરે; એ શેભે સ્મશાન, સાચું સોરઠીઓ ભણે. વાગે ઝેરી રોપ, અમૃતની આશા કરે;
એ રેપ નહીં પણ ખોપ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. વિઠલને વેપાર, અર્ધી રાતે આળસે, તે મત વિના મરનાર, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૩૭૧ કરવાં દરબારી કામ, દાનત હરામની; એ મરવાનાં ઠામ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ક૭૨ લેઈ ધર્મનું નામ, કામ અવળાં તે કરે;
એ તે બેજાનાં કામ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૨૭૭ ૧ ડાકે ચાવી રહે તે પછી શરીરમાં જાય છે જે વ્યંડળ, નાજ,
૩૬૬
૩૬૮

Page #465

કહેવતસંગ્રહ
રાખી ધર્મના ડાળ, દ્યુતવાના ધંધા કરે; એ તા જાશે ગતામેાળ, સાચું સેારડી ભણે. ડીકે ચાળી ખાખ, સિદ્ધ થઈને ઘુમતે; અંતે રહેશે રાખ, સાચું સાડીઓ એસે થઈને સિદ્ધ, સુક્રા
ભણે.
ગાંજો પુંકા;
સારડી
ભણે,
જનને ભમાવતા;
હા
તે શઠં પણ નહીં સિદ્ધ, સાચું કરમાં પકડી માળ, ભેાળા એ માળ નહીં પણુ જાળ, સાચું સારડીએ ભણે. ઘેાડે થઈ અસ્વાર, ગામ સિમ નેતેા કરે; એજ ખરે। દરબાર, સાચું સારડી ભણે. નાંખી મુઝે હાથ, અળિયા સાથે બાઝતે; તેનેા કરો સાથ, સાચું સાડીએ ભશે. ભીડી હામ, ઊપ પલાણે દોડતે; એ રાજપુતી નામ, સાચું સારીએ ભણે. પડકારે નાંખે પક્ષાણુ, જે તુરત વારે ચડે; એ શૂરાનાં એંધાણુ, સાચું સેારહીએ ભણે. હાકલે હારી જાય, જાય મુતર ઊભે વાંજણે;૩ એ કાયર કહેવાય, સાચું સારડીએ ભણે. તરસી માનાસા, તેને પાવા નીકળ્યે; એ તો રક્તપ પી ધરાઈ, સાચું સારહીએ ભણે. ડાહાપણ ડાયરા માંહે, પગલાં તે પાછાં ભરે; જલેલ કરે નહીં કાંઇ, સાચું સારડીએ ભણે. થાભાના બહુ ઠાઠ, ગેાંઠણુ ગાંઠે બાંધી બેસતા;૬ એ શેાભા નહીં પણ ભાઇ, સાચું સેરઠીએ ભણે. રંગે કાળા કેશ, વેશ ભજવે નહીં વેહેવારમાં; એ રંગ નહીં પણુ મેશ, સાચું સારડીઓ ભણે. તસખી લેઈને હાથ, ચેાટાચાર એ નહીં સખળાના સાથ, સાચું સેારડીએ ભણે.
કરે;
૪૧૮
૩૭૪
૩૭૫
૩૭૬
३७७
૩૭૮
૩૦૯
૩૫૦
૩૮૧
૩૮૨
૩૮૩
૩૮૪
૩૮૫
૩૮
३८७
૧ શૂરાનાં લક્ષણ-મુમ પડે તેજ વખત ઢાંમ ભીડીને ઉપપલાણે એટલે ઘેાડા ઉપર બધા સાજ માંડ્યા વગર ફક્ત ડળી લગામ ચડાવી ઘેાડા ઉપર ચડીને ખુમ કે ધીંગાણાંની જગાએ દાડે તે ખરા રાજપુતની વઢ કહેવાય. ૨ પલાણુĂાડા ઉપર નાંખવાના સાજ. કવાંજશેચારણા, ઇજાર, ૪ માનાસાઇ=તલવારની સારી જાત. પ રક્તÀાહી. હું પગે કાળીયાની ગાંડાવાળી બેસવાની એક રીત છે,

Page #466

કહેવત સંગ્રહ
૩૮૮
૩૮૯
૩૯૦
૩૯૫
૩૯ર
૩૦૩
૩૪
૩૯૫
કરણ, વીર ને ભેજ, જેનાં અમર નામ છે; બીજા ખાવાના જ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. દીવાન મેરૂ ને ભાણુ, સુલ્તાન ને કુંભે થયા; હતા હીમતોની ખાણ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. બેઠાં ઝોકાં ખાય, વાટો કસુંબાની જુવે; એનાથી શું થાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. વાતે વીસરી જાય, તે વાહારમાં શેણે ચહડે; થરથર કાયા થાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. હીરે આવ્યો હાથ, અજાણ્યો ઓળખે નહીં; જાણ્યા નહીં જગનાથ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. સારે સગાં થાય, ગરીબીમાં કોઈ ગણે નહીં; મનમાં સમજી જાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે.. સમાણસને સંગ, કમાણસ કરે નહીં; એને નહીં પડે કે દ્વેગ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. કમાણસનાં કાં, સમાણસ સાંભળે નહીં; જે બગડે બેલે વહ્યાં, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ઘરઘરણાંની ધુંસ, મન માની મોજે કરે; કહેતાં કાઢે યુસ, સાચું સેરડીઓ ભણે. એ તે વશમી વાટ, સંગતે થાવી સંતની; ઘડતાં ન આવડે ઘાટ, સાચું સેરઠીઓ ભણે. ભકતાની ભાળ, ભગતને ભૂલી ગયા; એ ભકતોમાં નહીં માલ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. છાણું પાણુની સેજ, પણ મનમાં નહીં; માણસે બીજા મોજ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. જોઈ બીજાનાં જોણ, ઊદો બહુ આદરે; એ લાલા માલાનાં ઘેણુ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ગરાસી આ જાત ગમાર, સંજામાં સમજે નહીં ઝટ કાઢે તલવાર, સાચું સોરઠી ભણે. મુએ માંડી મોકાણ, જીવતાં કેઈએ જાણ્યા નહીં;
એ તે દેખાડી જાણે, સાચું સેરડીએ ભણે ૧ સેજ=સગવડ. ૨ સેજઆંખની શરમ,
૩૯૬
૩૭,
૩૮
૪૦૦
૪૦૧
૪૦૨

Page #467

કહેવત સંગ્રહ
૨૧
૪૦૩
૪૦૪
૪૦૫
४०१
૪૦૭
૪૦૮
૪૦૯
કામ બેસી ના કરે, જેનાં રાજપુતી હાડ છે; એ તે મારે કાં મરે, સાચું સોરઠીઓ ભણે. તરકડાથી તંત, કઈ દી કરીએ નહીં; આણી દેશે અંત, સાચું સોરઠીઓ ભણે. હેરૂ વાટે બે મલે, ઓળખે તોય બેલીશ માં; મુકશે છરી ગળે, સાચું સોરઠીઓ ભણે. કરજે શરાનાં કામ, રોતલ સંગ રમીશ માં; રહેશે અમર નામ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ભરજે ભડથી બાથ, રાંકને રંજાડીશ માં; રજી જગને નાથ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. નિત નિત નાહાવા જાય, પણ મન ચોખું મળે નહીં;
એ ચોખો ન કહેવાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. વાહા થાવા વાત, જેને ત્યાં ત્યાં કરે; એ ખરે કમજાત, સાચું સોરઠીઓ ભણે. કહે નીર જ્યાં સો હાથ, ત્યાં હેય નહીં કાંકરો; અને નાથ નાથ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ઢગલે ધન કમાય, સંઘરે પણ ખરચે નહીં; તે પરને હાથ જાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. સંઘરી રાજી થાય બહુ, કપાય કાળજું કાઢતાં; એ વિણ ખાપણે જાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. દાટે ધન પાતાળ, ગળેથી છુટે નહીં; એ ખરેખ રખવાળ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ધન દેખી રાજી થાય, વાવરે તો વસમું ઘણું; તે હાથ ઘસતે જાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે, ખવરાવે ને ખાય, મનડું મોટું રાખીને; તેને વાહાલો સહાય, સાચું સોરઠીઓ ભણે. છેડીને ઘરબાર, ભસ્મ લગાવી ભાગીયા; પણ મમતા હાલી લાર, પાછા ગામમાં લાગીયા
૪૧૧
૪૧૨
૪૧૩
૪૧૪
૪૧૫
૪૧૬
સારૂં કોઈનું સાંખે નહીં, પેટમાં ઝાઝા લાળા;
રાંડરાંડને રેટીઓ, તેવી ગરાસીઆની માળા. ૪૧૭ ૧ નાથ નાબળદ જેવો ગણુને નાથ નાખે. ૨ વાહાલા=પરમેશ્વર, • ભાગીયા નાઠા ૪ લાગીયા પાછા ઘેર આવ્યા.

Page #468

૨૨
કહેવત સંગ્રહ
૧૮
૪૨૧
સિંચો તબ તરૂવર ભયો, કાટયો તબ ભયો જહાજ; નીર ન બેલે કાકડું, બાંહ ગ્રહેકી લાજ. પારો માંખી પેટમાં, રહે ન ઝાઝી વાર; પાર પુંઠથી નિકળે, માંખી મુખથી બહાર. નારી ઘરનું નાક છે, નારી સુત દેનાર; નારીથી પકાય છે, નારી સુખ આધારનારી વિણ નિંદાય છે, નારી વિણ નહીં સુખ; નારી વિણ નહીં આબરૂ, નારી વીસાર દુઃખ.
સેરઠે સારો જોઈ સાથ, ગામતરે નીકળ્યાં; કર્યો ન લાંબે હાથમુંઝાણું બહુ માવલા.
દેહરા વૈદ્ય કહે દરદ થયું, જોષી કહે ગ્રહ વાત; ભૂવો કહે ભૂત પ્રેતનું, ઘર નડતર શી જાત. બડે બડે સબ કહેત હય, બડે બડેમે ફેર; સરિતા સબ મીઠી લાગે, સમુદ્ર ખારે ઝેર.
૪૨૨
૪૨૩
૪૨૪
કવિતા”
સજજન પુરૂષનાં લક્ષણ સહત સંતાપ આપ, પરકે મીટાવે તાપ, કરૂણકે કુમ શુભ, છાયા સુખકારી હય; દેષ દિલ નાંહી લે, શરન આયે શિશ દેવે, પરમાર્થ વૃત્તિ જીનકું, સદા પ્રાણ પ્યારી હય; શરીર ક્ષમાવાન, કેટીપતિ અભિમાન નહી જ્ઞાનકે નિધાન, ભાન, ગંભીર ગુણ ધારી હય; કહત હે કવિ ગંગ, સુનો મેરે દિલ્હીપતિ, વિશ્વમે વીરલ કઈ સજનકી બલિહારી હય.
દુર્જનનાં લક્ષણ અકારણ દેષ કરે, ઈર્ષામે અંગ જરે, રંગ દેખી રીઝે નાહીં, દૃષ્ટિ દોષ ખડે હય; આપ ન કરે કાજ, પરકે કરે અકાજ,
લોકનકી છડી લાજ, અસૂયા અડ્યો હય; ૧ ગામ=મુસાફરી. ૨ ફેર તફાવત.
૪૨૫
-
-
-
-
-

Page #469

કહેવતસંગ્રહ
૪૩
४२७
૪૨૮
૪૦
મન બની કાયા કુર, એરકું સંતાપે સુર, કામ ક્રોધ છે હજુર, બિધિને કયું ઘડ્યો રે? કહત હે કવિ ગંગ, શાહનકે શાહ સુને, દુનિયા દુઃખ એક, દુરિજન કે બડે હય. ૪૨૬
દેહશે બમન હેકે ચોરી કરે, વિધવા હેકે ચા પાન; સતિ હોકે રણસે હઠે, ઊનકે જન્મ અકારણ જન.
સોરઠા જેની જોઈએ જેડ, જોતાં તે જડે નહીં; કાંઈક ખાપણુ ખોડ, સાચું સેરડીઓ ભણે. ગયાં પારસ ને પતિયાર, જળ ગયાં જમી ગઈ; ચાંપા ભેગાં ચાર, મહાત્મા ગયાં તે મળીને ૪૨૯
દેહરા પાળે નાચે પારેવડાં, વગડે નાચે મોર; પરણ્યા એટલા માનવી, બીજા હરાયા ઢોર. કાચા ઘટમાં કાંકરો, જે કદિ પેસી જાય; નીકળતાં નીકળે નહીં, કરીએ કોટી ઉપાય. મન ઢેગી મને ધુર્ત છે, મન મેગળ સમાન; મન સુધરે તે મિત્ર છે, નહીં તે શત્રુ સમાન. ૪૩૨ દમયંતી સીતા સતી, દ્રૌપદી ભઈ દુઃખ પાત્ર; ઊનકે દુઃખકા તોલ કર, ભવ દુઃખ હય કોણ માત્ર. ૪૩૩ કાજલ તજે ન શામતા, મોતી તજે ન વેત; દુર્જન તજે ન કુટિલતા, સજન તજે ન હેત. ૪૩૪
કુંડલિયા હિંદુ કહે સો હમ બડે, મુસલમાન કહે હમ, એક મુંગકી દો ફાડ હય, કેન જાદે કેણુ કમ; કેન જાદે કાન કમ, કબી કરનાં નહીં કજીઆ, એક ભગત હે રામ, દુજા રહેમાનસ રજીઓ; કહે દીન દરવેશ, સરિતા મીલતી સિંધુ,
સબકા સાહેબ એક, એક મુસલમાન એક હિંદુ. ૪૫ ૧ ચાંપરાજવાળે કાઠી બારવટીઓ હતું છતાં એકવચન, ઉદાર, પ્રામાણિક અને એને હાથ આવેલાંની હદપાર સંભાળથી મેમાની કરનાર હતા, ૨ પારેવડું=ખતર

Page #470

૪૪.
કહેવત સંગ્રહ
૪૩૬
છપય સર સર હંસ ન હેત, બાજ ગજરાજ ન દરદર, તરૂ તરૂ સુફલ ન હોત, નાર પતિવ્રતા ન ઘરઘર; તન તન સુમતિ ન હોત, મોતીજલ બિદુ ન ઘનઘન, ફન ફન મણિ ન હેત, સર્વ મલ્યા નહીં બનબન; રણુરણ હોય ન શર સબ, સર્વ ન હોય ને ભક્તિ ભર, નરહર કવિ સુકવિતા, સર્વ ન હોય એક સર
દેહરા કરવત, કાતર, કુજન, એ વેરી જુદાં કરંત; સુઈ સુહાગે સજન, એ ભાંગ્યાને સાધત. ધરતી નિત્ય નવેરડી, કેની ન પુરી આશ; કેતા રાવ રમ ગયે, કેતા ગયા નિરાશ. જીવીએ તો જશ લીજીએ, શકર જેડા સેણ; મરી જાવું માનવીએ, રહે ભલેરાં વેણ. છે, ભણીએ ભલાને, નગુણુને પણ જી; નગુણા ના હેત જગમાં, તે ભલા સંભારત કી.
૪૩૭
४३८
૪૩૯
૪૪૦
૪૪૧
૪૪૨
પલપલમાં કરે યાર, પલપલમાં પલટે પરા; એ મતલબના યાર, રીત ન જાણે રાજીઆ.
દેહરા દાંતે લૂણ જે વાપરે, કવળે ઊણું ખાય; ડાબું પડખું દાબી સુએ, તે ઘેર વૈદ્ય ન જાય. ખેતી, પાંતી, વિનતી, પુંઠનકી ખંજવાર; એતાં નહીં પરહથડે, આપ કરનકે સાર. લજ રખતે જીવ રખે, લાજ વિણ જીવ મ રાખ; એતો માંગું સાયાં, રખે તો દેનું રખ, લાંગા લાવ સંસારકા, દીયા ન ભજીયા દેવ; ન દીયા ન ભજીયા, ગયા જન્મારા ખેાય.
પરનારીની પ્રીત અગ્નિમાં બળવું ભલું, ભલું વિષનું પાન; શિયળ ખંડિત ના ભલું, નવ કાંઈ શિયળ સમાન.
૪૪૩
૪૪૪
૪૪૫
૧ સરખા

Page #471

કહેવતરાગ્રહ
કર૫
પતિવ્રતા લટપટ પગ ધરણિ ધરે, અટપટ બોલે બેન; પિયુસે કુછ ખટપટ ભઈ સે ટપટપ ટપકે નેન. ખિન બઠે, ખિન ઊઠ ચલે, ખિન ખિન વાડી હોય; ઘાયલસી ઘુમત ફરે, મરમ ન જાને કાય.
૪૪૭
४४८
૪૪૯
" (પ્રભુ પ્રાર્થના) અરજ ઊરમાં ધાર, હે ગિરજાના પતિ; હવે દુઃખ દરિયેથી તાર, વાહાલા વહારૂ થઈ મને. વ્યાધિ વાદળ જાણું, વરસે ઇદ્રોધાર આ; પ્રલય કરે મુજ પ્રાણ, ગિરિધર થઈ ઊગાર તું. ૪૫૦
પ્રાસ્તાવિક (પરચુરણ) બાલસે ખ્યાલ, બડેર્સ બિરાધ, અગોચરનારસે નહીં હસીએ, અન" લાજ, અગન જેર, નીર અજાનમેં ના ધસીએ; બેલકું નાથ, ઘડેલું લગામ, હસ્તિક અંકુશમ કરીએ, કવિ ગંગ કહે સુને શાહ અકબર, કુરર્સે દુર સદા બેસીએ. ૪૫૧
એક ભાઈ છાસનું માટલું (હાલું) ભરેલું લઈને આવતી હતી. તેવામાં એક રાજા ઘોડા પર બેસીને આવતો હતો તેની હડફેટ લાગી એટલે છાસનું માટલું પડી ગયું. માટલું ફૂટી ગયું, છાશ ઢળી ગઈ, પણ બાઈને કશી દિલગીરી થઈ નહીં, એવું જોઈ રાજાએ પૂછયું કે, “તારું માટ પુટી ગયું, છાશ ઢોળાઈ ગઈ તેની દિલગીરી અમને થાય છે, અને બાઈ, તને કાંઈ લાગતું જણાતું નથી તેનું કારણ શું?” ત્યારે બાઈ કહે છે –
નૃપ માર ચલી અપને પિયાસે, પિયા સર્પ ડો, દુઃખ પર હું . લે ગયે ચાર બિદેશનકું, ઊન બેચ દીની ગુણિકા ઘર પાપ સંગ ભયો જલકું ચલી, નિર પૂર ભયે નિરર્મ ચલહું, છત્રપતિ મહારાજ સુને, અબ છાશ શોચ કહા કરી હું? ૪૫ર
ભાવાર્થ-હ પરણી પછી ત્યાંના રાજાએ મને ઉપાડી; તે રાજાને મારીને મારા પરણેત પતિ સાથે નાઠી, તે મારા સ્વામીને વગડામાં સર્પ ડો ને
૧ વહા રક્ષક. ૨ ખ્યાલ રમત. ૩ બિરે વેર, કચ્છ. ૪ અગોચર જાણીતી નહીં તે, ૫ અન્નર્સ લાજ ખાતાં શરમાવું ૬ કર=કપટ

