Book Title: Sanmatitarka Prakaranam Part 1
Author(s): Sukhlal Sanghavi, Bechardas Doshi
Publisher: Gujarat Puratattva Mandir Ahmedabad
Catalog link: https://jainqq.org/explore/009696/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aho ratanAnA graMtha jIrNoddhAra 00 0000 10000 -: saMyojaka : zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra zA. vimaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005. mo. 94265 85904 (o.) 079-22132543 00) Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "aho zrutajJAnama" graMtha jIrNodhdhAra 106 sanmatitarka prakaraNam bhAga-1 : dravya sahAyaka : pUjya AcArya zrI rAmacandra-bhadraMkara-kuMdakuMdasUrIzvarajI mahArAjAnA ziSyaratna vardhamAna tapanI 100+75 oLInA ArAdhaka pU. gaNivarya zrI nayabhadravijayajI ma.sA.nI zubha preraNAthI jaina paMca mahAjana - vAsA (rAjasthAna) taraphathI sahayoga maLela che. : saMyojaka : zAha bAbulAla saramala beDAvALA zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAna bhaMDAra zA. vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, sAbaramatI, amadAvAda-380005 (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 saMvata 2067 I.sa. 2011 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "Aho Shrut Gyanam" Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRSTha 238 286 54 007 810 850 322 280 162 302 aho zrutajJAnama graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2065 (I. 2009- seTa naM-1 kramAMka pustakanuM nAma kartA-TIkAkAsaMpAdaka | 001 | zrI naMdIsUtra avacUrI pU. vikramasUrijIma.sA. 002 | zrI uttarAdhyayana sUtra cUrNI pU. jinadAsagaNicUrNIkAra / | 003 zrI arhadrItA-bhagavadgItA pU. meghavijayajI gaNima.sA. 004 zrI arhaccUDAmaNisArasaTIkaH pU. bhadrabAhusvAmIma.sA. 005 | zrI yUkti prakAzasUtraM | pU. padmasAgarajI gaNima.sA. 006 | zrI mAnatuGgazAstram | pU. mAnatuMgavijayajIma.sA. aparAjitapRcchA | zrI bI. bhaTTAcArya 008 zilpasmRti vAstu vidyAyAm | zrI naMdalAla cunilAlasomapurA 009 zilparatnambhAga-1 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 010 | zilparatnambhAga-2 | zrIkumAra ke. sabhAtsavazAstrI 011 prAsAdatilaka zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 012 | kAzyazilpam zrI vinAyaka gaNeza ApaTe 013 prAsAdamaJjarI zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 014 | rAjavallabha yAne zilpazAstra zrI nArAyaNa bhAratIgosAI 015 zilpadIpaka | zrI gaMgAdharajI praNIta | vAstusAra zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 017 dIpArNava uttarArdha | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI jinaprAsAdamArtaDa zrI naMdalAla cunIlAla somapurA | jaina graMthAvalI | zrI jaina zvetAmbarakonphransa 020 hIrakalaza jainajyotiSa zrI himmatarAmamahAzaMkara jAnI nyAyapravezaH bhAga-1 | zrI AnaMdazaMkara bI.dhruva 022 | dIpArNavapUrvArdha zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 023 anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga pU. municaMdrasUrijIma.sA. | anekAntajayapatAkAkhyaM bhAga2 | zrI eca. Ara. kApaDIA 025 | prAkRtavyAkaraNabhASAMtara saha zrI becaradAsa jIvarAjadozI tatpopaplavasiMhaH | zrI jayarAzI bhaTTa bI. bhaTTAcArya | 027 zaktivAdAdarzaH zrI sudarzanAcAryazAstrI 156 352 120 88 110 018 498 019 502 454 021 226 640 452 024 500 454 188 026 214 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 028 414 192 824 288 520 578 278 252 324 037 302 038 196 190 202 | kSIrArNava | zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI 029 vedhavAstuprabhAkara zrI prabhAzaMkara oghaDabhAI | 030 zilpapatrIvAra | zrI narmadAzaMkarazAstrI 031. prAsAda maMDana paM. bhagavAnadAsa jaina 032 | zrI siddhahema vRtti vRti adhyAya pU. bhaviSyamUrinIma.sA. 033 zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAyara pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 034 | zrIsima vRtti cUkyAsa adhyAya che pU. bhAvasUrinIma.sA. 035 | zrIsima vRtti cUdAna adhyAya (ra) (3) pU. bhaviSyamUrinIma.sA. 036 zrI siddhahema bRhadvRtti bRhannyAsa adhyAya5 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. vAstunighaMTu prabhAzaMkara oghaDabhAI somapurA tilakamannarI bhAga-1 pU. lAvaNyasUrijI 039 | tilakamannarI bhAga-2 pU. lAvaNyasUrijI 040 tilakamajharI bhAga-3 pU. lAvaNyasUrijI saptasandhAna mahAkAvyama pU. vijayaamRtasUrizvarajI 042 saptabhImimAMsA pU. paM. zivAnandavijayajI nyAyAvatAra satiSacaMdra vidyAbhUSaNa vyutpattivAda guDhArthatattvAloka zrI dharmadattasUri (bacchA jhA) 045 | sAmAnya niyukti guDhArthatattvAloka | zrI dharmadattasUri (bacchA jhA). 046 | saptabhaLInayapradIpa bAlabodhinIvivRttiH pU. lAvaNyasUrijI 047 vyutpattivAda zAstrArthakalA TIkA zrIveNImAdhava zAstrI 048 | nayopadeza bhAga-1 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI nayopadeza bhAga-2 tarakiNItaraNI pU. lAvaNyasUrijI 050 nyAyasamuccaya pU. lAvaNyasUrijI 051 syAdyArthaprakAzaH pU. lAvaNyasUrijI dina zuddhi prakaraNa pU. darzanavijayajI 053 | bRhad dhAraNA yaMtra pU. darzanavijayajI | jyotirmahodaya saM. pU. akSayavijayajI 041. 480 228 043 6o 044 218 190 138 296 2io 049. 274 286 216 052 532 13 112 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAdaka | pRSTha ! 160 202 48 322 aho zrutajJAnama graMtha jIrNoddhAra- saMvata 2066 (I. 2010 - seTa naM-2 krama pustakanuM nAma bhASA kartA-TIkAkA(saMpAdaka 055 | zrI siddhahema bRhadvatti bUdanyAsa adhyAya-6 pU. lAvaNyasUrijIma.sA. 296 056 | vividha tIrtha kalpa pU. jinavijayajI ma.sA. 057 | bhAratIya haina shrm| saMskRta sane manA . pU. pUNyavijayajI ma.sA. 164 058 | siddhAntalakSaNagUDhArtha tattvalokaH | saM zrI dharmadattasUri 059 vyApti paJcaka vivRtti TIkA zrI dharmadattasUri 0608na saMgIta rAmAkA | . zrI mAMgaroLa jaina saMgIta maMDaLI 306 061 caturviMzatIprabandha (prabaMdha koza) | zrI rasikalAla eca. kApaDIA | 062 vyutpattivAda Adarza vyAkhyayA saMpUrNa 6 adhyAya saM zrI sudarzanAcArya 668 | 063 candraprabhA hemakaumudI pU. meghavijayajI gaNi 516 064 viveka vilAsa saM/J. | zrI dAmodara goviMdAcArya 268 065 | paJcazatI prabodha prabaMdha saM pU. mRgendravijayajI ma.sA. 456 066 sanmatitattvasopAnam |saM pU. labdhisUrijI ma.sA. 0676zamAdA hI guzanuvAI | gu4. pU. hemasAgarasUrijI ma.sA. 638 068 moharAjAparAjayam saM pU. caturavijayajI ma.sA. 192 069 | kriyAkoza saM/hiM zrI mohanalAla bAMThiyA 428 | kAlikAcAryakathAsaMgraha saM/J. zrI aMbAlAla premacaMda | 071 sAmAnyanirukti caMdrakalA kalAvilAsa TIkA saM. zrI vAmAcaraNa bhaTTAcArya | 308 072 | janmasamudrajAtaka saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 128 073 | meghamahodaya varSaprabodha saM/hiM zrI bhagavAnadAsa jaina 532 0748na sAmudinai in jtho J4. zrI himmatarAma mahAzaMkara jAnI 0758na citra padUma sAga-1 44. zrI sArAbhAI navAba 374 420 070 406 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 076 | jaina citra kalpavrUma bhAga-2 saMgIta nATya rUpAvalI 077 079 078 bhAratanAM jaina tIrtho ane tenuM zilpasthApatya zilpa cintAmaNi bhAga-1 080 bRhad zilpa zAstra bhAga-1 081 bRhad zilpa zAstra bhAga-2 082 bRhad zilpa zAstra bhAga-3 | 083 | AyurvedanA anubhUta prayogo bhAga-1 084 kalyANa kAraka 183 vidhaopana joza 086 kathA ratna koza bhAga-1 kathA ratna koza bhAga-2 087 188 hastasIvanam 089 endracanuviMzatikA 090 sammati tarka mahArNavAvatArikA guja. guja. guja. guja. guja. guja. zrI sArAbhAI navAba zrI vidyA sArAbhAI navAba zrI sArAbhAI navAba saM. zrI manasukhalAla bhudaramala zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma zrI jagannAtha aMbArAma pU. kAntisAgarajI zrI vardhamAna pArzvanAtha zAstrI guja. guja. guja. saM./ hiM zrI naMdalAla zarmA guja. guja. saM. saM. zrI becaradAsa jIvarAja dozI zrI becaradAsa jIvarAja dozI pU. meghavijayajIgaNi pU. yazovijayajI, pU. puNyavijayajI AcArya zrI vijayadarzanasUrijI 238 194 192 254 260 238 260 114 910 436 336 230 322 114 560 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI AzApUraNa pArzvanAtha jaina jJAnabhaMDAra pRSTha 191 272 92 240 93 254 282 95 118 96 466 saMyojaka-zAha bAbulAla saremala - (mo.) 9426585904 (o.) 22132543 - ahoshrut.bs@gmail.com zAha vImaLAbena saremala javeracaMdajI beDAvALA bhavana hIrAjaina sosAyaTI, rAmanagara, sAbaramatI, amadAvAda-05. aho zrutajJAnam graMtha jIrNoddhAra-saMvata 2067 (I. 2011) seTa naM.-3 prAyaH aprApya prAcIna pustakoM kI skena DIvIDI banAI usakI suucii|yh pustake vebasAiTa se bhI DAunaloDa kara sakate haiN| krama pustaka nAma kartA/TIkAkAra bhASA saMpAdaka/prakAzaka syAdvAda ratnAkara bhAga-1 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAdavAda ratnAkara bhAga-2 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-3 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-4 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA syAvAda ratnAkara bhAga-5 vAdidevasUrijI motIlAla lAghAjI punA pavitra kalpasUtra puNyavijayajI saM./aM sArAbhAI navAba 97 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-1 | bhojadevasaM . TI. gaNapati zAstrI 98 samarAGgaNa sUtradhAra bhAga-2 bhojadeva TI. gaNapati zAstrI 99 bhavanadIpaka padmaprabhasUrijI saM. veMkaTeza presa 100 gAthAsahastrI samayasuMdarajI saM. sukhalAlajI bhAratIya prAcIna lipImAlA gaurIzaMkara ojhA hindI munzIrAma manohararAma 102 zabdaratnAkara sAdhusundarajI haragovindadAsa becaradAsa 103 | subodhavANI prakAza nyAyavijayajI saM./gu hemacaMdrAcArya jaina sabhA 104 laghu prabaMdha saMgraha jayaMta pI. ThAkara orIenTa isTI. baroDA 105 | jaina stotra saMcaya-1-2-3 mANikyasAgarasUrijI AgamoddhAraka sabhA 106 | sanmatitarka prakaraNa bhAga-1,2,3 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI sanmatitarka prakaraNa bhAga-4,5 siddhasena divAkara sukhalAla saMghavI 108 | nyAyasAra - nyAyatAtparyadIpikA satiSacaMdra vidyAbhUSaNa esiyATIka sosAyaTI 342 362 134 70 101 316 224 612 307 250 514 107 454 354 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 jaina lekha saMgraha bhAga - 1 jaina lekha saMgraha bhAga - 2 jaina lekha saMgraha bhAga - 3 jaina dhAtu jaina pratimA lekha saMgraha pratimA lekha bhAga-1 puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAha kAMtisAgarajI daulatasiMha loDhA vizAlavijayajI vijayadharmasUrijI rAdhanapura pratimA lekha saMdoha prAcina lekha saMgraha - 1 bIkAnera jaina lekha saMgraha prAcIna jaina lekha saMgraha bhAga - 1 prAcina jaina lekha saMgraha bhAga-2 gujarAtanA aitihAsika lekho - 1 gujarAtanA aitihAsika lekho -2 gujarAtanA aitihAsika lekho -3 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala-1 oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala-4 agaracaMda nAhaTA jinavijayajI jinavijayajI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI girajAzaMkara zAstrI oNparezana ina sarca oNpha saMskRta menyu. pI. pITarasana ina muMbaI sarkala kalekzana oNpha prAkRta enDa saMskRta inskrIpzansa vijayadeva mAhAtmyam pI. pITarasana jinavijayajI saM./ha saM./hi saM./ha saM./hi saM./ha saM./gu saM. gu saM./ha saM./hi saM./ha saM. gu saM./gu saM./gu aM. aM. aM. saM. puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara puraNacaMdra nAhara jinadattasUri jJAnabhaMDAra aravinda dhAmaNiyA yazovijayajI graMthamALA yazovijayajI graMthamALA nAhaTA dharsa jaina AtmAnaMda sabhA jaina AtmAnaMda sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA phArbasa gujarAtI sabhA raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala raoNyala eziyATIka jarnala bhAvanagara ArcIoNlaoNjIkala DipArTamenTa, bhAvanagara jaina satya saMzodhaka 337 354 372 142 336 364 218 656 122 764 404 404 540 274 414 400 320 148 Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAta purAtattvamandira granthAvalI ALMULISA pranthAGka 1. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAtapurAtattvamandiragranthAvalI AcAryazrIsiddhasenadivAkarapraNItaM sNmtitrkprkrnnm| jainazvetAmbara-rAjagacchIya-pradyumnasUriziSya-tarkapazcAnanazrImadabhayadevasarinirmitayA tattvabodhavidhAyinyA vyAkhyayA vibhUSitam / prathamo vibhaagH| (prathamagAthAtmakaH) gujarAtavidyApIThapratiSThitapurAtattvamandirasthena saMskRtasAhitya-darzanazAstrAdhyApakena paM0 sukhalAla saMghavinA prAkRtavAnayAdhyApakena jainanyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 becaradAsa dozinA ca pAThAntara-TippaNyAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / caccions gujarAtapurAtattvamandira amadAvAda. prathamAvRttiH, pratisaM0 50.] saMvat 1980 [mUlyam-10rUpyakANi. Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ %3 prakAzaka:-viThThaladAsa maganalAla koThArI, gujarAtavidyApITha kAryAlaya, amadAvAda. mudrakaH-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 23, kolabhATa lena, muMbaI. Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka, nivedana purAtattvamaMdiranI prabandhasamitie saMvat 1979 nA bhAdaravA vada 13 nA divase nirNIta karelA (urAva pahelAnA pariziSTa 1 mAM sUcavelA ) kAryakrama pramANe saMmaMtitarkaprakaraNano A pahelo bhAga prakaTa thAya che. A granthane AvA rUpamA prakAzita karavAno mULa saMkalpa ane upakrama paM. zrIsukhalAlajI dvArA AgarAnA AtmAnanda jaina pustakapracAraka maMDaLe karelo. paNa, jyAre paM. sukhalAlajIe purAtattvamaMdiramAM joDAI, potAnI sevA vidyApIThane samarpita karI, tyAre temaNe e grantha pAchaLa, pUrve uThAvelA moTA zramano khayAla karI, temaja saMskRta sAhityanA darzanazAstromAMnA eka mahAn ane amUlya gaNAtA grantharatnano uddhAra thAya te vidyApIThane iSTakRtya jaNAyAthI A granthanA saMzodhana ane prakAzanano bhAra upADavAnI purAtattvamaMdirane anumati ApavAmAM AvI. maMdire A kAma hAthamAM lIdhA pahelAM, paM. zrIsukhalAlajI hastaka, AgarAnA ukta maMDaLanA saMcAlaka bAbU zrIdayAlacaMdajI jhaverIe enA aMge lagabhaga 1100 rupiA jeTalo kharca ko hato, te tathA, je jAtanA AvA sarasa ane majabuta kAgaLo upara A grantha mudrita thAya che te kAgaLo ru. 1000 rUpIyA eka hajAranI kiMmatanA paNa ukta maMDaLe bheTa ApelAM che, ke je rakama e maMDaLane amadAvAdanA zeTha vADIlAla vakhatacaMda jhaverI taraphathI prastuta granthanA prakAzana-kAryamATe dAna karavAmAM AvI hatI e uparAMta, gayA varSamAM A granthanI keTalIka hastalikhita prationA pAThAMtaro vagere saMgrahavAnI zIghra AvazyakatA bhAsavAthI paM. sukhalAlajIe potAnA madadagAra tarIke eka trIjA vidvAnane keTaloka samaya rokelA hatA ane te mATe temane 416 rupiA vetananA ApavAmAM AvyA hatA. vetananI A vadhArAnI rakama rA. rA. zrIkezavalAla premacaMda modI mAraphata apAI hatI. A rIte A kAryamAM AgarAnA ukta maMDaLa ane tenA sahAyaka gRhasthonI Arthika udAratAno je lAbha vidyApIThane maLyo che te mATe te badhAno upakAra mAnavAmAM Ave che. prakAzaka zrAvaNa vada 5, saM. 1980 / gujarAta vidyApITha kAryAlaya / Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMzodhanopayuktAnAM likhitAdarzAnAM sNketaaH| a0 AM0 ( vi0) kAM0 1 . anantanAthajainamandirabhANDAgArIyA zrImadvijayAnandasUripustakasaMgrahagatA pravartakazrIkAntivijayapustakasaMgrahagatA paM0 nyAsazrIgulAbavijayapustakasaMgrahagatA paM0 nyAsazrIgambhIravijayapustakasaMgrahagatA caJcalabenabhANDAgArIyA DelAbhANDAgArIyA pUrNacandranAharabhANDAgArIyA bAlUcaragrAmasthabhANDAgArIyA bhAvanagarasaMghabhANDAgArIyA bhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhanamandirIyA mANDalagrAmasthabhANDAgArIyA vADIpArzvanAthabhANDAgArIyA zrImadvRddhicandrapustakasaMgrahagatA sANandagrAmasthabhANDAgArIyA hAlAbhAIbhANDAgArIyA bA0 bhA0 vA0 70 hA0 1 zrImadvijayAnandamUripustakamaMgrahagataM pustakadvayam , tatra prAcInaM 'A.' iti nAmnA niradezi, navInaM ca 'vi0' iti nAmnA / 2 ca ilanenabhANDAgArIyaM pustakadvayam , tatra pUrNa 'caM0 pU0' iti nAnA, apUrNa tu 'caM. la.' iti nAmnA myapAdezi / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAgatAnAmullekhAnAM sthAnasaMketAH / AcA0 Rgveda-aSTa jaimi0 tattvArtha tattvA0 dha0 nyA0 nyAyada nyAyavA0 prazamara0 pra0 bhaga0 gI0 mahAbhA0 Adipaka mImAM0 mImAMsAda yogadA pAta / vAkyapa0 vaatsyaa0bhaa0|| vA0bhA0 vyAsabhA0 vaizeSikada0 zAbarabhA0 zAba0 // zlo0 vA zvetAzvata sUtra0 sthAnA0 aacaaraanggsuutrm| Rgveda-aSTakAni / jaiminisUtram ( mImAMsAdarzanam) tattvArthAdhigamasUtram / dhrmkiirtikRtnyaaybinduH| nyAyadarzanam (gautamasUtram) nyAyavArtikam / prazamaratiprakaraNam / bRhdaarnnykm| bhgvdgiitaa| mahAbhArataAdiparva / mImAMsAdarzanam (jaiminisUtram) pAtaJjalayogadarzanam / vaakypdiiym| vAtsyAyanabhASyam / (nyAyabhAgyam) vyAsabhASyam / (yogadarzanabhASyam ) vaizeSikadarzanam / (kaNAdasUtram) zAbarabhASyam / (jaiminisUtrabhAgyam) zlokavArtikam / (kumArilakRtam) zvetAzvataram / suutrkRtaanggsuutrm| sthaanaanggsuutrm| hemacandrazabdAnuzAsanam / 20 a0 arthA0 A0 (adhikrnnm| adhyaayH|| adhyayanam / arthaapttipricchedH| Ahnikam / (uddeshH| upaniSat / Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upani0 upamAna kA0 gA0 upaniSat / upmaanpricchedH| [kaannddm| kAzIyA aavRttiH| gaathaa| Tippanam / dvitIyapAzram / pdym| (pricchedH| paadH| pRsstthm| pra0 [prthmH| prathamam / (prthmpaarshvm| prthmsthaanm| prameyakamalamArtaNDaTippanam / prathamasthA0 prameya.Ti. prameya prameya. mA0 prameyaka0 ) praznavyA. TI pra0 pR. prameyakamalamArtaNDe / maa li. prshnvyaakrnnmRtrttiikaa| prstutpRssttm| bahirgataH-likhitAyAM pratI Urdhvam adhaH pArzve vA likhitaH-pAThaH / brAhmaNam / mantraH / likhitA prtiH| shuunyvaadpricchedH| shrutskndhH| shlokH| sUktam / / sUtram / zUnya zru0 zlo0 Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| pRSTham viSayAH TIkAyA maGgalaM prayojanaM ca / paatnikaa| prathamA gaathaa| praamaannyvaad| svtHpraamaannypkssH| parata praamaannypkssH| utpattI prAmANyasya svatastvasAdhanam / kArye prAmANyasya svatastvasAdhanam / nizcaye prAmANyasya svatastvasAdhanam / utpattau prAmANyasya svatastvanirasanam / kArye prAmANyasya svatastvanirasanam / nizcaye prAmANyasya svatastvanirasanam / preraNAbuddheH prAmANyAbhAvaH / shaatRvyaapaarsyaivaa'siddhiH| abhAvapramANanirasanam / vedaapaurusseytvpriikssnnm| shbdnitytvsaadhnm| shbdnitytvnirsnm| srvjnyvaadH| sarvakSasattAnirasanam / srvjnysttaasaadhnm| iishvrsvruupvaadH| paraloke pratyavasthAnam / paralokasya vyavasthApanam / jagata IzvarakRtatvasthApanam / jagata IzvarakRtatvanirAkaraNam / smvaaynirsnm| 32 33 53 69-133 93 102 106 Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 padArthanirasanam / sayoga niramanam AtmaparimANavAdaH / Atmano vibhutvasthApanam / Atmano vibhutvaM nirasya dehamAtratvavyavasthApanam / zabdasya dravyAtmakatvasAdhanam / muktisvarUpavAdaH / murtI AtyantikavizeSaguNocchedasya sthApanam / AtyantikavizeSaguNocchedasya nirasanam / 110 113 133-149 133 134 136 150-166 150 156 43 24 32 14 7 2 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana aneka upayogI viSayono UhApoha karatI vistRta prastAvanA to prastuta graMtha saMpUrNa chapAI rahyA pachIja lakhI zakAya. atyAre to A saMkSipta nivedanamA mukhya be bAbatonuM sUcana karavAnuM che (ka ) graMthanuM viziSTatva ane (kha ) prakAzananI yojanA. ( ka ) graMthanI viziSTatA nimnalikhita be bAbatothI jANI zakAze (1 ) graMthakAra ane (2) graMtharnu bAhyAbhyantara svarUpa. (1) graMthakAra (mULakAra) samayaH mULanA kartA AcArya siddhasena divAkara che. jainaparaMparA pramANe teo vikramanI pahelI zatAbdImAM thaI gaelA manAya che. teo digambarAcArya kundakunda ane samaMtabhadra e bannenA pahelAM thayA hoya tevI saMbhAvanAnAM keTalAMka kAraNo che temaja zvetAmbara ane digambarano paMthabheda thayA pahelAM paNa teo thayA hoya tema mAnavAnAM keTalAMka kAraNo che. tethI vikramanI pahelI zatAbdImAM teo thayAnI jainaparaMparA upara gambhIrapaNe aitihAsikoe vicAra karavo joIe. atyAre keTalAka aitihAsiko teone vikramanI pAMcamI zatAbdImA mUke che. sthAna, jAti ane dharma: teonuM janmasthAna vidita nathI, paNa ujjayinI ane tenI AjubAjue teoe jIvana gALyuM hoya ema jaNAya che, tethI teonA graMthonI racanA paNa teja pradezamAM thayAno saMbhava che. teo jAte brAhmaNa ane kuladharme vaidika hatA, paNa pAchaLathI temaNe jainAcArya vRddhavAdInI pAse jainadIkSA lIdhI hatI. __yogyatAH divAkara asAdhAraNa jaina dArzanika ane saMskRta prAkRta bhASAnA vidvAn hatA eTaluMja nahi paNa teo madhyakAlIna pradhAna bhAratIya dArzanika vidvAnomAMnA eka hatA, ema teonI kRtioja kahI Ape che. temanI vicAramA udAratA, pratibhAmA svatantratA, jJAnamA spaSTatA, gadyapadyalekhanamA siddhahastatA ane vastusparzamAM sUkSmatA tathA vividha darzanonA maulika svarUpamA niSNAtatA, e badhuM teonI thoDI paNa upalabdha kRtiomAM vAkyavAkyamA jonArane najare paDaze. katioH upalabdha kRtiomAM saMmati mULa prAkRta che. ekavIsa batrIsIo, nyAyAvatAra tathA kalyANamaMdira saMskRta che. kalyANamaMdiramA tIrthakara pArzvanAthanI stuti che. nyAyAvatAra e saMskRta jaina sAhityamA padyabaMdha Adi tarkagraMtha hoI samasta jaina tarkasAhityanA pAyA rUpe che. batrIsIo stutirUpa hovA chatAM temA dArzanika viSayo che. vaidika, bauddha ane jaina e samakAlIna samagra bhAratIya darzanonuM svarUpa te batrIsIomAM che. A batrIsIoja SaDdarzanasamuccaya ane sarvadarzanasaMgrahanI prAthamika bhUmikA che. siddhasenanuM bIjuM nAma 'gandhahastI' hatuM; teoe AcArAMganA prathama adhyayana upara vivaraNa lakhyuM hatuM, je 'gandhahastivivaraNa' kahevAya che, Aje te upalabdha nathI. TIkAkAra TIkAkAra abhayadeva, zvetAmbarIya rAjagacchamAM thaela pradyumnasUrinA ziSya hoI dazamA saikAmAM thaI gayA che. teonI jAti, janmasthAna Adi jJAta nathI; teonI bIjI kRti upalabdha ke Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 zruta nathI. alabata teo vAdamahArNavanA kartA kahevAya che, paNa saMgati uparanI TIkAnA vistRta vAdo jotAM keTalAka ema paNa mAne che ke 'tattvabodhavidhAyinI' TIkAnuMja bIjuM nAma vAdamahArNava haze. game tema hoya paNa abhayadevasUri dArzanika viSayanA asAdhAraNa vidvAn hatA, mAM jarAe saMdeha nathI. (2) graMthanuM bAhyAbhyantarasvarUpa bAhyakharUpaH prastuta graMthamAM mULa ane TIkA e be aMzo che. mULanuM nAma saMmati a TIkA nAma bodhavidhAyinI che. mULa prAkRta bhASAmAM ane TIkA saMskRta bhASAmAM che. mULanI racanA AryApadyamaya ane te traNa bhAgo ( kANDo ) mAM vaheMcAelI che. TIkAnI racanA gadyamaya che. mULanuM parimANa 167 gAthAo jeTaluM che. pahelA kANDamA 54, bIjAmAM 43 ane trIjAmAM 70 gAthAo che. TIkAnuM parimANa 25000 zloka jeTaluM che. AbhyantarasvarUpaH mULa ane TIkA bannenA viSayo viSayonI carcA temAM anekAntadRSTie karavAmAM AvI che. vyApti tathA tenI upayogitA siddha karavAmAM AvI che. dArzanika graMtha kahevo joIe. dArzanika che, paraMtu te badhA dArzanika te rIteja anekAntadRSTinuM svarUpa, tenI tethI prastuta graMthane anekAntadRSTino mULanI pratipAdanasaraNI AgamAzrita chatAM tarkasaMgata che. temAM jainaAgamaprasiddha naya, saptabhaMgI, jJAna, darzana, dravya, paryAya vigere padArthoMnuM tArkika paddhatie pRthakkaraNa karI anekAntanuM svarUpa batAvavAmAM AvyuM che ane te paNa pradhAnapaNe Agamika prAcIna jainAcAyoMne abhilakSIne. TIkAnI zailI bilakula jUdI che. temAM anya darzanonA nirasananI dRSTi mukhya che. mULa jeTalaM TuMkuM che, teTalIja TIkA vizALa che. TIkAkAre je je viSayanA vAdo lakhyA che, te te viSaya upara vakhate bhAratIya samagra darzanomAM jeTalA mata matAntaro ane pakSa pratipakSo hatA, te badhAnI vistRta noMdha karI che. tethI A TIkAne vikramanI dazamI zatAbdI sudhInA darzanaviSayaka vAdonuM saMgrahasthAna kahI zakAya . graMthanI mukhya dRSTi anekAntanuM mahattva vicArIne TIkAkAre vAdapaddhati vidvattApUrvaka evI goThavI che ke, je viSayamAM vAda zarU karavAno hoya, te viSayamAM sauthI pahelAM siddhAntathI vadhAre vegaLo evo pahelo pakSakAra AvI potAno mata sthApe che, tyArabAda siddhAntathI ocho vegaLo evo bIjo pakSakAra AvI potAnA matane sthApI prathama pakSanI bhrAntio dUra kare che; tyArabAda siddhAtanI kaMIka samIpe rahelo trIjo pakSakAra AvI bIjA pakSanI bhUlo sudhAre che, ane e krame AgaLa vadhatAM chevaTe anekAntavAdI siddhAntI AvI chellA pratipakSInuM mantavya zodhI anekAnta dRSTie te viSaya kevo mAnavo joIe, te batAve che. AvI vAdapaddhati goThavelI hovAthI koI paNa viSayamAM pratyeka pakSakAranuM zuM mAnavuM che, ane eka bIjA pakSakAra vace zo zo matabheda che, ane temAM keTaTalaM vajUda che, e badhuM tulanAtmaka dRSTie jANI zakAya tethI TIkAkAranI pratipAdana saraNIne aneka vAdIonI carcApariSad sAthai sarakhAvI zakAya ke, jemAM koI paNa viSaya upara dareka vAdI potapotAnuM pUrNa mantavya svataMtratApUrvaka anukrame raju karatA hoya, ane chevaDhe jemAM eka sarvaviSayamAhI sabhApati dvArA samanvayabhareluM chevaTa lavAtuM hoya. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jo ke TIkAmAM seMkaDo dArzanika graMthonuM dohana jaNAya che, chanAM sAmAnya gate mImAMsaka kumArilabhaTTanuM zlokavArtika, nAlandA vizvavidyAlayanA AcArya zAMtirakSitakRta tatvamaMgraha uparanI kamalazIlakRta paMjikA ane digambarAcArya prabhAcaMdranA prameyakamalamAtaMDa ane nyAyakumudacaMdrodaya vigere pranthonuM prativimba mukhyapaNe A TIkAmAM che, tevI rIte vAdidevasUrino syAdvAdaratnAkara, malliSeNasUrinI syAdvAdamaMjarI, upAdhyAya yazovijayajInI nayopadeza uparanI nayAmRtataraMgiNI TIkA ane zAstravArtAsamuccayanI TIkA Adi pAchaLanI kRtiomAM saMmatinI TIkArnu prativimba che; tethI saMmatinA abhyAsake saMmatiTIkAmA pratibimba pADanAra ane saMmatiTIkArnu pratibimba jhIlanAra uparyukta banne prakAranA grantho jovA ghaTe. (kha ) prakAzananI yojanA madhyama kAlIna darzanasAhityamA saMmati mULa ane tenI TIkA, e bannenuM AkarSaka sthAna che; temaja TIkAmAM dArzanika sAhityanA itihAsa ane dArzanika vidvAnonA itihAsanI puSkaLa sAmagrI maLI zake tema che. A badhI viziSTatAne lIdheja A saMsthAe prastuta granthanI zuddha AvRtti taiyAra karavA vicAra karelo che. joke saMmati upara ghaNI TIkAo hovAno ullekha che, chatAM eka zvetAmbarAcArya mallavAdikRta ane vIjI digambarAcArya sumatikRta hovAnuM nizcita pramANa maLe che. paNa atyAre to temAMnI eke upalabdha nathI. tethI ane vistRta chatAM mahattvanI hovAthI abhayadevanI TIkAja prasiddha karavAna saMsthAe pasaMda kayu che. prastuta TIkA ghaNI vistRta, gahana ane saMskRta bhASAmAM hovAthI, mULa graMtha TuMko, prasanna ane grAhya chatAM sAdhAraNa jijJAsuothI paNa aparicita rahyo che, ane dareka potAne teno adhikArI mAnatAM acakAya che; kharI hakIkata tevI nathI. jo saMkSipta paNa sarala TIkA hoya, agara bhApAmAM vivecaka anuvAda hoya to saMmati mULa koI paNa sAdhAraNa abhyAsine grAhya thaI zake tevU che; A hetuthI saMmatino anuvAda karavAnI kalpanA maMdire pasaMda karI, paNa te anuvAda karyA pahelAM tenuM ane tenI TIkA- saMzodhana karI nAkhavU, e paNa ucita jaNAyu. A kAraNathI atyAre maMdire nIce pramANe yojanA vicArI rAkhI che: saTIka mULa graMtharnu traNa bhAgamA prakAzana karavu; cothA bhAgamA mULa graMthano anuvAda, ane samapra saTIka graMthane lagatAM upayogI pariziSTo, prastAvanA, vistRta anukramaNikA vigere ApavAM. A yojanA pramANe Aje aDhI varSa thayAM kAma cAlatAM pahelo bhAga prakAzita thAya che. prupha jovAnA dRSTidoSathI ke kaMpojhiTaronA doSarthI je bhUlo rahI gaI haze te vavI barAbara joI zuddhipatramA ApavAnuM to AgaLa banaze, chatAM je je bhUlo anAyAse najare paDI gaI che, mAtra teja zuddhipatramA ApelI che; tethI A zuddhipatra adhuruMja che. ame abhyAsione vinavIe chIe ke teo je nAnI moTI koI paNa bhUla jUe, tenI pRSThapativAra amane sUcanA Ape. ame teonI tevI sUcanAne sAbhAra prakaTa karazuM. A saMzodhana kAryamA upayogI thAya te mATe aneka hastalikhita pratio hiMdustAnanA jUdA jUdA bhAgomAMthI maLI che. tADapatranI paNa khaMDita pratio che. A badhI prationuM viganavAra varNana, teonI tulanA vigere bAbato bhaviSyanI dIrgha prastAvanAmAM ja noMdhAze. atyAre to te te prati Apa. Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 nAra tenA mAlikone dhanyavAda ApIe chIe. prApta pratiomAthI keTalIkanAM nAma vAcaka teonA saMketapariziSTamAM joI zakaze. prastuta vibhAgamA TIkAkAre graMthanA ke graMthakAranA, nAmapUrvaka agara nAma sivAya, apUrNa ke pUrNa je je ullekho karyA che te badhAnAM sthAno ame icchA ane prayatna chatAM saMpUrNa rIte ApI zakyA nathI. chatAM ullekhonA je sthAno ame noMdhyAM che, tenA saMketonuM spaSTIkaraNa A bhAga sAthe ApavAmAM Ave che. je ullekhonAM mULasthAno nathI maLyAM teonI pAse khullAM corasa koSTako rAkhelAM che. abhyAsione vinaMtI che ke, ame ullekhonAM je je sthAno ApyAM che temAM teo sudhAravA jevU jUe agara nahi maLela sthAnavALA ullekhonAM sthAno teonA dhyAnamAM Ave to teo amane e badhuM lakhI jaNAve. ame teonA zramanI bahuja kImatI noMdha laIzaM. prastuta bhAgamA pahelI gAthA ane tenI saMpUrNa TIkA Ave che. tenuM parimANa lagabhaga sADAsAta hajAra zloka jeTaluM haze. temAM jeTalA mukhya viSayo AvyA che te badhAno vistRta anukrama to chevaTeja apAze. atyAre to A bhAgamAM AvelA mukhya vAdo ane tene aMge karAelA vibhAgonI ane vacce vacce prasaMgI AvelA dhyAna devA yogya khAsa viSayonI noMdha viSayAnukramamA ApelI che. eTale A viSayAnukrama, e TIkAgata mukhya mukhya vAdo ane tenA antargata mukhya mukhya vibhAgo tathA prAsaMgika upayogI viSayonI noMdha mAtra che. pAThAMtara vigerenI samajaH A graMthanA saMzodhana mATe ame lagabhaga 25 pratio bhegI karI hatI, temAMthI 17 prationo upayoga karelo che, enAM nAmo prationA saMketone spaSTa karatAM jaNAvelAM che. e pratiomAMnI cAreka pratiomAM koInAM karelAM TippaNo paNa hatAM, te TippaNo, pAThAMtaro ane ame paNa keTaleka sthaLe TippaNo ApelA che te badhuM ame pratyeka pAnAnI nIce lIMTI dorIne ApeluM che. je je pratimAthI TippaNa lIdhelA che te te pratinAM nAma e TippaNo sAthe ApelAM che. pratinA TippaNo " " A nizAna vacce mUkelAM che. jUo graMtha, pR0 2 paM0 38 A0 Ti. eTale AtmArAmajInI pratimAM AvelaM TippaNa. pAThAMtaro moTA akSaramA ( cAlu akSaramA ) mUkelAM che. kyAMya kyAMya ame kevaLa azuddha pAThAMtaro paNa mUkelA che te eTalA mATe ke, lekhaka ke vAcaka vigere phakta akSaronI samAnatAthI ane potAnI asAvadhAnatA vigerenAM kAraNothI kevI kevI jAtanA pAThAMtaro vadhArI mUke che e jANI zakAya. saMbhava che ke, 'graMthamAM kyA kyA prakAre azuddhio vadhe che ane kevA kevA pAThabhedo thAya che' teno itihAsa lakhanArane AvAM azuddha pAThAMtarono paNa upayoga thAya. je TippaNo ame karelA che te mATe kazuM nizAna karelu nathI. badhI pratiomAM TIkAno pATha lekhaka (lahiyA ) vigerenA doSathI azuddha thaI gayo che ema jyA jyA arthAnusaMdhAna ke vAkyaracanA AdithI jaNAyuM tyAM tyAM te pATha kAyama rAkhI sudhAravA jeTalo bhAga (pATha ke akSara ) ( ) AvA nizAnamA mUkelo che. ame evA keTalAka pAThone zuddha karavAmAM 'prameyakamalamArtaDa' no upayoga vizeSa karelo che. ane kyAMya kyAya prazamaratiprakaraNa, Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 vAtsyAyanabhASya ke evA bIjA paNa graMthano Azraya lIdhelo che. je je sthaLe e pATha sudhArelo che te badhe sthaLe e sudhAro je graMthane AdhAre karavAmAM Avyo che te graMthano pATha " " A nizAnamA nAnA akSaromAM mUkelo che ane sAthe te te graMthanAM pRSTha paMkti paNa ApelAM che. je vizeSa azuddha pAThone ame sudhArI nathI zakyA te pATho pAse ? Avu zaMkAcihna mUkelaM che ane keTalAka khaMDita pAThonI nIce 'e pATho lagabhaga khaMDita lAge che' evI noMdha paNa karelI che. A TIkAnA dareka vAdasthaLamAM pahelAM vIgatavAra pUrvapakSa karavAmAM Avelo che ane pachI uttarapakSamA te pUrvapakSanI pratyeka dalIla- khaMDana karavAmAM AveluM che. uttarapakSamA jyA jyA pUrvapakSanI je je dalIla, khaMDana karavAmAM AveluM che e dareka dalIla pUrvapakSamAM kyA kyAM AvelI che tenuM sthaLa sUcavavA ame dareka uttarapakSanA pAnAnI nIce lIMTI dorIne pUrvapakSanI te te dalIlonAM pRSTha paMktio ApelAM che, jene jovAthI pratyeka jijJAsu uttarapakSane vAMcatI vakhate pUrvapakSanI e e khaMDanIya dalIlone sahelAIthI barAbara samajI zakaze. ___ A uparAMta jyAM jyAM TIkAkAre 'ame A vAta pahelAM kahI che' evaM lakheluM che, tyAM je sthaLe e vAtane TIkAkAre kahelI hoya te sthaLanAM paNa pRSTha paMktio yathAzakya ApelAM che. keTaleka sthaLe ame pratipAdya viSayanI AdimAM { AvA cihnano ane aMtamA } aav| ciDhano upayoga karelo che ane e bannenuM eTale { } A nizAnanuM nAma 'dUrAnvayasUcaka' cihna rAkhekheM che. te eTalA mATe ke, jyA jyAM koI viSayanA pratipAdanamA vacce bIjI paNa lAMbI TuMkI carcAo cAle che tyAM te prasaMge cAlelI carcAonAM Adi aMta jANI zakAya. jUo graMtharnu pR0 57 paM0 14-pR0 59 pN032| ___ A pahelo bhAga taiyAra karavAmAM amane pravartaka zrIkAMtivijayajInA vidyApriya ane suzIla praziSya zrIpuNyavijayajIe ghaNIja kiMmatI sahAyatA karI che te mATe ame teonA RNI chIe. sukhalAla ane becaradAsa. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyaM nivedanam 0000000000 vivecitavividhaviSayA vistRtA prastAvanA tu na prAptakAlA samagrasya granthasya prakAzanAt prAka, ataH sAmpratamiha (ka) granthasya viziSTatA (kha) prakAzanasya yojanA ceti vastudvayameva prAdhAnyena pradarzayituM samIhAmahe / (ka) tatra (1) granthasya kartRn (2) bAhyAbhyantarakharUpaM ca varNayitvaiva tadIyA viziSTatA prtipaadyte| (1) granthasya kartAraH (mUlakArAH) samayaH-mUlasya praNetArastatrabhavanta AcAryAH siddhasenadivAkarA vikramIyaprathamazatAbdIvartina ityavagamyate pAramparikapravAdena / AcAryasiddhasenA digambarAcAryAbhyAM kundakunda-samantabhadrAbhyAM prAk, zvetAmbara-digambarasampradAyayoH pArthakyAcca prAg babhUvAMsa iti sambhAvanAyAH sAdhAratvena pAramparikapravAdo gaveSaNApriyairaitihAsikainoMpekSaNIyaH / idAnIntanAstu kecidaitihAsikAstAnAcAryAn vikramIyapaJcamazatAbdIgatatvena sampradhArayanti / ___ sthAna-jAti-dharmAH-yadyapi AcAryANAM nAdyApi janmAdisthAnAni parinizcitAni tathA'pi mAlavadezaH tadIyA ca prAcyA rAjadhAnI ujjayinI teSAM vihArabhUmiriti paramparAtaH zravaNAt tadIyAH kRtayo'pi tatraiva pradeze kvacillabdhajanmAna iti sambhAvyate / AcAryasiddhasenA yadyapi jAtyA brAhmaNAH, kuladharmeNa ca vaidikAstathA'pi te bahuzrutatvaprAptisamanantaramAcAryavRddhavAdinAmantevAsitvena jainI diikssaamnggiickruH| pratibhApakarSaH-AcAryasiddhasenA jainadarzanarahasyaveditvena vizruteSu sarveSvapi vidvatsu mUrdhanyatAM gatA iti tu nirvivAdameva, paraMtu samakAlInavaidika-bauddha-jainAdisamastabhAratIyadarzanapAradarzividvadgaNanAyAmapi te labdhAvakAzA ityatra tadIyAH kRtaya eva sAkSiNyaH / teSAM saMskRta-prAkRtabhASAvizAradatA, bahumukhI pratibhA, askhalanavAhA kalpanA, vastusparzAbhimukhI tArkikatA, spRhaNIyA darzanopaniSadveditA, prakRSTaparipAkA ca gadyapadyaracanAcAturI sAkSAtkartuM zakyA prativAkyaM tadIyAsu kRtiSu / kRtayaH-AcAryasiddhasenIyAH kAzcideva kRtaya upalabdhipathamAyAnti / tatra saMmatiprakaraNaM prAkRtopanibaddham , nyAyAvatAraH, kalyANamandiram , ekaviMzatizca dvAtriMzikAH saMskRtapadyabaddhAH / tatra sarvasminnapi jainasaMskRtavAGmaye prAthamikapadyAtmakapramANagranthatvena prasiddhaM nyAyAvatAraM jainatarkasAhityavikAsasya prathamasopAnatvenAvadhArayantu tarkapriyAH / kalyANamandiraM tIrthakarapArzvanAthasya stutitvenopalakSayantu stuti priyAH / dvAtriMzikAH stutigarbhA api vividhadarzanasvarUpavarNanAtvena nizcinvantu tattvajJAnapriyAH / tAsu ca katipayAH prAtisvikadarzanaviSayA dvAtriMzikA evAnukaroti haribhadrAcAryakartRkaH SaDdarzanasamuccayo mAdhavAcAryakartRkazca sarvadarzanasaMgrahaH / AcAryasiddhasenA 'gandhahastI' iti nAmnA'pi prakhyAyante / tatkRtaM cAcArAgasUtrIyaprathamAdhyayanavivaraNaM 'gandhahastivivaraNam' ityabhidhIyate / tacca vivaraNaM na saMprati sulabham / Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkAkArAH TIkAyA racayitAraH zrImadabhayadevasUrayaH zvetAmbararAjagacchIyapradyumnasUriziSyatvena prasiddhA vikrmiiydshmshtaabdiibhaajH| teSAM janmasthAna-jAtiprabhRti naiva viditam, anyAstu tatkRtayo na shruuynte| yadyapi vAdamahArNavastatkRtitvena kvacidullikhito bhAti tathA'pi dIrghAtidIrghavAdamAlAjaTilAM prastutAM TIkAmeva vAdamahArNavatvena kalpayanti kecidityAstAM tAvat / kiMtu zrImadabhayadevasUrINAmasAdhAraNe dArzanikavaiduSye naiva vidyate saMzayalezaH / (2) granthasya bAhyA'bhyantarakharUpam bAhyaM svarUpam-mUlaM saMmatisaMjJakaM prAkRtAryApadyamayaM kANDatrayavibhaktaM saptaSaSTayuttarazatasaMkhyakagAthAparimitam / TIkA ca 'tattvabodhavidhAyinI' saMjJitA saMskRtagadyamayI paJcaviMzatisahasrasaMkhyakazlokaparimitA vrtte| AbhyantaraM svarUpam-viSayo'sya granthasyAnekAntapradhAno dArzaniko veditavyaH / mUlakArai nadarzanamAtraprasiddhAn naya-saptabhaGgI-jJAna-darzana-dravya-paryAyAdipadArthAn vyavasthApayituM tArkikapaddhatyA tAneva padArthAn vizadIkRtyAnekAntasvarUpaM pratiSThApitam, tacca pradhAnatayA khatIrthyAn purAtanAn AgamikAnabhilakSyIkRtyaiveti mUlakArIyA zailI / TIkAkArIyA cAnyaiva, taistu prAdhAnyena darzanAntarIyapravAdanirasanamuddizya dArzanikavAdasaMgrahAlayaprakhyaiva TIkA niramAyi / tatra ca yadA kazcidapi dArzaniko viSayazcarcayitumupakramyate tadA tadviSayAvalambinaH sarve'pi pakSakArAH krameNopatiSThamAnAH svaM svaM pakSaM sthApayitukAmAH pUrvapUrvavAdisthApitaM pakSaM dUSayanti / paryavasAne ca siddhAntI syAdvAdI prAgupanyastAn sarvAneva pakSAn yathAsaMbhavaM samIkSya siddhAntaM prAduSkaroti / IdRzyA ca pratipAdanabhaGgayA prastutA TIkA sarva viSayasparzinirNAyakasabhApatisamalaMkRtAmanekasabhyabhUSitAM svatAM carcApariSadaM smArayati / mImAMsakakumArilabhaTTakRtazlokavArtika-nAlandAvizvavidyAlayapradhAnAcAryazAntirakSitakRtatattvasaMgrahIyakamalazIlakRtapaJjikA-digambarAcAryaprabhAcandrakRtaprameyakamalamArtaNDa-nyAyakumudacandrodayadvayaprabhRtIna svapUrvavartino granthAn bimbatvenAzrayamANaiSA TIkA svottaravartibhiH vAdidevasUrikRtasyAdvAdaratnAkara-malliSeNasUrikRtasyAdvAdamaJjarI-vAcakayazovijayakRtanayopadezIya-zAstravArtAsamuccayIyavRttidvayaprabhRtibhirgranthaibimbatvenAzriteti TIkAmenAM didRkSubhirubhaye'pi te granthA avazyadraSTavyAH / (kha) prkaashnyojnaa| sulabhadarzanetihAsasAmagrIkatayA spRhaNIyamadhyamakAlInadArzanikagranthAnyatamatayA ca saTIkasyAsya manthamaNeH saMzodhya prakAzanaM cikIrSitamanayA saMsthayA / anupalabhyamAnAsu bahvISu saMmatiTIkAsu ekasyAH zvetAmbarAcAryamallavAdikRtatvena, dvitIyasyAzca digambarAcAryasumatikRtatvena saMsUcakA ullekhA labhyante nAnyAsAm / upalabhyate cAbhayadevasUriracitaiva TIketi saiva prakAzanIyatvena nirdhaaritaa|| saMkSiptaTIkAntarasya durlabhatvAt labhyamAnaTIkAyAzca jaTilatvAt sugamamapi mUlapranthaM durgamamamimanyamAnAH sarve'pi jijJAsavaH prAyazaH khaM tadanadhikAriNaM matvA tamabhyasituM notsahante / tasya Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 ca mUlamanthasyopAdeyatA pAThyakramapravezanayogyatA ca na laukikabhASAnuvAdamantareNa saMsvatIti saMpradhArya tadanuvAdo'pi vidhitsitH|| paraMtu pUrva saTIkaH sampUrNo'pi granthanibhirbhAgaiH prakAzayitumucitaH, tadanantaraM ca caturthena bhAgena prastAvanA-viSayAnukrama-pariziSTAdisahito mUlamAtrAnuvAda iti nirNItaM sNsthyaa| tadanusRtya sArdhavarSadvayaM yAvat prayasya prakAzyate'dya saTIkasaMpUrNaprathamagAthAtmakaH prathamo bhAgaH / __atra prAnte yat saMkSiptaM zuddhipatrakaM nivezitam, tatra cAnAyAsena dRSTipathamAgatA eva azuddhayo darzitA na punaH sarvAH / sarvAsAM pradarzanaM tu granthasamAptAveva kariSyate / ye ca mahAnubhAvA yAM kAmapi azuddhimatra dRSTvA sUcayiSyanti tairvayamupakRtA bhaviSyAma iti / asya granthasya saMzodhanAya AdarzAnAM (pratInAM) paJcaviMzatirlabdhA, tatra saptadazaiva eva AdarzA atrAsmAbhirupayojitAH, teSAM ca saptadazAnAmapi saMketitAni nAmAni tatsaMketasUcanAyAM saSTitAni / yaizca mahAzayairasya saMzodhanakarmaNi nijanijasaMgrahasatkA AdarzA dattAstAn vayaM bhRzaM dhanyavAdayAma iti / TIkAkAro'tra saMvAdatvena carcAviSayatvena vA anekAn granthAn, granthakArAMzca nAmagrAhamanAmagrAhaM vA pradarzitavAn , teSAM sarveSAM nAmAni tu prayatamAnA api nopAlapsmahi; kintu yAni nAmAni upalabhya tattatsthale [ ] IdRzacihne saMkSipya saMketitAni tAni sarvANyapi tatsaMketasUcanAyAM spaSTIkRtAni / yAni ca tAni nopalabdhAni tadartha [ ] etadeva cihna rikta sthApitam / ye ca mahAzayA asmAbhiratrA'nirdiSTAnAM pranthAnAm , granthakArANAM vA nAmAni jAnIyuste sakRpamasmAna sUcayeyuH, asmannirdiSTe vA tattatsthale yat syAt zodhyaM tadapi darzayeyuriti / / asmin prathame bhAge ekaiva prathamA gAthA, tasyAzca samagrA TIkA samapUri / TIkAparimANaM prAyaH sArdhasaptasahasrI zlokAnAm / tatra ye mukhyamukhyavAdAH, tadIyAH pUrvapakSottarapakSAH, tadantargatA mukhyamukhyaviSayavibhAgAH, vizeSatayA carcitAzca viziSTA viSayAH santi teSAM saMkSipto'nukramo'tra samadarzi; savistarastu so'sya granthasya samAtiM yAvat pratIkSaNIya iti / pAThAntaraprabhRteH suucnm-anopyojitessvaadshessu AdarzacatuSTaye kenacit kRtAni TippaNAnyAsan , tAni AdarzagatAni TippaNAni, pAThAntarANi, kacit kacicca svakRtAni TippaNAni pratipatramadhastAd nirdiSTAni / tatra AdarzagatAni TippaNAni yasmAdyasmAdAdarzAd gRhItAni tattannAmapUrvakaM " " etaJcihnAntaH sUkSmAkSareSu sthApitAni / tathAhi-pR0 2 paM0 38 A0 Ti0-AtmArAmajIsatkapratigataM TippaNamiti / pAThAntarANi sthUleSvakSareSu darzitAni / 'lekhakadoSAd vAcakabhramAdakSarasAmyAd vA kIdRzakIdRzAni pAThAntarANi, granthAzuddhayo vA'bhivardhante' iti jJAnasaukaryAya kvacid vayaM sarvathA'zuddhAnyeva pAThAntarANi darzitavanta iti / svakRtAni TippaNAni kevalaM sUkSmAkSarairevopanyastAnIti / sarvAsu pratiSu azuddha eva pATho yatrAsmAkaM pratibhAtastatra pranthAntaramAzrityAnAzritya vA tasyAzuddhasya pAThasya pArzve ( ) etacihnAntaH zuddhaM pAThAMzaM samatiSThipAma, pAThasaMzodhanakarmaNi ca vizeSato digambarIya prameyakamalamArtaNDa'nAmAnaM granthaM samAziniyAma, kApi kApi prazamaratiprakaraNam , vAtsyAyanabhASyam , IdRzameva vA pranthAntaramupayojitavantaH / yatra ca yaM granthamAzriya Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 saMzodhitaH pAThastatra sarvatra patrasyAdhastAd granthanAmagrAhaM tagrantha pRSTha- paGktidarzanapUrvakaM copayuktatagranthaMpArTa " etacihnAntaH sUkSmAkSaraiH samadadarzAma / 66 yAMzcAtyantamazuddhAn pAThAn saMskartuM nAlamabhUma, tatra tadazuddha pAThanikaTe ? IdRzaM cihnaM kRtavantaH; kacizca khaNDitaprAyapAThasyAdhaH 'eSa pAThaH khaNDitaprAyaH' ityapi pradarzitavanta iti / prastutaTIkAyAM teSu teSu vAdasthaleSu pUrva tAvat prativAdasthalaM savistaraM pUrvapakSo nikSiptaH, tadanantaraM ca tatpratividhAnarUpe uttarapakSe pUrvapakSamaNDitAH sarvA yuktayo nirastAH / 'yatra cottarapakSe yA pUrvapakSadarzitA yuktirdalitA sA pUrvapakSe kka kka AyAtA' iti nirUpaNAya