Agam 03 Ang 03 Sthanang Sutra Part 05 Sthanakvasi

Author(s): Ghasilal Maharaj
Publisher: A B Shwetambar Sthanakwasi Jain Shastroddhar Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/006313/1

Page #1

નમો અરિહંતાણે
નમો સિદ્ધાણં, નમો આયરિયાણં નમો ઉવજઝાયાણં નમો લોએ સવ્વ સાહૂણં
એસો પંચ નમુકકારો સવ્વ પાવપ્પણાસણો મંગલાણં ચ સવ્વસિં પઢમં હવઈ મંગલ

Page #2

જિનાગમ પ્રકાશન યોજના પ. પૂ. આચાર્યશ્રી ઘાંસીલાલજી મહારાજ સાહેબ
કૃત વ્યાખ્યા સહિત
DVD No. 1 (Full Edition)
:: યોજનાના આયોજક ::
શ્રી ચંદ્ર પી. દોશી – પીએચ.ડી. website : www.jainagam.com

Page #3

THANAN
SHRI S
G SUTRA
PART: 05
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ભાગ ૦૫
ભાગ-૦૫

Page #4

जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलालजी-महाराज विरचितया सुघाख्यया व्याख्यया समलतं
हिन्दी-गुर्जर-भाषाऽनुवादसहितम् ॥श्री-स्थानाङ्गसूत्रम् ॥
(पञ्चमो भागः) STHANANGA SUTRAM
नियोजक : संस्कृत-प्राकृतज्ञ-जैनागमनिष्णात-प्रियव्याख्यानि पण्डितमुनि-श्रीकन्हैयालालजी-महाराजः
प्रकाशकः स्व.श्रीमान् श्री महेता पुरुषोत्तमदास गुलाबचंदभाईना धर्मपत्नी गं.स्व.जीवकोरबाना स्मरणार्थ घाटकोपर मुंबई निवासि महेता माणेकलाल अमुलखराय-तरुप्रदत्त द्रव्यसाहाय्येन अ० भा० श्चे० स्था० जैनशास्त्रोद्धारसमिति प्रमुखः श्रेष्ठि-श्रीशान्तिलाल-मङ्गलदासभाई-महोदयः
मु० राजकोट प्रथमा-आवृत्तिः वीर-संयत् विक्रम संवत् ईसवीसन् प्रति १२०० २४९२ २०२२
मूल्यम्-रु. २५-०-०

Page #5

મળવાનું ઠેકાણું શ્રી અ, લા. સ્વ. સ્થાનકવાસી
જૈન શાસ્ત્રોદ્ધાર સમિતિ, है. गरेडिया पारा, २०४८, (सौराष्ट्र)
Published by : Shri Akhil Bharat S. S. Jain Shastroddhara Sarniti, Garedia Kuva Road, RAJKOT, (Saurashtra), W. Ry, India.
ये नाम केचिदिह नः प्रथयन्त्यवज्ञां, जानन्ति ते किमपि तान् पति नैष यत्नः। उत्पत्स्यतेऽस्ति मम कोऽपि समानधर्मा, कालोहायं निरवधित्रिपुला च पृथ्वी ।। १ ॥
हरिगीतच्छन्दः
करते अवज्ञा जो हमारी यत्न ना उनके लिये। जो जानते हैं तत्त्व कुछ फिर यत्न ना उनके लिये ॥ जनमेगा मुझसा व्यक्ति कोई तच इससे पायगा । है काल निरवधि विपुलपृथ्वी ध्यान में यह लायगा ॥१॥
भूट्यः
३. २५%300
પ્રથમ આવૃત્તિ પ્રત ૧૨૦૦ વીર સંવત્ ૨૪૨ વિક્રમ સંવત ૨૦૨૨ ઈસવીસન ૧૯૬૬
मुद्र: મણિલાલ છગનલાલ શાહ નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ, ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #6

સ્વાધ્યાય માટે ખાસ સૂચના
આ સૂત્રના મૂલપાઠનો સ્વાધ્યાય દિવસ અને રાત્રિના પ્રથમ પ્રહરે તથા ચોથા પ્રહરે કરાય
છે.
(૨) પ્રાત:ઉષાકાળ, સન્યાકાળ, મધ્યાહ્ન, અને મધ્યરાત્રિમાં બે-બે ઘડી (૪૮ મિનિટ) વંચાય
નહીં, સૂર્યોદયથી પહેલાં ૨૪ મિનિટ અને સૂર્યોદયથી પછી ૨૪ મિનિટ એમ બે ઘડી સર્વત્ર સમજવું. માસિક ધર્મવાળાં સ્ત્રીથી વંચાય નહીં તેમજ તેની સામે પણ વંચાય નહીં. જ્યાં આ સ્ત્રીઓ
ન હોય તે ઓરડામાં બેસીને વાંચી શકાય. (૪) નીચે લખેલા ૩૨ અસ્વાધ્યાય પ્રસંગે વંચાય નહીં. (૧) આકાશ સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય કાલ. (૧) ઉલ્કાપાત–મોટા તારા ખરે ત્યારે ૧ પ્રહર (ત્રણ કલાક સ્વાધ્યાય ન
થાય.) (૨) દિગ્દાહ–કોઈ દિશામાં અતિશય લાલવર્ણ હોય અથવા કોઈ દિશામાં
મોટી આગ લગી હોય તો સ્વાધ્યાય ન થાય. ગર્જારવ –વાદળાંનો ભયંકર ગર્જારવ સંભળાય. ગાજવીજ ઘણી જણાય તો ૨ પ્રહર (છ કલાક) સ્વાધ્યાય ન થાય. નિર્ધાત–આકાશમાં કોઈ વ્યંતરાદિ દેવકૃત ઘોરગર્જના થઈ હોય, અથવા વાદળો સાથે વીજળીના કડાકા બોલે ત્યારે આઠ પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય ના
થાય. (૫) વિદ્યુત—વિજળી ચમકવા પર એક પ્રહર સ્વાધ્યાય ન થા. (૬) ચૂપક–શુક્લપક્ષની એકમ, બીજ અને ત્રીજના દિવસે સંધ્યાની પ્રભા
અને ચંદ્રપ્રભા મળે તો તેને ચૂપક કહેવાય. આ પ્રમાણે ચૂપક હોય ત્યારે
રાત્રિમાં પ્રથમ ૧ પ્રહર સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૭) યક્ષાદીત-કોઈ દિશામાં વીજળી ચમકવા જેવો જે પ્રકાશ થાય તેને
યક્ષાદીપ્ત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૮) ઘુમિક કૃષ્ણ-કારતકથી મહા માસ સુધી ધૂમાડાના રંગની જે સૂક્ષ્મ જલ
જેવી ધૂમ્મસ પડે છે તેને ધૂમિકાકૃષ્ણ કહેવાય છે. તેવી ધૂમ્મસ હોય ત્યારે
સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૯) મહિકાશ્વેત–શીતકાળમાં શ્વેતવર્ણવાળી સૂક્ષ્મ જલરૂપી જે ધુમ્મસ પડે છે.
તે મહિકાશ્વેત છે ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. (૧૦) રજઉદ્દઘાત–ચારે દિશામાં પવનથી બહુ ધૂળ ઉડે. અને સૂર્ય ઢંકાઈ જાય.
તે રજઉદ્દાત કહેવાય. ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો.

Page #7

(૨) ઔદારિક શરીર સંબંધી ૧૦ અસ્વાધ્યાય
(૧૧-૧૨-૧૩) હાડકાં-માંસ અને રૂધિર આ ત્રણ વસ્તુ અગ્નિથી સર્વથા બળી ન જાય, પાણીથી ધોવાઈ ન જાય અને સામે દેખાય તો ત્યારે સ્વાધ્યાય ન કરવો. ફૂટેલું ઇંડુ હોય તો અસ્વાધ્યાય.
(૧૪) મળ-મૂત્ર—સામે દેખાય, તેની દુર્ગન્ધ આવે ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય. (૧૫) સ્મશાન—આ ભૂમિની ચારે બાજુ ૧૦૦/૧૦૦ હાથ અસ્વાધ્યાય. (૧૬) ચંદ્રગ્રહણ—જ્યારે ચંદ્રગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૮ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૨ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૭) સૂર્યગ્રહણ—જ્યારે સૂર્યગ્રહણ થાય ત્યારે જઘન્યથી ૧૨ મુહૂર્ત અને ઉત્કૃષ્ટથી ૧૬ મુહૂર્ત અસ્વાધ્યાય જાણવો.
(૧૮) રાજવ્યુદ્ગત—નજીકની ભૂમિમાં રાજાઓની પરસ્પર લડાઈ થતી હોય ત્યારે, તથા લડાઈ શાન્ત થયા પછી ૧ દિવસ-રાત સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૧૯) પતન—કોઈ મોટા રાજાનું અથવા રાષ્ટ્રપુરુષનું મૃત્યુ થાય તો તેનો અગ્નિસંસ્કાર ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો નહીં તથા નવાની નિમણુંક ન થાય ત્યાં સુધી ઊંચા અવાજે સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૦) ઔદારિક શરીર—ઉપાશ્રયની અંદર અથવા ૧૦૦-૧૦૦ હાથ સુધી ભૂમિ ઉપર બહાર પંચેન્દ્રિયજીવનું મૃતશરીર પડ્યું હોય તો તે નિર્જીવ શરીર હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૧થી ૨૮) ચારે મહોત્સવ અને ચાર પ્રતિપદા—આષાઢ પૂર્ણિમા, (ભૂતમહોત્સવ), આસો પૂર્ણિમા (ઇન્દ્ર મહોત્સવ), કાર્તિક પૂર્ણિમા (સ્કંધ મહોત્સવ), ચૈત્ર પૂર્ણિમા (યક્ષમહોત્સવ, આ ચાર મહોત્સવની પૂર્ણિમાઓ તથા તે ચાર પછીની કૃષ્ણપક્ષની ચાર પ્રતિપદા (એકમ) એમ આઠ દિવસ સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૨૯થી ૩૦) પ્રાતઃકાલે અને સન્ધ્યાકાળે દિશાઓ લાલકલરની રહે ત્યાં સુધી અર્થાત્ સૂર્યોદય અને સૂર્યાસ્તની પૂર્વે અને પછી એક-એક ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
(૩૧થી ૩૨) મધ્ય દિવસ અને મધ્ય રાત્રિએ આગળ-પાછળ એક-એક ઘડી એમ બે ઘડી સ્વાધ્યાય ન કરવો.
ઉપરોક્ત અસ્વાધ્યાય માટેના નિયમો મૂલપાઠના અસ્વાધ્યાય માટે છે. ગુજરાતી આદિ ભાષાંતર માટે આ નિયમો નથી. વિનય એ જ ધર્મનું મૂલ છે. તેથી આવા આવા વિકટ પ્રસંગોમાં ગુરુની અથવા વડીલની ઇચ્છાને આજ્ઞાને જ વધારે અનુસરવાનો ભાવ રાખવો.

Page #8

(१)
(२)
(३)
(8)
स्वाध्याय के
प्रमुख
नियम
इस सूत्र के मूल पाठ का स्वाध्याय दिन और रात्री के प्रथम प्रहर तथा चौथे प्रहर में किया जाता है
I
प्रातः ऊषा-काल, सन्ध्याकाल, मध्याह्न और मध्य रात्री में दो-दो घडी ( ४८ मिनिट) स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, सूर्योदय से पहले २४ मिनिट और सूर्योदय के बाद २४ मिनिट, इस प्रकार दो घड़ी सभी जगह समझना चाहिए ।
मासिक धर्मवाली स्त्रियों को स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, इसी प्रकार उनके सामने बैठकर भी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए, जहाँ ये स्त्रियाँ न हों उस स्थान या कक्ष में बैठकर स्वाध्याय किया जा सकता है ।
नीचे लिखे हुए ३२ अस्वाध्याय - प्रसंगो में वाँचना नहीं चाहिए—
(१)
आकाश सम्बन्धी १० अस्वाध्यायकाल
(१)
(२)
(३)
(8)
(५)
(६)
(७)
(८)
उल्कापात—बड़ा तारा टूटे उस समय १ प्रहर (तीन घण्टे) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
दिग्दाह — किसी दिशा में अधिक लाल रंग हो अथवा किसी दिशा में आग लगी हो तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
गर्जारव—बादलों की भयंकर गडगडाहट की आवाज सुनाई देती हो, बिजली अधिक होती हो तो २ प्रहर (छ घण्टे ) तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
निर्घात – आकाश में कोई व्यन्तरादि देवकृत घोर गर्जना हुई हो अथवा बादलों के साथ बिजली के कडाके की आवाज हो तब आठ प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
विद्युत - बिजली चमकने पर एक प्रहर तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यूपक — शुक्ल पक्ष की प्रथमा, द्वितीया और तृतीया के दिनो में सन्ध्या की प्रभा और चन्द्रप्रभा का मिलान हो तो उसे यूपक कहा जाता है। इस प्रकार यूपक हो उस समय रात्री में प्रथमा १ प्रहर स्वाध्याय नहीं करना चाहिए
I
यक्षादीप्त— यदि किसी दिशा में बिजली चमकने जैसा प्रकाश हो तो उसे यक्षादीप्त कहते हैं, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
धूमिका कृष्ण - कार्तिक से माघ मास तक घूँए के रंग की तरह सूक्ष्म जल के जैसी धूमस (कोहरा) पड़ता है उसे धूमिका कृष्ण कहा जाता है इस प्रकार की धूमस हो उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #9

(२)
महिकाश्वेत—शीतकाल में श्वेत वर्णवाली सूक्ष्म जलरूपी जो धूमस पड़ती है वह महिकाश्वेत कहलाती है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (१०) रजोद्घात—चारों दिशाओं में तेज हवा के साथ बहुत धूल उडती हो और सूर्य ढँक गया हो तो रजोद्घात कहलाता है, उस समय स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(९)
ऐतिहासिक शरीर सम्बन्धी १० अस्वाध्याय —
(११,१२,१३) हाड-मांस और रुधिर ये तीन वस्तुएँ जब तक अग्नि से सर्वथा जल न जाएँ, पानी से धुल न जाएँ और यदि सामने दिखाई दें तो स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । फूटा हुआ अण्डा भी हो तो भी अस्वाध्याय होता है ।
(१४)
(१५)
(१६)
मल-मूत्र – सामने दिखाई हेता हो, उसकी दुर्गन्ध आती हो तब-तक अस्वाध्याय होता है ।
I
श्मशान — इस भूमि के चारों तरफ १०० - १०० हाथ तक अस्वाध्याय होता है ।
(१९)
चन्द्रग्रहण—जब चन्द्रग्रहण होता है तब जघन्य से ८ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १२ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए |
(१७) सूर्यग्रहण – जब सूर्यग्रहण हो तब जघन्य से १२ मुहूर्त और उत्कृष्ट से १६ मुहूर्त तक अस्वाध्याय समझना चाहिए ।
(१८) राजव्युद्गत — नजदीक की भूमि पर राजाओं की परस्पर लड़ाई चलती हो, उस समय तथा लड़ाई शान्त होने के बाद एक दिन-रात तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
पतन — कोई बड़े राजा का अथवा राष्ट्रपुरुष का देहान्त हुआ हो तो अग्निसंस्कार न हो तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए तथा उसके स्थान पर जब तक दूसरे व्यक्ति की नई नियुक्ति न हो तब तक ऊंची आवाज में स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२०) औदारिक शरीर — उपाश्रय के अन्दर अथवा १०० - १०० हाथ तक भूमि पर उपाश्रय के बाहर भी पञ्चेन्द्रिय जीव का मृत शरीर पड़ा हो तो जब तक वह निर्जीव शरी वहाँ पड़ा रहे तब तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।
(२१ से २८) चार महोत्सव और चार प्रतिपदा - आषाढ़ी पूर्णिमा ( भूत महोत्सव), आसो पूर्णिमा (इन्द्रिय महोत्सव), कार्तिक पूर्णिमा ( स्कन्ध महोत्सव), चैत्र पूर्णिमा (यक्ष महोत्सव) इन चार महोत्सवों की पूर्णिमाओं तथा उससे पीछे की चार, कृष्ण पक्ष की चार प्रतिपदा (ऐकम) इस प्रकार आठ दिनों तक स्वाध्याय नहीं करना चाहिए ।

Page #10

(२९ से ३०) प्रातःकाल और सन्ध्याकाल में दिशाएँ लाल रंग की दिखाई दें तब
तक अर्थात् सूर्योदय और सूर्यास्त के पहले और बाद में एक-एक घड़ी
स्वाध्याय नहीं करना चाहिए । (३१ से ३२) मध्य दिवस और मध्य रात्री के आगे-पीछे एक-एक घड़ी इस प्रकार
दो घड़ी स्वाध्याय नहीं करना चाहिए। उपरोक्त अस्वाध्याय सम्बन्धी नियम मूल पाठ के अस्वाध्याय हेतु हैं, गुजराती आदि भाषान्तर हेतु ये नियम नहीं है । विनय ही धर्म का मूल है तथा ऐसे विकट प्रसंगों में गुरू की अथवा बड़ों की इच्छा एवं आज्ञाओं का अधिक पालन करने का भाव रखना चाहिए ।

Page #11

विषय
२-६
in mo o wo
१०-१२ १३-२१ २२-२८
श्री स्थानाङ्ग सूत्रके पांचवें भागकी
विषयानुक्रमणिका अनुक्रमाङ्क
आठवां स्थान १ आठवें स्थानका विषय विवरण
एकलबिहारी साधुके स्वरूपका वर्णन योनिसंग्रह और गतिआगतिका निरूपण कर्मप्रकृति के चयादिका निरूपण मायाचीके मायाके आलोचनका निरूपण मायावी साधु के स्वरूपका निरूपण अनालोचित-अप्रतिक्रान्त मायावीके उपपातकी गर्हणाका निरूपण अनालोचित-अप्रतिक्रान्त मायाचीकी आयतिकी गईणाका निरूपण आलोचित-प्रतिक्रान्त मायावीके उपपातकी प्रशंसा आलोचित-प्रतिक्रान्त मायावीकी आयतिकी प्रशंसा संवरासंवरका निरूपण आठ प्रकारकी लोकस्थितिका निरूपण आठ प्रकारकी गणिसंपदाका निरूपण महानिधिका निरूपण ईर्यासमित्यादि भावनिधिका निरूपण आलोचना देनेवाले आचार्य और लेनेवाले साधुके प्रायशित्तका निरूपण आठ प्रकारके मदस्थानोंका निरूपण आठ प्रकार के अक्रियावादियोका निरूपण
२९-३१
au
३२-३५ ३६-४२ ४३-४८
૨૨
५०-५२ ५३-५६
५७-६०
६१-७०
७२-८९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #12

१९
२०
२१
२२
२३
२४
of
२५
२६
२७
२८ भगवान महावीर के द्वारा प्रवजित हुए आठ राजाओंका निरूपण
आहार के स्वरूपका निरूपण
कृष्णराजी और तद्गत लोकान्तिक विमान और देवोंके स्वरूप निरूपण
२९
३०
३१
३२
३३
३४
३५
३६
३७
३८
३९
४०
पापशास्त्रका निरूपण
वचनविभक्तिके स्वरूपका निरूपण
आयुर्वेद के स्वरूपका निरूपण
शादि देवेन्द्रकी
असमारंभ और समारंभ से संयमासंयमका निरूपण
आठ प्रकारके सूक्ष्मजीवका निरूपण
सिद्ध के स्वरूपका निरूपण
दर्शनोंके स्वरूपका निरूपण
अदौपम्य कालके स्वरूपका निरूपण
४१
४२
महिषियोंका निरूपण
धर्मादि चारके मध्यभागका आठस्थानोंसे निरूपण भविष्यके तीर्थंकर द्वारा प्रयतित होनेवाले राजाओंका निरूपण
कृष्णकी अग्रमहिषियोंका निरूपण
आठ प्रकार के गतिका निरूपण
अन्तद्वपका निरूपण चक्रवर्ती रत्नविशेषका निरूपण
योजनके प्रमाणका निरूपण
जम्बूस्वामी आदिकोंका निरूपण
जम्बू मन्दरमें रही अन्य वस्तुओंका निरूपण
तीर्थकरके स्वरूपका निरूपण
दीर्घता आदिकोंका निरूपण
मन्दर चूलिकाका निरूपण
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
९०-९४
९५-१०१
१०२-१०५
१०६-१०७
१०८-१११
११२-११३
११४-११६
११७
११८-१२१
१२२-१२६
१२७
१२८-१३३
१३४
१३५
१३६ - १३७
१३८ - १३९
१४०-१४२
१४३-१४४
१४५-१४६
१४७-१४९
१५०-१५४
१५५-१५६
१५७-१६२
१६३-१६५

Page #13

क्षेत्राधिकारसे जम्बूद्वीपान्तर्गत पदार्थोका निरूपण १६६पर्वतके ऊपर रहे कूटोंका निरूपण
१६७-१७८ देवकल्प और देवेन्द्रों के विमानका निरूपण १७९-१८० तपोविशेषका निरूपण
१८१-१८४ संसारसमापन्नक जीवोंका निरूपण
१८५-१८६ आठ प्रकारके संयमोंके स्वरूपका निरूपण १८७-१९० आठ प्रकारकी पृथिवी के स्वरूपका निरूपण १९१-१९२ शुभानुष्ठान श्रवणसे आठ स्थानों के स्वरूपका निरूपण १९३-१९७ महाशुक्र सहस्रार विमानके उच्चत्वका निरूपण १९८ आठपकारके सामायिक और केवली साद्घातका निरूपण१९९-२०२ देवताओं के स्वरूपका निरूपण
२०३-२०६ नक्षत्रोंके स्वरूपका निरूपण
२०७-२०८ पुरुषवेदनीय कर्म के स्वरूपका निरूपण २०९-२१० पुद्गलोंके चय और उपचयका निरूपण
२११-२१२ नयवें स्थानका प्रारंभ सांभोगिकोंको विसांमोगिक करनेका निरूपण २१३-२१४ आचारांगके ब्रह्मचर्यरूप नब अध्ययनोंका निरूपण २१५-२१८ ब्रह्मचर्य गुप्ति के स्वरूपका निरूपण
२१९-२२३ ब्रह्मचर्यके नवविध अगुप्ति के स्वरूपका निरूपण २२४-२२६ नव प्रकारके सदभाव पदार्थका निरूपण
२२७नव प्रकार के संसारी जीवोंके गतिआगति आदिका निरूपण
२२८-२३४ जीवोंके रोगोत्पत्ति के निमित्तका निरूपण २३५-२३६ आंतररोगके कारणका निरूपण
२३७-२४० चन्द्रयोगी नक्षत्रोंका निरूपण
२४१-२४२ वर्तमान अवसर्पिणीमें बलदेव वासुदेवके पिताका निरूपण २४३-२४७ चक्रवर्ती के महानिधिका निरूपण
૨૧૮
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #14

२६४
७४
नवप्रकारके विकृति के नामका निरूपण २५८-२६० शरीरके नव छिद्रोंका निरूपण
२६१ नव प्रकारके पुण्यका निरूपण
२६२-२६३ पापके कारणोंका निरूपण पापश्रुतका निरूपण
१६५-२६६ निपुण पुरुषका निरूपण
२६७-२६९ साधुके गणका निरूपण
२७०नवकोटि (नववाड) से शुद्ध भिक्षाका निरूपण २७१-२७२ ईशान देवेन्द्र के अग्रमहिषीका निरूपण
२७३देवनिकायके स्वरूपका निरूपण
२७४अव्यावाध देव के ग्रैवेयक विमान प्रस्तरका निरूपण २७५-२७६ आयुके परिणामका निरूपण
२७७भिक्षुमतिमाके स्वरूपका निरूपण
२७९प्रायश्चित्त के स्वरूपका निरूपण
२८१-२८२ दक्षिण भरतमें रहे हुवे सिद्धादिकूटोका निरूपण २८३-२८८ आंतररोगके कारण कर्मविशेषका निरूपण २८९-२९० तीर्थकरादिके नाम गोत्रमाप्त करनेवाले श्रेणिक आदिकोंका निरूपण
२९१-२९२ भावी मध्यमतीर्थकर केवलीके स्वरूपका निरूपण २९३-२९९ श्रेणिकके तीर्थकरत्वका निरूपण
३००-३२८ महापद्मजिनके द्वारा प्ररूपित होनेवाले आरम्भ आदि स्थानोंका निरूपण
३२९-३३२ नक्षत्रविशेषका निरूपण
३३३ कल्पविशेष में रहे हुए विमानकी संख्याका निरूपण ३३४ ऋषभ कुलकर विशेष ऋषभ प्रवर्तित प्रवृत्तिका निरूपण ३३५-३३६ ग्रह विशेष वीथि प्रमाणका निरूपण
३३७ नव प्रकारके नो कषायका निरूपण
८२
८३
८६
३३८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #15

१०१
१०४
कुलकरके कोटिका निरूपण
३३८-३३९ पुद्गलके स्वरूपका निरूपण
३३९-३४० दशवें स्थानका प्रारम्भ दशवे स्थानका विषय विवरण लोकस्थितिका निरूपण
३४२-३४७ शब्दभेदका निरूपण
३४८-३४९ दश प्रकारके इन्द्रियार्थों का निरूपण
३५०-३५२ पुद्गलके स्वरूपका निरूपण
३५३-३५५ क्रोध के उत्पत्तिके कारणका निरूपण
३५६-३५८ संयमादि निरूपण
३५९-३६१ असंयरका विशेष प्रकारका कथन
३६२-३६३ समाधि और असमाधिका निरूपण
३६४ दश प्रकारकी प्रवृज्याका निरूपण
३६५-३६७ दश पकारके श्रमणधर्मका निरूपण
३६८ दश प्रकारकी वैयावत्यका निरूपण
३६९-३७० जीवके परिणामका निरूपण
३७१-३७८ अजीवके परिणामका निरूपण
३७९-३८६ अस्वाध्यायके स्वरूपका निरूपण
३८७-३९५ संयमासंयमके स्वरूपका निरूपण
३९६-३९८ सूक्ष्मके स्वरूपका निरूपण
३९९-४०० गंगासिंधु वगैरह नदियों में आत्मसमर्पण करनेवाली नदीक निरूपण
४०१-४०२ भरतक्षेत्रगत राजधानीका निरूपण
४०३.-४०५ जम्बूद्वीपगत मेरुके उद्वेध आदिका निरूपण
४०६ जम्बूमन्दर गत आठ प्रदेशवाले रुचक पर्वतका निरूपण ४०७-४०८ लवणसमुद्रगत गोतीर्थ रहित क्षेत्रका निरूपण ४०९-४१२ धातकी खण्डगत मंदरपर्वतके उद्वेध आदिका निरूपण ४१३-४१४
१०६
१०७
१०९
११०
११२
११३ ११४
११६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #16

११८
११९
१२०
१२१
१२२
१२३
१२४
१२५ १२६ ४२७ १२८ १२९ १३०
१३१
जम्बू द्वीपगत भरतादि दशक्षेत्रका निरूपण ४१५-४१६ अञ्जनक पर्यत आदिके उद्वेध आदिका निरूपण ४१७-४१८ रुवकवर कुण्डलवर पर्वतके उद्वेध आदिका निरूपण ४१९ द्रव्यानुयोगके स्वरूपका निरूपण
४२०-४२९ चमरादि अच्युतेन्द्र आदिके उत्पात पर्वतका निरूपण ४३०-४४९ योजन सहस्रात्मक अवगाहनाका निरूपण ४५०-४५२ दश प्रकार के अन्त के स्वरूपका निरूपण ४५३-४५४ पूर्वगतश्रुतका निरूपण दश प्रकारकी प्रतिसेवनाका निरूपण
४५६-४५९ आलोचनामें त्यागने योग्य दोषोंका निरूपण ४६०-४६२ आलोचना देनेवाले और लेनेवालेके गुणका निरूपण ४६३-४७१ प्रायश्चित्त के स्वरूपका निरूपण
४७२-४७४ मिथ्यात्वका निरूपण
४७५-४७७ वासुदेव सम्बन्धी वक्तव्य निरूपण
४७८-४८० भवनवासी देवका निरूपण दश प्रकारके सुखका निरूपण
४८२-४८५ उपघात और विशोधिके स्वरूपका कथन ४८६-४९५ संक्लेश और असंक्लेश के स्वरूपका कथन ४९६-४९७ दश प्रकारके बलका निरूपण
४९८-५०० सत्यमृषा आदिका निरूपण
५०१-५१२ दृष्टिवादके नामका निरूपण
५१३-५१७ दश प्रकार के शस्त्रका निरूपण
५१८-५३७ वाग (वाणी-वचन) योगका निरूपण
५३८-५५० दानके भेदोका कथन
५५१-५५५ गति के भेदोंका निरूपण
५५६-५५८ दश प्रकारके मुण्ड के स्वरूपका कथन
५५९-५६० दश प्रकारके संख्यानका निरूपण
५६१-५६४
४८१
१३४
१३६
१४०
cocccc &000
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #17

१४५
१४६
१४७ १४८ १४९ १५० १५१
१५३
१५४
१५५
१५६
१५७ १५८ १५९
दश प्रकारके प्रत्याख्यानका निरूपण
५६५-५७२ दश प्रकारकी सामाचारीका निरूपण
५७३-५८० महावीर भगवान के दश महास्वप्नोंका निरूपण ५८१-५८३ दश महास्वप्न के फलका निरूपण
५८४-५९१ सराग सम्यग्दर्शनका निरूपण
५९२-५९९ दश प्रकारकी संज्ञाओंका निरूपण
६००-६०३ नैरयिकोंकी दुःखवेदनाका निरूपण
६०४-६०५ अमूर्त अर्थको जिन ही जानते है ऐसा निरूपण ६०६-६०९ जिनमणीत परोक्षार्थ प्रदर्शक श्रुतविशेषका निरूपण ६१०-६१८ नारकादि जीवके द्रव्यभेदका निरूपण
६१९-६२४ भद्रकर्मकारीके कारणका निरूपण
६२५-६३० आशंसा योगका निरूपण
६३१-६३३ दश प्रकारके धर्मका निरूपण
६३४-६३६ दश प्रकारके स्थविरोका निरूपण
६३७-६३८ पुत्रके भेदोंका निरूपण
६३९-६४१ दश प्रकारके अनुत्तरका निरूपण
६४२-६५३ मनुष्य क्षेत्रादिका निरूपण
६४१-६४६ दुष्षम सुषमाके परिज्ञान के प्रकारका निरूपण ६४७-६४८ मुषमसुषमाके कुछ विशेष कथन
६४९-६५१ दश कुलकरोंके नामका निरूपण
६५२-६५३ दश प्रकारके वक्षस्कार पर्वतका निरूपण कल्पके स्वरूपका निरूपण
६५५-६५७ दश प्रकारके प्रतिमा के स्वरूपका निरूपण ६५८-६६१ जीवके भेदका निरूपण
६६२-६६४ संसारी जीवके अवस्थाका निरूपण
६६५-६७१ वनस्पतिकी अवस्थाका निरूपण
६७२ विद्याधर श्रेणियोंके विष्कम्भमानका निरूपण ६७३-६७५
w
w
w
१६० १६१ १६२ १६३ १६४
م ع سر هم
६५४
w
१६७
१६८ १६९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #18

१७२
१७३
१७४
१७५
१७६
१७७
१७८
१७९
१८०
देवावास विशेषका निरूपण तेजोनिसर्गका निरूपण
दश प्रकारके आर्यका निरूपण
रत्नप्रभा पृथ्वी के संबंधका कथन
रत्नप्रभाके आधेयभूत द्वीपादिका निरूपण
ज्ञानके वृद्धि करनेवाले नक्षत्रोंका निरूपण
कुलकोटी सूत्रका निरूपण
चपादिका निरूपण
शाखप्रशस्ति
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
॥ समाप्त ॥
5
६७५
६७६-६८४
६८५-६९२
६९३-६९४
६९५
६९७-६९८
६९९-७००
७०१-७०६
७०७-७०८

Page #19

श्री
स्था. भा. ५ वे का शुद्धिपत्र श्रीमान् सुज्ञपाठकगण ___ सविनय निवेदन है कि “गच्छतः स्खलनं कापि" इस कथन के अनुसार यह शास्त्रप्रकाशनमें भी मुफसंबंधी एवं प्रिंटिंग संबंधी गलतियां होना संभवित है सो वाचक गण " नीरक्षीर" न्यायसे सुधार कर पढलेंगे हि तथापि विशेषउल्लेखनीय जो जो अशुद्धियां दृष्टिगोचर हुई हैं उसका यह शुद्धिपत्र देनेमें आता है तो वह सुधार कर पढ लेवें यही विनन्ति, अशुद्ध
शुद्ध
पृष्ठ पंक्ति સ્થાનની સ્થાનની
१ २३ रत्यरत्य कूलमतिकूल- रत्यरत्यनुकूलप्रतिकूल ભૂતકાળણ
ભૂતકાળમાં वेदनासत्राणि
वेदनासूत्राणि चयादीनामर्थस्त्वम् चयादीनामर्थस्त्ययम् છે બંધ પડિ જશે
તે બંધ પડિ જશે. ભયસુક્ત
ભયયુક્ત जो साधु जनसे
जो साधुजन लज्जासे मरणासहणजुत्तो
मरणाराहणजुत्तो माया कृत्वा
मायां कृत्त्वा सुवर्णाक रोवा
सुवर्णकारो वा चिरट्टिएसु
चिरहिइएम अयति में
आयतिमें दवलोगाओ
देवलोगाओ अन्यवाला होताहै अन्यविशेषणो वाला होता है ३५ अहतनाटय गीतवादित तन्त्रा अहतगीतवादिततन्त्री कपुरवा
केयूरवान् અલચિત
આચિત बहुजण बहुजायरूझरययाई बहुजणबहुजायस्वरययाई ४३ પ્રતિક્રમણ આદિ તેઓ. પ્રતિક્રમણ આદિ કરે છે તેઓ ૪૮ અવસર
અસંવર सूत्र
- g
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #20

तुराषादौ પશ્ચાત્તાપ
तुषारादौ પશ્ચાત્તાપ दंतो
दत्तो
आलाचनामें सव શ્રતમદ અયથાર્ય
आलोचनामें सब કૃતમદ અયથાર્થ अनेकान्तात्मक
अनेकात्मक
વિલક્ષણતા જીમાં અનુસરનારા જઈથી कत्रन्तरेण तपोब्रह्मचर्यादिरूपमसातम्
जो
વિલક્ષતા જીમાં અનુસરના જઈની क न्तरेण तपोब्रह्मचर्यादिरूप मसातम् ના વિભૂતિ जन्मान्तरका આત્માને સદ્ભાવ અત્વિમાં અમારૂપ આગ हानेका कृत्यल्युटा
છે
તિરભૂત जन्मान्तरको આત્માને અભાવ અસ્તિત્વમાં આત્મારૂપ આગ होनेका कृत्यल्युटो દ્વારા પુપ स्पर्शमयात् રસનેન્દ્રિય ઈડા.
P
O
રા
N
પુષ્ય
M
૦
र्शमयात् રસેનન્દ્રિય
૦
0
यात्
यावत्
કથથ
કથન
જ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #21

अर्द्धाम्य वधन्ते
વરાવતનું
त जहा
भगभांच
અગીકાર
इत्याहारस्वरूपमाह
तद्यया
होती बाह्य करार्द्धमपि
संस्तिम्
अञ्ज
પદ્મકૂટ આઠ ચક્રવર્તી
पच्च
भवनन्त्येव
ખંડપપતગુહા
मंदर चूचियाणं
अटौ
પૂર્વાધમાં
જબૂઠ્ઠીમાં दिक्कुमारी महत्तरिकाः
कट
कट
स्वस्तिकादिषु
શ્રતાજ્ઞાની
वीतराग यमः
રાગદ્વેયથી
અન્તમુહૂત
किम्मपुरुष
મહુસમરણીય મેથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
अपय
वर्धन्ते
પરાવ નું
तं जहा
भगवांश्च
અગીકારી
इत्याहारस्वरूपमाह
तद्यथा
होती
बाह्य पुष्करार्धमपि
संस्थितम्
पश्च
भवन्त्येव
अञ्जन
પદ્મકૂટ
१५१
आयवर्ती विन्य उद्या छे, १५१
ખડપ્રપાતગુહા
मंदर चूलियाणं
अष्टौ
પૂર્વાધ માં જ'બુદ્વીપમાં
दिक्कुमारी महत्तरिकाः
कूट
कूट
स्वस्तिकादिषु
श्रुताज्ञानी.
११८
११९
१२०
१२१
१२४
१२४
१२७
वीतरागसंयमः
રાગદ્વેષથી
અન્તર્મુહૂત
किम्पुरुष મહુસમરમણીય
તેથી
१३८
१३९
१४२
१४३
१५१
१५२
१५६
१५९
१६३
१६४
१६५
१६६
१७०
१७२
१७४
१७५
१८५
१९०
१९६
२००
२०५
२०६
२०७
१६
१
२३
४
२९
१
७
१८
२
१३
२५
३०
३
८
२८
२४
६
२०
२४
२
१६
३०
२३
፡
२५
३१

Page #22

द्विलक्ष व्यक योजनियां શાસ્ત્રપરિણા
કરનારાના
सव्यज्जना
પ્રચ
39
अभिणणाओ
પાસિના स्त्यानगृद्धि चक्खुदंमणावरणं
चन्द्रण
પ્રષિષ્ટ
द्रोणमुखमउडम्यानां
ગ
સ્તુઓના મધ્યમાં
હાનિધિ
अवासाः
प्रज्ञता
ચકત્સક
उणिएा
પરિહસ્તિક
શેકવામાં
ચકિત્સક
ક્રિયવાળા
પ્રકારમા
आलाचना
સત્રકાર
વૃક્ષમણુ
29
સહનના
अनंगारेण
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
४
द्विलक्षसंख्पक
योनियां
શસ્ત્રપરિજ્ઞા
ફરનાર
सव्यञ्जना
બ્રહ્મચ
39
अभिनंदणाओ પ્રાપ્તિના
स्त्यानर्द्धि
चक्खु सणाचरणं
चन्द्रेण
પ્રવિષ્ટ
द्रोणमुखमडम्बानां
ગાડા
વસ્તુઓના
મધ્યમાં
મહાનિધિ
आवासाः
प्रज्ञप्ता
શૈકિત્સક
उणिया
પારિહસ્તિક
રાકવામાં
ચિકિત્સક
ક્રિયાવાળા
પ્રકારના
आलोचना
સત્રકાર
વૈશ્રમણ
39
સહનનના अनगारेण
२०९
२०९
२१६
२१७
२२२
२२५
२२६
२३६
२३६
२३९
२३९
२४१
२४२
२४९
२५१
२५४
२५६
२५६
२५८
२६१
२६५
२६७
२६८
२६९
२७०
२७१
२७९
२८२
२८४
२८५
२८७
२८९
२९१
१०
२०
२०
२९
२०
२१
२८
२७
१५
२९
२.३
६
૨૬
२९
३०
३१
२
३
२१
xo o N ov ov U U N N G & ov
२४
३१
२८
२१
२१
२६
२३
૨૨
२७
२२
११

Page #23

પેઢાલતે પુત્ર
महाजसा सम्म
સત્રકાર
જ્ઞાતાધમ કયાંગનું સૂત્રમાં
दुर्धर्ष
વિચલવાવન
સતિથી
ભાવિત થકા
जे
आरणच्युए समाप्त जानेपर
સત્રકાર
मारम्भते
રૂસ ગુણવાળા
કર્માના
आलोक
હાવાને કારે
प्रतप्ताः
રૂપાત
અમાનજ્ઞ
साधार
મેતાય
संघवैयात्यम्
नोति बोध्यम्
कुतस्तात्रायं
जा
ત્યાનેજ
यावत्तदर्शनं
चन्द्रापराग
माराइ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
પેઢાલના પુત્ર
महाजसा
सम्मं
સૂત્રકાર
જ્ઞાતાધમ કથાંગ સૂત્રમાં
दुर्धर्ष
વિમલવાહન
શક્તિથી
ભાવિત કરતા થકા
से
आरणच्चुए सु
समाप्त हो जानेपर
સૂત્રકાર
प्रारभ्यते
રૂક્ષ ગુણવાળા
કર્મોના
अलोक
હાવાના કારણે
प्रज्ञप्ताः
રૂપાનું
અમનાજ્ઞ
साधारण
59
મેતાય
संघवैयावृत्यम्
नीति बोध्यम्
कृतस्तत्रायं
जो
ત્યારેજ
यावत्तदर्शनं
चन्द्रोपराग
मोटाइ
२९३
३०१
३०१
३०८
३१०
३२३
३२६
३२६
३२७
३२९
३३३
३३४
३३४
३४१
३४१
३४४
३४५
३४९
३५०
३५१
३५८
३६३
91
३६७
३६९
३७५
३७५
३७५
३७६
३९०
३९४
४११
२३
८
१३.
२१
२८
१७
૨૧
२६
२६
१
१०
१७
२५
१
२५
२७
१९
२०
१७
३०
२३
१७
२३
२७
१०
१
११
२४
४
१२
२०

Page #24

ઉદ્વેગ विशेषेणं व्यवच्छेदाथम् દિશા આમાં
२५ १८-१९
ઉધ विशेषणं व्यवच्छेदार्थम् દિશાઓમાં
४१३ ४१४ ४१४
४१०
ઉદ્વેગ સંપૂણ
ઉધ સંપૂર્ણ
४१८ ४२९ ४३०
उद्धं
काम एकसहस्रगत्यूत परिमित
४३७
ચિત્ર
४४७
લેકપાલનાં કુંડવપર્વત 'द्रानां देवेन्द्राणामुत्पातपर्वताः उपरिसप्प पहिओ आलोयण
नाम एकसहस्रगव्युत परिमित चित्र, वियित्र, લોકપાલનાં કુંડલપર્વત ઈદ્રોનાં देवेन्द्राणामुत्पातपर्वताः उरपरिसप्प वाहिओ आलोयणा
४४८ ४४९ ४४९
४६०
४६३
રવામાં દેની કઈ કારણ अपश्चादनुतापो કરવાને उपगहन्तं દલેબલ્ય प्रतिक्रमाहम् કાર્યોત્સર્ગ कभी પરાચિકાઈ કરી શકે છે. आमवचनमें
કરવામાં દેની કઈ કારણે अपवादनुतापी કરવાને उपगृहन्तं દૌર્બલ્ય प्रतिक्रमणाहम् કાયોત્સર્ગ काभी પારસંચિકાઈ
रे छे. आसयचनमें
४६७ ४६८ ४६९ ४७१ ४७३ ४७३ ४७४ ४७४ ४७४
४७५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #25

४७८ ४८० ४८०
४८१
પૂર્વસત્રમાં दीपोदधि पण्णत्त हाता है दुःख અનપ્રહત
પૂર્વસૂત્રમાં द्वीपोदधि पण्णते होता है दुःख અનુપડત ૮ ચારિત્રપઘાત
४८३
४८४ ४८५
४८८ ४८८ ४८९ ४९२ ४९३
५०४
जा तिहुचरिफलियाणं પાત્રને બંધનોવાળે हाता है अचियत्तोपयघाए मध्यमामाश्रित्य આગળી તુણાદિની પદાર્થ વ્યવહાર बकपक्तिः मा०यु छे. नामवालों ઉભકાય संधव ભાવશાસ્ત્ર
तिण्हुवरिफालियाणं પાત્રને બંધનેવાળા होता है अचियत्तोवघाए मध्यमामाश्रित्य આંગળી તૃણાદિ પદાર્થ વ્યવહાર बकपक्तिः मा०यु छे. नामवाला ઉભયકાય.
५०४ ५०४
५०५
५१८
५१९
सैंधव
५२०
દુર્ણ
५२१ ५२४
५२७
ભાવશસ્ત્ર દુર્ગુણ कारणदोष कारणदोष અનૈકાન્તિક સંક્રમણ विशेषो कण्डूयन
कारणदाप कारणदाष અનેકન્તિક સંક્રમણ विशेषोः कण्डयन
५२९
५२९
५३२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #26

५३२
तदनुकम् સામન્ય રૂ૫ अन्वायय हाते
तदनृतम् સામાન્ય રૂપ अन्वयार्थ
५४८ ५५०
एवं
एवं संग्रहार्थ
संग्रहाथ
બેરા
બહેશે
५५२ ५६५
५७५
ગુવંદિરની આજ્ઞાને બહારના ઉપાશ્રમાં છદનાનું નિમત્રણ पुस्कोकिलं મહત્ત્વો भगवता माटे
ગુર્નાદિકની આજ્ઞાને બહારનું ઉપાશ્રયમાં छहनानु નિમંત્રણ पुंस्कोकिलं મહાસ્વો भगवतो मोटे
५८० ५८२
५८२ ५८६
५८६
सा
सो
५८६
तीणं
तीर्ण
५८८
મહાવ૫ન
५८८
મહાસ્વમ तत्तत्स्थान
तत्तस्थान
एक
एवं
५९० ५९०
५९२
देवलाकमें ગવવા સમ્યગ્દર્શનના શ્રમાણે धमे दशविधत्वेमाह
देवलोकमें ગવાયા સમ્યગદર્શનતા પ્રમાણે धर्मे दशविधत्वेनाह (6) asa कर्म वेलों की
५९९ ६००
कम
वेलों का
૬૦૨
जा
६०२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #27

६०२ ६०४ ६०७
६१३
७
કૂતરાઓ જનિત (उपदी) અવધિજ્ઞાની શ્રતસ્કંધ અધ્યયન ગોત્રાસાદિક શ્રતને परम्परोपपन्नक દંડકના મેળવવી સામાચારી देवताराधनेन अनादृतो
urrrorm w w w w an armor
६४१
६४६
કૂતારાઓ જતિત (उजवी) અવધિજ્ઞાન શ્રતસ્કર્ષ અધ્યન ગોત્રાસાદિક શ્રતને परम्परापपन्नक દંકકના મેળવી સામાચરી देवताराधनन अनादतो घर મહાઘતિક
તિરાંગ उत्सपिणि નિપુર્ણ सीमाङ्कर पौरस्त्यार्धे लान्त अप्रथ समय वाऽऽरोम्याद ભેગાથી છે અવસ્થાનું भिज्जति भखंलिपुत्तस्स तेजोलेइयावान् તહેશ્યા तेजालेश्या ત્યારે છે
६४९
६५२
६५२
६५३ ६५४
મહાઘતિક
તિરંગ उत्सर्पिणी નિપુણ सीमङ्कर पौरस्त्याध लान्तक अप्रथमसमय वाऽऽरोग्यात् ભેગેથી તે અવસ્થાનું भिज्जति मंखलिपुत्तस्स तेजोलेश्यावान् તેલેશ્યા तेजोलेश्या ત્યારે તે
६७०
६७७ ६७८ ६७८ ६८२
६८१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #28

પિતાના ચેજના
६८४
પિતાને
६८३
જન આશ્ચર્ય
આશ્ચર્ય परंत्वस्यामचसपिण्यां परंत्वस्यामवसपिण्यां ६८७ पुरुषचरगंवहस्ती
पुरुषवरगन्धहस्ती ६८७ सुंसमार
सुसुमार तोवाच
प्रोवाच અધેદિશામાં
અદિશામાં તિર્લગેનિક
તિયાનિક प्रथमसमद्वीन्द्रीवनिर्तितान् प्रथमसमयद्वीन्द्रियनिवर्तितानू ७०३ કર્મયુગ્ગલે કર્મ પુદ્ગલે
७०५ પુગદલ
પુદ્ગલ
६९१
७०६
समाप्त
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #29

॥ श्री वीतरागाय नमः ॥ श्री जैनाचार्य-जैनधर्मदिवाकर-पूज्यश्री-घासीलाल-व्रतिविरचितया
सुधाख्यया व्याख्यया सपलकृतम् ॥श्री-स्थानाङ्गसूत्रम्॥
__ (पञ्चमो भागः) स्थानाङ्गसूत्रस्य-सुधाख्यायां व्याख्यायां अष्टमं स्थानम्
व्याख्यातं सप्तमं स्थानम्, सम्पति संख्याक्रमप्राप्तमष्टमं प्रारभ्यते, यस्येद. मादिम सूत्रम्-तथा-प्रत्य सूत्रस्थानन्तराध्ययनान्तिमसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धःअनन्तरसूत्रे पुद्गलाः प्रोक्काः, ते च कर्मणा, तन्निराच प्रतिमाविशेषपतिपन्नेन अभिग्रहविशेषधारिणा मुनिना विशेषतः क्रियते इति एकलविहारप्रतिमायोग्य पुरुष निरूपयति
॥ अष्टम स्थान प्रथम उद्देश । सातवां स्थान व्याख्यात हो चुका-अब क्रमप्राप्त आठवां स्थान प्रारम्भ होता है, इसका यह " अहिं ठाणेहिं " इत्यादि सूत्र प्रथम सूत्र है, इस सूत्रका अनन्तर सातवें स्थानके अन्तिम सूत्रके साथ ऐसा सम्बन्ध है कि अनन्तर सूत्रके अन्त में पुद्गलोका कथन किया गया हैसो इन पुद्गलों से ही कर्म बनते हैं-अथवा ये पुद्गल कर्मरूप भी होते हैं, इन कर्मरूप पुद्गलोंकी निर्जरा जो जीव प्रतिमायुक्त (अभिग्रहधारी) होता है-ऐसा वह मुनि जीव विशेष रूपसे करता है अतः अब मूत्रकार एकलविहारप्रतिमा योग्य पुरुषका निरूपण करते हैं
આઠમા સ્થાનના પહેલા ઉદેશાનો પ્રારંભ સાતમાં સ્થાનનું નિરૂપણ પૂરું કરીને હવે સૂત્રકાર ક્રમપ્રાસ આઠમાં स्थाननी १३मात ४२ छे. तेनुं ५j सूत्र मा प्रमाणे छे–“अहि ठाणेहि" ઇત્યાદિ. આ સૂત્રને આગલા સ્થાનના દેહલા સૂત્ર સાથે આ પ્રકારને સંબંધ
–આગલા સ્થાનના છેલ્લા સૂત્રમાં પુલનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે પગલે વડે જ કમ બને છે અથવા તે પુદ્ગલે કમરૂપ પણ હોય છે. પ્રતિમાયુક્ત (અભિગ્રહધારી) મુનિ વડે તે કર્મરૂપ પુદ્ગલની નિર્જરા વિશેષ રૂપે થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર એકલવિહાર પ્રતિમાને મેગ્ય પુરુષનું नि३५ ४२ छ-" अहि ठाणेहि संपन्ने" त्याह-(स. १) स्था -1
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #30

स्थानाङ्गसूत्रे ___ मूलम्-अहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहइ एगल्लविहारपडिमं उवसंपजित्ता णं विहरित्तए, तं जहा-सड्ढीपुरिसजाए १, सच्चे पुरिसजाए २, मेहावी पुरिसजाए ३, बहुस्सुए पुरिसजाए ४, सत्तिमं ५, अप्पाहिगरणे ६, धिइमं ७, वीरियसंपन्ने ८ ॥ सू० १॥
छाया-अष्टभिः स्थानः सम्पन्नोऽनगारः अर्हति एकलविहारपतिमाम् उपसंपद्य खलु विहन्तुम्, तद्यथा-श्रद्धिपुरुषजातम् १, सत्यं पुरुषजातम् २, मेधायिपुरुषजातम् ३, बहुश्रुतंपुरुषजातम् ४, शक्तिमत् ५, अल्पाधिकरणं ६, धृतिमत् ७, वीर्यसम्पन्नम् ८ ॥ सू० १ ॥
टीका-' अहहिं ठाणेहिं ' इत्यादि
अष्टभिः स्थानःगुणविशेषेः सम्पन्नो-युक्तोऽनगारः साधु एकलविहारप्रतिमाम् - एकलस्य-एकाकिनी विहारः ग्रामादिचर्या सएव प्रतिमा अभिग्रहस्ताम्-निनकल्पप्रतिमां, मासिक्यादिकां भिक्षुपतिमां वा उपसंपध-स्वीकृत्य ___ "अट्टहिं ठाणेहिं संपन्ने" इत्यादि ॥ सूत्र १ ॥ टीकार्य-आठ स्थानोंसे सम्पन्न अनगार एकल विहार प्रतिमाको प्राप्त कर विहार करनेके योग्य होता है । स्थान शब्दसे यहां गुण लिये गये हैं, अनगार शब्दका अर्थ साधुहै, अर्थात् आठ गुणों के धारी अनगार होता है, वही एकलविहार कर सकता है, गच्छ से साधुसंघसे अलग होकर ग्रामादिकों में विहार करना यही एकलविहार प्रतिमा है, ऐसी वह एकलविहार प्रतिमा जिनकल्पप्रतिमारूप या मासिकी आदि भिक्षुप्रतिमा रूप होती है। जो भिक्षु-मुनि-आठ गुणों सहित होता है, वही एकलविहार रूप प्रतिमा-अभिग्रहको स्वीकार करके विहार
टी -" अहिं ठाणे िसंपन्ने' त्यादि
આઠ સ્થાનેથી ( ગુણેથી) યુક્ત અણગાર એકલ વિહાર પ્રતિમાથી ચુક્ત થઈને એકલ વિહાર કરવાને યોગ્ય બને છે. આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે આઠ ગુણેથી યુક્ત સાધુ જ એકલ વિહાર કરી શકે છે. ગચ્છથીસાધુઓના ગંઘથી-અલગ થઈને ગ્રામદિકેમાં વિહાર કરે તેનું નામ એકલ વિહાર પ્રતિમા છે. એવી તે એકલવિહાર પ્રતિમા જિનકલ્પ પ્રતિમારૂપ માસિકી આદિ ભિક્ષુપ્રતિમારૂપ હોય છે. જે મુનિ આઠ ગુણથી સંપન્ન હોય છે. એજ એકલવિહારરૂપ પ્રતિમા (અભિગ્રહ) ને સ્વીકાર કરીને એકલ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #31

सुघा टीका स्था०८ सू०१ एकत्वविहारिस्वरूपनिरूपणम् विहतुम्, अर्हति-योग्यो भवति, एभिरष्टगुणैर्दी नस्तु न तथा भवति । तानेव गुणानाह-तयथा-श्रद्धि-श्रद्वा-जिनतत्त्वविषयकं श्रद्धानम्-आस्तिक्यमिति यावत् अनु. ष्ठानविषयकः स्वकीयोऽभिलापो चा, तयुक्तं पुरुषजातम् पुरुषप्रकार:-यः सकलसुरेन्द्रैः सम्यक्त्यचारित्राचाल्पमानोप्यचलः सन्तिष्ठते, तादृशः पुरुषविशेषः इति प्रथमः ११ तथा-सत्यम् सत्यवादि-चारित्रनिर्वाहने शूरत्वात्, सद्भ्यो-जीवेभ्यो हितं वा सत्यं-जीवानां हितचिन्तनपरं पुरुषजातम्-सत्यवादी जीवहितपरायणो वा पुरुषभेदः, इति द्वितीयः २। मेधावि-मेधा-धारणापती करने योग्य होता है । जो इन आठ गुगोंसे रहित होता है, वह एकल विहार प्रतिमाको प्राप्तकर विहार करनेके योग्य नहीं होता है, वे आठ स्थानरूप गुण इस प्रकारसे हैं-अद्धि पुरुष जात १, तत्त्व विषयक श्रद्धान का नाम श्रद्धि है-दसरा नाम इसका आस्तिक्य भी है, अथयाअनुष्ठान विषयक जो अपना अभिलाष है, वह अद्धि है, इससे युक्त जो पुरुष जात है, वह अद्धि पुरुष जात है, ऐसा अद्धि पुरुषजात वही होता है, जो सकल सुरेन्द्रों से भी अपने गृहीत सम्यक्त्यसे चलायमान करने के कारण उपस्थित किये जाने पर भी चलायमान नहीं होता है, किन्तु मेरूकी तरह अचल रहता है ऐसा यह पहला स्थान है १। सत्यं पुरुषजातम्-जो पुरुष चारित्र के निर्याहमें शूरवीर होनेके कारण सत्ययादी होता है, अथवा-जो जीवोंकी भलाई करने में तत्पर बना रहता है, मेरे द्वारा किसी भी जीयको थोडासा भी दुःख न पहूंचे प्रत्युत વિહાર કરવાને પાત્ર ગણાય છે. જે સાધુ આ આઠ ગુણેથી યુક્ત હેતે નથી તે એકલવિહાર પ્રતિમાને અંગીકાર કરીને એકલવિહાર કરવાને પાત્ર ગણતા નથી. તે આઠ ગુણ નીચે પ્રમાણે સમજવા
(૧) શ્રદ્ધિ પુરુષ જાત-તત્વ વિષયક શ્રદ્ધાનું નામ શ્રદ્ધિ છે. તેનું બીજુ નામ આસ્તિય (આસ્તિકતા) પણ છે. અથવા અનુષ્ઠાન વિષયક જે પિતાની અભિલાષા છે તેનું નામ શ્રદ્ધી છે. તેનાથી યુક્ત જે પુરુષ હોય છે તેને શ્રદ્ધિ પુરુષ જાત કહે છે. સકલ સુરેન્દ્રો દ્વારા ચલાયમાન કરવામાં આવે તે પણ જે પુરુષ ગૃહીત સમ્યકત્વમાંથી ચલાયમાન થતું નથી, પરંતુ મેરુના જેવો અડગ રહે છે, એવા પુરુષને આ ગુણથી સંપન્ન भानयामा मावे छे. (२) सत्यं पुरुषजातम्-२ पुरुष पाताना याविना નિર્વાહમાં શૂરવીર હેવાને કારણે સત્યવાદી હોય છે, અથવા જે પુરુષ જેનું ભલું કરવાને તત્પર રહેતું હોય છે, એવા પુરુષને જ સત્ય પુરુષ જાત કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #32

स्थानाङ्गसूत्रे बुद्धिः, तद्युक्तं, मर्यादायां धावतीति वा मेधावि-मर्यादावर्ति पुरुषजातम् । श्रुतग्रहणशक्तियुक्तः साधुमर्यादायी वा पुरुषप्रकार इति तृतीयः ।३। बहुश्रुतंबहु-प्रचुरं श्रुतं-शास्त्रं सूत्रतोऽर्थतश्च यस्य तादृशं पुरुषजातम्-उत्कृष्टतः किंचिन्यूनदशपूर्वधरो जघन्यतो नवमस्य तृतीयाचारवस्तुपर्यन्तधरः पुरुषविशेष इति चतुर्थः शक्तिमत्-शक्ति सामर्य, तयुक्तम्, तपः प्रभृति पश्च सामर्थ्ययुक्तः पुरुषविशेषः । उक्तं च
" तवेण सत्तेण सुत्तेण, एगत्तेण बलेण य ।
तुलणा पंचहा वुत्ता, जिणकप्पं पडिवज्जो ॥१॥" सबका मेरे द्वारा भला हो ऐप्ता पुरुषही सत्यपुरुष जात कहा जाता है । यह दूसरा स्थान है । मेधायी पुरुष जात - धारणावाली बुद्धिका नाम मेथा है-ऐसी बुद्धि से जो पुरुष युक्त होता है, वह मेधावी पुरुष जात है, अथवा-मर्यादाके अनुकूल अपनी प्रत्येक प्रवृत्ति चलानेवाला जो पुरुष है, वह मेधावी है-ऐसा मेधावी जो पुरुषजात विशेष पुरुष है यह मेधावी पुरुषजात है यह तीसरा स्थान है ३।। _ चौथा बहुश्रुत पुरुषजात-जो आगमका सूत्रको और अर्थकी अपेक्षा विशेष ज्ञाता होता है, वह बहुश्रुत है, ऐसा बहुश्रुत उत्कृष्ट से किश्चित न्यून दश पूर्वका पाठी होता है, और जघन्यसे नौवे पूर्वकी तृतीय आचार वस्तु तकका ज्ञाता होता है यह चौथा स्थान है ४। पांचयां स्थान शक्तिमान-तप आदिरूप पश्च सामर्थ्य से युक्त जो पुरुष विशेष તે પુરુષની એવી ભાવના રહે છે કે “મારા દ્વારા કેઈ પણ જીવને સહેજ પણ દુઃખ પહોંચવું જોઈએ નહી, પરંતુ મારા દ્વારા સૌનું ભલું
न ." (3) मेधावी पुरुष and-धारणापाणी मुद्धिनु नाम भेधा छ. मेवा બુદ્ધિથી જે પુરુષ યુક્ત હોય છે તેને મેધાવી પુરુષ કહે છે. અથવા મર્યાદાને અનુકૂલ પિતાની પ્રત્યેક પ્રવૃત્તિ ચલ વનાર જે પુરુષ છે તેને મેધાવી પુરુષ કહે છે. એવા મેધાવી પુરુષ વિશેષને મેધાવી પુરુષ જાત કહે છે.
(૪) બહુશ્રત પુરુષ જાત–સૂત્ર અને અર્થની અપેક્ષાએ જે આગમન વિશેષ જ્ઞાતા હોય છે તેને બહુશ્રુત કહે છે. એ બહુશ્રત અધિકમાં અધિક દસ પૂર્ણ કરતાં સહેજ ન્યૂન શ્રતને અને ઓછામાં ઓછે નવમાં પૂર્વની ત્રીજી આચાર વસ્તુ પર્યન્તને જ્ઞાતા હોય છે,
(૫) શક્તિમાન –તપ આદિ રૂપ પાંચ સામર્થ્યથી જે પુરુષ વિશેષ યુક્ત હોય છે, તેને શક્તિમાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #33

सुघा टीका स्था०८ सू०१ एकत्वविहारिस्वरूपनिरूपणम् छाया-तपसा सत्वेन मूत्रेण एकत्वेन बलेन च ।
तुलना (योगः) पञ्चधा उक्ता जिनकल्पं प्रतिपद्यमानस्य ॥१॥ इति । इति पञ्चमः १। अल्पाधिकरणम्-अल्पम् अविद्यमानम् अधिकरणं-कलहो यस्य तादृशं पुरुषजातम्-कलहरहितः पुरुषविशेष इति षष्ठः ६॥ धृतिमत्= धृतिः धैर्यम्. सोऽस्ति यस्य तत्, तथाविधः पुरुषप्रकारः। रत्यरत्यनुकूलप्रतिकूल लोपसर्गसहनसमर्थः पुरुषविशेष इति सप्तमः ७ तथा-वीर्यसम्पन्नम्-चीय = युक्त होता है, वह शक्तिमान कहा गया है, उक्तं च- तचेण सत्तेण सुत्तेण' इत्यादि।
जी जिनकल्पको प्राप्त करना चाहता है-उसकी तुलना तपसे, सत्त्वसे, सूत्रसे, एकत्वसे और घल से की जाती कही गई है, अर्थात्प्रावर तपस्वी हो दृढ सत्त्वधारी हो सूत्रका प्रखर ज्ञाता हो शारीरिक बलसे युक्त हो वह शक्तिमान है." ___ अल्पाधिकरण-जो पुरुष कलह करने से रहित होता है, वह अल्पाधिकरण है-यहां अल्प शब्द अविद्यमान अर्थका द्योतक है यह छट्ठा स्थान है ६, धृति,मान्-जो पुरुष विशेष रति-अरति, अनुकूल एवं प्रतिकूल, परीवह और उपसर्गों को सहन करनेकी क्षमतावाला होता है, ऐसा पुरुषही धृतिमान् कहा गया है यह सातयां स्थान है ७, वीर्य सम्पन्न-उत्साहकी अधिकताका होना यह वीर्य है-इस वीर्यसे जो पुरूष
" तवेण सत्तेण सुत्तेण" त्या
જે સાધુ જિનક૯પ પ્રતિમારૂપ એકલવિહાર કરવા માગતું હોય, તે તપ, સત્વ, સૂત્ર, એકત્વ અને બલથી સંપન્ન હવે જોઈએ એટલે કે પ્રખર તપસ્વી, દઢ સત્તાધારી, સૂત્રને પ્રખર જ્ઞાતા, અને શારીરિક બળથી યુક્ત હોય એવા પુરુષને જ શક્તિમાન કહે છે અને એ જ એકલ વિહાર કરવાને પાત્ર ગણાય છે.
(૬) અલ પાધિકરણ–જે પુરુષમાં કલહ કરવાને સ્વભાવ હોતે નથી. એવા પુરુષને અ૯પાધિકરણ સંપન્ન કહે છે. અહી અ૯પપદ અવિદ્યમાનના मर्थनु धोतछ.
(७) धतिमान-रे पुरुष विशेष २ति भति, मनु मने प्रति, પરીષહ અને ઉપસર્ગોને સહન કરવાને સમર્થ હોય છે-વૈર્યપૂર્વક તેમને સહન કરવાની ક્ષમતા ધરાવતા હોય છે, એવા પુરુષવિશેષને જ તિમાન કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #34

स्थानाङ्गसूत्रे पराक्रमः-उत्साहाधिक्यमिति यावत्, तेन सम्पन्न युक्तं पुरुषजातम्-उत्साहसम्पन्नः पुरुप विशेष इत्यष्टमः । आयेषु चतुषु स्थानेषु पुरुषजातशब्दो दृश्यते, सोऽन्त्येष्यपि चतुषु स्थानेषु योजनीयस्तुल्यन्यायादिति । गुणगुणिनोरभेदोपचाराद् गुणी एवं गुणत्वेनोक्त इति ॥ सू० १॥ ___ एवं विधोऽनगारः सर्वप्राणिनां रक्षणे समर्थों भवतीति तेषां प्राणिनां योनि संग्रहं गतिमागतिं चाष्टस्थानत्वेन प्ररूपयति
मूलम्-अहविहे जोणिसंगहे पण्णत्ते, तं जहा-अंडया १, पोयया २, जाव उब्भिया ७ उबवाइया ८ अंडया अटुगइया अट्रागइया पण्णत्ता, तं जहा--अंडए अंडएसु उपयजमाणे अण्डएहिंतो वा पोयएहिंतो वा जाव उववइएहितो वा उववजेजा । से चेवणं से अंडए अंडयन्त विप्पजहमाणे अंडयत्ताए वा पोययत्ताए वा जाव उववाइयत्ताए वा गच्छेज्जा ! एवं पोययावि जराउयावि । सेसाणं गइ आगई णत्थि ॥ सू० २॥ युक्त होता है, वह वीर्य सम्पन्न है, अर्थात् वरिषभनाराच संहननके धरनेवाला हो उक्त आठ गुणके धरनेवाला एकेला विचर सकता है, यह आठवां स्थान है ८ यहां सूबमें आदिके चार स्थानोंमें पुरुष जात शन्द देखा जाता है-सो उक्त आठ गुणोंसे युक्त हो यह अकेला विहार कर सकता है बाकी के स्थानोंमें भी उसका योग कर लेना चाहिये यहां गुण एवं गुणोमें अभेदके उपचारसे गुणीही गुण रूपसे कहा गया है ॥ सू० १ ।
(८) वीय" सपन--सानी सविता वी तेनु नाम पाय छ. આ વયથી જે પુરુષ સુક્ત હોય છે તેને વીર્ય સંપન્ન કહે છે. એટલે કે વજ ઋષભ નારાચ સંહનનવાળે પુરુષ આ પ્રકારના વીર્યથી સંપન્ન હોય છે.
ઉપર્યુક્ત આઠ ગુણોથી સંપન્ન મુનિ જ એકલવિહાર કરી શકે છે. અહીં પહેલા ચાર સ્થાનમાં પુરુષજાત શબ્દ વપરાય છે, બાકીના ચાર સ્થાનમાં પણ તે શબ્દને વેગ કરી લેવો જોઈએ. અહીં ગુણ અને ગુણીમાં અભેદ માનીને ગુણીને જ ગુણરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જે સૂ. ૧ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #35

सुघा टीका स्था० ८ सू०२ योनिसंग्रहो गत्यागतेश्चनिरूपणम्
छाया- अष्टविधो योनिसंग्रहः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अण्डजाः पोतजाः यावत् उद्भिज्जा औषपातिकाः । अण्डजा अष्ट गतिका अष्टागतिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथाअण्डजोऽगडजेषु उपपद्यमानः अण्डजेभ्यो वा पोतजेभ्यो वा यावत् औपपातिकेभ्यो वा उपपद्येत । स एव खलु सोऽण्डजः अण्डजत्वं विप्रजहत् अण्डजतया या पोतनतया या औपपातिकतया वा गच्छेत् । एवं पोतजा अपि जरायुना अपि । शेषाणां गतिरागतिर्नास्ति ॥ सू० २॥
इस प्रकारका अनगार सर्व प्राणियोंकी रक्षा करने में समर्थ होता है, अतः अब सूत्रकार उन प्राणियों के योनि संग्रहको एवं उनकी गति और आगतिको अष्टस्थान रूपसे प्ररूपित करते हैं
" अविहे जोनिसंगहे पण्णत्ते " इत्यादि । सू० २ ॥
सूत्रार्थ-योनि संग्रह आठ प्रकारका कहा गया है, जैसे-अण्डज, पोतज, यावत् उद्भिज्ज, औपपातिक इनमें अण्डज अष्टगतिक और अष्ट आगतिक होते हैं । जैसे-अण्डजोंमें उत्पद्यमान होता हुआ अण्डज अण्डजोंसे अथवा पोतजोंसे अथवा-यावत् औपपातिकोसे आकरके अण्डजोंमें उत्पन्न होता है, तथा अण्डज अण्डजपनेको छोडकर पुनः अण्डज रूपसे तथा पोत ज रूपसे या औपपातिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है। इसी तरहका कथन पोतज एवं जरायुजोंकी गति आगतिके सम्बन्धमें भी जानना चाहिये चाकीके जीवोंको गति आगति नहीं होती है।
આ પ્રકારને અણગાર સર્વ જીવોની રક્ષા કરવાને સમર્થ હોય છે. આ પ્રકારના પૂર્વસૂત્ર સાથેના સંબંધને અનુલક્ષીને હવે સૂત્રકાર નિસંગ્રહનું તથા તેમની ગતિ અને આગતિનું આઠ સ્થાનરૂપે કથન કરે છે–
" अविहे जोनिसंगहे पण्णत्ते" त्या-(सू. २) सूत्राथ-यानिस ९ मा प्रारना हो छ. भ3 (१) भ31, (२) पात, અને ઉદ્વિજજ પર્યંતના સપ્તમ સ્થાનમાં દર્શાવેલા સાત પ્રકાર તથા (૮)
પપાતિક તેમાંથી અંડજ છે આઠ ગતિ અને આઠ આગતિવાળા હેય છે. એટલે કે અંડમાં ઉપદ્યમાન અંડજ જીવ અંડજોમાંથી, અને ઔપ. પાતિક પર્યન્તના આઠે પ્રકારોમાંથી આવીને અંડજેમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તથા અંડજ જીવ અંડજ પર્યાયને છેડીને ફરી અંડજરૂપ પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે અથવા પિતજથી લઈને ઔપપાતિક પર્યન્તના જી રૂપે પણ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. એ જ પ્રકારનું કથન પોતજે અને જરાયુજેની ગતિ અને આગતિના વિષયમાં પણ સમજવું જોઈએ. બાકીના જીવની ગતિ આગતિ થતી નથી.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #36

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-' अट्ठविहे जोणिसंगहे ' इत्यादि
अस्य सुत्रस्य व्याख्या सप्तमस्थानकस्य तृतीयसूत्रे गता। नवरम्-औपपा. तिकाः देवनारकाः । अष्ट गतयोऽष्टागतयश्च-अण्ड जपोतन जरायुजानामेव भवन्ति, तद्भिन्नानां रसन-संस्वेदिम-सम्मूछिमोद्भिज्जोपपातिकानां तु न भवन्ति । यतो रसजाधुद्भिज्जान्ताः औपपातिकेषु नोत्पद्यन्ते रसजादयोहि देवनारकेषु न गच्छन्तीत्यर्थः । देवनारकेषु पञ्चेन्द्रियजीवा एवोत्पद्यन्ते । एवमेव देवनारका अपि रसनादिषु नोत्पद्यन्ते, किन्तु ते पश्चेन्द्रियेषु पृथिव्वबनस्पतिलक्षणैकेन्द्रियेषु वोत्पद्यते । अत एपारसजाद्यौपपातिकान्तानामष्टगतित्वमष्टागतित्यं च नास्ति ।
टीकार्य-इस सूत्रकी उपाख्या सप्तम स्थानकके तृतीय सूत्र में की जा चुकी है, औपपातिक शब्दसे यहां उपपाद जन्मयाले देव और नारक लिये गये हैं । अण्डज, पोतज और जरायुज इनकेही अष्ट गतियां और अष्ट आगतियां होती हैं। इनसे भिन्न जो रसज, संस्वेदिम, संमू छिम, उद्भिज्ज और औपपातिक हैं, उनके अष्ट गतियां और अष्ट आगतियां नहीं होती हैं । क्योंकि रसजसे लेकर उद्भिज्ज तकके जीव औपपातिकोंमें उत्पन्न नहीं होते हैं-अर्थात् रसज आदि जीय मरकर देव नारकियों में नहीं जाते हैं। क्योंकि देव नारकियोंमें पञ्चेन्द्रिय जीव ही उत्पन्न होते हैं । इसी तरह से देव नारक भी रसज आदिक जीयोमें उत्पन्न नहीं होते हैं। किन्तु वे पश्चेन्द्रियोंमें अथया-पृथिवी, अप् यनस्पति, इन एकेन्द्रियों में उत्पन्न होते हैं। इसीलिये रसजसे लेकर औप
ટીકાર્ય–આ સૂત્રમાં આવતી પહેલી સાત યુનિઓનું સ્પષ્ટીકરણ સાતમાં સ્થાનના ત્રીજા સૂત્રમાં થઈ ગયું છે ઔપપાતિક શબ્દ દ્વારા અહીં ઉપપદ જન્મવાળા દેવ અને નારકે ગૃહીત થયા છે. અંડજ, પિતજ અને જરાયુજેમાં જ આઠ ગતિઓ અને આઠ આગતિએને સદ્દભાવ હોય છે. તે સિવાયના રસજ, સંદિમ, સંમૂચ્છિમ, ઉદ્ધિજજ અને પાતિક, આ પાંચ પ્રકારના જીવોમાં આઠ ગતિએ હિતી નથી, કારણ કે રસજથી લઈને ઔપપાતિક પર્યન્તના જીવો ઓપપાતિકેમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી. એટલે કે તે પાંચ પ્રકારના છ મરીને દેવે અને નારકમાં જતાં નથી, કારણ કે દેવ અને નારકમાં પંચેન્દ્રિય જીવે જ ઉત્પન્ન થાય છે એ જ પ્રમાણે દે અને નારકે પણ રસજ આદિકમાં ઉત્પન્ન થતાં નથી, પરન્તુ તેઓ પંચેન્દ્રિમાં અથવા પૃથ્વી, અપૂ, અને વનસ્પતિકાય, આ એકેન્દ્રિમાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. તે કારણે રસજથી લઈને પાતિક સુધીના જીવોમાં અક ગતિકતા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #37

सुघा टीका स्था०८ सू०३ कर्मप्रकृतिनां त्रयादिनिरुपणम् अमुमेवार्थ सूचयितुमाह सूत्रकार:-'सेसाणं गई आगई णत्थि" इति। अत्रेदं बोध्यम्-सम्मूछिम ' पदेनात्र सम्भूच्छिमपञ्चेन्द्रियतिर्यश्चो न गृह्यन्ते, यतस्ते देवेषु नारकेषु चाप्युत्पद्यन्ते इति ॥ मू०२॥ ___ अण्डजादयो जीवा अष्टविधकर्मणां चयादिसत्त्वे एव भवन्तीति चयादीन् प्रत्येकमष्टस्यानत्येन निरूपयति
मूलम्-जीवा णं अटू कम्मपगडीओ चिणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं जहा-णाणावरणिनं १ दरिसणावरणिजं २, वेयणिजं ३ मोहणिजं ४ आउयं ५ नाम ६ गोत्तं ७ अंतराइयं दानेरइयाणं अट्ठकम्मपगडीओ चिणिंसु वा चिणति वा चिणिस्तंति वा, तं जहा-एवं चेय । एवं निरंतरं जाय वेमाणियाणं २४। जीवा णं अट्ठकम्मपगडीओ उवचिणिंसु या उपचिणति या उवचिणिस्संति वा एवं चेव । एवं चिण १ उवचिण २ बंध ३ उदीर ४ वेय ५ तह णिज्जरा ६ चेव । एए छ चउपीसा दंडगा भाणियव्वा ॥ सू० ३ ॥ पातिक तकके जीवों में अष्ट गतिकता और अष्ट आगतिकता नहीं है। इसी अर्थको सूचित करने के लिये सूत्रकारने " सेसाणं गई आगई णत्थि" ऐसा कहा है। संमूच्छिम पदसे यहां संमूच्छिम पञ्चेन्द्रिय तिर्यश्च गृहीत नहीं हुए है, क्योंकि वे देवों में और नारकोमें भी उत्पन्न होते हैं ।। मू० २ ।।
अण्डज आदि जीव आठ प्रकारके कर्मी के चयादिके होने पर ही होते हैं, अतः अब सूत्रकार प्रत्येक चयादिका निरूपण आठ स्थान અને અષ્ટ આગતિકતાને અભાવ કહ્યો છે. એજ વાતને સૂચિત કરવાને માટે सूत्रधारे मी " सेसाणं गई आगई णत्थि' मा सूत्रपा8 भूये। छ मही સંમૂર્છાિમ પદના પ્રયોગ દ્વારા સંમૂર્છાિમ પંચેન્દ્રિય તિર્યંચે ગૃહીત થયા નથી, કારણ કે તેઓ દેવો અને નારકમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે કે સૂર
આઠ પ્રકારના કર્મોને ચયાદિ થવાથી જ જવાને અંજાદિ રૂપે ઉત્પન્ન થવું પડે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ચયાદિનું આઠ સ્થાનરૂપે નિરૂપણ કરે છે–
स्था०-२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #38

१०
स्थानाङ्गसूत्रे ___ छाया-जीवाः खलु अष्ट कर्मप्रकृतीः अचिन्धन् वा चिन्यन्ति वा चेष्यन्ति वा, तद्यथा-ज्ञानावरणीयं १, दर्शनावरणीयं २ वेदनीयं ३, मोहनीयम् ४, आयुः ५, नाम ६, गोत्रम् ७, आन्तरायिकम् ८ । नैरयिकाः खलु अष्ट कर्मप्रकृती: अचिन्वन् वा चिन्यन्ति वा चेष्यन्ति या, तद्यथा-एकमेव । एवं निरन्तरं यावद् वैमानिकानाम् २४ । जीयाः खलु अष्ट कर्मप्रकृतीः उपाचिन्वन् वा उपचिन्यति वा, उपचेष्यन्ति या, एवमेव । एवं चपः उपचयोबन्ध उदीरो वेदस्तथा निर्जरा चैव । एते पटू, (एवं) चतुर्विंशतिः दण्डकाः भणितव्याः ॥ सू० ३ ॥
टोका-'जीवाणं' इत्यादि
जीवाःप्राणिनः खलु अष्ट कर्मप्रकृतीः अचिन्वन्-उपार्जितवन्तोऽतीतकाले, चिन्वन्ति-उपार्जयन्ति वर्तमानकाले, चेष्यन्ति-उपार्जयिष्यन्ति भविष्यत्काले, तद्यथा-ज्ञानावरणीयम् १, दर्शनावरणीयम् २, वेदनीयम् ३, मोहनीयम् ४, आयुः ५, नाम ६, गोत्रम् ७, अन्तरायिकम्-अन्तराय एव-आन्तरांयिकम्-अन्तराय कर्मेति ८ । इदं सामान्यसत्रम् । एवं विशेषसत्राणि नैरपिकादि वैमानिकान्ता. रूपसे करते हैं-"जीचाणं अट्टकम्मपगडीओ इत्यादि ॥ सू० ३॥ . टीकार्य-जीवोंने अतीत कालमें आठ कर्म प्रकृतियोंका उपार्जन कियाहै, वर्तमान काल में ये उनका उपार्जन करते हैं। तथा भविष्यकालमें भी वे उनका उपार्जन करेंगे। वे आठ कर्म प्रकृतियां इस प्रकारसे हैं_ज्ञानावरणीय १, दर्शनावरणीय २, वेदनीय ३, मोहनीय ४, आयु ५, नाम ६, गोत्र ७ और अन्तराय ८, यह सामान्य सूत्र है इसमें विशेष कथन इस प्रकारसे हैं-नैरयिक जीवोंने अतीत कालमें आठ कर्मप्रकृतियोंका उपार्जन कियाहै, वर्तमान में ये उनका उपार्जन करतेहैं तथा भविष्यत् काल में भी ये उनका उपार्जन करेंगे।
" जीवाणं अट्ठकम्मपगडीओ" त्या-(सू. 3) ટીકર્થ-જીએ ભૂતકાળમાં આઠ કર્મપ્રકૃતિઓનું ઉપાર્જન કર્યું છે, વર્તમાન કાળમાં પણ તેઓ તેમનું ઉપાર્જન કરે છે તથા ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેમનું 6पान (यय) ४२२. ते 2418 मप्रकृतिमानां नाम मा प्रभाग छ-(१) ज्ञानाय२०ीय, (२)शनापरणीय, (3) वहनीय, (४) मानीय (५) मायु, (६) नाम, (૭) ગેત્ર અને (૮) અન્તરાય,. આ સામાન્ય સૂત્ર છે. હવે નારકાદિ જીવવિશેની અપેક્ષાએ કથન કરવામાં આવે છે–નારક જીવોએ ભૂતકાળમાં આઠ કર્મ પ્રવૃતિઓનું ઉપાર્જન કર્યું છે, વર્તમાન કાળે પણ તેઓ તેનું ઉપાર્જન કરે છે. અને ભવિષ્યકાળમાં પણ તેઓ તેનું ઉપાર્જન કરશે. એજ પ્રકારનું કથન વૈમાનિક પર્યન્તના જી વિષે પણ સમજવું. વૈમાનિક પર્યન્તના જીવોના વિષયમાં પણ તેઓ તેમનું ઉપાર્જન કરતા હતા, કરે છે, અને કરશે. તેમ સમજવું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #39

-
सुघाटीका स्था०८ सू० ३ कर्मप्रकृतिनां त्रयादिनिरूपणम्
११ नाश्रित्य विवरणीयानि । अमेवार्थ सूचयितुमाह सूत्रकारः- नेरइयाणं अट्ठकम्म. पगडीओ चिणिसु बा' इत्यादि-' एवं निरन्तरं जाव वेमाणियाणं' इत्यन्तमिति । एयमुपचय-मूत्राण्यपि सामान्य विशेषोभयात्मकानि बोध्यानि । तदाह-" जीवाणं अट्ठ कम्मपगडीओ उवचिणि सु वा, उपचिणंति वा उवचिणिस्संति चा, एवं " इति । एवमेव सामान्यविशेषरूपेण बन्धादि सूत्राण्यपि । विज्ञेयानि । एतदेव दर्शयितुं संग्रहणीगाथोत्तरार्द्धमाह
" एवं चिण उवचिण बंध उदीर वेय तहणिज्जरा चेव" इति।
चयोपचयसूत्राणि तु सामान्यविशेषोभयात्मकत्वेनोक्तानि । बन्धसूत्राणि उदीरणासूत्राणि वेदनासूत्राणि निर्जरासूत्राणि चापि सामान्यविशेषोभया.
इसी तरहसे यावत् चैमानिक जीवोंने भी निरन्तर अतीत कालमें आठ कर्म प्रकृतियोंका उपार्जन किया है, वर्तमान में वे उनका उपार्जन करते हैं, तथा भविष्यकाल में भी वे उनका उपार्जन करेंगे।
इसी प्रकारसे सामान्य विशेष रूपसे उपचय सम्बन्धी सूत्रोंका भी कथन कर लेना चाहिये. यही बात सूत्रकारने " जीवा णं अट्ठकम्मपगडीओ उचिणिसु० वा, उपचिणंति वा, उयचिणिस्संति वा एवं चेच" इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की है, तथा इसी तरहसे सामान्य विशेष रूपसे बन्धादि सूत्रोंको भी कहलेना चाहिये यह प्रकट करनेके लिये यहां सूत्रकारने संग्रहणी गाथाका यह उतरार्ध "एवं चिण उपचिण बंध उदीरयेय तह णिज्जरा चेय" कहा है । तात्पर्य इसका ऐसा हैकि जिस प्रकार सामान्य और विशेष रूपसे ये चयसूत्र और उपचय. सूत्र कहे गये हैं-उसी प्रकार से बन्धमूत्र, उदीरणामूत्र, वेदनासूत्र
जीवाणं अटुकम्मपगडीओ उपरिण'सु वा, उपचिणंति वा, उवचिणिसंति वा एवं चेच" यय सूत्रमा बुथन ४२पामा मा०यु छे से यन સામાન્ય છે અને નારકોથી લઈને વૈમાનિક પયેતના જીવોના વિષયમાં ઉપચયને અનુલક્ષીને પણ કરવું જોઈએ. એ જ પ્રમાણે સામાન્ય વિશેષરૂપ બધાદિ સૂત્રોનું પણ કથન કરવું જોઈએ. એજ વાત પ્રકટ કરવાને માટે સૂત્રકારે અહીં સંગ્રહણી ગાથાને આ ઉત્તરાર્ધ ભાગ प्रट ज्य -" एवं चिण उपचिण बंध उदिरवेय तह णिज्जरा चेव" मा કથનને ભાવાર્થ એ છે કે જેવી રીતે સામાન્ય અને વિશેષરૂપે ચયસૂત્રનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે બધસૂત્ર, ઉદીરણા સૂત્ર, વેદના સત્ર અને નિરાસૂત્રનું પણ સામાન્ય અને વિશેષરૂપે કથન કરવું જોઈએ,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #40

१२
स्थानाङ्गसूत्रे स्मकत्वेन पूर्ववद् विज्ञेयानीति । चयादीनामर्थस्त्ययम् -चयनम् कषायादि परिणतस्य कर्मपुद्गलोपादानमात्रम् १। उपचयनं-चितस्याबाधाकालं विहाय ज्ञानावरणीयादितया निषेकः सचेत्यम्-प्रथमस्थितौ बहुनरं कर्मदलिक निषिञ्चति, ततो द्वितीयायां स्थितौ विशेषहीनम्, एवं यावत् उत्कृष्टायां स्थितौ विशेषहीनं निषिञ्चति २। बन्धनम्-तस्यैव ज्ञानावरणीयादितया निषिक्तस्य पुनरपि कषायपरिणतिविशेषात् संश्लेषणम् ३। उदीरणम्-उदयममाप्तस्य कर्मदलिकस्य वीर्यविशेषेण समाकृष्योदयावलिकायां प्रवेशनम् ४॥ वेदनम्-स्वभावेन उदीरणाकरणेन च और निर्जरासूत्र मी सामान्य एवं विशेष रूपसे व्याख्यात कर लेना चाहिये । इन चय आदिकोंका अर्थ इस प्रकारसे है-कषाय आदि रूपसे परिणत हुए जीवके द्वाराजो कर्म पुद्गलोंका सामान्य रूपसे उपार्जन किया जाताहै, वह चयहै १, आपाधाकालको छोडकर गृहीत कर्म पुद्गलोका जो ज्ञानाचरणीपादि रूपसे निषेक है, वह उपचयनहै २, वह उपचयन रूप निषेक इस प्रकारसे होता है, जैसे-प्रथम स्थितिमें बहुतर कभपुगलका निषेक होता है, उसके बाद द्वितीय स्थितिमें विशेषहीन कर्म दलिकोंका निषेक होता है, इस तरह होते २ यह निषेक यावत् उत्कृष्ट स्थिति तक विशेष २ हीन होता है, ज्ञानावरणीयादि रूपसे निषिक्त हुए कर्म पुद्गलका कषाय परिणति विशेष से जो आत्माके साथ संश्लेषण (सम्बन्ध ) है, वह बन्ध है ३, उदय में प्राप्त नहीं हुए कर्म दलिकको वीर्य विशेषसे खींचकर उद्यावलिकामें प्रवेश कराना इसका नाम उदीरणा है ४, स्वभायसे या उदीरणाकरणसे उदयावलिकामें આ ચયાદિને અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે – કષાય આદિરૂપે પરિણત થયેલા જીવ દ્વારા જે કર્મ પુદ્ગલેનું ઉપાર્જન થાય છે તેનું નામ ચય છે. આબાધાકાળને છેડીને ગૃહીત કર્મ પુદ્ગલેનો જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે નિષેક થાય છે, તેનું નામ ઉપચયન છે. તે ઉપચયન રૂપ નિષેક આ પ્રકારે થાય છે–પ્રથમ સ્થિતિમાં બહેતર કર્મ પુદ્ગલને નિષેક થાય છે, ત્યાર બાદ દ્વિતીય સ્થિતિમાં વિશેષ હીન કમંદલિને નિષેક થાય છે, આ પ્રમાણે થતાં થતાં ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પર્યત તે નિષેક વિશેષ વિશેષ હીન થતા જાય છે. જ્ઞાનાવરણીય આદિ રૂપે નિષિક્ત થયેલાં કર્મ પુદ્ગલોનું કષાયપરિણતિ વિશેષ વડે આત્માની સાથે જે સંલેષણ (સમ્બન્ધ ) થાય છે, તેનું નામ અન્યન છે. ઉદયાવલિકામાં નહીં આવેલાં કર્મ દલિકને વીર્યવિશેષ વડે ખેંચીને ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશ કરાવે તેનું નામ ઉદીરણ છે. સ્વાભાવિક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #41

सुघाटीका स्था०८ सू०४ मायाचिनो मायाया अनालोचननिरूपणम् १३ उदयावलिकामविष्टस्य कर्मणोऽनुभवनम् । निर्जरणं-कर्मणोऽकर्मताभवन-जीव प्रदेशेभ्यः कर्मणां परिशटनमित्यर्थः ६। क्वचित्तु चयनादीनामयमर्थः, तथाहिचयनम् असंकलनम् १, उपचयनम्-परिपोषणम् २, बन्धनम्-निर्मापणम् ३, उदीरणाकरणेन कर्मालिकानाकृष्य तेषामुदयावलिकायां प्रक्षेपणम् ४, वेदनम् अनुभव उदय इत्यर्थः ५. निर्जरा प्रदेशेभ्यः शटनमिति ६ ॥ सू० ३ ॥
कश्चिज्जीयोऽष्टविधकर्मणश्चयादिकारणमासेव्य तद्विपाकं जानन्नपि कर्मगुरुत्वान्नालोचतीति दर्शयितुमाह
मूलम्-अहिं ठाणेहिं माई मायं कट्टु नो आलोएजा नो पडिकमेजा जाव नो पडिवज्जेज्जा, तं जहा-करिंसु वाऽहं १, करोमि वाऽहं २, करिस्लामि वाऽहं ३ अकित्ती वा मे सिया ४, अयपणे वा मे सिया ५, अवणए वा मे सिया ६, कित्ती या मे परिहाइस्सइ ७ जसे वा मे परिहाइस्सइ ८॥ सू० ४ ॥ प्रविष्ट हुए कर्मका जो अनुभवन है, वह वेदन है ५, जीवके प्रदेशोंसे कर्मपुद्गलोंका जो परिशटन-झरना है-एक देशसे नष्ट हो जाना है, वह निर्जरण है ६, कहीं २ पर इन चयनादिकोंका स्वरूप इस प्रकारसे प्रकट किया गया है-आसंकलनका नाम चयन हैं, परिपोषका नाम उपचयन है, निर्माणका नाम बन्धनहै, उदीरणाकरणसे कर्म दलिकोंका खींचकर उनका उदयावलिकामें प्रक्षेपण करना इसका नाम उदीरणा है, कर्मों के फलोंका भोगना इसका नाम वेदन है ५, और प्रदेशोंसे थोडा २ विनाश होना निर्जरा है। सू० ३ ॥ રીતે અથવા ઉદીરણાકરણ વડે ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ થયેલા કર્મનું જે અનુભવન છે, તેનું નામ વેદન છે. જીવના આત્મપ્રદેશમાંથી કર્મપુદ્ગલેનું જે પરિશટન (ઝરવાની ક્રિયા)-એક દેશમાંથી નષ્ટ થવા રૂપ કાર્ય છે તેનું નામ નિર્જરણ છે. કઈ કઈ શાસ્ત્રમાં આ ચયનાદિકનું આ પ્રકારનું સ્વરૂપ પણ બતાવ્યું છે–આ સંકલનનું નામ ચયન છે, પરિપષનું નામ ઉપચયન છે, નિર્માપણનું નામ બધન છે, ઉદીરણાકરણ વડે કર્મદલિને ખેંચીને તેમનું ઉદયાવલિકામાં પ્રક્ષેપણ કરવું તેનું નામ ઉદીરણ છે, કર્મોના ફલેને સગવવા તેનું નામ વેદન છે, તથા આત્મપ્રદેશમાંથી કર્મલિકે છેડે વિનાશ થવે તેનું નામ નિર્જરા છે. છે સૂ ૩ !
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #42

-
स्थानाइसूत्रे छाया-अष्टभिः स्थानः मायो मायां कृत्वा नो आलोचयति, १ नो प्रतिक्रामति, यावन्नो प्रतिपद्यते, तद्यथा-अकुर्ववा अहम् १, करोमि वाऽहम् २, करिष्यामि चाऽहम् ३, अकीर्तिर्वा मे स्यात् ४, अवर्णों वा मे स्यात् ५, अपनयो या मे स्यात् ६, कीर्तिर्वा मे परिहास्यति ७, यशो वा मे परिहास्यति ८ ॥
टीका-'अहि ठाणेहिं ' इत्यादि
मायी-मायायुक्तः पुरुषो माया प्रधानम् अतिचारं कृत्वाता मायाम् अष्टभिः स्थानः कारणैः नो आलोचयति-गुरवे नो निवेदयति, नो प्रतिक्रामति=मिथ्यादुष्कृतं न ददाति, यावत्पदात्-" नो निदेज्जा, नो गरहेज्जा, नो विउद्देज्जा, नो चिसो हेज्जा, नो अकरणयाए अब्भुद्विजा, नो जहारिहं तवोकम्म"
छाया-नो निन्दति, नो गर्हते, नो व्यावर्त्तते, नो विशोधयति, नो अक
कोई जीव आठ प्रकारके कर्मों के चयादिके कारणोंका आसेवन करके उनके विपाकको जानता हुआ भी कर्मकी गुरुता होनेके कारण आलोचना नहीं करता है-यही बात अब सूत्रकार प्रकट करते हैं
" अहिं ठाणेहिं माई मायं कछु" इत्यादि । सूत्र ४ ॥
टीकार्थ-माया युक्त पुरुष माया प्रधान अतिचार आदि करके उस अतिचारकी आठ कारणोंसे आलोचना नहीं करता है-गुरुसे उस हुए अतिचारका निवेदन नहीं करता है-प्रतिक्रमण नहीं करता हैमिथ्या दुष्कृत नहीं देता है, यावत्-" नो निंदेज्जा-नो गरहेज्जा, नो विउद्देज्जा, नो विसोहेज्जा, नो अकरणयाए अन्भुट्टिज्जा, नो जहारिहं तपोकम्म" निन्दा नहीं करता है, गर्दा नहीं करता है,
કોઈ જીવ એ હેય છે કે જે આઠ પ્રકારના કર્મોના ચયાદિના કારણેનું સેવન કરીને તેમના વિપાકને જાણવા છતાં પણ કર્મની ગુરુતા હેવાને કારણે આલોચના કરતા નથી. એજ વાત હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે–
“अद्वहिं ठणेद्वि माई मायं कट्ट" त्या-(सू ४) ટીકર્થ-માયાયુક્ત પુરુષ માયાપ્રધાન અતિચાર આદિનું સેવન કરીને, આઠ કારણોને લીધે તે અતિચારની આલોચના કરતું નથી–ગુરુની સમીપે પિતાના દ્વારા લેવાયેલા અતિચારોનું નિવેદન કરતું નથી, પ્રતિક્રમણ કરતા નથીभिथ्याङ्कत तो नथी, “नो नि देज्जा, नो गरहेजा, नो विउट्टेजा, नो पिसोहेजा, नो अकरणयाए, अब्भुद्विजा, नो जहारिहं तवोकम्म" तनी निन्। उता नथी, નહીં કરતે નથી. ઈત્યાદિ કંઈ પણ કરતું નથી.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #43

सुधा टीका स्था०८ सू० ४ मायाविनो मायाया अनालोचननिरूपणम् १५ रणतया अभ्युत्तिष्ठते, नो यथार्ह तपाकर्म-इति संग्रहः । तत्र नो निन्दति आत्मसमक्षं स्वीकृतातिचारनिन्दा न करोति, नो गर्हते=गुरु समक्षं स्वीकृतातिचारनिन्दां न करोति नो व्यावर्तते - अतिचारान्न निर्तिते, नो विशोधयति=अतिचारकलङ्क शुभभावजलेन नो प्रक्षालपति, नो अकरणतया अम्युत्तिष्ठते-तस्मातिचारस्य भूयोऽनाचरणे समुद्यतो न भवति, तथा-यथार्ह = यथायोग्यं-तदतिवारदरीकरणे समर्थ तपाकर्म-प्रायश्चित्तमपि नो प्रतिपद्यते न स्वीकरोति, कानि तानि स्थानानि ? इत्याह-तद्यथा-अकुर्यम् अहम् अहम् इत्यादि कुछ भी नहीं करता है, निन्दा आदि शब्दोंका अर्थ इस प्रकारसे है-" अपने द्वारा कृत अतिचारोंकी अपने आप निन्दा करनायह मैंने अच्छा नहीं किया-इस प्रकारसे आत्मग्लानि होना इसका नाम निदा है, अपने द्वारा हुए अतिचारोंका गुरुके समीप निवेदन करना-उनकी निन्दा करना यह गहीं है, अतिचार करनेसे रुक जाना फिर अतिचारोंका सेवन नहीं करना इसका नाम व्यावर्तन है, अति. चारोंका शुभ भावरूप जलसे प्रक्षालन करना इसका नाम विशोधन हैं, अब मैं आगे अतिचारोंका आसेवन नहीं करूँगा इस प्रकारके विचारोमें बद्ध होना इसका नाम अकरणतया अभ्युत्थान है, तथा लगे हुए अतिचारोंकी शुद्धिके लिये यथायोग्य प्रायश्चित्त लेना इसका नाम यथाहं तपःकर्म है।" इन निन्दा आदि पदोंका ग्रहण यहां यावत् पदसे हुआ है, माया युक्त पुरुष इन निन्दा आदिका जो यावत्पदसे गृहीत हुए हैं, नहीं करता है, ऐसा जानना चाहिये,
નિન્દા આદિ પદેના અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–
" 20 में मोटु यु", मा प्रभाव पाता द्वारा थये। मतियानी પિતાની જાતે જ નિન્દા કરવી અથવા પિતાના દેશે માટે આત્મગ્લાનિ અનુ ભવવી તેનું નામ નિન્દા છે.
પિતાના દ્વારા જે અતિચારે સેવાયા હોય તે અતિચારોની ગુરુની સમક્ષ નિન્દા કરવી તેનું નામ ગહ છે. અતિચારે સેવતાં અટકી જવું અને ફરી તેમનું સેવન ન કરવું તેનું નામ વ્યાવર્તન છે. શુભ ભાવ રૂપ જલવડે અતિચારોનું પ્રક્ષાલન કરવું તેનું નામ વિશધન છે. “હવે ભવિષ્યમાં હું અતિચારોનું આસેવન નહી કરૂં” આ પ્રકારને દૃઢ નિશ્ચય કરે તેનું નામ “અકરણતયા અભ્યસ્થાન” છે. જે અતિચારો લાગ્યા હોય તેમની વિશુદ્ધિને માટે ચે.ગ્ય प्रायश्चित्त से तनुं नाम “ ययात५:४" छे. मी त्यादि' ५६ ५ વ્યાવર્તન આદિ “યથાઈ તપ કર્મ ” પર્યન્તના પદ ગ્રહણ થયાં છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #44

-
-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे अतिचारं कृतवान्. कृतस्य निन्दया किम् ? इति प्रथम स्थानम् । करोमि वा अहम् सम्प्रत्यहम् अतिचारम् आचरामि, अनिष्पन्नेऽतिचारे तस्यालोचनाकथम् ? इति द्वितीय स्थानम् । करिष्यामि वा अहम् अहम ग्रेऽतिचारं करिष्यामीति सम्प्रति ममातिचारालोचनं निरर्थकमिति तृतीय स्थानम् । कृतस्यातिचारस्यालोचने मे अकीर्तिः स्यात्-इति चतुर्थम् । एवम्-अपर्णः अवर्णवादो मम स्यात्-इति पञ्चमम् । अपन यः पूजासत्कारादेर्हानि मे स्यात् इति षष्ठम् । कीर्ति वा मे परिहास्यति-मम कीर्ति ही ना यास्यतीति सतमम् । तथा-यशोवा मे परिहास्यति-हीनता यास्यतीति अष्टमम् । अत्रेदं बोध्यम्-कीतिः सर्वदिग्व्या. पिनी, अवर्णः अयशः, यशस्तु एक दिग्व्यापि-इति ॥ मू० ४ ॥
चे आठ कारण इस प्रकारसे है-मैंने अतिचार किया है-अतः कृतकी निन्दासे अब क्या होता है, ऐसा यह प्रथम स्थान है, मैं अतिचार करता हूँ अतः अनिष्पन्न अतिचारके होने पर उसकी आलोचना कैसी करूं तथा मैं आगे अतिचार सेवन करूंगाही अतः इस समय अतिचारकी आलोचना निरर्थक है, ऐसा यह तृतीय स्थान है। तथा कृत अतिचारोंकी आलोचना करने पर मेरी अकीर्ति होगी ऐसायह चौथा स्थानहै। तथा कृत अतिचारकी आलोचनामें मेरा अवर्णवाद होगा ऐसायह पांचवां स्थान है,कृत अतिचारकी आलोचनामें मेरी पूजा होनेकी मेरे सत्कार होने की हानि होगी ऐसा यह छठा स्थान है, तथा कृत अतिचारकी आलोचना करने पर मेरी कीर्ति क्षीण हो जावेगी ऐसा यह सातवा स्थान है । तथा कृत अतिचारोंकी आलोचना करने पर मेरा यश घट जायेगा ऐसा यह आठवां स्थान है, समस्त
तमा ४।२। वे ५४८ ४२पामा मावे छे-(१) मे मतियारनु સેવન કર્યું છે, હવે તે થઈ ગયેલા દોષની નિન્દા કરવાથી શું વળવાનું છે (૨) હું અતિચાર એવું છું, તેથી અનિષ્પન્ન અતિચારના સદૂભાવમાં તેની આચના કેવી કરું! (૩) હું ભવિષ્યમાં પણ અતિચારેનું સેવન કરવાને જ છે. તેથી અત્યારે અતિચારોની આલોચના કરવી નિરર્થક જ છે. (૪) કત અતિચારની આચના કરવાથી મારે અવર્ણવાદ થશે, (૫) કૃત અતિચારની આલોચના કરવાથી મારી જે પૂજા થાય છે, તે બંધ પડી જશે (૬) કત અતિચારની આલોચના કરવાથી મારે સત્કાર થવાનું બંધ થઈ જશે (૭) કૃત અતિચારોની આલોચના કરવાથી મારી કીતિ ઘટી જશે (૮) કૃત અતિચારોની આલોચના કરવાથી મારે યશ ઘટી જશે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #45

-
सुघा टीका स्था०८ सू०५ मायाविनो मायाया आलोचननिरूपणम् १७ उक्तार्थविपर्ययेण अष्टौ स्थानानि निरूपयितुमाह
मूलम्-अहिं ठाणेहिं माई मायं कटु आलोएज्जा जाय पडिवजेजा, त जहा-माइस्स णं अस्सिलोए गरहिए भवइ १, उववाए गरहिए भवइ २, आजाई गरहिया भवइ ३, एगमवि माई मायं कट्ट नो आलोएज्जा जाव नो पडिवज्जेज्जा णस्थि तस्स आराहणा ४, एगमवि माई मायं कटु आलोएज्जा जाव पडिवज्जेम्जा, अस्थि तस्स आराहणा ५, बहुओ वि माई मायं कटु नो आलोएज्जा जाव पडिवज्जेज्जा नत्थि तस्स आराहणा ६, बहुओ वि माई मायं कट्ट आलोएज्जा जाय अस्थि तस्स आराहणा ७, आयरियउवज्झायस्स वा मे अइसेसे नाणदंसणे समुप्पज्जेज्जा, से य ममं आलोएज्जा माईणं एसे ८॥ सू० ५॥ __छाया-अष्टभिः स्थानर्मायी मायां कृत्वा आलोचयति यावत् प्रतिपद्यते, तद्यथा-मायिनः खलु अयं लोको गर्हितो भवति १, उपपातो गर्हितो भवति २,
आयतिः गर्हिता भवति ३, एकामपि मायी मायां कृत्वा नो आलोचयेत यावत् नो प्रतिपद्येत नास्ति तस्य आराधना ४, एकामपि मायी मायां कृत्वा आलोचयेत् यावत् प्रतिपद्येत अस्ति तस्य आराधना ५, बहुतोऽषि मायी मायां कृत्या नो आलोचयेत् यावत् नो प्रतिपद्येत नास्ति तस्य आराधना ६, बहुतोऽपि मायी मायां कृत्वा आलोचयेत् यावत् अस्ति तस्य आराधना ७ आचार्योपाध्या. यस्य वा मे अतिशेषं ज्ञानदर्शनं समुत्पद्येत,सच माम् आलोकयेत् मायी खलु एषः॥सू.५॥ दिशाओं में व्याप्त- जो प्रसिद्धि है, वह कीर्तिहै, एवं एक दिशामें व्याप्त जो प्रसिद्धि है, वह यश है, अवर्ण नाम अयशका है । सू० ४
अब मूत्रकार उक्त अर्थसे विपरीत रूपमें आठ स्थानों की प्ररूपणा
સમસ્ત દિશાઓમાં વ્યાપેલી પ્રસિદ્ધિનું નામ કીર્તિ છે અને એક જ દિશામાં વ્યાપ્ત ખ્યાતિનું નામ યશ છે. અવર્ણવાદ એટલે અયશ સૂ.જા
હવે સૂત્રકાર ઉપર્યુક્ત અર્થ કરતાં વિપરીત રૂપે આઠ સ્થાનની स्था
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #46

१८
टीका- ' अहिं ठाणेहिं ' इत्यादि -
अष्टभिः स्थानैर्मायी - इत्यादि व्याख्यातपूर्वम् | नवरम् - अत्र मायी आसेचनाकालापेक्षया बोथ्यो न तु आलोचनाकालापेक्षया । यतोऽयं स्वकृतमतिचारमालोचयत्येवेति । तानि स्थानान्याह तद्यथा - मायिनः = मायाकारकजनस्य 'असि' अत्र प्रथमार्थे सप्तमी आर्पत्वात्तेन अयं लोको गर्हितः अतिचारवश्वेन लोकनिन्दि तत्वाद् जुगुप्सितो भवति । तदुक्तम्
" भीउब्विग्गनिलुको, पायडपच्छन्नदोस सयकारी । अप्पचयं जणतो, जडस्स घी जीवियं जियइ ॥ १ ॥
रथानाङ्गसूत्रे
करते हैं-" अहिं ठाणेहिं माई मायं कट्टु " इत्यादि ।
टीकार्थ- मायी माया युक्त पुरुष मायाको माया प्रधान अतिचारको करके उस मायाकी आठ कारणोंसे आलोचना करता है, यावत् उसके लायक तप करता है, यहां पर माथी यह शब्द यह प्रकट करता है, कि जिस कालमें उसने मायाका सेवन किया है, वह उस काल में मायी है, किन्तु जब वह उस मायाकी आलोचना कर रहा है, उस कालमें वह मायी नहीं है, अतः आसेवन कालकी अपेक्षासे इसे मायी कहा गया है, आलोचन कालकी अपेक्षासे नहीं। क्योंकि यह स्वकृत अतिचारोंकी आलोचना जो करता है-चे आठ कारण इस प्रकार से हैं- मायाकारक जनका यह लोक अतिचारवाला होनेसे लोक निन्दित होनेके कारण जुगुप्सित होता है कहा भी है
"
अ३प रे छे – “ जहि ठाणेहिं माई मार्य कट्टु " इत्यादि
टीअर्थ - भायी (भायायुक्त पुरुष ) माया ( भायाप्रधान अतियारे।) उरीने ते માયાની આઠ કારણેાને લીધે આલેચના કરે છે, તથા તેની વિશુદ્ધિ નિમિત્તે ચેાગ્ય તપઃકર્મ પન્તનું (ઉપર્યુક્ત નિન્દા, ગાઁ આદિ) બધુ કરે છે, અહી માયી? પદ એ વાત પ્રકટ કરી છે કે જે કાળે તેણે માયાનું સેવન કર્યુ” હતું ત્યારે જ તે માયી હતા, પરન્તુ તે માયાની આલે.ચના આદિ કરતી વખતે તે માયી હાતા નથી. આ રીતે આસેવન કાળની અપેક્ષાએ તેને માયી કહ્યો છે. આલેચના કાળની અપેક્ષાએ તેને માર્યો કહેવામાં આવ્યે નથી. તે પાતાના દ્વારા જે અતિચારાનુ સેવન થઈ ગયું હાય છે તે અતિચારેની નીચેના આઠ કારણેાને લીધે આલેચના કરે છે
માયાકારક મનુષ્યને આ લેક તેના અતિચારેાને કારણે નિન્દ્રિત થવાને કારણે જુગુપ્તિત થાય છે, કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #47

सुघा टीका स्था० ८ सू० ५ मायाविना मायाया आलोचननिरूपणम् १९ छाया-भीतोद्विग्नगुप्तः प्रकटपच्छन्नदोषशतकारी।
अप्रत्ययं जनयन् जडस्य धिग् जीवितं जीवति ॥१॥ इति । अयं भावः-मायावी पुरुषः स्वकृतमायया भीत: भययुक्त उद्विग्ना-उद्भ्रान्तचित्तश्च भवति, तथा-गुप्तः संहतो भवति-मम मायां न कोऽपि जानात्पिति मायाया गोपने कृतप्रयत्नो भवतीति भावः । एतादृशोऽयं प्रकटमच्छन्नदोषशतकारी-प्रकटतया प्रच्छन्नतयाचागणितदोषकारी भवति । ततः स जडस्य मूर्खस्याऽषि जनस्य अपत्ययम् अविश्वासं जनयन् धिग्नीवितं जीवतीति । इति प्रथमं स्थानम् । तथा-मायिन उपपात: देवजन्मगर्हि तो भवति । किल्विषिकादि देवत्वेनोत्पादात्तस्य मायाकारकस्य परजन्म गर्हितं भवतीत्यर्थः । उक्तंच
" भीउव्यिग्गनिलुक्को' इत्यादि ।
जो मायाची पुरुष होता है, वह अपने द्वारा कृत मायाके प्रभावसे भय युक्त एवं उद्भ्रान्त चित्तवाला सदा बना रहता है, तथा मेरी मायाका पर्दा खुला न हो जाये इस विचारसे वह मायाको ढांकने के लिये अनेकानेक प्रयत्न करता रहता है, इस तरह यह मायाचारी पुरुष प्रकट रूपसे
और प्रच्छन्न रूपसे अगणित सैकड़ों दोषों का कर्ता होता है, अतः ऐसे पुरुषका विश्वास साधारणसे साधारण जन भी नहीं करता है, तो फिर ऐसे धिक्कार योग्य जीवनसे क्या लाभ-अर्थात् ऐसे जीवनको सर्वथा धिक्कार है, तथा-मायाचारीका जन्म किल्विषिक आदि देवोंमें होता है, अतः उसका वह जन्म भी धिक्कार योग्य ही होता हैगहित होता है, कहा भी है-" तयतेणे बइतेणे" इत्यादि।
" भीउब्बिग्गनिलुक्को" त्या
માયાવી પુરુષ, પિતાના દ્વારા જે માયા (માયા પ્રધાન અતિચારો)નું સેવન થઈ ગયું હોય છે તેને કારણે સદા ભયયુક્ત અને ઉત્ક્રાન્ત ચિત્તવાળે બની જાય છે. મારી માયાને પાઁ ઉઘડી જશે, આ પ્રકારના ભયને કારણે પિતાની માયાને ઢાંકવાને માટે તે ઘણા પ્રયત્ન કર્યા કરે છે આ રીતે તે માયાચારી પુરુષ પ્રકટ રૂપે અને પ્રચ્છન્ન રૂપે અગણિત દોષે કરતા રહે છે. તે કારણે સામાન્યમાં સામાન્ય માણસ પણ તેને વિશ્વાસ કરતો નથી. તેથી તે માયાવી પુરુષને પિતાના આ પ્રકારના માયાવી વર્તન પ્રત્યે ધિક્કારની લાગણી પેદા થાય છે. આ પહેલું કારણ છે તથા માયાચારીને જન્મ કિલ્પિ ષિક આદિ હલકી કેટિના દેવોમાં થાય છે. આ રીતે તેને પરભવ પણ ધિક્કારને યોગ્ય ગહિંત બને છે. કહ્યું પણ છે કે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #48

२०
(6
तव तेणे व तेणे, रूवतेणे य जे नरे । आयारभावतेणेय, कुव्यई देवकिञ्चिसं ॥ १ ॥ "
--
छाया - तपस्तेनो वाक्स्तेनो रूपस्तेनश्च यो नरः । आचारभावस्तेनश्च करोति देवकिल्बिषम् ||१|| इति
इति द्वितीयम् । तथा - किल्विषक देवयोनितच्युतस्य तस्य आयतिः-ततच्यवनानन्तरं मनुष्य भये पुनरुत्पत्तिरपि गर्हिता = जात्यैर्श्वयरूपादिरहिततया निन्दिता भवति । उक्तंच
" दत्तो वि से चहत्ताणं, लग्मिही एलम्यगं ।
नरगं तिरिक्खजोणि वः, बोही जत्थ सुदुल्लहा ॥१॥"
स्थानाङ्गसूत्रे
जो जीव तप चोर होता है, वचन चोर होता है-रूपचोर होता है, आचार एवं भाव चोर होता है ऐसे मनुष्यका जन्म किल्यिषिकजातिके देवों में होता है, ऐसा यह द्वितीय स्थान है, आयति उसकी गर्हित होती है, ऐसा यह तृतीय स्थान है - इसका तात्पर्य ऐसा है कि जब किल्चिषिक, देवोंमें से चय कर मनुष्य भवमें उत्पन्न होता है, तो वहां पर भी उसकी उत्पत्ति जाति, ऐश्वर्य, एवं रूप रहित होने से निन्दित होती है, कहा भी है“ तत्तो वि से चहन्ताणं " इत्यादि ।
"
किल्विषक देव योनिसे चच कर वह मायी साधु, बहिरा और मूंगा होता है, नारक अथवा तिर्यश्च योनिमें जन्म लेता है, इस स्थितिमें वह बोधिको प्राप्त नहीं कर सकता है। ऐसा यह तृतीय कारण है । तवतेणे वइतेणे " त्याहि
જે જીવ તપચાર હોય છે, વચનચેર ડાય છે, રૂપચાર હાય છે, આચાર અને ભાવચાર હાય છે, એવા પુરુષના જન્મ કિધ્ધિષિક જાતિના દેવેામાં થાય છે. આ પ્રકારનું ખીજું કારણુ સમજવુ. (૩) તેની આયાતિ પણ ગહિંત થાય છે. એટલે કે જ્યારે તે કિલ્વિત્રિક દેવામાંથી ચ્યવીને મનુષ્યભવમાં ઉત્પન્ન થાવ છે, ત્યારે પણ કુળ, જાતિ, રૂપ અને ઐશ્વર્યથી રહિત હાવાને કારણે निन्हित ४ होय छे. ४ पशु छे – “ तत्तो वि से चइत्ताणं ” त्याहि
66
તે માયી જીવ કિલ્પિષિક દેવગતિનું આયું પુરૂ' કરીને-ત્યાંથી ચ્યવર્તીને જો મનુષ્યગતિમાં ઉત્પન્ન થાય છે, તેા મૂંગા, બહેરા આદિ શારીરિક ખેાડ ખાંપણવાળે! હાય છે, અથવા તેા તે નારક, તિયંચ આદિ ચેાનિમાં પણ જન્મ લે છે. આ રીતે તેની આયતિ પણ ગહિત બને છે. આ પ્રકારનું આ ત્રીજુ કારણ છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #49

सुधा टीका स्था०८ स० ५ मायाचिनो मायया आलोचननिरूपणम् २१ छाया-ततोऽपि स च्युत्या खलु लभते एडमकताम् ।
नरकं तिर्यग्योनि वा, बोधियंत्र सुदुर्लभा ॥१। इति । इति तृतीयम् ।
तथा - यो मायीजन एकामपि मायाम् = अतिचाररूपां कृत्वा तां पुन न आलोचयेत् यावत् नो तपाकर्म प्रतिपद्येत, तस्य ज्ञानादिमोक्षमार्गविषया आराधना न भवति । तदुक्तम्
" लज्जाए गारवेण य, बहुस्सुयमएण वावि दुचरियं ।
जे न कहिंति गुरुणं, न हु ते आराहणा हो ति" ॥१॥ छाया---लज्जया गौरवेण च बहुश्रुतमदेन वापि दुश्चरितम् ।
ये न कथयन्ति गुरुभ्यो न खलु ते आराधका भवन्ति ॥१॥ इति । तथा--" न वि तं सत्थं व विसं, व दुप्पउत्तो व कुणइ वेयालो ।
जं तं व दुप्पउत्तं, सप्पो व पमाइणो कुद्धो । २॥ जं कुणइ भावसल्लं, अणुदियं उतमढकालम्मि ।
दुल्लहबोहियत्तं, अणंतसंसारियतं वा ॥ ३ ॥" छाया--नापि तत् शस्त्रं वा विषं या दुष्प्रयुक्तो वा करोति वेतालः ।
यन्त्रं वा दुष्पयुक्तं सो वा प्रमादिनः क्रुद्धः ॥२॥ यत् करोति भावशल्यम् अनुद्धृतम् उत्तमार्थकाले ।
दुर्लभबोधिकत्वम् अनन्तसंसारिकत्वं वा ॥३॥ इति । अयं भावः--ये साधवो लज्जया गौरवेण बहुश्रुतमदेन' अहं बहुश्रुतोऽस्मि' इत्यहङ्कारेण वापि स्वकीयं दुश्चरितम्-अनिचारं गुरुभ्यो न कथयन्ति-न निवेदजो मायी जीव अतिचार रूप मायाको करके उसकी आलोचना नहीं करता है, यावत् उसके लायक तप कर्मको स्वीकार नहीं करता हैऐसे उस जीवको ज्ञानादि रूप मोक्षमार्ग विषयक आराधना नहीं होती है । कहा भी हैं-" लज्जाए गारवेण य” इत्यादि ।
इन श्लोकोंका तात्पर्य ऐसा है, जो साधुजन लज्जासे अथवा गौरवसे या मैं बहुश्रुत हूं, इस प्रकारके अहंकारसे अपने अतिचारको गुरुजनोंसे
(૪) જે માથી જીવ અતિચાર રૂપ માયાનું સેવન કરીને તેની શુદ્ધિને માટે ગ્ય તપ કરતા નથી, તે જીવ વડે જ્ઞાનાદિ રૂપ મોક્ષમાર્ગની આરાધના यती नथी. ४थु ५५५ छ -" लज्जाए गारवेण य" त्या
એટલે કે જે સાધુ લજજાને કારણે, ગૌરવને કારણે અથવા પોતે બહુ શ્રત છે એવા અહંકારને કારણે પિતાના અતિચારોને ગુરુજન પાસે જાહેર કરતું નથી–તે અતિચારોની આલેચના કરતું નથી, તે સાધુ જ્ઞાન, દર્શન,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #50

२२
स्थानाङ्गसूत्रे यन्ति, न खलु ते आराधका: ज्ञानदर्शनचारित्ररूपमोक्षमार्गाराधका भवन्तीति ॥१॥ तथा-प्रमादिनः उत्तमार्थकाले संयताबस्थायाम् यत् अनुद्धतं भावशल्यं दुर्लभयोधिकत्वरूपम् अनन्तसंसारिकत्यरूपं चेत्यनर्थद्वयं करोति, तादृशमनर्थ नापि शस्त्रं करोति, न वा विषं करोति, न वा दुष्प्रयुक्तो चेतालः करोति, नापि वा दुष्प्रयुक्तं यन्त्रं करोति, न या क्रुद्धः सर्पः करोतीति ॥३॥ इति चतुर्थम् ।
तथा-यो मायी एकामपि मायां कृत्वा आलोचयेद् यावत् प्रपिपोत, तस्यास्ति मोक्षमार्गाराधना । अयं भावः--यः साधुर्मायां कृत्वा गुरवे निवेदयति यावत् प्रायश्चित्तं प्रतिपद्यते स मोक्षमार्गाराधको भवति । तदुक्तम्--उद्धरियसव्वसल्लो, भत्तपरिन्नाए घणियमाउत्तो।
मरणाराहणजुत्तो चंदगवेज्ज्ञ समाणेइ ॥१॥' छाया--उद्धृतसर्वशल्यो भक्तपरिज्ञायां गाढमायुक्तः ।
मरणाराधना युक्तश्चन्द्रकवेद्यं समाप्नोति ॥१॥ इति । नहीं कहते हैं, वे ज्ञान-दर्शन-चारित्र रूप मोक्षमार्गके आराधक नहीं होते हैं। प्रमादीको संयत अवस्थामें अनुद्धृत भावशल्य जैसा दुर्लभ चोधिकत्व रूप और अनन्तसंसारी रूप दो अनर्थको उत्पन्न करता है, ऐसे अनर्थको न शस्त्र करता है, न विष करता है, न दुष्प्रयुक्त वेताल करता है, और न दुष्प्रयुक्त यन्त्र करता है, और न क्रुद्ध सर्प ही करता है, ऐसा यह चतुर्थ कारण है, तथा-जो मायी जीव एक माया रूप आलोचना करके गुरुजनके समक्ष आलोचना करता है यावत् उसके योग्य तपाकर्म करता है, उसको मोक्षमार्गकी आराधना होती है, अर्थात् ऐसा जीव मोक्षमार्गका आराधक होता है कहा भी है
उद्धरियसव्वसल्लो" इत्यादि । ચરિત્ર રૂપ મેક્ષ માર્ગને આરાધક થઈ શકતો નથી. પ્રમાદી સંયત અવસ્થામાં અનુદ્ધત ભાવશિલ્ય જેવા દુર્લભબે ધિકત્વ રૂપ અને અનંત સંસાર રૂપ બે અનર્થને ઉત્પન્ન કરે છે. એવો અનર્થ તે શસ્ત્ર પણ કરતું નથી, વિષ પણ કરતું નથી, દુપ્રયુક્ત વેતાલ પણ કરતા નથી, દુપ્રયુક્ત યંત્ર પણ કરતું નથી અને દ્ધ સાપ પણ કરતું નથી. એવું આ ચોથું કારણ સમજવું.
(૫) જે માયી જીવ માયા રૂપ અતિચારનું સેવન કરીને ગુરુની પાસે તેની આલેચના કરે છે, નિન્દા, ગહ આદિ કરે છે અને તેની વિશુદ્ધિને માટે યોગ્ય તપ કરે છે, તેના દ્વારા મેક્ષમાર્ગની આરાધના થઈ શકે છે. એટલે કે એ જીવ મોક્ષમાર્ગને આરાધક બને છે. કહ્યું પણ છે કે
। उद्धरियसव्यसल्लो" त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #51

सुधा टीका स्था०८ स० ५ मायाविनो मायया आलोचननिरूपणम् २३
राधावेधवद् दुस्साध्यं मोक्षमार्ग समाप्नोति-साधयति । इति पञ्चमम् । एवं षष्ठं सप्तमं च स्थानद्वयं विज्ञेयम् । नवरं-बहुतोऽपि वह्वीमपि । सार्यविभक्तिकस्तसिल प्रत्ययोऽत्र बोध्यः । तथा मम आचार्यस्य उपाध्ययस्य च अतिशेषम् = अतिशयितं ज्ञानदर्शनं समुत्पद्यत-जायेत, ततः स माम् आलोकयेत् जानीयात्, यदेष मायाचीति । इति अष्टमं स्थानम् । एभिरष्टभिः स्थानः मायी मायां कृत्वाऽपि आलोचयति यावत् तपाकर्म प्रतिपद्यते इति ॥मू० ५॥ ___ भक्तपरिज्ञामें अत्यन्त लवलीन हुआ साधु समस्त अतिचार रूप शल्पको दूर करके राधावेधकी तरह दुस्साध्य मोक्ष मार्गको सिद्ध कर लेता है, ऐसा यह पांचवां स्थान है, इसी तरहसे छठा और सातवां स्थान जानना चाहिये, जो मायी अतिचार रूप बहुतसी मायाको करके उसकी आलोचना नहीं करता है, यावत् उसके योग्य तपाकर्मको प्राप्त नहीं करता है, उसकी आराधना नहीं होती है । तथा जो बहुत सी माया करके उसकी आलोचना करता है, यावत् उसके योग्य तपाकर्म करता है, उसकी आराधना होती है, ऐसा यह सातवां स्थान है, आठयां स्थान इस प्रकारसे है-मेरे आचार्यको अथवा उपाध्यायको जब अति.
शयित ज्ञानदर्शन उत्पन्न हो जायेगा, तब वे मुझे ऐसा जान जायेंगे कि यह मायावी है, अतः मुझे आलोचना करलेनी चाहिये यावत् उसके योग्य तपकर्म प्राप्त कर लेना चाहिये इस प्रकारके इन आठ
ભક્ત પરિક્ષામાં અત્યન્ત લવલીન થયેલે સાધુ સમસ્ત અતિચાર રૂપ શલ્યને દૂર કરીને રાધાવેધની જેમ દુઃસાધ્ય ક્ષમા ને સિદ્ધ કરી લે છે. मे म! पायभु स्थान (१२९५) समा
એજ પ્રમાણે છઠું અને સાતમું કારણ પણ સમજવું.
(૬) જે માયી અતિચાર રૂપ ઘણું જ માયાનું સેવન કરીને તેની આલેચન આદિ કરતું નથી, અને તેની વિશુદ્ધિ માટે એગ્ય તપ કર્મ પ. તનું કશું પણ કરતો નથી તેનાથી આરાધના થતી નથી.
(૭) જે સાધુ ઘણું જ માયાનું સેવન કરીને તેની અલે. ચના આદિ કરે છે, અને તપ કર્મ દ્વારા તેની વિશુદ્ધિ પણ કરે છે, તેના દ્વારા આરાધના થાય છે.
(૮) “મારા આચાર્યને અથવા ઉપાધ્યાયને જ્યારે અતિશયિત જ્ઞાન દર્શન ઉત્પન્ન થઈ જશે, ત્યારે તેમને ખબર પડી જશે કે હું માયાવી છું, તેથી તે અતિશનું વિશુદ્ધિ કરવા માટે મારે આલેચના આદિ કરવું જોઈએ. અહીં આદિ પદ દ્વારા નિંદાથી લઈને રેગ્ય તપ કર્મ પર્યન્તના પર્વોક્ત સૂત્રપાઠને ગ્રહણ કરવો જોઈએ. આ પ્રકારનાં આઠ કારણોને લીધે માયીજન માયા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #52

२४
स्थानाङ्गसूत्रे
मायां कृत्वा साधुः कीदृशो भवतीत्याह -
मूलम् -माई णं मायं कटु, से जहानामए अयागरेइ वा तंबागरेइ वा त3 आगरेइ वा सीसागरेइ वा रुप्पागरेइ वा सुवन्नागरेइ वा तिलागणीइ वा तुसागणीइ वा बुप्तागणीइ वा णलागणीइ वा दलागणीइ वा सौडियालिच्छाणि वा भंडियालिच्छाणि या गोलियालिच्छाणि वा कुंभारावाएइ वा कवेल्लुगावाएइ वा इट्टायाएइ वा जंतवाडचुल्लीइ वा लोहारंबरिसाणि या तत्ताणि वा समजोइभूयाणि किंसुगफुल्लसमाणाणि उक्कासहस्साई विणिम्मुयमाणाई विणिम्मुयमाणाई जाला सहस्साई पमुंचमाणाई २ इंगालसहस्ताइं परिकिरमाणाइं २ अंतो अंतो झियायंति, एवामेव माई मायं कटु अंतो अंतो झियायइ, जइ थि य णं अन्ने केइ वयइ तंपि य णं माई जाणइ अहमेसे अभिसंकिज्जामि ॥ सू०६॥ ___ छाया--मायी खलु माया कृत्या, स यधानामकम्-अय आकर इति वा ताम्राकर इति वा त्रप्वाकर इति वा रूप्याकर इति वा सुवर्णाकर इति वा तिला. ग्निरिति वा तुषाग्निरिति वा बुसाग्निरिति वा नडाग्निरिति वा दलाग्निरिति वा शुण्डिकालिच्छानि वा माण्डिकालिच्छानि वा गोलिकालिच्छानि वा कुम्भकारापाक इति वाकवेल्लुकापाक इति वा इष्टापाक इति वा यन्त्रबाडचुल्लीति वा लोहकाराम्बरीषाणोति वा तप्तानि वा समज्योतिर्भूतानि किंशुकफुल्लसमानानि उल्कासहस्रा. णि विनिर्मुश्वन्ति विनिर्मुश्चन्ति ज्वालासहस्राणि प्रमुश्चन्ति २ अङ्गारसहस्राणि परिकिरन्ति २, अन्तरन्तो ध्मायन्ते, एवमेव मायी मायां कृत्वा अन्तरन्तो ध्मायते, यद्यपि च खलु अन्यान् कोऽपि वदति, तदपि च खलु मायी जानाति अहमेषोऽभिशङक्ये ॥ स्थानोंसे मायी भाषा करके भी आलोचना करता है, यावत् तपकर्म धारण करता है. ॥ सू०५॥ કર્યા બાદ પણ આલેચના આદિ કરે છે અને યોગ્ય તપદ્વારા પોતાના દેશની વિશદ્ધિ કરી લે છે. સૂ૦ ૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #53

सुघाटीका स्या०८ सू० ६ मायाविसाधुस्वरूपनिरूपणम्
टीका-'माई णं' इत्यादि
यो मायावान् पुरुषो मायां कृत्वा नालोचयति यावन्न प्रायश्चित्तं प्रतिपयते, स कीदृशः सम्पद्यते ? इत्पाह--' से जहानामए ' इत्यादि । स इति प्रसिद्धी, यथेति-दृष्टान्ते, नामेति संभावनायां वाक्यालङ्कारे वा । यथानाम स प्रसिद्धः अय आकारम् लोहाकरोऽन्त ध्मायते-प्रज्वलति, इति' अत्र स्वरूपोपदर्शने, वेति विकल्पे । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । यथा च-ताम्राकरो या अप्वाकरः रङ्गाकरो वा शीशाकरो वा रूपयाकरो वा सुवर्णकारो वा अन्तर्मायते, यथा वा-तिलाग्निः यथा वा तुषाग्निः धान्पत्वगग्निः, यथा वा-बुसाग्निः कडङ्गराग्निः, यथा वानडाग्निः-नडाः शरसदृशशुषिरतृणविशेषाः, तेषामग्निः, यथा वा-दलाग्निः पत्राग्निः-अन्तर्मायते । यथा च शुण्डिकालिच्छानि-शुण्डिका:-पिटकाकाराणि
माया करके साधु कैसा होता है, इस बातको अब सूत्रकार कहते हैं.
"माईणं मायं कह" इत्यादि। टीकार्थ-जो मायावान् पुरुष माया(कपट)करके उसकी आलोचना नहीं करताहै,यावत् उसके योग्य तपाकर्म स्वीकार नहीं करताहै, वह ऐसा होता है, जैसे लोहकी खान भीतर भीतर प्रज्वलित होती रहती है, अथवा जैसे ताम्रकी खान भीतर ही भीतर प्रज्वलित होती रहती है, अथवाजैसे शीसेकी खान भीतर ही भीतर प्रज्वलित होती रहती है, अथयाजैसे चांदीकी खान या सुवर्णकी खान भीतर ही भीतर प्रज्वलित होती रहती है, अथवा-जैसे तिलकी अग्नि या तुषकी अग्नि, या भूसाकी अग्नि, या बाण जैसे छेदवाले तृण विशेषकी अग्नि, अथवा पत्तोंकी अग्नि, भीतर ही भीतर जलती रहती है, अथवा-जैसे शुण्डिका.
માયા કર્યા બાદ સાધુની કેવી હાલત થાય છે, તે હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે
"माई णं मायं कट्ट" त्याहટીકાર્થ-જે માયાયુક્ત પુરુષ માયા કરીને તેની આલેચના કરતા નથી, નિન્દા. ગહ આદિ કરતો નથી, એગ્ય તપ કર્મ દ્વારા તેની વિશુદ્ધિ કરતું નથી, તેને અંતરાત્મા પશ્ચાત્તાપ રૂપ અગ્નિ વડે પ્રજવલિત થયા કરે છે. તેને અંતરાત્મા કેટલે બધે પ્રજવલિત રહે છે, તે નીચેની ઉપમાઓ દ્વારા સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે.
જેમ લોઢાની ખાણ અંદરથી પ્રજવલિત થતી રહે છે, અથવા જેમ તાંબાની ખાણ અંદરથી પ્રજવલિત થતી રહે છે, અથવા જેમ સીસાની ખાણ અંદરથી પ્રજવલિત થતી રહે છે, અથવા જેમ ચાંદી કે સેનાની ખાણ અંદરથી પ્રજવલિત થતી રહે છે, અથવા જેમ તલને અથવા તુષને (અનાજના ભૂસાને) અગ્નિ, અથવા બાણ જેવા છેદવાળા તૃણવિશેષને અગ્નિ, અથવા પર્ણોને અગ્નિ.
स्था०-४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #54

स्थानासूत्रे सुरापिष्टस्वेदनपात्राणि तासां लिच्छानि-चुल्लिका स्थानानि वा, यथा वा मण्डिकालिच्छानि-माण्डिका:-पिष्टपाचनपात्रविशेषाः, तासां लिच्छानि, यथा वागोलिकालिच्छानि दीर्घा भाण्डिका एव गोलिका उच्यन्ते, तासां लिच्छानि अन्तर्मायन्ते । यथा च कुम्मकारापाका-कुम्मकारस्य भाण्डपाकस्थानं वा, यथा वा-कवेल्लुकापाकः-कवेल्लुकाः ' नलिया' इति भाषा प्रसिद्धाः, तत्पाकस्था. नम्, यया बा-इष्टापाका=इष्टका परिपाकस्थानं, यथा वा-यन्त्रवाटचुल्लीयत्र स्थाने इक्षवो रसाथै यन्त्रे निष्पीडयन्ते तत्स्थानं ' यन्त्रबाट ' इत्युच्यते, तत्र स्थिता चुल्ली-अन्तयिते । यथा वा-लोहकाराम्बरीषाणि-लोहकारस्य अम्बरोषाणि-भ्राष्ट्राणि 'भाड ' इति भाषा प्रसिद्धानि, कीदृशानि तानि ? इत्याहतप्तानि-उष्णानि, समज्योतिर्भूतानि अग्नेस्तुल्यतां प्राप्तानि, किंशुकफुल्लसमानानि-पलाशपुष्पवदरुणानि, तथा उल्कासहस्राणि-उल्का: अग्निपिण्डास्तेषां लिच्छ, अथवा - भाण्डिकालिच्छ, अथवा गोलिकालिच्छ, भीतरही भीतर प्रज्वलित होते रहते हैं, अथवा-जैसे-कुम्भकारका आवा-वर्तन पकानेका स्थान-भीतरही भीतर प्रज्वलित होता रहता है, अथवा-जैसे-कवेल्लुक-नलियोंको पकानेका स्थान भीतर ही भीतर प्रज्वलित होता रहता है, अथवा-जैसे ईटोंके पकानेका स्थान भीतर ही भीतर प्रज्वलित होता रहता है, अथवा जैसे यन्त्र द्वारा निकाले गये इक्षुके रसको पकानेके लिये बनाया गया चूल्हा भीतर ही भीतर प्रज्वलित होता रहता है, अथवा-जिस प्रकारसे लोहकार-लोहारका अम्बरीष भट्ठी जो कि भीतर बाहर गरम रहती है, और अग्निके जैसी हो जाती है, तथा किंशुकके फूलके जैसी लाल होती है, प्रचुर अग्नि पिण्डोंको जो अपने भीतरसे बाहर २ निकालता रहता है, यहां અથવા જેમ શુડિકાલિચ્છ, અથવા ભાંડિકાલિચ્છ, અથવા ગેલિકાલિચ્છ અંદરને અંદર પ્રજવલિત રહે છે, અથવા જેવી રીતે કુંભારના નિભાડાને અગ્નિ અંદરને અંદર પ્રજવલિત થતું રહે છે, અથવા જેમ નળિયાં પકાવવાનું સ્થાન અંદરને અંદર પ્રજવલિત થતું રહે છે, અથવા જેમ ઇટેડને પકવવાનું સ્થાન અંદરને અંદર પ્રજવલિત થતું રહે છે, અથવા શેરડીના રસમાંથી ખાંડ, ગળ આદિ બનાવવા માટે તે રસને ઉકાળવા માટે બનાવેલી ભદ્દી કે ચૂલે જેમ અંદરથી પજવલિત થતું રહે છે, અથવા લુહારની ભી અંદર અને બહારથી ગરમ ગરમ થઈ જાય છે અને અગ્નિના જેવી લાલચોળ થઈ જાય છે-કિશુકના ફૂલે જેવી લાલ લાલ થઈ જાય છે, અને તેમાંથી અનેક અગ્નિકણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #55

सुघा टीका स्था०८ सू० ६ मायाविसाधुस्वरूपनिरूपणम् सहस्राणि-प्रचुराग्निपिण्डान् विनिर्मुश्चन्ति विनिर्मुश्चन्ति-भूयो भूयस्त्यजन्ति, सहस्रशब्दः प्राचुर्ये, ज्वालासहस्राणि-प्रचुराग्निशिखाः प्रमुश्चन्ति २=निर्गमयन्ति, २, तथा-अङ्गारसहस्राणि-अङ्गार: अग्निकणाः, तेषां सहस्राणि प्रचुराङ्गारान् परिकिरन्ति २, परितः समन्ताद् विक्षिपन्ति अन्तरन्तः अन्तरन्तर्भागे ध्मायन्ते= प्रज्वलन्ति, एवमेव-पूर्वोक्तबदेव मायी मायां कृत्वा अन्तरन्तः स्वान्तःकरणे धमायते पश्चात्तापाग्निना प्रज्वलितो भवति । यद्यपि च खलु अन्यान् कोऽपि वदति, तदपि च खलु मायी जानाति मन्यते-' एषोऽहम् एभिः अभिशङ्क्येअतिचारकारिकतयाऽनुमीये इति । उक्तं च---
" निच्चं संकियभीओ, गम्मो सबस्स खलियचारित्तो। ___ साहुजणस्स अवमओ, मओ वि पुण दुग्गई जाइ ॥ १॥" सहस्र शब्द प्रचुर अर्थका वाचक है-प्रचुर अग्नि शिखाओंको जो बार २ छोड़ता है, एवं प्रचुर अग्निकणोंको जो बार २ इधर-उधर बखेरता है, भीतर ही भीतर प्रज्वलित होता रहता है, इसी प्रकारसे मायी मायाको करके अपने भीतर ही भीतर पश्चात्तापरूपी अग्निसे प्रज्या लित होता रहता हैं । यद्यपि वह माघाचारी जब कोई दूसरोंसे कुछ कहता है, तो मान लिया करता है, जान जाता है-कि ये लोग मुझे मायाचारी रूपसे अनुमित कर रहे हैं-उक्तं च
" निच्चं संकियभीभो" इत्यादि ।
मायी जीव नित्य शङ्कित बना रहता है, भयभीत होता रहता है, अपने चारित्रसे वह पतित होता है, सब कोई उसका अपमान करते (तमाया) महा२ ७॥ ४३ छ (मही ' ख' ५६ प्रयु२ अथवा અનેકના અર્થમાં વપરાયું છે), પ્રચુર અગ્નિ શિખાઓ જેમાંથી ચારે બાજ ફેલાતી રહે છે, એવી લુહારની ભી જેમ અંદરથી પ્રજવલિત રહ્યા કરે છે. એજ પ્રમાણે માયા રૂપ અતિચારોનું સેવન કર્યા બાદ તે માયીનું અંતઃકરણ પશ્ચાત્તાપ રૂ૫ અગ્નિ વડે અંદરને અંદર પ્રજળ્યા કરે છે. જ્યારે આ માયાચારી અન્ય લોકોને કંઈ પણ કહે છે ત્યારે તેના પિતાના મનમાં જ તેને એવું લાગ્યા કરે છે કે આ લોકે મને માયાચ રી જ ગણે છે. કહ્યું પણ છે કે
" निचं सकियभीओ" त्याह
માયી પુરુષ સદા શકિત જ રહે છે, ભયભીત રહે છે અને પિતાના ચારિત્રથી ભ્રષ્ટ થાય છે. કોઈ પણ માણસ તેનું અપમાન કરતા સંકેચ અનભવ નથી, સાધુએ તેને આદર કરતા નથી, સૌ તેને અનાદર જ કરે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #56

२८
स्थानागसूत्रे छाया-नित्यं शङ्कितभीतो गम्यः सर्वस्य स्खलितचारित्रः ।
साधुजनस्य अवमतो मृतोऽपि पुनर्दुर्गतिं याति ॥ १ ॥ इति । अवमतः-अनाहतः-निन्दितः इत्यर्थः । अनेन सन्दर्भेण मायिनोऽस्य लोकस्य गर्हितत्वं प्रदर्शितमिति ॥ सू०६॥ आलोचनायकर्तुर्मायाविन उपपातोऽपि गर्हितो भवतीति दर्शयितुमाह
मूलम्-माई णं मायं कह अणालोइयपडिकते कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेसु देवलोगेसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ, तं जहा-नो महिड्डिएसु जाव नो दूरंगइएसु नो चिरहिइएमु । से णं तत्थ देवे भवइ णो महिड्डिए जाव नो चिरद्विइए । जावि य से तत्थ बाहिरभंतरिया परिसा भवइ सा वि य णं नो आढाइ नो परियाणाइ नो महरिहेणं आसणेणं उवनिमंतेइ । भासं पिय से भासमाणस्त जाव चत्तारि पंच देवा अवुत्ता
चेव अब्भुटेंति मा बहु देवे भासउ, माबहु देवे भासउ ॥सू०७॥ ___ छाया-मायी खलु मायां कृत्वा अनालोचितपतिकान्तः कालमासे कालं कृत्या अन्यतमेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्ता भवति, तद्यथा-नो महदि केषु यायनो दूरगतिकेषु नो विरस्थिति केषु । स खलु तत्र देवो भवति नो महर्दिको यावद् नो चिरस्थितिकः । या पि च तस्य तत्र वाह्याभ्यन्तरिका परिषद् भवति, सा पि च तं नो आद्रिय ते नो परिजानाति नो महाहेण आसनेन उपनिमन्त्रयति । भाषामपि च भाषमाणस्य यावत् चत्वारः पश्च देवा अनुक्ता एव अभ्युत्तिष्ठन्तिमा बहु देव ! भाषताम् , मा बहु देव ! भाषताम् ॥ हुए संकोच नहीं करता है, साधुजन इसका आदर नहीं करते है, किन्तु अनादर ही करते हैं, यह मरकर दुर्गतिमें जाताहै । इस संदर्भसे यह प्रकट किया गयाहै, कि मायाचारीका यह लोक गर्हित होताहै ।सू०६॥ છે, અને એ જીવ મરીને દુર્ગતિમાં જ જાય છે. આ પ્રકારના સંદર્ભ અનુલક્ષીને અહીં એવું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે માયાચારીને આ લેક ગતિ હોય છે. એ સૂ૦ ૬
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #57

सुघा टीका स्था०८ स०७ अनालाचिताप्रतिक्रान्तमायाविनउपपातगर्हणानि० २९
टीका-'माई णं' इत्यादि
मायावी पुरुषो मायां कृत्वा अनालोचितपतिक्रान्त:-न आलोचितं प्रति. क्रान्तं च येन स तथा-आलोचना पतिक्रमणवर्जितः कालमासे कालायसरे कालं कृत्या मृत्वा अन्यतमेषु देवलोकेषु-व्यन्तरादीनां देवानां मध्ये केषुचिद् देवेषु देवतया-देवत्वेन उपपत्ता-उपपातवान् भवति । केषु देवेषु स उत्पद्यते ? इत्याहतयथा-नो महर्दि केषु परिवारादिसमृद्धिसहितेषु देवेषु नोत्पयते, अमहर्दिकेषु देवेषु पद्यते इत्पर्थः, यावत्कारणात्-' नो महाद्युतिकेषु नो महानुभागेषु, नो महासौख्येषु'-इति संगृह्यते । तत्र-महाद्युतिकेषु-शरीराभरणादिदीप्त्या दीप्ति मत्सु देवेषु स नोत्पद्यते । तथा-नो महानुभागेषु चैक्रियादिलब्धिरूपमहाप्रभाव
आलोचना आदि नहीं करनेवाले मायाचीका उपपात भी गर्हित होता है-इस बातको अब सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं
"माईणं मायं कहु अणालोइयपडिक्कते" इत्यादि टीकार्थ-मायावी पुरुषमायाको करके यदि आलोचना और प्रतिक्रमण नहीं करता है, और काल मासमें काल कर जाता है, तो वह किसी एक व्यन्तरादि देवलोकमें व्यन्तर देवरूपसे उत्पन्न हो जाता है, यह महकि-परिवार आदि समृद्धि सहित देवोंमें उत्पन्न नहीं होता है, किन्तु अमहर्द्धिक देवोंमें उत्पन्न होता है, यहां यावत्पदसे-" नो महाद्युतिकेषु नो महानुभागेषु, नो महायलेषु, नो महासौख्येषु" इस पाठका ग्रहण हुआहै, शरीर आभरणादिकी दीप्तिसे जो दीप्सियुक्त होते हैं, ऐसे देवोंमें यह उत्पन्न नहीं होता है, जो देव वैकियादि लब्धिरूप महाप्रभावसे युक्त होते हैं, उनमें वह उत्पन्न नहीं होता है, जो देव प्रबल
આલેચના અદિ નહીં કરનારને (માયાવીને) ઉપપત પણ ગહિત જ હોય છે, એજ વાતનું સૂત્રકાર હવે પ્રતિપાદન કરે છે.
"माई ण माय कट्ठ अणालोइयपडिक्कते" त्यादिટીકાર્થ-માયાવી પુરુષ માયા કરીને તેની આલોચના, પ્રતિક્રમણ આદિ કર્યા વિના કાળને અવસર આવે જે કાળધર્મ પામી જાય છે, તે તે વ્યન્તરાદિ દેવલેકમાં વ્યન્તરાદિદેવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે પરિવાર આદિથી સમૃદ્ધ એવા મહ. દ્ધિક આદિ દેમાં ઉત્પન્ન થતું નથી, પરંતુ અમહદ્ધિક દેવોમાં જ ઉન્ન થાય છે. मडी ' यावत्' ५६ द्वा२। “नो महाद्युतिकेषु नो महानुभागेषु, नो महाबलेषु, नो महासौख्येसु" 20 सूत्रा: अड ४२॥ो छ. मेटले है शरीराम२६ આદિની દીપ્તિથી યુક્ત જે દેવે હેય છે, તેમનામાં તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #58

३०
स्थानाङ्गसूत्रे सम्पन्नेषु, नो महावलेषु-प्रबलशक्तिमत्सु नो महासौख्येषु महासौख्यसम्पनेषु च देवेषु स नोत्पद्यते । तथा-नो दूरगतिकेषु-सौधर्मादिदेवगतिषु देवेषु, नो चैव चिरस्थितिकेषु सागरोपमस्थितिकेषु देवेषु स नोस्पद्यते । सोऽनालोचितप्रतिक्रान्तः साधुः खलु-निश्चयेन तत्र-व्यन्तरादीनामन्यतमेषु देवेषु देवो भवति । अत एव स महर्द्धिको यावत् चिरस्थितिको देवो न भवति । व्वन्तराद्यन्यतमेषु समुत्पन्नस्य तस्य तत्र च याऽपि बाह्याभ्यन्तरिका परिषद्भवति साऽपि च तं नो आद्रियते-तस्यादरं न करोति, नो परिजानाति-स्वामितया न मन्यते, तथामहार्हेण=महतां योग्येन आसनेन तं च उपनिमन्त्रयति, तथा क्यापि देवसभायां शक्तिवाले होते हैं, उन देवोंमें वह उत्पन्न नहीं होता है, जो देव महा सौख्यशाली होते हैं, उनमें वह उत्पन्न नहीं होता है, तथा-जो देव सौधर्मादि देवगतियों में होते हैं, तथा जो देव सागरोपमकी स्थिति वाले होते हैं उन देवोंमें वह देवरूपसे उत्पन्न नहीं होता है, इस तरह जो मायी साधु आलोचना और प्रतिक्रमण इन दोनोंसे वर्जित होता है वह काल मासमें कालकर व्यन्तरादिक देवोंमें से किसी एक देव. लोकमें देव होता है, परन्तु वह महद्धिक यावत् चिरस्थितिक देव नहीं होता है, व्यन्तरादि देवों में से किसी एक देवलोकमें उत्पन्न हुए उस देवकी वहाँ पर जो कोई भी बाह्य आभ्यन्तर परिषदा होती है, वह भी उसका आदर नहीं करती है, उसे अपना स्वामी रूपसे नहीं मानतीहै, तथा-महापुरुषोंके योग्य आसनसे उसे उपनिमन्त्रित नहीं करती જે દેવે વૈક્રિયાદિ લબ્ધિ રૂપ મહાપ્રભાવથી યુક્ત હોય છે, તે દેશમાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી, જે દેવે પ્રબળ શક્તિવાળા હોય છે, તે દેવોમાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી, જે દેવ મહા સૌખ્યશાળી હોય છે. તે દેવોમાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી, તથા સૌધર્મ આદિ કપમાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી, તથા સાગરોપમની સ્થિતિવાળા દેવામાં પણ તેની ઉત્પત્તિ થતી નથી. આ રીતે જે માયી સાધુ આલેચન અને પ્રતિક્રમણથી રહિત હોય છે, તે કાળને અવસર આવે કાળધર્મ પામીને વ્યન્તરાદિક દેવમાંથી કોઈ પણ એક દેવલોકમાં દેવપર્યાયે ઉત્પન્ન થાય છે પરંતુ તે મહર્તિ કથી લઈને ચિરસ્થિતિક પર્યાના વિશેષણોથી યુક્ત થતો નથી વ્યન્તરાદિ દે માંના કોઈ પણ એક દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયેલા તે દેવની ત્યાં જે કંઈ બાહા આભ્યન્તર પરિષદ હોય છે તે પણ તેને આદર કરતી નથી, તેને પિતાના સ્વામી રૂપે માનતી નથી તથા મહાપુરુષને એગ્ય એવાં આસન પર તેને બેસાડતી નથી. તથા કઈ પણ દેવસભામાં જ્યારે તે દેવ જાય છે અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #59

सुधा टीका स्था. ८ सू७ अनालोचिताप्रतिक्रान्तमायाविनअ, यति गर्हणानि० ३१ गतस्य किंचिद्विषयां भाषां वाणीं भाषमाणस्य = सामान्येन वदतो, यावता पदेनप्रज्ञापयतः=विशेषरूपेण वदतः प्ररूपयतः = युक्तिप्रयुक्तिभिश्च वदतस्तस्य दुर्भगस्य चत्वारः पञ्च वा अन्ये देवाः अनुक्ताः = केनाऽप्यप्रेरिता एव अनभिमतस्य तस्य भाषणनिषेधाय अभ्युत्तिष्ठन्ति - ऊर्ध्वो भवन्ति, वदन्ति च - हे देव ! मा वहु भाषताम् मा बहु भावताम् - इति । अत्र सूचयतीति ॥ स्र० ७ ॥
वाक्यद्विरुक्तिस्तस्यात्यन्ताप्रियत्वं
"
इत्थमुपागता प्रोक्ता, सम्पति तस्यायतिगर्द्दतामाह -
मूलम् - से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं भवक्खएणं ठिक्खणं अनंतरं चयं चइत्ता इहेव माणुस्सर भवे जाई इमाई कुलाई भवंति तद्यथा - अंतकुलाणि वा पंतकुलानि वा तुच्छकुलाणि वा दरिद्दकुलाणि वा भिक्खागकुलाणि वा किवणकुलाणि वा, तहप्पगारेसु कुलेसु पुमत्ताए पच्चायाइ, से णं तत्थ मे भवइ - दुरूवे दुवन्ने दुग्गंधे दुरसे दुष्फासे अणिट्टे है, अर्थात् महापुरुषोंके योग्य आसन पर उसे नहीं बैठाती है, तथाकिसी भी देव सभामें गये हुए उस देवको किसी भी विषय पर बोलते समय यावत् विशेष रूप से युक्ति प्रयुक्तियां द्वारा अपने विषयका प्ररूपण करते समय उस दुर्भग देवका चार पांच देव जो किसी भी तरह से दूसरे देवों द्वारा उकसाये नहीं जाते हैं, खडे होकर भाषण करनेसे निषेध कर देते हैं, और कहते हैं, हे देव ! अब तुम अधिक मत बोलो २ यहां जो इस प्रकार से द्विरुक्ति हुई है, वह उसमें अत्यन्त अप्रियता प्रकट करनेके लिये हुई है | सू० ७ ॥
કોઈ પણ વિષય પર જ્યારે ખેલે છે, યાવત્ વિશેષ રૂપે યુક્તિપ્રયુક્તિઓ દ્વારા પેાતાના વિષયનું પ્રતિપાદન કરવા માંડે છે, ત્યારે તે પરિષદમાં હાજર હાય એવા ચાર પાંચ દેવા-(કે જેમને અન્ય દેવેા દ્વારા તેની વિરૂદ્ધ ઉશ્કેરવામાં પણ ન આવ્યા હાય-) ઊભા થઇ જઇને તેને ખેલવા દેવાને નિષેધ १रे छे, भने उडे छे } "हे देव ! हवे तभे अधिन मोबो डे हेव ! હવે તમે બેલવાનું અધ કરા ” અહી જે આ પ્રકારની દ્વિરુક્તિ થઇ છે, તે તેના પ્રત્યે અત્યન્ત અપ્રિયતા ( અણુગમા ) પ્રકટ કરવાને માટે થઈ છે.ાસ ગા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #60

३२
स्थानाङ्गसूत्रे
अकंते अपिए अमणुपणे अमणामे हीणस्सरे दीणस्सरे अणिहसरे अकं तस्सरे अपियस्सरे अमणुष्णसरे अमणामस्स्सरे अणाएज वयणपच्चायाए । जावि य से तत्थ बाहिरब्भतरिया परिसा भवइ, सावि य णं णो आढाइ णो परियाणाइ णो महरिहेणं आसणेणं उवणिमंते । भापि य से भासमाणस्स जाय चत्तारि पंच जणा अवुत्ता चेव अब्भुट्ठेति-मा बहुं अज्जउत्तो ! भासउ, मा बहुं अजउत्तो ! भासउ ॥ सू० ८ ॥
छाया -- स खलु ततो देवलोकात आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अनन्तरं चयं त्यक्त्वा इहैव मानुष्यके भवे यानि इमानि कुलानि भवन्ति, तद्यथाअन्तकुलानि वा प्रान्तकुलानि वा तुम्छकुलानि वा दरिद्रकुलानि वा भिक्षाककुलानि वा रुपणकुलानि वा तथामकारेषु कुलेषु पुंस्तया प्रत्यायाति स खलु तत्र पुमान् भवति दुरूषो दुर्वणो दुर्गन्धो दूरसो दुःस्पर्शोऽनिष्टः अक्रान्तः अप्रियः अमनोज्ञः अमनओमो हीनस्वरो दीनस्वरः अनिष्टस्वरः अकान्त स्वरः अभियस्वरः अमनोज्ञस्वरः अमन आमस्वरः अनादेयवचनप्रत्यायातः । यापि च तस्य तत्र बाह्याभ्यन्तरिका परिषद् भवति, साऽपि च खलु नो आद्रियते नो परिजानाति नो महार्हेण आसनेन उपनिमन्त्रयति । भाषामपि च तस्य भाषमाणस्य यावत् चत्वारः पञ्च जना अनुक्ता एव अभ्युत्तिष्ठन्ति मा बहु आर्य पुत्र ! भाषताम्, मा बहु आर्यपुत्र ! भाषताम् ॥
टीका -- सः अनालोचितमतिक्रान्तो मायावी ततो देवलोकात् = व्यन्तरा द्यन्यतमरूपात् आयुःक्षयेण= आयुः कर्म पुद्गलनिर्जरणेन भवक्षयेण - आयुः कर्मादि
इस प्रकार से उपपात में गर्हता प्रकट कर अब सूत्रकार उसकी आयतिमें गर्हता प्रकट करते हैं
" से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं इत्यादि । टीकार्थ - अतिचार रूप मायाकी आलोचना एवं प्रतिक्रमण नहीं करनेवाला मायावी जन व्यन्तरादिक किसी भी देवलोक से आयुकर्म पुद्गलोंकी આ પ્રકારે તે માીના ઉપપાતમાં ગતા પ્રકટ કરીને હવે સૂત્રકાર તેની આયાતિમાં ગતા પ્રકટ કરે છે—
" से णं ताओ देवलोगाओ आउक्खएणं " छत्याहिટીકા-અતિચાર રૂપ માયાની આલેચના અને પ્રતિક્રમણ કર્યા વિના કાળધમ પામીને ન્યતરાદિક કાઇ પશુ દેવવિશેષમાં ઉત્પન્ન થયેલા તે માયાવી પુરુષ,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #61

,
सुधाटीका स्था०८ सू०८अनालोचिताप्रतिकान्त मायाविनआयति गर्हणानि० ३३ निबन्धनदेव पर्यायनाशेन, स्थितिक्षयेण=आयुः स्थितिबन्धक्षयेण देव भवनिबन्धनशेषकर्मणां चा क्षयेण अनन्तरम् = आयुः क्षयादेः समनन्तरमेव चयं = देवशरीरं त्यक्त्या इहैव मानुष्य के भवे= मनुष्यलोके यानि इमानि = वक्ष्यमाणानि कुलानि भवन्ति नथाप्रकारेषु = तद्विधेषु कुलेषु पुंस्तया = पुरुषत्वेन उपपत्तुं प्रत्यायाति - प्रत्यागच्छति उत्पन्नो भवतीत्यर्थः । तानि कुलानि प्राह तद्यथा - अन्तकुलानि क्षुद्रकुलानि छिम्पकादीनां कुलानीति यावत् प्रान्तकुलानि = चाण्डालादिकुलानि वा, तुच्छकुलानि वा अल्पमानुषाणि कुलानि, यद्वा-अगम्भीराशयानि कुलानि, दरिद्रकुलानि = धनधान्यादिसमृद्धिवर्जितानि कुलानि वा, भिक्षाककुलानि = भिक्षावृत्तिजीविनां कुलानि वा, कृपणकुलानि - रङ्ककुलानिवेति । एतेषामन्तकुलादीनां कस्मिनिर्जरा हो जाने से, आयु कर्मादिके कारणभूत देवपर्यायके नाश हो जाने से, एवं स्थिति के आयुकी स्थिति के बन्धके-स्थिति बन्धके क्षण हा जाने से, उसी समय वह देव शरीरको छोड़कर इसी मनुष्य भवमें जो ये कुल हैं, जैसे कि - अन्तकुल, प्रान्तकुल, तुच्छ कुल, दरिद्रकुल, भिक्षाककुल अथवा कृपण कुल इनमें वरुट, छिम्पक आदिके जो क्षुद्रकुल हैं, वे अन्तकुल हैं, चाण्डाल आदिके जो कुल हैं, वे प्रान्त कुल हैं, जिनकुलों में अल्प मनुष्य होते हैं वे तुच्छ कुल हैं. अथवा - अगम्भीर आश
-
वाले जो कुल होते हैं वे तुच्छ कुल हैं, धनधान्य आदि समृद्धि से विहीन जो कुल हैं, वे दरिद्र कुल हैं, भिक्षावृत्ति से जिनमें मनुष्य अपनी आजीविका चलाते हैं वे भिक्षाक कुल हैं, जो कुल रङ्कजनोंके होते हैं, તેનું દેવલાક સ ંબંધી આયુષ્ય પૂરૂ થવાથી-આયુકમ પુદ્ગલાની નિર્જરા થઈ જવાથી, આયુની સ્થિતિના કારણભૂત દેવપર્યાયના નાશ થઈ જવાથી, આયુની સ્થિતિના અન્ધના ( સ્થિતિમધના ) ક્ષય થઇ જવાથી, એજ સમયે તે દેવ શરીરને છેડીને હીન મનુષ્ય કુળેામાં ઉત્પન્ન થઇ જાય છે. અન્તકુલ, પ્રાન્તકુલ, तुम्छस, हरिद्रभुस, लिक्षाउस, कृपणहुल, साहिने डीन उस उडे छे. परुट, ઝિમ્પક આદિના જે ક્ષુદ્રકુળા છે તેમને અન્તકુળ કહે છે. ચાંડાલ આદિના જે કુળ છે તેમને પ્રાન્તકુળ કહે છે. જે કુળામાં અલ્પ ( તુચ્છ ) મનુષ્યા થાય છે તે કુળાને તુચ્છકળા કહે છે. અથવા અગ'ભીર આશયવાળા જે કુળે હાય છે તેમને તુચ્છ કુળા કહે છે. ધન, ધાન્ય આદિ સમૃદ્ધિથી વિહીન જે કુળા હોય છે તેમને દરિદ્રકુળા કહે છે જે કુળના લેાકેા ભિક્ષા માગીને પાતાનું ગુજરાન ચલાવતા હોય છે તે કુળાને ભિક્ષાકકુળા કહે છે. રંક જનાના અથવા કુપણુ લેાકાના જે કળા હોય છે તેમને કૃષ્ણુકુળા કહે છે. આ કુળામાંથી કાઈ
स्था०-५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #62

स्थानाङ्गसूत्रे थित् कुले देवलोकाच्च्युतोऽनालोचितमतिक्रान्तमायावीजीयः पुरुषत्वेन प्रत्यायातीति संक्षिप्तोऽर्थः । तत्र स कीशो भवति ? इति दर्शयति-' से णं तत्थ' इत्यादि । स खलु तत्र=अन्ताद्यन्यतमकुले दूरूपा जन्मतः कुत्सितरूपयुक्तः, दुर्वर्णः उत्पत्त्यनन्तरं रोगादिना वर्णकृत्यं प्राप्तः, दुर्गन्धः कुत्सितगन्धयुक्तः दूसः कुत्सितप्रकृतियुक्तः, दुःस्पर्शः रोगादिना कुत्सितस्पर्शः, अनिष्टः लोकानां द्वेष्यः, अकान्त:-अकमनीयः, अप्रिया सर्वेषाम् अप्रीतिभाजनम् , अमनोज्ञः मनसोऽनवे कृपण कुल हैं, इन कुलों में से किसी एक कुलमें देवलोकसे चक्कर यह आलोचना एवं प्रतिक्रमणसे विहीन हुआ मायावी जीव पुरुष रूपसे उत्पन्न होता है, वहां वह पुरुषरूपसे उत्पन्न होकर कुत्सित रूपचाला होता है, दुर्वर्णवाला होता है -उत्पत्तिके बादही रोगादिसे वर्णकी विकृतिवाला होता है, दुर्गन्धयुक्त होता है-कुत्सित गन्धयाला होता है, दूर कुत्सित प्रकृतिसे युक्त होताहै-दुःस्पर्श-रोगादिसे कुत्सित स्पर्शवाला होता है, अनिष्ट लोकोंका देष्य होता है, अकान्त-अकम. नीय होता है, अप्रिय-समस्त जनोंको अप्रीतिका भाजन होता है, अमनोज्ञ-मनके अनुकूल नहीं होता है, अमन आम-मनको अत्यन्त अनिष्ट होता है, तथा-हीन स्वर-हस्व स्वरवाला होता है, दीन स्वर दीनता युक्त स्वरवाला होता है, अनिष्ट स्वर-लोकको अप्रिय लगे ऐसे स्वरवाला होता है, अकान्त स्वर-अकमनीय स्वरवाला होता है, अप्रियस्वर-जिसके वचन सबको अप्रिय लगे ऐसे वचनवाला होता પણ એક કુળમાં તેની આયતિ થાય છે કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે જે માયાવી પુરુષ પિતાના મૃત અતિચારોની આલોચના અને પ્રતિક્રમણ નહીં કરવાને કારણે વ્યન્તરાદિ દેશમાં ઉત્પન્ન થયે હેય છે, તે જીવ ત્યાંનું આયુષ્ય પૂરું કરીને ઉપર્યુક્ત કોઈ પણ એક મનુષ્યકુળમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલે તે પુરુષ કુત્સિત રૂપવાળે અને દુર્વર્ણવાળ, (ઉત્પત્તિ થયા બાદ રોગાદિને કારણે વર્ણની વિકૃતિવાળે હોય છેવળી તે દુન્વયક્ત (सित शपया) .य छ, ६२स (युत्सित प्रतिवाणी) यछ,
२५ ( २ER ४२0 उत्सित २५श पाण) य छे, मनिष्ट (al જેના પ્રત્યે અણગમો રાખે એ) હેય છે, અકાન્ત (અકમનીય હોય છે, અપ્રિય, અમનોજ્ઞ, અમનામ (મનને અત્યંત અણગમે પ્રેરે એ) હોય છે, डान२५२ (२५२नी भयाणे), हीन५२ (हीनतायुत २५२याणे). मनिष्ट સ્વર (અણગમે પ્રેરે એવા સ્વરવાળે), અકાન્ત સ્વર (અકમનીય સ્વરવાળો) અપ્રિયરવરવાળે, અમનેઝ સ્વરવાળે, અને અમન આમ સ્વરવાળો (મનને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #63

सुघा टीका स्था०८१०८ अनालोचिताप्रतिक्रान्तमायाविन आयतिगर्हणानि० ३५ नुकूलः, अमन आमा मनसोऽत्यन्तानिष्टः, तथा-हीनस्वरः-हस्वस्वरः, दीनस्वरः दीनतायुक्तस्वरवान्, अनिष्टस्वरः अनिष्टः लोकानां द्वेष्यः स्वरो यस्य स तथा, अकान्तस्वरः अकमनीयस्वरः, अपियस्वरः सर्वेषाम् अप्रियकद्वचनवान , अमनोजस्वर-मनसोऽभीतिद्वचनयान, अमनआमस्वरः मनसोऽत्यन्तानिष्टस्वरचान, अत एव अनादेयवचनपत्यायातः-अनादेये अनुपादेये वचनपत्यायाते= वचनजन्मनी यस्य स तथा-अनुपादेयवचनजन्मा च पुमान्=पुरुषो भवति । तत्रअन्ताधन्यतमकुले समुत्पन्नस्य दूरूपादिविशेषणविशिष्टस्य तस्य च याऽपि बाबा-दासीदासरूपा, आभ्यन्तरिका-पुत्रकलत्रादिरूपा परिषद् भवति, साऽपि च खलु तं पुरुषं, नो आद्रियते, नो परिजानाति, नो महार्हण आसनेन उपनिमन्त्रयति । तथा-क्वाऽपि मनुष्यसभायां किंचिद्विषयां भाषांच्याणीमपि भाषमाणस्य यदतः, यावत्पदेन प्रज्ञापयतः प्ररूपयतश्च तस्य चत्वारः पञ्च वा जनाः अनुक्ताः केनाऽप्यरिता एच अनभिमतस्य तस्य भाषणनिषेधाय अभ्युत्तिष्ठन्ति ऊर्थी भवन्ति, वदन्ति च हे आर्यपुत्र ! बहु मा भाषताम् बहु मा भाषताम् इति । अत्रापि द्विरुक्तिरत्यन्ताभियत्वमूचनायेति ॥ सू०८॥ है, अमनोज्ञ स्वर-सबके मनमें अप्रीति उत्पन्न करनेवाले वचनोंवाला होता है, अमन आम स्वर-मनको अत्यन्त अनिष्ट स्वरवाला होता है, अत एव वह अनुपादेय वचन ( आदेय वचनसे रहित होता है ) और अन्यविशेषणो वाला होता है, इस प्रकारके दुरूपादि विशेषणोंसे विशिष्ट उस अन्तादि कुलमें उत्पन्न हुए जनकी जो दासी दास रूप बाय परिषदा है, यह एवं पुत्र कलत्रादि रूप जो आभ्यन्तर परिषदा है, वह उस पुरुषका आदर आदि कुछ भी नहीं करती है यहां यावत् पदसे “प्रज्ञापयतः-प्ररूपयतः" इन पदोंका संग्रह हुआ है । आगे के पदोंका अर्थ स्पष्ट है । सू० ८॥ અનિષ્ટ લાગે એવા સ્વરવાળો હોય છે. તે કારણે તે અનુપાદેય વચનવાળે (આદેય વચનથી રહિત) હોય છે, અને એજ પ્રકારના અન્ય વિશેષણેથી પણ યુક્ત હોય છે. આ પ્રકારના દ્વરૂપાદિ વિશેષણોથી યુક્ત, અને ઉપર્યુક્ત અન્તાદિ કુળમાં ઉત્પન્ન થયેલા તે પુરુષને કોઈ પણ માણસ આદર કરત નથી. દાસદાસી રૂપ તેમની બાહ્ય પરિષદ અને પુત્રકલત્રાદિ રૂપ આભ્યન્તર પરિષદ પણ તેમને આદર કરતી આદિ કરતી નથી. અહીં “આદિ- પદ 43 " प्रज्ञापयतः प्ररूपयतः " मा पहोन। सड थयो छे, म पहाना અર્થ સ્પષ્ટ છે. સૂ. ૮
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #64

-
३६
स्थानासो इत्थमनालोचितऽतिक्रान्तास्य मायाविन इहलोकपरलोकायतीनां गर्हितत्वमुत्या सम्पति यः साधुरालोचितपतिक्रान्तो भवति, तस्य उपपातः कीदृशो भयतीति निरूपयितुमाह -
मूलम्-माई णं मायं कटु आलोइयपडिकते कालमासे कालं किच्चा अण्णयरेसु देवलोएसु देवत्ताए उववत्तारो भवइ, तं जहा--महिट्टिएसु जाय चिरट्ठिइएमु । से णं तत्थ देवे भवइ महिड्डिए जाव चिरट्रिइए हारविराइयवच्छे कडगतुडियथंभियभुए अंगयकुंडलमट्रगंडतलकन्नपीढधारी विचित्तहत्थाभरणे विचित्तवत्थाभरणे विचित्तमालामउडीकल्लाणगपवरवत्थपरि. हिए कल्लाणगपवरगंधमल्लाणुलेवणधरे भासुरोंदी पलंबवणमालधरे दिवेणं पण्णेणं दिव्वेणं गंधेणं दिव्वेणं रसेणं दिव्येणं फासेणं दिव्वेणं संघाएणं दिव्वेणं संठाणेणं दिवाए इड्डीए दिवाए जुईए दिवाए पभाए दिवाए छायाए दिवाए अच्चीए दिव्वेणं तेएणं दिवाए लेसाए दस दिसाओ उज्जोवेमाणे पभासे. माणे महयाऽहयणट्टगीयवाइत्ततंतीतलतालतुडियघणमुइंगपडुप्पपाइयरवेणं दिवाइं भोगभोगाइं भुंजेमाणे विहरइ । जावि य से तत्थ वाहिरभंतरिया परिसा भवइ, सावि य णं आढाइ परियाणाइ महारिहेणं आसणेणं उवनिमंतेइ । भासपि य से भासमाणस्त जाय चत्तारि पंचदेवा अवुत्ताचेव अब्भुट्टितिबहुं देवे ! भासउ--बहुं देवे ! भासउ ॥ सू० ९ ॥
छाया-मायी खलु मायां कृत्वा आलोचितप्रतिक्रान्तः कालमासे कालं कृत्वा अन्यतमेषु देवलोकेषु देवतया उपपत्ता भवति, तद्यथा-महर्दिकेषु यावत् चिरस्थितिकेषु । स खलु तत्र देवो भवति-महर्दिको यावत् चिरस्थितिको हार
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #65

सुघा टीका स्था.८ सू०९ आलोचितप्रतिक्रान्त मायाविनउपपातप्रशसनम् ३७ विराजितवक्षाः कटकत्रुटितस्तम्भितभुजः अङ्गदकुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठधारी विचित्रहस्ताभरणो विचित्रवस्त्राभरणो विचित्रमालामौलिः कल्याणकमवरवस्त्रपरिहितः कल्याणकारगन्धमाल्यानुलेपनधरो भास्वरशरीरः मलम्बवनमालाधरो दिव्येन चर्णेन दिव्येन गन्धेन दिव्येन रसेन दिव्येन स्पर्शेन दिव्येन संघातेन दिव्येन संस्थानेन दिव्यया ऋद्धया दिव्यया धुत्या दिव्यया प्रभया दिव्यया छायया दिव्यया अर्ध्या दिव्येन तेजसा दिव्यया लेश्यया दश दिशः उद्योतयन् प्रभासयन् महता अहतगीतयादिततन्त्री तलतालत्रुटितघनमृदङ्गपटुप्रवादितरवेण दिव्यान् भोगभोगान् भुजानो विहरति । यापि च तस्य तत्र बाह्याभ्यन्तरिका परिषद् भवति, साऽपि च खलु तम् आद्रियते परिजानाति महार्हेण आसनेन उपनिमन्त्रयति । भाषामपि च तस्य भाषमाणस्य यावत् चत्वारः पञ्च पा देया अनुक्ता एव अभ्युत्तिष्ठन्ति बहु देव ! भाषताम् , बहु देव ! भाषताम् ।।
टीका--'माई णं इत्यादि
मायावी साधुः मायां कृत्वा आलोचितप्रतिक्रान्तः सन् कालमासे कालं कृत्या अन्यतमेषु-सौधर्माद्यन्यतमेषु देवलोकेषु-देवेषु देवत्वेन उपपत्ता भवति,
इस प्रकार अनालोचित एवं अप्रतिक्रान्त मापावीके इहलोकमें परलोकमें, एवं आयतिमें गर्हिता कहकर अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं-कि जो साधु आलोचित एवं प्रतिक्रान्त होता है, उसका उपपात कैसा होता है ? "माईणं मायं कटु आलोइयपडिक्कते' इत्यादि।
टीकार्थ-मायाची साधु मायाको करके जब आलोचना एवं प्रतिक्रमण कर अतिचार रहित हो जाता है और काल मासमें काल करताहै, तो यह सौधर्म आदि देवलोकोंमें से किसी एक देवलोकमें देवरूपसे उत्पन्न हो जाता है-जैसे-वह जब उन देवलोकोंमें जिस किसी देवलोकमें
આ પ્રકારે અનાચિત અને અપ્રતિકાન્ત માયાવીના આલેક, પરલેક અને આયતિમાં ગહિંતતાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે પિતાના અતિચારોની આલોચના અને પ્રતિકમણ કરનાર સાધુને ઉપપાત કે હોય છે–
"माईणं मायं कद्र आलोइयपडिक्कते "त्यादि ટીકાથ-માયાવી સાધુ માયા કરીને આલોચના અને પ્રતિક્રમણ દ્વારા જે અતિચારોની શુદ્ધિ કરી લે છે અને આ રીતે આલોચિત અને પ્રતિક્રાન્ત થઈને કાળને અવસર આવતા કાળધર્મ પામી જાય છે, તે સૌધર્મ આદિ દેવલોકમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. તે જે કંઈ દેવલોકમાં ઉત્પન્ન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #66

३८
स्थानाङ्गसूत्रे
-
केषु देवेषु स उपपद्यते ? इत्याह- तद्यथा - महर्द्धिकेषु यावत् चिरस्थितिकेषु | महर्द्धिकादिचिरस्थितिकान्तानां शब्दानामर्या अत्रैव सूत्रे उक्ताः । स आलोचितप्रतिक्रान्तः साधुः खलु तत्र महर्दिकादि चिरस्थितिकान्तदेवेषु देवो भवति । कीदृशो देवो भवति ? इत्याह- ' महिडिए ' इत्यादि । स देवस्तत्र महर्द्धिको यावत् चिरस्थितिको भवति । तथा स देवस्तत्र हारविराजितचक्षाः - हारेण विराजितं वक्षः = उरो यस्य स तथा-हार सुशोभितवक्षस्थलः, कटकत्रुटितस्तम्भितभुजःकटकानि = वलयाः, त्रुटितानि - वाह्नाभरणविशेषाः तैः स्तम्भितौ= स्तब्धीभूतौ मुजौ यस्य स तथा वलय त्रुटितसुशोभितबाहुरित्यर्थः । तथा - अङ्गदकुण्डलमृष्टग ण्डतल कर्णपीठधारी - अङ्गदे कुण्डलपृष्टगण्डतलकर्णपीठे च धरति यः स तथाइति विग्रहः । तत्र - अङ्गदे के पूरे - बाहुभूषणविशेषौ कुण्डलमृष्टगण्ड तळकर्णपीठेमृष्टे = पृष्ठे गण्डतले = कपोलतले याभ्यां ते मृष्टगण्डतले, कर्णौ पीठे-आसने ययोस्ते उत्पन्न होता है, तो महर्द्धिक देवोंमें यावत् चिरस्थितिक देवोंमें उत्पन्न होता है, महद्धिक पदसे लेकर चिरस्थितिक तकके पदोंका अर्थ इसी सूत्रमें पहिले प्रकट कर दिया है, महर्द्धिक यावत् चिरस्थितिक देवोंमें देव हुआ भी यह मापावी साधु ऐसा वैसा देव नहीं होता है किन्तु हारविराजितवक्षाः " वह ऐसा देव होता है, कि जिसका वक्षस्थल हारसे सुशोभित होता रहता है, दोनों भुजाएँ जिसकी - बलयोंसे एवं त्रुटितोंसे - आभरण विशेषोंसे सुशोभित होती रहती हैं, बाहुओंके भूषण विशेषरूप केयूरोंको एवं कपोलतलोंको घर्षित करनेवाले कानमें धारण किये कुण्डलोंको जो धारण किये रहता है, अथवा जो केयूरोंको कुण्डलोंको, चिकने कपोलतलोंको एवं कर्णपीठों को कानके आभरण विशेषों को धारण किये हुए रहता है, यहां प्रथम विग्रहमें ऐसा कहा
""
થાય છે ત્યાં કઈ સામાન્ય દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થતેા નથી, પરન્તુ મહુદ્ધિ ક મહાદ્યુતિક આદિ વિશેષણાથી યુક્ત ચિરસ્થિતિક દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. મહ દ્ધિકથી લઈને ચિરસ્થિતિક સુધીના પદોના અર્થ આ સૂત્રમાં જ આગળ ३५ष्ट ४२वामां आव्यो छे " हारविराजितवक्षाः ' देव ३ये उत्पन्न थयेला તેનુ વક્ષસ્થલ હારથી સુગૈાભિત રહે છે, તેની ખન્ને ભુજાએ કડાં અને ત્રુટિ તાથી ( આભરણુ વિશેષેાથી) વિભૂષિત હાય છે, બાહુઓના ભૂષણ વિશેષ રૂપ કેયૂરાને તે ધારણ કરે છે, કપેાલતલો સાથે ઘસાતાં કુડલોને તેણે બન્ને કર્ણામાં ધારણ કરેલા હાય છે. અથવા-તે દેવ કેયૂરીને, કુ'ડલોને મુલાયમ કપોલતલોને અને કર્ણપિડાને-કાનના આભરણ વિશેષને ધારણ કરે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #67

सुघा टीका स्था०८ सू० ९आलोचितप्रतिमान्तमायाविन उपपातप्रशंसनम् ३९ कर्णपीठे, सृष्टगण्डतले च ते कर्णपीठे च ते कुण्डले चेति तथा, अत्र कुण्डल. शब्दस्य पूर्वनिपात आपत्वात् । यद्वा-गण्डतले च कर्णपीठे च गण्डतलकर्णपीठानि, कुण्डलेन मृष्टानिवृष्टानि च यानि गण्डतलकर्णपीठानि तानि कुण्डलमृष्टगण्डतलकर्णपीठानीति । अथवा-अङ्गदे-केयूरे, कुण्डले, मृष्टगण्डतले चिकणकपोलतले, कर्णपीठे=कर्णाभरणविशेषौ च धरति यः स तथेति । अत्र प्रथमविग्रहे-केयूरचान् कपोलघर्षककर्णस्थितकुण्डलयाँश्वेत्यर्थः । द्वितीये- केयूरवान् कुण्डलमृष्टककपोलकर्णवाँश्चेत्यर्थः तृतीये-केयूरवान् कुण्डलवान् चिक्कणकपोलवान् कर्णाभरणवाँश्चेत्यर्थः । तथा-विचित्रहस्ताभरणः विचित्राणि अनेकवि. धानि हस्ताभरणानिमुद्रिकादीनि यस्य स तथा-परिधृतविविधमुद्रिकादिरूपहस्ताभरणइत्यर्थः । तथा-विचित्रवस्त्राभरणः-विचित्राणि वस्त्राणि आभरणानि च यस्य स तथा-विविधवस्त्रवान् विविधाभरणवांश्चेत्यर्थः । यद्वा-विचित्राणि वस्त्र. रूपाण्याभरणानि यस्य स तथा विविधवस्त्रधारीत्यर्थः । अथवा--विचित्रावस्थाभरणानि ' इतिच्छाया । विचित्राणि अवस्थाभरणानि=अवस्थोचितानि भूषणानि है कि यह देव केयूरवाला होता है, कपोलोंको घर्षण करने वाले कर्णस्थित कुण्डलबाला होता है, द्वितीय विग्रहमें ऐसा कहा गया है, कि वह देव केयूरवाला होता है, और कुण्डलसे मृष्ट कपोलोवाला और कानोंवाला होता है, तथा तृतीय विग्रहमें ऐसा कहा गया है कि वह देव केयूरवाला होता है, कुण्डलयाला होता है, चिकने कपोलोवाला होता है, और कर्णाभरणवाला होता है, विविध मुद्रिका आदि रूप हस्ताभरणोंका वह पहिरे रहता है, विविध वस्त्रोंको एवं आभरणोंको यह धारण किये रहता है, अथवा-विविध वस्त्ररूप आभरणोंको वह पहिरे रहता है, अथवा-अवस्थानुरूप विविध आभूषणोंको वह धारण
અહીં પહેલા વિગ્રહમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તે દેવ કેયૂરવાળે હોય છે અને કપિલ પ્રદેશની સાથે ઘર્ષિત થનારા કર્ણકુંડળવાળા હોય છે, બીજા વિગ્રહમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તે દેવ કેયૂરવાળો હોય છે, અને કુંડળ વડે મૃઇ કપિલોવાળો હોય છે. ત્રીજા વિગ્રહમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે તે દેવ કેયૂરવાળો હોય છે. કુંડલવાળો હોય છે, મુલાયમ કપલોવાળે હોય છે. અને કાનના આભૂષણે વાળો હોય છે. વિવિધ મુદ્રિકા આદિ રૂપ હસ્તાભ રણને તે ધારણ કરનારા હોય છે અને વિવિધ વને તથા આભરણેને તે ધારણ કરનાર હોય છે, વિવિઘ વરૂપ આભરણેને તે પહેર હોય છે. અથવા પિતાની અવસ્થાને અનુરૂપ વિવિધ આભૂષણોને તે ધારણ કરતે હોય છે, વિવિધ માલાએ જ તેના મુકુટરૂપ હોય છે અથવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #68

४०
स्थानाङ्गसूत्रे
यस्य स तथा, अवस्थानुरूपविविधाभूषणधारक इत्यर्थः । तथा-विचित्रमालामौलिः-विचित्रा माला-पुष्पमाला मौलि: मुकटं च यस्य स तथा, यद्वा-विचित्र मालानां मौलि-शेखरः शिरोभूषणं यस्य स तथा, अथवा-विचित्रमाला मौलौ शिरसि यस्य स तथेति । तथा-कल्याणकापरवस्त्रपरिहितः-कल्याणकानि मङ्गल्यानि वस्त्राणि परिहितानि-परिधृतानि येन स तथा, अथवा कल्याणकर. वखाणि माङ्गलिकपत्राणि परिहित =परिधृतः, परितोत्तमयस्त्र इत्यर्थः । तथाकल्याणकावरगन्धमाल्यानुलेपन घरः, तत्र-गन्धःगन्धद्रव्यं, माल्य-माला, अनुलेपनं-चन्दनादिविलेपन, एतेषां द्वन्द्वे गन्धमाल्यानुलेपनानि, कल्याणकानि= मगल्यानि प्रवराणि श्रेष्ठानि च यानि गन्धमाल्यानुलेपनानि तेषां धम्=धारकः, मङ्गलावहश्रेष्ठगन्धमालानुलेपनधारीत्यर्थः । तथा-भास्वरशरीरः = देदीप्यमान देहः, प्रलम्बवनमालाधरः-प्रलम्बा-लम्बायमाना दीर्घा या वनमाला-पाल्यविशेषरूपाभरणं, तस्या धरः-धारकश्च भवति । एवंविधः स आलोचितप्रतिक्रान्तसाधु जीयो दिव्येन-दिविभवेन-स्वर्गीयेण गन्धेन, दिव्येन रसेन-रसेनेव रसेन अनुरागेणेत्यर्थः, दिव्येन स्पर्शन, दिव्येन संघातेन वचषभनाराचात्मकेन सहन. नेन, दिव्येन संस्थानेन समचतुरस्रात्मकेन, दिव्यपा ऋद्ध या=स्वर्गसम्बन्धिन्या किये रहता है, विविध मालाएँ ही उसकी मुकूट रूप होती हैं, अथवा अनेक प्रकारकी मालाभोंका बना हुआ उसका मौलि-शिरोभूषण होता है । अथवा उसके मस्तक पर अनेक प्रकारकी मालाएँ सजी रहती हैं। वह सदा माङ्गलिक वस्त्र पहिरे रहता है, उसके शरीर पर सदा सुगन्ध मालाएँ एवं चन्दनादि सुगन्धित ट्रव्यों का विलेपन लगा रहता है, उसका शरीर देदीप्यमान रहता है । वह लम्बी माल्य विशेष रूप वनमालाका धारक होता है, ऐसा यह आलोचित प्रतिक्रान्त साधुजीच स्वर्गीय गन्धसे, स्वर्गीय रससे-अनुराग रससे-दिप स्पर्शसे दिव्य संघातसे वज्रऋषभनाराचात्मक संहननसे-दिव्य समचतुरस्र संस्थानसे, स्वर्गीय અનેક માલાઓમાંથી નિર્મિત થયેલું તેનું શિરાભૂષણ હોય છે, અથવા તેના મસ્તક પર અનેક પ્રકારની માલાઓ વિરાજતી હોય છે. તે સદા માંગલિક વસ્ત્રો ધારણ કરે છે. તેના શરીર પર સુગન્ધયુત માલાએ શેભતી હોય છે, અને ચન્દનાદિ સંગધિત દ્રવ્યનું વિલેપન થતું હોય છે. તે કારણે તેનું શરીર દેદીપ્યમાન રહે છે. તે લાંબી લાંબી વનમાલાઓને ધારણ કરે છે. એ તે આચિત, પ્રતિક્રાન્ત સાધુને દેવપર્યાયમાં ઉત્પન્ન થયેલે જીવ, સ્વર્ગીય ગન્ધ વડે, સ્વર્ગીય રસ વડે (અનુરાગ રસ વડે), દિવ્ય સ્પર્શ વડે, વજીષભનારાશાત્મક દિવ્ય સંહનન વડે, દિવ્ય સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાન વડે, સ્વર્ગીય વિમાનાદિ રૂપ ઋદ્ધિ વડે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #69

सुघाटीका स्था० ८ सू०९ आलोचितप्रतिक्रान्तमायाविनउपपातप्रशंसनम् ४१ विमानादि सम्पत्त्या, दिव्यया द्युत्या शारीरिकशोभया, दिव्ययाप्रभया अलङ्कारकान्स्या, दिव्यया छायया प्रतिविम्बेन, दिव्यया अा-शरीरनिर्गततेजोयालया, दिव्येन तेजसा-शरीरकान्त्या, दिव्यया लेश्यया अन्तःपरिणामिन्या शुक्लादि रूपया दश दिशः उद्योतयन् स्थूलवस्तूपदर्शनतः प्रकाशयन् , प्रभास. यन्सूक्ष्मवस्तूपदर्शनतश्च प्रकाशयन् , अथवा-समानार्थमपि शब्दद्वयमुत्कर्षातिशयद्योतनार्थमुक्तम् , ततश्च-अतिशयेन प्रकाशयन् , तथा-महता-विशालेन अहतनाट्यगीतयादिततन्त्रीतलतालनटितघनमृदङ्गपटुपवादितरवेण-अहतः = अविच्छि. नो यो नाटयगीतस्य-नाटयेन-नृत्येन युक्तं यद् गीतं तस्य, तथा-वादिततन्त्रीतलतालत्रुटितानां वादितानि शब्दितानि यानि तन्त्री वीणा च तलौ हस्ततली च ताला-कांस्पिकाव, त्रुटितानि चतूर्याणि पटहादीनि वा तानि तथोक्तानि विमानादिरूप ऋद्धिसे, दिव्य द्युतिसे, शारीरिक शोमासे, दिव्य अलङ्कारोंकी कान्तिरूप प्रभासे, दिव्य प्रतिबिम्पसे, दिव्य शरीर निर्गत तेजोज्यालासे, दिव्य शरीर कान्तिसे, अन्तःपरिणामिनी शुक्लादि रूप दिव्य लेश्यासे दश दिशाओंको प्रकाशित करता हुआ एवं अतिशय रूपसे प्रभासित करताहुआ, विशाल ऐसे अहत-अविच्छिन्न नाटयगीत वादिन तन्त्री ताल त्रुटित घन मृदङ्गके पटु प्रयादित रवपूर्वक दिव्य भोगभोगोंको भोगता रहताहै। अहत शब्दका अर्थ अविच्छिन्न है, और यह रवका विशेषण है, नाट्यगीत शब्दका अर्थहै नृत्य युक्त, गीत, वादिन शब्दकाअर्थ बजाये गये, तन्त्री शब्दका अर्थ है वीणा, तल शब्दका अर्थहै हस्तताल, ताल शब्दका अर्थ है कांसे आदिकी आवाज, त्रुटित शब्दका દિવ્ય ઘતિ (શારીરિક શેભા) વડે, દિવ્ય અલંકારેની કાન્તિ રૂપ પ્રભાવડે, દિવ્ય પ્રતિબિંબ વડે, શરીર નિર્ગત દિવ્ય તેજે જવાલા વડે, દિવ્ય શરીર કાન્તિ વડે, અને અન્તઃપરિણામિની શુકલાદિ રૂ૫ દિવ્ય લેહ્યા વડે દસે દિશાઓને પ્રકાશિત કરતે થકે અને અતિશય રૂપથી પ્રભાસિત કરતે થકે દિવ્ય નાટ્ય ગીતને તથા નિપુણ કલાકારો દ્વારા બજાવવામાં આવતા તંત્રી, તાલ કુકિત, ઘન મૃદંગ આદિ વાદ્યોના મધુર ઇવનિની સાથે દિવ્ય ભોગેપભોગેનો ઉપભોગ કરતા રહે છે.
અહત એટલે અવિચ્છિન્ન નાટ્યગીત અને નૃત્ય યુક્ત ગીત, વાદિત એટલે કે વગાડવામાં આવતાં. વ અંગે તંત્રી પદ વીણાના અર્થમાં, તલ પદ હસ્ત તાલના અર્થમાં તાલ શબ્દ કાંસા આદિના અવાજના અર્થમાં ત્રુટિત શબ્દ ઢાલ વિગેરે વાજીંત્રના અર્થમાં અને ઘનમૃદંગ પર પડઘમ આદિ स्था०-६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #70

स्थानाङ्गसूत्रे
કર तेषाम् , तथा-घनमृदङ्गपटुमयादितस्य = घना गम्भीरध्वनिकर्तृत्वसादृश्येन मेघतुल्यो यो मृदङ्गः स धनमृदङ्गः, पटुनाबादनचतुरेण पुरुषेण प्रवादितो यो घनमृदङ्गः स तथा, अत्र विशेषणस्य परनिपात आपत्वात् , तस्य तथाभूतस्त च यो रवः शब्दस्तेन-नाट्यगीतादीनामविच्छिन्न महास्वरेण हेतुभूतेन दिव्यान= स्वर्गीयान् भोगभोगान्प्रचुरान् शब्दादिकान् भोगान् , भोगार्हान या शब्दादिकान् भोगान भुञ्जानो विहरति । याऽपि च तस्य बाह्याभ्यन्तरिका परिषद् भवति, साऽपि च तम् आद्रियते, परिजानाति, महार्हेग आसनेन च तम् उपनिमन्त्रयति । तथा-क्वचिद् देवसभायां किंचिद्विषयां भाषामपि भाषमाणस्य प्रज्ञापयतः प्ररूपयतश्च तस्य भाषणप्रवर्तनाय चत्वारः पश्च या देवा अनुक्ताः केनाअर्थ है पटह आदि वादित्र, घनमृदङ्गका अर्थ है बादलोंके जैसी आवाज करनेवाला मृदङ्ग तबला, और पटुपवादित शब्दका अर्थ है, वादन क्रियामें चतुर पुरुष द्वारा बजाया गया। भोगभोग शब्दका अर्थहै, प्रचुर शब्दादिक भोग अथवा भोगके योग्य शब्दादिक भोग । जो इस देवकी बाह्य परिषद एवं आभ्यन्तरिक परिषद है, वह भी इसका आदर करती है, इसे अपना स्वामीरूपसे स्वीकार करती है, और महार्ह आसनसे इसे उपनिमन्त्रित करती है, अर्थात् बडे २ देवों के बैठने योग्य आसन पर इसे बिठाती है, तथा किसी भी देवकी समामें जब यह किसी विषयको लेकर भाषण करता है, यावत्-किसी विषयकी प्रज्ञापना करता है, प्ररूपणा करता है तो बिना कहे ही ४-५ देव खडे होकर
વાજિત્રાના અર્થમાં વપરાયેલ છે. વાદળોની જેવી ગર્જના થાય છે, એ અવાજ કરનારાં મૃદંગ, તબલાં, આદિને પણ ઘનમૃદંગ કહે છે. “પઢ પ્રવાદિત” એટલે વાદ્યો વગાડવામાં નિપુણ પુરુષ દ્વારા વગાડવામાં આવતાં. ભેગ પદ પ્રચુર શબ્દાદિક ભેગેના અર્થમાં અહીં પ્રયુક્ત થયેલ છે.
આ દેવની જે બાહ્ય અને આધ્યન્તર પરિષદ હોય છે, તે પણ તેને આદર કરે છે, તેને પિતાના સ્વામી રૂપે સ્વીકારે છે અને મોટા મોટા દેવને બેસવા યોગ્ય આસન પર તેને બેસાડે છે તથા જ્યારે તે દેવની કઈ પણ સભામાં કઈ પણ વિષયને અનુલક્ષીને સામાન્ય રૂપે કહે છે, વિશેષ રૂપે કહે છે, યુક્તિપ્રયુક્તિઓ દ્વારા પોતાના વિષયની પ્રજ્ઞાપના કરે છે અને પ્રરૂપણ કરે છે, ત્યારે કોઈની પણ સૂચના થયા વિના ચાર પાંચ દે ઊભા થઈને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #71

सुघाटीका स्था० ८ सू०१०आलोचितप्रतिक्रान्त मायाचिनप्रायतिप्रशंसनम् ४३ ऽप्यप्रेरिता एव अभ्युत्तिष्ठन्ति-ऊ: भवन्ति, वदन्ति च-हे देव ! बहु भाषतां बहु भाषताम् अभिमतमिदं भवदीयं भाषणमिति । सु० ९॥
इत्थमालोचितप्रतिक्रान्तसाधुनीवस्य उपपातागर्हितत्यमुक्तम् । अथ तस्य आयतिउत्पत्तिः कीदृशी भवतीति निरूपयितुमाह
म्लम्-से णं तओ देवलोगाओ आउक्खएण भवक्खएणं ठिइक्खएणं अणंतरं चयं चइत्ता इहेय माणुस्सए भये जाई इमाइं कुलाइं भवंति अट्टाई जाव बहुजणस्स अपरिभूया, तहप्पगारेसु कुलेसु पुमत्ताए पञ्चायाइ । से णं तत्थ पुमे भवइ-- सुरूवे सुवन्ने सुगंधे सुरसे सुफासे इढे कंते जाव मणामे अही. णस्सरे जाव मणामस्सरे आएजवयणपञ्चायाए । जावि य से तत्थ बाहिरब्भतरिया परिसा भवइ, सा वि यणं आढाइ जाव बहु अजउत्ते ! भासउ--यहुं अज्ज उत्ते ! भासउ ॥ सू० १०॥
छायास खलु ततो देवलोकात् आयुःक्षयेण भवक्षयेण स्थितिक्षयेण अन. न्तरं चयं त्यक्त्वा इहैव मानुष्य के भवे यानि इमानि कुलानि भवन्ति-आढयानि यावद् बहुजनस्य अपरिभूतानि, तथाप्रकारेषु कुलेषु पुस्तया प्रत्यायाति । स खलु तत्र पुमान् भवति-सुरूपः सुवर्णः सुगन्धः सुरसः सुस्पर्शः इष्टः कान्तो यापद् मन आमः, अहीनस्वरो यावद् मन आमस्वरः आदेयवचनपत्यायातः । याऽपि च तस्य तत्र बाह्याभ्यन्तरिका परिषद् भवति, साऽपि च तम् आद्रियते यावद् बहु आर्यपुत्र ! भाषताम् -बहु आर्यपुत्र ! भाषताम् ।। स्व० १०॥ ऐसा कहते हैं कि हे देव ! आप और कहिये और कहिये-आपका यह कथन सबको बहुतही अधिक रूचिकर हो रहा है ।।सू०३।।
इस प्रकार आलोचित एवं प्रतिक्रान्त साधु जीवके उपपातको अगर्हित अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि इसकी आपति-उत्पत्ति એવી વિનંતિ કરે છે કે “હજી આ૫ વધારે બેલો, છેડા વધુ સમય સુધી આપનું ભાષણ ચાલુ રાખે અમને આપની વાત ઘણી જ રુચિકર લાગે છે.
આચિત અને પ્રતિકાન્ત સાધુને ઉપપાત અવગહિત હોય છે, એ વાતનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે તેની આયતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #72

४४
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका -' से णं तओ ' इत्यादि
क्षयेण
आलोचितमतिक्रान्त साधुजीवः खलु ततो देवलोकात् आयुः- स्थितिभवअनन्तरम् = आयुः स्थितिभवक्षयसमनन्तरमेव चयं त्यक्त्वा इहैव अस्मि न्नेव मानुष्यके भवे = मनुष्यलोके यानि इमानि वक्ष्यमाणानि कुलानि भवन्ति, तथाप्रकारेषु कुलेषु पुंस्तया प्रत्यायाति = उत्पद्यते । कानि तानि कुलानि ? इत्याह-' अड्राइ' इत्यादि । तत्र - आदयानि = समृद्धानि यावत्करणात्" दित्ता वित्थिनवि उल भवणस यणासण जाणवाहणारं बहुषण बहुजा यरूच रयाई आओगप ओग संपउत्ताई विच्छड्डियपउरभत्तपाणा बहुदासीदासगोम• हिसगवेल गप्पभूयाई " छाया - दीप्तानि विस्तीर्णविपुलभवनशयनासनयानवाहनानि बहुधन बहुजातरूपरजतानि आयोगप्रयोगसम्पयुक्तानि विच्छर्दितमचुरभक्तपानानि बहुदासीदास गोमहिपग वेलकम्भूतानि " इति पदानि संगृह्यन्ते । कैसी होती है
“ से णं तओ देवलोगाओ " इत्यादि । सूत्र 11
टीकार्थ - - वह आलोचित प्रतिक्रान्त साधु जीव उस देवलोक से आयुके क्षयके, स्थिति के क्षयके एवं भवके देवसंबंधी क्षपके अनन्तर ही देवशरीरको छोड़कर इसी मनुष्य भवमें जो ये कुल हैं-उन कुलोंमें पुरुष रूप से उत्पन्न होता है, उन कुलोंके नाम इस प्रकार से हैं जैसे आढ्य समृद्ध यावत् बहुजन द्वाराभी अपरिभूत पहां - यावत् शब्द से - “दित्ताई वित्थिन्नविउलभवणसयणासण जाणवाहणाई, बहुधणबहुजायरूप रपयाई आओगपओगसंपत्ताई, विच्छडिपपरमत्तपाणाई, बहु दासीदास गोमहिसगवेल गप्पभूपाई " इस पाठका संग्रह हुआ
गडित होय छे - " से णं तओ देवलोगाओ " त्याहि--- ટીકા –તે આલોચિત અને પ્રતિકાન્ત સાધુ કે જે સૌધર્માદિ કોઈ એક દેવલોકમાં સખી તેના આયુના ક્ષય કરીને સ્થિતિને ક્ષય કરીને અને ભવના ક્ષય કરીને, દેવલોકમાંથી ચ્યવીને નીચે દર્શાવેલાં કુળામાંથી કાઈ પણ એક ઉત્તમ કુળમાં મનુષ્ય રૂપે ઉત્પન્ન થઇ જાય છે.
અહીં આઢય ( સમૃદ્ધ )થી લઈને બહુજન દ્વારા પણ અરિભૂત કુળ પન્તના કુળા ગૃહીત થયાં છે. અહી... ‘પન્ત'ના પદ દ્વારા નીચેનાં સૂત્રપાઠને ગ્રહણ કરવાના છે.
बहुजण
" दित्ताई वित्थिन्नवि उलभवणस यणासण जाणवाहणाई', बहुजायरूपरययाई आओतपओगसंप उत्साई, विच्छड्डियप उरभत्तपाणाई', दासीदास मगो हिस-गवेल गप्पभूयाई ” सूत्रपाठा अर्थ नीचे प्रमाणे थाय छे
वहु
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #73

सुघा टीका स्था०८सू०१० आलोचितप्रतिक्रान्त मायाविन आयतिप्रशसम् ४५ तत्र-दीप्तानि-लोकासिद्धानि, ' दृप्तानि' इति च्छायापक्षे-दर्पबन्ति-धर्मगौरव सम्पन्नानि, तथा-विस्तीर्णविपुलभवन शयनासनयानवाहनानि विस्तीर्णानि= विस्तृतानि विपुलानि-प्रचुराणि भवनानि-गृहाणि शयनानि-पर्यादीनि आसनानि=सिंहासनादोनि यानानि-रथादीनि वाहनानि-अश्वादीनि च येषां तानि तथाभूतानि, तथा-बहुधनबहुजातरूपरजतानि-बहूनि प्रचुराणि धनानि गणिमधरिमादिरूपाणि बहूनि च जातरूपाणि-सुवर्णानि रजतानि-रूप्याणि च येषां तानि तथोक्तानि, तथा-आयोगप्रयोग संप्रयुक्तानि-आयोगेन=द्विगुणत्रिगुणादिलाभेन द्रव्यस्य यः प्रयोगः अधमणेभ्यो दान तत्र सम्प्रयुक्तानि-व्यापारितानि, तेन या सम्पयुक्तानि संगतानि यानि तानि तथाभूतानि, तथा-बिच्छदितप्रचुरमक्तपानानि-विच्छदिते-बडुननभोजनावशिष्टतया विक्षिप्ते प्रचुरे भक्त. पाने येषु तानि तथोक्तानि, तथा-बहुदासीदासगोमहिषगवेलकमभूतानिदास्यश्च दासाश्च-दासीदासम्-बहू-मचुरं दासीदासं येषु तानि-बहुदासीदासानि, है, इसका अर्थ इस प्रकारसे है-लोक प्रसिद्ध जो कुल होते हैं वे दृप्त. कुल हैं-अथवा-धर्मके गौरवसे संपन्न जो कुल हैं वे दृप्तकुल है, उन कुलोंमें तथा-बडे २ अनेक गृह अनेक पर्यङ्क आदि, सिंहासन आदि, रथादि यान, अश्वादि वाहनयाले जो कुल हैं, उन कुलोंमें, तथा-प्रचुर गणिम, धरिम, आदिरूप धनवाले प्रचुर सुवर्णवाले प्रचुर रजतगाले, तथा आयोग प्रयोगको लेकर द्रव्यको व्यापारित करनेवाले, तथा विच्छ. दित प्रचुर भक्तपानवाले, तथा-बहु दासी, दास गोमहिष, एवं गवेलक आदिवाले, कुलोंमें जन्म लेताहै, द्विगुण त्रिगुण आदिके लाभसे द्रव्यको कर्जके रूपमें देना इसका नाम आयोग है, जिन घरोंमें अनेक जन भोजन करते हैं और भोजन करने के बाद अधिक प्रमाणमें बचे ऐसा अन्नको यहां "विच्छदितप्रचुरभक्तपान" शब्दसे प्रकट किये गयेहैं, जिन ' લોક પ્રસિદ્ધ જે કુળ હોય છે તેને દતકુળ કહે છે અથવા ધર્મના ગૌરવ સંપન્નથી
જે કુળ હોય છે, તેમને દતકુળ કહે છે. એવા દતકુળમાં તે પુત્રરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. મોટાં મોટાં અનેક ઘરે, ખુરસી પલંગ આદિ આસન તથા સિંહાસ નો. સ્થાદિ યાન, અશ્વાદિ વાહને, ઈત્યાદિથી યુક્ત જે કુળે હોય છે, તેમાં, તથા પ્રચુર ગણિમ, ધરિમ આદિ રૂપ ધનસંપત્તિવાળાં, પ્રચુર સુવર્ણવાળાં, પ્રચુર રજત (ચાંદી) વાળાં, આગ પ્રયાગ આદિની અપેક્ષાએ દ્રવ્યને વ્યાપારિત કરનારા (ધીરધાર કરનારા), તથા વિદિત વિપુલ આહાર પાનવાળાં, તથા બહુ દાસદાસીથી યુક્ત, ગાય, ભેંસ, બકરાં, ઘેટા આદિથી યુક્ત કુળમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #74

४६
स्थानाङ्गसूत्रे
,
तथा - गावो महिष्यो गवेल ाः = मेषाश्च प्रभूताः = मचुरा येषु तानि - गोमहिषगयेलकमभूतानि बहुदासीदासानि च तानि गोमहिषगवेलकम भूतानि चेति - बहु दासीदास गोमहिष गवेलकप्रभूतानि प्रचुरदासीदासगोमहिपमेषयुक्तानीत्यर्थः । तथा - बहुजनस्य जनसमुदायस्य अपरिभूतानि=पराभवरहितानीति । एवं विधानि यानि कुलानि भवन्ति तेषु कुलेषु स पुंस्तया प्रत्यायाति । स खलु तत्र = आढ्यादि विशेषणविशिष्टेषु कुलेषु पुमान् = पुरुषो भवति । स तत्र कीदृशः पुरुषो भवति ? इत्याह-' सुरूवे ' इत्यादि । सुरूपादिशब्दानामर्थाः दुरूपादि वैपरीत्येन भावनीयाः । तत्रोत्पन्नस्य च तस्य याऽपि बाह्याभ्यन्तरिका परिषद् कुलों में अनेक दासीदास होते हैं ऐसे कुलोंमें तथा-जिन कुलोंमें गाय, भेंस एवं मेष प्रचुर मात्रामें होते हैं, ऐसे कुलों में वे जन्म लेते हैं। तथा - जो कुल अनेक जनों द्वारा भी पराभूत नहीं हो सकते हैं ऐसे कुलों में भी वह पुत्र रूपसे जन्म लेता है । कन्या रूपसे जन्म नहीं लेता है । पुत्र रूपसे वह जन्म इस प्रकारका होता है - जैसे कि वह सुरूपअच्छे रूपवाला होता है, सुकर्ण होता है-अच्छे कानोंवाला होता है, सुगन्ध - सुगन्धित शरीरवाला होता है, सुरस-सुरस शरीरवाला होता हैं है, सुस्पर्श- अच्छे स्पर्श शरीरवाला होता है, इष्ट होता है, कान्त होता है, यावत् मन आम होता है, अहीन स्वरवाला होता है, यावत् मन आम स्वरवाला होता है, और आदेय वचनवाला होता है, इन सुरूपादि પુત્ર રૂપે તે જન્મ ધારણ કરે છે. એવડા અને ત્રેવડા લાભ થાય એવી રીતે દ્રવ્યનું ધીરાણુ કરવું તેનું નામ આયેળ પ્રયાગ છે. જે ઘરમાં અનેક માણસે જમે છે અને તેમણે ભેાજન કરી લીધા બાદ પણુ અનેક માણસે જમી શકે એટલું ભાજન વધે છે, તે પ્રકારનુ' કુટંબ અહી' " विच्छर्दित प्रचुरभक्तपान આ શબ્દો દ્વારા ગૃહીત થયુ છે. એવાં જ કુટુંખમાં તે પુત્ર રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તે કન્યારૂપે જન્મ લેતા નથી.
ܕܝ
-
હવે તે કેવા પુત્રરૂપે જન્મ લે છે, તે વાત પ્રકટ કરવામાં આવે છે— ते सुइय ( ३पाणी होय छे, सुभगु ( सुंदर अनवाणी) होय छे, સુગન્ધયુક્ત શરીરવાળો ાય છે, (સુરસ શરીરવાળો) હાય છે, સુસ્પશ (सुहर स्पर्शवाणी) होय छे, ईष्ट होय छे, अन्त होय છે, પ્રિય હાય છે, મનાર હાય છે. મનઆમ હોય છે, અહીનસ્વરવાળા હાય છે. ઈષ્ટ-કાન્ત -પ્રિય-મનાજ્ઞ અને મનઆમ સ્વરવાળો હોય છે, તથા આદેયવચનવાળો હાય છે. કુરૂપ આદિ શબ્દોના અર્થ આ સૂત્રમાં આગળ આપવામાં આવેલ છે. અહી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #75

सुघाटीका स्था०८ सू०१० आलोचितप्रतिक्रान्त मायाविनआयतिप्रशंसनम् ४७ भवति साऽपि च तम् आदियते, परिजानाति, महा?ण आसनेन च उपनिमन्त्रयति । क्वचिन्मनुष्यसभायां किंचिद्विषयां भाषामपि भाषमाणस्य प्रज्ञापयतः मरूपयतश्च तस्य भाषणप्रयतनाय चसारः पञ्च वा जनाः अनुक्ता एव केनाऽप्य. प्रेरिता एव अभ्युत्तिष्ठन्ति-ऊर्थी भवन्ति, वदन्ति च हे आर्यपुत्र । बहु भाष ताम्-हे आर्यपुत्र ! बहु भाषतामिति । इत्थमालोचितप्रतिक्रान्तसाधोरुपपातायत्योरगर्हितत्वमुक्तम् । अतश्च तस्य इहलोकागर्हितत्वलघुताऽऽहलादादिकमपि आलोचनागुणत्वेन वक्तव्यम् । आलोचनागुणा चैते प्रोक्ताः, तथाहिशब्दोका अर्थ दूरूपादि शब्दोंसे विपरीत रूपमें व्याख्यात कर लेना चाहिये. यहां उत्पन्न हुए उसकी जो बाह्य एवं आभ्यन्तरिक परिषदा होती है वह भी उसका आदर करती है, उसे अपने स्वामी रूपसे मानती है, और महार्ह आसनसे उले उपनिमन्त्रित करती है, तथाजब वह किसी भी मनुष्य सभामें किसी भी विषयको लेकर भाषण करता है, तब चार पांच देव विना किसीको प्रेरणाके खडे होकर ऐसा कहते हैं कि हे आर्यपुत्र ! आप बहुत कह रहे हैं और भी कहियेऔर भी कहिये इस तरह से आलोचितप्रतिक्रान्त साघुका उपपात और आयति ये दोनों अहित कही गई है। अतः उसकी आलोचनाके " इस लोकका अगर्हित होना, उसमें लघुना होना हरएक जनको उससे आनन्द मिलना" ये गुण भी यहां कह लेना चाहिये क्योंकि आलोचनाके ये गुण कहे गये हैं-जैसेજ સરૂપથી લઈને મનઆમ પર્યન્તના વિશેષ વપરાયાં છે તેમના અર્થ દરૂપ આદિ શબ્દ કરતાં વિપરીત થાય છે, એમ સમજવું. ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલા તે પુરુષની જે બાહ્ય અને આભ્યન્તરિક પરિષદ હોય છે તે પણ તેને આદર કરે છે અને તેને પિતાના સ્વામી રૂપે ગણે છે, તથા મહાપુરુષોને બેસવા
ગ્ય આસન પર તેને બેસાડે છે. જ્યારે કઈ પણ મનુષ્ય સભામાં તે કઈ પણ વિષય પર ભાષણ કરતે હેય છે, ત્યારે ચાર પાંચ માણસો કઈ પણ પુરુષ દ્વારા પ્રેરિત કરાયા વિના પણ ઊભા થઈને એવું કહે છે કે “હું આર્યપુત્ર! આપ જે કહે છે તે યથાર્થ જ છે. આપની વાત અમને ખૂબ જ રુચિકર લાગે છે. આપ હજી પણ વધારે લો” આ પ્રકારે તે આલોચિત. અને પ્રતિકાન્ત સાધુને ઉપપાત અને આયાતિ, બને અગહિત જ હોય છે.
"मा दो मति यया, तेनामा धुता (निनिमानीपा) डावी, દરેક માણસને તેના દ્વારા આનન્દ મળે ” ઈત્યાદિ કહ્યું પણ છે કે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #76

स्थानाङ्गसूत्रे
-
" लहुयाल्हाइयजणणं, अप्पपरनियत्ति अज्जवं सोही।
दुक्करकरणं आढा, निस्सल्लं चे व सोहि गुणा ॥ १ ॥" छाया-लघुताहलादादिकजननम् आत्मपरनियन्तृता आर्जवं शोधिः ।
दुष्करकरणम् आदरो निश्शल्यत्वं चैव शोधिगुणाः ॥१॥इति । सू०१०॥
ये हि आलोचनादिकं कुर्वन्ति ते संवरवन्तो भवन्ति, अतः संबरं, तद्विपर्ययेणासंवरं च निरूपयितुमाह
मूलम्-अट्टविहे संवरे पण्णते, तं जहा-सोइंदिय संवरे १ जाव फासिंदियसवेर ५ मणसंवरे ६ वइसंवरे ७ कायसंवरे । अट्रविहे असंवरे पण्णत्ते, तं जहा--सोइंदिय असंवरे १ जाव काय असंवरे ८॥ सू० ११ ॥ ___ छाया-अष्टविधः संवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियसंवरो १ यावत् स्पर्शेन्द्रियसंघरः ५ मनः संवरः ६ वाक्संवरः ७ कायसंवरः ८ अष्टविधोऽसंवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियासंबरो यावत् कायासंवरः ॥ सू० ११ ॥
टीका- अट्टविहे इत्यादि--- संवरः-संवरण संवरः, स द्रव्यभावभेदाद् द्विविधः । तत्र-द्रव्यतो जलमध्य" लहुयाल्हाइयजणणं" इत्यादि ।
लघुता, आल्हाद आदि जनकता, आत्म परनियन्तृता, आर्जय, दुष्कर करणता, आदर प्राप्ति, एवं निश्शल्यता ये सब शोधि के गुण हैं ॥ सू० १०॥
जो आलोचना आदि करते हैं वे संघरवाले होते हैं अतः अब सूत्रकार संवर और संवरसे विपरीत असंबर निरूपण करते हैं" अविहे संवरे पण्णत्ते" इत्यादि ।। " लहुयाल्हाइय जणणं " त्याह
લઘુતા, આહાદજનતા, આત્મ નિયંત્રણ, આર્જવ, દુષ્કર કરણતા, આદર પ્રાપ્તિ, અને નિઃશલ્યતા, આ બધાં આલોચના રૂપ વિશુદ્ધિના ગુણો ह्या छे. ॥ सू. १० ॥
જે જી આલોચના, પ્રતિક્રમણ આદિ કરે છે તેઓ સંવરવાળા હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સંવરનું અને તેનાથી વિપરીત એવા અસંવરનું નિરૂપણ કરે છે–
" अविहे संवरे पण्णत्ते" त्या:
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #77

सुघा टीका स्था० ८ स० ११ संवरासंवरनिरूपणम् गतनावादेरनवरतपविशज्जलानां छिद्राणां तथाविधद्रव्येण स्थगनं संवरः । भावतस्तु जीवद्रोण्यामास्त्रवत्कर्मजलानामिन्द्रियादिच्छिद्राणां समित्यादिना निरोधन संवरः । तत्र भावसंवरः श्रोत्रेन्द्रियसंवरादिभेदेन अष्टविधो बोध्यः । तद्विपरीतोऽ. संवरोऽप्यष्टविधो विज्ञेय इति ॥ सू० ११ ॥ __अनन्तरं कायसंवर उक्तः । तद्घटकः कायस्तु अष्टस्पी भवतीति स्पर्श स्याष्टविधत्वमाह
मूलम्- अट्र फासा पण्णत्ता, तं जहा-कक्खडे १ मउए २ गरुए ३ लहए ४ सीए ५ उसिण ६ निद्धे ७ लुक्खे८॥ सू० १२ ॥
टीकार्थ-मंवर नाम रोकनेका है, यह संवर द्रव्य संवर और भाव संवरके भेदसे दो प्रकारका होता है, जलके बीचमें पतित नायमें अन. वरत छिद्रोंसे आनेवाले पानीके रोकनेरूप उन छिद्रोंको किसी द्रव्यसे बन्द कर देना इसका नाम द्रव्य संवर है, तथा जीय रूप नौकामें इन्द्रि. यादिकों द्वारा आनेवाले कर्मों के कारणभूत उन इन्द्रियादि द्वारोंका समिति आदि द्वारा बन्द कर देना इसका नाम भावसंबर है। इनमें से जो भावसंवर है, वह श्रोत्रेन्द्रियसंवर आदिके भेदसे आठ प्रकारका कहा गया है-असंयर संवरसे विपरीत होता है-अतः असंबर भी आठ प्रकारका कहा गया है, जो इस प्रकारसे है-श्रोत्रेन्द्रिय असंवर १, चक्षुइन्द्रिय असंबर २, घ्राणेन्द्रिय असंबर ३, रसनेन्द्रिय असंवर १, स्पर्शनेन्द्रिय असंबर ५, मन असंबर ६, वचन असंबर ७, और काय असंवर ८॥ सूत्र ११॥
સંવર એટલે શેકવું તે. સંવરના મુખ્ય બે ભેદ પડે છે–(૧) દ્રવ્યસંવર અને (૨) ભાવસંવર. પાણીની અંદર તરતી હેડી પડેલા છિદ્ર દ્વારા તેમાં પ્રવેશતા પાણીને અટકાવવા માટે તે હોડીમાં પડેલા છિદ્રને કઈ પણ દ્રવ્ય વડે બંધ કરી દેવું તેનું નામ સંવર છે. જીવ રૂપ નૌકામાં ઈન્દ્રિયાદિકે આદિ દ્વારા આવનારાં કર્મોના કારણભૂત તે ઈન્દ્રિયાદિ દ્વારેને સમિતિ આદિ દ્વારા બંધ કરી દેવાં, તેનું નામ ભાવસંવર છે. ભાવસંવરના શ્રેગેન્દ્રિય સંવર આદિ આઠ ભેદ પડે છે.
સંવરથી વિપરીત સ્વરૂપવાળો અસંવર હોય છે. તેના પણ નીચે પ્રમાણે 418 १२ ५ छ-(१) श्रोत्रेन्द्रिय अस५२, (२) यधन्द्रिय अस १२, (3) धान्द्रिय असर, (४) २सनेन्द्रिय अस५२, (५) १५-द्रय अस५२, (6) મન અસંવર (૭) વચન અસંવર અને (૮) કાય અસંવર છે સૂ. ૧૧ છે. स्था०-७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #78

५०
स्थानासो छाया-अष्ट स्पाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कर्कशः १, मृदुका २ गुरुकः लघुक: १ शीतः ५ उष्णः ६ स्निग्धः ७ रूक्षः ८॥ सू० १२ ॥
टीका--' अढ फासा' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ १२ ॥ स्पर्शाध उक्त संख्यका एवेति लोकस्थितिरिति लोकस्थितिमष्टविधत्वेनाह
मूलम्--अहविहा लोगहिई पण्णत्ता, तं जहा--आगासपई. ट्टिए वाए, १ वायपइट्ठिए उदही २, एवं जहा छटाणे जाव जीया कम्मपइटिया ६, अजीया जीवसंगहिया ७ जीया कम्म संगहिया ८॥ सू० १३ ॥
छाया-अष्टविधा लोफस्थितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आकाशपतिष्ठितो वातः १, वातपतिष्ठितः उदधिः २, एवं यथा षष्ठ स्याने यावत् जीयाः कर्मप्रतिष्ठिताः ६, अजीवाजीवसंगृहीताः ७, जीया कर्मसंगृहीताः । सू० १३ ॥
अन्त में कायका असंबर सूत्र में कहा गया है अतः उस असंवरमें जो काय है, वह काय आठ स्पर्शवाला होता है इस बातको अब स्त्रकार स्पष्ट करते हैं--" भट्ट फासा पण्णत्ता" इत्यादि _ स्पर्श आठ कहे गये हैं-जैसे-कर्कश स्पर्श १, मृदुकस्पर्श २, गुरुक स्पर्श ३, लघुकस्पर्श ४, शीतस्पर्श ५, उष्णस्पर्श ६, स्निग्धस्पर्श ७, और रुक्षस्पर्श ८॥सूत्र १३॥
स्पर्श आठ ही होते हैं-ऐसी लोककी स्थिति है-अतः अब सूत्रकार लोककी स्थितिमें अष्ट प्रकारताका कथन करते हैं--
આગલા સૂત્રને અને કાય અસંવરને ઉલેખ થયેલ છે તે અસંવરથી યુક્ત જે કાય છે, તે કાય આઠ સ્પર્શોથી યુક્ત હોય છે. પૂર્વસૂત્ર સાથેના આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર સ્પર્શની પ્રરૂપણ કરે છે–
" अढ फासा पण्णत्ता" Uया:
२५नि मा ४२ हा छ-(१) ४४१५॥', (२) भूई २५श', (3) १२ २५, (५) शीत २५०, (६) G०५ १५२, (७) सिन२५ २५० भने ३१ २५ ॥ सू. १३ ॥
સ્પર્શ આઠ પ્રકારના જ હોય છે, એવી લોકોની સ્થિતિ છે. તેથી હવે સૂત્રકારની લોકની સ્થિતિમાં અષ્ટવિધતાનું નિરૂપણ કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #79

सुघा टीका स्था० ८ सू०१३ अष्टविधलोकस्थितिनिरूपणम्
५१ टीका-' अढविहा' इत्यादि
लोकस्थितिः लोकस्य क्षेत्रलक्षणस्य स्थितिः, व्यवस्था अष्टविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आकाशप्रतिष्ठितो बातः १, वातप्रतिष्ठित उदधिःघनोदधिः २, एवम् अनेन प्रकारेण यथा षष्ठ स्थाने-षष्ठ स्थानकयत अत्राऽपि 'जीया कम्मपइडिया' इति यावत् स्थानानि विभावनीयानि । तानि हि-' उदहीपइटिया पुढयी ३, पुढवि पइडिया तसा थायरा पाणा ४, अजीवा जीवपइडिया ५, जीवा कम्मपइडिया ६" छाया-उदधिपतिष्ठिता पृथियी ३, पृथिवी प्रतिष्ठिता त्रसाः स्थायराः पाणाः ४, अजीवा जीवप्रतिष्ठिताः ५, जीवाः कर्मप्रतिष्ठिता ६ इति । एषो व्याख्या पष्ठ स्थाने गता। तथा-अजीवाः धर्मा-धर्माकाशपुद्गलास्तिकायाद्वा समयलक्षणाः, जीवसंगृहीता:-जी-प्राणिभिः संगृहीताः स्वीकृताः तद्विना तेषां व्यवहारासंभवात् ७ तया-जीवाः पाणिनः कर्मसंगृहीताः-कर्मभिः-- ज्ञानावरणादिभिः संगृहीताः बद्धाः ८ इति ।
अविहा लोगहिई " इत्यादि टीकार्थ-लोककी स्थिति आठ प्रकारकी कही गईहै-जैसे-आकाश प्रतिष्ठित वात १, वातप्रतिष्ठित उदधि २, घनोदधि इस प्रकारसे जैसे कथन छठे स्थानमें किया गया है, वैसा ही कथन यहां पर भी "जीया कम्मपइडिया" तक जान लेना चाहिये, वे स्थान इस प्रकारसे हैं-" उदही पइटिया पुढयी ३, पुढयि पइडिया तसा थायरा ४, अजीचा जीय पइडिया ५, जीवा कम्मपइटिया ६," इन पदोंकी व्याख्या ६ छठे स्थानमें की जा चुकी है, शेष दो स्थान इस प्रकारसे हैं-"अजीया जीव संगृहीताः ७, जीवाः कर्मसंगृहीताः ८ ॥ धर्मास्तिकाय, अधर्मा. स्तिकाय, आकाशास्तिकाय, पुद्गलास्तिकाय और अद्धा समय ये सब अजीव जीव संगृहीत हैं क्योंकि इनके विना उनका व्यवहार नहीं चलता है-एवं जीव प्राणी-ज्ञानावरणीय आदि कसों से बद्ध है ८.
“ अविहा लोगट्टिई' त्या
-asनी स्थितिमा प्रा२नी 5डी छ-(१) मा प्रतिष्ठित पात, (२) વાત પ્રતિષ્ઠિત ઉદધિ, (૩) ઘનોદધિ પ્રતિષ્ઠિત પૃથ્વી એજ પ્રમાણે જેવું કથન छ४ स्थानमा ४२यामा माव्यु छ, मेवु “जीवा कम्मपइडिया" मा ५ પર્યનું કથન પણ અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ. ત્યાં આ પ્રમાણે કથન થયું છે" उदही पइद्विया पुढवी३, पुढवि पइडिया तसा थावरा४, अजीवाजीव पइछिया५, जीवा कम्मपइडिया६, म पहनी व्याच्या ७२४१ स्थानमा मा५पामा मापी छ. भाजीनामे स्थान नीचे प्रमाणे छ-"अजीवा जीव संगृहीताः७, जीयाः कर्मसंगृहीताः८" स्तिय, मधमास्तिय, मस्तिय, पुसा. સ્તિકાય અને અદ્ધા સમય (કાળ), આ બધાં અજીવ જીવ સંગૃહીત છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #80

५२
स्थानाङ्गसूत्रे नन्यत्र सूत्रे षष्ठपदे " जीयाः कर्मप्रतिष्ठिताः" इत्युक्तम्, अष्टमे तु " जीयाः कर्मसंगृहीताः" इति । कोऽनयोर्भेदः ! इतिचेत्, आह-षष्ठपदे जीवोपग्राहकत्वेन कर्मण आधारत्वं विवक्षितम् , इहतु तस्यैव जीवबन्धकता विवक्षितेति ॥सू०१३॥
लोकस्थित्यादिकं गणी एव प्रयक्तीति गणिसम्पदमष्ट स्थानत्वेनाह__ मूलम्-अहविहा गणिसंपया पण्णत्ता, तं जहा-आयारसंपया १, सुयसंपया २, सरीरसंपया ३ ययणसंपया ४, वायणासंपया ५, मइसंपया ६, पओगसंपया ७, संगहपरिण्णा नाम अटुमा ॥ सू० १४॥ ___छाया-अष्टविधा गणिसम्पत् प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आचारसम्पत् १, श्रुत
शंका--इस सत्रमें छठे पदमें "जीयाः कर्म प्रतिष्ठिताः" ऐसा कहा गया है, मो इन दोनों प्रकारके कथनों में क्या भेद है ?
उत्तर--छठे पदमें जीयोपग्राहक होने से जीवमें कर्म की आधारता विवक्षित है, और ८ वें पदमें उसमें जीवबन्धकता विवक्षित है ।।सू०१३॥
लोकस्थिति आदिको गणीही कहता है-अतः अब सूत्रकार गणिसम्पदाका कथन आठ स्थानोंसे करते हैं
" अढविहा गणिसंपया पण्णत्ता" इत्यादि ।
टीकार्थ--ज्ञानादि गुणोंके समूहका नाम, अथवा-साधु समुदायका नाम, अथवा प्रभूत प्रतापका नाम गण है, यह गण जिप्तको होता है, કારણ કે તેમના વિના તેમને વ્યવહાર ચાલતું નથી, અને જે જ્ઞાનાવરણીય આદિ કર્મોથી બદ્ધ છે.
- सूत्रना 28! पढमा "जीवाः कर्मप्रतिष्ठाः" मा प्रधान કથન થયું છે, તે તે બન્ને કથન વચ્ચે તફાવત છે?
ઉત્તર– પગ્રાહક હેવાને કારણે છઠા પદમાં જીવમાં કર્મની આધા. રતા વિવક્ષિત થઈ છે, અને આઠમાં પદમાં તેમાં જીવબકતા વિવક્ષિત થઈ छ. ॥ सू. १३ ॥
લોકસ્થિતિ આદિની પ્રરૂપણા ગણી જ કરે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ગણિસમ્પદાના આઠ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે–
" अविहा गणिसपया पणत्ता" त्याह
ટીકાર્થ-જ્ઞાનાદિ ગુણોના સમૂહનું નામ, અથવા સાધુસમુદાયનું નામ ગણ છે. અથવા વિપુલ પ્રતાપનું નામ ગણુ છે આ ગણ જેને હોય છે તેનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #81

सुधा टीका स्था०८ सू०१४ अष्टविधगणिसंपन्ननिरूपणम् संपत् २, शरीरसंपत् ३, वचनसम्पत् ४, वाचना सम्पत् ५, मतिसम्पत् ६, पयोगसम्पत् ७, संग्रहपरिज्ञा नाम अष्टमी ८ ॥ सू० १४॥
टीका-' अढविहा गणिसंपया' इत्यादि
गणिसम्पत्-गणः=ज्ञानादिगुणानां समूहः साधुसमुदायः प्रभूतप्रतापो या, सोऽस्त्यस्येति गणी आचार्यः, तस्य सम्पदिय-रत्नादिधनमिव सम्पत्-समृद्धिः, सा अष्टविधा अष्टप्रकारा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-आचारसम्पत्-आचरणम् आचार: वीतरागप्रणीताचरणम् , आ-मयांदायां चरणं-चारः, मर्यादया कालनियमादिल. क्षणया वा चारः, आचारः, स ज्ञानदर्शनचारित्रतपोवीर्यलक्षणः पञ्चधा, यद्वाआ-मर्यादया चारो-विहार आचारः, मोक्षार्थमनुष्ठानविशेषो या, ज्ञानादिविषयकमनुष्ठानं वा । आचार्य ते गुणवृद्धया इत्याचारः साधुजनाचरितम् , यद्वा वह गणी है, ऐसा यह गणी आचार्यरूप होता है, ऐसे उस गणीकी जो रत्नादि धनके समान सम्पत्ति है, वह आ प्रकारकी कही गई है-जैसे-आचार सम्पत् १, आचरणका नाम आचार है-यह आचार वीतराग प्रणीत ज्ञानादि आचाररूप होता है, आचारमें जो 'आ' है, वह मर्यादा अर्थमें आया है, काल विषय आदि रूप मर्यादाके अनुसार जो चार चरण है, यह आचार है, यह आचार ज्ञान, दर्शन, चारित्र, तप, एवं वीर्य रूपसे पांच प्रकारका होता है, अथवा-मर्यादाके अनुसार जो विहार है, वह आचार है, अधया-मोक्षके लिये जो अनुष्टान विशेष है, या ज्ञानादि विषयक जो अनुष्ठान है, वह आचार है, ऐसा वह आचार साधुजनके द्वारा आचरित आचरण विशेषरूप होता है, अथवा-शिष्ट जनोंके आचरणके अनुसार जो ज्ञानादिकोंके सेवनकी નામ ગણી છે. એવા તે ગણી આચાર્ય ૨૫ જ હોય છે. તે ગણીની જે રત્નાદિ ધનસમાન સંપત્તિ હોય છે, તેનું નામ ગણ સંપત્તિ છે. તે ગણીસંપત્તિના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર કહે છે –(૧) આચાર સંપતું આચરણને આચાર કહે છે. આ આચાર વિતરાગ પ્રણીત જ્ઞાનાદિ આચાર રૂપ હોય છે. આચારમાં જ “આ” ઉપસર્ગ વપરાય છે. તે મર્યાદાના અર્થમાં વપરાય છે. કાળ, નિયમ આદિ રૂપ મર્યાદા પ્રમાણે જે ચાર (ચરણ ) છે, તેનું નામ આચાર છે. તે આચાર જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર, તપ અને વીર્યરૂપ પાંચ પ્રકારવાળે કહ્યો છે. અથવા-મર્યાદા અનુસાર જે વિહાર છે તેનું નામ આચાર છે. અથવા–મોક્ષને નિમિત્તે જે અનુષ્ઠાન વિશેષ છે અથવા જ્ઞાનાદિ વિષયક જે અનુષ્ઠાન છે તેનું નામ આચાર છે. એ તે આચાર સાધુજને દ્વારા આચરિત આચરણ વિશેષ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #82

५४
स्थानाङ्गसूत्रे शिष्टाचारतो ज्ञानादि सेवनविधिः, स एव-सम्पदिव सम्पत्=समृद्धिः । यद्वाआचार: आचारागसूत्राख्यं प्रथममङ्गम् , अस्याध्ययनेन हि ज्ञानादिपञ्चविधाचारः परिज्ञातो भवति, तत्पतिपादितानुष्ठेयाचरणमेव सम्पदिय सम्पत् ॥ १॥ श्रुतसम्पत्-श्रुतम् आगमः, स एव सम्पदिय सम्पत्-समृद्धिः २। शरीरसम्पत्शरीरं कायस्तदेय सम्पदिय सम्पत्-रूपलावण्यारोहपरिणाहस्थिरसंहननत्यादिविशिष्टलक्षणा ३॥ वचनसम्पत्-वचनं सर्वव्यवहारहेतुवाग्व्यापारः, तदेव सम्पदिव सम्पत्-आदेय सत्य-प्रिय-हित-मितादिलक्षणा ४। वाचनासम्पत्-वाचनाविधि है, वह आचार है, यह आचारही सम्पत्तिके जैसी जिसकी संपत्ति है यह आचारसंपत् है, अथवा-आचारागसत्र नामका जो प्रथम अङ्ग है, वह आचार है, इसके अध्ययनसे ज्ञानादिरूप पांच प्रकारका आचार परिज्ञात होता है, उस आचाराङ्ग द्वारा प्रतिपादित अनुष्ठेयका आचरण ही सम्पत्तिके समान सम्पत् है, यह पहली संपदा है ? श्रुत नाम आगमका है, यह आगमही सम्पत्के समान जो सम्पत्है वह श्रुत सम्पत् है । यह दूसरी संपदाहै २ शरीर नाम कायका है, यह काय ही रूप, लावण्य, आरोह-उच्चत्व परिणाह विशालता स्थिर संहननत्यादि रूपसे जो सम्पत्की तरह संपत् है वहशरीर संपत है, ३ समस्त व्ययहारका हेतुभूत जो वचन व्यापार है वह सम्पत्तिके जैसे सम्पत्ति रूप होने के कारण वचन संपत् रूपसे कहा गया રૂપ હોય છે. અથવા શિષ્ટજનેના આચરણ પ્રમાણેને જે જ્ઞાનાદિકેના સેવનને વિધિ છે તેનું નામ આચાર છે. આ આચાર જ જેમની સંપત્તિ હોય છે. તેમને આચાર સંપર્ કહે છે. અથવા આચારાંગ સૂત્રનામનું જે પહેલું અંગ છે, તેનું નામ પણ આચાર છે. તેને અધ્યયનને લીધે જ્ઞાનાદિ રૂપ પાંચ પ્રકારના આચારનું પરિજ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તે આચારાંગ દ્વારા પ્રતિપાદિત અનુષ્ઠાનોનું આચરણ જ ધનાદિ સંપત્તિના જેવું ગણાય છે. તે કારણે તે આચારને ગણ સંપત્તિ રૂપ કહેલ છે. (૨) શ્રત સંપત્—આગમોને મૃત કહે છે તે આગમને સંપત્તિસમાન ગણવામાં આવ્યા છે. ગણી શ્રતસંપત્ રૂપ સંપત્તિથી યુક્ત હોય છે.
शरीर सपत-याने शरी२ ४३ छ. ३५, सा५९य, भारोड, परिवार, સ્થિર સંહનાન આદિ રૂપ કાયની સંપત્તિથી જે યુક્ત હોય છે તેને શરીર સંપતુ કહે છે. ગણું શરીર રૂપ સંપત્તિથી પણ સંપન્ન હોય છે
(૪) વચન સંપત– સમસ્ત વ્યવહારના હેતુ રૂપ જે વાગૂ વ્યાપાર છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #83

सुघा टीका स्था०८ सू०१४ अष्टविधगणिसंपन्निरूपणम् गुरुमुखात् श्रुतस्य स्फुटतया पठनं, सैव सम्पदिय सम्पत्-श्रवणरमणीयत्यादि विशिष्टलक्षणा ५। मतिसम्पत्-मतिः क्षिप्रावग्राहिकादिलक्षणा, सैव सम्पदिय सम्पत-हेयोपादेयविवेकपटीयस्त्यादिविशिष्टरूपा ६ प्रयोगसम्पत्-प्रयोगः-प्रयोजनम्-आत्मसामय द्रव्यक्षेत्रकालभायं विज्ञाय वादादिकरणं स एव सम्पदिय सम्पत्-लोकोत्तस्यादसामर्थ्यरूपा ७ सङ्ग्रहपरिज्ञा-संग्रहः द्रव्यतो वस्त्रपात्रादीनां, भावतोऽनेकशास्त्राप्तजनेभ्यः पदार्थानामेकत्रीकरणं, तत्र परिज्ञा-परिहै । ऐसी यह वचन सम्पदा वचनको हित,मित, सत्य एवं प्रिय होने के कारण होती है। गुरुके मुखसे श्रुतका स्फुट रूपसे पढना इसका नाम वाचना है, इस वाचनाको जो सम्पत्के जैसी सम्पदा कहा गया है, उसका कारण श्रवण रमणीयता आदिको लेकर कहा गया है-मति सम्पत्-शीघ्रताके साथ जो अवग्राहकादि रूप बुद्धि है, उसका नाम मति है, इस मतिको जो सम्पत्के जैसी सम्पत्ति कहा गया है, उसका कारण हेय और उपादेयभूत पदार्थों में विवेक करनेमें उसका पवी(चतुराई) होना है ६, प्रयोग संपदा-द्रव्य क्षेत्र काल एवं भायको जानकर वादादि करनेरूप जो आत्म सामर्थ्य है, यह प्रयोग है, इस प्रयोगको जो सम्पत्के समान सम्पत् कहा गया है-उसका कारण उसमें वाद करनेका लोको. त्तर सामर्थ्यका कारण होना है। संग्रहपरिज्ञा-द्रव्यकी अपेक्षा अनेक शास्त्र तथा आप्तजनोंसे पदार्थों का एकत्रित करना इसका नाम संग्रह તે પણ સંપત્તિના જેવો જ હેવાને કારણે અહીં વચનને પણ સંપતિ રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. જ્યારે વચન હિત, મિત, સત્ય અને પ્રિય હોય ત્યારે જ વચન સપંતુ સંભવી શકે છે.
(૫) વાચના સંપત્ગુરુને મુખે શ્રતને સ્પષ્ટ રૂપે શીખવું તેનું નામ વાચના છે. શ્રવણ રમણીયતા આદિ કારણોને લીધે તે વાચનાને પણ સંપત્તિ સમાન ગણીને વાચના સંપર્ કહ્યા છે.
(૬) મતિસંપર્શીવ્રતા પૂર્વક કોઈ પણ પ્રશ્નને અવગ્રહણ કરનારી જે બુદ્ધિ છે તેનું નામ મતિ છે. તેને પણ એક પ્રકારની સંપત્તિ જ કહેવાનું કારણ એ છે કે હેય અને ઉપાદેયને વિવેક કરાવવામાં એ મતિ જ મદદરૂપ બને છે,
(૭) પ્રગ સંપત્-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવને જાણીને વાદાદિ કરવા રૂપ જે આત્મ સામર્થ્ય છે તેનું નામ પ્રયોગ છે. આ પ્રયોગને જે સંપત્તિના સમાન ગણાવવામાં આવ્યો છે, તેનું કારણ એ છે કે પ્રાગ સંપતમાં પુરુષને વાદવિવાદ કરવાનું લકત્તર સામર્થ્ય હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #84

५६
स्थानाङ्गसूत्रे ज्ञान-विचक्षणता, अष्टमी-अष्टानां पूरणी सम्पत् ८॥ इति । आचारसम्पदादीनां विस्तृतस्वरूपं दशाश्रुतस्कन्धस्य चतुर्थेऽध्ययनेऽस्मत्कृतमुनिहर्षिणी टीकायां विलोकनीयम् । इति ॥ सू० १४ ॥ __ गुणिनो हि गुणरत्ननिधानभूता इति निधानप्रस्तावान्महानिधि सम्बन्धमेकं सूत्रमाह
मूलम् - एगमेगे णं महानिही अहचकवालपइहाणे अट्रजोयणाई उड् उच्चत्तेणं पण्णते ॥ सू० १५ ।।
छाया-एकैकः खलु महानिधिरष्टचक्रयालप्रतिष्ठानः अष्टयोजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन प्रज्ञप्तः ॥ सू० १५ ॥
टीका-' एगमेगे णं' इत्यादि
चक्रवर्तिनां नव महानिधपो भवन्ति, तत्र खलु एकैको महानिधिः अष्ट है, इस संग्रहमें जो विचक्षणता है, वह संग्रहपरिज्ञा है, इन आचार सम्पत् आदिके विस्तृत स्वरूपको अच्छी तरहसे जाननेवालोंको दशाश्रुत स्कन्धके चतुर्थ अध्ययनमें हमारे द्वारा की गई मुनितोषिणी टीका देखनी चाहिये ।। सूत्र १४ ॥
गुणीजन गुणरूपी रत्नोंके खजाने होते हैं, इस कारण निधानके प्रवासको लेकर अब सूत्रकार महानिधिसे सम्बन्धित इस एक सूत्रका कथन करते हैं-" एगमेगेणं महानिही" इत्यादि । टीकार्थ-चक्रवत्तियोंके नौ महानिधियां होती है, सो उनमें एक
(૮) સંગ્રહ પરિજ્ઞા–દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અપાત્રાદિને એકત્ર કરવા અને ભાવની અપેક્ષાએ અનેક શાસ્ત્રો તથા આપ્તજન ( શિષ્ય)ને એકત્રિત કરવા તેનું નામ સંગ્રહ છે. આ સંગ્રહ કરવામાં જે વિચક્ષણતાની જરૂર પડે છે તેને સંગ્રહ પરિશ્તા કહે છે.
આ આચારસંપન્ આદિ આઠ સંપત્તિઓનું વિસ્તૃત વિવેચન દશાશ્રુત સ્કના ચેથા અધ્યયનની મુનિહર્ષિણી ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે. તે આ વિષયનું વિસ્તૃત સ્વરૂપ જાણવાની ઈચ્છાવાળા પાઠકે એ તે ટીકા વાંચી જવી છે સૂ. ૧૪
ગુણીજને ગુણરૂપી રન્નેના નિધાન (ભરડાર) જેવાં હોય છે, આ પ્રકારના પૂર્વસત્ર સાથેના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર મહાનિધિઓના સ્વરૂપનું नि३५ ३२ छ-" एगमेगेणं महानिहीं" ध्या:
ટીકાથ–ચકવર્તીએના નવ મહાનિધિએ કહ્યા છે. તે પ્રત્યેક મહાનિધિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #85

सुघा टीका स्था० ८ सू० १५ महानिधिनिरूपणम् चक्रवालपतिष्ठानः-अष्ट चक्रयालेषु अष्टचक्रेषु प्रतिष्ठानम्=प्रतिष्ठा यस्य स तथाभूतः-अष्ट चक्रेषु प्रतिष्ठितो मझूषाकारः अष्टयोजनानि ऊर्ध्वम् उचत्वेन प्रज्ञप्तः । महानिधिस्वरूपं चेदम्" नव जोयणवित्थिण्णा, बारसदीहा समूसिया अट्ट ।
जवखसहस्सपरिवुडा, चक्कट्ठपइट्ठिया नववि ॥१॥" छाया-नव योजनविस्तीर्णा, (विष्कम्भयुक्ता) द्वादशदीर्घा ( आयामयुक्ता ) समु. च्छिता अष्ट ।
__ यक्षसहस्रपरिवृताश्चक्राष्टप्रतिष्ठिता नवापि ॥ १ ॥ इति ॥ सू० १५ ।। इत्थं द्रव्यनिधिमुक्त्वा सम्प्रति भावनिधिमाह__ मूलम् ---अट्ठ समिईओ पण्णत्ताओ, तं जहा-इरियासमिई १, भासासमिई २, एसणासमिई ३, आयाणभंडमत्तनिक्खेवणासमिई ४, उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणपरिट्रावाणयासमिई ५ मणगुत्ती ६, वयगुत्ती ७ कायगुत्ती ८॥ सू० १६॥ एक जो महानिधि है, वह अष्ट चक्रों में है, प्रतिष्ठान जिसका ऐसी होती है, अष्ट चक्रों में प्रतिष्ठित वह मन्जूषाकार निधि आठ योजनकी ऊँची होती है, महानिधिका स्वरूप इस प्रकारसे कहा गया है--
"नय जीयणचित्थिण्णा" इत्यादि ।
ये नौ ही महानिधियां नौ २ योजनके विष्कम्भसे (चोडाइ) युक्त हैं, योजनके आयामसे सहितहैं, आठ२ योजनकी ऊँचाईवाली हैं। एकर हजार यक्ष इनकी रक्षा करनेवाले हैं। और आठ चक्रों पर प्रतिष्ठित हैं ।।१०१५॥ __ इस प्रकार द्रव्य निधिका कथन कर अब सूत्रकार भावनिधिका कथन करते हैं--" अहसमिईओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ॥ અષ્ટચક પ્રતિષ્ઠિત હોય છેઅણચક પ્રતિષ્ઠિત તે મંજૂષાકાર નિધિ આ જન
या डाय छे. महानिधि २१३५ मा प्ररनु छ - ___“नव जोयण वित्थिण्णा" त्याह
તે પ્રત્યેક મહાનિધિને વિધ્વંભ નવ-નવ જનને, આયામ વિસ્તાર સહિત છે. ઊંચાઈ આઠ-આઠ જનની હેાય છે.
એક-એક હજાર યક્ષ તે પ્રત્યેક મહાનિધિની રક્ષા કરતા હોય છે અને તે પ્રત્યેક મહાનિધિ આઠ ચક્ર પર પ્રતિષ્ઠિત છે. તે સૂ, ૧૫
આ પ્રમાણે દ્રવ્યનિધિનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ભાવનિધિનું નિરૂપણ
स्था०-८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #86

स्थानाङ्गसूत्रे छाया-अष्ट समितयः प्रज्ञताः, तद्यथाः-ई-समितिः १, माषासमितिः २, एपणासमितिः ३, आदानमाण्डमात्रनिक्षेपणासमितिः ४, उच्चारप्रस्रवणखेलजल्लशिवाणपरिष्ठापनिकासमितिः ५, मनोगुप्तिः ६, वाग्गुप्तिः ७ कायगुप्तिः ८ । ॥सु० १६॥
टीका-' अट्ट समिई श्रो' इत्यादि--
समितयः-सम्सम्यक्, एकीभावेन या इतयः ७ शोभनकानपरिणामधेष्टाः, यद्वा-सं-संगता इतया-परत्तपः-समितयः पाणिपरितापपरिजिहीर्षया सम्यक्सवृत्तयः, ता अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ईर्यासमितिः-ईरणमीर्या गमनं, तत्र या समितिः-सम्यगेकीमावेन या रागद्वेषराहित्येन प्रवर्तनं-प्रखरतरसहस्रकरकरनिकरप्रकाशितासु दिशामु पदार्थावेक्षणक्षमे च क्षुषि मनुष्यरथचक्रतुरगखुरक्षुण्ण
टीकार्य-समितियां आठ कही गई हैं, जैसे-ईर्यासमिति १, भाषा समिति २, एषणा समिति ३, आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति ४, उच्चारप्रस्रवणखेल जल्लशिवाणपरिष्ठापनिकासमिति ५, मनोगुसि ६, वाग्गुप्ति ७, और कायगुप्ति ८, एकीभावरूपसे जो शोभन एकाग्र परिणामकी चेष्टाएँ हैं, वे अथवा-प्राणियोंको परिताप करनेकी प्रवृत्तिको छोडनेकी इच्छासे जो सम्यक् प्रवृत्तियां हैं वे समितियां हैं। ये समितियां पूर्वोक्त रूपसे जो आठ प्रकारकी कही गई हैं-सो उनका तात्पर्य ऐसा है, कि जब सूर्यके प्रखरतर किरणोंसे दिशाएँ प्रकाशित होना वे और आंखोंमें भी पदार्थावलोकन करनेकी क्षमता अच्छी तरहसे आ जावे तब मनुष्य रथचक्र, तुरग खुर, इनसे
टी10---" अढ समिईओ पण्णत्ताओ" त्या
नाय प्रभा 248 समितिमे। ही छ-(१) ध्यसमिति, (२) लाषा समिति, (३) मेषए। समिति, (४) माहानमा मात्र निक्षेप समिति, (५) ઉચ્ચાર પ્રસવણ ખેલ જલ શિંઘાણ પરિષ્ઠાપનિક સમિતિ, (૬) મનગુપ્તિ, (७) पाशुति अने (८) यति.
એકીભાવ રૂપે (એકાગ્ર ભાવપૂર્વકની) જે શેભન એકાગ્રપરિણામની ચેષ્ટાઓ છે તેમને સમિતિ કહે છે. અથવા જેને પરિતાપ કરવાની પ્રવૃત્તિને છોડવાની ઈચ્છા પૂર્વક જે સમ્યફ પ્રવૃત્તિઓ કરવામાં આવે છે, તેમનું નામ સમિતિઓ છે. હવે તેના આઠ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–
(૧) ઇસમિતિ-જ્યારે સૂર્યના પ્રખરતર કિરણો વડે દિશાઓ પ્રકાશિત થવા માંડે, અને દરેકે દરેક વસ્તુને આંખે વડે બરાબર જોઈ શકાય એ પ્રકાશ બધે વ્યાપી જાય, જ્યારે મનુષ્યના ચાલવાથી, રથચક અને અશ્વાદિના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #87

सुधा टीका स्था०८ सू० १६ ईयर्यासमित्यादि भावनिधिनिरूपणम् ५९ तुषारादौ पासुकमार्गे तदेकतानमनसो मुनेः शनैर्विन्यस्तचरणस्य सङ्कुचितनिजपूर्वापरगात्रस्य पुरतो युगमात्रदृष्टया चेष्ट नमिति यावत् १। भाषासमितिःभाषा-वचनं, तस्यां समितिः-भषासमितिः-कार्कश्यादिरहित-हितमित-पाणिमर्दनवर्जितस्फीतमृदुभाषणव्यवहारः २। एषणासमितिः-एषणा-गवेषणा-उद्गमादिदोषवर्जनरूपा ग्रहणेषणा परिमोगैषणादिलक्षणा च, तत्र समितिरेषणातुषार आदि जिस परसे क्षुण्ण हो चुका है, और इसीसे जो प्रासुक हो गया है, ऐसे रास्ते पर आगेकी युग प्रमाण भूमिका अवलोकन करते हुए एकाग्र मनवाले मुनिका कि जिसने अपना पूर्व अपर संकुचित कर लिया है, जो धीरे २ चलता है वह ईयाँ समिति है, तात्पर्य इस कथनका केवल यही है कि किसी भी जन्तुको क्लेश न हो इस तरहसे सावधानीपूर्वक चलना ही ईर्यासमितिहै,सत्य, हितकारी, परिमित और असत्य रहित वचन बोलना इसका नाम भाषासमितिहै, भाषा शब्दका अर्थ वचन है, वचनमें जो समिति है यह भाषा समिति है, भाषामें, वचनमें समितता तभी आसकती है, कि जब वह कर्कश आदि दोषसे रहित हो, अर्थात् हित मित एवं प्रिय हो प्राणिमर्दन रहित हो, मृद हो, एषणा समिति-जीवन यात्रामें आवश्यक ऐसे निषि साधनोंका जुरानेमें सावधानीपूर्वक प्रवृत्ति करना एषणा समिति है, एषणा नाम દાભડા વડે ઝાકળ આદિ જેના પરથી વિલીન થઈ ગયું હોય અને તે કારણે પ્રાસુક થઈ ગયું હોય એવા રસ્તા પર સામેની યુગપ્રમાણ (ધુંસરી પ્રમાણુ) ભૂમિનું અવલોકન કરતાં કરતાં જેણે પિતાના પૂર્વ અપર સંકુચિત કરી લીધે છે. એવા એકાગ્ર મનવાળા મુનિનું જે જતના પૂર્વક ધીરે ધીરે ચાલવાનું થાય છે, તેનું નામ ઈસમિતિ છે. આ કથનને સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે-કેઈ પણ જતુને કલેશ ન થાય એ પ્રમાણે સાવધાની પૂર્વક ચાલવું તેનું નામ જ ઇર્યાસમિતિ છે.
(२) भाषासमिति सत्य, हितरी, परिभित भने प्रिय पयन मासया તેનું નામ ભાષાસમિતિ છે. ભાષા શબ્દનો અર્થ વચન થાય છે આ વચનમાં જે સમિતિ છે તેનું નામ ભાષાસમિતિ છે. વચનમાં સમિતતા ત્યારે જ આવે છે કે જ્યારે તે હિત, મિત અને પ્રિય હોય છે, કર્કશતા આદિ દેથી રહિત હેય છે-મૂદ હોય છે અને પ્રાણિ મનથી રહિત હોય છે.
(3) એષણા સમિતિ-જીવનયાત્રા માટે આવશ્યક હોય એવાં સાધનની પ્રાપ્તિ કરવા માટે સાવધાની પૂર્વક પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ એષણા સમિતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #88

--
..
-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे समितिः-भिक्षागतेन मुनिना सोपयोगं नयकोटिविशुद्ध मिक्षाग्रहणम् ३॥ आदानभाण्डमात्रनिक्षेपणासमितिः-भाण्डमात्रयोरादाने निक्षेपणायां च समितिः । उच्चारप्रस्रवणखेल जल्ल शिवाणपरिष्ठापनिकासमितिः-उच्चार:=पुरीपं, प्रस्रवणं= मूत्रं, खेल-लेमा, जल्लः देहमले, शिवाण-नासामलं, तेषां परिष्ठापनिका व्युत्सर्जन, तद्विषया समितिः ५। मनोगुप्तिः-मनसः कुशलत्वे प्रवृत्तिः ६। वाग्गुप्ति:-यचसकुशलत्वे प्रवृत्तिः ७। कायगुप्तिः-कायस्य स्थानादिषु कुशलत्वेन प्रवृत्तिः ८॥ १६ ॥ गवेषणा करनेका है, यह गवेषणा उद्गमादि दोषोंके छोड़नेरूप ग्रहणे. षणारूप एवं परिभोगेषणादि रूप होती है, इस एषणामें जो समिति है, वही एषणासमिति है । इसका तात्पर्य केवल यही है, कि भिक्षाके लिये गये हुए मुनि द्वारा जो उपयोग युक्त होकर नव कोटिसे विशुद्ध
आहारका ग्रहण करना एषणा समिति है । भाण्ड मात्रके उठाने में एवं घरने में जो समिति है, वह आदान भाण्डमात्रनिक्षेपणा समिति है, उच्चार-पुरीष-प्रस्रवण-मूत्र, खेल-लेष्मा, जल्ल-देहमल शिंघाणनासामल, इन सबके विसर्जनमें जो समिति है, वह उच्चारप्रस्रयण, खेल-जल्ल शिवाणपरिष्ठापनिका समिति है, मनकी कुशलतामें जो प्रवृत्ति है, वह मनोगुप्ति है, वचनकी कुशलतामें जो प्रवृत्ति है, वह वचन गुप्ति हैं, कायकी स्थान आदिको में जो कुशलता रूपसे प्रवृत्तिहै यह काय गुप्ति है ।मु० १६॥ છે. એષણ એટલે ગવેષણ. તે ઉદ્ગમાદિ દેને છોડવા રૂપ, ગ્રહણષણા રૂપ અને પરિભોગેષણ આદિ રૂપ હોય છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-ભિક્ષાપ્રાપ્તિને માટે નીકળેલા મુનિ દ્વારા જે ઉપગ યુક્ત થઈને નવ પ્રકારે વિશુદ્ધ આહારનું ગ્રહણ થાય છે તેનું નામ એષણ સમિતિ છે.
(૪) ભાંડમાત્રને જતના પૂર્વક ઉઠાવવા અને મૂકવા તેનું નામ આદાન ભાંડમાત્ર નિક્ષેપણ સમિતિ છે.
(५) या२ (म), प्रसवार (भूत्र), मेस (७५), १८८ (शरीरभेस) શિઘાણ (નાકમાંથી નીકળતે ચીકણો પદાર્થ), આ બધાનું જતના પૂર્વક વિસર્જન કરવું તેનું નામ ઉચાર પ્રસવણ ખેલ જલશિંઘાણ પરિષ્ઠ પનિકા સમિતિ છે.
(૬) મને ગુમિ-મનની કુશળતા પૂર્વકની જે પ્રવૃત્તિ છે તેનું નામ મને ગુપ્તિ છે. (૭) વચનની કુશળતા પૂર્વકની જે પ્રવૃત્તિ છે તેનું નામ વચન શમિ છે. (૮) કાયની સ્થાન આદિમાં જે કુશલતા રૂપ પ્રવૃત્તિ છે તેનું નામ કાયગુપ્તિ છે. સૂ. ૧૬ |
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #89

सुधा टीका स्था०८ सू०१७ आलोचनादायकग्राहकप्रायश्चित्तानां स्व०६१
समितिषु अतिचारे जाते आलोचना दीयते इत्यालोचनाचार्यस्य आलोचकसापोः प्रायश्चित्तस्य च स्वरूपमभिधातुमाह
मूलम्-अहर्हि ठाणेहि संपन्ने अणगारे अरिहइ आलोयणा पडिच्छित्तए, तं जहा-आयारवं १ ओहारवं २ ववहारवं ३
ओवीलए ४ पकुवए ५ अपरिस्साई ६ निजायए ७ अवायदंसी ८। अहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहइ अत्तदोसमालोइत्तए, तं जहा-जाइसंपन्ने १, कुलसंपन्ने २, विणयसंपन्ने ३, णागसंपन्ने ४, दंसणसंपन्ने ५, चरित्तसंपन्ने ६, खते ७, दंते ८ अटविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते तं जहा-आलोयणारिहे १, पडिक्कमणारिहे २, तदुभयारिहे ३, वियेगारिहे ४, विउसग्गारिहे ५, तवारिहे ६, छेयारिहे ७, मूलारिहे ८ ॥ सू० १७ ॥
छाया- अष्टभिः स्थानः सम्पन्नोऽनगारः अर्हति आलोचनाः प्रत्येष्टुम् , तद्यथा-आचारवान् १ अवधारवान् २, व्यवहारवान् ३, अपनीडकः ४, प्रका रकः ५, अपरिस्रावी ६ निर्यापकः ७, अपायदर्शी ८। अष्टभिः स्थानः सम्प. नोऽनगारः अर्हति आत्मदोषमालोचयितुम् , तद्यथा जातिसम्पन्नः १, कुलसंपन्नः २, विनयसम्पन्नः ३ ज्ञानसम्पन्नः ४, दर्शनसम्पन्नः ५, चारित्रसम्पन्नः ६, क्षान्तः ७, दान्तः ८। अष्टविध प्रायश्चित्तं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आलोचनाईम् १, प्रतिक्रमणाहम् २, तदुभयार्हम् ३, विवेकाहम् ४, व्युत्सर्हिम् ५ तपोऽहम् ६, छेदाहेम् ७, मूलाहम् ८ ॥ सू० १७॥
टीका-'अहिं ठाणेहिं ' इत्यादि -- अष्टभिः स्थानः गुणैः सम्पन्नोऽनगारः अर्हति योग्यो भवति आलोचनाः
समितियों में अतिचारके होने पर आलोचना दी जाती है, अतः अब सूत्रकार आलोचनाचार्यका, आलोचकसाधुका और प्रायश्चित्तका स्वरूप कहतेहैं-" अहहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे " इत्यादि ॥
જ્યારે સમિતિઓના પાલનમાં અતિચાર લાગી જાય છે. ત્યારે આલોચના અપાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આલેચનાચાર્યના, આલેચના કરનાર અને प्रायश्चित्त॥२५३५नु नि३५५ ७२ छ. “अहि ठाणेहि संपन्ने अणगारे" याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #90

स्थानाङ्गसूत्रे आलोचकेन श्राव्यमाणान् अतिचारान् प्रत्येष्टुं ग्रहीतुं-श्रोतुमित्यर्थः, तद्यथाआचारवान-आचार-ज्ञानादि पञ्चविधा, सोऽस्ति परिज्ञाने आसेयनेन च यस्य स तथा-ज्ञानादि पञ्चविधाचारज्ञस्तदासेवकश्च १, अवधारवान्-अवधारः अवधारणम्-आलोचकेन आलोच्यमानानामतिचाराणां निश्चयकरणं, सोऽस्त्यस्येति तथाअतिचारप्रकारनिर्णायक-इत्यर्थः । उक्तं चात्र" आयारयमापारं, पंचविहं मुणइ जो य आयरइ ।
ओहारवमवहारे, आलोइं तस्स सव्यंति ॥१॥" छाया-आचारवान आचारं पञ्चविधं जानाति यश्च आचरति ।
अवधारवान् अवधारयति आलोचयतः सर्वमिति ॥ १ ॥ इति ॥ २॥ तथा-व्यवहारवान्-आगमश्रुताज्ञाधारणानीतलक्षणानां पञ्चानां व्यवहाराणामभिज्ञः ३। आबीडका-अपनीडयति-अपगतबीडं-विगतलज्जं करोति य ___टीकार्थ-आठ गुणों से संपन्न अनगार आलोकके द्वारा सुनाये गये अतिचारोंको सुनने के योग्य होता है, ये आठ गुण इस प्रकारसेहैं-जो आचारवान होता है-पांच प्रकारके आचरका-ज्ञानाचारका दर्शनाचारका चारित्राचारका तप आचारका और वीर्याचारका-ज्ञाता होता है, और उनका पालन करनेवाला होता है, जो अयधारवान् (धारणाबुद्धि वाला) होता है-आलोचकके द्वारा आलोच्यमान अतिचारोंका निश्चय करना सो अवधारण है, यह अवधारण जिसके होता है, वह अवधारणवान् है, यह अवधारणवान् आतचारकि प्रकारका निर्णायक होता है, उक्तंच-' आयारवमायारं ' इत्यादि
जो व्यवहारवान होता है-आगम व्यवहार, श्रुत व्यवहार, आज्ञा व्यवहार, धारणा व्यवहार और जीत व्यवहार इन पांच प्रकारके व्यवहारोंका जा जानने वाला होता है, वह व्यवहारवान है, जो अपव्रीडक
ટીકાર્થ–નીચેના આઠ ગુણોથી યુક્ત હોય એ અણગાર આલોચકના દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવેલા અતિચારેને સાંભળવાને ગ્ય ગણાય છે—જે અણગાર આચારવાનું હોય છે-જ્ઞાનાચાર, દર્શનાચાર, ચારિત્રાચાર, તપ આચાર અને વીયચારનો જ્ઞાતા હોય છે અને તે આચારોનું પાલન કરનારે હોય છે, જે અણગાર અવધારવાનું હોય છે, (આલેચકના આલેચ્યમાન અતિચારોને નિશ્ચય કરે તેનું નામ અવધારણ છે. જે અણગારમાં આ અવધારણને સભાવ હોય છે તેને અવધારણવાનું કહે છે. તે અવધારણવાનું અણગાર અતિચારેના પ્રકાર निय४ डाय छे.)
"आयारवमायारं" या व्यवहारपान डायछे (मागम व्यवहार, श्रतव्य.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #91

सुघा टीका स्था०८ सू०१७ आलोचनावायकग्राहकप्रायश्चित्तानां स्य. ६३ मालोचमानं साधु सः । यो हि लज्जया सम्यगनालोचमानं साधु सम्यक् सर्वमालोचयति सोऽपवीडको बोध्यः । उक्तं च-- " यवहारयं क्वहारं आगममाई उ मुणइ पंचविहं ।
ओबीलधगृहंतं, जह आलोएइ तं सव्वं ॥ १॥" छाया--व्यवहारवान व्यवहारम् आगमादिं तु जानाति पञ्चविधम् । ___ अपनीड उपगृहन्तं यथा आलोचयति तत्सर्वम् ॥ १ ॥" इति ।
अयं भावः-यस्तु आगमादिकं पञ्चविधं व्यवहारं जानाति स व्यवहारवा. नित्युच्यते । तथा-यः स्वातिचारम् उपग्रहन्तं निहनुयानं साधु तथाविधया युक्त्या तत्सर्वमतिचारजातमालोचयति, सोऽपत्रीड: अपनीडक इत्युच्यते इति ४॥ प्रकारक:-आलोचनानन्तरं योऽतिचारवतः साधोः शुद्धिकारकः सः । तदुक्तम्___ " आलोइयम्मि सोहिं, जो कारावेइ सो पकुवओ" होता है-आलोचना करनेवाले साधुको जो लज्जा रहित करता है, वह अपनीडक है, अर्थात्-जो लज्जाके यशसे अच्छी तरह आलोचना नहीं करता है, ऐसे साधुसे जो सम्यक् प्रकार से सब आलोचना करा लेता है, वह अपव्रीडक है-तदुक्तं -"चवहारवं ववहारं" इत्यादि । ____ जो आगमादि रूप पांच प्रकारके व्यवहारको अच्छी तरहसे जानता है, यह व्यवहारवान् कहा जाता है, तथा जो अपने अतिचारोंको छुपाता है, उससे जो युक्तिसे उन अतिचारोंकी आलोचना करवा लेता है, वह अपनीडक है, जो प्रकारक होता है-आलोचनाके बाद जो अतिचारवाले साधुकी शुद्धि करनेवाला होताहै, वह प्रकारकहै कहा भीहैહાર, આજ્ઞા વ્યવહાર, ધારણ વ્યવહાર અને જીત વ્યવહારને જે જાણકાર હોય છે તેને વ્યવહ રવાનું કહે છે), જે અણગાર અપવીડક હોય છે (આલેચના કરનાર સાધુને જે લજજા (સંકોચ) રહિત કરે છે, તેને અપવીડક કહે છે. એટલે કે જે અતિચાર યુક્ત સાધુ લજજાને કારણે સારી રીતે આલેચના કરતે નથી એવા સાધુને સમજાવીને સમ્યક પ્રકારે જે આલોચના કરાવી લે છે તેને अपनी ४ छ.) [ ५५ छ -“ववहारवं यवहारं" त्या
જે આગમાદિ રૂપ પાંચ પ્રકારના વ્યવહારોને સારી રીતે જાણે છે, તેને વ્યવહારવાનું કહે છે. એવા સાધુએ પિતાના અતિચારેને યુક્તિપ્રયુક્તિ પૂર્વક સમજાવીને તેમના અતિચારોની આલેચના કરાવનાર સાધુને અપગ્રીડક કહે છે.
જે અણગાર પ્રકારક હોય છે (આલેચના કર્યા બાદ અતિચારવાળા साधुनी शुद्धि सपना२ य छ २४ ४७ 2. { ५५ छ -“आलो.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #92

-
-
स्थानाङ्गमने छाया-आलोचिते शोधिं यः कारयति स प्रकारकः-इति ॥ ५ ॥
अपरिस्रावी-परिस्रवतीत्येवं शीलः परिस्रावी, न तथा-अपरिस्रावी-आलो. चक दोषाणामन्येभ्योऽकथनशीलः, तदुक्तम्____जो अनस्स उ दोसे, न कहेई य अपरिसाई सो होइ" छाया-या अन्यस्य तु दोषान् न कथयति च अपरिस्रावी स भवति । इति॥६॥ ___ निर्यापकः-निर्यापयति-तथाविधया युक्त्या गुर्यपि प्रायश्चित्तं शिष्येण निर्वा हयति यः सः, तथा । तदुक्तम्___ "निज्जयओ तह कुणई, निव्यहई जेण पच्छित्तं ' छाया-निर्यापकस्तथा करोति निर्वहति येन प्रायश्चित्तम्-इति ॥ ७॥
तथा-अपायदर्शी-अपायान् अनर्थान् पश्यतीत्येवं शीलः,-दुर्भिक्षदौर्बल्या दिकृतशिष्यचितभङ्गनिर्वाहादिरूपानर्थदर्शी । यद्वा-सम्यगनालोचितशिष्येभ्यो दुर्लभयोधिकत्वादिकान् अनर्थान् दर्शयति यः स तथा। तदुक्तम्-" दुभिक्खदुब्यलाई, इहलोए जाणए अवाए उ ।
दंसेइ य परलोए, दुल्लहबोहित्ति संसारे ॥१॥" "आलोइयम्मि सोहिं" इत्यादि ।
जो अपरिस्रायी होता है-आलोचकके दोषोंको जो दूसरोंसे नहीं कहता है, वह अपरिस्रावी है कहा भी है
" जो अन्नस्स उ दोसे" इत्यादि ।
जो निर्यापक होता है-जो युक्तिसे प्रदत्त गुरु प्रायश्चित्तकी भी शिष्यके द्वारा पालन करा लेता है वह निर्यापक है कहा भी है--
"निज्जवओ तह कुणई " इत्यादि ।
जो अपायदर्शी होता है-यदि शिष्य अच्छी तरहसे आलोचना आदि नहीं करता है, तो उसे बोधि आदिकी प्राप्ति होना दुर्लभ है, इयम्मि सोहिं" त्या), २ अपरित्रावी य छ (मादाय हावानर सम्पनी पासे ४८ रत। नथी तेरे ५५रिखावी छे. ४ ५४ छे -"जो अन्नस्स उ दोसे" त्यादि), नया५४ डाय छे (२ प्रहत्त गुरुप्रायश्चित्तनु પણ યુક્તિપૂર્વક શિષ્ય પાસે પાલન કરાવવાને સમર્થ હોય છે, તેને નિર્યા. प छ हां ५॥ छ “निज्जवओ तह कुणई" त्या), २ . યશ હેય છે (જે શિષ્ય સમ્યક રીતે આલેચના આદિ કરે નહી તે તેને બષિ આદિની પ્રાપ્તિ થવાનું દુર્લભ બની જશે, ઈત્યાદિ અનનું શિષ્યને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #93

सुधा टीका स्था०८ सु. १७ आलोचनादायक ग्राहक प्रायश्चित्तानां स्व० छाया - दुर्भिक्ष दौर्बल्यादीन् इहलोके जानाति अपायांस्तु । दर्शयति च परलोके दुर्लभ योषित्वं संसारे ॥ १ ॥ इति । ८ ॥ अत्र गुणेषु निर्देष्टव्येषु गुणिनो निर्देशो गुणगुणिनोरमेदमाश्रित्य बोध्यः । एवमग्रे ऽपि ।
६५
इत्यादि अनर्थों को जो उन्हें दिखाने के स्वभाववाला होता है, वह अपाय ત્રી હૈ હા મી હૈ--“ દુષિવમુક્વાર્ફ ” ફાતિ ।
शिष्यको यदि अच्छी तरहसे भिक्षा आदिकी प्राप्ति नहीं होती है, यह दुर्बल हो सकता है, दुर्बलता आनेसे उसका चित्त भंग भी हो सकता है, चित्तमंग हो जानेसे फिर उसका निर्वाह होना कठिन हो सकता है, इस तरह से जो शिष्यजनोंके लिये अपायका दिखानेवाला होता है वह पापदर्शी है।
यहां गुणों के निर्देश होनेका प्रकरण था, परन्तु गुणीका निर्देश किया गया है, वह गुण गुणी में अभेदको लेकर किया गया है, इसी प्रकार से आगे भी समझ लेना चाहिये.
ભાન કરાવવાના સામર્થ્યવાળા અણુગારને અપાયદી કહે છે. કહ્યું પણ છે કેસુમ્મિલ તુન્નસારૂં ' ઇત્યાદિ )
,,
શિષ્યને જો સારી રીતે ભિક્ષા આદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી, તા તેનામાં દુખ`લ પશુ આવી જાય છે. દુબ લતા આવી જવાને કારણે તેનામાં માનસિક અસ્થિરતા આવી જવાના પણ સ'ભવ રહે છે. માનસિક અસ્થિરતા આવી જાય તે તેને માટે પેાતાના નિર્વાહ ચલાવવાનું પણ કઠણ થઈ જાય છે. આ પ્રકારે જે આચાય આદિ શિષ્યજનાને અપાય દર્શાવનારા હાય છે તેને અપાયદી કહે છે. આ રીતે પેાતાના અતિચારાની આલેચના કરવા માગતા આલેચક દ્વારા પેાતાના જે અતિચારા પ્રકટ કરવાના હોય, તે અતિચાર સાંભળવાને પાત્ર એજ અણુગારને ગણી શકાય છે, કે જેનામાં નીચેના આઠ ગુણેના સદ્ભાવ હાય છે–(૧) તે આચારવાન હાવા જોઈએ, (૨) તે અવધારવાન્ હાવા જોઈએ (૩) તે વ્યવહારવાન્ હાવા જોઈએ (૪) તે અપત્રીડક હાવા જોઈએ (૫) તે પ્રકારક હાવા જોઈએ, (૬) તે અપરિસાવી હોવા જોઇએ. (૭) તે નિર્યાપક હાવા જોઇએ અને (૮) તે અપાયદી હોવા જોઈ છે. આ ખધાં પાના અર્થ ઉપર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યા છે.
અહી ગુણાના નિર્દેશ થવા જોઈતા હતા, પરન્તુ ગુણુ અને ગુણીમાં અભેદના ઉપચાર કરીને અહી' ગુણીના નિર્દેશ કરવામાં આવ્યે છે. એજ પ્રમાણે આગળ પણુ સમજવાનું છે.
स्था - ९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #94

६६
स्थानाङ्गसूत्रे
1
इत्थमालोचनादातुर्गुणानुक्त्वा सम्प्रति आलोचकस्य गुणानाह - ' अट्ठहिं
इत्यादि ।
"
अष्टभिः स्थानैः = गुणैर्युक्तोऽनगारोऽर्हति आत्मदोषम् = स्वापराधम् आलोचयितुम्, तद्यथा - जातिसम्पन्नः - जातिः - मातृको वंशः तेन सम्पन्नः = युक्तः ॥ १॥ कुलसम्पन्नः - कुलं = पैतृको वंशः तेन सम्पन्नः २। एवंविधः पुरुषः प्रायो ऽकृत्यमेव न करोति, यदि कथंचित् करोति ततः पश्चात्तापतप्तः स आलोचयत्येवेति " जातिसम्पन्नः कुलसम्पन्नः " इति स्थानद्वयमुक्तम् । तदुक्तम्" जाईकुलसंपन्नो, पायमकिश्यं न सेवइ किंचि । आसेविऊण पच्छा, तरगुणओ सम्ममालोए || १॥ छाया - जातिकुलसम्पन्नः प्रायः अकृत्यं न सेवते किंचित । आसेव्य पश्चात्तद्गुणतः सम्यगालोचयति ॥ १ ॥ इति ।
99
इस प्रकार से आलोपना दाताके गुणोंका कथन कर अब सूत्रकार आलोचकके गुणोंका कथन करते हैं-" अट्ठहिं" इत्यादि
आठ गुणोंसे युक्त अनगार अपने अपराध रूप दोषोंकी आलोचना करने के योग्य होता है वे आठ गुण इस प्रकार से हैं-जाति संपन्न १जो मातृकवंश रूप जाति से युक्त होता है, वह अपने अपराधरूप दोषोंकी आलोचना करने के योग्य होता है १- इसी प्रकार से जो कुल संपन्न होता है - पैतृक वंश से युक्त होता है ऐसा पुरुष प्रायः अकृत्यही नहीं करताहै - यदि कथंचित् वह करता भी है तो वह पश्चात्तापसे तप्त होकर उन આ પ્રકારે આલાચના દાતાના ગુણેાનુ વર્જુન નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર આલાચકના ગુણેાનુ નિરૂપણ કરે છે
'अट्ठहिं" त्याहि-नीये दृर्शापेक्षा आठ गुणेोथी सौंपन्न होय येथे। અણગાર પેાતાના અપરાધરૂપ દેષાની આલાયના કરવાને ચાગ્ય ગણાય છે.(१) अति संपन्न, (२) स संपन्न, (3) विनय संपन्न, (४) ज्ञान सौंपन्न (५) दर्शन संपन्न (१) चारित्र संपन्न, (७) क्षान्त भने (८) हान्त.
66
જાતિ સ’પન્ન—ઉત્તમ માતૃવંશ યુક્તને જાતિ સ‘પન્ન કહે છે. કુલ સ`પન્ન-ઉત્તમ પિતૃ'શથી સ`પન્ન હૈાય એવાને કુલ સ`પન્ન કહે છે, જાતિ સ“પન્ન અને કુલ સ ́પન્ન સાધુ, સામાન્ય રીતે અકૃત્ય કરતા નથી. કદાચ તેનાથી કોઈ અકૃત્ય સેવન થઈ જાય છે, તે પશ્ચાત્તાપ રૂપી અગ્નિથી તેનું મન તમ થઈ જાય છે, અને તે પેાતાના દેષની આલાચના અવશ્ય કરી જ લે છે. આ પ્રકારે જાતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #95

-
-
-
.
सुघा टीका स्था. ८ सू.१७ आलोचनादायकग्राहकप्रायश्चित्तानां स्व. ६७
तथा-विनयप्सम्पन्न: विनीतः, एवंविधः शिष्योऽनायासेनैव सर्वमालोचयति ३। ज्ञानसम्पन्नः ज्ञानवान, एतादृशो मुनिर्दोषविपाकं प्रायश्चित्तं चाऽनायासेनावगच्छति । तदुक्तम् - " नाणेण उ संपन्नो, दोसवियागं वियाणिउं घोरं ।
आलोएइ सुहचिय, पायच्छित्तं च अवगच्छे ॥ १ ॥ छाया-जानेन तु सम्पन्नो दोपविपाकं विज्ञाय घोरम् ।
आलोचयति मुखमेव प्रायश्चित्तं च अवगच्छति ॥१॥ इति ॥४॥ दोषोंकी आलोचना करता ही है, इस तरह जाति संपन्न और कुल संपन्न ये दो स्थान कहेहें कहा भीहै--" जाइ कुलसम्पन्नो" इत्यादि ।
इसका अर्थ स्पष्ट है--
विनय संपन्न--जो विनीत होता है, ऐसा शिष्य बिना किसीके कहे सुने शान्तिसे अपने अतिचारोंकी आलोचना करताहै । ३। __ ज्ञान संपन्न--जो शिष्य ज्ञानवाला होता है, ऐसा वह मुनि शिष्य, दोष विपाकवाले प्रायश्चित्त अनायाससेही जान लेता है । कहा भीहै
" नाणेण उ संपन्नो" इत्यादि ।
जो शिष्य सम्यग्ज्ञानसे युक्त होता है, वह बात भलीभांति जानता है, कि लगे हुए दोषोंका विपाक भयंकर फलदाता होता है, अत: इन दोषोंकी शुद्धि केवल एक प्रायश्चित्तसेही होती है, इसलिये वह उनकी आलोचना करता है, और दिया हुआ प्रायश्चित्तको अच्छी तरहसे स्वीकार कर लेता है. સંપન્ન અને કુલસંપન્ન સાધુને અહીં આલેચના કરવાને પાત્ર ગણાવ્યું છે. ४ ५ छ ?-" जाइकुलप्स पन्नो" त्याहि. ते अर्थ २५ष्ट छ.
વિનય સંપન્ન-જે સાધુ વિનીત હોય છે, તે કઈ ન કહે તે પણ શાનિતથી પિતાના અતિચારોની આલેચના કરે છે.
જ્ઞાનસંપન્ન–જે શિષ્ય (સાધુ) જ્ઞાનસંપન્ન હોય છે, તે દેષવિપાકપ્રાયશ્ચિત્તને અનાયાસે જ જાણું લે છે. કહ્યું પણ છે કે___ " नाणेण उ संपन्नो" छत्याह
જે સાધુ સમ્યગજ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે, તે આ વાત ઘણી જ સારી રીતે જાણી શકે છે કે –પિતાને જે અતિચારે લાગે છે, તેને વિપાક ભયંકર ફિલદાતા હોય છે, તે જાણે છે કે તે દોષે ગુરુની સમક્ષ પ્રકટ કરીને ગ્ય પ્રાયશ્ચિત્ત લેવાથી જ તેમની શુદ્ધિ થઈ શકે છે તેથી તે પિતાના દેને ગુરુ સમક્ષ પ્રકટ કરવા રૂપ આલેચના પણ કરે છે અને ગુરુ દ્વારા જે પ્રાયશ્ચિત આપવામાં આવે, તેને પણ સમ્યફ રૂપે સ્વીકાર કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #96

स्थानाङ्गसूत्रे ___ दर्शनसम्पन्नः श्रद्धावान एवं विधः पुरुषः ' दोषा अनर्यकराः इति श्रद्धत्ते ॥५॥ चारित्रसंम्पन्ना क्रियावान् , स च भूयस्तमपराधं न करोति, सम्यगालोचयति, पायश्चित्तं च निर्वाहयति । तदुक्तम् - " सुद्धो तहत्ति सम्म, सदहई देसणेण संपन्नो ।
चरणेण उ.संपन्नो, न कुणइ भुज्जो तमवराहं ॥ १ ॥" छाया-शुद्धस्तथेति सम्यक, श्रद्धत्ते दर्शनेन सम्पन्नः ।
चरणेन तु सम्पन्नो, न करोति भूयस्तमपराधम् ॥ १ ॥ इति ॥ ६ ॥ क्षान्तः क्षमाशीलः, एतादृश आचार्यः कठोर वचनेनोक्तोऽपि न कदाचि. दपि चेतसि रोषमायहति । तदुक्तम्
"खतो आपरिएहिं, फरुसं भणि मोवि न वि रूसे।" छाया-क्षान्त आचार्य : परुषं भणितोऽपि नापि रुप्येत्-इति ॥ ७ ॥
दर्शन संपन्न--जो शिष्य श्रद्धाचाला होता है, ऐसा वह शिष्य "दोष अनर्थकर होते हैं " इस बातके ऊपर दृढ श्रद्धावाला होता है.५ ___चारित्र संपन्न--जो शिष्य चारित्र सम्पन्न होता है, क्रियावाला होता है उस अपराधांकी अच्छी तरहसे आलोचना करता है, और गृहीत प्रायश्चित्तका निर्वाह करता ६ है कहा भी है
" सुद्धो तहत्ति सम्म” इत्यादि ।
क्षान्त--जो शिष्य क्षमाशील होता है, वह आचार्यके द्वारा कठोर वचन कहे जाने पर भी अपने चित्तमें रोष नहीं लाताहै ७ कहा भीहै___"खंतो आयरिएहिं" इत्यादि । - દર્શન સંપન્ન-જે શિષ્ય શ્રદ્ધાવાળે હોય છે, તેને એ વાત પ્રત્યે દઢ શ્રદ્ધા હોય છે કે દોષ અનર્થકર હોય છે.”
ચારિત્ર સંપન્ન-જે શિષ્ય ચરિત્ર સંપન્ન હેય છે-ક્રિયાવાળો હોય છે તે ફરી એ અપરાધ કરતું નથી. તે પિતાના અતિચાની સારી આલોચના કરે છે અને તે અતિચારોની વિશુદ્ધિ માટે જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવ્યું હોય છે, તેનું સારી રીતે પાલન કરે છે. કહ્યું પણ છે કે
"सुद्धो तहत्ति सम्म" इत्याहि.
ક્ષાન્ત–જે શિષ્ય ક્ષમાશીલ હોય છે, તે આચાર્ય દ્વારા કઠોર વચને કહેવામાં આવે તે પણ પિતાના મનમાં રેષ કરતું નથી. કહ્યું પણ છે કે
"खंतो आयरिएहि” त्यादि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #97

सुधा टीका स्था०८ सू०१७ आलोचनादायकग्राहकप्रायश्चित्तानां स्व०६९
तथा-दान्तः निगृहीतेन्द्रियः, अयं हि दत्तं प्रायश्चित्तं वोढुं समर्थों भवति । तदुक्तम् -" दंतो समत्थो वोढुं पच्छित्तं जमिह दिज्जए तस्स"। छाया--दान्तः समर्थो बोटु प्रायश्चित्तं यदिह दीयते तस्मै-इति ॥ ८॥
इत्थमालोचकगुणानुक्त्वा सम्प्रति तत्कृतानि प्रायश्चित्तानि अष्टस्थानत्वेन प्ररूपयितुमाह-' अट्टविहे ' इत्यादि ।
प्रायश्चित्तम्-'मायश्चित्त ' शब्दोऽपराधे तच्छुद्धौ च दृश्यते । अत्र अपराधोऽर्थों विज्ञेयः, ततथ प्रायश्चित्तम् अपराधः अष्टविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथाआलोचनाहम्-आलोचनाम्-निवेदना, तल्लक्षणं शुद्धिमर्हति यावत् १। प्रतिक्रमणा.
दान्त--जो शिष्य इन्द्रियों का निग्रह करनेवाला होता है-यह दिये हुए प्रायश्चित्तको वहन करने के लिये समर्थ होता है ८ कहा भी है--
"दंतो समस्था वोढुं" इत्यादि ।
इस प्रकारसे आलोचकके गुणोंको कहकर अब सूत्रकार उनके द्वारा किये गये प्रायश्चित्तोंकी आठ स्थानों से प्ररूपणा करते हैं-"अट्टविहे" इत्यादि-"प्रायश्चित्त" यह शब्द अपराध और उसकी शुद्धि में व्यवहृत हुआ देखा जाता है, यहां अपराध अर्थ प्रायश्चित्त शब्दका प्रयोगमें हुआ है इस तरह प्रायश्चित्तरूप अपराध आठ प्रकारका कहा गया है
जोप्रायश्चित्त आलोचनारूप निवेदनासे शुद्धिके योग्य होताहै, वह आलोचनाई प्रायश्चित्तहै, जो प्रायश्चित्त मिथ्यादुष्कृति (मिच्छामि दुवंड) देनेसे शुद्धिके योग्य होता है, यह प्रायश्चित्त प्रतिक्रमणाई है २, जो प्रायः
દાન્ત–જે શિષ્ય ઈન્દ્રિયોનો નિગ્રહ કરનારો હોય છે તેને દાત કહે છે. એ શિષ્ય તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવ્યું હોય, તેને વહન કરવાને समय य छे. ४थु ५५ छ है दंतो समत्थो वोढुं" त्याल.
આ પ્રમાણે આલેચકના ગુણેનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તેના દ્વારા કરાયેલા પ્રાયશ્ચિત્તોના આઠ પ્રકારોનું નિરૂપણ કરે છે–
" अविहे" त्यादि.
પ્રાયશ્ચિત્ત” આ પદ અપરાધ અને તેની શુદ્ધિના અર્થનું વાચક છે, એટલે કે અહીં પ્રાયશ્ચિત્ત પર અપરાધના અર્થમાં પ્રયુક્ત થયું છે. આ રીતે પ્રાયશ્ચિત્ત રૂપ અપરાધના આઠ પ્રકારે અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે—
(૧) આલોચનાઈ –જે પ્રાયશ્ચિત્ત આલેચના રૂપ નિવેદન માત્રથી જ શદ્ધ થઈ જવાને ચગ્ય હોય છે, તેને આલેચના પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
(૨) પ્રતિક્રમણઈ-જે પ્રાયશ્ચિત્ત પ્રતિક્રમણ દ્વારા-મિથ્યા દુષુતિ દેવા માત્રથી શુદ્ધિને હોય છે તેને પ્રતિક્રમણીં પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #98

७०
स्थानाङ्गसूत्रे हम्-प्रतिक्रमणम्-मिथ्यादुष्कृतं, तदर्हति यत्तत् । तदुभयाहम्-आलोचना पतिक्रमणेत्युभयाहम् ३। विवेकाहम्-विवेकः प्रशुद्ध भक्तादित्यागरूपः, तदहम् ।। ब्युत्सहिम्-व्युत्सर्गः कायोत्सर्गः, तदहम् ५। तपोऽहम्-तप-निर्षिकतिकादिरूपं, तदहम् ६। छदार्हम्-छेदः अत्रज्या पर्यायस्य लघूकरणं, तदहम् ७) तथामूलाहम्-मूलम् महावतारोपणम् , तदहै प्रायश्चित्तम् ८ ॥ इति ।। सू० १७ ॥
जात्यादि मदेषु सत्सु जना आलोचनायां न प्रवर्तन्ते, इति मदान् अष्टस्थानत्वेन निरूपयति--
मूलम्-अट्ठ मयट्ठाणा पण्णत्ता, तं जहा-जाइमए १, कुलमए २, बलमए ३, रूवमए ४, तवमए ५, सुयमए ६, लाभमए ७, इस्तरियमए ८ ॥ सू० १८ ॥ श्चित्त आलोचना एवं प्रतिक्रमणसे शुद्धिके योग्य होताहै, वह तदुभयाई प्रायश्चित्तहै, जो प्रायश्चित्त अशुद्ध भक्त (आहार)भादिके त्यागसे शुद्धिके योग्य होता है, वह विवेकाई प्रायश्चित्त है, जो प्रायश्चित्त कायोत्सर्गसे शुद्धिके योग्य होता है, वह व्युत्साह प्रायश्चित्त है। जो प्रायश्चित्त तपस्यासे शुद्धि के योग्य होता है, वह तपोऽहं प्रायश्चित्त है। जो प्रायश्चित्त प्रवज्या पर्यायके छेद करनेसे शुद्धिके योग्य होताहै, वह छेदाई प्रायश्चित्तहै, जो महावतारोपणके योग्य होताहै,यह मूलाई प्रायश्चित्तहै।सू०१७॥ | (૩) તદુભયાહ–જે પ્રાયશ્ચિત્ત આલેચના અને પ્રતિક્રમણ, અને દ્વારા શુદ્ધિને વેગ્ય હોય છે તેને તદુભયાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
(૪) વિવેકાણું પ્રાયશ્ચિત્ત-જે પ્રાયશ્ચિત્ત અશુદ્ધ આહાર આદિના ત્યાગ વડે શુદ્ધિને પાત્ર હોય છે, તેને વિવેકાણું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
(૫) વ્યુત્સર્ગોહે પ્રાયશ્ચિત-જે પ્રાયશ્ચિત્ત કાર્યોત્સર્ગ દ્વારા શુદ્ધિને ગ્ય હોય છે, તેને વ્યુત્સર્ગાતું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
(૬) તપ અહં પ્રાયશ્ચિત્ત-જે પ્રાયશ્ચિત્ત તપસ્યા દ્વારા શુદ્ધિને યોગ્ય હોય તેને તપઅહં પ્રાયશ્ચિત કહે છે.
(૭) છેદાહ પ્રાયશ્ચિત પ્રવ્રયા પર્યાયના છેદન દ્વારા શુદ્ધિને ચગ્ય હોય छ, तेने छ। प्रायश्चित्त ४ छे.
(८) भूदा प्रायश्चित्त-महानता।५४ने योग्य रे प्रायश्चित्त हाय छ, तर भूदा प्रायश्चित्त ४ छ. ॥ सू. १७ ।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #99

सुघा टीका स्था०८ सू. १८ अष्टविधमदस्थाननिरूपणम्
छाया--अष्ट मदस्थानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिमदः १, कुलमदः २, बलमदः ३, रूपमदः ४, तपोमदः ५, श्रुतमदः ६, लाभमदः ७, ऐश्वर्यमदः ८ ॥ सू० १२ ॥
टीका--' अट्ठ मयट्ठाणा ' इत्यादि
मदस्थानानिम्मदभेदाः अष्ट प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-जातिमद इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । जात्यादिमदेषु सत्सु प्राणिन इहलोके उन्मत्ता दुःखिताश्च भवन्ति, परलोके च हीनजात्यादिकाः । तदुक्तम्" जात्यादिमदोन्मत्तः, पिशाचवद् भवति दुःखितश्चेह ।
जात्यादि हीनतां परमवे च निःसंशयं लभते ।। १ ॥” इति ॥ सू०१८ ।। जात्यादि मदोंके होने पर मनुष्य आलोचनामें प्रवृत्ति नहीं करते हैं इसलिये अब सूत्रकार मदोंका आठ स्थान रूपसे निरूपण करते हैं
" अट्ठ मयट्ठाणा पण्णत्ता" इत्यादि ॥
टीकार्थ-आठ मदके भेद कहे गये हैं-जैसे-जातिमद, कुलमद, बलमद, रूपमद, तपमद, श्रुतमद, लाभमद और ऐश्वर्यमद जात्यादि मदोंके होने पर प्राणी इस लोकमें उन्मत्त और दुःखित होते हैं एवं परलोकमें हीन जाति आदिवाले होते हैं-कहा भी है-- ___“जात्यादि मन्दोन्मत्तः" इत्यादि। ___ जातिमद आदि मदोंसे उन्मत्त हुआ व्यक्ति इस लोकमें पिशाच की तरह होता है और यह सदा दुःखित बना रहता है, तथा-परभवमें वह निश्चयसे जाति आदिकी हीनता वाला होता है । सूत्र १८ ॥
જાત્યાદિ મદોને જે મનુષ્યમાં સદ્દભાવ હોય છે તે મનુષ્ય જ આલેચના આદિ કરતું નથી. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર આઠ પ્રકારના મદનું પ્રતિપાદન કરે છે
"अटू मयदाणो पण्णता" त्याहिटी -महना मा ४१२ ४ह्या छ-(१) तिमह, (२) मह, (3) सम (४) ३५भ६, (५) त५मद, (6) श्रुतमह, (७) बालम भने (८) मेश्वभह, यारे માણસમાં જાત્યાદિ મને સદ્દભાવ હોય છે, ત્યારે માણસ આ લેકમાં ઉન્મત્ત અને દુઃખી થાય છે, અને પરલોકમાં પણ હીનજાતિ આદિની પ્રાપ્તિ કરે છે. ४५) :-"जात्यादि मदोन्मत्तः" इत्याहि
જાતિ આદિ મ વડે ઉમત્ત બનેલ મનુષ્ય આ લેકમાં પિશાચ જેવો બની જાય છે, અને તે સદા દુઃખ જ ભોગવતે રહે છે. તથા પરભવમાં પણ તે જાતિ આદિની હીનતા પ્રાપ્ત કરીને દુઃખ જ પામતે રહે છે. તે સૂ ૧૮ .
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #100

७२
स्थानाङ्गसूत्रे अनन्तरसूत्रे श्रुतमदः प्रोक्तः, वादिनश्च पायरतद्वन्तो भवन्तीति यादिविशेपान् अष्ट स्थानत्वेनाह
मूलम्-अट्र अकिरियावाई पण्णत्ता, तं जहा-एगावाई १, अणेगावाई २, मियवाई ३, निम्मियवाई ४, सायवाई ५,समु. च्छेयवाई ६, णियावाई ७ णसंति परलोगवाई ८॥ सू०१९ ॥ ___ छाया--अष्ट अक्रियावादिनः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकवादी १, अनेकवादी २, मितवादी ३, निमितवादी ४, सातवादी ५, समुच्छेदवादी ६, नित्यवादी ७, न शान्तिपरलोकवादी ८ ॥१० १९ ॥
टीका--" अट्ठ अकिरियावाई " इत्यादि--
अक्रियावादीन:-क्रिया सकलपदार्थान्विता अस्तीतिरूपा, सब अयथार्थतया कुत्सिता-अक्रिया, नबः कुत्सितार्थत्वस्योक्तत्वात् , ताम् अक्रियां वदन्तीत्येवं
ऊपरके सूत्रमें श्रुतमद कहा गया है यह श्रुतमद जो वादीजन होतेहैं, उनको प्रायः करके होताहै, अतः अब सूत्रकार चादि विशेषोंकी प्ररूपणा करते हैं-" अ अकिरियावाई पण्णत्ता" इत्यादी ॥
टीकार्थ-अक्रियावादी आठ कहे गयेहैं-जैसे-एकवादी१, अनेकवादी २, मितवादी ३, निर्मितवादी ४, सात वादी ५, समुच्छेदवादी ६, नित्य. चादी ७ न शान्ति परलोकवादी ८ सफल पदार्थों में अन्वय रूपसे रही हुई "अस्ति" ऐसी जो क्रिया है वह अयथार्थ होनेसे कुत्सित हैयहां ना कुत्सित अर्थका कहनेवाला है इस क्रियाको-अस्तिरूप क्रियाको-इस तरह कुत्सितरूपसे कहनेका जिनका स्वभाव है वे अक्रि
ઉપરના સૂત્રમાં શ્રતમદ નામને એક પ્રકાર બતાવવામાં આવ્યું છે. વાદી જનેમાં સામાન્ય રીતે શ્રતમદને સદ્ભાવ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વાદી વિશેની આઠ સ્થાનની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરે છે___“अट अकिरियावाई पण्णत्ता" त्याहि-(सू. १३) टी10--2413 महियावादी ४६॥ छे--(१) १ (२) मने ४पासी, (3) भित. पाही, (४) निमितवादी, (५) सातपाटी समुछेपी, (७) नित्यादी अने (८) ન શાન્તિ પરલેકવાદી.
स४५ पहा मांस-५५ ३ २७सी “अस्ति" मेवा २ यि त यथार्थ હેવાથી કુત્સિત છે-અહી નઝ કુત્સિત અર્થને વાચક છે-અસ્તિ રૂપ ક્રિયાને-આ પ્રમાણે કુત્સિત રૂપે કહેવાને જેમનો સ્વભાવ છે, તેમને અક્રિયાવાદી કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #101

सुघा टीका० स्था०८ सू० १९ अष्टविधाऽक्रियावादिस्वरूपनिरूपणम् ७३ शीला अक्रियावादिनः-वस्तूनामनेकान्तात्मकत्वं वास्तविक स्वरूपमनुपादाय तदैकान्तिकस्वरूपपतिपत्तारो नास्तिकाः । एकान्तयादिन एते वस्तुतः परलोकसाध. कक्रियामपि न बदन्ति, अतस्तदभिमतपदार्थसत्तायां परलोकसाधकक्रियाया अनुपपत्तिरिति तेऽक्रियावादिन एवेति । तेऽक्रियावादिन:-अष्ट संख्यकाः मज्ञप्ताः, तद्यथा--
एकवादी--एक एव आत्मादिपदार्थ इति वदतीत्येवं शीलः । 'एगाबाई' इत्यत्र प्राकृतत्वाद् दीर्घः । एकवादिमतं चेत्थम् । तत्र कश्चिद् भूतात्मवादी । तन्मतं चेदम्--
" एक एव हि भूतात्मा, भूते भूते व्यवस्थितः । __ एकधा बहुधा चैव, दृश्यते जलचन्द्रवत् ॥ १ ॥ इति । यावाद हैं-ये अकिपायादी नास्तिक हैं, क्योंकि ये वस्तुका स्वरूप जो अनेकान्तात्मक है उसे नहीं मानते हैं किन्तु एकान्तात्मकही वस्तुका स्वरूप मानतेहैं, ये एकान्तवाद वस्तुतः परलोक साधक क्रियाको भी नहीं मानते हैं,इसलिये इनके द्वारा अभिमत(मानाहुवा)पदार्थ सत्तामें परलोक साधक किपाकी अनुपपत्ति है, उसका सद्भाव सिद्ध नहीं होता है, इस तरह ये अक्रियावादीही हैं, ये अक्रियावादी जो पूर्वोक्तरूपसे आठ प्रकारके कहे गये हैं-उनका अभिप्राय ऐसा है-एकही आत्मादि पदार्थ है ऐसी मान्यता जिनकी है ये एकवादी हैं-एकवादका मत इस प्रकारसे हैइस एकवादीमें जो भूतात्मवादी है, उसका मन्तव्य ऐसा है-- __ " एक एवहि भूतात्मा" इत्यादि। प्रत्येक भूतमें(प्राणी में एकही भूतात्मा व्यवस्थित है, वह एक भूतात्माही તે અયિાવાદીએ નાસ્તિક છે, કારણ કે વસ્તુનું જે અનેકાન્તાત્મક સ્વરૂપ છે, તેને તેઓ માનતા નથી, પરંતુ વસ્તુના એકાન્તાત્મક સ્વરૂપને જ તેઓ માને છે. આ એકાન્તવાદ વસ્તુતઃ પરલોક સાધક ક્રિયાને પણ માનતા નથી. તેમના દ્વારા અભિમત પદાર્થ સત્તામાં પરલોક સાધક ક્રિયાની અનુપત્તિ છે. તેને સદ્ભાવ સિદ્ધ થતું નથી આ રીતે તેઓ અકિયાવાદી જ છે. હવે તે અકિયાવાદીઓના આઠ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–“એક જ આત્માદિ પદાર્થ છે,” આ પ્રકારની જેમની માન્યતા છે તેમને એકવાદી કહે છે. એકવાદીની માન્યતા આ પ્રકારની છે–તે એકવાદીઓમાં જે ભૂતામવાદી છે, તેનું મંતવ્ય એવું છે કે –
"एक एव हि भूतात्मा" इत्याहिપ્રત્યેક ભૂતમાં એક જ ભૂતાત્મા વ્યવસ્થિત વિદ્યમાન) છે. તે એક स्था-१०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #102

७४
स्थानाङ्गसूत्रे एवम् – पुरुषाद्वैतवादि - शब्दाद्वैतवादि - सामान्याद्वैतवादिप्रभृतिमतानि विज्ञेयानि । इत्थमात्मनः पुरुषस्य शब्दस्य सामान्यस्य चैकत्वयादिना मेषामनेकत्वेन अनेकधैकत्यवादिनः । एते हि आत्मायतिरिक्तान् सतोऽपि पदार्थान् न स्वीकुर्वन्ति । आत्मादीनामैकान्तिकमेकत्यं युक्त्या न सिध्यति । अत एषाम. क्रियावादित्वमिति । १। ____ अनेकवादी-पदार्थानां कथंचिदेकत्वे सत्यप्येकान्तस्तदनेकत्यवादी । अयं हि प्रमाणतः पदार्थाना परपस्परविलक्षणत्वाद् रूपत्वेन रूपमिव परस्परविलक्षणानेव पदार्थान् मनुते । इत्थं चात्रास्याभिमतम्-यदि पदार्थानामेकत्वं स्यात्तर्हि जलचन्द्रकी तरह एक प्रकरका और अनेक प्रकारका दिखलाई देता है, इस प्रकार पुरुषाद्वैत, शब्दादेत, सामान्याद्वैत-वादी आदि मत भी इस एकयादीके मतमेंही हैं। इस तरह आत्माको पुरुष को,शब्दको और सामान्य को एक माननेवाले होने से ये एकत्ववादी ही अनेक प्रकारके एकत्यवादी हैं। ये एकवादी आत्मादिसे अतिरिक्त विद्यमान भी पदार्थों को स्वीकार नहीं करते हैं, आत्मादिकोंमें एकान्तिक एकत्य युक्तिसे सिद्ध नहीं होता है, इसलिये इनमें अक्रियावादिता है, पदायों में कथंचित् एकत्य होने पर भी एकान्ततः इनकी अनेकता कहनेवाला अनेकवादी हैं, यह अनेकयादी प्रमाणसे पादार्थों में परस्पर विलक्षणता होनेके कारण रूपत्व से रुपकी तरह परस्परमें उन पदार्थों में भिन्नताही मानता है। उसका मत इस प्रकार से है-यदि पदार्थो में एकता हो तो जीव, ભૂતાત્મા જ જલચન્દ્રની જેમ એક પ્રકારનો અને અનેક પ્રકારને દેખાય છે. એજ પ્રમાણે પુરુષાદ્વૈત, શબ્દાદ્વૈત, સામાન્યાદ્વૈત, આદિ મતવાદીઓના મતને પણ એકવાદી જ કહેવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે આત્માને, પુરુષને, શબ્દને અને સામાન્યને એક માનનારા હોવાને કારણે તે એકત્વવાદીઓના જ અનેક પ્રકાર પડે છે. તે એકવાદી આત્માદિ સિવાયના વિદ્યમાન પદાર્થોનો પણ સ્વીકાર કરતા નથી, આત્માદિકમાં એકાન્તિક એક યુક્તિ દ્વારા સિદ્ધ થતું નથી, તેથી તેમને અકિયાવાદી કહ્યા છે. પદાર્થોમાં અમુક દૃષ્ટિએ એકત્વ હોવા છતાં પણ એકાતતઃ તેમની અનેકતાનું પ્રતિપાદન કરનારા લોકોને અનેકવાદી કહે છે. આ અનેકવાદી પ્રમાણની અપેક્ષાએ પદાર્થોમાં પરસ્પર વિલક્ષણતા હોવાને કારણે તે પદાર્થોમાં ભિન્નતા જ માને છે. જેમ કે એક વસ્તુ કરતાં બીજી વસ્તુના રૂપમાં ભિન્નતા જણાય છે, તે કારણે તેઓ તે પદાર્થોમાં ભિન્નતાને જ સ્વી. કરે છે. તેમની માન્યતા આ પ્રકારની છે જે પદાર્થોમાં એકતા હોત તે જીવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #103

सुघा टीका स्था०८ सू. १९ अष्टविधाऽकियावादिस्वरूपनिरूपणम् जीवाजीवबद्धमुक्तमुखितदुःखितानामेकत्वं प्रसज्जेत । ततश्च सुकृतदुष्कृतयोः फलस्य वैलक्षण्याभावाद् दीक्षादौ प्राणिनां प्रवृत्तिर्न स्यात् । तथा-सामान्यैकत्ववादिमतमप्येवं दूषयति-सामान्यमाश्रित्य यैः पदार्थानामेकत्वं विवक्षितं, तन्न युज्यते, सामान्यस्य विशेषेभ्यो भेदाभेदाभ्यां वक्तुमशक्त्वादिति। एव. मवयवी अवयवेभ्यो, धर्माधर्मेभ्यश्च भेदाभेदाभ्यां वक्तुमशक्य इति। एवमयं पदार्थानामेकान्ततोऽनेकत्वमभ्युपगच्छति । अक्रियावादित्वं चास्य पदार्यानो अजीव, बद्ध, मुक्त, सुखित, एवं दुःखित प्राणियोंमें एकता होनेका प्रसङ्ग प्राप्त होता है, इस तरह से जब समस्त पदार्थों में एकता आजा. चेगी फिर सुकृत एवं दुष्कृतके फलमें जो भिन्नता देखी जाती है-वह नहीं देखी जायेगी-अतः इनके फलकी विलक्षणताके अभायसे दीक्षादिकमें प्राणियोंकी प्रवृत्ति नहीं होगी तथा यह अनेकवादी सामान्यकी अपेक्षासे जो एकत्ववादीका मत है, उसे भी इस प्रकारसे दूषित करता है-वह कहता है कि जो सामान्यको अश्रित करके पदार्थों में एकताका कथन करते हैं वह उनका कथन इसलिये ठीक नहीं है कि सामान्य विशेषोंसे भिन्न एवं विशेषोंसे अभिन्न नहीं सघता हैयह बात कहनेसे अशक्य हो जाती है, कि सामान्य विशेषोंसे भिन्न हैं-या सामान्य विशेषोंसे अभिन्न हैं । इसी तरह अययची अवयवोंसे धर्मी धर्मों से, भिन्न हैं या अभिन्न हैं ? यही बात भी नहीं कही जा અજીવ બદ્ધ, મુક્ત, સુખી અને દુઃખી જેમાં પણ એકતા માનવા પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાત. આ પ્રકારે જે સમસ્ત પદાર્થોમાં એકતા આવી જાય, તે સુકત અને દુષ્કૃતના ફલમાં જે ભિન્નતા જોવામાં આવે છે, તે જોવામાં આવે જ નહી અને જે તેમના ફલની વિલક્ષણતા જ ન રહે, તે દીક્ષાદિક લેવાની પ્રવૃત્તિને જ માં અભાવ રહેવા માંડે.
સામાન્યની અપેક્ષાએ એકત્વવાદીઓને જે મત છે, તેને પણ આ અનેક વાદીઓ આ પ્રકારે દૂષિત કરાવે છે
તેઓ એવું કહે છે કે જે લેકે સામાન્યને આશ્રિત કરીને પદાર્થોમાં એકતાનું પ્રતિપાદન કરે છે, તેમનું તે કથન એ કારણે ખરૂં નથી કે સામાન્ય વિશેષે કરતાં ભિન્ન હેવાનું અથવા અભિન્ન હોવાનું સિદ્ધ થઈ શકતું નથીસામાન્ય વિશેથી ભિન્ન છે, અથવા સામાન્ય વિશેષથી અભિન્ન છે એ વાત જ અશકય લાગે છે. એ જ પ્રમાણે અવયવી અયવથી, અને ધીમી ધર્મોથી ભિન્ન છે કે અભિન્ન છે, તે પણ કહી શકાય તેમ નથી. તે કારણે તે અનેક વાદી પદાર્થોમાં એકાન્તતા (સંપૂર્ણતઃ) અનેકતા જ માને આ અનેકવાદીને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #104

स्थानाशस्त्रे कथंचिदेकत्वे संभवत्यपि एकान्ततोऽनेकत्वनिरूपणादिति । सामान्यस्य सर्वथा निषेधो योऽनेन कृतः, स पदार्थानामभेदज्ञानस्याऽनुभवसिद्धतयाऽसंगतः। यदि सर्वथा सामान्याभावः स्यात् तर्हि अभेदज्ञानाभिधान मेव न स्यात् । एवं च पदायांना सर्वथा वैलक्षण्येन एकपरमाणुमन्तरेण सर्वेषामपरमाणुत्वमेव प्रसज्जेत । तथा-अवयविनं धर्मिणं चान्तरेण प्रतिनियतावयवधर्मव्यवस्था नोपपद्येत । अतः सामान्यस्य धर्मिणोऽवयविनश्च सद्भाबो मन्तव्य एव । एषां सद्भावे भेदाभेदविकल्पदूषणं यदुक्तं, तत्स्वाद्वादमवलम्ब्य समाधेयमिति २। 'अणेगावाई' इत्यत्र दीर्घमार्षत्वात् २॥ सकती है, इसलिये यह अनेकवादी पदार्थोंमें एकान्ततः अनेकताही मानता है। इस अनेकवादीमें अक्रियवादिता इस कारण आती है कि पदार्थों में कथंचित् एकता संमवित होती है, फिर भी यह उस एकताको नहीं मानता है, और एकान्त रूप से अनेकताकाही यहां निरूपण करता है। सामान्यका सर्वथा निषेध जो इसने किया है वह पदार्थों में अभेद ज्ञान अनुभवसे सिद्ध होनेके कारण असंगतही है । यदि सर्वथा सामा. न्यका अभाय माना जावे तो अभेदज्ञताका कथनही नहीं हो सकता है ! इस तरह पदार्थों में सर्वथा भिन्नता होनेसे एक परमाणुके बिना समस्त पदार्थों में अपरमाणुताकी ही प्रसक्ति होगी, तथा अवयवीके विना एवं धर्मी के विना प्रतिनियत अवयघकी और धर्मकी व्यवस्था नहीं हो सकती है, इसलिये सामान्यका धर्मीका और अवयवीका सद्भाव माननाही चाहिये । इनके सद्भावमें भेदाभेदरूप विकल्प करके અકિયાવાદી કહેવાનું કારણ એ છે કે પદાર્થોમાં ક્યારેક એકતા સંભવિત પણ હોઈ શકે છે, છતાં પણ તેઓ તે એકતાને માનતા નથી, અને એકાન્ત રૂપે અનેકતાનું જ પ્રતિપાદન કરે છે. તેમણે સામાન્ય જે સર્વથા નિષેધ
ર્યો છે તે વાત અસંગત જ લાગે છે કારણ કે-પદાર્થોમાં અભેદજ્ઞાન અનુભવથી સિદ્ધ થાય છે. જે સવથા સામાન્ય અભાવ માનવામાં આવે તે અભેદજ્ઞાનનું કથન જ થઈ શકે નહીં. આ રીતે પદાર્થોમાં સર્વથા ભિન્નતા હોવાથી એક પરમાણુ સિવાયના સઘળા પદાર્થોમાં અપરમાણુતા માનવાનો જ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તથા અવયવી વગર અને ધર્મી વગર પ્રતિનિયત અવયવની અને ધર્મની વ્યવસ્થા થઈ શકતી નથી. તેથી સામાન્ય, ધમીને અને અવયવીને સદ્ભાવ માનવે જ જોઈએ. તેમના સદૂભાવને લીધે ભેદભેદ રૂપ વિક૯પ કરીને જે દૂષિતતા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #105

सुधा टीका स्था०८ सू०१९ अष्टविधाऽक्रियायादिस्वरूपनिरूपणम्
૭૭
मितवादी - मितान् = परिमितान् जीवान् वदतीत्येवं शीलः । जीवानामनन्तानन्तत्वेऽपि परिमितानेव जीवान् मनुते इति परिमितजीववादी । अथवामितम् = अङ्गुष्ठपर्वमात्रं श्यामाकतण्डुलमात्रं वा जीवं वदतीत्येवं शीलः । यो जीवम् असंख्येयप्रदेशात्मकतया अगुलासंख्येयभागादारभ्य यावल्लोकमापूरयतीत्येचमनियतप्रमाणत यात्राऽपरिमितमपि अङ्गुष्ठपर्वमात्रत्वेन श्यामाकतण्डुलमात्रत्वेन या परिमितं वदति सः । यद्वा-मितं = परिमितं सप्तद्वीपसमुद्रात्मकतया तद्वैपरीत्येनाऽपि लोकं वदति यः स मितवादी - अयमपि वस्तुतत्त्वनिषेधक इत्यस्याऽप्यक्रियावादित्वमिति | ३ |
जो दूषण दिये गये हैं उनका परिहार स्याद्वाद मतको अवलम्बन करने से हो जाता है ।
मितवादी -- अनन्तानन्त जीब होने पर भी उन्हें परिमित कहने के जो स्वभाववाला होता है, वह मितवादी है, अथवा अंगुष्ठके पर्व बराबर या श्यामाक तण्डुलके बराबर जो जीवको मानता है, वह मितवादी है - तात्पर्य इसका ऐसा है, कि जीव असंख्यात प्रदेशोंवाला है, इससे वह अगुलके असंख्यातवें भागसे लेकर यावत् सम्पूर्ण लोकको व्याप्त कर लेता है, इस कारण अपरिमित है, फिर भी जो उसे अंगुष्ठ पर्व बराबर या श्यामाक तण्डुल बराबर मान कर परिमित कहनेवाला परिमितवादी कहा गया है, अथवा जो इस लोकको सप्तद्वीप समुद्रात्मक रूप से परिमित कहता है, वह मितबादी है, यह मितवादी भी वस्तुतत्वका निषेधक है, इसलिये इसे भी अक्रियावादी कहा गया है, ઠરાવવામાં આવી છે, તેનું સ્યાદ્વાદ મતને! આધાર લેવાથી નિવારણ (ખંડન )
थालय छे.
મિતવાદી—અનન્તાન્ત જીવાના સદૂભાવ હોવા છતાં પણ તેમને જેએ પરિમિત કહે છે તેમને મિતવાદી કહે છે. અથવા અ‘ગુઠાના પ` બરાબર અથવા શ્યામાર્કે ચોખાના ખરાખર જેવા જીવને માને છે, તેમને મિતવાદી કહે છે. આ કથનના ભાવા નીચે પ્રમાણે છે જીવ અસખ્યાત પ્રદેશાવાળા છે, તેથી તે આંગળના અસખ્યાતમાં ભાગથી લઇને સપૂર્ણ લેાકપ્રમાણ ક્ષેત્રને ન્યાસ કરી લે છે, અને તે કારણે તે અપરિમિત જ છે, છતાં પણુ તેને અંગુષ્ઠ પ` ખરાખર અથવા શ્યામાંક--સામાના ચાખા ખરાખર માનીને પરિમિત કહેનારાને પરિમિ તવાદી કહે છે, અથવા-જે લેાકને સાત દ્વીપ સમુદ્રાત્મક રૂપે પરિમિત કહે છે, તેને મતવાદી કહે છે. આ મિતવાદી પણ વસ્તુતત્ત્વના નિષેધક છે, તેથી તેને પણ અક્રિયાવાદી કહેવામાં આવે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #106

७८
स्थानाङ्गसने निर्मितवादी-निर्मितम् ईश्वरब्रह्मपुरुषादिना रचितं लोकं वदतीति निर्मितवादी-लोकस्येश्वरादिकृतत्ववादी । उक्तं च तन्मतानुसारिभिः
" आसीदिदं तमोभूत,-मप्रज्ञातमलक्षणम् । अप्रतय॑मविज्ञेयं, प्रसुप्तमिव सर्वतः ॥१॥ तस्मिन्नेकार्णवीभूते, नष्टस्थावरजङ्गमे ।
नष्टामरनरेचैव, प्रणष्टोरगराक्षसे ॥२॥ केवलं गहरीभूते, महाभूतविवर्जिते । अचिन्त्यात्मा विभुस्तत्र, शयानस्तप्यते तपः॥३॥ तत्र तस्य शयानस्य, नाभेः पद्म विनिर्गतम् ।
तरुणरविमण्डलनिभं, हृद्यं काञ्चनकर्णिकम् ॥ ४ ॥ निर्मितवादी-इस लोकको ईश्वरने या ब्रह्माने या पुरुष विशेषने बनाया है, ऐसा जो कहता है, यह निर्मितवादी है, निर्मितवादीके मतका अनुसरण करनेवालोंका ऐसा कहना है--
" आसीदिदं तमोभूतं " इत्यादि ।
इन श्लोकोंका भाव ऐसा है, कि पहिले यह अन्धकार रूप था. स्थावर जीव और त्रस जीय तथा मनुष्य देवता उरग एवं राक्षस इसमें कुछ भी नहीं थे पंच महाभूत भी इसमें नहीं थे, यह तो एक विशाल खड़े के रूपमें था, इसमें अचिन्त्य स्वरूपवाले परमात्मा सोते २ तप कर रहे थे॥ १-३॥ उसको नाभि में से एक कमल निकला इसकी कर्णिका (कली) कांचन-सुवर्ण की थी॥ ४ ॥ मध्याह्न सूर्यके मण्डलके
નિમિતવાદી—“આ લેકનું ઈશ્વરે અથવા બ્રહ્માએ અથવા કઈ વિશિષ્ટ પુરુષે સર્જન કર્યું છે.” આ પ્રકારની માન્યતા ધરાવનાર લોકેને નિર્મિતવાદી કહે છે. નિર્મિતવાદીના મતને અનુસરનારા લકે એવું કહે છે કે
" आसीदिदं तमोभूत" त्यादि.
આ શ્લેકને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-પહેલાં આ લેક અંધકારમય હતે. તેમાં સ્થાવર છે, ત્રસ જીવે, મનુષ્ય, દે, ઉરગ, રાક્ષસે આદિ કોઈ પણ જીવો ન હતાં. તેમાં પંચ મહાભૂતોને પણ સદૂભાવ ન હતું. આ લેક એક વિશાળ ખાડા રૂપે જ હતું. તેમાં અચિન્ય સ્વરૂપવાળા પરમાત્મા સૂતાં સૂતાં તપ કરી રહ્યા હતા . ૧-૩ છે તે પરમાત્માની નાભિમાંથી એક કમલ નીકળ્યું, તેની પાંખડી એ સુવર્ણની હતી. જો
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦પ

Page #107

सुधा टीका स्था०८ सु. १९ अष्टविघाऽक्रियावादिस्वरूपनिरूपणम्
तस्मिन् पद्मे तु भगवान्, दण्डी यज्ञोपवीत संयुक्तः । ब्रह्मा तत्रोत्पन्नस्तेन जगन्मातरः सृष्टाः ॥ ५ ॥ अदितिः सुरसंघानां दितिरसुराणां मनुर्मनुष्याणाम् । विनता विहङ्गमानां माता विश्वप्रकाराणाम् || ६ ॥ कदुः सरीसृपाणां सुलसा माता तु नागजातीनाम् । सुरमितुष्पदाना मिला पुनः सर्वबीजानाम् ॥ ७ ॥ " इति ।
७९
अयं च जगतः कर्तृमत्त्वमेवं साधयति - जगत् सबुद्धिककर्तृकं संस्थानवस्वाद घटयदिति । अनेनानुमानेन संस्थानवतो घटस्य कर्ता कुलाल इव संस्थानतोऽस्य जगतः कर्ता ईश्वरादिः सिद्धो भवतीति । अत्रोच्यते जगतो यदीश्वसमान यह कमल चमकीला - तेजस्वी था, उस कमलमें दण्ड युक्त तथा जनेऊ से युक्त ब्रह्मा उत्पन्न हुए. उन ब्रह्माने जगत् की माताएँ बनाई ॥५॥ सुरोंकी माता अदिति बनाई, असुरोंकी दिति बनाई, मनुष्योंकी माता मनु बनाई पक्षियोंकी माता विनता बनाई || ६ || सरीसृपों (सर्पों) की माता कदु बनाई, नागों की माता सुलसा बनाई, चतुष्पदोंकी माता सुरभि बनाई, और सर्व बीजोंकी माता इला बनाई ||७||
यह जगत् किसी न किसीके द्वारा किया गया है बनाया गया है - इस बात को ये निर्मितवादी इस प्रकार से सिद्ध करते हैं जिस प्रकार घट संस्थानवाला होनेके कारण किसी न किसी सबुद्धिक(विशेष बुद्धिवाला) कर्ताके द्वारा कुम्भकारके द्वारा बनाया गया है, उसी प्रकार से यह जगत भी किसी न किसी बुद्धिमान् कर्ता के द्वारा बनाया गया है- क्योंकि यह भी संस्थानवाला है, जो इसका कर्ता है, वही ईश्वर है ।
મધ્યાહ્નના સૂર્ય મ ́ડળ સમાન તે કમલ તેજસ્વી હતું. તે કમલમાંથી દંડ તથા જનાઈથી યુક્ત એવાં બ્રહ્મા ઉત્પન્ન થયા. તે બ્રહ્માએ જગતની માતાઓનું નિર્માણ કર્યું ડા પ ા તેમણે સુરાની માતા અદિતિનું, અસુરોની માતા દિતિનું મનુષ્યાની માતા મનુનુ, પક્ષીઓની માતા વિનતાનું, સર્પોની માતા કકુંતુ, નાગાની માતા સુલસાનુ, ચતુષ્પોની માતા સુરભિનુ અને સર્વ ખીજેની भाता सानु सन्न ॥ ६-७ ॥
આ જગતનું સર્જન કાઈને કાઇ વડે અવશ્ય કરાયેલુ' છે, આ પ્રકારની માન્યતાને આ નિમિતવાદીઓ આ પ્રકારની દલીલ વડે સિદ્ધ કરે છે-જેમ ઘડા સંસ્થાનવાળા ( આકારવાળા) હોવાથી કોઇને કેાઈ વિશેષ બુદ્ધિ સ`પન્ન કર્તા દ્વારા –કુંભાર દ્વારા બનાવાયા છે એજ પ્રમાણે આ જગત્ પણકાઈને કાઇ બુદ્ધિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #108