Page #472

ર૬
કહેવતસંગ્રહ મરી ગયો. હું વગડામાં ચાલી, ત્યાં રે મને પકડીને મને પરદેશ લઈ ગયા ને ગુણિકાને ત્યાં વેચી. ત્યાં મહાપાપનો ધંધો કરવાથી ડરીને નદી કીનારે બળવાને નાઠી, ચેહ ખડકી બળવા તૈયાર થઈ, ત્યાં નદીમાં ઓચિંતું પુર આવવાથી ચેહ ને હું તણાયાં, તે હું જીવતી નીકળીને હવે શું કરવું તેને વિચાર કરવા અહીં રહી છું ને છાશ વગેરે લાવી વેચી પેટ ભરું છું. તેમાં આપના ઘડાની હડફેટથી માટ પુટી ગયું. આટલા સંસ્કાર થયા, મોટાં દુઃખ પડ્યાં, તે હે છત્રપતિ મહારાજ આ છાશને અફસ શું કરશે તે પણ ભાવિ.
કવિત બિના જલ કુપ કહા, બિના તેજ ભૂપ કહા,' બિના ગુન રૂપ કહા, ત્રિયાકે બખાન; કાલરીકે ખેત કહા, કપટીકે હેત કહા, દીલ બિન દાન કહા, ચિત્તમાં ન આવે; બિના તપ જોગ કહા, બિના જ્ઞાન ભંગ કહા, સપુત બિન પુત કહા, દુખે કુલ જાન; જિહા બિન મુખ કહા, નેન બિન નેન કહા, રામનામ બિના મુખ, પશુહી પહેચાનવો.
શૂરવીરનું અંગ મમત તો, માયા તજી, તથા તન ઉચાટ; અણગમત કરી આત્મા, એક વહાલી વૈકુંઠવાટ. ૪૫૪ આગે પગ તે પત રહે, પીછે પગ પતી જાય;
બાગાં ખેડે બહાવરે, વાકું રંગ ચડાય. ૪૫૫ (ભાવાર્થ) શત્રુની સામે આગળ પગ એટલે દઢતા રાખવાથી (પ) આબરૂ રહે છે, ને પાછો પગ કરો એટલે પુંઠ દેખાડવાથી પી જાય છે. માટે એક વાર હઠેલા યોદ્ધા પાછા વળી પગ ખોડી સંગ્રામ કરે તેને રંગ છે, સાબાશ છે.
દો દ તરકસ બાંધકર, સબી કહાવત શર;
કામ પડે જબ દેખીએ, કીસકે મુખપે નર. ૪૫ (ભાવાર્થ) બબ્બે તલવારો બાંધી બધા શરા કહેવરાવે છે, પણ કામ પડે અગર મામલો જાગે ત્યારે જોયું કે, દેશના મોં ઉપર નૂર રહે છે. એટલે મોં ઉપર આટા ઉડતા ન જણાય તે જ ખરે શુરવીર,
૪૫૩

Page #473

કહેવતસંગ્રહ
४२७
ઝાલર બજે ભક્તજન, બબ બજે રાજપૂત;
એતા ઉપર ના જગે, તે આઠ ગાંઠ કપૂત. ૪૫૭ (ભાવાર્થ) ઝાલર એટલે આરતી વાગે ત્યારે હરિને ભક્તજન દર્શન કરવાને તલપાપડ ન થાય અને બંબ એટલે બુમઈઓ ઢેલ અથવા રણતુર વાગે ત્યારે રાજપૂત તલપાપડ થાય નહીં તે તેને આઠે અંગથી કપુત જાણો.
મરદાં હારી મૂછડી, દેદો બાલ ઘના;
ગંડક જેસે પુંછડો, રાખે લેક ધના. ૪૫૮ (ભાવાર્થ) મરદની મુછના તો બખે વાળ ઘણું. ગધેડાના પુંછડાં જેવા મુછના ભારાને ભારા ઘણાએ રાખે છે, તેમાં માલ શે ? કાંઈ નહીં.
અમલ ખાટણ જગપંથ, શરા ફંદા કામ;
કાયર ખડગ ન વાવરે, કાયર દે નહીં દાન. ૪૫૯ (ભાવાર્થ) અમલ એટલે રાજ્યાધિકાર ખાટ (મેળવ) અને યોગી પુરૂષના યોગ પંથે ચડવું એ કામ શરીરનાં છે. કાયર કદી ખાંડું વાવરે નહીં. ખદડા ખાંડે વઢે નહીં, ને કાયર એટલે નમાલા કદિ દાન આપે નહીં. શર ચડાવવા સારૂ એ પિતાના પતિને કહે છે.
કંથા રણર્મ પઠકે, કાંઈ જાએ છે સાથ;
સાથી થારા તીન હય, હૈયું, કટારી, હાથ. ૪૬૦ (ભાવાર્થ) રણમાં પેસીને હે કંથ, કોની સોબતની વાટ જુઓ છો? હવે સંગ્રામભૂમિમાં તમારા સાથી ત્રણ છેઃ હિમત, કટારી ને બાહુબળ.
ભાગે મત તું કંથડા, તું ભાગ્યે મુજ ખોડ;
મોરી સંગરી સહેલી, તાલી દે મુખ મોડ. ૪૬૧ (ભાવાર્થ) હે કંથ, તમે રણભૂમિમાંથી નાસશે મા, તમે નાઠે મને કલંક છે, કારણ કે મારી સખી, સાહેલીઓ મોઢાં મરડીને તાળી દઈ હસશે.
- ઉઠી કંથ હથિયાર લે, મેં લઉં શક્કર તુપ;
પ્રાહુણરા તે મુજ બળ, રણમાં બળ તે તુજ. ૪૬૨ (ભાવાર્થ) હે કંથ, ઉઠીને હથિયાર , હું સાકર ને ઘી લઉં છું, મિજબાનની સેવામાં મારું બળ કામ આવે, પણ રણભૂમિમાં તે તારે જ બળ જોઈએ.
1 તપધી.

Page #474

૪૬૪
૪૬૫
४२८
કહેવત સંગ્રહ અભિમન્યુ મહાભારતના યુદ્ધમાં જાય છે ત્યારે ઉત્તરાને મળવા સારૂ અભિમન્યુની મા સુભદ્રા કહે છે ત્યારે અભિમન્યુ જવાબ આપે છે,
ઉત્તર, ઉત્તરા શું કરે? સાંભળ મારી માત;
રણમાં જ્યારે ઘા પડે, ત્યારે ઉત્તરા દે નહીં હાથ. ४६३ ઉત્તરા ત્યાં આવીને અભિમન્યુને કહે છે,
મારજો કે મરજે તમે, નવ દેશો પુંઠ લગાર; સૈયર મેણાં મારશે, જે કાયર કરી નાર.
દેહા શરા તેજ ધરે નહીં, સુધરણુ ડે ગાંડ; સત બચન પાલે નહીં, ઊલટ જાય બ્રહ્માંડ. રણ ચડો ઠાકારો, બહુ બતાવો બળ; રામ રખપે આવશે, જખ મારે જેમલ. ધ્રુવ ચળે, મેરૂ ડગે, ગમ મરડે ગિરનાર; રણમાંથી પણ નવ ધરે, પગ પાછો પરમાર, ४१७
“છમ્પય” (રાજપુતની શાખ અથવા જાતો વિષે) પ્રથમ સાખ પરમાર, પછે સિદ, સિંહાણ, રણથંભ રાઠેડ, વાચા, ચહુઆ પઢાળા, સોલંકી, સંખલા, બારડ, પઢિયાર, બેડાણ, ગોહીલ ને મહીલ, દહી, ભટી, મકવાણા; કચ્છ, મહાચ્છ, ગુરખ, કથા લેતાપતીજ લાખવા,
એતા ચૂર ભડ વીર, ખરા રજપુત સાખવા. ૪૬૮ રાજપુતની શાખા વિષે વિશેષ હકીકત.
૧ પરમાર, ૨ ઝાલા, ૩ હાડા, ૪ બોડાણ, ૫ ચુડાસમા, ૬ ગોહીલ, ૭ મોહીલ, ૮ મહીડા, ૯ મકવાણું, ૧૦ ચાવડા, ૧૧ ડાંગર, ૧૨ તીઆર, ૧૩ વેગડ, ૧૪ જાડેજા, ૧૫ દહીઆ, ૧૬ કચ્છ, ૧૭ બારડ, ૧૮ રાઠેડ, ૧૯ વાચા, ૨૦ પઢીઆર, ૨૧ સરવૈયા, ૨૨ સીંવાળા, ૨૩ જેઠવા, ૨૪ રાયા, ર૫ બાબરીઆ, ૨૬ સિંખ, ૨૭ સિસોદીઆ, ૨૮ સીદ, ૨૯ વઢાણ, ૩૦ ભટી, ૩૧ મહાક૭, ૩૨ હળધર, ૩૩ રાયજાદા, ૩૪ સેઢા, ૩૫ સેલંકી, ૩૬ સંખલા, ૩૭ ગુરખ, ૩૮ વાઘેલા, ૩૮ ખેળીયા, ૪૦ સુહાણ, ૪૧ કથા, ૪૨ ભાડેલા, ૪૩ બુદેલા, જ કામળીઆ,

Page #475

કહેવત સંગ્રહ
૪૬૯
४७०
સેર (વેગડી વેગડાને પિકારે છે) વેગડ તારી નાર, રણુ વગડે પરવશ પડી; વેહેલી કરજે વાર, ના તે જાઈશ જીવની.
(પરચુરણ) * તને વદતી બાવન વીર, નોંધણુ નવ સોરઠના ધણું; હીણી નજરું હમીર, નહેય માવતરની મંડળિક. મળીયલ મૂઢ ઘણ, મન સાગર મળીયા નહીં; તેની હા હૈયામાં રહી, દાઝ ઘણેરી દાદવા.
દેહરા જ્ઞાતિ જનકું પુજલે, ઓર કહાંસે કામ; છતને જ્ઞાતિ જન મીલે, વેહી શાલીગ્રામ, જ્ઞાતિમાં જ્ઞાતિ થયા, થયેજ પૈસાદાર; ભલું કર્યું ન જ્ઞાતિનું, ધિક્ક પડ્યો અવતાર.
४७१
Yકર
૪૭૩
જુનાગઢના રહા ખેગારની રાણું રાણકદેવીના સંબંધમાં
બેલાતા દેહારા, સેરઠા
४७४
સ્વામિ, ઊઠે અન્ય લેઈ ખડગ ધરે ખેંગાર; રાય સિદ્ધરાજે ઘેરિયે, ગઢ જુનો ગિરનાર
સેરઠે સસલાં ને શિયાળ, એક દિ શિંગાળાં હતાં; મરતાં રાખેંગાર, ભવનાં ભીલાં થઈ રહ્યાં. ૪૭૫
દેહરે પ્રથમ પિળે પેસતાં, થ ઠબકે ને ઠેશ;
રડા રાણક દેવીને, સુને સોરઠ દેશ. ૪૭૬ રાણકદેવી પરણીને આવ્યાં ને ઘરમાં પેસતાં ઊમરાની ઠેસ વાગી, તે શુકન ખરાબ થયાં.
૧ જ્ઞાતિ-એટલે નાત. જે નાતમાં જન્મ થયો હોય તે જ્ઞાતિ એટલે સદાચરણમાં, ધર્મમાં, વૈરાગ્યમાં સરખા અથવા ગુણમાં સરખા તે જ્ઞાતિ,

Page #476

૪૩
કહેવત સંગ્રહ
સિદ્ધરાજ જયસિંહે લડાઈ કરવા સારૂ ચડાઈ કરી, ત્યારે ઉપરકેટ હેઠ તંબુ તાણીને મુકામ કર્યો. તે વખતે ઉપરથી જોનારા કહે છે,
સોરઠા અમારા ગઢ હેઠ, કેણે તંબુ તાણીઆ, સધરે મે શેઠ, બીજા વરતાઊ વાણુઆ.
જવાબ:– વાણુઓના વેપાર, જાતે દહાડે જાણ; મારી રાહા ખેંગાર, ઉતારશું રાણકદેવિને. ४७८
899
ઝાંપે ભાગ્યો, ભેળ પડી, ભેળે ગઢ ગિરનાર;
દુદો હમીર મારીઆ, સેરઠના શણગાર. ४७८ દુદો અને હમીર રાહાના ભાણેજ હતા તે મરાણ ત્યારે દરવાજે તુલ્યો ને ફેજની ભેટમભેટા થઈ. તે વખતની વાત છે.
રાણકદેવીને ઉતારીને પિતાને તાબે થવા સિદ્ધરાજે કહ્યું, પણ રાણકદેવીએ માન્યું નહીં ત્યારે તેના કુંવાર માથેરાને મારી નાંખવા સિદ્ધરાજે પકડ્યો તે વખતે રાણકદેવી કહે છે.
સોરઠા માણેરા મત રોય, મા કર આંખ રાતીએ;
કુળમાં લાગે ખાય, મરતાં મા ન સંભારીએ. ૪૮૦ રાહા ખેંગાર મરણ પછી રાણકદેવી સહામણે સેરઠ દેશ મુકી જાય છે.
કાઊં કેંગરછ મેર, ગોખે ગરવાને ચડી; કાપી કાળજ કાર, પીંજરદા પાણએ. ૪૮૧ ઉતર્યો ગઢ ગિરનાર, તનડું આવ્યું તળટીએ;
વળતાં બીજી વાર, દામો કુંડ નથી દેખ. ૪૮૨ નીચે શરીર રાણકદેવીનું આવ્યું ત્યારે ગિરનાર, દામાકુંડન વિલેગ . થાય છે ત્યારે કહ્યું છે. હવે ગિરનારને કહે છે,
ગોઝારા ગિરનાર, વળામણ વેરીને કી;
મરતાં રાહા ખેંગાર, ખરેડી ખાંગો કાં ન થયો. ૪૮૩ ૧ “ય”=હ, એબ; લાંછમ. ૨ ફેંગર=2ઉકા કરછ. ૩ ગરે ગેખમ લાતને ગંભીર ગેખ, છજું ૪ પાંજરશરીર, કાળજું.

Page #477

કહેવતસંગ્રહ
૪૩૧
વેરીને વાળાવવા સારૂ તું ગાઝારા ગિરનાર, હજી તેવા તે તેવા ઉભા છું, શરમાતા નથી, કે રાહા ખેંગાર મરતાં તું ખળભળી પડીને પ્રેમ નમી ન ગયા. ત્યારે ગિરનાર પડતા હાય એમ મનમાં ભાવના થવાથી રાણુકદેવી કહે છે,
૪૮૪
મા પડ મારા આધાર, ચોસલ કાણુ ચડાવશે; ગયા ચડાવણહાર, છત્રતાં જાતર આવો. મારા આધાર ગિરનાર તું પડીશ નહીં, કેમકે તારા પથરાનાં ચેસલાં ચડાવી તને કાણુ ઉભા કરશે. તને ઉભા રાખનાર તે ગયા, માટે જીવતા રહે ને ઉભા રહે, તારી જાત્રાએ જીવતા હાશ તા આવશે. પાટણ પાંહાચ્યા પછી
ખાળું પાટણ દેશ, પાણી વિષ્ણુ પુરા મરે; સરવા સાર દેશ, સાવજડાસ જળ પીએ.
પછી વખાણે છેઃ
વારૂં પાટણ દેશ, સર્વે। સેારઠ દેશ, ધણી મરતાં રાણકદેવી રેતી રાહા ખેંગારના મુડદા સામું જોઈ કહે છે:
દાહરા
જીસે પટાળાં નીપજે; લાખેણી મળે લાખડી, નથી એમ સમજી પાટણની એ
xe
વાએ કે મુડી, ચણુ′ યુપ દંત; જીવા પટાળાં વાળીએ, લેાબડીવાળીના ગ્રંથ. રાણકદેવી જવામ આપે છે સારા
વારૂં શહેર વઢવાણુ, ભાગાળે ભાગાવા વહે; ભાગવતા રાહ ખેંગાર, હવે ભાગવ ભાગાવા ધણી.
૪૫
see
પાંપણને પડતે, કા(કહેા)તા કુવા ભરાવીએ; માણેરા મરતે, શરીરમાં સાં વહે. પાંપણના એક પલકારામાં કુવા ભરાઈ જાય તેટલાં આંસુ પડે, કારણુ શરીરમાં તેા ઝરા તે ઝરાનાં સરણાં ચાલે છે એટલું દુ:ખ છે.
હવે સતી થતી વખતે રાણકદેવી કહે છે
સારા
૧ સેયાંહાં. ૨ લાખેણી=સારી. ૪ રચણ્=ધુળની ૨૪, ૫ મુાર્ક અથવા ચ્હાટી છે.
૪૮૭
૪૫
૩ લાખડી=સ્ત્રીઓને એઢવાનું વસ્ત્ર.

