________________
सुघाटीका स्था० १० सू० ४७ दशविधशस्त्रनिरूपणम्
५२३
न्तिकोऽयं हेतुरिति । अयं मीमांसकोक्तः परिहारो न सम्यक् परिहारः । एवं सति सर्वानुमानोच्छेदः प्रसज्जेत । अनुमानं हि - साधनधर्ममात्रात् साध्यधर्ममात्र निश्चयलक्षणम् । अन्यथा धूमादग्नेरनुमानमपि न सिध्येत् । तथाहि पर्वतो वह्निमान् धूमाद् यथा महानसमित्यत्र पर्वतैकपदेशादिगतो धूमोऽग्निसाधनायोपात्तः उत महानसगतः ? यदि पर्वतादिगतो धूमोऽग्निसाधनाय विवक्ष्यते तदा सोऽग्निव्यासिद्ध करते हो यदि घटगत कृतकताको लेकर शब्द में अनित्यता सिद्ध करते हो तो वह शब्द में नहीं आ सकने के कारण हेतु असिद्ध हो जाता है, और यदि शब्दगत कृतकताको लेकर अनित्यता सिद्ध करते हो तो वह अनित्य के साथ व्यप्ति उपलब्ध नहीं होती है, अतः कृतकत्वात् " यह हेतु असारता नैकान्तिक है, सो इस प्रकार का यह किया गया मीमांसक द्वारा परिहार सम्यक् परिहार नहीं है, क्योंकि इस प्रकारके परिहार रूप कथन से सर्वानुमान उच्छेद प्राप्त होता है वह इस प्रकार से
66
वह
साधनरूप धर्म मात्र से साध्यरूप धर्मि मात्रका निश्चय करना यही अनुमान है, और वह " पर्वतोंऽयं अग्निमान् धूमत्वात् महानसवत्" इत्यादि रूप होता है, अब इस पर पूछनेवाला ऐसा पूछ सकता है कि आपने अग्निकों सिद्ध करनेके लिये जो धूम रूप हेतु दिया है, पर्वत के एक प्रदेश में रहा हुआ हेतु दिया है, या महानसगत धूम हेतु रूपसे प्रयुक्त किया है, यदि पर्वतादि प्रदेशगत धूम अग्निको सिद्ध કૃતકતાને આધારે તેની અનિયતા સિદ્ધ કરી છે ? જે ઘટગત કૃતકતાને આધારે તમે શબ્દમાં અનિત્યતા સિદ્ધ કરવા માગતા હૈ, તે તે શબ્દમાં નહી' આવી શકવાને કારણે હેતુ અસિદ્ધ થઇ જાય છે, અને જો શબ્દગત કૃતકતાને આધાર લઈને તમે તેમાં અનિત્યતા સિદ્ધ કરતા હા, તે તે અનિત્યની સાથે વ્યષ્ઠિ उपलब्ध थती नथी. तेथी " कृतकत्वात् " तता ३५ हेतु असाधारण નૈકાન્તિક છે. સીમાંસક દ્વારા આ પ્રકારના જે પરિહાર કરવામાં આવ્યા છે તે સમ્યક્ પરિહાર રૂપ નથી, કારણ કે આ પરિહાર રૂપ કથન વડે સર્વાનુ માન ઉચ્છેદ્યને પ્રસ`ગ ઉપસ્થિત થાય છે. આ વાતનું પ્રતિપાદન કરી શકાયસાધનરૂપ ધ માત્રથી જ સાધ્યરૂપ ધમિમાત્રના નિશ્ચય કરવે તેનું નામ જ અનુમાન છે. અને ને " पर्वतोऽयं अग्निमान् धूमत्वात् महानसवत्" हत्याहि રૂપ હાય છે. આ વિષયને અનુલક્ષીને કાઈ એવે પ્રશ્ન પણ પૂછી શકે છે કે “ આપે અગ્નિનુ' અસ્તિત્વ સિદ્ધ કરવાને માટે જે ધૂમ ( ધુમાડા ) રૂપ હેતુ દીધા છે તે શુ' પતાદિ એક પ્રદેશમાં રહેલા હેતુ દીધા છે કે મહાનસગત ધૂમને હેતુ રૂપે પ્રયુક્ત કર્યા છે? જે પર્વતાઢિ પ્રદેશગત ધૂમને અગ્નિનુ
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