tattatpatrasyAdhastAt tattatpUrvapakSasya pRSThaM paGktiM ca niradinAma yato jijJAsavo janA uttarapakSakhaNDitAstAstAH pUrvapakSayuktIH saralatayA samavabudhyeran / TIkAkRtA ca yatra yatra 'taduktamasmAbhiH' ityAdi nirdiSTaM tatra tatra tAni tAni taduktapUrvasthalAni sapRSThapaGkikaM yathAzakti samadIdRzAmeti / kvacicca kasyacidekasya viSayasya pratipAdane antarA'ntarA anyA api prasaGgaprAptA laghIyasyo drAghIyasyo vA carcAzcarcitAH TIkAkRtA, tAsAM ca antarAgatAnAM carcAnAmAdyantau jJAtuM prati carcamAdau {etAdRzaM cihnam, ante ca ) etAdRzaM cihnaM niraTaGkiSmahi, tasya ca {} etAdRzasya samagrasya cihnasya 'dUrAnvayasUcakaM cihnam' iti saMjJAM vyadhiSmahi / etadarthaM pazyata pR0 57 paM 14pR0 59 paM0 32 iti / asya prathamasya bhAgasya saMzodhanakarmaNi pravartaka zrI kAntivijayAnAM vidyApriyaiH suzIlaiH praziSyaiH zrI puNyavijayamunibhirbahumUlyaM sAhAyakamanuSThitaM tadarthaM teSAM kRtajJA vayam / sukhalAlaH becaradAsazca / Page #28 -------------------------------------------------------------------------- Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // aham // zrIsiddhasenadivAkararacitaM saMmatitarka-prakaraNam / --- DOOR-- rAjagacchIya-tarkapaJcAnana-nyAyacakravatti-zrIabhayadevasUrinirmitayA tattvabodhavidhAyinyAkhyayA vyAkhyayA sahitam / prathamaH kANDaH / sphurdvaagNshuvidhvstmohaandhtmsodym| vardhamAnArkamabhyayaM yate sammativRttaye // 1 // prajJAvadbhiryadyapi sammatiTIkAH kRtAH subhvrthaaH| tAbhyastathA'pi na mahAnupakAraH svalpavuddhInAm // 2 // zemuSyunmeSalavaM teSAmAdhAtumAzrito ytnH| mandamatinA mayA'pyeSa nAtra saMpatsyate viphalaH // 3 // 'iha ca zArIra-mAnasAnekaduHkhadAridyopadvavidrutAnAM nirupamA'natizayAnantazivasukhAnanyasamA'vandhyakAraNasamyagjJAna-darzana-cAritrAtmakaparamaratnatrayajighRkSayA atigambhIrajinavacanamahodadhimavatarItukAmAnAM tadavataraNopAyamaviduSAM bhavyasattvAnAM tadarzanena teSAM mahAnupakAraH prava.15 tatAm, tatpUrvakazcAtmopakAraH' iti manvAna AcAryo duSSamA'rasamAzyAmAsamayodbhUtasamastajanatAhArdasaMtamasavidhvaMsakatvenAvAptayathArthAbhidhAnaH siddhasenadivAkaraH tadupAyabhUtasammatyAkhyaprakaraNakaraNe pravarttamAnaH "ziSTAH kvacidabhISTe vastuni pravarttamAnA abhISTadevatAvizeSastava vidhAnapurassaraM pravarttante" iti tatsamayaparipAlanaparastadvidhAnodbhataprakRSTazubhabhAvAnalpajvaladanalanirdagdhapracuratarakliSTakarmAvirbhUtaviziSTapariNatiprabhavAM prastutaprakaraNaparisamAptiM cA''kalayan 'arhatAmapyarhattA 20 zAsanapUrvikA, pUjitapUjakazca lokaH, vinayamUlazca svargA-'pavargAdisukhasumanaHsamUhAnandAmRtarasodagrasvarUpaprAptisvabhAvaphalapradAnapratyalo dharmakalpadramaH' iti pradarzanaparairbhuvanagurubhirapyavAptAmalakevalajJAnasaMpadbhistIrthakRdbhiH zAsanArthAbhivyaktikaraNasamaye vihitastavatvAt 'zAsanamatizayataH stavAham' iti nizcinvan 'asAdhAraNaguNotkIrtanasvarUpa eva ca pAramArthikastavaH' iti ca saMpradhArya zAsanasyAbhISTadevatAvizeSasya pradhAnabhUtasiddhatva-kusamayavizAsitvA-'hatpraNItatvAdiguNa-25 prakAzanadvAreNa stavAbhidhAyikAM gAthAmAha siddhaM siddhatthANaM ThANamaNovamasuhaM uvagayANaM / kusamayavisAsaNaM sAsaNaM jiNANaM bhavajiNANaM // 1 // asyAzca samudAyArtha etatpAtanikayaiva prakAzitaH, avayavArthastu prakAzyate-zAsyante jIvAdayaH padArthA yathAvasthitatvena aneneti 'zAsanaM' dvAdazAGgam, tacca 'siddhaM' pratiSThitam-nizcita-30 prAmANyamiti yAvat-svamahimnaiva, nAtaH prakaraNAt pratiSThApyam / 1 dussmsm(maa)shyaamaa-vaa0| 2-pratipAlana-vA0, kAM0 / Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaadH| [svataHprAmANyapakSaH] atrAhurmImAMsakA:-arthatathAtvaprakAzako jJAtRvyApAraH pramANam , tasyArthatathAbhAvaprakAzakatvaM prAmANyam, tacca svataH utpattI, svakArya yathAvasthitArthaparicchedalakSaNe, svajJAne ca; vijJAnotpAdakasAmagrIvyatiriktaguNAdisAmayyantara-pramANAntara-svasaMvedanagrahaNAnapekSatvAt / apekSAtrayarahitaM 5 ca prAmANyaM svata ucyate iti / atra ca prayogaH-ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tatsvarUpaniyatAH, yathA'vikalA kAraNasAmagrI aGkurotpAdane, anapekSaM ca prAmANyamutpattI, svakArye, zaptau ca iti // [parataHprAmANyapakSaH ] atra parataHprAmANyavAdinaH prerayanti-anapekSatvamasiddham / tathAhi-utpattau tAvat prAmANyaM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktaguNAdikAraNAntarasApekSam, tadanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvAt / 10 tathAca prayogaH-yat cakSurAdyatiriktabhAvA-'bhAvAnuvidhAyi tat tatsApekSam, yathA'prAmANyam: cakSurAdyatiriktabhAvA-'bhAvAnuvidhAyi ca prAmANyam iti svabhAvahetuH tasmAdutpattI parataH, tathA svakArye ca sApekSatvAt parataH / tathAhi-ye pratIkSitapratyayAntarodayA na te svatovyavasthitadharmakAH, yathA'prAmANyAdayaH, pratIkSitapratyayAntarodayaM ca prAmANyaM tatra iti viruddhvyaaptoplbdhiH| tathA zaptau ca sApekSatvAt parataH / tathAhi-ye sandeha-viparyayA'dhyAsitatanavaste paratonizcitayathA15 vasthitasvarUpAH, yathA sthANvAdayaH, tathA ca sandeha-viparyayA'dhyAsitasvabhAvaM kepAzcit pratyayAnAM prAmANyamiti svbhaavhetuH|| [ pUrvapakSaH-(1) utpattau prAmANyasya svatastvasAdhanam ] atra yattAvaduktam-'prAmANyaM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktaguNAdikAraNasavyapekSamutpattau' tadasat , teSAmasattvAt / tadasattvaM ca pramANato'nupalabdheH / tathAhi-na tAvat pratyakSaM cakSurAdIndri20 yagatAn guNAn grahItuM samartham , atIndriyatvenendriyANAM tahaNAnAmapi prtipttumshkteH| athAnumA namindriyaguNAn pratipadyate, tadapyasamyak anumAnasya pratibaddha liGganizcayabalenotpattyabhyupagamAt / pratibandhazca kiM pratyakSeNendriyagataguNaiH saha gRhyate liGgasya? AhosvidanumAnena? iti vaktavyam / tatra yadi pratyakSamindriyAdhitaguNaiH saha liGgasya sambandhagrAhakamabhyupagamyate, tadayuktam : indriyaguNAnAmapratyakSatve tadgatasambandhasyApyapratyakSatvAt "dviSTasambandhasaMvittikarUpapravedanAt" / 1 iti vacanAt / athAnumAnena prakRtasambandhaH pratIyate, tadapyayuktam: yatastadapyanumAnaM kiM gRhItasambandhaliGgaprabhavam ? utAgRhItasambandhaliGgasamuttham ? / tatra yadyagRhItasambandhaliGgaprabhavam, tadA kiM pramANam ? utApramANam ? / yadyapramANam , nAtaH sambandhapratItiH / atha pramANam, tadapi na pratyakSam-anumAnasya bAhyArthaviSayatvena pratyakSatvAnabhyupagamAt, pratyakSapakSoktadoSAcca-kiMtu 30 anumAnam, taccAnavagatasambandhaM na pravartata ityAdi vaktavyam / athAvagatasambandham, tasyApi sambandhaH kiM tenaivAnumAnena gRhyeta? utaanyen| yadi tenaiva gRhyata ityabhyupagamaH-sana yuktaH, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-gRhItapratibandhaM tat svasAdhyapratibandhagrahaNAya pravartate, tatpravRttI ca svotpAdakapratibandhagraha ityanyo'nyasaMzrayo vyktH| athAnyenAnumAnena pratibandhagrahAbhyupa gamaH-so'pi na yuktaH, anavasthAprasaGgAt / tathAhi-tadapyanumAnamanumAnapratibandhagrAhakamanumA35 nAntarAd gRhItapratibandhamudayamAsAdayati, tadapyanyato'numAnAd gRhItapratibandhamityanavasthA / kiMca, tadanumAnaM svabhAvahetuprabhAvitam? kAryahetusamuttham? anupalabdhiliGgaprabhavaM vA pratibandha 1 ucyate / atra-gu0 / 2 "yasya bhAvo yadbhAva iti vyutpattyA 'yadbhAva'padena yadutpattirlabhyate, tathAca yadutpattiM prati ye anapekSAH-itaranairapekSyeNa samarthAH"-gu0bhA0gataM TippaNam / 3 "guNAdi"-A0 tti.| 4 "yatra yatra doSAdi tatra tatra aprAmANyam"-A. Ti. / 5 "ye apekSitakAraNAntarodayAH"-A. tti.| 6 asmin pRSThe 9 paTau / 7 "dvayoH kharUpagrahaNe sati saMbandhavedanam" ityuttarArdham-iti bhaa0tti0| 8 gRhyte-bhaaN| 9 "samutpAditam"-bhAM. Ti0 / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe-- grAhakaM syAt ? / anyasya sAdhyanizcAyakatvena saugatairanabhyupagamAt / taduktam-"trirUpANi ca trINyeva liGgAni" / "anupalabdhiH , svabhAvaH, kArya ca" iti [dha0 nyA0 sU011-12] "trirUpAlliGgAlliGgivijJAnamanumAnam" [ ] iti ca / tatra svabhAvahetuH pratyakSagRhIte'rthe vyavahAramAtrapravartanaphalaH, yathA shiNshipaatvaadivRkssaadivyvhaarprvrtnphlH| na ca atyakSAzritaguNaliGgasambandhaH pratyakSataH pratipannaH, yena svabhAvahetuprabhavamanumAnaM tatsambandhavyavahAramAra- 6 cayati / nApi kAryahetusamuttham akSAzritaguNaliGgasambandhagrAhakatvena tat prabhavati, kAryahetoH siddhe kArya-kAraNabhAve kAraNapratipattihetutvenAbhyupagamAt; kArya-kAraNabhAvasya ca siddhi: pratyakSA-'nupalambhapramANasampAdyAH na ca locanAdigataguNAzritaliGgasambandhagrAhakatvena pratyakSapravRttiH, yena tatkauryatvena kasyacilliGgasya pratyakSataH pratipattiH syAt, tanna kAryahetorapi prtibndhprtipttiH| anupalabdhestvevaMvidhe viSaye pravRttireva na sambhavati, tasyA abhAvasAdhakatvena vyApArAbhyupagamAt / na cAnyalliGgamabhyupagamyata ityuktam / na ca pratyakSA-'numAnavyatiriktaM pramANAntaramiti nendriygtgunnprtipttiH| yanna kvacidapi pramANena pratibhAti na tat sadyavahArAvatAri, yathA zazazRGgam ; na pratibhAnti ca kvacidapi pramANenAtIndriyendriyaguNA bhavadabhyupagatA iti kutasteSAM vijJAnotpAdakakAraNavyatiriktAnAM prAmANyotpAdakatvam / atha kAryeNa yathArthopalabdhyAtmakena teSAmadhigamaH, tadapyayuktam: yathArthatvA-'yathArthatve vihAya yadi kAryasya upalabdhyAkhyasya svarUpaM nizcitaM bhavet tadA yathArthatvalakSaNaH kAryasya vizeSaH pUrvasmAt kAraNakalApAdaniSpadyamAno guNAkhyaM svotpattau kAraNAntaraM parikalpayati, yadA tu yathArthaivopalabdhiH svotpAdakakAraNakalApAnumApikA tadA kathamutpAdakavyatirekeNaM guNasadbhAvaH? / ayathArthatvaM tUpalabdheH kAryasya vizeSaH pUrvasmAt kAraNasaMmudAyAdanupapadyamAnaH svotpattau sAmagrayantaraM kalpayati, ata eva parato'prAmANyamucyate, tasyotpattau doSApekSatvAt / na cendriyanairmalyAdi.. guNatvena vaktuM zakyam, nairmalyaM hi tatsvarUpameva, na punaropAdhiko guNaH; tathAvyapadezastu dossaabhaavnibndhnH| tathAhi-kAmalAdidoSAsattvAnnirmalamindriyamucyate, tatsattve sadoSam / manaso'pi middhAdyabhAvaH svarUpam, tatsadbhAvastu dossH| vipayasyApi nizcalatvAdiH svabhAvaH, calatvAdikastu dopaH / pramAturapi kSudAdyabhAvaH svarUpam, tatsadbhAvastu doSaH / taduktam"iyatI ca sAmagrI pramANotpAdikA" [ | tadutpadyamAnamapi prAmANyaM svotpAdakakAraNavyatiriktaguNAnapekSatvAt svata ucyate / nApyetad vaktavyam-tajanakAnAM svarUpamayathArthopalabdhyA samadhigatam, yathArthatvaM tu pUrvasmAt kAryAvagatAt kArakasvarUpAduniSpadyamAnaM kimiti guNAkhyaM sAmagyantaraM na klpyti| prakriyAyA viparyayeNApi kalpayituM zakyatvAt / yato na lokaH prAyazo viparyayajJAnAt svarUpasthaM kAraNamapyanuminoti kiMtu samyagjJAnAt; tathAvidhe ca kArakAnumAne'zakyapratiSedhA pUrvoktaprakriyA / nApi tRtIyaM" kaarymstiityuktm| api cArthatathAbhAvaprakAzanarUpaM prAmANyama, tasya cakSurAdikAraNasAmagrIto vijJAnotpattAvapyanutpattyabhyupagame vijJAnasya kiM svarUpaM bhavadbhiraparamabhyupagamyate? iti vaktavyam / na ca tadrUpavyatirekeNa vijJAnasvarUpaM bhavanmatena sambhavati, yena prAmANyaM tatra vijJAnotpattAvapyanutpannamuttarakAlaM tatraivotpattimadabhyupagamyeta; bhittAviva citrm| kiMca, yadi svasAmagrIto vijJAnotpattAvapi na prAmANyaM samutpadyate, kiMtu tadyatiriktasAmagrItaH pazcAd bhavati, tadA viruddhadharmAdhyAsAt kAraNamedAcca bhedaH syAt / anyathA "ayameva bhedo bhedaheturvA, yaduta viruddhadharmA. dhyAsaH, kAraNamedazca; sa cenna bhedako vizvamekaM syAta"[ ] iti vacaH pariplaveta / 1 na cAkSAzrita-kAM, gu0| 2 "akSAtritaguNaliGgasaMbandha" (m)-bhAM. tti.| 3 "guga" ( guNakAryatvena )-bhaaNtti.| 4 asmin pRche 1 paTau / 5 upalabdhyAkhyasva-bhAM0 / 6 vyatirekiguNa-bhA0 / -samUhAdanu-vA0 / 8 minddhAdya-bhAM0 / "middhaM nidraa"-gu.tti.| 9pramANaM-kAM0 / 10 "yathArthatvA-'yathArthatve vihaay"-bhaaNtti.| 11 asmin pRSThe 16 pddh'o| 12 "pramANasya kAraNaM cakSurAdi, prAmANyasya kAraNaM guNaH iti kAraNabhedAt"-A ttik| Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaadH| tasmAdyata eva guNavikalasAmagrIlakSaNAt kAraNAd vijJAnamutpadyate tata eva prAmANyamapIti 'guNavaccakSurAdibhAvAbhAvAnuvidhAyitvAt' ityasiddho hetuH| ata evotpattI 'sAmagryantarAnapekSatvaM' nAsiddham. anapekSatvaviruddhasya sApekSatvasya vipakSe sadbhAvAt tato vyAvarttamAno hetuH svasAdhyena vyApyate iti viruddhA-'naikAntikatvayorapyabhAva iti bhavatyato hetoH svsaadhysiddhiH| 5 arthatathAtvaparicchedarUpA ca zaktiH prAmANyam / zaktayazca sarvabhAvAnAM svata eva bhavanti, notpAdakakAraNakalApAdhInAH / taduktam "svataH sarvapramANAnAM prAmANyamiti gamyatAm / nahi svato'satI zaktiH kartumanyena pAryyate" // [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 47 ] etacca naiva satkAryadarzanasamAzrayaNAdamidhIyate, kiMtu yaH kAryadharmaH kAraNakalApe'sti sa eva 10 kAraNakalApAdupajAyamAne kArya tata evodayamAsAdayati; yathA mRtpiNDe vidyamAnA rUpAdayo ghaTe'pi mRtpiNDAdupajAyamAne mRtpiNDarUpAdidvAreNopajAyante / ye punaH kAryadharmAH kAraNeSvavidyamAnA na te kAraNebhyaH kArye udayamAsAdayati tata eva prAdurbhavanti, kiMtu svataH; yathA ghaTasyaivodakAharaNazaktiH, tathA vijJAne'pyarthatathAtvaparicchedazaktiH cakSurAdiSu vijJAnakAraNeSvavidyamAnA na tata eva bhavati, kiMtu svata eva prAdurbhavati / kiMcoktam "AtmalAbhe hi bhAvAnAM kAraNApekSitA bhavet / labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu" // [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 48] tathAhi- "maMtpiNDa-daNDa-cakrAdi ghaTo jnmnypeksste| udakAharaNe tasya tadapekSA na vidyte"|| [ ] iti|| atha cakSarAdervijJAnakAraNAdupajAyamAnatvAt prAmANyaM parata upajAyata iti yadyabhidhIyate. 