Page #478

૪૭૨
કહેવત સંગ્રહ
૪૦
૪૮૧
વા વાય સવાય, વાએ વેળુ પરજળે; ઉભો ત્યાં સિદ્ધરાય, સત જેવા સેરઠીઆણીનું
તેમના સંબંધમાં બીજા દેહરા જે સાચે સારઠ ઘણો, ઘડીઓ રાહા ખેંગાર; તે સાચે ભાંગી ગયે, જાતે રહ્યો લુહાર. આંગણ અબ મેરીઓ, સાખ પડી ઘર બહાર; દેવે ઉપાઈ દેવડી, નહીં જાતે કુંભાર.
સેરઠેર જયસિંહ દેવે જાય, ધારાનગર ઢોળીયો; કપરે તે કહેવાય, ખેંગાર તું ખેધે માં કર.
સિદ્ધરાજના વખાણમાં દેહરે બાવન હજાર બાંધીઆ, ઘેડા ગઢ ગિરનાર; કેમ સહે સોરઠ ધણું, ખેહણું દળ ખેંગાર.
૪૮૨
૪૯૩
૪૯૪
૪૯૫
૪૮૬
નીતિ સત્ય વચન ઔર દીનતા, પરસ્ત્રી માત સમાન; ઇનકું વૈકુંઠ ના મીલે, તે તુલસીદાસ જમાન. પરનિંદા પરનારી અરૂ, પરદ્રવ્યનકી આશ; છેડી તીનું બાતમું, ભજે એક અવિનાશ. લીખની પઢની ચાતુરી, એ તીનું બાત હૈ સેહેલ; કામ દહન મન વશ કરન, ગગન ચડન મુશ્કેલ કંચન ત્યાગવો સેહેલ હે, સહેજ ત્રિયાકે નેહ, માન બડાઈ ઈર્ષા, તુલસી દુર્લભ એહ. તુલસી પંછીનકે પીએ, ઘટે ન સરિતા નીર; ધર્મ કરે ધન ના ઘટે, સહાય કરે રઘુવીર.
૪૯૭
૪૪૮
૪૯૯
૧ રાહા ખેગાર જેવો રૂપવાન બીજો પુરૂષ થયો નથી ને થાશે નહીં. ૨ કુંભારના આંગણામાં સિદ્ધરાજના ભાટ રાણકદેવીને જોઈ જઈ ચડ્યા, તે રાણકદેવીનું રૂપ જોઈ કહે છે કે રાણકદેવીને દેવેજ (ઉપાઈ) ઉપજાવી ઘડી છે, કુંભાર નથી. તે સિદ્ધરાજે માળવાના ધારા નગરના રાજાને જીત્યો છે, જે રાજા કરડે હતો માટે સિદ્ધરાજને વખાણી ખેંગારને શિખામણ આપે છે કે કેડ મૂકી દે. ૪ ખેહણહીણું.

Page #479

કહેવત સંગ્રહ
૪૩૩
અલિ, પતંગ, મૃગ, મીન,ગજ, એક એક રસ આંચ; તુલસી તીનકી કેન ગતિ, જાકું વ્યાપત પાંચ. ૫૦૦ આજ કાલકે કરતેહી, અવસર જાસી ચાલ; આજ કહે મે કલ કરું, કાલ કહે પુની કાલ, ૫૦૧ ઊંચે બેઠે નાં લહે, ગુણ બિન બડ૫ણ કાય; બેઠો દેવલ શિખરપર, કાગ ગરૂડ નવ હેય. ૫૦૨ જહાં દયા તહાં ધર્મ છે, જહાં લોભ તહાં પાપ; જહાં કેધ તહાં કાલ હે, જહાં ક્ષમા તહાં આપ.9 ૫૩ ચાહ ગઈ ચિંતા ગઈમનમેં નહીં પરવાહ; જાકે મન ચાહ નહીં, શાહનકે શાહ. ૫૦૪ જે પાવે અતિ ઉચ્ચ પદ, તાકે પતન નિદાન; જે તપત મધ્યાહ્ન લગ, અસ્ત હેત હે ભાન. ૫૦૫ તુલસી ઉત્તમ પ્રકૃતિનું, કહા કર સકત સુસંગ; ચંદન વિષ વ્યાપે નહીં, લપેટે રહત ભુજંગ. ૫૦૬ વાહાલામાં વેર ન કીજીએ, ચૂકી ન દીજે ગાળ; ધીરે ધીરે છાંડીએ, જ્યમ સરોવર છાંડે પાળ. લભી ગુરૂ ચેલા લાલચુ, દેનું ખેલે દાવ; દેનું ડુબે બાપડે, બૈઠ પથરકી નાવ. ૫૦૮ મોર્મ ગુણ કછુ હય નહીં, તુમ હે ગુણકે જહાજ; ગુણ ગુણ ન વિચારકે, બાંહ ગ્રહેકી લાજ, ૫૦૦ તુલસી જગમેં આયકે, સીખ ઉસીકી લે; જે તું અનરથ કરે, પણ તે કુ રસ રસ દે. ૫૧૦.
૫૦૭
દ, ધ, શિ, મુર, બિયા, ભજન, ને
દુઃખ, ફાગ; હેત શીઆને બાવરે, નવ ઠેર ચિત્ત લાગ. ૫૧૧
૧. ભમર. ૨. પતંગીયું. ૩. હરણ. ૪. માછલું. અને ૫. હાથી એ પાંચને એક એક ઈદ્રિયને રસ છે, તે છતાં તે પાંચ વિનાશ પામે છે, ત્યારે મનુષ્યને પાંચ ઈદ્રિયો છે, પાંચ ઇઢિયે છૂટી મૂકીને રસમાં લીન થાય તે તેની શી ગતિ થાય ? ૬. પાંચ ઈદ્રિયના વિષયે. ૭ આ૫=૫તે પરમેશ્વર, ૮. ચોપાટ. ૯. રીસ ચડે ત્યારે. ૧૦. બાળકને રમાડતાં. ૧૧. દર્પણમાં મહે જોતી વખત. ૧૨. સ્ત્રી પાસે. ૧૩. ભજનમાં ગુલ્તાન થાય ત્યારે. ૧૪, નીશે-કેફમાં. ૧૫. આપતકાળ પડે ત્યારે, ૧૧, ફાગણમાસમાં હેળીના ફાગ ખેલતી વખતે ડાહ્યા પણ ગાંડા થઈ જાય છે,

Page #480

૪૩૪
કહેવતસંગ્રહ
ઝેર પરાયા આપના, ખાયેસ મર જાય; અપની રક્ષા ના કરે, કહે ખીર સમજાય, તારા વૈરી કાઈ નહીં, તારા બૈરી મેલ; અપને શૈલકું મીટા લે, પીર ગલી ગલી કર સેલ. સખી સહાયક સમલકે, કાઈ ન નિર્બલ સહાય; પવન ખઢાવત આગકું, દીપક દેત મુંજાય. સતગુરૂ પુરાના મીલા, સુની અધુરી શિખ; સ્વાંગ જતિકા પહેન કર, ધર ધર માંગી ભીખ. ગાધન, ગુજધન, રાધન, આર રત્ન ધન ખાન; જબ આવે સતેાષ ધન, સબ ધન ” સમાન. આધી એ લુખી ભલી, સારી સે। સંતાપ; જો ચાહેગા ચાપડી,॰ અહેાત કરેગા પાપ. જ્યું ખેલ બનારકે, પીરત વગેરે દેશ; ખાંડ ભરી મુશકાત હય, ખીના ગુરૂ ઉપદેશ. શીતલ શબ્દ ઉચારીએ, અહું આનીએ નાહીં; તેરા પ્યારા તુજમેં, દુશમનભી તુજ માંહી. ખુશ ખાના હય ખીચડી, માંડે પડે ટુક લૌન; માંસ પરાયા ખાય કર, ગલા કટાવે કૌન ? કરની કરકે કાગકી, ચલે પુષ્ઠ પકડ શિયાલકી, કીસ બધ નારાયણુ આ જગમેં, હય । સખસ મીઠે મેલવે, કરતા તનફર મનકર બચનકર, દેત ન કૈાકું દુઃખ; તુલસી પાતક જરતહે, દેખત ઊનકા મુખ. મનકે હારે હાર હૈ, મન જીતે છત; મન મીલાવે રામકું, મનહી કરત ક્ત. મનકા ફેરત જન્મ ગયા, ગયા ન મના ફેર; ફરકા મનકા છેાડ કર, મનકા મનકા ફેર. લઘુતાસ પ્રભુતા વધે, પ્રભુતાએઁ પ્રભુ દૂર; કીડી મીસરી ખાત હય, હસ્તી ક્રાકૃત ક્રૂર.
૧ (એાપડીશ્રી ચાપઢુલી,
હુંસકી ચાલ; ઉતરે પાર ?
વસ્તુ સાર; પર ઉપકાર,
૫૧૨
૫૧૩
૫૧૪
૫૧૫
૫૧૬
૫૧૭
૫૧૮
૫૧૯
પર૦
પર૧
પરર
પર૩
પર૪
૧૨૫
પર૬

Page #481

કહેવત સંગ્રહ
૪૫
૫૨૭
૫૨૮
૫૨૮
૫૩૦
૫૩૧
૫૩૨
શબ્દહી બહુત સુન્યા સહી, મીરા ન મનકા મહ; પાસ લગ પહોંચ્યા નહીં, તબલગ લેહકા લોહ. રાજા કાણુરા ગઠીઆ, જેગી કણરા મીત; વેશ્યા કસુરી અસ્તરી, કાણુ વેશ્યારા કંત ? રાજા ગરજરા ગોઠીઆ, જેગી સેવારા મીત; જરરી વેશ્યા અસ્તરી, જર વેશ્યારા કંત. મધુર બનસે જાત મીટ, ઉત્તમ જન અભિમાન; તનક સીતલ જલસે માટે, જયસે દુધ ઉફાન. પત રાખે પરતાપરી, નવકાટીરા નાથ; અગલા ગુન્હા બક્ષકે, અબકે પકડે હાથ. જે ગતિ ગ્રાહ ગજેદ્રકી, સે ગતિ હૈ હે આજ; બાજી જાત બુદેલકી, રાખો બાજી લાજ. ગતિ દાતા ધન જાણવું, યંત્ર રૂ૫ વ્યવહાર; અટકે ઝટ ભવતંત્ર તે, જે નહી ધન કર સાર. દીલની વાતે દીલમાં, કે પાસે કહેવાય; સમુદ્ર મજા કંઠપર, આવી માંહી સમાય. કુટીલ કુટીલ સંયોગથી, કુટીલ કર્મ વરતાય; કૌવચ કેરાં બીજથી, કેવળ કોચજ થાય. કબીર ગર્વ ન કીજીએ, રંક ન હસીએ કાય; અપને નાવ સમુદ્રમે, કહા જાને કા હોય ? નાને નાના હો રહો, જયસી નાની ડૂબ; એર ઝાડ ઉડ જાયને, ખૂબ ખુબકી ખુબ. લાખમે એક લખેશરી, સામે એક સુજાન; સબ નર બાંધે પાઘડી, સબ નરકું નહીં માન,
૫૩૩
૫૩૪
૫૩૫
૫૩૬
૫૩૭
૫૭૮
૧. જયપુર તથા જોધપુરનાં રાજ્યો વચ્ચે વૈરભાવ ચાલતો હતો. તે વખતે જયપુરની ગાદી ઉપર મહારાજ પ્રતાપસિંહજી હતા. તેમના ઉપર કોઈ રાવર શરાએ ચડાઈ કરી. એલે હાથે શત્રુને પહોંચી શકાય તેવું નહીં લાગવાથી જોધપુરની મદદ માગવા જરૂર થઈ માટે જયપુર રાજને કવિ જોધપુર જઈને જોધપુર મહારાજ (નવટવાળી મારવાડના ધણી)ને કહે છે.
જોધપુરે આગવું વેર ભૂલી જઈને મદદ આપી, ને ધાર્યા પ્રમાણે જયપુરની છત થઈ. તેમ જ પશવા બાજીરાવ બલાળની મદદ બુંદેલખંડના રાજાએ માગી તે વખતે આ લખ્યું હતું.

Page #482

કહેવતસંગ્રહ
૫૪૦
પીપા પાપ ન કીજીએ, પુણ્ય કર્યો સો વાર; અઘટતું કેનું ન લીજીએ, કર્યા દાન હજાર. ૫૩૯ જાને વાકુ બહેત હે, અત હી શીખ અસંખ; જાને નહીં વાકે જસુ, બહીરે આગે શંખ. સંપત બહુત હી બહૈ, ઔર ન ધરીએ ચિત્ત; એ તને ને બીસારીએ, અરિ હરિ અપને મિત્ત, શત્રુ જહાં લગી શિરપર, ગરજ અન્યની હોય; ઠંડ ગયે શાલો તણે, પાડ ન પુછે કેય. ૫૪૨ ઘરહુમેં કજીયે ચુકે, નાતનમ્ ન સુનાય; નાતનમ્ ચુકે જસુ, તો દિવાનકુ ન સુનાય. સજજન તુમહી ચતુર છે, કહા શિખ દેઉં તેાઈ; તિણ વિધિ મીલજો કે, જીણ વિધિલબેન કાઈ ૫૪૪
૫૪૧
૫૪૩
સોરઠા
૫૪૭
વરસે જઈને વાડ, એવા મેહ શા કામના; મોટા બહુએ તાડ, ઢાંકે નહીં નિજ પંડને. ૫૪૫ લોક વખાણે લાખ, મેટા તુજને મેહુલા; સજજનમાં નહીં શાખ, વિવેક ગુણ હીણે લહી. ૫૪૬ વાવરવામાં વીર, પણ વિવેકમાં વામના; એવા હેય. અમીર, પણ મુરખ મધે ખપે. કીર્તિ કમાઈ લીધ, જેણે કર લાંબો કય; લાજ ગુમાવી દીધ, કર જેણે હેઠળ ધર્યો. ૫૪૮ એક વાવરે લાખ, વણ અવસર કે વેઠમાં; મનાય તે તે રાખ, ઊડાડે વરઘોડા વિષે. ઘડાઈ ઘડાઈ ને ઘાટ, પહેચેલે પેચી બને; વીસરી વિદેશ વાટ, જીવ્યાથી જોયું ભલું. ૫૫૦
દેહરા દેશ જ્ઞાતિ કુલ ધર્મનું, ઊર રાખે અભિમાન; તે નરવાર નહીં તે ખરે, ખર સમજે મતિમાન. ૫૫૧ પ્રારબ્ધ પહેલે બના, પીછે બના શરીર;
તુલસી યહ મન જાનકે, ધારણ કરેલો ધીર- ૫૫૨ ૧, સેણપ્રિય. ૨. લખે=જાણે, જુવે. ૩ લહી જાણીને ૪. વામણુગ્રામન, એાછા
૫૪૯

Page #483

કહેવત સંગ્રહ
૩૭.
૫૫૩
૫૫૪
૫૫૫
૫૫૬
૫૫૭
જાની બુજી અજુગત કરે, તાસો કહા બસાય; જાગત હી સેવત રહે, નાહી કે શકે જગાય, બીના બિચારે જે કરે, સો પીછે પસ્તાય; કામ બીગાડે આપને, જગમેં હેત હસાય. મન મેરા પક્ષી ભયા, જહાં તહાં ઊડ જાય; જહાં જેસી સંગત કરે, તહાં તેસા ફલ ખાય. પી છે કારજ કીજીએ, પહેલે ન વિચાર; બડે કહત હય બાંધીએ, પાની પહેલે પાર. દુશમન હે ચીંટીસા, નહીં હાથીસે કમ મગર; અહેમકકા કામ હય, જે ન રખે ઉસે ખતર. જગ ચાહે સહી કરે, ભલો બુરે સંસાર; નારાયણ તું બેઠકે, અપને ભુવન સંભાર. તાકે આદર કીજીએ, જે અપને ઘર આય; મિત્ર માનીયે શત્રુકો, કારણું અતિથિ કહાય.' સીંચે તરૂવર ભયે, કાર્સ ભયે જહાજ; તારે પણ ડુબે નહીં, બાંહ ગ્રહેકી લાજ, છતી તીની નાથીએ, કીરત હુંદા કમ્મ? રાણું રત રડે નીકરે, જડે ચીરાજે ચમ્મ. નિંદા ઐસી ડાકણી, કુલ બધાને ખાય; કહું છું નિંદા ન કરીએ, કોટી ક્રોધ સમાય.
૫૫૮
૫૫૯
૫૬૧
૫૬૨
સેરઠ
મહેમાનોને માન, દિલ ભરી કેાઈને દીધાં નહીં; મેડી નહીં મસાણ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ૫૩ લાખ કરોડ કમાય, ખાય પીએ ખરચે ઘણું; પણ પૈસો ન અપાય, તે સંપત શા કામની. ૫૪ ન કરે કરથી કાજ, પાંચ આંગળાં એકઠાં; તે લાખ દામની લાજ, રાખ બરાબર જાણવી. પૂજા નિજ પાય, પિતે પૂજી જાણે નહીં;
નીચી ડોક ન થાય, તે પત્થરનાં પુતળાં. ૫૬૬ ૧ કારણ કે આપણે ઘેર આવ્યા તે આપણો અતિથિ કહેવાય છે, માટે માન આપવું ઘટે. ૨ કમછી કહેવત, કીર્તિનાં કામ જેના તેનાથી બને નહીં, બહાદુર પુરૂષથીજ થાય. રાd લેહી જ્યારે નીકળે? જ્યારે ચામડી ચીરાય ત્યારે. કોડે ઘા લીધા વગર જશ મળે નહીં,
૫૬૫