स्थानाङ्गसूत्रे रादि कर्व कत्वमुक्तं, तन्न संभवति, घटादेरपीश्वरकर्तृकत्वेन सिद्धौ कुलालादिकारकवैयर्यप्रमङ्गात् । किं चास्तु कुलालादि घंटादेः कर्ता, तथाऽपि घटकरी कुलाल. वज्जगत्करप्यनीश्वरत्वमापयेत । किंच-ईश्वरस्य शरीरित्याभावेन जगत्पति कारणत्वमेव न स्यात् । यदि सोऽपि शरीरी, तर्हि तच्छरीरस्यापि कर्जन्तरेण भाव्यम् , एवं तस्यापि कर्जन्तरेणेत्यनवस्था प्रसज्जेत, अत ईश्वरकर्तृ कत्वं जगतो
इस पर सिद्धान्तवादीका उत्तर ऐसा है-कि निर्मितवादीने जो ऐसा कहा है, कि यह जगत् बुद्धिमान् कर्तारूप ईश्वरके द्वारा बनाया गया है-सो यह कथन उसको संभक्ति नहीं होता है, क्योंकि इस प्रकार के कथनसे घटादिमें भी ईश्वर कर्तृकत्यकी सिद्धिका प्रसङ्ग प्राप्त होता है, और ऐसा प्रसङ्ग प्राप्त होनेसे उनमें जो कुम्भकार कर्तृकता है, उसमें व्यर्थापत्ति आतीहै, खैर-यदि हम इस बातको मान भी लें कि घटादिकोंका को कुम्भकार है, तो फिर इससे तो यह बातही सधेगी कि घटके कर्ता कुम्भकारको तरह जगतका कर्ता ईश्वर भी अनीश्वर ही हो जायेगा और ईश्वरको शरीर तो है नहीं-अतः शरीरके अभावमें वह जगत्के प्रति कारण ही नहीं बन सकताहै, यदि उसे शरीर सहित मान लिया जाये तो फिर यहां ऐसा प्रश्न उपस्थित होता है, कि उसके शरीरका बनानेवाला भी कोई न कोई दूसरा कर्ता होना चाहिये, और जो इसके शरीरका बनानेवाला कर्ता होगा-उसके भी शरीरका बना શાળી કર્તા દ્વારા બનાવવામાં આવ્યું છે, કારણ કે તે સંસ્થાન (આકાર) વાળું छ. श्वि२ ॥ तेन x (स ) छे.
તેમની આ માન્યતાની વિરૂદ્ધમાં સિદ્ધાન્તવાદીઓની દલીલ આ પ્રમાણે છેનિર્મિતવાદીઓ એવું જે માને છે કે આ જગત બુદ્ધિમાન કતરૂપ ઈશ્વરે જ બનાવ્યું છે, તે વાત માની શકાય એવી નથી. કારણ કે આ પ્રકારના કથનને માનવામાં આવે તે ઘટાદિ (ઘડા વગેરે)માં પણ ઈશ્વર કÚકત્વ માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે એટલે ઘડાને કર્તા પણ ઈશ્વરને જ માનવે પડશે, અને તેમાં જે કુંભકાર નાર્તાપણાનું કર્કતાનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તેને પણ વ્યર્થ માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. કદાચ આપણે એ વાતને માની લઈએ કે ઘડાને કત કુંભાર છે, તે એવું માનવાને પ્રસંગ પણ પ્રાપ્ત થશે કે ઘડાદિના કર્તા કુંભારની જેમ જગતને કર્તા ઇશ્વર પણ અનીશ્વર જ હોઈ શકે. વળી ઈશ્વરને શરીર તે હેતું નથી, તેથી શરીરના અભાવને લીધે તે જગતના નિર્માણમાં કારણભૂત પણ કેવી રીતે બની શકે ! જે તેને શરીર યુક્ત માનવામાં આવે તે એ પ્રશ્ન ઉદ્ભવશે કે તેના શરીરને બનાવનાર પણ કઈને કઈ બીજે કર્તા હવે જ જોઈએ! અને ઈશ્વરના શરીરને જે કર્તા હશે તે કર્તાને શરીરને પણ બનાવનાર કોઈ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #109

सुघा टीका स्था. ८ सू.१९ अष्टविधाप्रक्रियावादिस्वरूपनिरूपणम् ८१ न सिध्यति, अपि तु जगदेतादृशमेव सर्वदाऽऽसीत् , अतएवोक्तम्-" न कदा. चिदनीदृशं जगत् ” इति । इत्थमाप्तवचनानुमानाभ्यामकृत्रिमत्वेन सिद्धस्यास्य जगतोऽकृत्रिमता निषेघनादस्याक्रियायादित्वमिति ॥ ४ ॥
तथा-सातवादी-सात-सुख मेवासेवनीयं नत्वसात-तपोब्रह्मवर्यादिकमिति बदतीत्येवं शीलः । तथाहि-सातवादिनो मते सुखार्थिना सातमेवानुशीलनीय न तु तपोब्रह्मचर्यादिरूपमसातम् । न हि असातेन कदाचिदपि सातपुत्पत्तुं नेवाला कोई तीसरा होगा-इस प्रकारसे कत्रन्तरके(अन्यकर्ता) माननेसे मूलमें क्षति करनेवाली अनवस्थाका प्रसङ्ग प्राप्त होताहै, अतः यही मानना चाहिये कि जगतमें ईश्वर कर्तृ कता सिद्ध नहीं होती है, किन्तु जगत तो जैसा है, वैसा ही सर्वदासे था, इसीलिये ऐसा कहा गया है, कि " न कदाचित् अनीशं जगत्"। इस प्रकारका कथन करनेवालेमें अक्रियावादिता इसलिपे प्रकट की गई है कि आप्तवचन और प्रकारके अनुमानसे जगतमें अकृत्रिमता ही सिद्ध की गई है फिर भी इसने उस अकृत्रिमताका निषेध किया है ४ ।।
सातवादी-जो इस यातको कहता है कि सात-सुखही सेवन करने योग्य है-असात रूप तप, ब्रह्मचर्य आदिक सेवन करने योग्य नहीं हैं, इस सातवादीके मतमें सुखार्थीको सात ही अनुशीलनीय है, तप ब्रह्मचर्यादि रूप असात अनुशीलनीय नहीं है, क्योंकि असातरूप ત્રીજે કર્તા હશે! આ પ્રમાણે કર્વરને માનવાથી મૂળમાં જ ક્ષતિકરનારી અનવસ્થાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી એવું જ માનવું પડશે કે જગતમાં કઈ ઈશ્વર કÚકતા સિદ્ધ થતી નથી, પરંતુ જગત તે જેવું છે એવું જ અનાદિ ४थी तु. तेथी २४ मे यामां मा०यु छ -“ न कदाचित् अनीदृशं जगत् " જગતના કર્તા તરીકે ઈશ્વરને માનનારના કથનમાં અકિયાવાદિતા તે કારણે પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે આ પ્રવચન અને બીજા અનુમાન દ્વારા જગતમાં અકૃત્રિમતા જ સિદ્ધ કરવામાં આવી છે, છતાં પણ નિમિંતાવાદીઓએ આ અકૃત્રિમતાને જે નિષેધ કર્યો છે.
સાતવાદી–સાત એટલે સુખ, જે લાકેની એવી માન્યતા છે કે સુખ જ સેવન કરવા ગ્ય છે-અસાત રૂપ તપ, બ્રહ્મચર્ય આદિ સેવન કરવા યોગ્ય નથી, તેમને સાતવાદી કહે છે. આ સાતવાદીઓ એવું કહે છે કે સુખાર્થીઓને માટે સાત (સુખ) જ અનુશીલનીય છે, તપ, બ્રહ્મચર્ય આદિ રૂપ અસાત અનુશીલનીય નથી, કારણ કે અસાતરૂપ બ્રહ્મચર્યાદિ દ્વારા કદી પણ स्था०-११
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #110

स्थानाङ्गसूत्रे शक्येत, कारणानुगुणत्यात् कार्यस्व । दृश्यते हि लोकेऽपि कारणानुगुणमेव कार्यम्, यथा-शुक्लैस्तन्तुभिरारब्धः पटः शुक्ल एव न तु रक्तः । एवं सुखानुशीलेन सुखमेव भवति न तु दुःखमिति । अक्रियायादित्वं चास्य-संयमतपसोर्दुःखत्वेनाभ्युपगमात् । वस्तुतस्तु संयमस्तपश्चेतिद्वयं परमार्थिकपशमरूपं पारमार्थिकमुखरूपं च अतस्तत्कार्य मोक्षेऽपि कारणानुगुणत्वमेवेति ॥ ५ ॥ ___ तथा-समुच्छेदवादी-समुच्छेद-प्रतिक्षणं निरन्ययनाशं यदति यः स तथाक्षणिकवादीत्यर्थः । एतन्मते सर्वस्य वस्तुनः प्रतिक्षणं निरन्वयनाशो भवति । ब्रह्मचर्यादि द्वारा कदाचित् भी सात उत्पन्न नहीं किया जा सकता है, क्योंकि कार्यकारणके अनुसार ही होता है, लोकमें भी कारणके अनु. सारही कार्य देखा जाता है, जैसे-शुक्लपट शुक्ल तन्तुओं द्वारा ही उत्पन्न किया जाता है, लाल पट उत्पन्न नहीं किया जाता है, इसी तरहसे सुखके अनुशीलनसे सुखही होता है, दुःख नहीं होता है, इस सातवादीमें अक्रियावादिता इसलिये हैं, कि यह संयम एवं तपको दुःख रूपसे स्वीकार करता है, संयम और तप ये दोनों वास्तवमें प्रशम रूप है, और वास्तविक सुख रूप है, इसलिये इस कार्यरूप मोक्षमें भी प्रशम रूपता और वास्तविक सुखरूपता है ।
समुच्छेदवादी--जो प्रतिक्षण निरन्वय वस्तुके नाश होनेका कथन करता है, वह समुच्छेदवाद हैं, इसका दूसरा नाम क्षणिकवादी भी है, इसके मतमें प्रत्येक वस्तुका प्रत्येक क्षणमें निरन्वय नाश होता रहता है-यह अपने अभिमतको सिद्ध करने में इस प्रकारकी युक्तिको સાત (સુખ) ઉત્પન્ન થતું નથી. તેઓ એવી દલીલ કરે છે કે કાર્ય કારણાનુસાર જ થાય છે–લેકમાં પણ કારણને અનુસાર કાર્ય જ જોવામાં આવે છે. જેમ સફેદ તંતુઓમાંથી જ સફેદ વસ્ત્ર નિર્માણ થાય છે–લાલ તંતુઓમાંથી સફેદ વસ્ત્ર બનાવી શકાતું નથી, એજ પ્રમાણે સુખના અનુશીલનથી જ સુખની ઉત્પત્તિ થાય છે–દુઃખની ઉત્પત્તિ થતી નથી. આ સાતવાદીઓમાં અકિયાવાદિપણું, એ કારણે પ્રગટ કરવામાં આવ્યું છે કે-આ સાતવાદીઓ સંયમ અને તપને દુઃખરૂપે સ્વીકાર કરે છે. સંયમ અને તપ તે વાસ્તવિક રૂપે પ્રશમરૂપ છે અને વાસ્તવિક સુખરૂપ છે. તેથી આ કાર્ય રૂપ મેક્ષમાં પણ પ્રશમરૂપતા અને વારતવિક સુખરૂપતા છે.
સમુછેદવાદી–જે પ્રતિક્ષણ નિરય વસ્તુને નાશ થતે રહેતો હોવાનું માને છે તેમને સમજે છેદવાદી કહે છે. તેમનું બીજુ નામ ક્ષણિકવાદી પણ છે. તેઓ એવું માને છે કે પ્રત્યેક વસ્તુને પ્રત્યેક ક્ષણે નિરન્વયે નાશ થતું રહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #111

सुघा टीका स्था० ८ ० १९ अष्टविधाऽक्रियाचादिस्वरूपनिरूपणम् ८३ स्वमतसाधनेऽसौ एवं युक्तिमाश्रयते, तथाहि-वस्तुनः सत्ता कार्यकारित्वेन सिध्यति । यदि कार्याकारित्वेऽपि वस्तुनः सत्ता भवेत् तदा खरविषाणस्यापि सत्त्वमापधेत । कार्यकारित्वेन सिद्धं वस्तु नित्यत्वेनापि वक्तुमशक्यम् । नित्यत्ये हि क्रमेण कार्योत्पत्तिर्न स्यात् । न हि नित्यं वस्तु क्रमेण कार्य कत्तुं शक्नोति तन्नित्यत्वैकस्वभावतया एककार्यानन्तरमन्यकार्यकरणाभावः प्रसज्जेत, ततश्च कालान्तरमावि सकलकार्याणामभावः प्रसज्जेत । यदि च नित्यस्यादिवस्तुनः प्रतिक्षणं स्वभावान्तरोत्पत्त्या सकलकार्यकारित्वं स्यात् , ततश्च तस्य नियत्वमेयोउपस्थित करता हैं-वस्तुकी सत्ता वस्तुको कार्यकारी होनेसे सिद्ध होती है, वस्तु कुछ भी कार्य न करे और फिर भी उसकी सत्ता स्वीकार की जाये तो फिर खरविषाणकी जो भी सत्ता माननी चाहिये, जो कार्यकारी होनेसे वस्तु सिद्ध होती हैं-यह वस्तु नित्य नहीं हो सकती है क्योंकि नित्य जो वस्तु होती है वह न क्रमसे कार्यकर सकती है,
और न अक्रमसे युगपत् रूपसे-कार्य कर सकती है क्योंकि नित्य जो होता है, वह एक स्वभाववाला होता है, एक स्वभाववाला होनेसे वह नित्यरूप कारण एक कार्य करनेके बाद अन्य कार्य करनेवाला हो नहीं सकता है क्योंकि इस स्थितिमें उसमें स्वभावकी मिन्नता आ जाती है, जो अनित्यताकी साधक होती है। इसलिये यह मानना पडेगा कि नित्य कारण कालान्तर भावी सकल कार्यो का कर्ता न हो सकनेके कारण कार्यकारा न होनेसे अवस्तुरूपही है, उसकी सत्ता તેઓ પિતાની આ માન્યતાને પુરવાર કરવાને માટે આ પ્રકારની દલીલેને આધાર લે છે–વસ્તુની સત્તા (વિદ્યમાનતા) વસ્તુ કાર્યકારી હોવાને કારણે સિદ્ધ થાય છે. વસ્તુ કઈ પણ કાર્ય ન કરે છતાં પણ તેની સત્તા સ્વીકારવી એ તો ગર્દભને પણ શિંગડાં હોવાની વાત સ્વીકારવા જેવું છે. જે કાર્યકારી હોવાને લીધે જ વસ્તુની સત્તા સિદ્ધ થતી હોય, તે વસ્તુ નિત્ય હોઈ શકે નહીં, કારણ કે જે વસ્તુ નિત્ય હોય છે તે કમપૂર્વક પણ કાર્ય કરી શકતી નથી અને અક્રમપૂર્વક -યુગપતૃરૂપે-પણ કાર્ય કરી શકતી નથી, કારણ કે જે નિત્ય હોય છે તે એક સ્વભાવવાળી હોય છે, એક સ્વભાવવાળું હોવાથી તે નિત્ય રૂપ કારણ એક કાર્ય કર્યા બાદ અન્ય કાર્ય કરનારું હોઈ શકતું નથી, કારણ કે આ સ્થિતિમાં તેમાં સ્વભાવભિન્નતા આવી જાય છે, જે અનિત્યતાની સાધક હોય છે. તેથી એ માનવું પડશે કે નિત્યકારણ કાલાન્તરભાવી સકલ કાર્યોનું કર્તા ન હોઈ શકવાને કારણે કાર્યકારી ન હોવાથી અવસ્વરૂપ જ છે. તેની સત્તા સિદ્ધ થતી નથી.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #112

स्थानाङ्गसूत्रे च्छिद्येत । अथ योगपोन सकलकार्यकारित्वमभिमतं तदप्ययुक्तमेव, योगपद्येन सकलकार्यकारित्याभायस्य प्रत्यक्षेणोपलम्भात् । इत्थं च क्षणिकस्यैव वस्तुनः कार्यकारित्यमुपपन्नमिति । एवमयं समुच्छेदवादी ' सर्व वस्तु क्षणिकम् ' इति मन्यते । न चैतन्मतं युक्तियुक्तम्-वस्तूनां क्षणिकत्वे हि परलोको न सिध्यति, सिद्ध नहीं होती है यदि " कालान्तरभावी कार्यो का वह नित्य कारण कर्ता होता है, " यह बात मानने के लिये उसमें स्वभावान्तरोत्पत्तिका कथन किया जाये तो फिर इस तरहसे उसमें नित्यताका ही विघात हो जाता है क्योंकि स्वभावान्तरोत्पाद ही अनित्यताका साधक होता है, यदि कहा जाये कि नित्य कारण एक साथही सफल कारणोंका करनेवाला होता है तो ऐसा कहना भी ठीक नहीं है, क्योंकि एक ही कालमें सकल कार्यो के करने का अभाव उसमें प्रत्यक्षसे ही देखने में आता है, तथा-यदि यह एकही कालमें सकल कार्यों को कर लेता है, तो फिर वह अपर काल में क्या करेगा? कुछ नहीं करेगा, इस तरह अर्थ क्रियाकारी नहीं होने के कारण उसमें अवस्तुताकी प्रसक्ति हो जायेगी अतः यह मानना चाहिये कि जो वस्तु क्षणिक है, वही कार्यकारी है, क्योंकि क्षणिक वस्तुमेंही कार्यकारित्व बनता है, इस तरहसे यह समुच्छेदवादी "सर्व वस्तु क्षणिकम् " ऐसा मानता है, इस प्रकारका इस क्षणिकवादीका यह मत युक्तियुक्त नहीं है, क्योंकि वस्तुको जय क्षणिक જે “કાલાન્તરભાવી કાર્યોનું તે નિત્યકારણ કર્તા હોય છે,” આ વાત માનવાને માટે તેમાં સ્વભાવાન્તરેલ્પત્તિનું કથન કરવામાં આવે તે આ પ્રકારની માન્ય તાને લીધે તે તેમાં નિત્યતાને જ વિઘાત થઈ જાય છે, કારણ કે સ્વભાવ તત્પાદ જ ગતિ અનિત્યતાને સાધક થાય છે. જે એવું કહેવામાં આવે કેનિત્ય કારણ એક સાથે જ સકલ કાર્યોને કરનારું હોય છે, તે એ પ્રકારનું કથન પણ યોગ્ય નથી, કારણ કે એક જ કાળમાં સકલ કાર્યો કરવાનો અભાવ તેમાં પ્રત્યક્ષરૂપે જ જોવામાં આવે છે. તથા જે તે એક જ કાળમાં સકળ કાર્યો કરી લેતું હોય, તો તે અપર કાળમાં શું કરશે? કંઈ પણ નહીં કરે ! આ રીતે અર્થ ક્રિયાકારી નહીં હોવાથી તેમાં અવરસુતા જ માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તેથી એવું માનવું પડશે કે જે વસ્તુ ક્ષણિક હેય છે, એજ કાર્યકારી હેય છે કારણ કે ક્ષણિક વસ્તુમાં જ કાર્યકારિત્વ સંભવી શકે છે. આ પ્રકારે सभु पाही भान छ , “ सर्व वस्तु क्षणिकम् " "धी वस्तु मे। क्षछ. "
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #113

सुधा टीका स्था०८ सू०१९ अष्टविधाऽक्रियावादिस्वरूपनिरूपणम्
८५
फलार्थिनां च क्रियासु प्रवृत्तिरपि न स्यात् । तथा-जनानां सकलक्रियासु प्रवृत्तिः प्रयोजनकवाक्याद् भवति । वाक्यं च असंख्येयसमयसम्मन्यनेकवर्णात्मकम् । तत्तु क्षणिकवादे न निष्पद्यते, वर्णस्य क्षणविनाशित्वात् । ततश्व सकलव्यवहारीच्छेदः स्यात् । तथा चैकान्ततः क्षणिकात् कुलालादेः सकाशादर्थक्रियाऽपि नो घटेत । अतः समुच्छेदवादिनां मतमसमीचीनम् । वस्तुतस्तु सकलं वस्तु पर्यायतः समुच्छेदयत्, द्रव्यतस्तु न तथेति प्रतिपत्तव्यमिति अक्रियावादित्वं चास्य वस्तूनामेकान्ततः क्षणिकत्वाभ्युपगमेनेति ।। ६ ।।
माना जायेगा तो फिर परलोककी सिद्धि नहीं हो सकती है, और जो फलार्थी हैं उनकी किपामें प्रवृत्ति भी नहीं हो सकती है, यह देखा जाता है, कि मनुष्यों की सकल क्रियाओं में प्रवृत्ति प्रयोजक वाक्यसे होती है, और प्रयोजक वाक्य जो होता है, वह असंख्यात समयमावी अनेक वर्णात्मक होता है, परन्तु यह बात क्षणिकवाद में नहीं बनती है, क्योंकि क्षणिकवाद में वर्ण क्षणविनाशी माना गया है, अतः प्रयो
क वाक्य के अभाव में सकल व्यवहार के उच्छेद होनेका प्रसङ्ग स्वतः प्राप्त हो जाता है, तथा कुलाल-कुम्भार आदि भी जब क्षणिक है, तो फिर उनसे अर्थ क्रिया भी नही हो सकती है, इसलिये यह मानना चाहिये कि समुच्छेदवादीका मत असमीचीन हैं अर्थात् ठीक नहीं है। वास्त विक दृष्टिसे विचार किया जावे तो यही बात प्रतीति कोटिमें आती हैं, कि प्रत्येक वस्तु पर्याय दृष्टिसे वह क्षण विनश्वर है और द्रव्यदृष्टि से यह क्षणविनश्वर नहीं है, इन समुच्छेदवादियों में अक्रियावादिता इस कारण से है कि ये एकान्त रूपसे प्रत्येक वस्तुको क्षणचिनश्वर मानते हैं.
આ પ્રકારના ક્ષણિકવાદીઓના મતયુક્તિયુક્ત લાગતા નથી. જો વસ્તુને ક્ષણિક માનવામાં આવે તે પરલેાકની સિદ્ધિ પણ સ’ભવી શકે નહી, અને ફ્લાથી વ્યક્તિ એની ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ પણ સ’ભવી શકે નહીં, એવું જોવામાં આવે છે કે મનુષ્યાની સકળ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્તિ પ્રયેાજકવાકય વડે જ થઇ શકે છે. તે પ્રયાજકાય અસખ્યાત સમયભાવી અનેક વર્ણાત્મક જ હોય છે. પરન્તુ આ પ્રકારની વાત ક્ષણિકવાદમાં સ'ભવી શકતી નથી, કારણ કે ક્ષણિકવાદમાં વધુને ક્ષવિનાશી માનવામાં આવ્યે છે, તેથી પ્રયાજક વાકયના અભાવમાં સકલ વ્યવહારના ઉચ્છેદ થવાના પ્રસંગ આપોઆપ પ્રાપ્ત થઈ જાય છે, તથા કુંભાર આદિ પણ જે ક્ષણિક જ હાય, તેા તેમના દ્વારા અક્રિયા પણ થઈ શકે નહી' તેથી એવુ' જ માનવું જોઈ એ કે સમુચ્છેદવાદીને! મત પણ ખરાખર નથી. વાસ્તવિક દૃષ્ટિએ જોવામાં આવે તે એ વાતની પ્રતીતિ થાય છે કે પ્રત્યેક વસ્તુ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ ક્ષણુવિનશ્વર નથી, પણ પર્યાયની અપેક્ષાએ ક્ષણવિનશ્વર છે, આ સમુચ્છેદ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #114

स्थानाङ्गसूत्रे तथा-नियतवादी-नियतं नित्यं वस्तु वदतीत्येवंशीलः-लोकनित्यत्ववा. दीत्यर्थः । एतन्मते उत्पादविनाशौ तु आविर्भावतिरोभावरूपौ । आविभावश्च सत एवं मपति नासतः । असतोऽपि यथाविर्मायः स्यात्तर्हि शशविषाणमपि आविर्मवेत् । तथा नैव सतः सर्वथा विनाशो भवति घटस्येव । न हि सर्वथा घटो विनष्टो भवति, अपि तु अविनश्वरे स्वकारणे तिरोभवति । ननु घटकारणस्य कपालद्वयस्यापि विनाशो दृश्यते, कथं स तत्र तिरोभवतीतिचेद् आह-न हि घटं
नियतवादी--इसका दूसरा नाम लोक नित्यवादी भी हैं-यह प्रत्येक वस्तुको सर्वथा नित्यही मानता है इसके मतमें उत्पाद विनाश आविर्भाव तिरोभाव रूप माने गये हैं, आविर्भाव सत्काही होता है, असत्का नहीं होता, असत्का भी यदि आविर्भाव हो तो शशविषाणका भी आविर्भाव होना चाहिये, घटकी तरह सत्का सर्वथा विनाश नहीं होता है, किन्तु उसका तिरोभाव होता है, जिस प्रकार घट अपने अविनश्वर कारणमें तिरोभूत हो जाता है, उसी प्रकार प्रत्येक सत् पदार्थ भी अपने अधिनश्वर कारणमें तिरोभूत हो जाता है इसीका नाम विनाश है। ___ शंका--घटके कारणभूत जो कपाल द्वय है, उनका भी तो विनाश देखा जाता है, फिर आप यह कैसे कहते हैं कि घट अपने कारणभूत कपाल द्वयमें तिरोभूत हो जाता है। વાદીઓમાં અક્રિયાવાદિતા માનવાનું કારણ એ છે કે તેઓ એકાન્તરૂપે પ્રત્યેક વસ્તુને ક્ષણવિનશ્વર માને છે.
નિયતવાદી–નિયતવાદીનું બીજું નામ લેક નિત્યવાદી” પણ છે. તેઓ પ્રત્યેક વસ્તુને સર્વથા નિત્ય જ માને છે. તેમના મનમાં તે ઉત્પાદ, વિનાશ, આવિર્ભાવ તિભાવ રૂપ માનવામાં આવ્યા છે. આવિર્ભાવ ને જ થાય છેઅસને થતું નથી. જે અસતને પણ આવિર્ભાવ થતું હોય, તે સસલાને શિગડાંને પણ આવિર્ભાવ થે જોઈએ જેમ ઘટ (ઘડા)ને સર્વથા વિનાશ થત નથી એજ પ્રમાણે સને પણ સર્વથા વિનાશ થતો નથી, પણ તેને તિભાવ થાય છે જે પ્રમાણે ઘડે પિતાના અવિનશ્વર કારણમાં તિરભૂત થઈ જાય છે એ જ પ્રમાણે પ્રત્યેક સત્ પદાર્થ પણ પિતાના અવિનશ્વર કારણુમાં તિરભૂત થઈ જાય છે, તેનું नाम विनाश छे.
શકા–ઘટના કારણભૂત જે કપાલદ્વય (બે ફડાસિયાં) છે તેમને પણ વિનાશ થતે જોવામાં આવે છે. છતાં પણ આપ એવું શા કારણે કહે છે કે ઘટ પોતાના કારણભૂત કપાલયમાં તિરેભૂત થઈ જાય છે?
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #115

सुघा टीका स्था०८ सू०१९ अष्टविघाकियावादिस्वरूपनिरूपणम् ७ पति परमार्थतः कपालद्वयस्य कारणत्वम् , अपि तु मृद एव । मृदेव हि कपालाद्यवस्थाभिर्घटरूपेण परिणमते, अतः कपालाद्यवस्था न पारमार्थिकी, अपि तु मृद. वस्थैव पारमार्थिकी सा नित्यैवेति । ततश्च यथा घटः स्वकारणे मृदि तिरोभवति, तद्वदेव सर्वेऽपि पदार्थाः स्वकारणेष्वेव तिरोभवन्तीति सर्वथा नित्यो लोक इति तन्मतमसमीचीनम् , तथाहि-लोको यधेकान्ततो नित्यः स्यात्ततस्तस्य स्थिरैकरूपत्वं स्यात् । एवं च सकलक्रियाविलोपः प्रसज्जेत । न चैवं भवति । अक्रियावादित्वं चास्य लोकस्यैकान्ततो नित्यत्वस्वीकारादिति ॥७॥
उत्तर--घटके प्रति वास्तविकरूपसे कपाल द्वयमें कारणता नहीं किन्तु घटके प्रति कारणता तो मिट्टी में ही हैं, मिट्टीही कपाल आदि अवस्थाओंसे गुजरती हुई घटरूपसे परिणम जाती है, इसलिये कपाल आदि अवस्था पारमार्थिकी नहीं है, पारमार्थिकी तो मृदयस्था (मिट्टीकी अवस्था) ही है, और वह नित्यही है, इसलिये जिस प्रकार घट अपने कारणरूप मृत्तिकामें तिरोभूत हो जाता है, उसी प्रकारसे समस्त पदार्थ अपने कारणोंमेंही तिरोभूत हो जाते हैं । इस तरह लोक सर्वधा नित्य है ऐसा यह नियतवादीका मत असमीचीन हैं, क्योंकि-लोक यदि एकान्ततः नित्य माना जाये तो इससे उसमें स्थिर एकरूपता आवेगी अतः सकल क्रियाओंका विलोप होनेका प्रसङ्ग प्राप्त होगा परन्तु ऐसा तो नहीं इसमें अक्रियावादिता इस कारणसे आई है, कि यह लोकको सर्वथा नित्य रूपसे स्वीकार करता है।
ઉત્તર–વાસ્તવિક રૂપે તે ઘટના નિર્માણમાં કપાલદ્રય કારણભૂત બનતાં નથી, પરતુ માટી જ તેમાં કારણભૂત બને છે. માટી જ કપાલાદિ અવસ્થાઓમાંથી પસાર થતી થતી ઘટ રૂપે પરિણમી જાય છે. તેથી કપાલાદિ અવસ્થા પારમાર્થિકી નથી. પારમાર્થિકી તે મૃદવસ્થા (માટીની અવસ્થા) જ છે, અને એજ નિત્ય છે. તેથી જે પ્રકારે ઘટ પિતાના કારણરૂપ માટીમાં તિરભૂત થઈ જાય છે, એ જ પ્રમાણે સમસ્ત પદાર્થ પિતાના કારણોમાં જ તિરેભૂત થઈ જાય છે. આ પ્રકારે લેક સર્વથા નિત્ય છે, એ નિયતવાદીને મત બરાબર નથી, કારણ કે લેકને જે એકાન્તરૂપે નિત્ય માનવામાં આવે, તે તેમાં સ્થિર એકરૂપતા જ આવી જશે. તેથી સકલ ક્રિયાઓને લેપ થઈ જવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. એવું તે છે નહીં. આ મત લેકને સર્વથા નિત્યરૂપે સ્વીકારે છે, તે કારણે જ આ મતમાં અકિયાવાદિતા પ્રકટ થાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #116

..
स्थानाङ्गसूत्रे
तथा - नशान्तिपरलोकवादी - न विद्यते शान्तिः =मोक्षः परलोको-जन्मा न्तरं चेति वदति यः स तथा मौतिकवादी चार्वाकः । अयं हि प्रत्यक्षमेव प्रमाणत्वेनाभ्युपगच्छति । प्रत्यक्षप्रमाणाविषयत्वाच्च खरविषाणवदात्मनोऽभाव मनुते । आत्मनोऽभावादेवैतन्मते नास्ति पुण्यपापलक्षणं कर्म, नास्ति परलोको, न चास्ति मोक्षः । यदेतश्चैतन्यमुपलक्ष्यते, न तदात्मा, अपि तु भूतधर्मइति । एतन्मते पुण्यपापजन्ममोक्षायभावात् क्रियायां प्राणिनाममवृत्तिः स्यात् । अतः सुस्पष्ट - मेवास्याक्रियायादित्वम् । यच्चायं प्रत्यक्षप्रमाणानुपलब्ध्याऽऽत्मनोऽसत्यं मनुते,
न शान्ति परलोकवादी - जो मोक्ष एवं परलोक जन्मान्तरको नहीं मानता है, वह भौतिकवादी चार्वाक न शान्ति परलोकवादी है, यह एक प्रत्यक्ष कोही प्रमाणं रूपसे मानता है, प्रत्यक्ष प्रमाणका अविषय होने से यह आत्माको खरविषाणकी तरह अभाव रूप मानता है, अर्थात् यह आत्माका अभाव मानता है, आत्माके अभाव होने से ही इसके मनमें पुण्य पाप रूप कर्म भी नहीं माने गये हैं, परलोकका अस्तित्व भी नही माना गया है, और न मोक्षका सद्भाव ही माना गया है, यह तो चैतन्य प्रतीत होता है, वह आत्मा नही है, किन्तु भूतका एक धर्म है । पुण्य, पाप, जन्म एवं मोक्ष आदिके अभाव होने से क्रियामें प्राणियों की प्रवृत्ति नहीं मानी गई है, इस तरह इसमें
पावादिता सुस्पष्टही है, इसने जो प्रत्यक्ष प्रमाणसे उपलब्ध न
ન શાન્તિ પરલેાકવાદી—જે લેકા મેાક્ષમાં અને પરલોકમાં (જન્માન્તરમાં) માનતા નથી, તેમને ભૌતિકવાદી કહે છે ચાર્વાકવાદી ન શાન્તિ પરલેાકવાદી છે. તેઓ એક માત્ર પ્રત્યક્ષ પ્રમાણુના વિષયરૂપ નહી' હાવાને કારણે તેએ આત્માના અસ્તિત્વને જ માનતા નથી. જેમ ગલને શિંગડાં હોવાની વાત માની ન શકાય એવી છે, એજ પ્રમાણે તેમની માન્યતા પ્રમાણે આત્માને અભાવ હૈવાની વાત પણ માની શકાય એવી નથી. કહેવાનુ’ તાત્પય એ છે કે તેઓ આત્માના અભાવ માને છે. તે કારણે તેએ પાપકમ અને પુણ્યકમમાં પણ માનતા નથી, પર લાકના અસ્તિત્વમાં પણ તેએ માનતા નથી, મેક્ષના સદ્ભાવની વાત પણ તેએ સ્વીકારતા નથી. ચૈત્યન્યની પ્રતીતિ થાય છે, તા આત્મારૂપ નથી પણ ભૂતના એક ધર્મરૂપ છે. પુણ્ય, પાપ, જન્મ અને મેક્ષ આદિના તેએ અભાવ માને છે, તે કારણે આ મતવાળા ક્રિયામાં પ્રાણીઓથી પ્રવૃત્તિ હેોવી જ જોઈ એ, એવુ માનતા નથી. આ પ્રકારે આ મતમાં અક્રિયાવાદિતા સુસ્પષ્ટ રૂપે દેખાઇ આવે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #117

GORIA
सुघा टीका स्था०८ सू० १९ वादि विशेषनिधिनिरूपणम् न तत् संगतम् , यतः प्रत्यक्षाद्यवृत्त्याऽऽत्मनो निराकरणमशक्यम् । न हि प्रत्यक्षाद्यप्रवृत्त्या वस्तुनः सर्वथा असत्त्वं भवति । तथा सति देशान्तरस्थवस्तुनोऽसत्यापत्तेः अतः प्रत्यक्षतोऽनुपलभ्यमानस्याऽनयात्मनः सत्त्वमस्त्येव। किं चागमविशेषतोऽप्यात्मनः सत्त्वं सिद्धमेवेति । यदपि चैतन्यस्य भूतधर्मता प्रोक्ता, साऽप्यसंगता, विवक्षितभूतभावेऽपि जातिस्मरणादि दर्शनादिति ॥ ८ ॥
एवमेतेऽष्टावक्रियावादिनो दिङ्मात्रणोपदर्शिताः । विशेषनिज्ञामुभिरेतम्मतान्यन्यतो विज्ञेयानीति ॥ ० १९॥ होनेके कारण आत्माकी असत्ता स्वीकार की है, सो ऐसी यह मान्यता उसकी उचित नहीं है, क्योंकि प्रत्यक्ष आदिकी अप्रवृत्ति हानेके कारण
आत्माका निराकारण अशक्य है। क्योंकि प्रत्यक्षादिको अप्रवृत्तिसे वस्तुका सर्वथा असत्य साधित नहीं होता है, यदि ऐसा होने लगे तो देशान्तरस्थ वस्तु के असत्त्वकी आपत्ति होती है, इसलिये ऐसा मानना चाहिये कि आत्मा यद्यपि इन्द्रिय प्रत्यक्षसे अनुपलभ्यमान है, फिर भी उसका अभाव नहीं है-किन्तु वह सत्त्व विशिष्टही है, किंचआगम विशेषसे भी आत्माका अस्तित्व सिद्ध होता है, तुमने जो आत्मा-चैतन्यको भूतका धर्म कहा है, सो यह कहना भी संगत नहीं है, क्योंकि विवक्षितभूत के अभाव में भी जातिस्मरणादि देखे जाते हैं । इस प्रकारसे ये आठ अक्रियावादी संक्षेप मात्रसे यहां दिखलाये गये हैं-विशेष जिज्ञास्तुओंको इनके मत अन्य सिद्धान्तग्रन्थोंसे जान लेना चाहिये ॥ सूत्र १९॥ છે. તેઓ પ્રત્યક્ષ પ્રમાણના અભાવને લીધે આત્માની અસત્તામાં જે માને છે, તે તેમની માન્યતા બરાબર નથી કારણ કે પ્રત્યક્ષ આદિની અપ્રવૃત્તિ હેવાને કારણે આત્માનું નિરાકરણ અશક્ય છે. કારણ કે પ્રત્યક્ષ આદિની અપ્રવૃત્તિ વડે વસ્તુનું સર્વથા અસત્વ (અવિદ્યમાનપણું) સાબિત થતું નથી. જે એવું જ માની લેવામાં આવે તે દેશાન્તરગત વસ્તુના અસત્વને માનવાને પણ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તેથી એવું માનવું જોઈએ કે આત્મા જે કે ઈન્દ્રિય પ્રત્યક્ષ વડે અનુપલબ્ધમાન (અપ્રાપ્યકારી) છે, છતાં પણ તેને અભાવ નથી–પરંતુ તેને સદૂભાવ જ છે. કારણ કે આગમવિશેષને આધારે પણ આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. આ મતમાં માનનાર આત્મા–ચૈતન્યને જે ભૂતના ધર્મરૂપ કહે છે તે કથન પણ સંગત લાગતું નથી, કારણ કે વિવક્ષિત ભૂતના અભાવમાં પણ જાતિસ્મરણ આદિ જોવામાં આવે છે. આ પ્રકારે અહીં આ આઠ પ્રકારના અક્રિયાવાદીઓનું સંક્ષિપ્તમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે. આ વિષયમાં વધુ જાણવાની ઈચ્છાવાળા પાઠકે અન્ય સિદ્ધાન્ત ગ્રન્થમાંથી આ મતે વિષે વિશેષ માહિતી મેળવી લેવી. | સૂ. ૧૯ છે स्था०-१२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #118

-
स्थानाङ्गसूत्रे एते च वादिनः पापशास्त्रज्ञानसम्पन्ना इति पापशास्त्राण्यष्टस्थानत्वेन माह
मूलम्-अट्टविहे महानिमित्ते पण्णत्ते, तं जहा-भोमे १, उपाए २, सुविणे ३, अंतलिक्खे ४, अंगे ५, सरे ६, लक्खणे ७ वंजणे ८॥ सू० २० ॥ __ छाया- अष्टविधं महानिमित्तं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-भौमम् १, औत्पातम् २, स्थाप्नम् ३, आन्तरीक्षम् ४, आङ्गम् ५, स्वरः ६, लक्षणं ७, व्यञ्जनम् ८ ॥ ॥ सू० २० ॥ ___टीका- अविहे ' इत्यादि
महानिमितम्-मूतभवद्गल्यानाम् अनोन्द्रियमावानां परिज्ञाने निमित्त हेतुर्यत्तद् निमित्तं, तत्पतिपादकशास्त्रमपि निमित्तम् , तत्प्रत्येकं सूत्रवृत्तिवाति: कतः क्रमेण सहस्रलक्षकोटिममाणमिति कृत्वा महत, महच्च तनिमित्तं चेति
ये चादी पापशास्त्र ज्ञानसे संपन्न होते हैं इस कारण अब सूत्रकार पापशास्त्रोंका कथन आठ स्थानरूपसे करते हैं
" अट्ठविहे महानिमित्ते पण्णत्ते " इत्यादि ॥ टीकार्थ-महा निमित्त आठ प्रकारका कहा गया है-जैसे भौम १, औत्पात२, स्वाप्न ३, आन्तरीक्ष ४, आङ्ग५, स्वर ६, लक्षण ७, और व्यञ्जन ८, जो शास्त्र अतीत वर्तमान और भविष्यत्काल सम्बन्धी अतीन्द्रिय पदार्थों के परिज्ञानमें निमित्त होता है, वह निमित्त है, इस निमित्तका प्रतिपादक जो शास्त्र है, वह भी निमित्त है, यह निमित्त भूत प्रत्यक्ष शास्त्र सूत्र, वृत्ति एवं वार्तिककी अपेक्षा क्रमशः सहस्र लक्ष कोटि प्रमाण है, इसी अभिप्रापसे इसे 'महत्' इस शब्दसे विशेषित कियाहै,
ઉપરના સૂત્રમાં આઠ પ્રકારના અયિાવાદીઓની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી તેઓ પાપશાસ્ત્રનાજ્ઞાનથી સંપન્ન હોય છે. તે કારણે હવે સૂત્રકાર આઠ સ્થાન રૂપે પાપશાસ્ત્રોનું નિરૂપણ કરે છે–
भ। सिभित्ता नाय प्रमाणे मा ४२ ॥ छ–(१) भीम, (२) मोत्पात, (3) स्थान, (४) -तरीक्ष, (५) २५in, (६) २५२ (७) सक्षy भने (८) व्यसन.
ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળ સંબંધી અતીન્દ્રિય પદાર્થોના પરિણાનમાં નિમિત્તભૂત થાય છે તેને નિમિત્ત કહે છે. આ નિમિત્તનું પ્રતિપાદક જે શાસ્ત્ર છે તેને નિમિત્તશાસ્ત્ર કહે છે. આ નિમિત્ત પ્રત્યક્ષ શાસ્ત્ર સૂત્ર, વૃત્તિ અને વાર્તિકની અપેક્ષાએ ક્રમશઃ સહસ્ત્રલક્ષકટિ પ્રમાણ છે. એજ ખ્યાલથી તેને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #119

सुधा टीका स्था० ८ सू०२० पापशास्त्रनिरूपणम् महानिमितम् , तत् अष्टविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-भौममित्यादि । तत्र-भौम-भूमि विकारो भूकम्पादिकं, तन्निरूपकं शास्त्रमपि भौपमेव । यथा" शब्देन महता भूमियंदा रसति कम्पते ।
सेनापतिरमात्यश्च राजा राज्यं च पीडयते " ॥१॥ इत्यादि ॥१॥
औत्पातम्-उत्पात: मज्जारुधिरदृष्टयादिः, तत्फलसूचक शास्त्रम् । तथाहि-" मज्जानि रुघिरास्थी नि, धान्यागारान् वशास्तथा ।
____ मधवा वर्षते यत्र, भयं विद्याच्चतुर्विधम् ।।" यह महा निमित्त शास्त्र पूर्वोक्त रूपसे जो आठ प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्यार्थ ऐसा है, जो शास्त्र भूकम्पादि रूप भूमिके विकारका निरूपक होता है, वह भौम है जैसे--' शब्देन महता भूमिः" इत्यादि । ___ जब भूमिमें कम्पन होता है, और बड़ा शब्द हो तो उसका फल यह है, कि सेनापतिको अमात्यको, राजाको और राज्यको बड़ी भारी पीड़ा होती है, औत्पात-मज्जा, रुधिर, वृष्टि आदिरूप उत्पातके फलका सूचक जो शास्त्र है, वह औत्पात शास्त्र है जैसे-" मज्जानिरुधिरास्थीनि' इत्यादि।
जिस देशमें इन्द्र मज्जाको रुधिरको अस्थिको धान्यागारको चर्तीको बरसाता है, वहां पर सेनापतिको, अमात्यको राजाको राष्ट्रका भय होता है ऐसा जानना चाहिये। 'महत्' मा विशेषy aunti माय छे. ते भानिमित्त शासनामा: પ્રકારનું સ્વરૂપ હવે સમજાવવામાં આવે છે –
જે શામ ભૂકંપ આદિ રૂપ ભૂમિના વિકારોનું નિરૂપક હોય છે તેને ભૌમ 3 छ. युं ५९५ छे ..--
" शब्देन महता भूमिः" त्याह
જે ધરતીકંપ થાય અને સાથે સાથે ભૂમિમાંથી ઘણી ભારે અવાજ (કડાક) થાય, તે તેના ફલસ્વરૂપે સેનાપતિ, અમાત્ય, રાજા અને રાજ્યને કેાઈ ભારે આફત આવી પડે છે.
અત્પાત–મજજા, રુધિરવૃષ્ટિ આદિ રૂપ ઉત્પાતના આગમનની સૂચક જે વસ્તુઓ બને છે, તેમનું ફળ દર્શાવનારૂં જે શાસ્ત્ર છે, તેને ઔત્પાતશાસ્ત્ર ४. छ. ४ह्यु ५४ छ --" मज्जानि रुधिरास्थीनि"
જે દેશમાં ઈન્દ્ર મજજાની, લેહીની, હાડકાંથી, ધાન્યાગારની કે ચબની વૃષ્ટિ વરસાવે છે, ત્યાંના રાજા, અમાત્ય, સેનાપતિ અને રાષ્ટ્ર ઉપર આવી પડે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #120

--
स्थानाङ्गसूत्रे चतुर्विधं भयमिति सेनापत्यमात्यराजराष्ट्रलक्षणम् ॥२॥ स्याप्नम्स्वप्नस्य शुभाशुमसुचकं शास्त्रम् । यथा-'
" मुत्रं वा कुरुते स्वप्ने, पुरीषं वाऽतिलोहितम् ।
प्रतिवुध्येत्तदा कश्चिल्लभते सोऽर्थनाशनम् ॥१॥” इति ॥१॥
आन्तरीक्षम्-अन्तरीक्षं = गगनम् , तत्र भवमान्तरीक्षम् = गन्धर्वनगरादि तच्छु माशुमफलमूचकं शास्त्रमप्यान्तरीक्षम् । यथा" कपिलं सस्यघाताय, माञ्जिष्ठं हरणं गवाम् ।
अव्यक्तवर्ण कुरुते, बलक्षोभं न संशयः ॥ १ ।।
गन्धर्वनगरं स्निग्धं, सपाकारं सतोरणम् । सौम्यां दिशं समाश्रित्य, राज्ञस्तद्विजयावहम् ॥ २॥" इत्यादि ॥४॥
स्वप्नके शुभ अशुभका सूचक जो शास्त्र है वह स्वायनशास्त्र है जैसे-" मूत्रं वा कुरुते स्वप्ने " इत्यादि। ____ जो मनुष्य स्वप्नमें पिशाव करता है, अथवा उच्चार करताहै, और बादमें जग जाताहै, तो उसे इसका फल अर्थके विनाश होने रूप होताहै। ___ आन्तरीक्ष--गन्धर्वनगर आदिके शुभ और अशुभका सूचक जो शास्त्र है वह अन्तरीक्ष है जैसे-" कपिलं सस्पघाताय" इत्यादि ।
जब (लाल) कपिल वर्णका होताहै-तब उससे अनाजको नुक्सान होता है, और जब वह मंजीठे के रंग जैसा होता है, तो उस समय गायों की चोरी होती है, तथा जब वह अव्यक्त वर्णवाला होता है, तो वह बलका
સ્વમના શુભ અને અશુભ ફળને દર્શાવનારૂં જે શાસ્ત્ર છે તેનું નામ स्थानशा छ यु. ५५ छ -" मूत्रं वा कुरुते स्वप्ने" त्या:
જે માણસને પેશાબ થઈ જવાનું કે ઝાડે થઈ જવાનું સ્વમ આવે છે, અને આ પ્રકારનું સ્વમ આવ્યા બાદ જે તે માણસ જાગી જાય છે, તે તેના ધનના વિનાશરૂપ ફળની તેને પ્રાપ્તિ થાય છે.
આન્તરીક્ષ–ગન્ધર્વ નગર આદિના શુભાશુભનું સુચક જે શાસ્ત્ર છે તેનું નામ આતરીક્ષ છે કહ્યું પણ છે કે –
“ कपिलं सस्य घाताय" ध्यान
જ્યારે તે (ગર્વ નગર) કપિલ વર્ણના હોય છે ત્યારે તેનાથી અનાજને નુકસાન થાય છે અને જયારે તે મંજીઠના રંગને હોય છે ત્યારે ગાયની ચોરી થાય છે અને જ્યારે તે અવ્યક્તવર્ણવાળાં હોય છે, ત્યારે બલને વિનાશ કર્તા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #121

सुघा टीका स्था० ८ सू० २० पापशास्त्रनिरूपणम्
आङ्गम्-अङ्गं शरीरावयवः, तद्विकारः अङ्ग-शिरः स्फुरणादि, तत्फलसूचक शास्त्रमप्याङ्गम् । यथा" दक्षिणपार्थे स्पन्दनमभिधास्ये तत्फलं स्त्रिया वामे ।
पृथिवीलामः शिरसि, स्थानविवृद्धिर्ललाटे स्यात् ॥१॥" इत्यादि ॥५॥ स्वरः-पडूजादिः स्वरशब्देनोच्यते, तत्फलप्रतिपादक शास्त्रमपि स्वरः । यथा
" सज्जेण लब्मई वित्ति, कयं च न विणस्सइ । ___ गावो मित्ता य पुत्ता य, नारीणं चेव वल्लभो ॥ १॥" विनाशकर्ता होता है, तथा जब वह स्निग्ध, प्राकार सहित एवं तोरण सहित होता है तो वह उत्तर दिशामें राजाकी विजयका सूचक होताहै। - आङ्ग--शरीरके अवयवका नाम अङ्ग है, इस अङ्गका जो विकार है-जैसे शिरका स्फुरण आदि होना, इसके फलका सूचक शास्त्र है वह आङ्ग है जैसे-" दक्षिणपार्श्व स्पन्दनं " इत्यादि।
दक्षिणपाच भागमें यदि स्फुरण होता है, तो वह उसे पृथिवीके लाभ होनेका सूचक होताहै, इसी तरहसे वह स्त्रीके वाम भागमें हो तो उसको भी वह पृथिवीके लाभ होनेका सूचक होता है, तथा शिरमें यदि स्फुरण होता है, तो वह भी पृथिवीके लाभ होने का सूचक होता है, और यदि वह स्फुरण उसके ललाटमें होता है, तो वह उसके स्थानकी वृद्धिका सूचक होता है।
स्वर---षड्ज आदि स्वरोंके फल का प्रतिपादक जो शास्त्र है वह स्वर है जैसे---" सज्जेण लभई वित्ति " इत्यादि । નીવડે છે અને જ્યારે તે સિનગ્ધ, પ્રાકાર (કેટ) સહિત તેરણ સહિત હોય છે, ત્યારે તે ઉત્તર દિશાને રાજાના વિજયના સૂચક સમજવા. " આંગ– શરીરના અવયવનું નામ અંગ છે. આ અંગને જે વિકાર છે (જેમ કે શિરનું કુરણ આદિ થવું) તે વિકારના ફલનું સૂચક જે શાસ્ત્ર છે तेने ' wit' छ भ3-, दक्षिणपार्श्व स्पन्दन " त्याह
સ્ત્રીનું જમણું અંગ જે ફરકે, તે તેને પૃથ્વીને લાભ થશે એમ સમ. જવું એજ પ્રમાણે તેનું ડાબું અંગ ફરકે તો પણ તેને પૃચ્છીને લાભ થશે એમ સમજવું. જે તેના શિરમાં સકુરણ (ફરવાની ક્રિયા થાય તે પણ તેને પૃથ્વીને લાભ થશે એમ સમજવું. જે તેના લલાટમાં કુરણ થાય તે તેના સ્થાનની વૃદ્ધિ થશે એમ સમજવું. | સ્વર પજ આદિ સ્વરેના ફલનું પ્રતિપાદન કરનારું જે શાસ્ત્ર છે, તેને २५२ ४ छ, मधु ५५ छ है-" सज्जेण लठभइ वित्ति" त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #122

स्यानाङ्गसूत्रे छाया-पड्जेन लभते वृत्तिं कृतं च न विनश्यति ।
गा मित्राणि च पुत्राँश्च नारीणां चैव वल्लमः ॥ १ ॥ इत्यादि । एवं सर्वस्वरफलमनुयोगद्वारसूत्रस्य मत्कृतायामनुयोगचन्द्रिकाटीकायां, तथाऽत्रैव सूत्रे सप्तमस्थाने विलोकनीयम् ।
अथवा-शकुनरुत शुभाशुभसूचक शास्त्रं स्वरः । यथा" वियिचिविसदो पुन्नो, सामाए मूलिमुलि धन्नो उ ।
चेरी चेरी दित्तो, चिक्कुतो लाभ हे उत्ति ।। १॥" छाया--विपिचिवि शब्दः पूर्णः, पामायाः (पक्षिविशेषस्य) सलिमूलि (शब्दः)
धन्यस्तु । चेरो चेरी ( शब्द ) दीप्तः, 'विकु' इति ( शब्दः ) लाम हेतुरिति
॥१॥ इत्यादि ॥ ७ ॥ षड्ज स्वरसे मनुष्य आजीविका प्राप्त कर लेता है, और उसका कृत कार्य कभी नष्ट नहीं होता है, उसे अनेक गायोंकी मित्रोंकी और पुत्रोंकी प्राप्ति होती है, और यह अनेक स्त्रियोंका वल्लभ होता है।
इसी तरहसे और भी स्वरोंका फल मेरे द्वारा कृत अनुयोगद्वार चन्द्रिका टीका तथा इसी सूत्र में सप्तम स्थानमें देख लेना चाहिये अथवा पक्षियों के शब्दोंके शुभ और अशुभका सूचक शास्त्र है वह स्वर है जैसे--" विविचिविसद्दो पुनो" इत्यादि ।
श्यामा--पक्षि विशेषका विविचि विशब्द पूर्णताका सूचक होता है, मुलि सूलि शब्द धान्यका सूचक होता है, चेरी चेरी शब्द दीप्तिका मूचक होता है, और चिक्कु यह शब्द लामका हेतु होता है।
ષડજ સ્વર વડે માણસ પોતાની આજીવિકા પ્રાપ્ત કરી શકે છે, તેને કોઈ પણ કાર્યમાં નિષ્ફળતા મળતી નથી, તેને અનેક ગાયે, મિત્રો અને પુત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે અનેક સ્ત્રીઓને પ્રિયતમ બને છે.
એજ પ્રમાણે બીજા સ્વરેના ફલનું પ્રતિપાદન અનુગદ્વાર સૂત્રની અનુગદ્વારચન્દ્રિકા નામની ટીકામાં કરવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી વાંચી લેવું. આજ સૂત્રના સાતમાં સ્થાનમાં પણ સ્વરો વિષે ઘણુ માહિતી આપવામાં આવી છે. અથવા પક્ષીઓના સુરનું શુભ અને અશુભ ફલ દર્શાવનારૂં જે शाख छ, तेने २१२ ४ छ, म है-"विविचिचिसदो पुनो" त्याह
શ્યામા (પક્ષી વિશેષ)ને વિવિચિ વિશબ્દ પૂર્ણતાને સૂચક હોય છે, સૂલિલિ શબ્દ ધાન્યનો સૂયક હોય છે, “ચેરીચેરી” શબ્દ દીપ્તિને સૂચક હોય છે અને “ચિકકુ” શબ્દ લાભને સૂચક હોય છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #123

सुघा टीका स्था०८ सू० २१ वचनविभक्तिस्वरूपनिरूपणम् लक्षणं स्त्री पुरुषादीनाम् , यथा-- " अस्थिवर्थाः सुखं मासे, त्वचि भोगाः, स्त्रियोऽक्षिषु ।
गतौ यानं, स्वरे चाज्ञा, सर्च सत्त्ये प्रतिष्ठितम् ॥१॥ इत्यादि ।।७।। तथा-व्यञ्जनं-मषादि, यथा-" ललाटकेशः प्रभुत्वाय " इत्यादि ॥ ८ ॥ ॥ सू० २० ॥ ___ एतानि च शास्त्राणि वचनविभक्तियोगेनाभिधेयप्रतिपादकानि भवन्तीति वचनविभक्तिस्वरूपमाह--
मूलम्-अटविहा वयणविभत्ती पण्णत्ता, तं जहा निदेसे पढमा होई, बिइया उवएसणे । तइया करणम्मिकया चउत्थी संपदावणे ॥ १॥ पंचमी य अवायाणे, छटी सस्सामि वायणे। सत्तमी संनिहाणत्थे अट्ठमी आमंतणी भवे ॥२॥ तत्थ पढमा विभत्ती निद्देसे सो इमो अहं यत्ति १। बिइया उण उवएसे भण कुण व इमं व तं वत्ति २॥ ३ ॥ तइया करणम्मि कया णीयं च कयं च तेण व मए वा ३॥ हंदि णमो साहाए हवइ चउत्थी पयाणम्मि ४ ॥ ४ ॥ अवणय गिबहसु तत्तो इत्तोत्ति व पंचमी अवायाणे ५। छट्ठी तस्स इमस्स व गयस्स या सामि ___ लक्षण--स्त्री एवं पुरुष आदि लक्षणोंका शुभाशुभ सूचक शास्त्र है, वह लक्षणशास्त्र है जैसे--
" अस्थिव्यर्थाः सुसं मासे” इत्यादि । व्यञ्जन--तिल मषा आदिकोंका नाम व्यञ्जन है जैसे--ललाटकेशः प्रभुत्वाय" इत्यादि ८ ॥ सूत्र २० ॥
લક્ષણ-સ્ત્રી અને પુરૂષ વિગેરેના લક્ષણોનું શુભ અશુભ બતાવનારું रे शास्त्र छे.
" अस्थिवर्थाः सुसमासे" त्याहવ્યંજન શરીર પરનાં તલ, મસ આદિને વ્યંજન કહે છે, भ " ललाटकेशः प्रभुत्वाय" त्याहि ॥ सूत्र. २० ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #124

स्थानाङ्गसूत्रे संबंधे ६ ॥५॥ हाइ पुण सत्तमी तमिमम्मि आहारकालभावे य ९। आमंतणीभवे अट्रमी उ जह हेज्जुवाणत्ति ८॥६॥सू०२०॥
छाया--अष्टविधा वचनविभक्तिः प्रज्ञप्ता, तयथा-निर्देशे प्रथमा भवति १, द्वितीया उपदेशने २॥ तृतीया करणे कृता ३, चतुर्थी संप्रदापने ४ ॥२॥ पञ्चमी च अपादाने ५, षष्ठी स्वस्वामि वारने ७। सप्तमी सन्निधानार्थे ७, अष्टमी आमन्त्रणी भवेत् ८ ॥२॥ तत्र प्रथमा विभक्तिनिर्देशे सः अयम् अहं वेति ११ द्वितीया पुनरुपदेशे भण कुरु वा इदं वा तद्वेति २ ॥ ३ ॥ तृतीया करणे कृता नीतं च कृतं च तेन या मपा वा ३। हन्दि नमः स्वाहायै भवति चतुर्थी प्रदाने ४॥४॥ अपनय गृहाण तत इत इति वा पश्चमी ५। षष्ठी तस्य अस्य बा गतस्य वा स्वामि सम्बन्धे ६ ॥५॥ भवति पुनः सप्तमी तदस्मिन् आधारकालभाये च ७. आमन्त्रणी भवेत् अष्टमी तु यथा हे युवनिति ॥६॥ मू० २१ ॥
टीका- अविहा इत्यादि
वचनविभक्तिः-उच्यते इति वचनानि पदानि, विभज्यते प्रकटीक्रियते कर्तत्व कर्मत्यादिरूपोऽर्थोऽनयेति विमक्तिः, बचनानां-विभक्तिः, बवनविमक्ति:प्रथमादिका प्रातिपदिकविभक्तिः अष्टविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-निर्देशे-प्रातिपदिका.
ये शास्त्र वचन विभक्तिके योगसे अभिधेयके प्रतिपादक होते हैंइसलिये अब सूत्रकार वचन विभक्ति के स्वरूपका कथन करते हैं____ "अट्टविहा वयणविभती पण्णत्ता" इत्यादि। टीकार्थ-जो कहे जाते हैं-बोले जाते हैं-वे वचन हैं, वचनोंका दूसरा नाम पद है, तथा कर्तृत्व कर्मत्व आदिरूप अर्थ जिसके द्वारा प्रकट किया जाता है, वह विभक्ति है, वचनोंको जो विभक्ति है, वह वचन विभक्ति है, प्रथमा आदिक जो प्रातिपदिक विभक्ति है, वह आठ प्रकारकी कही
આ શો વચન વિભક્તિના રોગથી અભિધેયનું પ્રતિપાદન કરનારાં હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર વચન વિભક્તિના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે–
"अविहा वयणविभत्ती पण्णत्ता " त्याहટીકાર્થ-જે બોલવામાં આવે છે-કહેવામાં આવે છે તેનું નામ વચન છે. વચનનું બીજું નામ પદ , કર્તા, કર્મ આદિ રૂપ અર્થ જેના દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ વચનવિભક્તિ છે. પહેલી, બીજી, ત્રીજી આદિ જે પ્રતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦પ

Page #125

सुघा टीका स्था०८ सू०२१ वचनविभक्तिस्वरूपनिरूपणम् र्थमात्रस्य प्रतिपादनं निर्देशस्तस्मिन् पथमा विभक्तिः भवति ।।१।। उपदेशने अन्य. तमक्रियायां प्रवर्तनेच्छोत्पादने यथा ' धर्म कुरु इत्यादौ द्वितीया विभक्ति भवति ॥१॥' उपदेशनम् ' इत्युपलक्षणम् । तेन ग्रामं गच्छतीत्यादौ उपदेशनमन्तरेणापि द्वितीया भवति ॥२॥ करणे-तृतीया विभक्ति भवति । अत्र करणशब्दस्तन्त्रेण निर्दिष्टः । तेनात्र कर्तरि क्रियाया स्वातन्येण विवक्षितेऽर्थे देवदतादौ, करणे क्रियासिद्धौ प्रकृष्टोपकारके च तृतीया विभक्ति भवति । करोतीति करणं ‘कृत्यल्युटो बहुलम् ' इति बाहुलकात् कर्तरिल्युट् । क्रियतेऽनेनेति कर. गई है, प्रातिपदिक अर्थ मात्रका जो प्रतिपादन है, वह निर्देश है, इस निर्देश में प्रथमा विमक्ति होती है, उपदेशनमें-अन्यतम कियामें प्रवृत्ति कराने में एवं इच्छाके उत्पादन कराने में द्वितीया विभक्ति होती है जैसे-तुम धर्म करो इत्यादि उपदेशन यह उपलक्षण है अतः " ग्रामं गच्छति" इत्यादि में उपदेशनके विना भी द्वितीया हुई है, करणमें तृतीया विभक्ति होती है, यहां करण शब्द तन्त्रसे निर्दिष्ट हुआ है, इससे कर्नामें-क्रियामें स्वतन्त्र रूपसे विवक्षित हुए देवदत्त
आदिमें एवं करणमें क्रियाकी सिद्धि में प्रकृष्ट उपकारको तृतीया विभक्ति होती है, जो क्रिया करता है उसका काम करण है, कर्ता अर्थमें भी " कृत्यल्युटो बहुलम् " इससे ल्युट्का विधान होता है, अथवा क्रिया जिसके द्वारा की जानी है, वह करण है, इस अर्थ में " करणे ल्युट" इस सूत्रसे ल्युट्का विधान है तात्पर्य यह है कि कर्ता और करण પદિક વિભક્તિ છે તે આઠ પ્રકારની કહી છે પ્રાતિપદિક અર્થ માત્રનું જે પ્રતિપાદન છે, તેનું નામ નિર્દેશ છે. પહેલી વિભક્તિ નિર્દેશાથે વપરાય છે. બીજી વિભક્તિ ઉપદેશનના અર્થમાં–અન્યતમ ક્રિયામાં પ્રવૃત્ત કરાવવામાં અને ઇચ્છાનું ઉત્પાદન કરાવવામાં વપરાય છે. ગુજરાતીમાં કર્માર્થે બીજી વિભક્તિ વપરાય છે જેમ કે “તમો ધર્મ કરો ” આ વાકયમાં “ધમ? પદ બીજી વિભક્તિમાં વપરાય છે. ઉપદેશન વિના પણ બીજી વિભક્તિનો પ્રયોગ થાય છે.
-"ग्राम गच्छति" मा पाध्यमांग्रामम् ” मा ५६ मा विमतिमi વપરાયું છે. જેમ કે “તે ચપૂથી ફલ કાપે છે” આ વાકયમાં ચપૂ પર કરણાર્થે ત્રીજી વિભક્તિમાં છે. કર્તા અથે પણ ત્રીજી વિભક્તિ વપરાય છે. જેમ કે રામે રાવણને માર્યો” આ વાક્યમાં રામ પદ કર્તા અર્થે ત્રીજી વિભક્તિમાં વપરાયું છે. કર્તામાં-ક્રિયામાં સ્વતંત્ર રૂપે વિક્ષિત થયેલા દેવદત્ત આદિમાં અને કરણમાં -કિયાની સિદ્ધિમાં પ્રકૃષ્ટ ઉપકારકમાં ત્રીજી વિભક્તિને પ્રયોગ થાય છે. જે ક્રિયા स्था-१३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #126

स्थानाङ्गसूत्रे णम्, करणे ल्युट् ॥३॥ संपदापने-संपदाने-दानस्य कर्मणा योऽभिपेतस्तस्मिन् चतुर्थी विभक्ति भवति ॥४॥ अपादाने अपायावधिभूते पश्चभी विभक्ति भवति ॥५॥ स्व स्वामियाचने-स्वंम्भृत्यादि, स्वामी-राजादिः, तयोर्वाचने-तत्सम्बन्धप्रतिपादने षष्ठी विभक्ति भवति ।६। सन्निधानार्थे-सन्निधीयते आधीयते यस्मिस्तत् सन्निधानम् आधारः, तस्मिन्नर्थे वाच्ये सप्तमी विभक्ति भवति ७। तथाअष्टमी-सम्बोधनविभक्तिःआमन्त्रणी अभिमुखी करणार्था भवति ॥८॥ इत्थं सामान्येनोक्त्वा सम्पति सोदाहरणमाह-तत्र अष्टसु वचनविभक्तिषु । निर्देशे प्रथमा विमक्ति भवति । यथा-' सः, त्रयम् , अहं वेति १। उपदेशे पुनर्द्वितीया इन दोनों अर्थों में ल्युट् प्रत्ययका विघात होता है दानके कर्मके द्वारा जो अभिप्रेत होता है, उसमें चतुर्थी विभक्ति होती है अपाय-विश्लेषका जो अवधिभूत होता है उसमें पंचमी विभक्ति होती है स्वस्वामिसम्बन्धके कथनमें षष्ठी विभक्ति होती है । स्य शब्द से भृत्यादि और स्वामी शब्दसे राजा आदिका ग्रहण हुआ है, सन्निधान अर्थ में आधा रमें-सप्तमी विभक्ति होती है, तथा संबोधनमें-किसी मनुष्यको अपनी
ओर करने में-संबोधन विभक्ति होती है, इस प्रकार सामान्यसे कथन करके अब सूत्रकार इन चिमक्तियोंको दृष्टान्त देकर समझाते हैं, जैसे-" सः अयम् अहंवा" यह निर्देश में प्रथमा विभक्ति हुई है, " भण, कुरु, इदंवा तद्वा" यह उपदेशमें द्वितीया विभक्ति है, इसका तात्पर्य ऐसा है कि यह प्रत्यक्षभूत जो कार्य है, उसे तुम करो, કરે છે તેનું નામ કરણ છે. આ અથવા કિયા જેના દ્વારા કરાય છે તેનું નામ કરણ છે આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે કરણ અને કર્તા અને બને અથે ત્રીજી વિભક્તિ વપરાય છે જેને દાન અપાય છે તે પદને ચોથી વિભક્તિમાં ५५२१य छे. भ है “२॥ प्राझने हान सा छे." मी पायमा બ્રાહ્મણને ચેથી વિભક્તિ સંપ્રદાન અર્થે વપરાય છે.
અપાય-( વિશ્લેષ)ની અવધિ બતાવવા માટે પાંચમી વિભક્તિ વષરાય છે. સ્વાસ્વામી સંબંધના કથનમાં છઠ્ઠી વિભક્તિ વપરાય છે. સ્વ શબ્દ વડે
ત્યાદિ (નોકર ચાકર) અને સ્વામી શબ્દ વડે રાજા આદિ ગ્રહણ થયા છે. સંન્નિધાન (આધાર અથવા અધિકરણ) અર્થે સાતમી વિભકિત વપરાય છે. સંબોધન કરવામાં સંબંધન વિભક્તિ વપરાય છે. હવે સૂત્રકાર દષ્ટાતો દ્વારા मा विमतियानु २५०८४२११ ४२ छ-" सः अयं अहं वा” ही निशा पडती विमतिनी प्रयोग थये। छे. “भण, कुरु इदं व। तद्या” मी ઉપદેશાથે બીજી વિભક્તિને પ્રાગ થયે છે. આ વાકયને ભાવાર્થ નીચે–પ્રમાણે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #127

सुघा टीका स्था०८० २१ वचनविभक्तिस्वरूपनिरूपणम् विभक्ति भवति । यथा भण कुरु-इदं वा, तवेति- इदं प्रत्यक्षं यच्छ्रतं तद् भण, इदं प्रत्यक्ष कार्य कुरु, तत्परोक्षं या यच्छुतं तद् भण, तत्परोक्षं कार्य बा कुरु इति २। तृतीया विभक्तिः करणे कर्तरि करणे च भवति । यथा- कदा नीतंच कृतं च तेन वा मया वेति । कर्तरीदमुदाहरणम् । करणेतु · रथेन याति' इत्यादिकं स्वबुद्धया विभावनीयम् ३। प्रदाने संप्रदाने चतुर्थी विभक्ति भवति । यथा-'इन्दि ! नमः स्वाहायै ' इति । ' हन्दि ' इति कोमलामन्त्रणे ४। अपा. दाने पश्चमी भवति । यथा-अपनय गृहाण एतस्मादितो वेति ५। स्वामिसम्बन्धे= स्व-स्वामिभावसम्बन्धे वाच्ये षष्ठी भवति । यथा-' गतस्य तस्य, गतस्य अस्य वा इदमस्ति' इति ६। आधारकालभावे-आधारे काले भावे च सप्तमी भवति । यथा-तत् अस्मिन्निति । ' अस्मिन् कुण्डादौ तद् बदरादिकं तिष्ठति'इत्यर्थः । अत्राधारे सप्तमी बोध्या। काले यथा-' मधौ रमते, ' भावे तुपढो, तथा यह प्रत्यक्षभूत जो कार्य है तुम करो अथवा-परोक्षभूत जो श्रुत है, उसे तुम पढो, तथा-परोक्षभूत जो कार्य है, उसे तुम करो यह श्रुतमें एवं कार्यमें द्वितीया विभक्ति हुई है, "कदा नीतं च कृतं च तेन वा मया वा" यह कर्ता में तृतीया विभक्ति हुई है, करणमें तृतीया विभक्ति “ रथेन याति" इस प्रकारसे है, इसी तरहसे और भी उदाहरण अपनी बुद्धिसे समझ लेना चहिये " हन्दि ! नमः स्वाहायै" यह संप्रदानमें चतुर्थी विभक्ति हुई है " हन्दि !" यह प्रयोग कोमला मन्त्रणमें हुआ है । “ अपनय, गृहाण, एतस्मात् इतो वेति " यह अपादानमें पंचमी विभक्ति हुई है “गतस्य तस्य गतस्य अस्य वा इदं अस्ति" यह स्वस्यामि सम्बन्ध में षष्ठी विभक्ति हुई है " अस्मिन्
આ પ્રત્યક્ષભૂત જે શ્રત છે તેને તમે ભણે તથા આ પ્રત્યક્ષભૂત જે કાર્ય છે તે તમે કરે. અથવા પરોક્ષભૂત જે શ્રત છે તેને તમે ભણે તથા પક્ષભૂત જે કાર્ય છે તે તમે કરો” અહીં શ્રત અને કાર્ય, આ બે પદો બીજી विनतम ५५२यां छे. “कदा नीतं कृतं च तेन वा मया वा" मी ता अर्थ त्री विमति छ. “ रथेन याति" 24डी ४२५१ अर्थ त्री विमति छ. "हन्दि ! नमः स्वाहायै " मली सहान मथे याथी विमतिना प्रयोग थये। छ." हन्दि !" 24॥ ५४ मा मामाने माटे प्रयुत थयु छ. “ अपनय, गृहाण, एतस्मात् इनोवेति" माहान मथे पांचभी विनतिन प्रयोग यये। छ. “गतस्य तस्य गतस्य अस्य वा इदं अस्ति" मडी २५स्याभिस'धन। अर्थमा ७ विमति ५५ . “ अस्मिन् कुण्डादौ बदरादिकं अस्ति ” मी
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૫

Page #128

१००
स्थानाङ्गसूत्रे 'चारित्रेऽवतिष्ठते' इति ७। आमन्त्रणे तु-अष्टमी विभक्ति भवति । यथाहे युवन्निति ॥ मू० २१ ॥
वचनविभक्तियुक्तशास्त्रसंस्कृतबुद्धय छद्मस्था अदृश्यानर्थान् न साक्षात्कुबन्ति, केवलिनस्तु साक्षात्कुर्वति, इति तानेवार्थान् अष्ट स्थानत्वेनाह
मूलम् - अह ठाणाई छउमत्थेणं सव्वभावेणं ण जाणाइ ण पासइ, तं जहा-धम्मत्थिकायं १ जाव गंधं ७ वायं ८। एयाणि चेय उप्पन्ननाणदंसणधरे अरहा जिणे केवली जाणइ पासइ जाय गंध ७ वायं ८॥ सू० २२॥
छाया-अष्ट स्थानानि छद्मस्थाः खलु सर्व भावेन न जानाति न पश्यति, तद्यथाधर्मास्तिकायं १ यावद् गन्ध ७ बातम् । एतानि एवं उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन जिनः केवली जानाति पश्पति यावद् गन्धं वातम् ॥ सू० २२ ॥
टीका-'अट्ठ ठाणाई ' इत्यादिछद्मस्थः-अवधिज्ञानमनःपर्यवज्ञानवनितो मुनिः अष्ट स्थानानि सर्वभावेन= कुण्डादौ वदादिकं अस्ति" यह आधार में सप्तमी हुई है, "मघौरमते" यह काल में सप्तमी हुई है " चारित्रेऽयतिष्ठते" यह भाव में सप्तमी हुई है "हे युवन्" इत्यादि यह आमन्त्रणमें अष्टमी विभक्ति हुई है सू०२१
वचन विभक्तिसे युक्त शास्त्रसे संस्कृत हुए बुद्धिवाले छमस्थ अदृश्य पदार्थों को साक्षात् रूपसे नहीं जानते हैं, इन्हें तो केवलीही जानते हैं, अतः अब सूत्रकार इन्ही पदार्थों का आठ स्थानरूपसे कथन करते हैं--" अट्ठ ठाणाई छउमस्येणं सव्यभावेणं" इत्यादि।
टोकार्थ--अवधिज्ञान एवं मनः पर्ययज्ञानसे रहित हुआ छद्मस्थ अधि४२४ाथै सातमी विसति छ, “ मधौ रमते " मी 101 24 सातभी विमति प्रयोग थये। छे. “चारित्रेऽवतिष्ठते" मी भावना अभा સાતમી વિભકિતને પ્રયોગ થયે છે.
हे युवन्" मी माधना 241 भावनातन प्रयो। यो छे.॥सू.२१॥
વચન વિભક્તિથી યુકત શાસ્ત્રો વડે સંપન્ન હોય એવા બુદ્ધિશાળી છદ્મસ્થ અદશ્ય પદાર્થોને સાક્ષાત્ રૂપે જાણી શકે છે. એજ વાતની સૂત્રકાર હવે પ્રરૂપણ ४२ छ-" अट्ठ ठाणाई छ उमत्थेणं सव्वभावेणं " त्याટીકાર્થ—અવધિજ્ઞાન અને મન:પર્યજ્ઞાનથી રહિત એ છદ્મસ્થ મુનિ નીચેના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #129

सुधाटीका स्था० ८ सू० २३ आयुर्वेदस्वरूपनिरूपणम् साक्षात्कारेण न जानाति, न पश्यति, तद्यथा-धर्मास्तिकायं सर्वभावेन न जानाति न पश्यति १, यावत्पदेन-अधर्मास्तिकायम् २, आकाशास्तिकायम् ३, जीवमशरीरपतिबद्धम् ४, परमाणुपुद्गलं ५ शब्दं ६ च सर्वभावेन न जानाति न पश्यति गन्धं ७ वातं ८ च सर्वभावेन न जानाति न पश्यति ।
जिनस्तु एतान्यष्टौ स्थानानि साक्षात्कारेण जानाति पश्यतीत्याह-' एयाणिचेव' इत्यादि । अस्य सूत्रस्य विस्तरतो व्याख्या पश्चमस्थानस्य द्वितीयो. देशे द्रष्टव्या ॥ मू० २२ ॥
जिनः सर्वज्ञत्याद् धर्मास्तिकायादिवत् आयुर्वेदमपि जानातीत्यायुर्वेदमष्टस्थानत्वेनाह___ मूलम्-अविहे आउल्वेए पण्णत्ते, तं जहा-कोमारभिच्चे १, कायतिगिच्छा २, सालाइयं ३, सल्लहत्ता ४, जंगोली ५, भूयविजा ६, खारतंते ९, रसायणे ८॥ सू० २३ ।। मुनि आठ स्थानोंको सर्वभाव साक्षात् रूपसे नहीं जानता है, नहीं देखता है, वे आठ स्थान ये हैं-धर्मास्तिकाय यावत् वात अर्थात् छद्मस्थजन धर्मास्तिकायको सर्व भावसे नहीं जानता है, नहीं देखता है, यहां यावत्पदसे-अधर्मास्तिकायको, आकाशास्तिकायको, अशरीर प्रतिबद्ध जीयको, परमाणु पुद्गलको, एवं शब्दको वह छद्मस्थ सर्वभावसे नहीं जानता है, और नहीं देखता है, इसी तरह वह गन्धको और चातको भी सर्व भावसे नहीं जानता है, और नहीं देखता है परन्तु जो जिन हैं वे आठ स्थानों को साक्षात् रूपसे जानते हैं और देखते हैं । इस सूत्रकी व्याख्या विस्तारसे पंचम स्थानके द्वितीय उद्देशमें देख लेना चाहिये ।। सूत्र २२ ।।
जिन सर्वज्ञ होते हैं, इससे वे धर्मास्तिकायादिकों की तरह आयु. આઠ સ્થાનેને સર્વભાવે (સાક્ષાત્ રૂપે) જાણતો પણ નથી
(१) धास्तिय, (२) मस्तिय, (3) ALAस्तिय, (3) शरीर प्रतिम ७५, (५) ५२।। ५६८, (६) १७६, (७) आन्ध भने (८) वायु.
પરન્તુ કેવળજ્ઞાની જિન આ આઠે સ્થાનને સાક્ષાત્ રૂપે જાણે છે અને દેખે છે.આ સૂત્રમાં આવતા પદેની વ્યાખ્યા પાંચમાં સ્થાનના બીજા ઉદેશામાં આપવામાં આવી છે તો ત્યાંથી વાંચી લેવી. . સૂ. ૨૨ છે
જિન સર્વજ્ઞ હોય છે. તેથી તેઓ ધર્માસ્તિકાય આદિકની જેમ આ યુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #130

१०२
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - अष्टविधः आयुर्वेदः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - कौमारभृत्यम् १, कायचि - कित्सा २, शालाक्यं ३; शल्य हत्या ४, जङ्गोली ५, भूतविद्या ६, क्षारतन्त्रं ७, रसायनम् ८ || सू० २३ ॥
टीका -' अट्ठविहे आउच्चेए ' इत्यादि
आयुर्वेदः - आयुः = जीवितकालः, तद् विदन्ति = जानन्ति - रक्षितुमनुभवन्ति, तद्विन्दिन्ति = लभन्ते वा तद्विच्छेदकव्याधिप्रतीकारात् सर्पाद्युपक्रमरक्षणेन येन यतो यस्मिन् सति वा स आयुर्वेदः, अथवा - आयुः = जीवितं तद्विन्दन्ति= व्याधिभ्यस्तद्रक्षणविधिं जानाति, पूर्णं वा तद् विन्दन्ति = लभन्ते तदुक्तपध्याहारावासेवनतो येन यतो यस्मिन् सति वा स आयुर्वेद = वैद्यकशास्त्रे, स च अष्टवैदको भी जानते हैं इसलिये अब सूत्रकार आयुर्वेदका कथन आठ स्थानों से करते हैं--" अट्ठविहे आउब्वेए पण्णत्ते " इत्यादि ॥ टीकार्थ -: -आयु नाम जीवित कालका है, इस जीवितको जिसके द्वारा अथवा जिससे या जिसके होने पर मनुष्य जानते हैं यह आयुर्वेद है, हमारे जीवन की रक्षा किस तरहसे हो सकती है, व्याधिका प्रतीकार कैसे होता है, सर्पादिके उपद्रवसे रक्षा कैसे होती है, इत्यादि जीवनके रक्षा उपायोंका मनुष्य जिसके द्वारा या जिसके बलसे या जिसके बोध होने पर जान लेता है, वह आयुर्वेद है, अथवा - जिसके द्वारा या जिससे या जिसके बोध होने पर जो मनुष्य जीवनको व्याधि से सुरक्षित होकर आनन्द से व्यतीत करते हैं, उसके रक्षणकी विधिको जानते हैं अथवा पथ्याहार आदिके सेवन से जो पूर्ण जीव प्राप्त करते हैं वह आयुर्वेद है, आयुर्वेदका दूसरा नाम वैद्यकशास्त्र भी है, यह વૈદ્યને પણ જાણતા હૈાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આયુર્વેદના આઠ પ્રકારનું निश्या ४२ छे. " अट्ठविहे आउव्वेर पण्णत्ते " त्याहि
ટીકા-જીવિતકાળને આયુ કહે છે. જેના દ્વારા અથવા જેના સદ્ભાવને લીધેમનુષ્ય આ જીવિતને જાણે છે, તે શાસ્ત્રનુ નામ આયુર્વેદ છે. આપણા જીવનનું રક્ષણ કેવી રીતે થઇ શકે. રાગોના સામના કેવી રીતે થઇ શકે, સર્પાક્રિકેાનુ` ઉપદ્રવથી જીવનની રક્ષા કેવી રીતે કરી શકાય, ઇત્યાદિ ખાખતાને લેાકા જે શાસ્ત્રની મદદથી, જે શાસ્ત્રને આધારે અથવા જે શાસ્ત્રના અભ્યાસથી જાણી શકે છે તે શાસ્ત્રનું નામ આયુર્વેદ છે અથવા જે શાસ્ત્રના દ્વારા જે શાસ્ત્રના એધ દ્વારા મનુષ્ય વ્યાધિઓના પ્રતીકાર કરીને પેાતાના જીવનને તંદુરસ્તી પૂર્ણાંક આનદથી વ્યતીત કરે છે અને તેના રક્ષણની વિધિને જાણે છે, અથવા પથ્યાહાર આદિના સેવન દ્વારા પૂર્ણ તંદુરસ્ત જીવન પ્રાપ્ત કરે છે, તે શાસ્ત્રનું નામ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #131

सुघाटीका स्था०८ सू०२३ आयुर्वेदस्वरूपनिरूपणम् विधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-कौमारभृत्यं-कुमारा! बालकाः, तेषां भृतिः-पोषणं, तत्र साधु-कौमारभृत्यम्-कुमारपोषणनिमित्तस्य गवादि दुग्धस्य संशोधनार्थ मातुः स्तन्यस्य दुष्टत्वशून्यत्यकारकव्याधीनामुपशमनार्थं च यच्छास्त्रं तदिति प्रथमो भेदः ॥१॥ कायचिकित्सा-कायस्य चिकित्साया:व्याधिपतीकारस्य प्रतिपादकं शास्त्रम् । अत्र हि-शरीरसंस्थितानां ज्वरातिसाररक्तशाथोन्मादप्रमेह कुष्ठादीनां शमनार्था उपायाः प्रदर्यन्ते-इति द्वितीयः ॥२॥ शालाक्यम्-शलाकायाः कर्म शालाक्यम्, तत्पतिपादकं शास्त्रमपि तदेव । शलाकया यत् श्रवणआयुर्वेद आठ प्रकारका कहा गया है-जैसे-कौमारभृत्य १, काय चिकित्सा २, शालाक्य ३, शल्यहत्या ४, जगोली ५, भूतविद्या ६, क्षारतन्त्र ७, और रसायन ८ जो आयुर्वेद पालकोंके भरणपोषणमें साधु होता है, वह कौमारभृत्य है, तात्पर्य यह है कि कुमारके पोषणमें निमित्त जो गवादिका दुग्ध है, उस दुग्धके संशोधनके लिये एवं माताके दूधको खराब करनेवाली या माताके दूधको सुखा देनेवाली व्याधियोंकी शान्तिके निमित्त जो शास्त्र है वह कौमारभृत्य है १, कायचिकित्सा-कायकी चिकित्साका प्रतिपादक जो शास्त्र है यह कापचिकित्सा शास्त्र है, इस शास्त्रमें कायको-शरीरको-कष्ट देनेवाली व्याधियोंका जैसा ज्यरका अतिसारका रक्तशोधका उन्मादका कुष्ठ आदि रोगोंके-उपशमनका प्रतीकार कहा गया है, शलाकाका जो આયુર્વેદના છે. તેનું બીજુ નામ વૈદકશાસ્ત્ર છે. આ આયુર્વેદના નીચે પ્રમાણે 24 : २ छ-(१) डौमात्य, (२) ४ययित्सा , (3) शाय, (४) शक्ष्य. त्या, (५) आली, (६) भूतविधा, (७) क्षारतत्र, मने (८) २सायन.
કૌમારભત્ય–જે આયુર્વેદ બાલકના ભરણપોષણથી સારી સારી વિધિ બતાવે છે, તેનું નામ કૌમારભય છે બાળકના પિષણને માટે ઉપયોગી એવા ગાય આદિના દૂધના સંશાધનની વિધિ તથા માતાના દૂધના સંશોધનની વિધિ આ શાસ્ત્ર બતાવે છે. માતાના સ્તનમાંથી દૂધને સૂકવી નાખનારી જે વ્યાધિઓ થાય છે તેમના શમનનો ઈલાજ આ શાસ્ત્રમાં બતાવવામાં આવ્યું છે.
(૨) કાયચિકિત્સા-શરીરની ચિકિત્સાને લગતું જે શાસ્ત્ર છે તેને કાયચકિત્સાશાસ્ત્ર કહે છે. આ શાસ્ત્રમાં જવર, અતિસાર આદિ વ્યાધિઓના તથા કોઢ, રક્તપિત્ત, રક્તશુદ્ધિ, ઉન્માદ આદિના પ્રતીકારના-ઉપશમનના ઈલાજે બતાવવામાં આવ્યા છે.
(3) शालय-शस (ढाने। सजीमा)नुरे य छ, ते शासय છે. (સળીને ગરમ કરીને અમુક ભાગોમાં ડામ દેવાથી અમુક રોગ મટે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #132

--
-
-
१०४
___स्थानाङ्गसूत्रे बदननयनत्राणादीनां रोगापनयनं भवति तदुपायोऽत्र प्रदर्य ते, इति तृतीयः। शल्यहत्या - शल्यस्य = शरीरपविष्टशरादिशल्यस्य हत्या = हननम् - उद्धरणशल्यहत्या, तत्मतिपादकं शास्त्रमपि शल्यहत्येत्युच्यते, इति चतुर्थः । जङ्गोली विषविघाततन्त्रम् । __अत्र-सर्पकीटलूतादष्टविषविधातार्या विविधविषसंयोगशमनार्थी थोपाया प्रदश्यन्ते, इति पश्चमः । भूतविद्या-भूतादीनां निग्रणोपाया विद्यन्ते ज्ञायन्ते यया सा। अत्र हि-देवासुरगन्धर्वयक्षरक्षः पितृपिशाचनागग्रहादि जनितोपद्रवप्रशमनार्थ शान्तिकर्म प्रभृति नि दिश्यते इति षष्ठः । क्षारतन्त्रम्कार्य है, वह शालक्य है, इस कर्मका प्रतिपादक जो शास्त्र है, वह शालक्य है इस शास्त्र में शलाई द्वारा श्रवणके चदनके नयनके एवं घ्राण आदिके रोगोंको दूर करनेके उपाय प्रकट किये गये हैं, शल्य. हत्या-इस शास्त्र द्वारा शरीर में प्रविष्ट हुए शर आदिको बाहर निकालनेका उपाय प्रकट किया गया है, जङ्गोली-इस शास्त्र में विविध प्रकारके विषोंको शमन करनेके उपाय किये गये हैं, जैसे सर्प दष्ट, कीट दष्ट और लूता दष्ट व्यक्तिके विषको नष्ट करनेके तथा और भी अनेक प्रकारके विषसंपोगको शमन करनेके उपाय दिखलाये गये हैं। भूतविद्या-इस विद्या द्वारा भूत आदिकोंके निग्रहके उपाय प्रकट किये हैं-अर्थात् भूत आदिकोंका निग्रह कैसे किया जाता है, ये सब बातें इस विद्या द्वारा जानी जाती हैं, यहां देव, असुर, गन्धर्व, यक्ष, राक्षस, पित. पिशाच, एवं नाग, ग्रह आदि जनित उपद्रवोंके प्रशमनके लिये છે). આ શલાકા વડે રોગ પ્રતિકાર કરવાના ઈલાજ બતાવનારું જે શાસ્ત્ર છે તેને શાલક્ય કહે છે. આ શાસ્ત્રમાં કાન, નાક, આંખ અને મુખના રોગોનો સળીઓ દ્વારા ઈલાજ કરવાના માર્ગો બતાવ્યા છે.
(૩) શલ્મહત્યા–શરીરમાં ખૂંપી ગયેલા તીર આદિને બહાર કાઢવાના ઉપાયે જે શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા છે, તે શાસ્ત્રનું નામ શલ્મહત્યા છે.
(૪) જગલી-આ શાસ્ત્રમાં વિવિધ પ્રકારના વિષેના ઉપશમનના ઈલાજે બતાવ્યા છે. જેમ કે સર્પદંસ, વીંછીને દસ, વ્યક્તિના વિષને ઉતારવાની રીત આ શાસ્ત્રમાં બતાવી છે.
(૬) ભૂતવિદ્યા-આ વિદ્યા દ્વારા ભૂત આદિના નિગ્રહના ઉપાય પ્રકટ ४२पामा माया छे. मेटले भूत, हय, मसुर गन्धर्षः, यक्ष, राक्षस, पितृ, પિશાચ, ગ્રહ, નાગ આદિ જનિત ઉપદ્રવના શમન માટે શાનિતકર્મ આદિ ઉપાય આ શાસ્ત્રમાં બતાવ્યા છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #133

सुधाटीका स्था० ८ सू०२३ आयुर्वेदस्वरूपनिरूपणम्
१०५ क्षरणं क्षाराचीर्यक्षरणं, तत्मतिरोधनोपायप्रतिपादकं यत्तन्त्र-शास्त्रं क्षारतन्त्रमिति सप्तमः । तथा-रसायनम्-रसः अमृतरसः वयः स्थापनार्थम् आयुमें धाजनको रोगापहरणसमर्थश्व ओषधिविशेषः, तस्य अयनं प्राप्तिः-रसायनम् , तत्पतिपादकं शास्त्रमपि रसायनम् । अथवा-रसस्य-अमृतरसस्य अयनं ज्ञानं यतस्तद्र. सापनम् । रसस्य-अमृतरसस्य अयनमिव-गृह भिव वा यत्तद् रसायनमिति अष्टमो भेदः ।। मू० २३ ।।।
रसायन प्रभावेण जनो देववद् निरुपक्रमायुष्को भवतीति निरुपक्रमायुष्काणां शक्रादिदेवानामग्रमहिषीरष्टस्थानत्वेनाह ---
मूलम् - सकस्स णं देविंदस्स देवरन्नो अट्ट अग्गमहिसीओ पन्नताओ, तं जहा-पउमा १, सिवा २, सती ३, अंजू ४, अमला ५, अच्छरा ६, णवमिया ७ रोहिणी ८।१। ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो अट्रअग्गमहिसीओ पन्नत्ताओ, तं शान्तिकर्म आदि दिखलाये गये हैं। क्षारतन्त्र-इस तन्त्रमें वीर्यको प्रस्खलित हो जाने के निरोधका उपाय प्रदर्शित किया गया है, रसायनरस नाम अमृत रसका है-वयको स्थापन करने के लिये यथावत रखने के लिये आयुकी वृद्धिका करनेवाला एवं मेधाकी वृद्धिका करनेवाला तथा रोगके अपहरण करनेमें शक्तिशाली ऐसा जो औषधि विशेष हैइस औषधि विशेषकी प्राप्तिका प्रतिपादक जो शास्त्र है, वह रसायन है, अथवा अमृत रसका ज्ञान जिससे होता है वह रसायन है, अथवा जो अमृन रसके घरके जैसा होता है, वह रसायन है, ऐसा यह आठवां भेद है। सूत्र २३ ॥
(૭) ક્ષારતંત્ર-આ શાસ્ત્રમાં વીર્યનું ખલન થઈ જતું અટકાવવાના ઉપાય બતાવ્યા છે.
(८) २सायन-मभृतरसनु' नाम २स छ, सो युथान २५ माट-वृद्ध ત્વના નિરોધ માટે, આયુષ્યની વૃદ્ધિ માટે મેધા (બુદ્ધિ પ્રતિભા)ની વૃદ્ધિ માટે જે શાસ્ત્રમાં ઈલાજે બતાવ્યા છે તે શાસ્ત્રનું નામ રસાયન શાસ્ત્ર છે. એટલે કે આ શાસ્ત્રમાં એવા ઔષધેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે જેના દ્વારા નિત્ય યૌવન આદિની પ્રાપ્તિ થઈ શકે છે. અથવા અમૃતરસનું જ્ઞાન, જે શાસ્ત્રના અભ્યાસથી પ્રાપ્ત થાય છે. તે શાસ્ત્રનું નામ રસાયનશાસ્ત્ર છે. અથવા તે અમૃતરસના ઘર જેવું હોય છે. એ આ આઠમો ભેદ સમજ છે સૂ. ૨૩ |
स्था०-१४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #134

स्यानाङ्गसूत्रे
जहा कण्हा १, कण्हराई २, रामा ३, रामरक्खिया ४, वसू ५, वसुगुत्ता ६, वसुमित्ता ७, वसुन्धरा ८।२। सक्कस्त णं देविंदस्स देवरन्नो सोमस्स महारत्नो अट्रअग्गमहिसीओ पन्नताओ। ३ । ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो वेसमाणस्स महारन्नो अट्ठअग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ।४॥ सू० २४ ॥
छाया-शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य अष्ट अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-पद्मा १, शिवा २, सती ३, अजू ४, अमला ५, अप्सरा ६, नबमिका ७, रोहिणी ८ ।१। ईशानस्य खलु देबेन्द्रस्य देवराजस्य अष्ट अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कृष्णा १, कृष्णराजिः २, रामरक्षिता ४, वसुः ५, वमुगुप्ता ६, यसु. मित्रा ७, वसुन्धरा ८।२। शक्रस्य खलु देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य अष्ट ___ रसायनके प्रभावसे मनुष्य देवकी तरह निरुपक्रम आयुवाला होता है, अतः अब सूत्रकार निरुपक्रम आयुवाले शक्रादि देवोंकी अग्रमहिषियोंका कथन आठ स्थानोंसे कहते हैं--
" सक्कस्स णं देविदस्स" इत्यादि
टीकार्थ--देवेन्द्र देवराज शक्रकी आठ अग्रमहिषिया कही गई हैं. उनके नाम इस प्रकारसे हैं-पद्मा १, शिवा २, सती ३, अञ्जू ४, अमला ५, अप्सरा ७, नयमिका ७, और रोहिणी ८ देवेन्द्र देवराज ईशानकी आठ अग्रमहिषियां कही गई है-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-कृष्णा १, कृष्णराजि २, रामा ३, रामरक्षिता, वस्तु ५, वसुगुप्ता ६, वसुमित्रा ७, और वसुन्धरा ८ । देवेन्द्र देवराज शक्रके लोकपाल
રસાયનના પ્રભાવથી માણસ દેવના જેવા નિરુપક્રમ આયુવાળ બને છે. તેથી હવે સૂત્રકાર નિરૂપક્રમ આયુવાળા શકાદિની અમહિષીઓનું આઠ स्थाननी अपेक्षा ४यन रे छ. "सक्कस्स णं देवि दस्स" त्यादिટીકાથ-દેવેન્દ્ર દેવરા જ શકને આઠ અગ્રમહિષીઓ છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે छ-(१) पया, (२) शिवा. (3) सती, (४) म-, (५) ममता, (६) 24.२१, (७) नभि मने (७) डिए.
દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનને આઠ અગ્રમહિષીઓ છે. તેમનાં નામ નીચે प्रभाएं छ-(१) ४०!, (२) ४०६२, (3) रामा, (४) रामक्षिता, (५) सु. (१) सुशुप्ता, (७) सुमित्रा मन (८) सुध।. देवेन्द्र १२१०४ शनी सा
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #135

सुपा टीका स्था. ८ सू.२४शकादिदेवेद्राणामप्रमहिषीनिरूपणम् १०७ अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ।३। ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य वैश्रमणस्य महाराजस्य अष्ट अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ।४॥ सू० २४ ॥
टीका-'सक्कस्स णं' इत्यादिव्याख्या सुगमा ।। सू०२४ ।। महाग्रहा अपि देवा एय, अतस्तानष्टविधत्वेनाह--
मूलम्-अट्र महग्गहा पण्णत्ता, तं जहा-चंदे १, सूरे २, सुके ३ बुहे ४ बहस्सई ५, अंगारे ६, सर्णिचरे ७ केऊ ८॥सू०२५॥
छाया--अष्ट महाग्रहाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-चन्द्रः १, सूरः २, शुक्रः ३ बुधः ४ बृहस्पतिः ५ अङ्गारः ६, शनैश्वरः ७, केतुः ८ ॥सू० २५॥
टीका--' अट्ठ महग्गहा ' इत्यादि--
महाग्रहाः महान्तश्च ते ग्रहाश्चेति तथा, मनुष्पतिरश्चामु पघातानुग्रहकारित्वात्। ते च चन्द्रादिभेदेन अष्टविधा बोध्या इति ॥ सू० २५ ॥ जो सोम महाराज है, उनकी आठ अग्रमहिषियां कही गई हैं इसी प्रकारसे देवेन्द्र देवराज ईशान लोकपाल जो वैश्रवण महाराज हैं, उनकी आठ अग्रमहिषिर्या कही गई हैं । सत्र २४॥
महाग्रह भी देवही होते हैं-अतः अब मत्रकार उनकी आठ प्रकारताका कथन करते हैं-" अट्ठ महग्गहा पण्णत्ता" इत्यादि ॥
टीकार्थ-महाग्रह आठ कहे गये हैं, जैसे-चन्द्र १, सूर्य २, शुक्र ३. बुध ४, बृहस्पति ५, अङ्गार ६, शनैश्चर ७ और केतु ८। मनुष्य एवं तिर्यञ्चोंके उपघात एवं अनुग्रहकारी होनेसे इन्हें महाग्रह कहा गया है ।२५। પાલ સેમ મહારાજને આઠ અગ્રમહિષીઓ છે. એજ પ્રકારે દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઇશાનના લેકપાલ વિશ્રમણ મહારાજને આઠ અગ્રમહિષીઓ છે. | સૂ. ૨૪ છે
મહાગ્રહ પણ દેવે જ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તેમના આ પ્રકારનું ४थन ४२ छ-" अट्ट महगहा पण्णत्ता" त्यादि
मा भाडा ४ छे. तमना नाम नीय प्रमाणे छे--(1) यन्द्र, (२) सूर्य, (3) शुभ, (४) सुध, (५) २५ति (गुरु) (१) २५॥२ (भ ), (७) शनैश्वर (शनी) मन (८) तु. तसा मनुष्य। सने लिय याने पात भने અનુગ્રહકારી હોય છે, તેથી જ તેમને મહાગ્રહે કહ્યા છે. છે સૂ. ૨૫ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #136

स्थानाङ्गसूत्रे
महाग्रहाच मनुष्याणां विरवां चोपघातानुग्रह कारिणो बादरवनस्पतीना ग्रुपघातादि कारकत्वेन भवन्तीति बादरवनस्पतीन् अष्टस्थानत्वेनाह-मूलम्-अट्टविहा तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता, तं जहा - मूले १, कंदे २, खंधे३, तया४, साले ५ पवाले६ पत्ते ७, पुप्फे ८ ॥ सू०२६ ॥
१०८
छाया -- अष्टविधास्तृण वनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - मूलं १ कन्दः २, स्कन्धः ३ त्वक् ४ शाला ५ प्रवालः ६, पत्रम् ७पुष्पम् ८ || सू० २६॥ टीका--' अटूविहा ' इत्यादि-
तृणवनस्पतिकायिकाः =बादरवनस्पतयः अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथामूलमित्यादि । तत्र - मूलम् = प्रसिद्धम्, कन्दः = स्कन्धस्याधोभागः, स्वः = स्थुडमिति सिद्धम् त्वक्= छल्लो शाला शाखा, मवालोऽङ्कुरः पत्रं पुष्पं च प्रसिद्धमिति ॥ स्रु० २६ ।।
"
मनुष्य और तिर्यञ्चों के उपघात और अनुग्रहकारी ये महाग्रह बादर वनस्पतियों के भी उपघातिकारक होनेसे महाग्रह रूपसे प्रसिद्ध हैं अतः अब सूत्रकार बादर वनस्पतियोंकी अष्ट प्रकारताका कथन करते हैं अविह तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता " इत्यादि ।
66
टीकार्थ - तृणरूप बादर वनस्पतिकायिक आठ प्रकारके कहे गये हैं, जैसे - मूल १, कन्द २, स्कन्द ३, त्वक् ४, शाला ५, प्रवाल ६, पत्र ७ और पुष्प ८। तृण वनस्पतिकायिक से यहां पर बादर वनस्पतिकायिक लिये गये हैं, ये मूलादिके भेद से वनस्पतिकायजो आठ प्रकारके कहे गये हैं - उनका तात्पर्य ऐसा है- मूल नाम जड़का है, स्कन्धके अधोभागका नाम
મનુષ્યા અને તિય ચાને ઉપઘાત અને અનુગ્રહકારી એવા મહાગ્રહા બાદર વનસ્પતિકાયિકાને પણ ઉપઘાતિકારક પૂસૂત્ર સાથેના આ પ્રકારના સખ’ધને લીધે હુવે સૂત્રકાર-આદર વનસ્પતિકાના આઠ પ્રકારાનુ નિરૂપણ કરે છે— अठ्ठविह तणवणस्स इकाइया पण्णत्ता " इत्यादि
66
ટીકા-તૃણરૂપ ખાદર વનસ્પતિકાયિકના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર કહ્યા છે— (१) भूण, (२) हुन्छ, (3) २४न्छ, (४) त्वई, (4) शाखा, (६) प्रवास, (७) પત્ર અને (૮) પુષ્પ, અહી તૃણવનસ્પતિકાયિક એટલે માદરવનસ્પતિકાયિક સમજવા જોઈએ. તેના મૂળ આદિ આઠ પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે-વનસ્પતિકાયિકને જમીનમાં રહેલે ભાગ મૂળને નામે ઓળખાય છે. થડના અધાભાગને કન્હ કહે છે, થડને સ્કન્ધ કહે છે. છાલને ક્ કહે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #137

सुघा टीका स्था०८ सू०२७ असमारंभसमारंमतः संयमासयनिरूपणम् १०९
बादरवनस्पतीनाश्रित्य चतुरिन्द्रियादधो जीवास्तिष्ठन्ति, तेषामविराधनया संयमो विराधनयाचाऽसंयमो भवतीति चतुरिन्द्रियजीवानाश्रित्य संयममसंयम च प्रत्येकमष्टस्थानत्वेनाह
मूलम्-चउरिदिया णं जीवा असमारभमाणस्य अविहे संजमे कज्जइ, तं जहा-चक्खुमयाओ सोक्खाओ अववरोवित्ता भवई १, चक्खुमएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ २। एवं जाव फासामयाओ सोक्खाओ अवयरोवेत्ता भवइ ७, फासामएण दुक्खेण असंजोएत्ता भयइ ८॥ चउरिंदियाणं जीवा समारभमाणस्त अट्ठविहे असंजमे कजइ, तं जहा-चक्खूमयाओ सोक्खाओ ववरोवेत्ता भवइ, १ चक्खूमएण दुक्खेणं संजोएत्ता भवइ २॥ एवं जाव फासामयाओ सोक्खाओ ववरोवेत्ता भवइ ७, फासमएणं दुक्खेणं संजोएत्ता भवइ ८॥ सू० २७ ॥ ___ छाया-चतुरिन्द्रियान खलु जीवान् असमारभमाणस्य अष्टविधः संयमः क्रियते, तयथा-चक्षुर्मयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवति १, चक्षुर्मयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति २, एवं यावत् स्पर्शमयात् सौख्यात् अपपरोपयिता भवति ७, स्पर्शमयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति ८॥ चतुरिन्द्रियान् खलु जीवान् समारभमाणस्य अष्टविधोऽसंयमः क्रियते, तद्यथा-चक्षुर्मयात् सौख्यात् व्यपरोपयिता भवति १, चक्षुम येन दुःखेन संयोजयिता भवति २ । एवं यावत् स्पर्शमयात् सौख्याद् व्यपरोपयिता भवति ७, स्पर्शमयेन दुःखेन संयोजयिता भवति ८ ॥ मू० २७॥ कन्दहै, तनाका नाम स्कन्धहै, छल्ली छाल का नाम त्वक है, शाखाका नाम शालाहै अङ्करका नाम प्रचालहै पत्र और पुष्प ये तो प्रसिद्ध हीहैं ॥स२६॥
बादर वनस्पतियोंके आश्रित चउइन्द्रिय आदि जीव रहते हैं, इनकी विराधना नहीं करनेसे संयम और चिराधना करनेसे असंयम શાખાને શાલા કહે છે. અંકુરને (કેપળને) પ્રવાલ કહે છે. પાનને પત્ર छ छे. भने दूसने ५०५ ४९ छे. ॥ सू. २६॥
બાદર વનસ્પતિને આશ્રય કરીને ચતુરિન્દ્રિય જ રહેલા હોય છે. તેમની વિરાધના નહીં કરવાથી સંયમ અને વિરાધના કરવાથી અસંયમ થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #138

११०
स्थानाङ्गसूत्रे टोका-' चउरिंदियाणं' इत्यादि
चतुरिन्द्रियान् जीवान् असमारभमाणस्य अन्यापादयतोजनस्य अष्टविधा= अष्ट प्रकारकः संयमः क्रियते भवति, तद्यथा-वक्षुमयात् सौख्यात् चतुरिन्द्रियान् जीवान अव्यवरोपयिता-अपृथकर्ता भवतीति प्रथमः । अत एव-चक्षुर्मयेन दुःखेन तान् असंयोजयिता भवतीति द्वितीयः । एवम्-अमुना प्रकारेण अग्रेऽपि विभावनीयम् । तत्र-यावत्पदेन-घ्राणरसनयो ग्रहणम् , तथाहि-प्राणमयात् सौख्यात अव्यवरोपयिता भवतीति तृतीयः, अतएव-ध्राणमयेन दुःखेन असंयोजयिता भवतीति चतुर्थः । रसनेन्द्रियमयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवतीति पञ्चमः । होता है, इसलिये अब सूत्रकार चौइन्द्रिय जीवोंको आश्रित करके संयम और असंयमके प्रत्येकके आठ भेदोंका निरूपण करते हैं
"चरिदिया णं जीवा" इत्यादि।
टीकार्थ-चौइन्द्रिय जीवोंकी विराधना नहीं करनेवालेको आठ प्रकारका संयम होता है, जैसे जो चौइन्द्रिय जीवोंका अव्यपरोपयिता होता है, अर्थात् चौइन्द्रिय जीवोंकी विराधना नहीं करता है यह चक्षु सम्बन्धी उसके सुखका नाशक नहीं होता है, इसलिये वह चक्षुर्मय दुःखसे उसे संयुक्त करने वाला नहीं होता है, इसी तरहसे आगे भी समझ लेना चाहिये, यहां यावत्पदसे घ्राण
और रसनाका ग्रहण हुआ है, चौइन्द्रिय जीवोंकी विराधना नहीं करनेवाला मनुष्य घ्राणके सुखसे उनका वियोक्ता नहीं होता है, अतः यह घ्राणमय दुःख से उन्हें संयुक्त करनेवाला नहीं होता है, इसी तरहयह रसनेन्द्रिय सम्बन्धी सुख से अव्यपरोपयिताअविराधक होता है, इसीलिये છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ચતુરન્દ્રિય જીવને અનુલક્ષીને સંયમ અને અસંયમના मा४ मा होनु नि३५५५ ५२ छ" चउरिदियाणं जीवा "त्यादि। ટીકાર્ય-ચૌઈન્દ્રિય જીવોની વિરાધના નહીં કરનાર જીવ વડે આઠ પ્રકારના સંયમનું પાલન થાય છે (૧) જે ચૌઈન્દ્રિય જીવોના અવ્યપરપાયિતા (પ્રાણેની હિંસા ન કરનારો) હોય છે, તે તેમને ચક્ષુઈન્દ્રિય સંબંધી સુખથી વંચિત કરનારે હેતે નથી, (૨) તે તેમને ચક્ષુઈન્દ્રિય સંબંધી દુઃખથી સંયુક્ત કરનારો હોતો નથી, એજ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું એટલે કે અહીં ઘાણ, રસના અને સ્પર્શેન્દ્રિય વિષયક આલાપકે પણ ઉપર મુજબ જ સમજી લેવા જેમ કે....(૩) ચૌઇન્દ્રિય જીવની વિરાધના નહી કરનાર તેમને ધ્રાણેન્દ્રિયના સુખથી વંચિત કરતો નથી. (૪) તે તેમને ધ્રાણેન્દ્રિયના દુખથી સંયુક્ત કરતા નથી. (૫) તે તેમને રસનેન્દ્રિય સંબંધી સુખથી વંચિત કરનારે હોતે નથી (૬) તે તેમને રસનેન્દ્રિયમય દુઃખથી સંયુકત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #139

सुधा टीका स्था०८ सू०२७ असमारंभसमारंभतः संयमासंयमनिरूपणम् १११ अत एव रसनेन्द्रियमयेन दुःखेन असंयोजयिता भवतीति पष्ठः । तथा स्पर्शमयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता भवतीति सप्तमः, अत एव-स्पर्शमयेन दुःखेन असंयो. जयिता भवतीत्यष्टमः ॥ ___ तथा-चतुरिन्द्रियान् जीवान् समारभमाणस्य व्यापादयतो जनस्य अष्टविधो. ऽसंयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-चक्षुर्मयात् सौख्याद् व्यपरोपयिता-पृथकर्ता भवतीति प्रथमः । अतएव चक्षुर्मयेन दुःखन संयोजयिता भवतीति द्वितीयः। अतएव घ्राणरसनस्पर्शेन्द्रियानाश्रित्य षड् भेदा बोध्या इति ॥सू० २७॥ संयमासंयमौ च सूक्ष्मजीवानप्याश्रित्य भवतीति सूक्ष्मजीवानष्ट स्थानत्वेनाह
मूलम्-अट्ट सुहुमा पण्णत्ता, तं जहा-पाणसुहुमे २, बीयसुहुमे ३, हरियसुहुमे ४, पुप्फसुहुमे ५, अंडसुहुमे ६, लेणसुहुमे ७, सिणेहसुहमे ८॥ सू० २८॥
छाया-अष्ट मूक्ष्माणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-प्राणरक्ष्मम् १, पनकसूक्ष्मम् २, बीजसूक्ष्मम् ३, हरितसक्ष्मम् ४, पुष्पसूक्ष्मम् ५, अण्डसूक्ष्मम् ६, लयनसूक्ष्मम् ७, स्नेहमूक्ष्मम् ८ ॥ मू० २८ ॥ वह रसनेन्द्रिमय दुःखसे असंयुक्त करनेवाला होता है, तथा जो चौइन्द्रिय जीवोंको विराधना नहीं करता है, वह स्पर्शेन्द्रिय सुखसे उन्हें वंचित नहीं करता है, अतः वह स्पर्शनेन्द्रियके दुःखसे उन्हें संयुक्त नहीं करता है, ऐसा यह आठयां स्थान है। ___ इससे विरुद्ध जो चौइन्द्रिय जीवोंकी विराधना करता है, वह मनुष्य आठ प्रकारके असंयमका पात्र होता है-जैसे-वह चक्षु सम्बन्धी उनके सुखका व्यपरोपयिता होता है, अत एव वह उन्हें चक्षु सम्बन्धी दुःखसे संयुक्त करनेवाला होताहै, इसी प्रकारसे घ्राण रसन स्पर्शनइन इन्द्रियोंको आश्रित करके ६ भेद असंयमके बना लेना चाहिये ॥सू०२७॥ કરનારો હેતે નથી (૭) તે તેમને રસનેન્દ્રિયના સુખથી વંચિત કરનારે હેતે नथी. (८) ते तेभने २५ द्रियनामथी सयुमत ४२।३। उता नथी.
ચૌઈન્દ્રિય જીવોની વિરાધના કરનારો જીવ આઠ પ્રકારના અસંયમને પાત્ર બને છે. (૧) તેમની વિરાધના કરનાર માણસ તેમના ચહ્યુઇન્દ્રિય સંબંધી સુખને નાશકર્તા બને છે. (૨) તે તેમને ચક્ષુસંબંધી દુઃખથી સંયુક્ત કરનાર હોય છે. એ જ પ્રમાણે ઘાણ, રસના સ્પર્શેન્દ્રિયને આશ્રય લઈને અસંયમના બીજા છ ભેદનું કથન પણ કરવું જોઈએ. એ સૂ. ૨૭ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #140

११२
स्थानाङ्गस्त्रे
टीका- ' अट्ठ मुहुमा' इत्यादिसूक्ष्माणि - अष्ट संख्यकानि मज्ञप्तानि, तद्यथा- प्राणसूक्ष्मम् माणः = प्राणी तद्रूपं सूक्ष्मम् । यः प्राणी संचरमाण एव लक्ष्यते न तु स्थितः स कुन्ध्यादिकः प्राणसूक्ष्मम् इत्युच्यते ॥ १ ॥ पनकसूक्ष्मम् - पनकः = वर्षाकाले भूमिकाष्ठादौ समुत्पन्नः पञ्चवर्णः 'फुलन' इति भाषा प्रसिद्धः, जीवविशेषः, तद्रूपं सूक्ष्मम् ॥२॥ बीजसूक्ष्मम्-वीजं शाल्यादि तृषमुखं यतोऽङ्कुरः समुत्पद्यते, बीजं च तत् सूक्ष्मं चेति बीजमूक्ष्मम् इति ||३|| हरितसूक्ष्मम् - हरितः = उत्पद्यमानो नवीनो संयम और असंयम सूक्ष्म जीवों को भी आश्रित करके होते हैं, अब सूत्रकार सूक्ष्म जीवोंका आठ स्थानसे कथन करते हैंअट्ठ हुमा पण्णता " इत्यादि ॥
46
सूत्रार्थ -सूक्ष्म आठ कहे गये हैं- जैसे-प्राण सूक्ष्म १, पनक सूक्ष्म २, बीज सूक्ष्म ३, हरित सूक्ष्म ४, पुष्पसूक्ष्म ५, अण्डसूक्ष्म ६, लयनसूक्ष्म ७, और स्नेह सूक्ष्म ८ ।
टीकार्थ - यहां प्रथम भेद में प्राणसे प्राणवाला जीव गृहीत हुआ है, जो प्राणी चलने परही दिखलाई देता है, स्थित होने पर नहीं ऐसा कुन्थु आदिक जीव प्राणसूक्ष्म जीव हैं, पनक जीव- वर्षाकाल में भूमि काष्ठ आदिके कार जो पांच वर्णकी फूलन हो जाती है, पनक जीव है, जिस बीजसे अङ्कुर उत्पन्न होता है, ऐसा वह बीज बीज सूक्ष्म जीव है, जो जीव जमीन में भूमि के जैसाही उत्पन्न होता है, और अपनी कान्ति से
સૂક્ષ્મ જીવેને આશ્રિત કરીને પશુ માસ સયમ કે અસયમ સેવી શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સૂક્ષ્મ જીવાતું આઠ સ્થાનની અપેક્ષાએ કથન કરે છે.. अट्ठ सुहुमा पण्णत्ता " इत्यादि
66
सूत्रार्थ - सूक्ष्म योना नीचे प्रमाणे आड अर उद्या छे - ( १ ) प्राशुसूक्ष्म, (२) धन सूक्ष्म, (3) जीनसूक्ष्म, (४) हरितसूक्ष्म, (५) पुण्यसूक्ष्म, (६) मडसूक्ष्म, (७) वयनसूक्ष्म भने (८) स्नेहसूक्ष्म.
ટીકા-અહી પહેલા ભેદમાં પ્રાણ પદ વડે પ્રાણવાળે જીવ ગૃહીત થયે છે. જે જીવેા હલનચલન કરે ત્યારે જ દેખાય છે, જ્યારે એઠાં હોય છે ત્યારે દેખાતા નથી એવા કુન્થુ આદિ જીયાને પ્રાણસૂક્ષ્મ કહે છે.
પનકજીવ–ચામાસામાં જમીન, કાષ્ઠ આદિની ઉપર જે પાંચ વર્ણની ફૂગ થાય છે તે પનકજીવ રૂપ સમજવી.
ખીજસૂક્ષ્મ –જે ખીજમાંથી અંકુર ઉત્પન્ન થાય છે, તે ખીજસૂક્ષ્મ જીવ રૂપ માનવામાં આવે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #141

सुघा टोका० स्था०८ सू० १९ अष्टविघसूक्ष्मजीवनिरूपणम् ११३ भूमितुल्यः कान्तिमत्तया दुर्लक्ष्यो वनस्पतिः, तद्रूपं सूक्ष्मं हरितसूक्ष्म इति ॥४॥ पुष्पमूक्ष्मम्-पुष्पम्-उदुम्बरादि पुष्पम् , तद्रूपं सक्ष्मम्-पुष्पसूक्ष्मम् ॥५।। अण्डसूक्ष्मम्-अण्डम्=मक्षिका-पिपीलिका-गृहगोधिका-कृकलासाधण्डकं तदेय सूक्ष्मम् इति ॥६॥ लयनसूक्ष्मम्-लयनम् सत्त्वानामाश्रयः कीटिकानगरादिः यत्र कीटिकाः मूक्ष्माश्चान्ये जीवास्तिष्ठन्ति तदिति, तदेव सूक्ष्मम्-लयनसूक्ष्मम् कीटिकानगरादि हि पृथिव्यादिवत्मतिभासमानं जीयत्वेन दुर्लक्ष्य भवतीति योध्यम् ॥७॥ तथा-स्नेहसूक्ष्मम्-स्नेहा अवश्यायहिममहिकादि रूपः, स एव सूक्ष्मम्-इति ८ ॥ सू० २८॥ अलग प्रतीत नहीं होता है, ऐसा जो वनस्पति विशेषरूप जीव है, वह हरितसूक्ष्म जीव है, उदुम्बरादिके पुष्परूप जो जीव है, यह पुष्पसूक्ष्मजीव है, मक्षिका, पिपीलिका, गृहगोथिका-विसमरा एवं गिरगिट आदिका जो अण्डक है, यह अण्डसूक्ष्म जीव है, सत्त्वोंका आश्रयभूत जो कीटिका नगरादि है, कि जहां पर कीटिकाएँ तथा अन्य और भी सूक्ष्म जीव आश्रित रहते हैं वह लयनसूक्ष्म जीव है, ये कीटिकानगरादि पृथिवी आदिकी तरह प्रतीत होते हैं पर चे जीव रूपसे मालूम नहीं पड़ते हैं । अवश्याय-बर्फ, हिम, महिका आदिरूप स्नेह होता है, यह स्नेहही सूक्ष्म जीवरूप होता है, ॥ सूत्र २८ ॥
હરિતસૂકમ-જે જીવને વર્ણ ભૂમિના વણે જે જ હોય છે, અને જે પિતાની કાતિ વડે અલગ લાગતો નથી, એવા વનસ્પતિ વિશેષ રૂપે જીવને હરિતસૂફમજીવ કહે છે.
પુષ્પસૂફમ જીવ-ઉમરડા વિગેરેના પુષ્પ રૂપ જે જીવ હોય છે તેને પુષ્પ સૂકમ જીવ કહે છે.
અંડસૂક્ષ્મ જીવ-માખી. કીડી, ગરોળી, કાંચંડા આદિના જે ઈંડા હોય છે તેમને અંડસૂમ જી કહે છે.
લયનસૂક્ષ્મ જીવ-સરના આશ્રય સ્થાનરૂપ જે કટિકા નગરાદિ (કીડિયારા) હોય છે અને જ્યાં કીડાઓ અને અન્ય સૂક્ષમ જી રહેતા હોય છે, તેને લયનસૂફમ જીવ કહે છે. તેઓ પૃથ્વીના જેવાં જ લાગે છે, પરંતુ તેઓ જીવ રૂપ લાગતા નથી.
નેહસકમબરફ, હિમ, ધુમસ આદિ રૂપ નેહ હોય છે. તે નેહને " स्ने सक्षम ७५ ३५ सभा । सू. २८ ॥ स्था०-१५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #142

%
_ स्थानासूत्रे अनन्तरमष्टसूक्ष्मा जीया उक्ताः, तदविराधनापूर्वकं संयममासेवमानाथ सिद्धा भयन्तीति तानेवाष्टसंख्यकत्वेनाह
मूलम्-~भरहस्स णं रन्नो चउरंतचकवहिस्स अट्र पुरिसजुगाइं अणुबद्धं सिद्धाइं जाय सव्वदुक्खप्पहीणाई, तं जहाआइञ्चजसे १, महाजसे २, अतिबले ३, महाबले ४, तेयवीरिए ५, कित्तवीरिए ६ दंडवीरिए ७ जलवीरिए ८॥सू० २९॥
छाया--भरतस्य खलु राज्ञश्चातुरन्तचक्रवर्तिनः अष्ट पुरुषयुगानि अनुबद्धं सिद्धानि यावत् सर्वदुःखपहीणानि, तद्यथा-आदित्ययशाः१, महायशाः२ प्रतिबल: ३, महाबलः ४, तेजोवीर्यः ५, कीर्तवीर्यः६, दण्डवीर्यः७, जलवीर्यः ८॥सू०२९।।
टीका-'भरहस्स णं' इत्यादि
चातुरन्तचक्रवर्तिन:-चतुरन्तायाः पृथिव्याः अयं चातुरन्तः, स चासो चक्रवर्ती चेति चातुरन्तचक्रवर्ती, तस्य तथाभूतस्य राज्ञो भरतस्य खलु अष्ट
ये आठ सूक्ष्म जीव कहे गये है, उनकी अधिराधनापूर्वक संयमकी सेवा करनेवालेअर्थात् संयमका पालक होताहै, सिद्ध होते हैं, अतः अब सूत्रकार इनका आठ स्थान रूपसे कथन करते हैं
"भरहस्स णं रन्नो चाउरतं " इत्यादि ।
टीकार्थ-चतुरन्तवाली पृथिवीके चक्रवर्ती राजा भरतके आठ पुरुष युग अन्तर रहित होकर सिद्ध-कृतकृत्य हुए हैं-यावत्-बुद्ध हुए हैं, मुक्त हुए हैं, और परिनिर्वृत हुए हैं। उनके नाम इस प्रकारसे हैं-आदित्ययश१, महायश२, अतिबल ३, महाबल ४, तेजोवीर्य ५,कीर्तवीर्य ६, दण्डवीर्य ७, और जलवीर्य ८ । चार समुद्र-पूर्व पश्चिम
ઉપરના સૂત્રમાં આઠ પ્રકારના સૂફમજી બતાવવામાં આવ્યા છે, તેમની અવિરાધનાપૂર્વક સંયમની આરાધના કરનાર મનુષ્ય સિદ્ધપદ પામે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ સ્થાનેથી તેઓનું કથન કરે છે– __“भरहस्सणं रन्नो चाउरंत " याह.ટીકાઈ–ચતુરન્ત (ચાર અન્તવાળી) પૃથ્વીના ચકવર્તી રાજા ભરતના આઠ પુરુષ યુગ અન્તર રહિત થઈને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમસ્ત દુઓને નાશ કરનારા બન્યા હતા. તે આઠ પુરુષનાં નામ નીચે પ્રમાણે હતાં.-(૧) माहित्ययश, (२) महाय१५ (3) मतिमस, (४) म8148, (५) तवाय, (6) हात्तवाय', (७) (3वीय मन (८) resीय. या समुद्र (पूर्व, पश्चिम, उत्तर
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #143

सुघा टीका स्था०८ सू०२९ सिद्धस्वरूपनिरूपणम् अष्ट संख्यकानि पुरुष युगानि-पुरुषायुगानीव-कालविशेषा इव क्रमवृत्तित्वात पुरुषयुगानि-पुरुषपरम्पराः अनुबद्धम् अन्तररहितं सिद्धानि कृतकृत्यानि यावपदेन-'बुद्धानि मुक्तानि परिनि तानि' इत्येषां संग्रहः। तत्र-बुद्धानि-विमल केवलालोकेन ज्ञातसकललोकालोकानि, मुक्तानि सबैकमभ्यो मुक्तानि, परिनितानि-समस्तकर्मकृतविकाररहितत्वेन स्वस्थीभूतानि, सर्वदुःखाहीणानि= समस्तक्लेशान्तकारीणि च जातानि । तानि कानि । इत्याह-तथा-आदित्ययशा महायशा इत्यादि ।। स० २९॥ उत्तर और दक्षिण दिशाके चार समुद्रही है, अन्त-मर्यादा-जिसके ऐसी पृथिवीके ६-खण्डोंवाले पूर्ण भरत क्षेत्रके अधिपति राजा महाराज थे अतः वे चक्रवर्ती थे यहां पुरुषों को जो युगके जैसा कहा गया है, वह क्रम वृत्तिवाले होनेसे कहा गया है, अन्तररहित होने के कारण अनुबद्ध कहा गया है । सिद्ध हुए हैं इसका तात्पर्य ऐसा है कि कृत. कृत्य हुए हैं जिन्हें कोई भी कार्य करना बाकी नहीं रहता है, वे कृतकृत्य कहलाते हैं। विमल केवल ज्ञानरूपी आलोकसे प्रकाशजो सकल लोक और अलोकके ज्ञाता द्रष्टा हो जाते हैं वे बुद्ध कहलाते हैं। जो सकल कर्मों से सर्वथा रहित हो जाते हैं ये मुक्त कहलाते हैं। जो समस्त कर्मकृत विकारोंसे रहित होकर स्वस्थीभूत शीतलीभूत हो जाते हैं वे परिनिर्वृत कहलाते हैं । जो समस्त क्लेशोंको शान्त कर देते हैं वे सर्व दुःख प्रहीण कहलाते हैं ।। सूत्र २९ ॥ । અને દક્ષિણ દિશાના ચાર સમુદ્રો) જ જેને અન્ત (મર્યાદા) છે એવી પૃથ્વીના -છ ખંડવાળા ભરતક્ષેત્રના-અધિપતિ હોવાને કારણે ભરત ચક્રવર્તીને ચતુરત પૃથ્વીના ચકવાત કહેવામાં આવ્યા છે. કમવૃત્તિવાળા હોવાને કારણે અહીં પૃરુષોને યુગ સમાન કહેવામાં આવ્યા છે. અત્તર રહિત હોવાને કારણે અનુબદ્ધ કહ્યા છે. આ આઠ પુ ષ સિદ્ધ થયા છે એટલે કે તેઓ કૃતકૃત્ય થઈ ગયા છે જેમને કોઈ પણ કાર્ય કરવાનું બાકી રહ્યું હતું નથી તેમને કૃતકૃત્ય થયેલા કહેવાય છે. વિમલ કેવળજ્ઞાન રૂપી આલેક વડે જેઓ સકલ લોક અને અલકને જાણું દેખી શકે છે તેમને બુદ્ધ કહે છે. જેમનાં સકલ કર્મોને સર્વથા ક્ષય થઈ ગયું હોય છે તેમને મુક્ત કહે છે જે સમસ્ત કર્મકૃત વિકારોથી રહિત થઈને શારીરિક અને માનસિક પરિણામેથી રહિત થઈને શીતલીભૂત થઈ ગયા હોય છે તેમને પરિનિવૃત કહે છે, કે જે સઘળા કલેશે શાંત થઈ ગયા હોય છે, જેમણે સમસ્ત દુઃખાને અન્ત કરી નાખ્યા છે તેમને સર્વદુઃખ પ્રહીણુ (સમસ્ત ખેના અન્તકર્તા) કહે છે. સૂ. ૨૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #144

स्थानाङ्गसूत्रे संयमयतोऽधिकारात्संयमयतामेव अष्टस्थानत्वेन नामान्याह
मूलम्-पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स अट्टगणा अटुगणहरा होत्था, तं जहा-सुभे १ य, सुभघोसे २ य वसिट्रे ३, बंभयारि ४ य, सोमे ५, सिरिधरे ६, चेव, वीरभद्दे ७, जसे ८ इइ ॥१॥ सू०३०॥
छाया-पार्श्वस्य खलु अर्हतः पुरुषादानीयस्य अष्ट गणा अष्ट गणधरा अमवन् , तद्यथा-शुमश्च १, शुभघोषध २, वशिष्ठो ३, ब्रह्मचारी ४ च । सोमः ५, श्रीधरश्चैव ६, वीरभद्रो ७, यशा ८ इति ॥ स० ३०॥
टीका-'पासस्स णं' इत्यादि
पुरुषादानीयस्य=पुरुषैराश्रणीयस्य अर्हतः पार्थस्य खलु अष्टगणाः, तन्नामकाश्च अष्ट गणधरा अमवन् , तद्यथा-शुभः शुभघोष इत्यादि । सू० ३० ॥ गणधराश्च दर्शनवन्तो भवन्तीति दर्शनं निरूपयितुमाह
मूलम्-अट्टविहे दंसणे पण्णत्ते, तं जहा--सम्मइंसणे १, मिच्छदंसणे २, सम्मामिच्छदंसणे ३, चक्खूदंसणे ४ अचक्खुदसणे५, ओहिदंसणे ६, केवलदसणे७, सुविणदंसणे ८॥सू०३१॥
अब सूत्रकार संयमवालेके अधिकारको लेकर संयमवालोंके ही आठ स्थान रूपसे नामोंको कहते हैं
" पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स" इत्यादि ॥ सूत्र० २४ ॥
टीकार्य-पुरुषादानीय-पुरुषों द्वारा आश्रयणीय अर्हन्त पार्श्वके आठ गण (गच्छ)और आठ गणनायक हुए हैं-उनके नाम इसप्रकारसे हैं-शुभ १, शुभघोष २, वशिष्ट ३, ब्रह्मचारी ४, सोम ५, श्रीधर ६, वीरभद्र ७, और यश ८॥ सूत्र ३०॥
હવે સૂત્રકાર સંયમના અધિકાર સાથે સુસંગત એવાં સંયમી જીવેનું આઠ સ્થાન રૂપે કથન કરે છે–
" पासस्स णं अरहओ पुरिसादाणीयस्स" त्याहટીકાર્થ–પુરુષાદાનીય (પુરુષો દ્વારા આશ્રયણીય) અહંત પાર્શ્વનાથના આઠ ગણ भने 418 नाय di. तमना नाम भाप्रमाणे उता-(१) शुम (२) शुलघोष, (3)शिष्ट, (४) ब्रह्मचारी, (५) सोम, (6)श्रीधर,(७) वीरभद्र भने यश. ॥सू. ३०॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #145

सुधा टीका स्था० ८ सू० ३१ दर्शनस्वरूपनिरूपणम्
११७
छाया - अष्टविधं दर्शनं प्रज्ञसम्, तद्यथा - सम्यग्दर्शनम् १, मिध्यादर्शनं २, सम्यङ् मिथ्यादर्शनं चक्षुर्दर्शनम् ४, अचक्षुर्दर्शनम् ५, अवधिदर्शनं ६, केवलदर्शनं ७, स्वप्नदर्शनम् ८ ॥ सू० ३१ ॥
टीका- ' अट्ठविहे दंसणे ' इत्यादि --
अस्य सूत्रस्य व्याख्या सप्तमस्थानकस्य सप्तविंशतितमसूत्रे गता, जिज्ञासुमिस्तत एव बोध्या । नवरं स्वप्नदर्शनम् = स्वापक्रियानुमतार्थ विकल्पस्यानुभवनम् । स्वप्नदर्शनस्य अवक्षुर्दर्शनान्तर्भावेऽपि स्वापायस्थारूपोपाधिमाश्रित्य मेदो विवक्षित इति ॥ सू० ३१ ॥
गणधर दर्शनवाले होते हैं इसलिये अब सूत्रकार दर्शनका निरूपण करते हैं-" अडविहे दंसणे पण्णत्ते " इत्यादि ॥
टीकार्थ-दर्शन आठ प्रकारका कहा गया है, जैसे - सम्यग्दर्शन १, मिथ्यादर्शन २, सम्यह मिथ्यादर्शन ३, चक्षुर्दर्शन ४, अचक्षुर्दर्शन ५, अवधिदर्शन ६, केवल दर्शन ७, और स्वप्नदर्शन ८ ।
इस सूत्र की व्याख्या सप्तम स्थानकके सत्ताईसवें सूत्रमें की जा चुकी है, अतः जिज्ञासुओंको यह वहीं से देख लेना चाहिये स्वाप (सोना) क्रिया से अनुगत जो अर्थ विकल्पका अनुभव है उसका नाम स्वप्नदर्शन है, यद्यपि यह स्वप्नदर्शन अचक्षु दर्शन में अन्तर्भूत हो जाता है, फिर भी स्वापावस्था (सोनेकी अवस्था ) रूप उपाधिको आश्रित करके वह भेदरूपसे विवक्षित हुआ है | सूत्र ३१ ॥
ગણધર દનવાળા હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દર્શનનું નિરૂપણ કરે છે अदुविहे दंसणे पण्णत्ते " इत्याहि
(<
टीअर्थ-दर्शनना नीचे प्रमाणे अमर छे - ( १ ) सभ्यगृद्दर्शन, (२) मिथ्यादर्शन, ( 3 ) सभ्यभूमिथ्यादर्शन, (४) यक्षुर्हर्शन (4) अन्यक्षुहर्शन, (६) अवधिदर्शन, (७) उपसहर्शन याने (८) स्वप्रदर्शन.
આ સૂત્રમાં થતાં પદોની વ્યાખ્યા સાતમા સ્થાનના સત્યાવીસમાં સત્રમાં આપવામાં આવી છે. તા જિજ્ઞાસુ પાડકાએ તે વ્યાખ્યા ત્યાંથી વાંચી લેવી. સુપ્તાવસ્થામાં જે અર્થ વિકલ્પના અનુભવ થાય છે તેનુ નામ સ્વમદન છે, જો કે સ્વમ દર્શનના અચક્ષુદનમાં સમાવેશ કરી શકાય છે, છતાં પણ સુપ્તાવસ્થા રૂપ ઉપાધિને આધારે અહી તેને અલગ ભેદ રૂપે ગણાવવામાં भावे छे. ॥ सू. ३१ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #146

- स्थानाङ्गसने सम्यग्दर्शनादेश्च स्थितिप्रमाणमौपम्याद्वया भवतीति तामाह
मूलम्-अटविहे अद्धोमिए पण्णत्ते, ते जहा पलिओवमे १, सागरोवमे २, उस्सप्पिणी ३, ओसप्पिणी ४, पोग्गलपरिय? ५, तीयद्धा ६, अणागयद्धा ७, सबद्धा ८॥ सू० ३२॥ ___ छाया--अष्टविधम् अद्वौपम्यं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-पल्योपमं १, सागरोपमम् २, उत्सर्पिणी ३, अवसर्पिणी ४, पुद्गलपरिवर्तः ५, अतीताद्धा ६, अनागत्ताद्वा ७, सर्वाद्धा ८॥ सू० ३२ ।
टीका--' अट्ठविहे ' इत्यादि--
अद्वौपम्यम्-उपमेव औपम्यं-पल्यादिरूपम् , तत्पधाना अद्धा-अधौपम्यम् । राजदन्तादित्वाददाशब्दस्य पूर्वनिपातः।
तच अष्टविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-पल्योपमम्-पल्येन उपमा यत्र काले परिमाणतो भवति स कालः-पल्योपमम् । नपुंसकत्वं रूढितो बोध्यम् १। एवं सागरो.
सम्यग्दर्शनादिकी स्थितिका प्रमाण औपम्पाद्धासे होता है, इस. लिये सरकार अब उसका निरूपण करते हैं--
" अविहे अद्धोवमिए पण्णत्ते" इत्यादि ।।
टीकार्य-- अद्वौपम्य काल आठ प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-पल्यो. पम१, सागरोपम २, उत्सर्पिणी ३, अवसर्पिणी ४, पुद्गलपरिवर्त ५, अतीताद्धा ६, अनागताद्धा ७, और सर्वोद्धा ८।।
उपमाही औपम्प है, यह औपम्य पल्यादिरूप होता है, इस पल्यादि रूप प्रधानतावाला जो अद्धा-काल है, वह अद्धौपम्य है, यह अद्वौपम्य जो पल्योपम आदिके भेदसेआठ प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है कि जिस कालमें परिमाणकी अपेक्षासे पल्प द्वारा उपमा दी जाती है, ऐसा वह काल पल्योपम है, इसी तरहसे सागरोपमके
સમ્યગ દર્શન વિગેરેની સ્થિતિનું પ્રમાણ પામ્યાદ્ધા (ઉપમાકાળ) વડે જાણું શકાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ઔપચ્ચાદ્ધાના આઠ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે–
" अविहे अद्धोवमिए पण्णत्ते" त्या
ટીકાર્થ-અદ્વીપમ્ય (ઉપમા કાળ) આઠ પ્રકારને કહ્યો છે. તે પ્રકાર નીચે प्रभारी छ.(१) ५त्या५म, (२) सागरे।५८, (3) Satel, (४) सबसपिणी, (५) पसल परिपतः, (६) अतीताद्धा, (७) मनायताद्धा, मन (८) सद्धिा.
જે કાળને ઉપમા દ્વારા જ સમજી શકાય છે તેને પામ્યા દ્ધા કહે છે. પલ્યાદિ રૂપ પ્રધાનતાવાળા જે અદ્ધા (કાળ) છે, તેનું નામ અદ્ધોપમ્ય છે.
પલ્યોપમ–જે કાળનું માપ પલ્યની ઉપમા દ્વારા જાણી શકાય છે, એવા કાળનું નામ પોપમ કાળ છે. એક જન લાંબા, એક જન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #147

सुधा टीका स्था०८ सू. ३२ अद्धौपम्यकालनिरूपणम्
पममर्षि बोध्यम् २। तथा उत्सर्पिणी - उत्सर्पन्ति वर्धन्ते शुभा भावा अस्यामितिउत्सर्पिणी- दशसागरोपमकोटा कोटीपरिमाणः शुभभाववर्द्धकोऽशुभभावहानिका रकः कालभेदः ३| अवसर्पिणी - अवसर्पन्ति = हीना भवन्ति शुभा भावा अस्यामित्यवसर्पिणी- दशसागरोपमकोटा कोटीपरिमाणोऽशुभभाववर्द्धकः शुभभा वहानिकारकः कालभेदः ४ तथा - पुद्गलपखिर्त्तः - पुद्गलानां रूपिद्रव्याणाम् आहारकवर्जितानामौदारिकादिप्रकारेण एकजीवापेक्षया परिवर्त्तनं = सामस्त्येन स्पर्शः - समीलनं पुद्गलपरिवर्तः, स च यावता कालेन भवति स कालोऽपि पुद्गल - परिवर्त्तः । स चायं कालोऽनन्तोत्सर्पिणीरूप: ५। तथा अतीताद्धा-अतीतःसम्बन्धमें भी जानना चाहिये जिस कालमें शुभ भावोंकी वृद्धि होती है, यह उत्सर्पिणी काल है, यह उत्सर्पिणी काल १० कोटाकोटी सागरोपमकी होती है, शुभ भावका वर्धक होता है, एवं अशुभ भावका हानिकारक होता है, अवसर्पिणी काल भी १० कोटाकोटी सागरोपमकी होती है, इसमें अशुभ भावोंकी वृद्धि होती है, और शुभ भावोंकी हानि होती है। आहारक बर्जित रूपी द्रव्योंको औदारिक आदि प्रकारसे ग्रहण करनेवाले एक जीवकी अपेक्षासे जो उनका सम्पूर्ण रूपसे स्पर्श है, वह पुल परिवर्त है, यह पुद्गल परिवर्त जितने कालमें होता है, वह काल भी पुद्गल परिवर्त रूप कहा गया है, यह पुद्गल परिवर्त रूप काल अनन्त उत्सर्पिणी और अनन्त अवसर्पिणी रूप होता है, अतीत
११९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
પહેાળા અને એક ચેાજન ઊંડા ખાડામાં જુગલીયાના ખાલ ઠાંસી ઠાંસીને ભરવામાં આવે. પછી તેમાંથી સેા સેા વર્ષે એક એક ખાલ કાઢતાં કાઢતાં તે આખા ખાડા ખાલી થતાં જેટલા કાળ વ્યતીત થાય છે, તેટલા કાળને પળ્યેાપમ કાળ કહે છે-એજ પ્રમાણે સાગરોપમ કાળ વિષે પણ સમજવુ', ૧૦ કોટાકાટી સાગરો પમ પ્રમાણ ઉત્સર્પિણી કાળ હેાય છે. આ કાળમાં શુભ ભાવેાની વૃદ્ધિ થાય અને અશુભ ભાવની હાનિ થાય છે અવસર્પિણીકાળ પણ ૧૦ કોટાકોટી સાગરો ૫મ પ્રમાણ હોય છે આ કાળમાં અશુદ્ધ(અશુભ)ભાવેાની વૃદ્ધિ અને શુભ ભાવેાની હાનિ થાય છે. આહારકર્જિત રૂપી દ્રવ્યેાને ઔદારિક આદિ પ્રકારે ગ્રહણ કરનાર એક જીવની અપેક્ષાએ જે તેમના સપૂણૅ રૂપે સ્પશ ધારણ કરે છે, તેનું નામ પુદ્ગલવિત છે. આ પુદ્ગલ પરિવત જેટલા કાળમાં થાય છે તેટલા કાળને પણ પુદ્ગલ પરિવત કાળ કહેવાય છે. તે પુદ્ગલ પિરવત’કાળ અનન્ત ઉત્સર્પિણી અને અવસર્પણીકાળરૂપ હાય છે.અતીત (ભૂતકાલિન)પુદ્ગલપરાવતનું નામ અતીત્તાદ્વા
·
Page #148

१२०
स्थानागतो
पुद्गलपरावतः ६। अनागताद्धा-आगामी पुद्गलपरावतः ७ तथा-सर्यादा अतीतानागतवर्तमानकालस्वरूपोऽकालभेदः । इत्यष्टायुपमाकालभेदाः । समयादि शीर्षप्रहेलिकान्ता अनुपमाकाल भेदा बोध्या इति ।। सू० ३२ ॥ कालाधिकारात्संपति कालमाश्रित्य सूत्रान्तरमाह
मूलम् --अरहओ णं अरिट्रनेमिस्स जाव अट्ठमाओ पुरिसजुगाओ जुगंतकरभूमी दुवासपरियाए अंतमकासी।सू०३३॥
छाया--अर्हतः खलु अरिष्टनेमेर्यावत् अष्टम पुरुषयुगं युगान्तकरभूमिः द्विवर्षपर्याये अन्तमकार्षः ॥ सू० ३३ ॥
टीका--' अरहओ णं' इत्यादि--
अर्हतः खलु अरिष्टनेमेः ' अष्टमं पुरुषयुगम् अष्टपुरुषकालं यावत् युगान्तकरभूमिः-युगस्य-पुरुषलक्षणकालस्यापेक्षया अन्तकराणां भवान्तकारिणां पुद्गलपरावर्तका नाम अतीताद्धाहै, आगामी पुद्गलपरावर्तका नाम अना. गताद्धा है इसका विशेष वर्णन अनुत्तरोपपातिक सूत्रके तीसरे वर्गकी अर्थ बोधिनी टीकाके पुद्गलपरावर्तप्रकरणमें देखले तथा-अतीत अनागत एवं वर्तमान काल स्वरूप जो अद्धाकाल भेद है, वह सईद्धा है, ये आठ उपमा कालके भेद हैं। तथा-समयसे लेकर शीर्ष प्रहेलिका अनुपमा कालके भेद हैं ऐसा जानना चाहिये ॥ सूत्र ३२॥
कालके अधिकारको लेकर अव सूत्रकारका कथन करते हैं--- " अरहओणं अरिट्ठनेमिस्स" इत्यादि ।।
टीकार्थ--बावीसवें अहेन्त अरिष्टनेमिके आठवें पुरुष युग तक आठ पुरुषकाल तक-युगान्तकर भूमि युगके-पुरुष कालकी अपेक्षासें अन्तकरोंकी-भवान्तकरोंकी-भूमि काल थी. तात्पर्य यह है कि अरिછે.આગામી પુદ્ગલ પરાવર્તનું નામ અનાગતા દ્ધા છે. આનું વિશેષ વર્ણન અનુ
રોપપાતિક સૂત્રના ત્રીજા વર્ગની અર્થવ્યાધિની ટીકાના પુદ્ગલપરાવર્ત પ્રકરણમાં જોઈ લેવું. તથા અતીત, અનાગત અને વર્તમાનકાળ સ્વરૂપ જે અદ્ધાકાળ ભેદ છે તેને સર્વોદ્ધા કહે છે. આ પ્રમાણે ઉપમા કાળના આઠ ભેદ થાય છે. અનુ. પમા કાળના સમયથી લઈને શીર્ષપ્રહેલિક પર્યન્તના અનેક ભેદે થાય છે, એમ सभा ॥ सू ३२ ॥
કાળનો અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તે કારણે હવે સૂત્રકાર અતીત કાળમાં સિદ્ધ પદની પ્રાપ્તિ કરનારા અરિષ્ટનેમિના આઠ શિનું કથન કરે છે–
"अरहओ णं अरिदुनेमिरस" त्या:ટીકાર્થ–બાવીસમાં તીર્થકર અરિષ્ટનેમિના આઠમાં પુરુષ યુગ સુધી–આઠ પુરુષ કાળ સુધી યુગાન્તકર ભૂમિ (તે યુગના પુરુષની અપેક્ષાએ અન્તકની- ભવા ન્તકની ભૂમિ) હતી, આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-અરિષ્ટનેમિના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #149

सुधा टीका स्था०८ स. ३८ महावीरप्रवाजिताष्टराजनिरूपणम् १२१ भूमिः काल आसीत् । अयं भावः-अरिष्टने मेः शिष्य प्रशिष्यं-क्रमेण अष्टौ पुरुषान् यायत्साधवो मुक्तिंगता न तु ततः परत इति । तथा प्रसङ्गात्पर्यायाऽपेक्षया. ऽप्यन्तरभूमिमाह-तस्य भगवतो द्विवर्षपर्याये वर्षद्वयात्मके केबलिपर्यायेऽ. तीते सति बहवः साधयः अन्तम्-जन्मजरामरणरूपभवस्य अवसानम् अकार्य = कृतवन्त इति। सू० ३३ ॥
तीर्थकरवक्तव्यताधिकाराद् भगवता महावीरेण प्रवाजितान् अष्टौ राज्ञः मरूपयितुमाह--
मूलम्-समणेणं भगवया महावीरेणं अट्ठ रायाणो मुंडे भवित्ता अगाराओ अणगारियं पवाइया, तं जहा-वीरंगय १ वीरजसे २ संजय ३ एणिजए य रायरिसी ४॥ सेय ५ सिये ६ उदायणे ७ तह संखे कासिबद्धणे ८॥ सू० ३४॥
छाया--श्रमणेन भगवता महावीरेण अष्टौ राजानो मुण्डान् भावयित्या आगारात् अनगारितां प्रवाजिताः, तद्यथा-वीराङ्गदः १, बीरयशाः २, संजयः ३, पणेयकश्च राजऋषिः ४, श्वेतः ५, शिव ६, उदायनः ७, तथा शङ्खः । काशिबर्द्धनः ८॥ सू० ३३॥
टीका--'समणेणं ' इत्यादि---
श्रमणेन भगवता महायोरेण अष्टौ राजानः मुण्डान्-मुण्डितान भावयित्वा कृत्वा अगारात् अनगारितां प्रवाजिता दीक्षिताः। ते राजानः के ? इत्याहष्टनेमिके शिष्य प्रशिष्य तक क्रमशः आठ पुरुष तक मुनि मुक्ति गये इसके बादमें नहीं गये तथा जब उन भगवान्की दो वर्ष की केलि पर्याय व्यतीत हो गई तब अनेक साधुओंने जन्म जरा मरण रूप भयका अन्त किया अर्थात् मोक्ष गये । सू० ३३॥
तीर्थ करकी वक्तव्यताके अधिकारसे अब सूत्रकार भगवान् महावीरके द्वारा प्रबजित हुए आठ राजाओंकी प्ररूपणा करते हैं--
"समणेणं भगवया महावीरेण" इत्यादि ॥
टीकार्थ--श्रमण भगवान महावीरने आठ राजाओंको मुण्डित करके अगारावस्थासे अनगारावस्थामें दीक्षित किया है, जिन आठ શિષ્ય પ્રશિષ્ય વગેરે ક્રમશઃ આઠ પુરુષ સુધીના મુનિઓ મુક્ત થયા હતાત્યારબાદ થયેલા મુનિઓમાં મુક્તિ પ્રાપ્ત કરવાનો આ ક્રમ ચાલુ રહ્યો ન હતો જ્યારે અરિષ્ઠનેમિની બે વર્ષની કેલિપર્યાય વ્યતીત થઈ ગઈ ત્યારે અનેક સાધુઓએ જન્મ, જરા અને મરણરૂપ ભવને અન્ત કરી નાખ્યું હતું. સૂ. ૩૩
આગલા સૂત્રમાં તીર્થકરની વાત કરી. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર મહાવીર પ્રભુની સમીપે પ્રત્રજ્યા અંગીકાર
स्था-१६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #150

१२२
स्थानाङ्गसूत्रे
तद्यथा - वीराङ्गदः इत्यादि । तत्र - ' वीराङ्गदो वीरयशाः संजयः' इति त्रयोऽपि राजानः प्रसिद्धाः || ३ || ऐणेयक राजऋषिस्तु केतकार्धजनपदस्थ श्वेताम्बी नगरी अपर नाम श्वेतविका, तस्या भर्तुः प्रदेशिनाम्नःश्रमणोपासकस्य स्वकीयः । ऐणेयकइति तस्य गोत्राभिधानम् ||४|| श्वेतः = आमलकनगर्योः स्वामी । यत्र नगर्यां सूर्याभो देवः सौधर्म देवलोकाद् भगवतो महावीरस्य वन्दनार्थमवतीर्णोऽभवत् ॥ ५ ॥ शिवः अयं हि हस्तिनापुरनृप एकदा मनस्यचिन्तयत् यदहं प्रत्यहं हिरण्यादिना वृद्धिराजाओंको दीक्षित किया हैं उनके नाम इस प्रकारसे है वीराङ्गद १, चीरयश २, संजय ३, ऐणेयक राजऋषि ४, श्वेत ५, शिव ६, उदायन ७, तथा शङ्क - काशिवर्द्धन ८ इनमें वीराङ्गद, वीरयश और संजय ये तो प्रसिद्ध ही हैं। ऐणेयक राजऋषि जो केतकार्थजनपदस्थ श्वेताम्बी नगरीके जिसका दूसरा नाम श्वेतविका है, उसका स्वामी प्रदेशी नामका श्रमणोपासक था उसका आत्मीयजन (कौटुम्बिक) थे ऐणेयक ऐसा यह गोत्राभिधान है। श्वेत-ये आमलक नगरीके स्वामी थे, इस नगरी में सूर्याभ देव सौधर्म देवलोकसे भगवान् महावीरको चन्दना के लिये अवतीर्ण (आधा) हुआ था, शिव-ये हस्तिनापुरके राजा थे एक दिन इन्होंने मन में ऐसा विचार किया कि मेरे यहाँ दिन प्रतिदिन हिरण्य आदिकी बढोत्तरी हो रही है-किसी भी वस्तुकी कमी नहीं है तो यह કરનારા આઠ રાજાઓની પ્રરૂપણા કરે છે
66 सम णं भगवया महावीरे णं" इत्याहि
ટીકા –નીચેના આઠ રાજાઓએ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે મુડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના ત્યાગપૂર્વક અણુગારાવસ્થા અ’ગીકાર કરી હતી-એટલે કે મહાवीर प्रभु तेभने अवन्ति ता - ( 1 ) वीरांग, (२) वीरयश, (3) सभ्य, मेोय श४ऋषि, (५) श्वेत, (६) शिव, (७) धायन भने (८) शम- अशिवर्द्धन તેમાં વિરાંગઢ, વીરયશ અને સજયની વાત તેા પ્રસિદ્ધ છે. એયક રાજઋષિ -કેતકા જનપદમાં જે શ્વેતામ્બી અથવા શ્વેતવિકા નામની નગરી હતી, તેના સ્વામી પ્રદેશી નામનેા શ્રમણેાપાસક હતા. તે પ્રદેશીના આત્મીયજન એજ્ઞેયક રાજર્ષિ હતા. એણેયક તેમનું ગેાત્ર હતું તેથી તેમને અહી એણેયક કહ્યા છે. શ્વેત તેઓ આમલક નગરીના રાજા હૅતા. તે નગરીમાં જ્યારે મહાવીર પ્રભુ પધારે છે ત્યારે સૂર્યભ નામના દેવ સૌધમ કલ્પમાંથી તેમને વઢણા કરવા માટે આવે છે.
શિવ–તે હસ્તિનાપુરના રાજા હતા. તેને એક દિવસે એવા વિચાર બ્યા કે પૂર્વજન્મના પુણ્યકર્માંના પ્રભાવથી મારે ત્યાં ચાંદી, સોનું, રત્ન ધન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #151

सुघाटीका स्था०८ सू०३८ महावीरप्रवाजिताष्टराजनिरूपणम्
१२३ मुपगच्छामि, तदस्ति ममं प्राक्तनपुण्यकर्मणः फलम्, अतो मया भूयस्तदर्थ यत्नो विधेयः । एवं विचार्य स पुत्रं राज्ये संस्थाप्य कृतसकलकृत्यो दिक्मोक्षिततापसतया प्रवजितः । ततः स षष्ठषष्ठेन तपश्चरन, आतापनां कुर्वन् , शीण पत्रादिना पारयश्च, विभङ्गज्ञानं लब्धवान् । तेन विभङ्गज्ञानेन स सप्त लोकान् सप्तसमुद्रांश्च दृष्टवान् । तद्दर्शनेन ' मम दिव्यं ज्ञानमुत्पन्न-मिति मन्यानो जनपदमागत्य ग्रामनगरादिषु बहून् जनान् स्वोपलब्धं तत्त्वं ग्राहितवान् । तस्मि न्नेव समये सपरिवारो भगवान् महावीरो ग्रामानुग्रामं विहरँस्तत्र समागतः। मेरे पूर्वजन्मके पुण्य कर्मका ही प्रभाव है, फल है, इसलिये अब मुझे पुनः ऐसाही प्रयत्न करते रहना चाहिये कि जिससे मेरा यह पुण्य क्षीण न होने पाये मुझे यही साधन सामग्री प्राप्त होती रहे ऐसा विचार कर उसने पुत्रको राज्यका अधिपति बना दिया और स्वयं दिक्योक्षित तापसरूपसे (!) दीक्षित हो गया, षष्ठ षष्ठ की (वेलेबेलेकी) तपस्या करते हुए एवं आतापना लेते हुए तथा-जीर्ण पात्रदिकोंसे पारणा करते हुए उसने विभङ्गज्ञान प्राप्त कर लिया इसविभङ्ग ज्ञानसे उसने सात लोकोंको एवं सात समुद्रोंको देखा। उनको देखने से मुझे दिव्य ज्ञान उत्पन्न हुआहै, ऐसा समझकर उसने जनपदमें (देश)आकर ग्राम नगर आदिकोंमें अनेक मनुष्योंको अपने द्वारा उपलब्ध तत्त्व ग्रहण करवाया उसी समय सपरि. चार ग्रामानुग्राम विहार करते हुए भगवान महावीर वहां श्वेतांबिंका नगધાન્ય આદિની વૃદ્ધિ થતી જાય છે. મારે ત્યાં કઈ પણ વસ્તુની કમી નથી. તે મારે ફરી એ પ્રયત્ન કર જોઈએ કે જેથી કરીને મારું આ પુણ્ય ક્ષીણ ન થઈ જાય. આ પ્રકારને સંકલ્પ કરીને તેણે પોતાના પુત્રને રાજ્યને અધિપતિ બનાવી દીધો. ત્યાર બાદ તે દિક્ષિત તાપસ રૂપે દીક્ષિત થઈ ગયે (શિવ રાજર્ષિના આ તપનું વિસ્તાર પૂર્વકનું વર્ણન ભગવતી સૂત્રમાંથી લેવું) છઠ્ઠને પારણે છઠની તપસ્યા કરતા અને આતાપના લેતા અને પારણને દિવસે કેઈએક જ દિશામાંથી એકઠા કરેલાં જીણું પાન, ફલ આદિ વડે પારણાં કરતાં એવાં તે શિવરાજષિને કોઈ એક દિવસે વિર્ભાગજ્ઞાન પ્રાપ્ત થઈ ગયું. તે વિલંગજ્ઞાનના પ્રભાવથી તેણે સાત લેક અને સાત સમુદ્ર જોયાં. તેથી તેને એમ લાગ્યું કે મને દિવ્યજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઈ છે. ત્યાર બાદ જનપદમાં આવીને તેણે ગામ, નગરાદિમાં ફરીફરીને એવી પ્રરૂપણ કરવા માંડી કે સાત જ સમુદ્રો છે-અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર નથી. જ્યારે શિવરાજર્ષિ હસ્તિનાપુરમાં આ પ્રકારની પ્રરૂપણ કરી રહ્યો હતો, ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પિતાના શિષ્ય સમુદાય સાથે ગ્રામાનુગ્રામ વિચરતા થકા હસ્તિનાપુર નગરમાં પધાર્યા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #152

१२४
स्थानाङ्गसूत्रे गौतमश्च भिक्षायां गतो बहुजन मुखात् शिवोपदिष्टं तत्वं श्रुतवान् । स च भगवसमीपमागत्य शियोपदिष्टां प्ररूपणां भगवन्तं श्रापयित्वा तद्याथार्थ्यविषये पृष्टवान् । भगांस्त्वसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् प्ररूपितवान् । भगवत्प्ररूपणां जनमुखादाकर्ण्य स्वदर्शने जातशङ्कः शिवो भगवत्समीपे जगाम । भगयांश्च तन्मनोगतं भावं तस्मै प्रोक्तवान् । ततश्च स महावीरे संजात सर्वज्ञत्वविश्वासो दृढभक्तिसंयुतो भगवत्समीपे प्रवजितः । ततः स एकादशाङ्गान्यधीत्य कालक्रमेण सिद्धो बुद्धो मुक्तः परिनिर्वृतः सर्वदुःखात्महीणश्चेति ॥६॥
तथा-उदायनः,-अयं हि-सिन्धुसौवीरादीनां पोडशानां जनपदानां, रीमेंआ पहुँचे गौतम भिक्षाके लिये गये, उन्होंने अनेक मनुष्योंसे शियो पदिष्ट तत्त्वकी बात सुनी जब मिक्षा लेकर ये आयेतो भगवानके पास आ. कर उन्होंने शिवोपदिष्ट प्ररूपणा भगवानको सुनाई और सुनाकर उसके विषय याथार्थ्य क्याहै, ऐसा पूछा-भगवान्ने असंख्यात द्वीपसमुद्रोंकी प्ररूपणाकी भगवान की प्ररूपणाको जनके मुख से सुनकर अपने दर्शन में शंकायुक्त हुआ वह शिय तापस भगवान केपास आया,भगवानूने उसके मनोगत भावको उससे कहा-तो उसे भगवान महावीरके ऊपर "ये सर्वज्ञ है " ऐसा विश्वास हो गया और वह उनके प्रति दृढ भक्तिवाला होकर उन्हीं के पास दीक्षित हो गया ११ अङ्गोंका उसने अध्ययन किया अन्तमें यह सिद्ध बुद्ध मुक्त परिनित और समस्त दुःखोंसे रहित होगया
उदायन-यह सिन्धु सौवीर आदि सोलह जनपदोंका बीतमय મહાવીર પ્રભુના શિષ્ય ગૌતમ સ્વામીએ હસ્તિનાપુરમાં ગોચરી માટે ફરતાં ફરતાં શિવરાજર્ષિ દ્વારા પ્રરૂપિત ઉપર્યુક્ત તત્ત્વ વિષયક વાત સાંભળી ભિક્ષા વહેરીને આવ્યા બાદ તેમણે મહાવીર પ્રભુને આ વાત કહી સંભળાવી અને આ બાબતમાં યથાર્થ વાત શી છે તે જાણવાની ઈચ્છા પ્રકટ કરી, ભગવાને કહ્યું કે અસંખ્યાત દ્વીપસમુદ્ર છે. લેકે દ્વારા મહાવીર પ્રભુની આ પ્રકારની પ્રરૂપણાની વાત સાંભળીને શિવરાજર્ષિનું મન શંકાથી યુક્ત થયું. તેથી તે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરની પાસે આવ્યા. મહાવીર પ્રભુએ તેના મનોગત ભાવને જાણી લઈને એ સચોટ ખુલાસો કર્યો કે જેથી શિવરાજર્ષિને મહાવીર પ્રભુ પ્રત્યે સંપૂર્ણ શ્રદ્ધા ઉત્પન્ન થઈ. તેણે તેમને સર્વજ્ઞ માન્યા અને તેણે તેમની પાસે પ્રવજ્યા અંગીકારી લીધી. તેણે અગિયાર અંગોને અભ્યાસ કર્યો. અનેક આકરા તપ કરીને અને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમસ્ત દુખથી રહિત થઈ ગયે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #153

सुधा टीका स्था०८ सू० ३८ महावीरप्रव्राजिताष्टराज निरूपणम्
१२५
वीतभयप्रमुखानां त्रिषष्ट्यधिकत्रिशतानां नगराणां, दशानां च मुकुटबद्धानां राज्ञामधिपतिः । श्रमणोपासकोऽयं राजा उज्जयिनीमवरुध्य स्वपरबलसमक्षं रणकर्म कुशलतया रणभूमौ करिवरपृष्ठाच्चण्ड प्रद्योतनम् अधो निपात्य निगृहीतवान्, ' अयं दासीपति - रिति तल्ललाटपट्टे चाङ्कितवान् ।
तथा - ' मम तनूजोऽयमभिजिद्राज्यश्रिया प्राप्तमदः कुगति मा यातु " इति स्नेह - निबद्ध मानसोऽभिजिते राज्यमदत्त्वा स्वभागिनेयाय केशिने राज्यमदात् । स्वयं भगवतो महावीरस्य सन्निधौ मुण्डितो भूत्वा प्रव्रजितः । प्रव्रज्याग्रहणानन्तरं भूमण्डले विहरन् कदाचित् स्वनगर्यां समागतः । तत्र समुत्पन्नरोगः स आदि ३३६ नगरोंका एवं १० मुकुटबद्ध राजाओंका अधिपति था, श्रमणोपासक इस राजाने उज्जयिनी पर चढाई करके अपने सैन्य और पर सैन्यके समक्ष रणभूमिमें हाथी के ऊपर बैठे हुए चण्डप्रयोतन राजाको हाथीकी पीठके ऊपर से देखते २ ही नीचे गिरा दिया था और उसे बन्दी बना लिया था. ऐसा यह रण कार्यमें कुशल था और " यह दासी पति है " ऐसा पट्ट उसके ललाट पर अङ्कित कर दिया था. तथा मेरा पुत्र अभिजित् राज्यश्रीको प्राप्त कर लेगा तो वह मदोन्मत्त होकर कुगतिमें चला जावेगा - अतः ऐसा न हो इस अभिप्रायसे उसने अभिजित् पुत्रको राज्य नहीं दिया और अपने भानेज केशिको राज्य दे दिया एवं स्वयं भगवान् के समीप मुण्डित होकर प्रव्रजित हो गया । प्रव्रज्या ग्रहणके अनन्तर ही वह भूमिमण्डलमें विहार करने
ઉદાયન-તે સિન્ધુ સૌવીર આદિ ૧૬ જનપદોને, વીતભય આદિ ૩૩૬ નગરના અને ૧૦ મુકુટબદ્ધ રાજાને અધિપતિ હતા. તે શ્રમણેાપાસક (શ્રાવક) હતા. ઉદાયન રાજા ઘણું! જ શૂરવીર હતા. તેણે ઉજ્જયિની નગરી પર ચડાઈ કરીને, પેાતાના અને દુશ્મનના સૈન્યની સમક્ષ જ ચ'ડપ્રદ્યોત રાજાને હાથીની પીઠ પરથી નીચે નાખીને પેાતાના કેદી બનાવી દીધા હતા. ત્યાર બાદ તેણે ચંડપ્રદ્યોતના કપાળમાં એવાં લખાણવાળા પટ્ટો બધાન્યેા હતેા કે આ દાસીપતિ છે. ’’ ત્યાર ખાદ તે ભાગવતી દીક્ષા અંગીકાર કરવાના વિચાર કરે છે તે વખતે તેના મનમાં એવેા વિચાર આવે છે કે જો મારા પુત્ર અભિજિતને રાજયશ્રી સેાંપીશ તે તે મદેન્મત્ત થઇ જઇને દુČતિમાં ચાલ્યે જશે. તે કારણે તેણે પેાતાના પુત્ર અભિજિતને રાજ્ય નહીં સાંપતા પેાતાના ભાણેજ કેશીને રાજ્ય સાંપ્યુ. ત્યાર ખાઇ શ્રમણ ભગવાન મહાવીર પાસે મુ`ડિત થઇને તેણે પ્રત્રજયા અંગીકાર કરી. ત્યાર બાદ તે ભૂમિમંડલમાં વિહાર કરવા
(6
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #154

१२६
स्थानाङ्गसूत्रे वैवानुमत्या दधि बुभुजे । इतश्च केशी मनस्येवमचिन्तयत्-अयं मम राज्यापजिही' रोगच्छ लेनात्रास्ते, अतो मयाऽयं शत्रु विनाशनीयः । एवं विचार्य स तस्मै भिक्षायां सविर्ष दधि ददौ । तेनासौ कालं गतः। इत्थमुदायनमुनौ कालगति गते तद्गुणाकृष्टेन केन चिद् देवेन तदीयशय्यातरकुम्भकारगृहं मुक्त्या सर्व नगरं पाषाणपातेन विध्वंसितमिति ॥७॥ ___ काशिवर्द्धनः-काशीनगर्या वृद्धि करः शङ्खो नामाष्टमो राजेति ॥८॥ सू० ३४॥ लगा विहार करते २ वह किसी एक समय अपनी नगरी में आया, वहां उसे रोग हो गया सो वैद्योंकी सलाहसे उसने दहीका उपयोग करना प्रारम्भ कर दिया इधर केशीने अपने मनमें ऐसा विचार किया-यह मुझसे राज्य छीनना चाहता है, सो रोगका बहाना लेकर यहां आया है, और ठहरा हुआ है, इसलिये इस दृष्टि से यह मेरा शत्रु है-अतः इसका विनाश मुझे अवश्य कर देना चाहिये। ऐसा विचार कर उसने उस मुनि उदायनके लिये भिक्षामें विष सहित दही दे दिया, इससे वह मर गया इस प्रकार उदायन मुनिके मर जाने पर उसके गुणानु रागी किसी देवने उसके शय्यातर कुम्मकारके घरको छोड़कर समस्त नगरका विध्वंस पत्थरकी वर्षासे कर दिया। ___ काशिवर्द्धन-काशी नगरीकी वृद्धि करनेवाला शडनामका आठवां राजा हुआ है। सूत्र ३४॥ લાગે. આ પ્રમાણે ગ્રામ નગરાદિમાં વિચરતાં વિચરતાં કે એક સમયે તે પિતાની નગરીમાં આવી પહોંચે. ત્યાં આવ્યા બાદ તેને કેઈરગ લાગૂ પડ્યો. વિવોની સલાહથી તેણે આહારમાં દહીને ઉપયોગ શરૂ કર્યો. હવે તેના ભાણેજ કેશી રાજાને એ સંદેહ ઉત્પન્ન થયે કે ઉદાયન મારી પાસેથી રાજ્ય પડાવી લેવા માગે છે, અને તેથી જ તે રોગની સારવાર કરવાના બહાને નગરમાં આવ્યું છે. તે કારણે જ તે આ નગરને છોડવા માગતું નથી. તેથી તે મારે શત્રુ છે. મારે કઈ પણ રીતે તેને નાશ કરવો જોઈએ. આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરાઈને તેણે મુનિ ઉદાયનને વિષયુક્ત દહીં વહેરાવ્યું. તે દહીં ખાવાથી તે મરણ પામ્યા. આ પ્રકારે ઉદાયન મુનિની હત્યા થઈ જવાથી તેના ગુણાનુરાગી કઈ દેવે કેશીના આખા નગર પર પત્થરની વૃષ્ટિ કરીને નગરને નાશ કર્યો. મુનિ ઉદાયનને રહેવાને માટે આશ્રયસ્થાન અર્પણ કરનાર એક કુંભારનું ઘર જ આ વૃષ્ટિથી બચી ગયું.
કાશિવર્ધન–કાશી નગરીની વૃદ્ધિ કરનારે શંખ નામને એક રાજા થઈ ગયે. તે પણ મહાવીર પ્રભુ પાસે પ્રજિત થયે હતો. સૂ. ૩૪ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦પ

Page #155

सुघा टीका स्था०८ सू० ३५ आहारस्वरूपनिरूपणम्
१२७
एते वीराङ्गदादयो मनोज्ञेऽमनोज्ञे चाहारादौ समवृत्तय इत्याहारस्वरूपमाह - मूलम् - अट्ठविहे आहारे पण्णत्ते, तं जहा- मणुपणे असणे पाणे खाइमे साइमे, अमणुण्णे जाव साइमे ॥ सू० ३५ ॥
छाया - अष्टविध आहारः प्रज्ञप्तः, तद्यथा - मनोज्ञम् अशनं पानं खादिमं स्वादिमम्, अमनोज्ञं यावत् स्वादिमम् ॥ सू० ३५ ॥
टीका- ' अहेि आहारे ' इत्यादि
आहारो मनोज्ञामनोज्ञभेदेन द्विविधः । तत्र प्रत्येकमशनादिभेदेन चतुविंध इत्यष्टावाहारभेदा इति । सू० ३५ ॥
यथाsssरद्रव्याणि रसपरिणामविशिष्टानि मनोज्ञान्यमनोज्ञानि च भवन्ति, तथैव क्षेत्रविशेषा अपि पुद्गलगतवर्णपरिणाम विशेषयत्वेन मनोज्ञा अमनोज्ञाश्व ये वीराङ्गदक आदि मनोज्ञ एवं अमनोज्ञ आहार आदि में समवृत्ति. वाले थे अतः अब सूत्रकार आहारके स्वरूपका कथन करते हैं
" अट्ठविहे आहारे पण्णत्त " इत्यादि ॥
टीकार्थ - - मनोज्ञ और अमनोज्ञके भेद से आहार दो प्रकारका कहा गया है, इनमें अशन आदि के भेद से आहार चार-चार प्रकारका है, इस तरह से आहारका आठ भेद हो जाते हैं ।। सू० ३५ ॥
जिस प्रकार इस परिणाम विशिष्ट आहार द्रव्य, मनोज्ञ और अमनोज्ञ होते हैं उसी तरहसे क्षेत्र विशेष भी पुद्रलगत वर्णरूप परिणाम विशेषवाले होनेसे मनोज्ञ और अमनोज्ञ होते हैं-अतः अब सूत्रकार कृष्णराज नामक अमनोज्ञ क्षेत्र विशेषों की प्ररूपणा करते हैंપૂર્વસૂત્રમાં વીરાંગદક આદિની વાત કરવામાં આવી છે. તે મનેાજ્ઞ અને અમનેાજ્ઞ આહારાદિમાં સમવૃત્તિવાળા હતા. તેથી હવે સૂત્રકાર આહારના स्वइचतु प्रयन रे छे - " अट्ठविहे आहारे पण्णत्ते " इत्यादिटीडार्थ-आडारना भुभ्यमे अार पडे छे - (१) मनोज्ञ भने (२) अमनोज्ञ. મનેાજ્ઞ અમનાર આહારના નીચે પ્રમાણે ચાર-ચાર પ્રકાર પડે છે—અશન, પાન, ખાદ્ય, સ્વાદ્ય. આ રીતે બન્નેના મળીને કુલ આઠ ભેદો થઈ જાય છે. સૂ. ૩પપ્પા જેવી રીતે રસપરિણામ વિશિષ્ટ આહાર દ્રવ્ય મનેાજ્ઞ અને અમને જ્ઞ હાય છે, એજ પ્રમાણે ક્ષેત્રવિશેષા પણ પુદ્ગલગત વરૂપ પરિણામ વિશેષ વાળાં હોવાથી મનેાજ્ઞ અને અમનેાસ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કૃષ્ણરાજિ નામના અમનેાન ક્ષેત્રવિશેષાની પ્રરૂપણા કરે છે—
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #156

%3
१२८
स्थानाङ्गसने भवन्तीत्यमनोज्ञान् कृष्णराज्यभिधानान क्षेत्रविशेषान् प्ररूपयितुमाह
मूलम्--उप्पिं सणंकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं हट्ठि बंभलोए कप्पे रिटविमाणे पत्थडे, एत्थ णं अक्खाडगसमचउरंससंठाणसंठियाओ अट्ट कण्हराईओ पण्णत्ताओ, तं जहा--पुरस्थिमेण दो कण्हराईओ, दाहिणेणं दो कण्हराईओ, पञ्चस्थिमेणं दो कण्हराईओ, उत्तरेणं दो कण्हराईओ। पुरस्थिमा अभंतरा कण्हराई पञ्चत्थिमगं बाहिरं कण्हराइं पुटा, पच्चास्थमा अब्भं. तरा कण्हराई दाहिणबाहिरं कण्हराई पुट्टा दाहिणा अब्भंतरा कण्णराई पच्चत्थिमगं बाहिरं कण्णराइं पुट्टा पच्चस्थिमा अब्भंतरा कण्हराई उत्तरं बाहिरं कण्हराई पुढा, उत्तरा अभंतरा कण्हराई पुरस्थिमं बाहिरं कण्हराई पुटा । पुरथिमपच्चस्थिमिल्लाओ बाहिराओ दो कण्हराईओ छलंसाओ । उत्तरदाहिणाओ बाहिराओ दो कण्हराईओ तंसाओ। सवाओवि अब्भंतरकण्हराईओ चउरंसाओ ॥१॥ एयासि णं अटण्हं कण्हराईणं अट्ठ नामधेजा पण्णत्ता, तं जहा-कण्हराई वा, मेहराई वा, मघाइ वा, माघबईइ वा, वायफलिहेइ वा, वायपलिक्खो. भेइ वा, देवफलिहेइ वा, देवपलिक्खोभेइ वा ॥ २ ॥ एयासि णं असु उवासतरेसु अह लोगंतियविमाणा पण्णता, तं जहाअच्ची १. अच्चिमाली २, वइरोयणे ३, पभंकरे ४, चंदाभे ५, मुराभे ६, सुपइट्ठाभे ७ अग्गिच्चाभे ८॥३॥ एएसु णं असु लोगंतियविमाणेसु अविहा लोगंतियदेवा पण्णत्ता, तं जहा-सारसाय १ माइच्चा २, वही ३, वरुणा ४ य गद्दतोया
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #157

सुधा टीका स्था०८०३६कृष्णराजीतद्गत लोकान्तिकविमान- देवस्वरूपनि० १२९
।
५, य । तुसिया ६ अवाबाहा ७, अग्गिच्चा ८, चेव बोद्धवा ॥ ४ ॥ एएसि णं अट्ठण्हं लोगंतियदेवाणं अजहण्णमणुक्को - सेण अट्ठ सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता || सू० ३६ ॥
छाया - उपरि सनत्कुमारमाहेन्द्रयोः कल्ययोः, अधो ब्रह्मलोके कल्पे रिष्टविमानः प्रस्तटः, (तस्प) अधः खलु अक्षवाटकसमचतुरस्त्र संस्थान संस्थिता अष्ट कृष्णराजयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पौरस्त्ये खलु द्वे कृष्णराजी दक्षिणे खलु द्वे कृष्णराजी, पाश्वात्ये खलु द्वै कृष्णराजी उत्तरे खलु द्वे कृष्णराजी । पौरस्त्या आभ्यन्तरा कृष्णराजिः दाक्षिणात्यां बाह्यां कृष्णराजिं स्पृष्टा, दाक्षिणात्या अभ्यन्तरा कृष्णराजिः पाथात्पां बाह्यां कृष्णराजिं स्पृष्टा, पायात्या आभ्यन्तरा कृष्णराजिः उत्तरीयां बाह्यां कृष्णराजिं स्पृष्टा, उत्तरीया - अभ्यन्तरा कृष्णराजिः पौरस्त्यां चावां कृष्णराजं स्पृष्टा । पौरस्त्यपावाच्ये बाह्ये द्वे कृष्णराजी पडसे | उत्तरीयदक्षिणात्ये बाह्ये द्वे कृष्णराजिं यत्रे । सर्वा अपि आभ्यन्तरकृष्णराजयश्चतुरस्राः ॥ १ ॥ एतासों खलु भष्टानां कृष्णराजिनाम् अष्ट नामवेयानि प्रज्ञप्तानि तद्यथाकृष्णराजिरिति वा, मेघराजिरिति वा, मवेति वा, माघवतीति वा, वातपरिघ इति या, वातप्रतिक्षोभ इति वा, देवपरिघ इति वा, देवपतिक्षोभ इति वा |२|| एतासां खलु अष्टानां कृष्णराजिनाम् अष्टसु अवकाशान्तरेषु अष्टौ लोकान्तिकविमानानि प्रज्ञसानि तद्यथा - अर्चि १, अचिर्मालि: २, वैरोचनम् ३, प्रभङ्करम् ४, चन्द्राभम् ५, खराभम् ६, सुप्रतिष्ठामम् ७, आग्नेयाभम् ८ || ३ | एतेषु खलु अष्टसु लोकान्तिकविमानेषु अष्टविधा लोकान्तिका देवाः मज्ञप्ताः, तद्यथा - सारस्वता आदिश्या वह्नयो वरुणाव गर्दतोयाश्च । तुषिता अव्यावाधा आग्नेयाश्चैव बोद्धव्याः ||४||
एतेषां खलु अष्टानां लोकान्तिकदेवानाम् अजघन्यानुत्कर्षेण अष्टौ सागरीपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ताः ५ ।। सू० ३६ ।। टीका -' उप ' इत्यादि
सनत्कुमार महेन्द्रयोः कल्पयोः उपरि-उपरिष्टाद् ब्रह्मलोके कल्पे रिष्टविमानः प्रस्तो विद्यते । तस्य ' हेट्ठि ' ति=धः = अधस्तात् अत्र सल अक्ष
" उपि सणकुमारमाहिंदाणं कप्पाणं " इत्यादि ॥
टीकार्य -- सनत्कुमार माहेन्द्र कल्पोंके ऊपर ब्रह्मलोक कल्प में रिष्ट
" उपि सणकुमारमाहिंदाणं कप्पार्ण" इत्यादि -
ટીકા–સનત્કુમાર અને માહેન્દ્ર કલ્પાની ઉપર જે બ્રહ્મલેાક કલ્પ છે તેમાં ષ્ટિ स्था०- १७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #158

FO
meromen
१३०
स्थानाशस्त्रे पाटकसमचतुरस्रसंस्थानसंस्थिताः – अक्षबाटकाः=' अखाडा' इति लोके प्रसिद्धः, तद्वत् समचतुरस्त्रेण संस्थाने नाकारेण संस्थिताः विद्यमानाः अष्टौ कृष्णराजय कृष्णवर्णपुद्गलपङ्क्तपः प्रज्ञमाः। कृष्णराजियुक्तक्षेत्रविशेषा अपि कृष्णराजयः प्रोच्यन्ते इति बोध्यम् । ताः कृष्णराजयो यथा व्यवस्थितास्तथा प्रदर्शयति-तं जहा-पुरथिमे ण' इत्यादि।
पौरस्त्ये-पूर्वदिग्भागे खलु द्वे कृष्णराजि भवतः । एवं दक्षिणपश्चिमोत्तरेषु दिग्मागेष्वपि क्रमेण द्वे द्वे कृष्णराजि बोध्ये । तब पौरस्त्या पूर्वदिग्मवा अभ्य न्तरा-अन्तरालपत्तिनो कृष्णराजिः दाक्षिणात्यां बाह्या कृष्णराजि स्पृष्टा-संलग्ना। तथा-दाक्षिणात्पा अभ्यन्तरा कृष्णराजिः पाश्चात्यां बाह्यां कृष्णराजि स्पृष्टा । पाश्चात्या अभ्यन्तरा कृष्णराजि:-उतरीयां बाह्यां कृष्णराजि स्पृष्टा । उत्तरीया च अभ्यन्तरा कृष्णराजिः-उत्तरीयां बाह्यां कृष्णराजि स्पृष्टा । उत्तरीया च अभ्यन्तरा-कृष्णरानिः पौरस्त्यां बाह्यां कृष्णराजि स्पृष्टेति । बाह्याम्यन्तरभेदभिन्नासु विमान नामका प्रस्तर है, उसके नीचे अखाडेके जैसी समचौकोर आकारवाली-आठ कृष्ण वर्णवाले पुद्गलोंकी पंक्तियां (राजी) कही गईहैं। कृष्णराजिसे युक्त क्षेत्र विशेष भी कृष्णराजी कहा गया है। ये कृष्ण राजियां इस प्रकारसे हैं-पूर्व दिशामें दो कृष्णराजियां हैं, दक्षिण दिशामें दो कृष्णराजियाँ हैं ! पश्चिम दिशामें दो कृष्ण राजियां हैं। एवं उत्तर दिशामें दो कृष्णराजियां हैं । पूर्व दिशाकी भीतरी कृष्ण राजि दक्षिण दिशाकी बाहिरी कृष्णराजिको स्पर्शतीहै, दक्षिण दिशाकी भीतरी कृष्णराजी पश्चिमदिशाकी बाहिरी कृष्णराजी को स्पर्शतीहै पश्चिम दिशाकी मीतरी कृष्णराजि उत्तर दिशाकी बाह्यकृष्णराजीको छूती है, एवं उत्तरदिशाकी भीतरी कृष्णराजि पूर्व दिशाकी बाहिरी कृष्णराजिको छूती है, पूर्व दिशाकी एवं पश्चिम दिशाकी बाहिरी दो कृष्णराजियां વિમાન નામને પ્રસ્તર છે. તેની નીચે અખાડાના જેવી સમરસ આકારવાળી, કૃષ્ણવર્ણવાળાં પુદ્ગલેની આઠ રાજિઓ (પક્તિઓ) છે. કૃષ્ણરાજિથી યુક્ત ક્ષેત્રવિશેષને પણ અહી કૃષ્ણરાજિ કહેવામાં આવેલ છે. તે કૃષ્ણરાજિઓ આ પ્રમાણે છે-પૂર્વ દિશામાં બે, દક્ષિણ બે, પશ્ચિમ દિશામાં છે અને ઉત્તર દિશામાં બે કૃષ્ણરાજિઓ આવેલી છે. પૂર્વ દિશાની જે અંદર બે કુણરાજિ છે તે દક્ષિણ દિશાની બહારની કૃષ્ણરાજિને સ્પર્શ કરે છે દક્ષિણ દિશાની અંદરની કૃષ્ણરાજી પશ્ચિમ દિશાની બહારની કૃષ્ણરાજને સ્પર્શ કરે છે પશ્ચિમ દિશાની જે અંદરની કૃષ્ણરાજિ છે તે ઉત્તર દિશાની બાહા કૃષ્ણજિને સ્પર્શે છે. ઉત્તર દિશાની જે અંદરની કૃણરાજિ છે તે પૂર્વ દિશાની બાધા કૃષ્ણરાજિને સ્પર્શે છે પૂર્વ દિશાની અને પશ્ચિમ દિશાની બે બાહ્ય કૃષ્ણરાજિઓ છ ખૂણાવાળી છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #159

सुघा टीकास्था ०८२ ३६ कृष्णराजी तद्ग तलोकान्तिकविमान-देवस्वरूपनि० १३१ एतासु कृष्णराजिषु पौरस्त्यं पाश्चात्त्यं चैतद् बाह्यं कृष्णराजिद्वयं षड-षट्कोणम् । उत्तरीयं दाक्षिणात्यं चैतद् वाह्य कृष्णराजिद्वयं व्यत्रं-त्रिकोण । तथा-आभ्यन्तरमागस्थिताश्चतस्रोऽपि कृष्णराजयः चतुरस्रा:-चतुष्कोणा बोध्या इति ॥१॥ इत्थं कृष्णराजीनां स्थानानि स्वरूपाणि चाभिधाय सम्प्रति तासां नामान्यभिधातुमाह-'एयासिणं' इत्यादि।
एतासामष्टानां कृष्णराजीनां नामान्यष्टौ प्रज्ञमानि, तद्यथा-कृष्णराजिरिति या १, मेघराजिरिति वा २, मघेति वा ३, माघवतीति वा ४, वातपरिचेति या ५, वातपतिक्षोभ इति वा ६, देवपरिघ इति वा ७. देवप्रतिक्षोभ इति वा ८, इति । इतिस्त्वत्र स्वरूपोपदर्शनार्थः । वेति विकल्पार्थः । तत्र-कृष्णराजिःकृष्णपुद्गलस्वरूपत्वात् १।मेघराजिः-मेघराजिरिव कृष्णत्वात्। तथा मघा मघानाम षष्ठो पृथिवी तद्वदतिकृष्णत्वात् ३ माघवती-माघवती नाम सप्तमी पृथिवी, तद्वदतिकृष्णत्वात् ४। वातपरिधः-वातस्य ममनपरिघातत्वात् ५। वातप्रतिक्षोभःछ कोनोंवाली हैं। उत्तर एवं दक्षिण दिशाकी दो बाहिरी कृष्ण राजियां तिकोण हैं तथा समस्त मीतरी कृष्ण राजियां चौकोर हैं। इन आठ कृष्णराजियोंके आठ नाम इस प्रकारसे हैं-कृष्णराजि १, मेघराजि २, मेघ ३, मेघवती ४, वातपरिघा ५. वातप्रतिक्षोभ ६, देवपरिघ ७,
और देवप्रतिक्षाम ८। इनमें कृष्णराजि ऐसा नाम कृष्ण पुदल रूप होनेसे है, मेघराजि ऐसा नाम मेघराजिके जैसी कृष्ण होनेसे है, मपाराजि ऐसा नाम मघा नामके छठे नरकके जैसी अति कृष्ण होनेसे है, माधवती ऐसा नाम माघवती नामक सातवीं पृथिवीसे भी अधिक कृष्ण होने के कारणसे है, घायुके गमनका परिघात करनेके कारण वातपरिघ ऐसा नाम है, वातको क्षोमजनक होनेसे वातप्रतिक्षोभ ऐसा नाम है, देवपरिघ ऐसा नाम देवों को भयका उत्पादक होनेसे ઉત્તર અને દક્ષિણ દિશાની બે બાહ્ય કૃણરાજિ એ ત્રિકોણાકાર છે, તથા અંદરની બધી કૃષ્ણરાજિઓ ચતુષ્કોણ છે. આ આઠ કૃષ્ણરાજિઓનાં આઠ नमो नीय प्रमाणे हे-(१) ४०६२।७, (२) मेघरा, (3) भधारा, (४) भापती, (५) पातपरिध, (६) पातप्रतिक्षाल, (७) १५२५ मने (८) प्रतिसाद તે રાજિઓ કૃણ પુદ્ગલ રૂપ હોવાથી તેમનું નામ કૃષ્ણરાજી છે. તેઓ મેઘરાજીના જેવાં કૃષ્ણ વર્ણવાળી હોવાથી તેમનું નામ મેઘરાજી પડયું છે. મઘા નામની છઠ્ઠી નરકના જેવી અતિ કૃષ્ણ હોવાને કારણે તેમનું નામ મઘારાજી જ પડયું છે. -માઘવતી નામની સાતમી નરક પૃથ્વી કરતાં પણ અધિક કૃષ્ણ વર્ણવાળી હવાને કારણે તેનું ચોથું નામ માઘવતી છે. વાયુના ગમનમાં પ્રતિઘાત (અવરોધ) ઉત્પન્ન કરનારું હોવાને કારણે તેનું પાંચમું નામ વાત પરિઘ છે. વાયુને માટે ક્ષેભજનક હોવાને કારણે તેનું છઠું નામ વાતપ્રતિ ભ છે. દેશમાં ભય ઉત્પન્ન કરનારી હોવાને કારણે તેનું સાતમું નામ દેવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #160

५३२
__स्थानाङ्गसूत्रे बातस्य क्षोमजनकत्यात् ६। देवपरिघः देवानां भयोत्पादकत्वेन गमनविघातहेतुत्यात् ७। देवम तिक्षोभः-देवानां क्षोभननकत्यादिति८ ॥८॥ ___ एतासामष्टानां कृष्णराजीनामष्टसु अवकाशान्तरेषु-राजिद्वयमध्य भागेषु अष्ट लोकान्तिकविमानानि प्रज्ञप्तानि, तयथा-अर्चिः १, अर्चिालिः २ इत्यादि । तत्र-अर्चिले कान्तिकविमानं पूर्व दिग्वर्तिन्या अभ्यन्तरकृष्णराज्या अग्रपति १। अचि लिविमानं पूर्वयोः कृष्णराज्योमध्यवर्ति २। वैरोचनं दक्षिणदिग्यतिन्या आभ्यन्तर-कृष्णराज्या अग्रवर्ति ३। प्रभङ्करं दक्षिणयोः कृष्णराज्योमध्यवर्ति । चन्द्राभं पश्चिम दिग्वतिन्या आभ्यन्तरकृष्णराज्या अग्रवर्ति ५। मुराभं पश्चिमयोः कृष्णराज्यो मध्यवति ६। सुमतिष्ठाभम् उत्तरदिग्वर्तिन्याः है, तथा देवप्रतिक्षोभ ऐसा नाम देवोंको क्षोभजनक होनेसे है। इन आठ कृष्णराजियोंके अष्ट अवकाशान्तरोंमें दो राजिके मध्य भागों में आठ लोकान्तिक विमान कहे गये हैं-जैसे-अर्चि १, अचिौली २, इनमें जो अर्चि नामका लोकान्तिक विमान है वह पूर्वदिग्वर्तिनी
आभ्यन्तर कृष्णराजिके अग्रवती है, अर्चि आली नामका जो लोका. न्तिक विमान है वह पूर्वकीकृष्णराजियोंके मध्यवर्ती है, वैरोचन नामका जो लोकान्तिक विमान है, वह दक्षिणदिग्वर्तिनी आभ्यन्तर कृष्ण राजाके अग्रवती है, प्रभङ्कर नामका जो लोकान्तिक विमान है, वह दक्षिणको कृष्ण राजियोंके मध्यवर्ती है,चन्द्राभ नामका जो लोकान्तिक विमान है, वह पश्चिम दिग्वर्तिनी आम्यन्तर कृष्णराजिके अग्रवती है सुराम नामका जो लोकान्तिक चिमान है-यह पश्चिमकी कृष्णराजियोंके પરિઘ છે. દેવેમાં ક્ષોભ ઉત્પન્ન કરનારી હોવાને કારણે તેનું આઠમું નામ દેવ પ્રતિભ પડયું છે. આ આઠ કૃષ્ણરાજિઓના આઠ અવકાશાન્તમાં (બે રાજિની વચ્ચેનો ભાગ અહીં અવકાશાન્તરેથી ગ્રહણ થયે છે ) આઠ કાન્તિક વિમાને કહ્યાં છે. તે કાન્તિક વિમાનનાં નામ અર્ચિ, અચિંíલી આદિ છે. અચિ નામનું લેકાતિક વિમાન પૂર્વ દિશાની આભ્યન્તર કૃષ્ણરાજિને અગ્રવર્તી છે. અર્ચિર્માલી નામનું લોકાન્તિક વિમાન પૂર્વેની કૃષ્ણરાજિ એના મધ્ય ભાગે આવેલુ છે. રેચન નામનું ત્રીજું લોકાન્તિક વિમાન દક્ષિણ દિશાની આભ્યન્તર કૃષ્ણરાજિને અગ્રવર્તી છે પ્રશંકર નામનું ચોથું લેકાન્તિક વિમાન દક્ષિણની કૃષ્ણરાજિ એની વચ્ચે આવેલું છે. ચન્દ્રપ્રભ નામનું પાંચમું લોકાન્તિક વિમાન પશ્ચિમ દિશાની આભ્યન્તર કૃષ્ણરાજિને અગ્રવત છે. સુરાભ નામનું કાન્તિક વિમાન પશ્ચિમની કૃષ્ણરાજિએની વચ્ચે આવેલું છે. સુપ્રતિષ્ઠાભ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #161

उत्तरादिक
पृष्ठ १३२-३३ में कहा हुआ कृष्णराजीका कोष्टक
| कृष्णराजी कोष्ठकम् । पूर्वा दिक
सुप्रतिष्ठाभ
१ अर्चिः
2
२ अर्चिर्मालिः
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
९ रिष्टं
३ वैरोचनं
D
७ शुक्रा
६ सूरांं
पश्चिमा दिक
पू चंद्राभं
४ प्रमङ्कर
પેજ ૧૩૨-૩૩ માં ખતાવેલ કૃષ્ણરાજી કાષ્ટક
दक्षिणा दिक

Page #162

सुघा टीका स्था०८ सू०३६ कृष्ण राजीतद्गत लोकान्तिकविमानदेवस्वरूपनि० १३३ आभ्यन्तरकृष्णराज्या अग्रवर्ति ७। तथा-आग्नेयाभं विमानम् उत्तरयोः कृष्णराज्योमध्यवर्ति ८। एतासां कृष्णराजीनां बहुमध्यदेशभागे रिटाममपि विमानमस्ति परन्तु अष्टस्थानकानुरोधात्तन्नात्र विवक्षितमिति । एतत्कोष्ठकं पृथकपत्रे द्रष्टव्यम् । इति ॥३॥ एतेषु अष्टसु लोकान्तिकविभानेषु अष्टविधा लोकान्तिकदेवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासारस्वता आदित्या इत्यादि । तत्र-अर्चि विमाने सारस्वताः १, अर्चिालिविमाने आदित्याः २, वैरोचन विमाने वह्नयः ३, प्रभङ्करे वरुणाः ४, चन्द्राभे गर्दतोयाः ५, सूराभे तुषिताः ६, सुपतिष्ठामे अव्यावाधाः ७, आग्नेयाभे च आग्नेयाः ८ इति रिष्टाभे तु रिष्टा देवा बोध्या: इति ॥४॥ एतेषां सारस्व-त अमृतीनामष्टानामपि लोकान्तिकदेवानाम् जघन्योत्कर्षण अष्ट सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।। सू० ३६ ॥ मध्यवर्ती है, सुप्रतिष्ठाभ नामका जो लोकान्तिक विमान है वह उत्तर दिगवती आभ्यन्तर कृष्णराजिके अग्रवर्ती है, तथा-अग्नेयाभ नामका जो लोकान्तिक विमान है, वह उत्तरकी दो कृष्णराजियों के मध्यवर्ती है, इन कृष्णराजियोंके बहु मध्य देशभागमें रिष्टाभ नामका विमान है, परन्तु-यहां आठ स्थानकोंके अनुरोधसे उसकी विवक्षा नहीं हुई है-इसका कोष्ठक अलग पत्रमें दिखाया है सो वहांसे देख लेवे
इन आठ लोकान्तिक विमानों में आठ प्रकारके लोकान्तिक देव रहते हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं-सारस्वत १, आदित्य २, यह्नि ३, वरुण ४, गर्दतोय ५, तुषित ६, अव्यायाध ७, और आग्नेय ८ इन सभी लोकान्तिक देवों की जघन्य एवं उत्कृष्ट दोनों प्रकारको आयु आठ सागरोपमकी कही गई है ।। सूत्र ३६॥ નામનું લેકાતિક વિમાન ઉતર દિશાની આભ્યન્તર કૃષ્ણરજિને અગ્રવર્તે છે. આગ્નેયાભ નામનું આઠમું લેકાતિક વિમાન ઉત્તરથી બને કૃષ્ણરાજિઓની મધ્યમાં આવેલું છે. આ કૃષ્ણર જિ એના બહુમધ્ય દેશ ભાગમાં રિણાભ નામનું વિમાન છે. પરંતુ અહીં આઠ સ્થાનકેને અધિકાર ચાલતો હોવાથી અહીં તેનું વર્ણન કર્યું નથી. આ કાતિક વિમાનેનું સ્થાન બતાવતી આકૃતિ આ સાથેના પિજમાં બતાવવામાં આવી છે–આ આઠ લેકાતિક વિમાનમાં આઠ પ્રકારના લેકાબ્લિક દેવે રહે છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે–(૧) સારસ્વત, (૨) આદિત્ય (3) पनि, (४) ५२५, (५) हिताय, (६) तुषित. (७) २०यामा मन (८) આગ્નેય. આ સઘળા લોકાતિક દેવેનું જઘન્ય અને ઉત્કૃષ્ટ આ બન્ને પ્રકારનું આયુષ્ય આઠ સાગરોપમનું કહ્યું છે. જે સૂ. ૩૬
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #163

स्थानाङ्गसूत्रे
१३४
कृष्णराजयो हि अलोकस्य मध्यभागस्थिता इति मध्यभागपस्तावाद धर्मादीनां चतुर्णाम् एकैकस्य मध्यभागम् अष्टस्थानत्वेन प्ररूपयितुमाह
मूलम्-अढ धम्मत्थिकायमज्झपएसा पण्णत्ता। अट्ठ अधम्मस्थिकायमज्झपएसा पण्णत्ता । एवं चेव अट्र आगासस्थिकायमज्झपएसा पण्णत्ता । एवं चेय अह जीवमज्झपएसा पण्णत्ता ॥ सू० ३७॥
छाया-अष्ट धर्मास्तिकायमध्यप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः । अष्ट अधर्मास्तिकायमध्यप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः । एवमेव अष्ट आकाशास्तिकायमध्यप्रदेशाः प्रज्ञताः । एवमेव अष्ट जीवमध्यप्रदेशाः प्रज्ञप्ताः ।मु० ३७॥
टीका-'अट्ट धम्मस्थिकाय' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा। नवरम्-धर्माधर्माकाशानां मध्यपदेशा रुवकरूपाः । जीवस्थापि केवलिसमुद्धाते रुचकस्था एवं मध्यप्रदेशाः, अन्यदा यथास्थिता एवाष्टौ मध्यप्रदेशा इति ।। सू० ३७ ॥
ये कृष्णराजियां ऊर्यलोकके मध्य भागमें स्थित हैं, इसलिये अब सूत्रकार मध्य भागके प्रस्तावको लेकर धर्मादिकचारोंके एक एकके मध्य भागका कथन आठ स्थान रूपसे करते हैं-- ___ " अ धम्मत्यिकायमज्झमपसा पण्णत्ता" इत्यादि ।
टोकार्य-धर्मास्तिकायके मध्य प्रदेश आठ कहे गये हैं, अधर्मा. स्तिकायके मध्यप्रदेश आठ कहे गये हैं। आकाशास्तिकायके मध्य प्रदेश आठ कहे गये हैं। जीवके मध्यप्रदेश आठ कहे गये हैं। धर्मास्तिकाय अधर्मास्तिकाय और आकाशास्तिकायके जो मध्यप्रदेश हैं वे रुचक रूप हैं। जीव जब केलि समुद्घात करता है, तब उसका भी मध्य प्रदेश रुचकस्थही होते हैं। अन्य कालमें आठ मध्यप्रदेश यथास्थित ही होते रहते हैं । सूत्र ३७॥
આ કૃષ્ણરાજિઓ ઉર્વકના મધ્ય ભાગમાં આવેલી છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર ધર્માસ્તિકાય આદિ ચાર અસ્તિકાયના भय मागनु न छ---"अट्ट धन्मत्थिकायमअपएसा पण्णत्ता" त्या:ટીકાર્થ-ધર્માસ્તિકાયનાં મધ્યપ્રદેશ આઠ કહ્યા છે અધર્માસ્તિકાયના મધ્યપ્રદેશ આઠ કહી છે આકશ સ્તિકાયના મધ્યપ્રદેશ આઠ કહ્યા છે જીવના મધ્યપ્રદેશ આઠ કદા છે ધર્માસ્તિકાય, અધર્માસ્તિકાય અને આકાશાસ્તિકાયના જે મધ્યપ્રદેશ છે તે રૂચકરૂપ છે જીવ જ્યારે કેવલિસ મુદ્દઘાત કરે છે ત્યારે તેના મધ્યપ્રદેશ પણ રૂચકસ્થ જ હોય છે અન્યકાળેઆઠ મધ્યપ્રદેશે યથાસ્થિત જ રહે છે. ૩૭
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #164

सुघाटीका स्था०८ सु०३८ भविष्यतीर्थकर महापद्मप्रवाजिष्यमाणराजनि० १३५ ___ जीवमध्यप्रदेशादिप्ररूपकाश्च तीर्थकरा इति तीर्थकरवक्तव्यतां सूत्रद्वयेनाह -
मूलम्-अरहता णं महापउमे अट्ट रायाणो मुंडा भाबित्ता अगाराओ अणगारियं पवावेस्सइ, तं जहा-पउमं १, पउमगुम्म २, नलिणं ३, नलिणगुम्मं ४, पउमद्धयं ५, धणुद्धयं ६, कणगरहं ७ भरहं ८ ॥ सू० ३८ ॥ __ छाया-अर्हन खलु महापद्मः अष्टौ राज्ञो मुण्डान् भारयित्वा अगारात् अनगारितां प्रव्राजयिष्यति, तद्यया-पचं १, पझगुल्मं २, नलिनं ३, नलिनपचं ४, पद्मध्वजं ५, धतुयजं ६, कनकरथं ७, भरतम् ८॥ सू० ३८॥
टोका-' अरहंताणं ' इत्यादि
महापद्मः अर्हन् भविष्य दुत्सपिण्यां महापद्म नामा भविष्यत्तीर्थकरः श्रेणिक जीवः खलु अष्टौ राज्ञो मुण्डान् मावयित्या कृत्वा अगारात् अनगारितां प्रमाजयिष्यति, तद्यथा-पझं : पद्मगुल्ममित्यादि । पद्मादयोऽत्र प्रजाजनक्रियायाः कर्मत्वेन विवक्षितत्वाद् द्वितीयान्तत्वेन निर्दिष्टा इति ॥ सू० ३८ ॥
जीवके मध्यप्रदेश आदिके प्ररूपक तीर्य कर होते हैं, इसलिये अब सूत्रकार तीर्थंकरकी वक्तव्यता दो सूत्रसे करते हैं--
" अरहंताणं महापउमे अह राधाणो" इत्यादि ॥ टीकार्य--प्रहापद्म अर्हन्त आठ राजाओंको मुण्डिन करके अगा. रावस्थासे अनगारावस्थामें दीक्षित करेंगे उन आठ राजामोंके नाम इस प्रकारसे हैं-पद्म १, पद्मगुल्म २, नलिन ३, नलिनपद्म ४, पद्मध्जव ५, धनुर्ध्वज ६ कनकरथ ७, और भरत ८ ये महापद्म अर्हन्त श्रेणिकके जीव हैं और ये भविष्यत् उत्सपिणीमें तीर्थंकरहोगे।सूत्र ३८॥
જીવના મધ્યપ્રદેશે આદિન પ્રરૂપક તીર્થકરે જ હોય છે. તેથી હવે सूत्रा२ मे सूत्र द्वारा तीथ शनी वतव्यतानु प्रति पाहन ४२-"अरहंताणं महापउमे अदुरायाणो" त्याह-(सू. ३२) ટીકાથ-મહાપદ્મ અહંત આઠ રાજાઓને મુંડિત કરીને અગારાવસ્થાના ત્યાગ પૂર્વક અનગારાવસ્થાની દીક્ષા આપશે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે– (૧) ५५, (२) ५ शुल्म, (3) नलिन, (४) नलिनप, (५) ५५४१०४, (६) धनु , (७) ४४२५ अने (८) भरत. 24। भा५५ मत मागभी सामi તીર્થકર થશે. તેઓ શ્રેણિક રાજાના જીવરૂપ છે. છે સૂ. ૩૮ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #165

----
--
---
----
१३६
स्थानाइसने तथा
म्लम् -कण्हस्सणं वासुदेवस्स अट्ट अग्गमहिसीओ अरहओ णं अरिहणोमिस्त अंतिए मुण्डा भवेत्ता अगाराओ अणगारियं पव्वइयाओ सिद्धाओ जाव सव्वदुक्खपहीणाओ, तंजहा- पउ. मावई १, गोरी २, गंधारी ३, लक्खणा ४, सुप्लीमा ५, जंबई ६, सच्चभामा ७, रुप्पिणी ८ कण्हग्गमाहिसीओ॥ सू०३९ ॥
छाया-कृष्णस्य खलु वासुदेवस्य अष्टौ अप्रमहिष्यः अर्हतः खलु अरिष्टनेमेरन्तिके मुण्डा भूत्वा अगारात् अमगारितां प्रजिताः सिद्धाः यावत् सर्वदुःख. महोणाः, तद्यथा-पद्मावती १, गौरी २, गान्धारी ३, लक्ष्मणा ४, सुपीमा ५, जाम्बवती ६ सत्यभामा ७: रुक्मिणी ८ कृष्णाप्रमहिष्यः ॥ सू० ३९ ॥
टीका-'कण्हस्त णं' इत्यादि
कृष्णवासुदेवस्य अष्टौ अग्रमहिष्यः पट्टराइपः अहंदरिष्टनेमिसविधे मुण्डा भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रव्रजिताः, सिद्धाः-कृतकृत्याः, यावत्पदेन-'बुद्धाः मुक्ताः परिनिर्वृत्ताः' इत्येषां पदानां संग्रहः, तत्र-बुद्धा-विमलकेवलालोकेन ज्ञात" कण्हस्स णं वासुदेवस्स अट्ठ अगमहिसीओ" इत्यादि ।
टीकार्य--कृष्ण वासुदेवकी आठ पट्टरानियां अर्हन्त अरिष्टनेमिके पास मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगारावस्थामें दीक्षित हुई हैं। ये सब सिद्ध यावत् सर्व दुःखोंसे प्रहीण हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं
पद्मावती १, गौरी २, गान्धारी ३, लक्ष्मणा ४, सुषीमा ५, जाम्बचती ६, सत्यभामा ७, और रुक्मिणी ८ सिद्ध शब्दका अर्थ कृतकृत्य होना है, यहां यावत्पदसे "बुद्धाः मुक्ताः परिनिर्वृत्ताः" इन पदोंका
“कण्हस्त ण वासुदेवस्स अट्ठ अग्गमहिसीओ" त्याल ટીકાર્થ-કૃષ્ણ વાસુદેવની આઠ પટ્ટરાણીઓએ અહંત અરિષ્ટ નેમિની પાસે મુંડિત થઈને અમારાવસ્થાના ત્યાગપૂર્વક અનગારાવસ્થાની દિક્ષા લીધી હતી. तभनi नाम नीय प्रमाणे तi-(१) पद्मावती, (२) गौरी, (३) मान्धारी, (४) सभा , (५) सुषीमा, (६) मयता. सत्यलाभ!, सने (८) मी , તે આઠે સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત અને સમસ્ત દુઃખેથી રહિત થઈ ગઈ
હવે સિદ્ધ આદિ પદોને અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે. સિદ્ધ થઈ જવું. એટલે કે ઈપણ કાર્ય કરવાનું બાકી ન રહેવું. બુદ્ધ એટલે વિમલ કેવળજ્ઞાન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #166

쁘
सुपाटीका स्था०८ सू०३९ कृणस्य अप्रमहिषीनिरूपणम् तकललोकालोकः, मुक्ताः सर्वकर्मभ्यो रहिताः परिनिर्थताः समस्तकर्मकृतविकाररहितत्वेन स्वस्थीभूताः, अतएव-सर्वदुःखपहीणाः समस्तक्लेशान्तकरा जाताः। ताः कृष्णाग्रमहिन्यो हि पद्मावती गौरी गान्धादियो बोध्याः। अमुमेवार्थमुपदर्शयितुमाह-' तं जहा=पउमावई, गोरी' इत्यादि । आसां चरितानि अन्तकृद्द. शाङ्गसूत्रे वर्णितानि, जिज्ञासुभिस्तत एव बोध्यानीति ॥ सू० ३९ ॥
एताः कृष्णग्रमहिष्यः पद्मावत्यादयो वीर्यात् सिद्धाः वीयर्याणि च वीर्यमवादपूर्वेऽभिधीयन्ते । अतो वीर्यप्रवादपूर्वस्वरूपं प्रतिपादयतिमूलम्-वीरयपुव्यस्सणं अटू वत्थू अट्ट चुलियावत्थू।सू० ४०॥ छाया-वीर्यपूर्वस्य खलु अष्टौ वस्तूनि अष्ट चूलिकावस्तूनि ॥ सू० ४०॥ टीका-वीरियपुचस्स णं' इत्यादि
वीर्यमबादनामकस्य तृतीयपूर्वस्य वस्तूनि अध्ययनविशेषा अष्टौ भवन्ति । यथा-आचाराङ्गे शास्त्रपरिज्ञादीन्यध्ययनानि तथा लघुपायश्चित्त-गुरुमायश्चित्तासंग्रह हुआ है, बुद्ध शब्दका अर्थ विमल केवलज्ञान रूप आलोकसे सकल लोक और अलोकका जानना है, मुक्त शब्दका अर्थ सकल कर्मों से रहित होना है परिनित शब्दका अर्थ समस्त कार्यकृत बिका. रसे रहित होकर स्वस्थीभूत होनाहै,सर्व दुःख प्रहीण शब्दका अर्थसमस्त क्लेशोंका अन्तकर देना है, इन राणियोंका चारित्र अन्तकृद्दशाङ्ग सूत्र में वर्णित है अत एव जिज्ञासुजनोंको यहीं से जान लेना चाहिये।स०३९।
ये कृष्णकी अग्रमहिषियां वीर्यसे सिद्ध हुई हैं, वीर्यका वर्णन वीर्य प्रवाद पूर्व में किया गया है, इसलिये अब सत्रकार वीर्यप्रवादपूर्वका स्वरूप कहते हैं-" विरियपुव्यस्त णं अट्ट वत्यू" इत्यादि ।
टोकार्थ--वीर्यप्रवाद नामक तृतीय पूर्वकी मूल वस्तुएँ-अध्ययन વડે સકલ લેક અને અલકને જાણનાર. મુક્ત એટલે સમસ્ત કર્મોથી રહિત થયેલ જાવ. પરિનિવૃત એટલે કર્મકૃત વિકારથી રહિત બનીને સ્વથી ભૂત (શીતલીભૂત-સમસ્ત પરિતાપથી છૂટિ જવું) સર્વદુઃખ પ્રહણ એટલે સઘળા કલેશેને અત્ત કરનાર. આ આઠેના ચરિત્રનું વર્ણન અન્નકૂદશાંગમાં વર્ણવેલું છે, તે જિજ્ઞાસુઓએ તે શાસ્ત્રમાંથી તે વાંચી લેવું. સૂ ૩૯
- કૃષ્ણ વાસુદેવની તે અગ્રમહિષીઓ પોતાના વીર્યના પ્રભાવથી સિદ્ધ પદ પામી હતી. વીર્યપ્રવાહપૂર્વમાં વીર્યનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે, તેથી હવે સૂત્રકાર વીર્યપ્રવાહ પૂર્વના સ્વરૂપનું વર્ણન કરે છે–
“वीरियपुव्यस्त णं अट्ठ पत्थू " त्याहટીકાર્થ–વીય પ્રવાદ નામના ત્રીજા પૂર્વની મૂલ વસ્તુઓ-અધ્યયન વિશે આઠ
स्था०-१८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #167

૨૨૮
स्थानाङ्गसूत्रे रोपणा-प्रायश्चित्तरूपाणि आचाराग्राणि भवन्ति, तथैवात्रापि वस्तूनि चूलिका वस्तूनि च बोध्यानीति ।। सू० ४० ॥ ___ वस्तुवीर्यादेव गतिर्भवतीति गतिमष्टविधत्वेनाह ---
मूलम्--अट्रगइओ पण्णत्ताओ, तंजहा--णिरयगई १,तिरियगई २, मणुयगई ३ देवगई ४ सिद्धिगई ५, गुरुगई ६, पणोलणगई ७, पब्भारगई ८॥ सू० ४१ ॥ छाया-अष्ट गतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निरयगतिः १, तिर्यग्गतिः२. मनुजगतिः ३, देवगतिः १,सिदिगतिः५ गुरुगतिः६,प्रणोदनगतिः७,माग्भारगतिः ८॥सू० ३५॥
टीका-'अट्ठ गईओ' इत्यादि
गतयागमनक्रियाः अष्ट प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-निरयगतिः-नरके गमनं १, तिर्यग्गतिः-तिरथितिर्यग्योनौ गमनम् २, मनुजगतिः मनुष्पयोनौ गमनम् ३, विशेष आठ हैं और चूलिका वस्तुएँ मी आठ हैं। जिस प्रकारसे आचाराग सूत्रमें परिज्ञा आदि अध्ययन है, तथा लघु प्रायश्चित्त, गुरु प्रायश्चित्त एवं आरोपणा प्रायश्चित्त रूप आचाराप्र हैं, उसी प्रकारसे यहाँ परभी वस्तुएँ एवं चूलिका वस्तुएँ हैं ऐसा जानना चाहिये ।स. ४०
वस्तु वीर्यसेही गति होती है, इसलिये अब सूत्रकार आठ भेद रूपसे गतिका वर्णन करते हैं--"अट्ट गइओ पण्णत्ताओ" इत्यादि । ___टीकार्थ--गमन क्रिया रूप गतिपां आठ कही गई हैं-जैसे-निरय गति १, तिर्यग्गति ३, मनुजगति ३, देवगति ४, सिद्धिगति ५. गुरुगति ६, प्रणोदनगति ७, और प्राग्मार गति ८ नरकमें जाना इसका नाम निरय गति है, तिर्यश्च योनिमें जाना इसका नाम तिर्यછે, અને ચૂલિકા વસ્તુઓ પણ આઠ છે, જેવી રીતે આચારાંગ સૂત્રમાં પરિણા આદિ અધ્યયન છે તથા લઘુ પ્રાયશ્ચિત્ત ગુરુપ્રાયશ્ચિત્ત અને આપણા પ્રાય. શ્ચિત્ત રૂ૫ આચારાગ્ર છે, એજ પ્રમાણે અહીં પણ વસ્તુઓ અને ચૂલિકા વસ્તુઓ અને ચૂલિકાઓ છે એમ સમજવું. સૂ. ૪૦
વિર્યરૂપ વસ્તુ વડે જ ગતિ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ ભેદ રૂપે शतिन न रे छअटू गइओ पण्णताओ" त्या -(स. ३५)
डाय-शमनाय३५ गतिमा माडी -(१) निश्याति, (२) तियाति, (3) मनुति , (४) काति, (५) सिद्धगति, (६) गुरुगति, (७) प्र गति અને (૮) પ્રાગભારગતિ. નરકમાં જવું તેનું નામ નિરયગતિ છે. તિર્યમાં જવું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #168

सुघा टीका स्था०८ सू०४१ तीर्थ करस्वरूपनिरूपणम् देवगतिः देवयोनौ गमनम् ४,सिद्धिगतिः-सिद्धोगतिः सिद्धिगत्यां गमनभित्यर्थः५, गुरुगतिः-गुरुशब्दो भावपरः, ततश्च गुरुणा-गौरवेण-उधिस्तिर्यक्स्वभावेन या परमाण्यादीनां स्वभावतो गतिः सा गुरुगति:६, प्रणोदनगतिः-प्रणोदनेन-प्रेरणेन या गतिः सा,यथा बाणादीनाम् ७ तथा-प्राग्मारगतिः-प्रारभारेण ईपदवनत्या या गतिः सा । यथा-द्रव्यान्तराक्रान्तस्य नावादेः ॥ सु० ४१॥
गतिप्रस्तावाद् गतिभङ्गादिनधिष्ठात्रीणां देवीनां द्वीपस्यरूपमाह -
मूलम्--गंगा सिंधु रत्ता रत्तवई देवाणं दीवा अटू अह जोयणाई आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० ४२ ॥ __ छाया-गङ्गा सिन्धुः रक्ता रक्तवती देवीनां द्वीपा अष्टाष्टयोजनानि आयामविष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः ।। सू० ४२ ।।
टीका-'गंगा सिंधु' इत्यादि--
व्याख्या स्पष्टा। नवरं-गङ्गादयो भरतैरवतनद्यः । एतत्समान नामान एवं ग्गति है, मनुष्य योनिमें जाना इसका नाम मनुष्य गति है, देवयोनिमें जाना इसका नाम देवगति है, सिद्धि में जाना इसका नाम सिद्धिगति है, गुरु शब्द यहां भाव परक है अतः ऊर्ध्व, अधः तिर्यक्, स्वभावसे जो परमाणु आदिकोंकी स्वभावतः गति होती है वह गुरु गति है ६, प्रेरणासे जो गति होती है, वह प्रणोदन गति है जैसे बाण आदिकोंकी गति ईषद् अवनतिसे जो गति होती वह प्राग्भार गति है, जैसेद्रव्यान्तरसे आकान्त नाय आदिकं ॥ सूत्र ४१ ॥
गतिके प्रस्तावको लेकर अब त्रकार गतिवाली आदि नदियोंकी अधिष्ठात्री देवियोंके द्वीपका स्वरूप कहते हैं-- તેનું નામ તિર્યગતિ છે મનુષ્યયોનિમાં જવું તેનું નામ મનુજગતિ છે. દેવયોનિમાં જવું તેનું નામ દેવગતિ છે; સિદ્ધમાં જવું તેનું નામ સિદ્ધગતિ છે. ગુરુ શબ્દ અહીં ભાવપરક છે. તેથી ઉર્ધ્વ, અધ: તિર્યક રૂપે જે પરમાણુ આદિકની સ્વાભાવિક ગતિ થાય છે તેનું નામ ગુરુગતિ છે. પ્રેરણા વડે જે ગતિ થાય છે તે ગતિનું નામ પ્રણોદનગતિ છે, જેમ કે બાણ આદિકની ગતિ ઈષદુ અવનતિ દ્વારા જે ગતિ થાય છે તે ગતિનું નામ પ્રાગ્લાર ગતિ છે. જેમ કે દ્રવ્યાન્તરથી આકાન્ત નાવ (ડી) આદિની ગતિ. | સૂ ૪૧ છે
ગતિ વિષયક સૂત્રનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ગતિવાળી નદીઓની અધિષ્ઠાત્રી દેવીના નિવાસસ્થાન રૂ૫ દ્વીપના સ્વરૂપનું કથન કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #169

१४०
स्थानाङ्गसूत्रे
तदधिष्ठायो देव्यः । आसां निवासद्वीपा गङ्गा प्रपातादिकुण्डमध्यवर्त्तिनो बोध्या इति ।। सू० ४२ ॥ द्वीपाधिकारादन्तरद्वीपानाह
मूलम् - उक्का मुह मेहमुहविज्जुमुहविज्जुदंत दीवा ன் अटूट जोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० ४३ ॥ छाया - उल्कानुख - मेघमुख - विद्युन्मुख - विद्युदन्त द्वीपाः खलु द्वीपा अष्टाष्ट योजनशतानि आयामविष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः || सू० ४३ ॥ टीका- ' उक्कामुह ' इत्यादि
हिमवतः शिखरिणच वर्ष धरपर्वतस्य पूर्वयोरपरयोश्च दंष्ट्रयोः प्रत्येक दंष्ट्राय स्थितेषु सप्त सप्तस्वन्तरद्वीषेषु पठत्वेन प्रथितानाम् उल्कामुखद्वीप - " गंगा सिंधु रत्ता रक्तवई देवाण " इत्यादि
टीकार्थ -- गंगा, सिन्धु, रक्ता एवं रक्तवती देवियोंके द्वीप आयाम और विष्कम्भसे आठ २ योजनके कहे गये हैं ये गंगा आदिक नदियां भरत ऐरवतकी नदियां हैं जैसे इन नदियोंके नाम हैं इसी तरह के नाम इनकी अधिष्ठात्री देवियोंके हैं । इनके निवास द्वीप प्रपात आदि कुण्डके मध्य में हैं || सूत्र ४२ ॥
अब सूत्रकार दीपाधिकारको लेकर अन्तरद्वीपोंका कथन करते हैंउक्कामुह मेहमुह विज्जुमुह " इत्यादि ॥
44
टोकार्थ - हिमपात् पर्वत एवं शिखरी पर्वत की पूर्व अपर दंष्ट्रा में से प्रत्येक दंष्ट्रा में स्थित सात २ अन्तर द्वीपोमें छठे रूपसे प्रसिद्ध उल्कामुख द्वीप
" गंगा सिंधु रत्ता रत्तवई देवाणं" इत्यादि
ટીકાથ−ગગા સિંધુ, રક્તા અને રક્તવતી આ ચારે દેવીઓના નિવાસ સ્થાન રૂપ દ્વીપાના આયામ અને વિષ્ણુભ આઠ આઠ ચેાજનને કહ્યો છે. ગંગા આદિ નદીએ ભરત અને ઐરવત ક્ષેત્રની નદીઓ છે. તે નદીએનાં જેવાં નામે છે એવાં જ તેમની અધિષ્ઠાત્રી દેવીએનાં નામેા છે, તેમના નિવાસદ્વીપ પ્રપાત माहि हुंडनी मध्यमां छे । सू. ४२ ॥
આગલા સૂત્રમાં દ્વીપનું વર્ણન કર્યું. હવે સૂત્રકાર અન્તરદ્વીપેણનું पार्जुन रे छे" उक्कामुहमे मुहविज्जुमुह " त्याहि
ટીકા –હિમવાન્ પ ત અને શિખરી પર્વતની પૂર્વ પર દાઆમાંની પ્રત્યેક દન્ટ્રામાં સ્થિત સાત સાત અન્તર દ્વીપામાં છઠ્ઠા રૂપે પ્રસિદ્ધ ઉલ્કામુખ દ્વીપ,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #170

सुधा टीका स्था०८ सू०४३ अन्तरद्वीपनिरूपणम्
१४१ मेघमुखद्वीप-विद्युन्मुखद्वीप-विद्युहन्तद्वीप नामकानां द्वीपानां प्रत्येकद्वीपः आयामविष्कम्भमानेन अष्टाष्ट शतयोजनप्रमाणः प्रज्ञप्त इति ॥ सू० ४३ ।। द्वीपाधिकारादेव द्वीपपरिखाभूतस्य कालोदसमुद्रस्य मानमाख्यातुमाह
मूलम्-कालोए णं समुद्दे अटू जोयणसयसहस्साइं चक्कवालविक्खंभेणं पण्णत्ते ॥ सू० ४४ ॥
छाया-कालोदः समुद्रः अष्टौ योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तः ॥ सू० ४४ ॥
टीका-'कालोए गं' इत्यादि
कालोदनामा समुदः खलु अष्टौ योजनशतसहस्राणि-अष्ट लक्ष योजनानि चक्रचालविष्कम्भेण चक्रवद् गोलाकारेण प्रज्ञः । सू० ४४ ।। दीपाधिकारात् पुष्करार्द्धद्वीपमानमाह
मूलम् - अभंतरपुक्खरद्धे णं अटुजोयण सयसहस्साई चकवालविक्खभेणं पण्णत्ते । एवं बाहिरपुक्खरद्धेवि ॥ सू० ४५॥ मेघमुख द्वीप, विद्युन्मुख द्वीप और विद्युदन्त द्वीप इन द्वीपोंके बीच में जो प्रत्येक द्वीप है वह आयाम एवं विष्कम्भसे ८०० सौ ८०० सौ योजन प्रमाणका है ॥ सूत्र ४३ ॥
द्वीपाधिकारको लेकर ही द्वीपकी परिखाभूत जो कालोदसमुद्र है उसका प्रमाण इस प्रकारसे है।
"कालोएणं समुद्दे अट्ठजोयण" इत्यादि ॥
टीकार्थ-कालोद समुद्र चक्रवाल विष्कम्मकी अपेक्षा आठ लाख योजनका कहा गया है, चक्रवाल विष्कम्भका तात्पर्य है चक्रकी तरह गोलाकार विस्तारको चक्रवाल कहा जाता है ।सू० ४४ ॥ મેઘમુખદ્વીપ, વિધુમ્મુખ દ્વીપ અને વિદ્યન્ત દ્વિપ નામના પ્રત્યેક દ્વીપને भायाम अन विल ८००-८०० येन प्रभाय यो छ. ॥ सू ४३ ॥
દ્વીપને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દ્વીપની પરિખાભૂત (ચારે બાજુ વિસ્તીર્ણ) કાલેદસમુદ્રના પ્રમાણનું કથન કરે છે.
“कालोएणं समुद्दे अटू जोयण" याहिટીકાર્યું–કાલેદસમુદ્રના ચક્રવાલ વિદ્ધભ આઠ લાખ જનને કહ્યું છે. ચકના જે મેલાકાર વિસ્તારને ચકવાત કહેવામાં આવે છે. એ સૂ. ૪૪ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #171

१४२
स्थानागसत्रे __ छाया-अभ्यन्तरपुष्कराई खलु अष्टौ योजनशतसहस्राणि चक्रवालविष्कम्भेण प्रज्ञप्तम् । एवं बाह्यपुष्कराधमपि ॥ सू० ४५ ॥
टीका- अभंतर पुक्खरद्धेणं' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सू० ४५॥ पुष्कराः च चक्रवर्ति नोऽपि भवन्तीति तदनविशेषम् अष्टस्थानत्वेनाह
मूलम्-एगमेगस्त णं रन्नो चाउरंतचकवादिस्त अटू सोवपिणए काकिणिरयणे छत्तले दुवालसंसिए अट्रकण्णिए अधिकरणि संठिए ॥ सू०४६॥
छाया-एकैकस्य खलु राज्ञ श्चातुरन्तचक्रवर्तिनः अष्ट सौवर्णिकं काकिणी रत्नं षट् तलं द्वादशास्त्रिकम् अष्ट कणिकम् अधिकरणी संस्थितम् ।। मू० ४६ ॥
टीका-' एगमेगस्स णं' इत्यादिएकैकस्य खलु राज्ञश्च्यातुरन्तचक्रवर्तिनः काकिणीरत्नम् अष्ट सौवर्णि
द्वीपके अधिकारको लेकर अब त्रकार पुष्कराध द्वीपके प्रमाणका कथन करते हैं-"अन्भंतरपुक्खरद्धेणं " इत्यादि ॥
टीकार्थ--अभ्यन्तर पुष्करार्ध चक्रयाल विष्कम्भकी अपेक्षा आठ योजनका कहा गयाहै । इसी तरहसे पाह्य पुष्कराधका भी चक्रवाल विष्कम्भकी अपेक्षा आठ लाख प्रमाण जानना चाहिये ॥ सूत्र ४५॥ ____ पुष्कराई में चक्रवर्ती भी होते हैं, अतः अब सूत्रकार उसके रत्न विशेषका आठ स्थानोंसे कथन करते हैं--
" एगमेगस्त णं रन्नो चाउरंतचक्कयहिस्स" इत्यादि। टीकार्थ--एक एक चातुरन्तचकवी राजाका काकिणी रत्न
દ્વિીપને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી સૂત્રકાર પુષ્કરાઈ દ્વિપના प्रभानु ४थन ४२ छ-" अब्भतरपुक्खरद्धणं" त्या:ટીકાર્ય–અભ્યત્તર પુષ્કરાઈ ચક્રવાલ વિષ્કભની અપેક્ષાએ આઠ લાખ જન પ્રમાણ છે. એ જ પ્રમાણે બાહ્ય પુષ્કરાને ચકવાલ વિષ્કભ પણ આઠ લાખ યોજનને સમજે છે સૂ૪૫ છે
પુષ્પરાર્ધ માં ચકવર્તીએ પણ હોય છે. તેમના કાકિણી નામના રત્ન વિશે. નું હવે સૂત્રકાર કથન કરે છે–
" एगमेगस्स र्ण रन्नो चाउरत चक्कवट्टिस्स'' त्याટીકાર્ય-પ્રત્યેક ચાતુરન્ત ચકવતી રાજાનું કાકિણું રન આ સુવર્ણ પ્રમાણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #172

सुघा टीका स्था०८ सू०४६ चक्रवति रत्नविशेषनिरूपणम् कम्-अष्ट सुवर्णमानम् षट् तलम्-षटू तला=मध्यभागा यस्य तत्तथा-पट् तल युक्तं द्वादशास्त्रिकम् द्वादश अनया कोणा यस्य तत्तथा-द्वादशकोणयुक्तम् , अष्टकणि कम्-अष्टौ कणिका-कोणविभागा यस्य तत्तथा, कोणाष्टविभागोपेतम् , अधिकरणे संस्थितम्-अधिकरणी=' एरण' इति भाषामसिद्धं सुवर्णकारोपकरण, तद्वत् संस्थितम् अधिकरणी संस्थानेन संस्थितं च प्रज्ञप्तम् अभिहितं जिनैरिति । सुवर्णपमाणंत्येवं विज्ञेयम्, तथाहि-वत्वारि मधुरतृणफलान्येक श्वेतसर्षपः, षोडश वेत सर्षपा एकं धान्यमाषफलम् द्वे धान्यमापफले एका गुञ्जा, पञ्च गुञ्जाः-एकः कर्ममाषकः, षोडशकर्ममाषा एकं सुवर्णमिति । एतानि मधुरतणफलादीनि मानानि भरतचक्रवर्ति कालिकानि विज्ञेयानि, सर्वेषां चक्रवर्तिनी काकिणीरत्नस्य तुल्यमानत्वात् । अत्र 'एगमेगस्स' इति वजनमें आठ सुवर्ण प्रमाण होता है ६ तलोवाला होता है, १२ कोनों वाला होता है ८ कोनों के विभागोंवाला होता है, और जैसा आकार अधिकरणी-एरणका होता है वैसा आकारवाला होता है, सुवर्णका प्रमाण इस प्रकारसे कहा गया है-चार मधुर तृण फलोंका एक श्वेत सर्षप-सरसोंका एक दाना होता है १६ श्वेत सर्षपोंका एक धान्यमाष फल होता है, दो घान्यमापक फलोंकी एक गुञ्जा-रत्ती होती है, ५ रतियोंका एक कर्ममाषक होता है, एवं १६ कर्ममाषकोंका एक सुवर्ण होता है, ये मधुर तृण फलादि रूप जो प्रमाण यहां प्रकट किये गये हैं वे भरत चक्रवर्ती के जमानेके लेना चाहिये क्योंकि समस्त चक्रचर्तियोंका जो काकिणी रत्न होता है, उसका प्रमाण एक सा होता है, यहां पर " एगमेगस्स" ऐसा जो पद कहा गया है, वह इस बातको વજનનું હોય છે. તેર ત્વને ૬ સપાટી હોય છે, ૧૨ ખૂણા હોય છે અને ૮ ખૂણાના વિભાગે હોય છે તેને આકાર અધિકરણ (એરણ)ના જેવો હોય છે. સુવર્ણ પ્રમાણ વજનનો અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–ચાર મધુર તૃણફલેનું વજન સરસવના એક સફેદ દાણું જેટલું થાય છે ૧૬ સોળ સરસવના દાણાનું વજન એક ધાન્યમાષ ફલ (અડદના દાણ) જેટલું બે ધાન્યમાષ ફલેની એક રતી (ચણોઠી થાય છે. પંચ રતને એક કર્મમાષક (વાલ) થાય છે અને ૧૬ કર્મમાષકને એક સુવર્ણ થાય છે આ મધુરતૃણફલાદિ રૂપ જે પ્રમાણ અહીં પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, તે પ્રમાણ ભરત ચકવર્તીને જમાનામાં પ્રચલિત હતું. સમસ્ત ચક્રવર્તી એના કાકિણી રોનું પ્રમાણ ઉપર દર્શામા પ્રમાણે જ હોય छ. " एगमेगस्स" मा ५६ बास मे पातट ४२पामा मापीछे समस्त
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #173

स्थानाङ्गस्त्रे
१४४ पदं सर्वेषां चक्रवर्तिनां काकिणीरत्नं भवतीति सूचनार्थम् । रन्नो' इति पदं मूर्धाभिषिक्तत्वबोधनार्थम् । ' चाउरत-चकवहिस्स' इति पदं षट्खण्डभर. तादिक्षेत्राधिपतित्वसूचनार्थ मिति ॥ स्० ४६ ॥ __इदं च काकिणीरत्नं चतुरङ्गुलप्रमाणं ' चउरंगुलप्पमाणा सुवण्णवरकागिणी णेया' इति वचनात् । तथा योजनमानमपिअङ्गुलप्रमाणेनैव निष्पयते, अतो. ऽङ्गुलप्रमाणनिष्पन्न योजनमानमाह
मूलम्-मागहस्स णं जोयणस्स अट्र धणु सहस्साइं णिहत्ते पण्णत्ते ॥ सू० ४७ ॥ ___ छाया--मागधस्य खलु योजनस्य अष्ट धनुस्सहस्राणि निधनं प्रज्ञप्तम् ॥ स०४७ ॥
सूचित करने के लिये कहा गया है कि समस्त चक्रवर्तियोंके काकिणी रत्न होता है " रनो" यह पद यह प्रकट करता है कि मूर्याभिषिक्त राजा होते हैं। " चाउरंतचक्कटिस्त" यह पद यह प्रकट करता है कि जो चक्रवती होता है, यद् भरतादि क्षेत्रोंका पूर्ण अधिपति होता है, अर्थात् छ खण्डके नाथ होते हैं । सू० ४६ ॥ ____ यह काकिणी रत्न चार अङ्गुल प्रमाणका होता है-जैसा कि " चउरंगुलप्पमाणा सुवण्णचरकागिणी या " यह कहा गया है, तथा योजनका प्रमाण भी अङ्कगुलके प्रमाणसे बनता है, अतः अब सत्र. कार अगुलके प्रमाणसे निष्पन्न हुए योजनके प्रमाणको प्रकट करते हैं। ચક્રવતીઓની કાકિણી રત્નનું પ્રમાણ એક સરખું હોય છે, અને પ્રત્યેક ચક્રવર્તી पासे 8 २(न अवश्य डाय छे. " रन्नो" मा ५६ मे पात सूचित छ કે મસ્તક પર મુકૂટ ધારણ કરનાર સામાન્ય રાજા તે ઘણા હોય છે–તેમની पास लिी न तु नथी, ५४"चाउरत चक्कयविस्म" यातु२- ययता પાસે જ તે રન હોય છે. ચકવર્તી રાજા તે ભરતાદિ ક્ષેત્રોને સર્વોપરી શાસક હોય છે. એટલે છ ખંડને અધિપતિ હોય છે. સૂ. ૪૬ !
ઉપરના સૂત્રમાં જે કાકિયું રત્નની વાત કરી તે ચાર આંગળ-પ્રમાણ डाय छे. स पात " चउरगुल पमाणा सुवण्णवरकागिणी णेया" ॥ सूत्रमा કહેવામાં આવી છે. જનનું પ્રમાણ પણ આગળના પ્રમાણ આધારે જ નક્કી થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આંગળલના પ્રમાણને આધારે નિષ્પન્ન થતાં યોજન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #174

सुधा टीका स्था० ८ सू. ४७ योजनमाननिरूपणम्
१५५ टीका--' मागहस्स णं ' इत्यादि--
मागधस्य-मगधदेशभयस्य खलु योजनस्य-अध्यमानविशेषस्य अष्ट धनुस्सहस्राणि अष्टसहस्रसंख्यकानि धषि निधत्तं निकाचितं निश्चितं प्रमाणं प्रज्ञप्तमिति । इदं च प्रमाणं परमाण्यादिना क्रमेण विज्ञेयम् । तदुक्तम्--" परमाणू तसरेण रहरेणू अग्गयं च बालस्स ।
लिक्खा जूया य जवो अट्ठ गुणविवडिया कमसो ॥१॥" छाया--परमाणुस्त्रसरेणू रथरेणुरग्रंच बालस्य ।
लिक्षा यूका च यवोऽष्टगुण विवद्धि ताः क्रमशः ॥१॥ इति ।
अयमर्थः-परमाणुः अनन्तानन्तानां मूक्ष्मपरमाणूनां समुदायः । अयं चैको. व्यावहारिकः परमाणुरिति उध्वरेण्यादि भेदा अपि अनेनैव संगृहीता बोध्याः । स परमाणुरष्टभिर्गुणितस्त्रसरेणु:-त्रस्यतिगच्छति पौरस्त्यादि वायुमेरितो यः स इति । त्रसरेणुरष्टगुणितो रथरेणुः प्रथगमनोरखातो भवति । रथरेणुरष्ट. गुणित एकं वालाग्रं भवति । अष्टौ बालाग्राणि एका लिक्षा, अष्टौ लिक्षा एका ___ "मागहस्स णं जोयणस्स अट्ठ धणुसहस्साइं" इत्यादि
टोकार्थ-मगध देशके योजनका प्रमाण आठ हजार धनुषका कहा गया है, यह प्रमाण परमाणु आदिके प्रमाण क्रमसेहोता है-परमाणु आदिका प्रमाण इस प्रकारसे है--" परमाणू तसरेणू रहरेणू" इत्यादि । ___ अनन्तानन्त सूक्ष्न परमाणुओंका समुदाय रूप एक परमाणु होता है, यह एक व्यावहारिक परमाणु है, ऊर्ध्वरेणु आदि भेद भी इसीसे संगृहीत हो जाते हैं । आठ परमाणुओंसे गुणित एक त्रसरेणु होता है, आठ गुणा त्रसरेणु एक रथरेणु होता है यह रथरेणु रथके चलनेसे उत्खात होता है । अष्ट गुणित रथरेणुका एक वालाग्र होता है आठ प्रमानु नि३५५५ ४२ छ. "मागहस्स णं जोयणस्स अदु धणुसहस्साई" त्यात ટીકાર્થ–મગધ દેશના જનનું પ્રમાણ ૮૦૦૦ ધનુષનું કહ્યું છે. તે પ્રમાણુ પરમાણુ આદિના પ્રમાણક્રમ વડે નક્કી થાય છે. પરમાણું આદિનું પ્રમાણ नाये प्रभारी समायु-" परमाणू तसरेणू " त्याहि-मनन्तानन्त सूक्ष्म પરમાણુઓના સમુદાય રૂ૫ એક પરમાણું હોય છે. આ એક વ્યાવહારિક પરમાણુ છે. ઉર્ધ્વરેણુ આદિ ભેદ પણ તેના દ્વારા જ ગૃહીત થઈ જાય છે. આઠ પરમાણુઓને એક ત્રસરેણુ થાય છે. એવાં આઠ ત્રસરેણુને એક રણ બને છે. રથ ચાલતી વખતે જે ધૂળ ઊડે છે તેને રથ શુ કહે છે. એવા આઠ રથરેણુને બાલાશ્ર હોય છે. આઠ બાલાથી એક શિક્ષા (લીખ) થાય स्था०-१९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #175

स्थानाङ्गसूत्रे यूका, अष्टौ यूका एको ययः, इति । तथा-अष्टौ यवा एकमगुलम् चतुर्विंशतिरगुलानि एको हस्तः चत्वारो हस्ता एकं धनुः, द्विसहस्रधनूंषि एकं गव्यूतम्, चत्वारि गव्यूतानि एक योजनमिति । इति मागधं योजनमानम् । मागधग्रहणात् यस्मिन् देशे षोडशभिर्धनुश्शते गव्यूतं भवति तत्र चतुःशताधिक षट् सहनै (६४००) र्धनुभि रेकं योजनं भवतीति ॥ सू० ४७ ।। योजनप्रस्ताबादष्टयोजनप्रमाणान् जम्बूमभृतीन् निरूपयति--
मूलम्-जंबू णं सुदंसणा अट्ट जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं बहुमज्झदेसभाए अट्ट जोयणाई विक्खंभेणं , सातिरेगाइं अट्टजोयणाइं सव्वग्गेणं पण्णत्ता १। कूडसामली णं अट्ट जोयणाई एवं चेय २। तिमिसगुहा णं अट्ट जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं एवं चेय ३। खंडप्पवायगुहा णं अटु जोयणाई उड्ढं उच्चत्तेणं एवं चेव ४ ॥ सू० ४८॥ बालानों की एक लिक्षा होतीहै आठ लिक्षाओं की एक यूका (जू) होती है आठ यूकाओंका एक यव होता है, आठ यवोंका एक अंगुल होता है २४ अंगुलोंका एक हाथ होता है चार हाथका एक धनुष होता है, दो हजार धनुषका एक गव्यूत कोश होता है, और चार गव्यूतोंका एक योजन होता है। ऐसा यह मागध देश प्रसिद्ध योजनका प्रमाण है। " मागध" के ग्रहण से जिस देशमें १६०० सौधनुषका एक गब्यूत होता है, वहां ६४०० धनुषका एक योजन होताहै, ऐसा समझना चाहियेस०४१।
योजन के प्रस्तावको लेकर अब सूत्रकार आठ योजन प्रमाणवाले છે અને આઠ લિક્ષાની એક યુકા (જ) થાય છે. આઠ યૂકાઓ મળીને એક યવ થાય છે. આઠ યને એક આંગળ થાય છે. ૨૪ આંગળને ૧ હાથ થાય છે અને ચાર હાથ મળીને એક ધનુષ થાય છે. બે હજાર ધનુષને એક કોશ (ગભૂત) થાય છે અને ચાર કેશને એક જન બને છે. મગધ દેશમાં
જનનું આ પ્રકારનું પ્રમાણ ચાલે છે. “માગધ” આ પદ દ્વારા આ પ્રમાણ મગધમાં જ પ્રચલિત છે, એમ કહેવામાં આવ્યું છે. જે દેશમાં ૧૬૦૦ ધનુષને એક ગભૂત (કેશ) થાય છે, તે દેશમાં ૧૪૦૦ ધનુષને જન ગણ જોઈએ રૂ. ૪૧
જનની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી. હવે સત્રકાર આઠ જનના પ્રમાણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #176

सुघा टोकास्था०८सू०४८ जंबूदर्शना प्रभृतीनां उत्पत्यादिप्रमाणनिरूपणम् १४७
छाया --जम्बू खलु सुदर्शना अष्ट योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन, बहुमध्यदेशभागे अष्टयोजनानि विष्कम्भेण, सातिरेकाणि अष्ट योजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्ता १| कूटशाल्मली खलु अष्ट योजनानि एवमेव २ । तिमिस्र गुहा खलु अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन एवमेव ४ || मू० ४८ ॥
टीका--' जंबू णं ' इत्यादि --
"
जम्बू :- जम्बू नामको वृक्षविशेषः, तदाकारा सर्व रत्नमयी या साऽपि जम्बू रुच्यते, तदधिष्ठितत्वादेवायं जम्बूद्वीपोऽभिधीयते से यं जम्बूः सुदर्शनाऽपरनाम्ना व्यवह्रियते । अस्याः सुदर्शनाया जम्ब्बाः स्थितिरेवं विज्ञेया, तथाहिउत्तरकुरूणां पूर्वार्द्ध महानद्याः पूर्वे पञ्चशतयोजनायामविष्कम्भस्य द्वादशयोजन - मध्यभागस्य क्रमश उच्छायपरिहाण्या पर्यन्तभागे द्विगव्यूतोच्छ्रितस्य द्विगव्यूतोच्छ्रिताभिः पञ्चशतधनुर्विस्तीर्णाभिः पद्मवरवेदिकाभिः परिक्षिप्तस्य, जम्बू आदिकों का निरूपण करते हैं-
" जंबू णं सुदंसणा अड्ड जोयणाई " इत्यादि
टीकार्थ --जम्बू यह वृक्ष विशेषका नाम हैं, इसके आकारवाली जो सर्व रत्नमयी पृथिवी है वह भी जम्बू ऐसी कही जाती है, इस जम्बूसे युक्त होनेके कारण यह द्वीप जम्बूद्वीप कहा गया है, इस जम्बू की जिसका दूसरा नाम सुदर्शना है, स्थिति इस प्रकार से है, उत्तर कुरुके पूर्वार्ध में स्थित शीता महानदी के पूर्वमें पांचसौ योजन के आयाम विष्कम्भवाली एक पीठ हैं। यह पीठ १२ योजनके मध्य भागवाली है एवं क्रमशः उच्छ्रायकी - ऊ चेपने की हीनतासे पर्यन्त भागमें द्विगव्यूति प्रमाण ऊँची हैं, तथा यह द्विगव्यूति प्रमाण ऊंची एवं पांचसौ વાળા જમ્મૂ આફ્રિકાનું નિરૂપણ કરે છે—
66
'जंबू णं सुदंसणा अट्ठ जोयणाइं " त्याहि
ટીકા”— જ બૂ' આ નામનું એક વૃક્ષ થાય છે. તે જમૂના આકારવાળી જે સરત્નમયી પૃથ્વી છે તેને પણુ જ બૂ કહેવામાં આવે છે. આ જબૂથી યુક્ત જે દ્વીપ છે તે દ્વીપને જમૂદ્રીપ કહે છે. આ જબૂતુ. બીજું નામ સુદર્શના છે. તેની સ્થિતિ આ પ્રમાણે છે-ઉત્તર કુરુના પૂર્વાધમાં આવેલી શીતા મહા નદીની પૂર્વે ૫૦૦ યેાજનના આયામ અને વિક’ભવાળી એક પીઠ ૧૨ ચેાજનના મધ્યભાગવાળી છે. મધ્યભાગથી છેડા તરફ જતાં તેની ઉચાઈ કમશઃ ઘટતાં ઘટતાં છેડાના ભાગમાં એ ગભૂતિ (કાશ ) પ્રમાણુ થઇ જાય છે. તે એ ગબ્યૂતિ પ્રમાણ ચાઇની અને ૫૦૦ ધનુષપ્રમાણ વિસ્તારવાળી એક પદ્મવરવેદિકાથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #177

१४८
स्थानाङ्गसूत्रे द्विगव्यूतोच्छूितैः सच्छत्रतोरणैश्चतुर्दारैर्युक्तस्य पीठस्य मध्यभागे चतुर्योजनोच्छ्रिता अष्ट योजनायामविष्कम्भा मणिपीठिका व्यवस्थिता। तस्यां मणिपीठिकायां द्वाद. शषेदिका गुप्ता सुदर्शना जम्बूः प्रतिष्ठिता बोध्येति। सेयं सुदर्शनाजम्बूः अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, बहुमध्यदेशभागे-शाखा विस्तारदेशे अष्ट योजनानि विष्कम्भेण,तथा-सातिरेकाणि अतिरेकयुक्तानि-उद्वेधगम्यूतिद्वयेनाधिकानि अष्ट योजनानि सर्या ग्रेण सर्वपरिमाणेन प्रज्ञप्तेति । अत्र पूर्वादिषु चतसृषु दिक्षु चतस्रः शाखाः सन्ति । तद्वक्तव्यता अन्यतोऽवसे येति ।१। एवमेव देवकुरुपश्चि. धनुष प्रमाण ऐसी पद्मवरयेदिकासे परिक्षिप्तहै, तथा द्विगव्यूति प्रमाण ऊँचे एवं छत्र तोरण सहित ऐसे चार द्वारोंसे युक्त है। ठीक इस पीठके मध्य भागमें चार योजन ऊंची एक मणिपीठिका है, इसका आयाम और विष्कम्म आठ योजनका है, इस मणिपीठिकाके ऊपर यह सुदर्शना जम्बू व्यवस्थित है, यह १२ वेदिकाओंसे सुरक्षित है, यह सुदर्शना जम्बू आठ योजनका ऊंचा है तथा शाखाओंके विस्तार वाले प्रदेशमें बहु मध्यदेश भागमें आठ योजनका है, तथा कुछ अधिक आठ योजन सर्वाग्रसे है । सर्वाग्रसे यहां सर्व प्रमाण लिया गया है, अतः यहां कुछ अधिकता ऐसा जो कहा गया है, यह दो कोसके उद्वेध (गहराई-ऊंडाई) की अपेक्षासे कहा गया है, इस तरह यह जम्बू सर्व प्रमाणकी अपेक्षा दो कोस से अधिक आठ योजनका है ऐसा वाच्यार्थ समझना चाहिये। यहां पूर्वादि चारों दिशाओंमें चार शाखाएँ हैं। इनकी वक्तव्यता अन्य शास्त्रोंसे समझ પરિક્ષિત છે, તથા ગભૂતિ પ્રમાણ ઊંચા અને છત્રરણાથી યુક્ત ચાર દ્વારેથી યુક્ત છે. તે પીઠના બરાબર મધ્ય ભાગમાં ચાર જન ઊંચી એક મણિપીઠિકા છે. તેની લંબાઈ અને પહોળાઈ આઠ જનની છે. તે મણિપીઠિકાની ઉપર આ સુદર્શના જબૂ વ્યવસ્થિત (આવેલી છે. તે બાર વેદિકાઓ વડે સુરક્ષિત છે. આ સુદર્શના જંબૂ આઠ યેાજન ઊંચે છે, તથા શાખાઓના વિસ્તરવાળા પ્રદેશમાં બહુ મધ્ય દેશ ભાગમાં આઠ જનને તેને વિષ્ક છે, તથા સર્વાગ્રની અપેક્ષાએ આઠ વૈજન કરતાં સહેજ અધિક પ્રમાણુવાળ છે. સર્વાગ્ર” આ પદ વડે અહીં સર્વપ્રમાણ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. બે ગગૂતિ પ્રમાણુ ઉધની અપેક્ષાએ અહીં આ અધિકતા ગ્રહણ કરવામાં આવી છે. આ રીતે આ જબૂ સર્વપ્રમાણની અપેક્ષાએ આઠ વૈજન કરતાં બે ગભૂતિ પ્રમાણ અધિક પ્રમાણ વાળે છે. એ વાચ્યાર્થ અહીં સમજે જોઈએ અહીં પૂર્વાદિ ચારે દિશાઓમાં ચાર શાખાઓ છે. તેમની વક્તવ્યતા અન્ય ગ્રન્થમાંથી જાણી લેવી જોઈએ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #178

सुघा टीका स्था०८ स०४९ जम्बूमन्दरगतवक्षस्कारपर्वतादिनिरूपणम् १४९ मार्द्ध स्थितस्य भवनपतिदेवविशेषसुपर्णकुमारावासस्य कूट शाल्मलिद्रुमस्यापि प्रमाणं बोध्यम् २। तिमिस्रगुहायाः खण्डमपातगुहायाश्चापि प्रमाणमेवमेव योध्यम् ३-४ ॥ सू० ४८ ॥
एते पूर्वोक्ता जम्बूरक्षादयः पदार्था जम्बूद्वीपे भवन्तीति जम्बूद्वीपाधिकारात्ततद्गतवस्तृनि प्ररूपयितुमाह--
मलम्-जंबू मंदरस्त पव्ययस्स पुरथिमेणं सीयाए महानईए उभओ कूले अट्र वक्खारपव्वया पण्णता, तं जहा-चित्तकूडे १, पम्हकूडे २, नलिणकूडे ३, एगसेले ४, तिकूडे ५, चेसमणकूडे ६, अंजणे ७, मायजंणे ८॥१॥ जंबूमंदरपच्चत्थिमेणं सयिायाए महानईए उभओ कूले अह वक्खारपव्वया पण्णत्ता, तंजहा-अंकाई १, पम्हावई २, आसीविसे ३ सुहावहे ४, चंदपव्यए ५, सूरपव्यए ६, णागपव्यए ७, देवपवए ८॥ २॥जंबू मंदरपुरस्थिमेणं सीयाए महानईए उत्तरेणं अट्र चक्कवहिविजया पण्णत्ता, तंजहा-कच्छे १, सुकच्छे २, महाकच्छे ३, कच्छगायई ४, आवत्ते ५, जाव पुक्खलावई ८ ॥८॥ जंबू मंदरपुरस्थिमेणं सीयाए महानईए दाहिणणं अहचकवहिविजया पण्णत्ता, तंजहाबच्छे १ सुवच्छे २, जाव मंगलावई ॥४॥ जंबू मंदरपच्चत्थिमणं सीयोदा महानईए दाहिणेणं अटू चकचट्टिविजया पण्णत्ता तंजहा. पम्हे १, जाव सलिलाई ८॥५॥ जंबू मंदर पञ्चत्थिमेणं सीयो. लेनी चाहिये इसी तरहसे देवकुरुके पश्चिमार्धमें स्थित जो कूटशाल्मलि द्रुम है कि जो भवनपति देव विशेष सुवर्णकुमारका आवासभूत है, उसका भी प्रमाण जानना चाहिये । तिमिस्त्र गुहाका और खण्ड प्रपात गुहाका भी प्रमाण इसी तरहका समझना चाहिये ।। सूत्र ४८ ॥ ભવનપતિ દેવિશેષ સુવર્ણકુમારના નિવાસસ્થાન રૂપ જે કૂટ શામલિ વૃક્ષ દેવકુરના પશ્ચિમાર્ધમાં આવેલું છે, તેનું પ્રમાણ પણ આ સુર્દશના જબૂના પ્રમાણ મુજબ જ સમજવું તિમિસ્ત્રગુફાનું અને ખંડપ્રપાતગુહાનું પ્રમાણ પણ એટલું 0 सभा . ॥ सू. ४८ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #179

१५०
स्थानाङ्गसूत्रे याए महानईए उत्तरेणं अट्ठ चक्कवहिविजया पण्णत्ता, तंजहा-- वप्पे १, सुवप्पे २ जाव गंधिलायई ! ८॥६॥ जंबूमंदरपुरस्थिमेणं सीयाए महानईए उत्तरेणं अह रायहाणीओ पण्णताओ, तंजहा-खेमा १, खेमपुरी २, चैव जाय पुंडरीगिणी ८ ॥७॥ जंबू मंदरपुरस्थिमेणं सायाए महाणईए दाहिणेणं अट्र राय. हाणीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-सुसीमा १, कुंडला २, चेव जाव रयणसंचया ८॥ ८॥ जंबू मंदरपच्चस्थिमेणं से योयाए महानईए दाहिणेणं अट्ट रायहाणीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-आसपुरा १ जाव वीयसोगा ॥९॥ जंबू मंदरपच्चत्थिमेणं सीयोयाए महानइए उत्तरेणं अट्ट रायहाणीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-विजया १, वेजयंती २ जाव अउज्झा ८॥ १०॥ सू० ४९ ॥ ___ छाया-जम्बू मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये सीताया महानद्या उभयतः कूले अष्टौ वक्षस्कारपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चित्रकूटः १, पक्षमकूटः २, नलिनकूटः ३, एकशैलः ४, त्रिकूटः ५, वैश्रमणकूट: ६, अजनः ७, मातजनः ८ ।। १ ॥ जम्बू मन्दरपाश्चात्त्ये शीतोदाया महानद्या उभयतः कूले अष्टौ वक्षस्कारपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अङ्कायती १, पक्ष्मावती २, आशीविषः ३, सुखावहः ४ चन्द्रपर्वतः ५, मूरपर्वतः ६, नागपर्वतः ७, देवपर्वतः ८ ॥२॥ जम्बूमन्दरपौरस्त्ये शीताया महानद्या उत्तरे अष्टौ चक्रवर्ति विजयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कच्छः १, सुकच्छः २, महाकच्छः ३, कच्छकावती ४, आवतः ५, यावत् पुष्कलावती ८ ॥३॥ जम्बूमन्दर पौरस्त्ये शीताया महानद्याः दक्षिणे अष्टौ चक्रवर्तिविजयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वत्सः १, सुवत्सः २, यावत् मङ्गलावती ८॥४॥ जम्बू मन्दर पाश्चात्त्ये शीतोदा महानद्या दक्षिणे अष्टो चक्रवर्ति विजयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापक्षमो १ यावत् सलिलावती ८॥५॥ जम्बू मन्दरपाश्चात्यादै शीतोदाया महानद्या उत्तरे अष्टौ चक्रवर्ति विजयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-वप्रः १, सुवप्रो २, यायद् गन्धिलावती ८॥६॥ जम्बू मन्दरपौरस्त्ये शीताया महानया उत्तरे अष्टौ राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षेना १, क्षेमपुरी २, चैव यावत् पुण्डरीकिणी ८॥७॥ जम्बू मन्दरपोरस्त्ये शीताया महानद्या दक्षिणे अष्टौ राजधान्यः प्रज्ञप्ताः,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #180

सुघा टीका स्था०८ सू० ४९ जम्बूमन्दरगतवक्षस्कारपर्वतादिनिरूपणम् १५१ तद्यथा-सुषीमा १, कुण्डला २, चैव यावद् रत्नसंचया ८ ॥ ८॥ जम्बू मन्दरपाश्चत्त्ये शीतोदाया महानद्या दक्षिणे अष्टौ राजधान्य प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अश्वपुरी १, यावत् वीतशोका ८॥९॥ जम्बू मन्दरपाश्चात्त्ये शीतोदाया महानद्या उत्तरे अष्टौ राजधान्या प्रज्ञप्ताः,तद्यथा-विजया१, वैजयन्तीरयायत् अयोध्या८॥१०॥१०४३॥
टीका-'जंबू मंदरत्स' इत्यादि--
व्याख्या सुगमा। नबरम्-आद्यमयान्तरसूत्रद्वयं वक्षस्कारपर्वतविषयकम् । ततश्चत्वार्यन्तरसूत्राणि चक्रवर्ति विजयविषयकाणि । तत्र कच्छादिघटिते प्रथ.
ये पूर्वोक्त जम्बूवृक्ष आदि पदार्थ जम्बूद्वीपमें हैं, इसलिये अब सूत्रकार जम्बूद्वीपके अधिकारको लेकर जम्बूद्वीपगत अन्य वस्तुओंकी प्ररूपणा करते हैं-" जंबू मंदरस्स पव्ययस्स पुरथिमेणसीयाए इत्यादि। टीकार्थ--जम्बूद्वीपस्थित मन्दर पर्वतकी पूर्व दिशामें सीता महानदीके दोनों तट पर आठ वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं-जैसे-चित्रकूट १, पद्म कूट २, नलिन कूट ३, एकशैल ४, त्रिकूट ५, वैश्रमणकूट ६, अञ्जन ७, एवं मातञ्जन जम्बूमन्दरके पाश्चात्यमें शीतोदा महानदीके दोनों तट पर आठ वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं। जैसे-अङ्कायती १, पद्मावती २, आशीविष ३, सुखावह ४, चन्द्र पर्वत ५, सूर पर्वत ६, नाग पर्वत ७ और देव पर्वत ८ जम्बूद्वीपस्थित मन्दर पर्वतकी पूर्वदिशामें शीता महानदीके उत्तरमें आठ चक्रवर्ति विजय कहे गये हैं। उनके नाम इस प्रकारसे हैं-कच्छ १, सुकच्छ २, महाकच्छ ३, कच्छकायती ४,
પૂર્વોક્ત જબૂવૃક્ષ આદિ પદાર્થ જબૂદ્વીપમાં આવેલાં છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જબૂદ્વીપમાં આવેલી અન્ય વસ્તુઓનું આઠ સ્થાનની અપેક્ષાએ કથન કરે છે___“ जंबू मंदरस्स पव्वयस्स पुरथिमेणं सीयाए" त्याडि
ટીકાર્થ–બૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં શીતા મહાનદીના બન્ને તટ પર આઠ વક્ષસ્કાર પર્વતો આવેલા છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે. (૧) वित्र, (२) पाट, (3) नलिन, (४) से शैव (५) त्रिकूट, (६) पैश्रम , (૭) અંજન અને (૮) માતંજન. જંબૂદ્વીપમાં મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી શીદા મહાનદીના બને તટ પર આઠ વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલા છે. तमनi नाम 40 प्रमाणे छ- (१) माती, (२) ५६भापती, (3) माशीविष, (४) सुभा५७, (५) शन्द्र५त, (९) सू२५ त, (७) नागपत भने (८) हेय. પર્વત. જબૂદ્વીપના મન્દરપર્વતની પૂર્વ દિશામાં મહાનદીની ઉત્તરે આઠ ચક્રવર્તી विल्य ४ा छे. तमनi नाम नाथे प्रभारी छ-(१) ४२७, (२) सु४२७, (3) म४२७, (४) ४२७.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #181

१५२
स्थानाङ्गसूत्रे मेऽवान्तरसूत्रे यावत्पदेन-" मंगलायत्ते, पुक्खले ' छाया-मङ्गलावतः पुष्कल:इति नामद्वयं ग्राह्यम् । वत्सादि घटिते द्वितीये-' महावच्छे, बच्छावई, रम्मे, रम्मए. रमणिज्जे' छाया-महावत्सो, यत्सको, रम्यो, रम्यको, रमणीयः-इति पञ्च नामानि ग्राह्याणि । पक्ष्मादि धटिते तृतीये-'सुपम्हे, महापम्हे, पम्हावई, संखे, नलिणे, कुमुए' छाया-सुपक्षमः, महापक्ष्मः, पक्ष्मवती, शङ्खः, नलिनः कुमुदःइति षड् नामानि ग्राह्याणि । वप्रादि घटिते-चतुर्थेतु-यावत्पदेन-' महायप्पे, चप्पावई, वग्गू. सुवग्गू. गंधिले' छाया-महाबपः, वप्रावती, बल्गु, सुवल्गुः, गन्धिल:-इति पञ्च नामानि ग्राह्याणि । इति ।। आवर्त ५, यावत् पुष्कलावती ८ यहां यावत् शब्दसे मंगलावर्त और पुष्कल ये दो चक्रवर्ति विजय गृहीत हुए हैं। जम्बूद्रीपस्थित मन्दर पर्वतकी दिशामें शीता महानदीकी दक्षिण दिशामें आठ चक्रवर्ति विजय कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-वत्स १, सुबत्स २, यावत् मङ्गलायती यहां यावत्पदसे महावत्स, वत्सक, रम्यक
और रमणीप ये पांच चक्रवर्ति विजय गृहीत हुए हैं। जम्बूद्वीपस्थित मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें शीतोदा महानदीकी दक्षिण दिशामें आठ चक्रवर्ति विजप कहे गये है-वे ऐसे हैं-पक्ष्म यावत् सलिलायती ८ यहां यावत्पदसे " सुपक्षम, महापक्षम, पक्ष्मवती, शंख, नलिन और कुमुद " इन चक्रवर्ति विजयोंका ग्रहण है. ५, जम्बूद्वीपस्थित मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें शीतोदा महानदीके उत्तरमें आठ चक्रवर्ति विजय कहे गये हैं-जैसे-वप्र, सुवन यावत् गन्धिलायती यहां यावत् पदसे " महायप्र, वप्रावती वल्गु, सुवल्गु, गन्धिल" इनका: ग्रहण
पती, (५) सावत्त, (६) मसात (७) Y०४८ अने (८) ४.४ावती. જબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં આવેલી શીતા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં આઠ ચક્રવતી વિજ્ય આવેલાં છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે छ-(१) वत्स, (२) सुपरस, (3) मडावत्स, (४) १.४४, (५) २भ्यर, (6) २भीय (७) भगस ड (मनस) भने (८) भगवायती. भूदी५ भ२ पतनी પશ્ચિમ દિશામાં વહેતી શીદા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં આઠ ચક્રવતી વિજય माहा छ तमना नाम नीचे प्रमाणे छ-(१) ५६म, (२) सुपक्षम, (3) भड। ५६भ, (४) ५६भपती, (५) , (6) नलिन, (७) मुहमने (८) सलिमाती. જંબદ્વીપના મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં વહેતી શીદા મહાનદીની ઉત્તરે मा यती विजय मावत छ. तमना नामो नीय प्रमाको छ-(१) ५५, (२) सुपण, (3) म४१, (४) यापती, (५) ५६Y, (६) सुपY, (७) सन्धि भने
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #182

सुघाटीका स्था० ८ सू० ४९ जंबूमन्दरगतवक्षस्कारपर्वतादिनिरूपणम्
१५३
चक्रवर्त्ति विजयास्तु क्षेत्रविभागाः - येषु यान् वा चक्रवर्त्तिनो विजयन्त इति । ततश्चत्वार्ययान्तरसूत्राणि राजधानीविषयकाणि । तत्र क्षेमादि घटिते प्रथमेऽवान्तरसूत्रे यावत्पदेन - 'अरिट्ठा, रिहावई, खग्गी, मंजूसा, उसहपुरीछापा - अरिष्टा, रिष्टावती, खड्गी, मञ्जूषा, ऋषभपुरी - इति पञ्च नामानि ग्राह्माणि । सुषीमादि घटिते द्वितीये - 'अपराइया, पकरा अंकावई, पम्हावई, सुभा' - छाया अपराजिता, प्रभङ्करा, अङ्कावती, पक्ष्मावती, शुभा इति पश्च नामानि माद्याणि । तथा-अश्वपूर्यादि घटिते तृतीये' सीहपुरा, - महापुरा, विजयपुरा, अवराजिया, अवरा, असोगा' छाया - सिंहपुरी, महापुरी, विजयपुरी, अपराजिता अपरा, अशोका, - इति पड़ नामानि ग्राद्याणि । विजयादि घटिते चतुहुआ है, जम्बूद्रीप स्थित मन्दर पर्वतकी पूर्व दिशा में शीता शीतामहानदीके उत्तर में आठ राजधानियाँ कही गई हैं जो इस प्रकार से हैंक्षेमा १, क्षेमपुरी २, यावत् पुण्डरीकिणी ७ यहां यावत् पदसे " अरिष्टा रिष्टावती, खड्गी, मन्जूषा, ऋषभपुरी " इनका संग्रह हुआ है ७ जम्बू मन्दरकी पूर्व दिशा में शीता महानदीकी दक्षिण दिशामें आठ राजधानियां कही गई हैं जो इस प्रकारसे हैं सुषीमा १ कुण्डला २ यावत् रणसंच ८ यहां यावत् पदसे " अपराजिता, प्रभङ्करा, अङ्कावती, पक्ष्मावती, शुभा " इनका संग्रह हुआ है ८ जम्बू मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें शीतोदा महानदी की दक्षिण दिशामें आठ राजधानियां कही गई हैं जैसे- अश्वपुरी १ यावत् वीतशोका ९ यहां यावत् पद से "जिंहपुरी, महापुरी, विजयपुरी, अपराजिता अपरा, अशोक" इनका संग्रह हुआ है जम्बू मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें शीतोदा
-
(૮) ગન્ધિલાવતી. જંબુદ્રીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં શીતા મહા નદીની ઉત્તરે આડે રાજધાનીએ આવેલી છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે(१) क्षेभा, (२) क्षेमथुरी, ( 3 ) अरिष्टा (४) रिष्टापती, (५) अगी, (६) मंभूषा, (૭) ઋષભપુરી અને પુ'ડરી કણી જ ખૂદ્રીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં શીતા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં નીચે દર્શાવેલી આઠ રાજધાનીએ આવેલી छे.. (१) सुषीमा, (२) मुंडा, (3) अपराजिता, (४) प्रभ१श, (५) अडपती, (६) पक्ष्मावती, (७) शुभा भने (८) २ सयया द्वीपमां आवेला भन्दर પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં શીતાદા મહાનદીની દક્ષિણ દિશામાં નીચે પ્રમાણે આ राभ्धान थे। छे (१) अश्वपुरी, (२) सिंहपूरी, (3) भडापुरी, (४) विभ्यपुरी, (५) अपरानिता (3) अपरा (७) अशा अने (८) वीतशोअ. ४ शूद्रीपना भन्दर પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં શીતેાદા મહાનદીની ઉત્તર દિશામાં આઠ રાજધાની
स्था०- ०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #183

स्थानाङ्गसूत्रे थेंतु यावत्करणात्-'जयन्ती. अपराजिता, चकपुरी, खड्गपुरी, अवध्या, इति पश्च नामानि ग्राह्याणि । एताःक्षेमादयो राजधान्यो नव योजनविस्तारा द्वादश योजनायामाः, कच्छादि विजयेषु प्रवहमाणानां शीतादिनदीनां समीपवर्ति खण्ड त्रयमध्यखण्डस्थिता बोध्या इति ।। मू० ४९ ।। ___एतासु राजधानीषु तीर्थकरादयः संभवन्तीति तीर्थकरादीन् अष्ट स्थान. त्वेन प्ररूपयति
मूलम्.-जंबू मंदरपुत्थिमेणं सीयाए महाणईए उत्तरेणं उक्कोसपए अट्ठ अरहंता अट्ट चकवट्टी अट्ट बलदेवा अट्ट वासु. देवा उप्पजिंसु वा उप्पजतिया उप्पजिस्संति वा १॥ जंबू मंदरपुरस्थिमेणं सीयाए महाणईए दाहिणेणं उक्कोसपए एवं चेय २! जंबू मंदरपच्चत्थिमेणं सीओयाए महाणईए दाहिणणं उक्कोसपए एवं चे ३॥ एवं उत्तरेणवि ४ ॥ सू० ५० ॥ ____ छाया--जम्बू मन्दरपौरस्त्ये शीताया महानद्या उत्तरे उत्कर्षपदे अष्टौ अर्हन्तः अष्टौ चक्रवर्तिनः अष्टौ बलदेवा अष्टो वासुदेवा उदपद्यन्त वा उत्पद्यन्त वा उत्पद्यन्ते या उत्पत्स्यन्ते वा ११ जम्बू मन्दरपौरस्त्ये-शीताया महानद्या दक्षिणे उत्कर्षपदे एवमेव २। जम्बू मन्दरपाश्चात्ये शोतोदाया महानद्या दक्षिणे उत्कपंपदे एयमेव ३। एवमुत्तरेऽपि ॥ सु० ५० ॥ महानदी के उत्तरमें आठ राजधानिया कही गई हैं-जैसे विजया १ वैजयन्ती यावत् भयोध्या ८ १० यहां यावत् शब्दसे "जयन्ती, अपराजिता, चक्रपुरी, खजपुरी, अवध्या " इनका संग्रह हुआ है। ये क्षेमादिक राजधानियां नो योजनकी विस्तारवाली है और १२ योजनकी लम्बी हैं । कच्छादिक विजयोमें बहती हुई शीतादि नदियों के समीपवर्ती खण्डत्रयके मध्यखण्डों में स्थित हैं ।। सूत्र ४९ ॥ छ. तमना नाम नाय प्रमाणे छ, -(१) विन्या, (२) वैयन्ती, (3) यन्ती, (४) अ५२रिता, (५) यपुरी, (6) ५३॥पुरी, अपच्या मने (८) अयोध्या. આ ક્ષેમા આદિ રાજધાનીએ નવ જનના વિસ્તારવાળી (પહોળી) અને ૧૨
જન લાંબી છે. તેઓ કચ્છાદિક વિજેમાં વહેતી શીતાદિ નદીઓની પાસેના ત્રણ ખંડેના મધ્યખંડમાં આવેલી છે. સૂ. ૪૯ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #184

सुधा टीका स्था० ८ सू० ५० तीर्थ कर स्वरूपनिरूपणम्
टीका--'जंबू मंदरपुरस्थिमेणं' इत्यादि--
जम्बू मन्दरपौरस्त्ये-जम्बू द्वीपस्थ-मन्दरपर्वतस्य पूर्वदिग्भागे शीताया महानद्याश्च उत्तरे याः कच्छादिचक्रवर्ति विजयस्थिताः क्षेमादयो राजधान्यस्तत्र उत्कर्षपदे अष्टौ अर्हन्तः, अष्टौ चक्रदर्तिनः, अष्टौ बलदेवाः, अप्टौ वासुदे. वाश्च उत्पन्नाः वा उत्पद्यन्ते वा, उत्पत्स्यन्ते वेति १। तथा-जम्बू मन्दरस्य पूर्वभागे शीताया महानद्याश्व दक्षिणे भागे याः वत्सादि चक्रवर्ति विजयस्थिताः सुषमादयो राजधान्यस्तत्रापि उत्कर्ष पदे एवमेव-पूर्ववदेव अष्टौ अर्हच्चक्रवादयो बोध्याः २। तथा-जम्बू मन्दरस्य पश्चिमे भागे शीत्तोदाया महानाद्याश्च ___ इन राजधानियों में तीर्थ कर आदि होते हैं इसलिये अब सूत्रकार तीर्थंकर आदिकोंकी प्ररूपणा आठ स्थानसे करते हैं--
" जंबू मंदरपुरत्थिमेणं सीयाए " इत्यादि ।।
टीकार्थ--जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतके पूर्व दिग्भागमें एवं शीता महा नदीके उत्तरमें जो कच्छादिक चक्रवर्ति विजयों में स्थित क्षेमादिक राजधानियां हैं उनमें उत्कृष्ट से आठ अर्हन्त, आठ चक्रवर्ती आठ बलदेव और आठ वासुदेव उत्पन्न हुए हैं उत्पन्न होते हैं और उत्पन्न होंगे तथा-जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतके पूर्व भागमें और शीता महानदीके दक्षिण भागमें जो वत्सादिक चक्रवर्ति विजयस्थित सुषमा. दिक राजधानियां हैं-उनमें भी उत्कृष्टसे आठ अर्हन्त चक्रवती आदि उत्पन्न हुए हैं और उत्पन्न होंगे २ तथा-जम्बूदीपस्थित मन्दर पर्वतके पश्चिम भागमें और शीतोदा महानदीके दक्षिण भागमें जो पक्ष्मादि
આ રાજધાનીમાં તીર્થકર આદિ થતાં હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તીર્થકર વગેરેની આઠ સ્થાનની અપેક્ષાએ પ્રરૂપણ કરે છે–
"जंबू मदरपुरथिमेणं सीयाए” त्याટીકાઈ–જબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં જે શીતા મહાનદી વહે છે તેની ઉત્તરે જે કરછાદિક ચક્રવર્તિ વિજયે આવેલાં છે તેમાં આવેલી ક્ષેમાદિક રાજધાનીમાં વધારેમાં વધારે આઠ અહં તે, આઠ ચક્રવતી , આઠ બલદે અને આઠ વાસુદેવે ઉત્પન્ન થયા હતા, ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્પન્ન થશે રા. તથા જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં શીતા મહાનદીના દક્ષિણ ભાગમાં વત્સાદિક ચાવતિ વિજયમાં આવેલી જે સુષમાદિક રાજધાનીઓ છે તેમાં પણ વધારેમાં વધારે આઠ અર્હત આઠ ચકવતી આદિ ઉત્પન્ન થયા હતા ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉપ્તન થશે ૧. તથા જબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં શીતાદા મહાનદીના દક્ષિણ ભાગમાં આવેલા ચકવતિ વિજયમાં આવેલી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #185

स्थानाङ्गसूत्रे दक्षिणे भागे या पक्ष्मादि चक्रवर्ति विजयस्थिता अश्वपुर्यादयो राजधान्यस्तत्रापि उत्कर्षपदे एवमेव-पूर्ववदेव अष्टाष्ट अर्हच्चक्रवर्त्यादयो बोध्याः ३। तथाजम्बू मन्दरस्य पश्चिमे भागे शीतोदाया महानधाश्च उत्तरे भागे या चपादिचक्रर्ति विजयस्थिता विजयादयो राजधान्यस्तत्रापि पूर्ववदेव अष्टाष्ट अर्हच्चक्रवादयो बोध्या इति । अत्रेदं बोध्यम्-एकैकस्मिन् विजये एकैकस्य अर्हत उत्पत्त्या द्वात्रि शद्विजयेषु समकालं द्वात्रिंशत्तीर्थकरा भवन्ति । चक्रवर्तिनो वलदेवा वासुदेवाश्च उत्कर्षत एककालेऽष्टाविंशतिरेव भवन्ति, यत एषु विजयेषु जघन्यतश्चत्वारोवामुदेवाश्चत्वारश्चक्रवर्त्तिनो भवन्त्येय चक्रवर्तिनो वासुदेवाश्च एकस्मिन् क्षेत्रे एकचक्रवर्ति विजयस्थित अश्वपुरी आदि राजधानियां हैं उनमें भी उत्कृष्टसे आठ २ अर्हन्त चक्रवती आदि उत्पन्न हुए हैं उत्पन्न होते हैं और भविष्यत्में भी उत्पन्न होंगे ३ तथा जम्बूद्रीपस्थित मन्दर पर्वतके पश्चिम भागमें और शीतोदा महानदी से उत्तर भागमें जो चप्रादिक चक्रवर्ति विजपस्थित विजयादिक राजधानियां हैं उनमें भी आठ २ अर्हन्त चक्रवर्ति आदि उत्कृष्ट रूपसे उत्पन्न हुए हैं, उत्पन्न होते है और उत्पन्न होंगे यहाँ पर ऐसा जानना चाहिये-एक एक विजयमें एक २ अर्हन्तकी उत्पति होनेसे ३२ विजयोंमें एक साथ ३२ तीर्थ कर होते हैं। तथा-चक्रवती बलदेव, और वासुदेव उत्कृष्ट से एक कालमें २८ ही होते हैं क्योंकि इन विजयोंमें जघन्यसे चार वासुदेव, चार चक्रवती होते हैं। चक्रवती और वासुदेव एक क्षेत्रमें एक कालमें અશ્વપુરી આદિ જે રાજધાનીઓ છે તેમાં પણ વધારેમાં વધારે આઠ અને આઠ ચક્રવતી આદિ ઉત્પન્ન થયા હતા, ઉત્પન્ન થાય છે અને ઉત્પન્ન થશે. તથા જમ્બુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં શીદા મહાનદીના ઉત્તર ભાગમાં આવેલા વપ્રાદિક જે ચકવતિ વિજયે છે તેમાં આવેલા વિજ્યાદિક રાજધાનીઓમાં પણ ભૂતકાળમાં વધારેમાં વધારે આઠ અહં તે, આઠ ચકવતીઓ આદિ ઉત્પન્ન થયા હતા, વર્તમાનમાં પણ ઉત્પન્ન થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ ઉત્પન્ન થશે. ઝા અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે એક એક વિજયમાં એક એક અહંતની ઉત્પત્તિ થતી હોવાથી ૩૨ વિજયમાં એક સાથે ૩૨ તીર્થકરો હોય છે. તથા ચક્રવતી, બલદેવ અને વાસુદેવ એક જ કાળમાં વધારેમાં વધારે ૨૮ જ હોય છે, કારણ કે તે વિજયેમાં ઓછામાં ઓછા ચાર વાસુદેવ અને ચાર ચકવતી તે અવશ્ય હોય જ છે. એક ક્ષેત્રમાં એક જ કાળે ચક્રવતી અને વાસુદેવ-બનેનો સદૂભાવ હોતા નથી. તેથી ચક્રવતી અને વાસુદેવેની જે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #186

सुघाटीका स्था०८ सू०५० दी धैर्बताढयादिनिरूपणम्
१५७ काले न भवन्तीति चक्रवर्तिनां वासुदेवानां च अष्टाविंशतिसंख्यकत्यम् ।बलदेवाश्च वासुदेवसहचरिता इति बलदेवानोमपि अष्टाविंशति संख्यकत्वमिति सू० ५० ॥
अथ दीर्घयताढयादीन् अष्टस्थानत्वेनाह
मूलम्.-जंबू मंदरपुरस्थिमणं सीयाए महानईए उत्तरेणं अट्ट दीहवयेडा, अट्ठ तिमिसगुहाओ, अट्र खंडपवायगुहाओ, अट्ठ कयमालगा देवा, अट्ट णमालगा देवा, अट्ठ गंगाकुंडा, अह सिंधुकुंडा, अट्ट गंगाओ, अह सिंधूओ, अट्ट उसभकूडा, पव्वया, अट्ठ उसभकूडा देवा पण्णत्ता १। जंबू मंदरपुरीत्थमेणं सीयाए महाणईए दाहिणेणं अह दीहयेयड्डा, एवं चेव जाय अटु उसभकूडा देवा पण्णत्ता, नवरमेत्थ रत्ता रत्तावईओ तासि चेव कुंडा २॥ जंबू मंदरपच्चस्थिमेणं सीयोयाए महाणईए दाहिणेणं अट्ट दीहवेयड्डा जाव अट्ट नट्टमालगा देवा अट्ट गंगाकुंडा अह सिंधुकुंडा अट्ट गंगाओ अट्ट सिंधूओ अट्ठ उसभकूडा पव्वया अट्ट उसभकूडा देवा पण्णत्ता ३॥ जंबू मंदरपच्चत्थिमेणं सीयोयाए महाणईए उत्तरेणं अट्ठ दोहयेयड्डा जाव अट्ट नट्टमालगा देवा अट्ठ रत्ताकुंडा अट्ठ रत्तायई कुंडा अट्ट रत्ताओ जाच अट्र उसभकूडा देवा पण्णत्ता ४ ॥ सू० ५१ ॥
छाया-जम्बू मन्दर पौरस्त्ये शीताया महानद्या उत्तरे अष्टौ दीर्घयतायाः अष्टौ तिमिस्रगुहाः अष्टौ खण्डप्रपातगुहाः अष्टौ कृतमालका देवाः अष्टौ नाटयनहीं होते हैं इसलिये चक्रवर्तियों एवं वासुदेवोंकी २८ संख्यामें कोई चाधा नहीं आती है तथा-बलदेव वासुदेव सहचरित होते हैं अतः बलदेवोंकी भी २८ संख्या होने में कोई बाधा नहीं आती है ॥ सू० ५०॥ ૨૮ ની સંખ્યા કહી છે તેને મેળ મળી જાય છે. તથા બલદેવ અને વાસુ દેવ સહચરિત હોય છે, તેથી બળદેવાની સંખ્યા પણ ૨૮ ની જ થાય છે. સૂ ૫૦
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #187

स्थानाङ्गसूत्रे मालका देवाः अष्टौ गङ्गाकुण्डानि अष्टौ सिन्धुकुण्डानि, अष्टौ गङ्गाः अष्टौ सिन्धवः अष्टौ ऋषभकूटाः पर्वता: अष्टौ ऋषभकूटा देवाः प्रज्ञप्ताः १। जम्बूमन्दरपौरस्त्ये शीताया महानया दक्षिणे अष्टौ दीर्घवैताढया एवमेव यावत् ऋषभकूटा देवाः प्रज्ञप्ताः । नवरमत्र रक्ता रक्तावत्यः, तासामेव कुण्डानि २। जम्बू मन्दरपाश्चात्ये शीतोदाया महानद्या दक्षिणे अष्टौ दीर्घौताढया यावत् अष्टौ नाटयमालका
अव सूत्रकार दीर्घवैताढय आदिकोंकी प्ररूपणा आठ स्थान रूपसे करते हैं--
" जंबू मंदरपुरथिमेणं सीयाए महानईए " इत्यादि।
सूत्रार्थ--जंबूद्वीपस्थितमन्दरपर्वतकी पूर्व दिशामें एवं शीता महानदीके उत्तरमें आठ दीर्घवैताढय आठ तिमिस्रगुहा, आठ खण्ड प्रपात गुहा, आठ कृतमालक देव, आठ नाटयमालक देव, आठ गङ्गा कुण्ड, आठ सिन्धु कुण्ड, आठ गङ्गा आठ सिन्धु, आठ ऋषभकूटदेय कहे गये हैं ।१। जम्बू मन्दरकी पूर्व दिशामें एवं शीता महानदीको दक्षिणदिशामें आठ दीर्घवैताढय पर्वत एवं आठ ऋषभकूट देव कहे गये हैं। विशेष-यहां पर रक्ता और रक्तावती नदियां हैं और उन्होंके कुण्ड हैं ।२। जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें और शीतोदा महानदीके दक्षिणमें आठ दीर्घवैताढय यावत् आठ
હવે સૂત્રકાર દિવૈતાઢ્ય આદિકની પ્રરૂપણ આઠ સ્થાન રૂપે કરે છે–
"जंबू मंदरपुरस्थिमेणं सियाए महानईए" त्याहસૂત્રાર્થ-જંબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશા માં જે શીતા મહાનદી વહે છે તેની ઉત્તર દિશામાં આઠ દીર્ઘવૈતાઢ્ય, આઠ તિમિસગુફા, આઠ ખંડપ્રપાત ગુફા, આઠ કૃતમાલક દેવ, આઠ નાટ્યમાલક દેવ, આઠ ગંગાકૂંડ, આઠ સિંધુકુંડ, આઠ ગંગા, આઠ સિંધુ, આઠ ઋષભકૂટ પર્વત, અને આઠ બાષભકૂટ દેવ કહ્યા છે ૧ જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં જે શીતા મહાનદી વહે છે તેની દક્ષિણ દિશામાં પણ આઠ દીર્ઘ વૈતાઢ્ય પર્વતથી લઈને આઠ ઋષભકૂટ દેવ પર્યન્તની ઉપર્યુક્ત વસ્તુઓ કહી છે. વિશેષમાં ત્યાં રક્તા અને રક્તાવતી નદીઓ અને તેમના કુંડ છે. રિા જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં જે શીદા મહાનદી વહે છે તેની દક્ષિણ દિશામાં દીર્ધ તાત્યથી લઈને આઠ નાટયમાલક દે આઠ ગંગકુંડ, આઠ સિંધુકુંડ, આઠ ગંગા આઠ સિંધુ આઠ રુષભકૂટ પર્વત અને આઠ અષભકૂટ દેવે પર્યાના ઉપર્યુક્ત પદાર્થો છે. (૩) જબૂદ્વીપના મંદર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં જે શીdદ મહાનદી વહે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #188

सुधा टीका स्था०८ सू० ५० दीर्घवैताढ्या दनिरूपणम्
१५९
देवा अष्टौ गङ्गाकुण्डानि अ सिन्धुकुण्डानि अष्टौ गङ्गाः, अष्टौ सिन्धवः ऋषभकूट पर्वताः ऋषभकूटा देवाः प्रज्ञप्ताः ३ । जम्बू मन्दरपाश्वात्ये शीतोदाया महानया उत्तरे अष्टौ दीर्घवेाढा यावत् नाटयमालका देवा अष्टौ रक्ता कुण्डानि अष्टौ रक्तावती कुण्डानि अष्टौ रक्ताः यावत् अष्टौ ऋषभकूटा देवा मज्ञप्ताः ४ । ५१
टीका--' जंबू मंदर पुरत्थिमेणं ' इत्यादि
जम्बू मन्दरस्य पूर्वे शीताया महानद्या उत्तरे अष्टाष्ट संख्यका दीर्घयेतायादयो बोध्या: । ' दीर्घवताढ्य ' इत्यत्र दीर्घेति विशेषणं वर्तुलचैताढ्य व्यव च्छेदार्थम् अष्टम् दीर्घतायेषु प्रत्येक वैताढ्ये एका तिमिस्रगुहाः एका खण्डप्रपातगुहा चास्ति । अतोऽष्टौ तिमिस्रगुहा अष्टौ खण्डप्रपातगुहा बोध्याः । अष्टौ नाटयपालक देव, आठ गङ्गाकुण्ड, आठ सिन्धुकुण्ड, आठ गङ्गा, आठ सिन्धु. आठ ऋषभकूट पर्वत, और आठ ऋषभकूट देव कहे गये हैं | ३ | जम्बूद्वीपस्थित मन्दरपर्वतकी पश्चिम दिशामें और शीतोदा महानदी के उत्तर में आठ दीर्घवैताढ्य पर्वत यावत् आठ नाटयमालक देव, आठ रक्ताकुण्ड, आठ रक्तावती कुण्ड, आठ रक्ता, पावत् आठ ऋषभकूट कहे गये हैं ।
ܐ
टीकार्थ- जम्बू मन्दर के पूर्व में शीतामहानदी के उत्तर में आठ२ दीर्घवैताद आदि कहे गये हैं यहां "दीर्घ वैताढ्य" में जो दीर्घ विशेषण है वह वर्तुल चैतादयकी निवृत्तिके लिये है आठ दीर्घवैनाढयों में से प्रत्येक दीर्घवैतादयमें एक तिमिस्र गुहा है और एक खण्डप्रपात गुहा है अतः आठ दीर्घवैतादयोंकी आठ तिमिस्रगुहाएँ और आठ खण्ड प्रपात છે, તેની ઉત્તરે આઠ દીર્ઘ વૈતાઢય પર્વતથી લઈને આઠ નાટ્યમાલક દેવેશ, આઠ રક્તાકુડ, આઠ ક્દાવતી કુંડ, આઠ રસ્તા ઇત્યાદિ આઠ ઋષભકૂટ ધ્રુવે પન્તની ઉપયુક્ત વસ્તુએ છે. ૪ા જ મૂઢીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વમાં શીતા મહાનદીની ઉત્તરે આઠ દીવૈયાઢ્ય આદિ હોવાનું જે કથન કરવામાં આવ્યુ છે, તેમાં વૈતાઢ્ય પ`તેની આગળ જે ‘ દીઘ’’ વિશેષણુ લગાડવામાં આવ્યુ છે તે વર્તુલ વૈતાઢ્યની નિવૃત્તિને માટે લગાડવામાં આવ્યું છે. આઠ દીઘ વૈતાઢ્યોમાના પ્રત્યેક દીઘ વૈતાઢ્યમાં એક તિમિસ્રશુક્ા અને આઠ નિમિસ એક ખડપ્રપાતગુહા છે. આ રીતે આઠ દીધ વૈતાઢ્યની કુલ ગુફાઓ અને આઠે
ખડપ્રપાત
ગુફાઓ થઈ
જાય છે.
જે આઠ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #189

१६०
स्यानाङ्गसूत्रे कृतमालका देवा अष्टानां तिमिस्त्रगृहानामधिष्ठायकाः, अष्टौ नाटयमालकाथ अष्टानां खण्डप्रपातगुहानामधिष्ठायका बोध्याः। नीलयद्वर्षधरपर्वतस्य दक्षिणमेखलास्थितानि षष्ठि योजनायामविष्कम्भाणि मध्यस्थितगङ्गादेवी भवन सहितद्वीपयुक्तानि तिम.षु दिक्षु बाह्याभ्यन्तरद्वारयुक्तानि अष्टौ गङ्गाकुण्डानि सन्ति । एतेषामष्टानां गङ्गाकुण्डानां प्रत्येकं दक्षिणबहिरित एकैका गङ्गानदी विनिर्गच्छतीत्यष्टौ गङ्गानधो भवन्ति । एता अष्टावपि गङ्गानयो विजयान विभजन्त्यो भरतगङ्गावत् शीतामनुमविशन्तीति । एवं मध्यस्थितसिन्धुदेवी भवनसहितद्वीपयुक्तानि सिन्धुकुण्डान्यपि बोध्यानि। एतेषां कुण्डानां दक्षिणगुहाएँ हो जाती हैं । आठ कृतमालक देव हैं ये आठ तिमिस्र गुहाओंके अधिष्ठायक हैं। आठ नाटयमालक देव है-ये आठ खण्डप्रपात गुहा. ओंके अधिष्ठायक हैं। नीलवर्षधरकीदक्षिण मेखला पर स्थित आठ गङ्गाकुण्ड हैं । ये गङ्गाकुण्ड ६० योजनका आयामविष्कम्भचाले हैं -अर्थात लम्बे चौडे हैं । इनके मध्य में जो द्वीप हैं-ये द्वीप गङ्गा देवीके भवनों से युक्त है । ये तीन दिशाओं में हैं । बाह्य और आभ्यः तर द्वारोंसे ये युक्त हैं । इन आठ गङ्गा कुण्डोंमेंसे प्रत्येक कुण्डके दक्षिण दिशा सम्बन्धी बाह्य द्वारसे एक एक गङ्गा नदी निकली है, इस तरह आठ गंगा नदियां हो जाती हैं। ये आठों गंगा नदियां विजयोंका विभाग करती हुई भरतकी गंगाकी तरह शीता नदीमें प्रवेश करती हैं। इसी तरह से सिन्धु कुण्ड भी जानना चाहिये. इन सिन्धु कुण्डोंके बाचमें द्वीप हैं, जो सिन्धु देवीके भवनोंसे युक्त हैं। કૃતમાલક દેવે છે, તેઓ આઠ તિમિઆ ગુફાઓના અધિષ્ઠા પકો છે. જે આઠ નાટ્યમાલક દેવે કહ્યાં છે તેઓ આઠ ખંડપ્રપાત ગુફાઓના અધિષ્ઠાપકો છે. નીલવતુ વર્ષધરની દક્ષિણ મેખલા પર આઠ ગંગાકુંડ આવેલા છે. તે ગંગા કુંડની લંબાઈ તથા પહોળાઈ ૬૦ જનની કહી છે તેમની વચ્ચે દ્વીપ છે તે દ્વીપ ગંગાદેવીના ભવનાથી યુક્ત છે. તે ત્રણ દિશામાં છે અને બાહ્ય તથા આવ્યન્તર દ્વારોથી યુક્ત છે. આ આઠ ગંગાકુડામાંના પ્રત્યેક કુંડની દક્ષિણ દિશાના બાહ્ય દ્વારમાંથી એક એક ગંગા નદી નીકળે છે. આ રીતે કુલ આઠ ગગા નદીઓ થાય છે. તે આઠે ગંગા નદીઓ વિજ ( ચકવતી વિજયક્ષેત્રે)નો વિભાગ કરતી થકી ભરતક્ષેત્રની ગંગા નદીની જેમ શીતા નદીમાં પ્રવેશ કરે છે. એ જ પ્રમાણે આઠ સિંધુકુંડ વિષે પણ સમજવું. તે સિધુ કુંડની વચ્ચે દ્વીપ છે. તે દ્વીપ સિંધુદેવીના ભવનોથી યુક્ત છે તે કુડાના દક્ષિણ દિશાના બાહ્ય દ્વારમાંથી આઠ સિંધુ નદીઓ નીકળે છે, અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #190

सुघा टीका स्था०८ सू ५१ दीघ वैताढ्यादिनिरूपणम् पहिरतोऽष्टौ सिन्धुनद्यो विनिर्गत्य विजयान विभजन्त्यः शीतामनुपविशन्तीति । ऋषभकूटाः पर्वता अष्टौ, अष्टास्वपि विजयेषु तद्भावात् । त एते ऋषभकूटा पर्वता वर्षधरपर्वतप्रत्यासन्ना म्लेच्छखण्डत्रयमध्यखण्डवर्तिनः सर्वेषु विजयेषु भरतेषु ऐरखतेषु च भवन्ति । एतत्प्रमाणं चेत्थमभिहितम्__ " सव्वेवि उसभकूडा, उबिद्धा अट्ट जोयणा होति ।
बारस अट्ठय चउरो, मूले मझुवरि वित्थिण्णा ॥१॥" छाया-सर्वेऽपि ऋषभकूटा उद्विद्धा अष्ट योजनानि भवन्ति ।
द्वादश अष्टौ च चत्वारो मूले मध्ये उपरि विस्तीर्णाः ॥१॥ इति । अयमर्थ:--सर्वेऽपिरुषमकूट पर्वता अष्टौ योजनानि उद्विद्धाः उन्नता बोध्याः । मूले द्वादश मध्ये अष्टौ उपरि च चत्वारि योजनानि विस्तीर्णा बोध्या इति । एतत्कूटनिवासिनो देवा अपि ऋषभकूटनाम्ना उच्यन्ते, ते तु अष्टसंख्यका बोध्या इति ।।१।। तथा-जम्बू मन्दरस्य पूर्व शीताया महानद्या दक्षिणे. इन कुण्डोंके दक्षिण बाह्य द्वारसे आठ सिन्धु नदियां निकलकर विजयोंका विभाग करती हैं, और शीता नदीमें प्रवेश करती हैं। ऋषभकूट पर्वत आठ हैं-क्योंकि आठोही विजयों में इनका सद्भाव है। ये ऋषभकूट पर्वत वर्षधर पर्वतोंके पासमें हैं, और तीन म्लेच्छ खण्डोंके मध्य खण्डोंमें स्थित हैं । ये समस्त विजयोंमें भरतोंमें और ऐरयत क्षेत्रोंमें होते हैं । इनका प्रमाण इस प्रकार से कहा गया है
'सव्ये वि उस भकूडा' इत्यादि।
ये समस्त ऋष नकूट पर्वत आठ योजन ऊंचे हैं । मूलमें १२ योजन मध्यमें आठ योजन, और ऊपरमें चार योजन विस्तारवाले हैं। इन कूटों पर निवास करनेवाले देव भी ऋषभक्ट नामसे कहे जाते हैं। વિન વિભાગ કરતી થકી શીતા મહાનદીમાં પ્રવેશ કરે છે. ઋષભકૂટ પર્વતે આઠ છે, કારણ કે આઠે વિજેમાં એક એક ઋષભકૂટ પર્વત હોય છે. તે બાષભકૂટ પર્વતે વર્ષધર પર્વતની પાસે આવેલા છે, અને ત્રણ સ્વેચ્છ ખના મધ્યખડેમાં સ્થિત છે. સમસ્ત વિજયે માં, ભારતમાં અને એરવત ક્ષેત્રમાં તેમનો સદ્ભાવ નીચે મુજબ છે –
“सव्ये वि उसभकूडा" त्या-ते समस्त ऋषभट ५५ ते! मा8 माह જન ઊંચા છે. તેમને વિસ્ત ૨ મૂળભાગમાં૧૨ એજન, મધ્ય ભાગ આઠ જન અને ટેચ ૪ યોજનાનો છે. તે કૂટ પર નિવાસ કરનારા દેવેનું નામ પણ બાષભકૂટ દે છે. રાષભકૂટ દેવ પણ આઠ જ છે. જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વમાં જે
स्था-२१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #191

स्थानाङ्गसूत्रे
-
अष्टाष्टसंख्यकादो चैतान्यादयो बोध्याः । नवरम् अत्र गङ्गाकुण्डस्थाने रक्ताकुण्डानि सिन्धुकुण्डस्थाने रक्तावतीकुण्डानि च बोध्यानि । रक्ताकुण्डाधि छात्र्यो देव्यो रक्ताः, रक्तावतीकुण्डाधिष्ठात्रयो देव्यश्व रक्तावत्यो बोध्याः । तथा - गङ्गानदीस्थाने रक्तानद्यः सिन्धुनदी स्थाने रक्तावत्यो नद्यो बोध्या इति ||२|| तथा - जम्बू मन्दरस्य पश्चिमे शीतोदाया महानद्या दक्षिणे अष्टाष्टसंख्यका दीर्घताया यावद् नाटयमालका देवा गङ्गाकुण्डानि गङ्गाः सिन्धवः ऋषभकूट पर्वताः ऋषभकुटा देवाश्च बोध्याः ||३|| तथा-जम्बू मन्दरस्य पश्चिमे शीतो. दाया महानया उत्तरे अष्टाष्टसंख्यका दीर्घवैताढ्या यावद् नाटयमालका देवा रक्ताकुण्डानि रक्तावती कुण्डानि रक्ता रक्तावच्य ऋषभकूट पर्वता ऋषभकूटा देवाय बोध्याः ४ इति ।। सू० ५१ ॥
१६२
ये ऋषभकूट आठ हैं || १॥ तथा-जम्बूदीपस्थित मन्दर पर्वतके पूर्व में और शीता महानदी के दक्षिणमें भी आठ २ दीर्घ वैताढ्य आदिक हैं। विशेष - यहाँ गंगा कुण्डके स्थान में रक्ताकुण्ड और सिन्धुकुण्डके स्थानमें रक्तावती कुण्ड हैं ऐसा जानना चाहिये. रक्ताकुण्ड की अधिष्ठात्री देवियां वे रक्तावती हैं तथा गंगा नदीके स्थान में रक्ता नदियां, नदीके स्थान में रक्तावती नदियां हैं ऐसा जानना चाहिये २ तथाजम्बूमन्दर के पश्चिममें और शीतोदा महानदीके दक्षिण में आठ २ दीर्घता यावत् नाटयमालक देव, गंगाकुण्ड, सिन्धुकुण्ड, गंगा नदियां सिन्धुनदियां, ऋषभकूट पर्यत और ऋषभकूट देव हैं ऐसा जानना चाहिये ३ तथा - जम्बूमन्दर के पश्चिममें और शीतोदा महानदीके उत्तर में आठ २ दीर्घ वैताढ्य यावत् नाटयमालक देव, रक्ताकुण्ड
શીતા મહાનદી વહે છે તેની દક્ષિણ દિશામાં પણ આઠ દીધ વૈતાઢ્ય આદિ પૂર્વોક્ત વસ્તુએ છે. વધારામાં ત્યાં ગગાકુંડને બદલે રક્તાકુંડ છે અને સિંધુકુંડને બદલે રક્તાવતીકુંડ છે, એમ સમજવું, રક્તાકુંડની અધિષ્ઠાત્રી જે દેવીએ છે તેમનુ નામ છે. રકતાવતી દેવીએ છે. ત્યાં ગંગાને ખદલે રક્તા અને સિંધુને બદલે રકતાવતી નદીએ છે, એમ સમજવું. જમૂદ્રીપના મન્દર પત્ની પશ્ચિમમાં જે શીતેાદા મહાનદી વહે છે તેની દક્ષિણમાં પણ આઠ આઠ દીઘ્ર વૈતાઢ્ય પર્યંત नाट्यभास हेवा, गंगाङ्कुडो, सिंधुडुडो, गंगा नहीओ, सिधु नहीओ, ऋषल ફૂટ પતા અને ઋષભકૂટ દેવે છે, એમ સમજવું. જમૃદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમમાં જે શીતેાદા નામની મહાનદી વહે છે તેની ઉત્તર દિશામાં પણ આઠ આઠ દીવૈતાઢ્ય ૫તા નાટ્યમાલક દેવા, રક્તાકુડા, રક્તાવતીકુંડા, રક્તા નદીઓ, રક્તાવતી નદીએ, ઋષભકૂટ પર્વતા અને ઋષભકૂટ દેવા છે, એમ સમજવુ જોઇએ, સૂ૫૧ ૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #192

--
सुघा टीका स्था०८ सू० ५२ मन्दरचूलिकानिरूपणम् ___इत्थं जम्बू मन्दरस्थान् पदार्थान् निरूप्य सम्प्रति तस्यैव चूलिकामष्टस्थानत्वेनाह -
मूलम्-मंदरचूलिया णं बहुमज्झ देसभाए अट्ट जोयणाई विक्खंभेण पण्णत्ता ॥ सू० ५२ ॥
छाया--मन्दरचूलिका खलु पहूमध्यदेशभागे अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता ॥ सू० ५२ ।।
टीका--' मंदरचूलियाणं' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ।। मू० ५२ ।।
अनन्तरं जम्बूद्वीपरूपक्षेत्रगताः पदार्था उक्ताः, सम्प्रति क्षेत्रसाधाद् धातकीखण्डादिस्थ पदार्थान् निरूपपति
__ मूलम्--धायइसंडदीवे पुरस्थिमद्धेणं धायहरुक्खे अट्ट जोयणाई उड्ड उच्चत्तेणं, बहुमज्झदेसभाए अह जोयणाइं विखंभणं, साइरेगाइं अट्र जोयणाइं सव्वग्गेणं पण्णत्ता १॥ एवं धायइरुक्खाओ आढवेत्ता सच्चवे जंबूदीववत्तव्यया भाणियव्या जाय रक्तायती कुण्ड, रक्ता, रक्तायती नदियां ऋषभकूट पर्वत और ऋषभ कूट देव हैं ऐसा जानना चाहिये ४-॥ सू० ५१ ।। ___ इस प्रकारसे जम्बूमन्दरस्थ पदार्थों का निरूपण करके अब सूत्रकार उसकी चूलिकाका आठ स्थानरूपसे कथन करते हैं___“ मंदरचूलियाणं बहुमज्झदेसभाए " इत्यादि
टीकार्थ-मन्दरकी चूलिका बहुमध्यदेशभागमें विष्कम्भकी अपेक्षा आठ योजनकी कही गई है ॥ सू० ५२ ॥
આ પ્રકારે જંબુદ્વીપની વસ્તુઓનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર મદરની ચૂલિકાઓનું આઠ સ્થાન રૂપે નિરૂપણ કરે છે –
"मंदरचूलियाणं बहुमज्झदेसभाए " त्याहટીકાઈ–મન્દર પર્વતની ચૂલિકાઓને વિષ્કભ (વિસ્તાર) બહુમધ્યદેશ ભાગમાં આઠ આઠ જનને કહ્યો છે. સૂ પર છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #193

१६४
स्थनाङ्गसूत्रे मंदरचूलियत्ति २॥ एवं पञ्चस्थिमद्धेवि महाधायइरुक्खाओ आढवेत्ता जाय मंदरचलियत्ति ३, एवं पुक्खरवरदीवड्डपुरस्थिमद्धेवि पउमरुक्खाओ आढवेत्ता जाव मदरचूलियत्ति ४॥ एवं पुक्खरवरदीवड्डपच्चस्थिमद्धेवि महापउमरुक्खाओ जाव मंदरचूलियत्ति ५॥ सू० ५३ ॥
छाया-धातकीखण्डद्वीपे पौरस्त्याः धातकीवृक्षः अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, बहुमध्यदेशभागे अष्टौ योजनानि विष्कम्मेण, सातिरेकाणि अष्टौ योजनानि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः १। एवं धातकीवृक्षात् आरभ्य सचैव जम्बूद्वीपवक्तव्यता भणितव्या यावत् मन्दरचूलिकेति २। एवं पाश्चात्याऽपि महाधातकीवृक्षादारभ्य यावत् मन्दरचूलिकेति । एवं पुष्करवरद्वीपार्द्धपौरस्त्याःऽपि पनवृक्षादारभ्य यावद् मन्दरचूलिकेति । एवं पुष्फरवरद्वीपा पाश्चात्याद्धे पि महापद्मवृक्षाद् यावद् मन्दरचूलिकेति ॥ सु० ५३ ॥
टीका---" धायइसंडे " इत्यादि--
यथा जम्बूद्वीपे जम्बूरक्षादारम्य मन्दरचूलिकान्ता विषया उक्तास्तथैव धातकीखण्डादिष्वपि बोध्याः । धातकीक्षादारभ्य मन्दरचूलिकान्ताः पदार्था बोध्याः। तथा-धातकीखण्डस्थ पाश्चात्यार्द्ध महाधातकीक्षादारभ्य, पुष्कर
इस प्रकारसे जम्बूद्वीप रूप क्षेत्रमें रहे हुए पदार्थों का निरूपण कर अब सूत्रकार क्षेत्रके साधर्म्यको लेकर धातकीखण्डादिमें स्थित पदार्थों का निरूपण करते हैं--"धायइखंड दीवे पुरथिमद्धेण" इत्यादि।
टीकार्थ-जिस प्रकार जम्बूद्वीप में जम्बू वृक्षसे लेकर मन्दरचूलिका तक समस्त पदार्थ कहे गये हैं, उसी तरह धातकीखण्ड आदि द्वीपोंमें भी वे जानना चाहिये. अर्थात् धातकी वृक्षसे लेकर मन्दरचूलिका तक समस्त पदार्थ यहां पर भी कथित कर लेना चाहिये. तया-धातकी.
આ પ્રકારે જબૂઢીપ રૂપ ક્ષેત્રમાં આવેલા પદાર્થોનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર ક્ષેત્રના સાધમ્યને લીધે ધાતકીખંડાદિમાં રહેલા પદાર્થોનું નિરૂપણ કરે છે
“धायइखंडदीवे पुरथिमद्धेणं " त्याहટીકાર્થ–જેવી રીતે જબૂદ્વીપમાં જંબૂવૃક્ષથી લઈને મન્દર ચૂલિકા પર્યાના સમસ્ત પૂર્વોક્ત પદાર્થોને સદૂભાવ છે, એ જ પ્રમાણે ધાતકીખંડ આદિ દ્વીપમાં પણ એ બધા પદાર્થોને સદ્ભાવ છે. એટલે કે ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધમાં ધાતકી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #194

सुधाटीका स्था०८ सू० ५३ मन्दरचूलिकानिरूपणम् वरद्वीपार्द्धपौरस्त्याई पद्मवृक्षादारभ्य, पुष्करवरद्वीपार्द्धपाश्चात्याः महापा वृक्षादारभ्य मन्दरचलिकान्ताः पदार्था बोध्याः । धातक्यादि वृक्षाणां प्रमाणादिकं जम्बूवृक्षवद् बोध्यम् ।
तदुक्तम्-- "जो भणिो जंबूए विही उ सो चेव होइ एएसि ।
देवकुरासु सामलिरुक्खा जह जंबूदीवम्मि ॥१॥" छाया-=यो भणितो जम्ब्वा विधिस्तु स एव भवति एतेपाम् ।
देवकुरासु शाल्मलिवृक्षा यथा जम्बूद्वीपे ॥१॥ इति ॥० ५३ ॥ खण्डके पाश्चात्यार्द्ध में-पश्चिमार्धमें महाधातकी वृक्षसे लेकर, पुष्कर वर द्वीपार्धके पौरस्त्याध पद्मवृक्षसे लेकर एवं पुष्करचरद्वीपार्धके पाश्चात्या में महा पद्मवृक्षसे लेकर मन्दरचूलिका तकके समस्त पदार्थ कह लेना चाहिये. धातकी आदि वृक्षोंका प्रमाण आदि सब जम्बूवृक्षकी तरह जानना चाहिये. तदुक्तम्-" जो भणिो जंबूए" इत्यादि । ___ जो विधि जम्बूवृक्षकी कही गई है वही विधि इनकी कहनी चाहिये । भेद इतनाही है कि जम्बूद्वीपमें जम्बूवृक्ष हैं और देवकुरुओंमें शाल्मली वृक्ष हैं ॥१॥
जिस प्रकार जम्बूद्वीपमें जम्बूवृक्ष है उसी प्रकार देवकुरुमें शाल्मलिवृक्ष है। सूत्र ५३ ॥ વૃક્ષની લઈને મન્દરચૂલિકા પર્યન્તના ઉપર્યુક્ત બધા પદાર્થો છે, એમ સમજવું જોઈએ. તથા ધાતકીખંડના પશ્ચિમાર્ધમાં પણ મહાધાતકી વૃક્ષને લઈને ઉપયુક્ત બધાં પદાર્થોને સદ્દભાવ સમજે. એજ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાધના પૂર્વાર્ધમાં પણ પદ્મવૃક્ષથી લઈને મન્દર ચૂલિકા પર્યન્તના પદાર્થોને સદ્દભાવ સમજો. એજ પ્રમાણે પુષ્કરવર દ્વીપાર્ધમાં પશ્ચિમાર્ધમાં પણ મહાપદ્મવૃક્ષથી લઈને મન્દર ચૂલિકા પર્યન્તના પદાર્થોને સદૂભાવ સમજો. ધાતકીવૃક્ષ આદિ સમસ્ત પદાર્થોનું પ્રમાણ આગલા સૂત્રમાં જબૂવૃક્ષ આદિનું જે પ્રમાણુ બતાવ્યું છે તે પ્રમાણે જ સમજવું.
५९ छ -“जो भणिओ जंबूए" छत्याहि. " એટલે કે અંબૂવૃક્ષનું જેવું વર્ણન કર્યું છે, એવું જ વર્ણન ધાતકીવૃક્ષ અને પદ્મવૃક્ષનું થવું જોઈએ. જંબુદ્વીપના ઉપર્યુક્ત પદાર્થોનું વર્ણન પ્રમાણે જ ધાતકીખંડાદિના ઉપર્યુક્ત પદાર્થોનું વર્ણન સમજવું. અહીં તે કથન કરતાં એટલે જ તફાવત છે કે જંબુદ્વીપમાં જંબૂવૃક્ષ છે અને દેવકુરુઓમાં શામલી વૃક્ષ છે. | સૂ. ૫૩ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #195

१६६
स्थानाङ्गसूत्रे क्षेत्राधिकारात्पुनरपि जम्बूद्वीपान्तर्गतान् पदार्थान् माह--
मूलम्-जंबूदीवे दीये मंदरे पवए भदसालवणे अट्र दिसा, हत्थिकूडा पण्णत्ता, तं जहा--पउमुत्तर १, नीलवंते २, सुहत्थि ३, अंजणगिरी ४, कुमुए य ५, पलासए ६, वडिसे ७ अट्ठमए रोयणगिरी ८॥ जंबूदीवस्स णं दीयस्त जगती अह जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० ५४ ॥ ___ छाया- जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरे पर्वते भद्रशालयने अष्टौ दिग्रहस्तिकूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पद्मोत्तरः १, नीलयान् २; सुहस्ती ३, अञ्जनगिरिः ४, कुमुदश्च ५, पलाशकः ६, अवतंसः ७ अष्टमको रोचनगिरिः ८। जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य जगती अष्टौ योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन बहुमध्यदेशभागे अष्टौ योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः ।। सू० ५४ ।।
टीका-जंबूदीवे दीवे" इत्यादि-- जम्बूद्वीपे द्वीपे मध्यजम्बूद्वीपे मन्दरपर्यतस्य चतुर्दिवर्तिभद्रशालपने
क्षेत्राधिकारको लेकरही पुनः सूत्रकार जम्बूद्वीपान्तर्गत पदा. र्थो का कथन करते हैं " जंबू दीये दीवे मंदरे पव्यए ॥ टीकार्थ-जम्बूद्वीप नामके मध्य जम्बूद्वीपमें मन्दर पर्वतकी चारों दिशाओंमें रहे हुए भद्रशाल वनमें शीता शीतोदा इन दो महानदियोंके तट पर आठ दिग्हस्तिकूट कहे गये हैं ! ये कूट पूर्वादि चारों दिशा
ओंमें हस्तिके आकार के जैसे हैं-अतः इन्हें दिग्हस्ति कूट कहा गया है। उनके नाम इस प्रकारसे हैं-पद्मोत्तर १, नीलवान् २, सुहस्ती ३, अजनगिरि ४, कुमुद ५, पलाशक ६, अवतंस ७, एवं आठवां रोचन
ક્ષેત્રાધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જમ્બુદ્વીપમાં આવેલા બીજાં ५४ानु नि३५९४ ४२ छ-"जबूदीवे दीवे मंदरे पव्वए" त्यादि ટીકાર્ય–જંબુદ્વિપ નામના મધ્ય જંબુદ્વીપમાં મન્દર પર્વતની ચારે દિશાઓમાં આવેલા ભદ્રશાલ વનમાં શીતા અને શીતેદા મહાનદીના તટ પર આઠ દિલ્ડસ્તિકૂટ કહ્યા છે. આ ફૂટ પૂર્વાદિ ચારે દિશાઓમાં હાથીના જેવાં આકારથી વ્યાપેલા હેવાને કારણે તેમને દિગ્વસ્તિકૂટ કહેવામાં આવ્યા છે. તેમનાં નામ नीय प्रमाणे छ-(१) पमोत्त२, (२) नास्पान्, (3) सुस्ती , (४) मागिरि, (6) भु, (६) ५८॥४, (७) मयत'स, भने (८) शयनजरि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #196

सुघा टीकास्था०८सू० ५५पर्वतोपरिस्थित कटस्वरूपनिरूपणम् १६७ शीताशीतोदयोमहानद्योरुभयकुलवर्ती नि अष्टौ=अष्टसंख्यकानि दिग्हरितकूटानिदिक्षु-पूर्वादिषु हस्त्याकाराणि कूटानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-पद्मोत्तर इत्यादि । तथा-जम्बूद्वीपाभिधानस्य मध्यजम्बूद्वीपस्य जगती-वेदिकाधारभूता पाली ऊर्ध्वमुच्चत्वेन अष्टौ योजनानि बहुमध्यदेशभागे विष्कम्भेण च अष्टौ योजनानि प्रहप्ता ॥ इति ॥ सू० ५४॥ ।
सम्प्रति कूटानि निरूपयितुमाह
मूलम्-जंबूदीचे दीये मंदरस्स पव्वयम्स दाहिणेणं महाहिमवंते वासहरपव्यए अटू कूडा पण्णत्ता, तं जहा-सिद्धे १, महाहिमवंते २ हिमवंते ३ रोहिते ४ हरीकूडे ५ हरिकंते ६ हरियासे ७ वेरुलिए ८ चेवकूडाउ ॥१॥ जंबूमंदरउत्तरेण रुप्पिम्मि वासहरपव्यए अह कूडा पण्णत्ता, तं जहा-सिद्धे १ य रुप्पी २ रम्मग ३ नरकंता ४ बुद्धि ५ रुप्पकूडे ६ य। हिरण्णवए ७ मणिकंचणे ८ य रुप्पिम्मि कूडा उ ॥२॥ जंबू मंदरपुरस्थिमेणं रुयगवरे पव्यए अट कूडा पण्णत्ता, तं जहा--रिटे १ तवणिजे २ कंचण ३ रयय ४ दिसासोस्थिए ५ पलंबे ६ य। अंजण ७ अंजणपुलए ८ रुयगस्त पुरथिमे कूडा । तत्थ णं अट्र दिसाकुमारिमहत्तरियाओ महिड्डियाओ जाय पलिओवमट्टियाओ परिवति, तं जहा- णंदुत्तरा १ य गंदा २ आणंदा ३ णंदि. वद्धणा ५। विजया ५ य वेजयंती ६, जयंती ७ अपराइया गिरि ८. इस जम्बूद्वीपकी जगती-वेदिकाकी आधारभूत पालो-आठ योजनकी ऊंची है तथा मध्य भागमें वह विष्कम्भको अपेक्षा आठ योजनकी है। सूत्र ५४ ॥
આ જંબુદ્વીપ નામના મધ્ય જબૂદ્વીપની જગતી (વેદિકાની આધારભૂત પાળ-દીવાલ) આઠ જન ઊંચી છે, તથા તેના મધ્યભાગે આઠ જનના पिन (पाठ) पाणी छ. ॥ सू. ५४ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #197

स्थानाङ्गसूत्रे
८॥३॥ जंबू मंदरदाहिजेणं रुपगवरे पवए अट्ट कूडा पण्णत्ता तं जहा- कणए १ कंचणे २ पउमे ३ नलिणे ४ ससि ५ दिवायरे ६ चेव । वेसमणे ७ वेसलिए ९ रुयगस्स उदाहिणे कूडा॥ तत्थ णं अह दिसाकुमारि महत्तरियाओ महिड्रियाओ जाय पलिओवमहिइयाओ परिवसंति, तं जहा--समाहारा १, सुपइण्णा २, सुप्पबुद्धा ३, जसोहरा ४। लच्छियई ५ सेसई ६ चित्तगुत्ता ७ वसुंधरा ९ ॥ ४॥ जंबू मंदरपच्चत्थिमे रुयगवरे पथए अट्रकुडा पण्णत्ता, तं जहा -सोस्थिए १ य अमोहे २ य हिमवं ३ मंदरे ४ तहा । रुअगे ५ रुयगुत्तमे ६ चंदे ७, अहमे य सुदंसणे वा तत्थ णं अह दिसाकुमारि महत्तरियाओ महि. ड्डियाओ जाव पलिओवमटिइयाओ परिवति, तं जहा-इलादेवी १, सुरादेवी ३, पुढवी ३, पउमावई ४। एगनासा ५ णयमिया ६, सीया ७ भद्दा ८ य अट्टमा ॥५॥ जंबू मंदरउत्तरे रुयगवरे पव्यए अट्ठ कूडा पण्णत्ता, तं जहा--रयणे १ रयणुच्चए २ य, सत्वरयण ३ रयणसंचए ४ चेव । विजए ५ य वेजयंते ६ जयंते ७ अपराइए ८॥ त्तत्थ णं अट्र दिसाकुमारिमहत्तरियाओ महिडियाओ जाय पलिओयमहिइयाओ परिवसति, तं जहा-- अलंबसा १ मियकेसी २ पोंडरिगी ३ य वारुणी ४॥ आसाय ५ सबगा ६ चेव सिरी ७ हिरी ९ चेव उत्तरओ ॥६॥ अट्ट अहे. लोगवत्यवाओ दिसाकुमारिमहत्तरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-- भोगंकरा १ भोगवई ३ सुमोगा ३ भोगमालिणी ४। सुवच्छा ५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #198

सुघा टीका स्था० ८ सू. ५५ पर्वतोपरिस्थितकूटस्वरूपनिरूपणम् १६९ वच्छमित्ता ६ य, वारिसेणा ७ बलाहगा ९।७। अट्र उडलोग. वथवाओ दिसाकुमारिमहत्तरियाओ पण्णत्ताओ, तं जहामेघंकरा १ मेघई २ सुमेघा ३, मेघमालिणी । तोयधारा ५ विचित्ता ६ य पुप्फमाला ७ अप्रिंदिया ९ । सू० ५५ ।
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य दक्षिणे महाहिमवति वर्षधरपते अष्टौ कुटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धो १ महाहिमवान् २ हिमयान् ३ रोहिता ४ हीकटम् ५। हरिकान्ता ६ हरिवर्ष ७ वैडूय ८ चैव कुटानि तु ॥१॥ जम्बू मन्दरोत्तरे रुक्मिणि वर्षधरपर्यते अष्टौ कटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धश्च १ रुक्मी २ रम्यको ३ नरकान्ता ४ बुद्धी ९ रुचककूटश्च ६। हैरण्यवतं ७ मणिकाञ्चनं ८ च रुक्मिणि कूटानि तु ॥ २ ॥ जम्बूमन्दरपौरस्त्ये रुचकचरे पर्वते अष्ट कुटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रिष्टं १ तपनीयं २ काश्चनं ३ रजत दिशासौ. वस्तिकं ७ प्रलम्ब ६ च । अञ्जनम् ७ अञ्जनपुलकं ८ रुषकस्य पौरस्त्ये कटानि ॥ तत्र खलु अष्ट दिक्कुमारीमहत्तरिका महर्द्धिका यावत् पल्योपमस्थि. तिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-नन्दोत्तरा १ च नन्दा २ आनन्दा ३ नन्दिवर्दना ४। विजया ८ च वैजयन्ती ८ जयन्ती ७ अपराजिता ८॥ ३ ॥ जम्बूमन्दरदक्षिणे रुचकवरे पर्वते अष्ट कुटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-कनकं १ काशनं २ पद्म ३ नलिनं ४ शशी ७ दियाकरश्चैव ६। वैश्रमणो ७ वैडूर्य ८ रुचकस्य दक्षिणे कूटानि । तत्र खलु अष्ट दिशाकुमारी महत्तरिकाः महर्दिका यावत् पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-समाहारा १, सुप्रदत्ता २, सुप्रबुद्धा ३, यशोधरा ४, । लक्ष्मीवती ८, शेषवती ८, चित्रगुप्ता ७, वसुन्धरा ८॥ ४॥ जम्बूम्मन्दर. पाश्चात्ये रुचकवरे पर्वते अष्ट कूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-स्वस्तिकश्च १, अमोहश्च २ हिमवान् ३, मन्दरस्तथा ४। रुचको ५ रुचकोत्तम ७ श्चन्द्रः ७, अष्टमश्व सुदर्शनः । तत्र खलु अष्ट दिक्कुमारीमहत्तरिका महर्दिका यावत् पल्योपमस्थितिका परिवसन्ति, तद्यथा-इलादेवी १ सुरोदेवी २, पृथिवी ३ पद्मावती ४। एकनासा ५ नवमिका ६ सीता ७ भद्रा ८ च अष्टमी ॥५॥ जम्बूमन्दरोत्तरे रुचकयरे पर्वते अष्टौकरानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रत्नं १ रत्नोच्चयश्च २ सर्वरत्नं ३ रत्नसंचयश्चैव ४। विजयश्च ५ वैजयन्तो ६ जयन्तः ७ अपराजितः ८|| तत्र खलु अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिका महर्दिका यावत्पल्योपमस्थितिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-अलम्बुषा १, मिनकेशी २ पुण्डरीकिणी ३ च वारुणी ४। आशा ५ च
स्था०-२२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #199