20 tadabhyupagamyata eva / preraNAbuddherapi apauruSeyavidhivAkyaprabhavAyAH prAmANyotpattyabhyupagamAt / tathA'numAnabuddhirapi gRhItAvinAbhAvAnanyApekSaliGgAdupajAyamAnA tata eva gRhItaprAmANyA upajAyata iti 'sarvatra vijJAnakAraNakalApavyatiriktakAraNAntarAnapekSamupajAyamAnaM prAmANyaM svata utpadyate' iti notpattau parataH prAmANyam // [pUrvapakSaH-(2) kArye prA mANyasya svatastvasAdhanam ] nApi 'svakArye'rthatathAbhAvaparicchedalakSaNe pravarttamAnaM pramANaM svotpAdakakAraNavyatiriktanimittApekSaM pravarttate' ityabhidhAtuM zakyam : yatastannimittAntaramapekSya svakArye pravarttamAnaM kiM saMvAdapratyayamapekSya pravarttate ? Ahosvit svotpAdakakAraNaguNAnapekSya pravartate? iti vikalpadvayam / tatra yadyAdyo vikalpo'bhyupagamyate, tadA cakrakalakSaNaM dUSaNamApatati / tathAhi-pramANasya svakArye pravR tau satyAmarthakriyArthinAM pravRttiH, pravRttau cArthakriyAjJAnotpattilakSaNaH saMvAdaH, taM ca saMvAdama30 pekSya pramANaM svakArye'rthatathAbhAvaparicchedalakSaNe pravartata iti yAvat pramANasya svakArye na pravRttirna tAvadarthakriyArthinAM pravRttiH, tAmantareNa nArthakriyAjJAnasaMvAdaH, tatsadbhAvaM vinA pramANasya tadapekSasya' svakArye na pravRttiriti spaSTaM cakrakalakSaNaM dUSaNamiti / na ca bhAvinaM saMvAdapratyayamapekSya pramANaM svakArye pravartata iti zakyamabhidhAtum, bhAvino'sattvena vijJAnasya svakArye pravarttamAnasya sahakAritvAsaMbhavAt / atha dvitIyaH, tatrApi kiM gRhItAH svotpAdakakAraNaguNAH santaH pramANasya 36. svakArye pravarttamAnasya sahakAritvaM prapadyante? AhosvidagRhItAH? ityatrApi vikalpadvayam / tatra yadyagRhItA iti pakSaH, sa na yuktaH; agRhItAnAM sattvasyaivAsiddheH sahakAritvaM dUrotsAritameva / atha dvitIyaH, so'pi na yuktaHH anavasthAprasaGgAt / tathAhi-gRhItasvakAraNaguNApekSaM pramANaM svakArye pravartate, svakAraNaguNajJAnamapi svakAraNaguNajJAnApekSaM pramANakAraNaguNaparicchedalakSaNe svakArye prava 1 granthAnam-zlo0 100 / 2 ayaM hetuH pR. 2, paM0 9 / 3 etaca 'sAmagryantarAnapekSatvam' pR0 2,504 / 4 "sAMkhya" (darzanasamAzrayaNAt ) gu.tti.| 5 vA. vinA sarvatra-mAsAdayanti na tata ev-ityaadipaatthH| 6 "sarve hi bhAvAH svAtmalAbhAyaiva khakAraNamapekSante, ghaTo hi mRtpiNDAdikaM khajanmani eva apekSate, nodakAharaNe'pi3 tathA zAnamapi khotpattau guNavat, itarada vA kAraNamapekSatAM nAma, khakArye tu viSayanizcaye anapekSameva" iti-zlokavA. TIkAyAm-(ko0 vA0 sU02, shlo048)| 7 ityamidhAnaM shkym-bhaaN0| 8 tdpeksssvkaarye-gu0| Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe rtate, tadapi svakAraNaguNajJAnApekSamityanavasthAsamavatAro durnivAra iti / atha pramANakAraNaguNajJAnaM svakAraNaguNajJAnAnapekSameva pramANakAraNaguNaparicchedalakSaNe svakArye pravarttate, tarhi pramANamapi svakAraNaguNajJAnAnapekSavArthaparicchedalakSaNe svakArye pravartiSyata iti vyartha pramANasya svakAraNagu. NazAnApekSaNamiti na svakArye pravarttamAnaM pramANamanyApekSam / taduktam "jAte'pi yadi vijJAne tAvannArtho'vadhAryate / yAvat kAraNazuddhatvaM na pramANAntarAd gatam // tatra jJAnAntarotpAdaH pratIkSyaH kAraNAntarAt / yAvaddhi na paricchinnA zuddhistAvadasatsamA // tasyApi kAraNAzuddherna jJAnasya pramANatA / tasyApyevamitItthaM tuna kvacidyavatiSThate" // iti [zlo0 vA0 sU0 2, zlo049-51] 10 tena 'ye pratIkSitapratyayAntarodayAH' iti prayoge hetorasiddhiH / tasmAt-'svasAmagrIta upajAyamAnaM pramANamarthayAthAtmyaparicchedazaktiyuktamevopajAyata iti svakArye'pi pravRttiH svataH iti sthitam // [ pUrvapakSaH-(3) nizcaye prAmANyasya svatastvasAdhanam ] nApi pramANaM prAmANyanizcaye'nyApekSam / taddhyapekSamANaM kiM svakAraNaguNAnapekSate ? Ahosvit 15 saMvAdam ? iti vikalpadvayam / tatra yadi svakAraNaguNAnapekSata iti pakSaH kakSIkriyate, so'saMgataH; svakAraNaguNAnAM pratyakSa-tatpUrvakAnumAnAgrAhyatvenAsattvasya prAgeva pratipAdanAt / athAmidhIyateyo yaH kAryavizeSaH sa sa guNavatkAraNavizeSapUrvakaH, yathA prAsAdAdivizeSaH, kAryavizeSazca yathAvasthitArthapariccheda iti svabhAvaheturiti, etadasambaddham ; paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatvAsiddheH / tathAhi-paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatvaM kiM zuddhakArakajanyatvena? uta 20 saMvAditvena ? Ahosvid bAdhArahitatvena? utasvid arthatathAtvena ? iti viklpaaH| tatra yadi guNavatkAraNajanyatveneti pakSaH, sa na yuktaH, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-guNavatkAraNajanyatvena paricchedasya yathAvasthitArthaparicchedatvam, tatparicchedatvAcca guNavatkAraNajanyatvamiti parisphuTamitaretarAzrayatvam / atha saMvAditvena jJAnasya yathAvasthitArthaparicchedatvaM vijJAyate, etadapyacAru; cakrakaprasaGgasyAtra pakSe durnivAratvAt / tathAhi-na yAvad vijJAnasya yathAvasthitArthapariccheda-25 lakSaNo vizeSaH sidhyati, na tAvat tatpUrvikA pravRttiH saMvAdArthinAm, yAvacca na pravRttirna tAvadarthakriyAsaMvAdaH, yAvacca na saMvAdona tAvad vijJAnasya yathAvasthitArthaparicchedatvasiddhiriti cakrakaprasaGgaH prAgeva prtipaaditH| atha bAdhArahitatvena vijJAnasya yathArthaparicchedatvamadhyavasIyate, tadapyasaGgatam; svAbhyupagamavirodhAt / tadabhyupagamavirodhazca-bAdhAvirahasya tucchasvabhAvasya sattvena, jJApakatvena vA'naGgIkaraNAt ; paryudAsavRttyA tadanyajJAnalakSaNasya tu vijJAnaparicchedavizeSAviSaya-30 tvena tyvsthaapktvaanupptteH| athArthatathAtvena yathAvasthitArthaparicchedalakSaNo vizeSo vijJAnasya vyavasthApyate, so'pi na yuktaH, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-siddhe'rthatathAbhAve tadvijJAnasyArthatathAbhAvaparicchedatvasiddhiH, tatsiddhezcArthatathAbhAvasiddhiriti parisphuTamitaretarAzrayatvam / tanna kAraNaguNApekSA prAmANyajJaptiH / atha saMvAdApekSaH prAmANyavinizcayaH, so'pi na yuktaH, yataH saMvAdakaM jJAnaM kiM samAnajAtIyamabhyupagamyate? Ahosvid bhinnajAtIyam ? iti punarapi vikalpa-35 dvayam / tatra yadi samAnajAtIyaM saMvAdakamabhyupagamyate, tadA'trApi vaktavyam-kimekasantAnaprabhavam ? bhinnasantAnaprabhavaM vA? / yadi bhinnasantAnaprabhavaM samAnajAtIyaM jJAnAntaraM saMvAdakamityabhyupagamaH, ayamapyanupapanna: atiprasaGgAt / atiprasaGgazca-devadattaghaTavijJAnaM prati yajJadattaghaTAntaravijJAnasyApi sNvaadktvprskteH| atha samAnasantAnaprabhavaM samAnajAtIyaM jJAnAntaraM saMvAdakamabhyupagamyate, tadAtrApi vaktavyam-kiM tat pUrvapramANAbhimatavijJAnagRhItArthaviSayam ? uta bhinnaviSayam ? 40 1 prayogazcAyam-pR0 2, paM0 12 / 2 pR02-60 20 / 3-vasthitaparicchedatvam-vA0, bhA0, kA0, gu0| 4 pR. 4-50 28 / 5 caa'-bhaaN| Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaad| iti / tatra yokArthaviSayamiti pakSaH, so'nupapannaH ekArthaviSayatve saMvAdya-saMvAdakayoravizeSAt / tathAhi-eka viSayatve sati yathA prAktanamuttarakAlabhAvino vijJAnasyaikasantAnaprabhavasya samAnajAtIyasya na saMvAdakaM tathottarakAlabhAvyapi na syAt / kiMca, taduttarakAlabhAvi samAnajAtIyamekaviSayaM kutaH pramANatvena siddham-yena prathamasya-prAmANyaM nizcAyayati? taduttarakA5labhAvino'nyasmAt tathAvidhAdeveti cet, tarhi tasyApyanyasmAt tathAvidhAdeva ityanavasthA / athottarakAlabhAvinastathAvidhasya prathamapramANAt prAmANyanizcayaH, tarhi prathamasyottarakAlabhAvinaH pramANAta tannizcayaH, uttarakAlabhAvino'pi prathamapramANAditi tadevetaretarAzrayatvam / atha prathamo-ttarayorekaviSayatva-samAnajAtIyatvai-kasantAnatvAvizeSe'pyastyanyo vizeSaH, yato vizeSAd uttaraM prathamasya prAmANyaM nizcAyayati, na punaH prathamamuttarasya; sa ca vizeSaH-utta10rasya kAraNazuddhiparijJAnAnantarabhAvitvam / nanu kAraNazuddhiparijJAnamarthakriyAparijJAnamantareNa na sambhavati, tatra ca cakrakadoSaH prAk pratipAdita iti nArthakriyAjJAnasambhava:: sambhave vA tata eva prAmANya nizcayasya saMjAtatvAd vyarthamuttarakAlabhAvinaH kAraNazuddhijJAnavizeSasamanvitasya pUrvaprAmANyAvagamahetutvakalpanam; tanna samAnajAtIyamekasantAnaprabhavamekArthamu. ttarajJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam / atha bhinnArtha tad jJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam , tada15pyayuktam / evaM sati zuktikAyAM rajatajJAnasya tathAbhUtaM zuktikAzAnaM prAmANyanizcAyakaM syAta tanna samAnajAtIyamuttarajJAnaM pUrvajJAnasya prAmANyanizcAyakam / atha bhinnajAtIyaM prAmANyanizcAyakamiti pakSaH, tatrApi vaktavyam-kima arthakriyAjJAnam ? uta anyat ? / tatrAnyaditi na vaktavyam, ghaTajJAnasyApi paTajJAnaprAmANyanizcAyakatvaprasaGgAt / athArthakriyAzAnaM saMvAdakamityabhyupagamaH, ayamapi na yuktaH, arthakriyAjJAnasyaiva prAmANyanizcayAbhAve prvRttyaadybhaavtshckrkdossennaasmbhvaat| 20 atha prAmANyanizcayAbhAve'pi saMzayAdapi pravRttisambhavAnnArthakriyAjJAnasyAsambhavaH, tarhi prAmANyanizcayo vyrthH| tathAhi-prAmANyanizcayamantareNa pravRttaH 'visaMvAdabhAg mA bhUvam' ityarthaH kriyArthI prAmANyanizcayamanveSate, sA ca pravRttistannizcayamantareNApi saMjAteti vyarthaH praamaannynishcypryaasH| kiMca, arthakriyAjJAnasyApi prAmANyanizcAyakatvenAbhyupagamyamAnasya kutaH prAmANyanizcayaH? tadanyArthakriyAjJAnAditi cet , anvsthaa| pUrvapramANAditi cet, anyo'nyAzrayadoSaH 25 prAk pradarzito'trApi / athArthakriyAjJAnasya svata eva prAmANyanizcayaH, prathamasya tathAbhAve prade'paH kiMnibandhanaH ? / taduktam "yathaiva prathamaM jJAnaM tatsaMvAdamapekSate / saMvAdenApi saMvAdaH punarmUgyastathaiva hi // [ kasyacittu yadISyeta svata eva prmaanntaa| prathamasya tathAbhAve pradveSaH kena hetunA ? // [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 76] saMvAdasyAtha pUrveNa saMvAditvAt prmaanntaa| anyo'nyAzrayabhAvena na prAmANyaM prklpte"||[ iti / athApi syAdarthakriyAzAnamarthAbhAve na dRSTamiti na tat svaprAmANyanizcaye'nyApekSam, sAdha. nazAnaM tu arthAbhAve'pi dRSTamiti tat prAmANyanizcaye'rthakriyAjJAnApekSamiti, etdpysnggtm| 35 arthakriyAjJAnasyApyarthamantareNa svapnadazAyAM darzanAt / na ca svapna-jAgrahazA'vasthayoH kazcidvizeSaH pratipAdayituM shkyH| athArthakriyAjJAnaM phalAvAptirUpatvAnna svaprAmANyanizcaye'nyApekSam, sAdhana. vinirbhAsi punarjJAnaM nArthakriyAvAptirUpaM bhavati tat svpraamaannynishcye'nyaapekssm| tathAhijalAvabhAsini jJAne samutpanne pAnA-'vagAhanAdharthinaH kimetajjJAnAvabhAsi jalamabhimataM phalaM sAdhayiSyati, uta na' iti jAtAzaGkAH tatprAmANyavicAraM pratyAdriyante; pAnA-'vagAhanArthI 1 pramANameva gu0 / 2 pR. 5-50 25 / 3 granthAnam zlo. 200 / 4 asminneva pRSTha pN07| 5 syAdvAdaratnAkare tatpraNetrA etadeva lokatrayaM "yadAha bhaTTaH"-(pR. 124 paptI 5) iti nirdizya udalekhi, tathApi mudrite kumArilabhaTTakRte zlokavArtike eka eva madhyamaH zloko lbdhH| 6-vasthAyA:-kAM0, gu0| 7 punarjAnamarthakriyAvAptirUpaM na bhavati tt-haa| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe vAptikSAne tu samutpanne'vAsaphalatvAnna tatprAmANyavicAraNAya manaH praNidadhati, naitat saarm| 'avAptaphalatvAt' ityasyAnuttaratvAt / tathAhi-yathA te vicArakatvAjalazAnAvabhAsino jalasya 'kiM sattvam ? utAsattvam ?' iti vicAraNAyAM pravRttAstathA phalajJAnanirbhAsino'pyarthasya sattvA'sattvavicAraNAyAM pravarttante: anyathA tadapravRttau tadavabhAsino'rthasyAsattvAzaGkayA tajjJAnasyA'vastuviSayatvenApramANatayA zakyamAnasya na tajjalAvabhAsipravartakajJAnaprAmANyavyavasthApakatvam / 5 tatazcAnyasya tatsamAnarUpatayA prAmANya nizcayAbhAvAt katham 'arthakriyArthA pravRttinizcitaprAmANyAd jJAnAt' ityabhyupagamaH zobhana: ? / kiMca, minnajAtIyaM saMvAdakazAnaM pUrvasya prAmANyanizcAyakamabhyupagamyamAnamekArtham? bhinnArtha vA? / yadyekArthamityabhyupagamaH-sa na yuktaH, bhavanmatenA ghaTamAnatvAt / tathAhi-rUpajJAnAd bhinnajAtIyaM sparzAdijJAnam, tatra ca sparzAdikamAbhAti na rUpam, rUpavAne tu rUpam-na sparzAdikam-AbhAti, rUpa-sparzayozca parasparaM bhedaH; na cAva-10 yavI rUpa-sparzajJAnayoreko viSayatayA'bhyupagamyate, yenaikavipayaM bhinnajAtIyaM pUrvajJAnaprAmANyavyavasthApakaM bhavet / api ca, ekaviSayatve'pi kiM yena svarUpeNa vyavasthApye jJAne so'rthaH pratibhAti, kiM tenaiva vyavasthApake ? utaanyen?| tatra yadi tenaivetyabhyupagamaH, sana yuktaH: vyavasthApakasya tAvaddharmArthaviSayatvena smRtivadapramANatvena vyavasthApakatvAsambhavAt / atha rUpAntareNa so'rthastatra vijJAne pratibhAtiH nanvevaM saMvAdya-saMvAdakayorekaviSayatvaM na syAditi dvitIya eva 15 pakSo'bhyupagataH syAt, sa cAyuktAH sarvasyApi bhinnaviSayasyaikasantAnaprabhavasya vijAtIyasya praamaannyvyvsthaapktvprsnggaat| tathA kiM tat samAnakAlamarthakriyAjJAnaM pUrvajJAnaprAmANyanizcAyakam ? Ahosvid bhinnakAlam ? / yadi samAnakAlam-kiM sAdhananirbhAsijJAnagrAhi? uta tagrAhi ? iti punarapi vikalpadvayam / yadi tagrAhi, tadasat : jJAnAntarasya cakSurAdijJAneSvapratibhAsanAt, pratiniyatarUpAdiviSayatvena ckssuraadijnyaanaanaambhyupgmaat| atha tadanAhi, na tarhi tajjJAnaprAmANya-20 nizcAyakam , tadagrahe tadgatadharmANAmapyagrahAt / atha bhinnakAlam, tdpyyuktm| pUrvajJAnasya kSaNikatvena nAzAduttarakAlabhAvivijJAne'pratibhAsanAt, bhAsane cottaravijJAnasyAsadviSayatvenAprAmANyaprasaktitastadrAhakatvena na tatprAmANya nizcAyakatvam / tadagrAhakaM tu bhinnakAlaM sutarAM na tannizcAyakamiti na bhinnakAlamapyekasantAna bhinnajAtIyaM prAmANya nizcAyakamiti na saMvAdApekSaH pUrvapramANaprAmANya nishcyH| tena jJaptAvapi 'ye yadbhAvaM pratyanapekSAH' iti prayoge heto siddhiH 125 vyAptistu sAdhyavipakSA'tanniyatatvavyApakAt sApekSatvAnivartamAnamanapekSatvaM tanniyatatvena vyApyate iti pramANasiddhave / yatazca na pUrvoktena prakAreNa parataHprAmANyanizcayaH sambhavati, tato 'ye sandehaviparyayaviSayIkRtAtmatattvAH' iti prayoge vyaaptysiddhiH| hetozcAsiddhatA sarvaprANabhRtAM prAmANye sandeha-viparyayAbhAvAt / tathAhi-zAne samutpanne sarveSAm 'ayamarthaH' iti nizcayo bhavati, na ca prAmANyasya sandehe, viparyaye vA satyepa yukaH / taduktam "prAmANyagrahaNAt pUrva svarUpeNaiva sNsthitm| nirapekSaM svakArya ca"[zlo0 vA0 sU02, zlo083] iti / svArthanizcayo hi pramANakAryam-na ca tat pramANAntaragrahaNaM cApekSata iti gamyate-na caitat saMzaya-viparyayaviSayatve sambhavatIti / / __ atha pramANA-'pramANayorutpattau tulyaM rUpamiti na saMvAda-visaMvAdAvantareNa tayoH prAmA-35 NyA-'prAmANyanizcayaH, tadasat; apramANe taduttarakAlamavazyaMbhAvinI bAdhaka-kAraNadoSapratyayau, tena tatrAprAmANyanizcayaH; pramANe tu tayorabhAvAt kuto'prAmANyAzaGkA? / atha tattulyarUpe tayordarzanAt tatrApi tadAzaGkA, sA'pi na yuktAH tri-caturajJAnApekSAmAtratastatra tasyA nivRtteH / na ca tadapekSAtaH svataHprAmANyavyAhatiH, anavasthA vetyAzaGkanIyam, saMvAdakajJAna 1 na jalAva-vA0, kAM0 / 2 atraiva pRSTe 8 paTau uktaH-'minnArtham' iti pakSaH / 3 pUrvasyApi-A0, gu0, bhaa0| 4 prayogo'yam-pR. 2, paM0 5 / 5 "vyAptiH pramANasiddhava-iti sNttkH"-bhaaNtti0| 6 ayamapi prayogaH-pR0 2, paM0 14 / 7 prAmANyaM grahaNAt puurvm-vaa0| 8 mudritazlokavArtike tu etad evaM saMpUrNam"nirapekSaM khakAryeSu gRhyate pratyayAntaH / na ca tatra pramANAntaraM grahaNamapekSate-vA0, gu0 / 10"nirapekSa khakArye" ityasyaitat tAtparyam / 11-bhaavibaadhk-gu0| 30 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaad| syAprAmANyAzaGkAvyavacchede eva vyApArAt-aparajJAnAnapekSaNAzca / tathAhi-anutpannabAdhake jJAne paratra bAdhyamAnapratyayasAdhAdaprAmANyAzaGkA, tasyAM satyAM tRtIyajJAnApekSA, tazcotpannaM yadi prathamajJAnasaMvAdi, tadA tena na prathamajJAnaprAmANyanizcayaH kriyate, kiMtu dvitIyajJAnena yat tasyA'prAmANyamAzaGkitaM tadeva tenApAkriyateH prathamasya tu svata eva prAmANyamiti / evaM tRtIye'pi 5kathaJcita saMzayotpattI caturthajJAnApekSAyAmayameva nyaayH| taduktam "evaM tricaturajJAnajanmano nAdhikA mtiH| prArthyate tAvataivaikaM svataH prAmANyamaznute" // iti [zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 61] yatra ca duSTaM kAraNam, yatra ca bAdhakapratyayaH-sa eva mithyApratyayaH-ityasyApyayameva vissyH| catu rthazAnApekSA tvabhyupagamavAdata uktA, natu tadapekSA'pi bhAvato vidyate / artha tRtIyajJAnaM dvitI. 