Book Title: Anuttar Yogi Tirthankar Mahavir Part 04
Author(s): Virendrakumar Jain
Publisher: Veer Nirvan Granth Prakashan Samiti
Catalog link: https://jainqq.org/explore/003848/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anutara yogIH tIrthakara mahAvIra vIrendrakamAra jaina Maleducationalterational For Resome and Private use only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAma, kRSNa, buddha, krIsta Adi sabhI pramukha jyotirdharoM para, saMsAra meM sarvatra hI, Adhunika sRjana aura kalA kI sabhI vidhAoM meM paryApta kAma haA hai| prakaTa hai ki atimAnavoM kI isa zreNI meM kevala tIrthaMkara mahAvIra hI aise haiM, jina para Aja taka koI mahattvapUrNa sRjanAtmaka kRti prastuta na ho skii| prastuta upanyAsa isa dizA meM sArI duniyA meM isa prakAra kA sarvaprathama zuddha sRjanAtmaka prayAsa hai| yahA~ pahalI bAra bhagavAna ko, paccIsa sadI vyApI sAmpradAyikatA ke jar3a kArAgAra se mukta karake unake nisarga vizva-puruSa rUpa meM prakaTa kiyA gayA hai| upalabdha srotoM meM mahAvIra-jIvana ke jo yatkicit upAdAna milate haiM, unake AdhAra para racanA karanA, eka ati duHsAdhya karma thaa| pracalita itihAsa meM bhI mahAvIra kA vyaktitva aneka bhrAnta aura paraspara virodhI dhAraNAoM se DhaMkA huA hai| aise meM kalpaka manISA ke apratima dhanI, prasiddha kavi-kathAkAra aura maulika cintaka zrI vIrendrakumAra jaina ne, apane pAradarzI vijana-vAtAyana para sIdhesIdhe mahAvIra kA antaHsAkSAtkAra karake, unheM racane kA eka sAhasika prayoga kiyA hai| ___ hajAroM varSoM ke bhAratIya purANa-itihAsa, dharma, saMskRti, darzana, adhyAtma kA atalagAmI manthana karake, lekhaka ne yahA~ ThIka itihAsa ke paTa para mahAvIra ko jIvanta aura jvalanta kiyA hai| mAnava ko atimAnava ke rUpa meM, aura atimAnava ko mAnava ke rUpa meM ekabAragI hI racanA, kisI bhI racanAkAra ke lie eka duHsAdhya kasauTI hai| vIrendra isa kasauTI para kitane khare utare haiM, isakA nirNaya to prabuddha pAThaka aura samaya svayama hI kara skegaa| ___ pahalI bAra yahA~ zizu, bAlaka, kizora, yuvA, tapasvI, tIrthakara aura bhagavAna mahAvIra, nitAnta manuSya ke rUpa meM sAMgopAMga avatIrNa hue haiN| DhAI hajAra varSa bAda phira Apa yahA~, mahAvIra ko ThIka abhI aura Aja ke bhAratavarSa kI dharatI para calate hue dekheNge| aitihAsika aura parAaitihAsika mahAvIra kA eka adbhuta samarasa sAmaMjasya isa upanyAsa meM sahaja hI siddha ho sakA hai| dikkAla-vijetA yogIzvara mahAvIra yahA~ pahalI bAra kavi ke vijana dvArA, itihAsavidhAtA ke rUpa meM pratyakSa aura mUrtimAna hue haiN| isa kRti ke mahAvIra kI vANI meM hamAre yuga kI tamAma vaiyaktika, sArvajanika, bhautika-Atmika, sAmAjika, Arthika, rAjanItika samasyAe~ anAyAsa pratidhvanita huI haiM, aura unakA maulika samAdhAna bhI prastuta huA hai| vIrendra ke mahAvIra ekabAragI hI prAsaMgika aura prajJA-puruSa haiM, zAzvata aura samakAlIna haiN| * * 'ananta asIma avaka. aura kAla ke bodha ko yahA~ sRjana dvArA aindrika anubhUti kA viSaya banAyA gayA hai| aindrika aura atIndrika anubhUtisaMvedana kA aisA saMyojana vizva-sAhitya meM virala hI milatA hai| sRjana dvArA AdhyAtmika cetanA ko manovijJAna pradAna karane kI dizA meM yaha apane DhaMga kA eka nirAlA prayoga hai| - zeSa AkharI phlaipa para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI: tIrthaMkara mahAvIra vIrendrakumAra jaina zrI vIra nirvANa graMtha-prakAzana samiti, indaura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maMtrI : bAbUlAla pATodI, zrI vIra nirvANa graMtha-prakAzana samiti, 55, sItalAmAtA bAjAra, indaura-2, madhyapradeza AvaraNa-citra : jhAlAvAr3a ke atizaya kSetra cA~dakher3I ke mandira meM birAjamAna mUlanAyaka bhagavAn RSabhadeva ke bhavya mukha-maNDala kA pArzvabhAga (prophAila) : isa durlabha phoTo-mudrA ke liye hama gunA ke zrI mizrIlAla jaina eDavokeTa ke atyanta AbhArI haiM / prabhu kI tIrthakarI bhaMgimA kA isase adhika bhavya-divya rUpa aura kyA ho sakatA hai| (c) vIrendrakumAra jaina sarvAdhikAra surakSita All rights reserved - anuttara yogI : tIrthaMkara mahAvIra upanyAsa vIrendrakumAra jaina - prakAzaka : zrI vI.ni.graM.pra. samiti, 55,sItalAmAtA bAjAra,indaura-2 [] prathama AvRtti vIra nirvANa samvat : 2508 IsvI san : 1981 madraka : naIduniyA prinTarI indaura-9 mUlya : tIsa rupaye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vartamAna meM cA~danapura meM jIvanta virAjamAna trailokyezvara zrI mahAvIra prabhu ke caraNoM meM : vizvadharma ke adhunAtana maMtradvaSTA pUjya ekAcArya zrI vidyAnanda svAmI ke sArasvata kara-kamaloM meM nara meM cupacApa avatarita nArAyaNa jaise, apane hI Atma-svarUpa lagate pyAre bhAI mANakacanda pANDyA ke vatsala hAthoM meM : jinameM anAyAsa samyak cAritrya nitarate dekhA, aura jo 'anuttara yogI' ke janaka-janetA haiM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paramAtmIya agraja zrI rAjakumArasiMha kAsalIvAla ke liye, jinake suhRd sahayoga aura samarthana ke binA 'anuttara yogI' kI yaha sudIrgha kathA - yAtrA sambhava na ho pAtI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caturtha khaNDa ananta puruSa kI jaya-yAtrA merI bAlA-tapasvinI, sarvasva-tyAginI mA~ svasti zrI campA-bA ke yogya, jinase pAyo dRSTi-pradhAna adhyAtma kI maMtra-dIkSA 'anuttara yogI' meM zabda-deha dhAraNa kara sakI hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anukrama 105 118 147 172 179 188 197 1. vaizAlI kA bhaviSya 2. tumhArI ku~vArI satI : maiM AmrapAlI 3. nahIM, aba maiM kabhI, kahIM bhI akelI nahIM 4. yaha sAmane khar3I mRtyu bhI : kevala mahAvIra 5. anekAnta kA zIzamahala 6. zrIsundarI mRttikA hAlAhalA 7. mahAvIra ke agni-putra : Arya makkhali gozAlaka 8. sarva-Rtu vana kA uttara 9. vaha sarvanAma puruSa kauna 10. Amraphala kA cora 11. AbhIrI kI haMsa lIlA 12. tumhArI sambhAvanAoM kA anta nahIM 13. mukti kI anajAnI rAheM 14. phA~sI ke usa pAra 15. manuSya kA halakAra 16. vicitra lIlA caitanya kI : rAjarSi prasannacandra 17. terA vidhAtA tU hI hai 18. mA par3ibandha kareha 19. mitra kI khoja 20. agama pantha ke sahacArI 21. prabhu kA rUpa bhI akSaya nahIM ? 22. zivobhUtvA zivam yajet 207 215 229 235 240 245 251 257 274 284 292 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23. cora ho to aisA ho 24. vItarAga ke lIlA-khela 25. ajIba AsamAnI AdamI 26. kRSNa-kamala meM bajatA jala-taraMga 27. kevala bahate jAnA hai riprekSikA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only 297 307 313 319 328 Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 vaizAlI kA bhaviSya I Aja se bAIsa varSa pUrva kI bAta hai / vaizAlI ke yAyAvara rAjaputra varddhamAna taba pahalI aura antima bAra vaizAlI Aye the / apane hI dvAra para atithi kI taraha mehamAna the / apane hI ghara ke usa ayAne beTe kI vaha nirAlI bhaMgimA dekha kara sArI vaizAlI pAgala ho uThI thI / videha deza kI prajAoM ko lagA thA, ki unakA ekameva rAjA A gayA, ekameva prajApati A gayA / jisakI unheM cirakAla se pratIkSA thI / phira mahAvIra saMthAgAra meM bole the / to itihAsa kI buniyAdoM meM viplava ke hilore daur3e the| vaizAlI ke gaurava ko unhoMne jhaMjhor3a kara jagAyA thA / behicaka apane hI ghara meM Aga lagA dI thI / taba saMthAgAra meM prabala AvAz2a uThI thI : 'Arya varddhamAna vaizAlI ke liye qhataranAqa haiM / unheM vaizAlI se nirvAsita ho jAnA cAhiye / ' aura varddhamAna ne ha~sa kara pratisAda diyA thA : 'merA cetana kaba se vaizAlI chor3a kara jA cukaa| aba yaha tana bhI vaizAlI chor3a jAne kI anI para khar3A hai / lekina bhante gaNa suneM, vaizAlI kA yaha rAjaputra, usase nirvAsita ho kara usake liye aura bhI adhika qhataranAqa ho jAyegA / ' Aja vaizAlI kA vaha bAg2I beTA, tIrthaMkara ho kara prathama bAra vaizAlI A rahA hai| isa qhabara se licchaviyoM ke aSTa - kulaka sahama uThe haiM / gaNa - rAjanyoM kI bhRkuTiyoM meM bala par3a gaye haiN| rAjya sabhA saMkaTa kI AzaMkA se cintA meM par3I hai / vayovRddha gaNapati ceTaka sAvadhAna ho kara sAmAyika dvArA samAdhAna meM rahanA cAhate haiM / lekina janagaNa kA Ananda to pUrNimA ke samudra kI taraha uchala rahA hai / videhoM kA sadiyoM se saMcita vaibhava aura aizvarya pahalI bAra eka sAtha bAhara AyA hai / vaizAlI ke sahasroM suvarNa, rajata aura tAmra kalazoM kI golAkAra paMktiyA~ akUta ratnoM ke zRMgAra se jagamagA uThI haiN| AkAza kA sUrya dharatI ke hIroM meM pratibimbita ho kara sau gunA adhika pratApI aura jAjvalya ho uThA hai| 1 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAre nagara meM vyApta raMgAraMga phUloM, pAtoM, ratnoM ke toraNoM, bandanavAroM aura dvAroM tale, rAta-dina haz2AroM nara-nArI nAca-gAna meM DUbe rahate haiM / hara cauka-caurAhe para udyAnoM aura caug2AnoM meM nATya aura saMgIta kA aTUTa silasilA jArI hai| sAre videha deza kI asUryapazyA sundariyA~ jAne kisa amogha mohinI se pAgala ho kara, sare rAha gAtI nAcatI nikala par3I haiM / zaMkha, ghaMTAghar3iyAla, turahI, zahanAI aura jAne kitane prakAra ke vicitra vAjitroM kI samaveta dhvaniyoM se sArA mahAnagara satata guMjAyamAna hai / pratyAzA hai, ki bhagavAn ke Agamana ke ThIka muhUrta kI sUcanA milegI hI / devoM ke yAna utarate diikheNge| divya duMdubhiyoM ke ghoSa sunAI pdd'eNge| aura taba vaizAlI apUrva sundarI navavadhU kI taraha sarvAMga zrRMgAra kara apane prabhu ke svAgata ho dvAra-deharI para A khar3I hogI / sahasroM kumArikAe~ paraspara gu~thajur3a kara, aneka paMktiyoM meM UparA - UparI khar3I ho kara, zrI bhagavAna kA pravezadvAra ho jAyeMgI / gAndhArI rohiNI mAmI vaizAlI ke sUraja-beTe kI AratI utaareNgii| sUryavikAsI aura candravikAsI kamaloM ke pA~var3oM para bicha - bicha kara, aneka rUpasiyA~ unake paga-dhAraNa ko jhelatI huI, unheM saMthAgAra meM le jAyeMgI / ... aise hI raMgIna sapanoM meM besudha vaizAlI na jAne kitane dina utsava ke AlhAda se jhUmatI rhii| lekina zrI bhagavAn ke Agamana kA koI cihna dUra digantoM taka bhI nahIM dikhAyI par3atA thA / sArA jana-mana carama utsukatA kI anI para kendrita aura vyAkula thA / siMha-toraNa ke jharokhe meM bajatI zahanAI ananta pratIkSA ke AlApa meM bajatI calI jA rahI thI / lekina utsava kI dhArA aba uttarottara manthara hotI huI alakSya meM khoI jA rahI thI / taba bhI sAre dina toraNa dvAra ke Age kumArikAoM kI guMthI dehoM ke dva adala-badala kara phira banate rahate haiM / zrI bhagavAn jAne kisa kSaNa A jAyeM / ' jAne kitane dina ho gaye, gAndhArI rohiNI mAmI siMha-toraNa para maMgalakalaza uThAye khar3I haiN| nirjala, nirAhAra unakI isa ekAgra khaDgAsana tapasyA se rAjakula trasta hai, aura prajAe~ mana hI mana Akula ho kara dhanya-dhanya kI dhvaniyA~ kara rahI haiM / sevakoM ne devI para eka markata- muktA kA zItalakArI chatra tAna diyA hai / unake pIche baiThane ko eka sukhada siMhAsana bichA diyA hai / para devI ko sudha-budha hI nahIM hai / unheM nahIM patA ki ve baiThI haiM, ki khar3I haiM, ki leTI haiM, ki cala rahI haiM, ki lAsya- mudrA meM lIna haiN| unakI yaha agavAnI mAno cetanA ke jAne kisa agocara AyAma aura AstaraNa para cala rahI hai / eka dopahara acAnaka senApati siMhabhadra kA ghor3A siMha toraNa para A kara rukA / eka hI chalAMga meM utara kara koTibhaTa siMhabhadra devI rohiNI ke sammukha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anajAne hI namita se khar3e raha gaye | yoddhA kA kaThora hRdaya pasIja AyA / bharabharAye kaNTha se bole : 'devI, yaha saba kyA hai ? mahAvIra ise saha sakatA hai, hama manuSya ho kara tumhAre isa kAyotsarga ko kaise saheM ? hama kaise khAyeM, kaise piyeM, kaise jiyeM, kaise apanA kartavya kareM / bhadanta mahAvIra..' aura eka Akasmika ulkApAta - sA devI kA svara phUTA : 'sAvadhAna senApati ! bhadanta mahAvIra nahIM, bhagavAn mahAvIra, trilokapati mahAvIra ! ' 'devI ke bhaktibhAva kA Adara karatA hU~ / magara tumhAre bhagavAn ke zramaNa aura tIrthaMkara rUpa ko magadha ne dekhA hai, vaizAlI kA vaisA saubhAgya kahA~ ?' 'Apa kI IrSyA nagna ho gaI, Arya senApati ! una sarvadarzI prabhu ke bhItara to bhUmi aura bhUmija ko le kara koI bhedAbheda nahIM / una samadarzI bhagavAn taka se Apako IrSyA ho gaI ? Apa unake pratApa ko saha nahIM sakate ? zramaNa bhagavAn to apane tapasyAkAla meM bhI kaI bAra vaizAlI Aye / luhAroM, carmakAroM, cANDAloM, mahAmAnI navIna zreSThi taka ko ve apanI kRpA se dhanya kara gaye / lekina mahAsenApati siMhadeva ko rAjya aura yuddha se kahA~ avakAza ?' 'kSatriya apane kartavya para niyukta hai, kalyANI / zrI bhagavAn kI kRpAdRSTi hama para kabhI na rhii| ve paMcazaila meM hI tape, aura magadha meM hI unakI carama samAdhi huii| vahIM ve arhat kevalI ho kara utthe| vahIM ke vipulAcala para tIrthaMkara mahAvIra kA prathama samavasaraNa huA / vaizAlI unakI caraNa-dhUli hone yogya taka na ho skii| hamArA mahA durbhAgya, aura kyA kaheM !' rohiNI kA svara kAtara hote hue bhI, kaThina hotA AyA / ve bolI : 'vipulAcala kA samavasaraNa to triloka ke prANi mAtra kA AvAhana kara rahA thaa| sArA jambUdvIpa vahA~ A kara namita huA / lekina Apa aura ApakA rAjakula vahA~ na jA skaa| apane sUryaputra tIrthaMkara beTe ko dekhanA licchaviyoM ko na bhAyA / lekina vaizAlI kI prajAoM ne apane prajApati ke, indroM aura mAhendroM se sevita trailokyezvara rUpa kA darzana kiyA hai| usa aizvarya aura sattA ko vANI nahIM kaha sakatI ! ' 'kyA gAndhAra-naMdinI ne bhI tIrthaMkara mahAvIra ke darzana kiye haiM ? ' 'unake darzana na kiye hote, to maiM kyoM kara jItI, kyoM kara yahA~ khar3I raha sakatI ! ...' devI kA galA bhara AyA / A~kheM vaha AI / 'kabhI tumane batAyA nahIM, rAnI ! mujhase bhI chupAyA ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' batA kara kyA karatI, svAmI ! jAnatI thI, tuma sAtha nahIM caloge / aura yaha bhI jAnatI thI, ki mere vahA~ jAne aura lauTa kara samvAda dene se bhI tumheM prasannatA na hogI / kitanA jI TUTA, ki batAU~ tumheM, kyA dekha AI huuN| lekina tumhArI tanI bhRkuTi se apanI usa nidhi ko malina nahIM hone denA cAhatI thI / so cupa rahI, aura vaha chabi A~kha se pala bhara bhI ojhala na ho sakI / ' 'parama sattAdhIza mahAvIra kI vaha chabi, jisane vaizAlI ke kaTTara zatru zreNika bimbisAra ko zaraNa dI ! use AgAmI utsarpiNI kA prathama tIrthaMkara ghoSita kiyA ! vaizAlI ko harA kara svayam hAra kara, vaizAlI ke beTe ne hamAre prANoM ke hatyAre ko trilokI ke siMhAsana car3hA diyA ! usa chabi ke Age tuma apane dhanuSa-bANa pheMka AyIM, vIrAMganA gAndhArI ? dhanya hai tumhArA vIratva ! ' 'maiMne parAjaya kA nahIM, parama vijaya kA dRzya dekhA, senApati / maiMne mahAvIra ke eka kaTAkSapAta tale zreNika bimbisAra ko dhUla meM loTate dekhA / maiMne mahAvIra kA vaha sUraja-yuddha dekhA, jisakI sAkSI rahane kA AmaMtraNa ve mujhe de gaye the| maiMne dekhA, ki ayuddhyamAna mahAvIra ne mahAyoddhA zreNika ko palaka mAtra meM pachAr3a diyA hai / maiM inhIM A~khoM se dekha AyI hU~, Aryaputra, ki zreNika bhambhAsAra ne apanA vIratva, samrATatva, siMhAsana, sampadA saba ko mahAvIra ke caraNoM meM hAra diyaa| ve khAlI ho kara mahaloM meM lauTe, aura bhItara jhA~kA to pAyA ki pora-pora meM mahAvIra bhara uThA hai / maiM vApasI meM rAjagRhI ke mahAlaya gaI thI, aura celanA buA se milatI huI lauTI thI / batAyA unhoMne ki samrATa to prabhu ke prema meM pAgala ho gaye haiM / sAre dina celanA buA ko bA~hoM meM bhara - mere bhagavAna mere prabhu mere mahAvIra - pukArate rahate haiM / mahAnAyaka siMhabhadra suneM, zreNika ne siMhAsana- tyAga kara diyA hai ! magadha kI gaddI sUnI hai / niHsandeha campA meM hamAre dohitRlAla ajAtazatru rAja kara rahe haiN| lekina magadha kA sAmrAjI siMhAsana khaNDita aura sUnA par3A hai ! ' 'zreNika aura siMhAsana - tyAga ? kSamA kareM devI, merI samajha kAma nahIM karatI / ' 'yaha samajha kI nahIM, bodha kI bhUmi hai, Aryaputra / mahAbhAva meM hI yaha anubhUyamAna hai / Apa A~khoM se dekha kara bhI vizvAsa na kara sakeMge / to upAya kyA ? ' 'trilokapati tIrthaMkara mahAvIra kabhI vaizAlI nahIM AyeMge, yaha tuma mujhase jAna lo, devI ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ."aura ThIka tabhI madhyAhna kA ghaMTA rAja-dvAra meM baja utthaa| aura gAndhArI rohiNI acAnaka AviSTa-sI ho kara phUTa par3I : 'oha tuma : 'tumane mujhe dhokhA de diyA, bhagavAn ? tumane merI sArI agavAniyoM ko ThukarA diyA? niSThura "tuma tuma A gaye mere nAtha ! lekina siMha senApati phaTI A~khoM se tAkate raha gye| abUjha hai yaha lIlA ! "aura ThIka tabhI, apanI mUrchAoM meM bhI nirantara becaina AmrapAlI ne, apane prAsAda ke atyanta nijI kakSa kI zaiyA meM karavaTa bdlii| mUrchita AmrapAlI ne anubhava kiyA ki usake vakSoja-maNDala para kamaloM kI caraNa-cApa dharatA yaha kauna calA A rahA hai ? usane cauMka kara A~kheM kholI : 'oha, tuma A gaye ! siMha dvAra se nahIM Aye? mere dvAra se merI rAha AnA tumane pasanda kiyA ? abhI-abhI tuma isa saptabhUmika prAsAda ke Age se nikloge| kaise karU~ tumhArI agavAnI? kyA hai isa vAravanitA ke pAsa, tumheM dene ko? eka kalaMkita rUpa, suvarNa ke nIlAma para car3hI bhogadAsI !' .aura AmrapAlI ro aaii| usakA jI cAhA ki ThaNDI ratna-zilAoM para sara pachAr3a de| kyA kare vaha ? nahIM, Aja kSobha nhiiN| merA bhavana tumhArI agavAnI kregaa| lekina maiM ? patA nahIM ... ___ aura agale hI kSaNa devI AmrapAlI kI AjJA saptabhUmika prAsAda ke khaNDa-khaNDa meM sakriya ho gyii| vipala mAtra meM sAre mahala meM sundariyoM aura paricArikAoM ke AvAgamana, aura maMgala Ayojana kA utsava maca gyaa| rAzikRta puSpamAlAoM aura bandanavAroM se sArA mahala raMgIna ho kara mahaka utthaa| vAtAyanoM se pravAhita aSTagaMdha dhUpa kI sugandha ne sAre vAtAvaraNa ko pAvanatA se prasAdita kara diyaa| mukha dvAra ke gavAkSoM meM zahanAiyoM, zaMkhanAdoM aura duMdubhiyoM kI dhvaniyA~ gUMjane lgiiN| devI AmrapAlI ke prAsAda ke sAre dvAra, vAtAyana, gavAkSa aura chajjoM para phUloM meM bichalatI sundariyA~ nRtya kara utthiiN| aura prAsAda ke jAne kisa ajJAta gopana kakSa meM se 'zivaraMjinI' kI dhIra prIta-rAginI vINA meM samudra-garbhA ho kara gaharAtI calI gyii| sArI vaizAlI cakita ho gyii| devI AmrapAlI ke ghara Aja kisakI pahunAI hai, vaizAkha kI isa sannATebharI tapatI dopaharI meM ? .. lekina hAya, hamAre prabhu nahIM Aye ! ve jAne kahA~ aTake haiM ? jana-jana ke hRdaya ne pIr3A kI eka TIsatI aMgar3AI bhrii| hAya, hamAre bhagavAn nahIM Aye ! siMha toraNa para bajatI zahanAI meM pratIkSA kI rAginI antahIna rulAI ho kara gUMja rahI hai| o .. aura ThIka tabhI vaizAlI ke pazcimI dvAra para eka dastaka huii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaba se magadha ke sAtha vaizAlI kA zIta-yuddha jArI hai, barasoM se nagara ke uttara, dakSiNa aura pazcima ke dvAra banda haiN| parakoTa senAoM se paTe haiM, aura banda dvAroM para kIle, bhAle aura ballama gar3e haiN| kevala pUrvIya siMhatoraNa se hI sArA AvAgamana hotA hai| aura zrI bhagavAn kA Agamana bhI nagara ke pUrvIya aura pramukha toraNa-dvAra se hI to ho sakatA thaa| so vahIM to sAre svAgata ke Ayojana the| vahIM kumArI dehoM ke toraNa tane the, vahIM rohiNI mAmI avicala paga, maMgala-kalaza ko sAje khar3I thiiN| isa kSaNa ve mUchita ho gayI haiN| aura devI ko vahA~ se uThAne kI himmata, svayam unake Aryaputra siMha senApati bhI nahIM kara pA rahe haiM / ... ___ madhyAhna kA sUrya AkAza ke bIcoMbIca tapa rahA hai| aura ThIka usake nIce sahasrAra ke candramaNDala-sA eka digambara puruSa, vaizAlI ke zUloM aura sA~kaloM jar3e banda pazcimI dvAra ke sammukha A khar3A huA hai| usane sahaja A~kheM uThA kara dvAra kI ora dekhaa| aura vipala mAtra meM sAmane jar3e zUla aura sA~kala phUlamAlA kI taraha chinna ho gye| argalAe~ pAnI kI taraha gala kara Dhalaka pdd'ii| aura ve pracaNDa vajra-kapATa haThAt yoM khula gaye, jaise sUrya kI prathama kiraNa par3ate hI nIhArikA simaTa jAtI hai / aura eka vizAla Daga bhara kara vaha zalAkA puruSa vaizAlI meM praveza kara gyaa| "haThAt yaha kyA huA, ki eka nIravatA jAduI sammohana kI taraha sArI vaizAlI para vyApa gii| janagaNa ke hRdaya meM dinoM se umar3atI jayakAreM bhItara hI lIna ho rhiiN| samasta paura-janoM kI cetanA eka gaharI zAMti meM stabdha ho kara zrIbhagavAn ke usa nagara-vihAra ko dekhane lgiiN| eka gahana cuppI ke bIca sahasra-sahasra sundariyoM kI gorI bA~heM bhavana-vAtAyanoM se zrIbhagavAn para phUla barasAtI dikhAyI pdd'iiN| ___hajAroM-haz2AroM muNDita zramaNoM se parivarita zrIbhagavAn vaizAlI ke rAjamArga para yoM cala rahe haiM, jaise sapta sAgaroM se maNDalita sumeru parvata calAyamAna ho| himAlaya aura vindhyAcala unake caraNoM meM Daga bhara rahe haiN| kabhI ve koTi sUryoM kI taraha jAjvalyamAna lagate haiM, kabhI koTi candramAoM kI taraha tarala aura zItala lagate haiN| mAnavoM ne anubhava kiyA ki A~kha aura mana se Age kA hai yaha saundarya, jo prati kSaNa nita navyamAna hai| saba se Age cala rahA hai, hiraNyAbha sahasrAra ke samAna dhrmckr| bhagavatI candanabAlA kI udbodhaka aMguli para mAno usakI dhurI ghUma rahI hai| aura puNDarIka ke ujjvala vana jaisI sahasroM satiyA~ bhagavatI ko ghera kara cala rahI haiN| aura mAno ki zrIbhagavAn aura unake sahasra-sahasra zramaNa unakA anusaraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara rahe haiN| mahAkAla zaMkara ne jaise zakti ko sarpamAlA kI taraha apane gale meM dhAraNa kiyA hai| ghara-ghara ke dvAroM se nara-nArI ke pravAha nikala kara nadiyoM kI taraha, isa calAyamAna mahAsamudra meM A mile haiN| jahA~ se zrIbhagavAn apane vizAla zramaNasaMgha ke sAtha guz2ara jAte haiM, purajana aura purAMganAe~ vahA~ kI dhUli meM loTaloTa kara apanI mATI ko dhanya kara rahe haiN| aura athAha nIravatA ke bIca yaha zobhA-yAtrA cupacApa cala rahI hai| aneka cakrapathoM ko pAra karatI huI yaha zobhA-yAtrA, vaizAlI ke pramukha catuSka meM praveza karatI huI maMthara ho calI hai| saptabhaumika prAsAda ke sAmane A kara zrIbhagavAn haThAt thama gaye ! suvarNa-mInA khacita isa vArAMganA-mahala ke pratyeka dvAra, vAtAyana, gavAkSa aura chajje para se apsariyoM jaisI hajAroM mundariyA~ phUloM aura ratnoM kI rAziyA~ barasAtI huIM adhara meM jhUla-jhUla giiN| pramukha dvAra utkaTa pratIkSA kI A~khoM-sA apalaka khulA hai| samasta purajanoM kI dRSTi dvAra para eka Taka lagI hai| ki abhI-abhI devI AmrapAlI vahA~ avatIrNa hoNgii| ve apanI karpUrI bA~heM uThA kara zrIbhagavAn kI AratI utaareNgii| lekina usa dvAra kA sUnApana hI sarvopari ho kara ujAgara hai|" zrIbhagavAna ruke hue haiN| to kAla ruka gayA hai| sArI sthitiyA~ aura gatiyAM stambhita ho kara raha gayI haiN| mAnava mAtra mAno manAtIta ho kara kevala dekhatA raha gayA hai| saptabhaumika prAsAda ke dvAra-pakSa meM antarita kaMgana kA eka nIlAbha hIrA camakA aura ojhala ho gyaa| sahasradIpa AratI kA nIrAjana uThA kara devI AmrapAlI ne Daga bharanI caahii| lekina unakA vaha padmarAga caraNa havA meM TaeNgA raha gyaa| kiMvAr3a kI pITha para TikI Thar3I aura chAtI para eka bar3I sArI A~sU kI bUMda DharakatI calI aayii| eka sisakI phuuttii| aura AratI uThAI bA~heM zilIbhUta ho rhiiN| ..'nahIM, maiM tumhAre yogya na ho skii| maiM tumhArI AratI kauna-sA mu~ha le kara utaaruuN| tuma sAre jagata ke bhagavAn ho gaye, lekina mere bhagavAn na ho ske| vaizAlI kA sUryaputra merA na ho sakA, to bhagavAn ko le kara kyA karU~gI ! bhagavAn nahIM manuSya cAhiye mujhe| merA ekameva puruSa / jo mujhe cha sake, maiM jise chU sakaM / jo mujhe le sake, maiM jise le skeN| tuma to AkAza ho kara Aye ho, tumheM kahA~ se pkdduuN| nahIM... nahIM nahIM maiM tumhAre sAmane nahIM AU~gI ! For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devI AmrapAlI kA dvAra svAgata-zUnya hI raha gyaa| vahA~ zrIbhagavAn kI AratI nahIM utArI jA skii| agale hI kSaNa zrIbhagavAn cala pdd'e| kAla gatimAna ho gyaa| itihAsa vRttAyamAna ho gyaa| zobhA yAtrA zrIbhagavAn kA anusaraNa karane lgii| nagara ke tamAma maNDaloM, caurAhoM, trikoM, paNyoM, antarAyaNoM ko dhanya karate hue prabhu, avikalpa krIr3A bhAva se vaizAlI kI parikramA karate cale gye| ___ aparAhna belA meM zrIbhagavAn vaizAlI ke vizva-vizruta saMthAgAra ke sAmane se gujre| asUryapazyA sundariyoM kI unmukta dehoM se nirmita dvAra meM prabhu acAnaka ruka gye| gAndhArI rohiNI mAmI ne jAne kitane bhaMgoM meM balakhAte, namrIbhUta hote hue mANikya ke nIrAjana meM ujalatI jotoM se prabhu kI AratI utaarii| usakI A~kheM A~suoM meM DUba cliiN| zrIbhagavAn ke amitAbha mukhamaNDala ko haz2AroM A~khoM se dekha kara bhI vaha na dekha paayii| devI rohiNI ne kampita kaNTha se anunaya kiyA : 'vaizAlI ke sUryaputra tIrthaMkara mahAvIra, phira eka bAra vaizAlI ke saMthAgAra ko pAvana kreN| yahA~ kI rAjasabhA prabhu kI dharmasabhA ho jaaye| prabhu vaizAlI ke janagaNa ko yahA~ sambodhana kreN|' ___suna kara vaizAlI ke aSTakulaka rAjanyoM ko kATha mAra gyaa| unheM lagA ki vaizAlI ke mahAnAyaka kI ardhAMganA svayam hI vaizAlI ke satyAnAza ko nyotA de rahI haiN| acAnaka sunAI par3A : 'mahAvIra ke sUraja-yuddha kI sAkSI ho kara bhI rohiNI itanI choTI bAta kaise bola gayI! jAno gAndhArI, digambara mahAvIra aba dIvAroM meM nahIM bolatA, vaha digantoM ke ArapAra bolatA hai / tathAstu devI ! tumhArI icchA pUrI hogii| zIghra hI vaizAlI mujhe sunegI / maiM usake jana-jana kI AtmA meM bolUMga acAnaka aba taka vyApta nistabdhatA TUTa gii| asaMkhya aura avirAma jayakAroM kI dhvaniyoM se vaizAlI ke suvarNa, rajata aura tAmra kalazoM ke maNDala cakrAkAra ghUmate dikhAyI par3ane lge| aura bhagavAn nAnA vAjiMtra dhvaniyoM se ghoSAyamAna, sundariyoM kI kamAnoM se AveSTita vaizAlI ke pUrva dvAra ko pAra kara, 'mahAvana udyAna' kI ora gatimAna dikhAyI pdd'e| aura tabhI haTAt vaizAlI ke AkAza deva-vimAnoM kI maNi-prabhAoM se cauMdhiyA utthe| aura deva-dundubhiyoM tathA zaMkhanAdoM se vaizAlI ke garbha dolAyamAna hone lge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agale dina sUryodaya ke sAtha hI sArI vaizAlI meM jaMgalI Aga kI taraha yaha samvAda phaila gayA, ki kaThora kAmajayI mahAvIra, vaizAlI ke jagat-vikhyAta keli-kAnana 'mahAvana udyAna' meM samavasarita hue haiN| madirAlaya, dyUtAlaya, vezyAlaya, devAlaya se lagA kara bhadra janoM ke lokAlaya taka meM eka hI apavAda phailA huA hai| jisa mahAvIra kI vItarAgatA lokAloka meM atulya mAnI jAtI hai, vaha kuliza-kaThora mahAvIra vaizAlI ke vizva-vizruta pramadavana kI rAgaraMga se Alor3ita vIthiyoM meM vihAra kara rahA hai ! vaizAlI kA tAruNya isa ghaTanA se santrasta aura bhayabhIta ho utthaa| kyA mahAvIra ne hamArI praNaya-keli ke pramadavana ko hama se chIna lenA cAhA hai ? kyA ve hamAre yuvA mana ke madana kI vidagdha aura mAdinI lIlA kA mUloccheda karane Aye haiM ? aise mahAvIra hamAre krIr3Akula tana aura mana ke bhagavAn kaise ho sakate haiM ? prANa mAtra kI saba se bar3I hlAdinI zakti hai kAma / mahAkAla zaMkara ne parApUrva kAla meM jaba kruddha ho kara kAma kA dahana kara diyA thA, to sArI sRSTi udAsa ho gayI thii| zAzvata saMsAra kI lIlA ruka gayI thii| kAla kI gati machita ho gayI thii| taba jagata kI dhAtrI pArvatI ne dAruNa tapasyA karake, phira se zaMkara ko AhlAdita aura prasanna kiyA thaa| jagajjananI ne durddharSa virAgI jagadIzvara zaMkara ke manAtIta caitanya ko phira apanI mohinI se avaza kara diyA thaa| taba phira se kaNa-kaNa meM kAmadeva unmeSita ho kara jAga utthe| zaMkara kI goda meM zaMkarI utsaMgita huI, aura sakala carAcara meM phira se prANa kI dhArA pravAhita ho utthii| jagat usa mahAprasAda se praphullita aura lIlAyamAna ho utthaa| jIvana kI dhArA phira askhalita vega se bahane lgii| madana-dahana mahezvara ne jisa kAma ke bIja ko hI bhasmIbhUta kara diyA thA, usase Akhira ve dhUrjaTi svayam bhI hAra gye| kyA usI kAma kA mUlotpATana karane Aye haiM tIrthaMkara mahAvIra? to unheM eka dina nizcaya hI usase hAra jAnA pdd'egaa| aura isa bhAvadhArA ke sAtha hI vaizAlI ke yuvajanoM aura yuvatiyoM kA kAma pUrNimA ke samudra ke samAna sampUrNa vega se udvelita hone lgaa| "oha, yaha kaisA paraspara virodhI camatkAra hai ? / ___ aura mahAvana udyAna ke samavasaraNa meM anAhata oMkAra dhvani ke sAtha, zrIbhagavAn ke prabhA-maNDala meM se lohita, pIta, kRSNa, nIla aura zveta jyoti se sphurita 'OM' ke asaMkhya vigraha graha-nakSatroM kI taraha pravAhita hone lage aura haThAt vaha anahada oMkAranAda zabdAyamAna huA : ___ 'satya-prakAza satya-prakAza, satyAnAza satyAnAza, yahI mahAvIra hai, yahI mahezvara hai| mahezvara zaMkara ne madana-dahana kiyA thA, sRSTi meM kuNThita ho gaye Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sahaja kAma ko nirgratha aura mukta karane ke liye / vikRta ho gaI rati ko, prakRta aura samvit banAne ke liye / patita ho gaye kAma ke punarutthAna ke liye / taba pArvatI kI AtmAhuti meM se nUtana aura mukta kAma utthAyamAna hue / sRSTi phira sahaja aura prasanna ho gii|'' zrIbhagavAn ekAeka cupa ho gaye / eka sannATA vAtAvaraNa meM koI apUrva samvedana ubhArane lgaa| mauna isase adhika garbhavAna zAyada pahale kabhI na huaa| anAyAsa pAramezvarI divya dhvani uccarita hone lagI : 'o vaizAlI ke taruNo, tuma mahAvIra se nArAz2a ho gaye ? suno mere priyatama yuvajano, kala kI sandhyA meM vaizAkhI pUrNimA kA udIyamAna pItAbha candramaNDala 'mahAvana' meM jhA~katA dikhAyI par3A / parama priyA ke Anana kA darzana pAyA / pramadavana kI koyala ne DAka dii| usake AmravanoM kI a~biyoM ne mujhe apane meM khiiNcaa| aucaka hI eka bAlA kisI Amra - DAla se a~biyA-sI cU par3I / vaha a~gar3AI letI huI uThI, aura nAnA bhaMgoM meM apane tana ko tor3atI huI, sAre mahAvana meM eka unmAdaka lAsya nRtya karane lagI / "acUka thA naMga kA vaha AvAhana / aura anaMgajayI mahAvIra barabasa hI moharAtri ke usa mahAkAntAra meM praveza kara gayA / akhaNDa rAta usake mecaka kezoM kI zaiyA meM mahAvIra adhika se adhikatara digambara hotA gayA / yahA~ taka ki usakA tana hI tirodhAna pA gayA / kevala eka nagna lo usa nikhila - mohinI ke vakSojamaNDala para khelatI rahI / aura usameM vaha parama kAminI galatI rahI, galatI rahI, aura antataH nirI nagna videhinI ho kara usa nagna jota meM mila gaI / ...' aura zrIbhagavAn sahasA hI cupa ho gaye / kintu eka mahAzUnya aneka maNDaloM meM utthAna karatA huA, sRSTi ke srota para naye bIjAkSara likhatA rahA / zrIbhagavAn kA kSaNa mAtra kA mauna, nirvANa kA taTa chU kara phira mukharAyamAna huA : 'vaizAlI ke vilAsiyo, vArAMganAo, praNayAkula yuvA-yuvatiyo, maiM tumhAre keli-kAnana meM calA AyA, to kala sA~jha tuma vajrAhata se raha gaye / apane manoM ko mAra kara mahAvana ke kinAroM se hI lauTa aaye| mere vahA~ hote, tumheM apane pramadavana meM praveza karane kI himmata na huI / tuma khinna aura udAsa ho gaye / 'to kyA mAna lU~ ki tumhArA pramadavana pApavana hai ? mAna lU~ ki sandhyAoM aura rAtriyoM meM tuma vahA~ ramaNa karane nahIM Ate, pyAra karane nahIM Ate, pApa karane Ate ho ? jahA~ pApa ho, vahIM durAva ho sakatA hai| jahA~ Apa ho, vahA~ durAva kaise ho sakatA hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sune ! vaizAlI kI taraNAI, usakA tAruNya maiM hU~, usakI kAma-keli maiM huuN| mere kaivalya se bAhara kucha bhI nhiiN| mujha se tuma kyA chupAnA cAhate ho? mujha se tumhArA pApa bhI nahIM chupA, Apa bhI nahIM chupaa| tumhAre astitva kA kaNa-kaNa, kSaNa-kSaNa mere jJAna meM taraMgAyita hai| phira mujha se kaisA bilagAva, mujha se kaisA durAva ? _ 'mere parama priya premika jano, suno / tumhAre tAruNya aura kAma kA premI hai mahAvIra, isI se vaha kAmezvara sadA taruNa hai / merA kaumArya vItamAna nahIM, nita navyamAna hai / sadA-vasanta hai arhat kI cetanA / parAtpara caitanya ke bhItara se hI vaha kAma pravAhita hai, jisane tumheM itanA avaza kara diyA hai| kAma kI ekamAtra abhIpsA hai-apanatva, Apta bhAva, kisI ke sAtha atyanta tadAkAra, ekAkAra, abhinna ho jAnA / maiM tumhAre usa kAma kA apaharaNa karane nahIM AyA, usakA varaNa karake, use parama zaraNa kara dene AyA huuN| kyA tumheM apanI priyAoM kI goda meM vaha parama zaraNa kabhI milI ? milI hotI, to aisI sarvanAzI jalana aura bhaTakana kyoM hotI? tumhArI pyAsa kA anta nahIM, para tumhAre vilAsa kA kSaNa mAtra meM anta A jAtA hai / utsaMga bhaMga ho jAtA hai, tuma paraspara se bichur3a kara, pala mAtra meM paraspara ko parAye aura ajanabI ho jAte ho / jo sambhoga bhaMga ho jAye, skhalita ho jAye, vaha sama-bhoga kaise ho sakatA hai, sampUrNa bhoga kaise ho sakatA hai ? vaha to viSama aura apUrNa bhoga hI ho sakatA hai / tumhArA ramaNa apane meM nahIM, parAye meM hai / kucha para hai, parAyA hai, anya hai, isI se to aisI adamya viraha-vedanA hai / tumhArA ramaNa sva-bhAva meM nahIM, para-bhAva meM hai / isI se vaha parAdhIna hai, parAvalambI hai / parAdhIna pyAra ko eka dina TUTanA hI hai, parAjita honA hI hai / jisameM skhalana hai, vaha ramaNa nahIM, viramaNa hai| jisameM yoga nahIM, vaha bhoga nahIM, viyoga hai| ... ..'suno devAnupriyo, mahAvIra tumhAre kAma ko chInane aura tor3ane nahIM AyA, use akhaNDa se jor3a kara aTUTa, akSayya, askhalita kara dene AyA hai / vaha tumhAre AliMganoM aura cumbanoM ko bhaMga karane nahIM, unheM abhaMga aura ananta kara dene AyA hai| satya-kAma vaha, jisameM antara na Aye, jisameM avarodha aura TakarAva na Aye / jisameM rakta-mAMsa aura haDDiyA~ na TakarAyeM / saccA kAma to agAdha aura akSayya mArdava aura saundarya hai / usa satya-kAma ke AliMgana meM anyatva nahIM, ananya ekatva hotA hai / usameM hotA hai eka avyAbAdha loca, lacAva, namyatA, suramyatA, sAmarasya / usameM deha, prANa, mana aura indriyA~-saba sva-bhAva meM lIna hokara apane hI meM zAMta zayita ho rahate haiM / aindrika viSaya mAtra tanmAtrA meM sUkSmAtisUkSma ho kara, antataH cinmAtrA meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ stabdha ho jAtA hai / paramAnanda ke carama para jisa milana-sukha kI dhArA skhalita ho jAye, use Ananda kaise kaheM, prema kaise kaheM, saundarya kaise kaheM ? jo avirala hai, jo nirantara hai, jo avyAbAdha hai, vahI eka mAtra saccA kAma hai, milana hai, Ananda hai, anAhata saundarya aura prema hai / jo maithuna virala hai, bhaMgura hai, jisameM para hai aura antara hai, jisameM sadA parAyepana kI zaMkA hai, bhaya hai / jisameM sadA kho jAne kA, bichur3a jAne kA daMza hai, jisameM sadA para-bhAva kA AtaMka hai, saMdeha hai, udvega hai, vyAkulatA hai, vaha kAma nahIM, kardama hai, vaha prema nahIM, pIr3ana hai, parAjaya hai, pApa hai / vaha apane Apa se bichur3a jAnA hai / 'vaizAlako, Apa hue binA pApa se nistAra nhiiN| tumhArA kAma, tumhArA prema, tumhArA rAjya, tumhArA sukha, tumhArA vilAsa, sabhI kucha to paratantra hai / paratantra na hotA, to bhayabhIta kyoM hotA? tumhArA praNayakAma svataMtra hotA, to vaha kAyara ho kara 'mahAvana' ke andhakAroM meM corI-corI kyoM krIr3A karatA? tumhArA rAjya svataMtra aura nirbhaya hotA, to tumhAre nagara-prAcIra sainyoM aura zastroM se paTe kyoM hote? tumhArA sukha aura vilAsa svataMtra hotA, tumhArA aizvarya aura vaibhava svAdhIna hotA, to vaha lakSa-lakSa jana ke zoSaNa aura pIr3ana para nirbhara kyoM hotA? tumhArA saba kucha parAdhIna hai, tuma kaise svataMtra, tuma kaise prajAtaMtra ? jisa vaizAlI kA sahaja kAma bhI gulAma hai, usakI svataMtratA zUnya kA aTTahAsya mAtra hai ! ...' zrIbhagavAn haThAt cupa ho gaye / tabhI eka vaizAlaka yuvA sAmanta kA tIvra prativAda svara sunAI par3A : _ 'vaizAlI kA kAma gulAma nahIM, bhante mahAzramaNa, usakA prema parAdhIna nahIM, bhante bhagavAna / svataMtratA hI hamAre videha deza kI eka mAtra ArAdhya devI hai / sarvapriyA devI AmrapAlI hamArI usa svataMtratA kA mUrtimAna vigraha haiM / ve sAkSAt muktirUpA haiM / una para kisI eka kA adhikAra nahIM ho sakatA / saba unheM pyAra karane ko svataMtra haiM / svAtaMtrya kA isase bar3A Adarza pRthvI para kahA~ milegA, bhagavan ?' 'kyA devI AmrapAlI bhI kisI ko pyAra karane ko svataMtra haiM ?' 've eka sAtha saba ko pyAra karane ko svataMtra haiM !' 'bezarta, bedAma?' sAmanta niruttara ho kara zUnya tAkatA raha gayA / prabhu prazna uThAte cale gaye : _ 'kyA devI AmrapAlI apanA priyatama cunane ko svataMtra haiM ? kyA ve cAheM to kisI akiMcana cANDAla yA nirdhana, nirvasana bhikSuka ko prema kara sakatI haiM ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAre licchaviyoM kI taheM kA~pa utthiiN| bhagavAn bolate cale gaye : 'tumhAre suvarNa-ratnoM kI sA~kaloM meM jakar3I hai, AryAvarta kI vaha saundrylkssmii| tumhAre rAjya meM suvarNa hI saundarya kA eka mAtra mUlya hai| vahI premapyAra aura pariNaya kA nirNAyaka hai| tumhAre yahA~ caitanya kAma bhI jar3a kAMcana kA kaidI hai| tumhAre yahA~ jar3a kA nirNAyaka caitanya nahIM, caitanya kA nirNAyaka jar3a pudgala hai| jahA~ gaNamAtA gaNikA ho kara rahane ko vivaza hai, vaha gaNarAjya nahIM, gaNikA-rAjya hai ! ...'' eka pralayaMkara sannATe meM gaNa rAjanyoM ke krodha kA jvAlAmukhI phaTa par3ane ko kasamasAne lgaa| tabhI senApati siMhabhadra kA roSabharA tIkhA prazna sunAI par3A : __ 'vaizAlaka tIrthaMkara mahAvIra vaizAlI ke prati itane nirdaya, itane kaThora kyoM haiM ? ahiMsA ke avatAra kahe jAte mahAvIra ko, vaizAlI ke prati itanA vaira kyoM hai?' 'ahiMsA ke avatAra se bar3A hiMsaka aura kauna ho sakatA hai ? kyoM ki vaha svayam hiMsA kA hiMsaka hotA hai !' 'to usakA AkheTa vaizAlI kyoM ho?' 'kyoM ki vaizAlI mahAvIra na ho sakI, para mahAvIra vaizAlI ho rahane ko bAdhya haiM / loka meM vizvarUpa mahAvIra vaizAlI kA pratirUpa mAnA jAtA hai| kyoM ki vaha vaizAlI kI miTTI meM se uThA hai| vaha apanI janetrI dharitrI ko itanI kadarya aura kuzIla nahIM dekha sktaa| jo pUrNatva mujha meM se prakaTa huA hai, vaha vaizAlI kA aNu mAtra apUrNatva bhI saha nahIM sktaa| to vaha vaizAlI ke patana ko kaise she| vaha itanI jaghanya kutsA aura kurUpatA ko kaise svIkAre?' 'dayA ke avatAra mahAvIra vaizAlI para dayA to kara hI sakate haiN|' 'mahAvIra sarva para dayA kara sakatA hai, para apane Upara nhiiN| vaha sarva ko kSamA kara sakatA hai, para apane ko nhiiN| isI se mahAvIra apane hatyAre aura balAtkArI zreNika ko kSamA kara sakA, lekina vaizAlI ko kSamA na kara skaa| sAre jambUdvIpa meM Aja vaizya aura vezyA-rAjya vyApta hai| lekina apanI janetA vaizAlI ko mahAvIra vezyA nahIM dekha sktaa| bhagavatI AmrapAlI kA saundarya jahA~ eka hajAra suvarNa ke nIlAma para car3hA hai, vahA~ bhagavAn mahAvIra kA vItarAga saundarya bhI zarta aura saude kI vastu ho hI sakatA hai ! usake abhiSeka aura pUjA kI bhI yahA~ boliyA~ hI lagAyI jA sakatI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo saba se bar3I bolI lagA de, vahI mahAvIra kA prathama abhiSeka aura pUjana kare !' rudana se phUTate kaNTha se rohiNI cItkAra uThI : 'trilokInAtha kA yaha atyAcAra aba aura nahIM sahA jaataa| vaizAlI kI lakSa-lakSa prajA tumhAre pagoM meM pA~var3e ho kara bichI hai, usakI ora tumane nahIM dekhaa| kyA aSTa kulaka gaNarAjA hI vaizAlI haiM, yaha vizAla prajA vaizAlI nahIM?' 'vaizAlI kI dharatI para isakI prajA kA rAjya nahIM, rAjavaMzI aSTakulaka rAjya karate haiN| yahA~ vyavasthA unakI hai, prajA kI nhiiN| prajA kI chandazalAkAe~ (matadAna), unake dhUrta aura vaMcaka gaNataMtra kA mukhauTA mAtra hai| vaizAlI aura ambapAlI ko kisI cANDAla yA carmakAra yA kumbhAra ne vezyA nahIM banAyA, use vezyA banAyA hai, usake sattAdhAriyoM aura sAhukAroM ne| unhoMne, jo sRSTi ke komalatama hRdaya aura saundarya ko bhI kraya-vikraya ke paNya meM le Ate haiN| jahA~ puruSa strI se sambhoga nahIM karatA, suvarNa hI suvarNa se sambhoga karatA hai| jinake kAnUna meM manuSya, manuSya ko pyAra nahIM karatA, paisA hI paise ko pyAra karatA hai| jahA~ aghora caitanya para ghanaghora jar3atva kA faulAdI paMjA baiThA huA hai| jahA~ arhanta kA saundarya bhI kAMcana kI kasauTI para hI parakhA jA sakatA hai| use yahA~ kauna pahacAnegA? phira bhI lAkhoM vaizAlaka use pahacAnate haiM aura pyAra karate haiN| lekina unakI pahacAna aura pyAra yahA~ nirNAyaka nhiiN| vaha mUlya aura vyavasthA kA mAna-daNDa nhiiN| ...' kSaNaika cupa raha kara zrIbhagavAn phira bole : 'arhat mahAvIra apane pUrNa saundarya ke mukha-maNDala ko dekhane kA darpaNa khoja rahA hai| vaizAlI ke kAMcana-kAmI darpaNa meM vaha ceharA nahIM jhalaka mktaa| tamAma prajAoM kI asaMkhya A~khoM meM mere saundarya kA darpaNa khulA hai, niHsandeha / lekina sattA aura sampatti ke khanI vyApAroM aura yuddhoM ne use andhA kara rakkhA hai| nirdoSa aura ghAyala prajAe~, apane bhagavAn prajApati ko pyAra karane aura pahacAnane se vaMcita aura majabUra kara dI gaI haiN| mahAvIra apanA ceharA dekhane ko eka avikala darpaNa khoja rahA hai| kyA vaizAlI vaha darpaNa ho sakegI?' ___sarvazaktimAna vItarAga prabhu kA svara kAtara aura yAcaka ho aayaa| ... aura vaizAlI ke lAkhoM prajAjana sisaka utthe| unake ghuTate Akranda meM dhvanita huA : 'jhA~ka sako to hamAre ina phaTate hRdayoM meM jhA~ko, dekha sako to dekho inameM apanA ceharA! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura gAMdhArI rohiNI strI-prakoSTha se chalAMga mAra kara gandha-kuTI ke pAdaprAnta meM A khar3I huii| aura pukAra uThI : 'rohiNI yahA~ bhI niHzastra nahIM AI, nAtha, jahA~ hara koI apanA zastra bAhara chor3a Ane ko bAdhya hai| lekina rohiNI apanA antima tIra le kara yahA~ AyI hai| tAki usakI noka meM tuma apanA ceharA dekha sko|' aura rohiNI ne apanI bAhu ke dhanuSa para usa tIra ko tAna kara, usase apanI hI chAtI bIMdha lenI caahii| 'rohiNI, tumhArA yaha tIra mahAvIra kI chAtI chedane ko tanA hai| mahAvIra prastuta hai, jo cAho usake sAtha karo !' rohiNI cakkara khA kara, vahIM cita ho gyii| tIra adhara meM stambhita raha gayA / aura rohiNI ke hRdaya-deza se rakta uphana rahA thA / zrIbhagavAn ne apane tRtIya netra se use ekAgra nihaaraa| vaha rakta eka rAtula kamala meM praphullita ho utthaa| ___ 'mA~ vaizAlI ke hRdaya meM mahAvIra ne apanA amitAbha mukha-maNDala dekhA / janagaNa kI asaMkhya A~sU bharI A~khoM meM kevala mahAvIra jhA~ka rahA hai| tIrthaMkara mahAvIra kRtakAma huaa| use apanA darpaNa mila gyaa| mujhe lo, vaizAlako / mujhe apane meM ddhaalo| mujhe apane meM Azraya de kara, isa antarikSacArI ko dharatI do, AdhAra do| merI kaivalya-jyoti ko sArthaka kro|' lAkhoM azru vigalita kaNThoM se jayadhvani guMjAyamAna huI : ___ "parama kSamAvatAra, premAvatAra, ahiMsAvatAra bhagavAn mahAvIra jayavanta hoM !' eka mahAmauna meM zrIbhagavAn adRzyamAna hote-se dikhAyI pdd'e| aura lakSa-koTi mAnavoM ne anubhava kiyA, ki ve unake hRdayoM meM bhara Aye haiN| acAnaka sunAI par3A : 'mahAvIra kI ahiMsA vaizAlI meM mUrta ho| mahAvIra kI kSamA vaizAlI kI dharitrI ho| mahAvIra kA prema vaizAlI meM rAjya kre| vaha use vizva kI sarvopari sattA banA de| vaizAlI kI prajA hI yaha kara sakatI hai, usakA rAjya nahIM, usakA sattA-siMhAsana nahIM / ' "tabhI janagaNa kA eka tejasvI yuvA, taruNa siMha kI taraha kUda kara sAmane AyA: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'vaizAlI meM gRha-yuddha kI Aga dhadhaka rahI hai, bhagavan / mahAvIra ko yahA~ mUrta karane ke liye, yaha gRhayuddha hameM lar3a lenA hogaa| hama isI kSaNa prastuta haiN| zrIbhagavAn AjJA deM, to gRhayuddha kA zaMkhanAda karU~, aura hama ina rAjanyoM se vaizAlI kI sar3akoM para nipaTa leN| vaizAlI ke bhAgya kA phaisalA ho jAye !' ___'gRhayuddha anivArya hai, yuvAn / vaha sarvatra hai| use lar3e binA nistAra nahIM hara manuSya apane bhItara eka gRhayuddha le kara jI rahA hai| rakta, mAMsa, haDDI, majjA, mastiSka, hRdaya, prANa, mana, sA~sa aura bahattara hajAra nAr3iyA~-saba eka-dUsare ke sAtha nirantara yuddha lar3a rahe haiN| sA~sa aura sA~sa ke bIca yuddha hai| ghara-ghara meM gRhayuddha anirvAra cala rahA hai| manuSya aura manuSya ke bIca, mitra aura mitra ke bIca, AtmIya svajanoM ke bIca bhI nirantara gRhayuddha barakarAra hai| vastuoM aura vyaktiyoM ke bIca hara samaya lar3AI jArI hai| hama eka-dUsare ke ghara meM ghuse baiThe haiN| hama para-nArI para balAtkAra karane kI taraha, eka-dUsare ke bhItara balAt hastakSepa kara rahe haiN| hama apane ghara meM nahIM, dUsare ke ghara meM jIne ke vyabhicAra se nirantara pIr3ita haiN| tejasvI yuvAn, apane meM lauTo, apane sAtha zAnti sthApita kro| apane sva-bhAva ke ghara meM dhruva aura sthira ho kara rho| apane Atmateja ko aparAjeya banA kara, nizcala zAnti meM vaizAlI ke saMthAgAra kA dvAra tamAma prajAoM ke lie khola do| vahA~ virAjita prajApati RSabhadeva ke siMhAsana para se aSTa kulaka nahIM, vaizAlI kA janagaNa rAjya kre| apane bhAla ke sUraja ko uttAna karake lar3o yuvAn, tAki rAjanyoM ke sAre zastrAgAra usake pratApa meM gala jaayeN| aura usa gale hue faulAda meM, ho sake to mahAvIra ko ddhaalo| usa vajra meM mahAvIra ke mArdava, Arjava, prazama, pyAra aura saundarya ko mUrta kro|' tabhI janagaNa kA eka aura yuvAn vahnimAna ho kara uTha AyA : 'vaizAlI meM rakta-krAnti ho kara rahegI, bhagavan ! usake binA jana-rAjya sambhava nhiiN| rAjya-dala aura usake pRSTha-poSaka zreSThI-sAhukAra eka ora haiM, aura samasta sAmAnya prajAjana dUsarI ora eka juTa kaTibaddha haiN| barasoM ho gaye, prajA kI icchA ke viruddha rAjya ne usa para yuddha thopa rakkhA hai| prajA yuddha nahIM cAhatI, sainika yuddha nahIM cAhate, yaha kevala sattA-sampatti ke lobhI gaddhoM kA ApasI yuddha hai| aura nirdoSa prajA usameM pisate hI jAne ko majabUra hai| vaizAlI ke hajAroM-lAkhoM mAsUma javAna isa yuddha kI Aga meM jhoMka diye gaye haiN| hama isa yuddha ko aba aura nahIM saheMge, bhagavan / raktakrAnti anivArya hai, svAmin / hama ina rAjanyoM kA khUna vaizAlI kI sar3akoM meM bahA kara, apane mAsUma khUna kA badalA inase bhunA kara rheNge| AjJA deM bhagavan, to raktakrAnti kI ghoSaNA kara dUM..!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'nizcaya hI rakta-krAnti anivArya hai, AyuSyamAn licchvi| rakta kA prakRta pravAha avaruddha ho gayA hai, to rakta-krAnti hogI hii| sar3e aura graMthIbhUta rakta kA baha jAnA hI prAkRta hai, maMgala hai| sAre jambUdvIpa ke rakta meM jar3a suvarNa kI gA~The par3a gayI haiN| sArI manuSya jAti kA nAr3I-maNDala lobha ke mavAda se TIsa rahA hai| eka prakANDa arbuda-graMthi (kaiMsara) se sattA kA caitanya-kendra jar3IbhUta ho gayA hai| apanA hI raktadAna karake, sattA ko isa mahAmRtyu se mukta karo, AyuSyamAn / AtmAhuti kI yajJa-jvAlAoM meM hI, vaha vajra gala skegaa| isI se kahatA hU~, rakta-krAnti anivArya hai, devAnupriya / yadi avaruddha rakta krAnta na ho, niSkrAnta na ho, to atikrAnti kaise ho| atikrAnti na ho, to utkrAnti kaise ho| mukti-pantha para agalA utthAna kaise ho / ... 'janagaNa suneM, kala vaizAlI meM rakta-krAnti kA sUtrapAta huaa| mahAvIra ke uttolita rakta ne pUrva dvAra ke svAgata-samAroha ko nakAra diyaa| vaha vaizAlI ke banda aura vajra-jar3ita pazcimI dvAra para ttkraayaa| mere sahasrAra ke sUrya-maNDala ko bheda kara, usa rakta ne dikkAla para pachAr3a khaaii| aura mere eka dRSTipAta mAtra se sattA kI sA~kaleM tor3a kara, ve barasoM ke vajrIbhUta kapATa svataH khula gye| aura usI ke anusaraNa meM uttarI aura dakSiNI dvAra bhI ApoApa khula pdd'e| alakSya meM eka pralayaMkara nIrava visphoTa huaa| jana-jana usase stabdha ho gyaa| vaizAlI ke lAkhoM sainika parakoTa choDa kara, zastra tyAga kara, mahAvIra ke nagara-vihAra kA anagamana kara gye| Aja vaizAlI ke cAroM dvAra sAre saMsAra ke liye khule haiN| tamAma paracakroM aura AkramaNakAriyoM ke liye khule haiN| parakoToM tale zastra dhUla cATa rahe haiN| vaizAlI ke tamAma rAjA aura sAmanta apanI talavAreM tyAga kara hI isa samavasaraNa meM praveza kara sake haiN| kevala rohiNI eka tIra lekara yahA~ AI : apanI hI chAtI usase chidavA lene ke liye| lekina vaha tIra vyartha ho kara zUnya meM TaeNgA raha gyaa| rohiNI ke hRdaya kA rakta ApoApa hI phUTa aayaa| vaha mA~ ke pyAra kA rakta hai, vaha arhat mahAvIra ke hRdaya kA rakta hai| vaha phUTa kara kamala hI ho sakatA thaa| yahI mahAvIra kI vaizvika rakta-krAnti hai ! mahAvIra ke isa rakta-kamalAsana ko kauna apane hRdaya para dhAraNa karegA? Ane vAlI rakta-picchila zatAbdiyoM meM, kauna isa rakta-krAnti kA netRtva karegA? ...' eka a phATa marusthala kI bhayaMkara niruttaratA meM, zrIbhagavAn ke zabda kAla aura itihAsa ke ArapAra apratihata gaMjate cale gye| unheM pratisAda dene vAlI kyA koI vANI pRthvI para vidyamAna nahIM hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 - haThAt rohiNI kA rudanAkula, premAkula kaNTha-svara sunAyI par3A : __'sRSTi aura manuSya kI mA~ hU~ maiM, he paramapitA trilokInAtha ! bhAvI ke sAre yuddhoM aura rakta-krAntiyoM ko sahU~gI apanI isa chAtI pr| aura sAre raktapAtoM aura hatyAoM ke bIca bhI, sarvakAla tumhAre caraNoM ke kamala mere vakSojoM se phUTate rheNge| aura unameM anAtha, parAbhUta aura ghAyala mAnavatA ko, sadA pyAra kI parama zaraNa goda prApta hotI rhegii| hara bAra vahA~ se uTha kara manuSya kA AtmahArA beTA, utkrAnti aura utthAna ke ucca se uccatara zikharoM para ArohaNa karatA jaayegaa| zrIbhagavAn ke paga dhAraNa ko, merI yaha chAtI sadA itihAsa ke zUloM para bichI rhegii| maiM nArI hU~, bhagavan / maiM mA~ hU~-sakala carAcara kI, yaha merI paravazatA hai / samarpita hU~ prabhu, mujhe aMgIkAra kareM, mujhe apanI satI banA leN| mujhe pAramezvarI dIkSA de kara, apanI sahadharmacAriNI banA leN|' 'tuma zAzvatI meM cirakAla sattA kI parama satI ke dhruvAsana para birAjogI, rohinnii| bhagavatI candana bAlA manuSya kI mA~ ke bhAvI patha kA anusandhAna kreN|' eka avyAhata mauna lokAntoM taka vyApa gyaa| ... aura aucaka hI mahAsatI candana bAlA ke karuNa-madhura kaNTha kI sAndra vANI uccarita huI : 'AryAvarta kI mahAcaNDikA rohiNI saMnyAsinI nahIM hogii| vaha zivaMkarI ho kara, bhava-trANa meM cira kAla niyukta rhegii| vaha bhagavAn kI mahAzakti hai| andhakAra kI dAnavI zaktiyoM kI muNDamAlA apane gale meM dhAraNa kara, vaha anAtha sRSTi ko sadA apanI sarvavallabhA chAtI meM abhaya aura zaraNa detI rhegii| vaha sahasra zIrSa, sahasrAkSa, sahasra bAhu, sahasra pAda hokara rhegii| apane haz2AroM hAthoM meM, hajAroM astra-zastra dhAraNa kara, vaha jagata ko niHzastra kara degii| apane hajAroM pairoM se asura-vAhiniyoM kA nirdalana karatI huI, vaha bhagavatI ahiMsA kA sAkSAt vigraha ho kara calegI sarvakAla isa pRthvI pr| nArI kA dUsarA nAma hI ahiMsA hai| mA~ hiMsaka kaise ho sakatI hai| yuddhAkrAnta vaizAlI ke lakSa-koTi nara-nArI tumhArI bhavatAriNI, sundara bA~hoM meM zaraNa khoja rahe haiM, devii| tumhArI dAyIM bhujA meM vaizAlI kA utthAna hai, tumhArI bAyIM bhujA meM vaizAlI kA patana hai| vaizAlI ke sattAdhArI tumheM pahacAna sakeM, to vaizAlI ke saMthAgAra meM Adi prajApati vRSabhanAtha kA dharmavRSabha avatarita hogaa| aura vaha sArI pRthvI para saMcarita ho kara, isa dharitrI ko prANi mAtra kI kAmadhenu banA degaa| aura nahIM to pralaya kI sahasracaNDI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bana kara, tuma vaizAlI ke toraNa para tANDava karogI / satyAnAza satyAnAza, satya-prakAza satya-prakAza" ! tathAstu, priyAmbA rohiNI devI / jayavanto, jayavanto, trikAla meM jayavanta hoo|' ___ isa kuliza-komalA vANI se, pRthvI ke dhAraka kulAcala parvatoM kI cUleM tharrA utthiiN| deva, danuja, manuja ke sAre darpa aura ahaMkAra dhUla meM loTate dikhAyI pdd'e| bhagavatI ne pralaya ke nAzonmatta samudra kI taraMga-cUr3A para se, manuSya kI jAti ko udbodhana diyA thaa| bhayabhIta, saMtrasta mAnavoM ne isa bhUkampa meM AzvAsana aura AdhAra pAne ke liye zrIbhagavAn kI ora nihaaraa| "aura sahasA hI bhagavAn apane rakta kamalAsana se uTha kara, gandhakuTI ke pazcimI sopAnoM para ojhala hote dikhAyI pdd'e| sahasroM ghuTatI AhoM kI mUka cItkAra ne vAtAvaraNa ko saMtrasta kara diyaa| zrIbhagavAn hameM pITha dekara cale gaye ! ... sabere kI dharma-parSadA meM, vaizAlI ke gaNapati ceTakarAja A~kha mIca kara jabaradastI sAmAyika meM lIna rhe| phira bhI unakI A~kha Atma para nahIM, bAhara ke AvartanoM para lagI thii| ve saba dekha aura suna rahe the| zrIbhagavAn aura bhagavatI candanabAlA ke puNya-prakopa se unakI taheM hila uThI thiiN| __ aparAhna kI dharma-parSadA meM, zrIbhagavAn kA mauna antahIna hotA dikhAyI pdd'aa| oMkAra dhvani bhI gupta aura lupta ho rhii| vRddha aura jarjara gaNapati ceTakezvara kA Asana Dola rahA hai| unakA aMga-aMga tharatharA rahA hai| unheM pala ko bhI caina nhiiN| zrIbhagavAn apalaka unheM apane nAsAgra para nihArate rhe| ekAeka sunAI par3A : 'gaNanAtha ceTakarAja, sAmAyika z2abaradastI nahIM, vaha sahaja mastI hai, svarUpa-sthiti hai| vaha prayAsa nahIM, anAyAsa Atma-sahavAsa hai| sAmAyika karane se nahIM hotaa| bhagavAn AtmA jaba prakaTa ho kara svayam apane Upara prasannodaya hote haiM, taba vaha ApoApa hotA hai| sama hone para hI sAmAyika ho sakatA hai| jahA~ itanA viSama hai, vahA~ sama kahA~ / jahA~ svAmitva hai, vahA~ samatva kaise prakaTa ho| aura sama nahIM, to sAmAyika kaise sambhava ho ?' ceTakarAja ke bhArI aura DUbe gale se AvAz2a phaTI : 'magadhezvara zreNika se adhika viSama aura kuTila aura kauna ho sakatA hai, bhante ? use vItarAga arhanta ne samatva ke siMhAsana para car3hA diyaa| use bhAvI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 tIrthaMkara kI gandhakuTI para AsIna kara diyA / loka ke sAre samatva ko usane viSama kara diyA, vahI Aja arhanta mahAvIra kA dAyA~ hAtha ho gayA ?' 'mahAvIra ne kucha na kiyA, rAjan, zreNika svayam vaha ho gayA / vaha arhat ke sammukha Ate hI ni:zeSa samarpita ho gayA, to anAyAsa sama ho gayA / aura sama dUsare se nahIM, apane se pahale AtA hai, aura dUsare taka jAkara use sama kara detA hai / yahI sattA kA svabhAva hai, mahArAja / ' kSaNaika cupa raha kara bhagavAn phira bole : 'mAnastambha dekhate hI zreNika kA aham kaiMcula kI taraha utara gayA / vaha nagna nirvasana hI mahAvIra ke sAmane AyA / aham se mukta vaha, nirA svayam aura sama hI prastuta huA / samatva Ate hI, svAmitva usakA lupta diikhaa| usane apane mama ko harA diyA mahAvIra ke sAmane | vaha hatazastra aura hatayuddha dikhAyI par3A / svAmitva usane tyAgA nahIM, vaha ApoApa chUTa gyaa| vaha lauTa kara, rAjagRhI ke sAmrAjI siMhAsana para nahIM baiThA ! 'lekina gaNezvara ceTakarAja, mahAnAyaka siMhadeva aura aSTakulIna rAjanya, samatva ke isa samavasaraNa meM Akara bhI namita na ho sake / apane ko hAra na sake / ve mahAsattA ke samakSa apanI rAjasattA kA dAvA le kara Aye haiM / zreNika aura usakA sAmrAjya, unake astitva kI zarta hai / ve apanI hAra-jIta ke svAmI nahIM, usakA nirNAyaka unake mana zreNika hai| zreNika ko harAne para hI unakI vijaya nirbhara karatI hai / jo itanA parataMtra hai, vaha prajAtaMtra kaisA ? jisakA svAmitva auroM kA qAyala hai, vaha svAmI kaisA ? aura dAsoM kA taMtra, svAdhIna gaNataMtra kaise ho sakatA hai ? ' kA~pate svara meM mahArAja ceTaka ne apanI sthiti spaSTa karanI cAhI : 'jo bhI sImAe~ yA truTiyA~ hamArI hoM, para vaizAlI Aja saMsAra ke gaNataMtroM kI mukuTa maNi mAnI jAtI hai / yaha to AkAza kI taraha ujAgara hai, prabhu ! yaha dAsoM kA nahIM, svAdhIna nAgarikoM kA taMtra hai / ' tapAk se mahAvIra kA pratisAda sunAyI par3A : 'prAtaH kAla kI dharma-sabhA meM vaizAlI ke janagaNa ne, apane zAsaka rAjataMtra ko nakAra diyA, mahArAja ! vaizAlI meM gRhayuddha aura khUnI krAnti kA dAvAnala dhadhaka rahA hai| eka hI jaMgala ke per3a paraspara TakarA kara, apane hI aMgoM meM Aga lagA rahe haiM / isa arAjakatA ko sva- rAjya kaise kahU~, mahArAja ! ' 'yaha rAjya-droha hai, yaha gaNa-droha hai, bhante trilokapati | Apane isa droha kA Aja samarthana kiyA, use ubhArA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 'yaha gaNa-droha nahIM, rAjya-droha nizcaya hai / kyoM ki rAjya jahA~ gaNa kA nahIM, gaNa - rAjanyoM kA ho, vahA~ rAjadroha avazyambhAvI hai / aura jAneM ceTakarAja, yaha droha nahIM, vidroha hai / yaha sthApita jar3IbhUta vAda aura vyavasthA kA prativAda hai| jar3atva ke avarodha ko anirvAra caitanya sadA tor3egA hI / isI kA nAma rakta krAnti hai / yaha sRSTi aura itihAsa kA svAbhAvika tarka hai / yaha sattA kI adamya prajJA aura prakriyA kA prakaTIkaraNa hai / " 'aura jAneM mahArAja, mahAvIra pahala hai, vaha kevala pariNAma nahIM / jo nitAnta akarttA hai, vahI sarvopari karttA hai / vaha anAyAsa, akAraNa sirjanahAra aura visarjanahAra hai, eka hI bindu para / vaha eka hI kSaNa meM utpAda, vinAza, aura dhruva - tInoM hai / 'aura suneM rAjan, mahAvIra svapakSI bhI nahIM, vipakSI bhI nahIM, vaha apakSI hai / jahA~ sAre pakSa aura vAda samApta haiM, vahIM mahAvIra kA Arambha hai / vaha sarvapakSI hai, samapakSI hai, aura koI pakSI nahIM / vaha kucha karatA nahIM, vaha kevala hotA hai, jo use honA cAhiye, jo usakA svarUpa hai, svabhAva hai| ...' aura sahasA hI bhagavAn ke svara meM aMgirA dahaka uThe : 'lekina usa mahAsattA ke sama ko jo bhaMga karatA hai, vaha usake visphoTa kI jvAlA meM bhasmasAt ho kara hI rahatA hai / caitanya kevala zAmaka jyoti hI nahIM, vaha saMhAraka jvAlA bhI hai / vahI AtmA ko parama zAnti meM sulA detI hai, aura vahI karma - kAntAra ko jalA kara qhAka kara detI hai / zreNika ne mahAsattA ke mastaka para apane ahaMkAra kA siMhAsana bichAnA cAhA thA / vaha samatvAsIna yazodhara muni ko hI bhramavaza mahAvIra samajha kara, usake saMhAra taka ko udyata huA / usane parama sattA ke jvAlAgiri ko lalakAra kara jagAyA / to use sAgaroM paryanta narakAgni meM jalanA hogaa| mahAsattA kucha nahIM karatI, apanA vinAza aura naraka hama svayam paidA karate haiM / vaizAlI ne apanA narakAnala svayam bhar3akAyA hai| usakA doSa auroM para DAlakara, kaba taka apane dharmAtmApana ko bacAte raheMge, rAjan ! ' 'satya jAneM bhagavAn, ki paracakriyoM ne IrSyAvaza hamAre yuvAnoM ko bhar3akA diyA hai / yuvAnoM ne gaNa ko bhar3akA diyA hai / krAnti ke nAma para svacchandAcAra, bhraSTAcAra, anAcAra phaila rahA hai sAre janapada meM jana-jana bhraSTa aura anAcArI hotA jA rahA hai| ghUsakhorI, kAlA bAz2ArI, cora bAz2ArI Aja yahA~ Ama dastUra ho gayA hai / isa bhraSTAcAra kA uttaradAyI kauna ?' zrIbhagavAn megha-mandra svara meM garaja uThe : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 've, jo sattA kI mUrdhA para baiThe haiN| ve hI yadi svaccha na hoM, to zAsana kaise svaccha raha sakatA hai, mhaaraaj| aura zAsana svaccha na ho, to prajA kaise svaccha raha sakatI hai| pahale zAsaka bhraSTa hotA hai, taba prajA bhraSTa hotI hai| bhraSTAcAra kA mUla mUrdhanya sattAdhIza meM hotA hai| vaha mUlataH zAsana meM nahIM, zAsita meM nahIM, sattAdhArI meM hotA hai| pahale vaha apanA nirIkSaNa kare, to pAyegA ki usake bhItara nyasta svArtha ke kaise-kaise gupta aura sUkSma a~dhere sakriya haiN| vahI pApa ke viSama a~dhere sAre rASTra kI nasoM meM vyApta ho kara, use ghuna kI taraha khA jAte haiN| isa bhraSTAcAra ke mUloccheda kI pahala kauna kare, devAnupriya ceTakarAja ?' 'AjIvana jinezvaroM kA vratI zrAvaka ceTaka, vItarAga kevalI mahAvIra kI dRSTi meM bhraSTAcArI hai ? to bAta samApta ho gayI, bhagavan !' vRddha gaNapati kA galA bhara aayaa| zrIbhagavAn anukampita ho Aye : 'bhraSTAcArI Apa svayam nahIM, gnnnaath| Apa svayam to sphaTika kI taraha nirmala haiM, mhaaraaj| lekina aSTakUlaka rAjanyoM ne Apake saralapana kA lAbha uThA kara, Apako apane hAthoM kA hathiyAra banA rakkhA hai| ApakI sthiti dharmarAja yudhiSThira jaisI hai| jo svayam dharma kA avatAra hokara bhI, sva-karttavya se parAGa mukha hotA gyaa| Apa usa mUrchA se jAgeM, aura pahala kara ke isa kUTa cakra ko tor3a deM, to vaizAlI meM krAnti ApoApa ho jaayegii|' 'kyA merA vratI jIvana hI apane Apa meM eka pahala nahIM?' 'kSamA kareM gaNezvara ceTakarAja! ApakA vrata to kahIM vaizAlI meM phalIbhUta na diikhaa| vrata anyoM ko le kara hai, para sApekSa hai| anyoM ke sAtha sambandha-vyavahAra meM vaha prakaTa na ho, to vrata kaisA? apane se itara ke sAtha hamArA samyak sambandha aura AcAra kyA ho? usI kA nirNAyaka to vrata hai| samyak nizcaya hI samyak vyavahAra kA nirNAyaka hai| asamyak nizcaya meM se, samyak vyavahAra kaise prakaTa ho sakatA hai| .... zrIbhagavAn kA svara gaMbhIra hotA AyA : 'vratI vaha, jo virata ho| vrata kI Ar3a meM virati yadi kucha viziSTa pratijJAoM meM ba~dha kara jar3a ho jAye, to samUce jIvana-vyavahAra meM vaha jIvanta aura pratiphalita kaise ho? jo virati, jo vrata vyakti meM hI banda raha kara alaga par3a jAye, to vaha virati nahIM Atma-rati hai| loka se vicchinna ho kara, vaha loka meM prakAzita kaise ho sakatI hai ? aura yadi vrata kevala apane hI vaiyaktika Atmika mokSa ke liye ho, to phira vratI jIvana meM itanA rata Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 kyoM? auroM ko lekara itanA Arata kyoM? vaha hara vyakti aura vastu para apane Adhipatya kI chApa kyoM lagAnA cAhatA hai ? apane-parAye kA hisAbakitAba kyoM karatA hai ? vrata apane se anya tamAma jIvoM ko le kara hai| isI se anya ke sAtha ke apane sambandhoM meM vaha Acarita na ho, to vaha Atmika mukti ke nAma para anyoM ko, aura saba se adhika apane ko, dhokhA denA hai| vaha Atma-sAdhanA kI Ar3a meM nirI Atma-chalanA hai|'' 'pUchatA hU~ devAnupriya, kyA Apane kabhI gaNa kI cAha ko jAnA hai, usakI pIr3A ko pahacAnA hai ? usakI pukAra ko sunA hai ? kyA vaizAlI kA janagaNa yaha varSoM vyApI yuddha magadha ke sAtha calAnA cAhatA hai, jise vaizAlI ke zAsaka calA rahe haiM ? maiM phira pUchatA hU~, vaizAlI ke yahA~ upasthita janagaNa se- kyA vaha yuddha cAhatA hai ? ...' lAkhoM kaNThoM ne pratisAda kiyA : 'nahIM, nahIM, nahIM! hama yuddha nahIM caahte| yaha yuddha rAjAoM kA hai, prabhuvargoM kA hai, prajAoM kA nhiiN| prajAe~ kabhI yuddha nahIM cAha sktiiN| .. yaha yuddha banda ho, banda ho, tatkAla banda ho !' zrI bhagavAn Urjasvala ho Aye : 'janagaNa ke pracaNDa prativAda ko sunA Apane, mahArAja? jisameM prajA kI icchA sarvopari na ho, vaha gaNataMtra kaisA ? vaha to adhinAyakataMtra hai| isameM aura anya sAmrAjI taMtroM meM kyA antara hai ? yaha gaNataMtra nahIM, nipaTa nagna rAjataMtra hai| ise sAkSAt kareM, rAjan, isase palAyana na kreN| pratyakSa dekheM, gaNezvara , ki yahA~ zAsaka aura zAsita ke bIca paraspara uttaradAyitva nahIM hai / jo rAja, samAja aura vyavasthA jana-jana ke prati uttaradAyI nahIM, vaha vyavasthA prajAtAMtrika nahIM, rAjyatAMtrika hai| vaizAlInAtha ceTaka dekheM, unakI vaizAlI kahA~ hai ? kahA~ hai usakA astitva ? yadi janagaNa vaizAlI nahIM, to jise Apa aura Apake sAmanta rAjavI hamArI vaizAlI kahate haiM, vaha nirI marIcikA hai| vaha prajAtaMtra nahIM, prajA kA nipaTa preta hai| isa preta-rAjya kI rakSA Apa kaba taka kara sakeMge, mahArAja ? dhokhe ke putale ko kaba taka khar3A rakkheMge ?' ___ zrI bhagavAn cupa ho gye| kucha dera gahana cuppI vyApa rhii| usa athAha mauna ko bhaMga karate hue, ceTakarAja jAne kisa asamprajJAta samAdhi meM se bole : 'maiM nirgata huA, maiM udgata huA, bhagavan / maiM satya ko samyak dekha rahA hU~, samyaka jAna rahA hU~, so samyak ho rahA huuN| dekha rahA hU~ pratyakSa, mahAvIra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke binA vaizAlI kA astitva nhiiN| mahAvIra ke zabda para se hI videhoM kI saccI vaizAlI punarutthAna kara sakatI hai| Aja se vaizAlI ke gaNanAtha mahAvIra haiM, maiM nhiiN| maiM samarpita hU~ bhagavan, maiM prabhu ke utsaMga meM ubuddha hU~, trilokInAtha !' aura ceTakarAja mahAvIra kI cetanA meM tadAkAra hokara samAdhistha ho gye| aSTakulIna rAjanya aura sAmanta nirjIva, nirAdhAra mATI ke Dhera ho rhe| hatAhata mahAnAyaka siMhabhadra ne sAhasa baTora kara pUchA : 'vaizAlI kA bhaviSya kyA hai, bhante trilokInAtha ?' 'vaizAlI kA bhaviSya hai, kevala mahAvIra ! aura saba kuhelikA hai, marIcikA hai|' 'taba to vaizAlI kI antima vijaya nizcita hai, bhagavan !' 'mahAvIra kI vaizAlI vijaya aura parAjaya se Upara hai| so usakA patana asambhava hai| lekina tumhArI vaizAlI, tumhAre parakoToM meM zastra-baddha hai| usa vaizAlI kA trANa tumhAre hAtha hai| usakI vijaya tumhAre hAtha hai| usakA trANa tumhAre sainyoM aura zastroM para nirbhara hai| usakA uttaradAyI mahAvIra nhiiN|' 'vaizAlI kA niHzastrIkaraNa cAhate haiM, mahAvIra ? isa zastroM ke jaMgala meM ? ina bher3iye rAjulloM ke Dere meM? aura akelA siMhabhadra to vaizAlI ke bhAgya kA nirNAyaka nahIM, bhagavan / ' 'jagat kA trAtA' aura bhAgya-vidhAtA sadA akelA hI hotA hai| vaha pahala kevala ekameva puruSa hI kara sakatA hai| sambhavAmi yuge-yuge kA avatAra kRSNa, apane dharmarAjya ke mahAprasthAna meM kitanA akelA thA! kurukSetra kI aThAraha akSauhiNI senAoM ke bIca bhI vaha kitanA akelA thA / aura isa AkheTakoM ke araNya meM, eka dina vaha akelA hI, eka AkheTaka kA tIra khA kara mara gyaa| usa kSaNa usane apane prANAdhika bhAI taka ko apane se dUra kara diyaa| apanI mahAvedanA meM usane ekAkI hI mara jAnA pasaMda kiyaa|' bhagavAn kSaNaika cupa raha gye| phira bole : 'aura dekho AyuSyamAn, trilokI ko isa cUr3A para, tInoM loka ke pyAra aura aizvarya ke bIca bhI, mahAvIra kitanA akelA hai ! ki usakI AvAz2a akelI par3a gayI hai| vaizAlI ke bhAgyavidhAtAoM ne usako pratisAda na diyaa|' 'apanA pratisAda to arhat mahAvIra Apa hI ho sakate haiN| hamArI kyA sAmarthya, ki unake satya kI talavAra kA bAra hama lauTA skeN| lekina yadi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaizAlI kI parAjaya huI, to kyA vaha mahAvIra kI hI parAjaya na hogI? yadi vaizAlI kA patana huA, to kyA vaha mahAvIra kA hI patana na hogA?' 'jAno mahAnAyaka siMhabhadra, mahAvIra jaya aura parAjaya eka sAtha hai| vaha patana aura utthAna eka sAtha hai| vaha iSTa aura aniSTa eka sAtha hai| vaha jIvana aura maraNa eka sAtha hai| vaha nAza aura nirmANa eka sAtha hai| sAre dvaMdvoM ke bIca ekAgra aura dvaMdvAtIta khela rahA hai mahAvIra !' 'isa dvaMdvoM ke duzcakra meM vaizAlI kA koI tAtkAlika bhaviSya ? koI aTala niyati ?' 'kevala mahAvIra, aura saba avizvasanIya hai ! jaya-parAjaya, utthAna-patana, pralaya aura udaya ke isa nitya gatimAna cakra meM, tuma kahIM u~galI rakha sakate ho senApati?' 'rakha sakatA, to sarvajJa mahAvIra se kyoM pUchatA vaizAlI kA bhaviSya ?' 'vaha tumhAre cunAva aura pahala para nirbhara karatA hai, senApati !' 'vaizAlI kA senApati nizcaya hI usakI vijaya cunatA hai, usakA utthAna cunatA hai|' _ 'to tumane mahAvIra ko nahIM cunA? zastra aura sainya kI zakti ko cunaa| antahIna dvandva aura saMgharSa ko cunaa| jAnatA hU~, mahAvIra ke yahA~ se prasthAna karate hI, tumhAre parakoTa aura bhI bhayaMkara zastroM se paTa jaayeNge| tumhAre dvAra aura bhI pracaNDa vajra ke zUloM aura sA~kaloM se jar3a diye jaayeNge| ...' aura haThAt eka cIkhatI AvAz2a ne pratisAda diyA : 'nahIM nahIM nahIM nahIM, aisA hama nahIM hone deNge| yA to vaizAlI meM mahAvIra kA zabda rAjya karegA, nahIM to hama sarvanAza kA tANDava macA deNge| mahAvIra kA dharmacakra yadi vaizAlI kA paricAlaka na huA, to he sarvacarAcara ke nAtha, vaizAlI ke mastaka para sarvanAza ma~DalA rahA hai| trANa karo, trANa karo, trANa karo he paritrAtA !' mahAcaNDI rohiNI kI isa Arta pukAra meM vaizAlI kI lakSa-lakSa AvAjeM ekAkAra ho gyiiN| aura gandhakuTI ke rakta kamalAsana meM jvAlAe~ uThatI dikhAyI pdd'iiN| usa para AsIna, vizva ke pralaya aura udaya ke nATaka kA nitya-sAkSI mahezvara mahAvIra garjanA kara uThA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'satyAnAza***satyAnAza / satya - prakAza satya prakAza / satyAnAza satyAsatya - prakAza ! ' nAza / satya - prakAza 26 ... kalpAntakAla ke usa samudra-garjana meM, sAre jambUdvIpa ke sattAsiMhAsana ulaTa-palaTa hote dikhAyI par3e / akasmAt zrI bhagavAn kA rakta kamalAsana zUnya dikhAyI pdd'aa| unheM kisI ne vahA~ se uTha kara sIr3hiyA~ utarate nahIM dekhA / asaMkhya-jihva jvAlAoM kA eka sahasrAra samavasaraNa ke tamAma maNDaloM meM ma~DalAtA dIkhA / Jain Educationa International aura zrI bhagavAn kA dharmacakra, mahAkAla ke merudaNDa ko bheda kara, dikkAla kA atikramaNa kara gayA / For Personal and Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 hA~, maiM apane atyanta nijI antarkakSa meM huuN| para aisA kyoM laga rahA hai, jaise maiM yahA~ pahalI bAra AI huuN| yA phira aisA ki anAdi meM jAne kaba yahA~ thii| aura phira nikala par3I thI, asaMkhyAta dvIpa-samudroM kI yAtrA pr| tamAma dekhe-anadekhe deza-dezAntaroM kI yAda A rahI hai| kitane janmAntara, lokAntara, kAlAntara eka sAtha mAno isa kSaNa jI rahI huuN| kisI bhUgola meM nahIM hU~, khagola meM nahIM huuN| kisI bhI jAne hue lokazAstra ke pradeza yA parimANa meM nahIM huuN| phira bhI ThIka apane ghara meM hU~, apane Alaya meM haiM, isa deha se bhI adhika samIpa ke apane antartama kakSa meM huuN| saptabhaumika prAsAda ke vizAla udyAna meM, vibhinna RtuoM aura vilAsoM ke jAne kitane AvAsa haiN| isa eka hI mahala meM jAne kitane bhavana, Alaya, AvAsa, kakSa haiN| vasantAvAsa, grISmAvAsa, pAvasa-prAsAda, zarada-mahAlaya, hemanta-harmya, shishir-saudh| nahIM patA cala rahA, kisa AvAsa ke kisa khAsa kamare meM huuN| itanI hI saMcetanA hai, ki ekadama svakIya apane kakSa meM hU~, apanI atyanta nijI bhUmi para huuN| dekha rahI hU~, isa kamare meM aura bAhara ke virAT prAMgaNa meM, tamAma prakRti isa samaya apanI chahoM RtuoM ke sAtha upasthita hai| maiM aMgAroM kI zaiyA para leTI hU~, phira bhI mere Upara-nIce cAroM ora phUloM kI rAziyA~ chAyI haiN| maiM jaise agni ke Alaya meM hU~, merI jalana kI sImA nhiiN| mAnuSottara hai merI deha kI yaha dAha, yaha tapana / phira bhI isa kakSa kI zItalatA kitanI gaharI hai| pRthvI-garbha kI sArabhUta ThaMDaka, ArdrA kI bhInI mATI kI gandha bana kara yahA~ vyApta hai| himAnI pradezoM kI athAha khAnoM se prApta marakata aura mahAnIla maNi kI zilAoM se nirmita hai yaha kakSa / antima samudra ke atala se prApta muktA, zukti aura pravAloM se jar3I hai isakI ph'rsh| zarada Rtu kA sunIla AkAza hI mAno isakI chata bana gayA hai| aura usameM laTake alabhya samudra-garbhI zaMkhoM aura sIpoM ke fAnUsoM meM. nIla-harita ratnoM ke pradIpa bahuta hI mahIna prabhA se Alokita haiN| mAno mujhe hutAzana meM se uThA kara yahA~, zAyada isa grISmAvAsa meM liTA diyA gayA hai| lekina phira bhI yaha kyA hai, ki yahA~ sArI RtuoM kI puSpa-lIlA eka sAtha cala rahI hai| sAre RtumAna, jalamAna, vAyumAna-yahA~ ekAgra anubhUta ho rahe haiN| akalpya zItala pRthvI-garbha se prApta vAsukI nAga kI phaNAmaNiyoM se nirmita hai merA plNg| markata-muktA kI bhInI AbhA vAlI jhAlaroM meM se, jaise jala aura vanaspatiyoM kA tAtvika antaHsAra jhara rahA hai| mandAra aura pArijAta phUloM kI isa saghana daladAra Ardra zaiyA meM bhI, maiM eka naMgI lapaTa kI taraha chaTapaTAtI huI leTI huuN| aura Upara chAyI hai, candrakAnta maNiyoM kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masaharI, kundaphUloM kI jAliyoM se gu~thI huI / sAmane ke vAtAyana para jhUlatI belA - mAlatI kI jAlI meM se, hAla hI meM udaya huA pratipadA kA vizAla candramA, Amra- kAnana kI ma~jariyoM para khar3A, koyala kI DAka meM mujhe Toka rahA hai / merA nAma aura kuzala pUcha rahA hai / kisa adRzyamAna nirmama puruSa kA yaha prabhA-maNDala, mujhe dUra se cir3hA rahA hai ? navamallikA ke vana jaise isa pItAbha candrAlaya meM chupa kara kauna bedardI, merI pIra kI dAha ko adhika-adhika dahakA bhI rahA hai, aura usa para parama zItalakArI phuhAreM bhI barasA rahA hai| usakI kiraNeM candrakAnta maNi kI isa masaharI ko chU kara, isameM se jaise makaranda nIhAra barasA kara mujhe bemAlUma chuhalA aura nahalA rahI haiM / 29 dekha rahI hU~, priyaMgu-latA jaisA udIyamAna rAtula candramA, mere dekhate-dekhate campaka phUla kI kaNikA jaisA pIlA ho calA hai / udyAna meM abhI-abhI phUlI japAkusuma-sI sandhyA kahA~ vilupta ho gaI ? krIr3A-sarovara ke tamAla- vanoM se nikala kara eka nIlI- sA~valI a~dhiyArI dhIre-dhIre isa kakSa meM vyApatI calI jA rahI hai| maNi-kuTTima vAtAyanoM para jhUlatI sindhuvAra phUloM kI, malaya-vAyu meM DolatI lar3iyoM meM, jalakAnta bAdaloM kI jhillima yavanikAe~ haule-haule hila rahI haiN| yAda A rahe haiM kahIM dekhe ve guphA -dvAra, jina para nisarga ne hI ghirate bAdaloM ke parade laTakA diye the, aura guphA ke bhItara rati - krIr3A meM lIna gandharva - mithuna ke liye, guphA meM camakatI vanauSadhiyA~ hI surata- pradIpa ho kara jhalamalA uThI thIM / aura unake saumya Aloka meM, mAno maiM apane kitane hI prAktana janmoM kI kathAe~ isa cAndrama sandhyA meM par3ha rahI hU~ / kakSa kA dvAra bhItara se banda hai / koI paricArikA nahIM, sakhI sahelI nahIM / eka stabdha ghanIbhUta nirjanatA meM, maiM kitanI akelI hU~ / dhamaniyoM ke raktachanda meM nirantara pravAhita anahada nAda ko, maiM isa anAhata nIravatA meM kitanA sAfa suna rahI hU~ / anavarata dhvani kI isa guMjAnatA meM, merI deha karpUra kI taraha ghulI jA rahI hai| eka antahIna kalpa-nidrA meM se abhI-abhI jAgI huuN| maiM kahA~ calI gaI thI ? kisa nIlimA ke vana meM kho gaI thI / "are yaha kisane kahA : 'taccinmayo nIlimA' / cinmaya nIlimA kA vaha pradeza kahA~ chaTa gayA ? 2 gaye haiM / kauna, banda kara dI ...isa kSaNa to maiM ThIka apanI mRNmaya pudgala deha meM, isa zaiyA meM par3I hU~, isa kakSa meM qaida hU~ / mAnava mAtra mujhe chor3a kara cale kaba le AyA mujhe isa kakSa meM ? kisane yaha argalA bhItara se hai ? isa kSaNa se pUrva to maiM yahA~ thI hI nahIM / phira kisane dI hai, isa kakSa ke maNikhacita hAthI - dA~ta ke kivAr3oM para yaha sA~kala / sAre loka se nirvAsita kara, kisane mujhe isa kakSa ke dvIpa meM bhItara se jar3a bandI banA diyA hai ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... palaMga ke pAsa par3I vaidUrya ratna kI caukI para, sUryakAnta maNi ke pyAle meM kalpa-laMtA kI madirA uphana rahI hai| kitane dina ho gaye surApAna kiye; yAda nahIM aataa| mere hRdaya ke anAhata kamala meM dina-rAta koI aisI vAruNI svataH prasravita hotI rahatI hai, ki merA aMga-aMga vAyumAna ho kara sadA jhUmatA rahatA hai| A~khoM meM khumAra ke ratanAre samudra macalate rahate haiN| sAre kakSa meM ketakI ke pIle parAga kI nIhAra-sI chAyI huI hai| udyAna meM jhImate kacanAroM kI banafzaI gandha se, sArA vAtAvaraNa kaisI vASpita USmA se vyAkula ho uThA hai| aise meM koI kaise isa deha kI mAMsala sImA-baddhatA ko sahe ? jI cAhatA hai ki bhAga kara calI jAU~ kahIM, pRthvI aura AkAza / ke pAra, loka ke tanu-vAtavalayoM ke paar| alokAkAza kI nizcetana zUnyatA meM visarjita ho kara kho jaauuN| para isa banda kakSa meM, jAne kauna eka anirvAra upasthiti mujhe cAroM ora se apane bAhubandha meM jakar3e hue hai| hAya, kitanA nirdaya hai vaha koI, jisake AzleSa kI jakar3ana to mahasUsa hotI hai, lekina vaha prakAmya sundara bAhubandha merI A~khoM se chIna liyA gayA hai| eka vicitra adRzyatA ke lIlA-caMcala pradeza meM, acintya nigUr3ha sambhAvanAoM ke prakampanoM se ghirI huuN| mAno ki abhI koI yavanikA kisI bhI paramANu para se uTha sakatI hai, aura jAne kyA-kyA dikhAI-sunAI par3a jAyegA ! ___ ajJAnta dUrAntoM meM se yaha kaisI saMgIta dhvani A rahI hai| jaise gandhamAdana parvata para rakkhI sAmudrikavINA kI pAnIlI gahanatA meM se, ApoApa 'pUriyA-dhanAzrI' kI viraha-vikala rAginI uTha rahI hai| nepathya meM yaha kauna kinnarI, rAta-dina karuNa vihAga gAtI rahatI hai ? ... kucha yAda-sA A rahA hai| kucha dekhA hai maiMne kahIM, kabhI bhii| "nahIM, abhii-abhii| abhI aura yhaaN| kala, parasoM, janmAntara meM, yA isa kSaNa-kyA antara par3atA hai| kyoM ki jo dekhA hai, vaha samaya, dizA, kAla se bAhara hokara bhI, ThIka samaya meM hai, rUpa meM hai, piNDa meM hai| indriya-gocara hai, atyanta pArthiva aura laukika hai| mere isa zarIra, isa sAre rUpomaya jagat se adhika indriyagrAhya aura prtykss| bAhara ke ina sAre rUpoM ko hama chU kara bhI jaise chu nahIM paate| ye parokSa haiM, aura hamArI chuvana ko hara pala dhokhA dete rahate haiN| hama inheM pakar3e rahane kI bhrAnti meM hote haiM, aura ye laharoM kI taraha hamArI u~galiyoM ke bIca se phisala kara jAne kahA~ lupta hote rahate haiN| lekina jo dekhA hai, vaha itanA pratyakSa, gocara aura anubhavya hai, ki merI isa deha ke apane hI sparza se bhI kaI gunA adhika spRzya grAhya aura jJeya hai| saMsAra ke carama bhogya se haz2Ara gunA adhika bhogya / isIliye to jaba use dekhA nahIM thA, dekhane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke hara avasara ko mukara diyA thA, taba bhI usakI bhogyatA ne mujhe itanA sammohana-kIlita kara diyA thA, ki yahA~ kA kucha bhI merA bhogya na raha paayaa| "oha, merI trivalI meM yaha kaisI vidagdha kajarArI yAda TIsa uThI hai ? svapna-tandrA TUTa gaI hai| tumhAre alaukika mAyA-rAjya kI kArA se bAhara nikala AI huuN| ThIka mAnavI nArI : rakta-mAMsa se spandita rmnnii| nirlajja ho kara kahatI hU~, o nirdaya vItarAga, maiM hU~ tumhArI kaaminii| tumhArI antarikSA brAhmI nahIM : ThIka Thosa pRthvI-maiM aamrpaalii| kAza, tumane merI vyathA ko samajhA hotA ! sunoge Aja merI kathA ? suno yA na suno, Aja bandha TUTa gaye haiM, aura sunAye binA na raha skuuNgii|" ...kala pahalI bAra tumhAre rUpa kI jhalaka dekhii| aura dekhate hI eka aisA vaidyutika romAMcana huA, ki deha hAtha se nikala gii| tumhArI vaha citavana eka bAra mere dvAra kI ora uThI, aura kivAr3a kI oTa apalaka thamI merI A~khoM para, jaise eka aprativArya mohinI kA ulkApAta-sA huaa| haThAt jagat ke tamAma rUpAkAra lupta hote dikhAI pdd'e| apane hI rUpa ko vilaya hote pratyakSa dekhaa| aura jaise kisI ne sahasA hI mujha se merA zarIra chIna liyaa| tumane...? patA nhiiN| merI muMda gaI A~khoM meM saundarya kI aisI A~dhiyA~ uThIM, ki ve mujhe nirI havA banA kara ur3A le giiN| aura usa ur3Ana meM se mur3a kara maiMne pIche dekhA, to pAyA ki AmrapAlI dvAra kI zAlabhaMjikA kI taraha zilIbhUta ho kara, kivAr3a kI oTa kI darpaNI dIvAra meM mUrti kI taraha jar3I raha gaI hai| eka vicitra vidagdha tribhaMgI mudrA meM namrIbhUta, aura acala hai usake hAtha kA sahasradIpa nIrAjana / tuma jA cuke the| lekina usake pahale hI eka indrajAlI kI jAduI mAyA mujhe ur3A le gaI thii| balAt merA haraNa kara gayI thii| ..."usake bAda kyA huA, mujhe patA nhiiN| merI usa mUcchita kAyA ko kaba kisane uThAyA, kahA~ liTAyA, kaba aura kauna mujhe yahA~ lAyA, kyA upacAra paricaryA huii| kucha patA nhiiN| AmrapAlI kI sevA meM paricArikA na ho, aisA kabhI huA nhiiN| mere antima ekAnta ke kSaNoM meM bhI, kahIM nepathya meM koI cArikA sadA prastuta rhii| lekina Aja isa bhItara se argalita kakSa meM, nipaTa akelI chor3a dI gayI huuN| kisI saMga yA sevA kI cAha bhI nahIM hai| magara spaSTa dekha rahI hU~, ki zAsana yahA~ merA nahIM, kisI dUsare kA hai| duniyA kI koI sattA Aja taka AmrapAlI para zAsana na kara skii| lekina Aja? Aja maiM kisI ke kArAgAra kI bandinI hU~ ! jAna-bUjha kara to tuma kucha karate nhiiN| vItarAga akartA ho| para anajAne hI sRjana, sthiti, saMhAra, nigraha aura anugRha rUpa, paramezvara ke paMca kRtya tumase hote rahate haiM, aisA maiMne veda ke mahAjJAniyoM se sunA hai| lekina yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ to saca hI hai, ki tumane barasoM ke faulAda se jar3e pazcimI nagara-dvAra ko apane eka kaTAkSa se tor3a kara, merI rAha, mere paura-dvAra se guz2aranA svIkAra kiyaa| tuma to icchA se Upara ho, lekina merI icchA ko apanI banA kara, tuma merI rAha Aye aura mere bhavana-paura para haThAt thama gye| kisa liye ? tuma kisI kAraNa se, kisI ke liye to kucha karate nhiiN| lekina yaha to eka pratyakSa tathya aura satya hai, ki AmrapAlI kI pukAra ko tuma TAla nahIM ske| aura vivaza hue, merI rAha se gujarane ko, mere dvAra para ThiThaka jAne ko| phira bhI tumhArI agavAnI ko maiM dvAra para na A skii| tumhArI AratI utArane kA bhAgya merA na ho skaa| AmrapAlI kI lajjA ke mAlika ne hI, sArI vaizAlI ke dekhate usakI lAja utAra lii| maiM na A sakI sAmane, nahIM kara sakI tumhArI agavAnI kI aartii| to isameM merA kyA doSa thA? o balAtkArI, tuma to astitva chInate aaye| haraNa karane Aye the, so dekhate hI hAra gaI, aura hara lI gii| lekina isa bAta ko kauna jaanegaa| loka meM to merI lajjA dhUla meM mila gii| ThIka hai, tumhI sArI maz2iyoM ke mAlika ho, hamAre basa kA kyA hai yahA~ ! lekina pUchatI hU~, loka kI sArI maryAdAe~ lopa kara, tuma eka gaNikA ke dvAra Ane ko lAcAra kyoM hue the? kyoM ruka gaye the mere paura ke sAmane ? "to svayam hI bhItara A kara mujha kalamuhIM kalaMkinI ko kRtArtha kara dete, to tumhArI vItarAgatA meM kauna-sA baTTA laga jAtA ? vItarAga ko aisA Agraha kyoM, ki nahIM, vaha eka vyakti ke ghara meM svayam nahIM jA sktaa| vivarjita avadhUta arhat to hara maryAdA se Upara sune jAte haiN| vidhi-niSedha se ve bAdhya nhiiN| phira kyoM na tumhArA paira uTha sakA mere pAsa Ane ko? kisane roka diyA tumheM ? loka-maryAdA ne? zAstra-vidhAna ne? kisI dharma-zAsana ne? kisI AcAra-saMhitA ne ? kisI paramparA ne ? to tuma parama svataMtra arhat kaise? bhagavAn ko bAdhA-bandhana kaisA? A jAte, to AratI meM hAtha mere hilate yA nahIM, kauna jAne, para mere royeM-royeM se anagina joteM uTha kara tumhArI AratI utAra detIM, yaha usa kSaNa ke romAMcana meM maiMne anubhava kara liyA thaa| lekina tuma nahIM aaye| loka-samAja kahIM yaha na soca le, ki tuma eka vezyA ke prItama ho| ki yaha rUpajIvA vyabhicAriNI tumhAre jI meM eka lau kI taraha lahaka uThatI hai| tumhArI vizuddha vItarAgatA meM isake liye kahA~ guMjAiza hai ! yaha maiM khUba jAnatI thii| isI liye, hRdaya TUka-TUka ho gayA tumhAre caraNoM meM A par3ane ko, phira bhI sAmane na A skii| tuma bhagavAn ho kara Aye the, aura mujhe tumhAre bhagavAn meM raMca bhI ruci nahIM thii| lekina tumhArI bhagavattA kI lAja Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rakhane ko maiM lAcAra ho gii| aura vahIM kivAr3a kI oTa mara rhii| magara tumane vaizAlI kI sare rAha merI lAja kA A~cala utAra kara, usakI cindiyA~ ur3A diiN| aura apane antarikSa-patha para bekhaTaka aura nirmama bhAva se Age bar3ha gye| khule caurAhe para tuma merA apamAna kara gye| mere sAmane na Ane para, sAre bhadra loka ke mana meM yahI to lagA hogA, ki kalaMkinI vezyA hai na, kauna-sA mu~ha le kara kalamu~hI pApina bhagavAn ke sAmane AtI? ThIka hai, merI lAja, merA mAna tuma ho, aura tumane usake sAtha manamAnI kI, to usameM merA kyA dakhala hai, kyA basa hai ? aura merI lAja luTI, merA mAna khaNDita huA, to kyA tumhArI hI lajjA nahIM luTI, tumhArA hI mAna cUra-cUra na huA ? lekina bhUla gaI, tuma to vItarAga ho / vItarAga ko lajjA kaisI, mAna kaisA? __ tumhArI Thokara jhelane ko to yaha chAtI janmI hI hai| lekina kisI bhagavAn kI Thokara sahane ko AmrapAlI pRthvI para nahIM AI hai| loka tumheM aba kevala bhagavAn ke rUpa meM jAnatA hai| trilokInAtha tIrthaMkara ke rUpa meM pUjatA hai| loka ke aura mere bIca, tuma eka sparzAtIta, UrdhavAsIna parama paramezvara bana kara khar3e ho| vahA~ tumhAre sAtha merA koI sambandha nahIM ho sktaa| koI nijatva, koI apanatva bhagavattA meM sambhava nhiiN| tuma mere liye anivArya ho sakate ho, lekina maiM tumhAre liye anivArya nahIM ho sktii| tuma kevala saba ke ho sakate ho, kisI eka ke ho kara nahIM raha skte| lekina maiM kevala tumhArI ho kara rahane ko majabUra ho gaI ! __ aura merI aisI lAcArI ho gaI, ki maiM ekAnta rUpa se tumhArI ho kara raha gii| bina jAne, bina dekhe, bina sune, bina bUjhe, anajAne hI tumheM ananya bhAva se apanA mAna baitthii| aura vahIM sabase bar3I trAsadI ho gii| kevala vaizAlI kI hI nahIM, sAre AryAvarta kI suvarNa-krItA loka-vadhU, vezyA, vArAMganA aura trilokInAtha tIrthaMkara ko pyAra karane kI himAqata kare? sakala carAcara ke samAna premI bhagavAn para apanA adhikAra jamAye ? basa, eka nAdAnI anajAna meM, jAne kisa bebUjha, nigar3ha paravazatA meM ho gaI, aura merA bichaunA sadA ke liye kA~ToM aura lapaToM para bicha gyaa| usa dina ke bAda, tumhAre aura mere bIca eka naMgI talavAra laTaka gii| eka jvAlAoM kI dIvAra khar3I ho gii| eka satyAnAzI hutAzana hamAre bIca khelatA rahA / tumheM pyAra karanA mere liye, AkAza ke pala~ga para vAsukI nAga se ramaNa karane jaisA hI durvaha, duHsaha aura bhayAvaha ho gyaa| maiM to vezyA haiM, vahI janmI huuN| mere liye lajjA kyA, maryAdA kyA ? nirlajja hone ke liye hI to maiM paidA huI huuN| maiM to caurAhoM para naMgI kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 jAtI hU~ / tumhAre gaNarAjya kI gaNikA jo ThaharI maiM ! lekina tumheM le kara merI lajjA kA pAra nahIM thA / mere anajAne hI, tuma merI lAja ke svAmI jo ho gaye the| itane, ki tumhAre sAmane AnA taka mere liye asambhava ho gayA / isI se usa dina saMthAgAra meM bhI na A sakI, jaba tuma pahalI bAra vaizAlI Aye the / tumhAre darzana taka ko tarasa kara raha gaI / usake bAda bhI, apane tapasyA kAla ke parivrAjana meM tuma aneka bAra vaizAlI Aye / merI yoni kasaka kara mujhe batA detI thI, ki tuma Aye ho| aura Aqhira eka bAra kisI indrajAlI kI taraha, koI Rddhi-zarIra dhara kara tuma mere pAsa Ane ko vivaza ho hI gaye the / lekina kitane durlabha, kitane aspRzya aura AgrA / aura pala mAtra antardhAna ho gaye the / maiM hAra kara apane meM hI mara rahI / tuma merI vedanA ko ananta gunA karake cale gaye / mujhe apanI homAgni ke hutAzana para liTA gaye / 1 vaizAlI meM kisI ko bhI tumhAre Agamana kA patA nahIM laga pAtA thA / para jAne kaise mujhe pratyakSa dIkha jAtA thA, ki tuma Aye ho, aura kisa vijana mandira yA khaNDahara meM Thahare ho / cAhatI, to maiM tumhAre una ekAntoM meM tumhArA pIchA kara sakatI thI / tumhAre sAmane upasthita ho kara, tumhArI ekAkI samAdhi para TUTa sakatI thI / aura tumhArI kAyotsarga meM lIna samAdhistha kAyA ko, apanI chAtI meM bhara kara apane mahala meM uThA lAtI, aura tumhAre sAtha manamAnI kara letii| kyA tuma mujhe mane kara sakate the ? nahIM, merI goda meM zizu kI taraha lur3haka kara so jAte, aura maiM tumheM apane atala garbha meM khIMca kara bandI banA letI / tuma merA A~cala jhaTaka kara jA nahIM sakate the / mujha se tumhAre liye kahIM bacata nahIM thI / vaha tumhArI niyati nahIM, vaha tumhArA svadharma nahIM / isa bAta ko mujha se adhika kauna jAna sakatA hai ! ....lekina nahIM, maiM tumhAre pIche nahIM AyI / maiMne svecchAcAra nahIM kiyA / kyoM ki tuma merI lajjA the, aura maiM tumhArI maryAdA thI / yaha merA zarIra taka jAnatA thaa| tuma sakala carAcara ke the| to itanI adhama kaise hotI, ki tumheM apane antarvAsaka (adhovasana) kI paTalI meM qaida kara letI, apanI kaMcukI meM sameTa kara, apane saghana stanoM ke bIca kI bisatantu gahirimA meM lupta aura gupta kara detI sadA ke liye / AmrapAlI kI mohinI meM kucha bhI azakya nahIM thA / lekina nahIM, maiM apane virAT puruSa ko itanA choTA kaise kara sakatI thI / tumhArI priyA ho kara itanI nIca kaise ho sakatI thI, ki jar3a-jaMgama prANi mAtra se tuma ko chIna kara, tumheM apanI tiz2orI meM banda kara detI / apane himavAn ko, apanI gaMgotrI kI guhA meM kaise pUra sakatI thI, kaise rUMdha sakatI thI / tumheM gaMgA bana kara trilokI meM bahA denA hI, merA eka mAtra sukha ho sakatA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha to tumase anajAnA nahIM, ki sAre jambU dvIpa ke samrATa aura sAmrAjya mere qadamoM meM biche rahate the, para maiMne A~kha uThA kara bhI unakI ora nahIM dekhaa| "yoM bhI vezyA ko lajjA kyA, phira tumhAre sAmane nirlajja na hoU~, to aura kahA~ nagna hone kA avasara hai mere liye| isIliye Aja lajjA tyAga kara kahatI hU~, ki maiM kevala tumhArI ku~vArI satI ho kara raha gaI ! vicitra hai merA yaha shriir| sArA jagat isa para se pAnI kI taraha baha gayA, para vaha merI tvacA taka ko na chU sakA, bhigo denA to dUra kI baat| merI gopana guhA ko dravita kara sake, aisA koI anya puruSa abhI pRthvI para nahIM jnmaa| sivAya eka ke|"chodd'o vaha baat| jagajjayI zreNika bimbisAra, mere liye agama vIrAnoM kI qhAqa chAnate phire| pratihiMsaka ho kara, abhedya araNyoM meM aherI kI taraha bhakaTate phire, aura nirdoSa prANiyoM kA AkheTa karate rhe| anAvazyaka yuddhoM ke barbara qatleAma calA kara, AmrapAlI ko na pA sakane kI apanI asahya kacauTa ko pahAr3oM para pachAr3ate phire| AmrapAlI hAtha na AI, to ekAnta aTavI meM dhyAnastha yazodhara muni ko hI mahAvIra samajha kara, tumhArI hatyA taka ko udyata hue| aneka bAra veza badala kara ve mere pariveza meM Aye, mere sAmane taka aaye| vindhyAcala meM unake vINA-vAdana para AmrapAlI aisI nAcI, ki nRtyakalA kI parAkASThA ho gii| usane deva-gandharva vizvAvasu taka kA Asana hilA kara, use vahA~ Ane ko vivaza kara diyaa| samrATa kI vINA ke tAra, unakI a~guliyoM ke utkaTa vAsanAkula dabAvoM se TUTa gaye, unakI aMguliyA~ lahUluhAna ho giiN| ve AmrapAlI ke caraNa pakar3a lene ko dharatI para loTa gaye / vizvAvasu tAkatA raha gyaa| aura AmrapAlI kaba kI vahA~ se jA cukI thI ! . ___ avantipati caNDapradyota ne tumhArI mausI zivAdevI ko apadastha kara, mujhe ujjayinI kI paTTamahiSI banAne ke paigAma bheje| bhuvana-mohana udayana ke zUrAtana, saundarya aura saMgIta para mugdha ho kara, AmrapAlI ne muskarA bhara diyaa| to anamya vatsarAja ne usake caraNoM kI mahAvara ho jAnA cAhA / usakA lohita cumbana havAoM para vyartha hotA rhaa| ambA kI pagataliyA~, vahA~ kahIM nahIM thIM! pArasya ke zAhe-Alama ne apane akUta qhaz2AnoM kI kuMjiyA~ mujhe saug2Ata meM bhejI, ki ve merI karadhaunI para laTaka jaayeN| AmrapAlI ne uThA kara ve kuMjiyA~ apanI eka dAsI ke pairoM meM DAla dIM, ki cAhe to vaha pArasya kI dantakathA-banI nidhiyoM ko lUTa kara, pArasya kI mahArAnI ho jAye ! AryAvarta ke pUrvIya aura pazcimIya sImAntoM ke sattAdhIzoM ne apane mukuTa ambA ke caraNa-prAnta meM rgdd'e| sAre jambU dvIpa ke sattA aura sampatti ke siMhAsana AmrapAlI kI bhA~vareM dete rhe| araboM-kharaboMpati sArthavAhoM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ratna-suvarNa se bhare potoM ne, mere taToM para antima laMgara DAla diye| solomana kI suvarNa-khadAnoM kA svAmitva mere saundarya kA yAcaka ho kara aayaa| yUnAna ke samudrajayI yoddhAoM ne, AmrapAlI taka pahu~cane ke liye ajJAta bIhar3a sAgaroM kI taheM ulttii| yUnAna ke kaviyoM ne ambA ke anadekhe saundarya para mahAkAvya race, aura vahA~ ke durddharSa jJAniyoM ne use apane praNaya kA svapna banA kara, naye saundarya-zAstra aura jIvana-darzana AviSkRta kiye| lekina AmrapAlI apane AkAza-vAtAyana se yaha saba dekha kara kevala muskarAtI rahI, aura jaba cAhA, manuSya ke hara puruSArtha aura parAkrama kI pahoMca se vaha bAhara ho gyii| vArAMganA AmrapAlI ke sAndhya-darabAra ke dvAra, hara sahasra suvarNa dene vAle ke liye khule the| cAhe-anacAhe, usa sAndhya-sabhA meM A kara gAne aura nAcane ko vaha bAdhya thii| kyoM ki vaha eka gaNataMtra kI nagara-vadhU thii| hara suvarNapati kretA kA usa para bolI lagAne kA adhikAra thaa| una sabhAoM meM kitane hI chadmavezoM meM, jAne kitane na zUramA, samrATa, dhannA seThI, jJAnI, tapasvI, RSi, yogI na Aye hoNge| mere kaTAkSoM tale jAne kitanI na lAzeM bichI hoNgii| lekina irAvAn samudra kI jAyA apsarA, Aja taka kaba kisI kI adhikRtA ho kara raha sakI hai ! jagat ke sAre siMhAsanoM aura vaibhavoM ko vyartha aura parAjita karane ke liye hI to, vaha jala-kanyA yahA~ avatarita hotI hai| ___ apanI sAndhya-sabhAoM ke apane lIlA-lAsya ko, maiM svayam dekha kara cakita raha jAtI thii| mere kaTAkSoM aura muskAnoM kI mohinI, mere tamAma atithiyoM ke hoza chIna letI thii| mu~ha-mA~gA dravya de kara ve mere vilAsa-kakSa meM Ate the| ve isa bhrama meM hote the ki AmrapAlI unakI bA~hoM meM A gaI hai, magara ve nahIM jAnate the ki AmrapAlI vAyu-zarIrI hai, jala-jAyA hai| vaha manuSya kI mAMsa-garbha-jAta kanyA nahIM, AkAza kI beTI hai| vaha kisI kI huI nahIM, ho sakatI nhiiN| ve suvarNa, surA aura zarIra kI mUrchA meM DUba jAte the, aura aMbA ke parirambhaNa sukha meM magana hone kI bhrAnti meM hote the| aura ambA jAne kaba antarikSA ho kara, unake Thosa zarIroM kI jakar3anoM ko bemAlUma bIMdha kara, havAoM meM gAyaba ho jAtI thii| lekina ThIka tabhI AmrapAlI, apane apravezya ekAnta kakSa kI zaiyA meM, jAne kisa anadekhe puruSa ke viraha meM chaTapaTAtI huI, karavaTeM badalatI rahatI thI ! ___ zarIroM taka ko bheda jAne kI aisI sarvamohinI sAmarthya le kara, yadi maiM cAhatI, to kyA tumheM apane bAhupAza meM antima rUpa se nahIM bA~dha sakatI thI? lekina hAya, apane asIma ko sImA meM kaise bA~dhatI ! apane hI virATa ko mAMsa meM kaise kaida karatI ? so tumhAre sAmane Ane ke hara avasara ko maiM cukatI hI calI gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ... lekina kala to tuma svayam hI mere dvAra para A khar3e hue the| apanI icchAtIta vItarAgatA ko tuma jaano| magara kala tuma ThIka mere hI liye, sArI maryAdAe~ tor3a kara Aye the, ise kisI tarka se nakArA nahIM jA sktaa| taba merA adhikAra tuma para pratyakSa ho gayA thaa| aura maiM cAhatI, to A kara tumhAre caraNoM ko apanI bAhuoM meM sameTa kara, apanI chAtI meM sadA-sadA ke liye jakar3a letii| merI chAtI usa dhAtu se banI hai, jisase chUTa kara tuma jA nahIM sakate the| kyoM ki yaha chAtI kevala tumhAre caraNoM ko jhelane ke liye banI hai| aura sarvamohinI vezyA ho kara, yaha mujha se chupA nahIM raha gayA thA, ki sarvamohana mahAvIra kI niyati-vadhU kevala maiM ho sakatI huuN| kyoM ki hama donoM hI ekAdhikAra se Upara haiN| hAya, tumane mere vezyApana ko bhI sArthaka kara diyaa| vicitra hai tumhArI lIlA ! . ."jAne kaba se jAna gaI thI, ki maiM janmAntaroM se tumhArI dAsI aura svAminI eka sAtha huuN| isI janmasiddha adhikAra kI pratyabhijJA ke bala para, tumhAre anantakAla vyApI viraha ko sahate jAne kI zakti maiM pA gayI thii| kala antima avasara thA, tumheM pA lene kA, vaha bhI maiM cUka gii| aba zAyada kabhI bhI maiM tumhAre sanmukha na ho skuuNgii| parasana to tumhArA akalpanIya hai| bhagavAn ko bhalA kauna chU sakatA hai ? lekina kyA tumhAre darzana taka kI pyAsa ko le kara hI mujhe mara jAnA hogA? aisA koI niSThura bhagavAn kabhI merI samajha meM na A sakA, jo hara kisI ke prema kA ekAnta adhikAra to bhogatA hai, lekina hara koI jisake pyAra para apanA ekAnta adhikAra nahIM rakha sktaa| kSamA karoge mujhe, magara yaha mujhe sarvazaktimAna bhagavAn kA balAtkAra aura vyabhicAra lagatA hai| to vyabhicAriNI to maiM bhI hU~ hii| phira hamAre bIca antara kaisA? mujha jaisI eka carama vyabhicAriNI hI, kyA tumhAre jaise parama vyabhicArI kI eka mAtra vadhU hone kI adhikAriNI nahIM ? Aja merI pIr3A pAra-vedhaka ho uThI hai| usI roSa aura kaTutA meM, zAyada maiM bahuta bar3A satya bola gayI hU~ ! pUchatI hU~, nara-nArI kI aikAntika prIti kI cAha kyoM hai astitva meM, yadi vaha mithyA-mAyA hai ? yadi use vyartha hI honA hai, to praNaya-samvedanA kA udbhava kara ke, usake cakrAvarttanoM aura lIlAoM ko pUrA avasara de kara, jagat ke sraSTA ne manuSya ke sAtha bar3A krUra maz2Aqa kiyA hai| yadi naranArI kI aikAntika mAnuSI praNaya-lIlA mAyA hai, jhUTha hai, bhrAnti hai, bhaMga honA hI usakI eka mAtra niyati hai, aura kevala sarva-premika bhagavAn ko prema karanA aura samarpita honA hI ekameva satya aura sAra vastu hai, to aise duhare aura dvaMdvAtmaka prapaMca ke paricAlaka kisI sarva-sattAdhIza bhagavAn ko svIkAranA, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 mAnavI-aura vaha bhI vezyA AmrapAlI ke liye sambhava nahIM hai| yaha prazna mere liye nayA nhiiN| jaba se tumheM cAhane kI trAsadI mujha se huI, tabhI se yaha prazna mujhe hara pala kacauTatA aura khAtA rahA hai| lekina zAyada isakA uttara tumhAre pAsa nahIM ! jAna par3atA hai, bhagavAn kevala prazna khar3e karatA hai, vaha svayam eka mahAprazna hai| uttara dene kA kaSTa karanA zAyada use gavArA nhiiN| phira bhI pUchatI hU~ : nara-nArI ke bhItara jo Atma hai, vahI kyA bhagavAn nahIM hai phira unake bIca, kisI anya puruSa bAharI bhagavAn ke khar3e hone kI kyA z2arUrata hai ? kyoM praNaya-kAmI yugala svatantra nahIM, eka-dUsare ke bhItara apane hI Apta-svarUpa ko pA lene ke liye ? kyoM nara-nArI hI eka-dUsare ke Atma-darpaNa nahIM ho sakate ? kyoM nara-nArI hI eka-dUsare ke bhagavAn aura bhagavatI nahIM ho sakate ? unake bIca kyoM eka bAharI bhagavAn AyAta karanA jarUrI ho ? kyA hara strI-puruSa apane Apa meM hI AptakAma nahIM ? phira yaha bhagavAn kI upAdhi hamAre bIca kyoM ? jo bhagavAn puruSa aura yoSitA ko ananta viyoga ke samudra meM DubA detA hai, vaha mukti nahIM, bandhana hai| vaha tAraka nahIM, mAraka hai| isI se Aja bhagavAn mAtra ko apane bIca se haTA kara, maiM tuma se eka nipaTa mAnavI nArI kI taraha, sIdhI aura sAfa bAta kara lenA cAhatI huuN| isa kSaNa taka bhI lajjA kA koI sUkSma ajJAta AvaraNa hamAre bIca rahA hai| aba maiM sAre AvaraNoM ko chinna karake, Aja parama nirlajja rUpa meM tumhAre sAmane AnA cAhatI huuN| tuma to trikAla-draSTA, sarvadarzI kevalajJAnI ho| tumhAre usa avyAbAdha jJAna meM to anAdyanta deza-kAloM kI sArI lIlAe~ hara kSaNa jhalaka rahI haiN| to sambhava nahIM, ki tuma isa vakta isa kakSa meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahIM ho, aura merI isa antima nirlajjatA aura nagnatA ke sAkSI nahIM hooge| __ ..merI vyathA-kathA kA antima nivedana suno, mahAvIra ! Amravana ke taladeza meM anAtha par3I pAyI gayI zizu ambA, jaba mahAnAma sAmanta ke ghara meM pala kara paramA sundarI kizorI ho gaI, tabhI se sArI vaizAlI kI gRddha dRSTi, use apane gaNa kI janapada-kalyANI banAne ko tula rahI thii| aura solahaveM barasa kI solahoM kalAoM meM vikasita apane rUpa aura yauvana para, maiMne jaba haz2AroM puruSoM kI A~khoM meM eka hI pazu jhA~katA dekhA, to usa bAlya vaya meM hI puruSa mAtra ke prati mujhe ghRNA ho gii| unhIM dinoM mahAnAma bApU, vaizAlI ke yAyAvara rAjaputra mahAvIra ke duHsAhasika bhramaNa-vRttAnta mujhe sunAyA karate the| sunatI thI, ki tumhAre darzana taka durlabha haiN| vaizAlI ke devAMzI rAja putra ne, kabhI vaizAlI kA muMha taka nahIM dekhaa| vaha guMjAna agamya araNyoM meM, aura ajeya parvata-zRMgoM para siMhoM se khelatA hai, aura una para savArI karatA hai| usake bAlApana meM, janapada kI hara kumArikA aura ramaNI, use apanA stanapAna karAne ko tarasatI, aura usake pIche bhAgI phiratI thii| tumhArA hara qadama eka upadrava hotA thaa| tumane rAjamahAlaya kI sArI maryAdAe~ tor3a diiN| antyaja cANDAloM aura kasAiyoM taka ke ghara-A~ganoM meM tuma khelate the| tumane kuNDapura ke mahAlaya kA prANi-udyAna lIlA mAtra meM ujAr3a diyaa| tumane vaizAlI ko gaNataMtra nahIM, rAjataMtra pramANita kiyaa| tuma apane hI kula-gotra, gharaparivAra aura apane hI rAjya tathA siMhAsana ke viruddha utthe| sunagnA prakRti ke virAT saundarya-pradezoM meM, avArita bhramaNa hI tumhArI eka mAtra krIr3A thii| ina sArI kathAoM ne jisa eka kumAra kI chabi merI A~khoM Age khar3I kara dI thI, usane mAno trikAla ke puruSa mAtra ko merI nigAhoM se ojhala kara diyaa| merI yoni pukAra kara kaha uThI, yahI merA ekameva puruSa hai ! yahI merI trivalI ke citrakUTa kA ekamAtra vijetA hai| deha, prANa, indriya, manas, cetas aura caitanya AtmA ke sAre bhedAbhedoM se aparicita, maiM nirI eka tIvra saMvedanazIla lar3akI thii| merI deha hI itanI saMsparzI thI, ki usI ke roma-roma se maiM sRSTi ko chU letI thI, pItI rahatI thii| so merI deha ke hara paramANu meM, anukSaNa, dina-rAta tumhI ramaNa karane lge| jaba ki tuma mere liye mAtra danta-kathAoM ke avAstavika puruSa the| phira mere nagaravadhU cune jAne kA muhUrta AyA / vaizAlI kI sar3akoM meM khaMkhAra bher3iyoM ko, maiMne apane rUpa ke liye lar3ate dekhA / gaNataMtrI licchaviyoM ke saMthAgAra meM, vRSabhadeva ke siMhAsana para merI balivedI bichAI gaI / aura ThIka eka bali-pazu kI taraha, Adi brahmA RSabhanAtha ke sAkSya se mujhe vaizAlI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI aura jagat kI cira bubhukSita vAsanA kA AkheTa banA diyA gayA / isa nirNaya ke pahale, jAne kitane mahInoM kI rAteM maiMne jisa nArakIya yAtanA meM kATI, use puruSa kI jAti kabhI nahIM samajha sakegI / lekina tuma ? jagat ke tamAma puruSatva se pITha phera kara, tumheM maiMne apane ekameva niyogI puruSa ke rUpa meM svIkArA thA / kyA tuma bhI anumAna kara sakoge, merI una anAtha rAtoM ke Arta krandana aura mUka ghuTate vilApoM kA? kevala tumhArA hI to nAma apanI hara sA~sa meM pukAra rahI thii| kyA tumane sunA nahIM ? to phira kyoM na Aye mere paritrANa ko? zAyada tuma una dinoM himavAn, vindhyAcala aura vijayArddha kI abhedya aTaviyoM meM, apanI kisI svapna-priyA ko khoja rahe the ! __ phira to tuma vaizAlI Aye hI / merA svapna-puruSa mere nagara meM pahalI bAra AyA / tumhAre Agamana ke udanta kI vaha pahalI rAta kitane dAruNa dvaMdva meM bitAyI thI maiMne / mere prANoM meM umaMgoM aura sapanoM ke tUfAna uTha rahe the / kala maiM apane usa 'ekameva apane' ko dekha sakU~gI ? .. aura dUsarI ora sArI vaizAlI kA vAsanA-matta yauvana mere hRdaya para AriyA~ calA rahA thA / gurrAte tenduoM kI sarvabhakSI DAr3hoM ke bIca, tumhAre sAmane AnA mujhe na bhAyA / tumhArI aura merI A~khoM ke prathama dRSTi-milana ke bIca, hiMsra vAsanA kA dhadhakatA jaMgala mujhe sahya na ho sakA / apane se bhI adhika, vaha mujhe tumhArA apamAna lagA / tumhArI ku~vArI satI ho kara jo raha gayI thii| ekAnta rUpa se tumhArI yoSitA nArI, janmajAta kevala tumhArI / use ThIka tumhArI A~khoM Age, haz2AroM lampaTa puruSoM kI A~kheM ghareM, yaha maiM kaise saha sakatI thii| so apane prANa kI umaMgoM aura sapanoM kA maiMne galA ghoMTa diyaa| maiM nahIM AI saMthAgAra meM / prANahArI vedanA ke una kSaNoM meM, eka patra likha kara tuma taka apanA nivedana pahu~cAyA / uttara meM tumhAre zabda pAye / usa dina jo mukti kA sukha anubhava kiyA thA, vaha anirvaca hai| ... tumane saMthAgAra kI bharI sabhA meM eka vezyA ko apane mAthe para car3hAkara, usakI mahimA ko sAre jagat ke sAmane ujAgara kiyA / tumane sattA aura sampatti ke siMhAsanoM ko, lIlA mAtra meM ulaTa kara, unake bhItara baiThe dAnava ko naMgA kara diyA / tamAma jambUdvIpa kI dharatiyoM meM bhUkampI bijaliyoM ke visphoTa hue / mujha kalaMkinI ke nAma ke sAtha tumhArA himojjvala nAma jor3a kara, Asamudra pRthvI ke bAjAroM meM khule Ama gAyA gyaa| lekina tuma jo lauTa gaye apanI rAha, to phira mur3a kara isa jagat ke kolAhaloM kI ora tumane nahIM dekhaa| mere patra dvArA merA darada bezaka tuma taka pahu~cA / uttara meM tumhAre zabdoM meM, vaha acUka AzvAsana to thA hI, jo koI bhI bhAvI bhagavAn de Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sakatA hai / yaha bhI spaSTa samvedita huA thA, ki tumane mujhe apanAyA hai| yahA~ taka bhI lagA, ki tumane mujhe cunA hai / nahIM to sArA gaNataMtra eka ora, sArI vaizAlI eka ora, aura eka akelI gaNikA AmrapAlI dUsarI ora, aisA nahIM ho sakatA thaa| lekina vaha huA / tumane mujhe cunA, itanA aikAntika rUpa se, yaha koI sAdhAraNa saubhAgya nahIM thA, kisI bhI nArI ke liye / phira maiM to eka vezyA thii| ''lekina phira bhI, ekameva puruSa kI ekameva nArI, aura ekameva nArI kA ekameva puruSa, Amane-sAmane nahIM ho sake / tumhArI cetanA meM zAyada vaha eka anahonI thI / tumhAre bhAgavata mana meM bhalA, aisA bhAva uTha hI kaise sakatA thA! ___ aura phira to tuma mahAbhiniSkramaNa kara gaye / gRha-tyAga kara anagAra, asidhArApathacArI saMnyAsI ho gaye / jaba yaha udanta mere kAna para par3A, to merA nArItva sadA ke liye cUra-cUra ho gayA / eka dina apane eka mAtra puruSa ko AtmArpaNa karane kI, jo rakta-kamala-sI vidaggha lau mere hRdaya ke gopana meM nirantara jala rahI thI, usa para tuSArapAta ho gayA / merA garbha jaise visphoTita ho kara pRthvI meM lupta ho gayA / mere bhItara kI vikala kAminI ramaNI, apanI antima mauta mara gaI / phira bhI yaha kauna hai, kauna yoSA hai, jo aba bhI jIvita hai, aura apanI vyathA kI taheM ulaTa rahI hai ? apane gopana marmoM ko eka-eka kara ughAr3ane ko isa kSaNa Atura ho uThI hai / cirantan nArI! use kauna miTA sakatA hai ? aura kyA tuma Aja bhI mere cirantan puruSa nahIM ? tumheM mujhase kauna chIna sakatA hai ? vahI zAzvatI nArI, Aja apane zAzvata puruSa ke Age, apanI antima pIr3A khola dene ko prastuta hai|jaano mahAvIra, maiMne tumheM apanI yoni ke bhItara se pyAra kiyA hai| tumhAre hara smaraNa ke sAtha, merI yoni meM aise vidagdha mAdhurya kA romAMcana aura siMcana hotA hai, ki usake Age mujhe upaniSadoM kA brahmAnanda phIkA jAna par3atA hai| tumheM pyAra karane ke daurAna, merI yoni ko hI bAra-bAra merA hRdaya ho jAnA par3A hai : mere hRdaya ko hI merI yoni ho jAnA par3A hai| tumhAre sAtha ekAtma, eka-deha hone kI anirvAra vyAkulatA ke calate, deha aura AtmA kA bheda-vijJAna mujhe ajJAna pratIta huA hai| maiM eka aise ekatva aura ananyatva meM tumhAre sAtha jItI calI gayI hU~, ki usa cetanA-stara para koI bhI bhedAbheda aura dvaMdva mujhe chUchA aura asatya pratIta hotA hai| tumhAre liye tar3apate mere vakSojoM aura bAhuoM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 Alor3ana meM, bArambAra AtmA hI deha ho gayI hai, aura deha hI AtmA ho gayI hai| maiMne tumheM jJAna se nahIM cAhA, prANa se cAhA hai / merI deha kA royAM-royAM AtmA hokara, tumhAre AliMgana ko tar3apA hai / ... Aja sAfa suna lo mere svAmI, maiMne tumheM nitAnta Thosa, saghana, raktamAMsa ke zarIra se cAhA hai / apane rakta ke asahya uttApa aura deha ke kampanoM aura spandanoM se, maiMne tumheM Ara-pAra saMvedita kiyA hai / Aja spaSTa kahane ko jI cAhatA hai, ki vaizAlI to kyA, tamAma vartamAna ke loka meM, mujhe koI aisA puruSa na dIkhA, jo mere yogya ho sake, jo merA pANigrahaNa kara sake, jo merA ekAnta prItama ho sake, maiM jisakI ekAntinI priyA yA vadhU ho skuuN| tumheM chor3a, kabhI kisI ke liye mere tana-mana meM satya- kAma na jAga skaa| satya-prIti kI aisI umar3ana, aura kisI ke liye mere isa kumArI hRdaya ko Alor3ita na kara sakI / apane samaya ke ekameva sUrya mahAvIra ke atirikta, AmrapAlI ke liye koI puruSa kahIM janmA hI nahIM / .... suno mahAvIra, merI nirlajjatA aba mere nArItva kI maryAdA lA~gha kara tumhAre sAmane A jAnA cAhatI hai / dekho, dekho, mere mUlAdhAra ke medura dharAmaNDala meM se, yaha kaisA uttAna ambhoja phUTa kara cItkAra rahA hai / ki usake liye sArI pRthvI ko phaTa kara pAnI ho jAnA par3A hai| eka jalapralaya ke bIca, suno suno... yaha kauna tumheM pukAra rahI hai ? kauna tumheM khIMca rahI hai ? ...ki kala tuma merI rAha Ane ko majabUra hue / yaha maiM nahIM, merI AtmA nahIM, yaha merA garbha hai, cirantan nArI kA garbha, jo tumhAre tejas ke amRta-siMcana ke liye phUTa kara Akranda kara uThA hai| hA~, maiM tumhArI ekameva nArI, o mere ekameva puruSa, maiM kevala tumheM apane garbha meM dhAraNa karanA cAhatI hU~ / AmrapAlI kA garbhAdhAna kara sake, aisA anya koI puruSa isa pRthvI tala para Aja vidyamAna nahIM / trailokyezvara kA ajita vIrya hI AmrapAlI jhela sakatI hai / kAmadahana, durdAnta brahmacArI zaMkara ke akSara vRSNaniSeka ko dhAraNa karane ke liye, kevala pArvatI hI janmI thI / aura vahI duratyaya asura zaktiyoM kA pRthvI se unmUlana karane ke liye, deva-senApati kumAraskanda ko janma de sakatI thI / aise kisI kArtikeya kI mA~ honA hI, mere nArItva kI eka mAtra niyati ho sakatI hai / tuma kahoge, ki pArvatI ne usake liye himAlaya ke ghara janma liyA thA / aura usane parama ziva ke ajeya vIrya ko dhAraNa karane ke liye, sarvasva AhutinI tapasyA kI thii| tapasyA to maiMne himAlaya meM jAkara nahIM kI, aura nA maiM devAtmA himAlaya kI beTI hone kA saubhAgya pA skii| lekina Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 maiM nirAdhAra AkAza kI beTI z2arUra hU~ / mere mAtA-pitA kauna the, koI the yA nahIM, koI nahIM jAnatA / amarAI tale a~biyA-sI Tapaka par3I thI / aura durdaiva kA aisA vyaMgya huA, ki vaha anAthinI bar3I hokara bhuvana mohinI rambhA ke rUpa meM prakaTa huii| hara kisI kI kevala bhogyA / kisI kI samarpitA vadhU hone kA bhAgya usakA na ho sakA / taba usane tumhArA nAma sunA, tumhArI kathAe~ sunIM / aura vaha mana hI mana, tumhArI ekAnta ku~vArI satI ho rahI / phira bhI vaha vilAsa kI sahasroM rAtoM meM bikI, aura bhogI gaI / jagat isake sivAya kyA jAnatA hai / tumhArI ekAnta pativratA dAsI ko yahA~ kauna pahacAnatA hai / vaha kevala tumhArI achUtI rajasvalA ho kara rahI / usake pelava antara - padma kI kaNikA taka, saMsAra kA koI puruSa na pahu~ca sakA / vaha Aja bhI tumhAre liye vaisI hI ku~vArI, tAjA, aura asparzitA hai| merI deha kA roma-roma, Aja bhI tumhAre liye achUtA hai / mere kaMcuki-bandha aura nIvI-bandha kA jo unmocana kara sake, aisA pauruSa abhI taka mere dekhane meM na AyA / ... aura koI tapasyA maiM nahIM jAnatI, mere nAtha, mere mahezvara, ki jisake bala maiM tumhArI pArvatI ho sakU~ / bhagavatI umA kI taraha, himavAn ke gaurI-zaMkara zikhara para nAgakezara ke vRkSoM kI ghanI jhAr3iyoM ke bhItara, kaThora zilAtala para baiTha kara maiMne tapasyA nahIM kI / tumhAre gRha tyAga karate hI, jisa mahAzUnya meM adhara akelI chUTa gaI thI, usakI kalpanA kisI mAnuSI cetanA se sambhava nahIM hai / manuSya kI prIti aura sahAnubhUti se maiM pare jA cukI thI / sacarAcarA pRthvI kI sArI ramaNIyatAe~ mujhase dUra dUra dUra calI gaIM thiiN| yaha sArA lIlA-caMcala jagat, apane tamAma sukha bhogoM, ullAsoM aura sambhAvanAoM ke sAtha merI dRSTi se ojhala ho gayA thA / 1 ... jJAtRkhaNDa udyAna kI sUryakAnta zilA para jhA~ya-jhA~ya karatI sUnakAra rAta meM tumheM ekAkI khar3A dekha rahI thI / taba maiM usa mahAvijana kA bheMkAra sUnApana ho kara raha gayI thI / vaha ho kara hI maiM tumheM chU sakatI thI, tumheM cAroM ora se ghera kara raha sakatI thI / usa aphATa andhakAra kI cihnahIna dUriyoM meM, jo aneka bhayAvanI AkRtiyA~ uTha rahI thIM, vaha mere hI bhayArtta mana kI chAyA - khelA thI / merA bhaya hI mujhe bebasa karake, tumhAre abhaya rAjya AyA thaa| Aja abhijJA ho rahI hai, ki hara vikAra parA sImA para pahu~ca kara, pUrNa avikAra meM pariNata aura vizrabdha ho hI jAtA hai / phira kisI bhI abhAva yA AkrAnti meM, Darane kA kyA kAraNa ho sakatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tuma to sadA ke liye mujha se dUra, bahuta dUra cale gaye the| hamAre bIca, carama viyoga ke eka abhedya zUnya ke sivAya aura bacA hI kyA thaa| tumheM kabhI bhI, apanI indriyoM ke saMvedana meM pAne kI sArI AzA samApta ho cukI thii| phira bhI kyA huA yaha, ki tuma jitane hI adhika aprApya hote gaye, merI indriyA~ utanI hI adhika sateja aura vikala hotI giiN| tuma jitane hI adhika kAmajayI hue, maiM tumhAre liye utanI hI adhika kAmAta hotI gii| aisA lagatA thA, jaise eka adamya indra-zakti ne mujha para adhikAra kara liyA thaa| merI hara indriya kI vAsanA sau gunI ho gayI thii| ___ apane aizvarya-kakSa kI zaiyA ho, yA udyAna ke suramya phUla-vana hoM, krIr3Asarovara hoM, ki apane snAnAgAra ke ekAnta meM apane sAtha nagna ramane ke kSaNa hoM, ki nirjana araNyoM meM ekAkI vicaraNa ho, ki sAndhya-sabhA ke surApAna aura nRtya-gAna hoM, ki muskAnoM ke dhanuSa hoM aura kaTAkSoM ke tIra hoM, ki prakRti ke apAra saundarya ke bIca, SaD RtuoM kA utsava ho| ina sArI hI lIlAoM meM, kevala vahI eka antaHsAra vRSNIndra khela rahA thA, aura usake rUpoM aura zarIroM kA anta nahIM thaa| zaiyA ke masRNa takiye, makhamalI gadde, vijana kI caTTAna, ThuTha jhAr3a kA kaThora tanA, sabako maiM eka-sI hI vihvalatA se, chAtI se cA~pa-cA~pa letI thii| kahIM bhI galabA~hI DAla detI thI, to cauMka kara pAtI thI, ki candana vRkSa se lipaTI merI bA~ha se sarpa lipaTa gayA hai| yA koI caTTAna merI chAtI kI ragar3a se chila kara lahUluhAna ho gaI hai, aura merI bA~hoM para bicchU reMga rahe haiN| bhaya nahIM hotA thA, eka anUThI anirukta USmA se sArA tana-badana bhara uThatA thaa| __ apanI asahya sparzAkulatA se becaina hokara, takiye ko chAtI meM dAba jaba auMdhI leTa kara zaiyA ke gaharAva meM gar3atI hI calI jAtI thI, to acAnaka pAtI thI, ki kisI nivir3a saurabha ke sarovara meM utarAtI calI jA rahI huuN| merI nAr3iyoM meM jAne kaisI taMtriyA~, bar3I komala azruta laya meM bajane lagatI thiiN| aura acAnaka kisI kaThora zilA se TakarA jAtI thii| kaTIlI jhAr3iyoM se biMdha jAtI thii| zoNita meM nahAI maiM, A~kheM uThA kara dekhatI, to pAtI ki usa zilA para tuma dhyAnAvasthita ho| tumhArI parama mArdavI deha kA eka mAtra prasAda thA mere liye caTTAna kI pachAr3a, kA~ToM kI ragar3a, aura rakta-bhInI kaayaa| lekina yaha saba sugandha aura saMgIta ke sarovara meM Daba kara hI pAtI thii| Aja hara pala aise darada aura becainI kA hai, ki khar3e nahIM rahA jAtA hai| astitva ko hara dina sahanA, eka aura mRtyu se pAra honA hai| phira bhI, mere kAma kI uddAmatA bar3hatI hI jA rahI hai| pratyeka indriya kI kAmanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanI tIvra aura asIma ho gayI hai, ki vaha apane meM nahIM raha pAtI hai| sArI indriyoM meM paraspara hor3a macI hai, usI eka mAtra kAmya aura bhogya ke sAre viSayoM ko svayam hI bhoga lene ke liye / zravaNa meM nayana phUTa par3ate haiM, nayana meM zravaNa ubhara Ate haiN| sArI tvacA jAne kisa rasa ke AsvAdana se rasanAbhUta ho uThatI hai| ghrANa kI gandha nAda bana kara gUMjane lagatI hai| maiM saMgIta ko dekhane lagatI hU~, aspRzya AkAza mujha meM mAMsala aura pezala ho jAtA hai| maiM havA meM, sugandhoM ke raMgoM aura vINA kI surAvaliyoM se citrasArI karatI huuN| mujhe jAne kaise anadekhe, anasune nIlamI jala-phUloM kI gandha Ane lagatI hai, jo kahIM haiM hI nhiiN| ... maiMne revA taTa ke jambU kuMjoM ko, pahale bAdala kI ghanI jala-chA~va meM gAte sunA hai; aura merA sArA badana jAmunI zyAmalatA ke rasa se jAne kisI ke liye umar3a AyA hai| maiM apane aura tumhAre avagAr3ha sparza kI nIlalohita rakta gaMdha ko apane zarIra meM se mahakatI pAkara, aticetanA ke mohana vanoM meM mUcchita ho gaI huuN| eka aisA sparza, jo tvacA se kabhI huA nahIM, hogA nahIM, usakI raktagaMdha kaisI khaTa-mIThI aura kasailI hai| jaise Amra-maMjariyoM kI gandha, kaccI a~biyoM kI gandha / aura taba mere sUne jharokhe tale kI amarAI meM, nIrava sandhyA meM kaI bAra koyala ne Tahuka kara mujhe TokA hai| vaha merI AvAz2a kA darada hokara raha gayI hai| __ina AzAhIna varSoM ke sAre dina-rAtoM meM, seja to bezaka zUlI para rhii| lekina merI indriyA~ aisI mahIna, sUkSma, paraspara meM Alor3ita ho gaIM, ki merA mana hI sAre viSayoM kA sraSTA aura bhoktA svayam Apa ho kara raha gyaa| indriyA~ to basa, mAno darpaNa-vAhinI ceriyA~ bhara raha giiN| phulailoM kI ratna-maMjUSA khulate hI, jAne kina videzinI phUla-ghATiyoM kI mAdana parAga sAre kamare meM jharane lagatI hai| ._ maiM amarAiyoM kI beTI haiM, aura merA sArA jIvana vipula aizvarya aura bhoga-vilAsa ke bIca bItA hai| sugandhita madirAoM ke maNi-citrita pyAloM para merI sandhyAe~ sadA phUloM meM bichalatI rahIM, saMgIta aura lAsya ke uddAma pravAhoM para bahatI rhii| pRthvI para jo kucha parama bhogya hai, vaha saba maiMne bhogA hai| misra kI nIla nadI se Aye tAz2A phUloM se merI zaiyAe~ sajI haiN| gandha-mUcchita saoNM se AveSTita prakRta candana ke paryaMkoM para maiM soI huuN| maiM aise takiyoM para leTI hU~, jina para sara rakhate hI, kAnoM meM saMgIta kI atimahIna surAvaliyA~ gUMjane lagatI haiM, aura una svaroM ke sAtha vicitra anAghrAta gandhoM kI anubhUti hotI hai| pRthvI, samudra aura parvata-garbha ke zreSThatama mAMtrika ratnoM se maiMne siMgAra kiyA hai| ratnoM kI vicitra nakSatrI zaktiyoM ke bala, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ maiMne deza-kAla meM cala rahI dUra taka kI lIlAoM ko apane kakSa meM baiTha kara dekhA hai| zRMgAra, prasAdhana, phUla-phulala, devabhogya bhojana, kalpa-latAoM jaise vicitra vasana, deza-dezAntaroM ke vilakSaNa aura vividha ratna-alaMkAra, aura sevA meM sadA prastuta zRMgArikA sairndhriyaaN| para isa saba meM, maiM kahA~ hU~ aura kahA~ nahIM hU~, isakA mujhe koI bhAna nahIM hai| maiM jaise hara bhoga meM hU~, aura tabhI vahA~ se gAyaba huuN| ucATa ho kara mana jAne kisa vIrAne meM, jAne kise khojane lagatA hai| mere jIvana kA hara dina nitya vasanta hai, nita-navya utsava hai| para isa tumula krIr3A-kolAhala ke bIca maiM kitanI akelI hU~, kauna jAna sakatA hai| nirjana kI eka antaHsalilA nadI, jisake taTa para kabhI koI nahIM aayaa| phira bhI kauna kaha sakatA hai, ki AmrapAlI anupasthita hai| usakI upasthiti kA ahasAsa mAtra, vaizAlI kI tAruNya cetanA ko sadA taro-tAjA rakhatA hai| 00 aura mere isa nibhRta anajAna kakSa kA vaibhava, eka apArthiva rahasya se abhibhUta-sA lagatA hai| mAno ki isa ratna-mAyA meM, kaI jAduI lokoM ke parde raha-raha kara haTate rahate haiN| aura jo siMgAra isa kSaNa mere zarIra para hai, vaha kitanA uttIrNa aura mAnavetara-sA laga rahA hai| yaha kisI sairandhrI kA prasAdhana nahIM, yaha merI apanI zRMgArakalA kA sArAMzabhUta saundarya hokara bhI, merA kiyA huA nahIM hai| mere gahare jAmunI uttarAsaMga (adhovastra) kI rezamInatA meM aisI gudagudI bharI, gaddara rilamilAhaTa hai, aisI unmAdaka laharAvaTa hai, ki jaise merI jaMghAoM meM raha-raha kara sucikkaNa kAle sarpa laharA jAte haiN| pampA-sarovara ke padma-vanoM meM TaMge UrNanAbha ke jAloM ko, mahItama cInI aMzuka ke tantuoM meM buna kara banAyA gayA uttarIya, mere kandhoM para jhUla rahA hai| sarpa-nirmoka ko kamala-nAla ke tantuoM meM gUMtha kara bunI gaI kaMcukI, mere advaya uroja-maNDala ke samudra ko bA~dhe rakhane kI viphala ceSTA kara rahI hai| mere gulpha-cumbI kuntaloM ke bhaMvarAle challoM meM, jaise ambAvana koyaloM se Tahuka rahe haiN| sahakAra ma~jariyoM ke karNaphUloM meM, yaha kauna jhUle kI paiMga bhara jAtA hai ? kadamba aura ketakI ke kesarabhIne aMgarAga meM, chahoM RtuoM kI saMyukta phUla-gandhe mahaka rahI haiN| kRSNAguru, zuklAguru aura rakta-gorocana se, mere ubharAte stana-taToM para patra-lekhA racI gaI hai| navIna yavAMkura aura pATala-kisalaya ke jhUmakoM se maMDita mere mukhamaNDala ko cibuka se ucakA kara, kisane merI lilAra para gIle haritAla aura manaHzilA ke kalka se maMgala-tilaka kara diyA hai ? maiM usa prItama kI sohAgana hU~, jo kabhI mere isa vAsarakakSa meM nahIM aayegaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ itanI akelI hU~, ki isa kakSa meM hokara bhI jaise svayambharamaNa samudra kI kajjala velA para leTI huuN| aura jAne kina acIhnI dUriyoM meM bahI jA rahI huuN| aisI avirala pravAhI ho gaI hai merI cetanA, ki jo dekhatI hU~, vahI ho rahatI huuN| eka sAtha nadI bhI hotI hU~, taTa kA vRkSa bhI hotI hU~, aura dUra jAtI havA bhI hotI / aura Upara ghiratA jAmunI bAdala bhI hotI huuN| ve sAre kadamba, ketakI, karNikAra aura mAlatI kuMja ho jAtI hU~, jahA~ kabhI vihAra kiyA hai| cAroM ora betahAzA, nihaMga vihaMgama kI taraha leTI huuN| anajAna digantahIna pAniyoM para besudha par3I hU~, aura mere nadIvAhI zarIra ke rodhas nitamboM se jala-vasana srasta ho gayA hai| mere mana kA dUraMgama vega, aisA aprativArya hai, ki merI indriyA~ aura zarIra, usameM phUloM kI raja kI taraha bemAlUma ho kara jAne kahA~ jhara jAte haiN| "yaha sArI viSayopabhoga kI racanA, kisakI avahelita pUjA hokara raha gaI hai ? aisA siMgAra, svayam tumhAre sivAya dUsarA kauna merA kara sakatA hai| o nirmama zilpI, tumane kyoM mujhe aise alaukika saundarya aura lAvaNya se racA ? kevala achUtI chor3a kara cale jAne ke liye ? asaMkhya janmoM meM kevala tumhArI raha kara, tumhAre viyoga meM chaTapaTAte rahane ke liye ? tumhAre mahAbhiniSkramaNa kara jAne ke bAda se, dekhatI hU~, merA mana, merA prANa, merI indriyA~ bAhara kahIM bhI nahIM raha gaye haiN| sArI icchAe~, vAsanAe~, kAmanAe~ bhItara kI ora mur3a gaI haiN| sArI indriyA~ mere hRdayapadma kI usa mudrita karNikA meM saMgopita ho gaI haiM, jahA~ tumhArA antaHpura hai, jahA~ kevala tuma vilAsa kara sakate ho| para jisa para paira dhara kara tuma kisI aise akUla samudra meM prasthAna kara gaye ho, jisakA yAtrI kabhI lauTatA nahIM hai| maiM koI virAgana nahIM, jogana nahIM, tApasI pArvatI nhiiN| maiM eka nirI kAminI hU~, jisake kAmavega ko lokAgra kI siddhazilA bhI nahIM roka sakatI hai| merI isa udvAsanA ne loka ke antima vAtavalaya ko tor3a kara, usake bAhara ke sattAhIna alokAkAza taka ko udvelita kara diyA hai| ina tamAma bhoga-vilAsoM kI sArI ratiyoM aura AratiyoM ko apanI kasakoM aura AhoM se pI kara bhI, bAhara kI orase kitanI virata-sI ho gayI huuN| basa, bhItara eka aisI anAhata rati, akhaNDa jota-sI jala rahI hai, ki bAhara ke mere sAre bhoga usI meM pala-pala havana hote rahate haiN| kauna samajhegA mere prANa kI isa anirvAra kAma-vedanA ko, isa AkAzavAhI madanAkulatA ko| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 : bhUkha-pyAsa, sardI-garmI, rAga-dveSa, harSa-viSAda, sukha-dukha, kucha bhI anubhava nahIM hotaa| divya kalpa-bhojanoM ke thAla achUte lauTa jAte haiN| soma-kumbhoM kI sadiyoM purAnI madirAoM ke upala caSaka merA mu~ha tAkate raha jAte haiN| subaha-sA~jha sairandhriyA~ snAna-siMgAra karA detI haiN| TIsate hRdaya kI pIr3A ko caMcala ha~sI meM badala kara pUchatI hU~ unase : 'kisa prItama ke liye merA zRMgAra karatI ho ?' mere prazna kA ve kyA uttara deM ? basa, ajIba vyaMgya se khilakhilA kara ha~sa par3atI haiN| eka nagara-vadhU kA zrRMgAra, bhalA kisa prItama ke liye ho sakatA hai ? ____ tuma jJAnI ho, maiM nirI kAminI huuN| tuma yadi pUrNakAma ho, to maiM bhI pUrNakAminI huuN| kyA apane ekameva kAma-puruSa ke bhItara hI, maiM sampUrNa cetanA se nahIM jI rahI? tuma vItarAga ho, to maiM pUrNarAga huuN| tuma jJAnayogI ho, to maiM kAma-yoginI huuN| tuma triloka aura trikAla ko hara kSaNa dekha aura jAna rahe ho, to maiM kevala tumheM hara kSaNa dekha aura jAna rahI huuN| isa qadara, ki maiM nahIM raha gayI hU~, kevala tumhIM raha gaye ho| tumheM dekhane, jAnane aura pUrNa pA lene kI isI abhaMga tanmayatA ne, mere 'maiM' ko miTA kara kevala 'tU' banA diyA hai| aisA lagatA hai hara pala, ki merA kAma hI merA jJAna ho gayA hai, merA jJAna hI merA kAma ho gayA hai| parama ekAgratA aura saMyuti ke isa mAMsala kAma-taTa para hI, mere liye kAma aura jJAna kA bheda aura virodha samApta ho gayA hai| tuma na bhI Ao kabhI mere pAsa, tuma na bhI ba~dho kabhI mere bAhubandha meM, lekina mere isa aprativArya kAma ko tuma kahA~ se tor3oge, jo tamAma carAcara meM vyApta ho gayA hai, aura jo lokAloka kI sImAe~ lA~gha gayA hai / jo svayam mahAsattA ko, zeSanAga ke sahasra-phaNoM se ghere baiThA hai / tumhArI vaha arddhacandrA siddhazilA bhI mere mahAkAma ke isa nAgacUr3a se mukta nahIM, jahA~ siddha ho kara tuma ArUr3ha hone vAle ho, aura janma-maraNa se pare jA kara, jahA~ se tuma kabhI phira usa rUpa meM lauTane vAle nahIM ho, jisa rUpa ne mere kAma ko aisA durdAnta aura ananta banA diyA hai| . lekina suno mere mokSagAmI svAmI, mere zroNi-phalaka para ke AmrakaTa ko jaya kiye binA, tuma apane mokSa kI usa siddhazilA ke maNi-padma para ArohaNa na kara skoge| irAvAn samudra kI irAvatI beTI AmrapAlI ke atala deza kI phaNidhara-maNDita gopana guhA-maNi ko bIMdhe binA, tuma apanI cira cahetI priyA mukti-sundarI kA varaNa na kara skoge| mere kAma ko sampUrita kiye binA, tumhArA kaivalya AptakAma na ho skegaa| mujhe apanI ardhAMginI banAye binA, tuma apane siddhAlaya kI mukti-ramaNI ke utsaMga meM ArUr3ha na Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ho skoge| merI vAsanA ke isa mAnuSottara samudra taTa para, aba aura kahane ko raha hI kyA jAtA hai? "mAnuSottara samudra ke antima taTa para, antima zabda bola kara cupa huI, ki acAnaka yaha kyA huA mere sAtha ? cetanA ke jAne kitane hI paTala eka-eka kara chinna hote gye| aura maiM anAyAsa eka zveta tandrA ke vana meM lupta ho gyii| aura aba phira jAgI hU~, to isa kakSa meM ho kara bhI, mAno sRSTi ke tamAma maNDaloM meM bhaTaka rahI huuN| aisA laga rahA hai, jaise kor3A-kor3I palyoM aura sAgaroM ke ArapAra, deza aura kAla ke amApa vistAroM meM yAtrita hokara lauTI huuN| nigoda, nAraka, tiryaMca, manuja aura devoM kI jAne kitanI yoniyoM meM ananta kAla paribhramaNa kara AI huuN| koI kAlamAna yA sthAna hAtha nahIM A rahA hai| kucha hI kSaNa bIte usa tandrA meM, ki anaginata kalpa, ki janmAntara bIta gaye, koI anumAna zakya nahIM hai| kyA mujhe nIMda A gaI thI? para mujhe nIMda kahA~ ? vaha to jAne kaba se anajAnI ho gayI hai| jisa dina tuma AgAra aura zaiyA chor3a gaye, usI dina merI nIMda bhI tumhAre sAtha calI gyii| sunatI hU~, nIMda tumheM AtI hI nhiiN| nandyAvarta kI masRNa sukhada zaiyAoM meM bhI tuma kaba soye yA jAge, Aja taka koI nahIM jAna pAyA hai| sunatI hU~, tuma jAgate hue bhI soye rahate ho, soye hokara bhI jAgate rahate ho| aise meM maiM so kaise sakatI haiM ? lagatA hai, anAdikAla se tumhAre pAyatAne baiThI, tumhAre isa sone aura jAgane ke bIca ke antarAloM meM chaTapaTAtI rahI huuN| na so pAtI hU~, na jAga pAtI haiN| kaI bAra apane hone taka para sandeha ho jAtA hai| maiM hU~ koI, yaha taka vismaraNa ho jAtA hai| basa, eka jota tumhAre pAyatAne akhaNDa jalatI rahatI hai| aura maiM na raha kara bhI, use dekhatI rahatI huuN| merA ghara ? kahA~ hai vaha ? sapta bhaumika prAsAda ke ina aneka aizvaryabhavanoM meM? vibhinna Rtu-AvAsoM meM ? isa kakSa meM ? "nahIM, koI ghara merA aba nahIM rhaa| yoM to vastuta: vaha kabhI thA hI nhiiN| eka vezyA kA ghara kaisA? ghara to gRhiNI kA hotA hai| yoni mAtra hokara janamane aura jIne ko abhizapta, eka vAravanitA kA ghara se kyA lenaa-denaa| phira bhI jaba taka tuma nandyAvarta meM the, to maiM bhI sapta bhaumika prAsAda ko apanA ghara mAna kara usameM TikI thii| isa AzA se, ki eka dina kabhI to aisA AyegA, ki apane mahala ke kisI gopanatama manaskAnta-maNi-kakSa meM, sphaTika ke paryaMka para, mandAra phUloM kI zaiyA meM tumhAre sAtha maiM tumhAre sAtha kyA ho jAU~, kyA karU~", kaise kahU~ ! eka lajjAtIta nigUr3ha lajjA se mara rahatI hU~ Aja bhI, vaha saba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAda Ane para / videha ho kara, eka kSitijahIna vIrAna meM, kisI pretAtmA-sI bhaTakane lagatI huuN| so ghara kahA~ merA? aura jisa dina tuma ghara chor3a kara cale gaye, usI dina merA bhI ghara kahIM nahIM raha gyaa| eka vezyA hokara, merA apanA to koI jIvana kabhI thA hI nhiiN| lekina isa saptabhaumika prAsAda meM surA, saMgIta, zRMgAra, lAsya kA eka jIvana hara pala auroM ke liye jIne ko majabUra to huI hI huuN| phira bhI o mere antaryAmI, yaha kyA tuma se chupA hai, ki tumhAre gRha-tyAga ke bAda, Aja taka maiM isa saMsAra meM kahIM, kisI vyakti yA vastu ke sAtha ghara para nahIM huuN|... jAgati aura prasupti ke bIca cala rahe, apane isa anavarata jIvana-krama meM, cAhe jaba kisI vicitra karvara tandrA ke vana meM nirvAsita ho jAtI huuN| nIle, nAraMgI, raktima, kesarI, pIle, hare, bAdalI, zveta-jAne kaise aneka tandrAoM ke avijJAta pradeza, anapravezita lok-lokaantr| eka ke bAda eka nAnA raMgI jyotiyoM ke dvIpa aura dezAntara / eka ratna-pracchAya indradhanuSa ke nava-nava raMgIna nIhAra-kakSoM meM saMkramaNa, atikramaNa, dezATana, lokAntara, dehAntara, jAtyantara / bhaTakana bhI kyoM nahIM? "to vaha antima zabda bolakara, maiM kahA~ kho gaI thI? kauna merA haraNa kara gayA thA? tumhAre sivAya koI aura to merI cetanA ke sAtha aise manamAne khela nahIM khela sktaa| "isa sukha-zaiyA meM leTA merA sArA zarIra eka sAtha akalpya vedanAoM aura z2akhmoM se TIsa rahA hai| ina kucha kSaNoM meM, tumhArI satyAnAzI tapasyA ke una sAr3he bAraha varSoM ko eka bAra phira pUrA jI kara lauTI huuN|" vinAza aura mauta kI andhI ghATiyoM meM, tuma akele hI nahIM vicare ho| tuma to vajra zarIrI ho, janma se hI aghAtya ho| para maiM to nirI eka martya aura pala-pala ghAtya abalA nArI huuN| phira bhI tumhAre tamAma upasargoM kI AkrAntiyoM ko, apanI isa padma-pelava kAyA meM jhelane ko maiM abhizapta rahI huuN| tumhAre anagAra hote hI, aisA lagA ki maiM tumhAre zarIra meM praveza kara gaI hU~, tuma mere zarIra meM praveza kara gaye ho| nItimAnoM aura caritravAnoM ke isa bhadra maryAdAoM se varjita-bAdhita loka meM to tumhAre sAtha ekazarIra honA sambhava hI kaise hotaa| yoM bina dekhe bhI tumhAre sAtha ekAtma to thI hii| lekina jaba lokAlaya kI sArI maryAdAe~ tor3a kara, tuma vivarjita avadhuta digambara ho kara nikala par3e, to usa mahA-nirvAsana meM tumhAre zarIra ke bhItara jI cAhA khelane se mujhe koI roka na skaa| magara vilAsa ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paryaMkoM para nhiiN| satyAnAza kI bijaliyoM para, kalpAntakAla kI agni-varSAoM tale, pralaya-samudra ke maraNa-bhaMvaroM meM, tuma hara pala mere bAhubandha meM jakar3e the| loka kI ekameva sabase naMgI aurata, phira bhI kAMcana ke kaMcuka kI bndinii| lekina jaba tuma nihaMga naMga-dhaDaMga hokara, mAnuSahIna biyAbAnoM meM akele nikala par3e, to mujhe avasara mila gyaa| tumheM pakar3ane kA nahIM, tumhArA zarIra ho rahane kaa| tumhAre piNDa ke eka-eka paramANu meM praveza kara, tumhArI bahattara hajAra nAr3iyoM meM spandita hone kaa| .. raMgIna nIhAroM ke ve tandrAvana, krIr3A-keli ke nahIM the| unameM atikramaNa kara, mujhe vinAza aura mRtyu ke sImAhIna andhakAroM meM kho jAnA hotA thaa| tumhArI khoja meM, ki tuma kahA~ hoge isa vakta, isa kSaNa? eka sA~sa meM haz2Ara bAra janma-maraNa karatI maiM, tamasA ke sAgaroM ko cIratI maiM, usa taTa para tumhAre caraNoM meM A par3atI thI, jahA~ tuma mAnuSa nahIM hote the, nire kUTastha pASANa yA sthANu hote the| "tumhAre gRha-tyAga ke dUsare hI dina, apane kakSa ke darpaNa ke sAmane sAndhya zRMgAra kara rahI thI, ki acAnaka mUrchA ke hilore Ane lge| eka raktima AMdhI mujhe jAne kahA~ ur3A le gii| kisI carAgAha meM lA paTakA / aura haThAt mujha para ba~TI huI moTI rassI ke kor3e barasane lge| patA nahIM kauna mAra rahA thA? lekina usa mAra kI vedanA asahya hote bhI, use sahanA mujhe acchA laga rahA thaa| hAya, kauna hai yaha krUra upakArI, jo merI khAla udher3a kara mujhe isa kalaMkinI kAyA se mukta kara rahA hai? maiM bahuta kRtajJa huii| kor3e kI mAra acAnaka ruka gii| apanI chAtI se bahate rudhira ko dekhaa| apane lahUluhAna aMgoM ko dekhaa| apane hI hRdaya-deza se uphanate rakta meM uMgalI DubA kara, apane bhAla para tilaka lagA liyaa| usI se apanI mA~ga bhara lii| ki acAnaka pAyA, ki tumhArA khUna se lathapatha zarIra merI goda meM leTA hai| aura sAmane eka gvAlA, vaha rassI kA kor3A pheMka kara tumhAre Age caraNAnata hai, aura do baila pAsa hI khar3e Tukura-Tukura A~sU TapakAte hameM dekha rahe haiN| tumhAre khUna meM merA khUna bahA, aura kevala ve pazu usake sAkSI hue| maiM tumhArI ho gii| phira bhI Aja tuma se cirakAla ke liye bichur3a kara, isa phUloM ke kArAgAra meM kaida par3I huuN| ___ phira eka madhyAhna belA meM, kaisI sarpagandhA tandrA meM maiM acAnaka DUba gii| aura haThAt eka sahasra phaNa bhujaMgama, merI jA~ghoM ko apanI kuNDaliyoM meM kasa kara, mere hRdaya kA daMza karane lgaa| mere A~cala dUdha se umar3a aaye| aura vaha kAla-sarpa, nivAnta nizcinta hokara, eka nirdoSa zizu kI taraha mere stanoM ko pItA hI calA gyaa|"aur acAnaka kyA dekhatI hU~, ki tuma rakta-jharate Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ caraNa merI chAtI para dharate nikala gaye, aura eka ujAr3a vanAntara meM ojhala ho gye| aise prasaMgoM ke bAda, hoza meM Ane para pAtI thI, ki apanI zaiyA meM jakhmoM se TIsatI leTI huuN| bhiSag kumArabhRta sevA meM upasthita hote| aneka zItopacAroM, AlepanoM, marahamoM, zAmaka auSadhiyoM se merA upacAra calatA rhtaa| kisI kI himmata nahIM hotI thI pUchane kI, ki kisa hatyAre ne aisI mAra mujhe mArI hai| eka vezyA ke qharIdAra prItama, usa para hara julma DhAne kA paravAnA rakhate haiN| samajhane meM dikkata hI kyA thI ! 