-
-
ouTIST-----
१७०
स्यानाङ्गसूत्र सर्पगा ६ चैव श्रीः ७ हीथैव ८ उत्तरतः ॥७॥ अष्टौ अधोलोकयास्तच्या दिक्कुमारीमहत्तरिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-भोगङ्करा १ भोगवती २, सुमोगा ३, भोगमालिनी ४ मुवत्सा ५ वत्समित्रा ९ च, वारिषेणा ७ बलाहका ८ ॥ ७ ॥ अष्टौ ऊर्यलोकवास्तव्या दिक्कुमारीमहत्तरिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मेघङ्करा १ मेघवती २, मुमेघा ३, मेघमालिनी ४। तोयधारा ५ विचित्रा ९ च, पुष्पमाला ७ अनिन्दिता ८ ॥ सू० ५६ ॥
टीका-'जंबुद्दीचे दीये' इत्यादि
जम्बूद्वीपनामक मध्यजम्बूद्वीपे स्थितस्य मन्दरपर्वतस्य दक्षिणदिशि पो महाहिमवान् वर्षधरपर्वतोऽस्ति, तस्मिन् वर्ष धरपर्वते अष्टकूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-सिद्धो १ महाहिमवान् २ इत्यादि । तत्र सिद्धस्य देवविशेषस्य आयतनोपलक्षितं यत्कूटं तत्सिद्धकूटं बोध्यम् १। इदं कूटं प्राच्या दिशि विज्ञेयम् । ततः क्रमेण पश्चिमदिशि वर्तमानानि महाहिमवदादिकूटानि विज्ञेयानि । तत्र
अब सूत्रकार कूटोंका निरूपण करते हैं-- ___ " जंबुद्दीवे दीये मंदरस्स पव्ययस्स" इत्यादि ।
टीकार्थ-जम्बूद्वीप नामके मध्य जम्बूदीपमें स्थित मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें जो महा हिमवान् वर्षधर पर्चत है, उस वर्षधर पर्वत पर
आठ कूट कहे गये हैं। उनके नाम इस प्रकार से हैं-सिद्ध १, महा हिमवान २. हिमवान ३, रोहिता ४, होकूट ५, हरिकान्त ६, हरिवर्ष ७, और वैडूर्यकूट इनमें जो कूट सिद्ध-देच विशेषके आयतनसे उप लक्षित है, यह सिद्ध कूट है, यह कूट प्राची दिशामें-पूर्व दिशामें है, इसके बाद क्रमशः पश्चिम आदि दिशाओं में वर्तमान महा हिमवान कूट है-यह महा हिमवान कूट महा हिमवान पर्वतका नायक जो देव है उस देवके आवाससे युक्त है। हिमवस्कूट हैमवतवर्षका जो
હવે સૂત્રકાર કૂટનું નિરૂપણ કરે છે___“जंबूदिये दीवे मंदरस्स पव्वयस्स" त्याટીકાર્થ-જંબુદ્વીપ નામના મધ્ય જંબુદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં
મડાહિમવાન વર્ષધર પર્વત છે, તે વર્ષધર પર્વત પર આઠ કંટે કહ્યા છે. तमना नाम नीय प्रमाणे छे–(१) सिद्ध, (२) महाभियान, (3) डिभवान्, (४) शडित, (५) हीट, (१) Rt, (७) २५ भने वेडूयट सिट નાસન જે કટ છે તે સિદ્ધ દેવ વિશેષના આવાસથી યુક્ત છે. તે પૂર્વ દિશામાં આવેલું છે, ત્યારબાદ પશ્ચિમ આદિ દિશામાં મહાહિમવાન્ આદિ ફૂટે અનુક્રમે આવેલા છે. મહાહિમવાન પર્વતને અધિષ્ઠાતા જે દેવ છે તે દેવના આવાસથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #200

सुधा टीका स्था०८ सू०५५ पर्वतोपरिस्थितकूटस्थ निरूपणम्
१७१
महाहिमवत्कूटं महाहिमवत्पर्वत नायकदेवावासयुक्तं विज्ञेयम् २। हिमवत्कूट हैमवतवर्ष स्वामिदेवावासयुक्तम् ३ | रोहितकूट रोहिताख्यनदीदेव्यधिष्ठितम् ४| ही कूटम् एतत्कूटस्थ महापद्माख्यहूद्रनिवासि होनामकदेव्यधिष्ठितम् ॥ ४॥ हरिकान्ता कूटम् - हरिकान्तानाम नदी देवताधिष्ठितम् ॥ ९ ॥ हरिवर्षकूटम्हरिवर्ष नामक देवाधिष्ठितम् ॥ ७ ॥ तथा वैडूर्यकूटम् - वैडूर्यदेव बोध्यमिति ८ ॥ १ ॥ तथा - जम्बूमन्दरस्य उत्तरस्यां दिशि रुक्मिणि वर्ष घरपर्वते अष्टौ कूटानि प्रज्ञप्तानि तद्यथा- सिद्धो रुक्मीत्यादि । एतानि सिद्धादीनि कूटानि सिद्धादितत्तदेवाधिष्ठितानि बोध्यानीति ॥ २ ॥ कूटाधिकारात् सम्पति जम्बूद्वीपमाकारभूतस्य रुचकद्वीपवर्तिनो वलयाकारस्य रुचक पर्वतस्य चतुर्दिग्वस्वामी देव है उस देवके आवाससे युक्त है। रोहितकूट - रोहिता नामकी नदीकी जो देवी है उस देवी से अधिष्ठित है । हरिकान्त कूट- हरिकान्तानामकी नदीकी जो देवी है उस देवी अधिष्ठित है। हरिवर्ष कूटवर्ष के नायक देवसे अधिष्ठित है तथा वैडूर्य जो कूट है वह वैडूर्य नामक देवसे अधिष्ठित है ८ तथा - जम्बू मन्दरकी उत्तर दिशामें जो after वर्षधर पर्वत है उस पर्वत पर आठ कूट कहे गये हैं-जैसे सिद्ध १, रुक्मीर, रम्यक३, नरकान्ता४, बुद्धि ५, रुक्मकूट ६, हैरण्यवत ७, और मणिकाञ्चन ये सिद्धादि कूट सिद्धादि नामके उन२ देवों से अधिष्ठित हैं।
कूट के अधिकार को लेकर अब सूत्रकार जम्बूद्वीपका प्राकार भूत एवं रुचक द्वीपवर्ती जो वलयाकार रुचक पर्वत है, उस पर्वतकी चारों યુક્ત મહાહિમવાન્ કૂટ છે હૈમવત વર્ષના અધિષ્ઠાતા દેવના આવાસથી યુક્ત જે ફૂટ છે તેનું નામ હિમવત્કૃષ્ટ છે. રોહિતા નામની નદીની અધિષ્ઠાત્રી દેવીના વ્યાવાસથી યુક્ત જે ફૂટ છે તેનું નામ હિતફૂટ છે. હરિકાન્તા નામની નદીની જે દેવી છે તે દેવી વર્ડ અધિષ્ઠિત જે ફૂટ છે તેનુ' નામ હરિકાન્ત ફૂટ છે. હિરના નાયક દેવ વડે અધિષ્ઠિત જે ફૂટ છે તેનું નામ રિવ ફૂટ છે, વૈ નામના દેવ વડે અધિષ્ઠિત જે ફૂટ છે તેનું નામ વૈડૂફૂટ છે. જ ખૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે રુકિમ નામના વધર પર્વત છે તે પત ५२ मा छूट उह्यां छे. तेमनां नाम या प्रमाणे छे – (१) सिद्ध, (२) रु४भी, (३) २भ्यई, (४) नरान्ता, (५) बुद्धि, (६) रुम्मट, (७) २एयक्त भने (૮) મણિકાંચન. તે સિદ્ધાદિ ફૂટ સિદ્ધાદિ નામના દેવા વડે અધિષ્ઠિત છે. કૂટના ધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે ત્રકાર જંબૂદ્રીપના પ્રાકાર (કોટ) રૂપ અને રુચક દ્વીપવતી જે વલયાકાર રુચક પત છે તે પર્યંતની ચારે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
"
-

Page #201

___स्थानाङ्गसूत्रे तीनि कूटानि तन्निवासिनार्दिक्कुमारीश्च अष्टस्थानत्वेनाह-'जंबूमंदरपुरस्थिमेणं' इत्यादि । जम्बूमन्दरपूबस्यां दिशि रुचकवरपर्वते अष्टौ रुचककूटानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-रिष्ट १, तपनीयं २ काश्चन ३ मित्यादि । एषु अष्टसु रुचककूटेषु महर्दिकाः विशिष्टभवनपरिवारादियुक्ताः, यावत्पदेन - ' महज्जुइया, महब्बला, महाजसा, महासोक्खा, महाणुभागा, इति, छाया-महाधुतिका, महायला, महायशसो, महासौख्या, महानुभागाः-इत्येतानि पदानि ग्राह्याणि । महाद्युतिका विशिष्ट शरीराभरणादिप्रभाभास्वराः, महावला:-विशेषवलशा. लिन्यः, महायशसः विशिष्टकीर्तिपत्यः, महासौख्या विशिष्टमुखसम्पन्नाः, महानुमागा=अचिन्त्यप्रभावयुक्ताः, पल्योपस्थितिका:=पल्योपमायुष्का अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकाः प्रधानतमा दिक्कुमार्यः परिवसन्ति, तद्यथा-नन्दोत्तरा दिशाओं में रहे हुए कूटोंका और उनमें रही हुई दिक्कुमारियोंका कथन आठ स्थानरूपसे करते हैं-" जम्बू मन्दरपौरस्त्ये " इत्यादिजम्बूद्धीपस्थ जो मन्दर पर्वत है उस पर्वतकी पूर्व दिशामें जो रुचकवर पर्वत है उस पर्वत पर आठ रुचक कूट कहे गये हैं-जैसे-रिष्ट १, तपनीय २, काश्चन ३, रजत ४, दिशासौवस्तिक ५, प्रलम्ब ६, अञ्जन ७ और अञ्जनपुलक ८ इन आठ रुचक कूटोंमें महर्द्धिक विशिष्ट भवन एवं परिवार आदिरूप ऋद्धिवाली, यावत्-महाद्युतिवाली विशिष्ट शरीराभरणादि प्रभासे भास्वर महा बलवाली विशेष बलसंपन्न महा यशवाली-विशिष्ट कीर्तिसंपन्न, महा सौख्यवाली-विशिष्ट सुख सहित, महानुभागयुक्त-अचिन्त्यप्रभाववाली एवं एक पल्योपमकी स्थितिवाली ऐसी आठ दिक्कुमारी महत्तरिकाएँ-प्रधानतम दिक्कुमाદિશાઓમાં આવેલાં ફૂટેનું તથા તે કૂટેમાં રહેતી દિકુમારીઓનું આઠ સ્થાન ३थे नि३५५५ रे छ-" जंबूमंदरपौरस्त्ये" Uत्या:
જબૂદ્વીપના મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં જે રુચકવર પર્વત છે તે પર્વત ५२ मा ४ सय ५८ ४i छ. तमना नाम नीय प्रभाव छ-(१) २४, (२) तपनीय, (3) यन, (४) २४d, (५) हिशासीवास्त:, (६) प्रहसन, (७) मन અને (૮) અંજન પુલક. આ આઠ ચકકૂટમાં મહદ્ધિક (વિશિષ્ટ ભવન અને પરિવાર આદિ રૂપ અદ્ધિવાળી), મહાદ્યુતિવાળી (શરીરાભરણ આદિની પ્રભાથી દેદીપ્યમાન) મહાબલસંપન્ન (વિશેષ બલથી યુક્ત) મહા યશસંપન્ન (વિશિષ્ટ કીર્તિસંપન્ન) મહા સૌમ્ય સંપન્ન (વિશિષ્ટ સુખસંપન્ન) અને મહાનુભાગ સંપન્ન (અતિશય પ્રભાવવાળી). એક પ૫મની સ્થિતિવાળી આઠ મહત્તરિકા દિકુમારીએ (પ્રધાનતમ દિકુમારીએ) રહે છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #202

-
---
सुघा टीका स्था०८ सू० ५५ पर्वतोपरिस्थितकूटस्वरूपनिरूपणम् १७३ नन्दा-इत्यादि । तत्र-रिष्टकूटवासिनी नन्दोत्तरा १, तपनीयकूटवासिनी नन्दा २, काश्चनकूटवासिनी आनन्दा ३, रजतकूटयासिनी नन्दिवर्द्ध ना ४, दिशासौ. वस्तिककूटवासिनी विजया ९, पलम्बकूटवासिनी वैजयन्ती ९, अञ्जनकूटवासिनी जयन्ती ७, अञ्जनपुलककूटवासिनी अपराजिता ८॥ एता नन्दोत्तराद्या दिक्कुमार्या भगवतोऽहतो जन्मनि दर्पणहस्ता गायन्त्यो भगवन्तं पर्युपासते, इति ॥ ३ ॥ तथा-जम्यू मन्दरस्य दक्षिणदिशि रुचकवरपर्यते अष्टौ रुचककूटानि प्रज्ञप्तानि, रिकाएँ रहती हैं, उनके नाम इस प्रकारसे हैं-नन्दोत्तरा १, नन्दा २, आनन्दा ३, नन्दिवई ना ४, विजया ५, वैजयन्ती ७ और अपराजिता ८ इनमें मन्दोत्तरा रिष्ठकट पर रहती है, नन्दा तपनीय कूट पर रहती है, आनन्दा काश्चन कूट पर रहती है, नन्दिवर्द्धना रजत कूट पर रहती है विजया दिशासौचस्तिक कट पर रहती है, वैजयन्ती प्रलम्बकट पर रहती है, जयन्ती अञ्जनकूट पर रहती है, और अपराजिता अञ्जनपुलक कूट पर रहती है। ये नन्दोत्तरा आदि दिक्कुमारियां भगवान् अर्हन्तके जन्मकालमें हाथों में दर्पण लिये हुए गाती रहती हैं,
और भगवान्की पर्युपासनामें लगी रहती हैं ३। ___तथा--जम्बू मन्दरकी दक्षिण दिशामें जो रुचकवर पर्वत है, उस पर्वत पर आठ रुचककूट कहे गये हैं-उनका नाम इस प्रकारसे हैकनक १, काश्चन २, पद्म ३, नलिन ४, शशी ५, दिवाकर ६, वैश्रवण ७, एवं बडूर्य इन कनकादि आठोंहो कूटों पर महर्द्धिक यावत् पल्योछ-(1) नन्दोत्तरा, (२) नन्ही, (3) मानन्हा, नन्हिपद्धना. (५) पिया, (6) वैयन्ती, (७) यन्ती (८) अ५२ilrdl.
નત્તરા નામની દિકુમારી રિષ્ટકૂટ પર રહે છે, નન્દા તપનીય કૂટ પર રહે છે, આનંદ કાંચન કૂટ પર રહે છે, નન્ટિવના રજતકૂટ પર રહે છે, વિજ્યા દિશાસૌવાસ્તિક છૂટ પર રહે છે. વજયતી પ્રલમ્નકૂટ પર રહે છે, જયન્તી અંજનકૂટ પર રહે છે અને અપરાજિતા અંજનપુલકફૂટ પર રહે છે. આ નન્દોત્તર આદિ દિકુમારીઓ ભાગવાન અહતના જન્મકાળે હાથમાં દર્પણ લઈને ગીત ગાય છે અને ભગવાનની પર્યું પાસના કરવા લાગી છે. ૩ તથા જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં જે ચકવર પર્વત છે તે પર્વત પર આઠ ચકકૂટ કહ્યા છે. તેમનાં નામ આ प्रमाणे -(१) ४, (२) iयन, (3) ५५, (४) नलिन, (५) , (६) ४ि२, (७) वैश्रम, मने (८) वैडू. मा ale मा कूट। ५२ माथा
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #203

१७४
__स्थानाङ्गसूत्रे तद्यथा-कनकं काश्चनम्-इति । तत्र-कनकादिषु अष्टास्वपि कूटेषु महर्द्विका यायः पल्योपस्थितिका अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-समाहारा सुमदत्ता-इत्यादि । तत्र-कनककूटवासिनी समाहारा १, काश्चनकूटवासिनी सुप्रदत्ता २, पद्मकूटवासिनी सुप्रबुद्धा ३, नलिनकूटवासिनी यशोधरा ४, शशिकूट. वासिनी लक्ष्मीवती ९, दिवाकरकूटवासिनी शेपवती ९, वैश्रवणकूटवासिनी चित्रगुप्ता ७ वैडूर्यकूटवासिनी वसुन्धरा ८। एताः समाहाराचा दिक्कुमार्यों भगवतोऽहतो जन्ममहोत्सवे भृङ्गारहस्ता गायन्त्यो भगवन्तं पर्युपासते. इति ॥ ४ ॥ तधा-जम्बूमन्दरस्य पश्चिमदिशि रुषकवरपर्यते अष्टौ रुचककूटानि प्रज्ञ. पमकी स्थितिवाली आठ दिक्कुमारी महतरिकाएँ रहती हैं। उनके नाम इस प्रकारसे हैं-समाहारा १, सुप्रदत्ता २, सुप्रबुद्धा ३, यशोधरा ४, लक्ष्मीयती ५, शेषवती ६, चित्रगुप्ता ७ और वसुन्धरा ८ इनमें कनककूट पर समाहारा दिक्कुमारिकारहती है, काश्चनकूट पर सुप्रदत्ता दिक्कुमारिका रहती है,पद्मकूट पर सुप्रबुद्धा देवी रहती है, नलिन कूट पर यशोधरादेवी रहतीहै, शशिकूट पर लक्ष्मीवती दिक्कुमारिका रहती है दिवातरकूट पर शेषवती दिक्कुमारिका रहतीहै, चैश्रवण कूट पर चित्रगुप्तादिक्कुमारिका रहतीहै,और वसुन्धरा वैडूर्य कूट पर रहतीहै ये समा. हारादिक दिक्कुमारिकाएँ भगवान् अर्हन्त के जन्ममहोत्सवमें भृङ्गारोंको (झारी) हाथमें लेकर गाना गाती हैं, और भगवान की पर्युपासना करती हैं तथा-जम्बुस्थित मन्दर पर्वत की पश्चिम दिशामें जो रुचकवर पर्वत है લઈને મહાપ્રભાવસંપન્ન પર્યન્તના પૂર્વોક્ત વિશેષણેથી યુક્ત અને એક પ. પમની સ્થિતિવાળી આઠ મહત્તરિકા (પ્રધાનતમ) દિકકુમારીઓ નિવાસ કરે છે. तमना नाम नीय प्रमाणे छ-(१) समा२, (२) सु५४त्ता, (3) सुमसुद्धा, (४) या२।, (५) सभीयती, (६) शेषपती, (७) त्रिगुता, मन (८) सु.
રા. કનકફૂટ પર સમાહારા દિકકુમારી, કાંચનફૂટ પર સુપ્રદત્તા, દિકકુમારી, પઘકૂટ પર સુપ્રબુદ્ધ દિકકુમારી, નલિનકૂટ પર યશોધરા દિકુમારી, શશીકૂટ પર લમીવતી દિકુમારી, દિવાકરકૂટ પર શેષવતી દિકુમારી, વૈશ્રમણકૂટ પર ચિત્રાગુપ્તા દિકુમારી અને વૈડૂર્યકૂટ પર વસુન્ધરા દિકુમારી નિવાસ કરે છે. આ સમાહારા અદિ આઠે દિકકુમારીએ ભગવાન અહંન્તના જન્મ મહોત્સવમાં શૃંગારે હાથમાં લઈને ગીત ગાય છે અને ભગવાનની પયું પાસના કરે છે. ૪ તથા જંબદ્વીપના મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં જે રુચકવર પર્વત છે તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #204

सुघा टीका स्था०८ सू० ५५ पर्वतोपरिस्थितकूटस्वरूपनिरूपणम् १७५ प्तानि, तद्यथा--स्वस्तिकः, अमोहः-इत्यादि । तत्र- स्वस्तिकादिषु कूटेषु महर्दिका यावत्पल्योपमस्थितिका अष्टौं दिक्कुमारीमहत्तरिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-इला. देवी सुरादेवीत्यादि । तत्र-स्वस्तिककूटवासिनी इलादेवी ८, अमोहकूटयासिनी सुरादेवी २, हिमवत्कूटवासिनी पृथिवीदेवी ३, मन्दरकूटवासिनी पद्मावती देवी ४, रुचककूटवासिनी एकनासादेवी५, रुचकोत्तभकूटवासिनी नरमिका देवी ६, चन्द्रकूटवासिनी सीतादेवी ७, सुदर्शनकूटयासिनी भद्रादेवी ८। एता इलादेच्या. दयो दिक्कुमायौँ भगवतोऽहं तो जन्ममहोत्सवे तालवृन्तहरता गायन्त्यो भगवन्तं पर्युपासते, इति ॥ ९ ॥ तथा-जम्यूमन्दरस्य उत्तरस्यां दिशि रुचकचरपर्यते अप्टौ उस पर्वत पर आठ रुचक कूट कहे गये हैं इनके नाम इस प्रकारसे है-स्वस्तिक १, अमोह २, हिमवान् ३, मन्दर ४, रुचक ५, रुचकोत्तम ६, चन्द्र ७, और सुदर्शन ८ इन आठों कूटों पर आठ दिक्कुमारिकाएँ जो महर्द्धिक यावत् पल्योपमकी स्थितिवाली हैं, रहती हैं । इनके नाम इस प्रकार से हैं-इलादेयी १, सुरादेवी २, पृधिची ३, पद्मावती ४, एकनासा ५ नवमिका ६ सीता ७ और आठवीं भद्रा इनमें जो इलादेवी हैं, वह स्वस्तिक कृट पर रहती है । सुरादेवा अमोह कट पर रहती है, पृथिवी देवी हिमवत् कट पर रहती है, पद्मावती देवी मन्दरकूट पर रहती है एकनासा देवी रूचककूट पर रहती है नवमिका देवी रुचको त्तम कूट पर रहती है, सीतादेवी चन्द्रकूट पर रहती हैं, भद्रादेवी सुदर्शन कूट पर रहती है ये इला आदि देवियां भगवान् अर्हन्तके जन्म महोत्सव पर तालवृन्त बीजना हाथमें लेकर गाना गाती हैं और भगवान की पर्युपासना करती है । ५। तथा-जम्बूदीपस्थित मन्दर
'त ५२ 248 रुयट Zi . तमना नाम 24t प्रमाणे हे-(१) २५स्ति, (२) मोड, (3) भिवान्, (४) म.४२, (५) २३४, (६) रुन्योत्तम, (७) यन्द्र, અને (૮) સુદર્શન. તે આઠે ફૂટે પર મહદ્ધિક આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણોવાળી અને એક પાપમની સ્થિતિવાળી આઠ દિકકુમારીઓ વસે છે. તેમનાં નામ 24 प्रमाणे छ-(1) साहेपी, (२) सुराहेपी, (3) पृथिवी. (४) पापती, (6)
नासा, (९) नयभिडा, (७) सीता अने लद्री. सावी स्वस्तिपूट ५२, સુરાદેવી અમે હકૃટ પર, પૃથિવીદેવી હિમવત્ ફૂટ પર, પદ્માદેવી મદરકૂટ પર, એકનાસાદેવી ચકફૂટ પર, નવમિકાદેવી રુચકોત્તમકૂટ પર, સીતાદેવી ચન્દ્રકુટ પર અને ભદ્રાદેવી સુદર્શનકૂટ પર નિવાસ કરે છે. આ ઈલા આદિ આઠે દિક કુમારિકાએ અહંત ભગવાનના જન્મમહોત્સવના સમયે હાથમાં તલવૃન્ત (વીજણે) લઈને ગીત ગાય છે અને ભગવાનની પર્યું પાસના કરે છે. પિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #205

-
२७६
स्थानाङ्गसने कूटानि प्रज्ञप्तानि, तयथा-रत्नं रत्नोचय इत्यादि ! ना-रत्नादिषु कूटेषु महर्द्धिका यावत्पल्योपमस्थितिका अष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकाः परिवसन्ति, तद्यथा-अलम्युषा, मितकेशीत्यादि । तत्र-रत्नकूटयासिनी अलम्बुपादेवी १, रत्नोच्चयकूटयासिनी मितकेशी देवी २, सर्वरत्नकूटयासिनी पुण्डरीकिणी देवी ३, रत्नसंचयकूटवासिनी वारुणीदेवी ४, विजयकूटवासिनी आशादेवी ५, वैजयन्तकूटवासिनी सर्वगादेवी ६, जयन्तकूटवासिनी श्री देवी ७ अपराजितकूटवासिनी ही देवी ८) एता अलम्बुषाचा दिक्कुमार्यों भगवतोहतो जन्ममहोत्सवे चामरहस्ता गायन्त्यो भगवन्तं पर्युपासते, इति ।। ९॥ दिक्कुमार्यधिकारात् ऊर्ध्वाधोलोकस्थिता दिक्कुपर्वत पर आठ कूट कहे गये हैं-जैसे-रत्न १ रत्नोच्चय २, सर्वरत्न ३, रत्नसंचय ४, विजय ५, वैजयन्त ६, जयन्त ७ और अपराजित ८ इन रत्नादि कूटों पर महर्द्धिक यावत् एक पल्योपमकी स्थितियाली
आठ दिक्कुमारिका महत्तरिकाएँ रहती हैं इनके नाम इस प्रकारसे हैं-अलम्बुषा १, मित्तकेशी २, पुण्डरीकिणी ३, वारुणी ४, आशा ५, सर्वगा ६, श्री ७, और हो ८ इनमें रत्नकूटवासिनी अलम्बुषा देवी है, १ रस्नोच्चय कूट बासिनी मितकेशी देवी है २ सर्वरत्न कूट वासिनी पुण्डरीकिणी देवी है ३, रत्नकूटसंचय वासिनी वारुणी देवीहै ४, विजयकट यासिनी आशादेवी है ५, वैजयन्तकूट वासिनी सर्वगा देवी है, जयन्तकूट वासिनी श्री देवी है ७ और अपराजितकूट वासिनी ही देवी है ८ ये अलम्धुषा आदि देवियां भगवान् अर्हन्त जन्म महोत्सव તથા જંબુદ્વીપના મન્દર પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે રુચકવર પર્વત છે, તે પર્વત ५२ 2413 2 छ. तमनi नाम नीय प्रमाणे २-(१) २ (२) २(ना२यय, (3) सव२त्न, (४) तस यय, (५) विन्य, (६) वैश्य-त, (७) यन्त मने (८) અપરાજિતા. આઠ રત્નાદિક ફૂટ પર મહદ્ધિક આદિ પૂર્વોક્ત વિશેષણવાળી અને એક પાપમની સ્થિતિવાળી આઠ મહત્તરિક દિકકુમારીઓ વસે છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે –
(१) सम्मुषा-३ हेवीनु नियासस्थान नट छ. (२) भितशी-41 દેવી રોચ્ચયકૂટ પર વસે છે. (૩) પુંડરીકિણ–આ દિકકુમારી સર્વરત્નકૂટ ५२ ५से छे. (४) पारु-महेवी २त्नसयय ट ५२ से छे. (५) माशाઆ દેવી વિજયકૂટ પર વસે છે. (૬) સર્વગા–આ દેવી વૈજયન્તકૃટ પર વસે छ. (७) श्री:- यी ४५.तट ५२ से छे भने (0) 12वी- पीस। અપરાજિતાકૂટ પર વસે છે. આ અલખુષા આદિ આઠ દેવીઓ ભગવાન અહતના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #206

सुघारीका स्था० ८ सू० ५५ पर्वतोपरिस्थितकूटस्वरूपनिरूपणम् १७७ मारीरष्टस्थानत्वेनाह-: अट्ठ अहेलोगवत्थव्यामो' इत्यादि । अधोलोकयास्तव्याः अधोलोकवासिन्योऽष्टौ दिक्कुमारीमहत्तरिकाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-भोगङ्करा भोगवतीत्यादि । तत्र-भोगङ्करा भोगवतीदेव्यो सौमनसपर्वतवासिन्यौ, सुभोगा. भोग मालिनीदेव्यो गन्धमादनपर्वतयासिन्यौ; सुक्त्सावत्समित्रादेव्यो विद्युत्न. भपर्वतवासिन्यौ, वारिषेणाबलाहकादेव्यौ माल्यवत्पर्वतवासिन्यौ । तदुक्तम्
" सोमणसगंधमायणविज्जुप्पभमालवंतवासीओ।
अदिसि देवयाओ, वत्थन्याओ अहे लोए ॥ १॥" छाया-सौमनसगन्धमादन विद्युत्पभमाल्यवद्वासिन्यः ।
अष्ट दिग्देवता वास्तव्या अधोलोके ।। १ ।। इति । के समय चामरोंको हाथोंमें लेकर गाना गाती हैं और भगवानकी सेवा करती हैं।६। दिक्कुमारिकाओंके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार अर्चलोक एवं अधोलोकमें स्थित जो दिक्कुमारिकाएँ हैं उनका आठ स्थान रूपसे कथन करते हैं-" अट्ठ अहोलोगवत्थव्चाओ" इत्यादि। ___ अधोलोकमें आठ कुमारिकाओंका निवास कहा गया है-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-भोगङ्करा १, भोगवती २, सुभोगा ३, भोग. मालिनी ४, सुरत्सा ५, वत्समित्रा ६, वारिषेणा ७ और क्लाहका ८ इनमें भोगङ्करा और भोगवती ये दो देवियां सौमनस पर्वत पर रहती हैं, सुभोगा और भोगमालिनी ये दो देवियां गन्धमादन पर्वत पर रहती हैं सुबत्सा और वत्समित्रा वे दो देचियां विद्युत्प्रभ पर्वत पर रहती हैं वारिषेणा और बलाहका ये दो देवियां माल्य पर्वत पर रहती हैं-कहा भी है-" सोमणस गंधमायण" इत्यादि । જન્મ મહોત્સવના સમયે હાથમાં ચામર લઈને ગીત ગાય છે અને ભગવાનની સેવા કરે છે. દા
દિકુમારીઓને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ઉર્વિલેકમાં તથા એલેકમાં રહેતી દિકકુમારીઓનું આઠ સ્થાન રૂપે નિરૂપણ કરે છે– ___“अट्र अहेलोगवत्थव्वाओ" त्या:ટીકાર્થ-અલેકમાં આઠદિકુમારીઓ વસે છે તેમના નામ નીચે પ્રમાણે છે
(१) ४२१, मन (२) लोगपती-मा हेपीमा सीमनसपत ५२ २ . (3) सुनोमन (४) मासिनी- हवामा अन्धमादन परत ५२ २७ छ, (५) सुबत्सा मन (6) वत्सभित्रा-मामे हेवी। विधुत्प्रल मत પર રહે છે. (૭) વારિણા અને (૮) બલાહકા-આ બે દેવીઓ માલ્ય પર્વત ५२ २७ छ. ४ो ५ 03-" सोमणसगंधमायण" त्या:
स्था--२३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #207

૨૭૮
स्थानाङ्गसूत्रे ___एता भोगङ्कराधा अष्टौ दिक्कुमार्यों भगवतोऽर्हतो जन्मभवने संवर्तकपवनादिकं कुर्वन्तीति बोध्यम् ॥ ७॥ तथा-अर्यलोकवास्तव्याः ऊर्चलोकवासिन्योऽष्टौ दिक्कुमार्यः प्रज्ञाताः, तद्यथा-मेघङ्करा मेघवतीत्यादि । एता मेघङ्करादयोऽष्टायपि देव्यो नन्दनकूटवासिन्यो बोध्याः । तदुक्तम्
" णंदणवणकूडेसु एयाओ उडलोगवत्थव्वाउ"। छाया-नन्दनवनकूटेषु एता उप्रलोकवास्तव्या इति ॥ । ___मेघङ्करादयोऽष्टायपि दिक्कुमार्योऽभ्रवद्दलकादिकं कुर्वन्तीति । सर्वा अपि दिक्कुमार्यों भवनपतिदेव्यो बोध्याः ॥ सू० ५५ ॥ ___ अनन्तरं दिक्कुमार्योऽष्टस्थानत्वेन निरूपिताः । दिक्कुमार्यश्च देवजातीया इति देवानां कल्पान , देवेन्द्रान् , देवेन्द्रविमानानि चाह -
मूलम्-अट्र कप्पा तिरियमिस्सोववन्नगा पण्णत्ता. तं जहा-- सोहम्मे जाय सहस्सारे ॥ १॥ एएसु णं अट्रसु कप्पेसु अह ___ ये भोगङ्करादिक आठ दिक्कुमारिकाएँ भगवान अर्हन्तके जन्मभवन में संवर्तक पचन आदिक करते हैं, ऐसा जानना चाहिये ७ तथाऊर्ध्वलोकमें रहनेवाली जो आठ दिक्कुमारिकाएँ हैं वे इस प्रकारसे हैं-मेघङ्करा १, मेघवती २, सुमेघा ३, मेघमालिनी ४, तोयधरा ५, विचित्रा ६, पुष्पमाला ७, और अनिन्दिता ८ ये मेघङ्करा आदि आठों ही देवियां नन्दनकूटवासिनी हैं कहा भी हैं--
"णंदणवणकूडेतु" इत्यादि । __ ये मेघड्रादिक आठोंही दिक्कुमारिकाएँ अभ्रयईल अर्थात् आकाशमें बादल करती हैं आदि करती हैं ये सब डिक्कुमारिकाएँ भवनपति देवियां हैं । सू० ५५ ॥
આ ભેગંકરા આદિ આઠે દિકુમારીએ ભગવાન અહંતના જન્મભવનમાં સંવર્તક પવન આદિ કરે છે, તેમ સમજવું. છા
ઉદવલેકમાં નિવાસ કરનારી આઠ દિકકુમારીઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે ॥ छ-(१) ४२१, (२) भवती, (3) सुभेधा, (४) मेघमालिनी, (५) तायधरा, (6) वियित्रा, (७) पु०५माता भने (८) मनिन्हिता म मावीमा નન્દનકૂટ પર નિવાસ કરે છે. કહ્યું પણ છે કે –
"णदणवणकूडेसु" त्याह
આ આઠે દિકકુમારીઓ અથવલ આદિ કરે છે. આ બધી દિકકુમારિ. કાઓ ભવનપતિ નિકાયની દેવીઓ છે. કેસૂ. ૫૫ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #208

सुघा टीका स्था०८ सू०५६ देवकल्प-देवेन्द्रान्देवेन्द्रविमाननिरूपणम् १७९ इंदा पण्णत्ता, तं जहा-सके जाव सहस्सारे ॥ २ ॥ एएसि णं अकृण्हं इंदाणं अट्र परियाणिया विमाणा पण्णत्ता, तं जहा-- पालए १, पुप्फए २, सोमणसे ३, सिरिवच्छे ४, गंदावते ५, कामकमे ६, पीइमणे ७ विमले ८ ॥३॥ सू० ५६ ॥
छाया-अष्टौ कल्पाः तिर्यमिश्रोपपन्नकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सौधों यावत् सहस्रारः ॥ १ ॥ एतेषु खलु अष्टसु कल्पेषु अष्टौ इन्द्राः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-शक्रो यावत्सहस्रारः ॥ २ ॥ एतेषां खलु अष्टानामिन्द्राणाम् अष्टौ परियानिकानि विमानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पालकं १, पुष्पकं २, सौमनसं ३, श्रीवत्सं ४, नन्दायत ९ कामकमं ६ प्रीतिमनः ७ विमलम् ८ । ३ ॥ ०५६ ।।
टीका- अट्ठ कप्पा' इत्यादितिमिश्रोपपन्नकाः-अष्टसु देवलोकेषु तिर्यश्चोऽप्युत्पद्यन्ते इति तिर्यग्भिमिश्रास्तिर्पम्मिश्राः-सतियश्चो मनुष्या उपपन्नाः देवतया जाता येषु ते तथा.
इस प्रकार दिक्कुमारिकाओंका निरूपण आठ स्थान रूपसे करके अब सूत्रकार दिक्कुमारिकाओंको देवजातीय होनेसे देवोंके कल्पोंका देवेन्द्रोंका और देवेन्द्र विमानोंका कथन करते हैं--
" अट्ठकप्पा तिरियमिस्सोववनगा पण्णत्ता" इत्यादि टीकार्थ-तिर्यश्च एवं मनुष्य जिन कल्पोंमें देव रूपसे उत्पन्न होते हैं ऐसे आठ कल्प कहे गये हैं-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-सौधर्म कल्प यावत् सहस्रार कल्प १।
इन आठ कल्पोंमें आठ इन्द्र कहे गये हैं-जैसे-शक्र यावत् सहस्रार इन आठ इन्द्रोंके आठ पारियानिक विमान कहे गये हैं
આગલા સૂત્રમાં સૂત્રકારે દિકકુમારિકાઓનું નિરૂપણ કર્યું. દિકુમારીએને પણ દેવ જાતિમાં જ ગણાવી શકાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દેના કલ્પનું દેવેન્દ્રોનું અને દેવેન્દ્ર વિમાનનું આઠ સ્થાન રૂપે કથન કરે છે–
"अट्ट कप्पा तिरियमिस्सोववन्नगा पण्णत्ता" त्या
ટીકાર્ય–જે કપમાં તિય ચે અને મનુષ્ય દેવ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, એવાં કઆઠ કહ્યાં છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-સૌધર્મ ક૯૫થી લઈને સહસ્ત્રાર ક૯૫ પર્યન્તના આઠ કપ અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. તે આઠ કલ્પના આઠ ઇન્દ્રો કહ્યા છે તેમના નામ-શકથી લઈને સહસ્ત્રાર પર્યન્તના આઠ ઈન્દ્રોને નામે અહિયાં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. તે આઠ કલપના આઠ ઈન્દ્રોના આઠ પારિવાનિક વિમાન છે તે વિમાને ના નામ નીચે પ્રમાણે છે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #209

१८०
स्थानाङ्गसत्रे भूताः कल्पा अष्टौ प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सौधर्मों यावत्-सहनार इति । एषामष्टानां तिर्यमिश्रोपपन्नकत्वं तत्रोत्पन्नानां पूर्वभवापेक्षया बोध्यमिति ॥ १॥ तथाएतेषु अष्टसु कल्पेषु शक्रादिसहस्रारपर्यन्ता अष्टौ इन्द्रा बोध्या इति ॥२॥ तथा-एतेषां शक्रादिसहस्रारान्तानामिन्द्राणां पारियानिकानि-परियायते-गम्यते यस्तानि पारियानानि, तान्येव पारियानिकानि, यद्वा-परियानं गमनं प्रयोजन येषां तानि पारियानिकानि-यानकारकाभियोगिकपालकादिदेवैर्जिनदर्शनाद्यर्थ कृतानि विमानानि अप्टौ प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पालकं पुष्पकमित्यादि ॥ सू०५६ ॥ उनके नाम इस प्रकारसे हैं-पालक १, पुष्पक २, सौमनस ३ श्रीवत्स ४ नन्दायत ५ कामरस ६ प्रीतिमन ७ और विमल ८ यहां प्रथम यावत् शब्दसे " ऐशान, सनत्कुमार, माहेन्द्र, ब्रह्मलोक, लान्तक एवं महाशुक्र" इन देवलोकोंका ग्रहण हुआ है जो नाम इन कल्पाके हैं-वेही नाम उनके इन्द्रोंके हैं सौधर्म कल्प के इन्द्रका नाम शक्र है। इन आठ कल्पों में जो तिर्य मिश्रोपपन्नकता कही गई है वह यहां पर उत्पन्न हुओंके पूर्व भवकी अपेक्षासे कही गई है । इन्द्र जिन विमानों में बैठकर भगवानके दर्शनोंको आता जाता रहता है वे पारियानिक विमान हैं । इन विमानों की रचना आभियोगिक (नौकर देव) जातिके देव करते हैं। भगवानके पांचों कल्याणकोमें इन्द्र इन विमानों में बैठकर जाता है। ये विमान आठ कहे गये हैं। सू० ५६ ॥
(१) 4143, (२) ५०५४, (3)सौमनस, (४) श्रीवत्स, (५)नन्दायत्त (6) म. २स, (७) प्रीतिभन मन (4) विस, मा सूत्रमा ५७सा '५न्त' ५४॥ નીચેનાં કલ્પનાં નામ ગ્રહણ કરાયા છે–એશાન, સનકુમાર, મહેન્દ્ર, બ્રહ્મલેક, લાન્તક અને મહાશુક. આ કોના ઈન્દ્રોનાં નામ પણ કનાં નામ જેવાં ४ छ. सौधर्म रूपना छन्द्रनु नाम 'श' छे. - આ આઠ કમાં જે તિય મિશ્રાપપન્નતા કહેવામાં આવી છે, તે ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલા દેવોના પૂર્વભવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે, તે ત્યાં ઉત્પન્ન થયેલા દેશના પૂર્વભવની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવેલ છે. એટલે કે તિર્યંચ અને મનુષ્યભવનું આયુષ્ય પૂરું કરીને જે ઉત્પન્ન થતા હોય છે. જે વિમાનમાં બેસીને ઈન્દ્ર અહંત ભગવાનના દર્શન કરવા માટે જાય છે અને દર્શન કરીને પાછા ફરે છે, તે વિમાનનું નામ પારિયાનિક વિમાન છે. આ વિમાનની રચના આભિયોગિકે (નેકર જાતિના દેવે) કરે છે. ભગવાન અહં. તના પાંચ કલાકમાં જવા માટે ઈન્દ્ર આ વિમાનને ઉગ કરે છે. એવાં પારિયાનિક વિમાને આઠ કહ્યાં છે. જે સૂ. ૫૬ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #210

सुघा टीका स्था. ८ सू० ५७ तपोविशेषनिरूपणम्
१४१ देवत्वं च जीवास्तपश्चरणात्माप्नुवन्तीति तपोविशेषमेवाह
मूलम्-अट्ठमियाणं भिक्खुपडिमा चउसठ्ठीए राईदिएहिं दोहिय अठासीएहिं भिक्खासएहिं अहासुत्तं जाव अणुपालियावि भवइ ॥ सू० ५७ ॥
छाया-अष्टाष्टमिका खलु भिक्षुपतिमा चतुष्षष्टया रात्रिन्दिवैौभ्यां च अष्टाशीत्या भिक्षाशताभ्यां यथासूत्रं यावत् अनुपालिताऽपि भवति ।सू० ५१।
टीका-'अट्ठमियाणं' इत्यादि--
अष्टाष्टमिका-अष्टौ अष्टमानि दिनानि यस्यां सा तथाभूता-भिक्षुमतिमा साधूनामभिग्रह विशेषः चतुष्पष्टया चतुष्पष्टिसंख्पकै रात्रिन्दिवैः अहोरात्र, द्वाभ्यां च अष्टाशीत्या मिक्षाशताभ्याम्-अष्टाशीत्यधिकद्विशतसंख्याभिभक्त
जीय देवत्व पदोंको तपस्याले प्राप्त करते हैं अतः अब सूत्रकार तपोविशेषका कथन करते हैं
" अहमियाणं भिक्खुपडिया" इत्यादि ॥
टीकार्थ-आठ अष्टकों द्वारा आराधना करने योग्यभिक्षु प्रतिमा ६४ रातदिनोंकी २८८भिक्षाओंसे सूत्रके अनुसार यावत् अनुपालित होती है। __ तात्पर्य इस कथनका इस प्रकारसे है-साधुजनोंका जो अभिग्रह विशेष है वही भिक्षुप्रतिमा रूपसे यहां प्रकट किया गया है यद्यपि इस भिक्षु प्रतिमामें प्रथम अष्टकके प्रथम दिनसे लेकर आठवें दिन तक भक्तकी एवं पानीकी एक एक दत्तिकी वृद्धिके अनुसार आठवें दिन ८ दत्तियां पानीकी और ८ दत्तियां अन्न की हो जाती हैं अर्थात्
જીવ તપસ્યાના પ્રભાવથી દેવ પર્યાયની પ્રાપ્તિ કરે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર तो विशेषतुं यन रे छ- “ अहमियाणं भिक्खुपडिमा " त्याहि
ટીકાર્ય–આઠ અષ્ટક દ્વારા આરાધના કરવા ગ્ય ભિક્ષુપ્રતિમા ૬૪ રાતદિનની ૨૮૮ ભિક્ષાઓ વડે સૂત્ર અનુસાર આરાધિત થાય છે –
આ સૂત્રને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–સાધુઓના અભિગ્રહ વિશેષને જ અહીં ભિક્ષુપ્રતિમા રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. આ ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધના કરનાર સાધુ પહેલા અષ્ટક (આઠ દિન)માં પહેલા દિવસથી લઈને આઠમા દિવસ સુધી એક એક દત્તિ આહારની અને એક એક દત્તિ પાણીની વધારતાં વધારતાં આઠમે દિવસે આઠ દત્તિ આહારની અને આઠ દરિ પાણીની ગ્રહણ કરે છે. એટલે કે પ્રથમ અષ્ટકના પહેલા દિવસે એક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #211

१८२
स्यानागासूत्रे दत्तिभिश्च यथासूत्र-सूत्रनिर्दिष्टविध्यनुसारं, यावत्पदेन- अहाकप्पं अहामग्गं अहातचं अहासम्मं कारणं फासिया पालिया सोहिया तोरिया किटिया आराहिया आणाए" छाया--यथाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं यथासाम्यं कायेन सृष्टा पालिता शोधिता तीरिता कीर्तिता आराधिता आज्ञया-इति संग्रहः, नत्र-यथा कल्प-कल्पंथविरादिकल्पम् अनतिक्रम्य-कल्पानुसारमित्यर्थः, यथामार्ग= ज्ञानदर्शन-चारित्रलक्षणमोक्षमार्गानतिक्रमेण क्षयोपशमभावानतिक्रमेण चा, यथातत्त्वं-तत्त्वानतिक्रमेण, ' यथातथ्यम् ' इतिच्छायापक्षे-सत्यानुसारं, यथासाम्यं सममायमनतिक्रम्य -सुष्टुपकारेण कर्मनिर्जरणभावनयेत्यर्थः, कायेन शरीरेण स्पृष्टा-समुचितकाले सविधिग्रहणात् , न तु मनोरथमात्रेण, पालिता-वारं वारमुपयोगेन तत्परतया पालनाविषयीकृताः शोधिता पारणकदिने गुर्वादि दत्ताय. शिष्टभोजनात. अतिचारपक्षालनाद् वा, तीरिता-पूर्णेऽपि तदवधौ स्वल्पका. लावस्थानात् , कीर्तिता-पारणादिने-'अयमयं च अभिग्रहविशेषः कृत आसीत् अस्यां प्रतिमापां, सचाराधित एवाधुना, पारितपतिमोऽह '-मिति गुरुसमक्षं कीर्तनात् , एवं च आराधिता-एभिः समस्तैः प्रकारैनिष्ठां नीता, अत एवआज्ञया जिनाज्ञया अनुपालिताऽपि भवतीति । अत्रेद बोध्यम्-प्रथमाष्टकप्रथमदिवसे एका दत्ति भक्तस्य एका पानकस्य, द्वितीये दिवसे द्वे दत्ती भक्तस्य द्वे पानकस्य, तृतीये तिस्रो दत्तयो भक्तस्य तिस्रः पानकस्य, इत्येवं क्रमेण प्रतिप्रथम अष्टकके प्रथम दियसमें एक दत्ति भक्तकी औरएक दत्ति पानीकी, द्वतीय दिन २ दत्ति भक्तकी और २ दत्तियां पानीकी, तीसरा दिनमें ३ दत्तियां अन्नकी और ३ दत्तियां पानीकी, चतुर्थ दिन चार दत्तियां भक्तकी और चार दत्तियां पानीकी, पांच दिन पांच दत्तियां भक्तकी और पांच दत्तियां पानीकी, छठे दिन ६ दत्तियां भक्तनी और छह दत्तियां पानीकी ७ दिन, दत्तियांभक्तकी और ७ दत्तियां पानीकी एवं आठवें दिन ८ दत्तियां भक्तकी आठ दत्तियां पानीकी इस प्रकारसे ये सब दत्तियां भक्त और पानीकी, प्रथम अष्टकमें દત્તિ આહારની અને એક દત્તિ પાણીની, બીજે દિવસે બે દક્તિ આહારની અને બે દક્તિ પાણીની ત્રીજે દિવસે ત્રણ દત્તિ આહ ની અને ત્રણ દક્તિ પાણીની, થે દિવસે ચાર દાંત આહારની અને ચાર દક્તિ પાણીની, પાંચમે દિવસે પાંચ દત્તિ આહારની અને પાંચ દક્તિ પાણીની છઠે દિવસે છત્તિ આહારની અને છે દત્તિ પાણીની, સાતમે દિવસે સાત દક્તિ આહારની અને સાત દક્તિ પાણીની, અને આઠમે દિવસે આઠ દત્તિ આહારની અને આઠ દક્તિ પાણીની ગ્રહણ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #212

सुघा टीका स्था ० ८ २०५७ तपोविशेषनिरूपणम् दिनमेकैकदत्तिद्धयाऽष्टमे दिवसे अष्टौ दत्तयो भक्तस्य अष्टौ दत्तयः पानकस्वेत्येकस्मिन्नष्ट के पत्रिंशद्दत्तयो भक्तस्य षट्त्रिंशद्त्तयः पानकस्य च भवन्ति । एवं क्रमेणैव द्वितीयादिष्वप्पष्ट केषु प्रत्येकमष्टके पत्रिंशत्पत्रिंशद्दत्तयो भक्तपानयो बोध्या इति अष्टस्वप्यष्टकेषु अष्टाशीत्यधिके द्वेशते भक्तस्य दत्तयः, तावत्य एव पानकस्य, परन्त्यत्र पानकस्य दत्तयोऽविवक्षिता बोध्याः । यद्वाप्रथमेऽटके प्रतिदिवसमेकैका दत्तिर्भक्तस्य एकैका पानकस्य, द्वितीयेऽष्टके प्रतिदिवसं द्वे द्वे दत्ती भक्तस्य, द्वे द्वे पानकस्य, एवं क्रमेण प्रत्यष्टके एकैका ३६-३६ होती हैं, इसी क्रमसे द्वितीय आदि अष्ठकोंमें से प्रत्येक अष्टकमें छत्तीस भक्तको ३६ पानीकी दत्तियां होती है, इस क्रमसे इन सबका जोड २८८-२८८ होता है, परन्तु यहां पर जो २८८ भिक्षाओंसे वह अनुपालित होती है ऐसा जो कहा गया है, वह केवल भक्तकी दत्तियोको लेकर ही कहा गया है पानीकी दत्तियोंको लेकर नहीं. क्योंकि यहां पर उनकी विवक्षा नहीं हुई है, यद्वा-प्रथम अष्टकमें प्रतिदिन एक एक दत्ति भक्तकी और एक २ दत्ति पानीकी द्वितीय अष्टकमें २-२ दत्तियां भक्तकी और २-२ दत्तियां पानीकी, तृतीयअष्टकमें प्रतिदिन ३-३ दत्तियां भक्तकी और ३-३ दत्तियां पानीकी, चतुर्थ अष्टकमें प्रतिदिन ४-४ दत्तियां भक्तकी और चार-चार दत्तियां पानीकी, पंचम अष्ठकमें ५-५ दत्तियां भक्तकी और ५-५ दत्तियाँ આ રીતે પહેલા અષ્ટકમાં બધી મળીને આહારની ૩૬ દત્તિઓ અને પાણીની પણ ૩૬ દત્તિઓ થાય છે. આ રીતે આઠે અષ્ટકમાં આહારની કુલ ૩૬ ૪૮ = ૨૮૮ દત્તિઓ અને પાણીની પણ ૨૮૮ દત્તિઓ થાય છે. આ રીતે આહાર અને પાણીની કુલ દત્તિઓ ૨૮૮ + ૨૮૮ = ૫૭૬ થાય છે. અહીં સૂત્રમાં એવું જે કહેવામાં આવ્યું છે કે ૨૮૮ ભિક્ષાઓ વડે આ પ્રતિમાની આરાધના થાય છે. તે માત્ર દત્તઓને અનુલક્ષીને જ કહેવામાં આવ્યું છે–પાણીની દત્તિઓને અહીં ગણતરીમાં લેવામાં આવી નથી, કારણ કે અહીં પાણીની દક્તિઓની વિવક્ષા કરવામાં આવી નથી.
અથવા પ્રથમ અષ્ટકમાં (આઠ દિવસમાં) દરરોજ એક એક દત્તિ આહારની અને એક એક દત્તિ પાણીની, બીજા અષ્ટકમાં પ્રતિદિન બબ્બે દત્તિ આહારની અને બબ્બે દક્તિ પાણીની, ત્રીજા અટકમાં પ્રતિદિન ત્રણત્રણ દત્તિ આહારની અને ત્રણ ત્રણ દક્તિ પાણીની ચેથા અષ્ટકમાં પ્રતિદિન ચાર ચાર દત્તિ આહારની અને ચાર ચાર દક્તિ પાણીની, પાંચમાં અષ્ટકમાં પ્રતિ દિન પાંચ પાંચ દક્તિ આહારની અને પાંચ પાંચ દત્તિ પાણીની, છટ્ઠા અષ્ટ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #213

स्थानाङ्गलूने दत्तिवृद्धयाऽष्टमेऽष्टके प्रतिदिवसमष्टी दत्तयो भक्तस्य अष्टौ दत्नयः पानकस्य च भवन्तीति । अत्र पक्षेऽपि भक्तपानदत्तिसंख्याः पूर्वोक्ता एव । पानकदत्तयोऽ. बाऽप्यविवक्षिता बोध्या इति ।। सू० ५७॥ तपोऽनुष्ठायकाश्च जीवा एवेति जीवाधिकारात् सर्वजीयानाह--
मूलम्-अटविहा संसार समावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहा-पढमसमयनेरइया १, अपढमसमयनेरइया २, एवं जाय अपढमसमय देवा ८॥ १॥ अट्टविहा सबजीया पण्णत्ता, तं जहा-नेरइया १, तिरिक्खजोणिया २, तिरिक्खजोणिणीओ ३, मणुस्सा ४, मणुस्सीओ ५, देवा ६, देवीओ ७, सिद्धा ९॥३॥ अहवा-अठविहा सजीया पण्णत्ता, तं जहा-आभिणियोहियणाणी १ जाय केवलनाणी ४ मइ अन्नाणी ६, सुयअन्नाणी
७, विभंगणाणी ८॥३॥ सू० ५८ ॥ पानीकी, छठे अष्ठकमें छ-छ दत्तियां प्रतिदिन भक्तकी और छ-छ दत्तियां पानीकी सातवें अष्टकमें ७-७ दत्तियां प्रतिदिन भक्तकी और ७-७दत्तियां पानीकी एवं आठवें अष्टकमें८-८दत्तियां प्रतिदिन भक्तकी और ८-८दत्तियां पानीकी इस प्रकारसे भी २८८ दत्तियां पानीकी और २८८ दत्तियाँभक्तकी हो जाती हैं । इस प्रकार के कथनमें प्रथम अष्टककी ८ दत्तियां दोनोंकी होतीहैं, द्वितीय अष्टककी १६ दत्तियां होती हैं, तृतीय अष्ठककी २४ दत्तियां होती हैं चतुर्थ अष्टककी ३२ दत्तियां होती हैं पंचम अष्टककी ४० दत्तियां होती हैं । छठे अष्टककी ४८ दत्तियां होती हैं ७ - अष्टककी ५३ दत्तियां होती हैं और आठवें अष्टककी ६४ दत्तियां होती हैं इन सबका जोड़ २८८ हो जाता है, इस तरहके कथनमें भी पानीकी दत्तियोंकी विवक्षा नहीं की गई है ॥ सूत्र ५७ ॥ કમાં પતિદિન છ-છદત્તિ આહારની અને છ-છ દત્તિ પાણીની, સાતમાં અષ્ટકમાં પ્રતિદિન સાત સાત દત્તિ આહારની અને સાત સાત દક્તિ પાણીની અને આઠમાં અષ્ટકમાં પ્રતિદિન આઠેઆઠ દત્તિ આહારની અને આઠ આઠ દક્તિ પાણીની ગ્રહણ કરવામાં આવે છે. આ પ્રમાણે પહેલા અષ્ટકની કુલ૮, બીજા અષ્ટકની કુલ ૧૬, ત્રીજા અષ્ટકની કુલ૨૪, ચેથા અષ્ટકની કુલ ૩૨, પાંચમાં અષ્ટકની કુલ ૪૦, છઠા અષ્ટકની કુલ ૪૮,સાતમા અષ્ટકની કુલ પ૬ અને આઠમાં અષ્ટકની કુલ ૬૪ દત્તિઓ થાય છે. આ રીતે આઠે અષ્ટકની મળીને આહારની કુલ ૨૮૮ દત્તિઓ થાય છે. આ પ્રકારના કથનમાં પણ પાણીની ૨૮૮ દત્તિઓની વિવલા થઈ નથી એમ સમજવું. | સૂ. ૫૭ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #214

सुघा टीका स्था० सू०५८ संसारसमापन्न कजीवनिरूपणम्
१८५
छाया -- अष्टविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- प्रथमसमयनैरयिकाः १, अमथमसमयनैरयिकाः २, एवं यावत् अप्रथमसमयदेवाः ८ ॥१॥ अष्टविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - नैरयिकाः १, तिर्यग्योनिकाः २, तिर्थ - योनिका ३, मनुष्याः ४, मनुष्यः ५. देवाः ६ देव्यः ७, सिद्धाः ८ ॥ २ ॥ अथवा अष्टविधाः सर्वजीयाः मज्ञप्ताः, तद्यथा आभिनिवोधिकज्ञानी १ यावत् केवलज्ञानी ५ मत्यज्ञानी ६, श्रुताज्ञानी ७, विभङ्गज्ञानी ८ ॥ सू० ५८ ॥
I
तपका अनुष्ठान करनेवाला जीव ही होते हैं इसलिये जीवके अधिकार को लेकर अब सूत्रकार सर्व जीवोंका कथत करते हैंअडविहा संसार समाचन्नगा जीवा पण्णत्ता " इत्यादि सूत्रार्थ-संसार समापन्नक जीव आठ प्रकार के कहे गये हैं । जैसे प्रथम समय नैरमिक १, अप्रथम समय नैरविक २, प्रथम समय तिर्यग्योनिक ३, अप्रथम समयतिर्यग्योनिक ४, प्रथमसमयमनुष्य ९, अप्रथमसमयमनुष्य ६ प्रथमसमयदेव ७ और अप्रथमसमय देव ८ (१) समस्त जीव आठ प्रकार के कहे गये हैं जैसे- नैरयिक १ तिर्यग्योनिक २ तिर्यग्योनिका ३ मनुष्य ४ मानुषी ५ देव ६ देवियां ७ एवं सिद्ध अथवा सर्व जीव आठ प्रकारके कहे गये हैं जैसे - आभिनिबोधिकज्ञानी १ यावत् केवलज्ञानी ५, मत्यज्ञानी ६, श्रुताज्ञानी ७ और विभङ्गज्ञानी ८
"
તપનું અનુષ્ઠાન જીવેા દ્વારા જ થાય છે. પૂસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર સમસ્ત જીવેનું આઠ સ્થાન રૂપે કથન કરે છે अविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता " इत्याहि
66
સૂત્રા-સંસાર સમાપન્નક જીવેાના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) प्रथम समय नैरथिङ, (२) अप्रथम समय नैरयि, (3) प्रथम समय तियज्योनिङ, (४) अप्रथम समय तिर्यग्योनिङ, (4) प्रथम समय मनुष्य (६) अप्रथम समय मनुष्य. (७) प्रथम सभय द्वेष, अने (८) प्रथम समय हेव. સમસ્ત જીવેાના આ પ્રમાણે પણ આઠ પ્રકાર પડે છે—(૧) નૈયિક, (२) तिर्यय, (3) तिर्य थिएशी, (४) मनुष्य, (4) भानुषी (स्त्री), (९) हेवा, (७) हेवीओ। भने (८) सिद्धो.
સમસ્ત જીવેના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર પણ પડે છે—(૧) આભિનિષાघिउज्ञानी (२) श्रुतज्ञानी भने अवधिज्ञानी, (४) मन:पर्ययज्ञानी, (4) ठेवणज्ञानी, (१) भत्यज्ञानी, (७) श्रुताज्ञानी भने (८) विलज्ञानी,
स्था०-२४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #215

-
१८६
स्थानाङ्गसले टीका--' अविहा' इत्यादि--
व्याख्या स्पष्टा। नवर-प्रथमसमयनैरयिकाः नैरयिकत्वस्य प्रथमे समये वर्तमानाः । तद्भिन्नास्तु अप्रथमसमपनरयिकाः । एवमेव प्रथमसमयतिर्यग्योनिकायप्रथमसमयदेवान्ता अपि बोध्याः । अत्र-यावत्पदेन-"प्रथमसमयतिर्यपोनिकाः, अपथमसमयतिर्यग्योनिकाः, प्रथमसमयमनुष्याः, अप्रथमसमयमनुष्याः प्रथमसमयदेवाः' इति पदानां संग्रहः ॥ १ ॥ तथा-सर्वजीवाः-सर्वे च ते जीवाश्चेति, संसारिणः सिद्धाश्चेत्यर्थः । ते जीया अष्टविधाः प्रज्ञप्ताः तद्यथानैरयिका इत्यादि । तत्र-नैरयिका इत्येको भेदः । स्त्रीपुरुषभेदेन द्वौ तिर्यग्भेदौ । एवमेव द्वौ मनुष्यभेदौ, द्वौ देवभेदौ, एकश्च सिद्धभेद इति ॥ २॥ अथवा-प्रकारान्तरेण सर्वजीवा अष्टविधा बोध्याः । ते हि-आभिनिवोधिकज्ञानी १, श्रुत. टीकार्थ-नैरयिक अवस्थाके प्रथम समयमें वर्तमान जो जीव हैं वे प्रथम समय नैरयिक हैं १ और इनसे भिन्न जो जीव हैं वे अप्रथम समय नैरयिक हैं। इसी तरहसे प्रथमसमपतिर्यग्योनिक, अप्रथमसमय तिर्यग्योनिक आदि जीव भी समझ लेना चाहिये इस प्रकारसे भी समस्त जीव आठ प्रकारके कहे गये हैं-जैसे नैरयिक यह एकही भेद है इसमें पुल्लिङ्ग और स्त्रीलिङ्ग ये दो लिङ्ग नहीं होते हैं। स्त्रीलिङ्ग तियश्च और पुलिङ्ग पुरुष-तियश्चके भेदसे तिर्यश्चके दो भेद हैं इसी तरहसे स्त्रीलिङ्ग मनुष्य और पुल्लिङ्ग पुरुष-मनुष्यके भेदसे मनुष्यके दो भेद है इसी तरह स्त्री देव और पुल्लिङ्ग देवके भेदसे देवके दो भेद होते हैं इस प्रकारसे यहाँ तक सात भेद हो जाते हैं और एक ટીકાથ-હવે પ્રથમ સમય નૈરયિક આદિને ભાવાર્થ સમજાવવામાં આવે છે જે જીવ મેરયિક અવસ્થાના પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન હોય છે તેને પ્રથમ સમય નરયિક કહે છે. તે સિવાયના જે નારક હોય છે તેમને અપ્રથમ સમય નરયિક કહે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમય તિર્યાનિક, અપ્રથમ સમય તિર્ય ગેનિક આદિ જી વિષે પણ સમજવું.
બીજી રીતે સમસ્ત જીના જે આઠ ભેદ કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ નીચે પ્રમાણે છે.
નરયિકમાં નરજાતિ અને નારી જાતિ રૂપ ભેદે હોતા નથી. બધાં નરયિકે નપુંસકલિંગના (નાન્યતર જાતિના જ હોય છે. તિય" માં નરજાતિ અને નારીજાતિ રૂપ બે ભેદે હોય છે. મનુષ્યમાં પણ નરજાતિ અને નારીજાતિ રૂપ બે ભેદ હોય છે. એ જ પ્રમાણે દેવોમાં પણ નર અને નારીજાતિ રૂપ ભેદ (દેવે અને દેવીઓ) હોય છે. સિદ્ધ છમાં નરજાતિ અને નારી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #216

सुघा टीका स्था०८ सू०५८ अष्टविधसंयमस्वरूपनिरूपणम्
१८७ ज्ञानी २, अवधिज्ञानी ३ मनापर्ययज्ञानी ४, केवलज्ञानी ५, मत्यज्ञाती ६, श्रुता. ज्ञानी ७, विभङ्गज्ञानीति ८॥ सू० ५७ ॥
अनन्तरसूत्रे ज्ञानिन उक्ताः, ते च संयमयुक्ता अपि भवन्तीति संयममष्टस्थानत्वेनाह--
मूलम्-अविहे संजमे पण्णत्ते, तं जहा--पढमसमयसुहुमसंपरायसरागसंजमे १, अपढमसमयसुहमसंपरायसरागसं. जमे २, पढमसमयबादरसंपरायसंजमे ३, अपढमसमयबादरसंपरायसंजमे ४, पढमसमय उवसंतकसायवीयरागसंजमे ५, अपढ मसमयउपसंतकसायवीयरागसंजमे ६, पढमसमयखीणकसायायरागसंजमे ७, अपढमसमयखीणकसायवीयरागसंजमे ८॥ सू० ५८॥ __ छाशा--अष्टविधः संयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रथमसमयसूक्ष्मसम्परायसराग संयमः १, अप्रथमसमयसूक्ष्मसंपरायसरागसंयमः २, प्रथमसमययादरसंपरायसंयमः ३, अप्रथमसमयबादरसंपरायसंयमः ४, प्रथमसमयोपशान्तकषाययीतरागसंयमः ५, अप्रथमसमयोपशान्तकषायवीतरागसंयमः ६, प्रथमसमयक्षीणकषाय वीतरागसंयमः ७, अप्रथमसमयक्षीणकषापवीतरागसंयमः ८ ।। मू० ५८ ॥ सिद्ध जीव मिलाकर जीवके आठ मेद हो जाते है अथवा-पूर्वोक्त रूपसे
आभिनियोधिक ज्ञानी आदि के भेदसे जीवके आठ भेद कहे गयेहैं सू.५२ ___अनन्तर सूत्र में जो ज्ञानी जीव कहे गये हैं वे संयम युक्त भी होते हैं -इसलिये अब सूत्रकार आठ स्थानक रूपसे संयमका कथन રૂપ ભેદે હતા નથી, તે કારણે તેમને એક જ ભેદ કહ્યો છે. આ રીતે સમસ્ત જીવના કુલ આઠ ભેદ પડે છે.
પૂર્વોક્ત રૂપે આભિનિબંધિક જ્ઞાની (મતિજ્ઞાની) આદિના ભેદથી પણ છોના આઠ પ્રકાર પડે છે. તે સૂ. પર છે
આગલા સૂત્રમાં જ્ઞાની છની વાત કરવામાં આવી. જ્ઞાની છ સંયમ યુક્ત પણ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ સ્થાનક રૂપે સંયમનું નિરૂપણ કરે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #217

૨૮૮
स्थानाङ्गसूत्रे टीका--' अट्ठविहे संजमे ' इत्यादि--
संयमाचारित्र, स सरागवीतरागभेदेन द्विविधः । तत्र-सरागसंयमः सुक्ष्मसम्परायवादसम्परायभेदेन द्विविधः । द्विविधोऽप्ययं प्रथमसमयाप्रथमसमयभेदेन द्विविध इति चतुर्विधः सरागसंयमः। तथा वीतरागसंयमोऽपि उपशान्तकषायक्षीणकपायभेदेन द्विविधः । द्विविधोऽप्ययं प्रथमसमयाप्रथमसमयभेदेन करते हैं-" अविहे संजमे पण्णत्ते" इत्यादि
टीकार्थ-संयम आठ प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-प्रथमसमय सूक्ष्म सम्परायसरागसंयम१, अप्रथमसमयसक्षमसंपरायसराग संपम २प्रथमसमयबादरसंपरायसरागसंयम ३, अप्रथमसमयबादरसम्परायसरागसंयम ४, प्रथमसमय उपशान्तकषाय वीतरागसंपम ५ अप्रथमसमय उपशान्त कषायबीतरागसंयम ६ प्रथमसमयक्षीणकषापवीतराग संयम ७ एवं अप्रथमसमयक्षीणकषायवीतरागसंयम ८।
संयम नाम चारित्रका है । यह सराग और वीतरागके भेदसे दो प्रकारका होता है। इनमें जो सरागसंयम है वह सूक्ष्मसांपराय
और बादरसांपरायके भेदसे दो प्रकार है। दोनों प्रकारका यह संयम प्रथमसमय और अप्रथमसमयके भेदसे दो दो प्रकारका कहा गया है। इस तरह सरागसंपम चार प्रकारका हो जाता है। तथा-वीतराग संयम भी उपशान्तकषाय और क्षीणकषायके भेदसे दो तरहका है। यह भी दोनों प्रकारका संयम प्रथमसमय और अप्रथमसमयके
“ अहविहे संजमे पण्णत्ते" त्याहટીકાથ–સંયમના નીચે પ્રમાણે આઠ પ્રકાર કહ્યા છે—(1) પ્રથમ સમય સૂક્ષમ સમ્પરાય સરાગ સંયમ, (૨) અપ્રથમ સમય સુફમ સપરાય સરાગ સંયમ, (૩) પ્રથમ સમય બાદર સંપરાસરાગ સંયમ,(૪)અપ્રથમ સમય બાદર સંપરાય સરાગસંયમ, (૫) પ્રથમ સમય ઉપશાન કષાય વીતરાગ સંયમ (૬)અપ્રથમ સમય ઉપશાન્ત કષાય વીતરાગ સંયમ, (૭) પ્રથમ સમય ક્ષીણ કષાય વીતરાગ સંયમ અને (૮) અપ્રથમ સમય ક્ષીણકષાય વીતરાગ સંયમ.
સંયમ એટલે ચારિત્ર. તેના મુખ્ય બે ભેદ છે-(૧) સરાગ સંયમ અને (૨) વીતરાગ સંયમ. તેમને જે સરાગ સંયમ છે તેના બે ભેદ પડે છે–(૧) સૂક્ષ્મ સાંપરાય અને (૨) બાદર સાંપરાય. આ બન્ને પ્રકારના સંયમના પ્રથમ સમય અને પ્રથમ સમયના ભેદથી બન્ને પ્રકાર કહ્યા છે. આ રીતે સરાગ સંયમના ચાર પ્રકાર થઈ જાય છે. વીતરાગ સંયમના પણ ઉપશાત કષાય. અને ક્ષીણકષાય નામના બે ભેદ પડે છે. આ બંને પ્રકારના સંયમના પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #218

सुघा टीका स्था०८ सू० ५८ अष्टविधसंयमस्वरूपनिरूपणम् द्विविध इति चतुर्विधो वीतरागसंयमः । इत्थमष्टविधः संयमः प्रज्ञप्तः । अष्टविध. त्वमेवाह-तद्यथा-इत्यादिना । तत्र-प्रथमसमयमुक्ष्मसंपरायसरागसंयमः-प्रथमः समयः प्राप्तौ यस्य स तथा, तथा-सूक्ष्मः-कृशः-संपरायः संज्वलनलोभलक्षणो वेद्यमानो यस्मिन् स तथा, तथा-रागेण अभिष्वङ्गलक्षणेन सहितः स सरागः, एतद्विशेषणत्रयविशिष्टो यः संयमः स तथेति प्रथमः । द्वितीयभेदोप्येवमेव । नवरं-प्रथमसमयस्थानेऽत्राप्रथमसययः । एतौ द्वाबपि भेदो श्रेणीद्वयापेक्षया यद्यपि पुनर्दिभेदाविति चत्वारो भेदा भवन्ति तथापि श्रेणीद्वयापेक्ष भेदद्वयं नो विवक्षितमिति द्वावेव भेदाचत्रोक्ती, इति ॥ २ ॥ तथा-प्रथमसमयबादरसंपरायभेदसे दो प्रकारका हो जाता है इस तरह वीतराग संयम चार प्रकारका हो जाता है। इस तरह दोनोंकी चतुष्प्रकारता मिलाकर संयमको आठ प्रकारका कहा गया है जो संयम रागसे युक्त हो, तथा जिसकी प्राप्ति में एक समय हो एवं जिसमें संज्वलन लोभरूप कषाय विद्यमान हो रहा हो ऐसा इन तीन विशेषणोंवाला जो संयम है यह प्रथम समय सूक्ष्म संपरायसरागसंपम है द्वितीय भेद भी ऐसा ही है, परन्तु यहां पर प्रथमसमयके स्थानमें अप्रथमसमय कहा गया है। ये दोनों भेद भी दो श्रेणीकी अपेक्षासे यद्यपि दो दो भेदवाले और हो जाते हैं-इस प्रकारसे इनके चार भेद हो जाते हैं-परन्तु इन भेदोंकी यहां पर विवक्षा नहीं हुई है। अतः दो भेद ही यहां प्रकट किये गये हैं।२। પ્રથમ સમય અને એ પ્રથમ સમયના ભેદથી બન્ને પ્રકાર પડે છે. આ રીતે વીતરાગ સંયમના પણ ચાર પ્રકાર થઈ જાય છે. આ પ્રકારે બનેને ચાર ચાર પ્રકારો મળીને સંયમના કુલ આઠ પ્રકારે પડે છે. હવે આ દરેક પ્રકારના સંયમનો ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે.
પ્રથમ સમય સક્ષમ સં૫રાય સરાગ સંયમ–જે સંયમ રાગથી યુક્ત હોય છે, જેની પ્રાપ્તિમાં એક સમય થતું હોય છે અને જેમાં સંજવલન લેભારૂપ કષાય વેદ્યમાન થઈ રહ્યો હોય છે, એવાં આ ત્રણ વિશેષાવાળા સંયમને પ્રથમ સમયસૂક્ષ્મ સંપાય કહે છે. બીજે ભેદ પણ ઉપર્યુક્ત લક્ષણોવાળે જ છે, પરંતુ અહીં પ્રથમ સમયને બદલે અપ્રથમ સમય કહે જોઈએ. આ બન્ને ભેદ પણ શ્રેણી દ્રયની અપેક્ષાએ બબ્બે ભેદોથી યુક્ત છે, અને તે કારણે તે બન્નેને ચાર ભેદ પડે છે, પરંતુ અહીં તે ભેદનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું નથી. અહીં તે ભેદે જ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. રા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #219

-
___ स्थानाङ्गसूत्रे संयमः-प्रथमसमयः-प्रथमसमयोपलब्धिकाः, बादरसम्परायः-बादराः = स्थूलाः सम्परायाः संज्वलनक्रोधादयो पस्मिन् स तथाभूतश्च यः संयमः स इ तृतीयो भेदः ! चतुर्यस्तु-अप्रथमसमयबादरसम्परायसंयम इति । एतौ द्वावपि मेदो श्रेणिद्वयापेक्षया यद्यपि पुन िभेदाविति चत्वारो भेदा भवन्ति, तथापि श्रणीद्वया. पेक्षं भेदद्वयं नो विवक्षितमिति द्वावेवात्र भेदौ भवत इति । तथा-उपशान्तकषाय. क्षीणकषायरूपश्रेणीद्वयापेक्षया वीतरागसंयमो द्विविधः । द्विविधोऽप्ययं प्रथमसमयाप्रथमसमयभेदेन द्विविध इति चतुर्विधो वीतरागसंयमः। तमेवाह-प्रथमसमयोपशान्तकषायवीतरागसंयम इत्यादिना ॥ मू० ५८ ॥
जिस संयममें संज्वलनकषाय आदिक स्थूल है, और जिसकी प्राप्तिमें प्रथम समय बादर संपराय संयम है। तथा-चतुर्थ संयम अप्रथम समयबादरसम्पराय संयम है ये दोनों भी संयम दो श्रेणीकी अपे. क्षासे यद्यपि दो दो भेदवाले और हो जाते हैं -पर अणि यापेक्षा भेदोंकी यहां विवक्षा नहीं हुई है इसलिये ये दोही भेद प्रकट किये गये हैं। तथा-उपशान्तकषाय एवं क्षीणकषाय रूप श्रेणी द्वयकी अपेक्षासे चीतराग संपम भी दो प्रकारका होता है यह दोनों भी प्रकारका संयम प्रथमसमय और अप्रथमसमयके भेदसे दो दो प्रका. रका हो जाता है, इस तरह वीतराग संयम चार प्रकारका प्रकट किया गया है। यही बात 'प्रथमसमयोपशान्तकषायवीतरागसंयमः" इत्यादि द्वारा कही गई हैं। सू० ५८॥ संयमी जीव पृथिवीके ऊपर होते हैं अतः अब सूत्रकार आठ
પ્રથમ બાદર સં૫રાય સંયમ–જે સંયમમાં સંજવલન કષાય આદિ સ્થલ હોય છે અને જેની પ્રાપ્તિમાં પ્રથમ સમય હોય એ જે સંયમ છે તેનું નામ પ્રથમ સમય બાદર સંપરાય સંયમ છે. તથા થો ભેદ અપ્રથમ સમય બાદર સંપૂરાય સંયમ છે. આ બને સંયમના પણ શ્રેણીઢયની અપેક્ષાએ ભેદની વિવેક્ષા થઈ નથી, તેથી અહીં ઉપયુક્ત બે ભેદે જ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે.
તથા–ઉપશાન કષાય અને ક્ષીણ કષાય રૂ૫ શ્રેણીની અપેક્ષા એ વીત. રાગ સંયમ પણ બે પ્રકારને કહ્યું છે. આ બન્ને પ્રકારના સંયમના પણ પ્રથમ સમય અને અપ્રથમ સમય નામના બબ્બે ભેદો પડે છે. આ રીતે વીતરાગ सयभाना इस या२ ले ५४ छ. मेरा पात सूत्रारे "प्रथमसमयोपशान्त. कषायवोतरागसंयमः" त्याहि सू२५ ॥२॥ ५४८ ४री छ. ॥ सू ५८ ।।
સંયમી જીવો પૃથ્વીની ઉપર હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ ભેદ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #220

सुघा टीका स्था. ८ सू. ५९ अष्टविधपृथिवीस्वरूपनिरूपणम् १९१ संयमिनश्च पृथिव्युपरि भवन्तीति पृथिवीमष्टविधत्वेनाह
म्लम्- अट्ट पुढवीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-रयणप्पमा १ जाय अहे सत्तमा ७, ईसिपब्भारा ८॥ सू० ६९ ॥
छापा--अष्ट पृथिव्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-रत्नप्रभा १ यावत् अधः सप्तमी ७ ईषत्माग्भारा ८ ।। मृ० ५९ ॥
टीका--- टु पुडवीओ' इत्यादि-- व्याख्या स्पष्टा । सू० ५९ ॥ प्रक्रान्तापा ईषमाग्भारपृथिव्याप्रमाणंः नामानि चाह--
मूलम्-ईसिपम्भाराए णं पुढवीए बहुमज्झदेसभाए अट्टजोयणिए खे-ते अह जोयणाई बाहल्लेणं पण्णत्ते ॥ १॥ ईसिपब्भाराए णं ढवीए अट्ट नामधेजा भवंति, तं जहा-ईसीइ वा १, ईसिपब्भाराइ या २, तणूइ वा ३, तणुतणुइ वा ४, सिद्धीइ वा ५, सिद्धालएइ वा ६, मुत्तीइ वा ७, मुत्तालएइ या ८ ॥ २॥ सू० ६० ॥ छाया-ईपत्पाग्भारायाः खलु पृथिव्या बहुमध्यदेशभागे अष्टयोजनिक क्षेत्रम् अष्ट योजनानि बाहल्येन प्रज्ञप्तम् ॥१॥ ईषत्माग्भारायाः खलु पृथिव्या अष्टौ नामधेयानि भवन्ति, तपथा-ईषत् इति था, ईषत्प्राग्भारेति या, २, तनुरिति या ३, तनुतनु रिति या ४, सिद्धिरिति वा ५, सिद्धालय इति या ६, मुक्तिरिति था, ७, मुक्तालय इति वा ८ ॥ २ ॥ सु० ६० ॥ भेद रूपसे पृथिवीका कथन करते हैं--
" अट्ठ पुढघीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि
सूत्रार्थ-पृथिवियां आठ कही गईहैं-जैसे-रत्नप्रभा१, यावत् अधःसप्तमी और आठवीं ईषत्माग्भारा८ इसकी व्याख्या स्पष्टहै।।सू०५९॥
प्रक्रान्त ईषत्पागभारा पृथिवीका प्रमाण एवं उसके नामोंका कथन ३५ पृथ्वीनु ४थन रे छ-" अट्ट पुढबीओ एण्णताओ” त्या
સૂત્રાર્થ–પૃથ્વીએ આઠ કહી છે રત્નપ્રભાથી લઈને અધાસપ્તમી પર્યાની સાત પૃથ્વી અને આઠમી ઈષત્નાભારા પૃથ્વી આ સૂત્રની વ્યાખ્યા સુગમ છે. સૂ. પલા
આગલા સૂત્રમાં જે ઈષ~ાલારા પૃથ્વી નામનો પ્રકાર કહ્યો તેનું પ્રમાણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #221

कि
स्थानाङ्गसूत्रे टीका---' ईसिपमारार णं' इत्यादि
ईषत्मारमारानामकपृथिव्या बहुमध्यदेशभागे अष्टयोजनिकम् अष्टयो जनात्मक क्षेत्रम् अष्ट योजनानि बाहत्येन-स्थौल्येन प्रज्ञप्तमिति ॥ १ ॥ तथाईषत्माग्मारायाः पृथिव्या अष्टौ नामधेयानि नामानि भवन्ति, तद्यथा-ईषदिति वेत्यादि । तत्र-ईषदिति रत्नप्रभापेक्षया ईपत्त्याद् ।। १ ।। ईपत्प्राग्भारेतिप्रारभारस्य-उच्छ्यादिलक्षणस्य रत्नममाद्यपेक्षया लघुत्वात् ॥ २॥ तथा-तनुरिति प्रतलत्यात् ॥ ३ ॥ तथा-तनुतनुरिति अतिप्रतलत्वात् ॥ ४॥ सिद्धिरिति तदुपरि सिदयमानत्वात् ॥ ५॥ सिद्धालय इति सिद्धनिवासस्थानसामीप्यात् सूत्रकार इस प्रकारसे करते हैं-" ईसिपम्भाराए ण पुढवीए" इत्यादि
ईषत्प्रारभारा पृथिवीके बहुमध्यदेशभागमें आठ योजन प्रमाणका क्षेत्र कहा गया है, यह आठ योजनका स्थूल (मोटा)है इस ईषत्प्ररमारा पृथिवीके आठ नाम हैं । जो इस प्रकार से हैं। ईषत् १, ईषत्प्ररभारा २, तनु ३, तनु तनु ४ सिद्धि ५, सिद्धालय ६. मुक्ति, और मुक्तालय८
टोकार्थ-इस ईषत्प्रारमारा पृथिवीकाजो ईषत् ऐसा नाम कहा गयाहै, वह रत्नप्रभाकी अपेक्षा कम होनेसे कहा गया है, तथा ईषत् प्रागभारा ऐसा जो नाम कहा गया है, वह रत्नप्रभा आदिकी अपेक्षा इसका उच्छाप-ऊंचाई आदि रूप प्राग्मार लघु होनेसे कहा गया है, प्रतल होनेसे तनु ऐसा इसका नाम कहा गया है, अति प्रनल बहुत पतली होनेसे तनु तनु ऐसा इसका नाम कहा गया है, इसके ऊपर जीव सिद्ध हो जाते हैं, इससे इसका नाम सिद्धि ऐसा कहा गपा है। यह તથા તેના નામને હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે–
"ईसिपमाराए पुढवीए" त्यादि ટીકાઈ–ઈ–ાશ્મારા પૃથ્વીના બહુ મધ્યદેશભાગમાં આઠ યોજન પ્રમાણુનું ક્ષેત્ર કહ્યું છે તે આઠ જનનું સ્થૂલ છે. ઈષ~ામ્ભારા પૃથ્વીના આઠ નામો नीय प्रभार छ-(१) ध्षत, (२) पत्याला२।, (3) तनु, (४) तनुतनु, (५) सिद्धि, (6) सिद्धास्य, (७) भुति, मने (८) भुतासय.
રત્નપ્રભા પૃથ્વી કરતાં નાની હોવાને કારણે તેનું નામ ઈષત્ પડયું છે. રત્નપ્રભા આદિ પૃથ્વી કરતાં ઊંચાઈ આદિ રૂપ પ્રાગભાર (પ્રમાણુ)ની અપે. ક્ષાએ તે લધુ હોવાને કારણે તેનું બીજુ નામ ઈષ... ભારા છે પ્રતલ (પાતળી) હોવાને કારણે તેનું ત્રીજું નામ તનુ છે. ઘણી જ પ્રતલ હોવાને કારણે તેનું ચોથું નામ તનુતનુ છે. ત્યાં જનાર જીવ સિદ્ધ થઈ જાય છે તેથી તેનું નામ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #222

मुघा टीका स्था०८ स०६२ शुभानुष्ठानस्य श्रवणाद्यष्टस्थाननिरूपणम् १९३ ॥ ६॥ मुक्तिरिति तदुपरि सकलकर्मभ्यो जीवानां मुच्यमानत्वात् ॥ ७ ॥ मुक्ता. लय इति मुक्तनिवासस्थानसामीप्यात् ॥ ८ ॥ अत्र सर्वत्र ' इति ' शब्दः स्वरूपनिर्देशे वे' ति विकल्पार्थे ॥ सू० ६१ ॥
शुभानुष्ठानेषु ये प्रमादरहिता भवन्ति, त एव सिद्धिमाजो भवन्तीति शुभा. नुष्ठानानि अष्टविधत्वेनाह-- ___ मूलम्-अहहिं ठाणेहि सम्मं संघडियवं जइयत्वं परकमि यवं, अस्सि च णं अट्रे णो पमाएयत्वं भवइ, तं जहा-असुयाणं धम्माणं सम्मं सुणणयाए अब्भुटेयव्यं भवइ १, सुयाणं धम्माणं ओगिण्हणयाए उवधारणयाए अब्भुट्टेयव्यं भवइ २, पावाणं कम्माणं संजमेणं अकरणयाए अब्भुट्रेयव्यं भवइ ३, पोराणाणं कम्माणं तवसा विगिंचणयाए विसोहणयाए अब्भुट्रेयव्यं भवइ ४, असंगिहीयपरियणस्त संगिण्हणयाए अब्भुट्रेयव्यं भवइ ५, सेहं आयारगोयरग्गहणयाए अब्भुट्रेयव्यं भवइ ६, गिलाणस्स अगिलाए बेयावच्चकरणयाए अब्भुट्रेयव्यं भवइ ७, साहम्मियाणं अधिगरणंसि उप्पणंसि तत्थ अणि. सिदालयके पास है, इससे इसे सिद्धालय ऐसा कहा गया है, मुक्ति ऐसा जो नाम इसका कहा गया है उसका कारण यह है कि इसके ऊपर सकल कर्मों से जीव रहित बनते हैं । तथा-मुक्तालय ऐसा जो इसका नामान्तर कहा गया है, सो उसका कारण ऐसा है कि यह मुक्त जीवों के निवासस्थानके पास है, यहां सर्वत्र " इति " शब्द स्वरूप निर्देशमें एवं “वा" यह शब्द विकल्प अर्थमें है ॥सू० ६१॥ સિદ્ધિ પડયું છે. તે સિદ્ધાલયની પાસે છે અથવા ત્યાં સિદ્ધ જીના નિવાસ સ્થાન રૂપ સિદ્ધશિલા આવેલી છે તેથી તેનું છઠું નામ સિદ્ધાલય છે. સકલ કર્મોથી રહિત થયેલા મુક્ત જીવે ત્યાં રહે છે તેથી તેનું નામ મુક્તિ છે. તે મુકત જીવનાં નિવાસ સ્થાનની પાસે હોવાથી તેનું નામ મુક્તાલય છે. આ सत्रमा यi rni " इति " नी प्रयोग थय। छे ते २१३५ना निशन भाट यये। छ भने "या" पहन प्रयोय विपार्थ थये। छ. ॥सू. ६१॥ स्था०-२५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #223

१९४
स्थानाङ्कसूत्रे
स्सियोवस्सिओ अपक्खग्गाही मज्झत्थभावभूए कहणु साहम्मिया अप्पसद्दा अप्पझंझा अप्पतुमंतुमा उपसामणयाए अब्भुटेयव्वं भवइ ८॥ सू० ६२ ॥ छाया-अष्टसु स्थानेषु सम्यक् सघटितव्य यतितव्यं पराक्रमितव्यं अस्मिश्च खलु अर्थे नो प्रपादयित व्यं भवति, तद्यथा-अश्रुतानां धर्माणां सम्परु श्रवणतायै अभ्युत्थातव्यं भवति १, श्रुतानां धर्माणाम् अवग्रहणताये उपधारणतायै अभ्युत्थातव्यं भवति २, पापानां कर्मणो संयमेन अकरणतायै अभ्युत्थातव्यं भवति ३, पुराणानां कर्मणां तपसा विवेचनतायै विशोधनतायै अभ्युत्थातव्यं भवति ४, असंगृहीतपरिजनस्य संग्रहणतायै अभ्युत्थातव्यं भवति ५, शैक्षम् आचारगोचरग्रहगतायै अभ्युत्थातव्यं भवति ६, ग्लानस्य अग्लान्या चैयात्त्यकरणतायै अभ्यु. स्थातव्यं भवति ७, साधर्मिकाणाम् अधिकरणे उत्पन्ने तत्र अनिश्रितोपाश्रितोऽपक्षग्राही मध्यस्थभावभूतः कथंनु साधर्मि का अल्पशब्दा अल्पझञ्झा अल्पतुमनुमा उपशमनतायै अभ्युत्थातव्यं भवति ८ ॥ सु० ६२ ॥
टीका-' अहिं ठाणेहिं ' इत्यादि-- ___ साधुमिः अष्टसु स्थानेषु-वस्तुषु सम्यक् संघटितव्यम्=अमाप्तेषु तेषु योगः कर्तव्यः, सम्यग् यतितव्यम्=प्राप्तेषु तेषु तदविनाशार्थ प्रयत्नः कार्यः, सम्यक् पगक्रमितव्यम्-शक्तिक्षयेऽपि तद्रक्षणे पराक्रमाप्रकृष्टोत्साहः कर्त्तव्यः,
शुभ अनुष्ठानोंमें जो जीव प्रमाद रहित होते हैं-वे ही सिद्धिको प्राप्त करते हैं, अतः अब सूत्रकार शुभ अनुष्ठानोंका कथन आठ रूपसे करते हैं-" अहिं ठाणेहि सम्मं संघडियव्यं " इत्यादि ॥ टीकार्थ-साधु पुरुषोंको आठ स्थानों में-आठ वस्तुओंमें अच्छी तरहसे योग करना चाहिये-उनकी अप्राप्तिमें प्राप्त करनेका प्रयत्न करना चाहिये-और जब वे प्राप्त हो जाये तो उनकी अविनाशिताके निमित्त प्रयत्न करना चाहिये शक्ति नहीं रहे तब भी उनकी रक्षा करनेमें
જે જીવ પ્રમાદનો ત્યાગ કરીને શુભ અનુષ્ઠાનમાં રત રહે છે, એ જીવ જ સિદ્ધિ પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર શુભ અનુષ્ઠાનોનું આઠ સ્થાન રૂપે थन ४२ छ-" अहिं ठाणेहिं सम्म संघडियव्य " त्या:-- ટીકાથ–સાધુઓએ નીચેની આઠ વસ્તુઓને સારી રીતે યોગ કરવો જોઈએ એટલે કે જે તેમની પ્રાપ્તિ ન થઈ હોય તે તેમને પ્રાપ્ત કરવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ, અને જે તેની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તો તેમને નાશ ન થાય તે માટે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #224

सुघा टीका स्था० ८ १०६२ शुमानुष्ठानस्य श्रवणाद्यष्टस्थाननिरूपणम् १९५ तथा-अस्मिन् वक्ष्यमाणे अष्टकस्थानरूपेऽर्थे खलु नो प्रमादयितव्यं-न कदाचिदपि प्रमादः कर्तव्यो भवति । तान्येवाष्टौ स्थानान्याह- तद्यथा-अश्रुता. नाम् अकृतश्रवणविषयाणां धर्माणां श्रुतभेदानां सम्यक् श्रवणताय श्रवणाय अभ्युत्थातव्यम्-उद्यमः करणीयो भवतीति प्रथमः । श्रुतानां कृतश्रवणविषयाणां धर्माणाम् अवग्रहणतायै-मनोविषयीकरणाय उपधारणतायै अरिच्युतिस्मृतिवासनाविषयीकरणाय च अभ्युत्थातव्यं भवतीति द्वितीयः । पापानां-प्राणातिपातादिलक्षणानां कर्मणां संयमेन-संयमद्वारा अकरणतायै-अननुष्ठानाय अभ्युत्थातव्यं भवतीति तृतीयः । पुराणानां-पुराकृतानां कर्मणां तपसा-तपोद्वारा विवेचनतायै निर्जरणाय विशोधनतायै आत्मनः कलङ्कस्य दूरीकरणाय च अभ्युत्थातव्यं भवप्रकृष्ट उत्साह रखना चाहिये तथा इन आठ स्थानों में कभी भी प्रमाद नहीं करना चाहिये वे ८ स्थान इस प्रकार से हैं-जिन श्रुतभेदों को कभी नहीं सुना है, उन श्रुतमेदोंको अच्छी तरहसे सुननेके लिये प्रयत्नशाली होना ऐसा यह प्रथम स्थान है, जिन श्रुतधर्मो को अच्छी तरहसे सुन लिया है, वे मनमें अच्छी तरह से जम जावे उनकी च्युति, स्मृति एवं वासना रूप बनी रहे-इसके लिये प्रयत्नशील बने रहना ऐसा यह द्वितीय स्थान है, प्राणातिपात आदि रूप पाप कमों का संयम द्वारा अनुष्टान हो-विनाश होता रहे-इसके लिये अच्छी तरहसे यत्नशील बने रहना-यह तृतीय स्थान है-पूर्वोपार्जित कर्मों की तपस्या द्वारा निर्जरा होती रहे और आत्मासे कर्म मलरूप कलङ्क दूर होता रहे इसके लिये सदा प्रयत्नशील बने रहना यह चतुर्थ स्थान है, जो अभी પ્રયત્ન કરે જોઈએ. શકિત ન રહે તે પણ તેમની રક્ષા માટે ખૂબ જ ઉત્સાહ રાખવું જોઈએ તથા આ આઠ સ્થાનમાં-અ ઠ બાબતેમાં બિલકુલ પ્રમાદ કરવો જોઈએ નહીં. તે આઠ સ્થાને નીચે પ્રમાણે છે –
(૧) જે મૃતભેદેનું કદી પણ શ્રવણ કર્યું નથી. તે શ્રત ભેદેનું સારી રીતે શ્રવણ કરવાનો પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈ છે.
(૨) જે મૃતભેદોનું સારી રીતે શ્રવણ થઈ ચૂકયું હોય, તેમની વિસ્મૃતિ ન થાય-મનમાં દૃઢતાથી તેમની સ્થાપના થઈ જાય, તેમની અપિયુતિ, સ્મૃતિ અને વાસનારૂપ ધારણ ટકી રહે તે માટે સાધુજનેએ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ.
(૩) પ્રાણાતિપાત આદિરૂપ પાપકર્મોને સંયમ દ્વારા વિનાશ થતું રહે તે માટે તેમણે ખૂબ જ પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ.
(૪) પૂર્વોપાર્જિત કર્મોની તપસ્યા દ્વારા નિર્જરા થતી રહે-આત્માની ઉપર લાગેલે કમલ રૂપ કાદવ દૂર થતું રહે તે માટે તેણે સદા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #225

स्थानाङ्गसूत्रे तीति चतुर्थः । असंगृहीतपरिजनस्य-असंगृहीतस्य अस्वीकृतस्य परिजनस्य शिष्पवर्गस्य संग्रहणतायै स्वीकरणाय अभ्युत्थातव्यं भवतीति पश्चमः । आचारगोचरग्रहणतायै-आचारो-ज्ञानादिविषयः पञ्चविधः, गोचरो-भिक्षाचर्यापतिलेखनादिस्तयोर्ग्रहणतायै-शिक्षणाय शैक्षं सद्यः प्रबजितं शिष्यं प्रति अभ्युत्थातव्यं भवति । इति षष्ठः ॥ ग्लानस्य-व्याधियुक्तस्य अग्लान्या अखेदेन वैयावृत्त्यकरणतायै थैयाटत्यकरणाय अभ्युत्थातव्यं भवतीति सप्तमः । साधर्मिकाणां-साधूनाम् अधिकरणे कलहे उत्पन्ने सति तत्र-साधुषु यः अनिश्रितोपाश्रितः-निश्रितं रागः उपाश्रितं द्वेषः, तद्वयं नास्ति यस्य स तथा-रागद्वेषरहित इत्यर्थः, यद्वानिश्रितम् आहाराधभिलापः उपाश्रित-शिष्यकुलाद्यपेक्षा, तद्वयं नास्ति यस्य स तथा-आहाराधभिलाष-शिष्यकुलाद्यपेक्षारहित इत्यर्थः, अत एव-अपक्षनाहीपक्ष-शास्त्रविरुद्धं न गृह्णातीत्येवं शीलः अत एप च-मध्यस्थमायमूता-माध्यस्थ्य प्राप्तो भवति, तेन साधुना कथं-केन प्रकारेण 'नु' इति वितर्के, ममैते साधतक शिष्य मण्डली में नहीं आये हैं उन्हें शिष्य मंडलीमें लानेका प्रयत्न करना यह पांचवां स्थान है, ज्ञानादि रूप पांच प्रकारके आचारको एवं भिक्षाचर्या, प्रतिलेखनादिको शिष्यजनको जो नवीन दीक्षित हुआ है, ग्रहण कराने में शिक्षा देने में सदा प्रयत्न करना यह छठा स्थान हे, संघमें जो ग्लान साधु हैं-व्याधियुक्तमुनिजन हैं उनकी विना खेदके चैपावृत्ति करने की इच्छा रखना यह सातवां स्थान है, एवं साधर्मिक साधुजनोंमें जब कलह उत्पन्न हो जाये तो रागद्वेष रहित होकरअथवा आहार आदिकी अमिलाषा और शिष्यकुल आदिकी अपेक्षा रहित होकर बिना किसी पक्षपातके मध्यस्थ भाययुक्त बनकर उस
(૫) જેઓ હજી સુધી શિષ્યમંડળમાં સામેલ થયા ન હોય તેમને તેમાં લાવવા પ્રયત્ન કરવું જોઈએ.
(૬) જ્ઞાનાદિ રૂપ પાંચ પ્રકારના આચા, તથા ભિક્ષાચર્યાને નિયમ પ્રતિલેખના આદિનું શિષ્યજનને–ખાસ કરીને નવદીક્ષિત શિષ્યોને ગ્રહણ કરાવવું જોઈએ. તેમને આ બધાં નિયમોની શિક્ષા આપવાને તેમણે પ્રયત્ન શીલ રહેવું જોઈએ.
(७) सघमारे दान (व्यापि युत ) साधुमे। डाय तेभनु मिस ખેદ વિના વૈયાવૃત્ય કરવાને તેમણે સદા પ્રયત્નશીલ રહેવું જોઈએ.
(૮) સાધર્મિક સાધુઓમાં જ્યારે કલહ ઉત્પન્ન થાય ત્યારે રાગદ્વેષથી રહિત થઈને-અથવા આહારાદિ અભિલાષાથી શિષ્ય સમુદાય અ દિની ઇચ્છાથી રહિત થઈને, કોઈ પણ વ્યક્તિ તરફ પક્ષપાત કર્યા વિના-મધ્યસ્થ ભાવયુક્ત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #226

सुघा टीका स्था०८ सू० ६३ महाशुकसहस्रारविमानोच्चत्वनिरूपणम् १९७ मिकाः साधयः अल्पशब्दाराटी रहिताः, अल्पझञ्झाः कलहरहिताः, अल्पतुमन्तुमाः क्रोधकृतमनोविकाररहिता भवेयुरिति चिन्तयता कलहस्य उपशमनतायै-शमनाय अभ्युत्थातव्यं भवतीत्यष्टमो भेदः ।। सु० ६२ ॥
इत्थं ये प्रमादरहिता भवन्ति ते देवलोकगामिनोऽपि भवन्तीति देवलोकविशेषविमानान्यष्ट स्थानत्वेनाह
मूलम्-महासुक्कसहस्सारेसु णं कप्पेसु विमाणा अट्ठ जोयणसयाई उर्दू उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ स० ६३ ॥
छाया-महाशुक्रसहस्रारयोः खलु कल्पयोः विमानानि अष्टयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्येन प्रज्ञप्तानि ।। सू० ६३ ॥
टीका--' महामुक्कसहत्सारेसु णं' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा ॥ सू० ६३ ॥ साधुको " ये मेरे साधर्मिक साधु राटी (राड़-कलह) रहित एवं कोधकृत मनोविकार से रहित कैसे हो इस प्रकारके विचारसे कलह प्रशमन के लिये प्रयत्न करना यह आठवां स्थान है सु. ६२। __ इस प्रकारसे जो प्रमाद रहित होते हैं, वे देवलोक गामी भी होते हैं अब सूत्रकार देवलोक विशेषके विमानोंका कथन आठ स्थान रूपसे करते हैं -" महाप्लुक्कसहस्सारे णं कप्पेतु" इत्यादि । टीकार्थ-महाशुक्र और सहस्रार कल्पोंमें विमानोंकी ऊँचाई आठसों योजनकी कही गई हैं ॥ सूत्र ६३ ।। બનીને “આ મારા સાધર્મિક સાધુએ કલહ રહિત તથા કલહ જન્ય કાધાદિ મનોવિકારોથી કેવી રીતે રહિત બને,” એવા શુભ વિચારથી પ્રેરાઈને કલહના શમનને માટે પ્રયત્ન કરવા જોઈએ.
સાધુજનેએ આ આઠ બાબતમાં બિલકુલ પ્રમાદ સેવે જોઈએ નહીં. દરા
ઉપર્યુક્ત આઠ સ્થાનોની અપેક્ષાએ જે આ પ્રમાદ રહિત બનીને પ્રયત્ન શીલ રહે છે, તેઓ દેવલોકમાં પણ ગમન કરે છે તેથી હવે સૂત્રકાર દેવલોક વિશેષનાં આઠ સ્થાનરૂપે કથન કરે છે.
“ महासुक्कसहस्सारेसु णं कप्पेसु" त्या
મહાશુક્ર અને સહસ્ત્રારકનાં વિમાનની ઊંચાઈ ૮૦૦ જનની ही छे. ॥सू. १३ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #227

स्थानाङ्गसूत्रे
केचिद् वादिनोऽनन्तरोक्त देवलोक विमानवा सिभिरपि विजिता न भवन्तीति तानष्टसंरूपकत्वेनाह-
मूलम् - अरहओ णं अरिणेमिस्स अट्ट सया वाईणं सदेमयासुराए परिसाए वादे अपराइयाणं उक्कोसिया वाइसपया हुत्था || सू० ६४ ॥
छाया -- अर्हतः खलु अरिष्टनेमेः अष्टौ शतानि वादिनां सदेवमनुजासुरायां परिषदि वादेऽपराजितानाम् उत्कृष्टा वादिसम्पन् अभवत् ।। सू० ६४ ॥ टीका- ' अरहओ णं ' इत्यादि --
१९८
व्याख्यास्पष्ट || सू० ६४ ।।
भगवतोऽर्हतोऽरिष्टनेमे रे तेषु शिष्येषु मध्ये कश्चित् केवली भूत्या वेदनीयादिचतुष्टयकर्म स्थिती नामायुष्कर्म स्थित्या समीकरणार्थं केवलिसमुद्धातं कृतवानिति
कितनेक वादी अनन्तरोक्त देवलोक विमान में रहे हुए देवों द्वारा भी विजित नहीं होते हैं अतः अब सूत्रकार उन्हींका आठ स्थानरूपसे कथन करते हैं- " अरहओ णं अरिणेमिस्स " इत्यादि ॥
टीकार्य - अर्हन्त अरिष्टनेमिके आठसौ बाद सदेवमनुजासुरपरिषदामें वाद में अपराजित हुए अतः ऐसी उनकी उत्कृष्ट वादि सम्पत् थी | सु. ६४। भगवान अर्हन्त अरिष्टनेमिके इन शिष्यों के बीचमें कोई शिष्य ऐसा भी हुआ है, जिसने केवली होकर वेदनीयादि चार अघातिया कर्मों की स्थितिको आयुकर्म की स्थिति के बराबर करनेके लिये केवलि
આગલા સૂત્રમાં દેવલાકના વિમાનાની વાત કરી કેટલાક વાદી એવાં જ્ઞાની હાય છે કે દેવલેાકના વિમાનામાં રહેતા દેવા પણ તેમને પરાજિત કરી શકતા નથી. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ સ્થાનરૂપે એવાં વાદીએનું નિરૂપણ કરે છેअरहओ णं अरि मिस्स " त्याहि
""
ટીકાથ-અદ્વૈત અરિષ્ટનેમીની ઉત્કૃષ્ટ વાદિસંપત્તિ ૮૦૦ ની હતી. કહેવાનું તાપય એ છે કે અહુ ત અરિષ્ટનેમિના ૮૦૦ શિષ્યા એટલા બધાં જ્ઞાની અને વાદવિવાદમાં નિપુણ હતા કે દેવા અને મનુષ્યાની પરિષદમાંથી કાઇ પણ દેવ કે મનુષ્ય તેમને વાદમાં પરાજિત કરી શકવાને સમથ ન હતા ાસ ૬૪ા ભગવાન અર્હત અરિષ્ટનેમિના આ શિષ્યસમુદાયમાં કાઈ કાઈ એવાં શિષ્યા પણ હતાં કે જેમણે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કરીને વેદનીય આદિ ચાર અઘાતિયા કર્મોની સ્થિતિને આયુકમની સ્થિતિની ખરાખર કરવા માટે કેલિસમુદૂધાત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #228

सुघा टीका स्था०८ सू० ६५ अष्टसामायिक कैवलिसमुद्धातनिरूपणम् १९९ केवलि समुद्घातमाह - ____ मूलम्-अट्रसमइए केवलिसमुग्घाए पणत्ते, तं जहा-- पढमे समए दंडं करेइ १, बीए समए कवाडं करेइ २, तइए समए मंधानं करेइ ३, चउत्थे समए लोगं पूरेइ ४, पंचमे समए लोगं पडिसाहरइ ५, छटे समए मंथं पडिसाहरइ ६, सत्तमे समए कवाडं पडिसाहरइ ७, अहमे समए दंडं पडिसाहरइ ८॥ सू० ६५॥
छाया-अष्टसामायिकः केवलिसमुद्घातः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रथमे समये दण्डं करोति १, द्वितीये समये कपाटं करोति २, तृतीये समये मन्थानं करोति ३, चतुर्थे समये लोकं पूरयति ४, पञ्चमे समये लोकं प्रतिसंहरति ५, षष्ठे समये मन्यानं प्रतिसंहरति ६, सप्तमे समये कपाट प्रतिसंहरति ७, अष्टमे समये दण्डं प्रतिसंहरति ॥ सु० ६५ ॥
टीका-'अह समइए' इत्यादि--
केवलिसमुद्घातः-केवलिनः अन्तर्मुहूर्तभाविपरमपदस्य समुद्घात:= कर्मनिर्जरणार्थ व्यापारविशेषः अष्टसामयिक:-अष्टौ समपा यस्मिन् सोऽष्टसमयः, स एवाष्टसामयिका-अष्टसमयममाणः मज्ञप्तः ! तद्यथा-प्रथमे समये समुद्धात किया है, अतः अब सूत्रकार इसी केवलिसमुद्घातका कथन करते हैं-" अट्ठ समइए केवलिसमुग्घाए पण्णत्ते" इत्यादि ॥ ___टीकार्थ-जिसे अन्तर्मुहूर्त के बाद परमपदकी प्राप्ति होनेवाली है, उसका नाम केवलि है, केवलिका जो समुद्धात है, वह केवलि समुद्धात है, यह केवलिसमुद्धात कर्मनिर्जराके लिये व्यापारविशेषरूप माना गया है, और यह आठ समयकी स्थितिवाला कहा गया है, કર્યો હતો. તેથી હવે સૂત્રકાર એજ કેવલિસમુદ્દઘાતનું આઠ સ્થાન રૂપે नि३५॥ ४२ छ -- अट्ठ समइए केवलिसमुग्याए पण्णत्ते" त्यादि
ટીકાર્થ-જેમને અનતમુહુર્ત બાદ પરમપદની પ્રાપ્તિ થવાની છે. એવા કેવળજ્ઞાનીને કેવલી કહે છે. તે કેવલીને જે સમુદ્રઘાત છે તેને કેવલિસમુદ્રઘાત કહે છે. કમની નિર્જરા માટેના વ્યાપાર વિશેષ રૂપ આ સમુદ્રઘાત હોય છે. તે કેવલિ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #229

२००
स्थानाङ्गसूत्रे दण्डं करोतीत्यादि । अयं भावः-समुद्घातं कर्तुं प्रवृत्तः केवली अन्तर्मुहूर्तप्रमाणम् उदीरणावलिकायां कर्मप्रक्षेपव्यापाररूपमावर्जीकरणं करोति । ततः सा
द्घातं करोति । तत्र प्रथमे समये केवली स्वशरीरविष्कम्भम् अयोधश्च आयतमुभयतोऽपि लोकान्तगामिनं जीवप्रदेशसङ्घातं ज्ञानाभोगतो दण्डमिय करोति । द्वितीये समये तु तमेव दण्डं पूर्वापरदिग्द्वये मसार्य पार्श्वतो लोकान्तगामिकपाटमिय करोति । तृतीये समये तदेव कपाटं दक्षिणोत्तरदिग्द्वये प्रसार्य लोकान्तगामिनं मन्थानमिव करोति । मन्थानकरणसमकालमेय लोको बहुशः पूरितो भवति । ततश्चतुर्थे समये लोकं पूरयति, एवं च समग्रोऽपि लोकः पूरितो भवकेवलिससुद्धातमें प्रथम समपमें केवलि आत्मप्रदेशोंको दण्डरूप करते हैं. तात्पर्य यह है-समुद्धात क्रिया प्रवृत्त हुए केवलि अन्तर्मुहूर्त प्रमाण आवर्जीकरण करते हैं, यह आवर्जीकरण उदीरणावलिकामें कर्मके प्रक्षेप करनेके व्यापार रूप होता है । इसके बाद वे समुद्धात करते हैंप्रथम समयमें केवली जीवप्रदेश संघातको ज्ञानाभोगसे दण्डके जैसा करते हैं । यह दण्ड अपने शरीरके जैसाके जैसा चौड़ा होता है, एवं ऊपर नीचे तक लम्बा होता है, एवं दोनों तरफसे लोकान्तगामी होता है, द्वितीय समयमें फिर वे उसी दण्डको पूर्व पश्चिम दोनों दिशाओं में पसार कर पाचसे लोकान्तगामी कपाट के जैसा करते है। तृतीय समयमें वे उसी कपाटको दक्षिण उत्तर दो दिशामें पसार कर लोकान्तगामी मन्थाके समान करते हैं । मन्था नाम रईका है । मन्थाके करने के समकालमें ही लोक बहुत अधिक रूपमें पूरित हो जाता है, સમુદ્ઘ ત આઠ સમયની સ્થિતિવાળો કહ્યો છે. કેવલિસમુદ્રઘાતના પ્રથમ સમયમાં કેવલી આમપ્રદેશને દંડરૂપ કરે છે. આ કથનનું તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે –
સમુદ્રઘાત ક્રિયામાં પ્રવૃત થયેલા કેવલી અન્તર્મુહૂર્ત પ્રમાણ આવઈકરણ કરે છે. ઉદીરણાવલિકામાં કર્મને પ્રક્ષેપ કરવાના વ્યાપાર રૂપ આ આવાજીકરણ હોય છે ત્યાર બાદ તેઓ સમુદ્ધાત કરે છે. પ્રથમ સમયમાં કેવલી જીવ પ્રદેશ સંઘાતને જ્ઞાનાભગ વડે દંડના જેવો કરે છે. તે દંડ પોતાના શરીર જે પહેળો હોય છે અને ઉપરથી નીચે સુધી (શિરથી પગ સુધી) લાંબો હોય છે. અને બને તરફથી કાન્તગામી હોય છે. બીજા સમયમાં તેઓ એજ દંડને પૂર્વ અને પશ્ચિમ દિશામાં ફેલાવીને લેકાન્તગામી કમાડના જે કરે છે. ત્રીજા સમયમાં તેને એજ કમાડને દક્ષિણ અને ઉત્તર દિશામાં ફેલાવીને લેકાતગામી મળ્યાન (વલેણ)ના જે કરે છે. આ માન દંડ કરવાના સમયમાં જ લેક ઘણે ખરે અંશે તે પરિત થઈ જાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #230

प्रयोजनामावाद चला औदारिकरुपयोग च युनक्ति मिश्रशरीरका
सुघा टीका स्था० १ १० ५५ केवलीसमुद्घातनिरूपणम् २०१ तीति । तदनन्तरं पञ्चमे समये लोकं प्रतिसंहरति सकर्मकान् जीयप्रदेशान् सङ्कोचयति, ततः षष्ठे सपये बहुतरसङ्कोचात् मन्थानं प्रतिसंहरति । ततः सप्तमे समये कपाटं दण्डे प्रतिसंहरति । ततोऽष्टमे समये दण्डं प्रतिसंहरति । एवं च समुद्घातकर्ता केवली शरीरस्थो भवतीति । अत्रदं योध्यम्-समुद्घातगतः केवली प्रयोजनाभावाद् मनोयोगं वाग्योगं च न युनक्ति । काययोगं तु युनक्ति। काययोगं युञ्जानः केवली औदारिकशरीरकाययोगं युनक्ति, औदारिकमिश्रशरीरकाययोगं युनक्ति, कार्मणशरीरकाययोगं च युनक्ति। तत्र-औदारिकशरीरकाययोगः प्रथमाष्टमसमययोोध्यः। औदारिकमिश्रशरीरकाययोगो चतुर्थ समयमें वे लोकको पूर्ण रूपसे भर देते हैं, इस तरह आत्मप्रदेशों द्वारा समग्र लोक पूरित हो जाता है । इसके बाद पांचवें समयमें वे समग्र जीवप्रदेशोंको संकुचित करते हैं, छठे समयमें बहुतर जीवप्रदेशोंके संकुचित हो जानेसे मन्थानको संकोच करते हैं, सातवें समयमें कपाटका दण्डमें संकोच करते हैं। और आठवें समयमें दण्डका संकोच करते हैं। इस प्रकारके समुद्धातका कर्ता केवलि शरीरस्थ ही बने रहते हैं । यहां ऐसा समझना चाहिये, समुद्घात केवली प्रयोजनके अभाव हो जाने से मनोयोग और वागयोगका व्यापार तो नहीं करता है, किन्तु काययोगका व्यापार करता है। काययोगका व्यापार करते हुए भी वे केवली औदारिकशरीरकाययोगका
औदारिकमिश्रशरीरकाययोग और कार्मणशरीरकाययोगका व्यापार करते हैं, औदारिकशरीरकाययोग प्रथमसमय एवं अष्टम
ચેથી સમયમાં તેઓ લેકને પૂર્ણ રૂપે ભરી દે છે. આ રીતે આત્મપ્રદેશ દ્વારા સમગ્ર લેક સંપૂર્ણ રૂપે ભરાઈ જાય છે.
પાંચમાં સમયમાં તેઓ જીવપ્રદેશને સઘળા સંકુચિત કરે છે. છઠા સમયમાં ઘણાંખરા જીવપ્રદેશે સંકુચિત થઈ જવાથી તેઓ મન્થાનને સંકુચિત કરે છે અને આઠમા સમયમાં કમાડને દંડ રૂપે સંકુચિત કરી નાખે છે આ પ્રકારને સમુદ્દઘાત કરનાર કેવલી શરીરસ્થ જ ચાલુ રહે છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે સમદુઘાત કરનારા કેવલી પ્રજનને અભાવ થઈ જવાને કારણે અને વાળને વ્યાપાર તે કરતા નથી, પરંતુ કાયોગને વ્યાપાર કરે છે. કાયયોગને વ્યાપાર કરતા તે કેવલી ઔદારિક શરીર કાયયેગને, દારિક મિશ્રશરીર કાગને અને કામં શરીર કાગને જ વ્યાપાર કરે છે.
દારિકશરીર કાગ પ્રથમ સમયમાં અને આઠમાં સમયમાં થાય છે, स्था०-२६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #231

२०२
स्थानाङ्गसूत्रे द्वितीयषष्ठसप्तमसमयेषु, कार्मणशरीरकाययोगस्तु तृतीपचतुर्थपञ्चमसमयेषु । तृतीयचतुर्थपञ्चमसमयेषु तु समुद्घातकर्ता केवली नियमात् अनाहारको भवतीति । तदुक्तम्--
" औदारिकपयोक्ता प्रथमाष्टमसमययो रसाविष्टः । मिश्रौदारिकयोक्ता सप्तमपष्ट द्वितीयेषु ॥ १ ॥ कार्मणशरीरयोगी, चतुर्थ के पश्चके तृतीये च । समयत्रये च तस्मिन् , भवत्यनाहारको नियमात् ॥२॥” इति. ॥सु.६५॥ अनन्तरसूत्रे केवलिसमुद्घातवक्तव्यतोक्ता, केवलिनश्च मुक्तिभाजो भवन्ति । अथ ये केवलिभिन्ना गुणवन्तस्ते तु देवत्वेन समुत्पद्यन्ते इति देवसमयमें होता है, औदारिकमिश्रशरीरकाययोग द्वितीयसमयमें छट्टे समयमें एवं सातवें समयमें होता है, और कार्मणशरीरकाय. योग तृतीय समयमें, चतुर्थ समय में पंचम समयमें होताहै। तृतीय चतुर्थ पंचम समयमें समुद्धात कर्ता केवली नियमसे अनाहारक होता है। तदुक्तम्-"औदारिकप्रयोक्ता" इत्यादि ।
प्रथम समयमें और अष्ठम समयमें औदारिक शरीर काययोग होता है, छटे सातवें और द्वितीय समयमें मिश्र औदारिक शरीर काययोग होता है ॥१॥
तृतीय, चतुर्थ और पांचवें समय में कार्मण शरीर काययोग होता है, इन्हीं तृतीय, चतुर्थ पांचवें समयमें केवली अनाहारक रहते हैं ॥ २॥ सूत्र ६५ ॥ ___अनन्तर सूत्र में केवलिसमुद्धातकी वक्तव्यता कही गई है। केवली मुक्तिगामी होते हैं, परन्तु जो केयलिसे भिन्न होते हैं और गुणवान
દારિક મિશ્ર શરીર કાગ બીજા સમયમાં છટડા સમયમાં અને સાતમાં સમયમાં થાય છે, અને કાર્માણ શરીર કાગ ત્રીજા સમયમાં ચોથા સમયમાં અને પાંચમાં સમયમાં હોય છે. ત્રીજા ચેથા અને પાંચમા સમયમાં સમુદ્ધાત કર્તા Beी नियमयी मना७२४ डाय छे..ह्यु ५५ छ है -“औदारिकप्रयोक्ता" त्या
પ્રથમ સમયમાં અને આઠમાં સમયમાં દારિક શરીર કાયોગ થાય છે, છડા; સાતમાં અને બીજા સમયમાં મિશ્રદારિક-શરીર કાયોગ થાય છે. ૧૫ ત્રીજા, ચોથા અને પાંચમાં સમયમાં કાર્પણ શરીર કાયોગ થાય છે. એજ ત્રીજા, ચેથા અને પાંચમાં સમયમાં કેવલી અનાહારક રહે છે. જે સૂ. ૬પ
આગલા સત્રમાં કેવલિ સમુદ્ધાતનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. કેવલી તે સક્તિગામી હોય છે. પરંતુ કેવલી સિવાયના જે ગુણવાન જી હોય છે. તેઓ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #232

सुघा टीका स्था०८ सू० ६६ देवस्वरूपनिरूपणम्
२०३
वक्तव्यतामाह--
म्लम्-समणस्स णं भगवओ महावीरस्स अट्र सया अणुत्तरोषवाइयाणं देवाणं गइकल्लागाणं ठिइकल्लाणाणं आगमसि. भदाणं उक्कोसिया अणुत्तरोववाइयसंपया होत्था ॥ सू० ६६ ॥ ___ छाया--श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य अष्ट शतानि अनुत्तरोपपातिकानां देवानां गतिकल्याणानां स्थितिफल्याणानाम् आगमिष्यद्भद्राणाम् उत्कृष्ठाअनुत्तरोपपातिकसम्पदोऽभवन् ।। सू०६६ ॥
टीका--' समणस्स णं' इत्यादि---
श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य अनुत्तरोपपातिकानां देवानाम् अनुत्त रोपपातिकत्वेन उत्पत्स्यमानानां द्रव्यदेवानां, कीदृशानामेषाम् ? इत्याह-गति कल्याणानाम्-गति: देवगतिरूपा कल्याण येपां ते तथा-तेषाम्-अनुतरोपपातिकदेवगतिरूपकल्याणमानाम् , स्थितिकल्पाणानाम्-स्थितिः त्रयस्त्रिंशत्सागरोपमरूपाऽनुत्तरोपपातिकदेवलोके स्थितिर्येषां ते तथा तेषाम् तथा-आगमिष्यद्राहोते हैं वे तो देवलोकमें देवरूपसे उत्पन्न होते हैं। अतः अब मूत्रकार देव वक्तव्यताका कथन करते हैं-- ___ "समणस्स णं मगवओ महावीरस्त अट्ठसया" इत्यादि।
टीकार्य-श्रमण भगवान् महावीरके आठ सौशिष्य ऐसे थे, जिन्हें अनु. त्तरोपपातिक देवलोकसे चयन होने के बाद मुक्ति प्राप्त होतीहै। ये आठसौ शिष्य द्रव्य देव रूपसे कहे गये हैं। "गतिकल्याण " विशेषणसे इन्हें इसलिये विशेषित किया गया है, कि देवगति रूप कल्याण इन्हें प्राप्त होता है, " स्थिति कल्याण " से यह प्रकट किया गया है, कि ३३ सागरोपम रूप स्थितिके ये भोक्ता होगें। "आगमेसिभ. તે દેવલોકમાં દેવરૂપે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આઠ સ્થાન રૂપે हवानु नि३५ ४२ छ-" समणस्स गं भगवओ महावीरस्स अट्ठ सया" त्यात ટીકાઈ- શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના આઠ સે શિષ્ય મનુષ્ય ભવ સંબંધી આયુષ્ય પર કરીને અનુત્તરપપાતિક દેવલોકમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ત્યાંથી ચ્યવીને તેઓ છેલ્લે ભવ કરીને મેક્ષ પ્રાપ્ત કરશે. તે આઠ સો શિષ્યને અહીં દ્રવ્ય દેવ ३२ ५४८ १२पामा माव्या छ. “गतिकल्याण " तेमन तिच्या विशेषण લગાડવાનું કારણ એ છે કે દેવગતિ રૂપ કલ્યાણની તેમને પ્રાપ્તિ થઈ છે. “સ્થિતિ કલ્યાણ” આ પદને અહીં પ્રવેગ થવાનું કારણ એ છે કે તેઓ 33 सागरे।५म प्रमाण स्थितिना यi as मनपान छ." आगमेसिभदाणं"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #233

२०४
स्थानागसूत्रे णाम्-अनुत्तरोपपातिकदेवलोकाच्च्यवनानन्तरम् आगमिष्यति काले भद्रं-मोक्षरूपं कल्याणं येषां ते तथा तेषाम्-अनुत्तरोपपानिकदेवलोकाच्च्यवनानन्तरं मुक्ति प्राप्स्यमानानां शिष्याणाम् अष्ट शतानि अनुत्तरोपपातिकसम्पदः अभवन्निति ॥ मू० ६६॥ तीर्थङ्करा देवसेव्या अतएव देवस्वरूपमाह
म्लम्-अटविहा वाणमंतरा देवा पण्णत्ता, तं जहा-पिसाया १ भूया २ जक्खा ३ रक्खसा ४ किन्नरा ५ किंपुरिसा ६ महोरगा ७ गंधवा ॥१॥ एएसि णं अट्ठण्हं वाणमंतरदेवाणं अह चेइयरुक्खा पण्णत्ता, तं जहा--कलंबो १ य पिसायाणं वडो जक्खाणचेईये २ तुलसी भूयाणं भवे ३, रक्खसाणं च कंडओ४ ॥१॥ असोओ किन्नराणं च ५, किंपुरिसाण य चंपओ ६। नागरुक्खो भुयंगाणं ७, गंधव्याण य तेंदुओ ८।२।०६७॥ ___छाया-अष्टविधा व्यन्तरा देवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पिशाचाः १, भूताः २, यक्षाः ३, राक्षसाः ४, किन्नराः ५, किम्पुरुषाः ६, महोरगाः ७, गन्धर्वाः ८॥१॥ एतेषां खलु अष्टानां व्यन्तरदेवानाम् अष्टौ चैत्यवृक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कदम्बश्च पिशाचानां १, वटो यक्षाणां चैत्यम् २। तुलसी भूतानां भवेत् ३, राक्षसानां च काण्डकः ४ ॥ १ ॥ अशोकः किन्नराणां च ५, किम्पुरुषाणां च चम्पकः ६ नागरक्षो भुजङ्गानां ७ गन्धर्वाणां च तिन्दुकः ८॥२॥ सू०६६॥ दाणं" पदसे यह प्रकट किया गया है, कि अनुत्तरोपपातिक देवलोकसे चयन होने के बाद ये आगामी कालमें-उसी भवमें मुक्ति प्राप्त करेंगे।स्तू६०।
तीर्थ कर देवसेव्य होते हैं, अतः अब सूत्रकार देवस्वरूपका कथन करते हैं-" अविहा वाणमंतरा देवा पण्णत्ता" इत्यादि આ પદના પ્રયોગ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે અનુત્તરપપાતિક દેવલોકમાંથી ચ્યવન થયા બાદ તેઓ આગામી કાળમાં-એજ ભવમાં–મુક્તિ प्रास ४२थाना छे. ॥ स. १६॥
તીર્થકરેની જે દ્વારા પણ ૫ણું પાસના કરાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર દેવસ્વરૂપનું આઠ સ્થાન રૂપે કથન કરે છે–
“ अट्ठविहा वाणमंतरा देवा पण्णत्ता " त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #234

सुघाटीका स्था०८ सू० ६७ देवस्वरूपनिरूपणम्
टीका - अविहा' इत्यादि
6
पिशाचादयोऽष्टौ व्यन्तरा देवा बोध्याः ॥ १ ॥ एतेषां पिशाचादीनाम् अष्टानां व्यन्तरदेवानाम् अष्टौ चैत्यवृक्षाः = मणिपीठिको परिवर्तिनः सर्वरत्नमया उ परिच्छत्रध्वजादिभिरलङ्कृताः सुधर्मादिसमानामग्रतः स्थिता आवासवृक्षाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कदम्बथ पिशाचानामित्यादि । अर्थः स्पष्टः । नवरं भुजङ्गा महोरगा बोध्या इति ॥ सू० ६६ ।।
२०५
टीकार्य -- व्यन्तर देव आठ प्रकारके कहे गये हैं जैसे-पिशाच १, भूत २, यक्ष ३, राक्षस ४, किन्नर ५, किम्पुरुष ६, महोरग ७, और गन्धर्व ८, इन आठ व्यन्तर देवोंके आठ चैत्यवृक्ष कहे गये हैंजैसे - पिशाचोंका कदम्ब १, यक्षोंका वट २, भूतोंका तुलसी ३, राक्षafat कण्डक४, किन्नरोंका अशोक ५, किम्पुरुषोंका चम्पक ६, भुजङ्गका नागवृक्ष, और गन्धर्वो का तिन्दुक ८इस प्रकार से ये आठ चैत्यवृक्ष हैं। ये आठों चैत्यवृक्ष मणिपीठिका के ऊपर रहे हुए हैं। ये सब सर्वरत्नमय हैं, ऊपर में ये छत्र ध्वजा आदिकोंसे अलङ्कृत हैं, सुर्मादि सभाओंके आगे ये स्थित हैं । और ये आवास वृक्ष हैं । भुजसे महोरग कहे गये हैं || सू० ६७ ||
टीडार्थ-व्यन्तर हेबाना नीचे प्रमाणे भाई प्रहार ह्या छे - (१) पिशाय, (२) लूत, (२) यक्ष, (४) राक्षस, (4) छिन्नर, (६) छिंयुरुष, (७) भडेरिंग, मने (८) गन्धर्व.
આ આઠ ન્તર દેવાના આ ચૈત્યવ્રુક્ષા કહ્યાં છે. તે નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) પિશાચાના ચૈત્યવ્રુક્ષનું નામ કદમ્બ छे. (२) यक्षाना चैत्यवृक्षनु નામ વડ છે. (૩) તેાના ચૈત્યવૃક્ષનુ નામ તુલસી છે. (૪) રાક્ષસેના ચૈત્યવૃક્ષનું નામ કડક છે. (૫) કિન્નાના ચૈત્યવૃક્ષનુ નામ અશેક છે, (૬) કિ પુરુષોના ચૈત્યવૃક્ષનું નામ ચંપક છે. (૭) ભુજ...ગાના ચૈત્યવૃક્ષનું નામ નાગવૃક્ષ છે અને ( ૮ ) ગધવાના ચૈત્યવૃક્ષનુ નામ તિન્દુક છે. આ પ્રકારે આ આઠ પ્રકારના વ્યન્તરાના આઠ ચૈત્યવૃક્ષે છે. તે આઠ ચૈત્યવૃન્ને મણિપીઠિકાની ઉપર ઊભાં છે. તેએ સરત્નમય છે. તેમની ઉપરના ભાગ છત્ર, ધ્વજા આર્દિકે વડૅ વિભૂષિત છે. તે ચૈત્યવૃક્ષે સુધર્માદિ સભાએની આગળ ઉભેલાં છે. અને તેએ આવાસવૃક્ષે છે. આ સૂત્રમાં ભુજ'ગ પદ વડે મહેારગ નામના બ્યન્તરાના સાતમે પ્રકાર ગ્રહણુ કરવામાં આવ્યા છે. ા સૂ. ૬૬ u
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #235

२०६
स्थानाङ्गसूत्रे
देवप्रसङ्गात् ज्योतिष्कदेवस्वरूपमाह
म्लम् --इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमणिजाओ भूमिभागाओ अ जोयणसए उडमबाहाए सूरविमाणे चारं चरेइ ॥ सू० ६८॥
छाया-अस्यां रत्नप्रभायाः पृथिव्या बहुसमरमणीयाद् भूमिभागात् अष्टयोजनशतानि ऊर्ध्वम् अबाधया मुरविमानं चारं चरति ॥ सु० ६८॥
टोका-' इमीसे रयणप्पभाए ' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ।। मू० ६८॥
मूलम्-अट्ठ नक्खत्ता चंदेणं सद्धिं पमई जोगं जोएत्ति, तं जहा--कत्तिया १, रोहिणी २, पुणव्यसु ३, महा ४, चित्ता ५, विसाहा ६, अणुराधा ७, जेठा ८॥ सू० ६९ ॥
छाया--अष्टौ नक्षत्राणि चन्द्रेण सार्द्ध प्रमई योगं योजयन्ति, तद्यथाकृत्तिका १, रोहिणी २, पुनर्वसु ३, मघा ४, चित्रा ५, विशाखा ६, अनुराधा ७, ज्येष्ठा ८। सु० ६८ ॥
देव प्रसङ्गको लेकर अब सूत्रकार ज्योतिष्क देयके स्वरूपका कथन करते हैं “ इमीसे रयणप्पमाए पुढवीए" इत्यादि । __इस रत्नप्रभा पृथिवीके बहुसमरमणीय भूमिभागसे आठसौ योजन ऊपर सूर विमानकी गति है ॥ सू० ६८॥
"अट्ठ नक्खत्ता चंदेणं सद्धिं " इत्यादि । टीकार्थ-आठ नक्षत्र चन्द्र के साथ प्रमद योगसे युक्त होते हैं जैसेकृत्तिका १, रोहिणी २, पुनर्वसु ३, मघा ४, चित्रा ५ विशाखा ६,
આગલા સૂત્રમાં દેવવિશેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર તિષ્ક દેના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે– इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए" त्याह
આ રત્નપ્રભ પૃથ્વીના બહુસમરમણીય ભૂમિભાગથી ૮૦૦ જનની ઊંચાઈએ સૂર્યનું વિમાન કેઈ પણ પ્રકારની રુકાવટ વિના ગતિ કરે છે. સૂ ૬૮
“ अटू नक्खत्ता चंदेणं सद्धि " त्यालટીકાઈ–આઠ નક્ષત્રે ચન્દ્રની સાથે પ્રેમ થી યુક્ત હોય છે. તે નક્ષત્રોનાં नाम मा प्रभारी छ-(१) ति, (२) डी, (3) पुनपसू, (४) भधा, (५) वित्रा, (6) विशामा, (७) मनुराधा अने () ये४.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #236

सुधा टीका स्था०८० ६९ नक्षत्र स्वरूपनिरूपणम्
टीका--'
अट्ट नक्खत्ता' इत्यादि-
व्याख्या स्पष्टा । नवरं-प्रम - योगः = चन्द्रेण सह स्पर्शलक्षणो योग इति । अयं योगः कदाचिदेव, न तु सर्वदा । तदुक्तम्-
" पुणव्यसुरोहिणि चित्ता महजेठ्ठणुराह कित्तियविसाहा । चंदस्स उभयजोगा "
छाया -- पुनर्वसुरोहिणी चित्रा मघा ज्येष्ठाऽनुराधाकृत्तिका विशाखाः ।
चन्द्रस्य उभययोगाः इति । एतानि नक्षत्राणि चन्द्रस्य उभययोगानि= दक्षिणोत्तर रूपोभयपार्श्वे युज्यमानानि भवन्ति । अतस्तानि कदाचित् प्रमर्द्दयोगीन्यपि भवन्तीति भावः एतत्फलं चेदम्-" एतेषामुत्तरगा ग्रहाः सुभिक्षाय चन्द्रमा नितराम् (सुभिक्षाय ) " इति ॥ सु० ६९ ॥
1
२०७
अनुराधा ७ और ज्येष्ठा ८ चन्द्रके साथ स्पर्श होना इसका नाम प्रमर्द योग है, यह योग कदाचित् होता है सर्वदा नहीं होता। कहा भी है । 44 पुणव्वसु रोहिणी चित्ता " इत्यादि ।
इस कथन के अनुसार चन्द्रके उभय योग होते हैं - अर्थात् पुनर्वसु आदि नक्षत्र चन्द्रके दक्षिण उत्तर रूप उभय पार्श्व में योगवाले होते हैं । इसलिये वे कदाचित् प्रमर्द योगवाले भी होते हैं। इनका फल एतेषामुत्तरगा ग्रहाः सुभिक्षाय चन्द्रमा नितरां सुभिक्षाय " इस कथन के अनुसार ऐसा प्रकट किया गया है, पुनर्वसु आदि नक्षत्र चन्द्रमासे उत्तर में रहे तो सुभिक्ष होता है ।। सू० ६९ ।।
46
देव निवासके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार देवनिवासभूत जो जम्बूद्वीप आदिक हैं उनका द्वारसूत्र कहते हैं
---
ચન્દ્રની સાથે સ્પર્શ થવા તેનું નામ પ્રમદ ચૈાગ છે. આ પ્રકારના ચાગ चारे ४ सलवी शडे छे.- यम स'लपतो नथी धुं पशु छे - " पुणव्यसु रोहिणी चित्ता " त्याहि.
66
આ કથન અનુસાર ચન્દ્રના ઉભયયેાગ થાય છે. એટલે કે પુનવંસૂ આદિ નક્ષત્ર ચન્દ્રના દક્ષિણ ઉત્તર રૂપ અને પાર્શ્વોમાં યાગવાળાં હાય છે. તેથી તેએ કયારેક પ્રમદ ચાંગવાળા પણુ હાય છે. एतेषामुत्तरगा महाः सुभिक्षाय चंद्रमा नितरां सुभिक्षाय" या सूत्रपाठ द्वारा तेमनुं इस माव्यु છે-પુનર્વસુ આદિ નક્ષત્રા ચન્દ્રમાની ઉત્તરમાં રહે તે સુભિક્ષ ( સુકાળ ) ३५ रजनी प्राप्ति थाय छे. ॥ सू. ६८ ॥
દૈવનિવાસના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દેવનિવાસભૂત જે જમૂદ્રીપ આદિ ક્ષેત્રે છે તેમનાં દ્વારાનું નિરૂપણ કરે છે—
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #237

२०८
देवनिवासाधिकाराद देवनियासमृतजम्बूद्वीपा दिद्वार सूत्रमाह-मूलम् - जंबुद्दीवरस णं दीवरस दारा अट्ट जोयणाई उड्डूं उच्चतेणं पण्णत्ता १। सब्वेसिंपि दीवसमुद्दाणं दारा अट्ठ जोयणाई उड्डुं अच्चतेणं पण्णत्ता । २ । सू० ७० ॥
छाया - जम्बूद्वीपस्य खलु द्वीपस्य द्वाराणि अष्ट योजनानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि । सर्वेषामपि द्वीपसमुद्राणां द्वाराणि अष्ट योजनानि ऊर्ध्वम् उच्चत्वेन मज्ञप्तानि २ ।। सू० ७० ॥
टीका--' जंबुद्दीवस्स णं ' इत्यादि --
व्याख्या स्पष्टा । सू० ७० ॥
देवाधिकाराद यत्कर्मवशाज्जीया देवत्वं यान्ति तानि कर्माण्याह-मूलम् - पुरिसवेयणिज्जस्स णं कम्मस्स जहन्नेणं अट्ठ संवच्छराई ठिई पण्णत्ता १। जसोकित्तिनामयस्स णं कम्मस्स जह पणेणं अट्ठ मुहुत्ताइं बंधठिई पण्णत्ता २| उच्चगोयस्स णं कम्मस्स एवं चेव ३ ॥ सू० ७१ ॥
छाया - पुरुषवेदनीयस्य खलु कर्मणो जघन्येन अष्टौ संवत्सरान स्थितिः प्रज्ञप्ता १। यशः कीर्त्तिनामकस्य खलु कर्मणो जघन्येन अष्ट मुहूर्त्तान् बन्धस्थितिः प्रज्ञप्ता २। उच्चगोत्रस्य खलु कर्मण एवमेव ३ ॥ सू० ७१ ॥
स्थानाङ्गसूत्रे
"
जंबूद्दीवरस णं दीवस्स दारा " इत्यादि ॥
टीकार्थ- जंबूद्वीप नामका जो मध्यद्वीप है, उसके द्वार ऊँचाईमें आठ योजन के कहे गये हैं || समस्त द्वीप समुद्रोंके द्वार इसी प्रकारसे आठ २ योजनके ऊँचे कहे गये हैं || सूत्र ७० ॥
देव अधिकारको लेकर ही अब सूत्रकार जिस कर्मके वशसे जीव जंबूद्दीवरस दारा " इत्याहि – (सू. ६४)
ટીકા-જબૂદ્વીપ નામના જે મઘ્યદ્વીપ છે તેના દ્વારાની ઊંચાઈ આઠ ચૈાજનની કહી છે. સમસ્ત દ્વીપસમુદ્રોનાં દ્વારા પણ એજ પ્રમાણે આઠ આઠ ચેાજન शियां ह्यां छे. ॥ सू. ७० ॥
દેવના અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જે કર્માંના પ્રભાવથી જીવ દેવત્વની પ્રાપ્તિ કરે છે તે કર્માનું કથન કરે છે
66
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #238

-
-
सुपा टीका स्था०८ सू०७१ पुरुषवेदनीयादिकर्मणां स्थितिनिरूपणम् २०९
टीका-पुरुषवेयणिज्जस्स' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ मू० ७१।। कर्माधिकारात्तन्निबन्धनकुलकोटिसूत्रमाह
मूलम्-तेइंदियाणं अह जाइकुलकोडीजोणीपमुहसयस. हस्सा पण्णत्ता । सू० ७२ ॥ ___ छाया-त्रीन्द्रियाणाम् अष्टौ जाति कुलकोटियोनिममुखशतसहस्राणि प्रज्ञ. सानि ॥ सू० ७२॥
टीका--' तेइंदियाणं' इत्यादि--
जीन्द्रियाणां जीयानाम् अष्टसंख्यकानि जातियोनिप्रमुखकुलकोटिशतसह. स्वाणि-जातौबीन्द्रियजातौ या योनिप्रमुखाः द्विलक्षसंख्यक त्रीन्द्रियोत्पत्तिस्थानदेवत्वको प्राप्त करते हैं उन कर्मों का कथन करते हैं
" पुरिसपेयणिज्जस्स णं कम्मस्स" इत्यादि
टीकार्थ-पुरुष वेदनीय कर्मकी स्थिति जघन्य से आठ वर्षकी कही गई है, यशः कीति नामक कर्मकी बन्ध स्थिति जघन्यसे आठ मुहूर्त की कही गईहै । उच्चगोत्र कर्मकी भी बन्ध स्थिति आठही मुहूर्त कही गई है। सूत्र ७१॥
कर्मके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार उसके कारणभूत कुल. कोटि सूत्रका कथन करते हैं" ते इंदियाणं अह जाइकुलकोडीजोणीपमुहसयसहस्सा" इत्यादि टीकाथ-तेइन्द्रिय जीवोंकी तेइन्द्रिय जातिमें जो दोलाख योनियां -उत्पत्तिस्थान कही गई है उनसे उत्पन्न जो कुल कोटियां है वे आठ लाख
“ पुरिसबेयणिजस्स णं कम्मस" त्या:
ટીકાથ-પુરુષ વેદનીય કર્મની જઘન્ય (ઓછામાં ઓછી) સ્થિતિ આઠ વર્ષની કહી છે યશકીર્તિ નામના કર્મની બન્યસ્થિતિ પણ જઘન્યની અપેક્ષાએ આઠ સહર્તની કહી છે, ઉચ્ચત્રકર્મની બંધ સ્થિતિઆઠ જ મુહર્તની કહી છે. સગા
કમને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સત્રકાર તેના કારણભૂત કુલટિ सूत्रनु ४५ ४२ , “ तेइंदियाणं अट जाइ कुलकोडी जोणीपमुहसयसहस्सा" त्या
ટીકાઈ–તેઈન્દ્રિય જીવોની તેઈન્દ્રિય જાતિમાં જે બે લાખ યોનીઓ (ઉત્પત્તિ રૂપનીએ) કહે છે, તેમાં ઉત્પન્ન થયેલી એવી જે કુલ કેટીઓ છે તેમની સંખ્યા આઠ લાખની કહી છે, કારણ કે એક જ નીમાં અનેક કુલકોટીઓ હોય છે, स्था०-२७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #239

पणत
२१०
स्थानाङ्गसूत्रे द्वारकाः कुलकोटयस्तासां शतसहस्राणि लक्षाणि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि । अयं भावः-त्रीन्द्रियजाती या योनयः-द्विलक्षसंख्यकानि उत्पत्तिस्थानानि तत्प्रभवायाः कुलकोटयस्ता अष्टलक्षसंख्यका बोध्या इति । एकस्यामपि योनौ अनेककु. लानि संभवन्ति । यथा-गोमयरूपायामेकस्यां योनौ विचित्राकाराः कुम्यादय उत्पधन्ते, अतोऽष्टलक्षसंख्यकाः कुलकोटयो भवन्तीति । 'जोणिपमुह ' इति विशेषणस्य परनिपातः प्राकृतत्यादिति ॥ सू० ७२ ॥
श्रीन्द्रियाश्च कर्मपुद्गलचयादिसत्त्वे एव भवन्तीति चयादीनाह--
मूलम्--जीवा णं अहाणणिव्यत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए चिणिसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं जहा--पढमसमय. नेरइय निव्वत्तिए जाव अपढमसमयदेवनिव्यत्तिए। एवं-- चिण उपचिण जाव निजरा चेव । अट्ठ पएसिया खंधा अणंता पण्णत्ता । अट्ट पएसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता जाव अट्टगुणलुक्खा पोग्गला अणंता पण्णत्ता । सू० ७३ ॥
॥ अट्ठमं ठाणं सम्मत्तं ॥ ८॥ छाया--जीपाः खलु प्रष्ट स्थान निर्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अचिन्वन् वा चिन्वन्ति चा चेष्यन्ति वा, तद्यथा-प्रथमसमयनैरपिकनितितान् हैं। क्योंकि एक भी योनि में अनेक कुलकोटियां होती हैं जैसे एक ही गोमय रूप योनिमें विचित्र आकारवाले कृमि उत्पन्न हो जाते हैं। इसलिये इनकी तेइन्द्रिय जीवों की कुलकोटियां आठ लाख कही गई है। सूत्र ७२ ॥ ____कर्म पुद्गलोंके चयादि सत्य होने पर ही तेइन्द्रिय जीव होते हैंअतः अब सूत्रकार चयादिकोंका कथन करते हैं-- રમ કે-એક જ ગામય રૂપ નીમાં વિચિત્ર આકારવાળા કૃમિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે તે કારણે તેમની (ત્રીન્દ્રિય જીવની) કુલકેટીએ આઠ લાખ કહેવામાં भावी छ. ॥ सू. ७२ ॥
કર્મપુલના ચયાદિ સત્યને સદ્ભાવ હોય તે જ તે ઈકિય છે ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ચયાદિકનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #240

सुघा टीका स्था०८ सू०७३ पुद्गलानां चयोपचयादिस्वरूपनिरूपणम् २११ यायत् अप्रथमसमयदेवनिर्त्तितान् । एवं चय उपचयो यावद् निर्जरा चैव । अष्टपदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः । अष्ट प्रदेशावगाढाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ता यावत् अष्टगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः ॥ मू० ७३ ।।
॥ अष्टमं स्थानं समाप्तम् ॥ ८ ॥
टीका-' जीवा ण ' इत्यादि--
जीया ज्ञानावरणीपायष्टस्थाननिर्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया ‘चिणि सु चिणंति चिणिस्तंति ' ' अचिन्वन् या ' उपादुः भूतकाले पुद्गलानां चयमुपादा. नमकार्यु :, चिन्धन्ति वा वर्तमानकाले चयं कुर्वन्ति, भविष्यत्काले चय करिष्यन्ति वा । एपम् तेषां पुद्गलानामुपवयं, बन्धम् , उदीरण, वेदनं निर्जरणं च अकाए: कुर्वन्ति, करिष्यन्ति वेति भावः। तत्र चयः-पुद्गला. नामुपादानम् , उपचयस्तेषां परिपोषणम् , बन्धः-बन्धनम् , उदीरणम्-इन्द्रि
" जीवाणं अट्ठाण णिव्यत्तिए पोग्गले " इत्यादि ।
टीकार्थ-जीवोंने ज्ञानावरणीय आदि आठ स्थानोंसे निर्वर्तित पुद्गलोंका पापकर्म रूपसे चप-उपादान-अर्थात् ग्रहण किया है, अब भी वे उनका उपादान करते हैं और आगे भी चे ऐसाही करेंगे। इसी प्रकार पुद्गलोका उपचय अर्थात् परिपोषण बन्ध यांधना, उदीरण-इन्द्रियोंसे खींचकर दलिकोंका उदघमें लाना, वेदन-अनुभव करना, और निर्जरा-आत्म
" जीवाणं अट्ठाणणिव्यत्तिए पोग्गले" त्या
ટીકાઈ- એ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ સ્થાનેથી નિવર્તિત પુદ્ગલેને પાપકર્મ રૂપથી ચય-ઉપાદાન અર્થાત્ ગ્રહણ કર્યો છે. વર્તમાનમાં પણ તેઓ તે ઉપાદાન કરે છે. અને ભવિષ્યમાં પણ તેઓ તેને ચય કરશે. એજ રીતે પુદ્ગલોને ઉપચય અર્થાત્ પરિશેષણુ-બંધ બાંધવ, ઉદીરણ-ઇન્દ્રિયેથી ખેંચીને દલિકને ઉદયમાં લાવવા વેદન--અનુભવ કરે. અને નિર્જર-આત્મપ્રદેશથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #241

२१२
स्थानाङ्गसूत्रे
यैराकृष्णकर्मदलिकानामुदये मापणम् , वेदनम्-अतुभवकरणम् , निर्जरणम् आत्मप्रदेशेभ्यस्तेषां पृथक्करणम् । इत्यादि । शेषं सुगममिति ।। सू० ७३ ॥ इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्ववल्लम-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशमाषा-कलितललितकलापालापफ प्रविशुद्धगयपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-वादिमानमर्दक श्री शाहूछत्रपति - कोल्हापुरराजमदत्त-जैनशास्त्राचार्य-पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबति-विरचितायां स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायो अष्टमं स्थानं
सम्पूर्णम् ॥ ८॥ प्रदेशोंसे परिशाटन अलग करना, जीवोंने ज्ञानावरणीय आदि आठ स्थानोंसे निपतित पुद्गलोंका चय, उपचय, बन्ध, उदीरण, वेदन और निर्जरा ये सब पूर्व कालमें किये हैं, वर्तमान में करते है और अनागत कालमें करेंगे। इत्यादि शेष व्याख्या सुगम है ।।सू० ७३॥
श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज रचित " स्थानासूत्र" की सुधा नामकी व्याख्याके आठवां स्थान
समाप्त ॥८॥ પરિશાટન-અલગ કરવું. જીવોએ જ્ઞાનાવરણીય વિગેરે આઠ સ્થાનોથી નિવર્તિત પુદગલેને ચય ઉપચય બન્ય, ઉદીરણ, વેદના અને નિર્જરા આ બધા પહેલાં કર્યો છે. વર્તમાનમાં કરે છે, અને ભવિષ્ય કાળમાં કરશે. ! સૂ. ૭૩ છે શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મ દિવાકર પૂજ્યશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સ્થાનાંગ સૂત્ર” ની સુધા નામની ટીકામાં આઠમું સ્થાન
સમાસ | ૮ |
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #242

सुघा टीका स्था०९ स०१ सांभोगिकानां विसांमोगिककरणनिरूपणम्
२१३
अथ नवमं स्थानम् प्रारभ्यते-- पूर्वमष्टमं स्थानमुक्त, सम्पति संख्याक्रमाऽऽगतं नवम स्थान प्रारभ्यते, अस्य व पूर्वेण सहायं सम्बन्धः-तथाहि-पूर्वस्मिन् स्थाने जीवादि धर्मा उक्ताः, इहापि त एव प्रतिपाद्यन्त इत्येवं सम्बन्धेनाऽऽयातस्यास्येदं प्रथम सूत्रम् । तस्य च पूर्वसूत्रेण सहायं सम्बन्धः-तथाहि-पूर्वसूत्रे पुद्गला उक्ताः, तद्विशेषोदयाच कश्चिच्छ्रामण्यं प्राप्तोऽपि धर्माचार्यादीनां प्रत्यनीकतां करोति, तं च सांभोगिकं विसम्भोगिकं कुर्वन्तमपरः सुश्रमणो जिनाज्ञां नातिकाम्यतीति प्रदर्शयितुमाह--
मूलम्--नवहिं ठाणेहि समणे णिग्गंथे संभोइयं विसंभोइयं करेमाणे गाइक्कमइ, तं जहा-आयरियपडिणीयं १, उवज्झा
नववे स्थानका प्रारंभइसके पहिले आठवां स्थान कहा जा चुका है, अब संख्या क्रमा नुसार नौवां स्थान प्रारम्भ होता है, इसका पूर्वके साथ ऐसा सम्बन्ध है कि पूर्वस्थान में जो जीवादि आठ स्थानसे धर्म कहे गये हैं, सो यहां पर भी उनकाही कथन किया जायगा तथा पूर्वके सूत्रके साथ ऐसा सम्बन्ध है कि पूर्वसूत्र में पुद्गल कहे गये है-सो इन पुद्गलोंके उदयसे कोई जीव
आमण्य पर्यायको प्राप्त होने पर भी अपने धर्माचार्यके प्रति विरुद्ध व्यवहार कर देता है, इसलिये उस सांभोगिकको बिसंभोगिक करता हुआ कोई दूसरा श्रमण जिनाज्ञाका उल्लङ्घनकर्ता नहीं होता है, यही बात अब सूत्र कार सर्व प्रथम प्रकट करते है--
नयमा स्थान प्रारमઆઠમું સ્થાન પૂરું થયું. હવે ક્રમમાપ્ત નવમા સ્થાનને પ્રારંભ થાય છે તેને પૂર્વ સ્થાન સાથે આ પ્રકારનો સંબંધ છે-પૂર્વ સ્થાનમાં જીવાદિ ધર્મનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, આ નવમા સ્થાનમાં પણ તેમનું જ કથન કરવામાં આવશે. આઠમા સ્થાનના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રને આ પ્રકારને સંબધ છે–આઠમા સ્થાનના છેલ્લા સૂત્રમાં પુદ્ગલેનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. તે પુદ્ગલેન ઉદયથી કોઈ જીવ શ્રામસ્યપર્યાય પ્રાપ્ત કરેલ હોવા છતાં પણ પિતાના ધર્માચાર્ય પ્રત્યે વિરુદ્ધ વર્તન બતાવે છે. એવા સાંગિક સાધુને વિસાભેગિક જાહેર કરનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાષક ગણાતું નથી. એજ વાતનું ગકારે આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રમાં પ્રતિપાદન કર્યું છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #243

२१४
स्थानाङ्गसो
यपडिणीयं २, थेरपडिणीयं ३, कुलपडिणीयं ४, गणपडिणीयं ५, संघपडिणीयं ६, णाणपडिणीयं ७, दंसणपडिणीयं ८, चरित्तपडिणीयं ९ ॥ सू० १ ॥ ___ छाया--नवभिः स्थानः श्रमणो निम्रन्थः सांभोगिकं विसम्भोगिकं कुर्वन् नातिक्रामति, तद्यथा-आचार्यमत्यनीकम् १, उपाध्यायप्रत्पनीकम् २, स्थविरप्रत्यनीकम् ३, कुलप्रत्यनीकम् ४, गणप्रत्यनीकम् ५ सङ्घप्रत्यनीकम् ६, ज्ञानप्रत्यनीकम् ७, दर्शनप्रत्यनीकम् ८, चारित्रप्रत्यनीकम् ९ ।। सू० १॥
टीका--' नवहिं ठाणेहि ' इत्यादि--
नयमिः-अनुपदं वक्ष्यमाणैः स्थानः निर्ग्रन्थः श्रमणः सांमोगिक-संभोगःसमानसमावाराणां साधूनामेकत्र परस्परमुपध्यादिदानाऽऽदानव्यवहारः सोऽस्त्यस्येति साम्मोगिकः, स एव साम्मोगिकस्तं साम्भोगिकं श्रमणं विसम्भोगिकं सम्मोगनितं कुर्वन् नातिक्रामति-जिनाज्ञा नोल्लङ्घयति, तान्येव स्थानानि प्रदशयति-" तं जहे' त्यादि स्पष्टम् ॥ सु० १॥ "नवहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे संमोइयं विसंमोइयं" इत्यादि सू० १ टीकार्थ-नौ स्थानोंको लेकर श्रमण निर्ग्रन्थ सांभोगिक साधुको समान समाचारीचाले साधु ओंका एकत्र परस्परमें उपधि आदिके लेने देने रूप व्यवहारवाले साधुको चिसम्भोगिक-सम्मोगजित करता हुआ जिनाज्ञाका उल्लंघन नहीं करताहै वे नौ स्थान इस प्रकारसे हैं-जोसाभोगिक साधु आचार्यके प्रत्यनीक-विरुद्ध होता है उपाध्यायके प्रत्यनीक होता है स्थविरके प्रत्यनीक होता है, कुलके प्रत्पनीक होता है, गणके प्रत्यनीक होता है, संघके प्रत्यनीक होता है, ज्ञानके प्रत्यनीक होता है दर्शनके प्रत्यनीक होता है और चरित्र के प्रत्यनीक होताहै ।। सू० १ ॥
" नहिं ठाणेहिं समणे णिग्गंथे संभोइयं विसभोइयं" त्याहટીકાથ–સમાન સમાચારીવાળા સાધુઓને–પરસ્પરના ઉપધિ આદિ લેવા દેવાને વ્યવહાર હોય એવા સાધુઓને-સાભેગિક સાધુએ કહે છે. નીચેનાં નવ કારણે ને લીધે કઈ પણ સંભગિક સાધુને વિસંગિક જાહેર કરનાર સાધુ જિનાજ્ઞાને વિરાધક ગણાતું નથી. (૧) જે કઈ સાંભેશિક સાધુ આચાર્ય પ્રત્યેનીક હોય (विधी, पी, मया मनापट मना२ने प्रत्यनी ४ छ.), (२) ने કોઈ સાધુઉપાધ્યાય પ્રત્યેનીક હય, (૩) સ્થવિરપ્રત્યેનીક હોય, (૪) કુલ अत्यनी हाय, (५) ५ अत्यनी डाय, (९) से प्रत्यनी डाय, (७) ज्ञान પ્રત્યેનીક હોય, (૮) દર્શન પ્રત્યેનીક હેય અને ૯) ચારિત્ર પ્રત્યેનીક હોય, તે તેને વિસંગિક જાહેર કરનાર સાધુ જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન કર્તા ગણાતું નથી. સુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #244

सुधा टीका स्था०९ सू०२ आचाराङ्गस्य ब्रह्मचर्यह्नपनचाध्ययननिरूपणम् २१५ पूर्व जिनाज्ञानतिक्रामकः श्रमण उक्तः, स च ब्रह्मचर्यरत एव भवतीति ब्रह्मचर्य विभक्तुं तत्प्रतिपादकाध्ययनानि दर्शयितुमाह
मूलम् - णव बंभचेरा पण्णत्ता, तं जहा - सत्यपरिन्ना १, लोगविजओ २, जाव उवहाणसुयं ८ महापरिण्णा ९ ॥ सू०२|| छाया - तव ब्रह्मचर्याणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा - शस्त्रपरिज्ञा १, लोकविजयः २ यावत् उपधानश्रुतम् = महापरिज्ञा ९ ।। सू० २ ।
"
टीका--" णव बंभचेरा" इत्यादि-
ब्रह्मचर्याणि कुशलानुष्ठानानि तत्प्रतिपादकाध्ययनान्याचाराङ्गः - प्रथम श्रुतस्कन्धप्रतिबद्वानि नव प्रज्ञप्तानि तानि परिगणयति' तं जहे ' त्यादिना, तद्यथा - शस्त्रपरिज्ञा - शस्त्रं - द्रव्य भावभेदादनेकविधं जीवसानिमित्तस्य
emp
तस्य
पहिले जिनाज्ञाका अनतिक्रामक होता है, ऐसा कहा गया है, सो ऐसा श्रमण ब्रह्मवर्य में रतही होता है इसलिये अब सूत्रकार ब्रह्मचर्य प्रतिपादक अध्ययनों को प्रकट करनेके लिये कथन करते हैं
"
―
णच बभवेरा पण्णत्ता' इत्यादि || सूत्र २ ॥
टीकार्थ- कुशल अनुष्ठानोंका नाम ब्रह्मचर्य है, इन कुशलानुष्ठान रूप ब्रह्मचर्य के प्रतिपादक जो अध्ययन है - आचाराङ्ग के प्रथम श्रुतस्कन्ध से प्रति बद्ध जो अध्ययन हैं वे नौ कहे गये हैं जो इस प्रकार से हैं - जैसे- शस्त्र परिज्ञा १, लोकविजय २, यावत् उपधानश्रुत ८ और महापरिज्ञा९ इनमें जो शस्त्र, द्रव्य और भावके भेद से दो प्रकारका है, जीव हिंसा के निमित्त भूत शस्त्रका ज्ञानपूर्वक त्याग करना सो शस्त्रपरिज्ञा है, यह शस्त्र परिज्ञा प्रतिपाद्य रूपसे जिस अध्ययन में है वह अध्ययन भी 44 शस्त्रपरिज्ञा " इस नामसे कहा गया है, शत्रुकी तरह रागद्वेष रूप भावलोकका दूर करना यह लोक विजय है, इस लोकविजयका प्रतिपादक जो अध्ययन है वह अध्ययन भी " लोकविजय " इस
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
જિનાજ્ઞાનું ઉલ્લંઘન નહીં કરનાર શ્રમણ નિ ય સદા બ્રહ્મચર્યના પાલ નમાં પ્રયત્નશીલ રહે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર બ્રહ્મચર્યનું પ્રતિપાદન કરનારાં अध्ययनानुं नि३५ ४२ छे - " जब बंभचेरा पण्णत्ता" इत्यादिટીકા-કુશલ અનુષ્ઠાનેાનુ` નામ બ્રહ્મચર્યાં છે. આચારાંગ સૂત્રના પ્રથમ શ્રુતકન્ય રૂપે પ્રતિબદ્ધ જે નવ અધ્યયના છે તેમાં આ કુશલ અનુષ્ઠાન રૂપ બ્રહ્મચય નું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. તે નવ અધ્યયને નીચે પ્રમાણે છે-(!) શસ્ત્રपरिज्ञा, (२) सोऽपिभ्य ( यावत्) (८) उपधानश्रुत, मने (E) महापरिज्ञा

Page #245

स्थानाङ्गसूत्रे परिज्ञा-ज्ञानपूर्वकं परिहरणं शस्त्रपरिज्ञा, सा प्रतिपायत्वेन यस्मिनध्ययनेऽस्ति तदघ्ययनमपि शस्त्रपरिज्ञेति व्यवहियते १ एवं लोकविजया-तदाख्यमध्ययनम् तत्र लोकस्य-रागद्वेषलक्षणस्य भावलोकस्य विजय:-शत्रोरिव पराजयः-दूरीकरणं लोकविजयः, तत्पतिपादकमध्ययनमपि लोकविजयो व्यपदिश्यते २, ' यावत् ' इति पदेन-' सीओसणिज्ज ३, सम्मत्तं ४, आवंती ५, धुयं ६, विमो. हायणं' इत्येतानि संग्राह्यानि, छाया-शीतोष्णीयं ४, सम्यक्त्यं ५, आवन्ती ६, धुतं ७, विमोहः ८, तत्र-शीतोष्णीय-शीताः-अनुकूलाः परीषहाः, उष्णा:प्रतिकूलाः परीषहाः, तानधिकृत्य कृतमध्ययनं शीतोष्णीयम् ३, तथा-' सम्य. तयम् अचलं विधेयं च ष्टतपासे विनां तापसादीनामणिमाधष्टैश्वर्यगुणान् दृष्ट्वा दृष्टि नामसे कहा गया है । यहाँ यावत्पदसे " सीओसणिज्जं ३, सम्मत्त ४ आवंती ५, धुयं ६ विमोहायणं" इन पदोंका संग्रहण हुआ है शीतअनुकूल परीषह एवं उष्ण-प्रतिकूल परीषह-इन दोनों प्रकारकी परी. षहोंको लेकर जो अध्ययन किया गया है, वह शीतोष्णीय अध्ययन है, ७ कष्टपूर्वक तपका सेवन करने वाले तापस आदिजनोंकी अणिमा आदि रूप आठ प्रकारके ऐश्वर्यरूप गुणोंको देखकर दृष्टिमोह नहीं करना मही यातू' ५६ ५३ "सीओसणिज्जं३, सम्मत्त४, आवंती५, धुपं६, विमो. हायणं" (3) शीतgीय अध्ययन, (४) सभ्यर५ मध्ययन, (५) भरती अध्ययन, (९) धुत अध्ययन मने (७) विमा अध्ययन, ५॥ अध्ययनान ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે.
(૧) અપરિજ્ઞા –શાના દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષા એ બે ભેદ પડે છે. જીવહિંસાના નિમિત્તભૂત શાને જ્ઞાનપૂર્વક ત્યાગ કરે તેનું નામ શસ્ત્રપરિજ્ઞા છે. જે અધ્યયનમાં આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તે અધ્યયનમાં પણ અહીં “શસ્ત્રપરિજ્ઞા” નામ આપવામાં આવ્યું છે.
(૨) લકવિજય-શત્રુની જેમ રાગદ્વેષ રૂપ ભાવકને દૂર કરે તેનું નામ લેકવિજય છે. આ લેકવિજયનું પ્રતિપાદન કરનાર જે અધ્યયન તેનું નામ પણ અહીં “લકવિજય” આપવામાં આવ્યું છે.
(3) Natollय अध्ययन-शात (अनुदा परीष8) मने 69 (प्रति પરીષહ) આ બન્ને પ્રકારના પરીષહ વિષેનું જે અધ્યયન છે તેનું નામ "शीतय अध्ययन" छे.
(૪) સમ્યકત્વ અધ્યયન-કર્ણપૂર્વક તપનું સેવન કરનાર તાપસ આદિના અણિમા આદિ રૂપ આઠ પ્રકારના એશ્વર્યરૂપ ગુણોને જોઈને દષ્ટિહ કરે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #246

सुघा टीका स्था०९ स०२ आचारागस्य ब्रह्मचर्यरूपनयाध्ययननिरूपणम् २१७ मोहो न विधेयः' इति प्रतिपादकमध्ययनम् ४, आवन्ती-आचाराङ्गस्य नवब्रह्मचर्यान्तर्गत लोकसाराख्यं पश्चममध्ययनम् , तच्च अज्ञानाद्यसारनिस्सारणेन लोकसाररत्नत्रयग्रहणप्रवणताप्रतिपादकम् ५, धुतम्-सङ्गानां त्यागस्तत्यतिपादकमध्य. यनम् ६, तथा-विमोहः-मोहोत्पन्नपरीषहोपसर्गेषु सत्सु चित्तव्याकुलीमावस्त. स्मिन् सति तान् परीषहोपसर्गान् धैर्यपूर्वकं सहे तेति प्रतिपादकमध्ययनम् ७ तथाउपधानश्रुतं-श्रीमहावीराऽऽसेवितस्योपधानस्य तीव्रतपसः प्रतिपादकं श्रुतंचाहिये ऐसा जो प्रतिपादन करनेवाला अध्ययन है, वह सम्यक्त्व अध्ययन है ८, आचाराङ्गके नव ब्रह्मचर्यके अन्तर्गत लोकसार नामका जो पांचवां अध्ययन है, वह “ अवंती" अध्ययन है ९ । यह अध्ययन अज्ञान आदिरूप असार वस्तुके निकाल देनेका एवं लोकमें सारभूत ज्ञानदर्शन चारित्र तपका ग्रहण करनेकी चतुरताका प्रतिपादक है, सङ्ग परिग्रहके त्याग करनेका प्रतिपादक जो अध्ययन है, वह धुत अध्ययन है ६ विमोह-मोहसे उत्पन्न परीषहों और उपसर्गों के हो जाने पर जो चित्तमें व्याकुलताका भाव होता है वह विमोह है, इस विमोहके होने पर उन परीषहोंका एवं उपसर्गों को धैर्यपूर्वक सहन करना चाहिये ऐसा प्रतिपादन करनेवाला जो अध्ययन है, वह विमोह अध्ययन है। श्री महावीर स्वामीसे आसेवित तीव्र तप रूप उपधानका जो शास्त्र જોઈએ નહીં, આ પ્રકારનું પ્રતિપાદન કરનારું જે પ્રકરણ છે તેનું નામ "सभ्य३५ अध्ययन” छे.
(૫) અવંતી અધ્યયન-આચારાંગના બ્રહ્મચર્ય વિષયક નવા અધ્યયનમાં લેકસાર નામનું જે પાંચમું અધ્યયન છે તેનું નામ “અવંતી છે. આ અધ્યયનમાં અજ્ઞાન આદિરૂપ અસાર વસ્તુઓને કાઢી નાખીને જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપને ગ્રહણ કરવાની યોગ્યતા કેવી રીતે આવી શકે, એ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
(૬) ધુત અધ્યયન-પરિગ્રહના ત્યાગનું પ્રતિપાદન કરનાર જે અધ્યયન છે તેનું નામ “ધુત અધ્યયન” છે. (૭) વિમેહ અધ્યયન-મેહ જન્ય પરીષહે અને ઉપસર્ગો આવી પડે ત્યારે ચિત્તમાં જે વ્યાકુલતાને ભાવ પેદા થાય છે તેનું નામ વિમેહ છે. એ વિમેહ થાય ત્યારે તે પરીષહ અને ઉપસર્ગોને ધર્યપૂર્વક સહન કરવા જોઈએ, એવું પ્રતિપાદન કરનાર અધ્યયનનું નામ "विमा अध्ययन" छ. (८) ५धानश्रुत-महावीर स्वामी द्वारा मासेवित तीन તપ ઉપધાનનું પ્રતિપાદન કરનાર જે શાસ્ત્રરૂપ શ્રત છે. તેનું નામ “ઉપધાન
स्था०-२८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #247

२१८
_ स्थानाङ्गसूत्रे गन्धरूपम् उपघानश्रुतम् ८,तथा-महापरिज्ञा महती-बृहती परिज्ञा=अन्तक्रियालक्षणा सम्यग् विधेयेति प्रतिपादकमध्ययन महापरिज्ञाऽभिधानं बोध्यम् ९।०२।।
पूर्व ब्रह्मचर्यप्रतिपादकान्यध्ययनानि प्रोक्तानि, तानि च ब्रह्मचर्याण्युक्तानि, तानि च मैथुनविरत्या सम्पद्यन्त इति कार्यकारणयोरभेदोपचारान्मैथुनविरतिरूपाण्यपि ब्रह्मचर्याणि भवन्तीति ब्रह्मचर्यरक्षाप्रकारलक्षणब्रह्मचर्यगुप्तिः पाह
मूलम् -नय बंभचेरगुत्तीओ पपणत्ताओ, तं जहा-विवित्ताई सयणासणाइं सेयित्ता भयइ, णो इस्थिसंसत्ताइं णो पसुसंसताई णो पंडगसंसत्ताइं १, णो इत्थीणं कहं कहेता भवइ २, णो इतिथटाणाई सेवित्ता भवइ ३। णो इत्थीण मिंदियाइं मणोहराइं मणोरमाइं आलोइत्ता णिज्जाइत्ता भवइ ४, णो पणोय. रसभोई भवइ ५, णो पाणभोयणस्स अइमत्तं आहारए सया भवइ ६, णो पुव्वरयं पुत्वकीलियं समरेत्ता भवइ ७, णो सदागुवाई णो रूबाणुवाई णो सिलोगाणुवाई ८, णो सातसोक्खपडिबद्धे याचि भयइ ॥ सू०३ ॥
छाया-नव ब्रह्मचर्यगुप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विविक्तानि शयनासनानि सेविता भवति, नो स्त्रीसंसक्तानि नो पशुसंसक्तानि नो पण्डकसंसक्तानि १, नो स्त्रीणां कथां कथयिता भवति २, नो स्वोस्थानानि सेविता भवति ३, नो स्त्रीणामिन्द्रियाणि मनोहराणि मनोरमाणि आलोकयिता निर्याता भवति ४, नो पणीतरसभोगी भवति ५, नो पान भोजनस्य अतिमात्रमाहारकः सदा भवति ६, नो पूर्वरत पूर्वक्रीडितं स्मां मपति ७, नो शब्दानुपाती नो रूपानुपाती नो श्लोकानुपाती ८, नो सातप्तौरव्यप्रतिबद्धश्चापि भवति ९॥ सू० ३ ॥ रूप श्रुत है वह उपधान श्रुत है ८महती अन्त क्रियारूप परिज्ञा अच्छी तरहसे विधेय है, इसका प्रतिपादक जो अध्ययन है वह महा परिज्ञा अध्ययन है ।। सूत्र २ ॥ શ્રત છે. (૯) મહાપરિજ્ઞા અધ્યયન-“મહતી અન્તક્રિયા રૂપ પરિજ્ઞા સારી રીતે વિધેય છે,” આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરનાર જે અધ્યયન છે. તેનું નામ " महापरिज्ञा अध्ययन छ. ।। सू. २ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #248

सुपा टीका स्था०९सू०३ ब्रह्मचर्य गुप्तिस्वरुपनिरूपणम्
टीका- नवबंभचेरगुत्तीओ' इत्यादि
ब्रह्मचर्य गुप्तयः-ब्रह्मचर्यस्य मैथुनविरतिव्रतस्य गुप्तयः-रक्षाप्रकाराः नय प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विचिक्तानि-स्त्री-पशु-पण्डकरहितानि शयनाऽऽसनानि-संसा. रकपीठकममृतीनि, उपलक्षणतयाऽन्यान्यपि स्थानादीनि सेविता-नत्सेवनशीलो भवति, तथा-स्त्रीसंसक्तानि-देवीनारीतिरश्चीलक्षणस्त्रोसहितानि तानि नो सेविता भवति, तथा-पशुसंसक्तानि गवादि संसर्गयुतानि तानि नो सेविता भवति, गवादिकृतविकारदर्श नतो मनोविकारसम्भवातू , तथा-पण्डकसंसक्तानि-नपुंसकसंस___ इस प्रकार से ब्रह्मचर्य के प्रतिपादक अध्ययन कहै । इन अध्ययनोंको ब्रह्मचर्य नामसे कहा गया है ये मैथुनकी विरतिसे पालित होते हैं, इस तरह कार्य कारणमें अभेदके उपचारसे मैथुन विरतिरूप ब्रह्मवर्य होता है, अतः अब सत्रकार ब्रह्मचर्यकी रक्षाके प्रकारभूत ब्रह्मचर्य गुप्तियोंका कथन करते हैं-"नव बंभचेरगुत्तीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ___टीकार्थ--मैथुन से विरमण होनेरूप ब्रह्मचर्यकी गुप्तियां रक्षाके प्रकार-नौ कहीं गई हैं-जैसे-स्त्री, पशु, पण्डकसे रहित शयनासनोंका वसति आदिकोंका तथा-उपलक्षणसे अन्य अन्य स्थानोंका जो सेवन करने के स्वभाववाला होता है, एवं स्त्री संसक्त-देवी, नारी, तिरश्ची रूप स्त्री सहित-इनके सेवन करने के स्वभाववाला नहीं होता है तथापशु संसक्त-गवादिके संसर्गसे युक्त इनका प्रतिसेवित नहीं होता है, क्योंकि गवादिकृत विकारके देखनेसे मनोविकारके हो जानेका संभव हो सकता है, तथा-पण्डक संसक्त संस्तारक आदिके सेवनसे स्त्री
આ પ્રકારે બ્રહ્મચર્યનું પ્રતિપાદન કરનારાં અધ્યયને પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં આ અધ્યયનને બ્રહ્મને નામે ઓળખાવ્યાં છે. મિથુનની વિરતિ વડે જ બ્રહ્મ ચર્યનું પાલન થાય છે. આ રીતે કાર્યકરણમાં અભેદના ઉપચારની અપેક્ષાએ મિથુનવિરતિ રૂપ બ્રહ્મચર્ય હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર બ્રહ્મચર્ય ગુપ્તિઓનું थन रे छ. “नव बभेचेरगुत्तीओ पण्णत्तोओ" त्याह
ટીકાથ–મૈથુનથી વિરમણ થવા રૂપ બ્રહ્મચર્યની ગુક્તિઓ-(રક્ષાના પ્રકાર) નવ ही छ (१) २ ०यति स्त्री, ५१ भने ५७४ (नस)थी २हित शयनासनानु વસતિ (નિવાસસ્થાન) આદિનું સેવન કરવાના સ્વભાવવાળી હોય છે, એ જ વ્યક્તિ પોતાના બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન કરી શકે છે. એટલે કે જે વ્યક્તિ श्रीससत (हेवी, नारी, तिय २० महिना ससग यी युत) शय. નાસન આદિનું સેવન કરતી નથી, પશુસંસક્ત (ગાય આદિ પશુઓના સંસરાથી યુક્ત) શયનાસનાદિનું સેવન કરતી નથી, અને પડકસંસક્ત (નપુંસકના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #249

२२०
स्थानाङ्गसूत्रे
र्गयुतानि तानि सेविता न भवति, तत्संसर्गे स्त्रीवद्दोषसम्भवात् १, तथा - स्त्रीणाम्पुरुषसाक्षित्वरहितानां मध्ये उपलक्षणाद् एकाकिन्या अपि स्त्रियाः समक्षं पुरुषसाक्षित्वंविना कथां धर्मदेशना दिलक्षणवाक्यप्रबन्धरूपां यद्वा-जात्यादिचतूरूपां कथां नो कथयिता- नो वर्णयिता भवति २, तथा - स्त्रीस्थानानि - स्त्र्युपवेशनस्थानान मुहूर्त्तपर्यन्तकालं सेविता न भवति ३, तथा खीणां मनोहराणि -दृष्टिपथगतमात्राणि अन्तःकरणहरणप्रवणानि मनोरमाणि - दर्शनानन्तरमनुचिन्तनतजैसे- दोषका सद्भाव होना संभवित हो सकता है, इसलिये नपुंसक संसक्त शपनासनोंका (वसति आदिका) जो प्रतिसेवन करनेके स्वभाववाला नहीं होता है। इस तरह ब्रह्मचर्यके रक्षा करनेके प्रकारोंमेंसे यह एक प्रकार यहां तक प्रकट किया गया है, इसका तात्पर्य यही है कि वही व्यक्ति अपने ब्रह्म वर्यकी नौ प्रकारसे रक्षा कर सकता है, जो इस प्रकार के प्रथम प्रकारका सेवन कर्ता होता है- १ दूसरा रक्षा का प्रकार ऐसा है - " णो इत्थीणं कहं कहेत्ता भवइ २ " स्त्रियोंकेपुरुष साक्षित्व से रहित स्त्रियोंके बीच में बैठकर उपलक्षणसे अकेली भी स्त्री समक्ष बैठकर पुरुष साक्षित्वके चिना धर्म देशना रूप कथाका यद्वा जात्यादि चार प्रकारकी कथाओं का वर्णन करनेवाला नहीं होता है २ " णो इत्थिठाणाई सेवित्ता भवइ " जो एक मुहूर्त्त तक, स्त्री जिस स्थान पर बैठीं हो - उस स्थानका सेवन करनेवाला नहीं होता है, अर्थात्
સ ́સથી યુક્ત) શયનાતેનું સેવન કરતી નથી, તેના દ્વારા જ બ્રહ્મચર્ય નું પાલન થઈ શકે છે. (ગયાકૃિત વિક રેા નજરે પડવાથી મનેવિકાર થઇ જવાના સાઁભવ રહે છે. નપુસકેા વડે સેવિત થયેલાં શયનાસનાના ઉપયોગ કરવાથી પણ મનેાવિકાર થઈ જવાના સભવ રહે છે તે કારણે એવાં શયનાસના તથા વસતિને બ્રહ્મચર્ય વ્રતના પાલતમાં બાધક ગણાવવામાં આવ્યાં છે )
(२) " णो इत्थीगं कहं कहेत्ता भवइ " ने साधु खीमोनी वरये मेसीने ( પુરુષાની હાજરી ન હેાય અને એકલી સ્ત્રીઓની જ હાજરી હોય એવા સ્ત્રી સમુદાયની વચ્ચે બેસીને ) અથવા કાઈ એક જ સ્ત્રીની સમીપે બેસીને ધર્મપદેશ આપતા નથી અથવા જાતિ આદિ ચાર પ્રકારની કથાઓનું વણ ન કરવાનાસ્વભાવવાળે હાતા નથી, તેના દ્વારા પેાતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું સમ્યક્ રીતે પાલન કરી શકાય છે.
(3)
" जो इत्थिठाणाई सेवित्ता भवइ " ने स्थान पर अर्ध स्त्री मेडी होय તે સ્થાનનું સેવન ન કરનાર વ્યક્તિ પાતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રતનું પાલન કરી શકે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #250

सुघा टीका स्था. ९ . ३ ब्रह्मचर्यगुप्तिस्वरूपनिरूपणम्
२२१
चित्ताह्लादकानि इन्द्रियाणि अक्षिमुखनासिकादीनि आलोकयिता-द्रष्टा तथानिर्ध्याता- नितरां चिन्तयिता न भवति ४, तथा नो प्रणीतरसभोजी-क्षरत्स्नेहबिन्दु भोजनकारी न भवति ५, तथा-स पानभोजनस्य रूक्षस्यापि अतिमात्रम् - अतिप्रमाणं यथा स्यात्तथा सदा - नित्यमहरह इत्यर्थः, आहारकः- आहारकर्ता न स्त्री जिस स्थान पर बैठी हो उस स्थानका एक मुहूर्त्तके बाद ही ब्रह्मचर्य व्रतकी रक्षा करनेवालेको सेवन करना चाहिये तभी ब्रह्मचर्य व्रतकी रक्षा हो सकती है, इसके पहिले सेवन करनेवाला व्यक्ति अपने ब्रह्मचर्यकी रक्षा करनेवाला नहीं माना गया है " णो इत्थीण मिंदिया मनोहराई मनोरमाइ आलोइत्ता णिज्झा इत्ता भवइ ४ " तथा जो स्त्रियोंके देखतेही अन्तःकरणको हरण करनेवाले एवं मनोरम देखनेके बाद चिन्तवन करने से चित्तको विकार करनेवाले ऐसे अक्षि- मुख नासिका आदि अवयवोंको देखकर उनका अत्यन्त चिन्तवन करने - चाला नहीं होता है-जिसके हृदय पर इनका जरा सा भी प्रभाव नहीं पडता है ४ " णो पणीयरसभोइ भचइ " तथा-जो ऐसे भोजनका कि जिसमें से घृतकी बिन्दुऍ बाहर टपकती हों ऐसा सरस आहार प्रतिदिन करनेवाला नहीं होता है ५ तथा-" णो पाणभोयणस्स अइमत्तं आहारए सपा भवइ ६ जो रूक्ष भी पान भोजनका જે સ્થાન પર કોઈ સ્ત્રી બેઠી હોય સ્થાનને બ્રહ્મચર્ય વ્રતધારી પુરૂષ એક મુદ્દત સુધી ઉપયાગ કરવા જોઇએ નહી' જેમા પ્રમાણે કરવામાં આવે તેાજ તેના બ્રહ્મચય વ્રતની રક્ષા થઈ શકેછે. સ્ત્રીએ તે સ્થાનનેા ત્યાગ કર્યાં બાદ એક મુદ્દત પ્રમાણુ કાળ વ્યતીત થયા પહેલાં તે સ્થાનનું સેવન કરનાર પુરુષને પેાતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રવની રક્ષા ५२ना। गनुवामां मान्यो नथी. ( ४, “ णो इत्थीणभिदियाई मणोहराई मणोर माई आलोइत्ता णिज्झात्ता भवइ " ने साधु स्त्रीमना मनोरम भने मनोहर નયન, મુખ, નાક આદિ અવયવાને જોઇને પેાતાના મનમાં તેનુ ચિન્તવન કર નારા હાતા નથી, તે સાધુ જ પેાતાના બ્રહ્મય વ્રતનું પાલન કરી શકે છે. એટલે કે સ્ત્રીએનાં સુંદર અ ંગે। જેના મનને બિલકુલ ચલાયમાન કરી શકતાં નથી એવા સાધુ જ બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન કરી શકે છે. સ્ત્રીએનાં સુદર અંગે જોતાં જ જેવું ચિત્ત ચંચળ બની જાય છે અને જે તે અંગાનુ' વારવાર ચિન્તયન કર્યાં કરે છે તેના દ્વારા પેતાના બ્રહ્મચર્યવ્રતની રક્ષા થઈ શકતી નથી.
"
( 4 ) " णो पणीयरसभोई भवइ " मे साधु प्रयुर धीथी लरपूर माहार લેતા નથી-જેમાંથી ઘી ટપકતુ` હૈાય એવા આહાર લેતા નથી, તે સાધુ પેાતાના બ્રહ્મચય વ્રતની રક્ષા કરી શકે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #251

२२२
स्थानाङ्गसूत्र भवति, आहारप्रमाणमुक्तं च" अद्धमसणस्स सव्वंजणस्स कुज्जा दयस्स दो माए।
वाऊपवियारणट्ठा, छन्भायं ऊणयं कुज्जा ॥ १॥" छाया-अर्द्ध मशनस्य सव्यञ्जनस्य कुर्याद् द्रवस्य (जलस्य) द्वौ भागौ।
वायुप्रविचारणार्थ षष्ठं भागमूनकं कुर्यात् ॥ १ ॥ इति ।
अयं भाषः--उदरस्थ षड् भागाः-कर्तव्याः । तेषु भागत्रयं सव्यञ्जना. न्नेन पूरयेत् , भागद्वयं तु जलेन । एक भाग वायुसंचारणार्थ रिक्तमेय स्थापयेदिति । आहारप्रमाणमन्यत्रैवमुक्तम्" अर्द्ध मन्नेन सम्पूर्य , तदर्द्ध तु जलेन वै।
वायु संचरणार्थं तु, चतुर्थमवशेषयेत् " ॥ १ ॥ इति । अति मात्रामें नित्य आहारकर्ता नहीं होता है, आहारका प्रमाण ऐसा कहा गया है
" अद्धमसणस्स सव्वं जणस्स" इत्यादि ।
तात्पर्य यह है कि उदरके ६ भाग करना चाहिये-इनमें से ३ भाग तो व्यजन सहित आहार के लिये होता है, दो भाग पानीके लिये होता है और एक भाग वायुके संचरणके लिये खाली रखना चाहिये
अन्यत्र आहारका प्रमाण ऐसा कहा गया है" अर्द्ध मन्नेन सम्पूर्य" इत्यादि ।
उदरके चार हिस्सा करना चाहिये-इनमें दो भाग अन्नसे भरना चाहिये एक भाग जलसे भरना चाहिये एवं एक भाग खाली रखना चाहिये
(6) “णो पाणभोयणस्स अइमत्तं आहारए सया भवई" साधु ३६ (લુખા સૂકા) આહારનું પણ અધિક માત્રામાં નિત્ય સેવન કરતા નથી, તેના દ્વારા જ પિતાને બ્રહ્મચર્ય વ્રતની રક્ષ થઈ શકે છે સાધુએ કેટલો આહાર લે न त नायनी माथामा ४८ ४२यामा मा०यूछे-" अद्धमसणरस सव्यं जणस्स" त्याहि
આ ગાથાને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-ઉદરના છ ભાગ કરો. પછી તેમાંના ત્રણ ભાગ વ્યંજન સહિત આહારથી ભરવા જોઈએ, બે ભાગ પાણીથી ભરવા જોઈએ અને એક ભાગ વાયુના સંચરણને માટે ખાલી રાખવો જોઈએ. અન્યત્ર આહારનું પ્રમાણ આ પ્રકારનું કહ્યું છે–
“अर्द्धमन्नेन सम्पूर्य " त्याह-६२ना या२ मा ५. तमाथी मेला અન્ન વડે ભરવા જોઈએ, એક ભાગ પાણુ વડે ભર જોઈએ અને એક ભાગ ખાલી રાખ જોઈએ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #252

सुघा टीका स्था०९ २० ३ ब्रह्मचर्यगुप्तिस्वरूपनिरूपणम्
२२३ तथा-नो पूर्वरतं-पूर्व-गृहस्थावस्थायां भवं, रत-कामवासनानुभयनं, तथा-पूर्वक्रीडितं-पौर्यकालिकं स्त्रिया सह क्रीडनं च स्मर्ता-तदुभयचिन्तनशीलो न भवति ७ तथा-नो शब्दानुपाती-शब्द-विषयाभिलाषजनकम् , अनुपततिअनुसरतीत्येवं शीलस्तथा न भवति, एवं रूपानुपाती-रूपं-स्च्यादिरूपम् अनुपततीत्येवं शीलस्तथा स न भवति, एवं स श्लोकानुपाती-यशोऽनुसरणशीलो न भवति ८ तथा-स सातसौख्यप्रतिबद्धः-सातात्-पुण्यप्रकृतेः सकाशात्सौख्यं-सुखं वैषयिकं गन्धरसायनुमपनं सातसौख्यं, तत्र प्रतिवद्धः-आसक्तो न भवति९॥सू०३॥ ___ "णो पुचरय पुचकीलियं समरेत्ता भवइ ७" तथा-गृहस्थावस्थामें जिन कामवासनाओंका सेवन किया हो तथा स्त्रीके साथ जो जो २ कामक्रीडाएँ की हों-इन दोनोंका जो स्मरण नहीं करता है ७ " णो सद्दाणुवाई णो रूवाणुवाई णो सिलोगाणुवाई ८" तथा-जो शब्दानुपाती-विषयाभिलाषजनक शब्दका अनुसरण करनेके स्वभाव. चाला नहीं होता है, और न स्त्री आदिके रूपको देखता है, और न जो यशके अनुसरण करने के स्वभाववाला होता है- 'जो सात सोक्ख. पडियद्धे यावि भवइ ८" तथा-जो पुण्य प्रकृतिके उदयसे जन्य चैषयिक सुखमें-गन्ध, रस, आदिके अनुभवनमें-आसक्त नहीं होता है, ऐसा वह व्यक्ति अपने ब्रह्मचर्यकी रक्षा कर सकता है.
तात्पर्य इस कथनका संक्षिप्तमें यही है-कि जो व्यक्ति विविक्त शयनासनोंका सेवन करता है, और स्त्री संसक्त, पशु संसक्त एवं
(७) णो पुव्वरयं पुव्वकीलियं समरेत्ता भवइ " 2९२५५२थामा रे म કીડાઓનું સેવન કર્યું હોય તથા સ્ત્રીની સાથે જે કામક્રીડા કરી હોય તેનું સ્મરણ નહી કરનાર સાધુ પિતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રતની રક્ષા કરી શકે છે.
(८) ' णो सहाणुवाई णो रूवाणुपाई णो सिलोगाणुवाई' साधु शम्। નુપાતી ( વિષયાભિલાષાજનક શબ્દનું અનુસરણ કરનાર હોતો નથી, સ્ત્રી આદિના રૂપને દેખવાના સ્વભાવવાળો હોતો નથી, તે સાધુ પોતાના બ્રહ્મ ચર્ય વ્રતની રક્ષા કરી શકે છે.
__ “णो सात सोक्खपडिबद्धे यावि भवइ " साधु एयप्रतिना यथा જન્ય વૈષયિક સુખમાં (ગબ્ધ, રસ, પશે આદિના સેવનમાં) આસક્ત થત નથી તે સાધુ પિતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રતની રક્ષા કરી શકે છે..
આ કથનને સંક્ષિપ્ત સારાંશ નીચે પ્રમાણે છે. જે સાધુ વિવક્ત (સ્ત્રી આદિના સંસર્ગથી રહિત) શયનાસનું સેવન કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #253

२२४
स्थानानस पूर्व ब्रह्मचर्य गुप्तय उक्ता, सभ्मति तद्विपरीताब्रह्मवर्यागुप्तीराह
मूलम् –णय बंभचेर अगुत्तीओ पण्णत्ताओ, तं जहा-णो विवित्ताई सयणासगाई सेवित्ता भवइ, इत्थी संप्सत्ताई पसुसं सत्ताई पंडगसंसत्ताइं १, इत्थीणं कहं कहेता भवइ २, इत्थीणं ठाणाई सेवित्ता भवइ ३, इत्थीणं इंदियाइं जाव निज्झाइत्ता भपइ ४, पणीयरसमोई ५, पाणभोयणस्त अइमायमाहारए सया भवइ ६, पुव्वरयं पुव्यकीलियं सरित्ता भवइ ७, सद्दाणुवाई रुवागुवाई सिलोगाणुवाईट,सायासुक्खपडिबद्धे याविभवइ ९ सू०४॥ पण्डक संसक्त शयनासनोंका (वसति आदिना) सेवन नहीं करता है, चही अपने ब्रह्मचर्यका रक्षक हो सकता है, तथा जो स्त्रियों के समक्ष उनके साथ एकान्तमें बैठकर कथा नहीं करता है, उनके गुप्ताङ्गोको देखनेका जो प्रपास नहीं करता है, चित्तको चुरानेवाले एवं मनको लुभानेवाले उनके अवयवोंको राग भावसे जो विलोकन नहीं करता है, सरसमोजन नहीं करता है, रूक्ष भी भोजनको जो अतिमात्रामें (प्रमाणसे अधिक) नहीं खाता है, पूर्वमें सेचित किये कामभोगोंकी जो स्मरण नहीं करता है, एवं जो वैषयिक सुखमें आसक्त भाववाला नहीं होता है, वही अपने गृहीत ब्रह्म वर्यकी रक्षा करने में सावधान होता है, ये ही ब्रह्मचर्यकी नौ गुप्तियां (बाडे) हैं। सत्र ३ ॥ અને સ્ત્રીસંસક્ત, પશુસંસક્ત નપુંસક સંસકત શયનાસોનું (શયા, આસન આદિનું સેવન કરતા નથી, એજ સાધુ પિતાના બ્રહ્મચર્યવ્રતની રક્ષા કરી શકે છે. જે સાધુ સ્ત્રીઓની પાસે એકાન્તમાં બેસીને કથા કરતું નથી, જે સાધુ સ્ત્રીઓના મનહર અને મનને ડોલાવનારાં અંગો અને ઉપાંગોનું રાગભાવપૂર્વક અવકન કરતું નથી, જે સાધુ શ્રીદ્વારા સેવિત સ્થાનને એક મુદ્દત પર્યન્તને સમય વ્યતીત થયા બાદ જ ઉપયોગ કરે છે, જે ઘતાદિથી યુક્ત ભોજન કરતો નથી, જે લખો સકે આહાર પણ અધિક માત્રામાં લેતે નથી, જે ગૃહસ્થાવસ્થામાં સેવેલાં કામગોને યાદ કરતું નથી, અને જે વૈષયિક સુખમાં આસક્તિથી યુક્ત હોતે નથી એ સાધુ પિતે ગ્રહણ કરેલા બ્રહ્મચર્યવ્રતનું પાલન કરવાને સમર્થ બને છે. આ નવ સ્થાનને બ્રહ્મચર્યની નવ ગુપ્તિઓ (વડ) કહી છે. સૂત્ર-૩
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #254

सुधा टीका स्था०९ सू०४ ब्रह्मचर्यस्य नवविधागुप्तिनिरूपणम् ___ २२५
छाया- नव ब्रह्मचर्यागुप्तयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नो विविक्तानि शयनाऽऽ. सनानि सेविता भवति, स्त्रीसंसक्तानि पशुसंसक्तानि पण्डकसंसक्तानि १, स्त्रीणां कथां कथयिता भवति २, स्त्रीणां स्थानानि सेचिता भवति ३, स्त्रीणामिन्द्रियाणि यावत् निर्याता भवति ४, प्रणीतरसभोजी ५, पानभोजनस्य अतिमात्रमाहारकः सदा भवति ६, पूर्वरतं पूर्वक्रीडितं स्मर्ता भवति ७, शब्दा. नुपाती रूपानुपाती लोकानुपाती ८ सातसौख्यप्रतिबद्धश्चापि भवति १॥सू०४॥ । इस प्रकारसे ब्रह्मचर्यकी गुप्तियोंको कहकर अब मूत्रकार उनसे विपरीत जो ब्रह्मचर्यकी अगुप्तियां हैं उनका कथन करते हैं
" णय बंभचेरअगुत्तीओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ।। सूत्र ४॥ टीकार्थ-ब्रह्मचर्यकी अगुप्तियां नौ कही गई हैं-जैसे जो विवक्त शयन आसनोंका सेवन करनेके स्वभाववाला नहीं होते हैं-स्त्री संसक्त पशु संसक्त एवं पण्डकसंसक्तशयनासनोंका सेवन करने के स्वभाववाले होते हैं १ स्त्रियोंकी कथा करता है २, स्त्रियों के स्थानोंका सेवन करनेके स्वमा. वघाला होता है ३, स्त्रियोंकी इन्द्रियोंका यावत् जो देखनेवाला होता है ४ जो प्रणीतरस भोजी होता है ५, रूक्ष भी पान भोजनका जो अतिमात्रामें भोजन करता है ६, पूर्वमें भोगे गये कामभोगोंका एवं कामक्रीडाओंका जो स्मरणकर्ता होता है ७, जो शब्दानुपाती रूपानुपाती एवं श्लोकानुपाती होता है ८, एवं साता सुखमें जो आसक्त होता है - આ પ્રકારે બ્રહ્મચર્યની ગુપ્તિઓનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તેનાથી વિપરીત એવી બ્રહ્મચર્યની જે અગુપ્તિઓ છે તેમનું નિરૂપણ કરે છે
" णवबंभेचेर अगुत्तीओ पण्णत्ताओ" त्याहટીકાઈ–બ્રહ્મચર્યની અગુપ્તિએ નવ કહી છે, તે નીચે પ્રમાણે છે (૧) જે સાધુ વિવિક્ત (સંસર્ગરહિત)શયનાસનું સેવન કરવાના સ્વભાવવાળ હોય છે. એટલે કે જે સાધુ સ્ત્રીસંસત, પશુસંસત અથવા નપુંસક સંસક્ત શયનાસનનું સેવન કરવાના સ્વભાવવાળો હોય છે, (૨) જે સ્ત્રીઓની પાસે એકાન્તમાં કથા કરતે હોય છે, (૩) જે સ્ત્રીઓ દ્વારા સેવિત સ્થાનનું સેવન કરનારે હોય છે, (૪) જે સ્ત્રીઓનાં અંગોપાંગેનું રાગ ભાવપૂર્વક નિરીક્ષણ કરનારે હોય છે, (૫) જે પ્રણીત રસજી (ઘતાદિ જેમાંથી ટપકતાં હોય એવાં આહાર ખાનાર) હોય છે, (૬) જે લુખાસૂકા ભજનને પણ અધિક માત્રામાં જમનારે હોય છે, (૭) જે ગૃહસ્થાવસ્થામાં ભગવેલા કામનું અને કામક્રીડાઓનું સ્મરણ કરનારે હોય છે, (૮) જે શબ્દાનુપાતી, રૂપાનુપાતી અને પ્લેકાનુપાતી હોય स्था०-२९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #255

-
૨૨૬
स्थानाशस्त्रे टीका--'णय बंभचेरअगुत्तीयी' इत्यादि-- ब्रह्मचर्यगुप्तिसूत्रवत् सर्व वैपरीत्येन व्याख्येयम् ॥ मू० ४ ॥
पूर्व नवगुप्तिसहितं ब्रह्मचर्यमुक्ततं, तच जिनैः प्रज्ञप्तमिति प्राकृतस्थाना षतरणद्वारा जिनविशेषायाह--
मूलम्-अभिणंदणाओ णं अरहओ सुमई अरहा नवहिं सागरोवमकोडीसयसहस्सेहिं विइकतेहिं समुपन्ने । सू० ५॥
छाया-अभिनन्दनात् खलु अर्हतः सुमतिरहन नवसु सागरोपमकोटिशतसहस्रेषु व्यतिक्रान्तेषु समुत्पन्नः ॥ मू० ५॥
टीका-' अभिणंदणाओ' इत्यादि । सुगमम् ।। मू० ५ ॥
अमिनन्दन-सुमतिजिनाभ्यां च सद्भूताः पदार्थाः प्ररूपिताः, ते च नवेति ९ वह अपने ब्रह्मचर्यकी रक्षा नहीं कर सकता है, इस प्रकारकी ये ९ ब्रह्मचर्यको अगुप्तियां हैं। पानकी व्याख्या ब्रह्मचर्यसूत्रमें प्रतिपादित गुप्तियोंके स्वरूपसे विपरीत रूपमें कर लेनी चाहिये ॥सू० ४॥
नौ गुसियों सहित ब्रह्मचर्य होता है, ऐसा जो कहा है, वह जिनेन्द्र द्वारा प्ररूपित ही कहा गया है इसलिये अब सूत्रकार प्रकृत स्थानावतरण द्वारा दो जिनविशेषोंका कथन करते हैं --
" अभिगंदणामो णं अरहओ" इत्यादि ।
टीकार्थ-अभिनन्द जिनेन्द्र से सुमति जिनेन्द्र नौ लाख सागरोपम कोटि जब समाप्त हो गये तव उत्पन्न हुए हैं । सू० ५ ॥ (૯) જે વૈષયિક સુખમાં આસક્ત હોય છે, એ સાધુ પિતાના બ્રહ્મચર્ય વ્રતની રક્ષા કરી શકતું નથી. આ પ્રકારની નવ બ્રહ્મચર્યની અગુપ્તિઓ છે. તેમની વ્યાખ્યા બ્રહ્મચર્ય સૂત્રનાં પ્રતિપાદિત ગુપ્રિઓના સ્વરૂપ કરતાં વિપરીત રૂપે સમજી લેવી જોઈએ સૂ. ૪ |
“नय अन्तिम सडित ब्रह्मययं व्रत डाय छ,” मा २ सूत्रारे જે કથન કર્યું છે, તે જિનેન્દ્રો દ્વારા પ્રરૂપિત થયેલું છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને અનુલક્ષીને સૂત્રકાર હવેના સૂત્રમાં સ્થાન સાથે સુસંગત એવું બે જિનેન્દ્ર વિશેનું કથન કરે છે
“अभिणणाओ गं अरहओं" त्याટીકાWઅભિનન્દ જિનેન્દ્ર થઈ ગયા બાદ નવ લાખ સાગરોપમ કેટ કાળ પૂરો થયા બાદ સુમતિ જિનેન્દ્ર ઉત્પન્ન થયા હતા. એ સૂપ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #256

सुधा टीका स्था०९ सू. ६ नवविघसद्भावपदार्थनिरूपणम्
तान् दर्शयितुमाह
मूलम् -नव सम्भावपयत्था पण्णत्ता, तं जहा जीवा १ अजीवा २ पुण्णं ३ पावो ४ आसवो ५ संवरो ६ निजरा ७ बंधो ८ मोक्खो ९ ।। सू० ६ ॥
छाया - नव सद्भावपदार्थाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जीवा १ अजीवाः २ पुण्यं ३ पापम् ४ आस्त्रयः ५ संवरो ६ निर्जरा ७ बन्धो ८ मोक्षः ९ || सू० ६ ॥ टीका- नव सम्भावपयत्था ' इत्यादि --
सद्भावपदार्थाः- सद्भावः - विद्यमानत्वं तेन पदार्थाः सद्भावपदार्थाः- तत्त्वभूतपदार्थाः ते च नव प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जीवा - अजीवा इत्यादि, विवरण प्रथमस्थाने गतम् || सू० ६ ||
पूर्व नव पदार्था उक्ताः, तत्र प्रथमो जीवपदार्थोऽस्तीति तद्भेद-गत्या. गत्यवगाहनासंसारनिर्वर्तनरोगोत्पत्तिनिमित्तानि प्रतिपादयितुमुपन्यस्यति --
-
૨૨૦
मूलम् -- नवविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहापुढविक्काइया जाय वणस्सइकाइया बेइंदिया जाव पंचिदियत्ति |१|
अभिनन्द एवं सुमति जिनेन्द्र ने जो सद्भूत पदार्थ प्ररूपित किये हैं वे नौ हैं, इसी बात को दिखाने के लिये अब सूत्रकार कथन करते हैंनव समावपत्था पण्णत्ता " इत्यादि ।
(6
टीकार्थ- नौ जो सद्भावरूप पदार्थ कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैं, जीव १, अजीव २, पुण्य ३, पाप ४, आस्रव ५, संवर ६ निर्जरा ७, बन्घ ८, और मोक्ष ९ ।
तस्यभूत पदार्थों का नाम सद्भाब पदार्थ हैं, ये पूर्वोक्त रूपसे नो इनका विवरण प्रथम स्थान में किया जा चुका है || सू० ६ ||
અભિનન્દુ અને સુમતિ જિનેન્દ્રે જે સદ્ભૂત (તત્વરૂપ) પદાર્થો પ્રરૂપિત કર્યાં છે તે નવ છે. એજ વાત સૂત્રકાર નીચેના સૂત્ર દ્વારા પ્રકટ કરે છે66 'नव समाव पयत्था पण्णत्ता " त्याहि
ટીકા-સદ્ભાવ રૂપ જે નવ પદાર્થો કહ્યા છે તે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) જીવ, (२) अनुव, (3) युएय, (४) पाप, (4) आसव, (६) संवर, (७) निर्भरा, (८) जन्ध भने (८) भोक्ष.
તત્ત્વભૂત પદાર્થોનું નામ સદ્ભાવ પદાર્થો છે. ઉપર મુજબ નવ સદ્ભાવ પદા ી છે. તેમનું વિવરણ પ્રથમ સ્થાનમાં કરવામાં આવ્યુ છે. ૫ સૂત્ર ૬ ૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #257

૨૮
स्थानाङ्गसत्रे
पुढविक्काइया णवगइया णव आगइया पण्णत्ता, तं जहा-- पुढायिकाइए पुढयिकाइएसु उववजमाणे पुढविक्काइएहितो या जाय पंचिंदिरहितो वा उववजेजा, से चेवणं से पुढविकायत्तं विप्पजहमाणे पुढविकाइयत्ताए जाय पंचिंदियत्ताए या गच्छेजा २। एवमाउकाइयावि ३ जाय पंचिंदियत्ति । १० ।
णवविहा सव्यजीवा पण्णता, तं जहा -एगिदिया १ बेई. दिया २ तेइंदिया ३ चउरिदिया ४ नेरइया ५ पंचिंदियति. रिक्खजोणिया ६ मणुस्सा ७ देवा ८ सिद्धा ९ ११।।
अहया णयविहा सवजीवा पण्णत्ता, तं जहा-पढमसम. यणेरइया अपढमसमयणेरइया जाय अपढमसमयदेवा ८ सिद्धा ९ । १२ ।
णवविहा सबजोवोगाहणा पण्णत्ता, तं जहा-पुढविकाइयओगाहणा आउकाइयओगाहणा जाय वणस्सइकाइयओगाहणा येइंदियओगाहणा तेइंदियओगाहणा, चउरिदियओगाहणा, पंचिंदियओगाहणा । १३ ।
जीवा णं नवहिं ठाणेहिं संसारं वत्तिंसु वा वत्तंति वा वत्तिस्तंति वा, तं जहा-पुढविकाइयत्ताए जाव पंचिंदियत्ताए। ॥ १४ ॥ सू०७॥
कथित इन नौ पदार्थों में प्रथम पदार्थ जीव हैं, अतः अब सूत्रकार उसके भेदोंका गति आगतिका अवगाहनाका संसार निर्वर्तनका एवं
ઉપર્યુક્ત નવ સહાય પદાર્થોમાં સૌથી પહેલો પદાર્થ જીવ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તેના ભેદનું, ગતિ આગતિનું, અવગાહનાનું, સંસાર નિર્વતનનું અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #258

सुघा टीका स्था०९ सू०9 नवविधसंभारिजीवानां गत्यागत्यादिनिरूपणम् २२९
छाया--नवविधाः संसारसमापनका जीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीका. यिका यावत् वनस्पतिकायिकाः द्वीन्द्रिया यावत् पञ्चेन्द्रियाः । १ ।
पृथिवीकायिका नवगतिका नवागतिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिका पृथिवीकायिकेषु उत्पद्यमानः पृथिवीकायिकेभ्यो वा यावत् पञ्चेन्द्रियेभ्यो या उत्पद्येत, स एव खलु स पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकत्वं विप्रजहत् पृथिवीका. यिकतया यावत् पश्चेन्द्रियतया या गच्छेत् २। एवमप्कायिका अपि ३, यावत् पश्चेन्द्रिया इति । १०। रोगोत्पत्तिके निमित्तोंका प्रतिपादन करनेके लिये " णयविहा संसार समावन्नगा" इत्यादि सूत्रका कथन करते हैं
" णयविहासंसार समावन्नगा जीवा पण्णत्ता" इत्यादि ।
टीकार्थ-संसारी जीव नौ प्रकारके कहे गये हैं -जैसे पृथिवीकायिक यावत् वनस्पतिकायिक, दीन्द्रिय यावत् पश्चेन्द्रिय ।
पृथिवीकायिक जीव नवगतिवाले और नव आगतिवाले कहे गये हैं-जैसें-पृथिवीकायिक जीव पृथिवीकायिक उत्पद्यमान होता हुआ पृथिवीकायिकोंसे अथवा यावत् पञ्चेन्द्रियों से आकर उत्पन्न होता है, तथा वही पृथिवीकायिक जीव जय पृथ्वीकायिक पर्यायको छोड देता है, तो वह पृथिवीकायिक रूपसे यावत् पञ्चेन्द्रिय रूपसे उत्पन्न हो सकताहै। इसी तरह से अपकायिक जीवोंके सम्बन्धमें भी यावत् पञ्चेन्द्रिय जीवोंके सम्बन्ध में भी कथन कर लेना चाहिये १०। शगात्पत्तिमा निमित्तानु प्रतिपाइन ४२१॥ मारे “णव विहा संसार समावन्नगा जीवा पण्णता " त्या सूत्रनु थन ४२ छ
" णय विहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्तो" त्याहટીકાર્થ-સંસારી જીના નીચે પ્રમાણે નવ પ્રકારે કહ્યા છે
પૃથવીકાવિકથી લઈને વનસ્પતિકાયિક પર્યન્તના પાંચ પ્રકારો તથા (૨) दीन्द्रय (७) श्रीन्द्रिय, (८) यतुरिन्द्रिय भने () पयन्द्रिय. [१॥
પૃથ્વીકાયિક છે નવ ગતિવાળા અને નવ આગતિવાળા કહ્યા છે જેમ કે પૃથ્વીકાયિક જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થતે જીવ પૃથ્વીકાયિકથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્ય. ન્તના જીવમાંથી આવીને પૃથ્વીકાય જીવ રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. વળી એજ પૃથ્વીકાયિક જીવ જ્યારે પૃથ્વીકાયિક પર્યાય છોડી દે છે, ત્યારે પૃથ્વીકાયિકથી લઈને પંચેન્દ્રિય પર્યાની કોઈ પણ પર્યાયમાં ઉત્પન્ન થઈ શકે છે. રા
એજ પ્રકારનું કથન અપ્રકાયિકથી લઈને પચેન્દ્રિય પર્યન્તના જીની ગતિ અને આગતિ વિષે પણ સમજવું. ૧૦
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #259

२३०
mond
स्थानाइसने नवविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-एकेन्द्रियाः १, द्वीन्द्रियाः २, श्रीन्द्रियाः ३ चतुरिन्द्रियाः ४ नैरयिकाः ५ पश्चेन्द्रि पतिर्यग्योनिका ६ मनुष्या ७ देवा ८ सिद्धाः ९ । ११ । ___ अथवा-नवविधाः सर्वजीयाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयनैरयिकाः अपथमसमयनैरयिका यावत् अप्रथमसमयदेवाः सिद्धाः। १२ ।
नवविधा सर्वजीवावगाहना प्रज्ञप्ता,-तबधा-पृथिवीकायिकावगाहना १ अप्कायिकावगाहना २ यावत् वनस्पतिकायिकावगाहना ५ द्वीन्द्रियावगाहना ६ त्रीन्द्रि यावगाहना ७ चतुरिन्द्रियावगाहना ८ पञ्चेन्द्रियावगाहना ९ । १३ ।
जीवाः खलु नवमिः स्थानः संसारम् अवर्तन्त वा वर्तन्ते वा पतिष्यन्ते वा, तद्यथा-पृथिवीकायिकतया यावत् पञ्चेन्द्रियतया । १४ । सू० ७ ॥
सर्व जीव नौ प्रकारके कहे गये है-जैसे एकेन्द्रिय १, द्वीन्द्रिय २, तेइन्द्रिय ४, चौइन्द्रिय ४, नैरयिक ५, पञ्चेन्द्रिप तिग्पोनिक ६, मनुष्य ७ देव ८ और सिद्ध ९-११ ।
अधया-इस प्रकारसे सर्व जीव नौ प्रकारके कहे गये हैं-जैसेप्रचमसमपनरपिक १ अप्रथमसमपनैरपिक २, यावत् अप्रथम देव एवं सिद्ध १२ ।
सर्व जीवोंकी अवगाहना नौ प्रकारकी कही गई है-जैसे-पृथिवी. कायिक अवगाहना १, अप्कापिक अरगाहना २, यावत् वनस्पतिका. यिक अवगाहना ५, द्वीन्द्रियावगाहना ६, त्रीन्द्रियाचगाहना ७, चौइ. न्द्रियावगाहना ८ एवं पञ्चन्द्रियावगाहना ९ । १३।
સમસ્ત જીવોના નીચે પ્રમાણે નવ પ્રકાર પડે છે
(१) सन्द्रिय, (२) हाय, (3) तेन्द्रिय, (४) यौन्द्रिय, (५) न२५४, (6) पयन्द्रिय तिययानि४, (७) मनुष्य, (८) ३५ अने (6) सिद्ध. ११॥
અથવા-સમસ્ત જીના આ પ્રમાણે નવ પ્રકાર પણ કહ્યા છે.(૧) પ્રથમ સમય નરયિક, (૨) અપ્રથમ સમય નૈરચિક, ઈત્યાદિ (૮) અપ્રથમ સમય દેવ भने () सिद्ध. १२॥
સમસ્ત સંસારી જીવોની અવગાહના નવ પ્રકારની કહી છે-(૧) પૃથ્વીકાયિક અવગાહના (૨ થી ૫) અપ્રકાયિક અવગાહનાથી લઈને વનસ્પતિકાયિક અવગાહના પર્યાની ચાર અવગાહના (૬) દ્વાદ્રિય અવગાહના, (૭) ત્રીન્દ્રિય भयाना, (८) यतुरिन्द्रिय माना, (6) ५'यन्द्रिय अपाना. ११
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #260

सुघा टीका० स्था०९ २०७ नवविघसंसारिजीवानां गत्यागत्यादिनिरूपणम् २३१
टीका--' नवविहा संसारसमाचन्नगा ' इत्यादि
,
"
स्पष्टम् १, नवरम् - पृथिवीकायिकाः १, ' यावत् ' - पदेन ' अष्कायिकाः २, तेजस्कापिकाः ३, वायुकायिकाः ४ इति पदत्रयं संग्राम् । तथा वनस्पतिकायिकाः ५, द्वीन्द्रियाः ६, ' यावत् ' पदेन श्रीन्द्रियाः ७, चतुरिन्द्रियाः ८ इति पदद्वयं ग्राह्यम् । तथा पञ्चेन्द्रियाः ९। तत्र पृथिवीकायिकाः पृथिवीकापिकादि पञ्चेन्द्रियान्त नवगतिकाः एवमेव नवाऽऽगतिकाश्च प्रज्ञप्ताः, तद्यथापृथिवीकायिकः पृथिवीकायिके षूत्पद्यमानः पृथिवीकायिकेभ्यः ' यावत् '-पदेनअपकायिकादिचतुरिन्द्रियान्तपञ्चमीबहुवचनान्तपदसप्तकं विज्ञेयम्, तथा-पच्चे
-
पांच स्थावर और चार बस इन नौ स्थानोंको लेकर जीव पहिले संसार में रहे। अब भी वे रहते हैं और भविष्यत्कालमें भी वे रहेंगे । वे नौ स्थान इस प्रकार से हैं - वे पृथिवीकायिक रूप से यहां रहे हैं, रहते हैं और रहेंगे, पावत् वे पश्चेन्द्रिय रूप से रहे हैं रहते हैं और रहेगे १४-७
39
टीकार्थ - इस सूत्र की व्याख्या स्पष्ट है विशेष- पृथिवी कायिक के प्रथम सूत्रमें आगत यावत्पद से " अष्कायिक २ तेजस्कायिक ४ वायुकायिक ४ इन तीन पदोंका ग्रहण हुआ है, तथा द्वितीय यावस्पद से " त्रीन्द्रिय ७ चतुरिन्द्रिय ८ " इन दो पदोंका ग्रहण हुआ है.
पृथिवीकायिक से लेकर पञ्चेन्द्रियान्त तकके ९ जीव नच गतिक और नवागतिक होते हैं- जैसे- पृथिवीकायिकों में उत्पन्न होता हुआ कोई जीव पृथिवीकायिकों से आकरके वहां उस रूपसे उत्पन्न हो जाता है,
પાંચ સ્થાવર અને ચાર ત્રસ આ નવ સ્થાનેમાં જીવે ભૂતકાળમાં રહ્યા છે, વત માનમાં રહે છે અને ભવિષ્યમાં પણ રહેશે. તે નવ સ્થાન નીચે પ્રમણેછે (૧) તેએ પૃથ્વીકાયિક રૂપ સ્થાનમાં રહ્યા હતા, રહે છે અને રહેશે, (રથી૯) એજ પ્રમાણે તેઓ અપૂર્કાયિકથી લઇને પંચેન્દ્રિય પર્યંતના આઠસ્થાનામાં પણ ભૂતકાળમાંરહ્યા હતા, વર્તમાનમાં રહે છે અને ભવિષ્યમાં રહેશે ૧૪
ટીકા-આા સૂત્રની વ્યાખ્યા સરળ છે. પહેલા સૂત્રમાં પૃથ્વીકાયિક પન્તના જીવા ગણાવતી વખતે જે ‘પન્ત’ પત્તુ વાપર્યું છે તેના દ્વારા અયિક, તેજસ્કાયિક અને વાયુકાયિક' આ ત્રણે પદે ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે.
બીજા સૂત્રનું' વિવેચન–પૃથ્વીકાયિકને લઇને પ ંચેન્દ્રિય પન્તના નવે પ્રકા રના જીવે નવ ગતિક અને નવ આગતિક હોય છે. એટલે કે પૃથ્વીકાયિકામાં ઉત્પન્ન થતા કેાઈક જીવ પૃથ્વીકાયિકામાંથી આવીને ત્યાં તે રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અાયિકામાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉપન્ન થઇ જાય છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #261

२३२
स्थानाङ्गसूत्रे
न्द्रियेभ्यो वा उत्पद्येत, स एव खलु सः-पूर्वोक्तः पृथिवीकायिकः पृथिवीकायिकत्वं विप्रजहत्-त्यजन् पृथिवी कायिकतया ' यावत् '-पदेन ' अप्कायिकादिचतु. रिन्द्रियान्तस्वात्ययान्तप्रत्येकतृतीयैकवचनान्तषट्सप्तकं विज्ञेयम् , तथा पञ्चेन्द्रियतया वा गच्छेत् । इति २। ____ एमप्कायिका अपि नवगतिका नवागतिका बोध्याः ३, ' यावत् ' पदेन तेजस्कायिकादि चतुरिन्द्रियान्त पथमा बहुवचनान्तषदषट्कं ग्राह्यम् ९ तथा पश्चे न्द्रियाः १० इति । अप्कायिकसे आकर वहां पृथिवीकायिक रूपले उत्पन्न हो जाता है, तेजस्कायिकोंसे आकरके यहां पृथ्वीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, वायकायिकोंसे आकरके वहां पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, चनस्पतिकायिकोंसे आकरके पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, दो इन्द्रियोंसे आकरके वहां पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, तेइन्द्रियोंसे आ करके वह वहां पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, चौइन्द्रियोंसे आकर के यहां वह पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, इसी तरह से पंचेन्द्रियों से आकर के भी कोई जीव पृथिवीकायिक रूपसे उत्पन्न हो जाता है, इसी प्रकार कोई पृथिवीकायिक जीव मरकर पृथिवीकाधिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, अप्कायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, तेजस्कायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, वायुकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, वनस्पतिकायिक रूपसे उत्पन्न हो सकता है, दो इन्द्रियसे लेकर पंचेन्द्रिय तकमें वह उत्पन्न हो सकता તેજકાયિકમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, વાયુકાચિકેમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયરૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. વનસ્પતિકાયિકોમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. શ્રી. જેમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ત્રીન્દ્રિયમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વીકાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, ચતુરિન્દ્રિમાંથી આવીને ત્યાં પૃથ્વી કાયિક રૂપે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, અને એ જ પ્રમાણે પંચેન્દ્રિમાંથી આવીને પણ કઈક જીવ પૃથ્વીકાયિકમાં ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. - એજ પ્રમાણે કંઈ પૃથ્વીકાયિક જીવ મરીને પૃથ્વીકાયિક રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અપ્રકાયિક રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, તેજસ્કાયિક રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, વાયુકાયિક રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, વનસ્પતિકાયિક પણ રૂપે ઉત્પન્ન થાય છે, દ્વીન્દ્રિય રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ત્રીન્દ્રિય રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, ચતુ. રિન્દ્રય રૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય છે, અને પંચેન્દ્રિયરૂપે પણ ઉત્પન્ન થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #262

सुघा टीका स्था०९ सू०७नवविध संसारिजीवानां गत्यगत्यादिनिरूपणम्
" जयविहा सव्यजीवा" इत्यादि - स्पष्टम्, नवरं पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकाःपश्यन्द्रियाश्च ते तिर्यग्योनिका इत्यर्थः ।
66 अहवा णवविहा सव्वजीवा " इत्यादि, स्पष्टम्, नवरम् - मथमसमयनैरयिकः - प्रथमः समयः - नैरयिकत्वप्राप्तिसमयो येषां ते प्रथमसमयाः १, ते च ते नैरयिकाः- नारकास्तथा, एवमप्रथमसमयनैरयिकाः- येषां नैरयिकत्वप्राप्ते प्रथमः समयो नास्ति ते तथा २,
6
' यावत् ' पदेन प्रथमसमयपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकाः ३ अप्रथमसमयपश्चेन्द्रि तिर्यग्योनिकाः ४ प्रथमसमयमनुष्याः ५, अपथमसमयमनुष्याः ६, प्रथमसमयदेवाः ७ इति पदपञ्चकं ग्राह्यम् तथा अप्रथमसमयदेवाः ८, तथा सिद्धाः ९ इति नवविधाः सर्वजीवा बोध्याः । ११ ॥
" नवविहा सव्यजीवोगाहणा " इत्यादि सर्वजीवावगाहना- अवगाहन्तेअवतिष्ठन्ते आसतेऽस्यां जीवा इत्यवगाहना-शरीरं सा नवविधा, तद्यथा - पृथि है ||२|| इसी प्रकार से अष्कायिक जीव भी नव गतिवाले और नव आगतिवाले हैं, ऐसा समझना चाहिये यहाँ पर यावत् पदसे तेजस्का यिक से लेकर चौइन्द्रिय तक के समस्त पदका संग्रह हुआ है। णव विहा सव्य जीवा " इत्यादि सूत्र स्पष्ट है । नैरयिक पर्यायकी प्राप्तिका समय जिनका प्रथम समय है, ऐसे वे प्रथमसमयनैरपिक हैं, इनसे भिन्न अप्रथमसमयनैरयिक हैं। यहां यावत्पदसे " प्रथमसमय पञ्चेन्द्रिपतिर्यग्योनिक ३ अप्रथम समय पंचेन्द्रिय तिर्यग्योनिक ४ प्रथमसमय मनुष्य ५ अप्रथमसमयमनुष्य ६, प्रथम समय देव " इन पांच पदोंका ग्रहण हुआ है ११|
64
२३३
છે, પૃથ્વીકાયિકની જેમ અસૂકાયિક જીવે. પણ નવ ગતિવાળા અને નવ આગતિ વાળા હાય છે. એજ પ્રમાણે તેજસ્કાયિકથી લઇને પંચેન્દ્રિય પર્યંન્તના અન્ય સાત પ્રકારના જીવે પણ નવ ગતિવાળા અને નવ આગતિવાળા હોય છે, એમ સમજવુ.. જોઇએ.
66
'णव विहा सव्व जीवा " या सूत्रनी व्याभ्या स्पष्ट छे. नैरयि पर्यायनी પ્રાપ્તિને પ્રથમ સમય જેમને ચાલુ છે એવાં નૈયિકાને પ્રથમ સમય નૈચિરકા કહે છે, અને તેમના કરતાં ભિન્ન એવાં જે નૈયિકે છે તેમને અપ્રથમ સમય નૈરિયા કહે છે. આ સૂત્રમાં વપરાયેલા પન્ત પદ દ્વારા પચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક, પ્રથમ સમય મનુષ્ય, અપ્રથમ સમય મનુષ્ય, પ્રથમ સમય દેવ ” આ પાંચ પદોને ગ્રહણુ કરવામાં આવ્યાં છે. ૧૧
66 પ્રથમ સમય
स्था०-३०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #263

२३.
स्थानाङ्गसत्रे वीकायिकावगाहना-पृथिवीकायिकशरीरम् १ एवमप्कायिकावगाहना २, 'यावत्' पदेन तेजस्कायिकावगाहना ३, वायुकायिकावगाहना ४ इति पदद्वयं ज्ञेयम् , तथा-वनस्पतिकायिकावगाहना ५ द्वीन्द्रियावगाहना ६ त्रीन्द्रियावगाहना ७ चतुरिन्द्रियावगाहना ८ पश्चेन्द्रियावगाहना ९। इति । ___“जीवा णं' इत्यादि-जीवाः ' खलु '-वाक्यालङ्कारे, नवमिः स्थानः संसार-भवभ्रमणम् अवर्तन्त,-वृत्तिरत्र कृ धात्वर्थे, तेन अकुर्वनित्यर्थः एवमन्य. दपि पदद्वयं करोत्यर्थपरतया विवरणीयम् । तद्यथा-पृथिवीकायिकतया १, ' यावत् ' पदेन अप्कायिकतयेत्यादिचतुरिन्द्रियतयेत्यन्तपदसप्तकं ग्राह्य, तथा पश्चेन्द्रियतया ९ इति १४ ॥ सू०७ ॥
जीरानां रोगोत्पत्तिनिमित्तान्याह
मूलम्-णवहिं ठाणेहि रोगुप्पत्ती सिया, तं जहा-अच्चासणयाए १, अहियासणयाए २, अइणिदाए ३, अइजागरिएणं ४, उच्चारनिरोहेणं ५, पासवणणिरोहेणं ६, अद्धाणगमणेणं ७, भोयणपडि कूलयाए ८,इंदियत्थविकोवणयाए ९ १५।सू०८॥ __छाया-नामिः स्थानः रोगोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा-अत्यशनतया १, अहिताशनतया २, अतिनिद्रया ३, अतिजागरितेन ४, उच्चारनिरोधेन ५, प्रस. वणनिरोधेन ६, अध्वगमनेन ७ भोजनप्रतिकूलतया ८, इन्द्रियार्थविकोपनतया ९॥ सू०८॥ ___ अवगाहना शब्दका अर्थ शरीर है, यहां यावत्पदसे तेजस्कायिक अवगाहना ३ वायुकायिक अवगाहना ४ इन दो पदोंका ग्रहण हुआ है __ अतः जीवोंने संसार-भवभ्रमण किया है, करते हैं-करेंगे इत्यादि रूपसे अर्थ संगति कर लेनी चाहिये यहां यावत्पदसे " अप्रकायिकसे लेकर चौइन्द्रिय तक ७ पदोंका ग्रहण हुआ है । सूत्र ७ ।।
અવગાહના પદ શરીરના અર્થમાં વપરાયું છે. અવગાહના સૂત્રમાં વર્ષ રાયેલા પર્યન્ત” પદ દ્વારા “તેજસ્કાયિક અવગાહના અને વાયુકાયિક અવ ગાહના”, આ બે પદ ગ્રહણ કરવા જોઈએ.
૧૪માં સૂત્રમાં એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે જીએ પૃથ્વીકાયિક આદિ નવે સ્થાનમાં ભૂતકાળમાં ભ્રમણ કર્યું છે, વર્તમાનકાળમાં પણ ભ્રમણ કરી રહ્યા છે અને ભવિષ્યમાં પણ ભ્રમણ કરશે. આ સૂત્રમાં “પયત પદ વડે અપકાયિકથી લઈને ચતુરિન્દ્રિય સુધીના સાતે સ્થાને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે. | સૂત્ર ૭ !
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #264

सुघाटीका स्था.९ सू०८ जीवानां रोगोत्पत्तिनिमित्तनिरूपणम २३५
टीका-'णवर्हि ठाणेहि रोगपत्ती' इत्यादि-नवभिः स्थानै रोगोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा - अवशनत या अति-अतिमात्रम् अशनं-भोजनम् अत्यशनं, तस्य भावोऽत्यशनता, तयाऽत्यशनतया-अप्रमित भोजनेनेत्यर्थः,अत्यशनतयाजीणतोल्पबते, तथा च वायुप्रकोपादयो नाना रोगा उत्पद्यन्ते इति, अत्र स्वार्थे तल् प्रत्ययः प्राकृतत्वात् , एवमग्रेऽपि, 'अच्चासणयाए' इत्यत्र प्राकृतत्वादीर्घः ९।। १। अहिताशनतया-अहितं-प्रतिकूलम् अशनम्-अजीणे भोजनमित्यर्थः, अहिताशनं तस्य भावोऽहिताशनता तथा तथेति २। अतिनिद्रया-अधिकशयनेन ३, अतिजागरितेन-अधिकजागरणेन ४, उचारनिरोधेन ५, प्रस्रवणनिरोधेन ६, अध्यगमनेन-दमार्गगमनेन ७, भोजनप्रतिकूलतया-प्रकृत्ययोग्यः भोजनेन ८, इन्द्रियार्थविकोपनतया-इन्द्रियार्थाः इन्द्रियाणाम्-अर्थाः-शब्दादयो विषयाः इन्द्रियार्थास्तेषां विकोपनं विषाकः कामविकार इत्यर्थः इन्द्रियार्थविको.
अब सूत्रकार जीवोंके रोगोत्पत्तिके निमित्तोंका कथन करते हैं-- " णवहिं ठाणेहि रोगप्पत्ती सिया" इत्यादि ॥ सूत्र ८ ॥
टीकार्थ-जीवोंको नौ कारणोंसे रोगोत्पत्ति होती है-वे नौ कारण इस प्रकारसे हैं-अधिक भोजन करना यह प्रथम कारणहै १,दूसरा कारण अहिताशनताकुपथ्प माहार करना अथवाअध्यसन अर्थात् अजीर्ण अव. स्थामें आहार करना-२ तीसरा कारण है-अतिनिद्रा ३ चौथा कारण है अति जागरण ४, पांचवां कारण है-मलका निरोध करना ५, छठाकारण है-पेशाबका रोकना ६, सातवां कारण है बहुत दूर तक रास्ता चलना, ७आठवां कारण है प्रकृतिके विरुद्ध भोजन करना ८, तथा नौवां कारण है-इन्द्रियोंके अर्थ शब्दादिकोंका विपाक अर्थात काम विकारका उत्पन्नहोना,काम विकार-जब इन्द्रियों में कामविकार होता है,
હવે સૂત્રકાર જીવોના રોગત્પત્તિનાં નિમિત્તો (કારો)નું નિરૂપણ કરે છે
" जयहिं ठाणेहि रोगुप्पत्ती सिया" त्याहટીકાઈ–વેને રેગની ઉત્પત્તિ થવાનાં નીચે પ્રમાણે નવ કારણે કહ્યાં છે-(૧) અધિક પ્રમાણમાં ભેજન કરવાથી. આ કારણે અજીર્ણ થાય છે અને અજીર્ણ થવાથી વાયુપ્રકોપ આદિ વિવિધ રોગ થાય છે. (૨) અહિતાશનતા-એટલે કે અપથ્ય આહારનું સેવન અથવા અપચે થયે હોય છતાં ભોજન લેવાથી પણ शशात्पत्ति थाय छे. (3) अतिनिद्रा, (४) मति २ण, (५) भगना निरोप થવાથી, (૬) પેશાબ બંધ થઈ જવાથી, (૭) ઘણું જ લાંબા અંતર સુધી यसपाथी, (८) प्रकृतिन मनु न डाय सेवा यो भाषाथी, अन (6) કામવિકાર-ઈન્દ્રિયેના અર્થ શબ્દાદિકેને વિકાર-જ્યારે ઇન્દ્રિમાં કામવિકાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #265

२३६
स्थानाङ्गसूत्रे पनस्तस्य भावइन्द्रियार्थ विकोपनतातया तथा इन्द्रियार्थविकोपनेनेत्यर्थः । कामविकारकरणात् स्यादिसंयोगाभिलाषः, तस्माच चिन्ता, ततः स्मरणं, ततोगुणकीर्तनं, नत उद्वेगस्ततः प्रलापः ततश्वोन्मादादिरोगोत्पत्ति भवति, यत उक्तम्" आदायभिलाषः स्याचिन्ता तदनन्तरं ततः स्मरणम् ।
तदनु गुणानां कीर्तनमुद्वेगथ प्रलापश्च । उमाद स्तदनु ततोव्याधिजेडतां ततस्ततो मरणम् ।११" इति९॥सू०८॥ पूर्व विषयप्राप्तौ रोगोत्पत्तिः स्यात् , अत्यासक्तावपि राजयक्ष्मादि रोगो. त्पत्तिः स्यादिति शारीररोगोत्पत्तिनिमित्तानि प्रतिपादितानि सम्प्रति आन्तर. रोगकारणभूतकर्मविशेषान निरूपयति--
मूलम् -णयविहे दरिसणावरणिजे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-- निद्दा १, निद्दानिदा २, पयला ३, पयलापयला ४, थीणगिद्दी ५ चक्खुदंसणावरणे ६, अचखुदंसगावरणे ७, अवधिदसणावरणे ८, केवलदंसणावरणे ९ ॥ सू० ९॥ तयस्त्री आदिके संयोगकी अभिलाषा उत्पन्न होतीहै, उससे फिर चिन्ता होती है, चिन्तासे स्मरण होता है, स्मरणसे गुण कीर्तन होता है-इससे उद्वेग होता है, फिर प्रलाप होता है, बादमें इससे उन्माद आदि रोगोंकी उत्पत्ति होती है, उक्त च-" आदायभिलाषः' इत्यादि ॥ सूत्र ८॥
इस तरह विषय प्राप्सिमें रोगोत्पत्ति होती है, अत्यासक्तिमें भी राजयक्ष्मादि रोगोंकी उत्पत्ति होती है, इस प्रकारसे शारीरिक रोगोंकी उत्पत्तिके कारणोंका प्रतिपादन कर अब मूत्रकार आन्तर रोगके कारण भूत कर्म विशेषोंका निरूपण करते हैंઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે સ્ત્રી આદિના સંગની અભિલાષા ઉત્પન્ન થાય છે, ચિન્તા દ્વારા મરણ થાય છે, સ્મરણ દ્વારા ગુણકીર્તન થાય છે. તેના દ્વારા ઉદ્વેગ થાય છે અને તેમાંથી ઉન્માદ આદિ રોગની ઉત્પતિ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે"आदायभिलाषः" त्यादि-॥ सूत्र ८ ॥
આ પ્રકારે વિષયાસક્તિને વિષે રોગોત્પત્તિ થાય છે. અતિશય વિષયાસત મનુષ્યને ક્ષય રોગ આદિ રોગો થતાં હોય છે. આ પ્રકારે શારીરિક રેગની ઉત્પત્તિના કારણેનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર આતર રેગનાં કારણે રૂપ કર્મ વિશેનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #266

-
सुघा टीका स्था०९ सू०९ आंतररोगकारणकर्मविशेषनिरूपणम् २३७ ____ छाया- नवविध दर्शनाऽऽवरणीयं कर्म पज्ञप्तम् , तद्यथा-निद्रा १ निद्रा. निद्रा २, प्रचला ३, प्रचला प्रचला ४, स्त्यानगृद्धिः ५, चक्षुदर्शनाऽऽवरणम्६, अचक्षुर्दर्शनाऽऽवरणम् ७,अवधिदर्शनाऽऽवरणम्८,केवलदर्शनाऽऽवरणम् ९ ॥सू०९॥
टीका-" णयविहे दरिसणावरणिज्जे " इत्यादि-दर्शनावरणीयं-दर्शनंसामान्यविशेषलक्षणपदार्थेषु सामान्यमात्रग्रहणरूपो बोधः, तस्य आवरणीयम्अपृणोतीत्यावरणीयम्-आवरणकारकं कर्म दर्शनाऽऽवरणीयं-दर्शनावरणमित्यर्थः, तच नवविधं प्रज्ञप्तं जिनैरिति, तद्यथा-निद्रा नि-नियतं द्राति-चैतन्यं कुत्सितत्व-मविस्पष्टत्वं गच्छत्यनयेति निद्रासुखमबोधा-स्वापावस्था, यत्र स्वल्पशब्द ___ " णवविहे दरिसणावरणिज्जे " इत्यादि।
दर्शनावरणीय जो कर्म है, वह नौ प्रकारका जिनेन्द्रदेवने कहा है-जैसे-निन्द्रा १ निद्रा निद्रा २ प्रचला ३, प्रचला प्रचला ४, स्थानगृद्धि ५, चक्षुर्दर्शनावरण ६, अचक्षुर्दर्शना वरण ७, अवधि दर्शनावरण ८ और केवलदर्शनावरण ९।।
पदार्थ सामान्य विशेषरूप है-इनमें सामान्य मात्रको ग्रहण करनेवाला जो बोध है, वह दर्शन है, इस दर्शनको आवरण करनेवाला जो कर्म है, वह दर्शनावरणीय कर्म है, यह दर्शनावरणीय कर्म पूर्वोक्त रूपसे जो नौ प्रकारका कहा गया है, उसका अर्थ ऐसा है-जिससे चेतना अविस्पष्टताको प्राप्त कर लेती है उसका नाम निद्रा है ऐसी यह निद्रा सुखप्रबोध स्वापावस्था (सोने) रूप होती है, इस अवस्थामें
" णव विहे दरिसणावरणिज्जे" त्याह
દર્શનાવરણીય કર્મના નવ પ્રકારજિનેન્દ્ર દેવોએ કહ્યા છે તે નવ પ્રકારે नीय प्रमाणे छ-(१) निद्रा, (२) निद्रानिद्रा (3) प्रन्यसा, (४) प्रयसा प्रया, (५) स्त्यान द्धि, (६) यक्षुई ना१२६], (७) भयक्षुई ना१२५, (८) अपधि દર્શનાવરણ, અને (૯) કેવળદર્શનાવરણ
પદાથે સામાન્ય વિશેષરૂપ છે. તેમાંથી સામાન્ય માત્રને ગ્રહણ કરનારે જે બેધ છે તેનું નામ દર્શન છે. આ દર્શનને આવરણ (આચ્છાદિત) કરનારું જે કર્મ છે તે કર્મનું નામ દર્શનાવરણીય કર્મ છે. તેના નિદ્રા, નિદ્રાનિદ્રા, આદિ નવ પ્રકારે ઉપર દર્શાવવામાં આવ્યા છે. હવે તેમને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે
જેના દ્વારા ચેતન અવિસ્પષ્ટત્વ પ્રાપ્ત કરી લે છે, એવી અવસ્થાનું નામ નિદ્રા છે. તે નિદ્રા સુખ પ્રાધ-સ્વાપાવસ્થા ( નિદ્રાવસ્થા ) રૂપે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #267

२३८
स्थानाङ्गसूत्रे मात्रेणापि जागरणं भवति, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि निद्रेत्युच्यते १, निद्रानिद्रा-निद्रातिशायिनी निद्रा निद्रानिद्रा-दुःखप्रबोधा स्वापावस्था, तद्विपाकवेद्या कर्मप्रकृतिरपि निद्रानिद्रेति व्ययहियते २, प्रवला-उपविष्ट अयस्थितो वा प्रच. लत्यस्यामिति प्रचला, उपविष्टस्योध्यस्थितस्य वा घूर्णमानस्य स्वापावस्था, ताशविपाकवेद्या कर्मपतिरपि प्रवलेति व्यपदिश्यते ३, पचलाप्रथला-प्रचलातिशायिनी प्रचला प्रचलापवला, पचलापवला हि च ङ्क्रमणादि कुर्वतोऽपि भवति । तद्विपाक वेद्या कर्मप्रकृतिरपि प्रचलापवला कथ्यते ४। स्त्यानगृद्धिः-बहुत्वेन रहा हुमा जीय थोडेसे शब्द मात्र से भी जग जाता है, इस निद्रा रूप विपाकसे ही यह निद्रारूप प्रकृति वेद्य होती है, यह प्रकृति कर्मकी है. इसलिये इस कर्मपकृतिको भी निद्र। इस रूपसे कह दिया गया है, १ जो नींद पर नींद आती है वह निद्रा निद्रा है, यह निद्रा निद्रा दुःख प्रबोधस्वापावस्था रूप होती है, अतः निद्रा निद्रारूप विपाकसे वेद्य इस कर्मप्रकृतिको भी निद्रा निद्रा इस रूपसे कह दिया गया है, बैठे २ या खडे २ जो नींद आ जाती है, वह प्रचला है, यह प्रचला प्रकृति इसी प्रकारके विपाकसे वेद्य होतीहै, इसलिये इस कर्मप्रकृतिको प्रचला इस रूपसे कह दिया गया है, जो चलते २ ही नींद आ जाती है, यह प्रचला प्रचला है यह इसी रूप विपाकसे वेद्य होती है इसलिये इस कर्मप्रकृतिको प्रचला प्रचला इस रूपसे कहा गया है, जिस निद्रामें जागरित अवस्थामें सोचे हुए कामको करने का सामर्थ्य हो जाता है હોય છે. આ અવસ્થામાં રહેલો જીવ સહેજ અવાજ થતાં જ જાગી જાય છે. આ નિદ્રારૂપ વિપાક વડે જ આ નિદ્રારૂપ પ્રકૃતિ વેદ્ય હોય છે. આ પ્રકૃતિ કર્મની એક પ્રકૃતિ રૂપ હોવાથી આ કમ પ્રકૃતિને પણ નિદ્રાને નામે પ્રકટ કરવામાં આવી છે.
નીદ પર નીંદ (ઉપરાઉપરી નિદ્રા) આવવા રૂપ અવસ્થાનું નામ “નિદ્રા નિદ્રા છે. આ નિદ્રાનિદ્રા દુખપ્રબોધ સ્વાપાવસ્થારૂપ (નિદ્રાવસ્થા રૂ૫) હોય છે. તેથી નિદ્રાનિદ્રા રૂપ વિષાક વડે વેદ્ય આ કર્મ પ્રકૃતિને પણ નિદ્રાનિદ્રાને નામે એળખવામાં આવેલ છે.
બેઠાં બેઠાં અથવા ઊભાં ઊભાં જે ઊંઘ આવી જાય છે તેને “પ્રચલા” કહે છે. આ પ્રચલાપ્રકૃતિ એજ પ્રકારના વિપાક વડે વેદ્ય હોય છે, તેથી આ કર્મ પ્રકૃતિને “પ્રચલા ” કહેવામાં આવે છે.
ચાલતાં ચાલતાં જ જે ઊંઘ આવી જાય છે તે ઊંઘને “પ્રચલામચલા કહે છે. આ પ્રચલા પ્રચલા કર્મપ્રકૃતિને “પ્રચલામચલા' કહેવામાં આવે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #268

सुघा टीका स्था०९ सू० आंतररोगकारणकर्म विशेषनिरूपणम्
२३९
?
सङ्घातं प्राप्ता गृद्धिः - अभिकाङ्क्षा - जाग्रदवस्थाया मनुभूतवस्तुसाधन विषया यस्यां सा स्त्यानगृद्धिः स्वापावस्था, यत्र हि जाग्रदवस्थानुभूतमर्थमुत्थाय साधयति सा स्वापावस्था । ' स्त्यानर्द्धि ' - रिति पाठान्तरम्, तत्पक्षे- स्त्याना - पिण्डीभूता श्रद्धि: - आत्मशक्तिलक्षणा यस्यां सा तथा यस्यां हि सत्यां स्वप्तुजनस्य वासुदेवार्द्धबलसरशी शक्तिर्भवति यद्वा- स्त्याना - जडीभूता चैतन्यर्द्धिस्यां सा तथा तद्विपाकवेया कर्मप्रकृतिरपि स्त्यानगृद्धिः स्त्यानर्द्धिरिति वा व्यपदिश्यते । इत्येवं निद्रापञ्चकं दर्शनावरणक्षयोपशमत्रतां दर्शनलब्ध्यावारकत्वेन प्रतिपादितम् साम्प्रतं यद् दर्शनलब्धीनां लाभं मूलत पवाssवृणोति यह स्त्यानर्द्धि है कहीं २ " स्त्थानर्द्धि " ऐसा भी पाठान्तर है इसका अर्थ है कि जिस निद्रामें सोये हुए मनुष्य में वासुदेवके अर्धबल जैसी शक्ति हो जाती है तात्पर्य यह है कि इस निद्रामें सहज बलसे कहीं अनेक गुण अधिक बल प्रकट होता है, अथवा जिसमें चेतना रूप ऋद्धि जडीभूत हो जाती है, वह स्त्यानर्द्धि है इस कर्मप्रकृतिका इसी रूप से विपाक वेद्य होता है - इसलिये इस कर्म प्रकृतिको भी स्त्यानवृद्धि या स्त्यानगृद्धि इस रूपसे कहा गया है, ये निद्रापंचक दर्शनाचरण के क्षयोपशम वालोंकी दर्शनलब्धिके आवारक होते हैं। तथा जो दर्शनलब्धियों के लाभको मूलसेही आवृत करते हैं, ऐसे वे दर्शनावरण चार हैं जो इस प्रकार से हैं-" चक्खुदंसणावरणं" इत्यादि-चक्षु से जो सामान्यमात्र ग्राही बोध होता है वह चक्षुर्दर्शन है-इस चक्षु
1
o
જાગૃતાવસ્થામાં જે કામ કરવાના વિચાર કરવામાં આવ્યા હાય, તે કામને કરી નાખવાનું સામર્થ્ય જે નિદ્રામાં આવી જાય છે તે નિદ્રાનું નામ સ્યાન ગૃદ્ધિ’ છે. તેને કાઇ કોઈ જગ્યાએ ત્યાનગૃદ્ધિને ખલે ‘સ્થાનદ્ધિ’ પશુ કહેવામાં આવેલ છે. આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે આ નિદ્રાવસ્થામાં સ્વાભાવિક ખલ કરતાં અનેક ગણું અધિક મળ પ્રકટ થાય છે. અથવા જેમાં ચેતના રૂપ ઋદ્ધિ જડીબૂત (કાઈ જડીબુટ્ટી સમાન ) થઈ જાય છે, તે નિદ્રાનું નામ સયાનદ્ધિ છે. આ ક`પ્રકૃતિને પણ ત્યાનગૃદ્ધિ અથવા ાનદ્ધિને નામે એળખવામાં આવે છે. નિદ્રાપ ́ચક ( પાંચ પ્રકારની નિદ્રા ) દ નાવરણુના ક્ષાપશમવાળાઓની દનલબ્ધિનું આવરક બને છે. તથા દનધિએના લાભને મૂળમાંથી જ भावृत करनार दर्शनावराना नीचे प्रमाणे यार प्रहार उद्या छे - " चक्खु सणाचरणं " इत्यिाहि - (१) यक्षुर्दशं नावर, (२) अयक्षुर्हर्शनावर, (3) अवधिदर्शनावर અને કેવળ દનાવરણુ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #269

P
atra
२४०
स्थानाइम तद् दर्शनावरणचतुष्टयं क्रमेण दर्शयति-' चक्खुदसणावरणं ' इत्यादिना, तत्र चक्षुर्दर्शनाऽऽवरणं-चक्षुर्दर्शनं-चक्षुषा दर्शनं सामान्यमात्रग्राही बोधः, तस्थाss. वरणं चक्षुर्दर्शनाऽऽवरणम् ६, अचक्षुर्दर्शनाऽऽवरणम्-अचक्षुर्दर्शनम्-न चक्षुर. चक्षुः-चक्षुभिन्नेन्द्रियचतुष्टयं मनो या, तेन दर्शनं -सामान्यग्राहियोधरूपम् अच. क्षुर्दर्शन, तस्याऽऽवरणम्-आवारकम्-अचक्षुर्दर्शनाऽऽवरणम् ७, अवधिदर्शनाऽऽय. रणम्-अवधिदर्शनम्-अवधिना-रूपिमर्यादया दर्शनं, यद्वा-अवधिरेव-इन्द्रिय निरपेक्षसामान्यग्राहि बोध एव दर्शन-मागुक्तरूपम् अवधिदर्शनं तस्याऽऽवरण: मयधिदर्शनाऽऽवरणम् ८, तथा-केवलदर्शनाऽऽयरणं-केवलदर्शनं केवलेन-सम्पूर्णवस्तु तत्वग्राहकबोधविशेषरूपेण यदर्शनं सामान्यांशग्रहणं तत् केयलदर्शनं तस्याऽऽ. वरणम् केयलदर्शनाऽऽवरणम् ९ ॥ सु० ९ ॥ दर्शनका जो आवरण है यह चक्षुर्दर्शनावरण है चक्षुसे भिन्न इन्द्रिय चतुष्टयका नाम अचक्षु है, अथवा मनका नाम अचक्षु है, अचक्षुसे जायमान जो सामान्य ग्राहीबोध है वह अचक्षुदर्शन है, इस दर्शनका जो आवरण है वह अचक्षुदेशनावरण है। रूपी पदार्थों का मर्यादासे जो दर्शन है, वह अवधिदर्शन है अथवा-इन्द्रियोंकी अपेक्षाके विना जो रूपी पदार्थोंका सामान्य ग्राही बोध है, वह अवधिदर्शन है, अयघिदर्शनका स्वरूप पहिले प्रकट किया जा चुका है, इसका जो आवरण है, वह अबघिदर्शनावरण है, केवल दर्शन-समस्त वस्तुको ग्रहण करने. वाले केवल ज्ञानसे पहिले जो उनके सामान्य अंशका ग्रहण होताहै, वह केवलदर्शन है, इस दर्शनका जो आवरणहै वह केवलदर्शनावरणहैसू९॥
ચક્ષ વડે સામાન્ય માત્ર ગ્રાહી બંધ થાય છે તેને ચક્ષુદશન કહે છે ચક્ષુર્દશનનું જે આવરણ છે તેનું નામચક્ષુર્દશનાવરણ છે. ચક્ષુ સિવાયની ઇન્દ્રિયને અચક્ષુ કહે છે અથવામનને પણ અચક્ષુ કહે છે. અચક્ષુ વડે જે પદાર્થને સામાન્ય બોધ થાય છે તેનું નામ અચક્ષુર્દર્શન છે. આ દર્શનનું જે આવરણ છે-તેને આચ્છાદિત કરનાર જે કમ છે તેનું નામ અચક્ષુદર્શનાવરણ છે. રૂપી પદાર્થોનું મર્યાદાપૂર્વકનું જે દશન છે એટલે કે અમુક મર્યાદિત અંતરે અથવા અમુક જ દિશામાં રહેલા રૂપી પદાર્થોને બોધ થવો તેનું નામ અવધિદર્શન છે. અથવા ઈનિદ્રાની મદદ વિના રૂપી પદાર્થોને જે સામાન્યગ્રાહી બંધ થાય છે તેનું નામ અવધિદર્શન છે. અવધિદર્શનનું સ્વરૂપ આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે. તે અવધિદર્શનનું જે આવરણ છે તેને અવધિદશનાવરણ કહે છે.
કેવલદર્શન-સમરત વસ્તુઓને ગ્રહણ કરનારા કેવલજ્ઞાનની પહેલાં તેને અંશનું જે ગ્રહણ થાય છે તેનું નામ કેવલદર્શન છે. આ દર્શનનું આવરણ સામાન્ય બનનાર કર્મને કેવલદર્શનાવરણ કહે છે. એ સૂત્ર ૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #270

सुघा टोका स्था० ९ सू० १० चन्द्रयोगिनक्षत्रनिरूपणम्
२४१ ___ जीवानां कर्मवशानक्षत्रादिदेवत्वं तिर्यक्त्वं मनुष्यत्वं च भवतीति नक्षत्रादिवक्तव्यताप्रतिबद्धसूत्रचतुष्टयमाह___मूलम्-अभिईणं णक्खत्ते साइरेगे नव मुहत्ते चंदेणं सद्धिं जोगं जोएइ, अभीइआइआ णं णव नक्खत्ता चंदस्स उत्तरेणं जोगं जोएंति, तं जहा-अभिई सवणो धणिठ्ठा जाय भरणी ॥ सू० १०॥ ___ छाया-अभिजित् खलु नक्षत्रं सातिरेकान्नव मुहूर्तान चन्द्रेण सायोगं युनक्ति । अभिजिदादीनि खलु नय नक्षत्राणि चन्द्रस्य उत्तरे योगं युञ्जन्ति, तघया-अभिजित् श्रवणा धनिष्ठा यावत् भरणी ॥ म० १० ॥ ___टीका-' अभिई णं णक्खत्ते' इत्यादि-सुगमम् , नवरम् सातिरेकान किश्चिदधिकान नव मुहूर्तान् अभिजिन्नक्षत्र चन्द्रेण सार्द्ध योग युनक्ति । उत्तरेउत्तरस्यां दिशि स्थितानि अभिजिदादीनि नवनक्षत्राणि चन्द्रस्य उत्तरे-उत्तरभागेयोगं युञ्जन्तीति भावः । तानि परिगणयति । तद्यथे' त्यादिना, अभिजित् १, श्रयणा २, धनिष्ठा ३, ' यावत् '-पदेन ' शतभिपा ४, पूर्वभाद्रपदा ५, उत्तरभाद्रपदा ६ रेवती ७ अश्विनी ८ इत्येतानि पश्चनक्षत्राणि ग्राह्याणि, तथा भरणी ९, इति नव ॥ स. १० ॥ ___जीवोंके कर्मके वशसे नक्षत्रादि देव पर्याप तिर्यक पर्याय एवं मनुष्य पर्याय प्राप्त होती है, अतः अब सूत्रकार नक्षत्रादि वक्तव्यतासे प्रतिवद्ध चारका कथन करते हैं___ " अभिईणं णक्खत्ते साईरेगे नवमुहुत्ते” इत्यादि। टीकार्थ-अभिजित् नक्षत्र कुछ अधिक नौ मुहर्त तक चन्द्र के योगवाला रहता है, स्थित अभिजित् आदि नौ नक्षत्र चन्द्र के उत्तर भागमें योगवाले होते हैं । वे नौ नक्षत्र ये हैं-अभिजित् १ श्रवण २, धनिष्ठा ३, ટીકાઈ-જીવોને કર્મના પ્રભાવથી નક્ષત્રાદિ દેવપર્યાય તિર્યંચ પર્યાય અને મનુષ્ય પર્યાયની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર નક્ષત્રાદિની વક્તવ્યતાવાળાં ચાર सूत्रानुयन रेछे-अभिईणं णक्खने साईरेगे नव महत्त" त्या
અભિજિત નક્ષત્ર નવ મુહૂર્ત કરતાં સહેજ અધિક સમય સુધી ચન્દ્રના ગવાળું રહે છે. અભિજિતુ આદિ નવ નક્ષત્રે ચન્દ્રના ઉત્તર ભાગમાં યોગ पाणां हाय . ते नय नक्षत्रानो नाम नीय प्रमाणे छ-(१) मलनित, (२)
था०-३१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #271

-
રાય
स्थानाङ्गसूत्रे मूलम्-इमीसे णं रयणप्पभाए पुढवीए बहुसमरमाणि. जाओ भूमिभागाओ वजोयणसयाई उड्डूं अबाहाए उपरिल्ले तारारूवे चारं चरइ ॥ सू० ११ ॥
छाया-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयाद् भूमिभा. गानययोजनशतानि अयम् अबाधायाम् उपरितनं तारारूपं चारं चरति ॥सू०११॥ ___टीका-' इमीसे णं' इत्यादि-अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः बहुसमरमणीयात्-बहुः-अत्यन्तो यः समः समतलः, अत एव-रमणीयः-सुशोभन:, तस्माद् भूमिभागात्-तदपेक्षया न तु पर्वतगर्तापेक्षया नवयोजनशतानि अचम्उपरि अबाधायाम्-अन्तरे-दूरे तारारूप-तारामण्डलं चार-भ्रमणं चरतिकरोतीति ॥ सू० ११॥
मूलम्-जंबुद्दीचे दीये णवजोयणिया मच्छा पविसिसु वा परिसंति वा पविसिस्संति या ॥ सु० १२ ॥ ___ छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे नवयोजनिका मत्स्याः प्राविशन् या प्रविशन्ति या प्रवेक्ष्यन्ति वा ॥ सू० १२ ॥ शतभिषा ४, पूर्व भाद्रपदा ५, उत्तर भाद्रपदा ६, रेवती ७, अश्विनी ८ और भरणी ॥ सूत्र १० ।।
" इमीसेणं रयणप्पभाए पुढवीए " इत्यादि। टोकार्थ-इस रत्नप्रमा पृथिवीके बहुसम-समतलवाले रमणीय भूमि भागसे भूमि भागकी अपेक्षासे पर्वत गर्त (खड्डे)की अपेक्षासे नहीं-नौसौ योजनऊपर दूर तारामण्डल भ्रमण करताहै,अर्थात् इसरत्नप्रभा पृथिवीकेसमतल भूमि भागसे९ नौसौ योजन दूर तारा मण्डलहै । स०११॥
पशु, (3) धनिष्ठा. (४) शतभिषा, (५) माद्रपा, (६) उत्तरमाद्र ५६१, (७) ३यती, (८) मश्विनी मने (4) म२९. ॥ सूत्र १० ।।
“इमीसेणं रयणप्पभाप पुढवीए" त्यादि-(सू. ११) ટીકાથે–આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના બહુસમ (સમતલવાલા) રમણીય ભાગથી ઉપર -भूमिमानी अपेक्षा ५ तगतनी (५५ तनी भीनी) अपेक्षा नहीं - નવસે જનની ઊંચાઈએ તારામંડલમાં ભ્રમણ કરે છે. એટલે કે આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના સમતલ ભૂમિભાગથી ૯૦૦ એજન ઊંચે તારામંડલ આવેલું છે. સૂ. ૧૧
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #272

सुघा टीका स्था०९ सू०१३ वर्तमानावसर्पिणीवलदेवयासुदेवपित्तनिरूपणम् २४३ __टीका--'जंबुद्दीये' इत्यादि-जम्बूद्वीपे-द्वीपे-मध्यजम्बूद्वीपे नवयोजनिका नवयोजनपमाणाः मत्स्या प्राविशन् वा प्रविशन्ति वा, प्रवेक्ष्यन्ति था। यद्यपि लवणसमुद्रे पश्चशतयोजनायामा मत्स्याः भवन्ति, तथापि नदी मुखेषु पृथ्वीरन्ध्रयोग्यतयैतावन्त एव मत्स्याः प्रवेशं कुर्वन्ति ।। सू० १२ ॥
मूलम् --जंबुद्दीवे णं दीये भारहेवासे इमीसे ओसप्पिणीए णव बलदेववासुदेवपियरो हत्था, तं जहा--
पयावई य बंमे य, रोद्दे सोमे सिवेइय । महासीहे अग्गीसीहे, दसरहनयमे य वसुदेवे ॥१॥
इत्तो आढत्तं जहा समवाये निरवसेसं जाय--" एगा से गब्भवसही सिज्झिस्तइ आगमेस्सेणं"।
जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे आगमेस्साए उस्लप्पिणीए नव बलदेववासुदेव पियरो भविस्सति, नव बलदेववासुदेवमायरो भविस्तंति, एवं जहा समवाए निरवसेसं जाव महा. भीमसेण सुगीवे य अपच्छिमे ।। ___" जंबूद्दीचे दीये णवजोपणिया मच्छा" इत्यादि।
टीकार्थ-इस मध्य जंबूद्वीप नामके द्वीपमें नौ योजन प्रमाणनाले मत्स्य पहिले प्रविष्ट हुए है, अब भी प्रविष्ट होते हैं एवं आगे भी प्रवेश करेंगे, यद्यपि लवणसमुद्रमें पांचसो योजनकी लम्बी मछलियां होती हैं-तब भी नदीमुखोंमें पृथ्विगतरन्ध्र (छिद्र) की योग्यतासे . इतने प्रमाणवालेही मत्स्य प्रवेश करते हैं । म० १२॥
"जबूद्दीवे दीवे णवजोयणिया मच्छा" प्रत्याहि-(सू. १२) ટીકાઈ–આ મધ્ય જંબુદ્વીપ નામને દ્વીપમાં નવ જન પ્રમાણુવાળ મા પહેલાં પ્રષિષ્ટ થયેલાં છે. વર્તમાનમાં પ્રવિષ્ટ થાય છે અને ભવિષ્યમાં પણ પ્રવિષ્ટ થશે. જો કે લવણસમુદ્રમાં ૫૦૦ એજન લાંબી માછલીઓ હોય છે, છતાં પણ નદીમુખેમાં પૃથ્વી તરધ્ર ( છિદ્ર)ની ગ્યતા એવી હોય છે કે તેમાં નવ જનની લંબાઈવાળાં જ મા પ્રવેશ કરી શકે છે. એ સૂ. ૧૨
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #273

२४४
स्थानागमो एए खलु पडिसत्त कित्तीपुरिसाण वासुदेवाणं । सवे वि चकजोही हम्मेहंती सचक्केहि ॥१॥सू० १३ ॥ छाया-जम्बूद्वीपे खलु द्वीपे भारते वर्षे अस्यामवसर्पिण्यां नव बलदेवयासुदेवपितरो बभूवुः, तयथा
मजापतिश्च ब्रह्मा च रुद्रः सोमः शिव इति च । महासिंहोऽग्निशिखो दशरथो नवमश्च वसुदेवः ॥ १॥
इत मारब्धं यथासमवाये निरयशेषं यावद् एका तस्य सगर्भवसतिः सेत्स्यति आगमिष्यति । ___ जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां नव बलदेव-यासुदेव पितरो भविष्यन्ति, नव बलदेववासुदेवमातरो भविष्यन्ति एवं यथा समवाये निरयशेषं यावद् महाभीमसेनः सुग्रीवश्च अपश्चिमः ।
एते खलु प्रतिशत्रयः कीर्तिपुरुषाणां वासुदेवानाम् ।। सर्वेऽपि चक्रयोधिनः हनिष्यन्ते स्वचक्रः ॥ १ ॥ स० १३ ॥
टीका-'जंबुद्दीये दीये' इत्यादि-प्रजापतिः १, ब्रह्मा २, रुद्रः ३, सोमः ४, शिवः ५, महासिंहः ६, अग्निशिखः , दशरथः ८ वसुदेवः ९ नवमः । एते नव बलदेववासुदेवपितरो वमूवुः । इतः सूत्रादारब्धं यथा समयाये समचा
" जंबुद्दीवे णं दीवे भारहे वासे” इत्यादि ।। सूत्र १३ ।। टीकार्थ-इस मध्य जंबूदीप नामके द्वीप में स्थित भरतक्षेत्र में अवसर्पिणीमें नौ बलदेव वासुदेवके पिता हुए हैं-उनके नाम इस प्रकार से हैं--
" प्रजापतिश्च ब्रह्मा च रुद्रः" इत्यादि।
प्रजापति १, ब्रह्मा २, रुद्र ३, सोम ४, शिव ५, महासिंह ६, अग्निशिख ७ दशरथ ८ वासुदेव ९। ____ यहांसे आगे जैसा समवायाङ्ग सूत्र में कहा गया है, वैसा ही सब
" जंबूद्दीवे णं दीवे भारहे वासे” त्याहि-(सू. १३)
આ મધ્ય જંબુદ્વીપમાં આવેલા ભરતક્ષેત્રમાં આ અવસર્પિણમાં નવ બલદેવ અને વાસુદેવોના પિતા થઈ ગયા છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે.
"प्रजापति श्च ब्रह्मा च रुद्रः " त्या
(१) पति, (२) ब्रह्मा, (3) रुद्र, (४) सोभ, (५) शिव, (६) महा. सिड, (७) मशिशिम, (८) ४२२२५ भने (८) पासुहेत. त्या२ ५छीनुं समस्त કથન સમવાયાંગસૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે સમજવું.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #274

C
-
-
--
-
-
सुपा येका स्था०९ सू०१६ वर्तमानायसपिणोबलदेववासुदेवपितृनिरूपणम् २४५
सूत्र तथा-निरवशेष-सर्य विज्ञेयम् । तच्चार्थत एवम्-वासुदेववलदेवानां नव मातरो नर पितरश्व, तेषामेव पूर्वभवनामानि, धर्माचार्याः, निदानकारणानि, प्रतिशत्रयो गतयश्चेति संग्राह्यम् । किमवधि ? इत्याह- जाव एगासे' इत्यादि गाथापश्चाद्धम्। अत्र यावत्पदसंग्राह्य गाथा पूर्वाध संयोज्य गाथा पश्चाद वक्तव्यम् । तथाहि--
" अटुंतकडा रामा, इको पुण बंभलोयकप्पम्भि ।
एगा से गन्मवसही, सिज्झिस्सइ आगमेस्सेणं " ॥ १ ॥ छाया-अष्टान्तकृतो रामाः, एकः पुनर्ब्रह्मलोककल्पे।।
एका तस्य गर्मवसतिः, सेत्स्यति आगमिष्यति ।। १ ॥” इति । अयं भावः-अष्ट-अष्टसंख्यका रामाः अन्तकृतः सिद्धि प्राप्ताः । एकः । नयमो रामः-बलरामस्तु ब्रह्मलोककल्पे गतः, तस्य एका गर्भवसति'-गर्भावासः यहां समझ लेना चाहिये-वह अर्थकी अपेक्षा ऐसा है-वासुदेव एवं चलदेव इन दोनों के मातापिता एकही होते है अतः नव वासुदेव और नव बलदेवोंके नौ माताएँ और नौ पिता हुए हैं-इनके पूर्वभवके नाम धर्माचार्य निदानबंधके कारण, प्रतिशत्रु, एवं गति यह सब यहां संगृ. हीत कर कह लेना चाहिये यह सब कथन समवायाङ्ग सूत्र में “जाय एगासे” इत्यादि गाथाके पश्चाई तकहै, यहां यावत्पदसे संग्राह्य गाथाके पूर्वाधको संयुक्त करके गाथाका वह पश्चाई इस प्रकार से है
" अटुंतकडा रामा" इत्यादि।
तात्पर्य ऐसा है कि नौ बल देवों में से एक बलदेव ब्रह्मलोक कल्पमें गया है, बाकीके ८ राम-बलदेव सिद्धिपदको प्राप्त हुए हैं, जो राम તે વાસુદેવ અને બળદેવ ભાઈએ હોય છે અને પિતા પણ એક જ હોય છે તેથી નવ વાસુદેવ અને નવ બળદેવની માતાએ નવ હોય છે અને પિતા પણ નવ હોય છે. તેમના પૂર્વભવનાં નામ, ધર્માચાર્ય, નિદાનબન્ધનાં કારણો, પ્રતિશત્ર અને ગતિ, એ બધાનું કથન સમવાયાંગસૂત્રમાં આપ્યા અનુસાર જ मही अड ४२२. “ जाय एगासे” या याना पश्चाद्ध सुधानु કથન અહીં ગ્રહણ કરવું જોઈએ. સંગ્રહણી ગાથાના પૂર્વાર્ધ સાથે પશ્ચાદ્ધને જોડવાથી આ પ્રકારને સૂત્રપાઠ બને છે
“ अटुंतकडा रोमा" त्याहि
આ ગાથાને ભાવાર્થ એ છે કે નવ બળદેવ માને એક બળદેવ બ્રહ્મ લેકકલ્પમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયેલ છે, બાકીના આઠ બળદેવે સિદ્ધિ પદની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #275

२४६
स्थानाङ्गसूत्रे मनुष्यजन्म भविष्यति । ततः स आगमिष्यति काले सेत्स्पति-सिद्धि प्राप्स्य. तीति । एतद्विषये विस्तरतः समवायानसूत्रे प्रतिपादितं ततो विलोकनीयमिति ।
"जंबुद्दीवे दीवे भारहे' इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्-आगाम्युत्सर्पिणीसत्रे नववलदेववासुदेवपितरो नवबलदेववासुदेवमातरो भविष्यन्तीति समचायाङ्गसूत्रतोऽवसेया एतत्सूत्रयितुमाह-' एवं जहा' इत्यादि-एवं यथा समयाये तथा निरवशेष-सर्व विज्ञेयम् ' किमवधि ? " इत्याह-'जाय ' इत्यादि-यावत् -महामोम से नः सुग्रीवश्च अपश्चिमः ' इत्यन्तं वाक्यं विज्ञेयम् । ___ "एए खलु " इत्यादि-एते-अनन्तरोक्ताः प्रतिशत्रवः नव-नवसंख्यका भविष्यन्ति, केषामित्याह -' क्रित्तिपुरिसाण' इत्यादि-कीर्तिपुरुषाणां-कीर्तिब्रह्मलोक कल्पमें गये हैं वे भी वहांसे चव कर मनुष्य जन्म पा करके
आगामी कालमें सिद्धिपद के भोक्ता बनेगे यह विषय विस्तारसे सम. वापाङ्ग सूत्र में प्रतिपादित हुआ है इसलिये वहां से जान लेना चाहिये.
"जंबुद्दीये दीये भारहे " इत्यादि।
इस जम्बूद्वीप नामके द्वीपके भरत क्षेत्रमें आगामी उत्सर्पिणीमें नौ बलदेव-वासुदेवके पिता होंगे, नौ इनकी माताएँ होगी इस प्रका. रसे जैसा समावायाङ्ग सूत्र में “ महाभीमसेन एवं सुग्रीव " यहां तक जैसा कहा गया है वैसा सब कथन यहां कह लेना चाहिये नौ वास्तुदेयके प्रति वासुदेव नौ होंगे ये सब भी प्रतिवासुदेव चक्रयोधन शील होंगे एवं वासुदेवके द्वारा प्रति निवर्तित अपने चक्र द्वारा मारे जायेंगे अर्थात् वासुदेव और प्रतिवाप्लुदेवका जब युद्ध होता है-तय પ્રાપ્તિ કરી છે બ્રહ્મલોક કલ્પમાં દેવની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયેલા એક બળદેવ પણ ત્યાંથી વીને, મનુષ્ય જન્મ પ્રાપ્ત કરીને ભવિષ્યકાળમાં સિદ્ધિપદને પ્રાપ્ત કરશે. આ વિષયનું સમવાયાંગસૂત્રમાં વિસ્તારથી પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે, તે ત્યાંથી આ વિષયની વધુ માહિતી મેળવી લેવી.
“जवुदीवे दीवे भारहे ” त्याह
આ જંબુદ્વીપ નામના દ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં આગામી ઉત્સર્પિણીમાં બલદેવવાસુદેવના નવ પિતા થશે, બલદેવ-વાસુદેવની માતાએ પણ નવ થશે, ઇત્યાદિ સમસ્ત કથન સમવાયાંગ સૂત્રમાં કહ્યા અનુસાર જ અહીં પણ ગ્રહણ કરવાનું છે. " महाभीमसेन एवं सुग्रीय" सूत्रमा पर्य-तनुं सभपायां। सूत्रमा सावतु समस्त કથન અહી ગ્રહણ કરવું જોઈએ. નવ વાસુદેવાના પ્રતિવાસુદેવ પણ નવ જ થશે. આ નવે પ્રતિવાસુદેવે ચક્રધન શીલ (ચક વડે યુદ્ધ કરનારા) હશે. તેઓ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #276

सुघा टीका स्था० ९ सू. १४ चक्रवर्ति महानिधिनिरूपणम् २४७ प्रधानपुरुषाणाम् वासुदेवानां नव प्रतिशत्रवः-प्रतिवासुदेवा भविष्यन्तीति सम्बन्धः, _ 'सव्ये वि' इत्यादि, एते सर्वेऽपि प्रतियासुदेवाः चक्रयोधिनः-चक्रयोधनशीलाः स्वचक्र हनिष्यन्ते-स्वैः शत्रुमूतवासुदेवप्रतिनिवर्तितश्चर्घातं प्राप्स्यन्तीति ॥ सू० १३ ॥
महापुरुषाधिकारान्महापुरुषविशेषाणां चक्रवर्तिनां महानिधीनाह
मूलम् --एगमेगे णं महानिहि णव जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ते एगमेगस्स णं रन्नो चाउरंतचक्कयहिस्स नव महानिहीओ पण्णत्ता, तं जहा-णेसप्पे १, पंडुयए २, पिंगलए ३ सव्वरयणे ४ महापउमे ५।
काले ६ य महाकाले ७, माणवग ८ महानिही संखे ९॥१॥ णेसप्पमि निवेसा, गामागरनगरपट्टणाणं च । दोणमुह मडंबाणं, खंधाराणं गिहाणं च ॥ २॥ गणियस्स य बीयाणं, माणुम्माणस्स जं पमाणं च । धनस्स य बीयाणं, उप्पत्ती पंडुए भणिया ॥ ३ ॥ प्रतिवासुदेव वासुदेवको मारनेके लिये चक्र छोडता है, वह चक्र उन पर अपना कोई प्रभाव नहीं दिखलाता है, और वापिस होकर प्रतिवासुदेवका ही घात कर देता है, ऐसी सिद्धान्तको मान्यता है-इसी मान्यताको लेकर " स्वचहनिष्यन्ते" ऐसा कहा गया है ॥सू० १३॥ વાસુદેવને મારવાને માટે છેડેલા પણ વાસુદેવે દ્વારા પાછા વળાયેલા પિત. પિતાનાં જ ચકો વડે જ માય જશે.
એટલે કે વાસુદેવ અને પ્રતિવાસુદેવની વચ્ચે જ્યારે યુદ્ધ ચાલુ થાય છે. ત્યારે પ્રતિવાસુદેવ વાસુદેવને હણવા માટે પિતાનું ચક તેના તરફ છોડે છે. તે ચક્ર વાસુદેવને વાળ પણ વાંકે કરી શકતું નથી અને વાસુદેવ પાસેથી પાછું કરીને પ્રતિવાસુદેવને જ હણી નાખે છે, આ પ્રકારની સિદ્ધાન્તની માન્યતા છે. तथी १ “स्व चक्रर्हनिष्यन्ते" मा मारने। सूत्रा मही भूपामा આવ્યું છે. સૂત્ર. ૧૩
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #277

-
-
२४८
स्थानाङ्गस्ने सबा आभरणविही, पुरिसाणं जाय होइ महिलाणं । आसाण य हत्थीण य, पिंगलगनिहिमिसा भणिया॥४॥ रयणाई सवरयणे, चोइस पवराई चक्कवट्रिस्स । उप्पजंति एगिदियाई पंचिंदियाइं च ॥५॥ वत्थण य उप्पत्ती, निप्फत्ती चेव सव्वभत्तीणं । रंगाण य धोयाण य, सव्वा एसा महापउमे ॥६॥ काले कालण्णाणं, भव्यपुराणं च तीसु वासेसु । सिप्पसयं कम्माणि य, तिन्नि पयाए हियकराइं ॥७॥ लोहस्त य उत्पत्ती, होइ महाकालिआगाराणं च । रुप्पस्स सुवण्णस्स य, मणिमोतिसिलप्पयालाणं ॥८॥ जोहाण य उत्पत्ती, आवरणाणं च पहरणाणं च । सवा य जुद्धनीई, माणयए दंडनीई च ॥ ९॥ नविही नाडगविही, कव्वस्त चउचिहस्स उप्पत्ती । संखे महानिहिम्मी, तुडियंगाणं च सव्वेसि ॥ १० ॥ चक्कट्रपइठाणा, अठुस्सेहा, य नवय विक्खंभे । वारसदीहा मंजूससंठिया जण्हवीई मुहे ।। ११ ॥ वेरुलियमणिकवाडा, कणगमया विविहरयणपडिपुन्ना। सासिसूरचक्कलक्खण, अणुसमजुगबाहुवयणा य ॥ १२ ॥ पलिओवमहिईया, णिहिसरिणामाय तेसु खलु देवा । तेसिं ते आवासा, अक्किन्जा आहियच्चा वा ॥ १३ ॥ एए ते नवनिहओ, पभूयधणरयणसंचयसमिद्धा । जे वसमुवगच्छंती, सम्वेसि चक्कवट्टीणं ॥ १४ ॥ सू०१४॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #278

सुघाटीका स्था० ९ सू०१४ चक्रयत्तिमहानिधिनिरूपण
२४९ छाया-एकैकः खलु महानिधिः नव नव योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता, एकैकस्य खलु राज्ञः चातुरन्तचक्रवर्तिनः नव महानिधयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
नैसर्पः १ पाण्डुकः २ पिङ्गलकः ३ सर्वरत्नः ४ महापद्मः ५। कालश्च ६ महाकालः ७ माणवकः ८ महानिधिः शङ्खः ९॥१॥ नैसर्प निवेशाः प्रभाऽऽकरनगरपत्तनानि च । द्रोणमुखमडम्बानां स्कन्धावाराणां गृहाणां च ॥२॥ गणितस्य च बीजानां मानोन्मानस्य यत् प्रमाणं च । धान्यस्य च बीजानामुत्पत्तिः पाण्डुके भणिता ॥३॥ सर्व आभरणविधिः पुरुषाणां यश्च भवति महिलानाम् । अश्वानां च हस्तिनां च पिङ्गलनिधौ स भणितः ॥४॥ रत्नानि सर्वरत्ने चतुर्दश प्रवराणि चक्रवर्तिनः । उत्पयन्ते एकेन्द्रियाणि पञ्चेन्द्रियाणि च ॥ ५ ॥ वस्त्राणां च उत्पत्तिः, निष्पत्तिः चैव सर्वभक्तीनाम् । रगाणां च धौतानां च सर्या एषा महापद्मे ॥ ६ ॥ काले कालज्ञानं भव्यपुराणं च त्रिषु वर्षेषु । शिल्पशतं कर्माणि च त्रीणि प्रजायाः हितकराणि ॥ ७॥ लोहस्य च उत्पत्ति भवति महाकाले आकराणां च । रूप्यस्य सुवर्णस्य च मणिमुक्ताशिलामवालानाम् ॥ ८ ॥ योधानां च उत्पत्तिरावरणानां च प्रहरणानाम् । सर्वा च युद्धनीतिः माणवके दण्डनीतिश्च ॥ ९ ॥ नाटयविधिर्नाटकविधिः काव्यस्य चतुर्विधस्योत्पत्तिः । शङ्खमहानिधौ त्रुटिताङ्गाणां च सर्वेषाम् ॥ १० ॥ चक्राष्टमतिष्ठानाः अष्टोत्सेधाश्च नव च विष्कम्भाः । द्वादशदीर्घाः मज्जूषासंस्थितिकाः जाहव्याः मुखे ॥ ११ ॥ वैडूर्यमणिकपाटाः कनकमयाः विविधरत्नपरिपूर्णाः । शशिसूरचक्रलक्षणानु समयुगबाहुवदनाश्च ।। १२॥ पल्योपालस्थितिकाः निधिसदृङ्नामानश्च तेषु खलु देवाः । येषां ते आवासाः अक्रेयाः आधिपत्या वा ॥ १३ ॥ एते ते नवनिधयः प्रभूतधनरत्नसञ्चयसमृदाः । ये वशमुपगच्छन्ति सर्वेषां चक्रवर्तिनाम् ॥ १४ ॥ मू० १४ ॥ था०-३२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #279

२५०
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-' एगमेगे थे' इत्यादि-एकैको महानिधिः नय नव योजनानि विष्कम्भेण-विस्तारेण प्रज्ञप्तः । एकैकस्य खलु राज्ञः चातुरन्तचक्रवर्तिनः नव महानिधयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नैसर्पः १, पाण्डुकः २, पिङ्गलकः ३, सर्वरमः ४ ४, महापद्मः ५। कालः ६ महाकालः ७ माणवकः ८, महानिधिः शङ्खः ९ एते नव महानिधयः। १। चकयति राज्योपयोगिसर्ववस्तूनि नवसु निधिषु सम. यतरन्तीति दर्शयति- णेसप्पमि' इत्यादि । प्रथमे नैस निधौ-नैसों देवः, तदधिष्ठितत्वान्निधिरपि नैसर्वः, तस्मिन् महानिधौ, एवमग्रेऽपि ।, ग्रामाकरनकर पत्तनानां-तत्र-ग्रामः-त्तिवेष्ठितः, आकरः-सुवर्णरत्नाद्युत्पत्तिस्थानम् , नक
महा पुरुषाधिकारको लेकर अब सूत्रकार महापुरुषविशेष चक्रचर्तियोंकी महानिधियोंका कथन करते हैं - ___" एगमेगेणं महानिही णय णय जो वणाई" इत्यादि। टीकार्थ-विष्कम्भको(चोडाई)अपेक्षा एक एक महानिधि नौ नौ योजनकी कही गई है, एक एक चातुरन्त चक्रवर्ती राजाकी नौ महानिधियां कही गई हैं-वे इस प्रकारसे हैं -नैसर्प १ पाण्डुक २ पिङ्गलक ३ सर्वरत्न ४, महापद्म ५, काल ६ महाकाल ७ माणवक ८ एवं महानिधिश ९ (१) “जो सप्पमि" इत्यादि-नै सर्पनिधि नैसर्पदेवसे अधिष्ठित होती है, अतः इस निधिको नै सर्प कहा गया है, इसमें ग्राम, आकर, नगर पतन, द्रोणमुख, मडम्ब, स्कन्धावार और गृह इन आठको स्थापना होती है, जो कांटोकी वाडसे वेष्टित होता है, उसका नाम ग्रामहै १, सुवर्ण एवं रत्न आदिकोंकी उत्पत्तिका जो स्थान होताहै, वह आकरहै २,
મહાપુરુષોને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મહાપુરુષ વિશેષ રૂપ ચક્રવર્તીઓના મહાનિધિઓનું કથન કરે છે
" एगमेगेणं महानिही णय णव जोयणाइं" याह-(१४) ટીકાર્થ–પ્રત્યેક મહાનિધિને વિઝંભ નવ નવજનને કહ્યું છે. પ્રત્યેક ચકવતી રાજાના નવ નવ મહાનિધિઓ કહ્યા છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણ છે-(૧) નવ स५, (२) पांड, (3) pिnaz, (४) सरन, (५) मा५५, (६) आस, (७) भास, (८) मा ५४ अने (4) मडनिधि
“णो सप्पमि" त्याह-नैसनिधि नेस५ ३५ ५ अधिष्ठित काय छ, તે કારણે તે નિધિને નિસર્ષનિધિ કહ્યો છે. તેમાં ગ્રામ, આકર, નગર, પત્તન, દ્રોણમુખ, મડઓ, સ્કન્ધાવાર; અને ગૃહની સ્થાપના કરે છે. કાંટાવાળી વાડથી ઘેરાયેલા સ્થાનને ગ્રામ કહે છે. સુવર્ણ, રત્ન આદિ જે સ્થાનમાં નીકળે છે. તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #280

सुघा टीका स्था० ९ सू० १४ चक्रवर्त्ति महानिधिनिरूपणम्
रम् - अष्टादश करवर्जितम्, पचनं शकटा दिगम्यस्थलम्, यद्वा शकटादिभिर्नोभिर्वा यद्गम्यं तत् पतन, नौभिरेव गम्यं तु पट्टनम् । उक्तंच" पत्तनं शकटैर्गम्यं घोटकैनौ भिरेव च ।
नौमिरेव तु यद्गम्यं पट्टन तत् प्रचक्षते ॥ १ ॥ " इति ।
तथा द्रोणमुख डम्यानां द्रोणमुखानि - जलस्थलोभपमार्गयुक्तानि स्थानानि, मडम्बा:- सार्द्ध क्रोशद्वपान्तर्ग्रामान्तरशून्या ग्रामविशेषाः तेषां च पुनः स्कन्धाचाराणां - कटक निवेशानां गृहाणां च निवेशा:- स्थापनानि सन्ति ॥ २ ॥ द्वितीये पाण्डुके महा निघौ गणितस्य गणितं गणनया दीयमानं गणिममित्यर्थः, तस्य
२५१
-
अठारह प्रकार के कर से जो रहित होता है, वह नकर है ३, जल पत्तन, स्थल पत्तन, और उभय पत्तन के भेद से पत्तत तीन प्रकारका होता है जहाँ पर शकट आदि पर बैठकर जाया जाता है, ऐसे स्थानका नाम स्थल पत्तन है, अथवा शकट आदि द्वारा घा नौकाओं द्वारा जो स्थान जाने योग्य होता है वह उभय पत्तन है, तथा केवल नौकाओं द्वारा ही जो स्थान गम्य होता है, वह जल पट्टन है
उक्त ं च- पत्तनं शकटैर्गम्थं " इत्यादि ।
66
इन
समुद्रकी वेला आने से जलमार्ग और वेला न आने से स्थलमार्ग दोनों मार्गों से होकर जहां जाया जाता है, वह द्रोणमुख है ५॥ अढाई कोश तक जिसके आसपास कोई दूसरा ग्राम नहीं होता है, ऐसा वह ग्रामविशेष मडम्य है ६, जहां पर छावनी (सेना) पडी रहती है उसका नाम स्कन्धाचार है ७, मनुष्योंके निवास स्थानका नामगृह है ८ | "गणियस्त य बीयाणं " इत्यादि ।
द्वितीय जो पण्डुक महानिधि है, इसका अधिष्ठायक देव पण्डुक है अतः इसी सम्बन्ध से इसे पण्डुक महानिधि कहा गया है, इस સ્થાનને ‘આકર’ કહે છે. ૧૮ પ્રકારનાં કરથી રહિત સ્થાનને નકર (નગર) કહે
છે જલપત્તન સ્થલપત્તન અને ઉભપપત્તનના ભેદથી પત્તન ત્રણ પ્રકારના કહ્યા છે તેમાં જ્યાં ગાડાઆદિમાં બેસીને જઈ શકાય છે એવાં સ્થાનને પત્તન સ્થલ કહે છે અથવા ગાડા આદિ વાહના વડે અને નૌકાઓ વડે જયાં જઈ શકાય છે તે સ્થાનને ઉભયપત્તન કહે છે અથવા માત્ર નૌકાઓ દ્વારા જ જ્યાં જઈ શકાય છે તે સ્થાનને જલપત્તન અથવા પટ્ટન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
" पत्तनं शकटैर्गम्य " इत्याहि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
સમુદ્રની ભરતી આવવાથી જ્યાં જળમાગે પણ જઇ શકાય છે અને ભરતી ન આવે ત્યારે સ્થળમાર્ગે જઈ શકાય છે એવાં સ્થાનનું નામ દ્રોણુમુખ છે. જે ગ્રામની આસપાસના અઢી ગાઉ સુધીના વિસ્તારમાં ખીજું કાઈ ગામ હતુ' નથી એવાં ગામને મડમ્બ કહે છે. જ્યાં લશ્કરની છાવણી હાય છે એવાં સ્થાનને સ્કન્ધાવાર કહે છે. મનુષ્યાના નિવાસસ્થાનનુ नामगृह छे. "गणियस्स य बीयाणं" इत्यादि यहुवर्त्तीना जीन्न महानिधितु નામ પાંડુક મહાનિધિ છે. તેનેા અધિષ્ઠાતા દેવ પાંડુક હાવાથી તેને મહાનિધિ કહે

Page #281

२५२
9
ww
दीनारादि पूगीफलादि लक्षणस्य, तथा बीजानां शालियवाद्युत्पत्तिकारणभूतानां तथा मानोन्मानस्य मानं शेटकपसेटिकादि तद्विषयं यत् तदपि मानंधान्यादिमेयं, यद्वा-मीयते - परिमीयते इति मानं धान्यादि, उम्मानं तुलाकर्षादि तद्विषयं यत् तदप्युत्मानं शर्करागुडादि यद् उत्तोय मीयते तत् धरिममित्यर्थः, तदुभयस्य च यत् प्रमाणं - मानकरणसाधनं तुलादिकं, तत् पाण्डु के भणितम् । तथा धान्यस्य वीद्यादेः बीजानां सस्यनिष्पत्तिनिमित्तभूतानां सस्यविशेषाणाम् उत्पत्तिश्च पाण्डुके महानिधौ भणिता- कथिता २ || ३ || तृतीये पिङ्गपण्डुक महानिधिमें गणिमका- गिनकर दिये जाने योग्य गणिम पदार्थका - दीनार आदिका एवं पूगीफलादिका - तथा शालि यव आदिकी उत्पत्ति के कारण भूत बीजोंका, तथा मान उन्मानका - सेर पसेरी आदिसे तौलने योग्य धान्यादि रूप मेघ पदार्थका अथवा मान रूप धान्यादिका और तुलाकर्ष-तोला माषा आदि रूप उन्मानके विकासभूत पदार्थोंका अथवा तौलने याग्य गुड शक्कर आदिका - धरिमका जो प्रमाण है, वह सब रहता हैं, अर्थात् इन गणिम धरिम आदि पदार्थों का वजन या मापका ज्ञान पण्डुक महानिधि से होता है, तथा व्रीहि आदि धान्यकी एवं सस्य आदिकी निष्पत्ति के कारणमूत सस्य (धान्य) विशेषों की उत्पत्ति पाण्डुक महानिधिमें कही गई है २ " सर्व आभरणा विधिः ४" છે. આ પાંડુક મહાનિધિમાં ગણીને લેવડદેવડ કરી શકાય એવાં દીનાર આદિ ધનને તથા ફલાદિકને સદ્ભાવ હાય છે. આ ગણી શકાય એવાં પદાર્થોને ગણિમ ’કહે છે. તથા તેમાં ( માણા આદિ વડે માપી શકાય એવાં ) પદાર્થના પણ સદૂભાવ હાય છે. શાલિ (ચેાખા), જવ આદિની ઉત્પત્તિના કારણભૂત ખીજોના પણ તેમાં સદ્દભાવ હૈય છે. તથા માન ઉન્માનને પણ તેમાં સર્દૂભાવ ડાય છે. શેર, પાસેરી, મણીક આદિ વડે તાળવા યાગ્ય ધાન્યાને મેય પદ્માર્થા કહે છે અથવા માણા, પવાલા વગેરે વડે જેવુ... માપ કાઢી શકાય છે એવાં પદાર્થને પણ મેય પદાર્થ કહે છે. તેાલા, વાલ, રતી આદિ રૂપ उन्मा નને વિષયભૂત પદાર્થોનો પણ આ નિધિમાં સદ્ભાવ રહે છે. અથવા તાલવાને પાત્ર ગાળ, સાકર આદિ પદાર્થોના પણ તેમાં સદ્ભાવ રહે છે, તાળી શકાય એવાં પદાર્થાને રિમ કહે છે. આ કથનનુ તાત્પર્ય એ છે કે ગણિમ, રિમ (ગણી શકાય અને જોખી શકાય) આદિ પદાર્થોના વજનનુ' અથવા માપનું જ્ઞાન પાંડુક મહાનિધિ વડે થાય છે. તથા ત્રીહી આદિ (ચાખા વગેરે) ધાન્યની અને સસ્ય આદિની ઉત્પત્તિના કારણભૂત સસ્ય (ઘાસ) વિશેષાની ઉત્પત્તિ પાંડુક મહાનિધિમાં કહી છે.
6
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
स्थानाङ्गसूत्रे
-

Page #282

A
M
ERI
-
-
-
-
-
-
--
सुघा टीका स्था०९ सू० १४ चक्रवर्तिमहानिधिनिरूपणम्
२५३ लकमहानिधौ पुरुषाणां महिलानामश्वानां हस्तिनां च यः सर्व आभरणविधिः स मणितः ३ ॥ ४ ॥ चतुर्थे सर्वरत्ने महानिधी चक्रवर्ति नो यानि चतुर्दशमयराणि-श्रेष्ठानि रत्नानि भवन्ति तानि उत्यद्यन्ते तानि कीदृशानि ? इत्याह'एकेन्द्रियाणि ' इत्यादि तत्र केन्द्रियाणि-एकेन्द्रियजातीनि चक्र १-छत्र २दण्ड ३-खड्ग ४-धर्म ५-मणि ६-काकिणी ७ रूपाणि सप्त, तथा-पञ्चेन्द्रियाणि सेनापति १-गाथापति २-वार्धकि ३-पुरोहित ४-स्च्य ५ श्व ६-गण ७ रूपाणि सप्तेति संकलनया चतुर्दशरत्नानि ४ ॥ ५॥ पश्चमे महाषने महापिङ्गल महानिधिका अधिष्ठायक पिङ्गल देव है, इससे इस महानिधिका नाम पिङ्गल महानिधि है, इस पिगल महानिधि में पुरुषोंके महिलाजनोंके घोटकों (घोडो)के एवं हाथियों के आभरणोंकी जो समस्त विधि है, वह प्रकट की गई है, चतुर्थ जो सर्वरत्न महानिधि है, इसका अधि. ष्ठायक देव सर्यरत्न है, इस सम्बन्धसे इस निधिका नाम सर्वरत्न महानिधि है, इसी तरहसे आगेकी और भी महानिधि के सम्बन्धमें जानना चाहिये. इस सर्वरत्न महानिधिमें चक्रवर्ती के जो श्रेष्ट १४ रत्न हैं-एकेन्द्रिय जाति सम्बन्धी ७ रत्न और पंचेन्द्रिय जाति सम्बन्धी ७ सात रत्न-वे उत्पन्न होते है-एकेन्द्रिय जाति संबंधी ७ सात रत्न इस प्रकार से हैं-चक्र १ छत्र २ दण्ड ३, खडूग ४, चर्म ५, मणि ६ और काकिणी ७ पश्चेन्द्रिय जाति संबंधी ७ रत्न इस प्रकारसे हैं-सेनापति १, गाथापति ६, वार्धकि ३, पुरोहित ४, स्त्री ५, अश्व ६ और गज ७
“सर्वआभरणाविधि” पिस भनिधिमा पुरुषाना, खीमाना, अश्वीना અને હાથીઓનાં સમસ્ત આભરણે રહેલાં હોય છે.
થા મહાનિધિને અધિષ્ઠાતા દેવ સર્વ રત્ન છે, અને તે નિધિમાં ચક વતના ૧૪ શ્રેષ્ઠ રને ઉત્પન્ન થાય છે, તેથી તે નિધિનું નામ સર્વ રત્ન મહા નિધિ છે. એ જ પ્રમાણે બાકીના પાંચ નિધિઓનાં નામે વિષે પણ સમજવું. આ સર્વરત મહાનિધિમાં ચકવતિના જે ૧૪ શ્રેષ્ઠ રને ઉત્પન્ન થાય છે તેમાંના ૭ રને એકેન્દ્રિય જાતિના અને ૭ રને પચેન્દ્રિય જાતિના હોય છે. એકેન્દ્રિય तिनi सात २त्नी नीय प्रमाणे ४ा छे-(१) २४, (२) छत्र, (3) , (४) ५३.१, (५) यमी, (६) भलि मने (७) sligl२.न. पयन्द्रिय तिना सात २त्ता मा प्रमाणे ह्यां -(१) सेनापति, (२) थापति, (3) पापड, (४) पुडित, (५) स्त्री, (6) अव भने (७) ११.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #283

-
-
२५४
स्थानाजसूत्रे निघौ-यस्त्राणाम् उत्पत्तिः-उत्पादनम् तथा-सर्वभक्तीना-सर्याः-सर्वप्रकारकाश्च ता भक्तयः-विच्छित्तयः रचनाविशेषाः शुकमयूरादिचित्ररूपाश्चेति सर्व भक्तयस्तासां निष्पत्तिः-उत्पत्तिश्च । कीदृशानां पत्राणामित्याह-रगाणां-रङ्गयुताना, धौतानां-क्षालितानां विशुद्धानामित्यर्थः, एषा सर्वा भणिता ५॥ ७ ॥ षष्ठे काले महानिघौ कालज्ञानं-शुभाशुभकालबोधः, तस्मात् शुमागुमकालो ज्ञायत इति भावः, कीदृशं कालज्ञानमित्याह -' भव्यपुराणं' इत्यादि-त्रिषु वर्षेषुभव्य भविष्यद्वर्षत्रयभाविवस्तुधिपयक, पुराणं-पुरातनम् अतीतवर्ष त्रयगतपुरातनवस्तुविषयकं च शब्दाद् वर्तमानविषयकं च कालज्ञानं जायते । तथा शिल्प शत-घट १ लोह २ चित्र ३ वस्त्र ४ नापितानां ५ पश्चाना प्रत्येकं यानि शिल्पानि तानि विंशतिविंशतिरितिगुणनात् शिल्पसंख्या शतं तत् वर्तते, तथा-- पांचबी जो महानिधिमहापद्म है, उसमें रंगे हुए एवं धोये हुए समस्तप्रकारके वस्त्रोंकी एवं शुक मयूर आदिके चित्र रूप सर्व प्रकारको रचनाओंकी निष्पत्ति (उत्पत्ति) होती है ५, छठा जो काल महानिधि है-उसमें शुम अशम कालका ज्ञान होता है-अर्थात् उससे शुम अशुभ कालका बोध होता है-५, भविष्यत् कालमें तीन वर्षकी आगे होने वाली वस्तुका ज्ञान होता है, भूतकाल में तीन वर्ष पहिले हो गई वस्तुका ज्ञान होता है, और च शब्द से वर्तमान सम्बन्धी वस्तुका ज्ञान होता है, यही बात " भव्यपुराणं च त्रिषु वर्षेषु" इन पदों द्वारा प्रकट की गई तथा-घट सम्बन्धी २० प्रकारके शिल्प-बनानेकी पद्धतियां, लोह सम्बन्धी २० प्रकार के शिल्प-चित्रके २० प्रकारके शिल्प, वस्त्र के २० प्रकारके शिल्प एवं नापितोंकेनाईयोंके २० प्रकारके शिल्प,तथा-प्रजाके हितकर-निर्वा.
પાંચમે જે મહાપદ્મનિધિ હોય છે તેમાં રંગેલાં અને ઘેાયેલાં સર્વ પ્રકારનાં વસ્ત્રોની અને મોર, પોપટ, આદિના ચિત્ર રૂપ સર્વ પ્રકારની રચના सानी निपत्ति (उत्पत्ति) थाय छे.
છઠે જે કાળનિધિ છે તેમાં શુભાશુભ કાળને બંધ થાય છે. તેના દ્વારા ભવિષ્યમાં ત્રણ વર્ષ પછી બનનારા બનાવનું જ્ઞાન થાય છે. ભૂતકાળના ત્રણ વર્ષ દરમિયાન બનેલા બના જાણું શકાય છે અને “ર” પદ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે કાલ મહાનિધિ દ્વારા વર્તમાન કાળની वस्तुमानी ५४४ मा५ थाय छे से पात " भव्यपुराणं च त्रिषु वर्षेषु" मा સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે, તથા ઘટ સંબંધી ૨૦ પ્રકારનાં શિલ્પ-માટીનાં વાસણે બનાવવાની ૨૦ પ્રકારની પદ્ધતિઓ, લેહસંબંધી ૨૦ પ્રકારનાં શિલ૫, ચિત્રના ૨૦ પ્રકારનાં શિલ્પ, વસ્ત્રના ૨૦ પ્રકારનાં શિ૯૫,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #284

सुघा टीका स्था०९ सू०१४ चक्रवत्ति महानिधिनिरूपणम्
२५५ कर्माणि-कृपियाणिज्यादीनि, एतानि मनाया हितकराणि-निर्वाहाभ्युदयनिसिसत्येन शुमसम्पादकानि त्रीणि वस्तूनि-कालज्ञान शिल्पकर्मरूपाणि सन्ति ६॥७॥ सप्तमे महाकाले निधौ लोहस्य-पुसीसकादेर्धातोरुप्यस्य-रजतस्य, सुवर्णस्य, मणिमुक्ताशिलापवालानां-चन्द्रकान्तादि मणिमुक्ताफल-स्फटिकादिशिला-विद्रुमाणां च आकराणां खनीनाम् उत्पत्तिर्मयति ७। ८ ॥ अष्टमे माणवके महानिघौ योधानां-भटानां, तथा-आवरणानाम्-कवचानां प्रहरणानां-खगादीनां चोत्पत्तिरस्ति, तथा-युद्धनीतिः-व्यूहरचनादिरूपा, दण्डनीतिः-अपराधिनां दण्डकरणप्रकारच यत ते ८।९। नवमे शङ्खमहानिधौ नाटयविधिः-नृत्यप्रकारः, तथा-नाटकविधिः - चरितानुसारिचेष्टाप्रदर्शन विधिः - अभिनयप्रकारश्च वर्तते, तया-चतुर्विधस्य-गय-पद्य-कथा-गेपभेदाच्चतुष्पकारस्य काव्यस्य-यद्वाहके एवं उन्नतिके साधक भूत जो कृषि वाणिज्य आदि कर्म हैं-ये सब कालमहानिधिमें मौजूद रहते हैं ७। सातवां जो महाकाल निधि है उसमें लोहकी, त्रपु-रांगेकी, सीसेकी इत्यादि धातुओंकी-चांदीकी, सोनेकी मणि मुक्ता, शिला प्रवालकी चन्द्रकान्त आदि मणियोंकी मुक्ता फलों की स्फटिक आदिकोंकी एवं मूंगा आदिकोंकी खानोकी उत्पत्ति होती है । आठयां जा माणयक महानिधि हैं-उसमें मटोकी, कवचोंकी एवं खग आदि हथियारोंकी उत्पत्ति होती है, तथा उसमें व्यूह रचना रूप युद्ध नीतिका तथा अपराधियोंको दण्ड देने के प्रकार रूप दण्ड नीतिका खजाना होता है ८। नौवां जो शङ्ख महानिधि है, उसमें नाव्यविधि होती है, नाटक विधि होती है, चतुर्विध काव्यकी उत्पत्ति होती है, एवं समस्त નાઈઓના ૨૦ પ્રકારનાં શિ૯૫ તથા પ્રજાનું હિત સાધનારાં અને ઉન્નતિ સાધનારાં જે કૃષિ, વાણિજ્ય આદિ કર્મો છે, તે સઘળાનમહાનિધિમાં સદ્ભાવ હોય છે.
સાતમાં મહાકાળનિધિમાં લોઢાની, તાંબાની, સીસાની, ચાંદીની, સેનાની, મણિની, મુક્તાફળની, શિલા પ્રવાલની, ચન્દ્રકાન્ત આદિ મણિઓની, મુક્તાની, સ્ફટિકાદિકની, મૂંગા (રત્નવિશેષ) આદિકની ખાણની ઉત્પત્તિ થાય છે.
આઠમે જે માણુવક નામને મહાનિધિ છે. તેમાં ભટેની, બખતરોની અને ખગ આરિરૂપ હથિયારોની ઉત્પત્તિ થાય છે. તથા તેમાં વ્યુહરચના રૂપ યુદ્ધ નીતિને, અને ગુનેગારને દંડ દેવારૂપ દંડનીતિને ખજાનો હોય છે.
નવમે જે શંખ મહાનિધિ છે તેમાં નાટયવિધિ થાય છે, કાવ્યની ઉત્પત્તિ થાય છે, અને સમસ્ત ત્રુટિતાંગની ઉત્પત્તિ થાય છે. નૃત્યના બકારનું નામ નાટ્યવિધિ છે. જે પાઠ ભજવવાને હોય તેને અનુરૂપ અભિનય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #285

स्थानाङ्गसूत्रे
धर्मार्थकाममोक्षलक्षणा पुरुषार्थप्रतिबद्धस्य ग्रन्थरूपस्य, यद्वा-संस्कृतप्राकृतापभ्रंश सङ्कीर्णभाषाप्रतिबद्धस्य ग्रन्थरूपस्य, यद्वा-समविषमाईसमवृत्तबद्धस्य गद्यतया च ग्रन्थरूपस्य उत्पत्तिः, तथा-सर्वेषां त्रुटिताङ्गानां-मृदङ्गादिवाथानां चोत्पत्तिर्भणिता ९ । १०॥ ___ कीदृशा महानिधयः ? इत्याह-" चक्कट्ठपइट्ठाणा" इत्यादि-चक्राष्टपतिष्ठाना:-अष्टचक्रप्रतिष्ठाना:-अष्टम चक्रेषु' प्रतिष्ठानम्-अवस्थानं येषां ते तथा, प्रत्येकं-निधिश्चक्रव्यूहाष्टकमध्यस्थित इति भावः, प्राकृतत्वादष्टशब्दस्य परनिपातः, अष्टोत्सेधाः-अष्टौ योजनान्युत्सेधः-उच्छायो येषां ते तथा अष्ट. त्रुटिताहोंकी उत्पत्ति होती है, नृत्य के प्रकारका नाम नाट्यविधिहै, तथा चरितके अनुसार चेष्टा प्रदर्शन करने की विधिका नाम नाटक विधि है इसका दूसरा नाम अभिनयके प्रकारका दिखाना भी है, गद्यपद्य कथा एवं गेयके भेदसे काव्य चार प्रकारका होता है, अथवा-धर्म-अर्थ-काम एवं मोक्ष रूप चतुर्विध पुरुषार्थ से प्रतिबद्ध ग्रन्थरूप काव्य होता है, अथवा-संस्कृत प्राकृत अपभ्रंश एवं सकीर्ण भाषासे प्रतिवद्ध ग्रन्थरूप काव्य होता है, अथवा समवृत्त विषमवृत्त, अर्द्ध समवृत्त एवं गद्यरूप होने से ग्रन्थरूप काव्य होता है, इसकी उत्पत्ति शङ्ख महानिधिसे हुई है, तथा-जितने भी मृदङ्ग आदि वाद्य हैं, उनकी भी उत्पत्ति इसी शंख महानिधिसे हुई हैं । १० ।
ये प्रत्येक महानिधियां आठ चक्रों में है, अवस्थान जिन्होंका ऐसी होती है-चक्र व्यूहके अष्टकके मध्य में स्थित होती हैं । आठ योजनकी इनकी प्रत्येककी ऊंचाई होती है। और विस्तार इनका नौ योजनका १२का-यामानु प्रशन ४२-तेनु नाम नाटविधि छे. आय, ५५, ४था भने ગેયના ભેદથી કાવ્યના ચાર પ્રકાર પડે છે. અથવા ધર્મ, અર્થ, કામ અને મોક્ષ ૫ ચતુર્વિધ પુરુષાર્થથી પ્રતિબદ્ધ ગ્રંથરૂપ કાવ્ય હોય છે. અથવા-સંસ્કૃત, પ્રાકૃત, અપભ્રંશ અને સંકીર્ણ ભાષા વડે પ્રતિબદ્ધ ગ્રંથરૂપ કાવ્ય હોય છે, સમવૃત્ત વિષમવૃત્ત, અદ્ધ સમવૃત્ત અને ગદ્યરૂપ ચાર પ્રકારનું કાવ્ય હેાય છે. તેની ઉત્પત્તિ શંખમહાનિધિમાં થઇ છે. તથા મૃદંગ આદિ જેટલાં વાદ્યો છે તેમની ઉત્પત્તિ પણ આ શખમહાનિધિમાંથી થઈ હોય છે.
આ પ્રત્યેક મહાનિધિ ચક્રવ્યુહના અષ્ટકની મધ્યમાં રહેલ હોય છે એટલે કે મધ્યમાં પ્રત્યેક મહ નિધિ હોય છે અને તેની આસપાસ રહેલાં આઠ ચકો તેની રક્ષમા કરતાં હોય છે. આ પ્રત્યેક મહાનિધિ ઊંચાઈ આઠ આઠ જનની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #286

सुघा टीका स्था. ९ स.१४ चक्रवर्तिमहानिधिनिरूपणम्
२५७ योजनोच्छ्रिता इत्यर्थः, विष्कम्भे-विस्तारे नव योजनानि, द्वादशदीर्घाः- द्वादशयोजनानि दीर्घा:-आयताः, मज्जूषासंस्थिताः-मज्जूषाकारस्थिताः । एते नव महानिधयः क्य भवन्तीत्याह-'जण्हवीई मुहे ' इति जाव्याः -गङ्गाया महानद्या मुखे-उद्गमद्वारे भवन्तीति । ११ ।
पुनः कीदृशास्त इत्याह-" वेरुलियमणिकवाडा" इत्यादि, वैडूर्यमणिकपाटा-चैडूर्यमणिमयकपाटयुक्ताः, कनकमया:-सुवर्णरचिततया सुवर्णमयाः, विविधरत्नपरिपूर्णाः-कर्केतनमरकतवैडूर्यवज्रेन्द्रनीलादिनानारत्नसंभृताः पुनः शशिसूरचक्रलक्षणानुसमयुगबाहुबदनाः-शशिसरचक्राण्येव लक्षणानि-चिह्नानि येषां ते तथा चन्द्रसूर्यचक्रचिह्नवन्तः, ते च ते अनुसमा:-अनुरूपाः अविषमाथ ते युगपाहुयदना:-युग:-शकटाङ्गविशेषः 'जूभा' इति भाषापसिद्ध, तदाकारवृत्तत्वाद दीर्घत्वाच्च बाहयो-द्वारशाखावदनेषु मुखेषु-द्वारेषु येषां ते तथाभूताश्च ते तथाचक्रसूर्यचक्राङ्कितसमतल-युगवत्तदीर्घद्वारशाखायुक्तद्वार युक्ता इत्यर्थः । १२।
पूर्वमहानिधीनामधिष्ठातृत्वेन देवा मूचिताः, ते देवाः कीदृशाः ? इत्याह" पलिओवमठिइया ” इत्यादि,-तेषु-महानिधिषु खलु पल्योपमस्थितिकाःहोता है, एवं १२ योजनकी ये दीघ होती हैं, अर्थात् लम्बी होती हैं। तथा-इनका आकार मंजूषाके जैसा है, ये महानिधियां गङ्गा महानदीके उद्गम द्वारमें होती हैं।११।। __ ये नौ महानिधियां वैडूर्य मणियोंसे निर्मित हुए कपाटोंसे युक्त होती हैं, सुवर्णसे रचित होने के कारण सुवर्णमय होते हैं। ककेतन, मरकत, वैडूर्य, वज्र, इन्द्रनील आदि नाना रत्नोंसे परिपूर्ण होते हैं। शशि, सूर्य एवं चकके चिह्नोंसे युक्त होते हैं, समतलहोते हैं, एवं विषमतासे रहित होते हैं, जुभांके जैसे ये गोल एवं लम्बे होते हैं .... હોય છે, પહેલાઈ નવ નવ જનની અને લંબાઈ બાર બાર યોજનાની હોય છે. તેમને આકાર મંજૂષાના જેવો હોય છે. તે મહાનિધિઓ ગંગામહાનદીના ઉદ્ગમ દ્વારોમાં હોય છે.
તે નવ મહાનિધિએ વૈર્યમણિઓમાંથી બનાવેલાં કપાટે (કમાડે )થી યુક્ત डाय छे. मने तन, भ२४त, पैड्या, ५००, छन्द्रनार या विविध रत्नाथी परिપૂર્ણ હોય છે તે મહાનિધિએ શશિ, સૂર્ય અને ચકના ચિહૂનોથી યુક્ત હોય છે, સમતલ હોય છે અને વિષમતાથી રહિત હોય છે. ધુંસરીના જેવા ગેળ અને લાંબા હોય છે. स्था०-३३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #287

-
२५८
स्थानाङ्गसूत्रे पल्योपमापधिस्थायिनः, निधिसद्दङ्नामान:-नवमहानिधिनामसदृशनामानो देवाः सन्ति, येषां देवानां ते-पूर्वोक्ता महानिधयः आवासा:-निरासस्थानानि सन्ति । कथम्भूता आवासाः? इत्याह-अक्रेयाः-महामहर्घत्यात्केनापि क्रेतुमशक्याः, चपुनः आधिपत्याः-देवाधिपत्ययुक्ताः सर्वदैव तदधिष्ठानात् देवाधीनत्यादिति ।१३।
'एए ते ' इत्यादि-एते-अनन्तरोक्तास्ते-प्रसिद्धा महानिधयः प्रभूतधनरत्नसश्चयसमृद्धाः-बहुधनरत्नसमूहेन समृद्धाः अति सम्पन्नाः ये महानिधयः सर्वेषां-चक्रवर्तिनां वशम्-अधीनताम् उपगच्छन्ति प्राप्नुवन्ति इति ।१४॥सू०१४॥
पूर्व महानिधय उक्ताः ते च चित्तविकार दुर्गति हेतय इति विकृतिप्रसङ्गातादृशविकृतीनिरूपयति
मूलम्---णव विगईओ पण्णत्ताओ, तं जहा-खीरं १, दहि २, णवणीयं ३, सप्पिं ४, तेलं, ५, गुलो ६, महुं ७, मजं ८ मंसं ९॥ सू० १५॥ ...(!) १२ इन महानिधियों के अधिष्ठापक जो देवता हैं वे एक पल्यो. पमकी स्थितिवाले होते हैं और जैसा निधियोंका नाम है, वैसा ही नाम उन देवताओंका है, अतः ये महानिधियां अपने २ नामके जैसे नामयाले देवताओंके निवासस्थान रूपहैं । ये निवासस्थान अत्यहैं महा कीमतवाले होनेसे किसीकेभी द्वारा खरीदे नहीं जा सकते हैं तथासदाही देवताओंसे अधिष्ठित होनेके कारण देवोंके आधिपत्यसे युक्त हैं ।१३। ___ ये नौ महानिधियां-बहुत अधिक घना, एवं रत्नोंके समूहसे अति संपन्न हैं। ऐसी ये नौही महानिधियां चक्रवर्तियोंके आधीनता स्वीकार करते हैं-अर्थात् चकवतियोंको प्राप्त होते हैं । मूत्र १४ ॥
આ મહાનિધિઓના અધિનાયક જે દેવે હેય છે. તેમની એક પત્યેપમની સ્થિતિ હોય છે. તે પ્રત્યેક નિધિના નામ જેવાં જ નામવાળા દેવ વડે તે પ્રત્યેક મહ નિધિ અધિષિત છે એટલે કે તે મહાનિધિઓની જેવાં જ નામે વાળા દેવે ત્યાં નિવાસ કરે છે. આ મહાનિધિ ઓ અકેય છે એટલે કે તેઓ એટલા બધા કીમતિ છે કે તેમને ખરીદી લેવાનું કાર્ય કોઈ પણ માનવીથી શક્ય બને તેમ નથી. તે મહાનિધિઓ સદા દેવતાઓ વડે અધિછિત હોવાને કારણે ના આધિપત્યથી યુક્ત છે.
આ મહાનિધિએ ઘણું જ ઘાડા છે અને રોના સમૂહથી ચક્રવર્તીઓની અધીનતા સ્વીકારે છે એટલે કે તેમની ચકવતીઓને પ્રાપ્તિ થાય છે. એ સૂત્ર ૧૪
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #288

सुघा टीका स्था० ९ सू० १५ नवविधविकृतिनामनिरूपणम् २५९
छाया-नवविकृतयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्षीरं १, दपि २, नवनीत ३, सर्पिः ४, तैलं ५, गुडः ६, मधु ७, मद्यं ८, मांसम् ९ ॥ मू० १५ ॥ ___टीका-" णव विगईश्रो” इत्यादि-मुगमम् नवरं-विकृतयः-विकारकारित्वादभेदोपचारेण क्षीरादयो विकृतयः प्रोक्ताः, तद्यथा-क्षीरं-दुग्धं तच्च पञ्चविधं यथा-अनादुग्धं १ मेषीदुग्धं २ गोदुग्धं ३, महिषीदुग्धम् ४ उष्ट्रीदुग्धम् ५ इति भेदात् । तथा-दधि २ नवनीतं ३, सर्पिः-घृतं ४ एतत्रिक चतुर्विधम् , अजामेपी गोमहिषीनां चतसृणां तत्सम्भवात् , उष्टीणां तु तदसम्भ
ये कथित महानिधियां चित्त विकारकी एवं दुर्गतिके कारणभूत होती हैं अतः विकृतिके प्रसङ्गको लेकर अब सूत्रकार उस प्रकारकी विकृतियोंका निरूपण करते हैं-"णव विगईओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ।
विकृतियां नौ कही गई हैं-जैसे-क्षीर (ध) १, दधि २, नवनीत ३, सर्पि ४, तैल ५, गुड ६, मधु ७, मध ८ एवं मांस ९।
विकारकारक होनेसे अमेदका उपचार करके क्षीरादिकोंको विकृति रूपसे ९ कहा गया है इनमें क्षीर रूप जो विकृति है-यह पांच प्रकारकी कही गई है-जैसे-अजा दुग्ध१, मेषी दुग्ध ३, गो दुग्ध ४, महिषी-भैंस दुग्ध ४, और उष्ट्र दुग्ध ५ तथा-दधि रूप विकृति १ नवनीत (मक्खन) रूप विकृति २ एवं सपि-घृत रूप विकृति ३, ये तीनों विकृतियों चार
ઉપર્યુક્ત મહાનિધિએ ચિત્તવિકારમાં કારણભૂત બને છે અને દુર્ગતિની પ્રાપ્તિ કરાવે છે આ પ્રકારે અહીં વિકાર અથવા વિકૃતિને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થતું હોવાથી હવે સૂત્રકાર તે પ્રકારની વિકૃતિઓનું નિરૂપણ કરે છે–
“णव विगईओ पण्णत्ताओ" त्यादि--(सू १५) નવ પ્રકારની વિકૃતિઓ કહી છે. તે નવ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે
(१) क्षीर, (२) धि, (3) नवनीत, (४) सपि (घी), (५) तेस, (6) गण, (७) भध, (८) मध (सु२१) मन (6) मांस.
ઉપર્યુક્ત વસ્તુઓ વિકારકારક હોવાથી વિકારકારક વસ્તુમાં અભેદ માનીને શ્રીરાદિ વસ્તુઓને પણ અહી' વિકૃતિરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
ક્ષીર (દૂધ) રૂપ જે વિકૃતિ છે. તેના પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે–
(१) RAME-५४रीनु' ६५, (२) मेषीय-धेटरीनु दूध, (3) गायगायन इध, (४) भडिपाहु-सनु ३५ मने (५) अन्ट्रध-सiदए .
___ दृषि३५ (४ी ३५) विकृति, नवनीत (1 ) ३५ विकृति, सपि३५ (३५) विति, मात्रणे वितियाना यार यार ४१२ ४ा छ, ४॥२५ हैઅજ, મેષ, ગાય અને મહિષીના દૂધમાંથી દહીં, માખણ અને ઘી બને છે. તેથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #289

२६०
स्थानाडसूत्रे वात् , तथा-तैलं-प्रसिद्धं तदनेकविधम् ५, गुडः-द्विविधः-द्रपिण्डभेदात् ६, मधु-त्रिधा-माक्षिक-कौन्तिक-भ्रामरभेदात् ७, मद्यं-मदिरा, तद्विविधं-काष्ठपिष्टभेदात् ८, मांस विधा जलचर-स्थलचर-खेचरभेदात् ९। इति नय विकृतयः ॥ सू० १५ ॥
पूर्व विकृतय उक्ताः, ताश्च शरीरस्योपचयहेतय इति शरीरं कियच्छिद्रं भवतीत्याह
मूलम्-णव सोयपरिस्तवा बोंदी पण्णत्ता, तं जहा-दो सोत्ता २ दोणेत्ता ४ दो घाणा ६ मुहं७ पोसे ८ पाऊ ९॥सू०१६॥
छाया-नवस्रोतः परिस्रया बोन्दी प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-द्वे श्रोत्रे २ द्वे नेत्रे ४ दे घ्राणे ६ मुखं ७ पोसः ८ पायुः ९॥ सू० १६ ॥ प्रकारकी कही गई हैं-क्योंकि ये चारोंही विकृतियां अजा, मेषी, गाय एवं महिषीकी होती है । उष्ट्रीके दुग्धकी ये दधि नवनीत एवं सर्पि ये तीन विकृतियां नहीं होती हैं । तैल रूप विकृति अनेक प्रकारकी होती है, गुडरूप विकृति द्रव एवं पिंडके भेदसे दो प्रकारकी होती है मधुरूप विकृति माक्षिक कौन्तिक एवं भ्रामरके भेदसे तीन प्रकारकी होती है, काष्ट और पिष्टके भेदसे मद्य-मदिरारूप विकृति दो प्रकारकी होती है, मांसरूप विकृति-जलचर स्थलचर और खेचरके भेदसे तीन प्रकारकी होती है इस प्रकारसे ये नौ विकृतियां हैं ।सूत्र १५॥ તે ત્રણે વિકૃતિઓના ચાર ચાર પ્રકાર કહ્યા છે. સાંઢણુના દૂધમાંથી દહીં, માખણ અને ઘી બનતા નથી, તે કારણે આ ત્રણે વિકૃતિઓના પાંચ પ્રકારને બદલે ચાર જ પ્રકાર પડે છે.
તેલરૂપ વિકૃતિને અનેક પ્રકાર પડે છે કારણ કે તલ, મગફળી આદિ અનેક પદાર્થોમાંથી તેલ મળે છે. ગેળરૂપ વિકૃતિના દ્રવ (પ્રવાહી) અને પિંડના ભેદથી બે પ્રકાર પડે છે. મધુ (મધ) રૂપ વિકૃતિના નીચે પ્રમાણે ત્રણ
२ ५७ छ .(१) माक्षि (मधमामामा मनाव भ), (२) शेतु:(....) ? અને ત્રીજું ભ્રામર મધ ( ભમરીઓએ બનાવેલું મધ). કાષ્ટ અને પિષ્ટના ભેદથી મદ્ય (મદિરા) રૂપ વિકૃતિ બે પ્રકારની કહી છે. માંસરૂપ વિકૃતિ જલચર, સ્થલચર અને ખેચરના ભેદથી ત્રણ પ્રકારની કહી છે. આ પ્રકારની આ નવ વિકૃતિઓ છે. સૂ. ૧૫
ઉપર્યુક્ત વિકૃતિઓ શરીરના ઉપચયમાં કારણભૂત બને છે. શરીરમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #290

सुधा टीका स्था०९ सू० १६ शरीर छिद्रनिरूपणम्
२६१
टीका - " वसोयपरिस्वा " इत्यादि - बोन्दी - शरीरं, तदत्रौदारिकमेव ग्राह्यम्, साच बोन्दी नवस्रोतः परिस्रवा - नवमिः - अनुपदं वक्ष्यमाणैः स्रोतोभिः = छिद्रैः परिस्रवति-क्षरतीति नवस्रोतः परिस्रवा प्रज्ञप्ता, तानि नव स्त्रोतांसि कानि सन्तीत्याह - ' तं जहे ' त्यादि, तद्यथा - द्वे श्रोत्रे - श्रवणेन्द्रिये २, द्वे नेत्रे ४, द्वे घाणे - नासिके ६ मुखं ७ पोस:- मूत्रेन्द्रियम् = पायुः - गुदम् ९, इति नवस्रोतांसि || सू० १६ ॥
पूर्वं नवच्छिद्रं शरीरमुक्तं, सम्पति तत्साध्यपुण्यभेदानाह
मूलम् — वचिहे पुण्णे पण्णत्ते, तं जहा - अन्नपुणे १, पाणपुणे २, वत्थपुणे ३, लेणपुणे ४, सयणपुण्णे ५, मणपुणे ६, वइपुणे ७, कायपुण्णे ८नमोक्कारपुण्णे ९ | सू०१७॥
छाया - नवविधं पुण्यं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - अन्नपुण्यं १, पानपुण्यं २ २, वस्त्रपुण्यं ३, लयनपुण्यं ४ शयनपुण्यं ५ मनःपुण्यं ६, वाक्यपुण्यं ७, कायपुण्यं ८ नमस्कार पुण्यम् ९ ।। सू० १७ ॥
ये कही गई विकृतियां शरीर के उपचयमें कारणरूप होती हैंसूत्रकार अब यह प्रकट करते हैं कि शरीर में कितने छिद्र हैं-" णवसोयपरिस्सचा " इत्यादि || सूत्र १६ ॥
-
टीकार्थ - यह औदारिक शरीर नौ छिद्रोंवाला कहा गया है, “बोंदी' नाम शरीरका है शरीर से यहाँ औदारिकशरीर गृहीत हुआ है, स्रोत शब्दका अर्थ छिद्र है, इन नौ छिद्रोंसे यह औदारिकशरीर बहता रहता है वे नौ छिद्र इस प्रकार से हैं दो श्रोत्र, दो नेत्र, दो घाण-नासिका मुख, सूत्रेन्द्रिय और गुदा इस प्रकार से ये नौ द्वार हैं |०१६ |
કેટલાંક છિદ્રો હાય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તે છિદ્રોની સખ્યા પ્રકટ કરે છે— जव सोय परिस्वा " त्याहि (सू. १६)
"
टीडार्थ-मा गौहारिस शरीर नव छिद्रोषाणु ह्युं छे. “बोंदी" या यह शरीरना મ'માં વપરાયું છે અહી. શરીર પદ વડે ઔદારિક શરીરને જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યું છે. ‘ સ્રોત ’પદ્મ છિદ્રના અર્થમાં વપરાયુ' છે ઔદારિક શરીરના નવ छिद्र ३५ नव द्वार नीचे प्रमाणे छे-से श्रोत्र ( अन ), से नेत्र, मेधाशु ( नसा ), भुञ, भूत्रेन्द्रिय भने गुहा ॥ सूत्र १६ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #291

२६२
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका' नवविहे पुण्णे' इत्यादि - पुनाति पवित्रीकरोत्यात्मानमिति पुण्यं - शुभकर्म नवविधं प्रज्ञतम् तद्यथा - अन्नपुण्यं - सुपात्राद्यन्नदानजन्यं पुण्यं - तीर्थङ्करनामादिपुण्यप्रकृतिबन्धरूपम् १, एवं पानपुण्यं पानपानजनितं पुण्यं २, तथा - चत्रपुण्यं वस्त्रदानजन्यपुण्यम् ३ तथा-लपनपुण्यं - वासार्थं स्थानदानजनित
,
इस प्रकारसे छिद्रोंवाले शरीरको कहकर अब सूत्रकार तत्साध्य पुण्यके भेदोंका कथन करते हैं-" णव विहे पुण्णे पष्णते " इत्यादि ।
टीकार्थ- पुण्य नौ प्रकारका कहा गया है जैसे अन्न पुण्य १, पान पुण्प २ वस्त्र पुण्य ३लपन पुण्य ४, शयन पुण्य ५, मनः पुण्य ६, चाकू (वचन) पुण्य ६ काय पुण्य ७ और नमस्कार पुण्य
जो आत्माको पवित्र करता है वह पुण्य है, ऐसा वह पुण्य शुभ कर्मरूप होता है, वह शुभ कर्मरूप पुण्य पूर्वोक्त रूपसे नौ प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है-सुपात्र आदिकों को अन्नका दान देना यह अन्न पुण्य है, क्योंकि सुपात्र आदिकोंके लिये आहार दान देने से तीर्थंकर नामकर्म आदि पुण्य प्रकृतियोंका बन्ध होता है, इसी प्रकार से पानदान पेय योग्य वस्तुके दान देने से जो पुण्य प्राप्त होता है, वह पान पुण्य है, वस्त्रोंके दान देनेसे जो पुण्प होता है वह वस्त्रपुण्य है, निवासके लिये स्थानके दान देनेसे जो पुण्य होता है वह लयनपुण्य આ પ્રકારે છિદ્રોવાળા શરીરનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર તે શરીર દ્વારા સાધ્ય એવાં પુણ્યના ભેદોનુ નિરૂપણ કરે છે—
66
नवविहे पुण्णे पण्णत्ते " त्याहि.... (सू. १७)
टी अर्थ - चुएयना नीचे प्रमाणे नव अझरो उद्या छे - ( १ ) मन्नयुष्य (२) पानयुष्य, (3) वस्त्रपुष्य, (४) वयनपुष्य, (६) मनःपुएच. (७) पाइयुष्य, (८) अययुष्य अने (2) नमस्रपुष्य.
જે આત્માને પવિત્ર કરે છે તેનું નામ પુણ્ય છે. એવુ તે પુણ્ય શુભકમ રૂપ હોય છે. તે શુભકર્મ રૂપ પુણ્યના અન્નપૂર્ણ આદિ નવ પ્રકાર પડે છે. સુપાત્ર આર્દિકને અન્નનું દાન દેવું તેનું નામ અન્નપુણ્ય છે, કારણ કે સુપાત્રને અન્નદાન દેવાથી દાતા તીર્થંકર નામકમ આદિ પુણ્યપ્રકૃતિએને બન્ધ કરે છે. પાણી, દૂધ આદિ પેય પદાર્થાંનુ' સુપાત્રને દાન દેવાથી જે પુણ્યની પ્રાપ્તિ થાય છે તે પુણ્યને પાનપુણ્ય કહે છે.
વસ્ત્રોનુ દાન કરવાથી જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે, તેને વસ્ત્રપુણ્ય કહે છે. નિવાસ કરવાને માટે સ્થાનનું દાન કરવાથી જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેનુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #292