10yajJAnasaMvAdi, tadA prathamasyAprAmANya nizcayaH-sa tu-tatkRto'bhyupagamyate evaH kiMtu dvitIyasya yadaprAmANyamAzaGkitaM tat tenA'pAkriyate, na punastasya dvitIyaprAmANyanizcAyakatve vyaapaarH| yatra tvabhyaste viSaye'rthatItvazaGkA nopajAyate tatra balAdutpAdyamAnA zaGkA tatkarturanarthakAriNItyAve. ditaM vArtikakRtA "AzaGketa hi yo mohAdajAtamapi bAdhakam / 15 sa sarvavyavahAreSu saMzayAtmA kSayaM vrjet"||[ ]iti| na caitadabhizApamAtram , yato'zaGkanIye'pi viSaye'bhizaGkinAM sarvatrArthA-'narthaprAptiparihArArthinAmiSTA-'niSTaprApti-parihArasamarthapravRttyAdivyavahArAsambhavAd nyAyaprApta eva kSayaH, svotprekSita. nimittanibandhanAyA AzaGkAyAH sarvatra bhAvAt / preraNAjanitA tu buddhirapauruSeyatvena doSarahitAt preraNAlakSaNAcchabdAdupajAyamAnA liGgA20 ''ptoktA-'kSabuddhivat pramANaM sarvatra svataH / taduktam "codanAjanitA buddhiH pramANaM dossvrjitaiH| kAraNairjanyamAnatvAlliGgA-''ptoktA-'kSabuddhivat" // [zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 184 ] iti / tasmAt svataH prAmANyam, aprAmANyaM parata iti vyavasthitam / ataH sarvapramANAnAM svataH 25 siddhatvAd yuktamuktam-'svataH siddhaM zAsanaM nAtaH prakaraNAt prAmANyena pratiSThApyam' / idaM tvayuktam-'jinAnAm' iti, jinAnAmasatvena zAsanasya tatkRtatvAnupapatteH; upapattAvapi parataHprAmANyasya niSiddhatvAditi // [ uttarapakSaH-(1) utpattau prAmANyasya svatastvanirasanam ] atra pratividhIyate, yattAvaduktam-'arthatathAbhAvaprakAzako jJAtRvyApAraH pramANam', tdyuktm| 30 parAbhyupagatajJAtRvyApArasya pramANatvena niSetsyamAnatvAt / yadapyanyadabhyardhAyi-'tasya yathArthaprakA zakatvaM prAmANyam, tazcotpattau svataH, vijJAnakAraNacakSurAdivyatiriktaguNAnapekSatvAt tatra prAmANyasyotpattiravidyamAnasyAtmalAbhaH, sA cennirhetukA, "deza-kAla-svabhAvaniyamo na syAt" ityanyatra pratipAditam / kiMca, guNavaccakSurAdisadbhAve sati yathAvasthitArthapratipattidRSTA, tadabhAve na dRSTA iti taddhetukA vyavasthApyate, anvaya-vyatirekanibandhanatvAdanyatrApi hetuphalabhAvasya, anyathA doSa35 vaccakSurAdyanvaya-vyatirekAnuvidhAyinI mithyApratipattirapi svataH syAt / tathA'bhyupagame ___"vastuvAd dvividhasyAtra saMbhavo duSTakAraNAt" [zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 54] iti vaco vyAhatamanupajyeta / yadapi 'atyakSA'kSAzritaguNasadbhAve pratyakSApravRtteH tatpUrvakAnumAnasthApi tadgrAhakatvenAvyApArAt cakSurAdigataguNAnAmasattvAt tadanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvaM 1 atha tat tRtIya-bhAM0 / 2-tathAtvA-'tathAtvAzaGkA-bhAM0 / 3-narthaprApti-parihArasamartha-gu0 / ' 4 pR0 1, paM. 30 / 5 pR. 2, paM0 2 / 6 pR. 2, paM0 2 / 7 "dvividhasya-iti mithyAtva-saMzayarUpasya-" bhAM0 tti| 8 "aprAmANyaM tridhA bhinnaM mithyAtvA-'jJAna-saMzayaH' iti pUrvArdham (asya)-bhAM. Ti. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeprAmANyasyotpattAvayuktam' ityuktam , tadapyasaGgatam ; aprAmANyotpattAvapyasya doSasya samAnatvAt / tathAhi-'atIndriyalocanAdyAzritA doSAH kiM pratyakSeNa pratIyante, utAnumAnena ? na tAvat pratyakSeNa, indriyAdInAmatIndriyatvena tadgatadoSANAmapyatIndriyatvena teSu prtyksssyaaprvRtteH| nApyanumAnena, anumAnasya gRhItapratibandhaliGgaprabhavatvAbhyupagamAt, liGgapratibandhagrAhakasya ca pratyakSasyAnumAnasya cAtra viSaye'sambhavAt, pramANAntarasya cAtrAnantarbhUtasyAsattvena pratipAdayiSyamANa- 5 svAt' ityAdi sarvamaprAmANyotpattikAraNabhUteSu locanAdyAzriteSu doSeSvapi samAnamiti teSAmapyasattvAt tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnasyAsiddhatvAdaprAmANyamapyutpattau svataH syAt / yadapi 'atha kAryeNa yathArthopalabdhyAtmakena teSAmadhigamaH' ityAdi 'yato na lokaH prAyazo viparyayajJAnAdutpAdakaM kAraNamAtramanuminoti kiMtu samyagjJAnAt' ityantamabhyadhAyi, tadapyasaGgatam, yato yadi lokavyavahArasamAzrayaNena prAmANyA'prAmANye vyavasthApyete tadA'prAmANyavat prAmANyamapi 10 parato vyavasthApanIyam / tathAhi-loko yathA mithyAzAnaM doSavaccakSurAdiprabhava'mabhidadhAti tathA samyagjJAnamapi guNavaccakSurAdisamutthamiti tadabhiprAyAdaprAmANyavat prAmANyamapyutpattI parataH kathaM na syAt ? tathAhi-timirAdidoSAvaSTabdhacakSuSko viziSTauSadhopayogAvAptAkSinarmalyaguNaH kenacit suhRdA 'kIdRkSe bhavato locane vartete' iti pRSTaH san prAha-'prAka sadoSe abhUtAmidAnIM samAsAditaguNe saMjAte' iti / na ca nairmalyaM doSAbhAvameva loko vyapadizati iti zakyamabhidhA-15 tum, timirAderapi guNAbhAvarUpatvavyapadezaprApteH; tathAca aprAmANyamapi prAmANyavat svataH syAt / yadapyabhyardhAyi 'na ca tRtIyaM kAryamasti' iti, tadapyasamyaka; tRtIyakAryAbhAve'pi pUrvoktanyAyena prAmANyasyotpattau parataH siddhatvAt / yacca 'api cArthatathAbhAvaprakAzanalakSaNaM prAmANyam' ityAdi 'vizvamekaM syAditi vacaH pariplaveta' itiparyavasAnamabhihitam, tadapi aviditaparAbhiprAyeNa; yato na parasyAyamabhyupagamaH-vijJAnasya cakSurAdisAmagrIta utpattAvapyarthatathAbhAvaprakA Nasya prAmANyasya nairmalyAdisAmagyantarAt pazcAdutpattiH, kiMtu guNavaJcakSurAdisAmagrIta upajAya. mAnaM vijJAnamAgRhItaprAmANyasvarUpamevopajAyata iti / zAnavat tadavyatiriktasvabhAvaM prAmANyamapi parata iti guNavaccakSurAdisAmagryapekSatvAdutpattau prAmANyasyAnapekSatvalakSaNasvabhAvaheturasiddho'napekSatvesvarUpa iti 'tasmAdyata eva guNavikalasAmagrIlakSaNAt' ityAdyayuktamabhihitam / 'arthatathAtvaparicchedarUpA ca zaktiH prAmANyam, zaktayazca sarvabhAvAnAM svata eva bhavanti' ityAdi yadamidhA-25 nam, tadapyasamIcInam / evamabhidhAne'yathAvasthitArthaparicchedazakterapyaprAmANyarUpAyA asatyAH kenacit kartumazaktestadapi svataH syaat| yadapi 'etacca naiva satkAryadarzanasamAzrayaNAdamidhIyate' ityAdi 'tadapekSA na vidyate' itiparyantamamihitam, tadapi pralApamAtram ; yato'nena nyAyenAprAmA. Nyamapi prAmANyavat svata eva syAt / tadapi hi viparItArthaparicchedazaktilakSaNaM na timirAdidoSasaGgatimatsu locanAdiSu astIti / api ca, jJAnarUpatAmAtmanyasetImAvirbhAvayantIndriyAdayo na30 punaryathAvasthitArthaparicchedazaktimiti na kiMcinnimittamutpazyAmaH / kutazcaitadaizvarya zaktibhiH prApta yata imAH svata evodayaM pratyAsAditamAhAtmyAH , na punastadAdhArAbhimatA bhAvavizeSau iti ? na ca tAstebhyaH prAptavyatirekAH, yataH svAdhArAbhimatabhAvakAraNebhyo bhAvasyotpattAvapi na tebhya evo. tpttimnubhveyuH| vyatireke, svAzrayaistato'bhavantyo na sambandhamAnuyuH, minnAnAM kAryakAraNabhAvavyatirekeNAparasya sambandhasyAbhAvAt, AzrayAzrayisambandhasyApi janyajanakabhIvAbhAve'tiprasaGgato 35 1pR0 2 paM0 19 / 2 vA'tra kaa| 3 pR. 3 paM0 15 / 4 pR0 3 paM0 29 / 5 granthAnam 300 shlo0| 6 prabhavamityabhi-gu0 / 7-pypraamaanny-gu0| 8 pR. 3 paM0 30 / 9pR. 3 paM0 31 / 10 pR0 3 paM0 36 / 11-lakSaNabhAva-bhAM0, kAM0, gu0| 12 naitadU granthakAravacanam , kiMtu 'prAmANyasyAnapekSatvalakSaNakhabhAvahetu' iti vAkyAntargatasya 'anapekSatvalakSaNa' iti padasya kenacit 'anapekSatvakharUpa' ityevaM kRtaM vivaraNa lekhakabhrameNa granthakAravacana miva jAtamiti asmAkaM bhAti / 13 pR. 4 pN01| 14 pR. 4 pN05| 15 sa. kAryapradarzana-vA0, vi0, hA0, a0 vinA sarvatra / 16 pR04 pN09| 17 pR. 4 paM0 18 / 18 "jJAne"gu0 tti0| 19 "pUrvamiti zeSaH" gu.tti.| 20 aizvaryam 'De' pratAveva, anyatra kvacit (vA0, bhAM0, hA0, vi0) Azcaryam , kvacit (kA0, a0, A0) Azcaryam / 21 "jJAnavizeSAH-khodayaM pratyAsAditamAhAtmyA iti zeSaH" gutti.| 22-janakabhAvabhAve vaa0| sa0 ta02 Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaadH| niSetsyamAnatvAt / dharmatvAcchakterAzraya ityapyayuktam, asati pAratadhye paramArthatastadayogAt / pAratanyamapi na sataH, sarvanirAzaMsattvAt / asato'pi vyomakusumasyeva na, tattvAdeva / animitAzcemA na deza-kAla-dravyaniyamaM pratipadyeran / taddhi kiJcit kvacidupalIyeta na vA yad yatra kathaJcidAyattamanAyasaM vaa| sarvapratibandhavivekinyazcecchaktayo nemAH kasyacit kadAcid virameyuriti 5pratiniyatazaktiyogitA bhAvAnAM pramANapramitA na syAt / vyatirekA'vyatirekapakSastu zaktInAM virodhA'navasthobhayapakSoktadoSAdiparihArAd vinaa'nuddhossyH| anubhayapakSastu na yuktaH, parasparaparihArasthitarUpANAmekaniSedhesyAparavidhAnanAntarIyakatvAt / na ca vihitasya punastasyaiva niSedhaH, vidhi-pratiSedhayorekA virodhAt / ye tvAhuH-"uttarakAlabhAvinaH saMvAdapratyayAnna janma pratipadyate zaktilakSaNaM prAmANyamiti svata ucyate na punarvijJAnakAraNAnnopajAyate" iti, te'pi na 10samyaka pracakSate siddhasAdhyatAdoSAt, aprAmANyamapi caivaM svataH syAt, nahi 'tadapyutpanne jJAne visaMvAdapratyayAduttarakAlabhAvinaH tatrotpadyate' iti ksycidbhyupgmH| yadA ca guNavatkAraNajanyatA prAmANyasya zaktirUpasya prAktananyAyAdavasthitA tadA kathamautsargikatvaM tasya duSTakAraNaprabhaveSu mithyApratyayeSvabhAvAt , parasparavyavacchedarUpANAmekatrAsambhavAt? tasmAd "guNebhyo doSA NAmabhAvastadabhAvAd aprAmANyadvayAsattvenotsago'napodita evAste" iti vacaH priphlgupraaym| 15itazcaitadvaco'yuktam, viparyayeNApyasyodghoSayituM zakyatvAt / tathAhi-doSebhyo guNAnAmabhAvastadabhAvAt prAmANyadvayAsattvenAprAmANyamautsargikamAsta iti bravato na vakraM vakrIbhavati / kiMca, 'guNebhyo doSANAmabhAva' iti na tuccharUpo doSAbhAvo gunnvyaapaarnisspaadyH| tatra vyatiriktA'vyatirikta vikalpadvAreNa kArakavyApArasyAsambhavAt bhavadbhiranabhyupagamAJca / tucchAbhAvasyAbhyupagame vA "bhAvAntaravinirmaktobhAvo'trAnapalambhavata / abhAvaH saMmatastasya hetoH kiM na samudbhavaH?" // [ ] iti vaco na zobheta / tasmAt paryudAsavRttyA pratiyogiguNAtmaka eva doSAbhAvo'bhipretaH, tatazca 'guNebhyo doSAbhAvaH' iti bruvatA 'guNebhyo guNAH' ityuktaM bhvti|| na ca guNebhyo guNAH kAraNAnAmAtmabhUtA upajAyante iti, svAtmani kriyAvirodhAt svakA25raNebhyo guNotpattisadbhAvAcca / tadabhAvAdaprAmANyadvayAsattvamapi prAmANyamabhidhIyate; tatazca guNebhyaH prAmANyamutpadyata ityabhyupagamAt parataH prAmANyamutpadyata iti prAptam / tatazca svArthAvabodhazaktirUpaprAmANyAtmalAme cet kAraNApekSA, kA'nyA svakArye pravRttiryA svayameva syAt ? tenAyuktamuktam "labdhAtmanAM svakAryeSu pravRttiH svayameva tu" iti| 30 ghaTasya jalodvahanavyApArAt pUrva rUpAntareNa svahetorutpatteryuktaM mRdAdikAraNanirapekSasya svakArye pravRttiriti, ato visadRzamudAharaNam / utpattyanantarameva ca vijJAnasya nAzopagamAt kuto labdhAtmano vRttiH svayameva ? taduktam "nahi tat kSaNamapyAste jAyate vA'pramA''tmakam / yenArthagrahaNe pazcAdyApriyetendriyAdivat // tena janmaiva viSaye buddhApAra ucyate / tadeva ca pramArUpaM tadvatI karaNaMca dhii"|| [zlovA0 sU04, zlo055-56] iti / 1 sarvatra prati- a0 / 2-niSedhasya para-gu0 / 3 samAnametat zabdazaH, arthazo'pi anena padyena"tasmAd guNebhyo doSANAmabhAvastadabhAvataH / aprAmANyadvayAsattvaM tenotsargo'napoditaH" [zlo0 vA. sU02,lo065] 4 "padArthAntareNa vinirmuktaH-tyaktaH-bhinna iti yAvat ; itthaMbhUto bhAva eva abhAvaH-na punarbhAvAdatiricyate ityrthH| tatra dRSTAnto'nupalambhaH, yathA ghaTAnupalambho ghaTAtiriktasya paTAderupalambhe paryavasyati, tathA doSA ( 'bhAvo) bhAvAntare paryavasAyI vAcyaH ityAzaya iti" gu0 tti.| 5 "ayamAzayaH-na hi guNebhyaH prAmANyamupajAyate, kiM tarhi ! doSAbhAvaH, tena hi aprAmANyarUpadvayAsattvena prAmANyaM khata evopajAyate, virodhyapagame khatastve lApavAd bAdhakAbhAvAceti" gu.tti.