000 'eka AdhI rAta apanI zaiyA ke ratna-pradIpa ko akAraNa tAkatI par3I thii| ki A~kheM animeSa khulI raha gaIM, samaya-bhAna calA gyaa| aura jaise eka prakANDa AvAz2a ke sAtha, cetanA ke paTala khaTAkhaTa badalate cale gaye / aura jahA~ pahu~cI, vahA~ pAyA ki eka phA~sI ke phande meM merI gardana jhUla rahI hai| do caNDAkAra bhayaMkara vadhika, donoM ora khar3e phA~sI ke phande khIMcane ko tatpara the| phA~sI ke phaMde khice, nIce se takhtA haTA liyA gyaa| merI bhiMcatI gardana se eka cItkAra nikala pdd'ii| maiM cillA kara jAga uThI--pAyA ki apanI zaiyA meM hU~, eka bhayaMkara duHsvapna se jAgI huuN| lekina merI kaNTha-nalikAe~ jaise TUTa gaI haiM, gardana mRtaka kI taraha eka ora lur3hakI par3I hai| aura mere sara ke nIce eka nagna puruSa kI goda hai shaayd| aura usakA hAtha merI grIvA ko sahalA rahA hai| ___aura agale hI dina khabara milI thI, ki kahIM kisI rAjAjJA se tumheM phA~sI para car3hAyA gayA thaa| lekina phandoM para cANDAloM kA vaza na rhaa| ve phande merI gardana para the, mere kezoM meM the, merI bA~hoM meM the| maiM tumhArI phA~sI bana gaI thI, aura tuma merI phA~sI bana gaye the| usake binA tumheM pAne kA upAya hI kyA thA? ___kaI dinoM, mahInoM bhUkha-pyAsa lagatI hI nahIM thii| kisI kI daradabharI yAda ke bhIne bAdala, sAre mana-prANa para chAye rahate the| usa nirmama kI yAda, jo kisI ko yAda rakhatA hI nhiiN| yAda karanA yA rakhanA, jisakA svabhAva nahIM, svadharma nhiiN| kisI bhI paryAya yA avasthA meM jo ThaharatA nahIM, basa kevala dekhatA hai-hara guz2aratI avasthA ko, aura usake sAtha tadrUpa ho kara, use apane sAtha bahA le jAtA hai| lekina usakI hara avasthA para, merI nigAha samayAtIta bhAva se lagI rahatI thii| maiM svayam hI usakI bhUkha-pyAsa ho rahatI thii| vaha svayam hI merI bhUkha-pyAsa ho rahatA thaa| to mere darada meM se hI aisA koI makaranda jharatA thA, ki usameM plAvita hokara, maiM parama tRpta ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 rahatI thI / kalpa - bhojanoM ke sAmane par3e suvarNa thAla achUte par3e rahate / ve svayam hI kSudhA bana kara merA AharaNa kara lete, mere rakta-dhAtu meM AtmasAt ho jAte / kSIroda sarovara ke zItala gandha-jala, phala-vanoM ke phaloM se sIdhI nitArI gaI sugandhita madhu madirAe~, svayam hI pyAsI ho kara mujhe apane meM DUbo letIM / bhoktA, bhogya aura bhoga kA antara hI samApta ho gayA thA / mahInoM meM kabhI bar3I viplavI bhUkha-pyAsa laga AtI / to sArA vAtAvaraNa apUrva pakvAnnoM kI kezara - mevA sugandhoM se bhara utthtaa| Aja taka anAsvAdita vAruNiyoM kA khumAra, mere aMga-aMga ko unmatta kara detA / taba eka bacce kI taraha itanA sArA bhojana-pAna kara letI, ki sevikAe~ dekha kara cakita ho jAtIM / unake liye vaha bar3e harSa kA dina hotA thA, ki unakI svAminI ne Aja jI bhara khAyA-piyA hai / tabhI udanta sunAI par3atA thA, ki mahInoM nirjala nirAhAra rahane ke bAda tumane amuka ke dvAra para, eka aMjuli payas kA pANipAtra AhAra grahaNa kiyA hai / hara Rtu kI duranta naI havA jaba calatI, to mere prANa caMcala ho uThate / apane ratha kA svayam hI sArathya karatI huI, nirlakSya yAtrA para nikala par3atI / grISma kI lU bharI dAhaka havAe~ jaba sArI prakRti ko jhulasA detIM, to kisI aMgAroM-se dahakate parvata kI sabase U~cI coTI para jA leTatI / usake pratapta pASANoM meM chAtI bIMdha kara, maiM jAne kisa vajrAMga puruSa ko galA denA cAhatI / AMdhI varSA kI uddaNDa tUfAnI rAtoM meM, haharAte bhayAvaha araNyoM ko apanI bA~hoM meM bhIMca-bhIMca letii| hima-pAle kI zizira rAtriyoM meM, barpha kI zilA para so kara hI kucha caina pAtI thI / aura vasanta kI malaya havAoM se madanAkula ho kara, ku~vArI prakRti ke jAne kina anapravezita phUla - vanoM meM calI jAtI / sAre vasana-AbharaNa mere lAsya ke unmAda meM utara pdd'te| mere sAre aGgAGga nAnA raMgI phUla-pallavoM se zRMgArita ho jAte / vanakadalI ke pezala kuMja meM jAne kauna mujhe khIMca le jAtA / eka adRzya, aspRzya mArdava kI agAdhatA meM, jAne kauna mithuna ke li-krIr3A meM AtmasAt ho jaataa| aura sAre vana meM, phUloM se jharate kesara - parAga ke madabhIne bAdala chA jAte / -- aura aisI hI vasanta Rtu kI eka malayAnila se pulakita rAta meM, acAnaka mere kakSa meM eka vikarAla daitya chAyA ma~DalAtI dikhAyI pdd'ii| haThAt ratnadIpa bujha gaye / kakSa jAne kahA~ lupta ho gyaa| eka bhayAvaha nirjana aTavI meM akelI lA paTakI gayI / aura sArA AkAza haz2AroM DAr3hoM se lapalapAtA, huMkAratA, eka durvAra dAnava ho kara mujhe cAroM ora se dabocane lgaa| usane jAne kaise nAgapAzoM meM mujhe jakar3a liyA / aura mujhe uThA kara eka uttuMga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parvata kI coTI se, nIce kI atala pAtAlI khandaka meM pheMka diyaa| vahA~ asaMkhya rAtriyoM ke puMjIbhUta andhakAra jaisI raja mujha para dhArAsAra barasane lgii| merI indriyA~ kahIM kisI kendra meM kIlita ho giiN| aura phira nAnA atyAcAroM, prahAroM, pIr3anoM kA eka aTUTa silasilA cala pdd'aa| ___mere roma-roma meM hajAroM lAla cITiyA~ ciTakatI huI reMgane lgiiN| merI jA~ghoM meM kanakhajUroM, keMkar3oM, magara-macchoM, gohoM, chipakaliyoM ke jaMgala uga aaye| merI zirA-zirA meM daMza karate bicchuoM kI nadiyA~-sI bahane lgiiN| merI kaTi mAno pAtAlI ajagaroM kI guMjalaka meM jakar3a gii| mere nAbhideza meM se uThI A rahI nAginoM para kaI nakula TUTa par3e, aura una nAginoM ko nigala kara, unake viSa ko ve apane tIkhe dA~toM se merI nAbhi meM sIMcane lge| bhayaMkara phaNidhara bhujaMgama merI chAtI aura bhujamUloM se lipaTa kara, eka adamya vAsanA se merI raga-raga meM daMza karate cale gye| "dekho dekho vaha saba maiM isI kSaNa phira jhela rahI huuN| ciMghAr3ate vyAghra aura bher3iye mujha para TUTa rahe haiN| eka diganta vyApI pizAca kI karAla kaiMcI jaisI jA~ghoM meM, maiM jakar3I aura katarI jA rahI huuN| koI mere pairoM ko cUlhA banA kara, usa para bhAta pakA rahA hai| brahmANDoM ko ulaTate-palaTate kAlacakra meM mujhe DAla kara, koI mujhe yamaloka kI maraNa-caTTAna para pachAr3a rahA hai| yaha kyA dekha rahI hU~ maiM ! sArI vaizAlI pralayakArI Aga kI lapaToM meM dhU-dhU jala rahI hai| aura AmrapAlI durdAnta rudrANI kI taraha, eka tuMga kAya digambara puruSa kI chAtI para paira dhara kara tANDava nRtya kara rahI hai| svAmI, svAmI, trANa karo, ugAro mujhe isa paizAcI lIlA se ! merI ina apAvana TA~goM se apanI chAtI kA dalana karavA kara, tuma kyA sArI vaizAlI ko apanI tapAgni se bhasma kara denA cAhate ho? kevala mujhe barasoM-barasoM, kalpoM taka jalA kara, kyA tumhArA mahAkAla zaMkara tRpta na ho sakA? "are are dekho na, yaha kyA kiyA tumane ? tumhAre eka iMgita para sAre deva, danuja, manuja--puruSa mAtra, ekAkinI AmrapAlI kI chAtI para car3ha kara, usake sAtha balAtkAra kara rahe haiN| mujhe sArI trikAlika sRSTi kI vAsanA kA havana-kuNDa banA diyA tumane ?' nahIM, nahIM, jhUTha hai yh| koI dAnava-lIlA hai yh| nahIM, tuma nahIM, tuma nahIM, tumhArA rUpa dhara kara koI asura ye sAre atyAcAra mujha para kara rahA hai| pUrNa pratyaya hote hI maiM sthira, zAnta nizcala ho gaI huuN| merI sA~seM mukta ho gaI haiN| maiM apanI mandAra-zaiyA meM vaisI hI sukhAsIna leTI huuN| ki yaha kauna kAmadeva sahakAra ma~jariyoM kA dhanuSa tAne, mujha para AkramaNa kara rahA hai ? .."are, yaha to tumhI ho| tumhArA hI vaha jitAnaMga saundarya ! aura tuma tuma yaha saba kyA kara rahe ho mere sAtha ? akalpita, atayaM |"nhiiN, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55 tuma aisA nahIM kara sakate mere sAtha ! tuma itane kutsita, asundara nahIM ho sakate / nahIM, yaha tumhArI USmA nahIM, yaha tumhArA madana nahIM / yaha tumhArI -gaMdha nahIM / yaha tumhArA bAhupAza nahIM / maiMne uchala kara eka Thokara mArI isa chaliyA baheliye ko / aura vaha antarikSa meM jAne kahA~ vilIna ho gayA / ... aura tabhI eka deva mere caraNa prAntara meM A par3A / vihvala anutApa se ro kara kSamA yAcanA karane lagA : 'maiM saMgama deva, tumhArA zaraNAgata huA, devI ! mere pApoM kA anta nahIM / antima naraka meM bhI mujhe Thaura nahIM / maiMne lokAloka ke nAtha mahAvIra ke anAhata parAkrama aura pauruSa ko parAjita kara, devoM kI sattA ko mRtyuMjayI arhat para sthApita karanA cAhA / aura maiMne dekhA, ki devI AmrapAlI para mere sAre prahAra utara rahe haiM / aura prabhu ? prabhu to devI ke hRdaya ke anAhata cakra meM, acala kAyotsarga meM lIna haiN| devI, mujhe kSamA na kareM, mujhe nirastitva kara deM !' aura sahasA hI vaha saMgama deva, merI pagataliyoM meM jAne kahA~ lupta ho gayA / o mere ekameva kAma - puruSa, vicitra hai tumhArI lIlA / jAnatI hU~, aba kabhI tumhArA zrImukha - darzana bhI mujhe nasIba na hogaa| lekina maiM maraNa aura vinAza kI ghATiyoM meM tumhArI sahacarI hokara raha gaI / tuma mArajayI hue| lekina maiM ? tumhArI tapasyA ke sAre aghamarSaNa agni snAnoM meM tumhAre sAtha jala kara bhI, maiM to nirI kAminI hI raha gayI / nizcaya hI, tumane sacarAcarA sRSTi ke kAma ko jaya kiyA / lekina yAda dilAtI hU~, AmrapAlI ke kAma para abhI tuma vijaya nahIM pA sake ho / mere AmrakUTa kI ma~jariyA~ abhI bhI achUtI haiN| tumhArI tribhuvana jayI caraNa-cApa, abhI unakA bhaMjana nahIM kara sakI hai| suno, jAno, o triguNAtIta, tripurAri paraziva, sadAziva, mRtyuMjayI mahezvara : mahAvIra ! tumhAre dvArA bhasmIbhUta kiyA gayA kAma, tumhArI isa pArvatI kI sarpila kaMcukI meM navajanma kara abhI bhI surakSita hai / usako pUrNakAma kiye binA, tumhAre yuga-tIrtha kI nUtana sRSTi kA utthAna aura pravarttana sambhava na ho sakegA / hAya, merI vAsanA sRSTi ke kaNa-kaNa meM sulaga rahI hai / aura dekho, dekho, mere mUlAdhAra kI pRthvI, kamala koraka kI taraha phUTane ko Akula ho uThI hai / isakI mudrita kaNikA meM vaizvAnara dhadhaka rahe haiN| kyA tuma kabhI nahIM Aoge mere pAsa ? lekina anirvAra hai merA yaha Atma-sphoTa / yaha mRtyu se bhI bAdhita nahIM / tuma sarvajJa hokara bhI, trikAla - jJAnI hokara bhI, kyA isa anivAryatA ko nahIM dekha rahe ? hAya, merI trivalI TUTI jA rahI hai ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 nahIM, aba maiM kabhI, kahIM bhI, akelI nahIM haiM oha, merI zaiyA kisane chIna lI ? sArI sRSTi jala-plAvana kI uttAla taraMgoM meM badala gaI hai| eka athAha jala-loka meM utarI calI jA rahI huuN| eka komala kamanIya, phira bhI karAla nAgakumAra kI bA~hoM meM jakar3I huuN| tAttvika jala kA sImAhIna andhakAra rAjya / bhaya ke mAre galA bhiMca gayA hai| kaise cIkha kara pukArU~ : o mere trAtA, tuma kahA~ ho ? .. usa phA~sI meM acAnaka merI A~kheM Upara kI ora khula gaI haiM, apAra jala-paTaloM ko bheda kara / dekha rahI hU~ : eka vizAla nAva, nara-nArI bAlakoM se khacAkhaca bharI, gaMgA ke vistIrNa pATa ko pAra kara rahI hai : para pAra jAne ke liye| haThAt pAnI bharI A~dhiyA~, meghoM ke umar3ate pahAr3a, unameM kar3akar3AtI bijaliyA~ / aura pralayaMkara tUfAna meM nAva, pracaNDa taraMgoM meM ulaTane-palaTane lgii| yAtriyoM kI trAhi mAm cItkAreM isa pralaya meM DUbI jA rahI haiN| aura eka tuMgakAya nagna puruSa, nAva kI ThIka noka para nizcala meru kI taraha khar3A hai| usakI akampa chAtI meM, tUfAna jaise mAnuSottara parvata se TakarA kara parAjita ho rahA hai| "acAnaka vaha puruSa, sanasanAtA huA jalaloka ke tala meM utara aayaa| aura bhujAe~ pasAra kara, usane sAre jala-jagat ko apane AliMgana meM bA~dha liyaa| mere zarIra ko eka virAT jala-zarIra ne kaTisAt kara liyaa| krodha se phukAratA nAga kumAra eka adbhuta mukti kI USmA meM jAga utthaa| nivedita ho kara bola uThA : 'oha, tuma itane komala, itane premala, itane prabala ? isa jalarAjya kA svAmI maiM nahIM, tuma ho| tuma, jo tattva mAtra ke ekarAT sattAdhIza ho| maiM zaraNAgata huuN|'. aura vaha nAga kumAra merI goda meM zizuvat so gyaa| maiMne A~kheM uThAIM, to tuma vahA~ nahIM the| caTaka dhUpa meM nAva gaMgA pAra ke taTa para jA lagI hai| harSa kI kilakAriyA~ karate mAnavoM kA kolaahl| aura haThAt pAyA, ki maiM apane kakSa meM farza para auMdhI par3I huuN| kitanI akelii| phUTa kara rotI huii| aura vaha sArA tUfAna merI dhamaniyoM meM bandI ho kara garaja rahA hai| tUfAna nahIM, merA apanA hI kAma hai yh| hAya, mere mAnuSa-tana ke sImAnta TUTa rahe haiN| aura tumhAre balAtkAra kA anta nhiiN|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura isake kucha dina bAda hI, sudaMSTra nAga kumAra ne jo upasarga tuma para kiyA thA, usakI vArtA sunI thii| chAtI Traka-Traka ho gayI thii| athAhoM meM tumhAre sAtha cala kara bhI, kitanI akelI huuN| tumane to apanA ceharA taka mujha se chIna liyA hai| hAya, tumhArA vaha nirbandhan rUpa, merI A~khoM, aura yAdoM meM kaise ruka sakatA hai| nikhila carAcara ke trAtA ho, prItama ho, pitA ho| lekina atyAcAra karane ke liye kevala mujhe hI to cunA hai| jAnatI hU~, tumhAre satyAnAza ko mere sivAya aura kauna sahegA? ... yAda A rahI hai, hemanta kI vaha hima-pAle kI raat| sArI nagna prakRti ThiThara kara apane hI meM dhaMsI jA rahI thii| tabhI acAnaka kezara-kastUrI kI sugandhoM meM basI apanI narma-garma zaiyA, aura zAlmalI rUI kI raz2AI mujhe asahya ho gii| zIta havAoM ke isa prabhaMjana meM tuma kahA~ khar3e hoge isa vakta ?... maiM bhAga kara udyAna ke barphAnI sarovara meM utara gii| vastra itane asaha ho gaye, ki Apa hI gala gaye usa bar3avAnala meN| eka ananta nagnatA meM, merI nagnatA nimajjita ho gyii| 'oha, kaisI athAha USmA hai yaha ! parama surakSA kA antima nilaya : apanA eka mAtra ghr| o mere himavAn puruSa, tuma to bAhara khar3e ho, sRSTi ke sArabhUta zIta ko jhelate hue| nahIM cAhiye mujhe tumhArI yaha USmA, jo itanI arUpa aura videha hai, ki mere kAma ko carama taka uddIpta kara, merI ba~dhane ko Akula chAtI ko bheda kara, antarikSa meM lIna ho jAtI hai| mujhe jalA kara bhasma kara do apanI zItAgni meM, o mere hima-puruSa ! aura lo, maiM bhasmIbhUta ho kara tumhArI niraMjana deha para Alepita ho gii| para, merI bhasma meM gupta Aga ko tuma saha na paaye| lekina isase baca kara aba tuma jA nahIM skte| magara tuma jA cuke the| aura maiM hima ke sarovara meM nahIM, garma bistare kI aindrika USmA meM lA paTakI gaI thii| apane hI aGgAGga meM dahakatI Aga kyA kama thI mere liye ?.. pIche patA calA thA, ye usa rAta kI bAta hai, jaba tuma para kaTapUtanA bANa-vyantarI ne himapAt kA upasarga kiyA thaa| .... apane udyAna kI eka U~cI sphaTika chata para khar3I haiN| hAtha ke lIlAkamala se, zarada Rtu ke pAradarza nIlAkAza meM koI chabi A~ka rahI huuN| koI aisA rUpa, jo hara kSaNa eka naye lAvaNya kI AbhA meM ubharatA hai| vaha mere isa nIlAkAza ke phalaka meM kaise bNdhe| aura sahasA hI usa ghanIbhUta nIlimA meM, eka mahAmastaka uttAna khar3A dikhAyI pdd'aa| merA vakSamaNDala udbhinna ho kara, Upara uThatA hI gayA, usa mastaka kA avalamba ho jAne ke liye| aura vaha mastaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mere hara ArohaNa ke sAtha, mere vakSa kI pahoMca aura chuvana se bAhara hotA gyaa| maiM hArI, hatAhata tAkatI raha gii| ____ akasmAt eka brahmANDIya visphoTa huaa| tamAma carAcara tharrA utthaa| aura maiMne dekhA, usa AkAzI mahAmastaka ke donoM kAnoM ke ArapAra eka prakANDa zalAkA bhoMka dI gaI hai| eka mAnuSI vedanA kI cItkAra, anahada nAda ho kara jIva mAtra ke prANa ko bIMdha gii| Urdhva meM se Dhalaka kara, vaha vedhita mahAmastaka mere vakSojoM para A ThaharA / maiMne use apanI bA~hoM meM sameTa kara, usake rakta-bhIge cehare ko pyAra karanA caahaa| to usake karNoM meM biMdhI vaha zalAkA, merI chAtI ko cheda kara, sannAtI huI nikala gii| usa zalAkAvedha meM, maiM tumhAre sAtha kSaNa bhara ko guMtha gii| ekIkRta ho gii| tumhArI zalAkA se ArapAra biMdhe binA, tumhAre sAtha AzleSita nahIM huA jA sakatA, o mere zalAkA-puruSa! suramya sumeru-zikhara-sA tumhArA vaha AkAzagAmI mastaka, Urdhva ke jAne kisa candravalaya meM antardhAna ho gyaa| aura aura tumhArI zalAkA merI deha ke atala-vitala, talAtala ko gahare se gahare bhedatI calI jA rahI hai| yaha vedanA mRtyu se Age kI hai| yaha vedanA tumhAre kevalajJAna se bhI pare kI hai| yaha eka vizuddha samvedana kI athAha prasava-vedanA hai| merI isa rajasvalA pIra meM, ananta koTi brahmANDa eka nayA janma lene ko kasaka rahe haiN| "haThAt pRthvI kA sabase bhItarI kumbha visphoTita ho utthaa| oha, mere atala meM se yaha kaisI sarpiNI laharA uThI hai| sArI sRSTi lupta ho kara, laharoM aura prakampanoM ke sImAhIna vidyut-prasAra meM badala gayI hai| nirastitva ho jAne kI anI para huuN| sacarAcarA dharA jalaugha meM magna ho gaI hai| aura maiM usake bIca, eka varAha ke ekAkI dA~ta para khar3I apane ko dekha rahI huuN| aura dekhate-dekhate maiM kacchapa kI taraha apane bhItara simaTa gii| apane pRthula nitamboM kI sandhiguhA meM saMkocita ho gii| aura aucaka hI maiMne, apane mUlAdhAra se brahmarandhra taka phaile merudaNDa ke, vibhinna maNi-prabhAoM se bhare polAna ko Ara-pAra dekhaa| sArI sRSTi apane mUla rUpa meM apane bhItara dekhI, aura anubhUta kii| "haThAt apane ko apane mUlAdhAra para khar3e pAyA / usake kisI adRSTa utsa se prasphuTita ho kara, bahattara haz2Ara nAr3iyA~ UrNanAbha ke jAla kI taraha merI sArI deha meM chA gayI haiN| aura unake bIca se uTha rahI haiM, tIna pramukha naadd'iyaaN| candramA-sI camakatI pANDura varNI citrinnii| sUryarUpA vajriNI, anAra-phUla kI pA~khuriyoM jaisI prabhA vaalii| unake bIca raktavarNI suSumnA, sindUrI lapaTasI laharAtI huii| vAsanAkula nArI-sI kmpnvtii| candra, sUrya, agni kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 saMyukta vigraha - rUpA / aura usake bhItara laharAtI vaha mRNAla tantu jaisI tanIyasI tanvaMgI nAgina / eka sAkSAtkAra mAno dhvanita huA : kuNDalinI ! praharSaNa ke hiloroM se merI deha unmAdita ho uThI / ''dekha rahI hU~, yaha mUlAdhAra - kamala suSumnA se jur3A hai| usake phalAvaraNa meM ati komala sundara satata dyutimAna trikoNa / are, yaha to kAmarUpa tripura hai : sata, raja, tama kA saMyukta pradeza / yahA~ sadA kandarpa vAyu pravAhita hai, jo bandhUka puSpa kI parAga jaisI gaharI raktavarNI hai| dasa haz2Ara dAminiyoM-sI damakatI, prANiyoM kI svAminI / - dekha rahI hU~, kAma-bIja para AsIna haiM saMvidrUpA mahAmAyA / trikoNa meM apane liMga rUpa meM virAjita haiM svayambhU / tarala pravAhI suvarNa-se kAntimAna / usa liMga para sAr3he tIna A~Te mAra kara leTI bisa-tantu-tanIyasI kuNDalinI, apanI pU~cha ko apane mu~ha meM dabAye haiM / saMsAra ko pAgala kara dene vAlI sarva mohinI lalitA ! brahmadvAra avaruddha karake leTI hai vaha tanvaMgI mahIyasI / praNayAkula madhupoM ke guMjana jaisI madhura marmara dhvani usameM se satata uTha rahI hai / use suna kara merI zirAoM meM kAvya aura saMgIta kI nadiyA~ baha nikalI haiM / aura mUlAdhAra ke marma meM se nirantara parAvAk nAda guMjAyamAna hai / aho, vicitra hai yaha kuNDalinI, jo mere aura sRSTi ke ArapAra laharA rahI hai| isane mujhe apane meM sameTa liyA hai / aura usI kSaNa vaha prasupta par3I hai - gahare khumAra meM / liMga-mUla ko apanI kuNDalI meM kasa kara AveSThita kiye|'"maiN svayaM AmrapAlI / ThIka aisI hI to hU~ : sAre jagat meM caMcala bijaliyoM-sI khela rahI huuN| phira bhI apane yoni - padma meM gaharI samAdhistha hU~, apane hI ko hara pala nigalatI huI / ''mUlAdhAra meM se acAnaka, udgIrNa ho AyA caturdala baiMjanI kamala / usakI cAroM paMkhuriyoM se dhvanita hote -- vaM, zaM SaM, saM-cAra mUlAkSara : suvarNa raMgI / kamala ke phalAvaraNa meM, catuSkoNa dharAmaNDala / o, yahI hai anAdi, Adima, tAttvika pRthvI / usake adhobhAga meM dharAbIja 'laM' kA anAhata bhramara - guMjana / usa maNDalAkAra saMgIta meM mUcchita ho kara maiM liMga-mUla se lipaTI kuNDalinI ke sAtha adhika-adhika ekatAna hotI gayI / .... ki haThAt eka dhakkA atala se AyA / maiM jAga kara, usa nAgina meM laharA kara, apane upastha yoni-padma meM ArohaNa kara gayI / o, svAdhiSThAna cakra kA pradeza ! zveta prabhAsvara varuNa kA jala - rAjya / arddha-candrAkAra / usake madhya meM utphulla SaTdala kamala / usakI chaha pA~khuriyoM se dhvanita hote - baM, bhaM, maM, yaM, raM, laM bIjAkSara / Adi vINA para gAtI huI vidyullekhA / phalAvaraNa ke jala-pradeza meM, makara para ArUr3ha hai jala - bIja 'vN'| usake gaharAte Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ garjana meM se avatIrNa nIlakAnta shriihri| tAruNya aura praNaya kI cetanA ke adhiishvr| pItAmbara dhaarii| zrIvatsa, kaustubha cihnita vakSa / pAsa hI baiThI hai nIlotpalA raakinii| usa trinetrA ne mujha para eka bhrU-nikSepa kiyaa| ki tatkAla merA 'maiM' samApta ho gyaa| kevala 'vaha' ho rhii| rAkinI, ramA, nArAyaNI, aamrpaalii| eka hI citkalA maiM, kitane rUpa, nAma, AkAroM meM khela rahI huuN| aura mere garbha meM oMkAranAda ke sAtha eka anAhata DamarU bajane lgaa| merI jaMghAoM meM duMdubhi ghoSa ke sAtha bAdala garajane lge| bijaliyoM se ramaNa karate una sA~vale meghoM se lipaTa kara, maiM gagana meM ghaharAne lgii| gagana kA pahalA paTala mere kAmAta nAda se bhida gyaa| "maiM chalA~ga mAra kara, nAbhi ke daza-dala kamala para ArUr3ha ho gii| o, maNipUra cakra kA pradeza ! jalabhAra se bharita, varSA ke medura meghoM jaise varNa kA hai yaha kml| agni kA trikoNAkAra rAjya / udIyamAna sUrya kI taraha prodbhAsita / kamala kI dasa pA~khuriyoM se ninAdita hote--taM,thaM,daM,,,naM,paM,phaM,DaM,DhaM, NaM--agni-bIjoM kA vaizvAnara saam-sNgiit| unakI nIlakAnti meM se uThatI sRjana kI lohita jvaalaaeN| agni kA raktAbha prdesh| svastika cihnoM se aMkita trikonnaakaar| trikoNa ke bhItara agni-bIja 'rN'| vaha rAtula prabhA se damakatA, meSa para ArUr3ha hai| vahni-bIja kI goda meM virAjita haiM raktakAnti rudra, vRSabha para ArUr3ha, bhasma-carcita shvetaabh| unakI goda meM khela rahI hai nIlakAntA lAkinI : trimukhI, trinayanA, caturbhujA, vajra aura zakti astroM se maMDita, abhayadAna aura varadAna kI mudrA meM hAtha utthaaye| sRSTi ke saMhAraka purAtana-puruSa rudra kI priyA, karAlI mahAkAlI / AmrapAlI ! o mere mahArudra, tumhAre tRtIya netra meM khela rahI hai sarvasaMhAriNI agni-lekhaa| vaha maiM hI to hU~, AmrapAlI ! "tuma leTa gaye, aura maiM tumhAre bhasmAlepita virAT vakSadeza para uddaNDa, uddAma, nirbandha vahnimAn nAgina-sI, saMhAra-nRtya karane lgii| merI sarvadAhaka vAsanA, tumhArI Urdhva-retas kAyA para digambara jvAlA-sI tANDava karatI huI, UdhvoM ke abhedya valayoM ko bhedane lgii| "sahasA hI kyA dekhatI haiM, ki antarikSa ke kendra meM hillolana ke Avarta uThane lge| daharAkAza kA Abhoga paTala vidIrNa ho gyaa| aura maiM priyaMgu latA kI taraha uchala kara, padmarAga maNi jaise rAtula kamala para ArUr3ha ho gii| aho, yaha hRdaya kA 'anAhata kamala' hai| yaha kalpavRkSa kI taraha sarvakAma pUrana hai| kAmI kI hara kAmanA se zatagunA adhika kAmya yaha detA hai| yaha kapota-kurtura vAyu kA pradeza hai| megha-vallI jaisI dhUmila, gaharI bhIMjI saMvedanAoM kA azru-vyAkula mnnddl| pyAra kA avyAbAdha mohana-rAjya / isakI raktima Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kezarI bAraha paMkhuriyoM para se---kaM,khaM,gaM,gha,Ga,caM,chaM,jaM,jhaM,ja,TaM,ThaM--maMtrAkSara kuMkumI rAga meM gA rahe haiN| phalAvaraNa meM SaTkoNa vAyu-maNDala jala-chAyA se kAntimAna hai| usa para trikoNAkAra sUrya-maNDala, dasa hajAra vidyullekhAoM se jAjvalyamAna hai| usake Upara jalakAnta zyAmala vAyu-bIja 'ya', kRSNasAra mRga para ArUr3ha haiN| prIti kI kastUrI kA marma-deza ! dekha rahI haiM, vAyu-bIja kI goda meM haMsojjvala, trinayana Iza birAjita haiN| unakI goda meM rakta-padma para baiThI hai kAkinI shkti| usakA hRdaya amRtapAna se sadA Ardra, AplAvita rahatA hai| vaha sadA amRta-surA ke naze meM jhUmatI rahatI hai| usake yoni-padma para vAnaliMga ke rUpa meM virAjita haiM, paraziva mheshvr| mastaka para bindu-saMyukta arddhacandra dhAraNa kiye, ve kAmodgama se ullasita haiN| mere hRdaya ke kamala-koraka meM se udbhinna mere kAmezvara ! mere hI Atmaja, mere utsaMga ke svaamii| asaMkhya kAminiyoM ke svapna-puruSa, jinake caraNoM para loka kA samasta nArItva pala-pala nichAvara hai| triloka aura trikAla kA ekameva madanamohana : mere hRdaya-padma para sadA ke liye AsIna ! isakI mohinI divya-dhvani se, tamAma carAcara ke hRdaya jalaugha kI taraha hillolita hone lagate haiN| parama kAma aura prema se ullasita hone lagate haiN| isakI vANI se kaNa-kaNa romAMcita ho jAtA hai| vaha trilokI kA vallabha, Aja kevala mere urojoM para ArUr3ha ! maiM AmrapAlI, lakSmI, zivAnI? koI nahIM : kevala hlAdinI zakti / parAtparA naarii|| aura tumhAre padmAsana se Alor3ita mere uroja, antarikSoM ko apanI vizuddha vAsanA se vikSubdha karane lge| ve agamya UoM ke maNDaloM ko ArapAra vedhane lge| .."are, yaha kauna mujha meM AkaNTha bhara AyA hai ? jAne kaisI parA samvedanA se merA kaNTa avaruddha ho gayA hai| merI grIvA meM aisA vegIlA kampana hai, Dolana hai, ki jaise merA mastaka gale se ucchinna ho kara, kisI Upara ke valaya meM utkrAnta ho jAnA cAhatA hai| mere prANa ne apanA sthAna chor3a diyA hai| merI sA~seM ruddha ho kara, mUlAdhAra ke kumbhaka meM stabdha ho gaI haiN| nahIM, aba 'anAhata hRdaya-kamala' meM rukanA sambhava nhiiN| vaha samvedana pIche chUTa gayA hai| eka oMkAra dhvani meM se uThatI zalAkA merI grIvA ko bheda rahI hai, cheda rahI hai| kaNTha-vedha, kaNTha-vedha, kaNTha-vedha ! merI kambu-grIvA kA zaMkha ghanaghora nAda karake phUTa pdd'aa| maiM eka kSIra-samudra meM magna ho gii| aura haThAt usameM se unmagna ho kara Upara uTha aaii| to pAyA, ki eka dhUmila baiMjanI raMga ke prAntara meM khar3I huuN| aho, 'vizuddha cakra' kA pradeza ! sAmane dekha rahI hU~, solaha pA~khuriyoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA SoDaSa-dala kamala / usakI bahuta mahIna, kacanAra phUloM ke raMga kI halakI jAmunI pA~khuriyoM ke kesara-tantu raktAbha haiN| isa kamala ke solaha daloM para aMkita siMdUra varNI solaha svara-aM,AM,iM,I,u,UM,R,R,lU, la,eM,aiM, auM,aM,a:--kezara kI mahaka jaisI dhvani meM guMjita ho rahe haiN| 'phalAvaraNa meM dekha rahI hU~ nabho-maNDala, antarikSa desh| pUrNa candra-sA golAkAra ujjvala, shvetaabh| hima-zveta hAthI para ambara-bIja 'haM' ArUr3ha hai| zvetAMga, zveta-vasana, antarikSa se Avarita / usakI goda meM virAjita haiM karpUra-gaura, hima-kAnti sadAziva mahAdeva / trinayana, paMcamukha, dazabhuja, vyAghracarma dhAraNa kiye hue| ve ardhanArIzvara, girijA ke utsaMga meM nitya nirantara AliMgita haiN| unakA AdhA zarIra himAnI raMga kA hai, aura dUsarA ardhAMga kezariyA suvarNa kAnti se dIpta hai| ye bhasmAlepita, sarpamAlA dhAraNa kiye ziva vRSabhArUr3ha haiM : apanI daza-bhujAoM meM trizUla, parazu, khaDga, vajra, AgneyAstra, nAgendra, ghaNTA, aMkuza tathA pAza dhAraNa kiye haiN| aura abhaya mudrA meM eka hAtha uThAye haiN| isa kamala kI adhIzvarI zAkinI zakti, unake vAmAMka meM virAjita haiM, aura sAndra smita se muskarA rahI haiN| unake pIta vasanoM se kezara suvAsita ho rahI hai| phalAvaraNa meM hai sampUrNa candra-maNDala, zazaka-cihna se mukta, aklNk| __ ..mere kaNTha meM yaha kaisA amRta-sA madhura makaraMda jhara rahA hai ! sArI cetanA, indriyA~, zarIra usameM bhIMja kara, apane hI Apa meM lIna ekastha, ekAgra ho gaye haiN| "maiM hI nArI, maiM hI puruss| maiM hI yoni, maiM hI liNg| bAhara se kahIM kucha pAne ko zeSa nhiiN| aura tuma mere svAmI, tuma ? merI hI Atma-yoni ke sarovara se udbhinna eka kamala-koraka / jisane mujha kAmAMginI meM ramaNI deha dharanA svIkAra kara liyA hai| maiM hI ramaNI, maiM hI ramaNa / 'apane ko dekha rahI hU~, ki tumheM dekha rahI hU~, kahanA sambhava nahIM raha gayA hai| aura isa apalaka nirantara avalokana meM, trikAla aura triloka eka citrAvalI se khulate jA rahe haiN| sahasA hI yaha kyA huA, ki tumhAre grIvAliMgana meM guMtha gaI huuN| aura tumhArI bhasmAlepita jaTAoM meM soye sarpa jAga kara, sau-sau phaNAe~ uThA kara phUtkArate hue antarikSoM para pachAr3e khA rahe haiN| mere viplavI digambara, tumhAre puNya-prakopa se tInoM loka kampita ho rahe haiN| tumhAre bhrUbhaMga se prasphoTita vahni meM, AsurI sattA aura sampatti ke durga bhasmasAt ho rahe haiN| brahmA, viSNu, harihara, sUrya, kAttikeya, indra-koI tumhAre isa vaizvAnara ko pratiruddha nahIM kara sktaa| ahA, tuma anAcAra ke tamAma bhedI qhanI andhakAroM ko vidIrNa kara, satyAnAzI vAtyAcakra kI taraha nAca rahe ho| merI kaTi ko apane padAMguSTha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ se cA~pa kara, tumane brahmANDoM ke garbha ulaTa diye haiN| antarikSoM kI anAhata zAnti ko vikSubdha kara diyA hai| tumhAre dabAva tale cUra-cUra haI jA rahI haiN| aura merI kaTi para ArohaNa kara, tuma kisI UrdhvAnta ko apane trizUla se bheda rahe ho| aura merA chinnabhinna nAr3I-maNDala saMkocita ho kara, tumhAre bAhumUla meM saMgopita ho gayA hai| asahya haiM tumhAre ye antarikSa-bhedI aaghaat| mRNAla tantu-sI tanvaMgI yaha kuNDalinI, inheM kaise sahe / Ananda-vedanA se mAtula ho kara, vaha utsarpiNI uttAna ho laharA uThI hai| aura ekAeka yaha kyA huA, ki maiM tumhAre bhrUbhaMga kI agni meM kUda pdd'ii| aura dekhA ki vahA~, eka do daloM vAlA kamala phUTa AyA hai| sunAI par3A : 'yaha AjJAcakra kA pradeza hai !' ina do daloM para karbura varNa ke-haM aura kSaM-akSara aMkita haiN| phalAvaraNa meM virAjita hai isa cakra kI adhiSThAtrI zakti haakinii| zvetAMgI, SaTmukhI, trinayanA, SaTbhujA, zveta kamalAsIna / vaha abhayamudrA, varamudrA, rudrAkSa mAlA, nara-kapAla, DamarU aura pustaka dhAraNa kiye hai| usake Upara ke trikoNa meM kAla kA atikramaNa karate itara ziva vizvanAtha, yoni se udbhinna liMga-svarUpa meM virAjita haiN| mere hI uru-maNDala se utthAyamAna tuma, mere svAmI ! ___ ve sarvagAmI puruSa anAyAsa mere zarIra meM praviSTa ho gye| mere gopanatama bhavanoM aura antaHpuroM meM ghusa kara ve khelane lge| mere rakta-koSoM meM ve sarpa-rAziyoM kI taraha saMsarita, abhisarita hone lge| mere AsapAsa ke vAtamaNDala meM cinagAriyoM jaise jyoti ke bindu taira rahe haiN| unake bIcobIca koTi sUryoM ko samAhita kiye, eka nivAta niSkampa jota jala rahI hai| aura maiM usake Aloka meM, mUlAdhAra se brahma-randhra taka ke bIca cala rahI jAne kitanI rahasila adRzya kriyAoM aura raMga-sRSTiyoM ko pratyakSa dekha rahI huuN| ..'o mere yogIzvara, haThAt tuma merI pahoMca se bAhara ho gye| mujha se niSkrAnta ho gye| apanI nirAlambapurI meM chalA~ga mAra kara, apane adharAsIna bhavana ke kapATa tumane mudrita kara liye| maiM tumhArI manojinI nArI hU~, tumhArI ekameva maansii| lekina yaha kyA huA, ki tuma ekAeka mujha se aura mere isa priya jagata se, manas aura bhAva ke sAre sambandha vicchinna kara gaye ! tumane mujha se merA mana chIna liyA, to usase AvirbhUta sArA jagat bhI adRzya ho gyaa| lekina maiM dRSTi mAtra raha kara, tumhAre sunna mahala meM jota-sI cakkara kATa rahI huuN| dekha rahI hU~ tumheM, tuma ananta meM AsIna AkAzamAMzI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 puruSa ho| AkAza-mUrti kI taraha nizcala khar3e ho| aura tumhAre cAroM ora Ananda kA niHsIma samudra uchAle mAra rahA hai| mRtyu aura vinAza, mRta sarpa aura makara kI taraha tumhAre caraNoM meM lur3hake par3e haiN| lekina yaha kyA dekha rahI hU~, ki tuma se bhI Upara eka atimanas kA rAjya hai| vahA~ eka virAT candramaNDala ke bhItara se 'haMsaH' kI anAhata dhvani nirantara uTha rahI hai| usameM paraziva apanI zivAnI ke sAtha eka apUrva yugala-lIlA meM avatIrNa hote dikhAI par3a rahe haiN| vaizvika 'AjJAcakra' ke pAra, bindu ke bhItara zata koTi yojana ke vistAra vAlA eka antarikSIya, avakAza dekha rahI huuN| asaMkhya sUryoM kI prabhA se yaha taraMgAyamAna hai| yahA~ zAnti se bhI pare ke paramezvara, zAntyAtItezvara, nava-USA kI gulAbI kora kI taraha muskarAte virAjamAna haiN| unake vAmAMka meM virAjita haiM zAntyAtItA mnonmnii| unheM nava-navyamAna sRSTiyoM ke kaI nIlAbha maNDala ghere hue haiN| yaha bindutattva kI zuddha cinmaya kalA aura lIlA hai| isake Upara hai arddha candra kA maNDala, jisake donoM chora ati sUkSma citkalA meM jur3a kara, atimAnasI kriyA ke nIla-lohita antarikSa ko ubhAra rahe haiN| yaha citizakti kA vilAsa-mahala hai| isameM jyotsnA, jyotsnAvatI, kAnti, suprabhA aura vimalA nAmA pA~ca kalAe~ jAmunI ambhojoM para khar3I nRtya kara rahI haiN| arddha candra ke Upara hai nirbodhikA, jisameM--baMdhati, bodhinI, bodhA, jJAnabodhA tathA tamopahA nAmA kalAe~ unmana unmatta ho kara krIr3A kara rahI haiN| nirbodhikA ke Upara hai nAda, ghaharAte meghoM kA eka amUrta, chorahIna prasAra / usameM indhikA, recikA, UrdhvagA, trAsA tathA paramA nAmA kalAe~ haiM, jo vizuddha aura pravAhI cetanA ke spandanoM se, maulika sarjana, kAvya aura saMgIta ke indra dhanuSa buna rahI haiN| nAda ke Abhoga meM se udbhinna hai eka anantagAmI AkAza-kamala / usake nilaya meM AsIna haiM, parama samvedanIya paramezvara : bItarAga aura pUrNarAga kI jJAnAtIta sNyuti| ve anagina yojanoM meM vistRta haiN| ve pAsa se bhI pAsa, aura dUra se bhI dUra haiN| unake mukha-maNDala meM se uttarottara sahasroM candramA udaya ho kara, aparimeya vistAroM meM vyApa rahe haiN| eka sAtha unake kitane-kitane mukha, mastaka, nayana, bAhu aura pAda cakrAkAra prAkaTyamAna haiN| unake kuMcita kezoM meM sAre samudra samAhita khela rahe haiN| ve trizUladhArI, digambara, UrdhvagAmI haiN| unake utsaMga meM UrdhvagAminI saundaryakalA nava-navya kaTAkSoM ke sAtha vilAsa kara rahI hai| __ gandhakuTI ke rakta-kamalAsana para AsIna tumhAre nita navaramaNIya mukhamaNDala ko zAyada kabhI na dekha skuuNgii| lekina isa kSaNa tumhAre padmAsana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke pANi-sampuTa meM jo bisa-tantu tanIyasI sarpiNI ramaNalIna hai, use pahacAnate ho? tumhArI nAsAgra dRSTi meM kyA vaha kabhI jhalakI hai ? vaha tumhAre hRdaya kI eka anAmA, avijJAta, ajJeya kalA hai| vezyA kA kyA nAma ho sakatA hai, kyA pahacAna ho sakatI hai, jise hara naye puruSa ke sAtha badala jAnA hotA hai| jise hara anya zarIra ke sAtha, eka naye zarIra meM janma lenA hotA hai| vahI anAmA, iyattAhInA kalA hU~ maiM tumhArI, tuma se bhI zAyada anjaanii| isI se to dekha kara bhI, anadekhI kara gye| mere dvAra para A kara bhI, mere bhavana meM, mere pAsa Ane ko vivaza na ho sake ! na sahI, para apanI ekAnta yoginI rati se, maiM tumhAre isa acala padmAsana ko apane A~suoM meM galA duuNgii| lo AI maiM, o abhedya, tumhArI viSNu-graMthi aura brahma-graMthi ko maiM bheda kara hI caina luuNgii|| aura lo, maiM tumhAre meru-daNDa ke sAre cakroM ko bhaMda kara, parama vyoma, parA zUnya meM atikrAnta ho gayI huuN| maiM zaMkhinI nAr3I para ArUr3ha huuN| mere visarga ke tala meM hai sahasradala kml| isake pratyeka dala meM ananta koTi candra maNDala jhalamalA rahe haiN| isa zubhra niraMjana ujjvalatA kI upamA nhiiN| yaha raMga-rUpAtIta ho kara bhI, isameM indra dhanuSoM ke bahuraMgI jala laharAte dIkhate haiN| svarUpa ke darpaNa-mahala meM dravya kI vicitra chaayaa-khelaa|"adhomukh hai yaha shsraar| isameM se sammohana barasatA rahatA hai| isakI gumphita pA~khuriyA~ bAlAruNa ke rAga se raMjita haiN| akAra se Adi lekara AdyopAnta akSaroM se isakI deha bhAsvara hai| bar3I zItala campaka AbhA vAlI isakI haz2AroM pA~khuriyoM ke vana meM khotI calI jA rahI huuN| zAnti, Ananda aura amRta kI kaisI madhura Ardra phuhAroM meM bhIMja rahI huuN| kSIra samudra kI cA~danI meM nahA rahI huuN| saurabha aura saMgIta ke nIrava sAndra kampanoM meM taira rahI huuN| ananubhUta hai yaha samvedana, romAMcana, vigln| maiM basa candramA meM utsaMgita amRta ke samandara kI lahareM mAtra ho rhii| aura bahatI huI, haz2AroM ghanIbhUta bijaliyoM se jAjvalyamAna eka trikoNa meM pahuMca gaI / "aura sahasA hI koI mujhe jAne kahA~ uThA le gyaa| eka bhAsvara mahAzUnya ke mahala meM, antarikSa ke cidghana paryaMka para leTI huuN| mere digambara paraziva merI yoni ke rakta-kamala para, sparzAtIta adhara meM AsIna haiN| ziva aura zakti ke ramaNa kI ekIbhUta nizcala avagAr3hatA kA yaha sukha, nAda, bindu aura kalA se atIta hai| maithuna "maithuna... .. maithuna, ananta aura nirantara maithuna / ajasra aura advaita smbhog| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 .... mere ziva, maiM tumhArI hlAdinI zakti, tumhArI lIlA - sahacarI zivAnI / hamAre Atma-rambhaNa se kSarita ho rahe amRta se, nita- nUtana sRSTiyA~ jhar3a rahI haiM / hamAre isa paryaMka ke pariveza meM, apane maulika udbhava meM ve sRSTiyA~ kitanI sundara, samvAdI, pavitra, samaMjasa aura nirmala haiN| sadA ku~vArI kI taraha tAz2A haiM | avikSata haiM / lekina pRthvI para utara kara ve kitanI kurUpa, viSama, besurI aura krUra ho gaI haiM / ve merI kokha se janmI haiM, aura unakI yAtanA ke narakoM ko maiM tumhAre AliMgana ke isa akSayya sukha meM bhI bhUla nahIM sakI hU~ / tumhAre athAha mArdava meM gumphita merI chAtI meM, merI cira nipIr3itA martya pRthvI nirantara kasaka rahI hai / jitanA hI adhika ciddhana aura pragAr3ha hai tumhAre utsaMga kA yaha sukha, utanI hI adhika Artta hai martya pRthvI ke liye merI cItkAra / merI parama rati kI sItkAra hI, yahA~ merI cItkAra ho uThI hai / nahIM, maiM tumhArI dyAvA ke isa mahAsukha - kamala meM, apanI mRttikA ko bhUla kara ramaNalIna nahIM raha sakatI / AkAza kI jAyA ho kara bhI, maiM zAzvata pRthvI ho rahane ko abhizapta hU~ / tumhArI sRSTi kI mahAkAma lIlA kI dhurI para khar3I, maiM hU~ tumhArI mahAkAminI / kAmArtta mAnava mAtra kI kAmAyanI / vezyA, vizuddha pRthvI, piNDa mAtra kI garbhadhAriNI ekameva mA~ / mujhe cAroM ora se ghere hai, martya, pIr3ita, vinAza-saMgharSa aura mRtyu se grasta cirakAla kA anAtha jgt| vaha merA yaha amRta bhIMjA A~cala khIMca rahA hai / mere rUpa ke sadA pyAse, Adi vAsanArtta mAnava jana / nahIM, maiM nahIM ruka sakatI tumhAre isa mahAsukha - kamala kI anAhata milanazaiyA meM / cirakAla kI viyoginI pRthvI maiM, merI viraha vedanA kA pAra nahIM hai / tumhArI antarikSI rati kI niravacchinna avagAr3hatA meM bhI, merI rakta-mAMsa kI pRthvI - kAyA pyAsI tar3apa rahI hai / maiM tumhAre liye Upara car3hatI huI yahA~ taka calI AI, yA tuma balAt merA yahA~ haraNa kara lAye ? so to tuma jAno / lekina yadi maiM vinAza aura mauta kI qhadakoM meM bhI tumhAre sAtha ajJAta zRMgoM para car3hane kA qhatarA uThAtI gaI, to kyA tuma merI isa kAyA kI pukAra para, merI bhaMgura mATI ke Anda para, nIce nahIM utara A sakate mere sAtha ? '''koI uttara nahIM lauttaa| tumhArI Atmarati kI samAdhi avicala rahI / maiMne jhaMjhor3a kara tumhAre azarIrI, antarikSI parirambhaNa ko tor3a diyaa| maiM tumhAre bAhupAza se chUTa kara, jAne kitane zUnyoM ko cIratI huI, phira se apane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mUlAdhAra kI pRthvI para A par3I huuN| phira se apane dharAmaNDala ke svayambhU liMga se lipaTa kara, anAdyanta viraha-vedanA meM mUrchita ho gaI huuN| ___ nahIM, aba maiM tumhAre Urdhva ke jyotirmaya paryaMka para nahIM cddhuugii| tumheM hI merI ananta vAsanA ke ina tamasA-vanoM meM utaranA hogaa| jaba taka tuma merI mATI meM apanA amRta nahIM sIMca dete, mujhe tumhAre amara rAjya kI mahArAnI hone meM koI ruci nahIM hai| ... tumane koI uttara na diyaa| anuttara hai tumhArI lIlA, o mAyApati ! "kisa svapna-deza meM calI gayI thI? kitanA kAla bIta gayA, patA nahIM cltaa| kyA kAla se pare thA vaha loka? darpaNa meM dRzyamAna nagarI jaisA vaha vishv| kyA vaha nirI vAyavIya mAyA thI? nirA svapna, indrajAla ? nahIM, vaha kucha aisA thA, jo kisI bhI vAstava se adhika satya thaa| usake saundarya, mArdava, mAdhurya, loca aura rasa se maiM aba bhI samUcI AplAvita hU~ / __ aura aba jAgI hU~, apanI Thosa vAstavika dharatI pr| lekina kaisA nIrandhra, apAra andhakAra mere cAroM ora ghirA hai| patA hI nahIM calatA ki kahA~ hU~, hU~ ki nahIM? merI dharA kA vaha Thosa vAstava kyA huA? eka nirAkAra athAha tamasA ke sivAya kahIM kucha nhiiN|"apne bhItara se uThatA eka ghora nAda suna rahI huuN| aura usameM se uTha rahI haiM kucha vizuddha dhvAnta kI aakRtiyaaN| mere AsapAsa nIrava nRtya karatI kAle cUMghaToM vAlI DAkiniyA~ / dUriyoM meM se A rahA koI antahIna vilaap| cIkhoM, krandanoM, dAruNa rudanoM kA samaveta prlaap| uph, rAga-dveSa, saMgharSa, yAtanA, roga, kSaya, vinAza, jarA aura mRtyu kA eka aTUTa silsilaa| kyA yahI hai merI pRthvI kI nagna vAstavikatA? ___"maiM 'kucha-nahIM ho kara, eka avadhAna, eka saMcetanA mAtra raha gaI huuN| cetanA ke kisI ajJAta gahana meM se uThatI eka trNg| mujha meM khulI haiM hajAroM apalaka A~kheM, haz2AroM ArapAra khidd'kiyaaN| kevala mAtra darzana-jJAna rUpA maiN| jisa svapna meM se jAgI hU~, usakI namyatA se kitanI lacIlI, kitanI trl| eka nirI samvedanA, sphurnnaa| usa anAhata AliMgana ko tor3a kara AI maiM : kitanI ghaaty| mere romAMca meM jAnane kA Ananda, aura jhelane tathA marane kI yAtanA eka sAtha / __ "ye kyA huA? mere 'kucha-nahIMpane' meM se yaha kaisA ArtanAda uTha aayaa| ." aura agale hI kSaNa phira eka AhlAda kA kmpn| nizcetana alokAkAza kA zUnya vidIrNa ho gyaa| aura mujha meM se eka ar3AbIr3a Adima jaMgala uga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 aayaa| AdyA prakRti ? sAgauna, saptacchada, sallakI, surapunnAga, sindhuvAra, aMjana aura candana ke suramya vana / abhedya hai isa araNya kA paricchada / ekAeka isakI anAdi nistabdhatA meM jhillI kI jhaMkAra, kITa-patiMgoM kA spandana aura azrutaprAya guMjana / reMgane, sarasarAne, rilamilAne ke kampanoM se mere sAre jaMgalazarIra meM kA~Te uTha aaye| maNiyoM kI vividha raMgI dyutiyoM se Alokita vivara, bA~biyA~, bhUgarbha / sarisRpoM se AkrAnta merI deha ke roma-kA~ToM kI kasakana / phira mudita-magana pulakana / usameM se pravAhita jharane, nadiyA~, sarovara, samudroM ke sphItAkAra maNDala-digantoM pAra dRSTi se ojhala ho rahe / ...... araNya kI zAkhAoM meM gAtI nIlI-pIlI-harI cir3iyAoM kA gAna / jaMgala ke pArAntara se uThe A rahe uttuMga parvata, merI cetanA ke gahana jala meM jhA~ka rahe / saba kucha kitanA suramya, zAnta, sundara, Adi saMgIta se guMjAyamAna / jala, vanaspati, phala-phUla kI vicitra gandhoM kA abAdha saurabha-rAjya / auSadhiyoM kI kAnti se bhAsvara vana ke agamya, nIrava ekAnta / sahasA hI eka har3akampI bhairava naad| parvatoM meM se guphAeM phaTa pdd'iiN| ThIka merI deha ke Abhoga meM visphArita huIM ve kndraaeN| mere nitamboM aura jaMghAoM meM ciMghAr3atA eka mahA vyaaghr| merI kaTi para jhUmatA eka gjendr| kSaNa mAtra meM hI mere upastha ko bheda kara, eka vikarAla aSTApada, merI kamara ko gaMdhate gajarAja para TUTa pdd'aa| use hAthI ne apanI saMDa meM daboca kara mere caTTAnoM-se stanoM para pachAr3anA cAhA / vyAghra chUTa nikalA, aura usane merI chAtI para gajarAja ko DhAla kara usake udara ko phAr3a diyA, aura usake bhItara praveza kara usakI pasaliyoM meM ghusatA hI calA gyaa| maiM nirI caTTAna ho rahI, rakta-snAta Adima caTTAna / ekAeka vaha caTTAna eka dAruNa komala TIsa ke sAtha vidIrNa ho gii| usameM se anAvarita ho Aye, suvarNa ke sugandhita kalazoM jaise mere stana / una para nAca uThA eka myuur| mayUra meM se phUTa kara eka bhujaMga nAga phUtkAra utthaa| nAga kI guMjalka meM mayUra, aura mayUra ke sundara nIla paMkhoM ko DasatA naagphnn| ki tabhI mere kuntala-vana meM se ur3a AyA eka grudd'| vaha vipala mAtra meM nAga ko nigala gyaa|...merii deha meM paraspara saMgharSa-saMhAra kara rahe hiMsra pazuoM kA pUrA jaMgala, usa garur3a ke paMkhoM meM avasAna pA gyaa| magara kahA~ anta hai isa hiMsA kA? sAre AkAza ko vyApta kara ur3ate garur3a kI pA~khoM tale, sundara samudra aura nadiyoM ke jala-nIla AvaraNa meM, phira vahI jIva kA bhakSaNa karatA jIva / machaliyoM ko cabAte matsya, matsyoM ko nigalate ajagara, ajagaroM ko lIlate makara, makaroM ko Dasate pAtAla ke mahAnAga / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho, merI hI anAdi-ananta vAsanA, merA hI cira atRpta kAma, sArI prakRti meM hiMsA bana kara vyApta hai ! vanaspati, kITa-pataMga, sarisRpa, pazu-paMchI, magara-matsya aura mAnavoM kI jagatiyoM meM sadA samAna rUpa se jArI paraspara mAra-phAr3a, saMgharSa, yuddha, hatyAe~, raktapAta / sArI sRSTi meM nirantara cala rahI hiMsA, kevala maiMAmrapAlI ! merA aparAjeya kaam| o jJAnI garur3a, kyA tuma use pacA sakoge? damita aura zamita kara sakoge? apane ArohI viSNu se pUcho, kyA vaha apanI kamalA kI mohinI ke guMjalka meM kaida nahIM? merI deha ke kamalakoza kI pA~khuriyoM meM se hI, ananta koTi brahmANDa hara pala uTha aura miTa rahe haiN| 0 "para kyA tuma merI hiMsra vAsanA ko hI dekhoge? mere agAdha saundarya aura madana ko nahIM dekhoge? .. dekho dekho dekho-digantoM taka phailA mere saundarya kA yaha A~cala / "yaha kyA huA ? vaha raktAkta vinAza-lIlA kahA~ lupta ho gaI ? .. aucaka hI kyA dekhatI hU~, ki chahoM Rtue~ apane-apane phUloM kI raMgIna raja ur3AtI huI mere AsapAsa bhA~vare de rahI haiN| merI nagna deha kI rAtula AbhA meM, kiMzukoM ke sindUrI vana phUle haiN| merI bAhuoM meM sarpavalayita candana-latAe~ lipaTI haiN| merI jaMghAoM ke kadalI-vana meM agAdha komalatA jvArita hai| belA, camelI, kunda, kacanAra, kAminI aura mallikA ke phUloM chAyI vana-zaiyA para leTI huuN| priyaMgu aura mAdhavI latA ke hiNDole meM dolAyita huuN| mere kezoM kI maMjarita amarAiyoM meM koyala gA rahI hai| merI kAyA ke AkAzI samudra-kinAroM meM zveta kAza lahalahA rahI hai| mere kandhoM para uge lodhravana se jharatI suvarNa reNu merA aMgarAga ho gaI hai| mere cAroM ora ghire sindhuvAra, karNikAra, sahakAra, azoka aura zirISa vRkSoM ke vn| unameM, jharate makaranda kI pIlI-kesariyA nIhAra chAyI hai| mere Upara jhuka Aye mandAra, pArijAta, kAMcanAra, aura pATala vRkSoM se barasate parAga ne mere uroja-deza para eka ghanI-bhInI cAdara-sI bichA dI hai| aura usake AI rasa meM bhIjA huA, eka cakravAka-mithuna mere vakSojoM ke gaharAva meM ratilIna hai| merI A~khoM meM nIlotpaloM se bhare sarovara laharA rahe haiN| mere kapoloM meM padmavanoM kI gulAbI khamArI chAyI hai| mere stana-taToM para ghaharAte samudra meM, merI tamAma zirAoM kI nadiyA~ A kara mila rahI haiN| mere romoM meM kadamba aura ketako phUloM ko rAziyA~ romAMcita haiN| . dekha rahe ho garur3a, merA kAma kevala hiMsA hI nahIM, vaha saundarya bhI hai| merI uddAma vAsanA kevala vinAza hI nahIM, sRjana bhI hai| rasa, mAdhurya aura Ananda kA utsava bhI hai| merI pRthvI para kevala mAra kI vinAza-lIlA hI nahIM, nitanavyatA kA zAzvata vasantotsava bhI cala rahA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ...'o garur3a, haThAt yaha kyA huaa| tuma AkAza ke gahana nIla meM jAne kahA~ antardhAna ho gaye ! ."oha, phira vahI nizcetana kI tamasA kA ghanaghora andhakAra ghira aayaa| maiM phira pralaya ke makara kI DAr3hoM para ekAkI leTI huuN| aura mere Upara nA-kucha meM se lUmatI A rahI haiM, vahI bhISaNa kAle cUMghaToM vAlI aakRtiyaaN| bhaya, yAtanA, roga, kSaya, vinAza, viyoga, zoka, mRtyu kI rahasIlI ddaakiniyaaN| aura unake adRzya paMjoM ke bIca cItkAra karatI, vilApa karatI, triloka aura trikAla kI samagra mAnavatA, asaMkhyAta jiiv-raashiyaaN| devoM ke kalpakAma kamanIya svarga, nArakoM ke Akranda karate nrk| saba kevala maraNAdhIna, kAlAdhIna, kitane paravaza, kitane lAcAra ! - merI hI mahAvAsanA kI kokha se janmI, apanI isa pyArI pRthvI kI pukAra para, maiM tumhAre sahasrAra ke amRta-srAvI AliMgana se chUTa aaii| jaba taka merI yaha mRttikA martya hai, taba taka tumhAre Atma-ratilIna amRta kA mere mana koI mUlya nhiiN| taba taka vaha mere liye aprAmANika hai, asiddha hai, avizvasanIya hai| mere rakta-mAMsa kI rati jaba taka atRpta hai, taba taka tumhAre pUrNakAma ziva kA ajita vIrya mere mana nirI mAyA hai, marIcikA hai, nire zUnya kA eka babUlA hai| jo barasa na sake usa vRSa kI, merI somA ko koI cAha nhiiN| . ..are dekho to, mere atala meM se phira uddAma utsarpiNI laharA uThI hai| aura maiM phira apane kakSa meM A par3I huuN| nAgamaNiyoM ke paryaMka kI mandArazaiyA meM eka havana-kuNDa khula gayA hai| aura usake aguru-havya sugandhita hutAzana para maiM citta par3I leTI huuN| nahIM, aba maiM tumheM nahIM pukaaruuNgii| maiM tumhAre sAtha, tumhAre qhataranAqa agamyoM meM car3ha aaii| lekina tuma merI mRtyu kI isa tamasAndha guhA meM utarane se Darate ho, mukarate ho? to tumhAre mRtyuMjayI kaivalya para, maiM kaise vizvAsa karU~, mahAvIra ! mere nIvI-bandha kI graMthi ko jo na bheda sake, usake anAhata pauruSa aura parAkrama kA honA yA na honA, mere liye koI mAne nahIM rkhtaa| ___ maiM irAvAna samudra kI irAvatI beTI apsarA : aamrpaalii| ajeya anaM ginI ! hara AliMgana ko bheda jAne vAlI saundarya aura lAvaNya kI laharIlI mohinI! kyA tuma mujhe bheda sakoge, mujhe bA~dha sakoge, mujhe jIta sakoge? __ jIta sakate, to mere dvAra taka A kara bhI, mere isa antima kakSa meM Ane kI himmata tumase kyoM na huI ? merI mohinI se Dara gaye tuma, o tribhuvanamohana trilokInAtha ? ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71 __maiM ina bAIsa varSoM meM, kisI mahAvijana kI ekAkinI nirvindhyA nadI kI taraha bahatI calI gaI huuN| merI cetanA ke ku~vAre taTa para, kisI puruSa kA pada-saMcAra Aja taka na ho skaa| vIrAna meM vikala tar3apatI, alakSya bahI jA rahI huuN| merA priyatama samudra kyA isa pRthvI para kahIM nahIM hai ? to merA dhIraja aba TUTa gayA hai| maiM chaTapaTA kara, apanI dhRti se bichur3a kara khar3I ho gaI huuN| aura AkAza ke adhara zUnya meM bahane lagI huuN| eka khar3I ndii| zAyada merA prItama pRthvI para na Tika skaa| vaha antarikSacArI ho gyaa| to maiM antarikSoM ke valayoM meM cakkara kATatI, Upara, Upara, aura Upara bahI calI jAne ko vivaza huuN| lekina pRthvI ke cakravAka aura cakravAkI ne merA sAtha nahIM chor3A hai| ve bhI cirakAla se bichur3e, mere donoM kinAroM para eka-dUsare ko guhArate, cale cala rahe haiM mere saath| unake vilApa se Ahata ho kara diganta vidIrNa ho gaye haiN| lekina isa antarikSa kA digambara puruSa usase aprabhAvita hai| vaha isa mahAnIla meM nirlepa, niraMjana, nirAkAra ho kara jAne kahA~ khoyA hai| varSA kI ananta rAtriyA~ apanI bijalI kI tar3apatI A~khoM se mujhe dekhatI rahI haiN| ve merI viraha-vedanA kI sAkSI huI haiN| ve bijaliyA~ TUTa kara mujha meM gala giiN| mere sIne meM ve asahya hilollana ho gii| koI zIta-pAlA, himapAta, zItapAta mujhe jar3ita na kara skaa| merI chAtI meM tar3akatI, galatI bijaliyA~ kaise kahIM thama sakatI thiiN| Aga pAnI hotI gaI, pAnI Aga hotA gyaa| merI sA~soM kI becaina A~dhiyoM meM kulAcala Dolate rahe, sumeru calAyamAna hotA rahA, graha-tArAmaNDala vikSubdha ho gaye, svargoM kI bhoga-zaiyAe~ trasta ho gaIM, samudroM kI maryAdAe~ TUTane ke khatare meM par3a giiN| phira bhI merA niyatipuruSa mere taTa para nahIM aayaa| nahIM aayaa| yaha sArA jIvana, maiM eka nirjana aTavI ke vRkSa kI taraha sthANuvat jI gyii| merI sArI icchAe~, eSaNAe~, bhUkha-pyAsa, indriyoM ke viSaya-bhoga, mere cetas meM udgIrNa na ho paaye| nirI sahaja vRkSa-vRtti se jItI calI gyii| varSA ne merI kAyA ko sIMcA, nahalAyA, merI pyAsa ko pAnI pilaayaa| mujhe nhiiN| vasanta meM naye pallava-phUloM ne merI deha kA siMgAra kiyaa| merA nhiiN| mere aMgoM ke madhura phaloM ne paka kara mere zarIra kA poSaNa kiyaa| merA nhiiN| zIta ke jhakoroM ne mere tana kA tAra-tAra tor3a diyaa| mujhe nhiiN| maiM kevala usa vRkSa meM eka vyAkula spandana ho kara kasamasAtI rahI, aura usakI hara avasthA ko dekhatI rhii| aura vRkSa apane AzA-apekSAhIna ekAnta meM jItA hI calA gyaa| zAyada kabhI koI yAtrika usakI chAyA meM vizrAnta hone A jAye ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 ..."uSIra aura malaya se sugandhita, ye kaisI pAnI bharI AMdhiyA~ ekAeka mere isa kakSa meM ghusa AI haiN| mere isa nAgamaNi ke paryaMka ko ve hilA rahI haiN| sArA kakSa apanI tamAma ratna prabhAoM ke sAtha caMcala, spandita ho uThA hai| yahA~ kI hara vastu cinmaya, caukannI ho gayI hai| kucha bhI jar3a nahIM dIkhatA, saba cetana ho gayA hai| vaha indranIla aura markata maNi kA vizAla mayUra, paMkha DulA kara nAca uThA hai| ina chatoM kI zaMkha-ratnima jhUmaroM meM nAnA-raMgI prabhAe~ gA uThI haiN| sphaTika ke Alaya meM par3I merI citraratha-vINA meM 'zivaraMjinI' kI viraha-rAginI ananta ho uThI hai| oha, yaha kaisA pradezAntara ghaTita ho rahA hai| sArA bAhara, bhItara A gayA hai : sArA bhItara, bAhara nikala par3A hai| sArI prakRti, sAre vana-kAntAra, bAhara ke sAre udyAna, bhavana, kelikuMja isa kakSa meM A gaye haiN| aura merA yaha kakSa bAhara nikala kara, nikhila ke bIca adhara meM taira rahA hai / kyA maiM apanI USma zaiyA meM nahIM hU~ ? hAya, merA vaha gopana ekAnta bhI mujha se chUTa gayA? apane nijatva kI USmA, merI AtmA hI kyA mujha se china gaI ? eka aisI vidhurA, viyoginI maiM, jisakA 'maiM' taka hAtha se nikala gayA hai| jIne kA kAraNa, AdhAra, dhruva taTa-saba luptaprAya hai| maiM koI nahIM, kucha nahIM, nirI anAma, arUpa, asattA, avastu / parAtpara viraha kI isa rAtri kA kyA kahIM anta nahIM ? eka digantahIna samudra ke hillolana para ekAkI leTI huuN| isa antahIna jala-vana ke nIla nairjanya meM itanI akelI ho par3I hU~, ki yA to o mere yugma-puruSa, tumheM tatkAla AnA hogA, yA mere sAtha hI isa sRSTi ko bhI samApta ho jAnA pdd'egaa| yaha viyoga kA vaha antima ekala kinArA hai, jahA~ se mRtyu bhI bhayabhIta aura parAjita ho kara bhAga gayI hai| merI sattA zUnya meM visarjita hotI jA rahI hai| Aha nahIM, nahIM, nahIM, maiM cukuMgI nhiiN| o pUSan, yadi tuma amara ho, to tumhArI janetrI yaha pRthA bhI amara hai| tuma sattA-puruSa ho, to maiM tumhArI sattA huuN| tuma dhruva ho, to maiM tumhAre hone kA pramANa hU~, caMcalA, zAzvata liilaa| tuma vizuddha dravya ho, to maiM tumhArA dravaNa hU~, svAbhAvika pariNamana hU~, jisase sRSTi sambhava hai| nahIM, maiM cukU~gI nhiiN| maiM tumhAre nizcala dhruva ko apane bAhubandha meM galA kara rhuuNgii| tumhAre Urdhvaretas vRSa ke varSaNa kI cira pyAsI somA, maiM hU~ tumhArI ardhAMginI yossaa| tumhArI azanAyA, tumhArI antaHsamAhita vAsanA, tumhArI saMgopita indrazakti, aindrilaa| tumhAre atIndrika antas-ramaNa kI ekameva indraannii| merI sArI indriyA~ jahA~ apanI sampUrNa viSaya-vAsanA se ekatra haiM isa kSaNa, mere usa kaTibandha para tumheM utaranA hogA, o atIndra, indriyajayI indrezvara ! merI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha surata-rAtri anivArya hai| isameM Aye binA, tumhAre zAzvata sUrya ko yahA~ koI na pahacAna sakegA ! "oha, merI dhamaniyoM meM ye kaise garajate sAgara ke mRdaMga baja rahe haiN| mere uru-maNDala meM ye kaise pIle, nIle ghanazyAma puSkarAvarta megha umar3e A rahe haiN| Avartaka meghoM meM bar3e-bar3e bha~vara par3a rahe haiN| saMvarta meghoM meM jala-saMcaya ho rahA hai| puSkara meghoM meM bhItara-hI-bhItara citra-vicitra vRSTi ho rahI hai| aura mere urumUla ke kadalI-garbha meM droNa-megha kA kAdamba umar3a rahA hai| mere aMgAMga meM yaha kaisI sabhara ArdrA vyApa gayI hai| merI nAr3iyoM meM vidyullatAe~ baha rahI haiM / Aha, asahya hai anabarase meghoM kA yaha varSaNAkula antarghanatva / hAya, akAla hI ye kaise megha ghira Aye haiN| ye mere urupradeza meM ghanIbhUta ho kara ghaharA rahe haiN| mere koI mAMsala uru nahIM rahe, koI jaghana nahIM rahe, vahA~ kevala ghanIbhUta, gaharAtI megharAzi hai| kisake vRSa se umar3a rahe haiMmerI jaMghAoM meM anahada nAda karate ye megha / merI dhamaniyoM meM rakta nahIM, vRSa aura soma ke Alor3ana garaja rahe haiN| raja aura vIrya kI graMthiyoM meM tumula aura askhalita gharSaNa kI AdyA agni laharA rahI hai| mere aNu-aNu meM yaha kaisI parAtpara vAsanA dahaka uThI hai| lagatA hai, sArI jar3a-jaMgama prakRti isa kSaNa caitanya ho uThI hai| kauna antaHsAra vRSNIka puruSa, virATa kI adRzya dUriyoM meM calA A rahA hai ? mere romoM meM kadamba aura ketakI ke vana puSpita, pulakAkula ho kara kA~ToM kI taraha kasaka rahe haiN| o vRSNIndra, tuma asamprajJAta dUriyoM meM jAne kaba se cale A rahe ho| pAsa kyoM nahIM Ate? asahya hai tumhArI yaha indra-khelA, o mere anaMga ! tumhAre caraNa-cApoM se mere asthi-bandha TUTa rahe haiN| mere nAr3Icakra jhillima pA~khuriyoM kI taraha kA~pa rahe haiN| merA Abhoga vidIrNa ho rahA hai| kisa adRzya padAMguSTha ne merA ajeya nIvIbandha chinna kara diyA ? kisake kaTAkSa ne merI sarpa-kaMcukI ke banda tor3a diye ? maiM raha gaI hU~ kevala jala-vasanA irAvatI / avasanA, anagnA, dyAvA kI putrI : aditi / dikcakravAla para chatapaTAtI eka nagna nArI! merI deha, merI indriyoM kI tanmAtrA bhara raha gayI hai| merI indriyA~, mere prANa meM laya pA kara, nirI sA~sa ho rahI haiN| merA kA~patA prANa manolIna ho kara, mere hRdaya ke padma-koraka meM kumbhita ho gayA hai| aura merA hRdaya phaTA jA rahA hai| o mere ekameva viSaya, merI sArI indriyoM kI indra-zakti tuma meM ekatrita ho gaI hai| merI deha ke kinAre TUTe jA rahe haiN| yaha kaisI ghanaghora jala-jalAnta bAdala-belA hai| papIhe kI pukAra meM, cakravAk mithuna kI bichur3anabharI cItkAra meM, yaha viraha-rAtri antahIna ho uThI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 o puSkarAvarta megha, tuma kaise bemAlUma komala ho kara merI guhyatAoM meM ghusa aaye| aura aucaka hI, tumane mere bhItara yaha kaisA pralaya jagA diyA hai| merI rati kI Arati, mere kAma kA atikramaNa kara gaI hai| anaMga se bhI pare kI hai, merI yaha ulaMga AkAzI ngntaa| o puSkarAvarta megha, kyA tumhI ho mere vaha kAmarUpa puruSa, vaha vRSNIndra, jisake agniSoma ko apane yonipadma meM jhelane ke liye maiM AdikAla se vikala ho rahI huuN| mere manacAhe, manabhAye, tuma A kara bhI nahIM Aye, nahIM A rhe| mujhe tumhArA yaha bAdalI indrajAla nahIM caahiye| mujhe tumhArA saghana, mAMsala, USma zarIra caahiye| mujhe tumhArI rakta-dhamaniyoM, indriyoM, aMgoM kA pragAr3ha AzleSa caahiye| maiMne kevala tumhAre liye zarIra dhAraNa kiyA hai, o mere kAmarUpa puruSa, mere ekameva kaamy| maiM hU~ tumhArI anaMginI rati, tumhArI antima Arati : sRSTi kI garbhapIr3A : AmrapAlI ! 'mere yoni-pallava meM yaha kaisI vidyullekhA khela gaI ! kaisA sarvavedhI romAMcana hai yh| do agnim trikoNa : eka dUsare ko ArapAra bhedate hue| kAmabIja hrIMkAra kA yaha kaisA ullasita nAda hai| usameM se ubhara rahA hai RSi-maNDala cakra : tapAgniyoM kA mnnddl| usameM se udgIrNa ho rahA hai siddhacakra : niraMjana nirAkAra muktAtmAoM kA mnnddl| usameM se utpalAyamAna hai zrI cakra : sarvakAmapUrana sRSTi kA mnnddl| mere aNu-aNu meM dahakate biijaakssr| merI ananta vAsanA ke visphoTita vahni-maNDala / mere zroNi-phalaka meM se ye kaise rahasya-loka khula rahe haiM ! ajJAta agniyoM ke vana / kyA maiM jala kara bhasma ho jAU~gI, taba Aoge tuma, merI bhasma ko apanI caraNa-raja banAne ke liye? to lo, maiM leTa gaI tumhAre RSi-maNDala kI agni-zaiyA para / para hAya, tuma mujhe jalAte bhI nahIM, jIne bhI nahIM dete ! ___. maiM apanI nAgamaNi kI mandAra zaiyA para, phira akelI chUTa gaI hU~, apane isa nija-kakSa kI kArA meN| dvAra, vAtAyana, saba banda, argalAoM se jar3e hue| kisane bhItara se banda aura argalita kara diyA hai, merA yaha kakSa ? isa antima ekalatA ke taTa para merI sA~sa TUTa rahI hai| maiM eka mahAzUnya meM chaTapaTAtI naMgI jvAlA bhara raha gayI huuN| kevala bhasma ho jAne ke liye ? to lo, maiM samarpita huuN| jo cAho karo mere sAtha / mujhe niHzeSa kara do| lo, maiM DUba gaI tumhAre atala ke gaharAvoM meM / 'eka nigUDha marmAghAta se haThAt devI AmrapAlI kI A~kheM khula giiN|.... sAre mudrita kakSa meM bahuta mahIna chUtI-sI nIlI rozanI vyApa gii| eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIla-lohita indra-dhanuSa kI AbhA se usakI zaiyA ghira gii| nIla meM se prasphurita hotI gulAbI vibhaa| sahasA hI eka aNDAkAra nIla jyoti-bindu, kisI nIlotpala kI taraha anAyAsa prasphuTita ho utthaa| kakSa meM vyApta nIlI rozanI koI AkAra letI-sI dikhAI pdd'ii|" are, yaha kauna tuMgakAya digambara puruSa sAmane khar3A hai ! koTi-kandarpa kA antaHsAra saundarya / AmrapAlI stabdha nizcala dekhatI raha gii| asambhava sAmane upasthita hai| A~kha, mana, soca, samajha se bAhara hai yaha ghttnaa| AmrapAlI apane se alaga khar3I ho kara, basa, kevala dekha rahI hai| dRzya, draSTA, darzana ke bheda se pare kA hai yaha avabodhana / - yaha kyA dekha rahI hU~ maiM / banda kamare meM, eka nagna puruSa, eka nagna naarii| eka bhagavAn hai, dUsarI vezyA hai| virAT nagna prakRti, aura usakA kAmarUpa puruSa, usI ke uSNISa kamala meM se AvirmAna / kAma aura rati kA anAdi mithuna / eka banda kamare meN| kaisI USmA hai yaha, apane hI Atma meM se sphurita hotI huii| anya koI, kahIM nhiiN| lekina yaha eka aura ananya jo sAmane khar3A hai| jo ekala bhI hai, yugala bhI hai| aura maiM kitanI apadArtha huI jA rahI huuN| miTa jAne ke sivAya koI vikalpa nhiiN| maiM maiM maiM kauna ? tuma kauna ? maiM samApta ho rahI huuN| mujhe rahane do, mujhe hone do| ..aura ambA jAne kaba usa puruSa ke sAmane A khar3I huii| praNati kA bhAna nhiiN| kevala rati, kevala Arati kI eka samarpita jvaalaa| 'mujhe priya hai tumhArI yaha vAsanA, o yoSitA!'. 'maiM nirI yoSitA nahIM, AmrapAlI hU~ !' 'AmrapAlI, parama puruSa kI kAmAyanI !' 'nahIM nahIM maiM isa yogya nhiiN| cale jAo yahA~ se| kyoM Aye tuma yahA~ ?' 'yahA~ se kabhI na jAne ke liye !' 'maiM maiM eka nirI bhog-daasii| puruSa mAtra kI bhogyaa| yoni mAtra maiM!" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 'akSata yoni kumArikA ho tuma / sRSTi kI janetrI / AdyA sAbitrI / ' 'vaha maiM kaise ho sakatI hU~ ?' 'vaha na hotI, to mahAvIra yahA~ na hotA / ' 'maiM eka vezyA" aura akSata yoni kumArikA ? sAvitrI ? maiM tumhArA apamAna hU~, maiM kalaMkinI / merA aura apamAna na kro| mujha nirI yaunA ke liye, tuma apane adhara se dharatI para utara Aye, apanI U~cAI se nIce utara Aye ? yaha mujhe sahya nahIM ! ' 'yoni ke pAra yoni hai, yoni ke pAra yoni hai usake bhI pAra vahI / antima yoni, Apa apanI hI bhogyA, apanI hI janetA / apanI hI AtmA / kevala vahI ho tuma / ' 'aura tuma ?' 'maiM bhI kevala vahI / koI liMga nahIM, koI yoni nahIM, kevala eka vahI / tuma bhI, maiM bhI / ' 'lekina maiM kAminI huuN| vahI rahanA cAhatI hU~ / tumhArI kaise kahU~ ?' 'hA~, ho, raho vahI, jo ho tum| se suvAsita hai / muktikAmI bhoga bhI hai / phira bhaya kyoM ? hInatva kyoM ? glAni kyoM ? ' tumhArA kAma bhI mukti kI vAsanA yoga hI hotA hai / vaha uttIrNa bhoga 'nahIM, maiM vaha AtmA nahIM, jo tuma kaha rahe ho| maiM nirI zarIra hU~, jisase maiMne tumheM cAhA hai / nahIM, maiM tumhArI nahIM ho sakatI / tuma kyoM Aye yahA~ ? merI pIr3A ko tuma kabhI na samajhoge / merA zarIra mujha se mata chIno ! 'dekho, maiM sazarIra AyA hU~, tumhAre zarIra ko AtmasAt karane AyA huuN| maiM tumhArI maNikarNikA ke sarovara meM snAna karane AyA hU~ / jahA~ kAma hI pUrNakAma ho kara, maNi- padma ke rUpa meM utkocit hotA hai / ' 'to mujha se dUra kyoM khar3e ho ? pAsa kyoM nahIM Ate ? ...' 'pAsa to itanA hU~, ki mujha se alaga kahA~ rahI tuma ina sAre varSoM meM ! aura kala se isa kSaNa taka, tuma kahA~ na AI mere bhItara ? maiM kahA~ na AyA tumhAre bhItara ! ' 'lekina tuma isa samaya, sampUrNa sazarIra ho mere sAmane / to maiM kahA~ rukU~, kaise rukU~ ..?' 'mata ruko, jo cAho karo mere sAtha ! maiM sampUrNa yahA~ upasthita hU~ / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 AmrapAlI stambhita raha gii| anuttara ho rhii| phira jAne kitanI dera bAda, bhara Aye gale se bolI : 'hAya, aisA kaise ho sakatA hai ki maiM maiM maiM tumhAre sAtha manamAnI karU~ ?' 'maiMne kyA nahIM kI vaha tumhAre sAtha ?' 'tuma sarvazaktimAna ho| maiM eka nipaTa akiMcana kaaminii|' 'tribhuvana-mohinI AmrapAlI !' 'lekina tumheM na moha sakI maiM / ' 'to phira maiM yahA~ kyoM hU~ ? moha se pare kucha aura bhI hai, ki maiM yahA~ huuN|' 'ho to, lekina / ' 'bolo, kyA cAhatI ho? mahAvIra prastuta hai, utsargita hai|' 'kubjA dAsI ne kRSNa se kyA cAhA thA ?' 'hA~, jo usane cAhA, vahI kRSNa se paayaa|' 'pAyA na? magara kRSNa ramaNa the, lIlA puruSa the| aura tuma "tuma kaThora vItarAga arhat mahAvIra ho !' 'arhat vivarjita hai, bAdhita nahIM, sImita nhiiN| use jo jaisA cAhegA, vaisA hI pA legaa| 'kubjA ke kAma ko kRtArtha kara gaye kRSNa !' _ 'kubjA ne jo mA~gA, vahI use milaa| lekina usane svayam kRSNa ko nahIM maaNgaa| to talachaTa pI kara bhI pyAsI hI raha gii| bahuta pachatAI bAda ko| cAhatI to vaha kRSNa kI AtmA ho rhtii| svayam tadrUpa kRSNA ho rhtii| lekina vaha avasara cUka gaI !' ___'maiM tumheM pAnA cAhatI hU~, svayam tumheN| lekina sshriir| tuma mere pAsa kyoM nahIM Ate?' 'tAki tuma mujhe dekha sako, cAha sako apano samasta saundarya-vAsanA se| tAki tuma mujhe prema kara sko| pAsa to itanA hU~, ki alaga rakkhA hI kahA~ tumane mujhe| lekina, Aja sammukha ho kara, sAmane khar3A hU~ ki mere sAtha jo cAho karo !' ___'maiM tumheM chU nahIM sakatI, maiM tumheM manacAhA le nahIM sktii| kitane aspRzya, asaMpRSTa ho tum| chuvana se bAhara, pakar3a se bAhara, kitane alabhya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 'tuma mujhe chuo, tuma mujhe manacAhA lo, merI aatmaa| maiM tumhArI AtmA, lo, mujhe lo| mahAvIra khulA hai tumhAre sAmane !' .. ___AmrapAlI khar3I na raha skii| usane vaha rUpa dekha liyA, ki usakA dekhanA, cAhanA, pAnA, chUnA hI samApta ho gyaa| vaha hAra kara Dhalaka par3I, apane pUrNakAma prItama ke zrI caraNoM meN| para vahA~ nire caraNa nahIM the| sampUrNa mahAvIra usameM AtmasAt thaa| eka avirala anAhata sparza-sukha, usakI deha ke reze-reze meM jvArita hone lgaa| aisA akSayya aura agAdha, itanA pezala, pelava, saghana aura lacIlA, ki svayam kAma aura rati kA sparza-sukha bhI, isake Age nIrasa pratIta huaa| dehAliMgana aura AtmAliMgana kA bheda, isa mahAbhAva meM visarjita ho gyaa| "zaiyyA meM gahana ratilIna AmrapAlI kI A~kheM acAnaka khuliiN| kakSa meM koI nahIM thaa| 'Aha, tuma cale gaye, phira mujhe akelI chor3a kara ?... eka gahare naze meM jhUmate hue AmrapAlI ne karavaTa bdlii| o,"yaha kauna leTA hai mere sAtha, kaTi se kaTisAt ? mere bAhubandha meM sadeha unmukta khelatA, merA ekameva paramakAma puruSa ! kevala merA aatm| usase bAhara anya koI nhiiN| ananya kevala maiM ! "nahIM, aba maiM kabhI, kahIM bhI, akelI nahIM huuN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 yaha sAmane khar3I mRtyu bhI : kevala mahAvIra kozala deza ke rAjanagara zrAvastI kI havAoM kA rukha ekAeka badala gayA hai| bahuta dUra se AtA deva-duMdubhiyoM kA ghoSa sunAI par3A hai| aura nagara ke pramukha cauka meM AghoSaNA huI hai ki : 'jJAtRputra tIrthaMkara mahAvIra kisI bhI kSaNa zrAvastI meM ho sakate haiM! ' ___suna kara, kozalendra prasenajita ke hoza phAkhtA ho gye| usakI nIMda harAma ho gii| usakA zarIra A~dhI meM tharrAte per3a kI taraha jhakajhole khA rahA hai| khar3e rahanA duzvAra ho gayA hai| vaha apane ekAntoM meM bhAgA phiratA hai| ki kahIM kisI ko usakI isa kAyaratA kA patA na cala jaaye| yaha kauna hai, jisane usakA siMhAsana hilA diyA hai, usakA bAhubala chIna liyA hai ? vaha durmatta ho kara apanI bhujAe~ ThapakAratA hai, para vahA~ se kisI vIratva kA pratisAda nahIM lautttaa| pakSAghAta pakSAghAta pakSAghAta ? vaha bhAga kara apanI AyudhazAlA meM jAtA hai| apane zastrAstroM ke vipula saMcaya ko dekha kara, usase bala pAnA cAhatA hai| lekina yaha kaisA viparyaya hai, ki usake sAre zastra usI ke viruddha tane haiN| ve jhanajhanA kara usI para TUTa par3ate haiM / aura usI kSaNa use anubhava hotA hai, ki bimbisAra, ajAtazatru, vatsarAja udayana, caNDapradyota, pArasya kA zAsAnuzAsa-sabane mila kara usa para eka sAtha AkramaNa kara diyA hai| vaha bilabilA kara apane rAja-kakSa meM pahu~catA hai| to dekhatA hai, ki usakI dIvAroM para jo usake sAmrAjya-svapna ke mAna-citra laTake haiM, una saba para kisI ne caukar3I mAra dI hai| ve nakze ApoApa phaTa jAte haiN| kisI ne unakI cindiyA~ ur3A kara, usake Age Dhera lagA diyA hai| usake dvArA AkheTita jo vyAghra, tendue, rIcha, magara, hariNa aura bArAsiMge ke tAbUta vahA~ sajA kara rakhe haiM, ve saba jIvanta ho kara eka sAtha use khAne ko daur3ate haiN| vaha bhAga kara, apane mahala kI saba se U~cI chata para jAtA hai| aura apane vistRta rAjya aura vaibhava kA vihaMgAvalokana karatA hai| jambU dvIpa kA kendrIya vyApArika pATanagara zrAvastI, dizAoM ko chA kara phailA par3A hai| usake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nadI-ghAToM meM sAre saMsAra ke sArthavAhoM ke pota laMgara DAle hue haiN| solomana kI khadAnoM kA suvarNa vahA~ utaratA hai| zAkyoM kA zaktizAlI gaNataMtra usake a~gUThe tale dabA hai| mahAbalI malla usake pratApa se tharatharAte haiN| baMdhula malla jaise parAkrAnta yoddhA ne, apanA gaNataMtra tyAga kara usakA senApatitva svIkAra kiyA hai| vaizAlI usakI kendrIya vANijya zakti se AtaMkita hai| sAre gaNataMtra usakI balAtkArI sainya-zakti se kA~pate rahate haiN| usakI zrAvastI meM, sudatta anAtha-piNDaka aura mRgAra zreSThI jaise saMsAra ke mUrdhanya sArthavAha aura navakoTi-nArAyaNa rahate haiN| usake qhaz2Ane suvarNa dvIpa aura tAmralipti kI zreSTha ratna-rAziyoM se jhalamalA rahe haiN| phira use kisakA Dara hai ? ___..lekina yaha kyA, ki yaha sArA pratApa aura aizvarya, haThAt kisI kAlavaizAlI ke jhoMke se momabattI kI taraha bujha jAtA hai| ghuppa a~dhere meM vaha nirAdhAra akelA chUTa jAtA hai| usakI cetanA DUbane lagatI hai| Aha, apanI tamAma sattA, sampadA aura aizvarya ke bIca bhI vaha kitanA asahAya, asamartha aura akelA chUTa gayA hai| hara rAta apane anta:pura kI eka-eka rAnI ke zayanAgAra meM jA kara usane, nita naye rUpa-saundarya aura kAma meM sahArA pAnA cAhA hai| lekina... lekina yaha kyA ho gayA hai use, ki usakA vIrya usase kisI ne chIna liyA hai| hara rAnI kA bAhubandha ekAeka DhIlA par3a jAtA hai| vaha udAsa avasanna ho kara jhuMjhalA uThatI hai, aura usase muMha phera kara so jAtI hai|... kakSa meM koI kAtara nArI-kaNTha gUMja uThatA hai : 'tujha meM vIrya thA hI kaba, jo chIna liyA kisI ne, kApuruSa, klIva, napuMsaka ..!' gAndhAra-rAjanaMdinI kaliMgasenA se usane hAla hI meM balAt vivAha kiyA hai, lekina vaha, usakI pahoMca ke bAhara hai| ThIka suhAga rAta ke muhUrta meM vaha kahA~ campata ho gayI thI, isakA patA kozalendra kA sArA parikara bhI na lagA sakA thaa| paTTamahiSI mahArAnI mallikA ke antaHpura meM jAne kI use himmata na ho rahI thii| usakA teja, usakA prazama, usakA mArdava, usakA tapaHpUta saundarya dekha kara, rAjA kI A~kheM jhuka jAtI haiN| usakI ora dekhane taka kA sAhasa usameM nahIM hai| lekina jaba cAroM ora se vaha nitAnta hatAza aura besahArA ho gayA, to usa rAta vaha mahArAnI mallikA ke antaHpura meM calA gyaa| ThIka eka patiparAyaNA satI kI taraha rAnI ne apane svAmI kA svAgata kiyaa| usa para akSata-kuMkuma barasA kara usakI balAyeM liiN| A~suoM se ujalate nayanoM, se usakI mAno AratI utaarii| ki dhanya bhAga, usake durlabha svAmI Aja usake zayanAgAra meM Aye haiN| kaI dinoM bAda rAjA ko jaise kisI ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 thAma liyA / usake tharatharAte astitva ko AdhAra diyA / rAjA ko mAlAkAra kanyA mallikA ke vakSa meM gaharI zAnti milI / vaha Azvasta hokara zizu kI taraha so gayA / ...lekina bar3I bhora hI acAnaka usakI nIMda ucaTa gii| vaha phira usI ajJAta bhaya se, patte kI taraha tharatharAne lgaa| usake sAre zarIra meM jaise cIMTiyA~ ciTakane lagIM, aura usake aMga-aMga se ThaNDe pasIne chUTane lge| use lagA, ki jaise usakI sA~seM TUTa rahI haiM / usakA anta nikaTa A gayA hai| usake bhicate kaNTha se eka cIkha-sI nikala pdd'ii| pAsa hI atyanta zAnta bhAva se soI mallikA cauMka kara jAga uThI / usane rAjA ko apane pAsa khIMca kara apanI chAtI se cA~pa lenA cAhA / magara rAjA kA zarIra nizceSTa aura ThaNDA par3A thaa| sannipAta ke viSama jvara meM jaise vaha mumurSu ho gayA thA / usameM koI harakata, cAha, kriyA thI hI nahIM / mallikA uTha kara baiTha gaI / usane prasenajita ke zarIra ko barabasa apanI goMda meM khIMca liyA, aura cupacApa usake mAthe ko sahalAne lgii| usake pratyeka aMga para haule-haule hAtha pherane lgii| rAjA thor3I hI dera meM kucha saceta ho aayaa| usake tana meM kucha garmAhaTa A gayI / kucha pakar3a aura harakata mahasUsa huii| taba mahArAnI ne dhIra mRdu kaNTha ke Antarika svara meM pUchA : 'kyA bAta hai, Aryaputra ?' rAjA tatkAla koI uttara na de skaa| kucha Thahara kara bolA : 'kucha nahIM / bahuta dinoM bAda tumase milanA huA hai na / bhora kI cA~danI meM tumhArA soyA saundarya dekhA / bhinasAre ke isa bar3e sAre pIle candramA jaisA hI, tumhArA yaha vayaska saundarya ! kitanA bholA aura zAnta / to-to maiM bahuta vihvala ho gayA / mu~ha se barabasa Aha nikala par3I / ' 'barasoM bAda svAmI kI kRpA-dRSTi mujha para huI / maiM dhanya ho gii| yaha kyA hAla banA rakkhA hai ? bahuta phIke aura udAsa lagate ho / ' 'jAnatI to ho, devI, rAjA kI seja sadA kA~ToM para hotI hai| hara samaya koI khaTaka lagI rahatI hai / paracakroM ko kozalendra kA pratApa asahya hai / Aye dina eka na eka SaDyaMtra mere viruddha calatA hI rahatA hai| qhaira chor3o vaha sb|''tum itanI sundara ho, yaha jaise Aja pahalI bAra dekhA / ...' 'mujhe lajjita na kareM, Aryaputra / mujhe itanI dUra na kareM, ki alaga se dekhanA pdd'e|''lekin mere isa saundarya kA kyA mUlya, yadi vaha mere svAmI ko bekhaTaka na kara sake / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 'hA~ hA~ bezaka, tumhAre hote hameM rAjya kI cintA bhI kyoM rahanI cAhiye / tuma svayam hI hamArI rAjya lakSmI ho| hamArI saMrakSikA bhavAnI ho / acchA huA, Aja hama tumhAre pAsa Aye / bar3I rAhata mahasUsa hotI hai / ' rAnI kI chAtI bhara AI / vaha bhare kaNTha se bolI : 'maiM kRtArtha huI, nAtha / ' kucha dera qhAmozI vyApa rahI / taba prasenajita pUrI taraha samhala kara bolA : 'sunatA hU~ mahAdevI, nigaMThanAtaputta mahAvIra zrAvastI A rahe haiM ?' 'sunA hI nahIM, unake hamArI ora A rahe caraNoM kI cApa ko prati kSaNa apane aMgoM meM mahasUsa karatI hU~ / unake darzana ke liye merI A~kheM, pyAsI cAtakI kI taraha AkAza para lagI haiM / dhanya bhAgya, ki parama bhaTTAraka bhagavAn mahAvIra hamArI bhUmi ko pAvana karane A rahe haiM / ' rAjA sannATe meM A kara kSaNa bhara stabdha ho rahA / phira apane ubharate roSa para kisI qadara niyaMtraNa kara ke bolA : 'lekina hamAre ArAdhya guru mahAvIra nahIM, tathAgata buddha haiM, yaha tuma kaise bhUla jAtI ho ?' 'merA mana jAne kaisA hai, ki maiM bhagavattA meM koI bheda nahIM dekha pAtI, naath| jaba tathAgata buddha ko dekhatI hU~, to tIrthaMkara mahAvIra kI chabi merI A~khoM meM jhUla uThatI hai / aura jaba mahAvIra kI kathA sunatI hU~, to mujhe bhagavAn buddha barabasa adhika priya ho jAte haiM / ' 'eka myAna meM do talavAra? yaha hamArI samajha se bAhara hai, devI ! ' 'merI samajha isa jagaha samApta ho jAtI hai, devatA / basa, kevala jo lagatA hai, vahI kaha rahI hU~ / yaha aisA bindu hai, jahA~ myAna aura talavAra mujhe ekameva dIkhate haiM / satya kI talavAra ekameva aura nagna hai : ThIka mahAvIra kI trh| vaha koI koza yA myAna nahIM svIkAratI ! ' rAjA ke ghAyala mana para coTa huI, ki usakI aMkazAyinI use upadeza pilA rahI hai / phira bhI apane roSa para saMyama karake prasenajita bolA : ' tumhArI ye rahasIlI bAteM hameM kabhI samajha meM nahIM AIM, mallikA / havA meM tIra mAranA, prasenajita ko pasanda nahIM / do TUka bAta hI eka rAjA kara sakatA hai|' 'nArAz2a ho gaye, devatA ? maiM to do-TUka bhI nahIM, kevala eka TUka bAta kara rahI hU~ / " yahI ki jaba sabere uTha kara maiM - 'namo bhagavato arhato, sambuddhoM' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kahatI hU~-yA 'buddhaM zaraNaM gacchAmi' kahatI haiM, to usI meM se mujhe pratidhvanita sunAI par3atA hai-'oM Namo arhantANaM, Namo siddhANaM...'--to isameM merA kyA doSa hai ?' rAjA ko lagA, ki vaha isa mAlAkAra kanyA ke Age bahuta choTA huA jA rahA hai| apamAna se tilamilA kara vaha tar3aka uThA : 'bakavAsa banda karo, mallikA ! yaha eka gaMbhIra prasaMga hai, aura kucha nirNaya lenA hogaa| kabhI to samajha-soca pUrvaka koI parAmarza diyA kro|' 'eka mAlI kI nirakSara beTI samajha-soca kyA jAne, Aryaputra ! Apa to takSazilA ke snAtaka rahe haiN| zastra, zAstra, rAjanIti, kalA--sArI vidyAoM meM pAraMgata haiN| aura itanI vizAla dharatI ke mAlika haiN| maiM ThaharI eka nirI ajJAninI shuudr-knyaa| Apane jAne kyA soca kara, mujhe kozaladeza kI paTarAnI banA diyaa| isa adanA dAsI ko kSamA kareM, svaamii| 'apane ko itanA na girAo, devii| tuma kozalendra ke hRdaya para rAjya karatI ho| apane ko itanA nIce lA kara, hamArA apamAna na kro|' ___'eka caraNa-dAsI ApakA sammAna aura kaise kare? usakI akiMcanatA hI to, mahAmahima deva-devendra parama-paramezvara kozalendra kI pUjA ho sakatI hai !' _ 'tumhAre samarpaNa se hama gaurava anubhava karate haiM, devii| lekina yaha ghar3I nirNAyaka hai| tumhAre samarpaNa kI kasauTI kA hai yaha kSaNa / ' 'AjJA kareM deva, ApakA kyA priya kara sakatI hU~ !' 'yaha mahAvIra kA Agamana hamAre liye qhataranAqa hai| isa amaMgala ko kaise TAlA jAye ?' 'unakA sAmanA krke| sarvajit mahAvIra ko jItane kA yahI eka mAtra upAya hai| eka nihatthe nagna arhat ko jIta lenA to, koTibhaTa kozalezvara ke liye mAtra khela hI ho sakatA hai| hai ki nahIM?' 'tuna mahAvIra ko zAyada nahIM jaantiiN| vaha bahuta qhataranAqa AdamI hai| AryAvarta meM yaha prasiddhi hai, ki mahAvIra jAdUgara hai| vaha bar3A vikaTa indrajAlI hai| cupa raha kara aisI coTa karatA hai, ki koI pAnI na mA~ga paaye| maMtrIzvara Arya sImandharAyaNa, mahAbalAdhikRta dIrghakArAyaNa, senApati bandhula malla-hamAre sabhI pArSad eka svara se kahate haiM ki, yaha mahAvIra eka durdAnta tAMtrika aura vidyAdhara hai| vaha apane eka kaTAkSa mAtra se mAraNa, mohana, stambhana, vazIkaraNa, kIlana eka sAtha kara sakatA hai| usane ajeya zreNika aura parAkrAnta udayana taka ko apanI muTThI meM kara liyA hai| usake sAmane jAnA hI apanI mauta ko nyotanA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 'mujha para vizvAsa karoge, devatA ?' 'bolo, kyA kahanA cAhatI ho ?' 'mujhe Apa apanI saMrakSikA bhavAnI mAnate haiM, apanI lakSmI kahate haiM na ? to suneM mahArAja, maiM Apake sAtha calUMgI mahAvIra ke samavasaraNa meN| Apake pAsa mujhe khar3I dekha kara, sarvajit jinezvara mahAvIra hAra jAyeMge ! ' ' sacamuca -- ?' rAjA ko eka mAMtrika pratyaya-sA anubhava huA / ... 'mahAvIra premika hai, yahI usakI sabase bar3I vivazatA hai / mallikA kI citavana kI avahelanA karanA usake vaza kA nahIM / mArajayI mahAvIra kA vazIkaraNa aura mAraNa kevala mere pAsa hai ! ' kozalendra prasenajita ko spaSTa lagA, ki vaha jaise koI acUka AkAzavANI suna rahA hai / harSa aura rati se eka sAtha pulakita aura kampita ho kara, usane umar3a kara mallikA ko apane AliMgana meM bA~dha liyA / aura kAtara vigalita svara meM bolA : 'mallI, anugata huA tumhArA / tuma merI zakti ho / tuma jahA~ bhI le calogI, tumhArA anugamana karU~gA ! ' .... ekAeka prabhAtakAlIna USA kA AkAza deva - vAdyoM se guMjAyamAna ho uThA / 'tIrthaMkara mahAvIra A gaye, svAmI ! ' 'suno devI, merI donoM bhauhoM ke bIca kI trikuTI meM yaha kaisA prakarSaNa ho rahA hai ? yaha kaisA sukhada kampana hai mere brahmarandhra meM ? yaha kauna mujhe barabasa khIMca rahA hai ? ... ' 'kevala tumhArI mallikA, aura koI nahIM ! ' 'yaha tuma ho, ki tumhArA mahAvIra hai ? kitanA bhayAnaka, lekina kitanA mohaka hai yaha mahAvIra ! isakI mohinI se mujhe bacAo, priye ! ' 'merI hI mohinI se Daroge ? maiM hU~ na tumhAre sAtha ! phira Dara kisa bAta kA ? ' prasenajita usa mallikA ko niHzabda, nirvikAra tAkatA raha gayA / ...mahAdvAra para kaMcuka kI udghoSaNA sunAI par3I : 'parama bhaTTArakaM nigaMThanAtaputta, carama tIrthaMkara bhagavAn mahAvIra kA zrAvastI meM zubhAgamana ho gayA / acirAvatI taTa ke 'maNi-karaNDaka udyAna' meM zrIbhagavAn kA devopanIta samavasaraNa birAjamAna hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85 rAjA aura rAnI eka dUsare ko dekhate hI raha gaye / eka sAtha chahoM RtuoM ke phUloM aura phaloM kI gandha AkAza -vAtAsa meM vyApa gaI hai / rAjA ke mu~ha se phira barabasa phUTa par3A : 'oha, kitanA priyaMkara hai yaha mahAvIra ! phira bhI kitanA bhayaMkara ! ' apane priya ko nihAratI mallikA kI A~khoM meM A~sU ujala Aye / Age-Age mahArAnI mallikA cala rahI haiM / unake pIche haiM kozalendra prasenajita / aura unakA anugamana kara rahe haiM, unake tamAma maMtrIzvara, mahAmAtya, senApati, aura zrAvastI ke jagat vikhyAta dhana-kubera sudatta anAtha - piNDaka aura mRgAra zreSTha / samavasaraNa kA aizvarya aura prabhutA dekha kara, kozalendra ke abhimAna kA vajra pAnI ho gayA / zrImaNDapa meM pahu~ca kara, prasenajita kI nigAha gandhakuTI ke zIrSa para jA tthhrii|"o, bodhisatva : svayam bhagavAn buddha yahA~ virAjamAna haiM ! to phira mahAvIra kahA~ haiM ? bodhisatva : mahAvIra / mahAvIra : bodhisatva / rAjA ke kAnoM meM mallikA ke zabda gUMja uThe : 'maiM bhagavattA meM bheda nahIM dekha pAtI, devatA / ' rAjA amanaska ho kara kevala dekhatA raha gayA / mahAdevI mallikA gandhakuTI ke pAdaprAnta meM, AzIrSa praNipAta meM bicha gaI / rAjA aura usake anugAmI parikara ne bhI unakA anusaraNa kiyA / mahAdevI strI-prakoSTha meM baiTha gayIM / puruSa varga puruSa - prakoSTha meM samAviSTa ho gayA / prasenajita kA zarIra Ananda, Arati aura AtaMka se eka sAtha kampAyamAna hai| use lagA ki usake mana ke sAre AvaraNa chinna ho gaye haiM / usakI tamAma kutsAoM aura pApoM ke parde, kisI ne eka hI jhaTake meM vidIrNa kara diye haiM ! o, vaha mahAvIra ke sAmane nagna khar3A hai ! usake sAre bheda khula gaye, sAre gupta rahasya prabhu ke Age pratyakSa ho gaye / rAjA kI nAr3iyoM kA lahU jama gayA / vaha ghAsa ke tinake kI taraha kA~pa rahA hai / eka dIrgha mauna ke bAda, gandhakuTI ke rakta - kamalAsana para se sambodhana sunAI par3A : 'mAlAkAra - kanyA mallikA jayavanta ho ! ' tatkAla mallikA apane sthAna se uTha kara zrImaNDapa meM upasthita ho, natamAtha ho gaI / 'jinezvaroM ke pUjA - phUloM kI taraha pAvana hai yaha mallikA / zUdrA ho kara bhI, yaha arhanta kI janmajAta satI hai / kozala deza kI paTTa- mahiSI isake caraNoM kI cerI mAtra hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mallikA ko lagA ki vaha svayam nahIM rahI, koI tIsarI sattA ho gaI hai| usakI A~khoM se A~sU phUTa aaye| 'dekho, isakI A~khoM se zrIcaraNoM meM mallikA ke phUla jhar3a rahe haiN| isake aMga-aMga meM nava-mallikA kI puSpita latAe~ lacaka rahI haiN| isake naivedya se arhat ApyAyita hue|' phira eka gaharA mauna chA gyaa| mallikA kA zarIra kapUra kI AratI ho kara galatA hI calA gyaa| 'kozalarAja prasenajita !' kA~patA-tharatharAtA prasenajita zrIpAda meM upasthita ho kara, bhAna-bhUlA-sA khar3A raha gyaa| aparAdhI abhiyukta kI taraha, sara jhukaaye| . 'nirbhaya hojA, rAjan !' 'kaise prabhu ? Apa se aba kyA chupA hai !' / 'nizcala hojA, AyuSyamAn, aura dekha, jAna, ki tU kauna hai|' 'jo hU~, so to dekha rahA huuN| mere pApoM kA anta nahIM, nAtha !' 'to jo hai, jahA~ hai, vahIM raha kara nizcala ho jaa| aura tU dekhegA, ki tU pApa nahIM, Apa hai| ananya ekameva tU, koI tIsarI hI sttaa| jo maiM bhI nahIM, tU bhI nahIM, yaha bhI nahIM, vaha bhI nhiiN| basa, jo hai kevala, so hai|' 'merI manovedanA ko Aja taka koI na jAna skaa| kyA Apa bhI use anadekhA kareMge, bhagavan ? terI manovedanA ko hastAmalakavat dekha rahA hU~, vts| dekha rAjA, dekha : kA~ca ke mahala meM zvAna apanA hI pratibimba dekha kara bhUka rahA hai| sphaTika kI bhIMta meM hAthI apanI hI pratichAyA dekha kara, usa para Takkara mAra rahA hai, apanA mastaka pachAr3a rahA hai| aura apane sundara dA~ta tor3a kara dukhI aura behAla hai| ___ 'aura bhI dekha AyuSyamAn, rAta ke samaya eka bandara kisI vizAla vRkSa para baiThA hai| vRkSa tale eka siMha aayaa| candramA kI cA~danI meM siMha ko usa vAnara kI chAyA diikhii| usa chAyA ko hI usane saccA bandara jAna kara garjanA kI, aura usa vAnara-chAyA para paMjA maaraa| taba vRkSa para baiThA vAnara bhayabhIta ho kara nIce gira pdd'aa| dekha vatsa, isa bhayabhIta prasenajita ko dekha / ... 'aura bhI eka rUpa apanA dekha, AyuSyamAn / eka para-strI laMpaTa ko sapanA AyA ki vaha apanI durlabha paranArI-priyA ko bhoga rahA hai| tabhI usakA pratipakSI zatru aayaa| usane usa paraspara-biddha mithuna para talavAra kA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prahAra kiyaa| usa becArI strI kA hAtha kaTa gayA aura lahU baha aayaa| aura ThIka usI samaya usa paranArI-bhogI kA vIrya skhalita ho gyaa| vaha cauMka kara jAga uThA, to pAyA ki rudhira vahA~ kisI kA nahIM bahA thA, usakA apanA hI adhovastra, usake apane hI vIrya se lipta ho gayA thaa|' aura sahasA hI bhagavAn cupa ho gye| kucha dera sannATA chAyA rhaa| tabhI ekAeka prasenajita kA DUbA-DUbA kAtara kaNTha-svara sunAI par3A : 'bhagavan, pahalI bAra apanI trAsadI ko ArapAra nagna dekha rahA huuN| lekina merI vyathA haz2Ara gunI ho kara ubhara rahI hai|' ___aura bhI dekha vatsa, eka manuSya ko kIcar3a meM se, eka ratna-javAhara se bharA kalaza mila gyaa| taba vaha usa kalaza ko eka bAvalI meM dhone le gyaa| vahA~ dhote-dhote kalaza hAtha se chUTa kara bAvalI meM DUba gyaa| vaha ronekalapane lgaa|"tuu pApa ke Dara se 'Apako' bhaya aura glAni ke jala se dhonA cAhatA hai ? to 'Apa' hI hAtha se nikala kara andha-kUpa meM kho jaayegaa| 'suna rAjan, apane svarUpa ko sun| tasvIra se tasvIra utara sakatI hai| eka vaTa-vRkSa ke bIca aneka vaTa-vRkSa haiN| aura una aneka nyagrodhoM (vaToM) meM anantAnanta bIja haiN| eka sannIpAta grasta vyakti apane hI ghara meM leTA cillA rahA hai : mujhe apane ghara jAnA hai ! eka zekhacillI kI pagar3I usake mAthe se gira par3I, use uThA kara vaha bolA : are mujhe eka manacAhI pagar3I mila gii| bA~sa se bA~sa ragar3a khAtA hai, aura usase utpanna agni, una bA~soM ko bhasma kara svayam bhI upazAnta ho jAtI hai| zaMkha zveta hai, para vaha kAlI-pIlI-lAla mATI bhakSaNa karatA hai, phira bhI zaMkha svayam to zveta hI rahatA hai / kevala apane bhItara ke jAtarUpa, zveta, svayambhU zaMkha ko dekha, rAjan !' 'dekha kara bhI nahIM dekha pA rahA, naath| eka pardA uThatA hai, ki phira eka aura kAlA pardA merI A~khoM para A giratA hai| mujhe apanA nAma-patA aura ghara hI bhUla gayA hai, svAmin / maiM kyA karU~, kahA~ jAU~ ?' 'yaha 'maiM' kauna hai, jo apanA nAma-patA aura ghara bhUla gayA hai ? yA to isI ko pakar3a le, yA isako bhulA de, aura cupa ho jaa| to jAnegA ki jo bacA hai, vahI tU hai| apanA ghara, nAma, patA-anyatra kahA~ khoja rahA hai ? abhI aura yahA~ tU jo upasthita hai, basa, kevala vahI raha jaa|' 'maiM anupasthita hU~, bhagavana, Apase bahuta dUra kisI vIrAna meM bhaTaka rahA huuN| maiM nirA preta huuN| maiM hU~ hI nahIM, nAtha / ' 'terA yaha ajJAnI bAlya bhAva bhI mujhe priya hai, rAjan ! to bAlaka, eka kahAnI suna / eka sAhukAra ne apane putra ko paradeza bhejaa| kucha dinoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAda usakI putra-vadhU bolI ki maiM to vidhavA ho gii| taba seTha ne apane putra ko patra likhA ki he putra, terI bahU vidhavA ho gaI hai| taba zreSThi-putra yaha patra par3ha kara zoka karane lgaa| tabhI kisI ne pUchA : tU kyoM zoka karatA hai ? taba usane kahA : merI strI vidhavA ho gaI hai| suna kara pUchanevAle ne kahA : tU to sAmane jItA-jAgatA khar3A hai, phira terI strI vidhavA kaise ho gaI ? zreSThi-putra bolA : tuma kahate ho so to satya hai, para mere pitA kA patra AyA hai, usameM yaha samAcAra AyA hai, use jhUTha kaise mAnUM / apane hI samakSa khar3I mallikA ko kAza, tU pahacAna sakatA, rAjan / ' ___ 'maiM pratibuddha huA, bhante / maiM zrIcaraNoM meM apane ko upasthita pAtA hU~, nAtha !' 'tU pratibaddha nahIM huA, vatsa / tU abhI svayam meM upasthita nahIM, rAjan / tU aba bhI kA~pa rahA hai| arhanta ko zabda-chala prasanna nahIM kara sktaa| apanI vedanA kA khulakara recana hone de, saumya / ' 'samyak sambuddha arhanta mere marma kI pIr3A meM se bola rahe haiN| merI ekaeka graMthi khola rahe haiN|' 'apanI pIr3A kA nivedana kara, AyuSyamAn / ' 'maiM dina-rAta bhaya meM jItA hU~, bhnte| saba kucha kitanA anizcita hai| kabhI bhI, kucha bhI ho sakatA hai| aisI anizciti meM kaise jiU~, svAmin ?' ___ 'jo kabhI bhI kucha bhI ho sakatA hai, usakI hara sambhAvanA ko abhI aura yahA~ sAkSAt kr| kSaya, jarA, zoka, viyoga, apamAna, parAjaya, prahAra, pratAr3anA, pralaya, mauta-hara sambhava duHkha ko abhI aura yahA~ jI jaa| usa saba meM se isI vakta, usake chora taka gujara jaa| aura usakA anta ho jAyegA sadA ke liye| ananta hai kevala jIvana, tU svayam, terA aatm| apane usa trikAlI dhruva meM avasthita ho jaa| taba anizcita kucha na raha jaayegaa| saba nizcita ho jaayegaa| saba kucha nizcita aura anivArya hai| yahI svabhAva hai, yahI vastu-sthiti hai, phira bhaya kisa bAta kA ?' 'isa bhaya kA mUla kahA~ hai, bhante ? yaha bhaya kyoM hai, svAmin ?' 'kyoM ki tU apane meM nahIM, anyoM meM jItA hai| tU sva meM nahIM, para meM jItA hai| para meM jIkara tU kaise nizcita aura nizcinta jI sakatA hai| jo apane meM jItA hai, vahI nizcita, nizcala aura nizcinta jItA hai| vahI sukha kI nIMda so sakatA hai| anyoM ke apAra ajJAta jaMgala meM kho kara vizrAma kahA~ ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89 'bhagavAn aNu-pratiaNu mujhe satya dekha rahe haiM, satya kaha rahe haiM / ' 'tujhe nIMda nahIM AtI, vatsa / tU sarpagandhA kI guTikA khA kara sotA hai / terA vRddha zarIra jarjara aura hatavIrya ho gayA hai, phira bhI terI bhoga- lAlasA kA pAra nahIM / nagna rUpa yauvana ko dekha kara bhI terI vAsanA nahIM jAgatI / phira bhI terI kAma-lipsA kA anta nahIM / tere antaHpura meM tamAma vartamAna dezoM kI apaharitA sundariyA~ aura kumAriyA~ bisUra rahI haiM / tere ranivAsa aura harmya nAriyoM ke mAla godAma haiM / lekina tU niHsatva, napuMsaka aura klIva hai| tU straiNa kApuruSa hai / paravazatA ke isa achora AlajAla meM tujhe nIMda kaise Aye, rAjan ! ' rAjA kA roSa sImA taka uTha kara, rulAI meM phUTa par3A : 'trilokI nAtha, mahAkAruNika prabhu, mujhe itanA nirvasana na kreN| mujhe itanA na giraayeN| mujhe apanI zaraNa meM le kara, apane yogya banA leM ? ' 'nirvasana na karU~, to tU apane ko kaise dekhe, kaise pahacAne ? tere kalmaSa kA recana na karU~ to tujha meM amRta kA siMcana kaise ho ? tujhe girAne vAlA maiM kauna ? tU to svayam hI gira kara, andhakAra ke atala pAtAla meM par3A karAha rahA hai| arhat girAne nahIM, uThAne Aye haiM / tU jisa carama para girA par3A hai, vaha na dikhAU~, to tU kaise jAge, kaise uThe / uThanA tujhe svayam hogA, anya koI tujhe nahIM uThA sakatA / arhat kevalI terI sthiti ke kevala avikala darpaNa ho sakate haiN| apanI trAsadI ko sampUrNa sAkSAt kara, aura jAga, jAga, jAga, devAnupriya / ' rAjA isa antima AkramaNa se hatAhata ho, Dhera ho gayA / vaha dhap nIce baiTha donoM hAthoM meM mu~ha Dha~ka kara sisakane lagA / devI mallikA kA jI bahuta kAtara huA, ki ve apane svAmI ko saheja leN| lekina unakA sAhasa na huA ki ve parama-zaraNa trilokInAtha ke sammukha hote, use sahArA deM / svayam sarvAvalamban prabhu jise nirAlamban kara rahe haiM, use Alamban kauna de sakatA hai ? haThAt zrI bhagavAn ne phira rAjA ko sambodhana kiyA : 'viSAda kI isa mahA moharAtri kA bhedana itanA sahaja nahIM, rAjan / tujhe apane jiye aura kiye ko, isa kSaNa phira se eka sAtha pUrA jI jInA hogaa| dekha, apane jIvana- nATaka kA akhaNDa punarAvartana dekha" / khar3A ho jA vatsa, aura dekha, suna, samajha, jo sammukha Aye / ' rAjA ko jaise bijalI kA jItA tAra chU gayA / vaha uTha kara sannaddha khar3A ho gayA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'suna kozalendra, tU apane meM nahIM jI rhaa| tU prati kSaNa zreNika, caNDa pradyota, udayana, vItibhayarAja udAyana, pazupurI ke pArzavarAja, jambU dvIpa ke tamAma vikrAnta bhUpatiyoM, yoddhAoM, vijetAoM ke AtaMka tale jI rahA hai| tU rAjya aura vANijya ke lobha meM jI rahA hai| tU suvarNa-ratna, sArthavAha aura unakI akUta sampadA meM jI rahA hai| tU sahasroM apaharitA, pIr3itA sundariyoM ke rUpa-yauvana kI ghighiyAhaTa meM jI rahA hai| tU lakSa-lakSa zramikoM ke lahU, pasIne, AhoM aura karAhoM meM jI rahA hai| sattA-sampadA, kAminI aura kAMcana ke isa zAkhAjAla kA anta nhiiN| phira tujhe nIMda kaise Aye ? sAre brahmANDa ko bhakSaNa karane kI bubhukSA se tU divA-rAtri Artta, raudra aura Akula-vyAkula hai| lekina use bhogane kA pauruSa, bala, vIrya, teja, sAmarthya tujha meM nhiiN| aisI viSama trAsadI meM jo jI rahA hai, vaha nizcita aura nizcinta kaise jI sakatA hai ?' ___'mere cetana ke paTa khula rahe haiM, prabhu / merI A~kheM adhika-adhika khula rahI haiN| merI jar3IbhUta sandhiyA~ aura graMthiyA~ TUTa rahI haiN| maiM halakA ho rahA huuN| mujhe aura kholo, he parama pitA prmeshvr| tAki maiM pUrNa nirgrantha, nirbhAra, zAnta ho kara sukha kI nIMda so skuuN|' 'dekha, tere jIvana-nATaka ke sabhI pramukha pAtra yahA~ upasthita haiN| unakA sAmanA kara, unheM sAkSAt kara, unake chora taka jA, unase pAra utara kara, apane meM lauTa aa| tu vizrabdha ho jAyegA, aura apane bhItara sukha kI nIMda soyegaa|' 'maiM prastuta hU~, devArya !' "mahAmaMtrI sImandharAyaNa, mahAbalAdhikRta dIrghakArAyaNa, senApati bandhula malla, mahAmAtya zrIvarddha, rAjaputra viDUDabha, mahAkSatrapa kauzalya hiraNyanAbha, AcArya mANDavya uparicara, jIvaka kaumArabhRtya, gAndhArI kaliMgasenA, candrabhadrA zIla candanA, dhana-kubera anAtha piNDaka aura mRgAra zreSThi ! -kozalendra prasenajita tuma saba ke darzana ke prArthI haiN|' eka-eka kara sAre sambodhita strI-puruSa zrImaNDapa meM upasthita hue| zrI bhagavAn kA trivAra vandana kara, ve kozalarAja ke Amane-sAmane hue| 'mahAmaMtrI sImandharAyaNa, senApati dIrghakArAyaNa, senApati bandhula malla, mahAmAtya zrIvarddha, kauzalya hiraNyanAbha, tumhArA rAjA tumhAre parAmarzoM kA mohatAja hai| vaha tumhArI sIkhoM aura lIkoM para calatA hai| tumane use sAre jambU dvIpa kA ekacchatra samrATa banAne kA AzvAsana diyA hai| tumane usake sAmrAjya-svapna ke mAnacitra banAye haiN| vaha tumhAre nirdezoM para calatA hai| kyA tuma use paracakroM ke AkramaNa se bacAne meM samartha ho? kyA tuma use Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usakA kAmya sAmrAjya acUka dilA sakate ho? kyA tuma use Asanna saMkaTa aura mRtyu se bacA sakate ho?' sabhI sambodhitoM ne eka-svara meM kahA : 'vaha hamArI sAmarthya meM nahIM, trilokiinaath| vaha sarvazaktimAna mahAvIra hI kara sakate haiM !' 'jIvaka kaumArabhRtya, mANDavya uparicara, kyA tuma apane isa jarA-jarjarita rAjA ko punayauM vana prApta karA sakate ho? kyA tuma apane lohavedha rasAyana se, isakA dehavedha kara sakate ho? kyA tuma isakI niSkriya ho gaI yauvanagraMthiyoM aura cullaka-graMthiyoM ko, saMjIvana aura punarnavA kara sakate ho ?' ___'vaha hamArI sAmarthya meM nahIM, he antaryAmin / Apake sammukha hama mRSA bhASaNa kaise kara sakate haiM ?' ___to Arya mANDavya uparicara, tumhAre bhogavAdI AcArya vRhaspati kyA tumhAre rAjA ko pUrNa bhoga upalabdha karA kara, pUrNa paritRpta kara sakate haiM ?' 'koI bhI AcArya, vAda yA darzana vaha kaise kara sakatA hai, devArya / pUrNa svAdhIna, nirantara cikriyAzIla arhanta hI aisA vajravRSabha-nArAca saMhanana upalabdha karA sakate haiN| vahI aisA pUrNakAma bhoga de sakate haiN| arhat kA sarvataMtra svataMtra puruSArtha hI, usa parama artha ko upalabdha karA sakatA hai|' 'to phira Arya mANDavya, tumane jo abhI usa dina bilva-phala meM eka mAtrA rasAyana kozalarAja ko diyA thA, usakA kyA prayojana ?' 'kSamA kareM, bhante trilokInAtha ! sarvajJa bhagavanta se kyA chupA hai ? gAndhAranandinI kaliMga senA se mahArAja ne hAla hI meM vivAha kiyA hai| mahArAja ne hamArI sahAya cAhI, hamane apanA kartavya kiyA !' 'ki tumhArA rAjA yuvatI gAndhArI ke sambhoga meM samartha ho sake ! yahI na? samartha ho sakA vaha ?' 'mahArAja svayam Apake sammukha haiM, bhagavan / unheM hara pala jIne ke liye koI bhrama caahiye| hama nita nayA bhrama mahArAja ko de kara, unheM jilAne meM nimittabhUta hote haiN| aura isa taraha apane astitva kA nirvAha karate haiN|' 'to mere pAsa bhI tuma koI bhrama lene Aye ho, kozalarAja?' __ 'bhrama lene hI to AyA thA, prbhu| lekina mere sAre bhrama TUTa rahe haiM, bhante bhagavAn / maiM adhika-adhika nirdhama ho rahA huuN|' 'gAndhAra rAjabAlA kaliMgasenA ! yaha gAndhAra se zrAvastI taka haThapUrvaka eka durmatta ghor3e para savAra ho kara AI hai| tuma aisA kara sakate ho, rAjan ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tumhAre pAsa hai aisA vIrya, ki tuma isa havA aura AkAzoM kI ArohiNI gAndhArI para ArohaNa kara sako? takSazilA kI yaha snAtikA, zastra, zAstra, veda-vedAnta, sArI vidyAoM kI pAraMgatA ho kara bhI, unase uttIrNa hai| yaha laukika vidyA aura sattA mAtra ko bhrama mAnatI hai| isI nirdhama cetanA ke bala, isane apane gaNa aura aneka par3osI prajAoM kI surakSA ke liye, apane ko dA~va para lagA diyaa| tumhArI dhamakI aura AtaMka se Dara kara nhiiN| use yaha tor3ane AyI hai| yaha tumhArI vivAhitA ho kara bhI, tumheM nahIM, kevala vatsarAja udayana ko pyAra karatI hai| isake sAtha tumhArI sohAga rAta sampanna ho sakI, rAjan ?' _ 'bhrama-bhaMga kI rAta huI vaha, devArya / maiM antima rUpa se TUTa gyaa| taba kala rAta maiM mahAdevI mallikA ke antaHpura meM calA gyaa|' 'mahAdevI mallikA, tumhArI goda meM tumhAre Aryaputra nirbhaya, Azvasta ho sake ? unheM zaraNa prApta ho sakI ?' 'mujha meM nahIM, mere vakSa meM virAjita mahAvIra meM inheM vaha zaraNa milii| ye barasoM bAda, Azvasta ho kara so gye|' 'to inheM parama Azvasti prApta huI ?' 'nahIM bhagavan, bar3I bhora hI phira ye bahuta anAtha, bhayabhIta, kampita ho uThe the|' 'kyoM?' 'ye mahAvIra ke Agamana kI khabara se bhayabhIta aura AtaMkita the|' 'to aba mahAvIra tumhAre sAmane hai, vatsa / tumhArA AtaMka TUTA, rAjan ? tuma nirbhaya hue ,rAjan ? tuma nirdhama hue, rAjan ?' 'sarvajJa bhagavanta svayam sAkSI haiM !' 'gAndhArI kaliMgasenA, tU kyA cAhatI hai ?' / 'eka bali-kanyA kI kyA cAha ho sakatI hai, bhante ? pazcimI sImAnta ke sattAdhIzoM kI sattA-surakSA ke liye nahIM, maiMne vahA~ kI lakSa-koTi prajAoM ke svAtaMtrya ke liye apanI bali dI hai| tAki una para koI sAmrAjI paMjA na baiTe, unakI svataMtratA cirakAla surakSita rhe| isake atirikta merI koI cAha nahIM, bhagavan / ' 'tU apane liye kyA cAhatI hai, gAndhArI?' ... 'jisane svecchA se hI AtmAhuti kA varaNa kara liyA, usakI apanI hara cAha, usI kSaNa samApta ho gii|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tU zrAvastI ke mahAlaya meM apane pati kozalarAja kI rAnI ho kara rahanA cAhatI hai ? yA apane ghara gAndhAra lauTa jAnA cAhatI hai ?' 'pazcimI samudra kI uttAla taraMginI beTI kA koI pati nahIM ho sktaa| vaha kevala sAthI svIkAra sakatI hai| aura taraMga lauTanA nahIM jaantii| usakA koI deza nahIM, koI ghara nahIM ho sakatA, prbhu|' 'apane manokAmya sAthI udayana ke pAsa jAnA cAhegI ?' 'antara kA sAthI to sadA sAtha hI hai, bhnte| dUra kahA~ hU~ usase, ki usake pAsa alaga se jAnA pdd'e| udayana ko pyAra karane ke liye, maiM udayana para bhI nirbhara nahIM krtii| yahI merA svabhAva hai, devArya / ' 'to phira kyA karanA cAhatI hai ?' 'apanI hara Agata aura anAgata niyati kA sAmanA karanA cAhatI hU~ !' 'mahAvIra terA kyA priya kara sakatA hai, bAle?' 'kSamA kareM jagadIzvara prabhu, mahAvIra kevala apane kartA haiM, mere kartA ve kaise ho sakate haiM ?' 'sAdhu sAdhu, priyasvinI ! tU Asanna bhavyAtmA hai, tU svayam mukti hai| svayam mokSa terA prArthI hai| terI jaya ho, kalyANI !' 'mokSa ko bhI mujha se nirAza honA par3egA, prabhu ! maiM usakI bhI kAmanA nahIM krtii|' "usakI kAmanA tujhe nahIM karanI hogii| vaha svayam tujhe samarpita hai| vaha tere svabhAva meM abhI aura yahA~ vidyamAna hai| tU arhatoM kI duhitA hai| svayam mahAvIra tujhe khoja rahA thaa| tujhe pA kara usakA yugatIrtha dhanya huA !' 'merA janma lenA sArthaka huA, he mere ananya vallabha !' / kaliMgasenA kA soham-bhAva bhI vigalita ho gyaa| A~sU bhare nayana uThAye vaha bhagavatI candana bAlA ko samarpita ho gyii| aura vipala mAtra meM hI vaha zrI bhagavAn kI satI ho kara, AryikA prakoSTha meM upaviSTa huii| __ 'maiM tumhAre bhUta, bhaviSya aura vartamAna ko ekAgra dekha rahA hU~, campArAjanandinI candrabhadrA zIla-candanA! magadha kI sAmrAjya-lipsA ke hAthoM, arhantoM kI AdikAlIna lIlA-bhUmi campA kA patana huaa| nAgakanyA ke cumbana se, parama zrAvaka campA-nareza dadhivAhana kI hatyA karavA dI gyii| zatru-dalita campA-durga kI dIvAra phAMda kara zIlacandanA zrAvastI kI ora bhAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 niklii| mahAvIra ke pAsa zaraNa khojane ke liye| mArga meM baTamAra dasyuoM ne usakA haraNa kara, use zrAvastI ke dAsI-paNya meM beca diyaa| kozala ke kisI dhana-kubera ne use kharIda kara, apane rAjAdhirAja prasenajit ko prasanna karane ke liye, unheM bheMTa kara diyaa| zreSThI ko sampadA adhika surakSita huI, aura kAmuka rAjA ne eka aura anupama saundarya-ratna se apane antaHpura kA zRMgAra kiyaa| usakI prApti ke upalakSya meM kozalendra ne utsava-rAtri mnaaii| sArA rAjaparikara surApAtroM meM DUba gyaa| lekina paMchI bhAga niklaa|...' zrI bhagavAn ne cupa raha kara, eka ho nigAha se candrabhadrA aura rAjA ko nihArA / aura bole : 'dekha rAjA, tere hAtha kI ur3I mainA, phira tere sAmane hai| tU ise pakar3a kara rakha sakatA hai ? to le ise, yaha tere sAmane khar3I hai|' ___'yaha mere sAmane nahIM, prabhu ke sAmane khar3I hai| ise rakhane kI sAmarthya kevala tribhuvanapati arhanta meM hai| mujha meM hotI, to yaha kozalendra kI faulAdI kArA tor3a kara kaise jA sakatI thI? kozalapati prasenajit devI candrabhadrA se natamAtha kSamA yAcanA karatA hai|' zIlacandanA ne azrupUrita nayanoM se hAtha uThA kara, rAjA ko kSamA kara diyaa| aura vaha mahAsatI candana bAlA ko samarpita ho kara, zrIbhagavAn kI satI ho gii| 'devAnupriya anAthapiNDaka, gRhapati mRgAra zreSThI ! sunatA hU~, tumhAre pAsa itanI sampatti hai, ki tuma sAre jambU dvIpa ko qharIda sakate ho| kyA tuma apanI usa tamAma sampatti se bhI apane rAjA kA vigata yauvana lauTA sakate ho? kyA tuma apane koTi-koTi suvarNa se bhI apane rAjA ko mRtyu se bacA sakate ho?' donoM dhana-kubera eka hI tAra-svara meM bole : 'trikAla meM bhI yaha sambhava nahIM, bhagavan / jarA, mRtyu, roga aura viyoga kA koI nivAraNa nhiiN| isa saMsAra kI asAratA aura kSaNa bhaMguratA ko hamane jAna liyA, isI se to hama samyak sambuddha bhagavAn tathAgata kI zaraNa cale gye| una bhagavAn ke upadeza se hama ubuddha hue|' ___'mahAnubhAva zreSThiyo, kyA tuma saca hI isa saMsAra kI asAratA aura kSaNabhaMguratA ko jAna gaye? kyA tuma saca hI samyak sambuddha bhagavAn tathAgata ko samarpita ho gaye? kyA tuma saca hI udbuddha hue ?' . 