सुघा टीका स्था०९ सू १७ नवविधपुण्यनिरूपणम् पुण्यम् ४, तथा-शयनपुण्यं-संस्तारकादिदानजन्यपुण्यम् ५ तथा मनःपुण्यंमनसा सद्भावनाभावितेन जायमानं पुण्यम् ६, तथा-वाक्पुण्य-वाचा-स्वाध्यायादि प्रवणया जायमानं पुण्यम् ७ कायपुण्यम्-कायेन-शरीरेण सदेवसाधुगुरु. शुश्रूषादि तत्परेण जायमानं पुण्यम् ८, तथा-नमस्कारपुण्यं-नमस्कारेण सदेवगुरुसाधुप्रभृतिपुरुषाणां प्रणामेन जायमानं पुण्यम् ९॥ सू० १७ ॥ पूर्व पुण्यभेदा उक्ताः, सम्प्रति तद्विपरीत पापहेतूनाह
मूलम्-णव पावस्सायतणा पण्णत्ता, तं जहा-पाणाइवाए १ मुसावाए २, जाव परिग्गहे ५, कोहे ६, माणे ७ माया ८ लोभे ९॥ सू० १८॥ __ छाया-नय पापस्याऽऽयतनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-माणातिपातः १, मृषापादः २, यावत् परिग्रहः ५, क्रोधः ६, मानः ७, माया ८ लोभः ९ ।। सू०१८॥ है, संस्तारक आदिके दान देनेसे जो पुण्य होता है, वह शयन पुण्य है, सद्भावनाबाले मनसे जो पुण्य होता है, वह मनः पुण्य है, स्वाध्याय आदिके लवलीन हुई वाणीसे जो पुण्य उत्पन्न होता है वह वाक् (वचन) पुण्य है, तथा सुदेव, सुधर्म, एवं सुसाधुकी सेवा आदिमें तत्पर हुए शरीरसे जो पुण्य उत्पन्न होताहै वह कायपुण्य है, तथा सुदेव एवं सुसाधु आदिको नमस्कार करनेसे जो पुण्य उत्पन्न होता है, वह नमस्कार पुण्य है ।। मू० १७ ॥
इस प्रकारसे पुण्य भेदोंका कथन कर अब सूत्रकार इस पुण्यसे विपरीत पापके कारणोंका कथन करते हैं--- નામ લયનપુણ્ય છે. સંસ્તારક (બિછાનું) આદિનું દાન દેવાથી જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેનું નામ શયનપુણ્ય છે. સદ્ભાવના ભાવનારા મન વડે જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેનું નામ મનઃ પુણ્ય છે. સ્વાધ્યાય આદિમાં લીન થયેલી વાણી વડે જે પુરય થાય છે તેનું નામ વાપુણ્ય છે, સુદેવ સુધર્મ અને સુસાધુની સેવા કરવાથી જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેનું નામ કાયપુણ્ય છે. તથા સુદેવ અને સુસાધુને નમસ્કાર કરવાથી જે પુણ્ય પ્રાપ્ત થાય છે તેનું નામ નમસ્કાર पुण्य छ. ।। सूत्र १७ ।।
આ પ્રકારે પુણ્યના ભેદોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર આ પુણ્ય કરતાં વિપરીત એવાં પાપનાં કારણોનું કથન કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #293

स्थनाङ्गसने टीका--'णय पायस्से' इत्यादि-पापस्य-अशुभप्रकृतिरूपस्य आयतनानि चन्धकारणानि नव पज्ञप्तानि तद्यथा-प्राणातिपात:-प्राणिहिंसा १, मृषावाद:-मिथ्यावचनम् २ ' यावत् '-पदेन — अदत्ताऽऽदानम् मैथुनम् ' इत्येतद्वय ग्राह्यम् ४, परिग्रहः ५, क्रोधः ६, मानः ७, माया ८, लोभश्चे ९ ति नय पापकारणानि ॥ मू० १८ ॥
पूर्व पापकारणान्युक्तानि, तदधिकारात् पापश्रुतप्रसङ्गानाह
मूलम्-णवविहे पावस्सुयप्पसंगे पण्णते, तं जहा-उपाए १ निमित्ते २ मंते ३ आइक्खए ४ तिगिच्छए ५, । कला ६, आवरणे ७, उन्नाणे ८ मिच्छापावयणेति ९ य ॥ सू० १९ ॥
छाया-नवविधः पापश्रुतप्रसङ्गः, प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उत्पातः १, निमित्तं २, मन्त्रः ३, आख्यायकः ४, चैकित्सिकम् ५, कला ७, आवरणम् ७, अज्ञानं ८, मिथ्याप्रवचनम् ९ इति च ॥ मु० १९॥
" णव पावस्सायतणा पण्णत्ता" इत्यादि । मूत्र १८ ।।
टीकार्थ-अशुभ प्रकृतिरूप पापके बन्ध कारण नौ कहे गये हैं-जैसेप्राणातिपात १, मृषावाद २, यावत् परिग्रह ५ क्रोध ६, मान७, माया ८ एवंलोभ ९ प्राणियोंकी हिंसा करनेका नाम प्राणातिपात है, मिथ्या वच. नका नाम मृषावाद है, यहां धावत्पदसे " अदत्तादान, मैथुन" इन दो पदोंका संग्रह हुआ है, बाकी के पापकारणोंका स्वरूप सुगमहै ।।सूत्र१८॥
पाप कारणोंको कहकर अब सूत्रकार इनके सम्बन्धसे पापश्रुत प्रसका कथन करते हैं-- __ " णविहे पावस्सुयप्पसंगे पण्णत्ते " इत्यादि ॥ सूत्र १९ ॥
"णव पायस्वायत्तणा पण्णत्ता " त्याह-(सू. १८) ટીકાર્થ-અશુભ પ્રકૃતિ રૂપ પાપને બધ નીચેનો નવ કારણે વડે બંધાય છે-(૧). प्रतिशत, (२) भूषापा, (3) महत्तहान, (४) भैथुन, (५) परियड, (६) जोध, (७) भान, (८) माया अने () देल, प्राणायानी हा ४२वी तन નામ પ્રાણાતિપાત છે. અસત્ય વચન બોલવું તેનું નામ મૃષાવાદ છે બાકીનાં સાતે પદોને અર્થ સુગમ છે. આ સૂત્ર દ્વારા સૂત્રકારે નવ પાપકરણોનું નિરૂપણ કર્યું છે. એ સૂત્ર ૧૮ છે
પાપકારણેનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર પાપકૃત પ્રસંગોનું કથન કરે છે"णव विहे पावस्सुयप्पसंगे पण्णत्ते" त्याह-(सू. १६)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #294

-
सुधाटोका स्था० ९ सू० १९ पापश्रुतनिरूपणम्
टीका--'णवविहे पापसुये' इत्यादि-पापश्रुतप्रसङ्गः-पापस्य जनकं श्रुतं पापश्रुतं, तस्य प्रसङ्गः-आसेवनम् , यद्वा-विस्तारः-सूत्रवृत्तिवार्तिकरूपः पापश्रुतप्रसङ्गः नवविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उत्पातः-उत्पनमुत्पात:-प्रकृतिविकार:सहजरुधिरदृष्टयादिः, तत्प्रतिपादनपरं श्रुतमपि उपचारादुत्पातशब्दवाच्यम् १ तथा-निमित्त-अतीतवर्तमानभविष्यत्परिज्ञानोपायभूतशास्त्रम् २ तथा-मन्त्र:-मन्त्र शास्त्र-जीवोद्धरणगारुडादि ३, तथा आख्यायक:-मातङ्गविद्या, यदुपदेशाज्जना अतीतादिवृत्तान्तं कथयन्ति ४। तथा-चैकित्सिकं चिकित्सापरम्-आयुर्वेदशास्त्रम्
पाप श्रुतका प्रसङ्ग-पापके जनक श्रुतका सेवन अथया-पाप श्रुतका सत्रवृत्ति एवं वार्तिकरूप प्रसङ्ग नौ प्रकारका कहा गया है, जैसे-उत्पात १, निमित्त २, मन्त्र ३, आख्यायक ४, चैकित्सिक ५, कला ६, आव. रण ७, अज्ञान ८ और मिथ्या प्रवचन ९ इनमें प्रकृतिके विकारका नाम उत्पात है, और वह यहाँ स्वभावतः रुधिरकी वृष्टयादि रूप समझना चाहिये इसका प्रतिपादक जो श्रुत है, वह भी उपचारसे उत्पात शब्दका वाच्य हुआ है अतीत, वर्तमान एवं भविष्यत्कालके ज्ञान कराने में उपाय भूत जो श्रुत है वह निमित्त है मन्त्रशास्त्र -जीवोद्धारण गारुड आदि मन्त्र है-मातङ्गविद्या जिसके उपदेशसे मनुष्य अतीतकाल आदिके वृत्तान्तको कहते हैं, वह आख्यायक हैं ४ आयुर्वेद शास्त्रका नाम चैकि
પાપકૃતના પ્રસંગ-પાપના જનક ઘરનું સેવન–અથવા પાપકૃતના સૂત્ર વૃત્તિ અને વાર્તિક રૂપ પ્રસંગ નવ પ્રકારના કહ્યાં છે. તે નવ પ્રકારો नीय प्रमाणे छ
(१) Grपात, (२) निमित्त, (3) मत्र, (४) मायाय, (५) थैलिसि (९) al, (७) भज्ञान सन (6) भिथ्याप्रययन.
ઉપાત–પ્રકૃતિમાં થતાં વિકારેનું નામ ઉત્પાત છે અહીં સામાન્ય રીતે રુધિરવૃષ્ટિ આદિ રૂપ વિકારોને ઉત્પાત સમજવા જોઈએ. આ પ્રકારના ઉત્પાતનું પ્રતિપાદન કરનાર જે શ્રત છે તેને અહી ઉત્પાત નામ આપવામાં આવેલ છે.
નિમિત્ત ભૂત, વર્તમાન અને ભવિષ્યકાળનું જ્ઞાન કરાવવામાં ઉપયોગી થઈ પડે એવું જે શ્રત છે તેનું નામ નિમિત્તશાસ્ત્ર છે.
મંત્રશાસ્ત્ર-છદ્ધરણ, ગારુડ આદિ મંત્ર જે શાસ્ત્રમાં આપવામાં આવ્યા છે, તે શાસ્ત્રનું નામ મંત્રશાસ્ત્ર છે.
આખ્યાયક-માતંગવિદ્યા આદિ ભૂતકાળ આદિના બનાવોને કહેનારી વિદ્યા જે ગ્રંથ દ્વારા શીખી શકાય છે તે ગ્રંથને આગાયક કહે છે,
ચકિત્મિક-આયુર્વેદશાસ્ત્રને ઐકિસિક કહે છે. स्था-३४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #295

२६६
स्थानाङ्गसूत्रे ५, तथा-कला-लेखगणितममुखा शकुनरुतपर्यन्ता द्वासप्ततिविधा, तत्प्रतिपादन परं श्रुतमपि कलापदयाच्यं भवति ७, तथा-आवरणम्-आवियते-आच्छाद्यते गगनमनेनेत्यावरणं-भवनप्रासादनगरादि. तन्निर्माणसूचकं श्रुतमपि तथा, वास्तु विद्येत्यर्थः ७, तथा-अज्ञानम्-अज्ञानमयोधः-तज्जनकं श्रुतं तथा, लौकिकशास्त्र भारत-काव्य नाटकादिरूपम् ८, तथा-मिथ्याप्रवचन-बौद्धादिपरतीथि कशास. नम् ३। इत्येवं नव शास्त्राणि ॥ सू० १९ ॥ सिक है ५, कलानोंका-लेखगणित आदिसे लेकर शकुनरुत तककी ७२ कलाओंका प्रतिपादक जो शास्त्र है, वह कला है, शास्त्रको जो कला कहा गया है, वह उनका प्रतिपादक होने से उपचारसे कला रूप कहा हैं । गगन जिसके द्वारा आच्छादित किया जाता है, वह आवरण है-ऐसा वह आवरण भवन, प्रासाद नगरादि रूप यहां लिया गया हैं, इस भवन आदिकोंके निर्माणका सूचक जो श्रुत है, वह श्रुत भी यहां आवरण शब्दका वाच्य हुआ है। यह आवरण श्रुत वास्तुविद्यारूप पडता है । अज्ञान नाम अयोधका है-जिससे सम्यग्ज्ञान नहीं होता है, ऐसे जो लौकिक शास्त्ररूप भारत काव्य नाटक आदि है वे सब यहां अज्ञान से लिये गये हैं । बौद्ध आदि परतीर्थिक जनोंका जो शासन है वह मिथ्या प्रवचन है, इस प्रकारसे ये नौ पापश्रुत हैं ।। सूत्र १९॥
કલા-લેખગણિતથી લઈને શકુનરુત પર્યન્તની ૭૨ કલાઓનું પ્રતિ પાદન કરનાર જે શાસ્ત્ર છે તેનું નામ કલા છે. અહીં શાસ્ત્રને કલા કહેવાનું કારણ એ છે કે તે શાસ્ત્રમાં કલાઓનું પ્રતિપાદન કરાયું છે. કલા અને કલાનું પ્રતિપાદન કરનાર શાસ્ત્રમાં અભેદ માનીને અહીં શાસ્ત્રને પણ કલા રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે.
આવરણ -જેના દ્વારા ગગનને આચ્છાદિત કરાય છે, એવી વસ્તુઓને આવરણ કહે છે, અહી ભવન, પ્રાસાદ અને નગરાદિરૂપ આવરણ ગ્રહણ કરવાના છે તે ભવન આદિકના નિર્માણનું સૂચક જે શાસ્ત્ર છે તે શાસ્ત્રને પણ અહી આવરણ' કહેવામાં આવ્યું છે. તેને વાસ્તુ વિદ્યારૂપ ગણી શકાય.
અજ્ઞાન–જેના વાંચનથી સમ્યગ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થતી નથી એવાં લૌકિકશાસ રૂપ મહાભારત, કાવ્ય, નાટક આદિને અજ્ઞાનશ્રત રૂપ સમજવા.
મિથ્યાપ્રવચન -બૌદ્ધ આદિને પરતીથિંક જનના જે ધર્મગ્ર છે તેમને મિથ્યાપ્રવચન કહે છે આ પ્રકારના નવ પાપગ્નત છે. સૂત્ર ૧૯ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #296

सुघा टीका स्था० ९ सू० २० निपुणपुरुषनिरूपणम्
२६७ पूर्वमुत्पातादि श्रुतान्युक्तानि, तद्विदो निपुणा भवन्तीति निपुणपुरुषानाह
मूलम् .-णव उणिया वत्थू पण्णत्ता, तं जहा- संखाणे १, निमित्ते २, काइय ३, पोराणे ४, पारिहथिए ५, परपंडिए ६, वाइए ७, भूइ कम्मे ८,तिगिच्छिए ९ ॥ सू० २० ॥
छाया-नय नैपुणिकानि वस्तूनि प्रज्ञप्तानि, नद्यथा-संख्यानं १, निमित्तं २, कायिकं ३, पुराणः ४, पारिहस्तिकः ५, परपण्डितः ६, वादिकः , भूति कम ८, चिकित्सकः ९ ॥ सू० २० ॥ _____टोका- 'णव णेउणिया' इत्यादि-नैपुणिकानि-निपुणं-सूक्ष्मं ज्ञानं तेन चरन्ति नैपुणिकानि-सूक्ष्मज्ञानपारीणि, यद्वा-निपुणानि-पनि तान्येव नैपुणिका. नि वस्तूनि-आचार्यादिपुरुषरूपाणि तानि नव प्रजातानि, तद्यथा-संख्यान-गणितं तज्ज्ञानवान् पुरुषोऽपि संख्यानपदवाच्यः यद्वा-' संखाणे' इत्यस्य — संख्याने' ___ उत्पातादि आदि श्रुतोंका कथन कर अब सूत्रकार उनके जाननेवाले निपुण होते हैं, इस बातको लेकर निपुण पुरुषोंके स्वरूपका कथन करते हैं ___ " णव णे उणिया वत्थू पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र २० ॥
टीकार्थ-सूक्ष्म ज्ञानसे जो युक्त होते हैं वे अथवा जो चतुर होते हैं वे नेपुणिक हैं ऐसे वे नैपुणिक आचार्य आदि पुरुष रूप यहां जानना चाहिये ये नैपुणिक नौ कहे गये हैं-जैसे-संख्यात १, निमित्त २ कायिक ३. पुराण ४ परिहस्तिक ५ परपण्डित ६ वादिक ७ भूतिकम ८ और चिकित्सक ९।
संख्यान शब्दका अर्थ गणित है, इम गणितका ज्ञानशाली जो पुरुष है वह संख्पान है अथवा-" संखाणे" की संस्कृत छाया " सं.
ઉત્પાત આદિ કૃતેનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું તે કૃતેને જાણનાર નિપુણ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર નિપુણ પુરૂષના સ્વરૂપનું કથન કરે છે.
"णव णेउणिया वस्थू पण्णत्ता" याह....(सू २०) ટીકાથ-જે પુરુષે સૂફમજ્ઞાનથી યુક્ત હોય છે તેમને અથવા જેઓ ચતુર હોય છે તેમને ન પુણિક કહે છે. એવાં તે નૈપુણિ કે આચાર્ય આદિ રૂપ સમજવા. नैपुलिाना न५ २ ५४ छ-(१) सभ्यात, (२) निभित्त, (3) यि, (४) पुराण, (५) पारिस्ति , (५) ५२५डित, (७) पा६ि (८) भूति भने (6) भित्सिs.
સંખ્યાત પદ ગણિતનું વાચક છે. આ ગણિતના વિષયમાં જે માણસ निपुर डाय छ तर यात' ४ छे. १५या " संखाणे " मा ५४नी छ।य।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #297

२६८
स्थानाङ्गसूत्रे
इति सप्तम्यन्ता छाया, तत्पक्षे - संख्याने - गणित रूपविषये प्रथमो निपुण इत्यर्थः, एवं निमित्तादिष्वपि बोध्यम्, निमित्तम् अतीतानागतशुभाशुभसूचकं पुरुषवस्तु २, कायिकं - शारीरिकम् - इडापिङ्गला सुषुम्णादि प्राणतत्वनिरूपकम् ३, पुराण:पुराभवो वृद्ध इत्यर्थः । स च चिरजीवित्वाद् दृष्टबहुविधप्रसङ्गव ने पुणिको भवति, यद्वा पुराणं - पुराभवत्तं शास्त्रविशेषः, तज्ज्ञाता निपुणप्रायो भवति ४, तथा - पारिहस्तिक :- स्वभावनिपुणः सर्वकार्याणां समुचितसमये कर्ता ५, तथापरपण्डितः परः - प्रकृष्टः पण्डितः - विज्ञः परपण्डितः - बहुशास्त्रवित्, यद्वा- पर:रूपाने " ऐसी भी होती हैं, इस पक्षके जो गणित रूप विषयमें प्रथम निपुण होता है, वह संख्यान है इसी तरहका कथन निमित्त आदि पदों में भी जानना चाहिये अतीत अनागत सम्बन्धी शुभ अशुभका सूचक जो पुरुष रूप वस्तु है वह निमित्त है २ इडा पिंगला एवं सुषुम्ना आदि प्राण तत्त्वका निरूपक जो शारीरिक शास्त्र है, वह कायिक है, इस शास्त्रका जो ज्ञाता है वह कायिक हैं, पुराण शब्दका अर्थ पुरा भववृद्ध है यह वृद्ध चिरंजीवी होनेके कारण अनेक प्रकारके प्रसङ्गोका द्रष्टा होता है इसलिये वह नैपुनिक कहा जाता है, अथवा पुराभव वृत्तका नाम पुराण है इस इतिहास रूप पुराभव वृत्तका प्रतिपादक जो शास्त्र विशेष होता है वह भी पुराण शब्द वाच्य होता है इसका जो ज्ञाता हैं वह भी प्राय: निपुण होता है ४, पारिहस्तिक- समस्त कार्यों का समुचित समयमें जो कर्ता होता है, वह भी स्वभावतः संख्याने " પણ થાય છે. આ સસ્કૃત છાયાની દૃષ્ટિએ તેના અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-ગણિતના જે પ્રથમ નિપુણ થાય છે તેને સખ્યાન કહે છે. એજ પ્રકારનુ` કથન નિમિત્ત આદિ પદો વિષે પણ સમજવુ. અતીત ( ભૂત )અને ભવિષ્યકાળ સંબંધ શુભઅશુભનુ સૂચક જે શાસ્ત્ર છે તેનુ નામ નિમિત્ત છે, તે શાસ્ત્રમાં નિપુણ પુરૂષ માટે નિમિત્તપદ પ્રયુક્ત થયુ છે. ઈડા, પિંગલા, સુષુમ્ગા આદિ પ્રાણતત્ત્વનું નિરૂપક જે શારીરિક શાસ્ત્ર છે તેને કાયિક કહે છે. તે શાસ્ત્રમાં નિપુણ હાય એવા પુરુષને પણ કાયિક કહે છે. પુરાણ પદ પુરાભવ (વૃદ્ધ)નું વાચક છે. તે વૃદ્ધ ચિરંજીવી હાવાને કારણે અનેક પ્રકારના પ્રસ’ગેાના દૃષ્ટા હાય છે. તેથી તેને નૈપુણિક કહેવામાં આવે છે. અથવા પુરા ભવવૃત્તનું–પ્રાચીનસમયના ઇતિહાસનું પ્રતિપાદન કરનાર જે શાસ્ત્રછે, તેને પુરાણુ કહે છે, તે શાસ્ત્રના જે જ્ઞાતા હોય છે તે પણ સામાન્ય રીતે નિપુણ જ હોય છે પારિહસ્તિક ‘સમસ્ત કાર્યંત જે સમુચિત સમયમાં પૂરાં કરનારા હાય છે તે પણ સ્વાભાવિક રીતે નિપુણુ જ હાય છે તેથી એવી નિપુણ વ્યક્તિને પારિહસ્તિક કહેલ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #298

सुधा टीका स्था०९ सू०२० निपुणपुरुषनिरूपणम् अन्यः मित्रादिः पण्डितो यस्प स तथा, सोऽपि मित्रादिपण्डितजनसंसर्गानिपुणो मयति । तथा-वादी-वादलब्धिसम्पन्नः, स च परेण पराजितो न भवति । यद्वा-वादी-मन्त्रवादी, धातुवादी वा, स एव यादिकः, यद्वा-यादोऽस्यास्तीति चादिकः ७। तथा-भूतिकर्म-भूत्या-भस्मना, उपलक्षणत्वान्मृदा सूत्रेण या कर्म भूतिकर्म-वशीकरणादि, रक्षार्य वसत्यादिपरिवेष्टनक्रिया या, आदिशब्दाज्ज्यरादिस्तम्भनपरिग्रहः । तज्ज्ञाननिपुणो भवति । तथा-चैकित्सिक:-रोगमतिका. रको बैद्य इत्यर्थः । एते नव निपुणा भवन्ति ९ ॥ सू० २० ॥ निपुण होता है अतः ऐसे निपुणको परिहस्तिक कहा गया है, जो असाधारण विद्वान होता है, अथवा जिसके मित्रादिजन पण्डित होते है, क्योंकि ऐसा मनुष्य मित्रादि पण्डित जनोंके संसर्गसे निपुण हो जाता है, ६ जा बाद लब्धिसे संपन्न होता है, वह वादी है ऐसा वादी परसे पराजित नहीं होता है, यद्वा-वादी-वादी मन्त्रवादी या धातुवादी जो होता है वह वादी ही वादिक है, अथवा-जिसके बाद है वह यादिक है, भस्म लगाकर या मिट्टी शरीरमें पोतकर या किसीका गंडा आदि बांध कर जो दूसरों को वशमें किया जाता है, या रक्षाके निमित्त जो वसति आदि स्थानोंको परिवेष्टित किया जाता है, या ज्वर आदिको गंडा बांधकर जो रोक दिया जाता है वह सब भूतिकर्म है, इस भूतिकर्मके ज्ञानवाला जो व्यक्ति होता है वह निपुण होता है, तथा-जो છે. જે માણસ અસાધારણ વિદ્વાન હોય તેને પરપંડિત કહે છે. અથવા જેના મિત્રાદિજન પંડિત હોય છે તેને પરપંડિત કહે છે, કારણ કે એ પુરુષ મિત્રાદિ પંડિતેના સંસર્ગથી નિપુણ બની જાય છે. જે માણસ વાદલબ્ધિથી સંપન્ન હોય છે તેને વાદી કહે છે એ વાદી અન્યના દ્વારા પરાજિત કરાતા નથી. અથવા-જે મંત્રવાદી કે ધાતુવાદી હોય છે એવા વાદીને જ વાદિક કહે છે. અથવા જે વાદયુક્ત છે તેને વાદિક કહે છે. ભસ્મ લગાવીને અથવા શરીર પર માટીને લેપ કરીને અથવા કેઈને માદળિયું બાંધીને બીજા માણસોને જે વશ કરવામાં આવે છે. અથવા રક્ષાને નિમિત્તે જે વસતિ આદિ સ્થાનને પરિ. વેષ્ટિત કરવામાં આવે છે, અથવા તાવ આદિને દેરા ધાગા કે માદળિયું બાંધીને જે રોકવામાં આવે છે, તે સઘળી ક્રિયાઓનું નામ ભૂતિકર્મ છે. આ ભૂતિ કર્મના જ્ઞાનવાળો માણસ પણ નિપુણ જ હોય છે. રોગ પ્રતિકાર કરનાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #299

२७०
स्थानाङ्गसूत्रे
-
-
पूर्व निपुणाः पुरुषा उक्ताः, ते च साधयो गणान्तर्भापिनो भवन्तीति गणानिरूपयितुमाह
म्लम्-समणस्स णं भगवओ महावीरस्स णव गणा हुत्था, तं जहा-गोदासेगणे १, उत्तरयलिस्सहगणे २, उद्देहगणे ३, चारणगणे ४, उद्दवाइयगणे ५, विस्सपाइयगणे ६, कामडिपगणे ७, माणवगणे ८, कोडियगणे ९ ॥ सू० २१ ॥ ___ छाया-श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य नव गणा अमवन्, तद्यथागोदासो गणः १, उत्तरवलिस्सह गणः २ उद्देहगणः ३, चारणगणः ४, उड्डुवादिकगणः ५, विश्वयादिकगणः ६, कामदिकगणः ७ मानवगणः ८, कोटिक गणः ९ ॥ सू० २१ ॥
टीका--" समणस्स णं " इत्यादि-स्पष्टम् , गोदासादयो नव गणा:एकवाचनाऽऽचारक्रियावतां समुदायाः सुपतीताः ॥ सू० २१ ॥ रोगका प्रतिकार करनेवाला वैद्य होता है, वह भी निपुण होता है, इस प्रकारसे ये नौ निपुण माने गये हैं ॥ सूत्र २०॥
ये जो निपुण पुरुष निरूपित किये गये हैं ऐसे वे गणान्तर्भावी साधु होते हैं अतः अब सूत्रकार गणोंका निरूपण करते हैं___ “समणस्स णं भगवभो महावीरस्त " इत्यादि ।
टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीरके नौ गण हुए हैं जैसे-गोदास गण उत्तरबलिस्सह गण २ उद्देह गण ३ चारण गण ४ उड्डुवादिक गण ५ विश्ववादिक गण६ कामद्धिकगण ७ मानव गण ८ और कोटिकगण९ વૈધને ચિકિત્સક કહે છે. તે પણ નિપુણ જ હોય છે. આ રીતે અહીં નવ પ્રકારની નિપુણ વ્યક્તિઓ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. આ સૂત્ર ૨૦ છે
નિપુણ પુરુષનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું, ગણોની અંદર રહેતા સાધુએ પણ નિપુણ જ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ગણોનું નિરૂપણ કરે છે– ___ "समणस्स णं भगवओ महावीरस्त" त्याहि-(सू. २१)
14- श्रमायु मवान महावीरना न थया -(१) महास, (२) उत्त२ मतिरस गए, (४) या२९५ गए], (५) ६४ गए, (६) विवाह गण,( ७) भद्धि ग], (८) भानयागने (4) ४ .
ગદાસ આદિ આ નવ ગણ એક વાચનાવાળા, એક આચારવાળા અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #300

सुघा टीका स्था०९ सू०२२ नवकोटिपरिशुद्धभिक्षानिरूपणम् २७१
पूर्व भगयन्महावीरगणा उक्ताः, ते च भिक्षाजीविन इति मैक्षं निरूपयितुमाह
म्लम्-समणेणं भगवया महावीरेणं समणाणं णिग्गंथाणं णवकोडिपरिसुद्धे भिवखे पण्णत्ते, तं जहा-ण हणइ ण हणावइ हणंतं गाणुजाणइ, ण पयइ ण पयावेइ पयंतं णाणुजाणइ, ण किणइ ण किणावेइ किणतं. णाणुजाणइ ।। सू० २२ ॥ ___ छापा-श्रमणेन भगवता मनावीरेण श्रमणानां निर्ग्रन्थानां नयकोटिपरि. शुद्ध भैक्षं प्रज्ञप्तम् . तद्यथा-न हन्ति १ न घातयति २ घ्नन्तं नानुजानाति ३ न पचति ४ न पाचयति ५ पचन्तं नानुजानाति ६ न क्रीणाति ७ न क्रापयति ८ क्रीणन्तं नानुजानाति ९ । मु० २२ ॥
टीका-" समणेण भगवये" इत्यादि-स्पष्टम् , नवरं-नवकोटिपरिशुद्धनयभिः कोटिभिः-विभागैः परिशुद्ध-निर्दोषं नवकोटिपरिशुद्धं भैक्ष-भिक्षाणां समूहः, प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-साधुः स्वयमेव गोधूमादि दलनेन न हन्ति १. न घात
ये गोदास आदि नौ गण एक वाचनावाले एक आचारचाले और एक कियावाले साधुजनोंके समुदाय रूप होते हैं और ये प्रसिद्ध ही हैं सू२१॥
कहे गये ये महावीरके गण भिक्षाजीय होते हैं अतः अब सूत्रकार भैक्षका निरूपण करते हैं-" समणेणं भगवया महावीरेणं" इत्यादि।
टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीरने श्रमण निर्ग्रन्थोंकी भिक्षा नौ कोटिसे विशुद्ध कही गईहै-साधु स्वयं गोधूम आदिको दलना नहीं है इस लियेवह जीयका हनन नहीं करता है । तथा-वह गृहस्थ आदिको गोधूम आदि दलने के लिये प्रेरित नहीं करता है-इसलिये वह उनसे जीवोंकी એક ક્રિયાવાળા સાધુઓના સામુદાયરૂપ હોય છે. આ ગણ સુવિખ્યાત હોવાથી અહીં તેમનું અધિક વિવેચન કરવામાં આવ્યું નથી. સૂ૦૨૧
ઉપર્યુક્ત નવ ગણ ભિક્ષાવી હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર તૈક્ષનું नि३५६५ ४३ छ-" समणेणं भगवया महावीरेणं " Ulk- (सू. २२)
ટીકર્થશ્રમણ ભગવાન મહાવીરના શ્રમણ નિચેની ભિક્ષા નવ પ્રકારે વિશદ્ધ હોય છે. તે નવ કેટિવિશુદ્ધતા આ પ્રમાણે સમજાવી-(૧)સાધુ પિતે ઘઉં આદિને દળો નથી અને તે કારણે તે પિતાના આહાર નિમિત્તે જીવહિંસા કરતું નથી, (૨) તે ગૃહસ્થ આદિને ઘઉં દળવાનું કહેતું નથી. આ રીતે તે અન્યની પાસે જીવોની વિરાધના કરાવતું નથી. (૩) આ પ્રકારનું કાર્ય કરનારને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #301

२७२
स्थानाङ्गसूत्रे यति-परेण गृहस्थादिना न विराधयति २, नन्त-चिराधयन्तं नानुजानातिनानुमोदयति ३ न पचति-स्वयं न रन्धयति ४, न च पाचयति-गृहस्थादिना न रन्धयति ५ पचन्तं परं नानुजानाति ६, तथा-न क्रीणाति-स्वयम् अशनवसनादिक्रयणं न करोति७,न क्रापयति-परेणापि८ क्रीणन्तं परं नानुनानाति९॥मू०२२॥
पूर्व श्रमणानां नवकोटिपरिशुद्ध भैक्षमुक्तं, तग्राहिणां कथंचिन् मोक्षाभावे देवगतिर्भवत्येवेति देवगतिवस्तुजातं प्रदर्शयितुमाह
मूलम् -ईसाणस्ल णं देविंदस्स देवरणो वरुणस्स महारन्नो णव अग्गमहिसीओ पण्णत्ताओ॥ सू० ३०॥ विराधना नहीं करवाता है २ तथा-जो इस प्रकारका कार्य करते हैं उनकी साधुजन अनुमोदना नहीं करते हैं ३तथा-साधुजन स्वयं भोजन आदि पकाते है १, अपने निमित्त भोजनादि वे दूसरोंसे पकवाते नहीं हैं २ और न पकानेवालेकी ये अनुमोदना करते हैं ३ इसी प्रकारसे वे भोजनादिको न स्वयं खरीदयातें हैं १ तथा न अपने निमित्त परसे भोजनादि खरीदते हैं २ और न भोजनादि खरी. दनेवालेकी अनुमोदना ही करते हैं ३ इस प्रकार ये नौ कोटियां हैं मुनिजन जो अशन वसनादि ग्रहण करते हैं-ये नौ कोटियोंसे विशुद्ध होते हैं ।। सू० २२॥ ___ इस प्रकार श्रमण जनोंकी नौ कोटिसे विशुद्ध भैक्षका कथन कर अब सूत्रकार यह प्रकट करते हैं कि इस प्रकारके भैक्षको ग्रहण करनेवाले साधुजनोंकी यदि किसी कारणवश मुक्ति न हो तो उनको देवगति प्राप्त होती हैं अतः ये अब इसी निमित्तसे देवगति सम्बन्धी તે તેમ કરવાની અનુમોદના દેતું નથી. (૪) સાધુ પિતે આહાર રાંધતિ નથી, (૫) પિતાને માટે બીજા પાસે ભેજન રંધાવત નથી અને (૬) ભોજન રાંધન રની અનુમોદન પણ કરતો નથી. (૭) તે પિતાને માટે આહાર વિગેરે ખરીદતે નથી (૮) પિતાને માટે બીજા પાસે ભેજનાદિ ખરીદ કરાવતે નથી અને (૯) અને પિતાને માટે ભેજનાદિ ખરીદવાની અનુમોદના પણ કરતું નથી. આ પ્રકારે નવ કાટિ વિશુદ્ધ અશન, વસનાદિ મુનિજને ગ્રહણ કરે છે. શાસ્ત્રારા
આ પ્રકારે શ્રમણના નવ કેટિ (નવ પ્રકારના) વિશુદ્ધ શૈક્ષનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે આ પ્રકારને વિશુદ્ધ આહાર કરનાર સાધુ કદાચ કઈ પણ કારણે મોક્ષની પ્રાપ્તિ ન કરી શકે તે પણ તેને દેવગતિની પ્રાપ્તિ તો અવશ્ય થાય જ છે. આ પ્રકારના પૂર્વસૂત્ર સાથેના સંબધને લઈને હવે સૂત્રકાર દેવગતિ સંબંધી કેટલીક વસ્તુઓનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #302

सुधा टीका स्था०९ सू० २४ ईशानदेवेन्द्रादिनामप्रमहिषीनिरूपणम् २७३
छाया-ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य वरुणस्य महाराजस्य नव अग्रमहिष्यः प्रज्ञप्ताः ॥ मू० २३ ॥
टीका-" ईसाणस्स णं " इत्यादि-स्पष्टम् ॥ सू० २३ ॥ ____ मूलम्--ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो अग्गमहिसीणं णव पलिओवमाइं ठिई पण्णत्ता, ईसाणे कप्पे उक्कोसेणं देवीणं णय पलिओश्माई ठिई पण्णत्ता ॥ सू० २४ ॥
छाया -ईशानस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य अपमहिषीणां नव पल्योप. मानि स्थितिः प्रज्ञप्ता, ईशाने कल्पे उत्कर्षेण देवीनां नव पल्योपमानि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ सू० २४ ॥ ____टीका-ईसाणस्स णं " इत्यादि-सुगमम् , नवरम् - ईशानायमहिषीणां स्थितिरुत्कृष्टेन नयैव पल्योपमानि, तासां सपरिग्रहत्वात् , जघन्येन तु सातिरेक पल्योपममिति । अपरिगृहीतदेवीनां तु जघन्येन साधिकं पल्योपमम् , उत्कृष्टेन सातिरेकं पञ्चपञ्चाशत्पल्योपमानि स्थितिरिति ॥ स० २४ ॥ वस्तुजातका कथन करते हैं--
" ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरणो" इत्यादि।
टीकार्थ-देवेन्द्र देवराज ईशानके लोकपाल जो वरुण महाराज हैं उनकी अग्रमहिषियां नौ कही गई हैं ।। सु० २३ ॥
"ईसाणस्स णं देविंदस्स देवरन्नो" इत्यादि । टीकार्थ-देवेन्द्रदेवराज ईशानकी अग्रमहिषियोंकी स्थिति नौ पल्योप मकीकही गईहै ईशान कल्पमें देवियों की स्थिति उत्कृष्ट से नौ पल्योपमकी कही गई है ईशान कल्पके इन्द्रकी परिगृहीत होने के कारण अग्रमहिषियोकी उत्कृष्ट स्थिति नौ ही पल्पोपमकी कही गई है और जघन्य
"ईसाणरस णं देविदास देवरणो" त्या-(सू २3)
ટીકાર્થ–દેવેન્દ્ર, દેવરાય ઈશાનના લોકપાલ વરુણ મહારાજને નવ અગ્રસહિ. પીઓ કહી છે. સૂ ૨૩ છે
" ईसाणस्स णं देवि दस्स देवरण्णा" त्या-(सू २४) ટીકાર્ય–દેવેન્દ્ર દેવરાય ઈશાનની અગ્ર મહિષીઓની સ્થિતિ નવ પલ્યોપમની કહી છે. ઈશાન કલ્પનિવાસી દેવીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નવ પલ્યોપમની કહી છે. ઈશાન ક૯૫ના ઈન્દ્રની પરિગૃહીત દેવીઓહેવાને કારણે અગ્રમહિષીઓની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ નવ પાપમની કહી છે અને તેમની જઘન્ય સ્થિતિ એક પલ્યોપમ
स्था-३५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #303

स्थानाङ्गलने मूलम् --णव देवनिकाया पण्णत्ता, तं जहासारस्सयमाइच्चा, वण्ही वरुणा य गदतोया य । तुतिया अवाबाहा, अगिचा चेव रिट्ठा य ॥१॥सू०२५॥
छाया-नव देवनिकायाः प्रज्ञप्ताः तद्यथासारस्वता आदित्या वह्नयः वरुगा गद्दतोयाश्च । तुषिता अव्यायाधा आग्नेयाश्चैव रिष्टाश्च १ ॥ १॥" सू० २५ ॥
टीका-" णय देवनिकाया " इत्यादि-देवनिकायाः नय प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सारस्वताः १, आदित्याः २, वह्नयः ३, वरुणाः ४, गर्दतोयाः ५, तुषिताः ६, अन्यावाधाः ७, आग्नेया: ८ रिष्टश्च । इत्येतेषु पुनरष्टदेवनिकायाः क्रष्ण राज्यन्तरेष्यष्टासु परिवसन्ति, रिष्टास्तु क्रष्णरानिमध्यभागवर्तिनि रिष्टामविमानमस्तटे परिवसन्तीति नव देवनिकायनियासो ज्ञेयः॥ सू० २५ ॥ स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपमकी कही गई है तथा-अपरिगृहीत देवियोंकी जघन्य स्थिति कुछ अधिक एक पल्योपमकी और उत्कृष्ट स्थिति ५५ पल्योपमकी कही गई है । सू० २४ ॥
" जय देवनिकाया पण्णत्ता" इत्यादि।
नौ देवनिकाय कहे गये हैं -जैसे-सारस्वत १, आदित्य २, वह्नि ३ वरुण ४ गर्दतो५५, तुषित६, अव्याबाध७, आग्नेय८, और रिष्ट९ इनमें जो अष्ट देवनिकाय हैं वे आठ कृष्णराजिके अन्तरों में रहते हैं तथाजो रिष्ट हैं वे कृष्णराजिके मध्य भागवर्ती रिष्टाभविमान प्रस्तटमें रहते हैं इस प्रकारसे नव देवनिकायोंका निवास जानना चाहिये।सू०२५॥ કરતાં સહેજ અધિક કહી છે. તથા અપરિગ્રહીત દેવીઓની જઘન્ય સ્થિતિ એક પપમ કરતાં સહેજ વધુ સમયની અને ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ પપ પલ્યોપમની ४ी छ. ॥ सू. २४ ॥
" णव देवनिकाया पण्णना" त्याह- (सू. २५)
Ast-14 पनिडाय ४ा छ-(१)॥२२५त, (२)माहित्य, (3) पनि, (४) ५०४, (५) तय, (६) तुषित, (७) मध्यामाय, (८) नेय भने () विष्ट. આ નવ દેવનિકામાંના પહેલા આઠ દેવનિકાય આઠ કૃષ્ણરાજ્યન્તરમાં છે. તથા જે રિષ્ટ દેવનિકાયના દેવે છે તેઓ કૃષ્ણરાજિઓની મધ્યમાં આવેલા રિષ્ટભવિમાનપ્રસ્તટમાં રહે છે. આ પ્રમાણે નવ દેવનિકાના નિવાસસ્થાન વિષે સમજવું સૂ. ૨પા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #304

सुधा टीका स्था०९ सू० २६-२७ अव्याबाध देव मै वैयक विमान प्रस्तटनि० २७५
मूलम् --- अव्वाबाहाणं देवाणं णव देवा णव देवसया पण्णत्ता, एवं अग्गिच्चाणवि, एवं रिट्ठाणवि ॥ सू० २६ ॥
छाया - अध्यावाधानां देवानां नव देवा नव देवशतानि प्रज्ञप्तानि, एवमाग्नेयानामपि, एवं रिष्टानामपि ।। सू० २६ ।
टीका--' अव्वाबाहाणं ' इत्यादि - अव्यावाधानां - लोकान्तिकदेवविशेपाणां नवदेवा मुख्याः, नवशतानि च देवाः सामान्याः सन्तीति । एवमारनेयानां रिष्टानामपि बोध्याः । अत्र नव स्थानानुरोधात्त्रय एव विवक्षिताः || सू०२६|| मूलम् - णव गेवेज्जविमाणपत्थडा पण्णत्ता, तं जहा - हेट्टिमहेट्ठिमगेविज विमाणपत्थडे १, हेट्टिममज्झिमगेविजविमाणपस्थडे २, हेट्रिम उवरिमविजनिमाणपत्थडे ३, मज्झिम हेट्टिमगेविजविमाणपत्थडे ४, मज्झिममज्झिमगेविजविमाणपत्थडे ५, मज्झिमउवरिमगे विज्जविमाणपत्थडे ६, उवरिमहेट्टिमगेविजत्रिमाणपत्थडे ७, उवरिममज्झिमगेविजयिमाणवत्थडे ८, उपरिमउवरिमगे विजविमाणपत्थडे ९। एएसि णं णवण्हं गेविज्जवि - माणपत्थडाणं णव नामधिजा पण्णत्ता, तं जहा - भद्दे १ सुमदे २, सुनाए ३, सोमणसे ४, पियदंसणे ५। सुदंसणे ६, अमोहे ७, य सुप्पबुद्धे ८ जसोहरे ॥ १ ॥ सू० २७ ॥
46
अव्यावहाणं णव देवा " इत्यादि || सूत्र २६ ॥ टीकार्थ-लोकान्तिक देव विशेष जो अन्याबाध है उनके नौ देव मुख्य हैं और ९०० सौ जो देव हैं वे सामान्य है इसी तरहसे आग्नेयोंके और रिष्टों के भी जानना चाहिये यहां नौ स्थानोंके अनुरोधसे तीनही लोकपाल विवक्षित हुए हैं | सूत्र २६ ॥
66
' अव्याबाहाणं णव देवा" इत्यादि - (सू. २९)
ટીકા
લેાકાન્તિક દેવવિશેષમાં જે અવ્યાબાધ (ઉપર્યુક્ત સાતમી દેવનિકાયના) દેવા છે તેમાં નવ મુખ્ય દેવે છે અને ૯૦૦ સામાન્ય દેવે છે. એજ પ્રમાણે આગ્નેય અને નિકાયના દેવે વિષે પશુ સમજવું. અહીં નવ સ્થાનના અધિકાર હાવાથી નવસ્થાનને અનુરૂપ ત્રણ લેાકપાલેાની જ વાત કરવામાં આવી છે. સૂ. ૨૬।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #305

२७६
स्थानास्त्रे छाया-नय ग्रैकेयकविमानप्रस्तटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अधस्तनाधस्तनौवेय. कविमानप्रस्तटः १, अधस्तनमध्यमवेयकविमानप्रस्तटः २ अधस्तनोपरितनये. यकविमानमस्तटः ३, मध्यमाघस्तनग्रेयेयकविमानप्रस्तटः ४ मध्यममध्यमोवेयकविमानमस्तटः ५, मध्यमोपरितनग़येयकविमानमस्तदः ६, उपरितनाधस्तनौवेक. विमानप्रस्तटः ७, उपरितनमध्यमवेयकविमानप्रस्तटः ८, उपरितनोपरितनग्रेवेयकविमानप्रस्तटः ९। एतेषां खलु नयानां अवेयकविमानपस्तटानां नव नामधे यानि प्रज्ञप्तानि, तयथा-भद्रः १, सुभद्रः २, सुजातः ३ सौमनसः ४ प्रियदर्शन: ५, सुदर्शनः ६, अमोघश्व ७ सुप्रबुद्धः ८ यशोधरः ९ ॥ १॥ मू० २७ ।
टीका-'णय गेयेज्जे'-त्यादि-सुगमम् , नवरम्-प्रस्तट:-रचनाविशेषवान् समूहः ॥ सू. २७ ॥
" णव गेवेज्ज विमाणपत्थडापण्णत्ता'' इत्यादि ॥ सूत्र २७ ।।
टोकार्थ-ग्रैवेयक विमान प्रस्तट नौ कहे गयेहैं-जैसे-अधस्त नाधस्तन प्रेयेयक विमान प्रस्तट १, अधस्तनमध्यम येयकविमानप्रस्तट २, अध. स्तनोपरितनवेयकविमान प्रस्तट ३, मध्यमाघस्तनौवेयकविमान प्रस्तट ४, मध्यममध्यमवेयकविमानप्रस्तट ५, मध्यमोपरितन ग्रेवेयफविमानप्रस्तर ६, उपरितनाधस्तन अपकविमानप्रस्तट ७, उप. रितन मध्यम अवेयक विमान प्रस्तर ८, एवं उपरितनोपरितनौवेयक विमान प्रस्तट ९, इन नौ ग्रैवेयक विमान प्रस्तटोंके नौ नाम हैं-जैसेभद्र १, सुभद्र २ सुजात ३ सौमनस ४, प्रियदर्शन ५ सुदर्शन ६ अमोघ ७, सुप्रबुद्ध ८, और यशोधर ९, विशेष रचनावाला जो समूह है वह प्रस्तट है ॥ सू० २७ ॥
“णव गेवेज्जविमाणपत्थडा पण्णत्ता” याति-(सू २७) ટીકાઈ–વેયક વિમાનપ્રસ્તટ નવ કહ્યા છે-(૧) અધસ્તનાપસ્તન વૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ, ૨)અધસ્તન મધ્યમ પ્રિવેયક વિમાન પ્રસ્તટ,(૩) અધતને પરિતન વેયક વિમાન પ્રસ્તટ, (૪) મધ્યમાધસ્તન રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ, (૫) મધ્યમમધ્યમ अवेय विमान प्रस्तट, (६) मध्यभापरितन अवेय विमान प्रस्तट, (७) ७५. રિતનાધસ્તન રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ, (૮) ઉપરિતન મધ્યમ વેયક વિમાન પ્રસ્તટ અને (૯) ઉપરિતને પરિતન રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તટ. આ નવ રૈવેયક વિમાન પ્રસ્તનાં નવ નામ નીચે પ્રમાણે છે –
(१) मद्र, (२) सुमद्र, (3) सुलत, (४) सौमनस, (५) प्रियशन, (६) सुश न, (७) समाध, (८) सुप्रभुद्ध मन (6) यश।५२.
વિશેષ રચનાવાલે જે સમૂહ છે તેને પ્રસ્તટ કહે છે. સૂ. ૨૭ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #306

२७७
-
-
सुघा टीका स्था०९ सू०२८ आयु परिणामनिरूपणम्
पूर्व अवेयकविमानान्युक्तानि, तद्वासिनश्चाऽऽयुष्मन्तो भवन्तीत्यायुःपरिगामभेदान् प्रदर्शयितुमाह--
मूलम् –णयविहे आउपरिणामे पण्णत्ते, तं जहा-गइपरिणामे १ गइबंधणपरिणामे २; ठिइपरिणामे ३, ठिइबंधणपरिणामे ४, उगारवपरिणामे ५,अहेगारयपरिणामे ६, तिरियंगारवपरिणामे ७, दीहंगारवपरिणामे ८, रहस्संगारवपरिणामे९ ॥सू०२८।। __ छाया-नवविध आयुः परिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-गतिपरिणामः १, गतिबन्धनपरिणामः २, स्थितिपरिणामः ३, स्थितिबन्धनपरिणामः ४, ऊर्ध्वगौरवपरिणामः ५, अधोगौरवपरिणामः ६, तिर्यग्गौरवपरिणामः ७, दीर्घगौरवपरिणामः ८, इस्वगौरवपरिणामः ९ ॥ सू० २८ ॥ ____टीका-'णयविहे आउपरिणामे' इत्यादि-आयुः परिणामः-आयुषःकर्म प्रक्रतिविशेषस्य परिणामः-स्वभावः शक्तिर्धर्म इति यावत् इत्यायुः परिणामः, स नविधः प्रज्ञप्तः तद्यथा-गतिपरिणामः-गतिर्देवादिका, तां तत्तदवस्थानादिप्रमाणत्वेन निश्चिता येन स्वभावेनायुनर्जीवं प्रापयति स गतिपरिणामः १, तथा____ "णयविहे आउपरिणामे पण्णत्ते" इत्यादि ।
टीकार्थ-कर्म प्रकृति विशेषरूप आयुका परिणाम स्वभावशक्ति धर्म नौ प्रकारका कहा गया है-जैसे-गति परिणाम १, गतिबन्धन परिणाम २, स्थिति परिणाम ३, स्थिति बन्धन परिणाम ४, ऊर्ध्वगौरय परिणाम ५ अधो गौरव परिणाम ६, तिर्यग गौरवपरिणाम ७, दीर्घगौरव परिणाम ८ और ह्रस्व गौरव परिणाम ९
गतिसे यहां देवादिक गति ली गई है, उस २, गतिमें रहने आदिके प्रमाणसे निश्चित उस २, देवादिगतिको जिस स्वभावसे आयु जीयको
" णवविहे आउपरिणामे पण्णत्ते" त्या-(स. २८) ટીકા-આઠ કર્મપ્રકૃતિઓમાંની એક કર્મ પ્રકૃતિનું નામ આપ્યુ છે. તે આયુનું પરિણામ ( સ્વભાવ, શક્તિ, ધર્મ નવ પ્રકારનું કહ્યું છે. તે નવ પ્રકારની નીચે प्रमाणे छ-(१) गति परिणाम, (२) तिमन्चन परिणाम, (3) स्थिति परिणाम, (४) स्थितिमन्चन परिणाम, (५) 4 औ२५ परिणाम, (६) मागी२५ परिणाम, (७)तिय गौरव परिणाम, (८) ही गो२५ परिणाम मने (८) २५गौ२५ परिणाम.
ગતિ પરિણામ-અહી ગતિ પદ દેવાદિ ગતિનું સૂચક છે. તે તે ગતિમાં (તે દરેક ગતિમાં) રહેવા આદિના પ્રમાણની અપેક્ષાએ નિશ્ચિત એવી તે દેવાદિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #307

२७८
स्थानाङ्गसत्रे गतिबन्धन परिणामः-पतिनियतगतिकर्मबन्धनतिमित्तायुः-स्वभावः, यथा-नरकाऽऽयुः स्वभावेन जीवो मनुष्यतिर्यग्गतिनामकर्मवध्नाति,न देवनारकगतिनामकर्म. इति स गतिबन्धनपरिणामः २। तथा-स्थितिपरिणामः-अन्तर्मुहूर्तादित्रयस्त्रिंशसागरोपमान्तावस्थानरूपाऽऽयुः स्वभावः । तथा-स्थितिबन्धनपरिणाम:परभवायुषो नियतस्थितिबन्धननिमित्तपूर्वभवाऽऽयुःपरिणामः, यथा-तिर्यगाऽऽयुः-परिणामेन जीवो देवाऽऽयुष उत्क्रष्टतोऽप्यष्टादशसागरोपमाणि स्थिति वध्नाति, तिरश्वां सहसारपर्यन्तगमनात् ४। तथा-ऊर्ध्वगौरवपरिणामः-जीवस्यो
दिग्गमननिमित्तायुः-स्वभावः, इह गौरवशब्दो गमनपरः ५। एयमधोगौरव परिणामः ६; तिर्यग्गौरवपरिणामः ७, इत्येतौ बोध्यौ । तथा-दीर्घगौरवपरिप्राप्त करती है, वह गति परिणाम है १, प्रतिनियत गति कर्मके बन्ध. नका निमित्त जो आयुः स्वभाव है, यह गतिवन्धन परिणाम है २ जैसे-नरकायुके स्वभावसे जीव मनुष्य गति और तिर्थञ्च गति नामकर्मका वध करता है, देव एवं नारक गति नामकर्मका बन्ध नहीं करता है. अन्तर्मुहूर्त से लेकर ३३ सागरोपम तक अवस्थान रूप जो आयुका स्वभाव है, यह स्थिति परिणाम है, तथा-परभवकी आयुका जो नियत स्थिति बन्धन परिणाम है, जैसे-तिर्यगायुके परिणामसे जीव देवायुका उत्कृष्ट से भी १८ सागरोपमका स्थितिबन्ध करता है, क्योंकि तिर्यश्च सहस्रार देवलोक तक जाते हैं। जीवका ऊर्ध्व दिशामें गमनका निमित्त जो आयु स्वभाव है यह ऊर्ध्व गौरव परिणाम है-यहां गौरच शब्दका गमन परक है, इसी तरहसे अधो गौरव परिणाम और ગતિની પ્રાપ્તિ જે સ્વભાવ વડે આયુ જીવને કરાવે છે તે સ્વભાવનું નામ ગતિ પરિણામ છે. જે આયુઃસ્વભાવ પ્રતિનિયત ગતિકર્મના બન્ધનના નિમિત્ત રૂપ હોય હોય છે, તેને ગતિબન્ધન પરિણામ કહે છે. જેમ કે નરકાયુના સ્વભાવથી જીવ મનુષ્યગતિ અને તિર્યંચગતિ નામકર્મને બન્ધ કરે છે, દેવ અને નારક ગતિ નામકર્મનો બધ કરતો નથી. અન્તર્મુહૂર્તથી લઈને ૩૩ સાગરેપમ પર્યન્તના અવસ્થાન (આયુસ્થિતિ)રૂપ જે આયુને સ્વભાવ છે તેનું નામ સ્થિતિ પરિણામ છે. તથા–પરભવના આયુષ્યના નિયત સ્થિતિબન્ધનના નિમિત્ત રૂપ જે પૂર્વભવના આયુનું પરિણામ છે તેનું નામ સ્થિતિબન્ધન પરિણામ છે જેમ કે તિર્યગ્ર આયુના પરિણામથી છવ વધારેમાં વધારે ૧૮ સાગરે મને દેવાયુને સ્થિતિબન્ધ કરે છે, કારણ કે તિય ચેમાંથી મારીને જીવ સહસ્ત્રાર દેવલોક પર્યત જઈ શકે છે. જીવન ઉર્વ દિશામાં ગમનના નિમિત્ત રૂપ જે આયુ સ્વભાવ છે. તેનું નામ હુ ગૌરવ પરિણામ છે. અહી' ગૌરવ પદ ગમનના અર્થનું વાચક છે. એજ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #308

सुघा टीका स्था०९ सू. २९ भिक्षुप्रतिमानिरूपणम्
२७९ णामः-लोकान्ताल्लोकान्तं यावद्गमनातिशयनिमित्तभूताऽऽयुः स्वमावः ८, एवं हस्थगौरवपरिणामः ९, सर्वत्र प्राकृतत्वादनुस्वारागमः ॥ ० २८ ॥ ।
पूर्वमायुः परिणाम उक्तः, तत्रैव चाऽऽयुः परिणामविशेषे सति तपासामर्थ्य मयतीति तपोविशेषानिरूपयितुमाह
मूलम्-णय णयमिया णं भिक्खुपडिमा एगासिए राईदिएहिं चरहिं य पंचुत्तरेहिं भिक्खासएहिं अहासुत्ता जाय आराहिया यावि भवइ ॥ सू० २९ ।। __ छाया-नव नवमिका खलु भिक्षुप्रतिमा एकाशीत्या रात्रिन्दिवैः चतुर्भिश्च पश्चोत्तरैः भिक्षाशतैः यथासूत्र यावत् आराधिता चापि भवति ।। मू० २९ ॥
टीका-'णव गबमिया णं' इत्यादि-नवनवमिका-नव-नव संख्यानि नयमानि दिनानि यस्यां सा नवनवमिका-एकाशीतिसंख्यकदिनवती भिक्षुप्र. तिमा एकाशीत्यारात्रिन्दिवैः-अहोरात्रैः सम्पद्यते, तत्र प्रथमनवके प्रतिदिनमेका तिर्यगू गौरव परिणाम मी जानना चाहिये लोकान्तसे लोकान्त तक गमनके निमित्त भूत जो आयु स्वभाव है वह दीर्घ गौरव परिणाम है ८ इसी तरहसे हूस्व गौरव परिणाम भी जानना चाहिये ।स्सू० २८॥
आयु परिणाम कहकर अघ सूत्रकार इस विचारसे कि "आयु परिणाम विशेष होने पर तप सामर्थ्य होता है " तप विशेषोंका निरूपण करते हैं-" णव णवमियाणं भिक्खुपडिमा " इत्यादि। सूत्र २९॥
टीकार्थ-नौ संख्यक नौ दिन जिसमें होते हैं, ऐसी ८१ दिनोंकी भिक्षुप्रतिमा ८१ रातदिनोंमें पालित होती है, यहां प्रथम नवकमें प्रतिदिन પ્રમાણે અગૌરવ પરિણામ અને તિર્યગૂ ગૌરવ પરિણામ વિષે પણ સમજવું. લેકાનાથી કાન્ત પર્યન્ત ગમનના અતિશયન નિમિત્તભૂત જે આયુસ્વભાવ છે, તેનું નામ દીર્ઘ ગૌરવ પરિણામ છે. એ જ પ્રમાણે હૂરવ ગૌરવ પરિણામના વિષયમાં ५४ सम.. ॥ ५. २८ ॥
આયુપરિણામનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. આયુપરિણામ વિશેષ હેય ત્યારે જ તપાસામર્થ્ય સંભવી શકે છે. પૂર્વસૂત્ર સાથેના આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર પવિશેનું નિરૂપણ કરે છે– __ णवणव मियाणं भिक्खुपडिमा' याह-(स. २८) । ટીકાર્ય–નવ નવ દિનના નવ સમૂહ રૂપે આરાધિત થતી ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધના ૮૧ દિનરાતમાં આરાધિત કરાય છે. આ ભિક્ષુક તમાની આરાધના કરનાર સાધુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #309

२८०
स्थानाङ्गसूत्रे
दत्तिः पानकस्य एका भोजनस्य चेत्येवमेकोत्तरया वृद्धया नवमे नवके नव नव दत्तयः, ततश्च सर्वसङ्कलनया पञ्चोत्तरैश्चतुर्मिमिक्षाशतैः यथासूत्र' यावत् ' - पदेन 'यथाकल्पं, यथामार्ग, यथातत्त्वं सम्यक्कायेन स्पृष्टा पालिता शोभिता तीरिता कीर्तिता' इत्येतानि पदानि ग्राह्माणि आराधिता चापि भवतीति । एतदर्थस्तु सप्तमस्थान के पञ्चमसूत्रं विलोकनीयः । यद्यपि अन्नपानकदत्तयः सम्मिलिता दशाधिकाष्टशतसंख्या भवन्ति, तथापीहवानकदत्तिसंख्याया अविवक्षणात् पश्चा धिकचतुश्शतपरिमितैव (४०५ ) इति संख्या विवक्षितेति ॥ सू० २९ ॥
66
एक पानीकी और एक दत्ति आहारकी होती है इस तरह से एक २ की वृद्धिसे नौवें नवकमें नौ २ दत्तियोंकी संख्या ८१० आठसो दस हो जाती है, परन्तु यहां पानककी दत्तियोंकी स ख्या अविवक्षित होने के कारण भोजनकी कुल दत्तियां ४०५ ही विवक्षित हुई हैं । यथा सूत्रं " पद यह प्रकट करता है कि इस भिक्षु प्रतिमा के पालन करने की जैसी विधि शास्त्र में कही गई है ४०५ दिनों में यह वैसीही पालित होती है यावत् पदसे यहां " यथाकल्पं यथा मार्ग यथातत्त्वं सम्यक्कायेन स्पृष्टा पालिता शोभिता, तीरिता, कीर्तिता " इन पदोंका ग्रहण हुआ है इन सबका अर्थ सप्तम स्थानक में सातवें ठाणेमें पांचवें सूत्रमें देख लेना चाहिये २९| || सूत्र २९ ॥
પ્રથમ નવકમાં ( નવ દિવસમાં) દરાજ એક દત્તિ પાનકની (પ્રવાહીની) અને એક દત્તિ આહારની લે છે. દરેક નવકમાં આહાર અને પાનકની એક એક દૃત્તિ વધારતા વધારતાં નવમાં નવકમાં તે પ્રતિદિન પાનકની નવ હૃત્તિએ અને આહારની નવ ત્તિએ ગ્રહણ કરે છે. આ રીતે ૮૧ દિવસમાં તે સાધુ આહારની કુલ ૪૦૫ વ્રુત્તિએ ગ્રહણ કરે છે. અડી' પાનકની વ્રુત્તિઓને ગણાવવામાં આવેલ નથી. (જે આહાર અને પાનક ખર્નીની ત્તિએ ગણાવવામાં આવે તે કુલ ૮૧૦ ક્રુત્તિઓ થાય છે, ) આ સત્રપાઠ દ્વારા એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે આ ભિક્ષુપ્રતિમાની આરાધનાની જેવી વિધિ શાસ્ત્રમાં
"
"यथासूत्र
यावत् " यथातत्त्वं सम्यक्कायेन, स्पृष्टा पाडिता,
બતાવી છે એવી વિધિ અનુસાર ૮૧ દિવસમાં તેની આરાધના થાય છે. “ यह द्वारा सहीं " यथाकल्पं, यथा मार्ग, Aftar, álftar, Afaar” au ya ugg zalı 3. a yani qyરાયેલાં પદાની વ્યાખ્યા સાતમાં સ્થાનના પાંચમાં સૂત્રમાંથી વાંચી લેવાની ભળા મણુ કરવામાં આવે છે. ! સૂ ર ા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #310

सुधा टीका स्था०९ सू० ३०प्रायश्चित्तस्यरूपनिरूपणम्
२८१ पूर्व भिक्षुपतिमोक्ता सम्पति तत्र संलग्नातीचारस्य प्रायश्चित्तं भवतीति पायश्चित्तसूत्रमाह
__ मूलम्--णवविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते, तं जहा-आलोयणारिहे जाव मूलारिहे अणवटुप्पारिहे ॥ सू० ३०॥ ____ छाया-नयविधं प्रायश्चित्तं प्रज्ञप्तम् तद्यथा-आलोचनाई यावत् मूलार्हम् ८ अनवस्थाप्याहम् ९॥ म०३०॥ ____टीका-" णयविहे पायच्छित्ते " इत्यादि--प्रायश्चित्तं-पापविशोधनं नवविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आलोचनाम्-आलोचना-गुरुं प्रति स्पपापस्य निवेदनं, तद्रूपा शुद्धिः, तामहतीत्यालोचनाम् १ एकमन्यत्रापि । ' यावत् ' पदेन-प्रतिक्रमणाई २, तदुभयार्ह ३, विवेकार्ह ४, व्युत्सर्गार्ह ५. तपोऽहं ६, छेदाई ७ इति पड़ग्राह्याणि, तथा-मूलाहम् ८, अनवस्थाप्यारीम् ९, तत्र प्रतिक्रमणं___ इस प्रकारके भिक्षु प्रतिमाका कथन करके अब सूत्रकार उसमें लगे हुए अतिचारका प्रायश्चित्त होता है, इस अभिप्रायसे प्रायश्चित्त सूत्रका कथन करते हैं-" णवविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते" इत्यादि ।
टीकार्थ-पाप विशोधनका नाम प्रायश्चित्त है, यह पापविशोधन रूप प्रायश्चित्त नौ प्रकारका कहा गयाहै, वह इस प्रकारसे है-आलोचनाई१, यावत् मूलाई और अनवस्थाप्याई ९, इनमें गुरूके प्रति जो अपने पापका निवेदन है, वह आलोचना है, इस आलोचना रूप शुद्धिके योग्य जो होता है वह आलोचनाह प्रायश्चित्तहै १ इसी प्रकारसे अन्यत्र
भी जानना चाहिये यहां यावत्पदसे-"प्रतिक्रमणाई २, तदुभयाहं ३, विवेकाई ४ व्युत्सहिं ५, तपोऽहं ६, छेदाई ७" इन छह प्रायश्चित्तोंका ग्रहण हुआ है, मिथ्या दुष्कृत देना इसका नाम प्रतिक्रमण है,
આ રીતે ભિક્ષુપ્રતિમાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તેમાં લાગેલા અતિચારનું પ્રાયશ્ચિત્ત થાય છે. તે અભિપ્રાયથી પ્રાયશ્ચિત્ત સૂત્રનું કથન કરે છે.
"णयविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते" त्याह-(सू 3०) ટીકાથ–પાપવિશેધન (પાપની શુદ્ધિ નું નામ પ્રાયશ્ચિત્ત છે. તે પાપવિશે ધન રૂપ પ્રાયશ્ચિત્ત નવ પ્રકારનું કહ્યું છે. તે પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે
(१) मासायना, (२) प्रतिभा , (3) तमया, (४) (4आई (५) व्युत्सा , (६) त५:५६ (७) छ।, (८) भूदा माने (4) मनवाया
આલોચનાઈ ગુરુની પાસે આલેચના (નિવેદન) કરવાથી જ જે પાપની વિશુદ્ધિ થઈ જાય છે એવા પાપને આલેચનાઈ પાપ કહે છે, અને એવા પાપના પ્રાયશ્ચિત્તને આલેચનાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું. स्था०-३६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #311

ર
स्थानाङ्गस्त्रे
मिथ्यादुष्कृतम् २, तदुभयम् - आलोचना- मिध्यादुष्कृतैतद्वयम् ३, विवेक:अशुद्रभक्तादित्यागः ४, व्युत्सर्गः - कायोत्सर्गः ५, तपोनिर्विकृतिकादि ६, छेदः - प्रव्रज्यापर्यावस्वीकरणम् ७ मूलम् महाव्रताऽऽरोपणम् ८, अनवस्थाप्यं कृततपसो व्रताऽऽरोपणम् ९, इत्येतान्यर्हतीति तनद्र्वाणि नव प्रायश्चित्तानि, इह नवस्थानप्रसङ्गान्नवैवोक्तानि, दशमं प्रायश्चित्तं तु पाराञ्चिकम्, तल्लिङ्गादि भेदरूपमिति || सू० ३० ॥
पूर्व प्रायश्चितमुक्तं तच्च भरतादिक्षेत्रेष्वेव भवतीति तद्गतवस्तु विशेषान्निरूपआलोचना करना एवं मिथ्या दुष्कृत देना ये दोनों जहां होते हैं ऐसा वह प्रायश्चित्त तदुभयाई है, अशुद्ध भक्त आदिका त्याग करना यह विवेक है, कायोत्सर्ग करना इसका नाम व्युत्सर्ग है, निर्वि कृतिक आदि तपस्यओंका नाम तपहै, एवं प्रव्रज्या पर्यायका कम करना इसका नाम छेद है, महाव्रतों का आरोपण करना यह मूल है, तथा जिसने तपस्या की है ऐसे पुरुषमें व्रतोंका आरोपण करना यह अनवस्थाप्य है जो पापशुद्धि इन २ प्रायश्चित्तों के योग्य होती है वह प्रतिक्रमणार्ह तदु. भाई आदि प्रायश्चित्त हैं यहां नवस्थानके प्रसङ्गसे नौ ही प्रायश्चित्तकहे हैं दशवां प्रायश्चित्त पाराश्चिक है यह लिङ्गादि भेद रूप होता है | सू० ३०/
कथित यह प्रायश्चित्त भरतादि क्षेत्रोंमेंही होता है, अतः अब મિથ્યા દુષ્કૃત દેવુ' તેનુ નામ પ્રતિક્રમણ છે. આલેાચના કરવી અને મિથ્યાદુષ્કૃત દેવું-ખા બન્નેના જે પ્રાયશ્ચિત્તમાં સદ્ભાવ રહે છે તે પ્રાયશ્ચિતને તદુભયાહુ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
अशुद्ध लडत (आहार) महिना त्यागश्व तेनु नाम विवे छे. आयोત્સંગ' કરવે તેનુ નામ વ્યુત્સગ છે.નિવિકૃતિક દ્ઘિ તપસ્યાએનું નામ તપ છે. પ્રત્રા પર્યાયમાં ઘટાડા કરવા તેનું નામ છેદ છે. મહાવ્રતાનું આરોપણ કરવું તેનુ નામ મૂળ છે, તથા જેણે તપસ્યા કરી છે એવા પુરુષમાં તાનું આપણુ કરવું તેનું નામ અનવસ્થાપ્ય છે. જે પાપશુદ્ધિ ઉપયુક્ત પ્રાયશ્ચિત્તોને ચાગ્ય હાય છે, તેમનુ જ અહીં મલેચના, પ્રતિક્રમણા', તદ્રુભયાહુ આદિ નવ પ્રકારે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યુ છે. અહીં નવ સ્થાનના અધિકાર હાવાથી નવ પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તોનુ' જ નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે. પ્રાયશ્ચિત્તને દસમા પ્રકાર પારાંચિક પ્રાયશ્ચિત્ત છે. તે લિંગાદિ ભેદ રૂપ એટલે કે સાધુના રોહર, पत्र माहिना त्याग उरावा ३५ होय छे. ॥ सू. ३० ॥
ઉપર્યુક્ત પ્રાયશ્ચિત્તોને સદૂભાવ ભરતાદિ ક્ષેત્રામાં જ હાય છે, તેથી હવે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #312

-
सुघा टीका स्था०९ सू० ३१ दक्षिणमरतगतसिद्धादिकूटनिरूपणम् २८३ यितुमाह__मूलम्--जंबू मंदर दाहिणेणं भरहे दहिवेयड्ढे नवकूडा पण्णत्ता, तं जहा--सिद्धे १ भरहे २ खंडग ३, माणी ४ वेयड्ड ४ पुण्ण ६, तिमिसगुहा७ । भरहे ८ वेसमणे९ य भरहे कूडाण णामाई ॥१॥ जंबूमंदरदाहिणेणं निसहे वासहरपचए णवकूडा पण्णत्ता, तं जहासिद्धे १, निसहे २ हरियासे ३ विदेहे ४, हीरी ५ धिइ ६ य
सीओया७।अवरविदेहे ८ स्यगे ९निसहे कूडाण णामाणि ॥१॥ जंबूमंदरपवए णंदणवणे णव कूडा पण्णत्ता, तं जहा-- णंदणे १ मंदरे २ चेव निसहे ३ हेमवते ४ रयय ५ रुपए ६ य। सागरचित्ते ७ वइए ८, बलकूडे ९ चेव बोद्धव्वे ॥१॥ जंबू मालवंतवक्खारपचए णवकूडा पण्णत्ता, तं जहा.. सिद्धे १ य मालवंते २, उत्तरकुरु ३ कच्छ ४ सागरे ५ रयए । सीया ७ तह ८ पुण्णणामे ८ हरिस्सहकूडे ९ य बोद्धव्वे ॥१॥ जंबूमालवंतवखारपञ्चयकच्छे दीहवेयड्डे णवकूडा पण्णत्ता, तं जहा. सिद्धे १ कच्छे २ खंडग ३ माणी ४ वेयड ५पुण्ण ६ तिमिसगुहा ७॥ कच्छे ८ वेसमणे य ९ कच्छे कूडाण णामाई ॥१॥
जंबू मंदरदाहिणेणं सुकच्छे दीहवेयड्डे णवकूडा पण्णत्ता तं जहा-सिद्ध १ सुकच्छे २, खंडग ३ माणी ४ वेयड ५ पुण्ण ६ तिमिसगुहा ७। सुकच्छे ८ वेसमणे ता, सुकच्छि कूडाण. णामाई ॥१॥ ____ एवं जाव पोक्खलावयंसि दीहवे यड्डे, एवं वच्छे दहिवेयड्डे एवं जाव मंगलावइंमि दीहवेयड्डे।
जंबू मंदरदाहिणेणं विज्जुप्पमे वक्खारपव्यए गवकूडा
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #313

२८४
__ स्यानाङ्गसूत्रे पण्णता, तं जहा-सिद्धे य विज्जुणामे २ देवकुरा ३ पम्ह ४ कणग ५ सोवत्थी ६। सीओया ७ य सजले ८ हरिकूडे ९ चेव बोद्धव्ये ॥१॥
जंबू मंदरदाहिणेणं पम्हे दीहवेयड्डे णवकूडा पण्णत्ता, तं जहा,--सिद्धे १ पम्हे २ खंडग ३ माणी ४ वेयड ५। एवं चेय जाब सलिलावइंमि दीहवेयड्ढे, एवं वप्पे दीहयेयड्ढे एवं जाय गंधिलावइंमि दीहवेयड्डे नव कूडा पण्णत्ता, तं जहा--सिद्धे १ गंधिल २ खंडग ३ माणी ४ वेयड ५ पुण्ण ६ तिमिसगुहा ७॥ गंधिलावइ ८ वेसमण ९ कूडाणं होति णामाइं ॥१॥
एवं सव्येसु दीहवेयड्डेसु दोकूडासरिसणामगा सेसा ते चेव,
जंबूमंदरेणं उत्तरेणं नीलवते वासहरपव्यए णव कूडा पण्णत्ता, तं जहा--सिद्धे १, निलवंत २ विदेह ३ सीया ४ कित्ती ५ य नारिकंता ६य। अवरविदेहे रम्मगकडे ८ उवदंसणेचेव॥१॥
जंबूमंदर उत्तरेणं एरवए दीहवेयड्डे णव कूडा पण्णत्ता, तं जहा-सिद्धे २ रयणे १ खंडग ३ माणी ४ वेयढ ५ पुण्ण ६ तिमिसगुहा ७। एरवए ८ वेसमणे ९, एरवए कूडणामाई ॥१॥ ॥ सू० ३१॥
छाया---जम्बूमन्दरदक्षिणे भरते दीर्घवैताढये नव कूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासिद्धः १ भरतः २ खण्डकः ३ माणिः ४ पैताढ्यः ५ पूर्णः ६ तिमिस्रगुहा सूत्रकार भरतादि क्षेत्रगत वस्तु विशेषोंका निरूपण करते हैं--
" जंबू मंददाहिणेणं " इत्यादि ।
जम्बू द्वीप स्थित मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें रहे हुए भरत भूत्रा२ मरता क्षेत्रात १९तु विशेषानु नि३५५५ ४२ छ-" जंबू मंदर दाहिणेणं त्याहि-(स. 31)
જંબુદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં રહેલા ભરત ક્ષેત્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #314

सुधा टीका स्था.९ सू. ३१ दक्षिणभरतगतसिद्धादिकटनिरूपणम् २८५ ७ भरतः ८ वैश्रमणः ९ वा भरते कूटानां नामानि ॥ १॥ ___ जम्बूमन्दरदक्षिणे निषधे वर्षधरपर्वते नक्कूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिद्धाः १ निषधाः २ हरियर्षः ३ विदेहः ४ हीः ५ धृतिः ६ च शीतोदा ७१ अपरविदेहः ८ रुचकः ९ निषधे कूटानां नामानि ॥ १ ॥ ____ जम्बू मन्दपर्वते नन्दनवने नव कूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-नन्दनः १ मन्दरः २ चै निषधः ३ हिमवान् ४ रजतः ५ रुचकः च। सागरचित्रः ७ वचः ८ बलकूटः चैव बोद्धव्यः ॥ १ ॥
जम्बूमाल्यवद्वक्षस्कारपर्वते नवकूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा--सिद्धश्च १ माल्ययान् क्षेत्र में जो दीघंवैताढय है उस पर नौ कूट कहे गये हैं-ये इस प्रकारसे हैं-सिद्ध १, भरत २ खण्डक३, माणि४, वैताढय५, पूर्ण ६, तिमिस्रगुहा ७ भरत ८ और वैश्रवण ९ ॥१॥
जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतकी दक्षिण दिशामें रहे हुए निषध वर्षधर पर्वत पर नौ कूट कहे गयेहैं-चे इस प्रकार से हैं-सिद्ध १ निषध २ हरिवर्ष ३ बिदेह ४ ही ५ घृति ६ शीतोदा७ अपरविदेह ८ रुचक९॥१॥
जम्बूद्वीपस्थित मन्दर पर्वतके नन्दन वनमें नौ कूट कहे गये हैंजो इस प्रकारसे हैं-नन्दन १, मन्दर २,निषध ३, हिमयान् ४, रजत ५, रुचक ६ सागरचित्र ७ बन्न ८ एवं बलकूट ८ ॥१॥ ___ जम्बूद्वीपके माल्यवान वक्षस्कार पर्वत पर नौ कूट कहे गये हैंजो इस प्रकारसे हैं-- જે વૈતાઢય પર્વત છે તેના ઉપર નવ ફૂટ છે. તેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે-(૧) सिद्ध, (२) सरत, (3) ५४, (४) मालि. (५) वैताढय. (६) पूर्ण, (७) तिभिसा शुरु, (८) मरत मन (6) श्रम ॥१॥
જબૂદ્વીપના મન્દરપર્વનની દક્ષિણદિશામાં રહેલા નિષધ વર્ષધર ५त ५२ न५ ट ४i छे. तमना नाम नीय प्रमाणे छ-(१) सिद्ध, (२) निषध, (3) रियष', (४) विटेड, (५) की (६) ति, (७) All, (८) અપરવિદેહ અને (૮) રુચક ના
જંબુદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતના નંદનવનમાં નવ ફૂટ કહ્યા છે तमनi नाम नीय प्रमाणे छ (१) नन, (२) भ-४२, (3) निषध, (४) भिवान्, (५) २४त, (६) रु५४, (७) साथित्र, (८) 401 मने (4) मराट. ॥१॥
જંબુદ્વીપના માલ્યવાનું વક્ષસ્કાર પર્વત પર નવ કૂટ કહ્યાં છે. તેમનાં નામ या प्रमाणे छे-(१) सिद्ध, (२) भाइयपान, (3) उत्त२१२, (४) ४२७, (५) सागर,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #315

૨૮૬
स्थानाङ्गसूत्रे २ उत्तरकुरुः ३, कच्छः ४ सागरः ५ रजतः ६। शीता ७ तथा पूर्णनामा ८ हरिस्सहकूटश्च बोद्धव्यः ॥ १ ॥
जम्बू माल्यवद्वक्षस्कारपर्वतकच्छे दीर्घवैताढये नवकूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथासिद्धः १ कच्छः २ खण्डकः ३ माणिः ४ चैताढयः ५ पूर्णः ६ तिमिस्रगुहा ७॥ कच्छः ८ वैश्रवणश्च ९ कच्छे कूटनामानि ॥ १ ॥
जम्बूमन्दरदक्षिणे सुकच्छे दीर्घवैताढये नव कूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिद्धः १ सुकच्छ: २ खण्डकः ३ माणिः ४ वैताढयः ५ पूर्णः ६ तिमिस्रगुहा ७ मुकन्छ। ८ वैश्रवणश्च ९ सुकच्छकूटानां नामानि ॥ १ ॥ ___ एवं यावत् पुष्करावत्यां दीर्घवैताढये, एवं वक्षस्के दीर्घयेतान्ये, एवं यावत् मङ्गलावत्या दीर्घवैताढये।
सिद्ध १ माल्यवान २ उत्तर कुरु ३ कच्छ ४ सागर ५ रजत ६ शीता ७ पूर्णनामा ८ और हरिसह कूट ९ ॥१॥ ___जम्बूद्वीप स्थित माल्यवान वक्षस्कार पर्वतके कक्षमें दीर्घवैताढ्य पर नौ कूट कहे गये हैं जो इस प्रकारसे हैं--
सिद्ध १ सुकक्ष २ खंडक ३ माणि ४ वैताढय ६ पूर्ण ६ तिमिस्रगुहा ७ प्सुकच्छ ८ और वैश्रवण ९॥१॥
इसी तरहसे यावत् पुष्करावतीमें दीर्घवैताढय पर इसी तरहसे वक्षस्कारमें दीर्घवेताढय पर नौ कूट कहे गये हैं। जम्बूदीप स्थित विद्युत्प्रभ नामके वक्षस्कार पर्वत पर नौ कूट कहे गये हैं जो इस प्रका रसे हैं-सिद्ध १ पद्म २ खंडक ३ माणि ४ वैताढय ५ पूर्ण ६, तिमिस्रगुहा ७, सुकच्छ ८ वैश्रवण ९, इसी तरहसे यावत् (६) २४त, (७) ता, पूनामा भने (4) रिसह ॥१॥
જંબુદ્વીપમાં આવેલા માલ્યવાન વક્ષસ્કાર પર્વતની કક્ષમાં દીર્ઘવૈત ઢથ પર નવ ફૂટ કહ્યાં છે. તેમનાં નામે નીચે પ્રમાણે છે
(१) सि, (२) सुक्ष, (3) ४, (४) माण, (५) पैतादय, (९) पूर्ण, (७) तिभिरगुहा (८) सु४२७ अन (6) वैश्रम ॥१॥
એજ પ્રમાણે પુષ્કરાવતી પર્યન્તના ક્ષેત્રોમાં દીર્ઘ વૈતાઢય પર નવ કૂટો છે એજ પ્રમાણે વક્ષસ્કારમાં દીર્ઘ વૈતાઢય પર નવ કૃ છે એજ પ્રમાણે મંગલાવતી પર્ય. ન્તમાં દીર્ઘવૈતાઢય પર નવ ફૂટે કહ્યા છે. જબૂદ્વીપમાં આવેલા વિદ્યપ્રભ નામના વક્ષસ્કાર પર્વત પર નવ કૂટ કહ્યા છે તેમના નામે નીચે પ્રમાણે છે
(१) सिद्ध, (२) ५, (3) ४ (४) माशु (५) वैता८य ५६ તિમિસ ગુહા ૭ સુકચ્છ ૮ વૈશ્રવણ ૯
એજ પ્રમાણે સલિલાવતીમાં દીર્ધ વૈતાઢય પર નવ ફૂટે કહ્યા છે, વિપ્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #316

सुघा टीका स्था०९ सू० ३१ दक्षिणभरतगतसिद्धादिकूटनिरूपणम २८७
जम्बू विद्युत्प्रभे वक्षस्कारपर्वते नवकूटाः प्रज्ञप्ताः तद्यथा-सिद्धश्च १ विद्यु. नामानः २ देवकुरवः ३ पद्मः ४ कनकः ५ स्वस्तिकः ६। शीतोदा ७ च सजल: ८ हरिकूटः ९ चैव बोद्धव्यः ॥ १ ॥
जम्बूमन्दरदक्षिणे पद्मे दीर्घवैताहर्ये नवकूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिद्धः १ पद्मः २ खण्डकः ३ माणिः ४ वैताढ यः ५। एवं चैव यावत् सलिलावत्यां दीर्घवैताढ ये, एवं चने दीघयताढये । एवं यावत् गन्धिलावत्या दोघयताइये नवकूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा
सिद्धाः १ गन्धिलः २ खण्डकः ३ माणिः ४ चैतादयः ५ पूर्णः ६ तिमिस्रगुहाः ७) गन्धिलायती ८ वैश्रवणः ९ कूटानों भवन्ति नामानि ॥ १ ॥
एवं सर्वेषु दीर्घताढयेषु द्वौ कूटौ सदशनामको, शेषास्तएव ।।
जम्बू मन्दरे उत्तरे नीलवति वर्षधरपर्वते नवकटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिद्धाः १ नीलवान् २ विदेहः ३ सीता ४ कीर्तिः ५ च हरिकान्ता ६ च । अपरविदेहे रम्यककूटः ८ उपदर्शनः ९ चैव ॥ १ ॥ सलिलावती में दीर्घताढय पर, इसी तरहसे वप्रमें दीर्घवैताढ्य पर और इसी तरहसे गन्धिलावतीमें दीर्घ वैताढय पर नौ कूट कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-सिद्ध १ गन्धिल २ खंडक ३ माणि ४ चैतादय ५ पूर्ण ६ तिमिस्र गुहा ७ गन्धिलायती ८ और वैश्रवण ९ ॥१॥ इस प्रकारसे समस्त दीर्घर्वताढयोंमें दो कूट समान नामयाले हैं और बाकीके ऊपर में कहे हुए जैसे हैं।
जम्बूद्वीप स्थित मन्दरके उत्तरमें नीलचान वर्षधरपर्वत पर नौ कूट कहे गये हैं --जो इस प्रकार से हैं-सिद्ध १ नीलयान २ विदेह ३ सीता ४ कीर्ति ५ हरिकान्ता ६ अपर विदेह ७ रम्यककूट ८ और उपदर्शन ९ ॥१॥ દીર્ઘ વૈતાઢય પર નવ ફૂટે કહ્યા છે અને ગલ્પિલાવતીમાં પણ દીર્ઘ વૈતાઢય પર ५५ नयट। ४i छे. तेमनां नाभी नीय प्रमाणे सभ०४५।-(१) सिद्ध, (२) गन्धित (3) ५४, (४) माणि, (५) वैतादय, (६) पू, (७) तिभित्रशुडा, (૯) ગલ્પિલાવતી અને (૯) વૈશ્રમણ. આ પ્રકારે સમસ્ત દીર્ઘતામાં બે કૃટ સમાન નામવાળાં છે અને બાકીનાં કૃમાં નામ ઉપર કહ્યા પ્રમાણે છે.
જબૂદ્વીપમાં આવેલા મદર૫ર્વતની ઉત્તરે નીલવાનું વર્ષધર પર્વત પર નવ કૂટ કહ્યાં છે. તેમનાં નામે નીચે પ્રમાણે છે
(१) सिद्ध, (२) नातवान्, (3) विटे, (४) सीता, (५) तिः, (६) Rel-ता (७) १५२पिढेड (८) २२५४ ५८ अरे ()S५६° ॥१॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #317

२८८
स्थानाङ्गसूत्रे जम्बूमन्दरस्य उत्तरे ऐरयते दीर्घताढये नवकूटाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सिद्धः १ रजतः २ खण्डकः ३ माणिः ४ चैतादयः ५ पूर्णः ६ तिमिस्रगुहा ७। ऐरवतः ८ वैश्रवणः ९ एरवते कूटनामानि ॥ १॥ सु० ३१ ॥
टीका-'जंबू मंदरदाहिणेणं" इत्यादि-एषां व्याख्याऽन्यतोऽयसेया ॥ मू० ३१॥
पूर्व कूटा उक्ताः. ते च तीर्थङ्करैः प्ररूपिता इति नवस्थानप्रसङ्गान्नयरत्नि. प्रमाण जिनविशेष निरूपयितुमाह---
मूलम्-पासे णं अरहा पुरिसादाणीए बजरिसहनाराय संघयणे समचउरंससंठाणसंठिए नव रयणीओ उद्धं उच्चत्तेणं हुत्था ॥ सू० ३२॥
छाया-पाचवलु अर्हन् पुरुषाऽऽदानीयो वज्रऋषभनाराचसंहननः सम. चतुरस्रसंस्थानसंस्थितः नव रत्नयः ऊर्ध्वमुच्चत्वेनाऽऽप्तीत् ॥ सू० ३२ ॥
टीका--' पासे णं अरहा' इत्यादि--
पार्श्वः-पार्श्वनाथः खलु अर्हन्-जिनः कथंभूतः ? इत्याह- पुरुषादानीय' इत्यादि-पुरुषैरादानीयः-आश्रयणीयः अतिशयशालित्वात् , पुनः वज्रऋषभनाराच
जम्बूद्रीप स्थित मन्दरके उत्तरमें ऐरचतमें दीर्घबैताढय पर नौ कूट कहे गये हैं जो इस प्रकारसे हैं -सिद्ध १ रजत २ खंडक ३ माणि ४ वैताढय ५ पूर्ण ६ तिमिस्रगुहा ७ ऐरवत ८ और वैश्रवण ९॥१॥ इस सूत्रकी व्याख्या अन्य शास्त्रोंसे जान लेनी चाहिये ।। स० ३१॥
ये कथित कूट तीर्थंकरोंने कहे गये हैं -अतः नव स्थानके प्रसङ्गसे नय रत्निप्रमाण जिन विशेषका कथन अब सूत्रकार करते हैं
"पासेणं अरहा " इत्यादि । टीकार्थ-पार्श्वनाथ अर्हन्त जो कि पुरुषों में श्रेष्ठहैं वन ऋषभनाराच संहन
જબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની ઉત્તરે એરવત ક્ષેત્રના દીર્ઘવૈતાદ્ય ५२ नव ४i छ- (१) सिद्ध, (२) २०४त, (3) भ७४, (४) माणि, (५) वैतादय, (6) पूर्ण (७) निभिसगुडी, (८) २५त मन (6) वैश१५ ॥१॥
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા અન્ય શાસ્ત્રોની મદદથી સમજી લેવી. . સૂ ૩૧ છે
તીર્થકર દ્વારા ઉપર્યુક્ત કૂટ પ્રરૂપિત થયેલા છે તેથી સત્રકાર નવરતિન પ્રમાણુ જિનવિશેષનું (પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું) નવ રથાનને અનુરૂપ એવું Yथन ४२ छ-" पासेणं अरहा' त्याहि-(सत्र ३२) ટીકાઈ_પાર્શ્વનાથ અહંત કે જેઓ પુરુષમાં શ્રેષ્ઠ હતા, વાપભનારા સંહનન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #318

सुघा टीका स्था०९ सू० ३२आंतररोगकारणकर्मविशेषनिरूपणम् २८९ संहननः-घन-कोलिकाकारमस्थि, ऋषमः-परिवेष्टनपट्टाकृतिकोऽस्थिविशेषः, चाराचम्-उभयतो मर्कटबन्ध, तथा च-द्वयोरस्थनोरुभयतो मर्कटबन्धनेन बद्धयोः पटाऽऽकृतिना तृतीयेनास्थ्ना परिवेष्टितयोरुपरि तदस्थित्रयं पुनरपि दृढीकर्तुं तत्र निखातं कीलिकाऽऽकारं वज्रनामकमस्थि यत्र भवति तद् वज्रऋषभनाराचम् , तत् संहननं संहन्यन्ते-दृढी क्रियन्ते शरीरपुद्गला अनेनेति संहननम्-अस्थिनिचयो यस्य स वऋषभनाराच संहननः, पुनः समचतुरस्र संस्थाननवाले एवं समचतुस्र संस्थानचाले थे, ये ऊंचाई में नौ रत्नि अर्थात् नौ हाथके थे इन्हें पुरुषादानीय इसलिये कहा गया है कि ये अतिशयोंसे विराजित थे वज्र ऋषमनाराच संहननका तात्पर्य ऐसा है-कीलिकाके आकार जैसी जो हड्डी होती है, उसका नाम बन है परिवेष्टन वस्त्रके आकार जैसी जो हड्डी होती है उसका नाम ऋषभ है और दोनों तरफसे जो मर्कट बन्ध है उसका नाम नाराच है इस कथनका तात्पर्य ऐसा होता है, कि दोनों तरफ मर्कट बन्धनसे बन्धी हुई तथा पट्टीके आकार जैसी तृतीय हड्डीसे परिवेष्टित हुई दो हड्डियोंके ऊपर और भी तीन हड्डियोंको दृढ करनेके लिये कीलिकाके आकार जैसी जो वज्र नामक हड्डी विशेष जहां पर गढी रहती है यह वज्रऋषभ नाराच संहनन है, जिसके द्वारा शरीर पुद्गल मजबूत किये जाते हैं उसका नाम संहनन है-संहननका दूसरा नाम अस्थियोंका समूह भी વાળા હતા અને સમચતુરસ્ત્ર સંસ્થાનવાળા હતા, તેમના શરીરની ઊંચાઈ નવ રપ્રિમાણુ (નવ હાથની) હતી. તેઓ અતિશયથી વિરાજિત હતા, તે કારણે તેમને પુરુષાદાનીય કહ્યા છે.
વજ ઋષભનારા સંહનનને ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે–કીલિકાના (ખીલીના) આકારનું જે હાડકું હોય છે તેનું નામ વજી છે. પરિવેણન કરવા માટેના વસના આકારનું જે હાડકું હોય છે તેનું નામ ઋષભ છે, અને બને તરફ જે મર્કટબ હોય છે તેનું નામ નારા છે. આ પ્રકારે વિચાર કરતા વા. અષભનારાચ સંહનનને અર્થ એ થાય છે કે બન્ને તરફ મર્કટબન્ધ વડે બાંધેલા તથા પટ્ટીના આકારના ત્રીજા હાડકાથી પરિવેષ્ટિત થયેલા એવા બે હાડકાંઓ ઉપર-આ રીતે તે ત્રણે હાડકાંને દૃઢ કરવાને માટે જે કાલિકા (બીલી) ના આકારનું જ નામનું હાડકું જે જગ્યાએ સંધાએલું હોય છે તે જગ્યાન નામ વજી ઋષભનારાચ સંહનન છે. જેના દ્વારા શરીરના પુદ્ગલેને મજબૂત કરાય છે તેનું નામ સંહનન છે. અસ્થિઓના સમૂહને પણ સંહનન કહે છે. स्था०-३७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #319

२९०
_स्थानास्त्रे संस्थिता-समा:-तुल्या:-अन्यूनाधिकाः चतस्रोऽस्रयो-हस्तपादोपर्यधोरूपाश्चत्यारोऽपि विमागा ( शुमलक्षणोपेताः ) यस्य (संस्थानस्य ) तत् समचतुरस्रं-तुल्याऽऽरोहपरिणाहं, तच संस्थानम् आकारविशेष इति समचतुरस्रसंस्थानं, तेन संस्थितः युक्तः समचतुरस्त्र संस्थानसंस्थितः, तथा ऊर्ध्वम् उपरि उच्चत्वेन-उच्छयेण नव रत्नयः-हस्ताः-नवहस्तपरिमित-पार्श्वः प्रभुरासीत् ।। सू० ३२॥
पूर्व तीर्थंकरविशेष उक्तः, इति तत्प्रसङ्गान्महावीराख्यतीर्थङ्करविशेषस्य शासने नवमिर्जीवस्तीर्थङ्करनामगोत्रमुपाजितमिति प्रदर्शयितुमाह___मूलम् -समणस्स णं भगवओ महावीरस्स तित्थंसि जयहिं जीवेहि तित्थपरनामगोत्ते कम्मे णिव्यत्तिए, सेणिएणं १, सुपासेणं २, उदाइणा ३, पोट्टिलेणं अणगारेणं ४, दढाउणा ५, संखेणं ६, सयएणं ७, सुलताए सावियाए ८ रेवईए ९॥सू० ३३॥ है, ऐसा जिसका शरीर होता है, वह वज्र ऋषभनाराच संहननवाला है, जिस आकारमें ऊपरके नीचेके अवयव, एवं हाथ और पगके दिमाग शुभ लक्षणोंसे युक्त होते हैं, कमती बढती नहीं होते हैं ऐसा जो शरीरका आकार होता है वह समचतुरस्त्र संस्थान हैं, सम शब्दका अर्थ तुल्य है-शरीरकी अवययके न्यूनाधिकताका नहीं होना यही तुल्पता है, एवं चतुःशब्दका अर्थ चार है, और अनि शब्दका अर्थ हाथ, पैर, ऊपर नीचेके विभाग हैं-इस तरह शरीरका जो तुल्य आरोह परिणाहयाला आकार विशेष है, वह समचतुरस्र संस्थान है, भगवान पार्श्वनाथके शरीरका आकार ऐसा ही था ॥स० ३२॥ પાર્શ્વનાથ ભગવાનનું શરીર આ પ્રકારના સંહનનથી યુક્ત હતું. જે સંસ્થાનમાં (આકારમાં) શરીરના ઉપરના ભાગનાં અય, નીચેના ભાગનાં અવય, તથા હાથ અને પગરૂપ અવય, આ ચારે વિભાગે શુભ લક્ષણથી યુક્ત હોય છેસપ્રમાણ હોય છે, એવા શરીરના આકારને સમચતુસ્ત્રસંસ્થાન કહે છે. સમ એટલે તુલ્ય (સમાન) અવયવોમાં ન્યૂનાધિકતા ન હોવી–સપ્રમાણતા હોવી तनु नाम तुल्यता छे. "यतुः" मेरसे या२. 'सि' मेरले ७५, ५१, શરીરને ઉપરનો ભાગ અને શરીરને નીચેનો ભાગ. આ રીતે શરીરને જે સમપ્રમાણ આકારવિશેષ હોય છે તેને સમચતુરસ સંસ્થાન કહે છે. પાર્શ્વનાથ ભથવાનનું શરીર આ પ્રકારના આકારવાળું હતું. સૂ. ૩૨
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #320

सुघा टीका स्था०९ सू०३३ उपार्जिततीर्थं करनामगोत्रश्रेणिकादिनिरूपणम् २९१
छाया - श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य तीर्थे नवभिर्जीवैस्तीर्थकर नामगोत्र कर्मनिर्वर्तितम् श्रेणिकेण १, सुपार्श्वन २, उदायिना ३, पोट्टिलेनामनारेण ४, दृढाऽऽयुषा ५, शङ्खेन ६, शत केन ७ सुलसमा श्राविकया ८ रेवत्या ९ ||०३३॥ टीका - समणस्स णं भगवत्र ' इत्यादि
6
श्रमणस्य खलु भगवतो महावीरस्य तीर्थे = शासने नवभिर्जीवैः तीर्थकरनामगोत्र - तीर्थंकरत्वनिबन्धनं नाम तीर्थकर नाम, तच्च गोत्रं च कर्मविशेषश्व तीर्थकर नामगोत्रं तदूपं कर्म । यद्वा तीर्थकरेति नाम्ना गोत्र - गोत्राख्यं कर्म निर्वर्तितं कृतं समुपार्जितम् । तदेव दर्शपति सेगिएणं ' इत्यादि श्रेणिकेन - राजगृहनगराधिपेन प्रसिद्धेन राज्ञा तदुपार्जितम् १| एवं सुपार्श्वन- भगवतो महाचीरस्य पितृव्येन २, तथा उदायिना कोणिकपुत्रेण श्रेणिकमपौत्रेण ३। तथापोट्टिलेन तदाख्येन अनगारेण । तथा दृढाऽऽयुपा ५ तथा - शङ्खेन ६ ।
-P
इस तरह तीर्थंकर विशेषका कथन कर अब सूत्रकार इसी प्रस इसे महावीरतीर्थ करके शासनमें जिन नौ जीवोंने तीर्थंकर नाम गोत्र कर्मका उपार्जन किया है, उनका नाम प्रकट करनेके लिये सूत्र कहते हैंसमणस्स णं भगवओ महावीरस्स " इत्यादि ।
16
टीकार्थ- श्रमण भगवान् महावीर के तीर्थमें नौ जीवोंने तीर्थंकर नाम गोत्रकर्मका बन्ध किया है, उनके नाम इस प्रकार से हैं -श्रेणिक १ सुपार्श्व २, उदाघी ३, पोहिल अनगार ४, दृढायु ५, शंख ६, शतक ७, श्राविका सुलसा ८, और रेवती ९ श्रेणिक यह राजगृह नगरके प्रसिद्ध राजा थे सुपार्श्व ये भगवान् महावीर के काका थे, उदायी ये श्रेणिक के प्रपौत्र
આગલા સૂત્રમાં પાર્શ્વનાથ ભગવાન વિષે કેટલુંક કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર એવી નવ વ્યક્તિબાનાં નામ પ્રકટ કરે છે કે જેમણે મહાવીર ભગવાનના ( તીર્થંકરના ) શાસનમાં તીર્થંકર નામગાત્રકમ નુ` ઉપાન કર્યું હતું णं भगवन महावीरस्स " इत्याहि
66
समणरस
ટીકા –શ્રમણ ભગવાન મહાવીરના તીમાં નવ જીવાએ તીથંકર નામ ગેત્ર उनी अन्ध यो छे. तेमनां नाम नीचे प्रमाणे छे - (१) श्रेषक, (२) सुपार्श्व, (3) उहाथी, (४) पेट्टिस अथुगार, (4) हृढायु, (६) शंभ, (७) शतम्, (८) श्राविश्र सुखसा मने (७) रेवती.
રાજગૃહ નગરના પ્રસિદ્ધ રાજા થઇ ગયા. મહાવીર પ્રભુના કાકા થતા હતા.ઉદાયી-તે શ્રેણિકના પ્રપૌત્ર કેણિકના પુત્ર હતા,
શ્રેણિક-તે સુપાર્શ્વ –તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #321

२९२
स्थानाङ्गसूत्रे तथा शतकेन ८ तथा-सुलसया तदाख्यया श्राविकया ७ तथा-रेवत्याभगवत औषधदाच्या श्राविकया ९। इति ॥ सू० ३३ ॥
पूर्व तीर्थङ्करत्ययोग्या जीवा उक्ताः, सम्पति तु भाविनो मध्यमतीर्थकरान् केवलिनच जीवानाह -
म्लम्- एसणं अजो ! कण्हे वासुदेवे १, रामे बलदेवे २, उदये पेढालपुत्ते ३ पुट्टिले ४, सयए गाहावई ५ दारुए नियंठे ६, सच्चई नियंठी पुत्ते, ७, सावियबुद्धे अंबडे परिवायए ८ अजावि णं सुपासा पासायच्चिजा ९, आगमेस्साए उस्सप्पिणीए चाउज्जामं धम्म पन्नयइत्ता सिज्झिहिंति जाव अंतं काहिति ॥ सू० ३४ ॥ __छाया-एष खलु आर्याः ! कृष्णो वासुदेवः १, रामो वलदेवः २, उदयः पेढालपुत्रः ३, पोटिलः ४, शतको गाथापतिः ५, दारुको निर्ग्रन्थः ६, सत्यकि निर्ग्रन्थीपुत्रः ८, श्राविकाबुद्धोऽम्पडः परिव्राजकः ८, आर्याऽपि खलु सुपार्था पार्धापत्यीया ९ आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां चातुर्यामं धर्म प्रज्ञाप्य सेत्स्यन्ति यावत् अन्तं करिष्यन्ति ।। मू० ३४ ॥ ____टीका-' एस णं अज्जो' इत्यादि-भगवान् महावीरः साधून संबोध. एवं कोणिकके पुत्र थे, रेवतो यह श्राविका थी इसने भगवान्को औष. धिका दान दिया था ॥ सू० ३३ ।
तीर्थ करत्वके योग्य जीपोंका कथन कर अब सूत्रकार भाची मध्यम तीर्थंकरोंका और केलिपोंका कथन करते हैं--
" एसणं अज्जो कण्हे वासुदेवे " इत्यादि । टीकार्य-भगवान महावीर साधुनोंको सम्बोधितकरते हुए कहते हैं- રેવતી–તે શ્રાવિકા હતી તેણે ભગવાન મહાવીરને માટે ઔષધિનું દાન पृथु तु. ॥ सू 33 ॥
તીર્થકરત્વને માટે યોગ્ય હોય એવાં જીવોનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર મધ્યમ તીર્થકરનું અને કેવલીઓનું કથન કરે છે
"एस णं अज्जो कण्हे वासुदेवे" त्याह-(सू ३४) ટીકાર્ય–ભગવાન મહાવીરે સાધુઓને અનુલક્ષીને આ પ્રમાણે કહ્યું- “હે આર્યો!
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #322

सुघा टीका स्था०९ सू०३४ माविमध्यमतीर्थकरकेवलिनिरूपणम्
२९३
यति-" हे आर्याः ! एषः-नवमो वासुदेवानो मध्ये कृष्णो वासुदेवः १, तयारामो बलदेवः कृष्णस्य ज्येष्ठो भ्राता २, तथा-उदकः-तनामाऽनगारः पेढालपुत्रः पार्थ नाथ जिनशिष्यः सूत्रकृताङ्गद्वितीयश्रुतस्कन्धेनालन्दीयाध्ययनोक्तः, स च राजगृहनगरबाह्यपदेशस्थायास्तदबयवभूताया नालन्दाया ऐशान्यां दिशि हस्तिद्वीपवनखण्डे व्यवस्थितः, स च नालन्दाविभागस्थं गौतमस्वामिनं स्वसंदेहं पृष्ट्वाऽपास्तसंशयः सन् चातुर्यामधर्म विहाय पञ्चायामं धर्म स्वीकृत. वान् ३ तथा-पोट्टिल:-तदाख्योऽनगारः ४, तथा-शतक:-तदाख्यो गाथापतिः हे आर्यों ! ये नवमें नारायण जो कृष्ण वास्तुदेव हैं चे, तथा इसके ज्येष्ठ भ्राता जो राम-बल देव है वे पेढाल के पुत्र उदक, पोट्टिल, शतक गाथापति, दारुक निर्ग्रन्थ, निर्ग्रन्थी पुत्र सत्यकि श्राविका बुद्ध, अम्बड परिव्राजक, एवं पार्थापत्यीया सुपार्था आर्यिका-ये सब आगामी उत्स. पिणीमें चातुर्याम धर्मकी प्ररूपणा करके सिद्धिको प्राप्त करेंगे यावत् सर्च दुःखोंका अन्त करेंगे!
९ नारायणों में से कृष्ण वासुदेव ये नौवें नारायण हुए हैं बलदेव ये कृष्णके बडे भाई हुए है उदक नामके जो अनगार हुए हैं ये पेढालके पुत्र ये, पार्श्वनाथ भगवान के शिष्य थे इनका वर्णन सूत्र कृताङ्गके द्वितीय श्रुतस्कन्धमें नालन्दीय अध्ययनमें किया गया है, ये राज गृहनगरके यात्य प्रदेशमें रही हुई नालन्दाकी ईशान दिशामें वर्तमान हस्तिद्वीप वनखण्ड में रहते थे इन्होंने नालन्दामें रहे हुए गौतम स्वामीसे पूछ कर अपने संदेहको दूर किया था, और चातुर्याम धर्मको छोडकर पंचयाम धर्मको धारण किया था ३॥ કૃષ્ણ વાસુદેવ નામના જે નવમાં નારાયણ છે તેઓ તથા તેમના મોટાભાઈ બળદેવ, તથા પેઢાલનો પુત્ર ઉદક, તથા પોલિ, તથા શતક ગાથા પતિ, તથા દારુક નિર્ચ થ તથા નિર્ચથી પુત્ર સત્યકિ તથા શ્રાવિકાબુદ્ધ અમ્બડ પરિવ્રાજક તથા પાશ્વપત્નીયા સુપાર્શ્વ આર્થિક, આ નવે વ્યક્તિઓ આગામી ઉસર્પિણીમાં ચાતુર્યામ ધર્મની પ્રરૂપણ કરીને સિદ્ધ, બુદ્ધ, મુક્ત, પરિનિવૃત્ત અને સમસ્ત દુઃખના અંત કરનારા થશે,
(१) नयनाराय। ( पासुवे। मां नम नारायण वासुहे५ गया छे.
(२) ४०ना भाटालानु नाम पण तुं. (3) ६४ नामता सण. ગાર થઈ ગયા તેઓ પેઢાલના પુત્ર હતા તેઓ પાર્શ્વનાથ ભગવાનના શિષ્ય હતા. તેમનું વર્ણન સૂત્રકૃતાંગના બીજા ભૃત સ્કલ્પના નાલન્દીય નામના અધ્યયનમાં કરવામાં આવ્યું છે. તેઓ રાજગૃહ નગરના બ હ્ય પ્રદેશમાં આવેલ નાલન્દાની ઈશાન દિશા માં આવેલા હરિતદ્વીપ નામના વનખંડમાં રહેતા હતા. તેમના મનમાં જે સંદેહ ઉત્પન્ન થયો હતો તેનું નાલંદામાં તે સમયે રહેતા ગૌતમ સ્વામીએ નિવારણ કર્યું હતું. તેથી તેમણે ચાતુર્યામ મને ત્યાગ કરીને પંચ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #323

२९४
स्थानाङ्गसूत्रे ५, तथा-दारुको निम्रन्थः, अयं च कृष्णयासुदेवस्य पुत्रो भगवतोऽरिष्टनेमिनाथस्य शिष्योऽनुत्तरोपपातिकसूत्रवर्णितः ६, तथा-सत्पकिः-तदाख्यो निम्रन्थीपुत्रः -साध्वीपुत्रः, कथं 'साव्या ब्रह्म वारिण्याः पुत्रः ? ' इति तत्कथैवम्---
चेटकमहाराजपुत्री सुज्येष्ठानाम्नी जातसंवेगा प्रबजिता, उपाश्रयमध्ये आतापनां कृतवती, इतश्च पेढालनामा कश्चित् परिव्राजको विद्यासिद्धी विद्यादानेच्छुर्योग्यपुरुष ब्रह्मचारिणीपुत्रमन्वेपयंस्तत्राऽऽगतः, मुज्येष्ठां साध्वीमुपाश्रयाभ्यन्तर आतापयन्तीमवलोक्य धूमिकाव्यामोहं कृत्वा विद्याप्रमावादलक्षितो बीजं निक्षिातवान् , तेन तस्या गर्भो जातः, पुत्रश्वाजनि. तस्य सत्यकिरिति
दारुक निर्ग्रन्थ कृष्ण वासुदेवके पुत्र थे, और भगवान् अरिष्ट नेमिनाथ थे, इनका वर्णन अनुत्तरीपपातिक सूत्र में किया गयाहै, सत्यकि ये निन्थी साध्वी के पुत्र कैसे थे। तो इसका उत्तर इस कपासे ऐसा है
सुज्येष्ठा नामकी चेटक महाराजकी एक पुत्री थी किसी निमित्तवश इसे संसारसे वैराग्य हो गया सो यह दीक्षित हो गई एक दिनकी बात है, कि यह उपाश्रयमें आताप ना कर रही थी इतने में पेढाल नामका कोई परिव्राजक कि जिसे अनेक विद्याएँ सिद्ध थी, विद्यादान देनेकी अभिलाषावाला होकर किसी ब्रह्मचारिणीके योग्य पुत्रकी शोध करता हुआ वहां आया.
उसने सुज्येष्ठा साध्वीको उपाश्रयके भीतर आतापना करती हुई देखा-देखकर उसने धूमिकाव्यामोह (?) करके विद्याके प्रभावसे अलक्षित रूपमें अपने वीर्यका प्रक्षेप उसकी योनिमें कर दिया, इससे ય મ ધર્મને અંગીકાર કર્યો હતો (૪) દારુક નિગ્રંથ તેઓ કૃણવાસુદેવના પુત્ર હતા, અને ભગવાન અરિષ્ટનેમિનાથના શિષ્ય હતા. અનુત્તરે પાતિક સૂત્રમાં તેમનું વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે.
(૫) સત્યકી–તેઓ નિથી સાથ્વીના પુત્ર હતા. બ્રહ્મચારિણી સાધ્વીને પુત્ર કેવી રીતે હોઈ શકે, એ વાતને ખુલાસો કરવામાં આવે છે-ચેટક મહારાજાને સુજયેષ્ટા નામની એક પુત્રી હતી. તેને કોઈ કારણે સંસાર પર વૈરાગ્ય આવી ગયે, તેથી તેણે દીક્ષા અંગીકાર કરી, ત્યારબાદ કે એક દિવસે તે ઉપાશ્રયમાં આતાપના લઈ રહી હતી. ત્યારે પેઢાલ નામને કઈ એક પરિ. ત્રાજક ત્યાં આવ્યું. તેણે અનેક વિદ્યાઓ સિદ્ધ કરી હતી. તે કઈ બ્રહ્મચારિણીના પુત્રને પિતાની આ વિદ્યા શિખવવા માગતે હતો તેણે સુયેષ્ઠા સાધ્વીનેઉપાશ્રયમાંઆતાપના કરતી નિહાળી તેણે પિતાની વિદ્યાના પ્રભાવથી દૂમિકાવ્યામેલ કરીને ચારે બાજુ અંધકાર કરી દઈને અલક્ષિત રૂપે (કેઈને ખબર ન પડે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #324

सुघा टीका स्था०९ सू० ३४ भाविमध्यमतीर्थकरकेलिनिरूपणम् २९५ नाम जातम् । ततः सुज्येष्ठा पुत्रः सात्यकिरेकदा भगवत्समवसरणं गतः, इतश्च कालसन्दीपनामा विद्याधरो भगवन्तं वन्दित्वा पृष्टवान्-कस्मान्मे भयमिति, । भगवान् कथितवान्-एतस्मात् सत्यकेः । ततः कालसन्दीपः सात्यकिमुपेत्याचज्ञयोवाच -' अरे ! रे ! त्वं मां हनिष्यसि ?, इत्युक्त्वा स्वस्थानं गतः । तत एकदा तत्पिता पेढालपरिवाजको विद्याधरः, सुज्येष्ठापुत्र सत्यकिमपहाय स्वस्थाने नीतपान् , स्वविद्यां च शिक्षितवान् । अथ स सात्यकिः पञ्चसु पूर्वभवेषु रोहिण्या विद्यया मारितः, षष्ठभवे षण्मासावशेषायुरसौ विद्यां नैच्छत् ! अस्मिन् सप्तमे उसको गर्भ रह गया। समय पर उसको पुत्र हुआ उसका "सात्यकि" ऐसा नाम रखा गया, धीरे २ बाल्यावस्था पार कर जब यह समझदार हो गया तो यह एक दिन भगवान के समवसरणमें गया वहां पर उससे पहिले आये हुए कालसन्दीप नामके विद्याधरने भगवानको वन्दना करके उनसे पूछा-मगवन् ! मुझे भय किससे होगा ? भगवानने प्रत्यु त्तरमें उससे कहा
तुम्हें सात्यकिसे भय होगात व कालसन्दीप सात्यकिके पास जाकर उसका तिरस्कार करते हुए बोला-अरे ! रे ! तू क्या मुझे मारेगा! ऐसा कहकर वह फिर अपने स्थान पर चला गया एक दिन उसका पिता पेढालपरिव्राजक विद्याधर सुज्येष्ठा के पुत्र सात्यकिका हरण कर अपने घर पर ले आया, और लाकर उसने उसे अपनी विद्या सिखा दो । सात्यकि पांच पूर्व भवों में रोहिणी विद्याद्वारा એવી રીતે) પિતાના વીર્યને તે સાધ્વીની નિમાં દાખલ કરી દીધું. તેથી તે સાધ્વીને ગર્ભ રહ્યો અને ત્યાર બાદ એગ્ય સમયે તેણે એક પુત્રને જન્મ આપે તેનું નામ “સાત્યકી” રાખવામાં આવ્યું. ધીરે ધીરે બાલ્યાવસ્થા પૂરી કરીને જ્યારે તે સમજણો થયે ત્યારે તે એક દિવસ ભગવાનના સમવસરણમાં જઈ પહોંચ્યા. ત્યાં કાલસંદીપ નામને એક વિદ્યાધર પણ આવેલું હતું. તે વિદ્યારે ભગવાનને વંદણા કરીને આ પ્રમાણે પૂછયું-“હે ભગવન્! મારે કેનાથી ભય પામ પડશે?” ભગવાને તેને કહ્યું-“તારે સાયકીથી ભય પામ પડશે” (સાયકી તારી હત્યા કરશે). ભગવાનનો આ પ્રકારને જવાબ સાંભ વળીને કાલસંદીપ સાયકીની પાસે જઈને તેને તિરસ્કાર કરવા લાગ્યો-“છોકરા ! શું તું મને મારી શકીશ!” આ પ્રમાણે કહીને તે પોતાના નિવાસસ્થાન તરફ ચાલે ગયે. ત્યારબાદ કોઈ એક દિવસે સાત્યકીના પિતા પેઢાલ પરિ ત્રાજક વિદ્યારે સુજયેષ્ઠા પાસેથી સાયકનું અપહરણ કર્યું. તે તેને પિતાને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #325

२९६
स्थानाङ्गसूत्रे भवे तु सा रोहिणी विद्या सिद्धा, तल्ललाटे विवरं कृत्वा तच्छरीरं प्रविष्ठा । ललाटच्छिद्र च देवेन तृतीयं नेत्र कृतम् । सात्यकिः स्वपितरं पेढालपरिवाजकं, कालसंदीपं विद्याधरं च मारितवान् , स्वयं च विद्याधरचक्रवर्ती बभूव ७।। ___ नथा--श्राविका बुद्धः-बुद्धा-ज्ञाता श्राविका-सुलसाभिधाना येन स श्राविकाबुद्धः, आर्षत्वावुद्धस्य परप्रपोगः, अम्बड:-तदाख्यः परिव्राजको विद्याधरश्रमणोपासकः, तत्कथै यम्--
चम्पानगरीनिवासी अम्बडो विद्याधरः श्रावको महावीरप्रभुसमीपे धर्म श्रुत्वा राजगृहं प्रयातः । स च भगवता बहुसरपोपकारायोक्त:-" सुलसाश्राविका मारा गया-अतः उसने छठे भवमें जब कि उसकी आयु छ मासकी चाकी रही इस विद्याकी चाहना करना छोड दिया परन्तु इस सातवें भवमें उसे वह रोहिणी विद्या सिद्ध हो गई सो वह उसके ललाटमें छेद करके शरीर में प्रविष्ट हो गई ललाटके छेदको देवने तृतीय नेत्रके रूप में परिणमा दिया सात्पकिने अपने पिता पेढालपरिव्राजकको और कालसंदीप विद्याधरको मार दिया और स्वयं विद्याधरोंका चक्रवर्तीवनगया
अम्बडका विशेषण जो 'श्राविका बुद्ध' दिया है सो उस विषय में कथा ऐसी है-अम्बड़ नामका कोई एक विद्याधर था, वह चम्पानगरीका रहनेवाला था, श्रावक था, एक दिनकी बात है कि यह महावीर प्रभुके पास धर्म सुनकर राजगृह की ओर जव चला तब भगवान्ने उससे ઘેર લઈ ગયે. ત્યારબાદ તેણે તેને પિતાની વિદ્યાઓ શિખવી દીધી. પાંચ પૂર્વભવમાં રહિણીવિદ્યા દ્વારા સાત્યકીને મારી નાખવામાં આવ્યું હતું. તેથી પિતાના છઠ્ઠા ભાવમાં જ્યારે પિતાનું છ માસનું આયુષ્ય બાકી રહ્યું હતું ત્યારે તે તે વિદ્યા પ્રાપ્ત કરવાની અભિલાષા છેડી દીધી. પરંતુ આ સાતમા ભાવમાં તેને તે રોહિણી વિદ્યા સિદ્ધ થઈ ગઈ. તે વિદ્યા તેના કપાળમાં છિદ્ર પાડીને તેના શરીરમાં દાખલ થઈ ગઈ તેના કપાળમાં જે છિદ્ર પડયું હતું. તેનું દેવ દ્વારા ત્રીજા નેત્રમાં પરિણમન કરવામાં આવ્યું. ત્યાર બાદ સત્યકીએ તેના પિતા પેઢાલ પરિવ્રાજકને અને કાલસંદીપ વિદ્યાધરને મારી નાખ્યા અને પોતે વિદ્યાધરને ચકવર્તી બની ગયો.
(૯) અમ્બડ–અમ્બડને શ્રાવિકાબુદ્ધ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે તેને વિષે આ પ્રકારની કથા છે
અમ્બડ નામનો કોઈ એક વિદ્યાધર હતું. તે ચંપા નગરીમાં રહેતો હતો અને શ્રમણોપાસક (શ્રાવક) હતું. એક દિવસ તે મહાવીર પ્રભુના દર્શન કરીને તથા ધર્મોપદેશ સાંભળીને જ્યારે તે રાજગૃહ નગર તરફ જવા ઉપડયો, ત્યારે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #326

सुघा टीका स्था०९ सू० ३४ भाविमध्यमतीर्थकरके वलिनिरूपणम्
२९७
धर्माचरणार्थ निवेदनीया " । ततोऽम्बडचिन्तयामास - “ अहोमुलसा पुण्यवती, या त्रिलोकीनाथेन धर्माचरणार्थं निवेद्यते तस्याः कईट्टग्गुणो यत्प्रभावेण भगaar धर्माचरणार्थं निवेद्यत इति तावदहं तस्याः सम्यक्त्वं परीक्षे " । ततः स परिव्राजकवेषधारी गत्वा सुलसामुवाच - ' आयुष्मति ! तव धर्मो भविष्यतीति मे भोजनं गुरुबुद्धा देहि " । ततः सुलसोवाच- येभ्यो गुरुबुद्धया भोजनं दीयते ते विदिता एव । ततोऽम्बड आकाशे कमलं रचयित्वा तत्रोपविश्य लोकं विस्माअनेक जीवोंके उपकारके निमित्त ऐसा कहा कि " तुम मेरी तरफसे सुलसा श्राविकाको धर्माचरणके लिये निवेदन करना भगवान् के द्वारा इस प्रकार कहे जाने पर उसने विचार किया - ओह ! सुलसा बडी पुण्यशालिनी है जो धर्माचरणके लिये त्रिलोकीनाथ भगवान् द्वारा प्रेरित की जा रही है, या निवेदित की जा रही है अतः मैं इसके सम्यक्त्वका परीक्षण करूं " ऐसा विचार करके उसने परिव्राजकका वेष धारण कर लिया और सुलसाके पास जाकर वह कहने लगाअयुष्मति ! तुम्हें बहुत धर्म होगा जो तुम गुरुबुद्धिसे मेरे लिये भोजन प्रदान करोगी तो तब उसकी ऐसी बात सुनकर सुलसा बोली- मैं जिन्हें गुरुबुद्धिसे आहार देती हूँ ये विदित ही है, अर्थात् गुरुबुद्धिसे तुमको आहार नहीं दूंगी । तब अम्बडने आकाशमें कमल रचकर और उस पर बैठकर लोगों को आश्चर्यमें डाल दिया लोकोंने अम्बटको ભગવાન મહાવીરે અનેક જીવા પર ઉપકાર કરવા નિમિત્તે તેને આ પ્રમાણે કહ્યું “ સુલસા શ્રાવિકાને ધર્મધ્યાન કરવાનુ` મારા તરફથી કહેશે.” જ્યારે મહાવીર પ્રભુએ તે વિદ્યાધરને આ પ્રમાણે કહ્યુ ત્યારે તેના મનમાં એવા વિચાર થયા કે “ સુલસા કૈટલી ખધી પુણ્યશાલિની છે. ત્રિલેાકીનાથ ભગવાનની તેના પ્રત્યે કેવી કૃપાદૃષ્ટિ છે! અહા ! ખુદ મહાવીર પ્રભુ તેને ધર્મધ્યાન કરવાની પ્રેરણા આપી રહ્યા છે.” ત્યાર ખાદ તેણે વિચાર કર્યો કે સુલસા શ્રાવિકાના સમ્યક્ત્વની મારે સેાટી કરવી જોઇએ. આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેણે પરિ ત્રાજકના વેષ ધારણ કર્યાં. સુલસાની પાસે જઈને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું હું આયુષ્મતિ! જે તું ગુરુમુદ્ધિથી ( મને ગુરુ માનીને) મને ભાજન પ્રદાન કરીશ તેા તને ખૂબ જ ધર્મલાભ થશે.” ત્યારે સુલસાએ તેને જવાબ આપ્યોગુરુમુદ્ધિથી કાને આહાર પ્રદાન કરવા તે હું જાણું છું.” એટલે કે હું આપને ગુરુમુદ્ધિથી ભાજન પ્રદાન કરી શકીશ નહીં. ત્યારે અમ્મરે પોતાની
66
66
स्था० - ३८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #327

२९८
स्थानाङ्गसूत्रे पितवान् , ततोऽम्बडं लोको भोजनाय निमन्त्रितवान् , स तु नैच्छत् । लोकास्तं पप्रच्छु:-भगवन् ! भवान् कस्य भोजनेन मासक्षपणान्ते भाग्यं संवर्द्धयिष्यति ? स प्रत्युवाच-'सुलसायाः' इति । ततो लोको गत्या सुलसां निवेदयामासयथा तय गेहं भिक्षुरयं भोक्तुमिच्छति । सुलसोवाच-गुरुबुद्धया दातुं नोचितम् । ततोलोकोऽम्बडमुवाच । स च ज्ञातवान् सुलसापरमसम्यग्दृष्टिः, सा चमत्कारदर्शनापि न विस्मिता । ततोऽम्बडो लोकेन सह मुलसागृहं गतवान् । तत्र नैषे. भोजनके लिये निमन्त्रित किया, परन्तु उसने किसीका भी निमंत्रण स्वीकार नहीं किया तब लोकोंने उससे पूछा-भगवन् मासक्षमणके अन्तमें आप अपने भोजनसे किसके सौभाग्यको संचर्द्धित करेंगे ? तब उसने कहा-मैं सुलसाके सौभाग्यका संवर्द्धन करूंगा, उसकी ऐसी बात सुनकर लोगोंने सुलसाके पास जाकर निवेदन किया-कि हे सुलसे ! तुम बडी सौभाग्यशालिनी हो-क्योंकि यह भिक्षु तुम्हारे घर पर ही भोजन करना चाहता है, तब सुलसाने कहा-मैं गुरुकी बुद्धिसे तो इसे आहार देना नहीं चाहती हूं, तब लोगोंने जाकर अम्बडसे कहा-तो यह समझ गया कि मुलसा परम सम्यग्दृष्टि जीय है, जो मेरे इस चमत्कारको देखकर भी आर्य चकित नहीं बनी तय अम्बड लोकोंके साथ सुलसाके घर पर स्वयं गया वहां वह नैषेधिकी વિદ્યાના પ્રભાવથી આકાશમાં કમળનું નિર્માણ કર્યું. તે કમલ પર બેસીને તેણે લેકેને આશ્ચર્યચકિત કરી નાખ્યા. લેકેએ તેને ભેજનને માટે આમંત્રણ આપવા માંડયું, પણ તેણે કેઈના આમંત્રણ સ્વીકાર ન કર્યો. ત્યારે લોકોએ તેને પૂછયું-“ભગવન્! માસખમણને અને આપ કયા ભાગ્યશાળીના હાથનો આહાર ગ્રહણ કરીને તેના સૌભાગ્યની અભિવૃદ્ધિ કરશે?” ત્યારે અમ્બડે જવાબ આપે-“હું સુલતાને ત્યાંથી આહાર ગ્રહણ કરીને તેને સૌભાગ્યની અભિવૃદ્ધિ કરીશ.” તેની આ વાત સાંભળીને લોકોએ સુલસા પાસે જઈને તેને કહ્યું-“હે સુલસા! તું ઘણી ભાગ્યશાળી છે, કારણ કે મા ખમણુને અને તે સાધુ તારા ઘરનું ભોજન વહેરીને પારણું કરવાનું છે.ત્યારે સુલસાએ કહ્યું- હું ગુરુભાવથી (તેને મારો ગુરુ ગણીને) તેને આહાર પ્રદાન કરવા માગતી નથી.” લેકોએ અમ્બડ પાસે જઈને આ વાત તેને કહી સંભળાવી. ત્યારે તેને ખાતરી થઈ ગઈ કે સુલસા પરમ સમ્યગ્દષ્ટિ જીવ છે. તેથી જ મારા આ ચમત્કારની પણ તેના ઉપર બિલકુલ અસર થઈ નથી. આ પ્રકારે સુલાસાની કસોટી કરીને તે લેકેની સાથે સુલસાને ઘેર ગયો નૈષિકી કરતે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #328

सुवा टीका स्था० ९ सू. ३४ माविमध्यम तीर्थंकरके चलिनिरूपणम्
धिक कुर्वन् पश्ञ्चनमस्कारमन्त्रमुच्चारयन् प्रविवेश, सुलसाऽप्यम्बडस्याभ्युत्थानादिक शिष्टाचारं कृतवती, अम्बडोऽपि सुलसां प्रशंसितवान् ।
9
औपपातिकोपाने, ' महाविदेहे सेत्स्यति' इत्येवमभिधीयते सोऽन्योऽम्बडः सम्भाव्यते ८ तथा सुपाची- तदाख्या पाश्र्वपित्यापार्श्वनाथ शिष्यशिष्या आर्याऽपि ९। एते नत्र जीवा आगमिष्यन्त्याम् उत्सर्पिण्यां चातुयमं- चत्वारो यामा - महाव्रतानि यस्मिन् स ' चातुर्यामोधर्मस्तं धर्म प्रज्ञाप्य - प्ररूप्यसेत्स्पंति-सिद्धिं गमिष्यन्ति इत्यारभ्य -' यावत् ' पदेन ' भोत्स्यन्ते, मोक्ष्यन्ते, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानाम् इतिग्राह्माणि, अन्तं करिष्यन्ति । एतेषु केचिन्मध्यमतीर्थङ्करत्वेनोत्पत्स्यन्ते, केचित्त स्केवलित्वेनेति ॥ सू० ३४ ॥ करता हुआ एवं पंचनमस्कार मंत्र का उच्चारण करता हुआ अन्दर प्रवेश किया सुलसाने भी अम्यडका अभ्युत्थान आदि शिष्टाचार किया एवं अम्बडने भी सुलसाकी प्रशंसा की
(C
ܕ
२९९
अम्बड महाविदेह में सिद्धि पद प्राप्त करेगा " ऐसा जो औपपातिक उपाङ्गमें कहा गया है, सो वह कथन इस अम्बडके विषय में नहीं कहा गया है, किन्तु वह कथन अन्य अम्बडके विषयमें है ऐसा प्रतीत होता है ।
सुपार्श्व - यह आर्यिका थी और पार्श्वनाथके शिष्यकी शिष्या थी ये नौ जीव आगामी उत्सर्पिणीमें चार महा व्रतवाले धर्मकी प्ररूपणा करके सिद्धि पदको प्राप्त करेंगे यहाँ यावत्पदसे " भोत्स्यन्ते मोक्ष्यन्ते, परिनिर्वास्यन्ति, सर्वदुःखानाम् " इन पदोंका ग्रहण हुआ
શકે અને પચ નમસ્કાર સત્રના જાપ કરતા તે તેના ઘરમાં દાખલ થયા, સુલસાએ પણ અભ્યુત્થાન આદિ શિષ્ટાચાર પૂર્ણાંક તેના સત્કાર કર્યાં, અમ્મર પુછુ સુલસાની ખૂબ જ પ્રશ`સા કરી.
>>
“ અમ્બડ મહાવિદેહમાં સિદ્ધ પદ પ્રાપ્ત કરશે આ પ્રકારનું જે કથન ઔપપાતિક ઉપાંગમાં કરવામાં આવ્યું છે, તે કથન આ અમ્બડને અનુલક્ષીને કરાયુ' નથી, પરન્તુ તે કથન અન્ય અમ્બડના વિષયમાં કરવામાં આવ્યું छे. शोभ समभवु.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
सुपार्श्व-ते मे आर्थिक ( साध्वी ) हुती. तेथे पार्श्वनाथ भगवानना શિષ્યની શિષ્યા હતાં.
ઉપર્યુક્ત નવે જીવે આગામી ઉત્સર્પિણીમાં ચાર મહત્વતવાળા ધર્મની પ્રરૂપણા કરીને સિદ્ધ થશે. અહીં “ યાવત્ ” પદથી નીચેને સૂત્રપાઠ ગ્રહણ

Page #329

३००
स्थानाङ्गसूत्रे ___पूर्व तीर्थङ्करत्ययोग्या जीया उक्ताः, तत्र श्रेणिकस्य तीर्थङ्करत्वं प्रदर्शयि. तुमाह--
मूलम्-एस णं अजो ! सेणिए राया भिंभसारे कालमासे कालं किच्चा इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए सीमंतए नरए चउरासीइ वाससहस्सटिइएसु नेरइएसु णेरइयत्ताए उववाजिहिति । से णं तत्थ णेरइए भविस्सइ काले कालोभासे जाव परमकिण्हे वन्नेणं । से णं तत्थ चेयणं येइहिई उज्जलं जाय दुरहियासं । से णं तओ नरयाओ उवद्वेत्ता आगमेस्साए उस्साप्पिए इहेव जंबुद्दोवे दोवे भारहे वासे वेयगिरिपायमुले पुंडेसु जणवएसु सयदुवारे णयरे संमुइस्स कुलगरस्स भदाए भारियाए कुच्छिसि पुमत्ताए पच्चायाहिई । तएणं सा भद्दा भारिया नवण्हं मासाणं बहुपडिपुण्णाणं अट्रमाण य राइंदियाणं वीइक्ताणं सुकुमालपाणिपायं अहीणपडिपुन्नपंचिंदियसरीरं लक्खणवंजणगुणोववेयं जाव सुरूवं दारगं पयाहिइ । जं रयाणं च णं से दारए पयाहिई तं रयणिं च णं सयदुवारे णयरे सभितरबाहिरए भारग्गसो य कुंभग्गसो य पउमवासे य रयणवासे य वासे वासिहिइ । तएणं तस्स दारयस्त अम्मापियरो एकारसमे दिवसे वीइकते जाप बारसाहे दिवसे अयमेयारूवं गोण्णं गुणनिप्फण्णं नामधिज्जं काहिंति-जम्हा णं अम्हं इमंसि दारगंसि जायंसि समाणंसि सयवारे नयरे सभितरबाहिरए भारग्गसो य कुंभग्गसो य पउमवासे य रयणवासे है, इनमें कितनेक मध्यम तीर्थंकर रूपसे उत्पन्न होंगे और कितनेक केवलि रूपसे उत्पन्न होंगे ॥ सू० ३४ ॥ થયે છે–બુદ્ધ થશે, મુક્ત થશે, પરિનિવૃત થશે અને સમસ્ત દુઓને અન્ત કરશે. તેમાંથી કેટલાક મધ્યમ તીર્થંકર રૂપે ઉત્પન્ન થશે અને કેટલાક કેવળી રૂપે ઉન્ન થશે. સૂ ૩૪ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #330

सुघा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्थ तीर्थकरत्वनिरूपणम्
३०१ य वासे वुड्डे तं होउ णं अम्हं इमस्स दारगस्स नामधिज्ज महापउमे, तएणं तस्स दारगस्त अम्मापियरो नामधिजं काहिंति-महापउमेत्ति । तएणं तं महापउमं दारगं अम्मापियरो साइरेगं अट्रवासजायगं जाणित्ता महया रायाभिसेएणं अभिसिंचिहिति । से णं तत्थ राया भविस्सइ महया हिमवंत महंतमलयमंदरमहिंदसारे रायवन्नओ जाव रजं पसाहेमाणे विहरिस्सइ, । तएणं तस्स महापउमस्स रन्नो अन्नया कयाई दो देवा महिडिया महज्जुइया महब्बलार महाजसा महासोक्खा सेणाकम्मं काहिंति, तं जहा-पुण्णभद्देय १ माणिभद्देय २। तएणं सयदुवारे नयरे बहवे राईसरतलवरमाडंबियकोडुबिय इब्भसेट्रिसेणावइसत्थवाहप्पभियओ अन्नमन्नं सदावेहिति एवं वइस्संति-जम्हाणं देवाणुप्पिया! अम्हं महापउमस्स रन्नो दो देवा महिड्रिया जाव महासोक्खा सेणा सम्मं करते, तं जहापुण्णभद्देय माणिभदेय, तं होउ णं अम्हं देवाणुप्पिया महापउमस्त रन्नो दोच्चेवि नामधेने देवसेणे । तएणं तस्स महापउमस्स दोच्चे वि नामधेजे भविस्सइ देवसणेत्ति । तएणं तस्स देवसेणस्स रन्नो अन्नया कयाइं सेए संखतलविमलसन्निगासे चउदंते हत्थिरयणे समुप्पज्जिहिइ । तएणं से देवसेणे राया तं सेयं संखतलविमलसंनिगासं चउदंतं हत्थिरयणं दुरूढे समाणे सयदुवारं नयरं मझं मझेणं अभिक्खणं २ अइजाहिइ य णिज्जाहि य । तएणं सयदुवारे णयरे बहवे राईसरतलवर जाय अन्नमन्नं सदाविस्तंति, एवं वइस्संति-जम्हाणं देवाणुप्पिया।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #331

३०२
स्थानाङ्गसूत्रे अम्हं देवसेणस्स रन्नो सेए संखतलविमलसंनिगासे चउदंते हत्थिरयणे समुप्पन्ने त होउ णं अम्हं देवाणुप्पिया । देवसे. णस्स रन्नो तच्चेवि नामधेज्जे विमलवाहणे । तएणं तस्स देवसेणस्त रन्नो तच्चेवि णामधेज्जे भविस्सइ विमलयाहणे.
तएणं से विमलयाहणे राया तीसं वासाइं अगारबासमझे चसित्ता अम्मापिईहिं देवत्तगएहिं गुरुमहत्तरएहिं अब्भणुन्नाए समाणे उदुमिसरए संबुद्धे अणुत्तरे मोक्खमग्गे पुणरवि लोगतिएहिं जीयकप्पिएहिं देवेहिं ताहिं इट्टाहि कंताहिं पियाहिं मणुन्नाहिं मणामाहिं उरालाहिं कल्लाणाहिं धन्नाहि सिवाहिं मंगल्लाहिं सस्सिरीआहिं वग्गूहिं अभिणदिज्जमाणे २ अभिथुवमाणे २ य बहिया सुभूमिभागे उज्जाणे एगं देवदूसमादाय मुंडे भवित्ता आगाराओ अणगारियं पवइहिइ । तस्स णं भगचंतस्स साइरेगाई दुवालसवासाइं निच्चं बोसटकाए चियत्तदेहे जे केई उवसग्गा उप्पज्जिस्संति, तं जहा-दिव्यावा माणुसा या तिरिक्खजोणिया वा, ते उपन्ने सम्मं सहिस्सइ खमिस्सइ तितिक्खिस्सइ अहियासिस्तइ । तएणं से भगवं ईरियासमिए भासासमिए जाय गुत्तबंभयारी अममे अकिंचणे छिन्नगंथे निरुपलेवे जहाभावणाए कंसपाईव मुक्कतोए जाव सुहुयहुयासणेविव तेयसा जलंते।
कंसे संखे जीवे, गगणे वाए य सारए सलिले । पुक्खरपत्ते कुम्मे, विहगे खग्गी य भारंडे ॥१॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #332

सुघाटीका स्था०९ सू०३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम् ३०३
कुंजर वसहे सीहे, नगरया चेव सागरमखोमे । चंदे सूरे कणगे, वसुंधरा चे सुहुयहुए ॥ २॥
नत्थि णं तस्स भगवंतस्स करथइ पडिबंधे भवइ, से य पडिबंधे चउविहे पण्णत्ते, तं जहा--अंडए वा १, पोयएइ वा २, उग्गहेइ वा ३, पग्गहेइ वा ४, ज णं जं णं दिसं इच्छइ तं गं तं गं दिसं अपडिबद्धे सूइभूए लहुमूए अणप्पगंथे संजमेणं तवसा अप्पाणं भावेमाणे विहरिस्सइ । तस्स णं भगवं. तस्स अणुत्तरेणं नाणेणं अणुत्तरेणं दंसर्गणं अणुत्तरेणं चरितेणं एवं आलएणं, विहारेणं अज्जयेणं, मदवेणं, लाघवेणं, खंतीए,-मुत्तीए,-गुत्तीए, सच्चसंजम-तवगुणसुचरियसोवचिय फलपरिनिव्याणमग्गेणं अप्पाणं भावमाणस्स झागंतारयाए वमाणस्स अणंते अणुत्तरे निव्याघाए निरावरणे कसिणे पडिपुन्ने केवलवरनाणदंसणे समुपज्जिहिइ । तएणं से भयवे अरहा जिणे भविस्सइ, केवली सव्वन्नू सव्यदरिसी सदेवमणुयासुरस्स लोगस्स परियागं जाणिस्सइ पासिस्सइ सव्वलोए सव्वजीवाणं आगई गई ठिई चयणं उववायं तक्म णोमाणसियं भुत्तं पीयं कडं पडिसेवियं अवीकम्मं रहोकम्मं अरहा अरहस्सभागी भविस्तइ । तं तं कालं मणवयकाइए जोगे वट्टमाणाणं सव्यलोए सव्यजीवाणं सव्यभावे जाणमाणे पासमाणे विहरिस्सइ । तएणं से भयवं तेणं अणुत्तरेणं केवलवरनाणदंसणेणं सदेवमणुयासुरलागं अभिसमिच्चा समणाणं णिग्गंथाणं
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #333

३०४
स्थानाङ्गसूत्रे पंचमहव्वयाइं सभावणाई छच्च जीवनिकायधम्म देसेमाणे विहरिस्सइ ॥ सू० ३५॥
छाया-एष खलु आर्याः । श्रेणिको राजा भिम्भसारः कालमासे कालं कृत्वा अस्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः सीमन्तके नरके चतुरशीतिवर्ष सहस्रस्थितिकेषु नेरयिकेषु नैरयिकतया उत्पत्स्यते । स खलु तत्र नैरयिको भविष्यति काल: कालायभासः यावत् परमकृष्णो वर्णेन । स खलु तत्र वेदनां वेदयिष्यति-उज्ज्वला यावत् दुरधिसहाम् । स खलु तस्मानरकात् उदृत्य आगमिष्यन्त्यामुत्सर्पिप्याम् इहैव जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे वैताढयगिरिपादमूले पुण्ड्रेषु जनपदेषु शतद्वारे नगरे संमुचेः कुलकरस्य भद्राया भार्यायाः कुक्षौ पुस्तया प्रत्यायास्यति । ततः खलु सा भद्रा भार्या नवसु मासेषु बहुमतिपूर्णेषु अर्द्धाष्टिभेषु च रात्रिन्दिवेषु व्यतिक्रान्तेषु सुकुमारपाणिपादम् अदीनप्रतिपूर्णपश्चेन्द्रियशरीरं लक्षणव्यानगुणोपपेतं यावत् सुरूपं दारकं प्रजनयिष्यति । यस्यां रजनौ च खलु स दारकः प्रजनिष्यते तस्यां रजनौ च खलु शतद्वारे नगरे साभ्यन्तरबाखके भारायशश्च कुम्भारशश्च पद्मवर्षश्च रत्नवर्षश्च वर्षों वर्षिष्यति । ततः खलु तस्य दारकस्य मातापितरौ एकादशे दियसे व्यतिक्रान्ते यावत् द्वादशे दिवसे इदमेतद्रूपं गौणं गुणनिष्पन्न नामधेयं करिष्यतः-यस्मात् खलु अस्माकमस्मिन् दारके जाते सति शतद्वारे नगरे साभ्यन्तरबाह्य के भाराग्रशश्च कुम्भारशश्च पावर्षश्च रत्नवर्षश्च वर्षों पृष्टः, ततू भवतु खलु अस्माकमस्य दारकस्य नामधेयं महापद्मः । ततः खलु तस्य दारकस्य मातापितरौ नामधेयं करिष्यतः महापझेति । ततः खलु तं महापन दारकं मातापितरौ सातिरेकम् अष्टवर्षजातकं ज्ञात्वा महता राज्याभिषेकेण अभिपेक्ष्यतः । स खलु तत्र राजा भविष्यति, महाहिमहन्मलयमन्दरमहेन्द्रसारः राजवर्णकः यावत् राज्यं प्रसाधयन् विहरिष्यति । ततः खलु तस्य महापद्मस्य राज्ञः अन्यदा कदाचित् द्वौ देवौ महर्दि को महाद्युतिको महाबलौ महायशसौ महासौख्यौ सेनाकर्म करिष्यतः, तद्यथा-पूर्णभद्रश्च १, मणिभद्रश्च २॥ ततः खलु शतद्वारे नगरे बहयो राजेश्वरतलवरमाडम्बिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहप्रभृतयः अन्योन्यं शब्दयिष्यन्ति, एवं वदिष्यन्ति-यस्मात् खलु देवानुप्रियाः। अस्माकं महापद्मस्य राज्ञो द्वौ देवौ महद्धि को यावत् महासौख्यौ सेनाकमकुरुतः, तद्यथा-पूर्णभद्रश्च मणिभद्रश्च, तद् भवतु खलु अस्माकं देवानुप्रियाः महापद्मस्यराज्ञो द्वितीयमपि नामधेयं देवसेनः इति । ततः खलु तस्य महापद्मस्य द्वितीयमपि नामधेयं भविष्यति । देवसेन इति । ततः खलु तस्य देवसेनस्य राज्ञोऽन्यदा कदा
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #334

सुघा टीका स्था०९ सू०३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम्
३०५ चित् श्वेतशतलविमलसन्निकाशं चतुर्दन्तं हस्तिरत्नं समुत्पत्स्यते। ततः खलु स देवसेनो राना तं श्वेतं शङ्कतलविमलप्सनिकाशं चतुर्दन्तं हस्तिरत्नम् आरूढः सन् शतद्वारं नगरं मध्यमध्येन अभीक्ष्णमभीक्ष्णमतियास्यति च निर्यास्यति च । ततः खलु शतद्वारे नगरे बहयो राजेश्वरतलपर० यावत् अन्योन्य शन्दयिष्यन्ति, एवं वदिष्यन्ति-यस्मात् खलु देवानुभियाः । अस्माकं देवसेनस्य राज्ञः श्वेतं शतलविमलसन्निकाश चतुर्दन्तं हस्तिरत्नं समुत्पन्नं तद् भवतु खलु अस्माकं देवानुप्रियाः । देवसेनस्य राज्ञम्तृतीयमपि नामधेयं विमलवाहनः । ततः खलु तस्य देवसेनस्य राज्ञस्तृतीयमपि नामधेयं भविष्यति विमलवाहन ततः खलु स विमलवाहनो राजा त्रिशतं वर्षाणि अगारवासमध्ये उषित्वा मातापितृभ्यां देवत्वगताभ्यां गुरुमहतरैरभ्यनुज्ञातः सन् ऋतौ शरदि संबुद्धः अनुत्तरे मोक्षमार्ग, पुनरपि लोकान्तिकैः जितकल्पिकैः देवैः ताभिः इष्टाभिः कान्ताभिः प्रियाभिमनोज्ञाभिः मनोऽमाभिः उदाराभिः कल्याणाभिः धन्याभिः शिवाभिः मङ्गल्यामिः सश्रीकाभिः वागभिः अभिनन्धमानः अमिनन्धमानः अमि. ष्ट्रयमानः अभिष्ट्रयमानश्च बहिः सुभूभिमागे उद्याने एकं देवदूष्यमादाय मुण्डो भूत्वा आगारात् अनगारितां प्रव्रजिष्यति । तस्य खलु भगवतः सातिरेकाणि द्वादशवर्षाणि नित्यं व्युत्सृष्टकाये, त्यक्ते देहे-ये केऽपि उपसर्गा उत्पत्स्यन्ते, तद्यथा-दिव्या वा मानुषा वा तियग्योनिका वा, तानुत्पन्नान् सम्यक् सहिष्यते क्षमिष्यते तितिक्षिष्यते अध्यासिष्यते । ततः खलु स भगवान् ईर्यासमितो भाषासमितः यावत् गुप्तब्रह्मवारी अममोऽकिञ्चनश्छिन्नग्रन्थो निरुपलेपः यथा भावनायां कांस्यपात्रीय मुक्ततोयः यावत् सुहतहुताशन इव तेजसा ज्वलन् । "कांस्यं शो जीवः, गगनं वातश्च शारदं सलिलम् ।
पुष्करपत्रं कर्मः, विहगः खड्गी च भारण्डः ॥ १॥ कृजरः वृषभः सिंहः, नागराजश्चैव सागरोऽक्षोमः ।
चन्द्रः सूरः कनकं, बसुन्धरा चैव सुहुतहुतः " ॥२॥ नास्ति खलु तस्य भगवतः कुत्रापि प्रतिबन्धो भवति, स च प्रतिबन्धश्चतुविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-अण्डज इति वा १, पोतज इति वा २, अवग्रहिकइति या ३, प्रग्रहिकइति या ४॥ यां यां दिशमिच्छति तां तां दिशमप्रतिवद्धः शूचिभूतो लघुभूतः अनात्मग्रन्थः संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयन् बिहरिष्यति । तस्य खलु भगवतः अनुत्तरेण ज्ञानेन अनुत्तरेण दर्शनेन अनुत्तरेण चारित्रेण एवम् आलयेन , विहारेण, आर्जवेन,मार्दवेन लाघवेन शान्त्या मुक्त्या गुक्त्या सत्यसंयमतपोगुणसुचरितसोपचितफलनिर्वाणमार्गेणाऽऽत्मानं भावयतो ध्यानांन्तरिकायां वर्तमानस्य
स्था०-३९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #335

३०६
स्थानाङ्गसूत्रे
अनन्तमनुत्तरं निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पत्स्यते । ततः खलु स भगवान् अर्हन् जिनो भविष्यति, केवली सर्वज्ञः सर्वदर्शी सदेवमनुजासुरस्य लोकस्य पर्यायं ज्ञास्यति, द्रक्ष्यति, सर्वलोके सर्व जीवानामागतिं गतिं स्थितिं च्यवनमुपपातं तर्क मनोमानसिकं भुक्तं पीतं कृतं प्रतिसेवितमाविकर्म र कर्म रहा: अरहस्य भागी भविष्यति तं तं कालं मनोवाक्कायिके योगे वर्तमानानां सर्वलोके सर्वजीवानां सर्वभावान् जानानः पश्यन विहरिष्यति । ततः खलु स भगवान् तेनानुत्तरेण केवलवरज्ञानदर्शनेन सदेवमनुजासुरलोकमभिसमेत्य श्रमणेभ्यो निर्मन्थेभ्यः पञ्चमहाव्रतानि सभावनानि षड्जीवनिकायधर्म दिशन् विहरिष्यति ॥ सू० ३५ ।।
टीका- 'एस णं अज्जो !" इत्यादि -- गौतमादिसाधून संबोधयन्भगवानाह - आर्या ! इति = हे आर्याः ! आर्यशब्दस्य सविस्तरव्याख्या उपासकदशासूत्रे मत्कृतायामगारसञ्जीवनीटीकायां विलोकनीया । एषः = अत्रैव त्रयस्त्रिशतत्सूत्रोक्तानां महावीरतीर्थे निर्वर्तिततीर्थ करनामगोत्रकर्मणां नवानां जीवानां तीर्थंकरतब योग्य जीवोंका कथन कर अब सूत्रकार श्रेणिक में तीर्थकरताका प्रदर्शन करने के लिये सूत्र कहते हैं-
""
इत्यादि ।
66 एस णं अज्जो ! सेणिए राया टीकार्थ - यहां गौतमादि साधुजनों को संबोधित करते हुए भगवान् कह रहे हैं - हे आये ! आर्य शब्दको यदि विस्तृत रूपसे व्याख्या जाननी हों तो उपासकदशाङ्ग सूत्र पर जो मेरे द्वारा अगार संजीवनीटीका की गई है उसमें देख लेनी चाहिये ये महावीर के तीर्थमें जिन नौ जीवोंने तीर्थकर नामगोत्र कर्मका उपार्जन किया है और इस विषयका कथन ३३ वें सूत्रमें ऊपर यहीं पर किया जा चुका है, उन जीवोंके वीचमें આગામી કાળમાં જે જીવા તીથ કર મનવાના છે તેમનુ કથન આગલા સૂત્રમાં કરવામાં આવ્યુ. મહારાજા શ્રેણિકના જીવ પણ આગામી ઉત્સર્પિણીમાં તીર્થંકર ખતવાના છે. તેથી હવે સૂત્રકાર શ્રેણિકનું કથન કરે છે—
""
एस णं अज्जो ! सेणिए राया " त्याहि - ( सू ३५) “ હું આર્ચી ! ” આ પ્રકારનું સમેધત કરીને મહાવીર પ્રભુ ગૌતમાદિ સાધુઓને આ પ્રમાણે કહે છે–(“ હું આર્યાં ' અહી' જે આય પદ્મના પ્રયાગ થયા છે તે આ પદની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા ઉપાસક દશાંગ સૂત્રની મે લખેલી અગર સ’જીવની ટીકામાં આપવામાં આવ્યે છે . જે નવ જીવેએ મહાવીર પ્રભુના તીથમાં તીર્થંકર નામ ગાત્રનુ` ઉપાર્જન કર્યું છે તેમનુ વર્ણન ૩૩માં સૂત્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #336

सुघा टीका स्था.९ सू. ३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम् ३०७ मध्ये यः प्रथमत्वेनोक्तः सः, श्रेणिकोराजा स एष भिम्भसारः-भिम्भसारापरनामा, कालमासे-कालावसरे कालं कृत्वा अस्याः रत्नपभायाः पृथिव्याः सीमतके-प्रथमप्रस्तटे मध्यभागस्थे वृत्ते पञ्चचत्वारिंशल्लक्ष योजनायामविष्कम्भे नरके चतुरशीतिवर्ष सहस्रस्थितिकेषु नैरयिकेषु नैरपिकतया=नारकत्येनोत्पत्स्यते, स:श्रेणिकस्तत्र नरयिका-नारको जीयो भविष्यति । कीदृशः स भविष्यतीत्याह"काल " इत्यादि-स्वरूपेण-कालः पुनः कालावभासतदर्शकानां काल एवायभासमानो भविष्यति, "यावत्"-पदेन-'गम्मीरलोमहर्षः, भीमः, उद्वेगजनकः एतानि पदानि ग्राद्याणि, तत्र-गम्भीरलोमहर्षः-गम्भीरो महान् लोमहर्षों भयविकारो यस्य स तथा, भीमा-विकराला,उत्त्रासकावासोत्पादकः, पुनः परमकृष्णः जो सर्व प्रथम रूपसे गिनाये गये हैं वे श्रेणिक राजा कि जिनका नाम भिम्भतार भी है काल मासमें काल करके इस रत्नप्रभा पृथिवीके सीमन्तक नरकमें ८४ हजार वर्षकी स्थितियाले नैरयिकों में नैरयिककी पर्यायसे उत्पन्न होंगे सीमन्तक यह प्रथम प्रस्तर है यह मध्य भागमें स्थित है, गोल है ४५ लाख योजनका इसका आयाम और विष्कम्भ है, श्रेणिकका जीव वहां ऐसा नारक होगा जो काल कृष्णवर्णवाला होगा, कालावभास देखने वालों को कालेही रूपसे प्रति भासित होगा, यहां यावत् शब्दसे “गम्भीरलोमहर्षः भीमः उछेगजनकः” इन पदोंका ग्रहण हुआहै, इससे वह महान् है लोमहर्ष भय विकार जिसका ऐसा होगा, भीम विकराल होगा, उत्त्रासक-त्रासोत्पादक होगा, और वर्णसे परम कृष्ण होगा, वह श्रेणिक जीव वहां ऐसी पीडाका वेदना કરવામાં આવ્યું છે. તે નવ વ્યક્તિઓમાં સૌથી પહેલી વ્યક્તિ શ્રેણિક કહી છે. તેઓ મગધના મહારાજા અને તેમનું નામ બિબિસાર પણ હતું)
કાળને અવસર આવતા કાળધર્મ પામીને તે શ્રેણિક રાજા રતનપભા પૃથ્વીના સીમાન્તક નામના નરકાવાસમાં ૮૪ હજાર વર્ષની આયુસ્થિતિવાળા નારકમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થશે. સીમન્તક નામનું પ્રથમ પ્રસ્તટ છે તે મધ્યભાગમાં સ્થિત છે અને તેને આકાર ગોળ છે. તેને આયામ અને વિષ્કભ (લંબાઈ પહોળાઈ) ૪૫ લાખ યોજનપ્રમાણ છે. શ્રેણિક રાજાને જીવ ત્યાં એવા નરકરૂપે ઉપન્ન થશે કે જે કાળા વર્ણવાળે હશે, કાળાભાસી હશે. એટલે કે દેખનાર પણ કાળરૂપે જ પ્રતિભાસિત થશે. અહીં “યાવત્ (પર્યત)” પદ 43 “गम्भीर, लोमहर्षः भीमः उद्वेगजनकः " मा पढोने अहुए ३२३॥मा माव्यां છે. આ પદે દ્વારા એવું પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે કે તેને ભયવિકાર મહાન હશે, તેનું સ્વરૂપ ભીમ ( વિકરાળ ) હશે, તેને દેખાવ ત્રાસજનક હશે, અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #337

३०८
स्थानाङ्गसूत्रे वर्णेनाति श्यामलो भविष्यति । सः-श्रेणिक जीवः तत्र वेदनां-पीडां वेदयिष्यति अनुभविष्यति, कीदृशी वेदनां वेदयिष्यति? इत्याह-" उज्जला-" मित्यादिउज्ज्वलां-दुःखरूपतया जाज्वल्यमानां सुखलेशेनाऽप्यस्पृष्टी ' यावत्-पदेन " विपुलां, प्रगाढां, कटुका, कर्कशां, चण्डा, दुःखां, दुर्गा, दिव्याम्" इत्येतानि पदानि ग्राह्याणि, तत्र-विपुलां-पुष्कलो शरीरव्यापिनीमित्यर्थः, तथा-प्रगादा प्रकृष्टां, कटुको-कटुकरसजनिता यदा-कटुका-कटुकद्रययदनिष्टाम् , कर्कशाकठोरस्पर्शसम्पादितां, यद्वा-कर्कशद्रव्यवत् कठोराम् , चण्डां-वेगवतीं सद्य एवं मूछोकरीम् , दुःखा-सुखादुःखाचेति द्विविधवेदनामध्ये दुःखरूपां, दुर्गापर्वतादिदर्गवद् दुरुल्लङ्घया, दिव्यां=परमाधार्मिकदेवकतां, किं बहुना दुरधिसहां= सोडुमशक्या वेदनां वेदयिष्यति । करेगा-जो उज्ज्वल होगी-दुःख रूपसे जलती हुई होगी अर्थात् सुखके लेशसे भी जो अस्पृष्ट होगी यहाँ यावत्पदसे-विपुलां, प्रगाढां, कटुंकां, कर्कशां, चण्डां, दुःखां, दुर्गा, दिव्याम्" इन पदोंका ग्रहण हुआ है। इससे वह विपुल-पुष्कल-शरीर व्यापिनी वेदनाको भोगेगा प्रगाढप्रकृष्ट वेदनाको भोगेगा, कटुक-कटुकरसजनित अथया-कटुक द्रवकी तरह अनिष्ट, कर्कश-कठोर स्पर्शसे सम्पादित अथवा-कर्कश द्रव्यकी तरह कठोर चण्ड-वेगवाली अर्थात् शीघ्रही मूच्छित कर देनेवाली, दुःख रूप, दुर्गपर्यंत आदि दुर्गकी तरह दुरुल्लङ्घय एवं दिव्य-परमा. धार्मिक देवकृत ऐसी वेदनाको भोगेगा अधिक क्या कहा जाय-यह ऐसी वेदनाको भोगेगा जो सहन करनेके लिये भी उसे अशक्य होगी. તેને વર્ણ પરમ કૃષ્ણ હશે. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરે છે કે શ્રેણિક રાજાને જીવ ત્યાં કેવી પીડા ભેગવરો
“उज्ज्वलां, विपुलां, प्रगाढां, कटुका, कर्कशां, चण्डा, दु खां, दुर्गा, दिव्याम्" તે પીડા ઉજજવળ હશે-એટલે કે આગના જેવી દઝાડનારી હશે, એટલે કે ત્યાં લેશમાત્ર સુખનો પણ સંભવ નહીં હોય તે પીડા વિપુલ હશે, એટલે કે સમસ્ત શરીરમાં વ્યથા ઉત્પન્ન કરનારી હશે, પ્રગાઢ હશે એટલે કે આખા શરીરમાં ભયંકર વેદના ઉત્પન્ન કરનારી હશે, કટુક હશે એટલે કે કડવા રસના જેવી દુખ દાયક અથવા કડવા દ્રવ્યના જેવી અનિષ્ટ હશે, કર્કશ હશે-કઠોર સ્પર્શથી ઉત્પાદિત અથવા કર્કશ દ્રવ્યના જેવી કઠેર હશે, ચંડ હશે–એટલે કે વેગીલી હશે અથવા તુરત જ મૂછિત કરી નાખનારી હશે, દુઃખ રૂ૫ હશે, પર્વત આદિની જેમ દુરુલંઘનીય હશે, અને દિવ્ય હશે. પરમા-ધામિક દેવો વડે તે પીડા કરાતી હોવાથી તેને દિવ્ય કહી છે. આ પ્રકારની અસહ્ય વેદના તેને તે નરકાવાસમાં ભેગવવી પડશે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #338

सुधा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम् ३०९ __" से णं तओ" इत्यादि, सश्रेणिकजीवस्तस्मानरकाभिस्सत्यागामिन्यामुत्सर्पिव्यामस्मिन्नेव जम्बूद्वीपे भरतक्षेत्रे चैतादयगिरिपादमूले पुण्डूजनपदे शतद्वारे नगरे समुचेः कुलकरस्य भद्रामार्यायाः कुक्षौ जन्मग्रहीष्यति । तस्य जन्मसमये तस्मिन्नगरे भारामशः=भाराग्रप्रमाणेन, कुम्भारश: अनेककुम्भपरिमाणेन पुनरूपेणेत्यर्थः पप्रवृष्टिः रत्नदृष्टिश्च भविष्यतीत्यतस्तस्य मातापितरौ महापझेति नाम करिष्यतः । सातिरेक-किश्चिदधिकम् अष्टवर्षीयं तं राज्याभिषेकेणाभिपेक्ष्य
वह श्रेणिक जीव उस नरकसे निकल कर आगामी उत्सर्पिणी कालमें इसी जम्बूद्वीपमें स्थित भरत वर्षमें वैतादयगिरिके पादमूलमें पुण्ड्र जनपदमें शतद्वार नगर में संमुचिकुलकरकी भद्रा भार्याकी कुक्षिमें पुत्र रूपसे जन्म ग्रहण करेगा, जब नौ मास७॥ सात दिनरात समाप्त हो जायेंगे तब यह भद्राभार्या सुकुमार पाणिपादयाले अहीन प्रतिपूर्ण पंचेन्द्रिय शरीरवाले, लक्षण गुणोंवाले यावत् सुरूपवाले ऐसे पुत्रको उत्पन्न करेगी जिस रात्रिमें यह दारक उत्पन्न होगा उस रात्रिमें उस शतद्वार नगर में भीतर बाहर भाराग्र प्रमाणसे एवं कुम्भाग्रप्रमाण अनेक कुम्म परिमाणसे पुंजरूपसे पद्मवर्षा और रत्नवर्षा होगी उस दारकके माता पिता जब ११ वां दिन समाप्त हो जावेगा यावत् १२ यां दिन प्रारम्भ होगा तय उस १२ वें दिन में इस दारकका इस विचा: रसे इस प्रकारका गौण-गुणनिष्पन्न नाम करण करेंगे कि जब हमारा
તે નરકમાંથી નીકળીને શ્રેણિકનો જીવ કયાં જશે તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–તે શ્રેણિક રાજાને જીવ ત્યાંથી નીકળીને આગામી ઉત્સર્પિણી કાળમાં આ જીપને ભરત ક્ષેત્રમાં વૈતાઢવ્યગિરિની તળેટીમાં આવેલા પુરૂ નામના જનપદના શતદ્વાર નામના નગરમાં સંકુચિ કુલકરની ભદ્રા નામની ભાર્યાની કુખે પુત્ર રૂપે જન્મ લેશે. ભદ્રાના ગર્ભમાં નવ માસ અને સાડા સાત દિવસ રહીને તે સુંદર પુત્ર રૂપે જન્મ ધારણ કરશે, તેના હાથ પગ સુકુમાર હશે, તેની પાંચે ઈન્દ્રિયે પરિપૂર્ણ હશે એટલે કે ખેડખાંપણથી રહિત હશે, તે ઉત્તમ લક્ષણો અને ગુણેથી યુક્ત હશે અને અત્યંત સૌંદર્ય સંપન્ન હશે. જે રાત્રે ભદ્રા આ પુત્રને જન્મ આપશે, તે રાત્રે શતદ્વાર નગરમાં અને નગરની બહાર ભારાપ્રમાણ અને કુંભાગ્રપ્રમાણુ એટલે કે અનેક કુંભ ભરાય એટલા પઘોની અને અનેક રત્નની વર્ષા થશે. જ્યારે તે પુત્રને જન્મ થયાને ૧૧ દિવસ પસાર થઈ જશે અને બારમે દિવસ બેસશે ત્યારે તે બાળકના માતાપિતા તેને નામકરણ વિધિ કરશે. આ બાળકના જન્મ સમયે શદ્વાર નગરની અંદર અને બહાર ભારાપ્રમાણ અને કુંભાગ્રપ્રમાણ (અનેક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #339

३१०
__ स्थानाङ्गसूत्रे तश्च । स राजा कीदृशो भविष्यतीत्याह-' महया' इत्यादि-" राजवर्णकः" इति-राज्ञो वर्णकः-वर्णनकारकः पदसमूहः स किमवधिरित्याह-'जाव रज्ज' यावद् राज्य प्रसाधयन्=कुर्वन् चिहरिष्यतीति पदपर्यन्तो राजवर्णको ग्राह्यः, स च सविस्तरं ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रे विलोकनीयः।
"तएणं तस्स" इत्यादि- तदनन्तरं तत्पुण्यप्रभावात् पूर्णभद्रमाणिभद्रा. भिधानौ द्वौ देवौ क्रमेण दक्षिणोत्तरनिकायेन्द्रौ सेनाकर्म-सैन्यकार्य शत्रुवशीकयह दारक उत्पन्न हुआ तब शतद्वार नगर में भीतर बाहर भाराग्र प्रमाण से एवं कुम्भाग्र प्रमाणसे अनेक कुम्भ प्रमाणसे अर्थात् पुंजरूपसे पद्मवर्षा एवं रत्नवर्षा हुई इसलिये इस हमारे पुत्र का नाम महापद्म ऐसा होना चाहिये.
ऐसा विचार करके वे उसके मातापिता उसका महापद्म ऐसा नाम करेंगे, बाद में जब वह महापद्मदारक कुछ अधिक आठ वर्षका हो जायेगा तब ये इसके मातापिता उसे अधिक आठ वर्ष का हुआ जानकर उसका बडे भारी ठाठबाटसे-उत्सवसे उसका राज्याभिषेक करेंगे वह वहाँका राजा होगा उसमें महाहिमवान्, मलय, मन्दर एवं महेन्द्रकी जैसी शक्तिका निवासहोगा-इस प्रकारसे राजाका वर्णन यहां पर अन्य सूत्रसे "यह राज्य करेगा" यहां तकका लगा लेना चाहिये, । रजाका विस्तारपूर्वक वर्णन ज्ञाता धर्मकथाङ्ग सूत्र में किया गयाहै,अतः वहांदेखना चाहिये अन्यदा-किसी समय दो महर्द्धिक, महाद्युतिक, महाबलिष्ठ, महायशस्वी, કુંભપ્રમાણ) એટલે કે પુંજરૂપે પદ્મવર્ષા અને રત્નવર્ષા થઈ હતી. તેથી આ પુત્રનું “મહાપધ” એવું નામ રાખવું જોઈએ. તે નામ જ ગુણસંપન્ન અને मथसपन्न (साथ) थशे. या विद्यार्थी प्रेराधन तसा तेनु नाम 'महापा રાખશે. જ્યારે મહાપદ્મ આઠ વર્ષને થશે ત્યારે તેના માતાપિતા ઘણું જ ધામ. ધૂમથી તેને રાજ્યાભિષેક કરાવશે. આ રીતે તે શતધાર નગરને રાજા બનશે. તે મહાપદ્મ રાજા મહા હિમાવાન, મલય, મન્દર અને મહેન્દ્રના જે શક્તિશાળી થશે. ઈત્યાદિ તેની શક્તિ, સમૃદ્ધિ આદિનું વર્ણન અન્ય શાસ્ત્રોમાં રાજાઓના વર્ણન પ્રમાણે જ ગ્રહણ થવું જોઈએ. “તે રાજ્ય કરશે ” આ કથન પર્યન્તનું રાજાને લગતું સમસ્ત કથન મહાપદ્મના વિષયમાં પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ (જ્ઞાતાધર્મકથાંગ સૂત્રમાં રાજાનું વર્ણન આપવામાં આવ્યું છે). ત્યારબાદ બે મહદ્ધિક, મહાદ્યુતિક, મહાબલિષ્ઠ, મહા યશસ્વી અને મહા સુખશાળી દે તેની સેનાના કાર્યના સંવાહક થશે. તે દેનાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #340

सुधा टीका स्था० ९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम् रणरूपं व्यापारं करिष्यतः । तद्विलोक्य तन्नगरनिवासिनो बहवः-राजेश्वरतलपरमाडम्बिककौटुम्बिकेभ्यश्रेष्ठिसेनापतिसार्थवाहमभृतयः, तत्र-राजान:माण्डलिकाः, ईश्वरा:-ऐश्वर्यसम्पन्नाः, तलवरा:-सन्तुष्टभूपालदत्तपट्टवन्धपरिभू षितराजकल्पाः, माडम्बिका ग्रामपञ्चशतीपतयः, यद्वा-सार्द्धक्रोशद्वयपरिमितपान्तरैर्विच्छिद्यविच्छिद्य स्थितानां ग्रामाणामधिपतयः, कौटुम्बि काः-कुटुम्बभरणे तत्पराः, यद्वा-बहुकुटुम्बप्रतिपालकाः, इभ्या: - इभो-हस्ती, तत्प्रमाण द्रव्यमहन्तीति तथा, ते च जघन्य-मध्यमोत्कृष्टभेदात्रिविधाः, तत्र-जघन्याहस्तिपरिमितमणिमुक्तामवालसुवर्णरजतादिद्रव्यराशिस्वामिनः- मध्यमाः-हस्ति. परिमितवनमणि-माणिक्यराशिस्वामिनः, उत्कृष्टास्तु-हस्तिपरिमितकेवलचनराशि स्वामिनः, श्रेष्ठिनः-लक्ष्मीकृपाकटाक्षप्रत्यक्षलक्ष्यमाण-द्रविणलक्षलक्षणविलक्षणहिरण्यपदृसमलङ्कृतमूर्धानो नगरप्रधानन्यवहारः, सेनापतयः-चतुरङ्गसेना. नायकाः, सार्थवाहा:-गणिम-धरिम-मेय-परिच्छेद्य-रूपक्रेयविक्रेयवस्तु जातमा. दाय लाभेच्छया देशान्तराणि वजतां सार्थ जनसङ्घ वाहयन्ति योग-क्षेमाभ्यां परिपालयन्तीति, दीनजनोपकाराय मूलधनं दत्वा तान् समर्द्ध यन्तीति तथा, तत्र गणिमम्-एक-द्वि-त्रि-चतुरादिसंख्याक्रमेण गणयित्वा यद् दीयते तद्गणिमम् , तथा-पूगीफल-कदलीफलादिकम् , धरिम-तुलयाऽऽतोल्य यद् दीयते तत यथा-व्रीहि-यय-लवणसितादि, मेयं-शरायलघुभाण्डादिना परिमाय यद दीयते तत् , यथा-दुग्धघृत-तैलपभृतिकम् , परिच्छेद्य च-प्रत्यक्षतो निकषादिपरीक्षया यद् दीयते तत् , यथा-मणिमुक्ता-वालाऽऽभरणादिकम् । एते राजादयो जनाः, अन्योऽन्यं मिलित्वा देवसेव्यत्वेन तस्य द्वितीयं देवसेनेति नाम करिष्यन्ति । एवं महा सुखशाली देव इसकी सेनाके कार्यके संवाहक होंगे उनके नाम पूर्णभद्र और मणिभद्र होंगे यह देखकर उस शतद्वार नगरमें अनेक राजेश्वर, तलघर, मडम्बिक कौटुम्बिक, इभ्य, श्रेष्ठि, सेनापति एवं सार्थवाह आदि जन परस्परमें दूसरेको बुलायेंगे और फिर ऐसा विचार करेंगे-हे देवानुप्रियो ! जिस कारण हमारे महापद्म राजाकी सेनाका નામ પૂર્ણભદ્ર અને મણિભદ્ર હશે. આ પ્રમાણે તેની સેનાઓનું સંચાલન કરતા દેને જોઈને તે શતતાર નગરના અનેક રાજેશ્વર, તલવર, મડમ્બિકે, કૌટ મ્બિકે, ઈ, શ્રેષ્ઠિઓ, સેનાપતિઓ, સાર્થવાહે આદિ ભેગા થઈને એ વિચાર કરશે કે “આપણુ મહારાજા મહાપદ્યની સેનાનું સંચાલન પૂર્ણભદ્ર અને મણિભદ્ર નામના મહદ્ધિક, મહાદ્યુતિક. મહાબલિષ્ઠ મહાયશસ્વી અને મહાસખસંપન્ન દેવે કરે છે. તે હે દેવાનુપ્રિયે ! આપણુ મહારાજા મહાપદ્મનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #341

स्थानातसूत्रे
३१२
तदनन्तरं तस्यैकदा चतुर्दन्तं श्वेत शङ्खतलविमलं हस्तिरत्नं समुत्पत्स्यते तेन लोकास्तस्य विमलवाहनेति तृतीयं नाम करिष्यति । ततः किमित्याह - ' तए से विमलवाहणे " इत्यादि, ततः स विमलवाहनो राजा त्रिंशद्वर्षाणि गृहे उषित्वा संचालन कार्य महर्द्धिक यावत् महा सौख्यशाली पूर्णभद्र एवं मणिभद्र ये दो देव कर रहे हैं - अतः हमारे महापद्म राजाका दूसरा भी नाम देव सेन क्यों न हो जाये, इस प्रकारका विचार कर वे उसका दूसरा नाम देवसेन भी करेंगे, इस प्रकार जब वह देवसेन इस नामसे प्रथित हो जावेगा तब कुछ समय बाद उस देवसेन राजाके यहां एक हस्ति रत्न जो वर्ण में सफेद होगा एवं शंख तलके जैसा विमल होगा और चार दांतोवाला होगा उत्पन्न होगा वह देवसेन राजा तब उस श्वेतशंख तल के जैसे विमल चार दांतोवाले हस्तिरत्न पर सवार होकर शतद्वार नगर में बीचोंबीच के रास्ते से बार २ निकलेगा तब शतद्वार नगर में अनेक वे राजेश्वर तलवर आदि जन आपसमें एकत्रित होकर फिर ऐसा विचार करेंगे कि हे देवानुप्रियो ! हमारे देवसेन राजाके यहां श्वेत एवं शंखतलके जैसा विमल चार दांतोंवाला हस्तिरत्न उत्पन्न हुआ है, तो इससे हमारे देवसेन राजाका तृतीय नाम विमलवाहन क्यों न हो जाये ? इस प्रकार विचार करनेके बाद देवसेन राजाका तीसरा गाम विमलवाहन भी होगा, वे विमलवाहन राजा जब ३० वर्ष तक घर में रह चुकेंगे और अपनी आंखोंसे ही अपने माता पिताका ખીજું નામ દેવસેન શા માટે ન રાખવુ...? ” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેઓ તેનુ' ખીજુ' નામ દેવસેન રાખશે. આ પ્રકારે તેનુ દેવસેન નામ પ્રચલિત થયા બાદ કેટલાક સમય વ્યતીત થયા પછી તેની હસ્તિશાળાની કોઈ એક હાથણી એક સુંદર હસ્તિરત્નનેા જન્મ આપશે. તેના વણું સફેદ હશે, અને તે શ ખતલના જેવા વિમલ હશે. તે હાથીને ચાર દતૂશળેા હશે. તે શ્વેત શખતલના જેવા વિમલ અને ચાર દતૂશાળાવાળા હાથી પર સવાર થઈને તે દેવસેન રાજા શતદ્વાર નગરના રસ્તાઓ ઉપર થઇને વારવાર અવરજવર કરશે તેને એવા સુંદર હાથી પર બેસીને શતદ્વાર નગરમાં વિચરતા જોઈને પૂર્વોક્ત રાજેશ્વર, તલવર આદિ લેાકેા ફરી એકત્ર થઇને એવા વિચાર કરશે કે “ હું દેવાનુ પ્રિંચા ! આપણા દેવસેન રાજાને સફેદ વર્ણના, શ ખતલ જેવાં વિમલ, ચાર દતૂશળવાળા હસ્તિરત્નની પ્રાપ્તિ થઇ છે. તે આપણા દેવસેન રાજાનું ત્રીજુ નામ વિમલવાહન શા માટે ન રાખવુ ? ” આ પ્રમાણે વિચાર કરીને તેનું ત્રીજું નામ વિમલવાહન રાખશે. તેઓ ૩૦ વર્ષ સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં રહેશે. ત્યાર બાદ દેવત્વ પદની જેમણે પ્રાપ્તિ કરી છે એવા તેના માતાપિતા દ્વારા તેને આપ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #342

सुधा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थं करत्व निरूपणम्
३१३
"
मातापित्रोः परलोकगमनानन्तरं गुरुमहत्तरैः गुरवो = गौरवार्हाः, महत्तरा=अतिशमिहान्तो वयोवृद्वाः गुरुमहत्तरास्तैः अभ्यनुज्ञातः =भाज्ञप्तः सन् शरदिऋतौ अनुत्तरे मोक्षमार्गे सम्बुद्धो भविष्यति । ततः स लोकान्तिकदेवः इष्टादिविशेषणविशिष्टाभिर्वाग्मिरभिनन्द्यमानः २ अभिष्ट्रयमानः २ सुभूमिभागामिधे उद्याने दीक्षितो भविष्यति । कीदृशीमिर्वाग्भिरिति -' इद्वाहि ' इत्यादि । इष्टाभिः वल्लभाभिः कान्ताभिः = अमिलपिताभिः प्रियाभिः = प्रेमज निकाभिः, मनोज्ञाभिः = मनोहराभिः, मनामाभिः = हृदयाकर्षिकाभिः = उदात्तादिस्पष्टशब्दोच्चारणयुक्ताभिः कल्याणाभिः - कल्याणकारिकाभिः, धन्याभिः प्रशंसनीयामि:, शिवाभिः = वाणी दोषवर्जिताभिः मङ्गल्याभिः = मङ्गलजनिकाभिः सश्रीकाभिः = अलङ्कारशोमा सम्पन्नाभिरिति । ततस्तस्य भगवतः सातिरेकाणि द्वादशवर्षाणि यावत् कृतकायोत्सर्गे त्यक्तदेह मत्ये सति 'जे केइ उवसग्गा' इत्यादि ये केऽपि दिव्यादय उपसर्गाः समुत्पत्स्यन्ति तान् सम्यक् यथा कर्मनिर्जरा भवति तथा देवलोक देख लेगे -तब देवत्व पदको प्राप्त हुए ? मातापिता द्वारा वे संबाधित किये जावेगे-गुरु ज्येष्ठजन द्वारा अभ्यनुज्ञात होकर फिर वे संबुद्ध हुए विमल वाहन शरदऋतुमें अनुत्तर मोक्षमार्ग में लगने के लिये जिनकल्पिक लोकान्तिक देवों द्वारा उन इष्ट कान्त प्रिय, मनोज्ञ, मनोऽम, उदार कल्याण स्वरूप, धन्य शिव, मङ्गल विधायक, श्री युक्त ऐसी वाणी से वार २ अभिनंयमान एवं २ अभिष्यमान होते हुए सुभूमि भाग नामके उद्यानमें जो नगर से बाहर होगा पहुंचेगे वहां वे एक देव. दृष्यको लेकर एवं मुण्डित होकर आगारावस्थासे अनगारावस्था में दीक्षित हो जायेंगे.
उन भाग्यशाली विमलवाहन मुनिराजके ऊपर कुछ अधिक १२ वर्ष तक जो कोई भी उपसर्ग आवेंगे जाहे वे दिव्य हों, चाहे मनुष्य અપાશે. સ'બુદ્ધ થયેલા એવા તે વિમલવાહન ગુરુજનાની-કુટુંબના વાવૃદ્ધ જનાની આજ્ઞા લઈને શરદઋતુમાં સર્વશ્રેષ્ઠ મુક્તિમાર્ગની આરાધના નિમિત્તે સુભૂમિભાગ નામના ઉદ્યાનમાં જશે. પ્રત્રજ્યા અગીકાર કરવાને માટે જ્યારે તેઓ તે ઉદ્યાન તરફ પ્રયાણ કરશે ત્યારે લેાકાન્તિક દેવે ઈષ્ટ, કાન્ત, પ્રિય, मनोज्ञ, मनोभ, उहार, या स्व३५ धन्य, शिव, भगजविधाया भने श्रीयुक्त વાણી વડે વારવાર તેમની પ્રશ'સા કરશે. આ પ્રકારે તેમના અભિનદને અને સ્તુતિવચના ઝીલતા ઝીલતા તે શતદ્વાર નગરની બહાર આવેલા ભૂમિભાગ નામના ઉદ્યાનમાં પહોંચશે. ત્યાં તે એક દેવદૃષ્ય (દેવેાદ્વારા અણુ થયેલું વસ્ત્ર ) લઈને મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના ત્યાગ કરીને દીક્ષા અ’ગીકાર કરશે. ત્યાર ખાદ ૧૨ વર્ષ સુધી તેમના ઉપર જે કાઈ ઉપસર્ગો આવી પડશે ચાહે દેવકૃત
स्था-४०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #343

स्थनाङ्गसूत्रे सहिष्यते-मुखाद्यविकारकरणेन, क्षमिष्यते नोधाभावेन, तितिक्षिष्यते-अदीनभा. वेन, अध्यासिष्यते-निश्चलभावेन जीवनाऽऽशामरणभयविषमुक्तत्वात् । ततः खलु स भगवान् कीदृशो भबिष्यतीत्याह-' इरियासमिए ' इत्यादि-स्पष्टम् , नवरम्अममा ममत्ववर्जितः अकिञ्चनः धर्मोपकरणातिरिक्तवस्तुरहितः, छिन्नग्रन्था = द्रव्यभावग्रन्थरहितः, अत एव-निरुपलेपः-कर्मवन्धहेतु रागादिलेपनवर्जितः, तथा यथा भावनया-शास्त्रोक्तविशुद्धभावनया भावितः सन् स कांस्यपात्रीय मुक्ततोय:-मुक्तं त्यक्तं तोयमिवतोयं संसारबन्ध हेतुत्वात्स्नेहो येन स तथा, यथा कांस्यपान्यां पतितमपि तोयं लिप्तं न भवति तथा संसारबन्धहेतुः कृत हों, चाहे तिर्यश्चों द्वारा कृत हों-उन सबको वे अच्छी तरहसे सहन करेंगे, उनके ऊपर थोडा भी क्रोध नहीं करेंगे, सहन करने में वे किसी भी प्रकार की दीनताका प्रदर्शन नहीं करेंगे अडिग भावसेउन्हें सहेंगे वे ईर्यासमितवान् होंगे,भाषा समित होंगे, यावत् गुप्त ब्रह्मचारी होंगे, अकिञ्चन होंगे,छिन्नग्रन्थ होंगे,उपलेप रहित होंगे,और शास्त्रोक्त भावनासे भरे हुए वे कांस्यपात्रीकी तरह मुक्ततोय होंगेसंसारबन्धके हेतुभूत स्नेह भावसे रहित होंगे, एवं घृतादिकी आहुतिसे प्रदीप्त अग्निकी तरह तेजसे प्रदीप्त होते हुए ये विहार करेंगे। ___उस बिहार अवस्थामें इन्हें कहीं पर भी प्रतिबन्ध-रुकावट नहीं होगा, या किसी पर भी इनकी आसक्ति नहीं होगी-न अण्डज संबंधी ઉપસર્ગો હેય, ચાહે મનુષ્યકૃત ઉપસર્ગો હોય તે ચાહે તિર્યંચકૃત ઉપસર્ગ હાય) તે ઉપસર્ગોને તે ભાગ્યશાળી વિમલવાહન મુનિરાજ સહન કરશે. ઉપસર્ગ કરનાર પર તેઓ સહેજ પણ ક્રોધ કરશે નહીં, ઉપસર્ગો સહન કરતી વખતે તેઓ બિલકુલ દીનતા નહીં બતાવે, પરંતુ તેઓ અડગતાથી તે ઉપસર્ગોને સહન કરશે. તેઓ ઇસમિત બનશે, ભાષાસમિત બનશે, બ્રહ્મચારી બનશે, અમમ (મમત્વ ભાવથી રહિત) બનશે, અકિંચન (ધપકરણ સિવાયની સામગ્રીથી રહિત) થશે, છિન્નગ્રંથ (દ્રવ્યગ્રંથ અને ભાવગ્રંથથી રહિત) થશે, ઉપલેપ રહિત (રાગાદિ ભાવરૂપ લેથી રહિત) થશે, અને શાસ્ત્રોકત ભાવનાથી યુક્ત બનેલા એવા તે વિમલવાહન મુનિરાજ કાંસાના પાત્રના જેવાં “મુક્તય' બનશે–સંસારબન્ધના કારજરૂપ સ્નેહભાવથી રહિત બનશે અને ઘી આદિની આતિથી પ્રદીપ્ત થયેલા અગ્નિના સમાન તેજથી પ્રદીપ્ત બનીને વિચરશે.
તેમની આ વિહારાવસ્થામાં તેમને કઈ પણ પ્રકારની રુકાવટ થશે નહીં– તેઓ અપ્રતિબંધ વિહાર કરશે–એટલે કે તેમને કોઈ પણ વસ્તુ પર આસક્તિ,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #344

सुधा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थंकरत्व निरूपणम्
३१५
आसक्ति इन्हें होगी, न पोतज सम्बन्धी आसक्ति इन्हें होगी, और न प्रग्रहिक सम्बन्धी आसक्ति इन्हें होगी ये जिस २ दिशामें जानेको सोचेंगे उस २ दिशामें अप्रतिबद्ध होकर शुचिभूत हुए, लघुभूत हुए, परिग्रह रहित हुए- ये संयम एवं तपसे आत्माको भावित करते हुए विहार करेंगे, अनुत्तर ज्ञानसे अनुत्तर दर्शनसे अनुत्तर चारित्र से अनुतर आलयसे, अनुत्तर विहार से, अनुत्तर आर्जवसे, अनुत्तर मार्दवसे अनुत्तर लाघवसे, अनुतर क्षान्ति से, अनुतर मुक्तिसे, एवं सत्य, संयम तपोगुण की सम्यक् आराधना के फलभूत निर्वाण मार्गसे अपनी आत्माको भवित करते हुए उन भगवान् विमलवाहनको ध्यान्तनारिकामें वर्तमान हो जाने पर अनन्त अनुत्तर, निर्व्याघात, निरावरण, कृत्स्न एवं प्रतिपूर्ण ऐसा श्रेष्ठ दर्शन, केवलदर्शन उत्पन्न होगा, तब वे विमलवाहन मुनिराज भगवान् अर्हन्त जिन हो जायेंगे उस अवस्थामें
केवली सर्वज्ञ सर्वदर्शी होकर देव मनुष्य असुर सहित लोककी पर्यायों को जानेगे देखेंगे सर्व लोकमें सर्व जीवोंकी आगति एवं गतिको स्थितिको, च्यवनकी, उपपातको तर्कको, मनोमानसिकको मुक्तीको,
નહી થાય,–અંડજ વિષયક આસક્તિ પણ નહી' થાય, પાતજ વિષયક આસક્તિ પશુ નહી' થાય, અવગ્રહિક (રજોહરણ આદિ)માં પણ તેમને આસક્તિ રહેશે નહીં. જે જે દિશામાં જવાના વિચાર તે કરશે, તે તે દિશામાં તેઓ પ્રતિખદ્ધ, શુચિભૂત, લઘુભૂત અને પરિગ્રહ રહિત થઇને સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા વિચરશે. અનુત્તર જ્ઞાન વડે, અનુત્તર દન વડે, અનુત્તર ચારિત્ર વડે, અનુત્તર આલય વડે, અનુત્તર વિહાર વડે, અનુત્તર આર્જવ વડે, અનુત્તર માવ વડે, અનુત્તર લાઘવ વડે, અનુત્તર ક્ષાન્તિ વડે, અનુત્તર મુક્તિ વડે, અને સત્ય સંયમ અને તપેગુણની સમ્યક્ આરાધનાના ફલરૂપ નિષ્ણુહુ મા વડે પેાતાના આત્માને ભાવિત કરતા એવાં તે વિમલવાહન ભગવાન જયારે યાનાન્તરિકામાં (શુકલધ્યાનના બીજા પાદની સમાપ્તિમાં ) વતમાન હશે ત્યારે અનન્ત, અનુત્તર, નિર્વ્યાઘાત, નિરાવરણુ, કૃત્સ્ન અને પ્રતિપૂણુ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદન ઉત્પન્ન થશે. ત્યારથી તેએ છદ્મસ્થ અણુગારને બદલે અર્હત જિન ભગવાન બની જશે. આ રીતે તેએ કેવળી, સર્વજ્ઞ અને સદર્શી થઈને દેવ, મનુષ્ય અને અસુર આદિથી યુક્ત લેાકની પર્યાયાને જાણી શકશે અને દેખી શકશે સમસ્તલેક્રમાં સર્વે જીવેાની આગતિ અને ગતિને સ્થિતિને, भ्यवनने, उपयातने, तुम्ने, मला भुम्तिने, प्रतिसेवित, आमने
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #345

३१६
स्थानागसूत्रे कृतको, प्रतिसेवितको, प्रकट कर्मको, रहः कर्मको जाने गे और देखेंगे अतः इससे उनके लिये कोई भी वस्तु अज्ञेय और अदृश्य नहीं रहेगी आगेके पदोंका अर्थ सुगम है। ___पूर्णभद्र और मणिमद्र ये दो क्रमशः दक्षिण निकायके एवं उत्तर निकापके इन्द्र हैं, ये जो उसकी सेनाका कार्य शत्रुको वशमें करनेका काम करेंगे सो उसके पुण्य प्रभावसे करेंगे। __राजेश्वर आदि पदों का अर्थ इस प्रकारसे है-माण्डलिक जो होते हैं-वे राजा कहलाते हैं । ऐश्वर्य सपन्न जो होते हैं वे ईश्वर कहलाते हैं । सन्तुष्ट होकर राजा जिन्हे पट्टबन्ध प्रदान करता है, और जो उससे परिभूषित होते हैं, ऐसे राजकल्प मनुष्प तलवर कहलाते हैं जो पांचसो ग्रामके अधिपति होते हैं, वे अथवा ढाई ढाई कोशके अन्तरसे बसे ग्रामोंके जो अधिपति होते हैं-चे माडम्पिक कहलाते है । जो अपने कुटुम्बका भरण पोषण करने में लगे रहते हैं, वे कौटुम्बिक कहलाते हैं । अथवा-जो अनेक कुटुम्बोंका पालनपोषण करते हैं-चे कौटुम्बिक कहलाते हैं । इम नाम हाधीका है, हाथी प्रमाण द्रव्यके जो अधिपति અને એકાન્ત કર્મને જાણી શકાશે અને દેખી શકાશે કેવળજ્ઞાન પ્રાપ્ત કર્યા બાદ કોઈ પણ વસ્તુ તેમને માટે અરેય કે અદશ્યનહીં રહે, ત્યાર બાદ જે પદે વપરાયાં છે તેને અર્થ સ્પષ્ટ છે. આ સૂત્રમાં વપરાયેલાં કેટલાંક પદને અર્થ હવે સમજાવવામાં આવે છે
પૂર્ણભદ્ર દક્ષિણ નિકાયનો ઈન્દ્ર છે અને મણિભદ્ર ઉત્તર નિકાયને ઈન્દ્ર છે. મહાપદ્રના પુણ્યપ્રભાવને લીધે આ બન્ને ઈદ્રો તેની સેનાનું સંચાલન કરશે -शत्रुभान ११ ४२.
રાજેશ્વર આદિ જે પદ આ વપરાયાં છે, તે પદનો અર્થ સૂત્રમાં નીચે પ્રમાણે છે-માંડલિક જે હોય છે તેને રાજા કહે છે. ઐશ્વર્ય સંપન્ન વ્યક્તિને ઈશ્વર કહે છે. ઐશ્વર્ય સંપન્ન માંડલિક રાજાને રાજેશ્વર કહે છે.
- તલવર-રાજા ખુશી થઈને જેને પટ્ટબન્ધપ્રદાન કરે છે, અને તે પટ્ટબન્યથી જે વિભૂષિત હોય છે એવા માણસને તલવર કહે છે.
માડમ્બિક-૫૦૦ ગામના અધિપતિને માડમ્બિક કહે છે અથવા અઢી અઢી કેશને અંતરે વસેલાં ગામને જે અધિપતિ હોય છે તેને માડમ્બિક કહે છે.
કૌટુમ્બિક–પિતાના કુટુંબનું ભરણપોષણ કરવાના કાર્યમાં લીન રહેનાર માણસને કૌટુમ્બિક કહે છે, અથવા અનેક કુટુંબનું પાલનપોષણ કરનારને કૌટુમ્બિક કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #346

सुधा टीका स्था० ९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थंकरत्वनिरूपण मू
३१७
होते हैं - वे इभ्य कहलाते हैं, वे जघन्य मध्यम एवं उत्कृष्टके भेदसे तीन प्रकार के होते हैं जो हस्तिप्रमाण मणिमुक्ता प्रवाल सुवर्ण रजत आदि द्रव्यराशिके स्वामी होते हैं वे जघन्य इभ्य है । जो हस्ति परिमित वज्रमणि, माणिक्य राशिके स्वामी होते हैं, वे मध्यम इम्य हैं। और जो हस्तिपरिमित, केवल वज्र (हिरे) राशिकेही स्वामी होते हैं, वे उत्तम इभ्य हैं । जो लक्ष्मी देवीकी कृपाके कटाक्षले सदा निरीक्ष्य माण बने रहते हैं, एवं इसीसे जिनके घरोंमें लाखोंकी विभूति रहती है, राजा जिन्हें इसी कारण अपने नगरका नगर सेठ " पद प्रदान करता है, और इसका सूचक जिनके मस्तक पर सुवर्णका पह बन्ध बँधा रहता है, ऐसे भाग्यशालीजन श्रेष्ठी कहलाते हैं । जो चतु रङ्ग सेनाके नायक होते हैं वे सेनापति कहलाते हैं । जो गणिम, धरिम, मेघ, एवं परिच्छेद्य रूप क्रेय विक्रेय वस्तुओंको लेकर लामकी इच्छासे परदेश में बेचने के लिये जाते हुए जनसंघका योग क्षेम द्वारा परिपालन करते हैं, तथा मूलघन देकर जो उन्हे संवर्द्धित करते हैं, वे सार्थवाह
46
1
ઈલ-હાથીને ઈલ કહે છે. હાથીના વજન જેટલા વજનના દ્રવ્યના જે અધિપતિ હોય છે તેમને ઈશ્યૂ કહે છે. તેમના જઘન્ય, મધ્યમ અને ઉત્કૃષ્ટ, भेषां त्रषु लेह उह्या छे, भेमनी पासे हस्तिप्रमाथ भणि, भोति, प्रवास, सोनु ચાંદી વિગેરે દ્રવ્યને સમૂહ હોય છે, તેને જઘન્ય ઇભ્ય કહે છે. જેમની પ.સે હસ્તિપ્રમાણે ત્રા મણુિ અને માણેકની દ્રવ્યરાશિ હાય છે તેમતે મધ્યમ ઇલ્ય કહે છે, જેમની પાસે હસ્તિપ્રમાણુ ત્ર (હીરા)હેાય છે તેમને ઉત્કૃષ્ટ ઈલ્ય કહે છે,
શ્રેષ્ઠી-જેમના ઉપર લક્ષ્મીદેવીની સદા કૃપાદૃષ્ટિ રહે છે, અને તે કારણે જેમના ઘરમાં લાખ રૂપીયા પડયા હોય છે અને તે કારણે રાજા જેને નગર શેઠની પદવી એનાયત કરે છે, અને નગરશેઠની પદવીના સૂચક સુવર્ણ ના પદ્મઅન્ય જેમના મસ્તક ઉપર શે।ભતે હાય છે એવા ભાગ્યશાળી પુરુષને શ્રેષ્ઠી પુરુષ કહે છે.
સેનાપતિ-ગજદળ, હયદળ રથદળ અને પાયદળ રૂપ ચતુરંગી સેનાના નાયકને સેનાપતિ કહે છે,
सार्थवाह - शुिभ, धरिम, भेय भने परिच्छेद्य ३५ डेय, विद्वेय वस्तुयोने લઈને લાભની ઈચ્છાથી પરદેશમાં તેનું વેચાણ કરવા માટે જનારા જન સમૂહનું ચેગક્ષેમ દ્વારા પરિપાલન કરનાર તથા પેાતાનું ધન તેમને આપીને તેમને સદ્ભુિત કરનારને સાવાહ કહે છે. જે વસ્તુને ગણીને વેચવા કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #347

३१८
स्थानाङ्गसूत्रे कहलाते हैं, जो एक दो तीन चार आदि संख्याक्रमसे गिनकर वस्तु दी जाती है, यह गणिम है, जैसे-पूगीफल (सुपारी) कदली फल आदि तराजूसे तोलकर जो वस्तु दी जाती है, वह धरिम हैं-जैसे-ब्रीहि यय, लवण, मिशरी आदि, शरावदीपक, एवं लघुमाण्ड-आदि द्वारा जो भर करके प्रमाणित कर दी जाती है वह वस्तु मेय है, जैसे-दूध, घृत, तैल आदि जो यस्तु प्रत्यक्षमें कसौटी आदि पर कस कर परीक्षा करके दी जाती है, यह परिच्छेद वस्तुहै, जैसे-मणि, मुक्ता, प्रवाल एवं आभरणादि वे राजा आदि जब जो उसका देवसेन ऐसा नाम करनेके कारणसे ही करेंगे।
जब वे विमलयाहन ३० वर्ष तक घरमें रहेंगे और उनकेही समक्ष उनके मातापिता परलोकमें जावेगे तब वे देवसेन गुरु-गौरवाह ऐसे अपने महत्तरोंसे-अतिशय महान् वृद्धजनोंसे आज्ञा पाकर शरद ऋतुके निर्मल जल समान सर्वश्रेष्ठ मुक्तिमार्गमें संबुद्ध होंगे,। इनके सम्बुद्ध होने पर लोकान्तिक देव आकर इष्ट आदि वचनोंसे इनका बार२ अभिनन्दन करेंगे, बार २ संस्तवन करेंगे मीठी वाणियोंका नाम इष्ट ખરીદવામાં આવે છે એવી વસ્તુને ગણિમ કહે છે. દાખલા તરીકે નાળિયેર, સોપારી વગેરે. જે વસ્તુને ત્રાજવા વડે જોખીને અપાય છે તે વસ્તુને ધરિમ કહે છે. જેમકે ચોખા, જવ, મીઠું, સાકર વગેરે. પળી, મ ણ, પાત્ર આદિ દ્વારા ભરીને જે વસ્તુ અપાય છે તેને મેય કહે છે. જેમ કે દૂધ ઘી, તેલ વગેરે. જે વસ્તુની કસોટી પથ્થર આદિ વડે પ્રત્યક્ષ કસોટી કરીને લેવાદેવામાં આવે છે તે વસ્તુને પરિચ્છેદ્ય વસ્તુ કહે છે. જેમ કે મણિ, મેતી, પ્રવાલ, આભૂષણે વગેરે. આ રાજેશ્વરથી લઈને સાર્થવાહ પર્યાના લકે તેનું નામ દેવસેન પાડશે, કારણ કે દેવે પણ તેની સેનાનું સંચાલન કરતા હશે, દે દ્વારા તેની સેવા થતી હોવાથી આ નામ રાખવાનું તેમના દ્વારા સૂચન થશે.
હવે વિમલવાહન કેવી રીતે દીક્ષા અંગીકાર કરશે તે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-વિમલવાહન ૩૦ વર્ષની ઉંમર સુધી ગૃહસ્થાવાસમાં રહેશે, અને ત્યાર બાદ તેના માતાપિતાનું દેવલે કગમન થશે. દેવપર્યાય પામેલા માતાપિતા દ્વારા પ્રતિબંધિત થઈને તે દીક્ષા લેવાને વિચાર કરશે. ગુરુજનની--માનને પાત્ર વડીલેની અને મહત્તરની-અતિશય મહાન વયેવૃદ્ધજનોની આજ્ઞા લઈને શરદઋતુમાં તેઓ સર્વશ્રેષ્ઠ મુક્તિમાર્ગે સંબુદ્ધ થશે. તે વખતે લોકાન્તિક દેવે તેની પાસે આવીને ઈષ્ટ આદિ પૂર્વોકત વચને વડે વારંવાર તેને અભિનન્દન આપશે. તેઓ વારંવાર તેની સ્તુતિ કરશે. મીઠાં વચનને ઈષ્ટવાનું કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #348

सुघा टीका स्था०९ सू०३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम्
३१९ है,जो मनको रुचे ऐसी अभिलाषाकी विषयभूत वाणियोंका नाम कान्तहै, जिन वाणियोंसे प्रेम उत्पन्न हो ऐसी वाणियोंका नाम प्रिय है, मनका हरण जिन वाणियोंसे हो जाता है, ऐसी वाणियोंका नाम मनोज्ञ है, हृदयको आकर्षित करनेवाली वाणियोंका नाम मन आम है, उदात्त
आदि स्पष्ट शब्दोंके उच्चारणसे युक्त वाणियोंका नाम उदार है, कल्याणकारक वाणियोंका नाम कल्याण है, प्रशंसनीय वाणियोंका नाम धन्य है, वाणीके दोषोंसे वर्जित वाणियोंका नाम शिय है, मंगलजनकवाणियों का नाम मङ्गल्य है, अलंकारोंसे शोभा संपन्न वाणियोंका नाम सश्रीक है। ____ जय देवसेन अनगारावस्थामें प्रवजित होंगे तो वे १२ वर्ष तक कायोत्सर्ग करेंगे, अपनी देहसे ममत्वभावका त्याग कर देंगे, और जो कोई भी देव आदिक उपसर्ग उन पर उत्पन्न होंगे वे उन्हें जिप्त तरहसे कर्मकी निर्जरा होती है, उस रूपसे सहन करेंगे, उनके सहन करनेमें वे अपने मुखादिमें किसी भी प्रकारकी विकृति नहीं आने देंगे यह बात " सहिष्यते " क्रियापद द्वारा प्रकट की गई है।
"क्षमिष्यते" पद द्वारा यह प्रकट किया गया है, कि वे उन उप. सर्गों पर क्रोध नहीं करेंगे "तितिक्षिष्यते" इस पद द्वारा यह प्रकट મનને રુચે એવી વાણીને કાન્તવાણી કહે છે. જે વચને પ્રિય લાગે તે વચનને પ્રિય વાણી કહે છે. જે વાણી વડે મનનું હરણ થાય–જે વાણું મનને મુગ્ધ કરી નાખે છે એવી વાણીને મનેઝ વાણી કહે છે. હૃદયને આકર્ષિત કરનારી पाशीन मनायाम ( मनोऽम) यानी 3 छ. हात मा २५८ होना ઉચ્ચારણથી યુક્ત હોય એવી વાણીને ઉદારવાણું કહે છે. કલ્યાણકારક વચનને કલ્યાણવાણી કહે છે. પ્રશંસનીય વાણીને ધન્યવાણી કહે છે. જે વચનેમાં વાણીના કઈ પણ દેષને અભાવ હોય છે એવી વાણીને શિવ કહે છે. મંગલજન્યવાણીને મંગ૯૫ કહે છે અને અલંકારોથી શોભાસંપન્ન બનેલી વાણીને સશ્રી વાણી કહે છે. પ્રવ્રયા અંગીકાર કર્યા બાદ ૧૨ વર્ષ સુધી તે દેવસેન ( વિમલવાહન) અણગાર કાર્ય કરશે–પિતાના શરીરના મમત્વભાવને ત્યાગ કરશે, અને ત્યારે તેમની સામે જે કઈ દેવકૃત, મનુષ્યકૃત અથવા તિર્યચકૃત ઉપસર્ગો भावी ५री, तमने समलाप सहन ने भनी नि२१ ४२. “सहि ध्यते" ! या५६ द्वारा से सूथित ४२|| मप्यु , यारे ७५सर्गा આવી પડશે ત્યારે તેઓ પોતાના મુખાદિ પર કેઈપણ પ્રકારની વિકૃતિ આવવા Aधा विना तभन सहन ४२. "क्षमिष्यते" मा लिया५४ द्वा२१ मे यात प्र
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #349

३२०
स्थानाङ्गसने किया गया है, कि वे उन परीषहोंके सहन करने में किसी भी प्रकारका दीनभाव प्रदर्शित नहीं करेंगे " अध्यासिष्यते" पद द्वारा यह प्रकट किया गया है, कि वे जीवनकी आशासे एवं मरणके भय से रहित होकर उन परीषहोंको सहन करेंगे। ___अमन शन्दका अर्थ है, ममत्वसे रहित होना, धर्मापकरणसे अति. रिक्त अन्य वस्तुओंसे रहित होना, इसका नाम अकिश्शन है, द्रव्यग्रन्थ और भाव ग्रन्ध इन दोनों ग्रन्थों से रहित होना यह छिन्न ग्रन्थ है, निरुपलेप शब्दका अर्थ है-कर्मबन्धके हेतुभूत जो रागद्वेष भाव हैं, उन रागद्वेष भावरूप लेपसे वर्जितहोना यथा भावनाका अर्थहै-शास्त्रोक्त विशुद्ध भावनासे युक्त होना यहां जो "कांस्यपात्रीय मुक्ततोयः" ऐसा पद कहा,सो उसका भाव इस प्रकारसे है-कि जैसे कांसे के पात्र पतित भी जल उसमें लिप्त नहीं होताहै, उसी प्रकार से संसारके बन्धका हेतु. भूत जो स्नेह हैं, यह भी उसमें लिप्त नहीं होता है, यहां यावत् शब्दसे "संख इव निरंजणे, जीयो इव अप्पडियगई गगमिव निरालंचणे, वाए કરવામાં આવી છે કે તેઓ ઉપસર્ગો કરનાર ઉપર ક્રોધ નહીં કરે પણ ક્ષમા माय रामशे. "तितिक्षिष्यते" माया५४ द्वारा से बात ट ३२यामां આવી છે કે તેઓ તે પરીષહે સહન કરવામાં કઈ પણ પ્રકારે દીનભાવનું प्राशन नही ४२. “अध्यासिष्यते" माठिया५६ द्वा२। स ४८ ४२पामा मान्यु છે કે તેઓ જીવનની આશાથી અને મરણના ભયથી રહિત થઈને એ પરીષહાને सन २री “ अमम"-मेट भमत्यमाथी २ति यु. २०२६५ माह ધપકરણે સિવાયની વસ્તુઓથી રહિત હોવું તેનું નામ અચિન છે. દ્રવ્ય ગ્રન્થ અને ભાવગ્રન્થ રૂપ બને પ્રકારના ગ્રંથો (બંધ)થી રહિત રહેવું તેનું નામ “છિન્નગ્રંથ છે. કર્મબન્ધના કારણરૂપ જે રાગાદિભાવો છે તેનાથી રહિત હોવું તેનું નામ “નિરુપલેપતા” છે. યથાભાવનાથી યુક્ત થવું એટલે शासीत विशुद्ध सामाथी युत . मी ने "कांस्य-पात्रीवमुक्ततोयः" આ પ્રકારને સત્રપાઠ આપવામાં આવ્યો છે તેને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે સમજો જેવી રીતે કાંસાની થાળીમાં પડેલું જળ પણ તેમાં લિપ્ત થતું નથી–તેલના જેવી ચીકણી વસ્તુ જેમ તે કાંસાની થાળીને ચૂંટી જાય છે તેમ તે કાંસાના પાત્ર સાથે ચોંટી જતું નથી એજ પ્રમાણે સંસારના બન્ધના હેતભૂત (કારણ રૂપ) જે સ્નેહ છે તે પણ તેમાં લિપ્ત થતા નથી. અહી “યાવત' પદ દ્વારા नीना सत्रमा अडाण ४२ये -" संखइवनिरंजणे, जीवो इव अप्पडिहयः
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #350

सुधा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्वनिरूपणम् ३२१ स्नेहोऽपि तस्मिन लिप्तो न भवति । जाव' इति यावच्छब्देन-" संस्त्र इव निरंजणे जीवोविय अप्पडिहयगई गगणमिव निरालंबणे, वाए इव निरालए, सारयसलिलं व सुदहिपए पुक्खरपत्तं व निरुवलेये, कुम्मो इय गुतिदिए, विहग इव सन्यो विप्पमुक्के, खग्गिविसाणमिव एगजाए, मारंडपक्वीव अप्पमत्ते, कुंजरे इस सोडीरे, वसमे इय जायथामे, सीहे इव दुद्धरिसे मंदरे इव अप्पकंपे, सागरे इव अक्खोभे, चंदे इव सोमलेसे, सुरे इव दित्ततेए, जच्चकणगं पिच जायरूचे, वसुंधरा इस सवफासविसहे" इति संग्रहः । तत्र-शङ्ख इव निरञ्जनः यथा शखे किमप्यजनं स्थिति न लभते तयैव तस्मिन्ननगारे रागादिनं तिष्ठति । जीव इवाप्रतिहतगतिः-यथा जीवः अव्याहतगत्या सर्वत्र याति तथाऽयमपि देशनगरादिषु अप्रतिबन्धविहारी। गगनमियनिरालम्बनः-कुलग्रामनगराधालम्बइव निरालए, सारयसलिलं व तुहियए, पुप्फपत्य निरुपलेवे कुम्मो इचगुत्ति दिए, विहग इव सन्यो विपमुक्के खग्गिविसाणमिव एगजाए, भारंड पक्खीव अप्पमत्ते, कुंजरे इच सोंडीरे यसभे इव जायथामे सीहे इच दुद्धरिसे, मन्दरे इव अप्पकंपे, सागरे इय अक्खोभे, चन्दे इव सोमलेसे, सूरे इव दित्ततेए, जच्चकंगणं पिव जायरूचे वसुन्धरा इव सव्यफासविसहे " इस पाठका संग्रह हुआ है।
जिस प्रकार शंखमें कोई भी अंजन ठहरता नहीं है, उसी प्रकारसे उस अनगारामें रागादि नहीं होंगे, जिस प्रकार जीव अप्रतिहत गतिसे सर्वत्र जाता है-उसी प्रकारसे यह भी देश नगर आदिकों में अप्रतिवन्ध विहारी होंगे, गगनकी तरह कुल, ग्राम, नगर आदिकोमें गई, गगणमिव निरालंयणे, वाए इब निरालए, सारयसलिल व सुद्धहियए, पुल्फ पत्तं व निरुवलेवे, कुम्मेाइव गुति दिए, विहग इव सपओ बिप्पमुके खग्गिपिसाण मिव एगजाए, भारंडपक्खीव अप्पमत्ते, कुंजरे इव सोंडीरे वसभे इय जायथामे, सीहे इव दुद्धरिसे, मंदरे इब अप्पकंपे, सागरे इव अक्खोभे, चंदे इव सोमलेसे, सूरे इव दित्ततेए, जच्चकणगं पिव जायरूवे, वसुंधरा इव सव्यफासविसहे" वे આ પદે ને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે
જેવી રીતે શંખમાં કઈ પણ અંજન રહી શકતું નથી, એ જ પ્રમાણે તે વિમલવાહન અણગારમાં પણ રાગાદિ રહેશે નહીં. જેમ જીવ અપ્રતિહત ગતિથી (કોઈ પણ પ્રકારના અવરોધ રહિત ગતિથી) સર્વત્ર ગમન કરે છે, તે પ્રમાણે તે અણગાર પણ ગ્રામ નગર આદિમાં અપ્રતિબંધ વિહારી બનશે. આકાશની જેમ તેઓ પણ ગ્રામ, નગર આદિકમાં કઈ પણ જાતના આલં. स्था०-४१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #351

३२२
स्थानाङ्गसूत्रे नवर्जितः, यात इच निरालयः, यथा वातस्य न कुत्रापि गृहं वर्तते तथाऽयमपि गृहवर्जितः । शारदसलिलमिव शुद्धहृदयः, यथा शरदतौ मलापगमेन जलं निर्मलं भवति तथा रागद्वेषापगमेन निर्मलवित्तः, पुष्करपत्रभिव निरुपलेपः, यथा कमलपत्र जलोपरिस्थितिकत्वेन निरुपलेपं भवति, तथा स्वजनविषयसगराहित्येन निरुपलिप्तः । कूर्म इव गुप्तेन्द्रियः-कच्छपइय असंयमस्थानेभ्यः संवृतसन्द्रियः । विहग इव सर्वतो विषमुक्तः-परिवारपरित्यागात् नियतवासरहितत्याच प्रतिबन्धवर्जितः । खड्रगिविषाणमिव एकजातः, खड्गी-आरण्यक पशुः तस्य शङ्गमेकमेव संजायते तथा रागादि सहायवर्जितत्वेन एकीभूतः । भारण्डपक्षीयामम:, यथा आलम्बन वर्जित होंगे, वायुकी तरह इसका कहीं पर भी घर नहीं होंगे जैसे शरद ऋतु में मलके विनाशसे जल निर्मल हो जाता है, उसी प्रकार रागद्वेषके चले जानेसे साघु निर्मल चित्तबाला होंगे, जैसेकमलपत्र जलके ऊपर रहता हुआ भी उससे लिप्त नहीं होताहै, उसी प्रकारसे ये भी स्वजन विषयसङ्ग रहित होंगे, जिस प्रकार कच्छप अपनी इन्द्रियोंको अपने अपने मेंही छिपा लेता है, उसी प्रकारसे ये भी असंयत स्थानोंसे समस्त इन्द्रियोंको संवृत्त करेंगे, पक्षी जिस प्रकार सर्वतोविप्रमुक्त होता है, उसी प्रकार ये भी परिवार के परित्यागसे एवं नियतवाससे रहित होंगे, जिस प्रकार गेंडाका एक ही सींग होता है, उसी प्रकार ये भी रागादि रूप सहायसे वर्जित होने के कारण एकीभूत होंगे, भारण्ड पक्षीकी तरह ये सदा अप्रमत्त होंगे, अर्थात् जैसेબનની આશાથી રહિત બનીને વિચરશે. વાયુની જેમ તેમનું પણ કોઈ નિશ્ચિત ઘર નહીં હોય, શરદઋતુમાં મળને નાશ થઈ જવાથી જેમ જળ નિર્મળ બની જાય છે, તેમ રાગદ્વેષ રૂપ મળ દૂર થઈ જવાને કારણે તે મણગારનું ચિત્ત પણ નિર્મળ બની જશે. જેમ પાણીની ઉપર ઉગવા છતાં કમળપત્ર પાણીથી ભીંજાતુ નથી એજ પ્રમાણે તેઓ પણ સંસારીજનોની વચ્ચે રહેવા છતાં સંસારની વસ્તુઓમાં આસક્ત નહીં થાય જેમ કાચબા પિતાના અને પિતાના શરીરમાં જ સંકેચી લે છે એ જ પ્રમાણે તેઓ પણ અસંયત સ્થાને માંથી સમસ્ત ઇન્દ્રિયોને સંવૃત્ત કરી લેશે જેમ પક્ષી સંપૂર્ણ મુક્ત થઈને વિચરે છે એજ પ્રમાણે તેઓ પણ પરિવારને ત્યાગ કરીને તથા નિયત વાસથી રહિત બનીને મુક્તપણે વિચરશે. જેમ ગેંડાને એક જ શીંગડું હોય છે તેમ તેઓ પણ રાગાદિરૂપ સહાયથી વર્જિત હોવાને કારણે માત્ર એક જ માર્ગની -નિર્વાણમાર્ગની આરાધનામાં એકાગ્ર બનશે. તેઓ ભાખંડ પક્ષીની જેમ સદા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #352

सुघा टीका स्था.९ सू. ३५ श्रेणिकरय तीर्थ करत्वनिरूपणम् ३२३ भारण्डपक्षी द्विजीनकस्त्रिचरणवान द्वाभ्यां ग्रीवाभ्यां द्वाभ्यां मुखाभ्यां च युक्तः, द्वयोर्जीक्योरेकमेवोदरं भवति, तौ चात्यन्ताममत्ततयैव निर्वाहं कुरुतः, यदि कदाचित्तौकोऽपि जीवः प्रमादं करोति तदा उभयोनाशः स्यादतस्तौ सर्वदा चकितचित्तौ प्रमादरहितौ तिष्ठतः, तद्वदप्रमत्तः-तपः संयमादिधर्मरक्षणे प्रमादवर्जितः । कुञ्जर इव शौण्डीरः कषायादिरिपुभञ्जनशीलः । वृषम इव जातस्थामावृषभवत्सं नातपराक्रमः । सिंह इव दुर्धर्षः-सिंहयत्परीषहोपसर्गादि मृगैर्दुर्जयः। मन्दर इवाप्रकम्प:-परीषहोपसर्गपपनै रुवदचलितः। सागर इवाक्षोभ:भारण्ड पक्षी दो जीयवाला होता है, तीन चरणोंचाला होता है, दो ग्रीवावाला होता है, दो मुखोवाला होता है, और एक ही उदरवाला होता है, परन्तु फिर भी ये दोनों अत्यन्त अप्रमाद रूपसेही-बड़ी सावधानतासेही-अपना निर्वाह करते हैं-यदि कदाचित् इनमें से कोई भी जीव प्रमाद करता है तो दोनोंका नाश हो जाता है, इसलिये वे दोनों सर्वदा चकित चित्त होकर प्रमाद रहित ही रहते हैं, उसी प्रकारसे ये भी तप संयम आदि धर्मकी रक्षा करने में सदा प्रमाद वर्जित होंगे। ये कुञ्जरकी तरह शौण्डीर होंगे-कषाय आदि शत्रुके विनाश करने में प्रसिद्ध प्रभावशील होंगे, वृषभके समान वह शक्तिशाली होंगेसंयम भारके वहन करने में समर्थ होंगे। सिंहके समान यह दुर्धष होंगेअर्थात् परीषह एवं उपसर्ग आदि रूप मृगोंसे वह जीता नहीं जा सकेंगे।
मेरुकी तरह वह अप्रकम्प होंगे-परीषह एवं उपसर्ग रूप पयनसे वह मेरुके समान होंगे। सागरके समान यह गम्भीर होंगे-हर्षशोक અપ્રમત્ત રહેશે. ભારડ પક્ષીને બે જીવ, ત્રણ પગ, બે મુખ, બે ડેક અને એક જ ઉદર હોય છે. છતાં પણ બને જીવ અપ્રમત્તપણે ઘણી જ સાવધાની થી પિતાને નિર્વાહ ચલાવે છે. જે તે બનેમાંથી કેઈ પણ એક જીવ પ્રમાદ કરે તે બનેને નાશ થઈ જવાનો ભય રહે છે. તે કારણે તે બને છે સદા ઉદ્યમશીલ રહે છે. આ રીતે રહે તે જ તેમને નિર્વાહ થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે વિમલવાહન અણગાર પણ તપ અને સંયમની આરાધના કરવામાં બિલકુલ પ્રમાદ નહીં કરે. તેઓ કુંજરની જેમ શોન્ડીર (શત્રુઓનો નાશ કરવાને તત્પર) બનશે એટલે કે ક્રોધાદિ કષાય રૂપ શત્રુઓનો વિનાશ કરવામાં પ્રયત્નશીલ રહેશે. તેઓ સંયમ રૂ૫ ભારનું વહન કરવામાં વૃષભના સમાન સમર્થ બનશે. તેઓ સિંહના સમાન દુધર્ષ (અજેય) બનશે એટલે કે પરીષહ અને ઉપસર્ગ રૂપ મૃગો તેમને પરાજિત કરી શકશે નહીં. મેરૂ પર્વતની જેમ પ્રકમ્પ વગરના થશે અર્થાત્ પરીષહ અને ઉપસર્ગરૂપ પવનથી તે મેરૂની માફક અડગ રહેશે સાગરની જેમ તેઓ અક્ષુબ્ધ બનશે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #353

३२४
स्थानाङ्गसूत्रे हर्षशोकादिक्षोभवर्जितः । चन्द्रइव सोमलेश्यः-अनुपतापहेतुमनः परिणामधारी। सूर इव दीप्ततेनाः-द्रव्यतः शरीरकान्त्या, भावतोज्ञानेन, सूर्यवदेदीप्यमानः । जात्यकनकमिव जातरूप:-शोधित सुवर्णमिव रागादिमलराहित्येन समुद्भूततेजस्कः । वसुन्धरेय सर्वस्पर्शविषहः-पृथ्वीवत्कर्कशकठोरादिस्पर्शानुकूलप्रतिकूलपरीषहोपसर्गादिसहनशील इति । तथा-मुहुत हुताशन इव तेजसा ज्वलन्-घृताघाहुतितपिताग्निवत् तपः-संयमतेजसा दीप्यमानो विहरिष्यतीति भावः । अत्र सङ्ग्रह गाथाद्वयं मूले वर्त्तते, तथाहि-" कंसे संखे" इत्यादि । पुनः किमित्याहआदिरूपसे रहित होंगे, चन्द्र के समान वह सोमलेश्यावाले होंगेअनुपतापके हेतु भूत मनः परिणामका धारक होंगे, सूर्य के समान वह दीस तेजवाले होंगे-द्रव्यकी अपेक्षा वह शरीर कान्तिसे एवं भावकी अपेक्षा ज्ञानसे देदीप्यमान होंगे । शोधित सुवर्णके समान वह रागादि मल से रहित होने के कारण समुद्भूत तेजयुक्त होंगे। पृथिवीके समान वह कर्कश, कठोर आदि स्पर्शी को एवं अनुकूल प्रतिकूल परीषह और उपसर्गों को सहन करने के स्वभाववाले होंगे, तथा-घृतादिककी आहुः तिसे तर्पित हुई अग्निकी समान वह सर्वदा तप एवं संयमके तेजसे दीप्यमान होते हुए विचरेंगे, इसी प्रकारसे होकर देवसेन अनगार भी विचरणा करेंगे यहां भूलमें जो ये दो-“कं से संखे" इत्यादि गाथाएँ એટલે કે હર્ષ, શોક આદિ રૂપ ક્ષોભથી તેઓ વિહીન હશે. ચન્દ્રના સમાન સૌમ્ય લેશ્યાવાળા હશે-તેઓ અનુપતાપ રૂપ મનઃપરિણામના ધારક હશે. તેઓ સર્યના જેવા દીત તેજવાળી હશે એટલે કે દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શારીરિક કાન્તિથી અને ભાવથી અપેક્ષાએ જ્ઞાનથી દેદીપ્યમાન હશે. જેવી રીતે શોધિત સુવર્ણમાં મેલ આદિ રૂપ અશુદ્ધિને અભાવ હોવાને કારણે ચળકાટ હોય છે તેમ રાગાદિ મળનો અભાવ થઈ જવાને કારણે તેઓ નિર્મળ તેજથી દેદીપ્યમાન થશે. પૃથ્વીની જેમ તેઓ સહનશીલ હશે એટલે કે કર્કશ, કઠેર આદિ સ્પર્શોને તથા અનુકૂળ તથા પ્રતિકૂળ પરીષહાને સહન કરવાના સ્વભાવવાળા હશે. અગ્નિમાં વૃતાદિની આહુતિ આપવાથી જેમ અગ્નિ વધુ પ્રજવલિત થાય છે તેમ તેઓ પણ સદા તપ અને સંયમના તેજથી દેદીપ્યમાન થશે આ પ્રકારે સંયમ અને તપથી પિતાના આત્માને ભાવિત કરતા વિમલવાહન અણગાર ૧૨ વર્ષ પયત છદ્મસ્થ રૂપ વિચરશે.
माडी भूभा २ "कसे संखे" त्याहि-त्यादि आया। मापीछे. તેમને અર્થ પણ ઉપર દર્શાવ્યા પ્રમાણે જ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #354

सुघाटीका स्था०९ सू०३५ श्रेणिकस्य तीर्थ करत्यनिरूपणम् 'नधिणं' इत्यादि-नास्ति न भविष्यति खलु तस्य भगवत एतादृशः पक्षी, यत् कुत्रापि तस्य प्रतिबन्धः आसक्ति भवति-भवेदित्यर्थः । स चतुर्विधः-'अंडएइ वा ' इत्यादि-अण्डज इति वा, तत्र-अण्डज-हंसमयूरादिः 'ममायं इंसादिरिति प्रतिवन्धरहितः यद्वा-अण्ड-पट्टसूत्रनं वस्त्रादिकम् -इदं वस्त्रादिकं ममेति भावनाजितः १। पोतजः-हस्तादिः, तत्र न प्रतिवन्धः एवं पोतके-बालके, अथवा पोत के कार्यासिकवस्त्रेऽपि विज्ञेयम् २१ अवग्रहिकम्-अवनहोऽस्यातीतिहैं-उनका भी अर्थ ऐसा ही है...." नस्थिणं " इत्यादि उस भगवानका ऐसा पक्ष नहीं होगा कि जिससे उसकी कहीं पर भी आसक्ति हो जाय। आसक्ति चार प्रकारको जो कही गई है, उसका अभिप्राय ऐसा है-अण्डेसे उत्पन्न हुए जो हंस मयूर आदि पक्षी हैं ये अण्डज हैं-ये हंस मयूर आदि मेरे हैं ये जो आसक्ति हैं, वह अण्डज आसक्ति होंगे उस आसक्तिसे वह रहित होते अधया-पसूत्रसे जो वस्त्रादिक उत्पन्न होते हैं, बनाये जाते हैं-वे अण्डज है-इस अण्डज-निर्मित वस्त्र में ये मेरेहैं ऐसी भावनासे वर्जित होना वह अण्डजासक्ति विहीनता है, इस आसक्तिसे रहित होंगे,पोतज नाम हस्ती आदिकाहै, इसमें जो प्रतिबन्ध रहित है, वह पोतजासक्ति विहीनता है, अथवा-"पोपएइया'की संस्कृत छाया " पोतके वा" ऐसी भी होती है-इस पक्षमें उसकी चालकमें अथवा कासिक वस्त्र में-लूती कपडे में उसे प्रतिबन्ध नहीं
“नथिण" त्याह-मा ३ वियरत विमलपान मसारमा પણ વસ્તુ પ્રત્યે આસક્તિ નહીં રહે, આસક્તિ ચાર પ્રકારની કહી છે– (૧) અંડજ આસક્તિ-ઇંડામાંથી ઉત્પન્ન થતાં હસ, મોર આદિ જીવોને અંડજ કહે છે. આ હંસ, મયૂર આદિ પક્ષીઓ મારાં છે, આ પ્રમાણે માનવું તેનું નામ અંડજ આસકિત છે આ પ્રકારની આ સક્તિથી તેઓ રહિત હશે અથવા–સત્ર (દોરા) માંથી જે વસ્ત્રાદિક બનાવવામાં આવે છે તેમનું નામ અંડજ છે. આ અંડજ. નિર્મિત વસ્ત્રોમાં મમત્વભાવ ન રાખે તેનું નામ અંડજ આસક્તિ વિહીનતા છે. (२) पति भासत-हाथी, आय, मावाने पोत०४ छ. ते ७वो प्रत्ये આસક્તિ રાખવી તેનું નામ પિતજ આસક્તિ છે, તે વિમલવાડન અણગાર पात मासतिथीडित शे. अथवा-"पोयरइवा" म पनी संत छाया “पोतके वा" थाय छे. मा सस्कृत छायानी अपेक्षा पियार કરવામાં આવે તે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થશે-બાલકમાં અથવા સૂતરાઉ पमा तमने माहित नही २3. (3) प्र४ि मा सति-२, सहे।२४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #355

३२६
स्थानाङ्गसूत्रे अवग्रहिका-वसतिपीठफलकादिः, प्रग्रहिक:-प्रकर्षेण ग्रहोऽस्येति-औधिकमुपकरणजातं रजोहरणसदोरकमुखयस्त्रिकादिक, तयोः प्रशस्ताप्रशस्तविषये हर्षशोकवर्जितः ३-४। 'जंग' इत्यादि-यां यां दिशं विहर्तुमिच्छति त तां दिशं प्रत्यप्रतिवद्धः, शुचिभूतः-भावशुदया, लघुभूत:-अल्पोपधिकत्वेन गौरवत्यागेन च, अनात्मग्रन्थ:-'अ' इति-अविद्यमान आत्मनः सम्बन्धी ग्रन्थः हिरण्यादि. यस्येति, यद्वा-अनल्पग्रन्थ इतिच्छाया, तत्पक्षे- बागमवान् , यद्वा-'अणुप्पगंथे' इति पाठः, तस्य अनुपग्रन्थः इतिच्छाया, तत्पक्षे-अनु-अनुरूपम्-विरते. रौचित्येन प्र-प्रकर्षेण ग्रन्था-शास्त्रं यस्येति, वीतरागशास्त्रसम्पन्न इत्यर्थः, एतादृशः सन् संयमेन तपसाऽऽत्मानं भावयमानो विहरिष्यतीति । पुनश्च तस्स णं' इत्यादि-तस्य खलु भगवतः अनुत्तरेण ज्ञानदर्शनचारित्रण एवम्-अनुत्तरेण आलहोगा जिसका ग्रहण आवश्यक होता है, ऐसे रजोहरण सदोरक मुख. यस्त्रिका आदिक प्रग्रहिकहैं-इनके प्रशस्तअप्रशस्त विषयमें उसे हर्ष एवं शोक नहीं होंगे ३-४ "जं णं" इत्यादि-जिस जिस दिशामें यह विहार करना चाहेगा, उस उस दिशामें अप्रतिबद्ध हुए भावशुद्धिसे युक्त हुए, अल्प उपधियाला होनेसे एवं गौरवका त्यागी होनेसे लघुभूत हुए अनात्म ग्रन्ध-निज सम्बन्धी ग्रन्थसे हिरण्यादि परिग्रहसे रहित हुए अथवा-अनल्प ग्रन्थ हुए-बहुश्रुत हुए-आगमका अधिक रूपमें ज्ञाता हुए-अथवा “ अणुप्पगंथे" अनुप्रग्रन्थ हुए-चीतरागके शास्त्रसे संपन्न हए ऐसा यह देवसेन अनगार संयम और तपसे आत्माको भावित करते हुए विचरण करेंगे पुनश्च
"तस्स गं" इत्यादि-उस भगवान् देवसेन अनगार के अनुत्तरअसाधरण-ज्ञान दर्शन चारित्रसे एवं अनुत्तर-वसति रूप आलयसे, મહેપત્તી આદિ ઉપકરણે સાધુ માટે આવશ્યક ગણાય છે તે ધર્મોપકરણને પ્રગ્રહિક કહે છે. તેમના પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત વિષયમાં હર્ષ અને શોકન કરે તેનું નામ પ્રગ્રહિત આસક્તિને ત્યાગ છે. તે વિમલવાહન અણગાર પ્રગ્રહિક શક્તિથી ત્યાગ રહિત બનશે.
" " त्या-तसार हशामा वियपानी छ। २0 तशामा અપ્રતિબદ્ધ (ભાવશુદ્ધિથી યુક્ત) થઈને, લઘુભૂત (અ૫ઉપધિવાળા અને ગૌરવના ત્યાગી હોવાને કારણે હળવા) થઈને, અનાત્મગ્રન્થ (સેના, આદિના પરિગ્રહથી २डित) यन, (मागमता अतिशय ज्ञाता) न मया "अणुप्पग्गथे। मनु. પ્રગ્રન્થ (વીતરાગને શાસ્ત્રથી સંપન્ન) થઈને, સંયમ અને તપથી આત્માને ભાવિત કરતા વિચરશે.
" तस्सणं" त्या-या प्रारे १२ वर्ष सुधा सयम भने सभ्य
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #356

सुधा टीका स्था०९ सू० ३५ श्रेणिकस्य तीर्थंकर त्वनिरूपणम् ३२७ येन वसतिरूपेण, अनुत्तरेण विहारेण एकरात्रादिना, एवम्-अनुत्तरेण-आर्जबमार्दव-लाघव-शान्ति-मुक्तिरूपेण, तथा-सत्य-संयम-तपोगुणसुचरितसोपचित्तफलपरिनिर्वाणमार्गेण, तत्र सत्य संयमतपोगुणा सुचरिताः सम्यगाराधिताः, सोपचिताः, उत्कर्षतां माताः, त एव 'फल' ति फलपधानः परिनिर्वाणपाः= मोक्षमार्गस्तेन आत्मानं भाषयमानस्य ध्यानान्तरिकायां-ध्यानयोः-शुक्लध्यानस्य द्वितीयत्तीयपादरूपयोः अन्तरं मध्यं ध्यानान्तरं, तदेव ध्यानान्तरिका, तस्यां-शुक्लध्यानद्वितीयपादस्य समाप्तौ तृतीयपादस्य चासंमाप्तौ इत्यर्थः यत्तमानस्य अनन्तमनुतरं नियाघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनं समुत्पत्स्यते । पुनश्च-'तपणं से ' इत्यादि-ततः खलु स भगवान् जिनः केवली सर्वज्ञः सर्वदर्शी भविष्यति । ततश्च स देवमनुनासुररूपस्य लोकस्य पर्यायं, किं अनुत्तर विहारसे-इसी प्रकार आच मार्दव-लाघव शान्ति-मुक्ति (निमिता)से, तथा-सम्यक् रूपसे आराधित एवं उत्कर्षताको प्राप्त ऐसे सत्य, संयम एवं तप गुणांसे एवं फलपधान मुक्ति मार्गसे आत्माको भावित करते हुए उन देवसेन अनगारको जब वेध्यानान्तरिकामें-शुक्ल ध्यानके द्वितीय तृतीय पदके मध्यरूप ध्यानान्तरिकामें-शुक्लध्यानके द्वितीय पादकी समाप्तिमें और तृतीय पादकी असंमाप्तिमें-वर्तमान होंगे तब उन्हें अनन्त अनुत्तर निर्याघात, निरावरण, कृत्स्न, एवं प्रतिपूर्ण सर्वोत्कृष्ट केवल ज्ञान केवलदर्शन उत्पन्न होंगे। ___ "तएणं से" तब ये देवसेन अनगार भगवान् अहन्त जिन આરાધના કર્યા બાદ તે વિમલવાહન અણગારને કેવળજ્ઞાન કેવળદર્શનની પ્રાપ્તિ થશે એજ વાતનું હવે લંબાણથી વિવેચન કરવામાં આવે છે
તે વિમલવાહન અણગાર અનુત્તર ( અસાધારણ ) જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રથી, અનુત્તર વસતિ (ઉપાશ્રય) રૂપ આલયથી અનુત્તર વિહારથી અને मा ५, माय, साय, शान्ति, भुति (Hिalnal) माह 43, तया सभ्य પ્રકારે આરાધિત અને ઉત્કૃષ્ટતા યુક્ત સંયમ અને તપથી તથા ફલપ્રધાન મુક્તિમાર્ગથી આત્માને ભાવિત કરતા થકા વિચરશે. આ પ્રકારે વિચરતા એવા તે તે અણગાર જ્યારે ધ્યાનાન્તરિકામાં (શુકલધ્યાનના દ્વિતીય તૃતીયપાદના મધ્ય ભાગ રૂપે દયાનાન્તરિકામાં એટલે કે શુકલ ધ્યાનના દ્વિતીય પાદની સમાપ્તિમાં અને તૃતીય પાદની અસમાપ્તિમાં) સ્થિત હશે ત્યારે તેમને અન-ત, અનુત્તર, નિર્વાઘાત, નિરાવરણ, કૃન અને પ્રતિપૂર્ણ, સકૂષ્ટ કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થશે.
"तएणं से" त्यारे ते पसेन (विभसवान) मधुशार लगवान महत
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #357

३२८
स्थानाङ्गसूत्रे बहुना सर्वलोके सर्वजीयानाम् आगत्यादिकं यावत् प्रतिसेवितं, तथा-आविष्कर्म प्रकटकर्म,-रहः कर्म=एकान्तकर्म च ज्ञास्यति दर्शिष्यति च । स अर्हन् अरहस्यभागी भविष्यति न तस्य किश्चिद्गुप्तं भविष्यतीत्यर्थः । शेषं सुगमम् ॥मू०३५॥
मूलम् –से जहाणमए अजो ! मए णिग्गंथाणं एगे आरंमटाणे पण्णत्ते, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं एगं आरंभट्राणं पण्णवेहिइ। से जहाणामए अजो! मए समणाणं णिग्गंथाणं दुविहे बंधणे पण्णत्ते, तं जहा-पंजबंधणे दोसबंधणे, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणंणिग्गंथाणं दुविहं बंधणं पन्नवेहिई तं जहा-पेजबंधणं च । दोसबंधणं च । से जहाणामए अजो ! मए समणाणं णिग्गंथाणं तओ दंडा पण्णत्ता, तं जहा-मणदंडे वइदंडे कायदंडे, एवामेव महापउमेवि समणाणं णिग्गंथाणं तओ दंडे पण्णवेहिइ, तं जहा-मणोदंडं वइदंडं कायदंडं । से जहाणामए-एएणं अभि. लावणं चत्तारि कसाया पण्णत्ता, तं जहा-कोहकसाए १ माणकसाए २ मायाकसाए ३, लोहकसाए । पंचकामगुणे पण्णत्ते, तं जहा--सद्दे १ रूवे २ रसे ३ गंधे ४ फासे ५। छजीवणिकाया पण्णत्ता, तं जहा--पुढविकाइया जाव तसकाइया, एवामेव जाय केवली सर्वज्ञ सर्वदर्शी हो जायेंगे एवं देव मनुज और असुर रूप लोककी पर्यायको, किंबहुना सर्व लोकमें सर्व जीवोंके आगत्यादिकको यावत् प्रतिसेवित कर्म तथा प्रकट कर्म, एवं एकान्त कर्मके ज्ञाता और द्रष्टा हो जायेंगे, इस तरह उनके लिये संसारकी कोई भी वस्तु अरहस्य-अज्ञेय नहीं रहेगी। सू० ३५ ॥ જિન કેવલી સર્વજ્ઞ અને સર્વદશ થઈ જશે. ત્યાર બાદ તેઓ દેવ, મનુષ્ય અને અસર રૂપ લોકની પર્યાયને અને સમસ્ત લેકમાં સર્વ જીની આગતિ આદિને જાણી શકશે અને દેખી શકો. અહીં “આદિ ” પદ દ્વારા પ્રકટ કર્મ પર્યન્તનું પૂર્વોક્ત બધું તેઓ જાણુ–દેખી શકશે એમ સમજવું સંસારની કોઈ પણ વસ્તુ તેમને માટે અય કે અદષ્ટ નહી રહે. સૂ૩૫ |
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #358

सुधा टीका स्था०९ सू०३६महापद्मजिनप्ररूपयिष्यमाणारम्मादिस्थाननि० ३२९ तसकाइए । से जहाणामए एएणं अभिलावणं सत्त भयट्राणा पण्णत्ता, एवामेव महापउमेवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं सत्त भयठाणे पन्नवेहिइ ! एवं अट्रमयहाणे, णवबंभचेरगुत्तीओ, दसविहे समणधम्मे, एवं जाव तेत्तीसं आसायणाउत्ति। से जहानामए अज्जो ! मए समणाणं णिग्गंथाणं नग्गभावे मुंडभावे अण्हाए अदंतवणे अच्छत्तए अणुवाणहए भूमिसेज्जा फलगसेज्जा कटुसेट्ठा केललोए बंभचेरवासे जाव परघरपवेसे जाय लद्वावलद्धवित्तीओ पण्णत्ताओ, एवामेव महापउमेऽवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं णग्गमावं जाव लद्धावलद्धवित्तीओपण्णहिई । से जहाणामए अज्जो ! मए समणाणं णिग्गंथाणं आहाकम्मिए वा उद्देसिए वा मोसजाए वा अज्जोयरए वा पुइए कीए वा पामिच्चए वा अच्छेज्जे वा, अणिसिहे वा अमि हडे वा कंतारभत्ते वा दुभिक्खभत्ते वा गिलाणभत्ते वा वद्दलियाभत्ते वा पाहुणभत्ते या मूलभोयणे वा कंदभोयणे या बीयभोयणे वा हरियभोयणे वा पडिसिद्धे, एवामेव महापउमेऽवि अरहा समणाणं निग्गंथाणं आधाकम्मियं वा जाव हरियभोयणं वा पडिसेहिस्सइ । से जहाणामए अज्जो ! मए समणाणं निग्गंथाणं पंचमहत्वइए सपडिकमणे अचेलए धम्मे पण्णत्ते, एवामेव महापउमेऽवि अरहा समणाणं णिग्गंथाणं ___" से जहाणामए अज्जो " इत्यादि।
इस सूत्रकी व्याख्या सुगम है,
" एगे आरंभटाणे" प्रमादयोग रूप एक आरम्भ स्थानकी प्रज्ञा. पना करेंगे। शेष सुगम है ।। सूत्र ३६॥
“से जहाणामए अज्जो !" त्याह-(सू 38)
मा सूत्रनी व्याज्य! स२१ छ. " एगे आरंभदाणे" प्रभाह-यो। ३५ मे આરંભસ્થાનની પ્રજ્ઞાપના તેઓ કરશે બાકીના કથનને અર્થ સરળ છે પસૂત્ર ૩૬ાા स्था०-४२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #359

स्थानाङ्गसूत्रे
I
पंचमहव्वइयं जाव अचेलगं धम्मं पण्णवेहिइ । से जहाणामए अज्जो ! मए पंचाणुव्वइए सत्तसिक्खावइए दुवालसविहे साथधम्मे पण्णत्ते, एवमेव महापउमेऽवि अरहा पंचाणुव्वइयं जाव सावगधम्मं पण्णविस्सइ । से जहाणामए अज्जो । मए समणाणं सेज्जातरपिंडे वा रायपिंडे वा पडिसिद्धे, एवामेव महापउमेऽवि अरहा समणाणं निग्गंथाणं सेज्जायपिंडं वा रायपिंडं या पडिसेहिस्सइ । से जहाणामए अज्जो ! मम णव गणा एगारसगणधरा एवामेव महापउमस्सवि अरिहओ णव गणा एगारस गणधरा भविस्संति से जहाणामए अज्जो ! अहं तीस वासाई अगारवा समज्झे वसित्ता भुंडे भवित्ता जाव पव्वइए, दुबालससंबच्छराई तेरसपक्खछउमत्थपरियागं पाउणित्ता तेरसहिं पक्खेहिं ऊणगाई तीस वासाइं केवलिपरियागं पाउणित्ता बायालीसं वासाई सामण्णपरियागं पाउणित्ता बावन्तरिवासाई सव्वाउयं पालइत्ता सिज्झिसं जाव सव्यदुक्खाणमंतं करिस्सं, एवामेव महापउमेऽवि अरहातीसं वासाई अगावासमझे वसित्ता जाव पव्विहिर, दुवालससंबच्छराई जाव बावत्तरियासाई सव्वाउयं पालइत्ता सिज्झिहिइ जाव सव्यदुकखाणमंतं काहिई
३३०
" जं सीलसमायारो, अरहा तित्थंकरो महावीरो । तस्सील समायारो होहिइ अरहा महापउमे || १ ||" सू०३६ ॥ ॥ इय महापउमचरियं समत्तं ॥
इस ऊपरके सूत्र में महापद्म जिन कहे गये हैं । उनके महावीर स्वामीकी तरह उत्तरफाल्गुनी नक्षत्र जन्मादिके प्रसङ्ग समयमें था, अतः अब सूत्रकार नक्षत्र विशेषका निरूपण करते हैं
માગલા એ સુત્રમાં આગામી ઉપિણીમાં થનારા મહાપદ્મ જિનેશ્વર વિષે કહેવામાં આવ્યું. મહાવીર સ્વામીના જન્માદિ વખતે જેમ ઉત્તરા ફાલ્ગુની નક્ષત્ર ચાલતુ હતુ, તેમ મહાપદ્મ જિનેશ્વરના જન્માદિના સમયે ઉત્તરાફાલ્ગુની નક્ષત્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #360

सुघा टीका स्था०९ सू०३६ महापद्मजिनप्रहपयिष्यमागारमादिनि० ३३१
छाया-तद् यथा नामकम्-आर्याः ! मया श्रमणेभ्यो निग्रन्थेभ्य एकमा. रम्भस्थानं प्रज्ञप्तम् , एवमेव महापद्मोऽपि अर्हन् श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्य एकमार म्भस्थानं प्रज्ञापयिष्यति । तद् यथानामकम्-आर्याः । मया श्रमणेभ्यो नियं: न्थेभ्यो द्विविधं बन्धनं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-प्रेमवन्धनं च द्वेषबन्धनं च एवमेव महापमोऽपि अर्हन श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्यो द्विविधं बन्धन प्रज्ञापयिष्यति, तद्यथाप्रेमबन्धनं च द्वेषबन्धनं च । तद् यथा नामकम्-आर्याः ! मया श्रमणेभ्यो निम्र न्थेभ्यस्त्रयोदण्डाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मनोदण्डः १ वाग्दण्डः २ कायदण्डः ३ एवमेव महापमोऽपि श्रमणेभ्यो निग्रन्थेभ्यस्त्रीन् दण्डान् प्रज्ञापयिष्यति, तद्यथामनोदण्डं वाग्दडं कायदण्डम् । तद्यथा-नामकम्-एतेन अभिलापेन चत्वारः कषायाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-क्रोधकषायः १, मानकषायः २, मायाकपायः ३, लोभकषायः ४। पश्च कामगुणा: प्रज्ञप्ताः , तद्यथा-शब्दः १, रूपं २, रसः ३, गन्धः ४ स्पर्शः ५। षड्जीवनिकायाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-पृथिवीकायिकाः १ यावत् त्रसकायिकाः ६। एवमेव यावत् त्रसकायिकान् । तद् यथानामकम्-एतेनाभिला. पेन सप्तमयस्थानानि प्रज्ञप्तानि, एवमेव महापोऽप्यईन् श्रमणेभ्यो निम्रन्थेभ्यः सप्त भयस्थानानि प्रज्ञापयिष्यति । एवमष्ट मदस्थानानि, नव ब्रह्मचर्यगुप्तीः, दशविधान् श्रमणधर्मान् एवं यावत् त्रयस्त्रिंशतमाशातना इति । तद् यथानामकम्आर्याः ! मया श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्यो नग्नभावः, मुण्डमावः अस्नानकम् , अदन्तधावनम् , अच्छत्रकम् , अनुपानत्कम् , भूमिशय्या, फलक शय्या, काष्ठशय्या, केश. लोचः, ब्रह्मचर्यवासः, परगृहप्रवेशः, यावत् लब्बापलब्धवृत्तयः प्रज्ञप्ताः, एकमेय महापद्मोऽपि अर्हन् श्रमणेभ्यो निग्रन्थेभ्यो नग्नभावं यावत् लब्धापलब्धवृत्ती: प्रज्ञापयिष्यति । तद् यथानामकम्-आर्याः। मया श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्य आधा. कमिकंवा औद्देशिकं बा मिश्रजातं वा अध्ययपूरकं वा पूतिकं वा क्रीत या मामि स्यकं वा आच्छेद्यं वा अनिसृष्टं वा अध्याहृतं वा कान्तारमक्तं वा, दुर्भिक्षभक्तं वा ग्लानभक्तं वा वालिकाभक्तं वा माधुणभक्तं वा मूलमोजनं वा कन्दभोजन वा फलभोजनं वा बीजभोजनं वा हरितभोजन वा प्रतिषिद्धम् एवमेव महापमो. ऽपि अर्हन् श्रमणेभ्यो निग्रयेभ्य आषाकर्मिक वा यावत् हरितमोजनं या प्रति. षेधिष्यति । तद् यथानामकम्-आर्याः । मयाश्रमणेभ्यो निन्थेभ्यः पञ्चमहा. वतिकः समतिक्रमणः अचेलको धर्मः प्रज्ञप्तः एवमेव महापद्मोऽपि अहं न श्रमणेभ्यो निग्रन्थेभ्यः पञ्चमहाव्रतिकं यावत् अचेलकं धर्म प्रज्ञापयिष्यति । तद् यथानामकम्-आर्याः । मया पश्चाणुव्रतिकः सप्तशिक्षाप्रतिकः द्वादविधः श्रावकधर्म: मतप्तः, एवमेव महापमोडपि अन् पञ्चाणुवतिकं यावत् श्रावकधर्म प्रज्ञापयि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #361

३३२
स्थानासूत्रे प्यति । तद्यथानामकम्-आयर्याः ! मया श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्यः शय्यातरपिण्डो वा राजपिण्डो बा प्रतिषिद्धः, एवमेव महापद्मोऽपि अर्हन् श्रमणेभ्यो निर्ग्रन्थेभ्यः शय्यातरपिण्ड वा राजपिण्डं वा प्रतिषेधिष्यति । तद यथानामकम्-आर्याः। मम नव गणा एकादश गणधराः एवमेव महापद्मास्यापि अहेतः नव गणा एकादश गणधरा भविष्यन्ति । तद्यथानामकम्-भार्याः । अहं त्रिशतं वर्षाणि अगारचासमध्ये उषित्वा मुण्डो भूत्वा यावत् प्रत्रजितः, द्वादशसंवत्सरान् त्रयोदशपक्षान् छद्मस्थपर्यायं पालयित्या त्रयोदशभिः पक्षैः ऊनकानि त्रिंशतं वर्षाणि केयलिपर्यायं पालयित्वा द्विचत्वारिंशतं वर्षाणि श्रामण्यपर्यायं पालयित्या द्वासप्तति वर्षाणि सर्वायुः पालयित्वा सेत्स्यामि यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यामि एवमेव महापद्मोऽपि अहेन् त्रिशतं वर्षाणि अगारवासमध्ये उषिया यावत प्रव्रजिष्यति, द्वादशसंवत्सरान् यावत् द्वासप्तति वर्षाणि सर्वायुः पालयित्या सेत्स्यति यावत् सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति-- ( सुधर्मास्वामी जम्बूस्वामिनं पाह-)
" यच्छील समाचारोऽहेन् तीर्थङ्करी महावीरः।। तच्छीलसमाचारो भविष्यति अर्हन् महापद्मः ॥१॥ सू० ३६ ॥
॥ इति महापद्मचरित्र समाप्तम् ॥ टीका-तथा- ' से जहाणामए ' इत्यादि, सुगम, नवरम्-' एगे आरंभट्ठाणे' इति-एकमारम्भस्थानं-प्रमादयोगलक्षण प्रज्ञापयिष्यति । शेष सुगमम् ।। ॥ मू० ३६ ॥
पूर्व महापद्मजिन उक्तः, तस्य च महावीर स्वामिन इयोत्तरफाल्गुनी नक्षत्र जन्मादि प्रसङ्गोऽस्तीति नक्षत्र विशेषानिरूपयति
मूलम् –णवणक्खत्ता चंदस्स पच्छंभागा पण्णत्ता, तं जहाअभिई १ सयणो २ धणिट्ठा ३ रेवई ४ अस्सिणि ५ मग्गसिर ६ पुसो ७। हत्थोचित्ता य तहा, पच्छंभागाणव हवंति।१सू०३७॥
"णव णक्खत्ता चंदस्स पच्छंभागा,' इत्यादि।
नौ नक्षत्र चन्द्रके पृष्ठ भागमें स्थित कहे गये हैं। चन्द्रमा नौ नक्षत्रोंको अतिकम करके पीठ देकर भोगता है।
टीकार्थ-वे नक्षत्र ये हैं-अभिजित् १, श्रवण २, धनिष्ठा ३, रेवती ४, अश्विनी ५, मृगशिर ६, पुष्प ७, हस्त ८ और चित्रा ९ ॥ सू० ३७॥ ચાલતું હતું. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર નક્ષત્ર विशेषानु नि३५४४२ छ-" णव णखत्ता चंदरस पच्छंभागा" त्याहि-(सू. ३७) ટીકાર્થ-નવ નક્ષત્ર ચન્દ્રના પૃષ્ઠ ભાગમાં સ્થિત કહ્યા છે. ચન્દ્રમાં નવ નક્ષત્રને અતિકામ કરીને પીઠ દઈને ભેગવે છે એટલે કે આ નવ નક્ષત્રે ચન્દ્રની પાછળ २७सा छ-(१) अनिमित्, (२) श्रवण, (3) पनिष्ठा, (४) ३५ती, (५) मरिनी, (6) भृगशीर्ष, (७) पुप्य, (८) रत अने () यिा . ॥ सूत्र ३७ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #362

सुघा टीका स्था०९ सू०३६ नक्षत्रविशेषनिरूपणम्
३३३ छाया-नव नक्षत्राणि चन्द्रस्य पश्चाद्भागानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-अभिजित् १, श्रवणं २, धनिष्ठा ३ रेवती ४ अश्विनी ५ मृगशिरः ६ पुष्यः ७। हस्तः ८ चित्रा ९ च तथा पश्चाद्भागानि नव भवन्ति ।। १ ।। सू० ३६ ॥ ____टीका-" णव णवत्ता" इत्यादि,-नव-अनुपदं वक्ष्यमाणानि नवसंख्यकानि नक्षत्राणि चन्द्रस्य पश्चाद्भागानि-पृष्ठभागस्थितानि प्रज्ञप्तानि, नयनक्षत्राणि चन्द्रोऽतिक्रम्य पृष्ठं दत्त्वा भुङ्ग इति भावः, तद्यथा-अमिजिदित्यादि सुग. मम् ॥ सू० ३७॥
पूर्व नक्षत्रविशेषा उक्ताः, ते च विमानयुक्ता भवन्तीति विमानप्रसङ्गा कल्पविशेषगतपिमानसंख्याप्रमाणमाह
मूलम्-आणयपाणय आरणच्चुए सु विमाणा णव जोयणसयाई उट्टे उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ सू० ३८॥
छाया-आनत-प्राणतारणाच्युतेषु कल्पेषु विमानानि नययोजनशतानि उध्यमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि ॥ मू० ३८ ॥ ___टीका-'आणयपाणये "-त्यादि-सुगमम् ।। सू० ३८ ॥
उक्त ये नक्षत्र विशेष विमान युक्त होते हैं-अतः विमानके प्रसङ्गसे अब सूत्रकार कल्प विशेषगत विमान संख्याका प्रमाण कहते हैं
" आणयपाणयारणच्चुएसु” इत्यादि ।
आरण, प्राणत, आरण एवं अच्युत, इन कल्पों में विमान नौ योजनके ऊंचे कहे गये हैं । सू० ३८ ॥
विमान विशेषोंकी ऊंचाईके प्रसङ्गसे अब सूत्रकार कुल विशेषकी ऊंचाईका कथन करते हैं-"विमलवाहणेणं कुलगरे " इत्यादि । विमल वाहन कुलकर नौ सौ धनुषके ऊंचे थे। सू० ३९ ।।
આગલા સૂત્રમાં નક્ષત્રોની વાત કરી. નક્ષત્ર વિશેષમાં વિમાનોને સદ. ભાવ હોય છે. વિમાનેને પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારને સંબંધ હોવાથી હવે સૂત્રકાર આ નવમાં સ્થાન સાથે સુસંગત એવું કવિશેષગત વિમાન ५यन रे -" आणयपाणयआरणच्चुएसु" त्याह-(सू. ३८)
આનત, પ્રાણત, આરણ અને અચુત, આ ચાર કપમાં જે વિમાને છે તેમની ઊંચાઈ નવ જનની કહી છે. એ સૂત્ર ૩૮ છે
વિમાન વિશેની ઊંચાઈનું કથન કરીને સૂત્રકાર કુલકર વિશેષની ઊંચાઈન *थन रे छ-विमलवाहणेणं कुलगरे" त्याह-(सू 36)
વિમલવાહન કુલકર ૯૦૦ ધનુષપ્રમાણ ઊંચા હતા. (સૂ ૩૯)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #363

३३४
स्थानाङ्गसूत्रे पूर्व विमानविशेषाणामुञ्चत्यमुक्तम् , इति उच्चत्वपसङ्गात् कुलकरविशेषस्योच्चत्वमाह
मूलम्-विमलवाहणे णं कुलगरे णव धणुसयाई उड़े उच्च तेणं होत्था ॥ सू० ३९ ॥ ___ छाया-विमलवाहनः खलु कुलकरः नवधनुः शतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन आसीत् ॥ मु० ३९ ॥ ___टीका-विमलवाहणे णं' इत्यादि-'सुगमम् ।। सू० ३९ ॥
पूर्व कुलकरविशेष उक्तः, तत्प्रसङ्गात् कुलकरविशेषेण ऋषभेण तीर्थं प्रव. तितमित्याह
मूलत्-उसभेणं अरहया कोसलिएणं इमीसे ओसप्पिणीए णवहिं सागरोक्मकोडाकोडीहिं विईकंताहि तित्थे पयत्तिए ॥ सू० ४०॥
कुलकर विशेषके प्रसङ्गको लेकर अब सूत्रकार कुल विशेष ऋषभने तीर्थकी प्रवृत्तिको इस विषयका कथन करते हैं--
" उसभेणं अरहया कोसलिएणं" इत्यादि।
कोशल देशमें जन्मे हुए ऋषम अर्हन्तने इस अवसर्पिणी कालमें नौ सागरोपम कोटाकोटीके समाप्त हो जानेपर तीर्थकी प्रवृत्ति की॥४॥
ऋषभ कुलकरने तीर्थको प्रवृत्ति की ऐसा कहा सो ये कुलकर मनुष्य ही होते हैं, अतः अब सूत्रकार इसी प्रसङ्गसे अन्तरद्वीपज मनुष्योंके क्षेत्रका प्रमाण कहते हैं-" घणदंतलदंत " इत्यादि ।
કુલ કર વિશેષની ઉંચાઈનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર કુલકર વિશેષ અષભદેવે તીર્થની જે પ્રવૃત્તિ કરી હતી તેનું નિરૂપણ કરે છે–
"उसभेण अरहया कोसलिएणं" त्यादि-(सू. ४०)
કેશલ દેશમાં ઉત્પન્ન થયેલા અષભદેવ અહંતે આ અવસર્પિણી કાળની નવ સાગરોપમ કોટી કોટી સમાપ્ત થઈ ગયા બાદ તીર્થની પ્રવૃત્તિ उरी ती. ॥ सूत्र ४० ॥
આગલા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું કે ત્રાષભ કુલકરે તીર્થની પ્રવૃતિ કરી. તે કલર મનુષ્ય જ હોય છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર અન્તરદ્વીપજ મનુષ્યોના ક્ષેત્રનું પ્રમ ણ કહે છે
घणदत लटुइंत" त्या:-(सू. ४१)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #364

सुघा टीका स्था० ९ सू०४० ऋषभकुलकरप्रवर्तितप्रवर्तननिरूपणम् ३३५
छाया-ऋषभेण अर्हता कौशलिकेन अस्पो अवसर्पिण्या नवसु सागरोपमकोटीकोटिषु व्यतिक्रान्तासु तीर्थ प्रवर्तितम् ॥ मू० ४० ॥
टीका-" उसमेणं अरहा" इत्यादि-सुगमम् , नवरम्-कौशलिकेन कौ. शलाख्यदेशभवेन ॥ सू० ४०॥
पूर्ववृषभकुलकरप्रवर्तितं तीर्थमित्याह,-स च कुलकरो मनुष्य इत्यन्तरद्वीपजमनुष्यक्षेत्रप्रमाणं दर्शयितुमाह
मूलम् -घणदंतलदंतगूढदंतसुद्धदंतदीवाणं दीवा णवणवजोयणसयाई आयामविक्खंभेणं पणत्ता ॥ सू ४१ ॥
छाया-घनदन्तलष्टदन्तगूढदन्तशुद्धदन्तः द्वीपाः खलु द्वीपा नव नव योजनशतानि आयामविष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः ॥ सू० ४१ ॥
सूत्रका अर्थ सुगम है-घनदन्त १, लष्टदन्त २, गूढदन्त ३, एवं शद्धदन्त ये चार अन्तर द्वीप हैं। ये प्रत्येक अन्तर द्वीप आयाम एवं विष्कम्भकी अपेक्षा नौ नौ सौ योजनके ऊंचे हैं। सूत्र ४१ ॥
नौ नौ सौ योजन प्रमाणवाले अन्तर द्वीप हैं, ऐसा कहकर अब सूत्रकार समभूमि भागसे ऊपर नौ सौ योजनके भीतर चलनेवाले ग्रहविशेषकी विधिका प्रमाण कहते हैं__सुक्कस्स णं महागहस्स च वीहिओ" इत्यादि ।
शुक्र महाग्रहकी नौ वीथियां कही गई है-जैसे-हयवीथि १, गजवीथि २, नागवीथि ३, वृषभवीधि ४, गोवीथि ५, उरगवीथि ५ अजवीथि ७, मृगवीथि ८ और वैश्वानरचीथि ९ ।
સૂવને અર્થ સુગમ છે. ઘનદન્ત, કષ્ટદન્ત, ગૂઢદન્ત અને શુદ્ધદઃ આ ચાર અન્તરદ્વીપ છે. તે પ્રત્યેક અતરદ્વીપને આયામ (લંબાઈ) અને વિષ્કભ (485) ६००-८०० यानी 3gी छ. ॥ सू. ४१ ॥
નવસો એજનના પ્રમાણવાળા અન્તર દ્વીપોની વાત કરીને હવે સૂત્રકાર સમભૂમિભાગથી ઉપર ૯૦૦ જનપ્રમાણ ઊંચ ની નીચે ગમન કરનારા ગ્રહ વિશેષની વીથિના પ્રમાણનું કથન કરે છે–
"सुधस्स महागहरस ण वीहिओ" त्या-(१ ४२)
| मानी न पाथिमा (भा) ४ी छ-२ -(१) वीथि, (२) पीयि, (3) नासपीयि, (४) वृषमाथि, (५) गोविथी, (६) ७२वीथि, (७) पीय, (८) भृगपीयि, मने (6) वैश्वानरपायि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #365

३३६
स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'घणदंते ' इत्यादि--सुगमम् , नवरं-घनदन्तः १ लष्टदन्तः २, गूढदन्तः ३, शुद्धदन्तः, इमे चत्वारोऽप्यन्तरद्वीपाः प्रत्येकं नव नव योजनशतानि आयामविष्कम्भेण-दैर्घ्य विस्तारेण प्रज्ञप्ताः ॥ सू० ४१ ॥
पूर्वमन्तरद्वीपा नवनव योजनशतप्रमाणा उक्ता इति समभूमिभागादुप. रिष्टान्नवयोजनशताभ्यन्तरचारिणो ग्रहविशेषस्य वीथिममाणमाह
मूलम्-सुक्कस्स णं महागहस्स णव वीहिओ पण्णताओ, तं जहा, हयवीही १, गयवीही २, णागवीही ३, वसहवीही ४, गोवीही ५, उरगवीही ६, अयवीही ७; मियाही ८, वेसाणरवीही ॥ सू० ४२॥
छाया--शुक्रस्य खलु महाग्रहस्य नववीथयः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हययोथिः १, गजवीथिः २, नागपीथिः ३, वृषभवीथिः ४, गोवीथिः ५. उरगवीथिः ६, अजचीथिः ७, मृगयीथिः ८, वैश्वानरवीथिः ९॥ ० ४२ ॥
वीथि शब्दका अर्थ है मार्ग-क्षेत्र विभाग, ये वीथियां प्रायः तीन २ नक्षत्रोंसे होती हैं। सूत्र ४२ ॥
वीधि विशेषमें चलनेसे शुक आदि ग्रह मनुष्य आदिकोंका अनु. ग्रह एवं निग्रह करते हैं, अतः अब सूत्रकार द्रव्यादि सामग्रीके निमि. तसे कमों के उदयादिके सद्भावको लेकर कमें स्वरूपका अब सूत्रकार कथन करते हैं-"णवविहे नोकसायवेयणिज्जे कम्मे पण्णत्ते" इत्यादि।
नो कषाय वेदनीय कर्म नौ प्रकारका कहा गया है, जैसे-स्त्री वेद १, पुरुष वेद २, नपुंसक वेद ३, हास्य ४, रति ५, अरति ६, भय ७, शोक ८ और जुगुप्सा ९ ।
વીથિ એટલે માગ અથવા ક્ષેત્રવિભાગ. આ વીથિએ સામાન્ય રીતે ત્રણ ત્રણ નક્ષત્રો વડે થાય છે. એ સૂત્ર ૪૨ છે
વીથિ વિશેષમાં ચાલવાથી શુક્ર આદિ ગ્રહે મનુષ્ય આદિક પર અનુ ગ્રહ અને નિગ્રહ કરે છે. તેથી સત્રકાર પ્રત્યાદિ સામગ્રીના નિમિત્ત વડે ના ઉદયાદિના સદૂભાવને લઈને કર્મ સ્વરૂપનું કથન કરે છે–
पविहे नोकसायवेयणिजे कम्मे पण्णत्ते" त्याEि-(सू. ४३)
ને કષાય વેદનીય કર્મના નીચે પ્રમાણે નવ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) વેદ, (२) पुरुषवे, (3) नपुस ३६, (४) २५, (५) ति, (९) १२ति, (७) लय (c) भने (6) सा.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #366

सुघा टीका स्था०९ सू० ४२ गहविशेषस्यवीथिप्रमाणनिरूपणम् ३३७
टीका-'मुक्कस्स णं महागहस्से '-त्यादि-शुक्रस्य-तदाख्यस्य महायहस्य नववीथयः-मार्गाः क्षेत्रविभागरूपाः, प्रायस्त्रिभित्रिमिनक्षत्रै भवन्ति, ताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-हयवीथ्यादयो नववीययः प्रसिद्धाः ।। सू० ४२ ॥
वीथिविशेषचारेण शुक्रादयो ग्रहा मनुष्यादीननुगृह्णन्त्युपध्नन्ति चेति द्रव्यादि सामग्र्या कर्मणामुदयादि सद्भावादिति कर्मस्वरूपमाह
मूलम्-णवविहे नो कसायवेयणिज्जे कम्मे पण्णत्ते, तं जहा-इथियेए १, पुरिसवेए २, णपुंसगवेए ३, हासे ४, रई ५, अरई ६, भये ७, सोगे ८ दुगुंछा ९ ॥ सू० ४३ ॥
छाय-नवविधं नो कषायवेदनीयं कर्म प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-स्त्रीवेदः १, पुरुषवेदः २, नपुंसक वेदः ३, हास्य ४, रतिः ५, अरतिः ६, भयं ७ शोकः ८ जुगुप्सा ॥ सू० ४३ ॥
यहां " नो" शब्द सहचरके अर्थ में है, अतः कषायोंके जो सहचर हैं, वे नोकषाय हैं " कषाय नोवेदनीय" ऐसा पाठ होना चाहिये था, पर ऐसा न होकर जो कषायवेदनीय पाठ हुआ है, वह नौ कषाय रूपसे जो कर्म वेदित किया जाता है, वह नोकषाय वेदनीय है अवशिष्ट पाठ सुगम है ।। सू०४३ ॥
उक्त कर्मके अधीन हुए जीच नाना कुलकोटियोंमें उत्पन्न होते हैं-अतः अब सूत्रकार कुलकोटियोंका कथन करते हैं--
" चरिंदियाणं णव जाइ कुलकोडी "इत्यादि। नौ इन्द्रिय जीवोंकी कुलकोटि संख्या ९ लाख कही गई है, भुज- અહી “” શબ્દ સહચરના અર્થમાં વપરાય છે. તેથી કષાયોના જે सहय२ छ भने नाय ३५ सभा २ मे. “ कषाय नो वेदनीय " मेयो પાઠ આપવામાં આવ્યો છે, તેને શબ્દ આર્ષ હેવાથી તેને પૂર્વનિપાત (પૂર્વ મૂકવાની ક્રિયા) કરી નાખવાને લીધે આપવામાં આવેલ છે. નેકષાય રૂપે જે કર્મનું વેદન કરવામાં આવે છે તે કર્મને કષાય વેદનીય કહે છે. બાકીને પાઠ સુગમ છે. | સૂત્ર ૪૩ છે
ઉપર્યુક્ત કર્મના પ્રભાવથી જીવ અનેક કુલ કેટિઓમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર લકેટિઓનું કથન કરે છે__ "चउरि दियागं णय जाइ कुलकोडी" पाहि--(२. ४४)
ચતુરિન્દ્રિય જીવોની કુલકેટિ સંખ્યા નવ લાખ કહી છે. ભુજપરિસર્પ स्था-४३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #367

३३८
-
स्थानास्त्रे टीका–णयविहे णोकसायवेयणिज्जे' इत्यादि-नो कषायवेदनीयकषायाणां-नो-सहचरा नो कषायाः नो शब्दस्य सहचरार्थकत्यादुक्तार्थः, 'कषाय नो वेदनीयं ' इति वक्तव्ये नो शब्दस्य आर्पत्यात्पूर्वनिपातश्च । नो कषायतया वेद्यते यत्कर्म तत्-नोकषायवेदनीयम् । शेषं सुगमम् ॥ सू० ४३ ॥
पूर्व कर्मोक्तं, तद्वशपतिनश्व जीवा नानाकुलकोटिषु समुत्पद्यन्त इति कुलकोटीः प्रदर्शयितुमाह
मूलम् -चउरिदियाणं णय जाइकुलकोडी जोणिप्पमुहसय. सहस्सा पण्णत्ता भुयपरिसप्पथलयरपंचिंदियतिरिक्खजोणियाणंणव जाइकुलकोडिजोणिप्पमुहसयसहस्सा पण्णत्ता।सू०४४।
छाया-चतुरिन्द्रियाणां नव जातिकुलकोटियोनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि, भुजपरिसर्प स्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां नव जातिकुलकोटीयोनिप्रमुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ॥ मू० ४४ ॥ परिसर्प स्थलचर तिर्यश्चोंकी कुलकोटि संख्या नौ लाख कही गई है। इस सूत्रकी व्याख्या स्पष्ट है ॥ सू० ४४ ॥ ___जीवाणं णव द्वाण णिवत्तिए" इत्यादि।
टीकार्थ-जीवोंने नौ स्थानों में मिथ्यात्व आदि कारणोंसे उपार्जित पुदलोका कर्म दलिकोंका पाप कर्म रूपसे संग्रह कियाहै, वर्तमानमें वे ऐसा करते है, और भविष्यकालमें भी वे ऐसा ही करेंगे, ये नौ स्थान इस प्रकार से हैं-पृथिवीकाय यावत् पश्चेन्द्रिय यहाँ यावत्पदसे-"अप्. काय, तेजस्काय, वायुकाय, और वनस्पतिकाय । तधा-दो इन्द्रिय, तेइ. न्द्रिय, एवं चौइन्द्रिय" इन सबका ग्रहण हुआ है।सू० ४५॥ સ્થલચર તિર્યંચની કુલકેટિસંખ્યા નવ લાખ કહી છે. આ સૂવની વ્યાખ્યા સ્પષ્ટ છે. જે સત્ર ૪૪ છે ___“जीवाणं णयद्वाणणिवत्तिए" त्या-(स. ४५) ટીકાથજીએ નવ સ્થાનમાં મિથ્યાત્વ આદિ કારણો વડે ઉપાર્જિત પુલને -કર્મદલિકને પાપકર્મ રૂપે ચય (સંગ્રહ) છે, વર્તમાનમાં પણ તેઓ તેમને ચય કરતા જ રહેશે તે નવ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે-(૧) પૃથ્વીકાય, (२) १५४।य, (3) ते४२४ाय, (४) वायुय (५) वनस्पतिय, (6) द्वीन्द्रिय, (७) श्रीन्द्रिय, (८) यतुरिन्द्रिय मन (८) पयन्द्रिय. !! स. ४५ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #368

सुधा टीका स्था० ९ सू० ४४ कुलकर कोटिनिरूपणम्
टीका--' चउरिंदियाणं ' इत्यादि - स्पष्टम् ॥ सू० ४४ ॥
पूर्व कर्मवशवर्तिजीवानां कुलकोटिरुक्ता, तद्गताश्च जीवाः कर्मचिन्वन्तीति प्रदर्शयितुमाह
३३९
मूलम् - जीवा णं णवद्वाणणिवत्तिए पोग्गले पाचकम्मत्ताए चिर्णिसु वा ३ पुढविकाइयणिवत्तिए जाव पंचिदियणिवत्तिए, एवं चिण उवचिण जाव णिज्जराचेव || सू० ४५ ।।
छाया—जीवाः खलु नवस्थाननिर्वर्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अचिन्वन् या ३ पृथिवीकायिक निर्वर्तितान् यावत् पञ्चेन्द्रियनिर्वर्तितान एवं चिण उपचिण यावत् निर्जराचैव ॥ सू० ४५ ॥
टीका--' जीवा गं' इत्यादि - जीवाः खलु नवस्थाननिर्वर्त्तितान्-नवसु स्थानेषु निर्वर्त्तितान - मिथ्यात्वादिभिरुपार्जितान् पुद्गलान् = कर्मदनिकान् पापकर्मतया अचिन्वन् । तदेवाह - पृथिवीकाय निर्वर्त्तितान् यावत् यावत्पदेनअप्तेजो वायुवनस्पतिकाय - द्वित्रिचतुरिन्द्रियनिर्वर्त्तितान् इति सप्तस्थानानि संग्राह्माणि तथा पञ्चेन्द्रियनिर्वर्त्तितान् । शेषं सुगमम् ॥ सू० ४५ ॥
,
पूर्वं कर्मपुङ्गलचयनाद्युक्तमिति पुद्गलप्रस्तावात् पुद्गलान्निरूपयति-मूलम् - णव पएसिया खंधा अनंता पण्णत्ता, वप्पएसो. गाढा पोग्गला अनंता पण्णत्ता, जाव पावगुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता || सू० ४६ ॥
॥ इय पावमं ठाणं समत्तं ॥
कर्म पुगलों के चयन आदिका कथन कर अब सूत्रकार पुलके प्रस्तावको लेकर पुद्गलोंका निरूपण करते हैं-
" णव पएसिया खंधा अनंता पण्णत्ता " इत्यादि ।
नौ प्रदेशोंवाले स्कन्ध अनन्त कहे गये हैं, नौ प्रदेशो में अवगाढ કમ પુદ્ગલાના ચય આદિનું કથન કરીને હવે સત્રકાર તેની સાથે સુસ'ગત એવું પુદ્ગલેનુ' નિરૂપણ કરે છે
na qefgur áar 3⁄4ñar "Sulle—(u. 8)
નવ પ્રદેશેાવાળા સ્કુન્ય અનન્ત કહ્યા છે. નવ પ્રદેશેમાં અવગાઢ (રહેલાં )
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #369

स्थानाङ्गसूत्रे छाया--नय प्रदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः, नवप्रदेशावगाढा। पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ता यावत् नवगुणरूक्षाः पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ता ।।सू४६ः।
॥ इति नवमं स्थानं समाप्तम् ॥ ९॥ टीका-" णव पएसिया" इत्यादि--सुगमम् ।। सू० ४६ ।। इति श्री-विश्वविख्यात-जगद्ववल्लभ-प्रसिद्धवाचक-पञ्चदशभाषा-कलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यनैकग्रन्थनिर्मापक-पादिमानमर्दक श्री शाहछत्रपति - कोल्हापुरराजपदत्त-जैनशास्त्राचार्य-पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरु-बालब्रह्मचारि-जैनाचार्य - जैनधर्मदिवाकर-पूज्य श्री घासीलालबति-विरचितायां स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्यायां व्याख्यायां नवमं स्थानं
सम्पूर्णम् ॥ ९॥ पुद्गल अनन्त यावत् कहे गये हैं, यावत् नवगुण रूक्ष पुद्गल अनन्त कहें गये हैं। सूत्र ४६ ॥
श्री जैनाचार्य जैनधर्मदिवाकर पूज्यश्री घासीलालजी महाराज रचित " स्थानाङ्ग सूत्र" की सुधा नामकी व्याख्या नवयां स्थान
समाप्त ॥९॥ પુદ્ગલ અનંત કહ્યાં છે. (યાવતૂનવ ગણાં રૂક્ષ પુદ્ગલ અનંત કહ્યાં છે સૂા. ૪૬ શ્રી જૈનાચાર્ય–જૈનધર્મદિવાકર પૂજયશ્રી ઘાસીલાલજી મહારાજ કૃત “સ્થાનાંગ સૂત્ર” ની સુધા નામની ટીકામાં નવમું સ્થાન
સમાસ છે ૯ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #370

अथ दशमं स्थानम् प्रारभ्यते - उक्तं नवमं स्थानम् । सम्प्रति संख्याक्रमप्राप्त दशमं स्थानमाह । अस्य च पूर्वेण सहायमभिसम्बन्धः-अनन्तरस्थाने जीवा अजीवाश्च नव संख्यकत्वेनोक्ताः, इह तु तएव दशसंख्यकत्वेन प्ररूप्यन्ते, इत्येव-सम्बन्धेनायातस्य अस्य स्थानस्येदमादिमं सूत्रम्--
तथा-अस्य च अनन्तरस्थानान्तिमसूत्रेण सहायमभिसम्बन्धः-अनन्तर स्थानान्ते हि नयगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्तत्वेनोक्ताः ते च असंख्येयप्रदेशात्मके लोके व्याप्ता भवन्तीति तेषां लोकस्थितिरिति लोकस्थितिमस्य स्थानस्य प्रथमसूत्रे पाह--
॥ दशवें स्थानका प्रारम्म ॥
नौयां स्थान कहा-अब संख्या क्रमसे प्राप्त दशयां स्थान कहा जाता, है इसका पूर्व स्थानके साथ सम्बन्ध ऐसा है-नौवें स्थानमें जीव और अजीव नौकी संख्या रूपसे प्रतिपादित किये गये हैं-वे ही यहां दशवें स्थानमें दशकी संख्या रूपसे प्रतिपादित किये जायेंगे तथा-इस स्थानका नौवें स्थानके अन्तिम सूत्र के साथ सम्बन्ध ऐसा है, कि उस स्थानके अन्तमें नौ गुणवाले रूक्ष पुद्गल अनन्त कहे गये हैं सो वे पुद्गल असं. ख्यात प्रदेशात्मक लोकमें व्याप्त हैं, ऐसी उनकी लोकस्थिति है इसी लोकस्थितिको सूत्रकार इस स्थानके प्रथम सूत्र में प्रकट कर रहे हैं
દશમા સ્થાનને પ્રારંભ
નવમા સ્થાનની પ્રરૂપણા પૂરી કરીને હવે સૂત્રકાર દસમાં સ્થાનની પ્રરૂપણનો પ્રારંભ કરે છે. નવમાં સ્થાન સાથે આ દસમાં સ્થાનનો સંબંધ આ પ્રકારનો છે–નવમાં સ્થાનમાં જીવ અને અજીવનું નવ સ્થાનોની દષ્ટિએ પ્રતિ પાદન કરાયું છે. આ દસમાં સ્થાનમાં દસ સ્થાનની અપેક્ષાએ તેમનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવશે. નવમાં સ્થાનના છેલ્લા સૂત્ર સાથે આ સ્થાનના પહેલા સૂત્રને સંબંધ આ પ્રકારને છે-નવમાં સ્થાનના અતિમ સૂત્રમાં નવ ગણ રૂક્ષ ગુણવાળાં પગલે અનંત કહ્યાં છે. તે પુદ્ગલે અસંખ્યાત પ્રદેશેવાળા લોકમાં વ્યાપ્ત છે–આ પ્રકારની તેમની સેકસ્થિતિ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આ સ્થાનના પહેલા સત્રમાં તે લેકસ્થિતિનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #371

३४२
स्थानाङ्गसूत्रे मूलम्-दसविहा लोगठिई पण्णता, तं जहा-जणं जीवा उद्दाइत्ता उदाइत्ता तत्थेव तत्थेव भुजो भुजो पच्चायंति, एवं एगा लोगट्टिई पण्णत्ता १॥ जण्ण जीवाणं सया समियं पावे कम्मे कज्जइ, एवं पेगा लोगडिई पण्णत्ता २॥ जणं जीवा णं सया समियं मोहणिज्जे पाये कम्मे कज्जइ एवंपेगा लोगट्टिई पण्णत्ता ३॥ ण एवं भूयं वा भव्यं वा भविस्सइ वा जं-जीवा अजीया भविस्संति, अजीवा वा जीवा भविस्सति, एवंपेगा लोगडिई पण्णत्ता ४ ण एवं भूपं या भव्यं या भविस्सइ वा जं-तसा पाणा वोच्छिजिस्संति थायरा पाणा भविस्संति, थावरा पाणा बोच्छिज्जिस्तंति तसा पाणा भयिसंति वा, एवंपेगा लोगट्टिई पण्णत्ता ५। ण एवं भूयं या भव्यं वा भविस्तइ या जं-लोगे अलोगे भविस्सइ, अलोगे लोगे भविस्सइ, एवंपेगा लोगट्टिई पण्णत्ता ६। ण एवं भूयं या भव्वं वा भविस्सइ वा जं--लोए अलोए पपिसिस्सइ, अलोए लोए पविलिस्सइ, एवं पेगा लोगट्टिई पण्णत्ता ७। जाव ताय लोगे ताय ताव जीया, जाय ताव जीवा ताच ताव लोगे, एवं. पेगा लोगट्टिई पण्णत्ता ८ जाय ताव जीवाण य पोग्गलाण य गइपरियाए ताव ताव लोए, जाव ताव लोए ताव ताव जीवाण य पोग्गलाण य गइपरियाए, एवंपेगा लोगदिई पण्णत्ता ९। सव्वेसु वि णं लोगतेसु अबद्धपासपुहा पोग्गला
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #372

-
---
-
सुघा टीका स्था० १० सू०१ लोकस्थितिनिरूपणम् .. .
३४३ लुक्खत्ताए कज्जंति, जे णं जीया य पोग्गला य नो संचायति बहिया लोगंता गमणयाए, एवं पेगालोगट्टिई पण्णत्ता १०॥ सू० १॥
छाया--दशविधा लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-यत्खलु जीया अपद्राय अपद्राय तत्रैव तत्रैव भूयो भूयः प्रत्यायान्ति. एवम् एका लोकस्थितिः-प्रज्ञप्ता ११ यत् खलु जीवानां सदा समितं पापं कर्म क्रियते, एवमप्येका लोकस्थितिः मज्ञप्ता २। यत् खलु जीवानां सदा समितं मोहनीयं पापं कर्म क्रियते, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ३। न एवं भूतं या भव्यं या भविष्यति या यन्-जीवा अजीया भविष्यन्ति, अजीया या जीवा भविष्यन्ति, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ४। न एवं भूतं वा भव्यं वा भविष्यन्ति वा यत्-त्रसाः प्राणा व्युच्छेत्स्यन्ति स्थावराः प्राणा भविष्यन्ति, स्थावराः प्राणा व्युच्छेत्स्यन्ति त्रसाः प्राणा भविष्यन्ति वा, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ५। न एव भूतं वा भव्यं वा भविष्यति वा यत्-लोकः अलोको भविष्यति, अलोको लोको भविष्यति, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ६। न एवं भूतं वा मव्यं या भविष्यति वा यत्लोकोऽलोके प्रवेक्ष्यति, अलोको वा लोके प्रवेक्ष्यति, एवमप्येका लोकस्थितिः पज्ञप्ता ७। यावत् तायद् लोकः तावत् तावद् जीवाः, यावत् तावद् जीवाः तायत् तावद् लोकः, एवमप्ये का लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ८। यावत् तावद् जीयानां च पुद्गलानां च गतिपर्यायः तावत् तावद लोकः, यावत् तावद् लोकः तावत् तावद् जीवानां च पुद्गलानां च गतिपर्यायः, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता ९। सर्वेष्यपि खलु लोकान्तेषु अबद्धपाच स्पृष्टाः पुद्गला रूक्षतया क्रियन्ते, ये खलु जीवाश्च पुद्गलाश्च नो शक्नुवन्ति बहिलोकान्ताद् गमनाये, एवमप्येका लोकस्थितिः प्रज्ञप्ता १०॥ सू०१॥
टीका-'दसविहा लोगट्टिई ' इत्यादि
लोकस्थितिः-लोकस्य पश्चास्तिकायात्मकस्य स्थितिः स्वभावः खलु दश विधा प्रज्ञप्ता । दशविधत्यमेवाह-यत् खलु जीवा अपद्राय अपद्राय-मृत्वा मृत्वा ___“दसबिहा लोगहिई पण्णत्ता" इत्यादि । सूत्र १ ॥ टोकार्थ-पंच अस्तिकाय रूप इस लोककी स्थिति स्वभाव दश प्रकारकी कही गई है, जो इस प्रकारसे है-जीप चार २ सरकर लोकरूप देशमें
“दसविहा लोगट्ठिई पण्णता" त्याह-(सू १) ટીકાથ–પંચ અસ્તિકાયરૂપ આ લોકની સ્થિતિ (લેકને સ્વભાવ) દસ પ્રકારની કહી છે, જે આ પ્રમાણે છે-(૧) જે વારંવાર મરીને લેકરૂપ દેશમાં અથવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #373

३४४
स्थानागसूत्रे तत्रैव तत्रैव लोकदेशे गतौ योनौ जातौ कुले या सान्तरं निरन्तरं या औचित्येन भूयो भूयः पुनः पुनः प्रत्यायान्ति= उत्पधन्ते, एवम् अमुना प्रकारेण एका लोकस्थिति भयतीति प्रथमो भेदः १। तथा-यत्खलु जीवानां सदा-यवाहतोऽनाघपर्यवसितं कालं समितं निरन्तरं पापं मोक्षविघातहेतुत्वात् पापमयं कर्म-ज्ञानाव: रणीयाधष्टविधं क्रियतेबध्यते बद्धं भवति, एवमप्येका अपरा-द्वितीया लोकस्थिति भवतीति द्वितीयो भेदः २। तथा-यत् खलु जीवानां सदा समितं मोहनीयं-मोहनीयस्य प्राधान्येन मोहनीयं मोहनीयाद्यष्टविधं पापं कर्म क्रियते-बध्यते -बद्ध भवति, एवम् अनेन प्रकारेणापि एका-अपरा-तृतीया लोकस्थिति भवतीति तृतीयो भेदः ३। तथा-न एवं भूतं वा भव्यं वा भविष्यति वा-कालत्रयेऽप्येवमसंमबि, यत्-जीवा अजीवा भविष्यन्ति, अजीवा वा जीया भविष्यन्ति, न कदाचिदपि जीवा अजीवत्वमापन्ना भविष्यन्ति, नापि कदाचित् अजीया जीय. अथवा गतिमें अथवा जातिमें अथवा कुलमें बार बार सान्तर रूपसे या निरन्तर रूपसे उत्पन्न होते रहते हैं, इस प्रकारसे यह पहिली लोकस्थिति कही गई है, यह इसका प्रथम भेद है १, द्वितीय लोकस्थिति ऐसी है, जीवों के सदा-प्रवाहकी अपेक्षा अनादि अनन्तकाल तक-निरन्तर मोक्षके विघातका हेतु होनेसे पाप-ज्ञानावरण आदि आठ प्रकारका पापमय कर्मबद्ध होता रहता है २। तीसरी लोकस्थिति ऐसी है-जीवोंके आदि अनन्त काल तक निरन्तर मोहनीयकी प्रधानता लेकर मोहनीय आदि आठ प्रकारका पापकर्म बंधता रहता है ३॥ चौथी लोकस्थिति ऐसी है
यह बात न हुई है, न होगी न हो रही है अर्थात् काल त्रय में भी यह असंभव है कि जीव अजीव हो जायें अजीव जीव हो जायें ગતિમાં અથવા જાતિમાં અથવા કુલમાં વારંવાર સાન્તરરૂપે કે નિરન્તરરૂપે ઉત્પન્ન થતાં રહે છે. આ પ્રકારની પહેલી લેક સ્થિતિ કહી છે (૨) બીજી લેક સ્થિતિ આ પ્રકારની છે-જી દ્વારા સદા-પ્રવાહની અપેક્ષાએ અનાદિ અનન્તકાળ સુધી -નિરન્તર મોક્ષના વિઘાતક પાપકર્મોરૂપ જ્ઞાનાવરણીય આદિ આઠ પ્રકારનાં પાપ કર્મોનો બન્ધ થતું રહે છે. (૩) ત્રીજી લેક સ્થિતિ આ પ્રકારની છે–જી દ્વારા અનન્તકાળ સુધી નિરન્તર મેહનીય કર્મની પ્રધાનતાને લીધે મેહનીય આઠ પ્રકારનાં પાપકર્મોને બંધ થતું રહે છે. (૪) ચોથી સેકસ્થિતિ આ પ્રકારની છે-ત્રણે કાળમાં એવું કદી બન્યું નથી, બનતું નથી અને બનવાનું પણ નથી એટલે કે એ વાત બિલકુલ અસંભવિત છે કે જીવ અજીવ બની જાય અને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #374

सुघा टीका स्था०१० सू. १ लोकस्थितिनिरूपणम् त्वमापना भविष्यन्तीति भावः, एवमप्येका लोकस्थिति भवतीति चतुर्थो भैदः ४। तथा-न च कालत्रयेऽप्येवं संमवि यत् , साः प्राणा व्युच्छेत्स्यन्ति त्रसपाणिनो विनष्टा भविष्यन्ति केवलं स्थावरा प्राणा भविष्यन्ति-स्थास्यन्ति, अथयास्थावराः प्राणा व्युन्छेत्स्यन्ति केवलं असाः पाणा एव स्थास्यन्तीति । एवमप्येका लोकस्थिति भवतीति पञ्चमो भेदः ५ तथा-न च कालत्रयेऽप्येव समवि, यत्लोकः अलोको भविष्यति अलोकत्वेन परिणतो भविष्यति, अलोको चा लोको भविष्यति लोकत्येन परिणतो भविष्यति, इत्येवमपि एका लोकस्थिति भवतीति षष्ठो भेदः ६। तथा-न , कालत्रयेऽपि सम्भवि, यत्-लोकः अलोके प्रवक्ष्यति समाविष्टो भविष्यति, अलोको वा लोके समाविष्टो भविष्यतीति, एवमपि एका लोकस्थिति भवतीति सप्तमो भेदः ७ तथा-यावद् लोकः तावत् जीया:यावति क्षेत्रे लोकन्यपदेशो भवति तावति क्षेत्रे जीवाः, यावत् जीवाः-यावति क्योंकि कभी भी जीव अजीय रूपताको और अजीय जीव रूपताको प्राप्त नहीं हो सकते हैं ४। पांचवीं लोकस्थिति इस प्रकारसे है-ऐसा त्रिकालमें भी नहीं हो सकताहै, कि इस लोकमें ब्रस प्राणियोंका व्युच्छेद हो जावे, और केवल स्थचर प्राणियोंकाहीसद्भावबना रहे ५। छठी लोक स्थिति ऐसी है, यह बात भी काल अयमें सर्वथा असंभव है, कि लोक अलोक रूपसे परिणम जाये और अलोक लोक रूपसे परिणम जावे ६। सातवीं लोकस्थिति ऐसीहै-यह बातभी काल त्रयमें संभवित नहीं हो सकती है कि लोकका प्रवेश आ लोकमें हो जाये और अलोक का प्रवेश लोकमेंहो जावे। आठवीं लोकस्थिति ऐसीहै-जितने क्षेत्रमें लोकका व्यपઅજીવ જીવ બની જાય એટલે કે જીવ કદી પણ અજીવ રૂપતાને પ્રાપ્ત કરતે નથી. (૫) પાંચમી સેકસ્થિતિ આ પ્રકારની છે–ત્રણે કાળમાં એવું કદી સંભવી શકતું નથી કે આ લેકમાંથી ત્રસ જીવેને ચુછેદ (સંદતર નાશ થઈ જાય અને માત્ર સ્થાવર ને જ સદ્દભાવ રહે. –
(૬) છટકી લેક સ્થિતિ આ પ્રકારની છે–લેક અલેક રૂપે પરિણમન પામી જાય, અને અલેક લેક રૂપે પરિણમી જાય, એવી વાત પણ ત્રણે કાળમાં બની નથી, એટલે કે એ વાત પણ સર્વથા અસંભવિત છે,
(૭) સાતમી લોકથિતિ આ પ્રકારની છે-એ વાત પણ ત્રણે કાળમાં કદી સંભવી શકવાની નથી કે લેકને અલકમાં પ્રવેશ થઈ જાય અને અલેકનો પ્રવેશ લેકમાં થઈ જાય.
આઠમી લેકસ્થિતિ આ પ્રકારની છે–જેટલા ક્ષેત્રમાં લેકને વ્યપદેશ થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્રઃ ૦૫

Page #375

meena
-
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे क्षेत्रे जीयाः तावत् लोकः तावति क्षेत्रे लोकव्यपदेशः, इत्येवमपि एका लोकस्थितिरिति अष्टमो भेदः ८। अत्र भेदे 'जाव ताव, ताव ताव' इत्येवं यदुक्तं, तद् वाक्यविन्याससौष्ठवार्थम् । एवमग्रेऽपि। तथा-यावति क्षेत्रे जीवानां पुद्ग लानां च गति पर्यायः, तावति क्षेत्रे लोकव्यपदेशः, याचति क्षेत्रे च लोकव्यपदेशस्तावति क्षेत्रे जीवानां पुद्गलानां च गतिपर्यायः, इत्येवमपि एका लोकस्थिति भवतीति नवमो भेदः ९। तथा-सर्वेष्वपि लोकान्तेषु खलु-निश्चयेन अबद्धपार्श्वस्पृष्टाः-बद्धाः गाढसंश्लिष्टाः पार्थस्पृष्टाः स्पृष्टमात्राश्च न ये ते तथा, रूक्ष द्रव्यान्तरेण सह गाढसंश्लेषपार्श्वस्पर्शाभ्यां रहिता इत्यर्थः, द्रव्यान्तर सम्पर्काददेश होता है-उतने में जीव हैं, और जितने क्षेत्रमें जीव हैं उतने क्षेत्र में लोक है ८ नौवीं लोकस्थिति ऐसी है-इस भेदमें जो "जाव, ताव, ताव, ताय, " ऐसे पदोंका प्रयोग हुआ है, वह वाक्यविन्यासकी सुन्दरताके लिये हुआ है, इसी प्रकार से आगे भी समझना चाहिये नौयी लोकस्थिति ऐसी है-जितने क्षेत्रमें जीवों और पुद्गलोंकी गतिरूप पर्याय हैं उतने क्षेत्रमें लोक व्यपदेश है, उतने क्षेत्रमें जीवोंकी एवं पुद्गलोंको गति पर्याय है ९, दशवीं लोकस्थिति ऐसी है-समस्त लोकान्तोंमें निश्चयसे पुद्गल अबद्ध पोश्वस्पृष्ट हैं-अर्थात् नवे गाढ रूपसे संश्लिष्ट हैं और न स्पृष्ट मात्र हैं-इस तरहसे वे पुद्गल रूक्ष द्रव्यान्तरके साथ गाढसंश्लेष और पार्श्वस्पर्श इन दोनोंसे रहित है, तात्पर्य यह है कि वे यद्यपि द्रव्यान्तरके संपर्कसे असंजात रूक्ष છે-જેટલા ક્ષેત્રને લેકને નામે ઓળખવામાં આવે છે, એટલાં ક્ષેત્રમાં જીવનું અસ્તિત્વ છે અને જેટલાં ક્ષેત્રમાં જેનું અસ્તિત્વ છે એટલાં જ ક્ષેત્રમાં લેક છે.
(6) नवमी स्थिति मा प्रा२नी छ-(म हमारे “जाव ताय, तावं, ताव" २ पट्टोन प्रयोग वामां माये। छे ते पाध्यविन्यासनी १२. તાને માટે કરવામાં આવ્યા છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું) જેટલાં ક્ષેત્રમાં છે અને પુદ્ગલેની ગતિરૂપ પર્યાય છે એટલા ક્ષેત્રમાં લેકવ્યપદેશ (લેક શબ્દને પ્રગ) છે અને જેટલાં ક્ષેત્રમાં લેકવ્યપદેશ છે એટલા ક્ષેત્રમાં
ની અને પુદ્ગલની ગતિપર્યાય છે.
(૧૦) દસમી લેકસ્થિતિ આ પ્રકારની છે સમસ્ત કાન્તોમાં પુગલે અબદ્ધપાર્શ્વપૃષ્ટ જ છે. એટલે કે તેઓ ગાઢ રૂપે સંશ્લિષ્ટ પણ નથી અને માત્ર નામના જ સ્પષ્ટ પણ નથી. આ પ્રકારે તે પુદ્ગલે રુક્ષ દ્રવ્યાન્તરની સાથે ગાઢ સંશ્લેષ અને પાર્શ્વસ્પર્શ આ બનેથી રહિત છે. આ કથનને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #376

सुघा टीका स्था०१० स०१ लोकस्थितिनिरूपणम्
३४७ संजातरूक्षपरिणामाः सन्त इति भावः, पुद्गलाः स्वभावात् रूक्षत पा क्रियन्तेपरिणता भवन्ति, अथवा-सर्वेष्वपि लोकान्तेषु स्वभावतो या रूक्षता भवति तथा ते पुद्गला अबद्धपार्श्व स्पृष्टाः परस्परमसंबद्वाः क्रियन्ते, तत्र गत्वा विकीर्णा भवन्तीत्यर्थः । ते सर्वधा न विकीर्णा भवन्ती किन्तु तावदेव विकीर्णा भवन्ति येन जीया कर्मपुद्गल सहिताः, पुद्गलाश्च परमाण्यादयो लोकान्ताद् बहिर्गमनतायै पहिर्गन्तुं नो शक्नुवन्ति । एवमपि एका लोकस्थितिर्भवतीति दशमो भेदः१ ॥सू०१॥
लोकस्थितिवशादेव पुरुषेण प्रोच्यमानाः शब्दपुद्गला लोकान्ते गच्छन्तीति प्रस्तावाच्छब्दभेदानाह
मूलम् -दसविहे सद्दे पण्णत्ते, तं जहा -नीहारि १ पिडिमे २ लुक्खे ३ भिन्ने ४ जज्जरिए ५ इय । दीहे ६ रहस्से ७ पुहत्ते ८ य, काकली ९ खिंखिणिस्सरे १० ॥ सू० २॥ परिणामवाले हैं क्योंकि वे स्वभावसेही रूक्ष रूपसे परिणत होते है, अथवा-समस्त भी लोकान्तों में जो स्वमायसे रूक्षता होती है, उससे वे पुद्गल अबद्ध पार्श्व स्पृष्ट-परस्परमें असम्बद्ध किये जाते हैं-अर्थात् यहां जाकर वे विकीर्ण (विखर) जाते है-वे वहां सर्वथा विकीर्ण नहीं होते हैं, किन्तु उतनेही विकीर्ण होते हैं कि जिससे कर्मपुद्गल सहित और पुद्गल परमाणु आदि लोकान्तसे बाहर जाने के लिये समर्थ नहीं हो सकते हैं। सूत्र १ ॥
लोकस्थितिके वश से पुरुष द्वारा उच्चरित शब्दपुदल लोकान्तमें जाते हैं, इस प्रस्नायसे अब सूत्रकार शब्दभेदोंका कथन करते हैंભાવાર્થ એ છે કે તે પુદ્ગલે જે કે દ્રવ્યાન્તરના સંપર્કથી અસંજાત વૃક્ષ પરિણામવાળાં છે, કારણ કે તેઓ સ્વભાવતઃજ રસ રૂપે પરિણત થાય છે, અથવા સમસ્ત કાન્તમાં જે સ્વભાવથી જ રૂક્ષતા હોય છે તેના વડે તે મુદ્ગલ અબદ્ધપાર્શ્વપૃષ્ટ-પરસ્પરમાં અસંબદ્ધ-કરાય છે એટલે કે ત્યાં જઈને તેઓ વિકીર્ણ થઈ જાય છે. અર્થાત્ વેરાઈ જાય છે તેઓ ત્યાં સંપૂર્ણ વિકીર્ણ થતાં નથી. પરતુ એટલાં જ વિકીર્ણ થાય છે. કે જેટલાં વિકીર્ણ થવાને લીધે કર્મ પુદ્ગલ અને પરમાણુપુદ્ગલ આદિકાન્તમાંથી બહાર જવાને માટે સમર્થ બની શકે નહીં. સૂ ૧.
લેકસ્થિતિ (લેક સ્વભાવ) એ છે કે પુરુષ દ્વારા ઉચ્ચારિત શબ્દ પુદ્ગલે કાન્તમાં જાય છે. આ પ્રકારના પૂર્વસૂત્ર સાથેના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર शहनेहानु ४थन रे छ-दसविहे सद्दे पण्णत्ते त्यादि (स.२)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #377

३४८
स्थानाङ्गस्त्रे
__ छाया-दशविधः शब्दः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-निर्हारी १ पिण्डिमो २ रूक्षः ३ मिन्नो ४ जनैरित ५ इति । दीपों ६ इस्वः ७ पृथक्त्वंच ८ काकणी ९ किङ्किणीस्वरः १० ॥ सू० २॥
टीका-'दसविहे सद्दे ' इत्यादि
शब्दा-श्रोत्रेन्द्रियग्राह्यनियतक्रमवर्णात्मको ध्वनिः दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा'निर्हारी' इत्यादि । तत्र-निर्यारी-घण्टाशब्दवत् घोपयुक्तः शब्दः १, पिण्डिमः -पिण्डेन निर्टतः-ढक्कादिशब्दवद् घोपवर्जितः शब्दः २, रूक्षः-काकादिशब्दयत् ३, मिन्ना कुष्ठादिरोगोपहतशब्दवत् ४, जर्जरितः-सतन्त्रीककरटिकादिवाद्य__"दसविहे सद्दे पण्णत्ते" इत्यादि । सूत्र २॥
मूलार्थ-शब्द १० प्रकारका कहा गया है, जैसे-निर्हारी १, पिण्डिम २; रुक्ष ३ भिन्न ४, जर्जरित ५, दीर्घ ६, हूस्व ७, पृथकत्व ८ काकणी ९ एवं किङ्किणी स्वर १०। टीकार्थ-श्रोत्रेन्द्रिय द्वारा ग्राह्य जो नियतक्रम वर्णवाला ध्वनिहै, उसका नाम शब्द है, यह जो निहारी आदिके भेद से १० प्रकारका कहा गया है, सो उसका अर्थ इस प्रफारसे है-जैसे-घंटा शब्द होता है, इसी प्रकारका जो शब्द घोषसे युक्त होता है वह निर्हारी शब्द है, ढक्का आदिके शब्दकी तरह जो शब्द घोषसे रहित होता है वह पिण्डिम शब्द है काक आदिके शब्दकी तरह जो शब्द होता है, वह रूक्ष है, कुष्ट आदि रोगसे उपहत प्राणीके शब्दकी तरह जो शब्द होता है, वह भिन्न शब्द है, तन्त्रीक-वीणासहित करटिक (!) आदि याद्यके
भूता-शन नीये प्रमाणे १० प्रम२ ४ा छ-(१) निशि (२) (43म, (3) ३६, (४) मिन्न, (५) रत, (६) al, (८) .५, (८) पृथत्य () ४६४९ मने (१०) filel.
ટીકા–ન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય જે નિયત ક્રમવર્ણવાળે ધ્વનિ હોય છે તેનું નામ શબ્દ છે. હવે આ દસે પ્રકારના શબ્દોનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે
ઘટના અવાજ જે જે ઇવનિ થાય છે તે વનિને નિડરી શબ્દ કહે છે. આ શબદ ઘોષથી યુક્ત હોય છે. મેટા ઢોલ, નગારા આદિના અવાજની જેમ જે શબ્દઘાષથી રહિત હોય છે તેને “પિડિમ શબ્દ” કહે છે. કાગડા આદિના અવાજ જેવો જે અવાજ હોય છે તેને “રૂક્ષશબ્દ” કહે છેકુછ રોગ આદિથી પીડિત જીવના અવાજ જે જે અવાજ હોય છે તે અવાજને ભિન્નશબ્દ ” કહે છે. તંત્રીક (તારવાળાં વાદ્યોને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #378

सुघा टीका स्था०१० सू० २ शब्दभेदनिरूपणम् शब्दयत् ५, दीर्घः-दीर्घवर्णाश्रितः 'आ' इत्यादि शब्दवत् दूरतः श्रवणीयो वा मेघादिशब्दवत् ६, इस्वः-हस्यवर्णाश्रयः 'अ' इत्यादि शब्दवत् , समीपतः श्रवणीयो या वीणादि शब्दवत् ७, पृथक्त्यः नानातुर्यादिद्रव्यसंयोगे युग्मशङ्खादि शब्दतुल्यो यः शब्दः ८, काकली-सूक्ष्मकण्ठगीतध्वनिः, तत्तुल्यो यः शब्दः ९। तथा-किङ्किणीस्वरः-किङ्किणी क्षुद्रघण्टिका तस्याः स्वरो=ध्वनिः, तत्सदृशो यः शब्दः १० ॥ मू० २ ॥ शब्दकी तरह जो शब्द होताहै, वह जजेरित शब्दहै "आ" इत्यादि दीर्घ वर्णकी तरह जो शब्द दीर्घ वर्णके आश्रित होता है, वह दीर्घ शब्द है, अथवा जो शब्द मेघ आदिके शब्दकी तरह दूरसे सुनने योग्य होता है वह दीर्घ शब्द है "आ" इत्यादि शब्दकी तरह जो वीणादिके शब्दकी तरह समीपसेही सुनने योग्य होता है, वह हस्व शब्द है अनेक तुर्यादि द्रव्यके संयोगमें नाना प्रकारके चादित्रोंके संयोगमें युग्म शखादिके शब्दके जैप्सा जो शब्द होता है वह पृथक्त्व शब्द है, तथा-सूक्ष्म कण्ठसे गाई गई जो गीत ध्वनि है वह काकली है, इस काकलीके तुल्य जो शब्दहै यह काकली शब्द है, क्षुद्र घण्टिका नाम किङ्किणी है, इस किङ्किणीकी ध्वनिके जैसा शब्द है वह किङ्किणी स्वर है ॥ सूत्र २ ॥ તંત્રીક કહે છે) કરટિકા આદિ વાદ્યના અવાજ જે જે અવાજ હોય છે તેને
જરિત શબ્દ” કહે છે. “આ આદિ દીર્ઘ વર્ણના ઉચ્ચારણની જેમ જે શબ્દ દીર્ઘવર્ણવાળે હેવાના કારણે દીર્ઘ ઉચ્ચારવાળા હોય છે તેને “દી શબ્દ” કહે છે. અથવા જે અવાજ મેઘ આદિના અવાજની જેમ દૂરથી શ્રવણ કરવાને योय डाय छ त भागने “ श५४" ४ छ. " अ, इ" त्याना ઉચ્ચારનની જેમ જે શબ્દ હ્રસ્વવર્ણવાળાં અક્ષરને કારણે હ્રસ્વ ઉચ્ચારવાળો
ય છે તેને “હવશબ્દ” કહે છે. અથવા વણા આદિના સૂરની જેમ જે સૂર સમીપમાંથી જ સાંભળવા યોગ્ય હોય છે તેને “હ્રસ્વ શબ્દ” કહે છે. અનેક તુરી આદિ વાજિંત્રના સાગથી-વિવિધ પ્રકારનાં વાજિંત્રોના સંગથીયમલ શંખાદિના ધ્વનિ જે જે ઇવનિ થાય છે તેનું નામ “પૃથકGશબ્દ” છે. સૂમ કંઠ વડે ગવાતાં ગીતને જે ઇવનિ હોય છે તેને “ કાકલી શબદ' કહે છે. નાની ઘંટીને કિંકિણી કહે છે. તે કિકિણીના વનિ જેવા અવાજને "85 १२" ४ छ. ॥ सूत्र २॥
શબ્દના ઉપર્યુક્ત ૧૦ ભેદો શ્રવણેન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્ય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કાળભેદને અનુલક્ષીને ઈન્દ્રિયાર્થોનું કથન કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #379

३५०
स्थानागस्त्रे अनन्तरसूत्रे शब्द भेदा उक्ताः, शब्दश्च इन्द्रियार्थ इति कालभेदेन इन्द्रियार्थानाह
मूलम् --दस इंदियत्था तीया पण्णत्ता, तं जहा-देसेण वि एगे सद्दाई सुणिंसु, सव्वेगवि एगे सदाइं सुणिंसु, देसेणवि एगे रूबाई पासिंसु, सव्वेणवि एगे रूबाई पासिंसु । एवं गंधाई रसाइं फासाइं जाव सव्वेणवि एगे फासाइं पडिसंवेदेंसु ॥१॥ दस इंदियत्था पडुप्पन्ना पण्णत्ता, तं जहा-देसेणवि एगे सदाइं सुति, सव्येणवि एगे सदाइं सुणेति, एवं जाव फासाई पडिसंवेदेति ॥२॥दस इंदियत्था अणागया पण्णत्ता, तं जहा देसेणवि एगे सद्दाई सुणिस्संति,सव्येणवि एगे सदाइं सुणिस्संति। एवं जाव सव्वेणवि एगे फासाइं पडिसंवेदेस्संति ॥ सू० ३ ॥ __ छाया-दश इन्द्रियार्था अतीताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-देशेनापि एके शब्दान् अश्रृण्वन् , सर्वेणापि एके शन्दान् अशृण्वन् , देशेनापि एके रूपाणि अपश्यन, सर्वेगापि एके रूपाणि अपश्यन् । एवं गन्धान रसान स्पर्शान् यावत् सर्वेणापि एके स्पर्शान प्रति समवेदयन् ।। १ ।। दश इन्द्रियार्थाः प्रत्युत्पन्नाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथादेशेनापि एके शब्दान् श्रृण्वन्ति, सर्वेणापि एके शब्दान् श्रृण्वन्ति । एवं यावत् स्पर्शान् प्रतिसंवेदयन्ति ॥ २॥ दश इन्द्रियार्था अनागताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथादेशेनापि एके शब्दान् श्रोष्यन्ति, सर्वेणापि एके शब्दान् श्रोष्यन्ति । एवं यावत् सणापि ए के स्पर्शान् प्रतिसंवेदयिष्यन्ति । ३ ॥ सू० ३॥
टीका-' दस इंदियस्था' इत्यादि
अतीता: भूतकालिका इन्द्रियार्थाः इन्द्रियविषयाः पदार्थाः दशसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-देशेनापि-विवक्षित शब्दसमूहापेक्षया देशतोऽपि काँश्चित् शब्दान्
कहे गये ये शब्द भेद श्रवणेन्द्रियके विषय होते हैं, अतः अब सूत्रकार काल भेदसे इन्द्रियार्थों का कथन करते हैं___" दस इंदियस्था तीया पण्णत्ता" इत्यादि । टीकार्य-भूतकालिक इन्द्रियार्थ दश कहे गयेहै जैसे कोई एक पुरुष ऐसे
__ " दस इंदियत्था तीया पण्णत्ता" त्या-(सू 3) ટીકાર્ય-ભૂતકાલિક ઈન્દ્રિયાથે દસ કહ્યા છે. તે દસ પ્રકાર નીચે પ્રમાણે સમજવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #380

सुघाटीका स्था० १० सू० ३ इन्द्रियार्थनिरूपणम्
३५१
एके अशृण्वन् = श्रुतवन्तः तथा-ए के सर्वेणापि समुदायेनापि शब्दान् अशृण्वन् = श्रुतवन्तः । इन्द्रियापेक्षया देशतः = श्रोत्रेन्द्रियेण एके शब्दान् अश्रृण्वन् सम्मिन्न श्री तोलब्धियुक्तावस्थायामेके सर्वतः = सर्वैरिन्द्रियैः शब्दान् अशृण्वन् । अथवादेशतः = एकेन कर्णेन सर्वतः उभाभ्यामपि कर्णाभ्याम् । तथा एके देशेनापि रूपाणि अपश्पन्=दृष्टवन्तः, सर्वेणापि = पर्वतोऽपि चैके रूपाण्यवश्वन् । एवम् = अनेन प्रकारेण देशतः सर्वतच गन्धान् रसान् स्पर्शान् एके समवेदयन् = अनुभूतहुए हैं जिन्होंने विवक्षित शब्द समूहकी अपेक्षा एक देशसे कितनेक शब्दों को सुना है, कई एक ऐसे हुए हैं, जिन्होंने समुदाय रूपसे भी शब्दों को सुना है, तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि जिनको संभिन्नश्रोतालब्धि हो गई हैं उन्होंने उस अवस्थामें समस्त इन्द्रियां से शब्दोंको सुना है और जिन्हें यह लब्धि नहीं हुई है उन्होंने इन्द्रियोंकी अपेक्षासे केवल एक श्रोत्रेन्द्रियसेही शब्दों को सुना है अथवा देशतः शब्दका अर्थ एक कान है और सर्वतः का अर्थ दो कान है, तथा कितनेक पुरुषोंने एक कान से शब्दादिकों को सुना है और कितनेकोने उन्हें दोनों कानोंसे सुना है ऐसा भी इसका अर्थ हो सकता है, इसी तरहसे कितनेक पुरुषोंने भूत कालमें एक देशसे भी रूपोंका अवलोकन किया है और पुरुषोंने सर्वदेश से भी रूपोंका अवलोकन किया है, इसी प्रकारसे देश और सर्व रूपसे गन्धोंका, रसका स्पर्शो का कितनेक पुरुषोंने अनुभवन किया है (१) इसी
"
કેટલાક પુરુષ એવાં થયાં છે કે જેમણે વિવક્ષિત શબ્દ સમૂહની અપેક્ષાએ એક દેશ ( ભાગ )રૂપે કેટલાક શબ્દોને સાંભળ્યા છે. કેટલાક પુરુષ! એવાં થયાં છે કે જેમણે સમુદાયરૂપે પણ શબ્દોને સાંભળ્યા છે આ કથનના ભાવા નીચે પ્રમાણે છે–જેમને સભિન્ન સ્રોનેાલબ્ધિ થઈ ગઈ છે તેમણે તે અવ સ્થામાં સમસ્ત ઈન્દ્રિયા વડે શબ્દોને સાંભળ્યા છે અને જેમને તે લબ્ધિ પ્રસ થઇ નથી તેમણે ઇન્દ્રિયાની અપેક્ષાએ માત્ર શ્રોત્રેન્દ્રિય વડે જ શબ્દને સાંભળ્યા છે અથવા દેશતઃ એટલે એક કાન વડે અને સતઃ એટલે એ કાન, વડે આ અની દૃષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે અહી' આ સૂત્રપાઠના અ
આ પ્રમાણે થાય છે-કેટલાક પુરુષાએ એક કાનથી શબ્દદિકાને સાંભળ્યા છે અને કેટલાક પુરુષાએ બન્ને કાન વડે શબ્દાદિકને સાંભળ્યા છે. એજ પ્રમાણે કેટલાક પુરુષએ ભૂતકાળમાં એક દેશથી પણ રૂપાનું અવલેાકન કર્યું છેઅને કેટલાક પુરુષાએ ભૂતકાળમાં સદેશથી ( સદેશતઃ ) પણ રૂપે નુ અવલેખન કર્યુ છે. એજ પ્રમાણે ભૂતકાળમાં કેટલાક પુરુષાએ દેશ અને સ રૂપે ગન્ધાનુ, રસાનુ અને સ્પોંનું અનુભવન કર્યું' છે (૧)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #381

३५२
स्थानाङ्गसूत्रे वन्त इति ॥ १ ॥ तथा-प्रत्युत्पन्नाः वर्तमान कालिका इन्द्रियार्था अपिदश सख्यकाः प्रज्ञप्ताः तयथा-देशेनापि एके शब्दान् श्रृण्यन्ति । सर्वेणाप्ये के शब्दान् अण्वन्ति । तथा-केचित देशतः सर्वतश्चापि रूपाणि पश्यन्ति । एवमेव केचित् देशतः सर्वतोऽपि च गन्धान रसान् स्पर्शान् संवेदयन्ति अनुभवन्ति ॥ २ ॥ तथा-अनागता भविष्यत्कालिका इन्द्रियार्था दशसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथादेशतः सर्वतोऽपि चैके शब्दान् श्रोष्यन्ति । देशतः सर्वतश्चैके रूपाणि द्रक्ष्यन्ति । देशतः सर्वतश्च के गन्धान रसान स्पर्शान् संवेदयिष्यन्ति ॥ ३ ॥ इति ॥मू०३॥ तरहसे वर्तमान कालिक इन्द्रियार्थ भी दश संख्यावाले कहे गये है जैसे-देशसे भी कितनेक शब्दों को सुनते हैं और सर्वदेशसे भी कितनेक देश और सर्व रूपसे भी रूपोंको देखते हैं इसी तरहसे कितने देशसे और सर्व रूपसे भी गन्धोंको, रसोंको, और स्पर्शों को अनु. भवित करते हैं। भविष्यत्कालिक इन्द्रियार्थ भी इसी तरहसे १० प्रकारके कहे गये हैं जैसे-देशसे भी और सर्व रूपसे भी कितनेक पुरुष शब्दोंको सुनेगें । देशसे और सर्व रूपसे भी कितनेक रूपोंको देखेंगे, देशसे और सर्व रूपले भी कितनेक गन्धोंका, रसोका और स्पर्शों का संवेदन करेंगे । इस सूत्रका तात्पर्य केवल यही है कि पांच इन्द्रियों के जो पांच विषय कहे गये हैं-उनके मूलभूत वर्तमान और
એજ પ્રમાણે વર્તમાનકાલિક ઈન્દ્રિયાઈ પણ દસ કહ્યા છે. જેમ કે કેટલાક પુરુષે દેશરૂપ શબ્દોને સાંભળે છે અને કેટલાક સર્વતઃ (સર્વરૂપે) પણ શબ્દોને સાંભળે છે. કેટલાક દેશતઃ રૂપને દેખે છે અને કેટલાક સર્વતઃ રૂપને દેખે છે કેટલાક દેશરૂપે ગધેનું અનુભવ કરે છે અને કેટલાક સર્વરૂપે ગધેનું અનુભવ કરે છે એ જ રીતે કેટલાક દેશ રૂપે રનું અને કેટલાક સર્વ રૂપે રસનું અનુભવ કરે છે. કેટલાક દેશ રૂપે સ્પર્શોનું અને કેટલાક સવરૂપે સ્પર્શોનું અનુભવ કરે છે. (૨)
ભવિષ્યકાલિક ઈન્દ્રિયોથે પણ એજ પ્રમાણે દસ પ્રકારના કહ્યા છે. જેમ કે—કેટલાક લેકે દેશ રૂપે શબ્દોને સાંભળશે અને કેટલાક સર્વ રૂપે શબ્દને સાંભળશે. કેટલાક દેશ રૂપે રૂપનું અવલોકન કરશે અને કેટલાક સર્વ રૂપે રૂપોનું અવલોકન કરશે. કેટલાક દેશ રૂપે ગધેનું અનુભવન કરશે અને કેટલાક દેશ રૂપે અને કેટલાક સર્વ રૂપે રસનું અનુભવ કરશે. કેટલાક દેશ રૂપે અને કેટલાક સર્વરૂપે સ્પર્શેનું સંવેદન કરશે. આ સૂત્રને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે.
પાંચ ઈન્દ્રિના પાંચ વિષય કહ્યા છે. જેમ કે બેન્દ્રિયને વિષય શબ્દોનું શ્રવણ કરવાનું છે. ભૂતકાળ, વર્તમાન કાળ અને ભવિષ્યકાળની અપે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #382

सुघा टीका स्थ.१० २४ पुद्गलस्वरूपनिरूपणम् इन्द्रियविषयीभूताः पदार्थाः पुद्गलधर्मा इति पुद्गलस्वरूपमाह
मूलम्-दसहि ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले चलेज्जा, तं जहाआहारिज्जमाणे या चलेज्जा १, परिणामिज्जमाणे वा चलेजा २, उस्ससिज्जमाणे वा चलेज्जा ३, निस्ससिज्जमाणे वा चलेज्जा ४, वेइज्जमाणे वा चलेज्जा ५, णिज्जरिज्जमाणे वा चलेज्जा ६, विउबिज्जमाणे वा चलेज्जा ७, परियारिन्जमाण वा चलेज्जा ८, जक्खाइट्टे वा चलेज्जा ९, वायपरिगए वा चलेज्जा १० ॥ सू० ४ ॥ ___ छाया-दशभिः स्थानैरच्छिन्नः पुद्रलः चलेत् , तद्यथा-आहियमाणो या चलेत् १, परिणम्यमानो वा चलेन २, उश्वस्यमानो वा चलेत् ३, निःश्वस्यमानो वा चलेत् ४, वेद्यमानो वा चलेत् ५, निर्जीयमाणो चा चलेत् ६, विक्रियमाणो वा चलेत् ७, परिचार्यमाणो वा चलेत् ८, यक्षाविष्टो चा चलेन ९, वातपरिगतो या चलेत् १० । सू० ४ ॥ भविष्यत् कालकी अपेक्षा लेकर ५-५-ही भेद किये गये हैं और इन पांचके एकदेशसे और सर्वदेशसे अपनी २ इन्द्रियों द्वारा ग्रहण करनेकी अपेक्षा दो दो भेद कर दिये गये हैं, इस तरह भूतकालिक इन्द्रियार्थ १० प्रकारके और भविष्यत्कालिक इन्द्रियार्थ १० प्रकारके हो जाते हैं। सूत्र ३ ॥
इन्द्रियोंके विषयभूत जो पदार्थ हैं, वे पुद्गलोंके धर्म हैं अतः अब सूत्रकार पुद्गलका स्वरूप कहते हैं
"दसहि ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले" इत्यादि । ક્ષાએ તેમને વિચાર કરવામાં આવે તે પ્રત્યેક કાળની અપેક્ષાએ તેમના પાંચ -પાંચ ભેદ પડે છે. તે પાંચ ઇન્દ્રિયાર્થીને એક દેશ રૂપે અને સર્વ દેશ રૂપે પોતપોતાની ઇન્દ્રિયો દ્વારા ગ્રહણ કરવાની અપેક્ષાએ બબબે ભેદ પડી જાય છે. આ રીતે ભૂતકાલિક ઇન્દ્રિયાઈ ૧૦ પ્રકારના, વર્તમાનકાલિક ઈન્દ્રિયાથે પણ દસ પ્રકારના થઈ જાય છે. એ સૂત્ર ૩ છે
ઈન્દ્રિયેના વિષયભૂત જે પદાર્થો છે તેઓ પુદ્ગલેના ધર્મ રૂપ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પુગલના સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે.
" दसहिं ठाणेहिं अच्छिन्ने पोग्गले" त्या-(सू ४) था०-४५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #383

