________________
४०८
स्थानाङ्गसूत्रे स्तनेऽपि चत्वार इति अष्टप्रदेशिको रुचकः प्रज्ञप्तः । यतो रुचकात् खलु इमा:= वक्ष्यमाणा दश दिशाः प्रवहन्ति-पवर्तन्ते । तद्यथा-पौरस्त्या १ पौरस्त्यदक्षिणा २ इत्यादि । एतासां दशानां दिशां दश नामधेयानि प्रज्ञप्तानि, तद्यथा-ऐन्द्री १, आग्नेयी २ इत्यादि । तत्र-विमला-तमोरहितत्वेन निर्मलत्वात् ऊर्ध्वदिगिति । तमा-अन्धकारयुकत्येन रात्रितुल्यत्वात् , अधोदिगिति ॥ सू० २० ॥ इस तरहसे अष्ट प्रदेशिक रुचक कहा गया है, ऊपरके और नीचे के क्षुल्लक प्रतरों सिवाय जो ऊपर नीचे के ओर प्रतर हैं, वे वर्द्धमान प्रतर हैं, इसलिये इनकी अपेक्षा ऊपर नीचेके वे ही प्रतर लिये गये हैं जो सर्व प्रतरोंकी अपेक्षा क्षुल्लक हस्व हैं, ऐसे ये क्षुल्लक प्रतर ऊपरके और नीचेके ये दोही हैं, इनमें ही अष्टप्रदेशिक रुचक कहा गया हैं इस रुचकसे ये दश दिशाएँ बनती हैंपूर्व १ पूर्व दक्षिण २ दक्षिण ३ दक्षिण पाश्चात्य ४, पाश्चात्य ५, पाश्चा. त्योत्तर ६, उत्तर ७, उत्तर पाश्चात्य ८, ऊर्ध्व ९ और अधः १० ___ इन दश दिशाओंके ये १० नाम कहे गयेहैं जैसे-ऐन्द्री १ आग्नेयी २ यामी ३, नैर्मतो ४, वारु गी ५, वायव्य ६, सौम्य ७, ऐशानी ८, विमला ९, और तमा १० इनमें उर्ध्व दिशाका नाम विमला इसलिये कहा गया है, कि वह तमो रहित होनेसे निर्मल हैं, अधो दिशाका नाम तमा इसलिये कहा गया है, कि वह अन्धकार युक्त होनेसे रात्रिके तुल्य है ॥ सूत्र २०॥ નીચેના ભુલક પ્રત સિવાયના જે પ્રતરે છે તેઓ વિમાન (દીર્ઘ) પ્રત છે. ઉપર અને નીચેના પ્રતરો તેમના કરતાં ક્ષુલ્લક (હસ્ત્ર) છે આ રીતે સૌથી ક્ષુલ્લક બે પ્રતિરો જ છે તેમાંનું એક ઉપર છે. અને બીજુ નીચે છે. તે. બે ક્ષુલ્લક પ્રતરમાં જ આઠ રુચકા કાર પ્રદેશ છે, તે ચકાકાર આઠ પ્રદેશને અહીં અષ્ટપ્રદેશિકા રુચક કહેવામાં આવ્યા છે. આ રુચકને આધારે જ ૧૦ દિશાઓ બને છે. તે દસ દિશાઓનાં નામ નીચે પ્રમાણે કહ્યા છે-(૧) પૂર્વ, (२) पूक्षिण, ( ममि ) (3) क्षि, (४) ६क्षिणपश्चिम (नैऋत्य), (५) (५) पश्चिम, (६) पश्चिमोत्तर (वायव्य), (७) उत्तर, (८) उत्तरपूर्व (AII) (૯) ઉર્વ અને (૧૦) અધ: આ દસ દિશાઓનાં નીચે પ્રમાણે દસ નામ પણ
घi छ-(१) औन्द्री, (२) माग्नेयी, (3) याभी (४) नती (५) पासी, (6) वायव्य, (७) सौम्य, (८) सेशानी, (6) विभता अने (१०) तमा,
ઉર્ધ્વ દિશા અંધકાર રહિત હોવાને કારણે નિર્મળ હોવાથી તેનું નામ વિમલા છે. અધોદિશા અંધકાર યુક્ત હોવાથી રાત્રિ સમાન છે તે કારણે તેને " म" ही छे. ॥ सूत्र २० ।।
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર :૦૫