'apane jAne to hue, bhnte|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 'to sAre vizva kI sampatti kA yaha svAmitva kaisA? kyA tumane apane svAmI tathAgata ko apanA sampatti-svAmitva samarpita kiyA ?' . kSaNa bhara ko donoM zreSThI baukhalA gye| phira kucha samhala kara zreSThI anAtha piNDaka bolA : 'maiMne bhagavAn tathAgata ko apanI apAra sampatti kA dAna kiyaa| maiMne jeta rAjakumAra ke yojanoM vyApI suramya jetavana udyAna ko, kinAre se kinAre taka suvarNa se pATa diyaa| haThIlA jeta rAjakumAra phira bhI apanA udyAna becane ko rAjI na huaa| to maiMne Upara se aura aThAraha koTi suvarNa use de kara, jetavana udyAna qharIda liyaa| aura use samyak sambuddha bhagavAn tathAgata ko samarpita kara diyaa| maiMne usameM vizAla navakhaNDI bhikSu-prAsAda bnvaayaa| aneka ArAma, vihAra, snAnAgAra, bhojanazAlA, atithizAlA, catvara, caMkramaNa-upavana kA jAla bichA diyaa| ki zrI bhagavAn aura unakA bhikSusaMgha vahA~ AvAsa grahaNa kareM, sukhapUrvaka vihAra aura dharma-dezanA kreN|' aura tumane, mahAnubhAva mRgAra zreSThi ? tumane apane svAmI tathAgata gautama ko kyA arpita kiyA ?' ___'bhante bhagavan, merI putravadhU vizAkhA ne apane eka muktAhAra ke mUlya se, jambUdvIpa meM advitIya, aisA eka vihAra zrI bhagavAn tathAgata ke liye nirmANa kraayaa| vaha 'pUrvArAma mRgAra-mAtA prAsAda' kahalAtA hai| usameM sAta khaNDa haiM, aura eka hajAra prakoSTha haiN| use dekhane ke liye aura tathAgata se dharmalAbha karane ke liye deza-dezAntara ke aneka yAtrI Ate haiN| aura vahA~ nirmita aneka atithi-zAlAoM meM vizrAma grahaNa kara, sukha se tathAgata ke jarAmRtyu nivAraka upadezAmRta kA pAna karate haiN|' isI bIca utAvalA ho kara anAtha piNDaka bolA : 'aura suneM bhagavan, maiMne rAjagRhI se zrAvastI taka ke mArga meM Thera-Thera ArAma, vihAra, bhikSu-maTha, dharmazAlAe~ banavA diiN| tAki zrI bhagavAn tathAgata apanI dharma-yAtrA meM vahA~ sukhAsIna hoN| rAha ke janapadoM ko apanI kalyANI dharmavANI se pratibuddha kareM, pariplAvita kreN| maiMne bhagavAn ke maMgala dharma-cakrapravartana ke liye apanA sarvasva samarpita kara diyA !' 'sarvasva samarpita kara diyA ? to kyA apanI sampatti kA svAmitva tumane tathAgata ko arpita kara diyA ? mahAnubhAva mRgAra zreSThi, kyA tumane bhI ?' donoM zreSThI hakke-bakke se eka-dUsare ko tAkate raha gye| unase koI uttara na bnaa| zrI bhagavAn cupacApa unheM nihArate rahe, phira bole : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 'aura mRgAra zreSTha, vizAkhA dvArA dAna kiyA gayA prAsAda 'pUrvArAma mRgAra-mAtA prAsAda' kahalAtA hai, 'tathAgata - bodhisatva prAsAda' nahIM ? tumhArI putravadhU ne zilApaTTa para tumhArA aura apanA nAma A~ka kara, satnAma buddha ke nAma ko nahIM, apane nAma ko amara kara diyA ? yahI na ?' kSaNa bhara ruka kara bhagavAn phira bole : 'aura pUchatA hU~ zreSThi, tumhArI putravadhU ke kevala eka muktAhAra kA mUlya yadi itanA ho sakatA hai, to tumhArI nidhi ke tamAma alaMkAra, ratna- suvarNa kA mUlya kitanA hogA ? sAre jambUdvIpa ko khAlI kara yaha akUta dravya kevala tumhArI sampadA ho gayA ? to una karor3oM mAnavoM kA kyA, jo kevala eka vasana, eka chappara aura do jUna rUkSa bhojana ke sahAre jIte haiM ? utanA bhara pAne ko bhI apanA sarvasva nicor3a dete haiM / ' mRgAra zreSThI kyA uttara de ? usakA mAthA lajjA se jhuka gayA / zrIbhagavAn phira bole : 'pUchatA hU~ zreSThiyo, kyA tuma yaha mahAdAna karake jarA, mRtyu, roga, zoka, viyoga se surakSita ho gaye ?' 'puNya-lAbha kiyA bhagavan, tAki 'tAki agale janma meM tuma isase zatagune sukhada prAsAdoM meM nizcinta por3ho / zatagunI adhika sampatti ke svAmI bano / zatagune adhika saMsAra - sukha kA nirbAdha bhoga kara sako / tAki sArI sRSTi aura sAre bhagavAn tumhAre svAmitva kI vastu ho jAyeM ?' 'nahIM bhagavan, isa liye ki puNya lAbha kara hama apane pApoM ko kATa sakeM, aura jarA-mRtyu grasta saMsAra se tara sakeM / ' 'to kyA tathAgata yaha upadeza karate haiM, ki puNya se tuma pApa, maraNa aura jarA ko jIta sakate ho ? ki tuma puNya se parinirvANa prApta kara sakate ho ?' 'so to tathAgata jAneM, bhagavan ! hama Thahare vaNika - vyApArI, sArthavAha | itane sUkSma jJAna meM utarane kA hameM kahA~ avakAza / hama to kevala una bhagavAna ke zaraNAgata haiN| ve cAheM to hameM tAreM, cAheM to hameM mAreM / hama to kevala unakI dharma - kathA sunakara zAnta aura nizcinta rahate haiM / ' 'zAnta aura nizcinta rahate ho, janmAntaroM taka kI saMsAra kI sArI Apadavipada, Adhi-vyAdhi bhagavAn tathAgata ko sauMpa kara ? yahI na ? AyuSyamAn gAthApatiyo, kyA tuma saca hI tathAgata buddha ke zaraNAgata ho gaye ?' 'zaraNAgata na hoM, to isa saMsAra ke duHkhoM se hameM kauna tAre ? hama to isI liye Aja Apake bhI zaraNAgata hone Aye haiM, he jinendra arhanta ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tAki yAvat pRthvI ke sAre hI bhagavAnoM ke caraNoM meM tuma surakSita ho jAo? ve saba eka juTa ho kara tumhAre tAraNa ko sadA tatpara raheM, sAvadhAna aura niyukta raheM ! yahI na?' 'hA~ bhagavan, hama to jahA~ bhI bhagavAn haiM, una saba ke zaraNAgata haiM / hama vaNikoM ke vaza kA aura kyA hai ?' zrI bhagavAn cupa sthira muskurA aaye| gahare sannATe meM sarvatra eka sAmUhika marmara hAsya-dhvani vyApa gii| zreSThiyoM ko Dara huA, ki kahIM avasara na cUka jaayeN| kahIM zrIbhagavAn hAtha se na nikala jaayeN| so utAvale ho kara tAra-svara meM donoM eka sAtha bole : 'hama Apa ke zaraNAgata, Apa kI kyA sevA kara sakate haiM, he trilokInAtha arhanta ?' __zrI bhagavAna ne koI uttara na diyaa| to zreSThI aura bhI adhika utAvale ho kara bole : 'zrI bhagavAn hamArA dAna svIkAra kara, hameM kRtArtha kreN| hama jinezvara arhanta aura unake zramaNa saMgha ke liye prAsAda cunavAyeM, ArAma banavAyeM, vihAra banavAyeM, caitya-udyAna bnvaayeN| kUTAgAra, maTha, upAzraya bnvaayeN| tAki bhagavAn aura unakA zramaNa-saMgha vahA~ sukha se vihareM, aura bhavajanoM ko apanI taraNa-tAraNa jinavANI sunaayeN|' zrI bhagavAn cupacApa kevala nAsAgra dRSTi se muskarAte rhe| ve cupa hI rahe, aura donoM zreSThI ucca se uccatara svara meM apanI dAna-ghoSaNA ko vividha rUpoM meM doharAte rhe| haThAt sunAI par3A : 'tuma sugata hoo zreSThijano! tumhArA kalyANa ho !' anAthapiNDaka harSita AzAnvita ho kara bolA : 'to devAdhideva trilokapati arhanta ne hamAre dAna ko svIkAra liyA ?" 'anagAra AgAra nahIM svIkArate, aayussymaan| digambara dIvAroM meM nahIM vicrte| nigaNTha arhanta prAsAdoM aura vihAroM meM nahIM vihrte| ve AvAsita nahIM, nirvAsita viharate haiN| ve pRthvI aura AkAza ke bIca mukta viharate haiN| ve eka hI sthAna para bAra-bAra nahIM lauttte| ve sarvatra, sarva deza-kAla meM nita-navya aura svataMtra vicarate haiN| ve lauTa kara vahIM-vahIM nahIM aate| asaMkhya pradeza, paryAya, paramANu ko pAra karate hue, Age hI bar3hate jAte haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'lekina tathAgata buddha ne to hamArA dAna svIkArA, bhnte| AgAra vihAra svIkAre / kyA ve samyak sambuddha arhanta nahIM, bhagavan ?' zrI bhagavAn mauna sasmita, dUriyoM meM ArapAra dekhate rhe| zreSThiyoM ne phira apanA prazna duharAyA : 'kyA tathAgata buddha samyak sambuddha nahIM, bhante ? arhanta jinezvara hamArA samAdhAna kreN|' 'tathAgata buddha nizcaya hI samyak sambuddha arhanta haiN| tathAgata apratima haiN| tathAgata ananya haiM / tathAgata ekameva haiN| pratyeka arhanta apratima, ananya, ekameva hotA hai| pratyeka arhanta vilakSaNa hotA hai| ve paraspara tulanIya nhiiN| ve apane-apane sva-dharma aura sva-bhAva meM svataMtra vicarate haiN| pratyeka kA mArga eka kuMvAre jaMgala ko bheda kara gayA hai| pratyeka kA satya-sAkSAtkAra viziSTa hotA hai| tadanusAra caryA bhI viziSTa hotI hai| lekina una saba kA gantavya hai, vahI eka parama abheda mhaasttaa| usameM ve saba tadrUpa ekAkAra hote haiN| tathAgata buddha nizcaya hI samyak sambuddha arhanta haiN| ve nizcaya hI mArajayI aura mRtyuMjayI haiM !' ___ sArA hI upasthita zrotA-maNDala, eka gahare samAdhAna kI zAnti aura nizciti meM vizrabdha ho gyaa| isake Age zabda kI gati nahIM thii| ki haThAt maNDalAkAra gUMjatI oMkAra-dhvani meM se gabhIra svara sunAI par3A : ___ 'sRSTi kI sampadA kA dAna karane vAle tuma kauna hote ho, zreSThiyo, usakA svAmitva tumheM kisane diyA ?' phira pakar3e jA kara zreSThI kA~pa-kA~pa aaye| kisI taraha sAhasa baTora kara sudatta anAtha piNDaka uttara dene ko vivaza huA : 'hamane apane puruSArtha aura parizrama se use arjita kiyA hai, bhnte|' 'tumhArA parizrama, tumhArA puruSArtha ? to una karor3oM kRSakoM ke parizrama aura puruSArtha kA arjana kyA, jo zIta-pAlA, lU ke oNkore, varSA-tUfAna ke thaper3e saha kara kRSi-karma karate haiM, aura tumhAre vyApArika bhANDAroM ko annakhAdya se bhara dete haiM ? una zramikoM kA arjana kyA, jo prANa kI bAz2I lagA kara pAtAlagAmI khadAnoM meM utara jAte haiM, athAha samudroM ke taloM meM gote lagAte haiM ? aura isa taraha tumhArI nidhiyoM ko suvarNa-raupya aura amUlya ratnamuktA se bhara dete haiN| jo hiMsra prANiyoM se bhare jaMgaloM meM ghusa kara, tumhAre mahaloM aura qiloM ke nirmANa ke liye zreSTha kASTha, pASANa aura faulAda upalabdha karate haiM, aura tumhAre sukhada gaddoM aura upAnahoM ke liye pazu-carma prApta . . ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karate haiN| jo AcUr3a pRthvI kA dohana kara, tumhAre liye tamAma bhogya vastusAmagrI juTAte haiN| tAki apane sArthoM aura jalapotoM dvArA unakA niryAtavyApAra karake, tuma sArI dharatI kA dhana apane bhANDAroM meM ekatrita kara sko| una vAstukAroM, sthapatiyoM aura rAja-majUroM kA arjana kyA, jo zreSThiyoM aura rAjAoM ke AkAzagAmI mahala cunane ke liye, balliyoM ke macAnoM para car3ha kara, adhara AkAza meM apanI jAna se khelate haiM ? una zilpiyoM aura kalAkAroM kA arjana kyA, jo apane rakta kA itra nicor3a kara, samarthoM ke saundarya-svapna aura lAlitya-cetanA ko paritRpta karate haiM ? una sabakA arjana kyA ? unake parizrama aura puruSArtha kA kyA mUlya ? kyA unakA koI svAmitva nahIM ? pIr3hI-dara-pIr3hI tumhArI bhUkha-pyAsoM kA dasatva karate cale jAnA hI, kyA unakI eka mAtra niyati hai ?' kSaNaika cupa raha kara bhagavAn phira bole : 'pUchatA hU~, kyA AdhAra hai tumhAre isa arjana, adhikAra aura svAmitva kA, ki tuma isa pRthvI ke eka kaNa kA bhI dAna karane kA dambha kara sako ? tuma kevala barbara upabhoktA ho, aura anya padArtha, prANI aura mAnava mAtra ko tuma kevala apanA upabhogya mAnate ho| zatAbdiyoM se calI A rahI asaMkhya prANiyoM aura mAnavoM kI hiMsA aura hatyA se nicur3e rakta se ajita sampatti kA dAna, anagAra akiMcana arhanta mahAvIra kaise svIkAre?' eka gaharA sannATA / aura phira sunAI par3A : 'aura suno dhana-kubero, gaharI Atma-vedanA ke tapa se upalabdha yoga, adhyAtma, jJAna-darzana, kAvya, kalA, lAlitya aura saundarya kA mUlya, tumhArI barbara upabhoktA vyavasthA meM saba se nIcA AMkA jAtA hai| eka kavi yA kalAkAra kA sarjana tumhAre liye kevala manoraMjana hai, usakA mUlya hara Thosa upabhogya padArtha kI tulanA meM nagaNya hotA hai| sUkSma bhAva kA tumhAre yahA~ koI mUlya nahIM, kevala sthUla jar3a Thosa pudgala hI tumhAre yahA~ mUlyavAna hai| jJAniyoM, tIrthaMkaroM, arhatoM, RSiyoM, bhagavAnoM aura unakI vANI ko bhI tuma kevala upabhogya vastu mAnate ho, aura unheM tuma apane mahAdAnoM se qharIda lenA cAhate ho| tAki ve paritrAtA janmAntaroM meM tumheM jarA, mRtyu, rogaviyoga, zoka ke paritApoM se bacAte rheN| dharma tumhAre liye apane svArthoM kI surakSA kA kavaca mAtra hai, aura use bhI tuma apane vyApArika paNyoM meM qharIdate aura becate ho| phira eka viplavI snnaattaa| phira sunAI par3A : 'zreSThiyo, kyA tuma mahAvIra ko bhI Azraya-AgAra dAna kara ke, usakA dharma, jJAna aura bhava-trANa kharIdane nahIM Aye ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 eka kRtrima namratA ke svara meM bolA anAtha piNDaka : 'Apa to apAra jJAna bola gaye, bhagavan / merI to buddhi hI guma ho mujhe kucha bhI samajha na aayaa| hameM AjJA deM bhagavan, hama ApakA kyA priya kareM ?' gayI ! 'tuma apanI samasta sampatti kA mithyA svAmitva mahAvIra ko arpita kara do| aura vaha use mAnava mAtra, prANi mAtra kI banA degA, jo saba usake samAna adhikArI haiM / yahA~ ke kaNa-kaNa para, jIva mAtra aura jana mAtra kA sampUrNa aura janmasiddha adhikAra hai ! ' khIMseM nipora kara dIna bhAva se donoM zreSThI eka svara meM bole : 'bhante trilokInAtha, aisI sAmarthya hama meM kahA~ ?' 'to apane AgAmI yuga-tIrtha meM mahAvIra apanI sAmarthya se, tumhAre svAmitva mAtra ko sadA ke liye samApta kara degA / itihAsa meM se hiMsA ke isa duzcakra ko vaha sarvakAla ke liye poMcha degA / Ane vAlI zatAbdiyA~ ise pramANita kareMgI / ahiMsaka aura aparigrahI mahAvIra kA janma pRthvI para isI liye huA hai / isI artha meM tIrthaMkara mahAvIra viziSTa, apratima aura ananya mAnA jAyegA / ' upasthita loka mAtra eka virATa sAmudAyika samAdhi meM vizrabdha ho gayA / eka abUjha, acUka sAkSAtkAra aura pratyaya vaizvika cetanA meM bIja maMtra kI taraha gahare se gahare utaratA calA gayA / AgAmI deza-kAla kI ananta sambhAvanAoM ke paTala antarikSa meM ughar3ate dikhAyI pdd'e| eka anirvAra sambodhi meM sAre sambhAvya prazna, tarka, vitarka uThane se pUrva hI nirvANa pA gaye / 'sAvadhAna, prasenajit ! ' 'sammukha hU~, bhante ! ' 'lekina abhI bhI unmukha nahIM hai tU / ' 'prabhu kA kyA priya karU~ ?' 'apanA hI priya kara, vatsa / isa darpaNa meM apane hI aneka vikRta cehare dekha / upabhoktA rAjA, upabhoktA zreSThI, upabhoktA abhijAta, eka hI bAta / tuma saba paropajIvI ho / prati pala para ke ghAta para tumhArA astitva TikA hai / tUne rAjasUya yajJa meM hajAroM nirdoSa pazuoM kA havana kara diyaa| kyA tU cakravartI ho sakA ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 'so to Apa hI jAneM, antaryAmin !' 'terA nistAra nikaTa hai, saumya !' 'maiM nirvANa pA jAUMgA, bhante, isI janma meM ?' 'isa janma meM nhiiN| kor3A-kor3I sAgaroM taka narakoM meM pravAsa karane ke baad|' 'naraka ? maiM naraka meM par3agA, bhante?' 'apanA naraka tU Apa hI hai| apanA svarga tU Apa hI hai| apane hI se tU kaise baca sakatA hai| lekina tU bhavyAtmA hai, kAla-labdhi Ane para tara jAyegA tU / ' __'lekina bhagavAn tathAgata buddha to kahate haiM ki : tU caturtha buddha hogaa| sAriputta ko anAgata buddha kA upadeza karate hue, svayam zrIbhagavAn ne aisA kahA thaa| kyA yaha asatya hai, bhagavan ?' 'tathAgata asatya nahIM khte| ve parAvAk haiM / ve AptavAk haiN| unakA vacana pramANa hai| lekina karmabhoga aura kAla-labdhi anivArya hai|' 've bhagavAn mere guru haiN| maiM unakI zaraNa meM haiN| kyA mujhe ApakA zrAvaka honA par3egA, bhagavan ?' 'zAstA anAgrahI haiN| ve Agraha nahIM karate / ahAsuhaM, devANuppiyA, mA paDibandha kareha ! jisameM tujhe sukha lage, vahI kara, devAnupriya / koI pratibandha nhiiN| jo yahA~ hai, vahI vahA~ hai| tU sugata hai, vatsa, tU mArga para hai| apane svadharma meM nidva vicaraNa kr|' 'mere isa jIvana kA aura isake bAda kA bhaviSya kyA hai, devArya ?' 'vaha tU apane maMtriyoM aura senApatiyoM se puuch| apane sattA-lolupa yuddhoM ke nighRNa raktapAta se puuch| apane pratispardhI rAjAoM aura rAjyoM se puuch| kaliMgasenA ke bichur3e priyatama udayana se puuch| apaharitA kumAriyoM aura nAriyoM ke, kha na ke bUMToM aura A~suoM se puuch| apane rAsAyanika AcAryoM ke lohavedha aura vAjIkaraNa se puuch| apane tamAma balAtkRta antaHpuroM kI sahasroM rAniyoM aura rakhailoM se pUcha / aura apane yuvarAja viDUDabha se pUcha / yahI hai terA bhaviSya, rAjan / ' viDUDabha kA nAma sunate hI rAjA sara se paira taka kA~pa utthaa| usakI hatheliyoM aura pagataliyoM meM pasIne A gye| _ 'isa viDUDabha kA sAmanA kara, prasenajita / tumhArI upabhoktA sabhyatA kA yaha AkheTa, tuma saba kA AkheTaka ho kara uThA hai| tuma bhadravargIya abhijAtoM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 ke zatiyoM vyApI DhaMke anAcAroM kA, yaha ujAgara aura pUMjIbhUta avatAra hai| tumhArI prati-spardhI aura pratizodhI barbara paramparA kA yaha jvalanta pramANa aura sAkSI hai| tumhAre hiMsaka, balAtkArI, sar3e hue rAjavaMzI raktoM ke sammizraNa se janmA hai, zAkyoM kI dAsI-putrI aura kauzalendra kI rAnI vArSabhakSatriyA kA beTA yaha viDUDabha / isakA sAmanA karo, raajaa| tuma rAjavaMziyoM ke adhogAmI rakta kA yaha ojas, tumhArI rAjasattA mAtra kA satyAnAza hai| ise dekha, prasenajit / yaha itihAsa kA aTala tarka hai ! prasenajit kI A~khoM meM a~dherA chA gyaa| usake hAtha-paira chuTa gye| vaha gira jAne kI anI para hai| . 'nizcala ho jA rAjA, aura apanI niyati kA sAmanA kara!' 'maiM kahA~ TikU~, maiM koI nahIM raha gayA? maiM kauna hU~, mujhe nahIM mAlUma / ' 'jo 'koI nahIM raha gayA, jo 'kucha nahIM' ho gayA, vahI tU hai, rAjan / ' 'maiM sacamuca 'koI nahIM raha gayA, bhagavan ? maiM kozalendra prasenajit, merA rAjya, merA siMhAsana ? "maiM kozalezvara prasenajit ?' 'vaha tU nahIM rahA , vatsa / terA rAjya samApta ho gyaa| tU lauTa kara Aja apane siMhAsana para nahIM baiTha skegaa| A~kheM khola kara isa viDUDabha ko dekha / isake sara para kozala kA rAjamukuTa hai| kozala ke siMhAsana para isa vaqta, terI nahIM, isakI talavAra khar3I hai| isakA sAmanA kara, prasenajit / lauTa kara apane rAja-dvAra para tU rAjA nahIM, bandI hogA!' krodha se uttejita ho kara rAjA phUTa par3A : 'mujhe koI kaida nahIM kara sktaa| merA siMhAsana koI nahIM chIna sakatA!' 'vaha china cukA / yaha niyati aTala hai| isakA sAmanA kr|' 'maiM kyA karU~, bhante kRpAnAtha ? merA trANa kareM !' 'sAmane khar3I apanI mauta ko dekha !' 'mauta ?..isase mujhe bacAo, tAranahAra prabhu / ' 'mauta se koI baca aura bacA nahIM sakatA !' 'to merA koI taraNopAya, bhagavan ?' 'apanI Asanna mRtyu ke sammukha nizcala khar3A ho jA / use sAkSAt kara / use svIkAra kara / aura tU usase pAra ho jaayegaa|' 'yaha mere vaza kA nahIM, bhante arhanta / ' 'to apanI paravazatA ko bhoga / usakA sAmanA kr|' 'mujhe kucha nahIM dIkha rahA, nAtha / mere sAmane kevala andhakAra hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 103 'to le dekha, maiM tujhe dikhAtA hU~, devAnupriya / tU lauTate hI apane rAjadvAra para bandI hogaa| tujhe nirvAsita kara vijana kAntAra meM khader3a diyA jaayegaa| tU giratA-par3atA, lahU-luhAna, mRtaprAya bhaTakatA huA campA pahu~cegA / ajAtazatru ke pAsa zaraNa khojane / "bar3I bhora, campA - durga ke banda dvAra kI deharI para, maiM eka sar3e hue rAjA ke durgandhita zava kA Dhera dekha rahA huuN| vaha tU nahIM, vatsa, vaha kevala terA zarIra, terI eka paryAya / apanI mauta ko sammukha kara dekha rAjA, use pratyakSa dekha, usakA sAkSI ho jA / aura tU amaratva meM unnIta ho jAyegA prasenajit kI cetanA zUnya meM DUbatI calI gyii| eka vedhaka sannATe meM bhayaMkara bhaviSya ujAgara ho rahA hai / 'sAvadhAna viDUDabha ! zAkyoM ke dAsI - putra aurasa, tU zAkyoM se apane apamAna kA badalA lene sainya sajja hokara kapilavastu jAyegA / apanI pratizodhI talavAra ke qha UnI unmAda se, tU zAkyoM kA nirmUla vaMzanAza kara degA / cuna-cuna kara eka-eka dudhamu~he bacce taka ko mAra degA / kevala ve baca jAyeMge, jo mukha meM tRNa aura jalaveta lekara tere Age ghuTane Teka deNge| eka dina tere pagadhAraNa se apa vana ho gaye apane sabhAgAra ko, tere mAtula zAkyoM ne dUdha se dhulavA kara pavitra kiyA thaa| aba tU 77000 zAkyoM ke pratizodhita rakta se apanA kASThAsana dhulavAyegA ! aura yoM zAkya gaNataMtra kA anta ho jAyegA ! 'to merI vijaya hogI, devArya ? maiM ina rAjavaMziyoM kI muNDa - mAlA dhAraNa kara inakI dharatiyoM para rAjya karU~gA, bhagavan ? ' 'tU nahIM, terI AgAmI pIr3hiyA~ / Aja ke dAsa hI kala pRthvI ke svAmI hoMge ! ' 'lekina maiM to Aja hI vijayI ho gayA, bhante / maiM to Aja hI svAmI ho gayA, devArya / ' 'pratizodha kI vijaya, vijaya nahIM, antima parAjaya hai / tathAgata buddha ke vaMza kA viccheda karake kauna vijayI ho sakatA hai / tathAgata kA vaMza - vinAza, terA AtmanAza siddha hogA / lauTate hue tU aura terA sainya, isa sAmane baha rahI acIravatI kI bAr3ha meM DUba jAyegA / sAvadhAna viDUDabha, sAvadhAna prasenajit ! hiMsA - pratihiMsA ke isa duzcakrI na Taka kA anta khulI A~khoM dekho, devAnupriyo / itihAsa isake Age na jA pAyA abhI taka ! ' viDUDabha aura prasenajit Amane-sAmane khar3e, eka-dUsare meM apanI mauta ko sAkSAt kara rahe haiM / eka kAlAtIta zAnti meM sabhI kucha vizrabdha ho gayA hai / tabhI bhagavadpAda Arya gautama kA gaMbhIra svara sunAyI par3A : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 'to bhagavan, kyA itihAsa apane ko doharAtA hI calA jAyegA? kyA vaha kabhI apane ko atikrAnta nahIM karegA ! kyA pRthvI para manuSya kI yahI antima niyati hai?' 'mahAvIra ke yuga-tIrtha meM sahasrAbdoM ke pAra dekha rahA hU~, eka zalAkA puruSa ! jo hiMsA aura pratihiMsA ke isa duzcakra ko tor3a degaa| mahAsattA meM hone vAlI usa atikrAnti kI pratIkSA karo, he bhavyamAna Aryajano !' ____eka gaharI AzvastidAyaka zAnti vyApa gyii| usameM se phira sambodhana sunAI par3A : 'mAlAkAra kanyA mallikA! mujhe terI mahArAnI nahIM, terI mAlina priya hai| maiM tere zUdratva kA varaNa karane AyA huuN| Ane vAle yugoM meM pRthvI para bhadroM kI nahIM, zUdroM kI prabhutA dekha rahA hU~ ! jo Aja pIr3ita hai, vahI bhaviSya meM saccA prajApati ho kara utthegaa|' prasenajit ko avalamba diye khar3I mallikA ro aaii| vaha gandhakuTI ke pAda meM bhUsAt ho gyii| aura phira uThakara ruddha kaNTha se vinatI kara uThI : 'mere liye kyA AjJA hai, deva ?' 'tuma mahAvIra kI satI huI, isa muhUrta meN| tuma mahAvIra kA bhaviSya ho !' 'mahArAja khar3e nahIM raha pA rahe, inheM kauna avalambana degA, bhagavan ?' 'unheM apanA avalambana svayam ho jAnA pdd'egaa| Arya prasenajit, cAhoge to, jahA~ bhI jAoge, mahAvIra sadA tumhAre sAtha rhegaa|' mumurSu rAjA ne AzAnvita hokara, Arta svara ko UMcA karake pUchA : 'isa sAmane khar3I mRtyu meM bhI?' 'yaha mRtyu bhI vahI hai| aura isake pAra bhI vahI khar3A hai, tumhArA anirvAra aura ekameva bhaviSya : mahAvIra !' ___aura tumula jaya-ninAdoM ke bIca zrI bhagavAn gandhakuTI kI sIr3hiyA~ utarate dikhAI pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta kA zIzamahala zrI bhagavAn isa bIca, prajAoM kI pukAra para, kAzI-kozala ke aneka grAmoM aura nagaroM meM vihAra karate rhe| aba ve phira lauTa kara zrAvastI ke "jJAnodaya caitya' meM samavasarita haiN| prAtaHkAla kI dharma-parSadA meM gahana garbhavAna oMkAra dhvani gUMja rahI hai| dazAMga dhUpa kI pAvana malaya-karpUra gandha se sArA vAtAvaraNa prasAdita hai| sahasA hI bhaga vadapAda indrabhUti gautama ne nivedana kiyA : _ 'bhante jagadIzvara, sAre samakAlIna jagat meM Aja eka tIvra asantoSa kI lahara daur3a rahI hai| sAre saMsAra kI nayI pIr3hiyA~ eka pracaNDa asahamati aura arAjakatA se vikSubdha haiN| tamAma taruNAI eka viplava ke jvAlAgiri kI taraha ubala rahI hai| samakAlIna prabuddhoM ne sArI purAtana maryAdAoM aura prasthApanAoM ko nakAra diyA hai| sAre sthApita mUlya-mAnoM ko tor3a diyA hai| sArI paramparAoM ko dhvasta karake ve naye mUlyamAna, nayI maryAdA, nayI prasthApanA ke dhruva kI khoja meM jUjha rahe haiN| yUnAna meM hirAkliTasa aura pAyathAgorasa, mahAcIna meM lAotse, menziyasa aura kanphyUsiyasa, philistIna meM yemiyAha aura ijhekiyela, tathA pArasya deza meM jathUstra isI viplava ke cUr3Anta para khar3e bola rahe haiN| sarvajJa mahAvIra ke pRthvI tala para vidyamAna hote, manuSya aise asantoSa aura arAjakatA se kyoM grasta ho gayA hai, bhagavan ?' 'mahAvIra svayam usI asantoSa meM se janmA hai, gautama ! usI kI cunautI para, usakA uttara dene ko hI vaha pRthvI para AyA hai| aura kyA tuma bhI usI asantoSa kI santAna nahIM ? kyA tuma bhI usI udvignatA se vivaza hokara mere pAsa nahIM Aye ?' 'apane pUrvAzrama ko lauTa kara sAkSAt kara rahA hU~, bhagavan / ' 'isa maulika asantoSa ke saMyukta aura ekameva uttara kA hI dUsarA nAma mahAvIra hai, devaanupriy|' 'samakAlIna saMsAra kA ahobhAgya hai, nAtha, ki usakI antima vedanA aura antima prazna kA uttara dene ko, sarvajJa arhanta mahAvIra hamAre bIca upasthita haiN|' zrIbhagavAn mauna ho rhe| unakI pArAntara vedhI dRSTi se tamAma zrotA samudAya anuviddha hotA rhaa| tabhI Arya gautama ne phira nivedana kiyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 'yaha eka vicitra saMyoga hai, bhagavan, ki vartamAna AryAvarta ke aise hI cAra krAntikArI vicAraka eka sAtha isa kSaNa prabhu ke sammukha zrImaNDapa meM upasthita haiN| Arya pUrNa kAzyapa, Arya ajita keza kambalI, Arya prakrudha kAtyAyana, Arya saMjaya veltttthiputr| ina cAroM hI ne sanAtana Arya dharma kI paramparA kA dhvaMsa kara diyA hai| AnandavAdI veda aura brahmavAdI upaniSad kA jJAna inheM santuSTa na kara skaa| vartamAna Arya dhArmikoM meM, vicAra aura ' AcAra ke bIca jo eka caur3I khAI par3a gayI hai, usake pAkhaNDa kA inhoMne ghaTasphoTa kiyA hai| ye vicAra ko AcAra meM prakaTa dekhane ko becaina haiN| ye dharma ko jIvana meM vyakta pAnA cAhate haiN| isake abhAva meM apanI pIr3A ke carama para pahu~ca kara, ye dharma mAtra ke uccheda ko sannaddha ho uThe haiN|' 'pracetA haiM ye AcArya, gautm| ye jAga cuke haiN| satya kI agni se ye jAjvalyamAna haiN| inhoMne lIka ko tor3A hai, mithyAtva kA bhaMjana kiyA hai, jar3a rUr3hiyoM ko dhvasta kiyA hai| zAstA ko priya hue ye devAnupriya styvaadii| hama inakA abhivAdana karate haiN| hama inakA kyA priya kara sakate haiM, gautama ?' 'ye prabhu se vAda karanA cAhate haiN|' 'arhat vAda nahIM karate, saMvAda karate haiN|' 'ye mahAvIra ke vAda kA khaNDana karane Aye haiM, devArya / ' 'arhat khaNDana nahIM karate, ve maNDana karate haiN| ve apane pratipakSI ke pakSa kA bhI, usI kI apekSA vizeSa se samarthana karate haiN|' 'ye mahAvIra se asahamata hone Aye haiM, bhnte|' 'asahamata hone Aye haiM, sahamata hone ke liye, gautama !' 'ye mahAvIra ko nakArane Aye haiM, bhagavan / ' 'nakArane Aye haiM, sakArane ke liye, gautama / 'nA' kahane Aye haiM, 'hA~' kahane ke liye, gautama !' 'ye mahAvIra ke mata kA virodha karane Aye haiM, bhagavana / ' 'sarvajJa kisI kA virodha nahIM karate, ve avirodha-vAk hote haiN| ve apane virodhI ko bhI svIkAra kara, syAdvAda se usake sAtha sahakAra karate haiN| ve vicchedaka nahIM, saMyojaka hote haiN|' 'virodhoM ke bIca avirodha aura samanvaya kaise sambhava hai, bhagavan ?' 'tU bhI to mahAvIra kA virodhI hokara AyA thA, AyuSyamAn gautama ! kyA mahAvIra ne terA virodha kiyA? kyA mahAvIra ne tere vaidika dharma kA khaNDana kiyA?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 107 'prabhu ne mujhe ThIka apanI hI bhUmi para svIkAra liyA / prabhu ne veda aura vedAnta kA khaNDana nahIM, maNDana kiyA / prabhu ne virodhI kA virodha nahIM, samAhAra aura samAdhAna kiyA / phira bhI maiMne jAna-bUjha kara hI yaha prazna uThAyA hai, bhante, tAki zAstA ke uttara ko maiM apane hI udAharaNa se pramANita kara sakU~ / ' 'Agata AcArya dekheM, gautama svayam pramANa hai / ' 'ye mahAnubhAva AcArya apane ko jina aura zramaNa kahate haiM, bhagavan / ye bhI apane ko tIrthaMkara kahate haiM, bhante / ' 'ye utkaTa tapasvI haiM aura asatya se jUjha rahe haiM, to zramaNa haiM hii| ye mithyA kA pAza tor3a kara mukta, nirbhaya aura vijayI hue haiM, to usa apekSA se jina haiM hii| ye nUtana yuga cetanA ke saMvAhaka haiM, to usa apekSA se tIrthaMkara haiM hii| arhat vidveSI nahIM, samAvezI hote haiM, gautama / jinezvara ina AcAryoM kA nivAraNa nahIM, varaNa karate haiM / yahI maulika sattA kA svabhAva hai, gautama / jinendra mahAvIra, usI kA sAkSya dene ko yahA~ prastuta hai / ' aura zrI bhagavAn tadrUpa, samAhita, cupa ho rahe / cAroM AcArya udgrIva dikhAI pdd'e| ve vAda karane ko vyagra dIkhe / mahAvIra kA mauna unheM beqAbU uttejita kara rahA thA / so Arya gautama ne usa mauna ko tor3a kara, bAta ko Age bar3hAyA : 1 1 'AcArya pUrNa kAzyapa prabhu ke sammukha prastuta haiM / ye kAzyapa gotrIya brAhmaNa haiM / ye nagna caryA karate haiM / inake assI haz2Ara anuyAyI haiM / jaba gRhasthAzrama meM the to apane svAmI dvArA dvArapAla kA kAma sauMpe jAne para, inhoMne gahare apamAna kA anubhava kiyaa| so ye virakta ho gaye, aura niSkrAnta hokara jaMgala cale gaye / mArga meM taskaroM ne inake vastra chIna liye, to vastra ke parigraha se bhI ye virakta ho gaye / aura tabhI se nagna vicarane lge| eka bAra kisI grAma meM inheM nagna dekha kara, logoM ne inheM vastradAna karanA cAhA / to ye bole ki : 'vastra lAja Dha~kane ko hai, aura lajjA ke mUla meM pApa hai / maiM pApa se pare hU~, so mere liye vastra anAvazyaka hai / ' inakI isa asaMga vRtti ko dekha kara haz2AroM loga inake anuyAyI ho gaye / anubhava se paripUrNa hone ke kAraNa, inakA nAma hI pUrNa kAzyapa ho gayA hai / ' I vItarAga muskAna se praphullita prabhu bole : 'kAzyapa mahAvIra kAzyapa pUrNa kA svAgata karatA hai / niSkrAnta aura nagna Arya kAzyapa mahAvIra ko apane hI pratirUpa lagate haiM / pApa se pare hokara, ye kevala svayam Apa ho gaye haiM / vareNya haiM Arya pUrNa kAzyapa / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 'sAdhuvAda Arya mahAvIra, maiM Apa se vAda karane AyA huuN| maiM ApakA prativAda karane AyA huuN|' 'yuvA kAzyapa prativAda kareM, yaha svAbhAvika hai, ucita hai, abhISTa hai| vAda, prativAda, samvAda-yahI to sattA, sRSTi aura itihAsa kA aTala tarka hai, anivArya aura anavarata krama hai| yaha sArA vizva krama-baddha paryAyoM kA eka pravAha hai| isameM prativAda to yathAsthAna satata jArI hai| utpAda, vyaya, dhruva : vAda, prativAda, samvAda : yaha saMyuti hI sattA kA svabhAva hai| yahI maulika vastu-sthiti hai| AcArya kAzyapa isake anugata haiM, to arhat ApyAyita hue|' _ 'nigaNThanAtaputta suneM, maiMne veda, vedAnta, sAre paramparAgata dharma, darzana aura vAdoM kI niSphalatA khulI A~khoM dekhii| ve jIvana meM kahIM pratiphalita na dIkhe / ve kevala vAgvilAsa lge| to pratyaya huA ki yaha sArA jagat-pravAha svataH cAlita hai, isameM manuSya kI kriyA ko avakAza nhiiN| so maiM akriyAvAdI ho gyaa| Arya mahAvIra kriyAvAdI haiN| to maiM unakA prativAdI huuN|' 'mahAvIra koI vAdI nahIM, vaha kevala sAkSAtkArI hai, Arya kAzyapa / sattA jaisI sAmane A rahI hai, use vaha yathArtha vaisI hI tadrUpa dekhatA hai, jAnatA hai, jItA hai, kahatA hai| vaha usa para apanA koI vitarka yA vicAra nahIM thoptaa| dRzya padArtha svataH sakriya hai : draSTA Atma bhI svataH sakriya hai| donoM hI kUTastha nahIM, gatimAna haiM, pravAhI haiN| Arya kAzyapa ne svayam isa jagat ko pravAha khaa| to gati aura kriyA ko svIkArA hI aapne| kAzyapa cala kara mujha se vAda karane Aye haiM, kyA yaha unakA kartRtva nahIM ? kyA yaha kriyA aura gati kA pramANa nahIM ?', ___'lekina maiM svayam kucha kara nahIM sakatA, kara nahIM rhaa| basa, apane Apa yaha saba ho rahA hai| yadi kartRtva merA hotA, to yaha jagat merA mana cAhA hotaa| taba kisI svAmI kA dvArapAla hone kI vivazatA merI na hotii|' ___'lekina vaha hone ko tuma vivaza na kiye jA sake, Arya kaashyp| tumane pratikAra kiyaa| tuma usa svAmI kI AjJA ko ThukarA aaye| tuma saMsAra aura vastra taka se niSkrAnta ho gye| isa aniSTa saMsAra-pravAha se alaga khar3e ho jAne kA puruSArtha tumane kiyA !' 'bezaka , ThukarA diyaa| niSkrAnta huaa| nagna ho gyaa| alaga khar3A ho gyaa| para kyA isa pravAha ko manacAhA mor3a sakA?' 'vaha svabhAva nahIM, Arya kAzyapa / hara vastu aura vyakti yahA~ sva-sakriya hai, apane hI meM svataMtra pariNamana kara rahe haiN| hara sattA yahA~ apane upAdAna, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 apanI sambhAvanA ke svataMtra tarka se gatimAna hai| hama usameM hastakSepa nahIM kara sakate / hama bAhara se use manacAhA tor3a aura mor3a nahIM skte| lekina apane karttA hama Apa haiM, nizcaya / so hama apane meM pahala karake, apane ko badala sakate haiM / aura jaba hama svayam badala kara apanA abhISTa samvAda aura zAMti pA lete haiM, to jagat kI hara sattA mUlataH hameM apane sAtha samvAdI pratIta hone lagatI hai| yaha nizcaya pratIti hI svayam prakriyA hokara jagat meM bhI, abhI aura yahA~ abhISTa atikrAnti anAyAsa ghaTita karatI hai / hama anyoM kI svataMtratA ko svIkArate haiM, to ve hamArI svataMtratA ko svIkArate haiN| isa samvAditA meM se hI jagat svataH hamArA manovAMchita hotA calA jAtA hai / Arya kAzyapa ne pahala kI, prativAda kiyA, pravAha se nikala kara svataMtra ho gye| anyoM ko svataH sakriya rahane diyA : Apa svataH sakriya rahe / to ve kRtArtha ho gaye / mahAvIra unake sAtha samvAdI ho gayA / ' 'lekina maiM to akriya huA, bhadanta, sakriya kahA~ huA ? pravAha se nikala AyA / basa / ' 'kauna hai, vaha jisane jagat kA yaha satya dekhA, jAnA aura usase bAhara nikala AyA ? bAhara nikalane kA nirNaya kisane kiyA? pahala kisane kI ? lajjA ke mUlagata pApa ko kisane dekhA, kisane jAnA ? kisane vastra ko usa pApa kA pratIka jAna kara tyAga diyA, aura kauna yaha svabhAva rUpa nagna caryA karane lagA ? kauna yahA~ vAda-prativAda karane AyA ? ' 'maiM Arya ! maiM pUrNa kAzyapa !' ' isa maiM kI pahacAna aura svIkRti hI apane Apa meM eka kriyA hai / akriya ko tumane dekhA, jAnA, jiyA, yaha svayam hI eka kriyA hai / antataH pahala aura nirNaya tumhArA hai kahIM / vaha svataH ujAgara hai| svayam siddha hai / ekAnta kriyA bhI nahIM, ekAnta akriyA bhI nahIM / yathAkrama, yathAsthAna, akriyA bhI, kriyA bhI / apekSA vizeSa se hI satya aura asatya hai / nirapekSa satya yA nirapekSa asatya kucha bhI nahIM / kevala anubhava pramANa hai, kathana nahIM / ' 'to merA anubhava jo mujhe batAtA hai, use suneM Arya mahAvIra / agara koI kucha kare yA karAye, kATe yA kaTAye, kaSTa de yA dilAye, zoka kare yA karAye, kisI ko kucha duHkha ho yA koI de, Dara lage yA lagAye, prANiyoM ko mAra DAle, corI kare, ghara meM seMdha lagAye, DAkA DAle, yA kisI ke makAna para dhAvA bola de, baTamArI kare, paradArA gamana kare, yA asatya bole, to bhI use pApa nahIM lagatA / tIkSNa dhAra vAle cakra se yadi koI isa saMsAra ke pazuoM ke mAMsa kA bar3A Dhera lagA de, to bhI usameM bilakula pApa nahIM hai, koI doSa nahIM hai| gaMgA ke dakSiNI kinAre para jA kara yadi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 koI mAra-pITa kare, kATe-kaTavAye, kaSTa de yA dilAye, to bhI usameM koI pApa nhiiN| gaMgA ke uttarI kinAre para jA kara yadi koI aneka dAna kare yA karavAye, yajJa kare yA karavAye, to usameM koI puNya bhI nahIM miltaa| dAna, dharma yA satya-bhASaNa se koI puNya lAbha nahIM kara sktaa| AcAravicAra, pApa-puNya, loka-paraloka, satya-asatya, hiMsA-ahiMsA-yaha saba marIcikA hai, kapola-kalpanA hai, DhakosalA hai, pAkhaNDa hai|' ___ to kyA tumane yaha saba kara dekhA, vatsa ? karo aura pariNAma jaano| anubhava vahI pramANa hai, jo dekhane, jAnane aura karane kI saMyukta phala-zruti ho| ukta sAre AcAroM ko pApa-puNya se pare parAnaitika jAnA tumane, kahA tumane, para ye sAre AcAra tumane kiye nhiiN| anubhava binA mUlya-nirNaya kaisA?... kyA tuma saca hI ina sAre AcAroM se niSkrAnta ho gaye? kyA tuma saca hI svadharma meM sthita, jJAtA-draSTA mAtra raha gaye ?' pUrNa kAzyapa niruttara kevala sunate rhe| ki phira sunAI par3A : 'tumane lajjA aura usake nivAraka vastra ko abhI-abhI pApa kA mUla kahA, Arya kaashyp| aura use tyAgane rUpa AcaraNa bhI tumane kiyaa| to tuma pApa-puNya se pare kahA~ ? aura tuma ghara chor3a kara nikala pdd'e| saMsAra se bAhara khar3e ho gye| to vicAra aura AcAra donoM kiyA tumane, AcArya kaashyp| tuma svayam hI apane svayam ke virodhI aura prativAdI ho gye| aura saMnyasta hokara apane sAtha samvAdI bhI ho gaye !' apane vAda ke antavirodha ko sAmane pratyakSa dekha, pUrNa kAzyapa stambhita, samAdhIta ho rhe| ve anirvaca kA sAkSAtkAra kara nirvacana ho gye| 'tU pratibuddha huA, AyuSyamAn / tU pUrNa samvAdI huA isa kSaNa, svayam apane sAtha, mahAvIra ke sAtha, sAre jagat ke saath| AcArya pUrNa kAzyapa jayavanta hoM !' __ aura tIrthak pUrNa kAzyapa nirvikalpa, nistarka, zAnta hokara zramaNoM ke prakoSTha meM jA upaviSTa hue| 0 kRSNa-giri-sA kAlA vizAla ddiil-ddaul| bar3I-bar3I tejasvI pAnIdAra aaNkheN| kasauTI-sI kajjala deha para candra-kiraNa kI taraha camakatA svaccha yajJopavIta jneuu| aura kaTi para manuSya ke kezoM se banA kambala dhAraNa kiye hue| AcArya ajita keza-kambalI Urdhva-bAhu sAmane aaye| ki gandhakuTI ke zIrSa-kamala se sunAI par3A : 'ucchedavAdI AcArya ajita keza-kambalI !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'sAdhuvAda Arya mahAvIra, Apane apane virodhI ko phcaanaa| nizcaya hI maiM ucchedavAdI hU~, nAstika hU~, aura Astika mahAvIra ke AstikavAda kA khaNDana karane AyA huuN|' 'Apa mahAvIra ke astitva ko kRtArtha karane Aye haiM, AcArya ajit| Apa mahAvIra ke hone ko pramANita karane Aye haiN| ApakA svAgata hai|' __'Apa bhrama meM haiM, devArya / maiM mahAvIra kI asti kA uccheda karane AyA huuN| maiM unake hone ko vyartha karane AyA huuN|' 'utpAda, vyaya, dhruva kI saMyuti hI sat hai, asti hai, Arya kmblii| usameM yadi utpAda hai, to uccheda bhI hai hii| udaya hai ki pralaya hai| pralaya hai ki udaya hai| apekSA se asti bhI, apekSA se nAsti bhii| lekina antataH kucha dhruva hai, nitya sat hai, ki yaha saMsAra hai, Apa haiM, maiM huuN| aura hamAre bIca yaha bAtacIta sambhava ho sakI hai|' 'dhruva, sat, asti eka marIcikA hai, Arya mhaaviir| eka bhrama hai, eka jhUThA AzvAsana hai, jo brahmavAdI vedAntiyoM aura AtmavAdI mahAvIra ne jagat ko diyA hai| tAki AtmA, janmAntara, puNya-pApa, loka-paraloka, svarga-naraka kA bhaya dikhA kara, abhijAta Arya cirakAla taka sarvahArA anAryoM aura antyajoM kA zoSaNa karate cale jaayeN| maiM ucchedavAdI ajita keza-kambalI isa bhrama kA mUloccheda karane AyA huuN|' 'brAhmaNa-putra AcArya kambalI, Apa apane janeU kA uccheda kyoM na kara sake ?' 'maiM janeU nahIM, Arya mhaaviir| usa para merA dhyAna taka nahIM jaataa| maiMne AryoM kI zikhAyeM ukhAr3a kara, unake mUla kA hI uccheda kara diyA hai| maiMne unake kezoM kA kambala pahana kara, unheM parAbhUta kara diyaa| brAhmaNa kA vaMzoccheda karane ke liye hI maiM brAhmaNa-vaMza meM janmA huuN|' 'Apane brAhmaNa-vaMza meM janma lenA svIkArA, Apane unakI zikhAoM ko svIkArA, kaTi para dhAraNa kiyaa| ve bhI kucha haiM, Apa bhI kucha haiM, yaha pramANita huA Apake astitva se bhI, vacana se bhI, vyavahAra se bhii|' ____ AcArya ajita kucha asamaMjasa meM par3a gye| unheM uttara nahIM sUjha rahA thaa| ki tabhI zrI bhagavAn phira bole : 'Apa unheM ukhAr3eMge, to ve Apako ukhaadd'eNge| isakA nahIM anta hai, AcArya ajita?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'maiM unakA mUla hI ukhAr3a duuNgaa| to mujhe ukhAr3ane ko ve baceMge kahA~ ?' 'to ApakA mUla kahIM hai, jise ukhAr3A nahIM jA sakatA? hai na?' 'antataH yahA~ saba nirmUla haiM, nigaMThanAtaputta / saba kA anta ho jAtA hai| vinAza, naasti| astitva mAtra kI yahI antima niyati hai| nirmUla nAza, yahI antima satya hai| sAre veda-vedAnta, vicAra-AcAra, karma-kANDa vyartha haiM, nirA bhrAmaka vitaNDAvAda hai| vinAza aura mRtyu ke bhaya meM se upaje haiM ye sAre darzana aura vidhi-vidhAna / maiM isa palAyana kI oTa ko dhvasta karane AyA hU~, maiM ucchedavAdI tIrthaMkara ajita kesh-kmblii|' ___'Astika darzana kA uccheda karane ko Apane nAstika darzana to racA hI, Arya ajita / antataH Apa to bace hii| Apa haiM pahale, ki Apane uccheda kA darzana uccarita kiyaa| jaba antataH nAsti hI hai, nAza hI hai, to yaha uccheda kA Agraha bhI kyoM? yaha prativAda kA moha bhI kyoM? aura yaha maiM -ucchedavAdI tIrthaMkara ajita keza-kambalI--kA ahaMkAra bhI kyoM?' AcArya kambalI apanI janeU tAnate hae nirvAka tAkate raha gye| to zrI bhagavAn ne unheM sahArA diyA : 'AcArya kambalI ke mahAn darzana ko samagra sunanA cAhatA huuN| zAyada mujhe kucha nayA prakAza mila jAye !' to mere darzana ko suneM, Arya mhaaviir| jaba antataH nAza aura mRtyu meM hI saba ko samApta ho jAnA hai, to AcAra-vicAra saba niHsAra haiN| dAna, yajJa, homa, vidhi-vidhAna, karma-kANDa saba vyartha haiN| zreSTha yA kaniSTha karmoM kA koI phala aura pariNAma nahIM hotaa| ihaloka, paraloka, mAtA-pitA, athavA aupapAtika prANI deva-nArakI-nahIM haiN| ihaloka-paraloka kA acUka jJAnI yahA~ koI nhiiN| zramaNa ho ki brAhmaNa ho, koI yahA~ saccA sadAcArI nhiiN| AcAra-vicAra mAtra pAkhaNDa hai, palAyana hai, mRtyu aura vinAza se muMha curAne kI yuktiyA~ haiN|' ___Apa vedanA meM se bola rahe haiM, AcArya ajita / Apake isa yathArthavAda ko samvedita kara rahA huuN| niHzeSa boleM, AcArya kmblii|' _ 'manuSya cAra bhUtoM kA banA huA hai| jaba vaha maratA hai, taba usake andara kI pRthvI-dhAtu pRthvI meM, Apo-dhAtu jala meM, tejo-dhAtu teja meM, aura vAyu-dhAtu bAyu meM jA milatI hai| indriyA~ AkAza meM calI jAtI haiN| mRta vyakti ko cAra puruSa arthI para uThA kara phUMka Ate haiN| zmazAna meM usake guNaavaguNa kI carcA hotI hai| use dI jAne vAlI AhutiyA~ bhasma ho jAtI haiN| dAna kA vitaNDA mUkhoM aura paropajIvI brAhmaNoM kA vyavasAya mAtra hai| ve Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113 dAna le kara yajamAna se svarga-naraka, janmAntara, AtmA, brahma, mokSa kA saudA karate haiN| AstikavAda mRSA bakavAsa hai, jhUTha hai / zarIra bheda hone para vidvAn aura mUrkha, jJAnI aura ajJAnI kA samAna rUpa se uccheda ho jAtA hai / ve saba nirmUla naSTa ho jAte haiM / uccheda, vinAza, mRtyu -- yahI saba kA anta hai / yahI eka mAtra antima satya hai / ' 'to abhI aura yahA~, tuma maranA cAhoge, devAnupriya ?' 'mere cAhane kA kyA prazna hai| mauta A jAyegI to mara hI jAnA par3egA / ' 'maranA tuma cAhate nahIM, para mara jAnA par3egA / yahI na ? mAna lo abhI isI vaqta koI talavAra se tumhArA vadha karane ko udyata ho jAye to ? bacanA nahIM cAhoge ? pratikAra nahIM karoge, AyuSyamAna / ' AcArya ajita anAyAsa uttejita ho Aye : 'Aqhira kyoM koI merA vadha karegA ? merA koI doSa ho taba na ?' 'doSa - adoSa to tuma mAnate hI nahIM, AcArya ! prakaTa hai ki tuma bacanA cAhate ho, jInA cAhate ho !' 'jInA kauna na cAhegA ?' 'to tuma maranA nahIM cAhate, AcArya ajita ?' 'mere cAhane se kyA hotA hai, maiM mara jAne ko bAdhya hU~ / ' 'to bAdhyatA se maraNa ko svIkArate ho / svecchA se nahIM / apanA vaza cale to jInA cAhate ho ? yahI na ?' 'jInA kauna na cAhegA ? ' ' ho sake to amara honA cAhate ho ?' ' ho sake to kyoM nahIM ?' 'amaratva kI cAha hai, to amaratA kahIM hai hI / usakI khoja bhI svAbhAvika hai / jo kahIM hai, usI ko to khojA jA sakatA hai ! ' AcArya kambalI avAk sunate rhe| unake hRdaya kI ghuNDI khulatI calI gaI / zrI bhagavAn phira bole : 'maiM amara honA cAhatA hU~, to amaratva eka sambhAvanA hai / mujha meM kucha hai, jo amara hai / antataH asti na ho, to nAsti se bacane kI cAha kyoM ? antataH amaratva na ho, to mRtyu se bacane kI cAha kyoM ? aura yadi maiM antata: asti hU~, amara hU~, to AtmA-paramAtmA, loka-paraloka, janmAntara, puNya-pApa, iSTa-aniSTa, sadAcAra- durAcAra usakI anivArya niSpattiyA~ haiM / AcArya ajita Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 keza-kambalI, Apa abhI aura yahA~ mRtyu cunate haiM, yA jIvana cunate haiM ?...' ApakA kAla Apake sammukha khar3A hai ?' ___..aura Arya ajita ne haThAt mUrtimAna uccheda, vinAza, mRtyu ko sAmane khar3e dekhaa| pahale to AcArya bhaya se tharrA utthe| lekina phira sannaddha ho sAhasa pUrvaka lalakAra uThe : 'haTa jAo mere sAmane se, o kAla, o mAyAvI, o mahAvIra, tuma mujhe mAra nahIM sakate !' vaha kuhelikA vidIrNa. ho gyii| aura AcArya-kambalI ko sunAyI par3A : 'saca hI tuma antataH amara ho, AcArya ajita kesh-kmblii| koI kAla, koI mahAvIra, koI Izvara bhI tumheM nahIM mAra sktaa| Arya ajita kezakambalI jayavanta hoM?' aura Arya ajita zramaNoM ke prakoSTha meM upaviSTa hote dikhAyI pdd'e| bhagavadpAda gautama ne nivedana kiyA : 'AcArya prakrudha kAtyAyana prabhu ke sammukha upasthita haiM / ye apane ko anyonyavAdI kahate haiN| vartamAna kA koI sthApita darzana inheM santuSTa na kara skaa| apanI mukti kA mArga inhoMne svayam khoja nikAlA hai| para, mukti ko bhI inhoMne asvIkAra kara diyA hai| sArI pracalita dhAraNAoM ko nakAra kara ye apane svataMtra tattva-darzana ko upalabdha hue haiN| kukuddha vRkSa ke nIce inakA janma huA hai| isI se prakrudha khlaaye| RSi pippalAda ke samakAlIna ye purAtana puruSa naimiSAraNya ke vijana meM ekAkI vicarate haiN| AcArya kAtyAyana zItala jala kA upayoga nahIM krte| USNa jala ko hI grAhya mAnate haiN|' zrI bhagavAn sasmita unheM nihArate hue bole : 'ubuddha haiM AcArya kaatyaayn| apane liye svayam socate haiN| kisI ke soca kA sahArA inhoMne na liyaa| avadhAnI aura apramatta vicarate haiM, ye mahAprANa puruSa / svataMtra caitanya se cAlita haiN| mukti para bhI ye nahIM ruke| to mukti inake pIche aayegii| arhat jinendra ke darpaNa haiM ye jAtaveda mahApuruSa / arhat inheM pA kara ApyAyita hue|' 'sAdhavAda bhadanta mahAvIra, Apane mere svataMtra astitva ko sviikaaraa| para jAneM devArya, maiM ApakA anugAmI nahIM, pratigAmI huuN| maiM vizuddha svAnubhava meM caryA karatA huuN| maiM arhatkAmI nahIM, nitAnta AptakAmI huuN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 'Arya kAtyAyana isI se arhat ko adhika priya hue| kyoMki jo Apta hai, vahI arhat hai| Apake darzana ko sunanA cAhatA hU~, mhaanubhaav|' ___'jo dekhA, jAnA, sAkSAt kiyA, vahI kahatA hU~, Arya mahAvIra ! apane mukta avabodhana se pratyakSa kiyA hai, ki padArtha sAta haiM : pRthvI, apa, teja, vAyu, sukha, duHkha evaM jiiv| ye sAta padArtha kisI ke kiye-karavAye, banAye yA banavAye hue nahIM haiN| ve to vandhya kUTastha aura nagara-dvAra ke stambha kI taraha acala haiN| ve na hilate haiM, na badalate haiN| ve eka-dUsare ko nahIM staate| eka-dUsare ko sukha-duHkha utpanna karane meM asamartha haiN| inheM mArane vAlA, maravAne vAlA, sunane vAlA, sunAne vAlA, jAnane vAlA, yA varNana karane vAlA koI nhiiN| jo koI tIkSNa zastra se kisI kA sira kATa DAlatA hai, vaha usakA prANa nahIM letaa| itanA hI samajhanA cAhiye ki sAta padArthoM ke bIca ke avakAza meM zastra ghusa gayA hai|' 'Apane padArtha ko svayambhU dekhA, Arya kaatyaayn| Apane sattA kI parama svataMtratA ko sAkSAt kiyaa| Apa draSTA haiM, AcArya kaatyaayn| sattA Apake jJAyaka Atma meM pratyakSa jhalaka rahI hai| padArtha paraspara ke kartA nahIM, samyak hai ApakA yaha avbodhn| hara padArtha parama svataMtra hai| samIcIna hai ApakA yaha darzana / Apa sat ke samakSa khar3e haiM, Arya kAtyAyana !' ___'Arya mahAvIra ne merI svataMtratA ko svIkArA, maiM kRtajJa huA arhat jinendra kaa|' 'lekina kUTastha hai padArtha, to usameM parivartana kyoM kara hai, devAnupriya ? padArtha meM gati kyoM kara hai? jo abhI prakaTa hai, vaha agale hI kSaNa lupta bhI ho sakatA hai| gati hai, pariNamana hai, paryAya kA pravAha hai, ki Apa naimiSAraNya se yahA~ Aye na / kUTastha meM yaha kriyA kaise huI ?' __ Arya kAtyAyana soca meM par3a gye| zrI bhagavAn phira bole : 'aura varNana bhI Apane kiyA hI padArthoM kaa| ApakA kathana svayam pramANa hai| sthiti bhI, gati bhii| kUTastha bhI, kriyAzIla bhii| dhrava bhI, pariNAmI bhii| nahIM to sRSTi kaise jArI hai ? kyA yahI vastu-sthiti nahIM, Arya kAtyAyana ! pratyakSa ko pramANa kyA?' AcArya kAtyAyana udbuddha, anAgrahI, grahaNazIla diikhe| ve eka Taka prabha kI nAsAgra dRSTi meM kho rhe| ki phira zrI bhagavAn vAkmAna hue : 'aura zastra yadi vAstava meM kisI ko cheda nahIM sakatA, prANaghAta nahIM kara sakatA, to jagat meM hiMsA-pratihiMsA, ghAta-pratighAta, yuddha aura raktapAta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 kyoM? yadi isI vakta ApakA sara koI kATa de to? kyA vaha kaTegA nahIM, Apako duHkha nahIM hogA?' 'vaha prahAra zUnya meM hogA, mere jIva meM nhiiN| merA jIva avedhya hai, achedya hai|' 'Atmastha haiM Arya kAtyAyana ! ApakA Atma achedya hai, lekina ziraccheda yadi anivArya sAmane A jAye to usakA kyA? isI se kahatA hU~ ki apekSA se tattva chedya hai, apekSA se achedya hai / kyA yahI vastu-sthiti nahIM, devAnupriya ?' 'yaha nirNaya to Age apane avabodhana se hI kara sakU~gA, devArya / ' 'samyak sambodhi kI ora agrasara haiM, Arya kaatyaayn| samyak draSTA Arya kAtyAyana jayavanta hoM!' _AcArya prakrudha kAtyAyana kA mastaka barabasa prabhu ko jhuka gyaa| ve zramaNa prakoSTha meM AsIna hue| 0 zrI bhagavAn ne sambodhana kiyA : "vikSepavAdI saMjaya velaTThi-putra kI zAstA ko pratIkSA thI! 'nigaMTha nAtaputta kI isa mahAnatA se maiM aparicita nhiiN| unake darzana kI icchA thI, so calA aayaa|' 'jAtaveda haiM Arya saMjaya, mahAbhAva meM vicarate haiN|' 'sAdhuvAda, bhadanta mahAvIra, Apane mujhe samajhA, Apane mujhe jaanaa|' 'AcArya saMjaya parivrAjaka, jAnatA hU~, Apa Arya sAriputra aura Arya modgalyAyana ke guru haiM ! ve donoM Apa ko chor3a kara tathAgata bodhisatva ke zaraNAgata ho gye| ApakI nirantara atikrAnti meM ve Apake sAtha na cala ske| Apa veda, vedAnta, bodhisatva, kaivalya, arhat-tamAma vAda aura zabda kA atikramaNa kara gye| ApakA yaha nirAlamba aura mukta UrdhvArohaNa mahAvIra ko mugdha karatA hai|' 'loka meM kevala ananta puruSa arhanta mahAvIra hI isakA sAkSya de sakate haiN| jo sunA thA, vahI yahA~ A kara dekhA prtykss| sarvajJa arhanta yahA~ virAjamAna haiN| 'apanA jJAna sunAyeM maharSi saMjaya velaTThi-putra !' 'Apa se vaha anajAnA nhiiN| phira bhI jo dekhA, jAnA, samajhA hai, vaha kahatA huuN| koI mujha se pUche ki kyA paraloka hai, aura mujhe aisA lage ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 paraloka hai, to maiM kahU~gA-hA~ / parantu mujhe vaisA nahIM lgtaa| mujhe aisA bhI nahIM lagatA ki paraloka nahIM hai| aupapAtika prANI-deva aura nArakI-haiM yA nahIM, acche, bure karma kA phala hotA hai yA nahIM, tathAgata yA arhanta mRtyu ke ke bAda rahatA hai yA nahIM, isake viSaya meM merI koI nizcita dhAraNA nhiiN| carama satya kaise kathya ho sakatA hai, devArya ? jo jitanA dekha-jAna rahA hU~, utanA hI kaha rahA huuN|' 'sattA anaikAntika hai, so vaha ananta hai, Arya saMjaya / isI se antataH vaha anirvaca hI hai| dhAraNA se nahIM, sAkSAtkAra se hI samyak aura pUrNa darzanajJAna sambhava hai| aura samyak darzI pratibaddha kaise ho sakatA hai| jo apratibaddha hai, vahI mukta darzI hai, mukta jJAnI hai, vahI jIvanmukta hai| Apa jo dekha, jAna, jI rahe haiM, vahI kaha rahe haiN| Apa anekAnta darzI aura syAdvAdI haiN| Apa samyak darzana kI vibhA se maNDita haiM, maharSi velaTThi-putra! mahAvIra ne apanA hI eka aura bhI AyAma dekhaa| vaha kRtArtha huA, Arya veltttthi-putr|' AcArya saMjaya velaTThi-putra ke mukha se barabasa jayaghoSa uccarita huA : 'trilokInAtha sarvajJa mahAvIra jayavanta hoM!' aura sAre samavasaraNa meM agaNita kaNThoM ne isako anuguMjita kiyaa| zrI bhagavAn sanmukha sopAna se utara kara cAroM AcAryoM kA abhivandana jhelate hue, samavasaraNa ke sAre maNDaloM meM parikramA karate hue, mAnastambha ke pAra ojhala ho gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrIsundarI mRttikA hAlAhalA AryAvarta ke AkAza para eka prati-tIrthaMkara bola rahA hai|... uttarAvarta ke isa chora se lagA kara, pUrvAMcala ke usa chora taka usake uddaNDa uccAra gUMja rahe haiN| gaMgA, yamunA, sarayU aura zoNa ke pAnI eka prakuddha yuvA kI Akroza-vANI se vikSubdha ho uThe haiN| usa garjanA kI gUMja tathAgata buddha aura tIrthaMkara mahAvIra kI dharma-parSadAoM meM bhI pahuMcI hai| uttarAvarta ke sAre janapadoM meM-kAzI, kozala, kauzAmbI, vaizAlI, magadha, aMga, baMga taka ke tamAma pradezoM meM, eka sanasanI-sI phaila gayI hai| sAre sthApita vAdoM aura upadezoM kI cUleM usane hilA dI haiN| AryAvarta ke sAre jana-mAnasa meM usase eka uthala-puthala maca gaI hai| - usa kAla ke mahAnagaroM ke caurAhoM para ullamba bAhu khar3A ho kara vaha prati-tIrthaMkara udghoSa karatA sunAI par3atA hai : _ 'suno re suno bhava-jano, tumhArA ekameva paritrAtA A gyaa| sAkSAt auSadhIzvara A gyaa| carama auSadhi-puruSa hU~ maiN| tumhAre tana, mana, prANa, indriya aura AtmA ke sAre rogoM kA rAmabANa ilAja kevala mere pAsa hai| Aja ke anya sAre tIrthak udhAra dharmI haiN| ve bhaviSya, paraloka, mukti kI jhUThI AzA para tumheM TA~geM rakhate haiN| _ 'maiM hU~ prati-tIrthaMkara! una sAre tIrthakoM dvArA race gaye bhramoM ko maiM bhaMga karane AyA huuN| maiM tumheM bhaviSya kI AzA meM nahIM bhrmaataa| maiM hU~ tumhArA vrtmaan| maiM abhI aura yahA~ tumhArI daivika, daihika, bhautika sArI vyAdhiyoM ko acUka miTAne AyA huuN| ___'natthi puriskAre, nAsti purusskaarN| niyayA savya bhaavaa| koI puruSArtha yahA~ sambhava nhiiN| sAre bhAva, sAre astitva yahA~ pahale se hI niyata haiN| isI se karma-phala nhiiN| pApa-puNya nhiiN| loka-paraloka nhiiN| mokSa nahIM, nirvANa nhiiN| kevala vartamAna hI saba kucha hai| ise chaka kara unmukta bhogo| vINA bajAo, aura mauja kro| carama pAna karo, carama gAna karo, carama nRtya karo, carama puSpotsava karo, carama saMbhoga kro| khAo-pio aura maje udd'aao| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 119 'kisane dekhe haiM janmAntara, loka-paraloka, mokSa-nirvANa ? sAre lokaparaloka, svarga-naraka, mokSa-nirvANa, saba merI isa jholI meM haiN| tumhAre sAre rogoM kI auSadhi merI isa jholI meM hai| mere pAsa jJAnAMjana-zalAkA hai| A~ja dUMgA tumhArI A~khoM meM, to sAre ajJAna ke AvaraNa chinna ho jaayeNge| lokaparaloka, saMsAra-nirvANa ke sAre rahasya khula jaayeNge| abhI aura yahA~ tuma sAre bhava-tApoM se trANa pA jaaoge| ___ 'maiM hU~ prati-tIrthaMkara! sAre vartamAna tIrthaMkaroM kA ghaTa-sphoTaka / tumhAre ghaTa-ghaTa kI jAnane vAlA eka mAtra sarvajJa arhanta / maiM hU~ eka mAtra upaay| taraNa-tAraNa, bhava-nivAraNa, mahAbhaviSyat-kevala maiM / " kauna hai yaha prati-tIrthakara, jisane sAre vartamAna AryAvarta meM khalabalI macA dI hai ? jisane sAre DhA~coM, dhAraNAoM aura dhArAoM ko tor3a diyA hai| kauna hai yaha durdAnta niyati-puruSa ? Aja se solaha varSa pUrva kI bAta hai| ..'acIravatI ke taTa para deva-drumoM kI chAyA meM, eka sundara nagna yuvA baiThA hai| jAne kitanI rAhoM kI dhUli se usakA gaura sukumAra tana dhUsarita hai| jAne kitane aDAbIr3a araNya-pathoM ke kATe usakI padatrANahIna pagataliyoM meM cubhe haiN| phaTI bivAiyoM se usake pagatala lohiyAla ho gaye haiN| kala sandhyA meM eka lambI yAtrA se thake-hAre A kara, usane isa nadItaTa ke deva-druma vana meM vizrAma liyA thaa| thaka kara cUra thaa| so jisa zilA tala para vaha abhI baiThA hai, usI para vaha leTa gayA thaa| aura use turanta nIMda A gaI thii| nadI kI kala-kala jala-dhvani sArI rAta usake sapanoM meM jAne kitanI purAtana smRtiyA~ jagAtI calI gii| sabere bhinasAre hI usakI nIMda khula gii| vaha uTha baitthaa| acIravatI ke zAnta bahate jaloM para, phUTate dina kI jAmunI AbhA meM, vaha apane sudUra atIta ko citrapaTa kI taraha khulate dekhane lgaa| mahuA-vanoM kI phUla-gaMdha se madabhInI sabere kI alasa maMthara havA meM, jAne kitanI yAdeM jAga rahI haiN| usakA mana samvedana se bahuta karuNa kAtara ho AyA hai| vaha apanA anuprekSaNa karane meM DUba gayA : ...kitanA akelA hU~ maiM isa duniyA meN| Adi dina se Aja taka akelA hI to rahA / vaMza, vRtti, mAtA-pitA, udgama, janma--sabhI kucha merA kitanA vipanna, kitanA astitvahIna hai| maiM eka dIna-daridra anagAra, yAyAvara bhATa kA beTA--maMkha-putra gozAlaka / maMkha bhAToM kA vNshj| janmajAta bhikSuka, bhikSAjIvI dAsoM kI dalita-vIrya santAna / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 ""RSi-vaMzI kuTIravAsI brAhmaNa to jAne kaba se bhikSAvRtti tyAga kara, rAjAoM aura zreSThiyoM ke krItadAsa purohita ho gye| unhIM mahaddhikoM kI taraha ve bhI aba AraNyaka caryA se cyuta ho kara, mahAnagaroM kI aTTAlikAoM meM nivAsa karate haiN| lekina hama zUdra kahe jAte maMkha-bhATa, zuddha aparigrahI brAhmaNa-vRtti se jIte haiN| hama ghara nahIM basAte, koI parigraha nahIM rkhte| rAharAha bhaTakate, kAvya-gAna karate, citra A~kate hue, hama mahaddhikoM aura lokajanoM kA raMjana karate haiN| ghara-bAra vihIna, anagAra, AvArA, yAyAvara, rAharAha ke bhikhaarii| avirAma pNth-caarii| kisI nadI-taTa para yA pathavartI pAMthazAlA meM kucha dina Thahara kara phira Age bar3ha jAte haiN| hamAre pUrvaja maMkha-puruSa madhukarI karake jIte Aye haiN| madhumakSikA kI taraha gIta-guMjana karate haiN| asthAyI madhu-nIr3a racate haiN| koI sthAyI nivAsa kahIM nahIM bnaate| mere pitA bhI to isI vRtti se vicarate the| AkAzavRtti, saccI brAhmaNa vRtti| itane nivizeSa the mere ve pitA, ki unakA nAma hI bhUla gayA hai| basa eka maMkha-puruSa, mere koI nagaNya pitaa| mA~ kA bhadramukha mere cehare meM utarA hai, isI se usakA nAma yAda raha gayA hai-bhadrA / saca hI kitanI bholI, bhadrA thI vh| bhadravargI prabhu loga to bhadra hote nahIM, bhauNDe aura bhayAnaka hote haiN| kevala bhadra ceharA rakhate haiN| lekina maiM zUdra abhadra bhATa kA beTA, bhItara-bAhara se basa korA bhadra huuN| arthAt nitAnta mUr3ha hU~ : vizuddha mUrkha / zUdrA bhadrA kA jaayaa| isI se mere guru zramaNa mahAvIra bhI to prAyaH mujhe 'bhadramukha' kaha kara sambodhana kiyA karate the| "yAda A rahI hai apane janma kI kthaa| mere mAtA-pitA una dinoM aisA hI asthAyI madhu-nIr3a raca kara magadha ke saravaNa grAma meM, gobahula nAmaka dhanI brAhmaNa kI gozAlA meM nivAsa karate the| pitA dina bhara 'sAvanI' yA 'zAradIyA madhukarI' mA~gate phirate, aura sandhyA ko usI goSTha meM A kara, apanI patnI bhadrA ke sAtha nivAsa krte| gobahula kI usa gozAlA meM hI merA janma huaa| isI se gozAlaka nAma paayaa| dasa-bAraha varSa kI umra taka ,apane pitA se hI maiMne kucha vidyA siikhii| vyutpanna thA, so thor3e meM hI bahuta sIkha gyaa| aura phira unhIM ke sAtha dvAradvAra Dola kara maMkha-vRtti karane lgaa| spaSTa yAda AtA hai, mere pitA bar3e jJAnI-guNI jana the| kaI guhya vidyAe~ ve jAnate the| yAyAvara jIvana meM dezadezAntara bhaTakate hue, kaI guptavezI guNIjanoM se TakarA jaate| unakI sevA karate, aura unase anamola vidyAoM ke khajAne pA jAte / jhAr3a phUMka, ojhAgIrI, maMtra-taMtra, jyotiSa, bhUta-preta-nivAraNa, paraloka-vidyA, ratna-vijJAna, auSadhivijJAna / agama vanoM meM ugane vAlI durlabha auSadhi-vanaspatiyoM kI pahacAna / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___ mere pitA ke pAsa eka auSadhi-maMjUSA thii| usameM aneka mAMtrika vanaspatiyA~ thIM, ati sUkSma aura prabhAvI rasAyana guTikAe~ thIM, nAga-maNiyA~ thIM, kaI mAraka sarisRpa-viSoM kI zIziyA~ thIM, upala aura ratnacUrNa the, adRzya alabhya jaMgalI pazuoM aura pakSiyoM kI A~kheM, sIMga, paMkha, carma the| inameM Azcaryajanaka zaktiyA~ bharI par3I thiiN| yAda AtA hai, unake pAsa kaI kuNDaliyoM meM guMjalkita eka abhinna sarpa-yugala ke AkAra kA vanaspati-kASTha thA, jisakA eka chora nAga thA, to dUsarA naagin| use sAmane rakha kara ve prakRti kI aneka nigUr3ha zaktiyoM ke anveSaNa meM lIna rahate / nara-nArI sambandha kI aTUTatA kA srota khojate rhte| eka aisA agaNita pahaluoM vAlA sphaTika golaka unake pAsa thA, jisameM dRSTi sthira kara ve mahaddhikoM aura nAgarikoM kA bhaviSya bhAkhA~ karate the| eka aisA darpaNa banAne kI vidyA ve jAnate the, jisameM apanA ceharA dekhate hI manuSya ko apane janmAntara yAda A jaayeN| para ve apanI daridratA ke kAraNa, ve sAre sAdhana na juTA sake the, jinase ve usake liye Avazyaka durlabha ratna-vanaspati-khanija-rasAyanoM kI khoja kara sakate / aura beghara hone se koI sthAna bhI unake pAsa na thA, jahA~ ve apane rAsAyanika prayoga kara skte| isa kAraNa pitA kA mana bahuta udAsa rahatA thaa| kevala dainya ke kAraNa, vidyA jAnate hue bhI ve use siddha na kara pA rahe the| bhATa, kathaka, naTa, kAru-naTa, kavi, citrakAra, bahurUpI--mere vidyAdhara pitA, kevala dvAra-dvAra ke apamAnita tiraskRta yAcaka, bhikhaarii| abhAva, apamAna aura avajJA ke isa daMza kA viSa Aja bhI merI nAr3iyoM aura pasaliyoM meM risa rahA hai| bhadroM, abhijAtoM, rAjAoM, zreSThiyoM ke gola-maTola mUrkha bhauMtare, bhAvahIna ceharoM ke sundara nakalI citra aaNknaa| unakI viSaya-lolupatA ko tRpta karane ke liye pAzavI kAma-krIr3AoM ke citra-sampuTa taiyAra karanA, aura unake gupta kakSoM meM unheM dikhAte phiranA / "dupahariyoM ke sannATe meM, jaba bhadra puruSa varga bAhara karma-rata hote, taba ranivAsoM aura haveliyoM meM rAniyA~ aura seThAniyA~ cupacApa, rAha meM gAte ghUmate hama pitA-putra ko apane ekAnta antaHpuroM meM bulA letiiN| aura kAma-krIr3A ke citra-sampuTa dekhane meM gaharI ruci letiiN| naye-naye sambhoga-citra banA lAne ko khtiiN| aura badale meM hama agale dina ke AhAra kA sIdhA pA kara, yA unake utare vastra pA kara santuSTa ho jaate| pitA kI AjJA se mujhe bhI yaha sArA kutsita citra-karma karanA pdd'taa| tIvra glAni aura virakti se merA nirmala kizora mana udvigna ho utthtaa| trAhi kara utthtaa| isI prakAra ina maddhika bhadroM kI prazaMsA meM kavitA aura gAna bhI mujhe racane hote the, pitA ke sAtha-sAtha hii| pitA apane ikatAre ke eka tAra meM aisA mohaka nigUr3ha saMgIta jagAte the aura aisI tanmayatA se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 gAte the, ki Rtu aura prakRti eka anokhe bhAva aura rasa se bhIMja jAtI thii| mujhe bhI unhoMne apanI kAvya-saMgIta vidyA ke kaI gahana rahasya sikhAye the| para isa bAta se merA jI kaNTha taka bhara AtA thA, ki apanI divya gAndharvI sarasvatI kA upayoga hameM kevala bhadroM ke bhauNDe manoraMjana, aura stutigAna meM karanA par3atA thaa| __ thor3e hI varSoM meM yaha saba mujhe asahya ho gyaa| maiM bahuta kaTu aura tikta ho claa| maiM jaba bhATa-vRtti karane ko akelA vicarane lagA, to ina abhijAtoM aura kulInoM kI stuti meM vyaMga-kAvya racane aura sunAne lgaa| vyaMgastuti-gAna gAne lgaa| unhIM cikane strI-puruSoM ke cehare aura zarIra jyoM ke tyoM A~ka kara, unhIM kI naMgI kAma-krIr3AoM ke AkrAmaka citra racane lgaa| pariNAma yaha huA ki maiM una mahaloM aura haveliyoM se dhakke aura cUMse mAra-mAra kara nikAla diyA jaataa| kaI bAra to lahU-luhAna ho kara lautttaa| Upara se pitA kI mAra bhI khAnI pdd'tii| kyoMki merI isa vidrohI vRtti se unakI AjIvikA caupaTa ho gaI thii| Akhira eka dina Ajiz2a A kara mere pitA ne mujhe mAra-pITa kara nikAla diyA, aura kahA ki apanA kAlA maMha aba hameM kabhI na dikhaanaa| yAda AtA hai, usa dina merA komala hRdaya sadA-sadA ke liye TUTa gayA thaa| mujhe lagA thA, ki saMsAra meM merA koI nahIM hai, maiM kisI kA nahIM huuN| merA asti va nirarthaka hai| merA jInA niHsAra hai| maiM kyoM jIU~, kahA~ jIU~, kisa liye, kisake liye jIU~ ? kyoM hai yaha jagata, kyoM hai yaha jIvana ? kyA lakSya hai, kyA artha hai ina saba kA? ina praznoM kA uttara pAnA hogA, yA phira AtmaghAta kara lenA hogaa| ...aura isa yAtanA ke chora para pahu~ca kara, mujha meM eka dina haThAt eka adamya astitva-bodha jAga utthaa| maiM hU~ maiM koI viziSTa huuN| ina sAre prabhuvargoM se bar3A koI prabhu hU~ maiN| maiM apane liye kAfI huuN| maiM kucha karake dikhA duuNgaa| maiM kucha ho kara rhuuNgaa| maiM ina sAre prabhu-vargoM kA prabhu ! ___aura maiM apane ko kucha banAne kI dizA meM svataMtra puruSArtha karatA huA, deza-dezAntaroM meM bhaTakane lgaa| lekina pAyA ki koI aTala niyati thI, jo mere sAre manasUboM ko cUra-cUra kara detI thii| eka karAla-kuTila bhAgya-rekhA ko, avArya nAgina kI taraha apane cAroM ora phuphakArate dekhaa| nirupAya, bebasa, sarvahArA, AtmahArA maiM bhaTakatA hI calA gyaa| bhUta mAtra ke mitra, mahAkAruNika zramaNa varddhamAna kA nAma maiMne sunA thaa| caNDa kauzika Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 sarpa aura zUlapANi yakSa jaise pIr3akoM ko bhI unhoMne apane pyAra kI goda meM zaraNa dI thI / jAne-anajAne maiM unhIM kI khoja meM mArA-mArA phiratA rahA / ...ki Aja se chaha varSa pUrva, nAlanda kI tantuvAya zAlA ke zramaNAgAra meM ekAeka unase bheMTa ho gii| unakA vaha divya rUpa dekha kara maiM bholA bhAnabhUlA sA ho rahA / pitA se jo vAcika kAvya-vidyA sIkhI thI, usa meM aneka upamA-upamAna, alaMkAra, sundara AkAra-prakAra kI bAteM sunI thIM / IzvaroM, devoM, gandharvoM ke alaukika rUpa-saundarya kI kAvya-prasiddhiyA~ raTI thiiN| lekina isa Arya ke saundarya ke sAmane ve sAre upamA - upamAna phIke par3a gaye / kAmadeva kA kalpita aura sArabhUta saundarya bhI isake Age pAnI bharatA lagane lagA / manuSya kI deha meM kyA aisA bhI rUpa ho sakatA hai ? maiMne una svAmI kA trivAra vandana kiyA, aura unake caraNoM meM baiTha gayA / mugdha - mUr3ha unheM nihAratA hI raha gyaa| mujhe lagA, ki merI anAtha AtmA ko usakA nAtha mila gayA / basa, aba isI kI zaraNa meM rahanA hai, isI kA anugamana karanA hai, aura kahIM bhaTakanA nahIM hai / maiM vibhora hokara unase vinatI kI, ki maiM unakA citra A~kanA cAhatA hU~ / bhauMDe bhadroM ke cehare A~kate - A~kate Uba gayA hU~ / citra meM utArane lAyaqa saundarya to pahalI bAra dekhA hai / uttara meM usa Arya ne kevala sadya vikasita kamala-sI A~khoM se merI ora dekhA / para koI uttara na diyA / maiMne apanI tamAma kAvya-vidyA ko cukA kara usakA stutigAna kiyA / para vaha zramaNa aprabhAvita, avicala pASANa ho rahA / bahuta nihorA kiyA ki usakI kucha sevA karU~ / para usane koI pratisAda na diyA / zramaNa kI yaha udAsInatA aura bhAvahInatA dekha, merA Artta - rudra mana roSa aura vidroha se bhara AyA / "Aqhira to vahI abhijAta bhadra rAjavaMzI hai na ? vaizAlI kA devAMzI rAjaputra : yahI to isakI kAvya-prasiddhi sunI hai / ghRta-navanIta, malAI mevA se supoSita cikanA ceharA, hRSTa-puSTa zarIra / rAjamahala kI mulAyama zaiyA meM lAlita - pAlita sukumAra kAyA / usI se to itanA cikanA, sundara ho gayA hai yaha Arya / maiM mUrkha bhAvAveza meM A kara isameM divya saundarya dekhane lagA / isameM to koI bhAva nahIM, saMvedana nahIM, komalatA nahIM, merA darda to ise kahIM se bhI chU na sakA / nirA patthara hai / bahuta bolU~, to basa ---- 'hU~'----karake phira mauna ho jAtA hai / merI ora dekhatA taka nahIM / " aise hI dina bItate cale gaye / - lekina prathama bAra jaba maiMne isa Arya ko sambodhita kiyA thA, taba jina vikaca padma jaisI A~khoM se mujhe isane eka Taka kSaNa mAtra dekhA thA, ve Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 A~kheM bhUlatI nahIM haiN| kaisI karuNA visphArita ho kara ve A~kheM mere cehare para chA gayI thiiN| kaisA akAraNa vAtsalya thA unmeN| una A~khoM meM kucha aisA thA, ki unheM yAda kara merA krodha, kaTutA aura droha gala jAtA thaa| maiM mana hI mana kahatA-yaha merI nirantara upekSA karatA hai, phira bhI bArabAra atyanta AtmIya laga AtA hai| eka hI to aisA vallabha isa nirmama jagata ke vIrAna meM milA hai| mere mana kI UparI partoM meM aneka vikSobha ' calate rahate the| lekina bhItara kahIM taha meM Arya mahAvIra ke caraNa gahare utkIrNa ho gaye the| so maiM unakA aMgabhUta ho kara unake sAtha hI chAyA kI taraha vicarane lgaa| unhoMne mujhe TokA nahIM, rokA nahIM, yahI kyA kama thaa| lagatA thA, jaise unhoMne mujhe apanA liyA hai| isI se to merI sArI bakajhaka dhairyapUrvaka sunate haiN| kabhI varjana nahIM karate, bhartsanA nahIM krte| merI vyathA-kathA kA aisA dhIra aura AtmIya zrotA to mujhe jIvana meM kabhI milA nahIM thaa| so eka pala bhI unase dUra rahane meM mujhe vedanA hotI thii| "lekina phira yaha kyA huA, ki eka dina acAnaka mujha se binA kahe hI ve nAlanda se vihAra kara gye| maiM bAhara gayA thA, lauTa kara patA calA ki ve to cale gaye haiM, aura lauTanA ve nahIM jaante| mujha para jaise vajrAghAta-sA huaa| mujhe dhokhA de gaye zramaNa mahAvIra ? merI prIti ko ThukarA gaye? sanAtha karake bhI phira anAtha kara gaye ? akelA rotA chor3a kara cale gaye ? "para maiM unheM kaise chor3a sakatA huuN| merA mana-prANa bahuta ucATa ho gyaa| kyoM na unhIM jaisA nigraMtha ho jaauuN| zAyada tabhI ve mujhe apnaayeNge| so maiMne jholI-DaNDA, kuNDikA-upAnaha Adi saba maMkhaveza tyAga diyaa| mastaka muMDavA liyA aura unhIM jaisA nagna ho kara, unakI khoja meM nikala pdd'aa|" kollAga sanniveza meM pahu~ca kara patA calA, ki vahA~ ke vijaya zreSThI ke ghara eka nigaMTha zramaNa ne mAsopavAsa kA pAraNa kiyA, to zreSThI ke ghara paMca Azcarya hue, suvarNa vRSTi huii| mere svAmI ke sivAya aura kisakA aisA pratApa ho sakatA hai ? so maiM unakI khoja meM daur3a pdd'aa| nagara ke upAnta meM unheM kAyotsarga meM lIna dekhaa| unake caraNoM meM loTa kara ro pdd'aa| oha, una zilIbhUta caraNoM meM bhI kaisI USmA thI ! apanI mA~ ke stanoM meM bhI zAyada hI kabhI vaisI USmA maiMne anubhava kI hogii| phira maiM unake saMga ho liyaa| merI nagna mudrA zAyada unheM acchI lagI ho| lekina unheM to kucha bhI na priya hai, na apriya hai| jo bhI ho, unakI vaha vikasita kamala jaisI dRSTi hI mere liye kAfI hai / aura unake samIpa hU~, to jIvana jIne yogya lagatA hai / so maiM phira pUrvavat unake saMga chAyA-sA vicarane lgaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 125 ... lekina unameM aura mujhameM eka bhArI antara thA / ve khAye-piye ghara ke paritRpta, hRSTa-tuSTa abhijAta the / para maiM to eka daridra kaMgAla maMkha - putra thA / mere bhItara to abhAva aura bubhukSA kI khAiyA~ phailI par3I thiiN| maiM to janamajanama kA atRpta aura bhUkhA thA / merI bhUkha, kAma aura krodha jighAMsA ho kara bhar3akate rahate the / zramaNa mahAvIra to prAyaH upAse rahate the / mAno janamajanama meM itanA khA cuke the, ki unheM bhUkha lagatI hI nahIM thI / itanA bhoga cuke the, ki unheM koI icchA raha hI nahIM gayI thI / so jaba bhI maiM unase kahatA ki : bhante, bhUkha lagI hai, bhikSATana ko caleM / - to ve koI uttara na dete / 'hU~' karake raha jaate| unheM bhUkha na bhI ho, para merI bhUkha kI bhI ve avahelanA kara dete the / isase maiM bahuta pIr3ita, marmAhata ho rahatA / ye kaise svAmI haiM mere, ki merI pIr3A se inakA koI sarokAra nahIM ! maiM bhItara hI bhItara roSa se ubalatA rahatA, para unheM chor3a kara jAne ko Thaura bhI kahA~ thI / ve to jaba kabhI mahInoM ke upavAsa ke bAda pAraNa karate, to devaduMdubhi kA ghoSa hotA, paMcAzcarya hote, suvarNa varSA aura jayajayakAra hotI / lekina kyA merI bhUkha-pyAsa aura icchA kA isa jagata meM koI mUlya nahIM ? maiM eka tIkhe kaTu vidroha se AkaNTha bhara uThatA / para kise guhAratA / mahAvIra yoM bhI usa chadmastha tapasyAkAla meM akhaNDa mauna vicara rahe the / so mere kucha bhI pUchane yA vinatI karane para ve to uttara dete nahIM the / uttara kahIM aura se sunAI par3atA thA : kisI pahAr3a, jhAr3a, jaMgala yA nadI se / lekina vaha uttara to mahAvIra kA hI hotA thA, isameM raMca bhI sandeha nahIM thA / I ''Aja jaba unase bidA le kara calA AyA hU~, to ve sAre prasaMga ekaeka kara yAda A rahe haiM, jaba maiMne bhI mahAvIra ke sAtha aneka amAnuSika yAtanAe~ jhelIM, prahAra sahe / yAda A rahA hai, ki jaba bhI maiM apane bhikSATana yA bhojana prApti ke bAre meM pUchatA, to ve bhaviSyavANI kara dete the / aura vahI saca hotA thA / mAno ki saba kucha kahIM niyata thA hI, kevala dUradarzI mahAvIra use dekha kara kaha bhara dete the / ''yAda AtA hai, nAlanda meM vArSikotsava ke dina unhoMne AgAhI kI thI ki mujhe bhikSA meM madhurAnna na milegA, kodrava, kUra dhAnya aura dakSiNA meM khoTA sikkA milegA / aura vaha saca hI huA / sAre nagara meM modaka aura pAyasa kA pAka huA thA / kevala mujhe hI milA thA vaha nIrasa AhAra / mere isa dainya-durbhAgya para kyA mahAvIra ko dayA AyI ? basa, eka patthara jaisI krUra bhaviSyavANI hI to karake ve raha gaye the / eka niyati thI, jisake Age sarvajit mahAvIra bhI to parAjita hI the Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 svarNakhala ke mArga meM yAtriyoM ko khIra pakAte dekha merI bhUkha lapalapA uThI thii| to haThAt svAmI ne thappar3a kI taraha kahA thA-yaha khIra na pakegI, ha~DiyA phaTa jaayegii| vahI huaa| aura dhUla meM milA kucha pAyasa yAtriyoM ne dayA karake mujhe bhI eka ThIkare meM DAla diyA thaa| vahI eka anivArya niyati / aura maiM usake Age kitanA vivaza ! aura mahAvIra bhI use TAlane meM asamartha ! brAhmaNa-grAma meM upananda bhU-svAmI kI dAsI ne mujha para bAsI bhAta DAla diyA thaa| mere isa apamAna para bhI mahAvIra cupa rhe| maiMne apane guru mahAvIra ke pratApa kI duhAI de kara upananda kA ghara jala kara bhasma ho jAne kA zApa diyaa| saca hI usakA ghara jala kara rAkha ho gyaa| merI zraddhA mere guru para usase dRr3hatara to huii| lekina unakI zaraNa meM bhI maiM kitanA asahAya ? yaha bAta bArambAra jo ko kacauTatI rahatI thii| kollAga aura patrakAla grAmoM meM hama donoM ne parityakta zUnya gRhoM meM rAtri vAsa kiyA thaa| svAmI to dhyAna meM Dube the| dera rAta gaye donoM hI sthAnoM para grAmapati ke putra apanI dAsiyoM ko le kara, kAma-krIr3A karane aaye| maiM cupacApa unakI keli meM tallIna ho rasa letA rhaa| unake jAte samaya maiM kautuka aura kAma-pIr3A se cihukA, to una donoM hI grAmapati ke putroM ne mujhe burI taraha pITA, dIvAroM se pchaadd'aa| maiM prabhu ke caraNoM meM jA par3A, lekina usa patthara ke prabhu ko mujha para koI dayA nahIM AyI ! maiMne kutsita kAma ke nagna vAstava ko khulI A~khoM dekhA aura usakI saMvedanA meM sahabhAgI huA, to maiMne kyA aparAdha kiyA thA? kyoM mahAvIra merI usa satya-niSThA ko bhI sahAnubhUti na de sake ? __ kumAra sanniveza meM bhikSATana karate hue, pArvApatya zramaNoM ke ADambara parigraha ko dekha, maiMne caurAhe para cillA kara unake pAkhaNDa kA bhaNDAphor3a kiyA / to grAmavAsiyoM ne mAra-pITa kara mujhe ha~kAla diyaa| corAka grAma kI sImAvartI pahAr3I para hama donoM nagnoM ko mUka dhyAnastha dekha, guptacara samajha, koTTapAloM ne pakar3A, aura muzkoM se hameM AliMgana baddha bA~dha kara andhe kue~ kI dIvAroM para pchaadd'aa| phira bhI unake sAtha jur3a kara yAtanA sahane meM mujhe santoSa huaa| maiMne unake sAtha adhika ekAtmatA anubhava kii| phira bhI ve to mujha se besarokAra hI rhe| raMca bhI ve kabhI dravita nahIM diikhe| kRtamaMgala nagara ke pratyanta bhAga meM parigrahI sthaviroM ke kula-devatA maMdira kI vaha utsava rAtri yAda AtI hai| surApAna aura nRtya-gAna meM parapuruSa aura paranArI kA bheda bhUla, ve sthavira ArAdhanA ke nAma para unmatta hokara mukta krIr3A-keli kara rahe the| svAmI mandira ke eka kone meM dhyAnastha saba dekhate rhe| para maiM deva-pUjA meM una sthaviroM kA yaha ucchRkhala durAcAra na Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 saha skaa| maiMne bAra-bAra aTTahAsa kara unake anAcAra para vAk prahAra kiye / usa tIkhI havAoM vAlI zIta rAtri meM bAra-bAra una upAsakoM ne mujhe uThA kara bAhara ke zIta meM pheMka diyA / dantavINA bajAtA, dA~ta kiTakiTAtA, maiM bAhara vilApa aura pralApa eka sAtha karatA rhaa| bAra-bAra kisI strI ko mujha para dayA AyI, mujhe bhItara liyA gyaa| maiMne phira vahI aTTahAsa-prahAra kiyA, phira vahI durgt| phira eka strI kI dayA / phira uddhAra / saca, strI kitanI bar3I cIz2a hai ! kyA mere liye kahIM koI strI isa pRthvI para nahIM janmI ? merA to sArA bhItara-bAhara eka aura nagna thA / mere kAma-krodha-lobha saba naMge the| mujhe kyA ddr| maiM saccA nirgratha thA / phira bhI maiM mAra khAtA rahA, aura mauna mahAvIra kI jaya-jayakAra hotI rahI / zrAvastI meM svAmI ne AgAhI kI, ki mujhe bhikSA meM usa dina naramAMsa kI khIra milegI / merI sArI sAvadhAnI ke bAvajUda pitRdatta gRhapati kI bhAryA ne eka toTakA karane ke liye apane mRtaputra ke zava kI khIra mujhe khilA dii| bAda ko vamana hone para patA calA, ki naramAMsa ke AhAra kI merI vaha niyati Tala na sakI / kalaMbuka grAma meM zailapAlaka kAla - hasti ke yahA~ hama donoM ko eka sAtha muzkoM meM bA~dha kara, sara ke bala A~khala meM kUTane ko DAlA gyaa| lekina mUsaloM ke vAra havA khA~Date rhe| hameM chU na ske|'' lagA, saca hI mere guru mahAvIra meM z2arUra koI pratApa hai / aghAtya hai yaha Arya / lekina mujhe to mAra khAnI hI par3atI hai / aura yaha Arya mujhe bacAtA taka nahIM / lAr3ha, vajra, zubhra Adi narabhakSI mlecchoM ke dezoM meM hama vicare / hama para kutte aura sAMr3a chor3e gaye / hamAre mAMsa noce gaye / lahUluhAna maunamUka hama donoM ekatra yAtanA sahate rahe / zramaNa mahAvIra ina sAre upasargoM ko karma-nirjarA aura mokSa kI anivArya parIkSAe~ mAna titikSApUrvaka saba sahate the / maiM bhI Asa lagAye rahA, ki isa Arya ke sAtha trAsa jhelate zAyada kisI dina mujhe bhI mokSa mila jAye / lekina antahIna thA una kaSToM, prahAroM, yaMtraNAoM kA vaha krama / Akhira kaba taka ? lekina yaha to barAbara hI dekhA, ki aTala ko TAlA na jA skaa| koI niyaticakra anirvAra cala rahA hai| hama usameM pisane ko vivaza haiM / mahAvIra bhI kahA~ usase baca pAte the ? 1 jAne kitane hI prasaMga haiM-- yAda Ate hI cale jAte haiM / mahAvIra kI isa vItarAgatA se Uba kara eka bAra yAtanA sahate hue thaka kara, maiM jambUkhaNDa kUpikA se vihAra karate hue, prabhu se vidA le rAjagRhI ke mArga para cala pdd'aa| prabhu vaizAlI kI ora / ghanaghora araNya meM rAha bhUla kara coroM ke aDDe meM pha~sa gayA / unhoMne mujhe mAra-mAra kara dhUlisAt kara diyA, ki avazya maiM koI nagna bhediyA hU~, aura ve mujhe pITa kara kisI rAjA yA zreSThI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 ke qhaz2Ane kA bheda pAnA cAhate the / usa samaya prabhu ko yAda kara, maiMne apane virahAlApa se sArA jaMgala tharrA diyaa| chaha mahIne isI prakAra aneka yAtanAe~ jhela kara, Aqhira maiM phira prabhu kI khoja meM bhaTakane lagA / aura antataH bhadrikApura meM candrabhadrA ke taTa para saptacchada vRkSa tale kAyotsargalIna prabhu ko pAkara, maiM unake caraNoM meM loTa gayA / Aha, jaise ve caraNa mere hI liye vahA~ pratIkSA meM jar3ita raha gaye the / yaha caTTAna- puruSa bhI kahIM bhItara itanA mRdu, itanA priyaMkara hai, anubhava karake maiM vismaya-vimUr3ha ho gayA thA usa dina / phira AlambhikA ke vAsudeva mandira meM, vAsudeva kI mUrti ke sammukha merA vaha apane kAma- daNDa kA nivedana / dekha kara gA~va ke lar3akoM ne mujhe mAra-mAra kara adhamarA kara diyA / kyA aparAdha thA merA ? mujha meM kAma-vedanA thI, to usakA vAsudeva nivAraNa na kareM, to kauna kare ? vItarAga mahAvIra to kAma ko dAda dete nahIM / so pUrNakAma vAsudeva kI zaraNa lii| lekina na vItarAga mahAvIra ne merI vedanA ko pratisAda diyA, na pUrNarAga vAsudeva ne / taba samajha liyA ki dharma mAtra pAkhaNDa hai, satya sadA kucalA jAtA hai, pAkhaNDoM kI oTa kI pUjA hI sarvatra hotI hai / .... USNAka nagara kI rAha meM jAtI eka bArAta ko dekha, kurUpa vara-vadhU ko sAmane pA kara, merI saundarya cetanA para AghAta huA / maiMne unakI kurUpatA para khula kara vyaMgya kAvya kA gAna kiyA / to mAra-pITa kara kA~ToM kI jhAr3iyoM meM pheMka diyA gyaa| maiMne prabhu se kahA -- kurUpa ko kurUpa kahanA bhI kyA aparAdha hai, bhante ? lekina bhante to aise jar3a-bharata the ki kurUpa surUpa, sundaraasundara, satya-asatya, saba ko ve kevala dekhate rahate the / una para koI prabhAva par3atA hI nahIM thA / 1 yAda A rahA hai, kUrma grAma meM vaizikAyana tApasa AtApanA letA huA, apanI hI nIce giratI jU~oM ko uThA kara phira apane sara meM vApasa DAla rahA thaa| yaha kaisI paizAcI tapasyA thI / maila ke jaMtuoM kI dayA pAlane kI yaha mUr3hatA mujhe asahya ho gyii| maiMne prabhu ko lakSya kara, usa tApasa para kar3e vyaMgya - prahAra kiye / to usakI tapAgni bhar3aka uThI / usake prakopa se usakI nAbhi phaTa par3I, aura usameM se phUTa kara eka mahAdAhaka agni kI lapaToM ne mere sAre zarIra meM jvAlAe~ jagA dIM / prabhu ne merA asahya dAha dekha, dayA se mujha para jala-dhArAe~ barasA dIM / pUchane para prabhu ne batAyA ki pahalI agnilezyA thI, dUsarI zIta - lezyA thI / maiMne prabhu se agni-lezyA prahAra kI sAmarthya pAne kI kuMjI puuchii| uttara meM ve kevala muskarA diye / aura sAzcarya maiMne pAyA ki mere bhItara, eka ugra tapasyA dvArA vaha vidyA siddha karane kI vidhi ApoApa hI udghATita ho gaI / kaisA camatkAra, ki binA bole hI prabhu ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 129 mere bhItara vaha vidyA prakAzita kara dii| lekina zItalezyA kA rahasya pUchane para ve mauna rahe / phira sunAI par3A vaha kaSAyoM ke nirmUla ho jAne para, yogI ke prazama aura karuNA ke udreka meM se svataH phUTa par3atI hai: eka sarvazAmaka jaladhArA / usakI koI vidhi nahIM / .... mere mana meM eka bhayaMkara nizcaya jAgA / maiM tejolezyA siddha karU~gA / ... mujhe bhI mila gaI prabhutA kI kuMjI / mere bhItara eka gahare rahasya kA sphoTa huA : prabhutA kevala dama aura zama kI nahIM hotI : adama, uddAma aura viSama kI bhI hotI hai / kaSAya kA zamana nahIM, usakA carama visphoTana hI merA muktimArga hai / kAma, krodha, bhUkha, pyAsa, vAsanA kI nirbandha abhivyakti / unheM dabA kara antima rUpa se nahIM jItA jA sktaa| unheM niHzaMka nirbandha khela kara hI, unase sadA ko mukta aura nirgata huA jA sakatA hai / mere bhItara jo bubhukSA kI atala khandakeM khudI par3I haiM, unheM lAMghA nahIM jA sakatA, kevala bhoga se unheM bharA aura pATA jA sakatA hai / kRtamaMgalA ke sthavira - mandira kI unmukta keli-krIr3A kA bhI kyA mahAvIra ne virodha kiyA ? yahI to kahA thA : 'mukti-mArga saba kA apanA-apanA hai / saba rAste vahIM jAte haiM / ' to merA bhI apanA svataMtra mukti mArga ho hI sakatA hai / kyA bAra-bAra mauna raha kara, prabhu ne mujhe svabhAvAnusAra vicarane kI chUTa aura anumati nahIM dI ? aura jo bhI kaSTa bhoga sAmane AyA, use kyA mahAvIra bhI TAla sake ? ve to apane hI ko na bacA pAye, to mujhe kyA bacA paate| aura yaha bhI to huA thA, ki unheM to vaizAlI ke devAMzI rAjaputra kaha kara saba ne unake Age matthe Teka diye| lekina mujha anAtha akiMcana ko to sabane manamAnA mArApITA hI / dIna-durbala, dalita-pIr3ita aura g2arIba kA yahA~ koI nahIM / saMnyAsI ho gaye to kyA huA / rAja-vaMzI mahAvIra hI sadA pRthvI para prabhutA bhoga sakate haiM ! ... svayam mahAvIra ne agni- lezyA kA rahasya mujha meM khola kara, cupacApa mujhe sujhA diyA, ki apanI janmAntaroM kI saMcita yaMtraNA aura avadamita vAsanA kA visphoTa hI merI eka mAtra zakti ho sakatA hai| eka mAtra prabhutA / mahAvIra yadi tIrthaMkara haiM, to maiM prati-tIrthaMkara ho hI sakatA hU~ / koI prabhutA yahA~ antima nahIM / hara prabhutA kI koI prati prabhutA yahA~ anivArya hai / yahI to prakRti aura niyati kA aTala vidhAna hai| mahAvIra ke sAtha bhramaNa ke ina chaha varSoM meM kyA isI satya kA jvalanta sAkSAtkAra mujhe pada-pada para nahIM huA ? mujha meM eka adamya bodhodaya prajjvalita thA / aura maiM siddhArthapura ke mArga para mahAvIra kA anusaraNa kara rahA thaa| rAha meM eka sAta phUloM vAlA tila Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 kSupa dekha maiMne prabhu se pUchA : kyA yaha phalegA ? uttara sunAI par3A 'hA~, phlegaa| ina sAtoM hI phUloM ke jIva eka hI phalI meM sAta tila hoMge / ' kaha kara prabhu Age bar3ha gye| maiMne vaha tilakSupa ukhAr3a pheNkaa| cunautI thI ki isa bAra mahAvIra ke kathana ko vyartha kara dUMgA / aura maiM phira prabhu kA anusaraNa kara gyaa| isa bIca akAla hI varSA huI, aura hama caryA karate hue phira usI tila-kSupa kI rAha lauTe / cihnita sthala para tilakSupa na dekha maiMne kahA : bhante, vaha tilakSupa nahIM phalA / uttara sunAI par3A : 'phalA hai, pAsa hI dUsarI jagaha para dekho|' ukhAr3a kara jahA~ pheMka gayA thA, vahA~ tilakSupa jama kara phala AyA thA / eka hI phalI meM sAta tila pratyakSa the / antima nizcaya ho gayA puruSArtha vyartha hai, niyati hI eka mAtra aTala satya hai| svayam mahAvIra ne usakA sAkSya de diyaa| phira bhI kyoM ye mukti ke liye aisI durdAnta tapasyA kara rahe haiM? kyoM itane dAruNa duHkha jhela rahe haiM ? isakA nirAkaraNa mere pAsa hai / agnilezyA / jIvana-vAsanA kI adamya, anivArya agni / usakA visphoTa / yahI hai gozAlaka kA mukti-mArga / aba taka kI sArI prabhutAoM kA pratikAra kevala maiM ---- makkhali gozAlaka 'acchA Arya, aba maiM Apa se bidA letA hU~ / Apase apane sva-bhAva kA mUla maMtra pA gyaa| agnilezyA / use siddha karU~gA / aura yadi maiM bhI kisI dina kucha ho sakA, to phira Apa se milUMgA / Apa yadi merA uttara na ho sake, to mujhe svayam apanA uttara ho jAnA par3egA ! ' ... ***vaizAlI ke devAMzI rAjaputra ne koI uttara na diyA / merI ora dekhA taka nahIM / mujhe pITha de kara, apanI rAha para cale jAte dikhAI pdd'e| aura maiM kaI dinoM, kaI biyAbAnoM kI khAka chAnatA, kala sandhyA meM yahA~ A pahu~cA / *** acIravatI ke zItala pavana, aura zAnta laharoM ne merI thakAna ko sahalAyA / nadI- mAtA ne isa devadruma-vana kI zilA kA zayana mujhe diyaa| aba sabere kI pratyUSa belA meM dekha rahA hU~ : dUra para kozalendra kI aizvaryazAlI rAjanagarI zrAvastI apane ratna-kalazoM se damakatI, ThumakatI, alasAtI, aMgar3AI bharatI khar3I hai / .... kitanA besahArA, akiMcana, anAtha, phira maiM akelA apane Amane-sAmane huuN| para mere pAsa amogha agnilezyA kI rahasya - kuMjI hai Aja / lekina use siddha karane ko koI Alaya, koI nilaya, koI prazraya mujhe isa mahAnagarI meM kahIM milegA ? ''are kahIM koI hai isa pRthvI para, jo mere bhItara uTha rahe isa ArttanAda ko sunegA ? koI hai kahIM, jo merI isa anAtha vedanA ko sanAtha karegA ? koI hai kahIM, jo mujhe samajhegA, pahacAnegA ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 "aura bahuta nirIha, udAsa, akiMcana gozAlA mahAnagarI zrAvastI kI ora jAtA dikhAI pdd'aa| 00 makkhali gozAla zrAvastI ke rAjamArga para, apanI purAnI Adata ke anusAra bhikSATana kara rahA hai| para Aja use na bhUkha hai, na pyAsa hai| kisI bhikSA kI yAcanA bhI mana meM nhiiN| basa, eka abUjha pukAra usameM uTha rahI hai| koI ajJAta khoj| use nahIM patA, vaha kyA khoja rahA hai| vimanaska bhAva se vaha nAka kI sIdha meM calA jA rahA hai| sAmane basa kevala zUnya hai| ki acAnaka eka jagaha pahu~ca kara usake paira ruka gye| usane pAyA ki vaha kisI kumbhakAra kI vizAla bhANDazAlA ke sAmane khar3A hai| vistRta sAyabAna tale calate saikar3oM cAkoM para, kaI kumhAra mATI ke bhANDa ubhAra rahe haiN| ThIka kendra ke bahuta bar3e cakra ko calA rahI hai, eka aparUpa sundarI kumhAra knyaa| cAke para, kaI-kaI cUr3iyoM aura bhA~varoM meM se AkAra lete bhANDa jaisA hI, nita-nava ramaNIya hai usakA lAvaNya aura yauvana / samudra-manthana meM se uThA A rahA apsarA kA uroja-kumbha ! ...gozAlaka ke bhItara kA barasoM se soyA kavi jAga utthaa| mahAvIra ke sAtha to tapa karane aura mAra khAne meM usakI kavitA mara hI gaI thii| pahale to prabhu vargoM kI cATukAritA ne usakI saundarya-cetanA, kavitA aura citrakalA ko kuNThita kara diyA thaa| jar3a bhoga meM AkaNTha DUbe abhijAtoM ke azlIla saundarya kA rUpAMkana karate-karate use tIvra jugupsA ho gayI thii| aura jaba pitA ne use dhakke dekara rAste para pheMka diyA, to usakI saMvedanA aura kavitA apanI antima mauta mara gii| phira mahAvIra to svayam hI eka aisI kavitA the, ki usakI Aga meM bhasma hokara phira nayA janma lenA hotA hai| aura koI kavitA vahA~ sambhava hI nahIM thii| _..Aja usakA vahI nayA janma huA hai kyA ? cAke para daNDa TikAye khela-khela meM kumbha ubhAratI taruNI kumhArina ko dekha, use apane agale-pichale sAre bhava hI bhUla gye| usane svayam kavitA ko vahA~ apanI racanA karate dekhaa| usakI supta kAvya cetanA jvAroM-sI umar3ane lgii| lambI, lacIlI, sA~valI deha meM sunIla jala-valayoM sA laharAtA lAvaNya / Adima dharatI kI kAlI mATI meM se sIdhe AkAra le AyI, sA~ce DhalI, sughara deh-ysstti| yAtrApatha meM kahIM dekhe saghana zyAma phalabhAra-namra jambUvana jaisA gadarAyA yauvana / kapizA ke kAle aMgUra-guccha jaisI rAtula-zyAmala lAvaNya prbhaa| kAzmIra kI kAle gulAboM se vyAkula ghaattii| kRSNa-kamaloM se bharI koI makaranda chAyI pusskrinnii| rasa-sambhAra se avanata aMgoM kA kadalI-garbha jaisA gopana mArdava aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 snigdhtaa| prathama ASAr3ha ke puSkarAvarta megha meM se jharatI dhanI-ghanI kaadmbinii| aura nIla-lohita vAruNI se chalakatI, bar3I-bar3I kaTIlI kAjala-sArI aaNkheN| gozAlaka ke mana meM jAne kitanI upamAe~ ubharatI calI aaiiN| aura usakA janmoM se sUkhA aura pyAsA mana rasa kI ArdrA se bhIga aayaa| usakI cetanA meM eka antima bimba ubharA / "are, yaha to hAlA bhI hai, aura halAhala bhI hai| usake apane bhItara cirakAla se cala rahe samudra-manthana meM se udgIrNa hai jaise yaha kanyA : surA bhI, viSa bhI, amRta bhI, apsarA bhii| aura vaha mana hI mana pukAra uThA : arI o hAlAhalA! aura usa pukAra ne mAno kumhArina ko cauMkA diyaa| kumhAra kanyA mRttikA ke hAtha se haThAt cakra-daNDa chUTa gyaa| cAke para car3hA kumbha adhUrA hI cakkara khAtA raha gyaa| usane dekhA, ki dvAra para koI nigaNTha zramaNa atithi ho kara AyA hai| suDaula, gaura varNa pralamba dehyssttii| mAthe para challedAra kuntaloM kA jaMgala / AzIza-pAta dhUli-dhUsarita malina kaayaa| bAlaka-sA nirIha, ekaTaka, bhUlA bhaurA-sA vaha usI ko to tAka rahA hai| nAgaphaNA-se apane vizAla khule keza jAla ko eka ora sameTa bAyeM kandhe se vakSa para DAlatI huI, rUpasI mRttikA dhIra-gambhIra gati se dvAra para aaii| usane hAtha jor3a, aMjuli phailA kara mAthe para car3hAte hue zramaNa ko saMbodhita kiyA : 'bhante zramaNa, tiSThaH tiSThaH, AhAra-jala zuddha hai, AhAra jala kalpa hai !' aisA tIna bAra kaha kara usane zramaNa ko tIna pradakSiNA dI, aura binA pITha diye zramaNa ke sammukha hI pIche paga calatI use apanI pAkazAlA meM livA le gii| unheM sAdara caukI para baiThA kara, cA~dI kI thAlI meM pAda-prakSAlana kiyaa| phira sArI deha kA bhI gandhajala ke luMchanoM se mArjana kiyaa| usake mana meM eka anabUjha bhakti-bhAva akasmAt umar3a aayaa| jAne kaisA eka anurAga, eka mamatA kA udreka, eka samvedana, jaisA pahale kabhI kisI ke liye usake hRdaya meM nahIM jAgA thaa| usake jI meM eka utsuka anIlA kutUhala uTha rahA thA : nigaNTha mahAvIra kI pratimUrti jaisA hI yaha yuvA zramaNa kauna hai? koI deva-mAyA to nahIM ? gozAlaka bhI ThIka mahAvIra-mudrA dhAraNa kara, mauna vItarAga nAsAgra nayanoM se isa Atithya ko sahaja svIkAra rahA thaa| kumhArina aMjuli bhara-bhara pAyasa, Amra-rasa, mevA-miSThAnna bhikSuka ke pANipAtra meM detI hI calI gii| bhikSuka kI bhava-bhava kI bhUkha eka sAtha jAga utthii| kumhArina avirAma khilAtI gaI, bhikSuka chaka-chaka kara khAtA gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThAt donoM kI A~kheM miliiN| mattikA ne dekhA, are yaha to nirA bAlaka baTohI hai| usakA mana jAne kaisI karuNA aura pUrvarAga se bhInAM ho aayaa| gozAlaka ne A~kheM nIcI kara lii| 'bhante zramaNa, maiM mRttikA kumbhArina / merA Atithya svIkAra kreN|' gozAlaka ThIka mahAvIra kI taraha mauna raha kara, alakSya tAkatA rhaa| mRttikA ne bAra-bAra nihorA kiyA, manuhAra kii| zramaNa kI cuppI ko svIkRti mAna usase pUchA : 'bhante zramaNa, kahA~ vizrAma kareMge? AjJA kareM, to vyavasthA kruuN|' gozAlaka ko lagA ki kisI ne usake bhItara soye prabhu ko jagA diyA hai| usameM eka apUrva AtmaniSThA jAga utthii| antarmuhurta mAtra meM hI vaha mAno . dAsa miTa kara svAmI ho gyaa| aura ThIka svAmI kI mudrA meM bolA : 'zubhAMgI, tuma kevala mRttikA nahIM, hAlAhalA ho| tumhAre janmAntaroM ke pAra dekha rahA huuN| jagat ke Adi prabhAta se hI tuma hAlAhalA ho| yahI tumhArA asalI nAma hai / mahAsamudra meM se eka dina tuma varuNa-vAruNI kI taraha avatIrNa huI thii| tumhArI A~khoM meM hAlA bhI hai, halAhala bhI hai| maiM ina donoM hI ko pI kara tumheM mukti dene AyA huuN| jaya ho tumhArI, sundarI hAlAhale !' __mRttikA ke sAre zarIra meM romAMcana kI vidyullekhAe~ khela giiN| vaha jAne kaisI rulAI se kAtara ho aaii| bhare gale se bolI : _ 'AjJA kareM mahAnubhAva kumAra zramaNa, ApakA kyA priya karU~ ?' 'mujhe eka chaha mAsI tapasyA karanI hai, klyaannii| tumhAre bhANDa pakAne kI jo agnizAlA hai, usI kI eka koTharI meM Aja se chaha mAsa taka merA AvAsa rhegaa| aura eka dina dekhogI hAlAhale, merI tapAgni hI tumhArI bhANDa-bhaTTikA meM prakaTa ho utthegii| usa dina se tumhAre pratyeka bhANDa meM eka nayA brahmANDa AkAra letA jAyegA, merI tapojvAlA meM nahA kara tumhArI mRttikA, tumhArA piNDa, tumhAre bhANDa amara ho jaayeNge|' 'Azcarya bhante, Azcarya ! yaha kaisI camatkAra vANI suna rahI huuN| koI daiva vANI, koI AkAzavANI !' 'tathAstu klyaannii| apanI agnizAlA ke antara kakSa meM eka puruSAkAra zilAsana bichavA do| usI para maiM chaha mAsa akhaNDa tpuuNgaa|' 'AhAra-caryA kyA hogI bhante ?' 'chaha mAha taka chaThTha tapa / "chaha dina nirjala nirAhAra upavAsa / usake bAda eka dina kulmASa aura aMjali mAtra jala kA paarnn| phira chaThTha tapa, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 phira vaisA hI paarnn| chaha mAsa taka yahI aTUTa krama clegaa| avilamba vyavasthA karo, bhavanti / ' 'isa kAnta sukumAra kAyA se aisA kaThora tapa, svAmI ? mujha se sahA nahIM jAtA !' mRttikA kI AvAz2a bharabharA gyii| usakI A~kheM bhara aaiiN| aura gozAlaka meM mandarAcala ko uccATita kara dene kI pracaNDa zakti laharA utthii| are, aba mahAvIra to kyA, vaha apane tapa se svayam mRtyu ko jIta legaa| thor3e hI samaya meM hAlAhalA ne apanI agnizAlA ke sanmukha-kakSa meM AdezAnusAra vyavasthA kara dii| gozAlaka nAsAgra dRSTi se bhUmi nihAratA, gantavya sthAna kI ora claa| aura eka bAra bhI hAlAhalA kI ora dekhe binA, kakSa meM praveza kara usane kiMvAr3a banda kara liye| hAlAhalA kA mAthA kiMvAr3a para DhalakA raha gyaa| usakI A~khoM ke A~sU thama nahIM rhe| vaha svAminI kaise aisI hAlata meM apane sevakoM ko muMha dikhAye ? sundarI hAlAhalA ko pAkara, gozAlaka pahalI bAra apane Ape meM lauTa aayaa| kSaNamAtra meM usakI AtmahInatA chUmantara ho gii| vaha anAyAsa Atmastha ho gyaa| use lagA ki usakI nasa-nasa meM zakti ke samudra ghaharA rahe haiN| usane apane bhItara ke kisI ajJAta dhruva para apane ko nizcala khar3e pAyA / eka avicala Atma-zraddhA meM vaha akampa aura sthira ho gyaa| saMyama karanA nahIM par3A, vaha Apa hI usameM prakaTa ho aayaa| eka sahaja saMyama ke chanda, laya aura tAla meM vaha anAyAsa susamvAdI ho gyaa| ___ usake kAma-krodha, lobha, bubhukSA antarmukha ho kara, usakI cittavRtti meM ekatra aura saMcita ho gye| usakI sArI kaSAyeM, vAsanAe~, vRttiyA~, indriyA~usake saMkalpa meM saMgopita ho giiN| maMkhoM aura dAsoM kI tamAma pIr3hiyoM ke pIr3ana kA pratizodha, vaha ina sAre prabhuoM aura prabhu-vargoM se legaa| vaha apane isa Asana se prabhuoM kA prabhu aura prati-tIrthaMkara hokara hI utthegaa| ____ gozAlaka ke liye vaha kaThina tapasyA bhI sugama ho gyii| usakI samagra cetanA hara samaya usake saMkalpa, aura hAlAhalA ke saundarya meM samAdhilInasI rahane lgii| hara sAtaveM dina hAlAhalA, chaTha ke pAraNa ke liye eka muSTi kulmASa aura aMjali mAtra jala kA ratnakuMbha lekara, dvAra para dastaka detii| dvAra khulatA, vaha bhItara jAtI, dvAra banda ho jaataa| do dRSTiyA~ mila kara eka ho jaatiiN| hAlAhalA ke mRdu pANi-pallava se AhAra grahaNa kara pAraNa sampanna ho jaataa| phira zramaNa sundarI kI ora dekhatA taka nhiiN| vaha avilamba vahA~ se bAhara ho jaatii| . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 135 yoM bAta kI bAta meM chaha mahIne nikala gaye / gozAlaka kI tapasyA samApita ho gaI / antima chaTha ke upavAsa kI samApti hone para, use anAyAsa apanI nAbhi meM eka jvAlA lahakatI anubhava huI / so brAhma muhUrta meM hI uTha kara, vaha cupacApa dUra vana ke ekAnta meM calA gayA / bhora phUTate na phUTate usane apanI labdhi ko jA~canA cAhA / apane sAre saMcita kopa ko usane jhaMjhor3a kara jagAyA / haThAt usakI nAbhi phaTa pdd'ii| eka pracaNDa kRtyA kI jvAlA usameM se phUTI / usane use sAmane khar3e pahAr3a para pheNkaa| pahAr3a dhU-dhU sulaga uThA / kitane hI vanya pazu cItkAra karate dharAzAyI ho gaye / o, tejolezyA siddha ho gaI ! vaha cAhe to aba sAre brahmANDa ko jalA kara bhasma kara sakatA hai / gozAlaka harSonmatta ho lauTa pdd'aa| aura phira apane kakSa meM banda ho gayA / USA belA meM hAlAhalA snAna-siMgAra kara, bar3I umaMga se pAraNa thAla liye AyI / agale hI kSaNa vaha kakSa meM upasthita huI / chaha mahInoM bAda svAmI ne prathama bAra eka vItarAga smita se muskarA kara usakI ora dekhA / mauna mauna hI pAraNa sampanna ho gayA / gozAlaka ne eka gaharI mukti aura zakti eka sAtha apane aNu-aNu meM anubhava kI / dRSTi uThA kara usane sAmane hAtha jor3a, natamAtha khar3I sundarI ko AcUla-mUla eka Taka nihaaraa| usane Aja gaharA jAmunI antarvAsaka aura kezariyA uttarIya dhAraNa kiyA thA / aMgarAga, prasAdhana, patralekhA aura phUloM ke alaMkAroM se vaha suzobhita thI / 'devI hAlAhalA !' chaha mAsa bAda prathama bAra zramaNa ne mauna tor3A / 'svAmI ! ' hAlAhalA ne mAthA uThA kara zramaNa ko dekhA / usakA sArA zarIra kisI daivI agni se pradIpta dikhAyI par3A / zramaNa ne sundarI kI A~khoM meM chalakatI AdyA vAruNI dekhii| unakI dRSTiyA~ gumphita ho gaI / zramaNa ne AviSTa ho kara, hAlA kA jAmunI antaravAsaka khiiNcaa| eka hI jhaTake meM vaha khula par3A / sundarI lajjA se mara kara vahIM svAmI ke caraNoM meM simaTa kara graMthi ho par3a rahI / 'apane svAmI se lajjA kaisI, hAlAhale ! maiMne tumhArI antima graMthi khola dI / aba bhI graMthibhUta hI rahogI ? mukta ho kara, sAmane mukta puruSa ko dekho ! ' hAlAhalA eka puSpAMjali-sI uTha kara apane svAmI ko unmIlita nayanoM se nihAratI raha gaI / ki sahasA hI use sunAI par3A : 'Aja se tumhArA yaha antaravAsaka, maiM dhAraNa karU~gA / apane adhvAMga meM tumheM pahana kara maiM tumheM apane Urdhvo ke mahaloM meM le calU~gA / parama labdhi lAbha ke isa muhUrta meM tuma arhat kI arddhAMganA huI ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'arhata kI ardhAMganA? saca ? asambhava sambhava ho gayA? ekala vihArI arhat mere sAtha yugala ho gaye? sunA nahIM kabhI aisA ! ...' 'lekina pratyakSa dekha to rahI ho na?' 'svapna yA satya ?' 'kevala satya / kevala eka puruSa, kevala eka naarii| Adi puruSa, AdyA prakRti bholI hAlAhalA ko lagA, jaise vaha koI parAvANI suna rahI hai| kisI azrutapUrva satya kA sAkSAtkAra kara rahI hai| usa sundarI mohinI ko maMtrakIlita dekha, gozAlaka nizcala svara meM bolA : 'pahacAno kalyANI ! tumhArI agnizAlA meM prati-tIrthaMkara bhagavAn makkhali gozAlaka Aja avatarita hue haiM !' 'carama tIrthaMkara mahAvIra ke pratinidhi ?' 'pratinidhi nahIM, prativAdI, pratidvaMdvI, prti-tiirthNkr| hama vItarAga ko pUrNa rAga se jItane Aye haiN| virAga nahIM, atirAga hI hamArA acaka muktimArga hai| hama indriyoM ke damana se nahIM, tarpaNa aura utthAna se sahaja mukti meM vicarate haiN| hamArI mukti pAralaukika nahIM, ihalaukika hai| udhAra kI nahIM, tatkAla kI hai| vaha abhI aura yahA~, vartamAna aura sahaja labdha hai| hama mukti ko jIvana ke prati kSaNa meM bhogate haiN| "tU merI prathama varitA ziSyA huI, klyaannii| tU isI kSaNa mukta ho gii| tU jAtarUpa nigraMtha ho kara, jAtaveda puruSa se AtmasAt huii| dekha, terA antarvAsaka tere prabhu ne dhAraNa kara liyaa| svayam tere tAraNahAra ne terA varaNa kara liyaa| darzana kara, darzana kara, aura mukti lAbha kara !' hAlAhalA lajjA tyAga, unmukta khar3I ho, apane mukta puruSa ko nihAratI huI, mudrita nayana samarpita ho rahI / 'devI, veNuvana se eka nayA bA~sa-daNDa maMgavAo / eka vetas kuNDikA mNgvaao| eka jholI mNgvaao| vyAghra-carma ke upAnaha mNgvaao| yahI veza dhAraNa kara, kala prAtaHkAla tumhAre AmrakuMz2a ke marmara siMhAsana para, avasarpiNI ke prati-tIrthaMkara, ekameva loka-tAraka bhagavAn makkhali gozAlaka loka meM prathama bAra prakaTa hoNgeN| unakI prathama dharma-parSadA tumhAre hI A~gana meM hogii| nakkAr3A bajavA kara, zrAvastI ke sAre nagara-dvAroM, trikoM, cauhaTToM, antarAyaNoM, paNyoM meM yaha udghoSaNA DaMke kI coTa karavA do|' kaha kara bhagavAn makkhali gozAlaka A~kheM mIMca kara apane Asana para nizcala ho gye| hAlAhalA ko lagA, jaise sAkSAt aMgirA usakI agnizAlA meM prakaTa hue haiN| usane apane kezariyA uttarIya ko kaTi para dhAraNa kiyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137 apanI kusumbI phUla-kaMcukI meM Abaddha apane yauvana ko kRtArtha garva se nihaaraa| ki sahasA hI phira sunAI par3A : 'aura suno devAMgI, Aja rAta tuma apanI isa bhANDa-bhaTTikA ko jala'dhArAoM se sampUrNa bujhavA denaa| purAtana pArthiva agni ko visarjita karA denaa| kala brAhma muhUrta meM, hama tumhArI bhaTTikA meM apane nAbhi-kamala kI divya agni prakSepita kreNge| vaha loka ke ekameva jinendra gozAlaka kI divya kaivalyAgni hogii| usameM se nUtana yuga-tIrtha kA maMgala-kumbha avatIrNa hogaa| tumhAre sAre ghaTa-bhANDa isake bAda divya prasAda hokara, loka ke ghara-ghara meM maMgala-kalyANa kA ghaTa sthApana kreNge|' 'aura kucha Adeza, bhagavan ?' 