३५४
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका- 'दसहि ठाणेहिं' इत्यादि
दशभिः स्थानैः कारणैः अच्छिन्नः = अपृथग्भूतः - शरीरे विवक्षितस्त्रन्धे वा सम्बद्धः पुद्रलः चलेत्= स्थानान्तरे गच्छेत्, तद्यथा - आहियमाणः = खाद्यमानः पुलश्चत् १ । परिणम्यमानः = जठराग्निना परिणतिमापयमानो वा पुद्गलः चलेत् २। उच्छस्यमानो वा पुद्गलः = उच्छासवायुपुद्गलः चलेत् ३ | निःश्वस्यमानो वा पुद्गलः = निःश्वासपुद्गलः चलेत् ४ | वेद्यमानः = अनुभूयमानो वा पुद्गलःकर्मपुङ्गलबलेत् ५। निर्जीर्यमाणो देशतः क्षीयमाणो वा पुल:- कर्मपुलः चलेत् ६ ।
टीकार्थ-दश कारणोंसे अच्छिन्न-अपृथग्भूत शरीरमें अथवा विवक्षित स्कन्धमें सम्बद्ध पुद्गल स्थानान्तर में जा सकता है, वे दश कारण इस प्रकार से हैं- इनमें एक कारण है जो खाया गया पुल होता है वह एक स्थान से दूसरे स्थान में जा सकता है, दूसरा कारण ऐसा है जो परिणम्यमान - जठराग्नि से परिणतिको प्राप्त हुआ- पुद्गल होता है, वह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जा सकता है, तीसरा कारण ऐसा हैउच्छ्रयस्पमान पुद्गल जो उच्छ्वास वायुरूप पद्वल होता है यह एक स्थान से दूसरे स्थान जा सकता है। चतुर्थ कारण ऐसा हैजो निःस्वमान पुद्गल होता है-निःश्वास वायुरूप पुद्गल होता है, वह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जा सकता है, पांचवां कारण ऐसा हैजो वेद्यमान पुद्गल अनुभूयमान कर्म पुद्गल होता है वह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जा सकता है, छठा कारण ऐसा है, जो पुद्गल निर्जीर्यमाण होता है - एकदेश से क्षीयमाण होता है, वह एकस्थान से दूसरे
ટીકા-દશ કારણેાને લીધે અચ્છિન્ન-અલગ નહીં પડેલુ’-શરીરમાં અથવા અમુક સ્કન્ધમાં સંબદ્ધ હોય એવુ' પુદ્ગલ સ્થાનાન્તરમાં જઇ શકે છે. તે દસ કારણેા નીચે પ્રમાણે છે–
(૧) આહાર રૂપે ગ્રહણ કરાયેલુ પુગલ એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને જઈ શકે છે. (૨) જે પરિણમ્યમાન (જઠરાગ્નિ વડે પરિણતિને પામેલુ' ) પુદૂગલ હાય છે તે પણ એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને જઈ શકે છે. (૩) ઉસ્યમાન પુદ્ગલ ( જે ઉચ્છ્વાસના વાયુરૂપ પુદ્ગલ હોય છે તે) પણ એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને જઈ શકે છે. (૪) નિ:શ્વસ્યમાન પુદ્ગલ (નિઃશ્વાસ વાયુરૂપ પુદ્ગલ) પણ એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને ગમન કરી શકે છે. (૫) ? વેદ્યમાન પુદ્ગલ (અનુયમાન કર્મ પુદ્ગલ) હાય તે પણ એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને જઈ શકે છે. ( ૬ ) જૈ પુદ્ગલેા નિયમાન હાય છે એક દેશથી ક્ષીયમાણ હોય છે-તે એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને જઈ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #384

सुधा टीका स्था० १० सू० ४ पुद्गलस्वरूप निरूपणम्
३५५
विक्रियमाण: = वैक्रियशरीरत्वेन परिणम्यमानो वा पुद्गलः चलेत् ७ | परिचार्यमार्ण: = मैथुनसंज्ञया विषयीक्रियमाणो वा पुद्गलः =शुक्रपुद्गलादिः चलेत् ८ यक्षाविष्टः = भूताद्यधिष्ठितो वा पुद्गलश्लेत् ९। वातपरिगतः - देहगतवायुप्रेरितो वा पुद्गलः चलेत् १० ॥ ' या ' शब्दः सर्वत्र विकल्पार्थः । यद्वा-' आहरिज्जमाणे ' इत्यादी सर्वत्र सप्तम्यन्तता बोध्या । ततश्च - आहियमाणे = आहारे भुज्यमाने सति पुगलश्लेत | परिणम्यमाने = जठराग्निना भोजने खलरसमावेन परिणतिमापद्यमाने वा पुलवलेत् २। उच्छ्वस्य माने उदरवातेन उच्छ्वसिते क्रियमाणे या ३, निःश्वस्यमाने = उदरवातेन निःश्वसिते क्रियमाणे वा ४, वेद्यमाने =अनुभूयमाने वा कर्मणि ५, निर्जीर्यमाणे = देशतः क्षीयमाणे वा कर्मणि ६, वैक्रिय लब्धिमता विक्रियमाणे शरीरे वा७, परिवार्यमाणे= संभुज्यमाने स्त्रीशरीरादौ पुद्गल: = शुक्र पुद्गलः ८, यक्षाविष्टे सति पुरुषे पुद्गलः तच्छरीरलक्षणः ९ । वातपरिगते वा = वातेन व्याप्ते शरीरे, बाह्यवातेन वा उत्क्षिप्ते शरीरे पुद्गलः चलेदिति १० ॥ ५०४ ॥ स्थान पर जा सकता है, सातवां कारण ऐसा है जो विक्रियमाण पुद्गल होता है, वैक्रिपशरीर परिणतिको प्राप्त होता हुआ पुद्गल होता हैवह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जा सकता है, आठवां कारण ऐसा है जो परिवार्यमाण पुगल होता है मैथुनसंज्ञासे विषय किया जाता पुद्गल होता है, अर्थात् वीर्यरूप पुद्गल होता है यह एक स्थान से दूसरे स्थान पर जा सकता है, नौवां कारण ऐसा है, जो पुद्गल यक्षाविष्ट होता है भूत आदि से अधिष्टित होता है वह एक स्थान से दूसरे स्थान पर चलायमान होता है और दशवां कारण ऐसा है कि जो पुद्गल बात परिणत होता है - देहगतवायुसे प्रेरित होता है, वह एक स्थान से दूसरे स्थान चलायमान हो सकता है | सूत्र ४ ॥
શકે છે. (૭) જે વિક્રિયમાણુ પુદ્ગલ હોય છે-વૈક્રિય શરીરરૂપ પરિણતિને પામેલુ युगल होय छे, ते पशु मे स्थानेथ मी स्थाने नई शडे छे. (C) ঈ પરિચા માણુ પુદ્ગલ હેાય છે, એટલે કે જે મૈથુનક્રિયા દ્વારા જન્મ પુદ્ગલ હાય છે અથવા જે વીરૂપ પુદ્ગલ હાય છે તે પણ એક સ્થાનેથી ખીજે સ્થાને જઈ શકે છે. (૯) યક્ષાવિષ્ટ પુદ્ગલ ભૂતાદિ વડે અધિષ્ઠિત હોય એવું પુદ્ગલ પણ ચલાયમાન થાય છે એટલે કે એક સ્થાનેથી ખીજેસ્થાને જઇ શકે છે. (૧૦) જે પુદ્ગલ વાતપરિણત હોય છે-દેહગત વાયુથી પ્રેરિત હોય છે. તે પણ એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને જઈ શકે છે. ।। સૂત્ર ૪૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #385

३५६
स्थानाङ्गसूत्रे पुद्गलधर्मान् इन्द्रियार्थानाश्रित्य क्रोधोत्पत्ति भवतीति पुद्गलाधिकारात्तामेय दशक्वित्वेनाह
मूलम्-दसहिं ठाणेहिं कोहुप्पत्ती सिया, तं जहा-मणुन्नाई मे सदफरिसरसरूवंगधाइमवहरिंसु १, अमणुनाई मे सद्दफरिसरसरूवगंधाइमुवहरिंसु २, मणुनाई मे सदफरिसरसरूवगंधाइं अवहरइ ३, अमणुन्नाइं मे सद्दफरिसरसरूवगंधाई उवहरइ ४, मणुण्णाई मे सदफरिस रसरूवगंधाइं अवहरिस्सइ ५, अमणुनाइं मे सद्दफरिसरसरूवगंधाइं उवहरिस्सइ ६, मणुण्णाई मे सद्द जाय गंधाई अवह रिंसु वा अवहरइ अवहरिस्सइ ७, अमगुण्णाइं मे सद्द जाव उवहरिसु वा उवह. रइ उपहरिस्सइ ८, मणुण्णामणुण्णाइं सद्द जाव अवहरिंसु अवहरइ अवहरिस्तइ उवहरिंसु उपहरइ उपहरिस्सइ ९, अहं च णं आयरिय उवज्झायाणं सम्मं वहामि ममं च णं आयरियउयज्झाया मिच्छं पडियन्ना १०॥ सू० ५॥
छाया--दशभिः स्थानः क्रोधोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा-मनोज्ञान मे शब्द. स्पर्शरसरूपगन्धान अपाहाषीत १, अमनोज्ञान में शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् उपाहार्षीत् २, मनोज्ञान् मे शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान अपहरति ३, अमनोज्ञान मे शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान् उपहरति ४, मनोज्ञान मे शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान अपहरिष्यति ५, अमनोज्ञान् मे शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान उपहरिष्यति ६। मनो. ज्ञान मे शब्द यावद् गन्धान अपाहार्षीद् वा अपहरति अपहरिष्यति ७, अमनोज्ञान शब्द यावद् गन्धान् उपाहार्षीद् वा उपहरति उपहरिष्यति ८, मनोज्ञामनो. ज्ञान् शब्द यावत् अपाहार्षीत् अपहरति अपहरिष्यति, उपाहार्षीत् उपहरति उपहरिष्यति ९, अहं च खलु आचार्योपाध्यायानां सम्यगवर्ने मां च खलु आचा र्योपाध्याया मिथ्या प्रतिपन्नाः १०॥ सू०५॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #386

सुघा टीका स्था०१० सू० ५ क्रोयोत्पत्तिकारणनिरूपणम्
३५७ टीका-'दसहि ठाणेहिं ' इत्यादि
दशभिः स्थानः कारणैः क्रोधोत्पत्तिः स्यात् , तद्यथा-अयं पुरुषो मे मम मनोज्ञान् शब्दस्पर्शरसरूपगन्धान अपाहार्षीत् अपहृतवान् इति प्रथम क्रोधोपत्तिस्थानम् १। अयं मम अमनोज्ञान् शब्दादीन् उपाहापीत्मह्यम् अमनोज्ञान् शब्दादीन समर्पितवान् इति द्वितीयम् २। एवं वर्तमानकालिकभविष्यत्कालिको मनोज्ञामनोज्ञशब्दादिविषयकापहारोपहारावाश्रित्य चत्वारि स्थानानीति उक्तद्वयसंयोजनेन षटूकोधोत्पत्तिस्थानानि ६। तथा-कालत्रयेऽप्येककर्तृक मनोज्ञशब्दादि विषयकापहारमाश्रित्य सप्तमम् ७ कालत्रयेऽप्येककर्तृकम् अमनोज्ञशब्दादिविषइन्द्रियों के विषयभूत पुद्गल धर्मों को आश्रित करके क्रोधकी उत्पत्ति होती है अतः इसी अभिप्रायको लेकर अब सूत्रकार उसीका दशविध रूपसे कथन करतेहैं-"दसहिं ठाणेहिं को हुप्पत्ती सिया" इत्यादि ॥ सूत्र५ ।। टीकाथ-दश कारणोंसे क्रोधकी उत्पत्ति होतीहै वे दश स्थान इस प्रकारसे हैं-जैसे इस पुरुषने मेरे मनोज्ञ शब्द, स्पर्श, रस, रूप, एवं गन्धोंका अपहरण किया था १ इस पुरुषने मुझे अमनोज्ञ शब्दादिकोंको सम. पित किया था २ इसी प्रकारसे वर्तमानकालिक और भविष्यत्कालिक मनोज्ञ अमनोज्ञ शब्दादि विषयक अपहार और उपहारको आश्रित करके चार स्थान बना लेना चाहिये, इनमें पूर्वोक्त स्थान द्वयके संयोग करनेसे क्रोधोत्पत्तिके ये ६ स्थान हो जाते हैं। तथा-कालत्रयमें भी एक कर्तृक मनोज्ञ शब्दादि विषयक अपहारको आश्रित करके सप्तम
ઈદ્રિના વિષયભૂત પુદ્ગલ ધમને આશ્રય લઈને ક્રોધની ઉત્પત્તિ થાય છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લઈને હવે સૂત્રકાર ક્રોધની ઉત્પત્તિના ६ रशीनु नि३५६५ ४२ छ-"दसहि ठाणेहिं को हुप्पत्ती सिपा" त्याहि (सू. ५) ટીકાથ-દશ કારણોને લીધે ક્રોધની ઉત્પત્તિ થાય છે. તે દશ કારણે નીચે પ્રમાણે છે(૧) આ પુરુષે મારાં મનેણ શબ્દ, સ્પર્શ, રસ, રૂપ અને અન્યનું હરણ કરાવ્યું હતું (૨) આ પુરુષે મને અમને શબ્દાદિકે સમર્પિત કર્યા હતા. એ જ પ્રકારે વર્તમાનકાલિક અને ભવિષ્યકાલિક મનોજ્ઞ અને અમનેz શબ્દાદિ વિષયક અપ. હાર અને ઉપહારને આશ્રય લઈને બીજાં ચાર કારણોનું કથન કરી શકાય. પર્વોક્ત બે કારણે સાથે આ ચાર કારણેનો સંયોગ કરવાથી કોત્પત્તિનાં ૬ स्थाने। (१२२)नु प्रतिपाहन मही सुधीमा ५३ थाय छे.
ત્રણે કાળમાં કર્તક (કરાયેલ) મનેસ શબ્દાદિ વિષયક એક અપહારને (તેનાથી વંચિત કરવાની ક્રિયાને) જ આશ્રય લઈને સાતમું સ્થાન (કારણ)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #387

स्थानाङ्गसूत्रे यकमुपहारमाश्रित्य चाष्टमम् ७ तथा-कालत्रयेऽप्येककर्तृको मनोज्ञामनोज्ञशब्दादि विषयकापहारोपहारावाश्रित्य नवमम् ९। तथा-अहं च खलु आचार्योपाध्यायानां विषये सम्यग्-पाथातथ्येन यर्ते प्रतिपत्तिमान् भवामि, परन्तु मां प्रति आचा. योपाध्याया मिथ्या बैपरीत्येन प्रतिपना इति दशमं क्रोधोत्पत्तिस्थानम् ॥सू०५॥
क्रोधोत्पत्तिस्तु संयमिनां न भवतीति संयमान् , तत्पतिपक्षभूतान् असंयमान् तथा संयरान् तद्विरुद्धान् असंवरांश्च पाह
म्लम्-दसविहे संजमे पण्णत्ते, तं जहा-पुढविकाइयसंजमे १, जाव वणस्सइकाइयसंजमे ५ बेइंदियसंजमे ६, तेइंदियसं जमे ७, चीरंदियसंजमे ८, पंचिंदियसंजमे ९, अजीवकाय. संजमे १० । १। दसविहे असंजमे पण्णत्ते, तं जहा-पुढविकाइयअसंजमे १, आउकाइयअसंजमे २, तेउकाइयअसंजमे ३ वाउकाइयअसंजमे ४, वणस्सइकाइयअसंजमे ५, जाव अजीवकाय. असंजमे १० । २ । दसविहे संवरे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदियस्थान हो जाता है, तथा कालत्रयमें भी एक कर्तृक अमनोज्ञ शब्दा. दिक विषयक उपहारको आश्रित करके आठयां स्थान हो जाताहै ८ तथा-कालत्रयमें भी एककर्तृक मनोज्ञ और अमनोज्ञ शब्दादि विषयक अपहार एवं उपहारको आश्रित करके नौवां स्थान हो जाता है तथा दशयां स्थान ऐसा है कि मैं तो आचार्य उपाध्यायोंके विषयमें सम्पकरूपसे प्रतिपत्तिवाला रहता हूं परन्तु वे मेरे प्रति विपरीत रूप सेही बने रहते हैं-ऐसा यह दशयां क्रोधोत्पत्तिका स्थान है। सूत्र ५॥ નક્કી થઈ જાય છે. ત્રણે કાળમાં કતૃક અમનેઝ શબ્દાદિ વિષય ઉપર (તેને સંગ કરાવવાની ક્રિયા)ને આશ્રય લઈને આઠમું સ્થાન (કારણ) નક્કી કરી શકાય છે. તેથી ત્રણે કાળમાં કર્તક એક મને જ્ઞ અને અમને શબ્દાદિ વિષયક અપડાર અને ઉપહારને આશ્રય લઈને કોધત્પત્તિનું નવમું સ્થાન (કારણ) નક્કી કરી શકાય છે. દસમું કારણ નીચે પ્રમાણે છે-કઈ વ્યક્તિ એવી માન્યતા સેવતી હોય છે કે હું તે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયે પ્રત્યે સમ્યફ વર્તન રાખું છું–તેમને આદર કરું છું, પણ તેઓ મારા પ્રત્યે વિપરીત રૂપે જ વર્તે છે. આ પ્રકારના કારણને લીધે પણ ક્રોધની ઉત્પત્તિ થાય છે. એ સૂત્ર-પ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #388

३५९
--
-
-
-
सुघा टीका स्था० १० सू० ६ संयमादिनिरूपणम् संवरे १, जाव फासिदियसंवरे ५, मणसंपरे ६, वयसंवरे ७, कायसंवरे ८, उपगरणसंवरे ९, सूईकुसग्गसंवरे १० ।३। दसविहे असंवरे पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदियअसंवरे, जाय सूचीकुसग्गअसंबरे ४ ॥ सू० ६ ॥ ___ छाया-दशविधः संयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथ्वीकायिकसंयमः १, यावदवनस्पतिकायिकसंयमः ५, द्वीन्द्रियसंयमः ६, त्रीन्द्रियसंयमः ७, चतुरिन्द्रियसं. यमः ८, पश्चन्द्रियसंयमः ९, अजीवकायसंयमः १० ।१ । दशविघोऽसंयमः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-पृथ्वीकायिकासंयमः १, अप्कायिकासंयमः २, तेजस्कायिका. संयमः ३, वायुकायिकासंयमः ४, वनस्पतिकायिकासंयमः ५, यावत् अजी
क्रोघकी उत्पत्ति संयमी जीवोंको नहीं होती है अतः सूत्रकार संयमका, संयमसे विरुद्ध असंयमका तथा संवरका और संवरविरुद्ध असंवरका कथन करतेहैं-"दसविहे संजमे पण्णत्ता" इत्यादि ।।सत्र।।
मत्रार्थ-संयम १० प्रकारका कहा गयाहै जैसे-पृथिवीकायिक संयम १, यावत् वनस्पतिकायिक संयम ५, दीन्द्रिय संयम ६, त्रीन्द्रिय संयम ७, चतुरिन्द्रिय संयम ८ पंचेन्द्रिय संयम ९ एवं अजीवकाय संयम १० असंयम १० प्रकारका कहा गया है जैसे-पृथिवीकायिक असंयम १ अप्कायिक असंयम २ तेजस्कायिक असंयम ३, वायुकाधिक असंयम ४ बनस्पतिकायिक असंघम ५, यावत् अजीवकाय
આગલા સૂત્રમાં કોત્પત્તિનાં કારણેનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું. સંયમી જી કોધ કરતા નથી. તેથી સંયમના, સંયમથી વિપરીત એવા અસંયમના, સંવરના તથા સંવરથી વિરૂદ્ધ એવાં અસંવરના ભેદનું સૂત્રકાર નિરૂપણ કરે છે
"दसविहे संजमे पण्णत्त" त्या-(सू. १) સૂત્રાર્થ–સંયમના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર કહ્યા છે.
(૧) પૃથ્વીકાયિક સંયમ (૨ થી ૫) અપકાયિકથી લઈને વનસ્પતિ કાયિક સંયમ પર્યંતના ચાર પ્રકાર. (૬ થી ૯) કીન્દ્રિય સંયમથી લઈને પચેદ્રિય સંયમ પર્યન્તના ચાર પ્રકારો અને (૧૦) અજીવકસંયમ.
અસંયમના પણ નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર કહ્યા છે.–
(१) पृथ्वी यि मसयम, (२) १५४ायि४ असयम, (3) ते२४२४43 मसयम, (४) पायुायि मसयम, पन५तिथि: मसयम (थी ५)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #389

स्यानाङ्गसने चकायासंयमः १० । २ । दशविधः संवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियसंयरो यावत् स्पर्शेन्द्रियसंवरः ५ मनःसंवरः ६, वाक्संवरः ७, कायसंवरः ८, उपकरणसंवरः ९, सूचीकुशाग्रसंवरः १० । ३ । दशविधः असंवरः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियासंबरो, यावत् सूचीकुशाग्रासंवरः ।। ० ६ ॥ असंयम १०-२ सम्बर १० प्रकारका कहा गया है जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय संयम १ यावत् स्पर्शेन्द्रिय संवर ५ मनःसंबर ६, वाकू संवर ७, कायसंबर ८ उपकरणसंवर ९ एवं सूचीकुशाग्रसंवर १० (३)
असंवर १० प्रकारका कहा गया है जैसे -श्रोत्रेन्द्रिय असंवर यावत् सूचीकुशाग्र असंवर १० ।
उपकरण संघर-परिमाणसे अधिक एवं अकल्पनीय वस्त्र पात्र आदिकोंका जो ग्रहण नहीं करना अधया-फैले हुए वस्त्रादि उपकरणोंका एकट्ठा करना यह उपकरण संपर है, यह औपधिक उपकरणकी अपे. क्षासे तथा-सूचीके अग्रमाग बराबर या कुशके अग्रभाग बराबर भी वस्तका यतनाके साथ ग्रहण करना और यतनाके साथ रखना यह स्वीकुशाग्रसंवर है, यहां दश भेदोंमें अन्तिम दो उपकरणसंवर દ્વાદ્રિય અસંયમથી લઈને પંચેન્દ્રિય અસંયમ પર્યન્તના ચાર પ્રકારો (૧૦) અછવકાય અસંયમ.
સંવરના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે. (૧ થી ૫) શ્રોત્રેન્દ્રિય સંવર खाने २५न्द्रिय स५२ सुधीन पाय प्रारे।, (६) भनास १२, (७) ५५स१२, (८) यसव२, (6) ५४२शुस ५२ भन (१०) सूयीशासव२.
અસંવરના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકારે કહ્યા છે–શ્રોત્રેન્દ્રિય અસંવરથી લઈને સૂચીકુશાગ્ર અસંવર પર્યતના ઉપર્યુક્ત દસ પ્રકારે અહીં ગડણ કરવા જોઈએ.
ઉપકરણ સંવરનો અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–પરિમાણથી અધિક અને અકલ્પનીય વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ ગ્રહણ ન કરવા તેનું નામ ઉપકરણ સંવર છે. અથવા ફેલાયેલા (વિખરાયેલાં) વસ્ત્ર દિ ઉપકરણને એકઠાં કરવા તેનું નામ ઉપકરણ સંવર છે. ઔપધિક ઉપકરણના પ્રમાણને મર્યાદિત કરવાથી ઉપકરણ સંવર થાય છે.
સુચીકશાગ્ર સંવર-સોય અથવા દર્ભની અણુ પર રહી શકે એટલી અ૫ પ્રમાણ વસ્તુને પણ યતનાપૂર્વક નીચે મૂકવી તેનું નામ સુચીકુશાગ્ર સંવર છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #390

सुघा टीका स्था०१० सू०६ संयमादिनिरूपणम्
टीका- ' दसविहे ' इत्यादि -
व्याख्या स्पष्टा, नवरम् - उपकरणसंवरः - परिमाणाधिकस्य अकल्पनीयस्य च वस्त्रपात्रादेरग्रहणरूपो, विप्रकीर्णस्य वस्त्राद्युपकरणस्य संवरणं वा । अयं चौधिकोपकरणापेक्षः । तथा-सूची कुशाप्रसंवरः - सूच्यग्रकुशाग्रमात्रस्यापि वस्तुनो यतनयाssदानं निक्षेपः सः । अत्र दशसु भेदेषु अन्तिमौ उपकरण संवर-सूचीकुशाjarat द्वौ भेदौ यतनया आदाननिक्षेपणरूपौ द्रव्यविषयकाविति । एतद्विपरीतश्च दशविधोऽसंयमो बोध्यः ॥ ०६ ॥
३६१
असंवरो दशविधत्वेनोक्तः । अथ तस्यैव विशेषमाह -
मूलम् - दसहिं ठाणेहिं अहमंतीइ थंभिजा, तं जहाजाइमएण वा कुलमएण वा, जाव इस्सरियमएण वा ८, नागसुवण्णा वा मे अंतियं हव्वमागच्छंति ९, पुरिसधम्माओ वा मे उत्तरिए अहोहिए णाणदंसणे समुत्पन्ने ॥ सू० ७ ॥
"
छाया - दशभिः स्थानैः अहमन्तीति स्वस्नीयात् तद्यथा - जातिमदेन वा, कुलमदेन वा, यावत् ऐश्वर्यमदेन वा ८ नागसुपर्णा वा मे अन्तिकं हव्यमागच्छन्ति ९, पुरुषधर्माद वा मे औतरिकम् यथावधिक ज्ञानदर्शनं समुत्पन्नम् १० ||०७|| टीका -' दसहि ठाणेहिं ' इत्यादि
9
दशभिः स्थानैर्जनः अमन्ती - अन्तः = जात्यादिप्रकर्ष पर्यन्तः सोऽस्त्यस्येतिअन्ती, अहमेव अन्ती - अहमन्ती अहमेव जात्यादिना उत्तमोऽस्मीति कृत्वा स्तम्भी और सूचीकुशाग्र संवर ये भेद द्रव्यविषयक है तथा इनसे विपरीत १० प्रकारका असंयम होता है | सूत्र ६ ॥
अब सूत्रकार कथित १० प्रकारके असंवर के विषय में विशेष कथन करते हैं - " दसहि ठाणेहिं अहमंतीइ मिज्जा " इत्यादि ।
टीकार्थ- दश स्थानों को लेकर मनुष्य में ही जाति आदिसे उत्तम हूं इस प्रकार से अहङ्कारी होता है, यह अन्तशब्दका अर्थ जाति आदिका
અહી' જે દસ ભેદને ખતાવવામાં આવ્યા છે. તેમાંના છેલ્લા બે ભેદે (ઉપકરણ સંવર અને સૂચીકુશાગ્રસ ́વર દ્રવ્યવિષયક છે. અસવરના દસ ભેદા સંવરના દસ ભેદા કરતાં વિપરીત સ્વરૂપવાળા હૈાય છે. ! સૂત્ર ૬ ૫
આગલા સૂત્રમાં ૧૦ પ્રકારના અસવા પ્રકટ કરવામાં આવ્યા. હવે સૂત્રકાર તે અસવરના વિષયમાં વિશેષ કથન કરે છે
66
सहि ठाणेहिं अहमंतीइ थभिज्जा" हत्याहि – (सू. ७) ટીકા”—“હું જાતિ આદિની અપેક્ષાએ શ્રેષ્ઠ છું,” આ પ્રકારે ગવ કરવા
स्था०-४६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #391

३६२
----
-
स्थानाङ्गमने यात् अहङ्कारी भवेत् । कैः स्थानः ? इत्याह-तद्यथा-जातिमदेन जाति विशुद्धो मातृवंशः, तस्य मदोऽहङ्कारस्तेन १, कुलमदेन-कुलं-पैतृको वंशः, तस्य मदस्तेन २, यावत्पदेन - बलमएण रूपमएण सुयमएण तवमएण लाभमएण'-छायाबलमदेन रूपमदेन श्रुतमदेन तपोमदेन लाभमदेन-इत्येषां संग्रहः । 'या' शब्दाबलादि मदेष्वपि योजनीयाः । अर्थः स्पष्टः । तथा-ऐश्वर्यमदेन-वैभवप्रभुता. प्रकर्ष है, यह प्रकर्ष जिसके होता है, वह अन्ती है, मैं ही अन्ती हूँ जाति आदिसे उत्तम हूँ ऐसा जिसको गर्व होता है वह अहमन्ती है ऐसा अहमन्ती जीव इन दश स्थानों के कारण से होता है-उनमें एक स्थान है जातिमद १ विशुद्ध मातृवंशका नाम जाति है इसका जो मद-अहंकार है वह जातिमद है, इस जातिमदको लेकर मनुष्य अहमन्ती होता है १ दूसरा स्थान है-कुलमद-पैतृकवंशका नाम कुल है, इस कुलका जो मद अहंकार है वह कुलमद है, यहां यावस्पदसे-" बलमएणं, ख्वमएणं, सुयमएणं, तवमएणं, लाभमएणं" इन पदोंका ग्रहण हुआ है "वा" शब्दोंका योग बलादि मदोंमें भी लगा लेना चाहिये, इन पदोंका अर्थ स्पष्ट है, इस प्रकारसे ये यहां तक ७ स्थान हो जाते है, ८ वां स्थान ऐश्वर्य मद है, चैभवका या प्रभुताका मद् करना यह ऐश्वर्य मर है, इस मद रूप कारणको लेकर भी मनुष्य अहमन्ती होता है, नागकुमार एवं सुपर्णकुमार तेनुं नाम 'मम्' अथ। मलिभान छे. अहम् + अन्ती = अहमन्ती
હું અન્તી છું” એટલે કે જાતિ આદિની અપેક્ષાએ હું શ્રેષ્ઠ છું. આ પ્રકારનો અહંકાર કરનારને “અહમની” કહે છે. આ પ્રકારના અહમતીના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર પડે છે–
(१) तिमह-मातृयशने ति ४ छ. "हुविशुद्ध मातृशमा उत्पन्न થયો છું,” આ પ્રકારને જાતિને મદ કરવાથી માણસ અહમન્તી બને છે.
(२) मुखमा-पितृश्शन पुष ४९ 0." विशुद्ध पुषमा उत्पन्न थये। છું, આ પ્રકારને મદ કરે તેનું નામ કુળમદ છે. એ મદ કરનાર भास ५४१ ममन्ती ( 1) गाय छे. मही' 'यात्' ५४थानीयन
सूत्र५४ अ ययेा छ-"बलमएणं, रूवमएणं, सुयमएणं, तवमएण, लाभमएणं" (७) , (४) ३५म, (५) श्रुतभ६, (६) त५म मने (७) दास, મદેને કારણે પણ માણસ અહંકારી બને છે. આ પદનો અર્થ સમજી શકાય એ છે. હવે અહંકારને બાકીનાં ત્રણ સ્થાને પ્રકટ કરવામાં આવે છે–(૮) એશ્વર્યમા-પતાને વૈભવ ઘણે જ છે એ મદ પણ માણસને થાય છે અને તે કારણે પણ તે અહંકારી બને છે. (૯) લબ્ધિમદ-“મારી પાસે એવી લબ્ધિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #392

सुघा टीका स्था० १० सू. ७ विशेषणासंवरनिरूपणम् दिमदेन ८, अथा-नागसुपर्णाः-नागकुमाराः सुपर्णकुमाराश्च मम अन्तिकं सन्निधिं हव्यम् शीघ्रम् आगच्छन्ति, अहो मे लब्धिरिति भावनया यो मदस्तेन ९। तथा-पुरुषधर्मात्-पुरुषाणां-साधारणपुरुषाणां धर्मों-ज्ञानपर्यायलक्षणस्तस्मात्तदपेक्षया औत्तरिकम्-उत्तरमेव औत्तरिकम्-प्रधानम् यथावधिकम्-यावत्परिमितं ज्ञानदर्शनं तावत्परिमित सर्व मे समुत्पन्नमिति हेतोर्यो मदस्ते नेति १० ॥सू०७।।
जात्यादिमदविपरीतश्च समाधिरिति समाधि तद्विपरीतम् असमाधि चाह
मूलम्-दसविहा समाही पण्णत्ता, तं जहा-पाणाइवायवेरमणे १, मुसावायवेरमणे २, अदिन्नादानवेरमणे ३, मेहुणवेरमणे ४, परिग्गहवेरमणे ५, ई रियासमिई ६, भासासमिई ७, एसणासमिई ८, आयाणभांडमत्तनिक्खेवणासमिई ९, उच्चारपासवणखेल जल्लीसंघाणगपरिट्रावणियासमिई १० ।१। दसविहा असमाही पण्णत्ता, तं जहा पाणाइवाए जाव परिग्गहे ईरियाअसमिई जाव उच्चारपासवणखेलजल्लसिंघाणगपरिट्टापणिया असमिई २ ॥ सू० ८॥ मेरे पास बहुत जल्दी आ जाते हैं ऐसी मुझमें लब्धि है सो इस भावनासे भी मनुष्य अहमन्ती होता है, यह ९ वां स्थान है, १० वां स्थान ऐसा है कि साधारण पुरुषोंका जो ज्ञानपर्यायरूप धर्म है, उसकी अपेक्षा मुझमें ज्ञान अधिक है, अर्थात् ज्ञान और दर्शन जितना उत्पन्न होना चाहिये उतना मुझे उत्पन्न हो चुका है इस प्रकारके मदसे भी मनुष्य अहमन्ती होता है ।। सूत्र ७॥ છે કે નાગકુમાર અને સુપર્ણકુમાર પણ મારી પાસે જ્યારે હું ધારું ત્યારે તુરત જ આવી જાય છે” આ પ્રકારના મદને લબ્ધિમદ કહે છે. આ મદને કારણે પણ માણસ અહંકારી બને છે. દસમું સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે. સાધારણ પરુષો કરતાં પણ મેં વધારે જ્ઞાનદર્શનની પ્રાપ્તિ કરી છે અથવા જ્ઞાન અને દર્શન જેટલું ઉત્પન્ન થવું જોઈએ, તેટલું મારામાં ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે, આ પ્રકારનો મદ કરવાથી પણ માણસ અહમન્તી થઈ જાય છેસૂત્ર છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #393

३६४
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया-दशविधः समाधिः प्रज्ञप्त:, तद्यथा-प्राणातिपातविरमणं १, मृषावादविरमणम् २, अदत्तादानविरमणम् ३. मैथुनविरमणम् ४, परिग्रहविरमणम् ५, ईर्यासमितिः ६, भाषासमितिः ७, एषणासमितिः ८ आदानभाण्डामत्रनिक्षे. पणासमितिः ५, उच्चारप्रस्रवण श्लेष्मनल्लशिवाणपरिठापनिकासमितिः १० ।१। दशविधोऽसमाधिः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्राणातिपातो यावत् परिग्रहः, ईर्याऽसमितिर्यावत् उच्चारमस्रवणश्लेष्मजल्लशिधाणपरिष्ठापनिकाऽसमितिः२।०८।।
टीका-'दसविहा' इत्यादि
समाधिः-समाधान समाधिः-समता-सामान्यतो रागाघभावः । स च उपा. धिभेदात् प्राणातिपातविरमणादिरूपो दशविधो वोध्य इति १। समाधिविपरीतोऽसमाधिरपि प्राणातिपातादिभेदेन दशविधो बोध्य इति २ ॥ मू० ८॥
जात्यादि मदों से विपरीत समाधि होती है, अतः अब सूत्रकार समाधिका और उससे विपरीत असमाधिका कथन करते हैं
"दसविहा समाही पण्णत्ता" इत्यादि । टीकार्थ-सामान्य रूपसे रागादिकोंका अभाव होना इसका नाम समाधि है, यह उपाधि भेदसे प्राणातिपातविरमण आदिरूप दश प्रकारकी होती है, जो इस प्रकारसे है-प्राणातिपातविरमण १, मृषावादविर मग २, अदत्तादान विरमण ३, मैथुनविरमण १, परिग्रहविरमण ५ ईर्यासमिति ६, भाषा समिति ७, एषणा समिति ८ आदान भाण्डमत्र. निक्षेपणा समिति ९ और उच्चारप्रस्रवणश्लेष्मजल्लशिडाणपरिठापनिका समिति १० असमाधि १० प्रकारकी कही गई है जैसे-प्राणा.
જાત્યાદિ પદેથી વિપરીત સમાધિ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સમાધિના ભેદનું કથન કરે છે અને ત્યારબાદ સમાધિથી વિપરીત એવી અસમાધિના लेडोनु नि३५५ ४रे छ- "दसविहा समाही पण्णता" त्या-(सू. ८ ) ટીકાર્થ–સામાન્ય રૂપે રાગાદિકને અભાવ હવે તેનું નામ સમાધિ છે, ઉપાધિભેદની અપેક્ષાએ તે સમાધિના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર પડે છે-(૧) પ્રાણાતિપાત विभा], (२) भृषापार विभY, (3) महत्ताहान वि२५], (४) भैथुन पिरमाण, (५) पश्यि विभ, (६) सिमिति, (७) भाषासमति, (८) सेपासमिति, (૯) આદાનભાંડમત્રનિક્ષેપણા સમિતિ, અને (૧૦) ઉચ્ચા...સવણશ્લેષ્મ જલર્શિવાણ પરિષ્ઠાપનિકા સમિતિ,
અસમાધિના પણ દસ પ્રકાર પડે છે. તે પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે-(૧ થી ૫) પ્રાણાતિપાતથી લઈને પરિગ્રહ પર્વતના પાંચ પ્રકારે. (૬) ઈર્યાઅસમિતિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #394

सुधा टीका स्था०१० सू० ९ दशविध प्रव्रज्यानिरूपणम्
३६५
समाधेराश्रयः सुप्रव्रज्या, असमाधेराश्रयश्च दुष्प्रव्रज्या, इति सामान्यतः प्रव्रज्यां दशविधत्वेनाह
मूलम् - दसविहा पवज्जा पण्णत्ता, तं जहा छंदा १ सा २ परिजुण्णा ३ सुविणा ४ पडिस्सुया ५ चेव । सारणिया ६ रोगिनिया७ अणाढिया८, देवसन्नत्ती ९। वच्छाणुबंधिया १०॥सू०९ ॥
छाया - दशविधा प्रवज्या प्रज्ञप्ता, तद्यथा-छन्दा १ रोषा २ परिघूना ३, स्वप्ना ४, प्रतिश्रुता ५ चैव । स्मारणिका ६, रोगिणिका ७, अनाहता ८, देवसंज्ञप्ति | वत्सानुबन्धिका १० || सू० ९ ॥
टीका - ' दसविहा ' इत्यादि -
प्रव्रज्या - प्रव्रजनं पव्रज्या - सावयव्यापारविरमणलक्षणा दशविधा - प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - छन्दा - छन्दोऽभिमानः, स च स्वकीयः परकीयश्चेति, तद्वशाद् या मव्रज्या तिपात यावत् परियह ईर्ष्या असमिति यावत् उच्चारप्रस्रवण श्लेष्म जल्लशिङ्काण परिष्ठापनिका असमिति ॥ सूत्र ॥
समाधिकी आश्रयभूत सुप्रव्रज्या होती है, और असमाधिकी आश्रयभूत दुष्प्रव्रज्या होती है अतः अब सूत्रकार सामान्य रूपसे प्रव्रज्याका दशविध रूपसे कथन करते हैं
"
दसविहा पव्वज्जा पण्णत्ता " इत्यादि ।
M
टीकार्य - सावध व्यापार से रहित होना- सावद्य कर्म करनेका परिस्थाग करना इसका नाम प्रव्रज्या है, यह प्रव्रज्या दश प्रकारकी कही गई है जैसेछन्दा १ रोषा २, परिघूना ३, स्वप्ना ४ प्रतिश्रुता ५ स्मरणिका ६ रोगिणिका ७ अनाहता ८ देवसंज्ञप्ति ९ और वत्सानुवंन्धिका १०
(७) भाषाअसभिति, (८) भेषाभसमिति, (८) आहान लांडमत्र निक्षेपायाम समिति, અને (૧૦)ઉચ્ચાર પ્રસપણ-શ્ર્લેષ્મજલશિંધાણુ પરિષ્ઠાપનિકા અસમિતિ. સૂ દ્વા સુપ્રત્રજ્યાના આધાર સમાધિ પર રહે છે અને અસમાધિને કારણે પ્રશ્નમા દુષ્પ્રવ્રજ્યા રૂપ બની જાય છે. પૂર્વીસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબધને લીધે હવે સૂત્રકાર પ્રત્રજ્યાના દસ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે—
66
' दसविंहा पव्वज्जा पण्णत्ता " छत्याहि - (सू. ७)
ટીકા સાવધ વ્યાપારાથી નિવૃત્ત થવુ. સાવદ્ય કૃત્યાના પરિત્યાગ કરવા તેનુ નામ પ્રવ્રજ્યા છે. તે પ્રવજ્યાના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) છન્દા, (२) शेषा, (3) परिधूना, (४) स्वप्ना, (५) प्रतिश्रुता, (१) स्मारशिअ, (७) शिशुभ, (८) अनाहंता, (७) हेप संज्ञासि, भने (१०) वत्सानुणन्धिमा.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #395

३६६
स्थानाङ्गसूत्रे सा। तत्र स्वकीयामिमानवशाद् यथा-भगवता सह वादार्थमागतस्य गौतमादेः। परकीयामिप्रायवशाद् यथा-भ्रातृयशाद् भवदत्तस्येति १। रोषारोषवशाद् या सा, यथा-शिवभूतेः २। परिघुना दारिद्रयवशाद् या सा, यया-काष्ठहारकस्य ३। स्वप्नास्वप्नात् स्वप्ने वा या प्रव्रज्या सा, यथा-पुष्पचूलायाः ४ प्रतिश्रुताप्रतिश्रुतात् प्रतिज्ञावशाद् या सा, यथा-शालिमद्रभगिनीपतेर्धन्यस्य ५। स्मारजो प्रत्रज्या स्वकीय या परकीय अभिप्रायके वशसे धारण की जाती है यह छदा प्रव्रज्या है जैसे स्वकीय अभिप्रायके वशसे भगवान् साथवाद विवाद करनेके लिये आये हुए गौतमादिने धारण को है परकीय अभिप्रायके वशसे जैसे भवदत्तने भ्राताके वशसे प्रव्रज्या धारण की है १ जो प्रत्रज्या शिवभूतिकी तरह रोषके वशसे धारण की जाती है वह रोषा प्रव्रज्या है २ परिधून शब्दका अर्थ है दारिद्रय काष्टहारककी तरह जा प्रव्रज्या दारिद्रयके वशसे ग्रहण की जाती है वह परियूना प्रव्रज्या है ३ स्वप्नसे अधया-स्वप्नमें जो प्रव्रज्या पुष्पचूला की तरह धारण की जाती है वह प्रत्रज्या स्वप्न है ४ शालिभद्रके बहनोई धन्यकी तरह प्रव्रज्या प्रतिज्ञाके वशसे धारण की जाती है वह प्रतिश्रुत हैं ५
જે પ્રવજ્યા પિતાના અથવા પરકીય અભિપ્રાયને આધારે ધારણ કરાય છે તે પ્રવયાને છન્દા પ્રવ્રયા કહે છે. જેમ કે ભગવાન મહાવીરની સાથે વાદવિવાદ કરવા આવેલા ગૌતમાદિએ જે પ્રવજયા અંગીકાર કરી હતી તે વકીય અભિપ્રાયને કારણે અંગીકાર કરી હતી. ભવદત્તે જે પ્રવ્રયા અંગીકાર કરી હતી તે પિતાના ભાઈને અભિપ્રાયને કારણે અંગીકાર કરી હતી આ રીતે સ્વકીય અથવા પરકીય અભિપ્રાયથી પ્રેરાઈને જે દીક્ષા અંગીકાર કરવામાં આવે છે તેને છન્દા પ્રત્રજ્યા કહે છે.
(૨) રોષ-રોષને કારણે જે પ્રવજ્યા ધારણ કરાય છે તે પ્રવજ્યાનું નામ રેષાપત્રજ્યા છે. જેમ કે શિવભૂતિએ રેષને કારણે પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી હતી. તેથી તે પ્રત્રજ્યાને રેષા પ્રવ્રયા કહી શકાય.
(૩) પરિઘન એટલે દારિદ્રય, કાકહારકની જેમ જે પ્રવજ્યા દારિદ્રયને કારણે લેવામાં આવે છે તેને પરિઘના પ્રવજ્યા કહે છે.
(૪) કેઈ વિશિષ્ટ સ્વપ્નને કારણે અથવા પુષ્પચૂલાની જેમ સ્વપ્નમાં જે પ્રત્રજ્યા ધારણ કરવામાં આવે છે તેને સ્વપ્ના પ્રવજ્યા કહે છે.
(૫) શાલિભદ્રના બનેવી ધન્યની જેમ જે પ્રવજયા પ્રતિજ્ઞાને કારણે ધારણ કરાય છે તે પ્રવજ્યાને પ્રતિકૃત પ્રવ્રયા કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #396

सुधा टीका स्था०१० सू० ९ दशविधप्रवज्यानिरूपणम्
३६७ णिका-स्मारणाद् या सा, यथा-मल्लिनाथ स्मारितपूर्वभवानां प्रतिबुद्धयादीनां षणां भूपानाम् ६। रोगिणिका-रोग आलम्बनतया विद्यते यस्यां सा रोगिणी, सैव रोगिणिका, यथा-सनत्कुमारस्य ७। अनाहता-अनाहतात्म्-अनादराद्हेतोः या प्रवज्या सा, यथा नन्दिषेणस्य ८ देवसंज्ञप्तिः-देवस्य संज्ञप्त्या देवकृतपतिबोधनेन या सा, यथा-मेतार्यादेः ९। तथा-वत्सानुबन्धिका-वत्साः पुत्रः, तस्य अनुबन्धः स्नेहो हेतुर्यस्यां सा, यथा-चैरस्वामिमातुः १० इति ॥ सू० ९॥
पत्रज्यावानेव श्रमणधर्माधिकारी भवतीति श्रमणधर्मान् दशविधत्वेनाह
म्लम्-दसविहे समणधम्मे पण्णत्ते, तं जहा-खंती १ मुत्ती २ अज्जवे ३, महये ४, लाघवे ५, सच्चे ६, संजमे ७, तवे ८, चियाए ९. बंभचेरयासे १० ॥ सू० १०॥ जो प्रवज्या मल्लिनाथके द्वारा स्मरण कराया गया है पूर्वभव जिन्होंको ऐसे प्रतिबुद्ध हुए ६ राजाओंकी तरह स्मरणसे ग्रहण की जाती है वह स्मारणिका प्रव्रज्या है ६ सनत्कुमारकी तरह जो प्रव्रज्या रोगके कारण ग्रहण की जाती है वह रोंगिणिका प्रव्रज्या है ७ नन्दिषेण की जैसे जो प्रव्रज्या अनादरके कारण की जाती है वह अनाहता प्रव्रज्या है ८ मेतार्य आदिकी तरह जो प्रव्रज्या देवकृत प्रतियोधनके वशसे धारण की जाती है वह प्रव्रज्या देवसंज्ञप्ति प्रव्रज्या है ९ जो प्रव्रज्या वर स्वामीकी माताकी तरह पुत्रके स्नेह के वशसे धारण की जाती है वह वत्सानुबन्धिका प्रव्रज्या है १० ॥ सूत्र ९॥
(૬) જે પ્રવજ્યા પૂર્વભવ આદિના સ્મરણને કારણે ધારણ કરાય છે તે પ્રવ્રજ્યાને સમારણિકા પ્રવ્રજ્યા કહે છે. મલિનાથ ભગવાન દ્વારા જે છ રાજાઓને પૂર્વભવનું મરણ કરાવવામાં આવ્યું હતું તે રાજાઓની પ્રવજ્યાને મારણિકા પ્રવ્રયા કહી શકાય. (૭) સનત્કુમારની જેમ જે પ્રવજ્યા રોગને કારણે ગ્રહણ કરાય છે તે પ્રવજ્યાને ગિણિકા પ્રવજ્યા કહે છે. (૮) નર્દિષેણની જેમ જે પ્રવજ્યા અનાદરને કારણે લેવામાં આવે છે તે પ્રત્રજ્યાને અનાદતા પ્રવજ્યા કહે છે.
(૯) મેતા આદિની જેમ જે પ્રવજ્યા દેવકૃત પ્રતિબંધથી પ્રેરાઈને લેવામાં આવે છે તે પ્રવજ્યાને દેવસંજ્ઞપ્તિ પ્રવ્રયા કહે છે. (૧૦) વૈર સ્વામીની માતા જેમ જે પ્રવજ્યા પુત્ર પ્રત્યેના નેહને કારણે લેવામાં આવે છે તે પ્રવજ્યાને વત્સાનુબલ્પિપત્રજ્યા કહે છે. એ સૂત્ર ૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #397

%ESEEEEED
३६८
स्थनाङ्गसूत्रे छाया-दशविधः श्रमणधर्मः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-शान्तिः१, मुक्तिः२, आर्जवं३, मार्दवं४, लाधवं५, सत्यं६. संयम:७, तपा८, त्याग:९, ब्रह्मचर्यवासः१० ॥५०१०॥
टीका-'दसबिहे' इत्यादि
श्रमणघों दशमकारकः प्रोक्तः, तथाहि-शान्तिः निन्दादिश्रवणेऽपि क्रोध. त्यागः १, मुक्तिः बाह्याम्यन्तरवस्तुषु लोभपरित्यागः २, आर्जवम् मायात्य गः ३. मादेवं मानपरित्यागः ४, लाघवम्-द्रव्यतोऽल्पोपधिता, भावतो ऋद्धि, रस शातरूपं गौरवत्रयत्यागः ५, सत्यम् सत्यवादित्वम् ६, संयमः-प्राणातिपातादिविरमणम् ७, तपः:-तपति-दहति अष्टप्रकारकं कर्मेति तपः-तपश्चर्या ८, त्यागः
प्रत्रज्यावालाही श्रमण धर्मका अधिकारी होता है अतः अब सूत्रकार श्रमणधर्मों का दश प्रकारसे वर्णन करते हैं -
" दसविहे समणधम्मे पण्णत्त" इत्यादि । टीकार्थ-श्रमण धर्म १० प्रकारका कहा गयाहैं -जैसे-क्षान्ति १ मुक्ति २ आर्जव ३ मार्दव ४ लाघव ५ सत्य ६ संयम ७ तप ८ त्याग ९ और ब्रह्मचर्य वास १० ।
निन्दा आदिके सुनने पर भी कोध नहीं करना क्षान्ति है १ बाह्य आभ्यन्तर वस्तुओंमें लोभका परित्याग करना इसका नाम मुक्ति है २ माया (कपटोका त्याग करना आजवहै ३ मानका परित्याग करनामार्दव है ४ द्रव्यकी अपेक्षा अल्प उपधि रखना और भावकोअपेक्षा ऋद्धि, रस शाता गौरव प्रयका त्याग करना लाघवहै ५ सत्य बोलना सत्यहै६ प्राणातिपात आदिका त्याग करना संयम है ७ आठ प्रकारके कर्मों को जो - પ્રવજ્યાયુક્ત વ્યક્તિ જ શ્રમણુધર્મની અધિકારી થઈ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર શ્રમણધર્મોને દસ પ્રકારનું વર્ણન કરે છે.
" दसबिहे समणधम्मे पण्णत्ते" त्याह-(सू. १०) 14-श्रमपम इस मारना हा छ-(१) क्षान्ति, (२) मुहित, (3) मा . (४) माय, (५) ८१, (६) सत्य, (७) सयभ, (८) त५, (6) त्याग भने (१०) ब्रह्मय पास.
- પિતાની નિન્દા થતી સાંભળવાથી પણ ક્રોધ ન કરે અથવા પિતાનું અહિત કરનાર પ્રત્યે પણ ક્ષમાભાવ રાખે તેનું નામ ક્ષાન્તિ છે. બાહ્ય અને આવ્યન્તર વરતુઓ પ્રત્યેના લેભને ત્યાગ કર તેનું નામ મુક્તિ છે. માયા (કપટને ત્યાગ કરે તેનું નામ આવે છે. માનને પરિત્યાગ કરી તેનું નામ માર્દવ છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અપ ઉપાધિ (ઉપકરણો) રાખવી અને ભાવની અપેક્ષાએ ગૌરવત્રયને ત્યાગ કરે તેનું નામ લાઘવ છે. સત્ય બોલવું તેનું નામ સત્ય છે. પ્રાણાતિપાત આદિના ત્યાગનું નામ સંયમ છે. આઠ પ્રકારના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #398

सुघा टीका स्था०१० सू० ११ दशविधवैयावृत्यनिरूपणम्
३६९ संमोगिमुनिभ्यो भक्तादीनां दानम् ९, ब्रह्मचर्यवासः ब्रह्मचर्येणावस्थानम् १० ॥ मू० १०॥
वैयावृत्त्यमपि श्रमणधर्म एवेति वैयावृत्यं दशविधत्वेनाह
मूलम्--दसविहे वेयावच्चे पण्णत्ते, तं जहा--आयरियवेयाबच्चे १, उपज्झायवेयावच्चे २, थेरवेयावच्चे ३, तवस्सिवेयाबच्चे ४, गिलाणवेयावच्चे ५, सेहवेयावच्चे ६, कुलवेयावच्चे ७, गणवेयावच्चे ८,संघवेयावच्चे ९, साहम्मिययेयावच्चे १०॥सू०११॥ - छाया-दशविधं वैयारत्त्यं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा--आचार्ययावत्यम् १, उपाध्या. यवैयावृत्यम् २, स्पविरवैयावृत्यम् ३, तपस्विवैयावृत्यम् ४, ग्लानयासत्यम् ५, शैक्षवैयावृत्यम् ६, कुलवैयावृत्यम् ७, गणययात्यम् ८, संघवैयावृत्यम् ९ साध. मिकवैयावृत्यम् ११ ।। सू० २१ ॥
टीका-'दसविहे वेयायच्चे' इत्यादि--
वैयाहत्यम्-व्याहत्तस्य-शुभव्यापारवतो भावः कर्म चा वैयाकृत्यम्-भक्ता. दिभिर्धर्मोपग्रहकारिवस्तुभिरुपग्रहकरणम् । अथवा-चयात्त्यम्-व्यापृतस्य भावः जलाता है वह तप है ८ संमोगि मुनिजनोंके लिये भक्तादिका देना त्याग है ९ तथा ब्रह्मचर्य से रहना नाम ब्रह्मचर्यवास १०॥ सू० १०॥
वैयावृत्य भी श्रमण धर्मही है अतः अब मत्रकार वैधावृत्यका वर्णन दश प्रकारसे करते हैं-"दसविहे वेयायच्चे पण्णत्ते' इत्यादि ॥सूत्र११॥
टीकार्थ-शुभ व्यापारयालेका जो भाव अथवा कर्महै वह वैयावृत्यहैधर्मोपग्रहकारी वस्तु रूप भक्त आदि द्वारा ग्लान आदि साधुजनोंकी सहायता उनकी सेवा करना यह वैयावृत्य है अथवा-व्यावृत (सेवा)का કર્મોને જે બાળી નાખે છે તેને તપ કહે છે. સાંભગિક મુનિઓને આહારાદિ આપવા તેનું નામ બ્રહ્મચર્યવાસ છે. એ સૂત્ર ૧૦ છે
વિયાવૃત્ય પણ શમણુધર્મ જ ગણાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર વૈયાવૃત્યના દસ शेतु १ न ४२ छे-"दस विहे वेयावच्चे पण्णत्ते" इत्याहि-(सू. ११) ટીકાર્થ-શુભ વ્યાપારવાળાનો જે ભાવ અથવા તેનું જે કર્મ હોય છે તેનું નામ વિયાવાય છે. ધર્મોપગ્રહકારી વસ્તુરૂપ ભક્ત (આહાર) આદિ દ્વારા ગ્લાન (બીમાર, અશક્ત) આદિ સાધુઓની સેવા કરવી તેનું નામ વૈયાવૃત્ય છે. તે અથવા વ્યાવૃત स्था-४७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #399

३७०
स्थानाङ्गसूत्रे
--
कर्मवेति, पृषोदरादित्याच्छिद्धिः, अर्थस्तु स एव । तदद्ययावत्यं दशविध प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-आचार्ययावृत्यमित्यादि । आचार्यादीनामर्थः स्पष्टः । नवरम्-साधमिकाः-समानो धर्मः सधर्मः, तेन चरन्तीति सार्मिकाः साधव इति ॥सू०११॥ चयापत्त्यं च जीवधर्म इति जीवपरिणामानाह
मूलम् --~-दसविहे जीवपरिणामे पण्णत्ते, तं जहा-गइपरिणामे १; इंदियपरिणामे २, कसायपरिणामे ३, लेसापरिणामे ४, जोगपरिणामे ५, उवओगपरिणामे ६, णाणपरिणामे ७, दसणपरिणामे ८, चरित्तपरिणामे ९, वेयपरिणामे १० ॥ सू०१२॥
छाया-दशविधो जीवपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-गतिपरिणामः १, इन्द्रियपरिणामः २, कषायपरिणामः ३, लेश्यापरिणाम: ४, योगपरिणामः ५, उपयोगपरिणामः ६, ज्ञानपरिणामः ७, दर्शनपरिणामः ८ चारित्रपरिणामः ९, वेदपरिणामः १० ॥ सू० १२ ॥ जो भाव अथवा कर्म है वैयावृत्य है, यह वैयावृत्य आचार्य चैयावृत्त्य १ उपाध्याय वैयावृत्त्य २ स्थविर वैयावृत्य ३ तपस्वि वैयावृत्य ४ ग्लान वैयावृत्त्य ५ शैक्ष वैयावृत्त्य ६ कुल वैयावृत्य ७ गण वैयावृत्य ८ संघ वैयावृत्य ९ और साधर्मिक वैयावृत्त्यके भेदसे १० प्रकारका कहा गया है, आचार्य आदिकोंका अर्थ स्पष्ट है समान धर्मका नाम सधर्म है, इस समान धर्मसे रहते हैं इस समान धर्मवाले जो होते हैं ये साधर्मिक हैं ऐसे साधर्मिक साघु होते हैं। सू. ११ । (સેવા)ને જે ભાવ છે અથવા સેવાનું જે કાર્ય છે તેનું નામ વૈયાવૃત્ય છે. તે वैयावृत्याना नीचे प्रमाणे ४स प्रा२ ५3 8-(१) माया वैयावृत्य, (२) 5ध्याय यावृत्य, (3) स्थवि२ वैयावृत्य, (४) तपस्वी वैयाकृत्य, (५) खान यावृत्य, (६) शेक्ष वैयावृत्य, (७) ॐ वैयाकृत्य, (८) गण वैयाकृत्य, () सध वैयावृत्य सने (१०) सा वैयावृत्य.
પહેલાં નવ પ્રકારને અર્થ આજ ગ્રન્થમાં આગળ આપવામાં આવેલ છે. સમાન ધર્મનું નામ સધર્મ છે. સમાન ધર્મથી રહેનારા અથવા સમાન સધર્મવાળા જે સાધુઓ હોય છે તેમને સાધર્મિક કહે છે તેમના વૈયાવૃત્યને સાધર્મિક વૈયાવૃત્ય કહે છે. એ સૂત્ર ૧૧ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #400

सुधा टीका स्था० १० सू० १२ जीवपरिणाम निरूपणम्
टीका --- दसविहे जीवपरिणामे ' इत्यादि
जीव परिणामः - परिणमनं परिणामः, स च द्रव्यार्थिक- पर्यायार्थिकनयमतेन द्विविधः । तत्र - द्रव्यार्थिकनयमतेन यद् द्रव्यं कथंचित् सदेव उत्तरपर्यायरूपं धर्मान्तरं गच्छति । तत्र द्रव्ये पूर्वपर्यायस्य सर्वथाऽवस्थानमपि नो भवति, न चाप्येकान्तेन विनाशो भवति । तदुक्तम् -
" परिणामोद्यर्थान्तरगमनं न च सर्वथा व्यवस्थानम् ।
न च सर्वथा विनाशः, परिणामस्तद्विदामिष्टः ॥ १ ॥ " इति ।
--
३७१
वैयावृत्य यह जीव धर्म है अतः अब सूत्रकार जीव परिणामोंका कथन करते हैं- " दसविहे जीव परिणामे पण्णत्ते" इत्यादि । टीकार्थ-जीव परिणमन रूप परिणाम दश प्रकारका कहा गया है जैसेगति परिणाम १ इन्द्रियपरिणाम २ कषायपरिणाम ३ लेइयापरिणाम ४ योगपरिणाम ५ उपयोगपरिणाम ६ ज्ञान परिणाम ७ दर्शन परिणाम ८ चारित्रपरिणाम ९ और वेदनापरिणाम १०
परिणमन रूप परिणाम द्रव्यार्थिक और पर्यायार्थिक नयके मतसे दो प्रकारका होता है, जो द्रव्य किसी अपेक्षा से अपना अस्तित्व रखता हुआ उत्तर पर्याय रूप धर्मान्तरको प्राप्त करता है - धारण करता है वह द्रव्यार्थिक नय मतानुसार परिणमन है इस विवक्षाके अनुसार द्रव्य पूर्वपर्यायका सर्वधा अवस्थान भी नहीं होता है और एकान्ततः उसका विनाश भी नहीं होता है तदुक्तम्-
વૈયાવ્રત્ય જીવધમ રૂપ છે. તેથી હવે સૂત્રકાર જીવપરિણામેાનુ નિરૂપણ કરે છે " दस विद्दे जीवपरिणामे पण्णत्ते" इत्याहि- (सू १२)
ટીકા-જીવપરિણમનરૂપ પરિણામ દસ પ્રકારનું' કહ્યુ છે. તે દસ પ્રકારા નીચે प्रभाणु छे - (१) गतिपरिशाम, (२) इन्द्रियपरिणाम, (3) उषायपरिणाम, (४) बेश्या पशिशुाभ, (५) योगपरिणाम, (६) उपयोग परिणाम. (७) ज्ञानपरिणाम, (८) दर्शनपरिश्राम, (८) शास्त्रिपरिशाम भने (१०) बेहनापरिणाम.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
પરિણમનરૂપ પિરણામના બે પ્રકાર પડે છે-(૧) દ્રબ્યાર્થિક નયની માન્યતા પ્રમાણે પરિણમન અને પર્યાયાર્થિ ક નયની માન્યતા પ્રમાણેનુ પરિણમન,
જે દ્રવ્ય કેાઈ અપેક્ષાએ (રીતે) પેાતાનુ' અસ્તિત્વ ટકાવી રાખીને ઉત્તર પર્યાયરૂપ ધર્માન્તરને ધારણ કરે છે, તે પ્રકારના પરિણમનને દ્રબ્યાર્થિંક નયની માન્યતા પ્રમાણેનુ' પરિણમન કહે છે.
આ કથન અનુસાર દ્રવ્યમાં પૂર્વ પર્યાયનું સર્વથા અવસ્થાન (અસ્તિત્વ) પણ હાતુ નથી અને તેના સપૂર્ણતઃ નાશ પણ થતા નથી, કહ્યુ' પણ છે કે

Page #401

३७२
स्थानाङ्गसूत्रे पर्यायार्थिकनयमतेन तु-पूर्वसत्पर्यायापेक्षया विनाशः, उत्तरेण चासता पर्यायेण प्रादुर्भावः । तदुक्तम्
" परिणामो ह्यर्थान्तरगमनं " इत्यादि।
तात्पर्य इसका ऐसा है कि एक पर्यायसे दूसरी पर्यायका होना द्रव्य में ही होता है, क्योंकि पर्यायोंका आधार द्रव्य है, अतः द्रव्य जब एक पर्यायका परित्याग करता हुआ पर्यायान्तरको प्राप्त करता है उस अवस्थामें वह द्रव्य अपने मौलिक रूप से नष्ट नहीं होता है, प्रथम पर्यायमें जैसा अस्तित्व था वैसाही उसका रूप अस्तित्व पर्यायान्तरमें रहता है, इसलिये अर्थान्तरगमन ही परिणामहै, द्रव्यका सदा एकसी स्थिति में रहना यह परिणाम नहीं है, इस अवस्थामें भी पूर्वपर्यायका उस द्रव्यमें सर्वथा विनाश भी नहीं होता है, और उसका सर्वथा अवस्थान भी नहीं रहता है क्योंकि जब एक पर्याय से द्वितीय पर्यायमें प्रवत्ति होतीहै तो वह प्रथम पर्याय उस द्रव्यमें अन्तर्हित (छिप) हो जाती है-यही उसका प्रथम पर्याय से रहित होना है. __पर्यायार्थिक नयके मतानुसार जब द्रव्य में उत्तर पर्यायका उत्पाद होता है, तो यह उत्तर पर्याय उस द्रव्यमें असत् होती है, और इसका
" परिणामो यर्थान्तरगमन" त्याह
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-એક પર્યાયમાંથી બીજી પર્યાયમાં પરિણમન થવાની વાત દ્રવ્યમાં જ સંભવી શકે છે, કારણ કે પર્યાના આધાર રૂપ દ્રવ્ય હોય છે. તેથી જ્યારે એક પર્યાયને પરિત્યાગ કરીને પર્યાયાન્તર (અન્યપર્યાય)ને ધારણ કરે છે ત્યારે તે દ્રવ્યના મૌલિક રૂપને નાશ થતો નથી. પૂર્વ પર્યાયમાં તેનું જેવું અસ્તિત્વ હતું એવું જ તેનું અસ્તિત્વ પર્યાયાન્તરમાં પણ ટકી રહે છે. તેથી અર્થાન્તરગમન જ પરિણામ છે,-દ્રવ્યનું સદા એક સરખી સ્થિતિમાં રહેવું તેનું નામ પરિણામ (પરિણમન) નથી. આ અવસ્થામાં પણ પૂર્વ પર્યાયને તે દ્રવ્યમાં સર્વયા વિનાશ પણ થતો નથી અને તેનું સર્વથા અવસ્થાન પણ રહેતું નથી, કારણ કે જ્યારે કેઈ એક પર્યાધમાં જ્યારે તે દ્રવ્યનું પરિણમન થાય છે, ત્યારે તે પૂવપર્યાય દ્રવ્યમાં અન્તહિંત થઈ જાય છે-એજ તેનું પ્રથમ પર્યાયથી રહિત થવાનું કાર્ય (પરિણમન) છે.
પર્યાયાર્થિક નયની માન્યતા આ પ્રકારની છે-જ્યારે દ્રવ્યમાં ઉત્તરપર્યાયને ઉત્પાદ (ઉત્પત્તિ) થાય છે, ત્યારે તે તે દ્રવ્યમાં તે ઉત્તર પર્યાય અસત (અવિદ્યમાન) હોય છે અને તેને તેમાં ઉત્પાદ થાય છે, તેથી આ ઉત્તરપર્યાયની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #402

सुधा टीका स्था०१० सू० १२ जीवपरिणागनिरूपणम्
३७३ " सत्पर्ययेण नाशः, प्रादुर्भावोऽसता च पर्ययतः।
द्रव्याणां परिणामः प्रोक्तः खलु पर्ययनयस्य ॥ १॥” इति । जीवस्य परिणाम:-जीवपरिणामः । अयं प्रयोगकृतः । स चायं जीवपरि. णामो दशविधः प्रज्ञप्तः । तथाहि-गतिपरिणामः-गतिः-गतिनामकर्मोदयानारकादिव्यपदेश हेतुः, तद्रूपः परिणामः । अयं परिणामश्च नारकादिभेदेन चतुर्विधी भवक्षयावधिको बोद्धव्य इति ॥१॥ तथा-इन्द्रियपरिणामः-इन्द्रियाण्येव परिणाम:-इन्द्रियरूपो जीवपरिणामः । स चायं श्रोत्रादिभेदेन पञ्चविधः । २ । तथाकषायपरिणाम:-कषायरूपः परिणामः । अयं च क्रोधादि भेदेन चतुर्विधः । ३ । उसमें उत्पाद होता है-अतः इम उत्तर पर्यायकी अपेक्षासे द्रव्यका उत्पाद और वर्तमानमें सत् पर्यापकी अपेक्षासे उसका विनाश होता है
तदुक्तम्-" सत्पर्ययेण नाशः" इत्यादि।
जीवका जो परिणाम है वह जीय परिणाम प्रयोग कृत होता है यह जो दश प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्य इस प्रकारसे हैगतिनामकर्मके उदयसे जो जीव, जीवमें नारक आदि रूप व्यपदेश होता है यह गतिपरिणाम है, यह परिणाम नारक आदिके भेदसे चार प्रकारका होता है, और यह गतिपरिणाम जब तक भयका क्षय नहीं होता है-तब तक जीवमें रहता है, द्रव्येन्द्रिय एवं भावेन्द्रिय रूप जीवका परिणाम है वह इन्द्रिय परिणाम है, यह इन्द्रिय परिणाम श्रोत्रादिके भेदसे पांच प्रकारका होता है कषाय रूप जो जीवका परिणाम है, वह कषाय परिणाम है, यह क्रोधादिके भेदसे चार प्रकारका होता અપેક્ષાએ દ્રવ્યને ઉત્પાદ અને વર્તમાનમાં સત્ (વિમાન) પર્યાયની અપેક્ષાએ तना विनाश थाय छ. ४ह्यु ५५५ छ है-" सत्पर्ययेण नाशः " त्याहि
જીવનું જે પરિણામ છે તે જીવપરિણામ પ્રયોગકૃત હોય છે. તેના જે દસ પ્રકારે કહ્યા છે તેનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે–ગતિ નામકર્માના ઉદયથી જીવમાં નારક આદિરૂપ જે ઓળખવામાં આવે છે–તેનું નામ ગતિપરિણામ છે તે ગતિપરિણામના નારક આદિ ચાર ભેદ પડે છે. જ્યાં સુધી ભવને ક્ષય થતો નથી, ત્યાં સુધી જીવમાં આ ગતિ પરિણામને સદૂભાવ રહે છે.
દ્રવ્યેન્દ્રિય અને ભાવેન્દ્રિય રૂપ જીવનું પરિણામ છે તેને ઈદ્રિય પરિણામ કહે છે. તે ઈન્દ્રિય પરિણામ ત્રાદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારનું છે
કષાયરૂપ જે જીવનું પરિણામ છે તેને કષાય પરિણામ કહે છે. તે ક્રોધાદિના ભેદથી ચાર પ્રકારનું હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #403

३७४
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-लेश्यापरिणामः-लेश्या-लेश्यारूपः परिणामः । अयं च-कृष्णादिभेदेन षइविधः । ४ । तथा-योगपरिणामः-योगो-व्यापारः, स एव परिणामः । अयं च-मनोवाकायभेदेन त्रिविधः । ५ । उपयोगपरिणामः-उपयुज्यते वस्तुपरिच्छेदं प्रति व्यापार्य ते इत्युपयोगः, बोधरूपो जीवस्य तत्वभूतो व्यापारः, तद्रूपः परि. णामः । अयं च साकारानाकारभेदेन द्विविधः । ६॥ ज्ञानपरिणामः-ज्ञानरूपः परिणामः । अयं च-आमिनिबोधिकादिभेदेन पञ्चविधः । यद्यपि मिथ्यादृष्टे. नित्वेन प्रसिद्धानि मत्यज्ञानश्रुताज्ञानविमङ्गज्ञानानि अज्ञानपरिणामत्येन अज्ञानान्येव, तथापि विशेषग्रहणसाधात् तान्यप्यत्र ज्ञानपरिणामग्रहणेनैव गृहीता. है । लेश्या रूप जो जीवका परिणाम है वह लेश्या परिणाम है, यह कृष्णलेश्या आदि रूपसे ६ प्रकारका होता है, योग रूप जो जीवका परिणाम है, वह योग परिणाम है, यह योग परिणाम मन वचन वंए कायके भेदसे तीन प्रकारकाहै वस्तुको जानने के प्रति जो जीवका व्यापार होता है, वह उपयोग है, यह उपयोग यहां घोघरूप लिया गया है, इस उपयोग रूप जो व्यापार जीवका होता है, वह उपयोग परिणामहै यह साकार और अनाकार के भेदसे दो प्रकार होता है ६ ज्ञान रूप जो जीवका परिणाम है वह ज्ञान परिणामहै, यह ज्ञान परिणाम आमि नियोधिक आदिके भेदसे पांच प्रकारका कहा गया है, यद्यपि मिथ्या. दृष्टि जीवके ज्ञान रूपसे प्रसिद्ध मत्यज्ञान, श्रुताज्ञान, एवं विभङ्गज्ञान अज्ञान रूप परिणामवाले होनेसे अज्ञानही हैं, तो भी विशेष ग्रहणके साधर्म्यको लेकर वे भी यह ज्ञान परिणामके ग्रहणसे गृहीत हुए हैं, I લેસ્થારૂપ જે જીવનું પરિણામ છે તેનું નામ લેશ્યા પરિણામ છે તેને કૃષ્ણલેશ્યા આદિ રૂપ છ પ્રકાર કહ્યા છે.
ગરૂપ જે જીવનું પરિણામ છે તેને ગપરિણામ કહે છે. મનગ, વચનગ અને કાયયોગના ભેદથી તે ગપરિણામ ત્રણ પ્રકારનું કહ્યું છે. વસ્તુને જાણવાને માટે જીવ જે વ્યાપાર (પ્રવૃત્તિ) કરે છે, તેનું નામ ઉપયોગ રૂપ જે વ્યાપાર હોય છે તેને ઉપયોગ પરિણામ કહે છે. તેના સાકાર અને અનાકાર એવા બે ભેદે છે.
જ્ઞાનરૂપ જે જીવનું પરિણામ છે તેને જ્ઞાનપરિણામ કહે છે. તે જ્ઞાન પરિણામના અભિનિબેધિક આદિ પાંચ પ્રકાર છે જે કે મિદષ્ટિ જીવના જ્ઞાન રૂપે પ્રસિદ્ધ મત્યજ્ઞાન, કૃતાજ્ઞાન, અને વિસંગજ્ઞાન, આ ત્રણે અજ્ઞાનરૂપ પરિણામવાળાં હેવાથી અજ્ઞાનરૂપ જ હોય છે, છતાં પણ વિશેષ ગ્રહણના સાધમ્યને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #404

-
सुघा टीका स्था० १० सू०१२ जीवपरिणामनिरूपणम्
३७५ नीति बोध्यम् ॥ ७॥ दर्शनपरिणामः-दर्शनं श्रद्धानम् , तद्रूपपरिणामः । अयं चसम्यक्त्व-मिथ्यात्व-मिश्र-भेदात् त्रिविधः ॥८॥ चारित्रपरिणामः-चारित्रक्रिया, तपः परिणामः । अयं च सामायिकादिभेदात् पञ्चविधः ॥९॥ तथावेदपरिणामः-वेदरूपः परिणामः । अयं च-स्त्रीनपुंसक भेदेन त्रिविधः ॥१०॥ अत्र गतिपरिणामइन्द्रियपरिणामः, इत्यादिक्रमेण यो निर्देशः कृतस्तत्रायं हेतु:गतिपरिणामे सत्येच इन्द्रियादिपरिणामाः संभवन्ति, अतः प्रथमं स निर्दिष्टः । गतिपरिणामानन्तरं प्रथमत इन्द्रियपरिणाम एच भवतीति-इन्द्रियपरिणाम उक्तः । इन्द्रियपरिणामे सति इष्टानिष्टविषयसम्बन्धः, ततश्च रागद्वेषौ सम्मुत्पद्यते ऐसा जानना चाहिये दर्शन रूप जो जीवका परिणाम है वह दर्शन परिणाम है-यह दर्शन परिणाम सम्यक्त्व, मिथ्यात्य और मिश्रके भेदसे तीन प्रकारका है, चारित्र शब्दका अर्थ क्रिया है, इस किया रूप जो जीवका परिणाम है, वह चारित्र परिणाम है, यह सामायिक आदिके भेदसे पांच प्रकारका है, वेद रूप जो जीवका परिणाम है वह वेद परिजाम है, यह स्त्रीवेद पुंयेद और नपुंसक वेद से तीन प्रकारका है गति परिणाम इन्द्रिय परिणाम इत्यादि क्रमसे जो निर्देश किया गया है, उसमें यह कारण कि गतिपरिणामके होने पर ही इन्द्रियादि परिणाम होते हैं, इसी कारण उसका प्रथम निर्देश हुआ है, गतिपरिणामके अनन्तर प्रथमतः इन्द्रिय परिणाम ही होता है-इस कारण उसके बाद उसका निर्देश हुआ है, इन्द्रिय परिणामके होने पर इष्ट अनिष्ट विष यका सम्बन्ध होता है, इससे रागद्वेष उत्पन्न होते हैं इस कारण उसके લીધે તેઓ પણ જ્ઞાનપરિણામના ગ્રહણથી જ ગૃહીત થયાં છે, એમ સમજવું જોઈએ. દર્શનારૂપ જીવનું જે પરિણામ છે તેને દર્શન પરિણામ કહે છે. તે દર્શન -પરિણામના સમ્યકત્વ, મિથ્યાત્વ અને મિશ્રરૂપ ત્રણ ભેદ કહ્યા છે. ચારિત્રને અર્થ કિયારૂપ જે જીવનું પરિણામ છે તેને ચારિત્રપરિણામ કહે છે. તે સામાયિક આદિના ભેદથી પાંચ પ્રકારનું હોય છે. વેદ રૂપ જીવનું જે પરિણામ છે તેને વેદપરિણામ કહે છે. તેના નીચે પ્રમાણે ત્રણ પ્રકાર છે. સ્ત્રીવેદ, પુવેદ અને નપુંસકવેદ.
અહી જીવના પરિણામને ગતિ પરિણામ, ઈન્દ્રિય પરિણામ, સંભવી શકે છે. આ કારણે સૌથી પહેલાં ગતિ પરિણામને નિર્દેશ કરવામાં આવ્યો છે. ગતિ. પરિણામ પછી સૌથી ઈન્દ્રિયપરિણામ જ થાય છે, તે કારણે ગતિ પરિણામને નિર્દેશ કરીને ત્યારબાદ ઈન્દ્રિય પરિણામને નિર્દેશ કરાવે છે ઇન્દ્રિય પરિણામને સદૂભાવ હોય તો જ ઈષ્ટ અને અનિષ્ટ વિષયને સંબંધ થાય છે, અને તે કારણે જ રાગદ્વેષ ઉત્પન્ન થાય છે. તે કારણે ઇન્દ્રિય પરિણામને નિર્દેશ કર્યા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #405

-
स्थानाङ्गसूत्रे इति कषायपरिणामः । कषायपरिणामे सति लेश्या परिणमतीति लेश्यापरिणामः । ननु कषाये परिण ते सति लेश्यापरिणामो भवतीति यदुक्तं, तत्र का युक्तिः ? इति चेत् , आह-क्षीणकषायस्य लेश्यापरिणति भवति, न तु क्षीणले. श्यस्य कषायपरिणामः । अत एव क्षीणकषायस्य देशोनपूर्वकोटि यावत् शुक्ललेश्यापरिणति भवति ? यदुक्तम्" मुहुत्तद्धं तु जहन्ना, उक्कोसा होइ पुब्धकोडीओ।
नवहिं वरिसेहिं ऊण, नायब्वा सुकलेसाए ॥ १ ॥" बाद कषाय परिणाम कहा है, कषाय परिणामके होने पर ही लेश्या परिणाम होता है इस कारण उसके बाद लेश्या परिणाम कहा है। ___ शंका--कषाय परिणामके होने पर लेश्या परिणाम होता है ऐसा जो तुम कह रहे हो इसमें युक्ति क्या है ?
उत्तर--क्षीण कषायवाले जीयको लेश्या परिणाति होती है परन्तु जो क्षीण लेश्यावाला जीव है, उसके कषाय परिणाम नहीं होता है तात्पर्य इस कथनका ऐसा है कि क्षीण कषायवालेको बारहयां गुणस्थान होता है और वहां लेश्या परिणाम भी होता है परन्तु जय लेश्या क्षीण हो जाती है ऐसे १४ वें गुणस्थानवाले जीव को कषाय परिणाम नहीं होता है । इसी कारण क्षीण कषायवालेकी शुक्ल लेश्या परिणति देशोन पूर्वकोटि तक होती है । तदुक्तम्--
" मुहुत्तद्धं तु जहन्ना" इत्यादि। બાદ કષાયપરિણામનો નિર્દેશ કરવામાં આવ્યું છે કષાયપરિણામનું અસ્તિત્વ હોય તો જ લેસ્થા પરિણામ સંભવી શકે છે, તે કારણે ત્યાર બાદ લેશ્યા પરિણામને निश राय छे.
શંકા--આપ એવું કઈ દલીલને આધારે કહે છે કે કષાયપરિણામ હોય ત્યારેજ વેશ્યા પરિણામ સંભવી શકે છે?
ઉત્તર-ક્ષીણકષાયવાળા જેમાં લેયા પરિણત હોય છે, પરંતુ જે ક્ષીણ લેશ્યાવાળે જીવ છે તેમાં કષાયપરિણામ હેતું નથી. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-બારમાં ગુણસ્થાનવતી જીવ ક્ષીણકષાયવાળ હોય છે, ત્યાં લેક્ષાપરિ ણામને પણ સદ્ભાવ હોય છે. પરંતુ જ્યાં લેશ્યા ક્ષીણ થઈ જાય છે એવાં ૧૪માં ગુણસ્થાનવાળા જીવમાં કષાયપરિણામને સદભાવતું નથી. એજ કારણે ક્ષીણ કષાયવાળાની શુકલેશ્યા પરિણતિ દેશના પૂર્વ કેટિ પર્યન્ત હોય છે. કહ્યું ५५ छ -" मुहुत्तद्धं तु जहन्ना" त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #406

सुधा टीका स्था०१० स० १२ जीवपरिणामनिरूपणम्
३७७ छागा-मुहर्ताद्धं तु, जघन्या उत्कृष्टा भवति पूर्वकोटयः ।
नवभिष रूना, ज्ञातव्या शुक्ललेश्यायाः ॥ इति । अत एव-कषायपरिणामानन्तरं लेश्यापरिणाम उक्तः । अयं लेश्यापरिणामो योगपरिणामे सत्येव भवति । यतो विरुद्धयोगस्य लेश्यापरिणामोऽपगच्छति । अत एवोक्तम्-" समुच्छिन्नक्रियं पानमलेश्यस्य भवती-ति, अतो लेश्यापरिणामानन्तरं योगपरिणाम उक्तः । संसारिणां च योगपरिणामे सत्यु पयोगपरिणामो भवतीति योगपरिणामानन्तरमुपयोगपरिणाम उक्तः । सति चोपयोगपरिणामे ज्ञानपरिणाम इति ज्ञानपरिणामः । सति च ज्ञानपरिणामे सम्यक्त्वादिप
इसीलिये कषाय परिणाम के अनन्तर लेश्या परिणाम कहा गया है यह लेश्या परिणाम योग परिणामके होने पर ही होता है, क्योंकि जिसको योगका वियोग हो गया है ऐसे जीयका १४ वे गुणस्थानवाले जीवका-लेश्या परिणाम दूर हो जाता है। इसलिये कहा गया है" समुच्छिन्नक्रियं ध्यानमलेश्यस्य भवति" समुच्छिन्न क्रियावाला ध्यान अलेश्या जीवको होता है, इस कारण लेश्या परिणामके अनन्तर योग परिणाम कहा गया है, संसारी जीवोंके योग परिणाम होने पर उपयोग परिणाम होता है-इसलिये योग परिणामके अनन्तर उपयोग परिणाम कहा गया है. उपयोग परिणामके होने पर ज्ञान परिणाम होता है, इसलिये उसके बाद ज्ञान परिणाम कहा गया है, ज्ञानपरिणामके होने पर जीवकी सम्यक्त्वादिरूप परिणति होती है, इसलिये उसके अनन्तर दर्शन परिणाम कहा गया है, सम्यक्त्वके होने पर
તે કારણે કષાય પરિણામને નિર્દેશ કર્યા બાદ લેશ્યા પરિણામને નિર્દેશ કરાવે છે. ગપરિણામને સદ્ભાવ હોય ત્યારે જ લેશ્યા પરિણામને સદૂભાવ રહે છે; કારણ કે જેના પગને નિરોધ થઈ ગયે છે એવાં જીવનું-૧૪માં ગુણસ્થાનવાળા જીવન-લેશ્યા પરિણામ દૂર થઈ જાય છે. તેથી જ એવું કહ્યું છે કે
"समुच्छिन्नक्रियं ध्यानमलेश्यस्य भवति" समुग्छिन्न यावाणु ध्यान अश्य જીવમાં હોય છે. આ કારણે લેશ્યા પરિણામને નિર્દેશ કર્યા પછી ગપરિણામને નિર્દેશ કરાયો છે.
સંસારી જેમાં વેગપરિણામ હોય ત્યારે જ ઉપગ પરિણામને પણ સદ્દભાવ રહે છે, તેથી રોગપરિણામનું કથન કર્યા બાદ ઉપગ પરિણામને સદ્ભાવ હોય તો જ જ્ઞાનપરિણામને સદ્ભાવ રહે છે. તેથી ઉપગપરિણામ પછી જ્ઞાનપરિણામને નિર્દેશ કરાયો છે.
જ્ઞાનપરિણામને સદ્ભાવ હોય તે જ જીવમાં સમ્યકત્વ આદિરૂપ પરિણતિ स्था०-४८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #407

૩૦૮
स्थानाङ्गसूत्रे रिणतिरिति दर्शनपरिणामः । सति च सम्यक्त वे चारित्रमिति तत्परिणाम उक्तः । च्यादिवेदपरिणामे सति चारित्रपरिणामो भवति, न तु चारित्रपरिणामे सति वेदपरिणामः । यतोऽवेदकस्यापि यथाख्यातचारित्रपरिणामो दृष्ट इति चारित्रपरि। जापानन्तरं वेदपरिणाम उक्त इति ।। सू० १२ ॥ ___ इत्थं जीवपरिणामो दशविधत्वेनोक्तः । सम्पति जीवविपरीतानामजीवानां परिणामं दशविधत्वेनाह
मूलम् -दसविहे अजीवपरिणामे पण्णत्ते, तं जहा-बंधणपरिणामे १, गतिपरिणामे २, संठाणपरिणामे ३, भेदपरिणामे ४, वण्णपरिणामे ५, गंधपरिणामे ६, रसपरिणामे ७, फासपरिणामे ८,अगुरुलहुपरिणामे ९,सदपरिणामे १०॥सू०१३॥
छाया--दशविधोऽजीवपरिणामः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-बन्धनपरिणामः १, गतिपरिणामः २, संस्थानपरिणामः ३, भेदपरिणामः ४, वर्णपरिणामः ५, गन्धपरिणामः ६, रसपरिणामः ७, स्पर्शपरिणामः ८, अगुरुलघुपरिणामः ९, शब्दपरिणामः १० ॥ सू० १३ ॥ चारित्र होता है, इसलिये उसके बाद चारित्र परिणाम कहा गया है, स्त्री आदि रूप वेद परिणामके होने पर चारित्र परिणाम होता है, न कि चारित्र परिणाम होने पर वेदपरिणाम होता है, क्योंकि अबेदकको भी यथाख्यात चारित्र परिणाम देखा गया है, इसलिये चारित्र परिणामके अनन्तर वेद परिणाम कहा गया है । सू० १२ ॥ હઈ શકે છે, તે કારણે જ્ઞાનપરિણામનું કથન કરીને ત્યારબાદ દર્શનપરિણામનું કથન કરવામાં આવ્યું છે.
સમ્યકત્વને સદ્ભાવ હોય ત્યારે જ ચારિત્રને સદ્ભાવ રહે છે, તે કારણે દર્શનપરિણામને નિર્દેશ કર્યા પછી ચારિત્ર પરિણામને નિર્દેશ થયેલ છે. સ્ત્રી આદિરૂપ વેદપરિણામને સદ્ભાવ હોય ત્યારે જ ચારિત્રપરિણામને સદ્ભાવ રહે છે. ચારિત્રપરિણામને સદ્ભાવ હોય ત્યારે વેદપરિણામને સદ્દભાવ રહે છે, એવી વાત શકય નથી, કારણ કે અવેદકમાં પણ યથાખ્યાત (શાસ્ત્રોક્ત) ચારિત્રપરિણામ જોવામાં આવે છે. તે કારણે ચારિત્રપરિણામનું કથન કર્યા પછી વેદપરિણામનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. એ સૂત્ર ૧૨ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #408

सुघा टोका स्था०१० सू० १३ अजीवपरिणामनिरूपणम्
टीका- 'दसविहे ' इत्यादि
अजीवपरिणामः - अजीवाः = पुद्गलाः, तेषां परिणामो दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाबन्धन परिणामः - बन्धनं = पुद्गलानां संयोगः, स एव परिणामः । विषममात्राणां स्निग्धानां च रुक्षाणां च पुद्गलानां संयोगरूपः परिणामइत्यर्थः अत्रेदं बोध्यम्समगुणस्निग्धस्य पुद्गलस्य समगुणस्निग्धेन, समगुणरूक्षस्य पुद्गलस्य च समगुणरूक्षेण पुद्गलेन संयोगो न भवति । अपि तु विषममात्राणां स्निग्धानां रूक्षाणां
३७९
इस प्रकार से जीवका परिणाम दश प्रकारका कहा अब मूत्रकार जीवसे विपरीत अजीवों के परिणामका दशविध रूपसे कथन करते हैंदसव अजीव परिणामे पण्णत्ते " इत्यादि ।
46
टीकार्थ- पुद्गल रूप अजीयोंका परिणाम दश प्रकारका कहा गया है जैसेबन्धन परिणाम १, गतिपरिणाम २, संस्थानपरिणाम ३ भेदपरिणाम ४ वर्ण परिणाम ५, गन्धपरिणाम ६, रसपरिणाम ७, स्पर्श परिणाम ८ अगुरुलघु परिणाम ९ एवं शब्द परिणाम १०
पुलोंका जो संयोग है, वह बन्धन है-इस बन्धन रूप जो परिणाम है यह बन्धन परिणाम है | यह परिणाम विषम मात्रा वाले स्निग्ध पुगलोंका एव रूक्ष पुलों का संयोगरूप होता है यह इस प्रकार से जानना चाहिये-समगुण स्निग्धवाले पुगलका समगुण स्निग्धवाले पुगलके साथ समगुण रूक्षवाले पुगलका समगुण रूक्षवाले पुद्गल के साथ संयोग नहीं होता
પૂ`સૂત્રમાં જીવના દસ પ્રકારના પરિણામનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યુ છે. હવે સૂત્રકાર જીવથી વિપરીત એવા અજીવના દસ પ્રકારના પરિણામનુ निइयाशु ४२ - दसविहे अजीवपरिणामे पण्णत्ते " त्याहि – (सू. १३) ટીકા-પુદ્ગલરૂપ અજીવાનુ પરિણામ દસ પ્રકારનુ` કહ્યું છે. તે પ્રકારા નીચે प्रमाणे छे-(१) जन्धन परिणाम, (२) गति परिणाम, (3) संस्थान परिणाम (४) लेह परिणाम, (4) वर्षा परिणाम, (६) गन्ध परिलाभ, (७) २स परि शुभ, (८) स्पर्श परिलाभ, (ङ) अगुरु-मधु परिणाम भने (१०) शब्द परिक्षाम
પુદ્દગલાના જે સૉંચાગ છે તેનું નામ બન્ધન છે. તે અન્ધનરૂપ જે પરિણામ છે તેને અન્ધન પરિણામ કહે છે. તે અન્ધનરૂપ વિષમમાત્રાવાળાં રિનગ્ધ પુદ્ગલેાના અને રૂક્ષ પુદ્ગલાનાંસચાગરૂપ હાય છે. આ સાગ આ પ્રકારે થાય છે-સમગુણુ સ્નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલના સમગુણુ સ્નિગ્ધતાવાળા પુદૂગલ સાથે સયેાગ થતા નથી અને સમણુ રૂક્ષ પુદ્ગલને રૂક્ષ પુદ્ગલ સાથે સયેગ થતા નથી, પરંન્તુ વિષમમાત્રાવાળાં સ્નિગ્ધ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #409

३८०
स्थानाङ्गसूत्रे च पुद्गलानां संयोगो भवति । तदुक्तम्" समनिद्धयाए बंधो, न होइ समलुक्खयाय वि न होइ।
वेमायनिद्धलुक्खत्तणेण बंधो उ खंधाणं ॥ १॥" छाया-समस्निग्धतया बन्धो न भवति समरूक्षतयाऽपि न भवति ।
विमात्रस्निग्धरूक्षत्वेन बन्धस्तु स्कन्धानाम् ॥ १।। इति ॥ विषममात्रामा पुद्गलानां संयोगो भवतीति यदुक्तम् , यत्र मात्रावैषम्यमेव है, किन्तु विषम मात्रायाले ही स्निग्धोंका और रूक्षोंका स्निग्ध पुद्गलों के साथ और रूक्ष पुद्गलोंके साथ बन्ध होता है तदुक्तम् -
" समनिद्वाए बंधो " इत्यादि ।
तात्पर्य यही है कि विषम स्निग्घ रूक्ष गुणवाले पुदलोंकाही बन्ध होता है-सम गुणवाले स्निग्ध रूक्ष पुद्गलोका बन्ध नहीं होता है यदि स्निग्ध गुणवाले परमाणु समान हैं तो उनका बन्ध अन्य समान स्निग्ध गुणवाले परमाणुओं के साथ नहीं होगा और न समान रूक्ष गुणवाले परमाणु भोंके साथ होगा इसी तरहसे रूक्ष गुणवाले परमाणु समान हैं तो उनका भी बन्ध अन्य समान रूक्ष गुणवाले परमाणुमोंके साथ नहीं होगा और न अन्य समान स्निग्ध गुणवाले परमाणुओंके साथ होगा बन्ध होने के लिये विषम गुणता कारण होती है, वह विषमता दधधिकतासे ली गई है। પુદ્ગલને અને રૂક્ષ પુદ્ગલેને સ્નિગ્ધપુગલની સાથે અને રૂક્ષ પુદ્ગલેની साथे सया(मन्य) 5 छ. युं ५ छ है
“ समनिद्वाए बधो" त्याह
આ કથનને ભાવાર્થ એ છે કે વિષમ સ્નિગ્ધ રૂક્ષ ગુણવાળાં પુદ્ગલેને જ બન્ધ થાય છે- સમગુણવાળા (સમાન માત્રામાં) સ્નિગ્ધરૂક્ષ પુદ્ગલેને બધે થઈ શકતો નથી. જે સ્નિગ્ધ ગુણવાળાં પરમાણુ સમાન હોય તે તેમને અન્ય અન્ય સમાન સ્નિગ્ધ ગુણવાળાં પરમાણુઓની સાથે પણ થશે નહીં અને સમાન રક્ષ ગુણવાળાં પરમાણુઓની સાથે પણ થશે નહીં. એજ પ્રમાણે જે રૂક્ષગુણવાળાં પુદ્ગલે સમાન હોય તે તેમને બન્ધ પણ અન્ય સમાન રૂક્ષ ગુણવાળાં પરમાણુઓની સાથે પણ થશે નહીં અને અન્ય સમાન નિષ્પગુણવાળાં પરમાશુઓની સાથે પણ થશે નહીં. બન્ધ થવાને માટે વિષમ માત્રામાં સ્નિગ્ધ પુદ્ગલને ત્યધિક સ્નિગ્ધ રૂક્ષ ગુણતા હોવી આવશ્યક ગણાય છે. તે વિષમતા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #410

३८१
सुघा टीका स्था०१० सू० १३ अजीयरिणामनिरूपणम् बोध्यम्-स्निग्धस्य पुद्गलस्य द्विकाधिकेन स्निग्धेन पुगलेन, रूक्षस्य पुद्गलस्य च द्विकाधिकेन रूक्षेण पुद्गलेन संयोगः। स्निग्धरूक्षयोस्तु पुद्गलयोः जघन्यवर्जः समो विषमो वा बन्धो भवति । तदुक्तम् -
“निद्धस्स निद्रेण दुहाहिएणं, लुक्खस्स लुक्खेण दुहाहिएणं ।
निद्धस्स लुक्खेण उवेइ बंधो, जहन्नवज्जो विसनो समो वा ॥१॥" स्निग्ध पुद्गलका द्वयधिक स्निग्ध पुद्गल के साथ संयोग होता है, जघन्य गुणवाले यदि स्निग्ध और रूक्ष पुद्गल हैं तो उनका बंध नहीं होता है, समगुणवालोंका बन्ध नहीं होता है परन्तु द्वयधिक समगुणवालोंका और विषम गुणवालों का बंध होता है। तदुक्तम्--
" निद्धस्स निद्रेण दुहाहिएणं " इत्यादि । तात्यर्य यह है कि एक तरफ दो गुण अधिक स्निग्ध परमाणु हैं, और दूसरी तरफ ४ गुणवाले स्निग्ध के परमाणु हैं, तो इनका बन्ध हो जायेगा । परन्तु यदि एक तरफ १ गुणयाला स्निग्धका परमाणु हैं तो इनका बंध नहीं होगा क्योंकि जघन्य गुणवालोंको बंध होनेका निषेध किया गयाहै इसी प्रकार ४ गुणवाले स्निग्ध परमाणुओंका और ४ गुणवाले रूक्ष परमाणुओका अथवा स्निग्ध परमाणुओंका आपस में बन्ध દ્વાધિકતાવાળી હેવી જોઈએ. એટલે કે સિનગ્ધ પુદ્ગલને દ્રયધિક નિષ્પ પુદ્ગલની સાથે સંગ થઈ શકે છે, અને રૂક્ષ પુદ્ગલને દ્વાધિક રૂક્ષ પુદ્ગલની સાથે સંગ થઈ શકે છે. જઘન્ય ગુણવાળા સ્નિગ્ધ પુદ્ગલનો એટલે કે ઓછામાં ઓછી નિગ્ધતાવાળા પુદ્ગલેને ઓછામાં ઓછી રૂક્ષતાવાળા પુદ્ગલની સાથે બન્ધ (સંગ) થઈ શકતો નથી સમગુણવાળાં (મમાત્રામાં સિનગ્ધતા અથવા રૂક્ષતાવાળા) પુદ્રાલને બન્ધ થતું નથી, પરંતુ કયધિક સમગુણવાળા પુદ્ગલેને અને વિષમ ગુણવાળાં પુદ્ગલેને બન્ધ થાય છે. કહ્યું પણ છે કે
" निद्धस्स निद्धेण दुहाहिएण" त्याह
આ કથનનો ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે- ધારો કે એક તરફ બે ગણી નિગ્ધતાવાળાં પરમાણુઓ હોય અને બીજી તરફ ચાર ગણી સ્નિગ્ધતાવાળા પરમાણુ હોય, તે તેમને બન્ધ થઈ જશે. પરંતુ જે એક તરફ એક ગણી સ્નિગ્ધતાવાળું પરમાણુ હેય, તે તેમને બન્ધ નહીં થાય, કારણ કે જઘન્ય ગુણવાળાં (ઓછામાં ઓછા પ્રમાણની સ્નિગ્ધતા કે રૂક્ષતાના ગુણુવાળા) પર માણુઓના બધને નિષેધ કહ્યો છે. એ જ પ્રમાણે ચાર ગણી સ્નિગ્ધતાવાળા પરમાણુઓ અને ચાર ગણી રૂક્ષતાવાળાં પરમાણુઓને બન્ધ પણ એક બીજા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #411

३८२
स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - स्निग्धस्य स्निग्धेन द्विकाधिकेन रूक्षस्य रूक्षेण द्विकाधिकेन । स्निग्धस्य रूक्षेण उपैति बन्धो जघन्यवर्जो विषमः समो वा ॥ १॥ इति प्रथमो भेदः ।
तथा - गतिपरिणामः । अयं द्विविधः स्पृशतिपरिणाम: अस्पृशद्गतिपरिणा मव । तत्र - येन परिणामेन पुद्गलः प्रयत्नविशेषमाश्रित्य क्षेत्रपदेशान् स्पृशन् गच्छति स परिणामः स्पृशतिपरिणामः । तथा - येन परिणामेन पुद्गलः प्रयत्न विशेषमाश्रित्य क्षेत्र प्रदेशान् अस्पृशन्नेव गच्छति स परिणामः अस्पृशद्गतिपरिणामः । गतिमद् द्रव्याणां प्रयत्नभेद उपलभ्यते एव | अतः प्रयत्नभेदेन परिणामनहीं होगा क्योंकि सम गुणोंवाला बन्ध नहीं होता है, इस तरह दो गुण अधिक स्निग्धका स्निग्धके साथ और रूक्षका स्निग्धके साथ बंध होता है इस प्रकारका यह प्रथम भेद है (१)
गति परिणाम स्पृशद्गति परिणाम और अस्पृशद्गति परिणामके भेद से दो प्रकारका है, इनमें जिस परिणामसे पुल प्रयत्न विशेषको आश्रित करके क्षेत्र प्रदेशोंको छूता हुआ जाता है वह परिणाम स्पृशदगतिपरिणाम है तथा जिस परिणामसे पुद्गल प्रयत्न विशेष को आश्रित करके क्षेत्र प्रदेशोंको नहीं छूता हुआ ही चलता है, ऐसा वह परिणाम अस्पृशद्गतिपरिणाम है, गतिवाले जो द्रव्य होते हैं उनमें प्रयत्न भेद पाया ही जाता है, इसलिये प्रयत्न भेदसे परिणाममें भेद સાથે થતા નથી, ચારગણી સ્નિગ્ધતાવાળાં પરમાણુઓના ચાર ગણી સ્નિગ્ધતાવાળાં અન્ય પરમાણુએ સાથે પશુ બન્ધ થતા નથી, કારણુ કે સમગુણૢાવાળાં પરમાશુઓના બન્ધ થઈ શકતા નથી.
આ રીતે અહી એવા નિયમ સમજવા કે એ ગણી અધિક સ્નિગ્ધતા વાળા પરમાણુઓના સ્નિગ્ધની સાથે, રૂક્ષના વૃક્ષની સાથે, બે ગણુાં અધિક સ્નિગ્ધના રૂક્ષની સાથે અને રૂક્ષના સ્નિગ્ધની સાથે બન્ધ-સયાગ થાય છે. આ પ્રકારના આ પહેલા ભેદ છે.
गतिपरियाभना में प्रकार - (1) स्पृशद्गति परिलाभ, (२) अस्पृश ड्रगति परिणाम -
જે પરિણામ વડે પુદ્ગલ પ્રયત્ન વિશેષને આશ્રય લઈને ક્ષેત્રપ્રદેશને સ્પર્ધાતુ સ્પતુ ચાલ્યું જાય છે તે પરિણામને સ્પૃશદ્દ્ગતિ પરિણામ કહે છે. જે પરિણામ વડે પુદ્ગલ પ્રયત્નવિશેષના આશ્રય લઇને ક્ષેત્રપ્રદેશેાના સ્પ કર્યા વિના ચાલ્યું જાય છે તે પરિણામને અસ્પૃશતિ પરિણામ કહે છે, જે દ્રવ્યા ગતિવાળાં હોય છે તેઓમાં પ્રયત્નભેદ તા જોવામાં આવે જ છે; તેથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #412

-
सपाटीका स्था०१० स०१३ अजीवपरिणामनिरूपणम् भेदो भवत्येव । दृश्यतेच अत्युच्चपासादस्थितपुरुषैककालप्रक्षिप्तानां पाषा. णानां पतने कालभेदः, तथा-समभूमिगतपुरुषप्रक्षिप्तानां सततगतिप्रवृत्तानां लोष्टादीनां देशान्तरप्राप्तिकालभेदश्व, अतः सम्भाव्यते एवं द्विविधोऽपि गतिपरिणामः । अथवा-लघु गुरु भेदाद द्विविधोऽयं गतिपरिणामः इति द्वितीयः । तथासंस्थानपरिणामः-संस्थान-परिमण्डल-वृत्त-व्यस्र-चतुरस्रायतलक्षणं, तद्रूपः परिणामः । अयं परिमण्डलादि भेदेन पञ्चविधः । इति तृतीयः । तथा-भेदपरिणामः -भेदरूपः परिणामः । अयं खण्डभेद-प्रतर-भेदानुतटभेद-चूर्णभेदो-त्करिकाहोता ही है । यह बात तो प्रत्यक्षसे देखने में आती है कि बहुत ऊंचे प्रासाद परसे खडे हुए अनेक पुरुषों द्वारा एकही समय में जो पाषाण खण्ड प्रक्षिप्त किये जाते हैं, उनके गिरने में काल भेद होता है तथा इसी तरहसे समभूमिमें खडे हुए पुरुषों द्वारा-जो पाषाण खण्ड फेंके जाते हैं, वे यद्यपि एक सी गतिसे चलते हैं फिर भी ऐसे उन पावाणोंकी देशान्तर प्राप्तिमें कालभेद देखा जाता है. अथवा-गुरु और लघु के भेदसे भी गतिपरिणाम दो प्रकारका होता है--
संस्थान परिणाम--संस्थान नाम आकार है, यह आकार, परिमण्डल, वृत्त, व्यस्र, चतुरस्र और आघत रूपसे अनेक प्रकारका होता हैं. अर्थात् पांच प्रकार का होता है, इस तरह संस्थान रूप जो परिणाम है, वह संस्थान परिणाम है, तथा-भेद रूप जो परिणाम है वह भेद परिणाम हैं यह भेद परिणाम - खण्डभेद प्रतरभेद, પ્રયત્નભેદને લઈને પરિણામમાં ભેદ પડી જાય છે. એ વાત તે પ્રત્યક્ષ જોવામાં આવે છે કે કેઈ ઊંચા મકાનની અગાશીમાં ઊભેલાં અનેક માણસો દ્વારા એક જ સમયે જે અનેક પથ્થર નીચે ફેંકવામાં આવે છે તે પથ્થરો એકી સાથે જમીન પર પડતા નથી પણ તેમનાં પતનના કાળમાં તફાવત જોવામાં આવે છે. એ જ પ્રમાણે સમતલ ભૂમિ પર ઊભેલાં અનેક માણસો દ્વારા જે પથ્થરો ફેંકવામાં આવે છે તેઓ જે કે એકધારી ગતિથી આગળ વધે છે, છતાં પણ દેશાન્તર પ્રાપ્તિમાં કાળભેદ જોવામાં આવે છે. અથવા-ગુરુ અને લઘુના ભેદથી પણ ગતિ પરિણામ બે પ્રકારનું કહ્યું છે.
સંસ્થાના પરિણામ-સંસ્થાન એટલે આકાર તે આકારના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર છે–પરિમંડલ, વૃત્ત વ્યસ્ત્ર, ચતુરસ્ત્ર અને આયત. આ રીતે સંસ્થાન રૂ૫ જે પરિણામ છે તેને સંસ્થાનપરિણામ કહે છે.
ભેદ પરિણામ-ભેદ રૂપ જે પરિણામ છે તેને ભેદ પરિણામ કહે છે. તે ભેદ પરિણામના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે-ખંડભેદ, પ્રતરભેદ, અનુતટ लेट, यूने मन BRE
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #413

३८४
स्यानाङ्गसूत्रे भेदेन पञ्चविधः । तत्र-खण्डभेदो-यथा क्षिप्तमृत्पिण्डस्य १, प्रतरभेदो-यथा मेघसमूहस्य २ अनुतटभेदो-यथा-वंशस्य ३, चूर्णभेदः प्रतीतः ४ उत्करिकाभेदो यथा समुत्कीर्यमाणमस्थकस्य ५। इति चतुर्थों भेदः । तथा-वर्णपरिणामः-वर्णरूपः परिणामः । वर्णः कृष्ण-नील-पीत-रक्त-श्वेत भेदात् पञ्चविधः, अतस्तत्परि. णामोऽपि पञ्चविधो बोध्यः । इति पञ्चमः। गन्धपरिणामः-गन्धरूपः परिणामः । गन्धः सुरभिदुरभिभेदाद् द्विविधः, अतस्तत्परिणामोऽपि द्विविधो बोध्य इति षष्ठः । रसपरिणाम:-रसरूपः परिणामः । अयं च मधुरादि भेदात्पश्चविधः। अनुतट भेद, चूर्ण भेद और उत्करिका भेदसे पांच प्रकारका होता है इनमें फेंके गये मृत्पिण्डके जो टुकडे २ हो जाते हैं वह खण्डभेद है। मेघ समूहके जो स्वतः टुकडे २ हो जाते हैं वह प्रतर भेदहै। बांसका जो भेद है यह अनुतट भेद है, चूर्ण रूप जो भेद है वह चूर्णभेद है। समुत्कीर्यमाण प्रस्त के जो भेद हैं वह उत्करिका भेद हैं वर्ण परिणाम वर्ण रूप जो परिणाम है, वह वर्णपरिणाम है, वर्ण, कृष्णनील, पीत, रक्त एवं श्वेतके भेदसे पांच प्रकारका होता है, इसलिये वर्णका परिणाम भी पांच प्रकारका होता है।
गन्ध परिणाम-गन्ध रूप जो परिणाम है, वह गन्ध परिणाम है सुरभि और दुरभिके भेदसे गन्ध दो प्रकार है इसलिये गन्ध परिणाम भी दो प्रकारका होता है, रस रूप जो परिणाम है, वह - रस परिणाम
માટીના ઢેફાને ફેંકવાથી તેના જે ટુકડે ટુકડા થાય છે તેને ખડભેદ કહે છે. મેઘસમૂહના જે સ્વતઃ (આપમેળે) ટુકડે ટુકડા થઈ જાય છે તેને પ્રતભેદ કહે છે. વાંસ ફાટવાની જે ક્રિયા થાય છે તેને અનુતટભેદ કહે છે, કઈ પણ વસ્તુને તદન ભૂકો થઈ જ તેનું નામ ચૂર્ણભેદ છે. પહાડના ભેદનની જે ક્રિયા થાય છે તેરે ઉત્સરિકા ભેદ કહે છે.
વર્ણ પરિણામ-વર્ણરૂપ જે પરિણામ છે તેને વર્ણ પરિણામ કહે છે. તે વણું પરિણામના નીચે પ્રમાણે પાંચ પ્રકાર કહ્યા છે-કૃષ્ણ, નીલ, પીત, રક્ત सन श्वेत.
ગન્ધપરિણામ-ગન્ધરૂપ જે પરિણામ છે તેને ગન્ધપરિણામ કહે છે. ગાધના में प्रा२ छ-(१) सुरलि मने (२) २मि. तेथी गन्धपरिणामना ५ सुरभि ગન્ધપરિણામ અને દુરભિગન્ધપરિણામ નામના બે ભેદ પડે છે.
રસપરિણામ-રસરૂપ જે પરિણામ છે તેને રસપરિણામ કહે છે. રસના મધુરાદિ પાંચ પ્રકાર છે, તેથી રસપરિણામના પણ પાંચ પ્રકાર પડે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #414

सुघा टीका स्था० १० सू० १३ अजीवपरिणामनिरूपणम्
३८५ इति सप्तमः । स्पर्शपरिणामः-स्पर्शरूपः परिणामः । अयं च-मृदुकठिनादिभेदेन अष्टविधः, इत्यष्टमः । अगुरुलघुपरिणाम:-गुरु-अधोगमनस्वभावं लघु-ऊर्ध्वगम. नस्वभावम् , उभयोर्द्वन्द्वे गुरुलघु, न तथा यद् द्रव्यं तत् अगुरुलघु-भाषामनः कर्मद्रव्यादि, तदेवपरिणामः-परिणामतवतोरभेदात्-अगुरुलघुपरिणामः । एत. द्ग्रहणेन एतद्विपरीतो गुरुलघुपरिणामोऽपि गृह्यते इति बोध्यम् । तत्र-विवक्षया गुरु, विवक्षया च लघु यद् द्रव्यं तद् गुरुलघु-औदारिकादि, स्थूलतरमित्यर्थः, तद्रूपः परिणामः-परिणामपरिणामवतोरभेदाद् गुरुलघुपरिणामः । इदं अगुरुलघु. गुरुलघु भेदेन निश्चयनपमाश्रित्य द्विविधमपि, व्यवहारतश्चतुर्विधम् । तत्र-गुरु. है. यह रस तिक्त कटु कषायअम्ल ( खट्टा ) मधुरके भेदसे पांच प्रका. रका होता हैं, स्पर्श रूप जो परिणाम है वह स्पशपरिणाम है, स्पर्श शीत, उष्ण, स्निग्ध,रूक्ष कर्कश कठोर, गुरु लघुके भेदसे आठ प्रकारकाहै।
अगुरु लघु परिणाम--अधोगमन स्वभावका नाम गुरु है, तथाउर्ध्वगमन स्वभावका नाम लघु है, जो द्रव्य न गुरु स्वभाववाला होता है, और न लघु स्वभाववाला होता है ऐसा वह द्रव्य अगुरू-लघु स्वरूप माना गया है, भाषा, मन, कर्म आदि रूप जो द्रव्य है वह अगुरु लघु रूप होता है, इस अगुरु लघुरूप जो परिणाम है, वह अगुरु लघु परिणाम है, यद्यपि अगुरु लघु गुण माना गया है, और गुण होनेसे यह द्रव्याश्रित होता है, परन्तु यहां जो द्रव्यको अगुरु लघुरूप कहा गया है वह परिणाम और परिणामी द्रव्यमें अभेदके उपचारसे ही कहा गया है, यहां अगुरु लघुके ग्रहणसे इससे विपरीत जो गुरु लघु परि
સંપર્શ પરિણામ-સ્પર્શરૂપ પરિણામને સ્પર્શ પરિણામ કહે છે સ્પર્શના મૃદુ, કઠિન આદિ આઠ પ્રકાર છે, તેથી સ્પર્શ પરિણામના પણ આઠ પ્રકાર પડે છે.
અગુરુ લઘુપરિણામ-જે દ્રવ્ય ગુરુ સ્વભાવવાળું પણ હોતું નથી અને લઘુસ્વભાવવાળું પણ હોતું નથી. એવાં દ્રવ્યને અગુરુલધુરૂપ ગણવામાં આવે છે. ભાષા, મન, કર્મ આદિ રૂપ દ્રવ્ય હોય છે તે અગુરુલઘુરૂપ હોય છે. આ અગુરુલઘુરૂપ જે પરિણામ છે તેનું નામ અગુરુલઘુપરિણામ છે. જો કે અગુરુલઘુને ગુણ માનવામાં આવેલ છે અને ગુણ રૂપ હોવાને લીધે તે દ્રવ્યાશ્રિત હોય છે, પરંતુ અહીં જે દ્રવ્યને અગુરુલઘુ રૂપ કહેવામાં આવ્યું છે તે પરિણામ અને પરિણામી દ્રવ્યમાં અભેદનો ઉપચારની અપેક્ષાએ જ કહેવામાં આવ્યું છે. અહીં અગુરુલઘુના ગ્રહણને લીધે स्था०-४९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #415

स्थानाङ्गसूत्रे
कम्-अधोगमनस्वभावं वज्रादि, लघुकम् = ऊर्ध्वगमनस्वभावं दीपशिखादि, गुरुलधुकं = तिर्यग्गामि वायुज्योतिष्क विमानादि, अगुरुलघुकम् = आकाशादीति नवमो भेदः । तथा शब्दपरिणामः - शब्दरूपः परिणामः शब्दा शुभाशुभभेदेन द्विविधइति शब्दपरिणामोsपि द्विविधो बोध्य इति दशमो भेदः । सू० १३ ॥
"
३८६
णाम है, यह भी गृहोत हुआ है, विवक्षावश जो द्रव्य गुरु होता है, वह द्रव्य गुरु है, और विवक्षा वश जो द्रव्य लघु होता है वह द्रव्य लघु है, ऐसा वह गुरु लघु औदारिक आदि द्रव्यरूप होता है, क्योंकि गुरु लघु द्रव्य स्थूलनर होता है, इस गुरुलघु रूप जो परिणाम है, वह गुरु लघु परिणाम है, यहां परिणाम और परिणामवाले में अभेद् सम्बन्धसे गुरु लघु परिणाम कहा गया है यह अगुरु लघु परिणाम और गुरु लघु परिणाम इस प्रकारके भेद निश्चयनपके मतानुसार दो प्रकारका होता है, फिर भी व्यवहार के अनुसार चार प्रकारका है, इनमें अधोगमन स्वभाववाला गुरुक होता है, जैसे वज्रादि द्रव्य, ऊर्ध्व गमन स्वभाववाला लघुक होता है जैसे दीपशिखा आदि, गुरु लघु स्वभाववाला गुरु लघुक होता है, जैसे-तिर्यग्गामी बायु एवं ज्योतिष्क विमान आदि एवं अगुरु लघुक आकाश आदि द्रव्य होते हैं । शब्द रूप जो परिणाम है, वह शब्द परिणाम हैं, शुभ और अशुभके भेद से તેનાથી વિપરીત જે ગુરુલઘુ પરિણામ છે, તેને પણ ગ્રડુ કરવુ જોઇએ. જે દ્રવ્યની ગુરુદ્રવ્ય રૂપે વિવક્ષા થાય છે, તે દ્રવ્ય ગુરુ હાય છે અને જે દ્રવ્યની લઘુદ્રવ્ય રૂપે વિવિક્ષા થાય છે,તે દ્રવ્ય લઘુ હોય છે. એવું તે ગુરુલઘુ દ્રવ્ય ઔદ્યારિક આદિ દ્રવ્યરૂપ હોય છે. કારણ કે ગુરુલઘુ દ્રષ્ય સ્થૂલતર હોય છે આ ગુરુલઘુરૂવ જે પરિણામછે તેને ગુરુલઘુપરિણામ કહે છે. અહી પરિગ્રામ અને પિરણામવાળ માં અભેદ સંબંધની અપેક્ષાએ આ પરિણામને ગુરુલઘુપરિણામ કહેવામાં આવ્યું છે. નિશ્ચય નયની માન્યતા પ્રમાણે અગુરુલઘુપરિણામ અને ગુરુલઘુપરિણામરૂપ એ ભેદ પડે છે, છતાં પણ વ્યવહાર નયની માન્યતા અનુસાર તેના ચાર પ્રકાર પડે છે, જેમ કે અધેાગમનના સ્વભાવવાળુ દ્રવ્ય ગુરુક હૈય છે. વાઢિ દ્રશ્યને આ કારણે ગુરુક કહી શકાય. ઉર્ધ્વગમનના સ્વભાવવાળું દ્રવ્ય લઘુક હાય છે જેમ કે દીપ શિખાને લઘુક કહી શકાય.
ગુરુલઘુ સ્વભાવવાળા દ્રવ્યને ગુરુલઘુક કહે છે જેમ કે તિય ગૂગામી વાયુ, જ્યાતિષ્ક વિમાન આદિ. -माश आदि द्रव्य अगुरुलघु होय छे.
શબ્દપરિણામ-શબ્દરૂપ જે પરિણામ હોય છે તેને શબ્દપરિણામ કહે છે. શબ્દના બે ભેદ પડે છે-(૧) શુભશબ્દ અને (ર) અશુભરાબ્ત. તેથી શબ્દપરિણામ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #416

सुघा टीका स्था. १० सू. १४ अस्वाच्या स्वरूपनिरूपणम्
३८७ अजीवपरिणामोऽधिकृत इति पुद्गललक्षणाजीवपरिणामम् अन्तरीक्षलक्षणाजीवपरिणामं चाश्रित्य अस्वाध्यायिकं निरूपयति
मूलम्-दसविहे अंतलिक्खिए असज्झाइए पण्णत्ते, तं जहा-उकावाए १,दिसिदाहे २, गजिए ३, विज्जुए ४, निग्घाए ५, जुयए ६, जक्खालित्ते ७, धूमिया ८, महिया ९, रयउग्घाए १०॥ दसविहे ओरालिए असज्झाए पण्णत्ते, तं जहाअट्टि १, मंसं २, सोणिए ३, असुइसामंते ४, सुसाणसामंते ५, चंदोवरागे ६, सूरोवरागे ७, पडणे ८, रायबुग्गहे ९, उपस्सयस्स अंतो ओरालिए सरीरगे १० ॥ सू० १४ ॥
छाया-दशविधम् आन्तरीक्षिकम् अस्याध्यायिकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-उल्कापातः १, दिग्दाहः २, गर्जितम् ३, विद्युत् ४, निर्घातः ५, यूपकम् ६, यक्षादीप्तम् ७, धूमिका ८, मिहिका ९, रज उद्घातः १०। दशविधम् औदारिकम् अस्वाध्यायिकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अस्थि १, मांसम् २, शोणितम् ३, अशुचिसामन्तम् ४, श्मशान सामन्तम् ५, चन्द्रोपरागः ६, सूर्योपरागः ७, पतनं ८, राजव्युग्रहः ९, उपाश्रयस्यान्तः औदारिकं शरीरकम् १० ॥ सू० १४ ॥
टीका-'दसविहे अंतलिक्खिए ' इत्यादि
आन्तरीक्षिकम् - अन्तरीक्षम् आकाशं, तत्र भवमान्तरीक्षिकम्-अस्वाध्यापि. कम्-अस्वाध्यायः पठितमूलपाठस्यावर्तनमस्ति यस्मिस्तत् स्वाध्यायिकं, न स्वाशब्द दो प्रकारका होता हैं, इसलिये शब्द परिणाम भी दो प्रकारका होता कहा गया है इस तरहसे यह अजीव परिणाम १० प्रकारका कहा गया है । मूत्र १३ ॥ ___अजीच परिणामके अधिकारका लेकर अब सूत्रकार पुद्गल रूप अजीवके परिणामको और अन्तरीक्षरूप अजीवके परिणामको आश्रित करके अस्वाध्यायिकका निरूपण करते हैंના બે પ્રકાર પડે છે. આ રીતે અજીવ પરિણામને દસ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ અહીં સમાપ્ત થાય છે. એ સૂત્ર ૧૩
પૂર્વસૂત્રમાં અજીવપરિણામનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર પુદ્ગલરૂપ અજીવના પરિણામને અને અન્તરીક્ષરૂપ અજીવના પરિણામને આધારે અસ્વાધ્યાયિકેનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #417

३८८
स्थानाङ्गसूत्रे घ्यायिकम्-अस्वाध्यायिकम् -स्वाध्यायस्याकरणकारणं दविध प्रज्ञप्तम् , तद्यथा'उल्कापातः' इत्यादि । तत्र-उल्कापात तारापतनम्, अत्र प्रहरपर्यन्तमस्या. ध्यायः । भूकम्पोऽप्यत्रैव संगृहीत इति प्रथमः । दिग्दाहः-पूर्वादिकायां दिशि छिन्नमूलोदाहः प्रज्वलनं दिग्दाहः । कस्यांचिदिशि महानगरप्रज्वलनमिव उपरि प्रकाशः, अधस्तादन्धकारः । अत्र च यावदिशोऽरुणिमा तावदस्वाध्यायः ।
"दसविहे अंतलिक्खिए पण्णत्ते" इत्यादि ॥ मूत्र १४ ॥
आन्तरीक्षिक अस्वाध्यायिक दश प्रकारका कहा गयाहै जैसे-उल्कापात १, दिग्दाह २, गजित ३, विद्युत् ४, निर्घात ५ यूपक ६ यक्षादीप्त ७ धूमिका ८ मिहिका ९ और रज उद्धात १०। ___अन्तरीक्ष नाम आकाशका है, इसमें जो होताहै वह आन्तरीक्षिक हैं, पठित मूलपाठका आवर्तन करना यह स्वाध्याय है, यह स्वाध्याय जिसमें होता है, वह स्वाध्यायिक है, और यह जिसमें नहीं होता है वह अस्वाध्यायिक है, अर्थात् आकाशसे सम्बन्ध रखनेवाली इन दश बातोंमें स्वाध्याय करना वर्जित है, ताराका पतन होना यह उल्कापात है-उल्कापातके समप १ प्रहर तक स्वाध्याय करना निपिद्ध है भूकम्प यहीं पर अन्तर्भूत हो जाता है पूर्वादि दिशाओं में छिन्नमूलयाला जो दाह-प्रज्यलन होता है वह दिग्दाह है किसी दिशामें महानगरके जल
"दसविहे अंतलिक्खिर पणत्ते" त्याह-(सू. १४)
અતરીક્ષિક (અ કાશ સાથે સંબંધ રાખનારાં) અસ્વાદવાધિક (સ્વાધ્યાય કરવાનો નિષેધ હોય એવી બાબતે દસ પ્રકારના કહ્યા છે. જેમ કે (૧) ઉલ્કાપાત (२) , (3) त, (४) विद्युत, (५) निति, (६) ५५४, (७) यक्षाहीत, (८) धुभि:।, () मिडि अने (१०) २०४Satd.
અન્તરીક્ષ એટલે આકાશ. આકાશમાં જે હોય છે તેને આન્તરીક્ષિક કહે छ. शीमे भूतानुमायतन (पुनरावन) ४२ तेनु नाम स्वाध्याय छे. તે સ્વાધ્યાય જે કાળમાં થાય છે તે કાળને સ્વાધ્યાયિક કહે છે. જ્યારે તે સ્વા ધ્યાય કરી શકો નથી તે કાળને અસ્વાધ્યાયિક કહે છે. આકાશ સાથે સંબંધ ધરાવતી નીચેની દસ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં સ્વાધ્યાય કરવાનો નિષેધ ફરમાવ્યો છે.
(१) Gestud-तारानु पतन थतनु नाम यात छ. Seld થાય ત્યારથી એક પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય કરે જોઈએ નહીં. ભૂકમ્પને પણ આ કારણમાં જ સમાવેશ થઈ જાય છે
(૨) દિગ્દાહ-પૂર્વાદિ દિશાઓમાં જે છિન્નમૂલવાળું પ્રજવલન થાય છે તેને દિગ્દાહ કહે છે. કેટલીક વખત કે મહાનગરને આગ લાગી હોય એવી રીતે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #418

सुघा टीका स्था०१० सू० १४ अस्वाध्यायस्वरूपनिरूपणम्
३८९ इति द्वितीयः । गर्जितम्-मेघगर्जितम् । आदि स्वातिपर्यन्तदशनक्षत्राणि विहाय अन्यनक्षत्रेषु मेघस्य गर्जने प्रहरमात्रमस्वाध्यायः । इति तृतीयः । विद्युत् विद्युतो विद्योतनम् । अत्रापि पूर्ववत् प्रहरपर्यन्तमस्वाध्यायः इति चतुर्थः । निर्घातःसाभ्रनिरभ्र वा व्योम्नि व्यन्तरकृतो महामर्जितसमो ध्वनिः । अत्र चतस्रः अष्टौ, द्वादश वा पहरान् यावदस्वाध्यापः इति पञ्चमः। यूपकः-सन्ध्यामभाचन्द्रप्रमयोमिश्रस्वम् , स च शुक्लपक्षप्रतिपद् द्वितीयातृतीयारूपेषु त्रिषु दिनेषु भवति । तत्र च नेकी तरह ऊपर प्रकाश और नीचे अन्धकार दिखलाई देता है वही दिग्दाह है, यहां पर जब तक दिशामें ललाई रहती हैं तब तक अस्वाध्याय कहा गया है, गर्जित से यहां मेव गजित लिया गया है, आ से लेकर स्वाति नक्षत्र तक दश नक्षत्रों को छोडकर अन्य नक्षत्रोंमें मेघ गर्जन होने पर प्रहर मात्रको अस्वाध्याय कहो गया है विजलीका चमकनायह विद्युत् है, यहां पर भी एक प्रहर का अस्वाध्याय कहा गया हैं चाहे आकाशमें बादर छाये हों, चाहे न छाये हो उस समय आकाशमें जो व्यन्तरदेवकृत जो महा गर्जनाकी जैसी ध्वनि होती है वह निर्यात है, ऐसी अवस्थामें चार प्रहर तक, आठ प्रहर तक अथवा १२ प्रहर तक अस्वाध्याय काल कहा गया है, सन्ध्याकी प्रभा और चंद्रकी प्रभा इन दोनोंकी प्रमाका जो मिश्रण है वह यूपक है, यह शुक्ल पक्षकी पतिपदाको द्वितीयाको और तृतीयाको होता है इन दिनोंमें चन्द्र सन्ध्या. ઉપર પ્રકાશ અને નીચે અંધકાર નજરે પડે છે. તેનું નામ જ દિગ્દાહ છે. જ્યાં સપી તે દિશામાં રતાશ દેખાતી બંધ ન થાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ નહીં.
(3) -20 ५६ मेघनानु पाय छे. 20 नक्षत्री ने સ્વાતિ પર્યન્તના દસ નક્ષત્ર સિવાયના નક્ષત્રમાં જ્યારે મેઘગર્જના સંભળાય ત્યારે એક પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાય કરવાને નિષેધ છે.
વિદ્યુત-વિજળીને ચમકારો થાય ત્યારે પણ એક પ્રહર સુધી સ્વાધ્યાયને નિષેધ ફરમાવ્યું છે.
નિઘત--આકાશ વાદળાએથી ઘેરાયેલું હોય કે ઘેરાયેલું ન હોય એવી સ્થિતિમાં આકાશમાં વ્યક્તર દેવકૃત જે મહાગર્જના જે અવાજ-કડાકા જે અવાજ–થાય છે તેનું નામ નિર્ધાત છે એવો કડાકે થાય ત્યારે પણ ચાર પ્રહાર સુધી, આઠ પ્રહર સુધીનો અને બાર પ્રહર સુધીને અસ્વાધ્યાય કાળ સમજવો.
ચૂપક-સંધ્યાના તેજનું અને ચન્દ્રના તેજનું જે મિશ્રણ હોય છે તેનું નામ ચૂપક છે. આ પ્રકારનું ચૂપક શુકલ પક્ષની પડે, બીજ અને ત્રીજની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #419

३९०
स्थानाङ्गसूत्रे चन्द्रः सन्ध्यागत इति हेतोः सन्ध्या न ज्ञायते, सन्ध्याममावन्द्रप्रमयोमिश्रित त्वात् । अयं च लोके 'बालवन्द्र' इति नाम्ना प्रसिद्धः । अत्र रजनीमुखपहर मात्रमस्वाध्यायः । इति पष्ठः । यक्षादीप्तम्-एकस्यां दिशि अन्तराऽन्तरा दृश्य. मानो विद्युत्सदृशः प्रकाशः । अत्र यायत्तदर्शनं तावदस्वाध्यायः । इति सप्तमः । धूमिका धूमाकारा 'धूभर' इति भाषापसिद्धा । इयं यावत्पतति तावदस्त्रा. ध्यायः । इत्यष्टमः । मिहिका-जलकणसहिता धूमिकैव । इयं यावत्तिष्ठति तावदस्वाध्यायो बोध्यः । इति नवमः। धूमिकामिहिकयोः पातस्तु कार्तिकादिषु गर्भमासेषु भवतीति बोध्यम् । तथा-रजउद्घातः-पवनादिप्रेरणया गगने समगत होता है इस कारण सन्ध्या मालून नहीं होती है क्योंकि सन्ध्या प्रमा और चन्द्रमा ये दोनों मिश्रित हो जाती हैं । " बालचन्द्र " इस नामसे यह यूपक लोकमें प्रसिद्ध हैं, यहां पर रजनी मुखले एक प्रहर तक अस्वाध्याय काल कहा गयाहै । एक दिशामें वीच २ में जो विद्युत् जैसा प्रकाश प्रतीत होता है वह यक्षदीप्त है, जब तक वह प्रकाश दिख. लाई देताहै तबतक अस्वाध्यायकाल कहा गयाहै, आकाशमें जो धूआँके जैसी धूर दिखलाई देतीहै वह धूमिश्रहै यह धूमिका जब तक गिरतीहै तर तक अस्वाध्याय काल कहा गयाहै, जलकण सहित धूमिकाही मिहिका कहलाती है-यह मिहिका जय तक रहती है तब तक अस्वाध्याय काल कहा गया है, धूमिका एवं मिहिका इन दोनोंका पात कार्तिक आदि તિથિએ થાય છે. આ તિથિએમાં ચન્દ્ર સંધ્યાગત હોય છે, તે કારણે સંધ્યા નજરે પડતી નથી, કારણ કે ત્યારે ચન્દ્રપ્રભા અને સંધ્યાપ્રભાનું મિશ્રણ થઈ જાય છે. આ ચૂપક લેકમાં “બાલચન્દ્ર”ના નામથી પ્રસિદ્ધ છે. ત્યારે રાત્રિના પ્રથમ એક પ્રહર સુધીના સમયને અસવાધ્યાય કાળ કહ્યું છે.
યક્ષદીસ-કઈ એક દિશામાં રહી રહીને જે વિજળી જે પ્રકાશ દેખાય છે તેને યક્ષદીપ્ત કહે છે. જ્યાં સુધી તે પ્રકાશ દેખાયા કરે ત્યાં સુધીના સમયને અસ્વાધ્યાયકાળ કહ્યો છે.
પૂમિકા-આકાશમાં ધુમાડાના જેવી જે ધૂળ દેખાય છે તેને પૂમિકા કહે છે. તે પૂમિકા રૂપ રજ જ્યાં સુધી ખર્યા કરતી હોય ત્યાં સુધીના કાળને અસ્વા ધ્યાય કાળ કહ્યો છે.
મિહિકાજલકણ સહિતની પૂમિકાને મિહિકા કહે છે. જ્યાં સુધી આ મિહિકાનું અતિત રહે ત્યાં સુધીના કાળને અસ્વાધ્યાયકાળ કહ્યો છે. પૂમિકા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #420

सुघा टीका स्था०१० सू०१४ अस्वाध्यायस्वरूपनिरूपणम् ३९१ न्ताद् रेणुव्यापनम् । अत्रास्वाध्यायो यावद्रजसः उद्घातस्तावद् बोध्यः । इति दशमो भेदः । इति दशविधमान्तरीक्षिकमस्वाध्यापिकमिति ।
तथा-औदारिकम्-उदारं-मनुष्यपञ्चेन्द्रियतिर्यक्शरीरं, नस्येदमौदारिकम्मनुष्यपञ्चन्द्रियतिर्यक्रशरीरमाश्रित्य जातम् अस्वाध्यायिकं दविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-' अद्विमंस' इत्यादि। अस्थिमांसशोणितानि प्रतीतानि । तत्र-पश्चे. न्द्रियतिरश्चाम् अस्थिमांसशोणितानि द्रव्यतोऽस्वाध्यायिकानि। उपलक्षणाच्चापि गृह्य ते, ततश्च-चर्मापि द्रव्यतोऽस्याध्यायिक भवति । उक्तं चगर्भ मासोमें होता है । तथा-रज उद्धात पवन आदिकी प्रेरणासे जो धूलि आकाशमें व्याप्त हो जाती है वह रज उद्धात है, यह उद्धात जब तक रहता है, तब तक अस्वाध्याय काल कहा गया है । इस तरहसे यह १० प्रकारका अन्तरीक्षिक अस्वाध्याय काल कहा गया है।
मनुष्य एवं पंचेन्द्रिय तिर्यश्चका जो शरीर है यह उदार है, यह उदार ही औदारिक है, इस औदारिक शरीरको लेकर जो अस्थाध्या. यिक हैं, वह भी दश प्रकारका कहा गया है जैसे -अस्थि १ मांस २ शोणित ३ अशुचि सामन्त ४, इनशानसामन्त ५, चन्द्रोपराग ६, सूर्योपराग ७ पतन ( राजमरण ) ८ राजव्युद्ग्रह ९ एवं उपाश्रयस्यान्त औदारिक पञ्चेन्द्रिय का जीव रहित शरीर रक १० पञ्चेन्द्रिय तिर्यञ्चोंके अस्थि मांस और शोणित ये सब द्रव्यकी अपेक्षा अस्वाध्यायिक है, यहां उपलक्षणसे चर्मका मी ग्रहण हुआ है પાત અને મિહિકાપાત કારતક આદિ ગર્ભ મહિનાઓમાં જ થાય છે.
રજઉદ્ઘાત–પવન આદિને કારણે જે ધૂળ આકાશમાં ઊંચે ચડે છે અને આખું આકાશ તેનાથી આચ્છાદિત થઈ જાય છે ત્યારે ૨જઉઘાત થયે કહેવાય છે. જ્યાં સુધી તે રજઉદ્દઘાત રહે ત્યાં સુધીના કાળને અસ્વાધ્યાયકાળ કહ્યો છે.
આ પ્રમાણે દસ પ્રકારના આતરીક્ષિક અસ્વાધ્યાયકાળ કહ્યા છે–
મનુષ્ય અને પન્દ્રિયતિર્યંચના શરીરને ઔદારિક શરીર કહે છે. તે ઔદારિક શરીર વિષયક નીચે બતાવેલી દસ પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં સ્વાધ્યાય કરે જોઈએ નહીં એટલે કે દારિક શરીરસંબંધી નીચેનાં કારણે જ્યારે ઉદ્ ભવે त ने अस्वाध्याय समन्व-(१) अस्थि, (२) मांस, (3) शाणित, (४) अशुसिामन्त, (५) २मशनसामन्त, (6) य-द्रो५२११, (७) सूर्या ५२११, (८) पतन, (८) २४०युड मन (१०) पाश्रयस्यान्त: मोहरि शरी२४.
પંચેન્દ્રિય તિર્યંચોનાં અસ્થિ, માંસ અને શેણિત, આ ત્રણે પદાર્થો દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અસ્વાદયાયિક છે. અહીં ઉપલક્ષણથી ચર્મને પણ ગ્રહણ કરવું જોઈએ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #421

३१२
स्थानाङ्गसूत्रे ___ " सोणियमंसं चम्म अट्ठि वि य होंति चत्तारि"। छाया-शोणितं मांसं चर्म अप्थ्यपि च भवन्ति चत्वारि । इति ।
क्षेत्रतो मनुष्यकलेवरे शतहस्ताभ्यन्तरे, तिर्यक् शरीरे पष्टिहस्ताभ्यन्तरे । कालतो यावत्कालं दृश्यते तावत् । भावतो मनसाऽप्यपठनमिति । मनुष्याणाम् अस्थि-चर्म-मांस-शोणितानि द्रव्यतोऽस्वाध्यायिकानि भवन्ति । क्षेत्रत:-अस्थि हस्तशताभ्यनरे पतितम स्वाध्यायिकं भवति । अथ तत्स्थानमग्निकायेन मातं इसलिये चर्म भी द्रव्पकी अपेक्षा अस्वाध्यायिक है। अर्थात् इनकी उपस्थितिमें स्वाध्याय नहीं किया जाता है, अतः ये अस्वाध्याय करने के कारण हैं। उक्तंच-" सोणियमसं चम्म" इत्यादि।
क्षेत्रकी अपेक्षा मनुष्यका कलेवर यदि सौ हाथके भीतर २ में विद्या मानहै तो वह स्वाध्यायके नहीं करनेको कारण है तथा तिर्यश्चपंचेन्द्रियका शरीर यदि साठ हाथके भीतर २ है तो वह भी स्वाध्यायके नहीं करने में कारण है, कालकी अपेक्षा जितने काल तक वह दिखलाई देता रहता है, उतने काल तक वह स्वाध्यायके नहीं करने में कारण है. भावकी अपेक्षा उस समय मनसे भी उसका पठन नहीं किया जाता है, मनुष्योंके अस्थि, चर्म, मांस एवं शोणित ये सब द्रव्यकी अपेक्षा अस्वाध्यायिक है, क्षेत्रकी अपेक्षा यदि ये १०० हाथके भीतर २ मौजूद हैं तो ये अस्वाध्यायके करने में कारण हैं। જોઈએ. એટલે કે ચમે પણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અસ્વાધ્યાયિક જ છે. એટલે કે અસ્થિ, માંસ, રુધિર અને ચર્મની જ્યાં ઉપસ્થિતિ (વિદ્યમાનતા) હોય, ત્યાં સ્વાધ્યાય કર જોઈએ નહીં. એટલે જ તેમને અસ્વાધ્યાયના કારણે રૂપે प्र४८ ४२वामा मास छ. हुं ५५५ छ -“ सोणियमंसं चन्म " या
ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ જે મનુષ્યનું શબ ૧૦૦ હાથ સુધીના અંતરે પડેલું, હોય તે સ્વાધ્યાય કરવું જોઈએ નહીં. જે તિર્યંચનું કલેવર સાઠ હાથ સુધીના અંતરે પડતું હોય તે જ્યાં સુધી તે કલેવરને ત્યાંથી દૂર કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધીનો કાળ અસ્વાધ્યાયકાળ સમજ. કાળની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે, તે જેટલા કાળ સુધી તે નજરે દેખાતું રહે તેટલા કાળ સુધી સ્વાધ્યાય કરવો જોઈએ નહીં. ભાવની અપેક્ષાએ એટલા સમય પર્યન્ત તે પાઠનું મનમાં પણ પડન કરવું જોઈએ નહીં. મનુષ્યનાં અસ્થિ, માંસ, ચર્મ અને શેણિતને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અસ્વાધ્યાયિક કહ્યા છે. ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ જે તે ૧૦૦ હાથના અંતર સુધીમાં પડેલાં હોય તે સ્વાધ્યાય નહી કરવામાં કારણભૂત બને છે પરંતુ જ્યાં તે અસ્થિ આદિ અસવાયાયિકે પડ્યાં હોય તે સ્થાનને પાણીથી ધોઈને સાફ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #422

सुघा टीका स्था० १० सू० १४ अस्वाध्यायस्वरूपनिरूपणम्
३९३
पानीयप्रवाहेण वा घौतं तदा अस्वाध्यायो न भवति । चर्ममांसशोणितानि तु हस्तशताभ्यन्तरे स्थितानि यदि भवन्ति तदा स्वाध्यायो न कल्पते । कालतो याव स्कालं तिष्ठन्ति तावदस्वाध्यायः । यदि कस्याश्चित् सप्तगृहाभ्यन्तरे प्रसूताया दारको जातस्तदा सप्त दिनान्यस्वाध्यायः, अष्टमे दिवसे स्वाध्यायः कर्त्तव्यः । अथ दारिका जाता, तर्हि तस्यां जातायामष्टौ दिनान्यस्वाध्यायः, नवमे दिने स्वाध्यायः कल्पते इति भेदत्रयम् । अशुचि सामन्तम् - अशुचीनाम् = अपवित्राणाम्, उच्चारादीनां सामन्तं = मामीप्यम् अस्वाध्यायिकं भवति । उच्चारादिषु घ्राणालोकविषयेषु सत्सु अस्वाध्यायो बोध्यः । इति चतुर्थो भेदः । श्मशानसामन्तम् =
हां यदि ये जिस स्थान में पड़े हों वह स्थान यदि पानी से धोकर साफ कर दिया गया हों या वहां अग्नि जलाकर उस स्थानकी शुद्धि कर दी गई हों तो ऐसी स्थिति में वह स्थान अस्वाध्यायका कारण नहीं बनता है, चर्म, मांस, शोणित यदि सौ हाथके भीतर २ स्थित हैं तब स्वाध्याय नहीं करना चाहिये, कालकी अपेक्षा ये चीजें जितने समय तक पडी रहती है-उतने समय तक अस्वाध्याय कहा गया है, यदि किसी सात घर के भीतर २ में बच्चा उत्पन्न हुआ है, तो सात दिन तक अस्वाध्याय कहा गया है, और यदि उसको लडकी उत्पन्न हुई है तो आठ दिन तक अस्वाध्याय काल कहा गया है नौवें दिन स्वाध्याय करना कहा गया है, अशुचिसामन्त - अशुचि पदार्थों का उच्चार आदि अपवित्र चीजोंका-सद्भाव यदि पासमें हो और वे घ्राण
કરી નાખવામાં આવે અથવા તે સ્થાન પર અગ્નિ સળગાવીને શુદ્ધિ કરવામાં આવે, તેા એવી પરિસ્થિતિમાં તે સ્થાન અસ્વાધ્યાયને ચાગ્ય રહેતુ નથી, પણ સ્વાધ્યાયને ચાગ્ય બની જાય છે. અસ્થિ, માંસ, ચમ, શાદ્યુિત આદિ ચીને સ્વાધ્યાય કરનાર વ્યકિતથી ૧૦૦ હાથ સુધીને અંતરે હાય તો તેણે સ્વાધ્યાય કરવે જોઈએ નહી. કાળની અપેક્ષાએ વિચાર કરવામાં આવે તેા જેટલા સમય સુધી તે ચીત્તે ત્યાં પડી હાય, તેટલા સમયને અસ્વાધ્યાયકાળ ગણવા જોઈએ ઉપાશ્રયની સમીપના સાત ઘર સુધીના ક્ષેત્રમાં કોઈ સ્ત્રીએ પુત્રના જન્મ આપ્યા હાય તેા જન્મકાળથી સાત દિવસ સુધીના અસ્વાધ્યાયકાળ સમજવા અને જો કોઈ સ્રીએ પુત્રીના જન્મ આપ્યા હાય તા આઠ દિવસ સુધીના અસ્વાધ્યાયકાળ ગણુવે. નવમાં દિવસે સ્વાધ્યાય કરી શકાય છે.
અશુચિ સામન્ત-અશુચિ પદાથ' એટલે મળ, મૂત્ર આદિ અપવિત્ર પદાથ
स्था०-५०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #423

स्थानाङ्गसूत्रे
श्मशानसामीप्यम् अस्वाध्यायिकं भवति । अत्र अस्वाध्यायो यावत् श्मशानं ज्वलितं दृश्यते तावद् बोध्य इति पञ्चमो भेदः । चन्द्रोपरागः = चन्द्रग्रहणम् अस्थाध्यायको भवति । अत्र स्वल्पग्रा से चतुष्पहरमात्रमस्वाध्यायः, aaisasura पर्यन्तम् सर्वप्रासे द्वादशप्रहरपर्यन्तमिति षष्ठो भेदः । सूर्योपरागः = सूर्यग्रहणमस्वाध्यायिको भवति । एवं सूर्यग्रहणे स्वल्पग्रासेऽष्टप्रहरपर्यन्तम्, ततोऽधिग्रासे द्वादशः सर्वग्रासे षोडशमहरात् यावदस्वाध्यायः । इति सप्तमः । आदि इन्द्रियोंके विषय हो रहे हों तो ऐसी स्थिति में भी स्वाध्याय करना वर्जित है, इसी प्रकारसे यदि श्मशानकी समीपता हा तो भी वहां स्वाध्याय करना वर्जित है, इसका तात्पर्य ऐसा है कि जब तक श्मशान ज्वलित होता हुआ प्रतीत होता रहता है तब तकही स्वाध्याय करना वर्जित समझना चाहिये ।
-
३९४
,
चन्द्रोपराग - जब तक चन्द्र ग्रहण हो रहा हो तब तक भी स्वाध्याय करना वर्जित कहा गया है, यदि चन्द्र ग्रहण में चन्द्रमाका ग्रास स्वल्प हो तो उस अवस्था में चार प्रहर तकका अस्वाध्याय कहा गया है, और यदि इससे अधिक ग्रास हो तो उस अवस्थामें आठ प्रहरका अस्वाध्याय काल कहा गया है और यदि सर्व ग्रास हो तो उस अवस्थामें बारह प्रहरका अस्वाध्याय काल कहा गया है, इसी तरहसे सूर्य ग्रहणमें भी अस्थाध्याय काल कहा गया है, अल्प ग्रास में आठ उससे अधिक ग्रासमें बारह एवं सर्व ग्रास अवस्थामें सोलह प्रहरका अस्वाध्याय काल जानना એવાં અશુચિ પદાર્થી સમીપમાં પડેલાં હોય અથવા તેમની દુ°ધના ધ્રાણેન્દ્રિય દ્વારા અનુભવ થતા હાય, તા એવી સ્થિતિમાં પણ સ્વાધ્યાય કરવાનો નિષેધ છે.
રમશાન સામન્ત-મશાનની સમીપમાં પણ સ્વાધ્યાય કરવાને નિષેધ છે. અહી એવા અથ ગ્રહણ કરવાના છે કે જ્યાં સુધી શ્મશાનમાં કાઈ શખના અગ્નિદાહ ચાલુ હોય ત્યાં સુધી-એટલે કે શ્મશાનના અગ્નિ ષ્ટિગાચર થતા હાય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કરવા જોઈ એ નહી”.
ચન્દ્રોપરાગ-જ્યાં સુધી ચન્દ્રગ્રહણ ચાલુ હાય ત્યાં સુધી પણ સ્વાધ્યાય કરવાના નિષેધ છે. જો ચન્દ્રગ્રહણ વખતે ચન્દ્રનેા સ્વપગ્રાસ હોય તે તે અવસ્થામાં ચાર પ્રશ્નર પર્યન્તના અસ્વાધ્યાયકાળ સમજવેા. જો અધિકગ્રાસ હાય તે આઠે પ્રહરપન્તના અસ્વાધ્યાયકાળ સમજવા અને જ્યારે સર્વગ્રાસ થયેા હાય ત્યારે ખાર પ્રહર સુધીના અસ્વાધ્યાય કાળ સમજવે,
સૂર્યાંપરાગ–સૂર્ય ગ્રહણ વખતે પણ સ્વાધ્યાયના નિષેધ ફરમાવ્યેા છે. અલ્પગ્રાસમાં આઠ, તેથી અધિકગ્રાસમાં બાર અને સગ્રાસ અવસ્થામાં સેાળ પ્રહરના અસ્વાધ્યાયકાળ સમજવે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #424

सुघा टीका स्था०१० सू० १४ अत्याध्यायस्वरूपनिरूपम्
३९५ पतनम् -मरणं रानादीनाम् । तत्र-राजमरणे यावसिंहासनारूढोऽपरो राना न भवति तावदस्वाध्यायो भवति । एवं यथासमवमन्यविषयेऽपि अस्वाध्यायोऽन्य तोऽवसेय, इत्यष्टमः । राजव्युद्ग्रहः-राज्ञां व्युद्ग्रहः संग्रामः अस्वाध्यायिको भवति । अत्रास्वाध्यायो यत्र क्षेत्रे यावद्राजयुद्धं तावदस्वाध्यायो बोध्यः, इति नवमो भेदः । तथा-उपाश्रयस्य अन्तःमध्ये वर्तमानम् औदारिकं मनुष्यादि सम्बन्धिशरीरकं यदि भवति तदा अस्वाध्यायिकं भवति । परिष्ठापिते तु तस्मिन् तत् स्थान शुद्धं भवतीति दशमो भेदः । अस्वाध्यायविषये विशेषजिज्ञासुभिचाहिये इसी प्रकार से जब राजा आदिकोंका पतन-मरण हो जाताहै तोउस अवस्था तक अस्वाध्याय काल कहा गयाहै कि जब तक दूसरा राजा नहीं हो जाता है इसी तरहसे यथासंभव अन्य विषयमें अस्वाध्याय काल अन्य शास्त्रों से जान लेना चाहिये इसी प्रकारसे राजाओं में जब संग्राम छिड जाता है तो यह भी अस्वाध्यायका हेतु हो जाता है अर्थात् जिस क्षेत्रमें जब तक राजयुद्ध हो रहा है तब तक वहां अस्वाध्याय काल है, ऐसा समझना चाहिये. ___तथा-मनुष्य सम्बन्धी मृत शरीर जय तक उपाश्रयके भीतर मौजूद रहता है, तब तक स्वाध्याय करना वर्जित है, परन्तु जब वह शरीर परिष्ठापित हो जाता है तो यह स्थान शुद्ध हो जाताहै, ओर अवस्था में स्वाध्याय वर्जित नहीं होता है । अस्वाध्ययके विषयमें विशेष जिज्ञा.
પતન–જ્યારે કેઈ રાજા આદિનું મરણ થાય ત્યારે પણ સ્વાધ્યાય કરવાને નિષેધ છે. જ્યાં સુધી બીજા રાજાની વરણી ન થાય ત્યાં સુધી અસ્વાધ્યાય કાળ આ સ્થિતિમાં સમજ. એવી જ અન્ય પરિસ્થિતિમાં અસ્વાધ્યાયકાળ કેટલે કહ્યો છે તે અન્ય શાસ્ત્રોમાંથી જાણી લેવું.
રાજબુગ્રહ-બે રાજા ઓ વચ્ચેના યુદ્ધને રાજબુદુગ્રહ કહે છે. આ રીતે જ્યારે યુદ્ધ ચાલતું હોય, ત્યારે પણ સ્વાધ્યાય કરવાને નિષેધ ફરમાવ્યું છે. જે ક્ષેત્રમાં જ્યાં સુધી આ રાજવ્યુગ્રહ ચાલતું હોય ત્યાં સુધીના કાળને અસ્વાધ્યાયકાળ ગણવે જોઈએ દસમો અસ્વાધ્યાયકાળ નીચે પ્રમાણે કહ્યો છે
જ્યાં સુધી મનુષ્યનું મૃતશરીર ઉપાશ્રયમાં પડ્યું હોય ત્યાં સુધી સ્વાધ્યાય કર જોઈએ નહીં. પરંતુ જ્યારે ત્યાંથી તે મૃતશરીરને બહાર લઈ જવામાં આવે છે ત્યારે તે સ્થાન શુદ્ધ થઈ જાય છે, તેથી ત્યાર બાદ સ્વાધ્યાય કરવાને નિષેધ નથી.
અસવાધ્યાયકાળના વિષયમાં વિશેષ જાણવાની જિજ્ઞાસાવાળા પાઠકે એ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #425

३१६
स्थानाङ्गस रन्यत्र द्रष्टव्यमिति ॥ सू० १४ ॥
अनन्तरसूत्रे पश्चेन्द्रियशरीरमस्वाध्यायादिकं भवतीत्युक्तम् । पश्चेन्द्रियाधिकातदाश्रितं संयममसंयमं च पाह
मूलम्-पंचिंदियाणं जीवा असमारभमाणस्स दसविहे संजमे कजइ,-तं जहा-सोयामयाओ सोक्खाओ अवयरोवेत्ता भवइ १, सोयामएण दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ २, एवं जाय फासामएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ १०। एवं असंजमो वि भणियहो ॥ सू० १५ ॥
छाया-पश्चेन्द्रियान् खलु जीवान् असमारभमाणस्य दशविधः संयमः क्रियते, तद्यथा-श्रोत्रमयात् सौरूपात् अन्यपरोपयिता भवति १, श्रोत्रमयेण दुःखेन अंसंयोजयिता भवति २, एवं यावत् स्पर्शमयेन दुःखेन असंयोजयिता भवति १०। एवमसंयमोऽपि भणितव्यः १० ॥ सू० १५ ॥
टोका-पंचिंदियाण' इत्यादि
पश्चेन्द्रियान् जीवात् खलु असमारभमाणस्य अव्यापादयतो दशविधः संयमः क्रियते भवति, तद्यथा-श्रोत्रमयात् सौख्यात् अव्यपरोपयिता अपृथकर्ता भवतिसुओंको अन्यत्र देख लेना चाहिये। सूत्र १४ ॥
पञ्चन्द्रिय शरीर अस्वाध्यायिक होता है, ऐसा ऊपर के सूत्र में कहकर अब सूत्रकार पञ्चेन्द्रिय के अधिकार को लेकर यह प्रकट करते हैं कि इनके आश्रित जो संयम और असंयम है वह इस प्रकारसे १० प्रकारका होताहै-"पंचिंदिया णं जीवा असमारभमाणस्म' इत्यादि ॥तू० १५॥ टीकार्थ-पंचेन्द्रिय जीवों को विराधना नहीं करनेवाले मनुष्यको दश प्रका. અન્યત્ર જોઈ લેવું. આ સૂવ ૧૪ છે
પૂર્વસૂત્રમાં પચેન્દ્રિયના કલેવરને અસ્વાધ્યાયિક રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવ્યું હવે પંચેન્દ્રિય આશ્રિત સંયમ અને અસંયમનું નિરૂપણ કરવામાં આવે છે.
पंचिंदियाणं जीवा असमारभमाणस" याlk-(सू. १५) ટીકાથ–પંચેન્દ્રિય જીવોની વિરાધના ન કરનાર જીવ દ્વારા દસ પ્રકારના સંયમનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #426

३९७
सुघा टीका स्था०१० सू० १५ संयमासंयमस्वरूपनिरूपणम् इति प्रथमो भेदः । तथा-श्रोत्रमयेण दुःखेन असंयोजयिता भवतीति द्वितीयो भेदः । एवमेव चक्षुघाणरसनस्पर्शेन्द्रियाणां प्रत्येकमाश्रित्य द्वौ द्वौ भेदो बोध्यौ । एतदेव सूचयितुमाह-' एवं जाव फासामएणं दुक्खेणं असंजोएत्ता भवइ ' इति । इत्थं दशभेदा भवन्तीति । एतद्वै परीत्येनासंयमस्यापि दश भेदा भवन्ति । ते श्रोत्रमयात् सौख्यात् व्यपरोपयिता भवति ?, तथा श्रोत्रमयेण दुःखेन संयोजरका संयम होता है जैसे-श्रोत्रेन्द्रियके सुख से वह उसका अपृथक का होता है।
श्रोत्रेन्द्रियके दुःखसे यह उसका असंयोजयिता होता है २ इसी प्रकारसे चक्षुइन्द्रिय, घाणइन्द्रिय, रसनेन्द्रिय और स्पर्शनेन्द्रिय इनमें से प्रत्येक इन्द्रियको आश्रित करके दो दो भेद बना कर पूर्वोक्त रूपसे कहना चाहिये।
इस प्रकार कहने से संयमका १० वा भेद "वह स्पर्शमय दुःखसे उसका असंयोजिता होता है " यह आ जाता है, यही यात एवं जाव फासामएणं दुक्खेणं " इत्यादि मूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है।
इस संयमके विपरीत असंयम होता है-अतः असंयनके भी १० भेद होते हैं-जो इस प्रकारसे हैं
जो संयमी जीव नहीं होता है, असंयमी होता है वह श्रोत्रमय सुखसे उसका व्यपरोपिता होता है ? પાલન થાય છે. તે દસ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) તે તેને શ્રોત્રેન્દ્રિયના સુખથી વંચિત કરવાનું પાપકૃત્ય કરતું નથી. (૨) તે તેને શ્રોત્રેન્દ્રિય વિષયક દુખથી યુક્ત કરતો નથી. એ જ પ્રમાણે ચક્ષુઈન્દ્રિય, પ્રાણેન્દ્રિય, રસનેન્દ્રિય અને સ્પર્શેન્દ્રિય વિષયક બબ્બે પ્રકારે પણ શ્રોત્રેન્દ્રિયવિષયક બે પ્રકારે જેવાં જ સમજી લેવા. આ પ્રકારે સંયમના છેલ્લા બે ભેદ નીચે પડશે-(૯) તે તેને સ્પર્શમય સુખથી વંચિત કરનારો બનતે નથી (૧૦) તે તેને સ્પર્શમય દુઃખને सयो त मनतो नथी. मे पात "एवं जाव फासामएणं दुखणं " त्यादि સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરવામાં આવી છે.
આ સંયમથી વિપરીત અસંયમ હોય છે. હવે સૂત્રકાર તે અસંયમના દસ પ્રકારો પ્રકટ કરે છે-જે જીવ સંયમી હોતું નથી તેને અસંયમી કહે છે. તે દસ પ્રકારે જીવેની વિરાધના કરતે હોય છે, તેથી અસંયમના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર પડે છે
(૧) અસંયમી જીવ શ્રોન્દ્રિયવિષયક સુખથી પચેન્દ્રિય જીવને વંચિત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #427

३९८
स्थानाङ्गसूत्र पिता भवति २, इत्यादिक्रमेण विज्ञेयः । एतदेव सूचयितुमाह-' एवं असंजमोवि भाणियव्यो' इति ॥ मू० १५ ॥ संयमासंयमौ पूर्व प्ररूपितो, तदधिकारात् तद्विषयाणि सूक्ष्माणि पाह
मूलम्-दस सुहमा पण्णत्ता, तं जहा-पाणसुहमे १, पण. गसुहुमे २, जाव सिणेहसुहुमे ८, गणियसुहुमे ९, भंगसुहुमे १०॥ सू० १६ ॥
छाया--दश सूक्ष्माणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पागमूक्ष्मम् १, पनकमूक्ष्मम् २, यावत् स्नेहसूक्ष्मम् ८, गणितसूक्ष्मम् ९ भङ्गमुक्ष्मम् १० ॥ सू० १६ ।।
टीका-'दस सुहुमा' इत्यादि
सूक्ष्माणि वस्तूनि दशसंख्यकानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-माणसूक्ष्मम् इत्यादि। तत्र-प्राणमुक्ष्मम्-प्राणः प्राणी तद्रूपं सूक्ष्मम् । यः प्राणी संवरन्नेव उपलक्ष्यते
तथा-श्रोत्रमय दुःख से उसका संयोजयिता होता है २ इत्यादि क्रमसे यहां पर असंयमको प्रकट करने के लिये कथन कर लेना चाहिये यही बात “ एवं असंजमो वि भागियव्यो" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट की गई है ।। मूत्र १५॥ __इस प्रकार से संयम और असंयमकी प्ररूपणा करके अब सूत्रकार इसी अधिकारको लेकर तद्विषयक सूक्ष्मोंका कथन करते हैं--
"दस सुहमा पण्णता" इत्यादि ॥ सूत्र १६ ॥ टीकार्थ-मुक्ष्म दश कहे गयेहैं-जैसे-प्राणसूक्ष्म १ पनकसूक्ष्म २ यावत् स्नेहसूक्ष्म ८ गणितस्यूक्ष्म ९ और भङ्गसूक्ष्म १० કરે છે (૨) અસંયમી જીવ શ્રોત્રેન્દ્રિય વિષયક દુઃખને તેને સંગ કરાવનાર બને છે. એ જ પ્રમાણે બાકીની ચારે ઇન્દ્રિયના સુખથી તેમને વંચિત કરવા રૂપ ચાર બીજા ભેદે અને દુઃખથી યુક્ત કરવા રૂપ ચાર ભેદે મળીને અસં यमन। इस इस ले थाय छे. मे ४ पात" एवं असंजमो वि भाणिययो" त्यात સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. એ સૂત્ર ૧૫ છે
આ પ્રકારે સંયમ અને અસંયમની પ્રરૂપણા કરીને હવે સૂત્રકાર એજ વિષય સાથે સુસંગત એવાં સૂક્ષ્મ જીવોનું નિરૂપણ કરે છે
" दस सुहुमा पण्णत्ता" त्याहि-(सू. १९) ટીકાર્થ-સક્ષમ જીવના દસ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે પડે છે (૧ થી ૮) પ્રાણસૂમથી લઈને નેહસૂક્ષ્મ પર્યન્તના આઠ પ્રકારે, ૯૦ ગણિતસૂક્ષ્મ અને (૧૦) ભંગસૂફમ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #428

सुघाटीका स्था० १० सू० १६ सूक्ष्मस्वरूपनिरूपणम्
३९९
,
न तु स्थितः स कुन्ध्वादिकः प्राणसूक्ष्मम् ॥ १ ॥ पनकसूक्ष्मम्- पनव := वर्षाकाले भूमिकाष्ठादौ समुत्पन्नः पञ्चवर्णः ' फूलन ' इति भाषाप्रसिद्धो जीवविशेषः, तद्रूपं सूक्ष्मम् । यावत्पदेन - " बीयमुहमे ३ हरियमहुमे ४, पुष्पहुमे ५, अंडसुमे ६. लेणसुमे ७, छाया - बीजसूक्ष्मं ३, हरितमूक्ष्मं ४, पुष्पसूक्ष्मम् ५, अण्डमूक्ष्मम् ६, लयनसूक्ष्मम् ७, इत्येतानि पदानि संग्राह्याणि । तत्र - बीजसूश्रमम् बीजं = शाल्पादितुषमुखं, यतोऽङ्कुरः समुत्पद्यते, बीजरूपं सूक्ष्मं - बीजमक्ष्मम् इति ॥ ३ ॥ हरितसूक्ष्मम् - हरितः = उत्पद्यमानो नवीनो भूमितुल्यवर्णतया दुर्लक्ष्यो वनस्पतिः, तद्रूपं सूक्ष्मं हस्तिमूक्ष्ममिति ॥ ४ ॥ पुष्पसूक्ष्मम् पुष्पम् = उदुम्बरादि
सूक्ष्म वस्तुएँ दश कही गई हैं जैसे-जो प्राणी चलना हुआ ही दिखलाई देता है, अर्थात्-जो चलने पर ही प्रतीत होता है-स्थित होने पर प्रतीत नहीं होता है वह प्राणसूक्ष्म - प्राणिरूप सूक्ष्म वस्तु हैजैसे कुन्थु आदिक जीव, वर्षाकालमें जो भूमिकाष्ठ आदिमें उत्पन्न हो जाते हैं ऐसी फूलनका नाम पनक है, इस पनक रूप जो सूक्ष्म वस्तु है - वह पनक सूक्ष्म है यह पनक पांच वर्णका होता है २ यहां यावत् पदसे " चीयसुमे ३ हरियसुहुमे ४ पुष्पसुहुमे ५ लेणसुहूमे " यह पाठ संगृहीत हुआ है बीज रूप जो सूक्ष्म है वह बीजसूक्ष्म है जिससे अङ्कुर उत्पन्न होता है वह बीजसूक्ष्म होता है, हरित रूप जो सूक्ष्म है वह हरितसूक्ष्म है यह हरितसूक्ष्म एक प्रकारकी वनस्पति विशेष
સૂક્ષ્મ જીવેાના દસ પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—
(૧) પ્રાણસ્મા-જે જીવા ચાલતાં ડાય ત્યારે જ નજરે પડે છે એવાં જીવાને પ્રાણુસૂક્ષ્મ કહે છે. પ્રાણ એટલે પ્રાણી અથવા જીવ. અને સૂક્ષ્મ એટલે ખારીક આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર ‘પ્રાણિ (વ) રૂપ સૂક્ષ્મ વસ્તુને ‘પ્રાણુસૂક્ષ્મ’ उडे छे. प्रेम हुन्छु (हुथवा ) वगेरे थे।
(२) पन सूक्ष्म - वर्षाऋतुमां भीन, 318 आदि पर ने पांचवी बीस ફુગ થાય છે તેને પનક કહે છે. આ પનકરૂપ જે સૂક્ષ્મ વસ્તુ છે તેનુ નામ પનકસૂક્ષ્મ છે.
પ્રાણસૂક્ષ્મ પછી જે ‘યાવતુ’ પદના પ્રયાગ થયા છે તેના દ્વારા પનક સૂક્ષ્મ, ખીજસૂક્ષ્મ, હરિતસૂક્ષ્મ, પુષ્પસૂક્ષ્મ, અસૂક્ષ્મ અને લયનસૂક્ષ્મ'' આ પ્રકારના સગ્રહ થયા છે.
(૩) બીજસૂક્ષ્મ જેમાંથી અકુર ઉત્પન્ન થાય છે તેને બીજ કહે છે. આ ખીજરૂપ જે સૂક્ષ્મ વસ્તુ છે તેને બીજસૂક્ષ્મ કહે છે.
(૪) રિતસૂક્ષ્મ હિરતરૂપ જે સૂક્ષ્મ છે. તેને રિતસૂક્ષ્મ કહે છે. આ હરિતસૂક્ષ્મ એક પ્રકારની વનસ્પતિવિશેષરૂપ હાય છે. તે જ્યારે નવીન રૂપે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #429

स्थानाङ्गसूत्रे
पुष्पम्, तद्रूपं सूक्ष्मं - पुष्पसूक्ष्ममिति ॥ ५ ॥ अण्डक्ष्मम् - अण्डम् = मक्षिकापिपीलिका - गृहगोधिका - कृकलासाधण्डकं, तदेव सूक्ष्मम् इति ॥ ६ ॥ लयनसू. क्ष्पम्-लयनं=पत्त्वानामाश्रयः - कीटनगरादि यत्र की टिकाः सूक्ष्माचान्ये जीवास्तिष्ठन्ति तदिति, तदेव सूक्ष्मम् लयनसूक्ष्मम् । कीटिकानगरादि हि पृथिव्यादिवत्प्रतिभासमानं जीवत्वेन दुर्लक्ष्यं भक्तीति बोध्यम् ॥ ७ ॥ तथा स्नेहसू क्ष्मम्-स्नेहः = अवश्याय-हिम महिकादिरूपः, तद्रूपं सूक्ष्मं स्नेहसूक्ष्मम् इति ॥८॥ रूप होता है और यह जब नवीन रूपमें उत्पन्न होता हैं तब इसका वर्ण भूमिके वर्ण जैसा होता है, अतः उस समय यह भूमि से पृथक् प्रतीतिमें नहीं आता है-पुष्प रूप जो सूक्ष्म है वह पुष्पसूक्ष्म है ऐसा यह पुष्पसूक्ष्म उदुम्बर आदिके पुष्प रूप होता है अण्ड रूप जो सूक्ष्म है वह अण्ड सूक्ष्म है ऐसा यह अण्डसूक्ष्म-मक्षिका, पिपीलिका, गृह गोधिका, कृकलास गिरगिट आदि के अण्डे रूप होता है सच्चोंके आश्र
४००
भूत जो कीट नगर है उसका नाम लपन है इस लयनमें मक्ष्म कीटिकाएँ और सूक्ष्म जीव रहते हैं अतः इस लयन रूप सूक्ष्म है कीटि कानगरादि पृथिवी आदिको तरह प्रतीत होता है और यह सजीय है, इस रूपसे बडी कठिनाई से प्रतीति कोटिमें आता है स्नेह रूप जो सूक्ष्म है वह स्नेहसूक्ष्म है अवश्याय बर्फ, हिम एवं महिका आदि ઉત્પન્ન થાય છે, ત્યારે તેનેા વધુ ભૂમિનાવ જેવા હાય છે, તે કારણે તે ભૂમિથી અલગ કેાઈ વસ્તુ રૂપે દેખતાં નથી.
(૫) પુષ્પસૂક્ષ્મ-પુષ્પરૂપ જે સૂક્ષ્મ છે તેને પુષ્પસૂક્ષ્મ કહે છે. ઉર્દુમ્બર (उभर31) महिना ड्रेसने पुष्पसूक्ष्म व उडी शाय
(६) खंड (डi ) ३५ ने सूक्ष्म छे तेने असूक्ष्म मुडे हे. ते भाजी, डीडी, गरोजी, अंथीड महिनां डाइय होय छे.
લયનસૂક્ષ્મ-કીડિયારાંને લયન છે. તેથી તેને લયનસૂમ કહે છે. छे, भने “सा सलव छे" मे समतां धी --તે સજીવ છે એવી ખાતરી સરલતાથી થતી નથી.
કહે છે. તેમાં કીડી આદિ સૂક્ષ્મ જીવે રહે આ કીડિયારાં આદિ પૃથ્વીના જેવાં જ લાગે मुली जडी थाय छे.
સ્નેહસૂક્ષ્મ-સ્નેહરૂપ જે સૂક્ષ્મ છે તેને સ્નેહસૂક્ષ્મ કહે છે ખરž, હિમ, घुमस, आण, आदि ३५ ते स्नेहसूक्ष्म होय छे,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #430

सुघाटीका स्था०१०सू०१७गङ्गासिध्वादि नदीषु स्वात्मसमर्पकनदीनिरूपणम् ४०१ गणितसक्ष्मम्-गणितं संख्यानं-सङ्कलनादि, तदेव सूक्ष्म सूक्ष्मबुद्धिभिर्विज्ञेयमिति गणितसक्ष्ममिति ॥ ९॥ तथा भङ्गसूक्ष्मम्-भङ्गाः भेदा-वस्तुविकल्पाः, एतद्रूपं सूक्ष्म-भङ्गसूक्ष्ममिति । सूक्ष्मताचास्य भजनीयपदानां बाहुल्ये गहनभावेन सूक्ष्मबुद्धिगम्यत्वादिति १० ॥ सू० १६ ॥
गणितसूक्ष्ममित्युक्तं, सम्पति तद्विषयविशेषभूतानि ' जंबूमंदर' इत्यारभ्य एवं कुंडलवरे वि' इति पर्यन्तं सूत्राणि प्ररूपयति
मूलम्-जंबूमंदरदाहिणेणं गंगासिंधु महानईओ दस महानईओ समप्पेंति, तं जहा--जउणा ', सरऊ २, आदी ३, कोसी ४, मही ५, सिंधू ६, विवच्छा ७, विभासा ८, एरावई ९, चंदभागा १० ॥जंबू मंदर उत्तरेण रत्तारत्तवईओ महानईओ दस महानईओ समप्पंति, तं जहा--किण्हा १, महाकिण्हा २, नीला ३, महानीला ४, तीरा ५, महातीरा ४, इंदा ७, इंदसेणा ८, वारिसेणा ९, महाभोगा १०॥ सू० १७ ॥ ऐसा रूप स्नेह होता है, जो गणितसूक्ष्म बुद्धियालोंके द्वारा विज्ञेय होता है, ऐसा वह सङ्कलन-व्यवकलन आदि गणित-गणितसूक्ष्महै, वस्तुविकल्पाका नाम भङ्गहै इन भङ्गों रूप जो सूक्ष्म है वह भङ्गसूक्ष्म है भङ्गोंमें जो मक्षमता कही गईहै वह भजनीय पदोंकी बहुलतामें गहन भावकों लेकर सक्षम बुद्धिवालों द्वारा गम्प होने के कारणसे कही गईहै। सू०१६ ॥ ___ अब सूत्रकार गणितसूक्ष्मके विषयभून " जंबू मंदर " यहांसे लेकर " एवं कुंडलवरे वि" यहां तकके सूत्रों का कथन करते हैं
ગણિતસૂક્ષમ-જે ગણિત સૂક્ષમ બુદ્ધિવાળાં જીવે દ્વારા સમજી શકાય એવું હોય છે એવું તે સંકલન-વ્યવકલન આદિ જે ગણિત છે તેને ગણિતસૂમિ કહે છે.
लसूक्ष्म-१२तुपियानु नाम 1 छ. ते rlt (विपी) ३५ જે સૂકમ છે તેને ભંગસૂમ કહે છે. બંનેમાં જે સૂક્ષમતા કહી છે તે ભજનીય (વૈકલ્પિક) પદોની બહુલતામાં ગહન ભાવને લઈને સૂક્ષમબુદ્ધિવાળા ગમ્ય હોવાને કારણે કહી છે. જે સૂ. ૧૬ |
वे सूत्रा२ तिसूक्ष्मन (१५५३५ " 'धूम'४२ "थी सन “एवं कुंडलवरे वि " ' १२' ५-तना सूत्रानु ४थन ४२ छे-- स्था०-५१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #431

१०२
स्थानाङ्गसूत्रे
-
छाया-जम्बूमन्दरदक्षिणे गङ्गासिन्धु महानद्यो दश महानघः समर्पयन्ति, तद्यथा-यमुना १ सरयूः २, आदी ३, कौशिकी ४, मही ५, सिन्धु ६ विवत्सा ७, विमासा ८, ऐरावती ९ चन्द्रभागा १० ॥ जम्बूमन्दरोत्तरे रक्तारक्तवत्यौ महानद्यौ दश महानद्यः समर्पयन्ति, तद्यथा-कृष्णा १, महाकृष्णा २, नीला ३, नहानीला ४, तीरा ५, महातीरा ६, इन्द्रा ७, इन्द्रसेना ८, वारिषेणा ९, महा. भोगा १० ॥ सू० १७ ॥
टीका-'जंबूमंदरदाहिणेणं ' इत्यादि
जम्बूमन्दरदक्षिणे-जम्बूद्वीपस्य मेरुपर्वतस्य दक्षिणस्यां दिशि गङ्गा सिन्धु महानद्यौगङ्गामहानदी सिन्धुमहानदी च दश महानद्यः आत्मानं समर्पयन्ति संगमयन्ति, तद्यथा-यमुना सरयूरित्यादि । तथा-जम्मन्दरोत्तरे जम्बूद्वीपस्य मेरुपर्वतस्योत्तरस्यां दिशि रक्ता रक्तात्यो महानद्यौ-रक्तामहानदी रक्तवर्ती महानदी च दश महानद्यः आत्मानं समर्पयन्ति-संयमयन्ति, तद्यथा-कृष्णा, महाकृष्णा इत्यादि ॥ स० १७॥
"ज मंददाहिणेणं गंगासिंधु महानईओ इत्यादि ।। सू० १७॥ टोकार्थ-जम्बूद्वीपस्थ मेरु पर्वतकी दक्षिण दिशामें गंगा महानदीमें एवं सिन्धु महानदीमें दश महानदियां मिली है-जो इस प्रकारसे हैं-यमुना १ सरयू २ आदी ३ कोशिकी ४ मही ५ सिन्धु ६ विवत्सा ७ विभासा ८. ऐरावती ९ और चन्द्रभागा १० तथा जम्बू द्वीपस्थ मेरु पर्वतकी उत्तर दिशामें रक्ता और रक्तवती इन दो महानदियोंमें दश महा नदियां मिली हैं जैसे-कृष्णा १, महाकृष्णा २ नीला ३, महानीला ४ तोरा ५, महातीरा ६, इन्द्रा ७, इन्द्रसेना ८ वारिषेणा ९ और महा. भोगा १० ॥ सत्र १७॥
जंबू मंदरदाहिणेणं गंगासिंधु महानईओ" त्या-(स. १७) ટીકાર્થ-જબૂદ્વીપસ્થ મેરુ પર્વતની દક્ષિણ દિશામાં જે ગંગા અને સિંધુ નામની મહાનદીઓ મળે છે તેમને નીચે દર્શાવેલી દસ મહાનદીઓ મળે છે- (૧) યમુના (२) सरयू, (3) माटी, (४) Blasी, (५) मी, (6) सिन्धु (७) विवरसा, (८) QATAR, (6) अशक्ती मन (१०) यन्द्रमा
જબૂઢીપસ્થ મેરુ પર્વતની ઉત્તર દિશામાં જે રક્તા અને રક્તાવતી નામની બે મહાનદીઓ છે, તે નદીઓને આ દસ મહાનદીઓ મળે છે-(૧) કૃષ્ણ, (૨) मला , (3) नlal, (४) भडाना , (५) ती२१, (6) माती।, (७) छन्द्र, (८) न्द्रसेना, (6) परिक्ष मने (१०) महास. ॥ सूत्र १७॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #432

सुधा टीका स्था०१० सू० १८ भरतक्षेत्रगतराजधानीनिरूपणम् ४०३
मूलम्--जंबुद्दीवे दीवे भरहे वासे दस रायहाणीओ पण्णत्ताओ, तं जहा -चंपा १ महरा २, वाणारसी ३, य सावत्थी ४, तह य सायं ५। हथिणउर ६, कंपिल्लं । मिहिला ८, कोसंबि ९ रायगिह १०। एयासु णं दस रायहाणीसु दस रायाणो मुंडा भवेत्ता जाव पवइया, तं जहा--भरहे १ सागरो २, मघवं ३, सर्णकुमारो ४, संती ५, कुंथू ६, अरे ७, महापउमे ८ हरिसेणो ९ जयणामे १० ॥ सू० १८ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षे दश राजधान्यः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-चम्पा १ मथुरा २ वाराणसी ३ च, श्रावस्ती ४ तथा च साकेतम् ५। हस्तिनापुरं ६ काम्पिल्यं ७, मिथिला ८ कौशाम्बी ९, राजगृहम् १०॥ एतासु खलु दशराज धानीषु दशराजानो मुण्डा भूत्वा यावत् प्रव्रजिताः, तद्यथा-भरत: १ सागरो २ मघवा ३ सनत्कुमारः ४ शान्तिः ५, कुन्थुः ६, अरः ७, महाएमः ८ हरिषेणो ९ जयनामा १९ ॥ मू० १८
टीका-'जंबुद्दीवे दाये' इत्यादि
जम्बूद्वीपाभिधानद्वीपस्थे दक्षिणभरते वर्षे दश राजधान्य:-राजानो धीयन्ते-स्थाप्यन्ते-अभिषिच्यन्ते यासु ता राजधान्यः-जनपदानां प्रधाननगर्यः ___“जंबूहीवे दीवे भरहे वासे " इत्यादि ।। सूत्र १८ ।।
टीकार्थ-जम्बूद्वीप स्थित भरत वर्ष में-दश राजधानियां कही गईहैं-जैसेचम्पा १ मथुरा २ वाराणसी ३ श्रावस्ती ४ साकेत ५ हस्तिनापुर ६ काम्पिल्य ७ मिथिला ८ कौशाम्बी ९ और राजगृह १० जिनमें राजा
ओंका अभिषेक होता है वे राजधानी कहलाती हैं, ये राजधानो जन पदोंकी प्रधान नगरी रूप होती हैं । अङ्ग जनपदकी राजधानी चम्पा थी
" जंबूदीवे दीवे भरहे वासे" त्याह-(सू. १८)
ટીકાર્ય–જબૂદ્વીપમાં આવેલા ભારતવર્ષમાં દસ રાજધાનીઓ આવેલી છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે.
(१) या, (२) मथुरा, (3) वाराणसी, (४) श्रावस्ती, (५) सात, (६) हस्तिनापुर, (७) iपिक्ष्य, (८) मिpिal, (८) शमी मने (१०) २१४७. જે નગરમાં રાજાઓને અભિષેક થાય છે, તે નગરને રાજધાનીઓ કહે છે. રાજધાની જનપદની મુખ્ય નગરીરૂપ હોય છે. અંગ જનપદની રાજધાની ચંપા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #433

४०४
स्यानाङ्गसूत्रे
मज्ञप्ताः, तद्यथा-चम्पा, मथुरा इत्यादि । तत्र-चम्पा-अङ्गजनपदस्य राजधानी १, मथुरा शूरसेनजनपदस्य २, वाराणसी काशीराजजनपदस्य ३, श्रावस्तीकुणालायाः ४, साकेतम् अयोध्या, सा च कोसलदेशस्य ५, हस्तिनापुरम् कुरुजन पदस्य ६, काम्पिल्यं पश्वालस्य ७, मिथिला विदेहस्य ८, कौशाम्बीवत्सदेशस्य ६, राजगृहम्-मगधस्य । अत्रता राजधान्यो दश स्थानकानुरोधेनोक्ताः । वस्तुतस्तु सार्द्धपञ्चविंशतो आर्यजनपदेषु षड्विंशती राजधान्यो भवन्तीति । तथा-एतासु दशसु राजधानीषु मध्येऽन्यतमासु राजधानीषु दश राजानो मुण्डा भूत्वा अगारात् अनगारितां प्रव्रजिताः, तद्यथा-भरतः सगर इत्यादि । तत्र भरतसगरी साकेते सूरसेन जनपदकी राजधानी मथुरा थी, काशी जनपदकी राजधानी धाराणसी थी कुणालकी राजधानी श्रावस्ती थी, अयोध्या-साकेत राजधानी कोसल देशकी थी, कुरुजन पदकी राजधानी हस्तिनापुर थी, पञ्चालको राजधानी काम्पिल्य थी, विदेहकी राजधानी मिथिला थी, वत्सदेशकी राजधानी कौशाम्बी थी, और मगध देशको राजधानी राजगृह नगर थी, यहां दश स्थानकों के अनुरोधसे ही ये १० राजधानियां कही गई हैं। वैसे तो २५ "आर्य जनपदों में २६ राजधानियां हैं। तथा-इन १० राजधानियोंमेंसे किन्हीं राजधानियों में इन दश राजाओंने मुण्डित होकर अगारावस्थासे अनगारितावस्थाको धारण किया है, उनके नाम-इस प्रकारसे हैं-भरत १, सगर २ मधया ३ सनत्कुमार ४, शान्ति ५, कुन्थु ६ और ७ महपद्म ८ हरिषेण ९ और નગરી હતી, સૂરસેન જનપદની રાજધાની મથુરામાં હતી, કાશી જનપદની રાજધાની વારાણસીમાં હતી, કુણાલા જનપદની રાજધાની શ્રાવસ્તી હતી, કેસલ દેશની રાજધાની અયોધ્યા (સાકેત) નામની નગરી હતી, પંચાલની રાજધાની કાંપિલ્યમાં હતી, કુરુજનકપદની રાજધાની હસ્તિનાપુરમાં હતી, વત્સદેશની રાજધાની કોશમ્બી નગરીમાં હતી, વિદેહની રાજધાની મિથિલામાં હતી અને મગધની રાજધાની રાજગૃહ નગરમાં હતી. અહીં દસ સ્થાનની પ્રરૂપણા ચાલી રહી છે તેથી દસ રાજધાનીઓનાં નામો જ અહીં આપવામાં આવ્યાં છે. આમ તે ૨૫ આર્યજનપદેની ૨૬ રાજધાની હતી.
ઉપર્યુક્ત દસ રાજધાની બોમાંની કઈ પણ રાજધાનીમાંથી મુંડિત થઈને ગૃહસ્થાવસ્થાના પરિત્યાગપૂર્વક અણગારાવસ્થા ધારણ કરનાર દસ રાજાઓનાં नाम नये प्रमाणे Hai छ-(१) सरत, (२) सगर, (3) मधवा, (४) सनशुभार, (५) शान्ति, (६) छन्थु, (७) १२, (८) भाप, (e) (२२ साने (૧૦) જયનામા. આ દસ રાજાઓમાંના ભારત અને સગરે સાકેતમાં પ્રવજ્યા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #434

सुधा टीका स्था०१० सू १९ जम्बूद्वीपगतमेरोरुद्वेधादिनिरूपणम् ४०५ प्रबजितौ, मघवा श्रावस्त्याम् , सनत्कुमारः शान्तिः कुन्थुररोमहापद्मश्च हस्तिनापुरे, हरिषेणः काम्पिल्ये, जयनामा च राजगृहे । पूर्वोक्ता दशसु राजधानीषु दशराजानः क्रमतो नो वाच्याः, शास्त्रान्तरविरोधात् । अतएवात्र 'दशराजधानीषु' इत्यस्य — दशराजधानीषु मध्येऽन्यतमासु राजधानीषु' इत्यर्थः कृत इति ।।१८।।
मूलम् --जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पवए दसजोयणसयाई उल्वेहेणं, धरणितले दसजोयणसहस्साई विक्खंभेणं, उरि दस जोयणसयाई विक्खंभेणं, दसदसाइं जोयणसहस्साई सबग्गेणं पण्णत्ते ॥ सू० १९ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरः पर्वतो दश योजनशतानि उद्वेधेन, धरणितले दश योजनसहस्राणि विष्कम्भेण, उपरि दश योजनशतानि विष्कम्भेण, दशदशकानि योजनसहस्राणि सर्वाग्रेण प्रज्ञप्तः ॥ मू० १९ ॥ जय इनमें-भरत सगर ये दो साकेतमें प्रवजित हुए हैं । मघवा श्रावस्तीमें प्रव्रजित हुआ है, सनत्कुमार, शान्ति, कुन्थु, अर, और महापन ये हस्तिनापुरमें प्रवजित हुए हैं । हरिषेण काम्पिल्यमें प्रवजित हुआ है, और राजगृहमें जयनामके तीर्थकर प्रव्रजित हुए हैं इन पूर्वोक्त राजधानियोंके ये १० राजा क्रमशः नहीं कहना क्योंकि शास्त्रान्तरसे ऐसा कथन करनेमें विरोध आता है, इसीलिये यहां " दश राजधानीषु" इस पाठका अर्थ-" दश राज. धानियों में से किन्हीर राजधानियों में" ऐसा अर्थ किया गयाहै।।सू.१८॥ લીધી હતી. મધવાએ શ્રાવસ્તીમાં અને સનકુમાર શાન્તિ, કુન્થ, અર અને મહાપ હસ્તિનાપુરમાં પ્રવજ્યા લીધી હતી. હરિજેણે કાંપિલ્યમાં અને જયનામના તીર્થ કરે રાજગૃહ નગરમાં પ્રવજ્યા અંગીકાર કરી હતી. ઉપર્યુક્ત ૧૦ રાજધાનીઓમાં ઉપર્યુક્ત ૧૦ રાજાઓએ કમશ: પ્રવજ્યા લીધી હતી, એવું કથન કરવું જોઈએ નહીં કેમકે-એવું કથન કરવામાં શાસ્ત્રોક્ત કથન ४२di विपरीत ४थन ४२वानाप सागेछ ते २0 मही " दश राजधानीषु' આ સૂત્રપાઠને અર્થ આ પ્રમાણે કરવું જોઈએ
દસ રાજધાનીઓમાંની કોઈ પણ રાજધાનીમાં” કયા રાજાએ કઈ રાજધાનીમાં દીક્ષા લીધી હતી, તે વાત પણ ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવી છે, તેથી આ સૂત્રપાઠને અર્થ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે. જે સત્ર ૧૮ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #435

१०६
-
-
स्थानाङ्गसूत्रे टोका-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि--
जम्बूद्वीपाभिधद्वीपस्थो मन्दरः पर्वतो दश योजनशतानि-एकसहस्रयोजनानि उद्वेधेन=भूम्यन्तर्गतेन भागेन । धरणितले दश योजनसहस्राणिन्दशसहस्रयोजनानि विष्कम्भेण-पृथुत्वेन । उपरि=पण्ड कवने दशयोजनशतानिएकसहस्रयोजनानि विष्कम्भेण । सर्वाग्रेण-सर्वपरिमाणेन च दशदशकानि-दशभिर्गुणितानि दशकानि योजनसहस्राणि-लक्षयोजनानि प्रज्ञप्तः ! मेरोः समग्र परिमाणं लक्षयोजनात्मकं बोध्यमित्यर्थः ॥ मू० १९ ॥ ___ मूलम्- जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पठवयस्स बहुमज्झदेसभाए इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए उवरिमहेहिल्लेसु खुड्डगपयरेसु एत्थणं अट्रपएसिए रुयगे पण्णत्ते, जओ गं इमाओ दस दिसासो पवहंति, तं जहा-पुरथिमा १, पुरथिमदाहिणा २, दाहिणा ३, दाहिगपञ्चस्थिमा ४, पञ्चस्थिमा ५, पञ्चत्थिमुत्तरा ६, उत्तरा ७, उत्तरपुरथिमा ८, उड्डा ९ अहो १० । एएसि णं दसण्हं दिसाणं दस नामधिज्जा पण्णत्ता, तं जहा-इंदा १ अग्गीई २ जमा ३ णेरई ४ वारुणी ५ य वायवा ६। सोमा७ ईसाणावि ८ य विमला ९ तमा १० य बोद्धव्वा ॥ सू० २० ॥ ___ "जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पत्रए " इत्यादि ॥ सूत्र १९ ॥
टोकार्थ-जम्बूदीप नामके द्वीपमें रहा हुआ जो सुमेरु पर्वतहै, वह एक हजार योजन तो जमीनके भीतर है, तथा भूमिके ऊपर १० हजारका चौडा है, और पण्डकवनमें एक हजार योजनका है, इस तरह वह सर्व प्रमागकी अपेक्षा दश गुणित दश हजार योजनका है, अर्थात् १ लाख योजनका है। सूत्र १९॥
" जंबुद्दीवे दीवे मंदरे पव्वए" त्या-(सू. १८)
- यूद्वीप नामना alमरे म४२ (सुभे२) पति छ, त तनी पडी. બાઈ ૧૦ હજાર જનની છે, અને પંડકવનમાં તેને વિસ્તાર એક હજાર
જનને છે આ રીતે સર્વ પ્રમાણની અપેક્ષાએ તેનું પ્રમાણ દસ હજાર યોજના કરતાં ૧૦ ગણું-એટલે કે એક લાખ જનપ્રમાણ છે. એ સૂત્ર ૧૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #436

सुघाटीका स्था ०१० स०२०जम्बूमंदरगताष्टप्रदेशिकरुचकनिरूपणम् ४०७
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य बहुमध्यदेशभागे अस्याः रत्नप्रभायाः पृथिव्या उपरितनाधस्तनयोः क्षुल्लकप्रतरयोः अत्र खलु अष्ट प्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः । यतः खलु इमा दश दिशः प्रवहन्ति, तद्यथा-पौररत्या १, पौर. स्त्यदक्षिणा २, दक्षिणा ३ दक्षिणपाश्चात्त्या ४ पाश्चात्त्योत्तरा ६, उत्तरा ७ उत्तरपौरस्त्त्या ८, ऊर्ध्वा ९ अधः १०। एतासां खलु दशानां दिशां दशनामधेयानि पज्ञप्तानि, तद्यथा एन्द्री १, आग्नेयी २ यामी ३, नैर्ऋती ४, वरुणी ५ च वाय व्या ६। सौम्या७ ऐशानी ८ अपि च विमला ९, तमा १९ च बोद्धव्या । स २०॥
टीका-'जंबुद्दीवे दीवे' इत्यादि
जम्बूद्वीपाभिधद्वीपस्थस्य मन्दरस्य पर्वतस्य बहुमध्यदेशभागे स्थिताय अस्या रत्नपभायाः पृथिव्या उपरितनाधस्तनयोः क्षुल्लकमतरयो:-क्षुल्लकौ= सर्वपतरापेक्षया इस्वौ, तयोरुपरितनानामधस्तनानां च प्रतराणां वर्द्धमानतरत्वात् , तौ च तौ प्रतरौ तयोः खलु अष्ट प्रदेशिक:-अष्टौ च ते प्रदेशा वेति-अष्टप्रदेशाः, ते सन्त्यस्य इत्यष्टप्रदेशिकः-उपरितने प्रतरे गोस्तनाकाराश्चत्वारः प्रदेशाः, अध____ "जबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स" इत्यादि । सू. २० ॥
टीकार्थ-जम्बूदीपके द्वीपमें रहे हुए मंदर पर्वतके बहुमध्यदेशभागमें स्थित इस रत्नप्रभा पृथिवी नामके द्वीपमें रहे हुए मंदरपर्वतके बहु मध्यमें स्थित इस रत्नप्रभा पृथिवीके उपरितन अधस्तन दो क्षुल्लक प्रतरमें आठ प्रदेशिक रुचक कहा गया है, तात्पर्य यह है कि मन्दर पर्वतके ठीक मध्य भागमें स्थित जो यह रत्नप्रभा पृथिवी है उस पृथिवीके ऊपरके एवं नीचे के जो क्षुल्लक प्रतर हैं-इनमें ऊपरके क्षुल्लक प्रतरमें गोस्तनाकार चार प्रदेश एवं नीचे के प्रतरमें भी चार प्रदेश
जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स" त्याहि-(सू. २०) ટીકાથ–જબૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતના બહુ મધ્યદેશ ભાગમાં સ્થિત આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ઉપરિતન અને અધસ્તન બે સુહલક (હુસ્વ) પ્રતમાં આઠ પ્રદેશિક રુચક કહ્યા છે. આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે
મન્દર પર્વતના બરાબર મધ્યભાગમાં જે રત્નપ્રભા પૃથ્વી આવેલી છે તે પૃથ્વીનું ઉપરનું અને નીચેનું જે ક્ષુલ્લક પ્રતર છે (આ રીતે જે બે સુલક પ્રતરે છેતેમાં કુલ આઠ ચકાકાર પ્રદેશ છે. ગાયના આંચળને રુચક કહે છે ગાયનાં આંચળના જેવા આકારને રુચકાકાર કહે છે. એવાં ચાર રુચકાકાર પ્રદેશ ઉપરના પ્રતરમાં છે અને ચાર રુચકાકાર પ્રદેશો નીચેના પ્રતરમાં છે. આ રીતે ત્યાં કુલ આઠ રુચકાકાર પ્રદેશ આવેલા છે. ત્યાં ઉપરના તથા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #437

४०८
स्थानाङ्गसूत्रे स्तनेऽपि चत्वार इति अष्टप्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः । यतो रुचकात् खलु इमा:= वक्ष्यमाणा दश दिशाः प्रवहन्ति-पवर्तन्ते । तद्यथा-पौरस्त्या १ पौरस्त्यदक्षिणा २ इत्यादि । एतासां दशानां दिशां दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ऐन्द्री १, आग्नेयी २ इत्यादि । तत्र-विमला-तमोरहितत्वेन निर्मलत्वात् ऊर्ध्वदिगिति । तमा-अन्धकारयुकत्येन रात्रितुल्यत्वात् , अधोदिगिति ॥ सू० २० ॥ इस तरहसे अष्ट प्रदेशिक रुचक कहा गया है, ऊपरके और नीचे के क्षुल्लक प्रतरों सिवाय जो ऊपर नीचे के ओर प्रतर हैं, वे वर्द्धमान प्रतर हैं, इसलिये इनकी अपेक्षा ऊपर नीचेके वे ही प्रतर लिये गये हैं जो सर्व प्रतरोंकी अपेक्षा क्षुल्लक हस्व हैं, ऐसे ये क्षुल्लक प्रतर ऊपरके और नीचेके ये दोही हैं, इनमें ही अष्टप्रदेशिक रुचक कहा गया हैं इस रुचकसे ये दश दिशाएँ बनती हैंपूर्व १ पूर्व दक्षिण २ दक्षिण ३ दक्षिण पाश्चात्य ४, पाश्चात्य ५, पाश्चा. त्योत्तर ६, उत्तर ७, उत्तर पाश्चात्य ८, ऊर्ध्व ९ और अधः १० ___ इन दश दिशाओंके ये १० नाम कहे गयेहैं जैसे-ऐन्द्री १ आग्नेयी २ यामी ३, नैर्मतो ४, वारु गी ५, वायव्य ६, सौम्य ७, ऐशानी ८, विमला ९, और तमा १० इनमें उर्ध्व दिशाका नाम विमला इसलिये कहा गया है, कि वह तमो रहित होनेसे निर्मल हैं, अधो दिशाका नाम तमा इसलिये कहा गया है, कि वह अन्धकार युक्त होनेसे रात्रिके तुल्य है ॥ सूत्र २०॥ નીચેના ભુલક પ્રત સિવાયના જે પ્રતરે છે તેઓ વિમાન (દીર્ઘ) પ્રત છે. ઉપર અને નીચેના પ્રતરો તેમના કરતાં ક્ષુલ્લક (હસ્ત્ર) છે આ રીતે સૌથી ક્ષુલ્લક બે પ્રતિરો જ છે તેમાંનું એક ઉપર છે. અને બીજુ નીચે છે. તે. બે ક્ષુલ્લક પ્રતરમાં જ આઠ રુચકા કાર પ્રદેશ છે, તે ચકાકાર આઠ પ્રદેશને અહીં અષ્ટપ્રદેશિકા રુચક કહેવામાં આવ્યા છે. આ રુચકને આધારે જ ૧૦ દિશાઓ બને છે. તે દસ દિશાઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે-(૧) પૂર્વ, (२) पूक्षिण, ( ममि ) (3) क्षि, (४) ६क्षिणपश्चिम (नैऋत्य), (५) (५) पश्चिम, (६) पश्चिमोत्तर (वायव्य), (७) उत्तर, (८) उत्तरपूर्व (AII) (૯) ઉર્વ અને (૧૦) અધ: આ દસ દિશાઓનાં નીચે પ્રમાણે દસ નામ પણ
घi छ-(१) औन्द्री, (२) माग्नेयी, (3) याभी (४) नती (५) पासी, (6) वायव्य, (७) सौम्य, (८) सेशानी, (6) विभता अने (१०) तमा,
ઉર્ધ્વ દિશા અંધકાર રહિત હોવાને કારણે નિર્મળ હોવાથી તેનું નામ વિમલા છે. અધોદિશા અંધકાર યુક્ત હોવાથી રાત્રિ સમાન છે તે કારણે તેને " म" ही छे. ॥ सूत्र २० ।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #438

सुघाटीका स्था० १० सू० :२१ लवणसमुद्रगतगोतीर्थरहितक्षेत्रनिरूपणम् ४०९
म्लम्-लवणस्स णं समुदस्स दस जोयणसहस्साई गोतित्थविरहिए खेत्ते षण्णत्ते । लवणस्स णं समुदस्स दसजोयणसहस्साई उदगमाले पण्णत्ते । सव्ये वि णं महापायाला दस दसाइं जोयणसहस्साई उल्वेहेणं पण्णत्ता, मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पण्णत्ता, बहुसज्झदेसभाए एगपएसियाए सेढीए दसदसाइं जोयणसहस्साइं विक्खंमेणं पण्णत्ता, उवरि मुहमूले दस जोयणसहस्साइ विक्खंभेणं पण्णत्ता । तेसि णं महापायालाणं कुड्डा सव्ववइरामया सवत्थ समा दस जोयणसयाई वाहल्लेणं पण्णत्ता । सवे वि णं खुद्दा पायाला दसजोयणसयाई उज्वेहेणं पण्णत्ता, मूले दसदसाई जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ता, बहुमज्झदेसभाए एगपएसियाए सेढीए दसजोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता, उपरि मुहमूले दसदसाइं जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ता । तेसि णं खुड्डपायालाणं कुड्डा सव्ववइरा. मया सव्वत्थसमा दस जोयणाई बाहल्लेणं पण्णत्ता ॥ सू०२१॥
छाया-लवणस्य खलु समुद्रस्य दश योजनसहस्राणि गोतीर्थविरहितं क्षेत्र प्रज्ञप्तम् । लवणस्य खलु समुद्रस्य दश योजनसहस्राणि उदकमाला प्रज्ञप्ता ! सर्वेऽपि खलु महापाताला दश दशकानि योजनसहस्राणि उद्वेधेन प्रज्ञासाः, मूले दश योजनसहस्राणि विष्कम्मेण प्रज्ञप्ताः, बहुमध्यदेशभागे एकप्रदेशिकया श्रेण्या दशदशकानि योजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः, उपरि मुखमूले दशयो. जनसहस्राणि विष्कम्मेण प्रज्ञप्ताः । तेषां खलु महापातालानां कुडयानि सर्वचज्रमयाणि सर्वत्र समानि दशयोजनशतानि बाल्पेन प्रज्ञप्तानि । सर्वेऽपि खलु क्षुद्राः पाताला दश योजनशतानि उद्वेधेन प्रज्ञप्ताः,मूले दशदशकानि योजनानि विष्कम्भेण, पज्ञप्ता बहुमध्यदेशमाणे एकप्रदेशिकया श्रेण्या दश योजनशतानि विष्कम्मेण प्रज्ञप्ताः, उपरि मुखमूले दशदशकानि योजनानि विष्कम्मेण पज्ञप्ताः । तेषां खलु क्षुद्रपातालानां कुडयानि सर्ववनमयाणि सर्वत्र समानि दश योजनानि बाहल्येन प्रज्ञप्तानि ॥ मू० २१ ॥
स्था०-५२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #439

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-' लवणस्स णं' इत्यादि
लवणस्य खलु समुद्रस्य गोतीर्थविरहितं-गवां तीर्थम् - तडागादौ अवतरणभूमिः-गोतीर्थम् , तद्वद् यत्तदपि गोतीर्थमित्युच्यते, ततो विरहितम्-अर्थात् समं यत् क्षेत्रं तद् दशयोजनसहस्रं प्रज्ञप्तम् । इदं च पूर्वभागतः पश्चिमभागतश्च पश्चनवतियोजनसहस्रपरिमितां गोतीर्थरूपां भूमि विहाय मध्ये स्थितं क्षेत्रं बोध्यमिति । लवणस्य खलु समुद्रस्य मध्यभागादुत्थिता उदकमाला-उदकशिखा-वेला दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण=पृथुत्वेन प्रज्ञप्ता । उच्चस्त्वेन तु षोडशसहस्राणि बोध्येति । तथा-सर्वेऽपि पूर्वादिषु चतसृषु दिक्षु सद्भावाच्चत्वा. रोऽपि महापाताला वलयामुखकेयूरयूपकेश्वरनामानो महापातालकलशाः दशदशकानि-दशगुणितानि दशकानि योजनसहस्राणि लक्षयोजनानि उद्वेधेन–गाम्भी
" लवणस्स णं समुदस्स दसजोयणसहस्साइं" इत्यादि ॥सूत्र २१॥
टीकार्थ-लवण समुद्रका गोतीर्थसे रहित क्षेत्र-क्षेत्रसम दश हजार योजन कहा गयाहै, गाय आदिकोंको तालाव आदिमें उतरनेकी जो भूमि होती है वह गोतीर्थ है, इस गोतीर्थसे रहित जो क्षेत्र है, वह समक्षेत्र है, यह समक्षेत्र पूर्व भागसे और पश्चिम भाग ९५ हजार योजनकी गोतीर्थ रूप भूमिको छोडकर मध्यमें स्थित है, लवणसमुद्रकी मध्य भागसे उठी हुई उदकवेला विष्कम्भकी अपेक्षा दश हजार योजनकी कही गई है, तथा इसकी ऊंचाई १६ हजार योजनकी कही गई है, तथा पूर्वादि चारों दिशाओंमें जो एक एक पाताल कलशहै, इस तरहसे जो चार पाताल कलश है-कि जिनके नाम बलयामुख, केयूर यूपक और ईश्वर हैं, उद्वेधकी अपेक्षा-गंभीरताकी अपेक्षा-एक २लाख योजनके
“लवणस्स णं समुदस्स दसजोयणसहस्साई" त्या-(सू. २१) ટીકાથ–લવણસમુદ્રનું તીર્થથી રહિત ક્ષેત્ર-સમક્ષેત્ર-દસ હજાર જનનું કહ્યું છે. ગાય આદિકને તળાવ આદિ જળાશયમાં ઉતરવાની જે ભૂમિ હોય છે તેને
તીર્થ કહે છે. આ ગાતીર્થથી રહિત જે ક્ષેત્ર છે તેને સમક્ષેત્ર કહે છે. પૂર્વની ૫ હજાર જન પ્રમાણ અને પશ્ચિમની ૯૫ હજાર યોજન પ્રમાણ ગતીથે રૂપ ભૂમિને છોડી દેતાં બાકીનું જે ૧૦ હજાર એજનપ્રમાણુ સમક્ષેત્ર છે તેને અહીં ગોતીર્થથી રહિત ક્ષેત્ર રૂપ કહ્યું છે. લવણસમુદ્રના મધ્યભાગમાંથી ઉત્પન્ન થતી ઉદકવેલા (પાણીની ભરતી) વિષ્ક્રભની અપેક્ષા એ દસ હજાર યોજન પ્રમાણ કહી છે, તથા તેની ઊંચાઈ ૧૬ હજાર જનની કહી છે. તથા પૂર્વાદિ દિશાઓમાં જે એક એક પાતાલ કલશ છે તેમને ઉદ્વેગ (ઊંડાઈ) એક એક લાખ એજનની કહી છે. એવાં ચાર પાતાળ કલશ છે. તેમનાં નામ વલયામુખ, કેયૂર, ચૂપક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #440

सुघाटीका स्था० १० सू० २० लवणसमुद्रगतगोतीर्थरहितक्षेत्रनिरूपणम् ४११ र्येण प्रज्ञप्ताः । मूले-मूलभागे चैते महापाताला दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । तथा-मूलविष्कम्भादुमयत एकैकप्रदेशद्धया, विस्तरं गच्छतां या एकप्रदेशिका श्रेणिस्तया, एते बहुमध्यदेशमागे दशदशकानि योजनसहस्राणि लक्षयोजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । अथवा-एकप्रदेशिकायाः श्रेण्या बहुमध्यदेशमागे अत्यन्तमध्यभागे दशदशकानि योजनसहस्राणि लक्षयोजनानि विष्कम्भेणं प्रज्ञप्ताः । इत्थं मूले मध्ये च विष्कम्भतो महापातालप्रमाणममिघाय सम्प्रति उपरितनभागमादाय विष्कम्भतस्तत्प्रमाणमाह-' उपरि' इत्यादि । उपरि उपरितनभागे मुखमूले मुखप्रदेशे दश योजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । तेषां खलु महापातालकलशानां कूडयानि-भित्तयः सर्ववज्रमयाणि सर्वात्मना बज्रमयाणि सर्वत्र समानि-तुल्यानि, बाहल्येन स्थौल्येन दश योजनशतानि एक सहकहे गये हैं । मूल भागमें इनका विष्कम्भ दश हजार योजनका है, एवं बहु मध्यदेश भागमें इनका विष्कम्भ मूल भागकी अपेक्षा दोनों तरफ एक एक प्रदेशकी वृद्धि से वृद्धि होता है, वही श्रेणि वृद्धि है, अथवा-एक एक प्रदेशवाली श्रेणीके बहुमध्य देश भागमें बिलकुल मध्य भागमें-ये एक लाख योजनके विस्तारवाले कहे गये हैं। इस तरह मूलमें और मध्य में कहकर अब सूत्रकार उपरितन भागको लेकर विष्कम्भकी अपेक्षा उसका प्रमाण कहते हैं-" उवरि” इत्यादि-इन महापाताल कलशोका मुखके मूलमें मुख प्रदेशमें दश हजार योजनका विष्कम्भ कहा गया है, इन महापाताल कलशों की भित्तियां हैं-वे वज्रमय हैं, और सर्वत्र समान हैं, अर्थात् इनकी मोटाई અને ઈશ્વર છે. મૂલ ભાગમાં તેમને વિષ્ક (વિસ્તાર) દસ હજાર એજનને છે. બનને બાજુના મૂળભાગથી એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થતાં થતાં તે પાતાળ કળશના બરાબર મધ્યભાગને વિસ્તાર એક એક લાખ એજનને થઈ જાય છે. એક એક પ્રદેશની જે વૃદ્ધિ છે તેનું નામ શ્રેણિવૃદ્ધિ છે અથવા-એક પ્રદેશ વાળ શ્રેણીના બહુમધ્યદેશભાગમાં–તદ્દન મધ્યભાગમાં–તે કળશેને વિરતાર એક એક લાખ જનને કહ્યો છે. આ રીતે તે મહાપાતાલ કલશોના મૂલભાગ અને મધ્યભાગના વિસ્તારનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તે મહાપાતાલ કલશેના Gपरितन मागना विभानु प्रभाय ४८ छ- " उवरि" त्याह
તે મહાપાતાલ કળશના મુખપ્રદેશને વિરતાર દસ દસ હજાર યોજનને કહ્યું છે. આપાતાળકળશેની જે ભીતે છે તે સંપૂર્ણ રૂપે વમય છે અને તેની જાડાઈ એક સરખી છે. તે ભી તેની જાડાઇ એક હજાર યોજન પ્રમાણે છે. આ પ્રમાણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #441

स्थानाङ्गसूत्रे
%
स्रयोजनानि प्रज्ञप्तानि । इत्थं महापातालकलशानभिघाय सम्प्रति क्षुद्रपातालकलशानाह- सव्वे वि णं खुद्दा पायाला ' इत्यादि । सर्वेऽपि खलु क्षुद्राः महापा. तालकलशापेक्षया लघवः पातालाः पातालकलशा दशयोजनशतानि-एकसहस्रयोजनानि प्रज्ञप्ताः । अथवा-एकप्रदेशिकायाः श्रेण्या बहुमध्यदेशभागे विष्कम्भेण दशयोजनशतानि प्रज्ञप्ताः । तथा-उपरि-उपरितनमागे मुखमूले मुखपदेशे विष्कम्भेण दशशतकानि योजनानि-शतयोजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । तेषां खलु क्षुद्रपातालकलशानां कुड्यानि सर्वात्मना बज्रमयाणि सर्वत्र समानि बाहल्येन दशयोजनानि प्रज्ञप्तानि ॥ सू. २१ ।। १ हजार योजनकी है इस प्रकार महापातालकलशोंके सम्बन्धमें कथन करके अब सूत्रकार क्षुद्रपाताल कलशोंके सम्बन्धमें कथन करते हैं
" सव्वे वि णं खुद्दा पायाला" इत्यादि। टीकार्थ महापाताल कलशोंकी अपेक्षा जो छोटे २ पातालकलश हैंवे गम्भीरताको अपेक्षा एक हजार योजनके कहे गयेहैं । मूलमें ये क्षुद्र पाताल कलश विष्कम्भकी अपेक्षा १०० योजनके कहे गये हैं। तथा मूलके विष्कम्भकी अपेक्षा दोनों तरफ एक २ प्रदेशकी वृद्धिसे जो इनका मध्य भागका विष्कम्भ है वह एक हजार योजनका है, अथवा एक प्रदेशिक श्रेणिके बहुमध्य देशमें इनका जो विष्कम्भ है वह एक हजार योजनका है, तथा-मुख प्रदेशमें जो इनका विष्कम्भ है-वह सौ योजनका है, इन क्षुद्रपाताल कलशोंकी जो भित्तियां हैं वे यज्रमय है और सर्वत्र समान हैं-अर्थात् इनकी मोटाई दश योजनको है ।सू.२१॥ મહાપાતાલકળશે વિષે કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ક્ષુદ્ર પાતાળકળશનું १ ४२ छ-" सव्वे विणं खुद्दा पायाला" त्याहि
મહાપાતાલ કળશે કરતાં નાનાં જે પાતાળ કળશે છે તેમનો ઉદ્ધધ (ઊંડાઈ) એક એક હજાર એજનની કહી છે. તે ક્ષુદ્રપાતાલ કળશના મૂળભાગને (તળિયાને) વિસ્તાર ૧૦૦-૧૦૦ જનને કહ્યું છે. તેની બન્ને તરફથી એક એક પ્રદેશની વૃદ્ધિ થતાં થતાં તેમના મધ્યભાગના વિસ્તાર એક એક હજાર યોજન થાય છે. અથવા એક પ્રદેશિક શ્રેણિતા બિલકુલ મધ્ય ભાગમાં તે પ્રત્યેક ક્ષુદ્રપાતાળ કળશને વિસ્તાર ૧૦૦૦ જનનો છે. તે કળશના મુખપ્રદેશનો વિસ્તાર ૧૦૦ -૧૦૦ જનને કહ્યો છે. આ ક્ષુદ્ર પાતાળ કળશની ભીતિ સર્વત્ર એક સરખી જાડી છે અને એકલા વજની જ બનેલી છે તેમની ભી તેની જાડાઈ દસ જનની કહી છે. એ સૂત્ર ૨૧ /
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #442

सुधा टीका स्था०१० सू० २२ धातकीखण्डगतमंदरयोरुद्वेधादिनिरूपणम् ४१३
मूलम् -धायइसंडगाणं मंदरा दस जोयणसयाई उल्वेहेणं, धरणितले देसूणाई दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं, उवरि दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता । पुक्खरवरदीवद्धगा णं मंदरा दस जोयणसयाइं एवं चेव ॥ सू० २२॥
छायाधातकीखण्डगौ खलु मन्दरौ दशयोजनशतानि उद्वेधेन, धरणितले देशोनानि दशयाजनसहस्राणि विष्कम्भेण, उपरि दशयोजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तौ । पुष्करवरद्वीपार्द्धको खलु मन्दरौ दश योजनशतानि एवमेव ।।सू०२२॥
टीका-'धायइसंडगा' इत्यादि
धातकीखण्डगौ-धातकीखण्डक्षेत्रस्थितौ मन्दरौ-पूर्वपश्चिमभागस्थितौ मेरुपर्वतो प्रत्येकम्-एकैकमेरुपर्वतः उद्वेधेन-दीर्घत्वमधिकृत्यान्तःप्रवेशापेक्षया भूम्यन्तगतिमागेन दशयोजनशतानि-एकसहस्रयोजनपरिमित इत्यर्थः । तथा धरणितले-भूम्युपरिभागे विष्कम्भेण देशोनानि देशतः षड़ योजनशतरूपात उनानि-न्यूनानि दशसहस्रयोजनानि चतुर्नवतिशतयोजनपरिमितः मूले पश्चन वतिशतयोजनप्रमाणत्वात् उपरि भागे शिखरप्रदेशे विष्फम्भेण सहस्रयोजनानि एकसहस्रघोजनपरिमित इत्यर्थः एकैको उच्यत्वेन चतुरशीतिसहस्रयोजनपरिमितो वर्तते एवं प्रमाणौ पूर्वपश्चिममेरुपर्वतौ प्रज्ञप्तौ । 'पुकव्वरवर
"धायइसंडगा णं मंदरा" इत्यादि ॥ सूत्र २२ ॥ टीकार्थ-धातकी खण्ड क्षेत्रमें स्थित जो पूर्व एवं पश्चिम सम्बन्धी दो मेरु पर्वत हैं वे प्रत्येक उद्वेघ(गहराई) भूमिके अन्दर रहे हुए भागकी अपेक्षा एक हजार योजनके हैं, अर्थात् इनका एक हजार योजनका भाग भूमिमें अदृश्य है, तथा जमीनके ऊपर इनका विष्कम्भ कुछ कम दस हजार योजनका है तथा ऊपरमें इनका विष्कम्भ १ हजार योजनका है पुष्क
"धायइसंडगा णं मंदरा " त्याहि-(सू. २२)
ટીકાઈ-ધાતકીખંડદ્વીપના પૂર્વ ભાગમાં એક મેરુ પર્વત છે અને પશ્ચિમ ભાગમાં પણ એક મેરુ પર્વત છે તે બને પર્વતોને ઉદ્વેધ –ભૂમિમાં રહેલે ભાગ-એક એક હજાર જનપ્રમાણ છે. એટલે કે આ બંને મેરુ પર્વતેનો એક એક હજાર યોજન પ્રમાણ ભાગ ભૂમિની અંદર રહેલે હેવાથી અદશ્ય છે જમીનની ઉપર તેમને વિખુંભ દસ હજાર એજન કરતાં કંઈક ન્યૂન છે, અને ઉપરિત ભાગમાં તેને વિષ્ક એક હજાર એજનને છે. પુષ્કરવરદ્વીપ, ના બે મન્દર (મેરુ) પર્વતનું કથન પણ ધાતકી ખંડના મેરુ પર્વતના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #443

४१४
% 3A
स्थानाङ्गसूत्रे दीवद्धगाणं' इत्यादि पुष्करवरद्वीपार्द्धगतौ अपि मन्दरौ दशयोजनशतानि उद्वेघेन, इत्यादि, एवमेव धातकीखण्डमन्दरवदेव विज्ञेयौ ।
उक्तञ्च-'धायइसंडे मेरू, चुलसीइसहस्स ऊसिया दोवि ।
ओगाढा य सहस्सं, होति य सिहरंमि वित्थिण्णा ॥१॥ मूले पणनउइसया, चउ. णउइसया य होति धरणियले ॥” इति छाया-धातकी खण्डे मेरू चतुरशीति सहस्राणि उच्छितौ द्वावपि । अवगाढौ च सहस्रं, भवतश्च शिखरे बिस्तीणौँ ॥१॥ मूले पश्चनवतिशतानि चतुर्नवतिशतानि च भवन्ति धरणितले इति ॥ सु० २२॥
मूलम्-सवे विणं ववेयड्डपव्वया दस जोयणसयाई उड्डूं उच्चत्तेणं, दस गाउयसयाइं उबेहेणं सव्वत्थ समा पल्लगसंठाणसंठिया, दसजायणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० २३ ॥ ___ छाया-सर्वेऽपि खलु वृत्तवैताढयपर्वता दशयोजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, दशगव्यूतशतानि उद्वेधेन, सर्वत्र समाः पल्यकसंस्थानसंस्थिताः, दशयोजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः ॥ मू० २३ ॥
टीका-'सव्वे विणं' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरं-सर्वेऽपि विंशतिसंख्यका अपि वृत्तवैताढयपर्वताः। विंशतिसंख्यकन्वमेतेषां-पञ्चसु हैमवतेषु पश्चानां शब्दापातिनां, पञ्चसु ऐरण्यय. तेषु पञ्चानो विकटापातिनां, पञ्चमु हरिबर्षेषु पञ्चानां गन्धापातिनां, पञ्चसु रम्यकवर्षेषु पश्चानां माल्यवतां च सद्भावादिति । ' वृत्तवैताढय ' इत्यत्र वृत्तेति विशेषणं दीर्घवैताढय व्यवच्छेदार्थम्॥ सू० २३ ।। रवर द्वीपार्धमें भी दो मन्दर पर्वतोंका कथन इसी प्रकारसे है, यही बात "पुस्खरवरदीवद्धगाणं मंदरा" इत्यादि सूत्र पाठसे प्रकट की गईहै ॥सू.२२॥
"सव्वे विणं वटवेयपव्वया" इत्यादि ॥ सूत्र२३ ॥ टीकार्थ-समस्त वृत वैताढय पर्वत २० कहे गये हैं क्योंकि पांच हैमवतों में ५ शब्दापाती हैं, पांच ऐरण्यवतोंमें पांच विकटापाती हैं पांच हरिवर्षों में पांच गधापाती हैं, और पांच रम्यक क्षेत्रोंमें पांच माल्यवान् हैं। ४थन अनुसार १ सयु मे४ पात “पुक्खरवरदीवद्धगाण मंदरा" त्यात સૂત્રપાઠ દ્વારા પ્રકટ કરવામાં આવી છે. જે સૂ ૨૨
"सव्वे विण वहवेयपव्वया" त्याहि-(सू. २३) ટીકાઈ–વૃત્તવૈતાદ્ય પર્વતની કુલ સંખ્યા ૨૦ ની કહી છે, કારણ કે પાંચ હેમવતેમાં પાંચ શબ્દાપાતી છે, પાંચ અરણ્યવતેમાં પાંચ વિકટાપાતી છે પાંચ રિઘર્ષોમાં પાંચ ગન્ધાપાતી છે, અને પાંચ રમ્યકક્ષેત્રમાં પાંચ માલ્યવાન છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #444

DED
सुधा टाकी स्था० १० सू० २४ जम्बूद्वीपगतभरतादिदशक्षेत्रनिरूपणम् ४१५
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे दस खेत्ता पण्णत्ता, तं जहा-भरहे १, एरवए २, हेमवए ३, हेरन्नवए (एरण्णवए) ४, हरिवस्से ५, रम्मगवस्से ६, पुव्वविदेहे ७॥ अवरविदेहे ८ देवकुरा ९ उत्तरकुरा १०॥ सू० २४ ॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे दशक्षेत्राणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-भरतम् १, ऐरवतं २, हैमयतं ३, हैरण्यवतं ( ऐरण्यवतं ) ४, हरिवर्ष, ५, रम्यकवर्ष ६. पूर्ववि. देहः ७ अपरविदेहः ८ देवकुरवः ९, उत्तरकुरवः १० ।। सु० २४ ॥
टीका---'जंबुद्दी वे दीवे' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सु० २४ ॥
मूलम्-माणुसुत्तरे णं पव्वए मूले दसबावीसे जोयणसए विक्खंभेणं पण्णत्ते ॥ सु० २५ ॥
छाया-मानुषोत्तरः खलु पर्वतो मूले दश द्वाविंशति योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः ।। सू० २५॥ वैताढयों में जो " वृत्त " (गोल) ऐसा विशेषण दिया है वह दीर्घ वैताढयपर्वतकी निवृत्ति के लिये दिया है । सूत्र २३ ॥ __ " जंबुद्दीवे दीवे दस खेत्ता पण्णत्ता" इत्यादि ॥ २४ ॥
टीकार्य-जम्बूद्वीप नामके द्वीपमें १० क्षेत्र कहे गये हैं। जैसे-भरत १, ऐरवत २, हैमवत ३, हैरण्यवत ४, हरिवर्ष ५, रम्यक वर्ष ६, पूर्व विदेह ७, अपर विदेह ८, देवकुरु ९, और उत्तर कुरु १० ||सूत्र २४॥ __" माणुसुत्तरेणं पव्वए मूले " इत्यादि २५ ॥ टोकार्थ-मानुषोत्तरपर्वत मूलमें विष्कम्भकी अपेक्षा एक हजार २२ योज. વૈતાઢયોની આગળ જે “વૃત્ત” વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે તે દીર્ધ વૈતાયપર્વતની નિવૃત્તિને માટે લગાડવામાં આવ્યું છે. સૂત્ર. ૨૩
" जंबुद्दावे दीवे दस खेत्ता पण्णत्ता" त्यादिટીકાર્થ-બૂદ્વીપ નામના દ્વીપમાં ૧૦ ક્ષેત્ર કહ્યાં છે. તે ૧૦ ક્ષેત્રોનાં નામ નીચે प्रमाणे छ-(१) सरत, (२) भैरवत (3) डेभपत, (४) २९यवत, (५) २. पष, (६) २भ्य वर्ष', (७) पूविड (८) अ५२विहेड, विशुरु भने (१०) उत्त२३२ ॥ सूत्र २४ ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #445

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'माणुसुत्तरे णं ' इत्यादि
मानुषोत्तरः-भर्द्ध तृतीयद्वीपमर्यादाकारकः चक्रवालपर्वतो मूले मूल भागे दश द्वाविंशति योजनशतानि-द्वात्रिंशत्यधिकानि एकसहस्रयोजनानि विष्कम्भण प्रज्ञप्तः। सू० २५॥
मूलम्-सव्वेवि णं अंजणगपव्वया दस जोयणसयाई उव्वे हेणं मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं, उवरिं दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ता । सव्वे विणं दहिमुहपव्वया दस जोयणसयाई उव्वेहेणं सव्वत्थसमा पल्लगसंठाणसंठिया दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं पण्णत्ता। सव्वे वि णं रइकरपव्वया दस जोयणसयाई उद्धं उच्चत्तेणं, दस गाउयसयाइं उव्वेहेणं, सव्वत्थ समा झल्लरीसंठाणसंठिया दसजोयणसहस्साई विक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० २६ ॥ ___ छाया-सर्वेऽपि खलु अन्जनकपर्वता दश योजनशतानि उद्वेधेन, मूले दश योजनसहस्राणि विष्कम्भेण, उपरि दशयोजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । सर्वेऽपि खलु दधिमुखपर्वता दशयोजनशतानि उवेधेन सर्वत्र समाः पल्यकसंस्थानसंस्थिता दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । सर्वेऽपि खलु रतिकरपर्वता दशयोजन शतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, दशगव्युतशतानि उद्वेधेन, सर्वत्र समा झल्लरी संस्थानसंस्थिता दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः॥०२६॥
टीका- सव्वे विणं' इत्यादि
अञ्जनकमवताः-नन्दीश्वरद्वीपस्य पूर्वदक्षिणपश्चिमोत्तररूपेषु चतुर्पु विक्षु नका कहा गया है । सूत्र २५ ॥ ___ "सब्वे वि णं अंजणगपव्वया "इत्यादि। टीकार्थ-नन्दीश्वर द्वीपकी पूर्व पश्चिम उत्तर और दक्षिण रूप चारों दिशा
" माणुसुत्तरेण पव्वए मूले" त्या-(सू. २५)
માનુષત્તર પર્વતના મૂળભાગનો વિસ્તાર એક હજાર બાવીશ એજનને કહ્યો છે. એ સૂત્ર ૨૫ છે
सव्वे विणं अंजणगपव्वया" त्याहि-(सू. २६)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #446

सुधा टीका स्था०१० सू०२६ अञ्जनकपर्वतादीनामुद्रेधादिप्रमाणनिरूपणम् ४१७ चत्वारो श्यामवर्णाः पर्वताः । तेषां मध्ये एकैकस्य पर्वतस्य चतुर्दिक्षु चतस्रश्वतस्रः पुष्करिण्यः सन्ति, तथाहि-पूर्वदिक् स्थितस्याञ्जनपर्वतस्य चतुर्दिक्षु नन्दो. तरा नन्दाऽऽनन्दा नन्दिवर्धनाभिधाश्चतस्रः पुष्करिण्यः ४, दक्षिणदिस्थितस्या. ञ्जनपर्वतस्य चतुर्दिक्षु भद्रा विशाला कुमुदा-पुण्डरिकिणीनाम्न्यश्चतस्रः पुष्करिण्य: ८। पश्चिमदिकू स्थितस्याञ्जनपर्वतस्य चतुर्दिक्षु नन्दिषेणा-ऽमोघा-गोस्तूपासुदर्शनाभिधाश्चतस्रः पुष्करिण्यः १२। उत्तरदिस्थितस्याञ्जनपर्वतस्य चतुर्दिक्षु विजया-वैजयन्ती-जयन्त्यपराजिताभिधाश्चतस्रः पुष्करिण्यः १६ सन्ति । आसु षोडशसु पुष्करिणीषु प्रत्येकस्यां पुष्करिण्यामेमैको दधिमुखपर्वत इति षोडश.
ओंमें चार श्यामवर्णके पर्वत कहे गये हैं उनके मध्यमें एक एक पर्व. तकी चारों दिशाओंमें चार २ पुष्करिणियां (गोल यावडियां) हैं-जैसेपूर्व दिशामें स्थित जो अंजन पर्वत है, उसकी चार दिशाओंमें नन्दो. त्तरा १, नन्दा २, आनन्दा ३, और नन्दिवर्धना इस नामकी चार पुष्करिणियां हैं। दक्षिण दिशामें स्थित जो अंजनपर्वत है उसकी चार दिशाओं में भद्रा १, विशाला २, कुमुदा ३, और पुण्डरिकिणी ४ ये चार पुष्करिणियां हैं । पश्चिम दिशामें स्थित जो अंजन पर्वतहै, उसकी चार दिशाओं में नन्दिषेण १, अमोधा २, गोस्तूपा ३, एवं सुदर्शना ४, ये चार पुष्करिणियां हैं। उत्तर दिशामें स्थित जो अंजन पर्वत है उसकी चार दिशाओंमें विजया, वैजयन्ती, जयन्ती और अपराजिता ये चार पुष्करिणियां हैं । इन १६ पुष्करिणियोंमेंसे प्रत्येक पुष्करिणीमें एक एक दधिमुख पर्वत हैं. इस तरहसे १६ दधिमुख पर्वत हैं । नन्दी
નન્દીશ્વર પર્વતની પૂર્વ, પશ્ચિમ ઉત્તર અને દક્ષિણરૂપ ચારે દિશાઓમાં ચાર શ્યામવર્ણના પર્વતની ચારે દિશાઓમાં ચાર ચાર અંજની પર્વતે કહેલા છે તે તે દરેક શ્યામવર્ણના પર્વતની ચારે દિશાઓમાં ચાર ચાર પુષ્કરિણીઓ (ગોળાકારની વા) છે. પૂર્વ દિશામાં જે અંજનપર્વત છે તેની ચારે દિશાઓમાં यार ४०४रिणीय छ तमना नाम नीय प्रमाणे छ-(१) नहोत्त। (२) नन्हा, (૩) આનન્દા અને (૪) નાદિવર્ધના. દક્ષિણ દિશામાં જે અંજનપર્વત છે તેની ચારે દિશાઓમાં ભદ્રા, વિશાલા, કુમુદા અને પુંડરિકિણ નામની ચાર પુષ્કરિ. ણીઓ છે. પશ્ચિમ દિશો માં જે અંજનપર્વત છે તેની ચારે દિશાઓમાં નક્તિ Bણા, અમોઘા, ગોસૂપ અને સુદર્શન નામની ચાર પુષ્કરિણીઓ છે. ઉત્તર દિશામાં જે અંજન પર્વત છે તેની ચારે દિશાઓમાં વિજ્યા, વૈજયતી, જયન્તી અને અપરાજિતા નામની ચાર પુષ્કરિણીઓ છે. આ રીતે ૧૬ પુષ્કરિણીઓ
स्था०-५३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #447

स्थानाङ्गसूत्रे
संख्यकाः दधिमुखपर्वताः । रतिकरपर्वताः नन्दीश्वरद्वीपे विदिग्व्यवस्थिताश्चतुः स्थानकपोक्ताश्चत्वारः पर्वताः । इति ॥ ० २६ ॥
मूलम्-रुयगवरे णं पव्वए दस जोयणसयाइं ऊबेहेणं, मूले दस जोयणसहस्साई विक्खंभेणं, उवार दस जोयणसयाई विक्खंभेणं पण्णते । एवं कुंडलवरे वि ॥ सू० २७॥
छाया--रुचकवरः खलु पर्वतो दश योजनशतानि उद्वेधेन, मले दश योजनसहस्राणि विष्कम्भेण, उपरि दश योजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । एवं कुण्डलवरोऽपि ॥ सू० २७ ॥ श्वर द्वीपमें विदिशाओं में चार स्थान में कहे गये चार जो पर्वत हैं वे रतिकर पर्वत हैं । इन समस्त अजनक पर्वतोंका जमीनके भीतर १ हजार योजन प्रमाण भाग हैं मूलमें इनका विष्कम्भ १० हजार योजनका है । अब दधिमुख पर्वत उद्वेध (गहराई)की अपेक्षा १ हजार योजन प्रमाण हैं । ये सब सर्वत्र सम हैं। इनका आकार पल्यकके
आकार जैसाहै, इन सबका विस्तार १० हजार योजनकाहै, प्रत्येक रतिकर पर्वत १० दस दस हजार योजनके ऊंचे कहे गये हैं। उसका उद्वेध एक हजार गन्यूत (दो हजार कोश)काहै, ये सर्वत्र सम हैं, इनका आकार झालरके आकार जैसा है, इनका विष्कम्भ दश हजार योजनका है २६ છે. તે પ્રત્યેક પુષ્કરિણીમાં એક એક દધિમુખ પર્વત છે. આ રીતે કુલ ૧૬, દધિમુખ પર્વત છે. નદીશ્વર પર્વતની વિદિશાઓમાં (ઈશાન, અગ્નિ આદિ ચાર ખૂણે) એક એક રતિકર પર્વત છે. આ રીતે ચારે વિદિશામાં લ ચાર રતિકર પર્વતે આવેલા છે.
ઉપર્યુક્ત ચારે અંજનક પર્વતને ઉધ (જમીનની અંદર રહેલે ભાગ) એક હજાર યોજન પ્રમાણ છે મૂળમાં ( તળેટીમાં ) તેમને વિષ્કભ (વિસ્તાર) દસ હજાર યજનને છે અને ટોચ પરને તેમને વિસ્તાર એક હજાર જનને છે. ઉપર્યુક્ત ૧૬ દધિમુખ પર્વતેમાંના પ્રત્યેક દધિમુખ પર્વતને ઉધ એક હજાર યોજન છે. અને મૂળથી મુખ સુધીને તેમને વિસ્તાર એક સરખે -દસ દસ હજાર યોજન છે. આ કારણે તે પ્રત્યેકના આકાર પલ્પક (પલંગ) ના જેવે છે. પ્રત્યેક રતિકર પર્વત દસ હજાર યોજન ઊંચાઈવાળા છે– પ્રત્યેક તિકર પર્વતને ઉદ્દેશ એક હજાર ગભૂત બે હજાર કેસ) પ્રમાણ છે. તે સર્વત્ર સમપ્રમાણ છે–એટલે કે મૂળભાગથી ટેચ ભાગ પર્યન્તને તેમને વિસ્તાર ૧૦-૧૦ હજા૨ જનને છે. તેમને આકાર ઝાલરના જેવું છે. એ સૂત્ર ૨૬
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #448

सुघाटीका स्था ०१०सू०२७ रुचकवरकुण्डलवरपर्वतयोरुद्वेधादिनिरूपणम् ४१९
टीका--' रुयगवरे णं' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरम् रुचकवरः रुवकनामा त्रयोदश द्वीपवर्ती चक्रवालपर्वतः। कुण्डलवरवक्तव्यताऽपि रुचकवरवक्तव्यतावद् बोध्या । कुण्डलवरःएकादशद्वीपवर्ती कुण्डलनामा चक्रवालपर्वत इति ॥ मू० २७॥
अनन्तरं गणितानुयोग उक्तः । सम्प्रति द्रव्यानुयोगस्वरूपं सभेदमाह--
मूलम्--दसविहे दवियाणुओगे पण्णते, तं जहा-दवियाणुओगे १, माउयाणुओगे २, एगट्रियाणुओगे ३, करणाणु. ओगे ४, अप्पियाणप्पिए ५, भावियाभाविए ६, बाहिराबाहिरे ७, सासयासासए ८, तह णाणे ९, अतहणाणे १०॥ सू०२८ ॥ ____ "रुयगवरेणं पव्यए दसजोयणसयाई" इत्यादि । सू. २७ ॥
टीकाथ-रुचकवर पर्वत उद्वेध (गहराई की अपेक्षा एक हजार योजनका है, मूलमें इसका विष्कम्म १० हजार योजनका है, तथा ऊपरमें इसका विष्कम्भ १ हजार योजनका है, इसी तरहका वर्णन कुण्डलयर द्वीपका भी जानना चाहिये।
यह रुचकवर पर्वत रुचक नामका जो तेरहवां द्वीप है, उसमें रहा हुआ है यह गोल है-कीटके आकार जैसा है कुण्डलवर पर्वतको वक्तव्यता भी रुचकवर पर्वतकी वक्तव्यताकी जैसी जाननी चाहिये यह कुण्डलवर पर्वत ११ वां जो द्वीप है, उसमें रहा हुआ है और यह भी प्राकारके जैसा गोल है इसलिये रुचकवर और कुण्डलवर ये दोनों पर्वत चक्रवाल पर्यंत कहे गये हैं। सूत्र २७ ॥
“रुयगवरेण पव्वए दसजोयणसयाई" त्याह--(सू २७) ટીકાર્ય-ચકવર પર્વતને ઉદ્વેધ (જમીનની અંદરને અદશ્ય ભાગ) એક હજાર
જનને છે. મૂળભાગમાં તેને વિષ્ક દસ હજાર જનને અને ઉપરના ભાગમાં એક હજાર એજનને છે. એવું જ વર્ણન કુંડલવર પર્વતના વિષયમાં પણ સમજવું.
ચક નામને જે તેર દ્વીપ છે તેમાં રુચકવર પર્વત આવેલ છે તે ગોળ છે અને કેટના જેવા આકારને છે કુંડલવર પર્વતનું વર્ણન પણ રુચકવર જેવું જ સમજવું, આ કુંડલવર પર્વત અગિયારમે જે દ્વીપ છે તેમાં આવેલું છે. તેને આકાર પણ પ્રકાર (કેટ)ના જે ગેળ છે. આ બન્ને પર્વતે (ચકવર અને કુંડલવર પર્વતે, ગળાકારના હેવાથી તેમને ચકવાલ પર્વતે કહ્યા છે સૂરા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #449

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - दशविधो द्रव्यानुयोगः प्रज्ञप्तः तद्यथा द्रव्यानुयोगः १, मातृकानु योगः २, एकार्थकानुयोगः ३, करणानुयोगः ४, अर्पितानर्पितम् ५, भाविताभावितम् ६, बाह्याबाह्यम् ७, शाश्वताशाश्वतम् ८, तथाज्ञानम् ९, अतथाज्ञानम् १० । ० २८ ।।
४२०
टीका--' दसविहे ' इत्यादि --
अनुयुज्यते = अनुरूपतया अनुकूलतया वा भगवदुक्तार्थेन सह संबध्यते इतिअनुयोगः = भगवद्भाषितार्थतो न्यूनाधिकविपरीत भाववैलक्षण्यवर्जितो गणधरकर्तृकप्रतिपादनलक्षणो व्यापार इति । अनुप्रोगो व्याख्यानमिति चैकार्थको इस प्रकारसे गणितानुयोगका कथन कर अब सूत्रकार सभेद द्रव्यानुयोगका कथन करते हैं
1
welcom
61
दवि दवियाणुओगे पण्णत्ते " इत्यादि || सूत्र २८ ॥ टीकार्थ- द्रव्यानुयोग १० प्रकारका कहा गया है जैसे - द्रव्यानुयोग १, मातृकानुयोग २, एकार्थिकानुयोग ३, करणानुयोग ४, अर्पितानर्पित ५, भाविता भावित ६, वाह्याबाह्य ७, शाश्वताशाश्वत ८ तथाज्ञान ९ और अतथाज्ञान १०,
गणधरों द्वारा किया जो प्रतिपादन रूप व्यापार भगवद्वारा प्रतिपादित अर्थसे न्यूनतासे अधिकतासे एवं विपरीत भावसे रहित होता है, वही अनुयोग है, तात्पर्य इसका यह है, कि भगवान् ने जिस अर्थका प्रतिपादन किया है, उसीसे मेल खानेवाला जो गणधरोंका कथन हैं वही अनुयोग है, अनुयोग एवं व्याख्यान ये दोनों शब्द एक अर्थवाले
આ પ્રકારે ગણિતાનુયાગનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર સભેદ દ્રવ્યાનુયાગનું अथन ४२ छे -“दसविहे दवियाणुओगे पण्णत्ते " इत्याह- (सू २८) ટીકા-દ્રવ્યાનુયાગ દસ પ્રકારના કહ્યો છે-(૧) દ્રવ્યાનુયાગ, (૨) માતૃકાનુયાગ (3) शेअर्थिअनुयोग, (४) ४२खानुयोग, (५) अर्पितानर्चित (६ भाविताभावित, (७) माद्यामाद्य, (८) शाश्वताशाश्वत, (७) तथाज्ञान भने (१०) अतथाज्ञान. ગણધરો દ્વારા કરાયેલા પ્રતિપાદનરૂપ વ્યાપારમાં તીર્થંકર ભગવાને દ્વારા પ્રતિપાદિત અની અપેક્ષાએ ન્યૂનતા પગુ હાતી નથી, અધિકતા પણ હતી નથી અને વિપરીત ભાવના પણ સદ્ભાવ હાતુ નથી. એટલે કે ભગવાને જે અર્થનું પ્રતિપાદન કર્યું' હાય છે તેની સાથે સુસંગત અને સુમેળયુંક્ત જ ગણધરાનું કથન હાય છે. તે પ્રકારના જિનેન્દ્ર ભગવાનેાના કથન સાથેના સુમેળ યુક્ત એવા ગણધરોના કથનનું નામ અનુયાગ છે અનુચેગ અને વ્યાખ્યાન મા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #450

४२१
सुघाटीका स्था०१० सू० २८ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम् अनुयोगशब्दस्य विस्तरतो व्याख्या उपासकदशाङ्गस्य मत्कृतायामगारधर्मसञ्जीवनीटीकायां विलोकनीया । अयं चानुयोगः-चरणकरणानुयोगः-धर्मकथानुयोगः-गणितानुयोगः-द्रव्यानुयोगमेदाचतुर्विधाः। तत्र-द्रव्यानुयोगः-द्रव्यस्य जीवादेरनुयोगो-विचारः । स च द्रव्यानुयोग मातृकानुयोगादि भेदेन दशविधः । तत्र-द्रव्यानुयोगः-जीवादे व्यत्वविचारणा, यथा-द्रवतिगच्छति-प्राप्नोति ताँस्तान् पर्यायानिति द्रव्यम् , यते गम्यते-प्राप्यते तैस्तैः पर्यायैरिति वा द्रव्यम्-गुणपर्यायवान् पदार्थः । एवम्भूतश्च जीवोऽस्ति, यतस्तस्मिन् सहमाविनो ज्ञानादयो गुणाः सन्ति, तदभावे तु जीवत्वमेव न स्यात् । पर्याया अपि तस्मिन् हैं। अनुयोग शब्दकी विस्तृत व्याख्या उपासकदशाङ्गकी जो अगार धर्म संजीवनी टीका है, उसमें की गई है-अतः जिज्ञासुओंकों वहांसे इस विषयकी व्याख्या देख लेनी चाहिये, यह अनुयोग चरणकरणानुयोग धर्मकथानुयोग, गणितानुयोग और द्रव्यानुयोगके भेदसे चार प्रकारका है, जीवादि द्रव्यका जो विचार है, वह द्रव्यानुयोग है, यह द्रव्यानुयोग मातृकानुयोग आदिके भेदसे १० प्रकारका है, जीवादिमें जो द्रव्यत्वका विचार है, वह द्रव्यानुयोग है, जैसे-जो उन उन पर्या. योको प्राप्त करता है, वह द्रव्य है, अथवा उन २ पर्यायों द्वारा जो प्राप्त किया जाता है, वह द्रव्य है।
ऐसा वह द्रव्य गुण और पर्यायवाला वह पदार्थ जीव है, अतः वह द्रव्यरूप है, क्योंकि उसमें सहभावी जो ज्ञानादिक गुण हैं वे हैं अन्यथा उनके अभावमें उसमें जीवत्वही नहीं बन सकता है, इसी અને શબ્દો એક અર્થવાળા છે. અનુગ શબ્દની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા જાણવાને ઉત્સુક પાઠકેએ ઉપાસકદશાંગની અગારધર્મ સંજીવની ટીકા વાંચી જવી.
આ અનુગને નીચે પ્રમાણે ચાર પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ચરણકરણનુગ, (२) यथानुयोग, (3) गणितानुय। मन (४) द्रव्यानुयोग.
જીવાદિ દ્રવ્યવિષયક જે વિચાર કરવામાં આવે છે તેનું નામ દ્રવ્યાનુગ છે. તેદ્રવ્યાનુયે ગનાદ્રવ્યાનુગ, માતૃકાનુપ આદિ ઉપર્યુકત ૧૦ પ્રકારો કહ્યા છે.
દ્રવ્યાનુયોગ-જીવાદિમાં જે દ્રવ્યત્વને વિચાર કરવામાં આવે છે તેને દ્રવ્યાનુગ કહે છે. જેમ કે-બાલવ આદિ પર્યાને જે પ્રાપ્ત કરે છે, તેનું નામ દ્રવ્ય છે, અથવા તે તે પર્યાય દ્વારા જે પ્રાપ્ત કરાય છે તેનું નામ દ્રવ્ય છે, અથવા તે તે પર્યાય દ્વારા જે પ્રાપ્ત કરાય છે તે દ્રવ્ય છે. એવું તે દ્રવ્ય ગુણ અને પર્યાયવાળા પદાર્થરૂપ હોય છે. એ ગુણપર્યાયવાળે તે પદાર્થ જીવ છે. તેથી તે દ્રવ્યરૂપ છે, કારણ કે તેમાં સહભાવી જ્ઞાનાદિક ગુણેને સદ્. ભાવ હોય છે. જે જ્ઞાનાદિક ગુણોને તેમાં અભાવ હોય છે તેમાં જીવત્વ જ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #451

४२२
स्थानाङ्गसूत्रे मानुषत्ववालत्वादयः सन्त्येव, अतो गुणपर्यायवचाज्जीवो द्रव्यमित्यादि द्रव्यानुयोगः १। तथा-मातृकानुयोगः-मातृका-प्रवचनपुरुषस्य उत्पादव्ययत्रौव्यरूपा पदत्रयी, तस्या अनुयोगः । स यथा-जीवद्रव्यम् उत्पादवत्-बालत्वादिपर्यायाणां प्रतिक्षणमुत्पादात् , अनुपादे च वृद्धायपस्थानामप्राप्तिप्रसङ्गात् । तथा-जीवद्रव्यं. व्ययवत् , प्रतिक्षणं बाल्यावस्थानां व्ययदर्शनात् , अव्ययत्वे च तासां नित्यत्व. प्राप्तेः। तथा जीवद्रव्यं द्रव्यत्वेन ध्रौव्यवत् । यदि तथा न स्यात्तदा द्रव्यं सर्वथा तरह उसमें क्रमभावी जो पर्याये हैं वे भीहैं, जीवमें मानुषत्व, बालत्व
आदि पर्यायें होती हुई प्रतीत ही होती हैं । इस प्रकार गुण एवं पर्यायवाला होनेसे जीव द्रव्परूप है, इत्यादि रूप जो विचार है, वह द्रव्या. नुयोग हैं, प्रवचन पुरुषकी उत्पाद व्यय एवं प्रौव्यरूप जो पदत्रयी है, वह मातृका है, इस मातृकाका जो अनुयोग है, वह मातृकानुयोग है जैसे-ऐसा विचार करना-कि जीव द्रव्य उत्पादवालाहै, क्योंकि बालत्य आदि पर्यायोंका प्रतिक्षण उसमें उत्पाद होता है, यदि ऐसा नहीं हो तो वृद्ध आदि अवस्थाओंको उसमें प्राप्ति नहीं होनेका प्रसङ्ग प्राप्त होता है, इसी प्रकारसे जीव द्रव्य व्ययवाला भी है, क्योंकि उसमें प्रतिक्षण बाल्य आदि अवस्थाओंका व्यय होता हुआ देखा जाता है, यदि इन पर्यायोंका उसमें व्यय न हो तो उनकाउसमें नित्यरूपसे सद्भाव रहनेका प्रसङ्ग प्राप्त होता है, इसी तरहसे जीव द्रव्य ध्रौव्य स्वभाववाला भी है, यदि वह इस स्वभाववाला न हो तो वह उत्पादवालाही होने से સંભવી શકે નહીં. એ જ પ્રમાણે કમભાવી પર્યાને પણ તેમાં સદ્ભાવ હોય છે. જીવમાં માનુષત્વ, બાલવ આદિ પર્યાના સદ્દભાવની પ્રતીતિ તે અવશ્ય થતાં જ હોય છે. આ રીતે ગુણ અને પર્યાયવાળો હોવાને લીધે જીવ દ્રવ્યરૂપ છે, ઈત્યાદિ રૂપ જે વિચારણા છે તેનું નામ જ દ્રવ્યાનુગ છે.
માતૃકાનુગ-પ્રવચન પુરુષની ઉત્પાદ, વ્યય અને ધ્રૌવ્યરૂપ જે પદત્રયી છે તેનું નામ માતૃકા છે. આ માતૃકાને જે અનુયાગ (વ્યાખ્યાન) છે, તેનું નામ જ માતૃકાનુગ છે. જેમ કે-એવી વિચારણા કરવી કે છવદ્રવ્ય ઉત્પાદવાળું છે, કારણ કે બાલ– આદિ પર્યાને પ્રતિક્ષણ તેમાં ઉત્પાદ થતું રહે છે. જે એવું ન હોત તે વૃદ્ધત્વ આદિ અવસ્થાઓની તેમાં પ્રાપ્તિ ન થવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાત. એજ પ્રમાણે જીવદ્રવ્ય વ્યયવાળું પણ છે, કારણ કે તેમાં પ્રતિક્ષણ બાલ્યાદિ અવ. સ્થાઓનો વ્યય થતું રહે છે. જે આ પર્યાને તેમાં વ્યય થતો ન હોત તે તેમાં તેને નિત્ય રૂપે સદ્દભાવ રહેવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાત. એ જ પ્રમાણે છવદ્રવ્ય ધ્રૌવ્ય સ્વભાવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #452

--
सुघाटीका स्था० १०सू०२८ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम् सू०१९ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम्
४२३ उत्पादव्ययवदेव स्यात् । ततश्च-अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशमाप्त्या पूर्वदृष्टानां भावानामनुस्मरणाभिलाषायभावप्रसङ्गेन च ऐहिकपारलौकिकानां सर्वेषां कृत्यानामुच्छेदः प्रसज्जेत, अतो द्रव्यतयाऽस्य ध्रौव्यमभ्युपगन्तव्यम् । एवं च-यतो जीव उत्पादव्ययधौव्ययुक्तः, अतो द्रव्यमित्यादि रूपो मातृकानुयोग इति । २। तथाएकाथिकानुयोगः-एका समानः अर्थों-जीवादिर्येषां ते-एकार्थिकाः शब्दाः, तैरनुयोगः । स यथा-जीवद्रव्यमुद्दिश्य-जीवः प्राणी भूतं सत्त्व इत्यादि । अथवाएकाथिकानां शब्दानामनुयोगः, यथा-जीवनात्-माणधारणाज्जीवः, प्राणानाम्अकृताभ्यागम कृत विप्रणाश इन दोषोंकी प्राप्तिके वशवाला हो जावेगा, और इससे उसमें पूर्वदृष्ट भावोंकों स्मरण करनेकी अभिलाषा आदिके होनेका अभाव प्रसक्त होगा इससे ऐहिक एवं पारलौकिक जितने भी कृत्य हैं उन सबके उच्छेद होनेका भी प्रसङ्ग प्राप्त होगा, इसलिये इनका उच्छेद प्राप्त न हो, जीवको द्रव्य रूपसे ध्रौव्यरूप मानना चाहिये इस तरह जिस कारणसे जीव व्यय एवं ध्रौव्यसे युक्त है, इसी कारणसे वह द्रव्यरूप है, इत्यादि रूप जो विचार है, वह मातृकानुयोग है २।
एकाथिकानुयोग-जिन शब्दोंका अर्थ समान है वे एकार्थिक शब्द हैं, इन शब्दों को लेकर जो अनुयोग है, वह एकाथिकानुयोग है, जैसे जीव द्रव्यको लेकर-जीव, प्राणी, भूत, सत्त्व ये शब्द एक जीवके ही वाचक है, ऐसा विचार एकाथि कानुयोग हैं, अथवा-एकार्थिक शब्दोंका વાળું પણ છે જે તે આ સ્વભાવવાળું ન હોત તે ઉત્પાદ સ્વભાવવાળું જ હોવાને
કારણે તે “અકૃતાવ્યાગમ અને કૃત વિપ્રણાશ” આ દોષની પ્રાપ્તિના પ્રસંગવાળ થઈ જાત, અને તે પ્રકારની પરિસ્થિતિમાં તેમાં પૂર્વદૃષ્ટ ભાવોનું સ્મરણ કરવાની અભિલાષા આદિનો અભાવ હોવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાત. તે કારણે જેટલાં ઐહિક અને પારલૌકિક કૃત્ય છે તે બધાને ઉચ્છેદ થવાને પણ પ્રસંગે પ્રાપ્ત થાત. આ પ્રકારે તેમના ઉચછેદને પ્રસંગ ત્યારે જ પ્રાપ્ત નહીં થાય કે જ્યારે જીવને દ્રવ્યરૂપે ધ્રૌવ્યરૂપ માનવામાં આવશે તેથી જ જીવદ્રવ્યને ધ્રૌવ્યસ્વભાવવાળું પણ માનવું જ પડશે. આ રીતે જે કારણે જીવ વ્યય અને પ્રૌવ્ય ગુણથી યુક્ત છે એજ કારણે તે દ્રવ્યરૂપ છે. આ પ્રકારની જે વિચારણા થાય છે તેનું નમ માતૃકાનુગ છે.
એકર્થિકાનુગ-જે શબ્દનો અર્થ સમાન હોય છે, તે શબ્દને એકાર્ષિક શબ્દો કહે છે. આ શબ્દને અનુલક્ષીને જે અનુગ (વ્યાખ્યાન) થાય છે. તેને એકાર્ષિકાનુગ કહે છે. જેમ કે-જીવ, પ્રાણી, ભૂત અને સત્ત્વ, આ ચારે શબ્દ એક જીવના જ વાચક છે, આ પ્રકારની વિચારણાનું નામ એકાર્થિકાનુગ છે. અથવા એકાર્થિક શબ્દોને જે અનુગ છે તેનું નામ એકાર્ષિકાનુગ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #453

स्थानाङ्गसूत्रे उच्छासादीनां विद्यमानत्वात् पाणी, सदा भवनाद् भूतम् , सदा सत्त्वात् सत्यः, इति ।। ३ ।। तथा-करणानुयोगः-क्रियते एभिरिति करणानि-क्रियासिद्धौ साधकतमानि, तेषामनुयोगः, यथाकर्तुर्जीवद्रव्यस्य भिन्न भिन्नक्रियासु साधकतमानि कालस्वभावनियतिकर्मपुरुषकाराणि, तान्यनुपादाय जीवो न किमपि कत्तुंशक्नोति, अतः कालादीनि करणानि । अथवा-मृद्दव्यं कुलालचक्रचीवरदण्डा. दीनि करणानि विना घटरूपेण निष्पत्तुमशक्यम् , अत एतानि घटद्रव्यस्य कर• जो अनुयोग है, वह एकाधिकानुयोग है, जैसे-प्राणधारण करनेवाला होनेसे वह जीव हैं, उच्छवास आदि प्राण जीवमें क्रियमाण हैं इस कारण वह प्राणी है, यह जीव त्रिकालमें भी विच्छेदको प्राप्त नहीं होता है, अर्थात् सदा इसका सद्भाव रहता हैं इस कारण इसे भूत कहा गया है, इसी तरहसे इसकी सत्ता सदा कायम रहती है, इस कारण इसे सत्त्व कहा गयाहै ।३॥
करणानुयोग-क्रिया सिद्धि में जो साधकतम होते हैं, वे कारण हैं । इन कारणोंका जो अनुयोग है, वह करणानुयोग है जैसे-कर्ता रूप जीव द्रव्यको भिन्न २ क्रियाओंमें साधकतम काल, स्वभाव नियति कर्म, पुरुषकार ये कारण होते हैं । क्योंकि इनके उपार्दन किये विना जीव कुछ भी कार्य नहीं कर सकता है। इस कारण जीवको क्रिया सिद्धि में प्रकृष्ट साधक होनेसे कारण होते हैं । अथवा-मृत्तिका रूप द्रव्य कुलाल (कुंभकार) चक्र (चाक) चीवर, दण्ड आदिरूप कारणोंके विना घटरूप જેમ કે જીવને માટે વપરાતા ચારે સમાનાર્થી શબ્દોનો આ પ્રમાણે એકાર્ઘિકાનુ ચોગ કરી શકાય-પ્રાણ ધારણ કરનાર હોવાથી તે જીવરૂપ છે, ઉચ્છવાસ આદિ પ્રાણ જીવમાં કિયમાણ હોય છે, તે કારણે પ્રાણીરૂપ છે, ત્રણે કાળમાં તેને સદ્દભાવ રહે છે-કદી તેને વિચ્છેદ થતું નથી, તે કારણે તેને ભૂત પણ કહે છે. તેની સત્તા (વિદ્યમાનતા) કાયમ ટકી રહે છે, તે કારણે તેને સત્વ પણ કહે છે.
કરણાનુગ–ક્રિયાસિદ્ધિમાં જે સાધકતમ (ઉત્કૃષ્ટ સાધક૩૫) હોય છે તેમને કરણ કહે છે. તે કરોને જે અનુગ છે તેનું નામ કરણનુયોગ છે. જેમ કે... કર્તારૂપ છવદ્રવ્યને જુદી જુદી ક્રિયાઓમાં કાળ, સ્વભાવ, નિયતિ, કર્મ અને પુરુષકારરૂપ કરણે સાધકતમ નીવડે છે, કારણ કે તેમનું ઉપાર્દન કર્યા વિના જીવ કઈ પણ કાર્ય કરી શકતું નથી. આ કારણે જીવ કિયાસિદ્ધિમાં તેઓ અત્યંત આવશ્યક હેવાથી તેમને કરણરૂપ કહ્યાં છે. અથવા-મૃત્તિકા (માટી)રૂપ દ્રવ્ય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #454

४२५
सुघाटीका स्था१० स २८ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम् णानि । इत्थं योऽनुयोगः स करणानुयोग इति ४। तथा-अपि ताऽनर्पितम्अर्पित-विशेषितम् , अनर्पितम् , अविशेषितम् , उभयोः कर्मधारयः । विशेषिताविशेषितरूपो द्रव्यानुयोगः । तत्र-अर्पितं यथा-जीवद्रव्यं किंविधम् ? संसारि । संसार्यपि त्रसरूपम् , त्रसरूपमपिपश्चेन्द्रियं, तदपि नररूपमित्यादि । अनर्पितं यथाजीवद्रव्यमिति । इत्थमेकस्य जीवद्रव्यस्य विशेषिताविशेषितरूपेण यद् व्व्याख्यान तत् अर्पितानर्पितरूपो द्रव्यानुयोगः ॥ ५। तथा-भावितामावितम्-भावित पर्यायसे उत्पन्न होनेके लिये समर्थ नहीं हैं, इसलिये ये घट द्रव्यके कारण हैं । इस प्रकारसे जो अनुयोग-विचार है, वह करणानुयोग है, द्रव्यका विशेषिता विशेषित रूपसे जो व्याख्यान है-वह अर्पिताऽनर्पित रूप द्रव्यानुयोग है, अर्पित शब्दका अर्थ विशेषित और अनर्पित शब्दका अर्थ अविशेषित है जैसे-जीव द्रव्यसे लेकर ऐसा विचार करना कि जीवद्रव्य कैसा है ? संसारी है-तो कैसा संसारी त्रस रूप संसारी है या स्थावर रूप संसारी है यदि वह सरूप संसारी है, दोहन्द्रियादि त्रस संसारी है, या पंचेन्द्रिय रूप स संसारी है ? यदि वह पंचेन्द्रिय रूप स संसारी है तो क्या वह नररूप पंचेन्द्रिय संसारी है या और कोई रूप पंचेन्द्रिय संसारी है ? इत्यादि तथा-जीव द्रव्य ऐसा जो कथन है वह अविशेषित कथन है । ४ ॥ ઘટ (ઘડા)રૂપ પર્યાયે ઉત્પન્ન થવાને સમર્થ ત્યારે જ બની શકે છે કે જ્યારે तेने मा२, ( 4131), यापर, ६ माहि३५ ४२णानेये भणे छ. तेथी તે વસ્તુઓને ઘટરૂપ દ્રવ્યનાં કરણરૂપ ગણી શકાય. આ પ્રકારનો જે અનુગ (विया२) छ तर ४२नुय।।४७ छ.
અર્પિતાનર્પિતરૂપ દ્રવ્યાનુયેગ-દ્રવ્યનું વિશેષિત અવિશેષિતરૂપે જે વ્યાખ્યાન છે તેનું નામ અર્પિતાનપિતરૂપ દ્રવ્યાનુગ છે. “અપિત” શબ્દને અર્થ વિશેષિત થાય છે અને “અનપિત” શબ્દને અર્થ અવિશેષિત થાય છે. જેમ કે
છવદ્રવ્યની અપેક્ષાએ એવો વિચાર કરો કે “જીવદ્રવ્ય કેવું છે? સંસારી છે. જે તે સંસારી હોય તે કયા પ્રકારનું સંસારી છે-શું ત્રસરૂપ સંસારી છે કે સ્થાવરરૂપ સંસારી છે? જે તે ત્રસરૂપ સંસારી હોય તે શું કીન્દ્રિયરૂપ છે કે ત્રીન્દ્રિયરૂપ છે, કે ચતુરિન્દ્રિયરૂપ છે, કે પંચેન્દ્રિ રૂપ ત્રસ સંસારી છે? જે તે પંચેન્દ્રિયરૂપ ત્ર સંસારી હોય તો શું નરરૂપ પંચેન્દ્રિયસંસારી છે, કે કેઈ અન્ય પ્રકારનું પંચેન્દ્રિયસંસારી છે?” ઈત્યાદિ જે વિચારણા છે તે વિશેષિત કથન રૂપ છે, તથા “જીવદ્રવ્ય” એવું જે કથન છે તે અવિશેષિત કથન છે.
स्था०-५४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #455

દરદ
__ स्थानाङ्गसूत्रे वासितं द्रव्यान्तरसंसर्गतः, अभावितत् अवासितम्-द्रव्यान्तरासंसर्गतः । उभयो। कर्मधारयः । भाविताभावितरूपो द्रव्यानुयोगः ! तत्र-भावितं यथा-किंचिद् जीवद्रव्य भावितम् । तत् प्रशस्तभावितं चाप्रशस्तमावितं च । तत्र प्रशस्तभावित संयमिभावितम् । अप्रशस्तभावितम्-असंयमिभावितम् । द्विविधमपि तद् वमनी. यमवमनीयं च । तत्र वमनीयं-यन् संसर्गजातं गुणं दोष वा अन्यसंसर्गेण वमति । अवमनीयं तु तद्विपरीतम् । अभाषितं यथा-किंचिज्जवद्रव्यम् अभाषितम् । तत् असंसर्गप्राप्तम् संसर्गप्राप्तं वा ' कोरडु -इति भाषाप्रसिद्धवज्रमुद्गतुल्यं न वास.
भाविताभावित-एक द्रव्यकाजो भावित अभावित रूपसे व्याख्यान है, वह भाविताभावित रूप द्रव्यानुयोग है, वह द्रव्यान्तरके संसर्गसे जो वासित होता है, वह भावित है, और द्रव्यान्तरके संसर्गसे वासित नहीं होता है, वह अवासित है, इसका विचार जीवद्रव्यके ऊपर इस प्रकारसे किया गया है, जैसे-कोई जीवद्रव्य भाचित होता है, और अप्रशस्त भावों से भी भावित होता है, संयमी जीव प्रशस्त भावोंसे भावित होता है, और जो असंयमी जीव होता है, वह अप्रशस्त भावोंसे भावित होता है, प्रशस्त अप्रशस्त भावित भी वमनीय और अवमनीयके भेदसे दो प्रकारका होताहै, वमनीय वह है जो संसर्गसे प्राप्त हुए गुण अथवा दोष अन्यके संसर्गले वमित (निकलजाते) हो जाते हैं इनसेविपरीत अवमनीयहै । जो किसी भी तरहसे वासित नहीं होताहै
ભાવિતાભાવિત-એક દ્રવ્યનું જે ભાવિત અભાવિત રૂપે વ્યાખ્યાન છે, તેનું નામ ભાવિતાભાવિતરૂપ દ્રવ્યાનુગ છે. અન્ય દ્રવ્યના સંસર્ગથી વાસિત (યુક્ત) થવું–તેના સંસર્ગની અસર થવી તેનું નામ ભાવિત છે, પરંતુ અન્ય દ્રવ્યના સંસર્ગથી વાસિત ન થવું તેનું નામ અવાસિત છે. જીવદ્રવ્યને અનુલક્ષીને તેને વિચાર આ પ્રમાણે કરવામાં આવ્યું છે–કેઈ દ્રવ્ય ભાવિતરૂપ હોય છે. તે પ્રશસ્ત ભાવથી પણ ભાવિત (યુક્ત) થાય છે અને અપ્રશસ્ત ભાવથી પણ ભાવિત થાય છે. સંયમી જીવ પ્રશસ્ત ભાવથી ભાવિત થાય છે અને અસંયમી જીવ અપ્રશસ્ત ભાવોથી ભાવિત થાય છે પ્રશસ્ત અપ્રશસ્તભાવિતા પણ વમનીય અને અવમ. નીચના ભેદથી બે પ્રકારની હોય છે. વમનીયભાવિતા એવી હોય છે કે જેમાં સંસર્ગથી પ્રાપ્ત થયેલા ગુણે અથવા દેવું અન્યના સંસર્ગથી વમન (પરિ. ત્યાગ ) થઈ જાય છે. તેના કરતાં વિપરીત અવમનીયનું સ્વરૂપ હોય છે.
જે કઈ પણ પ્રકારે-કેઈના પણ સસંગથી-વાસિત થતું નથી, કેઈન પણ સંસર્ગની જેના ઉપર બિલકુલ અસર થતી નથી એવાં જીવદ્રવ્યને અભાવિત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર:૦૫

Page #456

सुधा टीका स्था०१० सू० २८ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम्
४२७
यितुं शक्यम् । एवं घटादिद्रव्यविषयेऽपि स्वधियाऽऽलोचनीयम् । इत्थमेकस्यद्रव्यस्य भाविताभावितरूपेण यद् व्याख्यानं तद् भाविताभावितरूपो द्रव्यानुयोग इति ॥ ६ ॥ तथा वाह्याबाह्यम् - बाह्यं च तदबाह्यंचेति, बाह्याबाह्यरूपो द्रव्यानुयोगः । तत्र बाह्यं यथा - जीवद्रव्यं चैतन्यधर्मेण आकाशास्तिकायादिभ्यो विलक्षणत्वाद् बाह्यम् । अवाह्य यथा - जीवद्रव्यम् अमूर्त्तत्वादिना धर्मेण आकाशास्तिकायतुल्यत्वात् अबाह्यम् । अथवा - जीवद्रव्यं चैतन्यधर्मेण जीवास्तिकायतुल्यत्वात् अवाह्यम् । इत्थमेकस्य जीवद्रव्यस्य बाह्याबाह्यरूपो द्रव्यानुयोग इति । अथवा - घटादिद्रव्यं बाह्यं दृष्टिगोचरत्वात्, कर्मचैतन्यादि तु अवाह्यम् - आध्यात्मिकत्वादित्यन्योऽपि बाह्याबाह्यरूपो द्रव्यानुयोग इति ॥ || तथा - शाश्वताशाश्वतम् - शाश्वतं वह अभावित है, यह कोरड मूंग (सिझाने पर भी सिझता नहीं है) के तुल्य होता है, यह किसी भी तरह से संसर्ग प्राप्त गुणादिसे या असंसर्ग प्राप्त गुणादि से वासित नहीं किया जा सकता है, इसी तरहका विचार घटादि द्रव्यके विषय में भी कर लेना चाहिये । ५
-
बाह्याबाह्य-बाह्य एवं अबाह्य रूपसे जो द्रव्यका विचार है, वह वाह्याबाह्य द्रव्यानुयोग है, जैसे- जीवद्रव्य चैतन्य धर्मको लेकर आकाशास्तिकाय आदिकोंसे विलक्षण होने के कारण बाह्य है, तथा अमूर्तत्व स्वभाव को लेकर वह आकाशास्तिकाय से तुल्य होने के कारण अबाह्य है, अथवा घटादि द्रव्य दृष्टिगोचर होने से बाह्य है, एवं आध्यात्मिक होने से कर्मचैतन्य आदि अबाह्य है, ऐसा दूसरा भी बाह्य अबाह्यरूप द्रव्यानुयोग है ७ शाश्वताशाश्वत द्रव्यानुयोग इस प्रकार से हैं
કહે છે. તે ‘કાર ુ'’મગ આદિના જેવુ હોય છે. જેમ કેરડુ' મગને ગમે તેટલે પલાળવામાં આવે છતાં પણ તે પાચા પડતા નથી એજ પ્રમાણે અભાવિત જીવદ્રવ્યને પણ સ`સગ પ્રાપ્ત ગુણાદિ વડે વાસિત કરી શકાતું નથી. સ`સગ કે અસ'સ પ્રાપ્ત ગુદાષાની તેના ઉપર કોઇ અસર થતી નથી, આ પ્રકારના વિચાર ઘટાદિ દ્રવ્યના વિષયમાં પણ કરી લેવા જોઈ એ.
ખાહ્યામાહ્ય દ્રવ્યાનુયાગ-ખાહ્ય અને અખાદ્યરૂપે જે દ્રશ્યના વિચાર કરવામાં આવે છે તેને માહ્યાબાહ્ય દ્રવ્યાનુયોગ કહે છે. જેમ કે-જીવદ્રવ્ય ચૈતન્ય ધમની અપેક્ષાએ આકાશાસ્તિકાય આદિથી ભિન્ન હાવાને કારણે માહ્ય છે તથા જીવ દ્રવ્ય અમૃત વભાવની અપેક્ષાએ આકાશાસ્તિકાયના જેવું જ હોવાને કારણે અખાદ્ય છે. અથવા-ઘટાદિ દ્રવ્ય દૃષ્ટિગેાચર થતું હાવાને કારણે ખાહ્ય છે અને આધ્યાત્મિક હાવાને કારણે કમ, ચૈતન્ય આદિ અખાદ્ય છે, એવા ખીજે પણ બાહ્ય અમાહ્યરૂપ દ્રવ્યાનુયોગ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #457

४२८
स्थानाङ्गसूत्रे
च अशाश्वतं चेति, शाश्वताशाश्वतरूपो द्रव्यानुयोग इति । तत्र जीवद्रव्यम् आद्यन्तरहितत्वात् शाश्वतम्, तदेव अन्यान्यपर्यायैः परिणमनात् अशाश्वतम् । इत्थमेकस्य जीवद्रव्यस्य शाश्वताशा श्वतरूपो द्रव्यानुयोग इति ॥ ८ ॥ तथा - तथाज्ञानम् - यथा वस्तु तथा ज्ञानं यस्य तत्तथाज्ञानम् । यथा - सम्यग्दृष्टिजीवद्रव्यं तथा ज्ञानं, तस्यैव अवितथज्ञानत्वादिति । अथवा-तथा-ज्ञानम् - यथा तद्वस्तु तथैव ज्ञानम् = अवबोधः - प्रतोतिर्यस्मिंस्तत् । यथा घटादिद्रव्यं तथाज्ञानं घटादितयैव प्रतिभासमानत्वादिति । अथवा - परिणामिद्रव्यं तथाज्ञानं, परिणामिततथैव प्रतिमाजैसे - आदि अन्त रहित होने से जीव द्रव्य शाश्वत है, तथा वही अन्य पर्यायों से परिणत रहता है, इस कारण अशाश्वत है, इस तरह एक जीव द्रव्य सम्बन्धी शाश्वत अशाश्वत के विचार से यह शाश्वताशाश्वत रूप द्रव्यानुयोग होता है ८ |
तथा ज्ञानरूप द्रव्यानुयोग इस प्रकार से है-जैसे वस्तु है वैसे ही उसका ज्ञान जिस विचार में होता है वह तथाज्ञान रूप द्रव्यानुयोग है, जैसे - सम्यग्दृष्टि जीव है, उसी प्रकारका उसके विचार में ज्ञान होता है, यह तथाज्ञानरूप द्रव्यानुयोग है । क्योंकि उसका ही ज्ञान अवितथ होता है, अथवा जैसी वस्तु है, उसका वैसाही जिस विचार में ज्ञान होता है वह तथाज्ञान है, जैसे-घटका घटरूप से जो ज्ञान होता है वह तथाज्ञान है, क्योंकि घटज्ञानका घटरूपसे ही प्रतिभास होता है, अथवा द्रव्य परिणामी है ऐसा जो ज्ञान है, वह तथाज्ञान है, क्योंकि
શાશ્વતાશાશ્વત દ્રવ્યાનુયાગ-આદિ અન્ત રહિત હૈાવાથી જીવદ્રબ્યાશાશ્વત છે અને અન્ય પર્યાયરૂપે પરિણત થતુ રહેતું હેાવાને કારણે એજ જીવદ્રવ્ય અશાશ્વત છે. આ પ્રકારે એક જીવદ્રવ્ય સ`ખંધી શાશ્વતાશાશ્વત દ્રવ્યાનુયાગ છે. તથાજ્ઞાનરૂપ દ્રવ્યાનુયાગ આ પ્રકારને છે-વસ્તુ જેવી હોય એવુ' જ તેનું જ્ઞાન જે વિચારણામાં થાય છે, તે વિચારણાને તથાજ્ઞાનરૂપ દ્રવ્યાનુયાગ કહે છે. જેમ કે સમ્યગ્દૃષ્ટિ જીવને તેના જ્ઞાન વડે જીવદ્રવ્ય જેવુ' હાય છે એવુ' જ દેખાય છે, કારણ કે તેનુંજ જ્ઞાન અવિતથ હેાય છે. તે તેની જ વિચારણા વડે જીવદ્રવ્યને યથા રૂપે જાણે છે તે જીવદ્રવ્યને યથાર્થ રૂપે જાણે છે તે વિચારણારૂપ તેના જ્ઞાનને તથાજ્ઞાનરૂપ દ્રવ્યાનુયાગ કહે છે. અથવા જેવી વસ્તુ હાય એવું જ યથાર્થ તેનુ રૂપ જે વિચાર દ્વારા સમજાય છે, તે પ્રકારની વિચારણાને તથા જ્ઞાનરૂપ દ્રવ્યાનુયાગ કહે છે. જેમ કે ઘટનુ ઘટરૂપે જે જ્ઞાન થાય છે તેનું નામ તથાજ્ઞાન છે, કારણ કે ઘટજ્ઞાનના ઘટરૂપે જ પ્રતિભાસ થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #458

सुधा टीका स्था० १० स० २८ द्रव्यानुयोगस्वरूपनिरूपणम् ४२९ समानत्वादिति । इत्थं तथा ज्ञानरूपो द्रव्यानुयोग इति । ९ ॥ तथा-अतथाज्ञानम्-न विद्यते यथा वस्तु तथा ज्ञानं यस्य तत्तथा । यथा-मिथ्यादृष्टि जीवद्रव्यम्, तस्य विपरीतज्ञानत्वादिति । अथवा-नास्ति यथा तद्वस्तु तथैव ज्ञानं पतीतिर्यस्मिस्तत्-अतथाज्ञानम् , यथा-अलातद्रव्यम् । तद्धि यथा भवति न तथा प्रतीमते इति । अथवा-वक्रतयाऽवभासमानम् एकान्तवाद्यभ्युपगतं वस्तु । तद्धि एकान्तः वादिभिरेकान्तेन नित्यमनित्यं वाऽभ्युपगम्यते, प्रतिभाति च परिणामितया तदिति । इत्थमयथाज्ञानरूपो द्रव्यानुयोग इति १० ॥ सू० २८ ॥ द्रव्यका परिणामी रूपसे ही प्रतिभास होता है । इस प्रकार से यह तथाज्ञान रूप द्रव्यानुयोग है ! जो वस्तु जैसी नहीं है, उसका वैसा ज्ञान जिस विचारमें होता है, जैसे-मिथ्यादृष्टि जीव द्रव्यका जो ज्ञान है, वह अतथाज्ञान है, क्योंकि मिथ्यादृष्टि जीवका ज्ञान विपरीत होताहै, अथवा-जो वस्तु जैसी नहीं है, उसकी वैसी प्रतीति होना यह अतथाज्ञान है, जैसे अलात द्रव्य (जलता अंगार) गोल नहीं होताहै-पर वह गोल फिराने पर प्रतीत होता है. और जैसा वह है, वैसा वह प्रतीत नहीं होता है, अथवा-चक्र रूपसे अवभासित होती हुई जो एकान्तवादियों द्वारा मान्य वस्तु है, वह अतथाज्ञान है, क्योंकि एकान्तवादियों द्वारा वह एकान्त रूपसे नित्य अथवा-अनित्य मानी गई है, परन्तु वह परिणामी रूपसे भासित होती है, इस प्रकारसे अतथाज्ञान रूप द्रव्यानुयोग होता है। सूत्र २८ । છે. અથવા દ્રવ્ય-પરિણામી છે એવું જે જ્ઞાન છે તેને તથા જ્ઞાન કહે છે, કારણ કે દ્રવ્યને પરિણામી રૂપે જ પ્રતિભાસ થાય છે. આ પ્રકારને આ તથાજ્ઞાન ३५ द्रव्यानुयो छे.
અતથાજ્ઞાન-જે વસ્તુ જેવી નથી એવી જે વિચાર દ્વારા પ્રતિભાજિત થાય છે એવા વિચારને અતથાજ્ઞાન કહે છે. જેમ કે મિથ્યાદૃષ્ટિ જીવનું દ્રવ્યવિષયક જે જ્ઞાન હોય છે તે અતથાજ્ઞાન જ હોય છે, કારણ કે મિથ્યાષ્ટિ જીવનું જ્ઞાન વિપરીત હોય છે. અથવા જે વસ્તુનું જેવું યથાર્થ સ્વરૂપ હોય તેવા સ્વરૂપ કરતાં વિપરીત (અયથાર્થ) સ્વરૂપ હોવાની પ્રતીતિ થવી તેનું નામ અતથાજ્ઞાન છે. જેમ કે-અલાતદ્રવ્ય મેળ હેતું નથી, પરંતુ તેને ચક્કર ચકકર ફેરવવામાં આવે તે તે ગોળ લાગે છે, અને તે પ્રકારે તે જેવું છે તેનું દેખાતું નથી અથવા એકાન્તવાદીઓ દ્વારા વિપરીતરૂપે સ્વીકારવામાં આવતી જે વસ્તુઓ છે તેમને પણ અતથાજ્ઞાન કહે છે, કારણ કે એકાતવાદીઓ દ્વારા તેમને એકાન્ત (સંપૂર્ણ રૂપે નિત્ય અથવા અનિત્ય માનવામાં આવેલ છે, પરંતુ તે પરિણામરૂપે પ્રતિ ભાસિત થાય છે. આ પ્રકારને અતથાજ્ઞાનરૂપ દ્રયાનુગ હેય છે. જે સૂવ૨૮
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #459

स्थानाङ्गसत्रे ___ पुनर्गणितानुयोगमेवापिकृत्य चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतान् सममाणमाह
मूलम्-चमरस्त णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो तिगिच्छिकूडे उप्पायपव्वए मूले दसबावीसे जोयणसए विक्खंभेणं पण्णत्ते । चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो सोमस्त महारन्नो सोमप्पभे उप्पायपव्वए दस जोयणसयाई उड्ढे उच्चतेणं, दस गाउयसयाई उव्वेहेणं, मूले दसजोयणसयाई विक्खं. भेणं पण्णत्ते । चमरस्स णं असुरिंदस्स असुरकुमाररण्णो जमस्स महारन्नो जमप्पमे उप्पायपव्वए एवं चेव । एवं वरुणस्तवि । एवं वेसमणस्सवि ॥ १॥ बलिस्सवि ॥१॥ बलिस्त णं वइ. रोयणिंदस्स वइरोयणरणो रुयागंदे उप्पायपव्वए मलेदसबा. वीसे जोयणसए विक्खंभेणं पण्णत्ते । बलिस्स णं वइरोयणिदस्स वइरोयणरन्नो सोमस्स एवं चेव । जहा चमरस्स लोगपालाणं तं चेव बलिस्सवि ॥ २ ॥ धरणस्स णं णागकुमारिदस्स णागकुमाररन्नो धरणप्पमे उप्पायपव्वए दस जोयणसयाई उड्डे उच्चत्तेणं, दस गाउपसयाई उव्वेहेणं. मूले दस जोय. णयसयाई विक्खंभेणं पण्णत्ते । धरणस्स णं णागकुमारिंदस्स णागकुमाररन्नो कालवालस्स महारण्णो कालप्पमे उप्पायपवए दस जोयणप्तयाई उड्डे एवं चेव । एवं जाव संखवालस्त ३। एवं भूयाणंदस्स वि । एवं लोगपालाणं वि से, जहा धरणस्स एवं जाव थणियकुमाराणं सलोगपालाणं भाणियब्वं । सव्वेसि उप्पायपव्वया भाणियव्वा सरिसणामगा । सक्कस्स गंदेवि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #460

सुधा टोका स्था०१० सू० २९ चमराद्यष्युतेन्द्राणामुत्पातपर्यंत निरूपणम् दस्स देवरण्णो सक्कप्पभे उप्पायपव्वए दस जोयणसहस्साई उड्ड उच्चत्तेणं, दस गाउयसहस्साइं उब्वेहेणं, मले दस जोयणसहस्साइं विक्खंभेणं पण्णत्ते । सक्कस्स णं देविदस्स देवरन्नो सोमस्स महारन्नो जहा सक्कस्स तहा सव्वेसि लोगपालाणं, सव्वेसि चइंदाणं जाव अच्चुयस्सत्ति | सव्वेसिं' पमाणमेगं १० सू. २९ ।
छाया -- चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य तिगिच्छिकूट : उत्पातपर्वतो मूले दश द्वाविंशर्ति योजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य सोमस्य महाराजस्य सोमप्रभउत्पातपर्वतो दश योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन, दशगव्यूतशतानि उद्वेधेन, मूले दश योजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । चमरस्य खलु असुरेन्द्रस्य असुरकुमारराजस्य यमस्य
गणितानुयोगको लेकर ही अब सूत्रकार चमर आदि अच्युतेन्द्रोंके उत्पात पर्वतोंका प्रमाण सहित कथन करते हैं
(6
चमस्सणं असुरिंदस्स असुरकुमाररन्नो " इत्यादि ० २९ । शब्दार्थ - असुरेन्द्र असुरकुमार राज चमर का जो तिगिच्छकूट नामका उत्पात पर्वत है, वह मूलमें एक हजार २२ योजन प्रमाण विष्कम्भवाला है, इन असुरेन्द्र असुर कुमारराज चमरके जो लोकपाल सोम महाराज हैं, उनका सोमप्रभ नामका उत्पात पर्वत ऊंचाई में १० सौ योजनका कहा गया है, तथा उद्देधसे (गहराई ) वह १० सौ गव्यून प्रमाणका कहा गया अर्थात् जमीनमें इसका मूल भाग नीचे १००० कोश गहरा गया है, और मूलमें इसका विष्कम्भ १ हजार योजन कहा है तथा इन असुरेन्द्र असुरकुमारराज चमर के लोकपाल जो यम महाराज हैं उसका यमप्रभ नामका उत्पात पर्वत भी इसी प्रकार के प्रमाणवाला है, वरुण
ગણિતાનુચેાગના આધાર લઈને હવે સૂત્રકાર ચમર આદિ અચ્યુત પ ન્તના ઈન્દ્રોના પવતાનું પ્રમાણ સહિત કથન કરે છે–
R
61
चमरस्त णं असुरिंदरस असुरकुमाररन्नो " इत्यादि - (सू. २७) શબ્દાય-અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરને જે તિગિચ્છકૂટ નામના ઉત્પાત પવ ત છે તે મૂળમા ૧૦૨૨ ચેાજનપ્રમાણ વિશ્ક'ભવાળા છે. અસુરેન્દ્ર, અસુરકુમારરાજ ચમરના લેાકપાલ સામ મહારાજના સોમપ્રભ નામના જે ઉત્પાત પવ ત છે તેની अयाई इस से। ( १००० ) योजननी, अने तेनो उद्वेध ( भूजलाग नीथेनी ઊંડાઇ) દસ સા ગદ્યૂત પ્રમાણ-૧૦૦૦ કેાસની છે તેના મૂળભાગના વિશ્વભ એક હજાર યેાજનને કહ્યો છે. અસુરેન્દ્ર, અસુરરાજ ચમરના લેકપાલ યમ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #461

४३२
स्थानास्त्रे
महाराजस्य यमप्रभ उत्पातपर्वत एवमेव । एवं वरुणस्यापि । एवं वैश्रवणस्यापि ॥ १ ॥ बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य रुचकेन्द्र उत्पातपर्वतो मुले दश द्वाविंशतिं योजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । बलेः खलु वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य सोमस्य एवमेव । यथा चमरस्य लोकपालानां तदेव बलेरपि ॥ २ ॥ धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य धरणप्रभो उत्पातपर्वतो दश योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्यत्वेन, दशगव्यूतशतानि उद्वेधेन, मूले दश योजनशतानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । धरणस्य खलु नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य कालवालस्य महाराजस्य कालप्रभ उत्पात्चपर्वतो दश योजनशतानि ऊर्ध्वमेवमेव । एवं का भी इसी प्रकार के प्रमाणवाला वरुणप्रभ नामका उत्पात पर्वत है, तथा - इसी प्रकारके प्रमाणवाला वैश्रवणका बैश्रवण नामका उत्पात पर्वत है १ । वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलिके जो लोकपाल सोम महाराज हैं उनका जो उत्पात पर्वत है. वह भी चमरके लोकपाल सोस महाराजके उत्पात पर्वतके जैसा प्रभाणवाला कहा गया है, इसी प्रकार के उनके जो शेष तीन लोकपाल हैं, उनके भी उत्पात पर्वतोंका प्रमाण चमरके लोकपालों के उत्पात पर्वतोंके जैसा ही है, नागकुमारेन्द्र नागकुमार राज धरणका जो धरणप्रभ नामका उत्पात पर्वत है, वह एक हजार योजन की ऊंचाईवाला है, उद्वेध (गहराई ) इसका १ हजार योजनका है, और मूल में भी इसका विष्कम्भ १ हजार योजनका है, इन नागकुमारेन्द्र नागकुमारराज धरण के जो लोकपाल कालवाल महाराज हैं उनके कालप्रभ नामके उत्पात पर्वतकी भी ऊंचाई १ हजार મહારાજના યમપ્રભ નામના ઉત્પાત પર્વતનું પ્રમાણ પણ સેામપ્રભ જેટલું જ છે. તેમના ત્રીજા લેાકપાલ વરુણના વરુણપ્રભુ નામના ઉત્પાત પર્વતનું' પ્રમાણ પણ એટલુ જ છે, અને ચાથા લોકપાલ વૈશ્રવણના વૈશ્રવણુપ્રલ નામના ઉત્પાત પતનું પ્રમાણ પણ સેામપ્રભ ઉત્પાત પર્યંત જેટલુ જ કહ્યું છે. ૧૫
વૈરાચનેન્દ્ર, વૈરાચનરાજ બલિના જે સેામ મહારાજ નામના લેાકપાલ છે. તેના ઉત્પાતપવ તનુ પ્રમાણુ પણ ચમરના લેાકપાલ સામ મહારાજના ઉત્પાત પતના પ્રમાણ જેટલું જ છે. એજ પ્રમાણે તેમના ખીજા' ત્રણે લેાકપાલેના ઉત્પાતપ તાનું પ્રમાણ પણ ચમરના લેાકપાલાના ઉત્પાતપ તેના પ્રમાણુ भेटसु छे.
નાગકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણના જે ધરણુપ્રભ નામના ઉત્પાત પત છે, તે એક હજાર ચૈાજન ઊંચા છે, તેના ઉદ્વેષ પણ એક હજાર ચાજનના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #462

सुघाटीका स्था०१० स्.२९ चमराधष्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४३३ यायत् शङ्खवालस्य ३॥ एवं भूतानन्दस्यापि । एवं लोकपालानामपि तस्य, यथा धरणस्य, एवं यावत् स्तनितकुमाराणां सलोकपालानां भणितव्यम् । सर्षेषामुत्पा. तपर्वता भणितव्याः सदृशनामकाः ॥ ४ ॥ शकस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य शक्रप्रभ उत्पातपर्वतो दशयोजनसहस्राणि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन दश गव्यूतसहस्राणि उद्वेधेन, मूले दशयोजनसहस्राणि विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । शक्रस्य खलु देवेन्द्रस्य देवराजस्य सोमस्य महाराजस्य यथा शक्रस्य तथा सर्वेषां लोकपालानां सर्वेषां च इन्द्राणां यावत् अन्युतस्येति । सर्वेषां प्रमाणमेकम् ५ ॥ मु० २९ ॥ योजनकी है, इसी प्रकार से यावत् शङ्खयालके उत्पातपर्वतकी ऊंचाई है, इसी तरहसे भूतानन्दके उत्पातपर्वतके एवं इसके लोकपालोंके उत्पातपर्वतोंके सम्बन्धमें भी कथन जानना चाहिये जैसा कथन धरणके उत्पात पर्वतके विषयमें किया गया है, उसी तरहका कथन यावत् लोकपाल सहित स्तनितकुमारोंके उत्पातपर्वतोंके विषय में कह लेना चाहिये, जैसा जिनका नाम है, उसी नामके उन सबके उत्पात पर्वत हैं ४ । देवेन्द्र देवराज शकका शक्रप्रभ नामका जो उत्पातपर्वत है, वह १० हजार योजनकी ऊंचाईवाला है, इसका उद्देध १० हजार गब्यूत प्रमाण है, मूलमें इसका विष्कम्भ १० हजार योजनका है, देवेन्द्र देवराज शक्रके लोकपाल सोम महाराजके उत्पातपर्वतका वर्णन तथा છે. અને તેના મૂળભગતે વિષ્કભ એક હજાર એજનને છે આ નાગકુમારે, નાગકુમારરાજ ધરણને લોકપાલ કાલવાલ મહારાજના કાલપ્રભ નામના ઉત્પાત પર્વતની ઊંચાઈ પણ એક હજાર યોજનની છે. શંખવાલ પર્યન્તને તેમના કપાલના ઉત્પાતપર્વતની ઊંચાઈ પણ એટલી જ કહી છે.
ભૂતાનન્દના ઉત્પાત પર્વતનું તથા તેના લોકપાલના ઉત્પાત પર્વનું પણ એવું જ સમજવું. જેવું કથન ધરણના ઉત્પાત પર્વત વિષે કરવામાં આવ્યું છે, એવું જકથન સ્તુનિતકુમાર પર્યન્તના ઈદ્રોના ઉત્પાત પર્વતના વિષયમાં તથા તેમના લેપાલના ઉત્પાતપર્વતના વિષયમાં પણ સમજવું. જેવું ઈન્દ્રનું નામ છે એવું જ તે સૌના ઉત્પાત પર્વતનું નામ સમજવું. પરંતુ તે નામની સાથે “પ્રભા' પદ લગાડવાથી ઉત્પાત પર્વતનું નામ બની જાય છે. ૪
દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના ઉત્પાત પર્વતનું નામ શક્રપ્રભ છે. તે શક્રપ્રભ ઉત્પાત પર્વતની ઊંચાઈ દસ હજાર જનની, ઉદ્વેધ દસ હજાર ગભૂતપ્રમાણુ અને તેના મૂળભાગને વિષ્કમ દસ હજાર એજનને છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #463

४३४
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका-'चमरस्स णं' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-उत्पातपर्वतः-उत्पतनमुत्पातः, स चासौ पर्वत. श्रेति । तिर्यग्लोकं गन्तुं यत्र पर्वते समागत्य देवा वैक्रियशरीरं प्रकल्प्य उत्पतन्ति-उत्प्लुत्य अवतरन्ति स पर्वत इत्यर्थः । अयं पर्वतश्चमरादीनां देवानां प्रत्येकं पृथक् पृथगेव भवति । तत्र-दाक्षिणात्यस्य असुरकुमारेन्द्रस्य असुरकुमार राजस्य चमरस्थोत्पातपर्वतः तिगिच्छिकूटनामकम् तिगिच्छि:-किल्कः केसर इत्यर्थः, तत्प्रधानत्वादयं तिगिच्छिकूट इत्युच्यते । तिििच्छप्राधान्यं च तत्र
और भी इसके लोकपालोंके उत्पातपर्वतोंका वर्णन शक्रके उत्पात पर्वतके ही जैसा है तथा शक्रसे अतिरिक्त और जो इन्द्र है, उनके उत्पातपर्वतोंका वर्णन यावत् अच्युत तकके उत्पातपर्वतका वर्णन सबका शक्रके उत्पातके जैसा ही है, तिर्यक् लोकमें जानेके लिये जिस पर्वत पर आ करके देव वैक्रिय शरीरको बनाते हैं और फिर वहांसे वे तिर्यग लोकमें आते हैं उस पर्वतका नाम उत्पात पर्वत है यह उत्पात पर्वत प्रत्येक चमरादिक देवोंका भिन्न २ ही होता है, दक्षिण दिशाके अधिपति असुरकुमारोंके इन्द्र जो असुर राज चमर हैं, उनके उत्पात पर्वतका नाम तिगिच्छिकूट है तिगिच्छि नाम किजल्क-केसरका है, केसरकी प्रधानतावाला होने से इस पर्वतका नाम तिगिच्छकूट हुआ है, केशरकी प्रधानता यहां इसलिये है कि यहां कमलोंकी बहुलता है, - દેવેન્દ્ર, દેવરાજ શકના લોકપાલ સેમ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતનું વર્ણન તથા તેમના બીજાં લેકપલેના ઉત્પાત પર્વતેનું વર્ણન પણ શકના ઉત્પાત પર્વતના વર્ણન જેવું જ સમજવું. શક સિવાયના અશ્રુત પર્યન્તના જે ઈન્દ્રો છે, તેમને ઉત્પાત પર્વતેનું વર્ણન પણ શક્રના ઉત્પાત પર્વતના વર્ણન જેવું १ सभा
હવે ઉત્પાત પર્વતને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે
તિય લોકમાં જવા માટે જે પર્વત પર આવીને દેવ વૈકિય-શરીરની રચના કરે છે, અને જ્યાંથી તિર્યશ્લેકમાં આવે છે તે પર્વતનું નામ ઉત્પાતપર્વત છે. ચમરાદિ પ્રત્યેક ઈન્દ્રના જુદા જુદા ઉત્પાત પર્વત છે. દક્ષિણ દિશાના અધિપતિ અસુરકુમારનો ઈન્દ્ર અસુરરાજ ચમર છે. તેના ઉત્પાત પર્વતનું નામ તિગિછિકૂટ છે. તિગિરિછ એટલે કેસર, તિગિચ્છિકૂટ પર્વત કેસરની પ્રધાનતા વાળ હોવાથી તેનું એવું નામ પડયું છે. ત્યાં કમલેની અધિકતાને લીધે કેસરની પ્રધાનતા સમજવી. આ ઉત્પાતપર્વત કયાં આવેલ છે તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #464

सुधा टीका स्था०१० सू० २९ चमराद्यच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४३५ कमलानां बाहुल्यात् । अत्रे बोध्यम् - रुचकवरनाम्नस्त्रयोदशात् समुद्रात् दक्षिणतोऽसंख्येयान् द्वीपसमुद्रान् व्यतिव्रज्य अरुणवरद्वीपारुणधरसमुद्रौ स्तः । तत्र अरुणवरसमुद्रस्य दक्षिणतो द्विचत्वारिंशद्योजन सहस्राण्यवगाह्य अयं पर्वतस्तिष्ठति । सोऽयं पर्वतो रत्नमयः पद्मवरवेदिकया वनखण्डेन च परिवेष्टितोऽस्ति । अयं चमूले - मूलभागे 'दसबावीसे जोयणसए' त्ति दशद्वाविंशतिं योजनशतानि, द्वाविंशत्यधिकानि दशशतानि योजनानि - द्वाविंशत्यधिकैकसहस्रपरिमितो विष्कम्भेण प्रज्ञप्तः । तथा चमरस्य लोकपालाः सोमयमवरुणवैश्रवणाः सन्ति तत्र–सोमस्य महाराजस्य = लोकपालस्य उत्पातपर्वतः सोमप्रभः । अयं च एकसहस्रयोजनपरिमित ऊर्ध्व मुच्वत्वेन, एकसहस्रणव्यूतपरिमित उद्वेधेन, मूले विष्कम्भेण एक सहस्रयोजनपमित इति । अयम्- अरुणोदसमुद्रे एवाऽन्ति । तथा
यहां इस प्रकार से समझना चाहिये - रुचकवर नामके १३ वे समुद्रमें दक्षिण दिशाकी और असंख्यात द्वीपसमुद्रोंको पार कर के अरुणवर द्वीप और अरुणवरसमुद्र आता है, यहां अरुणवरसमुद्र की दक्षिण दिशासे ४२ हजार योजन आगे चलने पर यह पर्वत है, वह यह पर्वन रत्नमघ है, पद्मवर वेदिका से और वन खण्ड से परिवेष्टित हैं, यह मूलमें विष्कम्मकी अपेक्षा १०२२ योजन प्रमाण है तथा चमर के लोकपाल सोम, यम, वरुण एवं वैश्रवण हैं, इनमें जो सोम महाराज लोकपाल हैं उनके उत्पात पर्वतका नाम सोमप्रभ है, यह सोमप्रभ उत्पातपर्वत एक हजार योजनकी ऊंचाईवाला है, तथा उद्वेधकी अपेक्षा यह १ हजार गव्यूत परिमित है, एवं मूलमें इसका विष्कंभ एक हजार योजन प्रमाण वाला है
રુચકવર નામના ૧૩માં સમુદ્રથી દક્ષિણ દિશા તરફ અસ ંખ્યાત દ્વીપસમુદ્રોને પાર કરવાથી અરુણવરદ્વીપ અને અરુણુવર સમુદ્ર આવે છે તે અરુણ વર સમુદ્રની દક્ષિણ દિશામાં ૪૨ હજાર ચેાજન આગળ જતાં આ ઉત્પાત પત આવે છે. આ તિગિચ્છિકૂટ પર્વત રત્નમય છે, અને પદ્મવર વેદિકા અને વનખ'ડથી પરિવેષ્ટિત ( વીટળાયેલે ) છે. તેના મૂળભાગના વિષ્ણુભ ૧૦૨૨ યાજનના છે.
ચમરને ચાર લોકપાલો છે. તેમનાં નામ સેામ, યમ, વરુણ અને વૈશ્રવણુ છે. સેામ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતનું નામ સામપ્રભ છે. તે સામપ્રભ પર્વતની ઊંચાઈ એક હજાર ચાજનની છે, તેના ઉદ્દેધ (જમીનની અ ંદર રહેલા અદૃશ્ય ભાગની ઊંડાઇ) એક હજાર ગદ્યૂત ( કેસ ) પ્રમાણ છે અને તેના મૂળભાગને વિષ્ણુભ પણ એક હજાર યેાજનપ્રમાણ છે. આ પર્વત અરુણુાદ સમુદ્રમાં આવેલે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #465

स्थानाङ्गसूत्रे यमवरुणवैश्रवणानां यमप्रभवरुणप्रभवैश्रवणप्रभनामान उत्पातपर्वताः क्रमेण उक्तप्रमाण एव बोध्याः। एतेऽप्यरुणोदे स्थिता विज्ञेयाः ॥ १ ॥ तथा-बले:औदीच्यस्य असुरकुमारराजस्य वैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य उत्पातपर्वतो रुचकेन्द्रो नाम । स च मूले विष्कम्भेण द्वाविंशत्यधिकैकसहस्रयोजनपरिमितोऽरुणवरसमुद्रो वर्तते । तदुक्तम्-- " अरुणस्स उत्तरेणं, बायालीसं भवे सहस्साई।
ओगाहिऊण उदहि, सिलनिचयो रायहाणीओ ॥१॥ छाया--अरुणस्य उत्तरे द्विचत्वारिंशत् भवेत् सहस्राणि ।
अवगाह्य शिलानिचयो राजधान्यः ।। १ ।। इति अयं भावः-अरुणवरसमुद्रस्य उत्तरस्यां दिशि द्विवत्वारिंशत्सहस्राणि योजनानि अरुणवरोदधिम् अवगाह्य रुचकेन्द्रो नाम शिलानिचयः पर्वतोऽस्ति । तत्र इसी तरहसे चमरके जो बाकीके यम वरुण एवं वैश्रवण लोकपाल है. उनके यमप्रम, वरुण, एवं वैश्रवणप्रभ, इस नामके अपने २ उत्पात पर्वत है, इनके मूल भागका विष्कम्भ प्रमाण, ऊंचाई आदिका प्रमाण सोम महाराजके उत्पात पर्वत के प्रमाण जैसा ही है, ये सब उत्पात पर्वत भी अरुणोदसमुद्र में ही स्थित हैं ।१।
बलि यह उत्तरार्धका अधिपति है. और असुरका इन्द्र है इसके उत्पातपर्वतका नाम रुचकेन्द्र है, यह रुचकेन्द्र उत्पातपर्वत मूलमें विष्कम्भकी अपेक्षा १०२२ योजनका है, और अरुणवरसमुद्र में है। तदुक्तम्-" अरुणस्स उत्तरेणं" इत्यादि। __इसका तात्पर्य यह है-अरुणवरसमुद्रकी उत्तर दिशामें ४२ हजार योजन आगे जाकर रुचकेन्द्र नामका शिलानिचय पर्वत है । છે. યમ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતનું નામ યમપ્રભ છે, વરુણ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતનું નામ વરુણપ્રભ છે, અને વૈશ્રવણ લોકપાલના ઉત્પાત પર્વતનું નામ વૈશ્રવણપ્રભ છે. આ ત્રણે લોકપાલેના ઉત્પાત પર્વતની ઊંચાઈ ઉધ, મૂળભાગને વિષ્કભ વગેરેનું પ્રમાણુ સામ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતના પ્રમાણ જેટલું જ સમજવું. આ ત્રણે ઉત્પાતપર્વતે અરૂણોદય સમુદ્રમાં જ આવેલા છે.
બલિ ઉત્તરાર્ધન અધિપતિ છે. તે અસુકુમારોને ઇન્દ્ર છે. તેના ઉત્પાત પર્વતનું નામ કેન્દ્ર છે. આ કેન્દ્ર ઉત્પાત પર્વતના મૂળભાગનો વિષ્કભ ૧૦૧૨ પેજનને છે, અને તે પર્વત અરુણુવરસમુદ્રમાં આવેલ છે. કહ્યું ५५ छ ?--'अरुणस्स उतरेणं" त्याह -
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે–અરુણુવર સમુદ્રના ઉત્તર દિશામાં ૪૨ હજાર જન આગળ જતાં કેન્દ્ર નામને શિલાનિચય (પર્વતો આવે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #466

सुधाटीका स्था' १० सू० २१ चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४३७ चतस्रो राजधान्यः सन्तीति । बलेवैरोचनेन्द्रस्य वैरोचनराजस्य सोमस्य लोकपालस्य सोमप्रमो नाम उत्पातपर्वतः चमरेन्द्रस्य सोमलोकपालस्येवास्ति । तथाचमरेन्द्रलोकपालानां यमवरुणवैश्रवणानामिव बलेर्यमवरुणवैश्रवणानां लोकपालानामुत्पातपर्वता बोध्याः । २। तथा-धरणस्य दाक्षिणात्यस्य नागकुमारेन्द्रस्य नागकुमारराजस्य अरुणोदसमुद्रवर्ती उत्पातपर्व तो धरणप्रभो नाम । अयं चैकसहस्रयोजनपरिमित अर्ध्वमुच्चत्वेन, एकसहस्रगव्यूत परिमित उद्वेधेन, मूले विष्कम्भेन एकसहस्रयोजनपरिमितो वर्त्तते । तल्लोकपालानां कालपाल-कोलपालशैलपाल-शङ्खपालानामुत्पातपर्वताः क्रमेण कालपालप्रम-कोलपालप्रभ-शैलपाल. वहां चार राजधानियां हैं। वैरोचनेन्द्र वैरोचनराज बलिके लोकपाल जो सोम महाराज है, उनका जो उत्पातपर्वत है, उसका नाम सोमप्रभ है, इस सोमप्रभ उत्पातपर्वतका वर्णन चमरेन्द्र के लोकपाल यम वरुण, और वैश्रवण हैं, उसी प्रकारसे बलिके भी येही लोकपाल हैं, अर्थात् वरुणके जो लोकपाल है, उनका भी ऐसा ही नाम हैं और इनके भी अपने २ उत्पात पर्वत हैं ।२। नागकुमारके इन्द्र एवं नाग. कुमारोंके राजा जो दक्षिणार्धके अधिपति धरण हैं, उनका जो उत्पात पर्वतहै, वह धरणप्रभ नामकाहै, यह भी अरुणोद समुद्रवी है, इसकी ऊंचाई एक हजार योजनकी है, उद्वेधकी अपेक्षा यह एक हजार गव्यूत (दो हजार कोश) परिमित है मूलमें यह विष्कम्मकी अपेक्षा एक हजार योजनका है । धरणके जो लोकपाल है, उनके नाम हैं कालपाल છે. ત્યાં ચાર રાજધાનીએ છે. વૈરોચનેન્દ્ર વૈરચનરાજ બલિના જે સેમ મહારાજ નામના લોકપાલ છે તેમના ઉત્પાતપર્વતનું નામ સોમપ્રભ છે. તે સોમપ્રભ ઉત્પાત પર્વતનું વર્ણન ચમરના લેકપાલ સેમ મહારાજના ઉત્પાત પર્વતના વર્ણન જેવું જ સમજવું. બલિના બીજા ત્રણ લોકપાલનાં નામ પણ ચમરના બીજા ત્રણ કપાલનાં જેવાં જ છે. એટલે કે યમ, વરુણ અને વૈશ્રમણ જ છે. તે પ્રત્યેકના પણ અલગ અલગ ઉત્પાત પર્વત છે. તે ઉત્પાતપર્વતનું વર્ણન સમપ્રભના ઉત્પાત પર્વતના વર્ણન પ્રમાણે સમજવું.
નાગકુમારના ઈન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ધરણ દક્ષિણાઈને અધિપતિ છે. તેના ઉત્પાત પર્વતનું નામ ધરણપ્રભ છે. તે પણ અરુણોદ સમુદ્રમાં આવેલ છે તેની ઊંચાઈ ૧૦૦૦ એજન, ઉદ્વેધ ૧૦૦૦ ગચૂત (બે કેશ) અને તેના મૂળભાગને વિષ્કભ એક હજાર યોજન છે. ધરણના ચાર લેક પાનાં નામ નીચે પ્રમાણે छ-(१) taa, (२) all, (3) शैतान भने (४) शमा तेमना
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #467

४३८
स्यानाङ्गसूत्रे प्रम-शङ्खपालप्रप्तनामानोऽरुणोदेस्थिता विज्ञेया इति। एषामेकैकस्य प्रमाणं यथाएकसहस्रयोजनपरिमित ऊर्ध्वमुच्चत्वेन ' एवं चेव' ति एवमेव धरणेन्द्रस्य धरणप्रभोत्पातपर्व तव देव एकसहस्रगव्यूतपरिमित उद्वेधेन, मूले विष्कमेन एक सहस्रयोजनपरिमित इति । यथा-धरणस्य तथैव औदीच्यस्य नागकुमारेन्द्रस्य भूतानन्दस्य उत्पातपर्वतो वाच्यः । केवलं स नाम्ना भूतानन्दप्रभः ! अयमपि अरुणोदसमुद्रेऽस्ति, परमयमुत्तरतो वाच्यः । धरणस्य लोकपालानामिव तस्य= भूतानन्दस्यापि लोकपालानामुत्पातपर्वता लोकपालसदृशनामानो वाच्याः । लोकपालास्तु-कालपालः, कोलपालः, शङ्खपालः, शैलपाल वेति । एषामुत्पातपः र्वतास्तु-कालपालपभ - कोलपालप्रम-शैलपालप्रम - शङ्खपालपमनामानोऽरुणोदे कोलपाल शैलपाल और शङ्खपाल और इनके अपने २ जो उत्पात पर्वत है, इनके नाम क्रमशः कालपालप्रभ, कोलपालप्रभ, शैलपाल प्रभ और शङ्खपाल प्रभ हैं। और ये सब अरुणोदसमुदमें स्थित हैं। इनमें एक एकका प्रमाण पूर्वोक्त रूपसेही है-अर्थात् ऊंचाईमें ये सब एक २ हजार योजनके ऊंचेहैं, उद्धेधकी अपेक्षा ये सब एक२ हजार गव्यूत परिमित हैं। मूलमें इन सबका विष्कम्भ एक एक हजार योजनका है उत्तर दिशाके अधिपति जो नागकुमारके इन्द्र भूतानन्द हैं, उनका भी उत्पातपर्वत है उसका नाम भूतानन्द प्रभहैं, यह भी अरुणोद समुद्र में हैं और उत्तर दिशाकी तरफ हैं, धरणके लोकपालोंकी तरह भूतानन्दके भी लोकपालों के उत्पात पर्वत हैं । इनके नाम लोकपालोंके जैसे ही हैं। भूतानन्दके लोकपालोंके नाम कालपाल, कोलपाल, शङ्खपाल, और शैलपाल हैं । इनके उत्पातपर्वत कालपाल प्रभ, कोलपालमभ, शङ्खपाल ઉત્પાત પર્વતના નામ અનુક્રમે કાલપાલભ કેલપાલપ્રભ, શિલપાલપ્રભ અને શખપાલપ્રભ છે. તે ચારે ઉત્પાત પર્વતે અરુણોદ સમુદ્રમાં જ આવેલાં છે. તે પ્રત્યેક પર્વત પણ એક એક હજાર યોજન ઊંચે, એક એક હજાર ગભૂત પ્રમાણ ઉલ્લેધવાળો અને મૂળભાગમાં એક એક હજાર એજનના વિષ્કવાળો છે.
નાગકુમારેન્દ્ર, નાગકુમારરાજ ભૂતાનન્દ ઉત્તર દિશાને અધિપતિ છે. તેને જે ઉત્પાત પર્વત છે તેનું નામ ભૂતાનન્દપ્રભ છે. તે પણ અરુણોદ સમુદ્રમાં છે અને ઉત્તર દિશામાં આવેલ છે. ભૂતાનન્દના લોકપાલનાં નામ ધરણના લેકપાનાં નામ જેવાં જ છે. એટલે કે કાલપાલ, કોલપાલ, શંખપાલ અને શૈલપાલ છે. તે ચારેકપલેના ઉત્પાત પર્વતનાં નામ અનુક્રમે કાલપાલપ્રભ, કોલપાલપ્રભ, શખપાલપ્રભ અને શિલપાલપ્રય છે. આ ચારે ઉત્પાત પર્વતે અરુણોદ સમદ્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #468

सुधा टीका स्था०१० सू० २९ चमराद्यच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४३९ स्थिता द्रष्टव्याः । ' जहा धरणस्से ' - त्यादि - यथा = यत्प्रमाणो धरणस्य उत्पातपर्वतः, एवम् अनेन प्रकारेण यावत्स्तनितकुमाराणाम् = सुपर्णादिस्तनितकुमारान्तानां लोकपालपहितानामुत्पातपर्वतविषये भणितव्यम् । उत्पातपर्वताश्च तत्समाननामानो बोध्याः ।
<
अयं भावः -- वेणुदेवस्य दाक्षिणात्यस्य सुवर्णकुमारेन्द्रस्य सुपर्णकुमारराजस्य उत्पातपर्बतो वेणुदेवप्रभ नाम । वेणुदेवस्य लोकपालास्तु - चित्र-विचित्र-चित्रपक्ष-विचित्रपक्ष - नामानो विज्ञेयाः । उत्पातपर्वतास्तु चित्रप्रभ - विचित्रमभचित्रपक्षप्रम - विचित्रपक्षमभ - नामानः । तथा वेणुदाले रौदीच्यस्य सुवर्णकुमारेन्द्रस्य सुपर्णकुमारराजस्य उत्पातपर्वतो वेणुदालिप्रभः । वेणुदालेर्लोकपालास्तु प्रभ और शैलपालप्रभ हैं। ये सब भी अरुणोद में स्थित हैं। जितने प्रमा णका धरणका उत्पातपर्वत कहा गया है, इतने ही प्रमाण के अपने २ लोकपाल सहित सुपर्ण से लेकर स्तनितकुमारों तकके उत्पातपर्वत भी कहना चाहिये। ये उत्पातपर्वत सब अपने २ लोकपालों एवं इन्द्रोंके समान नामवाले हैं
तात्पर्य यह है- सुपर्णकुमारोंके इन्द्र जो सुपर्णकुमार राज वेणुदेव हैं, जो कि दक्षिणार्धके अधिपति हैं उनका जो उत्पातपर्वत है, वह वेणुदेव प्रभ नामका है ।
वेणुदेवके लोकपाल - चित्र, विचित्र, चित्रपक्ष एवं विचित्रपक्ष ये हैं, वेणुदालिक जो कि उत्तराद्ध के अधिपति एवं सुपर्णकुमारोके इन्द्र और सुपर्णकुमारोंके राजा हैं, उनका जो उत्पात पर्वत है, उसका नाम આવેલા છે તેમનુ પ્રમાણુ પણું ધરણુપ્રભ ઉત્પાત પર્વતના પ્રમાણ જેટલું જ કહ્યુ` છે. સુપણું કુમારાથી સ્તનિતકુમારા પન્તના જે ઈન્દ્રો છે તેમના ઉત્પાત પર્વતાનુ પ્રમાણ તથા તેમના લેાકપાલાનાં નામની પાછળ તેમના ઉત્પાતપ તાનાં નામ ખની જશે.
6
પ્રભ ’ પદ લગાડવાથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
ܕ
આ કથનનુ તાત્પર્ય નીચે પ્રમાણે છે—
સુપણુ કુમારાના ઇન્દ્ર જે સુપણુ કુમારરાજ વેણુદેવ છે, તે દક્ષિણાના અધિ પતિ છે. તેના ઉત્પાત પર્વતનું નામ વેણુદેવપ્રભ છે. તે વેણુદેવના ચાર લેકપાલનાં नाम नीचे प्रभाषे छे-(१) चित्र (२) विचित्र (3) चित्रपक्ष अने (४) विथित्रपक्ष ઉત્તરનિકાયના સુપ કુમારાના ઇન્દ્ર સુપ કુમારરાજ વેણુદાલિક છે. તેમના ઉત્પાત પંતનું નામ વેદાલિપ્રભ છે. તેમના લોકપાલનાં નામ ચિત્ર, વિચિત્રપક્ષ અને

Page #469

४४०
स्थानासूचे चित्र-विचित्र-चित्रपक्ष-विचित्रपक्ष-नामानो विज्ञेयाः । उत्पातपर्वतास्तु चित्र. प्रभ-विचित्रप्रभ-चित्रपक्षप्रभ-विचित्रपक्षप्रम-नामानः । तथा-वेणुदाले रौदीच्यस्य सुवर्णकुमारेन्द्रस्य सुवर्णकुमारराजस्य उत्पातपर्वतो वेणुदालिप्रभः । वेणुदाले लोकपालास्तु चित्र-विचित्र-विचित्रपक्ष-चित्रपक्षनामानः। चित्रप्रभ-विचित्रपक्षमभ-चित्रपक्षप्रभ नामान एषामुत्पातपर्वताः । तथा-हरिकान्तस्य दक्षिणात्यस्य विद्युत्कुमारेन्द्रस्य विद्युत्कुमारराजस्थ उत्पातपर्वतो हरिकान्तप्रभः । एतल्लोकपालानां प्रभ-सुपभमभकान्त-सुपभकान्तानामुत्पातपर्वताः प्रभप्रमसुपभप्रभ-प्रमकान्तप्रभ - सुपभकान्तमभनामानो बोध्याः । तथा-हरिषहस्य औदीच्यस्य विद्युत्कुमारेन्द्रस्य विद्युत्कुमारराजस्य उत्पातपर्वतो हरिषहप्रभः । एतल्लोकपालास्तु-प्रभः सुममः सुप्रभकान्तः प्रमकान्तश्च । उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्प्रभप्रभः सुप्रभप्रमः सुपभकान्तप्रभः प्रमकान्तप्रभश्चेति । तथा-अग्निशिखस्य वेणुदालिप्रभ है, और इसके जो चित्र विचित्र आदि लोकपाल हैं, उनके उत्पात पर्वत क्रमशः चित्रप्रम विचित्रप्रभ, विचित्रपक्षप्रभ और चित्रपक्षप्रभ इन नामोंके हैं। ___ तथा दक्षिण दिशाके अधिपति जो हरिकान्त हैं, जो विद्युत्कुमारोंके इन्द्र और विद्युत्कुमारोंके राजा हैं, उनका उत्पातपर्वत हरिकान्त प्रभ नामका है, इनके लोकपाल प्रभ, सुप्रभ, प्रभकान्त, और सुप्रभ. कान्त हैं । इनके उत्पात पर्वतोंका नाम प्रभ प्रम, सुप्रभप्रभ, प्रभकान्त प्रभ और सुप्रभकान्त प्रभ है। विद्युत्कुमारोंके इन्द्र एवं विद्युत्कुमारोंके राजा जो हरिवर्षहै, एवं जो उत्तरार्द्ध के अधिपति हैं उनके उत्पात पर्वतका नाम हरिषह प्रभ है, इनके लोकपालोके नाम प्रभ, सुप्रभ, सुप्रभकान्त और प्रभकान्त हैं, इनके उत्पातपर्वतोंके नाम प्रभ प्रभ, सुप्रभप्रभ, सुप्रभकान्तप्रभ एवं प्रभकान्तप्रभ है, दक्षिण दिशाके ચિત્રપક્ષ છે. તે લેપાલના ઉત્પાતપર્વતનાં નામ અનુક્રમે ચિત્રપ્રભ, વિચિત્ર પ્રભ, વિચિત્રપક્ષપ્રભ અને ચિત્રપક્ષપ્રભ છે.
દક્ષિણાર્ધના વિઘકુમારેન્દ્ર વિદ્યુમ રરાજ હરિકાન્તના ઉત્પાત પર્વતનું નામ હરિકાન્તપ્રભ છે. તેના કપાલનાં નામ પ્રમ, સુપ્રભ, પ્રભકાન્ત અને સુપ્રભકાન્ત છે. તે ચારે લોકપાલના ઉત્પાતપર્વતનાં નામ અનુક્રમે પ્રભમભ, સુપ્રભપ્રભ, પ્રભકાન્તપ્રભ અને સુપ્રભકાન્તપ્રભ છે.
ઉત્તરાર્ધના વિઘુકુમારેદ્ર વિધુતકુમારરાજ હરિવર્ષના ઉત્પાત પર્વતનું નામ હરિષહપ્રભ છે. તેમના લોકપાલનાં નામ પ્રભ, સુપ્રભ, સુપ્રભકાન્તપ્રભ અને પ્રભકાન્તપ્રભ છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #470

%
-
-
-
-
---
सुघा टीका स्था० १० सू. २९ चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४४१ दाक्षिणात्यस्य अग्निकुमारेन्दस्य अग्निकुमारराजस्य अरुणद्वीपस्थितउत्पातपर्वतो. ऽग्निशिखमभः । एतल्लोकपालास्तु-तेजाः, तेजश्शिखः, तेजस्कान्तः तेजःप्रभ इति । अरुणद्वीपस्थिता एपामुत्पातपर्वतास्तु-तेजः प्रमः, तेजशिखप्रभः, तेजस्कान्तप्रमः, तेजः प्रमप्रभ इति । तथा-अग्निमाणवकस्य औदीच्यस्य अग्निकुमा रेन्द्रस्य अग्निकुमारराजस्य अरुणद्वीपस्थित उत्पातपर्वतोऽग्निमाणवकप्रभः । एतल्लोकपालास्तु-तेजाः, तेजशिखः, तेजःप्रभः तेजस्कान्त इति । अरुणद्वी. पस्थिता उत्पातपर्वतास्तु-तेजः प्रभा, तेजःशिखप्रभः, तेजःपभप्रभः तेजस्का. न्तप्रभ इति । तथा-पूर्णस्य दाक्षिणात्यस्य द्वीपक्रमारेन्द्रस्य द्वीपकुमारराजस्य अधिपति एवं अग्निकुमारोंके इन्द्र तथा अग्निकुमारोंके राजा जो अग्निशिख हैं, उत्पातपर्वतका नाम अग्निशिख प्रभ है, यह उत्पात पर्वत अरुण द्वीपमें स्थित है, अग्निशिखके जो लोकपाल हैं उनके नाम इस प्रकारसे हैं-तेज, तेजशिख तेजस्कान्त और तेजःप्रभ इनके जो उत्पातपर्वत हैं-वे अरुण द्वीपमें स्थित हैं। इनका नाम क्रमशः तेज:प्रभ, तेजःशिखप्रम, तेजस्कान्तप्रभ और तेजाप्रभप्रभहै । तथा-अग्निकुमारेन्द्र और अग्निकुमारराज जो अग्निमाणवक है, उनका अरुण दीपस्थित जो उत्पातपर्वत है, उसका नाम अग्निमाणवकप्रभ हैं, इनके जो लोकपाल हैं, उनका नाम तेज तेजःशिखप्रभ, तेजःप्रभपभ, और तेजस्कान्तप्रभ है ।
तथा ये अग्निमाणवक उत्तराध के अधिपति हैं । दक्षिणार्धके अधि. पति द्वीपकुमारेन्द्र एवं दीपकुमारराज जो पूर्ण हैं, उनका जो उत्पात
દક્ષિણાર્ધના અગ્નિકુમારોના ઈન્દ્ર, અને અગ્નિકુમારના રાજાનું નામ અગ્નિશિખ છે. તેમના ઉત્પાતપર્વતનું નામ અગ્નિશિખપ્રભ છે આ ઉપાત પર્વત અરુણદ્વીપમાં આવેલ છે અગ્નિશિખાના લોકપાલનાં નામ નીચે પ્રમાણે छ-(1) तेल, (२) तेशिम, (3) rid सने (४) तेप्रम. तमना ઉત્પાતપર્વતે પણ અરુણ દ્વીપમાં આવેલા છે. તે ઉત્પાત પર્વતનાં નામ भनुभनीय माल्या प्रमाणे छ-(१) तेन, (२) शिमस, (3) તેજસ્કાન્તપ્રભ અને (૪) તેજપ્રભપ્રભ.
ઉત્તરનિકાયના અગ્નિકુમારોના ઈદ્ર અને અગ્નિકુમારના રાજાનું નામ અગ્નિમાણવકપ્રભ છે. તે ઉત્પાત પર્વત અરુણદ્વીપમાં આવેલો છે. તે અગ્નિમાણુવકના या पानां नाम नीय प्रमाणे छ-(१) ते४, (२) तेशिम, (3) : अन (४) ४२४ान्त छे. तेमन। पात ५वताना नाम ते स, ते-शिमप्रस, તેજ:પ્રભપ્રભ અને તેજસ્કાન્તપ્રભ છે. स्था०-५६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #471

%
D
स्थानाङ्गसूत्रे अरुणद्वीपस्थित उत्पातपर्वतः पूर्णपभः । एतल्लोकपालाः-रूप-रूपांश-रूपकान्त-रूपममा इति । अरुणद्वीपस्थिता एतेषामुत्पातपर्वतास्तु-रूपप्रभ-रूपांशपभरुपकान्तप्रभ-रुपप्रभप्रभा इति । तथा-विशिष्टस्य औदीच्यस्य द्वीपकुमारेन्द्रस्य द्वीयकुमारराजस्य अरुगद्वीपस्थित उत्पातपर्वतो विशिष्टमभः । एतल्लोकपालास्तुरूप-रूपांश-रूपपभ-रूपाकान्ता । इति । अरुणद्वीपस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषांरूपपभ-रूपांशप्रभ-रूपप्रभ-रूपकान्तप्रभा इति । तथा-जलकान्तस्य दाक्षिणात्यस्य उदधिकुमारेन्द्रस्य उदधिकुमारराजस्य अरुणोदस्थित उत्पातपर्वतो जलकान्तप्रभः । एतल्लोकपालास्तु-जलो जलरयो जलकान्तो जलप्रभश्चेति । अरुणो. पर्वत है, वह अरुणद्वीपमें स्थित है, उसका नाम पूर्णप्रभ है, इनके लोकपालोंका नाम रूप, रूपांश, रूपकान्त, और रूपप्रभहै, इनके उत्पात पर्वत रूपप्रभ, रूपांशप्रभ, रूपकान्तप्रभ और रूपप्रभप्रभ नामके हैं, एवं ये अरुणसभुद्र में स्थित हैं। द्वीपकुमारेन्द्र एवं दीपकुमार राज जो विशिष्ट हैं, उनका उत्पातपर्वत विशिष्ट प्रभ है, और यह अरुण द्वीपमें स्थित है, ये विशिष्ट उत्तरार्धके अधिपति हैं । इनके लोकपालोंके नाम इस प्रकारसे हैं
. रूप १, रूपांश २, रूपप्रभ ३, और रूपकान्त ४, इनके उत्पात पर्वत अरुण द्वीपमें स्थित हैं, इनका नाम रूपप्रभ, रूपांशप्रभ रूपप्रभप्रभ, और रूपकान्त प्रभ है, उदधिकुमारोंके इन्द्र एवं उदधिकुमारोंके राजा जो जलकान्त हैं, उनके उत्पातपर्वतका नाम जलकान्त प्रभ
દક્ષિણનિકાયના દ્વીપકુમારેન્દ્ર દ્વીપકુમારરાજ પૂર્ણના ઉત્પાત પર્વતનું નામ પૂર્ણ પ્રભ છે. તે ઉત્પાતપર્વત અરુણદ્વીપમાં આવેલો છે. પૂર્ણના લેક પાનાં નામ, રૂપ, રૂપાંશ, રૂપકાત અને રૂપપ્રભ છે. તેમના ઉત્પાતપર્વતનાં નામ અનુક્રમે રૂપપ્રભ, રૂપાંશપ્રભ, રૂપકાન્તપ્રભ અને રૂપાભપ્રભ છે તે ચારે ઉત્પાત પર્વતે અરુણદ્વીપમાં આવેલા છે.
ઉત્તરનિકાયના દ્વીપકુમારેદ્ર દ્વીપકુમારરાય વિશિષ્ટના ઉત્પાત પર્વતનું નામ વિશિષ્ટપ્રભ છે. તે ઉત્પાત પર્વત અરુણદ્વીપમાં આવેલ છે. તેના લેકપાલનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે–રૂપ, રૂપાંશ, રૂપપ્રમ અને રૂપકાન્ત. તેમના ઉત્પાત પર્વતનાં નામ રૂપપ્રભ, રૂપાંશપ્રભ, રૂપપ્રમપ્રભ અને રૂપનન્તપ્રભ છે, તે ચારે ઉત્પાત પર્વતે પણ અરુણદ્વીપમાં આવેલા છે દક્ષિણનિકાયના ઉદધિકુમારના ઇન્દ્ર અને ઉદધિકુમારરાજ જયકાન્તના ઉત્પાતપર્વતનું નામ જલકાન્તપ્રભ છે. તે ઉત્પાતપર્વત અરુણાદમાં આવેલ છે. જલકાન્તના ચાર લોકપાલેનાં નામ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #472