Page #484

કહેવતસંગ્રહ.
૫૬૯
૫૭૦
૫૭૧
પ૭ર
૫૭૩
ખટ રસ ખાતે ખાય, પણ ખવરાવી જાણે નહીં; દીઠે સિંહ ધરાય, તે દુર્જન શા કામના? ૫૬૭ પહેરે પિતે હીર, દોરા દઈ શકતા નથી; કહે કેણુ અમીર, એ મોટા તાબુતને. પ૬૮ કરમાં પહેરે કડાં, કેડી કેદને આલે નહીં; એ માનવ નહીં પણ મડાં, કામ ન આવે કાઈને.
દેહરા સાંઈ અપને ચિત્તકી, બાત ન કહીએ કેય; તબ લગ મનમેં રાખીએ, જબ લગ કારજ હેય, પરીહઠ જેસે તાલમેં, પટક પટક પટ ધેય; મન વેસા છે ડાલ તું, પિછુ ન ખટકા હોય. કારજ વાકે હેત હય, જે કરે સમય નિહાર; કબહુ ન હારે ખેલ જે, ખેલે દાવ બિચારએક નવું ને બે નવાં, ત્રણે કાળો કહેર; બળે પરિયા બાપના, આઠ નવાં તે. હરિ સમરે પાતક ઘટે, મિત્ર હરે નિજ પીર; અરિ સમર્મ તીન ગુન, બુદ્ધિ, પરાક્રમ, ધીર,
૫૭૪ તુલસી નીચો આદમી, કરે ન ઉંચો કામ; કયા ચુકે ચામસે, સુને નગારા ગામ, વખત વિચારી વાણુઓ, મુછ ચડાવે કાન; વખત વિચારી મુછ વળી, નીચી કરે નિદાન. ૫૭૬ ઠગ છતાય ઠગાઈથી, ન્યાયે ન્યાયી છતાય;
જ્યાં જેવા ત્યાં તેવા થવું, તેહ વણિકવિઘાય. ५७७ ટોકર ખાધી હજામની, આપ્યું ભલું ઇનામ;
શિર છેદાવ્યું હજામનું, જુઓ વણિકનાં કામ. ૫૭૮ ૧ બેબી. ૨ તળાવ. ૩ દુમિનને યાદ કરતાં, બુદ્ધિ, પરાક્રમને ધીરજ હેય તેજ મનને શાંતિ રહે. ૪ નીચા તે નીચા, નાના તે નાના.
૫ એક પિસાવાળ વાણીઓ એક હજામની પાસે હજામત કરાવા બેઠે; હજામત કરી રહ્યા પછી હજામે વાણુઆને માથે, સારી હજામત થઈ છે કે કેમ તે જોવા, હાથ ફેરવ્યો. સારી હજામત થઈ માલુમ પડી એટલે હજામે વચલી આંગળી વાળીને વાણીઆના માથામાં ટકો માર્યો. વાણીને રીસ ચડી, પણ તે દબાવી રાખીને મુનીમને હુકમ કર્યો કે એક સુના હર ઘાંજાને આપે, ઘાંએ જે માન્યું કે ટકે મારવો તે સારી વાત છે, કેમકે હજામતની એક સુના મહેર ટકોરાથી પાણી,
૫૭૫

Page #485

કહેવત સંગ્રહ
૪૩
પ૭૯
૫૮૦
દૈષ પરાયા દેખ કર, ચલે હસંત હસંત; અપના યાદ ન આવહી, જાકા આદ ન અંત. લઘુતા સબસે બડી, તાતેં બડે ને કેય; ન્યું કર લઘુ અંગુરી, સુવર્ણ પેહેને સંય..
કંડલિયો બચન સુકી ઝાલરી, બેહદ ઘડી સુનાર, ઠેર ઠેર ચિત્ત રાખકે, મત પાનીમ ડાર; મત પાનીએ ડાર, ગઈ સે હાથ ન આવે, પડી ખલકકે પાસ, આપકે માન ગુમાવે; કથે સે કવિયાં કહાન, અબ નહીં લાજ હુનેરી, મા પાનીએ ડાર, ઝાલરી બચન સુનેરી.
દેહરા જગ મેંઘી જગ વારતા, તામે તનમન દેત; - પરમેશ્વરકી વારતા, કેઈ દમડી સેર ન લેત. કેળું, કેરી, કામિનિ, પિયુ મિત્ર પ્રધાન; એ સર્વ પાકાં ભલાં, કાચાં નાવે કામ.
૧૮૧
Sત
૫૮૨
૫૮૩
૫૮૪
જણ જણનું મુખ જોઈ અંતર દુઃખ રાવું નહીં; દે નહીં વિત્ત કઈ કઈ મરતાં રાજીઆ.
છમ્પય બેઠે જગા સંભાલ, સમજ પગ ધરે ધરનપરા
બેલે અવિચલ બોલ, લેખ લિખીયા પત્થર; ઘાંએજાએ ટકોરા મારવાનો રિવાજ બરાબર ગ્રહણ કર્યો ને કોઈ અમીરનું વતું કરું તો ટકોરો મારું. તેમ કરતાં બાદશાહી ફેજના સેનાપતિનું વતું કરવા જોગ આવ્યો, ત્યારે હજામત કરીને સેનાપતિને ટકોરે માર્યો તેની સાથે જ સેનાપતિએ ઘાંએ જાનું શિર ઉડાવી દીધું તે ઉપરથી આ દેહરે થયો છે.
૧ ઝાલરી, ઝાલ-કાનનું ઘરેણું. વચન રૂપી સેનાની ઝાલ છે તેને ચિત્ત ઠેકાણે રાખીને પાણીમાં નાખીશ નહીં. વચન રૂપી સેનાની ઝાલ છે, તે સનીએ બેહદ કારીગરી કરીને ઘડી છે. પાણીમાં નાખ્યા પછી પાછી તે હાથ આવશે નહીં, એટલે ગુમાવશે. માટે વચન નાખવું તે વિચારીને નાખવું કે જેથી વચનનું માન રહે છે સચવાય, એ ભાવાર્થ છે,

Page #486

કહેવતસંગ્રહ
૫૫
૫૮૬
૫૮૭
૫૮૮
૫૮
ખાય એાર ખીલાય, પેહેને ઓર પેહેના, રનમે તેજ અપાર, ધામ શીતલ સુખ પાવે; શિલવંત સુભાવ શુચી, મુખ દધી કમલા શકે, કવિ મુલચંદ કથે કહી, યહ લગ્ટન સબ મર્દકે,
દેહરા દેશકાલ અરૂ પાત્ર લખી, અપની શકિત સમાન; જે કછુ દેવત નીમર્સ, વાલું કહીયત દાન, રજબ જાકી ચાલસે, દિલ દુઃખાયા ન જાય; ઈલાં ખલક ખિજામત કરે, વહાં હે સુખી સવાય. જે ન કહુકી ઇર્ષા કરે, ડારે તૃષ્ણ જોઈ જે પાવે તામે સુખી, સંતોષ કહીજે સેઈ વેત હંસ બક શ્વેત હૈ, કયસે પરખ લખાય; પય પાની આગે ધરે, સકલ ભેદ ખુલ જાય. શરીર નિર્ધન જગત, યશ લેઈ સુરપુર જાય; સુમ જગતમેં ધન સહિત, અપયશ લે મર જાય. નિર્લોભીકું ભૂપ તૃણ, સુરપુર તૃણુ વિજ્ઞાન; તૃણુ સમ નારી વિરક્તકું, શર તૃણુ સમ પ્રાણુ. બિના તેગકે શૂરવીર, કરે કહા જે ઘાય;
ન્યું જલ બાહેર મીનબું, પેશ કછુ નહીં જાય. સમર્થ; મુશ્કેલ કહ, ઊદ્યોગકું કડા દૂર; વિદ્યાવંત વિદેશ કહા, કહા બીરાનો શુર. સિહ નિડર બનમેં ફિરે, તિનકું શંકા નાય; નખ આયુધ કે જેરસે, ઢુંઢ શિકારકું ખાય. કુટીલ કુબુદ્ધિ જતનર્સ, પરે જળે પરસંગ; મછઠ સમ તાકું કરે, આછો નિકસે રંગ. ગોલાં નગર ન નિપજે, ગોલાંની ખાણ ન હોય; કાં બિલીથી પાર, કાં બેલાઈ જોય,
૫૦૦
૫૮૩
૫૪ :
૫૫
પદ
૧ ધામ=ઘરમાં. ૨ સમાન=પ્રમાણે ૩ લખાય જાણું શકાય. ૪ શરા અને નિધન સારાં કામ કરે છે તે છે બીરાને પારકા, ૬ મછાની પેઠે ખુબ કરે ત્યારે

Page #487

કહેવત સંગ્રહ
૫૭
૫૯૮
ચેત ચેત નર ચેત (સાખી) પરલોકે સુખ પામવા, કર સારા સંકેત; હજી બાજ છે હાથમાં, ચેત ચેત નર ચેત. જેર કરીને જીતવું, ખરેખરું રણ ખેત; દુશમન છે તુજ દેહમાં, ચેત ચેત નર ચેત. ગાફલ રહીશ ગમાર તું, ફેકટ થાઇશ ફજેત; હવે જરૂર હશ્યાર થઈ, ચેત ચેત નર ચેત. તન ધન તે તારાં નથી, નથી પ્રિય પરણેત; પાછલ સૌ રેહેશે પડયાં, ચેત ચેત નર ચેત. ભામાની ભ્રમણું તજે, ભામા ભય ભંડાર; ભામાં જેને ભેળવે, તે નર નહીં કરનાર,
૫૦
૬૦૨
१०४
૬૦૫
ઇને તે ભમતે ભલે, જેગી, પંડિત, સપૂત; ઈતે તે ઘર બૈઠે ભલે, મૂર્ખ, નાર, કપૂત. ગત બહુ શોચત નહીં, ગીને ન હેવનહાર; કાર્ય કરત પ્રબીન જન, આય પડે અનુસાર. ભલે હેત નહીં મારિયે, કાહુકે જગ માંહી; ભલે મારને કોઇકે, તે કઈ નર રિપુ નહી. સ્નેહે ભોજન આપજે, સ્નેહે દેજો માન; સ્નેહે દેજે રોકડા, પણ પડશો નહીં જમાન.
તરખલાને તેલે (ખરા) કોક વાત કરે ત્યાંહાં, વચમાં પોતે બોલે; લાલ કહે છે માલાને, તે તરખલાને તેલે. વગર નેતરે જમવા જઇને, સારું નરસું બોલે; લાલે કહે છે માલાને, તે તરખલાને તેલે. કથામાં જઈ વચમાં બેસે, ડાહ્યો થઈને ડોલે; લાલ કહે છે માલાને, તે તરખલાને તેલે. બધી વાતમાં ડાહ્યો થાવા, મણ ઘાલીને બેલે; લાલો કહે છે માલાને, તે તરખલાને તોલે. વેળા કળા સમજે નહીં, ને વગર વિચાર્યું બેલે; લાલ કહે છે માલાને, તે તરખલાને તલે..
૬૧૦

Page #488

૨
કહેવત સંગ્રહ
૬૧૨
૬૧૪
જ્યાં ત્યાં ધામો નાખી બેસે, વગર બોલાવ્યે બેલે; લાલે કહે છે માલાને, તે તરખલાને તેલે. ૬૧૧ ઘેર ઘેર જઇને ચીજે માગે, રાંક જેવો થઈ બોલે; લાલો કહે છે. માલાને, તે તરખલાને તેલે.
આનંદ કહે પરમાનંદા આનંદ કહે પરમાનદા, મુંગે મહેડે રહેવું કાં તો કહેવું સાચેસાચું, ને કાં તે નામ લેઈકહેવું. આનંદ કહે પરમાનંદા, કજીઆમાં નવ જાવું; ખીચડી ખાવી ગાંઠની, ને જ્યાં ત્યાં રઝળાવું. આનંદ કહે પરમાનંદા, ગામડે જઈને રહેવું; બાપ બાપ સી કરે, દેઈને બમણું લેવું. ૬૧૫ આનંદ કહે પરમાનંદા, બાઈઓથી છેટે રહીએ; કાં તો કહેશે વંઠી ગયે, કાં નમાલા કરીએ. આનંદ કહે પરમાનંદા, જેને પગલું ભરવું; નહીં તે મુડી ખાઈ ગાંઠની, મત વિના મરવું. ૬૧૭ આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસ માણસે ફેર; એક લેઈને પાછા આપે, એક કરાવે ઝેર. આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર; એક ઉપરાણું કરે, એક વધારે ઝેર. આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર; એક આપે કન્યાદાન, વાળે એક ઝમેર.' આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ફેર; એક આપે સદાવ્રત, એક માગે ઘેર ઘેર. આણંદ કહે પરમાનંદા, ચીજે ચીજે ફેર; એક લાખે શેર મળે નહીં, એક ટકાની ત્રણ શેર. આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે મળે; એક વગાડે શંખલે, એક વગાડે ગયે. આનંદ કહે પરમાનંદા, માણસે માણસે ટાળા;
એક એક સારૂ મરી પડે, એક ભરાવે ઊચાળા. ૬૨૪ ૧ કન્યાના પૈસા ખાવા લઈ દુષ્ટ કામ કરે. ૨ જુદી જુદી બુદ્ધિ. ૩ ગોગત, સીતામાં જે વગાડવામાં આવે છે. તે ગત કહેવાય છે. ૪ કાળા ભેદ, તફાવત,

Page #489

કહેવતસંગ્રહ
ઊતાવળા થઈ વિના વિચારે, આગળ પગલાં ભરતા; નાગાની ટાળીમાં પૈસી, પછી પસ્તાવા કરતા, સારા
ભણે.
સારા જોઇને સાથ, ગામતરે નિકળ્યાં; ન કર્યો લાંખા હાથ, મુંઝાણાં બહુ માવલા, જેણે જગમાં રાખ્યાં નામ, વિસાર્યાં વિસરે નહીં; તેનાં સ્વર્ગે ઠામ, સાચું સારડીએ ભણે. ખાંધી ઢાલ તલવાર, વ્હારે ચડિયા વાલમે; રાળાણા રણુ માઝાર, સાચું સારડી ધર ધર ઢેબર ખાય, ખવરાવી જાણે નહીં; ક્રૂડ પડી જીવતરમાંહે, સાચું સારહીએ ભણે. સૌને કામ, પાતે ડગ ભરે એ મૂર્ખતા જામ, સાચું સારડીઓ દિન દિન દાયરે જાય, વગેાણાં વ્હાલાનાં કરે; તે બાપ ફેર ગણાય, સાચું સારડી
ચીંધે
નહીં;
ભણે.
દાહરા
ભણે,
૪૪૩
}પ
કરક
૬૨૭
૬૨૮
૬૨
}૩૦
૬૩૧
વૃદ્ધ ભલા રાજા તે શેઠ, ભલાં માત ને તાત; વૃદ્ધ લક્ષા નહીં નાકરા, ધારી ને ચેકીયાત, કાઈ હસે કાઈ રૂવે, કાઈ માંદા સુમકાર; કર્તાએ શું કલ્પીતે, સરજ્યા આ સંસાર. સુમથી દાતાર ભલેા, મેસવાની કહે હા; દાતારથી સુમ ભલા, ચાખ્ખી પાડે ના. દુશ્મન તેા ડાઘો ભલેા, ભલેા ન મુરખ મિત્ર; કદરૂપી પણ કહ્યાગરી,ૐ નહીં રૂપાળી ચિત્ર. અનીતિસ જાત હય, ધર્મ, રાજ એર વંશ; તુલસી એ દૃષ્ટાંત હય, ફારવ, રાવણુ, ઠંસ.
—
EKE
૧ ગામત =મુસાફરી, ૨ (ધમતાને, ડગડગલું,.. આ શું કરે તે સારી.
}૩૨
૬૩૩
૬૩૪
૩૫
}}

Page #490

કહેવત સંગ્રહ
ધર્મ
१३७
- દેહરા જાકે મનમેં દેષ નહીં, મુખ ન દોષકી બાત; પરમ અહિંસા ધર્મ યહ, જીવ ન કરીએ ઘાત. જૂર કહે જે કટુ બચન, દેઈ કછુ દુઃખ ભૂર; દુઃખ ન લહે સઘરી સહે, ક્ષમાવંત સો શર. સબ જીવનકું હિત કરે, મનસા વાચા કર્મ; પરહિત આપ દુઃખ સહે, એહે દયા ઓર ધર્મ. દેશકાલ એર પાત્ર લખી', અપની શક્તિ સમાન; જે કછુ દેવત નિમસે, તામું કહીયત દાન. જે ન કાટુકી ઇર્ષા કરે, ડારે તૃણું જોઈ જો પાવે તામે સુખી, સતિષ કહીજે સાઈ સત્ય, શીલ, સંતોષ, તપ, દયા, બિનતૃષ્ણ દાન; ક્ષમા, અહિંસા, શૌચ, યમ, લક્ષણ ધર્મ બખાન. રાજ્યભગ સંપત્તિ સકલ, વિદ્યા, રૂપ, વિજ્ઞાન; અધિક આયુ, આરોગ્યતા, પ્રકટ ધર્મ ફલ જાન. સહસા, માયા, નિર્દયા, અશુચિ, અમૃત, જડ, લોભ; યહદેષ વહાં સ્વાભાવિક, કયું નહીં સંગતરોભ. નિત્ય કમળ જળમાં રહે, લેશ ન ભેદે નીર; કામ ન ભેદે તેહને, જેનું શુદ્ધ શરીર.
૬૪૧
૬૪૩
૬૪૪
૬૪૫
૬૪૬
૬૪૭
પ્રેમ ક્યાં ચંદ ચકોર કયાં, ક્યાં મોર ક્યાં મેહ; અળગા તેઓ ટુકડા, સાચે જ્યાંહી સ્નેહ, જલમેં બસે કુમુદની, ચંદા બસે આકાશ; જે જાકે હીરદે બસે, વોહી તીનકે પાસ. હું તુંજ પુછું હે સખી, નેહ કેતા મણ હેય; લાગે તે લેખો નહીં, તુટે ટાંક ન હોય. ભૂત લગે મદિરા પીયે, સબકું શુદ્ધિ હોય;
પ્રેમ સુધારસ જીન પાયો, તીણ રહે ન શુદ્ધિ કાય. ૧ લખીeઈને, ૨. સંગદેષ લાગે જ.
૬૪૮