'aba tuma jA sakatI ho, devI ! bhagavAn gozAlaka phira dhyAnastha, nizcala ho gye| unakA trivAra vandana kara, unheM lauTa-lauTakara nihAratI huI hAlAhalA, cupacApa vahA~ se calI gii| pIche dvAra banda ho gyaa| vaha jA kara apane zayana-kakSa ke palaMga para par3a gii| use lagA ki usake rUpa-lAvaNya meM kisI lohita pAvaka kI taraMgeM uTha rahI haiN| aura vaha apane hI sauMdarya kA Asava pIkara madonmatta hotI jA rahI hai| vaha apanI hI mohinI meM mUchita hokara, DUbI jA rahI hai| ... usa rAtri ke tIsare prahara meM hI mRttikA kI bhANDazAlA maMgala-dIpoM se jagamagA utthii| ThIka brAhmI belA meM ghaMTA-ghar3iyAla baja uThe, zaMkhanAda aura DamarU-ghoSa hone lgaa| sAre kuMbhAra-kammakara agnizAlA meM ekatra upasthita the| devI hAlAhalA kezariyA maMgala-veza dhAraNa karake vahA~ mAno sahasA hI prakaTa huiiN| apane hI hAthoM unhoMne, sarvathA ThaNDI par3I bhANDa-bhaTTikA meM gozIrya candana-kASTha kI araNi rcii| usa para kuMkuma-akSata, aguru-taguru, kapUra-kezara, dhUpa-dhUpAMga arpita kiye / zrIphala se DhaMkA ghRta-kumbha sthApita kiyaa| puSpAMjali varSA kii| avirAma zaMkha-ghaNTA ninAda ke bIca sahasA hI maMkha-putra gozAlezvara vahA~ prakaTa hue| eka huMkAra ke sAtha unhoMne sarvanAzI mudrA meM tANDavI padAghAta kiyA / aura phira, 'jAgajAgaceta ceta. bhavAnI... !' kahate hue bhaTTikA ke mukha-dvAra meM bhayaMkara bhrU-nikSepa kiyaa| eka jalatA agni-bANa unakI bhRkuTI se svataH visphoTita hokara, mahAbhaTTikA meM praveza kara gyaa| ___ nA-kucha dera meM hI bhaTTikA mAno kisI jvAlA-giri-sI dahaka utthii| lapaToM ke eka vana se jaise vaha chA gyii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 'devI mRttikA hAlAhale, apanA sarvAdhika priya tAz2A mRdbhANDa bhaTTikA meM tapane ko sthApita kro|' devI ne turanta Adeza kA pAlana kiyaa| maMkhezvara bole : _ 'isI mRdbhANDa meM se carama tIrthaMkara makkhali gozAla ke nava manvantara vidhAyaka vaizvAnara prakaTa hoNge|' deva-putra makkhali gozAla kI jayakAreM hotI calI giiN| aura isI bIca jAne kaba gozAla guru vahA~ se antardhAna ho gye| 0 agale dina bar3e sabere hI, hAlAhalA kumhArina ke vistIrNa AmrakuMja meM zrAvastI ke hajAroM-hajAra strI-puruSoM kA ThaTTha jamA ho gayA hai / marmara ke bhavya siMhAsana para, mahAmaMkhezvara bhagavAn makkhali gozAlaka nizcala virAjamAna haiN| ve jAmunI antarvAsaka dhAraNa kiye haiN| unakA zeSa gaurAMga zarIra ughAr3A hai| vaha kisI antarita jvAlA se dedIpyamAna hai| mAno sAkSAt agnideva hI vahA~ avatarita hue haiN| bhUrI zmazru dAr3hI se zobhita, unake tapta tAmra-se dahakate mukha-maNDala para, guMjalkita bhujaMgama jaisI kuTila alakeM laharA rahI haiN| ve apane eka hAtha meM navIna veNu-daNDa dhAraNa kiye haiN| unake kaMdhe para siMdUrI jholI laTaka rahI hai| unakI dAyIM ora eka vetas kuNDikA (auSadhimaMjUSA) par3I hai| unakI bAyIM ora madirA kA ratna-kumbha zobhita hai| vaha nIlama ke caSaka se DhaMkA huA hai| unake sAmane eka mahArghya vizAla hastidanta vINA prastuta hai| siMhAsana ke samatala hI, vAma pakSa meM sAmane kI ora biche eka maNikuTTima pITha-bhadrAsana para, sundarI hAlAhalA susthira bhAva se AsIna hai| jAmunI antarvAsaka, raktAMzuka uttarIya, aura phUloM ke kaMkaNa, keyUra, kaMTha-hAra se alaMkRta vaha zyAmAMgI, sindUra kA tilaka dhAraNa kiye, navIna meghamAlA meM citrita dAminI-sI vahA~ zobhita hai / hajAroM kI jana-medinI stabdha eka Taka mahAguru maMkhezvara ko tAka rahI hai| ki abhI koI camatkAra hogA, koI AkAza-vANI sunAI pdd'egii| ki haThAt maMkhadeva ne sAmane par3I vINA ke eka tAra ko jora se khIMca kara TaMkAra diyA : jhanna jhanan 'jhnn| aura nepathya meM kahIM ghora duMdubhi-ghoSa aura turahI-nAda huaa| phira sannATA phira vINA ke kharaja-tAra meM eka kruddha jhNkaar| eka durmatta huNkaar| aura sahasA hI pratyAzita AkAzavANI sunAI par3I : / 'tInoM loka aura caudahoM bhuvana suneM / naMdIzvara dvIpa, videha kSetra, jambUdvIpa, bharatakhaNDa, AryAvarta, Asamudra pRthvI suneN| sakala carAcara suneN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 139 avasarpiNI ke carama tIrthaMkara mahAmaMkhezvara jinendra makkhali gozAla yahA~ prAkaTyamAna haiM / svayam sattA unameM avatarita huI hai / 'suno re vedavAdI brAhmaNo aura savarNo suno suno re cANDAlo, carmakAro, dalita zUdro, antyajo, suno| veda ke agnidevatA aMgirasa yahA~ avatarita haiM / paramAgni kA loka meM visphoTa hone vAlA hai / usameM aba taka ke sAre atyAcArI devatA, prabhu, tIrthaMkara aura unake pUjaka prabhuvarga jala kara bhasma ho jaayeNge| dekho, dekho, savitA aura sAvitrI yahA~ upasthita haiM / bharga aura gAyatrI yahA~ upasthita haiM / vRSa-soma, rayi-prANa, donoM azvinIkumAra, mitrAvaruNa aura agniSoma ke Adi yugala yahA~ upasthita haiM / veda ke sAre devIdevatA, vedAnta ke brahma aura mAyA maMkhezvara ke zrIpAda meM zaraNAgata haiM / prakRti aura puruSa kI nagna lIlA yahA~ khula kara sAmane A gayI hai / veda aura vedAnta yahA~ parAjita haiN| Aja taka ke sAre zramaNa, jinendra, tIrthaMkara yahA~ atikramita haiM / 'carama satya hai, nara-nArI kI unmukta yugala lIlA / usI meM se nirantara saMsAra A rahA hai, aura usI meM laya pA rahA hai| mahAmaMkha ne anAdi samudra kA maMthana kiyA hai / usameM se prakaTa huI hai surA, sundarI, vINA, nRtya karatI apsarA, nIla retas- jala meM ulaMga khelatI rAtula padma-sI nArI / Adi puruSa aura AdyA yoSA kA akhaNDa nibiddha mithuna / yahI eka mAtra samyak darzana hai, samyak jJAna hai, samyak cAritrya hai / yahI veda aura vedAnta kA sAra hai / yahI Adi tIrthaMkara avadhUta RSabhadeva kI gupta dharma-prajJapti hai / usakA rahasya prathama bAra maMkhezvara ne sAkSAt kiyA hai / ...natthi puraskAre, nAsti puruSakAraM / puruSArtha vyartha hai, tapa-tyAga, saMyamaniyama niSphala haiM / sArI sRSTi eka niyata krama meM anAdi - anantakAla meM cakrAkAra ghUma rahI hai, aura usameM nara-nArI kA abAdha maithuna cala rahA hai / tuma kucha kara nahIM sakate, jo honA hotA hai, vahI hotA hai / koI kAraNa kArya nahIM, koI hetu -pratyaya, koI pauruSa, prayatna, upAya, pariNAma nahIM / koI svarga-naraka, loka-paraloka, mokSa- nirvANa anyatra kahIM nahIM / kucha bhI prApta nahIM karanA hai, basa kevala bahate jAnA hai, hote jAnA hai, aura eka dina mukti svayam hI ho jAyegI / 'mahAvIra ne ghora tapa karake kyA pAyA? maiM chaha varSa unake tapa meM sAtha rhaa| ve dAruNa yaMtraNA jhelate rahe, mAra khAte rahe, aura apane ko bacAne meM sadA asamartha rhe| jhUThI jaya-jayakAroM meM bhramita ho, bhagavAn hone ke cakkara meM par3e rahe / buddha ne soyI sundarI chor3a, gRhatyAga kara kyA pAyA ? roga, jarA, mRtyu ko ve kahA~ jIta pAye ? kyA unakA zarIra ajara-amara ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 pAyA? unako roga jhelate, vRddha hote dekha rahA huuN| phira kisa liye aisA amAnuSika tapa-tyAga? nirAnanda vairAgya, udAsI aura viSAda, duHkhavAda, kssnnikvaad| aura phira jhUThe nirvANa kA dilAsA / 'kisane dekhe haiM mokSa aura nirvANa ? kisane dekhe haiM janmAntara aura lokAntara? jo hai so kevala vartamAna hai| prastuta kSaNa hI zAzvatI hai| abhI aura yahA~ jIvana ko pUrNa bhogo, pUrNa jiyo| isa nirantara cakrAyamAna saMsAra ko abAdha bhogate cale jAnA hI jIvoM kI eka mAtra gati aura niyati hai| pratyeka jIva kA niyati-bhramaNa pUrA hone para, usakI mukti apane Apa ho jAtI hai| anubhava kI agni meM tapate-tapate hI, phaulAda kAMcana ho jAtA hai| 'isI se kahatA hU~ bhavyo, sAre dharmoM, veda-vedAntoM, tIrthakaroM, bhagavAnoM ke bhramoM se mukta ho jaao| vartamAna ko khula kara bhogo aura jiyo / khAopiyo, mauja karo aura vINA bjaao| pApa-puNya kA bhaya bisAra do| nirbhaya aura nirdvandva hokara jIvana ko khelo, aura pAoge ki mukti svayam tumheM goda lene ko tumhAre pIche bhAgI phira rahI hai| ..dekho dekho, tumhArA ekameva muktidAtA, paritrAtA A gyaa| nAcogAo, surApAna karo, sundarI-pAna karo, yauvanapAna kro| puSpotsava karo, mukta vihAra karo, vihaMga ramaNa kro| jaise kapota aura kpotii| jaise mRga aura mRgi| ina saba meM savitA-sAvitrI kA yugala hI to nirantara khela rahA hai| phira bAdhA kaisI ? bhaya kaisA? ___'merI isa AkAzI vINA ko suno / (Tanna-Tanna jhanna-jhanna : gozAlaka ne vINA jhannA dI ) mere isa surA-kumbha kA amRtapAna karo / -(usane vAruNI gaTakA kara caSaka lur3hakA diyA) / aura dekho, paramA sundarI bhagavatI hAlAhalA ko dekho| yahI sRSTighaTa kI AdyA kumbhakArina hai| yahI vizva-brahmANDoM ko ekameva vidhAtrI hai| yahI sAvitrI, gAyatrI aura brahma kI chAyA-mAyA hai| yaha svayam anAdyanta prakRti-sRSTi hai| yahI irAvatI apsarA hai| yahI mahAmaMkhezvara ekameva puruSa kI ekameva yugalinI saharetA hai| 'pAna karo, gAo, nAco, phUloM kI dhUla ur3Ao, eka-dUsare meM lIna ho jaao|"dekho dekho Adi yugala gAna-pAna-tAna meM lIlAyamAna ho rahe haiM / ...' kaha kara gozAlaka unmatta ho nRtya karane lgaa| __ aura hAlAhalA bhI Aveza meM A kara, surApAna karatI huI marmara siMhAsana para car3ha gozAlezvara ke sAtha aMga jur3A kara, pramatta ho nAcane-gAne lgii| bIca-bIca meM ve donoM raha-raha kara, nRtyoM ke bhaMga tor3ate, jhuka kara vINA ke tAroM ko jhannA dete / aura cAroM ora se sevakagaNa puSpa aura abIra-gulAla ko varSA karane lge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 zata-sahasra nara-nArI vRnda usa rasotsava meM moha - mUcchita ho kara nAcagana karane lage / carama tIrthaMkara gozAladeva kI jayakAroM se sArA AmrakAnana, aura sAre rAjamArga guMjAyamAna hone lage / zrAvastI kI prajAoM kA rakta eka vicitra mukti ke bhAva se Andolita ho utthaa| unheM lagA ki saca hI, yahI to carama tIrthaMkara hai| yahI to parama trAtA aura muktidAtA hai / kyoMki unheM sacoTa anubhava huA, ki anAdikAla se unake rakta meM par3I varjanA, bAdhA, pApa, bhaya aura vidhi - niSedhoM kI graMthiyA~ Aja aucaka hI kisI ne khola dI haiM / unakI sA~sa jaise pahalI bAra mukta aura nirgrantha huI hai / pahale hI prakaTIkaraNa meM carama tIrthaMkara makkhali gozAla kI kIrti diganta cUmatI dikhAI par3I / chaTTha tapa ke chaha mahInoM meM, gozAlaka ne kevala tejolezyA hI siddha nahIM kI thI / prabhu hone kI mahatvAkAMkSA aura hAlAhalA ke samarpaNa kA bala pAkara, usane apanI sArI indriyoM kA ekAgra nigraha aura saMyama bhI kiyA -thA / phalataH usakI pratyeka indriya kaI gunI adhika sateja aura prabala ho gayI thii| hara indriya kI kriyA apanI sImA lA~gha kara, vikriyA zakti se sampanna ho uThI thii| anajAne aura apratyAzita hI use dUra-darzana, dUra-zravaNa, dUsare kA manogata jAna lenA Adi kaI Rddhi-siddhi anAyAsa prApta ho gayI thiiN| apane jJAna ke isa camatkArika utkarSa ko prakaTa dekha kara use bhrAnti ho gayI thI ki vaha sarvajJa ho gayA hai / vaha mahAvIra kA samakakSI, aura unakA pratipakSI hone meM samartha ho gayA hai / use agale kSaNa hone vAlI ghaTanA yA Ane vAle vyakti kA pUrvAbhAsa ho jAtA thA / Agantuka ke mana ko par3ha lenA use sahaja ho gayA thaa| mahAvIra bhI to yahI karate haiM ! ''unhIM dinoM zrAvastI meM chaha dizAcara pArzvApatya zramaNa vihAra kara rahe the| jJAna, kalanda, karNikAra, acchinda, agni vaizampAyana aura gomAyuputra arjuna | jina-mArgI zramaNoM kI kaThora vrata-caryA kA pAlana karane meM asamartha ho kara ve zithilAcArI, aura svacchandAcArI ho gaye the / aSTAMga nimittajJAna, maMtra-taMtra, jyotiSa, bhaviSya kathana Adi kaI vidyAe~ unheM siddha ho gayI thIM / ve Rddhi-siddhi sampanna the, aura usI ke bala ve manamAnA svacchanda jIvana bitAne lage the| hAlAhalA ke Amra-kuMja meM unhoMne gozAlaka kI prathama dezanA sunI thii| usameM apanI ucchRMkhala viSaya - vRttiyoM kA pratyAyaka samarthana pA kara, unhoMne mana hI mana gozAlaka ko apanA guru mAna liyA thA / unheM muktimArga kA eka nayA aura svAnukUla maMtra - darzana prApta ho gayA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 eka dina ve gozAlaka se milane aaye| sUcanA pAne se pUrva hI gozAlaka ko unake bhItara-bAhara kA pUrA AbhAsa ho gyaa| ve turanta bulA liye gye| sAmane Ate hI unhoMne maMkha guru ko sASTAMga daNDavata kiyaa| aura paMktibaddha upaviSTa hue| gozAlaka ne avilamba svAmitva kI bhaMgimA meM maskara-daNDa hilA kara kahA : _ 'jAna gayA, jAna gyaa| tuma sarvajJa jinendra gozAla kI hathelI para ho| hasta-rekhAvat prtykss| muhUrta A gayA hai| tuma saba apanI-apanI vidyAoM kA bakhAna karo, aura unake prayoga kara dikhaao| aura maiM tumhAre pratApa ko kSaNArdha meM hajAra gunA kara dUMgA / tatkAla Arambha karo, muhUrta nahIM TalanA hogaa|' __usakI amogha agni-vidyA ke teja ke Age, eka-eka kara chahoM zramaNa dhAge ke dar3e-se khulate aaye| svayam hI vivaza vyagra hokara, pratyeka ne apanI vidyA kA rahasya gozAlaka ke Age prakaTa kara diyaa| gozAlaka kI ekAgra cetanA meM, sunate-sunate hI ve sArI vidyAe~ siddha hotI aaiiN| use antima nizcaya ho gayA, ki aba vaha jo cAhe so kara sakatA hai| gozAlaka ke avikalpa Adeza para ve chahoM dizAcara zramaNa, turanta hI maMkha-dIkSA meM dIkSita ho gye| tatkAla unheM maskara daNDa, jholI, antaravAsaka, kuNDikA, upAnaha Adi se maNDita kara, maMkha zramaNa banA diyA gyaa| hAlAhalA to pahale hI prathama ziSyA hokara, bhagavAn gozAlaka kI yugalita bhagavatI ho gayI thii| ye chaha zramaNa usake prathama paTTa-ziSya aura gaNaghara ho gye| goza laka ne unheM 'natthi puriskAre' kA niyativAdI maMtra pradAna kiyaa| kucha hI zabdoM meM eka saMpUrNa dharma-prajJapti pradAna kii| aura agale hI dina se, prati dina ve zrAvastI ke rAjapathoM, trikoM, cauhaTToM para maskara-daNDa hilA-hilA kara, jinarAja-rAjezvara bhagavAn gozAlaka kI dharma-prajJapti udghoSita karate sunAI par3ane lage : ___ * gossAlassa maMkhali puttassA dhamma paNNattI, natthi udvANe ivA, kammaM ivA, vale ivA, vIriSTa ivA, purisakkAra parakkame ivA / ...are lokajano suno, abhinava jinezvara maMkhali gozAlaka kI dharma-prajJapti suno : utthAna nahIM hai, karma nahIM hai, bala nahIM hai, vaurya nahIM hai, puruSArtha nahIM hai, parAkrama nahIM hai| jo kucha hai, vaha niyati hai| sAre bhAva aura astitva pahale se hI niyata haiN| pUrva niyata krama-baddha paryAyoM se gujarane ko pratyeka jIva abhizapta hai| una saba se pAra ho kara, jIva ApoApa mukta ho jAtA hai| isI se khAopiyo, mukta bhogo, mukta jiyo| koI puruSakAra niyati kA nivAraka nhiiN| apanI vRttiyoM ko khula kara vyakta karo unakA nirbAdha recana hone do| aura eka dina svataH hI nivRtta, zuddha-buddha mukta ho jaaoge|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .143 isa prakAra chaha dizAcara zramaNa- gaNadharoM dvArA nitya ghoSita gozAla kI yaha dharma-prajJapti, mUr3ha, apar3ha sarvasAdhAraNa jana aura buddhivAdI tArkikoM ke hRdaya meM samAna rUpa se gaharI paiMThatI calI gyii| ve brAhmaNoM ke yajJa-yAga aura karma-kANDa ke jaMjAla, tathA bAhyAcArI zramaNoM dvArA upadiSTa kaThora tapa-saMyama kI dharma - prajJapti se Uba cuke the| aise meM gozAlaka kA sahaja svacchandI mukti-mArga unake manoM ko bahuta bhA gayA / dizAcara zramaNa zrAvastI se bAhara jA kara, kAzI- kozala ke sAre hI janapadoM meM gozAlaka kI dharmaprajJapti ko DaMke kI coTa ghoSita karane lage / sarvatra hI prajA isa navya aura Adhunika jinezvara ke darzana aura zravaNa ko vyagra ho uThI / ....lekina gozAlaka isa bIca ekAnta vAsa meM raha kara, apanI isa nayI dharma-dezanA ko eka sAMgopAMga darzana kA rUpa dene meM saMlagna ho gayA / mahAvIra ke saMga chaha varSa vihAra, aura usase pUrva ke apane sAre astitva - saMgharSa aura usase nicur3e anubhava se usane niyativAda kA pratyaya to pA hI liyA thA / aba vaha anajAne hI usakI dhurI kI khoja meM thA / ThIka muhUrta Ane para usa dina prAtaH zrAvastI meM vaha dhurI svayam hI sAmane Akara khar3I ho gayI / ananya rUpasI, aparUpa sundarI hAlAhalA / apane kulAla cakra para daNDa TikAye, mATI ke lauMde se sugar3ha bhANDa ubhAratI vaha kumbhakArina / gozAlaka ne sAkSAt kiyA, ki vahI to niyati-cakra kI dhurI para baiThI hai / usakI ekameva niyatinArI, jo mAno usI ke liye janmI thI / gozAlaka kI anirvAra Antarika pukAra ke uttara meM, vaha sammohita -sI sAmane A khar3I huI / prathama dRSTimilana meM hI unakI cetanAe~ akasmAt samvAdI ho gaIM / kAla ke raMgamaMca kI eka nepathyazAlA se AI mRttikA hAlAhalA, aura dUsarI nepathyazAlA se AyA gozAlaka / sammukha hote hI paraspara ko pahacAna kara samarpita ho gaye / gozAlaka kI janmAntaroM kI pukAra aura pyAsa ne, utkaTatA ke carama para pahu~ca kara apanA uttara prApta kara liyA / usakI niyati-naTI eka nArI ke rUpa meM sAkAra ho kara sAmane A khar3I huI / astitva aura niyati kI eka mahAna trAsadI kA bar3A sundara aura madhura maMgalAcaraNa huA / gozAlaka ko kumhAra kanyA ke kulAla- daNDa meM hI apane maskara daNDa kA sAkSAtkAra huaa| usake kulAla-cakra meM hI niyaticakra pratyakSa ghUmatA dikhAyI pdd'aa| sAre upAdAna camatkArika saMgati se eka sAtha sAmane A khar3e hue / nArI sRSTi kI AdyA zakti hai / ThIka muhUrta meM gozAlaka kI niyoginI nArI sammukha A khar3I huI / usakA bala pA kara vaha AhlAdita aura unmeSita ho uThA / Anana-phAnana meM usane kaThora chaTha tapa karake agni - lezyA siddha kara lii| usakI prathama dezanA ne hI zrAvastI ke jana kA hRdaya jIta liyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 phira niyati ke bheje chaha dizAcara bhI ThIka samaya para aaye| jinamArga tyAga kara ve usake ziSya ho gye| mAno jinendroM kI sArI paramparA parAjita ho gayI / aura vaha svayam jinendroM kA jinendra , parama jinezvara ho gayA ! "taba acAnaka samhala kara, vaha sayAnA aura saMyata ho gyaa| usake bhItara nizcaya jAgA, ki aba loka ke sAmane pUrI taraha prakaTa hone se pahale use apane niyativAda ko eka sazakta aura sarvAMgINa darzana ke rUpa meM nirUpita, vikasita aura praNAlIbaddha karanA hogaa| pratibhA kI cinagArI to vaha le kara hI janmA thaa| aura phira usakI cetanA meM eka saMzaya-kITa thA, eka praznAkulatA thii| isI praznAkulatA meM se to mahAn dArzanika sadA prakaTa hote Aye haiN| phira gozAla ke dainya, dAsatva, anAthatva aura satata apamAna ne bhI, usake citta meM kutarate saMzayakITa ko poSita kiyA thaa| mahAvIra ke pyAra ko pahacAna kara bhI, vaha usake vazIbhUta na ho skaa| kyoMki usakI samasta jAti kI daridratA aura hInatA-graMthi, bAra-bAra rAjavaMzI zramaNa mahAmahAvIra se droha kara uThatI thii| unheM zaMkA kI dRSTi se dekhatI thii| isI se svabhAvataH mahAvIra ke tapa-teja aura jJAna se bAra-bAra mugdha-mUr3ha ho kara bhI; vaha kabhI unheM pUrI taraha svIkAra na sakA / gahare meM kahIM sadA vaha unake sAtha eka tIvra aura kaTu IrSyA, tathA pratispardhA kA daMza anubhava karatA rhaa| hara kadama para prazna uThAtA, parIkSA karatA, vaha unakA anugamana karatA rhaa| usake una tIkhe saMzayoM aura praznoM kI dhAra para hI niyativAda kA tila-kSupa phUlane phalane lgaa| aura aba use apane niyati-cakra kI dhurI bhI upalabdha ho gaI, isa hAlAhalA meN| vaha zrImanta thI, aura apane deza-kAla kI eka apratima rUpasI thii| kAzI-kozala aura kozAmbI taka ke sAre zreSThI, sAmanta, rAjaputra, aura vatsarAja udayana tathA kozalendra prasenajit taka bhI usa para apane dA~va AjamA cuke the| rAnItva aura rAjasiMhAsana usake caraNoM para nichAvara hue| para usakI naz2areM taka na uThIM, unheM dekhane ko| vaha eka aparAjitA kumArikA thii| eka ajeya ramaNI thii| usakI mAninI citavana ko indra kA vIrya, vajra aura teja bhI nahIM uThavA sakate the| usakA yauvana aura saundarya umra ke sAtha kSINa na ho kara, adhika dIpta aura sammohaka hotA jA rahA thaa| aisI eka durdAminI nArI, dIna-daridra, dvAra-dvAra ke apamAnita, akiMcana gozAlaka ko akAraNa hI, kSaNa mAtra meM samarpita ho gii| niyati kA isase bar3A pramANa kyA / aura niyati-naTI yadi hAlAhalA nahIM, to aura kauna ho sakatI thii| aisI hAlAhalA ko aTUTa sAtha khar3I pA kara, gozAlaka ke pauruSa aura pratibhA meM pUnama ke samudra-jvAra umar3a aaye| usake saMketa para hAlAhalA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAcatI rahatI thii| apane prabhu ke Adeza para usane apane Amra-kAnana ke grISma-kakSa ko, yathA AjJA sajja karA diyA thaa| citrAMkana, kAvya-racanA, darzana-racanA, surApAna, vAdya-gAna aura nRtya ke sAre upAdAna vahA~ juTA diye gaye the| kakSa ke ThIka madhya meM maskarAcArya kA vizada paTTAsana bichAyA gyaa| vahI unakA sukhada rezamIna zayana bhI thaa| usI ke AsapAsa uparokta sAre upAdAna caukiyoM para sajjita the| kakSa kI chAjana aura dvAra-khir3akiyoM ko uSIra (khasa) ke AstaraNa aura yavanikAoM se chA diyA gayA thA, jinameM dhArA-yaMtra se sadA jala-phuhiyA~ jharatI rahatI thiiN| kevala eka sAmane kA gavAkSa khulA rakhA gayA thA, jisa para uSIra kI TaTTI sAyabAna kI taraha ucakI rahatI thii| isa gavAkSa se dUra taka sArA AmrakAnana dikhAI par3atA thaa| "ThIka isa gavAkSa ke sAmane hI ina dinoM nAti dUra, nAti pAsa, hAlAhalA kA kulAla-cakra eka nava-nirmita vistRta mRttikA-vedI para sthApita kara diyA gayA thaa| aura usase kAphI haTa kara cAroM ora maNDalAkAra aneka kumhAra-kammakaroM ke cakra calate rahate the| hAlAhalA sabere se hI nava-navaraMgI aMzuka aura kusumAbharaNa dhAraNa kara, veNI para phUla-gajarA bA~dha, kendrIya cakra para bhANDa nirmANa karatI dikhAyI pdd'tii| mATI bhI kAlI, kumhArina bhI kAlI, usakI kAlI-bhaMvarAlI A~khoM meM chalakatI vAruNI bhI kaalii| saghana amarAiyA~ bhI kAlI, aura unameM raharaha kara TahukatI-TokatI koyala bhI kaalii| mRttikA kA a~dhiyArA garbhadeza / tamasa aura rajas kA maulika mohana-rAjya / hAlAhalA kI sA~valI lunAI meM maeNjariyA~ mahakatIM, biyAe~ phuutttiiN| AmraphaloM meM rasa saMcAra hotaa| samUcI prakRti-sRSTi, aura usakI vidhAtrI svayam hai yaha kumbhaarikaa| usake cAke meM ghUmatA hai sArA brhmaanndd| vaha samudra meM se utthAyamAna urvazI kI taraha, aneka baMkima bhaMgoM meM laraja-laraz2a kara, jhUma-jhAma kara apane daNDa se cAkA claatii| usake kaMkaNoM kI riNan aura nUpuroM kI runjhun meM kavitA, saMgIta, nRtya, kSaNa-kSaNa nava-nUtana rUpoM meM mUrtimAna hote| apane vakSojoM meM hI mAno sahajAta vINA dhAraNa kiye, vaha sAkSAt sarasvatI-sI vahA~ nAnA rUpa-bhaMgimAoM meM prAkaTyamAna dikhAyI pdd'tii| mAno ki sArA bhUmaNDala apanI sampUrNa lIlAoM ke sAtha vahA~ upasthita hotaa| aura apane grISmAvAsa kI sukhada zaiyA meM AsIna maskarAcArya bhagavAna gozAlaka, sammukha khule gavAkSa se isa sRSTi-lIlA ko satata nihArate hue, niyativAda ke darzana kI racanA karane lge| Upara amarAI meM koyala kUkatI, AcArya raha-raha kara pAsa hI par3e kApizeyA-madirA ke kumbha se surApAna karate / bIca-bIca meM tAna kara vINA jhaMkAra dete / aura yoM kAvya-gAna karate, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 vINA bajAte, nRtya karate, citrAMkana karate hae, khela-khela meM hI niyativAda kA darzana AkAra dhAraNa karatA calA gyaa| .. anAyAsa hI kumbhArina jhUma kara cAkA calA detI hai| anAyAsa hI usake kaMkaNa-nUpura raNakAra uThate haiN| usakI mRNAla bAhu se anAyAsa cAlita daNDa / ubharate kumbha para usakI sukumAra lambI u~galiyoM kI phisalana / usakI lacakatI kalAI kI gulachar3I para rilamilAtI maNi-cUr3iyoM kI Dhalakana, usakI jhUmatI-jhAmatI, kaTIlI sA~valI, lacIlI deha-yaSTi para lAvaNya kI laharoM kA Avartana / aura lacaka-macaka meM raha-rahakara zithila ho jAte usake antasika kI phisln| usake bhItara kI kadalI-ghATiyoM meM asahya Arati kI phisln| satata pUrNimAna cakra, usa para mATI kA ghUmatA lauMdA, usa para phisalatI lacIlI u~galiyA~, bhaMvarAlI cUr3iyA~ ubhAratA kumbha, lacakatI bA~ha se ApoApa calatA cAkA aura daNDa / aura isa cakrAvartana aura phisalana meM se niyativAda ke darzana kA tAra bhI rAta-dina apane-Apa khiMcatA calA jA rahA thaa| 'Alor3ana, Dhalakana, luddh'kn| Dhalakate calo, lur3hakate clo| phisalana, phisalana, phisln| vahana, vahana, vhn| phisalate calo, phisalate calo, bahate calo, bahate clo| saba ApoApa hotA hai| na koI puNya, na koI pApa hotA hai / jo honA hotA hai, vahI hotA hai| yaha saba kucha svataH hote jAnA hI, eka mAtra satya hai / niyati hI sRSTi kA eka mAtra niyama, svadharma aura sArAMza hai| . antahIna kaavy-rcnaa| dArzanika sUtroM kA jaTAjUTa aal-jaal| kitanI hI ghaTanAoM, draSTAntoM aura jIvanAnubhavoM ke nirantara jArI citrAMkana / tAr3a patroM aura citrapaToM ke Dhera lagate cale gye| niyativAda kA darzana makar3I ke jAle kI taraha ApoApa apane ko bunatA calA gyaa| mAno parabrahma ke antara-kAma meM se, mAyA kA vistAra unake anacAhe hI hotA gyaa| vaizAkha kI, gopana Amrarasa se mahakatI cA~danI rAtoM meM, AmrakuMja ke grISma-kakSa meM, sRSTi kI priyAmbA hAlAhalA, apanI gahana mRttikA-kokha meM eka naye bhagavAn aura naye dharma kA garbhAdhAna kara rahI thii| sArA brahmANDa mAno usake vakSoja para, eka navIna kumbha ke rUpa meM ApoApa avatIrNa ho rahA thaa| __..aura eka dina acAnaka kAzI-kozala, kauzAmbI, kapilavastu, vaizAlI, campA aura rAjagRhI ke rAjamahaloM meM, zreSThi-prAsAdoM, antarAyaNoM, catvaroM, caukoM meM eka sAtha yaha udanta sunAI par3A, ki jinezvaroM ke jinezvara, carama tIrthaMkara, prati-tIrthaMkara, parama bhAgavata bhagavAn makkhali-gozAlaka ati-kaivalya ko upalabdha ho gaye haiN| aura aba ve zIghra hI digvijayI vihAra karate hue, apane apUrva dharmacakra kA pravartana kreNge| arAjakatA aura andhakAra meM gumarAha AryAvarta ke loka-janoM ko isa qhabara se eka ajIba sAntvanA milii| ve utsukatA se isa abhinava tIrthaMkara kI pratIkSA karane lge| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra ke agni-putra : Arya makkhali gozAlaka .. yaha vaha samaya thA, jaba samasta AryAvarta kI cetanA eka saMkrAntikAla se gujara rahI thii| dharma ke dhurandhara brAhmaNa kA patana ho cukA thaa| varNAzrama dharma kI cUleM ukhar3a gayI thiiN| AnandavAdI veda, aura jJAnavAdI upaniSad kI prabhA manda par3a gayI thii| kyoM ki unakA pravaktA brAhmaNa, Ananda aura jJAna kI oTa meM svacchandAcArI ho gayA thaa| vaha apane brahmateja se skhalita ho kara, rAjAoM aura zreSThiyoM kA krIta dAsa purohita ho gayA thaa| AraNyaka RSiyoM ke Azrama parityakta aura sUne ho par3e the| unake Ananda aura jJAna kI yajJavediyoM para, jihvAlolupa aura kAmAta purohitoM ke karma-kANDa kI dUkAneM khula gayI thiiN| unake havana-kuNDoM meM aba pavitra agni prakaTa nahIM hote the| ve tRSNA aura bhoga kI saMhAraka Aga se dahaka rahe the| unase aba sugandhita pAvanatA kA hutAzana nahIM uThatA thaa| prANiyoM kI cItkAreM aura carabI kA cirAyandha dhuA~ uThatA thaa| vedoM ke deva-maNDala aura upaniSadoM ke RSimaNDala loka-mAnasa meM se vilupta ho gaye the| loka-maMgalakArI, paritrAtA dharma kA siMhAsana dhvasta ho cukA thaa| janahRdaya meM eka gahare avasAda aura arAjakatA kA andhakAra chAyA thaa| janamana kI zraddhA kA AdhAra ucchinna ho gayA thaa| AryAvarta ke manuSya ke pAsa aba paira TikAne ko koI dharatI nahIM raha gayI thii| usakI cetanA eka nirAdhAra zUnya ke maraNa-bhaMvaroM meM gote khA rahI thii| mahAvIra aura buddha ke tyAga aura tapa ke pratApa se janatA cakita aura abhibhUta avazya thii| lekina unakA prabhA-maNDala abhI sudUra pariprekSya meM antarita thaa| ve kaivalya aura bodhisatva kI carama samAdhi kI anI para khar3e the| lekina AryAvarta ke paridRzya para ve abhI prakaTa nahIM hue the| dharma-pITha rikta par3A thaa| pArzvanAtha kA cAturyAma-saMvara dharma aba zithilAcArI zramaNoM kA chUchA bAhyAcAra mAtra raha gayA thaa| brAhmaNa kA pAkhaNDa ughar3a kara caurAhoM para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 cita par3A thaa| lakSya kA kSitija loka-cakSu se ojhala ho gayA thaa| jIvana aura dharma ke bIca eka alaMghya khAyI muMha bAye par3I thii| ____ThIka isI samaya makkhali gozAlaka bhArata ke paridRzya para prakaTa huaa| usane parabrahma, paramAtmA, paraloka, pApa-puNya kI sArI parokSAvAdI avadhAraNAoM kA bhaMjana karake, ThIka abhI aura yahA~ jIne ke liye eka ihalaukika dharma-prajJapti gar3ha ddaalii| vaha pratyakSa astitvavAdI thaa| astitva ThIka isa kSaNa jaisA sAmane A rahA hai, usI ko dekho, jAno aura use nirbandhana ho kara jiyo| dharma dhAraNA nahIM hai, vaha ThIka abhI hAla kA jIvana hai| kahIM koI sraSTA Izvara nahIM, koI niyantA nahIM, koI AtmA nhiiN| basa, eka andha niyati kA cakra hI sRSTi kA saMcAlaka hai| jIvana ke saMgharSa aura anubhava se arjita isa niyativAda meM hI gozAlaka ko svacchanda bhogavAda kA AdhAra prApta ho gyaa| jaba 'hai' aura 'honA cAhiye' ke bIca kI dUrI hI qhatma ho gayI, to pAkhaNDa apane Apa hI samApta ho gyaa| nagna astitva, nagna jIvana, usakA ulaMga bhog| anya aura anyatra, aura koI dharma yA sattA hai hI nhiiN| __ AryAvarta kI nabbe pratizata apar3ha-mUr3ha janatA ko isa naqada dharma meM, jIne kA eka atayaM sahArA prApta ho gyaa| pratyakSa aura parokSa, satya aura asatya, dharma aura adharma kA sArA cirakAlIna saMgharSa hI, isa sadya prastuta aura nagna astitvavAda meM ApoApa visarjita ho gyaa| sAre pAkhaNDoM aura andhakAroM kA ghaTasphoTa ho gyaa| saba kucha khula kara sAmane A gyaa| isa taraha gozAlaka ne prajA ke hRdaya ke a~dhiyAre rikta ko bhara diyaa| usane eka gahare santoSa aura rAhata kI sAMsa lii| ___isa paridRzya meM vyutpanna mati gozAlaka ke sAmane apane nirbAdha utthAna kI sIr3hiyA~ anAyAsa khulatI calI gyiiN| saMkrAnti meM bhaTake bhAratIya mana ke isa zUnya aura andhakAra meM usakA yathArthavAdI astitvavAda aura bhogavAda pratyayakArI siddha huaa| eka Akasmika ulkApAta kI taraha usakI dharma-prajJapti, jana-hRdaya para TUTa kara jaMgalI Aga kI taraha phaila clii| 0 kauzAmbI aura kAzI-kozala se lagA kara, aMga-baMga taka ke digantoM para maskara-daNDa hilA-hilA kara eka aughar3a kSapaNaka bolatA sunAyI pdd'aa| AryAvarta ke tamAma pramukha rAjanagaroM ke caityoM, caukoM aura catvAroM para usakA dharma-pITha bicha gyaa| sAre hI mahAnagara usakI dharma-dezanA ke kendra ho gye| usane ThIka apane hI jIvana kI trAsadI ko lAkhoM prajAoM ke sAmane nagna kara ke, unakI acUka sahAnubhUti prApta kara lii| usakI trAsadI meM saba ne apanI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149 trAsadI ko pratibimbita dekhaa| "so yaha satahI aura ughAr3A yathArthavAda kAragara siddha huaa| apanI hI AtmakathA kA sUtra pakar3a kara gozAlaka ne loka-dharma kA tAnA-bAnA bunanA zurU kara diyaa| kSapaNaka vezadhArI maMkhezvara RSi gozAlaka, apane maMkha zramaNoM kA bhArI samudAya le kara AryAvarta ke sabhI pramukha janapadoM meM vihAra karane lagA / hara mahAnagara ke sabhA-catvara para vaha eka vizAla citrapaTa phailA kara puruSArtha aura niyati kI vyAkhyA karatA dikhAyI pdd'aa| citrapaTa para aMkita hai eka bar3A sArA uuNtt| U~Ta kI gardana para juA hai, aura jue ke agala-bagala do paThe baila, jo abhI bachar3e hI haiM, laTake haiN| mAno ve U~Ta ke maNi-kuNDala hoN| citrAMkita bailoM ko dekha kara lagatA thA, ki ve chaTapaTA kara hAtha-paira pITa rahe hoN| aura U~Ta bhI ghabarAyA huA lagatA thaa| pariprekSya meM dUra para eka puruSa donoM hAtha uThA kara trAhimAm kI cIkha-pukAra uThAtA dikhAyI par3a rahA thaa| gozAlaka citrapaTa ko U~cA uThA kara kahatA sunAI par3atA : 'are o AryAvarta ke logo, kRSikAro, kammakaro, kumbhakAro, kammAro, rathakAro, dhanuSakAro, aneka zramoM aura zilpoM meM jute hue logo, kyoM vyartha meM pasInA bahA rahe ho| merI bAta suno| "natthi puriskAre / nAsti purusskaarN| are mere pyAre jano, karma-puruSArtha Adi saba bakavAsa hai| jo honA hai, vahI hogA, to phira khaTane-khapane se kyA lAbha / maiM hU~ maMka RSi / naimiSAraNya ke brAhmaNagaNa mujhe sarva-deva-devezvara maMkha maharSi kahate haiN| kyoM ki unake karmavAda ko maiM vyartha pramANita kara cukA huuN| ___ 'pahale una sayAnoM kI salAha mAna kara, maiMne do jUna kI roTI pAne taka ke liye kyA-kyA nahIM kiyaa| nIca se nIcatama karma bhI kiye| jana-jana ke dvAra para maiM zvAna kI taraha DolA, bhaMDihAI kI, ghaTiyAI kI, kyA-kyA nahIM kiyaa| para mujhe saba jagaha se dutkAra kara, mAra-pITa kara nikAla diyA gyaa| __'taba maiMne socA, dhana hI loka meM sarvazaktimAna devatA hai| so maiM dhana kamAne kI dhuna meM kRSi-karma kI ora lpkaa| maiMne apanI auSadhi-maMjUSA kI amUlya auSadhiyA~ kaur3I mola beMca kara, do paDheM baila khriide| una bailoM ko le kara maiM jotane ko koI paData bhUmi khoja rahA thaa| tabhI eka U~Ta kahIM se daur3atA aayaa| dekha rahe ho na citrapaTa meM yaha bhIma kAya uuNtt| isane eka hI jhapaTTe meM mere pyAre bailoM ko mujha se chIna liyA, aura unheM apane jue para TA~ga liyaa| so ve donoM baila, usa UMTa se jue ke donoM ora usake maNi-kuNDaloM kI taraha laTaka gye| aura U~Ta jaMgala meM dUra-dUra bhAga niklaa| aura maiM aneka prakAra se Artta vilApa karatA, apane bhAgya ko kosatA, vyartha hI cIkhatA-cillAtA . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 khar3A raha gyaa| o re manuSyo, mere durbhAgya kI vahI trAsadI isa citrapaTa meM aMkita hai| kevala merI hI nahIM, tumhArI bhI niyati kI kathA isa citra meM aMkita hai| koI brAhmaNa yA zramaNa mere bhAgya ke isa kuTila vidrUpa aura krUra vyaMgya kA sacoTa uttara na de skaa| ___..usI kSaNa merI A~khoM para se ajJAna kA a~dherA phaTa gyaa| merA sArA bhItara-bAhara pratyakSa yathArtha kI kaivalya-bodhi se Alokita ho utthaa| apanI carama yaMtraNA ke chora se hI, maiM carama tIrthaMkara ho kara utthaa| zata-zata agnizalAkAoM jaise parama jJAna ke sUtra aura maMtra mujha meM se guMjAyamAna hone lge| ___ 'suno re AryAvarta ke bhaTake bhava-jano, suno| tabhI naimiSAraNya ke RSiyoM ne mujhe, aba taka ke sAre RSiyoM, jJAniyoM, tIrthaMkaroM se Age kA, parAtpara pracetA svIkAra liyaa| unhoMne mujhe ati-brahma aura ati-kaivalya se Alokita paripUrNa sarvajJa mAna liyaa| devAdhideva maharSi maMkha ke nAma se mujhe abhihita kiyaa| 'vahI ati-brahma kaivalya-sUtra Aja maiM tumheM sunAne AyA huuN| usameM tumhAre AmUla-cUla sAre kaSToM kA nivAraNa hai| usameM tumhAre sAre praznoM kA uttara hai, sAre saMtrAsoM kA trANa aura samAdhAna hai| usameM bhava-vyAdhi kA carama nirAkaraNa hai| isI se maiM hU~ carama tiirthNkr| mahAvIra aura buddha abhI apanI samAdhiyoM ke zIrSAsana meM auMdhe laTake haiN| apAra yAtanA saha kara bhI, tapa kA pracaNDa parAkrama aura puruSArtha kara ke bhI, ve abhI bhAgya ke aMdhere bhavAraNya meM hI TakkareM khA rahe haiN| lekina maiM pA gayA, maiMne puruSArtha kI antima viphalatA kA sAkSAtkAra kara liyaa| aura svayam niyati ne prakaTa ho kara mere gale meM varamAlA DAla dii|' 'suno re bhavyo suno, aba merI dharma-prajJapti suno, aura sArI AdhivyAdhiyoM se isI kSaNa trANa pA jaao| maiM nahIM, svayam astitva apane sAre AvaraNa cIra kara tumhAre sammukha nagna satya bola rahA hai, khola rahA hai|" 'suno re prANiyo, tumhAre duHkha-klezoM ke liye koI hetu-pratyaya nhiiN| kAraNa-kArya jaisA kucha bhI nhiiN| sabhI yahA~ ApoApa, akAraNa hotA hai| sabhI kucha niHsAra, nirarthaka, prayojanahIna hai| binA hetu ke hI, binA pratyaya ke hI prANI kleza pAte haiN| janma lenA hI parama pApa aura vyathA hai| janma lenA hI kleza pAnA hai| lekina kleza taba TalegA, jaba 'vizuddhatA' A jaayegii| para vizuddhatA kA koI hetu nhiiN| binA hetu-pratyaya ke hI prANI apane Apa zuddha ho jAte haiN| na AtmakAra hai, na parakAra hai, na puruSakAra hai, na bala hai, na vIrya hai| sabhI satva, prANa, bhuta, jIvagaNa vivaza haiN| sabhI balavIrya se rahita haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 151 'niyati dvArA nirdhArita avasthAoM aura paryAyoM meM se saMkramaNa karate hue, tamAma jIva chaha haz2Ara jAtiyoM meM sukha-dukha kA anubhava karate haiN| caudahasau hajAra pramukha yoniyA~ haiN| dUsarI ATha sau, dUsarI chaha sau| pA~ca sau karma haiN| dUsare pA~ca karma, tIsare tIna karma, phira eka karma aura AdhA karma / bA~saTha pariSad, bA~saTha antarkalpa, chaha abhijAtiyA~, ATha puruSa-bhUmiyA~, unacAsasau AjIvaka, unacAsa-sau parivrAjaka, unacAsa-sau nAgavAsa, bIsa-sau indriyA~, tIsa-sau nrk| chattIsa-sau rajo dhAtu, sAta saMjJI garbha, sAta asaMjJI garbha, sAta nigraMtha garbha, sAta deva, sAta manuSya, sAta zara, sAta gA~Tha, sAta-sau pasura, sAta prapAta, sAta-sau prapAta, sAta svapna, sAta-sau svapna / "bAla ho ki paNDita ho, jJAnI ho ki ajJAnI ho, caudaha sau hajAra yoniyoM aura caurAsI hajAra mahA-kalpoM meM unheM AvAgamana karanA hI pdd'egaa| yaha anivArya hai| koI puruSakAra isakA pratikAra yA nivAraNa kara nahIM sktaa| isa cakra ke pUrA hone se pUrva, AvAgamana rokane kI kalpanA vyartha hai| yaha janma-cakra jisa dina pUrA ho jAyegA, usa dina AvAgamana svataH ruka jaayegaa| apane Apa vizuddhatA A jaayegii| nirmalatA svayam labdha ho jaayegii| taba ghaTita hogI apane Apa mukti| isase pUrva chaTapaTAnA vyartha hai| kisI ghaTanA kA koI hetu aura kAraNa nhiiN| ata: usake kAraNa' kA uccheda karane ke liye japa-tapa Adi kI bAta karanA murkhatA hai| pratyeka ghaTanA niyati dvArA ghaTAyI jAtI hai| kisI hetu yA kAraNa dvArA nhiiN| ___ 'isI se kahatA hU~, bhavyo. isI kSaNa se sAre saMkalpa, prayatna, puruSArtha, parizrama kA juA apane Upara se utAra pheNko| nirvikalpa nidva ho kara, astitva aura jIvana jaisA sAmane Aye, use svIkAro aura bhogo| hara sukha kA anta dukha hai, hara dukha kA anta sukha hai| sukha-dukha kA vikalpa hI tyAga do| sAre bandhana, tyAga, tapa-saMyama, prayatna chor3a do| basa phisalate jAo, bahate jAo, aura kSaNa-kSaNa sahaja mukta hote jaao| 'isa sahaja sukha aura mukti meM jIne ke liye naMga-vihaMga, masta ho jaao| carama surApAna karo, carama gAna karo, carama nRtya karo, carama puSpotsava karo, phUla barasAte puSkarAvarta mahAmegha kI dhArAoM meM carama abhiSeka-snAna karo, carama gandha-hasti kI taraha unmatta vihAra kro| carama mahAzilA-kaNTaka saMgrAma khelo, carama ratha-muzaloM kI mAra ke bIca bhI carama surApAna kara carama nRtya-gAna kro| yahI aSTAMga caryA mere ati kaivalya meM dhvanita huI hai| aura isI kA sAkSAtkAra karake maiM carama tIrthaMkara ho gayA huuN| yahI ATha carama satya hai, carama darzana-jJAna-cAritrya haiN| yahI carama mukti kA parama aura ekameva mArga hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 'abhI aura yahA~ inakA prayoga karo, aura abhI aura yahA~ isa niyati ke aniri cakra meM hI mukti kA anubhava karo / ' aura apanI dharma-parSadA ke maMca para hI parama niyati-naTezvara maMkhali gozAlaka, carama niyati-naTI mRttikA hAlAhalA ke sAtha carama pAna, carama gAna, carama nRtya, carama puSpAMjali varSA, carama kAdambinI-snAna, carama gaMdhahasti-caryA, carama mahA zilAkaMTaka saMgrAma aura carama ratha-muzala saMgrAma kI lIlA karate hue, sAre bhAna bhUla kara unmatta, unmukta, uddAma ho jaate| aura usa mahArAsa aura mahAtANDava meM, sAre hI AjIvaka zramaNa-zramaNiyA~ bhI aSTAMga carama-caryA karate hue ekAkAra ho jaate| pUrvIya AryAvarta ke isa chora se usa chora taka ke sAre rAjanagaroM aura janapadoM meM, isa nirbandha aSTAMga caryA se bhArI uthala-puthala maca gyii| mUrkha ajJAnI prajAoM ko gozAlaka kA dArzanika vAgjAla aura pralApa to qhAka samajha meM na aayaa| para jitanA hI vaha kama samajha meM AyA, utanA hI usakA AtaMka jana-hRdaya para adhika chaayaa| tisa para aSTAMga caryA meM to janoM ko apane sAre kleza nigraMtha ho kara bahate dikhAyI pdd'e| AryAvarta kI ucchinna cetanA meM, makkhali gozAlaka kI yaha ulaMga vAmAcArI dharma-prajJapti aura bhogacaryA anAyAsa gahare-gahare utaratI calI gyii| dekhate-dekhate usake maMkha-zramaNoM aura maMkha zrAvakoM kI saMkhyA dina-dUnI aura rAta-caugunI hotI huI bar3hane lgii| ____gaMgA-yamunA ke pAniyoM para nAcatI niyativAda kI yaha dharma-prajJapti, acIraktI, hiraNyavatI, gaNDakI aura zoNa nadiyoM ke pravAhoM para taDillatAsI khelatI huI, pUrvIya samudra kA vakSa cIratI huI, sArthavAhoM ke jalapotoM para car3ha kara mahAcIna aura suvarNadvIpa taka para gUMjatI sunAI pdd'ii| - jJAna ke durgamya Aloka-zikhara ojhala ho gye| una para ghiratI andhakAra kI dAruNa kuhA meM, ajJAna aura ulaMga bhogAcAra kI jaya-dundubhi bajane lgii| 0 00 0 ___yoM pA~ca varSa kaba bIta gaye, patA hI na claa| gozAlaka ne prajAoM ko jisa anupAya sahaja mukti kA sandeza diyA thA, vaha mukti nahIM, mUrchA siddha huii| sataha para usase eka AzvAsana z2arUra milA, lekina loka kI bhaTakI cetanA ko vaha koI ThaharAva yA muqAma na de skii| koI aisI dhurI bhItara sthApita na ho sakI, jisa para jIvana-jagat aura usake vyavahAra ko TikAyA jA sake, use koI avicala AdhAra mila ske| kisI ajJAta bhaya se hI sahI, prajA ke hRdaya meM jo naitika maryAdA aura viveka svataH jAgRta thA, vaha bhI lupta ho gyaa| eka unmAda kI dhundha meM sArA loka Ubha-cUbha ho rahA thaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153 ThIka tabhI tIrthaMkara mahAvIra, usa dhundha ko cIrate hue, vipulAcala ke zikhara para eka vivasvAn mahAsUrya kI taraha udaya hue| unake kaivalya ke prabhA-maNDala se, ApoApa sAre samakAlIna vizva ke diganta Alokita ho utthe| cAroM ora ubuddha cetanA ke naye kSitija jhalamalAte dikhAyI pdd'e| prANi mAtra apane hI bhItara se svataH jAga kara, kisI gahare samAdhAna kI svayambhU zAMti mahasUsa karane lge| vAyu, jala, vanaspati jaise sthAvara ekendriya jIva, aura kITa-pataMga taka meM koI nayA ullAsa aura akAraNa Ananda umaga aayaa| kaNa-kaNa jAga utthaa| eka nayI naitika maryAdA udIyamAna dikhAyI pdd'ii| prabhu kI kaivalya-prabhA se sArA loka, kisI navya USA kI AbhA meM navajanma letA-sA pratIta huaa| sAtha hI prabhu ke devopanIta samavasaraNa kA zAzvata aizvarya, aura unake caraNoM meM jhuke indroM aura mAhendroM ke svarga, unake carama-tIrthaMkara hone kA acaka pramANa siddha hue| loka-cetanA meM anAyAsa hI yaha pratyaya dhruva ho gayA, ki arhat mahAvIra hI ekameva zAstA, aura avasarpiNI ke yugandhara zalAkA-puruSa haiN| sAre pUrvIya bharata-khaNDa meM unake samavasaraNoM ne eka vibhrATa jyoti-zikhA prajjvalita kara dI thii| ve mAno himavAn ke zikhara para khar3e ho kara dhArAsAra bola rahe the, aura unakI divya vANI meM DUba kara sArA samakAlIna vizva kisI nayI dizA meM pravAhita ho gayA thaa| mahAvIra ke udaya ke kucha hI samaya bAda siddhArtha gautama bhI samyak sambuddha ho kara, hiraNyAbha pUSan kI taraha AryAvarta ke paridRzya para prakaTa hue| unake nirantara parivrAjana, pravacana, aura pratibodha ne bhI prajAoM ko eka svataH sphUrta bodhi se Azvasta kara diyaa| unakI samyak sambodhi ne mAnavoM ko, vipazyanA dhyAna dvArA pUrNa saMcetana hone kI amogha yoga-vidyA sikhA kara, apane Apa meM hI sAre praznoM kA samAdhAna pA lene kI kuMjI pradAna kara dii| unake pratItyasamutpAda ke mahAmaMtra ne jana ko svataMtra aura svAdhIna jIvana jIne kI kalA sikhA dii| unake aSTAMga dharma-mArga aura paMcazIla ne vyakti aura samAja ko svastha aura saMgaThita jIvana jIne kI eka AcAra-saMhitA sauMpa dii| unake mahAkAruNika vyaktitva meM, andhakAra meM bhaTakatI anAtha prajA kI cetanA ko, eka parama pitA kI zaraNa prApta ho gyii| AryAvarta meM vaha cira pratIkSita punarjAgaraNa aura navotthAna ghaTita ho gayA, jo ki sRSTi aura itihAsa kI anivArya ghaTanA thii| nava jAgRti ke isa Aloka meM gozAlaka dvArA utpanna niSkriya bhoga-mUrchA kI kuhA phaTa gayI, koharA chaMTa gyaa| usakI dharma-sabhAoM meM aba kevala andhI bher3oM kA revar3a jamA hotA thaa| koI saccA jijJAsu yA mumukSu vahA~ aba phaTakatA taka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 nahIM thA / kucha virala vaiyaktika bhakta aura anuyAyI hI usake AsapAsa raha gaye the| unake prazraya meM, unhIM ke ghara-AMganoM yA AmravanoM meM vaha surApAna kara unmatta pralApa karatA rahatA thA / hAlAhalA kA bhI bhrama bhaMga ho cukA thA / para vaha gozAlaka ko antaHkaraNa se pyAra karatI thI / usameM usane apanA niyogI puruSa dekhA thA / aura vaha kisI ajJAta niyati se usakI varitA aura samarpitA ho kara raha gayI thI / usa pahale dina gozAlaka ke karuNa nirIha bAlaka mukha ko dekha kara vaha pasIja gayI thii| usake anAthatva ke sammukha, apane bAvajUda, usakI goda vivaza ho kara sAmane phaila gayI thI / Aja jaba vaha phira sArI jAgRta duniyA dvArA avahela diyA gayA thA, taba vaha use kaise Thela detI / so vaha usake sAtha aTUTa khar3I rahI, aura barAbara use sahArA detI rahI / lekina buddha aura mahAvIra ke Aloka meM vaha bhI jAga uThI thI, aura mana hI mana unake prati vaha praNata thI / O zrIbhagavAn una dinoM zrAvastI ke parisara meM hI vihAra kara rahe the / yoM ve pahale se hI gozAlaka ke utthAna aura patana donoM ke dUra se sAkSI rahe the / ve yaha bhI dekha rahe the, ki gozAlaka kA vaha prathama prabhAva avazya avasAna pA gayA thA, phira bhI bhAratIya mahAnagaroM ke rAjamArgoM aura anta - rAyaNoM meM jaba vaha apane ko carama tIrthaMkara ghoSita karatA huA, unmatta pralApa karatA ghUmatA thA, to haz2AroM mUr3ha janatA bher3oM kI taraha usake pIche calatI thii| usase AtaMkita hotI thI / logoM ke mana meM duvidhA bharA prazna uThatA thA, carama tIrthaMkara -- mahAvIra hai, yA gozAlaka ? lekina gozAlaka apane ko prati-tIrthaMkara bhI kahatA thA / to kyA vaha mahAvIra se Age kA tIrthaMkara thA ? ... zAstA ke paTTa gaNadhara bhagavadpAda gautama ko taba yaha karttavya pratIta huA, ki ve svayam zrIbhagavAn ke mukha se isakA nirNaya krvaayeN| aura isa taraha prajA ke citta-bhrama kA sadA ke liye nivAraNa ho jAye / so unhoMne eka dina prabhu kI dharma - parSadA meM prazna uThAyA : 'bhante bhagavAn, makkhali gozAlaka sarvatra apane ko carama tIrthaMkara, pratitIrthaMkara, jinendra arhanta kahatA phiratA hai ? kyA yaha satya hai ?' bhagavAn kucha bole nahIM / bar3I dera taka cupa hI rahe / gautama antarAla se prazna doharAte rahe / aura prabhu nizcala dRSTi se samavasaraNa ke sAre maNDaloM ko, aura unake pAra taka tAkate rhe| acAnaka sunAyI par3A : 'yaha prazna uThatA hI nahIM, gautama ! satya aura mithyA kA nirNaya svayam samaya hI kara sakatA hai ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'to bhagavan, kyA gozAlaka nirA mRSAvAdI, mithyAvAdI hai ?' _ 'sarvajJa arhata avirodha-vAk hote haiN| ve kisI ko bhI ekAnta satyavAdI yA ekAnta mithyAvAdI kaise kaha sakate haiN| kahIM koI mRSAvAdI hai, ki kahIM koI satyavAdI hai| kyA mRSA ko mRSA kahanA z2arUrI hai ? jo hai so sAmane aayegaa|' 'suneM bhante, kala bhikSATana karate hue zrAvastI ke zreSThi-catvara se maiM gujara rahA thaa| acAnaka bhIr3a se ghire gozAlaka ne mujhe pukAra kara kahA : 'suno gautama, apane guru mahAvIra se kaha denA ki unakA prativAdI carama tIrthakara, prati-tIrthaMkara gozAlaka paidA ho cukA hai| usakI dharma-prajJapti ne mahAvIra ke tIrthakaratva ko dhUla meM milA diyA hai|'--maiNne koI uttara na diyA, bhante / uttara to svayam zAstA hI de sakate haiN| loka bhI isakA uttara cAhatA hai| isI se pUchanA anivArya pratIta huA, bhagavan / 'bAlaka ke utpAtoM ko bhI pyAra hI kiyA jA sakatA hai, gautm| maiMne eka bAra use agnilezyA kA khilaunA de diyA thaa| vaha usase pramatta hokara khela rahA hai| eka dina khilaunA TUTanA hai, aura khela qhatma ho jAnA hai| usa Aga kA antima khela vaha mahAvIra ke sAtha hI khela sakatA hai| vaha khela yahIM qhatma ho sakatA hai, anyatra nhiiN| usa utpAtI se kaho, ki mahAvIra usakI pratIkSA meM hai|' 'kyA yahI uttara use preSita kara dUM, devArya ?' 'usase kaho, ki mahAvIra svayam usakA uttara hai| sammukha Aye aura dekha le| usake binA vaha caina na pA sakegA!' zrotAgaNa utsuka ho aaye| mAno ki mahAkAla ke maMca para kisI naye nATaka kI yavanikA uThane vAlI hai| sAre kAzI-kozala meM udanta phaila gayA, isa bAra zrIbhagavAn phira kisI naye rahasya kA udghATana karane vAle haiN| 0 0 ___kAnokAna bAta gozAlaka taka pahu~ca gyii| caTTAna kI taraha tar3aka kara vaha bolA : hU~ to mahAvIra ne mujhe bulAyA hai ! use mere pAsa Ane meM Dara lagatA hai na / vaha jAnatA hai ki maiM usakA kAla huuN| aura rAjavaMzI tIrthaMkara siMhAsana se nIce kaise utara sakatA hai ? maiM sar3akacArI, sarvahArA janatA kA tIrthaMkara huuN| merA mAna itanA choTA nahIM, ki usake pAsa jAne se bhaMga ho jaaye| maiM maiM usa mahAvIra kA bhI mAnadaNDa hU~, aura merA yaha maskara-daNDa use bhI mApa kara kAla ke pravAha meM pheMka degaa| so mujhe to usakA koI bhaya nhiiN| kyoM ki maiM usakI mRtyu huuN|.. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 'ThIka hai, hamIM jAyeMge, devI hAlAhalA, usake usa indrajAlI samavasaraNa meN| usakI bharI dharma-sabhA meM hI use parAjita kruuNgaa| tAki phira vaha sara na uThA ske| apane eka hI daSTipAta se maiM usake samavasaraNa kI deva-mAyA ko dhvasta kara dNgaa| aura taba AyegI usakI svayam kI baarii| hU~...! taiyArI karo, devI, hama mahAvIra ke samavasaraNa meM jaayeNge|' hAlAhalA kA hRdaya kisI amaMgala kI AzaMkA se kA~pa utthaa| para kyA 'inako' rokA jA sakatA hai ? mahAvIra kA zizuvat zrIvadana hAlA kI A~khoM meM jhalaka utthaa| vaha pITha phera A~sU poMchatI huI, cupacApa vahA~ se calI gii| ___agale prAtaHkAla kI dharma-parSadA meM, kisI apArthiva honahAra kI stabdhatA chAyI hai| kyA koI AsamAnI-sultAnI hone vAlI hai? para prabhu to sadA-vasanta, vaise hI mudita muskarAte birAje haiN| sahasA hI samavasaraNa ke parisara meM, nakkAr3e tar3aka utthe| zaMkhanAda, ghaMTAghar3iyAla, turahI kA ghoSa AsamAna phAr3ane lgaa| aura thor3I hI dera meM eka kSapaNaka vezI aughar3a, maskara-daNDa se havAoM meM vAra karatA huA, sannAtA huA, zrImaNDapa kI ora AtA dikhAI pdd'aa| usake saMga zyAmA-sundarI devI hAlAhalA, natazIza dhIra gati se cala rahI thiiN| unake ThIka pIche, chaha dizAcara zramaNa gaNadhara cala rahe the| aura unake pIche umar3I A rahI thI, mahAnagara zrAvastI kI sar3akacArI andhI bhiidd'| eka bher3oM kA Anana-phAnana kaarvaaN| zrImaNDapa meM prabhu ke sammukha upaviSTa hote hI, bhUmi para daNDa kA AghAta kara ke gozAlaka garajA : - 'kAzyapa mahAvIra, tumheM mahAmaMkha gozAlaka ke pAsa Ane kI himmata na par3I, to maiM hI A gyaa| aba mahArAje nahIM, maMkha pRthvI para rAja kreNge| aba pAkhaNDI prabhu-varga nahIM, dIna-dalita svayam apane tAranahAra tIrthaMkara ho kara, cirakAlIna prabhu-sattA ko apane pairoM tale rauMdate hue isa dharatI para cleNge| aura vaha pahalA prati-tIrthaMkara svayam gozAlaka hai, kaashyp| mujhe pahacAno mahAvIra / 'suna rahe ho, ikSvAku bhagavAnoM ke aurasa-putra mahAvIra ?' 'zAstA tujha se sahamata haiM, vatsa / tU nagna satya bola rahA hai| nagna mahAvIra ise kaise nakAra sakatA hai !' 'lekina sunatA hU~, arhat mahAvIra mujhe mRSAvAdI, mithyAvAdI kahate haiM ? aura sAmane pA kara mujhe satyavAdI bhI kaha rahe haiN| Akhira to pAkhaNDI prabhuvargI ho n| doharI bAta karanA tumhAre khUna kI Adata hai| Aja maiM tumheM ikaharA kara dene AyA hU~, ikSvAku !' ___ 'yahI to prati-tIrthaMkara jinendra gozAlaka ke yogya bAta hai| mahAvIra ko aura bhI nigraMtha karo, vaha tumhArA kRtajJa hogA, saumya / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 157 'bAta ko TAlo mata, kAzyapa, maiM Aja do TUka faisalA karane AyA hU~ / mRSAvAdI tuma ho yA maiM hU~ ?' 'vaha nirNaya bhI aba prati-tIrthaMkara hI kara sakatA hai| carama tIrthaMkara bhI to aba tumhIM ho, AyuSyamAn ! mahAvIra ko tuma parAjita kara cuke, aba vaha tumheM satyavAdI kahe yA mRSAvAdI kahe, kyA antara par3atA hai / tuma mahAvIra ke kathana se pare jA cuke, vatsa !' gozAlaka sanna raha gyaa| jisane svayam hI apanI parAjaya svIkAra kara lI, use parAjita kaise kiyA jAye ? jisane svayam hI apane virodhI kI sattA ko apane Upara mAna liyA, usa sattAdhIza ko kaiMsa padacyuta kiyA jAye ? gozAlaka ke liye apane krodha ko qAyama rakhanA muzkila ho gayA / magara apanA krodha kho kara vaha kaise jiye, kahA~ rakhe apanI sattA ? oha, bhayaMkara hai yaha mitramukhI zatru ! isa para kahA~ prahAra karU~, yaha to hara pahoMca aura pakar3a se bAhara hai| magara maiM ise pakar3a kara udher3e binA, prati-tIrthaMkara kaise ho sakatA hU~ / 'gozAlaka ko phira apane ahaMkArI krodha ke liye AdhAra mila gayA / usane apanA maskara - daNDa pUre vega se sannA kara mahAvIra kI ora tAnate hue kahA : 'jAno mahAvIra, Adi meM maskara maMkha hI the / manu se bhI pahale, maMkha paramapitA the / vahI pralaya lAye / hamAre vIrya ke viplava kI santAna the tumhAre vaivasvata manu, nAbhi aura RSabha / hamIM isa jagat kI antima niyati rahe sadA / mRtyu, pralaya, satyAnAza / maiM unhIM kA vaMzaja hU~, tumhArA kAla ! ' 'mahAvIra usa niyati kA sAmanA karane ko prastuta hai, AdIzvara maMkhadeva !' 'to tumane niyativAda ko svIkArA ? ' 'niyati bhI, kRti bhI, pragati bhI / niyati hai, ki usako cunautI detI kRti aura pragati bhI khar3I hai| jo pUrvaja hai, usakA bhI koI pUrvaja to rahA hI hogA / sattA meM kauna kisI ke Upara-nIce ho sakatA hai ? vaha eka svayambhU cakra hai / pUrvaja maMkha ko anuja mahAvIra praNAma karatA hai ! 'tuma apanA dharma cakra mujha para thopa rahe ho, ikSvAqa ! magara maiM use tor3a kara Age jA cukA / merI sattA Aja sarvopari hai / maiM jo cAhU~, vaha kara sakatA huuN| jo maiMne honA cAhA, vaha maiM ho kara rahA / jo maiMne pAnA cAhA, vaha maiM pA kara rhaa| dekha rahe ho, merI vAmAMginI paramA sundarI hAlAhalA ko / udayana aura prasenajit isake padAMguSTha para lalATa ragar3ane ko tarasa kara raha gye| para ve isakI eka citavana taka na pA sake / magadhezvara ajAtazatru zrAmaNya kA turata phala tuma saba tIrthaMkaroM se pUchatA phirA / tuma aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 buddha bhI usakA koI pratyakSa prAmANika phala na batA ske| ajAta ko uttara milA gozAlaka se| sundarI hAlAhalA : yaha hai mere zrAmaNya kA pratyakSa phala / yaha tumhAre samavasaraNa kI jAduI devamAyA nhiiN| yaha Thosa rakta-mAMsa kI kAyA hai| yaha merI sAkSAt niyati hai !' - 'tumane jo honA cAhA, vaha ho kara rhe| jo pAnA cAhA, pA kara rhe| tumhArA zrAmaNya phalita huA, devI hAlAhalA meN| tumhAre isa puruSArtha aura prApti ko dekha, arhat ke Ananda kI sImA nahIM!' 'puruSArtha kaisA, kaashyp| yaha merI niyati hai !' 'lekina tumhIM ne to kahA, bhadra, ki jo honA cAhA, ho kara rahA / jo pAnA cAhA, pA kara rhaa| to tumane cAhA na? tumane abhIpsA kI / tumane abhilASA kii| tumhArI janama-janama kI pyAsa carama para pahu~ca kara cItkAra uThI / ki usake uttara meM paramA sundarI hAlAhalA prakaTa ho aayii| aura tuma carama-pAna, carama-gAna, carama nRtya, carama puSpa-vihAra , carama saMgrAma ko upalabdha hue / tumane kucha cAhA, to tumane kucha kiyA na? yaha kyA puruSakAra nahIM? yaha kyA puruSArtha nahIM ? cAha, abhIpsA, pukAra, yaha kyA kriyA nahIM? yadi yaha tumhArI kriyA nahIM, to tumheM apanI upalabdhi kA garva kyoM ? auroM se bar3A aura prabhu hone kA ahaMkAra kyoM ? tuma mahAvIra ko parAjita karane Aye, kyA yaha puruSakAra nahIM ? kyA yaha pratikriyA nahIM, pratikAra nahIM ?' 'nahIM, maiM kevala apanI niyati ko bakhAna rahA hU~ ?' 'tuma sarAsara cAhane aura karane kI bhASA bola rahe ho| apane hI kahe ko jhuThalAnA cAhate ho, saumya ?' 'vaha maiM nahIM, merI niyati bola rahI hai| maiM usakA mAdhyama mAtra huuN|' 'to phira garva kisa bAta kA? phira kauna kisako parAjita kara sakatA hai ? phira carama tIrthaMkaratva, aura prati-tIrthaMkaratva kA dAvA kisa lie? phira Adi aura bAda meM hone yA na hone kA prazna hI kahA~ uThatA hai ?' 'tuma bhI to krama-baddha paryAya mAnate ho, mahAvIra? yaha paryAya-zRMkhalA anivArya hai| isameM se hara padArtha aura prANI ko gujaranA hI hai| aura tuma bhI to kAla-labdhi mAnate ho? mAnate ho, ki ThIka niyata kAla labdha hone para hI jIva ko samyaktva, kaivalya, aura mokSa mila sakatA hai| tumhIM ne bArabAra mujha se AgAmI niyati kI AgAhI kI, aura vaha saca huaa| prArabdha anivArya hai, yaha tumane bhI maanaa| phira puruSakAra kahA~ rahA ?' 'abhI aura yahA~ sahI karttavya karane meN| sahI caryA karane meM ! 'kramabaddha paryAya meM vaha pahala aura kartatva kaise sambhava hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 159 'vizva-tattva kA yathArtha sAkSAtkAra karane meM / isa saba ko yathArtha dekhane aura jAnane meN| isa saba kA samyak darzana aura samyak jJAna karane meM / usase paryAya-pravAha meM bhI AtmA uttIrNa ho kara tairatA calatA hai / to paryAya kI pakar3a DhIlI par3a jAtI hai| usase samyak cAritrya rUpa kriyA Apa hI hotI hai / svarUpastha jJAtA - draSTA ho jAne para pratikriyA ruka jAtI hai / so bhAvI karmAzrava ruka jAtA hai / taba svataH samvara hotA hai, ApakA apane meM saMvaraNa ho jAtA hai / to pUrvArjita karmabandha jhar3a jAte haiM, AgAmI karma-bandha azakya ho jAtA hai / yaha jAnanA aura isa jJAna meM jInA hI carama - parama puruSArtha hai| jJAna se bar3I koI kriyA nahIM / kyoM ki vaha svataMtra cikriyA hai / vaha akarttA ho kara bhI karttA hai, karttA hokara bhI akarttA hai / yaha tarkagamya nahIM, anubhavagamya hai, devAnupriya gozAlaka / ' ' karttA bhI, akarttA bhI ? vahI tumhArA cAlAka anekAntavAdI gorakhadhandhA / cAlAka abhijAtoM kA cAlAka darzana / buddhi kI caturaMga causara khelane kA AjIvaka ko avakAza nhiiN| vaha yathArtha jIvana jItA hai, yathArtha dekhatA hai, yathArtha kahatA hai / tuma jJAna ke ghumAva - phirAva meM manuSya ko bharamAte ho, aura apanI prabhutA kA Asana akSuNNa rakhanA cAhate ho, abhijAta kAzyapa ! maiM tumhAre isa mAyAvI khela ko qhatma karane AyA hU~ !' prabhu cupa ho gaye / gozAlaka Anana-phAnana anApa-zanApa bolatA, barrAtA calA gyaa| prazna aura cunautiyA~ lalakAratA rahA / prabhu ne koI uttara na diyA / 'to tuma hAra gaye, kAzyapa ! tumhArA mRSAvAda nagna ho kara sAmane A gyaa| loka ke samakSa, apane ina haz2AroM muNDe - naMge celoM ke samakSa, apanI parAjaya svIkAra kro| kaho ki -- maiM hAra gayA, tuma jIta gaye maMkhezvara ! kaho ki - carama tIrthaMkara maiM nahIM, gozAlaka hai !' bhagavAn anuttara, nizcala, mauna ho rahe / 'tuma cupa raha kara baca nahIM sakate, kAzyapa / maiM isa khela ko Aja qhatma kara dene AyA hU~ / ' 'isI liye to tumheM bulAyA hai, bhadramukha !' 'tumhArA kAla tumhAre sAmane khar3A hai, mahAvIra / tumhArI mRtyu sammukha hai | sAmanA karo / ' 'maiMne svayam use bulAyA hai, maiM usake sAmane prastuta hU~ 'mere krodha ko aura na ubhAro, kAzyapa / tuma aba bhI bhrama meM ho / ' ' tumhArA krodha mujhe priya hai, bhadramukha / use khula kara pUrA sAmane Ane do| aura cuka jAne do / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tuma Aga se khela rahe ho, mahAvIra / tuma apanI mauta se khela rahe ho!' 'mahAvIra to bacapana se Aja taka yahI karatA rahA, vatsa / usI ne tumheM yaha Aga dI hai, ki tuma bhI isase jI cAhA khelo| maiM isa khela meM tumhArA sAthI huuN|' 'maiM isa khela ko sadA ke liye qhatma kara dene AyA huuN|' 'isI liye to tumheM mahAvIra ne yahA~ bulAyA hai|' 'maiM abhI aura yahA~ tumheM aura tumhAre isa samavasaraNa kI indrapurI ko jalA kara bhasma kara dUMgA !' / 'isI liye to Aja tumhArA AvAhana kiyA hai, devaanupriy| isI dina ke liye to tumheM mahAvIra se eka dina agni-lezyA prApta huI thii|' _ 'tuma tuma? tuma se prApta huI thI? sarAsara jhUTha / vaha vaizikAyana tApasa kI vidyA thii| tumane vaha usase pAkara, mujhe btaayii| vaha tumhArI niyati thii| tumhArA kartRtva nhiiN| merI Aga, mere tapa kA phala hai, vaha tumhArA dAna nhiiN| apane dAna-garva se bAja Ao, ikSvAku kAzyapa !' ____ 'mere pAsa Aga kahA~, saumya ! tumhArI apanI hI Aga kA srota tumheM batAyA maiMne, tumhAre cAhane pr| tumhArI paramAgni ke carama ko dekhanA cAhatA huuN| use cukAo mujha para, aura jAno ki maiM kauna huuN| usake bAda yadi kucha baca rahe, to vahI mahAvIra hai|' ____'merI Aga se tuma baca nikaloge, mahAvIra ? sAvadhAna, tumhAre isa mAna ko maiM Aja antima rUpa se tor3a denA cAhatA huuN|' 'isI ke liye to tumheM bulAyA hai, AyuSyamAn !' 'to le, apanI mauta kA sAmanA kara...!' aura eka pratyAlIr3ha dhanurdhara kI mudrA meM, gozAlaka tIna paga pIche httaa| phira mAno zara sandhAna ke Avega meM tIna paga Age chalA~ga bhrii| usakI kopAgni parAkASThA para pahuMca gyii| usakI nAbhi visphoTita huii| aura haThAt sahasraphaNI jvAlA-sI eka kRtyA kI zalAkA usane mahAvIra para prakSepita kii| prabhu nispanda, nizcala, kevala dekhate rhe| sAre samavasaraNa meM hAhAkAra maca gyaa| eka kSaNArdha ko saba darzakoM kI A~khoM meM pralayAMdhakAra chA gyaa| saba ko lagA ki abhI-abhI prabhu bhasmIbhUta ho kara dharA para A gireNge| prabhu kI sevA meM niyukta indra ko apanA vajra saMcAlana karane kA bhI hoza na rhaa| ..ki sahasA hI eka AkAzI nistabdhatA chA gyii| sarva ne zAnta ho kara khalI A~khoM dekhA : kRtyA kI usa zalAkA ne jhuka kara arhanta mahAvIra ko praNAma Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kiyaa| phira unake malayAgiri candana jaise pAvana pItAbha, zItala-sugandhita zarIra kI tIna pradakSiNA de kara, vaha kRtyA kI lapaTa pIche lauTatI dikhAyI pdd'ii| aura lauTa kara, agale hI kSaNa, vaha eka taDit TaMkAra ke sAtha apane prakSepaka gozAlaka ke zarIra meM praveza kara gyii| gozAlaka kI sArI deha meM sarvadAhaka anala ke zole uThane lage / "vaha hAhAkAra karane lgaa| phira bhI vaha Akranda karatA huA garaja uThA : 'mahAvIra, khela khatma ho gyaa| merI yaha tapAgni tumheM chaha mahInoM ke andara tila-tila jalA kara bhasma kara degii| tuma chadmastha hI mara jAoge ! apane hI jagAye jvAlAgiri meM tuma bhasmIbhUta ho gaye, kAzyapa / prabhuvargoM kI prabhutA pRthvI para se Aja puMcha gyii| kevala maiM hU~ maiM hU~... maiM hU~... carama tIrthakara / AgAmI yugoM kA zAstA / Aha Aha Aha...!' 'bhadramukha devAnupriya, terI Aga caka gyii| vaha mahAvIra taka pahu~ca hI na skii| tU svayama hI usakA grAsa ho gyaa| mahAvIra abhI solaha varSa aura pathvI para vicregaa| para tU aba kevala sAta rAtriyoM kA mehamAna hai / mahAvIra terI jalana meM tere sAtha hai, vatsa!' hAlAhalA Artta vilApa karatI huI, prabhu ke zrIpAda meM pachAr3a khA kara gira pdd'ii| usane pukAra kara nivedana kiyA : ___ he dayAnAtha, he tAranahAra, he dInabandhu ! he dalita-pIr3ita mAtra ke uddhAraka ! tuma to duSTa, pApI aura apane prahAraka ke bhI tAraka ho| he sarvatrAtA, inheM isa pApAgni se ubAra lo| aura mujhe zrIcaraNoM kI dAsI banA lo !' 'devI hAlAhale, Arya gozAlaka ko smhaalo| ve gira rahe haiN| ho sake to unake isa dAruNa dAha kI vedanA ko, apanI prIti kA candana-sparza anta taka detI rhnaa| unheM chor3a na denaa| apanI goda meM unheM liyA hai, to vahIM unheM antima samAdhi bhI de denaa|' / 'mujhe prabhu ne zaraNa na dI ?' 'tuma mahAvIra kI goda meM ho devI, aura tumhArI goda meM hai gozAlaka!' aura ThIka tabhI tIvra dAha kI Arta cItkAra karake gozAlaka hAlAhalA kI goda meM A giraa| aura prabhu, apane rakta-kamalAsana para hI AvirmAna eka zItala nIla-prabhA meM antardhAna hote dikhAyI pdd'e| trilokI meM carama tIrthaMkara mahAvIra kI jayakAreM gUMjatI sunAyI pdd'ii| acIravatI ke taTa para mRttikA hAlAhalA kI eka ghanI chAyAdAra vATikA hai| peDoM ke antarAla se acIrA ke camakate bahate jala dikhAI par3ate Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 haiN| isI vATikA meM saghana latA-phUloM se chAyI eka kuTIra hai| usakI chAjana uzIra kI ghAsa aura javAse kI zItala zAkhA-TaTTiyoM se nirmita hai| usa para dhArA-yantra dvArA jala-phuhiyA~ barasatI rahane se kuTIra meM gaharI zItalatA vyApta rahatI hai| andara kA A~gana bhI vizuddha mATI kA hai| mRttikA kumhArina ne yahA~ ThIka eka mATI-kanyA kI taraha apane ko mATI ke sAtha sIdhe tadAkAra kara ke jIne kA apanA sukha-svapna racA hai| isI kuTIra meM agni-lezyA se dagdha gozAlaka ko rakkhA gayA hai| usake zarIra kA aNa-aNu bhISaNa dAha-jvara se sulaga rahA hai| use kSaNa bhara ko bhI caina nhiiN| hAlAhalA dina-rAta use cAroM ora se apanI zItala mRttila dehagandha se chAye rahatI hai| usakI aneka dAsiyA~, AjJA pA kara aneka zItopacAra prastuta karatI rahatI haiN| eka se eka bar3ha kara zItala madhura peyoM kA tA~tA lagA rahatA hai| nAnA taraha ke, candana-kapUra aura piMgala mATI ke Alepana calate rahate haiN| pAsa hI pake AmoM kA TokanA par3A rahatA hai| gozAlaka dAha ke zoSa se TIsa kara, usakA zamana karane ko madhura Amraphala cUsatA calA jAtA hai| bIca-bIca meM mRttikA-kumbha meM se purAtana bhUgarbhI madirA mRdbhANDa meM DhAla kara, devI hAlAhalA ko arpita karake pItA rahatA hai| phira unmatta ho kara, pIr3A se ArtanAda karatA huA, hAlAhalA kI ora aMjaliyA~ uThAtA hai| usake pairoM aura godI meM loTa-loTa jAtA hai| vasana aura zaiyA use asahya hai| so vaha sAre sATika-pATika vasana aura jholI-DaNDA pheMka kara, vizuddha mATI para nagna chaTapaTAtA par3A hai| jaba bhI vaha bahuta bebasa hokara hAlAhalA kI goda meM A giratA hai, taba hAlA bhI bahuta avaza hokara anubhava karatI ki usakA mAthA mahAvIra kI goda meM lur3haka gayA hai| prabhu ne bidA ke kSaNa, jo use bina chue hI apanI goda de dI thI, vaha Aja kaisI satya aura pratyakSa anubhUta ho rahI hai| mAno ki prabhu kI zItala kaivalya-jyoti usa mattikA ke pora-pora meM pAnI kI taraha siMcatI calI jA rahI hai| usa vikSipta vedanA meM tar3apate hue bhI, gozAlaka kI nigAha aucaka hI acIrA ke bahate jaloM para calI jaatii| usakI udbhrAnta cetanA meM nadI tadAkAra ho jaatii| usake pravAha aura laharoM meM sRSTi aura itihAsa ke, atIta aura bhaviSyat ke paTala khulate rhte| mAno ki gozAlaka ko apane TTatebikharate zarIra ke snAya-jAla meM nadI apanI pUrI marmagAthA ke sAtha sarasarAtI mahasUsa hotii| usake uccATita aura ghUrNita mastiSka meM itihAsa svayam hI betahAzA cakkara kATatA rhtaa| vaha avacetana ke a~dhiyAre meM gahare se gahare Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 DUbatA jA rahA thA / pUrI sRSTi aura eti usameM cakkara khAte rahate / avacetanA ke arAjaka tamas meM bhaTakatI usako cetanA ko acIrA ne itihAsa ke tamAma vikSobhoM se jor3a diyA thA / yAtanA ke isa chora para usake aSTa carama hI usakA eka mAtra sahArA the| vaha talachaTa pItA huA, aura hAlAhalA ko pilAtA huA, jhulasAtI lapaToM kI karAhoM meM bhI carama pAna aura gAna kA utsava racAtA rahatA / usa dehadAha ko vaha apanI premAkula vAsanA banA kara, bar3e vikala rAga meM rudana karatA huA, carama gAna karatA / aura una gAnoM meM vaha devI hAlAhalA ko, bahuta jalana bharA prayaNa-nivedana krtaa| phira pAsa hI TokanoM meM bhare par3e sugandhita phUloM se hAlAhalA kA aura apanA carama puSpAMjali abhiSeka krtaa| aura phira carama gandha- hasti kI taraha mAtula-matta ho kara, hAlAhalA ke sAtha gayanda - krIr3A karane lagatA / dAsI - paricArikAe~ lAja kA A~cala mu~ha para DAla kara bhAga khar3I hotiiN| ziSya gaNadhara apane kuTIroM meM dubake rahate / ve glAni se virakta aura avasanna ho gaye the / isa mahAyAtanA ke dRzya ko sahane kI zakti unameM nahIM thii| --- jyoM-jyoM gozAlaka kA dAha bar3hatA jAtA, vaha cIkha kara ArttanAda kara uThatA thA : 'are saMgrAma hai re saMgrAma | mahAzilAkaNTaka saMgrAma, mahAzilA -kaMTaka saMgara chir3a gayA hai| ratha- mUzaloM kI mAra hai re, ratha-mUzaloM kI mAra hai / para maiM carama tIrthaMkara tumheM abhaya vacana detA hU~, ye indra ke vajra, ye mahAzilAstra, ye ratha-muzala tumhArA bAla bhI bA~kA nahIM kara sakate / suno re suno, merA carama aSTAMga upadeza suno, vahI astitva kI carama trAsadiyoM ke nivAraNa kA antima aura amogha upAya hai / maiM AjIvaka-guru hU~ : jIva aura jIvana kA jo nagna yathArtha svabhAva hai, usako jaisA kA taisA dekhanA, jAnanA, jInA aura nirdvandva bhoganA, yahI merA carama mukti mArga hai| jIvana mATI kA, aura Adarza AsamAna kA : prabhu vargoM ke prabhuoM ke usa pAkhaNDI dharma aura dharmAsana kA maiMne uccheda kara diyA hai / (bIca-bIca meM vaha pIr3A se karAhatA aura cItkAra uThatA) dekho re dekho, maiMne svayam apane hI kopa nala meM havana honA svIkAra kara, prabhuvargI mahAvIra kA zalAkA- dAha kara diyA hai / carama tIrthaMkara gozAlaka kI maskarazalAkA ne use bhItara hI bhItara dAga diyA hai / kevala chaha mahInoM meM vaha bhasma ho kara mATI meM mila jAyegA / ... 'aura suno re bhavyo, taba carama tIrthaMkara gozAlaka kA aSTAMga dharmacakra pRthvI kA bhAgya badala degA / usakI trAsada niyati hI, usakI AhlAdaka makti bana jAyegI / ""are maiM jala rahA hU~ maiM havana ho rahA huuN| merI carbI, asthiyA~, snAyu, mastiSka, merA aMga-aMga Aga se caTakha kara aSTAMga dharmavANI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 uccAra rahA hai| zilA-kaMTaka aura ratha - muzala kI bauchAroM tale maiM kahatA hU~areM bhavyo, carama pAna satya hai, carama gAna satya hai, carama nRtya satya hai, carama aMjali - karma satya hai, puSpa - saMvartta mahAmegha dvArA carama abhiSeka satya hai, carama gandha- hasti jaisA matta vihAra satya hai / carama mahAzilA - kaNTaka-saMgrAma satya hai, carama ratha - muzaloM kI mAra satya hai, aura carama tIrthaMkara satya hai / ye aSTa carama jAno, jiyo aura abhaya ho jAo, mukta ho jAo ! 'are ye aSTa carama maiMne jIvana se sIdhe pAye haiM / sAkSAt mRttikA rUpA hAlAhalA ke zyAmala mATila rUpa-yauvana aura saundarya- surA se chalakate isake nayanoM se maiMne carama pAna kA sukha upalabdha kiyA hai / aura usI meM Atma-vibhora ho maiMne use carama gAna nivedana kiyA hai, usI AhlAda meM usake sAtha maiMne carama puSpAMjali abhiSeka kiyA hai / ajAtazatru kA pramada-sarovara, licchaviyoM kI abhiSeka puSkariNI - vahI hai merA carama puSpa-saMvartta mahAmegha- snAna / ajAtazatru kA 'zreyanAga' gandha-hastI, usake aMgoM se phUTatI kastUrI gandha-vahI merA carama gandha-hastI, vahI merA matta gayanda - vihAra | aura carama zilAkaNTaka saMgrAma, carama ratha- muzala saMgrAma / yaha to pahale kabhI dekhA-sunA nahIM / " para use maiM kAzyapa mahAvIra kI vaizAlI para TUTate dekha prabhu sattAkoM kI vaizAlI jala kara qhAka hote dekha rahA hU~ / nahIM to maiM carama tIrthaMkara kaisA ? - dekho re dekho, maiM hI ubalatA itihAsa hU~ / sAre itihAsa ke dabe z2aqhma aura dAha mujha meM phUTa rahe haiN| manuSya dvArA manuSya ke zoSaNa aura dalana kA maiM carama vikSobha aura visphoTa huuN| maiM hI atIta, maiM hI vartamAna, maiM hI bhaviSyat / maiM hI carama tIrthaMkara"! rahA hU~ / ikSvAku 'are dekho, merA yaha Atma-havana / aba maiM deha meM nahIM Thahara sakatA, aba meM phaTa kara vizva hone jA rahA hU~ / devI hAlAhale, nirI mRttikA ho kara bicha jAo tuma aura maiM bhI apanI mATI tumhAre pora-pora meM basA dene A rahA hU~ | Adi puruSa aura Adi nArI kI isI tadrUpa mRttikA meM se, jIva- bIjaka - AjIvaka dharma kA mahAvRkSa saMsAra meM sadA vartamAna aura vivarddhamAna rahegA / usake nyagrodha parimaNDala meM manuSya kI bhAvI pIr3hiyA~ jIvana meM hI mukti kA sukha khojane kA qhatarA utthaayeNgii|'''' 'oha, isa caramAntika dAha meM, mere ghUrNita aura vizRMkhala mastiSka meM, ye kaisI adRzyamAna bhAvI ghaTanAe~ prakaTa ho rahI haiM / mahAzilA - kaNTaka aura ratha-muzala yuddhoM ke bhISaNa agnikANDa maratA huA eka samUcA jagat, bhasmasAt hotA brahmANDa dekha rahA huuN| aisA satyanAzI hai merA yaha Atma- dAha, merA yaha Atma-saMkleza | kyA maiM bhI isameM se na baca pAU~gA ? merI AtmA hAlAhale, kyA tuma bhI merI jalana se chiTaka gayIM? dUra jA khar3I huIM ? mujhe chor3a Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 165 diyA akelA ? tuma kahA~ ho hAlAhale, merI AtmAyanI, tuma bhI mujhe chor3a gayIM..? hAya maiM kitanA akelA hU~, isa ghanaghora maraNAndhakAra meM.. !' hAlAhalA ne bhUzAyI hote gozAlaka ko apanI goda meM jhelA / vaha pucakAre gaye bAlaka-sA harSa se kilaka kara, phira mRdbhANDa meM surA DhAla kara pAna karatA huA pralApa karane lagA : 'carame pAne, carame naTTe, carame geye, caraje aMjalikamme ... !' aura hAlA ke jur3e uramUla meM mAthA gar3AtA huA isa asahya dAha se nirgati khojane lagA / apanA asalI patA aura pahacAna pAne ko mathane lgaa| usI samaya usakA eka priya ziSya baTuka dizAcara daur3A AyA aura nivedana karane lagA : ____ 'mahAmaMkha, mujhe eka prazna ati vikala kara rahA hai| maiM arhat jinendra maMkhezvara se samAdhAna pAne AyA huuN| mahAmaMkha merI vikalatA ko dUra kreN| maiM avikala honA cAhatA huuN|' gozAlaka apanI usa mahAvedanA ke avagAhana-maMthana meM bAdhA par3ate dekha jhallA utthaa| cIkha kara bolA : 'are SaNDa mUr3ha, aba taka bhI korA hI rahA, to aba kyA sIkhegA / maiM isa samaya mRtyu ke sAtha zilA-kaNTaka saMgara lar3a rahA huuN| phira bhI dekha, carama-pAna-gAna-tAna meM jhUma rahA huuN| avikala honA cAhatA hai ? niruja honA cAhatA hai ? to mUrkha, isa vINA se puuch| isa vakSAyanI vINA meM sAre uttara guMjAyamAna haiN| dekha dekha... ...suna sun|' aura gozAlaka phira AdhA-sA uTha kara, surA ke caSaka gaTakAtA huA, pAsa par3I mahAvINA jhannAne lagA aura aSTa caramavAda ke sUtroM ko usakI jhannAhaToM ke saMga dhvanita karane lagA : 'carame pAne : jhanna jhanana jhanna ! carame gAneH jhanna jhanana jhanna / carama naTTe : jhanna jhanana jhnn| carame aMjali kamme : jhanna jhanana jhnn| carame puSpa saMvartta mahAmeghe : jhanna jhanana jhnn| carame zreyanAga gandhahastI : jhanna jhanana jhanna / carame mahAzilAkaNTaka-saMgrAme, carame ratha-muzale: jhanna jhanana jhanna / carame tIrthakareH jhanna jhanana jhanna / carame hAlAhale : jhanna jhanana jhanna / carame mRttikA-mRtyuviSa-manthane : jhanna jhanana jhanna / ' ___aura vaha apane isa aSTa caramAGgI maMtra ko antahIna caramoM meM pralamba pralApita karatA calA gyaa| aura isa carama pAna-gAna aura vINA-jhaMkAra kI ugra se ugra, bhayaMkara se bhayaMkara hotI dhvaniyoM meM usakI cetanA DUbane lgii| usa tamasAvRtta mUrchA meM bhI use yAda ho AyI tIrthaMkara mahAvIra kI bhaviSyavANI, jo usake jIvana meM sadA saca hotI AyI thii| Aja se sAta rAtri pUrva, usane una para tejolezyA kA prakSepaNa kiyA thaa| to kyA Aja hI vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtavIM rAtri hai ? ...'jaba jaba mujhe kAla kAla mahAprayANa mahAparinirvANa.. maiM maiM hU~ carama tIrthaMkara makkhali gozAla / 'Ao, Ao merI prajJA-pAramitA hAlAhalA 'Ao mere dishaacro| arhat jinendra parinirvANa ke taTa para khar3e haiN..|' ... AsapAsa sArA zighya-maNDala ekatra ho gyaa| hAlAhalA kI goda meM gozAlaka kA mAthA avaza DhalakA hai| usane TUTatI sA~soM ke sAtha Adeza diyA : 'dekho, jaba maiM kAla-dharma ko prApta karU~, to sugandhita gandhodaka se mere zava ko nahalAnA, gozIrSa candana kA mere zarIra para vilepana karanA, mahAmUlya haMsadukUla kA sATika-pATika mujhe dhAraNa karAnA, ratna-phUloM ke alaMkAroM se mujhe vibhUSita karanA, aura zrAvastI kI rAja-rathyA para merI zobhA yAtrA nikAlate hue udghoSa karanA : AdIzvara AdinAtha, maMkhaputra bhagavAn makkhali gozAlaka, avasarpiNI ke carama tIrthaMkara, apane AgAmI yugatIrtha kA pravartana karane ke liye mahAprasthAna kara rahe haiN| bhagavAn gozAlaka jayavanta hoM jayavanta hoM... jayavanta hoN| / hAlAhalA aura ziSyoM ne unake Adeza ko jayadhvani ke sAtha sara para cddh'aayaa| AzvAsana diyA ki--bhante bhagavAna ke yogya hI sArA Ayojana hogaa| mRttikA hAlAhalA ne apane sevakoM ko iMgita kara diyA, ki sArI vyavasthA tatkAla kI jAye / bar3hatI rAta ke sAtha gozAlaka kA dAha-jvara bar3hatA hI calA gyaa| sannipAta ke andha bhaMvaroM meM usakI cetanA TakkareM khA rahI thI / usakA janmAntaroM kA aMdhiyArA avacetana pUrA usake bhItara khula par3A thaa| usakI phaTatI vajra tamas tahoM meM se antazcetanA ke jala aucaka hI jhA~ka kara, camaka kara, usake karNa-kuharoM meM marmarAte-se lge| "aura sahasA hI usa mumUrSA ko bIMdha kara, mahAvIra kI ve sadya vikasita kamala jaisI A~kheM use yAda ho aaiiN| ."unakI vaha mauna prIti / unake sAtha muzkoM meM AliMgana-baddha hokara yAtanAe~ jhelnaa| 'hAyave prabhu mujhe kitanA pyAra karate the| kitanA... ! ujAgara hai vaha pyAra isa kssnn| maiM unheM samajha kara bhI na samajha pAyAM / mere maMkha-rakta kA cirakAlika dalana, aura merI AtmahInatA Ar3e A gayI / unakI cirasaMgI vItarAga prIti merI A~khoM se ojhala ho gayI ! ...' anutApa vikala ho kara vaha ro aayaa| Arta-kAtara ruMdhate svara meM bolA : '' 'Atman hAlAhale, una prabhu ke sivA to jagat meM kisI ne mujhe pyAra nahIM kiyA thaa| mujha anAtha ko kevala unhoMne hI sanAtha kiyA thaa| merI pala-pala kI pIr3A meM ve saMgI hokara rhe| para bole kabhI nhiiN| maiMne usa agAdha mauna pyAra ko avahelA samajhA / maiM unheM chor3a AyA / to unhoMne mujhe tumhAre pAsa bheja kara, tumheM sauMpa diyA / tumhAre dvArA unhoMne hI apanI prIti mujhe dii|... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ..167 ___.. nahIM to mujha sarvahArA ko tuma kyoM kara samarpita hotI! merI bhaTakana meM bhI ve prabhu merA hAtha jhAle rhe| tuma vahI to ho| tumhAre rUpa meM ve hI merI niyati ho rhe| aura dekho to, kaisI dUraMgama thI unakI prIti, ki mujhe jagAne ko bahuta pahale dAhaka-agni-lezyA kI kuMjI unhoMne svayam hI mujhe sauMpa dI thI, aura ThIka samaya Ane para apane hI Upara usakA prahAra karane kA avasara mujhe diyaa|ki isa antima kSaNa meM, Akhira maiM jAga utthaa|"un apane hI AtmadevatA prabhu para maiMne kRtyA-prahAra kiyA ! hAya, mere isa pApa ke liye sAre narakAnala kama pdd'eNge| ___ 'devI hAlAhale, maiM pApa meM nahIM marU~gA, Apa meM mruuNgaa| maiM asatya aura mRSA meM nahIM marU~gA, maiM antima satya bola kara marU~gA / suno re mere priya aMgo, carama satya suno| maiM arhanta jinendra nahIM, carama tIrthaMkara nhiiN| maiM hU~ maMkha-putra gozAlaka, avasarpiNI ke ekameva tIrthakara bhagavAn mahAvIra kA priya shissy| unakA dharma-putra, unakA agni-putra / para maiM AtmahInatA se grasta ho kara, pratigAmI ho gayA, vipathagAmI ho gyaa| maiMne gurudroha kiyaa| apane guru se pAyI vidyA se unhIM kA ghAta karanA caahaa| maiM prabhughAta kI ceSTA karake AtmaghAta ke atala raurava meM A par3A huuN| maiM satya meM maranA cAhatA huuN| maiM udghoSa karatA hU~, ki tIrthakara isa pRthvI para akele mahAvIra haiN| unakI AtmA ke AkAza meM maiM chaha varSa uddaNDa viharA huuN| unakI prIti, anukampA aura samavedanA kA pAra nahIM / ... 'AhatI hAlAhale, mere dizAcara zramaNo, suno, jo maiM kahU~, vaha krnaa| apane ghora pApa kA prAyazcitta karake hI merA yaha zarIra citA para car3ha skegaa| so merA dehAnta ho jAne para, mere mRta zarIra ke eka caraNa ko rassI se bA~dha kara, mujhe sAre nagara-pathoM para ghsiittnaa| mare hue zvAna kI taraha mujhe khIMcate jAnA, aura mujha para bAra-bAra yuuNknaa| zrAvastI ke pratyeka cauhaTTe, catvara, trika, catuSka, rAjamArga, galI-galI meM mere zava ko ghasITate hue AghoSaNA karanA-ki loka ko dambha se Thagane vAlA, gurughAtI, jinaghAtI, arhatvAtI, mahApApAcArI yaha makkhali gozAlaka hai| yaha carama tIrthaMkara nahIM, chadmatIrthakara hai| isane arhanta-hantA ho kara, Atma-hantA hone kA carama aparAdha kiyA hai| Atma-ghAta se bar3A koI pApa nhiiN| carama tIrthaMkara haiM kevala mahAvIra, yaha carama pApAvatAra hai, carama loka-hantA hai| isane mithyAvAdI pApadezanA kara ke barasoM taka AryAvarta kI cetanA ko viSAkta kiyA hai| ise dhikkAra hai. ise dhikkAra hai. ise bArambAra dhikkAra hai / / eka gambhIra sannATe meM yaha anutApa vANI pavitra hutA kI taraha gUMjatI rhii| saba ke hRdaya isase vidIrNa ho gaye / eka mahAmauna meM saba ke A~sU Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 Dharakate rhe| koI kucha na bola skaa| phira DUbatI bAtI ne ujhaka kara kahA : 'o'dekho devI, dekho| maiM tumhArI goda meM samAdhilIna ho rahA hU~, aura tuma una prabhu kI goda meM uThI ho / maiM calA, mRttilA, ve sadya vikasita kamaloMsI A~kheM mujhe khIMca rahI haiN|...' "samaya haThAt eka ora saraka kara, socatA khar3A raha gyaa| eka nicATa qhAmozI meM saba sara jhukAye jar3ita ho rahe / zabda yahA~ praznAyita ThiThakA raha gayA hai| devI mattilA hAlAhalA kI A~khoM se mahAvIra kI samavedanA karuNA kI jaladhArA bana kara jhara rahI hai| devI kA sajala saMvega bharA svara usa Ahata sannATe meM sunAI par3A : 'mATI kI anAdi pyAsI pukAra ko jisane AvAja dI thI, vaha usI mATI kI antima taha meM lIna ho gyaa| mahAvIra ko mattikA meM utAra lAne kA qhataranAqa parAkrama Arya gozAlaka ne kiyA thaa| kyA prabhu bhI unheM nakAra sake ? unheM agni-lezyA dI, ki ve mATI kI vAsanA aura vikSobha kA carama dekheN| Arya gozAlaka ne Adima kaSAya ke mahAanala ko jagAyA, svayam hI usake hotA, havya aura havana ho gye| unhoMne viSa-manthana meM se amRta nikAlane kA asambhava mahAsAhasa kiyaa| mATI aura manuSya kI bhUkha-pyAsoM meM hI unhoMne brahma kA amRta sIMca dene kI durdAnta koziza kii| kAyA ke kardama meM hI AtmA kA kamala khilAne ke haThIle prayAsa meM, unhoMne tila-tila apane ko jalA diyaa| unakI vikaTa vAma caryA vicyuta ho kara, vipathagAmI ho gyii| phira bhI unakI pukAra kI pIr3A ko mahAvIra nakAra na ske| apanAyA thA, to antima kSaNa apane utsaMga meM bhI le liyaa| mRttikA hAlAhalA hai mahAvIra kA vaha utsNg| vahIM para mRttikA ke carama zayana meM, mRttikA-putra Arya makkhali gozAlaka, apanI mATilA mA~ kI goda meM bebasa lur3haka kara cupa ho gaye ! AkAza ko manacAhA bA~dha kara pIne aura jIne kI, miTTI kI isa koziza ko, itihAsa bhulA na skegaa| Ane vAlI sadiyoM meM bAra-bAra isake pratisAda guuNjeNge| aura yaha parAkrama phira-phira doharAyA jaayegaa| Arya-putra gozAlaka ko, mATI kI mRNAlinI beTI hAlAhalA apanI paramAMjali arpita karatI hai|' hAlAhalA to kevala mUka mauna Upara ko tAka rahI thii| usake visphArita nayanoM se A~sU cupacApa Dharaka rahe the| aura mAno AkAza-vANI kI taraha ye zabda usake oThoM se mahaz2a sphurita ho rahe the| vaha cupa ho gayI, aura phira eka tIkhA praznila sannATA chA gyaa| taba sAhasa karake paTTagaNadhara dizAcara karNikAra ne pUchA : 'aba devI kA kyA Adeza hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 169 'Adeza to Arya gozAlaka kA hI pUrA hogaa| isI kakSa ke madhya bhAga meM, jahA~ ve leTe haiM-vahIM zrAvastI citrita kara ke, svAmI ke nidezAnusAra saba kriyA usa citra para kara dI jAye !' mRttilA kA galA bhara aayaa| _ 'unake zava ko ghasITA jAye, una para thaMkA jAye ?' eka anya gaNadhara ne puuchaa| 'acchindaka, pUcha kara unakA aura merA apamAna kyoM karate ho? pahale zIghra unake Adeza kA pAlana karo, phira maiM khuuNgii|' kaha kara nagna zava ko ThIka mATI ke sipurda kara, mRttilA kuTIra se bAhara ho gyii| taba ziSyoM ne zrAvastI kA mAna-citra raca kara, usa para vaha apamAna-samAroha nirveda citta se sampanna kara diyA, jisakA nirdezana gozAlaka ne diyA thaa| vaha samApta kara ve devI kumbhakArina kI pratIkSA meM cupacApa khar3e rhe| tabhI sahasA devI prakaTa huiiN| svayam hI bhara Ate gale se Adeza diyA : ___ 'dizAcaro, mRdabhANDoM kI eka vizAla zivikA nirmita kara, usa para sAta nadiyoM kI mATI bichA kara, saptasindha ke jala chir3aka kara, usa mATI kI seja para Arya ko littaao| Rtu ke zreSTha sugandhI phula-pallava, latA-vanaspati se unheM chA do| aura hAlAhalA kumbhArina ke sAre ratna-suvarNa alaMkAra unake caraNoM para nichAvara kara do| usake samasta vaibhava ke sAtha unakI zobhAyAtrA nikAlI jaaye| eka sahasra puruSa unakI zivikA kA vahana kreN| zrAvastI kI sabhI rAja-rathyAoM para se unake mahAyAna kA yaha samAroha gujArA jaaye| aura dizAcaro, AghoSaNA karate calo, unake vimAna ke sAmane calate hue : ___viplavI mahAvIra ke vidrohI agni-putra Arya makkhali gozAlaka devalokagamana kara rahe haiN| AkAza-puruSa mahAvIra ko, mRttikA-putra gozAla ne apanI mATI meM samone kA eka apUrva vikrama kiyaa| to mahAvIra bhI unakI mATI meM khelane ko vivaza hue| isI se itihAsa aura zAzvatI meM, mahAvIra ke mRttikA-putra Arya makkhali gozAla jayavanta ho jayavanta hoMjayavanta hoM !' 'usake anantara, devi ? Arya kA dAha saMskAra? 'nahIM, unakI deha kA dahana nahIM kiyA jaayegaa| deha ke jyotirdhara kI deha akSuNNa hI rhegii| jisa mATI meM se, jaise jAtarUpa ve Aye the, vaise hI usI mATI ke A~cala meM ve phira lauTa jaayeNge| isI kakSa ke ThIka Abhoga bhAga meM jahA~ ve abhI leTe haiM, vahIM unakI deha ko samAdhistha kara diyA . jaaye| unakI samAdhi-zilA para aMkita hogA : AdyA mRttikA ke putra aura prItama, miTTI kI cetanA ko vANI dene vAle, niraMjana mahAvIra ke vAma-putra - makkhali gozAla--yahAM samAdhistha birAjamAna haiN|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 .. devI hAlAhalA ke AdezAnusAra, unake sAre vaibhava aura tAmajhAma ke sAtha, vAma tIrthaMkara makkhali gozAla kI zobhA yAtrA sArI zrAvastI meM se nikAlI gyii| andhI bhIr3oM ke umar3ate pArAvAra ne, manamAnI jaya-jayakAroM se AkAza phAr3a diyaa| hAlAhalA ke qhaz2Ane bahA diye gye| suvarNa, ratna, mANika-muktA, nAnA alaMkAra, phala-pallava, abIra-gulAla Arya gozAlaka kI zivikA para avirAma barasAye gye| hajAroM dIna-daridra, kaMgAla nihAla ho gye| carama tIrthakara trilokapati bhagavAna mahAvIra para agni-zalAkA pheMkane vAle, prabhu-hatyAre kA aisA sammAna ? loga paraspara prazna pUchate raha gye| uttara bhI svayam se hI pAyA : vaha agnilezyA bhI to mahAvIra ne hI use dI thI : aura yaha sammAna bhI mahAvIra ke sivAya use kauna de sakatA hai ? 0 zrI bhagavAn zrAvastI se vihAra kara, meMDhaka grAma ke koSTaka caitya meM samavasarita the / prAtaH kI dharma-parpadA meM Arya gautama ne prabhu ko saMbodhana kiyA : ___'makkhali gozAlaka kAla kara gayA, bhagavana ! usakI bhavya antyeSTi yAtrA ke Age calate hue usake dizAcara zramaNa AghoSaNA kara rahe the, kimahAvIra ke agni-putra gozAlaka devaloka-gamana kara rahe haiN| samajhA nahIM prabhu, mahAvIra kA agni-putra kaisA? aura gozAlaka jaisA unmArgI, durAtmA, gurudrohI, prabhu-ghAtI deva-loka gamana kara gayA? yaha kaise sambhava hai, prabhu ?' : _ 'Arya gozAlaka acyuta svarga kI upapAda zaiyA meM janma le cuke, gautama ! antima kSaNa meM mahAvIra usakI mahAvedanA meM se svataH prakaTa ho aaye| usane apane Apta prabhu ko phcaanaa| vaha anutApa se bhara aayaa| usane pazcAttApa aura pratikramaNa kiyaa| prAyazcitta kI pAvaka meM nahA kara vaha nirmala aura vIta-dveSa ho gyaa| vaha samarpita ho gyaa| use antara-muhUrta mAtra meM samyaktva lAbha ho gayA ! aura vaha UrdhvArohaNa kara acyuta kalpa meM bAIsa sAgaropama Ayu vAlA deva ho gyaa| Arya gozAlaka jayavanta hoM !' ___ 'prabhughAtI gozAlaka, prabhu kA aisA prarama priya-pAtra ho gayA ? vipala mAtra meM hI samyaktva-lAbha kara utkRSTa devagati pA gayA ?' ____'caitanya kI makti-yAtrA, sapATa rekhila nahIM, kuMcita aura cakrila hotI hai, gautama ! kSaNa ke isa ora jIva naraka ke kinAre ho sakatA hai, kSaNa ke usa ora vaha deva to kyA, arhat kevalI taka ho sakatA hai| caitanya kA pariNamana kAlAtIta aura kevalI-gamya hotA hai| bAhyAcAra usakA nirNAyaka nhiiN| ghaNA bhI prema kI hI eka vibhAva paryAya hai, gautama ! carama para pahuMca kara, prema ho jAnA hI usakI antima niyati hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 171 'gozAlaka dvArA prakSepita agni-samudghAta to mAnuSottara thA, bhagavan / usa mahAkRtyA kI sAmarthya, prabha ?' 'arhat para prakSepita vaha mahAkRtyA apanI dAhikA zakti se vatsa, accha, kutsa, magadha, maMga, vAlava, kozala, pAr3a, lATa, vajri, mAli, malaya, vAdhaka, aMga, kAzI aura sahyagiri ke uttara-pradeza ko eka-bAragI hI jalA kara bhasma kara dene meM samartha thI, Arya gautama !' ___'aghAtya arhanta se to vaha parAjita ho gayI, lekina usake pratyAvartana ko gozAlaka akelA kaise pacA pAyA, prabhu ?' _ 'ugra tapasvI the Arya goshaalk| ve janmanA mumukSa the| svabhAva se jJAnArthI aura AtmArthI the| unakI adamya mumukSA hI, vAma ho kara unakI durdAntaM zakti bana gayI thii| saca hI vaha mahAvIra kA mRttikA-putra thA, aura agni-putra bhii| isI dvaMdva ko jhela kara, usane mAnava-mukti ke abhiyAna meM agalA Daga bharane kA vikrAnta duHsAhasa kiyA thaa| usake liye usane apane ko hI havana kara diyA !' , 'unakI yaha Ahuti phalegI, prabhu ?' 'mahAvIra ke AgAmI yuga-tIrtha meM, mRttikA bAra-bAra apanI pyAsa kA uttara maaNgegii| vaha uttara jagat ko, gozAlaka kI rAha, mahAvIra se milegaa| astittvavAdI AjIvaka darzana, AgAmI kAla meM jJAna kA eka nayA vAtAyana kholegaa| isI se itihAsa meM gozAlaka sadA yAda kiye jaayeNge|' - 'Arya gozAlaka kI antima niyati kyA hogI, bhagavan ?' 'aneka yoniyoM meM utthAna-patana kI yAtrA karate hue gozAlaka, kAlakrama se videha kSetra meM dRr3hapratijJa nAmA muni ke bhava se kaivalya-lAbha kara, nitya buddha siddhatva ko prApta ho jAyeMge !' "ThIka usI kSaNa acAnaka strI-prakoSTha meM se uTha kara hAlAhalA prabhu ke sammukha A, bhusAt praNipAta meM samarpita ho gyii| use sunAyI par3A : " 'AryA mRttilA hAlAhalA, tuma muktAtmA kI janetA ho kara, mahAvIra ko bArambAra mRttikA meM DhAlane vAlI parama loka-mAtA ho gayIM !' aura devI hAlAhalA bhagavatI candana bAlA kI kalpa-chAyA meM zrI bhagavAn kI satI ho gyii| jayadhvani huI : 'muktAtmA kI janetA mRttikA-mAtA devI hAlAhalA jayavanta ho !' zrI bhagavAn sanmukha sopAna se utara kara cale, to hAlAhalA prabhu ke caraNoM meM loTa gyii| antarikSacArI arhata ke caraNa usa mRttikA ko anAyAsa sahalAte hue Age bar3ha gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarva-Rtu vana kA uttara celanA ke 'ekastambha prAsAda' ke cAroM ora eka sarva RtuoM kA vana hai| isa 'sarva-Rtu vana' ke kisI vijana pradeza meM devI celanA eka pravAla kI prakRta caTTAna para akelI baiThI hai| havA meM eka bAragI hI sArI RtuoM ke phUloM aura phaloM kI sugandha mahaka rahI. hai| dUra-dUra se raMga-biraMgI cir3iyAe~ A kara celanA ke kezoM meM baiTha kara cahakatI haiM, usake kaMdhoM para nAcatI haiM, usake A~cala aura godI meM khelatI haiN| jaba cAhe kisI cir3iyA ko le kara vaha use pyAra karatI hai, usase batarAtI hai| cir3iyA ur3a nahIM jAtI, abhaya ho kara usakI kalAI para lipaTa jAtI hai| dUra para kahIM caukar3I bharate hirana aura bArahasiMge anAyAsa A kara usake AsapAsa kilola karate haiN| usakI hathelI kI parasa-pucakAra pA kara unakA prANa Azvasta ho jAtA hai| ve Ananda se vibhora ho kara devI ke cahu~ ora krIr3A karate haiN| nanheM mulAyama kharagoza A kara usake jAnuoM meM dubaka jAte haiM, usake sIne se cipaka jAte haiN| dUra para paMca-zaila ke zikhara pukAra rahe haiN| vipulAcala kI vanAniyoM meM tIsare pahara kI mulAyama dhUpa kezara barasA rahI hai| sudUra talahaTI kI aMjana chAyA meM, gRdhrakUTa ke siMha nIla gAyoM ke sAtha krIr3A karate dIkha par3ate haiN| celanA prAya: amanaska hI rahatI hai| kucha socatI nahIM, yAda nahIM krtii| basa, dekhatI hai / dekhatI hai--eka sAmane bahatI nIlI ndii| usakI sahaja zAnta laharoM meM kucha bItatA hI nhiiN| jo thA, jo hai, jo ho rahA hai, jo hogA, vaha saba isa nadI meM eka sAtha vartamAna hai| isI kSaNa pUrA jiyA jA rahA hai| celanA kI ardha unmIlita A~khoM meM isa samaya jhalaka rahA hai : zrIbhagavAna ke samavasaraNa se lauTa kara samrATa zreNika siMhAsana para kabhI na baitthe| siMhAsana kI pIThikA meM panne kA eka azoka-vRkSa ugA diyA gayA hai| usameM laTaka rahe haiM tIna vizAla chtr| unake tale tIrthaMkara mahAvIra kI eka bolatI-sI pUrNAkAra sphaTika murti sambodhana mudrA meM virAjamAna hai| siMhAsana ke pAyadAna meM suvarNapaTTikA para eka hI sarovara meM pAnI pIte siMha aura gAya aMkita haiN| pAdavedI ke kinAre maNi-mInA khacita aSTa prAtihArya zobhita haiN| vedI ke madhyabhAga meM akhaNDa dIpa jalatA rahatA hai, akhaNDa dhapAyana pAvana gandha basAye rakhatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ siMhAsana vedI ke pAda-prAnta meM candana kASTha ke paTTAsana para hI samrATa aba rAja-sabhA meM AsIna hote haiN|'' aMjanA ko Aja dhyAna ho AyA, kitane nirIha aura niHkAMkSa ho kara ye prabhu ke pAsa se lauTe the| nA kucha samaya meM hI aura ke aura ho gye| pahacAnanA muzkila ho gyaa| phira bhI apane vahI priyatama to the| Ananda kI sImA na rhii| aisA AhlAda jisakA avasAna hotA hI nhiiN| bacapana to 'inakA' aba bhI gayA nahIM, lekina pArthiva sattA inake mana heya ho gyii| kAkabITa kI taraha use dUra pheMka diyaa| __* * kaisA to ho gayA hai 'inakA' mana / koI spRhA na rahI, koI pratispardhA na rhii| mere AsapAsa hI sAre samaya inakA jI ramA rahatA hai| ha~sI AtI hai soca kara, merI sairandhrI ho kara raha gaye haiN| snAnAgAra meM kaise achUte hAthoM se mujhe nahalAte haiN| kaise jatana aura mArdava se mere aMgoM kA luMchana karate haiN| sarva Rtu-vana se svayama hI nayI-nayI sugandhita auSadhiyA~ khoja lA kara, unase merA aMgarAga karate haiN| mere bAhu, vakSa aura lilAra para kaisI kalAtmaka patralekhA racate haiN| socA bhI nahIM thA, ki ye aise citrakAra bhI haiN| apane hI hAthoM kezoM meM sugandhita kezaraMjana mala kara, apanI u~galiyoM kI kaMghI banA kara mere keza sa~vArate haiN| manacIte vasanoM meM mujhe sajA kara, mere cehare para phUloM ke karNaphUla, kuNDala aura mukuTa raca dete haiN| phira mere donoM saTe jAnuoM para mAthA DhAla kara kahate haiM : 'mere prabhu, mere bhagavAn, mere mahAvIra !' ha~sahaMsa kara maiM loTa-poTa ho jAtI huuN| inheM yaha kyA ho gayA hai ? pahale hI kyA kama bacce the, ki aba yaha bhI bAqI raha gyaa| phira ekAeka gambhIra ho jAtI huuN| inake sara ko donoM hAthoM se DhA~pa kara usa para gAla DhAla detI huuN| kahatI hU~ : 'yaha kyA ho gayA hai tumheM ? "itanA lo mujhe, ki hama donoM hI na raha jaayeN| varnA deha kI yaha mAyA bahuta bhArI par3a jaayegii|' ye kahate haiM : 'maiM koI alaga deha yA rUpa dekha hI nahIM pAtA, to kyA kruuN| maiM kevala mahAvIra dekhatA huuN| rUpa aura zarIra usase bAhara nahIM, usI kA prAkaTya hai| prabhu ke kaivalya se bAhara mujhe kucha dIkhatA hI nahIM, celnaa| prabhu sarvagata haiM, aura sarva prabhugata hai| aisA hI lagatA hai to kyA karU~ ? usI meM saba priya aura sarvasva ho gayA hai| sAre indriyabhogoM meM bhI kevala eka hI svAda aura samvedana anubhUta hotA hai : mahAvIra celanA "mahAvIra / indriyA~ nahIM rahI mAno, kevala rasa kI dhArA raha gayI hai| rUpa aura arUpa kA bheda hI mana meM na rhaa| tuma prabhu kI hI dvAbhA ho, celaa| tumane unheM sadeha pAyA hai, to maiMne tumhArebhItara unheM sadeha pA liyA hai|' suna kara bhItara hI bhItara rasa barasatA hai, aura maiM bhIjatI hI jAtI huuN| sArI bhUmikA hI badala gayI hai| sArA paridRzya kisI dUsare hI kSitija Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 para khula gayA hai| isa eka hI jIvana meM, kaisA kalpAntara ghaTita ho gyaa| cetanA ke isa naye vAtAyana para, sArI cIjoM kA bhAva aura Azaya hI badala gayA hai| tuccha se tuccha vastu, vyakti, ghaTanA meM bhI eka nayA hI nigar3ha bhAva aura saurabha prakaTa ho uThA hai| isa 'eka stambha prAsAda' aura sarva-Rtu vana kA rahasya Aja khula gayA hai| ThIka sAmane dekha rahI hU~ ve dina, jaba yaha 'ekastambha prAsAda' banA thaa| mahArAja ke mana meM bar3A cAva thA, ki ve mujhe jagat kI koI anupama vastu bheMTa kreN| sava se adhika priya rahI unakI, to mujha para kyA vizeSa prasAda kareM? mere mana meM eka ekastambha prAsAda kI kalpanA bacapana se hI thii| maiM mahArAja se usake bAre meM prAya: kahA karatI thii| mahArAja ko sUjhA, kyoM na celanA ke Adi svapna kA 'ekastambha prAsAda' hI ise banavA kara duuN| maMtrIzvara beTe abhaya rAjakumAra bulAye gye| sthapati aura vAstukAra upasthita hue| devI kI sarvAMga kalpanA unake sAmane rakhI gyii| samrATa kI AjJA huI : 'beTe abhaya, aisA mahala bane ki usakI aTArI meM celanA vimAna-vAsinI khecarI kI taraha manamAnI nirbandha krIr3A kre|' catura-cakora abhaya ne mahArAnI ke mana kA mahala mAno A~khoM Age dekha liyaa| usane turanta hI mahala kA koNa-pratikoNa sahI citra A~ka diyaa| mahAdevI dekha kara cakita ho gyiiN| sthapati ne tadanusAra vAstukAroM se mAnacitra bnvaaye| O abhaya ne tatkAla sUtradhAra ko AjJA dI, ki mahala ke eka-stambha ke nirmANa yogya uttama kASTha mNgaavaao| vaddhika sutAra vaise kASTha kI khoja ke liye araNya meM gyaa| aTavI meM aneka vRkSa dekhane ke bAda, acAnaka eka sarvalakSaNI vRkSa use dikhAyI pdd'aa| gheghura chatanAra, AkAza taka U~cA, phala-phaloM se ladA, gAr3hI chAyAvAlA, vizAla tane vAlA yaha vRkSa asAmAnya jAna pdd'aa| mAno koI mahApuruSa usa araNya meM jAne kaba se akelA khar3A hai| vaddhika ko lagA, yaha vRkSarAja devat vAlA jAna par3atA hai| yaha vRkSa kisI devatA kA AvAsa na ho, aisA nahIM ho sktaa| so jAnakAra vaddhika ne vRkSa ke adhiSTAyaka devatA kA tapasyApUrvaka ArAdhana kiyaa| tAki kArya nirvighna sampanna ho ske| usane bhaktibhAva se upavAsa kiyA, gandha, dhUpa, mAlya vagairaha vastuoM se vRkSa ko adhivAsita kiyaa| taba eka dina abhaya kumAra ke sanmukha usa vRkSa kA vAsI vyantara deva prakaTa huaa| usane kahA : 'rAjakumAra, tU mere isa Azraya-sthAna vRkSa kA chedana mata krvaa| isa varddhika ko roka de / maiM mahAdevI ke svapna kA 'eka-stambha prAsAda' banA duuNgaa| usake cAroM ora eka 'sarva-Rtu vana' kI bhI racanA kara duuNgaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 ApUti - vacana deva ne rAtoM-rAta paMcazaila ke upAnta meM eka-stambha prAsAda', aura usakI parikramA meM 'sarvaRtu-vana' khar3A kara diyaa| dekha kara zreNikarAja cakita raha gaye / devI kA mAthA kisI adRzya mahAsattA ko jhuka gyaa| kyA aisA bhI ho sakatA hai ? A~khoM dekhe para avizvAsa kaise kareM ? yaha sRSTi kitane hI staroM para kitane hI AyAmoM meM vyakta ho rahI hai / vizva ke bhItara vizva hai| sauMdarya aura kalA ke aise srota jAne kahA~-kahA~ chipe haiN| yaha 'eka stambha prAsAda' : 'yaha sarva Rtu kAnana' / .... devI isa mahala meM saca hI khecarI kI taraha rahane lgii| Asa-pAsa ur3ane aura tairane ko sArA antarikSa khula gayA thA / padama sarovara meM lakSmI kI taraha celanA isa mahala meM viharane lagI / vaha sarva RtuoM ke phUloM kI mAlA gaMthatI / eka mAlA vItarAga arhanta ko arpita kI jAtI, dUsarI mAlA zreNikarAja ke gale meM zobhatI / vaha bhI sairandhrI kI taraha hI mahArAja ke kezoM meM phUloM kA zRMgAra karatI / vItarAga prabhu aura pati ke liye samabhAva se rAnI hara dina vana meM jA kara naye-naye phUla cuntii| isa taraha vaha parama ramaNI vana ke phUloM ko dharma aura kAma meM eka sAtha sArthaka karane lagI / mUrtimAna vanadevI kI taraha vaha kaI ekAnta upavanoM, kuMjoM aura sarovaroM meM apane priyatama ke sAtha krIr3A karane lgii| ve aba usake purAtana pati nahIM raha gaye the / nita naye prItama ho gaye the / eka nAmahIna, sImAhIna sambandha / yA koI sambandha nahIM / Aja dhyAna A rahA hai, isI 'ekastambha prAsAda' meM ajAtazatru garbha meM AyA aura janmA thA / usake garbhakAla meM celanA ko dohada utpanna huA thA, ki vaha pati kA mAMsa khAye / aisA to kisI rAkSasI ko bhI nahIM hotaa| aisI bAta vaha kisI ke sAmane kahatI bhI kaise ? vaha kaisI pizAca-mAyA thI ? apanI vedanA ko vaha ghUMTatI gayI / dohada pUrA na hone se vaha dina ke candramA kI taraha kSINa aura zIrNa hone lagI thI / isa durdohada se virakta ho kara usakA sArA mana eka utkaTa glAni se bhara gayA thA / mahArAja bahuta cintA meM par3a gaye the / eka dina bar3I prema-bandhura vANI meM unhoMne rAnI se pUchA thA : 'kisa pIr3A se itanI udAsa ho gayI ho ? mujhI se chupAogI ?' celanA bahuta gala AI thI / bharabharAte kaNTha se jaise viSa pAna karatI-sI eka vAkya meM vaha bolI thI : 'mujha pApina ko dohada par3A hai, ki apane svAmI kA mAMsa khAU~ !' 'yaha to koI kaThina dohada nahIM, devI, ise pUrA kiyA jAyegA / jAnatI to ho, merA yaha zarIra tumhArA naivedya rahA sadA / kabhI kama na par3egA / muskarA do eka bAra !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAnI ne mahInoM bAda muskarA diyaa| para bhItara usake jI meM ArI cala rahI thii| mahArAja ne abhaya ko bulA kara isa gutthI kA hala puuchaa| abhaya ne kahA : 'yaha to bA~ye hAtha kA khela hai, taat| kala hI vyavasthA ho jaayegii|' agale dina abhaya ne mahArAja ke vakSa para navanIta aura dUdha ke chaine meM halakA bAdAmI raMga DAlakara, eka aura vakSadeza raca diyaa| aise kauzala se racA, mAno ki ThIka unake vakSa kA hI ubhAra ho| aura ughAr3e zarIra ve zaiyA meM leTe rhe| saMketa pA kara ekAnta meM, celanA kaisI utkaTa vAsanA se rAjA ke usa ubharAte mAMsala vakSa para TaTa par3I thii| kisI DAkinI-zAkinI kI taraha usa uphanAtI gorI chAtI kA bhakSaNa karane lagI thii| rAjA bAra-bAra kuzala naTa kI taraha karAha kara mUcchita hote rahate / rAnI ko usase bar3I sAntvanA miltii| acAnaka usakA hRdaya kampAyamAna ho jaataa| eka TIsa ke sAtha vaha garbha kI kasaka kA ullAsa anubhava karatI / jaba vaha pati kA mAMsa khA kara aghA gayI, to chiTaka kara khar3I ho gayI aura sacetana hokara vaha Ananda kara uThI : 'hAya, maiM pati kA hanana karane vAlI pApinI !' aura vaha cIkha kara mUcchita ho gyii| rAjA ne use bahuta pyAra se haule-haule sahalAte hue cetana kiyA aura kahA : 'dekho, merA yaha akSata shriir| tuma ise khA gaI, aura maiM akSata ho gayA ! yaha hai devI kI vAsanA kA camatkAra!' devI ke harSa kA pAra na rhaa| apane pati ke usa sIne para vaha taba Ananda se mUcchita ho Dhalaka gaI thii| nava mAsa pUre hone para, malayAcala kI bhUmi jaise maNidhara nAga ko prasava karatI hai, vaise hI rAnI ne eka tejasvI putra ko janma diyaa| lekina usane usakA muMha taka dekhanA nahIM sviikaaraa| tatkAla apanI gupta dAsI se kahA ki-'yaha bAlaka apane pitA kA vairI hai, so isa pApI ko sarpa ke bacce kI taraha kahIM dUra ke sthAna meM chor3a A / ' dAsI use le kara azoka vana kI bhUmi meM chor3a aaii| vahA~ upapAda zaiyA meM utpanna deva kI taraha vaha prakAza karatA zobhane lgaa| bAlaka ko chor3a kara lauTatI dAsI se rAjA ne pUchA : 'tU kahA~ gaI thI?' mahArAja kI A~khoM kA darpa dekha vaha kA~pa gyii| usane bheda khola diyaa| rAjA turanta azoka vana meM gye| putra ko dekha, svAmI ke prasAda kI taraha use prIti se donoM hAthoM meM grahaNa kara liyaa| hAthoM meM ziza ko uThAye ve sIdhe celanA ke prasUti-kakSa meM aaye| kAtara ho kara kahA : 'yaha kyA anartha kiyA tumane, priye ! kulIna aura vivekI ho kara tuma aisA kaise kara sakI ? adhama se adhama nArI bhI aisA nahIM kara sktii| phira tuma to ramaNiyoM ke bIca rAjezvarI ho| aura tumhArA to ramaNItva bhI mA~ kI mamatA kA azoka vana hai| aisI mA~ ho kara, aisA kara sakIM tuma, chi:!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 . celanA kI chAtI doharI vedanA se kasakane lgii| eka ora prANapriya svAmI, dUsarI ora apanI hI deha kA Tukar3A, apanA marbhajAta putra / vaha bhArila aura kharAza-bhare svara meM bolI : 'jo mere pati ke mAMsa kA bhUkhA ho, vaha merA putra kaise ho sakatA hai ? aisA jaghanya mAtRtva maiM kaise svIkArU~ ?' mahArAja ne kahA : 'kina parAtana andhavizvAsoM meM par3I ho? dohada to eka mAyA hotI hai| vicitra dohada hote haiN| zAyada isa dohada kI pUrti se bAlaka kA koI janmoM kA pApa kaTa gyaa| apane isa jyeSTha yuvarAja ko apanI goda se jinendra banA kara utthaao| yahI tumhAre yogya bAta hai| tumheM apane pati ke vIrya para sandeha hai ?...' rAnI ne svAmI kA muMha hathelI se DhA~pa diyA, aura ro kara unake caraNa pakar3a liye| bacce ko usane bA~hoM meM jhela kara chAtI se cA~pa liyaa|"pr vaha jaba bhI use stana-pAna karAtI, to lagatA ki eka sarpa usake stanoM kA dUdha pIkara pala rahA hai| yaha kasaka usake mana se kabhI nirmala na ho skii| rAjA ne azoka vana meM hI prathama bAra putra kA mukha dekhA thaa| isI se nAma rakha diyA gayA 'ashokcndr'| bAlaka jaba vana meM chor3a diyA gayA thA, to usakI azoka-dala jaisI hI komala kaniSThikA u~galI ko, kukar3I ne kutara liyA thaa| u~galI kAla pA kara rakta-pIva se bhara gyii| usa vedanA se bacce kA ronA thamatA hI nahIM thaa| zreNika ne snehAveza meM A kara haThAta bAlaka kI u~galI ko apane muMha meM lekara cUsa liyaa| baccA turanta rotA banda ho gyaa| kramaza: u~galI kA ghAva to bhara gayA, para u~galI bhotarI hI raha gii| isI se usake sAtha dhali-krIr3A karane vAle bAlaka use 'kuNaka' kaha kara pukArane lge| matalaba yuTThI u~galI vaalaa| isI se ajAtazatru bAda ko kuNika ajAtazatru kahalAyA / isake anantara kramazaH celanA kI kokha se vAriSeNa, halla aura vihalla jnme| bar3e hokara ye cAroM beTe mAno mUrtimAna prabhutva, maMtra, utsAha aura virAga kI saMyukta zakti ho kara samrATa kA anusaraNa karane lge| .. lekina Aja to sArI racanA hI badala gayI hai| samrATa ne sAmrAjI sattA-siMhAsana tyAga diyA hai| magadha kI cira zatru vaizAlI kA tIrthaMkara rAjaputra, Aja usa siMhAsana para baiThA diyA gayA hai| to kyA magadha vaizAlI ko jhuka gayA? lekina zreNika ke mana meM aba aise kisI vikalpa aura bheda kI bhASA nahI raha gaI hai| usane pratyakSa anubhava kiyA hai, ki jagata-pati mahAvIra jisa mUrdhA para baiThe haiM, vahA~ jagat ke sAre sattAsana apanA artha kho dete haiN| sarvopari sattA kevala vahI hai, jo jIva-jIva aura cappe-cappe para sadA kAyama hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 lekina ajAta to samrATa-pitA ke pratidvaMdvI ke rUpa meM hI bar3A huA hai / hoza meM Ane ke sAtha hI usane mahasUsa kiyA ki usake Upara koI aura kaise ho sakatA hai ? pitA bhI kyoM ? samrATa bhI kyoM? ajAtazatru ekachatra samrATa se kama hokara nahIM raha sktaa| pitA ko usane pitA svIkArA hI nhiiN| pahale hI dina se ye tevara thA, ki sAmrAjI siMhAsana para kevala vahI baiTha sakatA hai| zreNika ko haTa jAnA pdd'egaa| brAhmaNa maMtrI varSakAra kI kUTanItika pratibhA kA sahArA le kara vaha pitA ke viruddha aneka SaDyaMtra racane lgaa| Asamudra AryAvarta kA cakravartI samrATa hone kI mahatvAkAMkSA se prerita ho kara, ajAtazatra hI magadha aura vaizAlI kA varSoM-vyApI yuddha lar3a rahA thaa| zreNika to lIlA-puruSa the| sAmrAjya se adhika unheM sundarI meM rasa thaa| ve samrATa kama, premika adhika the| usa ajita vikrama bAhubalI ne yuddha bhI khela-khela meM hI jiite| pRthvI bhI priyA kI taraha hI use sahaja samarpita hotI gii| ...."ajAta kI niraMkuza sattA-vAsanA ne hI campA ko AkrAnta kara, usake adhipati zrAvaka-zreSTha mahArAja dadhivAhana ko viSa-kanyA ke prayoga se maravA diyaa| phira usane rAjagRhI ke samAntara hI campA meM apanA sAmrAjI siMhAsana bichAyA, aura pitA kI avahelanA kara apane hI ko magadhezvara ghoSita kara diyaa| Aja jinezvaroM kI cirakAlIna lIlA-bhUmi campA meM, kara pAzavI sattAmada kA lohA baja rahA hai| __ ajAta ke mana meM gaharI khunnasa hai, ki rAjagRhI ke siMhAsana para mahAvIra AsIna hai ! pitA ko to dA~ta-TUTA chUchA sarpa samajha kara usane, samrATa kI avahelanA kara dI hai| lekina magadha ke siMhAsana para mahAvIra? yaha kyA balA hai ? isa balA se magadhezvara ajAtazatru kabhI-kabhI apane ekAnta meM kAMpa uThatA hai|... "celanA kI A~kheM bhara aaiiN| vaha prArthanA meM gunagunAI : 'prabhu, tumhArI sadA kI priyapAtra rahI hU~ maiN| phira bhI tumhArI celanA kI kokha aisI viSama, ki usameM se AryAvarta kA vinAza janmA hai ! usameM se ulaMga sattA-mada janmA hai| maiM amAnuSika SaDayaMtra, yuddha, hatyA, raktapAta kI janetrI? yaha tumhArI kaisI kRpA hai ?' aura 'sarva-Rtu vana' ke saghana meM se uttara sunAI par3A : 'mahAvIra kI janetrI jisa kokha ko honA hai, use itihAsa ke isa sAre rakta-snAna aura agni-snAna se to gujaranA hI hogA!' "sahasA hI kisI upasthiti kI pAvana malayaja deha-gandha meM celanA kA prANa mukta hokara tairane lgaa| U Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaha sarvanAma puruSa kauna zrI bhagavAna idhara kaI mahInoM se phira magadha meM hI vihAra kara rahe haiN| isa samaya ve rAjagRhI se uttara eka yojana para, kAMcanAra-vana caitya meM samavasarita haiN| eka dina aparAhna ko zreNikarAja devI celanA ke saMga, 'amitavega' ratha para car3hakara arhanta mahAvIra ke vandana ko gye| prabhu kI A~khoM meM usa dina eka rahasya karavaTa badalatA diikhaa| zreNika ko lagA, ki celanA ke A~cala se hara samaya cipaTe samrATa-bAlaka ko ve prabhu kutUhala se dekhate raha gaye haiN| koI bhartsanA nahIM hai| para mAno pUcha rahe haiM : 'Akhira kaba taka, vatsa? eka paryAya se jo itanA tanmaya ho gayA hai, usakA svapna TanA hI hai| para terA svapna TUTa kara bhI, mahattara svapna meM uttIrNa ho jAyegA, raajaa| kyoM ki tU majhadhAra meM hai, lekina apane taTa para bhI avasthita hai| samyak-darzI ko bandha ho sakatA hI nhiiN| hara pala samvara hai, phira nirjarA hai| karma raja jhar3a rahI hai| terI Asakti bhI mukti hI ho sakatI hai, rAjan !'... sAyAhna meM zreNika aura celanA rAjagRhI ko lauTa rahe haiN| zizira Rtu kI sandhyA meM zIta gaharA hotA jA rahA hai| himavAna meM barpha par3I hai| so maidAna meM bhI asthi-vedhaka tIkhI ThaNDI havAeM cala rahI haiN| unameM jhar3ate vRkSoM ke patte ur3a rahe haiN| sArI vanAnI meM sUkhe pattoM kI jAjima-sI bicha gayI hai| usameM se eka khAsa taraha kI sUkhI- patrAlI gandha uTha rahI hai| dUra-dUra taka phaile lUMThoM ke biyAbAna / naMgI sapheda zAkhAoM meM vicitra AkRtiyoM kA Avi rbhaav| patrahIna digambara per3oM ke vyaktitva, kitane sajIva, vilakSaNa aura sAMketika haiN| patajhar3a ke isa vinAza meM bhI kisI naye utpAda kI sUcanA hai| sArI vana bhUmi meM stabdha saphedI vyApta hai| tez2a har3akampI havAoM meM khar3akhar3Ate per3oM ke pAra, gA~va-purave tharatharA rahe haiN| dIna-daridroM ke naMge-adhanaMge bAlaka apane dvAroM para khar3e dhUja rahe haiM, dantavINA bajA rahe haiN| aura Upara ghirI A rahI hai zIta-pAle kI rAta / devI celanA kA mana una bAlakoM ke liye kAtara ho aayaa| kyA aparAdha hai, ina chaunoM kA? pUrvAjita karma-bandha? para kyA manuSya kA kartRtva usase bar3A nahIM? nahIM to phira mokSa kA puruSArtha kisa liye ?... aura rAjA ko ina Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 bebasa tharatharAte bAlakoM kI danta - vINA meM, apanA sukhada USma zizira-kakSa yAda ho AyA / use lagA ki usa garma mulAyama kezara - basI seja kA sukha kitanA jhUThA, anizcita hai ? yaha nagna tharrAtA dIna bAlaka zreNika bhI to ho hI sakatA hai / aura zreNika vaha nahIM hai, na hogA kabhI, yA na rahA kabhI, isakA lekhA kisake pAsa hai ? isa sUkhe sapheda vIrAne meM, kahIM-kahIM cA~valoM ke kheta avazya lahakate dIkhate haiN| yA phira dUra-dUra taka phaile kaI raMgoM kI ghA~soM ke vana haiN| unameM yahA~vahA~ camakate jalAzayoM kA pAnI jama gayA hai| to ve barpha ke sapheda ramya A~gana-se dIkhate haiM / rAjA aura rAnI mahAzIta ke isa himAnI prasAra meM apanI iyattA bhUla gaye haiM / eka ajIba udAsI se unake mana unmana ho gaye haiM / sAyAhna ke ghirate sAyoM meM koharA bar3ha rahA hai / ThUMThoM ke vana usameM antardhAna hote jA rahe haiM / yaha avasAna to nahIM, ojhala honA hai / aura manuSya to apanI patajhar3a meM aisA ojhala hotA hai, ki phira kabhI dikhAyI nahIM par3atA / paryAya kI isa avasAna - lIlA se rAjA bahuta avasAda aura viSAda meM kho rahA / aura rAnI apane hI se bichur3a kara, kisI naye milana ke taTa para utaratI rahI / : tabhI eka sthAna para, nadI-tIra kI eka kohare meM dhuMdhalAtI vanAnI meM, koI digambara yogirAT kAyotsarga meM lIna khar3e dIkhe / jhar3e khar3oM ke bIca mAno eka aura hima- zveta sthANu rU~khar3A / turanta ratha rokA gayA / mahArAja aura devI ratha se utara kara zItajayI jina puruSa ke vandana ko gaye / trivAra vandana kara, tIna pradakSiNA de, ve usa nagna himavanta ko tAkate raha gaye / zailezI dazA / usa darzana meM rAnI ko jahA~ eka parama avasthA kA AhlAda anubhava huA, vahIM usake bhItara baiThI nArI - mA~ pasIja gayI / hima-vasana zramaNa ke usa zIta pariSaha ko dekhanA use asahya ho gayA / vaha A~kheM mUMda kara kevala unake prati samarpita ho rahI / zreNika stambhita khar3A dekhatA raha gayA / pAsa hI khar3I prANezvarI ke aMgoM kI USmA meM lupta ho jAne ke sivAya, use bacane kA koI upAya na dIkhA / ... celanA ke zizira - kakSa meM mANikya aura lohitAkSa ratnoM kI rAtula prabhA jhar3a rahI hai / sArA kakSa kezara kastUrI aura ambara se basA huA hai agnikAnta maNi ke phAnUsoM meM kezara ke itra ke maddima pradIpa jala rahe haiM / aguru- kapUra kI dhUpa se sArA vAsara-kakSa suvAsita hai| dIvAra tale bane A meM candana kASTha kI agni sugandhita tapana bikhera rahI hai / dvAra - vAtAyana saba mudrita haiN| kevala dIvAroM ke siroM para jAlIdAra ujAladAna khule haiM, jinase prANavAyu AtI rahatI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 181 bAhara bachiyoM-sI vedhaka ThaNDI havAeM cala rahI haiN| aura kakSa ke bhItara haMsagarbha aura jyotirasa ratnoM se jaTita vizAla zaiyA meM zreNika aura celanA saMyukta soye haiN| rAjA devI kI bhujalatA kA sirahAnA banA kara, usake bAhumUla meM dubake haiM, aura usake vakSa para bAMha DhAle leTe haiN| donoM capa haiM, phira bhI rAjA ko abhI nIMda nahIM AI hai, to rAnI bhI usake sAtha jAga rahI hai| usane svAmI kI cAha ko ciinhaa| to stana ko karavaTa de kara unheM gAr3ha AliMgana meM bAMdha liyaa| rAjA ko vahA~ turanta nIMda A gyii| celanA kA mana bAhara kI zIta havAoM meM ur3atA huA, pichale sAyAhna ke yAtrA-patha meM bhaTaka rahA hai| aura jAne kaba use bhI nIMda A gii| gaharI nIMda meM bhI celanA kahIM saMcetana thii| kezara-bhIne USma rezamI AstaraNa meM mAno vaha vizrAnta nahIM ho pA rahI thii| so usa becainI meM usakA eka hAtha AcchAdana se bAhara nikala aayaa| AliMgana anAyAsa chUTa gyaa| bicchU ke kAMTe jaisI duHsaha zIta ne rAnI ke hAtha ko chu diyaa| celanA kI nIMda aucaka hI ur3a gyii| ThaNDa kI AkrAnti se sItkAra karate hue usane, phira apanA hAya' AcchAdana meM sikor3a liyA aura rAjA ke hRdaya meM mana kI taraha sthApita kara diyaa| ThIka tabhI use yAda ho Aye ve munIzvara, jo rAha meM nadI tIra ke ThUTha-vana meM, nirvasana nire DhUMTa-se hI khar3e the| aba bhI to ve vahA~ vaise hI khar3e hoNge| himAnI aura zIta ke jhakoroM ke bIca vaise hI akmp| pratimAsana meM kAyotsargalIna / apane kezara-kastUrI base AstaraNa aura priya ke AliMgana kI USmA meM bhI devI vimUra utthiiN| bhAna na rahA, aura barabasa hI unake mukha se asphuTa-sA uccarita huA : 'hAya, unakA kyA huA hogA? ve kahAM, kisa avasthA meM hoMge !' . aura isake sAtha hI celanA kisI gaharI yoga-tandrA meM lIna ho gyii| lekina rAnI ke ukta asphuTa vacana se rAjA kI nIMda ucaTa gayI thii| usane vaha vAkya suna liyA thaa| usake hRdaya meM vaha vacana saMzaya kA tIra bana kara cubha gyaa| mere bAhupAza meM leTI merI abhinna celanA ko yaha kisakI cintA vyApa gayI? mere sivAya bhI usakA koI aisA gAr3ha priyajana hai?' 'hAya, unakA kyA huA hogA?' "yaha 'unakA' sarvanAma rAjA ke hRdaya meM vRScika kI taraha daza karatA calA gyaa| "avazya hI yaha kisI para puruSa meM anurakta hai| rAjA kI nasoM meM IrSyA ke hare viSa kI lahareM daur3ane lgiiN| usameM pratIti jAgI : strI meM prIti rakhane vAlA koI bhI saMcetana puruSa IrSyA kI nAgina se nahIM baca sktaa| rAjA zeSa rAta jAgatA hI par3A raha gyaa| usakA mana-mastiSka itanA ulajha gayA, ki sArA jagat use asujha hotA-sA lgaa| aura rAnI nizcinta gAr3ha nidrA meM magna soI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 - rAjA bar3I bhora hI cupacApa uTha baitthaa| jaldI se taiyAra ho kara gopana rAja-kakSa meM upasthita huaa| usane tatkAla abhaya, rAjakumAra ko bulavA bhejaa| bAta kI bAta meM abhaya A upasthita hue| rAjA kA purAnA sattA-darpita samrATatva lauTa aayaa| vaha tar3aka kara bolA : _ 'AyuSmAna abhaya, kAna khola kara suno| mere antaHpuroM meM durAcAra phaila rahA hai / nArI-loka kI yahI antima niyati hai / isa rAta vaha ghaTasphoTa ho gayA / ..abhaya, turanta mere antaHpura ke sAre prAsAdoM meM Aga lagavA do / dekho ki ve benizAna jala kara rAkha ho jAyeM / ' 'tAta kI AjJA aTala hai / vaha pUrI hogI hI !' kaha kara abhaya rAjakumAra eka ajIba hAsya-kautUhala kI mudrA meM eka Taka rAjA ko dekhatA raha gayA / apane bhuvanajayI samrATa-pitA kA yaha bAlaka rUpa usake liye nayA to nahIM thaa| 'avilamba AjJA kA pAlana ho, abhaya ! hama abhI bAhara jA rahe haiN|' kaha kara rAjA A~dhI kI taraha jhapaTatA huA, rAja-kakSa se bAhara ho gayA / vyutpanna-mati abhaya ko yukti sUjhane meM dera na lgii| vaha sIdhe vahA~ se nikala kara antaHpura ke pazcimI pArzva meM gayA / vahA~ hastizAlA ke caugAna meM jo bahuta sArI jIrNa kuTiyAe~ muddata se vIrAna par3I thIM, unameM turanta hastipAla se Aga lagavA dI / pala mAtra meM ghAsa-phUsa bhabhaka utthaa| lapaToM aura dhueM se sAre antaHpura Acchanna ho kara khalabhalA uThe / gavAkSoM se bhaya kI cIkheM sunAI par3IM : Aga: Aga Aga / haMgAmA maca gayA / celanA jaba brAhmI velA meM Adatana jAgI, to mahArAja ko zaiyA meM na pA kara soca meM par3a gayI / ... aisA to kabhI hotA nahIM, ki zaiyAtyAga se pUrva ye merI goda meM sara rakhe binA uThe hoM / mere sparza ke binA to jagat aura samaya inake liye zurU nahIM hotaa|' ki sahasA hI AgaAga' kI cIkha-pukAra suna kara vaha bhI apane eka-stambha prAsAda kI saba se U~cI burja para AyI / usane dekhA ki jIrNa jhoMpar3a-paTTI dhA~ya-dhA~ya sulaga rahI hai / aura una lapaToM ke pAra, antaHpuroM kI cIkhoM ke pAra, bAhara ke rAjamArga para mahArAja svayam apanA rathaH vAyu vega se pheMkate hue, dUra ke mor3a para ojhala ho gaye / '...mujha se kahe binA Aja ye kahA~ palAyana kara gaye ! prabhu se milane ke bAda binA celanA ke ye kahIM bhI to nahIM jAte / aura Aja jagAye binA, kahe binA hI cale gaye ? kahA~ gaye hoMge...?' celanA burja-gavAkSa para nizcala udAsIna khar3I zUnya tAkatI raha gaI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 183 zreNika betahAzA uttejita thA / usake krodha, glAni, kSobha aura virakti parA sImA para the / vaha apane manovega kI gati se hI ratha hA~ka rahA thA / usake astitva kA Ayatana Aja dhulisAt ho gayA thA / usakI dharatI china gaI thI / usakA AkAza vidIrNa ho gayA thA / usa Avega meM eka tIkhe DaMka ke sAtha use yAda A rahA thA: celanA ke binA to vaha kabhI bhagavAn ke pAsa gayA nahIM thA ! Aja vaha 'kAMcanAravana caitya' kI rAha para akelA hI dhAvita thA / nidAna yahA~ koI kisI kA nahIM / to kyA bhagavAn ke pAsa akele hI jAnA hogA ? --- ....' kAMcanAra caitya' ke samavasaraNa meM prabhu kA vaMdana kara zreNika manuSyaprakoSTha meM upaviSTa huA / para vaha pAre kI taraha caMcala hai / baiThA nahIM jA rahA hai / aura prabhu nitAnta mauna haiN| eka akhaNDa sannATA chAyA hai | kyA prabhu ne use aura usakI vedanA ko anadekhA kara diyA ? ki acAnaka sunAI par3A : 'tuma celanA meM mahAvIra dekhate rahe, rAjan ! tumheM mahAvIra kI asmata para sandeha ho gayA ?' zreNika ko lagA, ki usake manosarpa ke viSadanta ko kisI ne pala- mAtra meM tor3a diyA hai / 'strI-puruSa kA bheda hI celanA kI cetanA meM nahIM, rAjan / so usake liye para-puruSa yA para-nArI kA astitva hI nahIM / kisI bhI para meM vaha rama sakatI hI nahIM / vaha usakA svabhAva nahIM, caritra nahIM / svakIyA aura parakIyA ke bheda se vaha Upara hai / vaha eka aura ananya AtmA hai / eka aura ananya meM hI vaha nirantara rammANa hai / anya usakA kalpa hI nahIM / ' 'phira vaha kisakI cintA meM par3I thI, AdhI rAta, bhagavan ? 'unakA ' kyA huA hogA ? yaha sarvanAma puruSa kauna ? ' 'nadI tIra ke khar3oM meM khar3A ho gayA muni tumako priyA ke bAhupAza meM bhUla gayA, rAjan ! mahAvIra ke usa pratirUpa ko celanA na bhUla sakI ! prANi mAtra kI vedanA se samvedita celanA, zIta parISaha jhelate yogI ke tapa meM sahabhAginI ho gayI / celanA nirI vyakti nahIM / kahIM vaha vaizvikI hai, rAjan / ' 'mujha se bhArI bhUla ho gaI, bhagavan ! 'aura jAno rAjan, prIti meM jahA~ adhikAra - vAsanA hai, vahA~ saMzaya, IrSyA, vichoha anivArya hai / sva-bhAva adhikAra kI pakar3a se bAhara hotA hai / yaha svabhAva nahIM, ki koI kisI ko bA~dha sake / yaha svabhAva nahIM, ki tU celanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 meM pariNamana kara sake, aura celanA tujha meM pariNamana kara sake / aisA vibhAvarUpa pariNamana jaba hotA hai, to usakA eka mAtra pariNAma hotA hai, duHkha, viyoga, viSAda / ' rAjA ko lagA ki usake avacetana kI kaI aMdherI khoheM ujAle se bhara rahI haiM / kaI phande, jAle, graMthijAla kaTa rahe haiN| rAjA prabhu ko ikaTaka ikasAra grahaNa karatA rahA / __ 'aura suno zreNika, yadi AhatI celanA para-puruSagAmI hai, to arhanta mahAvIra para-strIgAmI hai ! celanA ke aMgAMga meM mahAvIra kA sparza-sukha pAne vAle rAjA, suna, tU arhat meM kalaMka dekha rahA hai ?...' ___ kSamA kareM nAtha, kSamA deM mujha ajJAnI ko, mujhe aise jaghanya aparAdha ke naraka meM na DAleM / ' 'apanA naraka to tu Apa hI raca rahA hai, zreNikarAja ! mahAsattA ne tujhe amRta-kumbha diyA, aura tUne use mATI meM DAla diyA !' 'prabhu, maiM niHzaMka huaa| maiM Ape meM A gayA / mujhe aura pratibuddha kreN|' ____ 'liMgAtIta hai AhatI celnaa| phira bhI usane apanI paryAya se tumheM sArabhUta nArItva kA sukha diyA / mahAbhAga ho tuma, ki vaha janmajAta yoginI, tumhArI Atma-sahacarI aura bhogyA ramaNI eka sAtha ho kara rahI / bhoga meM hI usane tumheM yoga kA sukha diyA / dharma aura kAma donoM meM usane tumheM sArthaka kiyA / usa AkAzinI ne tumhArA bAhubandha svIkArA / apane AzleSa meM tumhArI deha ko hI galA kara, usane tumheM Atma-ramaNa kA sukha anubhava karA diyA / asambhava ko usane sambhava banAyA tumhAre liye| phira bhI tuma celanA ko pahacAna na sake, rAjan ! isI se to tuma use sA~soM se samIpatara lekara bhI pA na sake / bichur3e hI raha gaye / mamatva jaba taka hai, taba taka viyoga hai hI / samatva meM hI avicchedya milana sambhava 'bujjhaha bujjhaha zreNikarAja ! apane meM ekAkI, anAlamba raha rAjan / to celanA aura sArA jagat nimiSa mAtra meM terA ho rahegA / kAla se pare, saba kucha sadA terA !' rAjA ko liMga-cheda aura yoni-cheda kA eka buniyAdI AghAta anubhava huaa| aura eka anirvaca zAnti meM vaha vizrabdha hotA calA gayA / __ AhlAdita bhAva se ratha para car3hate hI, rAjA ko yAda AyA : 'oha, kyA saca hI abhaya rAjakumAra ne apanI mA~oM ke sAre antaHpuroM ko jalA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 185 kara bhasma kara diyA hogA ? hA hanta, anartha anartha anartha ! ahaMnta, arhanta, rakSA kareM, rakSA kareM / lAja rakheM, bANa kareM nAtha, vaitaraNI bhI mujhe DUbane ko Thaura na degI / ...' aura rAjA mAno kAla ke cakra nemi ko jhaMjhor3atA-ukhAr3atA huA, avakAza ke bAhara apanA ratha pheMka rahA thaa| O zreNika lauTa kara sIdhA apane nijI rAja-kakSa meM gayA / tatkAla abhayakumAra ko talaba kiyA gyaa| "avilamba upasthita ho kara abhaya rAjakumAra pitA ke samakSa daNDavat meM nata ho gayA / 'kyA tumane saca hI merI AjJA kA pAlana kiyA, abhaya ?' 'magadhanAtha zreNika kI AjJA to tattva taka nahIM TAla sakate / phira merI kyA bisAta, bApU !' 'narAdhama, pizAca, mAtR-hatyAre, mere sAmane se haTa jAo ! apanI mAMoM ko jalA kara bhasma kara diyA tumane ?' rAjA ko mUrchA ke hilore Ane lge| lekina udhara abhaya apanI caMcala haMsI ko dabA kara, gaMbhIra mudrA meM bolA : _ 'dekha AU~, tAta, bhasma ho gaI ki nahIM ?' .. ___nirlajja, aisA mahApAtaka karake bhI parihAsa kara rahA hai re ? tU svayaM hI kyoM na usa agni meM kada kara bhasma ho gayA ?'. 'kUda par3A thA, bApU, lekina patA nahIM kaise una lapaToM meM bhI maiM calatA rahA / to una jvAlAoM ne mujhe chuA nahIM / aura maiM pAra nikala aayaa| aba batAyeM Apa hI, merA kyA doSa ?' 'aura tumhArI mAtAeM ?' 'tAta kI AjJA thI, antaHpuroM meM Aga lagA do / maiMne lagA dI / phira maiM hI kUda par3A usameM / ApakA Adeza hone se pUrva hI, maiMne usakA pAlana kara diyA ! phira dekhatA kauna, ki kauna jala kara bhasma huA aura kona nahIM ?' 'to tumhArI mAtAe~ ? kahA~ haiM ve ?' . 'kahIM to hoMgI hI ve mahAsatiyA~ ! unheM kauna-sI Aga jalA kara bhasma kara sakatI hai ?' 'abhayakumAra, paheliyA~ na bujhaao| jo ho, saca-saca kho| yadi tumhArI mAe~ jala gaI, to tumheM bhI isI vavata jindA jalavA duuNgaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 'Aga to abhI bhar3aka hI rahI hai, bApU / mujhe abhI isI vaqta le jA kara, usameM jhoMka deN| maiM bahuta kRtajJa hU~gA!' 'jina mAMoM ko tumane svayam abhI mahAsatiyA~ kahA, unheM tumane jalA kara bhasma kara diyA ? merA vacana kucha ho, tumhArA bhI to koI viveka hogaa| merI AjJA hI tumhArI AtmA hai kyA?' 'mere sAtha cala kara apanI A~khoM dekheM, bhante taat| dekheM ki ApakI AjJA aura merI AtmA eka haiM yA do haiN|' ___ nA kucha samaya meM hI abhaya ke sAtha rAjA parezAna, bhayabhIta, pasInepasIne antaHpura ke prAMgaNa meM A pahu~ce / antaHpuroM ke mahala akSuNNa khar3e the| aura hastizAlA ke caugAna meM dUra taka phailI jIrNa jhoMpar3apaTTI jala rahI thii| dekha kara rAjA ke Ananda kI sImA na rhii| 'abhaya, kyA jalAyA, kise jalAyA tumane ?' 'jo jIrNa aura dhvasta thA, jo jar3a aura mRta thA, use jalA diyaa| jo bhraSTa aura vyabhicarita thA, use khAka ho jAnA pdd'aa| ye parityakta parNa-phuTIreM dAsa-dAsiyoM ke chape vyabhicAra kA aDaDA ho gaI thI, mahArAja!' 'merI AjJA kA ThIka pAlana kiyA tumane, beTe !' 'aThIka mujha se pUcha ho hI nahIM pAtA, baap| bhAvI tIrthaMkara zreNikarAja ke zabda kA nahIM, sArAMza kA hI anusaraNa karatA hU~ maiN| bhAva hI to bhava hai, tAta!' __to tumhArI mAtAe~ nahIM jalI?' 'mahaloM meM jA kara eka bAra patA kara AU~, deva, jala gaIM ki jIvita ___ aura abhaya duranta krIDA-capala ho kara ha~sa pdd'aa| rAjA mAno nayA janma pA kara, nayI A~khoM duniyA ko dekhane lgaa| yaha kaisA bhavya bhavAntara huA hai usakA, isa eka hI jIvana meN| kitane to bhavAntara ho gaye, isa eka hI AyuSya-vistAra meM ! isase bar3A camatkAra aura kyA ho sakatA hai ? .. ___ 'tuma anuttara ho, AyuSyamAn beTe raajaa| maiM magadha ke siMhAsana para eka vAragI hI dharma-cakravartI aura karma-cakravartI ko dekhanA cAhatA huuN| mahAvIra kevala tumhAre bhItara baiTha kara merI isa sasAgarA pRthvI para rAjya kara sakate haiN| isa kha zI meM hA~ kaho, to tumhAre rAjyAbhiSeka kI taiyAriyAM karUM !' 'maiM to abhiSikta hI janmA hU~, taat| merA siMhAsana to AryAvarta ke calate rAja-mArgoM para bichA hai| lAkha-lAkha jana kA manaraMjana karatA hU~, unakI raktadhArA meM apanI raktadhArA milA kara jItA huuN| maiM to kevala khelatA hU~, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 taat| apanA khela chor3a, gaMbhIra muMha banA kara kisI TarI-TAma siMhAsana para kIlita honA mere basa kA roga nahIM, mahArAja!' ___ ho to usI bApa ke beTe, jo kevala khela-khela meM hI yuddha lar3atA rahA, digvijaya karatA rahA, vilAsa karatA rahA, pyAra karatA rahA, rAja karatA rhaa| itanA duranta, itanA capala ki kisI bhI paryAya para rukA hI nhiiN| basa, khela, khela aura khela !' 'antaHpuroM ko bhasma karavAne kA yaha nayA khela bhI Aja hI to khelA Apane, bApa!, mere pitA kA bhI saMsAra meM jor3a nahIM!' / 'to mere beTe abhayarAja kA bhI yahA~ kauna jor3a hai?' aura uTha kara rAjA ne bhAvAveza meM beTe ko chAtI se bhIMca-bhIMca liyaa| phira ve turanta celanA ke mahala meM gye| 'devatA, Aja pahalI bAra binA kahe, akele hI cale gaye, prabhu ke pAsa ? mujha se aisI kyA khatA ho gaI ?' bhara AtI-sI celanA bolii| rAjA se bolA na gyaa| bar3I dera taka rAnI ke eka-eka aMga ko niratizaya mRdu bhAva se sahalAte camate rhe| aura phira devI ko apanI bAhuoM meM niHzeSa karate hue bole : 'khatA to tumhArI itanI bar3I hai, devI, ki duniyA meM usakI saz2A nahIM koI !' 'maiM tajavIja kara dUM sajA?' 'suna to!' 'merA tyAga kara do, aura jAno ki tuma kauna ho, maiM kauna hU~ !' 'vahI to karake calA gayA thA, lekina..' 'lekina kyA ? lauTa Aye to isa parapuruSa-gAminI ke pAsa ?' celanA ke kaNTha-svara meM eka sAtha rulAI aura haMsI raNakAra utthii| rAjA ne usa mahIyasI ke jur3e jAnuoM ko apanI donoM bA~hoM meM kasa kara, una para mAtha DhAlate hue kahA : . - 'Aja taka mere atyanta nighRNa pApa-doSoM taka ko tuma sadA kSamA karatI aayiiN| eka bAra aura mujhe mAfa kara sakogI?' 'devatA, aba aura apanI AtmA ko apamAnita na kro| tumhArI celanA kyA vahI nahIM?' _ aura ve donoM bhAva ke eka aise sarovara meM jAtarUpaH krIr3A karane lage, jahA~ do AtmAeM eka-dUsare meM apraviSTa raha kara bhI, aura apraviSTa nahIM raha kara bhI, anAyAsa sadA svabhAva meM krIr3AyamAna rahatI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amraphala kA cora __rAjagRhI ke dakSiNI upAnta meM eka upanagarI hai, 'mnovtii'| vahA~ magadha ke kaI zreSTa guNIjana aura kalAvanta rahate haiN| vahIM rahatA thA, vidyA-siddha mAtaMgapati / thA to vaha cANDAla, lekina caryA se vaha brAhmaNa thaa| use aneka daivI vidyAeM siddha thiiN| vaha zIta Rtu meM nadI-kachAroM meM baiTha kara, jala meM utara kara, viSale jantuoM se bharI vijana kandarAoM meM Asana jamA kara, vidyAsAdhana karatA thaa| aise samaya use kaI aupapAtika devoM aura yakSiyoM ke darzana ho jaate| unase use sIdhe kaI bIkSAkSara prApta hue haiN| unake bala vaha varSA kara sakatA hai, antarikSa meM vicara sakatA hai, jala para aura agni meM cala sakatA hai| sAta tAloM meM rakkhI cIja ur3A sakatA hai| eka nagara se pUrA mandira yA bhavana uThA kara rAtoMrAta dUsare nagara meM le jAkara ropa sakatA hai| kaI bhavajanoM kI aneka Adhi-vyAdhi vaha dUra kara detA hai| kiMvadantI hai ki use vaitADhya kI vidyAdhara nagariyoM ke kaI vidyAdharoM se bhI acintya vidyAe~ prApta huI haiN| mAtaMga kI patnI sArikA sacamuca hI vana meM mainA ke gIta jaisI mIThI AvAja vAlI hai| hai to vaha kRSNAguru jaisI kAlI, lekina usake aMga-aMga meM navIna Amra-pallava kI snigdhatA aura lonApana hai| ghane pallavoM se chAyI bAvalI jaisI vaha gambhIrA hai| usa bAra kArtika mAsa meM vaha garbhavatI huii| to mAgha-pUsa meM use dohada par3A ki vaha DAla-pakA tAjA tor3A Amraphala khaaye| usane apane pati se kahA ki : 'mujhe tAjA Ama tor3a lA kara khilAo, aura merI sAdha puuro|' mAtaMga ne kahA : 'mArI, vicitra hai tumhArA dohada, akAla meM Ama kahA~ se Aye ?' 