सुधा टीका स्था० १० सू०२९ चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४४३ दस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्-जलप्रभो जलस्यपभो जलकान्तप्रभो जलप्रभप्रभ इति । तथा जलप्रभस्य औदीच्यस्य उदधिकुमारेन्द्रस्य उदधिकुमारराजस्य अरुणोदस्थित उत्पातपर्वतो जलपभप्रभः । एतल्लोकपालास्तु-जलो जलरयो जलप्रभो जलकान्त इति । अरुणोदस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्-जलप्रभो जलरयप्रभो जलप्रभप्रभो जलकान्तपम इति । तथा-अमितगते र्दाक्षिणात्यस्य दिक्कुमारेन्द्रस्य दिक्कुमारराजस्य अरुणदीपस्थित उत्पातपर्वतोऽमितगतिप्रभः । एतल्लोकपालास्तुत्वरितगतिः क्षिप्रगतिः सिंहगतिः सिंहविक्रमगतिरिति । अरुणद्वीपस्थिता उत्पाहै, यह अरुणोदमें स्थित है, इनके लोकपाल जल, जलरय, जलकान्त
और जलप्रभ हैं इनके भी उत्पातपर्वत अरुणादमें स्थित हैं, इनका नाम है-जलप्रभ १, जलरयप्रभ २, जलकान्तप्रभ ३, और जलप्रभप्रभ ४, उद्धिकुमारोंके इन्द्र एवं उदधिकुमारोंके राजा जलप्रभ का जो उत्पातपर्वत है उसका नाम जलप्रम प्रभ है यह अरुणोदमें स्थित है, इनके लोकपालोंका नाम जल, जलरय, जलप्रभ और जलकान्त हैं, इनके जो उत्पात पर्वत हैं उनके नाम जलप्रभ, जलरय प्रभ, जलप्रभ एवं जलकान्त प्रभ है, ये सब अरूणोदमें स्थित हैं, दिक्कुमारेन्द्र एवं दिक्कुमारराज जो अमितगति हैं, उनके उत्पात पर्वतका नाम अमितगतिप्रभ है, यह अरुणद्वीपमें स्थित है, इनके लोकपालोंके नाम त्वरितगति, क्षिप्रगति, सिंहगति, एवं सिंहविक्रमगति हैं, इनके नीय प्रमाणे छ-(१) , (२) १२य, (3) restra मने (४) समातेमना ઉત્પાત પર્વતના નામ અનુક્રમે જલપ્રભ, જલયપ્રભ, જલકાન્તપ્રભ, અને જલપ્રભ પ્રભ છે. આ ઉત્પાત પર્વતે પણ અરુણોદમાં આવેલા છે ઉત્તરનિકાયના ઉદધિકુમારના ઈન્દ્ર અને ઉદધિકુમારરાય જલપ્રભના ઉત્પાતપર્વતનું નામ જલપ્રભછે. તે ઉત્પાદ પર્વત અરુણોદમાં આવેલ છે. જલપ્રભના ચાર કપલેનાં नाम नीय प्रमाणे छ-(1) ra, (२) १२य, (3) सप्रल, मने (४) ard. તેમના ઉત્પાતપર્વતેનાં નામ અનુક્રમે જલપ્રભ, જલરપ્રભ, જલપ્રભપ્રભ અને જલકાન્તપ્રભ છે. આ ચાર ઉત્પાત પર્વતે અરુણોદમાં આવેલા છે.
દક્ષિણનિકાયના દિકકુમારને ઈન્દ્ર અને દિકુમારરાય અમિતગતિના ઉત્પાત પર્વતનું નામ અમિતગતિપ્રભ છે, આ ઉત્પાતપર્વત અરુણદ્વીપમાં मावतो छ भितशतिना alarai नाम (१) त्वरितगति, (२) क्षिति, (३) सिंति भने (४) सिंविमति छ. तमना पाdaai
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #473

स्थानाङ्गसूत्रे तपर्वतास्तेषां-त्वरितगतिप्रभः क्षिपगतिप्रमः सिंहगतिप्रभः सिंहविक्रमगतिप्रभ इति । तथा-अमितवाहनस्य औदीच्यस्य दिवकुमारेन्द्रस्य दिक्कुमारराजस्य अरुणद्वीपस्थित उत्पातपर्वतोऽमितवाहनममः । एतल्लोकपालास्तु-त्वरितगतिः क्षिपगतिः सिंहविक्रमगतिः सिंहगतिश्चेति । अरुणद्वीपस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषांत्वरितगतिप्रभः क्षिप्रगतिप्रमः सिंहविक्रमगतिप्रभः सिंहगतिप्रभश्चेति । तथावेलम्बस्य दाक्षिणात्यस्य वायुकुमारेन्द्रस्य वायुकुमारराजस्योत्पातपर्वतो वेलम्बप्रमो नाम । एतल्लोकपालास्तु-कालो महाकाली अञ्जनो रिष्ट इति । उत्पातपर्वतास्तु-कालप्रमो महाकालप्रमः अञ्जनप्रभो रिष्टपम इति । तथा-प्रभञ्जनस्य उत्पात पर्वत अरुण द्वीपमें स्थित हैं, इन उत्पातपर्वतोंके नाम हैंत्वरितगतिप्रम १, क्षिप्रगतिप्रम २, सिंहगतिप्रम ३, एवं सिंह विक्रमगति प्रम ४।
ये इनके उत्पातपर्वत अरुणद्रीपमें स्थित हैं। दिक्कुमारेन्द्र दिक्कु. मारराज जो अमितवाहन हैं, सो इनका जो उत्पातपर्वत है उसका नाम अमितवाहनप्रम है, यह उत्तरार्घका अधिपति है, त्वरितगति, क्षिप्रगति, सिंहविक्रप्रगति, और सिंहगति इस नामके इसके लोक. पाल हैं। इनके उत्पातपर्वतोंके ये नाम हैं-त्वरितगति प्रम, क्षिप्रगति पभ, सिहविक्रमगतिप्रभ और सिहगतिप्रम ये चारोंहो उत्पात. पर्वत अरुणद्वीपमें स्थित हैं । वायुकुमारेन्द्र, वायुकुमारराज जो बेलम्ब है उनके उत्पातपर्वतका नाम बेलम्बप्रम है, इनके लोकपा. लोके नाम इस प्रकारसे हैं, काल १, महाकाल २, अञ्जन ३, एवं रिष्ट ४ इनके उत्पातपर्वत क्रमशः कालमम १, महाकालप्रम २, अञ्जन.
અરુણદ્વીપમાં આવેલા છે. તેમના નામ અનુક્રમે ત્વરિત ગતિ પ્રભ, ક્ષિપ્રગતિપ્રભુ, સિંહગતિપ્રભ અને સિંહવિક્રમગતિપ્રભ છે. ઉત્તરનિકાયના દિકકુમારરાય અમિત વાહનના ઉત્પાતપર્વતનું નામ અમિતવાહનપ્રભ છે. તેમના લોકપાલનાં નામ (१) परितगति, (२) क्षिप्राति, (3) सिति छे मन सिपिभगति (४) તેમના ઉત્પાત પર્વતનાં નામ ક્રમશઃ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) વરિતગતિપ્રભુ, (२) क्षिप्रातिप्रस, (3) सिति म मरे (४) सिविभातिन छे. ઉત્પાત પર્વતે અરુણદ્વીપમાં આવેલા છે.
દક્ષિણાર્ધના વાયુકુમારને ઈન્દ્ર અને વાયુકુમારરાજ વેલમ્બના ઉત્પાત पततुं नाम वेसम्पप्रल छ, तभना सोपालोना नाम (१) र (२) महास, (3) भजन आने (४) रिट छ । यारे पासना ५५ તેનાં નામ અનુક્રમે કાલપ્રભ, મહાકાલપ્રભ, અંજનપ્રભ અને રિટપ્રભ છે. ઉત્ત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #474

सुधा टीका स्था० १० सू०२९ चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४४५ औदीच्यस्य वायुकुमारेन्द्रस्य वायुकुमारराजस्य उत्पातपर्वतः प्रभञ्जनप्रभ इति । एतरलोकपालास्तु कालो महाकालो रिष्टोऽञ्जन इति । उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्-काल. प्रभो महाकालप्रभो रिष्टप्रमोऽञ्जनपम इति । तथा-घोषस्य दाक्षिणात्यस्थ स्तनितकुमारेन्द्रस्य स्तनितकुमारराजस्यारुणद्वीपस्थित उत्पातपर्वतो घोषप्रभः । एतल्लोकपालास्तु-आवतॊ व्यावत्तों नन्यावों महानन्द्यावर्त इति । अरुणद्वीपस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्-आवर्त्तप्रभो व्यावर्त्तप्रभो गन्धावर्त्तप्रभो महानन्यापर्तमम इति । तथा-महाघोषस्य औदीच्यस्य स्तनितकुमारेन्द्रस्य स्तनितकुमारराजस्यारुणद्वीपस्थित उत्पातपर्वतो महाघोषपभ इति । एतल्लोकपालास्तु-आवर्तो व्यावौ महानन्द्यावों नन्द्यावर्त इति । अरुणद्वीपस्थिता उत्पातपर्वतास्त्वेषाम्प्रम ३, और रिष्टप्रभ है, वायुकुमारेन्द्र वायुकुमारराज जो प्रभञ्जन हैं, उनका उत्पातपर्वत प्रभञ्जन प्रभ हैं, इनके लोकपाल चार हैं-उनके नाम इस प्रकारसे हैं-काल १, महाकाल २, रिष्ट ३ एवं अञ्जनप्रभ ४ ये प्रभञ्जन उत्तरार्धके अधिपति हैं। स्तनितकुमारेन्द्र स्तनितकुमार राज जो घोष हैं, उनके उत्पातपर्वतका नाम इस प्रकार से है-आवर्त १, व्यावर्त २, नन्द्यावर्त ३ और महानन्द्यावर्त ४, घोषका उत्पात पर्वत अरुण द्वीपमें स्थित है । तथा लोकपालोंके ये चार आवर्तमभ, व्यावत प्रभ २, नन्द्यावर्त प्रभ ३ एवं महानन्द्यावर्त प्रभ जो चार उत्पात पर्वत हैं वे भी अरुण द्वीपमेंही स्थित हैं। स्तनितकुमारेन्द्र एवं स्तनितकुमार राज जो महाघोषहै, उनका उत्पातपर्वत महाघोष नामका है इनके जो लोकपाल हैं वे इस नामके हैं-आवर्त १, व्यावर्त २ महानन्दया. રાઈના વાયુકુમારે વાયુકુમારરાજ પ્રભંજનના ઉત્પાત પર્વતનું નામ પ્રભંજન પ્રભ છે. તેમના ચાર લોકપાલનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે-(૧) કાલ, (૨) મહા
सम, (3) २०१ म२ (४) मरन. तमना Gपात तानां नाम अनुभ કાલભ, મહાકાલપભ, રિબ્દપ્રમ અને અંજનપ્રભ છે.
દક્ષિણાર્ધના સ્વનિતકુમારેન્દ્ર સ્વનિતકુમારરાજ ઘોષના ઉત્પાતપર્વતનું नाम नीय प्रभा छ-(1) आपत्त, (२) व्यावत (3) नन्धावत्त मन (४) મહાનઘાવત્ત. ઘોષને ઉત્પાતપર્વત અરુણદ્વીપમાં આવેલ છે અને તેનાં લેકપોલેના ઉત્પાતપર્વત પણ અરુણદ્વીપમાં જ છે. આવ આદિ લેકપ લેના ઉત્પાતપર્વતનાં નામ અનુક્રમે આવર્ત પ્રભ, વ્યાવર્ત પ્રભ, નાવર્તપ્રમ, અને મહાનન્ધાવસ્તપ્રભ છે. ઉત્તરાર્ધના સ્વનિતકુમારેન્દ્ર સ્વનિતકુમારરાજ મહા ઘોષના ઉત્પાત પર્વતનું નામ મહાઘોષપ્રભ છે. તેમના લેકપલનાં નામ (૧) भापत्त, (२) यापत्त, (३) मडानन्यावत माने (४) न-धात छ. तमना
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #475

४४६
स्थानानसूत्रे आवर्तप्रमो व्यावर्त्तप्रभो महानन्यावर्त्तप्रभो नन्यावर्त पभ इति । एते उत्पातपर्वताः स्थानमाश्रित्यैव विज्ञेयाः" असुराणां नागाणं, उदहिकुमाराणं होति आवासाः ।
अरुणोदए समुद्दे, तत्थेव य तेसि उप्पाया ॥ १ ॥ दीवदिसा अग्गीणं, थणियकुमाराण होति आवासाः ।
अरुणवरे दीवम्मि, तत्थेव य तेर्सि उप्पाया ॥ २ ॥ छाया-असुराणां नागानाम् , उदधिकुमाराणां भवन्त्यावासाः।
अरुणोदये समुद्रे तत्रैव च तेषामुत्पाताः ॥ १ ॥ द्वीपदिगग्नीनां, स्तनितकुमाराणां भवन्त्यावासाः।
अरुणवरे द्वीपे तु, तत्रैव च तेषामुत्पाताः ॥ २ ॥ इति । उक्ताः भवनपतीनां तल्लोकपालानां चोत्पातपर्वताः, साम्पतं वैमानिकानां तानाह-' सक्कस्से ' त्यादि शक्रस्य दाक्षिणात्यस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य उत्पात. वर्त ३ और नन्द्यावत ४ इन चार लोकपालोंके आवर्त्तप्रभ १, व्यावर्त प्रभ २, महानन्द्यावत प्रभ एवं नन्द्यावत प्रभ नामके चार पर्वत हैं, स्तनितकुमारका उत्पातपर्वत और इनके लोकपालोंके उत्पात पर्वत ये सब अरुण द्वीपमें ही स्थित हैं। ये उत्पातपर्वत स्थानोंको आश्रित करके इस प्रकारसे कहे गये जनना चाहिये--
"असुराणं नागाणं " इत्यादि।
इन गाथाओंका अर्थ स्पष्ट है, इस प्रकार भवनपतियोंके और उनके लोकपालों के पर्वत कहे अब वैमानिकोंके उत्पातपर्वतोंके सम्बन्धमें कहा जाता है--" सक्कस्स" इत्यादि।
देवेन्द्र देवराज शक्रके उत्पात पर्वतका नाम शक्रप्रभ है, यह शक Grnात पपताना नाम मनु (1) भापत्तम, (२) व्यापत्तप्रस, (३) मा નદ્યાવત્તપ્રભ અને (૪) નન્દાવર્તપ્રભ છે. સ્વનિનકુમારનો ઉત્પાત પર્વત અરુણ દ્વીપમાં આવેલ છે અને તેના લેકપાલના ઉત્પાત પર્વતે પણ અરુણદ્વીપમાં જ છે.
આ ઉત્પાતપર્વતેનું સ્થાન દર્શાવતી ગાથાઓ નીચે પ્રમાણે છે" असराणं नागाणं" या-सा आयामोन। म ५२न सभामा स्पष्ट થઈ ચુકયે છે.
આ રીતે ભવનપતિ દેવના ૨૦ ઈન્દ્રો, તેમના ઉત્પાત પર્વતે, તેમના લોકપાલે અને તે લેપાલના ઉત્પાતપર્વતનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર મા નિકના ઉત્પાત પર્વતનું કથન કરે છે
"सकास"त्यादि-हेवेन्द्र १२१०० शना पात ५५ तनु नाम प्रल
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #476

सुधा टीका स्था० १० सू०२९ चमरायच्युतेन्द्राणामुत्पातपर्वतनिरूपणम् ४४७ पर्वतः शक्रप्रभनामकः । तल्लोकपालानां सोमयमवरुणवैश्रवणानामुत्पातपर्वताः सोमप्रम-यमप्रभ-वरुणपभ-वैश्रवणमभनामानः । शक्रस्योत्पातपर्वतस्य यत्पमाणं तदेव प्रमाणं तल्लोकपालोत्पातपर्वतानामपि बोध्यम् । कुण्डलवरद्वीपस्थितकुण्डलपर्वते दक्षिणतः शक्रेन्द्रस्य षोडश राजधान्यः सन्ति, तासु चतसृणां चतसृणां राजधानीनां मध्ये शक्रस्य चतुर्णा लोकपालानामुत्पातपर्वता यथाक्रमं वोध्याः । तथा-ईशानस्य औदीच्यस्य देवेन्द्रस्य देवराजस्य उत्पातपर्यतः ईशानभनामकः। स च शक्रोत्पातपर्वतप्रमाणः । तल्लोकपालानां सोमयमवश्रवणवरुणानामुत्पातदक्षिण दिशाका अधिपति है, इसके चार लोकपाल हैं-जिनके नाम इस प्रकारसे हैं-सोम १, यम २, वरुण ३, और वैश्रवण इनके भी अपने २ उत्पात पर्वत हैं-जिनका नाम-सोमप्रभ १ वमप्रभ २ वरुण. प्रभ ३ और वैश्रवणप्रभ ४ इस प्रकारसे है, शक्रके उत्पातपर्वतका जो प्रमाण है वही प्रमाण उसके लोकपालोंके उत्पातपर्वतोंका है, कुण्डलवरद्वीपमें स्थित जो कुण्डल पर्वत है उस कुण्डलपर्वत पर दक्षिण दिशाकी ओर शक्रेन्द्रकी १६ राजधानियां हैं। उनमें से चार चार राजधानियोंके बीचमें शक्रके चार २ लोकपालोंके उत्पातपर्वत यथाक्रमसे जानना चाहिये, तथा-देवेन्द्र देवराज ईशानका जो उत्पात पर्वत है, उसका नाम ईशान प्रभ है, यह ईशान उत्तर दिशाका अधिपति है, इसके उत्पातपर्वतको प्रमाण शक्रके उत्पातपर्वतके जैसा है, इसके भी जो लोकपाल हैं, उनका नाम भी सोम, यम वैश्रमण છે. શક્ર દક્ષિણાઈને અધિપતિ છે. તેના ચાર લોકપાલોનાં નામ નીચે પ્રમાણે छ-(१) सोम, (२) यम, (3) १०१ अने (४) पैश्रवण. ते न्यारेपासना उत्पात ५ i नाम से मश: ५४८ ४२वामां आवे छे-(१) सोमप्रस, (२) ચમપ્રભ, (૩) વરુણપ્રભ અને (૪) વૈશ્રવણપ્રભ. શકના ઉત્પાત પર્વતનું જે પ્રમાણ આ સૂત્રમાં આગળ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે, એટલું જ તેના લેકપાલના ઉત્પાત પર્વતનું પ્રમાણ પણ સમજવું. કુંડલવર દ્વીપમાં જે કુંડલપર્વત છે તે કુંડલપર્વત પર દક્ષિણ દિશા તરફ કેન્દ્રની ૧૬ રાજધાની છે. તેમાંની ચાર ચાર રાજધાનીઓની વચ્ચે શકના ચાર લેકપાલેના ઉત્પાત પર્વતનાં ક્રમશ: આવેલા છે. એમ સમજવું. ઉત્તર દિશાના અધિપતિ દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના ઉત્પાત પર્વતનું નામ ઈશાનપ્રભ છે. આ ઈશાનપ્રભ ઉત્પાતપર્વતનું પ્રમાણ શકના શક્રપ્રભ ઉત્પાત પર્વતના જેવું જ છે. દેવેન્દ્ર દેવરાજ ઈશાનના ચાર લેકपासोनi नाम नये प्रमाणे छे-(१) साम, (२) यम, (3) श्र१५) मन (४)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #477

૮
स्थानाङ्गसूत्रे पर्वताः सोमप्रभयमप्रम-वैश्रवणप्रभ-वरुणप्रभनामानो बोध्याः । एते पर्वताः कुण्डलवरद्वीपस्य कुण्डलपर्व ते उत्तरतः ईशानेन्द्रस्य याः षोडशराजधान्पः सन्ति, तासु शकलोकपालोत्पातपर्वतवद बोध्याः । एतेषां पर्वतानां प्रमाणं शक्रोत्पात. पर्वतवद् बोध्यम् । यथा शक्रस्योत्पातपर्वतप्रमाणं तथैव सलोकपालानां सनत्कु मारायच्युतान्तानामिन्द्राणामप्युत्पातपर्वतप्रमाणं बोध्यम् । एतमेवार्थं मनसि कृत्याह-' सक्कस्स गं देविंदस्स देवरणो' इत्यादि । तत्र दाक्षिणात्यानां सनकुमार-ब्रह्म-महाराकाख्यानां देवेन्द्राणामुत्पातपर्वताः सनत्कुमारप्रभ-ब्रह्मप्रम
और वरुण है, इनके उत्पातपर्वतोंका नाम सोमप्रभ, यमप्रभ, वैश्रवणप्रभ और वरुणप्रभ है, ये उत्पात पर्वत कुण्डलवर द्वीपके कुण्डल पर्वत पर उत्तर दिशाकी ओर ईशानेन्द्रकी जो १६ राजधानियां हैं उसमें शक्रके लोकपालोंके उत्पात पर्वतोंकी तरह उत्पात पर्वत जानना चाहिये, तथा इन पर्वतोका प्रमाण भी शकके उत्पान पर्वतके जैसा समझना चाहिये।
जैसा शकके उत्पात पर्वतका प्रमाण है, वैसा ही प्रमाण लोकपाल सहित सनत्कुमार आदि अच्युत तकके इन्द्रोंके उत्पात पर्वतोंका प्रमाण है, ऐसा जानना चाहिये, इसी बातको मनमें धारण कर अब सूत्रकार "सकस्स णं देविदस्स देवरणो" इत्यादि सूत्रका कथन करते हैं -दक्षिण दिशाकी ओर रहनेवाले जो सनत्कुमार, ब्रह्म, एवं महाशुक्र नामके देवेन्द्र हैं, सो उनके उत्पातपर्वतोंके क्रमशः नाम इस प्रकारसे हैंसनत्कुमारप्रभ, ब्रह्मपभ, और महाशुकप्रभ. વરુણ. તે ચાર લોકપાલના ઉત્પાતપર્વતેના નામ અનુક્રમે સોમપ્રભ, યમપ્રભ, વૈશ્રવણ પ્રભ અને વરુણપ્રભ છે. કુંડલવર દ્વીપમાં કુંડલપર્વતની ઉત્તર દિશા તરફ ઇશાનેન્દ્રની જે ૧૬ રાજધાનીઓ આવેલી છે, તેમાં શકના લેકપાલોના ઉત્પાત પર્વતની જેમ ઈશાનેન્દ્રના લેકપોલેના ઉત્પાત પર્વતે પણ આ વેલા છે. તે ઉત્પાત પર્વતનું પ્રમાણ શકના ઉત્પાતપર્વતેના પ્રમાણ જેવું જ સમજવું.
સનસ્કુમારથી લઈને અચુત પર્યન્તના ઈન્દ્રના અને તેમના લેપાલના ઉત્પાતપર્વતનું પ્રમાણ પણ શકના ઉત્પાત પર્વતના પ્રમાણ જેવું જ સમજવું. मे पात सूत्रधारे "सकस्स णं देविंदस्स देवरण्णो" त्याहि सूत्रपाठ द्वारा પ્રકટ કરી છે.
આ કથનનું હવે વિશેષ સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે-દક્ષિણાત્ય ઇન્દ્રોનાં નામ સનકુમાર, બ્રહ્મ, અને મહાશુક છે. તેમના ઉત્પાત પર્વતેનાં નામ ક્રમશ: શકપ્રભ, સનકુમારપ્રભ, બ્રહ્મપ્રભ અને મહાશુક્રપ્રભ છે. શકના ઉત્પાત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #478

-
सुधा टीका स्था १० स. ३० योजनसहस्रात्मिका मवगाहनानिरूपणम् ४४१ महाशुक्रप्रभाख्या बोध्याः। एतल्लोकपामास्तु शक्रलोकपालतुल्याः अत एषामुत्पात. पर्वतास्तदुत्पातपर्वततुल्या एव बोध्याः। तथा-औदीच्यानां माहेन्द्र-लान्तकसहस्रार-माणताच्युतानां देवेन्द्राणामुत्पातपर्वताः माहेन्द्रप्रभ-लान्तकाभसहस्रारप्रभ-आणातपभाच्युतपमनामानो बोध्याः । एतेषां लोकपाला लोकपालो. त्पातपर्वताश्च शक्रेन्द्रलोकपालानामिव बोध्याः, अतएवाह-' सम्वेसिं पमाणमेगं' इति सर्वेषां तुल्यं पमाणमित्यर्थः । सू० २९ ॥ योजनसहस्राधिकारात् योजनसहस्रात्मिकां शरीरावगाहनां प्ररूपयति
मूलम् -बायरवणस्सइकाइयाणं उक्कोसेण दस जोयणसयाई सरीरोगाहणा पण्णत्ता । जलपरपचिंदियतिरिक्खजोणियाणं उक्कोसेणं दस जोयणसयाई सरीरोगाहणा पण्णत्ता । उरपरिसप्प थलयरपीचंदियतिरिक्खजोणियाणं उक्कोसेणं एवं चेव सू.३०॥
तथा-इनके जो लोकपाल हैं ये शक्रके लोकपाल जैसे है-इसलिये इनके उत्पातपर्वत शक्रके लोकपालोंके जैसे ही है। तथा उत्तर दिशामें रहनेवाले जो माहेन्द्र, लान्तक, सहस्रार-प्राणत एवं अच्युत देवेन्द्र हैं-सो उनके उत्पातपर्वतोंके नाम क्रमशः इस प्रकारसे हैंमाहेन्द्रप्रम १, लान्तकप्रम २, सहस्रारप्रम ३, प्राणतप्रभ ४, और अच्युतप्रभ तथा इनके जो लोकपाल हैं, और इन लोकपालोंके जो उत्पातपर्वत हैं सो यह सब कथन शकेन्द्रके लोकपालों एवं इनके उत्पात पर्वतोंके जैसा ही है-ऐसा जानना चाहिये। इसी बातको लेकर सूत्रकारने " सव्वेसिं पमाणमेगं" ऐसा पाठ कहा है। सूत्र २९॥ પર્વત અને લેકપાલોનાં નામ આગળ આપવામાં આવ્યાં છે. બાકીના ત્રણે દક્ષિણાત્ય દેવોના લોકપાલોનાં નામ શકના લેકપાલેના જેવા જ છે, અને તેમના ઉત્પાતપર્વતે પણ શકના લેકપાલના ઉત્પાતપર્વતે જેવાં છે. ઉત્તર દિશામાં રહેતા દેવેન્દ્રોનાં નામ ઈશાન, માહેન્દ્ર, લાન્તક, સહસ્ત્રાર, પ્રાકૃત અને અશ્રુત છે. તેમના ઉત્પાત પર્વતનાં નામ અનુક્રમે ઈશાનપ્રભ, માહેદ્રપ્રભ, લાન્તકપ્રશ, સહસ્ત્રારપ્રભ, પ્રાણુતપ્રભ અને અશ્રુતપ્રભ છે. તેમના લેક પાસેના નામ કેન્દ્રના પાનાં નામ જેવો જ છે. તે લોકપાલેના ઉત્પાત પર્વ તેનાં નામ, પ્રમાણ વગેરે શકના લેકપાલના ઉત્પાત પર્વતના કથન અનુસાર જ સમજવું. मे पात सूत्रमारे "सव्ये सिं पमाण मेगं' मासूत्र द्वारा व्यत छ.।सूत्र.२६॥ स्था०-५७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #479

४५०
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-वादरवनस्पतिकायिकानाम् उत्वर्षेण दशयोजनशतानि शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता । जलवरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् उत्कर्षेण दशयोजनशतानि शरीरावगाहना प्रज्ञप्ता । उरःपरिसर्पस्थलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् उत्कर्षण एवमेव ।। सू० ३० ॥
टीका-'वायरवणस्सइकाइयाणं ' इत्यादि
बादरवनस्पतिकायिकानां-बादराः स्थूला ये वनस्पतिकायिका स्तेषां शरीरावगाहना उत्कर्षेण दशयोजनशतानि एकसहस्रयोजनानि मतप्ता । बादरेति विशेषणं सक्ष्मव्यावृत्त्यर्थम् । सक्ष्माणां शरीरावगाहना तु अगुलासंख्येयभाग मात्रप्रमाणा । इदं शरीरावगाहनाप्रमाणमुत्सेधाङ्गुलमानेन गृह्यते, न तु प्रभा
ये योजन सहस्रके अधिकारको लेकर अब सूत्रकार योजन सह सात्मिक जो शरीरको अवगाहना है-उसका कथन करते हैं-- __" वायरवणस्सइकाइयाणं " इत्यादि । सूत्र ३० ।। टीकार्य बादर वनस्पतिकायिकजीवोंकी शरीरावगाहना उत्कृष्टसे १ हजार योजनकी कही गई है, जलचर पंचेन्द्रिय तिर्यश्च जीवोंकी शरीरावगाहना उत्कृष्टसे १ हजार योजनकी कही गई है, उरःपरिसर्प स्थलचर पंचेन्द्रियतिर्यश्चोंकी शरीरावगाहना उत्कृष्टसे १ हजार योजनकी कही गई है, स्थूल जो वनस्पतिकायिक जीव हैं, वे वादरवनस्पकिकायिक जीव हैं यहां बादरविशेषण सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीवोंकी व्यावृत्तिके लिये दिया गया है, क्योंकि सूक्ष्म वनस्पतिकायिक जीवोंकी अवगाहना अगुलके असंख्यातवें भाग प्रमाण कही गई है, यह शरीरायगाहना
પૂર્વસૂત્રમાં હજાર એજનના પ્રમાણુવાળા ઉત્પાત પર્વતની વાત કરવામાં આવી. હવે સૂત્રકાર હજાર જનની અવગાહનાવાળાં જે શરીર છે તેમનું नि३५॥ ४२ छ-" वायरवणस्सइकाइयाणं " त्या:-( ३०) ટકાથ–બાદર વનસ્પતિકાયિકોના શરીરની ઉત્કૃષ્ટ (અધિકમાં અધિક) અવગાહના એક હજાર જનની કહી છે. જળચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચ ની શરીરાવગાહના વધારેમાં વધારે એક હજાર જનની કહી છે. ઉરઃ પરિસર્ષ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિયની ઉત્કૃષ્ટ શરીરવગાહના એક હજાર જનની કહી છે.
જે સ્થૂલ વનસ્પતિકાયિક જીવ છે તેમને બાદરવનસ્પતિકાયિક જી કહે છે. અહીં સૂક્ષ્મવનસ્પતિકાચિક જીવની વ્યાવૃત્તિને નિમિત્ત (તેમનું ગ્રહણ કરવાનું ન હોવાથી) સ્કૂલ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે, કારણ કે સૂક્ષ્મ વનસ્પતિકાયિકની અવગાહના આગળના અસંખ્યાતમાં ભાગપ્રમાણ જ કહી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #480

सुधा टोका स्था० १० स० ३० योजनसहस्रामिका मवगाहनानिरूपणम् ४५१ णाङ्गुलमानेन । तदुक्तम्- उस्सेहपमाणाउ मिणे देह' छाया-उत्सेधपमाणाद मिनुयाद् देहम् ' इति । शरीरावगाहनातु येषु प्रदेशेषु शरीरमवगाढं सा । बादरवनस्पतिकायिकानामियं शरीरावगाहना तथाविधमहानदादिस्थितपद्मनालापे. क्षया विज्ञेयेति । एवमेव जलचरपश्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानाम् , उरःपरिसर्पस्थलचरपश्चेन्दियतिर्यग्योनिकानां च शरीरावगाहना विज्ञेया। 'जलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानाम् ' इत्यत्र जलचरा मत्स्याः , ते च गर्भजाः समूच्छिमाश्च संगृह्यन्ते । तदुक्तम्-' मच्छजुयले सहस्सं ' छाया-मत्स्ययुगले सहस्रम् ' इति । एते च स्वयम्भूरमणे समुद्र एव भवन्तीति । तथा-उरःपरिसर्पस्थलचरपश्चेन्द्रि. यतिर्यग्योनिकास्तु गर्भजा महोरगा बोध्याः । तदुक्तम्-" उरगेसु गब्भजाएसु" प्रमाण उत्सेधागुल प्रमाणसे गृहीत हुआ है, प्रमाणाङ्गुलके प्रमाणसे नहीं क्योंकि-" उस्सेहपमाणा उ मिणे देहं" शरीरावगाहनाका प्रमाण उत्सेधके प्रमाणसे नापना चाहिये ऐसा कहा गया है, जिन प्रदेशोमें शरीर अवगाढ होता है, यह शरीरावगाहना है, बादर वनस्पतिकायि. कोंकी यह शरीरावगाहना तथाविध महानद आदिमें स्थित पद्मनाल (कमलनाल)की अपेक्षासे कही गई जानना चाहिये "जलचर पञ्चेन्द्रिय" इत्यादिमें जलचरसे मत्स्य-जीव गृहीत हुए हैं ये मत्स्य गर्भज और संमूच्छिम दोनों प्रकारके किये गये हैं, क्योंकि-" मच्छजुयले सहस्सं" मत्स्य युगल में एक हजार योजनकी अवगाहना है, ऐसा पाठ है, ये मत्स्य स्वयंमूरमण समुद्रमे ही होते हैं।
तथा-उरःपरिसर्परूप जो स्थलचरपश्चेन्द्रियतियश्च हैं वे यहां આ શરીરવગાહના પ્રમાણુ ઉભેગુલ પ્રમાણની અપેક્ષાએ ગ્રહણ થયું છે–પ્રમાgiसना प्रभा। 43 3 थयु नथी, १२५ , " उस्सेहपमाणा उ मिणे देह"
શારીરાવગાહનાનું પ્રમાણ ઉત્સવના પ્રમાણ વડે માપવું જોઈએ,” એવું કહેવામાં આવ્યું છે. જે પ્રદેશોમાં શરીર અવગાઢ હોય છે તે પ્રદેશને શરીરવગાહના કહે છે બાદરવનસ્પતિકાયિકેની આ ઉત્કૃષ્ટ શરીરવગાહના તથાવિધ મહાનદ આદિમાં સ્થિત પદ્મનાલ(કમલનાલ)ની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે એમ સમજવું.
___“जलचरपंचेन्द्रिय" । ४थन द्वा२१ भत्त्याने जयरवा३ अड કરવામાં આવ્યાં છે. અહીં ગર્ભ જ અને સંમૂછિમ, આ બન્ને પ્રકારના મ श्रह २१॥ छे, ४०२५५ है "मच्छजुयले सहस्सं " मत्स्य युगसानी शरी॥१. ગાહના ૧૦૦૦ જનતી હોય છે,” એવું શાસ્ત્રવાક્ય છે. આ મત્યે સ્વયં ભૂરમણ સમુદ્રમાં જ હોય છે.
તથા અહીં જે ઉપરિસપરૂપ સ્થલચર પચેન્દ્રિય તિર્યંચની શરીરાવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #481

४५२
---
-
४५२
स्यानाङ्गसूत्रे छाया-उरगेषु गर्भजातेषु-इति । एते तु बाह्यद्वीपेषु जलनिश्रिता भवन्तीति ॥ सू० ३०॥
एवंविधार्थप्ररूपकाश्च जिना भवन्तीति तत्सम्बन्धिकं सूत्रमाह
मूलम् -संभवाओ णं अरहाओ अभिणंदणे अरहा दसहि सागरोवमकोडिसयसहस्सेहिं वीइकंतेहिं समुप्पन्ने । सू.३१॥
छाया--संभवात् खलु अर्हतः अभिनन्दनोऽर्हन् दशमु सागरोपमकोटिशतसहस्रेषु व्यतिक्रान्तेषु समुत्पन्नः ।। सू० ३१ ॥
टीका-'संभवाओ णं' इत्यादि।
व्याख्या स्पष्टा। नवरं-सागरोपमकोटिशतसहस्रेषु = सागरोपमकोटिलक्षे इति ।। सू० ३१ ॥
उक्तममाणा अवगाहनादपस्तदितरे च पदार्था जिनेरनन्ता दृष्टा इत्यनन्त गर्भज ही लिये गये हैं। " उरगेसु गन्भजाएलु" क्योंकि ऐसी बड़ी अवगाहना गर्भज उरगोंमें ही होती है, ये गर्भज उरग बायद्वीपोंमें जल निश्रित जलाश्रित होते हैं। सूत्र ३०॥
इस प्रकारके अर्थके प्ररूपक जिन होतेहैं-अब सूत्रकार जिन सम्बन्धी सूत्रका कथन करते हैं__ "संभवाओणं अरहाभो" इत्यादि ॥ सूत्र ३१ ॥
टीकार्थ-संभवनाथ अर्हन्तसे अभिनन्दन अर्हन्त १० लाख सागरोपम कोटि समाप्त हो जाने पर उत्पन्न हुए हैं। सूत्र ३१ ।।
उक्त प्रमाणवाले अवगाहनादिक पदार्थ और इनसे भिन्न पदार्थ ગહનાની વાત કરવામાં આવી છે તે ગર્ભજના વિષયમાં જ કરવામાં આવી છે, ओम सभा. "उरगेसु गम्भजाएसु" १२५ मेटली मधी विशाण अ१. ગાહનાનો સદ્ભાવ માત્ર ગર્ભજ ઉગમાં જ હોય છે. તે ગજ ઉર બાહ્યદ્વીપમાં જલનિશ્રિત (જળમાં રહેતા) હોય છે. એ સૂત્ર ૩૦
આ પ્રકારના અર્થના પ્રરૂપક જિનેન્દ્ર ભગવાન હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર જિનેન્દ્ર ભગવાન સંબંધી સૂત્રનું કથન કરે છે– ___“संभवाओ णं अरहाओ' त्याह-(सू. 31) ટીકાર્થ–સંભવનાથ અહંતને થઈ ગયાને ૧૦ લાખ સાગરોપમ કટિ સમાપ્ત થઈ ગયા બાદ અભિનન્દન અડુત ઉત્પન્ન થયા હતા. એ સૂત્ર. ૩૧ છે
ઉપર્યુક્ત પ્રમાણુવાળા અવગાહનાદિક પદાર્થોને તથા તે સિવાયના પણ અનેક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #482

सुधा टोका स्था० १० स०३२ दशविधानन्तकस्व रूपनिरूपणम् ४५३ दशभिः स्थानराह--
म्लम्-दसविहे अणंतए पण्णत्ते, तं जहा-णामाणंतए १, ठवणाणंतए २, दव्वाणंतए ३, गणणाणंतए ४, पएसाणंतए ५, एगओऽणंतए ६, दुहओऽणंतए ७, देसवित्थाराणंतए ८, सव्ववित्थाराणंतए ९, सासयाणंतए १० ॥ सू. ३२॥
छाया-दशविधमनन्तकं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-नामानन्तकं, १ स्थापनानन्तकं २, द्रव्यानन्तकं ३, गणनानन्तकं ४, प्रदेशानन्तकम् ५, एकतोऽनन्तकं ६, द्विधातोऽ. नन्तकं७, देशविस्तारानन्तकं८, सर्वविस्तारानन्तकं९, शाश्वतानन्तकम् १ ०॥सू०३२।
टीका-'दसविहे ' इत्यादिअनन्तकम् -अनन्तमेव अनन्तकं दशविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा नामानन्तकमित्यादि । तत्र-अनन्तकम्-इत्येषा या नामभूता वर्णानुपूर्वी सा नामानन्तकम् । यद्वाजिनेन्द्रोंने अनन्तरूपसे देखेहे-अतःअब सूत्रकार दश स्थानांसेअनन्तका कथन करते हैं-"दसचिहे अणंतए पण्णत्ते” इत्यादि ।। सूत्र ३२॥ टीकार्थ-अनन्त १० प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-नामानन्तक १ स्थाप. नानन्तक २ द्रव्यानन्तक ३, गणनानन्तक ४ प्रदेशानन्तक ५ एकतोऽनन्तक ६ द्विधातोऽनन्तक ७ देशविस्तारानन्तक ८ सर्व विस्तारानन्तक ९ और शाश्वतानन्तक १०।
अनन्तही अनन्तक है यह अनन्तक जो १० प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्य इस प्रकार से है-" अनन्तक" इस नामवाली जो वर्णानुपूर्वी है-वह नामानन्तक है। પદાર્થોને જિનેન્દ્રએ અનન્તરૂપે જોયાં છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ૧૦ પ્રકારના अनन्तनु नि३५५५ रे छ-" दस विहे अणंतए पण्णत्ते ” त्याहि-(स. ३२)
ટીકાર્ય–અનન્તના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) નામાનન્તક (२) स्थापनानन्त, (3)द्रव्यानन्त, (४) नानन्त, (५) प्रशानन्त, (6)
त:मनन्त, (७) द्विधात:मनन्त:, (८) देशविस्तारान-त, (6) सविस्ता२। नन्त अन (१०) शावतानन्त.
અનન્ત જ અનન્તકરૂપ છે. તેના ૧૦ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
" मनन्त " AL नपाणी पनुिपूवी छे तेनु नाम 'नामानन्त' छ. अथा-२ सयेतन माह पहाथ न मन्त" सेवी संज्ञा 43 -
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #483

स्थानाङ्गसूत्रे
४५४
यस्थ सवेतनादेः पदार्थस्य अनन्तकमिति संज्ञा क्रियते स नामानन्तकमिति १ । स्थापनानन्तकम् - अक्षादौ यदनन्तकमिति स्थापना क्रियते, तदक्षादिकं स्थापनानन्तकम् २। द्रव्यानन्तकम् - द्रव्याणां - जीवद्रव्याणां पुद्गलद्रव्याणां वा यदनन्तत्वं तत् ३। गणनानन्तकम् गणना = संख्यानं, - तल्लक्षणमनन्तकम् - अविवक्षिताण्यादिसंख्येयविषयः संख्याविशेष इत्यर्थः ८। प्रदेशानन्तकम् - आकाशमदेशानामानन्त्यम् , अलोकाकाशप्रदेशानामानन्त्यम् ५। एकतोऽनन्तकम् - अतीताद्धा अनागता वा ६ । द्विधाऽनन्तकम् - सर्वांद्धा ७ देशविस्तारानन्तकम् - एक आकाशप्रतरः । इदमलोकाकाशापेक्षया बोध्यम् ८| सर्व विस्तारानन्तकम् = सर्वाकाशास्ति कायः ९ शाश्वतानन्तकम् - अक्षयं जीवादिद्रव्यम् १० इति ॥ सू० ३२ ॥
अथवा-' -जिस सचेतन आदि पदार्थकी "अनन्तक " ऐसी संज्ञा की जाती है, वह नामानन्तक है, अक्ष आदिकोंमें जो यह अनन्तक है, ऐसी स्थापना की जाती है, वह स्थापनानन्तक है, जीव द्रव्योंमें अथवा पुद्गल द्रव्यों में जो अनन्तता है वह द्रव्यानन्तक है, संख्यारूप जो अनन्तता है वह गणनानन्तक है, यह गणनानन्तक ऐसी संख्या विशे रूप होता है, कि जिसमें अणु आदि संख्या विशेष अविवक्षित होता है आकाश प्रदेशोंकी जो अनन्तता है, वह प्रदेशानन्तक है, यह प्रदेशानन्तकता अलोकाकाशके प्रदेशोंकी अपेक्षासे कही गई है अतीताद्वा अथवा अनागताद्धा रूप एकतोऽनन्तक सर्वाद्धारूप द्विधातोऽनन्तक है, एक आकारा प्रतर देश विस्तारानन्तक है यह अलोकाकाशकी अपेक्षासे जानना चाहिये, सर्वाकाश रूप जो अस्तिकाय है, वह सर्व विस्तारानन्तक है, अक्षय जो जीवादि द्रव्य है, वह शाश्वतानन्तक है १० || सूत्र ३२|| ખવામાં આવે છે, તેને પણ નામાનન્તક કહે છે. અક્ષ આદિમાં જે આ અનન્તક छे,” सेवी स्थापना मुराय छे, तेने 'स्थापनानन्त' हे छे. अपद्रव्ये! अथवा પુદ્ગલઃન્યામાં જે અનન્યતા છે તેને ‘દ્રવ્યાનન્તક' કહે છે. સખ્યારૂપ જે અનન્તતા છે તેનુ' નામ ગણુનાનન્તક ” છે તે ગણનાનન્તક એવી સંખ્યાવિશેષરૂપ હાય છે કે જેમાં અણુ આદિ સખ્યાવિશેષ અવિવક્ષિત હૈાય છે. આકાશપ્રદેશની જે અનન્તતા છે તેનું નામ “ પ્રદેશાનન્તક” છે આ પ્રદેશા નન્તકતા અલેાકાકાશના પ્રદેશેાની અપેક્ષાએ કહેવામાં આવી છે. અતીતાદ્ધા ( लूत आज ) अथवा मनागताद्धा (लविष्यआज ३५ ' खेत: अनन्त ' होय छे. સર્વોદ્ધારૂપ ‘ દ્વિધાત:અનન્તક હાય છે. એક આકાશપતર દેશવિસ્તારાનન્તકરૂપ હાય છે, અલેાકાકાશની અપેક્ષાએ આ પ્રમાણે સમજવુ જોઇએ. સર્વાકાશરૂપ જે અસ્તિકાય છે તે ‘ સ`વિસ્તારાનન્તક 'રૂપ છે. અક્ષય જે જીવાઢિ દ્રવ્ય છે. તેને શાશ્વતાનન્તક 'રૂપ સમજવુ ।। સૂત્ર ૩૨ ૫
66
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #484

सुधा टोका स्था० १० सू०३३ पूर्यगतश्रुतनिरूपणम्
अनन्तस्य दशविधत्यरूपार्य प्रतिपादकं तु पूर्व गतश्रुतमिति पूर्वश्रुतविशेषमाह
मूलम्--उप्पायपुवस्स णं दसवत्थू पण्णत्ता । अस्थिणस्थिप्पवायपुवस्स णं दस चूलवत्थू पण्णत्ता ॥ सू. ३३ ॥
छाया-उत्पातपूर्वस्य खलु दश वस्तूनि प्रज्ञप्तानि । अस्ति नास्ति प्रपादपूर्वस्य खलु दश चूला वस्तूनि प्रज्ञप्तानि ।। सू० ३३ ।।
टीका- 'उप्पायपुवस्स' इत्यादि
उत्यातपूर्वस्य-प्रथमपूर्वस्य खलु दशवस्तूनि-अध्ययनविभेषाः प्रज्ञप्तानि । अस्तिनास्तिमयादपूर्वस्य-चतुर्थस्य पूर्वस्य खलु दश चूलावस्तूनि-मूलवस्तूनामुपरि चूलारूपाणि वस्तूनि प्रज्ञप्तानीति ॥ सू० ३३ ॥ पूर्वश्रुतेषु साधूनां दशविधा प्रतिसेवना प्रतिषिद्धेति तामाह
मूलम्-दसविहा पडिसेयणा पण्णत्ता, तं जहा-दप्प १, पमाय २, णाभोगे ३, आउरे ४, आवईसु ५, य । संकिए ६ सहसक्कारे ७ भय ८ प्पओसा ९ य धीमंसा १० ॥ सू. ३४ ॥ ___ अनन्त दश प्रकार का है-ऐसा प्रतिपादन करनेवाला पूर्वगतश्रुत है, अतः अब सूत्रकार पूर्वश्रुत विशेषका कथन करते हैं___“ उप्पायपुण्यस्म णं दसवत्थू पण्णत्ता" इत्यादि । सूत्र ३३ ॥
टीकार्य-उत्पात पूर्व यह १४ पूर्वो मेंसे पहिला पूर्वहै, इसकी वस्तुएँ अध्य. पन विशेष १० कहे गये हैं, अस्तिनास्ति प्रवाद पूर्व जो चौथा पूर्व है सो इसकी दस चूलिका रूप वस्तुएँ कही गई हैं । मूल वस्तुओंके ऊपर जो चूला रूप वस्तुएँ हैं, वे चूलिका वस्तुएँ हैं ॥ सूत्र ३३ ॥
“અનન્તના દસ પ્રકારે છે,” આ બાબતનું પ્રતિપાદન કરનારું જે મત છે તેનું નામ પૂર્વગતકૃત છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પૂર્વકૃતવિશેષનું કથન કરે છે___उप्पायपुव्वरसणं दस वत्थू पण्णता" त्याह-(२. 33) ટીકાર્ચ–૧૪ પૂર્વેમાંના પહેલા પૂર્વનું નામ ઉપાતપૂર્વ છે. તેની વસ્તુઓ (અધ્યયન વિશે) ૧૦ કહી છે. અસ્તિનાસ્તિપ્રવાદ પૂર્વ નામનું જે ચોથું પૂર્વ છે તેની ૧૦ ચૂલિકારૂપ વસ્તુઓ કહી છે. મૂળ વસ્તુઓની ઉપર જે ચૂલારૂપ વસ્તુઓ ड.40, तेमने यूलिपस्तुमा डे छे. ॥ सूत्र. 33 ॥
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #485

स्थानाङ्गसूत्रे छाया-दशविधा प्रतिसेवना प्रज्ञप्ता, तद्यथा-दर्प १ प्रमादा २, नाभोगे ३ आतुरे ४ आपत्तिषु ५ शङ्किते ६ सहसाकारे ७ भय ८ प्रद्वेषाश्च ९ विमर्शात् १० ।। सू० ३४ ॥
टीका-'दसविहा' इत्यादि
प्रतिसेवना-प्रतिषिद्वा सेवना-प्रतिषिद्धमाणातिपातादि वस्तुसेवनरूपा दशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-'दर्प-प्रमादा-नाभोगे' इत्यादि । तत्र दर्प-प्रमादा-नाभोगे-दर्पच प्रमादश्च अनाभोगश्चेति समाहारद्वन्द्वे दर्पप्रमादा-नाभोगम् , तस्मिन् सति प्रतिसेवना भवति । अयं भावः-दर्पोऽहङ्कारः, तस्मिन् सति या प्रतिसेवना= आगमविरुद्ध प्राणातिपाताधासेवनासा प्रथमा । तथा-प्रमादः परिहासविकयादिः, तदुक्तम्-'कंदप्पाइप्पमाओ' छाया-कन्दपादिः प्रमाद इति । अथवा-प्रमाद = कर्तव्येषु प्रयत्नाभावः । तस्मिन् सति या प्रतिसेवना सा द्वितीया। तथा-अना.
पूर्वगत श्रुतोंमें साधुजनोंको दश प्रकारकी प्रतिसेवना प्रतिषिद्ध है-अतः अब सूत्रकार उसीका कथन करते हैं --
"दसविहा पडिसेयणा पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र ३४॥ टीकार्थ-प्रतिषिद्ध प्राणातिपातादि वस्तुकी जो सेवनाहै, वह प्रतिसेवना है, यह प्रतिसेवना १० प्रकारकी कही गई है, जो इस प्रकार से है-दर्पः नाम अहङ्कारका है, इस अहंकारके होने पर जो प्रतिसेवना है-आगम विरुद्ध प्राणातिपात आदिकी जो आसेवना है, वह दर्प नामकी प्रथम प्रतिसेवना है, परिहास विकूथा आदि रूप प्रमाद होता है, तदुक्तम्"कंदप्पाइप्पमाओ" कन्दर्प आदि प्रमाद है, अथवा-करने योग्य कर्तव्यमें प्रयत्नका अभाव इसका नाम प्रमाद है, इस प्रमादके होने
પૂર્વગતકૃતમાં સાધુજનેને દસ પ્રકારની પ્રતિસેવના પ્રતિષિદ્ધ ગણાવી છે. - કરવા ચોગ્ય કહી છે. હવે સૂત્રકાર તે પ્રતિસેવનાનું નિરૂપણ કરે છે–
"दसविहा पडिसेवणा पण्णत्ता" त्या-(सू. ३४) ટીકાથી–પ્રતિષિદ્ધ (નિષેધયુક્ત) પ્રાણાતિપાત આદિ વસ્તુનું જે સેવન કરાય છે તેનું નામ પ્રતિસેવના છે. આ પ્રતિસેવના ૧૦ પ્રકારની કહી છે–પ્રથમ પ્રતિસેવના દર્પનામની કહી છે, દર્પ એટલે અહંકાર–અહકારને કારણે જે પ્રતિસેવના (આગમ વિરૂદ્ધની પ્રાણાતિપાત આદિની આસેવના) કરાય છે તેનું નામ દ"પ્રતિસેવના છે.
પ્રમાદપ્રતિસેવના-પરિહાસ, વિકથા આદિ રૂપ પ્રમાદ હોય છે. કહ્યું પણ छ -“कंदप्पाइप्पमाओ" " 3३५ मा३५ प्रभार" मा ४२१॥ योज्य કર્તવ્યમાં પ્રયત્નને અભાવ હવે તેનું નામ પ્રમાદ છે. આ પ્રમાદને સદુભાવ હોય ત્યારે જે પ્રતિસેવના થાય છે તે પ્રતિસેવનાનું નામ પ્રમાદપ્રતિસેવના છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #486

सुधा टीका स्था०१० सू० ३४ दशविधाप्रतिसेवनानिरूपणम्
४५७ भोगो-विस्मृतिः, तस्मिन् सति या प्रतिसेवना सा तृतीया । तथा-आतुरे-ग्लाने सति तदुपचारा) या प्रतिसेवना सा, अथवा-आतुरशब्दोऽत्र भाववचकः, ततश्चस्वस्यैवातुरत्वे सति या प्रतिसेवना सा। अयं भावः-क्षुत्पिपासाव्याधिभिरभिभूतः सन् साधुः यां प्रतिसेवनां करोति सेति । तदुक्तम्
" पदमवीउद्दुओ वाहिओव जं सेवइ आउरा एसा"
छाया-प्रथमो द्वितीयोपद्रुतः ( क्षुत्पिपासोपद्रुतः ) व्याधितो वा यत् सेयते आतुरा एषा इति चतुर्थी । तथा-आपत्सु-द्रव्य-क्षेत्र-काल भावमेदाच्चतुर्विधासु आपत्तिषु या प्रतिसेवता सा । तत्र-द्रव्यतः पासुकद्रव्यं दुर्लभम्, क्षेत्रतो मार्ग: वत्तित्वम्, कालतो-दुर्भिक्षत्वम् , भावतो ग्लानत्यमिति । तदुक्तम्पर जो प्रतिसेवना है, वह प्रमाद नामकी द्वितीय प्रतिसेवना है, अनाभोग नाम विस्मृतिका है-इस विस्मृतिके होने पर जो प्रतिसेवना है, वह अनाभोग प्रतिसेधना है।
आतुर-ग्लानके होने पर उसके उपचारके लिये जो प्रतिसेवना है, वह अथवा-आतुर शब्द यहां भाववाचक हैं, इससे अपनी ही आतुरतामें जो प्रतिसेवना है, यह आतुर प्रतिसेवना है तात्पर्य यह है कि क्षुधा एवं पिपासा आदिसे दुःखित हुआ साधु जो प्रतिसेवना करता है, वह आतुर प्रतिसेवना है तदुक्तम्-- ___"पदमबीउद्दुओ वाहिओ व जं सेवइ आउरा एसा"क्षुघासे पिपासासे अथवा-व्याधिसे युक्त हुआ साधु जो सेवन करता है वह आतुरा प्रतिसेवना है, द्रव्य, क्षेत्र, काल एवं भायके भेदसे चार प्रकारकी आप. त्तियोंमें जो प्रतिसेवना है, वह आपत्ति प्रतिसेयना है, प्रासुक जलकी
(3) मनाला प्रतिसेवना-मनाली मेट विभूति. ते पिरभृतिना सह. ભાવમાં જે પ્રાણાતિપાત આદિનું સેવન કરાય છે તેને અનાગ પ્રતિસેવના કહે છે,
(૪) આતુરા પ્રતિસેવના-બીમારીનું નામ પ્લાનાવસ્થા છે. બીમારીને સદૂભાવ હોય ત્યારે તેને ઉપચારને માટે જે પ્રતિસેવના થાય છે તેને આતુરપ્રતિસેવના કહે છે. અથવા–આતુર શબ્દ અહીં ભાવવાચક છે. એટલે પોતાની જ આતુરતાને કારણે જે પ્રતિસેવન થાય છે તેનું નામ આતુરપ્રતિસેવના છે. એટલે કે ક્ષુધા, પિપાસા આદિથી વ્યાકુળ થયેલે સાધુ જે પ્રતિસેવન કરે છે તેને આતુરપ્રતિ सेवन। ४ छे. यु. ५५ छ -“पढमबीउद्दुओ वाहिओवजं सेवइ आउराएसा" સાધુ સુધાને કારણે. પિપાસ ને કારણે અથવા વ્યાધિથી યુક્ત થવાને કારણે જે પ્રતિસેવના (પ્રાણાતિપાત આદિનું સેવન કરે છે તેને આતુરા પ્રતિસેવન કહે છે.
(૫) આપત્તિ પ્રતિસેવના-દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ અને ભાવના ભેદથી ચાર પ્રકારની આપત્તિઓમાં જે પ્રતિસેવના થાય છે તેને આપત્તિપ્રતિસેવના કહે છે. स्था०-५८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #487

४५८
___ स्थानाङ्गसूत्रे " दव्वाइ अलंभे पुण चउब्विहा आपया होति " छाया--द्रव्याद्यलाभे पुनश्चतुर्विषा आपदो भवन्ति-इति ।
इयमापद्विषया पश्चमी । तथा-शङ्कित एषणीयेऽप्यनेषणीयतया संदिग्धे संदे. हरूपे या प्रतिसेवना सा, तदुक्तम्-'जं संकेतं समावज्जे ' यत् शङ्कते तत् समापद्यतेइति, इयं षष्ठी। तथा-सहसाकारे-सहसाकरणं सहसाकारस्तस्मिन्-अकस्मात्करणे या प्रतिसेवना सा। सहसाकारलक्षण चेदम्__ " पुव्वं अपासिऊणं, पाए छुटंमि जं पुणो पासे |
न चएइ नियत्ते उ, पायं सहसाकरणं मेयं ॥ छाया-पूर्वम् अदृष्ट्वा पादे त्यक्ते यत्पुनः पश्यति ।
न शक्रोति निवर्तयितुं पादं सहसाकरणमेतत्-इति । इयं सप्तमी । तथादुर्लभता यह द्रव्यसे आपत्ति है मार्गमें रहना यह क्षेत्रसे आपत्ति है, दुर्भिक्षता यह काल से आपत्ति है, ग्लानता यह भावसे आपत्ति है, तदुक्तम्-" दवाइ अलंभे पुण चउग्विहा आवया होंति" द्रव्यादिके अलाभमें चार प्रकारकी आपत्ति होती हैं।
एषणीयके अनेषणीय रूपसे संदिग्ध होने पर जो प्रतिसेवना है वह शङ्कित प्रतिसेवना है। तदुक्तम्-"जं संकेतं समावज्ज"। इत्यादि
अकस्मात् करनेका नाम सहसाकार है, इस इकदम रूप अकस्मात् करने में जो प्रतिसेवना है, वह सहसाकार प्रतिसेवना है, सहसाकारका लक्षण इस प्रकारसे है-" पुव्वं अपासिऊणं इत्यादि । राजा પ્રાસુક જળની દુર્લભતા હેવી તેનું નામ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ આપત્તિ કહેવાય છે, મામાં રહેવું પડે તે ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ આપત્તિ કહેવાય છે. દુભિક્ષતા (દુષ્કાળ) રૂપ આપત્તિને કાળની અપેક્ષાએ આપત્તિ કહી શકાય અને લાનતા (भीमारी)ने लावनी अपेक्षा मापत्ति माय. युपए के 3-" दवाइ अलंभे पुण चउचिहा आवया होति" द्रव्याहिना खान माहि३५ या२ सारनी मापत्तिाय छे."
(૬) શંકિતપ્રતિસેવના-આહારાદિની એષણીયતાના વિષયમાં અનેકણીયતા ૩૫ સંદેહ હોવા છતાં તે આહારદિની એષણીયતારૂપ સંદેહ હોવા છતાં તે આહા રાદિનું સેવન કરવારૂપ જે પ્રતિસેવના છે તેને શક્તિ પ્રતિસેવન કહે છે. કહ્યું ५५] छ“जं संकेत समावज्जे"
(૭) સહસાકારપ્રતિસેવના અકસ્માત કરે તેનું નામ સહસાકાર છે આ પ્રકારે અકસ્માત થવાનું કારણ વધુ પડતી ઉતાવળ અને સાવધાનીનો અભાવ હોય છે. અકસ્માત થાય એવી પ્રવૃત્તિ કરવી તેનું નામ સહસાકારપ્રતિસેવના छ. ससानु सक्ष मा प्रभारी यु-“ पुव्यं अपासिऊणं" त्या.
ज
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #488

सुधा टीका स्थ.०१० सू० ३४ दशयिधाप्रतिसेवनानिरूपणम् ४५९ भयप्रद्वेषात्-भयं च प्रद्वेषश्च-भयपद्वेष, तस्मात्-भयात् प्रदेवा चेत्यर्थः। तत्रभयात्-राजादिमयात् प्रतिसेवना मार्गादि प्रदर्शनरूपा, सिंहादि भयाद् वा प्रतिसेवना द्रुतद्रुतगमनादि रूपा । तदुक्तम्
" भयमभि उग्गेण सीहमाईया"
छाया-भयम् अभियोगेन-सिंहादिना वा इति । इयमष्टमी । प्रद्वेषात्क्रोधादिकात् कषायात् प्रतिसेवना-प्रद्वेषपतिसेवना । अत्र 'प्रद्वेष' शब्देन क्रोधादि कपायो गृह्यते, तदुक्तम्-' कोहाईश्री पभोसो' छाया-क्रोधादिकः प्रद्वेष इति । इयं नवमी | तथा-विमर्शात्-शिष्यादि परीक्षणात् पतिसेवना-'किमेषक्षोभयितुं शक्यो नवेति कृत्वा क्षोमकवचनोच्चारणादि रूपा । उक्तश्च
'वीमंसा सेहमाईणं' विमर्शः शैक्षादीनाम् ' इति इयं दशमी ||मू० ३४॥ आदिके भयसे जो मार्ग आदिके प्रदर्शन रूप प्रतिसेवना है, वह भय प्रतिसेवना है । अथवा सिंह आदिके भयसे जल्दी २ आदि रूपसे चलना है यह भय प्रतिसेवना है।
तदुक्तम्-" भयमभि उग्गेण सीहमाई वा ।"
क्रोध आदि कषायके वशसे जो प्रतिसेवना है, वह प्रद्वेष प्रति. सेवना है, यहां प्रद्वेष शब्दसे क्रोधादि कषायोंका ग्रहण हुआ हैं । तदुक्तम्-"कोहाईओ पओसो"। शिष्य आदिकी परीक्षा करनेके लिये जो क्षोभक वचनादिकोंका उच्चारण करना है, यह विमर्शके प्रति क्षोभक वचन " यह शिष्य क्षुभित हो सकता है, या नहीं" इस बातको परीक्षा करनेके अभिप्रायसे कहे जाते हैं । उक्तंच-"वीमंसा सेहमाईणं' ॥ सूत्र ३४॥
(૮) ભયપ્રતિસેવના-રાજા આદિના ભયથી જે માર્ગ આદિના પ્રદર્શનરૂપ પ્રતિસેવના થાય છે તેનું નામ ભયપ્રતિસેવના થાય છે. અથવા–સિંહ આદિના ભયથી જે જલદી જલ્દી ચાલવાનું થાય છે તેનું નામ ભયપ્રતિસેવના છે. કહ્યું ५९॥ छ ।-" भयममिउग्गेण सीहमाईवा"
(૯) પ્રષિપતિસેવના-ક્રોધાદિ કષાયને વશ થઈને જે પ્રતિસેવના થાય છે તેને પ્રષિ પ્રતિસેવના કહે છે. અહીં પ્રદેષ પદ વડે ક્રોધ વિગેરે કષાયોને ગ્રહણ ४२वामा माव्या . ४ ५९ -“कोहाइओ पओसो ऽत्यादि.
(૧) વિમર્ષ પ્રતિસેવના-શિષ્ય વિગેરેની પરીક્ષા કરવા નિમિત્તે જે ક્ષેત્મક વચનનું ઉચ્ચારણ થાય છે, તેને વિમર્શ કહે છે. આ પ્રકારના વિમર્શની પ્રતિસેવનાનું નામ વિમર્શ પ્રતિસેવના છે.
આ પ્રકારનાં વિમર્શ વચનો-પ્રતિભક વચને-“આ શિષ્ય ક્ષેભ પામે છે કે નહીં એ વાતની કસોટી કરવા માટે વપરાય છે. કહ્યું પણ છે કે" बोमंसा सेहमाईणं" ॥ सू ३४ ।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #489

स्थानाङ्गसूत्रे
साधुमिदि प्रतिसेवना कथंचित् क्रियते, तदा तैरालोचना कर्त्तव्येति तत्र परिहरणीयान् दोषान् दशभिः स्थानैराह -
४६०
मूलम् -- दस आलोयणा दोसा पण्णत्ता, त जहा आकंपइत्ता १, अणुमाणइत्ता २, जं दिट्टं ३, वायरं ४ व सुहुमं वा । छष्णं ६ सद्दाउलगं ७ बहुजण ८ उब्वत्त ९ तस्सेवी १०॥ सू. ३५॥
छाया - दश आलोचना दोषाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - आकम्प्य १, अनुमान्य २ यद्दृष्टं ३, बादरं ४ वा सूक्ष्मं ५ वा छन्नं ६ शब्दानुकुलकम् ७ बहुजनम् ८ अव्यक्तम् ९ तत्सेवी १० ।। सू० ३५ ।।
६
टीका - दस आलोषणा दोसा ' इत्यादि
आलोचनमालोचना-गुरुसमीपे स्वदोषप्रकाशनम्, तत्र ये दोषास्ते आलोचना दोषाः, ते दशसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - ' आकम्प्य' इत्यादि । तत्रआकम्प्य=आवर्ज्य – वैयावृत्त्यादिना गुरुमनुकूल्य याssलोचना क्रियते स आकम्प्य
साधुजनों द्वारा यदि प्रतिसेवना कथंचित् की जाती है तो उन्हें आलोचना अवश्य ही करनी पडती है, अतः अब सूत्रकार उस आलो चनामें परिहरणीय दोषोंका दश स्थानोंसे कथन करते हैं-
(6 दस आलोयणा दोसा पण्णत्ता " इत्यादि ॥ सूत्र ३५||
टीकार्थ- गुरुके समीप अपने दोषोंका प्रकाशन करना इसका नाम आलोचना है इस आलोचनामें जो दोष हैं वे आलोचना दोष हैं। ये आलोचना दोष १० प्रकारके कहे गये हैं- जैसे - आकम्प्य १ अनुमान्य २ यद्दृष्टा ३ बादर ४ सूक्ष्म ५ छन्न ६ शब्दाकुलक ७ बहुजन ८ अव्यक्त ९ एवं तत्सेवी १० ।
સાધુએ દ્વારા કદાપિ પ્રતિસેવના થઈ જાય, તા તેમને અવશ્ય આલેાચના કરવી પડે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર આલેચનામાં પરિહરણીય (ત્યાગ કરવા ચેગ્ય દાષાનું ૧૦ સ્થાનને અનુલક્ષીને કથન કરે છે
दस आलोयणादोसा पण्णत्ता " त्याहि – (सू. 34)
ટીકા – ગુરુની સમીપે પેાતાના દોષોને પ્રકટ કરવા તેનુ' નામ આવેાચના છે. આ આલેચનામાં જે દાષા થાય છે તેને આલેચનાદેષ કહે છે. તે આલેાચના होषाना १० प्र४२ उद्या छे - (१) सम्भ्य्य, (२) अनुमान्य, (3) यहूद्दष्ट, (४) माहर, (५) सूक्ष्म, (६) छन्न, (७) शहाबउ, (८) हुन्न, (6) अव्यक्त, मुने (१०) तत्सेवी.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #490

सुघाटीका स्था०१० सू०३५ आलोचनायां परिहरणीयदोषनिरूपणम् ४६१ दोषः प्रथमः १। तथा-अनुमान्य=किमयमाचार्यादिको मृदुदण्डदायको यद्वाउग्रदण्डदायकः १ इत्यनुमानं कृत्वा मृदुदण्डदायकसमीपे याऽऽलोचना क्रियते, स द्वितीयः २। तया-यद् दृष्टम्-अतीचारकर्तुर्यद् दोषजातमाचार्यादिना दृष्टं तदेव आचार्यप्रसादनार्थम् आलोचयति, तैरदृष्टं तु नालोचयति गुरुकर्मत्याद, सोऽयं तृतीयः ३१ तथा बादरंवा-बादर मेव स्थूलमेव अतीचार जातम् आलोचयति न सूक्ष्ममिति चतुर्थः ४॥ सूक्ष्मं वा-मुक्ष्ममेव अतिचारजातमालोचयति । ननु यः खलु सूक्ष्ममालोचयति स बादरमप्यालोचयेत्, कथं तयुक्तं 'सूक्ष्ममेव '
इनमें जो पैयावृत्त्य आदि द्वारा गुरुको अपने अनुकूल करके आलो. चना की जाती है वह आकम्प्य दोष है, यह आचार्यादिक कठोर दण्ड देनेवाला है या मृदु दण्ड देनेवाला है इस प्रकारका अनुमान करके जो आलोचना मृदु दण्ड देनेवाले आचार्य आदिके पास की जाती है वह अनुमान्य दोषहै, जो आलोचना करनेवालेका दोष आचार्यादिकी दृष्टिमें
आ गया हो उसी दोषकी आलोचना आचार्य आदिको प्रसन्न करने के लिये यह यदृष्ट दोष हैं इस दोषमें आलोचनकर्ता आचार्यादि द्वारा अदृष्ट दोषोंकी आलोचना गुरुकर्मा होनेसे नहीं करता है, जो आलो. चनकर्ता अपने स्थूलदोषोंकी ही आलोचना करता है-वह बादर दोष है, जो सूक्ष्म दोषोंकी ही आलोचना करता है यह सूक्ष्मदोष है। __ शंका--जो सूक्ष्म अतिचार रूप दोषोंकी आलोचना करता है वह - વૈયાવૃત્ય આદિ દ્વારા ગુરુને પિતાને અનુકૂળ કરીને જે આલોચના કરાય છે, તે આલેચનાને આપ્યદયુક્ત આલેચના કહે છે. અમુક આચાર્ય કઠોર દંડ (પ્રાયશ્ચિત્ત) દેનારા છે અને અમુક આચાર્ય મૃદુ દંડ દેનારા છે, આ પ્રકારનું અનુમાન કરીને મૃદુ દંડ દેનારા આચાર્યની સમીપે જે આલોચના કરાય છે તે આલોચનાને અનુમાન્ય દેષયુક્ત આલોચના કહે છે આલેચના કરનારનો જે દેષ આચાર્ય આદિની નજરે પડી ગયો હોય તે દેષની જ આલે. ચના, આચાય' આદિને ખુશ કરવા માટે કરવામાં આવે છે તે આલોચના યદુદુષ્ટ દેષ યુક્ત આલોચના કહેવાય છે. અહીં એવું બને છે કે આલોચના કર્તા સાધુ ગુરુકર્મા હોવાને કારણે પિતાના જે દે ગુરુ આદિના જાણવામાં ન આવ્યા હોય તેની આલેચના કરતા નથી. જ્યારે આલેચનકર્તા પિતાના સ્કૂલ ની જ આલોચના કરે છે ત્યારે તેની આલેચના બાદર દેષયુક્ત ગણાય છે. જ્યારે આલોચનાકર્તા પિતાના સૂક્ષમ ની જ આલોચના કરે છે ત્યારે તે આલોચનાને સૂફમદેષયુક્ત આલોચના કહેવાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #491

४६२
स्थानाङ्गसूत्रे इति ? अप्रोच्यते-' या सूक्ष्ममतिचारजातमालोचयति स बादरमप्यालोचये देवेत्याचार्यस्व स्वविषये विश्वाससम्यादनार्थमिति पञ्चमः ५। तथा-छन्नं प्रच्छ - न्नम् आलोचयति, यथा आत्मनैव स श्रृणोति वत्वाचार्यादिरिति पष्ठः ६। तथाशब्दाकुलकम् शब्देन आकुलं-शब्दाफुलं तदेव शब्दाकुलकम्-बृहदध्वनियुक्तम् आलोचयति । अयं भावः-तथा महता शब्देनालोचनां करोति यथाऽन्येऽप्यगीतार्थाः शृण्वन्ति, स सप्तमः ७ तथा-बहुजनम्-बहयो जना आलोचनाचार्यत्वेन यत्र तद् इत्यष्टमः ८। तथा-अव्यक्तम्-अव्यक्तस्य अगीतार्थस्य पुरतो याऽऽलोचना क्रियते बादर भी अतिचारोंकी आलोचना कर सकता है तो फिर आप "सूक्ष्म ही" दोषोंकी आलोचना करता है ऐसा क्यों कहते हैं ?
उत्तर--जो सक्ष्म अतिवारोंकी आलोचना करता है वह बादरोंकी आलोचना करता ही है. ऐसा अपने विषय में आचार्यका विश्वास सम्पा. दनके लिये यह दोष कहा गया है । __जो इस रूपसे आलोचना करताहै कि जिसे स्वयं सुनता है, आचायदि नहीं यह छन्न दोष है, जो बडे जोरोंसे अपने दोषोंका उच्चारण करके आलोचना करता है-कि जिससे उन्हें अन्य अगीतार्थ भी सुन लेते है इसका नाम शब्दाकुलक दोष है, जहां आलोचनाके आचार्य रूपसे अनेकजन होतेहै वह बहुजन दोषहै, जो आलोचना अगीतार्थके समक्ष की जाती है वह अव्यक्त दोष है, तथा जिस आलोच्य दोपोंका
શંકા-જે સાધુ સક્ષમ અતિચારરૂપ દેની આલોચના કરતે હોય છે તે બાદર અતિચારોની આલોચના પણ કરી શકે છે. તે આપે સૂક્ષમદોષની જ આ ચના કરે છે, આ પ્રકારનું કથન શા માટે કર્યું છે?
ઉત્તર-“જે સૂક્ષ્મદની આલોચના કરે છે તે બાદર અતિચારોની આલેચના પણ કરતું જ હશે,” આ પ્રકારને પિતાને વિષે આચાર્યના અભિપ્રાય એવી માન્યતાથી જે સૂક્ષમદેની જ આલોચના કરાય તે બાદરદેષને સદ્દભાવ રહે છે.
જે સાધુ કૃત અતિચારોની આલેચના પોતે જ સાંભળી શકે એવી રીતે કરે છે-આચાર્ય આદિ સાંભળી ન શકે એવી રીતે કરે છે–તે આલોચનાને છોડ્યુક્ત આલેચના કહે છે. અન્ય અગીતાર્થ સાધુ આદિને પણ સંભળાય એવી રીતે મોટા અવાજે આલોચના કરવામાં આવે, તે તેને શબ્દાકુલક દેષયુક્ત આલેચના કહેવાય છે જયારે આલોચના કરનારના આચાર્યરૂપે અનેક માણસ હોય છે, ત્યારે તે આલેચના બહુજન દેષયુક્ત ગણાય છે જે આલે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #492

सुधा टीका स्था०१० सू० ३७ आलोचना दातुर्ग्रहीतोनिरूपणम्
૪૩
सेति नवमः ९ तथा - तत्सेवी तान् आलोचयितव्यान दोषान् सेवितुं शीलमस्येति तथा - यो गुरुः स्वयमेव आलोच्यान् दोषान् सेवते, तदग्रे याऽतीचारालोचना सेति दशमः ९० । इति ।। सू० ३५ ॥
आलोचना दोषा उक्ता इत्यालोचनायाः प्रस्तावात् सम्प्रति आलोचनाया दातुर्ग्रहीतुश्च गुणान् दशभिर्दशभिः स्थानैराह
मूलम् - दसहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहइ अत्तदोसमा - लोइत्तए, तं जहा - जाइसंपन्न १, कुलसंपन्ने २, एवं जहा अटूट्ठाणे जाव खंते ७, दंते ८, अमाई ९ अपच्छाणुयावी १०। दसहि ठाणेहिं संपन्ने अणगारे अरिहइ आलोयणं पडिच्छितए, तं जहा - आयावं १, अवहारवं २, जाव अवायसी ८, पियधम्मे ९ दढम्मे ९० ॥ सू. ३६ ॥
छाया - दशमिः स्थानैः सम्पन्नोऽनगारः अर्हति आत्मदोषमालोचयितुं तद्यथाजातिसम्पन्नः १, कुलसम्पन्नः २, एवं यथा अष्टमस्थाने यावत् क्षान्तः ७, सेवन स्वयं आचार्य करता है, ऐसे उस आचार्यके समक्ष जो आलोचना करता है वह तत्सेवी दोष है | सूत्र ३५ ॥
इस प्रकार से आलोचना के दोषोंका कथन कर अब सूत्रकार आलोचना देनेवालेके और आलोचना करनेवालेके गुणोंका दश दश स्थानोंसे कथन करते हैं - "दसहि ठाणेहिं संपन्ने अणगारे " इत्यादि || सूत्र ३६ ॥ टीकार्थ- जो अनगार दश स्थानोंसे गुणोंसे सम्पन्न होता है- वही अपने अपने अपराधकी आलोचना करनेके लिये योग्य होता है, वे दश स्थान इस प्रकार से हैं - जातिसंपन्न १ कुलसम्पन्न २ अष्टम स्थानोक्त ચના અગીતાની સમીપે કરવામાં આવે છે, તે આલાચનાને અન્યક્તદોષયુક્ત ગણાય છે. આલાચના કરવાને યોગ્ય દોષાનું સેવન કરનારા આચાર્યની સમીપે જે આલોચના કરવામાં આવે છે તે આલેચનાને તસેવીદોષયુક્ત આલેચના કહે छे. सू. उपा
પૂસૂત્રમાં આલાચનાના દોષોનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર આલેચના દેનાર અને આલાચના કરનારના શુષ્ણેાનું દસ સ્થાનને અનુલક્ષીને अथन ४३ छे – “ दसहिं ठाणेहिं संपन्ने अणगारे " हत्याहि - (सू ३६)
66
ટીકા-જે અણગાર નીચે દર્શાવેલાં ૧૦ સ્થાનાથી (ગુણાથી) યુક્ત હૈાય છે તે અણગાર જ આલેાચના કરવાને અધિકારી ગણાય છે–(૧) જાતિસ‘પન્ન, (૨)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #493

___ स्थानागसूत्रे दान्तः ८, अमायी ९ अपश्चादनु तापी १०। दशभिः स्थानः सम्पन्नोऽनगारोऽहति आलोचनां प्रत्येष्टुम्, तद्यथा-आचारवान् १, अवधारवान् २, यावत् अपायदर्शी ८, प्रियधर्मा ९ दधर्मा १० ॥ ० ३६ ॥
टीका-'दसहि ठाणेहि ' इत्यादि
दशभिः स्थानः गुणैः सम्पन्नोऽगारः अर्हति योग्यो भवति आत्मदोष-स्वापराधम् आलोचयितुम्, तद्यथा-जातिसम्पन्न इत्यादि । तत्र-जाति सम्पन्न:जाति: मातृको वंशः तेन सम्पन्नो-युक्तः ॥१।। कुलसम्पन्नः-कुलं पैतृको वंशः, तेन सम्पन्नः ॥२॥ एवंविधः पुरुषः प्रायोऽकृत्यं न कुरुते, यदि कथंचित् करोति तदा पश्चात्तापतप्तः सन स आलोचयत्येवेति " जातिसम्पन्नः कुलसम्पन्नः" इति स्थानद्वयमुक्तम् । तदुक्तम् -
" जाईकुलसंपण्णो पायमकिच्चं न सेवई किंचि।
आसेविउ च पच्छा तग्गुणओ सम्ममालोए" ॥१॥ इति । छाया-जातिकुलसम्पन्नः प्रापोऽकृत्यं न सेवते किंचित् । ____ आसेवितुं च पश्चात् तद्गुणतः सम्यगालोचयति ॥१॥ इति । विनयसम्पन्न ३ ज्ञानसम्पन्न ४ दर्शनसम्पन्न ५ चारित्रसम्पन्न ६ क्षान्त ७ दान्त ८ भमायी ९ एवं अपश्चादनुतापी १०
माताके वंशका नाम जाति और पिताके वंशका नाम कुल है जो शुद्ध माताके वंशवाला एवं पिताके वंशवाला होता है, ऐसा वह पुरुष प्रायः करके अकृत्यका सेवन नहीं करता है, और यदि किसी प्रकार से वह अकृत्यका सेवन कर लेता है, तो वह पश्चात्तापसे तप्त होकर अपने दोषोंकी आलोचना करता ही है। जाति सम्पन्न कुल सम्पन्न ये दो स्थान है। कहा भी है- “जाई कुलसंपण्णो" इत्यादि। पुसस पत्र, (3) पिनयन, (४) ज्ञानपन, (५) शनसन, (6) यात्रि सपन, (७) क्षान्त, (८) बान्त. () समायी भने (१०) अपश्वानुतापी
માતાના વંશનું નામ જાતિ અને પિતાને વંશનું નામ કુળ છે. જે પુરુષ શુદ્ધમાતાના વંશવાળે અને શુદ્ધપિતાના વંશવાળ હોય છે એ પુરુષ તો સામાન્ય રીતે અકૃત્યનું સેવન કરતો જ નથી. પરંતુ ક્યારેક તેને દ્વારા જે અકત્યનું સેવન થઈ જાય છે તે તેનું અંતઃકરણ પશ્ચાત્તાપરૂપી અગ્નિ વડે તપ્ત થઈ જાય છે. એ પુરુષ પોતાના દેશની આલોચના અવશ્ય કરે જ છે. આ પ્રકારના જાતિસંપન્ન અને કુલસંપન્નરૂપ પહેલાં બે રથાને સમજવા. કહ્યું पण छ:-" जाई कुलसपण्णो" त्याला प्ररे मामा स्थानमा प्रति
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #494

सुधा टीका स्था० १० सू० ३६ आलोचनादातुगृहितोश्च गुणनिरूपणम् ४६५
6
एवं जहा अट्ठट्ठाणे जाव' एवम् = अनेन प्रकारेण यथाऽष्टमस्थाने तथाऽत्र विज्ञेयं, यावत् - यावत्पदेन - विनयसम्पन्नः ३, ज्ञानसम्पन्नः ४, दर्शनसम्पन्नः ५, चारित्र सम्पन्नः ६ इति चत्वारि पदानि संग्राह्माणि तत्र - विनयसम्पन्नः= विनीतः । एवं विधः शिष्योऽनायासेनैव सर्वमालोचयति ३। ज्ञानसम्पन्नः= ज्ञानवान्, एतादृशो मुनिर्दोषविपाकं प्रायश्चित्तं चानायासेन - ज्ञात्वाऽऽलोचयति ।
1
तदुक्तम्
" नाणेण उ संपण्णो, दोसविवागं वियाणिउ धोरं । आलोएइ सुहं चिय, पायच्छित्तं च अवगच्छे " ||१|| इति | छाया - ज्ञानेन तु सम्पन्नो, दोषविपाकं विज्ञाय धोरम् ।
1
आलोचयति सुखमेव प्रायश्वित्तं च अवगच्छति ॥ १ ॥ इति । ४ । दर्शनसम्पन्नः - श्रद्धावान् एवंविधः पुरुषः ' दोषा अनर्थकरा - इति श्रद्धां
9
इस तरहसे जैसा कथन अष्टम स्थानमें किया गया है, वैसा ही यहां पर भी कर लेना चाहिये यहां यावत्पदसे "विनयसम्पन्न, ज्ञानसम्पन्न, दर्शनसम्पन्न चारित्रसम्पन्न " इन चार पदोंका ग्रहण हुआ है, जो शिष्य विनय-गुण सम्पन्न होता है-विनीत होता है, ऐसा शिष्य अनायास ही अपने सब दोषोंकी आलोचना कर लेता है, जो शिष्य ज्ञानसम्पन्न होता है - सम्यग्ज्ञान से युक्त होता है, ऐसा शिष्य दोष विपाकवाले - दोषोंकी शुद्धि करनेवाले प्रायश्चित्तको जान कर अनायास भावसेही अपने दोषोंकी आलोचना करता है - कहा भी हैं
" नाणेण उ संपण्णे " इत्यादि ।
इसका भाव स्पष्ट है, दर्शन सम्पन्न जो शिष्य श्रद्धासे युक्त होता પાદન કરવામાં આવ્યુ' છે એવુ' જ પ્રતિપાદન અહી' પણ દાન્ત પર્યન્તના ગુણાવાળા અણગાર વિષે પણ કરવુ જોઈ એ. અહી” “ પર્યન્ત ” પદ વડે વિનયસ પન્ન, જ્ઞાનસ’પન્ન, દર્શનસ'પન્ન ચારિત્રસ'પન્ન અને ક્ષાન્ત' આટલાં પદાને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે.
વિનયસંપન્ન-જે સાધુ વિનીત હોય છે, તે અનાયાસે જ ( કંઈ ન કહે તા પણ) તે પેાતાના બધા દોષાની આલેચના અવશ્ય કરી જ લે છે.
66
જે સાધુ જ્ઞાનસ'પન્ન હેાય છે સમ્યજ્ઞાનથી યુક્ત હાય છે, તે દ્વેાષવિપાક વાળા–દાષાની શુદ્ધિ કરનારા -પ્રાયશ્ચિત્તને જાણીને અનાયાસ ભાવથી જ પેાતાના ઢાષાની આલાચના કરે છે કહ્યુ પણ છે કે—
" नाणेण उ संपण्णे" इत्याहि या उथननो लावार्थ स्पष्ट छे. દનસ પન્ન—જે શિષ્ય શ્રદ્ધાસ'પન્ન હૈાય છે તે એવે દૃઢ વિશ્વાસ ધરાવે
स्था-५९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #495

४६६
स्थानाङ्गसूत्रे कृत्वाऽऽलोचयति ॥ ५ ॥ चारित्रसम्पन्नः क्रियावान, स च भूयस्तमपराध न करोति, सम्यगालोचपति, प्रायश्चित्तं च निर्याहयति ॥ ६॥ तदुक्तम् -" दोसाणत्यकर-त्ति य, सम्मं सदहई सणेण संपन्नो।
चरणेण य संपन्नो, न कुणइ भुज्जा तमवराहं ॥ १॥" इति । छाया-दोषा अनर्थकरा इति च सम्यक् श्रद्धत्ते दर्शनेन सम्पन्नः ॥
चरणेन तु सम्पन्नो न करोति भूयस्तमपराधम् ॥ १॥ इति । तथा-क्षान्तः क्षमाशीलः, एतादृश आचार्यः कठोरवचनेनोक्तोऽपि न कदाचिदपि रोषमावहति । तदुक्तम्है ऐसा शिष्य "दोष अनर्थकारी होते हैं " ऐसा दृढ विश्वास करके अपने दोषोंकी अच्छे प्रकारसे आलोचना करता है ५। जो शिष्य चारित्र सम्पन्न-क्रियाशाली होता है वह प्रायः पुन उस अपराधका सेवन नहीं करता है, और पदि किसी कारणवश अपराध सेवित हो जाता है, तो वह उसकी अच्छी तरह से आलोचना करता है, और दिये गये प्रायश्चित्तका निर्वाह करता है-कहा भी है
" दोसा जत्थकर-त्तिय" इत्यादि ।
दर्शन संपन्न शिष्य "दोष अनर्थकर हैं "ऐसा पूर्ण रूपसे श्रद्धान करता है-तथा जो शिष्य चरित्रसे युक्त होता है, वह पुनः उस अपराधका सेवन नहीं करता है ६, जो शिष्य क्षान्त-क्षमाशील होता है, ऐसा वह शिष्य आचार्य द्वारा कठोर वचनसे कहे जाने पर भी रोष धारण नहीं करता है, कहा भी हैછે કે “દેષ અનર્થકારી હોય છે.” તે કારણે તે પોતાના દેશની આલેચના કર્યા વિના રહેતું નથી.
ચારિત્રસંપન્ન-જે શિષ્ય ચારિત્રસંપન્ન હોય છે-ક્રિયાશાળી હોય છે તે સામાન્ય રીતે ફરી એવા દેષનું સેવન કરતા નથી, અને કદાચ કોઈ કારણે દેશનું સેવન થઈ જાય તે તેની સમ્યક્ રીતે આલોચના કરે છે અને તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત આપવામાં આવ્યું હોય છે, તે પ્રાયશ્ચિત્ત યથાવિધિ કરે છે. धु ५-“दोसा णत्यकर-त्तिय" त्या
ભાવાર્થ–“દોષ અનર્થકર છે,” એવી પૂર્ણ શ્રદ્ધાપૂર્વક દર્શનસંપન્ન શિષ્ય પિતાના દોષની આચના કરે છે. જે શિષ્ય ચારિત્રસંપન્ન હોય છે તે ફરીથી અપરાધનું સેવન કરતા નથી.
સાન્ત–જે શિષ્ય ક્ષાન્ત-ક્ષમાશીલ હોય છે તે આચાર્યના કઠોર વચને સાંભળીને પણ વેષ ધારણ કરતા નથી. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #496

सुघाटीका स्था० १० सू०३६ आलोचनादातुहितोश्च गुणनिरूपणम् ४६७
" खंतो आयरिएहि, फरुसं मणिोवि न य रूसे"। छाया-क्षान्त आचार्य परुषं भणितोऽपि न च रुष्येत् इति ॥ ७ ॥
तथा-दान्तः निगृहीतेन्द्रियः, अयं हि दत्तं प्रायश्चित्तं वोढुं समर्थों भवति । तदुक्तम्-" दंतो समत्थो वोढुं पच्छित्तं जमिह दिज्जए तस्स"। छाया--दान्तः समर्थों वोढुं प्रायश्चित्तं यदिह दीयते तस्मै-इति ॥ ८ ॥
तथा-अमायी-मायावर्जितः-स्वकृतातिचारजातस्यानिहोता ॥९॥
अपश्चादनुतापी-न पश्चादनुतप्तु शीलमस्येति, आलोचनां कृत्वा 'किमर्थ मया स्वापराधा आलोचिताः' इति पश्चात्तापवर्जितः १०॥ तदुक्तम् - __ "नो पलिउंचे अमायी अपच्छयावी न परितप्पे" छाया-नो अपहनुवीत अमायी अपश्चानापी न परितप्येत्-इति ।
"खतो आरिएहिं " इत्यादि।
जो शिष्य-दान्त-अपनी इन्द्रियोंका निग्रह करनेवाला होता हैंवह शिष्य दिये गये प्रायश्चित्तको अच्छे प्रकारसे वहन कर लेता है, जो शिष्य अमायी-मायासे वर्जित होता है-अपने द्वारा सेवित अतिचारोंको छिपानेवाला नहीं होता है, वह अपने दोषोंको स्पष्ट रूपसे प्रकट कर देता है, और दिघे गये प्रायश्चित्तको शान्तिके साथ स्वीकार कर लेताहै, तथा-जो शिष्य अपश्चादनुतापी होताहै, १० वह आलोचना करके "मैंने अपने अपराधोंकी आलोचना क्योंकि " ऐसा पश्चात्ताप नहीं करता है कहा भी है-"नो पलिचे अमापी" इत्यादि। इस प्रकारसे दश गुण विशिष्ट आलोचकका कथन कर अब सूत्र.
" खंतो आचरिपहि" त्याह.
દાન્ત-જે શિષ્ય દાન્ત (પોતાની ઇન્દ્રિયોને નિગ્રહ કરનારે) હોય છે, તે તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત દેવામાં આવ્યું હોય છે તેનું સારી રીતે વહન કરે છે.
અમાવી-જે શિષ્ય અમાયી (માયા અથવા કપટથી રહિત) હોય છે, તે પિતાના દ્વારા સેવવામાં આવેલા દેશોને છુપાવતા નથી. તે પિતાના દોષને ગુરુ સમીપે સ્પષ્ટ રૂપે પ્રકટ કરે છે અને તેને જે પ્રાયશ્ચિત્ત દેવામાં આવે તેને શાંતિથી સ્વીકાર કરે છે,
અપશ્ચાદનુતાપી જે શિષ્ય અપશ્ચાદનુતાપી હોય છે તે પિતાના દેશોની આચના કર્યા બાદ આલોચના કરવા માટે પશ્ચાત્તાપ કરતો નથી. કહ્યું ५ छ-"नो पलिंउंचे अमायो” त्यादि.
આ પ્રકારે ૧૦ ગુણથી સંપન્ન આલેચકનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર આલેચના કરાવનારા પુરુષમાં જે દશ ગુણે હોવા જોઈએ તેમનું નિરૂપણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #497

33D
૪૬૮
स्थानाङ्गसूत्रे ___ इत्थं दशगुणविशिष्टमालोचकमुक्त्वा सम्प्रति यद्गुणविशिष्टसमीपे आलोचना कर्तव्या तमाह-' दसहि ठाणेहिं इत्यादि । दशमिः स्थानः गुणैः सम्पन्नोऽ. नगारोऽहति आलोचनाम् आलोचकेन श्राव्यमाणम् अतीचारजातं प्रत्येष्टुम्= ग्रहीतुं श्रोतुमित्यर्थः, तद्यथा-आचारवान्-आचारो-ज्ञानादिपञ्चविधः, सोऽस्ति ज्ञानासेवनाभ्यां यस्य स तथा-ज्ञानादिपञ्चविधाचारज्ञस्तदा सेवकश्च१, अवधारवान्-अवधारः अवधारणम्-आलोचकेन आलोच्यमानानामतीचाराणां निश्चय करणं, सोऽस्यास्तीति तथा-अतीचारमकारनिर्णायक इत्यर्थः । उक्तंचात्र" आयारवमायारं पंचविहं मुणइ जो य आयरइ ।
ओहारवमयहारे आलोइंतस्स सव्वंपि ॥ १॥ छाया-आचारवान् आचारं पञ्चविधं जानाति यश्च आचरति ।
अवधारवान् अवधारयति आलोचयतः सर्वमपि ॥ १ ॥ कार" जिन गुणोंसे विशिष्ट पुरुषके पास आलोचना करनी चाहिये उस पुरुषका कथन करते हैं -"दसहिं ठाणेहि " इत्यादि । ___ दश स्थानों से युक्त हुआ अनगार आलोचकके द्वारा सुनाये गये अतिचारों सुननेके योग्य होता है, वे दश स्थान इस प्रकारसे हैं-जो गुरु आचारवाला होता है-ज्ञानादि रूप पांच प्रकारके आचारका जो ज्ञान एवं आसेवनकी अपेक्षासे जाननेवाला और सेवन करनेवाला होता है १-अवधारणवाला (निश्चय करनेवाला) होता है २-आलोच्य. मान अतीचारोंके प्रकारका निर्णायक होता है, कहा भी है--
"आयार वमायारं" इत्यादि । કરે છે. આ દસ ગુણોથી સંપન્ન હોય એના આચાર્ય આદિ પાસે જ પિતાના દેની આલેચના કરવી જોઈએ—
" दसहिं ठाणेहिं " त्या-४६ स्थानाथी (गुथी ) युद्धत डाय એવા અણગાર જ આલેચક દ્વારા પ્રકટ કરાતાં અપરાધને શ્રવણ કરવાને અધિકાર (ગ્યતા) ધરાવે છે તે દસ ગુણો નીચે પ્રમાણે કહ્યાં છે–
(૧) જે ગુરુ આચારસંપન્ન હોય છે તેમની આગળ પિતાના દેશની આચના કરી શકાય છે. જ્ઞાનાદિરૂપ પાંચ પ્રકારના આચારનું જ્ઞાન ધરાવનારા તથા તે આચારનું સ્વયં સેવન કરનારા ગુરુને આચારસંપન્ન કહે છે.
| (૨) અવધારણસંપન્ન-જે આચાર્ય આલેમાન અતિચારોના પ્રકારને નિર્ણય કરવાને સમર્થ હોય છે, તે આચાર્ય જ આલેચકની પાસે આલોચના કરાવવાને પાત્ર ગણાય છે કહ્યું પણ છે કે –
" आयारवमायारं " त्यादि. अथ ५२ प्रमाणे ४ छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #498

--
-
सुधा टीका स्था०१० सू० ३६ आलोचनादातीहितोश्च गुणनिरूपणम् ४६९ __'जाव ' इति यावत्पदेन-व्यवहारवान् ३, अपनीडकः ४, प्रकारकः ५, अपरिस्रावी ६, निर्यापकः ७ इति संग्राह्याणि, तत्र-व्यवहारवान् आगमश्रुताज्ञा धारणाजीतलक्षणानां पश्चानां व्यवहाराणामभिज्ञः ३। अपनीडकः-अपनीडयतिअपगतबीडं-मृदुवचनादिना विगतलज्जं करोति य आलोचमान साधु सः ॥ ४ ॥ उक्तं च-- __“ववहारवं ववहारं आगममाई उ मुणइ पंचविहं ।
ओवीलुवगृहंतं जह आलोएइ तं सव्वं " ॥ १ ॥ छाया--व्यवहारवान् व्यवहारम् आगमादि तु जानाति पश्वविधम् ।
अबीड उपग्रहन्तं यथा आलोचयति तत्सर्वम् ॥ १ ॥ इति । अयं भावः-यस्तु आगमादि पञ्चविधं व्यवहारं जानाति स व्यवहारवानि त्युच्यते । तथा-यः स्वातिचारम् उपग्रहन्तं-निह्नवानं साधु तथाविधया युक्त्या
इसका अर्थ पूर्वोक्त रूपसे ही है, यहां यावत्पदसे “व्यवहारवान् ३ अपनीउक ४, प्रकारकः ५ अपरिस्राची ६ निर्यापकः ७" इन पदोंका संग्रह हुआ है-इनमें आगम, श्रुत, आज्ञा, धारणा और जीतके भेदसे व्यवहार पांच प्रकारका है, जो इन पांच प्रकारके व्यवहारोंका ज्ञाता होता हैं वह व्यवहारवान् ३ " अपव्रीडक"-जो अपने दोषोंको कहने में लज्जापाता हो ऐसे साधुको जो मृदु वचन आदि द्वारा लज्जासे रहित कर देता है यह अपनीउक है कहा भी है
"वहारवं ववहारं" इत्यादि।
इस गाथाका अर्थ पूर्वोक्त रूपसेही है, तात्पर्य इस कथनका यही है कि जो आगमादि रूप पांच प्रकारके व्यवहारको जानता है, वह
આલેચના કરાવનાર આચાર્ય માં આ સિવાય નીચે પ્રમાણે પણ ગ્યતા डावी नश-(3) व्यवहारवान्, (४) ५५त्री, (५) ४२४, (6) अपरिखावी, (७) निर्या५.
આગમ, શ્રત, આજ્ઞા, ધારણ અને જીતના ભેદથી વ્યવહાર પાંચ પ્રકારને કહ્યો છે. જે આચાર્ય આ પાંચ પ્રકારના વ્યવહારને જાણકાર હોય છે તેને વ્યવહારવાનું કહે છે.
પિતાના દેને પ્રકટ કરનાર સાધુને મૃદુ વચન દ્વારા લજજા સંકેચ આદિથી રહિત કરાવવાને સમર્થ આચાર્યને અપવીડક કહે છે. કહ્યું પણ છે 2-“ववहारवं ववहार" त्याह. मा आथानी २५ ७५२ ८५४ थ युध्योछ આ કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે
જે આગમાદિ પાંચ પ્રકારના વ્યવહારને જ્ઞાતા હોય છે, તેને વ્યવહા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #499

स्थानागसूत्रे तत् सर्वमतीचारजातं प्रकटो कारयति सोऽपब्रीडा अपनीडक इत्युच्यते, इति । प्रकारकः-आलोचनानन्तरं योऽतीचारवतः सापोः शुद्धिकारकः सः। तदुक्तम्--
" आलोइयम्मि सोहिं, जो कारावेइ सो पकुव्वओ"। छाया--आलोचिते शोधि यः कारयति स प्रकारकः-इति ॥ ५ ॥
अपरिस्रावी-परिस्रवतीति परिस्रावी, न परिस्रावीत्यपरिस्रावी-आलोचकदोषाणामन्येभ्योऽकथनशीलः, तदुक्तम्__ " जो अन्नस्स उ दोसे, न कहेई य अपरिसाई सो होइ "। छाया-योऽन्यस्मै तु दोषान् न कथयति चाऽपरिस्रावी स भवति-इति ॥ ६ ॥
निर्यापकः-निर्यापयति-तथाविधया युक्त्या गुर्वपि प्रायश्चित्तं शिष्येण निर्वाहयति यः स तथा । तदुक्तम्--
“निज्जवओ तहकुणइ, निव्वहई जेण पच्छित्तं"। छाया-निर्यापकस्तथा करोति निवहति येन प्रायश्चित्तम्-इति ॥ ७॥ व्यवहारवान है, एवं जो अपने अतिचारोंको छुपाते हुए साधुसे तथा प्रकारकी युक्ति द्वारा सर्व अतिचारोंको प्रकट करा लेता हैं, वह अप. बीडक है, आलोचनाके पश्चात् जो अतीचारवाले साधुकी शुद्धिकरता है वह प्रकारका है कहा भी है--"आलोइयम्मि सोहि " इत्यादि ।
जो आलोचकके दोषोंको अन्यके प्रति प्रकट नहीं करता है उसे अपरि लायी कहा गया है कहा भी है--
" जो अन्नस्स उ दोसे" इत्यादि ।
जो तथाप्रकारकी युक्तिसे भयंकरसे भयंकर बहुत भारी भी प्राय. श्चित्तको शिष्यसे पलवा लेता है वह निर्यापक है कहा भी है___“निज्जवओ तह कुणइ " इत्यादि। રવાનું કહે છે પિતાના અતિચારેને છુપાવનારા સાધુ પાસે યુક્તિપયુક્તિથી અતિચારે પ્રકટ કરાવનાર સાધુને અપવીડક કહે છે.
આચના કરાવ્યા બાદ અતિચારેનું સેવન કરનાર સાધુની શુદ્ધિ કરાपारने ५४।२४ ४३ छे. यु. ५५ है-" आलोइयम्मि सोहिं " त्यादि
આલેચકના દેષને અન્યની આગળ પ્રકટ નહીં કરનારને અપરિસ્ત્રાવી ४ छ, ४यु ५५ छे -“जो अन्नस्स उ दोसे" त्या.
નિર્યાપક-જે યુક્તિપ્રયુક્તિ પૂર્વક–સમજાવી-પટાવીને-ભયંકરમાં ભયંકર પ્રાયશ્ચિત્તનું પણ શિષ્યની પાસે પાલન કરાવે છે, તેને નિયપક કહે છે. કહ્યું पण छ-"निज्जवओ तह कुण" त्याहि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #500

% 3
.
mas
-
मुघाटीका स्था०१० सू० ३६ आलोचनादातुहितोश्च गुणनिरूपणम् ४७१ ___ तथा अपायदर्शी-अपायान् अनर्थान् पश्यतीत्येवं शील:-दुर्भिक्षदौर्बल्यादिकृतशिष्यचितभङ्गानिर्वाहादिरूपानर्थदर्शी । यद्वा- सम्यगनालोचितशिष्येभ्यो दुर्लभवोधिकत्वादिकान् अनन् दर्शपति यः स तथा । तदुक्तम्-- " दुभिक्ख दुब्बलाई, इहलोए जाणए अयाए उ ।
दंसेइ य परलोए, दुल्लहवोहित्ति संसारे ॥ १ ॥ छाया-दुर्भिक्षदौर्बल्यादीन् इहलोके जानाति अपायांस्तु ।
दर्शयति च परलोके दुर्लभबोधित्वं संसारे ॥ १ ॥ इति ॥ ८ ॥ तथा-प्रियधर्मा-प्रियो धर्मों यस्य स तथा धर्मप्रिय इत्यर्थः ॥ ९ ॥ दृढधर्मादृढो धर्मोयस्य स तथा-सम्प्राप्तेऽपि महासंकटे धर्मादप्रचलनशील इति ॥१०॥ सू०३६॥ ___ जो दुर्भिक्ष, दुर्बलता आदि कृत शिष्य चित्तमनसे प्रायश्चित्तके अनिर्वाह आदि रूप अनर्थों को जानता है वह अथवा-अच्छे प्रकार से अपने अतिचारोकी आलोचना नहीं करनेवाले शिष्योंके लिये जो दुर्लभ बोधिकता आदि रूप अनर्थों को दिखलाता है वह अपायदर्शी है कहा भी है--" दुभिक्ख दुव्वलाई " इत्यादि। ___जो गुरुप्रायश्चित्तसे अपने दोषोंकी शुद्धि नहीं करनेवाले शिष्य. जनोंके इहलोक सम्बन्धी दुर्भिक्ष दौर्बल्य आदि अपायोंको जानता है. एवं परलोकमें उनकी दुर्लभवोधिकता प्रकट करताहै, यह अपायदर्शी है धर्म जिसे प्रिय होता है, ऐसा वह प्रियधर्मवाला गुरु प्रियधर्मा
(८) अपायी-दुर्लिक्ष, or aता मान २ शिष्यना भनने मा. ડળ થયેલું અને પ્રાયશ્ચિત્તનું પાલન કરવામાં શિથિલ થયેલું જોઈને તેને તેના વિપાકનું ભાન કરાવનાર સાધુને અપાયદશી કહે છે. અપાયદશ આચાર્ય અતિચારોની આલોચના નહીં કરનાર શિષ્યને કહે છે કે “આલેચના નહીં કરવાથી દુર્લભધિક્તા આદિરૂપ અનર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે” કહ્યું પણ છે કે
"दुग्मिक्खदुब्बलाई " त्यादि.
જે ગુરુ પ્રાયશ્ચિત્ત દ્વારા પિતાના દેશની શુદ્ધિ નહીં કરનારા શિષ્યોના આ લોક સંબંધી દુલિંક્ષ, દૌર્બલ્ય આદિ અપાને જાણે છે અને પરલેકમાં ( પરભવમાં) તેમની દુર્લભ બાધિતાને પ્રકટ કરે છે, તે આચાર્યને અપાય- દશ કહે છે. (૯) પ્રિયધર્મા–જેમને ધર્મ પ્રિય હોય છે એવા ગુરુને પ્રિય ધર્મ કહે છે.
(૧૦) દઢશર્મા–મોટામાં મોટું સંકટ આવી પડવા છતાં પણ પિતાના ગ્રહીત ધર્મમાંથી ચલાયમાન થતા નથી એવા આચાર્યને દઢધમ કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #501

४७२
स्थानाङ्गसूत्रे अथालोचना प्रस्तावादशभिः स्थान प्रायश्चित्तमाह--
म्लम्--दसविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते, तं जहा-आलोयणारिहे १, जाव अणवटुप्पारिहे ९ पारंचियारिहे १० ॥ सू. ३७॥
___ छाया--दशविधं प्रायश्चित्तं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-आलोचनार्ह यावत् अनस्था प्याई ९ पाराञ्चिकाईम् १० ॥ सू० ३७॥
टीका---'दसविहे ' इत्यादि--
प्रायश्चित्तं-'प्रायश्चित्त'-शब्दोऽपराधे तच्छुद्धौ च दृश्यते । अत्र-अपराधोऽर्थी विज्ञेयः । ततश्च-प्रायश्चितम् अपराधो दशविघः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-आलोवनाहम् - आलोचना-निवेदना तल्लक्षणां शुद्धिमर्हति यत्तत् । यावत्पदेनप्रतिक्रमणार्ह २ तदुभयार्हम ३, विवेकाईम् ४, व्युत्सर्गाहम् ५, तपोऽहम् ६, है, जो महा संकटके प्राप्त होने पर भी अपने गृहीत धर्मसे चलायमान नहीं होता है, वह दृदधर्मा है । सूत्र ३६ । ___ आलोचनाके प्रस्तावको लेकर अब सूत्रकार दश प्रकार के प्रायश्चित्तोंका कथन करते हैं --"दसविहे पायच्छित्ते पण्णत्ते" इत्यादि ॥ सूत्र ३७ ॥ टीकार्थ-प्रायश्चित्त दश प्रकारका कहा गया-यह प्रायश्चित्त शब्द अपराध और अपराधकी शुद्धि में प्रयुक्त हुआ देखा जाताहै, यहां यह शब्द अपराधार्थक है, इस तरह प्रायश्चित्त अपराध दश प्रकारका जो कहा गया है, उसका तात्पर्य इस प्रकारसे है, जो अपराध आलोचना रूप शुद्धि के योग्य होता है, वह आलोचनाहं प्रायश्चित्त है १, यहां यावत् पदसे" प्रतिक्रमणाई २, तदुभयाहम् ३, विवेकाहम् ४ व्युत्सगोहम् ५ तपो. આચારસંપન્નથી લઈને દઢવમાં પર્યન્તને ગુણેથી યુક્ત હોય એવા આચાર્યને જ આલેચફના અતિચારેને શ્રવણ કરવાના અધિકારી ગણાય છે. સૂત્ર ૩૬ છે
આલોચનાનું પ્રતિપાદન કરીને હવે સૂત્રકાર ૧૦ પ્રકારનાં પ્રાયશ્ચિત્તનું ४थन --" दस विहे पायच्छित्ते पण्णत्ते" त्याl:-( ३७)
ટકાર્ય–પ્રાયશ્ચિત્તના દસ પ્રકાર કહ્યા છે. પ્રાયશ્ચિત્ત શબ્દ અપરાધ અને અપ રાધની શુદ્ધિના અર્થમાં વપરાતે જોવામાં આવે છે. અહીં આ શબ્દ અપરા ધાર્થક છે. આ રીતે પ્રાયશ્ચિત્તના પ્રકારો એટલે અપરાધના જ પ્રકારો અહીં બતાવ્યા છે. તેના દસ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે-(૧) આલેચનાઈ જે અપરાધની માત્ર આલેચના દ્વારા જ શુદ્ધિ થઈ જાય છે તે અપરાધને આરાચનાઈ કહે छ. म " यावत्" ५६ ६२१ (२) प्रतिभा , (3) APRILS, (४) वि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #502

सुधा टीका स्था१० सू०३७ प्रायश्चित्तनिरूपणम्
४७३ छेदाहम् ७, मूलाहम् ८ इत्येतानि सप्तस्थानानि ग्राह्याणि। तत्र-प्रतिक्रमाहम् - प्रतिक्रमणं मिथ्यादुष्कृतं तदर्हति यत्तत् २। तदुभयाहम् आलोचना प्रतिक्रमणेत्युभयाहम् ३। विवेकाहेम्-विवेकः अशुद्धभक्तादि त्यागरूपः, तदर्हम् ४, व्युत्सहिम्-व्युत्सर्गः कायोत्सर्गस्तदहम् ५ । तपोऽर्हम्-तपा=निर्विकृतिकादिरूपम्, तदर्हम् ६। छेदार्हम्-छेदः-प्रव्रज्यापर्यायस्य लघूकरणं,७ तदर्ह म्-मूलं=महावतारोपणं, तदर्हम् ८ । तथा-अनवस्थाप्याईम्-यस्मिन्नपराधे आसेविते साधुः कतिपय कालं व्रतेष्वनवस्थाप्यो भवति । ततस्तपश्चरणेन दोपनिर्मुक्तो व्रतेष्ववस्थाप्यते । ऽहम् ६ छेदाहम् ७ मूलाहम् ' इन पदोंका संग्रह हुआ है, जो प्रायश्चित्त मिथ्या दुष्कृत के योग्य होता है, वह प्रतिक्रमणाहं प्रायश्चित्त हैं २, जो प्रायश्चित्त आलोचना एवं प्रतिक्रमण इन दोनोंके योग्य होता है वह तदुभयाई प्रायश्चित्तहै ३ जो प्रायश्चित्त अशुद्ध भक्त आदिके त्यागरूप विवेकके योग्य होताहै यह विवेकाई प्रायश्चित्तहै ४ जो प्रायश्चित्त कायोत्सर्गरूप व्युत्सर्गके योग्य होता है, वह व्युत्सर्गार्ह प्रायश्चित्त है ५ जो प्रायश्चित्त निर्विकृतिकादि रूप तपके योग्य होता है वह तपोऽहं प्रायश्चित्त है ६, जो प्रायश्चित्त प्रव्रज्या पर्यायके कम करनेके योग्य होता है, वह छेदाह प्रायश्चित्त है ७, महाव्रतोंका आरोपण करना इसका नाम मूल है, मूलके योग्य होता है, वह मूलाई प्रायश्चित्तहै ८ जिस अपराधके सेवन करने पर साधु कुछ समय तक व्रतोंमें अनवस्थाप्य (जिसको फिरसे दीक्षा न दी जा सके ऐसा गुरु अपराध करनेवाला ) होता है और फिर तप करनेसे दोष-निर्मुक्त हो जाता हैं, इस तरह वह व्रतोमें ४), (५) व्युत्साह, (६) त५:५६, (७) छेा भने भूबा " 20 मा8 પદનો સંગ્રહ થયો છે. આઠમાં સ્થાનકમાં આ પ્રાયશ્ચિત્તોનું સ્વરૂપ સમજાવવામાં આવ્યું છે. જે પ્રાયશ્ચિત્ત મિથ્યાદુકૃતને એગ્ય હોય છે તેને પ્રતિક્રમણીં કહે છે. જે પ્રાયશ્ચિત્ત આલોચના અને પ્રતિકમણ, આ બન્નેને યોગ્ય હોય છે તેને તદુભયારું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
જે પ્રાયશ્ચિત્ત અશુદ્ધ ભક્ત (આહાર) આદિના ત્યાગરૂપ વિવેકને યોગ્ય હોય છે તેને વિવેકાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. જે પ્રાયશ્ચિત્ત કાર્યોત્સર્ગરૂપ વ્યુત્સઃ ગને પાત્ર હોય છે તેને યુવું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે જે પ્રાયશ્ચિત્ત નિવિ. કૃતિક આદિરૂપ તપને ગ્ય હોય છે તેને તપતું પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. જે પ્રાય. શ્ચિત્ત પ્રત્રજ્યા પર્યાયને ન કરવાને ગ્ય હોય છે તેને છેદાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. મહાવતનું આરોપણ કરવું તેનું નામ મૂલ છે. જે પ્રાયશ્ચિત્ત આ પ્રકારના મૂલને એગ્ય હોય છે તેને મૂલાહ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે.
નવમો પ્રકાર અનવસ્થાપ્યા–જે અપરાધનું સેવન કરવામાં આવે ત્યારે स्था--६०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #503

४७४
स्थानाङ्गस्ने तदर्हति तत्मायश्चित्तमनवस्थाप्याहम् ९॥ पाराश्चिकाईम्-यस्मिन्नतीचारे आसेविते साधुलिङ्गक्षेत्रकालतपोमिः पाराञ्चिको बहिर्भूतः क्रियते, तदर्हति यत् तत् पाराञ्चिकाहमिति ॥ सू० ३७॥ पाराश्चिकः कदाचिन्मिथ्यात्वमप्यनुभवेदतो मिथ्यात्वं निरूपयति--
म्लम्-दसविहे मिच्छत्ते पण्णत्ते, तं जहा-अधम्मे धम्मसण्णा १, धम्मे अधम्मसण्णा २, उम्मग्गे मग्गसपणा ३. मग्गे उम्मग्गसण्णा ४ अजीवेसु जोवसण्णा ५, जीवेसु अजीवसण्णा ६, असाहुसु साहुसण्णा ७, साहुसु असाहुसण्णा ८, अमुत्तेसु मुत्तसपणा ९, मुत्तेसु अमुत्तसपणा १० ॥ सू. ३८॥
छाया--दश विधं मिथ्यात्वं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अधर्म धर्मसंज्ञा १, धर्मे अधमसंज्ञा २, उन्मार्गे मार्गसंज्ञा ३, मार्गे अमार्गसंज्ञा ४, अजीवेषु जीवसंज्ञा ५ जीवेषु अनोवसंज्ञा ६, असाधुषु साधुसंज्ञा ७, साधुषु असाधुसंज्ञा ८, अमुक्तेषु मुक्तसंज्ञा ९ मुक्तेषु अमुक्तसंज्ञा १० । सू० ३८॥ स्थपित कर दिया जाता है-ऐसे प्रायश्चित्तके योग्य जो होता है वह अनवस्थाप्याई है । जिस अतिचारके सेवन करने पर साधु लिङ्ग, क्षेत्र, काल, एवं तप इनसे बहिर्भूत कर दिया जाता है, उसका नाम पाराश्चिक हैं इस पाराश्चिकके योग्य जो होता है, वह पाराश्चिकाई प्रायश्चित्त है १० ॥ सूत्र ३७.।।
जो पाराश्चिक होता है, वह कदाचित् मिथ्यात्व काभी अनुभव कर सकता हैं अतः अब सूत्रकार मिथ्यात्वका निवेदन करते हैंસાધુને અમુક સમય સુધી વ્રતમાંથી અનવસ્થાપ્ય થવું પડે છે અને ત્યારબાદ તપ દ્વારા દેષની શુદ્ધિ થઈ ગયા બાદ તેને વ્રતમાં સ્થાપિત કરવામાં આવે છે, તે પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તને પાત્ર બનનાર સાધુના તે અપરાધને અનવસ્થાપ્યાહ કહે છે.
४सभी ४२-पायि-रे मतियानु सेवन ४२१॥थी साधुन सिंग, ક્ષેત્ર, કાળ અને તપથી બહિશ્ત કરી નાખવામાં આવે છે તેને સાધુવેષ કઢાવી નાખવામાં આવે છે, તે પ્રકારના પ્રાયશ્ચિત્તને પારાંચિકાઈ પ્રાયશ્ચિત્ત કહે છે. સૂ૩૭
જે પારસંચિક હોય છે તે ક્યારેક મિથ્યાત્વને પણ અનુભવ કરી શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર મિથ્યાત્વના પ્રકારોનું નિરૂપણ કરે છે. -
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #504

सुधा टीका स्था० १० सू० ३८ मिथ्यात्वनिरूपणम्
टीका- ' दसविहे मिच्छत्ते ' इत्यादि
मिथ्यात्वं = विपरीतज्ञानं दशविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - अधर्मे= प्राणातिपातादौ धर्मसंज्ञा = धर्मबुद्धिरिति प्रथमम् १। तथा धर्मे प्राणातिपातविरमणादि लक्षणे आप्तवचने अधर्मसञ्ज्ञा - अधर्मत्वेन श्रद्धानं, विपरीत बुद्धित्वात् । विपरीत बुद्धिस्तु भगवद्विषये अनासत्वाभिमतत्वेन । तथाहि - ' सर्व एव पुरुषारागादिमन्तोऽसर्वज्ञाश्च पुरुपत्वाद् यथाऽहम् ' इत्यनुमानेन पुरुषभूतास्तीर्थकरा अपि रागादिमन्तोऽसर्वज्ञाश्व,
" दसविहे मिच्छत्ते पण्णत्ते " इत्यादि । सूत्र ३८ ॥
टीकार्थ - मिथ्यात्व दश प्रकारका कहा गया है विपरीत अज्ञानका नाम मिथ्यात्व है यह मिथ्यात्व जो दश प्रकारका कहा गया हैं-सो उसका तात्पर्य इस प्रकार से है-" अधर्मे धर्मसंज्ञा " प्राणातिपात आदि रूप अधर्म में धर्मबुद्धि रखना ( धर्मका श्रद्धान करना ) यह मिथ्यात्वका प्रथम भेद हैं " धर्मे अधर्म संज्ञा " प्राणातिपात विरमण आदिरूप धर्म में इस प्रकार के आप्तवचनमें अधर्म रूपताका ध्यान करनाविपरीत ( श्रद्धान करना ) यह मिध्यात्वका द्वितीय भेद हैं क्योंकि इस प्रकारकी बुद्धि रखनेवालेकी बुद्धि विपरीत इसलिये मानी गई हैं कि वह भगवान्‌को अनाप्त-आप्त-वीत सर्वज्ञ रूपसे मानता है उसका कहना ऐसा है कि जितने भी पुरुष हैं वे सब रागादिवाले एवं असर्वज्ञ हैं क्योंकि वे पुरुष हैं जैसे कि हम इस प्रकारके अनुमान से पुरुष रूप तीर्थंकर भी रागादियुक्त और असर्वज्ञ कोटिमें आ जाते दसविहे मिच्छत्ते पण्णत्ते " त्याहि - (सू. ३८
ટીકા”–વિપરીત જ્ઞાનને મિથ્યાત્વ કહે છે. તે મિથ્યાત્વના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે—
66
४७५
(१) अधर्मे धर्मसंज्ञा " - प्राणातिपात आदि अधर्म ने धर्म३य मानवो ते मिथ्यात्वना पडेतेा लेढ छे. (२) " धर्मं अधर्म संज्ञा " प्रातिपात विरभाशु આહિરૂપ ધર્મ માં આ પ્રકારના આપ્તવચન પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવાને ખદલે તેના કરતાં વિપરીત ખાખતમાં શ્રદ્ધા રાખવી, આ મિથ્યાત્વના ખીજો લે છે. આ પ્રકારના વિચાર કરનારની બુદ્ધિને વિપરીત કહેવાનુ કારણ એ છે કે તે ભગવાનને અનાસરૂપે માને છે. આ પ્રકારની માન્યતાવાળા લેાકા એવું કહે છે કે જેટલા પુરુષા છે તે બધાં રાગાદ્ધિથી યુક્ત હોય છે અને અસજ્ઞ હૈય છે, કારણ કે તેઓ પણ આપણી જ જેમ પુરુષા જ છે. આ પ્રકારની માન્યતા સ્વીકારવામાં આવે તેા પુરુષરૂપ તીથ કરીને પણ રાગાદિથી યુક્ત અને અસ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #505

स्थानाङ्गसूत्रे अतश्च तेऽनाप्ताः । ततश्च तदुपदिष्टे शास्त्रे न धर्मता । इत्थं कुतर्कवशाद् यस्य तीर्थकरोक्ते आगमेऽपि अधर्मत्वेन श्रद्धानमिति द्वितीयम् । २ । तथा-उन्मार्गे= यथार्थतत्त्वापेक्षया विरुद्धश्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपे मोक्षपुरींप्रत्यमार्गभूते मार्ग संज्ञा-कुसंस्कारतो मार्गबुद्धिरिति तृतीयम् ३। तथा-मार्गे-मोक्षपुरीमापके रत्नत्रयात्मके वास्तविकमार्गे अमार्गसंज्ञेति चतुर्थम् ४। तथा- अजीवेषु आकाशपरमाण्वादिषु जीवसंज्ञा-जीबबुद्धिरिति पश्चमम् ५। तथा जीवेषु पृथिव्यादिषु अजीहैं इसलिये वे अनाप्त हैं । इसलिये इनके द्वारा उपदिष्ट शास्त्र में धर्मता नहीं आती हैं, इस प्रकार से कुतर्कके वश जो तीर्थ करोक्त आगममें भी अधर्म रूपताका श्रद्धान करता है वह मिथ्यात्वका द्वितीय भेद है यथार्थतत्त्वकी अपेक्षासे विरुद्ध श्रद्धान एवं विरुद्ध ज्ञानसे आचरित हुए तथा मोक्ष पुरीके प्रति अमार्गभूत ऐसे उन्मार्गमें कुसंस्कारके वशसे जो मार्गकी बुद्धि है यह मिथ्यात्वका तृतीय भेद हैं मोक्ष प्राप्त कराने में वास्तविक मार्गरूप ऐसे रत्नत्रयमें जो अमार्गकी मान्यता है वह मिथ्यात्वका चतुर्थ भेद है-अजीवोंमें आकाश परमाणु आदिकोंमें जो जीव होनेकी मान्यता है वह मिथ्यात्वका पांचवा भेद है, पृथिवी आदिक जीवोमें जो अजीव होनेकी मान्यता है वह मिथ्यात्वका छठा भेद है, इस विषय में इस मान्यतावालेका ऐसा कहना है कि पृथिवी વસ માનવાને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થશે. તેથી આ પ્રકારના લોકો દ્વારા ઉપદિષ્ટ શાસ્ત્રમાં ધર્મતાને સદૂભાવ હોતું નથી. આ પ્રકારના કુતર્કથી પ્રેરાઈને જે લેકે તીર્થકરોક્ત આગમમાં પણ અધર્મરૂપતા હોવાની શ્રદ્ધા રાખે છે એવા લોકોને આ બીજા પ્રકારના મિથ્યાત્વના ઉપાસકે કહી શકાય છે.
(૩) યથાર્થતત્વ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખવાને બદલે તેના કરતાં વિરૂદ્ધ અર્થ પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખનારી અને વિરૂદ્ધ જ્ઞાન વડે આચરિત થતા, મોક્ષપુરી, પ્રત્યે નહી લઈ જનાર હોવાને કારણે અમાર્ગરૂપ એવા ઉન્માર્ગને કુસંસ્કારને કારણે માર્ગરૂપ માનનારી જે બુદ્ધિ છે તેને મિથ્યાત્વના ત્રીજા ભેદ રૂપ કહી શકાય.
(૪) એક્ષપુરીને પ્રાપ્ત કરાવનારા વાસ્તવિક માર્ગરૂપ રત્નત્રયમાં જે અમા ગેની માન્યતા છે, તે મિથ્યાત્વના ચેથા ભેદરૂ૫ છે.
(૫) અજીમાં-આકાશ, પરમાણુ આદિમાં–જે જીવ માન્યતા છે તેને મિથ્યાત્વના પાંચમાં ભેદ રૂપ સમજવી.
(૬) જીવને અજીવ માનવા, તે મિથ્યાત્વનો છટ્ઠો ભેદ છે. કેટલાક લેકે પૃથ્વી આદિ જેને અવરૂપ માને છે તેઓ એવી દલીલ કરે છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #506

सुधा टीका स्था० १० सू० ३८ मिथ्यात्वनिरूपणम्
४७७ वसंज्ञा यथा-पृथिव्यादयोऽजीयाः उच्छासादीनां जीवधर्माणां तत्रानुपलम्भाव घटवदिति षष्ठम् ६। तथा-असाधुषु-पृथिव्यादिषड्जीवनिकायवधाद् निवृत्तेषु औदेशिकादि भोजिषु ब्रह्मचर्यरहितेषु साधुसंज्ञेति सप्तमम् ७। तथा-साधुषु= सम्यग्ज्ञानदर्शनचारित्रमेक्षिसाधकेषु मुनिषु असाधु-संज्ञेत्यष्टमम् ८ । तथा-अमु. क्तेषु सकर्मकेषु लोकव्यापारमवृत्तेषु मुक्तसंज्ञेति नवमम् ९। तथा-मुक्तेषु सकल कर्मकृतविकाररहितेषु अनन्तज्ञानदर्शनमुखवीर्ययुक्तेषु सिद्धेषु अमुक्तसंज्ञेति दशमम् १०। । सू० ३८ ॥ आदिकोमें उच्छ्वास आदि जो जीव धर्म हैं वे वहीं उपलब्ध होते हैं, अतः उनको अनुपन्धिसे घटकी तरह वह जीवत्व नहीं है, पृथिव्यादि जीवनिकायके वधसे निवृत्त हुए एवं औद्देशिक आदि आहारके करनेवाले ऐसे ब्रह्मचर्य रहित साधुओंको साधु मानना यह मिथ्यत्वका सातवां भेद है, सम्यग्दर्शन सम्यग्ज्ञान एवं सम्यक चारित्र, सम्यक तप इनसे मोक्षके साधकभूत मुनिजनों में असाधुकी मान्यता यह मिथ्यात्वका आठवां भेदहै, जो कर्मसेअभुक्तहै-लोक व्यवहार में निरत हैं-सकमक है, उसमें मुक्तकी मान्यता यह मिथ्यात्वका ९ वां भेद है तथाजो सकल कर्मों द्वारा कृत विकारसे रहित हैं, एवं अनन्तज्ञान, अनन्त दर्शन, अनन्त सुख और अनन्त वीर्य से जो युक्त है ऐसे सिद्ध परमेष्ठीमें अमुक्तकी मान्यता यह मिथ्यात्वका दशवां भेद हैं ।। सूत्र ३८ ॥ પૃથ્વીકાય આદિમાં શ્વાસ, ઉચ્છવાસ આદિ છવધર્મો જોવામાં આવતા નથી. તેમાં આ ગુણોને અભાવ હોવાથી તેમને તેઓ ઘટાદિની જેમ અજીવ જ માને છે. તેમની આ પ્રકારની માન્યતાને મિથ્યાત્વ જ ગણી શકાય. (૭) પૃથ્વી આદિ જવનિકાયના વધથી નિવૃત્ત થયેલા શિક આદિ આહાર કરનારા એવા બ્રહ્મચર્યરહિત સાધુઓને સાધુ માનવા તે પણ મિથ્યાત્વ જ છે. આ મિથ્યાત્વને સાતમે ભેદ છે. (૮) સમ્યગૂ દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યફચારિત્ર અને સમ્યક તપને મોક્ષના સાધનરૂપ માનનારા સાધુઓને અસાધુરૂપ માનવા તે પણ મિથ્યાત્વ જ છે. આ મિથ્યાત્વને નવમે ભેદ છે. (૯. જે અમુક્ત છે લેકવ્યવહારમાં નિરત છે–સકર્મક છે, તેમને મુક્ત માનવા તે પણ મિથ્યાત્વને નવમે ભેદ છે. (૧૦) જેઓ સકલ કર્મો દ્વારા કૃત વિકારોથી રહિત છે અને અનંતજ્ઞાન, અનંતદર્શન, અનંતસુખ, અને અનંત વીર્યથી યુક્ત છે એવાં સિદ્ધ પરમાત્માને અમુક્ત માનવા તે પણ મિથ્યાત્વ જ છે. આ મિથ્યા વન દસમે ભેદ છે. એ સૂત્ર ૩૮ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #507

-
-
-
स्थनाजस्त्र अनन्तरसूत्रे मिथ्यात्वस्वरूपमुक्तं, तच्च तीर्थकरैः प्ररूपितमिति चन्द्रप्रभा. दीनां तीर्थकराणां, तीर्थकराश्च महापुरुषा इति महापुरुषप्रस्तावाद वासुदेवद्वयस्य च सम्बन्धिकं किमपि दशस्थानत्वेनाह
म्लम्-चंदप्पभे गं अरहा दस पुत्वसयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जाव प्पहीणे १॥ धम्मे गं अरहा दस वाससयसहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहोणे २। णमी गं अरहा दसवाससहस्साई सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे ३। पुरिससीहेणं वासुदेवे दस वाससयसहस्साई सव्वाउयं पाल इत्ता छटीए तमाए पुढवीए नेरइत्ताए उववण्णे ४। नेमीणं अरहा दस धणूई उडे उच्चत्तेणं दस य वाससहस्साइं सव्वाउयं पालइत्ता सिद्धे जावप्पहीणे ५। कण्हे णं वासुदेवे दसधणुइं उर्दू उच्चत्तेणं दस य वाससयाइं सवाउयं पालइत्ता तच्चाए वालुयप्पभाए पुढवीए नेरइत्ताए उववण्णे ६ ॥ सू. ३९ ॥
छाया-चन्द्रमभः खलु अर्हन् दश पूर्वशतसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्वा सिद्धो यावत्पहीणः १। धर्मः खलु अर्हन् दशवर्ष शतसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्वा सिद्धो यावत्महीणः २। नमिः खलु अर्हन् दशवर्षसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्वा
इस प्रकार से मिथ्यात्यके स्वरूपका जो प्रतिपादन किया गया है, बह तीर्थंकरों द्वारा सम्बन्धित एवं तीर्थंकरोंके महा पुरुषत्वके साध. hसे दो वासुदेवसे सम्बन्धित होने से विषयका दश स्थान रूपसे प्रतिपा. दन करते हैं-" चंदष्पभेणं अरहा दस" इत्यादि ॥ सूत्र ३९ ॥
टीकार्थ-चन्द्रप्रभ अर्हन्त १० लाख पूर्व तक सर्वायुष्कका पालन करके सिद्ध यावत् सर्व दुःखोंसे रहित हुए हैं। धर्मनाथ अर्हन्त १० लाख
આ પ્રકારે મિથ્યાત્વના સ્વરૂપનું જે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે તેમાં તીર્થકરો સાથે સંબંધ રાખનારી વાતને ઉલ્લેખ થયો છે. તીર્થકરના મહા પુરુષત્વના સાધમ્મને લીધે હવે બે વાસુદેવેના વિષે દસ સ્થાન સાથે સુસંગત से थाई ४थन ४२वामां आवे छे-चंदप्पभेणं अरहा दस' त्याहि (36)
ટીકાર્ય-ચન્દ્રપ્રભ અહત ૧૦ લાખ પૂર્વ સુધીના સર્વાયુષ્યનું પાલન 30 सद, मुद्ध, भुत, यावत् समाथी २हित या छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #508

सुधा टीका स्था० १० सू० ३९ वासुदेवसम्बन्धिवक्तव्यनिरूपणम् सिद्धो यावत् प्रहीणः ३। पुरुषसिंहः खलु वासुदेयो दशवर्षशतसहस्राणि सर्वायुष्क पालयित्वा षष्ठयां तमायां पृथिव्यां नैरयिकतया उपपन्नः ४। नेमिः खलु अर्हन् दश धषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन दशचवर्षसहस्राणि सर्वायुष्कं पालयित्वा सिद्धो यावस्महीणः ५। कृष्णः खलु यासुदेवो दशधषि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन दशच वर्षशतानि सर्वायुष्कं पालयित्वा तृतीयस्यां वालुकामभायां पृथिव्यां नैरयिकतया उपपन्नः६।०३९॥
टीका-'चंदप्पभेणं ' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा । अत्रेदं बोध्यम्-आदितश्चत्वारि मूत्राणि आयुर्मात्र विषयाणि । ततः सूत्रद्वयम् उच्चत्वविषयमायुर्विषयं येति । 'सिद्धे जावप्पहीणे' वर्ष तक सर्वायुष्कका पालन करके सिद्ध यावत् सर्व दुःखोंसे रहित हुए हैं। नमि अर्हन्त १० लाख वर्ष तक सर्वायुष्कका पालन करके सिद्ध यावत् सर्व दुःखोंसे रहित हुए हैं । पुरुषसिंह वासुदेव १० लाख वर्ष तक सर्वायुष्कका पालन करके छठी तमा नामकी पृथिवीमें नैरयिक रूपसे उत्पन्न हुए हैं ४। नेमिनाथ अर्हन्त दश धनुष ऊंचे थे वे १० हजार वर्ष तक सर्वायुष्कका पालन करके सिद्ध यावत् समस्त कर्मों से रहित हुए हैं । कृष्ण वासुदेव दश धनुष ऊंचे थे वे १० सौ वर्ष तककी समस्त आयुका पालन करके तीसरी पृथिवीमें उत्पन्न हुए हैं।
इस ३९ वें सूत्रमें आदिके चार सूत्र आयुके सम्बन्धमें कहे गये हैं। तथा दो सूत्र ऊंचाईके सम्बन्धमें एवं आयुके सम्बन्धमें कहे गये
ધર્મનાથ અહત ૧૦ લાખ વર્ષ સુધીના સર્વાયુષ્યનું પાલન કરીને સિદ્ધ થાવત્ સર્વદુઃખથી રહિત થઈ ગયા છે.
નમિ અહંત ૧૦ લાખ વર્ષ સુધીના સર્વાયુષ્યનું પાલન કરીને સિદ્ધ થાવત્ સર્વ દુખેથી રહિત થયા છે. પુરુષસિંહ વાસુદેવ ૧૦ લાખ વર્ષ સુધી ના સયુષ્કનું પાલન કરીને છઠ્ઠી “તમા’ નામની પૃથ્વીમાં (નરકમાં) નૈરયિક રૂપે ઉત્પન્ન થયા છે. જો - નેમિનાથ અર્હત ૧૦ ધનુષપ્રમાણે ઊંચા હતા, ૧૦ હજાર વર્ષ સુધી સર્વાયકનું પાલન કરીને તેઓ સિદ્ધ (થાવત્ ) સર્વદુઃખોથી રહિત થઈ ગયા છે. કૃષ્ણ વાસુદેવ ૧૦ ધનુષપ્રમાણુ ઊંચા હતા. ૧૦ સો (૧૦૦૦) વર્ષ પર્યન્ત સર્જાયુષ્યનું પાલન કરીને તેઓ ત્રીજા નરકમાં નારકની પર્યાયે ઉત્પન્ન થયા છે.
આ ૩૯માં સૂત્રનાં પહેલાં ચાર સૂત્રે આયુના વિષયમાં આપવામાં આવ્યા છે બાકીનાં બે સૂત્રેામાં ઊંચાઈ અને આયુનું કથન કરવામાં આવ્યું છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #509

४८०
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यत्र ' यावत् ' पदेन 'बुद्धे मुत्ते परिनिव्वुडे सव्वदुक्खप्पहीणे' इत्येतानि पदानि ग्राह्याणि । व्याख्यात्वेषां पूर्वं गता ॥ सू० ३९॥ ___“ नैरयिकतया उत्पन्नः' इति पूर्वमुक्तम् । क्षेत्रतो नारकसमीपवर्तिनो भवनवासिन इति भवनवासिनो दशविधत्वेनाह
मूलम् -दसविहा भवणवासी देवा पण्णत्ता, तं जहाअसुरकुमारा जाय थणियकुमारा । एएसि णं दसविहाणं भवनवासीणं देवाणं दस चेइयरुक्खा पण्णत्ता, तं जहा-आसत्थ १, सत्तिवन्ने २, सामलि ३, उंबर ४, सिरीस ५ दहिवन्ने ६॥ वंजुल ७ पलास ८ वप्पा-पए ९ य कणियाररुक्खे १०।सू०४०॥ __छाया - दशविधा भवनवासिनो देवा प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-असुरकुमारा यावत् स्तनितकुमाराः । एतेषां खलु दशविधानां भवनवासिनां देवानां दशचैत्यक्षाः हैं । "सिद्धे जावप्पहीणे" में यावत्पदसे "बुद्धे मुत्ते, परिनिव्वुडे सव्य दुक्खप्पहीणे " इन पदोंका संग्रह हुआ है, इन पदोंकी व्याख्या पहिले की जा चुकी है। सूत्र ३९ ॥
३९ सूत्र में “ नैरपिककी पर्यायसे उत्पन्न हुए हैं" ऐसा अन्तमें कहा गया है, सो क्षेत्रकी अपेक्षा भवनवासी नारकके समीपवर्ती होते हैं-इसलिये अब मूत्रकार भवनवासियोंका दशविध रूपसे कथन करते हैं - " दसविहा भवणवासी देवा पण्णत्ता" इत्यादि ॥सूत्र ४० ॥ टीकार्थ-भवनवासी देव दश प्रकारके कहे गयेहैं-जैसे-असुरकुमार यावत् स्तनितकुमार इन १० प्रकारके भवनवासी देवोंके १० चैत्यवृक्ष कहे “सिद्धे जावप्पहीणे" मा सूत्रमारे " जाव ( ५-त)" ५४ १५रायुं छे. तना ६२ " बुद्धे, मुत्ते, परिनिव्वुडे सव्वदुक्खप्पहीणे" 21 ॥२ ५होने सय થયો છે. આ પદેને અર્થ આગળ સ્પષ્ટ થઈ ચૂક્યો છે. એ સૂત્ર ૩૯ છે
પૂર્વસૂત્રમાં એવું કથન કરવામાં આવ્યું છે કે કૃષ્ણ વાસુદેવ નરકમાં ઉત્પન્ન થયા છે. ક્ષેત્રની દષ્ટિએ વિચારવામાં આવે તે ભવનવાસી દે પણ નારકોની સમીપના ક્ષેત્રમાં જ રહે છે. આ સંબંધને કારણે હવે સૂત્રકાર ભવનવાસી દેવાના દસ પ્રકારનું કથન કરે છે–
"दसविहा भवणवासी देवा पण्णत्ता" त्या:-(सू. ४०) टी -नवासी वाइस प्रा२न४ा छे. (१) सु२७मार, (२) नारामार, (३) सुप भा२, (४) विधुत्भार, (५) अभिभा२, (६) aligभा२, (७) 5.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #510

सुधा टीका स्था०१० सू०४० भवनवासीदेवनिरूपणम्
४८१
प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अश्वत्थः १ सप्तपर्णः २, शाल्मलिः ३, उदुम्बरः ४ शिरीषः ५, दधिवर्णः ६। वज्जुल: ७, पलाशः ८, वातक ९, श्च कर्णिकारवृक्षश्च १० || सू०४० ॥
टीका -' दसविहा ' इत्यादि
व्याख्या स्पष्टा नवरं यावत्पदेन - नाग सुपर्ण विद्युदग्नि- द्वीपोदधि-दिक वायु - नामानो ग्राह्मा इति । असुरादीनां दशानां क्रमेण अश्वत्थादयश्चैत्यवृक्षाः= आवासवृक्षा बोध्याः || सू० ४० ॥
अनन्तरोक्ता भवनवासिनो देवाः किल सुखेन तिष्ठन्ति, अतः सुखं दशविधत्वेनाह
मूलम् - दसविहे सोक्खे पण्णत्ते, तं जहा आरोग्ग १ दीहमाऊ २ अड्डेज ३ काम ४ भोग ५ संतो से ६ । अस्थि ७ सुभोग ८ निक्खम्ममेव ९ तत्तो अणाबाहे १० । सू. ४९ ॥
छाया-दशविधं सौख्यं प्रज्ञप्तं तद्यथा - आरोग्यं १ दीर्घमायुः २ आढद्यत्वं ३ कामौ४ भोगाः ५ सन्तोषः । अस्ति ७ शुभभोगः ८ निष्क्रम एवं ९ ततोऽनाबाधम् १० ॥ ०४१ ॥ गये हैं- जैसे- अश्वत्थ १ सप्तपर्ण २, शाल्मलि ३, उदुम्बर ४, शिरीष ५, दधिपूर्ण ६, वज्जल ७ पलाश ८ वमातक ९ एवं कर्णिकार १० यहां यावत्पदसे " नागकुमार, सुपर्णकुमार, विद्युत्कुमार, अग्निकुमार, द्वीपकुमार, उदधिकुमार, दिक्कुमार एवं वायुकुमार इन आठ भवनवासियोंका ग्रहण हुआ है, चैत्पवृक्ष से आवासवृक्ष गृहीत हुए हैं || सु. ४०।
―――
ये कथित भवनवासी देव सुखसे रहते हैं, अतः अब सूत्रकार सुखका कथन १० विध रूपसे करते हैं
(6
दसविहे सोक्खे पण ते " इत्यादि || सूत्र ४१ ॥
धिकुमार, (८) हिइकुमार, (८) वायुभार भने (१०) स्तनितकुमार या हस પ્રકારના ભવનવાસી દેવેના ૧૦ ચૈત્યવૃક્ષેા કહ્યાં છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે छे- (१) अश्वत्थ, (२) समयर्थ, (3) शाहमसि, (४) उहुभ्भर, (4) शिरीष, (९) दुधिया, (७) १४०४ से, (८) पलाश, (ङ) वयात भने (१०) उशिंडार અહી' ચૈત્યવૃક્ષ પદ દ્વારા આવાસવૃક્ષ ગૃહીત થયાં છે. ! સૂત્ર ૪૦ !!
ઉપર્યુક્ત ભવનવાસી દેવેા સુખપૂર્વક રહે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સુખના हंस प्रकाशनु नि३५णु रे छे - “दसविहे सोक्खे पण्णत्ते त्याहि - (सू. ४१)
"
स्था०-६१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #511

४८२
टीका - दसविहे सोक्खे ' इत्यादि
"
सौख्यं - मुखमेव सौख्यं तद् दशविधं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा - आरोग्यम् = निरोगिता १, दीर्घम् आयुः शुभं चिरजीवितत्वम् २ | आढयत्वम् = समृद्धियुक्तता ३। कामौ - शब्दरूपलक्षणौ ४ भोगाः = गन्धरसस्पर्शलक्षणाः ५। कामभोगशब्दावत्र लुप्तविभक्तिकौ निर्दिष्टौ । तथा - सन्तोषः = तृष्णायाः अभावः । सन्तोषोऽपि सुखमेव सुखरूपत्वात्तस्य ६ । उक्तं च
" आरोग्गसारियं मणुसत्तणं सच्चसारिओ धम्मो । विज्जा निच्छपसारा मुद्दाई संतोससाराई || १ ||"
छाया - आरोग्यसारं मनुष्यत्वं सत्यसारो धर्मः ।
विद्या निश्वयसारा सुखानि सन्तोषसाराणि ॥ १॥ इति ।
स्थानाङ्गसूत्रे
सुख १० प्रकारका कहा गया है - जैसे - आरोग्य १, निरोगिता दीर्घ आयु २ शुभ चिरजीवित आढ्यता- समृद्धि से युक्तता ३, इच्छानुकूल शब्द रूप काम ४, शुभ गन्धरस स्पर्श रूप भोग ५, तृष्णाका अभाव रूप सन्तोष ६, आवश्यकता के अनुसार वस्तुकी प्राप्ति ७, शुभ भोग ८ प्रव्रज्या ९ और अनाबाध रूप मोक्ष सुख १० यहां सन्तोषको सुख इसलिये कहा गया है कि वह सुख रूप होता है कहा भी है" आरोग्गसारियं " इत्यादि ।
--
सत्यसार -
मनुष्यभव आरोग्यसारवालाही सुखरूप माना गया है, वालाही धर्म माना गया है, निश्चिय रूप सारवाली विद्या मानी गई गई है, और सन्तोषसारवाला सुख माना गया है।
सुमना नीचे प्रमाणे १० १४१२४ छे - (१) आरोग्य, (निरोगिता) (२) दीर्घ आयु, (शुलरिभवित) (3) आढ्यता, समृद्धि (स अन्नता) (४ हा નુકૂલ શબ્દરૂપ કામ (૫) શુભ ગન્ધરસસ્પ ભેગ, (૬) તૃષ્ણાના અભાવરૂપ संतोष, (७) आवश्यता प्रमाणे वस्तुनी प्राप्ति, (८) शुभयोग, (E) अवल्या અને (૧૦) અનામાધરૂપ મેાક્ષસુખ, અહીં કામભાગ આ શબ્દો લુપ્તવિભક્તિવાળા છે. સતાષને સુખ કહેવાનુ કારણ એ છે કે તે સુખરૂપ હેાય છે કહ્યું પણ છે કે
" आरोग्गसारियं " त्याहि.
આરાગ્યસારવાળા મનુષ્યભવને જ સુખરૂપ માનવામાં આવ્યે છે. સત્યસારવાળા જ ધમ માનવામાં આવ્યા છે. નિશ્ચયરૂપ સારવાળી વિદ્યાને જ વિદ્યા भनाथ छे, सतोषश्य सारखा सुष्य भनाय छे. अथवा “सन्तोषामृततृप्तानां
""
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #512

सुधा टीका स्था१० स.४१ सुखस्वरूपनिरूपणम्
४८३ अथवा-" सन्तोषामृततृप्तानां यत्सुखं शान्तचेतसाम् ।
कुतस्तद्धनलुब्धानामितश्वेतश्च धावताम् ॥१॥” इति" ॥६॥ अस्ति-यदा यदा यद् यद् वस्तु प्रयोजनीयतामुपगच्छति, तदा तदा तत्तद् वस्तु अस्ति-जायते उपलभ्यते तत्, तस्यापि सुखहेतुत्वादिति ॥७॥ शुभ भोगा= शुभः प्रशस्तो भोगः शुभभोगः । अयमपि सुखमेव सातोदय-निष्पन्नत्वात् | निष्क्रमः-निष्क्रमणं निष्क्रमः-संसारपङ्कान्निर्गमनं प्रव्रज्येत्यर्थः। एक्कारोऽत्र निश्चये, ततश्च-निष्क्रमणमेव संसारस्थितानां सुखम्, निष्कण्टकस्वाधीन सुखरूपत्वातस्य । अत एवोक्तम्
अथवा-" सन्तोषामृततृप्तानां" इत्यादि।
सन्तोष रूप अमृत पानसे तृप्त हुए ऐसे शान्त चित्तवाले मनुष्योंको सुख प्राप्त होता है, वह धनके लुब्धकोंको जो कि इधर उधर दौड लगाते रहते हैं कहां से प्राप्त हो सकता है।
अस्ति--जब जब जो वस्तु प्रयोजनीय होती है-तब तब उस वस्तुकी जो प्राप्ति हो जाती है, यह भी सुखका हेतु होनेसे सुखरूप है, शुभ भोग-प्रशस्त भोगका नाम शुभ भोग है, यह शुभभोग साता वेदनीय कमके उदयसे निष्पन्न होनेसे सुख रूप कहा गया है, संसार पङ्क (कीचड)से बाहर निकलना-अर्थात् प्रवज्या ग्रहण करना यह भी सुखरूप है, यहां जो एच " शब्दका प्रयोग किया गया है, निश्चय अर्थमें हुआ है, अतः निष्क्रमणही संसारस्थ जीवोंको सुखरूप है, क्योंकि वह निष्कण्टक स्वाधीन सुखरूप होता है । सोही कहा हैઈત્યાદિ–સંતેષરૂપ અમૃતનું પાન કરીને તૃપ્ત થઈ ગયેલા શાન્ત ચિત્તવાળા મનુષ્યને જે સુખ પ્રાપ્ત થાય છે, એવા સુખની પ્રાપ્તિ ધનની લાલસામાં રઘવાયાની જેમ આમતેમ દેડતા માણસને કદી થતી નથી.
જે વસ્તુની જ્યારે જરૂર પડે ત્યારે તે વસ્તુની પ્રાપ્તિ થઈ જવી તેને પણ સુખના હેતુરૂપ હોવાને કારણે સુખરૂપ માનવામાં આવે છે. શુભગપ્રશસ્ત ભેગને શુભલેગ કહે છે. સાતવેદનીય કર્મના ઉદયથી એવા શુભગિની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ પ્રકારના ભેગ સુખદાયી હોવાને કારણે તેમને સુખરૂપ કહ્યા છે. સંસારરૂપ કાદવમાંથી બહાર નીકળવું-એટલે ગૃહસ્થાવાસને ત્યાગ કરીને પ્રવજયા અંગીકાર કરવી તેને પણ સુખરૂપ ગણવામાં આવેલ છે. અહીં २" एव" शहने प्रयास थयेछ त निश्वयार्थ ४२वामा माव्य। छे भेटले કે સંસારમાંથી નિષ્કમ કરવા પ્રવજ્યા જ સંસાર છોના સુખરૂપ હોય છે, કારણ કે તે નિષ્કટક સ્વાધીન સુખરૂપ હોય છે. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #513

५८४
स्थानाङ्गसूत्रे " दुवालसमासपरियाए समणे निग्गंथे अनुत्तराणं देवाणं तेउल्लेस वीइवयह।"
छाया-द्वादशमासपर्यायः श्रमणो निर्ग्रन्थोऽनुत्तराणां देवानां तेजोलेश्यां व्यतिव्रजति-इति। तथा च-"नैयास्ति राजराजस्य, तत्सुखं नैव देवराजस्य ।
यत्सुखमिहैव साधो कव्यापाररहितस्य ॥१॥" इति । इतोऽतिरिक्तं सुखं तु दुःखपतीकारमात्रत्वेन सुखाभिमानजनकमात्रमेव । तदुक्तम्
"प्रतीकारं व्याधेः सुखमिति व्यवस्यति जनः" इति । " सुख हि दुःखपतिकारसेवया स्थिते च दुःख तनुनि व्यवस्यति' इति च । 'निखम्म' इत्यत्र नपुंसकत्वं मकारस्य द्वित्वं च प्राकृतत्वादिति ९ ततो"दुवालसमासपरियाए समणे " इत्यादि ।
एक वर्षकी दीक्षा पर्यायवाला श्रमण निर्ग्रन्थ अनुत्तर देवोंकी लेश्याको उल्लङ्घन कर देता है तथा च--
" नैवास्तिराजराजस्य" इत्यादि ।।
जो सुख इस लोकमें लौकिक व्यापारसे रहित हुए साधुको है, वह सुख न तो कुबेरको है और न देवराज इन्द्रको है।
इससे अतिरिक्त जो सुख है वह तो दुःखका प्रतीकार होनेसे सुखकी कल्पना मात्रका जनक ही है।
कहा भी है-'प्रतीकारं व्याधेः" इत्यादि ।
व्याधिका प्रतीकारकोही मनुष्य सुखरू मानताहै, दुःखका प्रतिकार करते २ जब दुःख अल्प मात्रामें अवशिष्ट रह जाता है लोग उसेही सुख मान लेते हैं।
"दुवालसमासपरियाए समणे" त्याह
એક વર્ષની દીક્ષા પર્યાયવાળે શ્રમણનિગ્રંથ અનુત્તર દેવની તેજલેશ્યાનું पm Bea'धन श ना छे. वणी- नैवास्त्ति राजराजस्य' त्याह
આ લેકમાં લૌકિક વ્યવહારથી રહિત થયેલા સાધુને જે સુખની પ્રાપ્તિ થાય છે, એવા સુખની પ્રાપ્તિ કુબેરને પણ થતી નથી અને દેવરાજ ઈન્દ્રને પણ થતી નથી. આ સિવાયનું જે સુખ છે તે તે માત્ર દુઃખના પ્રતીકારરૂપ હોવાથી सुमनी ४६५ना मात्रनु न डाय छे. ४थु ५४४ छ है-“ प्रतीकार' व्याधेः " त्याह
વ્યાધિના પ્રતીકારને જ મનુષ્ય સુખરૂપ માને છે. દુઃખનો ઈલાજ કરતાં જ્યારે દુઃખ અલ્પ માત્રામાં બાકી રહી જાય છે, ત્યારે મનુષ્ય તેને જ સુખ માની લે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #514

सुधा टीका स्था• १० सू० ४१ सुखस्वरूपनिरूपणम् निष्क्रमणसुखानन्तरम् अनावाधम्-न विद्यते आवाधा-जन्मजरामरणक्षुत्पिपासादि रूपा पीडा, यत्र तदनावाधम्-मोक्षसुखम् । इदं च सुखं सर्वोत्कृष्टम् ।
तदुक्तम्" नवि अस्थि माणुसाणं, तं सोक्खं नवि य सव्यदेवाणं ।
जं सिद्धाणं सोक्ख, अव्वाबाहं उवगयाणं ॥१॥” छाया-नाप्यस्ति मनुष्याणां तत् सुखं नापि च सर्वदेवानाम् । ___ यत् सिद्धानां सौख्यम् अव्यावाधम् उपगतानाम् ॥१॥इति।।१०॥४०४१॥
अनन्तरसूत्रे निष्क्रमणसुखमनाबाधसुखं च प्रोक्तम् । तत्र-निष्क्रमण सुखं चारित्रसुखं, तच्चेदनुपहतं भवति तदैवानाबाधमुखमुत्पद्यते । अतएवचारित्रस्य तत्साधनस्य भक्तादेर्शानादेश्वोपघातं तद्विपरीतां विशोधि च दशभि
निष्क्रमण सुखके पश्चात् जिसमें जन्म जरा, मरण क्षुधा तृषा आदि रूप पीडा नहीं है ऐसा मोक्ष सुख है वह अनाबाध सुख है यह सुख सर्वोत्कृष्ट सुखहै-कहा भी है-"न वि अस्थि माणुसाणं" इत्यादि। ___ जो सुख सिद्धोंको प्राप्त है, वह सुख न मनुष्योंको प्राप्त है और न सर्व देवोंको प्राप्त है ॥ सूत्र ४१ ॥
इस ४१ वें सूत्र में निष्क्रमण सुख एवं अनाबाध सुख कहा गयाहै निर्मल इनमें जो निष्क्रमण सुखहै वह चारित्रसुखरूप है, यह चारित्रसुख यदि अनुपहत होता है, तब ही अनावाध सुख उत्पन्न होता है। अतः अब सूत्रकार चारित्रके एवं चारित्रके साचन रूप भक्त आदिके तथा ज्ञान आदिके उपधातका एवं उपघातसे विपरीत विशोधिका दश
સર્વોત્કૃષ્ટ સુખ તે મોક્ષસુખને જ કહી શકાય. કારણ કે મોક્ષની પ્રાપ્તિ કરનાર જીવને જન્મ, જરા, મરણ, સુધા, તુષા આદિ રૂપ પીડા રહેતી જ નથી. મોક્ષ સુખ તે અનાબાધ સુખ છે. કહ્યું પણ છે કે
"न वि अस्थि माणुसाणं "त्याह
જે સુખ સિદ્ધ જને પ્રાપ્ત થાય છે, તે સુખ મનુષ્યોને પણ પ્રાપ્ત થતું નથી અને દેવોને પણ પ્રાપ્ત થતું નથી. કે સૂ. ૪૧ છે
પૂર્વસૂત્રમાં નિષ્ક્રમણ સુખ (સંસાર ત્યાગરૂપ પ્રજ્યા સુખ) અને અના બાધ સુખરૂપ મે ક્ષસુખનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ બંનેમાંથી જે નિષ્કમણ સુખ છે તે ચારિત્રસુખરૂપ છે. જે આ ચારિત્રસુખ અનુપહત (અખંડિત હોય છે. તે જ અનાબાધ સુખ પ્રાપ્ત થઈ શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ચારિત્રના અને ચારિત્રના સાધનરૂપ ભક્તાદિ (આહારદિ)ના તથા જ્ઞાનાદિના ઉપઘા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #515

४८६
स्थानाङ्गसूत्रे दशभिः स्थानैराह
मूलमू-दसविहे उवघाए पण्णत्ते, तं जहा-उग्गमोवधाए १, उप्पायणोयघाए २, जह पंचटाणे जाव परिहरणोवधाए ५ णाणोवघाए ६, दंसणोवघाए ७, चरित्तोषधाए ८, अचियत्तोवधाए ९, सारक्खणोवधाए १०। दसविहा विसोही पण्णत्ता, तं जहा-उग्गमविसोही १ उप्पायणविसोही २ जाव सारक्खणविसोही १० ॥ सू. ४२ ॥ ___ छाया-दशविध उपधातः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उद्गमोपधातः १, उत्पादनोपधातः २, यथा पश्चमस्थाने यावत्परिहरणोपधातः ५, ज्ञानोपधातः ६ दर्शनोपघातः ७, चारित्रोपघातः ८, अप्रीतिकोपघातः ९, संरक्षणोपघातः १०॥ दशविधा विशोधिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उद्गमविशोधिः १, उत्पादनाविशोधिः ९, यावसंरक्षणविशोधिः १० ॥ सू० ४२ ।। दश स्थानों द्वारा कथन करते हैं
"दसविहे उवधाए पण्णत्ते" इत्यादि ॥ सूत्र ४२॥ सूत्रार्थ-उपचात १० प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-उद्गमोपधात १ उत्पादनोपधात २ तथा पंचम स्थानमें कहे गये अनुसार यावत्परिहरणोपधात ५ ज्ञानोपधात ६ दर्शनोपधात ७ चारित्रोपघात ८, अप्रीतिकोपधात ९ एवं संरक्षणोपधात १० ।
विशोधि १० प्रकारकी कही गई है, जैसे-उद्गम विशोधि १ उत्पादना विशोधि ९ यावत् संरक्षण विशोधि १०॥ તન તથા ઉપઘાતથી વિરૂદ્ધ એવી વિશુદ્ધિનું દસ સ્થાને દ્વારા નિરૂપણ કરે છે.
" दसविहे उवधाए पण्णत्ते" त्याहि-(सू. ४२)
ઉપઘાતના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે-(૧) ઉદ્દગમેપઘાત, (૨) ઉત્પા દનેપઘાત. ત્યારબાદના પરિહરણપઘાત પર્યન્તના ઉપઘાતનાં નામ પાંચમાં स्थानमा ४ प्रमाणे सभा , (६) ज्ञानपात, (७) ४५ात, (८) यात्रिीपात () मप्रीति पात भने (१०) सरक्षणात. पिशापि (विशुद्धि) ના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે-ઉદ્ગમવિશેધિ, ઉત્પાદનાવિધિ આદિ સંરક્ષણ વિધિ પર્વતની ૧૦ પ્રકારની વિશેધિ સમજવી.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #516

सुधा टीका स्था० १० सू०४२ उपधात विशोधेश्वनिरूपणम्
४८७ टीका-'दसविहे ' इत्यादि
उपधाता चारित्रोपधातकत्वात् , अशुद्धतेत्यर्थः, स दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाउद्गमोपघाता-उद्गमैः उद्गमदोषैराधाकर्मादिभिः षोडशविधभक्तपानोपकरणवसतीनाम् उपधातः अशुद्धता १। उत्पादनोपधातः-उत्पादनाभिः धान्यादिभिः षोडशभिरुत्पादनादोषैर्भक्तपानादीनाम् उपघातः२। यावत्पदेव-एषणोपघातपरिकर्मोपघा. तौ गृह्यते । अतएवोक्तम्-'जह पंचट्ठाणे जाव' इति । तत्र-एषणोपघाता-एषणया शङ्कितादिभिर्दशभिरेषणादोषैरुपधातः ३। परिकर्मोपघातः-परिकर्मवस्त्रपात्रादेश्छेदनसीवनादिकं, तेन उपघातः अकल्पनीयता । यद्वा-उपघातः स्वाध्यायस्य श्रमादिना शरीरस्य, संयमस्य वा जायते, तत्र-वस्त्रस्य परिकर्मोपघातःटीकार्थ-उपघात शब्दका अर्थ अशुद्धताहै, क्योंकि यह अशुद्धता चारि त्रकी उपधातक होती है, यह उपघात जो दश प्रकारका कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है, आधाकर्म आदि १६ प्रकारके उद्गमदोषोंसे भक्तपानोपकरणके स्थानोंकी जो अशुद्धता है, वह उद्गमोपधात है १ धात्री आदि १६ प्रकारके उत्पादना दोषोंसे भक्तपान आदिकोंका जो उपधात है वह उत्पादनोपघात दोष है २ “जह पंचठाणे जाव" जैसा पांचवें स्थानके दूसरे उद्देशे में कहा है, वैसे यहां " एषणोपघात और परिकपिघात" इन दो पदोंका ग्रहण कर लेना चाहिए शडित आदि १० एषणा दोषोंसे जो भक्तपान आदिकी अशुद्धता है, वह एषणोपधात है ३. वस्त्र पात्र आदिकोंका फाडना, फोडना सीना आदि जो काम है वह परिकर्म है, इस परिकर्मसे जो उपघात अकल्पनीयता है-वह परिकोपधातहै वस्त्र सम्बन्धी परिकपिघात इस प्रकारसे हैं
ઉપઘાત એટલે અશુદ્ધતા, કારણ કે આ અશુદ્ધતા ચારિત્રને ઉપઘાત (ખંડન) કરે છે. ઉપઘાતના દસે પ્રકારે હવે સમજાવવામાં આવે છે–
ઉદ્દગમ પઘાત-આધાકર્મ આદિ ૧૦ પ્રકારના ઉદ્ગમદાવાળા આહારદિને ગ્રહણ કરવાથી ચારિત્રમાં જે અશુદ્ધતા આવી જાય છે તેનું નામ ઉદ્ગમપઘાત છે. ધાત્રી આદિ ૧૬ પ્રકારના ઉતપાદના દેષોને લીધે આહારાદિમાં જે અશુદ્ધતા भावी तय छ तेतुं नाम जपान उपधात छ. मी " यावत् ( पन्त)" ५४थी अषणात मन ५२५धात सूत्रारे " जहपचट्ठाणे जाव" मा સૂત્રપાઠ મૂક્યો છે.
એષણાપઘાત-શકિત આદિ ૧૦ પ્રકારના એષણાદે કહ્યા છે. આ દેશોને કારણે આહારાદિમા જે દોષ આવી જાય છે તે દરૂપ અશુદ્ધિને એષણેપઘાત કહે છે.
પરિકપઘાત-વસ્ત્ર, પાત્ર આદિને ફેડવા, સીવવા, સાંધવા આદિ રૂપ ક્રિયાને પરિકમની અપેક્ષાએ જે અકલ્પનીયતા છે તેનું નામ પરિકપઘાત છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #517

४८८
स्यानाङ्गसूत्रे "तिण्हुवरिफालियाणं, वत्थं जो फालियं तु संसीवे ।
पंचहं एगयरं, सो पावइ आणमाईणि " ॥१॥ छाया-त्रयाणामुपरि पाटितानां वस्त्रं यः पाटितं तु संसीव्येत् ।
पञ्चानामेकतमत् स प्राप्नोति आज्ञादीनि ॥ १॥ इति । अयं भावः-यः पश्चानाम् ऊर्णादिपञ्चविधानां वस्त्राणां मध्ये एकतमम्अन्यतमं वस्त्रं त्रयाणां पाटितानां तिमृणां थिग्गलिकानाम् उपरि पाटित, तंतु यदि संसीव्येत् तदा स साधुः आज्ञादीनि आज्ञाविराधनादीन् दोषान प्राप्नोतीति । पात्रस्य परिकमौपघातस्तु" अनलक्खणेगबंधे, दुगतिग अइरेग बंधणं वावि ।
जो पायं परियट्टइ, परं दिवडाओ मासाओ" ॥ १ ॥ छाया-अपलक्षणैकबन्धं द्वित्रिकातिरेकबन्धनं वापि ।
जो पात्रं परिवर्तयति परं द्वयपादि मासात् ॥ १॥ इति । अयं भावः-यत् पात्रम् अपलक्षणैकबन्धम्-अपगतं लक्षणं-स्वरूपं यस्य तत्, एवंभूतं सत् एकबन्धम् एकबन्धयुक्तं भवेत् , तत् पात्रं यः साधुः द्वयपा - द्वितीयम् अपार्द्ध यस्मिंस्तद् द्वयपार्द्ध, तस्मात्-सार्धात् मासात् परं परिवर्त्तयति
" तिण्हुपरिफालियाणं वत्थं" इत्यादि।
तात्पर्य यह है कि जो साधु ऊर्णादि पांच प्रकारके वस्त्रो में से किसी एक फटे हुए वस्त्रको तीन थिगलेले अधिक थिगले लगाता है, अर्थात् किसी एक वस्त्र में तीन थिगलेसे अधिक थिगला लगाता है, वह साधु
आज्ञा आदिकी विराधनाजन्य दोषोंको प्राप्त होता है, पात्र सम्बन्धी परिकोपधात इस प्रकारसे है--"अवलक्खणेग बंधे" इत्यादि।
जो पात्र अपगत है, स्वरूप जिसका ऐसा होता हुआ एक बन्धनयुक्त होताहै, ऐसे उस पात्रको जो साधु १॥ डेढ माससे अधिक समय વસવિષયક પરિકપઘાત આ પ્રકારને સમજો
"तिण्हुवरिफालियाणं वत्थं " त्याह
આ કથનને ભાવાર્થ નીચે પ્રમાણે છે-જે સાધુ ઊર્ણાદિ (ઉનના બનાવેલા આદિ) પાંચ પ્રકારના વસ્ત્રોમાંના કેઈ પણ પ્રકારના ફાટેલ વસ્ત્રને ત્રણ કરતાં વધારે થિગડાં લગાવે છે, તે સાધુ આજ્ઞાદિની વિરાધના રૂપ દેષ કરે छ. पानसमधी परिभ पधात मारने ४ह्यो छ-" अवलक्खणेगबंधे "त्याह
જે પાત્ર અપગત થઈ ગયું હેય-અપગત થઈ જવાને કારણે એક બન્ધનયુક્ત હેય, એવાં પાત્રને ૧ માસ કરતાં અધિક સમય સુધી રાખે છે. તે તીર્થકરોની આજ્ઞાને વિરાધક ગણાય છે. સુલક્ષણ પાત્ર એક બન્ધનથી યુક્ત હોય તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #518

सुधा टीका स्था० १० सू० ४२ उपधातं विशोधेश्च निरूपणम्
C
परिभुङ्क्ते, स आज्ञाविराधनादिदोपयुक्तो भवति । सुलक्षणं पात्रमेकबन्धनयुक्तमपि सार्धमासात्परमपि परिभुञ्जानः साधुः आज्ञाविराधनादिदोषभागू नो भवति । तथा - द्विकत्रिकातिरेकवन्धनं द्वाभ्यां बन्धनाभ्यां त्रिभ्यो बन्धनेभ्यश्चाधिकबन्धनयुक्तं चतुर्बन्धनयुक्तं सुळक्षणमपि पात्रं सार्धमासात् परं परिभुञ्जानः साधुराज्ञादिविराधको भवति । किंचिदूनचतुर्बन्धनयुक्तं पात्रं परिभुञ्जानः साधुस्तु आज्ञादिविराधको न भवतीति बोध्यम् । वसतेः परिकर्मोपघातस्तु --
૪૮૨
" मिय धूमि वासिय, उज्जोइय बलिकडा अवत्ता य । सत्ता महाविय, अकप्पणीया उसा वसही " । २ ॥ छाया -- धवलिता धूमिता वासिता उद्योतिता बलिकृता अव्यक्ता च । सिक्ता सम्मृष्टाऽपि च अकल्पनीया तु सा वसतिः ॥ १ ॥ इति । तक अपने उपयोग में लाता है, ऐसा वह साधु आज्ञा विराधना आदि दोषोंसे युक्त होता है। सुलक्षण पात्र यदि एक बन्धन से युक्त भी हो तो उसे १॥ मास से भी अधिक समय अपने उपयोग में लानेवाला साधु आज्ञा विराधना आदि दोषोंका पात्र नहीं होता है । तथा सुलक्षण भी पात्र यदि दो बन्धनोंसे तीन बन्धनोंसे अधिक बन्धनोंसे युक्त होता है-चार बन्धनों से युक्त होता है तो ऐसे दो तीन बन्धनों से अधिक बन्धनवाले सुलक्षण भी पात्रको जो साधु १ || डेढ मास से अधिक समय तक अपने उपयोग में लाता है तो ऐसा वह साधु आज्ञा विराधना आदि दोषों का पात्र होता है, परन्तु कुछ कम चार बन्धनवाले पात्रको अपने उपयोग में लाता हुआ आज्ञा विराधना आदि दोषोंका पात्र नहीं होता है. वसति सम्बन्धी परिकमपिघात इस प्रकार से है
दूमिय धूमिय वासिय " इत्यादि ।
માસ કરતાં અધિક સમય સુધી તેના ઉપયોગ કરનારા સાધુ આજ્ઞાવિરાધના આદિ દેષોને પાત્ર થતા નથી તથા સુલક્ષણ પાત્ર પણ જે છે અથવા ત્રણ અન્યના કરતાં અધિક બન્ધનવાળુ હાય-ચાર આદિ અન્ધનવાળુ' હાય, તેા તેના ૧૫ માસ કરતાં અધિક સમય સુધી ઉપયોગ કરનાર સાધુ આજ્ઞાવિરાધના આદિ દોષોને પાત્ર અને છે, પરન્તુ ચાર અન્યના કરતાં એછાં અન્ધનાવાળા પાત્રના ૧૫ માસ કરતાં અધિક સમય સુધી ઉપયાગ કરનાર સાધુ આજ્ઞાવિરાધના આદિ દોષોને પાત્ર થતા નથી.
વસતિ ( નિવાસસ્થાન ) સંબધી પરિક`પાત આ પ્રકારના કહ્યો છે— दूमिय धूमिय वासिय " इत्यादि
66
स्था०—६२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #519

स्थानाङ्गसूत्रे
अयं भावः- या वसतिः धवलिता=शुभ्रीकृता, घूमिता दंशमशकादीनां विनाशाय कृतधूमा, वासिता = सुगन्धिता, उद्योतितः = प्रदीपादिना प्रकाशिता, बलिकृता - कूरादिना भूतार्थं बलिः कृतो यस्यां सा, अव्यक्ता = गोमयादिना उपलिप्ता, सिक्ता जलसेकयुक्ता तथा सम्मृष्टा = समार्जिताचापि भवति सा वसतिः अकल्पनीया बोध्येति । ४ । तथा परिहरणोपघातः - परिहरणम् = आसेवनं तेन उपधातः - उपध्यादेरकल्पनीयत्वम् । तत्र उपधेः परिहरणोपघातो यथा - एकलविहारिणा साधुना यदासेवितमुपकरणं तद्ग्रहीतुं न कल्पते इति । परन्तु स गच्छनि
४९०
जो वसति धवलित हों-चूना आदि से पोतकर सफेद कर दी गई हो - धूमित हों - दंशमशक आदि जीवोंके विनाशके निमित्त जिसमें घूम किया गया हो - वासिता हो सुगन्धित की गई हो धूपबत्ती आदि जला कर जिसे सुगन्धयुक्त किया गया हो, उद्योतिता हो, प्रदीप आदिके प्रका शसे जिसे प्रकाशित किया गया हो जो बलिकृता हो-भूतोंके लिये जिसमें भात आदि रांधकर बलि की गई हो जो अव्यक्ता हो-गोवर आदिसे जो लीपकर साक की गई हो, जो सिक्ता हो, जलका जिसमें छिडकाव किया गया हो, जो सम्मृष्टा हो-बुहारी आदि से जिसका कूडा साफ कर दिया गया हो ऐसी वह वसति - उपाश्रय - साधु जनोंके लिये अकल्पनीय कही गई है, ऐसा जानना चाहिये ४ परिहरणोपधात इस प्रकार से है-परिहरण शब्दका अर्थ आसेवन है, इससे जो उपधात हैउपधि आदिकी अकल्पनीयता है, वह परिहरणोपधात है - जैसे-सकल
જે વસતિ ( રહેઠાણુ ) ચૂના આદિ વડે ધેાળીને સફેદ કરવામાં આવી હાય, ડાંસ, મચ્છર આદિ જીવાના નાશ કરવાને માટે જેમાં ધુમાડા કરવામાં આન્ગેા હાય, ધૂપ, ધૂપસળી આદિ સુગન્ધિદાર ચીજોને સળગાવીને જેને સુગન્ધ યુક્ત કરવામાં આવેલ હાય, દીવા આદિ સળગાવીને જેને પ્રકાશિત કરવામાં આવેલ હાય, ભૂત આદિને ભાત, અડદ આદિ રાંધીને નૈવેદ્ય ધરાવવામાં આવેલ હાય, છાણ આદિ લીંપીને જે વસતિને સાફ કરવામાં આવી હાય, જે વસતિમાં જળ છાંટીને ધૂળ માટી આદિને ઊડતાં અટકાવવામાં આવ્યાં હોય, પાવડા આદિ વડે જ્યાંથી કચરા સાફ કરવામાં આવ્યે હાય એવી વસતિ અથવા ઉપાશ્રય સાધુઓને માટે અકલ્પનીય ગણાય છે. એવા સ્થાનમાં ઉતરવાથી સાધુને વસતિસ બધી પરિકર્માંપઘાતરૂપ અશુદ્ધિ લાગે છે.
પરિહરણેાપઘાત-પરિહરણ એટલે આસેવન. અકલ્પનીયઉપધિ આદિના ઉપચાગ કરવાને કારણે ચારિત્રમાં જે અશુદ્ધિ આવે છે તેનુ નામ પરિહરણા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #520

सुधा टीका स्था०१० सू० ४२ उपघातं विशोधेश्व निरूपणम्
४९१
र्गतः साधुरेकाकी सन्नपि जागर्त्ति, दुग्धादिविकृतिषु प्रतिबद्धो न भवति, तदाचिरेणापि गच्छे समागच्छतोऽस्य साधोरुपधिग्रहीतुं कल्पते । तदुक्तम्-जग्गण अप्पडिबज्झण, जइवि चिरेणं न उवहंमे " । छाया -- जागरणम् अप्रतिबन्धो यद्यपि चिरेण नोपहन्यते - इति ।
66
तथा - बसतेः परिहरणोपघातो यथा - यः कश्चित् साधुर्यत्र वसत्यां शेषकालस्य मासमेकं वर्षाकालस्य वा चातुर्मासीं स्थित्वा पुनस्तत्रैव तिष्ठति, ततः सा वसतिः कालातिक्रान्तदोषदुष्टा भवति । यः साधुर्यत्र वसत्यां शेषकालस्य मासमेकं तिष्ठति, वर्षाकालस्य वा चातुर्मासीं तिष्ठति, ततो विहृत्य तद्विगुणं कालमनतिविहारी साधु द्वारा आसेवित उपकरण ग्रहण करना योग्य नहीं कहा गया है, यदि कोई साधु गच्छ से निर्गत होकर एकाकी बिहार में हो और वह अपने कर्तव्य में जागरूक हो एवं दुग्ध आदि विकृतियों में प्रतिबद्ध न हो ऐसा वह साधु बहुत समय के बाद भी यदि अपने गच्छ में आ जाता है तो ऐसे साधुकी उपधिका ग्रहण करना उचित माना गया है कहा भी है--" जग्गण अपडिवज्झण " इत्यादि ॥
वसतिका परिहरणोपधात इस प्रकार से है जैसे कोई साधु जिस वसति शेषकाल के एक मास तक अथवा वर्षाकालके चार मास तक रहकर पुनः वहीं पर रह जाता है, तो ऐसी वसति कालातिक्रान्त दोष से दूषित होती है, जो साधु जिस वसतिमें शेषकाल के एक मास પઘાત છે. જેમ કે એકવિહારી સાધુ દ્વારા જે ઉપકરણેાનુ સેવન કરાયુ` હાય તે ઉપકરણાને અન્ય સાધુએ ગ્રહણ કરવા જોઇએ નહી. છતાં એવા સાધુના ઉપકરણે. કેઈ સાધુ ગ્રહણ કરે તે તેના ચારિત્રમાં પરિહરણેાપઘાતરૂપ અશુદ્ધિ આવી જાય છે. પરન્તુ કાઈ સાધુ ગચ્છમાંથી નીકળી જઈને એકાકી વિહાર કરવા લાગ્યા હાય અને પેાતાના કર્તવ્યના પાલનમાં પુરતા જાગૃત હોય, દૂધ આદિ વિકૃતિમાં પ્રતિબદ્ધ ન થયા હોય, એવા સાધુ ઘણા લાંબા સમય પછી પેાતાના ગુચ્છમાં પાછા આવી જાય તે તે સાધુનાં ઉપધિને ગ્રહણ કરવામાં કોઈ પણ પ્રકારની અકલ્પનીયતા કહી નથી. કહ્યું પણુ છે કે
66 am eqftas" Suilt.
વસતિ ( ઉપાશ્રય ) સંખ'ધી પિરહરણેાપઘ ત આ પ્રકારના છે-કાઈ સાધુ કેાઈ વસતિમાં એક માસ પન્તના શેષકાળ વ્યતીત કરે અને ત્યાર બાદ પણ ત્યાંજ રહેવાનું ચાલુ રાખે તે તે વસતિ કાલાતિકાન્તદોષથી દૂષિત થાય છે. વર્ષાકાળના ચાર માસ પૂરા થયા બાદ પણ જે સાધુ એજ વસતિમાં રહે-ત્યાંથી વિહાર ન કરે-તે તે વસતિ પણ કાલાતિક્રાન્ત દોષથી દૂષિત થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #521

४९२
स्थानागसूत्रे क्रम्य यदि पुनस्तत्रैव वसतौ समायाति तदा सा वसतिरुपस्थानदोषदुष्टा भवति । तदुक्तम्--
" उउवासा समईया, कालातीया उ सा भवे सेज्जा ।
__ सा चेव उवट्ठाणा, दुगुणा दुगुणं अवज्जित्ता ॥१॥" छाया--ऋतुवर्षाः समतीताः कालातीता तु भवेत् शय्या ।
सा एव उपस्थाना द्विगुणं द्विगुणम् अवर्जयित्वा ॥१॥ इति । तथा-भक्तस्य परिहरणोपधातः परिष्ठापकं पति भवति । तदुक्तम्
" विहिगहियं विहिभुत्तं, अइरेगं भत्तपाण भोत्तव्वं । विहिगहिए विहिभुत्ते, एत्थ य चउरो भंगा ॥१॥ अहवावि य विहिगहियं, विहिभुत्तं तं गुरुहऽणुन्नायं ।
सेसा नाणुन्नाया, गहणे दिन्ने य निज्जुहणं ॥२॥" छाया-विधिगृहीतं विधिभुक्तम् अतिरेकं भक्तपानभोक्तव्यम् ।
विधिगृहीते विधिभुक्ते अत्र च चत्वारो भवेयुभङ्गाः ।।१।। अथवाऽपि च विधिगृहीतं विधिभुक्तं तद् गुरुभिरनुज्ञातम् । शेषा नानुज्ञाता, गृहीते दत्तेच नि!हणा ।।२।। इति । निहणा त्यागः । गुरुभिरशनादिकं परिष्ठापयितुमाज्ञप्तं शिष्यं प्रति परितक ठहरता हैं अथया वर्षाकालके चार मास तक ठहरता है फिर वहांसे विहार कर द्विगुणित कालके भीतर २ ही फिरसे वहीं आकर ठहर जाता है, तो ऐसी घह वसति उपस्थान दोषसे दूषित होती है, कहा भी है--" उउवासा समईया" इत्यादि ॥
तथा--भक्तका परिहरणोपधात परिष्ठापकके प्रति होता है कहा भी है--विहिंगहियं विहिभुत्तं” इत्यादि ।।
निहणा शब्दका अर्थ त्याग हैं । गुरुने शिष्यकों आज्ञा दी कि तुम अशन आदिका परिष्ठापन यथाविधि नही करता हैं तो उस છે. જે સાધુ કઈ ઉપાશ્રયમાં વર્ષાકાળના ચાર માસ સુધી રહે અથવા શેષકાળના એક માસ સુધી રહે અને ત્યાર બાદ ત્યાંથી વિહાર કરીને ઉપર્યુક્ત સમય કરતાં બમણો સમય વ્યતીત થયા પહેલાં એક સ્થાનમાં આવીને ઉતરે, તે यसति (उपाश्रय) उपस्थान घोषयी इषित थाय छे. ४ ५४ छ -“उउ वासा समईया" त्याहि-तथा-मारने। परि७२।५चात प२ि४ापना ४२नारने साणे छ. उखु पाछे है-“ विहिगहियं विहिभुत्त" त्यादि-" नियंहणा" આ પદને અર્થ ત્યાગ છે. ગુરુ દ્વારા શિષ્યને અશનાદિનું પરિષ્ઠાપન (પરઠવાની ક્રિયા) કરવાનું કામ સંપાયું હોય. જે તે શિષ્ય તે અશનાદિનું વિધિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #522

सुधा टीका स्था०१० सू०४२ उपघात विशोधेश्च निरूपणम्
४९३ ष्ठापनीयाशनादेरविधिविषयकः परिहरणोपधातो भवतीति बोध्यम् ॥१॥ तथाज्ञानोपधातः-ज्ञानेः श्रुतज्ञाने-उपघातः प्रमादयशात् अविशुद्धता ॥ दर्शनोपधातः= शङ्कादिभिः सम्यक्त्वविराधना ॥७॥ चारित्रोपघाता=समितिभङ्गादिभिश्चारित्रावsविशुद्धता ॥ ८॥ · अचियत्तोवघाए ' अपीतिकोपघातः-अप्रीतिकेन-अप्रीत्या विनयादेरुपघातः ॥९॥ तथा-संरक्षणोपघातः-संरक्षणेन शरीरादिविषये मूर्छया परिग्रहविरतेरुपधातः १० इति । तत्र-विशोधिः-विशोधनं विशोधिः-कल्पनीयता दशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-उद्गमविशोधिरित्यादि । तत्र-उद्गमविशोधिः-उद्गमदोषशिष्यको परिष्ठापनीय अशन आदिका अविधि विषयक परिहरणोपघात होता है। ____ ज्ञानोपधात--प्रमादके वशसे जो श्रुतज्ञानमें अविशुद्धता है, वह ज्ञानोपधात है दर्शनोपघात--शङ्का आदिको द्वारा जो सम्यक्त्वकी चिराधना हैं वह दर्शनोपघात है, चारित्रोपघात-समितिके भङ्ग आदिसे जो चारित्रमें अविशुद्धता आती है वह चारित्रोपघात है, अप्रीतिकोप. घात-अप्रीतिके कारण जो विनय आदिका उपघात है, वह अप्रीतिकोपधात है, संरक्षणोपधात-शरीर आदिके विषयमें मू.के परिग्रह विरतिका उपघात है, वह संरक्षणोपधात है, विशोधि शब्दका अर्थ कल्पनीयता है, यह कल्पनीयता रूप विशोधि १० प्रकारकी जो कही गई है सो उसका तात्पर्य ऐसा है-उद्गम दोषसे रहित होनेके कारण પૂર્વક પરિષ્ઠાપન ન કરે, તે તે શિષ્યને પરિષ્ઠાપનીય અશન આદિની અવિધિ વિષયક પરિહરણપઘાત લાગે છે.
સાનેપઘાત-પ્રમાદને કારણે થતજ્ઞાનમાં જે અવિશુદ્ધતા આવી જાય છે તેનું નામ જ્ઞાનપઘાત છે. દર્શનેપઘાત-શંકા આદિ દ્વારા સમ્યકત્વની જે વિરાધના થાય છે તેનું નામ દર્શનેપઘાત છે.
ચારિત્રપઘાત-સમિતિ આદિ ભંગને કારણે ચારિત્રમાં જે અવિશુદ્ધતા આવી જાય છે, તેનું નામ ચારિત્રેપઘાત છે.
અપ્રીતિકેપઘાત-અપ્રીતિને કારણે જે વિનય આદિને ઉપઘાત થાય છે, તેનું નામ અપ્રીતિકેપઘાત છે.
સંરક્ષણપઘાત-શરીર આદિ પ્રત્યેની મૂચ્છ (આસક્તિ)ને કારણે પરિ. ગ્રહવિરતિને જે ઉપયોગ થાય છે, તેનું નામ સંરક્ષણપઘાત છે.
વિધિ આ પદ ક૯૫નીયતાના અર્થમાં વપરાયું છે. આ કલપનીયતા રૂપ વિશે િ૧૦ પ્રકારની કહી છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #523

स्थानाङ्गसूत्रे
४९४
रहितत्वेन भक्तपानादीनां विशुद्धता १, उत्पादनाविशोधिः- उत्पादनादो पर हितत्वेन भक्तपानादीनां विशुद्धता २, यावत्पदेन -' एषणाविशोधिः ३, परिकर्मविशोधिः ४, परिहरण विशोधिः ५, ज्ञानविशोधिः ६, दर्शनविशोधिः ७, चारित्रविशोधिः ८ ' अचियत्तविसोही - अप्रोतिकविशोधिः ९ इत्येतानि सप्तपदानि ग्राह्माणि । तत्र - एषणा विशोधिः- एषणया =शङ्कितादिदोषरहितत्वेन भक्तपानादीनां विशोधिः ३ । परिकर्मविशेोधिः - परिकर्मणा क्रियमाणया वस्त्रादिसमारचनया संयमस्य विशोधिः ४। परिहरण विशोधिः - परिहरणेन - वस्त्रादीनां शास्त्रानुसारतः सेवनया विशोधि : ५ । ज्ञानविशोधिः- ज्ञानस्य-ज्ञानाचारस्य परिपालनेन विशोधिः ६ । जो भक्तपान आदिकोंकी विशुद्धता है, वह उद्गम विशोधि है, दोषों से रहित होने के कारण जो भक्त पान आदिकोंकी विशुद्धता है, वह उत्पादना विशोधि हैं, यहां यावत्पदसे-“ एषणाविशोधि परिकर्मविशोधि, परिहरणविशोधि, ज्ञानविशोधि, दर्शनविशोधि, चारित्र विशोधि, अप्रीतिकविशोधि " इन विशोधियोंका ग्रहण हुआ है । शङ्खिन आदि दोषों से रहित होने के कारण जो भक्त पान आदिकों की विशोधि है, वह एषणा विशोधि है । परिकर्म ( शोभा नहीं चढाना) से क्रियमाण वस्त्रादि समारचना से जो संयमकी विशोधि है वह परिकर्म विशोधि है वस्त्रादिकोंकी शास्त्राज्ञानुसार सेवनासे जो विशोधि है, वह परिहरणविशोधि है ज्ञानाचारके परिपालन से जो ज्ञानकी
ઉદ્ગમદોષથી રિહત હાવાને કારણે જે આહારાદિમાં વિશુદ્ધતા હૈાય છે, તે વિશુદ્ધતાને ઉદ્ગમ વિશેાધિ કહે છે. ઉત્પાદના રહિત હેાવાને કારણે જે આહાર પાણી આદિમાં વિશુદ્ધતા રહેલી હાય છે, તે આહારાદિને ઉત્પાદના विशोधियुक्त हे छे. अहीं " यावत् ” पहथी "शेषणा विशेोधि, परिवर्भ विशोधि, परिडरएणु विशेोधि, ज्ञान विशेोधि, दर्शन विशेोधि, व्यारित्र विशेोधि, અને અપ્રીતિક વિશેષિ,” આટલી વિશેાધિઓને બ્રહ્મણ કરવામાં આવી છે.
ભક્તપાન આફ્રિકામાં શકિત આદિ દોષોના અભાવ હાવા જોઈ એ તેનુ નામ એષણા વિશેષિ છે.
પરિકમ વિશેાધિ–શાભા વધારવાના ખ્યાલ વિના વસાદિકનું જે પરિક કરવામાં આવે છે. તે પરિકમમાં અકલ્પનીયતા કહી છે. આ પ્રકારના પરિકમથી સયમની વિશુદ્ધતા જળવાય છે, તેથી તેને પરિકમ વિશેાધિ કહે છે, પરિહરણ વિશેાધિ-વસ્ત્રાદિકાની શાસ્ત્રાજ્ઞાનુસારની સેવના રૂપ જે વિશેાધિ છે. તેને પરિહરણવિશેાધિ કહે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #524

-RREARRE
सुघाटीका स्था० १० सू०४२ संक्लेशमसंक्लेशनिरूपणम् दर्शनविशोधिः-दर्शनस्य दर्शनाचारस्य परिपालनेन विशोधिः ७। चारित्रविशोधिःचारित्रस्य चारित्राचारस्य परिपालनेन विशोधिः ८१' अचियत्तविशोधिः 'अमीतिकविशोधिः अमीतकस्य अपीतेः अविनयाद्यकरणाद्विशोधिः ९। तथा-संरक्षणविशोधिः-उपध्यादेः संयमार्थ संरक्षणेन चारित्रस्य विशोधिः १०। अथवा-उद्गमादिदोषपरिहारतो दशधापीयं विशोधिश्चित्तविषया बोध्येति ॥ सू० ४२॥
अनन्तरसत्रे चित्तविषया विशोधिरूक्ता, सम्प्रति विशोधिविपरीतम् उपध्यादि संक्लेश, तद्विपक्षमसंक्लेशं च दशभिर्दशभिः स्थानैरभिधातुमाह
मूलम् -दसविहे संकिलेसे पण्णत्ते, तंजहा-उवाहिसंकिलेसे १, उवस्सयसकिलेसे २, कसायसंकिलेसे ३, भत्तपाणसंकिलेसे ४, मणसंकिलेसे ५, वइसंकिलेसे ६, कायसंकिलेसे ७, णाणसंकिलेसे ८, दंसणसंकिलेसे ९ चरित्तसंकिलेसे १०। दसविहे विशोधि है, वह ज्ञानविशोधि है, दर्शनाचारके परिपालनसे जो दर्शनकी विशोधिहै, वह दर्शनविशोधिहै, चारित्राचारके परिपालनसे जो चारित्रकी विशोधिहै वह चारित्र विशोधिहै, अप्रीति रूप अविनय आदिके नहीं करनेसे जो विशोधि हैं, वह अप्रीतिक विशोधि है, उपधि आदिके संयमके निमित्त संरक्षणसे जो चारित्रकी विशोधि है, वह संरक्षण विशोधि है, अथवा-उद्गमादि दोषोंके परिहारसे दश प्रकारकी भी यह विशोधि चित्त विषयवाली जानना चाहिये।सू०४२॥
જ્ઞાનવિધિ-જ્ઞાનાચારની પરિપાલના દ્વારા જ્ઞાનની જે વિશુદ્ધિ જળવાય છે તેને જ્ઞાનવિધિ કહે છે.
દર્શનવિધિ-દર્શનાચારની પરિપાલના દ્વારા દર્શનની જે વિશુદ્ધિ જળવાય છે તેને દર્શન વિશેધિ કહે છે.
ચારિત્રવિધિ-ચારિત્રાચારના પરિપાલન દ્વારા ચારિત્રમાં જે વિશુદ્ધિ આવે છે તેને ચારિત્રવિશેધિ કહે છે.
અપ્રીતિકવિશોધિ-અપ્રીતિરૂપ અવિનય વિગેરે ન કરવાથી જે વિશુદ્ધિ આવે છે, તેને અપ્રીતિકવિધિ કહે છે.
સંરક્ષણવિશેષિ-સંયમના નિભાવને માટે ઉપધિ આદિના સંરક્ષણ વડે ચારિત્રમાં જે વિશેધિ આવે છે, તેને સંરક્ષણ વિધિ કહે છે. અથવાઉદ્ગમાદિ દેના પરિહારવાળી દશ પ્રકારની આ વિશેધિને ચિત્તવિષય વાળી સમજવી છે. સૂત્ર ૪ર છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #525

४९६
स्थानाइसूत्रे असंकिलेसे पण्णत्ते, तं जहा-उपहिअसंकिलेसे १ जाव चरित्त असंकिलेसे १० ॥ सू० ४३ ।।
छाया-दशविधः संक्लेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उपधिसंक्लेशः १ उपाश्रयसं. क्लेशः २, कषायसंक्लेशः ३ भक्तपानसंक्लेशः ४, मनासक्लेशः ५, पाक्सक्लेशः ६, कायसंक्लेश:७, ज्ञानसंक्लेश:८, दर्शनसंक्लेशः९, चारित्रसंक्लेशः १०॥ दशविधोऽसंक्लेशः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-उपध्यसंक्लेशो१ यावत् चारित्राऽसंक्लेशः१०॥सू०४३।।
इस ऊपरके ४२ वे सूत्र में विशोधि चित्त विषयवाली होती है, ऐसा वहां कहा गयाहै, सो इस विशोधिसे विपरीत जो उपधि आदिका संक्लेश है और इसके विपक्षभूत जो असंक्लेश है, उसका अब सूत्रकार दश दश स्थानोंसे कथन करते हैं
" दसविहे संकिलेसे पण्णत्ते” इत्यादि ॥ सूत्र ४३ ॥ सुत्रार्थ-संक्लेश १० प्रकारका कहा गयाहै, असमाधिका नाम संक्लेशहै, इसके दश प्रकार ये हैं--- ___ उपधिसंक्लेश १, उपाश्रयसंक्लेश २, कषायसंक्लेश ३, भक्तपान संक्लेश ४, मनः संक्लेश ५, वचन संक्लेश ६, काय संक्लेश ७, ज्ञान संक्लेश ८ दर्शन संक्लेश ९ और चारित्र संक्लेश १० असंक्लेश १० प्रकार कहा गयाहै,जैसे उपधि असंक्लेश यावत् चारित्र असंक्लेश१०
આગલા સૂત્રમાં એવું કહેવામાં આવ્યું કે વિરોધ ચિત્તવિષયવાળી હોય છે. આ વિશે ધિથી વિપરીત એ ઉપાધિ આદિ વિષયક જે સંકલેશ છે. તેનું તથા સંકલેશથી વિપરીત એવા અસંકલેશનું હવે સૂત્રકાર દસ દસ સ્થાનની અપેક્ષાએ નિરૂપણ કરે છે–
" दसविहे संकिलेसे पण्णत्ते" त्याह-(सू. ४३) । સૂત્રાર્થ—અસમાધિનું નામ સંકલેશ છે. તે સંકલેશના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર gau छ-(१) ६५धि सश, (२) उपाश्रय स४२१, (3) ४ाय ससश, (४) मतान सवेश, (५) मनःसवेश, (६) वा ससेश, (७) ४य सवेश, (८) शान सवेश, (6) शनस सेश अने. (१०) यात्रसवेश.
અસંકલેશન નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે–
ઉપધિ અસંકલેશથી લઈને ચારિત્ર અસંકલેશ પર્યન્તના ઉપર્યુક્ત દસ પ્રકારો અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #526

सुधा टीका स्था०१० सू.४३ संक्लेशमक्लेशनिरूपणम्
४९७ टीका-'दसविहे संकिलेसे ' इत्यादि
संक्लेश:-संक्लेशनं संक्लेश:-असमाधिः, स दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथाउपधिसंक्लेश इत्यादि । तत्र-उपधीयते स्थिरी क्रियते संयमः शरीरं वा येन स उपधिः वस्त्रादिः, तद्विषयोऽलाभेन प्रशस्तालाभेन वा संवलेशोऽसमाधिः-उपधिसंक्लेश इति १॥ उपाश्रयसंक्लेशः-उपाश्रयो-वसतिः, तद्विषयः संक्लेशः २। कषायसंक्लेशः कषायरूपः संक्लेशः, कषायै संक्लेशः ३। भक्तपानसंक्लेशःभक्तपानविषयोऽलाभेन प्रशस्तालाभेन वा संक्लेशः ४। मनःसंक्लेश:-मनसो मन. सि वा संक्लेशः ६। कायसंक्लेशः-कायविषयः संक्लेशः ७। ज्ञानसंक्लेश:ज्ञानस्य संक्लेशः अविशुद्धिः । दर्शनसंक्लेशः-दर्शनस्याविशुद्धिः ९। तथाचारित्रसंक्लेशः-चारित्रस्याविशुद्धिः। तथा-असंक्लेशः समाधिः दशविधः प्रज्ञप्तः,
संयम अथवा शरीर जिससे स्थिर किया जाता है, वह उपधि है, ऐसी उपधि यस्त्रादि रूप होती है, इस वस्त्रादि रूप उपधिके अलाभसे अथवा प्रशस्त रूप उसके अलामसे जो चित्त संक्लेश रूप समाधि हो जाती है, वह उपधि संक्लेश है, उपाश्रय विषयक जो संक्लेश है वह उपाश्रय संक्लेश है, कषाय रूप अथवा कषायोंसे जो संक्लेश है वह कषाय संक्लेश है, अलाभसे अथवा प्रशस्तके अलाभसे भक्त पान विषयक जो संक्लेश है, वह भक्तपान संक्लेशहै, मनका अथवा मनमें जो संक्लेश है वह मनः संक्लेश है, वचन द्वारा जो संक्लेश है वह वाक संक्लेश है, काय विषयक जो संक्लेश है वह कायसंक्लेश है, ज्ञानकी जो अविशुद्धि है वह ज्ञानसंक्लेश है, दर्शनकी जो अविशुद्धि
સંયમ અથવા શરીરની સ્થિરતાને માટે જરૂરી વસ્તુને ઉપધિ કહે છે. તે ઉપધિ વસ્ત્રાદિ રૂપ હોય છે. આ વસ્ત્રાદિ રૂપ ઉપાધિ પ્રાપ્ત ન થવાને કારણે અથવા પ્રશસ્ત રૂપે તેની પ્રાપ્તિ ન થવાને કારણે ચિત્તમાં જે સંકલેશ રૂપે અસમાધિ થાય છે, તેને ઉપધિસંકલેશ કહે છે. ઉપાશ્રય વિષયક ચિત્તમાં જે અસમાધિ થાય છે તેને ઉપાશ્રય સંકેલશ કહે છે. કષાયરૂપ અથવા કષાચોથી જન્ય જે સંકલેશ થાય છે તેને કષાયસંકલેશ કહે છે.
આહારાદિની પ્રાપ્તિ ન થવાથી અથવા અપ્રશસ્ત આહારદિની પ્રાપ્તિ થવાથી ચિત્તમાં જે સંકલેશ થાય છે તેને ભક્તપાન સંકલેશ કહે છે. મનનો અથવા મનમાં જે સંકલેશ થાય છે તેને મનઃસંકલેશ કહે છે. વચન દ્વારા જે સંકેલશ થાય છે તેને વા સકલેશ કહે છે. કાયવિષયક સંકલેશનું નામ કાય સંકલેશ છે. જ્ઞાનની જે અવિશુદ્ધિ છે તેને જ્ઞાનસંકલેશ કહે છે. દર્શનની જે અવિશુદ્ધિ છે તેને દર્શન સંકલેશ કહે છે. ચારિત્રની જે અવિશુદ્ધિ છે તેને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #527

A
स्थानाङ्गसूत्रे तद्यथा-उपध्यसंक्लेश इत्यादि । एषां व्याख्या उपधिसंक्लेशादिभ्यो वैपरीत्येन भावनीया ।। सू० ४३ ॥
असंक्लेशयुक्ताश्च जीवा विशिष्टवीर्यबलवन्तो भवतीति बलं दशविधत्वेनाह
मूलम्-दसविहे वले पण्णत्ते, तं जहा-सोइंदियबले १, जाव फासिंदियबले ५ णाणबले ६, दंसणबले ७, चरित्तबले ८, तवबले ९ वीरियबले १० ॥ सू० ४४ ॥
छाया-दशविधं बलं प्रज्ञप्तम्, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियबलं १ यावत् स्पर्शेन्द्रिय बलं ५, ज्ञानबलम् ६, दर्शनवलं ७, चारित्रबलं ८, तपोवलं ९, वीर्यबलम् १० ॥ सू० १४ ॥ है, वह दर्शनसंक्लेश है, चारित्रकी जो अविशुद्धि है वह चारित्र संक्लेश है, इसी प्रकारसे असंक्लेश रूप जो समाधि है, वह भी दश प्रकारकी कही गई है, इसके प्रकारोंकी व्याख्या उपधि संक्लेश आदि की व्याख्यासे विपरीत है ऐसा जानना चाहिये ।। सूत्र ४३ ॥ ____ असंक्लेश युक्त जीव विशिष्ट वीर्य बलवाले होते हैं एसा विचार करके अब सूत्रकार दश प्रकार से बलका कथन करते हैं-- - "दसविहे बले पण्णत्ते" इत्यादि । सूत्र ४४ ॥
मन्त्रार्थ-बल १० प्रकारका कहा गयाहै, जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय बल १, यावत् स्पर्शनेन्द्रिय बल ५, ज्ञान बल ६, दर्शन बल ७, चारित्र बल ८, तपो बल ९ एवं वीर्य बल १०॥ ચારિત્ર સંકલેશ કહે છે. એ જ પ્રમાણે અસંકલેશ રૂપ જે સમાધિ છે, તેના પણ દસ પ્રકાર પડે છે. તેમની વ્યાખ્યા ઉપધિ સંકલેશ આદિની વ્યાખ્યા કરતાં વિપરીત સમજવી. | સૂત્ર. ૪૩ છે
અસંલેશ યુક્ત છે વિશિષ્ટ વીર્ય બલવાળા હોય છે. પૂર્વસૂગ સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર દસ પ્રકારના બલનું નિરૂપણ કરે છે–
"दसविहे बले पण्णत्ते" त्याह-(सू. ४४) સૂત્રાર્થ–સામર્થ્યને બળ કહે છે. તે બળના નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે. (૧) શ્રોત્રેન્દ્રિય બળથી લઈને સ્પર્શેન્દ્રિયબળ પર્યન્તના પાંચ પ્રકારનાં બળ, (६) शानमण, (७) शन, (८) शनण, (८) यात्रिय, (6) तपोमण मन (१०) वाय .
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #528

सुधाटोका स्था० १० सू० ४४ दशविधवलनिरूपणम्
टीका-'दसविहे बले' इत्यादि
बलं-सामर्थ्य , तद् दशविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-' श्रोत्रेन्द्रियबलम्' इत्यादि । तत्र-श्रोत्रेन्द्रियबलम्-श्रोत्रेन्द्रियविषयग्रहणसामर्थ्यम् । यावत्पदेन-' चक्षुरिन्द्रियबलं घ्राणेन्द्रियबलं रसनेन्द्रियबलम् ' इति पदत्रयं ग्राह्यम् । तथा-स्पर्शेन्द्रियवलम् ५। एषामर्थस्तु पूर्ववद्विज्ञेयः । तथा-ज्ञानबलम्-अतीतानागतवस्तुपरिज्ञानसाम
र्थ्यम् , चारित्रसाधनतया मोक्षसाधनसामर्थ्य वा ६। दर्शनबलम्-अतीन्द्रियाणां तर्कमात्रेण अनवबोध्यानां पदार्थानां जिनवचनप्रामाण्याद् रोचनम्-अभिरुचीकर
सामर्थ्यका नाम बल है, यह बल जो १० प्रकारका कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है, श्रोत्रेन्द्रिय की अपने विषयका ग्रहण करनेकी जो सामर्थ्य है वह श्रोत्रेन्द्रिय बल है। __ यहां यावत्पदसे " चक्षुरिन्द्रिय वल, ध्राणेन्द्रिय बल, रसनेन्द्रिय बल" इन तीन बलोंका ग्रहण हुआ है, चक्षुन्द्रियकी जो अपने विष. यको ग्रहण करनेकी शक्ति हैं वह चक्षुइन्द्रिय बल है, घ्राणइन्द्रियकी जो अपने विषयको ग्रहण करनेकी शक्ति हैं वह घ्राणेन्द्रिय बल है, रसनाइन्द्रियकी जो अपने विषयको ग्रहण करने की शक्तिहै, वह रसनेन्द्रियपल है, तथा-स्पर्शनेन्द्रियकी जो अपने विषयको ग्रहण करनेकी शक्ति है, वह स्पर्शनेन्द्रिय बल है। ज्ञान में जो अतीत अनागत वस्तुओंको जाननेकी शक्ति है वह अथवा-चारित्रके साधनसे जो मोक्षके साधनकी सामर्थ्य है वह ज्ञानबल है, तर्क मात्रसे अनवबोध्य अतीन्द्रिय
શ્રોત્રેન્દ્રિયમાં પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાનું સામર્થ્ય હોય છે તેને श्रोत्रेन्द्रिय ४९ छे. मी " यावत् (५यन्त)" ५४थी “ यक्षुरिन्द्रिय, ધ્રાણેન્દ્રિયખળ અને રસનેન્દ્રિયબળ,” આ ત્રણ પ્રકારનાં બળ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે ચલઇન્દ્રિયની જે પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે, તેને ચક્ષુરિન્દ્રિયબળ કહે છે. ધ્રાણેન્દ્રિયની જે પોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે, તેને ધ્રાણેન્દ્રિયબળ કહે છે. રસના ઈન્દ્રિયની જે પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે. તેને રસનેન્દ્રિયબળ કહે છે. સ્પર્શેન્દ્રિયની જે પિતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાની શક્તિ છે. તેને સ્પર્શેન્દ્રિયબળ કહે છે.
- જ્ઞાનમાં જે ભૂતકાલિન અને ભવિષ્યકાલિન વસ્તુઓને જાણવાની શક્તિ છે તેનું નામ જ્ઞાનબળ છે. અથવા-ચારિત્રના સાધન વડે મેક્ષ રૂપ સાધ્યને સાધવાનું જે સામર્થ્ય છે તેનું નામ જ્ઞાનબળ છે.
જિનેન્દ્ર ભગવાનના વચનને પ્રમાણભૂત માનવા અને તે વચનને પિતાની રુચિને વિષય બનાવી તેનું નામ દર્શનબળ છે. એટલે કે તર્કમાત્રથી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #529

५००
स्थानाङ्गसूत्रे णम् ७ तथा-चारित्रबलम्-एतदवलम्ब्य जीवो दुष्करमपि सांसारिकपदार्था सक्तिपरित्यागं कृत्वाऽनन्तमव्याबाधमैकान्तिकमात्यन्तिकमात्मानन्दमनुभवतीति ८) तपोबलम्-तपसोऽनशनादेः सामर्थ्यम् । एतत्प्रभावेण जीवोऽनेकजन्मार्जितं दुःखनिदानभूतं निविडतया बद्ध कर्मग्रन्थि क्षपयति ९। तथा-वीर्यबलम्-वीर्यम् आत्मशक्तिः, तदेव वलम् । येन जीवो विभिन्नप्रकारासु गमनागमनादि क्रियासु प्रत्तो भवति, तथा येन च जीवः सकलकलिमलपटलमपनीय शाश्वतामन्दानन्दसन्दोहभाग्भवतीति १० ॥ सू० ४४॥ पदार्थों का जिन बचनकी प्रमाणतासे जो अपनी रुचिका विषय बनाना है वह दर्शन बल है, जिसके अवलम्बनसे जीव दुष्कर भी सांसारिक पदार्थों की आसक्तिका परित्याग करके अनन्त अव्यायाध रूप जो ऐकान्तिक आत्यन्तिक आत्माका आनन्द है उसका अनुभव करता है, वह चारित्र बल है, अनशन आदि तपकी जो शक्ति है वह तपोबल है इसके प्रभावसे जीव अनेक जन्मान्तरों में उपार्जित किये गये, दुःखके आदि कारण एवं गाढरूपसे बन्धको प्राप्त हुए ऐसे कर्मो को नष्ट कर देता है, आत्मशक्ति रूप जो बल है, वह वीर्यबल है, इसके प्रभावसे जीव विभिन्न प्रकारको गमनागमनादि रूप क्रियाओं में प्रवृत्त होता है, तथा इसीके प्रभावसे जीव समस्त कर्मरूप मलको निवारण करके शाश्वत आनन्द सन्दोहको प्राप्त करनेवाला होता है। सू०४४॥ ન સમજી શકાય એવાં અતીન્દ્રિય પદાર્થોના વિષયમાં જિનેન્દ્ર ભગવાને જે કહ્યું છે તેને જ પ્રમાણુ માનવું તેનું નામ દર્શનબળ છે. જેનું અવલંબન લઈને જીવ દુષ્કર સાંસારિક પદાર્થોની આસક્તિને પણ ત્યાગ કરીને અનંત, અવ્યાબાધ એવાં એકાન્તિક અને આત્યન્તિક આત્માના આનંદને અનુભવ रे छे. तेनु नाम यारित्रम छे.
અનશનાદિ તપની જે શક્તિ છે તેને તપોબળ કહે છે. તપના પ્રભાવથી જીવ અનેક જન્માન્તરોમાં ઉપાર્જિત કરેલાં, દુઃખના આદિ કારણ રૂપ, અને ગાઢ રૂપે બન્ધદશાને પામેલાં એવાં કર્મોનો નાશ કરી નાખે છે.
આત્મશક્તિ રૂપ જે બળ છે તેનું નામ વીર્યબળ છે. તેના પ્રભાવથી જીવ વિભિન્ન પ્રકારની ગમનાગમનાદિ રૂપ ક્રિયાઓમાં પ્રવૃત્ત થાય છે તથા તેના જ પ્રભાવથી જીવ સમસ્ત કર્મરૂપ મળને સાફ કરીને શાશ્વત, અમન્દ આનંદ સંદેહને પ્રાપ્ત કરે છે. એ સૂત્ર ૪૪
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #530

सुधा टीका स्था०१० सू०४५ सत्यमृषादिनिरूपणम्
५०१ अनन्तरं चारित्रबलमुक्तम् , चारित्रबलयुक्तश्च सर्वदा सत्यभाषी भवतीति सत्यं तद्विरुद्ध मृषादिकं च प्ररूपयितुमाह
मूलम्-दसविहे सच्चे पण्णत्ते, तं जहा-जणवय १ सम्मय २ ठवणा ३ नामे ४ रूवे ५ पडुच्च सच्चे ६ य। ववहार ७ भाव ८ जोगे ९, दसमे ओवम्मसच्चे १० य ॥१॥ दसविहे मोसे पण्णत्ते, तं जहा-कोहे १ माणे २ माया ३ लोहे ४ पिजे ५ तदेव दोले ६ य हास ७ भए ८ अक्खाइय ९, उवघायनिस्सिए १० दसमे दसविहे सच्चामोसे पण्णत्ते-तं जहा-उप्पन्नमोसए २ विगयमीसए २ उप्पण्णविगयमीसए ३ जीवमीसए ४ अजीवमीसए ५ जीवाजीवमीसए ६ अणंतमीलए ७ परित्तमीसए ८ अद्धामीसए ९ अद्धद्धामीसए १०॥३॥ सू०४५॥ __छाया--दशविधं सत्यं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-जनपदं १, सम्मतं २, स्थापना ३, नाम ४, रूपं ५, प्रतीत्यसत्यं ६ च । व्यवहारो ७, भावो ८, योगो ९ दशममौपम्यसत्यं १० च ॥ १॥ दशविधं मृषा प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-क्रोधो १ मानो २ माया ३ लोमः ४ प्रेम ५ तथैव दोषश्च ६। हासो ७ भयम् ८ आख्यायिका ९ उपघातनिश्रितं १० दशमम् ॥ २॥ दशविधं सत्यमृषा प्रज्ञप्तम् , तद्यथाउत्पन्न मिश्रकम् १, विगतमिश्रकम् २, उत्पन्नविगतमिश्रकम् ३ जीबमिश्रकम् ४ अजीवमिश्रकम् ५ जीवाजीवमिश्रकम् ६ अनन्तमिश्रकम् ७, परीतमिश्रकम् ८, अद्धामिश्रकम् ९ अद्धाद्धा मिश्रकम् १० ॥ ३ ।। मू० ४५ ।। ___ ऊपरके ४४ वें सूत्रमें चारित्र बलके विषयमें कथन किया गया है, सो इस चारित्र बलसे युक्त जो जीव होता है, वह सर्वदा सत्यभाषी होता है, अतः अब सूत्रकार सत्यका और इस सत्यसे विरुद्ध मृषा आदिका कथन करते हैं-"दसविहे सच्चे पण्णत्ते" इत्यादि ॥सू०४५।।
પૂર્વસૂત્ર ચારિત્રબલ વિષે કહેવામાં આવ્યું. આ ચારિત્રબળથી સંપન્ન હોય એ જીવ સર્વદા સત્યભાષી હોય છે. પૂર્વ સૂત્ર સાથે આ પ્રકારના લીધે હવે સૂત્રકાર સત્યના ૧૦ પ્રકારનું અને તેના કરતાં વિપરીત એવાં भूषा ( असत्य)न। इस प्राशनु ४थन ४२ छ
दसविहे सच्चे पण्णते" त्या:-(सू. ४५)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #531

OTA
५०२
स्थानाङ्गसूत्रे टोका--' दसविहे सच्चे ' इत्यादि--
सद्भ्यः-प्राणिभ्यः पदार्थेभ्यो मुनिभ्यो वा हितं सत्यं, तद्दशविधं प्रज्ञतम् , तधथा-'जनपदः ' इत्यादि। अत्र-जनपदादयः शब्दा उत्तरपदलोपेन निर्दिष्टाः । अत एतेषु सत्यमिति पदं संयोजनीयम् । तथाहि-जनपदसत्यं-तं तं जनपदमधिकृत्य इष्टार्थप्रतिपत्तिजनकतया व्यवहारहेतुत्वात् सत्यमित्यर्थः । यथा-कोकणादिषु पयः पिच्च, इत्यादि-कथ्यते १। सम्मतसत्यम्-सकललोक सम्मत्या सत्यतया प्रसिद्धम् । यथा-कुमुदकुवलयोत्पलतामरसानां पङ्कजातत्वे
सत्य १० प्रकारका कहा गया है।
जो प्राणियोंके लिये पदार्थों के लिये अथवा मुनिजनोंके लिये हित रूप होता है, वह सत्य है वह सत्य इस प्रकार से १० भेदोंवाला कहा गया है, जैसे-जनपद सत्य १, सम्मत सत्य २, स्थापना सत्य ३ नाम सत्य ४, रूप सत्य ५, प्रतीत्य सत्य ६ व्यवहार सत्य ७ भावसत्य ८ योगसत्य ९ और औपम्प सत्य १०।।
इसलिये इनमें "सत्य" पद लगा लेना चाहिये उस उस जनपदको लेकर जो वचन इष्ट अर्थकी प्रतिपत्तिका जनक होनेसे व्यवहारका हेतु होता है, और इसी कारण जो सत्य माना जाता है, वह वचन जनपद सत्य है, जैसे कोङ्कण आदि देशों में पय-पानीको "पिच्च" कहा जाता है १ जो वचन सकल लोकोंको सम्मति से सत्य रूपसे प्रसिद्ध होता है वह सम्मत सत्य है, जैसे कुमुद, कुवलप, उत्पल, तामरस ये सब
સત્ય દસ પ્રકારનું કહ્યું છે. જે પ્રાણુઓને માટે, પદાર્થોને માટે અથવા મુનિજનોને માટે હિતરૂપ હોય છે, તેનું નામ સત્ય છે. તેના નીચે પ્રમાણે १० ५२ ४या छ-(१) ५. सत्य, (२) सम्मत सत्य, (3) स्थापनासत्य, नामसत्य, (५) ३५सत्य, (6) प्रतीत्यसत्य, (७) व्यवहारसत्य (८) मापसत्य, () योगसत्य भने (१०) भोपभ्यसत्य.
હવે આ દસે પ્રકારના સત્યને ભાવાર્થ સમજાવવામાં આવે છે–જે જે જનપદમાં જે વચન ઈષ્ટ અર્થની પ્રતિપત્તિનું જનક હેવાને કારણે વ્યવહારના હતરૂપ બનતું હોય છે અને એ જ કારણે જેને સત્ય માનવામાં આવે છે, अवां क्यनने मनपसत्य समायु.
२ ४मा ५५ (पाए)ने “पिच" । छे. पाथीने “पिच्च' डेवु तन५४सत्यना दृष्टांत ३५ समा. रे જે વચન સકળ લેકની સંમતિથી સત્યરૂપે પ્રસિદ્ધ થાય છે, તે વચનને સંમત સત્ય કહે છે. જેમ કે કુમુદ, કુવલય, ઉત્પલ, તામરસ વગેરે પંકમાં પેદા થાય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૫

Page #532

सुधा टीका स्था०१० सू० ४५ सत्य मृषादिनिरूपणम् ।
५०३ समानेऽपि सूर्योदयविकसनशील अरविन्दमेव पङ्कजत्वेन सकलसम्मतं न शेषम् , इति । २ । स्थापनासत्यम्-स्थाप्यते तत्तद्रूपेण या सा स्थापना, तद्रूपं सत्यम् । इदं च तथाविधमङ्कादिविन्यास मुद्राविन्यासं चोपलभ्य प्रयुज्यते । तत्राङ्गादि विन्यासमुपलभ्य यथा-पुरस्थित बिन्दुद्वयसहितमेकमङ्कमुपलभ्य शतमिदमिति, बिन्दुत्रय सहितमेकमङ्कमुपलभ्य सहस्रमिदमिति । तथाविधमुद्रादिविन्यासमुपलम्य तु मृतिकादिषु माषोऽयं कार्षापणोऽयमिति । ३ । नामसत्यम्-नामतः सत्यं, यथा-कुलमवर्द्ध यन्नपि कुलवर्द्धन इति नाम ४। रूपसत्यम्-रूपतः सत्यम् , यथापङ्कसे उत्पन्न होते हैं फिर भी सूर्योदय के होने पर विकसनशील होने के कारण अरविन्दही पंकज रूपसे सकल जन सम्मत है, शेष नहीं २, स्थापना रूपसे जो सत्य है, वह स्थापनासत्य है यह स्थापनासत्य अङ्क आदिके विन्यासको लेकर देखा जाता है, अङ्क आदिके विन्यासको लेकर स्थापना सत्य इस प्रकार से हैं जैसे-१ संख्याके आगे ० ० बिन्दुओंसे १०० की जो संख्या मानी जाती है, तीन बिन्दुओंके रखने से हजार की संख्या मानी जाती है वह सब स्थापनासत्य हैं इसी प्रकारसे मृत्तिकादिकोंमें जो यह एक माषा है यह एक तोला है, इत्यादि रूप जो व्यवहार है वह भुद्राविन्यास रूप स्थापना सत्य है ३, नामसे जो सत्य है वह नामसत्य है जैसे-कुलको नहीं बढाने पर भी व्यवहार में कुलवर्द्धन ऐसा नाम रख लिया जाता है, सो यह नामसत्य है ।४। છે. છતાં પણ સૂર્યોદય થાય ત્યારે જ વિકસવાના સ્વભાવવાળા અરવિંદને જ સકળલેકમાં પંકજને નામે ઓળખવામાં આવે છે- અન્ય ફૂલેને (કુમુદાદિને) પંકજ રૂપે ઓળખવામાં આવતાં નથી. અરવિંદ (કમળ)ને પંકજ કહેવું તે લેકસમ્મત સત્ય છે.
સ્થાપના સત્ય સ્થાપના રૂપે જે સત્ય છે તેનું નામ સ્થાપના સત્ય છે. અંક આદિના વિન્યાસની દષ્ટિએ આ પ્રમાણે સ્થાપના સત્ય જોવામાં આવે છે.-“એક સંખ્યાની જમણી બાજુએ (બે શૂન્ય) મૂકવાથી જે ૧૦૦ સંખ્યા માનવામાં આવે છે અને ૦૦૦ (ત્રણ શૂન્ય) મૂકવાથી જે ૧૦૦૦ ની સંખ્યા માનવામાં આવે છે તે સ્થાપના સત્યના દૃષ્ટાંત રૂપ છે એજ પ્રમાણે માટી આદિને માટે આ એકમાણે છે, આ એક તોલે છે” ઈત્યાદિ રૂપ જે વ્યવહાર થાય છે તે મુદ્રાવિન્યાસરૂપ સ્થાપના સત્ય છે.
નામસય-નામની અપેક્ષાએ જ (નહીં કે ગુણની અપેક્ષાએ) જે સત્ય છે તેને નામસત્ય કહે છે. જેમ કે કુળની વૃદ્ધિ નહીં કરનારને પણ “કુલવર્લ્ડન “ એવી સંજ્ઞા દ્વારા ઓળખવામાં આવે છે ધન વિનાના આદમીનું નામ "धनपार" हाय छे. मा नामसत्यनां हटान्त छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #533

५०४
स्थानाक्षसूत्रे दम्भतोऽपि प्रव्रजित इत्युच्यते । ५ । प्रतीत्य सत्यम्-प्रतीत्य वस्त्यन्तरमाश्रित्य सत्यम् । यथा-अनामिकायाः कनिष्ठिकामाश्रित्य दीर्घत्वं, मध्यमामाश्रित्य तु हस्वत्वमिति ६। व्यवहारसत्यम्-व्यवहारो-लोकव्यवहारः, तदपेक्षया सत्यम् । यथा-गिरिर्दह्यते भाजनं स्त्रवति, अलोमिका एडका, इत्यादि । अयं भावःलोके गिरिंगततृणादिदाहेऽपि तृणादिना सह गिरेरभेदमाश्रित्य गिरिदह्यते, इति । भाजनगतजलस्रावेऽपि जलभाजनयोरभेदविवक्षगाद् भाजन स्रवति, इति, कर्त्तनयोग्यलोमाभावे सूक्ष्मलोमसद्भावेऽपि अलोमिका एड केति च प्रयुज्यते, इति । जो रूपसे सत्य होता है, वह रूप सत्य है जैसे-कोई दम्भसे भी चाहे प्रवर्जित क्यों न हुआ हो पर फिर भी वह प्रवजित कहा ही जाता है, सो यह रूपसत्य है ॥५॥ ___ वस्त्वन्तरको आश्रित करके जो सत्य है वह प्रतीत्य सत्य है, जैसे-अनामिका अगुलीमें कनिष्ठिका अङ्गुलीकी अपेक्षा दीर्घता है, और मध्यमा अगुलीकी अपेक्षा हूस्वता है ६ लोक व्यवहारकी अपेक्षासे जो सत्य है वह व्यवहार सत्य है, जैसे लोकमें कहा जाता है कि पहाड जल रहा है घर चू रहा है एडका (धेटा) लोम विना की है, यद्यपि पर्वत नहीं जलता है पहाडमें रहा तृणादि पदार्थ पर तृणादिके साथ गिरिका अभेद मानकर पहाड जल रहा है, ऐसा लोकमें व्यवहार होता है इसी तरहसे घर चूना है परन्तु जल और घरमें अभेदकी विवक्षा करके लोक कह देता है कि घर चू रहा है इसी
રૂપસત્ય-જે રૂપની અપેક્ષાએ સત્ય હોય છે તેને રૂપસત્ય કહે છે જેમ કે કઈ વ્યક્તિ દંભને ખાતર પ્રવૃજિત થાય, છતાં પણ તેને વેષ જોઈને તેને પ્રજિત જ કહેવામાં આવે છે. આ રૂપસત્યના દષ્ટાન્તરૂપ છે.
પ્રતીત્યસત્ય શું વત્વતર (અન્ય વસ્તુને)ને આશ્રય લઈને જે સત્ય રૂપ મનાય છે તેને પ્રતીય સત્ય કહે છે. જેમ કે અનામિકા નામની જે આંગળી છે તે ટચલી આંગળી કરતાં મોટી છે અને વચલી આંગળી કરતાં નાની છે.
વ્યવહાર સત્ય-લેકવ્યવહારની અપેક્ષાએ જે વચન સત્ય ગણાય છે તે વચનને વ્યવહાર સત્ય કહે છે. તેનાં દૃષ્ટાંતે નીચે પ્રમાણે છે–પહાડ સળગી રહ્યો છે, ઘર ચૂવે છે, ઘેટું રુવાટી વિનાનું છે,” ઈત્યાદિ વા વ્યવહાર સત્યના દૃષ્ટાંતરૂપ છે. ખરી રીતે પહાડ બળતો નથી, પણ તૃણાદિ પદાર્થ બળતાં હોય છે. છતાં તૃણાદિની સાથે પહાડને અભેદ માનીને “પહાડ બળે છે,” એ લેકમાં વ્યવહાર થાય છે. ઘર ચૂતું નથી, પણ પાણી સૂવે છે. છતાં પણ ઘર અને જલમાં અભેદ માનીને “ઘર ચૂવે છે,” એવું લેકે કહે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #534

५०५
सुधा टीका स्था०१० सू० ४५ सत्यमृषादिनिरूपणम् भावसत्यम्-भावो वर्णादिः, ततः सत्यम् । अयं भावः-यो मावो वर्णादियस्मिन्नुस्कटो भवति, तं भावमाश्रित्य तस्मिन् यः शब्दप्रयोगः स भावसत्यम् । यथा शुक्ला बलाका-बकपङ्क्तिःता इति। बलाकायां यद्यपि निश्चयेन पञ्चवर्णसदभावः, तथापि सा शुक्लवर्णस्य प्राचुर्यात् शुक्लेति व्यपदिश्यते, इति ॥ ८॥ योगसत्यम्-योगः सम्बन्धः, ततः सत्यम् । यथा-छत्री दण्डीति । छत्रयोगवान् दण्डयोगवान् कदाचित् छत्रदण्डयोर्योगाभावेऽपि छत्री दण्डीति प्रोच्यते, इति ॥९॥ तथाप्रकारसे कतरनेके योग्य लोमों के अभावमें सूक्ष्म लोमोंके सद्भाव होने पर भी भेड विना लोम की है ऐसा व्यवहार होता है ।
भावसत्य--भाव नाम वर्ण आदिका है, इस वर्णादिकके आश्रित जो सत्य है वह भावसत्य है जैसे-वलाका बगले की पंक्ति शुक्ल है देखा जावे तो निश्चय नयकी अपेक्षा से बलाकामें पांचों ही वर्ण होते हैं-पर उसमें शुक्ल वर्ण अधिक होता है इसलिये उसकी प्रचुरताको लेकर बलाका शुक्ल है ऐसा व्यवहार होता है. अतः यह भावसत्य है इस प्रकार जिसमें जिस वर्णकी अधिकता होतीहै, उस वर्णकी अधिक ताको लेकर होनेवाला व्यवहार नयकी अपेक्षासे ही भावसत्य है ८ । ___ योगसत्य--सम्बन्ध रूप योगसे जो सत्य है वह योगसत्यहै जैसेछत्री दण्डी आदि रूप व्यवहार-जो सदा अपने पास दण्ड एवं छत्र रखता है, व्यवहारमें वह छत्ते वाला दण्डेवाला कहा जाता है परन्तु यदि उसके पास दण्ड और छत्ता नहीं भी होते हैं तब भी वह दण्डी और छत्री ऐसा कहा जाता है ९। કહે છે. કાતરવા લાયક રુવાંટીને અભાવ હોય અને સૂક્ષ્મ રુવાંટીને સદ્ભાવ हाय त्यारे “टु वांटी (बनानु छ,” आयुसा ४९ छे.
ભાવસત્ય-વર્ણ આદિનું નામ ભાવ છે. કઈ પણ વસ્તુમાં જે રંગની અધિકતા હોય તે પ્રકારના તે વસ્તુનો રંગ કહે. તે ભાવસત્ય છે. જેમ કે
બલાક શુકલવર્ણની છે.” ખરી રીતે બલાકામાં પાંચે વન સદ્ભાવ હોય છે, પરંતુ તેમાં શુકલવર્ણ અધિક હોય છે-તેથી શુકલવર્ણની પ્રચુરતાને લીધે “બલાકા શુકલ છે,” એવો વ્યવહાર થાય છે. આ પ્રકારે વર્ણની અધિકતાની અપેક્ષાએ જે વ્યવહાર થાય છે. તેને ભાવસત્ય કહે છે.
ગસત્ય-સંબંધરૂપ રોગની અપેક્ષાએ જે સત્ય છે તેને ગસત્ય કહે છે. જેમ કે જે પોતાની પાસે દંડ રાખે છે તેને દંડાવાળા અને છત્રી રાખે છે તેને છત્રીવાળ કહે છે; ભલે ક્યારેક તેની પાસે, દડે અથવા છત્રી ન હોય, તેપણ તેમને માટે “દંડાવાળા, છત્રીવાળા,” ઈત્યાદિ જે ગૃવહાર થાય છે તે ગસત્ય રૂપ સમજ. स्था०-६४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #535

५०६
स्थानाइसूत्रे औपम्यसत्यम्-औपम्यम्-उपमा, ततः सत्यम् । यथा-समुद्रवत्तडाग इति १०११॥
तथा-मृषा-असत्यं, तद् दशविघं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-क्रोध इत्यादि । अत्राऽपि क्रोधादिपदेन ' क्रोधमृषा' इत्यादिरूपेण बोध्यम् तथाहि-क्रोधमृषा-क्रोधाश्रित म् असत्यम् । यथा-क्रोधवशापिता पुत्रं प्रति कथयति- नासित्वं मम पुत्रः' इति १। मानमृषा-मानमाश्रित्यासत्यम् । यथा- अपण्डितोऽपि मानवशादाह'महापण्डितोऽह '-मिति २। मायामृषा-मायावशादसत्यम् । यथा-न्यासरक्षकेण
औपम्यसत्य-उपमासे जो सत्य है वह औपम्य सत्य है जैसे-व्यवहार में ऐसा क दिया जाताहै कि यह तडाग तालाव, समुद्रकी तरहहै १०
इसी प्रकार से मृषा वचन भी दश प्रकारका कहा गया है-मृषा नाम असत्यका है जैसे-क्रोध १ मान २ माया ३ लोभ ४ प्रेम ५ दोष ६ हास ७ भय ८ आख्यायिका ९ एवं उपघात निश्रित यहाँ प्रत्येक पदके साथ मृषा शब्दका योग कर लेना चाहिये जैसे-क्रोध मृषा इत्यादि जैसे-क्रोधके आश्रित होता है, वह क्रोधमृषा है जैसे-क्रोधके वशसे पिता पुत्रसे ऐसा कहने लगता है कि तूं मेरा पुत्र नहीं है ।
मानके आश्रित जो असत्य होता है, वह मान मृषाहै-जैसे-कोई अपण्डित मन के आवेशमें आकर कहने लगता है कि मैं बहुत बडा पण्डित हूँ।२। मायाके वशसे जो असत्य कहा जाता है, वह माया मृषा है-जैसे
ઔષમ્ય સત્ય-ઉપમાની અપેક્ષાએ જે સત્ય છે તેનું નામ પમ્ય સત્ય છે. જેમ કે લેકમાં એવું કથન થાય છે કે “આ તળાવ તે સમુદ્ર જેવું છે
એજ પ્રમાણે મૃષાવચન પણ ૧૦ પ્રકારનાં કહ્યા છે
અસત્ય વચનને મૃષાવચન કહે છે. તેના ૧૦ પ્રકારે નીચે પ્રમાણે છે(१) ध, (२) मान, (3) भाया, (४) सोस, (५) प्रेम, (६) द्वेष, (७) बास, (८) लय, (6) माध्याय! मने (१०) उपधात निश्रित.
અહીં પ્રત્યેક શબ્દની સાથે “મૃષા”ને યોગ કરવો જોઈએ જેમ કે કોધમૃષા ઈત્યાદિ.
ક્રોધને કારણે જે અસત્ય બેલાય છે તેને કાયમૃષા કહે છે. જેમ કે કઈ વાર કેપને કારણે પિતા પુત્રને કહે છે કે “તું મારો પુત્ર નથી.
માનસૃષા-માનને કારણે જે અસત્ય બેલાય છે તેને માન-મૃષા કહે છે. જેમ કે કોઈ અપંડિત માનના આવેશમાં આવીને બેસી જાય છે કે “હું घणे माटो लत छु."
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #536

सुधा टीका स्था० १० सू० ४५ सत्यमृषादिनिरूपणम् निक्षेप्ता प्रोच्यते--' नष्टस्ते न्यासः ‘थापण ' इति प्रसिद्धः' इति ३। लोभमृषालोभमाश्रित्य असत्यम् । यथा-अन्यथा क्रीत्वा' इत्थमेवेदं क्रीत'-मितिवणिक् प्रभृ. तीनामुक्तिरिति ४। प्रेममृषा-प्रेम-प्रीतिमाश्रित्य मृषा-असत्यम् । यथा-'तवदासोऽह ' मित्यादि ५। द्वेषमृषा-द्वेषाश्रितमसत्यम् । यथा-मत्सरिणां गुणसम्प. न्नेऽपि ' निर्गुणोऽय ' मित्यादिकथनम् ६। हासमृषा-हासमाश्रित्य असत्यम् । कोई २ धरोहर रखने वाला व्यक्ति अन्य किसी गहना रखनेवालेसेमायाके वशसे ऐसा कह देता है कि तेरी धरोहर नष्ट हो गई है। ___ लोभके आश्रित जो असत्य होता है वह लोभमृषा है जैसेजितने भावमें जो वस्तु नहीं खरीदी गई होती है-वेचनेवाला वणिक् उस वस्तुको लेनेवाले से ऐसा कह दिया करता है कि मैंने यह वस्तु इतने में ही खरीदी है ४।।
प्रीतिको आश्रित करके जो असत्य कहा जाता है वह प्रीतिमृषा है, जैसे-कितनेक मनुष्य प्रीतिके आवेशसे ऐसा कह दिया करते हैं, कि मैं तो आपका सेवक हूँ ५, द्वेषको आश्रित करके जो असत्य वचन बोले जाते हैं वह द्वेषामृषा है, जैसे-कितनेक मत्सरीजन (ईर्ष्यालु) अपने गुणवान् विपक्षीके प्रति ऐसा कह देते हैं कि वह तो बिलकुल मूर्ख है, हँसी मजाक में जो असत्य वचन बोल दिये जाते हैं वह हास
માયામૃષા-માયા (કપટ)ને કારણે જે અસત્ય બોલવામાં આવે છે તેને માયામૃષા કહે છે. જેમ કે કોઈ માણસ કેઈને ત્યાં પોતાનાં ઘરેણું આદિ થાપણ મૂકી ગયો હોય, તે પચાવી પાડવાના હેતુપૂર્વક “તે ઘરેણાં આદિ ચોર ચોરી ગયાં અથવા ઘરમાં આગ લાગવાથી નાશ પામ્યાં”, એવું અસત્ય બાલવું તેનું નામ માયામૃષા છે.
લેભમૃષા–લેભને કારણે જે અસત્ય બોલાય છે તેને “લોભામૃષા' કહે છે જેમ કે કોઈ વેપારી પિતે ચાર રૂપી ખરીદેલી વસ્તુ પાંચ રૂપીયે ખરીદે છે, એવું જે અસત્ય કથન ગ્રાહક પાસે કરે છે તેને લેભમૃષા કહે છે.
પ્રેમમૃષા-પિતાના પ્રેમ પ્રકટ કરવાને માટે જે અસત્ય વચન બોલાય છે તેનું નામ પ્રીતિમૃષા છે. જેમ કે પ્રેમના આવેશમાં કોઈ માણસ કેઈને એવું કહી નાખે કે “હું આપને સેવક છું.” આ પ્રેમમૃષાને દાખલ થયે
ષમૃષા-દ્વેષને કારણે અસત્ય બેલાય છે તેને શ્રેષમૃષા કહે છે. જેમ કે કઈ ગુણવાન વિરોધીને માટે એવું કહેવું કે “આ માણસ તે તદ્દન મખે છે.”
હાસમૃષા -મજાકમાં જે અસત્ય વચન બોલવામાં આવે છે. તેને હાસ અષા કહે છે. જેમ કે કોઈની મજાક કરવા માટે તેની કઈ વસ્તુ સંતાડી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #537

५०८
स्थानाङ्गसूत्रे
-
।
यथा - कस्यचित् केनापि कस्मिंश्चिद् वस्तुनि गृहीते पृष्टो हास्यवशात् स प्राह-' न मया दृष्ट '- मिति ७ | भयमृषा - भयमाश्रित्य मृषा । यथा - राजपुरुषैर्गृहीतानां चौराणामयथातथभाषणम् ८| आख्यायिका मृषा - आख्यायिकामाश्रित्य मृषा = अत्युक्त्यादिरूपा । यथा- गजमदजलैनंदीजावेति ९ तथा दशमं मृषा उपघात - निश्रितम् - उपधाते = माणिवधे निश्रितम् - आश्रितम् यथा - अधातके ' घातको ऽय ' मित्याद्यम्पाख्यानवचनम् १० ॥ २ ॥ तथा सत्यमृषा - सत्यं च तन्मृषा मृषा है - जैसे - कोई व्यक्ति हँसी हंसी में जब किसी की कोई वस्तु छिपा लेता है, तो जिसकी वह वस्तु होती है वह उससे पूछता है कि तुमने मेरी वह वस्तु देखी है? तो वह कह देता है कि मैंने तेरी वह वस्तु नहीं देखी है ||७||
भयको आश्रित करके जो असत्य बोला जाता है, वह भयमृषा हैजैसे - राजपुरुषों द्वारा पकडे गये चौर भयके वशसे झूठ बोल देते हैं | ८ |
आख्यायिका मृषा — कथा कहानीके प्रसङ्ग में जो चढा बढाकर बात कही जाती है वह आख्यायिका मृषा है - जैसे - वहां इतना मद्जल हाथियोंका झरा कि उससे एक नदी बहने लगी, जो असत्य प्राणि
में आश्रित होता है, वह उपधात निश्रित मृषा है जैसे- अघातकके विषय में यह घातक है, इत्यादि रूप अभ्याख्यान वचन १० इसी तरह से
દેવામાં આવે. જ્યારે તે માણસ એવું પૂછે કે “ ‘શુ' તમે મારી આ વસ્તુ લીધી છે?” ત્યારે એવે જવાબ આપવામાં આવે કે મે' તે વસ્તુ લીધી નથી ’’
66
તા આ પ્રકારના અસત્ય વચનને હાસમૃષા કહે છે.
ભયમૃષા-ભયને કારણે જે અસત્ય બેલવામાં આવે છે, તેને ભયમૃષા ઠંડે છે. જેમ કે રાજ્યના પેાલીસેા દ્વારા પકડવામાં આવેલે ચાર સજાના ભયથી જૂહુ ખેલે છે.
આખ્યાયિકામૃષા-કથા કહેતી વખતે અથવા કોઈ પ્રસંગનું વર્ણન કરતી વખતે જે મીઠું મરચુ' ભભરાવીને અતિશયાક્તિભરી વાત કરવામાં આવે છે તેનુ નામ આખ્યાયિકામૃષા છે. જેમ કે “ ત્યાં હાથીઓના ગડસ્થળમાંથી એટલે બધે મદ ઝર્યા કે મદની નદી વહેવા લાગી.’'
ઉપઘાતનિશ્રિતમૃષા-પ્રાણીવધના આશ્રય લઈને જે અસત્ય એલાય છે તેને ઉપઘાતનિશ્રિતમૃષા ક્રુહે છે. જેમ કે અઘાતકને ઘાતક કહેવે; તે આ પ્રકારનું મૃષાવચન ગણાય છે. આ પ્રકારના અભ્યાખ્યાન વચનને ઉપઘાતનિશ્ચિત મૃષા કહે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #538

सुधा टीका स्था०१० सू०४५ सत्यमृषादिनिरूपणम्
५०९ चेति, सत्यानृतात्मकं मिश्रवचन दश विधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-उत्पन्नमिश्रकम्इत्यादि । तत्र-उत्पन्नमिश्रकम्-उत्पन्नम्-उत्पन्नविषयं मिश्रं-सत्यमृषारूपम्उत्पन्नमित्रं, तदेव-उत्पन्नमिश्रकमिति । यथा-श्वस्ते शत दास्यामी'-त्युक्त्वा पश्चाशद्दतः, यद्वा-'अस्मिन्नगरे दशदारका जाताः' इति कथयतस्तन्यूनाधिकभावे सत्यामृषात्यातदिति । सत्य मृषा वचन भी सत्यामृतात्म वचन भी दश प्रकारका कहा गया है जैसे-उत्पन्न मिश्रक १, विगत मिश्रक २, उत्पन्नविगतमिश्रक ३ जीवमिश्रक ४, अजीवमिश्रक ५, अनन्तमिश्रक ६, अनन्त मिश्रक ७, परीतमिश्रक ८, अद्धा मिश्रक ९ और अद्धाद्धा मिश्रक १० ___ इनमें उत्पन्न विषयक जो सत्य मृषा रूप वचन है, वह उत्पन्न मिश्रक है-जैसे-मैं तुम्हें कल सौ रुपया दूंगा इस प्रकार कह कर ५० पचास देनेवालेके वचन उत्पन्न मिश्रक हैं-क्योंकि जितने रुपया देनेको कहा है उतने रुपया नहीं देनेसे तो मृषापन वचनमें आया-परन्तु दिये अवश्य हैं-अतः इस अपेक्षा वचनमें सत्यता आई इस तरह ऐसे वचन सत्य और मृषा इन दोनोंसे मिले हुए होनेके कारण उत्पन्न विषयमें सत्यमृषा मिश्रक हैं । इसी तरहसे इस नगरमें १० बालक उत्पन्न हुए हैं-इस प्रकारके वचनमें भी न्यूनाधिक भावके होने पर सत्यमृषा मिश्रकता जाननी चाहिये १।।
એજ પ્રમાણે સત્યમૃષા (સત્યાનૃતાત્મ) વચન પણ ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે.
(१) उत्पन्न मिश्र, (२) विशमिश्र, (3) अपवितभि४, (४) ७१. मिश्र, (५) अपमिश्रा, (६) मिश्र, (८) मनन्तमिश्रा, (८) मद्ध! मिश्र मने (१०) मद्धाद्धाभिश्र.
ઉત્પન્નમિઠક–ઉત્પન્ન વિષયક જે સત્યમૃષારૂપ વચન છે તેને ઉપન્નમિશ્રક કહે છે. જેમ કે કેઈને બીજે દિવસે ૧૦૦ રૂપીયા દેવાને વાયદો કર્યો હોય, પરન્ત પ૦ રૂપીયા દેવામાં આવે, તે તે પ્રકારનો વાયદો કરનારના વચનને ઉત્પમિશ્ર કહે છે, કારણ કે વાયદા પ્રમાણેની પૂરી રકમ ન દેવાને કારણે તેમાં સત્યને અંશ જળવાય છે. આ વચનમાં સત્ય અને મૃષા બન્ને સંમિ. લિત હોવાને કારણે આ પ્રકારનાં વચનોને ઉત્પન્ન વિષયની અપેક્ષાએ સત્યમૃષામિશ્રક કહે છે. તથા કઇ નગરમાં ૧૦ બાળકો ઉત્પન્ન થયાનું કથન કર. વામાં આવે, તે તેમાં પણ ન્યૂનાધિકતા સંભવી શકે છે. તેથી આ પ્રકારનાં વચનને પણ સત્યમૃષામિશ્રક કહી શકાય છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #539

५१०
स्थानानसत्र विगतमिश्रकम् -विगतविषयं मिश्रकम् । यथा-कस्मिंश्चिद् ग्रामे नगरे वा उनेषु अधिकेषु वा मृतेषु-' अद्यास्मिन् नगरे दशजना मृताः' इति २। उत्प न्नविगतमिश्रकम्-उत्पन्नविषयं विगतविषयं च यन्मिश्रकं तत् । यथा-एकस्मिन् ग्रामे ऊनेषु अधिकेषु वा दारकेषु उत्पन्नेषु-जातेषु. ऊनेषु अधि केषु वा जनेषु विगतेषु-मृतेषु-' अग्रास्मिन्नगरे दश बालका जाताः, दश जनावाद्यास्मिन् नगरे मृताः' इति ३। जीवमिश्रकम् जीवविषय मिश्रकम् । यथा-प्रभूतानां जीवतां स्तोकानां च मृतानां शङ्ख शङ्खनकादीनामेकं महाराशिं दृष्ट्वा कश्चिदवदति-' अहो ! महानयं जीवराशि'-रिति । अत्र सत्यमृपात्वं जीवतामजीवतां च महाराशौ महा
विगतमिश्रक--विगत विषय सम्बन्धी जो सत्यमृषा वचन है, वे विगत मिश्रक वचन हैं-जैसे-किसी एक ग्राममें कम या अधिक मनुष्यों के मर जाने पर ऐसा कहना कि आज इस ग्राममें दश आदमी मर गये हैं । ____उत्पन्नविगत मिश्रक वचन वे हैं जो उत्पन्न विषयक और विगत मिश्रक होते हैं-जैसे-किसी एक ग्राममें कम या अधिक लडकोंके उत्पन्न हो जाने पर या कम अधिकके मर जाने पर ऐसा कहना कि आज इस नगर में १० बालक उत्पन्न हुए हैं और १० आज मरे हैं ३॥
जीवमिश्रक--जीव विषयक जो सत्य मृषा वचन है वे जीव मिश्रक वचन हैं-जैसे-बहुत अधिक जीवित एवं कम मरे हुए शंख शंखनक (1) आदिकोंकी एक महा राशिको देखकर कोई ऐसा कहने लगे-कि अहो! यह जीव राशि बहुत बडी है इस प्रकार के वचनमें जो - વિગત મિશ્ર –વિગત વિષય સંબંધી જે સત્યમૃષા વચન છે, તેને વિગત મિશ્રક વચન કહે છે. જેમ કે કઈ ગામમાં ૧૦ કરતાં ઓછાં કે વધારે
એ કઈ દિવસ મરી ગયા હોય છતાં, તે ગામમાં તે દિવસે ૧૦ માણસે મરી ગયા, એવું કથન કરવું તેને વિગત મિશ્રક વચન કહે છે.
ઉત્પન્નવિગત મિશ્રક-ઉત્પન્ન વિષયક અને વિગત વિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે તેને ઉત્પન્નવિગત મિશ્રક કહે છે. જેમ કે કેઈ નગરમાં ૧૦ થી અધિક કે ઓછાં બાળકને જન્મ થયેલ હોય અને ૧૦ થી ન્યુન અથવા અધિક માણસોનું મૃત્યુ થયું હોય છતાં એવું કહેવું કે “આજે આ ગામમાં ૧૦ બાળકોને જન્મ થયે છે અને ૧૦ માણસનાં મરણ થયાં છે”
જીવમિશ્રક-જીવવિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે તેને જીવમિશ્રક વચન छ. म- वित भने थोडा मृत (वित) शम, शमन આદિને એક માટે ઢગલે જોઈને કોઈ એવું કહે કે-“ અરે, આ જીવરાશિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #540

सुघाटीका स्था० १०० ४५ सत्यमृषादिनिरूपणम्
५११
जीवराशित्वव्यपदेशेनेति ४। अजीवमिश्रकम् - अजीवविषयं मिश्रकम् । यथाप्रभूतानां मृतानां स्वोकानां जीवतां च शङ्खशङ्खनकादीनामेकं महाराशि दृष्ट्वा कश्चिद्वदति - ' अहो महानयम् अजीवराशि - रिति ५ । जीवाजीव मिश्रकम् - जीवाजीवविषयं मिश्रकम् । यथा - तस्मिन्नेव जीवन्मृतशङ्खशङ्कनकादिराशौ ' एतावन्तो जीवन्ति एतावन्तो मृताः' इति नियमतोऽभिधानम् ६| अनन्तमिश्रकमूअनन्तविषयं मिश्रकम् । यथा मूलकादिकमनन्तकायं तस्यैव सम्बन्धिभिः पाण्डुरैः पत्रैः अन्येन वा केनचिद् वनस्पतिना मिश्रमवलोक्य कश्चित् प्राह - ' सर्वोऽप्येसत्य मृषात् प्रकट किया गया है वह जीते हुए और नहीं जीते हुए शङ्खादिकों की महाराशिमें महाजीवराशिके व्यपदेश से प्रकट किया गया है |४| अजीवमिश्रक-- अजीव विषयक जो सत्य मृषा वचन हैं - वे अजीव मिश्रक वचन हैं जैसे-अधिक मरे हुए और कम जीते हुए शङ्क शेखनक आदिकोंकी एक महाराशिको देखकर कोई कहने लगे कि यह अजीव राशि महान है ५ ।
जीवाजीव मिश्रक-जीवाजीव विषयक जो मृषा वचन है वे जीवाजीव मिश्रक हैं-जैसे उसी जीती हुई और मरी हुई शंख-शंखनक आदि राशिमें ऐसा नियमसे प्रकट करना कि इसमें इतने जीवित हैं, और इतने मरे हैं ६, अनन्तमिश्रक-- अनन्त विषयक जो सत्य मृषा वचन हैं - वे अनन्तमिश्रक वचन हैं- जैसे-मूलक आदि अनन्त ઘણી માટી છે,” તે આ પ્રકારનાં વચનને જીવમિશ્રક વચન કહે છે, કારણ કે શ'ખાર્દિકેાની મહારાશિમાં જીવિત શખાદિ વધારે હાવાથી તેણે આ પ્રકારના શબ્દપ્રયોગ કર્યાં છે. તે મહારાશિમાં જીવન્ત શંખાદિ અધિક હૈાવાને કારણે સત્યતા પણ છે અને થાડા અજીવન્ત શ`ખાદિને કારણે મૃષાપનના પણ સદ્ભાવ છે.
જીવાજીવમિશ્રક-જીવ અને અજીવ વિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે તેને જીવાજીવમિશ્રક કહે છે. જેમ કે ઉપર્યુક્ત જીવન્ત અને અજીવન્ત શંખ-શખ નક આદિ રાશિમાં આટલાં મૃત છે એવું નિશ્ચય પૂર્ણાંક પ્રકટ કરવું.
અનન્તમિશ્રક-અનન્ત વિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે તેને અનન્તમિશ્રક કહે છે. જેમ કે મૂલક (મૂળા ) આદિ અનન્ત કાયને, તેના પીળાં પીળાં પાન સાથે અથવા કોઈ અન્ય વનસ્પતિ સાથે મિશ્રિત થયેલ જોઇને એવું કહેવું
કે
આ ખધાં અનન્તકાયિક છે,’ આ પ્રકારના કથનને અનન્તમિશ્રક કહે છે,
"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #541

___स्थानागसूत्रे पोऽनन्तकायिकः' इति । परीतमिश्रकम्-परीतविषयं मिश्रकम् । यथा-प्रत्येक वनस्पतिसंघातमनन्तकायिकलेशेन सहितमवलोक्य कोऽपि यदति-' सर्वोऽपिप्रत्येकवनस्पतिरय ' मिति ८५ अद्धामिश्रकम्-अद्धाः कालः, स चेह प्रस्तावात् दिवसो रात्रिर्वा गृह्य ते, तद्विषयं मिश्रकम् । यथा-कश्चित् कमपि जनं त्वरयन परिणतप्राये दिवसे वदति-' शीध करु रात्रिर्जायते -ति । रात्रौ वा परिणतप्रायायां वदति- उत्तिष्ठ सूर्य उद्गतः' इति ९। तथा-अद्धाद्धामिश्रकम्-दिवसस्य रात्र एकदेशोऽद्धाद्धा, तद्विषयं मिश्रकम् । यथा कचित् कमपि जन प्रथमपौरु. ष्यामेव जातायां त्वरयन्नेवं वदति- गच्छ मध्याहो जातः ' इति १० ||सू० ४५॥ कायको उसीके सम्बन्धी पाण्डु २-सफेद पत्तोंसे अथवा और किसी दूसरी वनस्पति से निश्रित हुआ देखकर कोई ऐसा कहने लगे कि यह सब अनन्तकायिक है ।।
परीतमिश्रक--परीत विषयक जो सत्यमृषा वचन है वह परीत मिश्रक वचन है जैसे प्रत्येक वनस्पतिके समूहको अनन्तकायिकके लेशसे सहित देख कर कोई ऐसा कहें कि यह सब प्रत्येक वनस्पतिहै८। ___ अद्धा मिश्रक--रात्रि या दिवस रूप कालका नाम यहांअद्धा शब्दसे गृहीत हुआ है, इस अद्धा रूप काल विषयक जो सत्य मृषा वचन है वह अद्धा मिश्रक वचन है, जैसे-जब दिवस समाप्ति की ओर जा रहा हो तब कोई किसीको जल्दी की ओर प्रेरित करता हुआ कहता है कि तुम जल्दी करो रात हो गई है, अथवा -जब रात समाप्त होनेकी ओर होती हैं तब कहता है-तुम शीध्र उठो-सूर्य निकल आया है ? दिवस
પરીતમિશ્રક-પરીત વિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે તેને પરમિશ્રક કહે છે. જેમ કે પ્રત્યેક વનસ્પતિના સમૂહને અન્નકાયિકના અંશથી યુક્ત જોઈને કઈ એવું કહે કે આ બધી પ્રત્યેક વનસ્પતિ છે, તો તે કથનને પરીમિશ્રક કહેવાય
અદ્ધામિશ્રક-રાત્રિ અથવા દિવસ રૂપ કાળને અહી “અદ્ધા” પદથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ અદ્ધારૂપ કાળવિષયક જે સત્યમૃષા વચન છે. તેને અદ્ધામિશ્રક કહે છે. જેમ કે દિવસ પૂરો થવાની તૈયારીમાં હોય ત્યારે કોઈની પાસે કઈ કામની ઝડપ લાવવા માટે એવું જે કહેવામાં આવે છે કે “તમે ઉતાવળ કરો, રાત પડી ગઈ છે અથવા રાત્રિ પૂરી થવાની તૈયારી હેય ત્યારે એવું જે કહેવામાં આવે છે કે “તમે જલદી ઊઠે, સૂર્યોદય થઈ ગયે છે,” આ પ્રકારના વચનને અદ્વામિશ્રક કહે છે.
અદ્ધાદ્ધ મિશ્રક-રાત્રિ અથવા દિવસનો જે એક દેશ (વિભાગ) હોય છે તેનું નામ “અદ્ધાદ્ધ છે. તે અદ્ધાદ્ધા વિષયક જે સત્યમૃષારૂપ વચન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #542

सुधा टीका० स्था १० सू० ४६ दृष्टिवादनामनिरूपणम्
५१३ अनन्तरसूत्रे भाषायाः प्रस्तावः कृतः । अतः सकलभाषणीयार्थव्यापक सत्यभाषारूपं दृष्टिवाद पर्यायतो दशविधत्वेनाह
म्लम्-दिट्रिवायस्स णं दस नामधेजा पण्णत्ता, तं जहादिटिवाएइवा १, हेउवाएइ वा २, भूयवाएइ वा ३, तच्चावाएइ वा ४, सम्मावाएइ वा ५, धम्मावाएइ वा ६, भासावि. चएइ वा ७, पुव्वगएइ वा ८, अणुजोगगएइ वा ९, सवपाण भूयजीवप्तत्तसुहावहेइ वा १० ।। सू० ४६ ॥ ____ छाया-दृष्टिवादस्य खलु दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-दृष्टिवाद इति वा १, हेतुवाद इति वा २, भूतवाद इति वा ३, तत्त्ववाद इति वा ४, सम्यग्याद इति वा ५, धर्मवाद इति वा ६, भाषाविषय इति वा ७, पूर्वगतइति वा ८, अनुयोगगत इति वा, ९, सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वसुखावह इति वा १०॥२०४६॥ अथवा रात्रिका जो एकदेश है वह अद्धादा है इस अद्धारा विषयक जो सत्य मृषा रूप वचन हैं वह अद्धाद्धा मिश्रक वचन है, जैसे-कोई किसी किसी मनुष्यको प्रथम पौरुषीके ही जाने पर शीघ्रताकी ओर प्रेरित करता हुआ ऐसा कहे कि-तुम जाओ दो पहर हो गया है।१०। सू०४५।
इस ऊपरके सूत्र में भाषाका प्रस्ताव किया गया है, अतः सकल भाषणीय अर्थमें व्यापक जो सत्य भाषारूप दृष्टिवाद है उसका कथन पर्यायकी अपेक्षा लेकर सूत्रकार दशविध रूपसे करते हैं
“दिहिवायरस णं दस नामधेज्जा पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र४६॥
दृष्टिवादके दश नाम कहे गये हैं-जैसे-दृष्टिवाद १, हेतुवाद २ છે. તેને અદ્ધાદ્વામિશ્રક કહે છે. જેમ કે પહેલે પ્રહર પૂરો થવાની તૈયારી હોય ત્યારે કામમાં ઉતાવળ કરાવવા માટે કેઈને એવું કહેવામાં આવે કે “તમે ઉતાવળ કરે, બીજે પ્રહર શરૂ થઈ ગયે.” આ પ્રકારના સત્યસૃષા વચનને અદ્ધાદ્વામિશ્રક કહે છે. એ સૂત્ર ૪પ છે
આગલા સૂત્રમાં ભાષાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે.
હવે સમસ્ત ભાષણય અર્થમાં વ્યાપક જે સત્યભાષારૂપ દૃષ્ટિવાદ છે તેનું કથન પર્યાયની અપેક્ષાએ દશવિધ રૂપે કરે છે–
"दिष्टि वायरस णं दसनामधेज्जा पण्णत्ता" छत्यादि-(सू. ४६)
दृष्टिवाना नाथे प्रभाये इस नाम ४२i छ-(१) दृष्टिा , (२) हेतुपा, (3) भूतवाह, (४) तत्पवाह, (५) सभ्यपा, (६) या (७) माषावियय, स्था०-६५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #543

५१४
स्थानाङ्गसूत्रे
टीका - दिडिवायस्स णं ' इत्यादि --
3
दृष्टिवादस्य - दृष्टो दर्शनानि, वदनं वादः, दृष्टीनां वादो दृष्टिवादस्तस्य, यद्वा' दृष्टिपातस्य ' इतिच्छाया दृष्टीनां सर्वनयदृष्टीनां पातो यस्मिन्नसौ दृष्टिपातस्तस्य, खलु दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा - दृष्टिवाद इति वा । इति शब्दोऽत्र स्वरूपनिरूपणे । वा शब्दो विकल्पे । एवमग्रेऽपि बोध्यम् । दृष्टिवाद शब्दस्यार्थस्त्वभिहित एवेति १ । हेतुवादः - हिनोति - गमयति जिज्ञासाविषयी भूतमर्थ यः स हेतुः - अनुमानोत्पादकं लिङ्गम्, उपचारादनुमानमेव वा, तस्य वादो भूतबाद ३ तत्त्ववाद ४, सम्यग्वाद ५, धर्मवाद ६, भाषा विचय ७ पूर्वगत ८ अनुयोग गत ९, और सर्वप्राण, भूत, जीव, सत्त्व सुखावह १०
दृष्टि नाम दर्शनोंका है, और बाद नाम कहनेका है, इस तरह दृष्टियों का जो याद है वह दृष्टिवाद है अथवा - 'दिट्टिवायरस "की संस्कृत छाया " दृष्टिपातस्य " ऐसी भी हो सकती है इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि जिसमें समस्त नयरूप दृष्टियोंका पात (निर्णय) होता है यह दृष्टिपात है इसके दश नाम जो कहे गये हैं उनका तात्पर्यार्थ ऐसा है यहां दृष्टिवाद आदि नामोंके साथ जो " इति शब्द आया है तथा वा शब्द विकल्प में आया है, दृष्टिवाद शब्दका अर्थ तो कह ही दिया गया है, जो जिनाज्ञा के विषयभूत अर्थ जानता है, वह हेतु है, ऐसा वह हेतु अनुमानका उत्पादक लिङ्ग रूप होता है अथवा उपचार से अनुमान रूप ही होता है इस हेतुका जो कथन है वह हेतुवाद है२ भूतवाद वास्तविक जो (८) पूर्वंगत, (ङ) अनुयोगगत मने (१०) सर्व आशु, भूत, कप, सत्त्वसुभावह દનાનું નામ દૃષ્ટિ છે. અને મત પ્રકટ કરવા અથવા કહેવુ તેનું નામ વાદ છે. આ રીતે દૃષ્ટિઓના જે વાદ છે તેનુ નામ દૃષ્ટિવાદ છે. અથવા' दिट्टिवायरस આ પદ્મની સંસ્કૃત છાયા પણ થાય છે. આ સંસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ તેના અથ આ પ્રમાણે થાય છે—જેમાં સમસ્ત નય રૂપ દૃષ્ટિઓના પાત થાય છે તેને દૃષ્ટિપાત કહે છે. હવે તેના દશ નામાનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે અહી' દૃષ્ટિવાદ આદિ નામેાની સાથે 'इति' तथा वा પદ આવ્યાં છે, તે વિકલ્પના અર્થમાં આવ્યાં છે, દૃષ્ટિવાદના અ` તે ઉપર સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યે છે.
66
,,
66
दृष्टिपातस्य
"
66
""
હેતુવાદ-જિજ્ઞાસાના વિષયભૂત જે અ`જનતા છે, તેનું નામ હેતુ છે. એવે તે હેતુ અનુમાનના ઉત્પાદક લિંગ (લક્ષણુ )રૂપ હાય છે. અથવા ઉપચારની અપેક્ષાએ અનુમાનરૂપ જ હોય છે. આ હેતુતું જે તેને હેતુવાદ કહે છે.
કથન કરે છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #544

सुघाटीका स्था० १० स०४६ दृष्टिवादनामनिरूपणम्
५१५ हेतुवाद इति २। भूतवादः-भूताः वास्तविकाः पदार्थास्तेषां वाद इति ३। तत्त्ववादः-तत्त्वानि-जीवादीनि, तेषां वादः । अथवा-तथ्यवाद इतिच्छाया । तत्रतथ्यः सत्यो वाद इति । सम्यग्वादः-सम्यग् अविपरीतो वादः इति ५। धर्मवादः-धर्माणां वस्तुपर्यायाणां धर्मस्य श्रुतचारित्रलक्षणस्य वाद इति ६। तथाभाषाविचयः-भाषा-सत्यादिका तस्या विचयो निर्णय इति । अथवा-भाषाविजयइति, पाठः । भाषायाःम्याचो विजयः-समृद्धिर्यस्मिन् स भाषाविजय इति ७। पूर्वगतः-पूर्वाणि -सर्वश्रुतात् पूर्व क्रियन्ते इति पूर्वाणि-उत्पादपूर्वादीनि चतु. देश तेषु गतः अभ्यन्तरीभूतस्तथाविधस्वभावत्वादिति । यद्वा-पूर्वाणि-उत्पाता. पदार्थहैं, वे भूत हैं इन भूतोंका जो वाद हैं वह भूतवाद है। जीवादिक तत्त्वों का जो वादहै वह तत्त्ववादहै अथवा-"तच्चावाएइ वा"की संस्कृतच्छाया तथ्यवाद ऐसी भी हो सकती हैं इस पक्षमें जो सत्यवाद है वह तथ्य वाद है। अविपरीत वादका नाम सम्यग्वाद है। धर्मों का-वस्तुकी पर्यायोंका-अथवा-श्रुतचारित्र रूप धर्मका जो वाद हैं वह धर्मवाद है सत्यादिक रूप भाषाओंका जो विचय-निर्णय है, वह भाषा विचय है अथया-"भासाविचएइ वा "की संस्कृतच्छाया " भाषा विजय" ऐसी भी होती है, इस पक्षमें भाषाका-वाणीका विजय-समृद्धि जिसमें है वह भाषा विजय हैं समस्त श्रुतोंसे जो पूर्वमें किये गये हैं वे पूर्व
ભૂતવાદ-વાસ્તવિક જે પદાર્થો છે તેમને ભૂત કહે છે. તે ભૂતોને જે વાદ છે તેને ભૂતવાદ કહે છે.
તત્ત્વવાદ-જીવાદિક તને જે વાદ છે તેને તત્વવાદ કહે છે. અથવા " तच्चावाएइवा” मा ५४नी सस्कृत छाया " तथ्या " ५५] थाय छे. मा તથ્યવાદને અર્થ સત્યવાદ થાય છે.
(५) सभ्यपा-मविपरीत वाहने सभ्यपाई छ.
(6) धपा-धारा (१२तुनी पायाने अथवा श्रुतयारित्र३५ धमन। જે વાદ છે તેનું નામ ધર્મવાદ છે.
(૭) ભાષાવિચય-સત્ય દિકરૂપ ભાષાઓને જે વિચય (નિર્ણય) છે તેનું नाम भाषापियय . अथवा-" भासाविचएइवा" A1 पहनी सकृत छाया "भाषावि०४५" ५५ थाय छे.
ભાષાવિજય એટલે વાણને વિજય અથવા વાણીની સમૃદ્ધિ જેમાં છે એવી ભાષાના કથનનું નામ ભાષાવિજય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #545

५१६
स्थानाङ्गसुत्रे
दीनि चतुर्दशगतानि - समाविष्टानि यत्र स तथा ( ८ ) अनुयोगगतः - अनुयोगो द्विविधः - मूलप्रथमानुयोगः, गण्डिकानुयोगश्चेति । तत्र - मूलप्रथमानुयोग :मूलं धर्मप्रणयनात्तीर्थकराः, तेषां प्रथमः सम्यक्त्वप्राप्तिरूपपूर्वमवादिगोचरो योऽनुयोगः = व्याख्यानं सः । तथा-गण्डिकानुयोगः - गण्डिका - इक्षुखण्डं, गण्डिकेव गण्डिका= एकाधिकाराग्रन्थपद्धतिः, सा च इक्ष्वाकुप्रभृतिवंशजातानां निर्वाणगमनानुत्तर विमानवक्तव्यता, तस्या अनुयोगः = व्याख्यानग्रन्थ इति । एवं द्विरूपेऽयोगे गत इति ९ । पूर्वगतोऽनुयोग गतश्चेत्येतन्नामद्वयं यद्यपि दृष्टिवादस्यांशभूतं, तथाऐसे पूर्व उत्पाद पूर्व आदि १४ हैं इनमें तथाविध स्वभाव होनेसे जो अभ्यन्तरी भूत है वह पूर्वगत है, अथवा - उत्पाद आदि १४ पूर्व जहां पर समाविष्ट है, वह पूर्वगत है अनुयोग गत मूलप्रथमानुयोग और गण्डिकानुयोगके भेद से अनुयोग दो प्रकारका है, इनमें धर्मके प्रणयनकर्ता होने से तीर्थंकर मूल हैं, इनका जो सम्यक्त्व प्राप्ति रूप पूर्व भवादि सम्बन्धी अनुयोग है, वह मूल प्रथमानुयोग है अनुयोग शब्दका अर्थ व्याख्यान है, इक्षु खण्डका नाम गण्डिका है गण्डिकाके समान जो गण्डिका है, एकाधिकारवाली ग्रन्थपद्धति है, वह गण्डिका है, ऐसी वह गण्डिका इक्ष्वाकु आदि वंश में उत्पन्न हुओंकी निर्वाण गमन सम्बन्धी वक्तव्यता रूप होती है, इस गण्डिकाका जो व्याख्यान ग्रन्थ है, वह गण्डिकानुयोग है इस तरह द्विरूप अनुयोगमें जो गत हैं वह
બધાં શ્રુતા કરતાં જેની રચના પહેલાં કરાઈ છે, તે શ્રુતનું નામ પૂ છે. ઉત્પાદપૂર્વ આદિ એવાં ૧૪ પૂર્વ છે. તેમાં આ પ્રકારનું લક્ષણ હાવાથી તેમને પૂર્વાંગત કહે છે. એટલે કે ઉત્પાદ આદિ ૧૪ પૂર્વના જે શાસ્ત્રગ્રન્થમાં સમાવેશ થાય છે તે શાસ્ત્રગ્રંથનુ નામ પૂગત છે.
अनुयोगगत-अनुयोग मे अहारनो छे (१) भूस प्रथमानुयोग, अने (२) ગડિકાનુયોગ, ધર્માંના પ્રણયનકર્તા ( પ્રવર્તક ) હેાવાથી તીથ કરાને મૂળરૂપ કહી શકાય, તેમના સમ્યકત્વપ્રાપ્તિરૂપ પૂર્વભવાદિ સંબંધી જે અનુચેાગ છે તેનુ નામ પ્રથમાનુયાગ છે. અનુયાગ શબ્દ વ્યાખ્યાનને વાચક છે. શેરડીના પતીકાનું નામ ગંડિકા છે આ ગંડિકા જેવી જે એકાધિકારવાળી ગ્રંથપદ્ધતિ છે. તેનુ નામ ગાડિકા છે. એવી તે ગૉંડિકા ઈક્ષ્વાકુ આદિવશેામાં ઉત્પન્ન થયેલા મનુષ્યોની નિર્વાહપ્રાપ્તિના અથવા અનુત્તર વિમાનમાં તેમના ગમનના વર્ષોંનરૂપ હાય છે. આ ગડિકાના જે વ્યાખ્યાનગ્રંથ છે તેનું નામ ગંડિકાનુયાગ છે. આ પ્રકારે આ એ પ્રકારના અનુયાગમાં જેના સમાવેશ થાય છે, તેને અનુચે ગગત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #546

सुधा टीका स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्रनिरुपणम् पीदम् अवयवेऽवयव्युपचाराद् दृष्टिवादतयोक्तमिति ९१ तथा-सर्वप्राणभूतजीवसत्त्वसुखावहः-सर्वेन्समस्ता ये प्राणाः द्वित्रिचतुरिन्द्रियादयश्च, भूताः-तरवश्व, जीवाः पश्चेन्द्रियाश्च, सत्त्याः पृथिव्यप्तेजोवायवश्चेति सर्वपाणभूतजीवसत्त्वाः, तेषां सुखावहः, संयमप्रतिपादकत्वात् निर्वाणहेतुत्वाच्वेति १० ॥ मू० ४६ ॥
अनन्तरसूत्रे दृष्टिवादोऽशस्त्ररूपत्वात् प्राप्यादीनां सुखावहतया दशविधत्वे. नोक्तः । अशस्त्रविपरीतं शस्त्रं तु दुःखावहमिति शस्त्र दशविधत्वेनाह
मूलम्-दसविहे सत्थे पण्णत्ते, तं जहा-सत्थमग्गी १, विसं २, लोणं ३, सिणेहो ४, खार ५, मंबिलं ६। दुप्पउत्तो मणो ७, वाया ८, काया भावो ९, अविरई १० ॥१॥ दसविहे दोसे पण्णत्ते, तं जहा तज्जायदोसे १ मइभंगदोसे २, पसत्थदोसे ३ परिहारदोसे । सलक्खण ५ कारण ६ हेउदोसे ७, संकामणं अनुयोग गत ये दो नाम यद्यपि दृष्टिवादके अंशभूत हैं फिर भी पूर्व गत एवं अनुयोग गत ऐसे नाम जो इसके कहे गये हैं वे अवयवमें अवयवीका उपचार करके दृष्टिवाद रूपसे कहे गये हैं तथा-" सर्व प्राणभूत जीवसत्वसुखावह " जो ऐसा नाम इसका कहा गया है वह उनको समस्त प्राणादिकोंको संयमका प्रतिपादक होने से एवं निर्वाणका हेतु होनेसे सुखावह हैं, इसलिये कहा गया है। ___यहां दोइन्द्रिय, तेइन्द्रि, चौइन्द्रिय आदि प्राण शब्दसे, वृक्षभूत शब्दसे, पंचेन्द्रिय जीव शब्दसे. और पृथिवी अप तेज एवं वायु, ये सत्व शब्दसे गृहीत हुए हैं ।।सू० ४६॥ કહે છે. જો કે પૂર્વગત અને અનુગગત આ બન્ને નામ દૃષ્ટિવાળા અંશરૂપ છે, છતાં પણ તેમના પૂર્વગત અને અનુગગત એવાં જે બે નામ આપવામાં આવ્યાં છે તે અવયવમાં અવયવીને ઉપયોગ કરીને દૃષ્ટિવાદ રૂપેકહેવામાં આવેલ છે,
“સર્વપ્રાણભૂતજીવ સર્વ સુખાવહ” એવું તેનું નામ આપવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ એ છે કે તે સંયમનું પ્રતિપાદક અને નિર્વાણના હેતુ રૂપ હોવાથી સમસ્ત પ્રાણદિકેને માટે સુખાવહ (સુખદાયક) છે પ્રાણ પદ દ્વાદ્રિય, ત્રીન્દ્રિય અને ચતુરિન્દ્રિય નું વાચક છે, ભૂત પદ વનસ્પતિકાનું વાચક છે, જીવ પદ પંચેન્દ્રિાનું વાચક છે અને પૃથ્વીકાય, અકાય, તેજસ્કાય भने वायुयनु वाय 'सत्व' ५४ छ, मेम समबु. ॥ सूत्र ४६ ॥
१ 'तज्जायदोसे० ' इन्द्रवज्रा छन्दः ।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #547

स्थानागसूत्रे ८, निग्गह ९ वत्थुदोसे १० ॥२॥ दसविहे विसेसे पण्णत्ते, तं जहा--वत्थु १ तज्जायदोसे २ य, दोसे एगट्रिएइ य ३। कारणे ४ य पडुप्पन्ने ५ दोसे ६ निच्चे ७ हि अट्रमे ८॥३॥ अत्तणा ९ उवणीए १० य विसेसेइ य ते दस ॥ सू० ४७ ॥ ____ छाया--दविधं शस्त्र प्रज्ञप्तम् , तद्यथा- शस्त्रमग्निः १ विर्ष २ लवणः ३ स्नेहः ४ क्षारः ५ अम्लम् ६। दुष्पयुक्तोमनो ७ वाक ८ काया-मावः ९ अविरतिः १० ।। १ ।। दशविधो दोषः प्रज्ञप्तः, तपथा-तज्जातदोषः १, मतिभङ्गदोषः २, प्रशास्तृदोषः ३, परिहारदोषः ४। स्वलक्षण ५-कारण ६-हेतुदोषः ७ संक्रामण ८-निग्रह ९-वस्तुदोषः १० ॥ २ ॥ दविधो विशेषः प्रज्ञप्तः, तद्यथा
अशस्त्ररूप होनेसे दृष्टिवाद प्राणादिकोंको सुखावह (सुखदायक) है, इसलिये उसे ४६ वे सूत्र में १० नामवाला कहा गया, परन्तु अशनसे विपरीत शस्त्र होता है और वह दुःखावह होता है इसलिये उसे भी अब सूत्रकार दश प्रकारसे कहते हैं -
शस्त्र दश प्रकारका कहा गया है जैसे-अग्नि शस्त्र १ विष शस्त्र २ लवण शस्त्र ३ स्नेह शस्त्र ४ क्षार शस्त्र ५ अम्ल शस्त्र ६, दुष्प्रयुक्त मनःशस्त्र ७ दुष्प्रयुक्त वचन शस्त्र ८, दुष्प्रयुक्त कायचेष्टा शस्त्र ९, और अविरति शस्त्र १०।
दोष दश प्रकारका कहा गयाहै-जैसे-तज्जात दोष १, मतिभङ्ग दोष २ प्रशास्तु दोष ३ परिहार दोष ३ स्वलक्षण दोष ५ कारण दोष ६ हेतु दोष ७ सक्रमण दोष ८ निग्रह दोष ९ और वस्तु दोष १०
અશસ્ત્રરૂપ હોવાથી દૃષ્ટિવાદ પ્રાણાદિકેને માટે સુખાવહ છે. તેથી ૪૬માં સૂત્રમાં તેને ૧૦ નામેવાળ કહ્યો છે. પરંતુ અશસ્ત્રથી વિપરીત જે શસ્ત્ર છે તે પ્રાણાદિકેને માટે દુઃખાવહ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર શસ્ત્રના દસ ५४नु नि३५९ ४२ छ-" दसविहे सत्थे पण्णत्ते" त्याह-(भू. ४७)
शस्त्रमा स ५७३। हा छ-(१) अभिशन, (२) विषशख, (3) ४१. शत्र, (४) नेशर, (५) क्षा२शस्त्र, (6) सशस्त्र, (७) प्रयुतमन:श, (८) दुप्रयुत अययेष्टाशस भने (10) अविरतिशख.
होपना प नीये प्रमाणे १० १२ ह्या छ-(1) darnatष, (२) भतिम गोष, (3) प्रशारतृहोष, (४) ५२।२४ोष, (५) २५०क्षणोष, (१) ७।२४ोष, (७) हेतुघोष, (८) भोप, () नियढोष भने (१०) पस्तुदोष.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #548

५१९
वस्तु १ तज्जातदोषश्च २, दोष ३ एकार्थिक इति ४। कारणे ५ च प्रत्युपन्नो दोषः ६ नित्यो ७ ऽधिकम् अष्टमः ८ || ३ || आत्मना ९. उपनीतं १० च विशेष इति च ते दश ॥ सू० ४७ ॥
टीका---' दसविहे ' इत्यादि -
सुघाटीका स्था० १०
० ४० दशविधशस्त्रनिरूपणम्
शस्यते = हिंस्यते - प्राणवियोजनं क्रियतेऽनेनेति शस्त्रं तद् दशविधं प्रज्ञतम् । तद्यथा-शस्त्रमग्निरित्यादि । अयं भावः - शस्त्र हिंसकं वस्तु, तच्च द्रव्यतो भावतश्वेति द्विविधम् । तत्र - द्रव्यतस्तावत् - अग्निः शस्त्रं भवति । अयमग्निविंजातीयाग्निमपेक्ष्य स्वकायशस्त्र, पृथिव्यादिकायमपेक्ष्य परकायशस्त्रंम् अघोगोलप्रविष्टोऽग्निरुमयफायशस्त्रं भवतीति प्रथमो भेदः १ तथा विषं स्थावरजङ्गमेति भेदद्वयं शखं भवति । ' शस्त्र ' - पदमत्रापि संबध्यते, अन्यत्रापि न संबन्धनीय
"
विशेष दोष १० दश प्रकारका कहा गया है जैसे वस्तु दोप १ तज्जात दोष २ इत्यादि “ शस्यते-हिंस्यते प्राणवियोजनं क्रियते अनेनेति शस्त्रम् " इस व्युत्पत्तिके अनुसार जिसके द्वारा प्राणियोंके प्राणोंका उनसे वियोजन किया जाता है वह शास्त्र है, वह शास्त्र जो १० प्रका
का कहा गया है उसका तात्पर्य ऐसा है - शस्त्र हिंसक वस्तुरूप होता है, और वह द्रव्य और भावके भेदसे दो प्रकार कहा गया है, द्रव्यकी अपेक्षा अग्निको शस्त्र कहा है यह अग्निशस्त्र विजातीय अग्निकी अपेक्षा से स्वकाय शस्त्ररूप है ।
पृथिवी आदि कायकी अपेक्षासे परकाय शस्त्ररूप है एवं अयोगोलक में (लोहे के गोले में प्रविष्ट अग्नि उभयकाय शास्त्र रूप है १ स्थावर जङ्गम के भेद से विष दो प्रकारका होता हैं । इस शब्द के साथ भी " शस्त्र पदका विशेष घोषना पशु इस प्रकार ह्या छे - (१) वस्तुदोष, (२) तल्लोष इत्यादि.
39
66
"
'शस्यते-हिंस्यते - प्राणिवियोजनं क्रियते अनेनेति शस्त्रम् '
આ વ્યુત્પત્તિ પ્રમાણે જેના દ્વારા પ્રાણીઓના પ્રાણાનુ' વિયેાજન કરવામાં આવે છે-જીવાની હત્યા કરવામાં આવે છે, તેનું નામ શસ્ત્ર છે. તે શસ્રના ઉપર મુજબ દસ પ્રકાર પડે છે. તે દરેક પ્રકારના શસ્રનેા અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે-શસ્ત્ર હિંસક સાધનરૂપ ાય છે, તેના દ્રવ્ય અને ભાવની અપેક્ષાએ એ ભેદ પડે છે. દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અગ્નિને શસ્ત્ર કહેવામાં આવેલ છે. આ અગ્નિશસ્ત્ર વિજાતીય અગ્નિની અપેક્ષાએ સ્વકાયશસ્ત્ર રૂપ છે, અને પૃથ્વી આદિ કાયની અપેક્ષાએ પરકાયશસ્રરૂપ છે, અને અાગાલકમાં ( લેાખ’ડના ગેાળામાં ) પ્રવિષ્ટ અગ્નિ ભયકાય શસ્રરૂપ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #549

५२०
स्थानाङ्गसूत्रे
मिति ।। २ ।। तथा - लवण : = सैन्धवादिकः प्रसिद्धः ३। स्नेहः = तैलघृतादिकं च ४| क्षारम्भस्मादिकम् ५। तथा अम्लं काखिकादिकम् ६। अग्न्याद्यग्लान्तानि षट् द्रव्यतः शस्त्राणि बोध्यानि भावतः शस्त्राणि तु - ' दुष्प्रयुक्तोमनो० ' इत्यादि । दुष्प्रयुक्तः - अकुशलः मनोवाक्काय भावः - मनोवाक्कायचेष्टा ९। अविरतिः - विरत्यभावः १० ।। १ ॥
अविरत्यादयो दोषाः शस्त्रमित्युक्तमिति दोषप्रस्तावाद् दोषविशेषान दशविधत्वेनाह - ' दसविहे दोसे ' इत्यादि । दोषः दूषणं- दुर्गुणो दशविधः प्रज्ञप्तः । सम्बन्ध किया गया है, अन्यत्र भी इसी प्रकार से समझना चाहिये २ सैंधव आदि लवण हैं और ये द्रव्य रूप से शस्त्र हैं क्योंकि ये भी प्राणियोंके प्राणोंके विनाशक होते हैं । स्नेहसे यहां तैल घृत आदि गृहीत हुए हैं क्षार से भस्म आदि और अम्लसे काञ्जिक आदि अग्नि से लेकर अम्ल तक सब द्रव्य शस्त्र हैं। भावकी अपेक्षा दुष्प्रयुक्त मनः, वचन एवं काय ये शस्त्र हैं, क्योंकि अकुशल मन, वचन काय इनके व्यापारको भावशस्त्र कहा गया है, विरतिका अभाव भी भावशस्त्र रूप से प्रतिपादित हुआ है क्योंकि अविरति रूप परिणाम हिंसा आदि पापोंका विधायक होता है १ अथ सूत्रकार दोषके प्रस्तावको लेकरही विशेष रूपसे दोषोंका कथन दश स्थान रूपसे करते है
66
વિષશસ્ત્ર- સ્થાવર અને જગમના ભેદથી વિષ એ પ્રકારનુ કહ્યુ છે. આ શબ્દની સાથે પણ શસ્ત્ર ” પદ્મને ચેાજવામાં આવ્યુ છે. આગળ પણ આ પ્રમાણે જ દરેક શબ્દની સાથે શસ્ત્ર પદ યાજવાનુ છે.
""
લવણુશસ્ત્ર–સિધાલુણ આદિને લવણ કહે છે. તે પણ દ્રવ્યની અપેક્ષાએ શસ્રરૂપ છે, કારણ કે તે પણ પ્રાણીઓના પ્રાણાના નાશ કરવાને સમથ હાય છે. स्नेहशस्त्र-अडी સ્નેહ ” પદ વડે તેલ, ઘી આદિ પદાર્થોને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે.
ક્ષારશસ્ર-ક્ષારથી ભસ્મ આદિ પદાર્થો ગ્રહણ કરવા જોઇએ.
,
અમ્સશસ્ત્ર- અશ્લ પદ વડે અહી કાંજી ( આથા લાવીને અનાવેલા પદાર્થો) આદિ પદાર્થો ગ્રહણ કરાયા છે
અગ્નિથી લઇને અમ્લ પન્તના શો દ્રવ્યશસ્ત્રરૂપ છે, ભાવની અપેક્ષાએ દુષ્પ્રયુક્ત મન, વચન અને કાય શસ્રરૂપ છે, કારણ કે અકુશલ મન, વચન કાયની પ્રવૃત્તિને ભાવશસ્રરૂપ કહેવાય છે. વિરતિના અભાવ પણ ભાવશા રૂપ છે. કારણ કે—અવિરતિ રૂપ પરિણામ હિંસા વિગેરે પાપાનું વિધાયક હાય છે. Rsિ'સા આદિ પાપાનુ' વિધાયક હોય છે.
હવે સૂત્રકાર દ્વેષના દસ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરે છે—
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #550

सुधा टीका स्था०१० सू ४७ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
५२१
तद्यथा - तज्जातदोष इत्यादि । एते दोषा गुरुशिष्ययोर्वादि प्रतिवादिनोर्वा वादमाश्रित्य जायन्ते । तत्र तज्जातदोषः - तस्य गुर्वादेर्जातं =जातिः जन्ममर्मकर्मादिलक्षणः प्रकारो वा तज्जातम्, तदेव दूषणमिति कृत्वा दोषस्तज्जातदोषः । तथाविधकुलादिना दोषवत्तेत्यर्थः । अथवा तस्मात् = प्रतिवादिनः सकाशाद् जातः क्षोभान्मुखस्तम्भादिलक्षणो दोष इति तज्जातदोष इति प्रथमो भेदः १ तथामतिभङ्गदोषः - मतेः = बुद्धेर्भङ्गो विनाशो मतिभङ्गः, तन्निमित्तो विस्मृत्यादिरूपो दोष इति २| प्रशास्तृदोषः - प्रशास्ताच्चादिप्रतिवादिनोर्वादनिर्णायकः, स यदि द्वेषयुक्त उपेक्षको भवेचतो यो दोषः - प्रतिवादिनो विजयप्रदानरूपो विस्मृतप्रमे
दोष-दूषण दुर्गुण ये सब पर्याय शब्द है यह जो दश प्रकारका कहा गया सो उसका तात्पर्य ऐसा है - तज्जात दोष ये सब दोष गुरु एवं शिष्यके या वादी प्रतिवादी के वादको आश्रित करके होते हैं अतः गुरु आदीकों में कुल जाति आदीकी जो दोषवत्ता है वह तज्जात दोष है अथवा - प्रतिवादी से उत्पन्न हुए क्षोभसे जो वादीका मुख स्तम्भ आदि हो जाता है वह तज्जातदोष है १ ।
मतिभङ्ग -- बुद्धिका जो विनाश है वह मतिभङ्ग है इस मतिभङ्गकों लेकर जो विस्मृति आदि दोष उत्पन्न हो जाता है वह मतिभङ्ग दोष
२। प्रशास्तृ दोष -- वादी और प्रतिवादी के वादका जो निर्णायक होता है, वह प्रशास्ता है, वह यह यदि दोषयुक्त होता है या उपेक्षक होता है तो इससे प्रतिवादीको जो विजय प्रदान रूप दोष होता है अथवा
દોષ, દૂષણ દુર્ગુણ, આ ત્રણે શબ્દે એક જ ના વાચક છે.
તજાત દોષ–આ ખધાં દોષ ગુરુ અને શિષ્યના અથવા વાદી અને પ્રતિવાદીના વાદને આશ્રય લઇને થતાં હેાય છે. તેથી ગુરુ આદિકેશમાં કુળ, જાતિ આદિની અપેક્ષાએ જે ઢાષવત્તા હાય તેનુ નામ તજજાત દોષ છે. અથવા પ્રતિવાદી દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલા ક્ષેાભને કારણે વાદીના મુખ પર જે અચંબાના ભાવ પ્રકટ થાય છે અથવા તેની જવાખ આપવાની શક્તિના જ લેાપ થઈ થઈ જાય છે તેનુ નામ તજ્જાતદોષ છે.
મતિભંગ-બુદ્ધિના વિનાશનું નામ મતિભગ છે. આ મતિભગને લીધે જે વિસ્મૃતિ સ્માદિ દોષ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તેને મતિભગ દોષ કહે છે. પ્રશાસ્ત્રટ્ઠષ-વાદી અને પ્રતિવાદીના વાદના જે નિર્ણાયક હોય છે તેને પ્રાશાસ્તા' કહે છે. તે જો દોષયુક્ત હોય અથવા ઉપેક્ષક હાય તેા તેના દ્વારા પ્રતિવાદીને વિજય પ્રદાન કરાવવારૂપ જે દોષ થાય છે તેને પ્રશાસ્ત્રદોષ કહે
स्था०-६६
6
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #551

५२२
स्थानाङ्गसूत्रे
यस्य प्रतिवादिनः प्रमेयस्मारणादिरूपो वा स प्रशास्तृदोष इति ३। परिहारदोषः - परिहरणं - परिहारः - शास्त्रनिषिद्धस्य लोकरूढया वा निषिद्धस्य वस्तुन आसेवनं तदेव दोषः । यद्वा - परिहार दोषः - वादिना दत्तस्य दूषणस्याऽसम्यक् परिहारः । यथा - शब्दनित्यत्ववादिनो मीमांसकस्य मते बौद्धेन दूषणं दत्तम् -' शब्दोऽ. नित्यः कृतकत्वाद् धटवदिति । अत्र मीमांसकः प्राह यद् भवता शब्दस्यानित्यत्वसाधनाय कृतकत्वादिति हेतुत्वेनोपन्यस्तम्, तत् कृतकत्वं घटगतं किंवा शब्दगतम् ? यदि घटगतं कृतकत्वं तदा तच्छन्दे नास्तीति हेतोरसिद्धत्वम् । अथ शब्दगतं कृतकत्वं तन्न अनित्यत्वेन व्याप्तमुपलब्धम् - इत्यस्यासाधारणाऽनैका उसे उससे जो प्रमेयका स्मरण करवा देनेरूप दोष होता है वह प्रशास्तृ दोष है ३ परिहार दोष - जिस वस्तुका सेवन करना शास्त्र से निषिद्ध है अथवा लोकरूढिसे निषिद्ध है ऐसी वस्तुका जो सेवन है वह परिहार दोष है अथवा वादी के द्वारा दिये गये दूषणका जो असम्यकू परिहार है वह परिहार दोष है जैसे- शब्दको नित्य माननेवाले मीमांसक के मन में बौद्धने इस प्रकार से दूषण दिया- जब बौद्धने ऐसा उससे कहा कि " घटकी तरह कृतक होनेसे शब्द अनित्य है " इस पर मीमांसकने उससे कहा- हे बौद्ध ! तुम जो शब्द में अनित्यता सिद्ध करने के लिये " कृतकत्वात् " इस हेतुका उपन्यास कर रहे हो-सो हमारा तुमसे ऐसा पूछना है कि यह कृतकता शब्द में क्या घटगत आई है या शब्दगत आई है, अर्थात् घटगत कृतकताको लेकर शब्दको तुम अनित्य सिद्ध करते हो या शब्दगत कृतकताको लेकर अनित्यता છે. અથવા તે નિર્ણાયક દ્વારા તેને પ્રમેયનું સ્મરણ કરાવી દેવા રૂપ જે દોષ થાય છે તેને પ્રશાસ્ત્રદોષ કહે છે.
પરિહારદોષ–જે વસ્તુનુ' સેવન કરવાના શાસ્રાએ નિષેધ કર્યાં હોય અથવા લાકરિઢ દ્વારા જેના સેવનના નિષેધ ઢાય એવી વસ્તુનુ સેવન કરવુ તેનુ' નામ પરિહારદોષ છે. અથવા વાદિ દ્વારા અપાયેલ દૂષણના જે અસમ્યક પરિહાર છે તેનુ નામ પરિહાર દોષ છે. જેમ કે-શબ્દને નિત્ય માનનારા મીમાંસકની માન્યતામાં કાઇ બૌદ્ધ મતવાદીએ આ પ્રમાણે દૂષણ ( દોષ ) બતાન્યેા− ઘટની જેમ કૃતક હાવાથી શબ્દ અનિત્ય છે.” ત્યારે મીમાંસક મતવાદીએ તેને આ પ્રમાણે કહ્યું- હું મૌદ્ધમતવાદી ! તમે શબ્દમાં અનિત્યતાનુ' પ્રતિપાદન કરવાને કૃતકત્વાત્' આ હેતુને ઉપન્યાસ કરી રહ્યા છે, તેા હુ' તમને પૃષ્ઠ· છુ કે તે કૃતકતા શબ્દમાં શુ' ઘટગત આવી છે કે શબ્દગત આવી છે એટલે કે ઘટગત કૃતકતાને આધારે શબ્દને તમે અનિત્ય સિદ્ધ કરી છે કે શબ્દગત
भाटे "
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #552

सुघाटीका स्था० १० सू० ४७ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
५२३
न्तिकोऽयं हेतुरिति । अयं मीमांसकोक्तः परिहारो न सम्यक् परिहारः । एवं सति सर्वानुमानोच्छेदः प्रसज्जेत । अनुमानं हि - साधनधर्ममात्रात् साध्यधर्ममात्र निश्चयलक्षणम् । अन्यथा धूमादग्नेरनुमानमपि न सिध्येत् । तथाहि पर्वतो वह्निमान् धूमाद् यथा महानसमित्यत्र पर्वतैकपदेशादिगतो धूमोऽग्निसाधनायोपात्तः उत महानसगतः ? यदि पर्वतादिगतो धूमोऽग्निसाधनाय विवक्ष्यते तदा सोऽग्निव्यासिद्ध करते हो यदि घटगत कृतकताको लेकर शब्द में अनित्यता सिद्ध करते हो तो वह शब्द में नहीं आ सकने के कारण हेतु असिद्ध हो जाता है, और यदि शब्दगत कृतकताको लेकर अनित्यता सिद्ध करते हो तो वह अनित्य के साथ व्यप्ति उपलब्ध नहीं होती है, अतः कृतकत्वात् " यह हेतु असारता नैकान्तिक है, सो इस प्रकार का यह किया गया मीमांसक द्वारा परिहार सम्यक् परिहार नहीं है, क्योंकि इस प्रकारके परिहार रूप कथन से सर्वानुमान उच्छेद प्राप्त होता है वह इस प्रकार से
66
वह
साधनरूप धर्म मात्र से साध्यरूप धर्मि मात्रका निश्चय करना यही अनुमान है, और वह " पर्वतोंऽयं अग्निमान् धूमत्वात् महानसवत्" इत्यादि रूप होता है, अब इस पर पूछनेवाला ऐसा पूछ सकता है कि आपने अग्निकों सिद्ध करनेके लिये जो धूम रूप हेतु दिया है, पर्वत के एक प्रदेश में रहा हुआ हेतु दिया है, या महानसगत धूम हेतु रूपसे प्रयुक्त किया है, यदि पर्वतादि प्रदेशगत धूम अग्निको सिद्ध કૃતકતાને આધારે તેની અનિયતા સિદ્ધ કરી છે ? જે ઘટગત કૃતકતાને આધારે તમે શબ્દમાં અનિત્યતા સિદ્ધ કરવા માગતા હૈ, તે તે શબ્દમાં નહી' આવી શકવાને કારણે હેતુ અસિદ્ધ થઇ જાય છે, અને જો શબ્દગત કૃતકતાને આધાર લઈને તમે તેમાં અનિત્યતા સિદ્ધ કરતા હા, તે તે અનિત્યની સાથે વ્યષ્ઠિ उपलब्ध थती नथी. तेथी " कृतकत्वात् " तता ३५ हेतु असाधारण નૈકાન્તિક છે. સીમાંસક દ્વારા આ પ્રકારના જે પરિહાર કરવામાં આવ્યા છે તે સમ્યક્ પરિહાર રૂપ નથી, કારણ કે આ પરિહાર રૂપ કથન વડે સર્વાનુ માન ઉચ્છેદ્યને પ્રસ`ગ ઉપસ્થિત થાય છે. આ વાતનું પ્રતિપાદન કરી શકાયસાધનરૂપ ધ માત્રથી જ સાધ્યરૂપ ધમિમાત્રના નિશ્ચય કરવે તેનું નામ જ અનુમાન છે. અને ને " पर्वतोऽयं अग्निमान् धूमत्वात् महानसवत्" हत्याहि રૂપ હાય છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને કાઈ એવે પ્રશ્ન પણ પૂછી શકે છે કે “ આપે અગ્નિનુ' અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવાને માટે જે ધૂમ ( ધુમાડા ) રૂપ હેતુ દીધા છે તે શુ' પતાદિ એક પ્રદેશમાં રહેલા હેતુ દીધા છે કે મહાનસગત ધૂમને હેતુ રૂપે પ્રયુક્ત કર્યા છે? જે પર્વતાઢિ પ્રદેશગત ધૂમને અગ્નિનુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #553

५२४
स्थानाङ्गसूत्रे प्यो न स्थादित्यसाधारणानकान्तिको हेतुः। अथ महानसगतो धूमो विवक्ष्यते तदा नासौ पर्वतैकदेशे वर्तते इत्यसिद्धो हेतुरित्ययं मीमांसकोक्तः परिहारः सर्वानुमा. नोच्छेदकत्वेन असम्यक्यरिहाररूपः परिहारदोष इति । तथा-स्वलक्षणकारणहेतुदोषः-स्वलक्षणं च कारणं च हेतु वेति-स्वलक्षणकारणहेतवस्तेषां दोषस्तथा । द्वन्द्वान्ते द्वन्द्वादौ च श्रूयमाणं पदं प्रत्येकममिसंबध्यते । ततश्च-स्वलक्षणदोषः५, कारणदोषो ६, हेतुदोष ७ श्वेति । त्रयो भेदा ग्राह्याः । तत्र-स्वलक्षणदोषःलक्ष्यते तदन्य पृथकारेण अवधार्यते वस्त्वनेनेति लक्षणं, स्वं च तल्लक्षणं चेतिकरनेके लिये दिया गया है, तो वह अग्नि व्याप्त नहीं हो सकता है, अतः यह असाधारण नैकान्तिक हेत्वाभास रूप हो जाता है, और यदि महानस गत धूप अग्निको पर्वतमें सिद्ध करने के लिये दिया गया है तो वह पर्वतके एकदेशमें नहीं रहताहै, वह तो महानसमेंही रहता है, इस तरहसे यह हेतु असिद्ध हो जाता है, इस पूर्वक्ति प्रकारसे मीमां. सक द्वारा किया गया परिहार से इस रूपसे समस्त अनुमानके उच्छेद होनेका प्रसङ्ग प्राप्त हो जाता है, अतः इस प्रकारका मीमांसकका कृत परिहार असम्यक् परिहार होनेसे परिहार दोष रूप है ।।
इन्छके अन्तमें और इन्द्र के आदिमें प्रयुक्त शब्द प्रत्येकके साथ सम्बन्धित होता है-इस नियम के अनुसार स्वलक्षण दोष, कारणदोष और हेतुदोष ये तीन दोष हैं-जिसके द्वारा अनेक वस्त्वन्तरसे वस्तु भिन्न की जाती है, वह लक्षण है, ऐसा अपना जो लक्षण है वह स्वल. અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવાને માટે અહીં પ્રકટ કરવામાં હોય તે તે અગ્નિ વ્યાસ હોઈ શકે નહીં. તેથી તે અસાધારણ નિકાન્તિક હેત્વાભાસરૂપ બની જાય છે, અને જે મહાન ગત ધૂમને અગ્નિનું પર્વતમાં અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવા માટે અહી દેવામાં આવ્યો હોય, તે તે પર્વતના એકદેશમાં રહેતું નથી–તે તે મહાનસમાં જ રહે છે. આ રીતે આ હેતુ અસિદ્ધ થઈ જાય છે. આ પૂર્વોક્ત પ્રકારે પણ મીમાંસક દ્વારા કરવામાં આવેલા પરિહાર વડે આ રીતે સમસ્ત અનુમાનના ઉચછેદ થવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. તેથી આ પ્રકારને મીમાંસક દ્વારા કરાયેલ પરિહાર અસમ્યક પરિહાર રૂપ હેવાને કારણે પરિહારદેષરૂપ છે.
દ્વન્દને અને અને શ્રદ્ધને પ્રારંભે પ્રયુક્ત શબ્દ પ્રત્યેકની સાથે સંબંધિત હોય છે, આ નિયમ અનુસાર સ્વલક્ષણ દેષ, કરણદેષ અને હેતુષ, આ ત્રણ દેષ છે જેના દ્વારા અનેક વસ્વન્તરમાંથી વસ્તુને જુદી પાડી શકાય છે તેનું નામ લક્ષણ છે. એવું પિતાનું જે લક્ષણ છે, તેનું નામ સ્વલક્ષણ છે, જેમકે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #554

सुधा टीका स्था० १० सू० ४१ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
स्वलक्षणम्, यथा जीवस्योपयोगवत्त्वम्, यथा वा - प्रमाणस्य स्वपरावभासकज्ञानृत्यम् । तस्य स्वलक्षणस्य दोषः = अव्याप्तिरतिव्याप्तिर्वा । तत्र - अव्याप्तिर्यथापदार्थस्य स्वलक्षणं सन्निधानासन्निधानाभ्यां ज्ञानप्रतिभासभेदः । इदं च इन्द्रियप्रत्यक्षमेवाश्रित्य घटते, न तु योगिज्ञानमाश्रित्य । योगिज्ञाने हि सन्निधानासन्नि धानाभ्यां प्रतिभासभेदो नास्तीति तत्रेदं स्वलक्षणं न घटते इत्यव्याप्तिरत्र क्षण है, जैसे- जीवका लक्षण उपयोग अथवा - प्रमाणका लक्षण स्व और पर पदार्थों का अवभास न करनेवाला ज्ञान इस लक्षणके दोष दो होते हैं - अव्याप्ति और अतिव्याप्ति जो लक्षण अपने पूरे लक्ष्य में नहीं रहता है लक्ष्य एकदेशमें रहता है-वह अव्याप्ति दोष है - जैसे किसीने पदार्थका ऐसा लक्षण किया कि जिस की सन्निधानतासे और असन्निधानता से ज्ञानमें प्रतिभास भेद होता है, वह पदार्थ है, ऐसा यह लक्षण अव्याप्ति दोष से दूषित हो जाता है क्योंकि इन्द्रिय प्रत्यक्ष रूप ज्ञानमें तो ऐसा प्रतिभास भेद पदार्थ की सन्निधानता और असन्निधानतासे हो जाता है, पर जो योगि ज्ञान है उसमें ऐसा नहीं होता है, इसलिये पदार्थका यह लक्षण अन्याप्ति दोषवाला है- क्योंकि पूर्ण लक्ष्य में इसकी वृत्ति नहीं है- लक्ष्यके एक देशमें ही इसकी वृत्ति है, जो सदोष होता है वह लक्षण नहीं होता है स्वलक्षणकी अतिव्याप्ति वहां होती है जहां लक्षण अपने लक्ष्यमें
५२५
જીવનું લક્ષણ ઉપયેાગ છે. અને પ્રમાણતું લક્ષણ સ્વ અને પ૨ પદાર્થોનું અવભાસન કરનારુ' જ્ઞાન છે આ લક્ષણના નીચે પ્રમાણે એ દોષ કહ્યા છે—
(१) सव्याप्ति भने (२) अतिव्याप्ति ने लक्षण पोताना पूरा लक्ष्यमां રહેતું નથી, પણ લક્ષ્યના એક દેશમા રહે છે, તે અવ્યાપ્તિ દેખવાળુ ગણાય છે. જેમ કે ફાઇએ પદાર્થનુ આ પ્રકારનું લક્ષણ બતાવ્યું–“ જેની સન્નિધાનતાથી (સમીપમાં હેાવાથી) અને અસન્નિધાનતાથી જ્ઞાનમાં પ્રતિભાસભેદ થાય છે, તે પદાર્થ છે.” આ પ્રકારનું લક્ષણ અભ્યાસિષથી દૂષિત થઈ જાય છે. કારણ કે ઇન્દ્રિય પ્રત્યક્ષરૂપ જ્ઞાનમાં તા પદ્માની સન્નિધાનતા અને અતિધાનતાથી એવા પ્રતિભાસભેદ થઈ જાય છે, પરન્તુ જે ચેાગિજ્ઞાન છે તેમાં એવું થતું નથી. તેથી પદાર્થનુ આ લક્ષણ અભ્યાપ્તિ દોષવાળું ગણાય છે, કારણ કે પૂર્ણ લક્ષ્યમાં તેની વૃત્તિ (વ્યાપ્તિ) નથી, પણ લક્ષ્યના એક દેશમાં જ તેની વૃત્તિ છે. જે સદોષ હાય તેને લક્ષણ રૂપ ગણી શકાય નહી'.
સ્વલક્ષણની અતિવ્યાપ્તિ ત્યાં થાય છે કે જ્યાં લક્ષણુ પેાતાના લક્ષ્યમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #555

५२६
स्थानाङ्गसूत्रे बोध्येति । तथा-स्वलक्षणस्यातिव्याप्तियथा-प्रमाणस्य लक्षणम्-अर्थोपलब्धिहेतुः प्रमाणमित्युक्तम् । अर्थोपलब्धिहेतुस्तु चक्षुर्दध्योदन भोजनादीन्यनन्तानि वस्तूनीति प्रमाणानामानन्त्यं प्रसज्जेतेति प्रमाणेयत्ता न स्यादित्यतिव्याप्तिदोष इति । अथवा-स्वः दार्शन्तिकोऽर्थोंलक्ष्यतेऽनेनेति स्वलक्षण दृष्टान्तस्तस्य दोषः साध्य वैकल्पम् । यथा शब्दो नित्यो मूर्त्तत्वाद् धटवदिति । अत्र धटे नित्यत्वं नास्तीति रहता हुआ भी अलक्ष्यमें रहता है, जैसे अर्थोपलब्धि हेतु-पदार्थों का ज्ञप्ति करानेमें जो कारण होता है-वह प्रमाण है, यहां प्रमाण लक्ष्य है और अर्थपलब्धि हेतु यह लक्षणहै, यहां अर्थोपलब्धिके हेतुभूत चक्षु, दधि, ओदन आदि अनन्त वस्तुएँ भी होती है अतः लक्षण किया गया है प्रमाणका और चला गया वह अप्रमाणभूत दधि आदि वस्तुओंमें यदि इन्हें भी प्रमाण माना जावे तो प्रमाणोंकी अनन्तता हो जानेका प्रसङ्ग प्राप्त होता है अतः प्रमाणकी संख्यामें बाधा आती है इसलिये यह लक्षण उपलक्ष्य में रहने के कारण सदोष है।
अथवा--स्वशब्दसे यहां दार्टान्तिक अर्थ लिया गया है सो दा . न्तिक रूप अर्थ जिसके द्वारा लक्ष्य होता है वह स्वलक्षण है ऐसा वह स्यलक्षण दृष्टान्त है इस दृष्टान्तका जो साध्य विकलता रूप दोष है वह स्वलक्षण दोष है जैसे-किसीने कहा कि-"शब्दो नित्यो मूर्तत्वात् २२वा छतां ५५ २५९६यमा २ छ. म ....
અપલબ્ધિ હેતુ-પદાર્થોની જ્ઞપ્તિ (જ્ઞાન) કરાવવામાં કારણભૂત હોય છેતેનું નામ પ્રમાણ છે. અહીં પ્રમાણુ લક્ષ્ય છે અને અર્થોપલબ્ધિહેતુ તે લક્ષણ છે. अाही अपमाधिना तु३५ यक्ष, हधि (६) मोहन (मात) मा અનંત વસ્તુઓ પણ હોઈ શકે છે. તેથી પ્રમાણના લક્ષણની વાત ચાલી રહી હોવા છતાં પણ અપ્રમાણભૂત દધિ આદિ વસ્તુઓની વાતમાં પડી જવાથી અહીં અતિવ્યાપ્તિ દોષને પ્રસંગે ઉપસ્થિત થઈ જાય છે. જે દધિ આદિને પણ પ્રમાણ માનવામાં આવે તે પ્રમાણેની અનંતતા થઈ જવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે. તેથી પ્રમાણુની સંખ્યામાં અવરોધ આવી જાય છે. તેથી આ લક્ષણ ઉપક્ષ્યમાં રહેવાને કારણે સદોષ છે.
અથવા સ્વ શબ્દ વડે દાબ્દન્તિક અર્થ લેવામાં આવે છે. તેથી દા. તિક રૂપ અર્થ જેના દ્વારા લક્ષ્ય થાય છે તે સ્વલક્ષણ છે. એવું તે સ્વલક્ષણ દૃષ્ટાન્તરૂપ હોય છે, આ દૃષ્ટાન્તને જે સાધ્યવિકલતારૂપ દોષ છે તેનું નામ २५सक्षा होष छे. रेभ 3-७२ सयु यु “शब्दो नित्यो मुर्तत्वात् घट
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #556

सुधा टीका स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्र निरूपणम्
दृष्टान्तदोष इति ५ तथा कारणदोषः करोतीति कारणम् = परोक्षार्थनिर्णयार्थमुपपत्तिमात्रम् । यथा- सिद्धो निरुपमसुखो ज्ञानानावापकर्षात् । अत्र साध्यसाधनधर्मानुगतः सकललोकप्रसिद्धो दृष्टान्तो नास्तीत्युपपत्तिमात्रता बोध्येति । कारणस्य दोषः कारणदोषः - साध्यव्यमिनारित्वम् । यथा- वेदोऽपौरुषेयो वेदकारणस्याश्रयमाणत्वादिति । अत्र वेदकारणस्याश्रूयमाणता कारणान्तरादपि सम्भवतीति घटवत् " घटकी तरह मूर्त होने से शब्द नित्य है यहां दृष्टान्तमें साध्य जो नित्य है वह नहीं रहता है इसलिये वह साध्य विकलता रूप दृष्टान्त दोष है ५ ।
कारण दोष - " करोतीति कारणम् " इस व्युत्पत्तिके अनुसार " जो करता है " वह कारण है ऐसा वह कारण परोक्ष अर्थको निर्णय कराने के लिये उपपत्ति मात्र रूप होता है जैसे-" ज्ञानके बाधक कार
के अभाव की प्रकर्षतासे सिद्ध निरूपम सुखवाले है " ऐसा किसीने कहा सो इस परोक्ष अर्धको निर्णय करानेवाला यह ऐसा कोई दृष्टान्त नहीं हैं जो साध्य एवं साधन धर्मसे युक्त हो और सकल लोकप्रसिद्ध हो इसलिये ऐसे कथनको केवल उपपत्ति मात्र ही जानना चाहिये कारणका जो दोष है वह कारण दोष है यह कारणदोष साध्यविकलता रूप होता है जैसे- किसीने ऐसा कहा कि " वेदके कारण सुने नहीं जाते हैं इसलिये वह अपौरुषेय है - किसी भी पुरुषके द्वारा बनाया नहीं वत् " '' “ ઘટની જેમ સૂ હાવાથી શબ્દ નિત્ય છે.” અહી દૃષ્ટાન્તમાં સાધ્યુ જે નિત્ય છે તે રહેતું નથી, તેથી તેને સાધ્યવિકલતારૂપ દૃષ્ટાન્તદોષ કહી શકાયअरहोष - " करोतीति कारणम् આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર 66 के पुरे छे. તે કારણ છે” એવુ' તે કારણ પક્ષ અના નિય કરાવવામાં ઉપપત્તિ માત્ર રૂપ હોય છે. જેમ કે....‘“ જ્ઞાનમાં અવરોધ કરનારાં કારણેાના અભાવની પ્રક તાને લીધે સિદ્ધ નિરૂપમ સુખવાળા હોય છે.” આ પ્રમાણે કોઇએ કહ્યું છે. પર'તુ આ પરાક્ષ અર્થાંના નિર્ણય કરાવનારૂ એવું કાઇ દૃષ્ટાન્ત નથી કે જે સાધ્ય અને સાધનધમ થી યુક્ત હોય અને સકળ લોકમાં પ્રસિદ્ધ હાય તેથી આ પ્રકારના કથનને માત્ર ઉપપત્તિ રૂપ જ સમજવુ' જોઈએ. કારણના જે દોષ છે તેનુ નામ કારણદોષ છે. તે કારણદોષ સાધ્ય વિકલતારૂપ હોય છે, જેમ કેકોઇએ એવું કહ્યું છે કે “ વેદના કારણ (વેદની રચના કરનાર પુરુષરૂપ કારણ સાંભળવામાં આવતાં નથી, તેથી વેદ્ય અપૌરુષેય છે-એટલે કે કાઇ પણ પુરુષ દ્વારા તેમની રચના થઈ નથી.” અહી વેદનાં કારણેાની અશ્રયમાણુતા તેના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
५२७
"

Page #557

स्थानाङ्गसूत्रे कारणस्य साध्यव्यभिचारित्वमिति ६। तया - हेतुदोषः-हिनोति-गम यतीति हेतुः-साध्यसद्भावे हेतुसद्भावः, साध्याभावे हेतोरभाव इति । दृष्टान्तसद्भावे कारणभेव हेतुरिति व्यपदिश्यते । तस्य हेतोरसिद्धविरुद्धानकान्तिकत्वलक्षणः दोषो हेतुदोष इत्युच्यते । तत्रासिद्धत्वलक्षणो हेतुदोषो यथा-अनित्यः शब्दश्वाक्षुषत्वाद् घटवदित्यत्र चाक्षुषत्वं शब्दे न सिध्यतीति । विरुद्धत्वलक्षणो हेतुदोषो यथागया है " यहां वेद के कारणोंकी अश्रूयमाणता उसके अपौरुषेयको लेकर नहीं है किन्तु अन्य कारणोंसे भी हो सकती है, अतः साध्य विकलता रूप कारण दोष है ।
हेतुदोष-साध्यके सद्भाव में हेतुका सद्भाव और साध्यके अभा. वमें हेतुका अभाव इस तरहके अविनाभाव साध्यके साथ अन्यथानुपपत्ति रूप नियमसे जो बंधा होता है, वह हेतु होता है दृष्टान्त के सद्भाव में कारण हेतु रूपसे कहा जाता है (!) हेतुके असिद्ध, विरुद्ध और अनेकान्तिक ये तीन दोष होते हैं ये ही हेतुदोष कहे गये हैं इनमें असिद्ध रूप हेतुदोष ऐसा होता है “अनित्यः शब्दः चाक्षुषत्वात् घटवत्" चाक्षुष होनेसे चक्षु इन्द्रियका विषय होनेसे घटकी तरह शब्द अनित्य है, यहां चक्षुषत्व यह हेतुदोष रूप है क्योंकि शब्दमें चाक्षु. षता नहीं रहती है। अतः पक्षमें साधनका अभाव होना यही असिद्ध दोष है विरुद्ध रूप हेतु दोष जैसे-" शब्दो नित्यः कृतकत्वात् घटवत्" અપૌરુષેયને લીધે નથી, પરંતુ અન્ય કારણને લીધે પણ હોઈ શકે છે. તેથી આ પ્રકારના કથનમાં સાધ્યવિકલતારૂપ કારણદોષને સદુભાવ રહેલું છે.
હેતદોષ-સાધ્યના સદુભાવમાં હેતુને સદૂભાવ છે અને સાધ્યના અભાવમાં હેતુને અભાવ હે, આ પ્રકારના અવિનાભાવ સંબંધવાળો હેતુહેય છે. એટલે કે સાધ્યની સાથે અન્યથાનુપત્તિ રૂપ નિયમથી જે બંધાયેલ છે. તેનું નામ હેતુ છે. દૃષ્ટાન્તના સદૂભાવમાં કારણને હેતુરૂપે કહેવામાં આવે છે. उतुना ५ ४ा छ-(१) मसिद्ध, (२) १३५ मने (3) मनेान्तिs. અહીં આ ત્રણને જ હેતુદોષ રૂપ સમજવા જોઈએ.
અસિદ્ધરૂપ હેતુદેષનું સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે
“ अनित्यः शब्दः चाक्षुषत्वात् घटवत्" याक्षुष (यक्षुन्द्रियना विषय३५ હેવાથી) હોવાથી ઘટની જેમ શબ્દ અનિત્ય છે. અહીં “ચક્ષુષત્વ” હેતુદોષ રૂપ છે. કારણ કે શબ્દમાં ચક્ષુઈન્દ્રિય દ્વારા ગ્રાહ્યતા) હોતી નથી તેથી પક્ષમાં સાધનને અભાવ હવે તેનું નામ જ અસિદ્ધદેષ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #558

सुधा टीका स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्र निरूपणम्
५२९
शब्दोऽनित्यः कृतकत्वाद् घटवदिति । अत्र कृतकत्वं नित्यत्वविरुद्धमनित्यत्वं साधयतीति । अनैकान्तिकत्वलक्षणे हेतुदोषो यथा-शब्दो नित्यः प्रमेयत्वादाकाशवदिति । अत्र प्रमेयत्वं शब्दे नित्यत्वसाधनायोपात्तम् । प्रमेयत्वं त्वनित्येष्वपि वर्त्तते इति तोरनैकान्तिकत्वमिति ७| मूले ' कारण ' शब्दे ककारस्य द्वित्वं पद्यानुरोधाद् बोध्यमिति । तथा संक्रमण - निग्रह - वस्तुदोषः - संक्रामणं च निग्रहश्व वस्तुचेति संक्रमण - निग्रह - वस्तूनि तेषां दोषः । अत्रापि दोषशब्दः संक्रमणादिषु त्रिषु शब्द घटकी तरह कृतक होनेसे अनित्य है इस कथकमें कृतकत्व रूप हेतु अपने साध्य नित्यसे विरुद्ध अनित्य के साथ व्याप्त होने के कारण अनित्यका साधक होता है नित्यका नहीं, अनैकान्तिक हेतुदोष" शब्दो नित्यः प्रमेयत्वात् आकाशवत् " प्रमेय होने से शब्द आकाशकी तरह नित्य है इस कथन में प्रमेयस्वरूप हेतु जिस प्रकार से नित्य के साथ आकाश में रहता है उसी तरहसे वह अनित्य घट पटादिकोंमें भी रहता है । इस कारण यह हेतु पक्ष सपक्ष में रहता हुआ भी विपक्ष के साथ रहने के कारण अनैकान्तिक है ७ ।
संक्रामण दोष -- प्रस्तुत प्रमेयमें अप्रस्तुत प्रमेयका जो प्रवेशन है प्रमेयान्तर में गमन है वह संक्रमण दोष है अथवा प्रतिवादीके मतमें जो खुदका प्रवेशन है । अर्थात् प्रतिवादी के मतका समर्थन है । वह संक्रामण दोष है ८ ।
વિરૂદ્ધરૂપ હેતુદોષનુ સ્વરૂપ આ પ્રકારનું છે
99 66
" शब्दो नित्यः कृतकत्वात् घटवत् શબ્દ ઘટની જેમ કૃતક હાવાથી નિત્ય છે” આ કથનમાં કૃતકત્વ રૂપ હેતુ પેાતાના સાધ્ય-નિત્યથી વિરૂદ્ધ એવાં અનિત્યની સાથે વ્યાસ હાવાને કારણે અનિત્યના સાધક થાય છે-નિત્યના સાધક થતા નથી.
" प्रभेय
अनेान्तिः हेतुद्दोष -" शब्दो नित्यः प्रमेयत्वात् आकाश હાવાથી શબ્દ આકાશની જેમ નિત્ય છે.” આ કથનમાં પ્રમેયત્વરૂપ હેતુ જે પ્રકારે નિત્યની સાથે-આકાશમાં-રહે છે એજ પ્રમાણે તે અનિત્ય ઘટ, પટ વગેરેમાં પણ રહે છે. આ કારણે આ હેતુ પક્ષમાં (સપક્ષમાં) રહેવા છતાં વિપક્ષની સાથે પણ રહેવાને કારણે અનૈકાન્તિક છે,
""
સંક્રમણદોષ-પ્રસ્તુત પ્રમેચમાં અપ્રસ્તુત પ્રમેયના જે પ્રવેશ છે–તેનુ પ્રમેયાન્તરમાં જે કથન છે તેને સંક્રમણદોષ કહે છે. અથવા પ્રતિવાદીના મત સાથે પોતાના મતને પણ મળતા કરી નાખવે એટલે કે પ્રતિવાદીના મતનું સમર્થન કરવુ તેને સકામણુદેષ કહે છે.
स्था०- ६७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #559

५३०
स्थानागसूत्रे पदेषु प्रत्येकत्र सम्बध्यते । ततश्च-संक्रमणदोषो ८ निग्रहदोषो ९ वस्तुदोष १० श्चेति पदचयमुपलभ्यते । तत्र-संक्रमणदोषः-संक्रमणं-प्रस्तुत प्रमेयेऽप्रस्तुत प्रमेयस्य प्रवेशन-प्रमेयान्तरगमनमित्यर्थः । अथवा-प्रतिवादिनो मते स्वस्यं संक्रमणं-प्रतिवादिमतसमर्थनमित्यर्थः, तदेव दोषः-संक्रमणदोष इति ८। तथा-नित्रहदोषः-निग्रहः छलवितण्डादिना प्रतिवादिनः पराजयस्थान-प्रापणं, स एव दोषो निग्रहदोष इति ९। तथा-वस्तुदोषः-साध्यसाधनधौवसतोऽत्रेति वस्तु प्रस्तावात पक्षः, तस्य दोषः-प्रत्यक्षनिरासरूपः । यथा-शब्दः श्रवणविष. यागोचरः । अत्र शब्दे श्रवण विषयागोचरत्वं प्रत्यक्षतो निरस्तमिति १०।। ____ अनन्तरं तज्जातादयो दश दोषाः सामान्यतोऽमिहिता इति तेषां विशेषतोऽभिधानाय पाह-दसविहे विसे से ' इत्यादि ।
निग्रहदोष-छलके द्वारा या वितण्डा आदिके द्वारा जो प्रतिवादीको पराजयके स्थान में प्राप्त करा देना होता है वह निग्रह है-यह निग्रह रूप ही जो दोष है वह निग्रहदोष है।९।।
वस्तुदोष-साध्य और साधन रूप धर्म जहाँ पर रहते हैं वह वस्तु है ऐसी उस वस्तु रूप पक्ष होता है उस पक्षका जो दोष हैप्रत्यक्ष निराशय रूप वह वस्तु दोष है जैसे-श्रवण विषयागोचर शब्द है यहां पक्ष रूप शब्दमें श्रवण विषयक अगोचरता प्रत्यक्षसेही निरस्त है क्योंकि वह तो उसका विषय ही माना गया है १०।।
तज्जात आदि जो दश दोष सामान्यसे कहे गये हैं अब उन्होंको विशेष रूपसे कहने के लिये सूत्रकार " दसविहे विसेसे " इत्यादि रूपसे प्रारम्भ करते हैं
નિગ્રહદોષ-છલ દ્વારા અથવા વિતંડાવાદ દ્વારા પ્રતિવાદીને પરાજિત કરે તેનું નામ નિગ્રહ છે. આ નિગ્રહરૂપ જે દેષ છે તેને નિગ્રહદોષ કહે છે.
વસ્તુદેષ-સાધ્ય અને સાધનરૂપ ધર્મ જ્યાં રહે છે, તેને વસ્તુ કહે છે. એવી તે વસ્તુરૂપ પક્ષ હોય છે. તે પક્ષને જે દેષ છે–તેનું નામ વસ્તુદેષ છે. જેમ કે શ્રવણ વિષયાગચર શબ્દ છે”, અહીં પક્ષરૂપ શબ્દમાં શ્રવણ વિષયક અગોચરતા પ્રત્યક્ષ રૂપે જ નિરસ્ત છે, કારણ કે તેને તે તેના વિષય રૂપ જ માનવામાં આવેલ છે.
તજજાત આદિ જે સામાન્ય દોષનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તેમનું જ विशेष होषी ३५ ४थन ४२वाने भाट वे सूत्र।२ “ दसविहे विसेसे" त्या सूत्रानु अथन ४२ छ-'विशेष' ५६ मही “विशेष होबार्नु" पाय छे. વિશેષદોષના પણ વસ્તુદોષ, તજજાતદોષ આદિ ૧૦ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #560