Page #491

કહેવતસંગ્રહ
ચાહત વૈ। કીસ કામકી, બિન ચાહેતકે સંગ; દીપકે મન ભાયનાં, જલ જલ મરે પતંગ સાંજ પડે દિન આથમે, ચકવી બેઠી રાય; ચલા ચકવા જાઇએ, જહાં રેન ન પડતી હાય. અપને પ્રિયતમ લાલસૈં, મીલ ખીછડે જીન કાય; શ્રીભ્રુડત દુ:ખ જાતે વેહી, જો કાઈ ખીલ્લુડાં હાય. તનખા હેાય તેા તાડીએ, પ્રીત ન તાડી જાય; કાગજ હાય તા માંચ લેઊ, કર્મ ન ખાંચ્યા જાય. સજ્જન ખાત સ્નેહકી, પર્ મુખ કહી ન જાય; મુંગેકા સપના ભયા, સા સમજ સમજ પસ્તાય. સાહેબકા ધર દૂર હય, જયસી લંખી ખજૂર; ચડે તેા ચાખે પ્રેમ રસ, ગીરે તે ચકરા ચૂર. કાગદ લીખું કપૂરÄ, બિબિધ લીખું સલામ; જા દિનર્સે ખીન્નુડા ભયેા, તા દિનર્સે નિંદ હરામ. હેત નકામું હંસનું, પીડ પડે ઊડ જાય; સાચી પ્રીત સેવાળતી, જે જળ ભેળી સુકાય. રામ રામ સખ કાઈ કહે, ઠગ ઠાકુર અર્ ચાર; ભિના પ્રેમ રીઝે નહીં, તુલસી નંકશેાર. જો મેં ઐસા જાનતી, પ્રીત છીયે દુ:ખ હૈાય; નગર ઢંઢેરા ફેરતી, પ્રીત ન કરી કાય. શ્રવણ સુખારે હાત હય, સુને સંદેશન ઐન; તૃપ્તિ હાય ક્યું દરશ બિન, રૂપ અહારી નૈન. કાગા સબ તન ખાઇએ, ખાઇએ ચુત ચુત માંસ; દા નૈનાં મત ખાઇએ, પ્રિય મીલનકી આશ. કાગા નૈન નીકાલ દઊઁ, જો પ્રિય પાસ લે જાય; પહેલે દર્શ દીખાયકે, પી લીો ખાય. પ્રેમ છીપાયેા ના છપે, જો ઘટમેં પ્રગટ હેાય; જો કે મુખ ખેાલે નહીં, તેાઊ નૈન શ્વેત હૈ રાય. ચાહે પાયા પ્રેમરસ, રાખા ચાહે માન; એક મ્યાનમેં દે! ખડગ, દેખ્યા સુના ન કાન. પાથી સાથેાથી ખની, પડિત અને ન કાય; અઢાઈ અક્ષર પ્રેમકે, પઢે સા પંડિત હાય,
૪૪૫
૫૦
૫૧
}પર
૬૫૩
૬૫૪
૫૫
૬૫
૬૫૭
૬૫
૬૫૯
}}
}}૧
}ર
૩
૪
}}પ

Page #492

કહેવતસંગ્રહ.
૧૬૭
૬૬૮
૬૭૦
૬૭૧
Stos
૬૭૩
યહ તે ઘર હે પ્રેમકા, મારગ અગમ અગાધ; શિશ કાટ પર તલ ધરે, તબ નીકટ પ્રેમકા સ્વાદ પ્રેમ પ્રેમ સબ કોઈ કરે, પ્રેમ ન ચીહે કાય; આઠ પહર ભીને રહે, પ્રેમ કહાવે સેય. પ્રેમ બિના સંસારક, સુખકે લહે ન લેશ; બિના પ્રેમ કોણે લખ્યો, હરિ મૂર્તિ પ્રવેશ. તાતે યહાં વા પરલોકમે, પ્રેમ બિના નહીં એર; જા બિનુ યહ સંસારમેં, ધરીબે કે નહીં ઠેર. ડરે ને કાહુ દુષ્ટસ, લગે પ્રેમકે બાન; ભમર ન છાંડે કેતકી, તીખે કંટક જાન. જામેં ઊપજે પ્રેમ ફરી, જઊ દીહુ ન જાય; તાકે પ્રેમ કહત હે, પ્રેમ નામ ઠકરાય. જીવ સહિત યા દેહકે, બીસર જાય સબ નેમ; નાકા જેતાસો કહે, પંડિત પ્રેમી પ્રેમ. પ્રેમ સમો પાવક નહીં, પ્રેમ સમું નહીં પાપ; પ્રેમ વડું પરવશપણું, એ સમ નહીં સંતાપ. પ્રેમ બરાબર યાગ નહીં, પ્રેમ બરાબર ધ્યાન; પ્રેમ ભક્તિ બિન સાધના, સબ હી થથાં જ્ઞાન.
- કવિતા પ્રેમકે ન જાતી ભાતી, પ્રેમકે ન દિન રાતી, - પ્રેમકે ન જંત્ર મંત્ર, પ્રેમકે ન નેમ હય; પ્રેમકે ન રંગ રૂપ, પ્રેમકે ન રાંક ભુપ, પ્રેમકે તે એક રૂ૫, લોહ એક મેહ હય; પ્રેમકે ન સુખ દુઃખ, પ્રેમકે ન હાનિ લાભ, પ્રેમકે ન જીવ તાતે, તીને કાલ છેમ હય; દેવિદાસ દેખી હું વિચાર ચાર જુગે માંહી, એસ એ પુરન પ્રકાશ, માન પ્રેમ છે. ચડકે મમ તુરંગ પર, ચલ પાવક માંહીં; પ્રેમ પંથ ઐસ કઠિન, સબ કેાઈ જાનત નાહીં. પ્રીતમ પ્રીત વિનાશ હય, ભૂલ કરો મત કોઈ
મીલતે દુઃખી, બિઠુરત દુખી, સુખ કબુ ના હોય, ૧ બિછરત જુદા પડતાં,
६७४
૬૭૫ .
૭૭.

Page #493

१७८
કહેવતસંગ્રહ ભમરા ભેગી ફૂલકા, કલિ કલિ રસ લેત; કાંટા લાગા પ્રેમકા, હેર ફેર છવ દેત. આડે ડુંગર બીચ બન, ખાળે પ્યારે મિત; દેવે બિપાતા પંખડી, ઊડી ઊડ આવું નિત. સજજન ગયે છેકે, દેઈ કલેજે દાગ; જયસી ધુણી અતીતકી, જબ ખેલું તબ આગ. પાસ ન દેખું પારધી, અંગ ન દેખું બાણ; હું તુજ પુછું પંડિતા, કઈ પર છાંડ્યા પ્રાણ? જળ થેડું ને નેહ ઘણો, થઈ છે તાણુતાણ; તું પી, તું પી, કરતાં, બેએ છોડ્યા પ્રાણુ.
૬૮૪
મૈત્રી (દસ્તી) પાગ બદલ બાંટા બદલ, બચન બદલ બેકુર; યારી કર ખુવારી કરે, વાકે મુખપર ધુર,
૬૮૩ કલમ ચલે અચ્છર સુકે, વોહી સ્નેહક મૂલ; સ્નેહ ગયે ગીલો રહે, વાકે મુખપર ધુલ મુખર્મ મીઠે મીટત નહીં, દુઃખમ રહેવે દુર; એસે નીત હરામકે, મુખમેં ડારે ધુલ. પ્રીત રીત બુજે ન કછું, મતલબમેં ભરપુર; દેત કહી દુશ્મન બને, વો મુખ ડારે ધુર. પ્રીતિ ઐસી કીજીએ, જયસા ટંકણખાર; આપ જલે પર રીઝ, ભાગ્યાં સાંધે હાડ. પ્રીતિ અસીલર્સે હેત હય, સબસે નભે ન પ્રીત;
કમજાતકી દોસ્તી, ક્યું બાલુકી ભીંત. १८८ - ૧ પાસે પારધી નથી, શરીરમાં બાણને ઘા નથી, ત્યારે શી રીતે બન્નેના પ્રાણું ગયા? એ પછીને દુહો જવાબને છે. ૨ બનેને પરસ્પર પ્રેમ ઘણે અને બન્નેને તરસ લાગી. પાડ્યું હતું થોડું તેથી પરસ્પર પીવાની તાણ કે આગ્રહ કરતાં બંનેએ પ્રાણ છોડ્યા. એક પીએ તે બચે ને બીજું મરે તે દુઃખ પ્રેમના કારણથી સહન થાય નહીં, માટે બજેએ પ્રાણ છોડ્યા, એટલે પાછળ કેઈને દુઃખ ન રહે. ૩ કલમ તથા શાહીને લખતી વખતે દસ્તી થઈ. અક્ષર લખાણો તે શાહી પડી રહી, કલમ આગળ ચાલી. તે વખતે શાહી તથા કલમને વિયાગ થયો છતાં અક્ષર જો લીલો રહે તે માણસ તે અક્ષર ઊપર ધુળ નાંખે છે, એટલે હી જાતાં સુકાણે નહીં તેના મુખપર ધુળ આ ભાવાર્થ છે, ૪ બાલુકી રેતી
૬૮૭

Page #494

Le
કહેવતસંગ્રહ
પહેાર ઉદાસ. ખરી. સુહાય;
સંગત કીજે સાધકી, પૂરે મનકી આશ; સંગત કીજે નીચકી, આડું પંડિત સાથે ગાઠડી, મુજ મન સહેજે સું ખેાલાવતાં, માણેક આપી જાય. પ્રીત કરી અશરાકી, કમીનાસું નીલત નાંહીં; સુન્વેકી એ કહ્યું એર હય, પીતલ છુપત નાહીં. પ્રીત કરીએ ઉત્તમË, જયસી પ્રીત કપાસ; મુવેલું ઢાંકણુ કરે, જીતે શણગાર. સજ્જન મીલાપી બહેાત હય, તાલી મિત્ર અનેક; જો દેખી છાતી ઠરે, સેા લાખનમેં એક મન મેલા તન ઊજલા, બગલા કપટી અંગ; તાતે તે! કૌઆ ભલા, તન મન એકહી રંગ. મિત્રઐસા કીજીએ, ઢાલ સરીખા હોય; સુખમેં પીઅે પડ રહે, દુઃખમેં આપ્યું હાય. દાસ્ત વખાણીએ દાતણે, સગેા વખાણીએ સાંઈ; શ્રિ વખાણીએ કયારે, ધરમાં ન ડ્રાય કાંઈ. દાતી ઐસી કીજીએ, જયસે સરકે ખાલ; કટે કટાવે શ્રીર કર્ટ, જડસે જાય ન ખ્યાલ. મહેાબત અચ્છી ખેઢીએ, ખાઇએ નાગર પાન; છુરી મહેાબત બેઠકે, કટાઈ નાક સબસેં કીજે દસ્તી, નિર્બલ ન નિખલસ કીના તેહ સેા, તુરત સજ્જન સમય બિચારકે, અપને ખરાખરીસેં કીજીએ, બ્યાહુ, ખૈર્ ઔર પ્રીત. સજ્જનનું સજ્જન મીલે, ખાત ખાતકી બાત; ગધેથું ગધા મીલે, લાત લાત ઔર લાત. પ્રીત થવી તે। સહેલ છે, નીભાવવી મુશ્કેલ; પીતાં કેફ પડે મજા, જૈવવી મુશ્કેલ. સુખ સજ્જન મીલનકા, દુરીજન મીલે જણાય; જાને ઊખ મીઠાશકા, જન્મ મુખ નીંબ ચખાય.
એર કાન.
૧ સાંઈ=હાર, નમસ્કાર.
કરીએ ને;
દીનેા છેહ. કુલકી રીત;
૬૮૯
૬૯૦
૬૯૧
૨
૬૯૩
૬૯૪
૬૯૫
}et
૬૯૭
ee
{૯૯
७००
૭ ૧
७०२
૯૦૩

Page #495

કહેવત સંગ્રહ
७०४
૭૦૫
૭૦૬
૭૧૦
૭૧૧
મેહબત કીજે મરદકી, કબહુ આવત કામ; શિર સાટે શિર દેતા હે, દુઃખીઅનકે વિશ્રામસકર પીલા જુઠકી, એસે મિત્ર હજાર; ઝેર પીલાવે સાચકે, સો વીરલા સંસાર, કપટી મિત્ર ન કીજીએ, અંતર પેઠ બુધ લેત; આગે રાહ બતાયકે, પીછે ધોખા દેત. કયા પાનીકા બુદબુદા, કયા વેલુકી ભીંત;
ક્યા છેકા આસરા, કયા દુર્જનકી પ્રીત ? પ્રકૃતિ મીલે મન મીલત હે, અન મીલતે ન મીલાય; દુધ દહીંનેં જમત હે, કાંજી ફટ જાય. પ્રીતિ ન છૂટે અન મીલે, ઉત્તમ ધનકી લાગ; સો યુગ પાનીમે રહે, મીટે ન ચકમક આગ. હત સુ સંગત સહજ, સુખ દુઃખ કુસંગકે થાન; ગાંધી ઔર - લુહારકી, દેખ બૈઠ દુકાન. સાચી પ્રીત હે કમલકી, જલ કે મર જાય; જુઠી પ્રીત બકરાજકી, જલ સુકે ઉડ જાય. પ્રીતિ કરો વિદ્વાનર્સ, જે દુઃખમે કરે સહાય; વિપત પડે પર ના હઠ, પ્રાણ રહે કે જાય. પ્રીત કરો ઐસી કરે, જેસે લુટીઆ દર; ગલે ફસાવે આપકે, પાની લાવે એર. પ્રીત ત્યાં પડદે નહીં, પડદે ત્યાં નહીં પ્રીત; પ્રીત કરી પડદે કરે, તે દુશમનની રીત. મિત્ર અવગુણ મિત્રકે, પરસેર ભાખત નાહીં; કુપ છાંય જીમ આપની, રાખત આપહી માંહી. મુખ મીઠી બાત કરે, અંત કટારી પેટ; તુલસી તાંહાં ન જાઈએ, જહાં કપટકે હેત.
ખરી પ્રીત કાગળ ભીંજાય, ન દેખાય, ન લખાય; સાંભરે તમે ને મારી આંખડી ભીંજાય. ગેલાં હુંદી ગોઠડી, બાબર હંદી વાડ;
હળવે હળવે છાંડીએ, જેમ સરોવર છાંડે પાળ. ૧ બકરાજ=બગલ. ૨ પરસેં બીજાને. ૩ સ્નેહના આંસુથી.
૭૧૨
૭૧૩
૧૫
૭૧૬
૭૧૭
૭૮
પ૭

Page #496

૫e
કહેવત સંગ્રહ
૭૧૯
GE
હરર
૭૨૩
૭૨૪
૭૨૫
ક્યાં કાયલ ક્યાં આંબવન, ક્યાં દાદર કયાં મેહ દૂર ગયે નવ વીસરે, ગરૂવા તણે સનેહ. તુલસી બાંહે સપુતકી, સપનેમ આ જાય;
તે નીભાવત આપહી, ફીર પુત્રÉ કહે જાય. પ્રીતિ કીજે ઊખસે, જામે રસકી ખાન; ગાંઠ વહાં રસ નહીં, ગાંઠ પ્રીતકી હાન. ગાંઠ ગાંઠ સબકે કહે, મરમ ન જાણે કાય; ગાંઠ બંધનકી ગાંઠ મે, કહે કીતના રસ હોય. શેરી મિત્ર સે મળે, તાળી મિત્ર અનેક; જેમાં સુખદુઃખ ટાળીએ, તે લાખોમાં એક પૂછે ચાહી ચારને, પૂછો જળચર કાય; કાં તે પૂછો કમળને, સ્નેહી ગયે શું થાય. સુખ સજજનકે મિલનકે, દુર્જન મિલે જાય; જાને ઊખ મિઠાશકું, જબ નીચ મુખ બાય. જાહી મિલે સુખ હેત હય, વો બિછુડે દુઃખ હોય; સૂર ઊદે ફુલે કમલ, વે બિન સંકુચે સે. પ્યાસા ચાહે જલ પાન, થકા ચાહે છાંય; હમ ચાહત તુમ મીલનકું, લંબી કરકર બાંય. હંસ બગલા એક રંગ, ચલે સમુદ્રકુ સાથ; બગલા મારે માછલી, હંસ મુકતાલ ખાય. હંસ કહે હંસની સુને, મોતી બિન નહીં ચાખ; જાન ગઈ તે જાને દે, બાનિકી પત રાખ. જુઠી પ્રીત ભમરકી, કલી કલી રસ લેત; સાચી પ્રીત પતંગકી, હે અપના છ દેત. નેહ નિભાવન કઠિન હે, ફિય જગત સબ જોઈ વિના મતલબ પ્રીત નહીં સ્વાર્થી દેખે સબ કેઈ, મેરા દિલ બેદિલ હુવા, દેખ જગતકી રીત: જહાં દેખે વહાં કપટ છે, મુખ દેખેકી પ્રીત. મન, મેતી ઓર દુધ રસ, ઈનકા એહી સુભાવ;
ફાટે ફીર ના મીલે, કરો કેટ ઉપાય.
७२६
ર૭.
૭૨૮
૭૨૯
૭૩૦
૭૩
૭૩
૧ ઊખશેલડી.
૨ હાનહાનિ, નાશ.