'ajI tuma to vidyAdhara ho| mATI kI cimaTI se manamA~gI cIja banA sakate ho| mujhe be-mausama Ama taka nahIM khilA sakate !' aura sArikA maMjIra-sI haMsa pdd'ii| 'so to tArA tor3a lAUMgA, saarii| tumhArI hara sAdha puregI hii|' 'mAtaMga ne sArI vidyAe~ cukA diiN| lekina yaha kyA huA, ki vaha Amraphala upalabdha na kara skaa| use lagA ki kisI dUsare mahAsiddha kI zakti isa samaya kAma kara rahI hai, to usakI vidyAe~ vyartha ho gaI haiN| mAtaMga ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 189 bar3e khinna svara meM yaha bAta sArikA ko batAI / sArikA phira vaise hI khUba jora se khilakhilA pdd'ii| bolI : 'aya vidyApati, corI kara sakoge ? ' 'tumhAre liye duniyA ulaTa sakatA hU~, sArI / ' 'to suno, mahAdevI celanA ke 'sarva Rtu vana' meM eka sundara AmrakuMja hai / vahA~ devI prAyaH akelI ramatI haiN| vahIM unake eka priya AmravRkSa kI DAla para abhI uttama Amraphala paka AyA hai / kala vaha devI kI goda meM apane Apa cU pdd'egaa| ve use arhat ko naivedya kara apane svAmI zreNika ko khilAyeMgI / vahI Ama curA lAnA hogA, mAtaMga / vahA~ praveza sahaja nahIM ! paMcazaila paharA dete haiN| curA lA sakoge AdhI rAta vaha Amraphala ? ' 'kala sabere vaha Ama tumhArI hathelI para hogA, sArI / aba mujhe jAnA hogA / ' mAtaMgapati vipala mAtra meM A~kha se ojhala ho gayA / sArikA kAMpa uThI : 'hAya, merA kaisA dohada, kahIM ye ApadA meM na par3a jaayeN| ThIka majha rAta meM mAtaMga sArI bAdhA pAra kara usa AmrakuMja meM pahu~ca gayA / aura jaise jyotiSI nakSatroM ko tAkatA hai, vaise hI vaha usa Amraphala ko Tohane lagA / lekina phala bahuta U~cI DAla meM kahIM chupA thA, aura vRkSa para car3hanA sAdhya nahIM thA / DAla-pAta khar3akane se vanapAla kA bhI Dara thA / ekAeka vaha phala kahIM zani graha - sA camaka uThA / taba mAtaMga ne 'avanAminI' vidyA se U~cI Amra DAla ko nIce taka jhukA kara vaha divya phala aura anya bahuta se Ama jhaTapaTa tor3a liye / idhara sabere mAtaMga ne vaha Amraphala sArikA ko khilA kara usakI sAdha pUrI, aura udhara devI celanA apane AmrakuMja meM aayiiN| unhoMne dekhA ki vaha divya Amraphala kisI ne tor3a liyA hai| sAre AmrakuMja ko jaise kisI ne lUTA hai, aura vaha vATikA mAno bhraSTa citroMvAlI citrazAlA jaisI aprItikara ho par3I hai| rAnI ne jA kara mahArAja ko batAyA, ki yaha asaMbhava kaise ghaTa gayA ? mahArAja ne turanta sAre maMtroM ke maMtrIzvara abhaya rAjakumAra ko bulavA kara AjJA dI, ki : 'jisakA paga-saMcAra bhI dekhane meM nahIM AtA, Amraphala ke usa cora ko khoja lAnA hogA, abhaya / jisa cora kI aisI atizaya amAnuSI zakti hai, vaha kabhI anta:pura meM bhI to praveza kara sakatA hai / ' 'kucha dina kA samaya deM, bApU, cora svayam yahA~ hAjira ho kara corI svIkAra legA / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aura usI pala se abhayakumAra cora kI khoja meM divA-rAtri rAjagRhI aura usake parisara-vartI grAmoM ko chAnane lgaa| eka bAra kahIM rAjagRhI ke eka catuSka-catvara para saMgIta-nATaka cala rahA thaa| kautUhalavaza abhaya rAjA bhI usa loka-janoM kI bhIr3a meM baiTha kara nATaka dekhane lge| yojakoM kI naz2ara par3ate hI abhaya pahacAna liye gaye : magadha ke jeThe rAjaputra, maMtrIzvara abhayakumAra! logoM ne nahIM mAnA, aura abhaya ko raMgamaMca ke pAsa hI uccAsana para baiThanA pdd'aa| "isa bIca madhyAntara ho gyaa| usa avakAza meM prekSakoM kI bhIr3a becaina ho rahI thii| abhaya ko tukkA sUjha gayA : ve kathA sunA kara zrotAoM kA mana-raMjana kareMge / kathA kahane meM abhaya kA jor3a kahA~ milegA? kahIM se bhI zurU kara dete haiM, aura vicitra rasIlI, rahasyabharI kathA cala par3atI hai / zrotA sammohita ho rahate haiN| abhaya to sarva-vidyA pAraMgata haiN| katthaka kathAkAra, naTa, bahurUpI, guptacara, gandharva, nATya-saMgIta-nRtya ke vishaard| magadhezvara ke gopana mNtrii| lekina raahcaarii| ratha jarUrI nhiiN| mAmUlI AdamI kI taraha mahAnagara rAjagRhI kI rAja-rathyAoM para jana ke sAtha kandhA ragar3a kara calate dikhAyI par3ate haiN| kaI bAra cInhA taka nahIM jA sktaa| ekAeka abhaya rAjA kI kautukI AvAja sunAI par3I : 'acchA nagara-jano, suno, eka kahAnI sunAtA huuN|' vizAla jana-medinI stabdha ho gii| aura abhaya kahAnI sunAne lage : 'vasantapura nagara meM jIrNa zreSThI nAmA eka ati nirdhana seTha rahatA thaa| usake eka kanyA thI, jo vara ke yogya vayavatI ho gii| uttama vara pAne kI sAdha le kara, vaha bAlA kAmadeva kI pUjA ke liye kisI udyAna meM se corIcorI phUla tor3a kara lAne lgii| eka dina udyAna-pAlaka ne nizcaya kiyA, isa puSpa-cora ko pakar3a kara hI caina luuNgaa| vaha AkheTaka kI taraha jhAr3iyoM meM chupa kara nigarAnI karane lgaa| bAlA nitya kI taraha, vizvAsa pUrvaka bekhaTaka A kara phUla tor3ane lgii| vaha atizaya rUpavatI thii| dekha kara mAlI kAmAtura ho gyaa| so tatkAla prakaTa ho kara kA~pate-tharatharAte hue usane kanyA ko pakar3a liyaa| puSpa-corI kA kopa bhUla kara vaha ghighiyAte hue kAmArta kaNTha se praNayanivedana karane lagA : 'he sonajuhI bAlA, tU kauna ? terA nAma kyA ?...' aura vaha usakA pANi-pIr3ana karane lgaa| cakora kanyA bolI : 'hA~ vahI sonajuhI, yahI to merA nAma hai| tUne kaise jAnA, he udyAnapAla ?' aura lar3akI khilakhila ha~sane lgii| udyAna-pAlaka kA rakta A~khoM meM khelane lgaa| vaha bolA : 'he sonalavarNI, maiM tujha se rati-krIr3A karanA cAhatA hU~, so tU mujhe rati sukha dekara tRpta kr| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191 to tujhe isa phUla-vATikA kI svAminI banA duuNgaa| maiM tujhe chor3a nahIM sktaa| maiMne apane puSpoM se tujhe qharIda liyA hai|' sonajuhI bolI : 'o mAlI, tU mujhe abhI chUnA nhiiN| maiM abhI ku~vArI hU~, so abhI puruSa ke sparza ke yogya nahIM / ' ArAmika bolA : 'jo aisA hai, to he sundarI, mujhe vacana de ki paraNa ( byAha ) jAne para tU sarva prathama apane zarIra ko mere sambhoga kA pAtra banAyegI / ' kanyA ne vacana diyA ki vahI hogA / so mAlI ne use chor3a diyA / 'kanyA apanA kaumArya akSata rakha kara ghara lauTa AyI / anyadA eka uttama pati ke sAtha usakA vivAha ho gayA / anantara jaba vaha vAsara-gRha meM gayI, to usane apane pati se kahA : 'he Aryaputra, maiMne eka mAlAkAra se pratijJA kI hai ki paraNa kara maiM prathama saMga usI ke sAtha kruuNgii| maiM vacana se ba~dhI hU~, so mujhe AjJA deM ki maiM usake pAsa ho AU~ / eka bAra usase saMga karane ke bAda to AjIvana maiM tumhArI hI bhogyA dAsI ho kara rhuuNgii|' suna kara usakA pati vismaya se stabdha ho rahA : aho, yaha bAlA kaise zuddha hRdaya vAlI hai / kaisI saralA hai / sacamuca zuddha sone jaisI hai yaha sonAlI / patiprANA ho kara bhI, para-puruSa ko diye vacana ko pAlane meM samartha ho sakI hai / "pati ne use AjJA de dI, aura vaha vAsara-gRha meM se bAhara nikala pdd'ii| 'rAta ke madhya prahara meM, vicitra ratnAbharaNoM se damakatI, vaha rUpasI satyavacanI bAlA mArga meM calI jA rahI thii| tabhI kucha dhanakAmI coroM ne use TokA aura roka liyA / sonAlI usa mAlI kI kathA sunA kara unase bolI : 'mere cora-bhAiyo, jaba maiM apanA vacana pUrA kara lauTU, taba tuma khuzI se mere ratna- alaMkAra le lenA / ' mAlI ko diyA aisA apavacana nibhAne jAtI usa nirdoSa satyavatI para ve cora bhI avizvAsa na kara sake / ..acchA hai, lauTane para hI ise lUTeMge / lekina yaha to khuda hI luTane ko taiyAra hai / ise lUTane meM maz2A bhI kyA ? koI jAdUgaranI hai kyA ? aura coroM ne use jAne diyaa| Age jAne para kSudhA se kRza udara vAle aura manuSya rUpa mRgoM ke bhojaka eka rAkSasa ne usa mRgAkSI kI rAha rU~dha lii| lar3akI ne mAlI kI kathA duharA dI aura kahA ki 'jaba lauTU to Ananda se merA bhakSaNa kara lenA / ' rAkSasa bhI usakI satyaniSThA dekha vismita ho gayA / gala AyA / bharosA kara chor3a diyA, ki yaha to merA hI madhura bhojana hai, kahIM jAne vAlI nahIM / : 'aura suno logo, kaisI ajIba mAyAvatI hai yaha kanyA sonAlI / udyAna meM pahu~ca kara usane mAlI ko jagAyA aura kahA ki 'maiM vahI tumhArI puSpacora sonajuhI hU~ | maiM navor3hA ho kara, apanI isa suhAgarAta meM apane vacanAnusAra pahale tumheM samarpita hone AyI hU~ !" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 suna kara mAlI Azcarya meM Daba gayA : 'aho, sacamuca hI yaha satyavatI bAlA koI mahAsatI hai / ' mAlI kanyA ke pairoM meM gira par3A aura bolA : 'mA~, mujhe kSamA karo / bolo, tumhArA kyA priya karU~ ?' lar3akI ha~sa kara bolI : 'apanI priya cAha pUrI karo mujha meM, udyAnapAla ! vahI merI zreyas hai / ' mAlI se aayaa| bAra-bAra kSamA mA~gI aura usake caraNa chU kara use vidA kara diyA / 'vahA~ se loTa kara usa bAlA ne rAkSasa ko vaha batAyA, jo mAlI ke sAtha ghaTA / suna kara rAkSasa ne socA- 'kyA maiM usa mAlI se bhI hIna hU~, jo isakA bhakSaNa karUMgA ?' usane sonAlI ko svAminI mAna kara sara navA~yA aura jAne kI anumati de dI / vahA~ se lauTate vaha coroM ke pAsa A kara bolI : 'bandhuo, aba tuma merA sarvasva lUTa lo maiM hAz2ira hU~ / ' phira yaha vRttAnta bhI sunAyA ki mAlI aura rAkSasa ne usake sAtha kaisA salUka kiyA / cora paraspara bole : 'are hama kyA usa mAlI aura rAkSasa se bhI gaye-bIte haiM, ki isa satavantI bhAgavatI ko lUTeMge ?' unhoMne sonAlI se kSamA yAcanA kara kahA : 'devI, tU to hamArI vandanIyA mA~ - bahana hai / hameM kalyANa kA AzIrvAda de / aura sukhapUrvaka apane pati ke pAsa lauTa jA / ' 1 'usa vAsara-kAminI sohAgina bAlA ne lauTa kara cora, rAkSasa aura mAlI kI kathA apane pati ko sunaaii| pati to suna kara pAnI-pAnI hotA AyA / usake Ananda kI avadhi na rahI / vipala mAtra meM hI ve usa sukha bhoga meM magana ho gaye, jahA~ eka do ho kara do phira eka ho jAte haiM / sabere uTha kara usane usa satI ko apane sarvasva kI svAminI banA kara usake Age mAthA jhukA diyA | uttama vara pAne ko kAmadeva kI pUjA ke liye phula curAne vAlI usa sadA - kuMvArI bAlA ko samajha na par3A ki vaha kyA kare / kathA ke sabhI pAtra kitane ajIba, duSkara, duHsAdhya, abUjha haiM, he nagara-jano ? 'to pUchatA hU~ nagara- jano, kahAnI pasanda AI ?' uttara meM bhAva-gadgad logoM ne abhaya rAjA kI jaya-jayakAra kI / aura kahA ki kahAnI Age bar3hAo / abhaya ne kahA- 'merI kahAnI kA anta hotA hI nhiiN| Age phira kabhI sunAU~gA / abhI to mere eka prazna kA uttara do / soca kara batAo, ina sabhI meM sabase duSkara kArya karane vAlA kauna ? kanyA kA pati cora, rAkSasa yA mAlI ?' uttara meM-- jo loga strI ke IrSyAlu the ve bole : sarva meM usakA pati duSkara karane vAlA hai, jisane apanI anaMga- lagnA navor3hA ko para puruSa ke pAsa bheja diyA / kSudhAtura loga bola par3e : saba se duSkara kArya kiyA rAkSasa ne, ki kSudhAtura hote hue bhI, subhaga mAMsalA, madhura raktA kanyA ko usane chor3a diyA / jAra puruSa bolA : saboM meM duHsAdhya sAdhana kiyA mAlI ne, jisane madhya rAtri meM svayameva ramaNa-sukha dene ko pAsa AyI yuvatI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 193 ramaNI kA bhoga na kiyaa| anta meM eka U~cI tejasvI AvAz2a sunAyI par3I : 'maiM hU~ vidyA- siddha mAtaMgapati / maiM kahatA hU~, yuvarAja, sabase bar3A tyAga una coroM ne kiyA, ki jinhoMne suvarNa-ratna se bharI bAlA ko binA lUTe hI chor3a diyA / ' sunate hI tapAk se abhaya rAjakumAra Asana chor3a kara mAtaMgapati ke pAsa cale Aye aura bole : 'vidyA-siddha mAtaMgapati, maiM tumhArI vidyA ko sara jhukAtA huuN| maiM tumheM ho to khoja rahA thaa| tumane svayam hI apanI Toha de dI / maiM tumhArA AbhArI hU~ / tuma satyavAdI aura vicakSaNa vidyAsvAmI ho / calo, magadhanAtha ko tumhArI cAha hai / ve tumhArA sammAna karanA cAhate haiM / ' mAtaMgapati cakarAyA, use gandha-sI AyI ki abhaya ne usakI corI ko pakar3a liyA hai / vaha bolA : 'magadhezvara merA sammAna kareMge, abhaya rAjA ? aisI koI sevA to maiMne unakI kI nahIM / yaha saba kyA suna rahA hU~ ?' abhaya ne isakA uttara na diyA / unhoMne bar3e pyAra se mAtaMga kA hAtha kasa kara pakar3a liyA, aura cakita bhIr3a ko cIrate hue ve prekSA- maNDapa se bAhara ho gye| rAste meM mAtaMga ko galabA~hI dete hue ve bole : 'tumhArI vidyA - sAmarthya ne ajeya vidyAdhara abhayakumAra ko harA diyA, mAtaMga / batAo to mahAdevI kA vaha divya Amraphala tumhAre hAtha kaise laga sakA ?' 'vidyA ke bala se, yuvarAja ! pahale to merI vidyAe~ bhI niSphala ho gaI / taba maiM prANa ko jokhima meM DAla kara, AdhI rAta usa bhayAnaka araNyAnI meM ghusa par3A / merA puruSArtha dekha merI vidyAe~ sevA meM A upasthita huIM, aura tatkAla acUka kArya-siddhi ho gayI / ' sthiti ko bhA~pa kara mAtaMga ne avikalpa uttara diyA / saba kucha ThIkaThIka batA diyA / 'kauna-sI vidyA ? kaise ? ' 'mahAvedha-vidyA se maiM AdhI rAta araNyAnI ko bhedatA huA AmrakuMja meM pahu~ca gayA / adRzya-darzinI vidyA se vaha Amraphala Toha liyA / avanAminI vidyA ke z2ora se usa U~cI DAla ko jhukA kara Amraphala tor3a liyA, aura.. bhI Dhera sAre Ama tor3a liye / ' 'sAdhu-sAdhu, mAtaMga | aisA satyavAdI aura vidyAdhara tIna bhuvana meM khoje na milegA / ' kaha kara abhaya ne ThahAkA mAra kara usakI pITha thapathapAyI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 rAja-sabhA meM samrATa-pitA ke sammukha daNDavat kara abhaya rAjA bolA : 'Amraphala kA cora hAjira hai, mahArAja ! isane behicaka apanI corI svIkAra lI hai| svayam hI apanA bheda de diyaa| aisA cora kahA~ milegA?' rAjA avAk mAtaMga ko kSaNa bhara dekhate raha gye| unheM to vaha ghaTanA hI bhUla gayI thii| kisakI vastu aura kauna cora? bItI paryAya ko aba zreNika yAda nahIM rkhte| unhe roSa na A skaa| phira bhI kRtrima krodha se svara U~cA karake pUchA : 'kauna ho tuma? tumhArA yaha sAhasa, ki mahAdevI kA priya Amraphala curAyA? gurutara aparAdha kiyA tumane / bhArI daNDa paaoge|' 'jaisI icchA mahArAja kii| maiM vidyA-siddha mAtaMgapati / prabhu kA kyA priya karUM?' _ 'corI karake sAdhu bana rahe ho? aisA hI priya karane Aye ? Azcarya, ki usa deva-durlabha phala taka tuma pahu~ca hI kaise sake ?' 'vidyA ke bala, mhaaraaj| mujhe aneka vidyAeM siddha haiN| sUrya-vijJAna se maiM kisI bhI vastu se koI bhI manacAhI vastu banA sakatA huuN|' 'aise samartha vidyApati ho kara tumane corI kI? vaha Amraphala vidyA se kyoM na banA liyA? aura kisa liye Amra-phala darakAra huA tumheM ?' 'merI garbhavatI patnI ko akAla hI Amraphala khAne kA dohada pdd'aa| maiMne apanI sArI vidyAe~ cukA dI, para isa bAra ve viphala huii| Amraphala maiM banA na skaa| merI patnI ne AviSTa ho kara dUrAnta meM dRSTi sthira kara dii| phira u~galI kA iMgita kara kahA : 'vaha dekho, mahAdevI celanA ke sarva-Rtu vana ke Amra-kuMja meM unakA priya Ama paka AyA hai, vahI khA kara merI sAdha pura skegii|''-to corI ke sivAya upAya hI kyA thA, deva?' ___ taba mahArAja ne usase pRcchA kara, una sArI vidyAoM kA vRttAnta sunA, jinake prayoga se vaha Amraphala tor3a le gayA thaa| suna kara ve stambhita ho rhe| phira bole : 'abhaya rAjA, yaha to vicakSaNa vidyA-siddha hai| yaha to kisI dina mujhe, devI ko, tumheM hama saba ko curA le jA sakatA hai| isakI vidyA kA anta nhiiN| isa qhataranAka cora kA kar3A nigraha karanA hogA, abhaya / ' 'so to karanA hI hogA, ba puu| lekina sociye to, kaisI to anokhI hai isakI ptnii| kaisA daivI usakA dohada ! aura kaisI camatkArika isakI vidyAe~ / kaisA isakA priyA-prema, kaisA bhayaMkara isakA sAhasa ! mastaka dA~va para lagA kara, priyA kA dohada pUrane ko mahAdevI kA priya Amraphala tor3a gayA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195 'hama isa cora kI satyavAditA aura vidyA para, bezaka, mugdha haiN| sUjhatA nahIM, isake sAtha kyA salUka kareM? para isakA nigraha karanA hamArA rAja-dharma hai, vatsa abhykumaar| kartavya kA pAlana zIghra ho| kyA daNDa-vidhAna karate ho?' 'he deva, pahale isa zaktimAna vidyAdhara se isakI vidyAe~ prApta kara leM, taba maiM daNDa-vidhAna kruuNgaa|' taba mamagha-pati zreNikarAja ne mAtaMga-pati ko apane sAmane baiThA kara, vidyA sIkhanA Arambha kiyaa| lekina svayam siMhAsana para baiTha kara, guru ko sAmane ke nIce Asana para biThAne se usakI jo avamAnanA huI, usa kAraNa U~ce sthala para jala jaise Thahara nahIM pAtA, vaise hI rAjA ke hRdaya meM vidyA Thahara na pAI / taba rAjagRha-pati zreNika ne cora kA tiraskAra karate hue kahA : 'tujha meM koI truTi hai, vidyA-siddha, isI kAraNa terI vidyA mere hRdaya meM saMkramita nahIM ho pA rhii|' ThIka tabhI catura-cUr3AmaNi abhayakumAra ne hastakSepa kiyaa| bole : 'aparAdha kSamA kareM deva, isa samaya yaha zUdra mAtaMga ApakA vidyA-guru hai| aura jo guru kA vinaya karatA hai, use hI vidyA sphuratI hai| anyathA nahIM sphurtii| isI se nivedana hai, tAta, ki isa mAtaMgapati ko apane sAmrAjI sattAsana para biThAyeM, aura Apa aMjali jur3A kara isake sAmane pRthvI para baitthe| tabhI Apako vidyA sphuregI, deva, anyathA trikAla meM bhI nahIM!' sva-bhAva meM nirantara caryA karane se ati sunamya-bhAvI ho gaye zreNika ne tatkAla vaisA hI vartana kiyaa| unake mana meM bodha huA, ki vidyA to nIca aura aparAdhI se bhI grahaNa kara lenI caahiye| usake uparAnta rAjA ne mAtaMma ke guru-mukha se 'unnAminI' aura 'avanAminI' nAmA do mahAvidyAeM suniiN| aura ve tatkAla darpaNa meM pratibimba kI taraha rAjA ke hRdaya meM basa giiN| rAjA vidyA-sphuraNa se bahuta vibhora aura namrIbhata ho aaye| unheM bhUla hI gayA, ki kauna to cora, aura kaisA to daNDa-vidhAna / sahasA hI abhaya kA bola sunAI par3A : 'dekheM magadhanAtha, Apake siMhAsana para Apake sAmane cora baiThA hai, ki guru baiThA hai, ki samrATa baiThA hai ? koI pahacAna hotI hai ?' __'rAjA cora nahIM hai, aura cora rAjA nahIM hai, isakA kyA pramANa, vatsa? yaha kaisA to bheda meM abheda, aura abheda meM bheda pratIyamAna ho rahA hai, abhaya / yaha taine kyA camatkAra kiyA, beTe? merI to buddhi hI guma ho gaI !' ___'maiMne cora ko rAjA banA diyA, bApU, aura rAjA ko cora banA diyaa| Apane sattA-bala se isakI do mahAvidyAe~ chIna liiN| yaha kyA balAtkAra nahIM, corI hI nahIM? Apa soceM, dev|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 ''saca hI cora ko rAjA, aura rAjA ko cora; aura cora ko guru banA diyA tumne| tumhAre SaDyaMtroM kA anta nahIM, abhaya !' 'so to naI bAta nahIM, bApU, bacapana se yahI to karatA AyA huuN| ThIkare ko sUraja banA denA, sUraja ko ThIkasa banA denaa| yahI bhedAbheda kA khela to cira dina se khela rahA hU~, mhaaraaj| Aja merA aparAdha pakar3a liyA na Apane? daNDa deM mujhe, samrATa ! ___ 'daNDa tumheM DhUM, ki cora ko dUM, ki apane ko da? samajha kAma nahIM krtii| yaha kaisI pahelI khar3I kara dI tumane?' 'tIyaMkara mahAvIra ke pAda-prAnta meM eka cANDAla cora, magadha ke sattAsana para eka sAtha guru aura rAjezvara ho kara baiThA hai, mahArAja / yaha dRzya dekha to rahe haiM na Apa? aba jo cAheM daNDa Apa ise deN| yaha Apake sipurda hai !' ___ mahArAja digmar3ha, ekAgra, apalaka dekhate raha gye| Amraphala ke isa cora kI sajA jagata ke kisI bhI daNDa-vidhAna meM unheM khoje nahIM mila rhii| 0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 AbhIrI kI haMsa lIlA eka dina sahasA hI zrI bhagavAna samavasaraNa meM se antardhAna ho gaye / phira bahuta dUra pITha de kara jAte dikhAI pdd'e| bhUmi se eka hAtha U~ce, unake antarikSa meM uma bharate caraNoM kA sauMdarya kaisA nirAlA thA / J phira udanta sunAI par3A : trizalA - nandana prabhu jana se nikala kara vana meM cale gaye haiM / campAraNya kI abhedya guMjAnatA ko cIrate hue, ve usameM rAheM banA rahe haiN| jala meM thala meM, ambara meM ve jahA~ bhI calate haiM, eka prazasta rAha khulatI calI jAtI hai| ''''bhagavAn sacarAcarA prakRti ke kror3a meM nirbandha vicara rahe the| unake calane se dharaNI lacIlI ho rahI thI / kaNa-kaNa meM mArdava, Arjava, karuNA, muditA, maitrI kA saMcAra ho rahA thA / sunAI par3atA thA, ki prabhu ke vihAra se hiMsra prANiyoM se bharA campAraNya abhayAraNya ho gayA thA / siMhanI kI chAtI para zataka aura mRgale nirbhaya - nizcinta sote the / vahA~ unheM parama surakSA kI samAdhi anubhava hotI thI / : ... kaI mahInoM bAda eka sabere rAja sabhA meM vanapAla ne Akara, magadhanAtha se praNAma nivedana kiyA aura samvAda diyA ki 'jJAtRnandana mahAvIra prabhu rAjagRhI ke 'vanalIlA caitya' meM samavasarita haiN|' suna kara Aja samrATa kA harSa hiye meM na samA skaa| unheM lagA ki yaha koI naye AvirbhAva kA muhUrta hai | Ananda se unmeSita hokara unhoMne AjJA dI : 'mahAdevI se kaho, abhaya, hama Aja magadha ke niHzeSa sAmrAjI vaibhava ke sAtha zrI bhagavAn ke vandana ko jaayeNge| hamAre tamAma aizvarya aura sattA ko Aja dharAtala para le Ao, abhaya / dekho, kahIM kucha bacA na raha jAyeM ? ' 'samrATa kI AjJA kA akSaraza: pAlana hogA / ' kaha kara abhayakumAra taiyArI ke liye cala diye / mahAvIra kA purANakAra kahatA hai: aura yaha dekho, bhUcara zatrendra ke samAna, kalpa-vimAnoM ko cunautI dete aizvarya ke sAtha, samudraparyanta pRthvI ke svAmI zreNikarAja zrIbhagavAn ke vandana ko jA rahe haiN| amita ratna- paricchada se maNDita 'irAvAna hasti' para haMsa-dhavala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 chatra tale mahArAja, mahArAnI celanA ke saMga virAjita haiM / gajendroM ke ghaNTA - rava se dizAoM meM nAda ke pUra umar3a rahe haiM / heSA dhvani se mAno para - spara vArtAlApa karate haz2AroM azva vAhyAlI rUpA raMgabhUmi meM naToM ke samAna pRthvItala ko rauMda rahe haiN| samrATa kI vizAla senA, AkAza meM se utarate meghamaNDala ke samAna mayUrI chatroM se zobhita thI / rathoM aura vAhanoM ke nRtya karate ghor3oM kI spardhA meM rAjA kA ratna tATaMka bhI jhUmajhAma kara nAca rahA thA / aisA lagatA thA, mAno vaha usake Asana ke sAtha hI utpanna huA ho samrATa aura sAmrAjJI para jaise pUrNimA ke candramA ne utara kara zveta chatra tAnA hai, aura vArAMganAe~ gaMgA aura yamunA ke samAna caMvara una para Dhola rahI haiM, zItala phUla-pallava ke vijana DulA rahI haiN| aura suvarNa alaMkAradhArI bhATa cAraNa magadhanAtha kA yazogAna kara rahe haiM / ... AdhI rAha pahu~ca kara hI samrATa kI Akasmika AjJA se zobhAyAtrA aTakA dI gaI / ' irAvAna hasti' nIce baiTha gayA / usase utara kara samrATa ne gaMbhIra svara meM apane maMtriyoM aura AmAtyoM ko Adeza diyA : 'sAmrAjya kA yaha samasta vaibhava meM tIrthaMkara mahAvIra ke zrIcaraNoM meM -arpita karatA hU~ / aba yaha lauTa kara rAjagRhI nahIM jAyegA / sainya, parikara, hajAroM sundariyA~, rAniyA~, sAre rAjaputra pAMva paidala hI Age-Age caleM, aura 'vanalIlA caitya' meM pahu~ca kara prabhu ke mAnastambha tale naivedya ho jAyeM / cakravartI kI sampadA aba hameM nirmAlya aura niHsAra anubhava hotI hai / vaha hamArI trilokI sattA - sampadA kA apamAna hai| hama bahuta Age nikala cuke, abhaya rAjA ! AjJA yaha jJAtRnandana prabhu kI hai| hamArI nhiiN| isa para tatkAla kAryavAhI ho / ' tapAk se abhayakumAra ne ha~sa kara kautukI mudrA meM pUchA : 'jar3a vaibhava ko naivedya karane kA adhikAra to, bezaka, samrATa ko hai hI / lekina pUchatA hU~, mahArAja, yaha sacetana rAja-parikara ye antaHpura kI sArI rAniyA~, sundariyA~, ye maMtrI, AmAtya, senAnI, senAe~ ? kyA ye ApakI icchA ke khilaune mAtra haiM ? jaba taka ye svayam na cAheM, taba taka Apa inheM kese samarpita kara sakate haiM ? " 'tIrthaMkara mahAvIra ke mAnastambha ke sammukha dekhatA hU~, kisakI svecchA Tika pAtI hai ? rAjAjJA kA tatkAla pAlana ho, abhaya rAjA ! ' ..aura tadanusAra paira-paidala hI vizAla zobhAyAtrA cala rahI hai / rAha meM darzakoM kI pA~teM yaha dRzya dekha kara matimUr3ha ho gaI hai| rikta hAthI pIche cala rahA hai, aura samrATa - sAmrAjJI naMge pairoM paidala cala rahe haiM, vana kI kaMkar3akAMToM bharI dhUlabharI rAha meM / mahAzcarya ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199 mArga meM cale jA rahe sainikoM ko acAnaka dikhAI par3A, ki turata kI janmI eka zizu - bAlikA ko, rAha kinAre ke eka vRkSa-tale, hAla hI meM koI chor3a gayA hai / jaise koI naraka kA aMza vahA~ A par3A ho, aisI tIvra durgandha usa parityaktA bAlikA ke zarIra se chUTatI saba ko anubhava huI / sabane kumbhaka prANAyAma kI mudrA meM u~galiyoM se apane nAka bhIMca liye / samrATa ne apane parijana se pUchA : kyA bAta hai ? parijana ne batAyA ki sadya prasUtA koI durgandhA baccI rAha kinAre chor3a dI gayI hai / usakI durgandha se sAre parikara ne nAsikA mUMda lI hai / ....arhanta dvArA upadiSTa bAraha bhAvanAoM se bhAvita rAjA ke citta meM, usa durgandha se koI jugupsA na jAga sakI / jJAna mAtra kiyA usakA aura uparAma ho gye| lekina bAlikA para dRSTi par3ate hI rAjA ke hRdaya meM prabala saMvega jAgA / utkaTa virAga kA bodha huA / samrATa turanta hI zobhAyAtrA se nikala kara Age cala pdd'e| devI celanA bhI anugAminI huii| samavasaraNa meM prabhu kA vandana karane ke bAda, zreNikarAja ne pUchA : 'trikAla - darzI bhagavan, pUchatA hU~, rAha meM chor3a dI gaI usa bAlikA kI deha se aisI tIvra durgandha kyoM phaTa rahI hai ?" prabhu ne koI uttara na diyA / ve mana, vacana, kAya se pare trikAlI dhruva meM nispanda dIkhe / ki tabhI gandhakuTI ke pAda-mUla meM se uttara AtA sunAI par3A : 'jAno rAjan, tumhAre AsapAsa ke pradeza meM hI zAlI nAmaka grAma meM, dhanamitra nAmA eka zreSThI rahatA thaa| usake dhanazrI nAmA eka putrI huI thI / anyadA zreSThI ne dhanazrI kA vivAhotsava rcaayaa| tabhI grISma Rtu meM vihAra karate kucha zramaNa vahA~ A pahu~ce / zreSThI ne atithi tapasviyoM ko dvAra para pA kara dhanyatA anubhava kI / gadgad ho kara beTI dhanazrI ko AjJA dI ki unakA AvAhana - par3agAhana kara unheM AhAra- dAna kare / vinayavatI dhanazrI tatkAla muniyoM ko pratilAbhita karane ko udyata huI / pasIne aura rAha kI garda se malina aMga vAle una anagAroM ke zarIra se tIkhI durgandha phUTI par3a rahI thI / AhAradAna karate samaya dhanazrI ko vaha asahya ho gaI / usakA mana muni - bhakti se virata ho gayA, glAni ke mAre use vahA~ ThaharanA dUbhara ho gayA / jaise-taise AhAradAna sampanna kara, zramaNoM kI ora dekhe yA namana kiye binA hI vaha bhAga khar3I huI / 'vaha apane kakSa ke ekAnta meM jA baiThI / sugandha meM basI, nirmala vastra vAlI, aneka suvarNa-ratna ke alaMkAroM se bhUSita, aMgarAga se Alepita, apane hI saundarya, sugandha aura zrRMgAra meM Atma-mugdha vaha bAlA socane lagI : 'arhanta, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 kathita dharma, sabhI taraha se nirdoSa hai| para usameM yadi prAsuka jala se snAna karane kI AjJA muni ko hotI, to usase kauna-sA doSa A jAtA ?' amocara se use pratibodha - vANI sunAI par3I : 'svayam sUrya, candra aura meghadhArAe~ prakRtijayI zramaNa kA abhiSeka karatI haiM / dehabhAva meM mUcchita bAle, tUne unheM kevala dehamala rUpa dekhA, unakI videha vibhA taine nahIM dekhI / tujhe apanI deha - sumandha kA abhimAna ho gyaa| to apanI deha sugandha kA anta - pariNAma jAna ! ' lar3akI bhayabhIta ho kara bhAga niklii| aura vaha apane deharAga meM zaraNa khoja kara aura bhI pramatta ho gii| ... 'vipula deha - sukha meM rama kara, eka dina vaha dhanazrI yathAkAla mara gaI / muniyoM ke sveda - mala kI durgandhi se utpanna jugupsA usake avacetana ko eka nivir3a karmapAza se jakar3e hue thI / usa ora vaha kabhI sAvadhAna na ho sakI, na kabhI usakI AlocanA kara sakI, na usase pratikramaNa kara skii| so mara kara vaha dhanazrI rAjagRha nagara kI eka vezyA ke garbha meM AyI / mA~ ke garbha meM basa kara bhI vaha mA~ ke hRdaya meM asahya arati aura glAni utpanna karane lgii| parezAna ho kara gaNikA ne garbhapAta kI aneka auSadhiyA~ sevana kIM / phira bhI garbha gira na sakA / yathAsamaya vezyA ne eka putrI ko janma diyaa| pUrva bhava kI utkaTa jugupsA janma ke sAtha hI, usakI deha meM se prabala durgandha bana kara phUTa niklii| usa amAnuSI gandha ko vaha vezyA saha na skii| mA~ ne svayam apanI garbhajAta beTI ko viSThA kI taraha tyAga diyA / he rAjan, rAha kinAre parityakta par3I vahI durgandhA tumhAre dekhane meM AyI hai / ' zreNika ne phira pUchA : 'he prabhu, kRpA kara batAyeM, isake bAda yaha bAlA kaisA to sukha-dukha anubhava karegI ? ' prabhu vaise hI nizcala anuttara rhe| para isa bAra gandhakuTI ke azoka vRkSa meM se uttara sunAI par3A : 'dhanazrI ne dukha to sArA hI bhoga liyaa| aba to yaha suna rAjA, ki vaha sukhI kaise hogI / vaha kizora vaya meM hI tere mana kI eka aura mahArAnI hokara rhegii| usakI pratIti ke liye tujhe eka nizAnI detA hU~ / he rAjan, vana-vihAra meM krIr3A karate hue, yadi kabhI koI rAnI tere pRSTha-bhAga para car3ha kara haMsa-lIlA karane lage, to jAna lenA ki vaha yahI Aja kI durgandhA hai !' prabhu kI yaha acintya vANI suna zreNika bar3e saMkoca aura asamaMjasa meM par3a gyaa| usakA sara jhuka gayA, usakI AvAja ruMdha gii| bar3I himmata karake dabe svara meM usane kahA : 'yaha eka aura rAnI kaisI, prabhu ? jo haiM, vahI saba to pIche chUTa rahI haiN| phira yaha Age eka aura kauna khar3I hai ? aura kevala solaha varSa kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201 bAlA, aura vaha bhI yaha durgandhA, sattara varSa ke zreNika kI rAnI hogI? yaha saba kyA suna rahA hU~, prabhu ?" 'RNAnubandha ke umra nahIM hotI, zreNika ! ve yathAkAla pUre ho kara rahate haiN| karma kA khela bar3A saMkula, apratyAzita aura aTala hotA hai, rAjan / apane hI bA~dhe puNya-pApa ko bhoge binA, yogI kA bhI nistAra nhiiN| tere bhogAnubandha antahIna haiM, zreNika / apane meM acala raha, rAjA, aura sArI paryAyeM jalapravAha meM machalI kI taraha tairatI nikala jaayeNgii| usase jala ke jalatva meM kyA antara A sakatA hai !' rAjA kA mana vikalpa se chUTa kara, akalpa ke mahA-avakAza meM sarita hotA calA gyaa| vaha prabhu ko namana kara, apanA tamAma sAmrAjI vaibhava zrIpAda meM mana hI mana samarpita kara, vaise hI naMge pairoM, apane rAjamahAlaya ko loTa aayaa| ____ idhara yaha kaisA to akasmAt ghaTa gyaa| ThIka muhUrta pala Ate hI, anAyAsa pUrva karma kI akAma nirjarA se usa durgandhA baccI kI durgandha jAtI rhii| aise hI samaya, eka vandhyA AbhIrI (ahIrana) dUdha kI kalasI uThAye vahA~ se gujrii| usakI dRSTi bAlikA para par3ate hI, vaha jAne kaisI mamatA se avaza ho gii| usane usa baccI ko apanI hI beTI kaha kara uThA liyaa| anukrama se usa AbhIrI ne apanI udara-bAta putrI kI taraha bar3e lAr3a-kor3a se usakA la lana-pa lana kiyaa| kAla pA kara usa AbhIra-bAlA ke lAvaNya aura yauvana meM pUnama ke samudra uchalane lge| aisA rUma, ki hara bAra dekhane para nayA hI dikhAI pdd'e| ___ anyadA manohara kImudI utsava aayaa| rAjagRhI kI AbhIra-pallI meM usakI bhArI dhUma maca gii| raMga-gulAla aura zAradIya phUloM kI bauchAroM se sArI rAjagRhI gamagamAne lgii| AbhIra ramaNiyAM gIta-nRtya karatI AI, aura bar3I manuhAra se samrATa zreNika aura abhaya rAjakumAra ko kaumudI utsava meM Ane kA AmaMtraNa de gii| pitA-putra donoM hI to eka-se lIlA-caMcala, khilAr3I aura kautukii| hara kahIM ramate-ramate hI rAma ho rahate haiN| zreNika aura abhayakumAra jarI kinAra ke zveta vastroM meM sajja ho kara, muktAhAra, mAlatI-mAlA aura phulala dhAraNa kiye kaumadI utsava meM Aye / aisA lagatA thA, jaise donoM hI bApa-beTA byAhane ko ghor3I car3he hoN|' yogAyoga ki isa bIca usa durgandhA bAlikA ke tana meM koI daivI sugandha Ane lagI thii| so AbhIranI mA~ ne usakA nAma rakha diyA thA sugndhaa| vaha udbhinna yauvanA rUpasI sugandhA bhI, ahIra veza meM sajja hokara, kaumudI utsava meM mAtula ho kara nAca-gAna kara rahI thii| utsava kA pravAha mRdaMga kI dhamaka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 aura zahanAI kI tAnoM para AsamAna chU rahA thaa| zreNikarAja aura abhaya bhI Ate hI usa loka-pravAha meM gotA lagA kara nAca-gAna karane lge| unakI jayakAroM aura jayagAnoM se raMgamaNDapa meM koI nayA hI samA ba~dha gyaa| purANakAra kahatA hai ki : 'cA~danI rAta meM usa rAsotsava ke maryAdAhIna saMmarda meM, samrATa kA hAtha usa AbhIra kumArI sugandhA kI U~ce stana vAlI chAtI para par3a gayA / tatkAla rAjA ke mana meM usa ahIra bAlA para rAga utpanna ho gyaa|''udhr apane nIle lahaMge ke jarI-goTedAra ghera ko mayUrI kI taraha tAna kara nAcatI ahIra bAlA ke hAthoM se lahaMge ke chora chUTa gye| vaha pInastanI romAMca se pasIja kara jhuka gayI aura apane aMcare meM chAtI chupAtI huI, lAja se namrIbhUta ho rhii| rAjA ne use eka citavana dekhA, aura cupacApa kapanI nAmAMkita mudrikA nikAla kara usakI pITha para par3e AMcala ke chora meM bAMdha dii| zAstrakAra kahatA hai, ki vaha mAno sambhoga kA vAgdAna thA! ___ rAjA kI koI karatUta abhaya se chupI nahIM raha paatii| so abhaya ne usa bAlA kA pallA khIMca use yugala-nRtya kA AmaMtraNa diyaa| ahIra kanyA cauMkI aura lAja se maratI-sI abhaya ke saMga DAMDiyA-rAsa khelane lgii| kucha dera bAda apane kaMdhe para koI sparza pAkara abhayakumAra cauNkaa| 'o, acchA, bApU !' kaha kara vaha rAjA ke pAsa calA gyaa| rAjA hAtha pakar3a use dUra le gye| vyagra svara meM bole : 'merI nAmikA mudrikA kisI ne curA lI, abhaya, jarA cora kA patA to lagAo! rAjA kA zvAsa tejI se cala rahA thaa| pitA ke hara darda kA dardI abhaya, rAjA kI usa madanAhata mudrA ko ekaTaka dekhatA rahA, phira bolA : 'mudrikA kA cora to abhI pakar3a lAUMgA tAta, lekina kisI ke mana ke cora ko kaise pakar3a pAU~gA ?' 'mana-mana ke marama meM vicarate abhaya ke liye vaha bhI to asambhava nahIM !' rAjA ne gopana parihAsa kiyaa| "to pitA Aja kI cA~danI gata meM, phira kahIM apanA hRdaya kho baiThe haiM ! abhaya ke sivAya yaha kauna jAna sakatA hai| aura isakA nikAla bhI aura kauna lA sakatA hai ? ____ 'apanA cora apane hI bhItara jo baiThA hai, tAta, usakA patA kauna de ? khaira, ApakI aMgUThI kA cora to mere aMguSTha se baca kara jA nahIM skegaa| use abhI hAjira kara dNgaa|' aura turanta abhayakumAra ne ghaNTa bajAkara udghoSa kiyA : .. 'are suno lokajano, isa svacchanda rAsa-krIr3A meM bahutoM kI corI ho gaI hai| sabhI to kucha na kucha gaMvA baiThe haiN| rAjAjJA hai ki saba coroM ko pakaDU, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 aura unase curAyA dhana barAmada kruuN| raMga-maNDapa ke saba dvAra banda kara diye jaayeN| mukha dvAra se eka-eka kara saba nara-nArI bAhara nikleN| maiM eka-eka kI talAzI lUMgA, aura coroM ko raMge hAtha pakaDaMgA!' sArA nara-nArI vRnda khUba ThahAkA mAra kara haMsa pdd'aa| khUba haiM hamAre abhaya rAjA! isa bAra kaumudI utsava meM inhoMne cora-pakar3a-krIr3A kA yaha nayA khela racA kara, barabasa hI jana-jana kA mana moha liyaa| aura eka-eka kara raMgagulAla meM nahAye strI-puruSa raMga-maNDapa ke mukha dvAra se nikalane lge| abhaya niHsaMga lIlA-kautUhala kI bhaMgimA se hara nikalane vAle strI-puruSa ke vastra, kezapAza aura pAna-race mukhoM kI bhI chAnabIna karane lgaa| anukrama se jaba vaha AbhIra kumArI nikalane lagI, to usakI jhar3atI lete hue abhaya kA hAtha usake palle kI eka gA~Tha para par3a gyaa| abhaya ne hasa kara vaha gA~Tha kholI, to usameM se mahArAja kI vaha sva-hastAkSarita mudrikA nikala aaii| abhaya ne bar3I pyAra bharI mRdu bhaMgimA se pUchA : 'yaha UrmikA tUne kyoM curAI, kalyANI ?' __ lar3akI hairAna ho gyii| usane mudrikA curAI ?"hAya, kisane usake sAtha yaha coTa kI hai ? aura vaha kucha gunatI-sI mIThI-mIThI lajA kara jhuka aayii| usase uttara na bnaa| abhaya ne usakI cibuka kaniSTA se cha kara uThA dI aura bolA : 'tumane uttara na diyA, sundarI ! tumane yaha mudrikA kahA~ se lI?' . corI kA kalaMka suna usa ahIra bAlA ne donoM kAnoM para hAtha dhara liye| phira ruddha kaNTha se bolI : 'mujhe to kucha bhI nahIM mAlUma !' nirdoSa kuraMgI jaisI bhUlI-bhaurI tAkatI usa kumArikA kA vaha vilakSaNa saundarya dekha kara abhaya stabdha ho rhaa| nizcaya hI isane samudrajayI zreNika kA citta curA liyA hai| pitA ke isa aparisIma bholepana para putra ko mana hI mana bahuta haMsI AI aura bahuta pyAra bhI aayaa| sAmane mugdha-mauna khar3I lar3akI se abhaya ne kahA : 'tuma adbhuta ho, aabhiirii| carA kara bhI nahIM mAlUma ki curA liyA hai ? isa saralapana para maiM balihAra! magadhanAtha zreNika isa bholepana para sAmrAjya vAra deNge| Ao, apane mahArAja se milo, klyaannii| tumhAre ratna kA mola kevala ve hI parakha aura cukA sakate haiM !' 'Ao, bAle !' kaha kara abhaya behicaka usakA hAtha pakar3a kara use samrATa ke samakSa le gyaa| caunajara hote hI kanyA mAdhavI latA-sI laraja kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 chuImuI ho rahI / rAjA ko lagA ki jaise eka aura bhavAntara ho rahA hai / janama janama kI isa pahacAna ko ve kaise to jhuThalAyeM / 'isI AbhIranI ne Apa kI mudrikA curAI hai, tAta / vaha mano-mudrikA isake aMcare kI kora meM baMdhI milii| cAho to mudrikA loTA do, AbhIrI / vaha samrATa kI aMgUThI hai ! ' 'manomudrikA ? kaisI mano-mudrikA ?' samrATa caukanne se pUchate raha gaye / abhaya kI tIrandAjI ko rAjA ne bhAMpa liyA / ...aura ahIra-kanyA para jaise Abha TUTa pdd'aa| lar3akI ko kahIM jagaha na dIkhI, ki jahA~ vaha lupta ho jaaye| mudrikA usane curAI hI nahIM, to kyA lauTAye, kise lauTAye ? vaha ayAnI bAlA bar3I parezAnI meM par3a gyii| rAjA se vaha sahA na gayA / ve adhIra hokara bola hI to par3e : 'eka mudrikA kyA isa mugdhA saralA para to tIna bhuvana kA sAmrAjya nichAvara hai / yaha hamArI bhava-bhava kI pariNItA hai, abhaya rAjA / hamAre gAndharba pariNaya kA utsava racAo !' bAta kI bAta meM kaumudI kA rAsotsava, gAndharva pariNaya ke rasotsava meM badala gayA / nRtya-gAna meM jhUmate, sahasroM nara-nArI ke ghUmate maNDaloM ke bIca hI, bA~surI kI tAna para, aura zaMkha-dhvaniyoM ke nAda ke sAtha bhA~vareM par3a gayIM / pANigrahaNa ho gayA / usa nirdoSa aMgoM vAlI bAlA ko byAha kara, samrATa ne use apane eka aura manodeza kI mahArAnI banA liyA / mahArAja jaba navor3hA ko lekara antaHpura meM Aye, to celanA ne ha~sa kara kahA : 'mere priya ke kitane rUpa, kitane rahasya, ve to ananta aura sadAvasanta ! ve umra meM nahIM jIte, mujha meM jo jIte haiM !' rAjA dekha kara stabdha / isa AkAzinI meM zreNika ke hara fitUra ko avakAza hai / samaya kA hirana kaba kahA~ jA nikalA, patA hI na claa| lekina zreNika ke jIvana meM jaise sArA kucha anabItA hI raha kara nayA hotA cala rahA hai| bahuta dina bIta jAne para, eka bAra mahArAja kucha dinoM ke liye apanI sArI rAniyoM ke sAtha vana meM vasanta krIr3A ko gye| vahA~ rAtula puSpita palAzavaniyoM meM rAjA apanI rAniyoM ke sAtha kaI taraha ke khela khelane lage / eka dina khela meM dA~va lagA ki jo jIte vaha hArane vAle kI pITha para savArI kare / khela khUba jamA / aneka bAra rAjA bhI hAre, aura unakI pITha para rAniyoM ke savArI karane kA mauqA aayaa| para ve sArI kulAMganAe~ zAlInatA baza vaisA na kara skiiN| rAjA kI pITha para car3hane ke prasaMga ko, ve apanA adhovastra rAjA kI pITa para DAla kara hI TAla detiiN| aura saba qhaba Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khila-khilA kara haMsa pdd'tiiN| rAjA ke bahuta anunaya karane para bhI koI kulavantI rAnI una para savAra hone ko rAjI na ho skii| yogAt vaha navayauvanA AbhIrI rAnI rAjA se jIta gyii|"kssnn bhara to vaha jhijhakI, aura phira vaha vanyA ekAeka krIr3A-matta ho kara jharane kI taraha khila-khilAtI huI, apane prItama kI pITha para savAra hokara haMsa-lIlA karane lgii| phira vaha duranta ho kara jaise ghor3A daur3Ane lgii| kitanA to vega thA usakI usa unmatta azva-krIr3A meM, usakI una dolAyita jaMghAoM meN| rAjA ko usa thanaganate sparza kI gAr3hatA meM, ekAeka yAda ho AyA : 'prabhu ne kahA thA, yahI durgandhA eka dina terI rAnI hogii| nizAnI dI thI ki krIr3A meM jItane para yadi koI terI rAnI tere pRSTha bhAga para car3ha kara haMsa-krIr3A kare, to jAna lenA ki yaha vahI durgandhA hai, jo abhI rAha kinAre parityakta par3I hai|"raajaa kA hRdaya jAne kaisI to tIvra Arati aura rati se eka sAtha bhara aayaa|" __ zreNika tatkAla usa AbhIranI rAnI ko le kara vanAnI ke kisI ekAnta vAnIra kuMja meM cale gye| taladeza kI snigdha pallava-zaiyA para usase yugalita ho kara baiThate hI ve vivaza ho gye| aura eka vetasa-latA meM u~galI ulajhAte hue apanI AbhIrI rAnI se, usake pUrva janma se lagAkara aba taka kI vaha sArI kathA kaha gaye, jo unheM zrI bhagavAn ke pAdamUla aura azokavRkSa meM se sunAI par3I thii| sunate-sunate AbhIrI kI ardhonmIlita A~khoM meM, usake jAne kitane janmAntara citrapaTa kI taraha khulate cale gye| "aura isa janma meM aba durgandhA, phira sugandhA, phira aabhiir-knyaa| phira rAnI, sAmrAjJI! kauna kula, kauna grAma, kauna gotra, kauna mAtA-pitA ? kauna batA sakatA hai ? apane sivAya to apanA koI nahIM yahA~ / apanI AtmA ke sivAya to apanA koI patA-muqAma nahIM yhaaN| Aja kI sugandhA phira durgandhA bhI to ho hI sakatI hai| Aja kI rAnI, phira rAha kinAre kI parityaktA bAlikA bhI to ho hI sakatI hai| AbhIrI kA citta kSaNa mAtra meM saMsAra-mUla se kaTa gyaa| usakA jI apanI janma-nAla se vicchinna ho gyaa| vaha uTha khar3I huii| A~cala mAthe para or3ha kara A~khoM meM AMsU bhara, pati ke caraNa chU liye| phira vigalita svara meM bolI : 'tumane merA varaNa kara, mujhe tAra diyA, svaamii| cira kAla tumhArI kRtajJa rhuuNgii| aba maiM saMsAra meM nahIM Thahara sktii| jAU~gI unhIM sarvajJa, sarvaprItama, satya-nitya mahAvIra prabhu ke pAsa, jinase milane para janma-maraNa kaTa jAte haiM, bhavAntara samApta ho jAte haiM, sukha-dukha kI sAMkala TUTa jAtI hai, jinake milana Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 meM kabhI vichoha nahIM hotaa| durgandhA aura sugandhA donoM ko, kevala vahI samAna rUpa se apanA sakate haiN| ...' kaha kara AbhIrI cupa ho gii| phira bolI : 'eka vinatI hai merI, mAnoge? durgandhA ko bhI bhUla jAnA, sugandhA ko bhI bhUla jaanaa| kevala apane meM rhnaa| vacana do, rahoge na?' rAjA kI A~khoM meM viyoga aura virAga ke A~sU eka sAtha umar3a aaye| ve ekaTaka usa mukta haMsinI ko dekhate raha gye| aura vaha jAne kaba unake hAtha se ur3a niklii| dUra vanAntara meM pITa diye jAtI dikhAyI pdd'ii| aura haThAt jAne kahA~ antardhAna ho gyii| sabhI rAniyoM ne dUra se yaha vicitra dRzya dekhaa| kisa rahasya-loka se AyI thI vaha AbhIrI? aura kyA usI rahasya kI jagatI meM vaha phira lauTa gayI? Azcarya se hatAhata ve saba dekhatI raha gyiiN| rAjA dUra pariprekSya meM ekAkI, pratimAsana meM khar3e diikhe| celanA ne muskarA kara kahA : - 'alabidA, AbhIrI! koI kahIM jAtA-AtA nahIM, khotA nhiiN| zAzvatI ke candra-sarovara taTa para phira tuma se bheMTa hogI hii|' sabhI rAniyAM suna kara niHzabda ho rhiiN|" aura ve mahArAja sahita celanA devI kA anugamana kara gyiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 tumhArI sambhAvanAoM kA anta nahIM usa prAktana kAla meM, Arya gharoM meM eka niyama aTala calatA thaa| kisI bhI gRhastha yA zrAvaka ke yahA~ atithi ko AhAra diye binA parivAra ko bhojana nahIM parosA jAtA thaa| 'atithi devobhava' hI Arya gahastha kI maryAdA thii| prAyaH gaha-svAminI hI sabere ke nitya karma se nivRtta ho, dvAra para atithi ke svAgata ko khar3I rahatI thii| mahArAniyAM bhI isakA apavAda nahIM thiiN| tisa para atithi ke rUpa meM koI sAdhu A jAye, to bhAga jAge / __ so nitya-niyamAnasAra usa dina bhI mahAdevI celanA, zrIphala-kalaza sAje siMha-toraNa para atithi kA dvArApekSaNa kara rahI thiiN| ki acAnaka dvimAsa-upavAsI mahAmuni vaizAkhadatta gocarI karate hue dUra para Ate dikhAI pdd'e| - celanA gadgad ho gyii| use patA thA ki ve do mahIne se upAse haiN| bAra-bAra antarAya Ane para, ve aniyata kAla ke liye AhAra tyAga kara kAyotsarga meM zilAvat khar3e raha gaye the| sunA jAtA thA, ki unakI tapasyA se zizirakAla meM bhI parvatoM kA zilAjIta pighala kara bahane lagatA hai| svayama prakRti ke A~sU A jAte haiN| celanA ne niHzvAsa chor3ate hue mana hI mana kahA : hAya, aise vItarAga puruSa ko dekha kara bhI kisI kA hRdaya nahIM pasIjA ? ki bAra-bAra inake AhAra meM antarAya AtI rhii| aura prAyaH ye dIrgha upavAsoM para utara jAte rhe| vaha prArthanA se kAtara ho AI : 'he mere anuttara prabhu, batAoge nahIM, kisa bAdhA se zramaNottama vaizAkha muni ko antarAya ho rahI hai ? ...' ki tabhI ve kRzakAya tapasvI sammukha Ate dikhAyI pdd'e| 'bho svAmina, tiSThaH tiSThaH, AhAra-jala zuddha hai, AhAra-jala kalpa hai|' kahate hue celanA ne unakA AvAhana kara unheM par3agAhA, aura savinaya binA pITha diye, pIche pairoM calatI unheM pAkazAlA meM le gyii| unakA pAda-prakSAlana kara ke jaba vaha aMga-prakSAlana karane lagI, to acAnaka kucha dekha kara vaha cauNkii|" tapasvI kA upastha udvelita thaa| unakA indriya-varddhana ho rahA thA / AtmaramaNa yogI ke zarIra meM yaha kaisA uttejana, uttolana ?"phira bhI celanA tvacA para na ruka skii| mAMsa para na ruka sakI / vaha unake manodeza meM nirbAdha utarAtI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 calI gaI / usane muni ke mana meM bhI kahIM koI rodha yA vikAra nahIM paayaa| vaha pAra taka dekhatI gyii| muni sva-rUpa meM lIna the| deha aura deha ke bIca nirA zUnya thaa| phira yaha kisakA mana hai, kisakI paryAya hai, kisakA vikAra hai ? vaha kA~pa aayii| gaharI anukampA se dravita ho gyii| celanA kI A~kheM aba azlIla kucha dekha hI nahIM pAtIM, zlIla hI dekhatI haiN| carma para usakI dRSTi ThaharatI nahIM, carama para hI jA kara viramatI hai| so use jugupsA to ho hI kaise sakatI thii| "to kyA yaha koI bAharI chAyA hai ? koI para rUpa yA para paryAya yahA~ ghaTa rahI hai ?"o, samajha gyii| yahI to antarAya hai, jisake calate vaizAkha muni mahInoM AhAra grahaNa nahIM kara paate| tapasvI eka dama hI kSINa ho cale haiN| celanA ne phira mana hI mana prArthanA kI : 'mere antardevatA, isa bAra yadi yaha antarAya na TalI, to maiM bhI taba taka AhAra-jala grahaNa na karUMgI, jaba taka ye na kreN| merA pAraNa aba inake sAtha hI ho sakegA!' ___ aura celanA ne mAtR-vAtsalya se vigalita ho kara, zAnta samarpaNa bhAva se tapasvI kA aMga luMchana kiyA / aura usa deha-vikriyA ko durlakSya kara vaha unake pANipAtra meM uttama phala aura pAyasa arpaNa karane lgii| muni ekastha bhAva se AhAra lete gaye / aura celanA kI nigAha se yaha baca na sakA, ki AhAra ke pratyeka kavala ke sAtha muni kA upastha adhika-adhika varddhamAna ho rahA thaa| lekina yaha kyA, ki muni kI cetanA usa uttejana se achatI hI rahI ! "sahasA hI hAtha khIMca kara tRpta tapasvI ne, mA~ kA stanapAna kara parituSTa hue zizu kI taraha eka bAra celanA kI ora sasmita dekhaa| aura ve unmanI mudrA meM dhyAnastha ho gye| celanA kI rukI sAMsa jaise phAMsI se chUTa gyii| sadeha mukti kA sukha anubhava kiyA usne| lamA ki usakA nArItva kRtArtha ho gyaa| usakA mAtRtva jaise umar3a kara carAcara meM vyApa gyaa| AhAra samApana hone para, phira se aMga-prakSAlana aura laMchana ke bAda, jaba muni kI A~kheM khulIM, to ve eka bAra phira celanA ke mukha para vyApa gii| muni phira ISat muskarA aaye| celanA ne samajha liyA ki yaha sImAnta vacanAtIta hai| ___vaizAkha muni tatkAla vihAra kara gye| celanA unakI usa gatimAna pITha ko dekhatI raha gyii| vaizAkha muni kisa ora jA rahe haiM, unheM nahIM maaluum| gantavya hI isa kSaNa unakI gati ho gayA hai| calane meM koI AyAsa nahIM / zarIra kitanA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirbhAra ho gayA hai| mAno ki antarikSa meM sthira paMkha tAne koI garur3a ur3a rahA hai| cala rahe haiM, ki khar3e haiM ? sthiti meM haiM, ki gati meM haiM ? patA nahIM, kahanA kaThina hai| ve to acala bhI haiM, aura calAyamAna bhii| yahI to maulika vastu-sthiti hai| kUTastha bhI, kriyAzIla bhii| parAtpara ur3Ana kA yaha kaisA AhlAda hai ! yaha kisake sparza kA jAdU hai ? ... aura jAne kaba ve yogI vipulAcala para car3ha aaye| bharI dopaharI ke prakhara sUrya-tale, ve sammukha AyI eka Ubar3a-khAbar3a caTTAna para baiTha gye| ki tabhI unheM sAmane khar3A eka vizAla nyagrodha vRkSa AmaMtraNa detA dikhAyI pdd'aa| kitanA vistRta hai usakI chAyA kA parimaNDala / para tapasvI to zItala chAyA kI zaraNa nahIM khojtaa| phira yaha aisA AvAhana kyoM, jise TAlA nahIM jA sktaa| nyagrodha ke mUla-deza meM eka snigdha zilA urumaNDala-sI udbhinna ho kara garbhAdhAna ko Akula dikhAI pdd'ii| unhoMne phira indriya-varddhana kA prabala Avega anubhava kiyaa| yogI kA vaha uttAna zizna pArAnta para pahu~ca kara, deha ko bheda kara, videha meM praveza kara gyaa| aparisIma avakAza usa zilAtala meM khalatA aayaa| aura jAne kaba vaizAkha muni usa khalAva meM dhyAnastha dikhAI pdd'e| - kAla vahA~ sthagita diikhaa| yogI ne apane ko nIlI AbhA meM tairatA anubhava kiyaa| gaharAI meM talAtala pAra utara gye| U~cAI meM aisI ur3Ana, ki AkAza hI paMkha bana gyaa| pRthvI, jala, vAyu, agni, vanaspati, saba apane tattva meM layamAna dikhAI pdde| zarIra sAMsa meM laya ho gyaa| sA~sa prANa meM virama gyii| indriyA~ tanmAtrA ho kara, cinmAtrA ho giiN| prANa mana meM avasAna pA gyaa| mana cetas ke mRNAla meM saMkramaNa karatA, caitanya meM vizrabdha ho gyaa| kArmika pudagala paramANuoM ke pAza adRzya mATI kI taraha jhar3ane lge| mana ke sUkSmatama AvaraNa bhI vidIrNa ho gye| zuddha svabhAvI darzana aura jJAna, dIpaka aura usake prakAza kI taraha yugapat prabhAsvara ho utthe| zukla-dhyAna kI, amRta se Ardra cA~danI meM yogI bhIMjate hI cale gye| usa parama snAna meM eka para eka aneka koza utarate gye| ve haThAta kSapaka zreNi para ArUr3ha ho gye| samayAtIta darzana aura jJAna para par3e, moha aura antarAya ke sUkSmatama AvaraNa bhI chinna ho gaye / 'antaramuhUrta mAtra meM unakA caitanya, apanI antastha kaivalya-prabhA se Alokita ho uThA / trikAla aura triloka unake karatala para, sphaTika golaka ke samAna ghUmate dikhAI pdd'e| vaizAkha muni sayoga kevalI hokara, apane antara-sarovara ke mahAsukha-kamala meM viharane lge| makaranda kI taraha, unake makha se parAvANI uccarita hone lgii| mana, vacana, kAya meM saMcarita ho kara unakI kaivalya-dhArA kaNa-kaNa, kSaNa-kSaNa meM vyApa clii| "celanA ko samvAda milA, ki vipulAcala para vaizAkha muni ko kevalajJAna prApta ho gyaa| ve arhat kevalI ho gye| sunate hI celanA kI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 mAtR-cetanA, jAne kaise to prIti-jala se sambhRta ho aaii| jaise ASAr3ha kI pahalI kAdambinI / aura usa bhItara kI bAdala-belA meM, usake jAne kisa ajJAta antarita ghara meM, koI sUraja dIyA ho kara jala utthaa| kaise to AtmIya Aloka ne sAre tana-mana ko aNu-aNu meM ujAla diyaa| vaha pala bhara bhI aura ruka na skii| mahArAja zreNika una dinoM apane ekAnta meM prAyaH dhyAnastha rahate the| so celanA akelI hI, bar3I bhora ratha para car3ha kara vipulAcala para calI gayI / kaivalya ke prabhAmaNDala se AbhAvalayita arhanta vaizAkha prabhu ko sAmane pA kara vaha Atma-vibhora ho gyii| trivAra vandanA, pradakSiNA kara vaha kevalI ke sammukha, nAti dUra, nAti pAsa, jAnU ke bala baiTha gyii| vaizAkha muni usake hAthoM nirantarAya AhAra grahaNa kara sIdhe vipulAcala para car3ha gaye the, aura kAyotsarga meM lavalIna ho gaye the| yaha udanta use mila gayA thaa| tabhI se usake mana meM khaTaka banI thI, ki ve jAne kisa asura zakti se saMgharSa kara rahe hoMge? ve usa para-paryAya ke upasarga se zIghra mukta hoM, yahI prArthanA usake jI meM divA-rAtri cala rahI thii| "Aja unheM kevalI rUpa meM vinirmukta dekha kara, usake Ananda kI sImA nahIM thii| usake mana kI jijJAsA udagra ho AI, ki pUche isa trikAladarzI yogI se, ki kyA rahasya thA eka kaThora vItarAgI tapasvI ke usa upasthautthAna kA? vaha pazopeza meM thI ki kaise pUche ? usa samaya arhat ekAkI the, phira bhI devI kA sAhasa na huA ki vaisI bAta puuche| usakI cetanA meM eka sukha qhaba ghanA ho kara, gaharA hotA jA rahA thaa| kAmadeva ke tane hue puSpa-dhanuSa ko vyartha karake, unhoMne nirantarAya usake hAthoM pAyasa piyaa| ve zizuvat pyAse oMTha, unakA vaha AtmIya pAyasa pAna ! ... aura phira unakI vaha paritRpta dRSTi / aura ve eka smita de kara bina bole hI cale gaye the| haThAt mahAdevI celanA ko sunAI par3A : 'tumhArA payas parama rasAyana siddha huA, devii| mujhI meM se uThA kAma, carama para pahuMca kara, mujho meM laya pA gyaa| maiM niSkrAnta ho gyaa| kSapaka zreNi ke zikhara para se, kevalI ne tumhAre sneha-cintAkula mana ko dekhA hai| tumhArA manokAmya pUrA huaa| arhat mahAvIra jayavanta hoM!' ___ jhukI A~khoM, phalabhAra-namra-sI celanA, arhat ke pada-nakhoM ko apalaka nihAratI rhii| socA, inase merA prazna chapA to nhiiN| ye jAne merI jijJAsA, aura mujhe Alokita kreN| ki ThIka tabhI arhat vaizAkha ke bhItara se anAhata oMkAra dhvani uThatI sunAI par3I / aura vaha anakSarI, sarvabodhinI divyadhvani, nyagrodha vRkSa ke Urdhva-mUloM aura adho-zAkhAoM meM se zabdAyamAna hone lgii| celanA ne sara uThA kara, yogI ke tejovalayita, zAnta mukha-maNDala ko dekhaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niSpalaka nAsAgra dRSTi tale, eka akAraNa muskAna khilI thii| oMTha nispanda the| aura nyagrodha ke parimaNDala meM se sunAI par3A : 'bahuta pahale kI bAta hai, kalyANI! pUrvAzrama meM maiM pATaliputra kA rAjakumAra vaizAkha thaa| yuvA hokara merA mana kahIM kisI ko khojane lgaa| patA nahIM, mujhe kisakI khoja thii| bhItara kahIM TIsatA koI abhAva, koI rikta / ekadA vana-kor3A meM vana-kanyA kanakadhI ko dekhaa| lagA, are yahI to hai vaha, jise maiM khoja rahA huuN| aura maiMne vahIM kanaka se gAndharva-pariNaya kara liyaa| use itanA pAyA, ki vaha cuka gyii| phira avsaad| nirved| prazna kauMdhatA jI meM : 'kanakazrI, tuma basa itanI hI ho? tumheM pAte hI jAnA cAhatA hU~, lekina tuma vahA~ nahIM ho, jahA~ maiM tumheM azeSa pAtA hI calA jaauuN|' maiMne kanaka se kucha kahA nhiiN| vaha merI udAsInatA ko dekha kara udvigna z2arUra thii| lekina merI vyathA usa taka pahu~ca na skii| merA Atma, usake Atma meM saMkramita na ho skaa| usane kucha pUchA nahIM, para cupa raha kara bhI mere zarIra ko jagAne meM usane kucha bAqI na rakkhA / para usakI hara ceSTA viphala ho gyii| patthara para paanii| taba hAra kara vaha cupa udAsa ghalatI rhii|" 'usI bIca mere gRhatyAgI bAla-sakhA, yuvA mani sUryamitra eka dina acAnaka hamAre AmrakuMja meM dhyAnalIna dikhAI pdd'e| unakI vaha unmanI mudrA dekha, merI sArI becainI gAyaba ho gyii| eka gaharI zAnti meM merA mana, bahuta kAla bAda bAlakavat so gyaa| mujhe caraNoM meM upasthita jAna, muni ne samAdhi se vyutthAna kiyaa| mujhe dekha prasanna dikhAI pdd'e| bole : 'kanakadhI ko dene ko kyA uttara hai tumhAre pAsa, vaizAkha ?' "jaisA, jo maiM sAmane hU~, vahI to !' 'tumhIM to use khoja rahe the? usakA kyA doSa ? kyA khoja rahe the usameM tuma?' . 'kaisA to sUnA-sUnA lagatA thaa| jI meM tar3apa thI ki koI Aye, aura mere usa sUnepana ko bhara de !' . 'kanakazrI ne tumhAre usa sUnepana ko bhara diyA?' 'maiM aura bhI adhika akelA ho gayA, svAmin / nirupAya, niruttara akelaa| jise koI aura na bhara sake, aisaa|' 'tumhAre usa rikta ko, tumhAre apane sivAya aura kauna bhara sakatA hai ?' 'lekana vaha maiM kauna ? kaise to avikala aura antima jAnUM use ?' 'nigraMtha hue binA, bhagavAn AtmA kA darzana kaise ho!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 'lekina navor3hA kanakazrI ? vahI eka dina kI pUrti, Aja mere mukti mArga kI sabase bar3I bAdhA hai / ' 'abhIpsA avicala ho, to bAdhA hI rAdhA ho jAtI hai, vaizAkha / eka bAra to gA~Tha tur3A kara hAtha chur3A kara nikala hI jAnA hogA / tathAstu ! ' 'kaha kara, atithi zramaNa jaise Aye the, vaise hI akasmAt vihAra kara gaye / ' '... usake bAda, maiM ghara meM hI virata bhAva se rahane lagA / aisI tanmayatA chAyI, ki bAhara AnA kSaNa bhara bhI acchA nahIM lagatA thA / sAmane lohita jvAlA-sI dahakatI vAsanAvatI kanakazrI thI / usakA ambhoja-sA uttAna aura utkSipta rUpa aura yauvana thA / ekAkI seja meM, eka sohAgana kI chaTapaTAhaTa ko hara rAta sahanA hotA thA / ..... vaha saba rattI - rattI prekSaNa karatA huA, maiM khulI A~khoM hI dhyAnAveza meM magna ho jAtA / mere acala zarIra para usake dAvoM kA anta nahIM thaa| mujhe usa para karuNA ho AtI / vivaza bhAva se use dekhate hue, A~khoM hI A~khoM kahatA : 'kanakazrI, maiM kyA kara sakatA hU~ tumhAre liye ? usI eka sukha kI dhRSTa punarAvRtti ? kitanA nIrasa, chUchA, phIkA ho gayA hai vaha saba ?'...lekina kanaka merI A~khoM kI bhASA ko kaise par3ha pAtI ? maiM hI usakI becaina rati ke Alor3ana meM, kahA~ usakA sahabhAgI ho pA rahA thA / ... 'kucha samaya bAda, aba maiM eka alaga kakSa meM hI rAta sone lagA / mAninI kanaka A~sUM ghUMTatI rahI, para usane mere ekAnta meM vikSepa nahIM DAlA / aba aisA kucha kama ho calA, ki rAta ko maiM apane kakSa meM nirvasana nagna ho kara hI sAmAyika dhyAna karane lagA / kakSa banda karane kA bhI bhAna mujhe sA~jha ke bAda nahIM rahatA thA / sA~jha namate hI merI A~khoM meM, dhyAnatandrI khumArI kI taraha ghirane lagatI thI / usI saMvega kI mastI meM vastra pheMka kara, maiM apane antara - rasa meM DUba jAtA / 'eka rAta ke tIsare pahara vaha samAdhi - sukha parA sImA para pahu~ca gayA / " ThIka tabhI acAnaka eka dhakke ke sAtha, maiM vyutthAna kara bahirmukha huA / pAyA ki jAtarUpa nagna, vihvala vikSipta kanakazrI ne, amarabela kI taraha mere sAre zarIra ko cAroM ora se gUMtha liyA hai usake usa pAza kA maiMne pratirodha na kiyA / Atmastha, acala, use avakAza detA gayA / usa avakAza meM usakI vAsanA kI pakar3a vyartha, niSphala ho pdd'ii| ghAyala siMhanI-sI jhapaTa kara usane mere aMga-aMga noMca DAle, kATa liye / phira bhI maiM Diga na pAyA / to vaha bahuta hatAza, hatAhata ho kara mUcchita ho gaI / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213 .. 'usakI mUcchita nagna kAyA kI ora apane udbodhana kA hAtha uThA kara, maiM usI kSaNa ghara se nikala par3A / zramaNa sUryamitra merI pratIkSA meM hI the / maiM unake caraNoM meM pravajita ho, unakA anugamana kara gayA / 'udhara kanakadhI apanI avadamita vAsanA se chaTapaTAtI huI, dehatyAga kara gayI / usakA kAma-mAnasika zarIra adRzya vyantarI ke rUpa meM janmA / aura vaha vyantarI apanI bhavAntaroM kI ekAgra vAsanA le kara pada-pada para merA pIchA karane lagI / usane apanI avyAhata kAma-zakti se mere upastha para adhikAra kara liyA / mere mana ko to vaha chU na pAyI, lekina merI deha ke zakti kendra ko usane apanI prANahArI vAsanA se AkrAnta kara liyA / usase cAhe jaba, indriya-utthAna hone lagA / vizeSa kara AhAra ke samaya AhAraka zarIra kA vaha udvelana mujhe anirvAra vivaza kara detA / AhAra kA nivAlA uThate hI, kAmadaNDa utthAna kara mAno cunautI detA : 'pahale merA uttara do, taba khAo!' mujhe antarAya ho jAtI / AhAra kA rasa aura ojas kyA kevala isI liye hai ? koI barabasa merA kaNThAvarodha kara detaa| maiM nirAhAra hI nikala pdd'taa| hara dina AhAra belA meM vahI upadrava / antarAya ho jAtI / mahInoM upAse nikala jAte / 'usa dina aise hI dvimAsika upavAsa ke bAda pAraNa ko nikalA thA / koI apekSA, pratyAzA to nahIM thI / deha apane svadharma meM vicara rahI thI, AtmA apane svadharma meM / eka chAyA taba bhI merA pIchA kara rahI thii| ki acAnaka tumhArA par3agAhana-svara sunAI par3A, kalyANI ! tumhAre prakSAlana se dehabhAva videzIya gandha-sA tirohita ho gayA / deha meM kyA ho rahA thA, patA hI na calA / tumhAre payas pAna se antima parituSTi ho gayI / deha kI zeSa graMthi bhI khula gayI / usa nirveda zAnti meM maiM vismita ho rahA / kyA aisA bhI ho sakatA hai ? kanakadhI ko le kara mere mana meM gaharA pUrvagraha ba~dha gayA thA / nizcaya ho gayA thA, ki mukti-mArga kI aTala bAdhA hai nArI / tumane usa pUrvagraha kI kuNThA kA vipala mAtra meM mocana kara diyA / sacamuca pAyA, ki bAdhA svayam hI rAdhA ho gayI hai / guru kA Apta-vacana pramANita ho gyaa| svayam mahAsattA hI nArI rUpa meM prakaTa ho AyI / aisI ki, usakA pAra nhiiN| eka akSayya mArdava ke sivAya aura kucha bhI to nahIM / kevala apanI ananyA AtmA / aura koI nahIM / ____ 'maiM hlAdinI mahAzakti ke usI AhlAda meM vipulAcala para car3ha AyA / yahA~ eka bAra phira kAma carama para pahuMcA, aura svayam hI apane se niSkrAnta ho gayA / aura maiM zukladhyAna kI ArdrA meM bhIjatA, nahAtA kSapaka-zreNi para ArUr3ha ho gayA / vahA~ se dekhA, eka karuNAmayI mA~ ko / prANa mAtra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 kI dhAtrI ko / aura usI meM se merI mukti kA dvAra khula gayA / devI celanA zAzvatI meM jayavanta hoM!' . 'lekina usa becArI pIr3itA vyantarI kanakadhI kA kyA hogA, bhagavan ?' 'vaha aba zAnta aura samaya-sundara bhAva se arhat kI sevA meM nivedita hai / rAta kI nistabdhatA meM vINA vAdana karatI huI, vaha vipulAcala kI vanAniyoM meM arhanta mahAvIra kA stutigAna karatI rahatI hai|' 'usake saMgIta meM arhanta vaizAkha kyA sunate haiM, kyA dekhate haiM ?' 'yahI, ki jo nArI manuSya ko janma detI hai, vahI use janma-maraNa se mukta karane kI zakti bhI rakhatI hai / mahAvIra ke yugatIrtha meM nArI-mA~ kI isa zakti kA jayagAna hogaa|' ___ celanA kI kRtArthatA akatha ho gayI / usake nArItva ko phira eka bAra acUka uttara mila gayA / usakI A~khoM ke pAnI meM usake antarvAsI prabhu ujala Aye / "niraMjana mahAvIra, tumhArI sambhAvanAoM kA anta nahIM ! .... " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mukti kI anajAnI rAheM sabhI kucha to ghUma rahA hai| pRthvI, AkAza, graha-nakSatra, kaNa-kaNa, kSaNa-kSaNa saba ghUma rahe haiN| saba apane meM ghUma rahe haiM, aura saba eka-dUsare ke cAroM ora ghUma rahe haiN| deza, kAla, bhUmaNDala, khamaNDala, manuSya, itihAsa, padArtha, paramANu-sabhI nirantara cakrAyamAna haiN| rekhila kucha bhI nahIM, sabhI cakrila hai| koI bhI sthiti yA gati sapATa rekhA meM nahIM hai, cakrAkAra hai| sAmane dIkhatI rekhA ke donoM chora kahIM na kahIM jAkara mila jAte haiN| isI se sattA meM kahIM Adi yA anta nahIM hai| sabhI kucha anAdi aura ananta hai| isI se ghUmanA hI gati kA antima svarUpa hai| antataH sIdhA kucha nahIM, saba gola hai| saba chora para zUnyAkAra hai| nirAkAra zUnya kA jo bimba darzana yA gaNita meM ubharatA hai, vaha gola hai| saba kucha golAkAra, akhaNDa mnnddlaakaar| sattA aura padArtha kA svabhAva hai pariNamana, apane hI nija svarUpa meM nirantara ghuumnaa| isI se sRSTi meM sarvatra eka golAkAra gattimattA kA AbhAsa hai| eka hI Adi antahIna cakra meM ghUmate hue bhI, hara vastu apane ko duharAtI nahIM, nita-nayI hotI rahatI hai| hajAroM lAkhoM varSa pUrva jo ghaTita huA thA, vaha ThIka isa kSaNa phira nayA ho kara hamAre sAmane A rahA hai / abhI aura yahA~ jo bhI ghaTana yA vighaTana hai, vaha anAdi kAla-bindu ke pariprekSya se jur3A huA hai| aise meM bhalA hamArI kathA bhI sIdhI sapATa rekhA meM kaise cala sakatI hai| mahAvIra, zreNika, candanA yA celanA anAdi meM bhI the, aura Aja bhI haiN| so unakI kathA bhI ghUma-phira kara bArambAra anAdi pariprekSya taka jAtI hai, aura niranta bhaviSyat taka ko mApatI aura vyApatI hai| hara kathA lauTa kara kisI adRzya meM laya hotI hai, aura utane hI vega se vaha adRSTa bhAvI meM dUra-dUra taka jAtI dIkhatI hai| aise meM sau-pacAsa varSa ke eka Ayu-khaNDa meM yadi kathA phira pIche taka jA kara, phira Aja meM lauTatI hai, aura Age taka calI jAtI hai, to kyA Azcarya hai| - dekhiye na, maiM bhI kathA kahate-kahate Apako zUnya meM ghumAne lagA huuN| chor3iye, hama phira kathA ke rUpAyamAna jagat meM lautteN| abhI hama jahAM haiM, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 vahA~ me phira barasoM pahale ke dinoM meM lauTane kI jarUrata par3a gayI hai| jo abhI ghaTita hone jA rahA hai, usakA pUrva chora paccIsa-tIsa barasa pahale kahIM hAtha AtA hai| taba bhagavAn nandyAvarta prAsAda meM hI apanA kumArakAla bitA rahe the| gAndhAra-nandinI rohiNI taba taka byAha kara vaizAlI nahIM AyI thii| usI z2amAne kI bAta hai| gAndhAra deza ke mahApura kA rAjA thA mahIpAla / yaha mahAgAndhAra kA hI eka choTA rAjakula thaa| mahIpAla kA ikalautA beTA thA saatykii| vaha svabhAva se hI bahuta khAmoza aura ekAkI thaa| vaha takSazilA ke vizvavidyAlaya kA snAtaka rahA thaa| tabhI vahA~ ke kulapati aura gAndhAra ke jyeSTha rAjakula ke vaMzaja AcArya bahulAzva kI tejomatI beTI rohiNI kA usa para bahuta pyAra ho gayA thaa| usa ekala vihArI gambhIra lar3ake se vaha barabasa AkRSTa thii| sAtyakI isa jagat se tAla milA kara nahIM cala pAyA thaa| vaha lIka chor3a kara calA thaa| aura ekAnta nirjanoM meM bhaTakatA huA apanI paga-DaNDiyA~ Apa hI banA rahA thaa| samakAlIna AryAvarta kI vikhyAta vIrAMganA aura dhanurdhara thI gAndhArabAlA rohinnii| vaha bhI sIdhI rAha kahA~ cala pAyI thI? sudUra khaibara ke durgama daroM meM ghor3A pheMkatI isa duranta lar3akI ne gurukula kI maryAdA pahale hI dina se tor3a dI thii| aisI durdAnta thI vaha, ki apane gagana-vedhI tIra se zUnya taka ko cIra kara, usake rahasya khola dene ko macalatI rahatI thii| sAre gAndhAra meM kaniSTha rAjakula kA beTA sAtyakI hI usakA eka mAtra mana-mIta thaa| sAtyakI aisA virAgI thA, ki parivAra meM yA bAhara koI nijI sambandha vaha banA pAyA hI nhiiN| usakI thAha pAnA muzkila thaa| para rohiNI usase qhaba paraca gayI thii| kevala vahI use pahacAnatI thii| aura sAtyakI bhI cupacApa apanI isa bar3I dIdI ke vazIbhUta-sA ho gayA thaa| prAyaH vaha cupa hI rahatA thaa| lekina kabhI usake jI meM AtA, to kitanI mamatA se vaha pukAratA rohiNI ko : 'dIdI !' ! - phira bhI ve bahuta kama hI milate the| donoM apane-apane ekAntoM meM apanI vicitra rAhoM ke anveSaNa meM khoye rhte| lekina donoM hI ko lagatA thA, ki ve sadA sAtha haiN| kaI bAra ghor3e para savAra ho kara sAtyakI sudUra sulemAna parvata ke pAra pazcimI samudra-taTa para ekAkI vicaratA dikhAyI par3atA / " dekhatA, ki lahara meM se ubharatI lahara antahIna hotI huI pArAvAra ho jAtI hai| sImAhIna vistAra aura agAdha meM kho jAtI hai| aura use lagatA ki aisA hI to hai usakA mn| aisA hI to hai| usakA apanA bhI ruup| kaisA to Ananda hotA use, apane Apa ko usa Arabya samudra kI taraMgoM para ArohaNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 217 karate dekha kr| aise kSaNa usakA jI cAhatA, ki koI use dekhe, koI isa achora yAtrA ke Ananda meM usakA sahacara aura sahabhAgI ho| "eka dina kI bAta / sAtyakI isI taraha Arabya samudra ke taTa para eka nAriyala vRkSa kI chA~va meM akelA nizcala khar3A thaa| vaisI hI sAmudrI mudraa| jaise vaha svayaM hI yaha samudra ho gayA hai| apane alaga hone kA koI bhAna nhiiN| tabhI haThAt usakI vaha tallIna mudrA bhaMga ho gyii| usane dekhA, samudra kI sudUra velA meM se koI nArI AkRti uTha kara laharoM ko cIratI huI usakI ora calI A rahI hai| mAno jala hI usakA zarIra hai, jala hI usakA cIra hai| nirI jalajAyA, jlvsnaa| koI jala-parI? koI apsarA ? are kauna hai yaha ? kauna hai yaha, jisane mere AvAhana ko sunA hai ? jisane mere isa svarUpa ko dekhA hai ! jo mere isa saundarya aura Ananda meM sahabhAginI huI hai| ____ aura vaha usake sAtha tanmaya hotA gyaa| use phira apanI iyattA bisara gyii| "ki sahasA hI vaha jala-kanyA use ThIka apane sAmane khar3I dikhAyI pdd'ii| vaha cauMkA aura bola uThA : 'o, dIdI, rohiNI dIdI !' ... 'yahA~ koI dIdI-vIdI nhiiN| maiM kevala eka strI huuN| merA koI nAma nahIM, kisI eka sambandha se maiM ba~dhI nhiiN|' 'to dIdI, tumane bhI mujhe chor3a diyA ?' ''koI bhI tumheM chor3a degii| itane bar3e hokara bhI tuma puruSa na ho sake, Ape meM na A sake !' 'lekina, dIdI, suno to tuma yahA~ kaise ?' 'tuma yahA~ kaise?' 'maiM maiM basa aise hI, jaise tuma yahA~ ho!' 'kyA cAhate ho mujha se ?' 'kucha nahIM, basa tuma raho dIdI mere liye...!' 'to tuma raho, maiM calI... !' 'dIdI, na, na, mata jAo, mujhe akelA chor3a kr|' - sAtyakI kA kaNTha ruMdha gyaa| usane vegapUrvaka jAtI huI rohiNI kA hAtha pakar3a liyaa| rohiNI bebasa ho gyii| vaha dhap se vahIM baiTa gyii| sAtyakI bhI jahA~ thA, vahIM baiTha gyaa| donoM kI A~kheM milI : donoM kI A~kheM chalachalA rahI thiiN| bar3I dera mauna chAyA rhaa| bIca meM eka dUrI apAra hotI gyii| ki tabhI bharabharAte gale se bolI rohiNI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 'tuma aba bhI puruSa na ho sake ! bhIru kahIM ke| maiM kaba taka tumheM pakar3e baiThI rhuuNgii| hareka kI apanI eka niyati hotI hai, aura vaha usa ora barabasa calA jAtA hai| itanA bhI nahIM samajhate ? aba nire bacce to nahIM tuma !' 'to tuma mujhe chor3a jAogI, dIdI ?' 'chor3anA aura rakhanA, kucha bhI kyA mere hAtha hai ? dekha rahI hU~, apane hI ko nahIM rakha pA rahI haiN| Aja eka beroka pukAra khIMca le gyii| aura maiM samudra meM tairatI huI, usake Abhoga pradeza taka calI gyii| betaraha hAtha-paira mAratI mAno isa sAgara ko apane meM bA~dha lenA cAhatI thI, ki tabhI ki tbhii|' 'tabhI kyA, dIdI?' sahamA huA-sA sAtyakI bolaa| 'mujhe samudra ke sudUra pratyanta deza se AtI eka AvAz2a sunAI par3I: rohiNI mAmI "rohiNI mAmI ! kisane pukArA ? maiM kisI kI mAmI nahIM : kisI kI koI nahIM / kauna hai vaha mAmA, kauna hai vaha bhAnajA? nirI jalpanA, bkvaas| rohiNI kisI kI bandhaka nahIM ho sktii| lekina, sAtyakI, aisA lagatA hai, jaise kisI aTala niyati ne pukArA hai anabUjha hai yaha khela !' 'to tuma mujhe chor3a jAogI, dIdI?' 'mujhe kucha nahIM mAlUma, sAtyakI ! lekina lekina mere rahate tuma AdamI bana jaao| apane Apa meM aao| phira pIche kauna dekhane vAlA hai| kise par3I hai|' rohiNI kA galA bhara aayaa| ___'dIdI ! ' phUTa kara sAtyakI ne dIdI ke jAnU para sara DhAla denA caahaa| rohiNI ne kahA : 'nahIM, aba aura nahIM, sttuu| belA Tala rahI hai, calo aba lauTa cleN| phira daroM meM a~dherA ghira aayegaa| .' aura vipala mAtra meM hI donoM apane ghor3oM para savAra ho kara, sulemAna parvata kI ghATiyA~ pAra karane lge| donoM cupa the| eka ajasra aura zuddha gatimattA meM ve ekAkAra the| bastiyoM ke dIye dUra para camakane lge| eka catuSka para pahu~ca kara unake ghor3e thama gye| bolI rohiNI : 'mere bhaiyA rAjA, kitane pyAre ho tum| dekho, maiM kala gAndhAra ke liye ravAnA ho rahI huuN| ho sake to tuma bhI apanI rAha ghara lauTa clo| dotIna dina meM hama donoM hI ghara pahu~ca jaayeNge| taba tumheM roz2a hI mere pAsa AnA hogaa| maiM tumheM zAstra, zastra aura zilpa saba kI maulika zikSA dNgii| maiM tumheM ajeya dhanurvidyA sikhaauuNgii| jAnate to ho, tumhArI dIdI ko dhanuvidyA meM Aja taka koI harA na skaa| hA~, to Aoge na roja mere pAsa?" 'hA~ dIdI, AU~gA j'ruur| lekina tuma kahIM calI mata jAnA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 219 'pAgala kahIM ke ...' kaha kara rohiNI khilakhilA pdd'ii| aura vaha apane mAmA ke ghara rathameghanagara kI ora dhAvamAna dIkhI / sAtyakI ke muMha se sisakI phUTa pdd'ii| aura phira vaha khoyA-bhUlA-sA apane pravAsa kI pAnthazAlA kI ora ghor3A daur3Ane lgaa| ___ "rohiNI prANapaNa se sAtyakI ko kAvya, kalA, zAstra, zastra-sArI vidyAoM ke guhya rahasya sikhAne lgii| sIkhA usane saba, lekina usakA mana kahIM meM nahIM thaa| magara aba vaha bezaka puruSa ho gyaa| apane svatva meM A gyaa| auroM ke prati to pahale bhI vaha udAsIna hI thaa| lekina dIdI ko le kara jo galadazru vikalatA usameM thI, vaha tirohita ho calI thii| kahIM se vaha nizcala aura nIrAga kaThora ho AyA-sA lagatA thaa| ... bahuta kama bolatA, aura zikSaNa samApta hote hI, acAnaka calA jaataa| rohiNI ko santoSa huA, ki sAtyakI aba apane meM A gayA hai| vaha nizcinta huii| "unhIM dinoM vaizAlI ke mahAsenApati siMhabhadra kisI Avazyaka rAjakIya kArya se, rAjadUta ho kara gAndhAra Aye hue the| ve apratima dhanurdhara mahAlI ke ziSya the, aura unakA tIra acuka mAnA jAtA thaa| unhoMne vIrAMganA rohiNI kI gagana-vedha dhanurvidyA kI khyAti sunI thii| gAndhAra meM unhoMne rohiNI kA vaha parAkrama apanI A~khoM dekhaa| rohiNI ke vyaktitva kI garimA aura tejasvitA se ve prabhAvita hue| to sAtha hI rohiNI kI mauna mRdutA ne bhI unakA mana moha liyaa| eka dina unake bIca, khela-khela meM, zikhara-vedha kI hor3a laga gyii| siMhabhadra kA tIra, lakSita zikhara se TakarA kara TUTa gayA, lekina rohiNI ne zikhara ko bIMdha diyaa| isa hAra se vaizAlI ke mahAsenApati siMha kI A~kheM rohiNI ke sAmane jhuka giiN| rohiNI mugdha stambhita dekhatI raha gyii| aura agale hI kSaNa usane eka jayamAlA siMhabhadra ke gale meM DAla dI aura bolI : 'tuma hAra kara bhI jIta gaye, maiM jIta kara bhI hAra gaI !' "usI sandhyA ko takSazilA meM una donoM ke gAndharva pariNaya kA bhavya Ayojana huaa| sAtyakI bhI usa utsava meM zarIka huA thaa| kitanA taTastha akelA vicara rahA thA vaha, usa vAjitroM se gUMjatI janAkIrNa pariNaya-sandhyA, meN| vaha z2arA bhI Ahata yA prabhAvita nahIM lagatA thaa| zilita nizcala thA maano| rohiNI dUra se hI use dekha kara garva se muskarA rahI thii| ...'merA sattU saca hI AdamI bana gyaa| para itanA virAgI? kyA yaha bhI koI nigar3ha rAga hI nahIM hai ?' "para apane nanhe bhaiyA ke isa apratyAzita paruSa pauruSo . dekha vaha Ahata ho gyii| usane siMhabhadra se sAtyakI kA paricaya karAyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 'yaha merA bhaiyA sAtyakI, maunI mani hai| lekina yahI merA akelA saMgI hai, hamAre sAre gAndhAra meN| kAza yaha thor3A unmukha hotA, to bhalA maiM Apako jayamAlA kyoM pahanAtI, senApati !' 'o ho, to bhAI se hI kAma cala jAtA, pati anAvazyaka ho jAtA !' kaha kara siMhabhadra ThahAkA mAra kara ha~sa pdd'e| unhoMne bholebhAle sAtyakI ko pAsa khIMca kara sIne se lagA liyaa| tabhI rohiNI bolI : 'yaha merA rAjA bhaiyA hI mujhe pahu~cAne vaizAlI aayegaa|' 'saca hI to, parAye puruSa kA bharosA bhI kyA, kaba rAha meM dagA de jAye ! yaha to ApakA raktajAta bhAI, lohI kI sgaaii| maiM isakI barAbarI kaise kara sakatA hU~ !' kahate hue siMhadeva phira z2ora se ha~se, aura sAtyakI ko apanI bag2ala meM le kara usake galabA~hI DAla dii| rohiNI kA nArItva apanI agAdhatA meM nimajjita ho gyaa| vaha kRtArthatA ke tIrtha-salila se AcUr3a bhIMja aaii| 0 'maiM vaizAlI nahIM calaMgA, dIdI !' 'aisA rUTha gayA mujha se ? merA vivAha karanA aparAdha ho gayA ?' 'itanA hI samajhatI ho mujhe? chor3o vh| soco to, tumhAre palle kI kora ba~dhA kaba taka, kahA~-kahA~ ghUmatA phirU~gA? yaha kyA mere puruSa ke lAyaka hogA ?' . rohiNI kI A~kheM lAr3a bhare garva se bhInI ho aaiiN| bhItara ke kaNTha se bolI : 'yaha tujhe kyA ho gayA hai, sattan ? tujhe puruSa hone ko kaha kara maiM hatyArI ho gyii| puruSa hone kA artha yaha to nahIM, ki mujha se parAyA ho jAyegA! aura na yahI, ki saba se bhAgA phiregaa| "tU nahIM calegA pahu~cAne, to maiM bhI nahIM jAU~gI vaizAlI...!' kahate-kahate rohiNI kA svara DUba gyaa| ...taba kaise mane karatA saatykii| vaha dIdI ke sAtha vaizAlI AyA / vahA~ siMhabhadra aura rohiNI ke vivAha kA utsava bar3I dhUma-dhAma se huaa| kaI dinoM taka calatA rhaa| dUra-dUra se A kara sArA parivAra ekatra huA thaa| siMhasenApati kI sArI bahaneM AyI thiiN| kuNDapura se trizalA, campA se padmAvatI, kauzAmbI se mRgaavtii| ujjayanI se zivAdevI, vItibhaya se prbhaavtii| aura rAjagRhI se celnaa| sujyeSThA aura candanA to kuMvArI hI thiiN| rohiNI ne sabhI se sAtyakI kA paricaya karAyA thaa| saba ko vaha bahuta priya lagA thaa| siMhabhadra ne apane bhAI dattabhadra, dhana, sudatta, upendra, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 221 sukumbhoja, akampana, supataMga, prabhaMjana aura prabhAsa-sabhI se sAtyakI kA melajola karA diyA thaa| aura bhI kaI licchavi yuvAoM ne use bar3e pyAra aura sammAna se apanAyA thaa| lekina sAtyakI kI manomudrA kucha aura hI taraha kI thii| yoM saba se ha~sa-bola letA thaa| lekina prAya: cupa rahatA thaa| usake mana kI taha meM koI jhA~ka nahIM pAtA thaa| antaHpura ke vizAla goSThIkakSa meM sAre parivAra ke strI-puruSoM kI mahafila jamatI / ha~sI-cahala ke phavvAre udd'te| ki ThIka tabhI sAtyakI kaba cupacApa vahA~ se gAyaba ho jAtA, kisI ko patA na cltaa| lekina rohiNI kI A~kha se yaha palAtaka baca nahIM paataa| ___"rohiNI ke mana meM eka kA~TA aura bhI cubha rahA thaa| varddhamAna kumAra nahIM Aye ? rohiNI mAmI ke usa gopana rikta ko dUsarA kauna samajha sakatA thaa| kisI se yaha bAta pUcha bhI kaise sakatI thI? to phira kisa liye pukArA thA mujhe-Arabya sAgara kI laharoM para se? yoM rohiNI ne parokSataH jAna liyA thA : ki varddhamAna to prasaMga para kahIM jAte nahIM / 'aprAsaMgika caryA karate haiN| pravAsI atithi kA kyA bharosA-kaba kahA~ hogA? so rohiNI ne apane mana ko samajhA liyA thaa| alakSya bhaviSyat meM AzA kI TakaTakI lagA dI thii| .. lekina isa sAtyakI ko kyA ho gayA hai ? "honA kyA hai| yahI to usakA svabhAva rahA sadA se| rohiNI ke jI meM apane cuppe bhAI kA darda banA rhtaa| para aba vaha use TokatI nahIM thii| cupacApa usake hAla ko dekhatI rhtii| rAjaputroM kI ApAnaka goSThiyoM meM vaha kahIM na hotaa| pUre parivAra kI vana-krIr3A aura vana-bhojanoM meM bhI, vaha kinAre kahIM chiTakA dIkhatA / phira antardhAna / sAtyakI kI isa virAgI caryA ko koI eka aura cupacApa dekhatI rahatI thii|"celnaa se choTI sujyeSThA isa cuppe lar3ake ke rahasIle mana meM jhA~kane ko utsuka thii| mandAra phUloM-sI dUra-gandhA vaha lar3akI, khuda bhI to kama rahasIlI nahIM thii| vaisI hI to cuppI, sugambhIra prakRti / sadA ujale zveta vastroM meM zobhita koI kairvii| sAtyakI ne eka bAra use apanI ora dekhate, dekha liyA thaa| kaisI sarala nivedana bharI thI vaha citaunii| eka zAnta jhIla, jisameM saba sahaja pratibimbita hai| aisA kaI bAra huA thaa| sAtyakI ko bhaya-sA lagA thA |...nhiiN, bandhana aura vyathA le kara vaha nahIM soyegaa| aura vaha chiTaka jaataa| ...lekina sujyeSThA bhI usake bAda kaba kahA~ calI jAtI, kisI ko patA hI na cltaa| hara sabere vaha snAna-gandha se pavitra ho kara 'candraprabha caitya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 upavana' meM bhagavAn candraprabha kI pUjA ke liye jaatii| pavitra zveta vasana, khule kesh| lilAra para rakta candana kA ttiikaa| hAtha kI cA~dI kI thAlI meM gandharAja, belA, sthala-kamala ke phUla / abhiSeka-jala kI suvarNa jhArI / kezara kI kttorii| "eka dina bar3I bhora hI sAtyakI candraprabha deva ke darzana kara lauTa rahA thaa| ki acAnaka hI devAlaya kI sIr3hiyoM para pUjA-dravya liye sanmukha AtI dIkhI sujyesstthaa| donoM kA paraspara se bacAva na ho skaa| dRSTiyA~ miliiN| vinaya se nata ho kara sujyeSThA ne atithi kA abhivAdana kiyaa| sAtyakI ne bhI hAtha jor3a kara sara jhukA diyaa| ___'jarA rukeMge, Arya sAtyakI ? pUjArghya kA puSpa-prasAda lete jaayeN|' kaha kara jhaTapaTa sujyeSThA caityAlaya meM calI gyii| bahuta ekAgra mana se usane candraprabha prabhu kA pUjana-arcana, dhUpa-dIpa kiyaa| antaratama se prArthanA kI : 'merI rAha prakAzita kareM, prabhu / "aura ye atithi deva jIvana meM apanA manokAmya lAbha kareM, aura kRtArtha hoN|' "lauTa kara sujyeSThA ne, donoM hAthoM se sAtyakI ko puSpa-prasAda diyaa| unake bhAla para kezara kA TIkA lagA diyaa| phira una para akSata-phUla barasA diye / "aura eka-dUsare ko binA dekhe hI donoM apanI-apanI rAha cale gye| candraprabha upavana ke uttarI pratyanta bhAga meM eka pIle kamaloM kA sarovara thaa| vahA~ prAyaH sujyeSThA kabhI-kabhI sA~jha belA meM ekAnta vihAra karatI thii| sAtyakI ko isakA koI AbhAsa bhI nahIM thaa| ...eka dina sA~jha kI dvAbhA belA meM sAtyakI bhI udhara nikala aayaa| vaha nirjana sarovara kI eka sIr3hI para baiThA, nivAnta bhAva se una mudrita hote kamaloM kI bhInI layamAna gandha meM apanI manovedanA kA patA khoja rahA thaa| "ki tabhI acAnaka sujyeSThA vahA~ aayii| use dekhate hI sAtyakI uTha khar3A huaa| ..o, kSamA kareM, mujhe patA na thaa|' kaha kara vaha cala pdd'aa| sujyeSThA ke muMha se barabasa hI nikalA : 'o"Apa! maiMne ApakI tanmayatA meM AghAta phuNcaayaa|' sAtyakI rukA aura usane pITha se hI sunA : 'mujha se bhUla ho gayI kyA? Apa isa taraha cale jAyeMge?...' phira ruka kara vaha bolI : 'yadi Apa ko nArAjI hai, to maiM hI calI jAtI huuN|' kaha kara sujyeSThA dUsarI vIthI se ulTI dizA meM cala pdd'ii| ___ 'nahIM, devI, Apa se kauna nArAz2a ho sakatA hai ? phira maiM kaise? doSa to merA thaa| mAlUma na thA ki yaha Apa kA ekAnta vihAra-sthala hai| nahIM to maiM yahA~ kyoM AtA, bhlaa| jAne se pahale mujhe kSamA nahIM kara jAyeMgI?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 sujyeSThA ko yaha bAta taha taka cheda gii| mana hI mana huA : 'kyA maiM isa yogya bhI nahIM ki eka bAra A~kha taka na uThAI inhoMne ?' . sujyeSThA ne mur3a kara na dekhaa| usake nArItva kA koraka biddha ho gayA thaa| _____ sAtyakI bahuta cAha kara bhI, phira sujyeSThA ko kabhI na dekha skaa| na pArivArika goSThiyoM meM, na vana-krIr3AoM meN| aura eka dina bahuta bhare mana se rohiNI ne sAtyakI ko bidA kara diyaa| isa sAgara-velA ko kaba taka bA~dha kara rakha sakU~gI? usa bidA ke kSaNa sAtyakI ne vaizAlI ke sAre rAjamahAlayoM ke hara vAtAyana ko eka bAra bar3I sAdhabharI A~khoM se nihArA thaa| kAza, vaha sugambhIra ceharA kahIM dIkha jAtA! ratha para jAte hue rAha meM, vaizAlI ke hara . per3a-pAlo se vaha mudrA jhA~katI dIkhI thii| jo aba mAno sadA ko kahIM antardhAna ho gaI thii| gAndhAra kA vaha marmIlA aura zarmIlA lar3akA! sujyeSThA use kisI bhI taraha bhulA na skii| usameM usane eka acintya gaharAva dekhA thaa| kaisA adamya thA usakA aakrssnn| usake marama ko jAne binA ThaharAva zakya nhiiN| .."hAya, kaisI bhUla ho gayI mujha se| ve to svayam hI mere ekAnta meM Aye the| bhale hI mujhe dekhate hI cala par3e the, lekina mere sambodhana para ve ruke bhI the| para maiM adhikAra kA dAvA le kara abhimAna kara baitthii| merI tiriyAhaTha ne anartha kara diyA / aura aba to dizAe~ bhI niruttara haiN| kahA~ hoMge ve, kaise hoMge ve? kyA mujhe bhUla sake hoMge ve? "kauna uttara de !' rohiNI bhAbhI se sujyeSThA ne bahuta parokSa DhaMga se kucha pRcchA kI thii| udAsa ho kara ve bolI thIM : 'sAtyakI kA bheda maiM hI na jAna sakI, to auroM ko kyA btaauuN| vaha isa dharatI kA jIva hI nhiiN| usakA kahIM honA yA na honA barAbara-sA hI hai|' pratIkSA rahI ki rohiNI bhAbhI kabhI gAndhAra jAyeMgI, to zAyada kucha patA cle| lekina rohiNI to phira barasoM gAndhAra gaI hI nhiiN| sujyeSThA bahuta sAhasa kara ke, vaisI hI sAndhya dvAbhA meM eka bAra 'candraprabha-caitya' ke kamala sarovara para gayI thii| usa sIr3hI para koI upasthiti mahasUsa huI thI : para koI dikhAI to nahIM pdd'aa| hara vana-vIthI meM basa eka lauTatI pITha hI dIkhI thii| "cappe-cappe para usakI A~kheM bicha gaI thiiN| zAyada koI gAndhAra-dhvajavAhI ratha acAnaka AtA dIkha jaaye| zAyada koI pArAvata yA sUA praNayapatra le kara sujyeSThA kI vAtAyana-reliMga para A baitthe| zAyada koI harakArA yA dUta Ane kI khabara mile| abhI-abhI kucha hogA : lekina kabhI kucha na huaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 udhara sAtyakI zUnya-manaska ho dina para dina, barasa para barasa gujAratA calA gyaa| jI meM eka phA~sa gar3I hai, do nIlasara A~kheM kasakatI haiN| Arabya samudra ke chora chA liye haiM, una A~khoM kI pratIkSAkula TakaTakI ne| lekina kyA upAya hai| pazcima ke isa diganta se pUrva ke usa diganta taka, do kabhI na likhI jAne vAlI praNaya-patrikAoM kI pratyAzA bhaTake de rahI hai| sAtyakI socatA hai, merA satya kahIM koI hogA, to eka dina sAmane AyegA hii| sujyeSThA socatI : bhUla mujhI se huI, maiM rUTha gaI, mAna kara baitthii| lekina samaya ke zUnyAMza meM itanA avakAza khaaN| kAla aura diganta nizcihna mauna haiN| jAna par3atA hai, vaha merA satya nahIM thaa| ... .. aura eka dina sujyeSThA binA kahe hI, AdhI rAta ghara chor3a gii| una dinoM zrI bhagavAn vaizAlI se kucha dUra, sonAlI taTavartI 'nIlAMjana upavana' meM vihAra kara rahe the| eka dina bhinasAre bhagavatI candana bAlA upavana ke eka nibhRta ekAnta meM, khulI A~khoM saMcetanA-dhyAna meM avasthita thiiN| ThIka tabhI sujyeSThA vahA~ A phuNcii| use vandanA karane kI bhI sudha na rhii| hAtha jor3a, jAnU ke bala baiTha, nayana bhara bolI : 'mA~, saMsAra meM aba pAne ko kucha na rhaa| kahIM jI lagatA nhiiN| mujhe apane jaisI hI banA lo|' candanA cupa / lambI cuppii| sujyeSThA hatAhata hotI gii| phira bhI uttara na aayaa| sujyeSThA ne phira anubaya kI : 'mA~ ke caraNoM meM bhI Thaura nahIM...? to kahA~ jAU~ ?' . bhagavatI ekAgra tRtIya netra se sujyeSThA ko tAkatI rhiiN| para uttara na diyaa| 'prANi mAtra kI mA~, itanI kaThora ho gaIM ? merA koI AtmIya nahIM, ghara nhiiN| merA koI bhUta, vartamAna, bhaviSya nhiiN| mujha anAthinI ke nAtha kevala mahAvIra, merI mA~ kevala tuma !' 'apane mana ko dekha, kalyANI !' mA~ kA svara sunAI pdd'aa| . 'mana aba kahA~ bacA mA~, ki use dekhU ! vimana zUnya ho gaI huuN| tabhI to mA~ kI zaraNAgatA huI huuN|' 'nahIM huI zUnya, nahIM huI smrpit| kahIM anyatra hai tU !' sujyeSThA avAk raha gii| usane mA~ ke caraNa pakar3a liye| 'vaha anyatra kahA~ hai, koI patA nhiiN| mujhe apanI satI banA lo, mA~ !' 'vaha anya aura anyatra hai| dekhogI eka dina / usa muhUrta kI pratIkSA kro|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .225 'maiM kahA~ ThaharU~, kahA~ lauTeM ? mujhe apane meM Ayatana do mA~, AdhAra do mA~ ! 'jisameM tujhe sukha ho, vahI kara, kalyANI / svadharma ke mArga meM koI pratibandha nahIM / ' sujyeSThA svayam Apa se hI bhagavatI dIkSA lekara, zrI bhagavAna ke samavasaraNa meM upasthita ho gaI / bhagavatI candanabAlA ne usake praNata mastaka para vAsakSepa kI varSA kii| prabhu usake marma meM rahasya ke eka mudrita mukula-se bhara Aye, aura muskarA diye / yogAyoga / tabhI eka sandezavAhaka azvArohI vaizAlI se gAndhAra AyA / usake dvArA udanta phailA : 'devI sujyeSThA zrI bhagavAn kI parivrAjikA ho gaIM ! ' ... suna kara sAtyakI kI A~khoM meM duniyA bujha gayI / Arabya sAgara kI aphATa aura akATya jalarAzi meM phATa par3a gaI / hindUkuza ke darre sanAkA khA gye| sAtyakI ko lagA, ki saMsAra ke kinAre vaha akelA chUTa gayA hai / aba jagat meM usake pAne ko bacA hI kyA hai ? sAmane kI rAha ru~dha gaI hai| dizA nahIM, kSitija nahIM / kahA~ Thahare sAtyakI / kyA kare ? kahA~ jAye ? aura usakI A~khoM meM arhanta mahAvIra ke samavasaraNa kI aizvarya prabhA jhalaka uThI / prabhu ke prabhA-maNDala meM hI tumheM khar3I dekhUMgA, sujyeSThA / tumhArA vaha bhAgavata tApasI rUpa ! nirbandhana meM hI hama mila sakate haiM / ... aura eka sabere sAtyakI zrIbhagavAna ke caraNa-prAnta meM upasthita dIkhA / 'jagat meM pAne ko kucha na rahA, bhagavan / prabhu se bAhara aba kahIM jI nahIM lagatA / mujhe apanA hI aMga banA leM / ' 'saca hI tU yahA~ mahAvIra ko pAne AyA hai, yA kisI aura ko ?' 'prabhu ke bhItara hI merI cAha pUrI ho / anyatra nahIM ! ' 'anya aura anyatra abhI zeSa hai / tU para-bhAva meM hai, sAtyakI / tU pratIkSA kara, apane bhogya kA tU sAmanA kara / tU palAyana kara rahA hai / muktikAmI palAyana nahIM karatA, sAmanA karatA hai / ' 'palAyana bhI to prabhu ke bhItara hI kara rahA hU~ / mujhe apane jaisA hI nagna aura nigraMtha banA leM, svAmI / ' 'antima graMthi kA sAmanA kara, sAtyakI / vahI Atmavedha hai / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 zrI bhagavAn ne sAtyakI para hI chor3a diyA, ki vaha cAhe to nagna ho jaaye| lekina prabhu anumata nahIM the| Adeza nahIM diyA thaa|"saatykii zrImA~ candanA ke Age kAtara guhAra karatA huA zaraNa khojane lgaa| mA~ ko usa para karuNA A gyii| mA~ kI vAsakSepa varSA tale sAtyakI digambara ho gyaa| mA~ ko lagA, apane bacce ko moharAtri ko bhI unheM hI to sahanA hogaa| samaya bItatA claa| sAtyakI ne eka bAra prabhu ke aizvarya kI dvAbhA meM, devI sujyeSThA kA pavitra Anana dekhA thaa| milate hI cAroM A~khoM ke palaka Dhalaka gaye the| usake bAda ve eka-dUsare se baca kara hI calate the| mAno ki yahA~ sabhI milana meM haiM, kevala yahI do AtmAe~ bichar3I huI haiN| caitanya kI lIlA yadi vicitra hai, to rAga kI lIlA vicitra kyoM na hogii| kucha barasa bIta cle| ...sAtyakI muni eka dina gufA meM dhyAna-magna baiThe the| bAhara A~dhiyoM ke sAtha z2ora kA pAnI barasa rahA thaa| tabhI yogAt AryA sujyeSThA AhAracaryA se lauTate hue barasAta meM bhIga giiN| ve apanI zATikA sukhAne ke liye usI andhI kandarA meM akasmAt calI AIM, jahA~ sAtyakI dhyAnAvasthita the| bebhAna sujyeSThA ne apane ko ekAkI jAna, zATikA utAra dI, aura use nicor3ane lgii| acAnaka bijalI cmkii| sAtyakI ke sAmane mAno usakI AtmA hI paramA sundarI ke rUpa meM nagna khar3I thii| tamAma sRSTi ko dahalAtI huI bijaliyA~ kar3akane lgiiN| tUfAna garajane lge| meghoM ke DamarU gar3agar3Ane lge| varSA ke usa viplava meM saba DUbatA jAna pdd'aa| aura usa andhI guphA meM eka nagna puruSa aura eka nagna nArI AmanesAmane khar3e the| prakRti aura puruSa kI tAtvika bhUmikA / usa yugala kA dehabhAna jAtA rahA / deha, deha meM lIna ho gaI: Atma, Atma meM rammANa ho gyaa| .."indriyoM ke sImAnta A gye| ve donoM Age na bar3ha ske| ve phira bhI bichur3e hI raha gaye? hAya, itanI mukta avagAr3hatA ke bAda bhI aisA viyoga aura viSAda ? dInA-pAvanA cuka gyaa| ve eka-dUsare kI ora na dekha ske| aura ve apanI-apanI rAha cale gye| rAjagRhI ke rAjamahAlaya meM abelA hI celanA ke dvAra para dastaka hii| devI ne dvAra kholaa| samrATa nahIM, sujyeSThA thii| ujAr3a, udAsa, vRnta-cyuta klp-ltaa| prabhAta kA zIrNa pANDura cndrmaa|. sujyeSThA celanA ke aMka meM lipaTa kara behada rone-bisUrane lgii| celanA ko apanI sahaja-bodhi se patA cala gyaa| apane athAha mauna meM vaha apanI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 bahana sujyeSThA ko samAtI hI calI gyii| sujyeSThA kA rudana cuka gayA, para celanA dIdI ne kucha na puuchaa| jyeSThA bahuta Azvasta ho aayii| phira bhI rahA na gayA to pUchA : 'dIdI, maiM itanI gira gayI, ki tumane mujhe kucha pUchane yogya bhI na samajhA ?' aura sujyeSThA ro aayii| 'kramabaddha paryAya ke isa khela meM vaha paryAya anivArya thI, jyeSThA / AI aura calI gyii| usakI pUcha-tAcha kyA? aura apanI jyeSThA ko kyA maiM jAnatI nhiiN| giranA usake abhidhAna meM hI nahIM hai| tuma donoM kA rAga paramANu se bhI adhika sUkSma thaa| pahale hI dina se tuma donoM deha-bhAva meM nahIM the| aura Atma-bhAva bhI eka antima avagAr3ha abhivyakti ke binA, Apta-kAma nahIM ho sktaa|' 'tuma kaisI to bola rahI ho, dIdI ! vItarAga mahAvIra kI maryAdA ho tum| aura tumane amaryAdA ko..' 'amaryAda hai mahAvIra, jyesstthaa| usameM hara kSaNa nava-navya maryAdA udaya ho rahI hai| pratikSaNa sadodita hai mhaaviir| trikAlI dhruv| usameM utthAna-patana nahIM / tumheM usa dhruva para uThA liyA hai prabhu ne| parabhAva se svabhAva meM pratiyAtrA karo, sujyeSThA / prabhu tumheM pukAra rahe haiN|' ... aura eka sabere sujyeSThA natamAtha bhagavatI candana bAlA ke sammukha prastuta huii| usake muMdI A~khoM vAle vinata Anana para A~sU kI dhArAe~ baMdhI thiiN| ... 'anivArya bhoga kA zoka kaisA, sujyeSThA ! tU uccArohI bhavyAtmA hai| tU mukti-kAminI hai, kalyANI / tuma donoM kI vAsanA bhI mukti ke bAhara nahIM thii| tumane paraspara ko mukta kiyA / tuma donoM parAyepana se apanepana meM lauTane ko vivaza hue| to aba kiye kA prekSaNa karo, Alocana kro| pratikramaNa kro|' kSaNaika capa raha kara zrImA~ ne sujyeSThA ke pIche kI ora sambodhana kiyA : 'kAyA meM nahIM, kAmezvarI AtmA meM ramaNa karo, sAtyakI !' .. zrImA~ ne dekha liyA thaa| sAtyakI bhI ThIka sujyeSThA ke pIche hI kaba se A baiThA thaa| vaha prabuddha harSita ho bolA : 'mA~, kSaNika ke para-rAjya meM nahIM, tumhAre amRta ke sva-rAjya meM merI yaha achora vAsanA nirbandhana aura mukta ho jaaye| 'varjita nahIM, vivarjita vicaro, to graMthicheda ho jaayegaa|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 zrImA~ ne sAtyakI ko apanI bhuvanezvarI citavana se punardIkSita kiyA, aura vaha zAnta bhAva se calA gyaa| tabhI sujyeSThA ne mAno dharatI meM gar3ate-se pUchA : 'mere liye kyA Adeza hai, mA~ ?' 'celanA ke saMrakSaNa meM tumhArI prasUti hogii| aura yathAkAla atithi AtmA kA svAgata hogA !' ___ 'pApa ke mUla kA saMrakSaNa kaisA, mA~ ? saMsAra bIja kA poSaNa kaisA, mA~ ?' 'AtmA na pApa hai, na saMsAra hai| vaha basa eka zuddhAtmA hai / zeSa saba anivArya paryAya-krama hai / AyA aura gyaa| anAgata janmA AtmA kA svAgata hI ho sakatA hai|' 'avaidha jAtaka kA astitva kahA~, mA~ ?' 'kaivalya meM vaidha-avaidha kucha nhiiN| vahA~ kevala utpAda, vyaya aura dhruva hai| AyA, bItA, aura zeSa meM kevala trikAlI dhruva hai / vahI hogA tumhArA jAtaka / ' acAnaka zrI bhagavAn kA svara sunAyI pdd'aa| ve haThAt adharAsIna virAjita dIkhe, bhagavatI ke dakSiNAMga meM ! vItarAga jinezvara ne nyAya-vidhAna kiyA: 'apanI niyati kA svAmI vaha svayam hai, kalyANI / tuma apane ko usakI janetrI, dhAtrI mAnane vAlI kauna ? usake sAtha apane ko tadAkAra karane vAlI tuma kauna ?' eka stabdhatA gaharAtI calI gyii| phira sahasA hI sunAyI par3A : 'yaha AmAtR-pitRjAta avaidha putra, eka ajJAta sUrya kI taraha kisI dina kalikAla meM mahAvIra ke dharma-cakra kA saMvAhaka hogA !' devAMganAoM ne phUla barasAye / deva, danuja, manuja kI jayakAroM meM pApa kA astitva hI tirohita ho gyaa| ___ manuSya ko apane hara mor3a para, mukti kI naI aura manacItI rAheM khulatI dikhAI pdd'ii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ phA~sI ke usa pAra 'yahA~ sarvajJa birAjamAna haiM !' aisA vacana logoM se suna kara koI eka dhanuSyadhArI puruSa prabhu ke pAsa aayaa| aparAdha bodha se vaha namrIbhUta thaa| so prabhu ke bahuta nikaTa hI khar3A dikhAI pdd'aa| prabhu kI use adhika z2arUrata thI, so vaha dUra na rakkhA jA skaa| usane mana hI mana prabhu se apanA saMzaya puuchaa| prabhu bole : 'Apta arhanta kI isa sabhA meM, para koI nahIM, kevala sva hai yahA~ / kaivalya kI isa jyoti-lekhA meM kucha bhI chupA nahIM, saba ujAgara hai| sva ke isa rAjya meM para kA bhaya aura saMkoca kaisA? tU apanA saMzaya vacana dvArA vyakta kara, Atman / to anya bhavya prANI bhI pratibodha pA skeNge|' - phira bhI lajjAvaza vaha dhanuSyadhArI spaSTa na bola skaa| so usane saMketa bhASA meM pUchAH 'he svAmI, yAsA, sAsA?' 'evameva, kalyANavareSu !' eka rahasya vAtAvaraNa meM chA gyaa| hajAroM A~kheM praznAyita diikhiiN| taba Arya gautama ne pUchAH 'yAsA, sAsA ? isa vacana kA artha kaheM, naath|' gandhakuTI kI sIr3hiyA~ spandita huii| aura unameM se sunAI par3AH 'anAdi sandarbha meM se yaha prazna uThA hai, vahIM hai uttara bhI A rahA hai| jo Aja bhAI-bahana haiM, ve kabhI pati-patnI bhI the, aura Age kucha bhI ho sakate haiN| bAta utanI hI nahIM, jitanI sAmane hai| vaha pIche bahuta dUra se, agocara meM se calI A rahI hai, aura Age agocara taka hai usakA vyaap| kathA ke usa pUrva chora ko suno, jAno bhavyajano! 'isI bharata kSetra kI campA nagarI meM pUrve eka strI-lampaTa suvarNakAra thaa| vaha pRthvI para phiratA thA, aura jahA~ bhI koI rUpavatI kanyA usakA mana moha letI, use vaha pA~ca sau suvarNa-mudrAe~ arpita kara byAha laataa| isa prakAra Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 anukrama se usane pA~ca sau striyoM ko byAhA thaa| hara strI ko usane sarva aMgoM ke AbhUSaNa banavA die the| aura jaba jisa strI kI bArI AtI, vaha snAna-aMgarAga kara, sAre hI AbhUSaNa phntii| aura ratna-kAMcana kItA, vaha bhogyA dAsI usake sAtha krIr3A karane calI jaatii| anya striyA~ usa dina koI zRMgAra nahIM kara sakatI thIM, yadi karatIM to suvarNakAra unakA bahuta tiraskAra aura tAr3ana krtaa| 'apanI striyoM ke strItva para usako atyanta IrSyA thii| yaha sArA nArItva mAtra, mAno ekameva usakA bhogya thaa| kisI aura ko ye na moha leM, isI arakSA aura bhaya meM vaha jItA thaa| gRhadvAra chor3a kara kabhI kahIM jAtA nhiiN| dina-rAta vaha apane antaHpura para paharA detA rahatA thaa| suvarNa to paryApta thA, so karane ko aura kucha thA nhiiN| vaha sarvakAla isI eka straiNa vRtti meM ramA rahatA thaa| isI kAraNa vaha apane svajanoM ko bhI kabhI apane ghara jimAtA nhiiN| aura isI avizvAsa ke calate vaha bhI auroM ke ghara bhojana para na jAtA / 'eka bAra sonI kA eka priya mitra, sonI kI icchA na rahate bhI, use atyanta Agraha se apane ghara bhojana para le gyaa| barasoM bAda mukti kI sA~sa le kara usakI pA~ca-sau striyA~ Ape meM A giiN| mudita ho kara ve saba ekatra huiiN| apanI vyathA paraspara ko khii| ... dhikkAra hai hamAre isa ghara ko, hamAre isa yauvana ko, hamAre isa jIvana ko| ki hama isa kArAgRha meM bandinI ho kara jI rahI haiN| hamArA pati yamadUta kI taraha kabhI apanA dvAra chor3atA nahIM / suyoga hai ki Aja vaha kahIM calA gayA hai| to Ao, Aja hama thor3A samaya svecchA se bitAyeM, manacAhA vartana kareM / apane jIvana ko kSaNa bhara jI cAhA jiyeM / Ao, isa phA~sI se mukta ho kara vihreN| ... 'aisA vicAra kara saba striyoM ne snAna kiyA, sugandha-phulaila, aMgarAga, uttama puSpamAlAdi dhAraNa kiye| suzobhita veza-paridhAna kiyaa| phira ve saba apane-apane hAthoM meM apanA darpaNa le kara usameM apanA rUpa nihArane lgiiN| ThIka tabhI acAnaka vaha sonI lauTa aayaa| yaha dRzya dekha kara vaha IrSyA aura krodha se pAgala ho gyaa| usane unameM se eka strI ko pakar3a kara aisA mArA, ki vaha hAthI ke paira tale kucalI gaI kamalinI kI taraha mRtyu ko prApta ho gii| ___'eka bhayaMkara sannATe meM bAqI striyA~ pattoM-sI tharatharAne lgiiN| sonI tatkAla hI anyatra calA gyaa| "soca meM par3a gayA ki vaha kyA kare? kyoM na saba ko mAra DAle? to phira kise bhogegA...? udhara una striyoM ne paraspara kAnA-phUsI kI : are yaha kRtAnta to hama sabhI ko isI taraha bemauta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231 mAra ddaalegaa| to kyoM na hama sabI mila kara isI ko mAra ddaaleN| isa pApI ko jIvita rakha kara, hama kaba taka apanI AtmAoM kA ghAta karatA raheMgI? "tabhI sonI phira AkramaNakArI kI taraha sAmane jhapaTatA aayaa| to una sArI striyoM ne niHzaMka nirbhaya ho kara, eka sAtha apane cAra-sAninyAnave darpaNa eka cakra kI taraha apane usa pati nAmadhArI dAnava para pharka / usase tatkAla sonI parama dhAma pahu~ca gyaa| ___'lekina ve to striyA~ thIM na! mA~ kI jAti thiiN| so ve ro kara, vilApa kara, pazcAttApa karane lgiiN| unhoMne usa ghara ko hI citAvat sulagA diyaa| aura vahIM raha kara ve bhI jala kara bhasma ho giiN| ve satavaMtiyA~ apane hI sat kI satI ho gii| pazcAttApa yoga se, anajAne hI unake karmoM kI akAma nirjarA huii| ayAcita hI unake kaI purAtana duSkarma jhar3a gye| so ve cArasau-ninyAnave striyA~ kisI eka hI pradeza meM puruSa ho kara jnmii| saMyogAt ve ekatra ho gii| jAne kauna eka damita droha aura darda unameM pratihiMsA bana karAha rahA thaa| ...hamako saba ne lUTA, aba hama saba ko luutteNge| hama corI kareMge, sAre jagata ko carA leNge| isa kArAgAra ko todd'eNge| so ve saba ekamata hue, aura araNya meM apanA eka gapta kilA bA~dha kara corI kA vyavasAya karane lge| 'udhara vaha sonI mara kara tiryaca gati meM paza ho kara jnmaa| usake dvArA mArI gayI, usakI vaha eka patnI bhI tiryaMca meM pazu ho kara jnmii| phira eka brAhmaNa ke kula meM putra ho kara paidA huii| vaha putra jaba pA~ca varSa kA huA, taba vaha sonI bhI usI brAhmaNa ke ghara, usakI bahana bana kara utpanna huaa| mAtA-pitA ne apane pA~ca varSa ke putra ko apanI putrI ke lAlana-pAlana kA bhAra sauMpa diyaa| vaha bahuta pyAra se apanI bahana kA lAlana krtaa| lar3akI bar3I to ho calI, para jAne kisa kAraNa cAhe jaba royA hI krtii| bhAI ke kisI bhI pucakAra-jatana se vaha cupa na hotii| ATha varSa kI ho gayI, bhAI teraha kA ho gyaa| lar3akI subakatI hI rhtii| dvija-putra eka bAra use cupa karane ko bahata sahalA-pucakAra rahA thaa| acAnaka usakA hAtha lar3akI ke guhyAMga ko chU gyaa| aura vaha turanta rotI banda ho gii| usakA cira kAla kA rudana thama gyaa| lar3akA cakita thA, yaha kaisI adbhut mAyA hai ! use kuMjI mila gyii| phira lar3akI jaba bhI rotI, lar3akA usakA guhyAMga halake se chU detaa| vaha cupa ho jaatii| 'eka bAra usa lar3ake ke mAtA-pitA ne use ukta kriyA karate dekha liyaa| unhoMne use koI pApAtmA pizAca samajha, mAra-pITa kara ghara se nikAla diyaa| vaha kisI parvata kI gufA meM jA kara rahane lgaa| phala-mUla khAtA, vaha araNya meM hI anirdezya bhaTakatA phirtaa| yogAt eka dina vaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 usa pAla meM A pahu~cA, jahA~ ve cAra sau ninyAnave cora rahate the / pUrva saMyoga se una coroM meM vaha ghulamila gayA / aura caurya kalA meM nipuNa ho, unakA sahayogI ho gayA / 'udhara usakI bahana yauvana ko prApta ho kara kulaTA ho gaI / vaha svacchanda vicaratI huI eka gA~va meM A phuNcii| yogAyoga ki una cAra sau - ninyAnave coroM ne tabhI usa gA~va meM DAkA ddaalaa| use khUba lUTA / vahA~ unake hAtha lagI vaha svairAcArI kulaTA yuvatI / sauMdarya aura yauvana se kasamasAtI huI / unhoMne use pakar3a kara apane durga ke antaHpura meM qaida kara diyA, aura ve saba use apanI aGganA mAna kara usakA upabhoga karane lage / ati sambhoga se vaha dina-dina kSINa, pIlI aura zrIhIna ho clii| taba una coroM ko bhI usa para karuNA A gyii| unhoMne socA, yaha becArI akelI bAlA hama saba ko kai dina jhela sakegI? aise to yaha mara jAyegI / - - aisA soca kara ve eka aura strI ko apanI bhogyA banA lAye / taba vaha pahale vAlI kulTA IrSyAlu ho kara isa navAgatA ke chidra khojane lagI / aura use apanI sauta mAna kara rAtadina DAha se jalane lagI / 1 'eka bAra ve sAre cora kahIM corI karane gaye the| taba kucha mAyAchala karake, vaha pUrvAGganA kulaTA isa nayI bahu ko kisI bahAne eka kue~ ke pAsa le gayI / bolI ki : 'bhadre, dekha to isa kue~ meM kucha hai !' vaha sarala strI kue~ meM jhA~kane lagI, ki tabhI usa kulaTA ne use dhakkA de kara, usa andhakUpa meM girA diyaa| lauTa kara coroM ne usase pUchA ki vaha navor3hA kahA~ gayI ? pUrvAGganA bolI-- mujhe kyA patA, tuma apanI strI ko sambhAla kara kyoM nahIM rkhte| coroM ne samajha liyA, ki nizcaya hI isa zaMkhinI pUrvA ne usa becArI kI IrSyAvaza hatyA kara dI hai / '... haThAt vaha navAgata brAhmaNa una pA~ca sau coroM meM se chiTaka kara khar3A ho gayA / sahasA hI usakA hRdaya kisI ajJAta AghAta se vidIrNa ho uThA / usake jI meM eka jalatI zalAkA-sA prazna uThA : kyA yaha merI vahI duHzIlA bahana ho sakatI hai ? maiMne apanI bahana ko bhogA? kadAcit "" ! 'vipala mAtra meM vaha dvija-putra usa pA~ca sau kI pA~ta se bAhara ho gayA / vaha sAre jagat se bAhara khar3A ho gayA / nirvAsita, ekAkI, anAtha, sarvahArA / usane pAyA ki isa saMsAra meM usakA aba koI hIlA havAlA na rahA / vaha kahA~ jAye, kahA~ khar3A ho ? kisase pUche apanA patA - muqAma ? kyA yahA~ usakA koI sandarbha nahIM ? aura kauna hai vaha bahupuruSa - gAminI kulaTA nArI ? usakI bahana ? kauna batAye ? tabhI use kahIM se sunAI par3A: 'yahA~ sarvajJa birAjamAna haiM / ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 233 'yaha dhanuSyadhArI puruSa vahI dvija-putra hai, he bhavya jano! abhI lajjAvaza isane apanA saMzaya mana hI mana puuchaa| phira zAstA kA Adeza hone para, yaha vacana meM bolA to sahI, para spaSTa na pUcha skaa| isane saMketa vANI meM hI pUchA : 'yAsA sAsA?'-kyA vaha strI merI bahana hai ?' zAstA ne bhI saMketa vAcaka meM hI uttara diyA : 'evameva ! -hA~, yaha vahI hai|' ___aura gandhakuTI kI sIr3hiyA~ nispanda ho gyiiN| divya dhvani parAvAk meM vilIna ho gii| . sarvajJa ke usa vacana se dvija-putra ke avacetana kI sArI a~dhiyArI tahoM kA chedana ho gyaa| usakI cetanA para se parta-dara-parta jAne kitane hI mohakoza chilakoM-se utarate cale gye| apanI AtmA ke Adi udgama se, isa kSaNa taka ke usake sAre bhavAntara, janmAntara, paryAya, karma-bandha, mana ke jAne kitane hI bhAvAnubhAva, rAga-dveSa, eka sA~kala kI taraha use TUTate anubhava hue| eka kSaNa mAtra meM hI vaha kAla ke asaMkhya andha sAgaroM meM se yAtrA-parikramA karatA, sarvajJa ke caraNa-taTa para A khaDA haa| phira lauTa kara kAla kI timira-rAtri ke sAre paTa cIrate hue usane pAra taka dekhaa| kitane janma, kitane jIvana, kitanI paryAya, kitane nAte-rizte-ina saba meM usakA apanA koI ceharA kahA~ hai ? kahA~ hai isameM usakI apanI koI iyattA? koI apanI amiTa AtmavattA ? sArI paryAyoM meM kitane sAre maiM ? maiM "maiM maiM / kahIM to nahIM dIkha rahA isa paryAya-paramparA meM, usa 'maiM' kA apanA koI ekameva cehraa| inameM vaha Apa to kahIM koI nhiiN| ve sAre moha-mAyA ke nAterizte? saba kahA~ kho gaye? laharoM kI taraha, ve jahA~ se uThe, usI jala meM vilIna ho gye| vaha kise kahe apanA, kise kahe parAyA? sAre sandarbha, pariprekSya vilupta ho gye| ''jahA~ usI bhava meM bAlapana meM hI, bhAI ke mana meM bahana ke prati, guhya kAma jaagaa| jahA~ isI bhava meM bhAI bahana ke sAtha so gayA, vahA~ kisI bhI satya sambandha kA AdhAra kyA ho sakatA hai ? vahA~ kauna antataH kisI kA hai ? maiM aura merA ke isa mAyA-rAjya meM, koI bhI to antataH merA nhiiN| hara sambandha, hara nAtA nirAdhAra hai| eka vItamAna paryAya mAtra / bhAI-bahana ho ki pati-patnI ho, samAgama meM kyA antara par3atA hai ! mAMsa ke isa dariye meM kisI bhI lahara para koI nAma-nAtA aMkita nhiiN| saba kevala dekhata-bhUlI kA khel| "dvija-putra kyA kare, kahA~ lauTe ? kyA kahIM koI usakA udgama nahIM, ghara nahIM, svadeza nahIM, svabhUmi nahIM, jahA~ se vaha AyA hai, aura jahA~ vaha lauTa sake ? usakI vedanA carama para pahuMca gii| vaha viddha ho gyaa| usane prabhu ke caraNa pakar3a liye| haThAt sunAI par3A : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 'tU apane ghara lauTa AyA, vts| Ananda !' tabhI strI-prakoSTha meM se usakI vaha vipathagA bahana bAhara chalA~ga pdd'ii| aura jhapaTa kara usane bhI prabhU ke caraNa pakar3a liye| pukAra uThI : ... ___'mere nAtha, mere antaryAmI prabhu, tuma se bichur3a kara hI to maiM vAsanA ke a~dheroM meM tumheM khojatI bhaTaka rahI thii| tumheM na pA kara hI maiM vyabhicAriNI ho gyii| svAmI, mujhe aMgIkAra kro| mere pApoM ko kSamA kara do !' sahasA hI pratisAda milA : 'svairAcArI huI tuma, ki apane antarvAsI prabhu kI satI ho sko| hara vAsanA ke chora para, tumhArA prabhu hI to khar3A hai| tuma dekha na sakIM ? 'dekha liyA Aja, isI se to daur3I AyI !' 'phira pApa kaisA ? kSamA kaisI?' 'jahA~ Apa haiM nAtha, vahA~ pApa kahA~ ?' tabhI vahA~ upasthita cAra-sau-ninyAnave coroM ne eka svara meM kahA : ... 'prabhu, isa saMsAra meM aba hamAre lauTane ko bhI Thaura na rhaa| hamArA qilA TUTa gyaa| hama arakSita haiN| rAjya kI phA~sI hama para jhUla rahI hai| zrIcaraNoM ke sivAya anyatra trANa nahIM!' 'phA~sI para car3ha jAo tuma ! matyu ke paMje ko dekho| use sho| usase chUTa kara tuma yahIM giroge| cAra-sau-ninyAnave komala aGganAoM ne darpaNacakra calA kara, apane sat ke luTere kA mastaka utAra liyaa| apane satya kI Aga meM jala kara ve AtmAe~ apanI hI satI ho giiN| apane usa puruSArtha ko bhUla gaye tuma ?... 'saba yAda A rahA hai, bhagavan / isI se to hama Aja yahA~ haiN|' 'to phA~sI svIkAra lo| rAjadaNDa kI sImA bhI dekha lo !' coroM ne jA kara rAjA ko Atma-samarpaNa kara diyaa| cAra-sau-ninyAnave phA~siyoM para jhUlate gale, acAnaka kahA~ gAyaba ho gaye ? ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 manuSya kA halakAra ___ yAda A rahI hai, bahuta pahale kI baat| prabhu taba chamastha avasthA meM tapa ke agni-vanoM se guz2ara rahe the| aura usa dina ve gaMgA pAra karane ke liye bhalA nAva para kyoM car3he hoMge? ve cAhate to usa jala-rAzi para cala bhI sakate the| lekina nahIM, unakI rAha atala jala-lokoM ke bhItara se hI gayI thii| ahetuka ho kara bhI, kitanI sahaituka thI prabhu kI vaha naukA-yAtrA! jala loka ke rAjA sudaMSTra nAgakumAra kI pratizodha ke kaSAya se pIr3ita AtmA ne unheM pukArA thaa| to sudaMSTra kI usa vAsanA ko tRpta kiye binA, prabhu kaise Age bar3ha sakate the?... so vaha sudaMSTra jala kI usa andha kArA se chUTa kara, eka gA~va meM hAlika kRSivala ho kara janmA thaa| use jotane ko mAnava-kSetra milA thA, jahA~ se mukti kA carama puruSArtha sambhava hotA hai| eka dina vaha hAlika apane kheta meM hala jota rahA thA, tabhI zrIbhagavAn usa kSetra meM vihAra kara rahe the| unhoMne Adeza diyA Arya gautama ko : 'jAo, dekho to gautama, pAsa hI eka grAma ke kheta meM koI kRSaka hala calA kara pRthvI ko jota rahA hai !' ''kyA vaha koI AtmArthI hai, bhagavan ?' 'jAo, aura svayam jAno, vaha kauna hai !' Arya gautama ne usa grAmAGgana meM viharate hue, kheta meM hala jotate usa kRSaka ko cInha liyaa| unheM zrIkRpA kA Aveza anubhava huaa| unake bhItara kitanA-kucha sphurAyamAna hone lgaa| kRSaka ko sahasA hI sambodhana sunAI par3A : 'ore hAlika kRSikAra, kaba taka mATI meM khetI karegA re? maiM tujhe manuSya meM khetI karanA sikhA dNgaa| A, mere pIche A !' hAlika daur3A aayaa| Arya gautama kI bhavya zAnta, divya mUrti dekha kara vaha avAka raha gyaa| aisA lokottara teja aura saundarya to usane manuSya meM pahale kabhI dekhA nahIM thaa| vaha maMtra-mugdha tAkatA hI raha gyaa| gautama bole : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 'bola re hAlika, kyA terA bahuta jI lagatA hai saMsAra meM ? ' 'saca hI, nahIM lagatA, bhadanta ! Apa ThIka samaya para Aye / merA mana bahuta udvelita hai / kahIM lagatA nahIM / jI karatA hai, kahIM aura hI calA jaauuN| kisI anya hI dezAntara meM, jahA~ aisA ucATa aura avasAda na ho / jahA~ mana laga jAye / ' 'o re A, merA anusaraNa kara / maiM vahIM jA rahA hU~, jahA~ jAne ko tU becaina hai ! 'kyA vaha deza bahuta dUra hai, svAmin ?' 'dUra se bhI dUra, pAsa se bhI paas| pUcha mata, pIche calA cala cupacApa / ' hAlika kRSikAra bhagavadpAda gautama ke pIche cala pdd'aa| binA kisI Adeza-upadeza ke apane Apa se hI vaha, kSamAzramaNa gautama kI caryA kA anusaraNa karane lgaa| aise hI cupacApa kAla nirgamana hotA gayA / eka dina acAnaka vaha nagna ho kara gautama ke sAmane A khar3A huA / zrIguru gautama ne use pachI - kamaNDalu pradAna kiye / navakAra maMtra kI dIkSA dii| saba mauna-mauna hI sampanna ho gayA / hAlika cupacApa pUrvavat hI apane zrIguru kA anugamana karane lgaa| acAnaka eka sthala para ruka kara hAlika ne pUchA : 'hama kahA~ jA rahe haiM, deva ?' 'tere mana ke deza, jahA~ koI terI pratIkSA meM hai / vaha tujhe mATI meM nahIM, manuSya meM bIja bonA sikhA degA ! " hAlika vicAra meM par3a gyaa| kucha acakacAyA / bolA : 'Apa hI kyA kama haiM, svAmina / Apa se bar3A to mujhe koI trilokI meM dIkhatA nahIM / ' 'eka hai trilokInAtha, jo choTe se bhI choTA hai, bar3e se bhI bar3A hai / vaha choTe-bar3e se Upara mahAzAla puruSa hai / tIna loka, tIna kAla usakI hathelI para haiN| ''unhoMne tujhe yAda kiyA hai / ' hAlika stabdha raha gayA / bolA : 'mujha jaise eka kSudra kRSaka ko trilokInAtha ne yAda kiyA hai ? mujhe Dara laga rahA hai, bhagavan / mujhe kisI SaDyaMtra kI gandha A rahI hai / ' 'SaDyaMtra ke binA, kyA itanA bar3A jagat calegA re ? phira ve to tInoM loka ke rAjA haiN| unakI gati vahI jAneM / hama tuma kyA samajheMge re / tU cala kara hI dekha na !' 'bhagavan, ve Apake kauna hote haiM ? ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 237 've mere guru haiM re, ve prANi mAtra ke tAranahAra zrIguru haiN| tere bhii|' _ 'mere bhI? Apa ke bhI? Apa hI jaba itane mahimAvAna haiM, to Apake guru to jAne kaise hoMge !' 'cauMtIsa atizayoM se yukta vizvaguru sarvajJa mahAvIra, avasarpiNI ke carama tIrthaMkara, kalikAla ke taarnhaar| prANi mAtra ke mitra, vallabha / mana-mana kI hara lete piir| hara mana ke mIta / kIr3I ke bhI, kuMjara ke bhI, tere bhI miit| isI se tujhe yAda kiyA re|' - sunate hI hAlika ke mana meM prabhu ke prati prIta jaga aayii| aura usI kSaNa usane bodhi-bIja kA upArjana kiyaa| aura phira pUrvavat gautama kA anugamana karane lgaa| lekina yaha kyA huA, ki prabhu ke samakSa pahu~cate hI, unheM dekhate hI hAlika ke citta meM vaira-bhAva jAga utthaa| vaha krodha se bhara utthaa| use pUrva janma kA jAti-smaraNa huaa| use yAda AyA, janmoM pAra eka dina vaha tuMgAraNya meM jaMgala kA svacchanda rAjA siMha thaa| aura taba yaha kamalAsana para baiThA puruSa tripRSTha vAsudeva thaa| yaha prabhutA ke mada se pramatta thaa| isane mRgayA meM kevala apane krIr3A-bhAva ko tRpta karane ke liye, mere prANa kA hanana kiyA thaa| vahI hatyArA trilokI kA nAtha kaise ho sakatA hai? prANi mAtra kA aura merA mitra aura tAraka kaise ho sakatA hai ? usane Arya gautama se kampita svara meM pUchA : 'kyA yahI Apake guru aura vizvaguru sarvajJa mahAvIra haiM ?' 'o re hAlika, tU sUrya ko svayama na pahacAna sakA? kyA vaha bhI tujhe dikhAnA hogA?' 'yadi yahI Apake guru haiM, bhante, to merA Apa se aba koI lenA-denA nhiiN| na ApakI dIkSA hI majhe caahiye| lIjiye, ise lauTA liijiye| ise apane pAsa hI rkkheN| maiM calA.. !' kaha kara kSaNa mAtra meM hI pIchI-kamaNDalu pheMka kara, vaha hAlika kRSivala beroka A~dhI kI taraha vahA~ se nikala gyaa| aura phira apane kheta meM lauTa kara hala calAne lgaa| udhara gautama ne prabhu ko naman kara pUchA : 'he nAtha, Apako dekha kara to sakala carAcara jIva harSita ho uThate haiN| aise Apa se isa hAlika ko dveSa kyoM huA? aisA baira, ki durlabha bodhibIja arjana karake bhI, vaha use pheMka kara calA gyaa| bhagavatI dIkSA ko tyAga Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 kara pIchI-kamaNDalu pheMka gyaa| isakI AtmA para aisA kauna tamasa kA pardA par3A hai, nAtha ?' prabhu kA uttara sunAI par3A : 'tripu Tha vAsudeva ke bhava meM tuMgagiri kI guhA ke jisa siMha ko maiMne mArA thA, usI kA jIva hai yaha hAlika kRSikAra, gautm| sudaMSTra nAgakumAra ke rUpa meM bhI yahI mujha se baira lene AyA thaa| usakA doSa nahIM, usakA kaSAya abhI cukA nhiiN| lekina aba dera nahIM hai| pratIkSA kro|' "lekina prabhu, isa hAlika ko mujha para prIti kyoM kara huI ?' __ 'usa pUrva bhava meM, tuMgagiri ke araNya meM tU hI mere ratha kA sArathI thaa| tujhe usa krodha aura pIr3A se phar3a-phar3Ate siMha para karuNA A gayI thii| tUne use sAmavacanoM dvArA zAnta kiyA thaa| tabhI se terA vaha snehI hai, aura merA vaha dveSI hai|' lekina Aja jo kaNa-kaNa, prANa-prANa ke vallabha prabhu haiM, unake Age bhI usakA vaha purAtana dveSa Tika sakA? jina zrIcaraNoM meM siMha aura gAya eka ghATa pAnI pIte haiM, vahA~ bhI usakA krodha zAnta na ho sakA?' 'hAlika kA kyA doSa usa meM ? mahAvIra kI vItarAgatA kasauTI para hai| usakA prema hI zAyada kama par3a gayA !' 'prema ke samudra meM sImA hI kahA~, prabhu ! lekina usa jIva kI pIr3A kitanI viSama hai| kyA vaha usa vaira-graMthi se mukta na ho sakegA?' 'ki ThIka tabhI vaha hAlika kRSikAra lauTa kara zrImaNDapa meM AtA dikhAI pdd'aa| 'pRthvI jotane meM aba mana nahIM lagatA, bhagavan / aba kahIM bhI mana nahIM lgtaa| kahA~ jAU~ ?' . to tU yahA~ kyoM AyA re hAlika ? yahA~ to terA jI lagA nhiiN| tU yahA~ se to palAyana kara gayA thaa| jahA~ jI lage, vahIM jA re| yahA~ kyoM AyA?' 'apane bairI vAsudeva kA satyAnAza kiye binA, merA jI kaise laga sakatA hai?' ___ 'isI liye to tujhe pukArA hai re, ki tere bairI ko pakar3a lAyA hU~, tU usakA unmUlana kara de !' hAlika ko lagA ki vaha siMha rUpa meM prakaTa ho kara, karAla DAr3heM phAr3a kara, tripRSTha vAsudeva para jhapaTa rahA hai / "haThAt yaha kyA huA, ki vAsudeva Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 239 svayam hI usakI DAr3hoM meM kUda kara usakA AhAra ho gaye ! usake udara meM praveza kara, usake mUlAdhAra meM utara gye| hAlika ko lagA ki jAne kauna usake bhItara ke eka-eka raktANu, usake tana-mana ke eka-eka paramANu ko sahalA rahA hai| pyAra kara rahA hai| hAlika jaba usa prIta-samAdhi se bAhara AyA, to usane pAyA ki svayam prabhu hAlika muni para puSpa varSA kara rahe haiN| _ 'are hAlika, tU to mahAvIra ke zveta rakta meM hala calA rahA hai| usakI nasoM meM se dUdha cU AyA hai| o mere halakAra, manuSya ke jAne kitane hI kSetra, tere hala-cAlana kI pratIkSA meM hai| terA bodhi-bIja anajAne hI, jAne kitanI hI AtmAoM meM kalpavRkSa bana kara phlegaa| terI jaya ho hAlika kRSikAra!' ___aura hAlika ko anubhava huA, ki usake rakta meM yaha kaise avagAr3ha madhura gorasa kA saMcAra ho rahA hai| yaha pRthvI svayam hI ho gayI hai usakI kAmadhenu ! ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicitra lIlA caitanya kI : rAjarSi prasannacandra potanapura ke mahArAja prasannacandra ne bahuta varSa sukhapUrvaka rAjya kiyA / bhaMgura aindrika sukha meM bhI amaratva kA bhrama hone lage, isa hada taka unhoMne pRthvI ke sArabhUta sukha bhoge / unakI rAnI candranakhA bhI aise zItala svabhAva kI thI, mAno ki candrapurI se hI AyI ho / rAjA ko usakA hara sparza aisA jaise usameM candra kiraNoM kA amRta jhar3atA ho / lagatA, 16 eka vasanta Rtu kI cA~danI rAta meM, rAjA prasannacandra mahala kI khulI chata ke ratna- paryaMka para apanI rAnI ke sAtha soye the / cA~danI meM vAsantI phUloM kI gandha kucha sandeza detI-sI lagI / rAjA kA AliMgana ekAeka chUTa gyaa| rAnI usa USmA meM avaza mUcchita chUTI par3I raha gayI / rAjA ne grahatArA khacita AkAza ko dekhA / - lekina candramA to svayam unakI zaiyyA meM hI A leTA hai ! kitane nakSatra - loka, kitane jagat, kitane bhuvana, kitane brahmANDa | ananta sAmane khula gayA / sAnta kA chora rAjA ke hAtha se nikala gayA / ''' prasannacandra ko lagA ki ina ananta koTi brahmANDoM meM usakA astitva kyA ! eka bindu bhara bhI to nhiiN| to usakA honA yA na honA koI mAne nahIM rakhatA ? aura rAjA ko apanI asmitA zUnya meM visarjita hotI lagI / usakA 'maiM' use kapUra kI taraha chUmantara hotA anubhava huA / "to vaha kauna hai, aura kahA~ Tike vaha ? mRgazIrSa nakSatra ke mRga para car3ha kara, vaha mAno astitva ke chora chU aayaa| Age jo sImAhIna kA nistabdha rAjya dekhA, to usa a ke samakSa vaha zUnya ho gayA / ... phUloM kI zaiyA meM leTI paramA sundarI raanii| Asa-pAsa sajI nAnA bhoga- sAmagrI / jalamaNi kI phulaila - maMjUSA / nAnA sugandha, Alepana, alaMkAroM ke khule ratnakaraNDaka / aindrika sukha ke apAra aayojn| saba kucha kSaNa mAtra meM darpaNa kI pratichAyA-sA vilIna ho gyaa| sAre lokAloka usakI A~khoM meM nakSatroM kI dhUla se jhar3ate dikhAyI par3e / ...aura yaha candranakhA ? kAla ke pravAha meM aisI jAne kitanI candranakhAe~, hara kSaNa taraMgoM-sI uTha kara miTa rahI haiN| isake carama taka jA kara bhI, kyA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 ise pA sakA? kyA maiM isake sAtha tadAkAra ho sakA, jo hue binA mujhe aba china bhara bhI aba caina nhiiN| .."aura rAjA sAmane khulate zUnya meM tharatharAte bacce kI taraha praveza kara gyaa| usa kAla, usa belA zrI bhagavAn potanapura ke 'manokAmya udyAna' meM samavasarita the| usa dina sabere acAnaka mahArAja prasannacandra prabhu ke sammukha upasthita diikhe| ve nirAlamba meM kA~pa rahe the| 'idhara dekha rAjA, aura jAna ki zUnya hai ki sat hai| amUrta hai ki mUrta hai| idhara dekha !' rAjA ne sara uThA kara prabhu ko eka Taka nihaaraa| samaya se pare apalaka nihAratA hI raha gyaa| phira haThAt vaha bolA AyA : 'zUnya bhI, sat bhii| mUrta bhI, amUrta bhii| zUnya hI sat ho gayA mere liye| amUrta bhI mUrta ho AyA, mere liye| yaha kyA dekha rahA hU~, bhagavan !' 'kyA tU aba bhI nirAlamba hai ? kyA tU aba bhI akelA hai ? kyA tU aba bhI nAsti hai ? kyA tU aba bhI zUnya hai?' ___ 'maiM aba nirAlamba nahIM, svAvalamba huuN| maiM aba akelA nahIM, kyoM ki maiM arhat saMyukta huuN| arhat ke jJAna se bAhara to kucha bhI nhiiN| maiM aba nAsti nahIM, amiTa amita asti huuN| maiM aba zUnya nahIM, ekameva sattA huuN|' 'tU kRtArtha huA, rAjan / tU jinoM ke mahAprasthAna kA paMthI huA !' "mahArAja prasannacandra ne digambara ho kara jinezvarI dIkSA kA varaNa kiyaa| aura usI kSaNa unheM samyak bodhi kA anubhava huaa| yaha bahuta pahale kI bAta hai| idhara kaI varSoM se ve prabhu ke saMga vihAra kara rahe haiN| kAyotsarga kA tapa unheM cetanA kI ucca se uccatara zreNiyoM para le jA rahA hai| ve sUtrArtha ke pAragAmI ho gaye haiN| sattA kA svarUpa unameM prAkaTyamAna hotA dikhAyI par3atA hai|| anyadA prabhu, rAjarSi prasannacandra aura apane vizAla zramaNa-maNDala se parivarita rAjagRhI pdhaare| ve 'veNu-vana caitya' meM samavasarita hue| mahArAja zreNika apanI rAniyoM aura parikara ke sAtha naMge pA~va, pairoM cala kara hI prabhu ke vandana ko jA rahe the| saba se Age unake sumukha aura durmukha nAmA do vyavasthA-saciva cala rahe the| ve taraha-taraha kI bAteM karate jA rahe the / ki acAnaka mArga ke dAyIM ora kI vanabhUmi meM saba kI dRSTi Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 gii| mahAtapasvI prasannacandra eka paira para khar3e ho, bAhu U~ce kara, sUryamukhI mudrA meM AtApanA dhyAna karate dikhAyI par3e / zreNika ne parikara sahita kSaNa bhara ruka kara, dUra se hI unakA vandana kiyA / tabhI Age cala rahe sumukha maMtrI ne bhI ruka kara vandana kiyA aura sAzcarya kahA : 'aho, kaisA divya hai inakA tapasteja ! svarga aura mokSa bhI inake caraNoM para nichAvara haiM / ' turanta hI durmukha ne tIvra prativAda karate hue kahA : 'are kyA qhAqa tapasteja hai ! tujhe to patA hI kyA, sumukha, ki kaisA palAtaka aura pAtakI hai yaha sAdhu / yaha potanapura kA rAjA prasannacandra hai / apane bAlA rAjakumAra para sArA rAjya-bhAra chor3a, binA kahe hI yaha ghara se bhAga kara muni ho gyaa| isa nirdaya ne eka govatsa ko bar3I sArI saMsAragAr3I meM jota diyaa| isakI devAMganA jaisI rAnI isake niSThura viraha meM sUkha kara kA~TA ho gayI hai / para isa kAyara ko raMca mAtra dayA mAyA nahIM / aura isake maMtriyoM ne campApati ajAtazatru ke mahAmaMtrI varSakAra se mila kara, isake bAlakumAra kA rAjya har3apa lene kA kuTila jAla phailAyA hai / are sumukha, isa pAkhaNDI palAtaka ko dekhanA bhI pApa hai / ' rAjarSi prasannacandra kAna meM jAne kaise ye zabda cale gaye / unake dhyAnasumeru para jaise vajrAghAta huA / unakI nizcala cetanA meM darAreM par3a gayIM / ve caitanya ke zikhara se lur3haka kara, cintana ke vikalpoM meM karavaTeM badalane lage / ... 