________________
सुधा टीका स्था०१० सू० ४७ दशविधशस्त्र निरूपणम्
दृष्टान्तदोष इति ५ तथा कारणदोषः करोतीति कारणम् = परोक्षार्थनिर्णयार्थमुपपत्तिमात्रम् । यथा- सिद्धो निरुपमसुखो ज्ञानानावापकर्षात् । अत्र साध्यसाधनधर्मानुगतः सकललोकप्रसिद्धो दृष्टान्तो नास्तीत्युपपत्तिमात्रता बोध्येति । कारणस्य दोषः कारणदोषः - साध्यव्यमिनारित्वम् । यथा- वेदोऽपौरुषेयो वेदकारणस्याश्रयमाणत्वादिति । अत्र वेदकारणस्याश्रूयमाणता कारणान्तरादपि सम्भवतीति घटवत् " घटकी तरह मूर्त होने से शब्द नित्य है यहां दृष्टान्तमें साध्य जो नित्य है वह नहीं रहता है इसलिये वह साध्य विकलता रूप दृष्टान्त दोष है ५ ।
कारण दोष - " करोतीति कारणम् " इस व्युत्पत्तिके अनुसार " जो करता है " वह कारण है ऐसा वह कारण परोक्ष अर्थको निर्णय कराने के लिये उपपत्ति मात्र रूप होता है जैसे-" ज्ञानके बाधक कार
के अभाव की प्रकर्षतासे सिद्ध निरूपम सुखवाले है " ऐसा किसीने कहा सो इस परोक्ष अर्धको निर्णय करानेवाला यह ऐसा कोई दृष्टान्त नहीं हैं जो साध्य एवं साधन धर्मसे युक्त हो और सकल लोकप्रसिद्ध हो इसलिये ऐसे कथनको केवल उपपत्ति मात्र ही जानना चाहिये कारणका जो दोष है वह कारण दोष है यह कारणदोष साध्यविकलता रूप होता है जैसे- किसीने ऐसा कहा कि " वेदके कारण सुने नहीं जाते हैं इसलिये वह अपौरुषेय है - किसी भी पुरुषके द्वारा बनाया नहीं वत् " '' “ ઘટની જેમ સૂ હાવાથી શબ્દ નિત્ય છે.” અહી દૃષ્ટાન્તમાં સાધ્યુ જે નિત્ય છે તે રહેતું નથી, તેથી તેને સાધ્યવિકલતારૂપ દૃષ્ટાન્તદોષ કહી શકાયअरहोष - " करोतीति कारणम् આ વ્યુત્પત્તિ અનુસાર 66 के पुरे छे. તે કારણ છે” એવુ' તે કારણ પક્ષ અના નિય કરાવવામાં ઉપપત્તિ માત્ર રૂપ હોય છે. જેમ કે....‘“ જ્ઞાનમાં અવરોધ કરનારાં કારણેાના અભાવની પ્રક તાને લીધે સિદ્ધ નિરૂપમ સુખવાળા હોય છે.” આ પ્રમાણે કોઇએ કહ્યું છે. પર'તુ આ પરાક્ષ અર્થાંના નિર્ણય કરાવનારૂ એવું કાઇ દૃષ્ટાન્ત નથી કે જે સાધ્ય અને સાધનધમ થી યુક્ત હોય અને સકળ લોકમાં પ્રસિદ્ધ હાય તેથી આ પ્રકારના કથનને માત્ર ઉપપત્તિ રૂપ જ સમજવુ' જોઈએ. કારણના જે દોષ છે તેનુ નામ કારણદોષ છે. તે કારણદોષ સાધ્ય વિકલતારૂપ હોય છે, જેમ કેકોઇએ એવું કહ્યું છે કે “ વેદના કારણ (વેદની રચના કરનાર પુરુષરૂપ કારણ સાંભળવામાં આવતાં નથી, તેથી વેદ્ય અપૌરુષેય છે-એટલે કે કાઇ પણ પુરુષ દ્વારા તેમની રચના થઈ નથી.” અહી વેદનાં કારણેાની અશ્રયમાણુતા તેના
શ્રી સ્થાનાંગ સૂત્ર : ૦૫
५२७
"