Page #497

કહેવત સંગ્રહ
૪૫૧
૭૩૮
૭૩૫
૭૩૬
૭૭
૭૩૮
૭૪૦
પ્રીત પ્રીત કહા કરત હે, પ્રીત બડી વિપરીત; વિપરીત આગે ના કરે તો કરો ખુશીસે પ્રીત. નેહ નેહ સબ કઈ કહે, નેહ નિભાવત નહીં; ચડકે મમ તુરંગપર, ચલવો પાવક માંહી. એડા મિત્ર ન કીજીએ, વિપત પડે ખિસ જાય; જબ લગ મતલબ હેતહે, તબલગ પ્રેમ બતાય. પિત્ર એડા કીજીએ, જેડા જુવારી ખેત; શિર કટીને ધડ વઢાં, તેઓ ન મેલે હેત. માણસથી માછાં ભલાં, સાચી પ્રીતજ જાણુ જે પડે જળ જુજવાં, નિચ્ચે છોડે પ્રાણ. પાનખર રૂતુ યુ કહે, અને તરૂવર રાય - તુમસે અબ બિછડે ભય, ફીર ભીલ કબ થાય? તબ તરૂવર ઐસે ભને, સુનો પાત ઈતિ બાત; હમ ઘર એસી રીત હય, એક આવત એક જાત. .
સેરઠા પલ પલમાં કરે યાર, પલ પલમાં પલટે પરા; જે મતલબના યાર, રીત ન જાણે રાજીઆ. જેથી લાગ્યો જીવ, તેથી તન તારવીએ નહીં; ભલે જાય સમૂળ શરીર, વીસારીએ ન વીંઝરા.
સયા સિંહનકે બનમેં બેસીએ, જલમેં ઘુસીએ કર બીબુ લીજે, કાનખજુરે; કાનમે ડારકર, સાપન મુખ અંગુરી દીજે; ભૂત પિશાચનમેં બેસીએ, ઓર જેહેર હલાહલ ઘેલકે પીજે, જે જગ ચાહે છતે રઘુનંદન, મૂરખ મિત્ર કબુ ન કીજે. સર્ષ ડસેસ કઈ નહીં ચિંતા, બીબુ લગે સે ભલે કર માને, સિંહ જે ખાય તે, નહીં કછુ ડર, જે ગજ મારત તે નહીં હાને; આગ જલે જલ તુબ મરે, ગિરિ જઈગીરેકછુ ભયમત આને, સુંદર ઔર ભલે સબહી દુઃખ, દુરીજન સંગ ભલો નહીં માને.
૭૪૧
ર
૭૪૭
૭૪૪
૩ કેદની સાથે હેત નહીં, ઘણું આવે ને
૧ એડા એવા. ૨ જેડા જેવા. જય તેની ઝાડને લાગણું નહીં.

Page #498

પર
૭૪૫
કહેવતસંગ્રહ
કવિત બહઠીએ ન જહાં તહાં, કીજે ન કુસંગ સંગ, કાયરકે સંગ થર, ભાગે હી ભાગે; કાજલકી કોટડીમે, કયો હી જતન કરે, કાજલકે દાગ તહાં, લાગેહી લાગે; દેખી એક બાગમેં, ફુલનકી બાસન, કામની કે સંગ, કામ જાગેહી જાગે; કહત હે બિહારીલાલ, વયસેહે હમારો ખ્યાલ, ઈતિને એક ફંદ, જાગે હી જાગે.
કુંડલિયા મહેબત કીજે મર્દસું, કબહુ આવત કામ, શિર સાટે શિર દેત હય, દુખિયનકે વિશ્રામ; દુખિયનકે વિશ્રામ, દુઃખ અપને તન ઝીલે, મીટે ન જબ લગ પ્રાણુ, તહાં અપને કર હીલે; કથે સે કવિયાં કહાન, સત્ય સાચી સેબત, કબહુ આવત કામ, મર્દસે. કીજે મહેબત. મિસરી ઘરે જુડકી, એસે ચિંત હજાર, જહેર પીલાવે સાચકે, સો વિરલા સંસાર; સો વિરલા સંસાર, પરંતર ઉનકા ઐસા, મિસરી જાહેર સમાન, જહેર હે મીસરી તૈસા; કથે સે કવિયાં કહાન, ભૂલ મત જાઈઓ ભરે, જનકે શિર પિંજાર, જુઠી મીસરી ઘરે. પ્રીત કીજે ચતુરસે, જીનકું કુલ કી લાજ, કેટી જુગ જલમેં રહે, પથરી તજે ન આગ; પથરી તજે ન આગ, ચતુરકી પ્રીતિ ઐસી, તુટે સો સો વાર, ફીર ઐસી કે ઐસી; કહે ગિરિધર કવિરાય, ચતુર કીજે કાજ, જે તુટેગી પ્રીત, બહુરી આવેગી લાજા.
શરીરના નાશવંતપણુ વિષે દેહરા કયા કરીએ કયા જેડીએ, ઘેડે જીવન કાજ; છેડ છોડ સબ જાત હય, દેહ ગેહ ધન રાજ.
૯૪૬
૪૭
૭૪૮
૭૪૦

Page #499

કહેવત સંગ્રહ
પ૦
૭૫૪
૭૫૫
૭૫૭
આયા હય સે જાયગા, રાજા રંક ફકીર; કે સિંહાસન ચડ ચલે, કે બાંધે અંજીર. જના હય રહેના નહીં, મરના વીસ્વા વીશ; દ દિન દુનિયાં કે લીયે, મત ભુલે જુગદીશ. એ દુનિયાં મેં આય કે, છોડ દેહી તું એટ; લેને હોય સે લેહી લે, ઊઠ જાયગી પડશે ૭૫૨ એક દિન એસા હેયગા, કઈ કીસીકા નાહીં; ઘરકી નારી કેન કહે, તનકી નાડી નહીં. દેહ ધરેકે અહી ફલ, દેહ દેહિ કછુ દેહ; દેહ ખેહ હો જાયેગી, ફીર કેન કહેગા દેહ ? રામનામકી લુટ હય, લુંટ શકે તે લુંટ; અંતકાલ પસ્તાયગા, જબ પ્રાણ જાયેંગે છૂટ. જયસે જલમેં બુદબુંદે, પલમેં હેત વિનાશ; મેહનલાલ મનકું કહે, તયસી તનકી આશ.
૭૫૬ નહીં ધન રહે ન યૌવન રહે, રહે ન ગામ ઓર ધામ; તુલસી જગમેં જશ રહે, કર દે કીસકા કામ. ધન જોબન યું જાયગે, જયસે ઊડત કપૂર , નારાયણ ગોપાલ ભજ, કહ્યું ચાટત જગ ઘૂર૬ ૭૫૮ બહોત ગઈ અબડી રહી, નારાયણ અબ ચેત; કાલ ચીરીઓ ચુગ રહી, નિશદિન આયુષ ખેત. મર ગયે મર જાયેંગે, દાટા રહેગા દામ; દુનિયાં દેખ બિચારીઓ, એક દિન ફના મુકામ. મન કહે છેડે ચડું, મેતી પહેરું કાન; કાળને હાથ કમાન છે, છોડે ન વૃદ્ધ જુવાન.
૭૬૧ પાની મીલે ન આપકું, એર ન બક્ષત ક્ષીર; આપન મન નિશ્ચલ નહીં, એર બંધાવત ધીર, ૭૬૨ હમ જાને થે ખાયેગે, બહુત જમી બહુ માલ; રૂંકા હું રહે જાયગા, પકડ ગલા લે કાલ.
૭૬૩ ૧ સિંહાસન ચડી=માનમાં બેસી સ્વર્ગમાં જવું. ૨ બાંધે જંજીર=જમના દુલ બેડી જડી નરકમાં લેઈ જાય. ૩ પૈઠ=ગામ, બજાર. ૪ દેહ દે, આપ. ૫ કપૂર ઊડી જાય છે તે ખબર પડતી નથી. ૬ જગતની ધુળ શા સારું ચાટે છે? ૭ ચેત=પ્રભુ ભજ; કાળ રૂપી ચકલી, આયુષ રૂપી ખેતર, રાતદિવસ ચણે છે.
૭૫૦

Page #500

૪૫૪
કહેવત સંગ્રહ
૭૦.
૭૭૧
કહેતા હું કહે જાત હું, કહા બજા ઢેલ; શ્વાસા ખાલી જાત હય, તીન લોકકા મોલ. ७६४ સદા સ્નેહી સંગ નહીં, સદા ના રાજા દેશ; સદા ન જુગ જીવનો, સદા ન કૌલા દેશ. ૭૬૫ રામ ભજન એર હર કથા, તુલસી દુલેલ હાય; જીવન જોબન રાજ ધન, અવિચલ રહે ને કેાય. ૭૬ ૬ ક્ષણ ભરો ભરોસો નથી, કરે કાલની વાત; મન ચિતવું મનમાં રહ્યું, કાળે મારી લાત. ૭૬૭ જુઠે સુખકું સુખ કહે માનત હે મન માદ; જગત ચણે કાલકે, કછુ મુખમ કછુ ગોદ. ૭૬૮ વાંકી મેલે પાઘડી, વચ્ચે બેસે ફુલ; તેડું આવ્યું કાળનું, ગયે છક્કડી ભૂલ. ७१८ તુલસી સબ જગ જુઠ હય, સચ સાહેબ નામ; ભ્રષ્ટ ભુવન તન ધન સકલ, કુછ ન આવે કામ. જુલા નર નિશદિન ફી, શિરે ન સુજત કાલ; આમ અચાનક પરહી, ક્યું મુકુ વ્યાલ; જોબન ધનકે રિતે, ઉર ધારત અભિમાન; સબે ચબીના કાલકા, કહા ખાન સુલતાન. જાયા તે જાવું સહી, કરો અમર નિજ નામ; જગ અંતે તે જકતમાં, એજ આવશે કામ.
૭૭૩ ચુણ્યા દેવલ ગીર પડે, જાયા સે મર જાય; ઊગ્યા સે આથમે, ફુલ્યા સે કરમાય.
સેરઠા સગજ જાયો શ્વાસ, શ્વાસ પણ સગો નહીં; એને શે વિશ્વાસ, સાચું સોરઠીઓ ભણે. ચિંતામણી નર દેહ, મુવા પછી મસાણમાં; તેની થાશે ખેહ, વિભૂતિ કઈ ભુંસે નહીં. ૭૭૬
મેં જાણ્યું સગે શ્વાસ, શ્વાસ પણ સગે નહીં; " તે જાણી વિશ્વાસ, કળજુગમાં કેને કરું ? ૭૭૭.
૧ આ જગત કાળનું ચવેણું છે. તે ચવેણું કાંઈક કાળના મહેમાં છે ને કાંઇક ખેલામાં છે.
કર
७७४
૭૭૫

Page #501

૭૮૦
૧૭૮૧
૭૮૨
કહેવતસંગ્રહ
સાખી આ નર કાયા સેનેકી, બાર બાર નહીં હોનેકી; આયા જબ કયા લાયા હે અપને કિસ્મત પાયા છે, એક દિ જાવે લાખકા, અલાક પલકમે કયા હતા. ૩૭૮
ચિંતા વિષે દેહરા ચિતાસે ચતુરાઈ ઘટે, ઘટે રૂપ બળ ભાન; ચિંતા બડી અભાગિની, ચિતા ચિતા સમાન. ચિતાસે ચતુરાઈ ઘટે, દુઃખસે ઘટે શરીર; પાપ ઘટે લક્ષ્મી, કહે ગયે દાસ કબીર. દશા તારી પણ તે થશે, જે વિષય ભેગમાં ભાન; જે ચિત ચિંતે બ્રહ્મને, ચિતા સુહદ સમાન. ચિતા અયસી ડાકિણિ, કાટ કલેજા ખાય; તબીબ બિચારા કયા કરે, કહાં કહાં દારૂ લગાય.
કુંડલિયા ચિંતાસે ચતુરાઈ ઘટે, ઘટે રૂ૫, ગુન, જ્ઞાન, બુદ્ધિ સહિત વિદ્યા ઘટે, ચિંતા ચિતા સમાન; ચિંતા ચિતા સમાન, નયન નિદ્રા નહીં આવે, નહીં નારીસ પ્રેમ, ભુખ નહીં ભજન ભાવે; કહે ગિરિધર કવિ રાય, સુને સબ સજન મીતા, સો નર કયું જીવંત, છ મન નિશદિન ચિંતા..
વેરીનું ચાલે નહીં જીતે તારે ગગનમે, ઈતે શત્રુ હેય; કીરપા બે કિરતારકી, બાલ ન બાંકા હેય. ૭૮૪ જાકે રખે સાંઈઆ, મારી શકે ન કાય; બાલ ન બાંકા કર શકે, જે જગ વેરી હેય. કહા કરે વેરી પ્રબલ, જે સહાયક બલવીર;
દશ હજાર ગજબલ ઘટયો, ધટયો ન દશ ગજવીર. ૧ સુદ વાલેસરી. ૨-૩ દ્રૌપદીનાં ચાર તાણ્યાં ત્યારે ચાર પ્રભુએ પુર્યા હતાં તે તસુ પણ ઘટયાં નહીં. અને જે પ્રભુની કૃપા નહોતી તે ધૃતરાષ્ટ્રનું દશ હજાર હાથીનું બળ ઘટી ગયું.
૭૮૩

Page #502

૪૫૬
કહેવતસંગ્રહ
કવિ પ્રખ્યાત થઈ ગયા તે વિષે ચંદ્ર છંદ પદ્મ સુરકે, દુહા બિહારીદાસ; ચેાપાઇ તુલસીદાસકી, કેશવ કવિત વિલાસ, બિહારીકા દાઢા, ન્યું ન્યાવા તીર; દેખનમેં ાટા લગે, ગુનર્સે બડા ગંભીર. સૂર સુર તુલસી શિ, ઊડગન કેશવદાસ; અવર કવિ ખત્તોત જ્યું, ચલકત કરત પ્રકાશ. સુખ મનાઇ કહે ખરેશ, વિદ્યા પડેશું રાય; સભા સેહંત ખાલે જસુ, સા પુરા કવિરાય.
રાગ રાગે સુરનર માહીયા, રાગે પશુ રીઝંત; જો રાગે રીઝયા નહીં, સા ગર્ભે કર્યું ન ગળત. બિષના ઐહી બિધ જાનકે, શેષ નદીને કાન; (નહીતે) મેરૂ સહિત મહિ ડેાલતી, તાનસેનકે તાન. ઈશ્વર મહિમા
સખ ધરતી કાગજ કરૂં, કલમ કરૂં અન રાય; સાત સમુદ્રકી શાહી કરૂં, હરિ ગુણુ લીખ્યા ન જાય. સાહેબ તેરી સાહેબી, સબ ઘટ રહી સમાય; જ્યું મદી પામ, લાલી લખી ન જાય. ખાલેક ખીન ખાલી નહીં, સુઇ ધરના ઠાર; આગે પીછે રામ હય, રામ બીના નહીં આર. એક પર્જન્યની સકળ માયા, અઢાર ભારવનરાય; તેમાં સ્વાદ સર્વના ન્યારા, એ રામ તણા મહીમાય. એક શુક્રની અંદથી પ્રગટયાં, પશુપક્ષી નરનાર; અંગ અંગના રંગ જુજવા, શ્રીવર સરજનહાર. જીણુ રાખ્યા ગર્ભવાસમેં, દે દે અમૃત આહાર; સંત કહે તાલુ ભજો, કરૂણાનિધિ કીરતાર. પવન પાણી સસ્તાં કીયા, સસ્તા કીયા અનાજ; તુલસી તબ મેં જાનીયા, હર ય ગરીબનિવાજ.
૭૮૭
७८८
Gre
૭૦
૭૧
૭૮૨
૭૯૩
७८४
૭૯૫
૭૬
૭૯૭
૭૯૮
૭૯૯
૧ ખરૂં કહેને દુ:ખ નહીં લાગતાં સુખ મનાય અને રાન્ત જેમ વિદ્યા ભણવામાં મન રાખે તેમ સભામાં શેભતું મેલે, તે જસુરામ કહે છે કે ખરે। કિવે જાણવા.