'aho, dhikkAra hai mere akRtajJa maMtriyoM ko| maiMne nirantara unakA satkAra kiyaa| unheM kitanA dhana-mAna diyA, ucca pada diyA / phira bhI mere nirdoSa putra ke sAtha ve dAvaghAta kara rahe haiN| merA dudhamu~hA beTA Aja anAtha hai | candranakhA zrI-saubhAgya vihIna ho kara chinna latA-sI murjhAI par3I hai| vaha apane Ape meM nahIM / usakA nArItva, usakA mAtRtva saba miTTI meM mila gyaa| mere gRha-tyAga se hI to unakI aisI durdazA ho gyii| mere aparAdha kI kSamA kahIM nahIM / aura ve mere maMtrI, mere rahate ve mere zazaka jaise bAla aura merI mRgI jaisI rAnI kA sarvanAza kara deMge ? aisA kaise ho sakatA hai / ""maiM, merA, merI rAnI, merA putra, merA rAjya, mere maMtrI, mere zatru "maiM pratikAra kruuNgaa| maiM merA, maiM merA, maiM maiM maiM / ' ...aura vyathita, vikSipta rAjarSi prasannacandra, apane manodeza meM hI, apane maMtriyoM ke sAtha yuddha meM pravRtta ho gaye / yuddha antahIna hotA calA gyaa| yuddha meM se yuddha / isa duzcakra kA kahA~ anta hai ? ThIka usI samaya zrI bhagavAn ke samavasaraNa meM, mahArAja zreNika ne sarvajJa mahAvIra se prazna kiyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243 'jayavanta hoM trilokInAtha! abhI vana-patha meM rAjarSi prasannacandra ko pUrNa dhyAna meM lIna dekhA / kAyotsarga kI usa videha dazA meM yadi ve mRtyu ko prApta hoM, to ve kauna gati pAyeM, bhagavan ? ' tapAk se prabhu kA uttara sunAI par3A : 'sAtavA~ naraka ! ' suna kara zreNika Azcarya se avAk raha gayA / aise mahAdhyAnI muni antima naraka ke rasAtala meM kaise par3a sakate haiN| aisA to nahIM ki prabhu kA uttara zreNika ne ThIka se na sunA ho ? zAyada usake sunane meM hI bhUla ho gayI / so kSaNa bhara ruka kara zreNika ne phira pUchA : 'he bhagavan, rAjayogI prasannacandra yadi ThIka isa samaya kAla kareM, to kahA~ jAyeM ? kisa yoni meM punarjanma leM ? ' bhagavanta ke zrImukha se uttara sunAI par3A : 'sarvArtha siddhi ke vimAna meM ?' zreNika bar3I ulajhana meM par3a gyaa| eka kSaNa ke antara para hI bhagavAn * kathana meM bheda kaisA ? avirodha-vAk sarvajJa kI vANI meM antavirodha kaise ho sakatA hai ? zreNika ne tatkAla udagra ho prazna kiyA : 'he prabhu, Apane kSaNa mAtra ke antara se do bhinna bAteM kaisI kahIM ?' uttara sunAI par3A : 'dhyAna-bheda ke kAraNa / cetanA meM hara kSaNa nayI-nayI avasthAe~ AtIjAtI rahatI haiM / Atma-pariNAmoM kI gati bar3I sUkSma aura vicitra hai, rAjan / utpAda, vyaya kA khela nirantara cala rahA hai / usameM dhruva para rahanA hI to yoga hai / prasannacandra dhyAna meM dhruvAsIna ho kara bhI, durmukha ke vacana suna sahasA hI kupita ho gaye / ve samatva ke zikhara se mamatva ke paMka meM lur3haka pdd'e| 'merA bAlakumAra, merI rAnI, merA rAjya, mere maMtrI, mere zatru ! aura 'veM krodhAveza meM A kara mana hI mana apane maMtriyoM se raktAkta yuddha lar3ane lage / jaba tumane unakI vandanA kI rAjan, taba ve isI manodazA meM the / isI se usa samaya ve saptama naraka ke yogya the / ... 'lekina jaba tuma yahA~ cale Aye, rAjan, taba prasannacandra ne ekAeka anubhava kiyA ki -- mere sAre Ayudha to cuka gaye, aba maiM kaise yuddha karU~ ? aura ve phira udyata hue ki - aho, maiM apane zatru ko zirastrANa se mArU~gA / aura unakA hAtha zirastrANa khIMcane ko pahu~cA, to pAyA ki vahA~ zirastrANa nahIM, zramaNa kI keza - luMcita muNDa khopar3I thI / -- tatkAla prasannacandra ko Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 pratyabhijJA huI : are maiM to sarvatyAgI mahAvratI zramaNa huuN| kauna rAjA, kisakA rAjya, kisakA yuvarAja, kisakI rAnI, kauna zatru, kisakA zatru? ve sArI paryAyeM jAne kaba kI bIta cukIM / "maiM vaha koI nahIM, maiM hU~ kevala eka svabhAva meM sthita niraMjana aatm| vIta-paryAya, vIta-rAga, vIta-dveSa, vIta-zoka / avItamAna dhruva aatm| ... _ 'yoM AlocanA, pratikramaNa karate hue prasannacandra phira prazasta dhyAna meM avasthita ho gye| tumane jaba dUsarI bAra prazna pUchA : taba eka samayAMza ke antara se hI prasanna rAjarSi prazasta dhyAna kI parA bhUmi meM vicara rahe the| sarvArtha siddhi vimAnoM ke pradeza meM unakI cetanA uDDIyamAna thii| ...' ..ki ThIka tabhI vana-bhUmi meM rAja-saMnyAsI prasannacandra ke sAmIpya meM deva-duMdubhiyoM kA nAda hotA sunAyI pdd'aa| devAMganAyeM phUla barasAtI dikhAyI pdd'ii| vismita-cakita bhAva se zreNika ne phira se pUchA : 'he svAmI, akasmAt yaha kyA huA ?' prabhu kA avilamba uttara sunAyI par3A 'zukladhyAna kI antima cUr3A para ArohaNa kara, rAjarSi prasannacandra ko kevalajJAna prApta ho gyaa| kalpavAsI deva unake kaivalya kA utsava manA rahe haiN|' 'tIna hI kSaNoM meM, eka hI AtmA kramazaH saptama naraka kA tala chU kara, sarvArtha siddhi ko pAra kara, kaivalya ke mahAsUrya meM AsIna ho gayI? abUjha hai bhAva kI gati, bhagavan !' _ 'kAla ke pravAha se Upara hai caitanya kA khela, shrennik| mahAbhAva ke rAjya meM kAla kA vartana nhiiN| apane hI bhAvoM kI gati dekha, aura jAna, ki tU ThIka isa kSaNa kahA~ cala rahA hai !' zreNikarAja ne apane bhItara jhA~kA / "eka nIlI stabdhatA meM, kitanI sArI gatiyA~, aura koI gati nhiiN| kevala eka niHsvana maiM, Apa hI apane meM taraMgita / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terA vidhAtA tU hI hai "acAnaka yaha kaisA apalApa ghaTita huA ? svarUpamAna prabhu ke sAnnidhya meM yaha kaisI virUpatA, kurUpatA ? galita-palita kAyA vAlA eka kuSThI vahA~ aayaa| aura vaha har3akAye zvAna kI taraha, prabhu ke samIpa baiThA dikhAyI pdd'aa| sama aura samvAda ke sundara rAjya meM aisA vaiSamya kyoM kara? ___are yaha kaisI pizAca-lIlA hai ? vaha kuSThI nirbhaya niHzaMka ho kara apane rakta-pIva se candana kI taraha, prabhu ke caraNoM ko carcita karane lgaa| dekha kara, manuSya-kakSa meM baiThA rAjA zreNika krodha se bekAbU ho uThA : are yaha galitAMga mAMsa kA lothar3A, yaha mahA pApAtmA kauna hai ? isakA itanA sAhasa, ki jagat-svAmI prabhu kI aisI AzAtanA (avamAnanA)kara rahA hai ! prabhu ne ise rokA nahIM ? indroM aura mAhendroM kI sattA bhI isameM hastakSepa nahIM kara sakatI? paravAha nahIM, maiM usakA vadha kruuNgaa| yaha uThe to vahA~ se| ... ___itane meM hI eka aura apalApa ghaTita huaa| aThAraha deha-doSoM se rahita arhanta to chIMkate nhiiN| para yaha kyA huA, ki jaise azoka vRkSa meM se chIMka sunAI pdd'ii| mAno ki mahAvIra ko chIMka aagii| aura tatkAla vaha kuSThI bola par3A : 'mRtyu pAo'! ki ThIka tabhI rAjA zreNika ko chIMka aayii| to kuSThI bolA : 'bahuta jiyo'| ki sahasA hI abhaya rAjakumAra chIMka pdd'e| kuSThI bolA : 'jiyo yA mro'| eka sannATA, aura phira kAla-saukarika kasAI chIMka uThA, to kor3hI bolA : 'jI bhI nahIM, mara bhI nahIM / ___'aiM, isa kor3hI ne prabhu se kahA, ki tuma mara jAo?' zreNikarAja krodha se Aga-babUlA ho gye| unhoMne pAsa hI baiThe apane subhaToM ko AjJA dI ki jaise hI yaha mauta kA kuttA vahA~ se uThe, ise pakar3a lenaa|"dhrm-sbhaa visarjana hote hI, kor3hI prabhu ko namana kara vahA~ se uThA, ki tabhI-kirAta jaise zUkara ko ghera lete haiM, vaise hI zreNika ke subhaToM ne use ghera liyaa| lekina yaha kaisI vicitra ghaTanA, ki vaha kor3hI unake dekhate-dekhate kSaNavAra meM hI divya rUpa dhAraNa kara, eka nakSatra kI taraha AkAza meM ur3a gyaa|" Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 zreNika diGamUr3ha ho dekhatA raha gyaa| jaise parde uTha rahe haiN| "vastu ke bhItara eka aura vastu hai| vyakti ke bhItara jAne aura kitane vyakti haiN| kor3hI meM deva chupA hai, deva meM kor3hI chupA hai / yaha koI camatkAra to nahIM, A~khoM dekhI ghaTanA hai ! aparAnha kI dharma-parSadA meM zreNika ne prabhu se vijJapti kI : 'vaha kuSThI kauna thA, bhagavan ?' 'vaha deva thA, zreNika !' 'to vaha kuSThI kyoM ho gayA ?' .. zrIbhagavAn nispanda, mauna dikhAyI pdd'e| unake prabhAmaNDala meM se divya pratidhvani sunAI par3ane lagI : 'bahuta pahale kI bAta hai| kauzAmbIpati zatAnIka ke rAjyakAla meM, unake nagara meM eka seDuka nAmA ati daridra aura mahAmUrkha brAhmaNa rahatA thaa| anyadA usakI strI garbhavatI huI, to usane apane pati se kahA : 'merI prasUti ke liye ghI le Ao, usake binA yaha vyathA mujha se na sahI jaayegii|' brAhmaNa bolA : 'mujha vidyAvihIna ko, kyoM koI ghI degA?' brAhmaNI bolI : 'rAjA se jA kara yAcanA kro| loka meM vahI dIna kA kalpavRkSa hai|' usI dina se brAhmaNa rAjA kI yoM sevA karane lagA, jaise ratna-kAmI jana phUlazrIphala se sAgara kI ArAdhanA karatA hai| 'tabhI eka bAra campApati dadhivAhana ne acAnaka vipula sainya ke sAtha kauzAmbI para AkramaNa kara diyaa| zatAnIka apane ajeya durga ke dvAra banda karavA kara, apanI prajAoM aura senAoM sahita, bA~bI meM banda ho gaye sarpa kI taraha, bhUgarbhI nagara meM utara gyaa| campApati kI senAoM ne durgabheda kA maraNAntaka saMgharSa kiyaa| hajAroM sainika mAre gye| para durgabheda na ho skaa| hAra kara dadhivAhana, dina ke DUbate tAroM kI taraha apane rAjya kI ora lauTa pdd'e| rAjasevA ke liye udyAna meM puSpa tor3ate seDuka ko parAjaya kA yaha dRzya dekha, eka yukti sUjha gayI / "bedama zatAnIka ke pAsa pahu~ca usane kahA : 'mahArAja, campApati TUTe per3a-sA lauTA jA rahA hai| isa bhagna zatru ko pakar3a kara, ise nirmUla kara denA hI ThIka hai| mRtaprAya sarpa kI maNi ko chor3a deMge Apa ?' "yukti kAma kara gyii| zatAnIka kA sainya huMkAratA huA, campApati ke bikhare sainyoM para TUTa pdd'aa| ve apanA saba kucha chor3a, prANa le kara bhAga gye| bezumAra hAthI-ghor3e, dravya aura zastra baTora kara zatAnIka apane nagara meM lauTa aaye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 247 'seDuka brAhmaNa ko bulA kara rAjA ne kahA : bhUdeva, tumhArI alpa buddhi kA camatkAra dekha hama prasanna hue| bola kyA cAhatA hai, mA~ga le, de duuNgaa| -mUrkha vipra ne socA, apanI caturA brAhmaNI se pUcha kara hI mA~ganA ThIka hogaa| vaha bolA : mahArAja kI kRpA hai, maiM kala uttara duuNgaa| -udhara brAhmaNa kI bAta suna kara brAhmaNI ne socA : 'yadi gA~va-garAsa maMgavAU~gI isase, to yaha janmoM kA bhUkhA brAhmaNa, nizcaya hI vaibhava pA kara pramatta ho, dUsarI strI byAha laayegaa| so usa catura-cakorI ne soca kara kahA : mere svAmI, tuma to parama nirlobha ho| yahI to brAhmaNa ke yogya hai| tumhAre tapa-tyAga se hI to rAjA jIta gyaa| dhana-dharatI mA~ganA ThIka nhiiN| mA~ga lo ki prati dina tumheM uttama bhojana mile, aura dakSiNA meM eka suvarNa-mudrA / tumhAre liye yahI ananta ho jAyegA / ...'brAhmaNa kI itanI svalpa mA~ga se rAjA cakita, mudita ho gyaa| usane brAhmaNa ko apanA nijI purohita banA liyaa| rAjA usa para kRpAvanta huA, to sArI kauzAmbI ke mahaddhika janoM ke dvAra usake liye khula gaye / camatkArI hai yaha bhuu-devtaa| isane rAjA ko yuddha meM jaya dilaayii| hara dina brAhmaNa ke Age vipula vyaMjanoM se bhare bhojana-thAla lagane lge| hara dina kaI AmaMtraNa / chor3e bhI kaise, brAhmaNa kA jIva, bhojana kaise jAne de ! so vaha brAhmaNa pahale khAyA vamana karake, phira-phira bhojana para jAtA / aura jitane bhojana, utanI suvarNa-mudrA paataa| jitanI mile, baTora laataa| bhojana, vamana, phira bhojana, phira vamana / aura sonayoM kI barasAta / dekhate-dekhate brAhmaNa dakSiNA ke dravya se sampanna ho gayA, aura vaTavRkSa kI jaTAoM kI taraha putra-pautrAdika se bhI usa kA ghara bhara gyaa| lekina nitya ajIrNa anna ke vamana se apakva A~va-rasa Upara car3hane ke kAraNa usakI tvacA dUSita ho gyii| lAkha-jharate pIpala-vRkSa kI taraha vaha vyAdhigrasta ho gyaa| anukrame vaha kor3hI ho gayA, usakI nAka, aura hAtha-paira sar3a-gala kara jhar3ane lage, girane lge| phira bhI vaha agni kI taraha atRpta ho, hara dina vamanapUrvaka aneka bhojana karatA rahA, dakSiNA baToratA rhaa| 'rAjamaMtrI ne ekadA rAjA ko sAvadhAna kiyA : isakA kuSTha bhayaMkara ho rahA hai| isakI chUta se sAre nagara meM kor3ha vyApa jaayegaa| isake badale isake kisI bhI nIrogI putra ko hI bhojana-dakSiNA denA ucita hogaa| jaba koI pratimA khaNDita ho jAye, to usake sthAna para dUsarI akhaNDita pratimA sthApita karanA hI iSTa hotA hai| brAhmaNa ne isa nayI vyavasthA ko svIkAra liyaa| putra rAja-paurohitya pA kara pramatta ho gyaa| usane makkhiyoM se bhinabhinAte pitA ko ghara se bAhara dUra para eka jhoMpar3I meM rakha diyaa| usakI jo putravadhue~ jugupsA-pUrvaka use khilAne AtIM, ve nAka banda kara letIM, mu~ha phera Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 kara thUka detiiN| putra to usakI ora jhA~kate bhI nhiiN| nire zvAna kI taraha kASTha ke pAtra meM use bhojana DAla diyA jaataa| ... ___ 'brAhmaNa jahara ke cUMTa utAratA gayA / eka dina usane eka bhayaMkara nizcaya kiyA : 'jaise mere putra mujha se jugupsA karate haiM, usI taraha eka dina ye bhI jugupsA ke pAtra ho jAyeMge !' brAhmaNa ne SaDyaMtra rcaa| eka dina putroM ko bulA kara kahA : 'he putro, aba jInA mere liye asahya ho gayA hai, so maiM icchAmaraNa karU~gA / para hamAre kula kI rIta hai, ki icchA-maraNa karane vAlA vyakti apane parivAra ko eka abhimaMtrita pazu kA dAna kre| so z2arA eka pazu to le aao|'-putr harSita hue ki thor3e meM balA Tala gaI / phA~sI chUTa jAyegI hmaarii| unhoMne eka abhimaMtrita pazu pitA ko bheMTa kara diyaa| aura ve usake maraNa kI rAha dekhane lge|| 'udhara brAhmaNa apane aMgoM se jharatA rakta-pIva anna meM ghola-ghola kara nitya usa pazu ko khilAne lgaa| dekhate-dekhate pazu kuSThI ho gyaa| taba vipra ne usa pazu ko mAra kara, putroM ko usakA prasAda diyA, ki ve use khA kara pitR-RNa se mukta ho jaayeN| ve mugdha ajJAnI putra saparivAra usa mAMsa kA pAka kara, bar3e svAda se khA gye| "aura tatkAla hI vipra ne kahA ki: 'aba maiM tIrthayAtrA para jaauuNgaa| vahIM deha-tyAga kara duuNgaa|' putroM ne use saharSa bidA kara, mukti kI sAMsa lii| ___ 'brAhmaNa aniddezya bhaTakatA huA araNya meM jA niklaa| rAha meM use bahuta pyAsa lagI, to aTavI meM jala khojane lgaa| tabhI aneka vRkSoM se ghire eka pradeza meM, durlabha mitra jaisA eka jala kA jharanA dikhAyI pdd'aa| usa jharane se banA sarovara, tIra para khar3e aneka jAti ke vRkSoM ke patra, puSpa aura phaloM se vyApta thaa| mAno koI khoyA AtmIya ina nirjana meM mila gyaa| sUrya-kiraNoM se tape usa puSkariNI ke jala ko pyAse vipra ne jI bhara kara piyaa| mAno koI sugandhita auSadhi-kvAtha ho / phira brAhmaNa vahIM vRkSoM tale vAsa karane lgaa| sarasI para par3e pAta-phala-phala khA kara, usakA pAnI pI tRpta rahane lgaa| kaI dina vaha prAkRtika auSadhi-jala pIte rahane se kuSThI kA zarIra ekadama nIroga ho gyaa| aura vasanta Rtu ke vRkSa kI taraha usake sAre aMga phira jyoM ke tyoM praphullita ho utthe| Arogya lAbha ke harSAvega meM vaha vipra eka dina apane gA~va-ghara kI ora cala par3A / kA~calI chor3e sarpa jaisI dedIpyamAna deha vAle usa puruSa ko nagara meM vicarate dekha, grAmajana vismaya se vimUr3ha ho gye| nagara-jana ha~sa kara use TokateH 'are bhUdeva, tumhArA to nayA hI avatAra ho gayA ? kyA tuma vahI ho ? vizvAsa nahIM hotaa| kahA~ pA gaye aisA mahArasAyana ?' brAhmaNa kahatAH devatA ke ArAdhana se !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 249 'ghara pahuMca kara vipra ne dekhA, usake sAre hI putra aura putravadhue~ kuSTha se kilabilA rahe haiN| "harSita ho kara usane kahA 'dekhatA hU~, tumheM merI avajJA kA phala mila gayA!' suna kara ve putra aura bahueM eka svara meM cIkha uThe: 'are narAdhama, tU pitA hai ki picAza hai| tU ne apane khUna ke sAtha vizvAsaghAta kiyA !' brAhmaNa cillA par3A 'tuma pizAcoM ne to apane rakta ko hI bhulA diyaa| apane janaka aura pAlaka pitA ko tumane rAha ke kutte kI taraha ha~kAla pheNkaa|' para usakA vaha araNya-rodana kisI ne na sunaa| sArA gA~va usa para thUkane lgaa| taba vahA~ se bhAga kara, he rAjan, vaha nirAzrita ho, AjIvikA khojatA tumhArI rAjagRhI meM calA aayaa| tumhAre dvArapAla ne use Azraya diyA / .. 'tabhI hamArA yahA~ Agamana huaa| so dvArapAla apane kAma para usa brAhmaNa ko jur3A kara, hamArI dharma-dezanA sunane calA AyA / vaha vipra dvAra para niyukta khar3A thaa| usane dekhA ki sAmane durgAdevI ke mandira meM bali car3hAyI gayI hai| phira usakI janama-janama kI soI bubhukSA jAga utthii| usane kasa-kasa kara bali prasAda khAyA, mAno kabhI dekhA na ho| AkaNTha peTa bhara jAne se aura grISma-Rtu ke tApa se use bahuta tez2a pyAsa lgii| marubhUmi ke paMthI kI taraha vaha chaTapaTAne lgaa| lekina dvArapAla ke bhaya se vaha kahIM pAnI pIne na jA skaa| usa kSaNa use lagA ki hAya, kitane sukhI haiM jalacara jIva ! pAnI se janma le kara, usI meM rahate haiN| apane bhAvAnusAra hI usane nayA bhava bA~dha liyaa| aura pAnI-pAnI pukAratA vaha tRSArta brAhmaNa mara kara, nagara-dvAra ke pAsa kI eka bAvalI meM jalacara dardura meMDhaka ho gyaa| 'kAlAntara se hama vihAra karate hue lauTa kara phira isI nagara meM aaye| lokajana sambhrama pUrvaka arhanta mahAvIra ke darzana-vandana ko Ane lge| usa samaya usa vApikA meM jala bharatI striyoM se usa meMDhaka ne hamAre Agamana kA vRttAnta sunA / suna kara dardura soca meM par3a gayA : 'maiMne aisA kahIM pahale sunA hai !' vaha UhApoha karatA calA gayA, vApikA ke pAnI meM gahare utarAtA gyaa| haThAt use svapna kI smRti kI taraha jAti-smaraNa jJAna huaa| turanta hI meMDhaka ke mana meM sphurita huA : pUrve dvArapAla mujhe dvAra para chor3a kara jina bhagavanta ke vandana ko gayA thA, ve bhagavanta avazya hI yahA~ Aye haiN| maiM bhI anya logoM kI taraha kyoM na unake vandana ko jaauuN| kyoM ki gaMgA to saba kI mA~ hai, vaha kisI kI bapautI nhiiN| aura harSa se umaga kara, vaha meMDhaka usa jalAzaya kI eka kamala-kalI mu~ha meM liye, phudakatA huA, vApikA se nikala kara mArga meM cala pdd'aa| 'aura suna zreNika, vApikA se yahA~ Ate hue, tere hI eka azva kI TApa se kucala kara vaha mara gyaa| lekina hamAre prati prIti bhAva le kara marane se, vaha jalacara dardura dardurAMka nAmA deva ho kara jnmaa| anuSThAna ke binA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 bhI bhAva phala jAtA hai| aura suna rAjA, Aja hI indra ne sabhA meM kahA ki 'zreNika jaisA zraddhAlu koI zrAvaka nahIM hai|' dardurAMka deva isa para vizvAsa na kara skaa| aura vaha yahA~ terI parIkSA lene calA aayaa| usane gozIrSa candana se arhat ke caraNa carcita kiye the| vaha divya devakumAra thaa| para tumheM vaha kor3hI diikhaa| usake candana meM tumheM pIva dIkhA / kyoMki tumhAre darzana para aba bhI moha kA AvaraNa par3A huA hai| so yaha tumhArA hI dRSTibhrama thA, ki tuma sundara meM bhI asundara hI dekha sake / deva meM bhI kor3hI dekhate rahe / tumhAre bhItara kA koI chupA kor3ha hI tumheM aba bhI svarUpa meM virUpa dikhA rahA hai / dardurAMka ko dekho zreNika, use phcaano| "usane tumhArI bhrAnti kA pardA cIra diyA !' yaha sArA vRttAnta suna kara zreNika mahAbhAva prIti se bhara aayaa| kor3hI aura deva kA antara usake mana se haThAt dUra ho gyaa| labdhi ke Ananda se pulakita ho kara zreNika ne pUchA : 'Apa kI chIMka para vaha amaMgala bolA, aura saba kI chIMka para vaha maMgala bolA, isakA kyA kAraNa, bhagavan ?' prabhu ke pada-nakhoM se uttara sunAyI par3A : 'suna rAjA, isa rahasya ko bhI suna / arhat ko to chIMka kA pramAda hotA nhiiN| vaha bhI eka devamAyA hI to thii| mujha se usane kahA ki : 'mRtyu paao'| to usakA Azaya thA ki tuma aba saMsAra meM kyoM Thahare ho, zIghra mokSa-lAbha kro| tujha se kahA, rAjan, ki : 'jiyo'| arthAt tujhe to jIne meM hI sukha hai, mara kara to naraka jAnA hai| abhayakumAra se kahAki : 'jiyo yA mro|' yAnI jiyegA to dharma karegA, maregA to anuttara vimAna meM jaayegaa| aura kAla-saukarika kasAI se kahA ki : 'tU jI bhI nahIM, aura mara bhI nhiiN| kyoM ki jiyegA to pApakarma karegA, maregA to sAtaveM naraka jaayegaa| dekha, rAjan, dekha, jJAna ke isa kamala-koza ko dekh| isakI mudrita pA~khuriyoM kA pAra nhiiN|' zreNika suna kara prasanna huA, lekina agale hI kSaNa usakA samAdhAna bhaMga ho gyaa| usakA prANa ucATa ho gyaa| usane kampita kaMTha se pUchA : _ 'Apa jaise jagatpati mere svAmI haiM, aura mujhe naraka meM par3anA hogA, bhagavan ? yaha kaisA apalApa hai| yaha kisakA vidhAna hai !' 'yaha terA apanA hI vidhAna hai, zreNika ! terA vidhAtA tU hI hai, maiM yA koI aura anyatra nhiiN|' 'lekina mere sarvasattAdhIza prabhu mere vidhAna ko tor3ane meM samartha nahIM ? aisA kaise ho sakatA hai ? jo prArabdha ko na TAla sake, vaha prabhu kaisA ?' __prabhu ne koI uttara na diyaa| ve apane sthAna para se hI antardhAna hote dikhAI pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mA par3ibandha kareha 'jo prArabdha ko na TAla sake, vaha prabhu kaisA?' - kala kI dharma-parSadA meM zreNika kI isa cunautI kA prabhu ne koI uttara na diyA thaa| ve sva-sthAna para hI antardhAna ho gaye the| to zreNika prabhu se ruSTa ho gayA thaa| usakA mana apane svAmI se vimukha ho gayA thaa| usake bhItara naraka ke dvAra khula rahe the| vaha nirastitva huA jA rahA thaa| apanI hastI ko hI usane nakAra diyA thA, phira mahAvIra khaaN| vaha antima dvaMdva kI yAtanA se gujara rahA thaa| Aja ke samavasaraNa meM bhI vaha prabhu ke sAmane upasthita thaa| phira bhI prabhu se aba kucha aura pUchanA, use apanI AtmA kA apamAna lgaa| mAnA ki saMcita karma hai, udayAgata prArabdha hai, lekina kucha kriyamANa bhI to hai| to phira zAyada prabhu ke pAsa mere prazna kA uttara nahIM hai| maiMne pUchA thA : 'jo prArabdha ko na TAla sake, vaha prabhu kaisA?' zrI bhagavAn isakA uttara na de sake ? mere svAmI, aura itane asamartha ?.... eka gaharAte mauna ko cIratA, prabhu kA uttara sunAI par3A : 'nahIM, antata: koI kisI anya kA prabhu nahIM, koI kisI ke prArabdha ko nahIM nivAra sktaa| hara AtmA svayam hI apanI prabhu hai, apane hara prArabdha kI vahI vidhAtrI hai| apane arjita ko vaha svayam hI kATa sakatI hai, anya koI nhiiN| yahI sattA kA zAzvata vidhAna hai| isameM mIna-mekha nahIM ho sktii|' 'to maiM apane Asanna naraka-gamana ko kaise kATa, bhagavan ?' 'jo bA~dhA hai, use bhoge binA yogI kA bhI nistAra nhiiN| hara AtmA kA apanA eka svataMtra upAdAna hai, apanI eka sambhAvanA aura niyati hai| usI ke vidhAna se AtmA aneka paryAyoM ke krama se guz2aratA hai| iSTa-aniSTa paryAyoM ke isa krama ko jo ekAgra saMyukta aura samabhAva se dekhane lagatA hai, vaha inase Upara taira AtA hai| taba udayAgata sukha-duHkha ghaTita hote hue bhI, usa AtmA ko basa chU kara nikala jAte haiN| usake Atma kA jI apane hI meM sadA lagA rahane se, ve vedanAe~ aura vyAkulatAe~ use vyApatI nhiiN| tU uttama samyak darzI hai, saba ko ekAgra ThIka dekha-jAna rahA hai| phira tU Ahata, trasta kyoM hai, AyuSyamAn ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 'maiM kucha aisA karU~gA, ki isa naraka ko to TalanA hI hogA!' 'tere puruSArtha ko arhat mahAvIra dekhanA caaheNge|' 'lekina rAha to prabhu ko hI dikhAnI hogii| kyA upAya karU~ nAtha, ki mujhe naraka na jAnA par3e?' prabhu ke adhara-kamala para eka vItarAga lIlA kI muskAna khela gyii| zreNika ko sunAI par3A : 'devAnupriya zreNika, yadi kapilA brAhmaNI dvArA tU harSa-pUrvaka sAdhuoM ko bhikSA dilavA sake, aura kAlasaukarika kasAI se yadi tU kasAI vRtti chur3avA sake, to Asanna naraka se terA chuTakArA ho jaaye| isake sivAya aura upAya nhiiN|' zreNika prabhu ke isa upadeza ko hAra kI taraha hRdaya para dhAraNa kara, zrIgurunAtha ko namana kara, harSita bhAva se sva-sthAna kI ora cala pdd'aa| rAha meM zreNika ne sahasA hI eka jagaha dekhA : koI sAdhu DhImara kI taraha akArya kara rahA thaa| jinoM kA pravacana kalaMkita hote dekha, rAjA kAtara ho aayaa| vaha usa sAdhu ko akArya se nivAra kara phira apane ghara kI ora claa| Age cala kara, eka sagarbhA zramaNI dikhAyI pdd'ii| rAjA ne use vatsala bhAva se apane mahala meM lA kara gupta rkkhaa| usake sukhI prasava kA Ayojana kara diyaa| nirantara zreNika ke pIche pracchanna bhAva se cala rahA dardarAMka deva, rAjA kI isa udAtta zraddhA se prIta ho gyaa| mugdha aura vinata ho aayaa| eka dina zreNika ke sAmane pratyakSa ho kara vaha bolA : 'Apa samyaktva ke mandarAcala haiM, mhaaraaj| ApakI zraddhA ke mUla atala meM par3e haiN| indra ne apanI sabhA meM jo ApakA ahogAna kiyA thA, vaisA hI pAyA maiMne aapko| ApakI jaya ho, rAjan !' kaha kara dardurAMka deva ne, dina meM chinna nakSatroM kI zreNi racI ho, aisA eka hAra, aura do gole rAjA ko upahAra diye| aura bolA : 'jo isa TUTe hue hAra ko jor3a degA, usakI mRtya ho jAyegI !' itanA kaha kara vaha deva svapna meM dekhe puruSa-sA tatkAla antardhAna ho gyaa| "rAjA ne bahuta prasanna ho kara hAra celanA ko diyA, aura gole nandazrI ko diye| manasvinI nandA ko isase pIr3A huI, zAyada IrSyA huii| mana hI mana bolI : 'kyA maiM isa tuccha dAna ke yogya hI hU~ ?' "aura phira Aveza meM A kara usane una donoM goloM ko stambhoM para mAra kara phor3a diyaa| dekha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 253 kara stabdha raha gayI vaha : eka gole meM candramA jaise nirmala do kuNDala nikale, dUsare meM se do dedIpyamAna rezamI vastra nikale / nandazrI kI A~khoM meM A~sU A gaye / eka kSudra kaNa meM se bhI vibhUti prakaTa ho sakatI hai / antarjagat ke rahasyoM ko kisa ne jAnA hai| prabhu kI kRpA jAne kitane hI apamAnoM aura abhizApoM meM chupa kara AtI hai / nandazrI kA dehAbhimAna gala gayA / celanA se bar3I hote hue bhI, usane A kara calanA ke caraNa chU liye / celanA mana hI mana saba kucha samajha gayI / prabhu kI nirantara kRpA-varSA se, vaha sadA sarva ke sAtha tanmaya bhAva meM jItI thii| usane nandazrI ko AliMgana meM bA~dha liyaa| do samudra, eka-dUsare kI tahoM meM utarAne lage / anantara rAjA ne kapilA brAhmaNI ko bulA kara kahA : 'he bhadre, tU sAdhuoM ko zraddhApUrvaka bhikSA de| maiM tujhe apAra dhana - rAzi se nihAla kara dUMgA / ' 'cAhe Apa mujhe sArI hI suvarNa kI banA deM, athavA mujhe mAra bhI DAleM, para aisA akRtya maiM kabhI na karU~gI, mahArAja ! ' kapilA ne avicala svara meM uttara diyA / rAjA ne usake bahuta nihore kiye| kahA ki apanA AdhA rAjya tujhe de dUMgA, tujhe mahAvIra se svarga kI indrANI banavA dUMgA, tujhe mokSa dilavA dUMgA / bola kyA cAhatI hai ? hara cAha pUrI kara dUMgA terI, tU itanA kara de, kapilA ! kapilA ne z2ora se aTTahAsa kara rAjA kA maz2Aqa ur3A diyA / aura tatkAla vahA~ se calI gayI / taba zreNika ne kAlasaukarika kasAI ko bulA kara kahA : 'o re bhAI kAlasaukarika, tU apanI yaha hiMsaka kasAI vRtti tyAga de, to maiM apane sAre dhana- ratna kI nidhiyA~ tujha para vAra dUMgA / dhana ke lobha se hI to tU yaha adhama vRtti karatA hai / ' 'merI vRtti ko adhama kyoM kahate haiM, mahArAja ? mere isa kRtya se to aneka manuSya AhAra pA kara jIte haiM / Apake anuyAyI jinamArgI mahaddhika rAje-mahArAje, zreSThI, brAhmaNa taka, aura sAre Aryajana chupa-chupa kara, mere yahA~ mAMsa ma~gavA kara bar3e svAda se khAte haiM / maiM apanI isa vRtti meM roz2a abhijAtoM ke asalI cehare dekhatA hU~ / unake sundara mukhar3oM meM chupe, khUnI jabar3e dekhatA hU~ / aisA satya-darzI dhandhA maiM kabhI nahIM chor3a sakatA, rAjan / svayam kAla bhI mujha se merI yaha vRtti nahIM chur3avA sakatA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 'yaha mahAvIra kA Adeza hai tere liye, he bhadra ! kyA tU use bhI TAla sakatA hai?' - 'maiM auroM ke Adeza-upadeza para nahIM calatA, mahArAja! kasAI hU~ to kyA huaa| maiM nirbhaya hU~, aura svataMtra huuN| maiM kevala apane svayam ke hI Adeza kA pAlana karatA huuN| apane Upara koI sattA maiM nahIM svIkAratA !' 'cakravartI zreNika ke rAja-daNDa kI sattA bhI nahIM ?' 'trilokInAtha mahAvIra se kyA zreNika adhika zaktimAna hai, mahArAja!' kasAI kA yaha aTala nizcaya, teja aura svataMtra nirbhIka cAritrya dekha, zreNika stambhita ho gyaa| zreNika ne kahA ki-'tU merA siMhAsana le le, kAlasaukarika, merI sArI sampatti le le, jo cAhe mA~ga le, apsarAoM ke svarga, siddhoM kA siddhaaly| mere prabhu tujhe mu~ha mA~gA de deNge|' 'maiM kisI kA yAcaka nahIM ho sakatA, rAjan / jagatpati mahAvIra kA bhI nhiiN| maiM unakI caraNa-raja ho sakatA hU~, para merI niyati ko ve nahIM badala sakate ! vaha to kevala maiM svayaM hI badala sakatA hUM !' 'aisA hai terA ahaMkAra, o jIvoM ke hatyAre, ki tU prabhu ko nakArane kA duHsAhasa kara rahA hai ? dekhU, tU aba kaise kasAI vRtti karatA hai !' kaha kara rAjA ne krodhAveza meM A kara, kAlasaukarika ko eka rAta-dina ke liye andha-kapa meM banda karavA diyaa| aura phira zrI bhagavanta ke samakSa jA kara kahA : ____ he svAmI, maiMne eka ahorAtra ke liye kAlasaukarika se usakI kasAI vRtti chur3avA dI hai|' trikAloM ke pAra dekhate sarvajJa prabhu sahaja muskarA Aye, aura bole : 'o rAjA, tU jAna, ki usa andha kUpa meM bhI kAlasaukarika ne mRttikA (miTTI) ke pA~ca-sau pAr3e banA kara unakA hanana kiyA hai !' aura rAjA kI A~khoM meM pratyakSa jhalaka gayA vaha andha kUpa kA dRzya / pA~ca sau miTTI ke pAr3e banA kara, unakA vadha karatA vaha bandI ksaaii| dekha kara zreNika avAka raha gyaa| aho, para kI vRtti badalane vAlA, maiM kauna hotA hU~ ! maiMne kAlasaukarika ko andha kUpa meM bandI banAyA, para maiM usakI vRtti ko kaida kara sakA kyA? usake pariNamana ko badala sakA kyA? ki aucaka hI eka Azcarya ghaTita huaa| kAlasaukarika prabhu ke sammukha upasthita, namita dikhAyI pdd'aa| rAjA ko phira eka gaharA jhaTakA lgaa|" o, merA aisA durbhedya kArAgAra bhI, isake Thosa pudgala taka ko bandI na rakha sakA? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 255 to mere hAtha meM sivAya yaha jAnane-dekhane ke aura koI sattA nahIM kyA ? "maiM kevala sAkSI bhara ho sakatA hU~? ___ ki haThAt prabhu se uttara sunAI par3A : 'yaha dekhanA-jAnanA hI saba se bar3I sattA hai, rAjan / sAkSI bhAva hI, parama bhAva hai| yaha AtmA kI acUka jJAna-sattA hai| anya saba sattAe~ isakI ceriyAM haiN| tU saba dekha-jAna kara bhI, ajJAnI kyoM ho rahA hai re zreNika ?' kSaNa bhara mauna vyApa rhaa| zreNika kA mAthA jhuka gayA thaa| kAlasaukarika unnata mAtha, prabhu se A~kheM milA kara unheM sAzrunayana dekha rahA thaa| ___ 'isa kAlasaukarika ko dekha, shrennik| kasAI ho kara bhI yaha jJAnI hai| isane hara anya para-sattA se apane ko pare maanaa| apanI sva-sattA para isane mahAvIra taka kI sattA ko mAnane se inakAra kara diyaa| yaha kasAI ho kara bhI, kasAI nahIM hai| yaha tara 'jAyegA' ! ...' tabhI kapilA brAhmaNI A kara prabhu ko namita huii| to zrI bhagavanta bole : 'aura isa kapilA ko dekha, zreNika terI sArI dhanarAzi aura AdhA rAjya bhI ise isake sva-bhAva se vicalita na kara ske| tere dhana aura rAjya kI sattA kitanI tuccha ho gayI! tUne apane dhana aura rAjasattA se bhagavAn, mokSa aura parama sattA ke svarUpa ko bhI kharIda lenA cAhA? mahAvIra taka ko kharIda lenA cAhA! dekha le usa dhana aura rAjya kI antima sAmarthya ! kaur3I kA mola nahIM uskaa|' phira kSaNa bhara eka stabdhatA vyApa rhii| anantara phira zrI bhagavAn bole : ___'mahAvIra aura mokSa ke mola bhI tU inheM na kharIda skaa| yadi mahAvIra aura mokSa ke mola para bhI tU naraka ko kharIda kara apane adhIna kara sake, to jA, tujhe AjJA hai, vaha bhI kara dekha !' rAjA eka mahAmoha ke a~dhere se haThAt, bAhara ke virAT ujAle meM nikala aayaa| usane kSaNa bhara anubhava kiyA, dekhA, ki vaha videha ho kara naraka kI agniyoM meM cala rahA hai| ki usa agni ko sIdhe jhela kara, vaha usakA pUrNa saMcetana bhAva se vedana kara rahA hai| isa mahAjalana ke bIca bhI kaisI eka Ananda ko hilora hai ! lA~gha jAne kI, atikramaNa kara jAne kI ! vaha mana hI mana prabhu ke caraNoM meM, apane hI nayana-jala se apanA prakSAlana karane lgaa| haThAt kapilA brAhmaNI aura kAlasaukarika ne mAno eka hI svara meM kahA: Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 'hamAre liye kyA AjJA hai, prabhu ! bhagavanta ke hara Adeza ko hama samarpita haiM !' phira kapilA kA alaga svara sunAI par3A : 'prabhu kI AjJA ho, to maiM pA~ca sau zramaNoM ko zraddhApUrvaka bhojana karAU~ ! ' kRpayA kAlasaukarika ne vinatI kI : 'prabhu kI AjJA ho, to maiM kasAI vRtti isI kSaNa tyAga dUM ! ' prabhu kA sadA kA vahI udAtta aura antima Adeza sunAyI par3A : 'ahAsuhaM devANuppiyA, mA par3ibandha kareha ! tujhe jisameM sukha lage, vahI kara devAnupriya / koI pratibandha nahIM hai ! ' eka parama svataMtra havA meM, digvadhuoM ne apane A~cala khasakA diye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mitra kI khoja zreNika ne mRtyu aura naraka ko svIkAra liyA / aura usane dRSTi uThA kara cAroM ora phaile carAcara loka ko dekhaa| aba isake sAtha usakA kyA sambandha bacA? sahasA hI bhItara parimala-bhIne tIna ujale phUla khila aaye| tIna zabda maMtra kI taraha sphurita hue| muditA, karuNA, maitrii| pratyakSa huA, ki antataH loka ke sAtha usakA yahI to sambandha hai| aura aucaka hI use lagA ki mana mudita ho AyA hai| kaNa-kaNa ke prati jI meM karuNA kA jala bhara AyA hai| prANi mAtra se maitrI karane ko usakA hRdaya Akula ho uThA hai| jaba bAhara ke sAmrAjya meM usakA mana ramA thA, taba bhI to kitane hI deza-dezAntara ke sAtha sadA maitrI-vArtA calatI rahatI thI / pUrvIya aura pazcimI samudra ke tamAma dezoM meM, magadha ke rAjadUta maitrI-vArtA karane jAyA karate the| zreNika svayam bhI chupe veza meM kaI dezAntaroM meM maMtrI kA sandeza le kara jAtA thaa| aura abhaya rAjakumAra ke liye to yaha maitrI-krIr3A hI sarvopari thii| prayojana use yAda na rahatA, vaha akAraNa aura khela-khela meM hI jAne kitane dUra-dUra ke rAjyoM aura rAjAoM se maitrI kA sUtra bA~dha AtA thaa| .. ___"Aja zreNika ko yAda A rahA hai, ki abhaya ke sivAya anya sArI maitrIvArtAe~ sAmrAjya-vistAra kA kaTa-kauzala thiiN| ve saba jhUThI mitratAe~ thiiN| vaha apane aura saba ke sAtha chala thA, pravaMcanA thii| Atma-pratAraNA ne hI sarva-pratAraNA bana kara mitratA kA mohaka bAnA dhAraNa kiyA thaa| vaha svArthoM kA gaTha-bandhana thaa| sArI pRthvI kA cakravartI hone ke liye, sAre bhUpatiyoM se dostI karake hI to unheM apane aMgUThe tale lAyA jA sakatA thaa| koI nU-naca karatA thA, to magadhezvara kI sAmrAjI talavAra usake mastaka para ma~DalAne lagatI thii| ... lekina Aja kA yaha maitrI bhAva akAraNa hai| niSprayojana hai| nyasta svArtha ke sAre kile TUTa gaye haiN| koI hetu-pratyaya nahIM rhaa| eka sImAhIna maitrI bhAva digantoM taka hariyAlI kI taraha laharA rahA hai / aba zreNika pRthvI ke eka-eka rAjA ko, eka-eka jIva ko apanA mitra bnaayegaa| zrIbhagavAn Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 kA sArA jIvana aura dharmacakra pravartana aura hai hI kyA ? kaNa-kaNa se maitrI karane ko hI to ve ghara se nikala par3e haiM / maitrI kI khoja meM hI ve atala pAtAloM taka meM utara gaye haiM / a~dhiyAre bhUgarbhoM kI taheM chAnI haiN| saMkaTa aura mRtyu kI varjita ghATiyoM taka meM ve gae haiN| apane hara zatru kA hRdaya jIta lene ke lie / 'mittI meM savva bhUdesu' / .... zreNika kA jI cAhA ki vaha kahIM niSkAma maitrI kA sandezA bheje / pahale pahala vaha kisa rAjA ko apanI akAraNa mitratA kI saugAta bheje ? mahAvideha, puSkaravara dvIpa, prabhAsa dvIpa, nandIzvara dvIpa - sabhI to eka sAtha use maitrI ke liye pukAra rahe haiM / sakala carAcara use mitratA kA AvAhana de rahe haiM / kahA~ se Arambha kare ? *** tabhI zreNika kI A~khoM meM eka sudUra samudra taTa jhalakA / samudra ke ThIka kaTideza meM pAtAla bhuvana jaisA Ardraka deza / Aja kA adana kA bandaragAha / usa kAla kA Ardraka - pattana / vahA~ ke rAjanagara kA bhI nAma Ardraka / rAjA kA nAma bhI Ardraka / rAnI kA nAma ArdrA / unake yuvarAja kA nAma Ardraka kumAra / vahIM sarva prathama ahaitukI prIti kA upahAra bhejanA hogA / ... aura eka dina magadha kA gRhamaMtrI zIlabhadra Ardraka rAjA ke darabAra meM hAjira ho gayA / mAno svayam zreNika hI mUrtimAna maMtrI ho kara sAmane khar3A hai| ArdrakarAja ko kisI ananubhUta muditA kA anubhava huA / jAne kaisI ananya karuNA se unakA mana Ardra ho AyA / zIlabhadra ne siMhAsana para saMyukta baiThe rAjA-rAnI ke samakSa apanA maMtrI sandeza nivedana kiyaa| phira 'sauvarya, nimbapatra aura kAMbala unheM bheMTa kiye kAzmIra kA kezara, vaitADhya - giri kI hasti-danta vINA, mAna sarovara kA haMsa, nIlAMjana parvata kA mayUra aura tAmralipti kI ratnamaMjUSA, kAmarUpa mRga kI kastUrI, yamunAMcala ke itra - phulaila / dekha kara rAjA-rAnI, sArI rAjasabhA, mugdha ho kara namrIbhUta ho Aye / / paraspara kuzala-vArtA pUchI gyii| tabhI pAsa ke eka bhadrAsana se uTha kara yuvarAja Ardraka kumAra ne pUchA : 'pitRdeva, ye magadhazvara zreNika kauna haiM, jinake sAtha Apa kI prIti, vasanta ke sAtha kAmadeva kI prIti kA bodha karAtI hai ?' lar3ake kI kabitA para sArI pariSad mugdha ho kara ha~sa par3I / 'beTe rAjA, AryAvarta ke cakravartI samrATa zreNika pRthvI para hamAre ananma AtmIya bandhu haiM / hamArI maitrI kA kamala kabhI kumhalAtA nahIM ! ' Ardraka kumAra ke jI meM jaise eka amRta kI taraMga-sI uchalI / usane abhyAgata maMtrI zIlabhadra se pUchA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 259 'mahAnubhAva, kyA zreNikarAja ke merA samavayaska koI putra hai ? usase mitratA karane ko merA mana ho AyA hai|' zIlabhadra ne uttara diyA : 'hamAre abhaya rAjakumAra Apa jaise hI to lagate haiN| magadha kA sAmrAjya unhIM kI buddhi kI dhurI para TikA hai| phira bhI rAjya meM unheM koI rasa nhiiN| sAre hI dina to ve naye-naye mitroM kI khoja meM ghUmate haiN| prIta aura mIta, yahI unakA eka mAtra Amoda-pramoda hai| prema-krIr3A meM hI unakA sArA samaya bItatA hai| aisA koI guNa nahIM, jo unameM na ho / buddhi ke sAgara, kalAoM ke ratnAkara / kathA kaha kara rAha calate ko vaza kara lete haiN| lIlA-khela meM hI ve magadha kA sAmrAjya-saMcAlana karate haiN| Apa jaisA mitra pA kara to ve gadgad ho jaayeNge|' "Ardraka kumAra kA mana jAne kaisI pUrva smRti se bhInA ho aayaa| vaha stabdha ho, mAno bahuta dUrI meM dekhatA huA, kucha bhUlA-sA yAda karane lgaa| phira ekAeka vartamAna meM jAga kara usane mAgadha maMtrI se kahA : 'mahAbhAga maMtrI, mujha se kahe binA na cale jaayeN| Apa ke abhaya rAjakumAra ke liye mujhe kucha sandeza bhejanA hai / unheM pahacAnatA hU~, zAyada / kabhI kahIM unakA ceharA dekhA hai !' kaha kara Ardraka kumAra fira jaise diganta tAkane lgaa| AIkarAja aura ArdrA rAnI ko bahuta Ananda huA dekha-suna kara, ki unakA putra saca hI unakA saccA uttarAdhikArI hai| yaha hamArI paramparAgata maitrI kA saMvahana kara, hamAre rAjakula ko yazasvI bnaayegaa| so 'tathAstu !' kaha kara rAjA ne putra kA ahobhAva kiyA / mAgadha maMtrI Ardrakezvara kI AjJA le apane atithi vAsa meM cale aaye| _ 'Ardraka kumAra apane mahala kI aTArI para car3ha kara, anajAna dizAoM ko Toha rahA hai| Arabya samudra kI laharoM para mana hI mana savAra ho kara, usake kSitija kI argalA ko khIMca kara jaise tor3a denA cAhatA hai / kahA~ kucha hai ? koI kSitija to hAtha nahIM aataa| eka virAT maNDala, jo chuA nahIM jA sakatA, pakar3A nahIM jA sakatA, pahu~cA nahIM jA sktaa| lA~ghA nahIM jA sktaa| nirA shuunyaanndd| vaha kevala bhrAnti hai| to usake pAra jAnA hogA, patA karanA hogA ki Age kyA hai ? aura Age aura Age kahIM aura koI aura ! aura haThAt usane dekhA ki dizAoM para chAye kuhare meM jAliyA~ khula gaI haiN| ve jala-jAliyA~ jala se uThI haiM, aura jala meM hI paryavasAna pA rahI haiN| Age camakIlI nIhArikAoM kI yavanikAe~ simaTa rahI haiN| eka Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 ati dUraMgama nIla velA para koI vAtAyana khula rahA hai|"mitr, kyA' vahIM hai tumhArA ghara ? eka dina AU~gA vahA~ / lekina maiM to abhI choTA huuN| akele vahA~ kaise pahu~cUMgA? kauna rAha batAyegA mujhe isa jalAraNya ke bIhar3oM meM ? lekina tuma ho to ! ... niSkAma Ananda se Ardraka kA mana taraMgita ho uThA / use khyAla AyA, mana-mIta abhaya rAjakumAra ke liye kucha bhejanA hogA na / tatkAla vaha apane nidhi-kakSa meM gyaa| pravAla ke eka karaNDaka meM muktAphala dIpita the| eka jalakAnta AbhA sphurita karate hue| o aparicita bandhu, tumheM apanA yaha Arabya sAgara bhejatA hU~ ! -aura Ardraka kumAra ne muktAphaloM ke pravAla karaNDaka ko banda kara diyaa| samudra-zaivAla se bane aMzuka-vastra meM use AveSTita kara, usa para apanI priya mudrA aMkita kara dii| sAmudrI pot-mudraa| __ mAgadha maMtrI kI vidA kA samaya aayaa| ArdrakarAja ne use marusthala ke uttama khajUra, solomana suvarNa kI yugala-mudrikAe~, bAlukA-veli tathA cA~danI jaise zItala motiyoM kA hAra, magadhezvara aura mahArAnI celanA ke liye upahAra diye / Ardraka ke pattana-ghATa para tuMgakAya pota ke eka-sau-chappana pAla khula gye| mAgadhI dhvajA phaharAne lgii| laMgara uTha gye| ThIka tabhI kahIM se acAnaka A kara Ardraka kumAra ne apanI bheMTa kI maMjUSA zIlabhadra ko sauMpate hue kahA : _ 'yuvarAja abhayakumAra kyA merI yaha tuccha bheMTa svIkAreMge? unase kahanA, Arabya pattana kA eka choTA lar3akA tumheM yAda karatA hai !' "AIkarAja parikara sahita apane mahAlaya lauTa Aye / lekina astaMga sUrya kI kiraNa se aMkita mAgadhI pota kA mastUla jaba taka A~kha se ojhala na ho gayA, taba taka Ardraka kumAra use dekhatA hI raha gayA / usa dina ke bAda Ardraka kumAra kA sArA samaya samudra nihArane meM hI biittaa| dUra-dUra para jAte potoM aura nAvoM para anta taka usakI A~kheM apalaka lagI rhtiiN| kyA ye sArI naukAe~ bharatakhaNDa kI rAjagRhI nagarI ko hI jA rahI haiM ? o koI ajJAta nAvika, tuma mujhe nahIM le caloge vahA~ : lavaMga-latA se chAye, dAru-cInI se sugandhita una samudra taToM para, jahA~ nArikela-vana ke zrIphala ke bhItara sArA samudra banda ho kara madhura ho jAtA hai ? aisA hI to bandhura hai, vaha merA anadekhA bandhu / vaha merA manacItA mIta / mana kI priyA parama durlabha hai| para usase bhI durlabha hai mana kA mIta / vaha, jisake sAtha reze-reze meM, parta-dara-parta mana ko ba~TAyA jA sakatA hai, bunA jA sakatA hai, gUMthA jA sakatA hai| jisake sAtha anta taka nirApada jAyA jA sakatA hai| priyA aura premika ke bIca kAmanA hai| vaha sadA rhegii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261 nara aura nArI kA milana kAmotpala hai| vaha kabhI na kabhI kumhalA hI jAtA hai| kAmanA meM saMgharSa anivArya hai| lekina samaliMgI nara-nArI kI maitrI niSkAma hone se, nirbAdha hai| usameM pIr3A ke pArAvAra nahIM, sandeha ke zUla nahIM, qhatare ke bha~vara nahIM, Asakti ke tamasAvana nhiiN| lekina aise mitra se durlabha to saMsAra meM kucha bhI nahIM! vaha bhalA kaba, kahA~ milegA ? ____ Ardraka rAjakumAra kA mana cirakAla se usI manomaNi mitra ko khoja rahA hai| maMtrI zIlabhadra se Ardraka kumAra kA saMdeza aura upahAra pA kara, abhaya rAjA ko pulaka-romAMca huaa| ve apane kakSa ke ekAnta meM cale gaye, aura vaha pravAla-karaNDaka khola kara dekhaa| muktAphaloM kI AbhA meM samagra Arabya samudra taraMgita hai ! abhaya ko apane hRdaya kI paMkhuriyoM meM eka vicitra spandana kA anubhava huaa| sphurita huA ki : 'aho, yaha koI muktikAmI hai, Asanna bhavyAtmA hai| abhavya merI prIti kA cAhaka nahIM ho sktaa| jo AtmakAmI na ho, vaha mere prati AkRSTa nahIM ho sakatA, merA Apta jana nahIM ho sktaa| "abhavya anArya deza meM janma le kara bhI, nizcaya hI vaha Ardraka Arya hai| vaha AtmA ke aizvarya se Alokita hai| maiM use aisA upahAra bhejUMgA, jo use yahA~ balAt khIMca laayegaa| Ardraka, abhaya tumhArI pratIkSA meM hai ! ___ abhaya apane pUjA-gRha meM gyaa| kapATa banda kara liye| nIrAjana meM dIpaka aMkurita kara diyaa| pUjAsana para birAjamAna mUlanAyaka sImandhara prabhu ke ratnachatra ke bhItara gopita, eka choTI-sI gahare hare panne kI mUrti usane nikaalii| sanmukha le kara use ekaTaka nihaaraa| AdinAtha RSabhadeva kI dIrghakezI avadhUta mudraa| niratizaya komala bAlya mukhshrii| eka choTe-se markata-khaNDa meM utkIrNa / phira bhI kitanI surekha, spaSTa, prAMjala, jIvanta / mAno ki bola rahI hai, bAta kara rahI hai, sambodhana kara rahI hai| eka bolatI cintaamnni| rezamIna rUI meM lapeTa kara use sphaTika kI DibiyA meM birAjita kiyaa| pUjA ke sAre upakaraNoM ke bIca, usa para kezara chir3akI, akSata-phUla cddh'aaye| dhUpadhUnA, AratI, zaMkha-ghaNTA dhvani se use jAgarita kiyaa| phira DibiyA ko banda kara, aneka rezama-paTToM meM AveSTita kara, eka sudar3ha tAmra-peTikA meM use banda kara ke, usa para dharma-cakra se aMkita magadha kI sIla-muhara lagA dii| ArdrakarAja kA jo dUta unake upahAra le kara zIlabhadra ke sAtha AyA thA, use phira aneka upahAra de kara magadhezvara ne bidA kiyaa| jaba vaha apane jalapota meM savAra ho gayA, to usake kakSa meM abhaya usakI pratIkSA meM thaa| tAmra-peTikA use sauMpate hue abhaya ne kahA : 'devAnupriya bhAIkakumAra ko yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 maMjUSA de kara kahanA : ise ve apane ekAnta meM akele hI kholeN| aura isameM jo vastu hai, vaha kevala unhIM ke dekhane kI hai| use kisI anya ko dikhAnA na hogaa| aura Ardraka se kahanA : 'pota para se ur3A huA kapota jAyegA kahA~, lauTa kara phira apane pota para hI to AyegA! -ThIka yahI zabda kaha denA, bandhu, yaha likha kara nahIM diyA sktaa|' "aura Ardraka deza kA dUta lauTa kara apane svAmI kI rAjasabhA meM upasthita huaa| zreNika ke bheje upahAra ArdrakarAja ko bheMTa kiye| aura Ardraka kumAra ke nijI kakSa meM jA kara, abhaya dvArA bhejI tAmra-peTikA use de kara, unakA sandeza zabdazaH Ardraka ko sunA diyaa| yaha pota kA kapota kauna ? bArabAra dizAoM taka ur3a kara bhI, kyA phira use usI pota para raina-baserA khojanA hogA ? "Ardraka ne apane khaNDa ke sAre bhArI parde DAla kara, mudrita kakSa ke bhItara vaha peTikA, aura vaha sphaTika kI DibiyA kholii| sArA kamarA eka apArthiva Aloka se jagamagA utthaa| eka bolatA-sA bAlya ceharA : jaise usakA apanA hI bhItarI ceharA, jo usakI A~khoM meM anajAne hI sadA basA rahatA hai| eka hariyAlI zItala Alo-chAyA meM AvirbhUta yaha kauna mukhar3A hai ? yaha jaise mujha se kucha kaha rahA hai / merI kuzala pUcha rahA hai| nAma le kara bulA rahA hai| kitanI paricita aura pyArI hai yaha dUriyoM se AtI AvAz2a ! jaise yaha mere raktANuoM ko biddha kara ke bhItara kI suSumnA nAr3I meM se sunAI par3a rahI hai| lekina yaha eka maNi hI to hai| maiMne pahale kabhI, kahIM ise dekhA hai|" __..yaha kaisI pratyabhijJA? yaha kisakI yAda hai? yaha kahA~ kI pahacAna hai ? kauna hai yaha sAmAyika ? yaha kauna bandhumatI use vikala ho kara para pAra se pukAra rahI hai ? smRtiyoM ke jAne kitane kozAvaraNa bhItara khulate cale gye| usa Ananda-vedanA meM Ardraka kumAra mUcchita ho gyaa| use jAtismaraNa jJAna utpanna huaa| vaha apanI parA cetanA meM apane pUrva janmAntara ko A~khoM Age dekhane lagA : ___ 'are, aba se pUrva ke tIsare bhava meM maiM hU~ vasantapura kA sAmAyika nAmA eka kunbii| aura yaha merI strI bandhumatI hai| anyadA susthita nAmA AcArya ke pAsa hama Arhat dharma suna rahe haiN| unake pratibodha se hama donoM ne virAgI ho kara AhatI dIkSA aMgIkAra kara lii| kucha varSoM bAda, vihAra karate hue jisa nagara meM maiM apane guru ke sAtha AyA, vahIM yogAt bandhumatI bhI apanI pratinI mahAsatI ke sAtha AyI / "eka dina acAnaka use dekha kara mujhe pUrvAzrama kI utsaMga-krIr3A kA smaraNa ho aayaa| anivAra dIkhA vaha anurAga / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 263 maiM avaza ho gyaa| maiMne ekAnta meM suyoga pA kara bandhumatI se kahA : 'mujhe utsaMga-sukha do, varnA maiM jI na sakU~gA!' bandhumatI bahuta dinoM se merA bhAva jAna gayI thii| vaha jvAlA-sI lahaka kara bolI : 'merI deha cAhiye na tumheM, vaha tumheM milemI !' aura tatkAla bandhumatI ne kumbhaka meM sAre prANa khIMca kara, deha ko ucchiSTa kI taraha tyAga diyaa| maiM vahIM mUcchita ho usa satI ke caraNoM meM gira pdd'aa| aura kSaNamAtra meM hI maiM bhI usake prANa kA anugamana kara gyaa| hama donoM hI IzAna kalpa meM deva-devI ho kara jnme| sAtha-sAtha raha kara bhI kitane bichur3e aura aparicita ! hamAre bIca kitanI tapAgniyoM kA vana thaa| '."hama jAne kaba apanI-apanI alaga rAhoM para mur3a gye| ___ 'IzAna kalpa se cyavana karake hI to maiM yahA~ isa anArya deza meM janmA huuN| yahA~ koI darada nahIM, daradI nhiiN| prIta nahIM, mIta nhiiN| yahA~ bhAva aura jJAna kA prakAza nhiiN| yahA~ koI jijJAsA nahIM, koI lakSya nhiiN| yahA~ mujhe koI nahIM phcaantaa| kitanA akelA hU~ maiM, isa samudra ke jala-jalAnta vIrAnoM meM / "o dUragAmI jalayAno, tuma kisa ora jA rahe ho? tuma mujhe apane ghara pahu~cA do na ! AryakhaNDa, magadha deza, vasantapura ke sAmAyika kunabI kA ghara jAnate ho? nahIM nahIM vahA~ nhiiN| vahA~ aba koI nahIM meraa|"raajgRhii kA rAjaputra abhaya kyA tumhAre jalayAna meM yAtrA kara rahA hai ? usase kaho ki yAna roka de, kaho ki eka kapota tumhAre mastUla ko khojatA, jAne kaba se aparicaya ke nairjanya meM azrAnta bhaTaka rahA hai|' "aura usa dina ke bAda ArdrakakumAra nitya apane nijI kakSa meM AdIzvara RSabhadeva ke bimba se bAteM karatA, unakA pUjana-arcana krtaa| aura yoM bar3I becainI se kAla nirgamana karane lgaa| eka dina ArdrakakumAra ne apane pitA se vijJapti kI : 'maiM abhaya rAjA ke pAsa jAnA cAhatA huuN| kahA~ hai vaha AryoM kA deza, kahA~ hai vaha rAjagRhI, jahA~ abhaya rahatA hai ?' .."AIkarAja putra kI utkSipta manodazA ko kaI dina se dekha rahe the| so tapAka se bole : 'jAno beTe, rAjAoM kI maitrI dUra se hI qAyama rahatI hai| pAsa jAne para vaha TUTa jAtI hai|' Ardraka kI ThIka taha meM jaise coTa huI : jhUTha ! pitA jhUThe haiM, yaha sArA saMsAra jhUTha meM jI rahA hai| vaha tIkhe svara meM bolA : 'Apane to kahA thA, mahArAja, ki hamArI maitrI kA kamala kabhI kumhalAtA nhiiN| aura vaha itanI jaldI kumhalA gayA? maiM usa sarovara ko khoja nikAlUMgA, jahA~ khilane vAlA maitrI kA kamala kabhI kumhalAnA nahIM jaantaa|' rAjapitA cauMke, aura sAvadhAna ho gye| ki tabhI ArdrakakumAra vahA~ se g2Ayaba dikhAyI pdd'aa| putra kI isa pAgala-vikala citta-sthiti ko rAjA ne Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 bhA~pa liyaa| unhoMne apane maMtriyoM se maMtraNA karake yaha vyavasthA kI, ki pA~casau sAmantoM kI nigahadArI meM Ardraka rAjakumAra ko sadA najarakaida rakkhA jaaye| dIvAra-dvAroM ke bhI A~kheM khula gaIM, kAna khula gye| Ardraka ko dIkhA ki usake hara paga para roka-Toka hai| vaha eka virAT kArAgAra meM bandI hai| sArA saMsAra hI use eka kaidakhAnA lagane lgaa| mAno dizAe~ taka usa para paharA de rahI haiN| aura yaha sAmane kA kSitija, jaise mudrita kapAToM para jar3I eka mahA sA~kala kI taraha acala hai| dekheM, kauna rokatA hai mujhe abhaya ke pAsa jAne se? maiM lAMgha jAU~gA ye diganta / maiM tor3a dUMgA isa kSitija para jar3I sA~kala ko| vaha kevala eka bhrAnti hai| maiM use vidIrNa kara, apane pyAre abhaya ke pAsa calA jaauuNgaa|"aur Ardraka kA anna-jala chUTa gyaa| vaha divArAtra apane ekAnta meM A~sU bahAtA rahA / "kyA inhIM A~suoM ke bala vaha saMsAra ke vajra kArAgAra ko dhvasta kara sakegA? kyA inhIM A~suoM se vaha diganta aura kSitija ke maNDala ko lA~gha jAyegA? .. "eka dina AIka kumAra ko acAnaka rAha sUjha gyii| vaha hara dina sabere ghor3e para savAra ho kara vAyu-sevana ko jAne lgaa| usa samaya ve pA~casau sAmanta usake aMgarakSaka hokara usake sAtha rahane lge| Ardraka kumAra sahasA hI ghor3e ko er3a de kara tez2a daur3AtA huA, sAmantoM se Age nikala jaataa| sAmanta bhayabhIta ho pavana-vega se ghor3A daur3Ate hue usakA pIchA krte| ki haThAt Ardraka kumAra ghor3e kI bAga mor3a kara khilakhilAtA huA lauTa pdd'taa| sAmantoM ko tAlI detA, ghor3e ko havA para pheMkatA, vaha apane mahala meM jA chuptaa| hara dina vaha isI taraha kramazaH adhika-adhika dUra nikala kara, phira usI taraha ha~satA-khelatA lauTa aataa| isase sAmanta Azvasta hue ki yaha to kumAra kI krIr3A mAtra hai, vaha kahIM jAne vAlA nahIM hai| udhara AIkakumAra ne gupta rUpa se apane vizvasta anucaroM dvArA samudra ke vijana bhAga meM eka jalapota taiyAra rkhvaayaa| use ratnoM se bharavA diyA, tAki isa anizcita durgama yAtrA meM dIrgha kAla taka nirvAha sambhava ho ske| aura abhaya kI bhejI huI AdIzvara kI mUrti bhI usane pahale hI apane potakakSa meM surakSita rakhavA dii| "anantara nitya kI azvacaryA meM eka dina vaha sAmantoM kI pahuMca se bAhara nikala gyaa| aura prastuta jalayAna meM ArUr3ha ho kara vaha AryoM ke deza kI ora cala pdd'aa| mAno Ardraka rAjakumAra apane deza aura isa saMsAra kI bhI sImA lA~gha kara, ajJAta samudroM ke bIhar3oM meM niSkramaNa kara gyaa| itihAsa taTa para khar3A tAkatA raha gyaa| vaha ekAnta meM rone vAlA kamajora dila nAjuka lar3akA usakI pahuMca se Age jA cukA thaa| nidAna eka dina Arya deza ke taTa para usakA jalapota A lgaa| Ardraka ne pattana-ghATa para utara kara cAroM ora dekhA : mAno ki vaha apanI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 265 mA~ bhoma ko sAmane khar3I dekha rahA hai| usakI A~kheM sajala ho aayiiN| vaha nimiSa mAtra meM hI apane bhItara samAhita ho gyaa| vaha Atmastha ho gyaa| usane nahIM pUchA kisI se mitra abhaya kA ptaa| nahIM pUchA magadha aura rAjagRhI kA raastaa| usane AdIzvara kI mUrti sAdara eka vizvasta anucara ke hAtha abhaya ke pAsa bhijavA dii| koI sandeza na bhejA, apanA koI patA na diyaa| "AdIzvara prabhu use apane ghara livA lAye haiN| sandeza to ujAgara hI thaa| - Ardraka ne apane sAtha lAyA sArA ratna-dhana sAta kSetroM meM bikhera diyaa| aura svayam hI yatiliMga dhAraNa kara liyaa| sAre vastrAbharaNa samudra meM pheMka vaha digambara ho gyaa| usa samaya vaha binA kisI se sIkhe hI ApoApa sAmAyika uccarita karane lagA : satveSa maitrI guNiSu pramodaM, kliSTeSu jIveSu kRpAparatvam mAdhyasthabhAvaM viparIta vRttau sadA mamAtmA vidadhAtu dev| aucaka hI AkAza meM se devavANI sunAI par3I : 'he mahAsattva, tU abhI AhatI caryA mata kr| abhI tere bhogya karma avazeSa haiN| vaha bhogAnubandha anivArya hai| use bhoga kara hI tU yatiliMga meM raha sakatA hai| bhogya karma to tIrthaMkara ko bhI bhoge binA nistAra nhiiN| kahIM koI kamala-locanI terI pratIkSA meM hai| sAvadhAna !' __ lekina use to kisI kamala-locanI kI pratIkSA nhiiN| vaha apanI rAha jAne ko svataMtra hai| svadharma meM koI bAharI varjanA kI bAdhA kaisI? usane devavANI kI avahelanA kara dii| vaha apanI mukti kI rAha para svacchanda vicarane lgaa| pratyekabuddha ho kara vaha utkaTa tapazcaryA karane lgaa| calatecalate vaha anAyAsa vasantapura nagara meM A phuNcaa| nagara ke vana-prAMgaNa meM, vaha kisI nirjana devAlaya meM praveza kara pratimA-yoga meM nizcala ho gyaa| sArI upAdhiyoM se uparAma ho kara vaha kAyotsarga meM lIna ho rahA / usakA dehabhAva jAtA rhaa| usI vasantapura meM devadatta nAmA eka kulIna zreSTI thaa| bandhumatI kA jIva devaloka se cyavana kara, devadatta kI bhAryA kI kukSi se putrI rUpa meM jnmaa| usa bAlA kA nAma huA shriimtii| devAMganA-sI sundarI, vanitAoM ke bIca ziromaNi / dhAtriyoM dvArA mAlatImAlA-sI lAlita vaha lalitA, kramazaH kizorI ho kara rajokrIr3A ke yogya ho gyii| ekadA zrImatI nagara kI anya bAlAoM ke sAtha 'pati-varaNa' kA khela khelane ko pUrvokta devAlaya meM AI, jahA~ AIka muni kAyotsarga meM upaviSTa the| saba bAlAoM ne mila kara kahA : 'sakhiyo, hama saba Apasa meM hI apane-apane manacIte pati kA varaNa kreN|' ... Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 so saba kanyAe~ pArasparika ruci ke anusAra, zarta lagA kara, apane bIca se hI eka-dUsare ko vara giiN| tabhI acAnaka zrImatI ne kahA : 'o rI sakhiyo, maiM to ina bhaTTAraka muni kA varaNa kruuNgii| isa digambara kumAra ne merA mana moha liyA hai !' tabhI AkAza meM se devavANI sunAI par3I : 'tU acUka hai, bAle / tUne ThIka apane niyogI kA varaNa kara liyA !' meghagarjanA ke sAtha devoM ne vahA~ ratnavRSTi kii| usa garjanA se bhIta ho kara zrImatI dhyAnastha muni ke caraNoM meM lipaTa gyii| muni kA pratimAyoga bhaMga ho gayA / ve tatkAla vahA~ se prabhaMjana kI taraha prayANa kara gaye / zrImatI Akasmika ulkApAta se Ahata - sI dekhatI raha gaI : 'merA niyogI puruSa mujhe chor3a kara palAyana kara gayA ! hAya, usa niSThura ne merI ora dekhA taka nahIM !' zrImatI rotI-vilApa karatI ghara lauTa AyI / devavANI aura ratna - varSA kI qhabara rAjA taka pahu~cI / vaha dharatI kA dhanI apanI bhUmi para barase ratnoM ko apane adhikAra kI vastu jAna, unheM baTorane ko devAlaya AyA / rAjA ke sevaka jaba rAjAjJA se vaha ratna dravya lene ko devAlaya meM praveza karane lage, to nAgaloka ke dvAra samAna vaha sthAna aneka sarpoM se vyApta dikhAyI par3A / tatkAla antarikSa vANI sunAyI par3I : 'yaha ratnarAzi kanyA ke vara ko diyA gayA upahAra hai / anya koI ise na chue / kanyA kA pitA ise le jA kara apanI nidhi meM surakSita rakhe / aura kanyAdAna ke muhUrta kI pratIkSA kare ! ' ... kAla pA kara zrImatI rUpa aura yauvana ke prakAmya kalpa vRkSa kI taraha phUla - phalavatI ho AyI / aneka zrImanta kumAra, aneka kAmadeva usake pANipallava ke prArthI hue / zreSThI mAna-manauvala kara ke hAra gayA, para kanyA apane nizcaya para aTala rahI / 'maiM kevala usa digambara puruSa kI varitA hU~, merA bhartAra kevala vahI ! tIna loka meM aura koI nahIM ! ' mA~ aura pitA ne zrImatI ko samajhAyA : 'gRhatyAgI muni kA varaNa kaisA ? usa anagArI, panthacArI kA kyA ThikAnA ? usakA koI ghara nahIM, grAma nahIM, nAma nahIM / usa nirnAma gaganavihArI paMchI ko kahA~ to khojA jAye ? usakA abhijJAna kaise ho ? usakI pahacAna kisake pAsa ?' zrImatI ne kahA : 'bApU, maiM use pahacAna luuNgii| usI dina pahacAna liyA thA / devakRta meghanAda se saMtrasta bhIta ho kara, maiM apane una priya svAmI ke caraNoM meM lipaTa gayI thI / taba unake caraNa kA eka cinha maiMne dekha liyA thA / bApU, kala se prati dina nagara meM Ane vAle hara muni kA maiM dvArApekSaNa karU~gI / unheM bhikSA duuNgii| eka na eka dina mere svAmI, nizcaya hI bhikSArthI ho kara mere dvAra para aayeNge| aura maiM unheM pahacAna luuNgii|' zreSThI ne samucita vyavasthA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 267. kara dii| zrImatI prati dina Agantuka zramaNoM kA AvAhana aura AhAradAna karane lgii| caraNa-vandanA karate samaya vaha hara muni ke caraNa meM usa cihna ko Tohane kI ceSTA krtii| "ThIka bAraha varSa bAda diGamUr3ha-sA eka tejaHkAya yogI zrImatI ke dvAra para A khar3A huaa| binA caraNa-cihna dekhe hI zrImatI ne use pahacAna liyaa| vihvala rudana meM phaTa kara, vaha yogI ke caraNoM meM gira pdd'ii| una dhUla bhare pagoM ko usane bAhuoM meM kasa kara, apanI chAtI meM bhIMca liyaa| phira bolI : 'usa bAra tuma mujhe dag2A de gaye, nAtha, para aba mere hAtha se chUTa kara tuma jA nahIM skte| mere janmAntara ke vallabha ho, dekho dekho merI ora / mujhe phcaano| yogI ho kara satya se bhAgoge? ""nahIM, nahIM, trilokI kI koI sattA aba tumheM mujha se nahIM bichur3A sakatI !' yogI ko acUka lagI usa nArI kI vaannii| anivArya thI usakI USmA, usakA sammohana ! cirakAla kI paricita lagI usakI deha-gandha, kezagandha / aura yaha pyArI AvAz2a, kitanI apanI, kaisI AptakAma ! Ardraka muni ko acAnaka vaha devavANI yAda A gayI : vaha varjana-vANI ki-'terA bhogya abhI zeSa hai, vaha bhoge binA nistAra nahIM !' ""muni mauna, apane upAdAna ko samarpita, avaza khar3e raha gye| ve nakAra na ske| zrImatI unheM hAtha pakar3a kara apanI havelI meM livA le gii| aura usI sandhyA kI godhUli belA meM, usa ajJAta kula-gotra anAma yogI ne yajJahutAzana ke sAkSya se zrImatI kA pANigrahaNa kara liyaa| jAne kitane varSa zrImatI ke sAtha ramaNa-sukha bhogate bIta gye| lekina Arabya deza ke usa nIlI A~khoM vAle nirnAma yogI ko nahIM lagA, ki kahIM kucha bItA hai, yA rItA hai| use nahIM lagA, ki usane apane se anya kisI ko bhogA hai| eka AkAza kSaNa-kSaNa nAnA rUpoM meM vyakta ho kara, ananya bhAva se kevala apane hI ko bhogatA rhaa| eka nizcala samudragarbha apanI hI taraMgoM se khelatA rhaa| mAtra apanI hI eka aura abhivyakti, apanA hI eka aura anivArya prinnmn| ___ eka-dUsare meM apraviSTa, phira bhI apraviSTa nahIM raha kara, ve paraspara ke chora taka pahu~cane kA saMgharSa karate rhe| usa saMgharSa meM se eka dina eka cinagArI uThI : vaha piNDita aura rUpAyita huii| zrImatI ne zubha lagna meM eka putra prasava kiyaa| rAjazuka kI taraha tutalAtA, nAnA bAlya-krIr3A karatA vaha putra dekhate-dekhate eka dina bar3A ho gyaa| "anantara Ardraka ko niyata kSaNa Ane para sahasA hI pratyabhijJAna huA, pratibodha huA, ki paryAya kA yaha khela qhatma ho gayA ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 Ardraka ne suyoga dekha kara zrImatI se kahA : 'tumhArI kAmanA kA vRkSa phala gyaa| tuma putravatI huii| tuma aba ramaNI na rahI, mA~ ho gyii| tumhArI prIti aba vibhAjita ho gii| khaNDa ramaNa meM sukha kahA~, nitAnta ekatva aura ananyatva khaaN| zrImatI, aba maiM claa| merA bhoga pUrA ho gyaa|' pUchA zrImatI ne : 'kahA~ jAoge?' uttara milA : 'usa ramaNI ke pAsa, jisakA bhoga avibhAjya aura akhaNDa hai| jo mujha se anya nahIM, jo merI ananyA hai| jisake aura mere bIca deha kI abhedya dIvAra nhiiN|' zrImatI ko kucha samajha na aayaa| usane yahI samajhA, ki aba yaha puruSa mujha se Uba gayA hai : yaha kisI akhaNDa kuMvArI kI khoja meM jAnA cAhatA hai| zrImatI cupa rhii| usane eka yukti racI, aura usI ke dvArA apane putra ko isa viyoga kI prajJapti karanI caahii| vaha prati dina niyama se ruI kI ponI le kara, eka carkhe ke trAka para sUta kAtane lgii| mA~ ko yoM rAta-dina sUta kAtate dekha kara, eka dina putra ne pUchA : 'mA~, tuma kisI dIna-akiMcana julAhina kI taraha yaha kSudra karma kyoM kara rahI ho?' zrImatI ne uttara diyA : 'tere pitA ko mujha se virAga ho gayA hai| ve kabhI bhI ghara chor3a jaayeNge| mujha pati-virahitA ke liye taba yaha trAka hI to zaraNa hogaa|' choTA-sA nirbodha lar3akA mA~ kA duHkha dekha kAtara aura kruddha ho kara bolA : 'o mA~, tuma cintA na kro| maiM apane pitA ko bA~dha kara pakar3a rkkhuugaa| dekhU, ve kaise kahA~ jA pAte haiN|' - isa bIca Ardraka muni ghara meM hI ekAsana se dhyAnastha rahane lage the| bAhara unake zarIra ke sAtha kyA hotA hai, isa para unakA lakSya hI nahIM raha pAtA thaa| nitya kA AhAra-nihAra ve yaMtravat karake phira apane ekAnta kakSa meM dhyAnastha ho jaate| eka dina ve bAhara ke prati ekAeka saMcetana hue| unhoMne dekhA ki-jaise UrNanAbha makar3I apanI lAra se taMtujAla bunatI jAtI hai, vaise hI unakA vaha nirdoSa putra apanI mA~ ke kAte trAka ke sUtra se apane pitA ke caraNoM ko lapeTa rahA hai / "hAya, niSkaluSa bAlaka ke isa snehAnubandha ko kATa kara maiM kaise jAU~ ? .. mere mana ke paMchI ko isane kaise sUkSma taMtuoM se bA~dha liyA hai ! isa nisarga vAtsalya ko ThukarA kara, kyA mukti pA sakuMgA? isa premala putra ne apane prema ke jitane sUtroM se mere caraNoM ko vA~dhA hai, utane varSa aura isake sAtha raha kara, isakI akAraNa prIti kA RNa to cukAnA hI hogaa| arhat jaise hI isa pavitra bAlaka ko AghAta kaise de sakatA hU~? bAlaka ne sUtra ke bAraha A~Te Ardraka ke caraNoM meM lapeTe the| so bAraha varSa aura vaha yogI gRha-saMsAra meM raha kara, patnI aura putra kA dInA-pAvanA cukAtA rhaa| bAraha varSa kI avadhi pUrI hote hI, eka rAta ke antima prahara meM vaha soyI bhAryA aura soye putra ko chor3a kara, cupacApa calA gyaa| sabere Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . . 269 jAga kara zrImatI ne dekhA, bayA paMchI ur3a cukA thaa| sUtra-taMtuoM ke jAla se bunA vaha nIr3a qhAlI par3A thaa| usakI khokhala meM sUraja kI eka kiraNa par3a rahI thii| __ "usa kiraNa meM jAne kitanI dUriyA~ khulatI aayiiN| eka para eka kitane dRzyAntara, kitane rUpAntara, kitane jnmaantr| yaha kaisI pratyabhijJA ho rahI hai? yaha kaisA pratikramaNa hai ? zrImatI ko jAti-smaraNa jJAna ho aayaa| usakI A~khoM se A~sU jharane lge| mana hI mana bolI : 'ThIka hI to huA, tuma cale gaye sAmAyika ! maiM hU~ bNdhumtii| usa bhava meM tumhArI cAha pUrI na kara sakI thI : icchA-maraNa kara gayI thii| aura tuma bhI to phira jI na sake the| IzAna svarga meM deva-devI ho kara hama sAtha rahe, phira bhI to bichur3e hI raha gye| tumhArA rAgAnubandha zeSa na ho skaa| isIliye to lauTa kara phira maiM zrImatI huI, tumhAre liye| para tuma mujha se bhAgate phire| Aqhira bA~dha lAyI tumheM : tuma pahacAna gaye mujhe| tumhArI icchA ko niHzeSa tRpta kara, aba phira tumheM apanI mukti kI rAha para lauTA diyA maiNne| merA janma-karma, bhoga-yoga pUrA huaa| maiM kRtArtha huI, niSkrAnta huii| merA nArItva kRtakAma huaa| bekhaTake jAo, tumhArA cira magala ho, cira kalyANa ho ! tumhAre mana kI manaI tumheM mile !' "aura zrImatI kI A~khoM se jharate A~suoM meM jAne kitane janmoM kI moha-graMthiyA~ gala-gala kara bahatI calI gyiiN| dUra diganta ko tAka kara bolI : 'maiM anya koI nahIM, tumhArI AtmA hI hU~ ! tuma jahA~ bhI vicaroge, maiM sadA tumhAre sAtha huuN|...' __ aura druta pagoM se anirdezya vihAra karate digambara Ardraka muni ko haThAt apane lakSya kA zikhara dikhAyI par3a gyaa| ve nirdiSTa aura bekhaTaka ThIka dizA meM cala pdd'e| unakI antazcetanA meM ApoApa sphurita huA : 'zrImatI, tuma merA bandhana nahIM, mukti ho| yaha bAta maiM nirvANa kI siddhazilA aura prAgbhAra pRthvI para pahu~ca kara bhI bhUla na sakU~gA / ...' vasantapura se rAjagRhI kI ora jAte hue Ardraka kumAra ne, eka jagaha pA~ca-sau sAmantoM ko corI kA udyama-vyavasAya karate dekhaa| sAmantoM ne apane khoye rAjaputra ko pahacAna liyaa| Ardraka ko digambara yatiliMga meM dekha kara, ve barabasa unake caraNoM meM namita ho gye| Ardraka muni ne kahA : 'sAmanto, tumane yaha adhama AjIvikA kyoM grahaNa kI? itane gira gaye tuma ?'--sAmanta bole : 'he svAmI, jaba Apa hameM dhokhA de kara cale gaye, to hama apanA kAlA mu~ha le kara AIkarAja ke pAsa kaise jAte ? so Apa kI khoja meM hI pRthvI para sarvatra bhaTaka rahe haiN| isa Arya deza meM kisI ne hama para vizvAsa na kiyaa| taba nirdhana zastradhAriyoM ke liye jIne kA aura upAya hI kyA thA ? hama corI karake apanA udara poSaNa karane lge|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 'nirvasana niSkicana ho kara merA anusaraNa karo, bhavyo! tumhArA jIvitavya ayAcita hI tumheM milatA jaayegaa| tumhArI sArI kAmanAeM pUrI hoNgii| tathAstu !' ve pA~ca-sau sAmanta cora apane vastra-zastra aura sArA curAyA dhana, kSaNa bhara meM jIrNa keMcula kI taraha tyAga kara, nigraMtha digambara ho gye| aura apane ekameva svAmI aura guru kA anugamana karane lge| yaha una dinoM kI bAta hai, jaba gozAlaka arhanta mahAvIra kA drohI ho kara, loka meM ghUrNi-cakra kI taraha ghamatA huA, apane aSTAMgI bhogavAda aura niyativAda kA dhuMAdhAra pracAra kara rahA thaa| rAjagRhI ke mArga para apane pA~ca-sau nigaNTha ziSyoM ke sAtha dhAvamAna Ardraka muni kI, sahasA hI gozAlaka se bheMTa ho gyii| sanmukha rAha rUMdha kara gozAlaka bolA : ___ 'o re komala kAnta kumAra, tU apanI deva-tulya kAyA ko isa kRcchu tapas-kleza se kyoM naSTa kara rahA hai ? kyA tere isa zrama se tujhe siddhi mila jAyegI? puruSakAra satya nahIM, puruSArtha marIcikA hai| saba kucha niyata hai re, saba kucha niyata / jo honA hai, vaha ho kara rahegA, phira tuma saba apane ko kyoM miTTI meM milA rahe ho? are tuma isa jagat ko jI bhara bhogo, icchAmata jiyo, mukti ThIka samaya para Apa hI mila jAyegI !' dhIra gambhIra svara meM Ardraka kumAra ne uttara diyA __ 'jaba niyati hI anivArya satya hai, saumya, to hamArI bartamAna caryA bhI, kyA usI ke antargata nahIM? jaba puruSakAra hai hI nahIM, to jo bhI hama kara rahe haiM, bahI kyA hamArI niyati nahIM? hara eka kI niyati bhinna hai, mahAnubhAva aarg| Apa apanI niyati meM vicara rahe haiN| hama apanI niyati meN| niyati ke bAhara kyA kucha sambhava hai, ki Apa hamAre AcAra ko puruSakAra kaha rahe haiM ? Apane puruSakAra ko nakAra kara hI, use svIkAra liyA, AcArya, yaha zAyada Apa bhala rahe haiM !' gozAlaka niruttara stambha-sA khar3A raha gyaa| aura Ardraka muni eka anirvAra niyati-puruSa kI taraha, apane pA~ca-sau ziSyoM sahita Age prayANa kara gye| Age cala kara svAyambhuba RSi ArdrakakumAra hasti-tApasoM ke eka Azrama se guj're| vahA~ unhoMne dekhA ki parNa-kuTiyoM ke prAMgaNa meM hAthiyoM kA mAMsa sUkhane ko dhUpa meM DAlA huA thaa| vahA~ ke bAsI tApasa eka bar3e hAthI ko mAra kara, usakA mAMsa khA kara apanA nirvAha karate the| unakA aisA mata thA ki : eka bar3e hAthI ko mAra DAlanA hI zreyaskara hai, tAki eka jIva ke ghAta se prApta mAMsa se hI bahuta kAla nirgamana ho ske| mRga, tItara, matsya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .271 Adi aneka kSudra jIvoM tathA aneka vanaspati kAyika dhAnya aura zAkAdi jIvoM kA saMhAra karane se kyA lAbha? usa taraha agaNita jIvoM kI hiMsA karane se, apAra pApa lagatA hai / aise una dayAbhAsI tApasoM ne usa samaya apane AhAra hetu mArane ke liye, eka mahAkAya hAthI ko bhArI-bhArI sA~kaloM se bA~dha rakhA thaa| acAnaka karuNAmUrti maharSi Ardraka kI dRSTi usa sAMkaloM meM jakar3e hAthI para par3a gyii| ve calate-calate vahIM ruka gye| tabhI Asa-pAsa ke aneka vanya aura grAmyajana vahA~ A kara ekatra ho gaye / ve pA~ca sau muniyoM se parivarita teja:puMja maharSi Ardraka kA aneka prakAra se vandana-pUjana karane lage / usa nizcala sumeru-se-khar3e karuNAmUrti yogI ko dekha kara, laghukarmI gajendra kI anta: saMjJA jAga utthii| usake mana meM aisA prIti bhAva jAgA, ki yadi maiM mukta hoU~, to maiM bhI jA kara ina bhagavanta kI caraNa-vandanA karU~ / gajendra kA yaha bhAvodreka carama para pahu~cA / vaha vikala ho uThA / ki tabhI haThAt usake pairoM kI sAMkaleM tar3AkU se TUTa giiN| jaise garur3a ke darzana mAtra se nAgapAza chinna ho gayA ho| vaha mAtaMgarAja mukta ho kara, vihvala harSAvega ke sAtha munIzvara ke caraNoM kI ora daur3a par3A / loga hAhAkAra kara uThe 'hAya, yaha apane bandhana kA satAyA pracaNDa bamahastI, abhI-abhI nizcaya hI ina munirAja ko eka hI grAsa meM nigala jaayegaa|' aura ve sAre mAnuSajana bhaya ke mAre bhAga khar3e hue| .....lekina mahAyogI Ardraka to apane sthAna para hI niSkampa khar3e rahe / unake ziSya bhI jaise hI aTala rhe| dUra khar3e loga dekha kara avAk raha gaye / ...are yaha kyA huA, usa gajendra ne namrIbhuta ho, apane kumbhasthala ko namita kara, apanI sUMr3a uThA kara, zramaNa ko praNAma kiyaa| phira sUMDa nIce kI ora pasAra kara unake caraNoM kA sparza kara liyaa| taba usa hasti ko aisA anubhava huA, ki vaha aghAtya aura avadhya ho gayA hai| use koI aba mArane meM samartha nahIM ! kadalI- karpUra jaise una caraNoM ke zItala sparza se, usakI baha mahAkAyA romAMcita ho AyI / usane eka bharapUra dRSTi se maharSi ko nihArA, aura nirbAdha nirAkula ho kara apane vana- rAjya meM svacchanda vicarane lagA / muni ke isa prabhAva aura hAthI ke bhAga nikalane se, be dayA-pAlaka tApasa atyanta kruddha ho gaye / ne dA~ta kiTa kiTAte hue, eka juTa ho kara, usa pAMzula panthacArI sAdhu para AkramaNa karane ko daur3e Aye / lekina nikaTa pahu~cate hI, jAne kaise eka antarikSIya mArdava ke sparza ne unheM azru-pulakita kara diyA / eka akhaNDa nistabdhatA meM ve sAre tApasa apane hI sthAnoM para stambhita ho, namrIbhUta natamAtha ho rahe / phira unhoMne samaveta svara meM vinatI kI : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 'jina zrIguru kI hameM cira dina se pratIkSA thI, ve A gaye ! he taraNatAraNa guru bhagavanta, hameM jina-dIkSA de kara apanA hI anugAmI banA leN|' / 'tIna loka, tIna kAla ke guru bhagavAn mahAvIra svayam, isa samaya tumhArI isa bhUmi meM vihAra kara rahe haiN| unhIM ke pAsa jAo, tApaso! tAraNahAra kevala vahI haiM, maiM koI nahIM / maiM hU~ kevala unakA eka dRSTAnta, eka pUrvAbhAsa mAtra !' ___ kaha kara tatkAla Ardraka maharSi apane saMgha sahita, sanmukha pUrvAcala kI ora vihAra kara gye| "rAjagRhI meM halacala maca gyii| eka hI udanta cAroM ora sunAyI par3a rahA thaa| koI Ardraka maharSi rAjagRhI ke parisara meM vihAra kara rahe haiN| pA~ca-sau cora unake nikaTa Atma-samarpaNa kara, nigraMtha zramaNa ho gaye / unake eka dRSTipAta mAtra se, vajra sA~kaloM meM jakar3e eka durmatta gajendra ke pairoM meM ba~dhI sA~kaleM tar3Ak se TUTa gyiiN| usa hAthI ke mAMsa ke lolupa pA~ca-sI hastitApasa, Ardraka RSi ke zaraNAgata ho gye| RSi ne unheM pratibodha de kara zrIbhagavAn ke samavasaraNa meM bheja diyaa| anArya dezavAsI Ardraka munIzvara jayavanta hoM ! aura hajAroM mAgadha usa anArya zramaNa ke darzana ko nikala pdd'e| __ "abhaya rAjakumAra vismaya meM par3a gyaa| kyA saca hI merA cirakAla kA svapna-mitra A gayA ? zreNikarAja bhI ApoApa samajha gaye, kauna AyA hai| donoM pitA-putra ratha para car3ha kara unake vandana ko gye| vandana pradakSiNA ke uparAnta, Ardraka muni ke samakSa ho kara bolA abhaya rAjakumAra : _ 'apane mitra abhayakumAra ko bhUla gaye, maharSi Ardraka ? usI se milane to ghara chor3a kara nikala par3e the eka dina / lekina usI se muMha mor3a gaye?' . 'ThIka muharta Ane para hI to, AtmA ke mitra se milana ho sakatA hai, abhaya rAjA! mere AdikAla ke svapna, tuma taka pahu~cane ke liye bhItarabAhara ke jAne kitane agama-durgama cakrapathoM kI yAtrA karanI pdd'ii| lagatA thA, una agamyoM meM paga-paga para tumhIM to mere sAtha cala rahe ho| so mitra ko bAhara kahIM khojane kI bAta hI bhUla gaI !' 'prANi mAtra ke mitra, trilokI ke ananya AtmIya arhanta mahAvIra tumhArI pratIkSA meM haiM, he saMyatin !' 'vahI to mujha pathahArA ko, apane cira kAMkSita mitra ke pAsa le Aye, abhaya raajaa| tapas ke agni-maNDaloM ko pAra kiye binA, mana kA manaI kaise mila sakatA hai ?' abhaya ne dekhA, sAmane koI puruSa nahIM, kevala parA prIti kA eka prabhA-paMja jAjvalyamAna hai| usakI antara-vibhA se carAcara sRSTi saMvedita aura romAMcita hai| . 0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 273 .."agale hI dina sabere anAyAsa, Ardraka muni zrI bhagavAn ke caraNa-prAntara meM, drAkSA-latA kI taraha bhUsAt dikhAyI par3e / 'Atman Ardraka, mahAvIra tumhArI maitrI kA cirakAla se pyAsA aura pratyAzI hai !' 'mere khoye-bichur3e Atma ne hI mujhe svayam pukAra kara apanA liyaa| maiM pUrNakAma huA, bhagavan !' 'svayambhuva AdIzvara kA tejAMzI putra Ardraka, janma se hI arhat kA Apta aura nikhila kA mitra rahA hai|' 'anAryajanmA AIka ?' 'AtmA to svabhAva se hI Arya hai, mere skhaa| usake rAjya meM bhUgola aura itihAsa ke vibhAjana nhiiN| vaha sArvabhaumika hai, aura sarvatra hai| aphATa tapate registAna meM kaba samudra laharAne lagatA hai, so kauna jAna sakatA hai !' 'mere liye kyA Adeza hai, bhagavan ?' 'tathAkathita anArya dezoM meM jAo Atman, jahA~ manuSya apanA hI mitra nahIM, apanA hI sagA nhiiN| jahA~ vaha apane hI se cirakAla se bichur3a gayA hai| andhakAra ke usa rAjya meM vicaro, priya / vahA~ kI hara AtmA ko usakA apanA hI mitra aura priyatama banA do| vizvAmitra ArdrakakumAra jayavanta hoM !' svargoM ke phUla barasAte kalpa-vRkSoM meM se jayakAreM guMjAyamAna huIM : triloka-mitra bhagavAn mahAvIra jayavanta hoM ! mitroM ke mitra AIka kumAra jayavanta hoM ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agama pantha ke sahacArI rAjagRhI ke nikaTa hI zAli grAma meM koI dhanyA nAmA strI Akara basa gayI thii| usakA vaMza uccheda ho gayA thaa| kevala usakA eka saMgamaka nAmA putra thaa| saMgamaka nagarajanoM ke bachar3oM ko carAtA thaa| usa bhole lar3ake ko apane yogya hI eka mRdu AjIvikA mila gayI thI / ekadA parvotsava ke dina, ghara-ghara pAyasAnna kA bhojana pAka huaa| saMgamaka gandhazAli cAvala, dUdha, kezara aura mevoM kI sugandha meM mugdha magana ghara aayaa| usane apanI vipannA mA~ se kahA : 'mA~ mujhe bhI pAyasAnna khilAo' / ...raMkinI dhanyA pAyasAnna kahA~ se lAye ? aura putra kI mAMga ko nakAre bhI kaise ? beTe ke sivAya usakA kauna hai jagat meM ? kyA usakI itanI-sI sAdha bhI vaha na pUra sakegI? "dhanyA apane purAne vaibhava ko yAda kara tArasvara meM rudana karane lgii| "saMgama abUjha tAkatA rahA / samajha na sakA, yaha kyA ho rahA hai ? para usakI mA~ ke vilApa se dravita ho kara eka par3osina daur3a AyI aura usake duHkha kA kAraNa puuchaa| dhanyA ne sisakiyA~ bharate hue apanI vyathA khii| tatkAla hI par3osinoM ne mila kara pAyasAnna kI sArI sAmagrI use lA dI / dhanyA ne harSita hokara kSIra kA pAka kiyaa| phira bahuta pyAra se eka thAlI meM beTe ko khIra parasa kara, anya gRhakAja meM laga gyii| saMgamaka ne abhI khIra kA grAsa na uThAyA thaa| vaha, basa use mugdha ho kara dekha rahA thA / " "tabhI eka mAsopavAsI zramaNa pAraNa ke liye usake dvAra para A khar3e hue| saMgamaka apane ko bhUla, bhaurA-sA muni ko dekhatA rahA / aho, tape hue suvarNa-sA kAntimAna yaha nagna puruSa kauna hai ? sacetana cintAmaNi ratna, jagama kalpa-vRkSa, apazu kAmadhenu ! ahA, maiM kitanA bhAgyazAlI hU~, ki svayam bhagavAn mere dvAra para yAcaka ho kara Aye haiN| kaisA camatkAra hai, ki Aja citta, vitta aura pAtra kA triveNI saMgama ghaTita huA hai| merA saMgamaka nAma Aja sArthaka ho gayA ! "ye kaise zabda mujha meM phUTa raheM haiM ! saMgamaka ne kaI bAra praNipAta kara bhikSuka kA vandana kiyaa| muni ne pANipAtra pasAra diyaa| saMgamaka sArA hI pAyasAna kramazaH unakI aMjuli meM khelatA calA gyaa| use apanI icchA bhora kSudhA hI bhUla gyii| yogI-guru Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 275 tRpta ho, saMgamaka para anugRha kI eka citavana DAla, muskarA diye / aura cupacApa apanI rAha cale gye| saMgamaka unake dUra jAte paga saMcAra ko dekhatA raha gayA, sunatA raha gyaa| usakA jI cAhA, ki unhIM ke sAtha calA jAye / "tabhI usakI mA~ vahA~ A phuNcii| dekhA, thAlI khAlI par3I hai, aura saMgamaka dUra-dUra taka kI rAha tAka rahA hai| dhanyA apane putra ke isa mauna aura dhunI svabhAva ko jAnatI thii| vaha to kabhI kucha mA~gatA nhiiN| Aja jAne kyA ghaTA, ki saMgamaka ne khIra mA~ga lii| khAlI thAlI dekha mA~ ne socA : merA lAla sArI khIra bahuta svAda se khA gayA n| so khuza ho kara usane dUsarI bAra thAlI bhara pAyasAnna parasa diyaa| "saMgamaka ko aba anna meM ruci nahIM raha gayI thii| usakI kSudhA mAno sadA ko zAnta ho gayI thii| lekina mA~ ko vaha yaha saba kaise btaaye| vaha vismita hai, uccakita hai, bUjha rahA hai : yaha kyA ho gayA hai mujhe? vaha kucha bola na skaa| usane mAM kA mana rakhane ke liye vimana, virata bhAva se hI AkaNTha usa khIra kA AhAra kara liyaa| vicitra huA, ki usI rAta saMgamaka ko vizUcikA ho gyii| aura sabere dvAra para Aye zrIguru kA smaraNa karate hue hI, usane deha tyAga dii| usa dina kA usakA AtmadAna, AtmotthAna kA zikhara ho utthaa| 0 0 . . usa rAta saMgamaka kA jIva zAligrAma se cyavana karake jo nikalA, to rAjagRhI ke gobhadra zreSThI kI bhadrA nAmA aMganA ke garbha meM yaha kaisA vidagdha kampana huA ! "usa rAta kA saMsarga sukha parA sImA ko pAra kara gyaa| rAtri ke pichale prahara meM bhadrA ne svapna meM zAli kSetra dekhaa| lahalahAtI hariyAlI kA prasAra / prAtaH bhadrA ne apane bhAvika aura daivajJa pati se isa svapna kA phala puuchaa| zreSThI ne kahA : 'tujhe akSata sukha ke bhogI putra kA lAbha hogA, priye !' yathAkAla bhadrA ko aisA dohada huA, ki vaha sAta dinoM taka rAjagRhI kI rAhoM para ratna luTAtI huI nikale / "aura tabhI aisA huA ki gobhadra kI nidhi meM se ratnoM kA mAno srota umar3atA AyA / aura bhadrA kI usa ratna uchAlatI mAtamUrti ko dekha logoM ko lagA, ki kyA pRthA devI svayam hI prakaTa ho AyI hai rAjagRhI ke rAjamArgoM para ? "nava mAsa gyAraha dina bItane para, bhadrA ne eka putra ko janma diyA / mAno ki viduragiri kI bhUmi ne vaidUrya maNi ko prasava kiyA ho| usake udyota se dizAoM ke mukha ujala utthe| svapna ke zAli-kSetroM meM se Aye putra ko nAma diyA gayA shaalibhdr| usa muhUrta meM pA~ca dhAtriyoM ne apane muktAhAra pRthvI para bichAte hue prabhu kA bArambAra vandana kiyaa| padma-daloM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 mArdava aura parimala meM bAlaka kA lAlana-pAlana hone lgaa| jaba vaha ATha varSa kA huA to gurukula meM vidyArjana ko bhejA gyaa| jo bhI sikhAyA jAtA, zAlibhadra ko jaise pahale hI mAlUma thA / vaha zAstroM se bhI Age kI bAteM boltaa| guru ne kahA : 'ise sikhAne yogya vidyA mere pAsa nahIM hai...!' zAlikumAra ghara lauTa aayaa| vaha jagat pravAha ko dekhatA rhtaa| vaha soye meM bhI jAgatA huA, sRSTi ke hara padArtha ko, hara paryAya ko, eka bahuraMgI maNi kI taraha nihAratA rhtaa| hara vastu ke bhItara eka hIrA hai, jisameM kabhI lAla kiraNa phUTatI hai, kabhI nIlI, kabhI pIlI, kabhI hariyAlI / ekadA uSaHkAla meM zAlibhadra akelA hI vana-vihAra karake ghara lauTa rahA thaa| to usane rAha meM dekhA, gharoM ke dvAra-palloM kI oTa se, gavAkSoM se, jAne kitanI hI citavaneM use ekaTaka nihAra rahI haiM ! kAlAntara meM yuvA hokara zAlikumAra, yuvati-jana kA vallabha ho gyaa| rAha calate jAne kitanI sundariyoM ke mana mohatA huA, vaha navIna pradyumna kI taraha loka meM vicaratA rahatA hai| upadravI hai yaha lar3akA, saba jame-jamAye ko yaha tor3a-phor3a detA hai| isake calane se sthApita nIti-maryAdAyeM qhatare meM par3a jAtI haiN| so nagara ke sarapaMca zreSThiyoM ne gobhadra ko bulA kara usake sAtha gambhIra parAmarza kiyaa| aura zubha lagna meM battIsa zreSThi-kanyAe~ zAlikumAra ko byAha dI giiN| lar3ake ko mana hI mana ha~sI AtI rhii| kevala battIsa ? itane se kyA hogA! ginatI kI battIsa ? maryAdA kI isa ber3I meM ananta ramaNa-sukha kaise sambhava hai? vaha nirAkula kaise ho sakatA hai ? aura ve utanI sArI A~kheM kyA pyAsI hI raha jAyeMgI ? .....lekina ye battIsa kumArikAe~, jAyeM to kahA~ jAyeM ? inheM sukha na de sakU~, to vaha merI hI sImA hogii| maiM itanA choTA kaise par3a sakatA hU~?... aura zAlibhadra una aMganAoM ke sAtha AcUr3a vilAsa meM DUba gyaa| dina-rAta kA bheda lupta ho gyaa| ratna-dIpoM kI sAndra prabhA meM, parAga ke pelava zayanoM para sparza-sukha kA mArdava aura dabAva agAdha hotA gyaa| eka aisI pragAr3hatA, jisameM cetana acetana ho jAtA, acetana cetana ho jaataa| apane bhItarI AkAza ke pala~ga para, zAlikumAra jaise sAgara-mekhalA meM taraMgoM para utsaMgita ho rahA thaa| jaise zUnya ke phalaka para hara samaya nayI citrasArI ho rahI thii| paryAya ke pravAhoM para vaha unmukta tairatA jA rahA thaa| isa bIca gobhadra zreSThI carama taka pArthiva sukha bhoga kara virAgI ho gye| unhoMne jinendra mahAvIra ke caraNoM meM bhAgavatI dIkSA grahaNa kara lii| bhUkhapyAsa se Upara uTha kara, havA aura jala taka se anirbhara ho kara, unhoMne prAyopagamana saMnyAsa dvArA deha tyAga kara diyA, aura devaloka meM cale gye| vahA~ se Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 avadhijJAna dvArA ve putra kI isa haMsa-lIlA kA nirantara anuprekSaNa karate rahate / nepathya meM rahakara hI, putra ke ratna-vimAna jaise vilAsa-mahaloM meM, kalpa-vRkSa kI taraha sArI manovAMchita bhoga-sAmagriyA~ ve prakaTa karate rhte| "isa bhoga-caryA meM tallIna zAlibhadra ne, varSoM se dina kA ujAlA taka nahIM dekhA thaa| bhoga kI lInatA meM bhI, vaha eka aura hI ujAlA dekhane meM tanmaya thaa| so bAharI ghara-saMsAra kA sArA kAma-kAja bhadrA seThAnI hI calAyA karatI thii| anyadA haMsa dvIpa kA eka ratna-vyApArI, kucha ratna-kaMbala le kara zreNikarAja ke darabAra meM upasthita huaa| unakA mUlya itanA adhika thA, ki zreNika ne unakA kraya karane se inkAra kara diyaa| vyApArI ghUmatA-ghAmatA eka dina zAlibhadra kI havelI para A phuNcaa| bhadrA seThAnI ne mu~ha-mA~gA dravya de kara ve ratna-kambala qharIda liye| yogAt eka dina celanA devI ne mahArAja se kahA : 'mujhe eka ratna-kambala caahiye|' rAjA ne turanta haMsa dvIpa ke ratna-zreSThI ko bulavA bhejaa| zreSThI ne kahA, aba ve ratna-kambala kahA~ ! bhadrA seThAnI ne sAre hI to qharIda liye| "o, to rAjagRhI meM aisI bhI koI dhana-lakSmI hai, jisane ve sAre ratna-kambala qharIda liye, jinheM svayam magadhanAtha bhI na qharIda sakA! Azcarya ! rAjA ne turanta eka dUta ko seThAnI kI havelI bhejA, ki jo mA~ge mUlya dekara eka ratna-kambala le aaye| bhadrA ne kahA : 'una sAre ratna-kambaloM ke Tukar3e kara maiMne apanI putra-vadhuoM ko paira poMchane ke liye de diye haiN| yadi una jIrNa kambaloM se kAma cala jAye, to mahArAja se pUcha Ao, aura le jaao| mUlya unakA ho hI kyA sakatA hai / zAlibhadra ke bhogya padArtha kA mUlya kauna cukA sakatA hai !' "kauna hai yaha zAlibhadra, jisake bhoga aura aizvarya ne sarvabhoktA zreNika kI sAmarthya ko bhI parAsta kara diyA? rAjA ne sandeza bhejA ki zAlibhadra A kara unase mile / ve usa lokottara yuvA ko dekhanA cAhate haiN| taba bhadrA seThAnI ne svayam A kara mahArAja se namra nivedana kiyA ki : 'deva, merA putra to bAharI sUrya kA ujAlA dekhatA nhiiN| barasoM ho gaye, vaha dharatI para calA nhiiN| so vaha to A sakatA nhiiN| kRpA kara mahArAja svayam hI hamAre mahala padhAreM aura zAlibhadra ko apane darzana se kRtArtha kreN|' zreNika apanI jijJAsA ko TAla na ske| ve niyata samaya para bhadrA ke 'indranIla prAsAda' meM mehamAna hue| vahA~ kA svapna-vaibhava dekha kara ve avAk raha gye| mAno acyuta svarga ke kalpa-vimAna meM A baiThe hoN| aisA apAra aizvarya, ki usameM ramate hI mana virama jAye, vizrabdha ho jaaye| prAsAda ke cauthe khaNDa meM samrATa eka haMsa-ratna ke siMhAsana para AsIna hue| nAnA prakAra se, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 nAnA bhoga-dravyoM dvArA unakA Atithya kiyA gyaa| devAMganAoM-sI sundara dAsiyA~ una para vijana DulAtI rhiiN|.. __taba bhadrA seThAnI ne saptama khaNDa para jA kara zAlibhadra se kahA : 'beTA, sAgara-mekhalita pRthvI ke adhIzvara samrATa zreNika svayam tujha se milane Aye haiN| caturtha khaNDa meM virAjita ve terI pratIkSA meM haiN| jisa zreNika ko dekhane ko sArA jagat utsuka rahatA hai, vahI zreNika Aja tujhe dekhane ko utsuka haiM !'... zAlikumAra zUnya tAkatA raha gyaa| vaha kucha samajha na skaa| 'zreNika ? yaha kauna padArtha hai, mA~ ? jAnatI to ho, maiM to koI krayavikraya karatA nhiiN| tumhIM saba dekhatI ho| tumhAre kAma kA ho yaha padArtha, to jo mA~ge dAma de kara le lo!' bhadrA seTAnI ha~sa pdd'iiN| Asa-pAsa ghirI vadhue~ bhI eka-dUsarI se guMtha kara, ha~sa-ha~sa kara lAla ho giiN| bhadrA ne kahA : 'zreNika padArtha nahIM hai, bettaa| ve to cakravartI rAjA haiN| ve to hama saba prajAoM ke svAmI haiN| ve mere bhI svAmI haiM, tere bhI svAmI haiN|' 'merA bhI koI svAmI hai, mA~?' 'hA~, beTA rAjA to saba kA svAmI hai, to terA bhI hai hI !' 'to mere Upara bhI koI hai isa jagat meM?' 'rAjA to saba ke Upara hai, to tere Upara bhI hai hI!' 'to maiM svAdhIna nahIM?' 'svAdhIna yahA~ kauna hai ? hara eka ke Upara koI hai|' 'to maiM kisI ke adhIna hU~ ?' / 'adhIna yahA~ kauna nahIM ? hama saba paraspara ke adhIna haiM !' 'to maiM svataMtra nahIM ?' 'svataMtra yahA~ kauna hai ? ye terI battIsa aMganAe~, kyA ye tere adhIna nahIM ? aura kyA tU inake adhIna nahIM ? kyA tU inake vazIbhUta nahIM ?' 'o, to maiM yahA~ bandI hU~, maiM kArAgAra meM haiN| maiM svAdhIna nahIM ? maiM svataMtra nahIM? merA bhI koI svAmI hai ? mere Upara bhI koI hai ? hama saba ekadUsare ke dAsa haiM ? hama saba eka-dUsare ke bandhana haiM ? hama saba paraspara kI ber3iyA~ haiM ?' bhadrA seThAnI aura usakI sArI putra-vadhue~ zAlibhadra ke usa vikrAnta utkrAnta rUpa ko dekha kara bhayabhIta ho giiN| mAno ki yaha udyata puruSa isI kSaNa saba kucha ko dhvasta kara ke bhAga niklegaa| ekAeka zAlikumAra meM saMvega jAgRta ho utthaa| vaha bolA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 279 '.'jahA~ merA bhI koI svAmI hai, jahA~ mere Upara bhI koI hai, jahA~ koI bhI svAdhIna nahIM, jahA~ hama saba eka-dUsare ke bandI haiM, usa loka meM aba maiM nahIM Thahara sakatA !...' __kaha kara zAlibhadra kumAra, haThAt vahA~ se palAyamAna ho gayA / kisI kI himmata na huI ki usa prabhaMjana ko roka ske| dekhate-dekhate vaha kisI videzI vihaMgama kI taraha, saba kI A~khoM aura pakar3a se pare, jAne kina AsamAnoM meM ur3a niklaa| seThAnI kA sArA parikara usakI khoja meM nikala pdd'aa| lekina zAlibhadra aisA campata huA, ki dUra-dUra taka usakA koI patA-nizAna hI na mila skaa| ____ 'indranIla prAsAda' ke vistRta udyAna ke pazcimI chora para, prAkRtika vana-bhUmi hai| gobhadra zreSThI ne vaibhAra parvata kI eka guphA kaTavA kara maMgavA lI thI, aura use isa vanakhaNDI meM sthApita karavA diyA thaa| bhUmi se jur3a kara vaha prAkRtika hI lagatI thii| gobhadra zreSThI bhAvajJAnI thaa| usameM AtmA kI kavitA sphurita thii| use kalpanA huI, ki vaibhAra giri kI gufA usake udyAna meM Aye, aura vaha usameM dhyAna-sAdhana kre| kauna jAne kabhI yogIzvara mahAvIra ne hI usameM kAyotsarga dhyAna kiyA ho! usakA sapanA siddha huA, gufA kA nAma rakha diyA-'cinmaya guhA / ' "usa dina zAlibhadra bhAga kara aura kahIM na gayA thA, isa 'cinmaya guhA meM hI jA ghusA thaa| bhadrA seThAnI ke anucara yojanoM taka zAli ko khoja Aye the, ghara-udyAna kA konA-konA chAna mArA thaa| lekina isa gahA ke andhakAra meM praveza karane kI unakI himmata na ho sakI thii| aura bhalA jo sA~kala tur3A kara bhAgA hai, vaha isa guhA meM kyoM chupegA ? .. lekina bacapana se hI zAlikumAra isa guhA se AkRSTa thaa| apane antarmukhI bhAvika pitA ko usane isa guhA ke andhakAra meM prAyaH dhyAnastha dekhA thaa| taba se isa kandarA kA gopana ekAnta use betahAzA khIMcatA rahatA thaa| .. so usa dina isI guhA meM ghusa kara, vaha isake tamAma a~dheroM kA bhedana karatA huA, isake pAra nikala jAne kA carama saMgharSa kara rahA thaa| calate-calate gufA ke bhItara eka aura antargufA sAmane aayii| usameM eka nirAvaraNa puruSa, pratimA yogAsana meM dhyAnastha baiThA thaa| vaha apanI hI Antara vibhA se bhAsvara thaa| usakI pRSThabhUmi meM eka athAha nIla zUnya thaa| zAlibhadra avAk, vimugdha dekhatA hI raha gyaa| usake hRdaya kI vyathA se anukampita ho kara dharmaghoSa muni samAdhi se bAhara aaye| unakI prazama rasa se vijar3ita dRSTi ko dekha, zAlibhadra ko kisI ananubhUta sukha kA romAMca ho aayaa| muni ne usakI ora sasmita nihArA / aura zAlibhadra se pUchate hI banA 'kyA karane se rAjA kA svAmitva na sahanA par3e, deva ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 'mere jaisA hI naMga- nihaMga ho jA, to digvijayI cakravartI kA zAsana bhI tujha para nahIM cala sakatA ! ' 'to isI kSaNa mujhe apane jaisA banA leM, bhagavadArya ! ' ' bhAga kara jAyegA re ? vyathA terI hI nahIM, terI mA~ aura terI striyoM kI bhI to hai / graMtha tor3a kara nahIM, khola kara hI nihaMga ho sakegA / apanA bhogya bhoga kara A, RNAnubandha pUre hue binA nistAra nahIM / ' 'maiM aba kSaNa bhara bhI ba~dha aura bA~dha nahIM sakatA,' svAmin ! 'na ba~dhane aura na bA~dhane kA aham jaba taka zeSa hai, taba taka tU svataMtra kahA~ ? apanI svataMtratA ke liye aba bhI tU auroM para nirbhara hai re| auroM ko lene yA tyAgane vAlA tU kauna ? vaha sattA terI hai kyA ? para ko tyAgane kA dambha karake, tU mukta honA cAhatA hai ? ' 'to kyA AjJA hai, deva ?' 'apane mahala meM lauTa jA, apanI mA~ aura aMganAoM ke pAsa lauTa jA / unase apanI antara- vyathA kA nivedana kara / unakI vyathA kA samavedana kara, usase anukampita ho, unake prati samarpita ho kara raha jA / ve tujhe nirgratha kara deMgI / mA~ kI jAti hai re, jo gA~Tha bA~dhatI hai, kholanA bhI kevala vahI jAnatI hai ! 1 ... aura eka dina apratyAzita hI zAlibhadra zAnta mauna bhAva se mahala meM AyA / usa dina sArA avasanna mahala acAnaka utsava ke Ananda meM magana ho gayA / yathA prasaMga zAlikumAra ne mA~ aura patniyoM ko kramazaH apanI pukAra kaha sunaaii| mA~ kI A~kheM harSa ke A~suoM se bhara aaiiN| bolI : 'janama ke hI yogI rahe tere bApU, beTe / unhIM ke tejAMza ne to merI kokha bharI thI eka dina / yogI kA vIrya nIce kaise A sakatA hai, Upara hI to jAyegA ! ' ---- kaha kara mA~ ne mauna mauna hI nayana bhara kara anumati de dI / anantara hara rAta zAlibhadra anukrama se apanI pratyeka patnI ke sAtha bitAne lagA / ""sabere uTha kara hara patnI, apane svAmI ke muktikAma ko samarpita ho jAtI / hara sabere vaha eka aura ramaNI, eka aura zaiyA se uttIrNa ho jAtA / hara patnI apane pati ke isa sarvajayI pauruSa ke prati niHzeSa samarpita hotI gayI / saba kI nigAheM usa mahApaMtha para lagI thIM, jisa para eka dina unakA prANanAtha prayANa karatA dikhAyI par3egA / aura phira ve bhI to usI ke caraNa-cihnoM para cala par3eMgI ! rAjagRhI kA dhanya zreSThI navakoTi hiraNya kA svAmI thA / vaha zAlibhadra kI choTI bahana vipAzA kA pati thA, so usakA bahanoI thA / donoM meM paraspara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 281 bar3I pragAr3ha maitrI thii| vipAzA apane bhAI ke gRha-tyAga kI taiyArI se bahuta udAsa aura zokamagna rahane lagI thii| garva bhI kama na thA, ki usakA bhAI mahAprasthAna ke paMtha para ArohaNa kregaa| lekina nArI ho kara mamatA ke A~suoM kI rAha hI to vaha apane bhAI ko mokSa-yAtrA kA zrIphala bheMTa kara sakatI thii| zAlibhadra kI mA~ aura patniyA~ bhI to, AThoM yAma mamatA ke azruphUla barasA kara hI use samatA ke siMhAsana para car3hane ko bheja rahI thiiN| ___ usa dina apane pati dhanya zreSThI ko nahalAte hue, vipAzA kI A~kha se eka A~sU sahasA hI dhanya ke cehare para Tapaka par3A / vinodI dhanya ne maz2Aqa kiyA : 'Aja mujha para aisA pyAra umar3a AyA, ki azrujala se nahalA rahI ho?' vipAzA cupa hI rhii| to capala dhanya zreSThI ne phira use cher3A: 'are vipAzA, aisI bhI kyA rUTha gayI, z2arA se maz2Aqa para!' vipAzA bhare gale se bolI : 'tumheM to hara samaya maz2Aqa hI sUjhatA rahatA hai / merA bhAI hara dina eka aura zaiyA, eka aura strI tyAga kara jogI hone jA rahA hai, aura tumheM kucha hoza hI nahIM ?' dhanya aura z2ora se khilakhilAkara bolA : 'are khuba hoza hai, vipaashaa| terA bhAI hIna satva hai, asamartha hai, ki battIsa paramA sundariyoM kA antaHpura tyAga kara, jaMgala kI dhUla phA~kane jA rahA hai ! chi: yaha kAyaratA hai| yaha napuMsakatA nahIM, to aura kyA hai ?' yaha suna kara vipAzA to eka gahare marmAghAta se vijar3ita aura mUka ho rahI / para usakI anya striyoM ne parihAsa meM apane pati dhanya ko tAnA mArA : - 'he nAtha, yadi Apa aise mahAsatva aura zaramA haiM, to hama bhI dekheM ApakA pauruSa ! hai himmata, ki Apa bhI hameM tyAga kara AraNyaka ho jAyeM!' zAlibhadra ne bhI lIlA-caMcala ha~sI ha~sa kara hI tapAka se kahA : 'sAdhu sAdhu, merI pativratAo ! tuma dhanya ho, tuma merI satiyA~ ho| tumane mere mokSa-kapATa kI argalA khola dii| yoM bhI zAlikumAra se viyukta hokara, maiM bhalA kyA isa ghara meM rahane vAlA thaa| soca hI rahA thA, kaise tumhAre mAyApAza se mukti mile| lekina merA ahobhAgya, ki tumane svayam hI kATa diye mere bandhan / 'maiM calA deviyo, lokAna ke taTa para phira mileMge !' kaha kara dhanya uTha khar3A huaa| striyoM ne ro-ro kara usase anunaya kI, ki 'vaha to hamane nipaTa vinoda meM hI kaha diyA thA, usase bhalA itanA burA mAna gaye ?...nahIM, hama bhI pIche na chuuttegii| tumhArI satiyA~ hokara tumhArA sahagamana hI kreNgii| tuma jisa jaMgala meM vicaroge, hama usakI dhUla hokara tumhAre caraNoM meM loTatI rheNgii|'-dhny bolA : 'dhUla ho kara kyoM rahogI, cAho to apane hI saundarya kA phUla ho kara rahanA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 hai. kaha kara dhanya zreSThI usa arddha-snAta, arddha-vasana avasthA meM hI vaibhAragiri kI ora prayANa kara gye| aura unakI tamAma patniyAM bhI apane maNi-kaMkaNa aura ratna-muktAhAra rAhagIroM ko luTAtI huI, unakA anugamana kara giiN| "udhara 'indranIla prAsAda' meM battIsavIM rAta kA prabhAta huaa| antima zaiyA, aura antima ramaNI bhI pIche chUTa gyii| zAlibhadra mahApantha kI pukAra para nikala pdd'aa| dvAra para mA~ bhadrA, aura battIsa aMganAe~ nirupAya tAkatI raha gyiiN| dekhate-dekhate zAlibhadra dRSTipatha se ojhala ho gyaa| kSaNa mAtra meM hI sArI pRthvI ghUma gyii| usakI eka aura parikramA pUrI ho gyii| usake cAroM ora sUrya kI eka aura pradakSiNA bhI pUrI ho gyii| dvAra para khar3I striyA~ bhI phira mahala meM na lauTa skiiN| ve bhI apanI-apanI alakSya rAha para nikala par3I, usI eka lakSya para jA pahuMcane ke liye| "vaibhAra giri para zrI bhagavAn kA samavasaraNa virAjamAna hai| zrImaNDapa meM eka ora khar3A hai dhanya shresstthii| aura jAne kitanI striyA~ usake pIche bar3I haiM / ve yahA~ mokSa lene nahIM AyIM, apanI prIti ko ananta karane AyI haiM ! / dUsarI ora khar3A hai zAlibhadra, ThIka zrI bhagavAn ke sammukha nirbhIka mastaka utthaaye| aura usake pIche khar3I haiM bhadrA-mA~, aura battIsa nvoddh'aaeN| ve eka aura hI navIna pariNaya kI pratIkSA meM haiN| zrI bhagavAn cupa haiN| haThAt vaha stabdhatA bhaMga huii| zAlibhadra kA antima aham tIra kI taraha chUTa kara mukhara ho uThA : 'dekhatA hU~, yahA~ bhI merI vedanA kA uttara nahIM hai| yahA~ bhI to mere Upara eka trilokInAtha baiThA hai| yahAM bhI to mere Upara eka svAmI hai| maiM arhat ke rAjya meM bhI svataMtra nahIM ?' 'are anta taka anya ko dekha kara hI jiyegA re zAlibhadra, apane ko nahIM dekhegA? anta taka para ko dekha kara hI apanA mUlya A~kegA ? apane ko dekha aura jAna ki Upara hai yA nIce hai| "dekha dekha dekha...!' zAlibhadra ekAgra bhagavAn kI A~khoM meM A~kheM DAle rahA / aura phira prabhu kA agAdha svara sunAI par3A : ___'dekha, tU mere Upara baiThA hai, zAlibhadra ! dekha, tU trilokInAtha ke tIna chatra ke Upara baiThA hai| tU azoka vRkSa ke bhI Upara, adhara meM AsIna hai !' ""aura zAlibhadra ne khulI A~khoM dekhA : sacamuca hI vaha lokAloka ke chatrapati ke mastaka para ArUr3ha hai| . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 283 'dekha, dekha zAlibhadra, tU lokAna para baiThA hai, aura tU lokatala ke antima vAtavalaya meM khoyA jA rahA hai| tU isI kSaNa saba se Upara hai, tU isI jhaNa sarva ke caraNa tale par3A hai ! ..' _ 'yaha kyA dekha rahA hU~, bhante trilokInAtha / maiM Upara bhI nahIM hU~, nIce bhI nahIM huuN| Age bhI nahIM hU~, pIche bhI nahIM huuN| maiM isI kSaNa apane sva-samaya meM, apane sva-dravya meM svatantra khela rahA hU~ !' tere carama aham kA AvaraNa chinna ho gyaa| terA antima ahaMkAra TUTa gyaa| tU arhat kA Apta huA, zAlibhadra ! tU svayam kA nAtha ho kara, sarva kA nAtha ho gyaa| terI jaya ho !' aura ve kitanI sArI mamatAlI striyA~, prabhu ke usa anaMgajayI mukha kI mohinI meM besudha ho rhiiN| nArI hokara, ve to janmanA hI samarpitAeM thiiN| ahaMkAra ve kyA jAneM, miTane ke liye hI mAno ve janmI haiN| prabhu kI tatva-vANI ve na smjhiiN| kevala usa zrImukha kI mohinI se viddha hokara, ve use samarpita ho gaIM, jo unake asIma samarpaNa ko jhelane meM eka mAtra samartha puruSa hai| unheM apanA parama prItama mila gyaa| vaha, jo eka hI kSaNa meM zAlibhadra bhI hai, dhanya bhI, mahAvIra bhI hai| yahA~ puruSa strI ke astitva kI zarta nhiiN| strI puruSa ke astitva kI zarta nhiiN| koI kisI ke Upara yA nIce nhiiN| saba yahA~ samakakSa haiM, ve paraspara ke pUraka haiM, preraka haiN| paraspara ke kartA, dhartA, hartA nhiiN| samarpaNa ke isa rAjya meM, strI, puruSa, zudra, dAsa, sampanna-vipanna, rAjA-prajA-koI kisI ke hone kI anivAryatA nhiiN| tabhI sammukha prastuta striyoM ko sambodhana kiyA prabhu ne : 'mA~o, tuma apane bhAva se hI kRtArtha ho gyiiN| tumhArA samarpaNa hI tumhArA mokSa ho rahA / tumane zAzvata kAla meM kitane hI gobhadroM, kitane hI zAlibhadroM aura kitane hI dhanyoM ko svayam janma de kara, janma-maraNa ke pAra pahuMcA diyaa| mAtRjAti ke isa RNa se mahAvIra kabhI uRNa na ho sakegA !' .."kitane sAre puruSa aura kitanI sArI striyA~, prabhu ke pAda-prAntara meM, apanI hI sattA meM svataMtra vicarate dikhAyI pdd'e| koI kisI kA svAmI nahIM, dAsa nhiiN| koI kisI ke Upara nahIM, nIce nhiiN| ___..ve saba kisI agamagAmI mahApaMtha ke vihaMgama sahacArI haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu kA rUpa bhI akSaya nahIM ? sura aura asura dvArA samAna rUpa se sevita zrI bhagavAn pRSThA-campA nagarI pdhaare| vahA~ kA rAjA sAla aura usakA yuvarAja mahAsAla prabhu ke vandana ko aaye| dharma-dezanA sunii| sahasA hI ve unmana ho gye| arUpa niraMjana ke isa saundarya-rAjya se lauTanA unake liye sambhava na rhaa| vaha rUpa dekha liyA, ki jisake bAda aura kucha dekhane kI icchA hI na rhii| sAlarAja kA eka bhAMjA thA gaaglii| vaha unakI ikalautI beTI yazomatI aura unake jamAI piThara kA ekamAtra putra thaa| apane siMhAsana para usI kA rAjyAbhiSeka kara ke, sAla aura mahAsAla prabhu ke parivrAjaka ho gye| kAlAntara meM vihAra karate hue prabhu campA meM samavasarita hue| bhagavanta kI AjJA lekara zrIguru gautama, sAla aura mahAsAla ke sAtha pRSTha-campA gaye / kahIM se koI AvAhana to thA hI ! ... __ pRSTha-campA meM rAjA gAgalI ne bar3e bhakti-bhAva se prabhupAda gautama kA vandana-pUjana kiyaa| sAre paurajana bhI guru ke darzana-vandana ko aaye| yazomatI aura piThara bhI zrIguru caraNoM meM praNata ho, unake sammukha hI baiTha gye| unake bIca baiThA thA gaaglii| devopanIta suvarNa-kamala para AsIna ho devArya gautama ne dharma-vANI sunaaii| suna kara yazomatI, piThara aura gAgalI ko lagA kiunake bhItara sadA-vasanta phaloM ke vana haiM : aura bAhara ke saMsAra meM patajhara hI patajhara hai| bhItara kA rati-sukha itanA saghana lagA ki bAhara se mana ApoApa hI virata ho gyaa| pRSThA-campA kA rAjya prajA ko arpita kara, rAjA gAgalI mAtA-pitA sahita zrIguru gautama ke padAnugAmI ho gye| sAla, mahAsAla, gAgalI, yazomatI aura piThara-ye pA~coM campA ke mArga para guru gautama ke pada-cihnoM kA anusaraNa karate hue cupacApa vihAra kara rahe haiN| una pA~coM kI cetanA isa samaya eka hI mahAbhAva meM ekatra aura samvAdI hai / unheM haThAt lagA, ki bhItara eka aisA Alokana hai, ki bAhara kA avalokana anAvazyaka ho gayA hai| sahasA hI ve nirIha ho aaye| ve eka aise antara-sukha meM magana ho gaye, ki unheM kaivalya aura mokSa kI bhI kAmanA na rahI / cAha mAtra eka cinmaya lau ho rhii| campA pahu~ca kara apane pA~coM ziSyoM sahita zrIguru gautama samavasaraNa meM yoM Ate dikhAyI par3e, jaise ve pA~ca sUryoM ke bIca khile eka sahasrAra kamala kI taraha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 285 cala rahe haiN| pA~coM ziSyoM ne guru ko praNAma kara, Adeza caahaa| gautama unheM zrImaNDapa meM prabhu ke samakSa livA le gaye / phira Adeza diyA ki : 'AyuSyamAn mumukSuo, zrI bhagavAn kA vandana karo ?' ve pA~coM garu-AjJA pAlana ko udyata hue, ki haThAt zAstA mahAvIra kI varjanA sunAI par3I : 'kevalI kI AzAtanA na karo, gautm| ye pA~coM kevalajJAnI arhanta ho gaye haiN| arhanta, arhanta kA vandana nahIM karate !' tatkAla gautama ne apane ajJAna kA nivedana kara, apane pA~coM ziSyoM se kSamA yAcanA kii| ... gautama kA mana khinna ho gyaa| mere mukha se prabhu kI dharma-prajJapti sunakara ina pA~coM AtmAoM ne kSaNa mAtra meM kaivalya-lAbha kara liyaa| para maiM svayam korA hI raha gyaa| ziSya guru ho gaye, guru ko ziSya ho jAnA pdd'aa| use ziSyoM ke prati praNata ho jAnA pdd'aa| gautama kA mana gaharI vyathA se vijar3ita ho gyaa| prabhu ke ananya priya pAtra aura paTTagaNadhara ho kara bhI, varSoM prabhu ke sAtha tadAkAra vihAra karate hue bhI, arhat kI kaivalya-kRpA unheM prApta na ho sakI ? aura isa bIca kaI AtmAe~ prabhu ke samIpa Akara arhanta pada ko prApta ho gyiiN| 'kyA mujhe kabhI kevalajJAna prApta na hogA? kyA mujhe isa bhava meM siddhi nahIM milegI?' / ___ gautama ko acAnaka yAda AyA, bahuta pahale unheM eka devavANI sunAI par3I thii| usameM kahA gayA thA ki : 'eka bAra arhanta bhagavanta ne apanI dezanA meM kahA thA ki koI vyakti yadi apanI labdhi ke bala aSTApada parvata para jA kara, vahA~ virAjamAna jinezvaroM ko namana kare, aura vahA~ eka rAtri vAsa kare, to use isI janma meM siddhi prApta ho sakatI hai|' ___ "triloka-guru mahAvIra svayam, gautama ke ekameva zrIguru haiN| unake hote vaha devavANI, aura aSTApada-yAtrA? aisI bAta vaha prabhu se kaise pUche ? gautama anyamanaska aura udAsa ho gye| ve bar3I ulajhana meM par3a gye| zrI bhagavanta ne unakI pIr3A ko dekha liyaa| tatkAla Adeza diyA : ___ 'devAnupriya gautama, aSTApada parvata para jaao| vahA~ se pukAra sunAI par3I hai| arhat kI kaivalya-jyoti kA usa durgama meM saMvahana karo !' gautama kI A~khoM meM parA prIti ke A~sU jhalaka aaye| mere prabhu kitane samvedI haiM, ve mere hara manobhAva meM mere sAtha haiN| mere mana kI hara sAdha bina kahe hI pUra dete haiM ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 "prabhu kI pAda-vandanA kara tatkAla zrIpAda gautama samavasaraNa se prasthAna kara gye| aura cAraNa-Rddhi ke sAmarthya se, vAyuvega ke sAtha nA kucha samaya meM hI aSTApada parvata ke samIpa A phuNce| usa kAla, usa samaya kauDinya, datta, zaivAla Adi pandraha sau tapasvI, aSTApada ko mokSa kA hetu suna kara, usa giri para car3hane kA parAkrama kara rahe the| unameM se pA~ca sau tapasvI caturtha tapa karake Ardra kandAdi kA pAraNa karate hue bhI, aSTApada kI pahalI mekhalA taka hI A sake the| dUsare pA~ca sau tApasa chaTTha tapa (chaha upavAsa) karake mAtra sUkhe kandAdi kA pAraNa karate hue bhI, usa giri kI dUsarI mekhalA taka hI pahuMca sake the| tIsare pA~ca sau tApasa aTThama tapa karake, sUkhe zaivAla kA pAraNa karate hue bhI, tIsarI mekhalA se Age na jA sake the| isase adhika tapasyA kI sAmarthya na hone se, ve ina tIna mekhalAoM meM hI ruke par3e the| unake mana meM prazna thA : ki kyA kevala tapasyA se hI cUr3Anta para pahuMcA jA sakatA hai ? unameM bodha-sA jAga rahA thA, ki korA kAyakleza mokSalAbha nahIM karA sktaa| ...tabhI unhoMne acAnaka dekhA, ki tapta suvarNa ke samAna kAntimAna, eka puSTa kAya mahAzAla puruSa vahA~ Akara parvatapAda meM upaviSTa hue haiN| parvata ke samakSa ve kAyotsarga meM lIna ho gaye haiN| unheM aSTApada para car3hane ko udyata dekha, ve tApasa paraspara kahane lage, hama kRSakAya ho kara bhI tIsarI mekhalA se Age na jA sake, to ye vipula zarIra mahAkAya puruSa kaise Upara car3ha sakeMge? ve kautUhala-prazna hI karate rahe, aura udhara gautama na jAne kaba usa mahAgiri para car3ha gaye, aura deva ke samAna unakI A~khoM se adRzya ho gye| taba una saba ko nizcaya ho gayA, ki ina maharSi ke pAsa koI mahAzakti hai| so unhoMne nirNaya kiyA ki jaba ye mahApuruSa lauTa kara nIce AyeMge, taba hama saba inako guru rUpa meM svIkAra kara, inakA ziSyatva grahaNa kara leNge| aura ve, parvata-cUla para ekAgra dhyAna lagAye gautama kI pratIkSA karane lge| udhara gautama labdhi bala se, kSaNa mAtra meM hI aSTApada parvata kI cUr3A para jA pahuMce the / vahA~ unhoMne zAzvata vidyamAna caubIsa tIrthaMkaroM ke akRtrima aura AkAzagAmI, uttAna khar3e divya bimboM kA bar3e bhakti-bhAva se vandana kiyaa| unheM aisA pratIta huA, mAno nandIzvara dvIpa ke bharatezvara dvArA banavAye hae caitya meM unhoMne praveza kiyA ho| caitya meM se nikala kara gautama eka vizAla azoka vRkSa ke nIce birAjamAna dikhAyI pdd'e| vahA~ aneka suroM, asuroM aura vidyAdharoM ne unakI vandanA kii| gautama ne unake yogya dharma-dezanA unheM sunAyI, jisase unake kaI cirantana praznoM kA samAdhAna ho gyaa| vahA~ eka rAtri parama dhyAna meM nirgamana karake, prAtaHkAla ve parvata se upatyakA meM utara maaye| For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287 taba ve sAre tApasa prabhupAda gautama ke samIpa upaniSat hue / gautama ne svayam hI una tApasoM kI jijJAsA jAna lI / samyak darzana-jJAna-cAritrya kI mahimA kA pratibodha de kara gautama bole : 'parama kalyANavareSu tApaso, deha kI sthUlatA aura kSINatA cetanA ke Urdhvagamana kI nirNAyaka nahIM / sAdhaka zramaNa kI Atma-zakti ke vikAsa para hI yaha nirbhara karatA hai| AtmajayI arhat deha meM vidyamAna ho kara bhI, dehAtIta vicarate haiN| cAritrya-zuddhi ke kAraNa bhAvaliMgI yatiyoM kI cetanA meM jaba mahAbhAva Alokita ho uThatA hai, to unake nikaTa aisI daivI RddhiyA~ svataH sahaja prakaTa ho uThatI haiM, jo mAnuSI avasthA meM sambhava nhiiN| ye RddhiyA~ aura labdhiyA~ una muni bhagavantoM kA kAmya nahIM, lakSya nahIM, prayojana nhiiN| ve Apa hI mAno unakI caraNa-ceriyA~ ho kara, unakI sevA meM upasthita rahatI haiN| Atma-kalyANa aura loka-kalyANa hetu kabhI-kabhI ve svayam hI munIzvara kI sahAyaka ho jAtI haiN| aNimA aura mahimA Rddhi pala mAtra meM deha ko laghu yA guru kara detI hai| taba caitanya ke Urdhva ArohaNa meM deha dAsI kI taraha anugamana kara jAtI hai| maiM khela-khela meM hI kaise isa mahAgiri para car3ha kara utara AyA, yahI to tumhArI jijJAsA thI?' 'he bhadanta mahAzramaNa, Apa antarjJAnI haiN| Apa hamAre tana-mana ke svAmI haiN| hameM kucha aura bhI pratibuddha kreN| zramaNa bhagavantoM ko sahaja sulabha RddhiyoM ke kucha prakAra aura svarUpa hamAre liye Alokita kreN|' 'aN mAtra zarIra karane kI sAmarthya, aNimA-Rddhi hai / meru se bhI mahattara zarIra karane kI sAmarthya, mahimA-Rddhi hai| pavana se bhI halakA zarIra karane kI sAmarthya, laghimA-Rddhi hai| vajra se bhI bhArI zarIra karane kI sAmarthya, garimA-Rddhi hai| bhUmi para baiTha kara u~galI ke agrabhAga se meru parvata ke zikhara tathA sUrya-candra ke vimAna ko sparza karane kI sAmarthya, prApti-Rddhi hai| jala para bhUmi kI taraha, tathA bhUmi para jala kI taraha gamana karane kI sAmarthya, aura dharatI kA nimajjana tathA unmajjana karane kI sAmarthya, prAkAmyaRddhi hai| trailokya kA prabhutva prakaTa karane kI sAmarthya, Izatva-Rddhi hai| deva, dAnava, manuSya Adi sarva jIvoM ko vaza karane kI sAmarthya, vazitvaRddhi hai| parvatoM ke bIca AkAza kI taraha gamanAgamana karane kI zakti, aura AkAza meM parvatArohaNa kI taraha gamanAgamana karane kI sAmarthya, apratighAta-Rddhi hai| antardhAna hone kI sAmarthya, antardhAna-Rddhi hai| yugapat (eka sAtha) aneka AkAra rUpa zarIra karane kI sAmarthya, kAmarUpitva-Rddhi hai| aisI aneka prakAra kI RddhiyA~ svataH hI yogI ke adhIna ho rahatI haiM / ' zrIpAda gautama ke aise vacana suna kara, pandraha sau tApasa cakita niHzabda, nirmana-se ho rhe| phira unhoMne eka svara meM nivedana kiyA : For Personal and Private Use Only Jain Educationa International Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 'he mahAyatin, hama saba zrIcaraNoM meM samarpita haiN| Apa hamAre ekameva zrIguru ho jAyeM, aura hameM apane ziSya rUpa meM grahaNa kreN|' 'suno tApaso, isa samaya pRthvI para ekameva zrIguru haiM, guruNAMguru sarvajJa arhanta mahAvIra / maiM svayam to kevala unakA pAdapITha huuN| samasta lokAloka ke guru vahI trilokapati bhagavAn tumhAre ekameva guru ho sakate haiN| cAho to mere saMga una prabhu ke jagat-vandya samavasaraNa meM calo, aura unheM zrIguru ke rUpa meM prApta kro|' 'he mahAbhAva munIzvara, pahale hameM bhI apane hI jaisA nigraMtha digambara banA leN| hameM jinezvarI dIkSA de kara, apane padAnusaraNa ke yogya banA leN| tabhI to hama Apake anugamana ke pAtra ho sakate haiN| tabhI to hama arhanta mahAvIra kI kRpA ke bhAjana ho sakate haiN|' tApasoM kI prabala abhIpsA aura aTala Agraha dekha, zrIguru gautama prasanna hue| unhoMne saharSa unheM yatiliMga pradAna kiyaa| adRSya deva-zakti ne unheM picchI-kamaNDala dAna kiye| phira vindhyagiri meM jaise yUthapati mahAhasti ke sAtha dUsare hAthI calate haiM, vaise hI bhadanta gautama apane pandraha-sau zipyoM ke sAtha, zrIbhagavAn ke samavasaraNa kI dizA meM prasthAna kara gye| "bhagavadpAda gautama ko jAne kyA sUjhA, ki unhoMne rAjamArga chor3a kara pathahIna araNya kI rAha pkdd'ii| tApasa niHzaMka ho kara apane guru kA anugamana karane lge| jAne kaba se ve dIrgha aura kaThina tapasyA kara rahe the| guruprApti ke ullAsa se unheM eka apUrva aura tIvra bhUkha laga aayii| khUba pyAsa bhI laga rahI thii| gautama apane ziSyoM kI isa eSaNA ko jAna gye| ve unakI titikSA kI kasauTI karate rhe| ziSya bhUkhe-pyAse, deha kI pukAra kI avahelanA kara, ekAgra citta se zrIguru ke pIche druta paga calate cale gye| gautama ko pratyaya huA ki ye tApasa dehabhAva se anAyAsa uttIrNa ho rahe haiN| tabhI acAnaka eka sthAna para ruka kara, zrIguru gautama ne Adeza diyA : ___ 'devAnapriyo, AhAra kI belA ho gyii| sthira khar3e ho kara apanI aMjuliyA~ Upara utthaao| AhAra-jala prastuta hai !' ve pandraha sau zramaNa pahale to suna kara avAka raha gye| isa janahIna jalahIna araNya meM AhAra-jala kaise ? kahA~ prastuta hai vaha ? kahA~ se AyegA vaha ? agale hI kSaNa unakA prazna aura vikalpa jAne kahA~ vilIna ho gyaa| ve bhItara-bAhara nire zanya ho rahe / ApoApa hI ve nAsAgra para dRSTi sthira kara, dhyAnAvasthita ho gye| 'AyuSyaman, AhAra jala grahaNa karo!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 tApasa unmagna ho, pANi-pAtra uThA kara AhAra-jala grahaNa karane ko udyata ho gye| unhoMne dekhA ki jAne kahA~ se unakI aMjuliyoM meM prAsuka jaladhArA barasane lgii| ve Ipsita jala pI kara zAnta ho gye| mAno pyAsa sadA ko bujha gyii| ki tatkAla unake uThe pANi-pAtroM meM divya kezara-surabhita payas Dhalane lgaa| unhoMne jI bhara kara sumadhura payas kA AhAra kiyaa| "aho, aisA madhurAnna to Aja taka cakhA na thaa| pArthiva bhojanoM meM aisA mAdhurya kahA~ ? kyA isI ko amRta kahate haiM ? kyA hamane usakA prAzana kiyA? aura acAnaka unhoMne aisI paritRpti anubhava kI, mAno unakI bhUkha sadA ko miTa gyii|tb Ananda aura Azcarya se gadgad ho tApasoM ne zrIguru se pUchA : 'zrIgurunAtha, yaha saba kahA~ se? kaise ? aura hameM yaha kyA ho gayA hai?' 'parama mumukSu tApaso, jAno ki akSINa mahAnasa labdhi tumhArI sevA meM A khar3I huI hai| tuma kalpa-kAma hue, zramaNo! tumhArA kAmya pAnI aura payasa tumhAre hI bhItara se udgIrNa ho aayaa| tuma AtmakAma hue, AyuSyamAno !' aura una pandraha sau tApasoM ne anubhava kiyA : ki jaise unakA zarIra anAyAsa parimala kI taraha halakA aura vyApta ho calA hai| bhItara ke porapora meM zUnya ubhara rahA hai| bAhara bhI saba kucha meM eka vizrabdha zanya gaharAtA jA rahA hai| aucaka hI una saba ko lagA, ki unakA 'maiM' vilapta ho gayA hai| prathama puruSa bhI nahIM, dvitIya puruSa bhI nahIM, basa nire pandraha sau tRtIya puruSa, binA kisI AyAsa yA icchA ke svata: saMcAlita cale cala rahe haiN| kartA bhI nahIM, bhoktA bhI nahIM, vyakti bhI nhiiN| nire darzana, jJAna, cAritrya ekIbhUta : ananya anya puruSa / "draSTA, dRzya, darzana ekAkAra ho gaye haiN| aura haThAt una saba ko samvedita huA ki, unake bhItara jAne kitane sUryoM kI eka nadI-sI baha rahI hai| - parama muharta ghaTita huaa| datta Adi pA~ca-sau tApasoM ko dUra se hI prabhu ke aSTa pratihArya dekha kara ujjvala kevalajJAna utpanna ho gyaa| vaise hI kauDinya Adi pA~ca-sau tApasoM ko dUra se hI sarvajJa mahAvIra kA darzana ho gayA : aura nimiSa mAtra meM ve kaivalya se prabhAsvara ho utthe| zuSka zaivAla-bhakSI pA~ca-sau tApasoM ko, prabhu para chAye azoka vRkSa kI harI chAyA anubhava kara kaivalya lAbha ho gyaa| O samavasaraNa ke zrImaNDapa meM pahu~ca kara devArya gautama ne vidhivat tIna pradakSiNA de kara, zrIbhagavAn kA trivAra vandana kiyaa| unake pIche khar3e tApasoM kA dehabhAva anAyAsa calA gyaa| ve vandanA-pradakSiNA se pare cale gye| ve kAyotsarga meM lIna ho, nizcala dhravAsIna ho rhe| aura vipa la mAtra meM hI arhanta mahAvIra ke sAtha tadAkAra ho gye| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tabhI zrIguru gautama ne apane pandraha sau tApasa ziSyoM ko Adeza diyA : 'mahAbhAga tApaso, zrIbhagavAn kI vandanA karo!' . tatkAla prabhu ne varjanA kA hAtha uThA kara nirdeza kiyA : 'kevalI kI AzAtanA na karo, AyuSyamAn gautama ! kevalI, kevalI kI vandanA nahIM krte| ye pandraha sau tApasa kaivalya-lAbha kara arhanta ho cuke haiN| arhanta, arhanta ko praNAma nahIM karate, ve paraspara ko darpaNa hote haiN|' ''suna kara gautama kI supta vyathA phira jAga utthii| dhanya haiM ye mahAtmA ! mere hI dvArA pratibodhita aura dIkSita mere ye pandraha sau ziSya bhI kevalI ho gaye? aura maiM svayam nirA ThUTa hI raha gayA ! prabhu ke nikaTatama ho kara bhI, maiM aba taka unakI kaivalya-kRpA na prApta kara sakA ? nizcaya hI isa bhava meM mujhe siddhi nahIM milegii| tabhI acAnaka zrIbhagavAna kA svara sunAI par3A : 'devAnupriya gautama, tIrthaMkara kA vacana satya, ki devavANI satya ?' 'tIrthaMkara kA vacana satya, bhagavan ?' 