| 6 svkaarypr-gu0| 7 pR. 4 paM0 16 / Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe 11 tasmAjanmavyatirekeNa buddheApArAbhAvAt tatra ca jJAnAnAM saguNeSu kAraNeSvapekSAvacanAt kutaH svAtamyeNa pravRttiriti kiM tad jJAnasya kArya yatra labdhAtmanaH pravRttiH svayamevetyucyate ? svArthaparicchedazcet, na; jJAnaparyAyatvAt tasyAtmAnameva karotItyuktaM syAt, tazcAyuktam / 'pramANametad' ityanantaraM nizcayazcet, na; bhrAntikAraNasadbhAvena kvacidanizcayAt viparyayadarzanAca / tasmAjanmApekSayA guNavazcakSurAdikAraNaprabhavaM prAmANyaM parataHsiddhamiti 'atha cakSurAdikSAnakAraNa-' 5 ityAdyayuktatayA sthitam / apauruSeyavidhivAkyaprabhavAyAstu buddheH svataHprAmANyotpattyabhyupagamo na yuktaH, apauruSeyatvasya pratipAdayiSyamANatAhakapramANAviSayatvenAsattvAt, sattve'pi bhavannItyA tasyaiva guNatvAt tathAbhUtapreraNAprabhavAyA buddheH kathaM na parataHprAmANyam ? kiMca, apauruSeyatve preraNAvacaso guNavatpuruSapraNItalaukikavAkyeSu tattvena nizcitaM prAmANyaM guNAzrayapuruSapraNItatvavyAvRttyA 10 tat tatra na syAt / tathA ca "preraNAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAlliGgA''ptoktA 'kSabuddhivat" // [ zlo0 vA0 sU0 2,184] iti| ityayaM zloka evaM paThitavyaH preraNAjanitA buddhirapramA gunnvrjitaiH| kAraNairjanyamAnatvAdaliGgA''ptoktabuddhivat // atha preraNAvAkyasyApauruSeyatve puruSapraNItatvAzrayA yathA guNA vyAvRttAstathA tadAzritA doSA api; tatazca tavyAvRttAvaprAmANyasyApi preraNAyA vyAvRttatvAt svataH siddhamutpattau prAmANyam / nanvevaM sati guNa-doSAzrayapuruSapraNIta(tatva)vyAvRttau preraNAyAM prAmANyA'prAmANyayoAvRttatvAt preraNAjanitA buddhiHprAmANyA'prAmANyarahitA prApnoti / tatazca preraNAjanitA buddhirna pramANaM na caaprmaa| guNa-doSavinirmuktakAraNebhyaH samudbhavAt // ityevamapi prAktanaH zlokaH paThitavyaH / ata eva yathA "doSAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAttu doSAzakaica nAsti naH" // [ ] ityayaM zloka evaM paThitastathaivamapi paThanIyaH guNAH santi na santIti pauruSeyeSu cintyate / vede karturabhAvAttu guNAzaGkava nAsti naH // na ca yatrApi guNAH prAmANyahetutvenA''zaDyante tatrApi guNebhyo doSAbhAva ityAdi vaktavyam, vihitottaratvAt / api ca, apauruSeyatve'pi preraNAyA na svataH svaviSayapratItijanakavyA-30 pArA-sadA sannihitatvena tato'navaratapratItiprasaGgAt-kiMtu purussaabhivyktaarthprtipaadksmyaavirbhuutvishissttsNskaarsvypekssaayaaH| te ca puruSAH sarve rAgAdidoSAbhibhUtA eva bhavatA'bhyupagatAH, tatkRtazca saMskAro na yathArthaH-anyathA pauruSeyamapi vaco yathArtha syAt-ato'pauruSeyatvAbhyupagame'pi samayakartRpuruSadoSakRtAprAmANyasadbhAvAt preraNAyAmapauruSeyatvAbhyupagamo gajanAnamanakaroti / taduktam "asaMskAryatayA pumbhiH sarvathA syaannirrthtaa| saMskAropagame vyaktaM gajanAnamidaM bhavet" // [ yadapyabhASi 'tathA'numAnabuddhirapi gRhItAvinAbhAvAnanyApekSa'-ityAdi, tadapyacAru; avinAbhAvanizcayasyaiva guNatvAt , tadanizcayasya viparItanizcayasya ca doSatvAt / tadevam utpattI prAmANyaM guNApekSatvAt parataH iti sthitam // 40 1pR.4 paM0 19 / 2zlokavArtikagatadvitIyasUtrasaMbandhinA 68 zlokena samo'sya bhAvaH / 3 pR.10 paM0 17 // 4 pR0 4 paM0 21 // Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 prAmANyavAdaH / [ uttarapakSa:- ( 2 ) kArye prAmANyasya svatastvanirasanam ] yadayuktam 'nApi svakArye pravartamAnaM pramANaM nimittAntarApekSam' iti, tadapyasaMgatam ; yato yadi kAryotpAdanasAmagrIvyatiriktanimittAnapekSaM pramANamityucyate tadA siddhasAdhanam / atha sAmagryekadezalakSaNaM (Na) pramANaM (Na) nimittAntarAnapekSam, tadapyacAru; ekasya janakatvAsaMbhavAt - 5" na hyekaM kiMcijanakam, sAmagrI vai janikA" [ ] iti nyAyasyAnyatra vyavasthApitatvAt / kiMca, nArthaparicchedamAtraM pramANakAryam, apramANe'pi tasya bhAvAt / kiM tarhi ? arthatathAtvaparicchedaH, sa ca na jJAnasvarUpakAryaH; bhrAntajJAne'pi svarUpasya bhAvAt tatrApi samyagarthaparicchedaH syAt / atha svarUpavizeSakAryo yathAvasthitArthaparicchedaH iti nAtiprasaGgastarhi sa svarUpavizeSo vaktavyaHkima pUrvArthavijJAnatvam uta nizcitatvam, Ahosvid bAdhArahitatvam utasvid aduSTa10 kAraNArabdhatvam, kiM vA saMvAditvam iti ? tatra yadyapUrvArthavijJAnatvaM vizeSaH, sa na yuktaH; taimirikajJAne'pi tasya bhAvAt / atha nizcitatvam, so'pyayuktaH, parokSajJAnavAdino bhavato'bhi prAyeNAsaMbhavAt / atha bAdhArahitatvaM vizeSaH, so'pi na yuktaH; yato bAdhAvirahastatkAlabhAvI vizeSaH, uttarakAlabhAvI vA ? na tAvat tatkAlabhAvI, mithyAjJAne'pi tatkAlabhAvino bAdhAvirahasya bhAvAt / athottarakAlabhAvI, tatrApi vaktavyam - kiM jJAtaH sa vizeSaH, uta ajJAtaH ? tatra 15na ajJAtaH, ajJAtasya sattvenApyasiddhatvAt / atha jJAto'sau vizeSaH, tatrApi vaktavyam - uttarakAlabhAvI bAdhAvirahaH kiM pUrvajJAnena jJAyate, AhosviduttarakAlabhAvinA ? tatra na tAvat pUrvajJAnenottarakAlabhAvI bAdhAviraho jJAtuM zakyaH, taddhi svasamAnakAlaM saMnihitaM nIlAdikamavabhAsayatu, na punaH 'uttarakAlamapyatra bAdhakapratyayo na pravarttiSyate' ityavagamayituM zaknoti; pUrvamanutpannabAdhakAnAmapyuttarakAlabAdhyatvadarzanAt / athottarajJAnena jJAyate, jJAyatAm, kiMtUttarakAlabhAvI bAdhA20 virahaH kathaM pUrvajJAnasya vinaSTasya vizeSo bhinnakAlasya vinaSTaM prati vizeSatvAyogAt ? kiMca, jJAyamAnatve'pi kezoNDukAderasatyatvadarzanAd bAdhA'bhAvasya jJAyamAnatve'pi kathaM satyatvam ? tajjJAnasya satyatvAditi cet, tasya kutaH satyatvam ? na prameyasatyatvAt, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / aparAdhA'bhAvajJAnAditi cet, tatrApyaparabAdhA'bhAvajJAnAdityanavasthA / atha saMvAdAduttarakAlabhAvI bAdhAvirahaH satyatvena jJAyate tarhi saMvAdasyApyaparasaMvAdajJAnAt satyatvasiddhiH, tasyA25pyaparasaMvAdajJAnAdityanavasthA / kiMca, yadi saMvAdapratyayAduttarakAlabhAvI bAdhA'bhAvo jJAyamAno 1 1 vizeSaH pUrvajJAnasyAbhyupagamyate tarhi jJAyamAnasvavizeSApekSaM pramANaM svakArye yathAvasthitArthaparicchedalakSaNe pravarttata iti kathamanapekSatvAt tatra svataH prAmANyam ? api ca bAdhAvirahasya bhavadabhyupagamena paryudAsavRttyA saMvAdarUpatvam, 'bAdhAvarjitaM ca jJAnaM svakArye'nyAnapekSaM pravarttate' iti bruvatA saMvAdApekSaM tat tatra pravarttata ityuktaM bhavati / kiMca, kiM vijJAnasya svarUpaM bAdhyate, Aho30 svit prameyam, utArthakriyA iti vikalpatrayam / tatra yadi vijJAnasya svarUpaM bAdhyata iti pakSaH, sa na yuktaH; vikalpadvayAnativRtteH / tathAhi - vijJAnaM bAdhyamAnaM kiM svasattAkAle bAdhyate, uta uttakAlam ? tatra yadi svasattAkAle bAdhyata iti pakSaH, sa na yuktaH tadA vijJAnasya parisphuTarUpeNa pratibhAsanAt / na ca vijJAnasya parisphuTapratibhAsino'bhAvastadaiveti vaktuM zakyam, satyAbhimatavijJAnasyApyabhAvaprasaGgAt / athottarakAlaM bAdhyata iti pakSaH, so'pi na yuktaH; uttarakAlaM tasya 35 svata eva nAzAbhyupagamAd na tatra bAdhakavyApAraH saphala:- "devaraktA hi kiMzukAH" / atha prameyaM bAdhyate ityabhyupagamaH so'pyayuktaH yataH prameyaM bAdhyamAnaM kiM pratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyate, utapratibhAsamAnarUpasahacAriNA sparzAdilakSaNena iti vikalpanAdvayam / tatra yadi pratibhAsamAnena 1 pR0 4 paM0 25 / 12 sa ca jJAnasvarUpa bhAM0, kAM0, hA0, mAM0 / 3 granthApram 400 zlo0 / 4 " vedaikadezavidhito yad jJAnamupajAyate / ataH parokSaM tat sarvaM pramANaM doSavarjitam // pauruSeyatvAd ato'nyad vici - kitsAtmakaM bhavedityAzayaH " gu0 Ti0 / 5 " raJjanavyApUrti mA tvaM kuru rajaka ! raJjane / bahavaH santi sulabhA daivaraktA hi kiMzukAH // ityAdi idaM rajakaM prati virahiNIvAkyam" gu0 Ti0 / 6 pR0 13 paM0 2 likhitaM 'atha apratibhAsamAnena rUpeNa' ityulekham, kevalaM 'vA0' pratau ca 'uta pratibhAsamAnarUpasahacAriNA' iti labhyamAnaM pAThaM samIkSya jJAyate'smAbhiryadatra 'apratibhAsamAnena pratibhAsamAnarUpasahacAriNA' iti pATho bhavet sa eva ca pATho'tra susaMgataH / Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe rUpeNa, tadayuktam: pratibhAsamAnasya rUpasyAsattvAsaMbhavAt, anyathA smygjnyaanaavbhaasino'pysrvprsnggH| athApratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyata iti matam, tadapyayuktam: apratibhAsamAnasya rUpasya pratibhAsamAnarUpAdanyatvAt, na cAnyasyAbhAve'nyasyAbhAvaH, atiprasaGgAt / athArthakriyA bAdhyate, nanu sA'pi kimutpannA bAdhyate, utAnutpannA? yadyutpannA, na tarhi bAdhyate; tasyAH sattvAt / athAnutpannA, sA'pi na bAdhyA; anutpannatvAdeva / kiMca, arthakriyA'pi padArthAdanyA, 5 tatazca tasyA abhAve kathamanyasyAsattvamatiprasaGgAdeva ? vyavacchedyAsaMbhave ca 'vAdhAvarjitam' iti vizeSaNasyApyayuktatvAnna bAdhAviraho'pi vijJAnasya vizeSaH / athASTakAraNArabdhatvaM vizeSaH, so'pi na yuktaH, yatastasyApyajJAtasya vizeSatvamasiddham , jJAtatve vA kuto'duSTakAraNArabdhatvaM jJAyate ? anyasmAdaduSTakAraNArabdhAd vijJAnAditi cet, anavasthA saMvAdAditi cet, nanu saMvAdapratyayasyApyaduSTakAraNArabdhatvaM vizeSo'nyasmAdaduSTakAraNArabdhAt saMvAdapratyayAd vijJAyata iti 10 saivAnavasthA bhavataH saMpadyata iti / kiMca, jJAnasavyapekSamaduTakAraNArabdhatva vizeSamapekSya svakArye jJAnaM pravarttamAnaM kathaM na tat tatra parataH pravRttaM bhavati ? tathA, kAraNadoSAbhAvaH paryudAsavRttyA bhavadabhiprAyeNa kAraNaguNaH, tatazca 'aduSTakAraNArabdham' iti vadatA 'guNavatkAraNArabdham' ityuktaM bhavati / kAraNaguNAzca pramANena svakArye pravarttamAnenApekSyamANanizcAyakapramANApekSA apekSyante, tadapi pramANaM svakAraNaguNanizcayApekSaM svakArye pravartata ityanavasthAdaSaNaM "jAte'pi yadi vizAne 15 tAvannArtho'vadhAryate" ityAdinA granthena parapakSe AsadhyamAnaM svavadhAya kRtyotthApanaM bhavataHprasa tam / athAduSTakAraNajanitatvanizcayamantareNApi jJAnaM svArthanizcaye svakArye pravartiSyate, tadasata saMzayAdiviSayIkRtasya pramANasya svArthanizcAyakatvAsaMbhavAt , anyathA'pramANasyApi svArthanizcAyakatvaM syAt / tannAduSTakAraNArabdhatvamapi vizeSo bhavannItyA saMbhavati / atha saMvAditvaM vizeSaH, so'bhyupagamyata eva; kiMtu 'saMvAdapratyayotpattinizcayamantareNa sa na jJAtuM zakyate' iti pratipAda-20 yiSyamANatvAt tadapekSaM pramANaM svakArye pravartata iti tat tatra parataH syAt / ata eva nirapekSa tvasya asiddhatvAt pUrvoktanyAyena 'ye pratIkSitapratyayAntarodayAH' iti prayoge nAsiddho hetuH| etenaiva yaduktam "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM baadhvrjitm| __ aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasaMmatam" // [ ] iti, tadapi nirstm| yaccoktam 'yadi saMvAdApekSaM pramANaM svakArye pravarttate tadA cakrakaprasaGgaH' tadasaGgatam, 'yathAvasthitaparicchedasvabhAvametat pramANam' ityevaMnizcayalakSaNe svakArye yathA saMvAdApekSaM pramANaM pravarttate na ca cakrakadoSastathA pratipAdayiSyamANatvAt / yadapi 'atha gRhItAH kAraNaguNAH' ityAdyabhidhAnam, tadapi parasamayAnabhijJatAM bhavataH khyApayati; 'kAraNaguNagrahaNApekSaM pramANaM svakArye pravartate' iti parasyAnabhyupagamAt / yaccoktam 'upajAyamAnaM pramANamarthapariccheda-30 zaktiyuktam' iti, tatrAvisaMvAditvameva arthatathAtvaparicchedazaktiH-taca parato jJAyate tadapekSaM pramANaM svakArye pravartate iti tat tatra parataH sthitam / / [uttarapakSaH-(3) nizcaye prAmANyasya svatastvanirasanam ] 'nApi prAmANyaM svanizcaye'nyApekSam' ityuktaM yat, tadapyasat; yato nizcayastatra bhavan kiM nirnimittaH, uta sanimittaH iti kalpanAdvayam / tatra na tAvanninimittaH, pratiniyatadeza-kAla-35 svabhAvAbhAvaprasaGgAt / sanimittatve'pi kiM svanimittaH, uta svavyatiriktanimittaH? na tAvat svanimittaH, svasaMviditapramANAnabhyupagamAda mImAMsakasya / atha svavyatiriktanimittaH, tatrApi vaktavyam-tannimittaM kiM pratyakSam , utAnumAnam anyasya tannizcAyakasyAsambhavAt ? tatra yadi pratyakSam, tadayuktam / pratyakSasya tatra vyApArAyogAt-taddhIndriyasaMyukte viSaye tadyApArAdudayamAsAdayat pratyakSavyapadezaM labhate, na cendriyANAmarthAparokSatAlakSaNena phalena, tatsaMvedanasvarUpeNa vA sampra-40 1 vA.' vinA sakateSvapi AdarzeSu 'pramANaM svakAraNaguNanizcAyakaM svakAraNaguNanizcayApekSaM svakArye' iti paatthH| 2 pR0 550 5 / 3 AsajyamAnaM kaaN0| 4 kRtvotthApanaM bhAM0, vaa0| 5pR. 2 paM0 12 / 6 pR. 4 paM0 28 / 7 pR. 4 paM037 / 8 pR. 550 11 / 9pR. 550 15 / Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 praamaannyvaadH| yogo yena tayoryathArthatvasvabhAvaM prAmANyamindriyavyApArajanitena pratyakSeNa nizcIyate; nApi manovyApArajena pratyakSaNa, evaMvidhasyAnubhavasyAbhAvAt : nApi tayorutpAdakasya jJAtRvyApArAkhyasya yathArthatvanizcAyakatvaM prAmANyaM bAhyendriyajanyena manojanyena vA pratyakSeNa nizcIyate, tena sahendriyANAM sambandhAbhAvAt / na cendriyAsambaddha viSaye jJAnamupajAyamAnaM pratyakSavyapadezamAsAdayatItyuktam / 5nApyanumAnataH prAmANyanizcayaH, pUrvoktasya phaladvayasya yathAvasthitArthatvalakSaNaprAmANya nizcaye liGgAbhAvAt / jJAtRvyApArasya tu pUrvoktaphaladvayasvabhAvasvakAryaliGgasambhave'pi na yathArthanizcAyakatvalakSaNaprAmANyanizcAyakatvam: yatastalliGgaM saMvedanAkhyaM yathArthatvaviziSTaM tanizcaye vyApriyeta, nirvizeSaNaM vA? prathama pakSe tasya yathArthatvavizeSaNagrahaNe pramANaM vaktavyam, tazca na sambhavatIti pratipAditam / nirvizeSaNasya phalasya prAmANyapratipAdakatve mithyAzAnaphalamapi prAmANya nizcAyaka 10 syAdityatiprasaGgaH / tatraitat syAt pUrvoktaM phaladvayamarthasaMvedana-arthaprakaTatAlakSaNamanubhavAnizcI yate, yathA tasya svataH pUrvoktasvarUpanizcayastathA yathArthatvasyApi, yathA hi tat saMvedyamAnaM nIlasaMvedanatayA saMvedyate tathA yathArthatvaviziSTasyaiva tasya saMvittiH; nahi nIlasaMvedanAdanyA ythaarthtvsNvittiH| yadyevam , zuktikAyAM rajatajJAne'pi arthasaMvedanasvabhAvatvAd ythaarthtvprsktiH| smRtipramoSA dayastu niSetsyante iti nAnumAnAdapi ttpraamaannynishcyH| kiMca, pratyakSA'numAnayoH prAmANya. 15nizcayanimittatve'bhyupagamyamAne svataHprAmANyanizcayavyAhatiprasaGgaH tannAnyanimitto'pi prAmANyanizcayaH / yaduktam 'nApi prAmANyaM svanizcaye'nyApekSam, tajhyapekSamANaM kiM kAraNaguNAnapekSate' ityAdi, tadanabhyupagamopAlambhamAtram ; na hyasmadabhyupagamaH-yaduta svakAraNaguNajJAnAt prAmANyaM vijJAyate, kAraNaguNAnAM saMvAdapratyayamantareNa jJAtumazakyatvAt , saMvAdapratyayAt tu kAraNaguNapari zAnAbhyupagame tata eva prAmANyanizcayasyApi siddhatvAd vyartha guNanizcayaparikalpanam , prAmANya20 nizcayottarakAlaM guNajJAnasya bhAvAt tannizcayasya prAmANyanizcaye'nupayogAzca / nApyekadA saMvAdAd guNAn nizcitya anyadA saMvAdamantareNApi guNanizcayAdeva tatprabhavasya jJAnasya prAmANyanizcayaH iti vaktuM zakyam, atyantaparokSeSu cakSurAdiSu kAlAntare'pi nizcitaprAmANyasvakAryadarzanamantareNa guNAnuvRtternizcetumazakyatvAt / na ca kSaNakSayiSu bhAveSu guNAnuvRttirekarUpaiva sambhavati, aparApara sahakAribhedena bhinnarUpatvAt / saMvAdapratyayAJcArthakriyAjJAnalakSaNAt prAmANyanizcayo'bhyupagamyata 25eva-"pramANamavisaMvAdijJAnam"[ ] iti pramANalakSaNAbhidhAnAt / na ca saMvAditvalakSaNaM prAmANyaM svata eva jJAyata iti zakyamabhidhAtum , yataH saMvAditvaM saMvAdapratyayajananazaktiH pramANasya; na ca kAryadarzanamantareNa kAraNazaktinizcetuM shkyaa|ydaah-"n pratyakSe kArya kAraNabhAvagatiH" [ . ] iti / tasmAduttarasaMvAdapratyayAt pUrvasya prAmANyaM vyavasthApyate / na ca saMvAdapratyayAt pUrvasya prAmANyAvagame saMvAdapratyayasyApyaparasaMvAdAt prAmANyAvagama ityanavasthAprasa30GgAt prAmANyAvagamAbhAva iti vaktuM yuktam , saMvAdapratyayasya saMvAdarUpatvenAparasaMvAdApekSA'bhAvato'navasthA'navatArAt / na ca prathamasyApi saMvAdApekSA mA bhUditi vaktavyam, yatastasya saMvAdajanakatvameva prAmANyam; tadabhAve tasya tadeva na syAt / arthakriyAjJAnaM tu sAkSAdavisaMvAdi, arthkriyaalmbntvaat| tasya svaviSayasaMvedanameva prAmANyam-tacca-svataH siddhamiti nAnyApekSA / tena 'kasyacittu yadISyeta' ityAdi parasya pralApamAtram / na cArthakriyAjJAnasyApyavastuvRttizaGkAyA35manyapramANApekSayA'navasthA'vatAraH iti vaktavyam, arthakriyAjJAnasyArthakriyAnubhavasvabhAvatvenArthakriyAmAtrArthinAM 'minnArthakriyAta etad jJAnamutpannam, uta tayatirekeNa' ityevaMbhUtAyAzcintAyA niSprayojanatvAt / tathAhi-yathA arthakriyA kimavayavavyatiriktenAvayavinA'rthena niSpAditA, utA'vyatiriktena, AhosvidubhayarUpeNa, athAnubhayarUpeNa, kiMvA triguNAtmakena, paramANusamUhAtmakena vA, atha jJAnarUpeNa, Ahosvit saMvRtirUpeNa' ityAdicintA'rthakriyAmAtrArthinAM niSprayojanA40 niSpannatvAd vAJchitaphalasya-tatheyamapi 'kiM vastusatyAmarthakriyAyAM tatsaMvedanazAnamupajAyate, AhosvidavastusatyAm' iti, tR-dAhavicchedAdikaM hi phalamabhivAJchitam, tazcAbhiniSpanna tadviyogajJAnasya svasaMviditasyodaye iti taccintAyA nissphltvm| avastuni jJAnadvayAsaMbhavAca / 1pR0 13 paM0 39 / 2 pR0 13 pN040| 3 mithyAjJAne phalamapi bhA0, mAM0, kaaN0| 4 nIlaM saMvedana-gu, bhA0, haa0| 5pR05paM0 15 / 6 grantha gram 500 / 7svaviSayaM gu0 vinA sarvatra / vi. pratI tu 'svaviSayasaMvedana-' iti pariSkRtam / 8 pR. 6 paM0 29 / Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe 15 yatra hi sAdhanajJAnapUrvakamarthakriyAjJAnamutpadyate tatrIvastuzaMkA naivAsti, na hyanagnAvagnizAne saMjAte pravRttasya dAha-pAkAdyarthakriyAjJAnasya saMbhava ityAgopAlAGganAprasiddhametat / na ca svapnArthakriyAjJAnamarthakriyA'bhAve'pi dRSTamiti jAgradarthakriyAjJAnamapi tathA''zaGkAviSayaH, tasya tadviparItatvAt / tathAhi-svamArthakriyAjJAnamapravRttipUrva vyAkulamasthiraM ca; tadviparItaM tajAmaddazAbhAvi, kutastena vyabhicAraH? yadi cArthakriyAzAnamapyarthamantareNa jAgrahazAyAM bhavet kataradanyajJAnamarthAvya. 