सुघा टीक स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
विशेषः-विशेषदोषस्तु दविधः प्रज्ञप्तः. तद्यथा-' वस्तुतज्जातदोष' इत्यादि । तत्र-वस्तु-पक्षः, तस्य गुर्वादेर्जात-जातिः-जन्ममर्मकर्मादि लक्षणः प्रकारो वा तज्जातम् । वस्तु च तज्जातं चेति वस्तुतज्जातं तपो दोषः । ततश्च वस्तुदोषस्तज्जातदोषश्चेति पदद्वयमुपलभ्यते । तत्र-वस्तुदोषः पक्षदोषः, तज्जात दोषः जात्याद्यभिधानपूर्वकम् अवहेलना । एतौ च सामान्यदोषापेक्षया विशेषौ बोध्यौ । अथवा-वस्तुदोषे तज्जातदोषे इति सप्तम्यन्ताच्छाया कर्त्तव्या। तत्रवस्तुदोषे वस्तुदोषविषये विशेषो=भेदः-प्रत्यक्षनिरासादिः । तत्र-प्रत्यक्ष निरस्तो यथा-शब्दः श्रवणविषयागोचर इति, । अनुमाननिरस्तो यथा-शब्दो नित्य
विशेषसे यहां विशेष दोष कहे गये हैं-वे विशेषदोष भी १० प्रकारके हैं जैसे-वस्तुदोष, तज्जातदोष आदि इनमें वस्तु नाम पक्षका है, पक्षका जो दोष है, वह वस्तुदोष है, जाति आदिके अभिधानपूर्वक जो अवहेलना है वह तज्जातदोष है, ये दोनों सामान्य दोषों की अपेक्षा विशेष दोष जानना चाहिये अथवा-" वस्तुदोषे तजात दोषे” यहां ऐसो सप्तम्यन्त छाया करनी चाहिये-इस पक्षमें वस्तु दोषके विषयमें जो विशेष भेदहै वह अनेक प्रकारका है-जैसे-“शब्दः श्रवणविषयागोचरः' शब्द् श्रवणेन्द्रियका विषय नहीं है, यहां शब्द रूप जो पक्षमें श्रवणेन्द्रिय अगोचरता प्रत्यक्षसे निरस्त है । अतः श्रव णेन्द्रियागोचरता विशिष्ट शब्द रूप पक्ष प्रत्यक्षसे बाधित है अनु. मानसे बाधित पक्ष इस प्रकारसे है जैसे-" शब्दों नित्यः" यहां 1 વસ્તુદોષ–વસ્તુ એટલે પક્ષ. પક્ષને જે દોષ છે તેને વસ્તુદોષ કહે છે. જાતિ આદિના અભિધાન (નિર્દેશ)પૂર્વક જે અવહેલના થાય છે, તે તજજાત દોષરૂપ છે. સામાન્ય દોષે કરતાં આ દોષમાં અધિકતા હોવાને કારણે આ પ્રકારના વસ્તુદોષને વિશેષદોષરૂપ કહ્યો છે.
अथवा - वस्तुदोषे तज्जातदोषे” मा प्ररनी सातभी विमतिanी સંસ્કૃત છાયા અહી કરવી જોઈએ. આ સંસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ અહીં આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે
વસ્તુદોષના વિષયમાં જે વિશેષ ભેદ છે તે અનેક પ્રકારનો છે. જેમ -" शब्दः श्रवणविषयागोचरः" ' श६ श्रोन्द्रियने विषय नया" मही શબ્દરૂપ પક્ષમાં શ્રવણેન્દ્રિય અગોચરતા પ્રત્યક્ષ રૂપે નિરસ્ત છે. તેથી શ્રવણે ન્દ્રિયાગોચરતા વિશિષ્ટ શરૂપ પ્રત્યક્ષ વડે બાધિત છે.
मनुमान 43 साचित ५६ 41 रने -" शब्दो नित्यः” मी
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #561

५३२
स्थानाङ्गसूत्रे
इति । स्ववचननिरस्तो यथा - यदहं ब्रवीमि तदनृतमिति । लोकरूढिनिरस्तो यथा - नरकपालं पवित्रमिति १| तज्जातदोषे = तज्जातदोषविषये विशेषो भेदो जन्ममर्मकर्मादिभिः । तत्र जन्मादाय तज्जातदोषविषये विशेषो यथा - कच्छुल्लयाए घोडीए, जाओ जो गद्दहेण छूटेण । तस्स महायणमज्झे आयारा पायडा होंति ॥ १॥"
66
छाया -कच्छुमत्यां (कण्डूयनरोगमत्यां) घोडयां जातो यो गर्दभेन क्षिप्तेन । तस्य महाजनमध्ये आकाराः प्रकटा भवन्ति ॥१॥
शब्द में नित्यता अनुमान से बाधित है अतः नित्यत्व विशिष्ट शब्द रूप पक्ष अनुमान निरस्त है ।
प्रतीति निरस्त पक्ष इस प्रकार से है जैसे -" शशीन चन्द्रः " स्व. वचन निरस्त पक्ष इस प्रकार से है - " यदहं ब्रवीमि तद्वृतम् " जो मैं कहता हूं वह झूठ कहता हूँ, लोकरूढिले निरस्त पक्ष इस प्रकार से है " नरकपालपवित्रम् " यहां नरकपाल रूप पक्ष पवित्रता लोक रूढिसे निरस्त है १ ।
इसी प्रकार से तज्जात दोष के विषय में जो जन्म, मर्म, कर्म आदि द्वारा भेद है, वह भी अनेक प्रकारका है- इनमें जन्मको लेकर जो तज्जातदोष के विषय में भेद है वह इस प्रकार से है
-
"" कच्छुल्लयाए घोडीए " इत्यादि ।
कण्डूयन रोगवाली घोडो में जो गर्दा भके संयोगसे सन्तान उत्पन्न होती है उसके आकार में भेद होता है और उसका वह आकार महाશબ્દમાં નિત્યતા અનુમાન વડે ખાષિત છે. તેથી નિત્યત્વ વિશિષ્ટ શબ્દરૂપે પક્ષ અનુમાન નિરસ્ત છે.
प्रतीति निरस्त पक्ष मा प्रहारनो छे- “ शशीन चन्द्रः સ્વવચન નિરસ્ત पक्ष मा प्रहारनो छे-यदहं ब्रवीमि तदनृतम् " हुँ' ? उडु छु ते नूहु उडु छु" ४३ढि निरस्त पक्ष मा अमरनो छे - " नरकपालपवित्रम् ” सहीं नर• પાલ રૂપ પક્ષ પવિત્રતા લેાકરૂઢિની અપેક્ષાએ નિરસ્ત (ખાધિત) છે.
એજ પ્રમાણે તજજાતદોષના જન્મ, મ, કમ આદિ દ્વારા અનેક ભેદ પડે છે. તજાત દોષને જે જન્મની અપેક્ષાએ ભેદ પડે છે તેનુ' સ્વરૂપ या अारनु छे-" कच्छुल्लयाए घोडीए" इत्याह---
""
ક'ફૂયન રાગવાળી ઘેાડી સાથે ગભના સયેાગ થવાથી જે સ'તાન ઉત્પન્ન થાય છે તેની આકૃતિમાં ઘણા તફાવત હેાય છે. તેથી તેના તે આકાર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #562

सुघाटीका स्था०१० सू० ४१ दशविध शस्त्रनिरूपणम्
वर्णसंकरो न प्रच्छन्नो भवतीति । इत्यादि रनेकविधः । एवं मर्मकर्माद्यादायापि तज्जातदोषविषये विशेषः स्वधिया भावनीय इति २ तथा - ' दीसे ' ति अत्र 'दोष' शब्देन पूर्वसूत्रोक्त 'तज्जातदोष वस्तुदोषद्वयमध्यगता पतिभङ्गदोषादारभ्य निग्रहदोषपर्यन्ता अष्टौ दोषा ग्राह्या इति तृतीयः ३ । अथवादोषे इति सप्तम्यन्तत्वेन छाया कार्या । एकवचनंतु जात्याश्रयेण बोध्यम् । ततो दोषे = दोषेष्विति बोध्यम् । अर्थस्तु - दोषेषु - मतिभङ्गादि शेषदोषविषये विशेषो= भेदो द्रष्टव्य इति । अयं विशेषोऽनेकविधः स्वधिया भावनीय इति ३। तथाजनों के बीच में प्रकट हो जाता है छिपता नहीं है । तात्पर्य इसका यही है कि वर्णसंकर प्रच्छन्न नहीं रहता है इसी तरह से मर्मको लेकर एवं कर्मको लेकर भी तज्जात दोषके विषय में सामान्य दोषकी अपेक्षा भेद अपनी बुद्धिसे उद्भवित कर लेना चाहिये यह दोष शब्द से पूर्व सूत्रोक्त तज्जात दोष से लेकर अन्तिम वस्तु दोष, मध्य में आये हुए मति भंग दोष, प्रशास्तृ दोष, परिहार दोष, स्वलक्षण दोष, कारणदोष, हेतुदोष, संक्रामण दोष और निग्रह दोष ये आठ दोष ग्रहण किये गये हैं ३ अथवा - " दोसे " की संस्कृतच्छाया " दोषे " ऐसी सप्तमी विभ क्तिवाली भी होती है, एकवचन यहां जातकी अपेक्षासे हुआ है ऐसा जानना चाहिये, इसलिये " दोषे" यहां पर " दोषेषु " ऐसा बहुवचन समझना - तथा च-मतिभङ्ग आदि शेष दोषोंके विषय में भी भेद अनेक प्रकारका है, और यह उनकी अनेक प्रकारता अपनी बुद्धि से उद्भाबित कर लेना चाहिये ३ |
५३३
મહાજનાની વચ્ચે અવશ્ય પ્રકટ થઇ જાય છે. એટલે કે વણ્ સ કરતા છાની રહી શકતી નથી. એજ પ્રકારે મમ અને કર્મની અપેક્ષાએ તજજાત દ્વેષના વિષયમાં સામાન્ય દોષ કરતાં શી વિશેષતા તે પાઠકે પેાતાની જાતે જ સમજી લેવું આ સૂત્રમાં વિશેષદેષના વસ્તુદોષ, તજજાતદોષ આદિ १० प्रहार छे. वस्तुદોષ અને તજજાતદોષનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. ખાકીનાં આઠ ભેદ નીચે प्रमाणे छे— (3) भतिलगहोष, (४) प्रशास्तृ होष, (५) परिहारद्वेष, (६) स्वसक्षायु होष, (७) अरशुद्वेोष, (८) हेतु होष, (८) सामगुद्दोष भने (१०) निग्रड होष. अथवा - " दोसे " पहनी संस्कृत छाया दोषे " पशु थाय छे. " दोषे " यह સાતમી વિભક્તિનું પદ છે. અહી જાતની અપેક્ષાએ એક વચન વપરાયું છે, शोभ समनधुं. तेथी अहीं " दोषे " या यह " दोषेषु " मा मडुक्यनान्त यहनुं વાચક સમજવું. મતિભંગ આદિ દોષાના વિષયમાં પણ અનેક પ્રકારના ભેદ પડે છે. પાઠકે એ તે ભેદોનો અનેક પ્રકારતા પેાતાની જાતે જ ઉદ્ભાવિત કરી લેવો.
66
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #563

५३४
स्यानाङ्गसूत्रे
एकाथिकः एकवासौ अर्थः अभिधेवश्चेति एकार्थः, स विद्यते यस्यासावेकाथिकः एकार्थवाचकः शब्द इत्यर्थः । तद्रूपो दोष एकाथिक दोष इति, यथा घटमानयेति वक्तव्ये घटं कुम्मं कलशमानयेत्येकाथिकानेकशब्दकथनरूपो दोषः ।। तथा कारणदोष:-अयं पूर्व व्याख्यातो, दोषसामान्यापेक्षया विशेषो बोध्य इति ५१ प्रत्युत्पन्नो दोषः वर्तमानकालिको दोष इत्यर्थः । अयं चातीतादिदोषसामान्यापेक्षया विशेषः । अथवा-प्रत्युत्पन्ने इति सप्तम्यन्तत्वेन च्छाया कार्या । ततश्च प्रत्युत्पन्ने पदार्थे सर्वथाऽधिगते यो दोष:- अकृताभ्यागमकृतविप्रणाशादि., ____एक अर्थ जिसका हो वह एकाधिक है ऐसा एकार्थिक शब्द एक ही अर्थका कहनेवाला होता है ऐसा एकार्थिक रूप जो दोष है वह एकार्थिक दोष है जैसे " घटमानय " घडालाओ ऐसे वक्तव्यमें ऐसा कहना कि “ धर्ट, कुम्भ, कलशं, आनय" धट, कुम्भ, कलश लामो यहां पर एक अर्थवाले अनेक शब्दोंका प्रयोग जो किया गया है वही दोष है ४ तथा-कारण दोष-यह दोष पूर्वमें व्याख्यात हो चुका है, सो यह उस व्याख्यात सामान्य दोष को अपेक्षा विशेष दोष जानना चाहिये ५ । प्रत्युत्पन्न दोष-यह दोष वर्तमान कालिक होता है, अतः अतीतादि दोष सामान्यकी अपेक्षा इसे विशेष दोष समझना अथवा "प्रत्युत्पन्ने" जब ऐसी सप्तमी विभक्तियाली संस्कृतच्छाया की जाती है तो इसका अर्थ ऐसा होताहै कि जो पदार्थ सर्वथा अधिगत होता (जाना. ' જેને એક જ અર્થ થતું હોય એવા શબ્દને એકાર્થિક કહે છે. એકાર્ષિક શબ્દ એક જ અર્થીના વાચક હોય છે. એ એકાર્ષિકરૂપ જે દેષ તે તેનું नाम माथि होप छ. म “ घटमानय " साव।' भाम पाने मले मेj ४ “घटं, कुम्भ, कलश, आनय" "घी, दुस, श, લા” આ વાક્યમાં એક જ અર્થવાળા અનેક શબ્દને જે પ્રયોગ કરવામાં मान्य छ, मेरोष छ.
કારણ દેષ-આ દોષનું નિરૂપણ આ સૂત્રમાં જ આગળ કરવામાં આવી ગયેલ છે. પૂર્વોક્ત વ્યાખ્યાત સામાન્ય કારણ દેષ કરતાં અહી વિશેષ કારણ દેષ ગ્રહણ થવા જોઈએ.
પ્રત્યુત્પન્નદોષ-આ દેષ વર્તમાનકાલિક હોય છે. તેથી ભૂતકાલિન આદિ દેષ સામાન્યની અપેક્ષાએ તેને વિશેષદેષરૂપ સમજવું જોઈએ. અથવા અહીં " प्रत्युत्पन्न” मा प्रा२नी सातमी बिताजी सत छाय। ४२१.मां मावे તે તેનો અર્થ એ થાય છે કે જે સર્વથા અધિગત હોય છે તેમાં અકૃતા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #564

मुघाटीका स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
५३५ स एव दोषसामान्यापेक्षया विशेष इति ६। निलो दोषः अभव्यजीवानां. मिथ्यात्वादिः, अनाधपर्यवसितत्वात् । अयं दोषसामान्यापेक्षया विशेषो बोध्यः। अथवा-' नित्ये' इति सप्तम्यन्तत्वेन च्छाया कार्या । सर्वथा नित्ये पदार्थेऽधि. गते सति यो बाल्यकुमाराद्यवस्थानाम् अभावापत्तिलक्षणो दोषः सदोषसामान्यापेक्षया विशेषो बोध्य इति । तथा-अधिकम् अधिकनामको दोषः-बादसमये परेषां बोधनार्थ यदतिरिक्तं दृष्टान्तनिगमनादि, तदेव दोषोऽधिकदोषः । अति. जाता) है सो उसमें जो अकृताभ्यागम कृतविप्रणाश आदि दोष होताहै वही दोष सामान्यकी अपेक्षा विशेष दोष होताहै ६ अभव्य जीवोंका जो मिथ्यात्व आदि दोषहै यह नित्य दोष है क्योंकि उनका वह मिथ्यात्य अनादि अनन्त रूप होता है, यह दोष, दोष सामान्यको अपेक्षा विशेष दोष रूप है अथवा-" नित्ये" जब ऐसी संस्कृत छापा सप्तमी विभक्तिवाली की जाती है तब इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि जब पदार्थ सर्वथा नित्य है ऐसी मान्यता होती है तब उसमें बाल्यकुमार आदि अवस्थाओं के अभाव होने रूप दोषको आपत्ति आती है यह नित्यदोष सामान्यकी अपेक्षा विशेष दोष है । ___ अधिक-अधिक नामका दोष-यह दोष उस समय होता है जब बादके समय में दूसरोंको समझानेके लिये अतिरिक्त दृष्टान्त निगमन आदिका प्रयोग किया जाता है तात्पर्य यह है कि बादमें प्रतिज्ञा हेतु ये दोही अनुमान के अङ्ग माने गये हैं उदाहरणादिका प्रयोग अधिक दोष
ભાગમ કૃતવિપ્રણાશ આદિ જે દેષ હોય છે તે દેષને સામાન્ય ગણી શકાય નહીં પણ વિશેષણરૂપ ગણી શકાય છે.
અભવ્ય જેમાં જે મિથ્યાત્વ આદિ દેષનો સદુભાવ હોય છે તે નિત્ય દેષરૂપ હોય છે, કારણ કે તેમનું તે મિથ્યાત્વ અનાદિ અનંતરૂપ હોય છે. તેથી આ દોષને દોષસામાન્ય કરતાં અધિકદ્દેષરૂપ ગણી શકાય છે અથવા
જે તેની સંસ્કૃત છાયા સાતમી વિભક્તિવાળું ‘નિત્યે પદ લેવામાં આવે તે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે –
જે પદાર્થ સર્વથા નિત્ય હોય છે એવી માન્યતા સ્વીકારવામાં આવે તો તેમાં બાલ્યાવસ્થા, આદિ અવસ્થાઓને અભાવ હોવા રૂપ દેાષની સદુભાવના રહે છે. આ નિત્યદોષ સામાન્યની અપેક્ષાએ વિશેષ દોષ રૂપ છે.
અધિકદેષ-આ દેષ ત્યારે થાય છે કે જ્યારે વાત કરતી વખતે અન્યને સમજાવવાને માટે દૃષ્ટાન્ત નિગમન આદિને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #565

__ स्थानाङ्गसूत्रे रिक्तदृष्टान्तनिगमनादिकं विनैव वक्तव्यस्यार्थस्य बोधात्तत्कथनस्याऽनर्थक्यं बोध्यम् । तदुक्तम्
"जिणवयणं सिद्धं चेव भन्नए कत्थई उदाहरणं । ____ आसज्ज उ सोयारं, हे ऊ वि कहिंचि भन्नेज्जा ॥१॥
" कत्थइ पंचावययं, दस हावा सव्वहा न पडिकुटुं ' इति । छाया-जिनवचनं सिद्धमेव भणति क्वचिदुदाहरणम् ।
आसाद्य तु श्रोतारं हेतुमपि कुत्रचिद भणेत् ॥१॥ कथयति पञ्चावयवं दशधा वा न प्रतिक्रुटम्, इति च । अयमधिक दोषोऽपि दोषसामान्यापेक्षया विशेषो बोध्य इति । अथवा-' अधिके ' इति सप्तम्यन्तत्वेन च्छाया कर्त्तव्या । अधिके दृष्टान्तादौ सति यो दोषो वादिनो दूषणं सोऽधिकदृष्टान्तादिविषयो दोषो दोप-सामान्यारूप है क्योंकि प्रतिज्ञा हेतुसेही व्यक्तव्यार्थका बोध हो जाता है-अतः उदाहरणादिके प्रयोगकी वामें आवश्यकता नहीं रहती है फिर भी जो इनका प्रयोग है वह इसी कारण अधिक दोष रूप माना गया है कहा भी है-" जिणवयणं सिद्धं चेव" इत्यादि। __जिन वचनों में स्वतः प्रमाणता है परन्तु कहीं २ पर इन वचनोंकी सत्यता सिद्ध करने के लिये उदाहरणादिका भी प्रयोग किया जाता है
और श्रोताजनकी अपेक्षासे उसे समझानेके लिये हेतुका भी प्रयोग किया जाता है आदि यह अधिक दोष भी दोष सामान्यकी अपेक्षा वशेष दोषरूप है अथवा-" अधिके" जब ऐसी सप्तमी विभक्तिवाली કથનનો ભાવાર્થ એ છે કે-વાદમાં પ્રતિજ્ઞા હેતુ એ બેને જ અનુમાનના અંગ રૂપ માનવામાં આવેલ છે–ઉદાહરણ આદિને અનુમાનના અંગરૂપ માનવામાં આવતાં નથી. તેથી તે બે સિવાયના ઉદાહરણાદિકના પ્રગને અધિકદેષરૂપ માનવામાં આવેલ છે, કારણ કે પ્રતિજ્ઞા હેતુ વડે જ વક્તવ્યતાના અર્થને બાધ થઈ જાય છે. તેથી દૃષ્ટાન્ત આદિની વાદમાં આવશ્યકતા રહેતી નથી. છતાં પણ તેને જે પ્રયોગ કરવામાં આવે તે તેને દોષરૂપ માનવામાં આવે છે. કહ્યું पर छ-"जिणवयणं सिद्धं चेव" त्याल
જિનેન્દ્ર ભગવાનનાં વચનોમાં સ્વતપ્રમાણતા છે. છતાં પણ ક્યારેક તેમનાં વચનોની સત્યતાને સિદ્ધ કરવાને માટે ઉદાહરણદિને પ્રયોગ કરવામાં આવે છે અને શ્રોતાજનોને આ વાત સમજાવવા માટે હેતુને પણ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે, અને પાંચ અવયને પણ પ્રયોગ કરવામાં આવે છે. આ પ્રકારને જે દેષ છે તે દોષસામાન્ય કરતાં વિશેષરૂપ ગણાય છે. અથવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #566

सुधा टीका स्था० १० ० ४७ दशविधशस्त्र निरूपणम्
५३७
पेक्षया विशेषो बोध्य इति । अत्र - अकारः प्रश्लिष्यते । ततश्च - ' अहीय ' इति पदं लुप्तविभक्तिकं विभावनीयम् । 'अट्टमे ' इत्यस्याकारलोपश्चापि द्रष्टव्यः । अयं दोष आदिम बोध्य इति ८। तथा-आत्मनेति । अत्र कृतमित्यध्याह्रियते । ततश्च - आत्मना कृत इति आत्मना कृतश्च दोषो दोषसामान्यापेक्षया विशेष इति ९ । तथा परोपनीतः = परेण प्रापितः । अयं परोपनीतो दोषोऽपि दोषसामान्यापेक्षया विशेषो बोध्य इति, त एते दशविशेषा इति विशेषदोषाबोध्याः || सू० ४७ ॥
संस्कृत छाया की जाती है तब इस पक्षमें ऐसा अर्थ होता है कि अधिक दृष्टान्त आदि के प्रयोग होने पर जो वादीको दृषण दिया जाता है वह अधिक दृष्टान्तादि दोष है और यह दोष सामान्य दोषकी अपेक्षा विशेष दोष है यहां अकारका प्रश्लेष हुआ है अतः " अहीय " यह लुप्त विभ क्तिवाला पद है " अहमें " अकारका लोप भी हो गया है यह दोष आदि दोषकी अपेक्षा आठवां है। आत्मा के साथ कृत इस पदका अध्या हार कर लेना चाहिये इस तरह आत्माके द्वारा किया गया दोष, दोष सामान्यकी अपेक्षासे विशेष दोष होता है ९ परके द्वारा दिया गया ऐसा परोपनीत दोष भी दोष सामान्यकी अपेक्षा विशेष दोष होता है १० इस प्रकार के ये दश विशेष दोष हैं | सूत्र ४७ ॥
" अधिके ” अधि पहनी सातभी विभक्तिवाजी संस्कृत छाया सेवामां आवे તે તે સ'સ્કૃત છાયાનેા અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે—
અધિક દૃષ્ટાન્ત આદિના પ્રયોગ કરવામાં આવે ત્યારે વાદીમાં જે રાષ બતાવવામાં આવે છે તે દાષનુ' નામ અધિક દૃષ્ટાન્ત આદિ વિષયકદોષ છે, અને તે દોષને સામાન્યદોષરૂપ જ ગણવામાં આવે છે. અહી' ‘’કારના अश्ोष थयो छे. तेथी " अहीय " आ यह सुप्तविलवाणु यह छे. 'अहमें ' આ પદમાં અકારના લેપ થઈ ગયા છે, પહેલેથી ગણવામાં આવે તેા આ દોષને આઢમાં પ્રકારને ઢાષ ગણી શકાય.
આત્માની સાથે કૃતપદને અધ્ય હાર રાખવું જોઇએ. આ રીતે આત્મા દ્વારા કરાયેલા દોષને પણ સામાન્યદોષરૂપ ગણવાને બદલે વિશેષદેષરૂપ જ સમજવે જોઈએ. પરના દ્વારા કરાયેલે પરેાપનીતોષ પણ સામાન્ય રૂપ ગણી શકાય નહી, પરાપનીતદેષને વિશેષદોષ રૂપ જ ગણવા જોઇએ. આ પ્રકારના ૧૦ વિશેષદેાષાનું અહી નિરૂપણુ કરવામાં આવ્યું છે. ! સૂત્ર ૪૭ ૫
स्था - ६८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #567

५३८
_स्थानागसूत्रे विशेषादयो ये भावा अनन्तरसूत्रे प्रोक्तास्तेऽनुयोगगम्याः । अनुयोगश्च अर्थ वाचं चाश्रित्य भवति । तत्रार्थमाश्रित्यानुयोगो यथा-" अहिंसासंजमोतवो" इत्यत्राहिंसादीनां स्वरूपस्य भेदप्रकथनम् । वाचमाश्रित्यानुयोगस्तु एषामेवाहिंसादिपदार्थानां शब्दाश्रितो विचार इति । तत्र बाचमाश्रित्यानुयोगं दशविधत्वेन पाह
मूलम्--दसविहे सुद्धवायाणुओगे पण्णत्ते, तं जहा-चंकारे १ मंकारे २ पिंकारे ३ सेयंकारे ४ सायंकारे ५ एगत्ते ६ पुहत्ते ७ संजुहे ८ संकामिए ९ मिन्ने १० ।। सू० ४८॥
छाया-दशविधः शुद्धधाचाऽनुयोगः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-चकारः १ माकारः २ अपिकारः ३ सेकारः ४ सायंकारः ५ एकत्वं ६ पृथक्त्वं ७ संयूथं ८ संक्रा. मितं ९ भिन्नम् १० ॥ स. १८॥
विशेषादिक जो भाव ऊपरके सूत्र में कहे गये हैं वे अनुयोग गम्य होते हैं अर्थ और बचनको आश्रित करके अनुयोग होता है अर्थको
आश्रित करके जो अनुयोग होता है वह "अहिंसा संजमो तवो" इत्यादि रूप होता है क्योंकि यहां पर अहिंसा आदिके स्वरूपका भेद कथन हआ है वाणीको आश्रित करके जो अनुयोग होता है, वह इन्हीं अहिंसा आदि पदार्थों के शब्दाश्रित विचाररूप होता है अतः अब सूत्रकार वचनको आश्रित करके अनुयोगकी दशविधताका कथन करते हैं - " दसविहे सुद्धवायाणुओगे पण्णत्त" इत्यादि ॥ सूत्र ४८ ॥ सूत्रार्थ-वाक्यार्थकी अपेक्षा रहित सूत्रका व्याख्यान रूप अनुयोग दश प्रकारका कहा गया है जैसे-चकार १ माकार २ अपिकार ३ सेकार ४ सायंकार ५ एकत्व ६ पृथक्त्व ७ संयूथ ८ संक्रामित ९ और भिन्न १०
વિશેષાદિક જે ભાવેનું ઉપરના સૂત્રમાં નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે, તે ભાવે અનુયોગગમ્ય (વ્યાખ્યાન દ્વારા સમજી શકાય એવાં) હોય છે અર્થ मन वयनने। आश्रय सन अनुयोथाय छे. ते “ अहिंसा संजमों तवो" ઈત્યાદિ રૂપ હોય છે, કારણ કે આ કથન દ્વારા અહિંસા આદિના સ્વરૂપનું ભેદ કથન થયું છે. વાણીને આધાર લઈને જે અનુયોગ થાય છે તે એજ અહિંસા આદિ પદાર્થોના શબ્દાશ્રિત વિચારરૂપ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર વચનને આધાર લઈને અનુગના દસ પ્રકારોનું નિરૂપણ કરે છે
"दसविहे सुद्धवायाणुओगे पण्णत्ते” इत्याहि-(सू. ४८) સૂત્રાર્થ –વાયાર્થીની અપેક્ષાથી રહિત એ સૂત્રના વ્યાખ્યાનરૂપ અનુગ દસ मारनयो छे. ते प्रा३। नीय प्रमाणे छ-(१) २३४२, (२) मा४।२, (3) अपि२, (४) से४१२, (५) साय ४२, (६) मेव, (७) पृथत्य, (८) सय, (6) समित भने (१०) लिन्न.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #568

सुधा टीका स्था० १० सू०४८ दशविधवाचानुयोगनिरूपणम् ५३९
टीका--' दसविहे ' इत्यादि
शुद्धवाचानुयोगः-शुद्धा वाक्यार्थापेक्षारहिता या वाचावचनं-सूत्रं, तस्या अनुयोगो व्याख्यानम् दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-चकार इत्यादि । तत्र-चका. रानुयोगः-चकारस्य अनुयोगो । यथा-समाहारेतरेतरयोगसमुच्चयान्वाचयावधारणपादपूरणाधिकवचनादिरूपश्चार्थ इति । तत्र-संज्ञापरिभाष-संज्ञा च परिभाषा
वाक्यार्थकी अपेक्षासे रहित होना यह शुद्ध शब्दका अर्थ है और वाचा शब्दका अर्थ वचन है यह वचन यहां सूत्र रूप लिया गया है, अनुयोग शब्दका अर्थ वचन है यह वचन यहां सुत्ररूप लिया गया है अनुयोग शब्दका अर्थ व्याख्या है इस तरह वाक्यार्थकी जिसमें अपेक्षा नहीं है ऐसे सूत्रका जो व्याख्यान है वह अनुयोग है अर्थात् शुद्ध वाचानुयोग है इसके जो चकार आदिके भेदसे १० प्रकार कहे गये हैं उनका तात्पर्य ऐसा है चकारादि पदों के साथ अनुयोगको सम्बन्ध कर लेना चाहिये इस तरह चकारका जो अनुयोग है वह चकारानुयोग है जैसे-चकारका-चका इतने अर्थमें प्रयोग होता है-समाहार इन्द्र में इतरेतर योग द्वन्द्वमें समुच्चयमें, अन्वाचयमें, अवधारणमें, पाद पूरण
और अधिक वचन आदिमें व्याकरणके इस नियमानुसार " कार ग्रहणे केवलग्रहणं वर्णग्रहणे सवर्णग्रहणं" जिस शब्दके साथ "कार" का ग्रहण होताहै उस शब्दसे केवल इसी शब्दका ग्रहण होताहै और जिस शब्दके - વાકયાથની અપેક્ષાથી રહિત હેવું, એ શુદ્ધ શબ્દનો અર્થ છે અને વાચા શબ્દને અર્થ વચન છે. તે વચનને અહી સૂત્રરૂપ લેવામાં આવ્યું છે. અનુયોગ શબ્દનો અર્થ વચન થાય છે. તે વચનને અહીં સૂત્રરૂપ ગણવામાં આવેલ છે. અથવા-અનુગ શબ્દ અહીં વ્યાખ્યાનના અર્થ માં પ્રયુક્ત થયેલ છે. આ રીતે વાક્યાની જેમાં અપેક્ષાએ (આવશ્યકતા) રહેતી નથી એવા સૂત્રનું જે વ્યાખ્યાન છે તેને અનુગ-યુદ્ધ વાચાનુયોગ-કહે છે. તેના ચકાર આદિ જે દસ ભેદ પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે, તેમનો અર્થ હવે સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે
ચકાર અનુયોગ-ચકારને જે અનુયાગ છે તેનું નામ ચકાર અનુગ छ. म "च" स पहने। प्रयोग माटमा सभा थाय छ-समाहार द्वन्द्वमा ઈતરેતરાગદ્વદ્રમાં, સમુચ્ચયમાં, અવાચયમાં, અવધારણમાં, પાદ પૂરણમાં અને અધિક વચન આદિમાં.
“कारग्रहणे केवलग्रहणं वर्णग्रणे सवर्णग्रहणं"
વ્યાકરણના આ નિયમ અનુસાર જે શબ્દની સાથે “કાર”નું ગ્રહણ થાય છે તે શબ્દ દ્વારા કેવળ એજ શબ્દનું ગ્રહણ થાય છે, અને જે શબ્દની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #569

५४०
स्थानाङ्गसूत्रे चेति । अत्र चकारः समाहारे । धवखदिरौ-धवश्च खदिरश्चेति । अत्र चकार इतरेतरयोगे । ' इत्थीओ सयणाणि य ' इत्यत्र चकारः समुच्चये । ततश्च स्त्रीणां शयनानां चापरिभोग्यतायास्तुत्यत्वं प्रतिपादितम् । 'भिक्षामट ग्लानसेयां च कुरु' इत्यत्र चकारोऽन्वाचये । एवमेव अवधारणादिष्वपि चकारोऽनुयोक्तव्य इति । 'चंकार ' इत्यत्र अनुस्वारोऽलाक्षणिकः । यथा- सुके सणिंचरे' छायासाथ वर्णका ग्रहण होता उस शब्दसे उसके सवर्ण वर्णांका ग्रहण होता है, यहां चकारसे चका ग्रहण हुआ है “संज्ञा परिभाषाम्" इस शब्दमें “ संज्ञा च परिभाषा च" इस प्रकारके द्वन्द्व समासमें समाहार छन्द के अर्थमें " च" शब्दका प्रयोग हुआ है “धवश्वखदिरश्च" धवखदिरौ" यहां चकार इतरेतरयोग द्वन्द्व के अर्थ में प्रयुक्त हुआहै " इत्थीओ सयणाणिय" यहां पर चकार समुच्चय अर्थमें प्रयुक्त हुआ है स्त्रियोमें एवं शयनों में इससे अपरि भोग्यताका तुल्य रूपसे प्रतिपादन किया गयाहै "भिक्षामट ग्लानसेवां च कुरु" भिक्षालाओ और ग्लानकी सेवा करों-यहां पर "च" का प्रयोग अन्वयार्थ (एक कार्य करनेमें दूसरा कार्य करने के लिये कहना) अर्थमें हुआहै इसी प्रकारसे अवधारण आदि अर्थमें भी चकारका प्रयोग समझ लेना चाहिये "मूलमें" " चकार " ऐसा पाठ है सो इसमें जो अनुस्वारका प्रयोग हुआ है वह अलाक्षणिक है। સાથે વર્ણનું ગ્રહણ થાય છે. તે શબ્દ વડે તેના સવર્ણ વર્ગોનું ગ્રહણ થાય छ. मी २४१२ 43 ''तुं अहए थयु छे. " संज्ञा परिभाषाम् ॥ २॥ शमा " संज्ञा च परिभाषा च" मा ५४ारने। द्वन्द्वसमास अन्य छे. मही' 'च' ५हना प्रयोग द्वारा समाहा२वन्द्वसभास मनापामा माव्यो छे. "धवश्च खदिरश्च" "धवखदिरौ” मही २२ तिरेतरयाग द्वन्द्वसमासन अर्थमा प्रयुत थय। छे.
इत्थीओ सयणाणि य” मही यार समुच्ययना मथमा प्रयुत थयो સ્ત્રીઓમાં અને શયનમાં તેના દ્વારા અપરિભોગ્યતાનું તુલ્યરૂપે પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે.
" भिक्षामट ग्लानसेवां च कुरु" "मिक्षा सामने खाननी (भीमानी ) सेवा ४१" मा सूत्रमा "च" ५४ प्रयोसन्क्याथै यो छ. ( से आय કરવાનું કહેવું તેનું ના૫ અન્વય છે.) એજ પ્રમાણે અવધારણ આદિ અર્થમાં પણ ચકારને પ્રયોગ કેવી રીતે થાય છે તે સમજી લેવું જોઈએ. મૂળ સૂત્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #570

सुधा टीका स्था० १० ०४८ दशविधवाचानुयोगनिरूपणम्
५४१
6
शुक्रः शनैश्वरः इत्यादौ । एवमग्रेऽपि अनुस्वारविषये भावनीयमिति । तथामाकारः । मा' शब्दो निषेधे । ततः कारप्रत्यये माकार इति । तस्य अनुयोगो = व्याख्यानमपि माकारः । यथा - ' समणं व माहणं वा इत्यत्र माहणशब्दे मा शब्दो निषेधे । अथवा - ' मकार ' इतिच्छाया । यथा-' जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव ' इत्यत्र ' जेगा मेव ' ' तेणामेव ' इति पदद्वये मकारागम आर्षत्वात् । अन्यथा - ' जेणेव ' तेणेव ' इत्यनेनैव विवक्षितार्थप्रतीतेरिति २ | जैसा " सुके सणिचरे " में हुआ है इसी तरहका कथन आगे के पदों में आगत अनुस्वार के विषय में भी जानना चाहिये " माकार " में " मा " शब्द निषेध अर्थमें आया है इससे कार प्रत्यय करने पर माकार ऐसा शब्द बन गया है इसका जो अनुयोग है वह भी माकार है जैसे " समणं वा माहणं वा " इसमें “ माहण " शब्द में मा शब्द निषेध में प्रयुक्त हुआ है।
65
17
अथवा -" मंकार " की संस्कृतच्छाया " मकार " ऐसी भी होती है सो मकारका जो अनुयोग है वह मकार है जैसे- " जेणामेव समणे भगवं महावीरे तेणामेव " यहां पर " जेणामेव" में और " तेणामेव " मकारका आर्ष होने से हुआ है नहीं तो " जेणेव तेणेव " इतने मात्र से ही विवक्षित अर्थकी प्रतीति हो जाती है तथा " अधिकार " ” આ પદને પ્રયાણ થયા છે. તેમાં જે અનુસ્વારના પ્રયાગ થયા છે તે અલાક્ષણિક છે. જેમ કે આ પ્રકારના પ્રયાગ નીચેના સૂત્રપાતમાં પણ થયે छे - " सुके सर्णिचरे " पछीना यहोभां यागु भूणसूत्रमां ने अनुस्वार चपरायो છે. તેના વિષે પણ આ પ્રકારનુ સ્પષ્ટીકરણ સમજી લેવું.
66 चकार
"
""
<<
"
मा
(२) भाार अनुयोग-" भार" पहलां मा શબ્દ નિષેધાથે વપરાયે " पहले " कार પ્રત્યય લગાડવાથી माकार तेना ने अनुयोग है तेनु नाम भाार अनुयोग छे. माहणं वा આ સૂત્રપાઠમાં મહેણું ” પદમાં નિષેધાથે થયેલે છે.
""
66
66
66
અથવા " मंकार " या पहनी संस्कृत छाया આ સંસ્કૃત છાયાની અપેક્ષાએ અહી નીચે પ્રમાણે अनुयोग छेतेने भारमनुयोग छे." म महावीरे तेणामेव " मा सूत्रपाठां " जेणामेव "
मां
भार 'नो आर्ष थपाने सीधे "जेणेव ....तेणेव " ने
“
46
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
માકાર પદ મન્યુ' છે,
प्रेम है-" समणं वा
પદ્મના પ્રાગ
મા
मकार પણ થાય છે. થાય છે-“ મકારના " जेणामेव समणे भगव
અ
ने " तेणामेव " यहां
महझे " जेणामेव....
19

Page #571

AND
स्थानाङ्गसूत्रे तथा-अपिकारः, अपि शब्दात्कारप्रत्यये साधुः। ‘पिंकार' इति तु आकार लोषेऽनुस्वारागमे च सति साधुः । अपिकारस्य अपिशब्दस्यानुयोगेऽपि अपि कारः। सख्यया-' अपि संभावना प्रश्नशङ्काग समुच्चये ।
" तथा युक्तपदार्ये च कामवारक्रियासु च ॥” इति ।
तत्र-संभावनायाम्-'अपि स्तुयाज्जिन'-मिति । 'अपि स्तुहि ' इति कामचारक्रियायाम् । धिग्देवदत्तमपि स्तुयादधर्मिण'-मिति गर्हायाम् । अपि अपि शब्दसे कार प्रत्यय करने पर "अपिकार " ऐसा शब्द सिद्ध होता है " पिकार" में अकारके लोप होने पर और अनुस्वारके आगम होने पर "पिंकार" ऐसा शब्द बन गया है। अपि शब्दका जो अनु. योग है वह अपिकार है जैसे-अपि शब्द संभावनामें प्रश्नमें शंकामें गर्हामें और समुच्चयमें प्रयुक्त हुआ है तथा-अपि शब्दका प्रयोग "युक्त पदार्थे च कामचारक्रियासुच" इस कथनके अनुसार युक्त पदार्थ में और कामचार (यथारुचि कार्य करनेका कहना ) क्रियामें भी होता है “अपि स्तुयाज्जिनमिति" मैं संभावना करता हूं कि आपने जिनेन्द्रकी स्तुति करली होगी-यहाँ “ अपि" शब्द संभावनामें प्रयुक्त हुआ हैं " अपिस्तुहि " तुम्हारी इच्छा-तुम स्तुति करो-यहां अपि शब्द कामचार कियामें प्रयुक्त हुआ है “धिग्देवदत्तम् अपि स्तुयात् तेणामेव" थयु छ. तो मात्र 'जेणेव तेणेव" मा पहोना प्रयोगथा ४ qिq. ક્ષિત અર્થની પ્રતીતિ થઈ જાય છે.
अपि४२ अनुयोर-मपि ५४२ "कार" प्रत्यय साथी 'मापि२' ५४ मन्यु छ. पिंकार" ॥ ५४ २५रना वा५ यथाथी मने मनुश्वार्नु मागमान वाथी ' अपिकार " मांथा मन्यु छ. भपि शहना रे मनुयोस છે, તેનું નામ અપિકાર અનુગ છે. “અપિ” શબ્દ પ્રયોગ સંભાવનાના અર્થમાં, પ્રશ્નાર્થમ, શંકાના અર્થમાં, ગહના અર્થમાં અને સમુચ્ચયના अर्थ मां थाय छे तथा “युक्तपदार्थे च कामचारक्रियासु च" मा ४थन मनुસાર યુક્ત પદાર્થ માં અને કામચારમાં (રુચિ અનુસાર કાર્ય કરવાનું કહેવામાં ५५ 'मपि' ही प्रयोग थाय छे.
“ अपि स्तुयाजिनमिति” “हुधा छु माये जिनेन्द्रनी स्तुति श सीधी शे" मी अपि ५६ समापनाथे १५२रायुछ " अपि स्तुहि" તમારી ઈચ્છા હોય તે તમે સ્તુતિ કરો,” આ વાક્યમાં અપિ પદ કામચાર કિયામાં પ્રયુક્ત થયું છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #572

सुधा टीका स्था० १० सू० ४८ दशविधवाचानुयोगनिरूपणम् ५४३ सिञ्च,-अपि स्तुहि-इति समुच्चये । एवमेव अन्येष्वर्थेष्वपि स्वधिया भावनीयमिति ३। तथा-सेकार इति । ' से ' इति अथार्थवाचकः प्राकृतः शब्दः । ततः कारमत्यये सेकारः । तस्य अनुयोगोव्याख्यानमपि सेकारः । अथार्थ सेकारस्तु ' से भिक्खुवा' इत्यत्र । अथार्थाश्व-संशयाधिकारमङ्गलविकल्पानन्तरप्रश्नका. स्न्यारम्भ समुच्चयाः। ' से भिक्खू वा ' इत्यत्र ' से ' शब्द आनन्तर्ये । मूले अधर्मिणम्" देवदत्तको धिक्कार है उसने अधर्मीकी स्तुति की है यहां पर अपि शब्द गर्दा में प्रयुक्त हुआ है, “ अपि सिञ्च-अपि स्तुहि" तुम पानी सींचो और स्तुति करो-यहां अपि समुच्चयमें प्रयुक्त हुआ है इसी प्रकारसे अन्य अर्थों में भी अपनी बुद्धिसे अपि शब्दका प्रयोग करके समझ लेना चाहिये ३ तथा--" सेकार " "से" यह “अथ" अर्थका वाचक प्राकृत शब्द है इससे कार प्रत्यय करने पर “सेकार" ऐसा सिद्ध होता है । इस साकारका जो अनुयोगका व्याख्यान है वह भी सेकार है अथार्थमें 'सेकार" का प्रयोग जैसे-से भिक्खू वा" यहां पर हुआ है । अथ शब्दके इतने अर्थ होते हैं-संशय, अधिकार, मङ्गल, विकल्प, अनन्तर, प्रश्न, कास्न आरम्भ और समुच्चय" से भिखूवा यहां "से" शब्द आनन्तर्य अर्थमें प्रयुक्त हुआ है मूलमें
“धिग्देवदत्तम् अपि स्तुयात् अधर्मिणम् " वेपत्तने घि२ , १२९५ કે તેણે અધમીની સ્તુતિ કરી છે. આ વાક્યમાં ગર્તાના અર્થમાં અપિ પદ વપરાયું છે.
“अपि सिञ्च-अपि स्तुहि " " तमे पाणीनु सियन ४२। मने स्तुति કરે”—આ વાકયમાં અપિ પદ સમુચશયના અર્થમાં વપરાયું છે. એ જ પ્રમાણે ' अपि' ५४ने। अन्य मामा ५९ गते / प्रयो४२ मे तेनी मथ સમજી લેવું જોઈએ -
से१२ अनु।५- से" ५४ सरत Ava “अथ "नु पाय प्राकृत सापानु ५४ छ. तेन “१२ प्रत्यय साथी से२' ५६ ने छे. ते से। २३ रे अनुयोग-व्याच्यान-छे तेने से।२ अनुयोग छ. ' अथ 'ना अर्थमा ‘से' पहनी प्रयोग नीयना सूत्र५४मा थयो छ___“से भिक्खु वा" ‘अथ' ५६ नीयन। म विछे-सशय, मधि. ४१२, भ , विद५, अनन्तर प्रश, cer भार भने सभुस्ययन। "से मिक्खु वा” ॥ सूत्रांशम 'से' ५६ २मानन्तयना सभा १५२यु छ. भूण सूत्रमा "सेय कारे" मा आरने छे. तेमा 'य' मा पाथी भाव्य
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #573

५४४
स्थानाङ्गसूत्रे ' सेयंकार ' इत्यत्र 'य' इति आपत्वात् । क्वचित् ' से' इत्यसावित्यर्थे । क्वचित्तु-तस्यार्थे । अथवा-' सेयंकार' इत्यस्य श्रेयस्कार इतिच्छाया । श्रेयसः करणं श्रेयस्कार इति विग्रहः । श्रेयस उच्चारणमित्यर्थः। एतदनुयोगो यथा'सेयं मे अहिज्जिउ अज्ज्ञयणं धम्मपण्णत्ती' इत्यत्र श्रेयः-अतिशयेन प्रशस्यकल्याणमिति । अथवा-' सेयंकारः' इत्यस्य ' सेयकार' इतिच्छाया । 'सेय' शब्दो भविष्यदर्थे । ततः कारप्रत्ययः । तदनुयोगो यथा-' सेयकाले अकम्मं नाविभवई' इत्यत्र सेयशब्दो भविष्यदर्थवाचक इति । अत्रानुस्वारः प्राकृतत्वादिति ।। " सेयंकारे" ऐसा पाठ है सो यहां “यं" यह आर्ष होनेसे आयाहै कहीं पर "से" यह " असौ " इस अर्थमें आता है अथवा-" सेयं. कार" की संस्कृतच्छाया श्रेयस्कार ऐसी भी होती है, इसका विग्रह " श्रेयसः करणम्-श्रेयस्कारः" ऐसा होता है इसका अर्थ है श्रेयकाकल्याणका-उच्चारण करना इसका अनुयोग इस प्रकार से है-जैसे" सेयं मे अहिजउ अज्झयणं धम्मपण्णत्ती" यहां श्रेय शब्द यह है कि धर्म प्रज्ञप्तिका अध्ययन मुझे अधिकसे अधिक रूपमें प्रशस्य है कल्याणकर है । अथवा-" सेयंकार " की छाया " सेयकारः" ऐसी भी होती है इस पक्षमें 'सेय' शब्द भविष्यत् अर्थमें प्रयुक्त होगा
और फिर उससे कार प्रत्यय होकर " सेयकार " ऐसा शब्द निष्पन्न हो जावेगा इस सेयकारका जो अनुयोग होगा वह भी सेयकार होगा इसका अनुयोग जैसे-" सेयकाले अकम्मं वा विभव" ऐसा है यहां " सेय" शब्द भविष्यत् अर्थका वाचक है यहां अनुस्वार प्राकृत होनेसे छ. यारे ‘से' ५४ ‘असौ' 41 सरत ५४न। अर्थमा ५ १५२॥य छ अथवा "सेयकार" छाया " श्रेयस्कार" ५५ थाय छे. तेनी व्युत्पत्ति २॥ प्रमाणे थाय छे-" श्रेयसः करणम् श्रेयस्कारः” मेरो है श्रेयनु-यानु:स्या२१ ४२'. तने। अनुयो । प्रमाणे सभा -" सेय' मे अहि जिउ अज्झयण धम्म पण्णत्ती" मी 'श्रय' श६ मे प्र४८ ४२ छ है यमप्रशમિનું અધ્યયન મારે માટે અધિકમાં અધિકરૂપે પ્રશસ્ય-કલ્યાણકારક છે. અથવા “सेयंकार"नी सकृत छाया “सेयकारः" ५५ थाय छे. म। सत छायानी અપેક્ષાએ શેય?” પદ ભવિષ્યકાલિક અર્થના સંબંધમાં પ્રયુક્ત થશે. અને तम ७२' प्रत्यासाथी सेय२' श६ सन. 0 सेय।२।२ मनुयोग यशे ते ५५ सेय२ ४. म 3-" सेयकाले अकम्म वा विभव" અહી સેય’ શબ્દ ભવિષ્યકાલિન અર્થને વાચક છે, અહીં અનુરવાર પ્રાકૃત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #574

सुधा टीका स्था० १० सू०४८ दशविधवाचानुयोगनिरूपणम् तथा-सापङ्कारः । सायमिति सत्यार्थको निपातः । ततच्छान्दसत्वात् कारमत्यये सायङ्कारः । अथवा-करणं कारः, सायं सत्यस्य कारः सायङ्कार इति । तदनुयोगोऽपि सायङ्कार इति । स यथा-सत्यं तथा वचनसद्भावप्रश्नेष्विति ५। चका. रादयो निपाता उपलक्षणपराः। ततश्चकारादीनामनुयोग इव शेषनिपातानामप्यनुयोगः स्वधिया कल्पनीय इति । तथा-एकत्वम्-एकवचनं, तदनुयोगोऽपि एकत्वम् । यथा-सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपसि मोक्षमार्ग इति सूत्रे मोक्षमार्ग इत्येकहो गया है तथा-" सायङ्कार " में साय यह पद निपात है और इसका अर्थ होता है सत्य, इससे कार प्रत्यय करने पर सायङ्कार ऐसा शब्द बन जाता है अथवा-“करणं कारः" करनेका नाम कार है सत्यका जो कार है वह सायंकार है इसका अनुयोग इस प्रकारसे है-सत्य यह शब्द तथा वचनमें सद्भावमें एवं प्रश्नमें प्रयुक्त होता है। चकार आदि जो निपात हैं वे उपलक्षण परक हैं इससे चकार आदिकोंके अनु. योगकी तरह शेष निपातोंका भी अनुयोग अपनी बुद्धिसे जान लेना चाहिये तथा-एकत्व-एक वचनका नाम एकत्व है इसका जो अनुयोग है वह भी एकत्व है जैसे-" सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपांसि मोक्ष मार्गः" यहां पर जो सूत्रमें " मोक्षमार्गः" ऐसे एकवचनका प्रयोग हुआ है वह इस बातको प्रकट करने के लिये हुआ है कि सम्यग्दर्शन पहने ४२ थयेछ. तया "सायङ्कार"मा 'साय' ते ५ निपात छ, अने तना અર્થ “સત્ય થાય છે તેને “કાર” પ્રત્યય લગાવવાથી “સાયંકાર પદ બન્યું છે. मय-"करण कारः" ४२वु तेनु नाम ४।२ छे. सत्यनु २ १२ छे अथवा જે સત્ય કરવામાં આવે છે તેનું નામ સાયંકાર છે. આ સાયંકારને જે અનુ
ગ છે. તેને પણ સાયંકાર કહે છે. તેને અનુયોગ આ પ્રકારને સમજ“સત્ય” પદ શબ્દ તથા વચનમાં, સદૂભાવમાં અને પ્રશ્નમાં પ્રયુક્ત થાય છે. ચકાર આદિ જે નિપાત છે તેઓ ઉપલક્ષણપરક છે. તેથી ચકાર આદિના અનુગની અનુસાર જ બાકીના નિપાતોને અનુગ પણ પાઠકે એ પિતાની બુદ્ધિથી સમજી લેવું જોઈએ.
એકત્વ અનુગ–એક વચનનું નામ એકવ છે. તેના અનુયોગનું નામ मेव मनुयोग छ. भ ....सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रतपांसि मोक्षमार्गः” । सूत्रपामा “मोक्षमार्गः" ‘मोक्षमाग मा ५६ मे क्यनमा १५युछे. ते પદને આ રીતે એક વચનમાં પ્રયોગ થવાનું કારણ એ છે કે સમ્યગ્દર્શન, સમ્યજ્ઞાન, સમ્યક ચરિત્ર અને સમ્યફ તપ, આ ચારેને અલગ અલગ રૂપે
स्था-६९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #575

स्थानाङ्गसूत्रे स्वेन निर्देशः सम्यग्दर्शनादीनां समुदितानामेव मोक्षमार्गत्वदर्शनार्थों, नत्वेकैकस्येति । यथा वा-- "शक्तिनिपुणतालोककाव्यशास्त्राघवेक्षणात् ।।
काव्यज्ञशिक्षयाऽभ्यास इति हेतुस्तदुद्भवे" ॥ १॥ इत्यत्र हेतुरित्येकत्वेन निर्देशः शक्त्यादीनां समुदितानामेय कवित्वे हेतुत्वं न तु शक्त्यादेरेकैकस्य हेतुत्वमिति प्रदर्शयितुमिति ६। तथा-पृथक्त्वम् भेदो द्विव. चनबहुवचने इत्यर्थः । तदनुयोगोऽपि पृथक्त्वम् । स यथा-' धम्मत्थिकाये धम्मसम्यग्ज्ञान और सम्यक् चारित्र तथा सम्यक् तप ये अलग २ से मुक्तिके मार्ग नहीं हैं किन्तु एक ही आत्मामें समुदित हुए ये मुक्तिके मार्ग हैं। इस तरह यह एक वचन समुदित सम्यग्दर्शनादिकों में मुक्ति मार्गत्यका समर्थक है और यही यहां इसका अर्थ है इसी तरहसे
" शक्तिनिपुणता लोक " इत्यादि । ___ यहां पर " हेतुः" यह एक वचन में निर्दिष्ट हुआ है सो इससे यह प्रदर्शित किया गया है कि ये शक्ति आदि गुण समुदित अवस्थामें ही कवित्वमें कारण हैं भिन्न २ रूपसे ये कवित्वमें कारण नहीं हैंएक वचनका अनुयोग है तथा-पृथक्त्त्व-पृथक्त्त्व नाम भेदका है और यह भेद द्विवचन एवं बहुवचनका वाचक है इस पृथक्त्वका जो अनुयोग है वह भी पृथक्त्व है इसका अनुयोग इस प्रकारसे है जैसेમુક્તિના માર્ગરૂપ સમજવાના નથી, પરંતુ એક જ આત્મામાં સમુદિત થયેલ આ ચારે વસ્તુ જ મુક્તિના માગરૂપ છે. આ રીતે આ એક વચનવાળા શબ્દનો પ્રયોગ સમુદિત સમ્યગ્દર્શન આદિકમાં મુક્તિમાર્ગનું સમર્થન કરે छ, मेवे! मी म अ ४२ न . मे प्रमाणे...
"शक्ति निपुणता लोक" त्याह
या सूत्रपामा " हेतुः" ५६ मे वयनमा १५यु छ. सही तना વચનમાં પ્રયોગ કરીને એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે શક્તિ આદિ ગુણો અલગ અલગ રૂપે જુદી જુદી વ્યક્તિઓમાં રહેલા હોય તો તે વ્યક્તિએને કવિ બનાવવામાં કારણભૂત બનતા નથી, પરંતુ એક જ વ્યક્તિમાં આદિ ગુણોને સમુદિત રૂપે સદૂભાવ હોય તે તે વ્યક્તિમાં કવિત્વ શક્તિ ખીલી ઉઠે છે. આ પ્રકારનું એકત્વ અનુયાગનું સ્વરૂપ છે.
પૃથકૃત્વ અનુગ-પૃથકૃત્વ એટલે અલગતા અથવા ભેદ. આ ભેદ દ્વિવચન અને બહુવચનને વાચક છે. આ પૃથફત્વને જે અનુગ છે તેનું નામ પૃથકૃત્વ અનુગ છે. તેને અનુગ આ પ્રકારને સમજ–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #576

सुधा टीका स्था०१० सू०४८ दशविधवा चानुयोग निरूपणम्
५४७
त्थिकायदे से धम्मन्थिकायप्पदेसा ' इत्यत्र 'धम्मत्थिकायप्पदेसा' इति बहुवचनं तेषामसंख्यातत्वप्रदर्शनार्थमिति ७ तथा संयूथं संगतं यूथं पदानां पदयोर्वा समुचितः समूहः- समास इति यावत् । तदनुयोगोऽपि संयूथम् । यथा - सम्यग्दर्श नशुद्धम् - सम्यग्दर्शनेन सम्यग्दर्शनाय शम्यग्दर्शनाद् वा शुद्धमित्यादिरनेकविधः समास इति ८ तथा संक्रामितम् - मिन्नविभक्तिवचनादितया परिणामितम् । तदनुयोगोऽपि संक्रामितम् । तथा-' साहूणं वदणेणं नासइ पावं असंकिया भावा" " धम्मत्थिकाए धम्मत्थिकायदे से, धम्मत्थिकायप्पदेसा " में जो बहुवचन है उनमें असंख्यतता के प्रदर्शन के लिये है क्योंकि धर्मास्तिकाय के प्रदेश सिद्धान्तमें असंख्यात ही कहे गये हैं संख्यात अनन्त आदि नहीं अतः बहुवचन में यहां असंख्यात हो कहे हैं। तथा संयूथ संगत जो यूथ है अनेक पदोंका समुचित समूह है वह संयूथ है वह संयूथ समास रूप होता है इस संयूथका जो अनुयोग है वह भी संयुध है 'जैसे " सम्यग्दर्शन शुद्धम् " यह एक संयूध है इसका अनुयोग-" सम्यदर्शन, सम्यग्दर्शनाय, सम्यग्दर्शनात् वा " इत्यादि अनेक प्रकार से होता है तथा संक्रामित भिन्न विभक्तियों के रूप एवं भिन्न वचनों आदि के रूप में जहां शब्दको बदल दिया जाता है वह संक्रामित है इस संक्रामितका जो अनुयोग है वह भी संक्रामित है जैसे- " साहूणं धम्मस्थिका धम्मत्थिकायदे से,
""
धम्मत्थि कायपदेसा
આ સૂત્રપાઠમાં જે બહુવચનના ઉપયાગ થયા છે, તે ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશેામાં અસખ્યાતતા પ્રકટ કરવા માટે થયેા છે, કારણ કે સિદ્ધાન્તના કથન અનુસાર ધર્માસ્તિકાયના પ્રદેશે। અસખ્યાત જ કહ્યા છે—
.6
સખ્યાત પણ કહ્યા નથી અને અનંત પણ કહ્યા નથી. તેથી બહુવચનમાં તે પ્રદેશાને અસખ્યાત જ કહ્યા છે.
સયૂથ અનુયાગ-સાથે ઉપયેાગમાં આવતા શબ્દસમૂહને સયૂથ કહે છે એટલે કે–અનેક પદાના સમુચિત સમૂહને સય્થ કહે છે. તે સયૂથ સમાસરૂપ હાય છે. તે સયુથને જે અનુયાગ છે તેનુ' નામ સયૂથ અનુયાગ છે જેમ કે.... सम्यग्दर्शन शुद्धम् ” था थोड संयूथ है तेनो अनुयोग " सम्यग्दर्शन, सभ्य ग्दर्शनाय, सम्यग्दर्शनात् वा " त्याहि भने अरे थाय छे.
66
"
સ'ક્રામિત અનુયાગ-જુદી જુદી વિભક્તિયાનાં રૂપમાં અથવા જુદાં જુદાં વચનાદિકાનાં રૂપમાં શબ્દને બદલવા શબ્દને જુદી જુદી વિભક્તિયેામાં કે વચનમાં પ્રયેાગ કરવા તેનુ નામ સ’ક્રામિત છે. સક્રામિતને! જે અનુયાગ થાય છે તેનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #577

૧૪૮
स्यानाङ्गसूत्रे
इत्यत्र ' साहूणं' इत्यस्य पञ्चम्यन्तत्वेन विपरिणामं कृत्वा साधूनां सकाशात् अशङ्किता भावा जायन्ते' इत्येवं विभक्तिपिपरिणामरूपोऽनुयोगः क्रियते । तथा'अच्छदा जे न मुंजंति, न से चा इत्ति वुच्चइ ' इत्यत्र ' न स त्यागीत्युच्यते' इत्येकवचन बहुवचनतया विपरिणमथ्य ‘न ते त्यागिनः' इति वचनविपरिणामरूपोऽनुयोगः कर्त्तव्य इति ९। तथा-भिन्न-विसदृशम् । वैसादृश्यं च क्रमकालभेदादिमादाय बोध्यम् । तदनुयोगोऽपि भिन्नम् । तत्र-क्रमभिन्नानुयोगो यथावंदणेणं नासइ पावं असंकिया भावा" यहां पर 'साहणं' षष्ठी विभक्ति है परन्तु पंचमी विभक्ति में इसका विपरिणाम करके “ साधुभ्य" ऐसा बनाया गया है, इसका अर्थ होता है साधुओंसे-साधुओंके सम्ब. न्धसे आशंकित शङ्का रहित-निःसंदिग्ध भाव उत्पन्न होते हैं। यहां यह विभक्ति विपरिणाम रूप अनुयोगहै तथा-"अच्छंदाजे न भुंजंति नसे चाइ त्ति वुच्चइ" यहां पर "से" यह शब्द एक वचनवाला है परन्तु इसे बहुवचन में विपरिणमित किया गया है इसका अर्थ होता है-जो इच्छानुसार खाते पीते हैं वे त्यागी नहीं कहलाते हैं। इस तरह यहां विभक्तिका विपरिणाम रूप यह अनुयोग है ९ ।
भिन्न-शब्दका अर्थ यहां विसदृश लिया गया है वैसादृश्य क्रमभेदको लेकर एवं कालभेद आदिको लेकर होता है इस भिन्न रूप वैसादृश्यका जो अनुयोग है वह भी भिन्न है इसमें क्रमभिन्नानु. नाम समित मनु छ. म , “ साहूण वंदणेण नासइ पाव अस किया भावा" मा वायमा “साहूण" मा ५६ ७२४ी विमतिमा १५यु छे. परन्तु पांयमी विमतिम ते ३२वी नाभीर " साधुभ्य" ५६ मनायाम આવ્યું છે. આ પદને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે–સાધુઓના સંબંધથી અશંક્તિ (श हित, नि:साहिब) मा उत्पन्न थाय छे.
આ વિભક્તિ વિપરિણામરૂપ સંક્રમિત અનુગ થયે વિભક્તિના વિપરિ भ३५ सोभित मनुयोगनु २५टी४२९ ४२वामा भाव छ-" अच्छंदा जे न भुति, न से चाइ त्ति वुचइ” मही "से" ५४ मे १यनमा १५२युछे. પરંતુ તેને બહુવચનમાં વિપરિણમિત કરવામાં આવ્યું છે. તેથી આ સૂત્રને અર્થ આ પ્રમાણે થાય છે-જેઓ પોતાની ઈચ્છા પ્રમાણે ખાય છે અને પીવે છે, તેમને ત્યાગી કહી શકાતા નથી. આ રીતે અહીં વચનના વિપરિણામરૂપ આ અનુયોગ થયો છે.
ભિન્નઅગ-ભિન્ન એટલે વિસદશ (અસમાન) આ પ્રકારનું વૈસા દશ્ય (ભિન્નતા) કમભેદને લીધે અને કાળભેદને લીધે ઉત્પન્ન થાય છે. આ ભિન્ન રૂપ વસાદશ્યને જે અનુયોગ છે તેનું નામ ભિન્ન અનુગ છે જેમ કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #578

सुधा टीका स्था०१० सू०४८ दशविधवाचानुयोगनिरूपणम्
५४९ 'तिविहं तिविहेणं ' इति सामान्यत उक्त्वा ततः 'तिविहेणं' इत्यस्य विवरणं 'मणेणं' इत्यादिना कृतम् । क्रमेण विवरणे तु - तिविहं' इत्येतस्य 'न करोमि ' इत्यादिना विवरणं कृत्वा ततः ‘तिविहेण ' इत्यस्य विवरणं कर्त्तव्यम् । ततश्च यथासंख्यमन्वयः स्यात् । तथा सति-' न करोमि मनसा, न कारयामि. वाचा, कुर्वन्तं नानुजानामि कायेन ' इत्यनिष्टोऽर्थः प्रसज्जेत । इष्टोऽर्थस्तुमनःप्रभृतिष्वेकै केन करणकारणानुमोदनानां निषेध इति क्रमभिन्नस्यानुयोगः । योग इस प्रकार से जैसे "तिविहं तिविहेणं" ऐसा सामान्य रूपसे करके फिर “तिविहेणं" का विवरण मनसे वचनसे और कायसे ऐसा किया गया है अर्थात् मैं पापकार्य-हिंसादिक कार्य न मनसे करूंगा न मनसे करावाऊंगा और न करनेवालेकी मनसे अनुमोदना ही करूंगा, इसी तरहसे वचन और कायके साथ भी ऐसा ही संबन्ध कृत, कारित एवं अनुमोदना इन पदोंका किया गया है परन्तु जब इसका विवरण क्रमसे किया जावेगा तब इसका अर्थ ऐसा होगा कि मनसे न करूंगा वचनसे न करवाऊंगा और कायसे करानेवालेकी अनुमोदना नहीं करूगा अर्थात् क्रमशः विवरण इन “तिविहं तिविहेणं" का करने पर त्रिविधका त्रिविधके साथ होगा मन, वचन काय ये इस तरफ त्रिविध हैं और कृतकारित एवं अनुमोदना ये दूसरी तरफ त्रिविध हैं अतः यथासंख्य मन वचन आदिका कृतकारित आदिके साथ सम्बन्ध हो जावेगा सो ऐसा सम्बन्ध इष्ट नहीं है क्योंकि ऐसा अर्थ सिद्धान्तकी “तिविह तिविहेण" मा सामान्य३५ ४डीने पुन: “तिविहेण" विविधनुं વિવરણ મનથી, વચનથી અને કાયથી કરવામાં આવ્યું છે. એટલે કે હું હિંસા દિક પાપકૃત્ય મનથી કરીશ નહીં, મનથી કરાવીશ નહીં અને પાપકૃત્ય કરનારની અનુમોદના કરીશ નહીં. એ જ પ્રમાણે વચન અને કાયની સાથે પણ કૃત, કારિત અને અનુમોદનાની અપેક્ષાએ પણ એ જ સંબંધ સમજીને એવું જ કથન કરી શકાય છે. પરંતુ જે તેનું વર્ણન અનુક્રમે કરવામાં આવશે, ત્યારે તેને અર્થ આ પ્રમાણે થશે-હું મનથી પાપકમ નહીં કરું, વચનથી નહીં કરાવું અને
यथा ४२नारनी अनुमोहना नही ४३, क्यनथी नहीं | मेटले “तिविह तिविहेण" मा पहनु मश: वि१२ ४२ता त्रिविधनु त्रिविधनी साथै वि५२५५ થશે. એક તરફ મન, વચન અને કાયરૂપ ત્રિવિધ છે અને બીજી તરફ કુત, કારિત અને અનુમોદનારૂપ ત્રિવિધ છે, તેથી યથાસંખ્ય મન, વચન આદિનો કત કારિત આદિની સાથે સંબંધ થઈ જશે, પરંતુ એવો સંબંધ ઈષ્ટ નથી,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #579

५५०
स्थानाङ्गसूत्रे कालभिन्नतातु-अतीतादिना निर्देशे कर्त्तव्ये वर्तमानादिना निर्देशः । तदनुयोगो. यथा-'सक्के देविंदे देवराया वंदइ नमसइ ' इति ऋषभस्वामिवर्णने अतीतकालिके प्रयोगे कर्तव्ये वर्तमानकालिकः प्रयोगस्बैकालिकेष्वपि तीर्थकरेषु शक्रस्यायमेव समुदाचार इति सूचयितुमिति १०॥ इदं सूत्रम् , अनन्तरोक्तं दोषसूत्रं च अर्थ गौरवयुक्तत्वादन्यथाऽपि प्रवचनानुकूलं व्याख्येयमिति ॥ सू० ४८॥ मान्यतासे इस प्रकारके सम्बन्धमें विरुद्ध पडता है, सिद्धान्तकी मान्यता तो मनके साथ कृत कारित एवं अनुमोदनाके सम्बन्ध मानने की है, वचनके साथ कृत, कारित, अनुमोदनाके सम्बन्ध माननेकी है और कायके साथ कृत, कारित एवं अनुमोदनाके सम्बन्ध मानने की है। इस प्रकार मन वचन और कायसे एक एकके साथ करण, कारण और अनुमोदनाका जो निषेध है वह क्रमभिन्न का अनुयोग है। काल भिन्नता तो जहां अतीत आदिसे निर्देश करने योग्य होने पर जो वर्तमान आदिसे निर्देश होता है वहां होती है जैसे-"सक्के देविंदे देवराया वंदइ, नमसइ" ऋषभ स्वामीके वर्णनमें ऐसा वर्णन किया गया है वैसे देखा जावे तो यहां अतीत कालको लेकर अतीतकालिक क्रियाओंका प्रयोग सूत्रकारको करना चाहिये था, परन्तु ऐसा न करके जो वर्तमानकालिक क्रियाओंका प्रयोग किया गया है यही कालभिन्नानु योग है और यह कालभिन्नानुयोग इस बातकी सूचना देता है कि त्रैकालिक भी तीर्थंकरों के विषयमें शक्रका यही समुदाचार है यह सत्र કારણ કે આ પ્રકારનો સંબંધ સિદ્ધાંતની માન્યતા અનુસાર તે મનની સાથે કત, કારિત અને અનુમોદનાને સંબંધ માનવો જોઈએ, વચનની સાથે પણ કત, કારિત અને અનુમોદના સંબંધ માન જોઈએ અને કાયાની સાથે પણ કૃત, કારિત અને અનુમોદનાને સંબંધ માનવે જોઈએ. આ રીતે મન, વચન અને કાય, આ ત્રણેમાંથી પ્રત્યેકની સાથે કરણ, કારણ અને અનુમોદનાનો નિષેધ છે. તે કમભિન્નને અનુગ છે. જ્યાં ભૂતકાળને નિર્દેશ કરવાનો હોય, ત્યાં વર્તમાન આદિ કાળને નિર્દેશ કરાય તે કાળભિન્નતા આવી જાય છે. જેમ કે " सके देविंदे देवराया व दइ नमसइ" अषमस्वाभान। नमा ४२ qg કરવામાં ભૂતકાલીન પ્રસંગનું વર્ણન હોવાથી સૂત્રકારે ભૂતકાળના ક્રિયાપદને પ્રયોગ કરવો જોઈત હતું, પરંતુ એ પ્રમાણે ન કરતાં જે વર્તમાનકાલિક કિયા. પદોનો પ્રયોગ કર્યો છે, તેને જ કાલભિન્નાનુગરૂપ ગણી શકાય. આ કાલભિજ્ઞાનયોગ એ વાતનું પણ સૂચન કરે છે કે ત્રણે કાળના તીર્થકરોના વિષયમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #580

RE
सुधा टीका स्था० १० सू० १९ दानभेदनिरूपणम् ___ वचनानुयोगानन्तरम् अर्थानुयोगः प्रवर्तते इति दानरूपस्यार्थ स्य भेदानामनुयोगमाह
मूलम्-दसविहे दाणे पण्णत्ते, तं जहा-अणुकंपा १ संगहे चेव २, भए ३ कालुणिएइ य । लजाए ५ गारवेणं च ६, अहम्मे उण सत्तमे ७ ॥१॥ धम्मे य अट्ठमे वुत्ते ८, काहीइ य ९ कयंतिय १० ॥ सू० ४९ ॥
छाया-दशविधं दानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अनुकम्पा १ संग्रहश्चैव २ भयं ३ कारुण्यमिति च ४। लज्जया ५ गौरवेण च ६ अधर्मः पुनः सप्तमम् ७॥१॥ धर्मश्च अष्टममुक्तं ८ करिष्यतीति च ९ कृतमिति च १० ॥ सू० ४९ ।। और इसके ऊपरका दोषसूत्र अर्थ गौरवसे युक्त होने के कारण प्रव चनकी मान्यताके साथ बाधा न आवे इस रूपसे दूसरे प्रकारसे भी व्याख्यात कर लेना चाहिये ॥ सूत्र ४८॥
वचनानुयोगके अनन्तर अर्थानुयोगकी प्रवृत्ति होती है अतः अब सूत्रकार दानरूप अर्थके भेदोंका अनुयोग कहते हैं--
" दसविहे दाणे पण्णत्ते" इत्यादि । सूत्र ४९॥ सूत्रार्थ-दान १० प्रकारका कहा गयाहै जैसे-अनुकंपा दान १, संग्रह दान २, भयदान ३, कारुण्य दान ४, लज्जा दान ५, गौरवदान ६, अधर्मदान ७, धर्मदान ८, करिष्यति दान ९, और कृतदान १०। ___अपनी शक्ति के अनुसार जो दूसरोंकी भलाईके निमित्त प्रत्युपજ સમુદાચાર છે. આ સૂત્ર અને તેના ઉપર દોષસૂત્ર અર્થ ગૌરવથી યુક્ત હેવાને કારણે પ્રવચનની માન્યતામાં બાધા (વાંધ) ન આવે એવે રૂપે બીજી રીતે પણ વ્યાખ્યાત કરી લેવું જોઈએ છે સૂ. ૪૮ છે
વચનાનાગ પછી અર્થાનુયોગની પ્રવૃત્તિ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દાનરૂપ અર્થના ભેદનું નિરૂપણ કરે છે–
" दस विहे दाणे पण्णत्ते" त्याहि-(सू. ४८) सूत्राथ-हनना नाय प्रभारी इस प्रा२ हाछे-(१) अनुहान, (२) सड हान, (3) मयान, (४) ४।२७यान, (५) aronlन, (६) गौरपान, (७) अपमान, (८) महान, (6) रिष्यातहान भने (१०) तहान.
બીજાનું હિત કરવા નિમિત્તે પ્રત્યુપકારની આશા વિના, પિતાની શક્તિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #581

स्थानागसूत्रे टीका-'दसविहे दाणे' इत्यादि
दानं स्वसत्त्वनिवृत्तिपूर्वक्रपरसत्त्वोत्पादनव्यापारः, तदशविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-' अनुकम्पा ' इत्यादि । दानमिति सर्वत्र संबन्धनीयम् । ततश्च-अनुकम्पया यद् दानं पङ्ग्वन्धवधिरदीनानाथेभ्यस्तदनुकम्पादानम् । अथवा-अनुकम्पावशाद् यद् दानं तदप्युपचारादनुकम्पेति । तदुक्तम्
"कृपणाऽनाथदरिद्रव्यसनागतरोगशोकविवशेभ्यः । ___ यद्दीयते कृपार्थादनुकम्पा तद्भवेद्दानम् " ॥१॥ इति ॥१॥
तथा-संग्रहः-संग्रहणं संग्रहो-व्यसनादौ सहायकरणं, तदथं दानं संग्रहदानम् । अथवा-संग्रहार्थ दानमप्युपचारात् संग्रहः । तदुक्तम्-- " अभ्युदये च विपत्तौ यत्किंचिद् दीयते सहायार्थम् ।
तत् संग्रहतोऽभिमतं, तीर्थङ्करगणधरैमुनिभिः" ॥१॥ इति ॥२॥ पकारकी अभिलाषा किये विना द्रव्यका देना वह दान है एसा यहदान १० प्रकारका कहा गया है उसका तात्पर्य इस प्रकारसे है-अनुकम्पा आदि शब्दों के साथ दान पद लगा लेना चाहिये-इसलिये अनुकम्पा आदि ऐसे ये १० दान बन जाते हैं।
दयाके वश होकर जो पङ्गुको अन्धे लूले बहिरेको, दीनोंको एवं अनाथोंका दान दिया जाता है वह अनुकम्पा दान है । अथवा अनुकम्पाके वशते जो दान दिया जाताहै वह दान भी उपचारसे अनुकम्पाहै।
तदुक्तम्-" कृपणानाथ दरिद्रव्यसना" इत्यादि।
व्यसन आदि अवस्थामें सहायता करना इसका नाम संग्रह दान है। अथवा-व्यसन आदि अवस्थामें किया गया दान भी उपचारसे संग्रह है कहा भी है" अभ्युदये च विपत्तौ " इत्यादि । પ્રમાણે જે દ્રવ્ય આપવામાં આવે છે તેને દાન કહે છે. તેના અનુકંપાદાન આદિ ૧૦ પ્રકાર પડે છે. તે દરેકને અર્થ સમજાવવામાં આવે છે –
सनुपान-याथी प्रेरान मांधा, दूसा, 131,मार, मामी, દીન, અનાથ, આદિ વ્યક્તિઓને જે દાન આપવામાં આવે છે તેને અનુકંપાદાન કહે છે. અથવા અનુકંપાથી પ્રેરાઈને જે દાન દેવામાં આવે છે તેને પણ ઔપચારિક રીતે અનુકંપ જ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે –
" कृपणानाथदरिद्रव्यसना" छत्या
સંગ્રહદાન-વ્યસન આદિ અવસ્થામાં સહાયતા કરવી તેનું નામ સંગ્રહદાન છે. અથવા વ્યસન આદિ અવસ્થામાં અપાયેલા દાનને પણ ઔપચારિક રીતે સંગ્રહ ४. छ. यु. ५५ छ ?- " अभ्युदये च विपत्तौ” त्या ।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #582

सुधारीका स्था०१० सू० ४९. वानभेदनिरूपणम्
५५३ तथा-भय- भयदान-भषादः पद् दानं तदिति । अथवः- भयनिमितं दानमप्युपचाराद् भयमिति । उक्तंच" रानारक्षपुरोहितमधुमुखमावल्लदण्डपाशिषु च ।
यहीयते भयार्थात्तद भयदानं बुधेयम् ॥ १ ॥” इति ॥ ३ ॥ मधुमुख इति दुर्जनः पिशुनः खल इत्यर्थः । तथा-कारुण्यकारुण्यदानम् । कारुण्यं करुणा-पुत्रादिवियोगजनितः शोका, तेन हेतुना यद् दानं तत् कारुण्यदानम् । अथवा-कारुण्य हेतुत्वाधानमप्युपचारात् कारुण्यमिति । अत्र-इति शब्दः स्वरूपोपपदशने । च शब्दः समुत्रये ।। ४ ।। तथा-लज्जया यद् दान तद लज्जा दानम् । तदुक्तत्--
" अभ्यर्थितः परेण तु, यद् दानं जनमध्यसमूहगतः ।
परचित्तरक्षणार्थ, लज्जायास्तद् भवेहानम् ॥ १॥ इति ||५||
भयसे जो दान दिया जाता है-यह 'भयदान है, अथवा-भयके निमित्तसे दिया गया दान भी उपचारसे भय कहा गया है कहा भी है--
" राजा रक्षपुरोहितमधुमुख" इत्यादि। मधुमुख शब्द का अर्थ बुजैन, पिशुन-शुगल खोर एवं सब दुष्ट है
कारण्य दान-गुनादिके वियोगसे जनित जो शोक है, उसका नाम कारुण्य है, इस कारुपयको लेकर जो दान दिया जाता है, वह काराप दान हैं, अथषा-कारुण्य है हेतु जिसका ऐसा होनेसे वह दान भी उपचारसे कारुण्य है यहां पर इति शब्द स्वरूप प्रदर्शनमें और च शब्द समुझषय अर्थ में आया है। लज्जादान-लज्जासे दान दिया जाता है बह-लज्जादान है।
ભચદાન–ાયને કારણે જે દાન દેવામાં આવે છે તેને ભયદાન કહે છે, અથવા ભયને કારણે અપાતાં દાનને પણ પચારિક રીતે ભય કહેવાય છે. કહ્યું પણ છે કે
"राजा राम पुरोहित मधुमुख "त्यादि
ઉપરના સૂત્રમાં મધુસુખ એટલે દુર્જન, પિયુન એટલે ચાડી ખેર અને અલ એટલે દુષ્ટ અર્થ થાય છે,
કાયદાન-પુત્રાદિના વિયોગથી જનિત જે શક છે તેનું નામ કાઝાય છે. આ કાયને લીધે જે દાન દેવામાં આવે છે તેનું નામ કાયદાન છે. અથવાકાયથી પરિત થઈને જે દાન દેવામાં આવે છે તેને પણ ઉપચારની અપેક્ષાએ ४२५५ है. भूशास्त्रमा “इसि" ५६ स्१३५ Auन भाटच " '५६ સમુચ્ચય અર્થમાં વપરાયું છે.
AMELH-AAथा राधनहानवामा मायन स्था०-७०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #583

स्थानाङ्गसूत्रे तथा-गौरवेण-गण-अहङ्कारेण यदानं दीयते तद् दानं गौरवदानम् । तदुक्तम् - " नटनतमौष्टिकेभ्यो, दानं सम्बन्धिवन्धुमित्रेभ्यः ।
यदीयते यशोऽर्थ, गर्वेण तु तद् भवेद्दानम् " ॥१॥ इति ॥६॥ तथा-अधर्मः-अधर्मदानम् अधर्मस्य-पापस्य अवष्टम्भकं दानम् । अधर्महेतु. स्वाद वा दानमुपचारादधर्म इति । तदुक्तम्
" हिंसाऽनृतचौर्योधतपरदारपरिग्रहप्रसक्तेभ्यः । __ यद्दीयते हि तेभ्यस्तज्जानीयादधर्माय" ॥१॥ इति ||७॥
तथा-धर्म:-धर्मदानम्-धर्महेतुकं दानम् । अथवा-धर्महेतुकं दानमुपचाराद् कहा भी है-" अभ्यर्थितः परेण तु" इत्यादि ।
गौरव दान-जो दान अहंकारसे दिया जाता है नट नर्तक मुष्टिसे युद्ध करनेवाले तथा बन्धुवर्ग, मित्रके लिये और यशके लिये जो दान दिया जाता है वह गौरवदान है कहा भी है--
" नटनतमौष्टिकेभ्यो " इत्यादि ।
अधर्म दान-पापको बढाने के लिये जो दान दिया जाता है, वह अधर्मदान है, हिंसाके लिये, झूठके लिये, चोरीके लिये, परस्त्रीमें आसक्त के लिये जो दान दिया जाता है वह अधर्मदान है। अथवाअधर्मका हेतु होनेसे दान भी उपचारसे अधर्म कहा गया है कहा भी है
" हिंसाऽनृतचोर्योद्यत" इत्यादि।
धर्मदान--धर्म है हेतु जिसका ऐसा जो दान है वह धर्मदान है अथवा-धर्म हेतुक जो दान है वह भी उपचारसे धर्म है कहा भी है छ. ४ ५ छ है-" अभ्यर्थितः परेण तु" त्यादि.
ગૌરવદાન–જે દાન અહંકારથી પ્રેરાઈને આપવામાં આવે છે. તે દાનને ગૌરવદાન કહે છે. નટોને, નર્તકેને, મુષ્ટિયુદ્ધ કરનારા મલ્લોને, બંધુ જનને અને મિત્રને જે દાન દેવામાં આવે છે તે દાનને ગૌરવદાન કહે છે. यु ५७ छ -“ नटनर्तमौष्टिकेभ्यो" त्याह.
અધર્મદાન–પાપની વૃદ્ધિ કરવાને માટે જે દાન દેવામાં આવે છે તેને અધર્મ દાન કહે છે. એટલે કે હિંસાને નિમિત્તે, પરસ્ત્રી પ્રત્યેની આસક્તિને કારણે -ઈત્યાદિ પાપપ્રવૃત્તિને માટે-જે દાન દેવામાં આવે છે તેને અધર્માદાન કહે છે. અથવા તે પ્રકારનું દાન અધમના હેતુરૂપ હોવાથી ઉપચારની અપેક્ષાએ તે निने ५ सय ४ छ. ४धु ५५ छ -“ हिंसाऽनृतचौर्योद्यत " त्या.
ધર્મદાન–જે દાન આપવામાં ધર્મ કારણરૂપ હોય છે અથવા ધર્મને નિમિત્તે જે દાન દેવામાં આવે છે તેને ધમદાન કહે છે. અથવા ધર્મને નિમિત્તે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #584

सुघारीका स्था०१० सू०४९ दानमेदनिरूपणम् धर्म इति । तदुक्तम्" समतृणमणिमुक्तेभ्यो, यद् दानं दीयते सुपात्रेभ्यः ।
अक्षयमतुलमनन्तं, तद्दानं भवति धर्माय " ॥१।। इति ॥८॥ तथा--करिष्यति ममायं कमप्युपकारमिति धिया यद् दान तत् करिष्यतिदानमुच्यते ॥९॥ तथा-अनेन मम कार्य कृतमित्युपलक्ष्य यदानं तत् कृतदानमुच्यते । तदुक्तम्
"शतशः कृतोपकारो, दत्तं च सहस्रशो ममानेन । ___ अहमपि ददामि किंचित् . प्रत्युपकाराय तद् दानम् ॥१॥"इति१०।सु.४९। ___ “ समतृणमणिमुक्तेभ्यो" इत्यादि ।
तृण, मणि, एवं मुक्ताको समान गिननेवाले ऐसे सुपात्रोंके लिये जो दान दिया जाता है वह दान धर्मके लिये होता है, एवं वह दान दाताके लिये अक्षय अतुल एवं अनन्त रूप होता है ८। __ करिष्यतिदान--यह मेरा कुछ भी उपकार करेगा इस बुद्धिसे जो दान दिया जाता है वह करिष्यति दान है ९। ___ तथा-इसने मेरा कार्य किया है ऐसा ध्यान रखकर जो दान दिया वह कृतदान है कहा भी है--" शतश:-कृतोपकारो" इत्यादि । જે દાન દેવામાં આવે છે તેને પણ ઔપચારિક રૂપે ધર્મ કહે છે. કહ્યું પણ છે કે – ___“ समतृणमणिमुक्तेभ्यो " त्या:
તૃણ, મણિ અને મિતિને સમાન ગણનારા સુપાત્રને જે દાન દેવામાં આવે છે. તે દાન, ધર્મને માટે જ થયું ગણાય છે. અને તે દાન દાતાને અક્ષય, અતુલ અને અનંત સુખદાયક નિવડે છે,
કરિષ્યતિદાન-જે હુ અમુક માણસને ધન આપીશ તે તે કઈ પ્રકારે મારા ઉપકારને બદલે વાળી દેશે. આ રીતે પ્રત્યુ પકારની આશાથી પ્રેરાઈને २ हान हेवामां आवे छे तेनु नाम “ रिष्यति हान" छ,
कृतदान-1 भासे माराय यु छ-2424। भारा ५२ ५। ५. કારે કર્યા છે, આ પ્રકારની ભાવનાથી પ્રેરાઈને જે દાન દેવામાં આવે છે તે हानने तहान ४३ छे. ४ऱ्या ५४ छ -“ शतशः कृतोपकारो" त्याह
આ માણસે મારા સેકડે ઉપકાર કર્યા છે, તથા તેણે મને હજારે રૂપીઆની મદદ કરી છે, તેથી મારે પણ તેના ઉપકારને બદલે વાળવા માટે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #585

५५६
स्थानाङ्गसूत्रे
अनन्तरोक्तदानात् शुभाशुभगतिर्भवतीति सामान्यतो गतिं निरूपयतिमूलम् - दसविहा गई पण्णत्ता, तं जहा - निरयगई १ निरय विग्गहगई २, तिरियगई ३ तिरियविग्गहगई ४ एवं जाव सिद्धिगई ९ सिद्धिविग्गहगई १० ॥ सू० ५० ॥
छाया - दशविधा गतिः प्रज्ञप्ता, तद्यथा - निरयगतिः १ निरयविग्रहगतिः २ तिर्यग्गतिः ३ तिर्यग्विग्रहगतिः ४ एवं यावत् सिद्धिगतिः ९ सिद्धिविग्रहगतिः १० ।। सू० ५० ॥
टीका - ' दसविहा गई ' इत्यादि -
गतिः गमनं पर्यायविशेषो वा, सा दशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा - 'निरयगति'इसने मेरे सैकडों उपकार किये हैं तथा हजारोंकी सहायता भी इसने मुझे पहुँचाई है अतः में भी प्रत्युप्रकार के निमित्त इसे कुछ देता हूँ || सूत्र ४९ ॥
इस ४९ वें सूत्रमें जो दान कहा गया है उससे जीवकी शुभ अशुभ गति होती है अर्थात् धर्म दानसे शुभ गति होती है और अधर्म दान अशुभ गति होती है । अतः अब सूत्रकार सामान्यतः गतिका निरुपण करते हैं - " दसविहा गई पण्णत्ता " इत्यादि ॥ सूत्र ५० ॥
टीकार्य - गति दश प्रकारकी कही गई है जैसे-नरक गति १, नरक विग्रह गति २ तिर्यग्गति ३ तिर्यग् विग्रह गति ४ यावत् सिद्धि गति ९ और सिद्धि विग्रह गति १० ।
गमन अथवा पर्याय विशेषका नाम गति है, यह गति जो नरक તેને કઈક આપવું જોઈએ. આ પ્રકારની ભાવનાથી જે દાન અપાય છે તેને કૃતદાન કહેવામાં આવે છે. II સૂત્ર ૪૯ ॥
ઉપરના સૂત્રમાં દાનની વાત કરવામાં આવી છે. તેનાથી જીવની શુભઅશુભ ગતિ થાય છે. અને અધમ દાનથી જીવની અશુભગતિ થાય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ગતિના પ્રકારનુ નિરૂપણ કરે છે
इत्यादि - (सू. ५०)
दविहा गई पण्णत्ता टीडार्थ-गतिना नीचे प्रमाणे इस प्रहार ह्या छे - (१) नरम्गति, (२) न२४विथड ગતિ, (૩) તિયગતિ, (૪) તિય`ગ્વિગ્રઢગતિ, એજ પ્રમાણે મનુષ્ય ગતિથી લઈને (2) सिद्धिगति भने (१०) सिद्धिविश्रगति पर्यन्तना प्रहारे। समभवा.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
"
""

Page #586

सुधा टीका स्था०१० सू० ५० गतिभेदनिरूपणम्
रित्यादि । तत्र - निरयगतिः - निरयाणां =नारकाणाम् - गतिर्गम्यमानत्वात् । अथवा - निरयगतिः-निरयगतिनामकर्मोदयजन्यो नारकत्वलक्षणः पर्यायविशेषः । इति 1 तथा - निरयविग्रहगतिः - निरयाणां विग्रहात् = क्षेत्रविभागातिक्रमणपूर्वकंगतिः गमनम् । अथवा - निरयाणां विहायोगति कर्मजन्या स्थितिनिवृत्तिरूपा ऋजुवा गतिर्निरयविग्रहगतिरिति २ । एवमेव तिर्यग्गतिः ३ तिर्यग्विग्रहगतिः ४ यावत्पद ग्राह्याः - मनुजगतिः ५ मनुजविग्रहगतिः ६ देवगतिः ७ देवविग्रहगतिश्व व्याख्येयाः । तथा-सिद्धिगतिः - सिध्यन्ति = परिनिष्ठितार्थाः भवन्ति जीवा यत्र सा सिद्धिः सैव गम्यमानत्वाद् गतिः सिद्धिगतिः - लोकाग्ररूपा ९। तथा
"
५५७
गति आदीके भी दस १० प्रकारकी कही गई है सो उसका तात्पर्य ऐसा है - नारकोकी जो गति है वह निरय गति हैं क्योंकि यह उन पापीयोंके जीवों द्वारा प्राप्तिके योग्य होती है अथवा नरक गति नाम कर्मके उदयसे जन्य जो नारक रूप पर्याय है वह निरय गति है १ ।
निरयविग्रह गति - नारकोंकी क्षेत्र विभाग के अतिक्रमणपूर्वक जो गति गमन है वह निरयविग्रहगति है अथवा - नारकोंकी जो विहायोगति कर्मजन्य स्थिति निवृत्ति रूप ऋजु गति अथवा वक्रगति है वह निरयविग्रहगति है २ ।
इसी प्रकार से तिर्यग्गति और तिर्यग् विग्रहगतिके विषयमें भी जानना चाहिये यह यावत् शब्द से मनुजगति ५ मनुजविग्रहगति ६ देवगति ७ और देवविग्रहगति ८ इन गतियोंका ग्रहण हुआ है नरक गति और नरक विग्रह गतिके अनुसार इन मनुज गति आदि ગમન અથવા પર્યાય વિશેષનું નામ ગતિ આદિ ૧૦ પ્રકાર છે. હવેતે પ્રકારનુ સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે—
નરકગતિ-નારકાની જે ગતિ છે તેને નિરયગતિ અથવા નરકગતિ કહે છે, કારણ કે આ ગતિ નારકા દ્વારા પ્રાપ્ત કરાય છે અથવા નરકગતિ નામક ના ઉદયથી જન્ય જે નારક રૂપ પર્યાય છે તેનુ' નામ નિરયગતિ છે.
નિરયવિગ્રહગતિ-નારકાની ક્ષેત્રવિભાગના અતિક્રમણપૂર્વક જે ગતિ ( ગમન डिया ) छे, तेनु नाम निरयविग्रहगति छे. अथवा-नारनी ने विडायोगति ક જન્ય સ્થિતિ નિવૃત્તિરૂપ ૠજુગતિ અથવા વક્રગતિ છે તેને નિરયવિગ્રહ ગતિ કહે છે, એજ પ્રમાણે તિગતિ અને તિવિગ્રઢગતિના વિષયમાં પણ समन्न्वु'. सूत्रमांना ‘यावत्' पहथी सही (4) अनुभगति, (६) भनुभविथड गति, (७) द्वेषगति अने (८) द्वेपविश्रडगति, आा आर गतिमाने अडथु १२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #587

५५८
स्थानाइसने सिद्धिविग्रहगतिः-सिद्धौ लोकान्ते विग्रहात्-आकाशविभागातिक्रमणपूर्वकं गतिः= गमनमिति १० विग्रहगतिर्यद्यपि चक्रगतिः तथापि सिदस्य तदभावात् तत्साहचर्यान्नारकादीनामपि सा प्रोक्ता । अथवा-अत्र प्रथमपदैनिर्विशेषणतया ऋजुगतिरुक्ता, द्वितीयपदैस्तु वक्रगतिरिति । अत्र पक्षे-सिद्धिगतिरित्यनेन सामान्यगतिरुक्ता । 'सिद्धिविग्गहगई' इत्यस्य तु सिद्धयविग्रहगतिरितिच्छाया ।सिद्धौ लोकाग्रे अविग्रहेण =अपक्रेण गतिः-गमनमित्यर्थः । अनेन विशेषगतिरुक्ता । सामान्यवि. शेषापेक्षयैव पदद्वयस्य भेदो बोध्य इति ॥ सू० ५० ॥ गतियोंका व्याख्यान कर लेना चाहिये. जिस गतिमें जीव कृतकृत्य हो जाते हैं वह सिद्धि है वही उनके द्वारा गम्यमान होनेके कारण गति है यह सिद्धिगति लोकके अग्रभाग रूप है तथा-लोकान्तमें जो आकाश विभागका अतिक्रमण करते हुए उनकी गति होती है वह सिद्धि विग्रहगति है विग्रह गति यद्यपि वक्रगति रूप होती है परन्तु सिद्धको विग्रहगति-मोढे वाली गति होती नहीं है अतः उसके साहचर्यसे यह नारकादिकोंके भी नहीं कही गई है अथवा-प्रथम पदों द्वारा विना विशेषके ऋजु गति कही गई है और द्वितीय पदों द्वारा वक्राति कही गई है। ___इस पक्षमें सिद्धिगति इस पदसे तो सामान्य गति कही है और "सिद्धिविग्गह गई" इस पद से सिदधविग्रहगति कही गई हैं. क्योंकि इसकी छाया सिद्धयविग्रह गति ऐसी होती है सिद्धिमें-लोकके વામાં આવી છે. નરકગતિ અને નરકવિરહગતિના વિષયમાં જેવું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એવું જ કથન મનુજગતિ આદિના વિષયમાં પણ સમજી લેવું.
જે ગતિમાં જીવ કૃતકૃત્ય થઈ જાય છે તે ગતિનું નામ સિદ્ધગતિ છે. કર્મોને સંપૂર્ણરૂપે ક્ષય કરીને થયેલા જીવે નું જ સિદ્ધગતિમાં ગમન થાય છે. આ સિદ્ધગતિ લેકના અગ્રભાગરૂપ છે. તથા-આકાશવિભાગનું અતિક્રમણ કરીને લે કાન્તમાં જે તેમની ગતિ થાય છે તેનું નામ સિદ્ધિવિગ્રહગતિ છે વિગ્રહગતિ જે કે વકગતિરૂપ હોય છે, પરંતુ સિદ્ધજીમા વિગ્રહગતિ-મેડ ( વળાંકવાળી) ગતિ-હેતી નથી. તેથી તેના સાહચર્યથી નારકાદિકમાં પણ એવી ગતિને સદુભાવ કહ્યો નથી. અથવા પ્રથમ પદે દ્વારા કેઈ પણ જાતની વિશેષતા વિના
જગતિની વાત કરવામાં આવી છે અને બીજા દ્વારા વક્રગતિની વાત કરવામાં भावी छे. माटो पियार ४२वामा माये तो "सिद्धिगति ” ५४६॥२॥ तो सामान्यातिनी वात ४२यामा पापी छ भने “ सिद्धिविग्गहगई" सिद्धिવિગ્રહગતિ આ પદ દ્વારા સિદ્ધવિગ્રહગતિની વાત કરવામાં આવી છે, કારણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #588

सुधा टीका स्था०१० स० ५१ दविधमुण्डस्वरूपनिरूपणम् ५५९ सिद्धिगतिस्तु मुण्डानामेव भवतीति मुण्डान् दशविधत्वेनाह
मूलम्-दस मुंडा पण्णत्ता, तं जहा--सोइंदियमुंडे १ जाव फासिंदियमुंडे ५ कोहमुंडे ६ जाव लोहमुंडे ९ दसमे सिरमुंडे १०॥ सू० ५१॥
छाया-दश मुण्डाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-श्रोत्रेन्द्रियमुण्डो १ यावत् स्पर्शेन्द्रिय मुण्डः ५ क्रोधमुण्डो ६ यावद् लोभमुण्डो ९ दशमः शिरोमुण्डः ॥ १० ॥सू०५१।। ___टीका- दस मुंडा ' इत्यादि
मुण्डयति अपनयति-दरीकरोतीति मुण्डः । तद्वहुत्वे मुण्डाः। ते दशसं ख्यकाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-' श्रोत्रेन्द्रियमुण्ड' इत्यादि । तत्र-श्रोत्रेन्द्रियमुण्डः= अग्रभागमें-अविग्रहसे विना मोढेके जो सिद्ध जीवका गमन है वह सिद्धयविग्रहगति है इससे विशेष गति उक्त हुईहै इस तरह सामान्य और विशेषकी अपेक्षासे ही दो पदोंका भेद जानना चाहिये ॥सू०५०॥
सिद्धि गति जो गति होती है वह मुण्डोंकी ही होती है-इसलिये अब सूत्रकार १० प्रकारके मुण्डोंका कथन करते हैं___ "दस मुंडा पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र ५१ ॥
टीकार्थ-मुण्ड दस प्रकारके कहे गये हैं-जैसे-श्रोत्रेन्द्रिय मुण्ड १ यावत् स्पर्शेन्द्रिय मुण्ड ५ क्रोध मुण्ड ६ यावत् लाभ मुण्ड ९ और शिरो मुण्ड १०-जो दूर करता है उसका नाम मुण्ड है ऐसे ये मुण्ड जो १० कहे है तेनी छाय! " सिद्धयविग्रहगति” मा ४२नी थाय छे. सिद्धिमाઅગ્રભાગમાં-અવિગ્રહગતિથી (મોડ વિનાની ગતિથી) જે સિદ્ધ જીનું ગમન છે તેનું નામ સિદ્ધવિગ્રહગતિ છે. તેના દ્વારા વિશેષગતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે આ રીતે સામાન્ય અને વિશેષની અપેક્ષાએ જ બન્ને પદે વરચે ભેદ સમજવું જોઈએ. એ સૂત્ર ૫૦ | | મુકિત જ સિદ્ધિગતિમાં જાય છે. આ પ્રકારના પૂર્વેસૂત્ર સાથેના સંબંધને અનુલક્ષીને મુંડે (મુંડિત)ના પ્રકારનું સૂત્રકાર કથન કરે છે–
" दसमुडा पण्णत्त" त्याह-(स. ५१) ।
મુંડ દસ પ્રકારના કહ્યા છે–(૧) થી (૫) શ્રોત્રેન્દ્રિયમુંડથી લઈને સ્પર્શેન્દ્રિય મુંડ પર્યાના પાંચ પ્રકારે, (૬ થી ૯) ક્રોધમુંડથી લઈને લોભમુંડ પર્વતના २२ प्ररे। मने (१०) शिभु. २ २ ३ छे तेनु नाम भु छे. वे આ દસે પ્રકારના મુડેને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે. –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #589

५६०
स्थानागसूत्रे श्रोत्रेन्द्रियविषयदूरीकर्ता १। यावत्पदेन-चक्षुरिन्द्रियमुण्डो २ धाणेन्द्रियमुण्डो ३ रसनेन्द्रियमुण्डश्च ४। ग्राह्याः । तथा-द्वितीययावत्पदेन-मानमुण्डमायामुण्डौ । ग्राह्यौ । अर्थस्तु-श्रोत्रेन्द्रियमुण्डव द्विज्ञेयः । नवरं-शिरोमुण्डः हस्तेन केशलुश्चक इति ॥ मू० ५१ ॥ ___दस मुंडा पणत्ता' इत्यत्र 'दस ' इति संख्यानमिति संख्यानं दशविधत्वेनाह
मूलम्-दसविहे संखाणे पण्णते, तं जहा--परिकम्मं २ ववहारो २ रज्जु ३ रासी ४ कलासवन्ने ५ य । जावंतावति ६ वग्गो ७ घणो ८ य तह वग्गवग्गो वि ९॥६॥ कप्पो य ६०॥ सू० ५२ ॥ गये हैं-उसका तात्पर्य ऐसा है जो श्रोत्रेन्द्रियके विषयको दूर कर देता है-श्रोत्रेन्द्रियके विषय में रागद्वेष करने का सर्वथा त्याग कर देता है वह श्रोत्रेन्द्रिय मुण्ड है यहां यावत्पदसे चक्षुरिन्द्रिय मुण्ड, धाणेन्द्रिय मुण्ड, रसनेन्द्रिय मुण्ड इन चार मुण्डोंका ग्रहण हुआ है तथा द्वितीय यावत्पदसे "मान मुण्ड एवं माया मुण्ड" इन दो मुण्डोंका ग्रहण हुआ है। इन सब काल अर्थको श्रोत्रेन्द्रिय मुण्डके जैसे जानना चाहिये जो क्रोध कषायको दूर करता है वह क्रोधमुण्ड है इसी प्रकारसे "मान माया लोभ " इन मुण्डोंके विषय में भी जानना चाहिये जो अपने हाथ से मस्तकके केशोंका लुंचन करता है वह शिरोमुण्ड है ॥सू० ५१॥
શ્રોત્રેન્દ્રિયમુંડ-જે માણસ શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષયને દૂર કરી નાખે છે, એટલે કે શ્રોત્રેન્દ્રિયના વિષયમાં રાગદ્વેષને ત્યાગ કરી નાખે છે તેને શ્રોત્રેન્દ્રિય भु ४३ छे.
સૂત્રમાં વપરાયેલા “યાવત્ ” પદ વડે અહીં ચક્ષુરિન્દ્રિયમુંડ ધ્રાણેન્દ્રિય. મુંડ અને રસનેન્દ્રિયમંડ ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. પાંચમે પ્રકાર સ્પર્શેન્દ્રિય મંડ છે. આ દરેક ઈન્દ્રિયના વિષયમાં રાગદ્વેષને ત્યાગ કરનાર વ્યક્તિઓને માટે આ પદ વપરાયાં છે.
(6) ओय -ठोधन २ ४२ना२ व्यतिने औषभु ४४ छ. (७) मानभु-भाननी परित्याग ४२ना२ने मानभु ४३ छे. (८) मायाभु-भाया (४५८) નો ત્યાગ કરનારને માયામુંડ કહે છે. (૯) લે ભટુંડ-લોભને ત્યાગ કરનારને લેમંડ કહે છે. (૧૦) શિરમુંડ–પિતાના હાથે જ મસ્તકના વાળનું લંચન કરે છે તેને શિરમુંડ કહે છે, જે સૂત્ર ૫૧ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #590

सुधा टीका स्था. १० सू. ५२ दशविघसंख्यानस्वरूपनिरूपणम् ५६१
छाया-दशविधं संख्यानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-परिकर्म १ व्यवहारः २ रज्जुः ३ राशिः ४ कलासवर्णश्च ५। यावत्तावत् ६ वर्गों ७ धनश्च ८ तथा वर्गवर्गोऽपि ९ ॥१॥ कल्पश्च १० ॥ मू० ५२ ॥
टोका-' दसविहे संखाणे' इत्यादि
संख्यानं गणना दविधं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-' परिकर्म ' इत्यादि । तत्रपरिकर्म-संकलितादिरूपं बहुविधं गणितशास्त्रप्रसिद्धम् , तद्वारा यत्संख्येयस्य गणना क्रियते साऽपि परिकर्मेति बोध्यम् ॥ १॥ तथा-व्यवहारः पाटीगणितप्रसिद्धः श्रेणीव्यवहारादिरूपोऽनेकविधः । तेन यत्संख्येयस्य गणना क्रियते साऽपि
मुण्ड १० दश कहे हैं सोदश संख्या रूप होताहै अतः अब सूत्रकार संख्याकी दशविधताका कथन करते हैं--
" दसविहे संस्खाणे पण्णत्ते" इत्यादि ॥ सूत्र ५२ ॥ टीकार्थ-संख्या-गिनती१० प्रकारकी कही गईहै जैसे-परिकर्म१ व्यवहार २ रज्जु ३ राशि ४ कलासवर्ण ५ यावत्तावत् ६ वर्ग७ घन ८ वर्गावर्ग ९और संख्या १० नाम गणना-गिनतीकाहै सोजो परिकर्म आदिके भेदसे दश १० प्रकारकी कही गईहै, सो उसका तात्पर्य ऐसाहै परिकर्म संकलित
आदि रूपसे अनेक प्रकार होता है, और यह गणित शास्त्र में प्रसिद्ध है, इस परिकर्म द्वारा जो संख्येयकी गणना की जातीहै वह भी परिकर्म है १ व्यवहार-यह पाठी गणित रूपसे प्रसिद्ध है और यह श्रेणी व्यव.
ઉપરના સૂત્રમાં મુંડના ૧૦ પ્રકાર કહ્યા. દસને આંકડે સંખ્યારૂપ ગણાય છે. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના સંબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર સંખ્યાના દસ प्रारे। ४८ अरे छे-" दस विहे संखाणे पण्णत्ते"-(सू. ५२)
सभ्य (भएतरी ४२वानी पद्धति) इस प्रा२नी डी -(१) ५.२४ (२) ०५१९२, (3) २४, (४) राशि, (५) ४तास, (६) यावत्तावत्, (७) वर्ग, (८) धन, (८) fan मने (१०) ४६५.
ગણતરી કરવાની પદ્ધતિનું નામ સંખ્યા છે તેના પરિકર્મ આદિ ૧૦ પ્રકારોનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –
પરિક–સંકલિત (સરવાળા) આદિ રૂપે અનેક પ્રકારનું પરિકમે કહ્યું છે. આ પરિકર્મ ગણિતશાસ્ત્રમાં જાણીતું હોવાથી અહીં તેનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ કર્યું નથી. આ પરિકમ દ્વારા જે સંખેયની ગણતરી કરાય છે તેનું નામ પણ પરિકમે છે.
વ્યવહાર-તે પાટી ગણિત રૂપે પ્રખ્યાત છે, અને તે એણિ વ્યવહાર આદિ स्था०-७१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #591

-
-
स्थानाइसूत्रे व्यवहारः । एवमेवाग्रेऽपि अष्टसु भेदेषु बोध्यम् । ॥२॥ तथा-रज्जुः-रज्ज्या यत्क्षेत्रस्य संख्यानं क्रियते तद्रज्जुः । रज्जुरिति क्षेत्रगणितम् ।। ३॥ तथाराशिः धान्यादिसम्हविषयं गणितम् । अयं च पाटीगणिते राशिव्यवहार इति नाम्ना प्रसिद्धः॥४॥ तथा-कलासवर्णम्-कलानाम्-अंशानां सवर्ण सवर्णनंसदृशीकरणं यस्मिन् संख्याने तत् कलासवर्णनम् इति ॥ ५॥ तथा-यावत्तावत्'जावं तावंति चा गुणाकारो ति वा एगहम् ' इति-वचनाद् यावत्तावदिति गुणकारः, तेन यत्संख्यानं क्रियते तद् यावत्तावदित्युच्यते । इदं च लोके प्रत्युत्पन्नमिति रूढम् । अथवा-यावतः कुतोऽपि तावत एव यथेष्टाद् गुणकराद् यत्र यथेष्टं हार आदि रूपसे अनेक प्रकारका है इस व्यवहारसे जो संख्येय की गणना की जाती है वह भी व्यवहार है इसी प्रकारसे आगे भी आठ भेदोंमें जानना चाहिये तथा-रज्जुसे जो क्षेत्रकी गिनती की जाती है वह रज्जु है रज्जु यह क्षेत्र गणित है ३ धान्यादि समूहके प्रमाणको बतानेवाला जो गणित है वह राशि है यह पाटी गणितमें राशि व्यवहार इस नामसे प्रसिद्ध है ४ अंशोंका सदृशीकरण जिस संख्यानमें गिनतीमें होता है, वह संख्यान कलास वर्ण है ५, यावत्तावत्-" जावं तावंति वा गुणाकारो त्ति वा एगट्टम्” इस वचनके अनुसार यावत् तावत् गुणकारका नाम है, इस गुणाकारसे जो गिनती की जाती है वह यावत्तावत् ऐसा कहा गया है । यह लोकमें प्रत्युत्पन्न इस रूपसे रूद है। अथवा-कहीं से भी यथेष्ट गुणाकारसे जहां यथेष्ट संकलित રૂપે અનેક પ્રકાર છે. આ વ્યવહારથી જે સંખેયની ગણતરી કરાય છે તેને પણ વ્યવહાર કહે છે. એ જ પ્રમાણે પછીના આઠ ભેદમાં પણ સમજવું.
રજજુ-રજજુ વડે ક્ષેત્રની જે ગણતરી કરાય છે તેનું નામ રજજુ છે. ક્ષેત્રફળને લગતા ગણિતને (ગણતરીને) રજજુગણિત કહે છે.
રાશિગણિત-ધાન્યાદિના જથ્થાનું પ્રમાણ બતાવનાર જે ગણિત છે તેને રાશિગણિત કહે છે. આ પ્રકારે જે ગણતરી કરવાની પદ્ધતિ છે તેનું નામ રાશિ વ્યવહાર પણ છે.
સંખ્યાનકલા સવર્ણ જે ગણતરીમાં અંશેને સમાન બનાવીને ગણતરી કરવામાં આવે છે તે ગણતરીનું નામ “સંખ્યાનકલાસવર્ણ” છે.
___ यावत्तापत् गणित-"जाव तावति वा गुणाकारो त्ति वा एगदम् " मा કથન અનુસાર ગુણાકારને “યાવત્તાવતું ” કહે છે. આ શબ્દ લેકમાં “પ્રત્યુત્પન્ન આ નામથી પણ રૂઢ છે. અથવા-કઈ પ્રકારે–યથેષ્ટ ગુણાકાર આદિ વડે યથેષ્ટ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #592

सुघाटीका स्था०१० सू० ५२ दशविधसंख्यनिस्वरूपनिरूपणम् ५६३ संकलितादिकमानीयते तद् यावत्तावत्संख्यानमुच्यते । तदुदाहरणं यथा
" गच्छो वाञ्छाभ्यस्तो, वाञ्छयुतोगच्छसंगुणः कार्यः।।
द्विगुणीकृतवान्छहते, वदन्ति संकलितमचार्याः ॥१॥" इति ।
अयं भावः-गच्छोऽत्र दशसंख्यको ग्राह्यः । स दश संख्यको गच्छो वाञ्छा. भ्यस्तः-बाच्छया यथेष्टेन गुणकारेण अष्ट संख्यकेन अभ्यस्त =गुणितः सन्जातो. ऽशीतिसंख्यकः । स पुनः वाञ्छायुतः गुणकारयुतः कार्यः । ततोऽष्टाशीतिः । ततो गच्छेन-दशभिः संगुणः--गुणनं कर्त्तव्यम् । ततो जातानि अष्टाशीत्यधिकानि अष्टौ शतानि । ततो द्विगुणीकृतगुणकारेण अर्थात् षोडशभिर्भागो देयः । ततो लब्धा पञ्चपञ्चाशदिति । पञ्चपञ्चाशदिति तु दशानां संकलितम् । इदं च पाटीगणितत्वेन प्रसिद्धमिति ॥ ६ ॥ तथा-वर्ग:वर्गसंख्यानम् । यथा द्वयोर्वर्गश्चत्वारः, आदि लाया जाता है वह यावत्तावत्संख्यात कहा जाता है इसका उदाहरण इस प्रकार से है-"गच्छो वाञ्छाभ्यस्तो ' इत्यादि।
इसका भाव ऐसा है-यहां गच्छसे १० लेना और वाञ्छासे ८ लेना १० गच्छको वाञ्छा ८ से अभ्यस्त-गुणित करने पर ८० आते हैं अब पुनः इस ८० में वाञ्छाको जोड़ देना चाहिये तब ८८ हो जाते हैं । अब ८८ को गच्छ १० से गुणा करने पर ८८० हो जाते हैं। अब ८८० में गुणाकार ८ को द्विगुणित करके उसका भाग देना चाहिये तब ५५ लब्ध आये इस तरह १० का संकलित ५५ हुआ यह संकलित पाटी गणित रूपसे प्रसिद्ध है ६ वर्गका नाम वर्ग है जैसे दोका वर्ग ४ होता संदित (AVAL) सावी वी तेनु नाम “ यावत्तापत्" सध्या छे. तेनु નીચે પ્રમાણે ઉદાહરણ આપવામાં આવ્યું છે–
“ गच्छो वाञ्छाभ्यस्ता" त्याहि
या सूत्राने! भावार्थ नीचे प्रमाणे छे-मडी 'गच्छ” मा ५६ १० नु पाय छ भने “ वाञ्छा" ५६ ८नु पाय छे ॥२७ने वांछ। (१० ने ૮ વડે ) ગુણવાથી ૮૦ આવે છે. ત્યારબાદ ૮૦ માં વાંછા (આઠ) ઉમેરવાથી ૮૮ આવે છે. હવે તે ૮૮ ને ગ૭ (૧૦) વડે ગુણતા ૮૮૦ આવે છે. તે गुणा२२ (८८०) ने सभी छ। (२४ ८ = १६) मावाथी ५५ मावी જાય છે. આ રીતે સંકલિત પપ થયે આ પદ્ધતિનું બીજુ નામ સંકલિત પાટી ગણિત છે.
વર્ગ ગણિત : કઈ પણ રકમને એજ રકમ વડે ગુણવાથી તેને વર્ગ આવે છે જેમ કે બે વર્ગ ૪ અને ૩ને વગ ૯ થાય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #593

५६४
स्थानाङ्गसूत्रे 'सदृशद्विराशिघातः' इति वचनात् ॥ ७॥ तथा धना धनसंख्यानम् । यथाद्वयोर्घनोऽष्टौ ' समत्रिराशिइति' इति वचनात् ॥ ८॥ तथा-वर्गवर्ग:-संख्यानम् । यथा-वर्गस्य-द्वयोर्वर्गस्य चतुर्णा वर्ग: चतुर्गुणः षोडशेति ९। तथाकल्पः संख्यानम् । कल्पश्च क्रकचेन काष्ठस्य छेदः, तद्विषयं संख्यानमपि कल्प इत्युच्यते । इदं संख्यानं पाटीगणिते क्राकचव्यवहार इति नाम्ना प्रसिद्धमिति ॥१०॥ इदं च संख्यानविषये संक्षेपेण व्याख्यानं कृतम् । विशेष जिज्ञासोपशमस्तु गणितशास्त्रात्कर्तव्य इति ॥ स्म० ५२ ॥ है " सदृश द्विराशिघातः " ऐसा वर्गका लक्षण है ७ संख्यामें तीन बार गुणा करने पर जो राशि आती है वह घन है जैसे २ का धन ८ होताहै "सम त्रिराशि इति" ऐसाधनका लक्षणहै। वर्गके वर्गका नाम वर्गवर्ग है, जैसे दोका वर्ग ४ होताहै और ४ का वर्ग १६ होताहै इस तरह दोके वर्गका वर्ग १६ होता ९क्रकच करोतसे जो काष्ठका छेदनहै वहकल्पहै इस विषयमें जो संख्या है वह भी कल्प है यह गणित पाटी गणितमें क्राकच व्यवहार इस नामसे प्रसिद्ध है १०, यह संख्यातके विषयमें संक्षेपसे व्याख्या की गई है जो विशेष रूपसे अपनी जिज्ञासाकी शान्ति चाहते हों वे गणितशास्त्रका अवलोकन करें। सू० ५२ ॥
____“सशद्विराशिघातः” २॥ सूत्रपा द्वारा गनु ५२ ह्या भुश्मनु લક્ષણ પ્રકટ કરવામાં આવ્યું છે.
ઘનગણિતઃ કોઈ પણ સંખ્યાને ત્રણ વાર ગુણાકાર કરવાથી તેનો ઘન सावले. २नधन २४२४२ %3D ८ थाय छे “समत्रिराशिइति" म। સૂત્રપાઠ દ્વારા ઘનનું આ લક્ષણ પ્રકટ કર્યું છે.
વર્ગ વર્ગ-વર્ગના વર્ગનું નામ વર્ગ વર્ગ (ચતુર્થાત) છે. જેમ કે બેને વર્ગ ૪ અને ચારને વર્ગ ૧૬ થાય છે. તેથી બે વર્ગ વર્ગ ૧૬ થાય છે. ત્રણને વગવર્ગ ૮૧ થાય છે.
કલ્પગણિત-કરવતી વડે લાકડાને કાપવું તેનું નામ “કલ્પ છે તે ક૫વિષયક જે સંખ્યા છે તેનું નામ પણ કહે છે. આ ગણિત પાટીને (આ પ્રકારની ગણિત પાટીને) ગણિતમાં “કાચવ્યવહાર” કહે છે.
અહીં ગણિતના (ગણતરીના) દસ પ્રકારનું સંક્ષિપ્તમાં વિવરણ કરવામાં આવ્યું છે, આ વિષયની વધુ માહિતી મેળવવા માટે ગણિતશાસ્ત્રનું અવલે. કન કરવું જોઈએ. તે સૂ. પર છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #594

सुधा टीका स्था०१० सू०५३ दविधप्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ५६५ संख्यानप्रस्तावात् प्रत्याख्यानसंख्यामाह
मूलम्-दसविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते, तं जहा-अणागय ६ मइक्कंतं २ कोडीसहियं ३ नियंटियं ४ चेव । सागर ५मणागारं ६ परिमाणकडं ७ निरवसेसं ८॥६॥ संकेयं ९ चेव अद्धाए ६० पच्चक्खाणं दसविहं तु ॥ सू० ५३ ॥
छाया-दशविधं प्रत्याख्यानं प्रज्ञप्तम् , तद्यथा-अनागतम् १ अतिक्रान्तम् २ कोटीसहितं ३ नियन्त्रितं ४ चैव । साकारम् ५ अनाकारं ६ परिमाणकृतं ७ निरवशेषम् ८॥१॥ संकेतं ९ चैव अद्धायाः १० प्रत्याख्यानं दशविधं तु ॥सू.५३।
टीका-' दसविहे पच्चखाणे' इत्यादि
प्रत्याख्यानम्-प्रति-प्रतिकूलत्वेन आ-मर्यादया ख्यानं-गुर्वादिसमीपे प्रकटनं प्रत्याख्यान-निवर्तनम् , तद् दशविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-'अनागतम्' इत्यादि, तत्र-अनागतकरणादनागतम् । अयं भावः-पर्युषणादिकाले आचार्यादिवैयावृत्त्यक
संख्यानके प्रस्तावसे अब मूत्रकार प्रत्याख्यान संख्याका कथन करतेहैं ___ " दसविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते" इत्यादि ॥ सूत्र ५३ ॥ टीकार्थ-प्रत्याख्यान १० प्रकारका कहा गयाहै जैसे-अनागत १ अति. क्रान्त २ कोटी सहित ३ नियन्त्रित ४ साकार ५ अनाकार ६ परिमाण कृत ७ निरवशेष ८ संकेत ९ और अद्धा प्रत्याख्यान १० ।
प्रतिकूल रूपसे मर्यादाके अनुसार गुर्वादीके समीपमें कथन करना इसका नाम प्रत्याख्यान है इसका दूसरा नाम निवर्तन भी है, यह प्रत्याख्यान जो १० प्रकारका कहा गया है सो उसका तात्पर्य ऐसा
સંખ્યાનું નિરૂપણ કરીને હવે સૂત્રકાર પ્રત્યાખ્યાનસંખ્યાનું પ્રત્યાખ્યાनना प्रारानु) नि३५९ ४२ छ
__ "दसविहे पच्चक्खाणे पण्णत्ते" त्याह-(सू. ५३) टी-प्रत्याभ्यानना नीय प्रमाणे १० २ ४ा छ -(१) सनात, (२) मति. आन्त, (3) डोटीसहित, (४) नियत्रित, (५) सा.२, (६) मन!५२, (७) परि. भात, (८) निरवशेष, (6) संत मने (१०) अद्धाप्रत्याभ्यान.
પ્રતિકળ રૂપે મર્યાદા અનુસાર ગુર્નાદિકની સમીપે કથન કરવું તેનું નામ પ્રત્યાખ્યાન છે. તેને નિવર્તન પણ કહે છે. તેના દસ પ્રકારે કહ્યા છે હવે આ પ્રકારનું સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #595

स्थानाङ्गसूत्रे रणादन्तरायः संभवेत् , अतः प्रथममेव यत्तपः करणं तदनागतमिति । तदुक्तम्-" होही पज्जोसवणा, मम य तया अंतराइयं होज्जा । ___ गुरुवेयावच्चेणं, तवस्सिगेलन्नयाए वा ॥ १ ॥
सो दाइ तवोकम्मं, पडिवज्जइ तं अणागए काले ।
एवं पच्चक्खाणं, अणागपं होइ णायव्वं ।।२।।" छाया- भविष्यति पर्युषणा मम च तदाऽन्तरायिकं भवेत् ।
गुरुवयात्त्येन तपस्विग्लानतया वा ॥ १ ॥ स तदानीं तपःकर्म प्रतिपद्यते तत् अनागते काले। एतत् प्रत्याख्यानम् , अनागतं भवति ज्ञातव्यम् ॥२॥ इति ॥१॥ तथा-अतिक्रान्तम्-अतिकारणादतिक्रान्तम् । अयं भावः-पर्युपणादिकाले है अनागत कालमें करने योग्य जो प्रत्याख्यान वर्तमान में पहिले ही कर लिया जाता है वह अनागत प्रत्याख्यान है इस प्रत्याख्यान में प्रत्याख्यान करनेवाला ऐसा विचार करता है कि पर्युषणा आदि काल में आचार्यादि का चैयावृत्ति करने से प्रत्याख्यानमें अन्तराप हो सकता है इसलिये पहिलेसे ही मैं प्रत्याख्यान रूप तपको धारण कर लूं तो अच्छा है अतः इस अभिप्रायसे प्रेरित हुआ वह प्रत्याख्यानको पहिलेसे ही जो धारण कर लेता है वह अनागत प्रत्याख्यान है सो ही कहा है
"हो ही पज्जोसवणा" इत्यादि। अतिकान्तप्रत्याख्यान-अतिक्रान्तके करने पर प्रत्याख्यान अतिक्रान्त होताहै तात्पर्य इसका यहहै कि प्रत्याख्यान करनेवाला ऐसा सोचताहै कि
અનાગત પ્રત્યાખ્યાન-ભવિષ્યમાં જે પ્રત્યાખ્યાન કરવા ગ્ય હોય તે પ્રત્યાખ્યાન વર્તમાનકાળે જ કરી લેવામાં આવે, તે તેને અનાગત પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. આ પ્રત્યાખાનમાં પ્રત્યાખ્યાન કરનાર વ્યક્તિ એ વિચાર કરે છે કે પર્યુષણાદિ કાળમાં આચાર્ય આદિની વૈયાવચ કરવાની હોવાથી પ્રત્યાખ્યાનમાં અંતરાય નડી શકે છે તેથી આ પ્રત્યાખ્યાન ૩૫ તપ પર્યુષણ પહેલાં જ કરી લેવું જોઈએ આ પ્રકારના વિચારથી પ્રેરાઈને વ્યક્તિ અમુક નિશ્ચિત સમય કરતાં અગાઉના સમયે જે પ્રત્યાખ્યાન ધારણ કરે છે તેને અનાગત પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. धु ५२ छ 3 -- "हो ही पज्जोसवणा" छत्यादि
અતિકાન્ત પ્રત્યાખ્યાન-વર્તમાનકાળે કરવા ગ્ય પ્રત્યાખ્યાન ભવિષ્યમાં કરવામાં આવે-કાળ અતિક્રાન્ત (વ્યતીત) થયા બાદ કરવામાં આવે, તે તે પ્રત્યાખ્યાનને અતિક્રાન્ત પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. પર્યુષણાદિકાળમાં આચાર્ય આદિનું વૈયાવચ કરવાનું હોય છે. તે કારણે પ્રત્યાખ્યાનમાં અન્તરાય નડવાને સંભવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #596

सुधा टीका स्था० १० सु.५३ दशविधप्रत्याख्यानस्वरूपनिरूपणम् ५६७ आचार्यादिययावृत्त्यकरणादन्तरायसद्भावात्तपः कर्म न मतिपद्यते । अतिक्रान्ते तु पर्युषणादि काले तत्प्रतिप्रद्यते । तत्तपः करणम् अतिक्रान्तमित्युच्यते । तदुक्तम्" पज्जोसवणाए तवं, जो खलु न करेइ कारणज्जाए ।
गुरुवेयावच्चेणं, तबस्सि गेलनयाए वा ॥ १ ॥ सो दाइ तवोकम्मं, पडिवज्जइ अइच्छिए काले ।
एयं पञ्चक्खाणं, अइकंत होइ नायव्वं ॥ २॥" छाया-पर्युषणायां तपो यः खलु न करोति कारणतः ।
गुरुवैयारत्त्येन तपस्विग्लानतया वा ॥ १॥ स तदानीं तपः कर्म, प्रतिपद्यते तदतीते काले । एतत्मत्याख्यानम् , अतिक्रान्तं भवति ज्ञातव्यम् ।।१।। इति ॥२॥
तथा-कोटिसहितम्-प्रथमस्य चतुर्थादेरन्सविभाग एका कोटिः. द्वितीयस्य पर्युषणादिके समयमें आचार्यादिकी वैयावृत्ति करनेसे प्रत्याख्यानमें अन्तराय हो सकता है इससे तपः कर्म धारण नहीं किया जा सकताहै, पर्युषणादि कालके निकल जाने पर ही वह धारण किया जा सकता है अतः इस अभिप्राय से जो तपः पर्युषणाके निकल जाने पर धारण किया जाता है वह अतिक्रान्त प्रत्याख्यान है-तदुक्तम्
" पज्जोसवणाए तवं" इत्यादि ।
कोटि सहित प्रत्याख्यान-एक तपस्या समाप्ति होते ही द्वितीय तपस्याका जो प्रारम्भ करना वह कोटिसहित प्रत्याख्यान हैं जैसेकिसी तपस्वीने प्रथम चतुर्थादिको तपस्या की और जब इसकी समाप्ति हुई तो द्वितीय चतुर्थादि तपस्या प्रारम्भ कर दी यहां प्रथम तपस्याका जो अन्त है वह एक कोटि है और द्वितीय तपस्याका जो प्रारम्भ है રહે છે. આ પ્રકારનો વિચાર કરીને પયુંષણાદિકાળે ધારણ કરવા યોગ્ય પ્રત્યાખ્યાનને પર્યુષણ વ્યતીત થઇ ગયા બાદ ધારણ કરવામાં આવે, તે તે પ્રત્યાખ્યાનને અતિકાન્ત પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે –
"पज्जोसवणाए तव" त्यादि
કેટિસહિત પ્રત્યાખ્યાન–એક તપસ્યા પૂરી થયા બાદ તુરત જ બીજી તપસ્થાને પ્રારંભ કરવો તેનું નામ કેટિસહિત પ્રત્યાખ્યાન છે. જેમ કે કઈ તપસ્વીએ પહેલાં ચતુર્ણાદિની (એક ઉપવાસ આદિની) તપસ્યા કરી. તે તપસ્યાની સમાપ્તિ થતાં જ તેણે દ્વિતીય ચતુર્યાદિની તપસ્યાને પ્રારંભ કરી દીધો. તો તેણે કેટસહિત પ્રત્યાખ્યાન કર્યા ગણાય. અહીં પહેલાં તપસ્યાને જે અન્ત છે તેને એક કેટિ કહેવાય છે અને બીજી તપસ્યાના પ્રારંભને બીજી કોટિ કહેવાય છે. આ પ્રમાણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #597

५६८
स्थानाइसूत्रे चतुर्थादेरादिविभागोऽपरा कोटिरित्येताभ्यां द्वाभ्यां कोटिम्यां सहितं -युवतं कोटीसहितं-संयुक्तं द्विविधपत्याख्यानकोटेश्चतुर्थभक्तादेः करणमित्यर्थः। तदुक्तम्" पट्टवणओ उ दिवसो, पञ्चक्खागस्स निट्ठवणओ य ।
जहियं समिति दुन्नि उ, तं भन्नइ कोडिसहियं तु ॥१॥" छाया-प्रस्थापनकस्तु दिवसः प्रत्याख्यानस्य निष्ठापनकश्च ।
यत्र समितो द्वौ तु, तद् भण्यते कोटिसहितं तु ॥ १ ॥ इति ॥३॥ ' समितः ' इति पूर्वकस्य ' इण '-धातोर्लटि द्विवचने रूपम् '
तथा-नियन्त्रितम्-नि=नितराम् - अतिशयेन यन्त्रित प्रतिज्ञातदिवसे ग्लानत्वादि विध्नसद्भावेऽपि नियमतः कर्त्तव्यं यत्तत् प्रत्याख्यानं नियन्त्रितम् । तदुक्तम्" मासे मासे य तवो, अमुगो अमुगदिवसे य एवइयो । हट्टेण गिलालेण व, कायव्यो जाव ऊसासो ।। १॥ एयं पच्चक्खाणं, नियटियं धीरपुरिसपन्नत्तं ।
जं गिण्हंतऽणगारा, अणिस्सियष्पा अपडिबद्धा" ॥२॥ वह द्वितीय कोटि है इस प्रकार प्रथम कोटि और द्वितीय कोटिसे युक्त चतुर्थ भक्तादिका करना यह कोटि सहित प्रत्याख्यान है सोही कहा है___ " पठ्ठवणओ उ दिवसे" इत्यादि ।
नियन्त्रित प्रत्याख्यान-प्रतिज्ञात दिवसमें ग्लानत्वादि रूप विघ्नके सद्भावमें भी जो तप नियमसे कर्तव्य होता है ऐसा वह प्रत्याख्यान नियन्त्रित प्रत्याख्यान है अर्थात् तकलीफमें भी जो तप और प्रत्याख्यानको नहीं छोडता हैं वह नियन्त्रित प्रत्याख्यान है।
"मासे मासे य तयो" इत्यादि । પહેલી કેટિ અને બીજી કેટથી યુક્ત જે ઉપવાસ (ચતુર્થ ભક્ત) આદિ કરવામાં આવે છે, તેનું નામ કેટિસહિત પ્રત્યાખ્યાન છે. કહ્યું પણ છે કે–
"पटूवणओ उ दिवसे" त्याहि.
નિયંત્રિત પ્રત્યાખ્યાન-માંદગી આદિ વિઘો આવી પડે છતાં પણ જેટલા માટે કોઈ તપસ્યા આદિ કરવાના પ્રત્યાખ્યાન કર્યા હોય તેટલા કાળ સુધી તે તપ અને પ્રાયાખ્યાન કર્યા હોય તેટલા કાળ સુધી તે તપ અને પ્રત્યાખ્યાનનો ભંગ ન થવા દેવે તેનું નામ નિયંત્રિત પ્રત્યાખ્યાન છે. એટલે કે ગમે તેવું વિઘ આવી પડે તે પણ ધારણ કરેલા તપ અને પ્રત્યાખ્યાનને ત્યાગ ન કરનારના પ્રત્યાખ્યા नन नियत्रित प्रत्याभ्यान छे. यु पाप -“मासे मासे य तवो" त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #598

सुधा टीका स्था० १० सू. ५३ दशविधप्रत्याख्याननिरूपणम् छाया-मासे मासे च तपोऽमुकम् अमुकदिवसे च एतावत् ।
हृष्टेन ग्लानेन वा कर्तव्यं यावदुच्छ्वासः ॥१॥ एतत् प्रत्याख्यानं नियन्त्रितं, धीरपुरुषमज्ञप्तम् । यद् गृह्णन्तोऽनगारा अनिश्रितात्मानोऽप्रतिबद्धाः ।।२।। तथा-साकारम्-आक्रियन्ते इत्याकाराः प्रत्याख्यानापवादहेतवोऽनामोगाद्याः, तैः सहितं साकारम् । अनाभोगादिसहितं प्रत्याख्यानमित्यर्थः ॥५॥ तथाअनाकारम्-न सन्ति आकाराः=महत्तरपरिष्ठापनीयाघाकाराः प्रत्याख्यानग्रहीतु. यस्मिंस्तत् प्रत्याख्यानम् अनाकारम् । मुखेऽगुल्यादिप्रक्षेपसम्भावनयाऽत्र प्रत्याख्यानेऽनामोग सहसाकारनामानौ आकारौ भवत एवेति ॥६॥ तथा-परि
जब तक मेरे भोतर सांस है तब तक में चाहे स्वस्थ होऊ चाहे अस्वस्थ होऊं किसी भी अवस्थामें क्यों न होऊ अमुक अमुक महिने में अमुक २ दिवसमें इतनी तपस्या तो अवश्य ही करूंगा ऐसे नियमसे बद्ध होकर जो मुनिजन तपस्या करते है वह नियन्त्रित प्रत्याख्यान है।
साकार प्रत्याख्यान-प्रत्याख्यानके अपवादके हेतुभूत जो अनाभोग आदि हैं वे आकर शब्दसे गृहीत हुए हैं इन आकारोंसे सहित जो प्रत्याख्यान है वह साकार प्रत्याख्यान है।
अनाकार प्रत्याख्यान-प्रत्याख्यान ग्रहीताको जिसमें महत्तर (पर्याय ज्येष्ठ) परिष्ठापनीय आदि आकार नहीं होते हैं ऐसा वह प्रत्याख्यान अनाकार प्रत्याख्यान है मुख में अङ्गगुली आदिके डालनेकी सम्भावनासे
જ્યાં સુધી મારા શ્વાસોચ્છવાસ ચાલુ રહે ત્યાં સુધી કેઈ પણ અવસ્થામાં (કઈ બીમારી આવી પડે અથવા ગમે તેવું વિદન આવી પડે છતાં પણ) અમુક અમુક મહિનાના અમુક અમુક દિવસોમાં હું આટલી તપસ્યા તે અવશ્ય કરીશ જ” આ પ્રકારના નિયમપૂર્વક જે મુનિજને તપસ્યા કરે છે અથવા કોઈ પણ પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાન ધારણ કરે છે, તે તે પ્રત્યાખ્યાનને નિયંત્રિત પ્રત્યાध्यान डे छे.
સાકાર પ્રત્યાખ્યાન-પ્રત્યાખ્યાનના અપવાદના હેતુભૂત જે અનાગ આદિ છે. તેમને અહીં આકાર શબ્દથી ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. આ આકારે સહિત જે પ્રત્યાખ્યાન છે તેને સાકાર પ્રત્યાખ્યાન કહે છે.
અનાકાર પ્રત્યાખ્યાન-પ્રત્યાખ્યાન લેનારને જેમાં મહત્તર (પર્યાય જ8) પરિણાપનીય આદિ આકાર લેતા નથી, એવાં તે પ્રત્યાખ્યાનનું નામ અનાકાર प्रत्याभ्यान छे.
સુખમાં આંગળી આદિ નાખવાની સંભાવનાથી આ પ્રત્યાખ્યાનમાં અનાस्था-७२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #599

५७०
स्यानाङ्गसूत्रे माणकृतम्-परिमाणं-परिगणनं कृतं दत्तिकवलगृहभिक्षादीनां यस्मिरतत् प्रत्याख्यानं परिमाणकृतम् । तदुक्तम्__ " दत्तीहि व कवलेहिं व, घरेहि भिक्खादि अहवदव्वेहिं ।
जो भत्तपरिच्चायं, करेइ परिमाणकड मेयं ॥१॥" छाया-दत्तीभिर्वा कवला, गृहेभिक्षाभिरथयाद्रव्यैः ।
यो भक्तपरित्यागं, करोति परिमाणकृतमेतत् ॥१॥ इति ॥७॥ तथा-निरवशेषम्-निर्गतम् अवशेषम् न्यूनातिन्यूनमपि अशनादिकं यस्मिस्तत् । अथवा-निरवशेषस्य-चतुर्विधस्य आहारस्य परित्यागानिरवशेषं प्रत्याख्यानम् । तदुक्तम्" सव्वं असणं सन्यं, च पाणगं सव्वखज्जपेज्जविहिं ।
परिहरइ सव्वभावेणं, एयं भाणियं निखसेसं ॥१॥" इस प्रत्याख्यानमें अनाभोग एवं सहसाकार नामके दो आकार तो होते ही हैं । षष्ठ आदि तप और संथारा इन दोनोंमें बडोंका आगार नहीं होता है। ____ परिमाण कृत प्रत्याख्यान-जिस प्रत्याख्यानमें दत्तियोंकी कवलोंकी गृहोंकी एवं भिक्षा आदिकोंकी गिनती की गई होती है ऐसा वह प्रत्याख्यान परिमाणकृत प्रत्याख्यान है सो ही कहा है
" दत्तीहिं व कवलेहि व” इत्यादि।
निरवशेष प्रत्याख्यान-जिस प्रत्याख्यानमें चतुर्विध आहारका न्यूनातिन्यून अंश परित्यक्त होता है ऐसा चतुर्विध आहारका त्यागकरने वाला जो प्रत्याख्यान होता है वह निरवशेष प्रत्याख्यान हैભોગ અને સહસાકાર નામના બે આકાર તે હોય છે જ. છઠ આદિ તપમાં અને સંથારામાં મોટાઓને આગાર હેત નથી.
પરિમાણુ કૃત પ્રત્યાખ્યાન -જે પ્રત્યાખ્યાનમાં આહારાદિની દૃત્તિઓની, કેળીઓની, ઘરોની અને ભિક્ષા આદિકની મર્યાદા નક્કી કરવામાં આવી હોય છે. તે પ્રત્યાખ્યાનને પરિમાણકૃત પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
"दत्तीहिं व कवलेहिं व" त्यादि.
નિરવશેષ પ્રત્યાખ્યાન-જે પ્રત્યાખ્યાનમાં ચારે પ્રકારના આહારના ન્યૂનાતિ ન્ય અંશને પણ પરિત્યાગ કરવામાં આવે છે–એટલે કે ચતુર્વિધ આહારને પ્રત્યાખ્યાનમાં સંપૂર્ણતઃ પરિત્યાગ કરવામાં આવે છે, તે પ્રત્યાખ્યાનને નિરવશેષ પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
“ सव्वं असणं सव्वं च पाणगं" त्याह
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #600

सुधा टीका स्था०१० १०५३ दशविधप्रत्याख्याननिरूपणम् छाया-सर्वमशनं सर्व, च पानकं सर्वखाधपेयविधिम् ।
परिहरति सर्वभावेन, एतद् भणितं निरवशेषम् ॥१॥ इति ॥८॥ तथा-सकेतम्-केतः केतन-चिह्नम् अङ्गुष्ठमुष्टिग्रन्थिगृहादिकं, तेन सहवर्तते यत् प्रत्याख्यानं तत् , सकेतम् । तदुक्तम्
" अंगुटमुष्टि गंठीधरसे उस्सास थिचुगजोइक्खे ।
भणियं सकेयमेयं, धीरेहिं अणतणाणीहि ॥१॥" छाया-अङ्गुष्ठमृष्टियन्थि गृहस्वेदोच्छ्वासस्तिबुक (जलबिन्दु) जोतिष्कम् ( दीप
माश्रित्य)। भणित सकेतमेतद् धीरैरनन्तज्ञानिभिः ॥१॥ इति । इदं प्रत्याख्यानमभिग्रहविषयं बोध्यम् । तथा-अद्धायाः कालस्य पौरुष्यादिरूपस्य प्रमाणमाश्रित्य यत् प्रत्याख्यानं तत् अद्धामत्याख्यानम् । तदुक्तम्
" सव्वं असणं सव्वं च पाणगं" इत्यादि ।
सर्वभाव शब्दका अर्थ है मन, वचन और काय अर्थात् निरवशेष प्रत्याख्यानमें चारों प्रकारके आहारका परित्याग मन, वचन और कायसे तथा चौविहार तपस्या करना.
संकेत प्रत्याख्यान-केत नाम चिह्नका है जो प्रत्याख्यान अंगुष्ठ, मुष्टि, ग्रन्थि एवं गृहादि रूप चिह्नसे सहित होता है, वह संकेत प्रत्या. ख्यान है कहा भी है-" अंगुट्ठमुहिगंठीधर" इत्यादि। __ स्वेद नाम पसीनाका है स्तिबु नाम जल बिन्दुका है । तथा ज्योति. कसे यहांदीपकी रोशनी लीहै। यह प्रत्याख्यान अभिग्रह विषयक होताहै। ____अद्धा प्रत्पारूपान-पौरुषी आदिरूप कालको आश्रित करके जो प्रत्याख्यान होता है वह अद्धा प्रत्याख्यान है कहा भी है
આ ગાથામાં વપરાયેલા “સર્વભાવ” પદ દ્વારા એ સૂચિત થાય છે કે નિરવશેષ પ્રત્યાખ્યાનમાં ચારે પ્રકારના આહારને મન વચન અને કાયાથી પરિ. ત્યાગ કરવો પડે છે તથા ચૌવિહાર તપસ્યા કરવી પડે છે.
सत प्रत्याभ्यान-त' सटी" यिह " २ प्रत्याभ्यान गु४, भुट, ગ્રન્જિ, ગૃહ આદિ રૂપ ચિહ્નથી યુક્ત હોય છે તે પ્રત્યાખ્યાનનું નામ सत प्रत्याभ्यान छे. युं ५५ छ ?-" अंगुठ्ठ मुहि गठी घर” त्याहि. વેદ એટલે પરસેવે. સ્તિબુ એટલે જળબિન્દુ, તથા જતિષ્ક એટલે દીપને પ્રકાશ. આ પ્રત્યાખ્યાન અભિગ્રહ વિષયક હોય છે.
અદ્ધા પ્રત્યાખ્યાન-પૌરુષી (પ્રહર) આદિરૂપ કાળને અનુલક્ષીને જે પ્રત્યાખ્યાન થાય છે તે પ્રત્યાખ્યાનને અદ્ધા પ્રત્યાખ્યાન કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #601

%3
५७२
स्थानाङ्गसूत्रे " अद्धापञ्चक्रवाणं, तंज कालप्पमाणच्छेएणं ।
पुरिमद्धपोरिसीहि, मुहुत्तमासद्धमासेहिं ॥१॥" छाया-अद्धापत्याख्यानं, तत् यत् कालपमाणच्छेदेन ।
पुरिमाई पौरुषीमिः, मुहूर्तमासाईमासैः ॥१॥ इति ॥१०॥ इत्थमिदं दश विधं तु-दविधमेय प्रत्याख्यानं विज्ञेयं, न तु ततोऽधिकमिति । तु शब्दोऽवधारणार्थकोऽत्र बोध्य इति ॥ मू० ५३ ॥
प्रत्याख्यानं दशविधत्वेन पूर्वसूत्रे निरूपितम् । प्रत्याख्यानं च साधुसामाचारीति सामाचारी दशविधत्वेन निरूपयति
मूलम्-दसविहा सामाचारी पण्णता, तं जहा-इच्छा १ मिच्छा २ तहकारो ३ आवस्सिया ४ निसीहिया ५। आपुच्छणा ६ य पडिपुच्छा ७ छंदणा ८ य निमंतणा ९ ॥१॥ उपसंपया १० य काले सामाचारी भये दसविहा उ ॥ सू० ५४ ॥
छाया-दशविधा सामाचारी प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इच्छा १ मिथ्या २ तथाकारः ३ आवश्यकी ४ नैषेधिकी ५। आपच्छना ६ च प्रतिपृच्छा ७ छन्दना ८ च निमन्त्रणा ९ ॥१॥ उपसम्पत् १० च काले सामाचारी भवेद् दशविधा तु॥सू०५४॥
टीका-'दसविहा सामाचारी' इत्यादिसमाचरणं समाचारः-शिष्टजनाचरितः क्रियाकलापः स एव सामाचारी, " अद्धापच्चक्खा गं" इत्यादि।
इस प्रकारसे ये १० प्रकारके ही प्रत्याख्यान होते है, इनसे अधिक प्रत्याख्यान नहीं होते हैं। यहां "तु" इसी अवधारण अर्थमेंआया है ५३।
इस प्रकारसे १० प्रकारका प्रत्याख्यान कह कर अब सूत्रकार प्रत्याख्यान साधु सामाचारी रूप होनेसे १० प्रकारकी साधु सामाचारीका कथन करते हैं-" दसविहा सामाचारी पण्णत्ता" इत्यादि ।। सू० ५४ ॥ टीकार्थ-सामाचारी १० प्रकारकी कही गईहै, शिष्यजनों द्वारा आचरित
“अद्धा पचक्खाणं " त्याल. ॥ प्रमाणे ४१ ५४१२ । प्रत्याभ्यान હોય છે. આ દસ પ્રકારના અધિક પ્રકારના પ્રત્યાખ્યાન હોતા નથી. અહીં “તું” પદ અવધારણાર્થે વપરાયું છે. || સૂત્ર ૫૩ | ટીકાર્થ–આગલા સૂત્રમાં દસ પ્રકાર કરતાં પ્રત્યાખ્યાનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. પ્રત્યાખ્યાન સાધુસમાચારી રૂપ હોવાથી હવે સૂત્રકાર દસ પ્રકારની સાધુ सामायारीनु ४थन ४२ छ-" सविहा सामाचारी पण्णता" त्याहि-(सू. ५४)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #602

सुधा टीका स्था० १० सू०५४ दशविधसामाचारीनिरूपणम् ५७३ स्वार्थे व्यञ् पित्त्वान्डोप् । सा दशविधा प्रज्ञप्ता, तद्यथा-इच्छा मिथ्येत्यादि । अत्र-कृत द्वन्द्व समासानाम् इच्छा मिथ्या तथा शब्दानां कारशब्देन सह सम्बन्धः । ततश्व-इच्छाकारो मिथ्याकारस्तथाकार इति त्रीणि पदानि भवन्ति । तत्र-इच्छाकारः-इच्छाया बलाभियोगमन्तरेण करणम् ॥१॥ मिथ्याकारः-मिथ्या="यदेतन्मया कृतं तदस '-दिति मनसि करणम् । कस्मिंश्चिदकृत्ये कर्मणि कृते सति भव्येनैवं चिन्त्यते-" यदिदं मया कृतं तद् भगवताऽनुक्तत्वाद् मिथ्याभूतम् , जो क्रिया कलाप है, उसका नाम समाचार है, समाचारसे स्वार्थ में ध्या प्रत्यय करने पर सामाचार ऐसा शब्द बन जाता है, बादमें डीए प्रत्यय करनेसे सामाचारी बन जाता है, यह सामाचारी जो १० प्रका. रकी कही गई है, वह इच्छा १ मिथ्या २ तथाकार ३ आवश्यक ४, नैषेधिकी ५, प्रच्छना ६, प्रतिपृच्छा ७, छन्दना ८, निमंत्रणा ९ और उपसंपत् १० इस नामोवाली है, तथा के साथ आया हुआ कार शब्द इच्छा और मिथ्या इन शब्दों के साथ लगा लेना चाहिये, क्योंकि इच्छा, मिथ्या, तथा शब्दोंमें द्वन्द्व समास हुआ द्वन्द्व समासमें जो शब्द आदि या अन्तमें आता है, वह समासान्तर्गत सब शब्दोंके साथ लगाया जाता है, इस नियमके अनुसार इच्छाकार, मिथ्याकार ये इस प्रकारके पद बन जाते हैं, जिस सामाचारीमें जबर्दस्ती किये विना स्वयं ही इच्छा की जाती है, वह सामाचारी इच्छाकार है १।
| સામાચારી દસ પ્રકારની કહી છે. શિષ્યજને દ્વારા આચરિત જે ક્રિયા કલાપ છે તેનું નામ સમાચાર છે તે સમાચારયુક્ત કિયાનું નામ સામાચારી छ. तेना नीय प्रमाणे ६५ प्र४।२४ा छ-(१) २७ (४२७।४।२) (२) मिथ्या (भिथ्या ४(२), (3) तथा२, (४) २१श्य, (५) नैषेधियी, (९) Pाप्र२७11, (७) प्रतिY२०!, (૮) છન્દના, (૯) નિમંત્રણ અને ઉપસંવત્ ત્રીજા પ્રકારની સામાચરીમાં જેમતથાની સાથે કાર શબ્દ જોડવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રમાણે ઈચ્છા અને મિથ્યા પદ સાથે પણ કાર શબ્દ લગાડ જોઈએ, કારણ કે ઈછા, મિથ્યા અને તથા, આ ત્રણે પદેને શ્રદ્ધસમાસ બન્યું છે. એ નિયમ છે કે દ્વન્દ સમાસમાં જે શબદ આદિ કે અન્તમાં આવે છે, તે શબ્દને સમાસના દરેક શબ્દની સાથે લગા ડ પડે છે આ નિયમ પ્રમાણે ઈચ્છાકાર, મિથ્યાકાર અને તથાકાર પદે બને છે.
ઈચ્છાકાર-જે સામાચારીમાં જબર્દસ્તી (જોર તલબી) કર્યા વિના જાતે જ ઈચ્છા કરાય છે તે સામાચારીનું નામ ઇચ્છાકાર છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #603

५७४
स्थानाङ्गसूत्रे
अतो मयेदं दुष्कृतं कृत " - मित्येवं यदसत्क्रियातो निवृतिः स मिथ्याकार इति ॥२॥ तथाकारः-सूत्रव्याख्यानादौ प्रस्तुते गुरुभिः कस्मिंश्चिद् वचस्युदीरिते सति " यथैव भवन्त उदीरयन्ति तथैवैतत् " इत्येव करणम् वितर्कमकृत्वैव गुर्वाज्ञाऽभ्युपगम इत्यर्थः ॥ ३ ॥ आवश्यकी - ज्ञानाद्यर्थमुपाश्रयादवश्यं वहिर्गमने समुपस्थिते
--
मिथ्याकार- " जो मैंने यह (अतिचार- पाप) किया है, वह मेरा कार्य मिथ्यनिष्फल हो जाओ" ऐसी जो विचारधारा मनमें उठती है, वह मिथ्याकार सामाचारी है, यह मिथ्याकार उस समय होता है, जब कोई अकृत्य कर्म सेवित हो जाता है, उस समय वह भव्य ऐसा विचार करता है, कि जो यह कार्य मैंने किया है, वह भगवान् के द्वारा अनुक्त होने के कारण मिथ्यारूप हैं, फिर भी मैंने इसे अज्ञान एवं प्रमादादिके वशवर्ती होकर कर दिया है अतः मेरा यह दुष्कृत्य मिथ्या हो जाओ - इस प्रकार से जो असत्क्रिया से (अकल्पनीय कार्य से) निवृत्ति है, वह मिथ्याकार हैं २, तथाकार - गुरुजनों द्वारा जब सूत्रका व्याख्यान आदि किया जाता हो उस समय उनके कथन में किसी भी प्रकार की तर्कणा किये बिना हो " हे भदन्त । आप जो कहते हैं वह ऐसा ही है - " इस प्रकार का कहना सो तथाकार है, अर्थात् वितर्क किये बिना ही गुरुकी आज्ञाको स्वीकार करना सो तथाकार है ३ |
मिथ्याअर - " में या ने मतियार (पाप) उयछे, ते भारा अतियार मिथ्या હા,” આ પ્રકારની જે વિચારધારા મનમાં ઉત્પન્ન થાય છે તેનુ નામ મિથ્યાકાર સામાચારી છે. જ્યારે કાઈ અકૃત્યનુ (ન કરવા ચેાગ્ય પાપકમનું) સેવન થઈ જાય છે ત્યારે આ મિથ્યાકાર કરવામાં આવે છે. અકૃત્યનુ સેવન થઈ જાય ત્યારે તે ભવ્ય જીવ એવે વિચાર કરે છે કે મે' આ જે કાર્ય કર્યુ છે તે ભગવાન દ્વારા અનુક્ત હવાને કારણે-એવું કરવાના નિષેધ હાવાને કારણે-મિથ્યારૂપ છે. છતાં પણ અજ્ઞાન, પ્રમાદ આદિને કારણે તે અકૃત્યનુ મારા દ્વારા સેવન થઇ ગયુ છે. તેથી મારુ' આ દુષ્કૃત્ય મિથ્યા હા. આ પ્રકારે અસક્રિયામાંથી અકલ્પનીય કાર્ય માંથી-જે નિવૃત્તિ થાય છે તેનુ' નામ મિથ્યાકાર છે.
તથાકાર-ગુરુજના દ્વારા જ્યારે સૂત્રનું વ્યાખ્યાન આદિ કરાતુ' હાય, ત્યારે તેમના કથન સામે કઇ પણ પ્રકારની દલીલ અથવા વિતર્ક કર્યાં વિના वुवु' ! "हे लगवन् ! साप ने हो । ते यथार्थ छे," तेनु' નામ તથાકાર છે. એટલે કે કોઇ પણ પ્રકારના વિ*ક કર્યાં વિના જ ગુરુની આજ્ઞાના स्वीकार १२ तेनु' नाम ' तथाअर' छे.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #604

सुधा टीका स्था० १० सू० ५४ दशविधसामाचारीनिरूपणम् ५७५ ' अवश्यमिदं कर्त्तव्यमतोऽहं गच्छामि' इत्येवं या गुरुं प्रति निवेदना साऽऽवश्यकीति तात्पर्यम् ॥४॥ नैषेधिकी-निषेधे भवा नैषेधिकी-उपाश्रयादू बहिः कर्त्तव्यव्यापार परिसमाप्य पुनस्तत्रैव प्रविशतः साधोः शेषसाधूनामुत्त्रासादिदोषपरि जिहीर्षया बहिर्व्यापारनिषेधेम उपाश्रयप्रवेशसूचनम् ॥५॥ आमच्छना-" भदन्त ! करोमीदम्" इति गुरु प्रति प्रच्छनम् ॥६॥ प्रतिपृच्छा- किंचित्कत्तव्यमुद्दिश्य शिष्येण पृष्टो-गुरुस्तकार्य प्रतिषिद्धवान् पुनः किंचित् कालं स्थित्वा शिष्यः कथयति-" अोदं चेदं च कारणमस्ति, अतो यदि पूज्या आदिशन्ति तदा ___आवश्यकी-ज्ञान आदिके निमित्त यदि उपाश्रयके बाहर अवश्य जाना पडे तो ऐसी स्थितिसे गुरुजनसे ऐसा निवेदन करना कि यह कार्य आवश्यक है, अतः मैं जाता हूं यह आवश्यकी है ४।।
नेषेधिकी-उपाश्रयसे बाहरके कर्तव्य कार्यको समाप्त कर पुनः उपाश्रयमें प्रवेश करनेवाले उस साधुको, शेष साधुजनोंके उद्वेग आदि दोषोंकी निवृत्तिके लिये अपने उपाश्रयमें आनेकी सूचना देना और अब मुझे बाहर कोई काम नहीं है ऐसा कहना नैषेधिको है ५।।
आप्रच्छना-हे भदन्त ! मैं यह कार्य करता हूं ऐसा गुरुसे पूछना सो आपृच्छना है ।
प्रतिपृच्छा-किसी कार्यको करनेके लिये गुरुसे पूछना और यदि वे उस कार्य करनेकी आज्ञा नहीं देते हैं, पुनः कुछ देर तक ठहर कर ऐसा कहना कि हे भदन्त ! यह कार्य आवश्यक है और इसमें ये ये
આવશ્યકી-જ્ઞાન આદિન નિમિત્તે જે ઉપાશ્રયની બહાર જવું પડે તેમ હોય તે ગુરુને એવી વિનંતિ કરવી કે “આ કાર્ય આવશ્યક છે, તેથી હું જઉં छु,” नाम "मावश्यी " छे..
ધિકી-ઉપાશ્રયની બહાર ગયેલે સાધુ પિતાના બહારનું કાર્ય પૂરું કરીને જ્યારે ઉપાશ્રયમાં પાછા ફરે, ત્યારે તેણે બીજા સાધુઓને ઉદ્વેગ આદિ દેની નિવૃત્તિને માટે પિતે ઉપાશ્રયમાં આવી જવાની સૂચના આપવી પડે છે અને હવે તેને બહારનું કઈ કામ બાકી રહ્યું નથી એવું જે કહેવું પડે છે તેનું નામ નધિકી છે.
આમછના–“હે ભગવન્! હું આ કાર્ય કરું છું,” આ પ્રકારે ગુરુની અનુજ્ઞા લઈને કામ કરવું તેનું નામ આપ્રચ્છના છે.
પ્રતિપૃચ્છા-કોઈ કાર્ય કરવા માટે ગુરુની આજ્ઞા માગવામાં આવી હોય અને ગુરુ દ્વારા તે માટે આજ્ઞા દેવામાં ન આવી હોય તે થોડી વાર થંભી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #605

५७६
स्थानागसूत्रे करोमि " इत्येवं कार्यकरणसमये यद् गुरु प्रति पुनः प्रच्छनं सा प्रतिपच्छा। अथवा-ग्रामान्तरगमनाय गुरुणाऽऽदिष्टः शिष्यो गमनकाले यत्पुनर्गुरुं प्रति पृच्छति सा प्रतिपृच्छा । एवं प्रत्येकं कार्य प्रतिपृच्छा विज्ञेया ॥ ७ ॥ छन्दनासाधुः स्वानीताशनाधुपभोगविषये गुर्वाज्ञया " परिभुङ्क्षवेदं कुरु मयिकृपाम् " इत्येवं यथारालिकमन्यसाधून प्रति आग्रहं करोति सा छन्दना ॥ ८॥निमन्त्रणा -" इमं पदार्थमुपलभ्याहं तुभ्यं दास्यामि " इत्येवं पदार्थप्राप्तेः पूर्वमेव यत्साधूनामामन्त्रणं सा निमन्त्रणा । उक्तं चकारण हैं अतः आप पूज्य यदि हमें आज्ञा देते हैं तो में इसे कर लू इस तरहसे कार्य करने के समयमें जो गुरुसे पुनः पूछता हैं वह प्रति पृच्छा है । अथवा ग्रामान्तर जानेकी गुरुने आज्ञा दी हो तो वह शिष्य जो पुनः गमन काल में गुरुसे पूछता है वह प्रतिपृच्छा है, इसी तर. हसे प्रत्येक कार्य में प्रतिपृच्छा समझ लेना चाहिये ७) ।
छन्दना-साधु जो अपने लिये आहार आदि लाया हो उसके उपभोगके विषय में गुरुकी आज्ञा लेकर जो यथारानिक अन्य साधु जनोंसे ऐसा आग्रह करके कहता है कि " आप इसे लीजिये, मेरे ऊपर कृपा कीजिये" इसका नाम छन्दना है ८
निमन्त्रणा-" इस पदार्थको ला करके में आपके लिये दूंगा" इस प्रकारसे पदार्थ प्राप्ति के पहिले ही जो साधुजनोंको आमंत्रण कर देना वह निणंत्रण है ९ सोही कहा हैજઈને ફરીથી ગુરુને એવું કહેવું કે “હે ભગવન! આ કાર્ય આવશ્યક છે અને આ કારણોને લીધે તે કરવા ચગ્ય છે. તે આપ મને અનુજ્ઞા આપે તે હું તે કાર્ય કરું” આ પ્રકારે કાર્ય કરતી વખતે ગુરુને જે ફરીથી પૂછવામાં આવે છે તેનું નામ પ્રતિપૃરછા છે અથવા-ચામાન્તરમાં જવાની ગુરુએ આજ્ઞા ફરમાવી છે. એ જ પ્રમાણે પ્રત્યેક કાર્યવિષયક પ્રતિપૃચ્છનાના વિષયમાં પણ સમજવું.
છન્દના-સાધુ પોતાને માટે જે આહાર વહેરી લાવ્યા હોય તેના ઉપભેગને માટે ગુરુની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને અન્ય સાધુજનેને તે સાધુ એવી વિનંતિ કરે છે કે “આપ કૃપા કરીને ગ્રહણ કરો ” આ પ્રકારના સાધુના આચારનું નામ છન્દના છે.
भ'!- 241 ५४ाथ सापान मायने मापाश,” भी प्रारे પદાર્થની પ્રાપ્તિ થયા પહેલાં જ સાધુજનેને જે આમંત્રણ કરી દેવામાં આવે છે તેનું નામ નિમંત્રણ છે કહ્યું પણ છે કે –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #606

सुधा टीका स्था० १० सू० ५४ दशविधसामाचारीनिरूपणम् ५७७
" पुव्वग्गहिएण छंदणा, निमंतणा होइ अग्गहीएणं!" । छाया-पूर्वगृहीतेन छन्दना, निमन्त्रणा भवति अगृहीतेन ॥ इति ॥९॥ तथा-उपसम्पत्-" त्यदीयोऽहम् ' इत्यादि रूपेणान्यसत्ताऽभ्युपगमः॥१०॥इति । ___ सामाचार्याः क्रमविन्यासस्त्वेयम्-इह धर्मस्य परानुपतापमूलत्वात् इच्छाकारस्य आज्ञावलाभियोगलक्षणपरोपपातवर्जकत्वात् प्राधान्येन प्रथममुपन्यासः १।
" पुव्यग्गहिएण छंदणा " इत्यादि ।
उपसम्पत्-" मैं तो आपका ही हूं" इत्यादि रूपसे जो अपने में दूसरेकी सत्ताका अभ्युपगम है, वह उपसम्पत् है, अर्थात् ज्ञान दर्शन चारित्र आदिके लिय गुरुकी सेवा करना १०॥
इस साधु सामाचारीका जो इस प्रकार के क्रमसे विन्यास हुआ है, सो उसका कारण इस प्रकारसे है-परको किसी भी तरहसे बाधा न हो ऐसे विनय मूलवाला धर्म होता है-अतः इच्छाकारका इसीलिये प्रथम उपन्यास किया गया-क्योंकि जहां कोई भी वस्तु इच्छाके अभावमें जबर्दस्तीसे ग्रहण कराई जाती है, वहां जीवको संक्लेश परिणाम हो जानेके कारण उसको उपताप-संताप होता है, इच्छाकारमें जीव स्वयं हार्दिक उल्लाससे क्रियाओंको ग्रहण करनेकी अपनी इच्छा
“पुव्वग्गहिएणं छंदण" त्या
ઉપસમ્પ-“હું તો આપને જ છું,” ઈત્યાદિ કથન દ્વારા બીજાની સત્તા (પ્રભાવ)ને સ્વીકાર કરે તેનું નામ ઉપસમ્પત્ છે. અથવા જ્ઞાન, દર્શનચારિત્ર આદિને માટે ગુરુની સેવા કરવી તેનું નામ ઉપસર્પત છે
સાધુ સામાચારીનું આ પ્રકારના કામે જે નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું છે તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે –
અન્યને કોઈ પણ પ્રકારે પોતાના તરફથી બાધા (મુશ્કેલી) ન રહે, એવું વિનયમૂળવાળા ધર્મનું લક્ષણ ગણાય છે. અહીં ઈચ્છાકારને ઉપન્યાસ (નિર્દેશ) સૌથી પહેલાં કરવાનું કારણ એ છે કે-જ્યારે કોઈ પણ વસ્તુને ગ્રહણ કરવાની ઈચ્છા ન હોય છતાં પણ જે તે વસ્તુને બળજબરીથી કે ખોટા દબાણથી ગ્રહણ કરાવવામાં આવે, તે ગ્રહણકર્તાને કલેશ થાય છે. પરંતુ જ્યારે કોઈ પણ પ્રકારના દબાણ-વિના–પિતાની જ ઈચ્છાથી કઈ વસ્તુ અથવા કિયાને ગ્રહણ કરવામાં આવે છે ત્યારે જીવ ઉત્સાહપૂર્વક તેને ગ્રહણ કરે છે. આ રીતે ઈછાકાર સામચારીનો સદૂભાવ હોય તે જીવ પોતાની હાદિક ઈચ્છા અને ઉમળકાથી ધાર્મિક પ્રવૃત્તિ કર્યા કરે છે. માટે ઈચછાકારને ઉપન્યાસ સૌથી પહેલા કરવામાં આવ્યું છે. ઈચ્છાકાર પૂર્વક કરાતી ક્રિયાઓમાં કઈ અતિચાર (દોષ) લાગી જાય, તે स्था०--७३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #607

५७८
स्थानाङ्गसूत्रे परानुपतापकेनापि च कथंचित् स्खलने मिथ्यादुष्कृतं दातव्यमिति तदनन्तरं मिथ्याकारस्योपन्यासः ।२। एतौ च गुरुवचनपतिपत्तावेच ज्ञातुं शक्यौ, गुरुवचनं च तथाकारकरणेनैव सम्यमतिपन्नं भवतीति तदनन्तरं तथाकारस्योपन्यासः ३। गुरुवचनं स्वीकृत्यापि शिष्य उपाश्रयादु बहिनिर्गमनकाले गुरुं पृष्ट्वैव निर्गच्छेत् , अतस्तथाकारानन्तरं गुरुपृच्छारूपायो आवश्यक्याः कथनम् ४। बहिनि र्गतः शिष्यो नैषेधिकीपूर्वकमेवोपाश्रये प्रविशेदिति आवश्यक्या अनन्तरं नैषेधिक्याः कथनम् ५। ततः किश्चित्कार्य कर्तुं प्रवृत्तः शिष्यो गुरुं पृच्छतीति नैषेधिक्या अनप्रकट करता है १, तो ऐसी स्थितिमें वह अपने आपको संभालने के लिये मिथ्यादुष्कृत देता है, इसलिये द्वितीय नम्बरमें इसे स्थान दिया गया है २ इच्छाकार और मिथ्यादुष्कृत ये दोनों गुरूके वचनकी स्वीकृतिमेंही जान सकते हैं, क्योंकि तथाकार करनेसे गुरुवचन अच्छी तरहसे स्वीकृत होते हैं, इसीलिये उसके बाद तथाकार उपन्यास किया गया है ३, गुरु वचनको स्वीकृत करके भी शिष्य जब उपाश्रयसे बाहर जाने लगे तो उसका ऐसा कर्तव्य है कि वह गुरु आज्ञा अवश्य २ जाने के लिये प्राप्त करे इसी बातको सूचित करनेके लिये तथाकारके बाद गुरु पृच्छा रूप आवश्यकीका कथन हुआ है ४। बाहरसे अपना कर्तव्य कार्य समाप्त करके जब शिष्य पुनः उपाश्रयके भीतर प्रविष्ट होता है तो वह नैषेधिकी पूर्वक ही उपाश्रयमें प्रविष्ट हो इसी वातको सूचित करने के लिये आवश्यकीके अनन्तर नेषेधिकीका कथन हुआ है, जो कुछ भी कर्तव्य कार्य शिष्य करता है, तो उसका यह अवश्य જીવ પિતાની ભૂલ સુધારી લેવાને માટે “તે દુકૃત્ય મિથ્યા હે,” એવી ઉત્કટ ઈચ્છા પ્રકટ કરે છે. તેથી મિથ્યાકારને બીજો નંબર આપવામાં આવ્યો છે. ઈચ્છા કાર અને મિથ્યાદુષ્કત, એ બન્ને ગુરુના વચનને સ્વીકાર કરવાથી જ સંભવી શકે છે. “આપની વાત યથાર્થ છે, આ પ્રકારે તથાકાર કરવાથી જ ગુરુના વચ નેની સંપૂર્ણતઃ સ્વીકૃતિ થાય છે. તેથી જ મિથ્યાકારને ઉપન્યાસ કર્યા બાદ તથાકારને ઉપન્યાસ કરવામાં આવ્યો છે. ગુરુની અનુજ્ઞા સ્વીકારીને શિષ્ય જ્યારે ઉપાશ્રયની બહાર જાય ત્યારે પણ તેણે ગુરુની આજ્ઞા અવશ્ય લેવી જ જોઈએ એ વાત પ્રકટ કરવા માટે તથાકારનું કથન કર્યા પછી તુરત જ ગુરુપૃચ્છારૂપ આવશ્યકીનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. ઉપાશ્રયની બહારનું પિતાનું કાર્ય પતાવીને શિષ્ય જ્યારે ઉપાશ્રયમાં પાછા ફરે ત્યારે નૈષધિ કીપૂર્વક જ ઉપાશ્રયમાં પ્રવેશ કરે, એ વાતને સૂચિત કરવાને માટે આવશ્યકીનું કથન કરીને નધિકીનું
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #608

सुधा टीका स्था० १० सू० ५४ दशविधसामाचारी निरूपणम्
५७९
न्तरम् आमच्छनायाः कयनम् ६ । इत्थं शिष्येणापृष्टे गुरुस्तत्कार्यं नानुमोदित - वान् । पुनः शिष्यस्तकार्यं प्रति गुरोरनुभति प्राप्तुकामः कारणमदर्शनपूर्वकं पुनः पृच्छेदिति आप्रच्छनाया अनन्तरं प्रतिपृच्छायाः कथनम् ६ । प्रतिपृष्टेन गुरुणाऽनुज्ञातः शिष्योऽशनाद्यानीय तत्परिभोगार्थ साधूनामन्त्रयेदिति तदनन्तरं छन्दनाया उपन्यासः ७, छन्दना तु गृहीत एवाशनादौ संभवेत् ८, अगृहीते तु निमन्त्रणैवेति छन्दनायाः अनन्तर निमन्त्रणाया उपन्यासः ९ | इच्छाकारादि निमन्त्र ही कर्तव्य है कि वह विना गुरुको पूछे न करे- गुरुसे पूछ करही करे इसी बात को सूचित करने के लिये नैषधिकीके बाद आपृच्छनाका कथन हुआ है ६, कर्तव्यकार्य करने के लिए पूछे गये गुरुदेव यदि अपनी अनुमति उस कार्यको करनेकी नहीं देते हैं, तो शिष्यका यह कर्तव्य है कि वह पुनः उस कार्यको उन्हें आवश्यक रूप से निवेदित करे - और जब वे अपनी आज्ञा प्रदान करें तभी शिष्य उस अपने आवश्यक कार्यको करें - यही बात समझाने के लिये आपृच्छना के बाद प्रतिपृच्छनाका पाठ रखा गया है ७| गुरूसे आज्ञा प्राप्त कर आहारादिकी सामग्री लाकर शिष्यको चाहिये कि वह उस अशनादिके उपभोगके लिए साधुजनोंके लिये आमंत्रित करें यही बात समझानेके लिये उसके बाद छन्दनाका पाठ रखा गया है ८| छन्दना जो होती है गृहीत हुए કથન કરવામાં આવ્યુ છે. શિષ્ય જે કાઈ કાર્ય કરે તે ગુરુને પૂછ્યા વિના ન કરે, પરન્તુ ગુરુની આજ્ઞા લઈને કરે, તે પ્રકટ કરવાને માટે નૈષેષિકીનુ કથન કર્યાં ખાદ આપૃચ્છનાતું કથન કરવામાં આવ્યુ છે. આપૃચ્છનાનું કથન કરવાનું કારણ એ છે કે કાઇ કાર્ય કરવા માટે ગુરુદેવ અનુમતિ ન આપે, અને શિષ્યને એમ લાગતુ હોય કે તે કાર્ય કરવુ' આવશ્યક છે, તે તેણે ક્રીથી ગુરુની અનુમતિ માગવી જોઇએ, તે કા` કેવી રીતે આવશ્યક છે તે ગુરુને સમજાવવું જોઈએ જો ગુરુદેવ તે કાય કરવાની અનુમતિ પ્રદાન કરે તે જ તે કાય કરવું જોઈએ. આ રીતે આપૃચ્છના ખાદ જ પ્રતિકૃચ્છનાના પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતા હેાવાથી તેનું કથન આપૃચ્છનાનું કથન કર્યા બાદ કરવામાં આવ્યુ છે,
ગુરુની આજ્ઞા પ્રાપ્ત કરીને આહારાદિ સામગ્રી લાવ્યા ખાદ તે આહારાદિ સામગ્રીના ઉપભોગ કરવા માટે સાંભેગિક સાધુએને આમંત્રિત કરવા જોઈએ. એજ વાત પ્રકટ કરવાને માટે પ્રતિસ્પૃચ્છનાનું કથન કર્યો ખાદ છંદનાનુ' કથન કરવામાં આવ્યુ છે. ગ્રહણ કરવામાં આવેલા આહારાદિના વિષયમાં જ આમંત્રણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #609

५८०
स्थानाङ्गसूत्रे णान्ता सर्वाऽपि सामाचारी गुरुसामीप्यमन्तरेण न ज्ञायते इति सर्यान्ते उपस. म्पद् उपन्यासः १० इति ॥ स० ५४ ॥
पूर्वोक्त सामाचारी परूपकश्च भगवान् महावीरस्वामीति तत्स्वप्नमाश्रित्य दश स्थानान्याह
मूलम्-समणे भगवं महावीरे छउमत्थकालियाए अंतिम राइयंसि इमे दस महासुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे, तं जहाएगं च णं महं धोरदित्तरूवधरं तालपिसायं सुमिणे पराजियं पासित्ता णं पडिबुद्धे १, एगं च णं महं सुकिल्लपक्खगं पुंसकोइलयं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे २, एगं च णं महं चित्तविचित्तपक्खगं पुंसकोइलं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ३, एगं च णं महं दामदुगं सवरयणामयं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ४, एगं च णं महं सेयं गोवरगं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ५, एगं च णं महं पउमसरं सबओ समंता कुसुमियं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ६, एगं च णं महासागरं उम्मीबीचिसहस्सकलियं भुयाहिं तिण्णं सुमिणे पासित्ता गं पडिबुद्धे ७, एगं च णं महं दिणयरं तेयसा जलंतं सुमिणे पासित्ता गं अशनादिमें ही होती है और निमंत्रणा अगृहीत अशनादिमें होती है, इसी बातको प्रकट करनेके लिये छन्दनाके बाद निमंत्रणाका पाठ रखा गया है ९। इच्छाकारसे लेकर निमंत्रणा तककी यह समस्त सामाचारी गुरूकी समीपताके विना जानी नहीं जा सकती है इसलिये सबके अन्त में उपसम्पत्का उपन्यास किया गया है। सूत्र ५४॥ -ઇન્દના-સંભવી શકે છે. પરન્તુ અગૃહીત આહારાદિના વિષયમાં નિમંત્રણાને સદભાવ રહે છે. તેથી છન્દનાનું કથન કર્યા બાદ નિમંત્રણાનું કથન કરવામાં આવ્યું છે-ઈચ્છાકારથી લઈને નિમંત્રણ પર્યન્તની સામાચારી ગુરુની સમીપતા વિના જાણી શકાતી નથી, તે કારણે સૌથી છેલું ઉપસમ્પલૂ નું કથન કરવામાં भाव्यु छ. ।। सू. ५४ ।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #610

सुधा टीका स्था०१० सू०५५ महावीरभगवतो दश महास्वप्ननिरूपणम् ५८१ पडिबुद्धे ८, एगं च णं महं हरिवेरुलियवन्नाभेणं नियए णमंतेणं माणुसुत्तरं पव्वयं सव्वओ समंता आयढियं परिवेढियं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुद्धे ९। एगं च णं महं मंदरे पव्वए मंदरचूलियाओ उवरिं सीहासणवरगयमत्ताणं सुमिणे पासित्ता णं पडिबुध्धे १० ।। सू० ५५॥
छाया-श्रमणो भगवान् महावीर छद्मस्थकालिक्यामन्तिमरात्रौ इमान् दश महास्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः, तद्यथा-एकं च खलु महान्तं घोरदीप्तरूपधरं तालपिशाचं स्वप्ने पराजितं दृष्ट्वा खलु मतिबुद्धः १, एकं च खलु महान्तं शुक्लपक्षकं पुस्कोकिलं स्वप्ने दृष्ट्वा खल्लु प्रतिबुद्धः २, एकं च खलु महान्तं चित्र विचित्रपक्षकं पुँस्कोकिलं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः ३, एकं च खलु महत् दामद्विकं सर्वरत्नमयं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः ४, एकं च खलु महान्तं श्वेत. गोवर्ग स्वप्ने दृष्टुा खलु प्रतिबुद्धः ५, एकं च खलु महत् पमसरः सर्वतः समः न्तात् कुसुमितं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः ६, एकं च खलु महासागरं ऊर्मिवीचिसहस्रकलितं भुजाभ्यां तोर्ण स्वप्ने दृष्ट्वा खलु मतिबुद्धः ७, एकं च खलु महान्तं दिनकरं तेजसा ज्वलन्तं स्वप्ने दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः ८, एकं च खलु महान्तं हरिवैडूर्यवर्णामेन निजकेत अन्त्रेण मानुषोत्तरं पर्वतं सर्वतः समन्तात् आवेष्टितं परिवेष्टितं स्वप्ने दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः ९, एकं च खलु महति मन्दरे पर्वते मन्दर चूलिकाया उपरि सिंहासनवरगतम् आत्मानं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः १० ।। सू० ५५॥
टोका-'समणे भगवं' इत्यादि
छद्मस्थकालिक्याम् छद्मस्थकाल संबन्धिन्याम् अन्तिमरात्रौ अन्तिमयामे श्रमणो भगवान् महावीर इमान् अनन्तरं वक्ष्यमाणान् दश महास्वप्नान्=प्रश
इस पूर्वोक्त सामाचारीके प्ररूपक भगवान् महावीर स्वामी हुएहैं अतः अब सूत्रकार उनके स्वप्नोंको, आश्रित करके १० स्थानोंको कथन करते हैं- " समणे भगव महावीरे छउमत्थ कालियाए" इत्यादि ॥सूत्र ५५॥ टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीरने छद्मस्थकाल सम्बन्ध रात्रि के अन्तिम
આગલા સૂત્રમાં સાધુસમાચારીની પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે. તે સાધુ સામાચારીના પ્રરૂપક મહાવીર પ્રભુ હતા. તેથી સૂત્રકાર તે મહાવીર પ્રભુને કેવળ જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ પૂર્વ જે ૧૦ સ્વો આવ્યાં હતાં તે પ્રકટ કરે છે–
“समणे भगवं महावीरे छउमस्थकालियाए" त्याहि-(सू. ५५) ટીકાથ– પિતાની છદ્મસ્થાવસ્થાની છેલી રાત્રીના છેલા પ્રહરમાં શ્રમણ ભગવાન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #611

स्थानागसूत्रे
स्तान स्वप्नान् दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः जागरितः । तद्यथा-ते स्वप्ना यथा-' एक च खलु महान्तं धोरदीप्तरूपधरम् ' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । नवरम्-महान्तं =विशालं घोरदीप्तरूपधरम्-धोरम्-अतिभयङ्करं दीप्त-क्रोधाध्मातं यत् रूपं तद्धरम् । ' दित्त' इत्यस्य दृप्तेतिच्छायापक्षे दृप्तम्-दर्पयुक्तमिति । तालपिशा. चम् तालरक्षवद् दीपिशाचम् पराजित भगवता स्वपराक्रमेण परास्तं दृष्ट्वा पतिबुद्धः । इति प्रथमः स्वप्नः । १ । द्वितीयस्वप्ने शुक्लपक्षकम् शुक्लपक्ष. युक्तं पुस्कोकिलं-पुरुषजातीय कोकिलम् २॥ तृतीये चित्रविचित्रपक्षकम्-चित्रेण= चित्रकर्मणा विचित्रौ-विविघवर्णयुक्तौ पक्षौ यस्य स तथा तम् ३। चतुर्थे दामद्विकम्-मालाद्वयम् ४। पश्वमे-श्वेत गोवर्गम्-शुक्लं गोसमूहम् ५। षष्ठे महत्= विशालं पद्मसर-पद्मानि यत्र जायन्ते तत् सरः । सर्वतः समन्तातू-सर्वासु दिक्षु विदिक्षु कुसुमितं कुसुमानि-कमलरूपाणि पुष्पाणि संजातानि यत्र तत्तादृशम् ६॥ प्रहरमें इन १० महा स्वमोंको देखा और देखकर वे प्रतिबुद्ध हुए वे १० महास्वप्न इस प्रकारसे हैं, प्रथम स्वप्न में उन्होंने ऐसा देखा कि मेंने एक बहुतही विशाल मोटे-ताजे भयंकर पिशाचको परास्त कर दिया है, यह पिशाच ताड़के जैसा लम्बा-ऊंचा था, एवं क्रोधसे लाल, पीला हो रहा था अथवा अभिमानसे भरा हुआ था (१)
द्वितीय महास्वप्न में उन्होंने एक दोनों पक्ष जिसके शुक्ल वर्णः वाले हैं ऐसे पुरुषजातीय कोकिलको देखा (२) ।
तृतीय स्वप्न में भी उन्होंने एक पुरुष जातीय कोकिलको ही देखा पर इसके दोनों पंख चित्रकमसे विविध वर्णों से युक्त हो रहे थे (३) ।
चतुर्थ स्वप्न में उन्होंने दो सुन्दर मालाएँ देखी (४) पांचवे महा. स्वप्न में सफेद वर्ण संपन्न गायोंके समूहको देखा (५) छठे महास्वप्नमें મહાવીરે આ દસ મહાસ્વ જોયાં હતાં અને તે સ્વમો દેખીને તેઓ પ્રતિબદ્ધ થયા હતા –પહેલા સ્વમામાં તેમણે એક બહુ જ વિશાળ કાય, તાડના જેવો ઊંચો અને ક્રોધથી લાલપીળા થઈ રહેલે–અથવા અભિમાનથી ભરેલ-પિશાચ જો અને તેમણે તે પિશાચને પોતાના બળથી પરાસ્ત ( પરાજિત) થત જે. બીજા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે સફેદ વર્ણની બને પાંખેવાળા નરકોયલ દે ત્રીજા સ્વપ્નમાં તેમણે એક એવા નરજાતિને કોયલને જે કે જેની અને પાંખે વિવિધ વર્ષોથી યુક્ત હતી. ચોથા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે બે સુંદર માળાઓ દેખી. (૫) પાંચમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે એક સફેદ રંગની ગાયોનું ધણ જોયું (૬) છઠા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે દિશાઓ અને વિદિશાઓમાં વિકસિત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #612

सुघाटीका स्था.१० सू०५५ महावीरभगवतो दश महास्वप्ननिरूपणम् ५८३ सप्तमे ऊर्मिवीचिसहस्रकलितम्-ऊर्मयो गुरुतरङ्गाः, वीचयो लघुतरङ्गाः, तेषां यानि सहस्राणि तैः कलितं युक्तम् । ऊर्मिवीच्योर्यद्यपि समानार्थता, तथाप्यत्र गुरुत्व. लघुत्यभेदमादाय द्वयोरुक्तौ पौनरुक्त्यशङ्काऽपनेयेति ७। अष्टमे तेजसा ज्वलन्त= जाज्वल्यमानं दिनकर-सूर्यम् ८। नवमे-हरिवैडूर्यवर्णाभेन-हरिः पिङ्गलवर्णो मणिः, वैड्य-नीलवर्णों मणिविशेषः तयोर्वर्णयोरिव आभा कान्तिर्यस्य तद् हरिवैडूर्यव
भं तेन तथोक्तेन निजकेन स्वकीयेन, अन्त्रेण-उदारान्तर्गतशरीरावयवविशेषेण, आँत ' इति भाषा प्रसिद्धन आवेष्टितं-सकृद्वेष्टितम् , परिवेष्टितम् = असकृद्वेष्टितम् ९ दशमे -सिंहासनवरगतम्-सिंहासनानां मध्ये यद् वरं-श्रेष्ठ सिंहासनं तत्र गतं-स्थितं स्वात्मानं दृष्ट्रा पतिबुद्धः १० । इति ॥ स० ५५॥
भगवता ये दश स्वप्ना दृष्टास्तेषां कीदृशं फलं जातमिति प्रतिपादयितुमाह
मूलम्-जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं धोरदित्तरूवधरं तालपिसायं सुमिणे पराजियं पासित्ता गं पडिबुध्धे, तन्नं उन्होंने एक पद्मसरोवर देखा-कि जिसमें चारों दिशाओं में एवं विदिशाओं में कमल खिल रहे हैं (६)
सातवें महास्वप्न में उन्होंने एक विशाल समुद्र देखा जो उर्मियोंसे गुरु तरङ्गों से एवं वीचियोंसे. लघु तरङ्गों से युक्त हो रहा था (७) आठवें महास्वप्न में उन्होंने तेजसे जाज्वल्यमान सूर्यको देखा (८) नौवें महास्वप्न में उन्होंने मानुषोत्तर पर्वत देखा जो हरिपिङ्गल वर्णवाले मणिकी एवं वैडूर्य मणिकी नीलवर्णवाले मणिकी कान्ति जैसी कान्तिवाले अपनी आंतसे आवेष्टित और परिवेष्ठित बार वार वेष्टित हो रहा है (९)
दशवें महास्वप्नमें उन्होंने अपने आपको सिंहासनोंके बीचमें श्रेष्ठ सिंहासन पर बैठे हुए देखा इस प्रकारके महास्वप्नोंको देखकर वे प्रतिबुद्ध हो गये ॥ सूत्र ५५॥ કમળથી યુક્ત એવું પસરવર દેખ્યું. (૭) સાતમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે એક વિશાળ સમુદ્ર જે કે જે ઉમિએ (વિશાળ મેજાએ) અને વીચિઓ (મંદમંદ તરંગે)થી યુક્ત હતો. (૮) આઠમાં મહાશ્વપનમાં તેજથી જાજવલ્યમાન સૂર્યને જે. (૯) નવમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે માનુષેત્તર પર્વત છે. તે માનુષત્તર પર્વત પિંગલ વર્ણવાળા મણિની અને નીલવર્ણવાળા વૈર્યમણિની કાતિ જેવી કાન્તિવાળા પિતાના આંતરડા વડે વેષ્ટિત અને પરિવેષ્ટિત (વારંવાર વીંટળાતો) થઈ રહ્યો હતે. (૧૦) દસમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે પિતાને સૌથી શ્રેષ્ઠ સિંહાસન પર બેઠેલાં જોયાં. આ પ્રકારના આ દસ મહાસ્વપ્નને દેખીને તેઓ પ્રતિબદ્ધ થઈ ગયા. એ સૂ. ૫૫ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #613

५८४
स्थानागसूत्रे समणेणं भगवया महावीरेणं मोहणिजे कम्मे मूलाओ उग्घाइए १। जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं सुकिल्लपक्खगं जाय पडिबुद्धे, तन्नं समणे भगवं महावीरे सुक्कज्झाणोवगए विहरइ ३॥ जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं चित्तविचित्तपक्खगं जाव पडिबुद्धे, तन्नं समणे भगवं महावीरे ससमय. परसमइयं चित्तविचित्तं दुवालसंगं गणिपिडगं आघवेइ पण्णवेइ परुवेइ दंसेइ निदंसेइ उवदंसेइ, तं जहा-आयारं जाव दिहिवायं ३। जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं दामदुगं सवरयणामयं जाव पडिबुद्धे, तन्नं समणे भगवं महावीरे दुविहं धम्मं पण्णवेइ ५, तं जहा-अगारधम्मं च अणगारधम्मं च ४। जन्नं समणे भगवं महावीरे एग महं सेयं गोवरगं सुमिणे जाव पडिबुद्धे, तन्नं समणस्स भगवओ महावीरस्स चाउवण्णाइण्णे संधे जाए, तं जहा-समणा समणीओ सावगा सावि. याओ ५। जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं पउमसरं जाव पडिबुद्धे, तन्नं समणे भगवं महावीरे चउबिहे देवे पण्ण वेइ, तं जहा-भवणवासी, वाणमंतरा, जोइसवासी, वेमाणवासी ६। जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं उम्मिवीइ-जाव पडिबुद्धे, तन्नं समजेणं भगवया महावीरेणं अणाइए अणयदग्गे दीहमद्धे चाउरंतसंसारसागरे तिणे ७। जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं दिणयरं जाव पडिबुद्धे, तन्नं समणस्त भगवओ महावीरस्स अणुत्तरे जाव समुप्पण्णे ८। जन्नं समणे
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #614

सुधा टीका स्था१० सु. ५६ दशमहास्वप्नफलनिरूपणम्
५८५
"
भगवं महावीरे एगं महं हरिवेरुलिया जाव परिबुद्धे, तन्नं समणस्स भगवओ महावीरस्स सदेव मणुयासुरलोगे उराला कित्तिवन्न सदसिलोगा परिगुव्वंति -' इइ खलु समणे भगवं महावीरे, इइ खलु समणे भगवं महावीरे ९ । जन्नं समणे भगवं महावीरे मंदरे पव्वए मंदरचूलियाए उवरि जाव पडि - बुद्धे, तन्नं समणे भगवं महावीरे सदेवमणुयासुराए परिसाए मज्झगए केवलिपन्नत्तं धम्मं आघवेइ पण्णवेइ जाव उवदंसेइ १० ॥ सू० ५६ ॥
छाया - यत्खलु श्रमणो भगवान महावीर एकं महान्तं बोरदीप्तरूपधरं तालपिशाचं स्वप्ने पराजितं दृष्ट्वा खलु प्रतिबुद्धः, तत् खलु श्रमणेन भगवता महावीरेण मोहनीयं कर्म मूलात् उद्घावितम् १ यत्खलु श्रमणो भगवान् महावीर एकं महान्तं शुक्लपक्षकं यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरः शुक्लध्यानोपगतो विहरति २ । यत्खलु श्रमणो भगवान महावीर एकं महान्तं चित्रविचित्रपक्षकं यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरः स्वसमयपरसमयिकं चित्रविचित्र द्वादशाङ्ग गणिपिटकम् आख्यापयति प्रज्ञाषयति प्ररूपयति दर्शयति निदर्शयति उपदर्शयति, तद्यथा - आचारं यावद् दृष्टिवादम् ३, । यत् खल्ल श्रमणो भगवान् महावीर एकं महद् दामद्विकं सर्वरत्नमयं यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरो द्विविधं धर्मं प्रज्ञापयति ५ । तथथा - अगारधर्म च अनगारधर्म च ४ | यत् खलु श्रमणो भगवान् महावीर एकं महान्तं श्वेतं गोवर्ग स्वप्ने यावत् प्रतिबुद्धः, तत् खलु श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य चातुर्वर्ण्याकीर्णः संघो, जातः, तद्यथा - श्रमणाः श्रमण्यः श्रावकाः श्राविकाः ५। यत्खलु श्रमणो भगवान् महावीर एकं महत् पद्मसरो यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरश्चतुर्विधान् देवान् प्रज्ञापयति, तद्यथा-भवनवासिनो व्यन्तरान् ज्योतियसिनो विमानवासिनः ६ । यत् खलु श्रमणो भगवान् महावीर एकं महान्तम् ऊर्मि वीचि - यावत् प्रतिबुद्धः, तत् खलु श्रमणेन भगवता महावीरेण अनादिकम् अन द दीर्घाध्यानं चातुरन्त संसारसागरं तीर्णम् ७| यत्खलु श्रमणो भगवान महावीर एकं महान्तं दिनकरं यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणस्य भगवतो महावी
:,
स्था०-७४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #615

स्थानागसूत्रे
रस्य अनन्तम् अनुत्तर यावत् समुत्पन्नम् ८। यत्खलु श्रमणो भगवान् महावीर एकं महान्तं हरिवैडूर्य यावद् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणस्य भगवती महावीरस्य सदेवमनुजासुरे लोके उदाराः कीर्तिवर्णशब्दश्लोकाः परिगूयन्ते-' इति खलु श्रमणो भगवान महावीर-इति खलु श्रमणो भगवान महावीरः । ९। यत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरो मन्दरे पर्वते मन्दरचूलिकाया उपरि यावत् प्रतिबुद्धः, तत्खलु श्रमणो भगवान् महावीरः सदेवमनुजासुरायां परिषदि मध्यगतः केवलि प्रज्ञप्तं धर्मम् आख्यापयति प्रज्ञापयति यावत् उपदर्शयति १० ॥ सू० ५६॥
टीका-'जण्णं समणे भगवं' इत्यादि
यत्खलु भगवान् महावीरः प्रथमे स्वप्ने स्वपराक्रमेण क्रोधाध्मातं महान्तं धोरं तालवृक्षवद दीर्घ पिशाचं पराजितं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः । तेन भगवता महावीरेण मोहनीयं कर्म मूलात् उद्धातितम् उत्पाटितम्-विनाशित मिति प्रथमस्वप्नफलम् १॥ तथा भगवान् द्वितीये स्वप्ने एकं महान्तं शुक्लपक्षयुक्तं कोकिलं दृष्टा प्रतिबुद्धः। तेन भगवान् महावीरः शुक्लध्यानोपगतः=शुक्लध्यानयुक्तः सन् विहरति-शुक्लध्यानं ध्यायतीत्यर्थ इति द्वितीयम् २॥ तथा-भगवान तृतीये स्वप्ने
भगवान्ने जो ये १० महास्वप्न देखे उनका फल कैसा हुआ अब इस बातको सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-- ___“जन्नं समणे भगवं महावीरे एगं महं" इत्यादि ॥ सूत्र ५६ ॥ टीकार्थ-श्रमण भगवान महावीरने जो प्रथम स्वप्न में अपने द्वारा परास्त किये गये एक भयङ्कर तालवृक्षके जैसे लम्बे मोटे ताजे क्रोधी पिशाचका देखा सो उसका फल उन्होंने ऐसा प्राप्त किया कि उन्हों समस्त कर्मों के प्रधान मोहनीय कर्मको जडमूलसे विध्वंस कर दिया। द्वितीय स्वप्नमें जो उन्होंने एक पुरुष जातीय शुक्ल वर्णके पांखोवाले कोकिलको देखा सो उसका फल उन्होंने यह प्राप्त किया कि उन भगवानने शुक्ल ध्यानको
મહાવીર પ્રભુએ જે ઉપર્યુક્ત દસ મહાસ્વપ્ન દેખ્યાં, તે મહાસ્વપ્નનું ફલ હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે
"जन्नं समणे भगवं महावीरे एग महं" त्याह-(सू. ५६) ટીકાર્યું–શ્રમણ ભગવાન મહાવીર જે પહેલા મહાસ્વપ્નમાં એક ભયંકર, મહાકાય તાડ જેવા ઊંચા અને ક્રોધી રાક્ષસને પિતાના દ્વારા પરાજિત થયેલે છે, તેનું તેમને આ પ્રકારનું ફલ મળ્યું–તેમણે સમસ્ત કર્મોમાં મુખ્ય એવાં મોહનીય કર્મને જડમૂળમાંથી ઉચછેદ (વિનાશ) કરી નાખ્યું. તેમણે બીજા મહાસ્વપ્નમાં શકુલની પાંખેવાળા નરકોયલના જે દર્શન કર્યા તેના ફલસ્વરૂપે તેમણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #616

सुधा टीका स्था०१० सू० ५६ दशमहास्वप्नफलनिरूपणम् एकं महान्तं चित्रविचित्रपक्षयुक्तं कोकिलं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धः । तेन भगवान् महावीरः स्वसमयपरसमयिकं - स्वसमयाः जिनसिद्धान्ताः परसमया:-परतीर्थिकसिद्धान्ताः, ते उभयेऽणिसन्ति यत्र तं तादृशम् , अत एव-चित्रविचित्र स्याद्वादयुक्तं द्वादशाङ्ग-द्वादश अगानि-अङ्गानीव अङ्गानि-अवयवा यस्मिंस्तं तथाविधं गणिपिटकं-गणिना आचार्यस्य पिटक इव-रत्नाधारमञ्जूषेव यः स तं तयाविधम् आख्यापयति-सामान्यतः, प्रज्ञापयति-वचनपर्यायेण नामादिभेदेन वा, प्ररूपयति-प्रतिमूत्रमर्थप्ररूपणतः, दर्शयति-तत्तत्सूत्रनिर्दिष्टप्रत्युपेक्षणादिक्रियाणां पदर्शनतः । निदर्शयति-पराऽनुकम्पया भव्यकल्याणापेक्षया वा नितराम्-अवि. शयेन दर्शयति, उपदर्शयति-सकलनययुक्तिभिरिति, तान्यङ्गानि तु आचारादिदृष्टिबादान्तानि बोध्यानीति तृतीयम् ३, तथा-श्रमणो भगवान् महावीरः चतुर्थस्वप्ने जाया । तृतीय महास्वप्न में जो उन्होंने जो एक विशाल चित्रविचित्र पक्ष युक्त पुरुष जातीय कोकिलका निरीक्षण किया सो इससे उन्होंने स्वसिद्धान्त एवं परसिद्धान्तवाले ऐसे गणिपिटकका जो १२ अङ्गोवालाहै, एवं स्याहादसे युक्त द्वादशांगका सामान्य रूपसे कथन किया, प्रज्ञापन किया वचन पर्यायसे या नामादि रूपसे कथन किया, प्ररूपण किया, अर्थकी प्ररूपणासे प्रति सूत्रका कथन किया, तत्तत्सूत्र निर्दिष्ट प्रत्युपेक्षणादि क्रियाओंका प्रदर्शन किया, निदर्शन किया, दूसरे जीवोंकी अनुकम्पासे अथवा-भव्य जीवोंके कल्याणकी अपेक्षासे अतिशय रूपसे उसे दिख. लाया एवं समस्त नय एवं युक्तियों द्वारा उसका उपदर्शन किया ये अङ्ग आचारागसे लेकर दृष्टिवाद तक है ।३। શુકલધ્યાન ધર્યું. ત્રીજા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે વિવિધ વર્ષોથી યુક્ત પાંખેવાળા નરકોયલના જે દર્શન કર્યા તેના ફલસ્વરૂપે તેમણે ગણિપિટકનું કથન કર્યું, પ્રજ્ઞાપન કર્યું, પ્રરૂપણ કરી, ઈત્યાદિ અહીં ગ્રહણ થવું જોઈએ આ ગણિપિટકના આચા
ગથી લઈને દૃષ્ટિવાદ પર્યંતના બાર અંગો છે. તેમાં સ્વસિદ્ધાન્ત અને પર સિદ્ધાન્તનું તથા સ્યાદ્વાદયુક્ત દાદશાંગનું સામાન્ય રૂપે કથન કરવામાં આવ્યું છે પ્રજ્ઞાપન કરવામાં આવ્યું છે,-એટલે કે વચન પર્યાયપૂર્વક અથવા નામાદિરૂપે કથન કરવામાં આવ્યું છે, પ્રરૂપણ કરવામાં આવી છે એટલે કે અર્થની પ્રરૂપણા પૂર્વક પ્રત્યેક સૂત્રનું કથન કરવામાં આવ્યું છે તે સૂવનિર્દિષ્ટ પ્રત્યુપેક્ષણાદિ કિયાઓનું પ્રદર્શન કરવામાં આવ્યું છે એટલે અન્ય છ પ્રત્યે અનુકંપાથી પ્રેરાઈને અથવા ભવ્ય જીવનું કલ્યાણ થાય એવી ભાવનાથી પ્રેરાઈને અતિશયરૂપે તેને પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે અને સમસ્ત નયે (માન્યતાઓ) અને યક્તિઓ દ્વારા તેનું ઉપદર્શન કરવામાં આવ્યું છે–ત્રીજા મહાસ્વપ્નના ફલસ્વરૂપે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #617

५८८
स्थानाङ्गसूत्रे
,
एकं महत् सर्वरत्नमयं मालायुगलं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भगवान् आगारानगारलक्षणं द्विविधं धर्मं प्रज्ञापयतीतिचतुर्थम् ४ तथा पञ्चमे स्वप्ने भगवान् एकं महान्तं श्वेतवर्ण गोसमूहं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भगवतो महावीरस्य चातुर्वर्ण्याकीर्णः चत्वारो वर्णाश्रातुर्व श्रमणश्रमणी श्रावक श्राविकारूपं तेन आकीर्णोव्याप्तः सङ्घो जात इति पञ्चमम् ५। तथा-षष्ठे स्वप्ने भगवान् विकसितकमलसमूहसहितं सरोवरं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भगवान् भवनवासिव्यन्तरज्योतिष्कवैमानिकरूपान् चतुर्विधान् देवान् प्रज्ञापयति कथयतीति षष्ठम् ६। तथा भगवान् सप्तमे स्वप्ने तरङ्गपरम्परायुक्तं महासागरं बाहुभ्यां स्वयं तीर्ण दृष्ट्वा प्रतिबुद्धास्तेन भगवता अनादिकम्नास्ति आदिर्यस्य तत् - आदिरहितम्, अनवदग्रहम् - नास्ति अवदः = अन्तो यस्य तत् अन्तरहितम्, तथा - दीर्घाध्वानं दीर्घः अध्वा = चतुर्गतिपरिभ्रमणरूपो मार्गों यस्मिंस्तत्, पुनः पुनस्तत्रैव भ्रमणाद्, एवं विधं चातुरन्त संसारसागरं चत्वारः =
चतुर्थ महास्वप्न में जो श्रमण भगवान् महावीरने एवं विशाल सर्वरत्नमय माला युगल देखा, सो इसके फलस्वरूप उन्होंने आगार और अनगार धर्मकी प्ररूपणा की (४) पांचवें स्वप्न में जो श्रमण भगवान महावीरने जो एक महान् श्वेत वर्णवाले गो समूहको देखा सो इसके फल स्वरूप उनका सङ्घ, श्रमण, श्रमणी श्रावक और श्राविका इन चार वर्णों वाला हुआ ५। छठे स्वप्न देखे गये पद्म सरोवर के फल स्वरूप उन्होंने भवनवासी, व्यन्तर, ज्योतिष्क एवं वैमानिक रूपसे चार प्रकार के देवोंकी प्रज्ञापना की ६। सातवें स्वप्न में जो उन्होंने तरङ्ग परम्पराओंसे युक्त महासागरको अपनी भुजाओं द्वारा पार किया गया देखा सो इसके फलस्वरूप उन्होंने अनादि अनन्त इस चतुर्गति परिभ्रमण रूप મહાવીર પ્રભુને આ માર અ'ગવાળા ગણિપિટકનુ કથન આદિકરવાની શક્તિ પ્રાપ્ત થઇ. ચેાથા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે જે એ સુંદર માળાઓ દેખી તેના ફળ સ્વરૂપે તેમણે અગારધમની અને અનગારધર્મની પ્રરૂપણા કરી. પાંચમાં મહાસ્વમ તેમણે જે સફેદ વણુની ગાયાના સમૂહ જોયા તેના ફલસ્વરૂપે તેમણે સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવકે અને શ્રાવિકારૂપ ચતુર્વિધ સ’ઘની સ્થાપના કરી, છટ્ઠા મહાસ્વપ્નમાં તેમણે ચારે દિશાએ અને વિદિશાઓમાં વિકસિત કમળાથી યુક્ત એવુ જે પદ્મસરોવર દેખ્યું. તેના લસ્વરૂપે તેમણે ભવનવાસી વ્યન્તર, જાતિ અને વૈમાનિકરૂપ ચાર પ્રકારના દેવાની પ્રજ્ઞાપના કરી. સાતમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે તરંગ પર’પરાઓથી યુક્ત મહાસાગરને પેાતાના દ્વારા જે તરી જવાતા દેખ્યા, તેના ફલ સ્વરૂપે તેમણે અનાદિ અન’ત અને દેવગતિરૂપ ચારગતિવાળા (નારક, તિય ચ, મનુષ્ય અને દેવગતિરૂપ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #618

सुघा टीका स्था०१० सू०५६ दशमहास्वप्नफलनिरूपणम् चतुस्संख्यका अन्ताः नरकतिर्यङ्मनुजदेवरूपा गतयो यस्मिस्तादृशो यः संसारसागरः स एव सागरः दुर्गमवर्त्म तत् तीर्णमिति सप्तमम् ७। तथा भगवान् अष्टमे स्वप्ने एकं महान्तं तेजसा ज्वलन्तं दिनकर-सूर्य दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भग वतः अनन्तम्-अन्तरहितम् अनुत्तरम्-नास्ति उत्तरम् प्रधानं यस्मातत्-सर्वोत्कृटम् , तथा-यावत्पदेनात्र-' निवाघाए निरावरणे कसिणे पडिपुण्णे केवलवरनाणदंसणे' छाया-निर्व्याघातं निरावरणं कृत्स्नं प्रतिपूर्ण केवलवरज्ञानदर्शनम्इति पञ्चपदानि गृह्यन्ते । तत्र-निर्व्याघातम्=व्याघातरहितम् , निरापरणम् आव. रणरहितम् , कृत्स्नं सम्पूर्णम् , प्रतिपूर्णम् सर्वथा सम्पूर्णम् , एतादृशं यत् केवल. वरज्ञानदर्शनं, तत् समुत्पन्नमित्यष्टमम् ८ तथा भगवान् नवमे स्वप्ने हरिवैडूर्यमार्गवाले एवं नरक, तिर्यश्च, मनुज, देव इन चार गतियोंवाले संसार तेर गये हैं ७ आठवें स्वप्नमें जो उन्होंने तेजसे देदीप्यमान सूर्यको देखा हैं, सो इसके फलस्वरूप उन्हें अनन्त-अन्त रहित, अनुत्तर, जिसके जैसा कोई ज्ञान प्रधान नहीं है-सर्वोत्कृष्ट ऐसा केवलज्ञान एवं केवल. दर्शन प्राप्त हुआ है, यहाँ पर यावत्पदसे-“निव्वाघाए, निरावरणे, कसिणे, पडिपुण्णे, केवलवरनाणदंसणे" इस पाठका ग्रहण हुआ है, यह केवलज्ञान केवलदर्शन व्याघात रहित होनेके कारण निर्व्याधात होता है, आवरण-ज्ञानावरणादिसे सर्वथा रहित होने के कारण-निरा. वरण होताहै सम्पूर्ण होने के कारण कृत्स्न होताहै, तथा-सर्वथा सम्पूर्ण होने के कारण प्रतिपूर्ण होता है । ચાર ગતિવાળા) આ સંસાર કાનનને અથવા તો આ સંસારસાગરને પાર કરીને સિદ્ધિગતિ પ્રાપ્ત કરી. આઠમાં મહાસ્વપ્નમાં તેમણે જે તેજથી દેદીપ્યમાન સૂર્યને नयो, तना ३४९१३ तेभने मन (A२डित ), मनुत्तर (सह-मनु५५) નિર્યાઘાત, નિરાવરણ, કૃન અને પ્રતિપૂર્ણ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન પ્રાપ્ત થયાં કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન એક વાર પ્રાપ્ત થયા બાદ કાયમને માટે ટકી રહે છે-કદી તેમને અન્ન આવતું નથી, તેથી તેમને અનંત વિશેષણ લગાડયું છે. બીજા કોઈ પણ જ્ઞાન કરતાં તે પ્રધાન-સર્વોત્કૃષ્ટ હોય છે તેથી તેને અનુત્તર વિશેષણ લગાડ્યું છે. આ કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન વ્યાઘાત રહિત હોય છે તેથી તેમને નિર્બીવાત વિશેષણ લગાડ્યું છે, જ્ઞાનાવરણ આદિ આવરણથી રહિત હોવાને કારણે તેને નિરાવરણ વિશેષણ લગાડ્યું છે, સંપૂર્ણ હેવાને કારણે તેમને “કૃત્ન” વિશેષણ લગાડયું છે અને સર્વથા સંપૂર્ણ હોવાને કારણે “પ્રતિપૂર્ણ વિશેષણ લગાડવામાં આવ્યું છે. ભગવાન મહાવીરે નવમા મહા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #619

५९०
स्यानाङ्गसूत्रे वर्णाभेन स्वकीयेन अन्त्रेग एकं महान्तं मानुषोत्तरं पर्वतम् आवेष्टितं परिवेष्टितं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भगवतः सदेवमनुनासुरे-देवमनुजासुरैः सहितं सदेवमनुजासुरं तस्मिंस्तथोक्ते लोके उदाराः उत्कृष्टाः प्रधाना इति यावत् कीर्तिवर्णशब्दश्लोकः-तत्र-कीर्तिः सर्वदिग्व्यापिनी, वर्ण:-एकदिग्व्यापी, शब्दः अर्द्धदिग्व्यापी, श्लोकः तत्तत्स्थान एव गुणकीर्तनम् , एषामितरेतरयोगद्वन्द्वस्ते तथाभूताः परि
भगवान ने जो नौवें महास्वप्नमें हरि वैडूर्य मणिकी आभा जैसी आभावाली अपनी आंतसे एक महान मानुषोत्तर पर्वतको आवेष्टित परिवेष्टित हुआ देखा हैं, सो इसके फलस्वरूप उनकी देवलोकमें मनुष्य लोकमें एवं असुरलोकमें ऐसी उत्कृष्ट कीर्ति गाई गई ऐसा उस्कृष्ट वर्ण यश गाया गया, ऐसा उत्कृष्ट शब्द और ऐसा उत्कृष्ट श्लोक गाया कि श्रमण भगवान महावीर सर्वज्ञ हैं, सर्वदर्शी हैं, सब प्रकारके संशयके नाशनहारे हैं, सर्वजीव सुखपूर्वक समझ सके, ऐसी भाषाके बोलनेवाले हैं, षट् कायके जीवोंके रक्षक हैं, सुर, असुर एवं मनुष्योंसे सेवित चरण युगलवाले हैं, एवं सकल संयति जनोंके शिरोभूषण रूप हैं, समस्त दिशाओं में जो यश प्राप्त होता है, उसका नाम कीत्ति है, एक दिशामें जो यश व्याप्त होता है, उसका नाम वर्ण है, अर्ध दिशामें जो व्याप्त होता है, उसका नाम शब्द है, और केवल उसी स्थानमें जो गुण कीर्तन होता है, वह श्लोक है । तथा
સ્વપ્નમાં પિંગલમણિ અને નીલ વૈડૂર્યમણિ જેવી પ્રભાવાળા પિતાના આંતરડા વ માનત્તર પર્વતને આવેષ્ટિત અને પરિવેષ્ટિત થતે જોયે. આ મહાસ્વપ્નના ફલસ્વરૂપે દેવલેકમાં, મનુષ્યલકમાં અને અસુરકમાં તેમની એવી ઉકષ્ટ કીર્તિ ગવાવા લાગી, એ ઉત્કૃષ્ટ યશ ગવાવા લાગે, એવા ઉત્કૃષ્ટ શબ્દ અને એવી ઉત્કૃષ્ટ પ્રશંસા ગવાવા લાગી કે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર સર્વજ્ઞ છે, સર્વદશી છે અને સઘળા સંશને નાશ કરનાર છે. તેઓ એવી ભાષા બોલનારા છે કે સઘળા છે તેમની વાણને સરળતાથી સમજી શકે છે. તેઓ છકાયના જીવોનું રક્ષણ કરનારા છે, સુર, અસુર અને મનુષ્ય પણ તેમના ચરણયુગલની સેવા કરે છે. તેઓ સકળ સંયમીજનેના શિરોભૂષણરૂપ છે. સમરત દિશાઓમાં યશને ફેલાવે છે તેનું નામ “કીતિ છે, એક જ દિશામાં યશને ફેલાવે છે તેનું નામ “વર્ણ” છે એ દિશામાં જ જે વ્યાપ્ત થાય છે તેનું નામ “શબ્દ” છે અને ફક્ત અમુક જ સ્થાનમાં જે ગુણ દાન થાય છે તેનું નામ “શ્લેક છે. દસમાં સ્વપ્નમાં તેમણે મન્દર પર્વતની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #620

सुधा टीका० स्था १० सू० ५७ सरागसम्यग्दर्शन निरूपणम गूयन्ते-कीर्त्यन्ते, कथं कीर्त्यन्ते ? इत्याह-' इति खलु इत्यादि । इति एवंविधा, अर्थात् सर्वज्ञः सर्वदर्शी सर्वसंशयव्ययच्छेदकः सर्वजीवाभिगम्यभाषाभाषी षटकाय-- जीववत्सलः सुरासुरमनुजसेवितचरणयुगलः सकलसंयतिशिरोभूषणः श्रमणो भगवान् महावीरः, इति खलु श्रमणो भगवान महावीर इति । अत्र द्विरुक्तिः कीत्तयितुर्बाहुल्यात् आदराद् वा बोध्येति नवमम् ९। तथा भगवान् दशमे स्वप्ने मन्दरपर्वतस्य चूलिकाया उपरि आत्मान सिंहासनवरगतं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धस्तेन भगवान् देवासुरमनुजपरिषदि मध्यगतः सन् केवलिप्रज्ञप्तं पूर्ववर्तितीर्थकरोक्तं आख्यापयति प्रज्ञापयति यावत् उपदर्शयतीति । आख्यापयतीत्यादि व्याल्यात. पूर्वम् १०॥ इति दशस्वप्नफलम् । इति ॥ मू० ५६ ॥
यदा भगवान् दशविधान् स्वप्नान् दृष्टवान् , तदा स सरागसम्यग्दर्शनयुक्त आसीदिति सरागसम्यग्दर्शनं दशविधत्वेनाह
मूल-दसविहे सरागसम्मइंसणे पन्नत्ते, तं जहा-निसग्यु १ वएसरूई २ आणलई ३ सुत्त ४ बीयरुइमेव ५। अभिगम ६ वित्थाररुई ७ किरिया ८ संखेव ९ धम्मरुई १० ॥सू० ५७॥ ___ छाया-दशविधं सरागसम्यग्दर्शनं प्रज्ञप्तं, तद्यथा-निसर्गों १, पदेशरुचिः २ आज्ञारुचिः ३ सूत्र ४ बीजरुचिरेव ५। अभिगम ६ विस्ताररुचिः ७ क्रिया ८ संक्षेप ९ धर्मरुचिः १० ॥ मू० ५७ ॥ १० वें महास्वप्नमें जो उन्होंने मन्दर (मेरु) पर्वतकी चूलिकाके ऊपर अपने आपको श्रेष्ठ सिंहासनके ऊपर विराजमान देखा है, सो इसके फल स्वरूप उन्होंने देव, मनुज, एवं अमुर सम्पन्न परिषदामें बैठकर केवलि प्रज्ञप्ति अपने पूर्ववर्ति तीर्थंकरोक्त धर्मका कथन किया है, यावत् उसका उपदर्शन किया है, यहां यावत् शब्दसे गृहीत प्रज्ञापयति आदि पदोंका अर्थ पूर्वमें व्याख्यात किया जा चुका है, इस प्रकारसे यह फल दश स्वप्नोंका हैं । सू० ५६ ॥
ચૂલિકા (શિખર ) ઉપર રહેલા શ્રેષ્ઠ સિંહાસન ઉપર પિતાને વિરાજમાન થયેલા દેખ્યા હતા. આ મહાસ્વપ્નના ફલસ્વરૂપે તેમણે દે, મનુષ્ય અને અસુરોથી સંપન્ન પરિષદમાં કેવલિપ્રજ્ઞપ્તિનું પિતાના પહેલાં થઈ ગયેલા તીર્થકરક્ત ધર્મનું કથન કર્યું, પ્રજ્ઞાપન કર્યું, ઈત્યાદિ પૂર્વોક્ત સૂત્રપાઠ અહીં પણ ગ્રહણ કરે જોઈએ. આ રીતે “ઉપદર્શન કરવા” પર્યતને સૂત્રપાઠ અહીં ગ્રહણ કરે જોઈએ. આ પ્રકારનું દસ મહાસ્વપ્નનું ફલ સમજવું. l સૂત્ર ૫૬ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #621

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'दसविहे ' इत्यादि
सरागसम्यग्दर्शनम्-सरागः-अनुपशान्ताक्षीणमोहः, तस्य यत् सम्यग्दर्शन तत्वार्थश्रद्धानम् , अथवा-सरागं च तत्सम्यग्दर्शनंचेति सरागसम्यग्दर्श नमिति । तद् दशविधं प्रज्ञप्तम् । तद्यथा-" निसर्गोपदेशरुचि '-रित्यादि । तत्र-निसर्गोपदे. शशब्दयोः कृतद्वन्द्वयो रुचि शब्देन सह सम्बन्धः । ततश्च निसर्गरुचि रुपदेशरुचि चेति पदद्वयम् । एवमग्रेऽपि यथासंभवं बोध्यम् । तत्र-निसर्गरुचिः निसर्गःस्वभावः, तेन रुचिः तत्त्वाभिलाषः १, तथा-उपदेशरुचि:-उपदेश तीर्थकरगणधरगुरुप्रभृतीनामाप्तपुरुषाणां वचनं, तेन रुचिः २। तथा-आज्ञारुचिः
जिस समय भगवानन्ने १० प्रकारके स्वप्नोंको देखा तब वे सराग सम्यग्दर्शनसे युक्त थे अतः अब सूत्रकार सम्यग्दर्शन १० प्रकारसे कथन करते हैं-"दसविहे सरागसम्मदंसणे पन्नत्ते" इत्यादि । सू० ५७ ॥ टीकाथ-सराग सम्यग्दर्शन-जिस जीवका मोह न उपशान्त हो नक्षीण हो उस जीवका जो सम्यग्दर्शन है, वह सराग सम्यग्दशन है, तत्त्वार्थ के अद्धानका नाम सम्यग्दर्शन है, अथवा-राग सहित जो सम्यग्दर्शन है, वह सरागसम्यग्दर्शन है, यह सरागसम्यग्दर्शन १० प्रकारका कहा गया है, जैसे-निसर्गरुचि उपदेश रुचि आदि-स्वभावतः जो रुचि तत्त्व विषयक अभिलाषा होती है, वह निसर्ग रुचि है १, तीर्थंकर गणधर गुरु आदि आप्त पुरुषों के वचन से जो रुचि होती है वह उपदेश
જ્યારે મહાવીર પ્રભુએ ઉપર્યુક્ત દસ મહાસ્વપ્નાં દેખ્યાં, ત્યારે તેઓ સરાગ સમ્યગ્દર્શનથી યુક્ત હતા. તેથી હવે સૂત્રકાર સમ્યગ્દર્શનના દસ प्रानुं ४थन ४३ छ-" दसविहे सरागसम्मइंसणे पण्णत्ते" त्याहि-(सू ५७) ટકાથ–સરાગ સમ્યગ્દર્શનને અર્થ આ પ્રમાણે કહ્યો છે-જે જીવને મેહ ઉપશાન્ત પણ ન હોય અને ક્ષીણ પણ ન હોય એવા જીવનું જે સમ્યગ્દર્શન હોય છે તેનું નામ સરાગ સમ્યગદર્શનતા છે. અથવા રાગ સહિતનું જે સમ્યગ્દર્શન છે તેને સમ્યગ્દર્શન કહે છે. તે સરોગસમ્યગ્દર્શનના નીચે પ્રમાણે દસ प्रा२ ४ा छ-(१) निसरुथि, (२) ५हेशरुन्थि, (3) आज्ञारुथि, (४) सूत्ररुथि, (५) भा०४२थि, (6) भनिगमरुथि, (७) विस्तारुथि, (८) याशि (૯) સંક્ષેપરુચિ અને (૧૦) ધર્મચિ. હવે આ દસે પ્રકારેને અર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–
નિસરુચિ-કુદરતી રીતે જ તત્ત્વવિષયક જે રુચિ (અભિલાષા) થાય છે તેનું નામ નિસર્ગ રુચિ છે.
ઉપદેશરુચિ-તીર્થકર, ગણધર, આદિ આપ્તપુરુષનાં વચનને લીધે જે રુચિ થાય છે તે રુચિનું નામ ઉપદેશરુચિ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #622

सुघाटीका स्था ०१. सू०५७ सरागसम्यग्दर्शननिरूपणम् आज्ञा-तीर्थकरवचनरूपा, तया रुचिः ३, तथा-सूत्ररुचिः-सूत्रेण आगमेन रुचिः ४, बीजरुचिः-बीजमिव बीजम् अनेकार्थाभिधायकमेकं वचनं तेन रुचिः ५, अभिगमरुचि:-अभिगमेन ज्ञानेन रुचिः ६ तथा-विस्ताररुचिः-विस्तारो-धर्मा. स्तिकायादिपदार्थानां सर्वनयप्रमाणे विस्तरतो ज्ञानं, तेन रुचिः ७, क्रिया अति. लेखनाममार्जनादिरूपा, तत्र रुचिः ८, संक्षेपः-जिनोक्ततत्त्वानां संग्रहस्तत्र रुचिः ९। तथा-धर्मरुचिः-धर्मे श्रुतचारित्रलक्षणे रुचिरिति १०॥ ___ यद्वा-दशविधः सरागसम्यग्दर्शनः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-इत्यादिरूपेण छायाकर्तव्या । अत्र पक्षेत्वेवं व्याख्या। तथाहिरुचि है २, तीर्थंकरके वचन रूप आज्ञासे जो रुचि होती है, उसका नाम आज्ञा रुचि है ३, आगमसे जो रुचि होती है, वह सूत्ररुचि है ४, अनेक अर्थका अभिधायक जो एक वचन है, वह बीज हैं, इस बीजसे जो रुचि है वह बीजरुचि है ५, अभिगमसे ज्ञानसे जो रुचि है, वह अभिगम रुचि है ६, धर्मास्तिकायादिक पदार्थों का जो सर्वनय एवं प्रमाणोंसे विस्तारपूर्वक ज्ञान होताहै, वह विस्तार रुचि है ७, प्रतिलेखना प्रमार्जन आदि रूप क्रियामें जो रुचि होती है, वह क्रियारुचि है ८, संक्षेप-जिनोक्त तत्वों का संग्रहमें जो रुचि है वह संक्षेपरुचि है ९। तथा-श्रुत चारित्र रूप धर्ममें जो जो रुचि है वह धर्मरुचि है १०,
આજ્ઞારુચિ-તીર્થકરાનાં વચને રૂપ આજ્ઞાને લીધે જે રુચિ થાય છે તે રુચિને આજ્ઞારુચિ કહે છે.
સૂત્રરુચિ-આગમન લીધે જે રુચિ થાય છે તે રુચિને સૂત્રરુચિ કહે છે.
ખીજરુચિ-અનેક અર્થનું અભિધાયક જે એક વચન છે તેનું નામ બીજ છે. આ બીજને લીધે જે રુચિ થાય છે તેનું નામ બીજ રુચિ છે.
અભિગમરુચિ-જ્ઞાનને અભિગમ કહે છે. તે જ્ઞાનને લીધે જે રુચિ થાય છે તેને અભિગમરુચિ કહે છે.
વિસ્તાર-ધર્માસ્તિકાય આદિ પદાર્થોનું જે સર્વનય અને પ્રમાણેથી વિસ્તાર પૂર્વકજ્ઞાન થાય છે તેનું નામ વિસ્તાર છે. તે વિસ્તારને લીધે જે રુચિ થાય છે તેનું નામ વિસ્તારરુચિ છે.
ક્રિયારુચિ-પ્રતિલેખના, પ્રમાર્જના આદિ ક્રિયાઓ પ્રત્યે જ રુચિ હેય छे. तेन जियारथि । छे.
સંપચિ-જિનેક્ત તને સંગ્રહ કરવાની જે રુચિ હોય છે તેનું નામ સંક્ષેપરુચિ છે.
ધર્મરુચિ-મૃતચારિત્રરૂપ ધર્મ પ્રત્યેની રુચિનું નામ ધર્મરુચિ છે. અથવા स्था-७५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #623

स्थानासूचे सरागसम्यग्दर्शन:-सरागं सम्यग्दर्शनं यस्य स तथा-अनुपशान्ताऽक्षीणमोहयुक्त तत्त्वार्थश्रद्धानवान् पुरुषो दशविधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-निसर्गरुचिः-निसर्गेण= स्वभावेन रुचि-तत्त्वाभिलाषो यस्य स तथा । यो हि-जातिस्मरणादिरूपया स्वभत्या ज्ञातेषु जिनोक्तेषु वास्तविकेषु जीवाजीवादिपदार्थेषु रुचियुक्तो भवति स इत्यर्थः । तदुक्तम्___ " जो जिणदिढे भावे, जीवा इय सदहाइ सयमेव ।
एमेव नन्नहत्ति य, निसग्गरुइत्ति नायब्वो ॥ १ ॥" छाया-यो जिनदृष्टान् भावान् जीवादिकान् श्रद्दधाति स्वयमेव ।
एवमेव नान्यथेति च निसर्गरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥१॥ इति ॥१॥ अथवा-" दसविहे सरागसम्मइंसणे" इत्यादि सूत्रकी व्याख्या-इस प्रकारसे भी की जा सकती है, इस पक्षमें सराग सम्यग्दर्शन पदसे सराग सम्यग्दर्शनवाला पुरुष गृहीत हुआ है, और वह इस प्रकारसे १० प्रकारका होता है-जिसमें मोह न उपशान्त हुआ है और न क्षीण ही हुआ है ऐसा सराग सम्यग्दर्शन जिसका है वह सराग सम्यग्दर्शन है सराग सम्यग्दर्शनवाला है-इनमें निसर्ग रुचिवाला वह पुरुष है कि जिसकी तत्त्वाभिलाष रूप रुचि स्वभावसे हैं-जातिस्मरण आदि रूप स्वमति द्वारा ज्ञात जिनोक्त जीवाजीवादि पदार्थों में जो रुचि युक्त होता है कहा भी है-"जो जिणदिवें भावे " इत्यादि । “सविहे सरागसम्मइंसणे" त्याह
આ સૂત્રની વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે પણ કરી શકાય છે– સરોગસમ્યગ્દર્શન આ પદથી સરાગસમ્યગદર્શનવાળા પુરુષને ગ્રહણ કરવામા આવે તે સરાગસમ્યગ્દર્શનવાળા પુરુષના પણ નિસર્ગ રુચિવાળે ઈત્યાદિ દસ પ્રકાર પડે છે. જેમાં મેહ ઉપશાન્ત થયે નથી પણ ક્ષીણ જ થયે છે એવા સમ્યગ્દર્શનને સરાગ સમ્યગદર્શન કહે છે. એવા સરગસમ્યગ્દર્શનવાળા પુરુષના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર પડે છે –
(૧) નિસરુચિવાળો-જે પુરુષમાં તત્ત્વાભિલાષારૂપ રુચિને સ્વભાવથી જ નૈસર્ગિક રીતે જ સદ્ભાવ હોય છે–જાતિસ્મરણ આદિ રૂપ સ્વમતિ દ્વારા જ્ઞાત જીવ, અજીવ આદિ પદાર્થોમાં જે રુચિયુક્ત હોય છે. એવા પુરુષને નિસર્ગ રુચિથી યુક્ત સરાગસમ્યગ્દર્શનવાળો કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
" जो जिणदिढे भावे" त्याજે પુરુષ એવી શ્રદ્ધા રાખે છે કે જીવાદિક પદાર્થોનું જેવું સ્વરૂપ જિનેન્દ્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #624

मुघाटीका स्था० १० सू०५३ सरागसम्यग्दर्शननिरूपणम्
५९५ तथा-उपदेशरुचिः-उपदेशेन-तीर्थकरगणधरगुरुमभृतीनामासपुरुषाणां वचनेन रुचिर्यस्यासौ तथा । यो हि तीर्थकरप्ररूपितानेव जीवादिपदार्थान् , तीर्थकर-गणधरगुर्वाद्याप्तपुरुषोपदेशेन श्रद्दधाति स इत्यर्थः । तदुक्तम्" एए चेव उ भावे, उपइट्टे जो परेण सदहइ ।
छउमत्थेण जिणेग व, उवएसरुई मुणेयब्वो ॥१॥" छाया-एतानेव तु भावान् , उपदिष्टान् यः परेण श्रद्दधाति ।
छद्मस्थेन जिनेन वा, उपदेशरुचितिव्यः ।।१।। इति ॥२॥ तथा-आज्ञारूचिः-आज्ञाया=सर्वज्ञवचनरूपया रुचिर्यस्य स तथा । यो हि
जो जिनदृष्ट जीवादिक पदार्थों की अपने आप श्रद्धान करता है, किये पदार्थ इसी तरहसे जैसा स्वरूप जिनेन्द्रदेवने कहा है, वैसाही इनका स्वरूपहै, अन्य रूपसे इनका स्वरूप नहीं हैं, इसीका नाम निसर्ग रुचि है और इस निसर्गरुचिसे युक्त जो हैं वह निसर्ग रुचिवाला है । ___ उपदेश रुचि-जिस जीवको जीवादिक पदार्थों में रुचि तीर्थंकर गणधर गुरु आदि आप्त पुरुषोंके वचनसे होती है, वह उपदेश रुचि है, उपदेश रुचिवाला है, जो जीव तीर्थ कर प्ररूपित जीवादिक पदार्थों तीर्थंकर गणधर गुरु आदि आप्त पुरुषके उपदेशसे श्रद्धाका विषय बनता है वह उपदेश रुचिवाला है-कहा भी है--
" एए चेव उ भावे" इत्यादि ।
आज्ञा रुचि-सर्वज्ञकी वचन रूप आज्ञासे जिसको रुचि होती है, वह आज्ञारुचिवाला सम्यग्दृष्टि पुरुष है ऐसा आज्ञारुचि जीव प्रतनु. દેએ કહ્યું છે એવું જ સ્વરૂપ છે. કેઈ બીજા પ્રકારનું તેમનું સ્વરૂપ હેઈ શકે જ નહીં. આ પ્રકારની રુચિનું નામ નિસરુચિ છે. આ પ્રકારની રુચિને જે પુરુષમાં સદ્ભાવ હોય છે તે પુરુષને નિસર્ગ રુચિવાળ કહે .
ઉપદેશરુચિ-તીર્થકર, ગણધર, ગુરુ આદિ આપ્તપુરુષનાં વચન સાંભળીને જે પુરુષમાં જીવાદિક પદાર્થો પ્રત્યે રુચિ ઉત્પન્ન થાય છે તે પુરુષને ઉપદેશરુચિવાળે કહે છે. એટલે કે જીવ તીર્થંકર પ્રરૂપિત જીવાદિક પદાર્થો પ્રત્યે તીર્થકર ગણધર ગુરુ આદિના ઉપદેશથી શ્રદ્ધાભાવવાળે થાય છે તે જીવને ७५४२३थियाणे छ. युं पर -" एए चेव उ भावे" त्याह
આજ્ઞારૂચિસોના વચનરૂપ આજ્ઞા પ્રત્યે જેને રૂચિ હોય છે. એવા પુરુષને આજ્ઞારુચિવાળ સમ્યગ્દષ્ટિ કહે છે. એવા આજ્ઞારુચિવાળા જીવના રાગદ્વેષ અને મિથ્યાજ્ઞાન ક્ષીણ થઈ ગયા હોય છે અને તે કદાહથી રહિત હેવાને કારણે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #625

५९६
___ स्थानाङ्गसजे प्रतनुरागद्वेषमिथ्याज्ञानत्वात् कदाग्रहराहित्येन आचार्यादीनामाज्ञयैव-उपदेशेनैव माषतुषादिवत् जीवादीन् पदार्थान् श्रद्दधाति स इत्यर्थः । तदुक्तम्
" रागो दोसो मोहो, अन्नाणं जस्स अवगयं होई । __ आणाए रोयंतो, सो खलु आणाई होई ॥ १॥" छाया-रागो द्वेषो मोहः, अज्ञानं यस्य उपगतं भवति ।
आज्ञया रोचयन् स खलु आज्ञारुचि भवति ॥ १ ॥ इति ॥ ३ ॥ तथा-सूत्ररुचिः-सूत्रेण आगमेन रुचिर्यस्य स तथा । यो हि द्वादशाङ्ग्यादिरूपं सूत्र पढ्स्तेनैव सूत्रेण सम्यक्त्वं लभते स इत्यर्थः । तदुक्तम्"जो सुत्तमहिज्जतो, सुरण ओगाहई उ सम्मत्तं ।
अंगेण बाहिरेण व, सो सुत्तरुइत्ति नायव्यो ॥१॥" छाया-यः सूत्रमधीयानः, श्रुतेन अवगाहते तु सम्यक्त्वम् ।।
अङ्गेन बाह्येन वा, स सूत्ररुचिरिति ज्ञातव्यः॥१॥ इति ४॥ रागद्वेष मिथ्या ज्ञानवाला होनेसे एवं कदाग्रह रहित होनेसे आचार्यादिकोंके आज्ञारूप उपदेशसेही माषतुष आदिकी तरह जीवादिक पदार्थो का श्रद्धान करनेवाला होता है कहा भी है
" रागो दोसो मोहो" इत्यादि।
सूत्र रुचि-आगमसे जिस जीवको जिनोक्त तत्वोंमें रुचि होती है ऐसा वह जीव आज्ञारुचि-आज्ञा रुचिवाला है-अर्थात् जो बादशाजीरूप सूत्रको पढता हुआ उसी सूत्रसे सम्यक्त्वको पालताहै, ऐसा जीव आज्ञा रूचि रूप सम्यक्त्ववाला है। कहा भी है-" जो सुत्तमहितो "इत्यादि।
तात्पर्य यही है कि अङ्ग प्रविष्ट रूप श्रुतसे या अङ्ग बाह्यरूप अतसे पढकर सम्यक्त्वको प्राप्त कर लेता है वह सूत्र रुचिवाला जीव हैઆચાર્યાદિકના ઉપદેશ દ્વારા જ-આજ્ઞારૂપ ઉપદેશ દ્વારા જન્માષ, તુષ આદિ પ્રત્યક્ષ પદાર્થોની જેમ જીવાદિક પદાર્થો પ્રત્યે પણ શ્રદ્ધા રાખતે થાય છે. ४ह्यु ५५) छे :-" रागो दोसों मोहो" त्याह.
સૂત્રરુચિ-આગમ દ્વારા જે જીવમાં જિનેક્ત તો પ્રત્યે રુચિ ઉત્પન્ન થાય છે તે જીવને સૂત્રરુચિવાળે કહે છે. એટલે કે જે છે બાર અંગરૂપ સૂત્રને આધારે જ સમ્યકત્વની પ્રાપ્તિ કરે છે એવા જીવને સુત્રરુચિરૂપ સમ્યअपवाणे ४ छे. यु. ५छे -"जो सुत्तमहिज्जतो" त्याहि.
એટલે કે અંગપ્રવિણ શ્રતનું અથવા અંગ બાહ્યરૂપ શ્રતનું અધ્યયન કરીને જે જીવ સમ્યક્ત્વની પ્રાપ્તિ કરી લે છે તે જીવને સૂત્રરુચિવાળે કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #626

सुघाटीका स्था० १० सू ) ५७ सरागसम्यग्दर्शननिरूपणम्
५९७
तथा - बीजरुचिः - बीजेन = अनेकार्थबोधकेन एकेन पदेनापि रुचिर्यस्य स तथा । यो हि ज्ञातेन जीवादिना एकेन पदेन अनेकेषु पदार्थेषु श्रद्धावान् भवति स इत्यर्थः । तदुक्तम् —
66
eare गाई, पयाई जो पसरई उ सम्मते । उदय तिलबिंदु, सो बीयरुइति नायव्व ॥ १ ॥ " छाया - एकपदेन अनेकानि पदानि यः प्रसरति तु सम्यक्त्वम् ।
उदके इव तैलबिन्दुः स बीजरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥ १ ॥ इति ॥५॥ तथा — अभिगमरुचिः - अभिगमेन = ज्ञानेन रुचिर्यस्य स तथा । यो हि पूर्वमाचारादिरूपस्य श्रुताङ्गस्यार्थतो भवति पश्चात्तु श्रद्धावान् भवति स इत्यर्थः ।
अनेक अर्थके बोधक एक पदसे भी जिसकी रुचि जीवादिक पदार्थ विषयक होती है वह बीज रुचि सम्यक्त्ववाला जीव है । तात्पर्य यही है कि जो जीव ज्ञात एक जीवादि पदसे भी अनेक पदार्थों से श्रद्धावाला होता है ऐसा वह जीव बीजरुचि सम्यक्त्ववाला है। कहा भी हैएग पर गाई " इत्यादि ।
46
जिस प्रकार तैलकी बिन्दु पानी में डालने पर सर्वत्र फैल जाती है उसी प्रकार के जो जीव एक आगमके पदको जानकर अन्य और समस्त विषयको जान लेता है वह बीजरुचि सम्यक्त्ववाला जीव है ।
अभिगम रुचि - अभिगम शब्दका अर्थ ज्ञान है, जो जीव पहिले आचारङ्ग आदि रूप ताङ्गके अर्थका ज्ञाता होता है बादमें श्रद्धावाला
ખીજરુચિ-અનેક અના ખેાધક એક પદ દ્વારા પણ જે જીવમાં જીવાદિક પદાર્થો પ્રત્યે રુચિ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, તે જીવને ખીજરુચિ સમ્યકૂયત્વવાળા કહે છે.— આ કથનનું તાત્પ એ છે કે જે જીવ માત્ર એક જ જીવાદિ પદના જ્ઞાન દ્વારા અનેક તવા પ્રત્યે શ્રદ્ધા રાખતા થાય છે, તે જીવને ખીજરુચિ સમ્યક્ત્વવાળા કહે છે अछे - " एग पए णे गाई" इत्यादि.
જે રીતે તેલનુ એક જ ટીપુ પાણીમાં નાખવામાં આવે, તે તે પાણીમાં સત્ર ફેલાઇ જાય છે, એજ પ્રમાણે જે જીવ આગમના એક જ પદને જાણીને અન્ય પદ્મોને-ખાકીના સમસ્ત વિષયને જાણી લે છે અથવા ખાકીના સમસ્ત જિનાક્ત પદાર્થો વિષે પણ શ્રદ્ધાભાવયુક્ત ખની જાય છે, એવા જીવને ખીજ રુચિવાળા જીવ કહે છે.
અભિગમરુચિ-અભિગમ એટલે જ્ઞાન, જે જીવ પહેલાં આચારાંગ આદિ રૂપ શ્રુતાંગના અને જ્ઞાતા થાય છે અને ત્યાર ખાદ જિનેાક્ત તત્ત્વ પ્રત્યે શ્રદ્ધાભાવયુક્ત થાય છે, એવા જીવને અભિગમરુચિ સમ્યકત્વવાળા જીવ કહે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #627

५९८
स्थानाङ्गसूत्रे
तदुक्तम्
"सो होइ अभिगमरुई, सुयनाणं जस्स अत्थओ दिहं । एक्कारस अंगाई, पनयं दिट्टिवाओ य ॥ १ ॥ छाया -- स भवति अभिगमरुचिः श्रुतज्ञानं यस्य अर्थतो दृष्टम् ।
"
एकादश अङ्गानि, प्रकीर्णकम् दृष्टिवादश्च ॥ १ ॥ इति ॥ ६ ॥ तथा - विस्ताररुचिः - विस्तारः- धर्मास्तिकायादीनां पदार्थानां विस्तारेण = सर्वनयप्रमाणज्ञानं तेन रुचिर्यस्य स तथा । यो हि धर्मास्तिकायादीन् पदार्थान् सर्वनयप्रमाणे जानाति स इत्यर्थः । तदुक्तम्
66 दव्वाण सव्वभावा, सव्व पमाणेहि जस्स उवलद्धा । सव्वाहि नयविहीहिं वित्थाररुई मुणेयब्वी ॥ १ ॥ छाया - द्रव्याणां सर्व भावाः, सर्व पमाणैर्यस्य उपलब्धाः । सर्नयविधिभिर्विस्ताररुचिः स ज्ञातव्यः ॥ १ ॥ इति | ७||
तथा - क्रियारुचिः - क्रिया = प्रतिलेखनादिरूपा तत्र रुचि र्यस्य स तथा । यो प्रितिलेखनादिरूपायां क्रियायां श्रद्धावान् भवति स इत्यर्थः । तदुक्तम्" पडिलेहणाइकरणे, रुइजुनो जो य संजओ होइ । केवलनाविरेहिं, सो खलु किरियारुई भणिभो ॥ १ ॥
19
होता है ऐसा जीव अभिगम रुचि सम्यक्त्ववाला होता है। कहा भी है" सो होइ अभिगमरुई " इत्यादि ।
इसका अर्थ स्पष्ट है विस्तार रुचि - सर्वनय एवं प्रमाणसे जो धर्मास्तिकायादिक पदार्थों का ज्ञाता होता है ऐसा वह जीव विस्तार रुचि सम्यक्त्ववाला है कहा भी है- " दव्वाणसन्व भावा " इत्यादि ।
क्रियारुचि - प्रतिलेखनादि क्रियाओंमें जिसकी रुचि होती है प्रतिलेखनादि रूप क्रिया में जो श्रद्धावाला होता है वह जीव क्रियारुचि सम्यक्त्ववाला होता है । कहा भी है- " पडिलेहणाइ करणे " इत्यादि । छे. उछु यछे ! " सों होई अभिगम रूई " इत्याहिઆ સૂત્રપાઠને અર્થ સ્પષ્ટ છે,
વિસ્તારરુચિ-સનય અને પ્રમાણેાના આધાર લઈને જ ધર્માસ્તિકાય આદિ પદાર્થોના જ્ઞાતા થાય છે, એવા જીવને વિસ્તારરુચિ સમ્યક્ત્વવાળા કહે छे. उधुं पशु छे - " दव्वाण सव्वभावा " त्याहि.
ક્રિયારુચિ-પ્રતિલેખના આદિ ક્રિયાએ! પ્રત્યે જે જીવને રુચિ હાય છે એટલે કે પ્રતિલેખના આદિ ક્રિયાએ પ્રત્યે જે જીવને શ્રદ્ધા હાય છે તે જીવને ક્રિયારુચિ સમ્યકત્વવાળા કહે છે. કહ્યુ પણ છે કે—
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #628

सुघाटीका स्था०१० सू० ५७ सरागसम्यग्दर्शन निरूपणम्
छाया - प्रतिलेखनादिकरणे रुचियुक्तो यश्च संयतो भवति । केवलज्ञानवरैः स खलु क्रियारुचि भणितः || १|| इति ॥ ८ ॥
तथा- -संक्षेपरुचिः - संक्षेपे रुचिर्यस्य स तथा । अयं भावः - यो हि कपिलादिपरतीर्थिकदर्शनं न जानाति तथा जिनप्रवचनेष्यभिज्ञो न भवति एतादृशश्विलातिपुत्रवद् यः उपशमादिपदत्रयेण जिनोक्तक्तवेऽभिरुचि प्राप्नोति स संक्षेपरुचिरित्युच्यते इति । तदुक्तम्
-
" अणभिग्गहियकुदिट्ठी, संखेवरुइत्ति होइ नायव्यो । अविसारओ पत्रयणे, अभिग्गाहिओ य सेसेषु ॥ १ ॥ छाया - अनभिगृहीतदृष्टिः संक्षेपरुचिरिति भवति ज्ञातव्यः । अविशारदः प्रवचने, अनभिगृहीतश्च शेषेसु || १|| इति ॥९॥
तथा - धर्मरुचिः- धर्मे=श्रुतचारित्रलक्षणे रुचिर्यस्य स तथा । यो हि जिनो क्तेऽस्तिकायधर्मे श्रुतधर्मे चारित्रधर्मे च श्रद्धावान् भवति स इत्यर्थः । तदुक्तम्- -- " जो अस्थिकायधम्मं, सुयधम्मं खलु चरित्तधम्मं च ।
सदर जिणाभिहियं, सो धम्मइति नायव्व ॥ १ ॥ " छाया - यः अस्तिकायधर्मं श्रुतधर्मं खलु चारित्रधर्मं च ।
श्रद्दधाति जिनाभिहितं स धर्मरुचिरिति ज्ञातव्यः ॥ १ ॥ इति ॥ १०.५७ ॥
संक्षेप रुचि -संक्षेप में जिसकी रुचि होती है अर्थात् कपिलादि प्रणीत परतीर्थिक दर्शनको जो नहीं जानता है तथा जिन प्रवचन में जो अभिज्ञ नहीं होता है ऐसा जीव चिलाति पुत्रकी तरह केवल उपशम आदि पदत्रय से जिनोक्त तत्वमें अभिरुचिक सम्यक्त्ववाला है कहा भी है
" अणभिगहियकुदिट्ठी " इत्यादि ।
धर्मरुचि - श्रुत चरित्र रूप धर्ममें रुचि होती है अर्थात् जो जिनेन्द्रदेव द्वारा कथित अस्तिकाय धर्म में श्रुत धर्ममें एवं चारित्र धर्ममें श्रद्धापडिलेहणाइकरणे " इत्यादि.
સોપરુચિ-સ‘ક્ષેપમાં જેમને રુચિ હાય છે, એટલે કે કપિલાદિ પ્રણીત પરતીથિંકના દનને જે જાણતા નથી, તથા જિનપ્રવચનેાના પણુ જે જ્ઞાતા હાતા નથી એવા જીવ ચિલાતિ–પુત્રની જેમ કેવળ ઉપશમ આદિ પદત્રય વર્ડ જિનાક્ત તત્ત્વ પ્રત્યે અભિરુચિવાળા બની જાય છે. તેથી એવા જીવને સંક્ષેપ રુચિ સમ્યક્ત્વવાળા જીવ કહે છે. કહ્યુ પણ છે કે~~
अभिग्गाहियकुदिट्ठी " त्याहि.
66
66
ધરુચિ-જેને શ્રુતચારિત્રરૂપ ધર્મ પ્રત્યે શ્રદ્ધા હોય છે—એટલે કે જિનેન્દ્ર દૈવ દ્વારા પ્રરૂપિત અસ્તિકાયધમ, શ્રુતધમ અને ચારિત્રધમ પ્રત્યે જે જીવ શ્રદ્ધા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #629

६००
स्थानाङ्गसूत्रे सरागसम्यग्दृष्टिस्तु दशविधा अपि संज्ञाः क्रमेण व्यवच्छिनत्तीति संज्ञानी दशविधत्वेनाह -
मूलम् -दस सण्णाओपण्णत्ताओ, तं जहा-आहारसण्णा १ जाव परिग्गहसण्णा ४ कोहसण्णा ५ जाव लोहसण्णा ८ लोगसण्णा ९ ओहसण्णा १०। नेरइयाणं दस सण्णाओ एवं चेव । एवं निरंतरं जाव वेमाणियाणं ॥ सू० ५८॥ ___ छाया-दश संज्ञा प्राप्ताः, तद्यथा-आहारसंज्ञा १ यावत् परिग्रहसंज्ञा ४ क्रोधसंज्ञा ५ यावद् लोभसंज्ञा ८ लोकसंज्ञा ९ ओघसंज्ञा १०। नैरयिकाणां दशसंज्ञा एवमेव । एवं निरन्तरं यावद् वैमानिकानाम् ॥ सू०५८॥
टीका-'दस सण्णाओ' इत्यादि
संज्ञायते अवगम्यते आहाराधर्थी जीवोऽनयेति संज्ञा, वेदनीयमोहनीयोदयाश्रया ज्ञानदर्शनावरणक्षयोपशमाश्रया च आहारादिप्राप्त्यर्था विचित्रा क्रियावाला होता है ऐसा वह जीव धर्मचि सम्यक्त्ववाला है कहा भी है
"जो अस्थिकायधम्मं" इत्यादि ।। सूत्र ५७ ॥
सराग सम्यग्दृष्टि १० प्रकारकी भी संज्ञाओंको क्रमशः नष्ट करते हैं इसलिये अब वे संज्ञाओंकी दशविधताका कथन करते हैं__" दस सण्णाओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ॥ सूत्र ५८॥ टीकार्थ-संज्ञाएँ १० प्रकारकी कही गईहैं-आहार संज्ञा यावत् परिग्रह संज्ञा ४ क्रोधसंज्ञा ५ यावत् लोभसंज्ञा ८ लोकसंज्ञा ९ और ओघसंज्ञा
जिसके द्वारा यह जीव आहार आदिका अर्थी इच्छावालाहै ऐसाजाना जाताहै, संज्ञाहै वे विचित्र प्रकारकी क्रिया रूप होतीहै, वेदनीय एवं मोहવાળા હોય છે એવા જીવને ધર્મરુચિ સમ્યકત્વવાળો કહે છે. કહ્યું પણ છે કે___“जो अस्थिकायधम्म” त्यादि. ॥ सूत्र ५७॥
ટીકાર્થ–સરાગ સમ્મદૃષ્ટિ જીવ દસે પ્રકારની સંજ્ઞાઓને ક્રમશઃ નાશ કરે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર સંજ્ઞાઓના દસ પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે–
" दस सण्णाओ पण्णताओ" त्याहि-(सूत्र ५८)
સંજ્ઞાના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકારે કહ્યા છે-(૧) આહારસંજ્ઞા, (૨) ભય सा, (3) भैथुनसशा, (४) परिसज्ञा, (५) अधसज्ञा, (6) भानसशा, (७) भायास ज्ञा, (८) सोनसा () astो भने (१०) मोबसा .
જેના દ્વારા જીવ આહારાદિ અભિલાષાવાળ બને છે, તેનું નામ સંજ્ઞા છે. તે વિચિત્ર પ્રકારની ક્રિયારૂપ હોય છે, વેદનીય અને મેહનીય કર્મના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #630

सुघा टीका स्था०सू० ५८ संज्ञानां दशविधयनिरूपणम्
६०१ तस्या बहुत्ये संज्ञाः । तादृश प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आहारसंज्ञा इत्यादि । तत्र-आहारसंज्ञा-आहाराभिलाषः । इयं तैजसशरीरनामकर्मोदयादसातोदयाच्च भवति १। भयसंज्ञा-त्रासरूपा २, मैथुनसंज्ञा स्त्र्यादिवेदोदयरूपा ३, परिग्रहसंज्ञा-मुर्छारूपा ४। एता भयसंज्ञादयस्तिस्रः संज्ञा मोहनीयोदयजन्याः । तथा-क्रोधसंज्ञा अप्रीतिरूपा ५, मानसंज्ञा-गर्वरूपा ६ मायासंज्ञा-कपटरूपा ७ लोभसंज्ञा-गृद्धिरूपा ८। एताः क्रोधसंज्ञादयश्चतस्रः संज्ञा मोहकमोदयजन्याः । तथा-लोकसंज्ञा= नीय कर्मके उदयाधीन होती है ज्ञानावरण और दर्शनावरणके क्षयोपशमाधीन होती हैं एवं आहार आदिको प्राप्त करने के प्रयोजनवाली होती है, यह संज्ञा दस प्रकारकी होतीहै इसलिये यहाँ बहुवचनका निर्देश किया गया है वे सब अनेक प्रकार इन १० प्रकारों में ही अन्तर्हित हो जाते हैं आहारकी अभिलाषाका नाम आहार संज्ञा है यह संज्ञा जीवके तैजस शरीर नामकर्मके उदयसे एवं असातावेदनीय कर्मसे होती है ?
भय संज्ञा-प्रासरूप होती है, मैथुन संज्ञा स्त्री आदि वेदके उदय सप होती है, और परिग्रह संज्ञा मूर्छारूप होती है, भय संज्ञासे लेकर परिग्रह संज्ञा तककी ३ संज्ञाएँ मोहनीय कर्मके उदयसे जन्य होती हैं। क्रोध संज्ञा अप्रीति रूप होती है, मानसंज्ञा गर्वरूप होतीहै, माया संज्ञा कपटरूप होती है, लोभसंज्ञा गृद्धि रूप होती है, ये क्रोध आदि धार्मिक चार संज्ञाएँ मोहनीय कर्मके उदयसे होती हैं। लोकसंज्ञा अपनी ઉદયાધીન હોય છે, જ્ઞાનાવરણીય અને દર્શનાવરણય કર્મોના ઉપશમાધીન હોય છે અને આહારદિપ્રાપ્ત કરવાના પ્રયજનવાળી હોય છે. આ સંજ્ઞા અનેક પ્રકારની હોય છે, તેથી અહીં બહુવચનને પ્રયોગ કરાયો છે. આ અનેક પ્રકારને તેના દસ પ્રકારોમાં સમાવેશ થઈ જતો હોવાને કારણે અહીં તેના દસ પ્રકારે કહેવામાં આવ્યા છે.
આહારની અભિલાષા થવી તેનું નામ આહાર સંજ્ઞા છે. તેજસશરીર નામ કર્મના ઉદયથી જીવમાં અને અસતાવેદનીય કર્મના ઉદયથી જીવમાં આ સંજ્ઞા ઉદ્ભવે છે.
ભયસંજ્ઞા ત્રાસરૂપ હોય છે. મૈથુન સંજ્ઞા-આ સંજ્ઞાં સ્ત્રી આદિ વેદના ઉદય રૂપ હોય છે અને પરિગ્રહસંજ્ઞા મૂછરૂપ (પદાર્થ પ્રત્યેની આસક્તિરૂ૫) હોય છે. ભયસંજ્ઞા, મૈથુનસંજ્ઞા અને પરિગ્રહસંજ્ઞા, આ ત્રણે સંજ્ઞાઓ મેહનીય કર્મના ઉદયથી જન્ય હોય છે.
કોસંજ્ઞા અપ્રીતિરૂપ હોય છે, માનસંજ્ઞા ગર્વરૂપ હોય છે, માયા સંજ્ઞા स्था०-७६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #631

स्थानानसूत्रे
9
स्वच्छन्दमतिकल्पिता ! यथा - ' न सन्त्यनपत्यस्य लोकाः, श्वानो यक्षाः, विमादेवाः, काका: पितामहाः, बर्हिणां पक्षवातेन गर्भः ' इत्येवमादिरूपा । इयं च ज्ञानावरणक्षयोपशमान्मोहोदयाच्च भवतीति ९ तथा ओघसंज्ञा - अव्यक्तोपयोगरूपा वल्लिवितानारोहणादिलिङ्गा । इयं ज्ञानावरणीयात्पक्षयोपशमजन्या बोध्या १०। अत्र प्रथम यावत्पदेन 'भयसंज्ञा मैथुनसंज्ञा च गृह्येते द्वितीयेन तु-मानस्वच्छन्द मति से कल्पित होती है, जैसे-जिसके लड़का नहीं होता है उसकी परलोक में गति अच्छी नहीं होती है, श्वान कुत्ते यक्ष है, चित्र देव हैं, कौएँ पितामह हैं, एवं पांखोंकी हवासे मयूरोंके गर्भ रहता है, इत्यादि । यह संज्ञा ज्ञानावरणीय कर्मके क्षयोपशमसे और मोहनीय कर्मके उदयसे होती है ९ ।
---
ओघ संज्ञा-अव्यक्त उपयोग रूप होती है और यह वेलों (लताओं) की जो पास में पडी हुई वस्तु होती है उस पर चढने आदिरूप लिङ्गसे अनुमित होती है, ज्ञानावरणीय कर्मके अल्प क्षपोपशम से होती है यहां प्रथम यावत्पद से " भय संज्ञा मैथुन संज्ञा " इन दो संज्ञाओंका ग्रहण हुआ है तथा दूसरे यावत्पदसे मान संज्ञा माया संज्ञा आदि संज्ञाओंका કપટરૂપ હોય છે અને લેાલસંજ્ઞા વૃદ્ધિ (લાલચ)રૂપ હાય છે. ક્રોધાદિ ચારે સ’જ્ઞાએ મેહનીયકમ ના ઉદયથી જન્ય હાય છે.
લેાકસ'જ્ઞા-પેાતાની સ્વચ્છંદ મતિથી કોઇ પણ કલ્પના કરવારૂપ લેાકસ'જ્ઞા હાય છે. જેમ કે એવી કલ્પના કરવી કે અપુત્ર માનવીની પરલેાકમાં સદ્ગતિ થતી નથી, કૂતરાઓ યક્ષ છે, બ્રાહ્મણા દેવા છે, ક ગડાએ પિતામહ છે, પાંખાની હવાથી મયૂરાને (માદા પક્ષીઓને) ગભ રહે છે, ઇત્યાદિ જે કલ્પના કરવામાં આવે છે તેને લેાકસંજ્ઞા કહે છે.
આ સંજ્ઞા જ્ઞાનાવરણીય ક્રમના ક્ષચેાપશમથી અને મેહનીય ક`ના ઉદયથી જન્ય હાય છે.
६०२
આઘસ'જ્ઞા—મા સત્તા અબ્યક્ત ઉપયેગરૂપ હાય છે, અને વેલાએ પાસે રહેલી વસ્તુઓના આધાર લઈને ઊંચા વધે છે, તે લક્ષણુ અને ખીજા લક્ષણા વડે આ સંજ્ઞાનું અનુમાન કરી શકાય છે. આ જ્ઞાનાવરણીય કર્મોના અલ્પક્ષપશમથી જન્ય ડાય છે.
આ સૂત્રમાં “ યાવતુ ' પદથી ભયસંજ્ઞા આદિને ગ્રહણ કરવાની છે અને બીજા યાવત્ પદથી માનસ'જ્ઞા માયાસ'જ્ઞા વિગેરે સત્તાએ સમજવાની છે. તે બધી સત્તાઓનાં નામ ઉપર આપી દેવામાં આવ્યા છે. અહી સામાન્ય જીવ પદને આશ્રિત કરીને આ સંજ્ઞાએનુ કથન કરવામાં આવ્યું છે-૫ ચેન્દ્રિય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #632

३०६
सुधा टीका स्था० १० सू० ५८ संज्ञानां दर्शावधत्यनिरूपणम् संज्ञा मायासंज्ञा चेति । एताः संज्ञाः पञ्चेन्द्रियानाश्रित्य व्याख्याताः एकेन्द्रियादीनां तु यथोक्त क्रियाप्रयुक्त कर्मोदयादिपरिणतिरूपा एव ता बोध्या इति ।
इत्थं सामान्यतः संज्ञाभेदानभिधाय संपति ता एव चतुर्विंशतिदण्डकस्थमत्येकजीवमाश्रित्याह-' नेरइयाणं ' इत्यादि । नैरयिकाणां - नारकजीवानाम् एव - मेव - अनन्तरोक्तसंज्ञावदेव दश संज्ञा बोध्या । एताः संज्ञा न केवलं नारकाणामेव अपि तु नारकाद्यारभ्य वैमानिकान्तानां चतुर्विंशतिदण्डकोक्तानां समस्तजीवानां भवतीति दर्शयितुमाह-' एवं निरंतरं जाव वैमाणियाणं ' इति । ०५८ ।।
अनन्तरसूत्रे नैरयिकादि वैमानिकान्तानां संज्ञा उक्ताः । तत्र वैमानिकाः ग्रहण हुआ है। ये संज्ञाएं यहां पत्रेन्द्रिय जीवोंके अश्रित नहीं कर के व्याख्यात हुई हैं। एकेन्द्रिय आदि जीवोंके तो ये यथोक्त क्रिया प्रयुक्त कद आदि की परिणति रूपही होती हैं ऐसा जानना चाहिये ।
इस तरह से सामान्य रूप से संज्ञा भेदोंको कहकर अब सूत्रकार उनका कथन चौबीस दण्डकोंमें प्रत्येक जीवको आश्रित करते हैं-नेरइयाण " इत्यादि
66
इस सूत्र द्वारा यह प्रकट किया गया है कि नारक जीवोंको अन न्तरोक्त संज्ञाओं की तरह ही १० संज्ञाएँ होती हैं- ये संज्ञाएँ केवल नारकियोंको ही होती हैं ऐसी बात नहीं हैं किन्तु नारकसे लेकर वैमानिक तक समस्त जीवों को होती है। यही बात - “ एवं निरंतरं जाव वेमाणियाणं " इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है | सूत्र ५८ ॥
इस पूर्वोक्त ५८ वे सूत्रमें नैरपिक से लेकर वैमानिक तकके समस्त जीवोंके संज्ञाएँ होती हैं ऐसा कहा गया है इनमें वैमानिक जो जीव
જીવાને આશ્રિત કરીને આ સ`જ્ઞાઓનુ` વિવેચન કરવામાં આવ્યું નથી. એકેન્દ્રિય આદિ જીવામાં તે તે સંજ્ઞાએ યથે કત ક્રિયાપ્રયુકત કહૃદય આદિની પરિણતિ રૂપ જ હાય છે, એમ સમજવું.
આ રીતે સામાન્ય રૂપે સ'જ્ઞાના ભેદોનુ કથન કરીને હવે સૂત્રકાર ૨૪ દંડકામાંના પ્રત્યેક દડકના જીવને અનુલક્ષીને આ સંજ્ઞાએનું કથન કરે છે नेरइयाणं " छत्याहि-या सूत्र द्वारा से बात प्रवामां भावी छे ઉપર્યુકત દસે પ્રકારની સંજ્ઞાઓના નારકામાં સદ્ભાવ હાય છે. આ સંજ્ઞાઓને એકલાં નારકામાં જ સદૂભાવ હાય છે, એવું નથી પરંતુ નાકાથી લઈને વૈમાનિકે પન્તના સમસ્ત જીવામાં પણ આ સ્રજ્ઞાઓને સદ્ભાવ હાય छे. ये बात सूत्र " एवं निरंतर जाव वेमाणियाणं " इत्यादि सूत्रपाठ द्वारा प्रट पुरी छे ॥ सू. ५८ ॥
આગલા સૂત્રમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે આહારસ‘જ્ઞા આદિ દસે સ'જ્ઞાઓના નારકથી લઈને વૈમાનિકે પર્યન્તના જીવામાં સદૂભાવ
66
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #633

६०४
स्थानाङ्गसूत्रे
मुखवेदनानुमविनो भवन्ति । नायिकास्तु दुःखवेदनानुभविन इति नैरयिकाणां या दुःख वेदना भवन्ति ताः प्रसङ्गतः प्राह
मूलम्- नेरइया णं दसविहं वेयणं पञ्चणुभवंति, तं जहासीयं १ उसिणं २ खुहं ३ पिवासं ४ कंडु ५ परज्झं ६ भयं ७ सोगं ८ जरं ९ वाहिं १०॥ सू० ५९ ॥
गया-नैरयिकाः खलु दशविधां वेदनां प्रत्यनुभयन्ति, तद्यथा-शीताम् उष्णाम् २ सुधां ३ पिपासा ४ कण्डं ५ परतन्त्रता ६ भयं ७ शोकं ८ जरां ९ च्याधिम् १०॥ सू० ५९॥
टीका-' नेरइया णं' इत्यादि
नैरयिकाः खलु-निश्चयेन दशविधां वेदनां-पीडाम् प्रत्यनुमयन्ति, तद्यथाहोते हैं वे सुख वेदनानुभवी होते हैं, और जो नैरयिक जीव होते हैं वे दुःख वेदनानुभवी होते हैं-इसलिये अब सूत्रकार नैरयिक जीवोंकी जो दुःख वेदनाएँ होती हैं उनका प्रसङ्गतः कथन करते हैं___“नेरइयाणं दसविहं वेयणं" इत्यादि ।। सूत्र ५९ ॥
टीकार्थ-नैरपिको १० प्रकारकी चेदनाका अनुभव करतेहैं-जैसे-शीत वेदनार, उष्ण वेदना२, क्षुधा वेदना३, पिपासा वेदना४, कुण्ड वेदना५, परतन्त्रता वेदना ६, भयवेदना ७, शोकवेदना ८, जरा वेदना ९, एवं व्याधि वेदना १०।
वेदना शब्दका अर्थ पीडा है, नैरयिक १० प्रकारकी वेदनाका जो હોય છે. ઉપર્યુંકત ૨૪ દંડકના જે જીવે છે તેમાંના વૈમાનિક દેવે સુખવેદનાનુભવી (સાતવેદનીયને અનુભવ કરનારા) હોય છે. અને નારકે દુઃખ વેદનાનુભવી (અસાતા વેદનાને અનુભવ કરનારા) હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર નારક જીની દુખવેદનાઓનું નિરૂપણ કરે છે–
“नेरइयाणं दसविहं वेयणं " त्याl:-(सू. ५६)
ટીકાર્ય–નારકે દસ પ્રકારની વેદનાઓનું વેદન કરે છે. તે વેદનાઓ નીચે પ્રમાણે કહી છે–
(1) तवना, (२) अणुवेदना, (3) क्षुधावेना, (४) पिसाना, (५)
हना, (६) ५२०ताना, (७) मययेना, (८) शवहना, () ४२॥ बहना भने (१०) व्याधिवेहन.
વેદના એટલે પીડા. નારક જીવ શીતવેદના આદિ દસ વેદનાઓનું વેદન
શીત સ્પર્શ વડે જનિત જે વેદના છે. તેનું નામ શીતવેદના છે, ઉષ્ણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #634

सुघा टीका स्या०१० सू०५८ ६० अमूर्तमर्थ जिनएव जनातीतिनिरूपणम् ६०५ 'शीताम् ' इत्यादि । तत्र-शीता-शीतस्पर्श ननिता वेदना १। उष्णा=उष्णस्पर्शजनितावेदना २। क्षुन्बुभुक्षा ३। पिपासा-प्रसिद्धा ४। कण्डू: खजू५। 'परज्झे' इति देशीयशब्दः परतन्त्रतार्थवाचकः। ततश्व-परतन्त्रता पराधीनता ६। भयंप्रसिद्धम् ७ शोकः दैन्यम् ८। जरा-वृद्धता ९। व्याधिः ज्वरकुष्ठादिरूपः १० इति ॥ सू० ५९॥ ___ अयं च वेदनादिरूपोऽर्थोऽमूर्तः । अमूर्तमर्थं च जिन एव जानाति न तु छत्रस्थ इति दर्शयितुमाह
मूलम्-दस ठाणाई छउमत्थे णं सव्यमावणं ण जाणइ ण पासइ, तं जहा-धम्मत्थिकायं १ जाव वायं ८। अयं जिणे भविस्सइ वा ण वा भविस्सइ ९; अयं सबदुक्खाणमंतं करिस्सइ वा ण वा करिस्सइ १०। एयाणि चेष उप्पन्ननाणदंसणघरे अरहा जाय अयं सव्यदुक्खाणमंतं करिस्सइ या ण वा करिस्सइ १० ॥ सू० ६०॥ अनुभव करते हैं, सो उसका तात्पर्य ऐसा है-शीत स्पर्शसे जनित जो वेदना होती है, यह शीत वेदना है, उष्ण स्पर्शसे जनित जो वेदना होती है वह उष्ण वेदना है, भूखकी वेदनाका नाम क्षुत् वेदना हैं, प्यासकी वेदनाका नाम पिपासा वेदना है, खुजलीकी वेदनाका नाम कण्ड वेदना है " परज्झ" यह देशीय शब्द है और यह परतन्त्रता रूप अर्थका वाचक है परतन्त्रता-पराधीनता एवं भय-डर ये तथा शोकदैन्य, जरा वृद्धता, एवं ज्वर, कुष्ठादि रूप व्याधि ये सब भोगी जाती हैं इसलिये वेदना रूप हैं ॥ सूत्र ५९ ।।
સ્પર્શ વડે જનિત જે વેદના છે. તેનું નામ ઉષ્ણવેદના છે. ભૂખને કારણે જીવ જે વેદનાને અનુભવ કરે છે તે વેદનાનું નામ સુધાવેદના અને પ્યાસ (તૃષા)ને કારણે જે વેદના અનુભવે છે તેને પિપાસાદના કહે છે. मनपाण३५ वनानु नाम वहना छ "परज्झ" मा आमही श६ छ भने ते પરતંત્રતાનું વાચક છે. નારક જીવને પરતંત્રતારૂપવેદના, ભયરૂપવેદના, દેવ) રૂ૫ વેદના, જરા (વૃદ્ધત્વ)રૂપ વેદના અને તાવ આદિ વ્યાધિ રૂ૫ વેદના પણ ભેગવવી પડે છે. એ સૂત્ર ૫૯ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #635

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - दश स्थानानि छद्मस्थः खलु सर्वभावेन न जानाति न पश्यति, तद्यथा - धर्मास्तिकायं १ यावद वायुम् ८, अयं जिनो भविष्यति वा न वा भवि यति ९, अयं सर्व दु:खानामन्तं करिष्यति वा न वा करिष्यति १० । एतान्येव उत्पन्नज्ञानदर्शनधरः अर्हन् यावत् अयं सर्वदुःखानामन्तं करिष्यति वा न वा करि व्यति १० । ।। सू० ६० ॥
टीका- ' दस ठाणाई ' स्त्यादि -
छद्मस्थः- परमावधिज्ञान युक्तो मुनिः दश स्थानानि सर्वमावेन= साक्षात्का रेण - प्रत्यक्षतयेत्यर्थः, न जानाति न पश्यति । तानि स्थानान्याह - तद्यथा
६०६
वेदना आदी रूप अर्थ अमूर्त होता है, और जो अमूर्त होता है उसे जिनही जानते हैं छद्मस्प नहीं इसी बात को अब सूत्रकार प्रदर्शित करते हैं-" दस ठाणाई छउमत्येणं सव्वभावेणं " इत्यादि । सूत्र ६० ॥
टीकार्थ - १० स्थानों को छद्मस्थ सर्व भाव से जानता है न देखता है - वे १० स्थान इस प्रकार से हैं- धर्मास्तिकाय ? यावत् वायु ८ यह जिन होगा या नहीं होगा ९ और यह सर्व दुःखों का अन्त करेगा या नहीं करेगा इन्हीं १० स्थानोंको उत्पन्न ज्ञान दर्शन धारी जिन अर्हन्त यावत् यह सर्व दुःखों का अन्त करेगा या नहीं करेगा यह सब जानते हैं-
छद्मस्थ पद से यहां परम अवधिज्ञान वर्जित मुनि लिया गया है, ऐसा छद्मस्थ मुनि इन पूर्वोक्त १० स्थानोंको नहीं जानता है धर्मास्तिकाय के साथ आगत यावत्पदसे अधर्मास्तिकाय आका
વેદનારૂપ પદાર્થો અમૂર્ત હોય છે. એવાં અમૃત પદાર્થોને જિનેન્દ્ર ભગવાના જ જાણી શકે છે-છદ્મસ્થ જીવા તેમને જાણી-દેખી શકતા નથી. એજ થાતને સૂત્રકાર હવે પ્રકટ કરે છે—
" दस ठाणाई छउमत्थेण सव्वभावेणं" इत्यादि - (सू ६०) ટીકા-નીચેનાં દસ સ્થાનાને છદ્મસ્થ સવ ભાવ (પ્રત્યક્ષરૂપે) જાણતા પણ નથી અને દેખતા પણ નથી-(૧ થી ૮) ધર્માસ્તિકાયથી લઇને વાત પન્તના આઠે पार्थो (८) भु व्यक्ति दिन ( ठेवणी ) थशे से नही, (ङ) भने अमु વ્યક્તિ સમસ્ત દુઃ ખાના અન્ત કરશે કે નહી' કરે, ૧૦
પરન્તુ જેમને કેવળજ્ઞાન અને કેવળદર્શન ઉત્પન્ન થઈ ગયું છે. એવાં અર્હત જિનેન્દ્ર ભગવાન ઉપયુકત દસે સ્થાનાને જાણે છે અને દેખે છે.
આ સૂત્રમાં અવધિજ્ઞાનથી રહિત મુનિને છદ્મસ્થ પદ દ્વારા મહેણુ કરવામાં આવેલ છે. એવા છદ્મસ્થ મુનિ ધર્માસ્તિકાય આદિ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #636

सुघा टीका स्या. १० सू० ६० अमूर्तमर्थ जिनएव जानातीतिनिरूपणम् ६०७ धर्मास्तिकायमित्यादि । अत्र-यावत्पदेन-अधर्मास्तिकायम् २, आकाशास्तिकायं३, जीयमशरीरमतिबद्धम्४, परमाणुपुद्गलम्५, शब्दं६, गन्धमिति७ षट् पदानि गृह्यन्ते । ततश्च धर्मास्तिकायादि गन्धान्तानि सप्त स्थानानि छमस्थः साक्षात्का. रेण न जानाति न पश्यतीति सप्त स्थानानि कथितानीति सप्त स्थानानि ७ तथाछद्मस्थः सर्वभावेन वातं वायुम् न जानाति न पश्यतीत्यष्टमं स्थानम् ।८। तथा' अयं जनो जिनः केवलो भविष्यति न वा भविष्यति '-इति छद्मस्थः साक्षाकारेण न जानाति न पश्यतीति नवमं स्थानम् ।९। तथा-अयं जनः सर्वदुःखानां= शारीरिकमानसिकसकलदुःखानाम् अन्तम् अवसानं करिष्यति न वा करित ष्यति-इति छद्मस्थः सर्वभावेन न जानाति न पश्यतीति दशमं स्थानम् ॥ १०॥ एतानि दश स्थानानि छमस्थः श्रुतज्ञानेन तु जानात्येव । अत्रेदं बोध्यम्-पर. शास्तिकाय अशरीरप्रतिबद्ध जीच, परमाणु पुद्गल, शब्द एवं गन्ध इन छह पदोंका ग्रहण हुआ हैं, इस तरह छद्मस्थ इन धर्मास्तिकायादिक गन्धान्तके सात स्थानोंको साक्षात् रूपसे नहीं जानता है, और न देखता है तथा-उद्मस्थ सर्वभावसे वायुको नहीं जानता है ८, और नहीं देखताहै, तथा छद्मस्थ यह जन जिन होगा या नहीं होगा ९ इस बातको भी स्पष्ट रूपसे नहीं जानता है, और न देखता है तथा यह जन शारीरिक मानसिक सकल दुःखोंका नाश करेगा या नहीं करेगा यह बात भी साक्षात् रूपसे वह नहीं जानता है और नहीं देखता है १० पर यह छद्मस्थ इन सब स्थानोंको श्रुतज्ञानके वलसे तो जानता ही है। यहाँ ऐसा समझना चाहिये-अवधिज्ञानी यद्यपि छद्मस्थही है, पर उस छद्मस्थकी यहाँ विवक्षा नहीं हुई है, क्योंकि દસ સ્થાનને જાણુ-દેખતે નથી. સૂત્રમાં ધર્માસ્તિકાયની પછી જે, “ પાવત ( પર્યન્ત ) પદ વપરાયું છે તેના દ્વારા નીચેનાં છ સ્થાનને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે–અધર્માસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય, અશરીર પ્રતિબદ્ધજીવ, પરમાણુપુદ્ગલ, શબ્દ અને ગંધ. આ રીતે છદ્મસ્થજીવ ધર્માસ્તિકાયથી લઈને શબ્દ પર્યંતના સાત અમૂર્ત પદાર્થોને સાક્ષાત્ રૂપે જાતે નથી, તથા (૮) છદ્મસ્થ જીવ વાયુને પણ સર્વભાવે–સાક્ષાતુરૂપે જાણતા નથી भने मत नयी. (e) मा भास सिन (पक्षी) यरी नही, मापात પણ તે સ્પષ્ટ રૂપે જાણી દેખી શકતું નથી. (૧૦) અમુક માણસ સમસ્ત દુઃખને -શારીરિક અને માનસિક દુઃખને નાશકર્તા થશે કે નહી, એ વાતને પણ છદ્મસ્થ સાધૂ સાક્ષાત્ રૂપે જાણતા નથી અને દેખતો નથી. પરંતુ તે છદ્મસ્થ જીવ શ્રતજ્ઞાનના પ્રભાવથી આ દસે સ્થાનેને સામાન્યરૂપે તે જાણે જ છે. અહીં એવું સમજવું જોઈએ કે અવધિજ્ઞાની જે કે છદ્મસ્થ જ હોય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #637

६०८
स्थानाङ्गसत्रे मावधिज्ञानी यद्यपि छमस्थ एव तथापि स नेह विवक्षितः, परमाणुपुद्गलस्य शब्दस्य गन्धस्य वायोश्च तत्साक्षा कारविषयत्वात् ।
ननु 'सर्वभावेन ' इत्यस्य 'सर्वपर्यायेण' इत्यर्थः, एवं च अवधिज्ञानी सर्वपर्यायेण परमाणुपुद्गलादीन् न जानाति न पश्यतीति छनस्थपदेन अवधिमनःपर्ययज्ञानिनोऽपि ग्रहणे का हानिः ? इतिचेत, अप्रोच्यते-यदि ' सर्वभावेन ' इत्यस्य — सर्वपर्यायेण ' इत्यर्थः स्वीक्रियते, तर्हि ' अशरीरपतिबद्ध जीवं छद्मस्थः सर्वपर्यायेण न जानाति न पश्यति' इत्युक्ते शरीरप्रतिबद्धं जीवं तु सर्वपर्यायेण जानाति पश्यतीत्यर्थों गम्यते । न च शरीरअवधिज्ञानी रूप छद्मस्थ परमाणु पुद्गलको शब्दको गन्धको एवं वायुको साक्षात् रूपसे जानता है।
शंका-यहां सूत्र में “ सर्व भाव पद " आया है, सो इसका अर्थ सर्व पर्याय ऐसा यदी माना जावे तो यह बात भी स्पष्ट हो जाती है, कि अवधिज्ञानी भी परमाणु आदि पुद्गलोंको सर्व भावसे नहीं जानता है, तो फिर इससे जो आप इनके ग्रहणका निषेध करते हैं-वह नहीं हो सकता है, नहीं होने से इनके भी ग्रहणमें उद्मस्थ पदसे आपको क्या बाधा है ?
उत्तर-यदि आपकीही यात मान ली जावे-तो फिर इसका ऐसा अर्ध निकलता है कि छमस्थ जीव अशरीर प्रतिबद्ध जीवको सर्व पर्यायसे नहीं जानता है, नहीं देखता है परन्तु यह शरीर प्रतिबद्ध जीवको तो सर्व पर्यायसे जानता और देखता है सो ऐसा अर्थ हो जाने पर પરન્તુ એવા છદ્મસ્થની વાત અહીં કરવામાં આવી નથી, કારણ કે અવધિજ્ઞાની રૂપ છઘસ્થ પરમાણુપુદગલને, શબ્દને, ગંધને અને વાયુને સાક્ષાત્ રૂપે જાણે છે.
-मही सूत्रमा "समावे (साक्षात्३५)" ५६ माव्यु छ. न તે પદનો અર્થ “સર્વ પર્યાયની અપેક્ષાએ” એવો માનવામાં આવે તે એ વાત પણ સ્પષ્ટ થઈ જાય છે કે અવધિજ્ઞાની અને મન:પર્યવજ્ઞાની પણ પરમાણુ આદિ પુદ્ગલેને સર્વભાવે (સર્વ પર્યાયની અપેક્ષાએ) જાણતા નથી. આ પ્રકારે વિચાર કરવામાં આવે તે અવધિજ્ઞાની અને મન:પર્યવજ્ઞાનીને પણ છવાસ્થ જીવ તરીકે ગ્રહણ કરવાને નિષેધ આપ શા કારણે કરે છે? તેમને પણ છવાસ્થ જીવે જ કહેવામાં શો વાંધે આવે છે?
ઉત્તર-જે તેમને પણ છદ્મસ્થ માની લેવામાં આવે, તો એવું માનવાને પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે કે છવસ્થ જીવ અશરીર પ્રતિબદ્ધ છવને સર્વ પર્યાયની અપેક્ષાએ જાતે અને દેખતે નથી, પરંતુ તે શરીર-પ્રતિબદ્ધજીવને તે સર્વ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #638

सुघाटीका स्था.१०२.६१ जिनप्रणीतपरोक्षार्थप्रदर्शकश्रुतविशेषनिरूपणम् ६०९ प्रतिबद्धं जीवम् अवधिज्ञानी सर्वपर्यायेण जानाति । अतः ' सर्वभावेन' इत्यस्य 'साक्षात्कारेण ' इत्येवार्थो युक्तः । परमाणुपुद्गलादी स्तु साक्षात्कारेण अवध्यादिज्ञानी जानात्येय, अतश्छद्मस्थपदेनात्र अवध्यादिरहित एप ग्राह्य इति । जिनस्तु -एतानि दशस्थानानि साक्षात्कारेण जानात्येवेत्यत आह-'एयाणि चेय' इत्यादीति ।। सू०६० ॥
'सर्वज्ञो जिनो दशविधान् भावान् सर्वभावेन जानाति पश्यति' इत्युक्तम् । स च सर्वज्ञो जिनो यान् परोक्षार्थप्रदर्शकान् श्रुतविशेषान् प्रणीतवान् , तानेय दशस्थानकोपयुक्तान् श्रुतविशेषानाह--
__ मूलम्-दस दसाओ पण्णत्ताओ, तं जहा-कम्मविवागदसाओ १, उवासगदसाओ २ अंतगडदसाओ ३ अणुत्तरोभी आपके अभिमतकी सिद्धि नहीं होती है क्योंकि अवधिज्ञानी रूप छद्मस्थ शरीर प्रतिबद्ध जीवको सर्व पर्यायसे नहीं जानता है और नहीं देखताहै, इसलिये सर्वभाव शब्दका अर्थ " साक्षाकार रूपसे " ऐसा ही करना चाहिये "सर्व पर्यायसे" ऐसा अर्थ नहीं करना चाहिये अवधिज्ञानी पुद्गलादीकोंको साक्षात्कार रूपसे तो जान तेही हैं। इसलिये छद्मस्थ पदसे यहां अवधि आदि ज्ञानसे विहीन जो छमस्थ हैं-वही गृहीत हुआ है ऐसा समझना चाहिये जब छद्मथ इन्हें साक्षात् रूपसे नहीं जानता है, तो फिर इन्हें साक्षात् रूपसे कौन जानता है ९ तो इसके लिये कहा गया है-"एया. णिचेव" इत्यादि-इन १० स्थानोंको जो जिन हैं वे तो साक्षात् रूपसे जानतेही हैं ॥ सूत्र ६० ॥ પર્યાયની અપેક્ષાએ જાણે છે અને દેખે છે. જે આ પ્રકારને અર્થ સ્વીકારવામાં આવે તે પણ આપની જે માન્યતા છે તે સિદ્ધ થતી નથી કારણે કે અવધિभने....मनः५ ज्ञानी३५ ७५२ ७१ (साधु) शरी२ प्रतिमद्ध छपने सप पर्या. યની અપેક્ષાએ જાણતો અને દેખતો નથી. તેથી “સર્વભાવ” પદને અર્થ સાક્ષાત્કારરૂપે (સ્પષ્ટરૂપે)” જ થવો જોઈએ નહીં. અવધિજ્ઞાની અને મન પર્યવજ્ઞાની પુદ્ગલાદિકને સાક્ષાત્ રૂપે (સ્પષ્ટરૂપે) તે જાણતા જ નથી. તેથી છક્વસ્થ પદ દ્વારા અહીં અવધિજ્ઞાન આદિ જ્ઞાનોથી રહિત જીવ જ ગ્રહણ થવો જોઈએ. જે છદ્મસ્થ તેમને સાક્ષાત્ રૂપે જાણુતો નથી, તે તેમને સાક્ષાત્ રૂપે BY
प्रश्नावर एयाणि चेव" त्यादि सूत्र बा। એ વાત પ્રકટ કરવામાં આવી છે કે અહંત જિન કેવલી આ પુદ્ગલાદિ દસે સ્થાનેને સાક્ષાત્ રૂપે જાણી શકે છે અને દેખી શકે છે. સુ. ૬૦ || स्था०-७७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #639

६१०
स्थानाङ्गसूत्रे क्वाइयदसाओ ४ आयारदसाओ ५ पण्हावागरणदसाओ ६ बंधदसाओ ७ दोगिद्धदसाओ ८ दीहदसाओ ९ संखेवियदसाओ १० कम्मविवागदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-मियापुत्ते १ य गोत्तासे २, अंडे ३ सगडे ४ त्तियावरे। माहणे ५ णंदिसेणे ६, य सोरियत्ति ७ उदुंबरे ८॥१॥ सहसुहाहे आमलए ९ कुमारे लेच्छई १० इय ॥१॥ उवासगदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-आणंदे १ कामदेवे २ य गाहावइ चुलणीपिया ३सुरादेवे ४ चुल्लसयाए ५ गाहावइ कुंडकोलिए । सद्दालपुत्ते ७ महासयए ८ णंदिणीपिया ९ सालइयापिया १० ॥२॥ अंतगडदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-णमि १ मातंगे २ सोमिले ३ रामगुत्ते ४ सुदंसणे ५ चेव । जमाली ६ य भगाली ७ य, किंकम्मे ८ पल्लएइ ९ य ॥१॥ फाले अंबडपुत्ते १० य, एमए दस आहिया ॥३॥अणुत्तरोषवाइयदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-इसिदासे १ य धन्ने २ य सुनक्खत्ते ३ य काइए ४ इय । सटाणे ५ सालिभद्दे ६ य, आणंदे ७ तेयली ८ इय ॥१॥ दसन्नभद्दे ९ अइमुत्ते १०, एमेए दस आहिया ॥४॥ आयारदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-वीसं असमाहिट्ठाणा १ एगवीसं सबला २ तेत्तीसं आसायणाओ ३ अटविहा गणिसंपया ४ दस चित्तसमाहिट्राणा ५ एगारस उवासगपडिमाओ ६ बारस भिक्खुपडिमाओ ७ पज्जोसवणाकप्पो ८ तीसं मोहणिज्जठाणा
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #640

सुघाटीका स्था० १०सू०६१ जितप्रगीतपरोक्षार्थप्रदर्शकश्रुतविशेषनिरूपणम् ६११ ९ आयाइट्राणाई १०॥५॥ पण्हावागरणदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-उवमा १ संखा २ इसिभासियाइं ३ आयरियभासियाइं ४ महावीरमासियाई ५ खोमगपसिणाई ६ कोमलपसिणाइं ७ अद्दागपसिणाई ८ अंगुट्टपसिणाइं ९ बाहुपसिणाई १० ॥६॥ बंघदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-बंधे १ य, मोक्खे २ य, देवद्धि ३, दसारमंडले ४ वि य, आयरिय विप्पडिवत्ती ५, उवज्झायविप्पडिवत्ती ६, भावणा ७, विमुत्ती ८ साओ ९ कम्मे १० ॥७॥ दोगिद्धिदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-वाए१ विवाए२ उववाए३ सुखित्ते कसिणे ४ बायालीसं सुमिणा ५ तीसं महासुमिणा ६ बावत्तरि सब्व सुमिणा७ हारे८ रामे ९ गुत्ते १० एमेए दसआहिया ॥८॥ दीहदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहा-चंदे १ सूरिए २ सुक्के ३ य सिरिदेवी ४ पमावई ५ दोक्समुद्दोववत्ती ६ बहपुत्ती ७ मंदरेइय ८ थेरे संमूयविजए ८ पम्ह ऊसासनोसासे १० ॥ ८॥ संखेवियदसाणं दस अज्झयणा पण्णत्ता, तं जहाखुड्डिया विमाणपविमत्ती १ महल्लिया विमाणपविभत्ती २ अंगचूलिया३वंगचूलिया ४ विवाहचूलिया ५अरुणोक्वाए ६ वरुणावे. वाए ७ गहलोववाए ८ वेलंधरोपवाए ६ वेसमणोपचाए १०॥सू०६१।। छाया-दश दशाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-कर्मविपाकदशाः१ उपासकदशाः२ अन्तकृद्दशाः ३ अनुत्तरोपपातिकदशाः ४ आचारदशाः ५ प्रश्नव्याकरणदशाः ६ बन्धदशाः ७ द्विगृद्धिदशाः८ दीर्घदशा:९ संक्षेपिकदशाः१०। कर्मविपाकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मृगापुत्रः १ उज्झितकः २ अभग्नः ३ शकटे तिचापरे ४ बृहस्पतिः ५ नन्दिषेणः ६। शौपंदतः ७ उदुम्बरः ८ देवदताः९ अजूश्च १० ॥१॥ उपासकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-आनन्दः १ कामदेवश्च २
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #641

६१२
स्यानाङ्गसूत्रे गाथापतिचुलनीपिता ३। सुरादेवः ४ क्षुद्रशतकः ५ गाथापतिकुण्डकौलिकः ६॥ सहालपुत्रः ७ महाशतकः ८ नन्दिनीपिता ९ शालेयिकापिता १० ॥२॥ अन्तकृतदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-गौतमः १ समुद्रः २ सागरः ३ गम्भीरश्चैव ४ भवति स्तिमितश्च ५। अवलः ६ काम्पिल्यः ७ खलु अक्षोभः ८ प्रसेनजिद् ९ विष्णुः ॥३॥ अनुत्तरोपपातिकदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ऋषिदासश्च १ धन्यश्च २ सुनक्षत्रश्च ३ आख्यातः । पेल्लको ४ रामपुत्रश्च ५ चन्द्रिकः ६ पुष्टिमातृकः ७॥१॥ पेढालपुत्रः अनगारः ८ नवमः पोटिलोऽपि १ च । वेहल्लो १० दशम उक्तः इमे च दश आख्याताः ॥२॥४॥ आचारदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-विंशतिरसमाधिस्थानानि १, एकविंशतिशवला: २ त्रयस्त्रिंशत् आशातनाः ३ अष्टविधा गणिसंपत् ४ दश चित्तसमाधिस्थानानि ५ एकादश उपासकपतिमाः ६ द्वादशभिक्षुपतिमाः ७ पर्यु. षणाकल्पः ८ त्रिंशद् मोहनीयस्थानानि ९ आयतिस्थानानि १० ॥ ५॥ प्रश्नन्याकरणदशानां दश अध्ययनानि प्रजातानि, तद्यथा-उपमा १ संख्या २ ऋषिभाषितानि ३ आचार्यमाषितानि ४ महावीरभाषितानि ५ क्षोमकप्रश्नाः ६ कोमलपना ७ आदर्शप्रश्नाः ८ अङ्गुष्ठप्रश्नाः ९ चाहुपश्नाः १० ॥६॥ बन्धदशानां दश अध्ययनानि प्रजातानि, तद्यथा-बन्धश्च १ मोक्षश्च २ देवर्दिः ३ दशारमण्डलम् ४ अपि च आचार्यविपतिपत्तिः ५ उपाध्यायविपत्तिपत्तिः ६ भावना ७ विमुक्तिः ८ सातं ९ कर्मः १० ॥७॥ द्विगृद्धिदशानां दश अध्यय. नानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-वातः १ विवातः २ उपवातः ३ सुक्षिप्तं कृत्स्नं ४ द्विचत्वारिंशत् स्वप्नाः ६ त्रिशद महास्वप्नाः ६ द्वासप्ततिः सवेस्वप्नाः ७ हारो ८ रामो ९ गुप्तः १०, एवमेतानि दश आख्यातानि || ८॥ दीर्घदशानां दश अध्ययनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-चन्द्रः १ सूर्यः २ शुक्रश्च ३ श्रीदेवो ४ प्रभावती ५ द्वीपसमुद्रोपपत्तिः बहुपुत्री ७ मन्दर इति च ८ स्थविरः सम्भूतविजयः ९ पक्ष्मोच्यासनिःश्वासम् १० ॥९॥ संक्षेपिकदशानां दश अध्यपनानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-क्षुद्रिका विमानप्रविभक्तिः १ महती विमानपविमक्तिः २ अङ्गचूलिका ३ चक्रचूलिका ४ विवाहचूलिका ६ अरुणोपपातः ६, वरुणोपपातः ७ गरुडोपपातः ८ वेलन्धरोपपातः ९ पैश्रवणोपपातः १० ॥सू०६१ ॥
सर्वज्ञ जिन दश प्रकारके भावोंको सर्व भावसे जानते देखते हैं, ऐसा तो कह दिया गया है अब उन सर्वज्ञ जिनने जिन परोक्षार्थ प्रका
આગલા સૂત્રમાં એવું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે કે સર્વજ્ઞ જિન (કેવળજ્ઞાની) દસ પ્રકારનાં ઉપર્યુકતભાને સાક્ષાત્ રૂપે જાણે છે અને દેખે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #642

सुघाटीका स्था०१० सू०६१ जिनप्रणीतपरोक्षार्थप्रदर्शक श्रुतविशेषनिरूपणम् ६१३
टीका-दस दसाओ' इत्यादि
दशाः-दशाध्ययनयुक्तत्वाद् दशायाः अवस्थायाः प्रतिपादकत्वाद् दशाःशास्त्रविशेषाः दश प्रज्ञप्ताः तद्यथा-कर्मविपाकदशा उपासकदशा-इत्यादि । तत्रकर्मविपाकदशाः-कर्मणः अशुभस्य कर्मणो यो विपाका परिणामः-फलं, तत्पतिपादिकाः दशाः । अत्र कर्मविपाकदशाशब्देन दुःखविपाफरूपः प्रथमश्रुतस्कन्ध एवं गृह्यते, तस्याध्ययनानामेवात्र वक्ष्यमाणत्यादिति ११ उपासकदशा:-उपासकाः श्रमणोपासकाः-श्रावका इति यावत् , तदनुष्ठेयक्रियाकदम्बप्रतिपादिका. शक श्रुत विशेषोंका प्रणयन-रचना किया गया है उन्हें सूत्रकार दशअध्ययन रूप दश स्थानसे प्रकट करते हैं___ "दस दसाओ पण्णत्ताओ" इत्यादि ॥ सूत्र ६१ ॥
टीकार्थ-दशा शब्दसे यहां शास्त्र विशेष गृहीत किये गयेहैं, क्योंकि वे दश अध्ययनोंसे युक्त हैं, और दशा-अवस्थाओंके प्रतिपादक हैं वे इस प्रकार से हैं-कर्म विपाक दशा १, उपासक दशा २, अन्तकृत दशा ३, अनुत्तरोपपातिक दशा ४, आचार दशा ५, प्रश्न व्याकरण दशा ६, बन्ध दशा ७, दिगृद्धि दशा ८, दीर्घ दशा९ एवं संक्षेपिक दशा १०।।
अशुभ कर्मके फलको प्रतिपादन करनेवाली जो दशाएँ हैं वे कर्मविपाक दशा है, यहां कर्मविपाक दशा शब्दसे दुःखविपाक रूप प्रथम श्रुतस्कन्धही गृहीत हुआ है, क्योंकि यहां उसके अध्ययन ही कहे जायेंगे, उपासक दशा-श्रमणोपासक श्रावक उपासक कहे गये हैं. તે સર્વજ્ઞ જિનેન્દ્રોએ જે પરોક્ષાર્થ પ્રકાશક કૃતવિશેષેની રચના કરી છે, તેમને સૂત્રકાર દશાધ્યયનરૂપ દાસ સ્થાને દ્વારા પ્રકટ કરે છે–
"दस दसाओ पण्णत्ताओ" त्या-(सू. ६१) ટીકાઈ–“દશા આ પદ દ્વારા અહી અમુક શાસ્ત્રવિશેને ગ્રહણ કરવામાં આવેલા છે, કારણ કે તેઓ દસ અધ્યયનેથી યુકત છે અને દશા (અવસ્થાઓ)નું પ્રતિપાદન કરે છે. તે દસ શાસ્ત્રોનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે–(૧) કર્મવિપાકદશા, (२) GHAI, (3) सन्त६२॥, (४) अनुत्त।५५ति , (५) मायाशा, (6)५०या४२८५४ा, (७) मन्या , विदिशा, (4) ६भने (१०) सपिशा.
અશુભ કર્મના ફલનું પ્રતિપાદન કરનારી જે દશાઓ છે તેમને કર્મવિ५३६॥ ३ छ. सही “ भविपाशा" पद द्वारा पवि५॥३५ प्रथम શ્રતસ્કંધ જ ગ્રહણ કરવામાં આવ્યો છે, કારણ કે તેમાં તેના અધ્યયને જ કહેવામાં આવ્યા છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #643

६१४
स्थानाङ्गसूत्रे
"
दशा २| इति २ । अन्तकृत दशाः - अन्तः = आयुषोऽवसानसमये केवलं प्राप्य धर्मदेशनामदचैव कर्मणां तत्फलभूतस्य संसारस्य च नाशः कृतो यैस्तेऽन्तकृताः, तचरित्रप्रतिपादिका दशा इति ३। अनुत्तरोपपातिकदशाः - नास्ति उत्तरः = उत्कृ धृतर:- प्रधान उपपातो यस्मात् सोऽनुत्तरोपपातः = सर्वार्थसिद्धादिषु पञ्चसु विमानेषूपपात इत्यर्थः स विद्यते येषां तेऽनुत्तरोपपातिकाः, तत्प्रतिबद्धकथाप्रतिपादिका दशा इति || ४ || आचारदशाः - आचारो = ज्ञानाचारादिः पञ्चविधः, तत्प्रतिपादिका दशाः - दशाश्रुतस्कन्ध इति रूढाः || ५ || प्रश्नव्याकरणदशा:इन श्रावकों द्वारा करने योग्य क्रियाओंके प्रतिपादक जो दशा हैं वे श्रमणोपासक दशा हैं २, अन्तःकृत दशा - अन्त में- आयुके अवसान के समय में केवलज्ञानको प्राप्त कर के धर्मदेशना दिये बिना ही जिन्होंने कर्मों का एवं कर्मों के फलभूत संसारका नाश कर दियाहै वे अन्तकृत हैं इनके चरित्रका प्रतिपादन करनेवाली जो दशाएँहें वे अन्तकृत दशा ३, अनुत्त रोपपातिक दशा - जिस उपपात से उत्कृष्टतर उपपात और कोई नहीं होता है वह अनुत्तरोपपात है, ऐसा वह उपपात सर्वार्थसिद्ध आदि पांच विमानोंमें होता है, यह अनुत्तरोपपात जिनके होता है वे अनुत्तरोपपातिक हैं। इनके सम्बन्धकी कथाको प्रतिपादन करने वाली जो दशाएँ हैं वे अनुत्तरोपपातिक दशा हैं ४ |
आचारदशा - ज्ञानाचार आदिके भेदसे आचार पांच प्रकारका
ઉપાસકદશા-શ્રમણેાપાસક શ્રાવકોને માટે અહીં ઉપાસક શબ્દના પ્રયાગ થયા છે તે શ્રમણે પાસકા દ્વારા કરવા ચૈાગ્ય અનુષ્ઠાના (ક્રિયા )નુ પ્રતિ. પાદન કરનાર જે દશા છે-જે શાસ્ત્ર છે તેનું નામ શ્રમણેાપાસકદશા છે
અન્તકૃતદશા-આયુષ્યના અન્તકાળે કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને ધ દેશના દીધા વિના જ જેમણે કર્મના અરે કર્માંના લસ્વરૂપ સંસારને અન્ત કરી દીધે છે, તેમને અન્તકૃત કહે છે. તેમના ચરિત્રનું પ્રતિપાદન કરનારી જે દશાએ છે તેમનુ નામ અન્તકૃતદશા છે.
અનુત્તરાષપાવિકદશા–જે ઉષપાત કરતાં વધારે સારા ઉત્પાત બીજો કોઇ ઢાતા નથી, તે ઉપપાતને અનુત્તર પપાત કહે છે, એવા તે ઉપપાત સર્વો સિદ્ધ આદિ પાંચ અનુત્તર વિમાનામાં થાય છે. જેમણે આ અનુત્તર ઉપપાત પ્રાપ્ત કર્યાં છે એવાં જીવાને અનુત્તરાપપાત્તિક કહે છે. એવા જીવા સબધીકથાનુ પ્રતિપાદન કરનારી જે દશાએ છે તેમને અનુત્તરે પપ્પાતિક દશાઓ કહે છે, આચારદશા–જ્ઞાનાચાર આદિના ભેદોથી આચાર પાંચ પ્રકારના કહ્યા છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #644

सुघाटीका स्था०१० सू०६१ जिनपणीतपरोक्षार्थप्रदर्शकश्रुतविशेषनिरूपणम् ६१५ प्रश्नाः-प्रच्छनानि, व्याकरणानि=उत्तराणि, तदुभयप्रतिपादिका दशा इति ॥६॥ बन्धदशाः-बन्धमोक्षादि प्रतिपादिका दशाः । बन्धाध्ययनस्य प्राथम्यात् अस्य सूत्रस्य वन्धदशाइति नाम बोध्यमिति ॥ ७ ॥ द्विगृदिदशाः-बातचिवातादिदशाध्ययनात्मिकाः ॥ ८॥ दीर्घदशा:-चन्द्रसूर्यायध्ययनामिकाः ॥९॥ तथासंक्षेपिकदशाः क्षुद्रिका विमानपविभक्तिरित्यादिदशाध्ययनामिका ॥१०॥ इति । एतासु दशसु दशासु बन्धदशा द्विगृद्धिदशादीर्घदशासंक्षेपिकदशाख्याश्चतस्रो दशा विच्छिन्ना इति । इत्थं दशदशानां नामान्यभिधाय सम्प्रति प्रत्येकदशानां दशाकहा गया हैं, इस आचारकी प्रतिपादक जो दशाएँ हैं वे आचार दशा हैं ५ इसे दशाश्रुतस्कन्ध भी कहा गया है, प्रश्न व्याकरण दशा-प्रश्न
और उत्तर इन दोनोंका कथन करनेवाली जो दशाएँ हैं वे प्रश्न व्याकरण दशा हैं ६।।
बन्धदशा-बन्ध, मोक्ष आदिकी प्रतिपादक जो दशाएँ हैं वे चन्ध दशाहै ७ इस सूत्रका जो बन्ध दशा ऐसा नामकरणहै, वह बन्धाध्ययनकी प्रथमताको लेकर है द्विगृद्धि दशा-यात विधात आदि १० अध्ययनोंसे यह सूत्र युक्त है दीर्घ दशा ९-चन्द्र सूर्य सम्बन्धी अध्ययनोंसे युक्त होने के कारण सूत्रका नाम दीर्घ दशा हुआ है, संक्षेपिक दशा १०-यह सूत्र क्षुद्रिका विमानप्रविभक्ति, इत्यादि १० अध्ययनोंवाला है इन १० दशाओं में से बन्ध दशा, द्विगृद्धि दशा, दीर्घ दशा एवं मंक्षेपिक दशा ये चार दशाएँ सूत्र विच्छिन्न हो गये हैं । इस प्रकारसे १० दशा આ આચારોનું પ્રતિપાદન કરનારી જે દશાઓ છે તેમને આચાદશા કહે છે. તેનું બીજું નામ દશાશ્રુતસ્કન્ધ પણ છે
પ્રવ્યાકરણ દશા-પ્રશ્ન અને ઉત્તર, આ બન્નેનું કથન કરનારી જે દશાએ છે, તેમને પ્રશ્નવ્યાકરણદશા કહે છે.
બન્ધદશા-બન્ધ, મોક્ષ આદિની પ્રતિપાદક જે દશાઓ છે તેમને બન્ય દશા કહે છે. આ સૂત્રનું “બદશા” નામ આપવાનું કારણ એ છે કે તે સૂત્રના પહેલા અધ્યયનનું નામ બંધ અધ્યયન છે.
દ્વિગુદ્ધિદશા-વાત, વિવાત આદિ દસ અધ્યયનેથી એ સૂત્રયુક્ત છે. દીર્ઘદશા–આ સૂત્રમાં ચન્દ્ર અને સૂર્ય વિષયક અધ્યયન છે
સંક્ષેપિકદશા–આ સૂત્ર મુદ્રિકા વિમાન પ્રવિભક્તિ આદિ દસ અધ્યયनाथी युक्त छ.
ઉપર્યુક્ત ૧૦ દશાઓ (સૂ)માંથી બન્ધદશા, દ્વિગુદ્ધિદશા, દીર્ઘદશા અને સંક્ષેપિકાદશા, આ ચાર દશાઓ (સૂત્રગ્રન્થ) વિચ્છિન્ન થઈ ગયેલ છે. આ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #645

स्थानाङ्गसूत्रे ध्ययनानि नामतः पाह-' कम्मविवागदसाणं' इत्यादि । तत्र-कर्मविपाकदशानां मृगापुत्र गोत्रासादीनि दशाध्ययनानि विज्ञेयानि । इमानि नामानि वाचनान्तरापेक्षया बोध्यानि । उपासकदशानाम् आनन्दादिगाथापतिचरित्रनिरद्धानि आनन्दादिनाम्ना प्रसिद्धानि दशाध्ययनानि विज्ञेयानीति ॥ २॥ अन्तकृतदशानां प्रथमवर्गे ' णमिमातंगे' इत्यादि नामधेयानि दशाध्ययनानि । वाचनान्तरापेक्षाण्येतान्यध्ययनानि विज्ञेयानीति ॥ २ ॥ अनुत्तरोपपातिकदशानां तृतीयवर्गे ऋषिदासधन्यादीनि दशाध्ययनानि प्रज्ञप्तानीति । वाचनान्तरापेक्षाण्येतानि विशे. यानीति ॥ ४ ॥ आचारदशानां दशाश्रुतस्कन्धदशानां विंशतिः असमाधिस्थानानि एकविंशतिः शबलाः ' इत्यादीनि दशाध्ययनानि विज्ञेयानीति ॥ ५ ॥ प्रश्नव्या.
ओंके सूत्रोंके नामोंका कथन करके अब सूत्रकार इन दशाओंमें से प्रत्येक दशाके १० अध्ययनोंके नाम कहते हैं-"कम्मविवागदसाणं" इत्यादि कर्मविपाकदशाके मृगपुत्र (मृगापुत्र)गोत्रासादिक आदि१० दश अध्ययन हैं ये नाम वाचनान्तरकी अपेक्षासे हैं,उपासक दशाके आनन्द आदि गाथापतिके चरित्रसे निबद्ध आनन्द आदि नामसे प्रसिद्ध १० अध्ययन है। अन्तकृत दशाके प्रथम वर्गमें "णमिमातंगे" इत्यादि । नामक १० दश अध्ययन हैं ये अध्ययन वाचनान्तरकी अपेक्षासे हैं ऐसा जानना चाहिये अनुत्तरोपपातिक दशाके तृतीय वर्गमें ऋषिदास, धन्य आदि १० अध्ययन कहे गये हैं । ये भी वाचनान्तरकी अपेक्षासे हैं । दशाश्रुतस्कन्ध रूप जो आचारदशा है उसके २० असमाधि स्थानके और २१ शवल आदि दशा प्रतिपादक १० अध्ययन हैं, प्रश्नव्याकरण दशाके उपमा પ્રકારે દશ દશાએ (સૂ)નાં નામનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર તે પ્રત્યેક દશાના દસ દસ અધ્યયનનાં નામ પ્રકટ કરે છે –
“कम्मविवागदसाणं" त्या
કર્મવિપાકદશાના મૃગપુત્ર, ગાત્રાસાદિક વિગેરે દસ અધ્યયને છે. આ નામે વાચનાતરની અપેક્ષાએ આપ્યાં છે. ઉપાસકદશાના આનંદ આદિ ગાથાપતિનું ચરિત્રનું નિરૂપણ કરનારા આનંદ આદિ નામના દસ અધ્યયન છે.
अन्ततशाना “णमिमातंगे" त्याहि नाना स अध्ययना छे. सा અધ્યયને વાચનાક્તરની અપેક્ષાએ સમજવાના છે, અનુત્તરપપાતિક દશાના તૃતીય વર્ગમાં ઋષિદાસ, ધન્ય આદિ દસ અધ્યયને કહ્યાં છે. આ અધ્યયને પણ વાચનાન્તરની અપેક્ષાએ કહૃાાં છે, એમ સમજવું. દશાશ્રુતસ્કન્વરૂપ છે આચારદશા છે તેના દસ અધ્યયન છે. તે અધ્યયનમાં ૨૦ અસમાધિસ્થાનનું અને ૨૧ શબલ આદિ દશાઓનું પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું છે. પ્રશ્નવ્યાકરણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #646

सुघा टीका स्था०१० स०६१ जिनप्रणीतपरोक्षार्थप्रदर्शकश्रुतावशेषनिरूपणम् ६१७ करणदशानाम् उपमासंख्यादीनि दशाध्ययनानि विज्ञेयानि । सम्मत्येतानि विच्छिनानि । प्रचलितमश्नव्याकरणदशासु पश्चास्रवद्वाराध्ययनानि पश्चसंघरद्वाराध्ययनानि च दृश्यन्ते इति ॥ ६ ॥बन्धदशानां बन्धमोक्षादीनि दशाध्ययनानि सन्ति । न चैतानि सम्पत्युपलभ्यन्ते । अतो बन्धदशानामशेषता प्राप्ता इति ।। ७ ॥ वातविवातादिदशाध्ययनामिका द्विगृद्धिदशा अपि विच्छिन्नत्वान्नामशेषतामेव प्राप्ता इति ॥ ८ ॥ तथा-चन्द्र-सूर्य-शुक्रादिदशाध्ययनात्मिका दीर्घदशा अपि विच्छिन्ना एव । तथाप्यासां कानिचिदध्ययनानि निरयावलिकासूत्रे दृश्यन्ते । तथाहिचन्द्र-सूर्य-शुक्र-बहपुत्रिकेति चत्वार्यध्ययनानि पुष्पितानामक तृतीयवर्गे दृश्यन्ते, श्रीदेवीनामकमध्ययनं तु पुष्पचूलिकानामके चतुर्थे वर्गे । अवशिष्टान्यध्ययनानि संख्या आदि १० दश अध्ययन हैं, इस समयमें ये विच्छिन्न हो गये हैं । प्रचलित प्रश्नव्याकरण दशामें पांच आस्रवद्वार अध्ययन और पांच संवरद्वार अध्ययन उपलब्ध हैं । बन्ध दशाके बन्ध मोक्ष आदि १० अध्ययन हैं। ये इस समय उपलब्ध नहीं हैं। केवल "वन्ध दशा" यह नाम ही नाम रह गया है । वात विवात आदि १० अध्ययन रूप दिगृद्धि दशा भी व्युच्छिन्न हो गई है, केवल इसका भी नाम रह गया है, चन्द्र सूर्य शुक्र आदि १० अध्ययन रूप दीर्घ दशा भी नष्ट हो गई है, फिर भी इसके कितनेक अध्ययन निरयावलिका सूत्र में देखने में आते हैं। जैसे-चन्द्र, सूर्य, शुक्र बहपुत्रिका ये चार अध्ययन पुष्पिता नामक तृतीय वर्गमें देखे जाते हैं, एवं श्रीदेवी नामका अध्ययन पुष्प चूलिका नामके चतुर्थ वर्गमें देखा जाताहै, परन्तु अवशिष्ट अध्यદશાના ઉપમા, સંખ્યા આદિ દસ અધ્યયન છે હાલમાં તે અધ્યયને વિચ્છિન્ન થઈ ગયેલા હેવાથી અપ્રાપ્ય છે. પરંતુ પ્રચલિત પ્રવ્યાકરણદશામાં પાંચ આસ્રવ દ્વાર અધ્યયન અને પાંચ સંવર દ્વારા અધ્યયને ઉપલબ્ધ છે. અન્યદશાના બધ, મેક્ષ આદિ દસ અધ્યયનો છે. આ અધ્યયન વિચ્છિન્ન થઈ ગયા હોવાથી “બન્ધદશા” આ નામ સિવાયનું તેમાં પ્રતિપાદિત કોઈ પણ સાહિત્ય ઉપલબ્ધ નથી. વાત, વિવાત આદિ દસ અધ્યયનો યુકત દ્વિગૃદ્ધિદશા નામનું સૂત્ર પણ વિચ્છિન્ન થઈ ગયું છે અને તેનું નામ માત્ર જ રહી ગયું છે. ચન્દ્ર, સૂર્ય, શુક આદિ દસ અધ્યયનેથી યુકત દીર્ઘદશા નામનું સૂત્ર પણ વિચ્છિન્ન થઈ ગયું છે, પરંતુ તેના કેટલાક અધ્યયન નિરયાવલિકા સૂત્રમાં लेवा भणे छ. म है-यन्द्र, सूर्य, शु, मत्रिी , मा २.२ अध्ययन પુષ્મિતા નામના ત્રીજા વર્ગમાં જોવા મળે છે, આઅને શ્રીદેવી નામનું અધ્યયન પુ૫ચૂલિકા નામના ચોથા વર્ગમાં જોવા મળે છે, પરંતુ બાકીના અધ્યયન
स्था -७८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #647

स्थानाङ्गसूत्रे तु न यवाऽप्युपलभ्यन्ते इति ॥ ९॥ तथा-'क्षुद्रिका विमानपविभक्तिः १ महती विमानमविभक्तिः २ ' इत्यादिदशाध्ययनामिकाः संक्षेपिकदशा अपि विच्छिन्नत्वानोपलभ्यन्ते इति । १०॥ सू० ६१॥
ईदृशं च श्रुतं कालविशेष एव भवतीति कालविशेषमाह
मूलम् -दस सागरकोडाकोडीओ कालो उस्सप्पणीए, दस सागरकोडाकोडीओ कालो ओसप्पणीए । सू० ६२ ॥
छाया--दशसागरकोटीकोटिकः कालः उत्सर्पिण्याः, दशसागरकोटीकोटिकः कालः अवसपिण्याः ॥ सू० ६२ ।।
टीका-'दससागर' इत्यादि
उत्सपिण्याः कालः दशसागरकोटीकोटिप्रमाणः । एवमेव अवसर्पिण्या अपि बोध्य इति ॥ स० ६२ ॥ ____ उपाधिवशायथा कालद्रव्यस्य मेदा भवन्ति, एवमेवोपाधिवशाद् नारकादिजीवद्रव्याणामपि भेदा भवन्तीति दर्शयितुमाह--
मूलम्-दसविहा नेरइया पण्णता, तं जहा-अणंतरोवयनोंकी उपलब्धि कहीं पर भी नहीं है क्षुद्रिकाविमानप्रविभक्ति १ महती विमानप्रविभक्ति २, इत्यादि रूप १० अध्ययनोंवाली संक्षेपिक दशा भी विच्छिन्न हो गईहै, अतः उसकी भी उपलब्धि नहीं है सू.६१॥
ऐसा श्रुतकाल विशेषमें ही होता है, अतः अब सूत्रकार काल विशेषका कथन करते हैं___ "दस सागरकोडा कोडीआ कालो" इत्यादि ॥ सूत्र ६२ ॥ टीकार्थ-उत्सर्पिणी काल १० सागरोपमकोटी कोटि प्रमाण कहा गयाहै, इसीसे अवसर्पिणी काल भी जानना चाहिये ॥ सू. ६२ ॥ અપ્રાપ્ય છે. શુદ્રિક વિમાનવિભકિત, મહતી વિમાન પ્રવિભક્તિ, ઈત્યાદિ દસ અધ્ય યોથી યુક્ત સંક્ષેપિકદશા નામનું સૂત્ર પણ વિચ્છિન્ન થઈ ગયેલું હોવાથી माय गाय छ. ॥ सू. ११॥
આગલા સૂત્રમાં મૃતની વાત કરી. શ્રતને કાળવિશેષમાં જ સદૂભાવ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કાળવિશેષનું કથન કરે છે. ____“दस सागरकोडाकोडीओ कालो" त्याहि-(सू १२)
ટીકાથ-ઉત્સર્પિણીકાળનું દસ સાગરેપમોટીકેટીનું પ્રમાણ કહ્યું છે. એટલું જ પ્રમાણ અવસર્પિણીકાળનું પણ સમજવું કે સૂ૬૨ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #648

सुघा टीका स्था० १० सू० ६३ नारकादि जीवद्रव्यभेदनिरूपणम् ६१९ वन्ना १, परंपरोक्वन्ना २ अणंतरावगाढा ३ परंपरावगाढा ४ अणंतराहारगा ५ परंपराहारगा ६ अणंतरपज्जत्ता ७ परंपरपज्जत्ता ८ चरिमा ९ अचरिम। १०। एवं जाव वेमाणिया ॥१॥ चउत्थीए णं पंकप्पभाए पुढवीए दस निरयावाससयसहस्सा पण्णत्ता ॥२॥ रयणप्पभाए पुढवीए जहन्ने] नेरइयाणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता ॥३॥ चउत्थीए णं पंकप्पभाए पुढवीए उक्कोसेणं नेरइयाणं दससागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता ॥४॥ पंचमाए णं धूमप्पभाए पुढवीए जहन्नेणं नेरइयाणं दस सागरोवमाई टिई पण्णत्ता ॥ ५॥ असुरकुमाराणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई ठिई पपणत्ता ॥६॥ एवं जाव थाणयकुमाराणं ॥७॥ बायरवणस्सइकाइयाणं उक्कोसणं दस चाससहस्साइं ठिई पण्णत्ता ॥८॥ वाणमंतरदेवाणं जहन्नेणं दसवाससहस्साई ठिई पण्णत्ता ॥ ९॥ बंभलोगे कप्पे उक्कोसेणं देवाणं दससागरोवमाइं ठिई पण्णता ॥ १०॥ लंतए कप्पे देवाणं जहन्नेणं दस सागरोवमाइं ठिई पण्णत्ता। ११ ॥सू०६३।।
छाया-दशविधा नैरयिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-अनन्तरोपपन्नाः १ परम्परोपपन्नाः २ अनन्तरावगाढाः ३ परम्परावगाढाः ४ अनन्तराहारकाः ५ परम्परा. हारकाः ६ अनन्तरपर्याप्ताः ७ परम्परपर्याप्ताः ८ चरमाः ९ अचरमाः १०) एवं यावद् वैमानिकाः ॥१॥ चतुर्थ्यां खलु पङ्कप्रभायां पृथिव्यां दश निरयावासशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ॥२॥ रत्नप्रमायां पृथिव्यां जघन्येन नैरयिकाणां दश. वर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥३॥ चतुर्या खलु पङ्कप्रभायां पृथिव्याम उत्कर्षण नैरयिकाणां दश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ।। ४ ।। पश्चम्यां खलु धूमपभायां पृथिव्यां जघन्येन नैरयिकाणां दश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ ५ ॥ असुरकुमाराणां जघन्येन दश वर्ष सहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ ६ ॥ एवं
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #649

६२०
स्थानाङ्गसूत्रे यावत् स्तनितकमाराणाम् ॥७। चादरवनम्पतिकायिकानाम् उत्कर्षेण दश वर्षसहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ ८॥ व्यन्तरदेवानां जघन्येन दशवर्ष सहस्राणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ ९॥ ब्रह्मलोके कल्पे उत्कर्षेण देवानां दश सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ॥ १० ॥ लान्तके कल्पे देवानां जघन्येन दा सागरोपमाणि स्थितिः प्रज्ञप्ता ११॥२०६३ ॥
टोका-'दसविहा' इत्यादि
नैरयिकाः नारका दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-'अनन्तरोपपन्ना' इत्यादि। नत्र-अनन्तरोपपन्नाः-न विद्यते अन्तरं व्यवधानमस्येति अनन्तरः अन्यवहितःवर्तमानः समयः, तत्र उपपन्नाः सबोजाता इत्यर्थः । येषां नैरयिकाणामेकोऽप्युत्पत्तिसमयो नातिक्रान्तस्ते नैरयिका अनन्तरोपपन्ना इति भावः ॥ १ ॥ तथा___ उपधिके वशसे जिस प्रकार काल द्रव्यके भेद होते हैं, इसी प्रकारसे उपधिके वशसे नारकादि जीवद्रव्योंके भी भेद होते हैं, यही पात अब सूत्रकार प्रकट करतेहैं-"दसविहा नेरइया पण्णता" इत्यादि ॥सूत्र६३॥
टीकार्थ-नारक जीव १० प्रकारके कहे गयेहैं-जैसे-अनन्तरोपपन्न १, परम्परोपपन्न २ अनन्तराचगाढ ३, परम्परावगाढ ४ अनन्तराहारक ५, परम्पराहारक ६, अनन्तरपर्याप्त ७ परम्परपर्याप्त ८ चरम ९, और
अचरम १०
इनमें सद्योजात-उसी समय-उत्पन्न हुए जो नारक हैं वे अनन्त. रोपपन्न हैं अन्तर नाम व्यवधानका है, जिसका व्यवधान नहीं है वह अनन्तरहै, ऐसा अनन्तर वर्तमान समय रूप होता है, इस वर्तमान समयमें जो उत्पन्न हुए हैं ये अनन्तरोपपन्न नैरयिक हैं । अर्थात् जिन
ઉપધિને આધારે જેમ કાળદ્રવ્યના ભેદ પડે છે, એ જ પ્રમાણે ઉપધિને આધારે નારકાદિ જીવના પણ ભેદ પડે છે. એજ વાત હવે સૂત્રકાર પ્રકટ કરે છે
__ " दसविहा नेरइया पण्णत्ता"-(सू. १३) ટીકાર્થ–નારક જીવન નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર કહ્યા છે– (૧) અનન્તરો૫૫ન, (२) ५२२५२।५५न, (3) अनन्तराषाढ, (४) ५२००५२॥4॥८, (५) मनन्त। डा२४, (6) ५२२५२।७।२३, (७) मनन्त२५/४, (८) ५२२५२५र्यात, (6) यरम भने (10) अयम,
જે નારકે સોજાત-આ સમયે જ નારક રૂપે ઉત્પન્ન થયેલા છે તેમને અનન્ત૫૫ન્ન નારકે કહે છે અન્તર એટલે સમયનું વ્યવધાન જેને લાગુ પડયું હોતું નથી તેને અનન્તર કહે છે. એવું અનન્તર વર્તમાન સમયરૂપ હોય છે. તેથી આ વર્તમાન સમયમાં જ જેઓ ઉત્પન્ન થાય છે તેમને અનન્ત૫૫ન
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #650

सुधा टीका स्था०१० सू०६२ नारकादि जीवद्रव्य मेदनिरूपणम् ६२१ परम्परोपपन्नाः-अतीतद्वयादिसमयोत्पत्तिका नारका इत्यर्थः । येपामुत्पतौ द्वया. दिसमया व्यतीतास्तथाविधा नारकाः परम्परोपपन्ना इति भावः ॥२॥ इदं भेदद्वयं कालकृतं बोध्यम् । तथा-अनन्तरावगाढा:-अनन्तरेषु-अव्यवहितक्षेत्रमदे. शेषु अवगाढा अवगाहनावन्तो नैयिकाः । अथवा-अनन्तरावगाढाः प्रथमसमये क्षेत्रपदेशेष्ववगाढ़ा नरयिकाः ॥ ३ ॥ तथा-परम्परावगाढाः-परम्परेषु व्यवहित क्षेत्रप्रदेशेषु अवगाहनावन्तो नैरयिकाः । अथवा-द्वयादिसमयव्यवधानेन क्षेत्रप्रदेशेषु अवगाहनावन्त इति ॥ ४ ॥ इदं भेदद्वयं क्षेत्रकृतम् । तथा-अनन्तराहारकाःअनन्तरान्-अव्यवहितान् जीवप्रदेशेराक्रान्तान् स्पृष्टान् वा पुगलान् आहारयन्ति नारकोंका एक भी उत्पत्ति समय अमी अतिक्रान्त नहीं हुआ है, जो ठीक वर्तमान समयमें नहीं मोजूद हैं, ऐसे वे नारक यहां अनन्तर समयोपपन्न कहे गये हैं १, परम्परोपपन्नक -जिन नारकोंकी उत्पत्तिमें दो आदि समय निकल चुके हैं, ऐसे नारक परम्परोपपन्न हैं । ये दो भेद कालकृत हैं २, अनन्तरावगाढ-जो नारक अव्यवहित क्षेत्र प्रदे. शोंमें अवगोहनावाले हैं, ऐसे वे नारक अनन्तरावगाढ हैं । अथवा प्रथम समयमें जो क्षेत्र प्रदेशों में अवगाढ हैं वे नैरयिक अनन्तरावगाद हैं। जो नैरयिक व्यवहित क्षेत्र प्रदेशोंमें अवगाढ हैं अवगाहनाचाले हैंचे नैरपिक परम्परावगाढ हैं ।। ___ अथवा-दिआदि समयके व्यवधानसे जो क्षेत्र प्रदेशों में अवगाहनावाले हैं वे परम्परावगाढ हैं। ये दो भेद क्षेत्रकृत हैं। अनन्तराहारकકહે છે. એટલે કે જે નારકોને ઉત્પન્ન થયા બાદ એક પણ સમય વ્યતીત થઈ ગયે નથી–જેઓ બરાબર આ સમયે જ ત્યાં ઉત્પન્ન થયા છે, એવા નારકેને અનન્તર૫૫નક નારકે કહે છે.
પરમ્પરો૫૫ન–જે નારકેને નારક રૂપે ઉત્પન્ન થયાને બે આદિ સમય વ્યતીત થઈ ગયા છે તે નારકોને પરસ્પરોપપન કહે છે. આ બન્ને કાળ કૃત ભેદો છે.
અનન્તરાવગાઢ-જે નારકે અવ્યવહિત ક્ષેત્રપ્રદેશોમાં અવગાહનાવાળા છે, તે નારકોને અનન્તરાવગાઢ કહે છે. અથવા-પ્રથમ સમયમાં જે નારકે ક્ષેત્રપ્રદેશોમાં અવગાઢ છે તે નારકોને અનન્તરાવગાઢ છે કહે છે.
પરમ્પરાવગાઢ–જે નારકોને પરમ્પરાવગાઢ (અવગાહનાવાળા) છે, તે નારકોને પરસ્પરાવગાઢ કહે છે. અથવા બે આદિ સમયના વ્યવધાનથી જે નારકે ક્ષેત્રપ્રદેશમાં અવગાહનાવાળા છે, તે નારકને પરમપરાવગાહ કહે છે, ત્રીજો અને ચે ભેદ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ પાડવામાં આવ્યું છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #651