'mahAvIra tumhAre liye kama par3a gayA ? tumheM usakI sAmarthya para zaMkA huI ? tuma devavANI kA Adeza mAnakara, aSTApada parvata para gye| vahA~ kaivalya milA tumheM ?' gautama ne cAhA ki dharatI phaTa par3e, aura ve usameM samA jaayeN| cAhA ki, daur3a kara prabhu kI goda meM sara DAla ro pdd'eN| ki tatkAla sunAI par3A : 'mahAvIra kI goda meM sara DAla dene se kaivalya mila jAyegA? apanI hI goda meM sara DAlane ko tumhArA jI nahIM cAhatA na? kyoM ki tuma Apa meM nahIM, para meM jI rahe ho| tuma mahAvIra ke rUpa meM mohita ho kara, usI kI mUrchA meM jI rahe ho| mahAvIra kI AtmA se adhika tumheM usakA zarIra priya hai| paryAya para hI aTake ho, paryAyI ko nahIM dekhoge? AvaraNa para hI anurakta ho rahe tuma, to AvaraNa kaise haTe, Atma kA darzana kaise ho?' __ gautama ke usa bhavya zAnta mukha-maNDala para A~suoM kI dhArAeM baMdha giiN| unheM phira sunAI par3A : ___ 'suno gautama, ziSya para guru kA sneha kamala ke hArda meM svataH sphurita parAga kI taraha hotA hai, jo anAyAsa sarvavyApI ho jAtA hai| aura guru para ziSya kA mamatva, tumhArI taraha Una kI guMthI caTAI jaisA sudRr3ha aura pragAr3ha hotA hai| cirakAla ke saMsarga se, janmoM ke RNAnubandha se hama para tumhArA moha bahuta dRr3ha ho gayA hai| isI se tumhArA kevalajJAna ruMdha gayA hai| jaba taka yaha para bhAva meM ramaNa hai, jaba taka yaha bhaMgura rUpa kI Asakti hai, taba taka amara Atma kA darzana kyoM kara sambhava hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 291 'to maiM prabhu se dUra calA jAU~? maiM prabhu ko bhUla jAU~ ?' 'hA~, dUra cale jAnA hogA, eka dina / bhUla jAnA hogA, eka dina / svayam mahAvIra tumheM Thela degA, eka dina / taba jAnoge, ki tuma kauna ho, maiM kauna hU~ ? kalyANamastu, gautama ! ' prabhu cupa ho gaye / unakI isa vajra vANI se sAre carAcara pasIja uThe / jIva mAtra gautama ke prati sahAnubhUti se karuNa - kAtara ho Aye / ...gautama ko lagA ki prabhu ne unheM lokAgra kI siddhazilA para se, loka ke pAdamUla meM pheMka diyA hai / deha kA piMjara bheda kara haMsa, usa kSaNa jAne kina cidAkAzoM meM yAtrita ho calA / ''aura usa ur3Ana meM bhI gautama ke mana meM eka hI bhAva ubhara rahA thA : "oha, mere prabhu kitane sundara haiM ? kyA tIrthaMkara mahAvIra kA yaha trilokamohana rUpa bhI nAzavAna hai ? nahIM, aisA nahIM ho sakatA ! maiM kAla ko harA dUMgA, aura arhanta ke isa saundarya ko eka na eka dina amara ho jAnA par3egA / mere liye ! ... ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 zivobhUtvA zivam yajet anukrama se vihAra karate hue prabhu isa samaya dazArNa deza meM vicara rahe haiN| rAjadhAnI hai dazArNa ngr| rAjA haiM dazArNabhadra / usa dina sAyaMkAla kI rAjasabhA meM eka ajanavI cara-puruSa acAnaka A kara hAz2ira huaa| usane rAjA ko sandeza diyA ki : kala prAtaHkAla Apake nagara ke 'IzAna caitya' meM tIrthaMkara mahAvIra samavasarita hoNge| suna kara rAjA ke harSa aura gaurava kA pAra na rhaa| jaise megha kI garjanA se viduragiri meM ratna ke aMkura prasphuTita hote haiM, vaise hI dUta kI yaha vANI suna kara rAjA ke sAre zarIra meM harSa ke romAMca kA kacuka ubhara aayaa| tatkAla rAjA dazArNabhadra ne sabhA ke samakSa ghoSita kiyA 'hama kala sabere aisI samRddhi ke sAtha prabhu ke vandana ko jAyeMge, jaisI samRddhi se pUrve kabhI kisI ne prabhu kI vandanA na kI hogii| maMtriyo, rAtorAta hamAre rAjamahAlaya se prabhu ke samavasaraNa taka, sAre rAjamArga kA aisA zRMgAra karo, ki kubera kI alakA kA vaibhava bhI use dekha kara lajjita ho jaaye| hamArI sArI nidhiyoM kA niHzeSa ratna-kAMcana kala prabhu kI rAha para bichA do|' AjJA de kara, rAjA tatkAla usI harSAvega meM apane antaHpura ke sarvocca khaNDa meM jA cddh'aa| vAtAyana se, dUra taka cAroM ora phailI apane rAjya kI pRthvI ko usane siMha-mudrA se nihaaraa| use lagA, ki usase bar3A bhUpendra isa samaya bhUtala para koI nhiiN| .."aisA maiM, jaba kala prAtaH apane samasta vaibhava ke sAtha trilokapati mahAvIra kI vandanA karU~gA, to tInoM lokoM kA vaibhava phIkA par3a jAyegA!' ."rAjA ko usa rAta nIMda na aayii| usake mana meM umaMgoM ke haz2Ara-haz2Ara fAnUsa ujalate cale gye| 'maiM aise vandanA karU~gA, maiM vaise vandanA kruuNgaa| prabhu mere aizvarya ko khulI A~khoM dekheNge| ve mere rUpa, rAjya aura ranivAsa kI anupama vibhA ko ekaTaka nihaareNge| ve merI bhakti aura vandanA kI anokhI bhaMgimAoM ko dekha kara vibhora ho jaayeNge| ve merI prArthanA ke A~suoM se vigalita ho jaayeNge| maiM, merA rAjya, merI samRddhi, merI zrI-sampadA, merA saundarya, merA vizAla vyaktitva, merI rAniyoM kA atulya lAvaNya ! merI prArthanA ke A~sU ! maiM merA maiM "merA maiM "meraa"| aura prabhu ? ve kevala 'maiM' aura 'merA' ke ekameva darzaka, ekamAtra saakssii| kevala isIliye ve mere prabhu Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 293 haiM, ki ve kevala mujhe nihAreM, kevala merA pratApa dekheN|' ..aura isI AhlAda meM Alor3a karate, karavaTeM badalate, rAjA ne apalaka hI sArI rAta bitA dii| brAhma muhUrta meM hI uTha kara, rAjA aura usakI sArI rAniyA~ snAna-prasAdhana meM vyasta ho gye| rAniyoM ko AjJA huI ki : 'aisA zRMgAra karo, ki kAmAMganA rati bhI lajjita ho jaaye| apsarAe~ tumhArI pagataliyoM kI mahAvara ho jaayeN| svayam trilokInAtha tumhAre rUpa aura zrRMgAra ko nihArate raha jAyeM ! ...'' udhara saberA hote hI nagara se samavasaraNa taka kA sArA rAjamArga, utsava ke vAjiMtroM aura harSa-dhvaniyoM se gUMjane lgaa| rAjapatha kI raja para kuMkuma ke jala chir3ake gaye haiN| rAha kI bhUmi para sarvatra phaloM ke g2AlIce bicha gaye haiN| phUloM ke dariye meM jaise pRthvI DUba gayI hai| pada-pada para, suvarNa ke stambhoM aura dvAroM para bahuraMgI maNiyoM kI bandanavAreM jhUla rahI haiN| jagaha-jagaha sonecA~dI ke ghaToM aura pAtroM ko paropari cuna kara, unakI zreNiyA~ aura maNDala raca diye gaye haiN| unheM vipula sugandhita phUloM aura zrIphaloM se sajA diyA gayA hai| cAroM ora TaeNge haiM citrita cinAI aMzuka ke parde, candove / ratnoM ke darpaNa, maNi-muktA ke paMkhe, panne aura nIlama kI jhAriyA~ / sArI rAha ke antarikSa meM kezara-jala kI nIhAra avirala barasa rahI hai| nAnA puSpoM ke gandha-jala jahA~-tahA~ ratna-jhAriyoM se chir3ake jA rahe haiN| jagaha-jagaha dvAroM ke zIrSajharokhoM para naubata-mRdaMga baja rahe haiN| aneka jagaha racita raMga-maMcoM para gandharva-kinnara yugaloM kI taraha, vAdaka, gAyaka, naTa-naTiyA~ tumula saMgIta-samAroha ke sAtha nAcagAna aura nATya kara rahe haiN| deva-bAlAoM-sI sundariyA~ phUla barasA rahI haiN| aura isI zobhA kI alakA ke bIca se gujarate hue, mahArAja dazArNabhadra apane diggaja samAna zveta gajendra para ArUr3ha ho kara, prabhu kI vandanA ko jA rahe haiN| unake ratnAbharaNoM kI kAnti se dizAe~ damaka uThI haiN| unakI rathArUr3ha rAniyoM ke saundarya aura zRMgAra ko dekha, sArA janapada jayajayakAra kara uThA hai| mahAvIra kI jayakAra nahIM, mahArAja aura unake antaHpura kI, unake vaibhava kii| "mAthe para hIraka-chatra, vijana aura ca~vara DulAtI vArAMganAoM ke bIca baiThe mahArAjA aura mhaaraanii| rAjA ne phira apanI pRthvI aura samRddhi kA siMhAvalokana kiyaa| pIche hajAroM sAmantoM kI svaarii| Age calate vipula sainya ke camakate shstraastr| sahasroM azvArohiyoM kI ur3atI ptaakaaeN| aura sabase Age sainika vAjiMtroM kA tumula ghoss| raNa kA mArU rAga : usI meM milA Ananda aura gaurava kA hrssraag| aura rAjA ke gajendra ko ghera kara, unakI stuti kA gAna karate cala rahe bandIjanoM kA vipula kolAhala aura jaya-jayakAra / rAjA ko lagA, ki vaha caudahoM bhuvana kA svAmI hai, aura vaha jagatpati bhagavAn kI vandanA ko jA rahA hai| isase bar3I ghaTanA isa ghar3I pRthvI para kyA ho sakatI hai ! ... 0 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 ""mAnastambha para dazArNapati kI nigAha na uTha skii| mAnAMganA bhUmi pAra ho gyii| samavasaraNa ke aneka maNDaloM se rAjA guz2ara rahA hai| para usake alaukika aizvarya ko usane dekhA hI nhiiN| vaha dekha rahA hai, kevala apane sAtha cala rahe apane parikara ke vaibhava ko| apanI rAniyoM ke rUpa aura zRMgAra ko| apane ratnAbharaNoM ko, apanI mukuTa-maNi ko| naranAtha dazArNabhadra kevala apane ko aura apane vibhava-vistAra ko dekha rahA hai| zrImaNDapa meM praveza kara rAjA ne, apane samasta parikara aura antaHpura ke sAtha zrIbhagavAna kA trivAra vandana-pradikSaNa kiyA / aura sanmukha A kara prabhu kI dRSTi ko eka Taka nihArane lgaa| ki ve kaise use aura usake vaibhava ko dekha rahe haiN| kina A~khoM se dekha rahe haiN| lekina rAjA ne dekhA ki prabhu to kucha nahIM dekha rahe, aura saba kucha eka sAtha dekha rahe haiN| ve kevala apane ko dekha rahe haiM, aura usameM ApoApa saba kucha dekhA jA rahA hai| to kyA dazArNapati kI aisI vaibhavazAlI vandanA ghaTita hI na huI ? mAno usakA yahA~ AnA, koI bAta hI na huI ! koI apUrva ghaTanA ghaTI hI nahIM ! ... . aisA kaise ho sakatA hai| usane phira lauTa kara apane parimaNDala aura vaibhava para dRSTipAta kiyaa| usakA ora-chora nahIM hai, sArA samavasaraNa usake parimaNDala kI chaTA se vyApta hai| usakI rAniyoM ke rUpa aura ratnoM se sArA zrImaNDapa jagamagA rahA hai| aura zrI bhagavAna ne eka nigAha dekhA taka nahIM, ki kauna AyA hai ? kaise amulya ratnoM kI bheMTa lAyA hai ? aisA kaise ho sakatA hai ? ' ki sahasA hI dazArNapati ne dekhA, sudUra antarikSa kA nIla khula rahA hai| aura usameM se AtA dikhAyI par3A, eka vizAla jalakAnta vimAna / usake tarala sphaTika jaise jala-prAntara meM sundara kamala vikasvara haiN| haMsa aura sArasa pakSI vahA~ krIr3A-kUjana kara rahe haiN| deva-vRkSoM aura deva-latAoM kI zreNI meM se jharate phUloM se vaha zobhita hai| vahA~ nIla-kamaloM ke aise vana haiM, mAno usa sarovara para indranIla maNi ke bAdala ghira rahe hoM / markata AbhA vAlI nalinI meM, vikasvara suvarNa kamala kI AbhA kA prvesh| raMga aura prabhA kI kaisI mohana maayaa| sAre vimAna meM nirantara bahuraMgI jala kI taraMgeM uTha rahI haiN| vahI mAno isake aneka raMgI dvAra haiM, toraNa-bandanavAra haiN| vahIM isakI patAkAe~ haiN| _aura isa vizAla jalakAnta vimAna kI kendrIya puSparAja vedI para baiThA hai indra, apanI priyasvinI aindrilA ke sAtha, apane sahasroM sAmAnika deva-maNDaloM se ghirA huA / haz2AroM devAMganAe~ usa para caMvara Dhola rahI haiM / lAvaNya kI laharoM-sI nAcatI apsraaeN| AkAza ke nepathya se bahatI saMgIta kI surmaalaa| ...acAnaka vimAna ne bhUmi sparza kiyaa| usase utara kara indra manuSya loka meM jaba calA, to usake caraNa pAta se markata ke mRNAla para mANikya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 295 ke kamala khilane lge| phira indra apane erAvata hastI para ArUr3ha huA, mAno ki himavAna para car3hA ho| usakI pAlakI meM baiThate samaya, deva-vadhuoM ne use apanI bA~hoM kA sahArA diyaa| indra kI savArI yoM calI, jaise vanAkIrNa meru parvata cala rahA ho| "jisa samaya indra apane sAre svarga-paTaloM ke sAtha A kara zrIbhagavAn ko namita huA, usa samaya usake jalakAnta vimAna kI krIr3AvApiyoM ke kamaloM ke bhItara saMgIta hone lgaa| pratyeka saMgIta ke sAtha, indra jaise hI vaibhava vAlA eka-eka sAmAnika deva apane divya rUpa, veza aura aizvarya ke sAtha prakaTa hone lgaa| unameM se hara deva kA parivAra, indra ke parivAra jaisA hI mahaddhika aura vismayakArI thaa| eka indra, usake agaNita deva-maNDala / unakA hara deva, eka aura indra kI mahAmAyA se maNDita / aura jaba indra ne apane nakSatra mAlA jaise hIraka hAra ko gandhakuTI kI pAdabhUmi meM DhAlate hue, prabhu ko sASTAMga praNipAta kiyA, to zrImaNDapa kI sArI bhUmi meM koI nayA hI ujAlA chA gyaa| dekha kara dazArNabhadra diGamUr3ha ho rhaa| nagara kI samRddhi ko dekha kara jaise koI grAmINa stambhita raha jAtA hai, vahI hAla dazArNapati kA huaa| "vaha dhUla-mATI ho kara, dharatI meM samA jAnA cAhane lgaa| use lagA ki usakA to koI astitva hI nahIM, mahAsattA ke isa rAjya meN| apanI hI nigAha meM vaha apane ko bindu kI taraha vilIna hotA diikhaa| "nahIM, itanA tuccha ho kara vaha sattA meM rahanA pasanda na kregaa| yadi ho sakA, to indra ke isa vaibhava se zatagunA aizvarya upalabdha karegA vaha, yA nahIM raha jAyegA ! ... aura sahasA hI prathama bAra rAjA apane AsapAsa ke samavasaraNa kI sauMdaryaprabhA meM jaagaa| lakSa-koTi indroM ke aizvarya-svarga, zrIbhagavAna kI sevA meM yahA~ nirantara samarpita haiN| rAjA ne pahalI bAra apane ko bhUla kara, kevala zrIbhagavAn kI ora nihaaraa| ve prabhu kitane madu vatsala bhAva se use dekha rahe the ! kSIra samudra jaisA bhagavAn kA vaha vkssdesh| jJAna ke usa mahAsUrya meM se, sAre manokAmya bhoga aura vaibhava, kiraNoM kI taraha jhar3a rahe haiN| isa irAvAn kI hara lahara eka apsarA hai| eka kamalA hai| eka sarasvatI hai| ___ 'tU kRtArtha huA rAjan, tU ne apane hone kI sImAe~ dekha liiN| aba tU apane hone kI saMbhAvanA bhI dekha !' 'kyA maiM prabhu jaisA hI amitAbha ho sakatA hU~ ?' 'vahI to banAne ko hama yahA~ baiThe haiN| mahAvIra isa cur3Anta para, ziSya banAne nahIM baiThA, guru banAne baiThA hai| hara AtmA svayam apanI guru Apa ho jaaye| apanA bhagavAn Apa ho jaaye| koI anya svAmI yA Izvara anAvazyaka ho jaaye| "mahAvIra manuSya ke cirakAla ke anAthatva ko miTA dene AyA hai !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 'arhat ke usa svAdhIna aizvarya ko kaise upalabdha ho sakatA hU bhante ?' 'nirantara svayam arhat bhAva meM raha kr| svayam arhanta ho kara, arhanta kA yajana kr| zivobhUtvA zivaM yajet / soham, zivoham, arhatoham, siddhoham, -yahI ho terA maMtra!' sunate-sunate dazArNabhadra kI sA~soM meM aucaka hI maMtra jIvanta ho gyaa| use lagA ki vaha sA~sa nahIM le rahA, saurabha ke samudra meM anAyAsa taira rahA hai| rozanI ke bAdala-yAnoM para mahAkAza meM ur3a rahA hai| dazArNabhadra kA dehabhAva calA gyaa| use lagA ki usake zarIra se sAre vastrAbharaNa yoM utara gaye, jaise phAguna kI unmAdaka havA meM jIrNa patra jhar3a kara ur3ate dikhAyI par3ate haiN| use haThAt zrIvANI sunAyI par3I : 'tUne kevala apane ko itanA ekAgra dekhA, rAjan, ki terA ahaMkAra hI svayam apanA atikramaNa kara sohaMkAra ho gayA ! terI atyanta Atmarati hI carama para pahu~ca kara virati ho gyii| terI abhIpsA hI mumukSA hone ko vivaza ho gyii| caitanya kI isa vicitra lIlA ko dekha aura jAna, raajn| yaha sarvakAmapUrana hai !' aura dazArNabhadra ko zrIcaraNoM meM samAdhi laga gyii| usakI sArI rAniyA~, apane ratnAbharaNoM ko zrIbhagavAn ke caraNoM meM nichAvara kara, unakI mahAvratI satiyA~ ho giiN| "taba indra svayam A kara, AtmajayI dazArNabhadra aura usake antaHpura ko namita ho gayA ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 cora ho to aisA ho samakAlIna saMsAra kI cUr3AmaNi nagarI rAjagRhI / jisakA sukha, vilAsa aura vaibhava sAre jambUdvIpa meM danta-kathAoM aura lokagItoM meM gAyA jAtA / jisa para acyuta svarga ke kalpavRkSoM se adRzya kAma - ratnoM kI varSA hotI rahatI / ajit vikrama zreNika kI rAjanagarI raajgRhii| jisake paMcazaila meM mahAvIra kI tapo - lakSmI vicaraNa karatI hai| jisake A~cala meM mahAvIra ko kaivalyalAbha huaa| jisake vipulAcala para deva - maNDaloM ke svargoM ne utara kara, tIrthaMkara mahAvIra kA prathama samavasaraNa racA / jahA~ una vizva trAtA prabhu kI prathama dharma - dezanA huI / jisake vaibhAra giri ke zikhara jinendra mahAvIra kI divyadhvani se guMjAyamAna haiM / prabhu ke carAcara - vallabha prema ke prasAda se, jo vaibhAra parvata abhayAraNya ho gayA hai / usI vaibhAra kI eka ajJAta gufA meM rahatA hai, bhaya kA mUrtimAna avatAra lohakhura cora / usake AtaMka se rAjagRhI kA sukha vaibhava sadA kA~patA-tharatharAtA rahatA hai / usakI raudra lIlA se samrATa aura zreSThiyoM kI nIMda harAma ho gayI hai| unake ratna-nidhAnoM meM lohakhura ne suraMgeM lagA dI haiM / ratisukha meM tallIna soI rAniyoM aura seThAniyoM kI akUta kaTi - mekhalAe~, jAne kauna eka adRzya hAtha jAne kaba ur3A le jAtA hai / prajAe~ usake AtaMka se trAhi mAm kara uThatI haiM / rAjagRhI kA jIvana hara pala bhaya aura saMtrAsa meM sA~sa letA hai / lohakhura kI patnI thI rohiNI / usakA eka ikalautA beTA thA rohiNeya / janmaghuTTI se hI caurya- kalA use siddha ho gayI thI / apane rudra pratApa meM beTA, bApa se savAyA thA / aura eka dina lohakhura cora mRtyu zaiyA para A par3A / antima kSaNa meM usane rohiNeya ko bulA kara kahA : 'beTe, tere AtaMka se jagat kA~patA hai / tU cAhe to eka dina jambUdvIpa para rAja kara sakatA hai / para eka bAta merI yAda rakhanA : yaha jo devoM ke race samavasaraNa meM baiTha kara mahAvIra nAmaka yogI upadeza karatA hai, usakA vacana tU kabhI bhUla kara bhI na sunanA / eka zabda bhI usakA suna legA, to terA sarvanAza ho jAyegA / usake alAvA tU cAhe jahA~ svacchanda vicrnaa| lekina usa mahAvIra kI chAyA bhI apane Upara na par3ane denA !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 rohiNeya ne pitA ke caraNa chu kara, unakI AjJA ko zirodhArya kiyaa| use bIja-maMtra kI taraha apane hRdaya para aMkita kara liyaa| aura thor3I hI dera meM lohakhura paMcatva ko prApta ho gyaa| __ 'rohiNeya hara rAta mAtula hAthI kI taraha rAjagRhI para TUTane lgaa| hara dina usakA AtaMka bar3hane lgaa| apane jIvitavya kI taraha, vaha pitA kI AjJA kA pAlana krtaa| aura apanI svakIyA strI kI taraha, vaha rAjagRhI ko AdhI rAtoM meM lUTane lgaa| ThIka tabhI aneka nagara, grAma, kheTaka, droNamukha meM vihAra karate, caudaha haz2Ara zramaNoM se parivarita tIrthaMkara mahAvIra prabhu rAjagRhI pdhaare| agocara meM se saMcarita hote suvarNa-kamaloM para caraNa dharate prabhu, dUra para Ate dikhAI pdd'e| chupa kara rohiNeya ne bhI yaha dRzya dekhaa| Aha, kAza ye sone ke kamala vaha curA sakatA! are kisa adITha sote se ye phUTate A rahe haiM ? vaha sotA bhalA kahA~ chupA hogA? use lUTe binA rohiNeya ko caina nhiiN| lekina isa mahAvIra kI caraNa-cApa binA to vaha sotA phUTatA nhiiN| aura mahAvIra ko to dekhanA hI usakA sarvanAza hai| pitA kI AjJA jo hai / to phira kaise kyA ho? ___ saMyoga kI bAta, ki usa dina jaba rohiNeya corI karane nikalA, to use jisa dizA kA saguna milA, usI kI rAha meM mahAvIra kA samavasaraNa birAjamAna thaa| dekhate hI vaha kA~pa utthaa| saguna kI dizA se lauTanA to sambhava nhiiN| aura isa rAha se guz2are, to mahAvIra kI vANI sunane se bacanA mushkil| vaha bar3I parezAnI meM par3a gyaa| use upAya sUjhA, ki vaha kAnoM Ar3e hAtha dhara le| so kasa kara kAna bhIMce tez2a cAla se vaha bhAgA jA rahA thA, ki ThIka samavasaraNa ke pAsa hI usake paira meM eka tIkhA kA~TA khUpa gyaa| cAla ke druta vega ke kAraNa kA~TA gaharA dhaMsa kara zUla-sA kasakane lgaa| eka paga bhI Age calanA kaThina ho gyaa| nirupAya ThiThaka kara vaha karAha utthaa| prANa-pIr3ana se bar3ha kara to pitA kI AjJA nahIM ho sktii| koI upAya na sUjhA, to vaha kAnoM para se hAtha haTA kara kA~TA nikAlane lgaa| ThIka tabhI use mahAvIra kI vANI sunAyI par3I : 'jAno bhavyo, jinake caraNa pRthvI ko chUte nahIM, jinake netroM kI palakeM jhapakatI nahIM, jinakI puSpamAlA kumhalAtI nahIM, jinake zarIra prasveda aura raja se rahita hote haiM, vahI devatA kahe jAte haiN| yahI hai deva kI ekamAtra pahacAna !' mahAvIra kA zabda-zabda rohiNiyA ne suna liyA, aura pitA kI AjJA ko bheda kara, vaha usake hRdaya meM gaharA utara gyaa| anartha anartha ho gayA ! mahApratApI zreNika taka jisase AtaMkita thA, usa rohiNeya kI pagataliyoM meM pasInA A gyaa| hAya, aba kyA hogaa| pitA kA diyA maMtrAdeza bhaMga ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299 gyaa| sarvanAzasarvanAza ho gyaa| aura rohiNiyA cIkhA : 'aura nahIM aura nahIM"bahuta huaa|' aura donoM hAthoM se kasa-kasa kara kAna bhIMcatA, vaha bhAga kara rAjagRhI kI gupta suraMga meM utara gayA, jise usake sivAya koI na jAnatA thaa| aura usa dina dina-dahAr3e hI rAjagRhI meM bhUkampa A gyaa| dekhate-dekhate tahaqhAne dhvasta ho gye| unameM bharI apAra dhanarAzi luTa gyii| kAle cauroM meM Acur3a DhaMke eka preta ke upadravoM se, antapuroM meM sundariyA~ cIkha utthiiN| bAta kI bAta meM balAtkAra-bhraSTa abalA kI taraha rAjagRhI chinna-bhinna ho kara ArtanAda kara utthii| prajAoM ne daur3a kara magadhanAtha zreNika ko trANa ke liye guhArA / mahArAja ne koTTapAla ko bulA kara lalakArA : 'dina dahAr3e nagarI luTa rahI hai, aura tuma hAtha para hAtha dhare baiThe ho? batAobatAo, yaha kauna daitya hamArI prajAoM para atyAcAra kara rahA hai ?' koTTapAla ne bhayAta ho kara nivedana kiyA : 'parama bhaTTAraka deva, lohakhura kA putra rohiNeya cora bApa se sau gunA prabala ho kara uThA hai| vaha sare Ama nagara ko luTatA hai| adRzya ceTaka kI taraha bhUgarbhI suraMgeM lagA kara tahaqhAne phor3a detA hai| sAmane dekha kara bhI hama use pakar3a nahIM skte| hAtha-tAlI de kara, vaha bijalI kI taraha kauMdhatA huA g2Ayaba ho jAtA hai| bandara kI taraha uchala kara, helA mAtra meM eka ghara se dUsare ghara meM chalA~ga mAra jAtA hai| eka ur3I mAra kara nagara kA parakoTa taka lA~gha jAtA hai| use koI manuSya to pakar3a nahIM sakatA, koI yamadUta hI usa pizAca ko pakar3a sakatA hai| maiM lAcAra nirupAya hU~, svaamii| merA tyAga-patra svIkAra kareM!' ___ ajeya zreNika gaharI cintA meM DUba gyaa| jinendra mahAvIra ke yahA~ birAjamAna hote, aisA rAkSasI utpAta ? rAjA nirvAk, zUnya tAkatA raha gyaa| tabhI abhayakumAra kI AvAz2a sunAyI par3I : ___'suno koTTapAla, tuma caturaMga senA sajja kara ke, nagara ke bAhara taiyAra rkkho| dhana-sampadA ke tahaqhAnoM meM ghusa kara, tumhAre sainika vahA~ ratna-kambaloM meM chupa jaayeN| rohiNeya ke nagara-praveza kA patA lagate hI, sArI nagara-parikhA ko sainyoM se pATa do| dharatI ke bhItara suraMgeM khoda kara, bhUgarbho meM utara jaao| taba cAroM ora se apane ko ghirA pAkara, lAcAra jAla meM phaMse hirana kI taraha vaha cora tumhAre sainyoM ke hAthoM meM A pdd'egaa|' 0 buddhinidhAna abhayadeva kI yukti acUka kAma kara gyii| agale hI dina rohiNeya ko pakar3a kara mahArAja ke sAmane hAz2ira kara diyA gyaa| mahArAja ne maMtrIzvara abhayarAja ko Adeza diyA : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 'sajjana kI rakSA aura durjana kA saMhAra, yahI rAja-karttavya hai, abhaya raajaa| isa prajA-pIr3aka ko prANa-daNDa de kara, prajA ko atyAcAra se ubaaro|' dhIra kaNTha se abhaya bole : 'chala-bala se pakar3A gayA hai yaha durdAnta parAkramI cora, taat| isakI corI jaba taka pramANita na ho, aura apanA aparAdha yaha svIkAra na kara le, taba taka isako prANa-daNDa kisa vidhAna ke antargata diyA jAye, mahArAja? zAsana kA saMcAlana vidhAna binA kaise ho? kisa AdhAra para isakA nigraha kiyA jAye ? aucitya aura nyAya kI tulA ApakI ora dekha rahI hai !' abhaya rAjakumAra kI maMtraNA ko kauna canautI de sakatA hai| zreNika suna kara sannATe meM A gye| rAjA ne khinna svara meM kahA : 'to vatsa abhaya, tumhIM vaha upAya yojanA kara sakate ho, ki jisase isa balAtkArI luTere para zAsakIya kAryavAhI kI jA ske| tumhIM pakar3a sakate ho isa asambhava cora ko!' / abhaya rAjakumAra khilakhilA kara bole : 'Apa dekhate jAiye bApU, kyA-kyA hotA hai| honI apanI jagaha hotI hai, abhaya kA khela usase rukatA nhiiN| honI aura karanI eka ho jAtI hai, tAta, merI isa caturaMga-caupar3a meN| aura tabhI to acUka kArya-siddhi hotI hai| Apa dekheM, mahArAja, rahasya ke bhItara rahasya hai| kyA vismita honA hI kAphI nahIM ?' zreNika kI bolI banda ho gyii| saMkaTa kI talavAra sara para laTakI hai, aura abhaya paheliyA~ bujhA rahA hai| magara usa abhaya ke sivAya to isakA pratikAra kisI aura ke pAsa nahIM / roSa se garjanA karate hue samrATa ne Adeza kiyA : 'jisa bhI upAya se ho, turanta isa bhISaNa aparAdhI kA damana aura nigraha karo, abhaya / dera na ho!'.."abhaya ke iMgita para rohiNeya ko bhArI sA~kaloM meM jakar3a kara, hirAsata meM DAla diyA gyaa| aura abhaya usa vyUha kI racanA meM lage, jisameM pha~sa kara rohiNeya apanA aparAdha svIkAra karane ko vivaza ho jaaye| __ jIvana kA kavi thA abhaya raajkumaar| vaha mAnava mana kA parokSa zilpI, aura cetanA kA vAstukAra thaa| apanI pAragAmI kalpanA se hI vaha satya ke sUkSmatama chora taka pahu~ca jAtA thaa| isI se, jaba bhI use mAnava citta kI nigar3ha gati-vidhiyoM meM praveza karanA hotA, to vaha usakI bimba racanA krtaa| cakravyaha nirmita krtaa| koI durga yA sthApatya raca kara, usameM lakSita mAnava mana ko cAroM ora se ghera letA, aura use apane manacAhe mArga se bAhara nikAla laataa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 so rohiNeya ke kuTila mana kA graMthibheda karane ke liye bhI, abhaya ne eka sthApatya kI racanA kii| mahAmUlya ratnoM se jar3e eka sAta khaNDa ke mahala meM, usane rohiNeya ko bar3e mAna-saMbhrama pUrvaka rkkhaa| mahala aisA, jaise amarAvatI kA hI koI khaNDa pRthvI para A par3A ho / gandhoM ke nepathya-saMgIta se sArA mahala nirantara guMjAyamAna rahatA hai| aparUpa sundariyA~ rohiNeya ko cAroM ora se ghera kara, apane hAthoM use madirA pAna karAtI rahatI haiN| eka dina madirA kI mAdana madhura gandha meM DUbatA-utarAtA vaha besudha ho gyaa| gaharI marchA ke atala meM DUba kara vaha aceta ho gyaa| tabhI use deva-dUSya vastra dhAraNa karA diye ge| nazA utarane para rohiNeya ne jo apane AsapAsa dekhA, to nistabdha ho gyaa| mAno ki vaha kisI kalpa-svarga kI upapAda zaiyyA meM aMgar3AI bhara kara jAgA ho / 'are kyA usakA janmAntara ho gayA? sadA kI paricita pRthvI jAne kahA~ vilupta ho gyii| mukuTa-kuNDala dhArI deva-devAMganA jaise strI-puruSa cahu~ ora jayajayakAra karate sunAyI pdd'e| 'jaya nanda, jaya nanda, IzAnapati indra jayavanta hoM!' rohiNiyA kucha pUchane kI mudrA meM tAkatA raha gyaa| tabhI una strI-puruSoM ne kahA : 'bhaya kA kAraNa nahIM, he bhadra rohinney| Apa isa vizAla vimAna meM devendra ho kara janme haiM / Apa hamAre svAmI haiM, aura hama saba Apake kiMkara haiN| aba Apa ina apsarAoM ke sAtha zakrendra ke samAna krIr3A kareM ?' rohiNeya vismaya se avAk ho rhaa| vaha socane lagA : 'kahA~ se kahA~ A gayA maiM ? kyA sacamuca hI maiMne rAtoMrAta deva-yoni meM janma le liyA? kala taka kA cora Aja devendra ho gayA ?' tabhI kinnara-gandharvo ne saMgIta-nRtya kA samAroha prArambha kara diyaa| rohiNeya harSa se romAMcita ho kara, AkAza ke hiNDoloM para peMga bharane lgaa| apsarAe~ use goda meM le-le kara nava-navya madhura AsavoM kA pAna karAne lgiiN| vaha Ananda meM jhUmane lgaa| vaha sacamuca hI janmAntara aura lokAntara kA jvalanta anubhava karane lgaa| __ tabhI suvarNa kI char3I le kara koI puruSa vahA~ aayaa| usane una gandharvo aura apsarAoM se kahA : 'are tuma yaha saba kyA kara rahe ho?' unhoMne uttara diyA ki : 'are pratihAra, hama apane svargapati devendra ko, apanI kalA aura saundarya dvArA prasanna kara rahe haiN|' pratihAra ne kahA : 'so to yogya hI hai| lekina svarga ke niyamAnusAra pahale navajanmA indra se devaloka ke AcAra to sampanna krvaao|' deva-gandhoM ne pUchA : 'kyA-kyA AcAra karavAnA hogA?' pratihAra ne upAlambha ke svara meM kahA : 'are naye svAmI ko pAne ke harSa meM tuma loga devaloka ke AcAra hI bhUla gaye? suno hamAre svarga kA vidhAna : jaba koI nayA deva yahA~ janma letA hai, to pahale use apane pUrva janma ke sukRtyoM aura duSkRtyoM kA Atma-nivedana karanA par3atA hai| usake bAda hI vaha svargoM ke sukha-bhoga kA anubhava kara sakatA hai|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 vidhi Arambha huii| pratihAra ne rohiNeya se kahA : 'he bhadramukha nava-janmA devatA, tuma apane pUrva janma ke sukRtoM aura duSkRtoM kA varNana kro| aura phira isa svarga ke sukhoM kA nirbAdha bhoga kro|' suna kara rohiNeya vicAra meM par3a gyaa| use kisI SaDyantra kI gandha Ane lgii| yaha devoM kA svarga hai, yA merA kArAgAra? maiM yahA~ deva hU~, yA aparAdhI abhiyukta hU~ ?' .."vaha sAvadhAna ho gyaa| usane apane citta ko ekAgra kiyA : aura vaha sahasA hI, cIjoM ko, sthitiyoM ko ArapAra dekhane lgaa| dekhate-dekhate anAyAsa hI eka AvaraNa jaise haThAt vidIrNa ho gyaa| usa dina tIrthaMkara mahAvIra ke jo zabda usane anacAhe hI saMyogAt suna liye the, ve jIvanta maMtra-dhvani kI taraha usake hRdaya meM gUMjane lge| prabhu ne devoM kI pahacAna ke jo lakSaNa batAye the, unheM vaha AsapAsa ke strI-puruSoM meM Tohane lgaa| "are, inake caraNa to pRthvI ko sparza kara rahe haiN| raja aura prasveda se inake zarIra malina haiN| inakI puSpa-mAlAe~ kahIM se kumhalAI-sI dIkha par3atI haiN| aura yaha kyA.? ye to A~kheM TimakAra rahe haiM, inake palaka jhapaka rahe haiN| nahIM, ye deva nahIM haiM, ye deva nahIM haiN|... sarvajJa mahAvIra ke vacana usake hRdaya ke talAtala ko bIMdha kara, use jhakajhorane lge| use eka adbhut pratyabhijJAna-sA huaa| vaha Ape meM A gyaa| vaha saMcetana ho gyaa| usa kapaTa-svarga kA pardA usakI A~khoM para se phaTa gyaa| "yathArtha kA sAmanA karate hue usane nivedana kiyA : 'mere pUrva bhava ke sukRtya suneM, devagaNa / maiMne vigata janma meM supAtroM ko dAna diyA hai| jinacaityoM kA nirmANa karAyA hai| unameM jina-bimba pratiSThita karavAye haiN| aSTAMga pUjA dvArA unakA pUjana-arcana kiyA hai| tIrtha yAtrAeM kI haiN| sadguru kI sevA kI hai| deva, guru, zAstra kI ArAdhanA meM hI maiMne vaha sArA jIvana bitAyA hai|' _ 'aba apane pUrva bhava ke duSkRtyoM kA nivedana karo, bhadra !'-usa daNDa-dhArI pratihAra ne yAda dilaayaa| uttara meM rohiNeya bolA : 'deva, guru, zAstra ke nitya samAgama aura saMsarga meM rahane se koI duSkRtya to mujhase ho hI na sakA ! daNDanAyaka ne kahA : 'koI manuSya AjIvana eka-se hI svabhAva yA AcAra se to jI sakatA hI nhiiN| ataH he bhadra, jo kucha bhI corI-jArI, lUTa-phA~Ta, koI balAtkAra, yA para-pIr3ana kiyA ho to spaSTa sviikaaro| pApa kA nivedana kiye binA, apane puNya se arjita isa svarga ke sukha ko bhoga na sakoge!' rohiNeya ne aTTahAsapUrvaka z2ora se ha~sa kara kahA : 'are bhale mAnuSa, tumhArA prazna hI betukA aura asaMgata hai| jo aise duSkRtya kiye hote, to bhalA maiM yaha svarga loka kyoM kara pA sakatA thA? kyA bhalA, andhA bhI parvata para car3ha sakatA hai ?' . . Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303 daNDanAyaka niruttara ho gyaa| SaDyaMtra viphala ho gyaa| pratihAra ne jAkara sArI ghaTanA abhayakumAra se khii| abhayakumAra ne mahArAja-pitA ko sArI sthiti kI jAnakArI de dii| phira cora ko sAmane prastuta kara diyaa| aura cupa khar3e raha gye| zreNika bole : ___ 'to mAnava mana kA manmatha abhayakumAra bhI rohiNeya cora ko na pakar3a pAyA? usakA aparAdha pramANita na ho skaa| mRtyudaNDa kA bhaya bhI usase aparAdha svIkAra na karA sakA !' 'lakSya kareM bApU, Apane hI apane mukha se abhI svIkArA, ki yaha cora mRtyu-bhaya ko lA~gha gayA hai| isI se to mRtyu daNDa kA bhaya bhI usase aparAdha svIkAra na karA sakA?' 'to aise vicitra cora ke sAtha kyA bartAva kiyA jAye, abhaya rAjA?' 'use chor3a deM mahArAja, use mukta kara deM, deva !' 'prajApati hokara prajA ke pIr3aka ko mukta kara dUM? pakar3a kara bhI usakA pratikAra na kara sakU~? to merA kSAtra dharma pRthvI para cirakAla ke liye kalaMkita ho jAyegA! yaha tuma kyA kaha rahe ho, abhaya ?' 'ThIka hI to kaha rahA hU~, bApU ! rohiNeya kA paritrANa bhI to Apake kSAtra dharma ko lalakAra rahA hai, mahArAja !' 'lekina vaha ho kaise?' 'use apane svabhAva meM vicarane ko mukta kara diijiye| pakar3a meM Aye cora ko Apa chor3a deMge, to vaha chUTakara kyA cora raha sakegA?' zreNika avAk / rAja-pariSad stambhita / mahArAja kA gaMbhIra svara sunAI par3A : 'apanI rAha para abhaya vicaro, rohinney| hama tumheM mukta karate haiM !' nimiSa mAtra meM, rohiNeya ke talAtala ulaTa-palaTa kara stabdha ho gye| usake sAre pApa-aparAdha usakI A~khoM se jaladhArA banakara bahate aaye| usane mahArAja aura abhaya rAjA ko bhUmiSTha ho praNAma kiyaa| aura cupacApa vahA~ se dhIre-dhIre jAtA dikhAyI pdd'aa| zrImaNDapa meM nistabdhatA chAyI hai| nispanda prabhu kA mauna tamAma carAcara meM gaharAtA jA rahA hai| oMkAra dhvani bhI stambhita hai| ___'maiM rohiNeya cora, zrIcaraNoM meM zaraNAgata hU~, devArya ! maiM apane sAre pApoM aura anAcAroM ko prabhu ke sAmane svIkAra karane AyA huuN| mujhe Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ arhanta mahAvIra ke sivAya triloka meM, koI mAra bhI nahIM sakatA, to tAra bhI nahIM sktaa| maiM apanI coriyoM kA nivedana karU~, bhagavan ?' / - prabhu niruttara, nAsAgra dRSTi se kevala dekhate rhe| kevala sunate aura jAnate rhe| 'mere pApoM kA anta nhiiN| merI glAni kA pAra nhiiN| maiM pazcAttApa kI Aga meM rAta-dina jala rahA huuN| mujhe isase ubAreM, nAtha !' 'glAni kyoM ? pazcAtApa kaisA ?' 'maiM cora jo hU~, bhagavan, mahAcora / luTerA, sarvasvahArI !' 'kise laTatA hai ? sarvasva kisakA hai ?' 'maiM sAhUkAroM ko lUTatA hU~, zreSThiyoM ko lUTatA hU~, rAjAoM aura rAniyoM ko lUTatA huuN| unakA sarvasva hara letA hU~ !' 'sarvasva kisakA hai ?' 'sAhUkAra kA, samrATa kaa| nagara janoM kaa|' 'yahA~ kucha kisI kA sarvasva nhiiN| saba apanA-apanA sarvasva hai| bAhara aura ghara, kucha kisI kA nahIM / svatva hai kevala tattva, kevala Atmatva / kevala apanatva / ' ___ 'lekina dhana to samrATa aura sAhakAra kA hI hai na, bhagavan ? maiM to usakA cora hU~ !' 'dhana yahA~ kisI vyakti kA nahIM, varga kA nahIM, samasta loka kA hai| jaba taka sAhUkAra hai, taba taka cora rahegA hii| jaba taka sarvasva kA svAmI samrATa rahegA, taba taka sarvasvahArI koI rahegA hI ! jaba taka dhana kA saMgraha hai, taba taka usakA luTerA rahegA hii| jaba taka sattA aura sampatti kahIM kendrita rahegI, taba taka usakA AkramaNakArI aura apahartA pRthvI para paidA hotA hI rahegA / ...' 'to bhagavan maiM cora nahIM ? maiM aparAdhI nahIM ? maiM pApI nahIM ?' 'cora tU apanA hai, aparAdhI tU apanA hai, pApI tU apanA hai, hatyArA tU apanA hai| kisI seTha-sAhUkAra aura samrATa kA nahIM ! kisI dhanapati yA sattApati kA nhiiN| jo svayam hI cora haiM, unakA cora tU kaise ho sakatA hai ? jo svayam hI balAtkArI haiM, unakA balAtkArI tU kaise ho sakatA hai ? jo svayam hI hatyAre haiM, unakA hatyArA tU kaise ho sakatA hai ?' 'to phira maiM kauna hU~, bhagavan ?' 'ina donoM se pare jo tIsarA hai, vahI tU hai| tRtIya puruSa, jo isa duzcakra se Upara hai| aura jo cAhe, to ise ulaTa sakatA hai, tor3a sakatA hai| vahI to mahAvIra hai !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'to mujhe tAra deM, he mere taarnhaar| mujhe bhI apane hI jaisA banA leM !' 'tAraka yahA~ koI kisI kA nahIM / tujhe svayam hI apane saMveda aura saMvega se tara jAnA hogaa| tujhe svayam hI Apa ho jAnA pdd'egaa| vahI mahAvIra ne kiyA, vahI tujhe bhI karanA hogaa|' 'lekina Apane mujhe tArA hai, bhagavan, yaha to pramANita hai| mere dRSTa buddhi pitA ne ApakA vacana sunane kI mujhe sakhta manAI kara dI thii| lekina paira meM zUla gar3a gayA, to lAcArI meM anajAne hI Apake vacana suna liye| usase jo jJAna milA, jo pahacAna milI, usI ke bala to maiMne samrATa aura maMtrI kA cakravyUha bhI tor3a diyaa| ve mujhe pakar3a na sake, unakI zakti majhe aparAdhI siddha na kara skii| jina prabhu ke kucha zabdoM ne hI mujhe itanI bar3I sattA de dI, ve hI to mujhe bhava-sAgara se bhI tAra sakate haiN|' 'tU unake svArthI nyAya-vidhAna se pare calA gyaa| aba tU apanA nyAyapati svayam ho jA re, apanA satya aura nyAya tU svayam ho jA re, apanA AIna-qAnUna tU svayam ho jA re, apanA svAmI tU svayam ho jA re ! to koI samrATa, koI sAhukAra, koI sattA tujhe pakar3a na skegii| unakI sattA-sampadA tere caraNoM meM A par3egI !' 'maiM apanI usa mahAsattA meM uTha rahA hU~, bhagavan ! yaha kaisA camatkAra hai ?' 'tathAstu / cora ho to aisA ho, jisane samasta loka sampadA ke bhadravezI coroM ke takhte tor3a diye| tahaqhAne ulaTa diye| unake corI ke dhana ko antima rUpa se curA liyA !' __ 'aba mere liye kyA Adeza hai, bhagavan ? maiM prabhu kA kyA priya karUM? jinakA dhana maiMne curAyA hai, vaha unheM hI lauTA dUM ?' "jinakA vaha dhana hai hI nahIM, unheM kyoM lauTAyegA ? corI kA dhana coroM ko hI vApasa lauTAyegA re ?' 'to usakA maiM kyA karU~, bhagavan ?' 'dhana-sattA ke svAmiyoM ne jinheM vaMcita kara, loka kA sArA dhana apane liye baTora liyA hai, una dIna-daridroM, abhAva-pIr3itoM ko bA~Ta de vaha sampadA / vaha sarva kI hai, so sarva ko hI de de|' 'usake uparAnta kyA karU~, bhagavan ?' 'ho sake to loka-lakSmI ke apahartA aura balAtkArI zoSaka aura zAsaka kA, tu isa pRthvI aura itihAsa meM se mUloccheda kara de| janmAntaroM meM yahI parAkrama aTUTa karatA calA jaa| jaba taka yaha na kara de, virAma nhiiN| jisa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dina ta yaha kara degA, usa dina jagat ke jIvana meM vyakti aura vastu mAtra kI sattA svatantra ho jaayegii| sva-bhAva dharma kA zAsana utregaa| tU usakA zAstA ho, aura taba tU ApoApa hI tara jAyegA!' 'talavAra ke bala, prabhu ?' 'apane Apa ke bala, apane darzana, jJAna aura vIrya ke bl| taba jJAna talavAra hokara kATegA, aura talavAra jJAna hokara taaregii| apane balAtkArI bAhabala ko, tAraka kSAtra bala meM pariNata kara de| aura tAraka kSatriya hokara talavAra dhAraNa nahIM karegA re?' 'prabhu kA Adeza hai, to avazya kruuNgaa|' 'to terI talavAra mArakara bhI tAra degii| tujha meM arhantoM aura siddhoM kA ananta vIrya saMcarita hogaa| terI jaya ho, rohiNeya !' . rohiNeya ko dikhAyI par3A ki, gandhakuTI ke rakta-kamalAsana para mahAvIra nahIM, eka nagna talavAra khar3I hai| aura usameM jJAna ke sUraja phUTa rahe haiN| aura vaha talavAra rohiNeya ke mUlAdhAra meM utaratI calI A rahI hai| usakI aMtar3iyA~ kaTa rahI haiM, tahe biMdha rahI haiN| ___.."aura usakI nasa-nasa meM ajasra mAdhurya umar3a rahA hai| usake pora-pora meM yaha kaisA sarvabhedI vIrya hillohita ho rahA hai / aura vaha apane hI bhItara se uTha rahe vaizvAnara kI jvAlAoM meM samAdhistha ho gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vItarAga ke lIlA-khela ThIka divodaya kI belA meM mahAdevI celanA, apane 'eka-stambha prAsAda' kI chata para khar3I kezoM meM kaMghI kara rahI haiN| sAmane vaibhAra kI vanAliyoM meM gulAbI USA phUTa rahI hai| dizAoM ko cUmate ghanasAra bAloM meM ekAeka maNi-jaTita kaMghI ulajha kara jAne kahA~ kho gyii| mahAdevI kI uThI bA~hoM ke kamanIya koNa acala meM citrita-se raha gye| __..pITha pIche dhruva pazcima meM unheM yojanoM pAra eka dUraMgama dRzya dikhAyI pdd'aa| A~kha se pare kA koI dUra-darzana ? nIlI camakIlI nIhAra ke maNDala meM se yaha kyA dikhAyI par3a rahA hai ? vipula vizAla sainya kA dhaMsA A rahA pravAha / haz2AroM-haz2Ara azvArohiyoM ke camacamAte zastra-phaloM kA vn| usake Age azvArUr3ha caudaha mukuTabaddha rAjAoM kI calAyamAna haarmaalaa| aura saba se Age pracaNDa zveta azva para savAra, nagna khaDga tAne dhAvamAna hai koI rudra pratApI AkramaNakArI rAjezvara / celanA stambhita, acala unmIlita nayanoM dekhatI raha gii| ThIka tabhI ApAtakAlIna ghaNTanAda suna kara, samrATa zreNika rAja sabhA meM A birAje / haThAt eka daNDa-nAyaka ne A kara hAtha jor3a nivedana kiyA : ___ 'parama bhaTTAraka magadhanAtha jayavanta hoN| mahArAja, avantIpati caNDapradyota apane caudaha mANDalika rAjAoM aura vizAla sainya ke sAtha pralaya ke pUra kI taraha magadha para car3hA A rahA hai| sUcanArtha nivedana hai|' zreNika ne mAno A~kha se sunA aura kAna se dekhaa| AkramaNakArI jAmAtA caNDapradyota ko zAyada patA nahIM, ki magadha ke siMhAsana para aba samrATa zreNika nahIM, sarvajayI mahAvIra birAjamAna haiN| sAmrAjya aba unhIM kA hai, vahI dekheN| lekina prabhu ke lokapAla ke nAte merA karttavya isa ghar3I kyA hai ? prajAoM kI rakSA ke liye, kyA tyAgI huI talavAra ko phira se uThAnA hogA? 'AyuSyamAn abhaya rAjA, yuddha dvAra para A lagA hai| kyA karanA hogaa|' aneka autpAtikI vidyAoM kA dhanI abhayakumAra muskarA AyA / bolA : 'ujjayinI-pati pradyota to hamAre jAmAtA aura jIjA bhI haiM, mhaaraaj| unakA svAgata hI to ho sakatA hai ! unakI yuddha-kAmanA ko tuSTa kiyA jaayegaa| mere yuddha ke ve atithi bhale aayeN| cintA kI kyA bAta hai?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 'lekina hama to apane sAre sainya-zastra arhanta mahAvIra ko arpita kara cuke ! sainya binA samara kA sAmanA kaise karoge?' 'magadhezvara ke nahIM, mahAvIra ke sainya sagrAma lar3eMge, mahArAja ! mahAvIra kA dharmacakra AtatAyI ko pala mAtra meM padAnata kara degA!' 'mahAvIra ke sainya saMgara kheleMge ? mahAvIra kA dharmacakra zatru kA ziraccheda karegA? mahAvIra yuddha lar3eMge? kaisI viparIta bAta kara rahe ho, abhaya ?' 'jAnate to haiM, bApU, mahAvIra se bar3A yoddhA to isa samaya trilokI meM koI nhiiN| ve aviruddha prabhu, balAtkArI ke viruddha satat yuddha-parAyaNa haiM !' 'nizcala nigraMtha sarvajayI mahAvIra aura yuddha-parAyaNa haiM ? yaha kyA apalApa suna rahA hU~, abhaya rAjA! aura dharmacakra to mAraka nahIM, tAraka hotA hai|' ___'loka kA paritrAtA tIrthaMkara, hara pala yogI aura yoddhA eka sAtha hotA hai, baapuu| usakA dharmacakra pApa kA saMhAraka, aura pApI kA tAraka eka sAtha hotA hai| jisa mahAvIra ne karmoM ke janmAntara-vyApI abhedya jaMgaloM ko bheda kara bhasma kara diyA, usake Age caNDapradyota kA caNDatva kyA Tika sakegA?' 'yaha saba merI samajha ke bAhara hai, abhaya raajaa| maiM aba zastra nahIM utthaauuNgaa| vaha maiM kaba kA tyAga cukaa|' 'Apa nahIM uThAyeMge, to mahAvIra zastra uThAyegA, mahArAja ! anirvAra hai usa parama prajApati kI tlvaar| usake dharmacakra para avantInAtha kA vIrya parakhA jAyegA!' 'to phira raNa kA DaMkA bajavA do, AyuSyamAn / AkramaNakArI pradyota tumhAre yuddha kA atithi ho| aura usake bAda jAmAtA pradyota kA mere bhojana kI caukI para svAgata hai !' abhayakumAra ThahAkA mAra kara ha~sa par3A : 'khUba kahA Apane, bApU, faisalA ho gyaa| raNAMgaNa meM unheM nipaTA kara, phira Apake bhojanAgAra meM livA lAU~gA!' ____ 'to magadha ke samudra-kampI zaMkhanAda se dizAoM ko tharrA do, abhaya / raNa kA mArU bAjA bjvaao| prajAoM ko sAvadhAna kara do| sImAnta ko hamAre koTi-bhaTa yoddhAoM se sajja kara do| tumhArI jaya ho, magadha kI jaya ho , mahAvIra kI jaya ho!" 'yaha saba anAvazyaka hai, bApU / maiM akelA hI kAfI hU~, caNDapradyota ke liye| prajAoM kI zAnti bhaMga nahIM karanI hogii| carmacakra bhUtala para nahIM, bhUgarbha meM saMcAra aura saMhAra karatA hai| Apa nizcinta ho jAyeM, mhaaraaj| aura maMtriyo, sAmanto, senApatiyo, sAvadhAna ! yaha saMvAda rAja-sabhA se bAhara, havA bhI na suna paaye|' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'to kyA akele jAoge, beTe ? akele jIta Aoge usa caNDakAla pradyota ko? jAnUM to kaise?' 'dharma-cakra ke yoddhA kA rahasya, abhI jagata ne nahIM jAnA, dev| samaya Ane para Apa jaaneNge| Apa pratIkSA kareM, bApU, yathA samaya vijaya-samvAda Apa taka phuNcegaa| maiM AjJA letA hU~, taat|' kaha kara, samrATa-pitA ko mAthA navA~ kara, kSaNa mAtra meM abhaya rAjakumAra vahA~ se chumantara ho gyaa| mahAbalAdhikRta senApati abhayakumAra ne rAjagahI ke skandhAvAra ko Adeza diyA, ki ve sAvadhAna raha kara, hara kSaNa Adeza kI pratIkSA kreN| ThIka diyA-battI kI belA hai|... eka uttuMga kAmbojI azva para savAra ho kara, abhaya rAjakumAra yoM dhIra gati se jA rahe haiM, jaise khelane ko nikale hoN| mAno tafarI karane jA rahe hoN| pIche kucha hajAra, sainya nahIM, rAja-majadUra phAvar3A-kudAlI kandhoM para uThAye cala rahe haiN| kaI sau sundarI pratihAriyA~ sara para suvarNa-mudrAoM se bhare Tokane uThAkara, ha~satI-balakhAtI, ThiTholI karatI cala rahI haiN| aura cAroM ora mazAleM uThAye, mazAlaciyoM kA gherA, kRSNa pakSa kI rAta meM bhI jaMgala kI rAha ko haz2AroM jvAlAoM se ujAlatA cala rahA hai| mAno ki tamasAraNya ke bhedana ko, koI apArthiva rozanI kA julUsa cala rahA hai| isa bIca cAra-pAMca dinoM meM abhayakumAra ne, zatru-sainya ke zivira DAlane yogya, eka sImA-prAMgaNa ke maidAna ko sApha-svaccha karavA diyA thaa| ghAsaphUsa, jhAr3I-jhaMkhAr3a kaTavA kara, safeda pute sImA stambha gar3avA kara, AkramaNakArI mehamAna ke svAgata meM mAno caupar3a-sI bichA dI thii| nadI taTa kI gela para safeda bAlU bichavA dI thii| ghor3oM ke carane yogya gocara-bhUmi bhI pAsa hI lagI huI thii| ___ gantavya para pahu~ca kara mahArAja abhayakumAra ne, apane kudAlacI-mazAlacI sainya ko virAma kA Adeza diyA : _ 'kucha dera vizrAma karo, sAthiyo, aura phira jaisA batAyA hai, isa sAre maidAna kI bAlizta bhara jamIna khoda kara, kinAroM para miTTI kA Dhera lagAte jaao| aura pratihAriyo, tuma khudI huI jamIna meM, kha ba phailA kara suvarNa mudrAe~ DAlatI jAo, aura utane bhUkhaNDa ko miTTI se pATatI jaao| sAre maidAna meM apane TokanoM meM bharI suvarNa mudrAe~ bichA do, aura use mATI kI moTI tahoM se DhA~ka do| aura rAjapati, usake bAda sArI jagaha meM giTTI DAla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ , 310 kara use pATaka-cakra se acchI taraha kuTavA-piTavA kara, eka dama samatala svAbhAvika dharatI banavA do|' mazAloM ke ujAle meM sArI rAta kAma calatA rhaa| aura saverA hote hI, eka sapATa nirjana maidAna zatruvAhinI kA mAno svAgata karatA dikhAyI par3A / anantara, eka dina acAnaka magadha ke sImAnta para raNasiMge bajane lge| aura yuddha ke damAmoM kA ghoSa AkAza ke kAnoM ko baharA karane lgaa| qhabara AyI, ki caNDapradyota ke sainyoM ne rAjagRhI ko yoM cAroM ora se ghera liyA hai, jaise samudra ne kinAre tor3a kara bhUgola ko AkrAnta kara liyA ho| "abhaya rAjA dvArA pUrva-niyojita maidAna kA nimaMtraNa acUka siddha huA! pradyota aura usake mANDalikoM ke sainyoM ne vahIM chAvanI DAla dI / isa bIca AkramaNa kI taiyArI aura vyUha-racanA meM do-tIna dina nikala gye| ___ tabhI eka savere acAnaka koI gopana lekha-vAhaka, naMgI talavAroM ke bIca pradyotarAja ke sammukha prastuta kiyA gyaa| pradyota ne avilamba usakA lambA Alekha-paTa khola kara pddh'aa| likhA thA : 'ajitabalI rAjAdhirAja caNDapradyota ko praNAma karatA huuN| merI mahAdevImA~ celanA, ApakI mahArAnI zivAdevI kI choTI bahana haiN| usa nAte Apa mere AdaraNIya mausA haiN| phira Apa apane eka pUrva vivAha ke nAte magadhanAtha ke jAmAtA bhI haiM, to mere bahuta pyAre aura praNamya jIjA bhI haiN| so Apa to hamAre abhinna AtmIya haiN| ApakA hita, hamArA hita hai / isIse sakheda sUcita karanA par3a rahA hai, ki Apa eka bhISaNa SaDyaMtra ke cakravyUha meM grasta haiN| ata: Apa ko cetAvanI denA hamArA prathama kartavya hai| Apa to jAnate haiM, maiM sadA kA taTastha svabhAvI huuN| isIse samrATa-pitA kA aura ApakA hita eka sAtha dekhane ko vivaza huuN| ____ 'jAne mahArAja, Apake caudahoM mANDalika rAjAoM ko zreNikarAja ne phor3a liyA hai| unheM apane adhIna karane ke lie, samrATa ne gupta rUpa se unake pAsa bezumAra suvarNa mudrAe~ bhejI haiN| isI se ve mauqA dekha kara, Apa ko bA~dha kara magadhanAtha ke havAle kara deNge| pramANa yaha hai, ki unhoMne ve sAre hiraNya apane-apane DeroM kI bhUmi meM gar3avA diye haiN| do-cAra DeroM meM kudAlI mArate hI, suvarNa dravya se bhare loha-sampuTa hAtha A jaayeNge| kyoM ki dIpaka ke hote hue, bhalA agni ko kauna dekhegA ? hAtha kaMgana ko ArasI kyA ?... .. cirakAla ApakA hitaiSI, ___ abhaya rAjakumAra' - avantInAtha kI tyoriyA~ car3ha gyiiN| apane krodha ke jvAlAgiri ko unhoMne dabA liyaa| yuddha ke kisI gUr3ha prayojana kA saMketa de kara, do-cAra mANDalika Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rAjAoM ke AvAsa-ziviroM kI bhUmi khudavAyI gyii| Dhera-Dhera suvarNa-mudrAe~ nikala AyIM! pradyota ko lagA, ki usake ajeya pauruSa aura vIratva meM isa kSaNa baTTA laga jaayegaa| eka zabda bhI vaha nahIM bolaa| tatkAla apane turaMga para car3ha kara, vaha ujjayinI kI ora bhAga niklaa| usako yoM bhAgate dekha kara, usakI senAe~ bhI saba kucha vahIM chor3a kara, usake pIche hI palAyana kara gayIM / isa abUjha bhagadar3a se AtaMkita ho kara sAtha ke mukuTabaddha caudaha narendra bhI cIlakauvoM kI taraha, jisa hAla meM baiThe the, usI hAla meM bhAga nikale / unakI senAe~ bhI titara-bitara ho kara, rAha ke jaMgaloM meM prANa bacAne ko ghusa pdd'ii| tabhI abhayakumAra ke saMketa para, magadha kI senAe~ palAyita zatru ke parityakta zivira-kSetra para TUTa pdd'iiN| zatrudala ke pIche chUTe tamAma rathoM, azvoM, hAthiyoM, zastrAyudhoM, dravya-maMjUSAoM aura khAdyAnna ke bhaNDAroM para adhikAra kara, ve unheM rAjagRhI meM le aaye| ___udhara prANa nAsikA meM car3hA kara bhAge caNDapradyota ne, ujjayinI ke mahAlaya meM pahu~ca kara hI dama liyaa| usake pIche hI bhAge Aye, usake sAre mANDalika rAjA aura mahArathI bhI / unheM keza bA~dhane kA bhI avakAza na milaa| to ghor3oM kI z2Ina kauna kase ? ratha jotane kI kise par3I thI ? so khule keza, mukuTa-chatrahIna, jAne kitane dina-rAta yAtrA karate, asajja ghor3oM kI naMgI pITha para savAra, ve bhI eka dina ujjayinI meM praveza karate dIkhe / pradyotarAja ke sAtha ve saba mantraNA-gRha meM banda ho gye| unhoMne saugandha uThA kara apane maNDalezvara ujjayinI-pati ko vizvAsa dilA diyA, ki ve saba nirdoSa haiN| yaha saba vizva-vizruta utpAtI abhaya rAjakumAra kI autpAtakI vidyA kA SaDyantra hai| caNDapradyota oMTha kATa kara apane krodha ko ghuTane lgaa| usane apane battIsoM dA~ta bhIMca kara, vikrAnta padAghAta se dharatI ko dahalAte hue pratijJA kI : 'abhayakumAra, tumheM apanI isa kUTa-buddhi kA mUlya cukAnA par3egA ! ... udhara harSAtireka meM zreNikarAja bole : 'AyuSyamAn abhaya rAjA, yaha tumhArA kUTacakra hai ki mahAvIra kA dharmacakra ?' 'kUTa ho ki dharma ho, mahArAja, donoM hI kI gati sapATa nahIM, vaha cakrAkAra hI to ho sakatI hai / kUTacakra kaba dharmacakra ho jAtA hai, aura dharmacakra kaba kUTacakra ho jAtA hai, yaha sarvajJa mahAvIra ke sivAya aura kauna jAna sakatA hai, bApU ?' 'tumane to binA talavAra hI samara jIta liyA, bette| saba kucha samajha se bAhara hotA jA rahA hai !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 'sIdhI to bAta hai, bApU ! yadi eka kuTa se hajAroM-hajAroM gardaneM kaTane se baca gaIM, to use kyA Apa jhUTha kaheMge? satya sapATa nahIM hotA, bApU, vaha eka sarvatomukhI prakAza hotA hai / lAkhoM nirdoSa mAnavoM kA raktapAta jisane bacA diyA, lAkhoM mA~goM kA siMdUra jisane jvalanta rakhA, lAkhoM baccoM ko anAtha hone se jisane ubAra liyA, vahI kyA parama satya nahIM hai ? ' _ 'arhanta mahAvIra se pUcha kara hI batA sakaMgA, ki kyA kabhI satya bhI jhUTha ho sakatA hai, aura kyA jhUTha bhI satya ho sakatA hai ?' 'anekAnta-cakravartI mahAvIra kA uttara, abhI aura yahA~ suna rahA hU~, deva ?' 'z2arA sunUM to bhalA, kyA hai vaha uttara?' . 'dharmacakra se bar3A koI kUTacakra nahIM, kyoM ki vaha jaba pravartana karatA hai, to usake tejo-pravAha meM jagat ke sAre kuTacakra dhvasta ho kara baha jAte haiM !' 'ina virodhAbhAsoM ko samajhanA, mere vaza kA nahIM, abhaya !' 'virodhoM kI noka para hI satya kA sUrya phUTatA hai, bApU / use samajhA nahIM jA sakatA, sirpha jiyA jA sakatA hai / mahAvIra avirala kriyAzakti kA pravAha hai| darzana, jJAna aura kriyA usa meM hara pala ekAkAra hai !' ___'apanI cetanA meM una prabhu ko anupala pravAhita anubhava karatA huuN| lekina vaha anubhava pramANita kaise ho? vaha pratyakSa jIvana-yathArtha kaise ho ?' 'itihAsa kI dhamaniyoM meM eka dina vaha spandita hogaa| pRthvI kI mATI meM eka dina vaha mUrta hogA / jIvana kA yathArtha hogA eka dina vaha anekAnta kA sUrya !' mahArAja abhaya rAjakumAra kI vaha tejodIpta mukha-mudrA avAk dekhate raha gaye |"abhy ke mu~ha se barabasa hI ha~sI phUTa pdd'ii| 'are bApU, Apa to bahuta gambhIra ho gaye ? yaha saba eka anirvAra pariNamana / eka avirAma lIlA / eka antahIna khela / khelate jAiye, aura pAra hote jaaiye| ruke ki rAga huA, ki mAre gye| Apa gambhIra ho kara socate haiM, bApU ! soca nirarthaka hai| sirpha svayam Apa hote jAnA hai, rahate jAnA hai| nirvicAra / mahAjIvana kI taraMgoM meM lIlA bhAva se ramate jAnA hai !' 'lekina mahAvIra to vItarAga hai ? usake yahA~ lIlA kaisI ?' 'jo vItarAga hai, vahI to sahaja lIlA bhAva se jI sakatA hai, deva / nizcala mahAvIra triloka aura trikAla meM pala-pala lIlAyamAna hai| Apane yaha dekhA nahIM kyA, mahArAja ?' ____ 'abhaya rAjakumAra ke lIlA-khela jo dekha rahA hU~ ! aba dekhane ko kyA bAqI raha gayA hai ?' ___ abhaya ke mukta aTTahAsa se, rAjagRhI ke krIr3A-kuMjoM meM vijayotsava kI dhUma maca gyii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ajIba AsamAnI AdamI ekadA ujjayinI-pati caNDapradyota ne krodha se iMkAra kara apanI bharI rAjasabhA ke bIca cunautI pheMkI : 'hai koI aisA vicakSaNa zUmA mere rAjya meM, jo ulkApAtI abhaya rAjakumAra ko bA~dha lAye, aura mere sipurda kara de ? maiM use nihAla kara duuNgaa|' kucha dera sannATA chAyA rhaa| ki haThAt eka gaNikA mahArAja ke sammukha aayii| natamAtha abhivAdana kara ke bolI : 'mahArAja yadi AjJA deM, to maiM yaha karataba kara dikhAU~ !' 'o,"tuma bhuvanezvarI ? bhagavAn mahAkAlezvara kI devdaasii| nizcaya hI usa kUTacakrI ko tumhArA kuTila kaTAkSa hI vazIbhUta kara sakatA hai| jaya mahAkAla, jaya mahAkAla !' 'bhUtabhAvana bholAnAtha kI dAsI sevA meM prastuta hai, mahArAja / mere sAtha do aura bhI sundariyA~ jaayeNgii| prabhu Adeza kreN|' 'kAMcana-kAminI kI hamAre yahA~ kyA kamI hai, sundarI ! maMtrIzvara Aditya pratApa, bhuvanezvarI jo saraMjAma cAhe, use do, aura zIghra eka uttama azvoM kA ratha jur3avA kara use tatkAla rAjagRhI ravAnA kara do|' eka citrita yavanikAoM se banda rahasyamaya ratha rAjagRhI ke mArga para tar3it-vega se palAyamAna hai| bhItara cupa baiThI bhuvanezvarI ko sUjhA : dharmAtmA hai abhaya rAjakumAra, use dharma-chala se hI to vaza kiyA jA sakatA hai| so usane aura usakI saMginI sundariyoM ne keza khola kara ujjvala zveta vastra dhAraNa kara liye / mArga meM dikhAyI par3A eka saadhvii-mtth| bhuvanezvarI ne ratha rukavA diyA, rathika ko AjJA dI ki pAsa kI pAnthazAlA ke rathAgAra meM ratha khola kara, vahIM AvAsa grahaNa kre| sAdhvI-maTha kI adhiSThAtrI mahAzramaNI, ina jJAnapipAsu sundariyoM ko pA kara prasanna huii| unheM apanI ziSyA ke rUpa meM aMgIkAra kara liyaa| ve tInoM hI gaNikAeM vyutpanna mati aura caturA thiiN| kucha hI dinoM meM unhoMne jinezvarI upAsanA ke sAre hI aMgoM kA bhalI-bhA~ti abhyAsa kara liyaa| ve sarva vidhiyoM meM bahuzruta aura pravINa ho giiN| eka dina unhoMne apanI guruAina se 'sammeta zikhara' kI tIrthayAtrA aura vandanA ke liye jAne kI AjJA caahii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 unakI sAdhanA-ArAdhanA se prasanna mahAzramaNI ne unheM saharSa anumati de dI / ''aura ve cupacApa apane ratha para ArUr3ha ho, rAjagRhI kI ora prasthAna kara gayIM / tIna jagat ko chalane meM samartha mAyA kI tIna mUrtiyoM jaisI ve tInoM, zreNika ke nagara-prAntara meM A pahu~cIM / una vArAMganAoM ne nagara bAhara ke eka udyAna meM AvAsa grahaNa kiyA / phira ve caityoM ke darzana kI icchA se rAjagRhI nagarI meM AyIM / magadhezvara ke 'sahasrakUTa caityAlaya' meM jA kara unhoMne atizaya vibhUti ke sAtha naiSedhikI Adi kriyAe~ kara ke, jinendra deva kI vidhivat pUjA-ArAdhanA kI / phira mAlakoza ityAdi aneka rAga-rAginiyoM ke sAtha prabhu kA stutigAna Arambha kiyA / ThIka usI belA abhaya rAjakumAra deva - vandanA ke liye caityAlaya meM Aye / ujjvala vezI, muktakezI, tIna anajAna sundariyoM ke usa divya saMgItamaya stavana- gAna ko suna kara abhayakumAra bhakti bhAva se vibhora aura stabdha ho rahe / dUra hI khar3e ho kara ve tanmaya bhAva se sunate rahe, tAki unakI upAsanA meM bAdhA na pahu~ce / isI kAraNa unhoMne raMga- maNDapa meM bhI praveza nahIM kiyA / stavana pUrA hone para una upAsikAoM ne, muktA- zukti mudrA dvArA praNidhAna pUrvaka prArthanA kI / azIrSa prANipAta kiyA, aura uTha kara calane ko udyata huIM / tabhI abhaya rAjakumAra deva-maNDapa meM praveza karate dikhAyI par3e / sahaja smita ke sAtha unhoM atithi upAsikAoM kI abhyarthanA kii| unake sundara sAtvika veza aura upazama bhAva se prasanna gadgad ho kara, abhaya deva ne unakI pramukhA se nivedana kiyA : 'merA ahobhAgya hai, kalyANiyo, ki Apa jaisI sAdharmI sAdhikAoM kA samAgama huaa| sahadharmI jaisA bAndhava to jagat meM koI nahIM hotA / merI pragalbhatA ko kSamA kareM, deviyo / kyA ApakA paricaya pAne kA saubhAgya merA ho sakatA hai ? yahA~ kaise AnA huA ? kahA~ AvAsa grahaNa kiyA hai ? aura ye donoM ApakI saMginiyA~ kauna haiM, ki jinake saMga svAti aura anurAdhA nakSatroM ke bIca Apa candralekhA kI taraha zobhita haiM ? ' pramukhA kapaTa-zrAvikA bahuta hI mRdu madhura koyala svara meM bolI : 'maiM ujjayinI nagarI ke eka dhanADhya vyApArI kI vidhavA strI hU~ / ye donoM merI putra- vadhue~ haiM / ye bhI kAla-dharma se merI hI taraha vRkSa - vicchinna latAoM ke samAna vidhavA ho gayI haiM / so bhara yauvana meM hI prabhAta ke tAroM kI taraha kumhalA gayI haiM / vidhavA hote hI inhoMne mujha se vrata- grahaNa ke liye anumati cAhI thI / patihInA vidhavA trilokapati prabhu kI satI hI to ho sakatI hai / maiMne ina se kahA ki- maiM bhI apanA yaha uttara yauvana arhanta ko hI naivedya karU~gI / tatkAla to hama kucha kAla gArhasthya meM hI raha kara uttama zrAvikA vratoM kA pAlana kareM, zAstrAdhyayana aura tIrthayAtrA dvArA sAdhanA-upAsanA kareM / isa dravya - pUjA dvArA citta kA nirmalIkaraNa kara ke hI hama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 315 pravrajyA grahaNa kareM, aura phira apane hI bhagavAn AtmA kI bhAva-pUjA meM parAyaNa ho jaayeN| isI kAraNa abhI hama caitya-vandanA hetu tIrtha yAtrA para nikalI haiN|' ___ abhayakumAra suna kara karuNA aura vAtsalya se bhara aaye| saundarya aura saMyama kI yaha madhura kAruNika mudrA, kahIM gahare meM unake hRdaya ko vidagdha kara gyii| ve AtmIya ho Aye aura vinIta svara meM bole : 'ApakA darzana kara mana pAvana ho gayA, deviyo! saundarya, saMgIta aura saMyama kI yaha saMyuti dekha praNata ho gayA huuN| Aja Apa merA Atithya grahaNa kreN| sahadharmI kA Atithya tIrtha se bhI adhika pavitra hotA hai|' pramukhA kapaTa-zrAvikA ne mugdha kaTAkSapAta karate hae, lajjA se A~kheM jhukA, muskarA kara kahA : 'Apa ke udAtta bhAva kI AbhArI hU~, aparicita bandhu ! Aja to hamArA tIrthopavAsa hai, so kSamA cAhatI huuN|' 'to phira kala prAtaHkAla Apa hamArA ghara pAvana kareM !' 'aba taka ApakA paricaya pAne kA saubhAgya na ho sakA, mahAbhAga bandhu ?' 'magadha ke AvArA panthacArI abhaya rAjakumAra kA nAma Apane nahIM sunA? AryAvarta meM usakI uddaNDatA anajAnI to nahIM / are, Apa mujha se Dara gayIM kyA ?' kapaTa-zrAvikAe~ qhaba z2ora se ha~sa par3IM : 'magadha ke sarvamohana yuvarAja abhaya kumAra kI parAkrama-gAthA to sAre jambU dvIpa kI ramaNiyA~ gAtI haiN| lokagItoM ke usa mahAnAyaka ko praNAma karatI huuN|' 'praNAma karake bAda ko pachatAnA na par3e, yahI dekha leM, devI ! hA~, to kala prAtaHkAla hamArA rAjadvAra ApakI paga-dhUli kI pratIkSA karegA !' pravINA bhuvanezvarI ne ThIka suyoga pA kara, bAta meM jaise saMgIta kI murakI lagAyI : 'agalA hI kSaNa anizcita hai, yuvarAja, to kala prAtaHkAla kA nirNaya karane vAlI maiM kauna hotI hU~?' __'Apa ke isa samyak jJAna aura avadhAna se maiM ApyAyita huA, devii| to kala savere phira yahIM maiM Apa ko AmaMtrita karane aauuNgaa| dekheM, upAdAna ke garbha meM kyA hai !' ___kaha kara abhaya kumAra unase bidA le, caitya-vandanA ke lie devAlaya meM praveza kara gye| agale dina kA sUryodaya jAne kitanI honI-anahonI kathAoM kA kamala-koza khilAtA aayaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ usa dina prAtaHkAla niyata samaya para abhayakumAra 'sahasrakUTa caityAlaya' meM aaye| aura bar3e ahobhAva tathA mAna-sambhrama ke sAtha una kapaTa-zrAvikAoM ko AmaMtraNa de, apane prAsAda meM livA laaye| unheM apane gaha-caitya kI vandanA krvaayii| phira unheM bar3I Avabhagata se bhojana kraayaa| uparAnta puSkala dravya-vasana tathA dhArmika upakaraNoM kI bheMTa de kara unheM bidA kiyaa| anyadA una joga-mAyAoM ne abhayakumAra ko apane AvAsa para AmaMtrita kiyaa| nAnA prakAra ke bhojana-vyaMjanoM dvArA unhoMne abhaya rAjA kA Atithya satkAra kiyaa| uparAnta 'candrahAsa surA' se mizrita sugandhita jala kA unheM pAna kraayaa| phira unheM zayana khaNDa meM le gaIM, aura eka puSpasajjita ujjvala zaiyA para unheM baiThA kara, ve tInoM una para vijana DulAne lgiiN| "thor3I hI dera meM abhaya ko lagA, ki jaise koI ati madhura aura mArdavI yoga-nidrA unheM chAye le rahI hai| dekhate-dekhate ve gaharI nIMda meM mUcchita ho gye| taba una kapaTa-zrAvikAoM ne rezama se guMthI raMga-biraMgI moTI rajju ke jAla dvArA, abhayakumAra ke aceta zarIra ko cAroM ora se isa taraha jakar3a kara bA~dha diyA, jaise koI madhu-cakra raca diyA ho| aura taba sthAna-sthAna para saMketa karake rakkhe hue rathoM dvArA, unhoMne abhaya rAjA ko ujjayinI pahuMcA diyaa| eka dina, do dina, tIna dina bIta gaye, abhaya rAjakumAra mahAlaya nahIM lautte| zreNikarAja cintA meM par3a gye| aneka cara aura savAra unakI khoja meM cAroM ora daur3Aye gye| khojate-khojate ve saMyogAt una kapaTa-zrAvikAoM ke yahA~ bhI jA kara pUcha-tAcha karane lge| ve mAno bar3I hI cintAkula mudrA banA kara bolIM : 'hA~, abhaya rAjA hamAre yahA~ Aye to the, lekina ve to phira tatkAla hI lauTa gaye the|' hatAza ho kara ve anucara anyatra unakI khoja meM bhaTakane lge| paMcazaila ke kAntAroM aura guphAoM ko chAnane lge| lekina saba niSphala / "udhara ve ujjvala vezinI vArAMganA zrAvikAe~, sthAna-sthAna para niyojita azvoM tathA rathoM dvArA yathA samaya ujjayinI pahu~ca gyiiN| ... candrahAsa surA' kA nazA zukla pakSa kI candra-kalA kI taraha uttarottara bar3hatA huA, pUrNimA ke candra-maNDala kI bhA~ti abhaya kI cetanA ko samudra-jvAra-sA Alor3ita karane lgaa| usI avasthA meM rajju-baddha abhayakumAra ko eka pAlakI meM liTA kara, gaNikA bhuvanezvarI ne caNDapradyota ke sAmane hAjira kara diyaa| __rAjA ke harSa kA pAra na rhaa| pUchA : 'kisa upAya se aisA camatkAra kara sakI, bhuvanezvarI ? pavamAn kI taraha nirbandhana abhayakumAra ko jagat kI koI sattA nahIM bA~dha sktii| use tuma bA~dha lAyIM ? kaise, kaise ? bhalA batAo to, kaise yaha asambhava sambhava haA ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 317 mahAkAlezvara kI devadAsI bhuvanezvarI ne batAyA, ki kisa prakAra dharmachala kara ke vaha durdAnta abhayakumAra ko bA~dha lAyI hai / kSAtra maryAdA ke pAlaka nItimAna avantinAtha ko yaha bahuta arucikara lagA, ki dharma ke vizvAsI sAdhumanA abhayakumAra ko yoM dharma-chala karake vaha bA~dha lAyI hai / turanta Adeza diyA, ki abhaya ko pAza - mukta karake, unake yogya uccAsana para mahArAja kI dAyIM ora AsIna kiyA jAye / tatkAla yathAvat AjJA kA pAlana kiyA gayA / .... mAno ki dIrgha nidrA se jAga kara a~gar3AI lete hue, abhaya ne sthiti ko phcaanaa| bar3I mIThI aura zarAratI muskAna ke sAtha unhoMne pradyotarAja kI ora nihArA / vinayapUrvaka unakA abhivAdana kiyA / taba pradyota ne bAta ko vinoda meM ur3A dene ke khyAla se, ha~sate hue abhaya se kahA : 'niHzastra vijetA catura-cUr3AmaNi abhayakumAra ko, ujjayinI kI eka vArAMganA yoM bA~dha lAyI, jaise koI mArjArI zuka-pakSI ko pakar3a lAyI ho ! bhalA yaha asambhava kaise sambhava ho sakA, abhaya rAjakumAra ?' 'dhanya hai avantInAtha kI buddhimattA aura nItimattA ! Apake isa parAkrama se pRthvI para kSAtra dharma kI nayI maryAdA sthApita ho gayI ! ' kaha kara, abhaya rAjakumAra ThahAkA mAra kara ha~sa pdd'aa| suna kara pradyota lajjita bhI huA, aura kopAyamAna bhI / phira sattAmada se iThalAte hue vyaMga kI ha~sI ha~sa kara kahA : 'cAho to tumheM mukta kara dUM, abhaya rAjA ! ' 'apane bandhana aura mukti donoM kA svAmI maiM svayam hU~, mahArAja ! vaha sattA maiMne Apake hAtha nahIM rkkhii| maiM apane hI upAdAna se yahA~ bandI hU~, rAjan / Apake yA ApakI vezyA ke chala-bala se nahIM / aba taka Apane mukta abhaya ke khela dekhe, aba z2arA bandI abhaya kumAra kI lIlA bhI dekheM / kucha ApakA manoraMjana ho jAyegA / Apake caNDa pratApa kA nazA jarA halakA ho jaayegaa| ApakI krodhAgni ko mere candana - jala kI varSA kI jarUrata hai / nahIM to ApakA nAr3I-cakra chinna-bhinna ho jAyegA ! ' caNDapradyota isa apamAna se Aga-babUlA ho gayA / bhISaNa krodha se aTTahAsa kara bolA : 'acchA to dekhatA hU~, kaise tuma apane bandhana aura mukti ke svAmI ho !" kaha kara ujjayinI pati ne eka suvarNa se mar3he phaulAda ke piMjar3e-numA kakSa meM, abhaya ko rAjahaMsa kI taraha qaida karavA diyaa| abhaya ne ha~sa kara kahA : 'yaha piMjar3A to maiM cuTakI bajAte meM tor3a kara bhAga sakatA hU~, mahArAja / merA svAyatta kArAgAra hI mujhe bA~dhe rakhane ko paryApta hai / apanI khuzI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 jo Apa ba~dha AyA hai, use bA~dha kara rakhane kA ApakA yaha bAla- cApalya bar3A manoraMjaka hai, ujjyiniipti| apanI mukti aura apanI maryAdA samudra svayam hI ho sakatA hai / Apa apane piMjar3e meM use banda rakha kara mana bahalAnA cAhate haiM, to usa aniruddha ko kyA Apatti ho sakatI hai ! ' caNDapradyota ko lagA ki piMjar3e meM abhayakumAra nahIM, vaha svayam hI bandI ho gayA hai| usakI zirAe~ tana kara TUTane lgiiN| usake kapAla meM rakta pachAr3eM khAne lgaa| usake zarIra kA hAr3a-piMjara jaise abhI-abhI phaTa par3egA / caNDapradyota kI sA~sa ghuTane lagI / kaise isa anirvAra kA pratikAra kare ? isa asambhava puruSa ke sAtha kyA salUka kiyA jAye ? kyA isakA koI nivAraNa nahIM isa pRthvI para ? caNDapradyota ke rAjya meM agnibhIru ratha, zivAdevI rAnI, analagiri hAthI aura lohajaMgha nAmA lekhavAhaka ( patravAhaka ) dUta - ye cAra apratima ratna mAne jAte the| rAjA bArambAra lohajaMgha ko aneka rAjyAdezoM ke lekha le kara bhRgukaccha bhejA karatA thA / usake nirantara AvAgamana tathA nita naye zAsanAdezoM se bhRgukaccha ke loga bahuta trasta ho gye| hara dina paccIsa yojana AtA hai, aura hara bAra eka naye hukma kI talavAra hamAre para para TA~ga jAtA hai| logoM ne mila kara gupta parAmarza kiyA / kyoM na hama isa lohajaMgha kA kAma tamAma kara deM, tAki sadA ke liye isa saMkaTa kA hI anta ho jAye / unhoMne eka upAya-yojanA kI / lohajaMgha ke pAtheya meM jo acche laDDU rakhe the, ve curA liye, aura unake sthAna para viSa mizrita laDDU rakha diye / lohajaMgha apanA karttavya kara, sahaja bhAva se avantI kI ora cala par3A / avantI kI sImA meM praveza kara vaha eka nadI ke taTa para, apane pAtheya ke laDDU nikAla kara kalevA karane baiThA / haThAt kucha apazakuna hue| vaha turanta vahA~ se Age bar3ha gayA / aura eka sarasI taTa ke kadalI kuMja meM pAtheya khAne baiThA / vahA~ bhI eka ke bAda eka kaI apazakunoM ne use cauMkA diyA / kisI bhayAnaka adRSTa kI AzaMkA se vaha kA~pa uThA / bhUkhA-pyAsA hI vaha bhAgatA huA ujjayinI A pahu~cA / A kara usane mahArAja se sArA vRttAnta kahA / rAjA ko jaise kisI apArthiva utpAta kI AzaMkA huI / eka avArya bhaya se vaha lomaharSita ho uThA / abhaya rAjakumAra kA phaulAdI suvarNa piMjar3A usake kapAla se TakarAne lagA / merI sattA kA vajra kyA lauTa kara mujhI para TUTa rahA hai ? abhaya kumAra kI akalpya parAkrama - kathAe~, usake mastiSka meM jaise mAraNa maMtra kI taraha bhannAne lgiiN| bhI to asambhava nahIM, isa AsamAnI AdamI ke liye ! isa saMkaTa kI ghar3I meM ise bandI rakhanA qhataranAka hai, to mukta karanA aura bhI qhataranAqa ! gyii| maMtriyoM kI akla ko pasInA A gayA / kucha rAjA kI buddhi javAba de Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ haThAt pradyotarAja ko eka tukkA sUjhA : svayam buddhinidhAna abhayakumAra se hI kyoM na isa devI utpAta kA rahasya pUchA jaaye| rAjA ha~sate-ha~sate piMjar3e ke pAsa gaye aura sArI ghaTanA abhaya rAjA ko sunA kara jijJAsA kI : _ 'abhaya rAjA, tuma to havAoM para savArI karate ho| agama-nigama ke bheda jAnate ho| z2arA batAo to, hamAre pavanajayI lekhavAhaka lohajaMgha ke sAtha yaha kauna pretalIlA ho rahI hai ? usake binA to hamArA taMtra hI Thappa ho jaaye|' 'jarA vaha pAtheya ke laDDuoM kI thailI to ma~gavAiye, mahArAja !' turaMta lohajaMgha ne vaha thailI lA kara hAz2ira kara dii| piMjar3e kI zalAkhoM meM se hAtha nikAla, abhaya ne usa thailI ko sNghaa| aura tatkAla bola uThA : 'isameM viziSTa prakAra ke dravyoM ke saMyoga se dRSTiviSa sarpa utpanna ho gayA hai| yadi lohajaMgha ne yaha thailI kholI hotI, to vaha viSa-jvAlA se dagdha ho kara vahIM bhasma ho jaataa| lohajaMgha zakuna-vidyA kA gar3ha jJAnI lagatA hai, isI se usakI prANa-rakSA ho gyii| bhRgukaccha meM, jAna par3atA hai, Apake rAjya kA rAhu janma le cukA hai, mahArAja, sAvadhAna ! .. aura isa thailI ko Apa turanta kisI sudUra nirjana araNya meM parAGamukha raha kara chur3avA deN| varnA isameM se aneka sarpajAla phUTa kara apanI phUtkAra-jvAlA se jAne kitanI bastiyoM ko bhasma kara deNge|' rAjA ne zIghra hI vaisI vyavasthA kA Adeza diyaa| phira avantIzvara ne mAnoM bar3e pyAra se ha~sa kara kahA : - 'tuma to cintAmaNi puruSa ho, devaanupriy| tumheM nahIM chor3anA aba to aura bhI anivArya ho gayA hai| lohajaMgha ko bacA kara, tumane mere sAmrAjya ko bacA liyaa| apanI mukti ke sivAya aura koI bhI varadAna mA~ga lo, saharSa de duuNgaa| tumase adhika kucha bhI maha~gA nahIM par3egA mere liye !' ___ 'mukti to maiM mA~ga kara letA nahIM, mhaaraaj| vaha sattA maiMne Apake hAtha kaba sauMpI? lekina isa varadAna ko merI dharohara rakheM apane pAsa / samaya Ane para le luuNgaa|' ... kaha kara abhaya rAjakumAra jaise bijalI kI phulajhar3iyoM kI taraha ha~sa pdd'aa| sAre jambUdvIpa ke rAjA jisa caNDapradyota ke AtaMka se tharrAte rahate haiM, vahI caNDapradyota apane bandI abhaya rAjakumAra kI isa sahaja kautukI ha~sI se tharrA utthaa| vaha isa ajIba AsamAnI AdamI ko thAhane lgaa|" aura use lagA, ki usakI apanI taheM bheda kara ye kaise rahasyoM ke safeda bhUta eka para eka uThe A rahe haiM ! .. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 kRSNa-kamala meM bajatA jala-taraMga merI chata ke IzAna koNa meM eka choTA-sA latA-maNDapa hai| usa para Aja kRSNa-kamala kA bar3A sArA eka phUla khilA hai| usake ThIka Upara uga AyA hai cA~da / kRSNa-kamala kI nIlimA cAMdanI meM bemAlUma-sI apanI AbhA chiTakA rahI hai| "yaha kaisA apalApa ghaTita huA hai ! kRSNa-kamala to sabere khilatA hai na / para yaha kyA huA, ki Aja aucaka hI rAta meM khila AyA hai| eka vicitra apArthivatA ke bodha se maiM bhara aayaa| zarIra meM romAMca aura kampana ke hilore daur3a rahe haiN| ''maiM bebasa ho kara bistara para jA lettaa| leTate hI mujhe lagA, ki mujha para yoga-tandrA-sI chAne lagI hai| tana-badana meM sahasA hI akAraNa sukha Urmila hotA anubhava huaa| mana haThAt nIrava, niSkampa ho gyaa| eka gahana zUnya meM apane ko visarjita hote anubhava kiyaa| dekhate-dekhate maiM nahIM raha gyaa| saba kucha ekadama nistabdha niHzabda ho gyaa| kahIM koI eka darzaka mAtra raha gyaa| aura usake darzana meM pichalI kaI kahAniyAM jIvanta ho kara, eka cala-citra kI taraha khulatI calI giiN| ve ThIka sAmane ghaTita hone lgiiN| "aura yaha kyA hai, ki adhikAMza kahAniyoM ke nAyaka ke rUpa meM abhaya rAjakumAra hI lIlAyamAna dikhAI par3a rahA hai| yaha mahAvIra kI kathA hai, ki abhaya rAjakumAra kI? lekina yaha bhI to hai, ki khelatA hai abhayakumAra, aura vaha sArA khela mAno mahAvIra meM se AtA hai, aura chora para unhIM meM nirvApita ho jAtA hai| ekAeka kRSNa-kamala ke latA-maNDapa meM se sunAI par3A : 'vIrendra vAsudeva !' eka ajIba niratizaya sukha ke jvAra ke sAtha maiM Ape meM A gyaa| jaise kisI antarikSa ke palaMga para maiM jAgA / 'maiM maiM maiM vAsudeva kaisA?' 'hA~, vIrendra, tuma vahI ho, maiM bhI vahI hU~!' 'tuma kauna?' 'maiM abhaya rAjakumAra, tumhArI AtmA kA sahacara!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 321 maiM sahaja hI pratyAyita huA, aura eka akathya sukha ke pulaka- kampanoM meM karane lgaa| barabasa hI mere mu~ha se nikalA : 'mujhe bhI to prAyaH aisA hI lagA hai, abhaya rAjA, ki tumhArI kathA nahIM, apanI hI kathA likha rahA hU~ / lekina maiM yaha vAsudeva kaisA ? ' 'devAnAMpriya vIrendra vAsudeva ! ' 'are are, merA upahAsa na karo, abhaya dA, maiM lajjA se marA jA rahA / nirastitva huA jA rahA hU~ / mujhe rahane do, abhaya rAjA, nirA vIren hI rahane do / ' 'lekina yaha mahAvIra ko maMjUra nahIM, ki tuma aba bhI apanA asalI svarUpa na pahacAno / tuma ho vIrendra vAsudeva ! ' 'kauna vAsudeva, kaisA vAsudeva ! ' 'vAsudeva kRSNa kA tejAMzI putra / mahAvIra ke lIlA-nAyaka vAsudeva kRSNa kA tiryagAmI vaMzadhara - vIrendra / vahI maiM aura vahI tuma bhI to ho !' aura haThAt jaise eka gahare dhakke ke kyA hU~, ki apanI zaiyA meM maiM nahIM leTA hU~, abhaya jAne kRSNa vAsudeva leTA hai| aura maiM jAne kahA~ se hU~ / kRSNa-kamala ke nIla jyotsnAvila latA - maNDapa meM cala rahI hai eka chaayaakhelaa| kabhI maiM abhaya ho jAtA hU~, aura kabhI abhaya 'maiM' ho jAtA hai / aura kRSNa-kamala kI nIlAbhA meM taira rahI hai eka vItarAga muskAna / are, ye to mahAvIra ke dhanuSAkAra oMTha haiN| "" aura acAnaka phira eka tribhaMgI mudrA, tiryaka muskAna / naTakhaTa aura lIlA - caMcala | sAtha paTa-parivartana huA / dekhatA rAjakumAra leTA hai, ki yaha saba kevala dekha rahA 'ThIka hI to dekha rahe ho, vIrendra vAsudeva ! vItarAga puruSa mahAvIra jaba jIvana ko jIte haiM, to usa svataH sphurita pariNamana - lIlA kA hI nAma haikRSNa vAsudeva, abhaya vAsudeva, vIrendra vAsudeva ! ' ' kahate kyA ho, abhaya dA, aham ke usa AsamAna se to qhandaka meM hI girU~gA maiN| mujhe apanI nA kucha hastI meM hI rahane do na / eka nirbandhan akiMcan, loka-nirvAsita kavi / ' 'nirbaMndhan akiMcan, loka-nirvAsita kavi hI to vAsudeva hotA hai / vaha tuma ho janmajAta, isI se to anuttara yogI kI racanA kara sake ho !' 'maiM to sRSTi aura itihAsa meM ghaTita hI na huA, abhaya dA / merA honA yA na honA, mAne hI kyA rakhatA hai / mujhe yahA~ kauna pahacAnatA hai ?" Jain Educationa International 'ghaTita tuma kahA~ nahIM ho ? aura phira bhI aghaTita ho, isI se to mahAvIra ne tumheM cunA hai| ki tumhIM unakI mahAbhAva lIlA kA samyak gAna For Personal and Private Use Only Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 kara sakate ho| prabhu ke Adeza se hI tumhAre pAsa AyA hU~, ki tumheM tumhArI asalI aura antima pahacAna karA duuN| kyA tuma apane ko hI mahAvIra meM; mujha meM, saba meM nahIM raca rahe ?' 'tumane merI corI pakar3a lI abhaya dA, aba Age qalama kaise cale ?...' 'kalama to Apa hI calegI, use calAne yA na calAne vAle tuma kauna hote ho !' ... 'abhaya dA, jarA sAmane Ao na! tumheM dekhane ko vyAkula ho uThA hai|' 'mujhe apane se bhinna dekhanA cAhoge, mere vIrendra vAsudeva? apane hI ko dekho na, abhaya to hara pala tumhAre jIvana meM tadAkAra khela rahA hai|'' eka avicala pratIti ke gahana sukha se maiM eka dama Azvasta, vizrabdha ho gyaa| prazna, vicAra, vAcA samApta anubhava hue| tabhI acAnaka eka khUba alhar3a duranta khilakhilAhaTa sunAI pdd'ii| abhaya rAjakumAra kI vahI lIlA-capala, unmukta, pragalbha hNsii| . 'suno vIren, Aja eka aura kathA tumheM sunAne AyA hU~, jise tuma yathAprasaMga na kaha pAye the| maiMne vaha tuma se ojhala rakha lI thI, kyoM ki maiM taba tuma se TakarAnA nahIM cAhatA thaa| "yAda karo barasoM pahale kA vaha prasaMga, jaba caNDa pradyota ne vindhyAcala meM analagiri hAthI kA eka mAyAvI rUpa banavA kara char3avA diyA thA, aura usa yukti se usane vatsarAja udayana ko ba~dhavA ma~gavAyA thaa| yaha usI samaya kI bAta hai, jaba maiM pradyota ke yahA~ suvarNa ke piMjare meM bandI rakkhA gayA thaa| pradyota ke pUchane para, maiMne hI udayana ko ba~dhavA ma~gavAne kI uparokta yukti use batAyI thii| .. 'bAta yaha thI, ki caNDa pradyota apanI aMgAravatI rAnI kI paramA sundarI beTI vAsavadattA ko gAndharva vidyA meM nipuNa banAnA cAhatA thaa| vAsavI kI ekAnta gAna-laharI ko cupake se suna kara, pradyota prAyaH stabdha vibhora ho rhtaa| "are, yaha to janmanA hI gAMdharvI hai-merI beTI! isakI isa vidyA ko vikasita karanA hogaa| kahA~ mile vaha guru, jo vAsavadattA ke saMgIta meM nAda-brahma ko jagA de| so pradyota ne merA parAmarza maaNgaa| maiMne kahA-sIdhe vAsukI nAga se jisa udayana ko devavINA prApta huI, citraratha aura vizvAvasu gandharva AdhI rAtoM jisakI mAtaMgI vINA ke vAdana para utara Ate haiM, tumbaru gandharva jisakI vINA ke tUmboM meM A kara baiThatA hai, vahI pRthvI para isa samaya mUrtimAna deva-gandharva hai| yoM to vaha AyegA nhiiN| use pakar3avA mNgvaao| vaha vana meM, apane saMgIta se gajendroM ko bhI mohita kara bA~dha letA hai| jaise vaha apane gIta se hAthiyoM ko bA~dha lAtA hai, ThIka usI upAya se use bhI bA~dha kara lAyA jA sakatA hai| Apake analagiri hAthI para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323 udayana kI nigAha jAne kaba se lagI hai| usI kA nakalI kASTha rUpa banavA kara vindhyAcala meM chur3avA do, aura vahI udayana ko mohita kara bA~dha laayegaa|'' ____ 'kaise usa nakalI hAthI dvArA udayana ko pakar3avA maMgavA gayA, vaha kathA to tumane likhI hI hai, vIrena / para Aja jAna lo, ki abhaya kI yukti se hI udayana ko taba bandI banA kara lAyA jA sakA thaa|" 'hara kathA ke bhItara, eka aura antara-kathA hai| to taba kI eka antarakathA aba tumheM batAtA huuN| tumane jo kathA likhI hai taba kI, usameM eka aura bhI phalgU baha rahI thI, vaha tuma se ojhala raha gii| ..jAno vIrena, yaha udayana bhI to tumhArI-hamArI jAti kA hI hai n| khelane ke sivAya aura koI kAma nahIM, pyAra karane ke sivAya aura koI vyApAra, vihAra, vyAsaMga nhiiN| so bandI ho kara udayana, eka z2ora kA ThahAkA mAratA huA hI pradyota ke sAmane aayaa| apane suvarNa-piMjara meM se maiM sArA tamAzA dekha rahA thaa| pradyota ne bhI ha~sa kara hI, use vijaya-garva ke sAtha apane nikaTa baitthaayaa| phira kahA ki --mere eka ekAkSI putrI hai, eka A~khavAlI ldd'kii| kaha lo ki kAnI hai| use byAhegA bhI kaun| usake kaMTha meM divya saMgIta laharI hai| use gAndharvI kalA sikhAo, devAnupriya udayana / tuma to gandharvo ke bhI manamohana ho| tumhAre sivAya yaha parA vidyA vAsavI ko aura kauna sikhA sakatA hai! 'udayana ko tatkAla chuTakAre kA koI upAya na suujhaa| usane pradyota kA prastAva saharSa svIkAra liyaa| pradyota ne kahA-merI duhitA kAnI hai, so tuma use kabhI dekhanA nahIM, varnA vaha lajjita, glAna aura khinna ho jaayegii| udhara antaHpura meM jA kara pradyota ne apanI beTI vAsavadattA se kahA-ki tujhe gAndharvI kalA sikhAne ko jo gandharva-guru AyA hai, vaha kuSThI hai, so use pratyakSa kabhI dekhanA nhiiN| dekha legI to bhayabhIta aura jugupsita ho kara, usase vidyA na sIkha paayegii| vAsavI ne pitA kI zarta svIkAra kara lii| ___'antaHpura meM, vAsavI ke kakSa meM eka saghana rezamIna yavanikA DAla dI gii| aura bIca meM yaha AvaraNa rakha kara, vAsavI udayana se saMgIta-kalA sIkhane lgii| usa daurAna vaha udayana kI saMgIta-mohinI se aisI vikala aura mohita ho gaI, ki usakA jI cAhA ki vaha udayana ko dekhe| dekhe binA prANa ko virAma nahIM / "eka dA sIkhate samaya vaha itanI sammohita ho gaI, ki zUnyamanaska aura udAsa ho aaii| sIkhanA dUbhara ho gyaa| vINA cupa ho gii| kaNTha-svara DUba gyaa| vidyA kI dhArA bhaMga ho gii| udayana isa dhArA-vikSepa se sahasA hI kSubdha ho uThA / uttejita ho kara bola par3A : 'arI o kAnI, tUne svara-bhaMga kara diyA ! kahA~ lagA hai terA mana ? tU merI saMgIta-sarasvatI kA anAdara karegI rI? DhITha kahIM kI!' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 - 'suna kara vAsavI kI mugdhatA bhISaNa krodha meM ubala par3I : 'are o kor3hI, terA aisA duHsAhasa ! tU svayam kuSThI hai, yaha bhUla gayA, aura mujhe kAnI kahatA hai ? are merI A~kheM dekha legA, to apanA saMgIta bhUla jAyegA / "le dekha aura jAna, ki terA saMgIta adhika mohaka hai, yA merI A~kheM !...' ___..kaha kara taiza meM vAsavadattA ne eka jhaTake se yavanikA haTA dii| donoM eka-dUsare ko dekha kara stabdha ho rhe| vAsavadattA ke saundarya meM udayana kA saMgIta, chora para pahu~ca kara DUba gyaa| usake ku~vAre vakSojoM meM udayana kI mAtaMga-vimohinI vINA ApoApa bajane lgii| aura vAsavadattA kA saundarya, udayana ke saMgIta meM adhika-adhika anAvaraNa hotA gayA : vaha eka videhinI lau mAtra ho kara raha gyii|..." 'usa dina ke bAda se udayana aura vAsavI eka prANa, eka Atma, eka tana ho kara jIne lge| saMgIta kI sAgarI zaiyA meM, unake zarIra paraspara meM ArapAra laharAne lge| ve nirbhaya aura nirbAdha manA ho kara, sArI maryAdAoM se pare, apanA yugala jIvana jIne lge| yaha gopana rahasya, vAsavadattA kI eka vizvAsapAtra dhAtrI dAsI ke sivAya, aura koI nahIM jAnatA thaa|" ___ 'unhIM dinoM pradyotarAja kA analagiri hAthI, ekadA acAnaka sA~kaleM tor3a, mahAvata ko dharAzAyI kara bhAga niklaa| vaha madamatta mahAhasti sAre nagara ko rauMdatA huA, bhArI dhvaMsa karane lgaa| AtaMka ke mAre sArA nagara janazUnya ho gyaa| taba phira pradyotarAja ko yAda AyA maiM-abhaya raajkumaar| so mere piMjar3e para A kara pUchA : ki kisa upAya se isa pAgala hAthI ko vaza kiyA jAye ? maiMne unase kahA : ki tumhAre mahala meM lA biThAyA hai maiMne gandharvajayI udayana ko| kevala usakA saMgIta hI isa gajendra kI mahAvAsanA ko zAnta kara sakatA hai / so pradyota ke anurodha para udayana ne, mahala ke vAtAyana para vAsavadattA ke sAtha baiTha kara, yugala vINA-vAdana kiyaa| analagiri hAthI khiMcA calA AyA unakI or| aura vAtAyana ke ThIka nIce A kara vaha zAnta, stabdha ho kara praNata mudrA meM jhuka gayA / 'taba pradyotarAja ne mujha se A kara kahA, ki maiM chuTakArA pAne ke sivAya, eka aura koI bhI varadAna mA~ga luuN| maiMne kahA--abhI isa varadAna ko bhI merI dharohara rUpa rakho, rAjan, samaya Ane para mA~ga luuNgaa|" ____ 'isake bAda kisa taraha anila-vegA hastinI para, vatsarAja udayana vAsavadattA kA haraNa kara le gayA, vaha kathA to tumane likha hI dI hai, vIren ! avantInAtha ke usa suvarNa-mar3he faulAdI piMjar3e meM kaida raha kara hI, maiMne itihAsa ko jAne kitanI jagaha se tor3A, aura manacAhA mor3A, aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 325 usake jAne kitane dUragAmI aura kAlabhedI pariNAma hue, isakA lekhA-jokhA kisake pAsa hai| tumhArA jIvana bhI to kisa kArAgAra se kama hai, vIrena! tumhAre sAre nAr3I-cakra ko, jAne kitanI hI sA~kaleM eka sAtha jakar3e hue haiN| phira bhI hara dina tuma jAne-anajAne, na mAlUma kitane khela apanI A~khoM, zabdoM, pyAroM aura prahAroM se aise khelate rahate ho, ki usase itihAsa kI nAr3iyA~ jhanajhanAtI rahatI haiM, usake hRtspandana meM A~dhiyA~ aura vasanta eka sAtha Ate-jAte rahate haiN| kAza tuma jAna pAte, vIrena, ki tuma kauna ho? tuma samaya meM nahIM, samayasAra meM ghaTita ho rahe ho| tuma ghaTa meM nahIM, ghaTAkAza meM sakriya ho| tuma itihAsa meM nahIM, usake utsa meM cala aura bola rahe ho| isI se tuma sadA anapahacAne rahoge pRthvI ke paTala pr| kevala tumhArA nirnAma, nizcinha saMcAra mahAkAla kI dhArA meM pramANita hotA rhegaa|' . ___ aura sahasA hI vaha AvAz2a khAmoza ho gii| .. lekina o abhaya dA, tuma ne kathAdhArA bIca meM hI kyoM tor3a dI? batAyA nahIM tumane, ki usa sone ke piMjar3e se tuma kaise, kaba mukta hue? kyA phira tuma rAjagRhI nahIM lauTe ? kyA huA tumhArA ?' ThIka cA~da ke nIce kRSNa-kamala kI nIlimA phira probhAsita ho utthii| sArI chata meM eka nIlA-dUdhiyA-sA ujAlA chA gyaa| aura sunAI par3A : ___ itanI bar3I bAta ho jAne para bhI, bahuta choTI bAta pUchI tumane, vIren! piMjar3e kI bhalI khii| pradyota kI kyA tAba thI, ki vaha mujhe piMjar3e meM banda rkhtaa| aise to kaI kArAgAra sirfa caturaMga khelane ke liye, maiM khuda racatA aura bhaMga kara detA huuN| aura piMjar3A bhalA kahA~ nahIM hai| yaha astitva, itihAsa, jIvana ke car3hAva-utAra, sArA tamAma to eka nita naye piMjar3oM kA silasilA hai| eka prakANDa kArAgAra, jise hama khuda racate haiM qadama-kadama para, aura khuda hI tor3ate calate haiN| dUsarI koI tAqata nahIM, hama se bAhara, jo hameM kaida kara ske| tumhArI pIr3A ko maiM samajha rahA hU~, vIren / tuma mukta ho hara pala, phira bhI apane ko bandI mAnane ke bhrama meM par3e ho / jAna kara bhI, anajAne bane ho! khilAr3I jo tthhre| "khaira, chor3o yaha bAta / ___ 'tumheM jaldI hai apanI kathA Age bar3hAne aura pUrI karane kii| to prAsaMgika kathA ko samApita karU~, tAki tuma Age bar3ha sko|' "eka aura bhI lIlA taba ujjayinI meM huii| jAne kisa kAraNa se usa mahAnagarI meM bhISaNa Aga laga gii| AkAza cUmatI lapaTeM mAno abhIabhI sArI ujjayinI ko lIla jaayeNgii| pradyotarAja phira mere piMjar3e ke dvAra para hAz2ira dikhAI pdd'e| bole-'bhAI abhaya, lAkhoM prANa isa satyAnAzI agnikANDa meM havana ho rahe haiN| koI upAya batAo, ki yaha mahAkRtyA zAnta ho ske|' mujhe barabasa haMsI A gii| mAmUlI-sI bAta kA itanA bar3A Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bAvelA--satyAnAza ! are bhAI, maiM koI jAdUgara to nahIM, mAMtrika-tAMtrika yA paritrAtA nhiiN| phira bhI mujhe jAne kyA sUjhA, so maiMne tapAka se kahIM : 'suneM mahArAja, jaise viSa kA upAya viSa hai, vaise hI agni kA nivAraNa kevala agni hai| tatkAla kahIM aura Aga lagavA dIjiye, kisI nirjana meM, to ye agnideva usa arghya se zAnta ho jaayeNge|' .. vicitra huA, ki vaha upAya faurana kiyA gayA, aura ujjayinI kA agnikANDa dekhate-dekhate eka dama zAnta ho gyaa| rAjA pradyota ne prasanna ho kara mujha se tIsarA varadAna mA~gane ko khaa| maiMne kahA : 'ise bhI merI dharohara rakha leM apane pAsa, ThIka samaya para mAMga lUMgA Apa se|' pradyotarAja kI buddhi se bAhara huA jA rahA thA, merA yaha sArA kriidd'aa-vyaapaar| unakI hara samasyA maiMne sulajhA dI, to mujha para ve sandeha bhI kaise kara sakate the| abhaya se pA rahe the ve kevala abhayadAna, aura nirbhaya hote jA rahe the| mana unakA narma, namya aura niHzaMka hotA calA jA rahA thaa| so mujha para zaMkA karanA unake basa kA nahIM raha gayA thaa|.... 'unhIM dinoM eka aura saMkaTa avantI para acAnaka TUTa pdd'aa| koI azrutapUrva mahAmArI cala par3I, aura sAre avantI deza meM vyApa gii| hara dina jAne kitane mAnuSa aura pazu kA bhoga vaha lene lgii| pradyotarAja phira mere pAsa daur3e Aye : 'bhAI abhaya rAjA, tumhAre sivAya trilokI meM isa mahAmArI kA nivAraNa kauna kara sakatA hai| zIghra upAya batAo, bhaaii|' maiM to kucha socatA nahIM, vIren / ThIka samayaM para koI cumbaka-sA mujha meM kauMdha uThatA hai / aura phira muMha se jo nikala jAye, vahI kAragara upAya ho jAtA hai| maiMne kahA : 'mahArAja, parezAnI kA kAraNa nahIM / abhI Apa jarA apane antaHpura meM jAyeM / ApakI sArI rAniyA~, solahoM siMgAra kiye Apa kI pratIkSA meM haiN| unameM se jo rAnI apanI dRSTi se Apa ko jIta le, usI kA nAma z2arA mujhe batA jaayeN|...' ___'rAjA tatkAla apane antaHpura meM gayA / "zivAdevI ke kaTAkSa se vaha pala mAtra meM hI vijita ho gyaa| pradyota ne A kara mujhe vaha nAma batA diyA ! ...'o, zivA mausI ! unakA kaTAkSa amogha hai, mhaaraaj| unase to Apa sadA hAre haiN| ve haiM sarva mAnamardinI, sarva asuradalinI mhaakaalii| to unhIM mahArAnI zivAdevI ke hAthoM kUrAnna kI bali dilavA kara, bhUkhe bhUtoM kI pUjA karAiye, unakI janama-janama kI damita bubhukSA-vAsanA kA zamana kraaiye| usa bali ko grahaNa karane ke liye, jo bhUta siyAla ke rUpa meM sAmane Aye, usI ke mukha meM mahAdevI kUrabali kA kSepaNa kara deN| phira dekhiye kyA hotA hai !' .."apanA to koI tIra kabhI nAkAma hotA nahIM, vIrena / kyoM ki maiM socatA nahIM, tatkAla kahatA aura karatA huuN| zivAdevI kI kUrabali se vaha aziva mahAmArI rAtoMrAta zAnta ho gii| kaise yaha ho gayA, isakA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327 vijJAna mujhe patA nahIM, maiM svayam cakita hU~ dekha kara ki yaha kauna sarvasattAdhIza merI rakta-zirAoM meM nita naye khela racA rahA hai| ... 'sabere hI pradyotarAja bar3e kRtajJa aura harSita bhAva se mere pAsa daur3e Aye / bole -- 'vicitra ho tuma, devAnupriya abhayadeva ! maiM tumheM chor3a nahIM sakatA / aura tuma bhI mAno chUTanA nahIM cAhate / tumhAre sAtha kaise baratUM, kyA sulUka karU~, samajha meM nahIM aataa| phira mA~ga lo eka aura varadAna / jo mA~goge de dUMgA, ujjayinI kA siMhAsana bhI / lekina tumheM chor3UMgA nahIM / tumheM sadA mere adhIna rahanA hogA / ' maiM sadA kI taraha eka z2ora kA ThahAkA mAra kara ha~sa pdd'aa| phira bolA : 'suneM avantInAtha caNDapradyota, Aja maiM apane cAroM dharohara varadAna eka sAtha mA~ge letA hU~ / Apa analagiri hAthI para mahAvata bana kara baittheN| aura maiM pIche ambAr3I meM zivAdevI ke utsaMga meM baiThUM / phira Apa apane tRtIya ratna agnibhIru ratha ko tur3avA kara, usake kASTha se citA rcvaayeN| aura taba hama tInoM eka sAtha usa citA para car3ha jAyeM ! .... ..... suna kara mahApratApI caNDapradyota ko lagA, ki usake pairoM ke nIce se dharatI haTa gaI hai / vaha abhI-abhI eka timirAndha atala pAtAla meM samA jAyegA / ''usane donoM hAthoM kI aMjali jor3a kara, mere Age ghuTane Teka diye / bolA : 'kSamA karo abhaya rAjA, tumheM bA~dha kara rakha sake, aisI zakti sattA meM vidyamAna nahIM / tumheM bA~dha hI na pAyA, to kaise kahU~, ki tumheM mukta karatA hU~ ! -- ' calate samaya maiMne apane ghor3e kI raqAba meM paira rakha chalA~ga mArate hue kahA : 'Apane to mujhe dharma - chala se ba~dhavA ma~gavAyA, pradyotarAja / aura vaha bhI kuTinI vezyAoM dvArA / Apake isa zUrAtana kI balihArI haiM ! lekina aba jagat eka aura bhI zUrAtana dekhegaa| maiM Apa ko saba kI A~khoM Age, dina ke dhaule ujAle meM, ThIka Apa ke nagara ke cauka meM ro, sare bAz2Ara hara le jAU~gA / aura Apa svayam usa samaya cillA-cillA kara udghoSaNA karate jAyeMge -- maiM rAjA hU~. maiM pradyota hU~ maiM rAjA hU~ ! - ---devAnAMpriya abhaya rAjakumAra ne ghor3e ko er3a dI, aura ve dhura pUrva ke mahApatha para ghor3A pheMkate hue, kSaNa mAtra meM hI jAne kahA~ ojhala ho gaye / ... ''maiM eka jhaTake ke sAtha yoga - tandrA se bAhara A kara pukAratA hI raha gayA : 'are abhaya dA, phira kaba tuma se bheMTa hogii| eka bAra batA jAo na ! - magara uttara kauna detA ? -''aura haThAt yaha kyA dekhatA hU~, ki merI zaiyA meM gaharI nidrA meM soye haiM abhaya rAjakumAra ! kRSNa-kamala meM cA~danI apanI kiraNoM se 'jala- taraMga' bajA rahI hai / " maiM taba kahA~ thA, kauna thA, mujhe nahIM mAlUma ! Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kevala bahate jAnA hai ujjayinI meM ina dinoM eka vicitra ghaTanA huI hai| cAroM ora nagara meM usakI carcA hai / sudUra 'pravAla dvIpa' kA koI zreSThI, nagara ke rAjamArga kI eka U~cI havelI meM A kara basa gayA hai| usake dumaMjile ke alinda para hara sandhyA, do sundarI kanyAe~ nita naye siMgAra kara ke baiThI dikhAyI par3atI haiN| navadurgA jaisA devI saundarya / abhijAta gaurava bhNgimaa| lekina unake madabhIne locanoM meM apsarA kA sUkSma kaTAkSa khelatA rahatA hai| nagara ke sAre rasika hara sA~jha usa ora se gujare binA raha nahIM paate| aura hRdaya meM eka kasaka kA bicchU daMza le kara ghara lauTate haiN| hAya, isa kATe kA ilAja nahIM ! ... ___ rasika-rAjezvara avantInAtha ne yaha samvAda sunA, to usa rAta so na ske| agalI sandhyA hI mahArAja apane ratha para ArUr3ha ho kara, usa havelI se gujre| unakI do A~kheM, timaMjile kI cAra A~khoM se milIM, to haTa na skii| ratha ko bhI kSaNa bhara ruka jAnA pdd'aa| pahiye hI mAno murchA khA gaye ! ."mahArAja para jaise kisI ne mohinI sindUra chir3aka diyaa| unakI A~khoM meM jAne kaisI kAjalI-nIlI rAta aja gii| una cAra locanoM kI kajarArI koroM se unakA hRdaya pora-pora biMdhA jA rahA thaa| darabAra aura antaHpuroM se rAjA gairahAjira ho gye| unake nija kakSa ke kapATa jo banda hue, to khulane kA nAma nhiiN| ""Akhira eka sA~jha mahArAja kI eka gupta dUtI, zreSThI ke AvAsa para pahuMca gaI / usane saMketa bhASA meM mahArAja kA saMdeza, una donoM sundariyoM ko sampreSita kiyaa| una alhar3a kuTila lar3akiyoM ne dUtI kA khUba majAka ur3AyA, aura use nikAla bAhara kiyA / dUtI hara sA~jha naye-naye sandeza aura mahAgha bheMTa-upahAra le kara Ane lgii| aura hara dina use tiraskRta, apamAnita ho kara lauTanA par3atA / vaha soca meM par3I, hamAre maharAja to jagatajIta koTibhaTa yoddhA haiN| unake pratApa se diganta kA~pate haiN| aura ve ina kaur3I-mola bikane vAlI gaNikAoM kA apamAna bhalA kyoM sahate cale jA rahe haiM ? oha, aisI ajeya hotI hai nArI ke kaTAkSa kI mohinI ! "dUtI ne hAra nahIM maanii| vaha kaI bAra sAta parakoTa bheda kara, parakIyA rAjarAniyoM taka ko mahArAja ke pAsa le AyI, to ye tuccha rUpajIvAe~ kyA cIz2a haiM !. Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 329 Akhira eka dina ve rUpasiyA~ jarA narma ho aaiiN| unhoMne dUtI se kahA ki : 'hamAre sadAcArI zreSThI-pitA, hamAre zIla para sadA paharA lagAye baiThe rahate haiN| unheM yaha asahya hai, ki koI puruSa hamAre kaumArya kI kaTi-mekhalA bhaMga kre| Aja se sAtaveM dina hamAre ye saMrakSaka pitA kucha dinoM ke liye ujjayinI se bAhara jA rahe haiN| apane rAjA se kahanA, ki tabhI ve gupta rIti se hamAre yahA~ aayeN| taba unheM hamArA saMga-sukha prApta ho skegaa|' udhara zreSThI ne pradyotarAja se kucha milatI-julatI zakla vAle apane eka anucara ko, kRtrima rUpa se pAgala banA DAlA / use pAgalapana ke kuzala abhinaya kA pakkA abhyAsa karA diyaa| zreSThI ke rUpa-vinyAsakAra, Alepana, upaTana tathA raMgoM kI sahAyatA se, usa anucara ke cehare-mohare ko ThIka pradyota jaisA hI racAva de dete| aura usa pAgala kA nAma bhI rakha diyA gayA pradyota / zreSThI logoM meM carcA karate ki-'merA yaha bhAI vAtula ho gayA hai| preta kI taraha jahA~-tahA~ bhaTakatA hai, aura manamAnA pralApa karatA hai| bar3I muzkila se ise samhAle rakhanA par3a rahA hai| koI upAya nahIM sUjha rahA, ki kaise ise ThIka kruuN|' so zreSThI prati dina use eka khaTiyA para liTA, rassiyoM se baMdhavA kara, cAra AdamiyoM ke kandhoM para uThavA, kisI vaidya ke ghara upacAra ke liye le jaataa| usa samaya sare bAjAra khATa para ba~dhA jA rahA vaha pAgala unmatta ho kara, Arta kaNTha se vilApa karatA huA ucca svara meM kahatA : 'maiM pradyota hU~ maiM pradyota hU~"are yaha zreSThI balAt merA haraNa kara ke le jA rahA hai ! ...' udhara sAtavA~ dina aayaa| so pradyotarAja, vAde ke anusAra una do sundariyoM kA sahavAsa prApta karane ko, gapta veza meM zreSThI kI havelI para A pahu~ce / kakSa meM praveza karate hI, usake cAroM daravAjoM se zreSThI ke subhaTa kAle burke pahane nikala aaye| aura unhoMne palaka mArate meM hI, usa surAmatta kAmAndha rAjA ko kasa kara muzkoM se bA~dha liyaa| phira use ghanaghora madirApAna karavA kara, eka kamare meM banda kara diyaa| agale dina roz2a ke mAmUla ke anusAra, zreSThI use khATa para ba~dhavA kara, dina-dahAr3e dhaulI dopahara, sare rAha vaidya ke ghara le jAne ke bahAne se le kara cala pdd'aa| rAha para jAte hue pradyotarAja ko kucha hoza aayaa| apanI baddha sthiti kA unheM kucha bodha huaa| ve khATa para jakar3e Arta kaNTha se pukArate jA rahe the : 'are maiM pradyota hU~, are maiM rAjA huuN| yaha duSTa zreSThI merA haraNa karake le jA rahA hai| are suno, maiM rAjA hU~, maiM pradyota hU~ ! "mujhe isa farebI zreSThI se chur3Ao"chur3Ao ! o mere prajAjano, maiM tumhArA rAjA hU~, maiM pradyota hU~ !' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 logoM ne rAjA kI isa Arta pukAra para koI dhyAna na diyA / unhoMne to yahI samajhA, ki zreSThI hara dina ke niyamAnusAra apane pAgala bhAI ko vaidya ke ghara le jA rahA hai / aura vaisA hI to pralApa kara rahA hai : 'maiM rAjA hU~ maiM pradyota hU~ / ' kapaTa- zreSThI ne eka-eka kosa para, vegIle azvoM vAle ratha pahale se hI niyojita karavA rakkhe the / unhIM ke dvArA anukrama se mahA pratApI caNDapradyota ko ThIka rAjagRhI nagarI meM pahu~cA kara, abhaya rAjakumAra ke mahala meM mahAmAnya atithi kI taraha bar3e sammAna - sambhrama se rakkhA gayA / pradyotarAja samajha gaye, ki kisane yaha maz2Aqa unake rAjAdhirAjatva ke sAtha kiyA hai / aisI himmata pRthvI para kevala eka hI vyakti kI hai : vaha jo kahatA hai, vahI kara ke dikhA detA hai ! ....ThIka samaya para abhaya rAjakumAra ne kakSa meM pahu~ca kara avantInAtha ke caraNa chue, aura mRdu madhura svara meM bolA : 'are vAha vAha jIjA-mausA, Akhira ApakI pahunAI hamAre yahA~ huI ! ApakI caraNa-dhuli mere kakSa meM par3I / hama gauravAnvita hue / yoM to Apa Ate nahIM / kyoM ki magadha meM Apa jaba bhI Aye, AkramaNakArI ho kara aaye| to Aja Apako mehamAna banA kara le AnA par3A mujhe ! 'mehamAna banA kara, yA bandI banA kara, abhaya rAjA ?' 'Apako bandI banAyA kAminI ke kaTAkSa ne mausaa| maiM to Apako usa nAgapAza se chur3A lAyA / aura maiM Apako ujjayinI ke sare bAz2Ara lAyA / Apa ne pukAra kara sArI ujjayinI se kahA ki maiM rAjA hU~ maiM pradyota hU~ ! ...lekina Apa para kisI ne vizvAsa hI na kiyA, to maiM kyA krtaa| maiM to Apako banda kara, qaida kara, cora rAha se na lAyA / rAjamArga se lAyA / 'maiM rAjA, maiM pradyota pukArate hue Apa ko lAyA / aura kAminI ke kaTAkSarajju se to Apa svayam hI ba~dhe / vaha bandhana bA~dhane vAlA maiM kauna, aura kholane vAlA bhI maiM kauna ?' ... 'anuttara khilAr3I ho tuma, abhaya rAjA ! tuma se zatrutva kaise kiyA jAye, tuma se kaise lar3A jAye, yahI eka prastuta samasyA hai| magadha para aba AkramaNa kara ke bhI koI kyA pA sakatA hai / usake dvAra to tumane caupaTa cAroM dizAoM para khola diye haiM ! ' harasiMgAra ke jharate phUloM kI taraha ha~sa kara abhaya bole : 'are mausAjI, Aye haiM to kucha dina magadha para rAja kariye ! aura sundariyoM kI bhI yahA~ kamI na rhegii| rAjagRhI kI janapada - kalyANI sAlavatI, Apa ke sAtha ujjayinI ke ketakI - kuMjoM meM bitAyI rAteM bhUla nahIM sakI hai ! usI kI qhAtira raha jAiye kucha dina ! ' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI bAtoM kI bAta to yaha hai, AyuSyamAna abhaya, ki jo tuma ne kahA, kara dikhaayaa| maiM rAjA hU~ maiM rAjA hU~ maiM pradyota hU~.. maiM rAjA hU~-Adi maiM cillAtA rhaa| aura tuma mujhe ThIka ujjayinI kI chAtI para se khule Ama bA~dha laaye| muzkila yaha par3a gaI hai, ki ise kapaTa bhI kahU~, to kaise khuuN| duniyA kA kauna kapaTa tumhAre saralapana ko chala sakatA hai ?' __ 'are jIjAjI, Apa to mere kUTa-kauzala para bhI mohita ho gaye / mujha se bar3A kUTa Apa ko kahA~ milegaa| "parvata-kUTa, himavanta parvata kA ekAkI kUTa ! kitanA durgama, agama, sarpila cakrila raaheN| AsamAna ke ka~gUroM para paira dhara kara calanA! aise jaTila aura havAI AdamI ko Apane sarala kaise samajha liyA?' 'havA se adhika sarala to kucha bhI nahIM, abhaya raajaa| para agamya hai vh| use koI pakar3a pAyA kyA Aja taka ?' 'hA~, mahAvIra ne pakar3a liyA hai| merI sA~sa para A baiThA hai vaha / kumbhaka meM merI havA bA~dha detA hai ! ina dinoM usI se chuTakArA pAne kI fikra meM hU~!' 'mahAvIra ne tumheM pakar3A hai, yA tumane mahAvIra ko ? yahI eka pahelI hai!' 'sattA ke donoM hI dhruva samAna rUpa se satya aura anivArya haiM, mausaa| una donoM ke cumbakIya santulana para hI to brahmANDa ThaharA hai, mahArAja !' 'are tuma to tattvajJAnI bhI ho, AyuSyamAn ! tumhAre AyAmoM kA anta nhiiN|' 'tattvajJAnI nahIM, tUfAnI kaheM, rAjan / tUfAna, jo sArI bAdhAoM ko tor3atA huA, saba kucha ko ur3A le jAtA hai| tUfAna meM jItA hU~, tAki trikAlI dhruva kA bhAna banA rahe / aura usa para Tike binA caina na pA sakU~ !' tabhI acAnaka do sundarI kumAriyA~, ujjvala veza meM vahA~ upasthita huii| pradyotarAja ne unheM dekhate hI pahacAna liyaa| ve kula-kanyAe~ mahArAnI celanA devI ke mahala meM, avantInAtha ko bhojana para livA le jAne AIM thiiN| pradyotarAja unheM dekha kara kucha lajA-se gye| 'saMkoca kA kAraNa nahIM, rAjezvara, ye kanyAe~ Apa ke bAla cApalya para mugdha haiN| yahI Apako pahu~cAne ujjayinI jAyeMgI Apake sAtha !' 'abhaya rAjA, mujhe jIne doge yA nahIM ?' 'apanI kAmanA kA sAmanA kareM, rAjan / jIvana aura mukti ke bIca kI graMthi vahIM khulatI hai| muMha chupA kara kaba taka jiyeMge?' 'tuma kahanA kyA cAhate ho, abhaya ? kisI bAta kA koI chora bhI hai ?' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'kaI chora eka sAtha haiM, rAjezvara / hara bAta ke, hara bhAva ke, hara vastu ke aura hara vyakti ke| yahI to saMkaTa hai| eka chora para TaeNga gaye, ki cIja se gAyaba / khela meM yahI suvidhA hai, ki sAre chora eka sAtha usameM TakarAte hAtha haiN| aura usa TakarAva meM se nikalate hI jAne kA jo maz2A hai, vaha kaha kara batAnA muzkila hai, rAjan !' 'tumhArI bAta mere palle nahIM par3a rahI, abhy|' 'kucha bAta ho, to palle par3e na? bAta koI hai hI nahIM, kevala vAta hai| vAta mAne hvaa| aura havA meM baTorane ko kyA hai, kevala bahate hI to jAnA hai ! ...' caNDa pradyota khUba jI khola kara haMsa pdd'e| ve baha aaye| ...anAyAsa Agantuka kanyAoM ke kandhoM para hAtha rakha, ve bar3e sahaja bhAva se abhaya rAjA ke sAtha, mahAdevI celanA ke mahala kI ora cala pdd'e| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa nivedana hai ki isa pariziSTa ke antargata jo pariprekSakA' prastuta hai, use pAThaka-mitra pustaka samApta kara lene ke uparAnta hI pddh'eN| kRti aura pAThaka ke bIca vaha na Aye, yaha vAMchIya hai| isa pariprekSakA' meM una sAre prasthAnabinduoM, racanAtmaka samasyAoM aura muddoM ko spaSTa kara diyA gayA hai, jinheM lekara bhrAnti ho sakatI hai, prazna aura vivAda uTha sakate haiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariprekSikA san 1973 ke apraila mahIne meM zrImahAvIra jayantI ke dina 'anuttara yogoM' kA yaha sarjana anuSThAna Arambha huA thA / gata apraila 1981 meM ise calate ATha varSa pUre ho gaye, aura aba nauvA~ varSa cala rahA hai| san 78 kI pharavarI meM tRtIya khaNDa nikalA thA, aura aba san 81 kA sitambara A lagA hai taba jA kara kahIM caturtha khaNDa prakAzana kI anI para A khar3A huA hai| isa khaNDa kA mUlapATha (TeksTa) tIna mahInoM se chapA par3A hai, aura kevala isa anivArya 'pariprekSikA' ke lie prakAzana rukA rahA hai| ina rukAvaToM kI pIr3A ko svayam racanAkAra hI bhoga aura samajha sakatA hai, anya koI nahIM / ina ATha-nau varSoM ke daurAna kitanI daivika, daihika, bhautika bAdhAoM ke bIca se isa sarjana ko calanA par3A hai, usakI kalpanA nire mAnuSa bhAva meM sambhava nahIM hai / svayam unake bhoktA -- mere liye bhI nahIM / mere hI Azcarya kI sImA nahIM, ki itane mAraka saMgharSo ke musalasala daura ke bIca bhI, kaise isa qisma kA vistRta, gahana aura sUkSma racanA - karma jArI raha sakA / eka aisA sRjana, jisakA nAyaka manuSya ho kara bhI kevala manuSya para samApta nahIM thA, balki vaha mAnuSika sImAoM se pare kA atikrAnta puruSa bhI thA / yahI usakI niyati thI, aura isI kAraNa Aja vaha bhagavattA ke siMhAsana para pratiSThita aura pUjita hai / itihAsa meM ghaTita ho kara bhI, itihAsa se bAhara khar3A AdamI / loka meM ho kara bhI lokottara kI U~cAiyoM ko chUtA aura bhedatA eka atimAnava / aura racanA meM unake mAnava aura atimAnava rUpoM ko eka sAtha, saMyukta aura paraspara meM saMkrAnta aura samAnAntara ghaTita honA thA / mahAvIra bhagavAna thA yA nahIM, yaha racanA ke lie prAthamika nhiiN| prAthamika yaha hai ki mahAvIra manuSya thA / itihAsa meM usake ghaTita hone kA pramANa maujUda hai| lekina usakI pUrNatA aura bhagavattA kA sAkSya bhI itihAsa meM Alekhita hai: ki eka manuSya hI apane parama pauruSa aura parAkrama se bhagavAn ho kara pRthvI para calA / mere isa nau varSa vyApI racanAkAla ke kaSToM, bAdhAoM, vyAghAtoM kA itihAsa bhI, mahAvIra ke mAnuSa se atimAnuSa hone ke saMgharSa-krama se kahIM jur3A ho, to manovijJAnataH koI Azcarya kA kAraNa nahIM / dvitIya khaNDa meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prabhu kA tapasyA kAla Alekhita hai, jisakA samApana unake kaivalya-lAbha meM hotA hai| tapasyA kAla meM mere prabhu ko mAnuSottara daivika, daihika, bhautika bAdhAoM aura kaSToM se gujaranA pdd'aa| yA kaheM ki unhoMne svayam hI yAtanA ke ina abhedya andhakAroM meM utara kara, unameM calanA, unheM jhelanA svIkAra kiyaa| hara duHkha ko carama taka jAne binA, usakA nirAkaraNa kaise ho ? prANi mAtra ko duHkha se tArane kI niyati le kara hI janmA thA tIrthaMkara mahAvIra / vaha cAhatA yA na cAhatA, isa niyati ko to apane parAnta taka pahuMcanA hI thaa| aura mahAsattA ke usa vidhAna ke antargata mahAvIra ko loka aura lokAntara meM sambhAvya hara kaSTa ke mUla taka meM utara kara use bhoganA hI thA : tAki usase mukta hone kA upAya loka ke tamAma prANiyoM kI cetanA meM udbodhita kiyA jA ske| ... prathama khaNDa 1974 meM nikalA : aura dvitIya khaNDa 1975 meN| lekina phira tRtIya khaNDa 1978 meM hI nikala skaa| dvitIya khaNDa ke samApana meM mahAvIra to sAre daivika, daihika, bhautika tritApoM ko carama taka bhoga kara, cukA kara, sarvajJa arhanta bhagavAn ho gye| lekina aba zAyada racanAkAra kI bArI thI, ki una upasargoM ko raca kara, unake pratyAghAtoM ko svayam apane jIvana meM bhogane ko bAdhya ho jAye / manovijJAnataH bhI yaha samajhA jA sakatA hai| upasarga-parva kI racanA ke daurAna bhI mere kaSTabhoga satat jArI the| lekina usakA sarjana kara cukane para hI una kaSTabhogoM ke paripAka ko carama pariNati para pahuMcanA thA--zAyada / tRtIya khaNDa meM to mahAvIra pAramezvarIya aizvarya se parivarita ho kara pRthvI para triloka aura trikAla ke cakravartI ke rUpa meM cala rahe the| usa sukha aura vaibhava kI koI upamA nahIM ho sktii| lekina prabhu ke isa bhAgavadIya aizvarya kI racanA karate samaya, racanAkAra usake samAnAntara hI, vigata upasarga-parva ke pratyAghAtoM ko bhI jhela rahA thaa| vipula duHkhoM ke kardama meM calate hue hI, trailokyezvara mahAvIra ke antarikSacArI caraNoM meM racanAkAra ko suvarNa ke kamala khilAne the| so isa duhare-tihare saMgharSa ke calate tRtIya khaNDa ke bAhara Ane meM tIna varSa laga gye| . aura tRtIya khaNDa nikalane ke samAnAntara hI san 78 ke anta meM hI, maiM ToTala narvasa-brekaDAuna ke qhatare meM par3a gyaa| eka ora racanAntargata saMgharSoM aura upasargoM kA dabAva-tanAva thA, dUsarI ora astitva ko uccATita kara dene vAlI parivezagata bAdhAoM kA aTUTa silasilA merI nasoM ko tor3e de rahA thaa| apane usI chinna-bhinna nAr3I-cakra ko apane padAMguSTha tale dAba kara, Aqhira maiMne jaise nAgoM ke phaNAmaNDala para siddhAsana jamAyA, aura zrIsundarI AmrapAlI kI cetanA ke sUkSmatama aura komalatama saundarya-lokoM meM svapna-vihAra karane lgaa| vaha eka vicitra anubhava thaa| sRjana-svapnoM ke una lalita-komala Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parAga pradezoM meM praveza karate hI, karAla mArakatA jaise kAphUra ho gii| maiM eka naye hI lokAntara meM mAno navajanma pA gyaa| saundarya aura mArdava ke isa candana-kapUrI saMsparza meM jaise maiM ananta jIvana aura yauvana kI vAsanA se bhara utthaa| karAla para komala kI vijaya kA yaha sAkSAtkAra, mere racanAkAra ke jIvana kI eka adbhuta mokSAnubhUti hai| mahAvIra ke sapanoM aura viraha meM jItI AmrapAlI ke sAtha, maiM deza-kAla ke aba taka ananubhUta AyAmoM meM vicarane lgaa| lagAtAra kaI saptAha eka fantAsI kI nAnAraMgI ratnima nIhArikA meM jIne kA vaha sukha kaha kara batAnA muzkila hai| aisA lagatA thA, ki jaise kinhIM anatikramya vizvoM meM maiM saMkramaNa aura atikramaNa karatA calA jA rahA thaa| sAtha meM thI svapna, saundarya, kalA aura komalatA kI sArAMzinI devI aamrpaalii| mAno ki devI apane vakSadvaya kI bisa-tantu tanIyasI gaharAI meM merA vahana kara rahI thiiN| vahA~ se sRjana ke jo anAhata srota pI kara maiM uThA, to khyAla AtA rahA ki z2arUra kahIM koI somasurA astitva meM hai, yA rahI hogii| ____ ajasra calA vaha sRjana kA pravAha : mArdava, mAdhurya, jJAna, prakAza, UrjA aura zakti kA eka saMyukta dhArAsAra prsrvnn| pharavarI 1979 se sitambara 1979 taka, kula ATha mahInoM ke bIca caturtha khaNDa ke sattAIsa adhyAya likhe gye| saMkalpa yaha thA ki caturtha khaNDa meM hI atirikta do sau pRSTha likha kara, zrI bhagavAn ke tIrthakara kAla ko mokSa-prasthAna taka le jA kara, samApana kara diyA jaaye| ____ lekina gata ATha mahInoM meM jo anavarata sRjana-zrama kA dabAva mere nAr3ImaNDala para rahA, usane mujhe zarIrataH phira niDhAla aura hataprANa-sA kara diyaa| Atmabala aura manobala cAhe jitanA hI Urjasvala rahA ho, lekina zarIra ne sAtha chor3a diyaa| zarIra itanA zrAnta, klAnta, zlatha aura vijar3ita ho gayA, ki koI cikitsA usameM prANa kA saMcAra na kara skii| tisa para usI kAla meM aisI parivezagata AkrAntiyA~ bhI Upara-UparI AyI ki jIne kI AzA hI durAzA hotI diikhii| jaise kisI paizAcI zakti ne merI jIvanI-zakti hI mujha se chIna lI thii| andara rozanI aura prAtibha UrjA vaisI hI amanda thI, lekina kAyA mumuSuprAya ho par3I thii| A~teM kamaz2ora par3a gaI thIM, aura AmAtisAra kA asara diikhaa| zarIra kSINa ho claa| hairata meM thA ki Akhira yaha yajJa-bhaMga kA dRzya kyoM kara upasthita huA hai ? merI raktavAhiniyoM meM ATha varSa se nirantara saMcArita mahAvIra ke hote bhI, zarIra itanA lAcAra kaise ho gayA ? zAyada isalie, ki eka sarvazaktimAna, sarvajJa ahaMta ke teja ko nirantara jhelate-sahate jAne aura racate jAne ke sTrena ko mere mAnavIya zarIra kI sImAe~ bardAzta na kara skiiN| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khaira, isakI kaifiyata jo bhI ho, magara isa niDhAlatA ke calate kitAba ruka gii| san 80 ke maI mahIne meM tabIyata samhalI, aura 23 maI ko phira racanA para baiThane kA saMkalpa kiyA thA, ki eka vicitra akasmAt ghaTita huaa| ThIka 23 maI 80 kI subaha maiMne 'bhAratIya vidyAbhavana' meM 'navanIta' ke sampAdakIya Asana para apane ko baiThA paayaa| kitAba ruka gaI, 'navanIta' zurU ho gyaa| mahAna munzI ke jIvana-kAla meM 'bhAratI' kA sampAdana kiyA thA, aura bhavana ne jaba 'navanIta' liyA, to mujhe vivaza kara diyA, ki 'bhAratI' meM jo viz2ana utarA thA, use 'navanIta' meM phira jIvanta karanA hogaa| ..."mAno ki kisI mAnuSottara Adeza aura vidhAna tale maiM 'navanIta' karane ko bAdhya kara diyA gyaa| bAdhyatA bAharI se adhika bhItarI thii| pUjya munzIjI 'bhAratI'-kAla ke mere sampAdana-kArya se behada prasanna the| ve mere vijana aura cintana donoM ke ananya premika ho gaye the| unheM spaSTa pratIti ho gaI thI ki bhavana kI patrikA 'bhAratI' ko jisa taraha ke sampAdaka kI z2arUrata thI, vaha unheM mujha meM mila gayA hai| bhArata kI RtambharA prajJA ko hamAre samaya kI bhAva-cetanA, bhASA aura rUpAkAroM meM DhAlane kA kAma anAyAsa hI mujha se huA thA, jo ki munzI kI dRSTi meM bhavana kI eka upalabdhi thii| kaI dazakoM se hindI kI patrikAe~ nirI sAhityika ho kara raha gaI thiiN| sarvatomukhI jIvana-cintana aura sAMskRtika mUlya-bodha unameM luptaprAya thA! 'bhAratI' meM maiMne sAhitya, saMskRti aura jIvana-darzana kA eka svAbhAvika samanvaya kiyA thaa| pazcima meM nirantara vikAsamAna jJAna-vijJAna aura kalA-rUpoM ko maiMne. 