Page #503

કહેવતસંગ્રહ
૮૦૦
૮૦૨
૮૩
૮૦૪
૮૦૫
પરમેશ્વરનું સ્મરણ ભજન તથા ચિંતવન રામ કહ્યો તીન સબ લહ્યો, સકલ શાસ્ત્રકે ભેદ, અર્ધ નામ ગુણિકા તરી, કહાં પઢીથી બેદ? પ્રભુતાકુ સબ કેાઈ ચહે, પ્રભુકું ચહે ન કેય; જે તુલસી પ્રભુકું ચહે, આપ હી પ્રભુતા હેય. ૮૦૧ જયસી નીત હરામ પર, લયસી હર પર હાય; સાહેબકે દરબારમ, પેલા ન પકડે કોય. જયસી નીત હરામ પર, તયસી હર પર હોય; ચલા જાય વઈકુંઠમ, પલા ન પકડે કાય. પરદારા નિજ માત સમ, પરધન પથર સમાન; ઈત કિયે હર ના મીલે, તો તુલસીદાસ જમાનબિતત સે ચિતવત નહીં, આગે ન કરે આશ; આઈ સો શિર ધરી, વહી હરિકા દાસ. અજગર કરે ન ચાકરી, પંછી કરે ને કામ; દાસ મલુકા યું કહે, સબકે દાતા રામ. તુલસી જાકે મુખમેં, ભલે નીકસે રામ; વાકે પાંઊંકી પેહેનીઆ, મરે તનકે ચામ, ૮૦૭ સુખકે ઉપર શિલ પડે, હરિ હૃદયસે જાય; બલિહારી છે દુઃખકી, પલપલ નામ જપાય.? વિપત ભલી હરિ નામ લેત, કાયા કસોટી દુઃખ; રામ વિના કીસ કામકી, માયા, સંપત્ત, સુખ. તનકી જાણે મનકી જાણે, જાણે ચીતકી ચોરી; ઉસકે આગે કહાં જાના, જીસકે હાથમેં દેરી. ૮૧૦ જેણે પ્રાણીને જન્મતાં, પહેલું પ્રગટયું દૂધ; તે પ્રભુને નહી ઓળખે, તેથી કાણુ અબુદ્ધ, ૮૧૧ સુખમે ભજે ન રામકું, દુઃખમે ભજે સબ કાય;
જે સુખમેં ભજે રામકું, દુઃખ કાયદું હોય ? ૮૧૨ ૧ જે સુખદુઃખ વીતી ગયાં તેનું ચિંતવન કરે નહીં ને આગળ શું થશે તેની ફીકર કરે નહીં, અને જે માથે આવી પડી તે ઊઠાવી લીધી તેને આનંદ કે કલેશ નહીં, તેજ હરિને ખરે દાસ જાણવો. ૨ એ સુખ ઉપર પથરા પડે (નાશ પામે) કે જે સુખથી હરિ હૃદયમાંથી ભૂલી જવાય; માટે જે દુઃખથી પરમેશ્વરનું નામ પલપલ જપાય તેવાં દુઃખ પર હું બલિહારી-આકીન છું એ ભાવાર્થ.
૫૮ •
S
૮૦૦

Page #504

૧૮
કહેવત સંગ્રહ
૮૧૩
૮૧૪
૮૧૫
૮૧૬
૮૧૭ |
૮૧૮
૮ર૦
સુખમેં ભજે ન રામકું, દુઃખમ ભજે સબ કાય; અપને હાથ જે દીયા એર, ધર્મ સંગાથી હોય. તુલસી વિલંબ ન કીજીએ, તે તું હરિકા નામ; મનખ મજુરી દેત હય, કયું રખેગે રામ. તું જાણે હર દૂર હય, પણ હર હાય હીરદામાંહી; ભીતર તાટી કપટકી, તાતે સુજત નાહી. વાણી તે પાણી ભરે, ચારે વેદ મજુર; કહેણી તો કાદવ કરે, સાહેબકા ઘર દૂરસંતનકે મન ભય રહે, ભય ધર કરે બિચાર; નિશદિન નામ જપવો કરે, બીસરે નહીં લગાર. તુલસી જગમેં આય કે, કર લીજે દો કામ; દેને ટુકડા ભલા, લેકું હર નામ. કબિરા કહે કમાલકુ, દે બાતાં લીખ લે; કર સાહેબકી બંદગી, ભુખેફ કુછ દે. સાંઈ આગે સાચ હય, સાંઈ સાચ સુહાય; ભાવે લેબે કેશ કર, ભાવે મુંડ મુંડાય. નહીં વિદ્યા નહીં બાહુબલ, નહીં ખરચનકું દામ; તુલસી મે સમ પતિતકી, તુમ પત રાખે રામ. તુલસી સોહી ચતુરતા, રામ ચરણ લે લીન; પરધન પરમન હરનકું, વેશ્યા બડી પ્રવીન. કાટિ વિધ્ય દુઃખ સજન, તજે ન તરીકે નામ; જયસે સતી હુતાશકે, માનત અપને ધામ. કઠિન ભક્તિ ભગવાનકી, યે ખાંડેકી ધાર; ડગમગ કરે સે ગીર પડે, ટકે સો ઉતરે પાર. હરિ કરૂણું બીન જગમ, પુરી પડે ન આશ; મૃગ સરિતા પય પાન કરી, ગઈ કાનકી પ્યાસ. જ૫ તપ તીરથ જાતરા, જોગ યજ્ઞ વ્રત ધ્યાન; મુક્ત તેહી હોવત સદા, જેહી ઊર ભગવાન. ભક્તિ બીજ પલટે નહીં, જે જુગ જાય અનંત; ઊંચ નીચ ઘર અવતરે, હું સંતકે સંત. ખાવંદ મેરે તુમ હો, તુમલગ મેરી દેડ; જયસા કછવા જહાજકા, એક ન સુજે ઠોર.
૮૨૩
૮૨૪
૮૨૫
૮૨૭

Page #505

૮૨૦
૮૨૦
૮૩
૮ર
2
૮૨૪
૮૩૫
કહેવત સંગ્રહ બહેને બહે જાયેંગે, તુમ નહીં પકડે બાંહી; તુમ હ અયસી કીજીએ, હમે હય દરિયા માંહી. તુલસી સીતારામ, રીઝ ભજો કે ખીજ; ઊલટા સુલટા બોઈએ, ક્યું ખેતરમેં બીજ. જપ માલા છાપા તિલક, સરે ન એકું કામ; મન કાયે નાચે વૃથા, સાચે રાચે રામ. ખાય ખીલાય લુટાય દે, કર લે અપના કામ; ચલતી વખત રે નર, સંગ થલે ન એક બદામ. નામ લીયા જીન સબ લીયા, સકલ શાસ્ત્રકે ભેદ; બિના નામ નકે ગયે, પઢ ૫ઢ ચાર બેદ. પ્રેમ ભાવ એક ચાહીએ, વેષ અનેક બનાઓ; ભાવે ગૃહમે ખાસ કરો, ભાવે બનમે જાઓ. પઢને કી હદ સમજ હય, સમજેકી હદ જ્ઞાન; જ્ઞાનકી હદ હરિ નામ હય, યહ સિદ્ધાંત ઊર આણુ. સબ વન તે તુલસી ભઈ, ઔર પર્વત શાલિગ્રામ; સબ નદી ગંગા ભાઈ જે ચિન્હ આત્મારામ. નામ ભજ મન બસ કર, યહી બાત હે તંત; કહેલું ૫૮ ૫ઢ મરે, કોટિ જ્ઞાનકે ગ્રન્થ. તનકું ભેગી સબ કરે, મનકે કરે ને કેય; મનકું જોગી જે કરે, સે ગુરૂ બાલક હેય. સત ગુરૂ સતકા શબ્દ હય, જીને દીયા સત બતાય; જે સતયું પકડ રહે, હેં સતહીમ જાય. વાદ વિવાદ જે કરે, સો નીવરકા કામ; સંત ફુરસદ પાવે નહીં, સમરન કરતે રામ. તન તાપ જીનકે નહીં, ન માયા મોહ સંતાપ; હરખ શોક આશા નહીં, તે હરિજન હર આપ. હરિજન કેવલ હેત હય, જાકું હરિકા સંગ; બિપત પડે બીસરે નહીં, ચડે ગુના રંગ, લેહ લાગી નિર્ભય ભયા, ભરમ ગયા, સબ દર; બનમેં બનમેં કયા ટુડે, રામ ઈહાં ભરપૂર. સબહી ભૂમિ બરાણસી, સબ નીર ગગા તાય; જ્ઞાની આત્મારામ હય, જે નિર્મલ ઘટ હેય.
૮૩૭
૮૩૮
૮૪૪

Page #506

કહેવતસંગ્રહ
૮૪૫
૮૪૭
(૪૮
૮૫૦
લાગી લાગી કયા કરે, લાગી નાહીં એક; લાગી સોઈ જાનીએ, જે કરે કલેજે છેક
જોગી જંગમ સેવડા, સંન્યાસી દરવેશ; બિના પ્રેમ પહોચે નહી, દુર્લભ સત ગુરૂ દેશ. એ ગતિ હય અટપટી, ઝટપટ લખે ન કાય; જે મનકી ખટપટ મીટે, તે ચટપટ દરશન હેય, હરિ ભજવે હક બાલ, દેનું બાત અવલ; તુલસી વાક રહત હય, આઠે પહેાર અમલ. તુલસી વિલંબ ન કીજીએ, સબસે મલીએ ધાય; કે જાણે કે બેસમે, નારાયન મીલ જાય. મુક્ત મનુષ્ય તનું પાયકે, કરત ન હરિ હેત; પાપ ભાર શિરપર ભરે, જીવત જેસે પ્રેત. પહચાના તબ ાનીએ, હરિસ લાગે મન; રાત દિવસ ના વિસરે, ક્યું કરપી કે ધન. જે પ્રભુ ભવજલ તરન, દી મનુષ્ય તન નાવ; મુક્ત કહે ભજ તાહીકું, મત ચુકે અબ દાવ. મનકે હારે હાર હય, મનકે જીતે જીત; મન મીલાવે રામકું, મનહી કરે ફજીત, મનકા ફેરત જન્મ ગ, ગયે ન મનકે ફેર; કરકા મનકા છોડ કર, મનકા મનકા ફેરમાલા તે કરમેં પીરે, જીભ ફરિત મુખમાંહી; મનવા તે દશ દિશ ફી, એતો સુમરન નાંહી. સુમરનકી સુદ્ધિ યું કરો, ક્યું ગાગર પનીહાર; હાલે ચાલે સુરતમેં, કહે કબીર બિચાર.
ક્યાં કાશી કહાં કાશ્મીર, કહાં ખુરાસાન ગુજરાત; તુલસી એ સબ પુરૂષકે, પ્રારબ્ધ લે જાત. ભાગહીનકું ને મીલે, બડી બહુકે ભોગ; દ્રાક્ષ પાકકે સમય, હેત કાગ મુખ રોગ. પરનિંદા પરનારી ઔર, પરદ્રવ્ય નહીં આશ; છેડી તીનું બાતમું, ભજે એક અવિનાશ. કાષ્ટ કાટ માલા કીની, માંહે પરાયા સુત;
માલા બીચારી ક્યા કરે, ફેરનહાર કપુત. ( ૧ કે કોઈ
૮૫૩
/પY
૫૫
૮૫૬
૮૫૭
૮૫૮
૮૫૯
૮૬૦

Page #507

કહેવતસંગ્રહ
૮૬૨
૮૬૩
૮૬૪
૮૬૫
૮૬૭.
પરમેશ્વર ઉપર વિશ્વાસ રાખવા વિષે ચિંતા ન કર નચિંત રહે, પુરનવાર સમર્થ; જલમેં બસે માંછલી, તાકી ગાંઠ ન ગર્થ. ભોજન છાજનકી નહીં, સોચ કરે હરિદાસ; - વિશ્વભરમાં પ્રભુ કરત હય, સે કયું રખે નિરાશ.
તું દરિયા હમ ચીરી, ચાંચ ભર જે પીવે; તુજમ્ રતી ના ઘટે, ઔર હમ ગરીબ છે. તુલસી રેખા કરમકી, મેટ ન સકે રામ; મિટાવે તે બીલમ નહીં, સમજ કી હય કામ. સાંઈ મેરા બાનીઆ, બનજે કરે બેપાર; બીન દાંડી બિન ત્રાજવે, સબ તેલે સંસારદોડે કેસ હજાર લગ, ઔર બસે લક્ષ્મી પાસ; બિન દીને કિર્તારકે, મીલે ન તુલસીદાસ તુલસી ધીરજ જે ધરે, કુંજર મણભર ખાય; ટૂંક ટૂકે કારણે, શ્વાન ઘરોઘર જાય. સબકા રાજક સાંઈઆ, જાને અજાનકી જાન; સાહેબ તે મહેરબાન છે, બાકી સબ મિજબાન. આશા તો એક રામકી, દુજી આશ નિરાશ; નદી કિનારે ઘર કરે, કદી ન મારે પ્યાસ. મનકે હારે હાર હય, મનકે જીતે જીત; પરિબ્રહાકું પામીએ, જે મનમેં પ્રતીત. એક ભરોસે એક બલ, એક આશ વિશ્વાસ; સ્વાતિ બુંદ રઘુનાથ હય, ચાતક તુલસીદાસ. તુલસી હરિ દરબારમેં, કમી વસ્તુ કછુ નાંહી; કર્મહીન કલ્પત હીરે, ચુક ચાકરી માંહી. જાત નહીં જગદીશકું, તે હરિજનકું કયા હોય; જાત ભાત કુલ કીચ, ડુબ મરે મત કેય. જાત હમારી આત્મા, પરમેશ્વર પરિવાર; સગાં હમારા સંત હય, શિર પર સરજનહાર. તુલસી તલપત કાયકુ, રજક મેત સબ સાથ; કયા જગતકે રૂસણો, કલમ ધણકે હાથ.
૮૬૮
૮૭e
૮૭૧
૮૭૨
૮૭૫

Page #508

૪૬૨
કહેવતસંગ્રહ
(৬৩
(૭૮
૮૭૮
૮૮૧
તુલસી રઘુબીર અંક બિન, સાધન તે સબ અન્ય; શૂન્ય આગે જો એક ધરે, તે એક એક દસ ગૂન. મુકું પ્રભુ દેત હય, લકડી કપડા આગ; જીવત ચિંતા જે કરે, વાકે બડે અભાગ. સાહેબકે દરબારમેં, કમી કછુકી નાંહી; બંદા મોજ ન પાવહી, ચુત ચાકરી માંહી. એક ઘડી આધી ઘડી, આધીમે બી આધ; સંગત કરીએ સંતકી, કટે કટ અપરાધ. ગુરૂ ધાબી, શિષ્ય વસ્ત્ર હય, સાબુ સરજનહાર; સુરત શિલાપર ધોઈએ, નિકસે જ્યોત અપાર. ૮૮૦ ચુન લે ચિત્તકી ચાકરી, ખાને કયા રે; દિલ–મંદિરમેં પયઠ કર, તાન પીછોડી સેય. સુખર્મ ન ધરો હર્ષ અતિ, દુઃખમે નહીં દિલગીર; સુખદુઃખ સબહી જૂઠ હય, જ્યે મૃગજલકે નીર
૮૮૨ સબ અપને પ્રારબ્ધ સમ, સુખ દુઃખ લેત સદાય; કાઊ પ્રકારે કાકે, સુખદુઃખ લીઓ ન જાય. ૯૮૩ માત તાત અરૂ મિત્ર જન, કરી હય કહા સહાય; દુઃખસુખ દેવાધીન હય, સે કહા કહે બતાય.
સર એકલું છેદુજે; ભજે, રસનાહી કટ વોહી લમ્બાકી, કલિકે ગુનિ દુનિયાંકું ભજે, શિર બાંધત પિોટ અટખરકી; એક શ્રીપતિ ગોવિંદ રહે, નહીં માનત શંકકુ જમ્મરકી,
જીનકું હરિકી પ્રતીત નહીં, સો આશ કરો મિલ અકબરકી. ૧ સુરત ધ્યાન. ૨ શાહનશાહ જલાલુદિન અલ્બરના દરબારમાં કવિઓની સભા થઈ ત્યારે શાહે કહ્યું કે, “સવૈયા એવા કરે કે છેલ્લી કડીના ઉત્તર ભાગમાં આશ કર મિલ અકબરકી” (બધા મળી અકબરની આશા કરે) એવું પદ આવે” બધા કવિઓએ પિતાની તમામ શક્તિનો ઉપયોગ કરી શાહનશાહનાં ગૌરવ, મહિમા ગુણગાન દર્શાવી કવિત બેલ્યા, તેમાં એક કવિ આ એક તરફ બેઠો હતો તેણે કાંઈ કાવ્ય કરી સંભળાવ્યું નહીં ને બેલ્યો પણ નહીં. બાદશાહની નજર તેના સામી હતી તેથી બધા કવિતા બોલી રહ્યા પછી શાહનશાહે પેલા કવિની તરફ નજર કરી પાસે બેલાવીને કહ્યું કે “કવિરાજ તમે કેમ કાંઈ બોલતા નથી ?'ત્યારે કવિ કહેજે, “મોટા મોટા વિદ્વાન, વ્યાકરણ, પગલ, રસ, અલંકારના ભણેલા કવિ પાસે હું શી ગણતીમાં છું?” તેપણ બાદશાહે કહ્યું ભારે તમારી વાણી સાંભળવી છે.” આગ્રહ કર્યો એટલે કવિ નીચેના સવૈયો બોલ્યા.
८८४

Page #509

કહેવત સંગ્રહ ભાવાર્થએક જે પરમેશ્વર તેને મુકી બીજાને ભજે તેવા લબાડની જીભ કપાજે; વળી કળિકાળના ગુણવાન લોકે દુનિયાને ભજે છે (સેવે છે ને આશા રાખે છે, તે પિતાને માથે પાપનાં અગર આટાટાનાં પોટલાં બાંધે છે;
એક શ્રીપતિ ગોવિંદનું રટણ કરે અને મોટા જમ્બર પુરૂષની પણ ધાસ્તી રાખે નહીં તેવાં માણસો ખરું, તેવામાં જેને હરિ ભગવાન ઉપર પ્રતીતિ એટલે વિશ્વાસ ન હોય તે બધા મળી અકમ્બરની આશ કરે, સર્વને આપનાર એક ઈશ્વર છે. આ કવિત કહેનાર ઉપર શાહનશાહે વધારે ખુશી થઈને સારું ઈનામ આપ્યું હતું.
દેહ તુલસી કહે અજ્ઞાનીકું, રહત નહીં મન ધીર;
પીછે બાલક નીપજે, આગે ઉપજત ખીર. ૮૮૬ શાહનશાહ જલાલુદ્દીન અકબરનો વજીર ખાનખાનાન હતો તે ધર્માદા મકાનો બનાવવામાં તથા ધર્માદાનાં મકાન જેવાં કે મચ્છદ, ધર્મશાળા, સરાઈઓ બાંધવા બંધાવવામાં ઉદાર અને દુલ્લા હાથે સંકોચ રાખ્યા વગર પૈસા આપતું હતું છતાં તે ઉદારતાની ગરૂરીની અસર મન પર લાવતાં પૈસા આપીને નીચું જોઈ રહેતે કે બેસતો હતો તે વાત શાહનશાહના કવિ ગંગે જોઈ ત્યારે કવિ ગંગે ખાનખાનાનને આ દુહો સંભળાવ્યો હતો.
- દાહ
સીખે કહાં નવાબ ન્યું, એસી દેની દેન;
ન્યું એવું કર ઊંચો કરો, ત્યાં ત્યાં નીચે નેન. ૮૮૭ ભાવાર્થ-હે નવાબ સાહેબ, આવી રીતે દેવાની રીત દેતાં ક્યાંથી શીખ્યા? અને જેમ જેમ તમે હાથ ઉપર કરીને આપતા જાઓ છે તેમ તેમ નજર નીચી (હઠી) કરતા જાઓ છો તે શું કારણ છે ?
ત્યારે ખાનખાનાન ઉત્તર આપે છે.
દેવાલા ઓર હય, ભેજત હય દિનરેન;
લેક ભરમ હમપે ધરે, તાતે નીચે નેન. ૮૮૮ ભાવાર્થ દેવાવાળ બીજે છે તે રાતદિવસ દ્રવ્ય મોકલ્યાજ કરે છે પણ લોકોને ભરમ મારા ઉપર છે કે હું આવું છું તેથી હું નેણું નીચાં ઢાળું છું.
(ખરા ઉદાર પુરૂષનું સ્વરૂપ કેવું હોય છે તેને માટે આ દોહરા છે) તે સંબંધમાં તુલસીદાસ કવિ કહે છે.
૧ ખીર=દુધ.