६२२
स्थानाङ्गसूत्रे
ये ते तथा । अथवा - प्रथमसमये ये पुद्गलानाहारयन्ति तेऽनन्तराहारकाः ||५|| तथा-परम्पराहारकाः-परम्परान् = पूर्वव्यवहितान् जीवप्रदेशागतान् पुद्गलानाहारयन्ति ये ते तथा । अथवा द्वयादिसमयव्यवधानेन जीवमदेशागतान् पुगलानाहारयन्ति ये ते तथा ॥ ६ ॥ इदं भेदद्वयं द्रव्यकृतम् । तथा-अनन्तर पर्याप्ताःन विद्यते अन्तरं वघानं पर्याप्तत्वे येषां तेऽनन्तराः, ते च ते पर्याप्ताश्चेति तथा । प्रथमसमयपर्यातका इत्यर्थः ॥ ७ ॥ तथा परम्परपर्याप्ताः- द्वयादिसमयपर्याप्ता इत्यर्थः ॥ ८ ॥ इदं भेदद्वयं भावकृतम् । पर्याप्ते भवत्यादिति । तथा - चरमाः = अन्तिममविका नारकाः । ये नरकान्निर्गताः सन्तो न पुनर्नारिका जो नैरयिक जीव प्रदेशोंले आक्रान्त अथवा स्पृष्ट- अव्यवहित पुगलोंका आहार करते हैं वे अनन्तराहारक हैं । अथवा - प्रथम समयमें जो नैरधिक पुगलका आहार करते हैं वे अनन्तराहारक हैं । ५ । परम्पराहारक- पूर्वमें व्यवहित हुए ऐसे जीवप्रदेशागत पुगलोंका जो नैरधिक आहार करते हैं वे अथवा - द्वि आदि समयके व्यवधान से जीवप्रदेशागत पुद्गलों का जो आहार करते हैं वे परम्पराहारक नैरधिक हैं | ६ | ये दो भेद द्रव्यकृत हैं । अनन्तरपर्याप्तक- जिन्हें पर्याप्त होने में कोई व्यवधान - अन्तर नहीं है ऐसे प्रथम समय में पर्याप्त हुए नैरयिक जीव अनन्तर पर्याप्त हैं | ७| परम्परपर्याप्त जो दोआदि समयोंमें पर्याप्त होते हैं वे परम्पर पर्याप्त हैं- ये दो भेद भावकृत हैं । ८। जो चरम नैरयिक नरक से
અનન્તાહારક–જે નારકે જીવપ્રદેશેાથી આક્રાન્ત અથવા જીવપ્રદેશની સાથે પૃષ્ઠ એવાં અવ્યવહિત પુદ્ગલેાના આહાર કરે છે તે નારકાને અનન્તરાહારક કહે છે. અથવા જે નારકેા પ્રથમ સમયમાં પુદ્ગલાના આહાર કરે છે, તે નારકને અનન્તરાહારક કહે છે.
પરમ્પરાહારક-પૂર્વી વ્યવહિત થયેલાં જીવપ્રદેશાગત પુદ્ગલાના જે નારકા આહાર કરે છે તે નારાને પરસ્પરાહારક કહે છે. અથવા એ આદિ સમયના વ્યવધાન બાદ એ આદિ સમય વ્યતીત થઈ ગયા બાદ-જીવપ્રદેશાગત પુદ્દગલાને જે નારકો આહાર કરે છે, તે નારકેાને પરમ્પરાહારક કહે છે. આ બન્ને ભેદ્દે દ્રવ્યકૃત ભેદો છે.
અનન્તર પર્યાપ્ત જેનારકાને પપ્ત થવામાં કોઈ પણ વ્યવધાન ( સમયનુ અંતર) પડતું નથી એવા પ્રથમ સમયમાં પર્યાસ બનેલા નારક જીવાને અનન્તર પર્યાપ્ત કહે છે.
પરસ્પરપર્યાપ્ત–જે નારકા એ આદિ સમય વ્યતીત થયા બાદ પર્યાપ્ત થાય છે તેમને પર પરપર્યાસ કહે છે. આ બન્ને ભેદ ભાવકૃત છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #652

सुधा टीका स्था० १० सू० ६३ नारकादि जीवद्रव्यमेद निरूपणम्
६२३
भविष्यन्ति ते जीवा इति भावः ।। ९ ।। तथा - अचरमाः - अग्रेऽपि नारकत्वेनोत्पत्स्यमानाः ॥ १० ॥ एतद् भेदद्वयमपि भावकृतम्, चरमाचरमत्ययोर्जीवपर्यायत्वादिति ॥ १ ॥ इति चतुर्विंशतिदण्ड कस्थमथमभेदस्य दश भेदा उक्ताः । एवमेव नरकातिरिक्तानां चतुर्विंशतिदण्डकस्थानां त्रयोविंशतिसंख्यकानां जीव भेदानां प्रत्येकम् अनन्तरोपपन्नादिका दश भेदाः स्वयमूहनीयाः । एतदेव सूचयितुमाह-' एवं निरंतरं जाव चेमाणियाणं ' इति ॥ २ ॥ चतुर्विंशतिदण्डकस्थनिकलकर पुनः नैरधिक नहीं होते हैं वे और अचरम-जो नरकसे निकलकर पुनः नारक होनेवाले होते हैं, क्रमशः चरम और अचरम नैरयिक हैं। ये दो भेद भी भावकृत होते हैं। क्योंकि चरमता और अचरमता ये जीवकी पर्याय रूप होती हैं इस प्रकार से चतुर्विंशति दण्डकस्थ प्रथम भेदके ये १० भेद कहे हैं, सो इसी तरहसे १० भेद और भी चतुर्विंशति दण्डकस्थ में २३ जीव भेदों में से प्रत्येक भेद कह लेना चाहिये यही बात " एवं निरंतरं जाव वैमाणियाणं " इत्यादि सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है || २ ||
इस प्रकार से चतुर्विंशति दण्डकस्थ नारक जीवके भेद कहे सो अब सूत्रकार इसी प्रसङ्गसे नैरथिकोंके निवासस्थान भूत जो नारकाबास हैं उनका कथन १० स्थानक रूपसे कहते हैं
" चडत्थीएणं " इत्यादि - चौथी पङ्कप्रभा पृथिवी में १० लाख निरयावास कहे गये हैं । रत्नप्रभा पृथिवीमें जघन्यसे नैरयिकोंकी १० ચરમ નારક–જે નારકા નરકગતિમાંથી નીકળ્યા બાદ ફરી નરકગતિમાં જતા નથી તેમને ચરમ નારકા કહે છે.
અચરમનારક–જે નારકા નરકમાંથી નીકળીને ફરી નરકતિમાં ઉત્પન્ન થવાના હાય છે તેમને અચરમનારકા કહે છે. આ બન્ને ભેદ પણ ભાવકૃત છે, કારણ કે ચરમતા અને અચરમતા, આ બન્ને જીવની પર્યાયરૂપ હોય છે. આ પ્રકારે દંડમાંથી પહેલા દંડકના જીવેાના ભેદોનું કથન કરીને હવે બાકીના २३ 'उना लेहोनुं सूत्रार उथन पुरे ते - " एवं निरंतर वैमाणियाणं " त्याहि ~~આ સૂત્રપાઠ દ્વારા સૂત્રકારે એ વાત પ્રકટ કરી છે. વૈમાનિકે પર્યન્તના ખાકીના ૨૩ દડકાના જીવેાના પણ નારકાના જેવા જ દસ દસ પ્રકાર સમજવે. આ પ્રકારે ૨૪ દંડકના નારકાદિ જીવાના ભેદૅાનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર નારકાના નિવાસસ્થાનરૂપ જે નરકાવાસ છે તેમનું દસ સ્થાનકરૂપે કથન કરે છે
" चउत्थीपणं ” त्याहि
ચેાથી પ’પ્રભા નામની નરકમાં દસ લાખ નિયાવા સે। કહ્યા છે. પહેલી
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #653

६२४
स्थानाङ्गसूत्रे
नारकजीयस्य दश भेदा उक्ताः, अतः प्रसङ्गतस्तन्निवासस्थानभूतान् नरकावासान् दशस्थानानुपातित्वेनाह-' चउत्थीए णं' इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा ।। सू० ६३ ।।
अनन्तरस्त्रे लान्तकदेवानां स्थितिरुक्ता । लान्तकदेवाश्च प्राप्तभद्रा भवन्तीति भद्रकारिकर्मणां कारणान्याह___ मूलम्-दसहि ठाणेहिं जीया आगमेसिभदत्ताए कम्म पगरेति, तं जहा-अणियाणयाए १ दिद्विसंपन्नयाए ३ जोगवाहियत्ताए ३ खतिखमणयाए ४ जिइंदिययाए ५ अमाइल्लयाए ६ अपासत्थयाए ७ सुसामण्णयाए ८ परयणवच्छल्लयाए ९ पवयण उभाषणयाए १० ॥ सू० ६४॥
छाया-दशभिः स्थानः जीयाः आगमिष्यद्भद्रतायै कर्मप्रकुर्वन्ति, तद्यथाअनिदानतया १ दृष्टिसम्पन्नतया २ योगवाहिकतया ३ क्षान्तिक्षमणतया ४ हजार वर्ष की जघन्य स्थिति कही गई है, चतुर्थ पङ्कप्रभापृथिवीमें उत्कृष्टसे नरयिकोंकी १० सागरोपमकी स्थिति कही गई है, पांचवी धूमप्रभा पृथिवीमें जघन्यसे नैरयिकों की स्थिति १० सागरोपमकी कही गई है। असुरकुमारोंकी स्थिति जघन्यसे १० हजार वर्ष की कही गई है, इसी प्रकारसे यायत् स्तनितकुमारोंकी स्थिति भी जाननी चाहिये। ___ बादर वनस्पतिकायिकोंकी स्थिति उत्कृष्टसे १० हजार वर्षकी कही गई है, ब्रह्मलोककल्पमें देवोंकी उत्कृष्ट स्थिति १० सागरोपमकी कही गई है, लान्तक कल्पमें देवोंकी जघन्य स्थिति दस सागरोपमकी कही गई है ॥ सूत्र ६३॥ રત્નપ્રભા નરકના નારકોની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. જેથી પંકપ્રભા પૃથ્વીના નારકોની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ ૧૦ સાગરોપમની કહી છે.
પાંચમી ધૂમપ્રભા નરકમાં નારકેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરેપમની કહી છે. અસુરકુમારની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. સ્વનિતકુમાર પર્યન્તના બાકીના ભવનપતિ દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ પણ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. બાદર વનસ્પતિકાયિકની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. વ્યન્તર દેવની રેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ હજાર વર્ષની કહી છે. બ્રહ્મલેક કલ્પના દેવની ઉત્કૃષ્ટ સ્થિતિ દસ સાગરેપમની કહી છે અને લાન્તક કલપના દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ દસ સાગરોપમની કહી છે. સૂત્ર ૬૩ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #654

सुघा टीका स्था०१० स० ६४ भद्रकारिकर्मणां कारणनिरूपणम् ६२५ जितेन्द्रियतया ५ अमायिकतया ६ अपार्श्वस्थतया ७ सुश्रामण्यतया ८ प्रपंचनवत्सलतया ९ प्रवचनोद्भावनतया १० ॥ सू०६४ ॥ ___टीका-' दसहि ठाणेहिं ' इत्यादि
दशभिस्थानः हेतुभिः जीवाः आगमिष्यद्भद्रतायै-आगमिष्यति आगामिनिकाले भद्रं-सुमानुषत्यमाप्त्या मोक्षरूपं, यद्वा-सुदेवत्वरूपम् , अनन्तरं सुमा. नुषत्यप्राप्त्या मोक्षरूपं च कल्याणं येषां ते-आगमिष्यद्भद्राः, तेषां भावस्तत्ता तस्यै-भाविकल्याणार्थ कर्म-शुमप्रकृतिरूपं प्रकुर्वन्ति प्रकर्षेण प्राशस्त्येन कुर्वन्तिआचरन्ति । तद्यथा-अनिदानतया-निदायते-छिद्यते आनन्दरससंवलितमोक्ष
इस ऊपरके सूत्रमें लान्तक देयोंकी स्थिति कही गई है-सो ये लान्तक देव प्राप्त भद्रवाले-प्राप्त कल्याणवाले होते हैं, अतः अब सूत्रकार भद्रकारी कर्मों के कारणोंको कथन करते हैं
" दसहिं ठाणेहि जीया" इत्यादि । सूत्र ६४ ॥
टीकार्थ-जीव १० कारणों से आगमिष्यद् भद्रता के लिये कार्य करते हैं-आगामी कालमें सुमानुषत्वकी प्राप्तिसे मोक्षरूप, अथवासुदेवत्वरूपके अनन्तर सुमानुषत्वकी प्राप्सिसे मोक्षरूप कल्याण जिनका होनेवाला होता है, वे आगमिष्यद् भद्र जीव हैं, इनका जो भाव है, वह आगमिष्यद् भद्रता है, इस भद्रताके लिये-भावि कल्याणके लिये जीव निदान (नियाणा) आदि बंध रहित होकर शुभ प्रकृतिरूप कर्म प्रकर्ष से अच्छी तरहसे करते हैं ये १० कारण इस प्रकारसे हैं, अनिदानताआनन्द रससे मिश्रित, एवं मोक्षरूप फलको उत्पन्न करनेवाली ऐसी
આગલા સૂત્રમાં લાન્તક કલ્પના દેવેની જઘન્ય સ્થિતિ પ્રકટ કરવામાં આવી છે. તે લાન્ડક આદિ કલ્પના દેવ પ્રાપ્ત ભદ્રવાળા-પ્રાપ્ત કલ્યાણવાળા હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર ભદ્રકારી (કલ્યાણકારી) કર્મોનાં કારણેનું नि३५४४ ४२ छ-' दसहिं ठाणेहिं जीया" त्या-(सू. १४)
ટીકાર્થ-જીવ દસ કારણોને લીધે આગમિષ્યદ્ ભદ્રતાને માટે-ભાવી કલ્યાણને માટે-કર્મ કરે છે. ભવિષ્યકાળમાં સુમાનુષત્વની પ્રાપ્તિ દ્વારા મોક્ષરૂપ અથવા સુદેવત્વરૂપ અને ત્યારબાદ સુમાનુષની પ્રાપ્તિ દ્વારા મેક્ષરૂપ કલ્યાણની જેને પ્રાપ્તિ થવાની હોય છે, એવા જીવને “આગમિષ્યદુભદ્રજીવ” કહે છે, અને તેને જે ભાવ છે તેનું નામ આગમિ વ્યદ્ ભદ્રતા છે. આ ભદ્રતાને માટે–આ ભાવિકલ્યાણને માટે જીવ નિદાન આદિ બંધરહિત થઈને શુભ પ્રકૃતિ રૂપ કર્મ સારામાં સારી રીતે કરે છે. તે દસ કારણે નીચે પ્રમાણે છે–
स्था0-७९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #655

६२६
स्थानाङ्गसूत्रे रूपफलप्रसविनी ज्ञानाचाराधनलता येन चक्रवर्तिदेवेन्द्रादि समृद्धिसमाप्तिमार्थनाऽध्यवसानेन तद् निदानम् , नास्ति निदानं यस्य सोऽनिदानः, तस्य भावस्तत्ता तया, निदानरहिततयेत्यर्थः ॥ १॥ तथा-दृष्टिसम्पन्नतया-दृष्टिः सम्यग्दष्टिः, तया सम्पन्नो=युक्तो दृष्टिसम्पन्नः, तस्य भावस्तत्ता तया-सम्यग्दृष्टि युक्तत्वेनेत्यर्थः ।।२।। तथा-योगवाहिकतया योगेन=सर्वत्र निस्पृहतारूपेण समाधिना वहतिगच्छतीत्येवंशीलः योगवाही, स एव योगवाहिकस्तस्य भावस्तत्ताज्ञानादि-आराधना रूप लता जिस चक्रवर्तीकी देवेन्द्रादिकी समृद्धिकी संप्राप्ति की प्रार्थनाके अध्यवसायसे छेद दी जाती है वह निदान है, जिसके ऐसा निदान नहीं है वह अनिदान हैं, इस अनिदानका जो भाव है, यह अनिदानता है-निदान रहितता है, इस निदान रहिततासे जीय आगामी कालमें अपनी भद्रताके लिये कर्मका-प्रशस्त कर्मका आरचण करते हैं १ दृष्टि सम्पन्नता-दृष्टि नाम सम्यग्दृष्टिका है-इस सम्यग्दृष्टिसे युक्त जो जीव है वह दृष्टिसंपन्न है, इस दृष्टि संपन्नका जो भाव है, वह दृष्टिसम्पन्नता है, इस दृष्टिसंपन्नतासे भी जीव अपनी भावि भद्रताके लिये शुभ कर्मका आचरण करते हैं।
(૧) અનિદાનતા-આનંદ રસથી મિશ્રિત, અને મોક્ષરૂપ ફલની પ્રાપ્તિ કરાવનારી એવી જ્ઞાનાદિની આરાધના રૂપલતા જેના દ્વારા છેદાઈ જાય છે તે પ્રાર્થના અથવા નિયાણાનું નામ નિદાન છે. જેમ કે જ્ઞાનાદિની આરાધના કર. નારે કઈ જીવ નિયાણું બાંધે કે મારા તપના પ્રભાવથી મને ચકવતી પદની પ્રાપ્તિ થાય અથવા દેવેન્દ્રોની સમૃદ્ધિની મને સંપ્રાપ્તિ થાય, તે આ પ્રકારના તેના નિદાન દ્વારા તે મોક્ષમાર્ગની પ્રાપ્તિ કરવાને બદલે સંસારમાં અટવાયા કરે છે
જ છવમાં પ્રકારના નિદાનને અભાવ હોય છે તે જીવને અનિદાનતાવાળે જીવ કહે છે. એટલે કે નિદાન રહિતતાના ભાવને અનિદાનતા કહે છે આ નિદાન રહિતતાપૂર્વક પ્રશસ્ત કર્મનું સેવન કરીને જીવ ભવિષ્યમાં ભદ્રતાકલ્યાણની પ્રાપ્તિ કરે છે. આ રીતે અનિદાનતારૂપ કારણ પણ તેના ભાવિ કલ્યાહનું સાધક બને છે.
(૨) દષ્ટિસંપન્નતા-સમ્યગ્દષ્ટિને દષ્ટિ કહે છે. આ સમ્યગદષ્ટિથી યુકત જે જીવ હોય છે તેને દૃષ્ટિસંપન્ન કહે છે. આ દષ્ટિસંપન્નને જે ભાવ છે તેનું નામ દૃષ્ટિસંપન્નતા છે. આ દષ્ટિસંપન્નતાને કારણે પણ જીવ પિતાની ભાવિ ભદ્રતાને નિમિત્તે શુભકર્મનું આચરણ કરે છે. આ રીતે દષ્ટિસંપન્નતા પણ ભાવિકલ્યાણ સાધવાનું કારણભૂત બને છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #656

सुघा टोका स्था० १० सू० ६४ भद्रकारिकर्मणां कारणनिरूपणम् ६२७ तया सर्वत्रानुत्कण्ठाशालितयेत्यर्थः ॥ ३ ॥ क्षान्ति क्षमणतया-शक्तेः सद्भावेऽपि क्षान्त्या-क्षमया क्षमते यः स क्षान्तिक्षमणः, तस्य भाषस्तत्ता तया । शक्तिसद्भावेऽपि क्षमागुणेन सह न शक्तिमत्तयेत्यर्थः ॥ ४ ॥ जितेन्द्रियतया इन्द्रियनिग्रहेण ॥ ५ ॥ अमायिकतया अमायपा सरलतयेति यावत् ॥ ६॥ अपार्थस्थतया
योगवाहिकता जो सर्वत्र निस्पृहता रूप समाधिसे चलता है, युक्त रहता है-वह योगवाही है या योगवाहिक है, इस योगवाहिकका जो भाव है यह योगवाहिकता है, अर्थात् सर्वत्र अनुत्कण्ठाशालिता (उत्सुक पनसे रहित) रूप योगवाहिकतासे भी जीव अपनी आगामी कालमें होनेवाली भद्रताके प्रशस्त कर्मका आचरण करता है, क्षान्ति क्षमणता शक्ति के सद्भावमें भी जो शान्तिसे क्षमा भावसे परकृत अपराधोंको सहन कर लेता है, वह क्षान्ति क्षमण है, इस क्षान्ति क्षमणका जो भाव है, वह क्षान्ति क्षमणता है, इस क्षान्ति क्षमणतासे भी जीव आगामी कालमें जिन कोंसे भद्रता आती है, उन काँका आचरण करता है, जिते. न्द्रियता-इन्द्रियोंको अपने वशमें करनेवाला जितेन्द्रिय कहा गया हैजितेन्द्रियका जो भावहै, यह जितेन्द्रियताहै, इसे जितेन्द्रियताके कारण भी जीव आगामी कालमें होनेवाले अपने कल्याणके योग्य प्रशस्त
(૩) ગવાહિકતા-જે જીવ સદા નિસ્પૃહતારૂપ સમાધિથી યુક્ત રહે છે તે જીવને ગવાહી અથવા ગવાહિક કહે છે. આ ગવાહિકને જે ભાવ છે તેનું નામ ગવાહિકતા છે. એટલે કે સર્વત્ર અનુકંઠા (અનુસુકતા અથવા નિઃસ્પૃહના) ભાવ રાખનારો જીવ ગવાહિક કહેવાય છે. એ જીવ પણ પિતાની ગવાહિકતાને કારણે પોતાની ભાવિભદ્રતાને નિમિત્તે શુભકર્મમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. આ રીતે ગવાહિતા પણ ભાવિ કલ્યાણની સાધક બને છે.
(૪) ક્ષાન્તિ ક્ષમણુતા-શકિતને સદ્ભાવ હોવા છતાં પણ ક્ષમાભાવપૂર્વક અન્યના અપરાધોને સહન કરી લેનાર વ્યક્તિને ક્ષાન્તિક્ષમણતા કહે છે. આ ક્ષાન્તિક્ષમણતાને લીધે પણ જીવ આગામી કાળમાં પિતાનું કલ્યાણ થાય એવાં શુભ કર્મોનું સેવન કરે છે. આ પ્રકારે ક્ષાન્તિક્ષમણતા પણ ભાવિકલ્યાણની સાધક બને છે.
(૫) જિતેન્દ્રિયતા–જે જીવ ઈન્દ્રોયને પિતાને કાબૂમાં રાખે છે તે જીવને જિતેન્દ્રિય કહે છે. જિતેન્દ્રિયને જે ભાવ છે તેનું નામ જિતેન્દ્રિયતા છે. આ જિતેન્દ્રિયતાને કારણ પણ જીવ એવાં પ્રશસ્ત કર્મોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે કે જેને લીધે તેને ભવિષ્યમાં ભદ્રતા (કલ્યાણ)ની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ રીતે જિતેન્દ્રિયતા પણ ભાવિકલ્યાણની પ્રાપ્તિમાં કારણભૂત બને છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #657

હર૮
स्थानाङ्गसूत्रे पार्थ-ज्ञानादीनां बहिर्देशतः सर्वतो वा तिष्ठति यः स पार्श्व स्थः, न पार्श्वस्थो. ऽपार्थ स्थः, तस्य भावस्तत्ता तया। ज्ञानदर्शनचारित्राचारित्रतया क्रियापात्रतये. त्यर्थः, शय्यातराभिहतनित्यपिण्डाद्यभोजितया वा । पार्श्व स्थलक्षणंचेदमुक्तम्" सो पासत्यो दुविहो, देसे सव्वे य होइ नायत्र्यो । सन्यम्मिनाणदंसण, चरणाणं जो य पासत्थो ॥१॥ देसम्मि उ पासत्थो, सेन्जायरभिहडनिययपिंडं च ।
नीयं च अग्गपिडं, मुंजइ जो सो उ नायव्वो ॥२॥ छाया-स पार्श्व स्थो द्विविधो देशे सर्वस्मिंश्च भवति ज्ञातव्यः ।
सर्वस्मिन् ज्ञानदर्शनचरणानां यः पार्श्वस्थः ॥ १ ॥ देशे तु पार्श्व स्थः शय्यातराभिहतनियतपिण्डं च ।
नित्यं चाग्रपिण्डं भुङ्क्ते यः स तु ज्ञातव्यः ।। २ ।। इति ॥७॥ कर्मका आचरण करता है, इसी तरहसे अमायिकतासे सरलतासेजीच भाविभद्रताके लिये शुभ प्रकृति रूप कर्मके आचरणमें सन्नद्ध रहता हैं, इसी तरह जीव पार्श्वस्थ नहीं होता है, ज्ञान दर्शन एवं चारित्र रूप आत्म परिणतिने रमण करता है, अथवा शय्यातर के पिण्डका अभोजी होता है, ऐसा वह जीव भी भावि भद्रताके लिये शुभ प्रवृत्ति रूप कर्मके आचरणमें सन्नद्ध रहता है, पावस्थका लक्षण इस प्रकारसे कह गया है-" सो पासत्थो दुविहो " इत्यादि ।
ज्ञान, दर्शन एवं चारित्रका जो ऊपरसेही पालन करता है, वह सर्व रूपसे पार्श्वस्थ है, सुश्रामण्यता-जिसका श्रामण्य-चारित्र पार्श्वस्थ
અમાયિકતા-સરલતા અથવા નિષ્કપટતા યુક્ત જીવને અમાયિકતાને કારણે પણ જીવ ભાવિભદ્રતાને ચગ્ય પ્રશસ્ત કર્મોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે. આ રીતે અમાયિકતા પણ ભાવિકલ્યાણની પ્રાપ્તિ બને છે.
(૭) અપાર્થથતા–જે જીવ પાર્શ્વસ્થ હેતે નથી–એટલે કે જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રરૂપ આત્મપરિણતિમાં જે જીવ રમણ કરે છે તેને અપાશ્વસ્થ કહે છે. અથવા જે જીવ શય્યાતરના નિત્ય પિંડને અભેજ હોય છે એ જીવ પણ ભાવિ ભદ્રતાને ચગ્ય શુભ પ્રવૃત્તિરૂપ કર્મનું આચરણ કરવામાં પ્રવૃત્ત રહે છે. પાર્થ स्थसक्ष! मा प्रभार ४थु छ-" सो पासत्थो दुविहो" त्याहि---
જે જીવ ઉપર ઉપરથી જ જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્રનું પાલન કરે છે તેને પાર્શ્વસ્થ કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #658

सुघा टीका स्था० १० सू०६४ भद्रकारिफर्मणां कारणनिरूपणम् ६२९
तथा-सुश्रामण्यतया-पार्थस्थत्यादिदोषाभावेन मूलोत्तरगुणयुक्तत्वेन च सुष्ठु-शोभन श्रामण्यं चारित्रं यस्य स सुश्रामण्यस्तस्य भावस्तता तया ॥ ८ ॥ प्रवचनवत्सलतया-प्रवचनं द्वादशाङ्गीलक्षणं आगमस्तदाधारः संघो पा, तत्र वत्सलता-प्रत्यनीकताराहित्येन हितकारिता तया ।। ९॥ तथा-प्रवचनोदायनतया-प्रवचनस्य-द्वादशाङ्गीलक्षणस्य उद्भावनः तस्य सर्वतो वैशिष्टयपदर्शनरूपवर्णवादादिना प्रभावकः, तस्य भावस्तत्ता तया। प्राचनप्रभावनयेत्यर्थः आदि रूप दोषके अभावसे एवं मूल गुण और उत्तर गुणसे युक्त होनेसे शोभन है, वह सुश्रामण्य है, इस सुश्रामण्यका जो भाव है, वह सुश्रमण्यता है, इस सुश्रामण्यतासे भी आगामी कालमें होने वाली अपनी भद्रताके योग्य प्रशस्त कर्मका आचरण करनेके लिये सन्नद्ध रहता है, प्रवचनवत्सलता-द्वादशाङ्गी रूप आगमका नाम प्रवचन है, अथवा इसका आधारभूत जो संघ है, वह प्रवचन है, इस प्रवचन में वत्सलताका होना-इसके विपरीत व्यवहारसे रहित होकर उसका हितकारी होना-इससे भी जीव आगामी काल में होनेवाली अपनी भद्रताके योग्य प्रशस्त कर्मका आचरण करता है, प्रवचनोद्भावनता-जो द्वादशाङ्गी रूप प्रवचनको सर्व तरफप्ले सब प्रकार विशिष्टताका प्रदर्शन करता है उसकी प्रमावना करता है. वह प्रवचनोद्भावन है, इसका जो भाव है यह प्रवचनोद्भावनता है, अर्थात् प्रवचनकी
(૮) સુશ્રમણ્યતા–જેમનું પ્રામાણ્ય (ચારિત્ર) પાશ્વસ્થ આદિરૂપ દેના અભાવથી અને મૂળગુણ અને ઉત્તર ગુણોથી યુક્ત હોવાને કારણે સુંદર (પ્રશસ્ત) હોય છે એવા સાધુને સુશ્રમણ કહે છે. તે સાધુમાં રહેલા ગુણનું નામ સુશ્રામશ્યતા છે. આ સુશ્રમણ્યતાને કારણે પણ જીવ પોતાની આગામી ભદ્રતાને વેગ પ્રશસ્ત કર્મોમાં પ્રવૃત્ત થાય છે.
(૯) પ્રવચનવત્સલતા-દ્વાદશાંગીરૂપ આગમનું નામ પ્રવચન છે. અથવા તેના આધારરૂપ જે સંઘ છે તેનું નામ પ્રવચન છે. આ પ્રવચન પ્રત્યે વત્સલતા હોવી -તેના વિરૂદ્ધનો વ્યવહાર કરવાને બદલે તેના હિતકારી થવું તેનું નામ પ્રવચન વત્સલતા છે. તેને કારણે પણ જીવ પિતાના ભાવિકલ્યાણને 5 પ્રશસ્ત કર્મોનું આચરણ કરે છે.
(૧૦) પ્રવચન દ્વાવનતા–જે જીવ દ્વાદશાંગીરૂપ પ્રવચનની સઘળી વિશિષ્ટતાઓનું પ્રદર્શન કરે છે–તેની પ્રભાવના કરે છે–તે જીવના તે શુભ કાર્યને પ્રવ ચને દ્ધાવન કહે છે. તે પ્રવચને દ્વાવનને જે ભાવ છે તેનું નામ પ્રવચને દ્વાવનતા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #659

६३०
स्थानाङ्गसूत्रे ॥ १० ॥ इति । एभिः अनिदानत्वादि प्रवचनोद्भायकत्वान्तैर्दशभिः स्थानः जीवा भाविभद्रतार्थ शुभप्रकृतिरूप कर्माचरणे सर्वदा सन्नद्धा भवन्तीति सूत्राशयः॥सू.६४॥
भाविभद्रकारणं शुभप्रकृतिकं कर्मकुर्वता साधुना न कदाप्याशंसाप्रयोगः कर्तव्य इत्याशंसापयोग दशविधत्वेनाह--
मूलम्--दसविहे आसंसप्पओगे पण्णत्ते, तं जहा-इहलोगासंसप्पओगे १ परलोगासंसप्पओगे २ दुहओलोगासंसप्पओगे ३, जीवियासंसप्पओगे ४ मरणासंसप्पओगे ५ कामासंसप्पओगे ६ भोगासंसप्पओगे ७ लाभासंसप्पओगे ८ पूयासंसप्प. ओगे ९ सकारासंसप्पओगे १० ॥ सू० ६५ ॥
छाया-दशविधः आशंसाप्रयोगः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-इहलोकाशंसाप्रयोगः १, परलोकाशंसापयोगः २, द्विघातो लोकाशंसाप्रयोगः ३, जीविताशंसाप्रयोगः ४ मरणाशंसापयोगः ५, कामाशंसाप्रयोगः ६, भोगाशंसाप्रयोगः ७, लाभाशंसापयोगः पूजाशंसापयोगः ९. सत्काराशंसाप्रयोगः ॥ सू० ६५ ॥ प्रभावना है, इस प्रवचन प्रमावना रूप प्रवचनोद्भावनतासे भी जीव अपनी भद्रताके योग्य प्रशस्त कर्मका आचरण करने के लिये सर्वदा सन्नद्ध (तैयार) रहता है, इस तरह अनिदानतासे लेकर प्रवचनोभाबनता तकके इन १० कारणोंको लेकर जीय भावि भद्रताके लिये शुम प्रकृतिरूप कर्मके आचरणमें सर्वदा कटिबद्ध रहते हैं, ऐसा आशय इस सूत्रका है। सूत्र ६४ ॥
भावि भद्रताके कारणभूत शुभ प्रकृति रूप कर्मका आचरण करते हुए साधुको कभी आशंसा प्रयोग नहीं करना चाहिये, अतः अब सूत्रकार इसी आशंसा प्रयोगको दशविध रूपसे कहते हैं-- છે. એટલે કે પ્રવચનની પ્રભાવનાનું નામ પ્રવચન દ્વાવનતા છે. તેને કારણે પણ જીવ આગામી કાળમાં ભદ્રતા (કલ્યાણ) સાધવામાં કારણભૂત બને એવાં પ્રશસ્ત કર્મો કરવાને સદા તત્પર રહે છે. આ પ્રકારે અનિદાનતાથી લઈને પ્રવચને દ્વાવનતા સુધીના દસ કારણોને લીધે જીવ ભાવિભદ્રતા (કલ્યાણ)ને ગ્ય શુભપ્રકૃતિ રૂપ કર્મનું આચરણ માટે કટિબદ્ધ રહે છે, એ આ સૂત્રને આશય છે. સૂ. ૬૪
ભાવિ ભદ્રતાના કલ્યાણના કારણભૂત શુભ પ્રકૃતિરૂપ કર્મનું આચરણ કરતા સાધુઓએ કદી પણ આશંસાપ્રયોગ (ઈચ્છારૂપ મને વ્યાપાર) કર જોઈએ નહી. હવે સૂત્રકાર આશંસાપ્રગના દસ પ્રકારનું કથન કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #660

सुघा टीका स्था०१० सू० ६५ आशंसाप्रयोगनिरूपणम् टीका-'दसविहे ' आसंसप्पओगे' इत्यादि
आशंसामयोगः-आशंसनमाशंसा=इच्छा, तस्याः प्रयोग करणम्, यद्वाआशंसा=इच्छा, सैव प्रयोगो=व्यापारः, इच्छारूपो व्यापार इत्यर्थः । स दशविधः प्रज्ञप्तः । तद्यथा-इहलोकासंशाप्रयोग इत्यादि । तत्र-इहलोकाशंशाप्रयोगः-इहलोके-एतल्लोकविषय आशंसाप्रयोगः। यथा-एतत्तपः समाराधनेनाहमिहलोके समृदयादि सम्पन्नो भवेयमिति ॥१॥ परलोकाशंसाप्रयोगः परलोके-परलोक विषय आशंसापयोगः। स यथा-एतत्तपश्चरणादहं परलोके इन्द्र इन्द्रसामायिको वा
" दसविहे आसंसप्पओगे पण्णत्ते" इत्यादि ॥ सूत्र ६५ ॥ टीकार्थ-आशंसा प्रयोग १० प्रकारका कहा गया है-जैसे इह लोका. शंसा प्रयोग १ परलोकाशंसाप्रयोग २,द्विधातो लोकाशंसा प्रयोग ३ जीवि. ताशंसाप्रयोग ४, मरणाशंसाप्रयोग ५, कामाशंसा प्रयोग ६, भोगा. शंसा प्रयोग ७, लाभाशंप्ता प्रयोग ८, पूजाशंसाप्रयोग ९ और सत्कारा शंसा प्रयोग १० आशंसा नाम इच्छाका है, इस इच्छाका जो करना है, वह आशंसा प्रयोग अथवा इच्छारूप जो व्यापार है, वह आशंसा प्रयोग है, यह आशंसा प्रयोग १० प्रकारका जो कहा गया है, उसका तात्पर्य ऐसा है कि इस तपके समाराधनसे मैं इस लोकमें समृद्धयादि संपन्न हो जाऊ, सो इहलोकाशंसा प्रयाग है, परलोकाशंसा प्रयोगयह ऐसा होता है कि मैं इस तपश्चरणसे परलोकमें इन्द्र या इन्द्रका
" दसविहे आसंसप्पओगे पण्णत्ते" त्याह-(सू ६५)
ટીકાર્થ-આશંસાપ્રગના દસ પ્રકાર કહ્યા છે–(૧) ઈહલે કાશંસાપ્રગ, (२) ५२ । साये।1,(3)विधाdainaसाप्रयोग, (४)विताश साप्रयोग,(५) भरणासाप्रयास, (९) आमाश सप्रयोग, (७) साप्रयोग, (८) सालासाप्रयोग, (6) ya प्रयोग अन (१०) सत्तासाप्रयास.
ઈરછાને આશંસા કહે છે. કઈ પણ વસ્તુની ઈચ્છા કરવી તેનું નામ આશં સાપ્રયોગ છે. અથવા વ્યાપારનું નામ આશંસાપ્રગ છે. હવે આ દસે પ્રકારના આશંસાપ્રગોને ભાવાર્થ સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છે–
- ઈહલોકા સાપ્રગ-મારા આ તપના પ્રભાવથી મને આ લોકમાં ધન આદિ સમદ્ધિની પ્રાપ્તિ થાય, એ પ્રકારની અભિલાષા સેવવી તેનું નામ ઈહલકાशसा प्रयोग छे.
પરકાશસા પ્રગ–મારા આ તપના પ્રભાવથી મને પરભવમાં દેવ, ઈન્દ્ર, સામાનિક દેવ, ચકવતી આદિ પદની પ્રાપ્તિ થાય, આ પ્રકારની અભિલાષા સેવવી તેનું નામ પરકાશંસા પ્રયોગ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #661

६३१
स्थानाङ्गसूत्रे देवश्चक्रवर्ती या भवेयमिति ॥ २ ॥ द्विधातो लोकाशंसापयोग:-द्विधातोद्वाभ्यां प्रकाराभ्यां व्यवस्थितौ यो लोकौ तौ द्विधातो लोको इहलोकपरलोकावित्यर्थः, तद्विषय आशंसाप्रयोगः । यथा-एतत्तपश्चरणादहमिहलोके समृद्धयादिसम्पन्नः परलोके च इन्द्रादिपदधारको भवेयमिति ३॥ जीविताशंसाप्रयोगः-जीवितेजीवने-जीवनविषय आशंसाप्रयोगः । यथा-चिरायुष्कत्वं मे भूयादिति ॥४॥ मरणाशंसाप्रयोगा जीवितपरित्यागविषय आशंसामयोगः। यथा-रोगादिपी. डितस्य मे मरणं भूयादिति ॥ ५॥ कामाशंसामयोगः-कामौ-मनोज्ञे शब्दरूपे, तद्विषय आशंसाप्रयोगः । यथा-मनोज्ञे शब्दरूपे मे भूयास्तामिति ॥ ६॥ भोगा. शंसामयोगः-भोगा: मनोज्ञा गन्धरसस्पर्शाः, तद्विषयः आशंसापयोगः । यथामनोज्ञा गन्धरसस्पर्शा मे भूयासुरिति ॥ ७॥ लाभाशंसाप्रयोगः-लाभाप्राप्तिः, सामानिक देव या चक्रवर्ती हो जाऊ, द्विधातोलोकाशंसा प्रयोग इस प्रकारसे होता है, कि में इस तपश्चरणसे इस लोक और परलोक दोनों लोकोंमें क्रमशः समृद्धयादि संपन्न और इन्द्रादि पदका धारक होजाऊ । जीविताशंसाप्रयोग-ऐसा होता है कि मैं चिरजीवि होजाऊं, मरणा. शंसाप्रयोग-ऐसा होता है कि मैं अब रोगसे पीडित हो रहा हूं, सो अच्छा हो मैं जल्दी मरजाऊं, मनोज्ञ शब्द और रूप ये काम शब्दसे यहाँ लिये गये हैं-इस काम विषयक जो आशंसा प्रयोग है, वह कामाशंसा प्रयोग है, वह इस प्रकारका होता है, कि मनोज्ञ शन्द. रूप मेरे पास सदा होवे, भोगाशंसा प्रयोग-मनोज्ञ गन्ध, रस और स्पर्श ये भोग शब्दसे लिये गये हैं, इस भोग विषयक जो आशंसा
દ્વિધાતકાશંસાપ્રયોગ–મારા તપના પ્રભાવથી હું આ લેકમાં સમૃદ્ધિ આદિથી સંપન્ન બનું અને પરલોકમાં પણ દેવ, ઈન્દ્ર આદિ પદની પ્રાપ્તિ કરું, આ પ્રકારની અને લોકસંબંધી અભિલાષા મેળવવી તેનું નામ દ્વિધાતેકા શંસા પ્રયોગ છે,
કવિતાશંસા પ્રયોગ-તપ આદિના પ્રભાવથી દીર્ધાયુની પ્રાપ્તિ ઈચ્છવી તેનું નામ જીવિતાશંસા પ્રાગ છે.
મરણશંસાપ્રયોગ-રોગાદિથી કંટાળીને મરણ અભિલાષા કરવી તેનું નામ મરણશંસા પ્રયોગ છે.
કામાશંસાપ્રગ-મનહર શબ્દ સાંભળવાની અને સુંદરરૂપ નિહાળવાની અભિલાષા સેવવી તેનું નામ કામાશંસા પ્રગ છે.
ભેગાશંસાપ્રયોગ–મને ગન્ય, રસ અને સ્પર્શને ભેગ કહે છે, આ ભગવિષયક જે અભિલાષા થાય છે તેનું નામ ભોગાશંસાપ્રગ છે. એટલે કે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #662

सुधा टीका स्था० १० सू० ६६ दशविधधर्म निरुपण
६३३
तद्विषय आशंसाप्रयोगः । यथा-कीर्तेः श्रुतादीनां च लाभो मे भूयादिति ॥ ८ ॥ पूजाशंसाप्रयोगः - पूजा = पूजनीयता - सकलजनाभिवन्दनीयता, तद्विषय आशंसाप्रयोगः । यथा - सकलजनामिवन्द्यो भवेयमिति ॥ ९ ॥ तथा-सत्काराशंसामयोगः- सत्कारः = वस्त्रादिपदानपूर्वकं सम्मानः, तद्विषय आशंसाप्रयोगः । यथावस्त्रादिप्रदानपूर्वकं जना मां सम्मानयेयुरिति ।। सू० ६५ ॥
इहलोके आशाप्रयोगपूर्वकमपि केचिद्धर्ममाचरन्तीति धर्म दशविधत्वेनाहमूलम् - दसविहे धम्मे पण्णत्ते, तं जहा-गामधम्मे १ नगरधम्मे २ दुधम्मे ३ पासंडधम्मे ४ कुलधम्मे ५ गणधम्मे ६ संघधम्मे ७ सुयधम्मे ८ चरितधम्मे ९ अस्थिकायधम्मे ९० ॥ सू० ६६ ॥ प्रयोग है, इच्छा करता है, वह भोगाशंसाप्रयोग हैं, जैसे मनोज्ञ गन्ध, रस, स्पर्श मुझे प्राप्त होवें, लाभाशंसा प्रयोग-लाम नाम प्राप्तिका हैं इस प्राप्ति विषयक जो आशंसा प्रयोग है, वह लाभाशंसा प्रयोग है, जैसे कीर्तिका या श्रुत आदिकों का लाभ मुझे हो, पूजाशंसा प्रयोग सकल जनों द्वारा अभिचंदनीयताका नाम पूजा है, इस पूजा विषयक जो आशंसा प्रयोग है, वह पूजाशंसा प्रयोग है, जैसे कि में सकलजनों द्वारा अभिचन्य होऊ तथा सत्काराशंसा प्रयोग - वस्त्रादि प्रदानपूर्वक सम्मानका नाम सत्कार है, इस सत्कार विषयक जो आशंसाप्रयोग है, वह सत्काराशंसा प्रयोग है, जैसे कि वस्त्रादि प्रदानपूर्वक मनुष्य मेरा सन्मान करें ।। सूत्र ६५ ॥
“મને મનેાત્ત ગન્ધ, રસ અને સ્પશ ભાગવવા મળે, આ પ્રકારની ઈચ્છાનુ નામ ભાગારા સાપ્રચેત્ર છે.
લાભાશ’સાપ્રયાગ- લાભ એટલે પ્રાપ્તિ. પ્રાપ્તિવિષયક આશંસા કરવી તેનુ નામ લાભાશ સાપ્રયોગ છે. જેમ કે “મને કીતિ મળે, મને શ્રતાદિના લાભ મળે,” મા પ્રકારની અભિલાષા સેવવી તેનું નામ લાભાશ’સાપ્રયોગ છે.
પૂજાશ’સાપ્રત્યેાગ-સમસ્ત લેાકેા દ્વારા અભિવંદનીયતાનુ નામ પૂજા છે. મા પૂજાવિષયક જે આશંસાપ્રયોગ છે તેનું નામ પૂજાશ સાપ્રયેગ છે. જેમ કે‘બધાં લેાકા મને વન્દે,” આ પ્રકારની ઈચ્છા સેવવી તેનુ નામ પૂજાશ સાપ્રયાગ છે સત્કારાશ સાપ્રયેાગ-વાદિ પ્રદાનપૂર્વક સમ્માન કરવું તેનું' નામ સત્કાર છે. “ વસ્ત્રાદિ પ્રદાનપૂર્વક લેાકા મારૂં સન્માન કરે.” આ પ્રકારની અભિલાષા સેવવી તેનું નામ સત્કારાશ’સાપ્રયાગ છે. । સૂત્ર ૬૫૫
स्था०-८०
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #663

६३४
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-दशविधो धर्मः प्रज्ञप्तः, तयथा-ग्रामधर्मः १ नगरधर्मः २ राष्ट्रधर्मः ३ पाषण्डधर्मः ४ कुलधर्मः ५ गणधर्मः ६ संघधर्मः ७ श्रुतधर्मः ८ चारित्रधर्मः ९ अस्तिकायधर्मः १० ॥ सु० ६६ ॥
टोका-' दसविहे धम्मे' इत्यादि
धर्म: समाचारः व्यवस्थेति यावत् , स दशविधः प्रज्ञप्तः, तद्यथा-प्रामधर्म इत्यादि । तत्र-ग्रामधर्मः-ग्रामाः जननिवासभूतानि स्थानानि, तेषां तेषु या धर्मः सामाचरणं सः । अयं ग्रामभेदात् पायो भिद्यते एव ॥ १ ॥ नगराणि= पुराणि तेषां तेषु वा धर्मः समाचरणम् । अयं चापि प्रतिनगरं भिद्यते एव ।।२॥
इस लोकमें आशंप्ताप्रयोगपूर्वक भी कितनेकजन धर्मका आचरण करते हैं-अतः अब सूत्रकार दविध रूपले धर्मका कथन करते हैं
" दसविहे धम्मे पण्णत्ते " इत्यादि सूत्र ६६ ॥
टीकार्थ-धर्म दश प्रकारका कहा गया है-जैसे-ग्राम धर्म १, नगर धर्म २, राष्ट्र धर्म ३, पाषण्ड धर्म ४, कुलधर्म ५, गणधर्म ६, संघधर्म७, श्रुतधर्म ८ चारित्र धर्म ९ और अस्तिकाय धर्म १० यहां धर्म शन्दका अर्थ व्यवस्था है, वह १० प्रकारका जो कहा गयाहै, सो उसका तात्पर्य ऐसा है, जनताके निवासभूत जो स्थान है, उनका नाम ग्राम है, इन प्रामोमें जो समाचरण रूप धर्म है-व्यवस्था है, यह ग्रामधर्म है, यह धर्म ग्राम भेदसे प्रायः विशिष्ट होता ही है, नगर नाम पुरका हैं, इन पुरोंके या पुरोंमें जो समाचरण है व्यवस्था हैं वह नगरधर्म हैं,
આ લોકમાં આશંસાપ્રયોગ પૂર્વક પણ કેટલાક લેકે ધર્મનું આચરણ કરે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દસ પ્રકારના ધર્મનું કથન કરે છે –
" दसविहे धम्मे पण्णत्ते" त्यादि-(सू. १६)
टी -धर्म इस प्रा२न B छ-(१) मधम, (२) न१२५म', (3) राष्ट्रधभ, (४) पाषयम, (५) १५भ, (६) यमः, (७) सयम, (८) श्रुतधर्मी, (e) यात्रियम भने (१०) मस्तियधम.
અહીં ધર્મ શબ્દને અર્થ વ્યવસ્થા થાય છે તેના ગ્રામધર્મ આદિ જે દસ પ્રકારે બતાવવામાં આવ્યા છે, તેને આ પ્રમાણે અર્થ થાય છે
आभधर्म-साना निवासस्थान३५ ५-०यवस्था-छ, तेनु नाम श्राभધર્મ છેપ્રત્યેક ગામને વિશિષ્ટ પ્રકારને ગ્રામધર્મ હોય છે.
નગરધર્મ–પુર અથવા શહેરને નગર કહે છે. આ નગરોમાં અથવા આ નગરજનેનું જે સમાચરણ છે-જે વ્યવસ્થા છે, તેનું નામ નગરધર્મ છે. સામાન્ય રીતે પ્રત્યેક નગરને ધર્મ અથવા વ્યવસ્થા અલગ અલગ પ્રકારની હોય છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #664

सुघा टीका स्था० १० सू० ६६ दशविधधर्मनिरूपणम् राष्ट्रधर्म: राष्ट्र देशः, तस्य धर्म: आचारः । अयमपि प्रतिदेशं भियते ॥ ३ ।। पाषण्डधर्मः-पाषण्डाः श्रमणाः, तेषां धर्मः ॥ ४ ॥ कुलधर्मः-कुलानि-उग्रादिकुलानि, तेषां धर्मः। अथवा-कुलानि-साधूनां गच्छ रूपाणि, तेषां धर्म सामाचारी ॥ ५॥ गणधर्म:-गणः मल्लादिगणः, तस्य धर्म: समाचारः । अथवासाधूनां गच्छसमुदायो गणः, तस्य धर्मः सामाचारी ॥ ६ ॥ संघधर्मः-संघा= समानशीलानां जनानां समुदायो गोष्ठीति यावत् तस्य धर्मों व्यवस्था । अथवासाधूनां गणसमुदायः संघः, तस्य धर्म:-सामाचारी । यद्वाः-चतुर्णा साधुसाध्वी श्रावकश्राविकारूपाणां संघः, तस्य धर्मः ॥ ७ ॥ श्रुतधर्मः श्रुतम् आचारादियह नगर धर्म भी प्रायः हरएक नगर में अलग २ होता है, राष्ट्रधर्मराष्ट्र नाम देशका है-इस राष्ट्रका जो धर्म आचार है यह राष्ट्रधर्म यह राष्ट्रधर्म भी प्रायः प्रत्येक राष्ट्रकी अपेक्षा भिन्न २ होता है, पाषण्ड नाम श्रमणोंका है, इनका जो धर्म है, वह पाषण्ड धर्म हैं, उग्रादि कुलोका नाम कुल है इन कुलोंका जो धर्म है यह कुलधर्म हैं, अथवा-साधुजनोंके जो गच्छ हैं वे कुल हैं, इन कुलोंकी जो सामा. चारी है वह कुलधर्म है। गणधर्म-मल्ल आदिके गणका जो धर्म है अथवा साधुओंके गच्छका समुदायको गण कहते हैं-उनका जो धर्म सामाचारी उसको गण धर्म कहते हैं । संघधर्म समानशीलवाले जनोंका जो समूह है, वह संघ है इस संघको जो व्यवस्था है, वह संघधर्म
રાષ્ટ્રધર્મદેશને રાષ્ટ્ર કહે છે. આ રાષ્ટ્રનો જે ધર્મ (આચાર) હોય છે તેનું નામ રાષ્ટ્રધર્મ પણ પ્રત્યેક રાષ્ટ્રની અપેક્ષાએ વિચારવામાં આવે તે અલગ અલગ હોય છે.
પાષડધર્મશ્રમણને પાવંડ કહે છે. તે શ્રમણને જે ધર્મ છે તેને पायम ४ छ.
કુળધર્મ–ઉગ્રાદિ જે કુળ હોય છે તેમના ધર્મને કુળધર્મ કહે છે. અથવા -સાધુઓના જે ગચ્છા હોય છે તેમને કુળ કહે છે. તે કુળની જે સામાચારી છે તેના નામ કુળધર્મ છે.
ગણધર્મ–મલ આદિ જાતિઓના ગણને જે ધર્મ છે તેનું નામ ગણધર્મ છે, અથવા સાધુઓના ગચ્છના સમુદાયને ગણ કહે છે. તે સમુદાયનો જે ધર્મ અથવા સામાચારી છે તેને ગણધર્મ કહે છે.
સંઘધર્મ–સમાન શીલવાળા જજોના સમૂહને સંઘ કહે છે. તે સંઘની જે વ્યવસ્થા છે તેને સંઘધર્મ કહે છે. અથવા-સાધુ, સાધ્વી, શ્રાવક અને શ્રાવિકા, આ ચારેને સંઘ બને છે. તે સંઘને જે ધર્મ છે તેને સંઘધર્મ કહે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #665

६३६
स्यनाङ्गसूत्रे कम् , तदेव दुर्गतिप्रपतज्जन्तुधारणाद् धर्मः, आचाराङ्गादय आगमा इत्यर्थः ।८॥ चारित्रधर्म:-चारित्र संसारकारणकर्मचयरिक्तकारक्तं जिनोक्तमनुष्ठानं, तदेव धर्मः, चारित्रानुष्ठानमित्यर्थः॥९॥ तथा-अस्तिकायधर्म:-अस्तयः पदेशाः, तेषां काया समुदायः, स एव धर्मः अयं च धर्मास्तिकायादीनां विज्ञेय इति ॥ सू० ६६ ॥ ____ अयं ग्रामधर्मादिर्दशविधो धर्मः स्थविरविनिर्मित इति स्थविरान् दशविधत्वेनाह
मलम्-दसथेरा पण्णत्ता, तंजहा-गामथेरा १ नगरथेरा २ रहथेरा ३ पसत्थारथेरा ४ कुलथेरा ५ गणथेरा ६ संघथेरा ७ जाइथेरा ८ सुयथेरा ९ परियायथेरा १० ॥सू० ६७॥ है, अथवा साधु-साध्वी, श्रावक, एवं श्राविका इन चार धर्म वह संघ धर्म है श्रुत धर्म-आचार आदिका नाम श्रुत है यह श्रुतरूप धर्म ही दुर्गतिमें पड़ते हुए जीवोंका उद्धारक होता हैं-यह श्रुतधर्म आचाराग आदि आगम रूप होता हैं, चारित्र धर्म-संसारका कारणभूत जो कर्म है, उस कर्मका नाश करनेवाला जो जिनप्रणीत अनुष्ठान है, वही चारित्र धर्महै,यह चारित्र धर्म चारित्रातुष्ठान रूप पडताहै, अस्ति. काय धर्म-अस्ति नाम प्रदेशोंका है, एवं काय नाम समुदायकाहै, सो प्रदेशोंका जो समुदाय हैं यह समुदाय ही धर्म है यह अस्तिकाय रूप धर्म धर्मास्तिकायादिकोंका होता है । सूत्र ६६ ॥
यह ग्रामधर्म आदि रूप दश प्रकारका धर्म स्थविरों द्वारा विनिमित हुआ है। अतः अब सूत्रकार दश प्रकारके स्थविरोंका कथन
કૃતધર્મ–આચાર આદિનું નામ શ્રત છે. આ કૃતરૂપ ધર્મ જ દુર્ગતિમાં પડતી ને ઉદ્ધારક ગણાય છે. તે શ્રતધર્મ આચારાંગ આદિ આગમરૂપ હોય છે.
ચારિત્રધર્મ-સંસારના કારણભૂત જે કર્મોને નાશ કરનારૂં જે જિનપ્રણત અનુષ્ઠાન છે, તેનું નામ ચારિત્રધર્મ છે. આ ચારિત્રધર્મ ચારિત્રાનુષ્ઠાનરૂપ સમજ.
અસ્તિકાયધર્મ-પ્રદેશને અતિ કહે છે. અને સમુદાયને કાય કહે છે. પ્રદેશોના સમૂહને અસ્તિકાય કહે છે. તે પ્રદેશને સમુદાય જ ધર્મરૂપ છે. ધર્માસ્તિકાય આદિકના ધર્મનું નામ જ અસ્તિકાયધર્મ છે. સૂ. ૬૬
ગ્રામધર્મ આદિ દસ પ્રકારના ધર્મોના નિર્માતા સ્થવિરેને જ ગણવામાં આવે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તે સ્થવિરેનું કથન કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #666

सुघा टीका स्था०१० सू० ६७ दशविधस्थविरनिरूपणम्
छाया-दशस्थविराः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-ग्रामस्थविराः १ नगरस्थविराः २ राष्ट्रस्थविराः ३ प्रशास्तृस्थविराः ४ कुलस्थविराः ५ गणस्थविराः ६ सङ्घस्थविराः ७ जातिस्थविराः ८ श्रुतस्थविराः ९ पर्यायस्थविराः १० ॥ सू० ६७॥
टीका-'दसरा' इत्यादि-स्थापयन्ति-दुर्व्यवस्थितं जनं सन्मार्ग स्थिरीकुर्वन्ति ये ते स्थविराः। ते व्यवस्थाकारिणो बुद्धिमन्त आदेयवचना प्रभावशालिनश्च भवन्ति । ते तु दशविधाः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-'प्रामस्थविरा' इत्यादि । तत्र-प्रामस्थविरा: ग्रामव्यवस्थाकारिणः ॥१॥ नगरस्थिविरा:-नगरव्यवस्थाकारिणः ॥२॥ राष्ट्रस्थपिरा:देशव्यवस्थाकारिणः ॥३॥ प्रशास्तृस्थविरा:प्रशास्तार: धर्मोपदेशकाः, ते च ते स्पपिरा: धर्मे स्थिरीकारकाः ॥४॥ कुलस्थविराः ॥५॥ गणस्थविराः ॥६॥ सङ्घस्थविरा ॥७॥ इति त्रीणि स्थानानि चार भेदसे करते हैं-" दस थेरा पण्णत्ता" इत्यादि ।सूत्र ६७॥ __टीकार्थ-जो दुर्व्यस्थित जनको सन्मार्गमें स्थापित करते है, स्थिर करते हैं वे स्थविर कहलाते हैं । ये स्थविर व्यवस्था करनेके स्वभाववाले होते एवं बुद्धिशाली होते हैं इनकी बातको हरकोई मानता हैं ऐसे प्रमाव संपन्न होते हैं। ये ग्रामस्थविर १ नगरस्थविर ३ राष्ट्रस्थधिर ३, प्रशास्तु स्थविर ४ कुल स्थविर ५ गणस्थविर ६, संघ स्थविर ७, जाति स्थविर ८, श्रुतस्थविर ९ एवं पर्यापस्थविरके भेदसे १० प्रकारकेहोते हैं। ___ इनमें जो ग्रामकी व्यवस्था करनेवाले होते हैं वे ग्रामस्थविर हैं १ नगरकी व्यवस्था करनेवाले नगरस्थविर २, देशकी व्यवस्था करनेवाले राष्ट्रस्थविर ३, धर्मका उपदेश देनेवाले और धर्ममें स्थिर करने वाले प्रशास्तृस्थविर होते हैं । कुलस्थविर, गण स्थविर, एवं संघस्थविर
"दस थेरा पण्णत्ता" त्या-(सू. १७) ટીકા–જેઓ દુર્વ્યવસ્થિતજનેને સન્માર્ગમાં સ્થાપિત કરે છે–અથવા કુમાર્ગે જતા જનેને જેઓ સન્માર્ગે સ્થિર કરે છે, તેમને સ્થવિર કહે છે તે સ્થવિરો વ્યવસ્થા કરવાના સ્વભાવવાળા અને બુદ્ધિશાળી હોય છે, તથા તેમની વાતને દરેક માણસ માને છે. તેઓ પ્રભાવસંપન્ન હોય છે તે સ્થવિરેના નીચે પ્રમાણે દસ ४२ ह्या छे-(१) आभस्थविर, (२)
न थपिर, (3) राष्ट्रस्थविर, (४) प्रा. स्तृस्थविर, (५) स्थविर, (६) स्थविर, (७) सधस्थविर, (८) तिरथविर, (e) श्रुतस्थविर सने (१०) पर्यायस्थविर
ગ્રામવિર–ગામની વ્યવસ્થા કરનાર વ્યક્તિને ગ્રામવિર કહે છે. નગરસ્થવિર-નગરની વ્યવસ્થા કરનારને નગરસ્થવિર કહે છે. દેશની વ્યવસ્થા કરનારને રાષ્ટ્રસ્થવિર કહે છે, ધર્મને ઉપદેશ દેનારને અને લેખકોને ધર્મમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #667

६३८
स्यानाङ्गसूत्रे व्याख्यातपायाणि । जातिस्थविराः-जात्या जन्मना स्थविराः-पष्टिवर्षप्रमाण. जन्मपर्यायाः॥८॥श्रुतस्थविराः स्थानाङ्गाधङ्गधारिणः ।९॥ तथा-पर्यायस्थविराः= विंशतिवर्षप्रमाणप्रव्रज्यापर्यायधारका इति ॥१०॥ मू० ६७॥
स्यविराश्च स्वाश्रितान् पुत्रवत्पालयन्तीतिपुत्रभेदान् पाह
मलम्-दस पुत्ता पण्णत्ता, तंजहा-अत्तए १ खेत्तए २ दिन्नए ३ विण्णए ४ उरसे ५ मोहरे ६ सोंडीरे ७ संबुद्धे ८ उपयाइयए ९ धम्मंतेवासी १० ॥सू० ६८॥
छाया-दश पुत्राः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-आत्मजः १ क्षेत्रजः २ दत्तकः ३ विनयितः ४ औरसः ५ मौखरः ६ शौण्डीरः ७ संवर्द्धितः ८ औपयाचितकः ९ धर्मान्तेवासी १० ॥सू० ६८। इन तीन स्थानों की व्याख्या पहिले की जा चुकी है। जो ६० वर्षकी जन्म पर्यायवाला हो चुका हो वह जाति (वय) स्थविर है, आचार आदि अङ्गोका जो धारक होता है यह श्रुतस्थविर है और जिसकी दीक्षा पर्याय २० वर्ष की हो चुकी है ऐसा वह साधु पर्यायस्थविर है ।। मू. ६७ ॥
स्थविर जन अपने आश्रितोंका पालन पुत्रकी तरह करते हैं अतः अब सूत्रकार पुत्र के भेदोंका कथन करते हैं---
" दस पुत्ता पण्णत्ता" इत्यादि ॥ सूत्र ६८ ॥
टीकार्य-पुत्र दश प्रकारके कहे गये हैं-जो सदाचारके पालनसे अपने पिताकी मर्यादाको पवित्र रखता है वह पुत्र है ये पुत्र आत्मज १ क्षेत्रज २ दत्तक ३ विनयित ४ औरस ५. मौखर ६, शौण्डीर ७, संवदित ८ औपयाचितक ९ एवं धर्मान्तेवासी १० इस प्रकार से १० प्रकारके कहे સ્થિર કરનારને પ્રશાતૃસ્થવિર કહે છે. કુલસ્થવિર, ગણુસ્થવિર અને સંઘસ્થવિરની વ્યાખ્યા આગળ કહ્યા પ્રમાણે સમજવી ૬૦ વર્ષની જન્મપર્યાય જેણે વ્યતીત કરી નાખી છે એવી વ્યક્તિને જાતિસ્થવિર કહે છે. આચાર આદિ અંગોને જે ધારક હોય છે તેને શ્રતસ્થવિર કહે છે. જેણે ૨૦ વર્ષની દીક્ષા પર્યાય પાળી લીધી હોય એવી વ્યક્તિને પર્યાયસ્થવિર કહે છે. એ સૂત્ર ૬૭
સ્થવિરે પોતાના આશ્રિતનું પુત્રની જેમ પાલન કરે છે, તેથી હવે सूत्रा२ पुत्रना होनु ४थन ४२ छ,--"दसपुत्ता पण्णता" त्याह-(सू. १८)
टी--पुत्र इस प्रा२न। ४ा छ-(१) मारम, (२) क्षेत्र, (3) हत्त, (४) विनायित, (५) मौरस, (६) भौमर, (७) शौ १२, (८) सपद्धित, () मोय. यायित भने (१०) धर्मान्तवासी.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #668

सुघा टीका स्था०१० स्० ६८ पुत्रमेदनिरूपणम्
टीका-'दसपुत्ता' इत्यादि-पुनाति-पवित्रयति सदाचारपालनेन पितृमर्यादामितिपुत्रः, तद्वहुत्वे पुत्राः, ते दशविधाः प्रज्ञप्ता, तद्यथा-'अत्तए' इत्यादि । तत्रआत्मजः-आत्मनः पितृशरीराज्जातः । यथा-ऋषभस्य भरत इति ॥१॥ क्षेत्रजःक्षेत्रं-दारा, ततो जातः। यथा-लोकरूढया पाण्डो र्यायां कुन्त्यां धर्मादिमिर्जाता युधिष्ठिरादय इति ॥२॥ दत्तकः-दत्त एव दत्तकः-केनचित् कस्मैचित् स्वपुत्रः पुत्रत्वेन वितीर्णः । यथा बाहुबलिनोऽनिलवेगः। अयं च पुत्रतुल्यत्वात्पुत्रो. बोध्य इति । एवमग्रेऽपि पुत्रता पुत्रतुल्यत्वेनैव बोध्येति ॥३॥ तथा-विनयितःविनयं-शिक्षा प्रापितः-शिष्य इत्यर्थः ॥४॥ औरसः-उरसि-हृदये स्नेहाविर्भावेन गये हैं । इनमें जो पिताके शरीरसे उत्पन्न होता है, वह आत्मज है जैसे ऋषमका मरत १, स्त्रीसे जो उत्पन्न होता है यह क्षेत्रज है जैसेलोकरूढिसे पाण्डकी पत्नी कुन्तीमें धर्मादिकों द्वारा युधिष्ठिर आदि उत्पन्न हुए २, जो अपना पुत्र दूसरे के लिये पुत्र रूपसे दे दिया जाता है वह दत्तक पुत्र है ३, जैसे-बाहुबलिका अनिलवेग इसे पुत्रतुल्य होनेसे पुत्र कहा गया है।
इसी प्रकारसे आगे कहे जानेवाले पुत्रों में भी पुत्रता पुत्र तुल्यतासे ही जानना चाहिये शिष्य विनयित पुत्र है ४ जिसमें पुत्रके जैसा स्नेह प्रकट होता है-हृदयमें जो स्नेहकी प्रकटतासे पुत्रके जैसा बना रहता है, वह औरस पुत्र है ५, मीठी वाणी बोलने के कारण अपनेको पुत्र - જે સદાચારના પાલન વડે પોતાના પિતાની મર્યાદાને પવિત્ર રાખે છે, તેને પુત્ર કહેવાય છે. તેના આત્મજ આદિ દસ પ્રકારનું હવે સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે
આત્મજ-પિતાના શરીરથી (વયથી) જે પુત્ર ઉત્પન્ન થાય છે તેને આત્મજ કહે છે. જેમ કે ઋષભને પુત્ર ભરત.
ક્ષેત્રજ-જે પુત્ર શ્રીથી ઉત્પન્ન થાય છે (પતિના સંસર્ગ વિના ઉત્પન્ન થાય છે, તેને ક્ષેત્રજ કહે છે. જેમ કે પાંડુ રાજાની પત્ની કુંતીએ ધર્માદિક દ્વારા યુધિષ્ઠિર આદિને જન્મ આપે હતે.
દત્તકપુત્ર–કોઈ અન્ય વ્યક્તિના પુત્રને પિતાના પુત્ર રૂપે સ્વીકારવામાં આવે, તે તે પુત્રને દત્તક પુત્ર કહે છે જેમકે–બાહુબલિને અનિલવેગ. અનિલગને બાહુબલિ પુત્રસમાન ગણાતું હતું, તેથી તેને તેને દત્તકપુત્ર ગણે છે. એજ પ્રમાણે બાકીના પુત્ર પ્રકારોમાં પણ પુત્રતુલ્યતાને કારણે જ પુત્રતા સમજવી. શિષ્યને વિનયિતપુત્ર કહે છે. જેના પ્રત્યે દિલમાં પુત્રના જે પ્રેમ ઉભરાય –
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #669

૪૦
स्थानाङ्गसूत्रे
पुत्रत्वेन वर्त्तते यः स तथा । अथवा - उपरसः - उपगतः = उत्पन्नः रसः पुत्रस्नेह लक्षणो यस्मिन् स तथा । यद्वा-उपगतो रसः पितृलक्षणो यस्य स तथेति ||५|| मौखरः - मुखर - तथा= मधुरभाषित्वेन आत्मानं पुत्रतया मापयति यः स तथा ॥ ३॥ शौण्डीरः - येन केनचित् शूरेण कश्चित शौण्डीरः शूरो युद्धे निगृहीतः पुत्रत्वेन विजयकारिणं शूरं प्रतिपन्नः सः ॥ ७ ॥ अथवा- 'विष्णए ४ उरसे ५ मोहरे ६ सौडी ७ इत्येतानि चत्वारि पदानि गुणभेदात् पुत्रविषयाण्येव बोध्यानि । तत्र - 'विष्णए' इत्यस्य 'विज्ञकः इतिच्छाया । विज्ञकः - विद्वान् । यथा-अभयकुमार इति ॥ ४॥ औरस:= बलवान् यथा - बाहुबलीति ॥५॥| मौखरः - मधुरभाषी |
,
रूपसे प्रकट करता है वह मौखर पुत्र है ६, किसी शूरवीर के द्वारा युद्धमें परास्त किये जाने पर जो परास्त हुआ शूरवीर उस विजयी शूरके प्रति अपनेको पुत्र रूपसे प्रकट करता है वह शौण्डीर पुत्र है ७ ।
ये चार पद गुण मेदसे पुत्र विषयकही जानना चाहिये इनमें " विष्णए " की संस्कृतच्छापा विज्ञक ऐसी भी होती है - इसका अर्थ जो विद्वान् होता है, वह विज्ञक है। अभयकुमारकी तरह जो पुत्र विद्वान होता है, वह इस विद्वत्ता गुणके कारण विज्ञक पुत्र कहा गया है, बाहुबलीकी तरह जो पुत्र होता है, वह बलवत्ता गुणके कारण औरस पुत्र कहा गया है, जो मधुर भाषी होता है, यह रामचन्द्रकी तरह मधुर भाषण गुण विशिष्ठ होने के कारण मौखर पुत्र कहा गया
જે પ્રેમની પ્રખરતાને કારણે હૃદયમાં પુત્રના જેવુ સ્થાન જમાવે છે, તેને ઓરસપુત્ર કહે છે. મીઠી વાણી ખેલવાને કારણે જે પેાતાને પુત્ર રૂપે પ્રકટ કરે છે, તેને મૌખરપુત્ર કહે છે. કૈાઇ શૂરવીર પુરુષ દ્વારા યુદ્ધમાં પરાજિત થયેલા પુરુષ જો પાતાની જાતને તે શૂરવીરના પુત્ર રૂપે પ્રકટ કરતા ધ્યેય તા તેને શૌડીરપુત્ર કહે છે.
अथवा - “विण्णए४, उरसे५, मोहरे३, सोंडीरे७" यार पहोने शुशुलेहनी अपेक्षा पुत्रविषयक ४ समभवा लेहो "विष्णार" या पहनी संस्कृत छाया "विज्ञाक" थाय छे. ते संस्कृत छायानी अपेक्षा तेनो अर्थ 'विद्वान' થાય છે. અભયકુમારની જેમ જે પુત્ર વિદ્વાન હાય છે તેને વિજ્ઞકપુત્ર કહેવામાં આવે છે. ખાહુબલીની જેમ જે પુત્ર બળવાન હોય છે તેને તેની બલવત્તાને કારણે ઔરસપુત્ર કહેવામાં આવે છે. જે પુત્ર મધુરભાષી હોય છે તેને મોખર પુત્ર કહેવામાં આવે છે. જેમ કે રામચન્દ્રજીને તેમનાં મધુરભાષા યુક્તતાના ગુણને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #670

६४१
सुघा टीका स्था०२० सू ६८ पुत्रमेदनिरूपणम् यथा-रामचन्द्र इति ॥६॥ शौण्डीरः शूरो गर्वितो वा । यथा-चासुदेव इति ॥७॥ नथा-संवदितः आहारदानादिना संवर्द्धितः । यथा-अनाथपुत्रक इति ||८||तथाऔपयाचितकः-उपयाचितेन= देवताराधनेन लब्धः । यथा-सुलसायाः षट् पुत्राः। अथवा-आयपातिक इतिच्छाया । अवपात: सेवा प्रयोजनमस्येति स तथेति विग्रहः। सेवक इत्यर्थः ॥९॥ धर्मान्तेवासी अन्ते-समीपे वस्तुं शीलमस्येति अन्तेवासी, धर्मार्थमन्तेवासी-धर्मान्तेवासी-धर्म जिघृक्षुः शिष्य इत्यर्थः ॥१०॥ मू० ६८॥
__ अनन्तरसूत्रे धर्मान्तेवासित्यमुक्तम्, तच्च केवलित्वमाप्त्यर्थ स्वीक्रियते, केवली चानुत्तरज्ञानादिसम्पन्नो भवतीति तस्य दशानुत्तराणि पाह
मूलम् -केवलिस्स णं दस अणुत्तरा पण्णत्ता, तंजहाअणुत्तरे जाणे १ अणुत्तरे दसणे २ अणुत्तरे चरित्ते तवे ४ शूर अथवा गर्वसे युक्त जो पुत्र होता है, वह वासुदेवके समान इस गुणसे युक्त होने के कारण शौण्डीर पुत्र कहा गया है, आहार आदि देकर जिसे वर्द्धित किया जाता है-पाला पोषा जाता है, वह अनाथ पुत्रकी तरह संवर्द्धित पुत्र है । देवताकी आराधनाके निमित्तको लेकर जो पुत्र सुलसाके ६ पुत्रों की तरह प्राप्त होता है वह औपयाचितक पुत्र है। अथवा-जय-" आवपातिक" ऐसी संस्कृतच्छाया "उचयाइयए"की होती है, तब इस पक्षमें सेवाही जिसका प्रयोजन होता है, ऐसा जो सेवक है वह आवपातिक पुत्र है । तथा-धर्मान्तेवासी-जो धर्म प्राप्तिके निमित्त गुरुके पास रहता है ऐसा धर्म जिघृक्षु जो शिष्य हैं वह धर्मान्तेवासी पुत्र है । सू० ६८ ॥ કારણે મૌખરપત્ર કહી શકાય છે. શૌર્ય અથવા ગર્વથી યુક્ત પુત્રને શીંડીરપુત્ર કહેવામાં આવેલ છે.
સંવત પુત્ર–આહાર આદિ દઈને જેનું સંવર્ધન–પાલનપોષણ કરવામાં આવે છે તેને સંપદ્ધિતપુત્ર કહે છે. જેમ કે અનાથપુત્ર.
ઔપયાચિતકપુત્ર-દેવતાની આરાધનાને કારણે જે પુત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે ते पुत्रने भोपयायित: पुत्र ४७ छ. म सुरसान! ७ पुत्री. मथया-"उवयाइयए" मा पनी सस्कृत छायानी अपेक्षा से तने। म मा प्रमाणे थाय छસેવા જ જેનું પ્રજન હોય છે એવા સેવકને “આવ પાતિકપુત્ર” કહે છે.
ધર્માતેવાસી પુત્ર- જે શિષ્ય ધમંપ્રાપ્તિને નિમિત્તે જ ગુરુની પાસે રહે છે એવા ધર્મપ્રાપ્તિની જિજ્ઞાસાવાળા શિષ્યને ધર્માન્તવાસી પુત્ર કહે છે. એ સૂત્ર ૬૮ છે स्था-८१
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #671

६४२
स्थानाङ्गसूत्रे अणुत्तरे वोरिए ५ अणुत्तरा खंती ६ अणुत्तरा मुत्ती ७ अणुत्तरे अज्जवे ८ अणुत्तरे महवे ९ अणुत्तरे लाघवे १०॥सू०६९॥ ____ छाया-केवलिनः खलु दश अनुत्तराणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-अनुत्तरं ज्ञानम् १ अनुत्तरं दर्शनम् २ अनुत्तरं चारित्रम् ३ अनुत्तरं तपः ४ अनुत्तरं वीर्यम् ५ अनुत्तरा क्षान्तिः ६ अनुत्तरा मुक्तिः ७ अनुत्तरम् आर्जवम् ८ अनुत्तरं मार्दवम् ९ अनुत्तरं लाघवम् १० ॥स० ६९॥
टीका-'केवलिस्सण' इत्यादि-केवलिन:-केवल ज्ञानिनः खलु दशसंख्यकानि अनुत्तराणि नास्ति उत्तरं प्रधानं येभ्यस्तानि तथोक्तानि-सर्वोत्कृष्टानि प्रज्ञप्तानि । तयथा-'अनुत्तरं ज्ञानम्' इत्यादि । तत्र-अनुत्तरं ज्ञानम्-ज्ञानावरणीयक्षयात् १ अनुत्तरं दर्शनं दर्शनावरणीयक्षयाद् दर्शनमोहनीयक्षयाद्वा २ अनुत्तरं चारित्रं
६८ वे सूत्रके अन्तमें कथित जो धर्मान्तेवासित्व है वह केवलिके पदको प्राप्त करने के लिये स्वीकार किया जाता हैं तथा केवलि जो होते हैं वे अनुत्तर ज्ञानादिसे युक्त होते है, अतः अब सूत्रकार उनके दश अनुत्तरोंका कथन करते हैं
" केवलिस्त गं दस अनुत्तरा पण्णत्ता” इत्यादि स्० ६९॥
टीकार्थ-केवलीके १० अनुत्तर सर्वोत्कृष्ट वस्तुएँ कही गई है, जैसे अनुत्तर ज्ञान ज्ञानावरणीय कर्मके सर्वथा प्रक्षयसे उन्हें प्राप्त होता है १ अनुत्तर दर्शन दर्शनावरणीय कर्मके सर्वथा नाशसे अथवा दर्शन मोहनीय कर्मके सर्वथा क्षयसे उन्हें प्राप्त होता है। अनुत्तर चारित्र
આગલા સૂત્રના અને જે ધર્માન્તવાસિત્વની વાત કરવામાં આવી છે, તે ધર્માતેવાસિત્વને કેવલિપદની પ્રાપ્તિ કરવાને માટે સ્વીકાર કરવામાં આવે છે. તથા જેઓ કેવલી હોય છે તેઓ અનુત્તર જ્ઞાનાદિથી યુક્ત હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર કેવલીના દસ અનુત્તરનું નિરૂપણ કરે છે
" केवलिस णं दस अनुत्तरा पण्णत्ता" त्याEि-(.१८)
ટીકાર્થ—અનુત્તર એટલે સર્વોત્કૃષ્ટ વસ્તુ. કેવલીના નીચે પ્રમાણે દસ અત્તરે કહ્યા છે-(૧) અનુત્તરજ્ઞાન-જ્ઞાનાવરણીય કર્મના સર્વથા ક્ષયને લીધે તેમને અનુત્તર જ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે કેવળીના કેવળજ્ઞાન કરતાં શ્રેષ્ઠ અન્ય કોઈ પણ જ્ઞાન હોતું નથી, માટે તેમના જ્ઞાનને અનુત્તર કહ્યું છે. (૨) અનુત્તરદર્શન-દશના વરણીય કમને સર્વથા નાશ થવાને લીધે અથવા દર્શન મોહનીય કર્મને સર્વથા ક્ષય થવાને લીધે તેમને અનુત્તરદર્શનની પ્રાપ્તિ થાય છે. (૩) અનુત્તરચારિત્ર-ચારિત્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #672

सुघा टीका स्या०१० सू० ६९ दशअनुत्तरनिरूपणम्
६४३ चारित्रमोहनीयक्षयात् ३ अनुत्तरं तपः-शुक्लध्यानादिरूपम् , तच्च चारित्रमोहनीयक्षयात् अनन्तवीर्यत्वाच्च भवतीति बोध्यम् ४ अनुत्तरं वीर्य-वीर्यान्तरायक्षयात् तथा-चारित्रमोहनीयक्षयात् ५ अनुत्तरा क्षान्तिः क्षमा ६ अनुत्तरा मुक्ति-निर्लोभता ७ अनुत्तरम् आर्जवम् ८ अनुत्तरं मार्दवम् ९ अनुत्तरं लाघवं १० च भवति । यद्यपि तपः शान्तिमुक्तपार्जवमार्दवलाघवानि चारित्रमोहनीयक्षयादुत्पन्नत्येनचारित्रमेदा इति चारित्रत्वेनैषामेकत्वमेव, तथाप्यत्रैतानि सामान्यविशेषभेदेन कथञ्चिद् भेदाद मिन्नत्वेनोक्तानीति ॥सू०६९॥ चारित्र मोहनीय कर्मके सर्वथा नाशसे यह अनुत्तर चारित्र होता है। अनुत्तर तप-यह शुक्ल ध्यानादि रूप होता है, और यह चारित्र मोहनीय कर्मके क्षयसे होता है, एवं अनन्तवीर्यसे । अनुत्तरवीर्य-यह वीर्यान्तराय कर्मके क्षयसे तथा चारित्र मोहनीय कर्मके क्षयसे होता है, अनुत्तरा क्षान्ति-सर्वोत्कृष्ट क्षमा, अनुत्तरा मुक्ति-सर्वोत्कृष्ट निलों. भता, अनुत्तर आजव, अनुत्तर मार्दव और अनुत्तर लाघव ये सब भी चारित्र मोहनीय कर्मके क्षयले उत्पन्न होते हैं। अनुत्तरका तात्पर्य ऐसा है कि ये १० वस्तुएं अन्य उमस्थजनोंकी अपेक्षा उनमें विशिष्टतम-असाधारण होती हैं । यद्यपि तप, क्षान्ति, मुक्ति, आजव, मार्दव, एवं लाघय ये सब चारित्र मोहनीय कर्मके क्षयसे उत्पन्न होनेके कारण चारित्रके भेद हैं, एवं चारित्रकी अपेक्षा इनमें एकत्य ही है-तब भी મેહનીયને સર્વથા ક્ષય થવાથી તેઓ અનુત્તરચારિત્ર પ્રાપ્ત કરે છે. (૪) અનુત્તર તપ-તે શકલ-યાન આદિ રૂપ હોય છે અને તે ચારિત્રમેહનીયના ક્ષયથી અને અન્નતવીર્યથી પ્રાપ્ત થાય છે. (૫) અનુત્તરવીર્ય–વીયન્તરાય કર્મના ક્ષયથી તથા ચારિત્રમેહનીય કર્મના ક્ષયથી અનુત્તરવીર્ય પ્રાપ્તિ થાય છે (૬) અનુત્તર शान्ति-सष्टि क्षमा, (७) अनुत्त२भुति-सत्कृिष्ट निमिता, (८) मनुत्तर આજંવ, (૯) અનુત્તર માર્દવ અને (૧૦) અનુત્તર લાઘવ. અનુત્તર ક્ષાન્તિ આદિની ઉત્પત્તિ પણ ચારિત્રમોહનીય કર્મના ક્ષયને લીધે થાય છે.
અનત્તરનો ભાવાર્થ એ છે કે ઉપર્યુંકત દસ વસ્તુઓ અન્ય છઘ કરતાં તેમનામાં વિશિષ્ટતમ–અસાધારણ હોય છે. જો કે તપ, ક્ષતિ, મુકિત, આજ. માર્દવ અને લાઘવ આ છએની ઉત્પત્તિ ચારિત્રમોહનીય કર્મના લયને કારણે જ થતી હોવાથી તેમને ચારિત્રના ભેદ રૂપ જ ગણવા જોઈએ, અને ચારિત્રની અપેક્ષાએ તેમનામાં એક જ ગણવું જોઈએ, છતાં પણ અહી તેમની વચ્ચે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #673

स्थानाङ्गसूत्रे
केवलिनो दशानुत्तराणि पूर्वसूत्रे प्रोक्तानि केवली तु मनुष्यक्षेत्रएव भवतीति मनुष्यक्षेत्रं मनुष्यक्षेत्रस्थितान् महाद्रुमान् महाद्रुमनिवासिनो देवांश्च प्रत्येकं दशविधत्वेन प्राह
૬૪
मूलम्
-समयखेत्ते णं दस कुराओ पण्णत्ताओ, तंजहा - पंच देवकुराओ पंच उत्तरकुराओ । तत्थ णं दस महइमहालया महादुमा पण्णत्ता, तंजहा- जंबु सुदंसणा १ धायइरुक्खे २ महाधायइरुक्खे ३ पउमरुक्खे ४ महापउमरुवखे ५ पंचकूडसामलीओ १०। तत्थ णं दस देवा महिड्डिया जाव परिवसंति, तंजहाअणाढिए जंबुदीवाहिवई १ सुदंसणे २ पियदसणे ३ पोंडरीए ४ महापडरीए ५ पंच गरुला वेणुदेवा १० ॥ सू० ७० ॥
छाया - समयक्षेत्रे खलु दश कुरवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पश्च देवकुरवः पश्च उत्तरकुरवः । तत्र खलु दश महातिमहालया महाद्रुमाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - जम्बूः सुदर्शना १ धातकीवृक्षः २ महाधातकीवृक्षः ३ पद्मवृक्षः ४ महापद्मवृक्षः ५ पञ्च कूटशाल्मलयः १०। तत्र खलु दश देवाः महर्द्धिका यावत् परिवसन्ति, तद्यथाअनाहतो जम्बू द्वीपाधिपतिः १ सुदर्शनः २ प्रियदर्शनः ३ पुण्डरीकः ४ महापुण्डरीकः ५ पञ्च गरुडा वेणुदेवाः १० सू० ७० ।।
टीका- 'समयखेत्ते ' इत्यादि
समय क्षेत्र - मनुष्यक्षेत्रं तच्च - जम्बूद्वीपो १ घातकीखण्डपूर्वार्द्धपाचार्देति द्वीपयहाँ इनमें सामान्य विशेषके भेदकी अपेक्षा कथंचित् मेद होने के कारण भिन्न रूपसे इनका निर्देश किया गया है ।। सू० ६९ ॥
दश अनुत्तरवाले ये केवली मनुष्य क्षेत्रमेंही होते हैं. इसलिये अब सूत्रकार मनुष्य क्षेत्रका, मनुष्य क्षेत्रस्थित महादुमका एवं महाद्रुमनिवासी देवका प्रत्येकका दश प्रकार से वर्णन करते हैं.
" समयखेत्तेणं दस कुराओ " इत्यादि । सू० ७० ॥
સામાન્ય-વિશેષના ભેદની અપેક્ષાએ થાડા ભેદ હોવાને કારણે અહી તેમના ભિન્નભિન્નરૂપે નિર્દેશ કરવામાં આવ્યા છે. !! સૂ. ૬૯॥
દસ અનુત્તરાથી યુકત કેવલીઓના મનુષ્યલેાકમાં જ સદ્ભાવ હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર મનુષ્યક્ષેત્રના, મનુષ્યક્ષેત્રસ્થિત મહાક્રમે (વૃક્ષ)ના અને તે દુનિવાસી દેવાના દસ દસ પ્રકારાનું કથન કરે છે—
" समयखेत्तेणं दस कुराओ" इत्यादि - (सू. ७०)
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #674

सुघा टीका स्था१० सू. ७० मनुष्यक्षेत्रादिनिरूपणम्
६४५
द्वयम् ३ पुष्करवरद्वीपार्द्धपूर्वार्द्धपाचार्द्धति द्वीपद्वयम् ५ इति पञ्चद्वीपात्मकम् । तत्र खलु दशकुरवः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - पञ्च देवकुरवः पञ्च उत्तरकुरवः । एषु दशसु कुरुषु मध्ये पञ्च देवकुरवस्तत्र क्रमेण महातिमहालयाः= विशालातिविशालाः जम्बू : सुदर्शना १ घातकीवृक्षः २ महाधातकीवृक्षः ३ पद्मवृक्षो ४ महापद्मवृक्षचेति ५ पञ्चमहाद्रुमाः विज्ञेयाः । तथा पञ्चसु उत्तरकुरुषु क्रमेण एकैकस्य महातिमहालयस्य कूटशाल्मलिमहाद्रुमस्य सद्भावात् पञ्चमहातिमहालयाः कूटशाल्मलिमहादुमा विज्ञेया इति । तत्र दशसु महातिमहालयेषु महाद्रुमेषु दशदेवाः महर्द्धिकाः= विशिष्ट विमानपरिवारादिऋद्धियुक्ताः यावत्परिवसन्ति । अत्र यावत्पदेन " मह
समय क्षेत्र से यहां मनुष्य क्षेत्र जिसे ढाई द्वीप कहा जाता है गृहीत हुआ है, यह पंच द्वीपात्मक है, जैसे-एक जम्बूद्वीप नामका द्वीप इसमें है १ । पूर्वार्ध धातकी खण्ड २ पवार्ध धातकी खण्ड ३ ये धातकी खण्ड के दो भेद इसमें हैं। तथा पूर्वार्ध पुष्करवरवी पाध एवं पश्चा पुष्करवर दीपार्थ ये दो भेद इसमें है । इस तरहसे ये पांच द्वीप इसमें हैं । दश कुरु इसमें है - पांच देवकुरु और पांच उत्तर कुरु । पांच जो देवकुरु हैं इन में क्रमशः - विशालातिविशाल जम्बूसुदर्शना १ घातकी वृक्ष २ महाधातकी वृक्ष ३ पद्मवृक्ष ४ और महापद्मवृक्ष ये पांच महाद्रुम है। पांच उत्तर कुरुओं में क्रमशः एक दो अति विशाल कूटशाल्मलि महाद्रुम है - इस प्रकार उत्तर कुरुओं में पांच कूट शाल्मलि महादुम हैं । इन १० महाद्रुमों के ऊपर दश महाऋद्धिवाले देव विशिष्ट विमान परिचार
મનુષ્યક્ષેત્ર કે જેને અઢી દ્વીપ કહે છે તેને અહી. સમયક્ષેત્રરૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. તેમાં પાંચ દ્વીપેા (એક આખા દ્વીપ અને ચાર અધ द्वीपो भवेदा छे-
(१) भ्यूद्वीप, (२) पूर्वार्ध धातडीअंड, (3) पश्चिभार्धं धातडीमांड, (૪) પૂવા પુષ્કરવરદ્વીપ, ખીજે અને ત્રીજોદ્વીપ ધાતકી ખ’ડના એ રૂપ સમજવે. ચેાથે અને પાંચમે દ્વીપ પુષ્કરવર દ્વીપના બે ભાગે રૂપ સમજવે. આ પાંચ દ્વીપામાં દસ કુરુ છે. તેમાંથી પાંચને દેવકુરુ અને પાંચને ઉત્તર કુરુ કહે છે. પાંચ દેવકુરુઓમાં અનુક્રમે નીચેનાં પાંચ મહાÇમેા છે (१) विशासातिविशास यू सुदर्शना, (२) धातडीवृक्ष (3) भड्डाधातडीवृक्ष, (४) पद्मवृक्ष याने (५) महापद्मवृक्ष.
પાંચ ઉત્તરકુરુઓમાં અનુક્રમે (1) અતિવિશાલકૂટ શાન્નિ આદિ મહાકુમા છે. આ રીતે પાંચ ઉત્તરકુરૂઓમાં પાંચકૂટ શાલિ મહાદ્રુમ છે. પાંચ ઉત્તરકુરુ અને પાંચ દેવકુરુમાં મળીને કુલ દસ મહાદુમા છે. આ દસ મહાદુમેાની ઉપર દસ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #675

६४६
स्थानाशस्त्रे ज्जुइया, महावला, महाजसा, महासोक्खा, पलिओवमटिइया" इति संग्राह्यम् । तत्र-महाद्युतिका-विशिष्टशरीराभरणादिप्रभामास्वराः, महाबलाः विशेषवलशालिनः, महायशसः विशालकीर्तिमन्तः, महासौख्याः-विशिष्टमुखसम्पन्नाः, पल्योपमस्थितिकाः=पल्योपमायुष्का इति । तत्र-अनादृतोनाम जम्बूद्वीपाधिपतिदेवः सुदर्शनायां जम्ब्यां परिवसति १ सुदर्शनो धातकीक्षे २ प्रियदर्शनो महाधातकीयक्षे ३ पुण्डरीका पक्षे ४ महापुण्डरीको महापमवृक्षे ५ तथापञ्चसु कूटशाल्मलिषु पञ्चगरुडा वेणुदेवा वसन्तीति ॥सू० ७०॥ आदि ऋद्धि से युक्त-यावत् रहते हैं. यहां यावत्पद से -" महज्जुइ या, महाबला, महाजसा, महासोक्खा, पलिओवमहिइया" इन पदों का संग्रह हुआ हैं इन पदोंका अर्थ इस प्रकार से है-महाद्युतिये देव विशिष्ट शरीरके आभरण आदिकोंकी प्रभा से देदीप्यमान हैं महाबला शरीरके विशेषबल से संपन्न हैं महाजसा विशालकीर्ति से यक्त हैं महासौख्या एवं विशिष्ट सुख से संपन्न हैं। तथा इन सबकी १ पल्योपमकी स्थिति हैं सुदर्शना नामका जो जम्बूवृक्ष है. इस पर अनाहत नामका जम्बू द्वीपका अधिपति देव रहता है. धातकीवृक्ष पर सुदर्शन नामका देव रहता है. महाधातकी वृक्ष पर प्रियदर्शन नामका देय रहता है. पद्मवृक्ष पर पुण्डरीक नामका देव रहता है. एवं महापद्म वृक्ष पर महापुण्डरीक नामका देव रहता है। तथा जो पांच कूटशाल्मलिमहाद्रुम हैं उन पर पांच गरुडावेणु देव रहते हैं। सूत्र ॥७०॥ મહદ્ધિક, મહતિક, મહાબલસંપન્ન, મહાપ્રભાવશાળી અને એક પલ્યોપમની સ્થિતિવાળા દસ દે વસે છે. તે દેવે વિશિષ્ટ વિમાન, પરિવાર આદિ ઋદ્ધિથી ચકત હોવાને કારણે તેમને મહદ્ધિક કહ્યા છે. તેઓ શરીરની વિશિષ્ટ કાન્તિ અને આભરણની પ્રભાથી દેદીપ્યમાન હોય છે, તેથી તેમને મહાઘતિક કહ્યા છે. તેઓ વિશિષ્ટ બળથી યુકત હોવાને કારણે તેમને મહાબલસંપન્ન કહ્યા છે. મહાકાતિ સંપન્ન હોવાને કારણે તેમને મહાપ્રભાવસંપન્ન કહ્યા છે અને વિશિષ્ટ સુખથી સંપન્ન હોવાને કારણે તેમને મહાસુખસંપન્ન કહ્યા છે.
હવે તે દસ દેનાં નામ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
સુદર્શના નામના બૂવૃક્ષ ઉપર અનાદૂત નામને દેવ વસે છે. તે જબૂદ્વીપને અધિપતિ છે. ધાતકીવૃક્ષ ઉપર સુદર્શન નામને દેવ વસે છે. મહાધાતકી વૃક્ષ ઉપર પ્રિયદર્શન નામને દેવ વસે છે. પદ્મવૃક્ષ ઉપર પુંડરીક નામને દેવ વસે છે અને મહાપદ્વવૃક્ષ ઉપર મહાપુંડરીક નામનો દેવ વસે છે. પાંચ ફૂટ શાલ્મલિ મહાકૂમો ઉપર પાંચ ગરુડાવેણુ દેવ નિવાસ કરે છે. આ સૂત્ર ૭૦ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #676

सुधा टीका स्था०१० सू० ७१ दुष्षमसुषमाया परिज्ञानप्रकारनिरूपणम् ६४७ दुष्षमा सुषमा च समयक्षेत्रे एव भवत इति दुष्पमायाः सुषमायाश्च परिज्ञान प्रकारान् दशभिर्दशभिः स्थानैराह -
मूलम् - दसहि ठाणेहिं ओगाढं दुस्समं जाणेजा, तं जहाअकाले after १ कालेन वरिसइ २ असाहू पूइजंति ३ साहू ण पुइज्जति ४ गुरुसु जणो मिच्छत्तं पडिवन्नो ५ अमणुण्णा सद्दा ६ जाव अमणुष्णा फासा १० दसहिं ठाणेहिं ओगाढं सुसमं जाणेज्जा, तंजहा - अकाले न वरिसइ १ तंचेव विपरीयं सव्वं जाय मणुण्णा फासा १० ॥ सू० ७१ ॥
छाया - दशभिः स्थानैरवगाढां दुष्षमां जानीयात्, तद्यथा-अकाले वर्षति १ काले न वर्षति २ असाधवः पूज्यन्ते ३ साधवो न पूज्यन्ते ४ गुरुषु जनो मिथ्यात्वं प्रतिपन्नः ५ अमनोज्ञाः शब्दाः ६ यावत् अमनोज्ञाः स्पर्शाः १० ॥ दशभिः स्थानैरवगाढां सुषमां जानीयात्, तद्यथा - अकाले न वर्षति १ तदेव विपरीतं सर्व यावद् मनोज्ञाः स्पर्शाः १० ॥०७१ ॥
टीका- 'दसहि ठाणेहिं' इत्यादि -
इदं सूत्रं व्याख्यातमायम् । नवरं पावत्पदेन अमनोज्ञानि रूपाणि७ अमनोज्ञा दुष्षमा और सुषमा ये दो काल समय क्षेत्र में ही होते हैं - इस लिये अब सूत्रकार दुष्षमा एवं सुषमा के जानने के प्रकारोंका कथन दश दश स्थानों से करते हैं-दसहि ठाणेहिं ओगाढं - इत्यादि । सूत्र- ७१ ॥
टीकार्थ - यह सूत्र व्याख्यात प्राय है। यहां यावत् पद से " अमनोज्ञानि रूपाणि ७. अमानोज्ञा गन्धाः ८. अमनोज्ञा रसाः ९" यहां तक के ३
દુખમા અને સુષમા આ બે કાળા હોય છે. સમયક્ષેત્રમાં (મનુષ્યક્ષેત્રમાં)જ હોય છે. તેથી હવે સૂત્રકાર દુષમા અને સુષમાકાળના લક્ષણા પ્રકટ કરતાં દસ इस स्थानानु निइया रे छे - "दसहि ठाणेहिं ओगाढं " इत्यादि - (सू७१)
ટીકા-દુષમાકાળ શરૂ થઈ ગયા છે, તે જાણવાનાં લક્ષણેા નીચે પ્રમાણે છે(૧) આ કાળમાં સમયસર વરસાદ પડતા નથી (૨) કમેસમે વરસાદ પડે છે. (3) असाधुन्नोनी पूल थाय छे, (४) सतानी पून्न थती नथी, (4) गुरुना પ્રત્યે લેાકેાના વિપરીત વર્તાવ રહે છે. (૬) અમનેાજ્ઞ શબ્દોના અનુભવ થાય छे, “यापत्” यह द्वारा " अमनोज्ञानि रूपाणि, अमनोज्ञा गन्धाः, अमनोज्ञा रसाः "
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #677

६४८
स्थानाङ्गसूत्रे गन्धाः अमनोज्ञा रसाः ९ इत्येतानि त्रीणि पदानि ग्राह्याणीति । एतद्वैपरीत्येन सुषमावगाढहेतुभूतानि दश स्थानानि व्याख्येयानीति ॥९० ७१॥ कालाधिकारात् सुषमसुषमायाः किंचिद् वैशिष्टयमाह--
मूलम्-सुसमसुसमाए णं समाए दसविहा रुक्खा उपभोगत्ताए हव्वमागच्छंति, तंजहा-मत्तंगया १ य भियगा २ तुडियंगा ३ दीव ४ जोइ ५ चित्तंगा ६ चित्तरसा ७ मणियंगा ८ गेहागारा ९ अणियणा १० य ॥सू० ७२॥
छाया-सुषमसुषमायां खलु समायां दशविधा वृक्षा उपभोग्यतया हव्यमागच्छन्ति, तद्यथा-मत्ताङ्गका १ श्च मृताङ्गाः २ त्रुटिताङ्गाः ३ दीप ४ ज्योति ५ चित्राङ्गाः६ चित्ररसा: ७ मण्यङ्गा:-गेहाकाराः ९ अनग्नाश्च १० ॥स०७२ ॥ तीन पद गृहीत हुए हैं. इन स्थानों से भिन्न सुषमा कालविशेष के आजाने के चिह्न होते हैं ॥ तात्पर्य यह है कि दुप्षमा काल विशेष आ. गया है इसके जानने के ये चिह्न हैं___इस कालमें समय पर पानी नहीं बरसता है १. अकालमें पानी बरसता है २. असाधुजनोंकी पूजा होती है ३. साधुजनोंकी पूजा नहीं होती है मातापिता आदि ४. गुरुजनोंके प्रति लोकोंका व्यवहार विनयरहित होता है ५. अमनोज्ञ शब्द यावत् अमनोज्ञ स्पर्श हो जाते हैं। सुषमाकाल में ये ही सब बातें विपरीत रूपमें होने लगती हैं-जैसे-पानी अकालमें नहीं बरसता है इत्यादि । सूत्र ॥७१॥
कालके अधिकारको लेकर सुषम सुषमाकाल की कुछ विशिष्टताका कथन अब सूत्रकार करते हैंઆ ત્રણે પદેને ગ્રહણ કરવામાં આવ્યાં છે-(૭) અમને જ્ઞરૂપે જોવામાં આવે छ, (८) मभनाश धा, () ममनाश रसना भने (१०) मा २५शान અનુભવ થાય છે.
દુષમકાળ કરતાં સુષમાકાળના લક્ષણ વિપરીત હોય છે. જેમ કે (૧) સુષમા કાળમાં સમયસર વરસાદ પડે છે. બાકીનાં લક્ષણે પણ દુષમકાળના કરતાં વિપરીતરૂપે સમજવા જોઈએ છે સૂ ૭૧
આગલા સૂત્રમાં કાળનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર સુષમસુષમા કાળની વિશિષ્ટતાઓનું નિરૂપણ કરે છે–
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #678

सुघाटीका स्था० १० सू० ७२ सुषमसुषमायाः वशिष्टयनिरूपणम् ६४९
टीका-'सुसमसुसमाए णं' इत्यादि
सुषमसुषमाभिधानायां समायांकालविशेषे दशविधाः-दशप्रकारा वृक्षाः हव्यं पर्याप्तम् जनानाम् उपभोग्यत्वेन आगच्छन्ति-प्रादुर्भवन्ति, तद्यथा'मत्ताङ्गका' इत्यादि । तत्र-मत्ताङ्गकाः-मत्तं मदो हर्ष इति यावत् , तत्कारणभूतो विशिष्टबलवीर्यकान्तिजनकः सुखपेयरसो मत्ताङ्गक इत्युच्यते, तदायिनः कल्पवृक्षा अपि मत्ताङ्गका इति ॥१॥ भृताङ्गाः-भृतं भरणं पूरणं, तत्र-अङ्गानिकारणानि भृताङ्गानि-पात्राणि, तदायका वृक्षा अपि भृताङ्गाः । पात्रदायका वृक्षा इत्यर्थः ॥२॥ त्रुटिताङ्गाः-त्रुटितानि-तूर्याणि-चतुर्विधानि वाद्यानि, तदङ्गभूताः कारण. भूताः वृक्षाः । चतुर्विधवाद्यदायिनो वृक्षा इत्यर्थः ॥३॥ तथा-कृतद्वन्द्वसमासानां दीपज्योतिचित्रशब्दानाम् अङ्गशब्देन सह सम्बन्धात्-'दीपाङ्ग ज्योतिरङ्गाश्चित्राङ्गा'
"सुसमसुसमाएणं समाए"-इत्यादि । सूत्र ॥ ७२ ॥
टीकार्थ-सुषम सुषमाकालविशेषमें दश प्रकारके वृक्ष पर्याप्ति मात्र में जनोंके उपभोग्यरूपसे उत्पन्न होते हैं-जैसे मातङ्गक १ मत्त नाम मदहर्षका है जो वृक्ष इसका कारण भूत होता है. विशिष्टबल वीर्य और कान्ति का जनक होता है तथा सुखसे पीने योग्य रसवाला होता हैउसका नाम मत्ताङ्गक है.मत्ताङ्गक जातिके कल्पवृक्ष होते हैं। जो वृक्ष थाली कटोरा आदि पात्रोंको देते हैं वे मत्ताङ्ग हैं. चार प्रकारके वाद्योंके कारणभूत जो वृक्ष होते हैं ये त्रुटिताङ्ग हैं। दीपज्योति और चित्र इन शब्दोंके साथ अङ्गशब्द लगा लेना चाहिये तथा च-दीपाङ्ग, ज्योतिरङ्ग और चित्राङ्ग इस प्रकार से कल्पवृक्षों के नाम बन जाते है. इनमें जो कल्प
“ सुसमसुसमाएणं समाए" त्याह-(सू. ७२)
ટીકાર્થ–સુષમસુષમકાળમાં કોને ઉપભેગરૂપે ઉપગમાં આવે એવાં દસ પ્રકારના વૃક્ષો વિપુલ પ્રમાણમાં ઉત્પન્ન થાય છે. તે વૃક્ષનાં નામ નીચે પ્રમાણે કહ્યાં છે–
(1) भत्तांवृक्ष-" मत्त" मा ५६ हुनु वा छे. वृक्ष ना જનક હોય છે, વિશિષ્ટ બલ, વીર્ય અને કાન્તિ જનક હોય છે અને સ્વાદિષ્ટ રસ દેનારાં હોય છે, એવાં મત્તાંગક જાતિનાં કલ્પવૃક્ષો સુષમસુષમાકાળમાં यता य .
(२) भूतांगवृक्ष- वृक्ष पात्र माचे छ.
(૩) ગુટિતાંગવૃક્ષે-આ વૃક્ષે ચાર પ્રકારનાં વાદ્ય બનાવવા માટે ઉપગી या ५३ छ.
"'" पहनी म “ी५, ज्योति मनयित्र" पहो पाया દીપાંગ, તિરંગ અને ચિત્રાંગ” આ ત્રણ પ્રકારનાં વૃક્ષોનાં નામ બને છે. स्था०-८२
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #679

६५०
स्थानाङ्गसूत्रे इति पदत्रयमुपलभ्यते । तत्र-दीपाङ्गाः-प्रदीपकारणभूता वृक्षाः ४ ज्योतिरङ्गाःज्योतिःचादराग्निः, सुषमसुषमायां तदभावात् ज्योतिरत्र बादराग्निसदृशं किमपि सौम्यप्रकाशकं वस्तु, तदङ्गभूता वृक्षाः ५ चित्राङ्गा:-चित्रशब्दोऽत्रानेकविधमाल्यपरो विवक्षितः। ततश्च-चित्राणि अनेकप्रकाराणि माल्यानि, तदङ्गभूता वृक्षा इत्यर्थः । विविधमाल्यदायका वृक्षा इति भावः ॥६॥ चित्ररसा:-चित्रा मधुरादयोऽनेकविधा रसाश्चित्ररसाः, तत्कारणभूता वृक्षा अपि । मधुराधनेकविध भोजनदायका वृक्षा इत्यर्थः ॥७॥ उक्तं चात्र--- ___ "दीवसिहाजोइसनामया य एए करिति उज्जोयं ।
चित्तंगेमु य मल्लं, चित्तरसा भोयणट्ठाए ॥१॥" छाया-दीपशिखा ज्योति नामकाश्च एते कुर्वन्ति उद्द्योतम् ।
चित्राङ्गेषु च माल्यं, चित्ररसा भोजनार्थाय ॥१॥ इति । वृक्ष प्रदीपके कारण भूत होते हैं वे दीपाङ्ग है. अर्थात् दीप के समान प्रकाश करते हैं वह दीपाङ्ग हैं। बादराग्नि जैसी सौम्य प्रकाशयाली वस्तु के जो कारणभूत होते हैं वे ज्योतिराग कल्पवृक्ष है. चित्र शब्द यहां अनेक प्रकार के माल्योंका वाचकरूप से विवक्षित हुआ है. अतः अनेक प्रकार की मालाओंके कारणभूत जो वृक्ष हैं वे चित्राङ्ग जाति के कल्पवृक्ष हैं । मधुर आदि अनेक प्रकारके मनोज्ञ रसोंको देनेवाले जो वृक्ष होते हैं ऐसे चे वृक्ष चित्ररस वृक्ष हैं-ये वृक्ष मधुर आदि अनेक प्रकार के भोजन प्रदाता होते हैं. कहा भी है
"दीवसिहाजोइसनामया य' इत्यादि ।
() દીપાંગવૃક્ષો-જે વૃક્ષ દીપકની જેમ પ્રકાશ આપે છે, તે વૃક્ષોને દિપાંગવૃણે કહે છે.
(૫) જ્યોતિરાંગવો–બાદરામિ જેવાં સૌમ્ય પ્રકાશવાળી અગ્નિ આપવામાં કારણભૂત બનતાં કલ્પવૃક્ષને તિરાંગવૃક્ષો કહે છે,
(६) मित्रांशवृक्षो-'यित्र' मा ५६ मडी मने प्रारनी भावामानुपाय છે. જે વૃક્ષો અનેક પ્રકારની માલાઓ બનાવવામાં ઉપયેગી થઈ પડે છે, તે વૃક્ષોને ચિત્રાંગવૃક્ષો કહે છે.
(૭) ચિત્રરસ-મધુર આદિ અનેક પ્રકારના રસવાળી વસ્તુઓના કારણભૂત જે કલ્પવૃક્ષો હોય છે, તેમને ચિત્રરસવૃક્ષે કહે છે, આ વૃક્ષો મધુર આદિ સ્વાદ વાળાં અનેક પ્રકારનાં ભજનનાં પ્રદાતા હોય છે. કહ્યું પણ છે કે –
"दीवसिहाजोइसनामया य" त्यादि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #680

सुघा टीका स्थ०१० सू० ७३ दशकुलकरनामनिरूपणम्
तथा-मण्यङ्गाः-मणीनांन्मणिमयानामाभरणानाम् अङ्गभूताः वृक्षाः । आभरणदायका वृक्षा इत्यर्थः ॥८॥ गेहाकाराः द्विचत्वारिंशद्भमभवनदायिनो वृक्षाः ॥९॥ तथा-अनग्नावस्त्रदायिनो वृक्षाः ॥१०॥ उक्तं चात्र
"मणियंगेसु य भूसणवराई भवणाई भवणरुक्खेसु ।
अणियणेसु य धणियं वत्थाई बहुप्पगाराइं १० । १॥" छाया-मण्यङ्गेषुच भूषणवराणि भयनानि भवनक्षेषु । आनग्नेषु धणियं (प्रचुराणि ) वस्त्राणि बहुप्रकाराणि
॥१॥ इति ॥सू० ७२॥ कालाधिकारादेव कालविशेषभाविनां दशकुलकराणां नामानि माह
मूलम्जंबुद्दीवे दीवे भारहे वासे तीयाए उस्सप्पिणीए दसकुलगरा होत्था, तं जहा-सयज्जले १ सयाऊ २ य अणंतसेणे ३ अमियसेणे ४ य तकसेणे ५ भीमसेणे ६ महाभीमसेणे ७ य सत्तमे ॥१॥ दढरहे ८ सयरहे १०। जंबुद्दीबे दीये भारहे वासे आगमिस्साए उस्सप्पणीए दसकुलगरा भविस्संति, तं जहा-सीमंकरे १ सीमंधरे २ खेमंकरे ३ खेमंधरे ४ विमलवाहणे ५ संमुई ६ पडिसुए ७ दढघण ८ दसधणू ९ सयधणू १०॥सू७३॥
मण्याङ्ग जाति के जो कल्पवृक्ष होते हैं वे मणिमय अनेक प्रकार के आभरणों के प्रदाता होते हैं। गेहाकार जाति के जो वृक्ष होते हैं वे ४२ खण्डों के भवनोंको देनेवाले होते हैं। और अनग्न जातिके वृक्ष होते हैं वे वस्त्रों के प्रदाता होते हैं-कहा भी है
"मणियंगेसु य भूसणवराई' इत्यादि। इन गाथाओंका अर्थ ऊपर में लिखा गया है। सू० ।।७२ ॥
(૮) મધ્યાગવૃક્ષો–આ વૃક્ષો અનેક પ્રકારના મણિમય આભૂષણના પ્રદાતા હોય છે. (૯) ગેહાકારવૃક્ષો–આ વૃક્ષ ૪૨ ખંડવાળાં ભવનેના પ્રદાતા હોય છે.
(१०) मनतिनiवृक्षो-मा वृक्षो पाना प्रहात डाय छे. ४.५४ छ"मणियंगेसु य भूसणवराई" त्याहि. આ ગાથાઓને અર્થ ઉપર સ્પષ્ટ થઈ ગયેલ છે. જે સૂ. ૭૨
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #681

६५२
स्थानाङ्गसूत्रे छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे भारते वर्षेऽतीतायामुत्सर्पिण्या दशकुलकरा अभवन् , तद्यथा-शतज्वलः १ शतायुध २ अनन्तसेनोऽ ३ मितसेनश्च ४ तर्कसेनः ५ भीमसेनः ६ महाभीमसेनश्च ७ सप्तमः ॥१॥ दृढरथो ८ दशरथः ९ शतरथः १०॥ जम्बूद्वीपे द्वीपे भारत वर्षे आगमिष्यन्त्यामुत्सपिण्यां दशकुलकरा भविष्यन्ति, तद्यथा-सीमङ्करः १ सीमंधरः २ क्षेमङ्करः ३ क्षेमन्धरः ४ विमलवाहनः ५ समुचिः ६ प्रतिश्रुतः ७ दृढधनुः ८ दशधनुः ९ शतधनुः १०॥१० ७३॥
टीका-'जंबुद्दीचे दीवे' इत्यादि
जम्बूदीपस्थितभरतक्षेत्रेऽतीतायाम् उत्सर्पिण्या दशकुलकराः कुलकरणशीला विशिष्टवुदिमन्तो लोकव्यवस्थाविधानदक्षाः पुरुषविशेषाः प्रज्ञप्ताः,तद्यथा-'शतज्यल'
काल के अधिकारको लेकर ही अब सूत्रकार काल विशेष में होने वाले कुलकरों के नामोंका कथन करते है
"जंबुद्दीचे दीवे भारहे वासे तीयाए"-इत्यादि । सू० ॥७३॥
टीकार्य-जम्बुद्वीपस्थित भरत क्षेत्र में अतीत उत्सर्पिणी कालमें १० कुलकर हुए हैं. उनके नाम इस प्रकार से हैं
शतज्वल १ शतायु २ अनन्तसेन ३ अमितसेन ४ भीमसेन ६ महाभीमसेन ७ दृढरथ ८ दशरथ ९ एवं शतरथ १० कुलको (मर्यादाको) करने के स्वभाववाले, विशिष्ट बुद्धिवाले एवं लोकव्यवस्था करने में दक्ष जो पुरुष विशेष होते हैं वे कुलकर कहलाते हैं इसी प्रकार जम्बुद्वीप स्थित आगामी उत्पपिणीकाल में १० कुलकर होगें उनके नाम इस
કાળને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે. તેથી હવે સૂત્રકાર કાળવિશેષમાં થઈ ગયેલા કુલકરના નામનું કથન કરે છે.
" जंबुद्दीचे दीवे भारहे वासे तीयाए" त्याह-(सू. ७3)
ટીકાર્ય–જબૂદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં અતીત ઉત્સર્પિણી કાળમાં જે દસ કુલકરે यया इता, तमना नाम मा प्रमाणे उतां-(१) शdere, (२) शतायु, (3) अनन्तसेन, (४) अभितसेन, (६) लीमसेन, (७) महाभीमसेन, (८) १८२५, (6) ६५२५ भने (१०) शत२थ.
કુળની રચના કરનારા-કુળની મર્યાદા બાંધનાર, વિશિષ્ટ બુદ્ધિવાળા અને લોકયવસ્થામાં નિપુણ એવાં જે પુરુષ થઈ ગયાં છે. તેમને કુલકર કહે છે. જેમ અતીત ઉત્સર્પિણી કાળમાં થયેલા દસ કુલકરોનાં નામ પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં, એજ પ્રમાણે હવે આગામી ઉત્સર્પિણીકાળમાં થનારા કુલકરોનાં નામ પ્રકટ કરવામાં આવે છે–આગામી ઉત્સર્પિણ કાળમાં જ બુદ્વીપના ભરતક્ષેત્રમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #682

सुधा टीका स्था०१० सू०७४ दशवक्षस्कारपर्वतनिरूपणम् ६५३ इत्यादि । जम्बूद्वीपस्थितभरतक्षेत्रे आगमिष्यन्त्याम् उत्सपिण्यां दशसंख्यकाः कुलकराः भविष्यन्ति, तद्यथा-'सीमङ्करः सीमन्धर' इत्यादि ।। सू० ७३ ॥ जम्बूद्वीपप्रस्तावादशवक्षस्कारपर्वतानाह--
मूलम्-जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्स पव्वयस्स पुरात्थिमे णं सोयाए महाणईए उभओकूले दस वक्खारपव्वया पण्णत्ता, तं जहामालवंते १ चित्तकूडे २ पम्हकूडे ३ नलिणकूडे ४जाव सोमणसे १०॥ जंबूमंदरपच्चस्थिमे णं सीओयाए महाणईए उभओकूले दस वक्खारपव्वया पण्णत्ता, तं जहा-विज्जुप्पभे १ जाव गंधमायणे १०॥ एवं धायइसंडपुरथिमद्धे वि वक्खाराभाणियवा जाव पुक्खरवरदीवड्डपच्चत्थिमद्धे ॥सू० ७॥
छाया-जम्बूद्वीपे द्वीपे मन्दरस्य पर्वतस्य पौरस्त्ये खलु सीताया महानघा उभयतः कूले दशवक्षस्कारपर्वताः प्रज्ञताः, तद्यथा-माल्यवान् १ चित्रकूटः २ प्रकार से हैं-सीमङ्कर १ सीमंधर २ क्षेमङ्कर ३ क्षेमन्धर ४ विमलवाहन ५समुचि ६ प्रतिश्रुत ७ दशधनु ८ दृढधनु ९ और शतधनु १०।सूत्र॥७३॥
जम्बूद्वीप के प्रस्तावको लेकर अब सूत्रकार १० वक्षस्कार पर्वतोका कथन करते हैं
"जंबुद्दीवे दीवे मंदरस्त पव्ययस्स"-इत्यादि । सूत्र ॥७॥
टीकार्य-जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतकी पूर्वदिशामें सीता महानदीके दोनों उत्तर दक्षिण तटों पर १०वक्षस्कार पर्वत-गजदन्त पर्वत कहे गये हैं उनके नाम इस प्रकार से हैं-माल्यवान् १ चित्रकूट २ पद्मकूट ३ नलिन
मा १० दुसरे। यशे-(१) सीमां४२, (२) सीमधर, (3) ४२, (४) समधर, (५) विभसाउन, (6) भुथि, प्रतिश्रुत, (८) ६०५नु, (6) शिधनु मने (१०) शतधनु. ॥ सू. ७३ ॥
આગલા સૂત્રમાં જંબુદ્વીપના કુલકરનું કથન કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર જંબુદ્વીપના ૧૦ વક્ષસ્કાર પર્વતનું કથન કરે છે–
"जंबुद्दोवे दीये मदरस्स पव्ययस्स" याहि-(सू. ७४)
ટીકાર્થ-જંબૂદ્વીપમાં આવેલા મન્દર પર્વતની પૂર્વ દિશામાં સીતા મહાનદીના બન્ને તટપર (ઉત્તર દક્ષિણ તટ પર) ૧૦ વક્ષસરકાર પર્વતે (ગજદન્ત પર્વતો આવેલા छ. तमना नाम नीय प्रमाणे sai छ-(१) माल्यवान् , (२) चित्रकूट, (3) पळूट,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #683

स्थानाङ्गसूत्रे पद्माकूटः ३ नलिनकटो ४ यावत् सौमनसः १०। जम्बूमन्दरपाश्चात्ये खलु सीतोदाया महानद्या उभयतः कूले दशवक्षस्कारपर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा विद्युत्पभो यावद् गन्धमादनः १०। एवं धातकीखण्डपौरस्त्याद्धेऽपि वक्षस्कारा भणितव्या यावत् पुष्करवरद्वीपार्द्धपाश्चात्याद्ये ॥सू० ७४॥
टीका-'जंबुद्दीचे दीवे' इत्यादि
जम्बूद्वीपस्थमन्दरपर्वतस्य पौरस्त्ये पूर्व दिग्भागे खलु सीताया महानया उभयतः कूले उत्तरदक्षिणगतकूलद्वये दशवक्षस्कारपर्वताः गजदन्तपर्वताः प्रज्ञप्ताः । तद्यथा-माल्यवान १ चित्रकूटः २ पनकूट: ३ नलिनकूटः १ यावत् सौमनसः १० अत्र यावत्पदेन-एकशैलः ५, त्रिकूटः ६. वैश्रमणकूटः ७, अञ्जनः ८, मातचन: ९ इत्येषां संग्रहो भवति । तथा-जम्बूद्वीपस्थमन्दरपर्वतस्य पाश्चात्येपश्चिमदिग्भागे सीतोदामहानद्या उभयतः कूले दक्षिणोत्तरतटे दशवक्षस्कार पर्वताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-विद्युत्मभः १, यावत् गन्धमादनः १०, अत्र यावत्पदेनअङ्कायती २, पद्मावती ३, आशीविषः ४, सुखावहः ५, चन्द्रपर्वतः ६, सरपर्वतः ७, नागपर्वतः ८, देवपर्वतः ९, इत्येषां संग्रहो भवति । एवमेव धातकोखण्डस्य पौरस्त्याई पाश्चात्त्यार्द्ध च दश दश वक्षस्कारपर्वताः, तथा पुष्करवरद्वीपार्द्ध स्यापि पौरस्त्यार्धे पाश्चात्त्या॰ च दश दश वक्षस्कारपर्वता बोध्या इति ॥ सू०७॥ कूट ४ एकशैल ५ त्रिकूट ६ श्रवणकूट ७ अंजन ८ मातंजन ९ और सौमनस १० इसी प्रकार से जम्बूद्वीप स्थित मन्दर पर्वतकी पश्चिम दिशामें सीतोदा महानदी के दोनों दक्षिण उत्तर तटों पर १० वक्षस्कार पर्वत कहे गये हैं- जैसे-विद्युत्प्रभ १ अंकावती २ पद्मावती ३ आशी विष ४, सुखावह ५, चन्द्रपर्वत ६, सूरपर्वत ७ नागपर्वत ८ देवपर्यत ९
और गन्धमादन पर्वत १० इसी तरहसे धातकी खण्डके पूर्वार्ध और पश्चिमार्ध में भी वक्षस्कार पर्वत कह लेना चाहिये और इसी तरह से यावत् पुष्करवरद्वीपा के पूर्वाध और पाश्चात्याद्धं में भी १०-१० वक्षस्कार (४) नलिनट, (५) मेशैत, (६) त्रिकूट, (७) श्रपट, (८) Art, (e) માતજન અને (૧૦) સૌમનસ. એજ પ્રમાણે જ બુદ્વીપસ્થ મન્દર પર્વતની પશ્ચિમ દિશામાં આવેલી સીદા મહાનદીના બને તટ પર (ઉત્તર દક્ષિણ તટ પર) પણ દસ વક્ષસ્કાર પર્વતે આવેલા છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે
-(१) विधु-प्रस, (२) २५ यती, (3) पावती, (४) मा.विष, (५) सुभा48, (6) यन्द्रत, (७) सू२५ त, (८) नागत, (6) ५५ त मन (१०) ગન્ધમાદન પર્વત. એ જ પ્રમાણે ધાતકીખંડના પૂર્વાર્ધ અને પશ્ચિમાર્ધમાં આવેલા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #684

सुघा टीका स्था० १० सू० ७५ कल्पस्वरूपनिरूपणम्
पुष्करार्द्ध क्षेत्रस्वरूपं पूर्वममिहितम् । क्षेत्रप्रस्तावात् सम्पति कल्पान् दशविधत्वेनाह
मूलम्-दसकप्पा इंदाहिटिया पण्णत्ता, तं जहा-सोहम्मे १ जाव सहस्सारे ८ पाणए ९ अच्चुए १०। एएसु णं दससु कप्पेसु दस इंदा पण्णत्ता, तं जहा-सक्के १ ईसाणे २ जाव अच्चुए १०। एएसु णं दसण्हं इंदाणं दस पारिजाणियविमाणा पण्णत्ता, तं जहा-पालए १ पुप्फए २ जाच विमलवरे ९ सव्वओ भद्दे १०॥ सू०७५॥
छाया-दश कल्पा इन्द्राधिष्ठिताः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-सौधर्मों १ यावत् सहस्रारः ८ प्राणतः ९ अच्युतः १०। एतेषु खलु दशसु कल्पेषु दश इन्द्राः मज्ञप्ताः, तद्यथा शक्रः १ ईशानो २ यावत् अच्युतः १०। एतेषु खलु दशानाम् इन्द्राणां दश पारियानिकविमानानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-पालकः १ पुष्पको २ यावद् विमलवरः ९ सर्वतो भद्रः ॥ सू० ७५ ॥
टीका-'दस कप्पा' इत्यादि।
इन्द्राधिष्ठिताः-इन्द्ररधिष्ठितः:-इन्द्रनिवासयुक्ता दश कल्पा:-इन्द्रसामानिक प्रायस्त्रिंशादि व्यवहारयुक्ता देवलोकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-' सौधर्म' इत्यादि । पर्वत कहे गये हैं ऐसा कहलेना चाहिये यहां यावत् शब्दसे धातकी खण्डका पाश्चात्याई और पुष्करवरद्वीपार्ध का पूर्वार्ध गृहीत हुआ है। सूत्र॥७४॥
पुष्कराध क्षेत्रका स्वरूप पहिले कह दिया गया है-सो अब क्षेत्र के प्रस्ताव को लेकर सूत्रकार कल्पोंका दश प्रकार से कथन करते हैं
"दस कप्पा इंदाहिटिया पणत्ता-इत्यादि। सू० ॥७५॥
टीकार्थ-दश कल्प इन्द्रों द्वारा अधिष्ठित-उनके निवासवाले कहे गये है-अर्थात्-इन्द्र, सामानिक, प्रायस्त्रिंश आदि रूप व्यवहार जो है उस વક્ષરકાર પર્વતનું કથન કરવું જોઈએ. એજ પ્રમાણે પુષ્કરવાર દ્વીપાધના પર્વ અને પશ્ચિમાઈમાં પણ ૧૦-૧૦ વક્ષસ્કાર પર્વતે કહેવા જોઈએ. એ સૂત્ર ૭૪
આગલા સૂત્રમાં પુષ્પરાધ ક્ષેત્રને ઉલ્લેખ થયે છે. આ રીતે ક્ષેત્રને અધિકાર ચાલુ હોવાથી હવે સૂત્રકાર કલ્પોના દસ પ્રકારનું કથન કરે છે–
" दस कप्पा इंदाहिटिया पणत्ता" त्या-(सू. ७५)
ટીકર્થ-દસ કલ્પને ઈદ્રો દ્વારા અધિષ્ઠિત-ઈન્દ્રોના નિવાસવાળાં કહ્યા છે. એટલે કે ઈન્દ્ર, સામાનિક દે ત્રાયશ્ચિંશક દેવે આદિથી યુક્ત છે. તે દસ કપનાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #685

३५६
स्थानाङ्गस्त्रे
सौधर्मः १ ईशानः २ सनत्कुमारः ३ माहेन्द्रः ४ ब्रह्मलोको ५ लान्तकः ६ महाशुक्रः ७ सहस्रारः ८ प्राणतः ९ अच्युतः १० इति दश । आनतारणौ तु इन्द्रानविष्ठिताविति । तथा एतेषु दशसु कल्पेषु क्रमेण शक्रः १ ईशानः २ सनत्कुमारः ३ माहेन्द्रः ४ ब्रह्मा ५ लान्तकः ६ महाशुक्रः ७ सहस्रारः ८ प्राणतः ९ अच्युतः १० इत्येते दश इन्द्रा बोध्याः । अमुमेवार्थमाह सूत्रकारः - 'एएसु णं दस कप्पे दस इंदा' इति । तथा एतेषु दशसु कल्पेसु शक्रादीनां दशानामिंद्राणां पारियानिकविमानानि परियानं=स्य स्व कल्पादन्यत्र गमनम्, तत्प्रयोजनं येषां तानि पारियानिकानि = गमनप्रयोजनानि तानि च तानि विमानानि पालकाद्यभिधेयानि दशसंख्यकानि बोध्यानि । तत्र शक्रस्य पालक विमानम् १, ईशानस्य पुष्पकः २, सनत्कुमारस्य सौमनसः ३, माहेन्द्रस्य व्यवहार से युक्त कहे गये हैं वे इस प्रकार से हैं - सौधर्म १ ईशान २ सनत्कुमार ३ माहेन्द्र ४ ब्रह्मलोक ५ लान्तक६ महाशुक्र ७ सहस्रार ८ प्राणत ९ और अच्युत १० आनत और आरण ये दो देवलोक इन्द्र से अधिष्ठित हैं । तथा इन १० कल्पों में क्रम से शक्र १ ईशान २ सनकुमार ३ माहेन्द्र ४ ब्रह्म ५ लान्तक ६ महाशुक्र ७ सहस्रार ८ प्राणत ९ और अच्युत ये १० इन्द्र हैं । इसी बातको सूत्रकार ने " एएसु णं दस कप्पे दस इंदा" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकट किया है। इन दश कल्पों में शक्रादिक दश इन्द्रों के परियानिक विमान अपने २ कल्प से अन्यत्र लेजाने के प्रयोजनवाले ऐसे पालक आदि नामवाले विमानदश हैं। पालक नामका विमान शक्रका है। पुष्पक विमान ईशानका नाम नीचे प्रभाले छे- (1) सौधर्म, (२) ईशान, (3) सनत्कुमार, (४) भाडेन्द्र, (4) ब्रह्मसोड, (६) सान्त, (७) महाशुद्ध, (८) सहस्रार (८) प्राणुत भने (१०) અયુત. આનત આરણ, આ એ કલ્પા ઈન્દ્રોથી અનધિષ્ઠિત છે એટલે કે તે બે કલ્પામાં ઇન્દ્રોના નિવાસ હાતા નથી. આ દશ કલ્પામાં અનુક્રમે (૧) શકે, (२) ईशान, (3) सनत्कुमार, (४) भाडेन्द्र, (4) श्रह्म, (६) सान्त, (७) महाशु, (८) सहसार, (4) आयुत भने (१०) अभ्युत नामना इन्द्रो वसे छे. मे पातने सूत्रारे-" पपसु णं दससु कप्पेसु दस इंदा ” मा सूत्रपाठ द्वारा વ્યક્ત કરી છે.
ઉપર્યુ ક્ત દસ પૈાના જે દસ ઇન્દ્રો કહ્યા છે તેમના ૧૦ પારિયાનિક વિમાન કહ્યાં છે. પેાતપેાતાના કલ્પમાંથી અન્ય સ્થળે ગમન કરવા માટે જે પાલક વિમાના હોય છે તેમને પારિયાનિક કહે છે. તેમનાં નામ નીચે પ્રમાણે છે. - (१) शडेना विमाननुं नाम यास विमान छे. (२) ईशानना विमाननु नाभ પુષ્પક વિમાન છે. (૩) સનત્કુમારના વિમાનનું નામ સૌમનસ છે. (૪) માહેન્દ્ર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #686

सुघा टीका० स्था १० सू० ७६ दशविधप्रतिमास्वरूपनिरूपणम् श्रीवत्सः ४, ब्रह्मणो नन्द्यावतः ५, लान्तकस्य कामकमः ६, महाशुक्रस्य पीतिगमः ७, सहस्रारस्य मनोरमः ८, प्राणतस्य विमलवरः ९, अच्युतस्य सर्वतोभद्रः १०, इति ॥ सू० ७५ ॥
पालकादि विमानयायिन इन्द्रा उक्ताः । इन्द्रत्वं तु जीयाः प्रतिमादिरूप तपोधाराधनतः प्राप्नुवन्तीति प्रतिमाया दशविधत्यमाह
मूलम्-दस दसमिया भिक्खुपडिमा णं एगणराइंदियसएणं अद्धछट्रेहि भिक्खासएहिं अहासुतं जाय आराहिया आणाए अणुपालियावि मवइ ॥ सू० ७६॥ . छाया-दश दशमिका भिक्षुप्रतिमा खलु एकेन रात्रिन्दिवशतेन अर्द्धपष्टैमिक्षाशतैयथासूत्रं यावत् आराधिता आज्ञया अनुपालिताऽपि भवति ।। सू० ७६ ।।
टीका-' दसदसमिया' इत्यादि
दश दशमिका-दश दशमानि दिनानि यस्यां सा तथाभूता-भिक्षुमतिमा अभिग्रहविशेषः खलु-निश्चयेन एकेन रात्रिदिवशतेन-एकशतसंख्यकैरहोरात्रै अर्धषष्ठेश्च भिक्षाशतैः सार्धपश्चशतसंख्या-भिर्द त्तिभिश्च यथासूत्र-सूत्रनिर्दिष्टहै २ सौमनस विमान सनत्कुमार का है ३ श्रीवत्स विमान माहेन्द्र का है,नन्द्यावर्त विमान ब्रह्माका है ५कामकम विमान लान्तकका है प्रीतिगम विमान महाशुक्र का है ७ मनोरम विमान सहस्रारका है ८ विमलवर विमान प्राणतका है ९ और सर्वतोभद्र विमान अच्युतका है।सू०॥७९॥
पालक आदि विमानों से गमन करने के स्वमाययाले इन्द्र कहे गये हैं। जीव इन इन्द्रों के पदको प्रतिमादि रूप तप की आराधना से प्राप्त करते हैं इसलिये अब सूत्रकार प्रतिमा का दशविध रूप से कथन करते हैं-'दस दसमिया भिक्खुपडिमाणं" इत्यादि । सू० ॥७६॥ ___टीकार्थ-दश दशकवाली भिक्षु प्रतिमा-अभिग्रह विशेष निश्चय से १०० रात दिनों से ५५० मिक्षाओं से यथासूत्र-सूत्र निर्दिष्ट विधि के विमान नाम श्रीवत्स छ. (५) प्रहाना विमानतुं नाम न धावत , (6) सान्त. કના વિમાનનું નામ કામકમ છે, (૭) મહાશુકના વિમાનનું નામ પ્રીતિગમ છે. (૮) સહસ્ત્રારને વિમાનનું નામ મનોરમ છે. (૯) પ્રાણુતના વિમાનનું નામ વિમલવાર છે. (૧૦) અચુતના વિમાનનું નામ સર્વતોભદ્ર છે. જે સૂ ૭૫ છે
પાલક આદિ વિમાનમાં ઈન્દ્રો ગમન કરનારા હોય છે. પ્રતિમાદિ તપની આરાધના દ્વારા ઈન્દ્રપદની પણ પ્રાપ્તિ કરી શકે છે. તેથી હવે સૂત્રકાર પ્રતિમાના इस रेनु (१३५४४ ४२ -"दस दसमिया भिक्खुपडिमाण" Jल्या-(सू ७६)
ટીકાઈ–દસ દસકવાળી (દસ દસ દિનના દસ સમૂહવાળી) ભિક્ષુપ્રતિમાનું (અભિગ્રહ વિશેષનું) ૧૦૦ રાતદિવસમાં ૫૫૦ ભિક્ષાઓ વડે યથાસૂત્ર (સૂત્રમાં
स्था०-८३
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #687

६५८
स्थानासो विध्यनुसार, यावत्पदेन- अहाकप्पं अहामग्गं अहातच्चं अहासम्म कारणं फासिया पालिया सोहिया तीरिया किट्टिया' छाया-ययाकल्पं यथामार्ग यथातत्त्वं यथासाम्यं कायेन स्पृष्टा पालिता शोधिता तीरिता कीर्तिता' इति संग्रहः । तत्र-यथाकल्प-कल्पं स्थविरादिकल्पमनतिक्रम्य-कल्पानुसारमित्यर्थः, यथामागम् ज्ञानदर्शनचारित्रलक्षणमोक्षमार्गानतिक्रमेण क्षयोपशमभावानतिक्रमेण वा, यथातत्त्वम् तत्त्वानतिक्रमेण, 'यथातथ्यम्' इतिच्छाया-पक्षे-सत्यानुसारं, यथासाम्य-समभायमनतिक्रम्य - मुष्टुप्रकारेण कर्मनिर्जरणभावनयेत्यर्थः, कायेन-शरीरेण स्पृष्टा समुचितकाले सविधिग्रहणात् न तु मनोरथमात्रेण, अनुसार-यावत् आराधित होती है अभिग्रह विशेषको प्रतिमा कहते हैं यहां यावत् पद से "अहाकप्पं, अहामग्गं, अहातच्चं, अहासम्म काएणं, फासिया, पालिया, सोहिया, तीरिया, किट्टिया" इन पदोंका संग्रह हुआ है। स्थविर कल्प के अनुसार पालन करना इसका नाम यथाकल्प है, ज्ञान, दर्शन चारित्र तप, रूप मोक्ष मार्गको या क्षयो पशम भाव को उल्लङ्घन नहीं करके जो पालन करना है वह यथामार्ग है तत्त्व के अनुसार अथवा-"अहातत्त्व" की 'यथातथ्य" छाया के पक्ष में सत्य के अनुसार जो पालन करना है, वह यथा तत्त्व या यथातथ्य" है-समभायके अनुसार-अच्छी तरह से कर्म निर्जरा की भावना से-जो पालन करना है वह यथासाम्य है "कारणं फासिया"का तात्पर्य બતાવેલી વિધિ અનુસાર) આદિ રૂપે આરાધન કરાય છે. અભિગ્રહ વિશેષને પ્રતિમા કહે છે. તેની આરાધના કેવી રીતે થવી જોઈએ, તે વાત યથાસૂત્ર આદિ પદો દ્વારા પ્રકટ કરી છે. સૂત્રમાં “યથાસૂત્ર” પદ પછી નીચેને સૂત્રપાઠ अहण ४२३ . " अहाकप्प', अहामग, अहातच्च, अहासम्म कापण', फासिया, पालिया, सोहिया, तीरिया, किहिया"
યથાક૫ પાલન કરવું એટલે કે સ્થવિરક૯પ પ્રમાણે પાલન કરવું. જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્રતપરૂપ માર્ગનું અથવા સોપશમ ભાવનું ઉલંઘન કર્યા વિના જે આરાધના કરાય છે તેને યથામાગ આરાધના કહે છે. તાવ અનુસાર આરા. धना १२वी तेनु नाम ययात५ माराधना छ. “ यथातथ्य" मा २नी "अहातत्त्व "नी सस्त छायानी अपेक्षा मा ५४ने या प्रमाणे यायસત્યના અનુસાર તેનું પાલન કરવું તેનું નામ યથાતથ્ય આરાધના છે. સમભાવ પૂર્વક–સમ્યકરૂપે કર્મનિર્જરાની ભાવનાથી જે આરાધના કરાય છે તેનું નામ ययासाभ्य' छ. "कारण फासिया" मा पहनालापाथ नीय प्रभारी-शरीरया
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #688

सुघाटीका स्था०१० सू० ७६ दशविधप्रतिमास्वरूपनिरूपणम्
६५९
"
पालिता - वारंवारमुपयोगेन तत्परतया पालनाविषयीकृता, शोधिता -पारण कदिने गुर्वादिदत्तावशिष्टमोजनात् अतीचारपङ्कक्षालनाद् वा, तीरिता- पूर्णेऽपि तदवधौ स्वल्पकालावस्थानात् कीर्त्तिता=पारणक दिने - " अयमयं च अभिग्रहविशेषः कृत आसीत, अस्यां प्रतिमायां चाराधित एव, अधुना पारितमतिमोऽहम् " इति गुरुसमक्षं कीर्त्तनात् एवं च आराधिता - एमिः समस्तैः प्रकारैर्निष्ठां नीता, अत एव - आज्ञया-जिनाज्ञया - अनुपालिताऽपि भवतीति । अत्रे बोध्यम्- प्रथमे है - कि शरीर से समुचित काल में इस प्रतिमा का सविधि ग्रहण पालन करना न कि मनोरथ मात्र से पालन करना--" पालिता" का तात्पर्य है - असावधानी से इस भिक्षु प्रतिमाका पालन नहीं करना किन्तु उपयोग देकर इसका पालन करना " शोधिता " का तात्पर्य है - पारणा के दिन गुरु आदि द्वारा दिये गये अवशिष्ट भोजन से अथवा अतिचार रूप कीचड़ के प्रक्षालन से निर्मल कर लेना "तीरिता" का तात्पर्य हैजितने समय की इसके पालन की अवधि है. उस अवधि के पूर्ण हो जाने पर भी कुछ समय तक और उसमें अवस्थित (ठहरना) रहना कीर्तिता का तात्पर्य है - पारणा के दिन " यह अभिग्रह विशेष मैंने किया था सो वह मैंने इस प्रतिमा में आराधित कर लिया है अतः अब में पूर्णरूप से आराधित प्रतिमावाला हो चुका हूं" इस प्रकार से गुरू के समक्ष कीर्तन करना इस प्रकार से इन समस्त प्रकारों के साथ पूर्णता સમુચિત કાળમાં આ પ્રતિમાને સવિધિ ગ્રહણ કરવી-એટલે કે મનેાથ માત્રથી ४ तेनु' पासून झरी शमतु नधी-' पालिता" आा पहना लावार्थ नीये प्रभाग છે–અસાવધાનીથી આ ભિક્ષુપ્રતિમાનું પાલન કરવુ' જોઇએ નહી', પરન્તુ ઉપયેગ पूर्व तेनु' पासून ' हमे ' शोषिता" या पहनो लापार्थ मा प्रहारनो છે-પારણાને દિવસે ગુરુ આદિ દ્વારા આપવામાં આવેલા અવશિષ્ટ ભાજન વડે अथवा अतियार३५ डीयडना प्रशासन बडे विशुद्धि उरी सेवी थे. “तीरिता" આ પદના ભાવાર્થ આ પ્રકારના છે--તેના પાલનની જેટલા સમયની અધિ હાય તેટલા સમય પૂર્ણ થઈ ગયા બાદ પણ થોડા વધુ સમય તેમાં સ્થિર રહેવું “कीर्तिता” या पहने। भावार्थ नीचे प्रमाणे छे- “भे' मा मलिग्रहविशेष धाराम् કર્યા હતા આ પ્રતિમાની આરાધના મેં શરૂ કરી હતી, અને હવે મે આ પ્રતિમાની આરાધના કરી લીધી છે, તેથી હવે હું' પૂરૂપે આરાધિત પ્રતિમા વાળા થઇ ચૂકયા છું,” આ પ્રકારે પારણાને દિવસે ગુરુની સમક્ષ કહેવુ' તેનુ’ નામ કીતિતા આરાધના છે. યથાસૂત્ર આદિ સમસ્ત પ્રકારે જ્યારે તે પ્રતિમાની
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #689

६६०
स्थानाङ्गसूत्रे दशके प्रथमदिवसे एकादत्ति भक्तस्य एका दत्तिः पानकस्य, द्वितीये दिवसे द्वे दत्ती भक्तस्य द्वे दत्ची पानकस्य, तृतीये दिवसे तिस्रो दत्तयो भक्तस्य तिम्रो दत्तयः पानकस्य, इत्येवं क्रमेण प्रतिदिनमेकैकदत्तिवृद्धया दशमे दिवसे दश दत्तयो भक्तस्य दश दत्तयः पानकस्येत्येकस्मिन्दशके सर्वसंमेलने पञ्चपञ्चाशद्दत्तयो भक्तत्य पञ्चपश्चाशद्दत्तयश्च पानकस्य भवन्ति । एवं क्रमेणैव द्वितीयादिष्वपि दशकेषु प्रत्येकदशके पश्च पश्चाशद्दत्तयो भक्तस्य पश्चपश्चाशद्दत्त यः पानकस्य च भयन्तीति । दशसु दशकेषु पञ्चाशदधिकपञ्चशतसंख्यका दत्तयो भक्तस्प, तावत्यो दत्तयश्च पानकस्य, परन्त्वत्र पानकस्य दत्तयः अविवक्षिता बोध्याः। यदा-प्रथमे को प्राप्त जब वह प्रतिमा हो जाती है तब वह जिनाज्ञा के अनुसार अनुपालित हुई कही जाती है यहां इस प्रकार से समझना चाहियेप्रथम दशक के प्रथम दिवसमें भक्त की एक दत्ति होती है और पानक की भी एक दत्ति होती है, द्वितीय दिवस में भक्त की दो दत्तियां और पानक की भी दो दत्तियां होती हैं। तीसरे दिनमें भी भक्त की तीन दत्तियां और पानककी भी तीन दत्तियां होती हैं। इस क्रम से प्रतिदिन एक एक दत्तिकी वृद्धि से दशवें दिवसमें दश दत्तियां भक्तकी और दश ही दत्तियां पानक की होती हैं इस प्रकार एक दशकमें सब दत्तियां मिलकर ५५ हो जाती हैं। इसी क्रम से ही द्वितीय दशकों में भी भक्त
की और पानक की दत्तियां होती हैं। सब दश दिनोंकी दत्तियां ५५० मिलकर हो जाती हैं। परन्तु यहां पर पानक की दत्तियां विवक्षित नहीं આરાધના પૂરી થાય છે ત્યારે જ તેનું જિનાજ્ઞાનુસાર પાલન થયું ગણાય છે. આ પ્રતિમાની આરાધના કેવી રીતે થાય છે, તે હવે પ્રકટ કરવામાં આવે છે–
प्रथम ४शन ( हिसोमi) प्रथम से सतना (माहानी) मे દત્તિ અને પાનની (પાણીની) એક દત્તિ લેવામાં આવે છે. બીજે દિવસે આહારની બે દત્તિ અને પાણીની બે દત્તિઓ લેવામાં આવે છે. ત્રીજે દિવસે આહારની ત્રણ દત્તિઓ અને પાનકની ત્રણ દક્તિએ લેવામાં આવે છે. આ પ્રકારે પ્રતિદિન એક એક દત્તિની વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં દસમે દિવસે આહારની દસ દત્તિઓ અને પાનકની દસ દતિઓ લેવામાં આવે છે. આ પ્રકારે પ્રથમ દશકમાં આહારની કુલ પપ દત્તિએ લેવામાં આવે છે. સૂત્રમાં પાનકની કુલ ૫૫ દત્તિઓને ગણતરીમાં લીધા વિના આહારપાનની પ૫ દત્તિઓ કહેવામાં આવી છે. પહેલા દશક પ્રમાણે જ બીજાથી લઈને દસમા દશક સુધીના પ્રત્યેક દશકમાં પણ ૫૫૫૫ દત્તિઓ જ લેવામાં આવે છે. આ રીતે દસે દશકની–કુલ ૧૦૦ દિવસની - ૫૫૦ દત્તિઓ થાય છે. અહીં પણ પાનકની દત્તિઓની ગણતરી કર
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #690

सुधा टीका स्था०१० सू० ७७ जीवमेदनिरूपणम् दशके प्रतिदिवसमेकैका दत्तिर्भक्तस्य एकैका पानकस्य, द्वितीये दशके प्रतिदिवस द्वे द्वे दत्ती भक्तस्य द्वे द्वे पानकस्य । एवं क्रमेण प्रतिदशके एकैकदत्तिवृद्धया दशमे दशके प्रतिदिवसं दशदत्तयो भक्तस्य दशदत्तयः पानकस्य च भवन्तीति । अत्र पक्षेपि भक्तपानदत्तिसंख्या पूर्वोक्ता एव । अत्र पक्षेऽपि पानकदत्तयः अविवक्षिता बोध्या इति ॥ सू० ७६॥ प्रतिमाधारकाच जीवा एवेति जीयाधिकारात् जीवभेदानाह
मूलम्-दसविहा संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता, तं जहापढमसमयएगिंदिया १ अपढमसमयएगिंदिया २ एवं जाव अपढमसमयपंचिंदिया १० दसविहा सव्यजीवा पण्णता, तं जहा-पुढविकाइया १ जाव वणस्सइकाइया ५ बेइंदिया ६ जाव पंचिंदिया ९ अणिदिया १०॥ अहवा--दसविहा सव्यजीवा पण्णत्ता, तं जहा--पढमसमयनेरइया १ जाव अपढमसमयदेवा ८ पढमसमयसिद्धा ९ अपढमसमयसिद्धा १०॥ सू० ७७॥ हुई हैं। अथवा-प्रथम दशकमें प्रतिदिन एक एक दत्ति भक्त की और एक एक दत्ति पानक की होती है । द्वितीय दशकमें प्रतिदिन दो-दो दत्तियाँ भक्त की और दो-दो दत्तियां पानक की होती हैं इस क्रम से प्रति दशकमें एक-एक दत्ति की वृद्धि से दश दशकमें प्रतिदिन दश दत्तियां भक्त की और दश दत्तियां पानक की होती हैं। इस पक्षमें भी भक्त और पानक की दत्तियों की संख्या वही पूर्वोक्त ५५० आती है। इस पक्षमें भी पानक की दत्तियां अविवक्षित हुई हैं। ऐसा जानना चाहिये। सूत्र ॥७६॥ વામાં આવી નથી તેમ સમજવું. અથવા–પ્રથમ દશકના દસે દિવસોમાં પ્રતિદિન આહારની એક એક દત્તિ અને પાનકની એક એક દત્તિ લેવામાં આવે છે, બીજા દશકના દસે દિવસમાં પ્રતિદિન આહારની બબ્બે દત્તિઓ અને પાનકની બબે દત્તિઓ લેવામાં આવે છે. આ પ્રકારે પ્રતિદશકમાં એક એક દત્તિની વૃદ્ધિ કરતાં કરતાં દસમાં દશકના પ્રત્યેક દિવસે આહારની ૧૦-૧૦ અને પાનકની દસ દસ દત્તિઓ લેવાય છે. આ પ્રકારે પણ ૧૦૦ દિવસમાં આહાર પાનની કુલ ૫૫૦ દત્તિઓ જ ગ્રહણ કરાય છે. આ ગણતરીમાં પણ પાનકની દત્તિઓ ગણતરીમાં લેવામાં આવી નથી, એમ સમજવું. એ સૂત્ર ૭૬ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #691

स्थानाङ्गसूत्रे
छाया - दशविधाः संसारसमापन्नका जीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा - प्रथमसमयैकेन्द्रिया १ अमथमसमयै केन्द्रियाः २ एवं यावत् अप्रथमसमयपञ्चेन्द्रियाः १० ॥१॥ दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- पृथिवोकायिकाः यावत् वनस्पतिकायिकाः ५ द्वीन्द्रियाः ६ यावत् पचेन्द्रियाः ९ अनिन्द्रियाः || २ || अथवा दशविधाः सर्वजीवाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा- प्रथमसमयनैरयिकाः १ अमथमसमयनैरयिकाः २ यावत् अपथमसमय देवाः ८ प्रथमसमय सिद्धाः ९ अमथमसमयसिद्धाः १० || ३ || सू० ७७।। टीका- ' दसविहा संसारसमान्नगा' इत्यादि -
६६२
व्याख्या स्पष्टा । नवरम् - प्रथमसमयै केन्द्रियाः = एकेन्द्रियत्वस्य प्रथमे समये वर्त्तमानाः १| तद्भिन्नास्तु-अप्रथम समयै केन्द्रियाः २ । एवमेव प्रथमसमयद्वीन्द्रियाः ३ । अपथमसमयद्वीन्द्रियाः ४ प्रथमसमयत्रीन्द्रियाः ५ अपयमसमयत्रीन्द्रियाः ६ प्रथमसमयचतुरिन्द्रियाः ७ अमथमसमय चतुरिन्द्रियाः ८ प्रथमसमयपञ्चेन्द्रियाः ९ अप्रथमसमयपश्चेन्द्रियाश्च १० व्याख्येयाः । अमुमेवार्थे सूचयितु
प्रतिमा धारक जीव होते हैं अतः जीवाधिकार को लेकर अब सूत्रकार जीव भेदेांका कथन करते हैं
"दस विहा संसार समावन्नगा जीवा पन्नत्ता" इत्यादि । सू०॥७७॥ टीकार्य-संसार समापन्नक जीव १० प्रकारके कहे गये हैं- जैसे प्रथम समयै केन्द्रिय- एकेन्द्रिय पर्याय के प्रथम समय में वर्तमान १ अप्रथम समयैकेन्द्रिय २ एकेन्द्रिय पर्याय के द्वितीयादि समयों में वर्तमान इसी प्रकार से यावत् अप्रथम समय पश्चेन्द्रिय-१० यहां यावत् पद से - प्रथम समय द्वीन्द्रिय ३ अप्रथमसमय द्वीन्द्रिय : प्रथम समय श्रीन्द्रिय ५ अप्रथम समय त्रीन्द्रिय ६, प्रथम समय चतुरिन्द्रिय, अमयम समय चतुरिन्द्रिय ८ प्रथमसमयपञ्चेन्द्रिय ९ अप्रथमसमय पञ्चेन्द्रिय १० " इन पदोंका संग्रह જીવ જ પ્રતિમા ધારણ કરી શકે છે. આ પ્રકારના પૂસૂત્ર સાથેના સબંધને લીધે સૂત્રકાર હવે જીવભેદનું કથન કરે છે
दसविहाँ संसारसमावन्नगा जीवा पण्णत्ता" इत्यादि - (सू. ७०) ટીકા –સ સાર સમાપન્નક જીવેા દસ પ્રકારના કહ્યા છે-(૧)પ્રથમસમયૈકેન્દ્રિય, (२) प्रथमसमयैन्द्रिय, (3) प्रथमसभयद्वीन्द्रिय, (४) अप्रथमसभयद्वीन्द्रिय, (4) प्रथमसमयत्रीन्द्रिय. (१) अश्रयभसभयत्रीन्द्रिय, (७) प्रथम समययतुरिन्द्रिय, (८) अप्रथसमययतुरिन्द्रिय, (ङ) प्रथमसभयपचेन्द्रिय मने (१०) अप्रथम સમય ૫'ચેન્દ્રિય,
6
એકેન્દ્રિય પર્યાંયના પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન જીવાને પ્રથમસમય એકન્દ્રિય કહે છે. એકેન્દ્રિય પર્યાયના દ્વિતીય આદિ સમયેામાં વર્તમાન જીવેને પ્રથમસમયેકેન્દ્રિય કહે છે. એજ પ્રમાણે બાકીનાં પદોને અર્થ સમજવા,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #692

सुघा टीका स्था०१० सू० ७७ जीवमेदनिरूपणम् माह-' एवं जाव अपढमसमयपंचिदिया' इति ॥१॥ तथा-सर्वजीवा:-सर्वेच ते जीवाश्चेति, संसारिणः सिद्धाश्चेत्यर्थः । ते जीवा दविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथापृथिवीकायिका इत्यादि । व्याख्या स्पष्टा । प्रथमेन यावत्पदेन-'अप्कायिकाः २ तेजस्कायिकाः ३ वायुकायिकाः' इति पदत्रयं ग्राह्यम् । द्वितीयेन यावत्पदेन तु-'श्रीन्द्रियाः ७ चतुरिन्द्रियाः ८ इति पदद्वयं ग्राह्यम् । ' अनिन्द्रियास्तु-सिद्धाः, अपर्याप्ताः, तथा इन्द्रियोपयोगवर्जितत्वात्केवलिन इति ॥२॥ अथया-सर्वजीयाः दशविधाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-प्रथमसमयनैरयिकाः-नैरयिकत्वस्य प्रथमे समये हुआ है यही बात" एवं जाच अपढमसमयपंचिदिया “इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकटकी गई है १० तथा समस्त जीव संसारी एवं सिद्ध जीव-दश प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-पृथिवीकाधिक १ यावत् वनस्पतिकायिक ५ द्वीन्द्रिय ६, यावत् पश्चेन्द्रिय ९ और अनिन्द्रिय १० (२) अथवा-सर्व जीव दश प्रकार के कहे गये हैं-प्रथमसमयनैरयिक १ अप्रथम समय नैरयिक २ यावत् अप्रथम समय देव ८ प्रथम समय सिद्ध ९ और अप्रथम समय सिद्ध १० यहां द्वितीय सूत्र में प्रथम यावत् पद से "अप्कायिक ५ तेजस्काधिक ३ वायुकाधिक ३" इन तीन पदोंका ग्रहण हुआ है. तथा-द्वितीय यावत्पद से- तेइन्द्रिय और चौइन्द्रिय "इन दो जीवोंका ग्रहण हुआ है अनिन्द्रिय पद से सिद्ध और अपर्याप्त जीव तथा इन्द्रियउपयोगवर्जित होने से केवली गृहीत हुए हैं। नैरयिक पर्याय के प्रथम समय में वर्तमान जीव प्रथम समय नैरयिक कहे गये हैं । तथा-नैरयिक " एव' जाव अपदमसमयपचिंदिया" 21 सूत्रमा २० प्र४८ यतi से हो ઉપર પ્રકટ કરવામાં આવ્યા છે. ૧
સમસ્ત જીવના (સંસારી જીવોના અને સિદ્ધ જીના) નીચે પ્રમાણે ૧૦ પ્રકાર કહ્યા છે–પૃથ્વીકાયિકથી વનસ્પતિકાયિક પર્યરતના પાંચ પ્રકારે (૬) હીન્દ્રિય. (७) श्रीन्द्रिय, (८) यतुरिन्द्रिय, (८) ५येन्द्रिय भने (१०) भनिन्द्रिय. ॥२॥
અથવા સમસ્ત જીવોના નીચે પ્રમાણે દસ પ્રકાર કહ્યા છે. પ્રથમ સમય सिद्ध भने (१०) मप्रभयमसमयसिद्ध. 131
win मा “ यावत् (पय-त)" ५६ वा'म५४॥४ि, ४२॥यिs વાયુકાયિક”, આ ત્રણ પદોને પ્રહણ કરવામાં આવ્યા છે.
બીજા ત્રણમાં “અનિન્દ્રિય પદ દ્વારા સિદ્ધ, અપર્યાપ્ત છે તથા ઈન્દ્રિપયોગવતિ હોવાને કારણે કેવલીને ગ્રહણ કરવામાં આવેલ છે. નરયિક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #693

-
-
स्यानाङ्गसूत्रे वर्तमानाः १। तद्विपरीता अपथमसमयनैरयिकाः २। यावत्पदेन तु-" प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ३ अप्रथमसमयतिर्यग्योनिकाः ४ प्रथमसमयमनुष्याः ५ अप्रथम समयमनुष्याः ६ प्रथमसमयदेयाः" ७ इति पश्च पदानि ग्राह्याणि । प्रथमसमयतिर्यग्योनिकाद्यप्रथमसमयसिदान्तानि अष्टायपि पदानि पूर्ववव्याख्येयानीति ॥सू०७७॥
अनन्तरसूत्रे संसार समापनका जीयाउक्ता इति संसारिजीव प्रस्तावात् तत्पर्यायविशेषान् प्रतिपादयति
मूलम्-'वाससयाउयस्स णं पुरिसस्स दस दसाओ पण्णत्तामओ, तं जहा वाला १ किड्डा २ य मंदा ३ य, बला ४ पन्ना ५ य हायणी ६, पवंचा ७ पब्भारा ८ य, मुंमुही ९ सावणी १० तहा ॥ ९॥सू० ७८ ॥
छाया-वर्षशतायुष्कस्य खलु पुरुषस्य दश दशाः मतप्ताः, तद्यथा-वाला १ क्रीडा २ च मन्दा ३ च बला ४ प्रज्ञा ५ च हायनी ६। प्रपश्या ७ माग्भारा ८ च मुमुखी ९ स्थापनी १० तथा ॥१॥ सू० ७८॥ पर्याय के द्वितीयादि समयों में वर्तमान जीव अप्रथमसमयनैरयिक कहे गये हैं यहां यावत्पद से" प्रथम समय तिर्यग्योंनिक ३ अप्रथम समय तिर्यग्योनिक १ प्रथमसमयमनुष्य ५ अप्रथमसमयमनुष्य ६, प्रथम समय देव "इन जीवोंका ग्रहण हुआ है इन समस्त पदोंकी व्याख्या पूर्वकी तरह जाननी चाहिये इसी प्रकारको व्याख्या प्रथम समय सिद्ध और अप्रथमसमयसिद्ध इन पदों की भी समझ लेनी चाहिये । सू० ॥७७॥ પર્યાયના પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન જીવને પ્રથમસમયનૈરયિક કહેવામાં આવ્યું છે. અને નરયિક પર્યાયના દ્વિતીયાદિ સમયમાં વર્તમાન નૈરયિકને અપ્રથમસમય નૈરયિક કહેવાય છે. ત્રીજા ત્રણમાં “આદિ પદ દ્વારા નીચેના પ્રકારો ગ્રહણ ७२सय 8-(3) प्रथम समय तिय योनि, (४) अप्रथमसमयतिय-योनिक (૫) પ્રથમસમયમનુષ્ય, (૬) અપ્રથમ સમય મનુષ્ય અને (૭) પ્રથમસમય દેવ. આ બધાં પદોની વ્યાખ્યા પણ આગળના પદની વ્યાખ્યાને આધારે નક્કી થઈ શકે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમય સિદ્ધની વ્યાખ્યા પણ સમજી લેવી. સૂત્ર૭૭
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #694

६६५
सुघा टीका स्था०१० सू० ७८ संसारी जीवावस्थानिरूपणम्
टीका-'वाससयाउयस्स' इत्यादि
वर्षशतायुष्कस्य वर्षाणां शतमायुः जीवितकालो यस्य तस्य पुरुषस्य खल्लु दशसंख्यका दशाः अवस्थाः प्रज्ञप्ताः । अत्र वर्षशतायुरिति पदमुपलक्षणम् । ततश्च यस्मिन् काले यस्य यावत् पूर्णमायुस्तावदायुयुक्तस्य पुरुषस्य दश दशा बोध्याः । अन्यथा-पूर्वकोटथायुष्कस्य पुरुषस्य बाल्ये एव दशापि दशाः समापोरन्। ता दश दशा इमाः, तथाहि-तद्यथा-वाला १ क्रीडा २ च" इत्यादि । तत्र-बाला-बालस्य बालकस्य या दशा साऽपि धर्मधर्मिणोरभेदाद् बाला बोध्या।
अब सूत्रकार संसारी जीव के प्रस्ताव को लेकर संसारी जीव के पर्याय विशेषोंका कथन करते हैं
'वाससयाउयस्स णं पुरिसस्स"-इत्यादि । सूत्र ॥७८ ॥
टीकार्थ-जिसकी आयु १०० वर्षकी है ऐसे पुरुषकी अवस्थाएँ दश कही गई हैं-जैसे-चाला १ क्रीडा २ मन्दा ३ बला ४ प्रज्ञा ५ हायनी ६ प्रपया ७ प्रारभारा ८ मुमुखी ९ और स्वापनी १०
यहां वर्षशतायुष्क शब्द उपलक्षण रूप है इस से जिस कालमें जिसकी जितनी पूर्ण आयु होती है उतनी आयु से युक्त पुरुष भी गृहीत हुआ है सो इसकी भी १० दश अवस्थाएँ होती हैं। यदि ऐसा न हो तो जिस पुरुष की एक कोटिपूर्व की आयु होती है उस पुरुष की बाल्यकालमें ही दश दशाएँ हो जावेगी दश दशाएँ जो कही गई हैं-सो उनका तात्पर्य ऐसा है-बाल-बालक-की जो दशा है वह भी धर्म धर्मि
સંસારી ની વાત ચાલી રહી છે. તેથી હવે સૂત્રકાર સંસારીઓના पर्यायविशवानु थन ४२ छ. "वाससयाउयस्स णं पुरिसरम" त्या-(स. ७८)
ટીકા–જેનું આયુષ્ય ૧૦૦ વર્ષનું હોય એવા મનુષ્યની અવસ્થાઓ દસ जीतेस भवस्थामा नीय प्रभाव समावी-(१)माता, (२) 11, (3) भन्दा, (४) मसा, (५) प्रज्ञा, (९) हायनी, (७) प्रया , (८) प्रामा२१, () भुईमुभी मन (१०) श्वापनी.
અહીં “૧૦૦ વર્ષના આયુષ્યવાળે” આ શબ્દ ઉપલક્ષણરૂપ છે. જે કાળમાં જેનું જેટલું પૂર્ણ આયુ હાય એટલા આયુવાળા પુરુષને પણ “વર્ષ શતાયુષ્ક” પદ દ્વારા ગ્રહણ કરી શકાય છે, અને એવા પુરુષની પણ ઉપર પ્રમાણે દસ અવસ્થાએ જ સમજવી. જે આ પ્રમાણે માનવામાં ન આવે, તે જે પુરુષનું એક કોટિપૂર્વનું આયુષ્ય હોય છે, તે પુરૂષની દસ અવસ્થાઓ તે તેના બાલ્ય કાલમાંજ આવી જશે. હવે આ દસ અવસ્થાઓને ભાવાર્થ પ્રકટ કરવામાં આવે છે
स्था०-८४
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #695

૬૬૬
उक्तंचतत्स्वरूपम् - " जायमेत्तस्स जंतुस्स, जा सा पढमिया दसा ।
न तत्थ सुहदुक्खाई बहुं जाणंति बालया ॥ १ ॥ " छाया - जातमात्रस्य जन्तोर्या सा प्राथमिका दशा ।
स्थानाङ्गसूत्रे
न तत्र सुखदुःखानि बहु जानन्ति बालकाः || १|| इति । शतवर्षायुष्कस्य जनस्य इयं दशा दशवर्षप्रमाणा बोध्या । एवमग्रेऽपि दशवर्ष प्रमाणता बोध्या । एवं पूर्वकोटाद्यायुष्काणामेकैका दशा तत्तदायुषो दशमभागप्रमाणा बोध्येति ॥ १॥ तथा-क्रीडाप्रधाना दशा क्रीडेति,
तदुक्तम् - " बिइयं च दसं पत्तो, नाणाकीडाहि कीड । न तत्थ कामभोगेहि, तिब्बा उप्पज्जई मई ॥ १ ॥ का अभेद मानकर बाला दशा-अवस्था है कहा भी है" जायमेत्तस्स जंतुस्स' इत्यादि ।
जात मात्र (जन्मते ही) जन्तु की जो प्राथमिक दशा है वही बाल दशा है इस दशा में वह सुख दुःखका भान स्पष्ट रूप से नहीं कर पाता है जिस मनुष्य की आयु १०० वर्ष की है उसकी बाल दशा १० वर्ष तक की होती है, इसी प्रकार से आगे भी दशवर्ष प्रमाणता जाननी चाहिये। जिन जीवों की एक कोटिपूर्व की आयु होती है, उस जीवों की आयुका जो दशवां भाग है वह बाला अवस्थारूप होता है ऐसा समझना चाहिये तथा जो अवस्था क्रीडा प्रधान होती है वह क्रीडा अवस्था है कहा भी है-
(૧) ખાલાદશા-માલ્યાવસ્થા અથવા ખાલકદશાનું નામ માલાદશા છે, ધમ અને મિમાં અભેદ માનીને આ દશાનું નામ “બાલાદશા કહેવામાં આવ્યું छेउ छे - " जायमेत्तस्स जंतुस्स " इत्यादि
જાતમાત્ર (જન્મતા જ) જન્તુની જે પ્રાથમિક દશા છે તેને માલદશા કહે છે. આ દશામાં તે સુખદુઃખનું ભાન સ્પષ્ટરૂપે કરી શકાતું નથી. જે માણસનુ આયુષ્ય ૧૦૦ વષૅનુ ડાય છે, તે માણસની ખાલાદશા દસ વર્ષની ઉંમર સુધીની સમજવી. એજ પ્રમાણે બીજી અવસ્થાએ પણ દસ-દસ વર્લ્ડપ્રમાણુ સમજવી. જે જીવાનુ આયુષ્ય એક કોટિ પૂર્વનું હોય છે, તે જીવાના દસમાં ભાગનું આયુષ્યકાળને આયુષ્કાળના શરૂઆતના દસમાં ભાગના કાળને–તેની ખાલ્યાવસ્થા ગણવામાં આવે છે.
ક્રીડાવસ્થા–જે અવસ્થા સ્ક્રીડાપ્રધાન હોય છે. તેને ક્રીડાવસ્થા કહે છે उ ! छे ! - “ विइयं च दसं पत्तो ” इत्याहि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #696

सुघा टीका स्था० १०० ७८ संसारी जीवावस्थानिरूपणम् ६६७
छाया-द्वितीयां च दशां प्राप्तो, नानाक्रीडामिःक्रीडति ।
___ न तत्र काममोगेषु तीब्रा उत्पद्यते मतिः॥१॥ इति ॥२॥ तथा-मन्दा-यस्यां दशायां जनःपशस्तबलबुद्धयभायात् तत्साध्यकार्यमुपदर्शयितुमसमर्थों भवति, परन्तु भोगानुभूती सक्षमो भवति सा दशा मन्दा। तदुक्तम्-" तइयं च दसं पत्तो, अणुपुव्धीए जो नरो।
समत्थो भुंजिउं भोगे, जइ से अस्थि घरे धुवा ॥१॥" छाया-तृतीयां च दशां प्राप्त आनुपूळ यो नरः।
___ समर्थों भोक्तुं भोगान् यदि तस्य सन्ति गृहे ध्रुवाः ॥१॥ इति । अयं भावः-मन्दाभिधानां तृतीयां दशाम् आनुपूर्व्या-क्रमेण प्राप्तो यो नरः स भोगान् भोक्तुं समर्थों भवति, यदि ते भोगास्तस्य जनस्य गृहे ध्रधाः निश्चिताः भवेयुरिति ॥३॥ तथा-बला-यस्यामवस्थायां पुरुषो बलयुक्तो भवति, सा दशा बलयोगाद् वलेत्युच्यते।
"बिइयंच दसं पत्तो' इत्यादि।। द्वितीय अवस्था को प्राप्त हुआ मनुष्य जो नाना प्रकारकी क्रीडाओं को करता है वही उसकी क्रीडा अवस्था है, इस अवस्था में यह कामभोगोंमें तीव्रमतिवाला-उत्पन्न नहीं होता है। जिस दशामें मनुष्य प्रशस्त बल बुद्धि के अभाव से प्रशस्त बल बुद्धि से साध्यकार्य को दिखलाने के लिये असमर्थ होता है, परन्तु भोगों की अनुभूति करने में समर्थ होता है ऐसी वह उसकी दशा मन्दा कही गई है. कहा भी है
"तइयं च दसं पत्तो' इत्यादि।
मन्दानाम की तृतीय दशाको क्रमशः प्राप्त हुआ जो मनुष्य भागों को भोगने में समर्थ होता है यदि वे भोग उसके घरमें ध्रुव-निश्चित
દ્વિતીય અવસ્થા જેણે પ્રાપ્ત કરી છે એવો મનુષ્ય વિવિધ પ્રકારની ક્રિીડાઓ કર્યા કરે છે. તેથી જ આ અવસ્થાને કીડા અવસ્થા કહે છે. આ અવસ્થામાં માણસ કામોની તીવ્ર અભિલાષાવાળે હેતે નથી.
(૩) મન્દા અવસ્થા–જે અવસ્થામાં પ્રશસ્ત બલબુદ્ધિના અભાવને લીધે. મનુષ્ય પ્રશસ્ત બલબુદ્ધિ વડે સાધ્ય એવાં કાર્યોને કરી શકવાને અસમર્થ હોય છે, પરતુ ભેગની અનુભૂતિ કરવાને સમર્થ હોય છે, તે અવસ્થાનું નામ મદા अवस्था छे. ४ ५ छ :-" तइय' च दस पत्तो" त्या
મન્દી અવસ્થા જેણે પ્રાપ્ત કરી છે એવો મનુષ્ય ભેગોને ભેગવવાને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #697

६६८
स्थानाङ्गसूत्रे तदुक्तम्-" चउत्थी य बला नाम, जं नरो दसमस्सिो ।
समत्यो बलं दरिसेउं, जइ होइ निरुपदयो ॥१॥" छाया-चतुर्थी च बला नाम, यां नरो दशामाश्रितः ।
समर्थों बलं दर्शयितुं यदि भपति निरुपद्रवः ॥१॥ इति । निरुपद्रवः रोगाद्युपद्रववर्जित इत्यर्थः ॥४॥
तथा-प्रज्ञा-प्रकर्षेण ज्ञायतेऽनयेति प्रज्ञा-अभीष्टार्थसम्पादनविषया परिवाराभिटद्धिविषया या बुद्धिः, तद्योगा दशाऽपि प्रज्ञा । तदुक्तम्- "पंचमिंच दसं पत्तो, अणुपुब्धीए जो नरो।
इच्छियत्थं विचिंतेइ, कुडुंब चामिकंखई ॥१॥" छाया-पञ्चमीच दशां प्राप्तः, आनुपूर्व्या च यो नरः।
ईप्सितार्थ विचिन्तयति, कुटुम्बं चाभिकाङ्क्षति ॥१॥इति ॥५॥ होते हैं तो। तथा-जिस अवस्था में पुरुष बल युक्त होता है ऐसी वह दशा बल के योग से बला कही गई है. कहा मी है
" चउत्थीय बला नाम' इत्यादि।
चतुर्थी दशा का नाम चला है इस दशा को प्राप्त हुआ मनुष्य अपने बलका प्रदर्शन करने में समर्थ होता है यदि वह रोगादि उपद्रवों से रहित होता है तो जिस दशा प्राप्त हुआ प्राणी-मनुष्य-इच्छित अर्थ के सम्पादन करने में समर्थ बुद्धिवाला एवं परिवार की वृद्धि करनेवाली बुद्धिवाला होता है, वह दशा प्रज्ञा (बुद्धि ) के योग से प्रज्ञा दशा है। कहा भी है-"पंचमि च दसं पत्तो" इत्यादिસમર્થ હોય છે. જે તેના ઘરમાં ભેગોને ભેગવવાની સગવડ હોય, તો તેમને જોગવવાને તે અવશ્ય સમર્થ હોય છે.
૪) બલા અવસ્થા–જે અવસ્થામાં માણસ શારીરિક બળથી યુક્ત હોય છે, તે અવસ્થાને બલના ચેગને કારણે બલાઅવસ્થા કહે છે. કહ્યું પણ છે કે
" चउत्थीय बला नाम"
ચથી દશાનું નામ બલાવસ્થા છે. આ અવસ્થામાં જે માણસ નીરોગી હોય તે પિતાના બળનું પ્રદર્શન કરવાને સમર્થ હોય છે.
(૫) પ્રજ્ઞાદશા–જે અવસ્થામાં માણસ ઈચ્છિત અર્થની પ્રાપ્તિ કરાવનારી બુદ્ધિથી યુક્ત હોય છે અને પિતાના પરિવારની વૃદ્ધિ કરનારી બુદ્ધિથી સંપન્ન डीय छ, ते शाने प्रज्ञाना योगथी प्रज्ञा६॥ ४ छ. ४युछ है-"पंचमि च दस पत्तों" त्यादि
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #698

सुघा टीका स्या० १०० ७८ संसारीजीवावस्थानिरूपणम्
तथा-हायनी-हीयते-क्षीयते जनानामिन्द्रियशक्तिर्यस्यां दशायां सा दशा । इन्द्रियाणां विषयग्रहणाक्षमकारिणी दशेत्यर्थः। तदुक्तम् -"छट्ठी उ हायणी नाम, जं नरो दसमस्सिओ।
विरज्जई य कामेसु, इंदिएसु य हायई ॥ १॥" छाया-षष्ठी तु हायनी नाम यां नरो दशामाश्रितः ।
रिज्यते च कामेषु इन्द्रियेषु च होयते ॥१॥ इति ॥६॥ तथा-प्रपश्चा-प्रपश्चते व्यक्ति वृद्धतां, प्रपञ्चयति विस्तारयति श्लेष्मकासादिरोगान् वा, प्रपश्चयति अयपानयति वाऽऽरोग्यात् या दशा सा। उक्तं चात्र-"सत्तमिच दसं पत्तो, आणुपुबीए जो णरो।
निच्छूहइ चिक्कणं खेलं, खासई य अभिक्खणं ॥१॥" छाया-सप्तमींच दशां प्राप्त आनुपूा यो नरः।
निष्कासयति चिक्कणं श्लेष्माणं कासते च अभीक्ष्णम् ॥१॥इति॥७॥ ___इसका अर्थ पूर्वोक्त जैसा ही है । जिस अवस्थामें मनुष्यों की इन्द्रियशक्ति क्षीण होने लगती है वह दशा हायनी है यह दशा इन्द्रियोंको अपने २ विषयको ग्रहण कराने में असमर्थ होने लगती है कहा भी है__“छट्ठी उ हायणी नामं' इत्यादि। ___ छठी-दशा हायनी है इस अवस्थामें पहुँचा हुआ मनुष्य कामभोगों से विरक्तता की ओर बढ जाता है और इन्द्रियों के बल से भी विहीन हो जाता है प्रपंचा नामकी जो सातवी दशा है यह वृद्धताको प्रकट कर देती है अथवा श्लेष्मा-कफरोग-या खांसी आदिका विस्तार करती है अथवा-आरोग्य से पतित करती है कहा भी है
હાયની અવસ્થા–જે અવસ્થામાં માણસની ઈન્દ્રિયેની શક્તિ ક્ષીણ થવા માંડે છે, તે દશાનું નામ હાયનીદશા છે. આ અવસ્થાએ પહેલા મનુષ્યની ઈન્દ્રિયે પિતપોતાના વિષયને ગ્રહણ કરવાને અસમર્થ થવા માંડે છે. કહ્યું ५५ छ है-“छछी उ हायणी नाम" त्यादि.
છઠીદશાનું નામ હાયની દશા છે. આ અવસ્થાએ પહેચેલે મનુષ્ય કામગોથી વિરક્ત થતું જાય છે અને તેની ઈન્દ્રિયોની શક્તિ પણ હાસ या भांडे छे.
પ્રપંચદશા–આ સાતમી દશ વૃદ્ધા અવસ્થાનાં ચિહ્નો પ્રકટ કરવા માંડે છે. અથવા કફની વૃદ્ધિ થવાને લીધે ઉધરસ, દમ આદિ રોગો આ અવસ્થાએ પહેલા મનુષ્યને લાગુ પડે છે. અથવા આ અવસ્થાએ પહેચેલા માણસનું माशय मग छ. युं ५५ छ -“ सत्तमि च दस पत्तो" याह.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #699

६७०
स्थानाङ्गसूत्रे
तथा-पारमारा-प्राग्मारम् ईषदवनतं शरीरं यस्यां सा।। उक्तं चात्र--"संकुचि य वलीचम्मो, संपत्तो अमि दसं ।
नारीण मणभिप्पेओ, जराए परिणामिओ ॥१॥" छाया-संकुचितवलीचा संप्राप्तः अष्टमी दशाम् ।
नारीणामनमिप्रेतो, जरया परिणामितः ॥१॥ इति ॥८॥ तथा-मुमुखी-मोचनं मुक्-परित्यागः, तं प्रति मुखं यस्यां सा । जरया गृहीतशरीरस्य पुरुषस्य यस्यां दशायां शरीरत्यागं प्रति उद्युक्ततेव भवति सा दशेत्यर्थः।
"सत्तमिंच दसं पत्तो' इत्यादि ।
क्रमशः सप्तमी अवस्था पर पहुँचा हुआ व्यक्ति को चिकना २ कफ निकलता है और वह बार २ खांसता है। जिस अवस्थामें शरीर कुछ २ जुक जाता है-यह प्रारभारा है कहा भी है
"संकुचियक्लीचम्मो" इत्यादि।
इस अवस्थाको प्राप्त हुए मनुष्य के शरीर पर झुर्रियां पड़ जाती है खाल कुकर जाती है, और वह स्त्रियों को अनभिप्रेत हो जाता है। अर्थात् घरकी स्त्री भी उससे स्नेह नहीं दिखलाती है । जरा से गृहीत शरोरयाले पुरुषका जिस अवस्था में शरीर त्याग के प्रति तैयारी जैसी होने लगती है उत्कंठा जैसी चढने लगती है वह मुडमुखी दशा है। कहा
સાતમી અવસ્થાએ પહોંચેલે માણસ ચીકણે ચીકણો કફ કાઢ્યા કરે છે. અને વારંવાર ઉધરસ ખાધા કરે છે.
પ્રાગ્લારા જે અવસ્થામાં માણસનું શરીર ટટ્ટાર રહેવાને બદલે ઝકવા માંડે છે–પીઠ કમાનના જેવી થઈ જાય છે, તે અવસ્થાનું નામ નામ પ્રાશ્મારા मया छ. ४थु ५५ छ -“ संकुचियवली चम्मो" त्याह
પ્રાશ્મારાવસ્થાએ પહોંચેલા મનુષ્યના શરીર પર કરચલીઓ પડી જાય છે. તેની ચામડી લુખી (રૂક્ષ) થઈ જાય છે અને તેની પત્ની પણ તેના તરફ નેહ બતાવતી નથી.
સખી અવસ્થા–જરાથી ગૃહીત થયેલા-વૃદ્ધાવસ્થાએ પહેલા શરીર વાળા પુરુષ જે અવસ્થાએ શરીર ત્યાગની જાણે કે તયારી કરી રહ્યો હોય એવું લાગે છે–અથવા આ શરીર હવે વહેલામાં વહેલી તકે છૂટી જાય એવી ઉત્કંઠા જે અવસ્થામાં વૃદ્ધિ પામતી જાય છે, તે અવસ્થાનું નામ મુમુખીદશા छ. ४ ५ छ है-" नवमी मुंमुही नाम " त्याहि.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #700

सुघाटीका स्था०१० सू० ७८ संसरीजीवावस्थानिरूपणम् १७१ उक्तं चात्र--" नवमी मुंमुही नाम, जं नरो दसमस्सिओ।
___जरा घरे विणस्संते, जीवो वसइ अकामओ ॥१॥" छाया-- नवमी मुमुखी नाम यां नरो दशामाश्रितः।
जरया गृहे विनश्यति जीयो वसति अकामतः ॥१॥इति॥९॥ तथा-स्थापनी-स्वापयति-शाययति-निद्रायुक्तं करोति या सा। निद्राकारिणी दशेत्यर्थः । अस्यां दशायां नरो यथा भवति ।। तदुकम्--" हीणमिन्नस्सरा दीणो, विवरीओ विचित्तो।
दुबला दुक्खिो वसइ संपत्तो दसमि दसं ॥१॥" छाया--हीनमिन्नस्वरो दीना, विपरीतो विचित्रकः।
दुर्बलोदुःखितो वसति, संप्राप्तो दशमी दशाम् ॥१॥इति॥१०॥सू ।।७८॥ भी है-"नवमी मुंमुही नाम' इत्यादि।
जिस दशाको प्राप्त हुआ जीव यह जानकर कि यह मेरा शरीर रूप घर जरा से विनष्ट हो रहा है उसमें चिना इच्छाके रहता है.
जिस अवस्थामें मनुष्यको नींद पर नींद आनेलगजाती है ऐसी वह निद्राकारिणी दशा स्वापनी दशा है । कहा भी है-"हीण मिन्नस्सरो दीणो' इत्यादि । इस अवस्थामें मनुष्य हीन और लड़खड़ाते हुए स्वर वाला हो जाता है दीन हो जाता है. इसका चित्त भी ठिकाने पर नहीं रहता है. दुर्बल कमजोर हो जाता है एवं दुःखित हुमा वह जिस किसी भी प्रकार से अपने जीवन को व्यतीत करता हुभा समाप्त होने का अभिलाषी बन जाता है। सूत्र ॥७८॥
જે અવસ્થાએ પહોંચેલે જીવ પિતાના શરીરરૂપ ઘરને વિનષ્ટ થઈ રહેલું જોઈને તેમાં અનિચ્છાએ પણ રહે છે–લાચારીથી તે શરીરને છેડી શકતે નથી, તે અવસ્થાનું નામ મુમુખી અવસ્થા છે.
(૧૦) વાપની દશા-જે અવસ્થામાં માણસને બહુ જ ઊંઘ આવે છે એવી નિદ્રાકારિણદશાનું નામ સ્થાપની દશા છે કહ્યું પણ છે કે--
"हीण मिन्नस्सरो दीणो" त्याह---
આ અવસ્થાએ પહોંચેલે મનુષ્ય હીન અને લડખડાતા (થરાતા) અવાજવાળ થઈ જાય છે, દીન થઈ જાય છે, તેનું ચિત્ત પણ ઠેકાણે રહેતું નથી. તે કમજોર બની જાય છે. આ પ્રકારની દશાને લીધે દુઃખી થતે તે મનુષ્ય પિતાના મૃત્યુની પ્રતીક્ષા કરતા થકા પિતાનું શેષ જીવન વ્યતીત કરે છે. એ સૂત્ર ૭૮ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #701

६७२
____स्थानाङ्गसूत्रे पूर्वसूत्रे पुरुषाणां दश दशा उक्ताः, अतः पुरुषसमानधर्माणां वनस्पतीनां ता दशाः प्रकारान्तरत आह
मूलम्-दस तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता-मूले १ कंदे २ जाय पुप्फे ८ फले ९ बीए १०॥ सू. ७९॥
छाया-दश तृणवनस्पतिकायिकाः प्रज्ञप्ताः, तद्यथा-मूलम् १ कन्दो २ यावत् पुष्पम् ८ फलं ९ बीजम् १० ॥ सू० ७९॥
टीका-'दस तणपणस्सइ'-इत्यादि
तृणवनस्पतिकायिका:-तृणमिव वनस्पतिकायिकाः। तृणसाधर्म्य चैषां बादरत्वेन। तेन सूक्ष्मा नात्र विवक्षिताः । ते च बादरा वनस्पतिकायिका दशसंख्यकाः प्रज्ञप्ताः। तद्यथा-'मूलम्' इत्यादि । तत्र-मूलम् प्रसिद्धम् १, कन्दा स्कन्धाधोवर्ती भागः २, यावत् करणात्- " स्कन्धा स्थुडमिति प्रसिद्धः ३, त्वमसिद्धा ४, शाला: शाखा ५, प्रवालम् = ४, पत्रं प्रसिद्धम् ६," इत्येतानि पञ्चपदानि संग्राह्याणि। तथा-पुष्पादीनि त्रीणि पदानि प्रसिद्धानि १० ॥ सू० ७९ ॥
इस प्रकार से पुरुषोंकी १० दशाओंका कथन कर अब सूत्रकार पुरुष समान धर्मवाली वनस्पतियोंकी उन दशाओंका वर्णन प्रकारान्तरसे करते हैं- "दस तणवणस्सइकाइया पण्णत्ता-इत्यादि। सूत्र ॥७९॥
टीकार्थ-बादर होनेसे तृणके जैसे बादरवनस्पति कायिक १० प्रकार के कहे गये हैं-जैसे-मूल १ कन्द २ यावत् पुष्प ८फल ९ और बीज १० इनमें मूल नाम जडका है,कन्द नाम स्कन्धके अधोवर्ती भागका नाम कन्दा है. यहां यावत् पदसे स्कन्ध-थुइ त्वचा शाला-शाखा, प्रवाल-कोपल एवं पत्र,इनका ग्रहण हुआ है।तथा-पुष्प,फल एवं बीज ये प्रसिद्ध हैं ।सूत्र॥७९॥
આગલા સત્રમાં પુરુષોની દસ દશાઓનું નિરૂપણ કરવામાં આવ્યું. હવે સૂત્રકાર પુરુષસમાન ધમવાળી વનસ્પતિઓની દશ દશાઓનું નિરૂપણ કરે છે
"दसतणवणस्सइकाइया पण्णत्ता' त्याह--(सू. ७८)
ટીકાર્થ–બાદર હોવાને લીધે તૃણના જેવા બાદર વનસ્પતિકાયિકના દસ પ્રકાર Bा छ-(1) भूस, (२) ६ (यात्) (८) ५०५, (6) ५ मने (१०) मी. मही यावत ५४ द्वारा नीयन पहे। 8५ ४२वाभा माव्या-(3) २४६ (23), (४) (१५ (स), (५) , (6) प्रवास, (७) पत्र.
જેના આધારે ઝાડ કે છોડ જમીન ઉપર ઊભાં રહે છે. તેનું નામ મૂળ છે. રકન્ટ-થડને જે ભાગ જમીનમાં રહેલું હોય છે તેને સ્કન્દ કહે છે.
પ્રવાલ-અંક અથવા કુમળાં પર્ણોને પ્રવાલ કહે છે. શાખા એટલે થડથી નીકળતી ડાળી છે. પુષ્પ, ફલ અને બીજા શબ્દો જાણીતા છે. | સૂ. ૭૯
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #702

सुघाटीकास्था०१०सू०८०विद्याधराभियोगिकश्रेणीनां विष्कम्भमाननिरूपणम् ६७३ दशस्थानकानुरोघादू विद्याधराभियोगिकश्रेणीनां विष्कम्भ मानमाह
मूलम्-सबओऽवि णं विजाहरसेढीओ दस दस जोयणाई विक्खंभेण पण्णत्ता। सबओऽविणं आभिओगियसेढीओ दस दस जोयणाई विक्खंभेणं पण्णत्ता ॥ सू० ८०॥
छाया-सर्वतोऽपि खलु विद्याधरश्रेणयो दशदश योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ता। सर्वतोऽपि खलु आभियोगिकश्रेणयो दश दश योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः ॥ सू० ८०॥
टीका-'सव्वोऽवि' इत्यादि
सर्वतोऽपि सर्वस्यामपि दिशि खल्लु विद्याधरश्रेणयः दीर्घयताढयरिथता विद्याधरनगरश्रेयणो दश दश योजनानि विष्कम्भेण प्रज्ञप्ताः । एवमामियोगिकश्रेणीनामपि विष्कम्भतः प्रमाणो बोध्यः । अत्रेदं बोध्यम् दीर्घवैतादयपर्वता उच्चत्वेन पञ्चविंशति योजनानि, मूलविष्कम्भेण च पश्चाशद् योजनानि । तत्र दीर्घचेताढयेषु पर्वतेषु भूमितलाद् दश योजनानि व्यतिव्रज्य विष्कम्भतो दशयोजनप्रमाणा दक्षिणत
दश स्थानकों के अनुरोधसे अबसूत्रकारविद्याधरश्रेणियोंका विष्कम्भ मान कहते हैं--"सव्वओऽविणं विज्जाहरसेदीओ-इत्यादि ।सूत्र ॥८॥
टीकार्थ-समस्त भी दिशाओंमें विद्याधरश्रेणियां-दीर्घताढय पर्वत पर स्थित विद्याधर नगरकी श्रेणियांविष्कम्भकी अपेक्षा १०-१० योजन की कही गई हैं। इसी प्रकार से आभियोगिक श्रेणियोंका भी विष्कम्भ की अपेक्षा से प्रमाण जानना चाहिये, यहां ऐसा समझना-दीर्घवैतादय पर्वत सब ऊचाई में २५ योजन के हैं और मूल के विष्कम्भ से ५० योजन के हैं। दीर्घवैताढय पर्वतों पर भूमितल से १० योजन तक आगे
હવે સૂત્રકાર દસ સ્થાનકેના અનુરોધની અપેક્ષાએ વિદ્યાધર શ્રેણીઓનું यन ४३ छ–“ सव्योऽविणं विज्जाहरसेढीओ" त्याह-(सू. ८०)
ટીકા-દીઘતાત્ર પર્વત પર આવેલી વિદ્યાધરનાં નગરની શ્રેણીઓને અહીં વિદ્યાધર શ્રેણીઓ કહી છે. આ વિદ્યાધરણીએ બધી દિશાઓમાં આવેલી છે. આ વિદ્યાધર નગરની શ્રેણીઓને વિઝંભ (વિસ્તાર) ૧૦–૧૦ જનને કહ્યો છે. આભિગિક શ્રેણીઓ (આભિગિક દેવેનાં નગરોની શ્રેણીઓ ને વિષ્કભ પણ એટલે જ સમજો. દરેક દીર્ઘ વૈતાઢ્ય પર્વતની ઊંચાઈ ૨૫ જનની અને તેના મૂળ ભાગને વિસ્તાર ૫૦ એજનને કહ્યો છે. આ દીઘવૈતાઢ્ય પર ભૂમિતલથી स्था०-८५
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #703

६७४
स्थानाङ्गसूत्रे उत्तरतश्च विद्याधरश्रेणयो भवन्ति । भरतक्षेत्रस्थदीर्घवैतादये दक्षिणतः पञ्चाशद्विद्याधरणश्रेणयो भवन्ति । उत्तरतस्तु षष्टिसंख्यकाः। ऐवतक्षेत्रस्थदीर्घताढये दक्षिणतः षष्ठिसंख्यकाः, उत्तरतः पश्चाशत्संख्यकाः। विजयस्थितेषु दीर्घवेताढयेषु दक्षिणत उत्तरतच पश्चाशत्पञ्चाशत्संख्यका विद्याधरश्रेणयो बोध्याः। तथा-विद्याधरश्रेणीनामुपरि दश योजनानि व्यतिव्रज्य विद्याधरश्रेणीवदेव आभियोगिकदेवानां श्रेणयो बोध्याः। आमियोगिक श्रेणीनामुपरि दीर्घवैताढया उच्चत्वेन पश्चयोजनानि, विष्कम्भेण तु दश योजनानि । आभियोगिका देवास्तुशक्रादिवशयत्ति सोमयमवरुणवैश्रवणाख्यानां लोकपालानां सम्बन्धिनो व्यन्तरा जाकर के विष्कम्म की अपेक्षा दश योजन प्रमाण वाली दक्षिण में और उत्तर में विद्याधर श्रेणियां हैं। भरतक्षेत्र में जो दीर्घवैताढय पर्वत है उसपर दक्षिणकी ओर ५० विद्याधर श्रेणियां हैं । एवं उत्तरकी ओर ५० विद्याधर श्रेणियां हैं। ऐरचत क्षेत्र में जो दीर्घवैताढ्य पर्वत हैं उसपर दक्षिणकी ओर ६० और उत्तरकी ओर ५० विद्याधर श्रेणियां हैं। विजयों में स्थित जो दीर्घवैताढय पर्यत हैं उनपर दक्षिण और उत्तरमें ५०-५० विद्याधर श्रेणियां है तथा विद्याधर श्रेणीयां के ऊपर दश योजन आगे जाफर विद्याधरकी श्रेणियोंकी तरह आभियोगिक देवोंकी श्रेणियां हैं। आभियोगिक श्रेणियों के ऊपर जो दीर्घताढय पर्वत हैं उनकी उँचाई पांच योजनकी और उनका विष्कम्मदश योजनका है ये जो आभियोगिक देव हैं वे शक्रादिकोंके वशवर्ती जो सोम यम वरुण और वैश्रवण लोकपाल हैं ૧૦ જનપ્રમાણ ઊંચે ગયા બાદ, દક્ષિણમાં અને ઉત્તરમાં, દસ જનના પ્રમાણવાળી વિદ્યાધરણીઓ આવે છે. ભરતક્ષેત્રમાં જે દીર્ઘવૈતાઢ્ય પર્વત છે. તેના ઉપર દક્ષિણમાં ૫૦ વિદ્યાધરશ્રેણીઓ અને ઉત્તરમાં પણ ૫૦ વિદ્યાધર શ્રેણીઓ છે. એરવતક્ષેત્રમાં જે દીર્ઘવૈતાઢ્ય પર્વતે છે, તે પર્વત ઉપર દક્ષિણમાં ૬૦ અને ઉત્તરમાં ૫૦ વિદ્યાધર શ્રેણીઓ છે. વિજયમાં આવેલા જે દીર્થ વૈતાથ પર્વતે છે, તે પર્વત પર દક્ષિણમાં ૫૦ અને ઉત્તરમાં પણ ૫૦ વિદ્યાધર શ્રેણીઓ છે વિદ્યાધરશ્રેણીઓથી ૧૦ એજન ઉચે જવાથી વિદ્યાધર શ્રેણીઓના જેવી જ આભિગિક દેવેની શ્રેણીઓ આવે છે. આભિગિક શ્રેણીઆની ઉપરના ભાગમાં દીર્ઘતાઢય પર્વતને જેટલે ભાગ બાકી રહે છે તેટલા ભાગને વિસ્તાર ૧૦ એજનને અને ઉંચાઈ પાંચ એજનની છે.
ઉપર જે આભિગિક દેવની વાત કરી તે દે શકાદિકના સેમ, યમ, વણ, વૈશ્રવણ આદિ લોકપાલને આધીન હોય છે, અને તેઓ વ્યન્તર દેવરૂપ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #704

सुघा टीका स्था०१० सू० ८१ देवावासविशेषनिरूपणम्
६७५ बोध्याः। एते हि लोकपालानाम्-अभियोगेन-आज्ञया चरन्तीति हेतोराभियोगिका उच्यन्ते इति ।। सू० ८०॥
आभियोगिकश्रेणयो हि देवावासविशेषानाह-~
मूलम्गेविजगचिमाणा णं दस जोयणसयाइं उड़े उच्चत्तेणं पण्णत्ता ॥ सू० ८१ ॥
छाया-प्रैवेयकविमानानि खलु दश योजनशतानि ऊर्ध्वमुच्चत्वेन प्रज्ञप्तानि । सू०८१॥
टीका-'गेचिजगविमाणा' इत्यादिव्याख्या स्पष्टा ॥ सू० ८१॥
ग्रैधेयकवासिनस्तु देवा भवन्ति । देवाश्च महर्दिका इति तेषां महर्दिकत्वमुपवर्णयितुं, महर्दिकत्वप्रस्तावाद् मुनीनामपि तद् वर्णयितुं तेजोनिसर्गप्रकारमाहउनके सम्बन्धी हैं और ये व्यन्तर देव रूप हैं। ये लोकपालोंकी आज्ञा से चलते फिरते हैं इस कारण आभियोगिक कहलाते है । सत्र ॥८॥
ये आभियोगिक श्रेणियां देवावास रूप हैं-अतः अब सूत्रकार देवावास विशेषोंका कथन करते हैं--
"गेधिज्जगविमाणाणं दस जोयणसयाई"-इत्यादि । सूत्र ॥८१॥
टीकार्थ-अवेयक विमान १० सौ योजनके अर्थात् १ हजार योजनके ऊँचे कहे गये हैं। सूत्र ॥८१॥
ग्रैचेयकवासी देव होते हैं-और देव महर्द्धिक होते हैं, इसलिये अब सूत्रकार उनके महद्धिकताका वर्णन करने के लिये और महर्द्धिकता के प्रस्तावमें मुनिजनोंकी भी महद्धिकताका वर्णन करनेके लिये तेजो. હોય છે, તે દેવો લોકપાલની આજ્ઞા પ્રમાણે વર્તતા હોય છે, તે કારણ તેમને આભિગિક દેવે કહે છે. એ સૂત્ર ૮૦ ||
આ આભિગિકણુએ દેવાવાસરૂપ હોવાથી સૂત્રકાર હવે દસ સ્થાનોની અપેક્ષાએ દેવાવાસવિશેનું કથન કરે છે. ____“गेविज्जगविमाणाणं दस जोयणसयाई" त्या-(सू. ८१)
ટીકાર્થ-વેયક વિમાને દસ એજનપ્રમાણ એટલે કે એક હજાર એજનપ્રમાણુ ઊંચાં છે. એ સૂત્ર ૮૧
વેયક વિમાનમાં દેવે નિવાસ કરે છે. દેવે મહદ્ધિક હોય છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમની મહદ્ધિકતાનું કથન કરવાને માટે અને મુનિજનોની મહ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #705

स्थानाङ्गसूत्रे
मलम्-दसहि ठाणेहिं सह तेयसा भासं कुज्जा, तं जहा-- केइ तहारूवं समणं वा माहणं वा अच्चासाएज्जा, से य अच्चासाइए समाणे परिकुविए, तस्स तेयं निसिरेजा, से तं परितायेइ से तं परितावेत्ता तमेव सह तेयसा भासं कुज्जा १॥ केइ तहारूवं समणं वा माहणं या अच्चासाएज्जा, सेय अच्चा. साइए समाणे देवे परिकुविए. तस्स तेयं निसिरिज्जा, से तं परितायेइ, से तं परितावत्ता तमेव सह तेयसाभासं कुजारा केइ तहारूवं समणं वा माहणं वा अच्चासाएज्जा, से य अच्चासाइए समाणे परिकुविए देवे य परिकुविए, दुहओ पडिण्णा तस्स तेय निसिरेजा, से तं परिताविति, ते तंपरितावित्ता तमेव सह तेयसा भासं कुन्जा ३।केइ तहारूवं समणं वा माहणं या अच्चासाएजा से य अच्चासाइए देवे परिकुविए, तस्स तेयं निसिरेजा तत्थ फोडा समुच्छंति, ते फोडा मिजंति ते फोडा भिन्ना समाणा तमेव सह तेयसा भासंकुजा । केइ तहारूवं समणं वा माहणं वा अच्चासाएजा से य आञ्चसाइए देये परिकुविए तस्स तेयं निसिरेजा तत्थ फोडा संमुच्छंति, ते फोडा भिजति ते फोडा भिन्ना समाणा तमेव सह तेयसा भासंकुजा ५। केइ तहारूयं समणं वा माहणं बा अच्चासाएजा, से य अच्चासाइए परिकुविए देवे वि य परिकुविए, ते दुहओ पडिण्णा तस्स तेयं निसिरेजा, तत्थ फोडा संमुच्छंति, सेसं तहेव जाव भासं कुज्जा । केइ तहारूयं समणं वा माहणं वा अच्चालेझ्याके प्रकारोंका कथन करते हैं -- દ્ધિકતાનું પણ વર્ણન કરવાને માટે તેજલેશ્યાના પ્રકારનું નિરૂપણ કરે છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #706

सुघा टीका स्था० १० मू० ८२ तेजोनिसर्ग प्रकारनिरूपणम्
६७७ साएज्जा, से य अच्चासाइए परिकुविए, तस्स तेयं निसिरेज्जा, तत्थ फोडा संमुच्छति, ते फोडा भिज्जति, तत्थ पुला संमुच्छंति, ते पुला भिजंति, ते पुला मिन्ना समाणा तमेव सह तेयसा भासं कुजा। एए तिन्नि आलावगा भाणियव्वा ९। केइ तहारूवं समणं या माहणं वा अच्चासाएमाणे तेयं निसिरेज्जा सेय तत्थ णो कम्मइ, णो पकम्मइ, अंचियंचियं करेइ, करित्ता आयाहिणपयाहिणं कोइ, करित्ता उट्टे वेहासं उप्पयइ। उप्पइत्ता सेंण तओ पडिहए पडिणियत्तइ, पडिणियत्तित्ता तमेव सरीरगं अणुदहमाणे अणुदहमाणे सह तेयसा भासं कुज्जा, जहा वा गोसालगस्त मंखलिपुत्तस्स तवे तेए १० ॥ सू० ८२ ॥
छाया-दशभिः स्थानः सह तेजसा भस्म कुर्यात् तद्यथा- कोऽपि तथारूप श्रमण या माहन या अत्याशातयेत् स च अत्याशातितः सन् परिकुपितः तस्य तेजो निसृजेत्, स तं परतिापयति, स तं परिताप्य तमेव सह तेजसा भस्म कुर्यात् १ । कोऽपि तथारूपं श्रमण या माहन वा अत्याशातयेत् स च अत्याशातितः सन् देवः परिकुपितः, तस्य तेजो निसृजेत् स त परितापयति, सत परिताप्य तमेव सह तेजसा भस्म कुर्यात् २। कोऽपि तथारूप श्रमण वा माहन या अत्याशातयेत्, स च अत्याशातितः सन् परिकुपितो देवश्च परिकुपितः, उभौ प्रतिज्ञौ तस्य तेजो निसृजे. ताम् तौ तं परितापयतः तौ तं परिताप्य तमेव सह तेजसा भस्म कुर्याताम् । कोऽपि तथारूपं श्रमणं वा माहनं या अत्याशातयेत्, स च अत्याशातितः देये परिकुपितः, सन् तस्य तेजो निसृजेत्, तत्र स्फोटाः सम्भूछन्ति, ते स्फोटा भिद्यन्ते, ते स्फोटा भिन्नाः सन्तः तमेव सह तेजसा भस्म कुर्युः ४। कोऽपि तथारूपं श्रमणं वा माहनं चा अत्याशातयेत्, स च अत्याशातितो देवः परिकुपितः, तस्य तेजो निसजेत तत्र स्फोटाः सम्मूर्च्छन्ति, ते स्फोटा मिद्यन्ते, ते स्फोटा भिन्नाः सन्तस्तमेव सह तेजसा भस्म कुर्युः ५। कोऽपि तथारूपं श्रमणं या माहनं वा अत्याशात येत्, स च अत्याशातितः परिकुपितो देवोऽपि च परिकुपितः, तो उमौ प्रतिज्ञौ तस्य तेजो
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #707

६७८
___स्यानाङ्गसूत्रे निसृजेताम्, तत्र स्फोटाः सम्मूर्च्छन्ति, शेषं तथैव यावद, भस्मकुयुः ६। कोऽपि तथारूपं श्रमणं वा माहनं या अत्याशातयेत्, स च अत्याशातितः परिकुपितः, तस्य तेजो निसृजेत्, तत्र स्फोटा सम्मूर्च्छन्ति, ते स्फोटा भियन्ते, तत्र पुलाः सम्मू
ईन्ति, ते पुला भिद्यन्ते, ते पुला भिन्नाः सन्तस्तमेव सह तेजसा भस्म कुर्युः ७। एते त्रय आलापका भणितव्याः ८ कोऽपि तथारूपं श्रमणं वा माहनं या अत्याशातयन् तेजो निसृजेत्, तच्च तत्र नो क्रमते, नो प्रक्रमते, अश्चिता-श्चितं करोति, कृत्या आदक्षिणप्रदक्षिणां करोति, कृत्या ऊर्ध्वं विहाय उत्पतति उत्पत्त्य तत् खलु ततः प्रतिहतं प्रतिनिवर्तते, प्रतिनित्य तमेव शरीरकमनुदहन अनुदहन सह तेजसा भस्म कुर्यात्, यथा वा गोशालकस्य मङ्खलिपुत्रस्य तपस्तेजः ॥ . ८२।।
टीका-दसहिं ठाणेहिं इत्यादि
तेजोलेश्यावान् श्रमणो दशभिः स्थानः प्रकारैः सह तेजप्सा वर्तमान तेनो लेश्यावन्तम् उपसर्णकारिणं भस्म-भस्मेय भस्म-भस्मवत् कुर्यात्-विनाशयेत्, तथा- कोऽपि तेजोलेश्यायान् उपसर्गकारी तथारूपं तेजोलेश्यावन्तं श्रमणं-तपस्विनं माहनंमा जहि मा जहि' इति प्ररूपकं वा अत्याशातयेत् महतीमाशातनां कुर्यात् । अत्याशातितथ सन् स श्रमणो माहनो वा परिकुपिता अत्यन्त । क्रोधव
"दस हिंठाणेहिं सह तेयसा भासं कुज्जा"-इत्यादि। सूत्र ॥८२॥ टीकार्य-जो तेजोलेश्यायाला श्रमण तेजोलेश्यासे युक्त उपसर्गकारी को भस्मसात् कर देता है-नष्ट कर देता है-सो इसमें ये १० कारण हैं - यदि कोई तेजोलेश्यावाला उपसर्गकारी किसी दूसरे तेजोलेश्यावाले तपस्वीजन की अथवा माहनकी-मत मारो मत मारो इस प्रकार से प्ररूपणा करनेयाले की-महती आशातना कर देता है और आशातना युक्त हुआ वह श्रमण अथवा माहन जब अत्यन्त कुपित हो जाता है है, तो वह क्रोध के वश से उस आशातना कारक के ऊपर तेजोलेश्या
" दसहि ठाणेहिं सह तेयसा भासं कुज्जा" त्याह-(सू ८२)
ટીકાર્ચ-નીચેનાં દસ કારણોને લીધે તેજલેશ્યાવાળે સાધુ, તેજલેશ્યાથી યુક્ત ઉપસર્ગકારી જીવને, પોતાની તેજલેશ્યા વડે બાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે –
(૧) જે કઈલેક્ષાવાળે ઉપસર્ગકાર મનુષ્ય કોઈ બીજા તેજલેશ્યાવાળા તપસ્વી જનની અથવા માહણની (મા હણેર, એ ઉપદેશ આપનારની) ખૂબ જ આશાતના કરે છે અને આશાતનાયુક્ત થયેલા છે શ્રમણ અથવા માહણ જ્યારે અત્યન્ત કુપિત થઈ જાય છે, ત્યારે તે કોઇને કારણે તે આશાતનાકારક
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #708

मुघा टीका स्था०१० सू० ८२ तेजोनिसर्गप्रकारनिरूपणम् ६७९ शात् स तस्य आशातनाकारकस्योपरि तेजो निसृजेत् तेजोलेश्यां पक्षिपेत् । तेजोलेश्यायाः प्रक्षेपेण स श्रमणः तमुपसर्गकारिणं परितापयति-पीडयति, परिताप्य पीडथित्वा तेजसा सहव तेजोलेश्या सह वर्तमानमपितम् आशात. नाकारिणं तदपेक्षया बलवत्तेजोलेश्यायुक्तत्वेन भस्म कुर्यात् विनाशयेत्। एवकारोऽत्र मिन्नक्रमोप्यों बोध्यः । एवमग्रेऽपि । इति प्रथमं स्थानम् । एवमेव द्वितीयतृतीयस्थानद्वयमपि व्याख्येयम् । नवरम्-द्वितीयस्थाने श्रमणमाहनपक्षपाती देव आशतना कारिणं विनाशयति, तृतीयस्थाने तु श्रमणो माहनो वा तत्पक्षपाती देवश्चेत्युभी प्रतिज्ञौ आशातनाकारिणौ विनाशने कृतनिश्चयौ तमाशातनाकारिणं विनाशयत को छोड़ देता है तेजोलेश्या के प्रक्षेप से वह श्रमण उस उपसर्गकारी को पीडित कर देता है और पीडितकर के तेजोलेश्या के साथ वर्तमान भी उस आशातनाकारी को उसकी अपेक्षा बलिष्ठ तेजोलेश्या से युक्त होने के कारण वह भस्मकर देता है यहां एयकार भिन्नकमार्थ में है इसी प्रकारसे आगे भी जानना चाहिये ऐसा यह प्रथम स्थान है। इसी प्रकार से द्वितीय और तृतीय स्थान-कारण भी जानना चाहिये। द्वितीय स्थानमें श्रमण का अथवा माहनका पक्षपाती कोई देव यदि है तो वह उस आशातनाकारी को नष्ट कर देता है । और तृतीय स्थान में श्रमण अथवा माहन अथवा तत्पक्षपाती कोई देव ये दोनों उस आशातनाकारी के विनाश करने में यदि कृतनिश्चयवाले हो जाते हैं तो उस आशातानाकारी को नष्ट कर देते है-इस प्रकार से ये द्वितीय ઉપર તેજલેશ્યા છેડે છે, અને તેજલેશ્યા ફેંકીને તે શ્રમણ તે ઉપસર્ગકારીને પીડિત કરે છે અને તેને બાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે. અશાતનાકારી કરતાં વધારે બલિષ્ઠ તેજલેશ્યાથી યુક્ત હોવાને કારણે તેલેશ્યાવાળો શ્રમણ આશા તનાકારીને બાળીને ભસ્મ કરી નાખે છે. અહીં “એવકાર ” ભિન્ન ક્રમર્થમાં પ્રયુક્ત થએલ છે. એ જ પ્રમાણે આગળ પણ સમજવું. એજ પ્રમાણે બીજા અને ત્રીજા કારણે વિષે પણ સમજવું. બીજું સ્થાન આ પ્રમાણે છે-શ્રમણ અથવા માહણ પ્રત્યે લાગણી ધરાવનાર કે દેવ હોય, તો તે દેવ આશાતનાકારીને તેની તેજલેશ્યા વડે ભસ્મસાત્ કરી નાખે છે. ત્રીજુ સ્થાન (કારણ) નીચે પ્રમાણે છે–તે શ્રમણ અથવા માહણ અથવા તેમના પ્રત્યે લાગણી ધરા. વનાર કોઈ દેવ, એ બન્ને જે તે આશાતનાકારીને નાશ કરવાને કૃતનિશ્ચયી બને. તે તેઓ તે આશાતનાકારીને નાશ કરી શકે છે. આ પ્રકારના દ્વિતીય અને તૃતીય સ્થાન સમજવા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #709

स्थानाङ्गसूत्रे इति द्वितीयतृतीयस्थानद्वयम् ॥ २॥३॥ तथा कोऽपि तेजोलेश्यावानुपसर्गकारी प्रबलतेजोलेश्यायुक्तं कमपि श्रमणं माहनं वा अत्याशातयेत्, तेनोपसर्गकारिणाअत्याशातितः स परिकुपितः सन्-तस्य आशातनाकारकस्योपरि तेजोलेश्या प्रक्षिपेत् । ततस्तत्र आशातना कारिणि पुरुषे स्फोटाः स्फोटका अग्निदग्धे पुरुष इय सम्मृच्छन्ति जायन्ते । ततस्ते स्फोटा भिद्यन्ते पिशीर्यन्ते, स्फोटा विशीर्णाः सन्तस्तेजसा सदैव-तेजोलेश्या सह वर्तमानमपि तमाशातनाकारिणं पुरुषं भस्म कुर्यात्= विनाशयेदिति चतुर्थ स्थानम् ॥४॥ एवमेव पञ्चमषष्ठस्थानद्वयमपि बोध्यम् । नवरं पञ्चमस्थाने श्रमणमाहनपक्षपाती देवस्तेजोलेश्यां निसृजति, षष्ठे श्रवणो माहनो वा तत्पक्षपाती देवश्च तेजोलेश्यां निसजेत इति पञ्चमषष्ठस्थानद्वयम् ॥५॥६॥ तथा-कोऽपि तेजोलेश्यावान् उपसर्गकारी प्रबलतेजोलेश्यासमन्धितं
और तृतीय स्थान है। २-३, तथा-कोई तेजोलेश्यायाला उपसर्गकारी प्रबल तेजोलेश्या से युक्त किसी भी श्रमण अथवा माहन की अशा. तना करता है तो उस उपसर्गकारी से अत्याशातित होकर क्रुद्ध हुआ वह तेजोलेश्यावाला श्रमण अथवा माहन उस तेजोलेश्यावाले आशातनाकारीके ऊपर अपनी तेजोलेश्या छोड देता है-तोइस अवस्था में उस आशातनाकारी पुरुष के शरीर पर अग्नि से दग्ध हुए की तरह फोड़े हो जाते हैं, फिर जब ये फूटते हैं तो उस आशातनाकारी तेजोलेश्यावाले पुरुष को भस्म कर देते हैं । ४। इसी प्रकार से पांचों और छठा कारण भी जानना चाहिये-पांचवें स्थान में श्रवण माहनका पक्षपाती देव तेजोलेश्याको छोडता है छठे स्थान में श्रमण अथवा माहन अथवा पक्षपाती देव तेजोलेश्याको छोड़ता है ५-६ उपसर्गकारी कोई भी तेजो
ચોથું સ્થાન (કારણ) આ પ્રમાણે છે-કેઈ તેજલેશ્યાવાળે ઉપસર્ગકારી, કાઈ પ્રબળ તેલેશ્યાવાળા કેઈ શ્રમણ અથવા માહણની અશાતના કરે છે, તે તે અશાતનાકારી પ્રત્યે અત્યન્ત કોપાયમાન થયેલે તે તેજેશ્યાવાળે શ્રમણ અથવા માહણ તે અશાતનાકારી તે જેતેશ્યાવાળી વ્યક્તિની ઉપર પિતાની તેજે લેશ્યા છોડી દે છે. તે કારણે તે અશાતનાકારી વ્યક્તિના શરીર ઉપર, દાઝી ગયા હોય એવાં ફેલ્લા થઈ જાય છે. જ્યારે તે ફેલા ફૂટે છે ત્યારે તે અશાતનાકારી વ્યક્તિ મરી જાય છે. આ રીતે તેજલેશ્યાને કારણે શરીર ઉપર ઉત્પન્ન થયેલા ફેલ્લાં ફૂટવાથી તે અશાતનાકારી, તેજલેશ્યાવાળે ઉપદ્રવકારી જીવ ભસ્મસાત્ થઈ જાય છે. એ જ પ્રમાણે પાંચમું અને છઠું સ્થાન પણ સમજવું. પાંચમા સ્થાનમાં શ્રમણ અથવા માહણ પ્રત્યે લાગણી ધરાવતા દેવ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #710

सुधा टीका स्था० १० सू० ८२ तेजोनिसर्गप्रकार निरूपणम्
६८१
कमपि श्रमणं माहनं वा अत्यर्थम् आशातयेत् । तेनाशातितः स श्रमणो माहनो या परिकुपितो भवति । परिकुपितच स तस्य = आशातनाकारकस्योपरि तेजोलेश्यां मक्षिपेत् । ततश्च तत्र = आशातनाकारिणि पुरुषे स्फोटाः समुत्पद्यन्ते, ते स्फोटा भिद्यन्ते भिन्नेषु तेषु स्फोटेषु पुलाः = लघुस्फोटासम्मूर्च्छन्ति = संजायन्ते, ते पुलाः भिद्यन्ते, भिन्नाः सन्तस्ते पुलास्तेजसा सह वर्त्तमानमपि तमाशातनाकारिणं भस्म कुर्यादिति सप्तमम् ॥ ७ ॥ एवमेवाष्टमनवमस्थानद्वयमपि बोध्यम् । नवरम् - अष्टमस्थाने- " स च अत्याशातित स्तेन तत्पक्षपाती देवः परिकुपितः" इतिक्रमेण नवमस्थाने तु - "सच अत्याशातितः परिकुपितो देवोऽपि च परिकुपितः, तौ उमौ पतिज्ञौ -" इति क्रमेण पाठोऽनुसन्धेयः । अत एव सप्तमं भेदमादायपाहलेश्यावाला मनुष्य प्रबल तेजोलेश्या से युक्त किसी श्रमण अथवा माहन की बहुत प्रकार से यदि आशातना करता है तो उस से आशातित हुआ वह श्रमण अथवा माहन जय क्रुद्ध हो जाता है तब वह आशातनाकारी के ऊपर तेजोलेश्या को छोड़ देता है तब उस आशातनाकारी पुरुष के शरीर पर फोड़े हो जाते हैं और वे फोड़े जब फूटते हैं तो उनके स्थान पर दूसरे और छोटे २ फोड़े उत्पन्न हो जाते हैं. फिर ये भी फूटते हैं और फूटकर उस तेजोलेश्यावाले आशातनाकारी पुरुष को भस्मकर देते हैं ।७, इसी प्रकार से आठवां एवं नवव स्थान भी जानना चाहिये । आठवें स्थान में आशातना से युक्त हुए श्रमण अथवा माहन का पक्षपाती कोई देव कुपित होता है, नौवें स्थान में आशातना युक्त हुआ यह भ्रमण अथवा माहन भी कुपित होता है, और तत्पक्षपाती देव भी कुपित होता है. इस प्रकार वे दोनों उस દ્વારા તે લેસ્યા છે।ડવામાં આવે છે એમ સમજવુ. તે દેવે તે અશાતનાકારી તન્તલેશ્યાવાળા ઉપસČકારી પુરુષના શરીર પર ફાલ્લા ઉત્પન્ન થાય છે અને તે ફાલ્લા ફૂટે ત્યારે તે અશાતનાકારી ઉપસ`કારી જીવના નાશ થઈ જાય છે, છટ્ઠ' કારણ આ પ્રમાણે સમજવુ'શુંઅહી' શ્રમણુ અથવા માહુણ અને તેના તરફ લાગણી ધરાવતે દેવ, આ ખન્ને દ્વારા તેલેસ્યા છેાડવામાં આવે છે, એમ સમજવુ. બાકીનુ` કથન-ફાલ્લા ફૂટવાથી અશાતનાકારીના મૃત્યુ થવા સુધીનું કથન--આગલા કથન પ્રમાણે જ સમજવું. સાતમું કારણ આ પ્રમાણે સમજવું કાઈ પણ તેજોલેશ્યાવાળા પુરુષ જ્યારે કાઇ શ્રમણુ અથવા માહણની ખૂબજ અશાતના કરે છે, ત્યારે કાપાયમાન થયેલેા તે શ્રમણ અથવા માહણુ તેની ઉપર તેજલેસ્યા છેડે છે. ત્યારે તે અશાતનાકારી પુરુષના શરીર ઉપર
स्था० - ८६
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #711

६८२
स्थानाङ्गसूत्रे सूत्रकारः-"एए तिन्नि वि आलावगा भाणियव्या” इति । इति अष्टमनवमस्थान द्वयमिति ॥८॥९॥ तथा-कोऽपि तेजोलेश्यावान् उपसर्गकारी तथारूपंधीतरागं श्रमणं माहनं या अत्याशातयन् तेनः तेजोलेश्यां निमजेत्-प्रक्षिपेत् , निसृष्टं तत् तेजस्तत्र श्रमणे माहने या नो क्रमते-ना कामति सामान्यतः, नो प्रक्रमते विशेषतश्च ना क्रामति, तर्हि किं करोतीत्याह-तत्तेजस्तत्र अश्चिताश्चितम्-गमनागमनं करोति, गमनागमनं कृत्वा तस्य श्रमणस्य माहनस्य वा आदक्षिण प्रदक्षिणम्= दक्षिणपादारभ्य प्रदक्षिणरूपां क्रियां करोति, तत ऊर्ध्वं विहाय आकाशम् उत्पतति उद्गच्छति. उत्पत्य 'से' तत् तेजः खलु ततः श्रमणस्य माहनस्य वा प्रबलतरतेजसः सकाशात् प्रतिहतंच्यावर्तितं सत् प्रतिनिवर्त्तने प्रत्यागच्छति, आशातनाकारी के ऊपर तेजोलेश्या छोड़ने के लिये कृत निश्चयवाले हो जाते हैं इस क्रम से पाठ यहां लगाना चाहिये इसी लिये ससम भेद को लेकर के सूत्रकारने "एए तिन्नि वि आलायगा भाणियव्या" ऐसा कहा है. इस प्रकार से आठवां और नौयां स्थान हैं। १० वां स्थान इस प्रकार से है-उपसर्गकारी कोई तेजोलेश्यावाला वीतराग श्रमण अथवा माहन की आशातना करता है और इस प्रकार वह उसके ऊपर तेजो. लेश्या छोड़ देता है अब छोड़ी गई वह तेजोलेश्या उस वीतराग श्रमण के अथवा माहन के ऊपर अपना कुछ भी प्रभाव नहीं दिखला ફેલા થઈ જાય છે તે ફલ્લા જ્યારે ફૂટે છે ત્યારે તેમની જગ્યાએ બીજાં નાનાં નાનાં ફેલા થઈ જાય છે તે નાનાં નાનાં ફેલા જ્યારે કુટે છે, ત્યારે તે અશાતનાકારી તેજલેશ્યાવાળો પુરુષ મરી જાય છે. એ જ પ્રમાણે આઠમું અને નવમું કારણ પણ સમજવું. આઠમાં સ્થાનમાં પિતે જેના પ્રત્યે લાગણી ધરાવે છે એવા શ્રમણ અથવા માહણની અશાતના થવાથી કુપિત થયેલ દેવ તેજો. લેશ્ય છેડે છે, એમ સમજવું. નવમાં કારણમાં જેની અશાતના કરવામાં આવી છે એવા શ્રમણ અથવા માહણની અને તેના પ્રત્યે લાગણી ધરાવનારા દેવ, આ બને કુપિત થઈને ઉપદ્રવકારી ઉપર તેલેક્યા છેડે છે, એમ સમજવું. બાકીનું કથન સાતમાં કારમાં બતાવ્યા પ્રમાણે જ સમજવું. એજ વાત સૂત્રगरे “एए तिन्नि वि आलावगा भाणियव्वा” मा सूत्रा द्वारा प्रट जरी છે. આ રીતે આઠમાં અને નવમાં સ્થાનમાં બાકીનું બધું કથન સાતમાં સ્થાન પ્રમાણે જ સમજવું. હવે દસમું કારણ બતાવવામાં આવે છે–
કોઈ તેજલેશ્યાવાળ ઉપસર્ગકારી મનુષ્ય, વીતરાગ, શ્રમણ અથવા માહ ની અશાતના કરે છે, અને તેને બાળીને ભસ્મ કરી નાખવા માટે તેના ઉપર તેલેસ્યા છેડે છે. તેના દ્વારા છેડવામાં આવેલી તે તેજલેશ્યા તે વીત.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #712

सुघा टीका स्था०१० सू० ८२ तेजोनिसर्गप्रकारनिरूपणम् प्रतिनिवृत्य तत्तेजः स्वप्रक्षेप्तुः शरीरम् अनुदहन अनुदहन्=प्रकर्षेण दहन तेजसा जह वर्तमानं तमेव-उपसर्गकारिणमेव भस्म कुर्यात् । वीतरागस्यास्ति कश्चिदेतादृशः प्रभायो यत्तस्मिन् निक्षिप्तं तेजः तदीयप्रबलतरतेजसा प्रतिहतं तं तेजोनिसर्जकमेव विनाशा यतीति बोध्यम् । अत्रार्थ दष्टान्तमाह यथा-गोशालकस्य-गोशालकेत्यभिधानस्य भगवदविनीतशिष्यस्य मंडलिपुत्रस्य-मङ्खलि=चित्रफलकमधानी भिक्षुकसकती है केवल यह उनके समीप तक ही आती जाती रहती है और आ जा करके उनकी प्रदक्षिणा करती है इस के बाद यह आकाश में ऊपर को उड़ जाती है. इस प्रकार उन वीतराग श्रमण अथवा माहनके प्रबलतर तेज से प्रतिहत होकर वह पीछे लौट आती है, और पीछे लौटकर वह अपने प्रक्षेप्ता के शरीर को अपने तेज से बहुत बुरी तरह जला देती है और जलाकर उस उपसर्गकारी को भस्म कर देती है. वीतरागका कोई ऐसा प्रभाव होता है कि उन पर छोड़ा गया तेज उनके प्रयलतर तेज से प्रतिहत होकर उस तेजको छोड़नेवाले पुरुषका ही विनाश कर देता है. इस विषय में दृष्टान्त गोशालक है. यह गोशा. लक भगवान महावीरका अविनीत शिष्य था. और मङलिका-चित्र फलक को बेचनेवालों के-अथवा चित्रफलक को लेकर मिक्षावृत्ति करने वालों के प्रधानभिक्षुक विशेषका पुत्र था. इसने भगवान महावीर के રાગ શ્રમણ અથવા માહણના ઉપર પોતાનો પ્રભાવ બિલકુલ પાડી શકતી નથી. તે તેજલેશ્યા માત્ર તેમની સમીપમાં જ આવે છે, સમીપમાં આવી ગયેલી તે વીતરાગ શ્રમણ અથવા માહણની પ્રદક્ષિણા કરીને પાછી ફરી જાય છે.
તે વીતરાગ શ્રમણ અથવા માહણના પ્રબલતર તેજથી પ્રતિહત થઈને આ રીતે પાછી ફરેલી તે તેજલેશ્યા તે પ્રક્ષેમાની (તેજલેશ્યા છોડનાર ઉપદ્રવ કારી માણસની) તરફ પાછી ફરેલી તેજલેશ્યા તે પ્રમાના શરીરને જ બાળી દે છે. આ રીતે તેજલેશ્યા છેડનાર ઉપદ્રવકારી જીવ જ બળીને ભસ્મ થઈ જાય છે. વીતરાગને એ કઈ પ્રભાવ હોય છે કે તેમના તરફ છેડવામાં આવેલી તેજલેશ્યા પ્રબલતર તેજથી પ્રતિહત થઈને તે તેતેશ્યા છોડનાર પુરુષના શરીરનો જ નાશ કરી નાખે છે. આ વિષયનું પ્રતિપાદન કરવા માટે શાલકનું દૃષ્ટાંત આપવામાં આવ્યું છે. આ ગોશાલક શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને અવિનીત શિષ્ય હતું તેને મખલિપુત્ર પણ કહેવામાં આવે છે, કારણ કે ચિત્રફલક વેચનારને
અથવા ચિત્રફલકની મદદથી લેકેને ચિત્ર બતાવીને પિતાની આજીવિકા ચલાવનારને પુત્ર હતું. તે ગે શાલકે ભગવાન મહાવીર ઉપર તેજલેશ્યા છોડી હતી,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #713

૬૮૪
स्थानाङ्गसूत्रे
विशेषः, तत्पुत्रस्य तपः = तपोज नितं तेजः = तेजोलेश्या । तपोजनितत्वात् तेजोऽपि तप इत्युच्यते । अस्य कथा भगवती सूत्रस्य पञ्चदशशतके विलोकनीया, इति दशमं स्थानम् १० ॥ ०८२–
सकलसुरासुरमनुज समचितचरणयुगलस्य त्रिभुवनगुरोः स्वप्रभावमतिहत योजनशताभ्यन्तरमहामार्याद्युपसर्गस्य विविधलब्धिलब्धामितप्रभावप्रभावित लोकवलयविनेयसहस्रसंपरितस्य परमसमर्थस्य देवदेवेन्द्रनरेन्द्रस्वामिकल्पस्य श्रमणस्य भगवतो महावीरस्य यच्छिष्यकल्पेनापि क्षुद्रप्रभावेण गोशालके नोपसर्गः समर्जि ऊपर तेजोलेश्या छोड़ी थी. पर उसने भगवान् का कुछ भी बिगाड़ नहीं किया प्रत्युत उनके तेज से प्रतिहत होकर उसने गोशालकका ही विनाश कर दिया इसकी पूरी कथा भगवती सूत्रके १५ वे शतक में आई है - सो देख लेनी चाहिये. इस प्रकार से यह दशवां स्थान है | सूत्र ॥ ८२ ॥
सकल सुर असुर एवं मनुष्य जिनके चरण युगलकी सेवामें तत्पर रहते हैं तथा जो त्रिभुवनके गुरु हैं, एवं जिनके अमित प्रभाव से १०० योजन (चारों दिशाओं में पचीस पचीस योजन) अर्थात् १०० कोश तक महामारी आदि जैसे उपसर्ग नहीं होते हैं, तथा जो अमित अनेक प्रका
की लब्धियोंसे लब्ध प्रभावसे विराजित रहते हैं, और इसीसे प्रभावित हुए लोक समुदायके हजारों शिष्यों से जो सदा घिरे रहते हैं ऐसे परम समर्थ और देवों, देवेन्द्रों एवं राजाओं के स्वामि तुल्य श्रमण भगवान् के ऊपर जो उनका शिष्य गोशालकने उपसर्ग किया वह एक प्रकारका
પરન્તુ તે તેલેસ્યા ભગવાન મહાવીરને ઇજા કરી શકી ન હતી; ઊલટા તેમના તેજથી પ્રતિહત થઈ ને તે તેજોલેશ્યા પાછી ફરી હતી. અને પાછી ફરેલી તે તેજો લેશ્યાએ ગાશાલકનાં જ પ્રાણ હરી લીધાં હતાં, ગેાશાલકની વિસ્તૃત કથા ભગવતી સૂત્રના ૧૫ માં શતકમાં આપવામાં આવી છે, તેા જિજ્ઞાસુ પાડકાએ ત્યાંથી તે વાંચી લેવી. આ પ્રકારનુ' દશમું' કારણુ સમજવું. ।। સ્ ૮૨ ૫
સકલ સુર, અસુર અને મનુષ્ય જેમના ચરણુયુગલની સેવા કરવાને તત્પર રહે છે, જેએ ત્રિભુવનના ગુરુ છે, જેના અમિત પ્રભાવથી આસપાસના ૧૦૦-૧૦૦ ચેાજનપ્રમાણુ એટલે કે (ચારે દિશાઓમાં પચીસ પચીસ ચેાજન ) ક્ષેત્રમાં મહામારી. આદિ ઉપસગે થતાં નથી, તથા જે અમિત અનેક પ્રકારની લબ્ધિઓથી સપન્ન હાય છે, અને જેમના પ્રભાવથી પ્રભાવિત થઈને હજારા શિષ્યાના સમુદાય જેમની આસપાસ ઘેરાયેલેા રહે છે, એવા સમથ અને દેવા, દેવેન્દ્રો અને રાજેન્દ્રોના સ્વામીતુલ્ય શ્રમણુ ભગવાન મહાવીર ઉપર તેમના શિષ્ય ગેાશાલકે જે ઉપસગ કર્યાં તે એક પ્રકા
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #714

६८५
सुघा टीका स्था०१० सू. ८३ दशविघाऽश्चर्यनिरूपणम् तदाचर्यमिति आश्चर्यप्रस्तावात् आश्चर्य दशविघत्वेनाह
मूलम्-दस अच्छेरगापण्णत्ता,तं जहा-उवसग्ग १ गब्भहरणं २ इत्थीतित्थं ३ अभाविया परिसा ४ । कण्हस्स अवरकंका ५ ओयरणं चंदसूराणं ६ ॥१॥ हरिवंसकुलुप्पत्ती ७ चमरुप्पाओ ८ य अदृसयसिद्धा ९। अस्संजएसु पूया १० दस वि अणंतेण कालेण ॥२॥ सू० ८३ ॥
छाया -दश आश्चर्याणि प्रज्ञप्तानि तद्यथा-उपसर्गो १ गर्भहरणं २ स्त्रीतीर्थम् ३ अभाविता परिषत् ४। कृष्णस्य अपरकङ्का ।५ अवतरणं चन्द्रसूर्ययोः ॥१॥ हरिवंशकुलोत्पत्तिः७ चमरोत्पातश्च ८ अष्टशतसिद्धाः९। असंयतेषु पूजा १०दशापि अनन्तेन कालेन ॥२॥ मु०८३॥
टीका-'दस अच्छेरगा' इत्यादि
आश्चर्याणि-'आ' इति विस्मयेन चर्यते, अवगम्यत इत्याश्चर्यम्, तस्य बहुत्वे आश्चर्याणि=अद्भुतानि दशसंख्यकानि प्रज्ञप्तानि । तद्यथा-'उपसर्गोः १ गर्महरणम् आश्चर्य जैसा है. अतः आश्चर्य के प्रस्ताव को लेकर अब सूत्रकार दश प्रकार से आश्चर्यका कथन करते हैं
"दस अच्छेरगा पण्णत्ता"-इत्यादि । मूत्र ॥८३॥ टीकार्थ-आश्चर्य दश कहे गये हैं-जैसे उपसर्ग १गर्भहरण २स्त्रीतीर्थ ३ अभाषिता परिषत् ४ कृष्ण की अपरकका ५ चन्द्र सूर्यका साक्षात् अवतरण ६ हरिवंश कुलोत्पत्ति ७ चमरोल्पात ८ अष्टशतसिद्ध ९ एवं असंयत पूजा १०. __ आश्चर्य शब्दका अर्थ अद्भुत है-आश्चर्य में जो "आ" है वह विस्मय अर्थका वाचक है. इस से जो वस्तु विस्मय से जानी जाती है રનું આશ્ચર્ય લાગે છે. તથા હવે સૂત્રકાર દસ પ્રકારના આશ્ચર્યો પ્રકટ ४३ छ- “ दस अच्छेरगा पण्णत्ता" त्याहि-(सू. ८3)
-अच्छे (माश्या ) सह्या छ. -(१)९५सग,(२)गम २६५, (3) श्री तीथ), (४) मलाविता परिषद, (५) नी अ५२४४, (6) यन्द्र सन अपत२६५, (७) रियश सोत्पत्ति, (८) यमपात, (4) सशत सिद्ध भने (१०) असयत पूल.
'भाश्चय मा ५६ अनुतना अर्थ मा १५॥यु छ. 'याश्चय, यहां જે “આ” ઉપસર્ગ છે તે વિસ્મયાથને વાચક છે જે વસ્તુ લેકેમાં વિસ્મ.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #715

स्थानाङ्गसूत्रे
२ इत्यादि । तत्र-उपसर्गः-उपसृज्यते-उपद्रयते चाल्यते प्राणी धर्माद नेनेत्यु. पसर्गः-धर्मात् पच्यालयितुं देवासुरमनुनादि कृतो विध्नः । उपसर्गश्च केवलिनो न भवति किन्तु भगवतो महावीरस्य केवलिकाले जातः। तस्यानन्तेन कालेन जायमानत्वादाश्चर्यत्वमित्ययमुपसर्ग, आचर्यमित्युच्यते-इति प्रथमम् ॥१॥ तथागर्भहरण-गर्भस्य-उदरगतजीवस्य उदरान्तरे हरणं संक्रामणम् । इदं गर्भहरणंन कस्यापि तीर्थकृतो जातं केवलं भगवतो महावीरस्यैव जातमिति द्वितीयम् ॥२॥ वह आश्चर्य है. तात्पर्य यह है कि जो बात अपूर्ण होती है वह आश्चर्य कहा जाता है. ये अपूर्व बातें जो १० प्रकार की कही गई हैं-उनका विवरण इस प्रकार से है-प्राणी जिस के द्वारा अपने धर्म से विचलित कर दिया जाता है वह उपसर्ग है. देवों द्वारा, असुरों द्वारा एवं मनुष्यों द्वारा धर्म से विचलित करने के लिये जो विघ्न उपस्थित किया जता है. वह उपसर्ग है. उपसर्ग केलियों को नहीं होता है-किन्तु यह उपसर्ग भगवान महावीर को केवलि अवस्था में हुआ है. अतः यह आश्चर्यकारी घटना है. क्योंकि अनन्त काल से यह हुआ है. इसलिये इसे आश्चर्य कहा गया है. गर्भापहार-उदर गत जीवको दूसरे उदर में रखदेना यह गर्भहरण रूप आश्चर्य है. यह गर्भहरण किसी भी तीर्थंकरका नहीं हुआ है. केवल भगवान महावीरका ही हुआ है. तीर्थंकर रूप से યને ભાવ ઉત્પન્ન કરે છે. તેને આશ્ચર્ય રૂપ માનવામાં આવે છે. આ કથનો ભાવાર્થ એ છે કે જે વાત પહેલાં કદી ન બની હોય એવી અપૂર્વ વાતને આશ્ચર્ય રૂપ માનવામાં આવે છે. તેના ઉપર મુજબ દસ પ્રકાર કહ્યા છે. હવે આ દસે પ્રકારના આશ્ચર્યોનું વધુ સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવે છે.
(૧)ઉપસર્ગ–જે ત્રાસ દ્વારા મનુષ્યને પિતાના ધર્મમાંથી ચલાયમાન કરવામાં આવે છે, તે ત્રાસને ઉપસર્ગ કહે છે. દેવ, મનુષ્ય અને અસુરેદ્વારા આ પ્રકારના ઉપસર્ગો કરવામાં આવે છે. ધર્મની આરાધના કરનાર જીવને ધર્મના માર્ગેથી ચલાયમાન કરવા માટે જે વિશે ઉપસ્થિત કરવામાં આવે છે, તેમને ઉપસર્ગ કહે છે. કેવલોઓને આવા ઉપસર્ગો સહન કરવા પડતા નથી. છતાં પણ શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને તેમની કેવલી અવસ્થામાં આ પ્રકારના ઉપસર્ગો સહન કરવા પડયાં હતાં, તે વાત આશ્ચર્ય જનક લાગે છે. આવું પૂર્વે કદી બન્યું ન હોવાને કારણે આ ઘટનાને આશ્ચર્ય જનક ગણવામાં આવી છે.
(૨) ગર્ભાપહાર-એક સ્ત્રીના ઉદરમાં રહેલા જીવને બીજી સ્ત્રીના ઉદરમાં મૂકી દેવો તેનું નામ ગર્ભાપહાર છે. કઈ પણ તીર્થંકરની બાબતમાં ગર્ભાપહરણની ઘટના બની નથી, માત્ર ભગવાન મહાવીરની બાબતમાં જ આ ઘટના બની હતી, તે કારણે તે અપૂર્વ બનાવને પણ આશ્ચર્ય રૂપ ગણવામાં આવે છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #716

सुघा टीका स्था०१० सू० ८३ दशविधाश्चर्यनिरूपणम्
६८७
तीर्थ करत्ये नोत्पन्नायाः स्त्रियास्तीर्थद्वादशाङ्गी सङ्घ या अत्रेदं बोध्यम् - पुरुषसिंहाः पुरुष र गन्धहस्तिनो लोकत्रयेऽप्य प्रतिहतप्रमाया एव तीर्थं प्रवर्त्तयन्ति, न तु स्त्रियः। परंत्वस्यामवसर्पिण्यां मिथिलाधिपतेः कुम्भकस्य पुत्री मल्लीति नाम्ना प्रसिद्धेकोनविंशतितमतीर्थकरो भूत्वा तीर्थं प्रवर्तितयतीत्यभूतपूर्वं यत् स्त्री तीर्थं जातं तत्तृतीय माश्वर्यम् ॥ ३ ॥ तथा - अभाविता = विरनिग्रहणायोग्या परिषत् । अयं भावः - समुत्पन्न केवलज्ञानस्य भगवतो महावीरस्य प्रथमसमवसरणे न कोऽपि विरर्ति प्रत्यपद्यतेत्यभूतपूर्व त्यादाश्चर्यमिति चतुर्थम् ॥४॥ तथा कृष्णस्य अपरकङ्का-एको वासुदेवो नापरस्य वासुदेवस्य क्षेत्रं कदाचिदपि गच्छति परन्तु कृष्णो नाम नवमो वासुउत्पन्न हुए स्त्रीका तीर्थद्वादशाङ्गी अथवा सङ्घ जो है वह स्त्रीतीर्थ है वहां ऐसा जानना चाहिये - पुरुष सिंह, पुरुषवरगन्धहस्ती एवं अप्रतिहत प्रभाववाले ही तीर्थ की प्रवृत्ति करते हैं- स्त्रीजन नहीं परन्तु इस अवसर्पिणी काल में मिथिला पति कुंभक की पुत्री जो मल्ली इस नाम से प्रसिद्ध हुई है उसने उन्नीस वें तीर्थंकर होकर तीर्थकी प्रवृत्ति की है ऐसा यह कार्य अभूतपूर्व हुआ कि जो स्त्री तीर्थंकर हुई. यह तृतीय आश्चर्य है। विरति ग्रहण के अयोग्य परिषत् का होना यह चतुर्थ आश्चर्य है। तात्पर्य यह है कि जब भगवान् महावीरको केवलज्ञान उत्पन्न होगया तब उनके प्रथम समवसरण में किसीने भी विरति को स्वीकार नहीं किया यह भी अभूतपूर्व होने से आश्चर्य के रूपमें प्रकट किया गया है, कृष्णकी अपरकङ्का-एक वासुदेव अपर वासुदेव के क्षेत्र
(૩) સ્રીતીથ-તીર્થંકર રૂપે ઉત્પન્ન થયેલી સ્ત્રીનું જે તીથ છે-જે સંઘ છે, તેનુ' નામ શ્રીતીથ' છે. સામાન્ય રીતે તે પુરુષસિ'હ, પુરુષવર ગન્ધહસ્તી અને અપ્રતિહત પ્રભાવવાળા પુરુષા જ તીથની પ્રવૃત્તિ કરે છે. પરન્તુ આ અવસર્પિણી કાળમાં મિથિલાપતિ કુંભકની મલ્લી નામની પુત્રીએ ૧૯માં તીર્થંકર થઈને તીની પ્રવૃત્તિ કરી હતી. સ્ત્રી તીથકર અને, એ બનાવ અભૂતપૂર્વ હાવાથી, આ ખનાવને આશ્ચય રૂપ ગણવામાં આવે છે.
(૪) અભાવિતા પરિષદ-તી કરની દેશના કદી ખાલી જતી નથી. છતાં તીર્થંકરની દેશના સાભળવા છતાં જે કાઈ પણ વ્યક્તિ વિરતિ ગ્રહણુ ન કરે તે તેમની તે પરિષદને અભાવિતા પરિષદ કહે છે. ભગવાન મહાવીરને કેવળજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થયા ખાદ્ય તેમના પ્રથમ સમવસરણુમાં તેમની દેશના સાંભળવા માટે એકત્ર થયેલા જીવેામાંથી કાઈ પણ જીવે વિરતિને સ્વીકાર કર્યાં ન હતા. આવી ઘટના અભૂતપૂર્વ હોવાને કારણે અહી આશ્ચર્ય રૂપે અતાવવામાં આવી છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #717

૬૮૮
स्थानाङ्गसूत्रे देवः कपिलवासुदेवक्षेत्रत्थितापरकङ्काराजधानी गत इति कृष्णेन वासुदेवेन यदपरकङ्काराजधानी गतिविषयोकृता तदभूतपूर्वत्वा दाश्चर्यमिति पश्चमम् ॥५॥ तथाचन्द्रसूर्ययोःस्व स्व विमानयुक्तयोभगव द्वन्दनार्थं समवसरणे समवसरणमिति षष्ठम् तथा-हरिवंशकुलोत्पत्तिः-हरिः एतन्नामकयुगलियपुरुषविशेषः, तस्य वंशः-पुत्रपौत्रादिसन्तानः स एक कुलं तस्योत्पत्तिरिति । श्रूयते किल भरतक्षेत्रापेक्षया तृतीये हरियर्षाख्ये युगलिकक्षेत्र स्थितं हरिनामकं युगलिक कोऽपि व्यन्तरसुरः पूर्वभवरेण में कभी भी नहीं जाता है परन्तु नौवे नारायण जो ये कृष्ण हुए हैं वे कपिलवासुदेव के क्षेत्र में स्थित जो अपरकका नामकी राजधानी में गये इस को अभूतपूर्व होने से आश्चर्य के रूप में यहां प्रकट किया गया है यह पांचवां आश्चर्य है-तथा चन्द्रमा और सूर्य का अपने २ विमान सहित भगवान् को वन्दनाके लिये समवसरणमें साक्षात् आना यह छठा आश्चर्य है। हरिवंश कुलोत्पत्ति यह सातयां आश्चर्य इसलिये माना गया है कि हरिनाम के युगलिक पुरुष विशेष के पुत्रपौत्रादि सन्तान रूप कुल की उत्पत्ति हुई है युगलिक पुरुष के समक्ष उसकी वंश परम्परा नहीं चलती है क्योंकि सन्तान के होते ही माता पिता की मृत्यु हो जाती है ऐसी सिद्धान्त की मान्यता है इस विषय में कथा ऐसी सुनी गई है कि भरतक्षेत्र की अपेक्षा तीसरे हरिवर्ष नामके युगलिक क्षेत्र में हरिनाम के युगलिक को किसी व्यन्तर देवने पूर्व भव के वैर से हर
(૫) કૃષ્ણની અપરકંકા-એક વાસુદેવ બીજા વાસુદેવનાક્ષેત્રમાં કદી જતો નથી. પરંતુ નવમાં કૃષ્ણ નામના વાસુદેવ કપિલ વાસુદેવના ક્ષેત્રમાં આવેલી અપરકંકા નામની રાજધાનીમાં ગયા હતા. આ બનાવ પણ અભૂતપૂર્વ હોવાને કારણે તેને અહીં આશ્ચર્ય રૂપ બતાવવામાં આવ્યો છે.
૬) ચન્દ્રસૂર્યનું અવતરણ- ચન્દ્રમાં અને સૂર્યનું પોતપોતાના વિમાન સહિત ભગવાનને વંદણા કરવા માટે ભગવાનના સમવસરણમાં જે આગમન થયું હતું, તેને છઠા આચાર્ય રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે.
(૭) હરિવંશપુત્પત્તિ-હરિ નામના યુગલિક પુરુષ વિશેષના પુત્ર પૌત્રાદિ રૂપ કુળની જે ઉત્પત્તિ થઈ તેને સાતમું આશ્ચર્ય ગણવામાં આવે છે. યુગલિક પુરુષની નજર સમક્ષ તેની વંશપરમ્પરા ચાલુ રહેતી નથી, કારણ કે સંતાનની ઉત્પત્તિ થતાં જ માતા-પિતાનું મૃત્યુ થઈ જાય છે, એવી સિદ્ધાંતની માન્યતા છે. હરિવંશકુત્પત્તિના વિષયમાં આ પ્રકારની કથા સંભળાય છે-ભરત ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ ત્રીજા હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં યુગલિકે જ વસે છે. તેથી તેને યુગલિક ક્ષેત્ર કહે છે. આ હરિવર્ષ ક્ષેત્રમાં વસતા હરિ નામના કેઈ યુગલિક પુરુષને તેના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫

Page #718

% 3per
सुघा टीका स्था१० सू. ८३ दशविघाऽश्चर्यनिरूपणम् समुत्थाप्य भरतक्षेत्रे निक्षिप्तवान्। स च जन्मान्तरपुण्यप्रभावेण लब्ध राज्योऽनेकपुत्र. पौत्रादियुक्तश्चिरं राज्यं कृतवान् । तस्य वंशस्तु ततो जातत्वाद् हरिवंश-इति नाम्ना प्रसिद्धः । अयं चाभूतपूर्व इत्याश्चर्यम् ।।७॥ तथा-चमरोत्पातः-चमरस्यामुरकुमारराजस्य उत्पात: उर्ध्वगमनम्-सौधर्मकल्पे गमनम्। अत्रेत्थं श्रूयते-दक्षिणदिशि चपरचश्चाभिधानायां राजधान्यां सद्योजातश्चमरेन्द्रोऽवधिज्ञानेनोर्ध्वमवलोकयामास । सच स्वशीर्षांपरी सौधर्मकल्पस्थितस्य शक्रस्य चरणौ ददर्श । तौ दृष्ष्वैय मात्सर्यानलप्रदीप्तहदयः शक्रं तिरस्कर्तुमना इह तिर्यग्लोके सुंसुमारनगरोधाने छद्मस्थावस्थायाम् लिया था. और हरकर उस भरत क्षेत्रमें डाल दिया था. जन्मान्तर के पुण्य प्रभाव से उसे राज्यकी प्राप्ति हो गई-मो उस अवस्था में उसके पुत्रपौत्रादिरूप अनेक संतान हुई. उस संतान से युक्त हुए उसने चिरकाल तक राज्य किया अतः उससे उत्पन्न होने के कारण उसका वंश हरिवंश इस नाम से प्रसिद्ध हो गया. यह अभूत पूर्व होने से आश्चर्य के रूपमें प्रकट किया गया है। चमरोत्पात-असुरकुमार राज चमरका सौधर्मकल्पमें जाना यह आठयां आश्चर्य हैं. इस विषयमें कथानक ऐसा है-दक्षिण दिशामें चमरचश्चानामकी राजधानी है, उसमें चमर उत्पन्न हुआ उत्पन्न होते ही उसने अवधिज्ञान से ऊँचे को देखकर ऐसा देखा कि मेरे शिर के ऊपर सौधर्मकल्प स्थित शक्रके दो चरण हैं। ऐसा देखकर उसका हृदय मात्सर्यरूप अग्नि से प्रदीप्त हो उठा-उसने शकको પૂર્વ ભવને દુશ્મન એવો કોઈ વ્યતર દેવ ઉપાડી ગયો હતો તેણે તેને ભરતક્ષેત્રમાં મૂકી દીધું હતું. પૂર્વભવના પુણ્યપ્રભાવથી ત્યાં તેને રાજયની પ્રાપ્તિ થઈ. ત્યાં તેણે કોઈ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કર્યા, અને તેને પુત્ર પૌત્રાદિ રૂપ પરિવારની પ્રાપ્તિ થઈ તેણે આ પરિવાર રૂપ કુળથી યુક્ત થઈને લાંબા સમય સુધી રાજ કર્યું. આ રીતે એક યુગલિક પુરુષની કુળપરમ્પરા ચાલુ થવાને જે બનાવ બન્ય, તે અભૂતપૂર્વ હોવાને કારણે તેને અહીં આશ્ચર્ય રૂપે પ્રકટ કરવામાં આવેલ છે. તે હરિના વંશને અહીં હરિવંશને નામે પ્રકટ કરવામાં આવ્યો છે.
(૮) ચમત્પાત-અસુરકુમાર રાજ ચમરે સૌધર્મક૯પમાં જઈ ને જે ઉત્પાત મચાવ્યો તેને અહીં આઠમાં આશ્ચર્ય રૂપ ગણાવ્યા છે. આ વિષયનું આ કથા દ્વારા સ્પષ્ટીકરણ કરવામાં આવ્યું છે–દક્ષિણ દિશામાં અસુરકુમાર રાય ચમરની ચમરચંચા નામની રાજધાની છે. તેમાં કેઈ જીવ અસુરકુમારેન્દ્ર ચમર રૂપે ઉત્પન્ન થયો. ઉત્પન્ન થતાંની સાથે જ તેણે અવધિજ્ઞાનથી ઉદ્ધ દિશામાં જોયું તે પિતાના જ મસ્તક પર સૌધર્મક૯૫સ્થિત શકના બે ચરણ જોયા. તે જોઈને તેનું હૃદય માત્સર્યરૂપ અગ્નિથી પ્રજવલિત થયું. તેણે શકને स्था०-८७
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #719

स्थानाङ्गसूत्रे एकरात्रिकी प्रतिमामास्थाय विहरन्तं भगवन्तं महावीरं भक्तिविह्वलचेतसा प्रणम्य पोवाच-"भगवन् ! प्रबलबैरीपराजितस्य मम सर्वापदा प्रशमनसमर्थ भवचरणयुगलं शरणं भवत्विति" । एवमुक्त्वा सलक्षयोजनप्रमाणं महाभयङ्करं शरीरं चैक्रियशक्तया विरचय्य परिघरत्न पहरणं परितो भ्रामयन् गर्जितास्फोटिताभ्यां देवांस्त्रासयन् सौधर्मावतंसकविमानवेदिकायां गत्वा शक्रं दुर्वचनै रध्यक्षिपत्। तेनाधिक्षिप्तः शक्रोऽपि क्रोधताम्रलोचनो मरीचिमालाकुलितं कुलिशं तदुपरि क्षिप्तवान् । कुलिशभयाद् तिरस्कार करने की इच्छा से इस तिर्यग्लोक में स्थित सुसुमार नगरके उद्यान में छन्नस्थावस्थामें एक रात्रिकी प्रतिमा धारण की प्रतिमाको घारण करके विहार करते हुए भगवान् महावीरको भक्तिसे विह्वल चित्त होकर उसने नमस्कार किया और नमस्कार कर फिर वह कहने लगा-"भगवन् ! प्रबल वैरी से पराजित हुए मुझे समस्त आपत्तियों के प्रशमन करने में समर्थ ऐसे आपके चरण युगल शरणभूत हों "इस प्रकार कहकर के उसने एक लाख योजन प्रमाण महामयङ्कर शरीरकी चैक्रिशक्ति से रचना की और ऐसा करके वह परिघरत्नरूप प्रहरणको चारों ओर घुमाता हुआ एवं अपनी गर्जनाओं एवं आस्फोटों से देवोंको भयभीत करता हुआ सौधर्मावतंसक विमान की वेदिकामें जा पहुंचा। वहाँ पहुँच करके शक्र को दुर्च चनों से तिरस्कार किया उसके दुर्वचनों से तिरस्कृत शक्रने भी क्रोधायमान हो करके मरीचिमाला-चमकती हुई किरण से युक्त कुलिश-वज्रको उसके ऊपर प्रहार किया-कुलिश (वन) તિરસ્કાર કરવાનો નિશ્ચય કર્યો ત્યારબાદ તિર્યશ્લેકમાં આવેલી સુસમાર નામની નગરીના ઉદ્યાનમાં જઈને તેણે છઘસ્થ મુનિનું રૂપ ધારણ કરીને એક રાત્રિની પ્રતિમા ધારણ કરી આ પ્રકારે પ્રતિમા ધારણ કરીને વિચરતા એવા તેણે ભક્તિથી વિહલ ચિત્તવાળી દશામાં ભગવાન મહાવીરને નમસ્કાર કરીને આ પ્રમાણે પ્રાર્થના કરી-“હે ભગવાન! પ્રબળ વેરીથી પરાજિત થયેલા એવાં મને, સમસ્ત આપત્તિઓનું પ્રશમન કરવાને સમર્થ એવાં આપના ચરણયુગલનું શરણ છે.” આ પ્રમાણે કહીને તેણે પિતાની વૈક્રિયશક્તિથી એક લાખ જનપ્રમાણુના મહા ભયંકર શરીરની રચના કરી. ત્યાર બાદ પરિઘરત્ન રૂપ પ્રહરણને ચારે તરફ ઘુમાવતે ઘુમાવત અને પિતાની ગજનાઓ અને પડકારોથી દેને ભયભીત કરતે કરતે તે સૌધર્માવત'સક વિમાનની વેદિકામાં જઈ પહોંચે. ત્યાં જઈને તેણે દુર્વચને દ્વારા શકને તિરસ્કાર કર્યો. તેથી કોપાયમાન થયેલા શકે મરીચિમાલા (તેજસ્વી કિરણે ) થી યુક્ત કુલિશ (વજ)ને તેના ઉપર પ્રહાર કર્યો. તે કુલિશના પ્રહારથી ભયભીત
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #720

६९१
सुघा टीका स्था० १० सू० ८३ दशविद्याऽश्वर्य निरूपणम्
भीतस्ततः पलायितः कुलिशेनानुगतो भगवन्तम् शरणं ययौ । शक्रश्वावधिज्ञानेने मं व्यतिकरं विज्ञाय तीर्थकराशातनाभयास्तत्र शीघ्रमागत्य वज्रं प्रत्यावर्त्य तं प्रोवाच मुक्तोऽसि भगवच्छरणपरिग्रहणात् । नास्त्यधुना ते मम सकाशात किंचिदपि भयमिति । न कश्चिदपि चमरेन्द्र ऊर्ध्वलोके गच्छति, अतोऽस्य चमरेन्द्रस्योत्पातोऽभूतपूर्वत्यादष्टममाश्चर्यमिति ॥ ८ ॥ तथा अष्टशतसिद्धाः अष्टोत्तरं शतम्-अष्टशतं तचते सिद्धायेति । भगवत ऋषभदेवस्य तीर्थे उत्कृष्टावगाहनाधारिणोऽष्टोत्तरशतसंख्यका मुनय एक समयेन सिद्धा इतीदमभूतपूर्वत्वान्नवममाश्चर्यम् ||९|| तथा - असंयतेषु = के प्रहार से भयभीत हुआ चमरेन्द्र वहां से भागा और सुधर्मा इन्द्र उसके पीछे पड़ा चमरेन्द्र भागता २ भगवान की शरण में आया शक्र अपने अवधिज्ञान से इस समाचार को जानकर तीर्थ कर की आशातना के भय से शीघ्र ही वहां पर आया और वहां आकरके उसने वज्रके लौटा लिया तथा उससे बोला- तुम भगवानकी शरण में आ गये है। इसलिये में तुम्हें छोड़ता हूँ । अब तुम्हें मुझसे कोई भय नहीं है. इसे आश्चर्य रूप इसलिये कहा गया है कि केोई भी चमरेन्द्र उर्ध्वलाक में नहीं जाता है अतः इस चमरेन्द्रका उत्पात अभूतपूर्व होने से आठवें आश्चर्य रूपमें यहां प्रकट किया गया है। अष्टशत सिद्ध-भगवान् ऋषभदेव के तीर्थमें उत्कृष्ट अवगाहना के धारी १०८ मुनिजन एक समय में सिद्ध हुए हैं. यह भी अभूतपूर्व होने से नौवां आश्चर्य है । असंयत पूजा
થયેલે ચમર ત્યાંથી ભાગ્યા અને સુધર્માંદેવલાકના ઈન્દ્ર ( શક) તેની પાછળ પાછળ પડયા ચમરેન્દ્ર ભાગીને ભગવાન મહાવીરને શરણે આવ્યેા. શકે પેાતાના અવધિજ્ઞાનથી એ વાત જાણી લીધી કે ચમરે ભગવાન મહાવીરનું શરણુ
સ્વીકાર્યુ છે. તેથી ભગવાનની આશાતના થવાના ભયથી તે ત્યાં આવ્યે અને તેણે પાતાનું વજ્ર પાછું ખે ́ચી લીધુ. તેણે ચમરને આ પ્રમાણે કહ્યું “ તું ભગવાનને શરણે આવી ગયેા છે, તેથી હું તને જતા કરૂં છું. ક્રુવે તારે મારે ભય રાખવાની જરૂર રહેતી નથી, ” આ ખનાવને આશ્ચય રૂપ કહેવાનું' કારણ એ છે કે આ પહેલાં કદી પણ કોઈ ચમર ઉલાકમાં ગયા હાય એવુ બન્યું નથી. આ ચરેન્દ્રના ઉત્પાત આશ્ચય જનક અને અભૂતપૂર્વ હાવાથી તેને અહી આઠમાં આશ્ચર્ય રૂપ ગણાવ્યા છે.
(૯) અષ્ટશતસિદ્ધ- એક જ સમયમાં ૧૦૮ સિદ્ધો થયાના જે બનાવ ભગવાન ઋષભદેવના તીમાં બન્યા હતા, તે અનાવ પણ અભૂતપૂર્વ હોવાને કારણે આશ્ચર્ય રૂપ ગણાય છે. ભગવાન ઋષભદેવના ઉત્કૃષ્ટ અવગાહના ધારી ૧૦૮ મુનિએ એક જ સમયે સિદ્ધ થયા હતા.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #721

६९२
स्थानाङ्गसूत्रे आरम्मपरिग्रहवस्तु पूजा-सम्मानः। अयं भावः-पुरा काले आरम्भपरिग्रहासक्ता न कदाचिदपि पूजाहाँ जाता अपितु संयमिन एव । अस्थामवसर्पिण्यां तु तत्प्रतिकूलं जातमितिदशममाश्चर्य मिति ।। १० ॥ एतानि अभूतपूर्वाणि दशाऽप्याश्चर्याणि अनन्तेन कालेनाऽस्यामवसर्पिण्यां जातानीत्येतेषामाश्चर्य त्वमिति । अतएवाह-दसवि अणंतेणं कालेणं' इति ॥सू० ८३॥ ____ पूर्वसूत्रे चमरोत्पातोऽष्टमाश्चर्यत्वेनोक्तः। स चोत्पातो रत्नप्रमापृथिवीतो जात इति रत्नप्रभाविषये किंचिदाह
मूलम्-इमीसेणं रयणप्पमाए पुढयीए रयणे कंडे दस जोयणसयाइं बाहल्लेणं पन्नत्ते । इमीसे रयणप्पभाए पुढवीए वयरे कंडे दस जोयणसयाई बाहल्लेणं पन्नत्ते २। एवं वेरुलिय ३, लोहियक्खे ४, मसारगल्ले ५ हंसगब्मे ६ पुलए ७ सोगंधिए ८ जोईरसे ९ अंजणे १० अंजणपुलए ११ रयए १२ जायरूवे १३ अंके १४ फलिहे १४ रिटे १६, जहा रयणे तहा सोलसवि भाणियबा ॥ सू० ८४॥ पुराने समयमें जो जीव आरम्भ परिग्रहमें तत्पर होते थे वे कभी भी पूजा के योग्य नहीं होते थे पूजा के योग्य तो संयमी जन ही होतेपरन्तु इस अवसर्पिणी कालमें तो इससे प्रतिकूल ही हुआ है-ऐसा दशयां आश्चर्य हैं । ये दश आश्चर्य अनन्तकाल से इस अवसर्पिणी कालमें हुए हैं। यही बात " दस वि अणंतेणं कालेणं" इस सूत्र पाठ द्वारा प्रकट की गई है। सूत्र ॥८॥
(૧૦) અસંયત પૂજા- પુરાણા કાળમાં આરંભ અને પરિગ્રહથી યુક્ત જીને પૂજાને ગ્ય ગણવામાં આવતા નહીં. સંયમી જનેને જ પૂજાને પાત્ર ગણવામાં આવતા હતાં. પરંતુ આ અવસર્પિણી કાળમાં તે એના કરતાં ઊલટી જ વાત જોવામાં આવે છે. તેથી તેને પણ આશ્ચર્ય રૂપ ગણવામાં આવે છે.
ઉપર ગણાવેલા દસ બનાવે અનંત કાળમાં કદી પણ બન્યા નથી, આ અવસર્પિણ કાળમાં જ આ પ્રકારના આશ્ચર્ય જનક બનાવો બન્યા છે. એજ पात सूत्रधारे"दस वि अणंतेणं कालेणं" मा सूत्रावास व्यरत छ.।सूत्र ८3"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #722

सुघा टीका स्था० १० सू० ८४ रत्नप्रभाविषयककथननिरूपणम् ६९३
छाया- अस्याः खलु रत्नप्रभायाः पृथिव्याः रत्नकाण्डो दश योजनशतानि बाहल्येन प्रज्ञप्तः। एवं वैडूर्यो ३ लोहिताक्षो ४ मसारगल्लो ५ हंसगर्भः ६ पुलकः ७ सौगन्धिको ८ ज्योतीरसः ९ अञ्जनः १० अञ्जनपुलकः ११ रजतम् १२ जातरूपम् १३ अङ्कः १४ स्फटिकः १५ रिष्टः ८६ । यथा रत्नस्तथा पोडशापि माणितव्याः ॥ ० ८४॥
टीका-'इमी से णं' इत्यादि
आयामविष्कम्माभ्यां रज्जु प्रमाणा,बाहल्यतश्च अशीतिसहस्राधिक-लक्षयोजनप्रमाणाया रत्नप्रमामिधानाया:पृथिव्या बाहल्ये उपरि मध्ये-ऽधस्ताच खरकाण्ड १ पङ्कबहुलकाण्ड २ जलबहुलकाण्डामिधानास्त्रयः ३ काण्डाः सन्ति । एते त्रयोऽपि क्रमेण बाहल्यतः पोडशचतुरशीत्यशीतिसहस्रयोजनप्रमाणाः। तत्र-षोडशसहस्रयोजनबाहल्यात्मके खरकाण्डे षोडशरत्नात्मकाः षोडशकाण्डाः सन्ति । तत्रैकैकः काण्डो बाहल्येन सहस्रसहस्रयोजनात्मको विज्ञेयः । अमुमेवार्थमाह सूत्रकारः-, इमोसे णं'
चमरोत्पात पूर्वसूत्रमें अष्टम आश्चर्यरूप से कहा गया है. यह उत्पात रत्नप्रभा पृथिवी से हुआ है अतः अब सूत्रकार रत्नप्रभाके विषयमें कुछ कथन करते हैं-"इमीसे रयणप्पभाए-इत्यादि ।सू०॥८४॥ ___टीकार्थ-इस रत्नप्रभा पृथिवीका आयाम और विष्कम्भ एक राजूका है तथा इसका बाहल्य-मोटाई-१ लाख ८० हजार योजनकी है.इसके तीन काण्ड हैं। सबसे ऊपरका प्रथम खरकाण्ड है. जो मोटाई में १६ हजार योजन प्रमाण है उसके नीचेका दूसरा काण्ड पङ्क बहुल है, जो मोटाई में ८१ हजार योजन प्रमाण है. उसके नीचेका तीसरा काण्ड जलबद्दल है जो मोटाई में ८० हजार योजन प्रमाण है. १६ हजार योजनकी मोटाई. वाले खरकाण्ड के रत्नात्मक १६ काण्ड है। इनमें एक एक काण्डकी मोटाई १-१ हजार योजनकी है। इसी बातको मनमें धारण करके
આગલા સૂત્રમાં આઠમાં આશ્ચર્ય રૂપે ચમરોત્પાતનું કથન કરવામાં આવ્યું છે. આ ઉત્પાત રત્નપ્રભા પૃથ્વીમાંથી થયા હતા. પૂર્વસૂત્ર સાથે આ પ્રકારના પ્રબંધને લીધે હવે સૂત્રકાર રત્નપ્રભા પૃથ્વી વિષે થોડું કથન કરે છે. " इमीसे रयणप्पभाए " छत्याल
આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીને આય મ (લંબાઈ) અને વિષ્ઠભ (પહેળાઈ) એક રાજપ્રમાણ છે, તથા તેની ઊંડાઈ ૧ લાખ ૮૦ હજાર જનની છે. તેના ત્રણ કાંડ છે. સૌથી ઉપરને કાંડ બરકાંડ છે. તેની ઊંડાઈ ૧૬ હજાર જન પ્રમાણ છે. તેની નીચે બીજે પંકબહલ કાંડ છે તે ૮૪ હજાર જન પ્રમાણ ઊંડો છે. તેની નીચે ત્રીજો જલબહુલ કાંડ છે, તે ૮૦ હજાર જન પ્રમાણ છે.
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #723

६९४
स्थानाङ्गसूत्रे इत्यादिना । अस्याः सर्वतः समीपयर्ति न्या रत्नप्रभायाः पृथिव्याः खरकाण्डः सम्बन्धि षोडशकाण्डेषु रत्ननामको यः प्रथमः काण्डः स बाहल्येन स्थूलतया दश योजनशतानि-सहस्रयोजनपरिमितः प्रज्ञप्तः। एवमेव शेषा वज्रकाण्डादारभ्य रिष्टः काण्डपर्यन्ताः सर्वेऽपि काण्डाः सहस्रसहस्रयोजनपरिमिता बोध्याः। तदेवाह सूत्रकारः-"जहा रयणे तहा सोलस वि भणियव्या" इति ॥ ॥सू० ८४ ॥ रत्नप्रभाया अधिकरात् तदाधेयद्वीपादिवक्तव्यतामाह
मूलम्-सव्येऽवि णं दीवसमुद्दा दस जोयणसयाइं उव्वेहेणं पण्णत्ता १॥ सव्वेऽविणं महादहा दसजोयणाई उव्वेहेणं पण्णत्ता २। सव्वेऽपि णं सलिलकुंडा दस जोयणाई उव्वेहेणं पण्णत्ता ३। सीया सीयोया णं महाणईओ मुहमूले दस दस जोयणाई उवे. हेणं पण्णत्ता ४॥ सू० ८५॥ ___ छाया-सर्वेऽपि खलु द्वीपसमुद्रा दश योजनशतानि उद्वेधेन प्रज्ञप्ताः १। सर्वेऽपि खलु महाहदा दश योजनानि उद्वेधेन प्रज्ञप्ताः २। सर्वाण्यपि खलु सलिल. सूत्रकारने " इमीसेणं" इत्यादि रूपसे सूत्रपाठ किया हैं सब पृथिवियों की अपेक्षा समीपवर्ती इस रत्नप्रभा पृथियो के खरकाण्ड सम्बन्धी १६ काण्डोंमें जो प्रथम रत्न नामका प्रथम काण्ड है वह १० सौ योजनका एक हजार योजनका-मोटा कहा गया है. इसी तरह वज्रकाण्ड से लेकर रिष्टकाण्ड तक जो और शेषकाण्ड हैं, वे सब भी एक एक हजार योजन के मोटे हैं । यही बात सूत्रकारने " जहा रयणो तहा सोलस वि भाणियन्या" इस सूत्रपाठ द्वारा प्रकटकी है। सूत्र । ८४॥ रत्नप्रभा के अधिकार से अब सूत्रकार इनके आधेय भूत द्वीपा
સૌથી ઉપરને બરકાંડ રત્નાત્મક ૧૬ કડવાળો છે. તે પ્રત્યેક કાંડની Sists १०००-१००० या प्रमाणु ही छे. मे पातने सूत्रधारे मही " इमीसेणं" त्या सूत्रपा । ५८ ४३ छे. सधजी ना२४ पृथ्वीसानी અપેક્ષાએ સમી પવતી એવી આ રત્નપ્રભા પૃથ્વીના ખરકાંડ સંબંધી જે ૧૫ કાંડે છે. તેમાં સૌથી પહેલો કાંડ રત્નકાંડ છે. તે દસ (૧૦૦૦) જન પ્રમાણ ઊંડે છે એ જ પ્રમાણે વાકાંડથી લઈને રિટકાંડ પર્યન્તના બાકીના
। ५५ १०००-१००० येशनमा लोडi छे. सेन यात सूत्रधारे "जहा रयणे तहा सेोलस वि भाणियव्या" 20 सूत्र18 २। ०५४ ४३री छ. ।सूत्र ८४॥
આગલા સૂત્રમાં રત્નપ્રભા પૃથ્વીની વાત કરી. હવે સૂત્રકાર તેના આધેય
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #724

सुघा टीका स्था०१० सू० ८५ रत्नप्रभाऽधेयद्विपादिनिरूपणम् ६९५ कुण्डानि दशयोजनानि उद्वेधेन प्रज्ञप्तानि ३। शीताशीतोदे खलु महानधौ मुखमूले दश दश योजनानि उद्वेधेन प्रज्ञप्ते ४॥ मू० ८५।।
टीका-'सव्वेऽपिणं इत्यादि
सर्वेऽपि द्वीपसमुद्रा उद्वेधेन गाम्भीर्येण दश योजनशतानि-सहस्रयोजनानि प्रज्ञप्ताः कथितास्तिर्थकरदिभिः । द्वीपानां गाम्भीर्य तु जम्बुद्वीपस्थ पश्चिमविदेहक्षेत्रे जगति समीपे भवति, नान्यत्र, तथाऽपि अधोदिशि सहस्रयोजनपर्यन्तं तत्तद्वीपव्यपदेशात् तदादाय तेषामपि गाम्भीर्येण सहस्रयोजनात्मकत्वमुक्तम् । अयमेवार्थोऽन्यत्राप्युक्तः "उव्वेहो-उंडत्तत्ति भणियं होइ।दीयाण उंडत्तणाभावे विअहोदिसि सहस्सं जाव दीवन्धवदेसो । जंबुद्दीवे उ पच्छिमविदेहे जगइ पच्चासत्तीए उडतणमवि अथिति" छाया-उद्वेधउण्डत्वमिति भणितं भवति । द्वीपानामुण्डत्वाभावेऽपि दिकोंकी वक्तव्यता कहते हैं___ “सव्वेऽविणं दीवसमुद्दा दसजोयणसयाई"-इत्यादि। सूत्र ८५
टीकार्थ-समस्त द्वीप और समुद्र गम्भीरताकी अपेक्षा से तीर्थ करादिकोंने १०-१० सौ योजनके १-१ हजार योजनके कहे गये हैं। द्वीपोंका गांभीर्य तो जम्बूद्वीपस्थ पश्चिमविदेह क्षेत्रमें जगतीके समीपमें होता है, अन्यत्र नहीं। फिर भी अधोदिशामें एक हजार योजन पर्यन्त उस २ द्वीप के नाम से व्यपदेश होता है अतः उसे लेकर उनका भी वह गांभीर्य एक हजार योजनका कहा गया है। यही अर्थ अन्यत्र भी कहा गया है-" उब्वेहो उडत्तत्ति भणियं होइ दीवाणं उडत्तणाभावेऽपि अहोदिसि सहस्स जावदीवच वदेसों। जंबुद्दीवे उ पच्छिमविदेहे जगई पच्चासत्तीए उडतणमयि अथित्ति" उद्वेधनाम गहराईका है. यह गह ભૂત દ્વીપાદિકનું કથન કરે છે.
" सव्वेवि ण दीयस मुद्दा दस जोयणसयाई" त्याह
ટીકાર્થ–સમસ્ત દ્વીપ અને સમુદ્રોની ગંભીરતા (ઊંડાણ) તીર્થ કરાદિકેએ ૧૦-૧૦ સો જનની એટલે કે ૧૦૦૦-૧૦૦૦ જનની કહી છે. દ્વીપનું ગાંભીર્ય તે જંબુદ્ધિપસ્થ પશ્ચિમ વિદેહ ક્ષેત્રમાં જગતીની સમીપમાં હોય છે-અન્યત્ર નહી. છતાં પણ અદિશામાં એક હજાર યોજનપર્યંતના પ્રદેશ માટે તે તે દ્વીપના નામને વ્યપદેશ (વહેપારી ચાલે છે તે કારણે સમસ્ત દ્વિપિનું ગાંભીર્ય ૧૦૦૦-૧૦૦૦ જનનું કહ્યું છે. એજ અર્થ અન્યત્ર પણ કહેવામાં આવ્યું छ-" उव्वेहोउत्तंत्ति भणिय हाइ दीवाणं उडत्तणाभावेऽवि अहोदिसि सहरसजाव दीवव्यवदेसो जंबुद्दीवे उ पच्छिम विदेहे जगई पच्चासत्तीए उत्तणमवि अत्थिति"
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #725

स्थानाङ्गसूत्रे अधोदिशि सहस्रं यावद् द्वीपव्यपदेशः। जम्बूद्वीपे तु पश्चिमविदेहे जगती प्रत्यासत्या उण्डत्वमप्यस्तीति ।इति ॥१॥ तथा-सर्वेऽपि महाहदाः हिमवदादि स्थिताः पद्मादयो गाम्भीर्येण दशयोजनममाणा बोध्याः ॥२॥ तथा-सर्वाण्यपि सलिलकुण्डानि-सलि. लानि-गङ्गादयो महानद्यातेषां कुण्डानि-प्रपातकुण्डानि प्रभवकुण्डानि च गाम्भीर्येण दश योजनप्रमाणानि ॥३॥ तथा-शोता शीतोदेति महानदि द्वयं मुखमूले समुद्रप. वेशस्थाने-गाम्भीर्येण दशयोजनात्मकं बोध्यमिति ॥ ४ ॥ सु० ८५ ॥
द्वीपसमुद्राधिकारात् तदर्तीनि नक्षत्राणि दर्शयितुमाह
मूलम्-कत्तियाणक्खत्ते सबबाहिराओ मंडलाओ दसमे मंडले चारं चरइ ११ अणुराहाणखत्ते सव्यभंतराओ मंडलाओ दसमे मंडले चारं चरइ २॥ सू० ८६॥
छाशा-कृत्तिकानक्षत्रं सर्वबाह्यात् दशमे मंडले चारं चरति १। अनुराधानक्षत्रं. सर्वाभ्यन्तराद् मण्डलाद् दशमे मण्डले चारं चरति ॥ ॥ सू० ८६ ॥ राई द्वीपों में नहीं होती है परन्तु फिर भी अघोदिशामें एक हजार योजन तक द्वीपव्यपदेश होता है जम्बूद्वीपमें तो पश्चिम घिदेहमें जगती के पास गहराई भी है ॥१॥ तथा-समस्त भी महाहद हिमवत् आदि पर्वतों पर स्थित पनादिक हृद-गहराईमें दश योजनके हैं-ऐसा जानना चाहिये. ॥२॥ तथा जितने भी सलिल कुण्ड हैं-गङ्गाआदि नदियों के कुण्ड हैं-प्रपातकुण्ड और प्रभवकुण्ड हैं -ये भी सब १० योजन प्रमाण के गहरे हैं ॥३॥ तथा-शीता शीतोदा नामकी जो दो नदियां हैं वे समुद्र प्रवेश स्थानमें दश दश योजनकी गहरी हैं ॥४॥-मत्र ॥८५॥
द्वीप और समुद्र के अधिकार से अब सूत्रकार तद्वर्ती नक्षत्रोंको प्रकट करते हैं-"कत्तियाणक्खत्ते सचबाहिराओ-इत्यादि । सूत्र॥८६॥ ગહરાઈ (ઊંડાણ)ને ઉપ કહે છે. આ ઊંડાણને દ્વીપમાં સદ્દભાવ હેતે નથી. પરંતુ અદિશામાં એક હજાર જન સુધીના ભાગ માટે તે દ્વીપના નામને વ્યવહાર થાય છે. જમ્બુદ્વીપમાં તે પશ્ચિમ વિદેહમાં જગતીની પાસે ગહરાઈ પણ હોય છે. ૧છે તથા સઘળાં મહાહુદની-હિમવતુ આદિ પર્વતો પર આવેલાં પદ્માદિક હૃદની–ગહેરાઈ (ઊંડાઈ) દસ જનની કહી છે. એમ સમજવું. ૨તથા જેટલા સલિલ કુંડે (ગંગાદિ નદીઓના કુડે) છે–પ્રપાતકુંડ અને પ્રભાવકુંડ છે–તેઓ પણ ૧૦ જનપ્રમાણ ઊંડા છે . ૩. તથા શીતા અને શીદા નામની જે મહાનદીઓ છે, તેઓ સમદ્રપવેશ સ્થાને ૧૦–૧૦ જનપ્રમાણ ઊંડી છે. ૪ | સૂત્ર ૮૫
દ્વિીપે અને સમુદ્રોને અધિકાર ચાલી રહ્યો છે, તેથી હવે સૂત્રકાર તેમાં
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #726

सुघाटीका स्था० १० सू० ८७ ज्ञानवृद्धिकरनक्षत्रनिरूपणम्
६९७ टीका–'कत्तियाणक्खते' इत्यादि
सूर्यस्य मण्डलानि चतुरशीत्यधिकशतसंख्यकानि चन्द्रस्य एश्चदश, नक्षत्राणां चाष्टौ तत्र-कृत्तिकानक्षत्रं सर्वबाह्याद् मण्डलात्=चन्द्रमण्डलात्-चन्द्रसंचरणमार्गविशेषात् पञ्चदशानां मध्ये दशमे मण्डले चंद्रमण्डले सर्वाभ्यन्तरात् षष्ठे चन्द्रमण्डले चारं चरति= भ्रमणं करोति १ । तथा-अनुराधा नक्षत्रं सर्वाभ्यन्तरात् चन्द्रमण्डलात् दशमे सर्वबाह्यात् षष्ठे चन्द्रमण्डले चारं चरति ॥सू० ८६॥ नक्षत्रपस्तावात् सम्प्रति ज्ञानवृद्धिकराणि दशनक्षत्राण्याह
मूलम्-दस णक्खत्ता गाणस्स विद्धिकरा पण्णत्ता, तं जहा मिगसिरमद्दा पुस्सो, तिन्नि य पुव्वाइं मूलमस्सेसा। हत्थो चित्ता य तहा, दस बुड्किराइं नाणस्त ॥१ सू० ८७॥
छाया-दश नक्षत्राणि ज्ञानस्य वृद्धिकराणि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-मृगशिरः १ आर्द्रा २ पुष्यः३ तिस्त्रश्च पूर्वा ६ मूलम् ७ अश्लेषा ८ हस्तः९ चित्रा १० च तथा दश वृद्धिकराणि ज्ञानस्य ॥ १ ॥ सू० ८७॥
टीकार्थ-सूर्यके मण्डल १८४ हैं। चन्द्र के मण्डल १५ हैं। नक्षत्रोंके मण्डल आठ हैं। इनमें कृत्तिका जो नक्षत्र है यह सर्व बाह्यमण्डल से-चन्द्र संचरण मार्ग विशेष से १५ मण्डलोंमें से दश मण्डल में-चन्द्रमण्डलमें
और सर्व आभ्यन्तर मण्डल से छठे चन्द्रमण्डलमें भ्रमण करता है । १॥ तथा-अनुराधा नक्षत्र सर्वाभ्यन्तर मण्डल से-चन्द्रमण्डल सर्वबाह्य से छट्टे चन्द्रमण्डल में भ्रमण करता है। सूत्र ॥८६॥
नक्षत्रके प्रस्ताव से अब सूत्रकार ज्ञानकी वृद्धिकारक दश नक्षत्रोंका कथन करते हैं --"दसणक्खत्ता णाणस्स"-इत्यादि ।सू० ॥८७॥ हेमात नक्षत्रनi नाम ४९ छ. “कत्तियाणक्खत्ते सव्व बाहिराओ" त्या
ટીકાર્થ–સૂર્યનાં મંડળ ૧૮૪છે. ચદ્રનાં મંડળ ૧૫ છે. નક્ષત્રનાં મંડળ આઠ છે. તેમાંનું જે કૃત્તિકા નક્ષત્ર છે તે સર્વ બાહ્યમંડલમાંના-ચદ્રના સંચરણના માર્ગમાંના ૧૫ મંડલેમાંના દસમાં ચંદ્રમંડલમાં અને સર્વ આભ્યન્તર મંડલમાંના છટ્ટા ચન્દ્રમંડલમાં ભ્રમણ કરે છે. ૧ તથા અનુરાધા નામનું જે નક્ષત્ર છે તે સર્વ આભ્યન્તર ચન્દ્રમંડલેમાંના દશમાં ચન્દ્રમંડલમાં અને સર્વ બાહ્ય ચન્દ્રમંડલમાંના છ ચન્દ્રમંડલમાં ભ્રમણ કરે છે. સૂ. ૮૬ છે
પૂર્વસૂત્રમાં નક્ષત્રને અધિકાર ચાલી રહ્યો હતો. હવે સૂત્રકાર જ્ઞાનની स्था०-८८
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #727

स्थानाङ्गसूत्रे टीका-'दस णक्खत्ता' इत्यादि
ज्ञानस्य श्रुतज्ञानस्य वृद्धिकराणि मृगशिर आदीनि दश नक्षत्राणि भवन्ति । अयं भायः-चन्द्रो यदि दशसु एतेषु नक्षत्रषु केनापि नक्षत्रेण युक्तो भवेत, तदा यदि श्रुतज्ञानस्योद्देशादिः क्रियते, तर्हि तद् बर्द्धते । क्षयोपशमहेतुत्वेन कालविशेषस्य तथाविधकार्येषु कारणत्यात् । तदुक्तम्
" उदयक्खयखओयसमोयसमाजं च कम्मुणो भणिया। दव्यं खेत्तं कालं भवंच भावंच संपप्प ॥ १ ॥" छाया-उदयक्षयक्षयोपशमोपशमा यच्च कर्मणो भणिताः ।
द्रव्यं क्षेत्रं कालं भवंच भावंच सम्प्राप्य॥ १॥ इति ॥ सू०८७ ॥ अनन्तरसूत्रे श्रुतज्ञानवृद्धिकराणि दश नक्षत्राण्युक्तानि । श्रुतज्ञानस्य वृद्धिस्तु तत्प्रतिघातककर्मणः क्षयोपशमादेव भवतीति कर्मनिबन्धनकुलकोटीसूत्रमाह
मृगशिर आदि १० नक्षत्र श्रुतज्ञानकी वृद्धि करनेवाले होते हैंजैसे-मृगशिर १ आर्द्रा २ पुष्य ३ पूर्वा ६ मूल ७ अश्लेषा ८ हस्त ९ एवं चित्रा १०, तात्पर्य ऐसा है कि चन्द्र इन १० नक्षत्रमें से किसी भी नक्षत्र से युक्त हो, तो उस समय यदि श्रुतज्ञानका उद्देश आदि किया जावे तो वह वृद्धिको प्राप्त होता है क्योंकि काल विशेष भी क्षयोपशमका हेतु होता है अतः यह तथाविधकार्यों में कारण होता है-कहा भी है " उदयक्खयखओवसमो'-इत्यादि ।
द्रव्य, क्षेत्र, काल, भव, और भाव इनको प्राप्तकर कर्मके उदय, क्षय, क्षयोपमशम और उपशम होते हैं। सूत्र ।।८७॥
इस ऊपर के सूत्र में श्रुतज्ञानकी वृद्धि करने वाले १० नक्षत्रोंको कह. वृद्धि ४२ना। इस नक्षत्रानुं ४थन ४३ छ. "दस णक्खसा णाणस्स" त्याह.
ટીકાઈ–મૃગશીર્ષ આદિ ૧૦ નક્ષત્રે શ્રુતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારા હોય છે. १० नक्षत्राना नाम नीये प्रभारी छ-(१) भृशशीष, (२) माद्री, (3) पुष्य, (४-५-६) पूर्वा , (७) भूत, (८) AAषा, (6) मने (१०) यित्रा, આ કથનનું તાત્પર્ય એ છે કે જ્યારે ચન્દ્ર આ ૧૦ નક્ષત્રમાંથી કઈ પણ નક્ષત્રથી યુક્ત હોય, ત્યારે શ્રુતજ્ઞાનને અભ્યાસ, વાચના આદિ કરવામાં આવે તે જ્ઞાનની વૃદ્ધિ અવશ્ય થાય છે; કારણ કે કાળવિશેષ પણ પશમમાં ४१२९५भूत मन छे. ४युं ५५ छे -"उदयक्खयखओवसमा” त्याहि-द्रव्य, ક્ષેત્ર, કાળ, ભવ અને ભાવને પ્રાપ્ત કરીને કર્મને ઉદય, ક્ષય, ક્ષપશમ અને ઉપશમ થતાં હોય છે. એ સૂ. ૮૭૫
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #728

सुधा टीका० स्था १० सू० ७६ कुलकोटी सूत्र निरूपणम्
६९९
मूल-चउप्पय थलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं दस जाइकुलकोडि जोणीपमुहसहस्सा पण्णत्ता । उरपरिसप्पथलयरपंचिदियतिरिक्खजोणियाणं दस जाइकुलकोडि जोणि पमुहसय सहस्सा पण्णत्ता ॥ सू० ८८||
छाया - चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां दश जाति कुलकोटियोनि प्रमुख शतसहस्राणि मज्ञप्तानि । उरः परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकानां दश जातिकुलकाटियोनिममुखशतसहस्राणि प्रज्ञप्तानि ।। सू० ८८ ॥
टीका- 'चउप्पय थलयर -' इत्यादि
"
चतुष्पद स्थलचर पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां चत्वारि पदानि चरणानि येषां ते चतुष्पदाः, स्थले चरन्तीति स्थलचराः, पञ्च इन्द्रियाणि येषां ते पञ्चेन्द्रियाः, तिर्यग्योनिका : = तिर्यञ्चः, एषां चतुर्णां पदानां कर्मधारयः तेषां तथाभूतानां जीवानां दशसंख्यकानि जातियोनिप्रमुखकुलकोटी - शतसहस्राणि जातौ पश्चेन्द्रियतिर्यग्जातो या योनिप्रमुखाः = चतुर्लक्षसंख्यकपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकोत्पत्तिस्थानकर अब सूत्रकार यह प्रकट करने के लिये कि श्रुतज्ञानकी वृद्धि तो श्रुतज्ञान के प्रतिघातक श्रुतज्ञानावरणीय कर्म के क्षयोपशम से ही होती है अतः कर्म के कारणभूत कुलकोटि सूत्रका कथन करते हैं
"च उपयथलयर पंचिदिय " - इत्यादि । सूत्र ॥ ८८ ॥
-
टीकार्थ-चार चरण जिनके होते हैं वे चतुष्पद हैं. स्थल में जो चलते हैं वे स्थलचर हैं. तथा पांच इन्द्रियां जिनको होती हैं वे पञ्चेन्द्रिय है. इन चतुष्पद पञ्चेन्द्रिय तिर्योंकी जो उत्पत्ति स्थानरूप योनियां हैं वे चार लाख हैं । इन योनियों से उत्पन्न हुइ चतुष्पद स्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्थ - ग्योनिकों की कुलकोटिकी संख्या १० लाख हैं. क्योंकि एक योनि में
પૂ સૂત્રમાં શ્રુતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરનારાં દસ નક્ષત્રાનાં નામ પ્રકટ કરવામાં આવ્યાં. હવે સૂત્રકાર એ વાત પ્રકટ કરવા માગે છે કે શ્રુતજ્ઞાનાવરણીય કર્મોના ક્ષયેાપશમથી જ શ્રુતજ્ઞાનની વૃદ્ધિ થાય છે. તેથી તે કના કારણભૂત समेटियो उथन उरे छे. “ चउप्पयथलयरपंचिंदिय " (त्याहि सू. ८८)
ટીકા-જેને ચાર પગ હાય છે, તેને ચતુષ્પદ કહે છે. જે પ્રાણીએ જમીન પર જ હલનચલન કરે છે તેમને સ્થલચર કહે છે. જે જીવોને પાંચ ઇન્દ્રિય હાય છે, તેમને પ ંચેન્દ્રિય કહે છે. તે ચતુષ્પદ પચેન્દ્રિય તિય ચાની જે ઉત્પત્તિસ્થાનરૂપ ચેાનિઆ છે, તે ચાર લાખ કહી છે. આ ચેાનિઓમાંથી ઉત્પન્ન થયેલી ચતુષ્પદ સ્થલચર પંચેન્દ્રિય તિર્યંચાની કુલકાટિની સખ્યા ૧૦ લાખ છે, કારણ કે એક ચનિમાં અનેક કુલ હાય છે,
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #729

७००
__ स्थानागसूत्रे कारणाः कुलकोटयस्तासां शतसहस्त्राणि-लक्षाणि प्रज्ञप्तानि-प्ररूपितानि तीर्थकरगणधरादिभिः । अयं भावः पञ्चेन्द्रियतिर्यग्जातौ या योनयः चतुर्लक्षसंख्यकानि उत्पतिस्थानानि.तत्पभवायाश्चतुष्पदस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानां कुलकोटयस्ता दशलक्षसंख्यफा बोध्या इति । एकस्यामपि योनौ अनेककुलानि भवन्ति यथागोमयरूपायामेकस्यां योनौ विचित्राकाराः कृम्यादय उत्पद्यन्ते, अतो दशलक्षसंख्यकाः कुलकोटयो भवन्तीति । सूत्रे-"जाइजोणी पमुहकुलकोडिसयसहस्सा" इतिवक्तव्ये "जाइकुलकोडिजोणीपमुहसयसहस्स” इति कथनं "जोणीपमुह" शब्दस्य प्राकृत्वेन-परनिपातनाद् बोध्यम् । तथा-उर परिसर्पस्थलचरपञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकानामित्यादि सूत्रमपि पूर्ववद् व्याख्येयम्- नवरम् उरसा वक्षसा परिसर्पन्ति सञ्चरन्ति ये ते उरःपरिसः उरःपरिसादीनां चतुर्णा पदानां कर्मधारय इति॥सू०८८॥ पञ्चेन्द्रियतिर्यग्योनिकास्तु कर्मपुद्गलचयादिसत्ये एव भवन्तीति चयादीनाह
मूलम्-जीवाणं दसट्राणनिव्वत्तिए पोग्गले पावकम्मत्ताए चिणिंसु वा चिणंति वा चिणिस्संति वा, तं जहा-पढमसमयएगिदियनिव्वत्तिए १ जाय अपढमसमयपंचिंदियनिव्वत्तिए अनेक कुल होते हैं. जैसे-गोवर रूप एक योनिमें विचित्र आकार के कमी आदि उत्पन्न होते हैं। इसलिये इनकी १० लाख कुलकोटि संख्या कही गई है। सूत्रमें-"जाइजोणी पमुहकुलकोडिसयसहस्सा" ऐसा पाठ कहना चाहिये था--सो ऐसा न कहकर “जाइ कुल कोडि जोणी पमुहसयसहस्सा" जो ऐसा पाठ कहा गया है सो उसमें "जोणीपमुह" शब्दका प्राकृत होने से परनिपात हुआ है इसी प्रकार से जो "उरः परिसर्पस्थलचर पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिकम्" यह पाठ है उसकाभी कथन जानना चाहिये छातीसे जो सरकते हैं वे उर परिसर्प हैं।सू०८८॥ જેમ કે ગેબર (છાણું) રૂપ એક નિમાં વિચિત્ર આકારના કૃમી આદિ ઉત્પન્ન થાય છે. તેથી તેમની કુલકેટિ સંખ્યા ૧૦ લાખ કહી છે. સૂત્રમાં "जाइजोणीपमुहकुलकोडिसयसहस्सा" ५४ मायामा मानते। तो, पासव। ५४ मावाने महले “ जाइ कुलकोडिजाणीपमुहसयसहस्सा"
मा प्रश्न पाठ ॥५वामां आव्यछ. २६ तमा “जाणीपमुह" शहना-प्राकृत डापाथी-५२निपात थये। छ. से प्रभारी ने “ उरःपरिसर्पस्थलचरपंचेन्द्रियतिर्यग्यानिकम् "म सूत्रा४ माव्या छ तेतुं ४थन पर સમજવું. છાતીની મદદથી સરકતા જીવોને ઉરઃ પરિસર્ષ કહે છે. એ સૂત્ર ૮૮ છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #730

सुघा टीका स्था०१० सू० ८९ चयादिनिरूपणम्
७०१
१०। एवं चिण २ बंध ३ उदीर ४ वेद ५ तह णिजरा चेव। दसपएसिया खंघा अणंता पण्णत्ता । दसपएसोगाढा पोग्गला अणंता पण्णत्ता | दस समयठिझ्या पोग्गला अनंता पण्णत्ता । दसगुकालगा पोग्गला अणंत्ता पण्णत्ता । एवं वन्नेहिं गंधेहिं रसेहिं फासेहिं दसगुणलुक्खा पोग्गला अनंता पण्णत्ता ॥ सू० ८९ ॥ ॥ दसमं ठाणं सम्मत्तं ॥
॥ इइ ठाणं नाम तइयमंगं संमत्तं ॥ ३ ॥
छाया - जीवाः खलु दश स्थाननिर्वर्त्तितान् पुद्गलान् पापकर्मतया अचिन्वन् वा, चिन्वन्ति वा चेष्यन्ति वा तद्यथा- प्रथमसमयै केन्द्रियनिर्वर्तितान् १ यावत् अप्रथम समयपञ्चेन्द्रियनिर्वर्तितान् १० । एवं चयः १ उपचयः २ बन्धः ६ उदीरः ४ वेद:५ तथा निर्जराचैव दशप्रदेशिकाः स्कन्धाः अनन्ता. प्रज्ञताः । दशप्रदेशावगाढा: पुहला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः दश समयस्थितिकाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः। दशगुण कालकाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः एवं वर्णैर्गन्धै रसैः स्पशैर्दशगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः मज्ञप्ताः।। सू० ८९ दशमं स्थानं समाप्तम् |
॥ इति स्थानं नाम तृतीयमङ्ग समाप्तम् || ३ ||
टीका- 'जीचा णं' इत्यादि
जीवा : = सिद्धवर्जिता जीवाः, कषायादि परिणामेन दशस्थान निर्वर्तितान = दशभिः स्थानैः प्रयमसमयै केन्द्रियत्वादिभिः पर्यायैर्हेतुमिनिवर्त्तितान= निष्पादि
पञ्चेन्द्रिय तिर्यग्योनिक जीव कर्मपुद्गल के चयादिके सद्भावमें ही होते हैं इसलिये अब सूत्रकार चयादिकोंका कथन कहते हैं
"जीवाणं दसाणनिव्यसिए पोग्गले" - इत्यादि । सू० ॥८९॥ टीकार्थ-सिद्ध वर्जित जीवोंने (संसारीजीयो) कषायादि परिणाम के वशवर्ती होकर प्रथम समयै केन्द्रियादिरूप १० पर्यायों द्वारा निष्पादित कर्म
કર્મ પુદ્ગલાના ચયાદિના સદ્ભાવ હોય, તે જ પંચેન્દ્રિય તિય ચૈાનિક આદિ જીવાની ઉત્પત્તિ સ`ભવી શકે છે, તેથી હવે સૂત્રકાર ચય, ઉપચય माहिनुं निइयणु उरे छे, “जीवाण' दसट्ठाणनिव्वत्तिए पोगले " धत्याहि – (सू ८८)
ટીકા-સિદ્ધ સિવાયના જીવાએ કષાયાદિ પરિણામેને આધીન થઈ ને પ્રથમસમયૈકેન્દ્રિય આદિ રૂપ ૧૦ પર્યાયા દ્વારા નિશ્પાદિત કાઁવ ણારૂપ પુદૂગલે ને
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #731

७०२
स्थानाङ्गसूत्रे तान पुद्गलान्-कर्मवर्गणारूपान् पापकर्मतया-पापं घातिकर्म सर्पकर्म वा, तदेव क्रियमाणत्वात् कर्म, तस्य भावस्तत्ता तया-अचिन्वन्-संग्रहीतवन्तः, चिन्यन्ति= संग्रहणन्ति वा, चेष्यन्ति-संग्रहीष्यन्ति वा । अनेन-जीवानां पापकर्मतया चितैः पुद्गलैः सह त्रैकालिकोऽन्वयः सूचितः । के दशस्थाननिर्वर्तिताः पुद्गला जीवैस्त्रि कालविषयन्वेन संग्रहविषयी-क्रियन्ते १ इत्याह-तद्यथा प्रथमसमयै केन्द्रियनिर्वति तान्-प्रथमः-आधः समय एकेन्द्रियत्वस्य येषां ते प्रथमप्समयाः, ते च ते एकेन्द्रि. याश्च-प्रथमसमयकेन्द्रियाः तै निर्वर्तिताः निष्पादितास्तान् एकेन्द्रियत्वस्य प्रथमे समये वर्तमान जीवैनिष्पादितान पुद्गलानित्यर्थः । यावत्पदेन-"अप्रथम समयकेन्द्रियनिवर्तितान् २ प्रथमसमयद्वीन्द्रियनियंतितान् ३ अप्रथमसमयद्वीन्द्रियनिर्ववर्गणारूप पुद्गलोंको पाप कर्मरूपसे घातिया कर्मरूपसे या सर्व कर्मरूपसे ग्रहण किया है, अब भी वे करते हैं और आगे भी वे करे गे-इस प्रकार के इस कथन से सूत्रकारने जीवोंका पापकर्म रूपसे अजित हुए पुद्गलों के साथ त्रैकालिक अन्वयरूप सम्बन्ध सूचित किया है. वे दश स्थान इस प्रकारसे हैं-प्रथम समयैकेन्द्रिय निर्वर्तित पुद्गल १० एकेन्द्रिय पर्यायके प्रथम समयमें वर्तमान जो जीव हैं वे प्रथमसमयैकेन्द्रिय हैं इन एकेन्द्रिय जीवोंके द्वारा निष्पादित जो पुद्गल हैं वे प्रथमसमयैकेन्द्रिय पिष्पादित पुद्गल हैं। यहां यावत्पदसे "अप्रथमसमयैकेन्द्रिय निर्वर्तितान् २, प्रथमसमयद्वीन्द्रियनिर्वर्तितान् ३, अप्रथमसमयद्वीन्द्रिनिर्वतितान् ४ પાપકર્મરૂપે-ઘાતિયા કર્મ રૂપે અથવા સર્વ કર્મ રૂપે ભૂતકાળમાં ગ્રહણ કર્યા છે, વર્તમાનમાં ગ્રહણ કરે છે અને ભવિષ્યમાં પણ ગ્રહણ કરશે. આ પ્રકારના આ કથન દ્વારા સૂત્રકારે પાપકર્મરૂપે એકત્ર થયેલાં પુદ્ગલેની સાથે જીવોને ૌકાલિક અન્વય રૂ૫ સંબંધ પ્રગટ કર્યો છે. તે દસ સ્થાન નીચે પ્રમાણે છે પ્રથમ સમયૂકેદ્રિય નિવર્તિત પુદ્ગલથી લઈને અપ્રથમ સમય પંચેન્દ્રિય નિવર્તિત પુદ્ગલ પર્યંતના દસ સ્થાને અહીં ગ્રહણ કરવા જોઈએ. હવે સૂત્રકાર આ દસે સ્થાને અર્થ સ્પષ્ટ કરે છે.
એકેન્દ્રિય પર્યાયના પ્રથમ સમયમાં વર્તમાન જે જીવ છે તેનું નામ પ્રથમ સમકેન્દ્રિય છે. આ એકેન્દ્રિય જીવો દ્વારા નિષ્પાદિત જે પગલે છે તેમને પ્રથમ સમકેન્દ્રિય નિષ્પાદિત પુદ્ગલ કહે છે. અહીં “પર્યન્ત” પદ દ્વારા નીચેનાં આઠ સ્થાને રહેણ થયાં છે.
(२) प्रथम समय डेन्द्रिय नितिन , (3) प्रथम सभयहान्द्रिय નિવર્તિત પુત, (૪) અપ્રથમસમયદ્વીન્દ્રિય નિર્વતિત પુલ, (૫) પ્રથમ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #732

७०३
सुघा टीका स्था०२० सू०८९ चयादिनिरूपणम् तितान् ४ प्रथमसमयत्रीन्द्रियनिर्वा तितान् ५ अप्रथमसमयत्रीन्द्रियनिर्व नितान ६ थमसमयचतुरिन्द्रियनिर्वतितान् अप्रथमसमयपञ्चेन्द्रियनिर्वतितान् ८ प्रथमसमयपश्चेन्द्रियनिर्वतितान् ९" इति संग्राह्यम् । तत्र अप्रथमसमयै केन्द्रियनिर्वतितान्एकेन्द्रियत्वस्य द्वितीयादिसमयेषु वर्तमानै जीवै निष्पादितान २। एवमेव-प्रथमसमद्वीन्दीयनिर्व तितान इत्यारभ्य 'प्रथमसमयद्वीन्द्रियनिवर्तितान् , इत्यन्तानां पदानामप्यर्थो विज्ञेय इति। यथा जीवा अप्रथमसमयैकेन्द्रिय-निर्व तितादीन पुद्गलान् कालत्रयविषयतया उपचय विषयीकुर्वन्ति, बन्धविषयीकुर्वन्ति, उदीरणा विषयी. प्रथम समयत्रीन्द्रियनिर्वर्तितान् ५, अप्रथम समयत्रीन्द्रियनिर्वतितान ६, प्रथम समय चतुरिन्द्रियनिवर्तितान ७, अप्रथम समयचतुरिन्द्रय निवर्तितान ८, प्रथम समय पश्चेन्द्रिय निर्वतितानू ९ "इस पाठका संग्रह हुआ है एकेन्द्रिय पर्यायके द्वितीयादि समयों में वर्तमान जो जीव हैं वे अप्रथम समयैकेन्द्रिय हैं ऐसे इन एकेन्द्रिय जीवों द्वारा निष्पादित जो पुद्गल हैं वे अप्रथमसमयैकेन्द्रियनिर्तितपुद्गल हैं। इसी प्रकारसे प्रथमसमयद्वीन्द्रियनिर्वतितान् “पदसे लगाकार" अप्रथम समयपश्चन्द्रियनिर्तितान् "यहां तकके समस्त पदोंतकका अर्थ करलेना चाहिये, जिस प्रकार जीव अप्रथम समयैकेन्द्रिय निर्तित हुए आदि पुद्गलोंको कालत्रयमें संगृहीत करते हैं उसी तरह वे जीव उन पुद्गलोको त्रिकाल में उपचयका विषय बनाते हैं बन्धका विषय बनाते हैं, સમય ત્રીન્દ્રિય નિર્વર્તિત પુલે, (૬) અપ્રથમ સમય ત્રીન્દ્રિય નિર્વર્તિત પુ, (૭) પ્રથમ સમય ચતુરિન્દ્રિય નિવર્તિત પુલે, (૮) અપ્રથમ સમય ચતુરિન્દ્રિય નિર્વતિત પુલે, (૯) પ્રથમ સમય પંચેન્દ્રિય નિર્વતિ પુલ.
દસમું સ્થાન-અપ્રથમસમયે પંચેન્દ્રિય નિર્વર્તિત પુલે-આ સ્થાનનું નામ તે આગળ આપવામાં આવ્યું જ છે.
એકેન્દ્રિય પર્યાયના આદિ સમયમાં વર્તમાન જે જીવે છે તેમનું નામ અપ્રથમ સમયે કેન્દ્રિયો છે એવાં તે એકેન્દ્રિય જીવો દ્વારા નિપાદિત જે પુગલે છે તેમને અપ્રથમ સમયૂકેન્દ્રિય નિર્વર્તિત પુદ્ગલ કહે છે. એ જ પ્રમાણે પ્રથમ સમય હીન્દ્રિય નિર્વતિત પુદ્ગલથી લઈને અપ્રથમ સમય પચેન્દ્રિય નિતિત પુદ્ગલે પર્યંતના આઠે પદોને અર્થ પણ સમજવે. જેવી રીતે જ પ્રથમ સમય એકેન્દ્રિય નિર્વતિતથી લઈને અપ્રથમ સમય પંચેન્દ્રિય નિર્વતિત પર્યન્તના પુદ્ગલેને ત્રણે કાળમાં ચય (સંગ્રહ) કરે છે, એ જ પ્રમાણે તેઓ ત્રણ કાળમાં તેમને ઉપચય પણ કરે છે, બધ પણ કરે છે, ઉદીરણ પણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #733

७०४
स्थानाङ्गसूत्रे कुर्वन्ति, वेदविषयीकुर्वन्ति, निर्जराविषयी कुर्वन्ति च । एतदेव दर्शयितुमाह-एवं चिण उपचिण' इत्यादि । अस्यायमर्थः-यथा चय सूत्रमभिहित्तं तथैव उपचयादि सूत्राण्यपि वक्तव्यानीति । चयोपचयादीनां भेदस्त्वयम्-चयः कषायादि परिणाम -युक्तस्य जीवस्य कर्मपुद्गलानां ग्रहणमात्रम् उपचयः गृहीतानां कर्मपुद्गलानां ज्ञानावरणादित्वेन निषेकः, बन्ध: निकाचनं कर्मपुद्गलानां निबिडतया बन्धनम्. उदीर: उदीरणम् अप्राप्तेऽपि काले प्रयत्नविशेषेण कर्मफलानामुदयावलिकायां प्रवेशनम्, वेदः-वेदनम्-उदयापलिकायां प्रवेशितानां कर्मणां फलस्य सुखदुःखादेरनुभयनम्, निर्जरा-उदयावलिका प्रवेशितकर्मपुद्गलफलमूतसुखदुःखानुभवनेन जीवप्रदेशेभ्यः
और निर्जराका विषय बनाते हैं। इसी बातको प्रकट करने के लिये सूत्रकारने "एवं चिण उचिणं" इत्यादि पाठ कहा है, इस पाठका ऐसा अर्थ है जिस प्रकारसे चयसूत्र कहा गया है उसी प्रकारसे उपचयादि मूत्र भी कहलेना चाहिये, चय उपचयआदिमें ऐसा भेद हैकषायादि परिणामसे युक्त जीवका जो कर्मपुद्गलोंका ग्रहण करना है वह चय है गृहीत कर्म पुद्गलोंका ज्ञानावरणादिरूपसे जो निषेक है वह उपचय है कर्म पुद्गलोंका जो निबिडरूप से बन्धन है वह बन्ध है अप्राप्त कालके होने पर भी प्रयत्न विशेष से कर्म फलोंका जो उदयावलिकामें प्रवेश कराना है वह उदीरण है उद्यावलिकामें प्रवेशित कर्म पुद्गलके फलभूत सुख-दुःखादिका जो अनुमयन करता है वह वेद है उदया. पलिकामें प्रवेशित कर्म पुद्गल के फलभूत सुख दुःखादिके अनुभयन से કરે છે, વેદન પણ કરે છે અને નિર્જરા પણ કરે છે. એ જ વાતને સૂત્રકારે નીચેના સૂત્રપાઠ દ્વારા વ્યક્ત કરી છે.
"एवं चिण उवचिणं" या. या सूत्रा द्वारा सयुं सूयन ४२यामा આવ્યું છે કે જે પ્રકારે જયસૂત્રનું કથન કરવામાં આવ્યું છે, એ જ પ્રકારે ઉપચયાદિ સૂત્રનું પણ કથન કરવું જોઈએ.
ચય, ઉપચય આદિ વચ્ચે આ પ્રકારનો તફાવત છે–કષાયાદિ પરિણામોથી યુક્ત જીવ દ્વારા કર્મપુદ્ગલેને ગ્રહણ કરવાની જે કિયા થાય છે તેને ચય કહે છે. ગૃહીત કર્મ પુદ્ગલેને જ્ઞાનાવરણય આદિ રૂપે જે નિષેક થાય છે, તેનું નામ ઉપરાય છે. કર્મ પુદ્ગલેનું જે નિબિડ (ગાઢ) રૂપે બન્ધન છે તેનું નામ બન્યું છે. ઉદયમાં આવવાને સમય પરિપકવ થયા પહેલાં પ્રયત્ન વિશેષ દ્વારા કમલેને ઉદયાવલિકામાં જે પ્રવેશ કરાવવામાં આવે છે તેનું નામ ઉદીરણા છે. ઉદયાવલિકામાં પ્રવિષ્ટ કર્મ પુદ્ગલેના ફલરૂપ સુખદુઃખાદિનું જે અનુભવન કરવામાં આવે છે તેનું નામ વેદન છે. ઉદયાવલિકામાં પ્રવેશિત કર્મ પુદ્ગલના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #734

७०५
सुघाटीका स्था०र० स० ८९ चयादिनिरूपणम् कर्मपुद्गलानां पृथग्मवनमिति । अनन्तरं कर्मपुद्गलानां चयादिरुक्त इति पुद्गलप्रस्तावाद स्कन्धादीनाह-'दसपएसिया' इत्यादि । दशपदेशिका:-दशच ते प्रदेशाः-निरंशा अवयवाश्चेति दशप्रदेशा, ते सन्ति येषां ते तथा-दशपदेशात्मकाः स्कन्धाः पुद्गलसमूहाअनन्ताः प्रज्ञप्ता इति द्रव्यतः। तथा-दशपदेशावगाढाः दशसु प्रदेशेषु-क्षेत्रांशविशेषेषु अवगाढा आश्रित्ताः पुद्गला अनन्ताः कथिता इति क्षेत्रतः । तथा-दशसमयस्थितिका:-दशसमयान् यावत् स्थितिमन्तः पुगला अनन्ताः इति कालतः। एवमेव पश्चानां वर्णानां ५, द्वयोर्गन्धयोः २ पश्चानां रसानां ५ पञ्चाना स्पर्शानां च भेदयुक्ताः पुद्गला अनन्ता: बोध्याः। अमुमेवार्थ सूचयितुमाह-'दशगुणकालकाः कर्म पुद्गलोंका जो जीव प्रदेशोंसे पृथग् होना है यह निर्जरा है इस प्रकारसे कर्म पुद्गलोंको चयादि कहकर अब सत्रकार पुद्गलके प्रस्तावसे स्कन्ध आदिका कथन करते हैं-" दसपएसिया" इत्यादि-दश जो निरंश अवयय हैं वे दश प्रदेश हैं-ये दश प्रदेश हैं जिनके चे दश प्रदेशिक स्कन्ध हैं परमाणुरूप पुद्गलोंका समुदायरूप होता है। ये दश प्रदेशिक स्कन्ध द्रव्यकी अपेक्षासे अनन्त कहे गये हैं। तथा-दश प्रदे. शावगाढ स्कन्ध क्षेत्रांश विशेषरूप प्रदेशोंमें आश्रित पुद्गल क्षेत्रकी अपेक्षासे अनन्त कहे गये हैं तथा-दश समय तककी स्थितिवाले पुद्गल कालकी अपेक्षा अनन्त कहे गये हैं । इसी प्रकार पांच वर्षों के दो गन्धों के, पांच रसोंके पांच स्पर्शों के भेदोंसे युक्त पुद्गल भी अनन्त कहे गये हैं। इसी अर्थको सूचित करनेके लिये सत्रकारने “दश गुणकालका पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ताः “यहांसे लेकर" दश गुणरूक्षाः पुद्गलाः अनन्ताः ફલરૂપ સુખદુઃખાદિના વેદન દ્વારા કર્મ પુદ્ગલેનું જીવપ્રદેશથી અલગ થવા રૂપ જે કાર્ય થાય છે તેનું નામ નિજ રા છે.
આ પ્રકારે પુદ્ગલેના ચયાદિનું કથન કરીને હવે સૂત્રકાર અન્ય આદિનું ध्यन रे छ “ दसपएसिया" त्याहि-रे इस नि२ मपय छ तेमन इस પ્રદેશ કહે છે. એવાં દસ પ્રદેશેવાળા કન્યને દસ પ્રદેશિક કન્ય કહે છે. કન્ય પરમાણુ રૂપ પુદ્ગલેના સમુદાય રૂપ હોય છે. આ દસ પ્રદેશિક સ્કન્ધાને દ્રવ્યની અપેક્ષાએ અનંત કહ્યા છે. તથા દસ પ્રદેશાવગાઢ (દસ પ્રદેશોની અવગાહનાવાળા) સ્કન્ધને ક્ષેત્રાંત વિશેષ રૂપ પ્રદેશમાં આશ્રિત પુદ્ગલ ક્ષેત્રની અપેક્ષાએ અનંત કહ્યા છે. તથા દસ સમય સુધીની સ્થિતિવાળાં પુદગલેને કાળની અપેક્ષાએ અનંત કહ્યા છે.
એ જ પ્રમાણે પાંચ વર્ણો, બે ગધે, પાંચ ર અને પાંચ સ્પર્શોના हाथी युत पुरा पशु सनत jai छ. मे पातने सूत्रमारे " सगुण स्था०-८९
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #735

७०६
स्थानाङ्गसूत्रे
-
-
-
पुद्गलाः अनन्ताः प्रज्ञप्ता इत्यारभ्य दशगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः' इत्यन्तं बोध्यमिति । अर्थस्तु-दशगुण:-एकगुणापेक्षया दशगुणाधिकः कालः कृष्णवर्णविशेषो येषां ते तथाभूताः पुद्रला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः' इति क्रमेण विज्ञेय इति । शास्त्रादौ शास्त्रान्ते शास्त्रमध्ये च मङ्गलमाचरणीयम् इति शिष्टाचारोऽत्र शास्त्रान्ते मङ्गलार्थकानन्तशब्दोपादानेन परिरक्षित इति बोध्यम् ॥ सू० ८९॥
॥ इति दशमं स्थानं समाप्तम् ॥ ॥ इति श्री विश्वविख्यात-जगद्वल्लभ-प्रसिद्धवाचक पञ्चदश भाषाकलितललितकलापालापक प्रविशुद्धगद्यपद्यानकग्रन्थनिर्मायक वादिमानमर्दक श्री शाहू छत्रपतिकोल्हापुरराजप्रदत्त'जैनशास्त्राचार्य' पदभूषित-कोल्हापुर राजगुरुचालब्रह्मचारि-जैनचार्य-जैनधर्मदिवाकर -पूज्य श्री घासीलालबतिविरचिता श्री स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्या व्याख्या
समाप्ता॥
॥ इति दशमं स्थानं समाप्तम् ॥ प्रज्ञप्ताः " यहां तकका पाठ कहा है, एक गुणकी अपेक्षासे दश गुण अधिक काल-कृष्ण वर्ण जिनका होता है ऐसे ये पुद्गल दश गुणकोलक कहे गये हैं। ऐसे दश गुणकाल पुद्गल अनन्त कहे हैं। इसी क्रमसे दश गुण रूक्ष आदि पदोंका भी व्याख्यान करलेना चाहिये, “आदी मध्यावसाने च मङ्गलं भाषितं बुधैः” इस कथनके अनुसार शास्त्रकी आदिमें शास्त्रके अन्तमें और शास्त्रके मध्य में मंगल आचरणीय होता है, ऐसा जो शिष्टाचार है वह सूत्रकारने मङ्गलार्थवाचक अनन्त शब्दके उपादानसे परिरक्षित किया है-अर्थात् उसका निर्वाह किया है, ऐसा जानना चाहिये । सूत्र ॥८९॥ ॥ दशवां स्थान समाप्त ॥ कालकाः पुद्गलाः अनन्ता: प्रज्ञप्ताः" थी धन “दसगुणरूक्षाः पुद्गला अनन्ताः प्रज्ञप्ताः" मा सूत्रपा8 पर्यन्तना सूत्रपा8 द्वारा व्यतरी छे.
કોઈ એક પુગલમાં જેટલી કાળાશ હોય તેના કરતાં દસગણું કાળાશવાળા પુલને અહીં “દસગુણ કાલક” દસગણું કાળું કહ્યું છે. એવાં દશ ગણી કાળાશવાળાં પુદ્ગલે પણ અનંત કહ્યાં છે આ ક્રમ અનુસાર દશ ગણું રૂક્ષતા વાળાં પુદ્ગલે સુધીના પુદ્ગલેનું કથન પણ અહીં કરવું જોઈએ.
"आदौ मध्यावसाने च मङ्गल भाषितं बुधैः" मा ४थन अनुसार शासना પ્રારંભે, અને અને મધ્યભાગે મંગળ આચરણ્ય હોય છે. સૂત્રકારે મંગલાર્થક • અનન્ત” પદને પ્રયોગ કરીને આ શિષ્ટાચારનું પાલન કર્યું છે, એમ સમજવું. એ સૂત્ર ૮૯ છે કે દસમું સ્થાન સમાપ્ત છે
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫

Page #736

७०७
सुघा टीका स्था.१० शास्त्रप्रशस्तिः
शास्त्रप्रशस्तिःद्विसहस्रे सप्तसंख्ये, वैक्रमीये च वत्सरे । बुधे च चैत्रमासस्य, दशभ्यां पुष्यमे सिते ॥ १॥ सौराष्ट्र सुभगे देशे. मधुमत्यास्तटस्थिते । मेन्दडा संज्ञक ग्रामे, श्रावकावाससंकुले ॥२॥ टीका स्थानाङ्गसूत्रस्य सुधाख्या भव्यमञ्जुला। संघभोजनशालायां, पूर्वाह्ने पूर्णतामगात् ॥ ३ ॥ अत्रत्यः खलु भक्तिभावसरसः कारुण्यरत्नाकरः, शुद्धस्थानकवासिधर्मनिरतः सम्यक्त्वभावान्वितः । तत्त्वातत्त्वपयोविवेचनविधौ हंसायमानःसदा, सर्वेषामुपकारको विजयते श्री जैनसंघो महान् ॥४॥
शास्त्रप्रशस्ति दो हजार सात विक्रम संवत्सरमें जब कि बुधवारका दिन था और चैत्रका महीना था शुक्ल पक्षथा पुष्य नक्षत्र था १० वीं तिथी थी १, सौराष्ट्र प्रांतमें स्थित मेन्दडां नामके ग्राममें जो कि मधुवंतीके तट पर स्थित है और जिसमें श्रावकोंके अधिक घर हैं २, इस स्थानाङ्गसत्रसुधानामकी यह टीका पौषधशालामें समाप्त हुई है. यह टीका भव्यजीवोंको बडी सुन्दर लगी है। जब यह टीका पूर्ण हुईथी उस समय पूर्वाहका समय था ३. ___ यहांका श्री जैनसंघ भक्तिभावसे सरस है, करुणाका समुद्र है शुद्ध स्थानकवासिधर्मके पालन करने में निरत है, सम्यक्त्व भावसे
- શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિ વિક્રમ સંવત ૨૦૦૭ના ચૈત્ર સુદ દસમને બુધવારે, પુષ્ય નક્ષત્ર જ્યારે ચાલતું હતું ત્યારે સૌરાષ્ટ્રના મેન્દડાં નામના મધુમતિ નદીના કિનારે વસેલા ગામની પૌષધશાળામાં, રથાનાંગ સૂત્રની આ સુધા નામની ટીકા સમાપ્ત થઈ हती. पूल छोणे (हिसना पूर्वाध भा) माटी मानु म ५३ थयु હતું. આ ટકા ભવ્ય ને ઘણી સુંદર લાગી છે. આ મેદડા ગામમાં શ્રાવકોનાં ઘણાં ઘર છે.
મેન્દડા ગામને જૈનસંઘ ભક્તિભાવથી યુક્ત અને કરુણાને સાગર છે, શુદ્ધ સ્થાનકવાસી ધર્મનું પાલન કરવામાં લીન છે. સમ્યક્ત્વ ભાવથી પૂર્ણ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર: ૦૫

Page #737
708 स्थानाङ्गस्त्रे देवे गुरौ धर्मपथे च भक्तियषां सदाचाररुचिहिनित्यम् ते श्रावका धर्मपरायणाश्च सुश्राविकाः सन्ति गृहे गृहेऽत्र // 5 // ॥शास्त्र प्रशस्ति: समाप्त // भरा हुआहै इसी प्रकार तत्वा तत्त्वका विवेक करनेमें पटु हैं, और समस्त जीवोंका उपकारक है ऐसा यह महान श्री जैनसंघ सदा विजयशील बना रहे 4 देवमें गुरुमें और धर्ममार्गमें जिनकी परम भक्ति रहती है सदाचारके पालनमें जिनकी सदा रुचि बनी रहती है ऐसे वे श्रावक और धर्मपरायणा श्राचिकाएँ यहां पर घर घर में हैं। ॥शास्त्र प्रशस्ति समाप्त // અને તત્ત્વતત્વને વિવેક કરવામાં નિપુણ, અને સમસ્ત જીવોને ઉપકારક છે. એવો આ મહાન શ્રી જૈનસંઘ સદા વિજ્યશીલ બની રહે, એવી મારી शुभेछ। व्यात 43 छु. આ ગામના પ્રત્યેક ઘરમાં એવાં શ્રાવક શ્રાવિકાઓ વસે છે કે જેઓ દેવ, ગુરુ અને ધર્મમાર્ગ પ્રત્યે ભક્તિભાવથી યુક્ત અને સદાચારનું પાલન કરવાની રુચિવાળાં છે. છે શાસ્ત્ર પ્રશસ્તિ સમાપ્ત છે શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : 05