'bhAratI' meM, bhAratIya manISA ke nita-navyamAna prajJAsrotoM se saMyukta kiyA thaa| yaha cIz2a samUce bhAratIya sAhitya, kalA aura patrakAratva meM taba bhI g2Ayaba thI, aura Aja bhI lakSita nahIM hotii| isI kAraNa jaba bhavana ne 'navanIta' liyA, to phira merI pukAra huii| maiMne apanI lAcArI nivedana kI ki 'anuttara yogI ke calate yaha bhAra uThAnA mere nAr3Icakra se pare kI bAta hai| magara mere pIche dvAra banda kara diyA gayA thA, aura mujha se kahA gayA ki aba Apa chaTaka kara jA nahIM skte| bhavana ke saMcAlakoM ke usa snehapUrNa Agraha ke sammukha maiMne apane ko vigalita aura samarpita paayaa| aisI AtmIyatA, aura kisI ke kAma kI aisI kadradAnI Aja bhArata meM anyatra durlabha hai| "mujhe mahAna munzI ke, apane prati vallabha-bhAva kA smaraNa ho aayaa| unhoMne mujhe cetanA-stara para apane sAtha tadAkAra dekhA thaa| aisA virala hI hotA hai, yaha munzIjI ne anubhava kiyA thaa| isI se 'bhAratI'-kAla ke una pAMca varSoM meM munzI aura bhavana ke paricAlakoM ne mujhe eka rAjaputra kI taraha lAr3a-pyAra aura garimA ke sAtha bhavana meM rakkhA / yaha saba itane Atmika ghanatva kA dabAva thA, ki maiM nakAra na sakA, aura 'navanIta' para A baitthaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "baiThate hI bezumAra kAmoM aura dAyitvoM ke madhupa-guMjana se maiM betahAzA AkrAnta ho gyaa| merA sArAMzika kRtitva 'anuttara yogI' par3A raha gayA, aura 'navanIta' mujha para savAra ho gyaa| isa cintA se merA dimAga eka bhayaMkara ulajhana, duvidhA aura parezAnI meM par3a gyaa| merI nIMda ur3a gii| viramanA aura sonA-baiThanA taka muhAla ho gyaa| merA nAr3I-cakra caramarAne lgaa| "tabhI eka rAta bistara para leTate hI, mujha para dhyAna-tandrA-sI chA gii| aura usameM apanI hI gaharAI meM se AtI eka AvAz2a sunAI par3I : 'navanIta' aura anuttara yogI meM koI virodha yA bhinnatA nahIM hai| 'navanIta' ko 'anuttara yogI' kA hI eka loka-vyApI prastAra (prAjekzana) honA hai|" 'navanIta' anuttara yogI mahAviSNu kA hI vyAsapITha hogA, mahAsattA ke navayugIna prakAza kA vizva-vyApI AkAzavANI kendra hogaa| hara cIz2a apane niyata samaya para ghaTita hotI hai| 'anuttara yogI' bhI apane niyata samaya para hI samAhita ho skegaa| 'navanIta' usameM bAdhaka nahIM, usakA paripUraka aura samvAhaka zakti-dhruva siddha hogaa|..." yaha eka antarabodhajanya sphuraNA thI jisameM sarvatomukhI samAdhAna thaa| "so dvaMdvamukta ho kara maiM ekAgra bhAva se 'navanIta' meM juTa gyaa| 'navanIta' ke mere sampAdana ke ina aThAraha mahInoM meM uparokta bhaviSyavANI pramANita huI hai| . prastuta prazna phira bhI thA ki 'anuttara yogI' kaba, kaise pUrA ho? aura sahasA hI eka rAta phira dhyAna-taMdrA meM uttara milA : "anuttara yogI' ke caturtha khaNDa ke cAra sau TaMkita pRSTha taiyAra haiM : pUrvagAmI hara khaNDa ke barAbara hI vaoNlyUma tumhAre hAtha meM hai : ise presa meM jAne do ! caturtha khaNDa nikala jAye, aura eka aura antima paMcama samApana-khaNDa karanA hogaa|" eka talavedhaka AghAta ke dhakke se maiM jAga utthaa| eka svataMtra paMcama khaNDa aura karanA hogA ? "isa kalpanA se hI maiM tharrA utthaa| magara eka aTala anirvAra niyati sAmane khar3I thI, aura use samarpita hone ke sivAya aura koI cArA mere lie nahIM thaa| mujhe sahaja hI udbodhana milA, ki cAra kA aMka mahAvIra ko maMjUra nahIM : pAMca ke mAMgalika yAMtrika-aMkAsana para hI unake vyaktitva aura kRtitva kI paripUrNa mUrti ubhara sakatI hai| yaha udbodhana mujhe acUka samAdhAnakArI pratIta huaa| aura caturtha khaNDa presa meM de diyA gyaa| lekina samAnAntara hI 'navanIta kA dainika dAyitva-bhAra thA, aura zarIra merA pahale se hI TUTA, niDhAla aura asvastha cala rahA thaa| doharetihare parizrama ke calate usake svastha hone kA savAla hI nahIM uThatA thaa| tisa para nijI jIvana meM UparA-UparI bezumAra vipattiyAM TUTatI giiN| navambara 80 meM patnI ko hRdaya-roga kA bhayaMkara daurA par3A aura vaha marate-marate bcii| so 'anuttara yogI' kI presa kaoNpI jAMcane aura phira usake prUpha-saMzodhana ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 kArya meM tIna-cAra mahIne laga gye| qhaira, kisI taraha caturtha khaNDa kA mUla pATha (TeksTa) chapa gayA, to acAnaka merI avikasita mastiSka bIsa varSIyA abodha biTiyA lavalInA jala gayI / taba eka mahInA usakI vedanA ko jhelate hue jisa mAnuSottara yaMtraNA meM bItA, vaha mAnuSa-gamya nahIM, kevala Izvaragamya hai / lavalInA ke ghAva meM rUjha AyI, to Acanaka vaha vikSipta prAya ho gii| baccI ke pAgala ho jAne kA qhatarA mAthe meM dhamAke mArane lagA / tisa para apanA svAsthya cakanAcUra : thakAna, zrAMti aura klAMti kI gaNyatA to bahuta pahale hI samApta ho cukI thI / unase Upara uTha kara kevala apanI Atmika UrjA ke bala para saMgharSa karate jAnA thA, karma karate jAnA thA / so aba bhI jArI hai| ke 'anuttara yogI' ke hara khaNDa meM pazcAt bhUmikA likhanA anivArya rahA / kAraNa apane racanAkAra kI paripUrNa svataMtra cetanA ke calate, apanI 'DAyanAmika' racanA - prajJA aura prakriyA ke calate, 'anuttara yogI' meM bhAva-saMvedana, vicAra, AcAra, vANI aura sAhitya ke rUpa- zilpana taka ke sAre pracalita DhA~ce, lokeM aura rUr3hiyA~ TUTatI calI gaI thIM / mahAvIra mUlataH vizva- puruSa the, lekina ve eka sampradAya vizeSa ke pratimAbhUta pUjita pASANa ke Asana para bhI qaida rakkhe gaye haiM / isa jar3IbhUta kArAgAra kI dIvAroM ko tor3akara mahAvIra kI sArvalaukika, sarvakAlika maulika vyaktimattA aura pragatimattA ko ThIka Aja manuSya ke cetanA stara para nava-navyamAna gatyAtmakatA ke sAtha jIvanta karane kI racanAtmaka cunautI bhI mere sAmane pahale hI dina se khar3I thii| aura aba taka prakAzita tInoM khaNDoM meM bharasaka usa cunautI kA uttara maiMne diyA hai / phalataH rUr3higrasta aneka jar3IbhUta dhArmika-naitika maryAdAe~ aura avadhAraNAe~ TUTI haiM, takhte TUTe aura ulaTa-pulaTa hue haiN| eka upadravI, viplavI, prativAdI, krAntikArI, atikrAntikArI, cirantana yuvA mahAvIra dharatI para jIte, calate, bolate sAmane Aye haiN| aura upanyAsa kA sthApita DhA~cA bhI, betahAzA TUTatA hI gayA hai, jaisA ki vartamAna bhAratIya sAhitya meM zAyada hI anyatra kahIM huA hogA / yaha kevala merI mAnyatA nahIM hai, samajhadAra aura jAnakAra samIkSakoM ne bhI yahI abhiprAya vyakta kiyA hai| z2Ahira hai ki eka qhataranAqa parAkrama karane kI gustAqhI mujha se barAbara huI hai| hara avatAra yA paig2ambara prativAdI aura viplavI to hotA hI hai / jar3IbhUta purAtana ko dhvasta kara ke vaha navya jIvanta racanA karatA hai / RSabhadeva, kRSNa, yuddha, krAisTa, mohammada, jarathustra Adi avatAra puruSa -- aura kabIra, jJAnezvara Adi sAre madhyakAlIna santa aura yogI, vidrohI, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhaMjaka aura navasarjaka eka sAtha hue haiN| so mahAvIra bhI to vahI ho sakate the| yaha mahAsattA ke gatimattatva (DAyanamijma) kA eka naisargika vidhAna aura tarka-vinyAsa hai| aise meM yaha jarUrI ho jAtA hai, ki racanA meM Avirbhuta puruSottama kI krAntikArI gatimattA ko usake mula sattA-srota se saMgata karake, usakI usa naisargika unmukta sthiti ko, kaTTara sampradAyavAdiyoM ke sammukha, spaSTa kiyA jaaye| varnA sAmpradAyika jar3atva kI caTTAne anarthaka avarodha kI sRSTi bhI kara sakatI haiN| isI kAraNa use samaya se pUrva hI tor3a dene ke lie mahAvIra ke vidrohI, prativAdI, gustAqha aura vidhvaMsaka rUpa kI AdhArika nyAyatA aura aucitya ko pramANita karanA z2arUrI thA--ThIka zAstra, tattvajJAna aura mahAvIra kI mUlagata dharma-dezanA ke AdhAra para hii| aura unake navasarjaka aura yuga-vidhAtA rUpa ko bhI isI AdhAra para sudRr3hatA ke sAtha saMsthApita karanA thaa| sAtha hI sAhitya ke sthApita mAna-daNDoM ke TUTane se utpanna hone vAlI samIkSakIya baukhalAhaTa ko bhI javAba denA anivArya thaa| tAki isa kRtitva ke atikrAntikArI aura rUpAntarakArI svarUpa ko sahI z2amIna para samajhA-parakhA jA sake / camatkAra yaha huA hai, ki sahaja bhAvaka aura pUrvagrahamukta haz2AroM pAThaka to 'anuttara yogI' ko behicaka pIte gaye aura AsvAdita karate cale gye| lekina sAhitya ke kaI bahupaThita, praziSTha aura 'saoNfisTIkeTeDa' samIkSaka visarka-vikalpoM meM hI ulajha kara, kRti meM DUbane se vaMcita raha gye| - ye sArI sthitiyA~ mere mana meM pUrva pratyAzita thIM, aura isI kAraNa prathama khaNDa se hI pazcAt-bhUmikAe~ likhanA mere lie anivArya huA, tAki kRti ke sahI avabodhana kA dharAtala nirmita ho ske| itihAsa kA viz2anarI aura kalpa-darzanAtmaka avagAhana aura avabodhana bhI, racanA ke stara para kaI aitihAsika tathyoM kA eka rAsAyanika rUpAntaraNa karatA hai| upalabdha dArzanika vAGamaya kI zAbdika arthaparaka sImAe~ bhI racanA meM TUTatI haiN| ataH dharmadarzana. yoga-adhyAtma aura itihAsa ke rUDhibaddha paNDitoM kI sambhAvya talabI ke javAba ko bhI pahale se hI prastuta ho jAnA z2arUrI thaa| isI kAraNa ye lambI pazcAt-bhUmikAe~ hara khaNDa ke sAtha anivArya huii| aura jAne-anajAne ina bhUmikAoM meM purANa, itihAsa-purAtattva, dharma-darzana, yoga-adhyAtma tathA sAhitya-darzana aura kalA-zilpa ke kaI kuMvAre achate pradezoM meM risarca-anveSaNa bhI huA hai| caturtha khaNDa meM bhI aise hI kaI upadrava aura viplava sarjanA meM ghaTita hue haiN| ataH yaha to arjeNTa thA hI ki prastuta 'pariprekSikA' likhI jAye, aura usake binA grantha bAhara na aaye| lekina sAre hI dharma-graMtha isa bAta ke sAkSI haiM, ki jaba bhI koI kalyANa-yajJa hotA hai, to usameM virodhI AsurI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 zaktiyoM dvArA utpanna dhvaMsaka vighna anivAryataH Ate hI haiM / so bamuzkila isa khaNDa kA mUlapATha aneka bAdhAe~ pAra kara ke chapa bhI gayA, to kevala pazcAt - bhUmikA ke lie use cAra mahIne ruke rahanA par3A / priya lavalInA kA jalanA aura usakA vikSipta honA, merI nasa-nasa ko tor3a denevAlI asvasthatA, ye saba antarAyeM ukta virodhI zaktiyoM dvArA utpanna vighnoM ke sivAya aura kyA kahI jA sakatI haiM ! astu / caturtha khaNDa ke lie mere pyAre haz2AroM jAne-anajAne pAThakoM kI pyAsI pukAra mujha taka barAbara pahu~catI rahI hai| usane jahA~ mujhe udvigna kiyA hai, vahIM kRtArthatA bodha bhI karAyA hai, ki sArvabhaumika loka - hRdaya meM merI yaha anagar3ha kRti isa qadara jajba ho sakI hai / Azcarya hotA hai ki 'anuttara yogI' jaisI eka sUkSma aura durUha kitAba lokapriyatA kI anI para kaise A khar3I huI hai ! tulasIdAsa, zaraccandra yA vimala mitra ke sAtha yaha ghaTita honA samajha meM AtA hai, lekina mujha jaise, ar3AbIr3a ku~vAre jaMgaloM ke racanA-yAMtrika ke sAtha yaha ghaTita honA, merI samajha ke bAhara hotA jA rahA hai / yahA~ jo kitAba ke vilambita hone ke kAraNabhUta nijI saMgharSoM aura ulajhAvoM kA maiMne khula kara jikra kiyA hai, usakA eka buniyAdI kAraNa hai / isa faifiyata se yaha spaSTa hotA hai, ki eka ImAnadAra, g2aira- duniyAdAra, svapnajIvI aura ekaniSTha racanAkAra kI racanA - yAtrA kitanI durgama, durAroha hotI hai, kitanI tapasyAoM ke agni-vana aura kitanI bAdhAoM ke vindhyAcala use bhedane par3ate haiM / aise meM yaha itivRtta kevala merA nahIM raha jAtA, hara satyavratI racanAkAra kI gardizoM kA yaha AinA ho jAtA hai / yaha vyakti 'maiM' kA tArIfanAmA nahIM, kisI bhI AtmahotA racanAkAra kI sthiti kA eka tadgata ( oNbjekTiva) Alekhana hai / vaisA AtmahotA maiM hU~ yA nahIM, yaha nirNaya merA nahIM, unhIM kA ho sakatA hai, jo mere jIvana-vyApI saMgharSa ke anavarata sAkSI rahe haiN| vaise apane bAre meM khula kara likhane kA sAhasa mujha se sadA anAyAsa huA hai / aura yaha mujhe svAbhAvika hI lagatA hai| isameM saMkoca yA duvidhA kA anubhava mujhe kabhI na huA / merI yaha pratIti hai, ki hara sacce racanAkAra meM yaha nirbhIkatA aura behicaka sAhasa honA cAhie, ki vaha apane sarjaka ko apane vyakti 'maiM' se alaga karake dekha sake / aham sambandhI rUr3ha naitika mAnyatAoM se Upara uTha kara jo soham ke cetanA stara se na bola sake, vaha eka mukta kalAkAra kaise ho sakatA hai ? eka bahuta saMgata savAla mere hara pAThaka aura samIkSaka kI ora se uThatA naz2ara AyA hai| aisA kyoM huA ki mUlata: tIna khaNDoM meM Ayojita kRti tIna khaNDoM meM samApta na ho sakI, aura vaha pA~caveM khaNDa taka khiMcatI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 calI gaI ? svayam lekhaka bhI yaha nirdhArita na kara sakA, na jAna sakA, ki ise kahA~ virAma lenA hai ? aisA kyoM ? kyA yaha isa bAta kA dyotaka nahIM, ki lekhaka anagar3ha hai, aura yojanAbaddha saMgaThita rUpa se racanA karane kI kalA - sAmarthya se vaha vaMcita hai ? vaise isakA eka sIdhA uttara yaha hai, jo pahale bhI de cukA hU~, ki isa racanA kA svAmitva Arambha se hI maiMne apane hAtha nahIM rakkhA / zurU se hI svayam mahAvIra ko maiM isakA vidhAtA, niyojaka, nirNAyaka mAna kara calA hU~ / qhAsa kara jaba hama kisI bhAgavadIya vyaktimattA kA sarjana karate haiM, to kyA yahI svAbhAvika sthiti nahIM hotI ? sAhitya ke ilAqe meM bhAgavadIya vyaktitva kI isa vilakSaNatA ko zAyada aisI koI alaga svIkRti na bhI ho, lekina isa racanA ke daurAna mujhe bhagavattA ke racanA - svAmitva kA spaSTa sAkSAtkAra huA hai| ise maiM kaise jhuThalA sakatA hU~ ? mUlata: mahAvIra kA jIvana hameM tIna suspaSTa vibhAgoM meM upalabdha hotA hai / prathama vibhAga : pUrva-janma kathA se Arambha ho kara, yahA~ unakA avataraNa, unakA tIsa varSa vyApI kumArakAla, aura antata: unakA gRha tyAga, jise mahAbhiniSkramaNa kahate haiM / prathama khaNDa meM yaha vibhAga sahaja hI simaTa gayA hai / dvitIya vibhAga : gRha-tyAga ke uparAnta mahAvIra kA sAr3he bAraha varSa vyApI dIrgha aura dAruNa tapasyAkAla, aura usakI carama pariNati meM unheM kevalajJAna kI prApti / yaha bhI sahaja hI dvitIya khaNDa meM samAhita ho sakA hai / tRtIya vibhAga : kaivalya-lAbha ke uparAnta zrIbhagavAn kA tIrthaMkara ho kara dharma cakra pravartana ke lie anavarata abhiyAna: prajAoM ke pAsa jAnA, gumarAha AtmAoM kA anAyAsa AvAhana, binA kisI irAde ke vItarAga bhAva se sRSTi ke kaNa-kaNa, jIva-jIva, jana-jana ko apane paripUrNa aura muktidAyaka prema se AplAvita karanA, unheM udbodhita aura sambodhita karanA unake taraNopAya kA upadeza ( dharma dezanA ) nisargataH tIrthaMkara ke zrImukha se uccArita honA : eka aisI sArvabhaumika bhASA meM, jo manuSya hI nahIM, prANi mAtra ko unake apane hRdaya meM hI svayam rUpa se avabodhita ho jAtI hai : jise 'divyadhvani' kahA gayA hai / tIrthaMkara kA yaha dharmacakra pravartana tRtIya khaNDa meM samAhita na ho sakA / isa vibhAga kI upalabdha sAmagrI kI sambhAvanAoM ko jaba maiMne avagAhA, to pAyA ki usameM kaI aise janmAntarINa aura vartamAna vyaktitva, caritra, pAtra aura kathAnaka the, jinameM gahare utarane, anveSaNa karane, racane kI apAra sambhAvanA aura guMjAiza thI unake sammukha merA socanA, yA unheM yojanAbaddha karanA, itanA choTA par3a gayA, ki soca samApta ho gayA, aura pAtra tathA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 kathAnaka svayam hI apane maulika upAdAna meM se rUpAkAra lete dikhAI pdd'e| maiM nimitta mAtra raha gayA : aura jaise mahAvIra svayam hI apane dharmacakra pravartana kA zilpana karane lge| mAnava caritra ke akatha-agama rahasyoM ke talAtala ApoApa hI racanA meM khulane aura rUpAyita hone lge| taba huA yaha ki hara khaNDa ke ausata pRSThoM kI sImA para hI mujhe tRtIya khaNDa roka denA pdd'aa| usake bAda nAr3IbhaMga se guz2arA, aura apanI sattA hI apane kAbU se bAhara ho gii| aura mere usa kA~pate astitva ko AmrapAlI ne apane A~cala meM saheja kara, mujhe phira racanA-sannaddha kara diyA, jisakA jikra pahale kara cukA huuN| caturtha khaNDa ajasra preraNA ke sAtha utarane lagA, aura atirikta do sau pRSTha usI khaNDa meM likhakara, graMtha ko samApita karane kI merI yojanA bhI mAno ki mere hAtha na rakkhI gyii| thaka kara niDhAla, niHsatva, asvastha aura niSkriya ho gyaa| aura usI antarAla meM mujhe 'navanIta' para baiThA diyA gyaa| bAda ko spaSTa huA, mAno ki isameM bhI mahAvIra kA hI koI IzvarIya SaDyaMtra thaa| mere na cAhate bhI paMcama khaNDa likhane kI talabI mere sAmane A khar3I huii| aura isa Der3ha varSa meM jaise anuttara yogI mahAvIra 'navanIta' ke vyAsapITha se dharmacakra pravartana karate dikhAI pdd'e| maiM Azcarya se stabdha hU~, aura kevala 'nimitta mAtraM bhava savyasAcin' ho rahane ko bAdhya huuN| - yaha vistAra kyoM uttarottara bar3hatA hI calA gayA, isakA uttara bhAvika pAThaka svayam hI racanA ko par3hane ke daurAna pAte cale jaayeNge| phira bhI isa sandarbha meM jo kaifiyata mere lakSya meM AtI hai, use yahA~ prastuta karanA anucita na hogaa| balki zAyada pAThaka aura samIkSaka ko kathya aura zilpa donoM dRSTiyoM se isa vistAra ke aucitya ko samajhane meM madada milegii| caturtha khaNDa ko jisa mukAma para roka denA par3A hai, vahA~ taka mahAvIra ke dharmacakra pravartana kA bhUgola pUrvIya AryAvarta taka hI sImita raha jAtA hai| unake samavasaraNa kA vihAra (abhiyAna) ghUma-phira kara magadha, vaizAlI, campA, kAzI-kozala aura vatsadeza (kauzAmbI) se Age jAtA nahIM dikhAI pdd'taa| lekina phira eka mor3a AtA hai, mahAvIra kI Agamokta kathA meM hii| dhura pazcimottara ke sindhusauvIra deza kI rAjadhAnI vItibhaya nagara se prabhu ko pukAra sunAI par3atI hai| vahA~ ke rAjA udAyana, jo mahAvIra ke mausA bhI the, dUra se aura anadekhe hI cira kAla se mahAvIra ke bhakta aura premI the| mahAvIra kI mausI aura udAyana kI rAnI prabhAvatI ne aura unhoMne, bhagavAn ke kumArakAla meM hI gorocana candana kASTha se unake kumAra-svarUpa kI eka mUrti banavAI thI, jise 'jIvanta svAmI' kI saMjJA pradAna kI gaI thii| Aja jo Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akoTA se prApta 'jIvanta svAmI' kI kAMsya pratimA bar3audA myUjiyama meM surakSita hai, vaha zAyada paramparAoM meM saMkramita hotI huI mahAvIra ke usI tatkAlIna mUla svarUpa 'jIvanta svAmI' kI hI praticchabi ho to kyA Azcarya hai ! kama-se-kama merI to yahI dRr3ha pratIti hai| kyoMki usa kAla kI 'jIvanta svAmI' saMjJA Aja bhI usa mUrti ke sAtha akSuNNa jur3I huI hai| khaira, yaha eka merA anusandhAna mAtra hai, jo zAyada Age itihAsa-purAtattva ke zodhakoM kI zodha kA viSaya bhI ho sakatA hai| - yahA~ prAsaMgika yaha hai ki, vItibhaya kI mahArAnI-mausI prabhAvatI aura unake pati rAjA udAyana kI duraMgama aura acAkSuSa bhakti kI pukAra ko tIrthaMkara mahAvIra TAla na sake, aura ve pahalI bAra pUrvIya AryAvarta kI sImA kA atikramaNa karake apane vizAla saMgha sahita pazcimottara sImAnta kI ora prasthAna kara gye| - prabhu kA yaha mahAprasthAna, samakAlIna bhUmaNDala ke samagra 'globa' kI digvijaya ke prasthAna-bindu ke rUpa meM hAtha AtA hai| aura ThIka isI mukAma para aucaka hI mahAvIra ke racanAkAra ko eka viz2anarI sAkSAtkAra hotA hai : ki tIrthaMkara kA dharmacakra pravartana apane samaya ke bhUgola ke vistAroM meM bhI 'globala' yAnI sArvabhaumika hue binA raha nahIM sktaa| samakAlIna pRthvI ke tamAma jJAta choroM taka gaye binA mAno vaha samApita nahIM ho sktaa| yaha mAno tIrthaMkara ke dharmacakra pravartana kI anivArya niyati hai|" mAno ki isI niyati ke iMgita para zrI bhagavAn rAjA udAyana aura rAnI prabhAvatI kI pukAra para sIdhe vItibhaya kI ora prasthAna kara jAte haiN| aura phira ghaTanAkrama kucha isa taraha calatA hai, ki vahA~ se lauTate hue prabhu ujjayinI aura usake bAda dazapura Ate haiN| mahAmAlava ke prAcIna nagara dazapura kA yaha nAmakaraNa, ghaTanAvaza usI samaya hotA hai| yaha zAyada nirA Akasmika nahIM, ki 'anuttara yogI' ke racanAkAra vIrendra kA janma isI dazapura yAnI Aja ke mandasaura nagara meM huA thaa| isakA sambhavataH kyA gahana Azaya rahA hogA, isakA spaSTIkaraNa pAThakoM ko paMcama khaNDa meM sAMketika rUpa se ho skegaa| kalpa-darzana (viz2ana) ke vAtAyana para hI lekhaka ko isa Azaya kA anAyAsa sAkSAtkAra hotA hai| aura isa dazapura nagara ke samavasaraNa, meM mahAvIra ke gRha-tyAga ke bAda pahalI bAra somezvara aura vainateyI zrIbhagavAna ke samIpa upasthita hote haiN| grIka dAsI bAlA vainateyI ko sAmane pAkara, usakI A~khoM ke jala meM prabhu ko mAno bhUmadhya sAgara ke jala-jalAnta uchalate dikhAyI pdd'e| aura unameM se yunAna (grIsa), isrAyela (misra) aura pArasya (paziyA) kI pukAra bhI sunAyI pdd'ii| antarikSacArI prabhu ke lie Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 vahA~ kI samavasaraNa - yAtrA bhI sahaja aura anAyAsa hI ho sakatI thI / '''' aura phira lauTatI parikramA meM pUrvIya mahAcIna bhI kyoM nahIM, jahA~ usa kAla usa belA lAots aura kanphyUsiyasa bola rahe the / saMvatsarika kAla meM kucha dazakoM kA antara rahA bhI ho, to use maiMne isa graMtha meM nagaNya kara diyA hai, aura eka akhaNDa mahAsamaya kI dhArA meM atikramaNa kara gayA hU~ / mahAvIra kA samavasaraNa grIsa, isrAyela, pArasya, mahAcIna Adi taka gayA yA nahIM, isakA nirNaya maiMne itihAsa para nahIM chor3A hai / itihAsa becAre kI kyA hastI, jo mahAkAlezvara mahAvIra ke sAre vihAroM, prasthAnoM aura kriyAkalApoM ko sameTa sake, yA unakA pAradarzana kara sake / vaha to koI viz2anarI racanAkAra hI, apane kalpa - vAtAyana se kara pAtA hai, kyoMki vaha kAlabhedI bhUmA kA sAkSAtkArI hotA hai / paMcama khaNDa meM merI isa gustAqhI se ApakA sAbikA par3egA / isa viz2ana se eka bahuta gaharI tAttvika bAta hAtha AtI hai / sarvajJa arhanta tIrthaMkara to apanI mUla sthiti se hI trikAla aura trilokavartI hote haiM / so unakA maulika dharmacakra pravartana to unakI deza-kAlAtIta AtmA meM hI nisargataH ApoApa ghaTita hotA hai, hotA hI rahatA hai| bAhara ke dezakAla meM usakI eka naimittika mUrta abhivyakti mAtra hotI hai / para vaha tIrthaMkara to eka sAtha, ekAgra, apanI antazcetanA ke dhruva para AsIna raha kara hI sarvakAla aura sarvadeza kI asaMkhya AtmAoM meM ekabAragI hI yAtrA karatA hai; eka avibhAjya tAttvika kAladhArA meM hI anAyAsa vaha sarva kA AzleSa nirantara karatA rahatA hai / maiM ise 'Antara avakAza' (inara spesa) meM dharmacakra pravarttana kahanA cAhU~gA, ThIka Aja kI bhASA meN| lekina cU~ki tIrthaMkara kA tIrthaMkaratva prakaTa pRthvI para tabhI sampanna aura sArthaka mAnA jA sakatA hai, jaba vaha apane samaya ke sampUrNa bhUmaNDala (globa) ke bAharI avakAza (AuTara spesa) meM bhI, ThIka bhaugolika sArvabhaumikatA meM ghaTita ho sake | usake binA tamAma samakAlIna pRthvI kI pyAsa ko koI mUrta aura pratyakSa uttara kaise mila sakatA hai ? isI saMcetanA meM se mujhe spaSTa sAkSAtkAra huA, ki samakAlIna bhUgola ke choroM taka mahAvIra kI samavasaraNa - yAtrA ghaTita honA tIrthaMkara kI eka anivArya niyati hai / paripUrNa prema kI isa pArthiva digvijaya ke binA, mAno mahAvIra kA tIrthaMkaratva dharatI para pramANita nahIM ho sakatA / aura isI pratyaya se prerita hokara paMcama khaNDa meM prabhu ko samakAlIna pRthvI ke chora chUnA hI hogA / aura vahA~ se lauTane para magadha- vaizAlI ke yuddha kA sUtra saMcAra anAyAsa mAno akarttA mahAvIra dvArA honA hai| yuddha mAno pralaya kA pratIka hai / jIrNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jarjara aura jar3Ibhata mRta jagata kA pralaya hue binA naye jagata kA udaya kaise ho sakatA hai| 'vizvodaya-pralaya nATaka nitya sAkSI' kI trikAlika lIlA hI mAno magadha-vaizAlI ke yuddha meM ghaTita hotI hai| aura isa yuddha ke anantara zrI bhagavAna jaise ThIka niyati-nirdhArita rUpa se nirvANa kI ora mahAprasthAna karate dikhAyI par3ate haiM : siddhAlaya meM palAyana kara jAne ke lie nahIM, dIpa-nirvANa kI taraha nahIM, balki mokSa ke kapATa tor3a kara usake siddhAlaya ke ananta darzana-jJAna-sukha-vIrya ke avinAzI aizvarya ko apane yuga-tIrtha kI tamAma AtmAoM ke bhItara abhisiMcita kara dene ke lie| - tIrthaMkara vaha, jo apane deza-kAla meM eka nUtana sarvatrAtA yuga-tIrtha kA pravartana kre| isI mahoddezya kI paripUrti ke lie zrI bhagavAn apane samakAlIna vizva aura samaya ke bhItara eka mUrta pratyakSa, bhaugolika aura yugIna yAtrA bhI karate haiN| jo tIrthaMkara yugAvatAra na ho, apane yuga aura samaya kA atikrAntikArI sraSTA aura vidhAtA na ho, usakI hamAre lie kyA upAdeyatA ho sakatI hai ? vaha bhale hI apanI maulika Antarika sattA meM sarvajJa arhanta aura sarvazaktimAna, sarvavyApI ho, lekina hamAre samaya meM jaba taka usakI yaha iyattA aura guNavattA pratyakSa rUpa se pramANita na ho, taba taka hama tIrthaMkara mahAvIra ko kaise pahacAna sakate haiM, use kaise apane aura apane samaya ke lie sulabha kara sakate haiM ? yahI 'anuttara yogI' ke racanAkAra kA vaha viz2ana hai, jisake calate yaha graMtha anivAryataH aura ThIka eka mUrta RmikatA meM paMcama khaNDa taka khiMcatA calA jA rahA hai| paMcama khaNDa ke upasaMhAra meM, ThIka nirvANa kI uSaHkAlIna dvAbhA-velA meM anAyAsa prabhu ke zrImukha se aneka bhaviSyavANiyA~ uccarita hotI haiM, jinameM hamAre samaya ke itihAsa kA bhI anAvaraNa hotA hai, tathA hamAre kAla ke pramukha yugAntarakArI vyaktitvoM, ghaTa-cakroM aura mor3oM para bhI pratIkAtmaka prakAza par3atA hai| ___ maiM samajhatA hU~, ki isa kaifiyata se pAThakoM aura samIkSaka-mitroM ko graMtha ke isa vistAra aura amApa iyattA kA kAraNa-vijJAna avabodhita ho skegaa| itylm| isa bIca prAyaH kaI samajhadAra samIkSaka mitroM ko kahate sunA hai ki 'anuttara yogI' meM aba taka upalabdha upanyAsa kA svIkRta DhA~cA (sTrakcara) TUTa gayA hai| kucha logoM ne yaha prazna bhI uThAyA hai ki 'anuttara yogI' ko upanyAsa kahA jAye, yA kAvya kahA jAye, yA Akhira ise kyA kahA jAye ? kyoMki upanyAsa-vidhA kA prasthApita svarUpa isameM hAtha nahIM aataa| balki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 yaha eka vizuddha mahAkAvya hI adhika hai / kavitA kI tamAma zartoM ko bezaka yaha pUrA karatA hai, magara upanyAsa ise kaise kaise kaheM ? kyoMki isameM upanyAsa kA koI sarvamAnya silasilA hAtha nahIM AtA / isakA sArA gadya isa qadara gItyAtmaka (lirikala ) hai, ki upanyAsa kI gadyAtmaka mUrtatA isameM g2Ayaba dikhAyI par3atI hai / eka tarala, abandhya kAvya - pravAha meM hI yaha sArI kRti racI gaI hai, jo kisI bhI Thosa vAstavika taTabandha ko nahIM svIkAratI / isa prakAra kI AlocanAoM ke phalasvarUpa eka bAta avazya pramANita hotI hai, ki 'anuttara yogI' na to upanyAsa hai, na nirA kAvya hai, balki koI eka tIsarI hI asaMjJanIya vidhA isameM AvirbhUta hotI dikhAyI par3atI hai / eka taraha se yahI kathana sahI kahA jA sakatA hai| vastutaH haqIqata yaha hai ki ise likhanA Arambha karate samaya mere mana meM aisI koI satarka dhAraNA nahIM thI ki maiM isameM upanyAsa kA pUrva-nirdhArita DhA~cA toDUM | asala meM koI zilpagata pUrva-parikalpanA mere mana meM thI hI nahIM / zilpa yA rUpa-bandha ke stara para jo kucha bhI huA hai, vaha apane Apa hI hotA calA gayA hai / mAno ki isake zilpI yA sthApatyakAra svayam isake mahAnAyaka mahAvIra hI rhe| ve mujha se jisa taraha likhavAte cale gaye, maiM likhatA calA gyaa| goyA ki apanI kathA kA rUpa nirdhAraNa mahAvIra ne mere hAtha rakkhA hI nahIM, ve svayam hI jaise isameM svataH rUpAyita hote cale gaye / isake atirikta isakA anya koI spaSTIkaraNa mere lie sambhava nahIM hai| jaba kaI samIkSakoM ne eka hI bAta bAra-bAra doharAI ki isameM DhA~cA TUTA hai, to mAno apane sRjana kI yoga-nidrA se ucaTa kara ekAeka kisI sabere yaha qhabara maiMne jaise kisI aqhabAra kI heDa - lAina meM par3hI aura maiM cakita ho gayA, ki kyA sacamuca aisA kucha huA hai ? ThIka usI taraha, jaise koI kizorI haThAt mugdhA hone para, logoM kI usake rUpa-yauvana para mugdha - vibhora hotI dRSTi se vaha sacetana hokara jAne, ki usake zarIra meM kucha aisA rUpAntara huA hai, jo sAre pariveza kI sammohita dRSTi kA kendra bana gayA hai / aura taba mAno vaha svayam hI apane rUpa- lAvaNya para Atma-mugdha ho jAye, aura lajA jAye, naz2areM jhukA kara Apa hI apane saundarya kI samAdhi meM nimagna ho jAye / vastuta: yaha AlocanA mujhe sahI aura acchI hI lagI / yaha jAna kara mujhe AlhAda kA romAMca hI anubhava huA ki mere hAthoM kucha aisA aghaTita ghaTita huA hai, jo bhAratIya sAhitya meM isase pUrva nahIM huA thA / pazcima meM to upanyAsa kA sTrakcara ( DhA~cA ) bahuta pahale hI TUTa cukA thA / henarI prUsta, jemsa jaoNyasa aura varjIniyA vulfa yaha kAma bahuta pahale hI kara cuke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17 the / magara bhAratIya sAhitya meM yaha jAnakArI maujUda hote hue bhI, kisI bar3e bar3e upanyAsakAra ne bhI yaha sAhasa nahIM kiyA thA, yA vaisA karane kI koI z2arUrata kisI ko mahasUsa na ho sakI thii| saca to yaha hai ki kisI bhI bar3I aura svAbhAvika racanA meM DhA~cA irAdatana tor3A nahIM jAtA, vaha ApoApa hI TUTatA hai| to mAnanA hogA ki vaha racanA yA racanAkAra kI kisI bhItarI z2arUrata meM se hI TUTatA hai / haqIqatana mere sAtha bhI yahI huA hogA / kyoMki prayoga karane ke lie prayoga karanA kabhI mere svabhAva meM na rahA, jaba bhI mujha se prayoga huA, merI qhAsa taraha kI antazcetanA aura usakI racanAtmaka AvazyakatA meM se hI huaa| lekina yaha to aba eka sarva-svIkRta tathya ho cukA hai, ki 'anuttara yogI' meM upanyAsa kA paramparAgata DhA~cA TUTA hai / aura ise maiM apane taIM eka upalabdhi hI mAnatA hU~, doSa nahIM / vaise bhI maiMne Alocaka yA pAThaka ko lakSya meM rakha kara kabhI nahIM likhaa| jo bhI likhA, prathamataH apanI vilakSaNa AtmAnubhUti aura AtmAbhivyakti ke takAz2e meM se hI likhA / isa sandarbha meM mujhe do varSa pUrva 'pUrvagraha' meM prakAzita dhanaMjaya varmA ke eka vistRta lekha kA dhyAna AtA hai, jisameM unhoMne bar3e sAhasapUrvaka bhAratIya upanyAsa para yaha TippaNI kI thI, ki hama pazcima se AyAtita eka DhA~ce kI paripATI ko hI pITa rahe haiM, kisI ne aba taka upanyAsa ke prasthApita DhA~ce ko tor3ane kI koI pahala yA parAkrama nahIM kiyA hai| usake bAda svayam dhanaMjaya ne mujha se yaha jikra bhI kiyA thA, ki vastutaH unakA vaha lekha 'anuttara yogI' kI unake dvArA Age kI jAne vAlI samIkSA kI bhUmikA hI thA, aura usake uttarArddha-svarUpa jo lekha aba ve likheMge, usameM ve yaha sthApanA kareMge ki 'anuttara yogI' kA racanAkAra isa mAmale meM apavAda svarUpa hai, aura usane sthApita aupanyAsika DhA~ce ko tor3ane kI sAhasika pahala kI hai| prakArAntara se dhanaMjaya varmA se pahale hI zrIrAma varmA aura prabhAta kumAra tripAThI bhI yaha bAta apane DhaMga se kaha cuke the, isakA ullekha na karanA una donoM sAhitya-marmajJa mitroM ke prati anyAya hogA / yahA~ isa sandarbha meM yaha kaha denA bhI jarUrI ki 'anuttara yogI' kA bhAvaka pAThaka binA kisI aise vivAda meM par3e use apanI jar3oM se sIdhA pItA calA gayA hai, aura use isameM vaha paritRpti aura samAdhAna milA hai, jo use anyatra Aja taka kahIM na mila sakA thaa| isameM DhA~cA TUTane, aura eka adhika tarpaka vidhA ke AviSkRta hone kI bAta svataH hI garbhita hai / saca pUcho to kisI bhI kRti kA saccA mUlyAMkanakAra usakA bhAvika aura surasika pAThaka hI hotA hai, koI racanAkAra yA samIkSAkAra nahIM / kyoMki lekhaka aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 samIkSaka Amataura para saMskArabaddha, rUr3hibaddha aura 'saoNfisTIkeTeDa' hI hote haiM / pAThaka hI muktacetA aura racanA kA saccA svAbhAvika gRhItA aura avabodhaka hotA hai / 'anuttara yogI' ke haz2AroM pAThakoM ke abhimata se yaha satya aura tathya pramANita huA hai / 'anuttara yogI' meM DhA~ce kA TUTanA jisa taraha eka dina akasmAt 'braoNDakAsTa' kI taraha cAroM ora se sunAI par3A thA, usI taraha eka dina haThAt yaha TelIkAsTa bhI dekhane-sunane meM AyA ki - 'anuttara yogI' sahI mAnoM meM eka 'vizuddha bhAratIya upanyAsa' hai / maiM hairAna dekha kara, ki 'vizuddha bhAratIya upanyAsa ' koI qhAsa cIja hotI hai kyA ? bhAratIya jIvana ko le kara likhA gayA, hara hindustAnI lekhaka kA upanyAsa kya: bhAratIya hI nahIM hotA hai ? baMkima, ravIndra, zarat, tArAzaMkara, vibhUtibhUSaNa, premacanda, jainendra, vAtsyAyana, vimala mitra, khANDekara, rAjA rAva, mulkarAja AnaMda, hajArI prasAda dvivedI, aura hamAre tamAma AMcalika upanyAsa - ye saba kyA vizuddha bhAratIya nahIM ? tabhI zilAlekha yA kahiye AkAza - lekha kI taraha ekAeka kahIM par3hane ko milA : "... idhara pAzcAtya prabhAva se hamArA sAhitya itanA prabhAvita hai, ki vaha kabhI- kabhI pAzcAtya vAGamaya kA hindI anuvAda-sA lagatA hai / aisI sthiti meM Adhunika sAhitya meM niqhAlisa bhAratIya upanyAsa likhane kA zreya vIrendrajI ko jAnA cAhie / 'anuttara yogI' kisa mAne meM vizuddha bhAratIya hai, isakA spaSTIkaraNa z2arUrI hai / isa upanyAsa kA kendrIya vyaktitva aura isa mahAgAthA kA anubhava samasta bhAratIya saMskRti kA eka vizuddha pariNamana hai / vaijJAnika buddhivAda ke prabhAva meM Akara hamArA Aja kA bauddhika purAcInaM jagata ke atIndrIya anubhavoM kA, virAT vyaktitvoM tathA atimAnavIya ghaTanAoM kA yA to avizvAsa karane kI mudrA meM rahatA hai, athavA unheM buddhi sammata paharAva dene kA prayAsa karate hue mUla mithakIya anubhava ko hI nakAra detA hai| ... " bhAratIya yoga-sAdhanA, dhyAna-dhAraNA, bhaktiparAyaNatA, alaukika camatkAroM kI vAstavikatA, kevalajJAnI evaM trikAlacetA virAT vyaktitva kI upasthiti meM sahaja AsthA, janma aura maraNa kA zAzvata sattA kI sApekSatA meM lahara aura samudra kI taraha riztA, janma-janmAntaravAda aura karmavAda meM vizvAsa, mUla sattA ke guNAtmaka rUpa ko svIkAra karate hue bhI, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ manuSya kI dRSTi se usakA carama zivatva aura saundarya se saMyukta honA, sabhI gocara dvaMdvoM evaM saMgharSoM kA antatogatvA sattA kI samarasatA meM vilIyamAna honA--Adi bhAratIya saMskRti ke kucha aise vizvAsa 'anuttara yogI' ke anubhava kI pIThikA haiN| aura yahI pIThikA use eka vizuddha bhAratIya upanyAsa pramANita karatI hai|.." -DA0 candrakAnta bAMdivar3ekara ('upanyAsa : sthiti aura gati' graMtha se sAbhAra) DaoN. bAMdivar3ekara sabase pahale vyakti the, jinhoMne 'anuttara yogI' para 'nikhAlisa bhAratIya upanyAsa kI mudrA aMkita kii| phira DaoN. zyAmasundara ghoSa ne kahA ki 'anuttara yogI'--'bhAratIya saMskRti kA citrAgAra hai / isake anantara zrIrAma varmA ne bhopAla ke 'sAkSAtkAra' meM likhA ki : "idhara nirmala varmA vizuddha bhAratIya upanyAsa ke sambhAvya svarUpa kI khoja meM haiN| apanI tamAma khoja ke vAvajUda ve apane upanyAsoM meM pAzcAtya vAstavavAda (riyAlijma) se ubara nahIM pA rahe haiN| jabaki vIrendra kumAra jaina ne 'anuttara yogI' ke rUpa meM vizuddha bhAratIya upanyAsa likha kara, usake maulika svarUpa kA sAkSAtkAra karA diyaa| vIrendra kumAra jaina to bhautika yathArtha yAnI 'riyAlijma' ko svIkArate hI nahIM, usa para rukate hI nhiiN| unake sRjana kA srota hai 'riyAliTI' (maulika sattA), aura samasta jagat-jIvana ko bhI ve isI 'riyAliTI' ke pariprekSya meM hI dekhate-jAnate aura anubhUta karate haiN|-aadi" ThIka zabda isa vakta sAmane nahIM haiM, magara zrIrAma varmA kA Azaya niHsandeha ThIka yahI hai : vaktavya ke sAre tathya yahI haiN| - DaoN. vizvambharanAtha upAdhyAya ne kahA ki -- 'anuttara yogI' meM vIrendrakumAra jaina ne vedavyAsa banane kI koziza kI hai| isameM 'mahAbhArata' kI yaha pratijJA spaSTa jhalakatI hai ki--'jo yahA~ nahIM hai, vaha kahIM nahIM hai, jo jahA~ bhI hai-vaha saba yahA~ eka sAtha hai|'--aadi|" DaoN. lakSmInArAyaNa lAla ne ise bhAratIya AtmA kA anAdikAlIna mahAkAvya kahA, aura DaoN. vivekI rAya ne isakI vizuddha bhAratIyatA ko vistAra se vivecita kiyaa| - ina tamAma sandarbho ke silasile meM hI mujhe pahalI bAra jAnane ko milA ki sAhitya meM idhara 'vizuddha bhAratIya upanyAsa' jaisI kisI cIz2a kI talAza cala rahI hai| aura isa talAza ke lakSya ko samajhane meM maiM aba bhI asamartha huuN| ravIndra aura zarat kA kathA-sAhitya kyA bhArata kI antazcetanA se hI anuprANita nahIM ? dakSiNa bhArata ke sabhI diggaja kathAkAroM ne kyA bhArata kI mahAna jIvanta paramparA ko hI Alekhita nahIM kiyA ? premacanda ke 'godAna' ke horI meM kyA bhArata kI Adima AtmA hI nahIM bolatI ? hamAre Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAre AMcalika upanyAsoM meM kyA bhArata kI Adima mATI kI gandha hI nahIM mahaka rahI ? kyA kamalAdAsa ke AtmakathAtmaka upanyAsa 'merI kahAnI' meM bhArata kI AtmA ne hI pazcima kA zarIra dhAraNa nahIM kiyA hai ? ___ taba phira vaha kyA viziSTa avaziSTa hai, jisake abhAva meM bhAratIya upanyAsa' ke prakRta svarUpa kI talAza aba bhI jArI hai ? yaha talAza kathyagata hai yA zilpagata hai ? kyA koI anAdi-anantakAlIna bhArata ho sakatA hai ? yaha kyoM kara sambhava hai ? nirantara parivartanazIla deza-kAla meM koI bhI deza yA saMskRti-vizeSa akSuNNa rUpa se cirantana-zAzvata kaise kahI jA sakatI hai ? ye prazna uttara mA~gate haiM, aura inakA uttara dene kA duHsAhasa maiM yahA~ nahIM kruuNgaa| - magara eka bAta z2arUra dhyAna meM AtI hai--isa sandarbha meN| bhArata kI anAdyanta khoja kI upalabdhi sArAMzataH yaha hai ki : "dvaMdva aura dvaMdvAtIta, sUkSma aura sthUla, Atmika aura bhautika, mUrta aura amUrta, donoM hI apanI jagaha satya haiN| 'ekohaM bahusyAm' kaha kara vaha ekameva' hI do ho kara phira bahu huA hai : vahI hai yaha jagat-sRSTi, yaha jIvana / isI se bhArata kA kahanA hai, ki dvaMdvAtIta meM dvaMdva kA inakAra nahIM hai, aura dvaMdva meM dvaMdvAtIta kA inakAra nahIM hai| vaise hI Atmika meM bhautika kA, aura bhautika meM Atmika kA inakAra nahIM hai| samudra meM taraMga kA, aura taraMga meM samudra kA inakAra nahIM hai| amUrta hI mUrta huA hai, aura mUrta kI mukti amUrta meM hI sambhava hai| akhaNDa amUrta kA sAkSAtkAra hue binA, khaNDa mUrta meM pUrNatva kA prAkaTya sambhava nhiiN| dvaMdva aura dvaMdvAtIta meM jo eka sAtha khela rahA hai, vahI bhArata hai, vahI bhAratIya AtmA kI asmitA hai| eka meM aneka, aura aneka meM eka kI lIlA kA darzana-AsvAdana, yahI bhArata kI viziSTa antazcetanA hai| jisa upanyAsa yA gAthA meM isa lIlA kA spaSTa aura sIdhA sAkSAtkAra tathA mUrtana ho, zAyada use hI 'vizuddha bhAratIya' upanyAsa kI saMjJA pradAna kI jA sakatI hai| yaha zAzvata kathA kI paTabhUmikA para hI sambhava hai| zAzvata kathA ke lie sabase upayukta phaoNrma hai mithaka, purAkathA / kyoMki usameM tAtkAlikatA hote hue bhI sArvakAlikatA hotI hai| vaha kAla meM ghaTita hote hue bhI, mahAkAlIna, sarvakAlIna aura kAlAtIta eka sAtha hotI hai| eka aura bhI bAta vizuddha bhAratIya kathA-sAhitya ke lAkSaNika svarUpa ko ujAgara karatI hai| usameM phantAsI aura vAstavikatA donoM ekAgra rUpa se saMyukta pAyI jAtI hai| usameM trAsadI aura kaoNmedI (sukhAntikA) dvaMdva aura dvaMdvAtIta kA nirvAha eka sAtha hotA hai| usakA anta sadA kaoNmedI meM hotA hai| usameM vAstavika saMsAra jIvana ke stara para trAsadI kA citraNa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 carama taka hotA hai, astitvagata saMtrAsa ko parA sImA taka Alekhita kiyA jAtA hai| lekina upasaMhAra meM sukhAntikatA anivArya hai / naraka hai, mRtyu hai, magara antataH svarga hai, amaratA hai, zAzvatI ( iTarniTI) hai| A adhikAMza pAzcAtya sAhitya astitvagata dvaMdva aura trAsadI para hI samApta hai / bhArata dvaMdva aura trAsadI ko sampUrNa svIkAratA to hai, para usakI kathA upasaMhAra dvaMdvAtIta zAzvata milana meM honA jaise anivArya hai / kyoM ki antataH zAzvata jIvana hI parama satya hai, dhruva sthiti hai / isI kAraNa hamAre klAsika sAhitya meM vAstava aura dantakathA kA, yathArtha aura mithaka kA, svapna aura tathya kA, mUrta aura amUrta kA vajrakaThora aura kusuma - komala kA sundara aura asundara kA adbhuta sammizraNa aura sAmaMjasya dikhAyI par3atA hai / yahA~ yaha bhI lakSita karanA hogA ki pazcima ke klAsikoM meM bhI milTana kA mahAkAvya 'pereDAiz2a laoNsTa' para hI samApta nahIM hotA, 'pereDAiz2a rigenDa' meM hI usakI carama pariNati hotI hai / dAnte ne 'kaoNmeDiyA DivinA ' hI likhI, 'TraijeDiyA DivinA' nahIM / 'inafanoM' meM narakoM ke tamAma maNDaloM aura pAtAloM ko pAra kara ke, 'pargeToriyoM' meM Atmazuddhi ke agni-snAna se guz2ara kara, 'pereDiso' meM kavi 'pereDAiz2a' ke udyAna-sarovara ke taTa para apanI divaMgatA virahitA priyA bITrisa se punaH milatA hai, aura vaha milana-sukha zAzvata ho jAtA hai / - yAnI krUsIfikzana hI satya nahIM, risarekzana bhI utanA hI satya hai : balki vahI antima aura zAzvata satya hai / isa zAzvatI kA sAkSAtkAra hI bhAratIya sRjana kA parama abhISTa yA lakSya kahA jA sakatA hai| 'anuttara yogI' meM dvaMdva aura dvaMdvAtIta, kAma aura pUrNakAma, kA yaha sAmaMjasya kahA~ taka siddha ho sakA hai, bhaMgura meM amara kA aura aindrika meM atIndrika kA darzana-AsvAdana kahA~ taka vizvasanIya ho sakA hai, zAzvatI kI anubhUti ThIka manovaijJAnika stara para kahA~ taka rUpAyita ho sakI hai, yaha nirNaya sacce bhAvaka aura bhAvika pAThakoM, lekhakoM aura samIkSakoM ke hAtha hai| usameM merA kyA daqhala ho sakatA hai ? itanA hI jAnatA hU~, ki adholoka ke atala andhakAroM meM, nagna nidvaMdva khela kara bhI, antataH maiM Urdhva ke jyotirmaya vAtavalayoM meM hI tairatA pAyA gayA hU~, uDDIyamAna ho sakA hU~ / jIvana meM pala-pala carama trAsadI ko jI kara bhI, antataH sadA sundara ke svapna meM hI utkrAnta hotA rahA hU~, jItA rahA hU~ / ityalam / hamAre sAhitya meM 'vizuddha bhAratIya upanyAsa' kI talAza jo Aja isa ziddata se hamAre bauddhikoM ke bIca cala par3I hai, usakA eka aura bhI sacoTa Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 kAraNa hai / bhArata ke saranAma aMgrejI prakAzakoM kI riporTa hai, ki videzoM meM tathAkathita Adhunika bhAratIya upanyAsa kI mA~ga tejI se kama hotI jA rahI hai| naubata yahA~ taka A pahuMcI hai, ki pahalA saMskaraNa bhI par3A raha jAtA hai| vajaha yaha batAyI jAtI hai, ki jAgRta aura rauzana pazcimI pAThaka kI bhArata ke usa kathA-sAhitya meM dilacaspI nahIM raha gaI hai, jisameM pazcimI sabhyatA se AkrAnta bhAratIya caritroM kA Alekhana hotA hai| pazcima ke piTepiTAye astitvavAdI aura atiyathArthavAdI pAtroM kI punarAvRtti yA bhaddI naqala, aura saMtrAsa, akelepana tathA dizAbhrama kI pazcimI samasyAoM kA hamAre naye upanyAsa meM jo prAbalya bar3hatA jA rahA hai, vaha pazcimI pAThaka ko tRpta nahIM krtaa| vaha use apanI hI jUThana yA vamana lagatA hai| usameM use bhArata kA vaha Antarika manuSya nahIM milatA, jise jAnane-samajhane kI use tIvra utkaNThA aura pyAsa hai| saca to yaha hai, ki pazcima bhAratIya upanyAsa meM bhArata kI Adima AtmA se saMpRkta ho kara, usakI jar3oM meM utara kara, vaha zAMti aura samAdhAna pAnA cAhatA hai, jo bhAratIya cetanA kI cirakAlIna virAsata rahI hai| bhArata kI vaha gahanagAmI sAMskRtika paramparA, jo usake klAsika mahAkAvyoM aura usakI kalAo meM upalabdha hai, vaha Aja ke bhAratIya manuSya meM kahA~ taka jIvanta hai, yahI jAnane ke liye pazcima Aja utkaNThita hai| Adhunika jApAnI sAhitya aura manuSya meM cUMki jApAna kI zAzvatI paramparA Aja bhI avicchinna rUpa se jIvita hai, isI kAraNa pUrva ke sAhityoM meM jApAnI sAhitya hI apekSAkRta Aja ke pazcimI manuSya ko adhika tRpta karatA hai| magara yaha eka kaTu satya hai, ki Adhunika bhAratIya bauddhika aura sarjaka cUMki apanI sanAtana jIvanta paramparA se kaTa gayA hai, isI kAraNa pazcimI jagat meM Aja kA bhAratIya upanyAsa eka hada ke bAda apanI apIla khotA jA rahA hai| TAiTa jIns aura TAiTa jasiyoM meM kasI Aja kI thiyeTara karane vAlI ve lar3akiyA~ aura lar3ake, jo sigareTa aura zarAba kI pyAlI hAtha meM uThAye apanI kRtrima samasyAoM aura trAsadiyoM se ulajha rahe haiM, vaha sArA kucha pazcima se AyAtita hai : pazcimI mAnasa ke liye vaha atyanta maoNnoTonasa hai, usakA apanA hI vamana hai, usakI apanI hI kraoNnika DIseMTrI hai| use par3hanA use glAnijanaka aura nihAyata arocaka tathA kRtrima lagatA hai| yahI kAraNa hai ki tathAkathita Adhunika bhAratIya upanyAsa pazcima meM 'phlaiTa' ho cukA hai, usakA koI asara nahIM pdd'taa| . bhArata kA prAcIna sthApatya, zilpa, vAstu, bhArata kA klAsikala saMgIta aura nRtya, bhArata kI pAramparika svapna-phantAsI-janita citrakalA, usake Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 23 mithaka aura gahana garbhavAna pratIka hI pazcimI mAnasa ko Aja adhika AkRSTa karate haiN| pazcima kA pAThaka vartamAna bhAratIya sAhitya meM, usa khoye hue svapna ko phira se jIvanta pAnA aura jInA cAhatA hai| isI se yaha bhI riporTa milatI hai, ki bhArata ke purAkathAtmaka sAhitya kI mA~ga Aja pazcimI duniyA meM bar3hatI jA rahI hai| pazcima se udhAra liyA huA bhISaNa yathArthavAda aura astitvavAda jaba Aja ke hindustAnI sAhitya meM valgerAiz2a ho kara vyakta hotA hai, to pazcima ke pAThaka ko usase matalI hotI hai| vaha apanI mazInI sabhyatA se utpanna matalI, Uba, ulajhana, azAMti, hisTIriyA ko bhArata ke sAhitya meM par3hane ko jarA bhI taiyAra nhiiN| matalaba ki audyogika-yAMtrika sabhyatA se thkaa-haa| mRtaprAya, hrAsonmukha, parAjita pazcimI manuSya mAnava-jAti ke khoye hue mithaka aura svapna ko hI bhArata ke vartamAna sAhitya meM khojatA hai, usake apane hI piTepiTAye bhISaNa yathArtha kI punarAvRtti nahIM / jaba ki hamAre vartamAna bauddhika sarjaka kI mati ThIka isase ulaTI cala rahI hai| vaha purAkathA, svapna aura phantAsI ko palAyana kaha kara usakA tiraskAra karatA hai, use aprAsaMgika kahatA hai| vaha pazcima meM niSphala ho cukI satahI krAMtiyoM ke sAhitya ko hI prAsaMgika mAnatA hai, aura use 'bhogA huA yathArtha', kI saMjJA dekara usI ko pITane-duharAne meM apanI AdhunikatA kI saccI kRtArthatA anubhava karatA hai| isa satahI yathArthavAda aura pragativAda se grasta hone ke kAraNa hI, Aja kA bhAratIya bauddhika, sarjaka 'mAyatholaoNjI' ke sahI abhiprAya aura Azaya ko samajha nahIM pAtA hai| aura purAkathA ko ayathArtha, asatya aura mithyA kalpanAjalpanA mAnatA hai| tathAkathita yathArtha ke nire bhautikavAdI cazme se purAkathA ke pAtroM kI jIvantatA ko samajhanA sambhava hI nahIM hai| purAkathA kA phalaka yA kainavAsa kaoNsmika (vaizvika). hotA hai, nirA deza-kAlagata bhaugolika, prAdezika yA aitihAsika nahIM hotaa| isI se purAkathA ke pAtra, vyakti aura vyaktitva hokara bhI, nire vaiyaktika nahIM hote, ve vaizvika hote haiM : ve samagra 'kaoNsmaoNsa' yA vaizvika saMjJA ke hI saMyojaka ghaTaka hote haiN| ve pratIka-puruSa aura . pratIka-nAriyA~ hote haiM, jo sRSTi kI vibhinna, vividha aura dvandvAtmaka Adima zaktiyoM-paribaloM (Forces) ke vyaMjaka aura pratinidhi pratirUpa hote haiM / purAkathA kI sArthakatA aura prAsaMgikatA ko Akalita karane kA yahI eka mAtra sahI najariyA ho sakatA hai| yathArthavAdI paTa yA pAtra eka hada ke bAda maoNnoTonasa, nirjIva punarAvRtti mAtra ho hI jAte haiN| jabaki paurANika pAtra deza-kAla se sImita pratibaddha na hone ke kAraNa sadA tAjA aura jIvanta lagate haiM, kyoMki ve ananta asIma 'kaoNsmaoNsa' ke pariprekSya meM se AvirbhUta Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 hote haiN| yAnI ki mithikala pAtra aura caritra sIdhe kaoNsamaoNsa yA kaoNsmika virATa meM se kaTa kara hI avatIrNa hote haiN| isI kAraNa, isa anantatA aura ajasratA kI vajaha se hI unakI apIla zAzvata, cirantana, aura nirantara tarotAjA banI rahatI hai| 'anuttara yogI' usI ananta brahmANDIya phalaka para likhA gayA hai| isI kAraNa usake pAtra vaiyaktika hokara bhI vaizvika haiM, tatkAlIna hokara bhI sarvakAlIna haiM, aitihAsika hokara bhI parAaitihAsika haiM, sAmAjika hokara bhI parA-sAmAjika haiM, prAsaMgika hokara bhI zAzvata kI paramparA se jur3e hue haiM, bhaugolika hokara bhI brahmANDIya haiM, prAdezika hokara bhI sArvabhaumika haiM, khaNDa hokara bhI akhaNDa haiM, sImita-sAnta hokara bhI ananta-asIma haiM, sUkSma paramANavika hokara bhI sthUla piNDAtmaka haiM, raktamAMsa ke vAstavika nara-nArI hokara bhI, vAyavIya haiM--'ithIriyala' haiM, pArthiva hokara bhI Atmika aura antarikSIya haiN| unameM phantAsI aura riyAlijma kA sahaja hI sAmaMjasya aura samanvaya huA hai| isI kAraNa unakI apIla anAyAsa sarvakAlIna aura sArvadezika ho gaI hai| purAkathA kI saMcaranA kI isa 'enATaoNmI' ko samyak bhAvena samajha lene para hI, purAkathA kI satyatA, yathArthatA aura 'abhI' aura 'yahA~ usakI prAsaMgikatA ko sahI mAnoM meM Akalita aura avagAhita kiyA jA sakatA hai| ___ koI bhI racanAkAra jaba racanA karatA hai, to use patA nahIM hotA hai, ki usake racanA-vistAra kI ThIka-ThIka prakriyA kyA hogI ? eka dhuMdhalI AkAra-rekhA (kaNTUra) bhara usake sAmane hotI hai : nipaTa eka phalaka-starIya rekhaaNkn| magara racanA ke daurAna jaba vaha gaharAiyoM ko thAhatA hai, to usake anajAne hI jAne kitane hI apUrva gopana-gur3ha rahasyoM kA anAvaraNa aura sRjana hotA calA jAtA hai, jisakA koI pUrvAbhAsa use nahIM hotA, aura racanA karate samaya bhI na vaisA koI irAdA hotA hai, na usa udghATana-AviSkAra kA patA cala pAtA hai| prastuta caturtha khaNDa usa mukAma para khulatA hai, jaba mahAvIra tIrthaMkara hone ke bAda pahalI bAra prakaTataH vaizAlI A rahe haiM-yA Ate haiN| unake svAgata kI sArI taiyArI svabhAvataH pUrva ke toraNa-dvAra para hI hotI hai| nagara ke anya tIna dizAgata dvAra yoM bhI magadha-vaizAlI ke varSoM vyApI zItayuddha ke calate banda haiN| * magara ajaba hai ki mahAvIra akasmAt vaizAlI ke kIloM-sAMkaloM jar3ita varSoM se banda pazcimI dvAra ke sAmane A khar3e hote haiN| unake dRSTipAta mAtra se dvAra sArI argalAe~ tor3akara khula par3ate haiM / aura kaThora vItarAga mahAvIra binA kisI irAde ke devI AmrapAlI ke 'saptabhaumika' Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAsAda ke sAmane se guz2arate haiM, aura ThIka usake mukhadvAra ke Age ThiThaka jAte haiM / " prazna uThatA hai, ki mahAvIra vaizAlI Aye haiM, yA AmrapAlI ke dvAra para Aye haiM ? lekina mahAvIra saMthAgAra ke bhASaNa meM kaha cuke the ki unake mana AmrapAlI hI vaizAlI hai / ve donoM tadAkAra astiyA~ haiM / yahA~ racanA ke daurAna eka rahasya khulatA hai : AmrapAlI sRSTi kI AdyAzakti parAtparA nArI-mA~ kA pratIka hai| AdyAzakti mA~ ke bhItara se hI vizva kA sRjana aura murtana hotA hai / vaizAlI hai usI AdyA ke mUrta prakaTIkaraNa ( mainIfesTezana) kA eka mIniyecara pratIka / usameM Adima nArI-mA~ rUpAkAra dhAraNa kiyA hai : jaba bhI vaha nArI zakti viSama ho jAtI hai, yA kara dI jAtI hai, to sArI sRSTi viSama aura visamvAdI ho jAtI hai / balAtkAra pUrvaka AmrapAlI ko nagara-vadhU banAnA hI nArI zakti kA vaiSamyIkaraNa hai, visamvAdIkaraNa hai / isI se vaizAlI bhI viSama, visamvAdI, besurI aura saMgharSAkAnta ho gaI hai / phalataH sArA samakAlIna jagata bhI / 1. mahAvIra puruSa yA ziva ke pratIka haiN| ve mAnavoM dvArA vikRta viSama kara dI gaI prakRti yA AdyA zakti kI mukti ke liye hI mAno vaizAlI Aye haiN| prathama bAra bhI ve usI kendrIya -- dhruvAkarSaNa se khiMca kara ve vaizAlI Ane ko vivaza hue the| isI se saMthAgAra ke bhASaNa meM unake dhrupada kI Teka tho aamrpaalii| mahAzakti mA~ anAdRta hai, suvarNa ke kArAgAra meM bandI hai, isI se mAno vigraha-saMgharSa hai, yuddha hai, virodhI AsurI zaktiyoM kA prAbalya hai / magadhezvara zreNika ke mana meM bhI vaizAlI jItanA isIliye anivArya thA, ki AmrapAlI ko pAye binA unakA digvijayI cakravartitva aura sAmrAjya vistAra sambhava na thaa| AdyAzakti mA~, vipathagAmI puruSazakti kI hor3a, sparddhA aura yuddha ( devAsura saMgrAma) kA viSaya bana gayI thI / mAtRzakti jaba taka asura ke tAmasika kArAgAra se mukta na ho, taba taka maMgala-kalyANI vaizAlI yA jagata - sRSTi kI racanA nahIM ho sakatI / AmrapAlI kA mahAvIra ko binA dekhe bhI, unake prati jo adamya aura anirvAra AkarSaNa hai, jo parA prIti hai, vaha prakRti kI puruSa ke prati, zakti kI ziva ke prati aprativArya gurutvAkarSaNI zakti kA hI dyotana yA 'mainIfesTezana' hai / magadha-vaizAlI kA devAsura saMgrAma, tatkAlIna jagat yA magadhavaizAlI meM zoSaNa aura pIr3ana kI balAtkArI zaktiyoM kA prAbalya, ye saba mAno ziva-zakti yA prakRti-puruSa ke viyoga kA hI pariNAma hai / saMthAgAra ke bhASaNa meM isI kAraNa mahAvIra AmrapAlI kI mukti ko hI, vaizAlI kI mukti kA ekamAtra upAya batA gaye the / batA gaye the ki Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niHzastrIkaraNa ho, hiMsA aura mAraNa kA nivAraNa ho, tabhI ziva-zakti ke samvAdI milana dvArA svataMtra, nirApada sRSTi sambhava hai / usa Adeza kA pAlana na huaa| "phalataH AmrapAlI kA pIr3ana jArI rhaa| parAtpara ziva-puruSa mahAvIra ke viyoga meM vaha dina-dina adhika vikala-pAgala hotI gii| ataH zrIbhagavAna jaba yuga-paritrAtA tIrthaMkara hokara uThe, to ve nitAnta akartA aura niHsaMkalpa vItarAga bhAva se mAnoM vaizAlI nahIM Aye, AmrapAlI ke dvAra para hI Aye / AdyA parAzakti AmrapAlI itanI hatAhata kuMThita aura graMthi-vijar3ita ho gaI thI, ki usa avasthA meM apane parama prItama ziva ke zrImukha-darzana aura AratI-arcana kA sAhasa bhI vaha na juTA skii| vaha prabhu ke sAmane A hI na skii| dvAra pakSa se apane paramezvara kI jhalaka mAtra pAkara vaha mUcchita ho gyii| "ThiThake mahAvIra gatimAna ho gye| mahAkAla aura itihAsa unakA anusaraNa karane lgaa| "vizva-sRSTi ke vikRta ho gaye kAma ke prAkRtIkaraNa aura svAbhAvIkaraNa kI prakriyA Arambha huI haThAt zrIbhagavAna vaizAlI ke jagat-vikhyAta pramada-kelivana-'mahAvana udyAna' meM praveza kara gye| kAmezvara ziva ne pathabhraSTa kAma ke punarutthAna ke liye hI, mAno vaizAlI ke kAmavana meM hI apanA samavasaraNa bichaayaa| vaizAlI kA tAruNya isase AtaMkita ho gayA : kSobha aura Akroza se bhara utthaa| unheM lagA ki mahAvIra unakI svAbhAvika vRtti aura jIvanI-zakti kAma kA uccATana aura dahana karane Aye haiN| unheM kAmakeli se vaMcita karane Aye haiN| "yathAmuhUrta agalI subaha kI dharma-dezanA meM zrIbhagavAna ne udbodhana-AzvAsana diyA : "maiM tumhAre kAma ko tumase chInane nahIM AyA, use paripUrNa karane AyA huuN| maiM tumhAre vikRta aura adhomukha ho gaye kAma ko prakRta, pUrNa, acUka, akhaNDa aura UrdhvagAmI banAne AyA huuN| maiM tumhAre AliMganoM aura cumbanoM ko bhaMgura mAMsa-mATI kI sImA se utkrAnta karake unheM bhUmA ke rAjya meM amara, nirantara aura zAzvata banAne AyA huuN| maiM tumheM nirantara maithuna kI parAtparA kAmakalA sikhAne AyA huuN| maiM use pazutva se Upara uThA kara pazupatinAtha banAne AyA huuN|..." Azaya hai ki isake binA pazujaya sambhava nahIM, sRSTi ke vaiSamya aura zoSaNa-pIr3ana kA nivAraNa sambhava nhiiN| kAma ke UrvIkaraNa ke binA sRSTi kRtArtha, paritRpta aura pUrNa nahIM ho sakatI, samvAdI nahIM ho sktii| sRSTi kA mUlAdhAra hai dhRti : dhAraNa karanA : dhrm| dharmapUrvaka artha aura kAma kA puruSArtha kiye binA--mokSa kA muktakAma pUrNakAma avinAzI yoga sambhava Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27 nhiiN| usake binA nirantara maithuna kA Ananda-bhoga upalabdha nahIM ho sktaa| kAma vikRta ho gayA hai ki yuddha hai, gRha-yuddha kA dAnava lalakAra rahA hai| usakA nirdalana aura mUloccATana karane ke liye rakta-krAnti anivArya hai| rakta-krAnti arthAt--rakta kA ruupaantr| vikRta ho gaye rakta kA atikramaNa aura saMzodhana karake, vizuddha pUrNakAma rakta dvArA sRSTi kI mAMgalika aura samvAdI racanA kA Ayojana / vartamAna jagat ke gRhayuddha aura raktakrAnti kI bhI tAtvika bhUmikA yahI hai : yahI ho sakatI hai| ____ yadi adhikAra vAsanA banI hai, yadi vaizAlI aura AmrapAlI vyakti, varga aura janapada vizeSa ke svAmitva kI vastu banI rahegI, to kAma kA utthAna aura UrvIkaraNa sambhava nhiiN| yadi vaha na ho, to sarvanAza aura pralaya anivArya hai| satyAnAza hokara hI rhegaa| satyAnAza (pralaya) ke binA, satyaprakAza (navodaya) sambhava na ho skegaa| isI pralayaMkara bhaviSyavANI para caturtha khaNDa kA prathama adhyAya samApta ho jAtA hai| ___prabhu ke parAtpara saundarya kI jhalaka mAtra pAkara AmrapAlI carama viyogavyathA kI parAntaka samAdhi meM nimajjita ho jAtI hai| use jaise kisI pArthivetara sattA-AyAma meM niSkrAnta yA nirvAsita ho jAnA hotA hai| vahA~ usake parama puruSa ke liye, usakI viraha-vyathA parAkASThA para pahu~catI hai| phalataH usake mUlAdhAra meM bhUkampa hotA hai| usake vikSobha se mUlAdhArastha usakI kuNDalinI-zakti sarpiNI kI taraha phUtkAra kara jAga uThatI hai| kuNDalinI hI hai sRSTi kI AdyA citi-shkti| apane parAtpara prItama paraziva sadAziva parama puruSa ke milana kI caramotkaNThA se, vaha adhikAdhika pAgala-vikala hotI calI jAtI hai| vikSubdha vikruddha sarpiNI kI taraha betahAzA laharAtI huI yaha kuNDalinI Atma-zakti, usake meru-daNDa meM avasthita SaTacakroM kA uttarottara bhedana karatI calI jAtI hai| isa antarmakhI UrdhvayAnI yAtrA meM, vibhinna manokAmika (manovaijJAnika) bhAva-saMvedanI zaktiyoM ke kendrabhuta vibhinna SaTcakroM kA bhedana balAt hotA jAtA hai| anta para pahu~cate-pahu~cate usakI virahAvasthA itanI AtmavismaraNakArI ho jAtI hai, ki usakA ahaMgata 'maiM' yA AtmabhAva vilupta ho jAtA hai| usake sAre vastra-alaMkAra, kaMcuki-bandha, nIvi-bandha TUTate cale jAte haiN| sAre ahaMgata koSa eka-eka kara utarate cale jAte haiN| AjJAcakra meM pahuMcane para vaha apane svarUpa meM mAnoM dhyAnAvasthita tallIna ho jAtI hai| yahIM use nIlabindu kA darzana hotA hai| parA prIti aura parA rati kA nIla prakAza usakI sunagnA kAyA ko cAroM ora se Avarita kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 letA hai| usakA dehakAma udbhinna utphulla ambhoja kI taraha utkrAnta hokara, apane parama puruSa kI parAtpara deha meM ramaNalIna hone ke liye vyAkula ho uThatA hai| taba carama daihika (kAmika) viraha kI yaugika samAdhi kI noka para, AmrapAlI ke bhItara se banda kakSa meM, nIlabindu se prasphuTita nIla prabhA ke bhItara se anAyAsa vahA~ mahAvIra prakaTa ho uThate haiN| sadeha milana kI usakI parAtpara mahAvAsanA ke uttara meM, prabhu usake sammukha apane AtmakAma paramakAma zarIra ko avyAbAdha rUpa se mukta utsagita kara dete haiM / rUpa-lAvaNya-sauMdarya ke usa mahAkAma samudra-puruSa kA vaha pUrNakAma, asparza, paramoSma AliMgana pAkara AmrapAlI mahAbhAva kI carama-sparza samAdhi meM mUcchita ho jAtI hai| anantara sahasrAra ke mehAsukha-kamala kI nitya maithunI zaiyA meM ziva-zakti kA parama milana-sAyujya dhaTita hotA hai / sAkSAtkAra hotA hai, ki ziva aura zakti do nahIM eka hI haiN| vaha ekameva Atma-puruSa hI sRSTi ke prAkaTya ke liye ziva-zakti kI dvaita-lIlA meM rammANa hotA hai / aura ThIka usI avibhAjya muhUrta meM, vaha apane Atmika ekatva aura ananyattva kI saMbhoga-samAdhi meM bhI nirantara tallIna rahatA hai| ye sArI cIjeM racanAkAra ke liye pUrva-nirdhArita yA pUrva-gRhIta parikalpanAe~ (kaoNnsepTa) nahIM hotI haiN| kaoNnsepTa hotA hai-buddhi-mAnasika parikalpana / racanAkAra prathamataH koI kaoNnsepTa banA kara nahIM cltaa| mUlataH ye sArI cIjeM koI bauddhika kaoNnsepTa haiM bhI nhiiN| ye sattA meM vidyamAna prakRta muqAma yA maulika saMracanAe~ haiN| ye sRSTi ke garbhagRhI devAlaya meM nitya zAzvata anAdinidhana-rUpa se birAjamAna haiN| racanAkAra apane saMvedana kI sRjana yAtrA meM, racanAprakriyA ke daurAna hI anAyAsa anajAne inase guz2aratA hai, aura inakA anAvaraNa-AviSkAra karatA calA jAtA hai| kuNDalinI-zakti, SaTcakra Adi koI bauddhika, kAlpanika yA mAtra bhAvanAtmaka avadhAraNAe~ nhiiN| ye sAkSAtkRta sanAtana tattva aura satvabhUta nitya sadbhUta satya aura tathya haiN| inakA astitva amUrta ke bhItara hokara bhI, hara mUrta padArtha se ye adhika Thosa, saghana, sabhara aura akSuNNa haiN| .. AmrapAlI mAno mere zarIrAntika nADIbhaMga ke chora para, AdyAzakti mA~ ke rUpa meM, svayam hI mere paritrANa ko calI aaii| merI aura usakI Atmika viraha-vedanA ekIbhUta aura tAdAtma ho gayo aura taba usa mA~ ne mujhe apane stana-dvaya ke bIca kI bisatantu tanIyasI gopana gaharAI meM saMgopita karake, Atma-sAkSAtkAra ke athavA parama milana ke devAlaya meM pahu~cA diyA / antataH AtmA-mA~ hI raha gaI, maiM na raha gayA / / 0 0 0 :: sAhitya-jagat meM bhI prAyaH cIjeM rUr3hi aura rivAja se calatI haiN| purAne jamAne meM yaha rivAz2a thA ki hara kRtikAra apanI kRti kI bhUmikA avazya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ likhatA thaa| aba rivAz2a yaha ho gayA hai, ki kRtikAra bhUmikA nahIM likhatA : mAnatA hai ki bhUmikA likhanA gairaz2arUrI hai| jo kathya hai, vaha racanA meM racA yA kahA jA cukA hai : use bhUmikA meM alaga se kahane kI z2arUrata nhiiN| vaha eka prakAra kA AropaNa hai, pAThaka yA gRhItA bhAvaka kI samajha para avizvAsa karanA hai| mere mana ye donoM hI rUr3higata rivAz2a haiN| aura maiM kisI calana yA rivAja kA kAyala nahIM : na kabhI thA, na ho sakatA hai| barnArDa zaoN ne apane choTe-choTe nATakoM kI bhI, apanI kRti se kaI gunI jyAdA bar3I bhUmikAe~ likhI haiN| Aja ve sAhitya kI eka mahAna dharohara ho gaI haiN| usakA eka gaharA kAraNa hai, jise samajhanA hogaa| jaisA ki Upara batA cukA hU~, koI bhI maulika racanAkAra kisI upalabdha darzana, dhAraNa yA kaoNnsepTa ko sAmane rakhakara racanA nahIM karatA-kara sakatA nhiiN| kyoMki racanA koI bauddhika upakrama nahIM hai| cintan, darzana yA avadhAraNA usakA lakSya nhiiN| racanA meM sattA, sRSTi, jagata aura jIvana kA eka Atmika samvedanAtmaka aura anubhUti-mUlaka grahaNa aura sAkSAtkAra hI honA caahie| lekina racanA ho jAne para, usameM se phalazruti ke rUpa meM darzana, cintan, mUlyAnveSaNa aura parikalpana (kaoNnsepTa) svataH utsphUrta hokara hamAre sAmane Ate haiN| usase bhAvaka ko paritoSa, samAdhAna, dvaMdva-visarjana, mArga-darzana aura tarpaNa kA sukha anAyAsa milatA hai| racanA ko par3hate hue hI, gRhItA bhAvaka kI antazcetanA meM ApoApa hI ye sArI cIjeM navonmeSa aura navya vikAsa ke kaMmaloM kI taraha prasphuTita hotI calI jAtI haiN| racanA sampanna ho jAne para, racanAkAra hI apanI racanA kI antarimAoM ( Interiorities') kA sarvaprathama sAkSI, aura gahiratama avabodhaka hotA hai| racanA meM anAyAsa jo rahasya khule haiM, jo satya prakAzita hue haiM, unakA vahIM nikaTatama pAradraSTA aura vizvasanIya paridraSTA hotA hai / kyoMki racanA usakI apanI hI AtmA kI prasUtA AtmajA hotI hai| jaise janetrI mA~ hI apanI santAna ke samUce bhItara-bAhara ko adhikatama samajha pAtI hai, usI prakAra eka kRtikAra hI apanI kRti ke ananta rahasyoM kA sambhavataH sabase adhika gaharA avabodhaka aura antara-jJAnI hotA hai| merA khyAla hai ki jo racanAkAra jitanA hI adhika gahanagAmI aura asAmAnya hotA hai, apanI racanA kI bhUmikA likhanA usake liye utanA hI adhika anivArya taqAjA ho uThatA hai| barnArDa zaoN apane vakta meM jI kara bhI, usase sImita na ho sake the, usake anusArI na ho sake the| unhoMne apane vakta kI hadoM ko tor3a kara, avabodhana ke naye kSitija aura vAtAyana khole the| isI kAraNa apane pAThaka ke sAtha pUrNa tAdAtmya aura sAyujya sthApita karane ke liye, unheM apanI atikrAntikArI racanAoM kI bhUmikA likhanA anivArya lagA thA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 merI apanI choTI hastI kI sImA meM, mujhe bhI aisI hI vivazatA mahasUsa huI hai| yaha vAqaI merI antima lAcArI rahI, ki apane vakta ke dauroM aura calanoM ko AtmasAt karake bhI, maiM una para ruka na sakA / unase bAdhita aura pratibaddha na ho sakA / mere bhItara janmajAta rUpa se aisI mA~geM, pukAreM aura taqAz2e the, jo naoNrmala mAnavIya manovijJAna kI sImA meM kahIM bhI a~Ta nahIM pA rahe the| mujhe apane jIne, khar3e rahane, astitva dhAraNa karane taka ke liye, apanI dharatI aura apanA AkAza svayam hI racanA par3A / hara agalA qadama bar3hAne ke liye mujhe apanA rAstA khuda hI kholanA par3A / hara agale paga-dhAraNa ke liye mujhe apanI cetanA meM se hI eka nayA grahanakSatra ( pleneTa) racanA pdd'aa| sArA z2amAnA eka tarafa, aura maiM usase ThIka ulaTI tarafa claa| isI kAraNa vartamAna sAhitya meM merI pahacAna bhI AsAna na ho sakI / anapahacAne, avahelita raha jAne kA qhatarA sadA mere sAmane rhaa| anAdi se Aja taka ke sAre dharma-zAstra, yoga- adhyAtma, darzana-vijJAna bhI mAno merI nirAlI pukAra kA uttara na de paaye| isI se mujhe qadama qadama para naye mor3a aura naye rAste tor3ane par3e / -- z2indA rahane taka ke liye / yahI kAraNa hai ki mujhe apanI racanAoM kI lambI bhUmikAe~ likhane ko vivaza honA pdd'aa| ise merA ahaMkAra nahIM, merI lAcArI mAnA jAye / Upara jo caturtha khaNDa ke Arambhika adhyAyoM meM anAyAsa udghATita marmoM, tattvoM aura pratIkoM kA vizada vivecana maiMne kiyA hai, usakA bhI kAraNa yahI hai, ki jina parAvAk sUkSmatAoM, antarimAoM aura gahanimAoM meM mujhe utaranA par3A hai, unakA samIcIna sAkSya prastuta karanA mujhase itara kisI ke liye bhI zAyada zakya na hotA / ur3Ana ho ki avagAhana ho, ki vistAra ho, ki atikramaNa ho, unameM itanA parAtpara hotA gayA hU~, ki Thosa mUrta dharatI, AsamAna yA kisI sUkSmatama rUpAkAra para taka TikAva mere vaza kA hI na rhaa| aise meM merI ina antargAmI aura UrdhvagAmI yAtrAoM ke zUnyAvagAhI vikramoM aura atikramaNoM kA sAkSya dUsarA koI kaise de pAtA / racanA meM to saba sIdhA sapATa khulatA nahIM, khulanA cAhiye bhI nahIM : taba merI una qhataranAka uttAnatAoM, gaharAiyoM, car3hAiyoM aura utarAiyoM kI qhabara kaise mila pAtI, jo hara manovijJAna yA kevalajJAna taka kI hadoM se bAhara calI jAtI rahI haiM / kyoM merI ye bhUmikAe~ itanI anivArya huIM, isakI qaifiyata ko cukA denA Aja anivArya ho gayA, isI se usa bAre meM apanA antima zabda kaha kara, maiM eka adbhuta uRNatA, niSkRti aura kRtajJatA mahasUsa kara rahA hU~ / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 AmrapAlI ko kendra meM rakha kara hI aba taka sArI bAta calI hai / to usa bAre meM uThane vAle eka tIkhe tathyAtmaka prazna kA uttara dekara hI isa prakaraNa ko samApta karanA ucita hogA / ... Agama aura itihAsa donoM hI srotoM meM mahAvIra ke sAtha AmrapAlI ke jur3Ava kA koI ullekha upalabdha nahIM haiM / phira kyA vajaha hai ki maiM AmrapAlI ko mahAvIra ke sAtha jor3e binA raha na sakA ? zurU meM yaha bAta mere lakSya meM qataI kahIM nahIM thI, ki AmrapAlI ko mahAvIra ke sAtha jur3anA hai, yA jor3anA hai / yahI kaha sakatA hU~, ki kathA kA pravAha svayam hI merI qalama ko usa ora le gayA / mAno ki maulika sattA meM upAdAna rUpa se mahAvIra aura AmrapAlI kA jur3Ava vidyamAna thA, aura merI qalama kI noMka para vaha anAyAsa hI anAvarita yA AviSkRta ho gayA / anAvaraNa athavA AviSkAra hI sRjana kI sarvopari upalabdhi hotI hai / jo vAstava ke satahI jagat meM yA itihAsa meM pahale hI se upasthita aura Alekhita hai, usakA punar-sRjana kalA nahIM, zilpa yA kArIgarI mAtra hai / jo astittva meM pratyakSa na hote hue bhI, sattA ke atala meM chupA par3A hai, athavA jo kahIM indriyagocara hai hI nahIM, usakA indriyagamya anAvaraNa yA AviSkAra hI mere mana kalA kA carama prAptavya ho sakatA hai / itihAsa dezakAla se sImita eka tathyAtmaka silasilA mAtra hotA hai / aba taka gaharAI ke AyAmoM se usakA sarokAra nahIM rahA thA / lekina ernAlDa TaoNyanabI aura osavAlDa speMgalara jaise kucha itihAsa - dArzanikoM ne itihAsa ko pAradarzI tatva-darzana kA viSaya banAyA, aura pazcima meM tathyAtmaka itihAsa kA sthAna 'filAsaoNfI oNpha hisTrI' ne le liyaa| yAnI saccA itihAsa vaha, jo kAlakrama meM ghaTita mAnavoM aura ghaTanAoM kI antazcetanA kA anveSaNa kre| apa pariNati meM jo tatvajJAna, manovijJAna aura AtmajJAna bane / prakaTa rUpAkAroM ke pIche kI cetanAgata sphuraNAoM kA jo anveSaNa aura mUrtana kare / isI sthala para itihAsa krieTiva ( sRjanAtmaka ) ho gayA / kaheM ki nirA itivRtta na raha kara, vaha kalAtmaka sRjana bana gayA / jo kahIM lakSita nahIM thA, usakA udghATana, anAvaraNa aura AviSkAra bhI itihAsa kA viSaya bana gayA / itihAsa kI risarca, mAnava mana aura AtmA kI 'risarca' ho gayI / itihAsa meM ghaTita mAnavoM aura ghaTanAoM ko unakI tamAma gaharAiyoM meM thAhA gayA, chAnA - bInA gayA / taba itihAsa aindrika jJAna kI sImA kA atikramaNa karake indriyetara jJAna ke rAjya meM praveza kara gayA / vastutaH yaha rAjya hI kalAkAra kA anveSaNa - rAjya hai / mAno ki kalAkAra jAne-anajAne hI pracchanna sarvajJatA kI cetanA se unmeSita aura anuprANita hotA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 racanA ke kSetra meM isa sarvajJatA kA mAdhyama hotI hai kalpanA-zakti, manuSya kI kalpaka cetnaa| usakI pahu~ca ajJAta ananta-niHsIma ke pradezoM taka meM hotI hai| maulika sattA meM avyakta rUpa se nitya vidyamAna rUpAkAra aura pariNamana taba kalAkAra kI cetanA meM svataH prasphurita hote haiN| usakI tIvratama anantagAmI saMvedanA hI unheM pakar3a aura khIMca kara mUrta AkAroM meM rUpAyita kara detI hai| isI ko viz2anarI 'phekalTI' yAnI pAradarzI prajJA kahate haiN| koI bhI bar3A kalAkAra vijanarI, pAradarzI hue binA raha nahIM sktaa| ____ z2Ahira hai ki Alekhita itihAsa-purAtatva meM AmrapAlI ke sAtha mahAvIra ke jur3Ava kA koI saMketa yA sambhAvanA taka upalabdha nahIM hai| phira bhI racanA-prakriyA kI viz2anarI ur3Ana yA avagAhana meM jaise 'anuttara yogI' ke racanAkAra ke viz2ana-vAtAyana para vaha saMyoga mAno haThAt anAvRtta (rivIla) yA AviSkRta ho gyaa| yoM bhI zodha ke kSetra meM tArkika saMgatiyoM ke krama dvArA bhI naye tathyoM ke nirNaya kA upakrama pracalita hai hii| mahAvIra yadi apane samaya ke sarvaprakAzI sUrya the, to AmrapAlI bhI apane samaya kI eka yatparonAsti nArI-zakti thii| vaha kevala rUpa-lAvaNya kI irAvatI apsarA hI nahIM thI, pratibhA aura prajJA kI bhI vaha savaturvareNyA sAvitrI thii| aisA lagatA hai jaise mahAvIra ke bhItara ke savitA-nArAyaNa ke mahAvIrya, mahAkAma tejasphoTa ko jhelane ke liye hI, usakA janma huA thaa| isI se vaha kisI eka kI bhAryA na hokara, niyati se hI sarvakalyANI zrIsundarI ke siMhAsana para AsIna huii| bAharI vyavasthA ke balAtkAra ko apanI antaHzakti se pratirodha de kara, usake sAre bandhanoM ko tor3a kara, usane kevala mahAvIra ko hI mAno apane ekameva vareNya puruSa ke rUpa meM cunaa| ___ bahuta saMgata tarka hai yaha, ki vaizAlI ke devAMzI sUryaputra mahAvIra, aura vaizAlI kI eka ananya devAMzinI beTI AmrapAlI kA jur3Ava na ho, yaha sambhava hI kaise ho sakatA hai| to tarka, saMvedana, kalpana, viz2ana-ina sArI mAnavIya jJAna kI sphuraNAoM ke ekAgra aura sarvabhedI tathA pAradarzI pravega kI noka para AmrapAlI ke talagata satya-svarUpa kA jaise racanAkAra ko Akasmika sAkSAtkAra ho gayA, aura atyanta svAbhAvika rUpa se mahAvIra ke sAtha usakA jur3Ava sRjana meM barabasa hI eka acUka pratyaya ke sAtha AvirbhUta ho gyaa| purAnI masala caritArtha huI ki 'jahA~ na pahu~ce ravi, vahA~ pahu~ce kavi' / kavi kI Atmika saMvedana-UrjA aura anirvAra saMvega ne itihAsa ke a~dhiyAre AvaraNa cIra diye, aura AmrapAlI tathA mahAvIra kI satya-kathA ne prakaTa hokara, jaise itihAsa aura mahAkAla kI dhArA ko mAno eka nayA hI mor3a diyaa| eka mahAn atikrAnti ghaTita ho gii| mere mana yahI kisI bhI mahAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sRjana kI saba se bar3I upalabdhi ho sakatI hai| sarjaka vyakti vIrendra yahA~ mAne nahIM rakhatA, vaha gauNa hai, vaha mAdhyama yA TrAMsamITara yA TelIvijana mAtra hai| jo upalabdhi huI hai, jo sRSTi yA sAkSAtkAra huA hai, vahI mahatvapUrNa hai| yazogAna usI kA ho sakatA hai, vyakti vIrendra kA nhiiN| usakA nAma eka dina kAla kI dhArA meM lupta ho jAyegA, lekina jo sattA kA mainIphaMsTezana' (prakaTIkaraNa) isa rUpa meM huA hai, vahI kAla ko cunautI detA huA bhI, mahAkAla ke paTa para akSuNNa rahegA : manuSya kI asaMkhya AgAmI pIr3hiyoM kI rakta-vAhiniyoM meM saMsarita hotA calA jaayegaa| __bAda ko AmrapAlI bhagavAna buddha ko samarpita huI, unakI therI bhikSuNI huI, isa tathya aura uparokta satya meM mujhe koI virodha nahIM dikhAyI pdd'taa| mahAvIra ke hI uttarAMzI (kAuNTara-pArTa) buddha ke prati AmrapAlI kA AtmasamarpaNa eka prakAra se mahAvIra ke prati usake Antarika samarpaNa kA hI, Age jAkara eka tathyAtmaka "mainIfesTezana' (vyaktIkaraNa) ho jAtA hai| taba anAyAsa mahAvIra buddha ho jAte haiM, aura buddha mahAvIra ho jAte haiN| vyaktitvoM kA yaha pArasparika antaHsaMkramaNa to Aja ke navInatama kahe jAte sAhitya meM bhI eka Ama bAta ho gaI hai| ityalam / - zrIbhagavAna vaizAlI se kozala deza kI rAjanagarI zrAvastI Aye haiM / vahA~ kA rAjA prasenajita takSazilA kA stAnaka rahA thaa| para usakI cetanA paizAcika thii| vaha bhItara meM atyanta kAyara kApuruSa thaa| lekina usakI sattA-lolupatA aura kAma-lampaTatA kA anta nahIM thaa| vaha kevala apane hI liye jItA thA : sArA jagat, usake sAre saundarya, aizvarya, sampadAe~ kevala usake apane lie hI bhogya padArtha mAtra the| mAno ki sArI sRSTi kevala usa akele ke bhoga ke liye hI banI thii| apane bAda ke hara agale padArtha aura manuSya ko, prANi mAtra ko vaha kevala apane bhoga aura bhakSaNa kI vastu samajhatA thaa| binA bAhubala, zaurya aura vIrya ke bhI, vaha apanI rAjasattA aura sainya ke bala para hI sArI pRthvI kA cakravartI ho jAnA cAhatA thaa| vaha ahorAtra Atma-rati, hatyA, raktapAta, balAtkAra aura pApa ke paMkila kIcar3a meM hI jItA thaa| itanA bhaya aura AtaMka usane apane AsapAsa utpanna kiyA thA, ki svayam hI apane Apa se sadA bhayabhIta rahatA thaa| isI se zrIbhagavAna ke Agamana kI qhabara pAkara vaha sara se pA~va taka tharrA uThA thaa| usake sAre pApa nagna preta-chAyAe~ banakara usake Asa-pAsa nAcane lage the| aisA yaha prasenajita barbara upabhoktA nArakIya cetanA kA mUrtimAna pratIka aura pratinidhi thaa| atibhoga ke kAraNa vaha napuMsaka ho Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 gayA thA / phira bhI usakI lampaTatA kA anta nahIM thA / usake antaHpura saikar3oM apaharitA kumAriyoM aura sundariyoM se bhare par3e the| pazcimI sImAnta ke gAndhAra gaNatantra kI tejomatI beTI kaliMgasenA vatsarAja udayana kI priyatamA thI / usake pyAra kI hatyA karake, use bhI apanI dhAka se vaha balAt byAha lAyA thA / usane mAlAkAra kanyA mallikA ke asAmAnya rUpasaundarya se mohita hokara balAt usase byAha kara, use kozaladeza kI paTTafert banA diyA thA / lekina zUdra kanyA hote hue bhI, sarvahArA varga kI yaha beTI sAre Atmika guNoM kI khAna thI / usake sundara zarIra se bhI adhika sundara thI usakI AtmA / usane apane satItva, zIla, niHzeSa samarpaNa aura sevA se kApuruSa atyAcArI vyabhicArI pati ke barbara hRdaya ko jIta kara use caraNAnata kara diyA thA / eka ora bhadra, kulIna, abhijAtavargIya prasenajita thA, jo zoSaNa -pIr3ana, balAtkAra kI AsurI zaktiyoM kA pratIka thA, to dUsarI ora zoSita-dalita zUdra sarvahArAvarga kI beTI mallikA thI, jo AtmA ke sArabhUta saundarya kA jIvanta vigraha thI / caturtha adhyAya meM sat aura asat, tamas aura prakAza, sura aura asura varga ke isa dvaMdva kA hI ThIka jIvana ke stara para citraNa huA hai / prasenajita ne apanI sainika sattA ke AtaMka ke bala para hI kapilavastu ke gaNataMtra kI eka beTI ko byAha kara jana-zakti ko pada- dalita kara denA cAhA thA / lekina kapilavastu ke zAkyoM ne caturAI baratI / unhoMne apanI eka sva- aurasa jAta dAsI - putrI ko dhokhe se zAkya - kanyA kaha kara prasenajita ko byAha diyA thA / usakA putra huA viDuDhabha, jo zAkyoM kA dAsI-jAta dalitavIrya bhAgineya thA / mAno ki usake rUpa meM prabhu varga ke vaMzoccheda ke liye hI, sarvahArA varga kI vipathagAmI vidrohI zakti ne avatAra liyA thA / kathAprasaMga aisA mor3a letA hai, ki viDuDhabha ke sAmane prasenajita aura zAkya, donoM hI abhijAta kulInoM ke SaDyaMtra kA bheda khula jAtA hai / taba vaha satyAnAza kA jvAlAmukhI hokara uThatA hai, aura usake pralayaMkara krodha kI phUtkAra eka ora prasenajita kA sarvanAza kara detI hai, to dUsarI ora rAtoMrAta vaha sAre zAkya - vaMza ko apanI talavAra ke ghATa utAra detA hai / isa prakAra isa adhyAya meM sarvahArA dalita varga aura prabhuvarga kA cirakAlIna saMgharSa ApoApa hI citrita hotA hai, aura apanI hI jagAI hiMsA- pratihiMsA kI Aga meM, donoM hI vargoM ke pratinidhi jala kara bhasma ho jAte haiM / zAkyoM kA vaMza - vinAza karake lauTatA huA viDuDhabha bhI rAha meM eka nadI pAra karate hue sainya sahita DUba kara svAhA ho jAtA hai / itihAsa ke isa kriyA-pratikriyAjanita duzcakra kA isa adhyAya meM anAyAsa hI nitAnta, vAstavika aura jIvanta citraNa ho sakA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 zrAvastI ke usa samavasaraNa meM tIrthaMkara mahAvIra svayam kevala eka vItarAga pAradraSTA ke rUpa meM isa satyAnAza ke sAkSI, draSTA aura sraSTA ke rUpa meM sammukha Ate dikhAI par3ate haiM / unakI kaivalya-prabhA ke trilokatrikAlavartI prakAza meM hI mAno itihAsa kA yaha sArA AdyopAnta nATaka apanI samagratA meM ghaTita hotA hai / isI samavasaraNa meM kozala aura sAketa ke hI nahIM, tamAma samakAlIna AryAvarta ke sarvopari dhana kubera anAtha - piNDaka aura mRgAra zreSThI bhI bhagavAna ke sAmane upasthita hote haiM / sarvagrAsI sampatti - svAmitva ke ve pratinidhi haiM / ve mAno apanI akUta sampatti aura dAna se bhagavAna ko bhI kharIda lene Aye hai / prabhu ke sAtha unakA lambA samvAda calatA hai / usameM prabhu unakI Asurika svArthI, sarvasvahArI kAMcana - lipsA kA ghaTasphoTa karake unheM dhvasta- parAjita kara dete haiN| mAno ki bhagavAna ke AgAmI yugatIrtha ( hamArA samaya ) meM hone vAle vaNika-vaMza ke mUloccheda kA usa dina kI dharma-sabhA meM hI maMgalAcaraNa ho jAtA hai / isa prakAra zrAvastI kA vaha samavasaraNa trikAlika itihAsa ke anAvaraNa aura ghanasphoTa kA eka atikrAntikArI sImAntaraNa siddha hotA hai / barbara upabhoktA sattA- sampatti svAmiyoM ke itihAsa - vyApI sarvasvahArI SaDyaMtra kA usa dina jaise antima rUpa se pardAfAza ho jAtA hai| lekina prabhu to sarva ke samadarzI, samAnabhAvI, vItarAga AtmIya the / unake mana meM to sarvahArI, sarvasvahArI aura sarvahArA kisI ke prati rAga-dveSa yA pakSapAta nahIM thA / kevala mahAsattA ke itihAsagata anivArya tarka aura vidhAna kA anAvaraNakArI darzana mAtra unhoMne apanI kaivalya-prabhA meM karAyA thA / unakI maulika sthiti to sarvadarzI, vItarAga, akarttA kI hI thI / para mAno unakA vaha svayambhU jJAna teja hI, jIvana aura karma ke stara para parama kartRtva-zakti ke rUpa meM vAkmAna hotA hai / aura prabhu ke zrImukha se mahAsattA svayam hI jaise udaghoSaNA karatI hai, ki yadi sattA - sampatti-svAmI apane sarvabhakSI adhikAra - mada kA tyAga nahIM karate haiM, to prabhu svayam apane AgAmI yugatIrtha meM jaise unase unake ye jhUThe adhikAra chIna legeM, aura usa mahAzakti ke atikrAntikArI visphoTa dvArA, loka meM svataH hI sarvahArA kI prabhutA sthApita ho jAyegI / taba bhadra nahIM, zUdra rAjya kreNge| taba mithyA kA mAyAvI rAjya samApta hokara, satya kA sarvatrAtA sAmrAjya sthApita hogA / aura antataH prabhu upasaMhAra meM maraNa ke taTa para khar3e sarvahArA prasenajita ko AzvAsana dete haiM, ki vaha cAhegA to mRtyu meM bhI mahAvIra usake sAtha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 hI rheNge| sAmane khar3I mRtyu bhI taba mahAvIra ke sivAya aura kucha na raha jAyegI / jIvana aura mRtyu donoM hI meM bhagavAna samAna rUpa se upasthita haiM / yaha parAtpara satya yahA~ anAyAsa prakAzita hotA hai| ___DhAI hajAra varSa pUrva kA, IsApUrva kI chaThavIM zatI kA bhArata hI nahIM, usa kAla kA samasta vizva eka yugAntara kI maulika prasava-pIr3A se gujara rahA thaa| sArI samakAlIna pRthvI ke jJAta dezoM meM samAna rUpa se eka tIvra asantoSa aura azAnti vyApa rahI thii| aba taka ke sthApita Adarza aura mUlya niSprANa, nisaHtatva aura khokhale sAbita ho cuke the / itihAsa ke sadA ke tarka ke anusAra, maujUdA vAda (thIsisa) kA saMtulana bhaMga hokara vaha nirarthaka sAbita ho cukA thaa| Adarza jIvana meM pravAhita na raha kara, nire nirjIva buta bhara raha gaye the / phalataH sarvatra pAkhaNDa kA bolabAlA thaa| sthApita svArtha nagna hokara khela rahe the, aura unhoMne jana-jIvana ko daboca kara usakA bhayaMkara zoSaNa Arambha kara diyA thaa| taba ThIka prakRti aura itihAsa ke tarka ne hI, dhvastaprAya vAda ke viruddha eka pracaNDa prativAdI zakti ko janma diyaa| eka sArvabhaumika asantoSa aura becainI hI isa prativAdI zakti ke avataraNa kI prAthamika bhUmikA thii| tamAma sar3e-gale jarjara cioM ko ukhAr3a pheMkane ke liye navotthAna kI svayambhU zaktiyA~ jaise eka sarvanAzI viplava aura pralaya kI taraha loka meM ghUrNimAna dikhAyI par3I / yUnAna, isrAyela, pArasya, mahAcIna aura bhArata meM samAna rUpa se ina prativAdI zaktiyoM kA visphUrjana hone lgaa| AryAvarta meM AnandavAdI veda aura brahmavAdI upaniSad ke pravaktA brAhmaNa apanI brAhyI jJAnamaryAdA se vicyula ho cuke the| vaNika-prabhutA ke sarvagrAsI prAbalya ne brAhmaNa aura kSatriya donoM hI ko patha-bhraSTa kara diyA thaa| assI pratizata prajA nirakSara thI, aura ajJAnAndhakAra meM bhaTaka' rahI thii| brAhmaNa vaNika aura kSatriya kA krItadAsa hokara dizAhArA prajA ko adhikAdhika bhaTakA aura bharamA rahA thaa| veda aura upaniSad kI jIvanta jJAnadhArA sUkha calI thI; usake samvAhaka brAhmaNa RcAoM aura sUtroM kA upayoga kevala apanI aihika lAlasAoM kI tRpti ke liye karma-kANDoM meM kara rahe the / " tabhI satya ke svayambhU vaizvAnara jAga utthe| kucha virala satyaniSTha AtmAoM meM unhoMne asantoSa aura viplava kA jvAlAgiri jgaayaa| Agama aura itihAsa meM Alekhita hai ki satya kI agni se prajjavalita ye kucha vidrohI, prajAoM meM ghUma-ghUma kara sthApita dharma aura brAhmaNoM tathA savaNiyoM ke pAkhaNDoM kA ghaTasphoTa karane lge| unhoMne dhUrta pravaMcaka karmakANDoM ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 jhUTha ko naMgA karake, tamAma sthApita vAdoM ko nakAra diyaa| unakI sar3IgalI jar3oM ko jhaMjhor3a kara ucchinna kara diyaa| eka virAT nakAra kI visphoTaka AvAz2a se sAre AryAvarta kI pRthvI ke garbha dahalane lage / ye vidrohI isa kAla navayugIna tIrthaMkara yA tIrthakoM ke rUpa meM khyAta hue / inameM chaha tIrthak pramukha mAne gaye haiM / inhIM chaha tIrthakoM meM zAkyaputra gautamabuddha aura nigaNTha nAtaputa mahAvIra kI bhI gaNanA hotI thI / inameM sarva prathama tIrthaMkara mahAvIra hI pUrNatva ko upalabdha hue, yaha eka itihAsa - pramANita tathya hai / unhoMne hI usa yuga ke pracaNDa nakAra ko sakAroM meM pariNata karake vidhAyaka jIvana-darzana aura muktimArga loka ko pradAna kiyA / unakI kaivalya-prabhA ne prakaTa hokara svayam hI unakI sarvopari prabhutA aura zaktimattA ko loka meM ujAgara kara diyA / prastuta khaNDa ke pA~caveM adhyAya meM, jaba bhagavAna vihAra karate hue phira zrAvastI Aye, to saMyogAt usa kAla ke cAra pramukha krAntikArI tIrthak eka sAtha hI tIrthaMkara mahAvIra ke samavasaraNa meM upasthita hue : Arya pUrNa kAzyapa, Arya ajita keza-kambalI, Arya prakrudha kAtyAyana aura AryaM saMjaya velaTThi putra / ye cAroM hI sanAtana Arya dharma kI mRtaprAya paramparA ke dhvaMsaka the / ina cAroM ne hI sAre prasthApita vAdoM aura dharmoM ko nakAra kara svataMtra caryA aMgIkAra kara lI thI, apanA svataMtra darzana tathA muktimArga apane liye raca liyA thA, aura usI kA pravacana ve loka meM karate phira rahe the / ( nakAra mahAvIra kI dharma-parSadA meM ve mahAvIra ko cunautI dekara unase vAda karane Aye the : yAnI unheM nakAra kara unakA prativAda karane Aye the / zrIbhagavAna kI kaivalya prajJA to mUlataH hI anaikAntika thI / anekAnta meM anAvazyaka ho jAtA hai / kyoMki sApekSatayA aura yathAsthAna usameM nakAra aura svIkAra donoM kA samAveza hI sambhava hai / zrIbhagavAna ne mukta hRdaya se vAtsalya aura vinayapUrvaka ina saba tIrthaMkoM kA svAgata kiyA / unakI svataMtra cetanA, prajJA aura prakhara satyaniSThA kA prabhu ne jayagAna kiyA / prakArAntara se unheM apane hI samakakSa mAnA / phira bhI hara tIrthaka ne bhagavAna ko cunautI dI ki ve mahAvIra kA prativAda karane aura unheM nakArane Aye haiN| unhoMne prazna uThAye, tarka kiye / bhagavAna ne unake tarkoM kA kATa nahIM kiyA / pratiprazna karake hI, unake praznoM ko vyartha kara diyA / phalazruti meM hara tIrthak ko anAyAsa eka atalagAmI samAdhAna svataH hI prApta ho gayA / bhagavAna ne unheM parAjaya bodha na hone diyA : antataH una saba ko 'jayavanta' kaha kara udbodhita kiyA / sabako apanI kaivalya-prabhA kI niHsIma virAT bhUmA meM AtmasAt kara liyaa| eka-eka karake hara tIrthak anAyAsa mauna bhAva se vinata hokara sAdhuprakoSTha meM upaviSTha hote cale gaye / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 usa yuga ke visphoTaka asantoSa ko mAno jaise antima nahIM, balki ananta uttara mila gayA / yaha prasaMga bahuta mahatvapUrNa aura yugAntarakArI rUpa meM ghaTita hotA hai| Agama aura itihAsa meM usa kAla kI bhAratIya prativAdI zaktiyoM ke pratinidhi ke rUpa meM uparokta chaha tIrtha koM kA hI ullekha ekatra milatA hai| lekina AjIvaka mata ke pravartaka makkhali gozAlaka' kA nAma isa paMkti meM dastAvez2a nahIM pAyA jaataa| hA~, alaga se usake vyaktitva aura kRtitva kA lekhA-jokhA sabhI prAmANika srotoM meM pracura mAtrA meM upalabdha hai| saca pUchiye to mahAvIra aura buddha ke bAda usa kAla ke vidrohI krAntikAriyoM meM gozAlaka kA vyaktitva hI sabase adhika zaktimAna, prabhAvazAlI aura prabhAkara dikhAyI par3atA hai / vastutaH bhAratIya srotoM se upalabdha sAmagrI meM usake sAtha pUrA nyAya nahIM ho sakA hai| usake vilakSaNa 'DAyanamika' yogadAna ko kAfI hada taka dabA diyA gayA hai / usakI koI vidhAyaka svIkRti sambhava hI na ho sakI, jaba ki mahAvIra aura buddha kI paramparA ke alAvA, gozAlaka ke AjIvaka-sampradAya kI paramparA hI dera taka TikI raha sakI thii| ___jaina aura bauddha AgamoM meM gozAlaka ke vikRta aura vidrUpa pakSa kI tasvIra ko hI adhika ubhArA gayA hai| kyoMki mahAvIra aura buddha kA sabase pracaNDa vidrohI aura virodhI vahI thaa| usane zramaNa dharma ke tyAgamArga ke ThIka virodha meM, cAravAk, vRhaspati aura grIka epIkyUrasa kI taraha hI bhoga-mArga ko bar3I dRr3ha aura sazakta buniyAda para sthApita kiyA thaa| usane apane cira yAtanA-grasta jIvana ke kaTu anubhavoM se yahI satya sAkSAt kiyA thA, ki sRSTi-prakRti aura manuSya kA jIvana eka anivArya aTala niyati se cAlita hai / niyati dvArA niyojita eka kramabaddha paryAyoM ke silasile se guz2ara jAne para, eka dina ThIka niyata kSaNa Ane para mukti ApoApa hI ghaTita ho jAtI haiN| niyati hI sarvopari-sattA aura zakti hai, vahI antima nirNAyaka hai / so muktilAbha ke liye puruSArtha aura parAkrama vyartha hai| koI puruSa nahIM, puruSakAra nahIM, puruSArtha nahIM, koI kartRtva kAragara nhiiN| taba vyartha hI tapa-tyAga karake AtmA kA pIr3ana kyoM kiyA jAye ? jIvana ko talachaTa taka aura bharapUra bhogo, khAo-pio, mauja ur3Ao : carama sImA taka-pAna (surApAna), gAna-tAna, nRtya, puSpa, vilAsa, bhogavilAsa aura yuddha kro| jIvana ko bhoga meM hI sArthaka aura paripUrita karo, chora para mukti to khar3I hI hai, usakI cintA kyA ? usake liye khaTanA kyoM ? Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 gozAlaka kA yaha ulaMga bhogavAda, brAhmaNoM aura zramaNoM ke tyAga aura puruSArtha - pradhAna mokSa yA nirvANavAda kA, saba se sazakta aura saphala virodhI siddha huA thA / isI kAraNa bhAratIya AgamoM meM aura itihAsa bhI usakI kAlI tasvIra hI adhika sAmane AtI hai, usakI ujalI tasvIra nahIM / usake niyativAdI darzana meM bhI eka AMzika satya to thA hI, jisako parokSa rUpa se brAhmaNa aura zramaNa darzana meM eka sApekSa samarthana to milatA hI hai / tisa para jainAgama meM to apavAda rUpa se gozAlaka ko adhika vidhAyaka svIkRti prApta hai / prathamataH yaha ki tapasyAkAla meM mauna vicarate mahAvIra kA vahIM prathama anugata ziSya huA thA / spaSTa ahasAsa hotA hai ki mahAvIra ne use anAyAsa apanAyA thA, apane eka bAlyaM zizu ke rUpa meM use apanA vItarAga mArdava aura vAtsalya bhI anajAne hI diyA thaa| so prabhu ko chor3a kara vaha jA na sakA / kathA krama meM Akhira chaha varSa bAda vaha prabhu ko chor3a gayA thA : magara isa preraNA aura abhIpsA ke sAtha, ki vaha bhI eka dina mahAvIra kA samakakSI hokara hI caina legA / so mahAvIra ke kaivalyalAbha kara paridRzya para prakaTa hone se pUrva, usane eka bAra to bhAratIya jana-mAnasa para apanI acUka prabhutA sthApita kara hI lI thI / lekina mahAvIra jaba sarvajJa arhanta hokara loka- zIrSa para sUrya kI taraha prabhAsvara hue, to gozAlaka kA svacchanda bhogavAda phIkA aura prabhAvahIna hotA dikhAI par3A / taba kruddha hokara usane prabhu ke samavaraNa meM jA kara unheM lalakArA, vivAda kiyA aura antataH una para agnilezyA prakSepita karake unheM bhasma kara denA cAhA / para vaha prahAra nAkAma ho gayA / vaha mahAdAhaka kRtyA lauTa kara gozAlaka ke zarIra meM hI praveza kara gaI / phalataH vaha bhayaMkara dAha-jvara meM sAta dina-rAta taka jalatA rahA / sannipAtagrasta ho gayA / usa sannipAtI pralApa meM bhI vaha apane bhogavAdI darzana kA udghoSa adamya UrjA ke sAtha karatA rhaa| aura usako antima sA~sa bhI usI avasthA meM chuuttii| usake dehAnta ke uparAnta paTTagaNadhara gautama ne mahAvIra se jijJAsA kI ki---'mara kara gozAlaka kisa yoni meM janmA hai / ' uttara meM mahAvIra ne kahA ki - 'usane acyuta svarga meM uttama devagati prApta kI hai / kyoMki apanI mUla cetanA meM vaha AtmakAmI thA, mumukSa thA, aura tapasvI bhI thA / apane Upara agnilezyA - prahAra ke bAvajUda mahAvIra ne use kSamA hI kiyA thA, usake AgAmI AtmottthAna aura bhAvI mokSalAbha kA acUka vacana bhI use diyA thA / isa prakAra hama dekhate haiM ki kevala jainAgama meM hI usake ujale pakSa para bhI yathAsthAna rozanI par3atI hai / aura mahAvIra ke nikaTa use svIkRti bhI prApta hotI hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vastutaH bhAratIya vidyA ke videzI zodha-paNDitoM ne hI gozAlaka ke vidhAyaka vyaktitva, aura usake darzana kI sakArAtmaka upalabdhi ko adhikatama punara-anAvarita (Rediscover) karake, usake vyaktitva aura kRtitva kI eka acUka prativAdI zakti ke rUpa meM bhavya svIkRti dI hai| khAsa kara vikhyAta iNDolAjisTa DA. bAzama kA graMtha "AjIvakAja' (AJEEVKAS) isa sandarbha meM ullekhanIya hai| . 'anuttara yogI' ke pAtroM meM makkhali gozAlaka ginecune pramukha pAtroM meM se eka atyanta viziSTa aura mahatvapUrNa pAtra ho sakA hai| usa kAla kI utkSipta prativAdI zaktiyoM ke pratinidhi ke rUpa meM usakA caritra aura vyaktitva bahuta Urjasvala hai, aura itihAsa kI vipathagAmI vAma zakti ke visphoTa kA vaha eka puMjIbhUta visphUrjana aura mUrtimAna svarUpa hai| isI kAraNa usake sAMgopAMga caritra kI tahoM taka jAne ke liye, maiM usake tamAma prAmANika srotoM kA gaharAI se adhyayana aura manthana zarU se hI barAbara karatA jA rahA thaa| tatsambandhita svadezI aura videzI tamAma prApta sAhitya ko yathAzakya ulaTA-palaTA thaa| phalataH usakI eka nitAnta taTastha aura tadgata imeja mujha meM svataH ubharatI calI gaI thii| kisI bhI pUrvagrahI abhiniveza se maiM grasta na ho sakA thaa| yahI kAraNa hai ki maiM 'anuttara yogI' meM usakA eka sarvanirapekSa aura svataMtra vyaktitva Alekhita karane meM kisI qadara saphala ho sakA huuN| buddha aura mahAvIra kI mahattA yA kisI bhI videzI Akalana kI aikAntikatA se maiM bAdhita na ho sakA hai| merI kRti meM bhI antataH vaha bezaka mahAvIra ke eka bhayaMkara virodhI aura pratidvaMdvI ke rUpa meM hI ghaTita huA hai| vaha hone meM hI usakI sArthakatA hai / aura tathyAtmaka dRSTi se yaha eka haqIqata bhI hai| phira bhI mahAvIra kI tamAma prabhutA ke bAvajUda, usake vyaktitva ko maiMne kevala mahAvIra yA buddha ke jharokhe se nahIM dekhA hai| use apanI svAdhIna iyattA (AyaDeNTiTI) meM pUrNatA ke sAtha, eka vAma zakti-puruSa ke rUpa meM sahaja hI prAkaTyamAna (mainIphesTa) meM hone diyA hai| maiMne koI nijI hastakSepa nahIM kiyA hai, use mahAsattA meM se svayam hI nisargataH AvirbhUta hone diyA hai| ___ 'anuttara yogI' meM saba se pahale vaha dvitIya khaNDa meM sAmane AtA hai / vaha svabhAva se aura janmajAta hI vidrohI prakRti kA thA / sundara sukumAra thA, lekina apane dalita varga, akulIna vaMza, aura apanI paramparAgata apamAnajanaka AjIvikA ke nirantara AghAtoM se andara meM vaha bahuta kaTu-kaThora, aura ghRNA se kuNThita ho gayA thaa| yAyAvara maMkha-bhAToM kI jaghanya vRtti se usakA hRdaya bahuta hatAhata aura viSAkta ho gayA thaa| so apane annadAtA abhijAta bhadroM kI bhauNDI tasvIreM banAne, tathA unakI kutsA ko nagna karane Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke kAraNa, usake pitA kI AjIvikA calI gaI / phalataH pitA ne use ghara se nikAla diyaa| vaha nitAnta anAtha, sarvahArA ho gyaa| usane mahAzramaNa mahAvIra kI karuNA, aura prANimAtra ke ananya zaraNadAtA aura vallabha ke rUpa meM khyAti sunI thii| so bhaTakatA huA vaha nAlandA pahuMcA, aura vahIM mahAvIra se usakA prathama milana huA / ____ isa bindu se lagAkara, mahAvIra se usake antima vidA lene taka ke chaha varSa ke kAla ko, maiMne jainAgama kI gozAlaka-kathA ke AdhAra para hI apanI maulika sRjanAtmakatA ke sAtha likhA hai / usake vyaktitva kA jo viz2ana (sAkSAtkAra) mere bhItara svataH AkAra le rahA thA, usake upodghAta ke liye usakI Arambhika jaina kathA hI nitAnta upayukta thii| : mahAvIra se prathama sAkSAtkAra hote hI, prabhu kI 'sadya vikasita kamala jaisI A~khoM' ne use sadA ke liye vazIbhUta kara liyA thaa| yaha mAno jIva para ziva kI acUka mohinI kA AghAta thaa| isane kSaNa mAtra meM hI gozAlaka ko mahAvIra kI cetanA ke sAtha tadAkAra aura abhinna kara diyA thaa| vaha to janma se hI anagArI, begharabAra yAyAvara maMkha bhAToM kA beTA thaa| so ghara to yoM bhI usane jAnA hI nahIM thaa| phira jaba prasaMgAt usake pitA ne use nikAla diyA, to vaha antima rUpa se anAtha, azaraNa aura anAgAra ho gyaa| jagat usake liye zUnya ho gyaa| apane antima akelepana meM vaha avaza chUTa gyaa| apanA kahane ko aba usakA saMsAra meM koI bacA hI nahIM thaa| koI saMdarbha, koI jur3Ava yA muqAma ( Belonging ), koI hIlA-havAlA usakA nahIM raha gayA thaa| aisI hI AtmA mahAvIra ke prati antima rUpa se samarpita ho sakatI thii| bhagavAna jaba kisI ko pUrI taraha lenA cAhate haiM, taba jagat se usakI janmanAla kATa kara use cAroM ora se nipaTa akelA kara hI dete haiN| isa cetanA-sthiti ke kAraNa hI gozAlaka mahAvIra se pahalI mulAkAta ke kSaNa meM hI, antima rUpa se unake sAtha jaise tadrUpa ho gayA thaa| isI se vaha prabhu ke tapasyAkAla ke sAre upasargoM, AkrAMtiyoM, kaSToM aura yAtanAoM meM vivaza bhAva se bhAgIdAra ho kara rhaa| jaba saMsAra meM usake jIne kA koI kAraNa bacA hI nahIM thA, to mahAvIra ko hI usane jIne ke eka aTala kAraNa ke rUpa meM svIkAra liyA thaa| kaSTa kitanA hI kyoM na ho, hara kSaNa mRtyu se gujaranA hI kyoM na par3e, phira bhI mahAvIra ke bhItara aura saMga jIte cale jAnA hI usake liye ekamAtra anivArya niyati raha gayI thii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 mahAvIra kA ziSya hone ke liye vaha eka atyanta upayukta pAtra thaa| gauravarNa, sukumAra, ikahare badana kA yaha lar3akA ArapAra sarala, niSpApa thaa| bhItara-bAhara vaha pAradarza rUpa se eka thaa| apane bhItara kI sArI avacetana tahoM, bhUkhoM, pyAsoM, vAsanAoM aura a~dheroM ko jaise vaha apanI hatheliyoM para liye hue calatA thaa| itihAsa meM cirakAla se zoSita-nipIr3ita dalita parityakta sarvahArA varga ke janmAntaroM se saMcita abhAva, bubhukSA, damita tRSNA-vAsanA, AtmahInatA, Atma-dainya, vikSobha, vyagra-vidrUpa, kaTutA, adamya aura rudra krodha tathA vikSobha kA vaha paMjIbhUta avatAra thaa| phira bhI usake bhItara jaise koI zAzva sarala zizu sadA akAraNa kilakAriyA~ karatA rahatA thaa| nipaTa nirIha, bholA, mUrkha, akiMcana eka bAlaka / lekina pUrvajanma ke vikAsa-saMskAra se vaha eka janmajAta kalAkAra thaa| apanI sA~sa meM kavitA kA saundarya-bodha, aura A~khoM meM citrakalA kA raMgIna vizva le kara hI vaha paidA huA thaa| usameM koI asAdhAraNa pAradarzI pratibhA thI, eka sarvabhedI jijJAsA aura anirvAra mumukSA thii| maMkhavaMza meM janma lene ke kAraNa, maMkhoM ke paramparAgata peze--kavitA, citrakalA aura gAyana kI zikSA bhI usane apane pitA se prApta kI thii| kyoMki vahI unakI AjIvikA kA AdhAra thaa| vaha cirakAla ke naMge, bhUkhe, avahelita, dalita anagAra sarvahArA kA eka aitihAsika avataraNa thaa| apane sAmane Ane vAle jIvana ke hara yathArtha aura pAkhaNDa ko vaha apane vyaMgra-vidrUpa se naMgA kara ke hI caina letA thaa| kahIM kucha bhI asatya, asundara, kapaTapUrNa, dambhI mAyAcAra use sahya nahIM thaa| vaisA kucha bhI sAmane Ane para, vaha turanta rudra krodha se vyaMga-aTTahAsa karatA huA, usa para kavitAtmaka vAk-prahAra karatA thaa| usakI gAliyA~ bhI kavitAe~ hI hotI thiiN| usakI kaSAyoM meM bhI bhAva, rasa aura alaMkAra thA, citramayatA aura kAvyAtmakatA thii| mAno ki mahAvIra kI svAbhAvika vidhAyaka cetanA kI hI vaha eka vibhAvAtmaka aura vinAzaka praticchabi thaa| mahAvIra ke sakAra ko jagat meM sthApita karane ke lie hI, mAno vaha pracaNDa, durdAnta antima nakAra aura mUrtimAna vidhvaMsa hokara jagat meM cala rahA thaa| mahAvIra ke 'thIsisa' ke lie, mAno ki vahI ekameva aura anirvAra aura nitAnta upayukta 'eNTI-thIsisa' thaa| aura isa 'eNTI-thIsisa' kI visphoTaka noka para se hI--mAno mahAvIra ke AgAmI yuga-tIrtha ke 'siMthesisa' (samvAdasAmaMjasya) ko jaise prakaTa honA thaa| isa sAre pariprekSya ke calate hI, mahAvIra ke sAtha ke ina chaha varSoM meM vaha apane samaya kA aura Ane vAle samaya kA eka pracaNDa vidrUpakAra aura vyaMgakAra ho kara prakaTa huA thaa| yaha eka atyanta svAbhAvika mano Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vaijJAnika sthiti hai| jainoM kI kAla-nirdhAraNa ke sandarbha meM, hama isI kAraNa use 'avasarpiNI (patanonmukha) kAla' ke eka vidUSaka ke rUpa meM sAkSAt karate haiN| usake isa buniyAdI caritra kA vikAsa kisa taraha Age bar3hatA huA, apanI carama pariNati para pahu~catA hai, usake sRjanAtmaka svarUpa ko pAThaka kathA meM par3ha kara svayam hI samIcIna rUpa se avabodhita kara skeNge| una sAre kathA-sUtroM ko lekara yahA~ unakA vizleSaNa karanA eka anAvazyaka aura nirarthaka vistAra hI hogaa| dvitIya khaMDa meM chaha varSa mahAvIra ke sAtha vicaraNa karane ke bAda, eka aisI ghaTanA ghaTatI hai, jo usake mahAvIra se bidA lene kA eka sacoTa kAraNa bana jAtI hai| kisI viziSTa kathA-prasaMga meM vaha mahAvIra se agni-lezyA siddha karane kI vidhi sIkha letA hai| vaha kaThora tapasyA se upalabdha hone vAlI eka aisI mAraka zakti hotI hai, jo pratirodhI-virodhI yA pratidvaMdvI ko kSaNa mAtra meM jalA kara bhasma kara sakatI hai| saMyogAt kisI tapasvI meM yadi krodha kA visphUrjana ho uThe, to usakI nAbhi se usakI cira saMcita tapasyA kI caramAgni visphoTita ho kara, sAmane upasthita virodhI ko pala mAtra meM khAka kara detI hai| mahAvIra ko gozAlaka antaratama se pyAra karatA thA, para unakI abhijAta vargIya prabhutA ke prati eka tIvra dabI IrSyA aura pratispardhA bhI usameM sadA sulagatI rahatI thii| ve prabhu mAno usake parama mitra aura carama zatru eka sAtha the| so jaba prasaMgAt prabhu se use agni-lezyA siddha karane kI vidyA prApta ho gaI, to usake avacetana meM eka adamya jigISA (vijayAkAMkSA) prajjvalita ho utthii| anajAne hI usameM eka bhayaMkara saMkalpa jAgA, ki vaha prabhuoM ke prabhu mahAvIra ko bhI parAjita kara, jaba taka apanI koI pratiprabhutA sthApita na kara le, taba taka vaha caina na legaa| isI anirvAra pukAra ke dhakke se cAlita ho kara, eka dina vaha magadha ke eka caurAhe para mahAvIra se bidA le kara, apanI niyati kI aTala rAha para cala pdd'aa| ___muhatoM taka bhaTakatA bhUkhA-pyAsA, thakA-hArA eka zAma vaha zrAvastI kI nikaTavartI acIravatI nadI ke taTa para devadrumoM kI chAyA meM A kara eka zilAkhaNDa para baiTha gyaa| vahIM use nIMda laga gii| sabere jAga kara tAjI havA se vaha sphurita ho aayaa| usa preraNA se unmeSita ho kara vaha eka gaharI samvedanA se AprANa bhara aayaa| apane udgama, janma, aura sarvahArA maMkhoM ke cirakAlIna dalana-pIr3ana-damana kI pRSThabhUmi para vaha apanI isa kSaNa taka kI sArI Apa bItI (AtmakathA) kA prekSaNa-sAkSAtkAra karatA calA gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 abhAva kI carama anubhUti kI anI para usake bhItara eka durdAnta kAma jAgA, jo sRSTi kA utsa hai, aura manuSya kI tamAma icchA - vAsanAoM kA jo utpreraka bhI hai, aura sarjaka tathA pUraka bhI / usake janmAntaroM ke damita qAma meM se eka sulagatA prazna uThA -- 'kyA kahIM usake lie koI nArI nahIM hai ? koI nArI -- jo use apane bhItara lekara, usake sAre abhAvoM ko bhara de, usake anAdyanta z2akhmoM ko rujhA de ?' . aura tabhI usameM durdAnta saMkalpa - vaha agnilezyA siddha karake, usake bala apane samaya ke tamAma tIrthakoM ko nestanAbUda kara degaa| prabhu vargoM ko dhUlisAt kara degA / aura unake pratinidhi trilokapati mahAvIra ke tIrthaMkaratva ko cakanAcUra karake, apane samaya kA pratisUrya aura prati-tIrthaMkara ho kara pRthvI para calegA / ' aura tabhI mahAzakti kI pukAra uThI usameM-- zakti kI srota aura adhiSThAtrI nArI ko prApta karane ke lie / jAgA- vaha cala par3A : dhalidhUsarita, naMgA, gorA, suMdara sukumAra yuvaka / A~khoM meM chalachalAtI darda aura Akroza kI zolAg2ara zarAba / kisI ajJAta kAmAyanI kI talAza kA tUfAnI Avega / vaha zrAvastI ke rAja mArgoM para anirdezya bhahakatA eka vizAla kumbhArazAlA ke sAmane acAnaka ThiThaka gayA / saikar3oM calate cAkoM ke bIcoMbIca ke kendrIya ulAla cakra para bhANDa utAratI kumbhArakanyA hAlAhalA kI nigAha usa para par3a gii| eka amApa 'spesa' meM do nigAheM TakarAIM / ThagaurI par3a gaI / haThAt kumbhAra bAlA khiMcI calI AI, zyAmAMgI paramAsundarI / mATI kI maulika beTI mRttilA ne, mATI ke cira pada - dalita beTe kI vyathA ko jaise mana hI mana bUjha liyaa| iMgita se AdarapUrva vaha nagna zramaNa ko apane bhavana meM livA le gaI / -- vaha zrImaMta hote hue bhI, zramajIvI kumbhakAra varga kI beTI thI / ...gozAlaka ko usakI niyoginI nArI mila gii| hAlAhalA ke rUpa meM zrIsundarI mahAzakti ne hI apane isa sarvaparityaktaM vAmAcArI beTe ko jaise apanI goda meM le liyaa| hAlAhalA kI kumbhArazAlA ke bhaTTI- gRha ke eka kakSa meM banda raha kara, gozAlaka ne kaThina tapa dvArA agni- lezyA siddha kara lI / satyAnAza kA eka amogha astra use upalabdha ho gayA / usake mUlAdhAra meM supta usakI kuNDalinI zakti phuMphakAra kara jAga utthii| usI kA mUrta 1. rUpa thI mAno mRttikA hAlAhalA / usase ananta sRjana- preraNA prApta karake, usane hAlAhalA dvArA Ayojita tamAma sukha-sAdhanoM ke bIca baiTha kara, apane svAnubhUta niyativAdI, bhogavAdI AjIvaka darzana ke sUtroM kI racanA kI / bhoga ke tAttvika ATha mAdhyamoM ko AdhAra banA kara usane apane aSTa L caramavAda ko rUpAyita kiyA / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 45 * * eka ajeya AtmavizvAsa se vaha AprANa unmeSita ho utthaa| usane apanA paramparAgata maMkhaveza dhAraNa kiyaa| aura eka savere acAnaka hAlAhalA ke AmrakuMja meM, prati tIrthaMkara bhagavAn makkhali gozAlaka, apanI vAmAMginI bhagavatI mRttikA hAlAhalA ke sAtha vyAsapITha para prakaTa ho utthe| hajAroMhajAra prajAjana, usake AvAhana se khiMce cale aaye| gozAlaka ne apane jIvanAnubhava ke aneka citrapaTa dikhA kara, niyativAda ko siddha kara dikhaayaa| jaba niyati aTala hai, to mukti bhI usake chora para ApoApa hI ghaTita hogii| taba saMyama, tapa-tyAga, indriya-damana, deha-damana saba vyartha hai, bhrAnti aura ajJAna hai| anargala ho kara behicaka jIvana ko bhogo, sampUrNa niHzeSa bhogo| isa bhoga meM se hI eka dina yoga aura mokSa svayam prakaTa ho jaayegaa| ajJAnI prajAoM ko yaha anubhavajanya sugama bhogavAda tatkAla apIla kara gyaa| adbhuta pratyayakArI siddha huA yaha bhogavAda kA vidhAyaka drshn| palaka mArate meM sAre pUrvIya AryAvarta meM gozAlaka eka pratitIrthaMkara ke rUpa meM vizva-vikhyAta ho gyaa| mahAvIra aura buddha abhI kaivalya prApti kI apanI carama tapasyA meM hI samAdhistha the| ve loka ke. paridRzya para abhI prakaTa nahIM hue the| abhAva ke isa mahAzUnya meM, AdhAra ke lie bhaTakatI jana-cetanA ko gozAlaka ne jIne kA kAraNa, AdhAra, artha aura prayojana de diyaa| so sarvahArA ke vaMzadhara gozAlaka kI vAma prabhutA ne sAre AryAvarta ke hRdaya para adhikAra jamA liyaa| ___ tabhI haThAt eka dina mahAvIra arhanta sarvajJa ho kara, apane devopanIta samavasaraNa kI gandhakuTI ke kamalAsana para, loka ke mUrdhanya sUrya ke rUpa meM prakaTa hue| unakI kaMvalya-prabhA ke visphoTa se gozAlaka kA pratitIrthaMkaratva ApoApa hI manda, mlAna aura parAjita hotA gyaa| gozAlaka pralayAMtaka krodha se unmatta vikSipta ho kara, eka dina Akhira mahAvIra ke samavasaraNa meM jA phuNcaa| apanI vAmazakti ke sampUrNa Akroza ke sAtha usane mahAvIra ko llkaaraa| mahAvIra ne usakA pratikAra nahIM kiyA, ve use svIkArate hI cale gye| apratiruddha, aniruddha bhAva se ve use vAtsalyapUrvaka AtmasAt karate hI cale gye| mahAvIra kI ora se koI pratirodha na pA kara gozAlaka kI krodhAgni apane carama para pahuMca gii| haThAt usakA maNicakra phaTa par3A, aura usakI nAbhi se agnilezyA kI sarvaloka-dAhinI mahAkRtyA prakaTa ho utthii| gozAlaka ne mahAvIra para usakA prakSepaNa kiyaa| para vaha unheM sparza na kara sakI; unakI tIna parikramA de kara vaha pratikramaNa karatI huI lauTa kara gozAlaka ke bhItara hI praveza kara gii| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 usake uparAnta gozAlaka ke bhayaMkara AtmadAha, sAta dina-rAtoM taka usakI dahana-yAtanA, antima sA~sa taka usake vidrohI vAma darzana ke uccAra, aura hAlAhalA kI goda meM hI usake avasAna, devaloka-gamana taka kI vizad kathA to yathA sthAna Alekhita hai hii| yahA~ do bAteM ullekhya haiN| gozAlaka jaba apane hI dvArA prakSepita agnilezyA kI lapaToM meM jalane aura chaTapaTAne lagA-to mahAvIra ne use vacana diyA ki ve usakI jalana, aura naraka-yAtanAoM meM bhI usake sAtha hI rheNge| dUsare yaha, ki jaba hAlAhalA ne prabhu ko samarpita hokara unakI satI ho jAne kI binatI kI, to prabhu ne use svIkAra na kiyaa| unhoMne Adeza diyA, ki vaha anta taka gozAlaka ke sAtha usakI bhAryA aura tadAtma sahadharmacAriNI ho kara rahe / ye donoM prasaMga mere sRjanAtmaka viz2ana meM se hI AvirbhUta aura AviSkRta vidhAyaka prasthApanAe~ haiM / binA merI kisI pUrva avadhAraNA ke hI, sRjana ke daurAna hI gozAlaka kA caritra anAyAsa Aja ke vAma vidrohI, prakruddha yuvA ( Angry young man ) ke rUpa meM ubharatA calA gayA hai| ThIka Aja ke manuSya ke yugAnubhava ke anurUpa hI gozAlaka niyativAdI hai, astitvavAdI hai, nitAnta bhautika bhogavAdI hai| Aja ke astitvavAdI aura niHsAratAvAdI (nihilisTa) darzanoM kI anirvAra trAsadI kA vaha eka jvalanta udAharaNa aura pravacanakAra hai| prabhuvargoM ke viruddha sarvahArA varga kI vaha cUr3Anta cItkAra aura durdAnta krAntighoSaNA hai| vipathagAmI vAma-zakti kA na to vaha mUrtimAna avatAra hI hai| Aja ke mUloccATita, gRhahArA, sandarbhahIna nivaMza hippI kA mAno vaha pUrvaja proToTAipa-svarUpa utkaTa ucchRkhala aghorI kApAlika hai| aura hippiyoM kI taraha hI kahIM gahare meM usake bhItara eka adamya Atma-kAma aura mumukSA bhI jAgRta hai / isa dharatI ke mAMsa-mATI ke bhItara hI, isake viSayAnanda ke bhItara hI, vaha mukta AtmAnanda prApta karanA cAhatA hai| isa kathAnaka ke upasaMhAra meM, jaba mahAvIra ko gozAlaka ke dehAnta kA samvAda milA, to prabhu ne use eka mahAna aura carama svIkRti hI pradAna kii| usakI ugra tapasyA-vRtti, usakI anirvAra jJAna-pipAsA, tathA usakI AptakAmI mahAvAsanA kA unhoMne abhinandana kiyaa| usake vAmazaktigata vidroha, aura usake prati-tIrthaMkaratva ke krAntikArI dAve kI sacAI, aucitya aura nyAyyatA ko bhI mahAvIra ne svIkAra kiyaa| use apane samaya kA eka pracaNDa pratisUrya maanaa| aura antataH yaha bhI kahA ki--'Arya makkhali gozAlaka mere AgAmI yuga-tIrtha kI anivArya vAma-zakti aura aitihAsika UrjA ke pUrvAbhAsI jyotirdhara the| * * isa taraha mahAvIra ne unheM apanA hI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni-putra maanaa| aura phira kahA ki--"mere AgAmI yuga-tIrtha meM miTTI kI cira avahelita pyAsa jaba cItkAra kara uThegI, to usakA uttara gozAlaka kI rAha hI mahAvIra se milegA / isa prakAra mere sRjanAtmaka viz2ana ke vAtAyana para, Aja se DhAI hajAra varSa pUrva hI, hamAre samaya kI vidrohI vAma zakti aura miTTI kI pyAsa-pukAra ko mahAvIra dvArA svIkRti milI thii| mere prabhu ne hamAre yuga ke hara nakAra ko mAnyatA de kara, use antima sakAra kA hI eka anivArya upakrama mAna kara, eka vidhAyaka svIkRti dI hai| isameM gozAlaka kI mUla Agamokta kathA kA koI vikRtana nahIM hai, itihAsa para koI AropaNa bhI nahIM hai / kevala usakA gahana marmodghATana hai, pratIkAtmaka vyAkhyAna hai, usakA talagAmI manovaijJAnika anusandhAna, aura usase prApta eka maulika satya-sAkSAtkAra he| aisA na ho, to phira sRjana kI kyA sArthakatA ? mahAvIra se yadi mere samaya kI carama pukAra ko uttara na mila sake, to Aqhira maiM mahAvIra kA punarodghATana ( Rediscovery ), aura punasRjana karane kA kaSTa hI kyoM karUM ? __ yahA~ jarA prasaMga se haTa kara eka ullekha karanA z2arUrI hai| hindI meM bhAratIya vidyAoM ke vilakSaNa manISI aura marmajJa haiM zrI kuberanAtha rAya / sva. AcArya hajArI prasAda dvivedI tathA DaoN0 bhagavatazaraNa upAdhyAya ke bAda Aja ve hI hamAre bIca prAcIna bhAratIya vAGgamaya ke apratima abhinava vyAkhyAtA haiN| apanI isa gozAlaka kathA ke citraNa meM, zrI kuberanAtha ke akSayya jJAnakoza ke srotoM se gozAlaka sambandhI jo durlabha vivaraNa aura pAribhASika padAvalI kA mUlyavAna lAbha mujhe milA hai, usake lie maiM unakA hRdaya se kRtajJa huuN| prastuta caturtha khaNDa ke prathama sAta adhyAyoM kA vistRta vivecana kaI anivArya kAraNoM se karanA par3A hai| vartamAna yuga ke sandarbha meM kAmatatva, gRhayuddha, rakta-krAnti Adi kA jo eka navyamAna sAkSAtkAra mujhe huA hai, use rekhAMkita karanA mujhe z2arUrI lgaa| itihAsa kI sImA kA atikramaNa karake AmrapAlI kA jo eka nayA viz2ana mujhe milA, usakA spaSTIkaraNa bhI anivArya thA / isa Azaya se ki itihAsa ko maiMne tor3A-maror3A yA jhuThalAyA nahIM hai, balki use eka uccatara cetanAstara para prastArita hai ( Project ) aura utkrAnta kiyA hai / itihAsabodha Aja kevala kAlaRmika aura ghaTanAmUlaka vivaraNa mAtra nahIM raha gayA hai| gaharAI aura U~cAI ke AyAmoM meM usakA eka kAvyAtmaka aura dArzanika rUpAntara huA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 hai| usameM kAla aura kAlAtIta kA, bhautika aura parAbhautika (meTAfiz2ikala) kA eka vilakSaNa aura pratyayakArI sAmaMjasya prakaTa huA hai| AmrapAlI kI antargAmI antarikSa yAtrA kI phantAsI, usameM SaTa-cakra-vedha, kuNDalinI-utthAna Adi kI manovaijJAnika prakriyA kA viniyojana, tathA anya aneka mithakoM aura pratIkoM kA jo niyojana anAyAsa huA hai, usa para dhyAna khIMcanA bhI Avazyaka lgaa| usa kAla ke chaha pramukha tIrthakoM kI svataMtra vidrohI cetanA kA vartamAna sandarbha meM avabodhana aura vyAkhyAyana, tathA gozAlaka ke rUpa meM Aja kI vAmazakti ke prativAda, astitvavAda, bhogavAda Adi ke eka sazakta pratinidhi kA sRjanAtmaka avataraNa bhI eka anokhI upalabdhi ho gayA hai mere mana / isa kAraNa usa para rozanI DAlane kA. lobha bhI maiM saMvaraNa na kara skaa| ___ ina sAta adhyAyoM ke bAda bIsa kahAnI-adhyAya likhe gaye haiN| hara kahAnI apane meM svataMtra hai, para kendra meM kahIM vaha mahAvIra se jur3I hai| samagratA meM ve isa vRhad racanA ke vividha AyAmI antarakakSa haiM / ina kahAniyoM ko likha kara mujhe eka gahare santoSa aura paripUrti kI ullasita anubhUti huI hai| pahalI bAta to yaha ki ye 'vizuddha kahAniyA~' ho sakI haiN| sIdhe-sIdhe sahaja sarala DhaMga se kahAnI kahate jAne kI jo ravAnI aura tAtkAlikatA (imijiyesI) ina kahAniyoM meM mujha se bana AyI hai, vaha mere samUce lekhana meM eka agalA kadama hai, eka nayI racanA-bhUmikA kA AviSkAra hai| bahuta halake-phulake, phUla-se khilate-nAcate mana, aura nihAyata halake hAtha se maiMne inheM likhA hai| jaise nadI-taTa para baiTha kara anAyAsa hI usakI taraMgoM se khela rahA hU~, aura unameM bahatA bhI jA rahA huuN| yUM to sRjana-mAtra mere mana eka taraMga-lIlA hI hai : sahaja lIlA bhAva se hone meM hI usakI asalI sArthakatA hai| sRjana yoM bhI mere lie kabhI zrama-sAdhya nahIM rahA, sahaja svAbhAvika hI rahA, eka ajasra sphuraNA meM se vaha yoM bahatA AyA hai, jaise jharane ke visphoTa meM se nadI apane Apa bahatI calI AtI hai| jaise kisI ilahAma yA 'TrAnsa' meM se zabda dhArAsAra barasate gaye haiM, aura ApoApa hI ve racanA meM vinyasta hote gaye haiN| - merI aindrika cetanA bahuta tIvra hai, merI anubhUti aura saMvedanA atyanta bhAvAkula aura saMkula hai| mere bhAva-pravAha meM eka nirbandhan vaipulya ( Exuberation ) aura prAcurya haiM / mujha meM sRSTi ke ekAgra samagra bhoga kI eka pracaNDa vAsanA hai, saMvAsanA hai, eka bhayaMkara 'phorsa' hai, jo mujhe sadA pUrNa se pUrNatara AtmakAma kI tRpti ke lie becaina aura azAnta rakhatA hai / mujhe vartamAna jagat-sRSTi se santoSa nahIM : maiM use eka pUrNa satya, saundarya aura samvAditA (hArmanI) meM rUpAntarita pAne ko nirantara vyAkula rahatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ huuN| merI kalA meM isa sabakI talachaTa taka abhivyakti na ho, to mujhe caina mahIM aataa| merI bhAvika-vaicArika sphuraNAe~ bhI hara bAra navya se navyatara srotoM se AtI rahI haiN| unheM kalA meM rUpAyita karane ke lie mujhe hara bAra nAyAba se nAyAbatara maulika bhASA kA AviSkAra karanA par3atA hai| isI vajaha se mere yahA~ bezumAra naye zabda bane haiM / apane svabhAva kI isa sIvratA, vipulatA aura saMkulatA ke calate merI racanA-prakriyA sadA bahuta jaTila rahI hai| apane bhAva-sphoTa ko niHzeSa abhivyakti dene kI AkulatA ke calate, maiMne zabda aura bhASA kI tamAma sambhAvanA aura tAqata ko cukA diyA hai| zabda ko maiMne itanA adhika aura atikrAnti kI hadoM taka likhA ki usake moha se aba maiM mukta aura nirveda hotA jA rahA huuN| .. .. mere lie hara lekhana sadA riyAja rahA, behatara se behatarIna kathya aura zilpa ke AviSkAra kI eka prayogazAlA rhaa| merA dhyAna upalabdhi para kabhI na * rahA, sadA navya se navyatara talAza ke upakrama aura parAkrama para ho rhaa| apane hara lekhana se maiMne kucha nayA sIkhA hai; usase cetanA meM eka nayA vikAsa, AtmA meM eka nayA utthAna aura zilpa meM koI navInatara mUrtana hue binA na raha sakA hai| 'anuttara yogI' meM merI yaha prabRtti carama para pahuMcI hai| sabhI arthoM meM apanA sarvasva maiMne isameM nicor3a diyA hai| lekina jo vijana, bodha, mahAbhAva aura jJAna isa racanA meM AvirbhUta huA hai, vaha mere hI bhItara ke, phira bhI mujha se pare ke kisI Antarika para pAra ( Beyond within ) se AyA hai / vaha merA kRtitva nahIM, parAtpara caitanya kA prasAda hai, avataraNa hai| maiM svayam bhI anuttara yogI' ko bAra-bAra par3ha kara hara bAra usameM se jaise eka navajanma aura navotthAna kA bodha pAtA huuN| usameM se jone aura racane kI ajasra preraNA, vAsanA aura zakti prApta karatA huuN| ____ 'anuttara yogI' meM vipula mAtrA meM nAvinya kA sarjana huA hai| cetanA ke aba taka ananubhUta, aprakAzita navya se navyatara pradezoM kI khoja-yAtrA, aura unameM uttara kara mukta vihAra karane kA eka akathya sukha maiMne pAyA hai| isI kAraNa isa graMtha meM merA zAbdika aura bhASika bAhulya, paividhya, ghanatva aura nAvinya parAkASThA para pahuMcA hai| phalataH isa recana se maiM bahuta halakA aura bhAra-mukta ho gayA huuN| sRjanAtmaka mukti kA aisA gaharA aura zAzvata Ananda-bodha mujhe isase pUrva kabhI na huA thaa| mAnoM ki bhASAtIta hone kI anI para jA khar3A huA huuN| isa riyAz2a meM merI bhASA uttarottara viralatara, mahInatara ( Finer ) aura pariSkRta hotI gaI hai| eka nirA. yAsa bhAva-saMyama aura zabda-saMyama bhI kisI qadara AyA hai| lAghava kA kauzala pahalI bAra mujhe kisI qadara hastagata ho sakA hai / eka 'klAsIkala simpalIsiTI' bhI kaI muqAmoM para upalabdha ho sakI hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Upara ullikhita ye bIsa kahAniyA~, isakA eka sAkSya prastuta karatI haiN| inameM kissAgoI yA kathA-kathana kA bahAva anAyAsa AyA hai, aura inheM likhate vakta eka ajIba mAsTarI aura Atma-pratIti kA Ananda mujhe barAbara milatA rhaa| samagra 'anuttara yogI' meM, aura khAsa kara ina kahAniyoM meM, mithaka aura pratIka ke alAvA, loka-kathA, dRSTAnta-kathA aura danta-kathA, ke paramparAgata sazakta kathA-tattvoM kA bhI bar3I khUbasUratI se viniyoga ho sakA hai| bacapana se hI sAnta, sImita, bhaMgura jagat mujhe ThaharAva yA mukAma na de skaa| merA bAlaka citta sadA ananta, asIma, virATa aura kisI amara zAzvatI ( eternity ) ke sapane dekhatA rahA, usameM apanA ghara mukAma khojatA rhaa| isI kAraNa zurU se hI merI racanA meM eka kaoNsmika vijana kA prakAza Aye binA na raha skaa| isa pRthvI ke vAstavika yathArtha se; mujhe usa kaoNsmika bhUmA kA yathArtha hI adhika satya aura sthAyI lagatA rhaa| mAnoM ki yahA~ kA saba kucha usI kI eka sImita avambibita (deflected) abhivyakti mAtra hai--darpaNa meM dRzyamAna nagarI kI trh| bacapana se hI zarta laga gaI thI, ki yadi mujhe jInA hai, to usa anantaasIma ko yahA~ ke mere jIvana meM mUrta aura lIlAyamAna honA pdd'egaa| usake binA merI mahAvAsanA ko virAma, tRpti yA caina mila nahIM sktaa| apanI isa abhIpsA ke calate hI merA sRjana svapna, phantAsI aura mithaka ke zAzvata aura uttIrNa mAdhyamoM se hI sambhava ho skaa| isI se apanI mukta trAsadI (bhoge hue yathArtha) ko racanA meM ulIcanA mujhe kabhI rucikara na huA / use likha kara use ubhAranA aura samArohita karanA mujhe parAjaya aura viphalatA ko aMgIkAra karanA lgaa| para merI jIvana-vAsanA parAjaya na svIkAra skii| vaha mAnavetara cetanA-pradezoM meM, AtmA ke gahiratama gopana kakSoM meM, eka pUrNa aura ananta jIvana ke amRta srotoM ko khojatI calI gii| ____ apane sRjanAtmaka jIvana ke isa chora para, haThAt mujha meM pukAra huI ki, eka virAT racanA kI bhUmA meM maiM kisI ananta puruSa kA sRjana kruuN| lekina aisA puruSa, jisameM sImita apUrNa mAnava kI sArI trAsada samvedanAoM kA nivir3atama, tIvratama bodha bhI ho, aura jo ThIka usI mukAma para, manuSya kI sArI kamajoriyoM aura kamiyoM ko jyoM kA tyoM svIkAra-sameTa kara saMvedanAtmaka tIvratA aura sarvabhedI vAsanA ke z2ora se hI, sImita manuSya ko asIma kI bhUmA se jIvanta aura ApUrita kara de| prasaMgAt maiMne isake lie mahAvIra ko cunA, yA ki vahI mAdhyama mujhe mAno pradAna kiyA gyaa| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mahAvIra para aba taka kahIM koI punarsarjanAtmaka kAma huA bhI nahIM thaa| aura janmajAta jaina hone se mahAvIra ke sAtha merA koI Antarika sAyujya bhI rahA hI hogaa| vaise prakaTataH kRSNa hI sadA mere svapna ke mahAnAyaka lekina kaThora vItarAgI, durdAnta virAgI mahAvIra ko maiMne apanI hI zartoM para racA hai, unakI zartoM para nhiiN| maiMne unheM unake liye, unake pUjanavandana ke lie nahIM likhA hai, apane hI lie likhA hai, apanI ananta vAsanA kA uttara pAne ke lie likhA hai| aura sacamuca camatkAra ghaTita huaa| mahAvIra merI zartoM para hI mere bhItara Dhalate cale aaye| mere jIvana kI sArI dvaMdvAtmaka lIlAoM meM, ve dvaMdvAtIta prabhu anargala, abAdha, vivarjita bhAva se khelate cale gye| merI sArI aindrika tIvratAoM aura mAnavIya kAmanAvAsanAoM ko unhoMne nakArA nahIM, svIkArA, unheM AtmasAt kiyaa| vidhiniSedha kA dvaMdva hI mAnoM unhoMne mujha meM se samApta kara diyaa| eka aisA samudra, jo sataha para samasta vAsanA se uttAla taraMgita hai, para tala meM dhruva nizcala bhI hai, aura amaryAda hokara bhI apanI maryAdA kA vaha svacchanda svAmI hai| aisI hI koI jIvanmukta sAmudrI cetanA mujha meM anAyAsa AvirbhUta ho gaI hai| sAnta, sImita aura bhaMgura meM, ananta-asIma-amara-zAzvata ke saundarya, saMvedana aura samvAditA (hArmanI) ko jIne kI eka ajIba-parArAsAyanika ( Alchemic ) anubhUti mujhameM sadA sakriya rahatI hai| ___isa taraha 'anuttara yogI' meM ananta puruSa, hamAre sAnta jIvana-jagat meM sahaja bhAbena lIlAyamAna huA hai / hamArI sArI vAsanA-kAmanAoM ko saMpUrNa varjanAhIna svIkRti dekara, usane hama jahA~ haiM---usI muqAma se Upara uThA dene kA eka ajIba karizmA kara dikhAyA hai| prastuta khaNDa ke AmrapAlI vAle prakaraNa ke donoM adhyAyoM meM, aura bAda kI ina bIsa kahAniyoM meM bhI mahAvIra kA yaha varjanAhIna sampUrNa mAnavIya svIkAra apanI parA sImA para mUrta ho sakA hai| atimAnava ne yahA~ mAnava honA svIkArA hai| bhagavAna ne yahA~ iMsAna ko galabA~hI DAlakara, usake sAtha usake sAre a~dheroM aura vAsanAoM meM calanA, kubUla farmAyA hai / __ merI eka kavitA ke upasaMhAra meM yaha bAta bar3I tIkhI, talkha, gustAqha aura nirbhIka bhASA meM vyakta huI hai : Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 merI racanA kA anuttara yogI, isa mahAnagara kI andhI galiyoM meM AvArAgardI kara rahA hai| usake pada-saMcAra se madirAlaya meM, mukti kA mahotsava ho gayA hai : .. vezyAlayoM meM sauhAga-zayAe~ bicha gaI haiN| "kala rAta 'DaMkana roDa' kI eka andhI koTharI meM kuMvArI mariyama ne eka aura IsA ko janma diyA hai : sifalisa aura sujAna ke kor3hI aMdheroM meM manuSya kA sarvahArA, dizAhArA beTA apanI mukti khoja rahA hai| "aura mere anuttara yogI prabhu hara kadama para usake sAtha galabAMhI DAle cala rahe haiN|" mere mahAvIra agara isa kadara dina-rAta mere bhItara jIte, calate, bolate, baratate hue, mere saMga tadAkAra na calate hote, to 'anuttara yogI' kI racanA karane kA kaSTa uThAnA maiM kisI bhI zarta para maMjUra nahIM kara sakatA thaa| -vIrendrakumAra jaina 21 navambara 1981 govinda nivAsa, sarojinI ror3a, vilepArale (pazcima); bambaI-56 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vIrendrakumAra jaina vIrendra bAlapana se hI apane Antarika antarikSa aura antazcetanA ke becaina anveSI rahe haiM / yaha racanA unakI jIvanavyApI yAtanA aura tapo-sAdhanA tathA usase arjita sahaja yogAnubhUti kA eka jvalanta pratiphala hai| vIrendra ke lie yoga-adhyAtma mahaz2a khyAlI ayyAzI nahIM rahA, balki pratipala kI anivArya pukAra, vedanA aura anubhUti rahA, jisake bala para ve jIvita raha sake aura racanA-karma kara ske| ____ Adi se anta taka yaha racanA Apako eka atyAdhunika prayoga kA ahasAsa kraayegii| yaha prayoga svataHkathya ke unmeSa aura sRjana kI UrjA meM se anAyAsa Avirbhuta hai| prayoga ke lie prayoga karane, aura zilpa tathA rUpAvaraNa (phaoNrma) ko satarkatApUrvaka gar3hane kA koI bauddhika prayAsa - nahIM hai| yaha eka maulika prAtima visphoTa meM se Avi vyatA-bodha kA nava-nUtana zilpana hai| Atmika pala-pala kA nita-navya pariNamana hI yahA~ rUpa .. vilakSaNa vaicitrya kI sRSTi karatA hai| isa upanyAsa meM nagI hI bhAvaka-pAThaka, mahAkAvya meM upanyAsa aura meM mahAkAvya kA rasAsvAdana kreNge| kSaNa hamArA deza aura jagata jisa gatyavarodha aura mahAmRtyu gujara rahe haiM, usake bIca purogamana aura navajIvana kA apUrva nUtana dvAra kholate dikhAyI par3ate haiM ye mahAvIra / zAsana, sikke aura sampatti-saMcaya kI anivArya mauta ghoSita karake, yahA~ mahAvIra ne manuSya aura manuSya tathA manuSya aura vastu ke bIca ke navIna mAMgalika sambandha kI udghoSaNA aura prasthApanA kI hai| isa taraha isa kRti meM ve prabhu hamAre yuga ke eka acUka yugAntara-dRSTA aura itihAsa-vidhAtA ke rUpa me AvirmAna hue haiN|nelibrary.org 0 Jain Educationa International Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anuttara yogI tIrthaMkara mahAvIra cAra khaNDoM meM 1500 pRSTha-vyApI mahAkAvyAtmaka upanyAsa prathama khaNDa: vaizAlI kA vidrohI rAjaputra : kumAra kAla dvitIya khaNDa : asidhArA-patha kA yAtrI : sAdhanA-tapasyA kAla tRtIya khaNDa : tIrthaMkara kA dharma-cakra-pravartana : tIrthaMkara kAla caturtha khaNDa : ananta puruSa kI jaya-yAtrA mUlya : pratyeka khaNDa kA mUlya ru. 30) DAka kharca pRthaka / prakAzaka: Jalm Education Internet zrI vIra nirvANa grantha prakAzana-samiti 5.5, sItalAmAtA bAjAra, indaura-2 (ma. pra.) 452 002