Page #510

કહેવતસંગ્રહ
૮૮૭
ક
દેહરે દેહ ધરેક ફલ એહી, દેહ દેહ કુછ દે; દેહ ખેહ હો જાયેગી, ફિર કેન કહેગા દેહ.'
સત્સંગ ધન દોલત સુત યુવતી, રાજ બાજ સુખ સાજ; મુકત કહે એ સબ મીલે, દુર્લભ સંત સમાજ. સાહેબકે દરબાર, સાચેક શિરપાવ; જુઠા જુતે ખાયગા, કયા રંક કયા રાવ. સર્વ સ્વર્ગ અપવર્ગ સુખ, ધરી તુલા એક અંગ; તુલે ન તાહી સકલ મીલી, જે સુખ લવ સતસંગ. સંત બડે પરમારથી, સીતલ ઉનકે અંગ; તપત બુજાવે રકી, દે દે અપને રંગ. ભૂપ દુઃખી અબધુત દુઃખી, દુ:ખી રંક બિપ્રીત; - કહે કબીર એહ સબ દુઃખી, સુખી સંત મન જીત.
८८४ તીરથ નાહે એક ફલ, સંત મીલે ફલ ચાર; સદ્દગુરૂ મીલે અનેક ફલ, કહેત કબીર બિચાર. પારસમેં ઓર સંતમ, બડો અંતરો જાન; વહ લેહ કંચન કરે, વહ કરે આપ સમાન. સંત કબુ ત્યાગત નહીં, ધર્મ સહિત હરિ ધ્યાન; મુકત કહે ભવ સમુદ્રમ, સા મુની નાવ સમાન. સિંહ સાધકા એક મત, જીવતીકું ખાય; મુખ ફેરી મુડદાં ભયા, વાકે નિકટ ન જાય. ગાઠે દામ ન બાંધીઆ, નહીં નારી નેહ કહે કબીર વ સાધકી, હમ ચરનનકી ખેહ. માયા તજી તો કયા ભયા, માન તજ્યાં નહીં જાય; બડે બડે મહંત યુકે, માન સબનકું ખાય.
દયા ગરીબી બંદગી, મમતા શીલ સ્વભાવ; - તે લક્ષણ સાધુકે, કહે કબીર સદભાવ.
૧ આ દેહ ધર્યાનું ફળ એ જ છે કે કાંઈ આપ, આપ; આ શરીરની રાખ કે માટી થઈ જાશે પછી કેણું કહેશે કે આપ ? ૨ તુલા ત્રાજવાનું એક અંગ તે છાબડામાં મુકીએ.
૮૫
८८८

Page #511

કહેવતસંગ્રહ
સદ્ગુરૂ પુરા ના મીલા, સુની અધુરી શિખ; સ્વાંગ જતિકા પેઢુનકે, ધર ધર માંગી ભીખ, સાધુ ભયા તા કયા લયા, માલા પેઢુની ચાર; માહેર ભેખ અનાયકે, ભીતર ભરા ભંગાર. ઢાડી મુછ મુંડાયકે, હુવા ઘાટમ ધેટ; મનકું કર્યું નહીં મુંડીએ, જાએઁ ભરી હું પેટ, સતન છાંડે સતતા, કાટિક મીલે અસંત; મલીયાગિરિ ભુજંગ લગે, શિતલતા ન તત, આશા ન કરે આર્કી, આપ કરે ઊપકાર; જગમેં સાજન માનીએ, ભગવતકા અવતાર. કયા ધરતીા ફેર હય, કયા આલકા તાલ; કયા સાધુકી જાત હય, કયા પારસા મેલ, તનકર મનકર બચકર, કાહુકુ દુ:ખવત નાંહી; તુલસી એસે સંત જન, રામ રૂપ જગમાંહીં. અષ્ટ સિદ્ધ નવ નિકી, ઉમેં લેશ ન આશ; મુક્ત કહે તેહી સતË, મીલે પ્રકટ અવિનાશ. અસાર આ સંસારમાં, સાર એક સત્સંગ; દુઃખ હરે સત્સુખ કરે, કરી ભ્રાંતિના ભંગ. મુક્ત કહે મતિમંદ નર, સંતકે અવગુન ગાત; જ્યું બગલા ગંગા ગયા, તપિ મછલી ખાત. પાંચા કુતીઆ રામક્રે, કરત ભજન* ભંગ; વાંકા ટુકડા ડાલકે, પીર કરી સતસંગ, કયા સાધુકા તપ કરે, કયા યેાગીકા યાગ; ઇસ હીદે યાગી બસ, વા। સત સંદ્વેગ, નામ ન લેવે દામકા, પાસ રખેં નહીં ચીર; લેાટે મુડ ભર લેટમેં, તાકા નામ કીર. આસન મારે કયા ડુવા, મરી ન મનકી આશ; જ્યું લીકા ખેલ હય, શીરે કાસ પચાસ. માન નહી અપમાન નહીં, ઐસે સિતલ સંત; ભવસાગર તર પડે, તાડે જમ દંત.
૨ ધાંચીનેા બળદ ઠારના ઠાર.
૧ પાંચ ઇન્દ્રિય. પહે
૪૬૫
૯૦૨
૯૦૩
૯૦૪
૯૦૫
a}
૩૦૭
૯૦૮
૯૦૯
૯૧૦
૯૧૧
૯૧૨
૯૧૩
૯૧૪
૩૧૫
૨૧

Page #512

કહેવતસંગ્રહ
૯૧૭
ર૧
૨૨
આશા તજે માયા તજે, મોહ તજે એર માન; હર્ષ શોક નિંદા તજે, કહે કબીર સંત જાન. ચંદન જેસા સંત હે, સર્પ જૈસા સંસાર; અંગહીસે લપટા રહે, છોડે નહીં વિકાર. હાટ હાટ હી નહીં, કંચનકા નહીં પહાડ; સિહનકા ટાલા નહીં, સંત વીરલા સંસારમન પંખી બિન પંખકે, લખ જેજન ઉડ જાય; મન ભાવે તાણું મીલી, ઘટમેં આન સમાય. મન સબ પર અસ્વાર હે, પીડા કરે અનંત; મનહીપર અસ્વાર રહે, કેઈક વિરલા સંત. મુંડ મુંડાવત જુગ ગયે, અજહુ મીલા ન રામ; રામ બીચારા કયા કરે, મનકે ઔરહી કામ, મન મેવાસી (મુંડીએ, કેશરી મુંડે કહે; જે કીયા સો મન કીયા, કેશ કીયા કછુ નાહે. માલા તીલક બનાયકે, ધર્મ બિચાર જે નાંહી; માલા બિચારી કયા કરે, મેલ રહા મનમાંહી. મનકા મસ્તક મુંડ લે, કામ ક્રોધકા કેશ; જે પાંચૂકું વશ કરે, ચેલા સબહી દેશમાલા મુજસે લડ પડી, કાહે ફરાવત મહે; જે દિલ ફેર આપકા, રામ મીલાવું તેહે. રાગી અવગુન ને લહે, એવી જગતકી રીત; સદગુણ ગુણનિધાનકી, કરે જગત જન પ્રીત. જ્ઞાન થયેથી ઉપજે, ઉર અંતર અભિમાન; કામ કશું આવે નહીં, જ્યારે આવે અવસાન.
રહ
૯૨૫
८२७
૨૮
છગ્ય
સંગતને પરતાપ, કનક પારસથી થાયે, સંગતને પરતાપ, તરૂથી શીતલ થાય; સંગતને પરતાપ, છીપમાં મેતી બાઝે, સંગતને પરતાપ, તૃષા સરોવરથી ભાજે; પ્રતાપ સંગત અતિઘણે, મુખે નવ જાય કહ્યો, ગોપાલ પ્રતાપ સંગતથકી, ચેરાસી નવ જાય વહ્યો.

Page #513

કહેવતસંગ્રહ
४६७
કવિત
૯૦
નખ બિન કટા દેખે, શીશ ભારી જટા દેખે, જોગી કાનટા દેખે, છાર લાયે તન; મુની અબોલા દેખે, કેતે સદગુની દેખે, માયા ભરપુર દેખે, ફુલ રહે ધનમેં; આવ અંત સુખી દેખે, જનમ કે દુ:ખી દેખે, કરત કલોલ દેખે, બનખંડી બનમેં; શર એર બીર દેખે, આમીન અમીર દેખે, એસે નહીં દેખે જીન્હ, કામના ન મનમેં.
પરનારીમાં મેહ નહિ રાખવા વિષે પરનારી તાતી છરી, નિત નિત કાપે કાય; જેના રૂક્યા રામજી, તે પરનારી ઘર જાય, પરનારી પ્રત્યક્ષ દેખે, વીખ હળાહળ અંગ; રાવણનાં દશ શિશ ગયાં, પરનારી સંગ. પરનારી વેની છુરી, મત કાઈ કરો પ્રસંગ; દસ મસ્તક રાવણ ને, ૫રનારીકે સંગ. પ્રીત કરો પરનારની, કેવળ જાયે પ્રાણ; લેશે અંત પરનારને, તેનું નામ અજાણુ. ચતુર હોય તે ચેતજો, એક ઘડીનું સુખ; પરનારીના ભોગથી, લક્ષ કેદીધા દુઃખ. પરનારી પાળી થકી, ભુંડી જાણો એહ; ક્ષણ ક્ષણ કાયા કાપશે, સદઈવ દમણે દેહ, પરસ્ત્રી દીઠે દુઃખ છે, ખયે ખેદે છવ; પરસ્ત્રી કરી પ્રીત કરે, તેને રૂક્યો શિવ. પરનારી નીરખી નહીં, તે છત્યો સંસાર; જોગી જન તે તે ખરે, ઉતર્યો ભવ પાર. મીઠું બોલે મુખ થકી, પેર પર કરી પ્રીત; વિધવિધની વાતો કરી, હરે સર્વનાં ચિત્ત.
ચોપાઈ રાવણે દશ શીશ કીધાં ત્યાજ,ખાયું ગઢ લંકાનું રાજ; પરનારી તે જીવતો કાળ, માથે મુકે જુઠું આળ.
૩૩
૩૪
૯૩૫
૩૭
૩૮
૯૩૯
૪૦

Page #514

૪૬૮
કવિતસંહ
૯૪૧
૪૨
૯૪૩
૪૪
પરનારી તે વિષની શૂળ, ડાઘા નર તે રહેજો દૂર; પરનારી પરઘેર જે નેહ, તેના તે વાંકા નવ ગ્રહ, પરનારી પર ન ધરે કામ,રાખે પ્રીત તે રૂઠયા રામ; છેલ્લો અક્ષર કહું છું સહી,પરનારી સંગ કરવો નહીં.
દેહરા : નારી નીકળે નેક તો, નરનું રાખે નામ; કુલટા કરીના કંથને, ભુખ આરામ હરામ. વાડી ઊપર વાદળાં, મેડી ઉપર મેહ; શૂળી ઊપર સાથરે, પરનારીથી નેહ,
પતિશતા નારીની રીત પીયા રંગ રાતી રહે, જગસે રહેત ઉદાસ; પીયા ચહે કે મત ચહે, મેં તે પીયકી દાસ. આજ્ઞાકારી પીકી, રહે પીયકે સંગ; તન મનસે સેવા કરે, ઓર ન દુજો રંગ. સુરે; તે શિર નહીં, દાતાકુ નહીં ધન; પતિવ્રતાકે તન નહીં, સુરત બસે પીય મન. નામ ન કહા તો કયા હુવા, જે અંતર હય હેત; પતિવ્રતા પતિક ભજે, કબહુ નામ નહી લેત.
૯૪૫
૯૪૬
૯૪૭
૪૮
સમાપ્ત

Page #515

શુદ્ધિપત્રક
છે
છે
અશુદ્ધ મરદને સુધરી
મરદા સુધરી
કે
છે
સુધરી
સુઘરી
જે
it
૨૧
(omit the word:) વીશમી પંક્તિ પછી આ નીચેને ઉમેરેલો દેહરે વાંચદેહ-એક રૂપે સાંપડે, નાણાવટું ન થાય;
મળે સુંઠને ગાંગડ, ગાંધી નવ કહેવાય. others
others mony
money નીચેની કહેવત વાંચવી ભૂતની ભાઈબંધીમાં જીવનું જોખમ
પંજાર એંજાર
પંજાર મુઆ
મુએ ઢીંક
ઢીકે
૨૩
ওও
રેંજાર
એક
forhead
વીર
forehead પીર endeavour દે દરિયમ
candevour દેરિયેમેં
માથે
૧૦૨ ૧૧૦ ૧૧૩ ૧૩૯ ૧૪૫ ૧૪૮ ૧૫૫ ૧૮૨ ૧૯૩ ૨૧૦ ૨૨૩ ૨૩૦ ૨૩૯ ૨૪૦
માથે બુદ્ધી વાટવા
અધે પાખે સારૂ નેમાં ૫ છે
ઉદધિ દાટયા શર અ પાંખે સારું તે ૬ વાંચવી; તે ૫ વાંચવી.
૧ “સુગ્રીવ પરથી સુગરી થાય. (પંચતંત્ર)

Page #516

૪૭૦
શુદ્ધિપત્રક
૨૪૬
મોટું
૨૪૯
મહું હાય પાવો ૨
૨૫૧
પાવે ૩
मुन्नति
૨૭૨
૩૦૨
,
૨૭
આ
અડા,
૨૫૯.
ભડાવાને
મડદાને ૨૬૨
આદ્રા
આદ્રી ૨૬૪
मुजंति ૨૬૭
ડેમ
ડેમે
મેહે. ૨૭૬
આવતા
આવતો ૨૯૧
ભાગ
માર્ગે ૨૯૪
કે ને બેખા
કે બેખા ૨૯૫
૨૩૪ મે
૨૮૮ મે નહાં.
નહીં.
આ ૩૪૬
ભયડે, ૩૬૧ ૩૦
ભાગળ
ભાગાળે ૩૬૪ પંદરમી પંક્તિ પછી આ નીચેને દેહરે વાંચ
દોહ-વાટી કહે ધૃતપાત્રને, પાળી જે જીવલેણ
કહે કબુડી નાંદને, કેવાં ખોટાં વેણ. ૩૬૫ ૨૮
માંથ
માથે ૩૬૯
પડ્યું અગીઆરમી પંક્તિ પછી આ કહેવત વાંચવી - વસાવડના કાજી.૫ ૩૭૦
બહુ ૩૩ place
peace ૩૭૮
દેહરો
દેહરા ૨૪ સમશેર ખાંકી
સમશેર ખાંકી ૩૭૮ પૃષની ત્રિીશમી પંક્તિ તથા ૩૭૯ પૃષ્ઠની પહેલી બે પંક્તિઓ નીચે મુજબ કુટ નેટમાં વાંચવી -
૧૭ મુકર્સ કાગજ આયા, બચ્ચે કચ્ચે મરતે હય, બચ્ચે ખમેં ડાલ, ચહાંભા ભૂખે મરતે હય, બેચ ખાઈ તલવાર ઢાલ, અબ નજર મ્યાન પર કરતે હય.
૧૧
પડ્યું.૫
૧૫
ખ
છે.
૩૭૨
૨૧
૧ ટબુડી ટોપલી. ૨ નાં કેઠી.

Page #517

શુદ્ધિપત્રક
૪૭૧
અશુદ્ધ
૩૭૯ ૩૮૩ ૩૮૬ ૩૯૨ ૩૯૪ ૪૧ ૪૧૬ ૨૦
સિંઘમાં ઉમર ગુડ્યા કામની ગર્ધા વેળા સાના માણસે જણે
સરું ન સિંધમાં ઉપર રૂઠયા કામિની ગઈવ વેલા સૌના માણશે
જાણું
४४७
૪૫૪
અને ગીલો ચિતવ્યું જકતમાં ચિતાણે ખાલેક
એને લી ચિંતવ્યું જગતમાં ચિંતાસે માલેક
૪૫૫ ૪૫૬
૧ હેરૂારી કરવા નીકળેલો માણસ,

Page #518