5 bhicAri syAd yadvalenArthavyavasthA kriyeta? parataHprAmANyavAdino bauddhasya pratikUlamAcarAmItyabhiprAyavatA tasyAnukUlamevAcaritam / sa hi "nirAlambanAH sarve pratyayAH, pratyayatvAt , svapnapratyayavat' ityabhyupagacchatyeva, bhavatA tu jAgraddazA-svapnadazayorabhedaM pratipAdayatA ttsaahaayymevaacritm| na hi tadyatiriktaH pratyayo'sti ysyaarthsNsrgH| na cAvasthAdvayatulyatApratipAdanaM tvayA kriyamANaM prakRtopayogi / tathAhi-sAMvyavahArikasya pramANasya lakSaNamidamabhidhIyate-"pramANamavisaMvAdi 10 zAnam" [ ] iti / tacca sAMvyavahArika jAgraddazAjJAnameva, tatraiva sarvavyavahArANAM loke paramArthataH siddhatvAt; svapnapratyayAnAM tu nirviSayatayA loke prasiddhAnAM pramANatayA vyavahArAbhAvAt 'kiM svataH prAmANyamuta parataH' iti cintAyAH anavasaratvAt tatra jAgrajjJAne dvitayadarzanAt 'kiM pramANam , kiM vA'pramANam , tathA kiM svataH pramANam , kiM vA parataH' iti cintAyAH pUrvoktalakSaNe 'jAgratpratyayatve sati' iti vizeSaNAbhidhAne svapnapratyayena vyabhicAracodanaM prastAvA-15 nabhijJatAM parasya sUcayati / api ca, "arthakriyA'dhigatilakSaNaphalavizeSaheturjJAnaM pramANam" iti lakSaNe 'tatphalaM naivaM pramANalakSaNAnugatamiti kathaM tasyApi prAmANyamavasIyate' iti codyAnupapattiH / yathA 'aGkurahetu/jam' iti bIjalakSaNe nAGkurasyApi bIjarUpatAprasaktiH, tato na viduSAmevaM praznaH kathamakure bIjarUpatA nizcIyate' iti / yathA cAGkuradarzanAd bIjasya bIjarUpatA nizcIyate tathA'trApyarthakriyAphaladarzanAt sAdhanajJAnasya prAmANyanizcayaH / na cArthakriyAjJAnasyA-20 pyanyataH prAmANyanizcayAdanavasthA, arthakriyAzAnasya tadrUpatayA svata eva siddhatvAt / taduktam"svarUpasya svatogatiH" [ ] iti / na ca svarUpe jJAnasya bhrAntayaH saMbhavanti, svarUpAbhAve svasaMvittarapyabhedenAbhAvaprasaGgAt / vyatiriktaviSayameva hi pramANamadhikRtyoktam-"pramANamavisaMvAdi jJAnam , arthakriyAsthitiravisaMvAdanam"[ ] iti, tathA "prAmANyaM vyavahAreNArthakriyAlakSaNena"[ ] iti ca / tasmAd yat pramANasyAtmabhUtamarthakriyAlakSaNapuruSArthAbhidhAnaM 25 phalaM yadartho'yaM prekSAvatAM prayAsaH, tena svataHsiddhena phalAntaraM pratyanaGgIkRtasAdhanAntarAtmatayA 'pramANamavisaMvAdi jJAnam' iti pramANalakSaNavirahiNA sAdhana nirbhAsijJAnasyAnukAntarUpaphalaprApaNazaktisvarUpaprAmANyAdhigame'navasthApreraNA kriyamANA parasyAsaGgataiva lakSyate / ata evedamapi nirastaM yaduktam 'anizcitaprAmANyAdapi sAdhanajJAnAt pravRttAvarthakriyAjJAnotpattAvavAptaphalA api prekSAvanto yathA sAdhanajJAnaprAmANyavicAraNAyAM manaHpraNiddhati-anyathA tatsamAnarUpAparasAdhana-30 jJAnaprAmANya nizcayapUrvikA'nyadA pravRttina syAt-tathA'rthakriyAjJAnasyApi prAmANyavicAraNAyAM prekSAvattayaiva te Adriyante; anyathA'siddhaprAmANyAdarthakriyAjJAnAt pUrvasya prAmANyanizcaya eva na syAt' iti / 'avAptaphalatvamanarthakam' iti, tadapyayuktam ; 'arthakriyAjJAnasya svata eva prAmANyam, sAdhanajJAnasya tu tajanakatvena prAmANyam' iti pratipAditatvAt / yadabhyadhAyi-"yadi saMvAdAt pUrvasya prAmANyaM nizcIyate tadA 1 tatra vastu-kAM0, gu0| 2 De0, a0 ityubhayapratau 'tparataH' iti, etacca 'tat parataH' iti saMbhAvyatesugharTa caitat / 3 cintAyAH pUrvoktalakSaNe anava-De / 4 tanna jA-gu0 / ttraa'jaa-bhaa0| 5dvitIya-bhA0, kA0, gu0| 6 cintAyA pUrvokta-vA0 / "anavasara ityanuSaGgaH" gu0 tti0| 7 sati nirvizeSaNAmidhAne a0| satIti vishessnnaamidhaansvpn-vaa0| 8 prastAvAbhijJatAM suucy-vaa0| 9-hetubIja-bhA0, kAM0, hA0 / 10 tatrApyartha-vA0, vinA sarvatra / 11 svarUpajJAna-kA0, gu0, a0, aa0,| 12 "yathA''ha dharmakIrtiH" ityullikhya zlokavArtikaTIkAyAM pArthasArathimizro vacanameta uddhRtavAn-(zlo0 vA0 sU0 2,zlo0 76) 13-kRtaasaadhnaa-vaa0| 14 sAdhanAni sijJAnasya-hA0, vi0, A0 / 15 pR06 paM. 24 / 16 pR07502 17 pR07502| 18 sAdhanasya tu gu0| 19pR0 155020 / tAsAdhanA lokavArtikaTI 16 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaadH| zrotradhIrapramANaM syAditarAbhirasaGgateH" [ zlo0 sU0 2, zlo0 77] iti, tadapyayuktam: gItAdiviSayAyAH zrotrabuddherarthakriyAnubhavarUpatvena svata eva prAmANyasiddheH / tathA citragatarUpabuddharapi svata eva prAmANyasiddhiH, arthakriyA'nubhavarUpatvAt / gandha-sparzarasabuddhInAM tvarthakriyAnubhavarUpatvaM suprasiddhameva / yadapyuktam 'kimekaviSayam, bhinnaviSayaM vA 5saMvAdajJAnaM pUrvasya prAmANyanizcAyakam' ityAdi, 'tatraikasaGghAtavartino viSayadvayasya rUpa-sparzAdilakSaNasyaikasAmagyadhInatayA parasparamavyabhicArAt sparzAdizAnaM jAgradavasthAyAmabhivAmichatasparzAdivyatirekeNa asaMbhavadU bhinnaviSayamapi svaviSayAbhAve'pyAzayamAnarUpajJAnasya prAmANyaM nizcAyayatIti na tatsaMgata evam (gtmev)| ata eva rUpAdyarthAvinAbhAvivAda dhvanInAM tadvizeSa zaGkAyAM kvacidU vINAdirUpapratipattau tadvizeSazaGkAvyAvRttestadUpadarzanasaMvAdAdapi prAmANyanizcayaH 10 siddho bhavati / yaccoktam 'kiM saMvAdajJAnaM sAdhanaijJAnaviSayaM tasya prAmANyaM vyavasthApayati, uta bhinna viSayama' ityAdi, tadapyaviditaparAbhiprAyasyAbhidhAnam ; na hi saMvAdajJAnaM tadAhakatvena tasya prAmANyaM vyavasthApayati, kintu tatkAryavizeSatvena; yathA dhUmo'gnim iti praabhyupgmH| yazca saMvAdazAnAt sAdhanaMjJAnaprAmANyanizcaye cakrakadUSaNamabhyadhAyi , tadapyasaGgatam yadi hi prathamameva saMvAdajJAnAt sArdhaMnajJAnasya prAmANyaM nizcitya pravarttata tadA syAt tad dUSaNam , yadAtu vahnirUpa15darzane satyekadA zItapIDito'nyArtha taddezamupasarpastatsparzamanubhavati, kRpAlunA vA kenacit taddezaM varAnayane; tadA'sau vahnirUpadarzana-sparzanajJAnayoH saMbandhamavagacchati-evaMsvarUpo bhAvaH evaMbhU. taprayojananirvartakaH' iti-so'vagatasaMvandho'nyadA'nabhyAsadazAyAmanumAnAt 'mamAyaM rUpapratibhAso'bhimatArthakriyAsAdhanaH, evaMrUpapratibhAsatvAt, pUrvotpannaivaMrUpapratibhAsavat' ityasmAt sAdhananirbhAsijJAnasya prAmANyaM nizcitya pravartata iti kutazcakrakacodyAvatAraH? "abhyAsadazAyAmapi 20 sAdhanajJAnasyAnumAnAt prAmANyaM nizcitya pravarttate" ityeke / na ca taddazAyAmanvaya-vyatirekavyApArasyAsaMvedanAnnAnumAnavyApAra ityabhidhAtuM zakyam , anupalakSyamANasyApi tadyApArasyAbhyupagamanIyatvAt akasmAd dhUmadarzanAt parokSAgnipratipattAviva; anyathA gRhItavismRtapratibandhasyApi tadarzanAdaka smAt tatpratipattiH syAt / na cAdhyakSaiva sAdhaMnajJAnasya phalasAdhanazaktiriti kathamadhyakSe'numAnapravRttiH iti codyam, dRzyamAnapradezaparokSAgnisaGgateriva tajananazakterapratyakSatvena 25anumAnapravRttimantareNa nizcetumazakyatvAt / taduktam "tadRSTAve dRSTeSu saMvitsAmarthyabhAvinaH / / smaraNAdabhilASeNa vyavahAraH pravartate" [ ] iti| apare tu manyante "abhyAsAvasthAyAmanumAnamantareNApi pravRttiH sambhavati" / atha anumAne sati pravRttidRSTA, tadabhAve na dRSTA ityanumAnakAryA sA; nanvevaM satyabhyAsadazAyAM vikalpasvarUpAnumAna30 vyatirekeNApi pratyakSAt pravRttidRzyate iti tadA tatkAryA sA kasmAnna bhavati? tathAhi-pratipAdoddhAraM na vikalparUpAnumAnavyApAraH saMvedyate, atha ca pratibhAsamAne vastuni pravRttiH sampadyata iti / athAdAvanumAnAt pravRttirdRSTeti tadantareNa sA pazcAt kathaM bhavati? nanvevamAdau paryAlocanAd vyavahAro dRSTaH, pazcAt payolocanamantareNa kathaM pura sthitavastudarzanamAtrAd bhavati iti vAcyam ? yadi punaranumAnavyatirekeNa sarvadA pravRttirna bhavatIti pravartakamanumAnamevetyabhyupagamaH, 35tathAsati pratyakSeNa liGgagrahaNAbhAvAt tatrApyanumAnameva tannizcayavyavahArakAraNam, tadapyaparaliGganizcayavyatirekeNa nodayamAsAdayatItyanavasthAprasaGgato'numAnasyaivApravRtterna kvacit pravRttilakSaNo 1 vA.' vinA sarvatra 'api'| 2 pR. 7 paM0 8 / 3-zaGkhyamAnasya rUpa-bhAM0, kaaN0| 4 pR. 7paM. 18 / 5 sAdhanaviSayaM tasya gu0| 6 sAdhanaprAmANya-gu0 / 7 pR. 5 paM0 25 / 8 sAdhanasya praamaannyN-gu0| 9 atra 'sparzamanubhavati' iti puurvottmnveym| 10 sAdhanasya phl-gu0| 11 tad dRSTvA ce (ca) va vaa0| 12 pranthAnam-zlo. 6.. / Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathamai kANDevyavahAra ityabhyAsAvasthAyAM pratyakSaM svata eva vyavahArakRdU abhyupeyam / anumAnaM tu tAdAtmyatadutpatti-pratibandhaliGganizcayabalena svasAdhyAdupajAyamAnatvAdeva tatprApaNazaktiyuktaM saMvAdapratyayodayAt prAgeva pramANAbhAsavivekena nizcIyate'taH svata eva / tathAhi-yadU yata upajAyate tat tatprApaNazaktiyuktam, tadyathA-pratyakSaM svArthasya, anumeyAdutpannaM cedaM pratibaddha liGgadarzanadvArAyAtaM liGgijJAnamiti tatprApaNazaktiyuktaM nizcIyata iti / mUDhaM prati viSayadarzanena viSayI vyavahAro'tra 5 sAdhyate, saGketaviSayakhyApanena samaye pravartanAt / tathAhi-pratyakSe'pyAvyabhicAranibandhana evAnena prAmANyavyavahAraH pratipannaH, avyabhicArazca nAnyastadutpatteH, saiva ca jJAnasya prApaNazaktirucyate / taduktam "arthasyAsambhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam" // [ __] iti / tasmAt mUDhaM prati parataHprAmANyavyavahAraH sAdhyate / anumAne prAmANyasya pratibaddhaliGganizcayAnantaraM svasAdhyAvyabhicAralakSaNasya na utpannatvena pratyakSasiddhatvAd na parataHprAmANya nizcaye cakrakacodyasyAvatAraH / pratyakSe tu saMvAdAt prAgarthAdutpattiH azakyanizcayA iti saMvAdApekSavAnabhyAsadazAyAM tasya prAmANyAdhyavasitiryuktA / ata utpattI, svakArye, jJaptau ca sApekSatvasya pratipAdi. tatvAdU 'ye yadbhAvaM pratyanapekSAH' iti prayoge hetorasiddhiH / yatazca sandeha-viparyayaviSayapratyaya-15 prAmANyasya parato nizcayo vyavasthito'taH 'ye sandeha-viparyayAdhyAsitatanavaH' iti prayoge na vyAptyasiddhiH / yadapyuktam 'sarvaprANabhRtAM prAmANyaM prati sandeha-viparyayAbhAvAda siddho hetuH' ityAdi, tadapyasat: yataH prekSApUrvakAriNaH pramANA'pramANacintAyAmadhikriyante netare, te ca kAsAzcid jJAnavyaktInAM visaMvAdadarzanAjAtAzaGkA na jJAnamAtrAt 'evamevAyamarthaH' iti nizci. nvanti, nApi tajjJAnasya prAmANyamadhyavasyantiH anyathaiSAM prekSAvatava hIyata iti sandehaviSaye kathaM 20 na sandehaH? tathA kAmalAdidoSaprabhave jJAne viparyayarUpatA'pyastIti tadbalAd viparyaya kalpanA'nyajJAne'pi saGgataiveti prakRte prayoge nAsiddho heturiti bhavatyato hetoH prtaapraamaannysiddhiH| yadapi 'pramANa-tadAbhAsayostulyaM rUpam' ityAdyAzaGkaya 'apramANe avazyaMbhAvI bAdhakapratyayaH, kAraNadoSajJAnaM ca' ityAdinA parihRtam , tadapi na cAruH yato vArdha-kAraNadopajJAnaM mithyApratyaye avazyaMbhAvi, samyakpratyaye tadabhAvo vizeSaH pradarzitaHH sa tu kiM bAdhakAgrahaNe, tadabhAvanizcaye 25 vA? pUrvasmin pakSe bhrAntadRzastadbhAve'pi tadagrahaNaM dReM kazcit kAlam , evamatrApi tadagrahaNaM syAt / tatraitat syAdbhrAntadRzaH kazcit kAlaM tadagrahe'pi kAlAntare bAdhakagrahaNam , samyagdR? tu kAlAntare'pi tadagrahaH nanvetat sarvavidAM viSayaH, nArvAgrahazAM vyavahAriNAmasmAdRzAm / bAdhakAmAvanizcayo'pi samyagjJAne kiM pravRtteH prAg bhavati, uta pravRttyuttarakAlam ? yadi pUrvaH pakSaH, sa na yuktaH bhrAntajJAne'pi tasya sambhavAt pramANatvaprasaktiH syAt / atha pravRttyuttarakAlaM bAdhakAbhAva-30 nizcayaH, so'pi na yuktaH; bAdhakAbhAvanizcayamantareNaiva pravRtterutpannatvena tannizcayasyAkiJcitkaratvAt / na ca bAdhakAmAvanizcaye pravRttyuttarakAlabhAvini kiJcinnimittamasti / anupalabdhirnimittamiti cet, na; tasyA asambhavAt / tathAhi-bAdhakAnupalabdhiH kiM pravRtteH prAgbhAvinI bAdhakAbhAvanizcayasya pravRttyuttarakAlabhAvino nimittam, atha pravRttyuttarakAlabhAvinI iti viklpdvym| tatra yadi pUrvaH pakSaH, sana yuktaH; pUrvakAlAyA bAdhakAnupalabdheH pravRttyuttarakAlabhAvibAdhakAbhAva.35 1 "anumAnam anumitiH, khasAdhyAt svaviSayIbhUtava: upajAyamAnatvAd eva prApaNazaktiyuktaM vahnivyavahAranirUpitasaMketavad iti / kasmAt ? ata Aha 'tadutpatti- iti-tasya vaDheH bhedAbhedarUpatAdAtmyaM ca, tadutpattizva (tat) kAraNakatvam, pratibandhazca vyApyatvaM ca ityarthaH-eteSAmanyatamaviSayakaliGganizcayabalena ityarthaH, ataH saMvAdapratyayaM nApekSata ityAha 'saMvAda'-iti / ataH khata eva vahivyavahArakRt ityarthaH / atra dRSTAntamAha 'tadyathA' iti / ayamAzayaH-pratyakSaM yathA indriyasanikarSavalena khArthIbhUtarUpAdita utpadyate, ato rUpam 'rUpam' iti zabdaprayoganirUpitazabdavad iti" gu.tti.| 2 "pratyakSasya ityarthaH-etena pratyakSasya arthaprabhavatvam" gu0 Ti. / 3 pR. 2505 / 4pR.25014| 5pR.750281 pR. 75035 / 7 pR. 75036 / baadhk-kaarnn-gu0| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 praamaannyvaadH| nizcayanimittatvAsambhavAt , na hyanyakAlA anupalabdhiranyakAlamabhAvanizcayaM vidadhAti atiprasaGgAt / nApi pravRttyuttarakAlabhAvinI bAdhakAnupalabdhistannizcayanimittam, prAka pravRtteH 'uttarakAlaM bAdhakopalabdhirna bhaviSyati' iti arvAgdarzinA nizcetumazakyatvena tasyA asiddhatvAt / nApi pravRttyuttarakAlabhAvinyanupalabdhistadaiva nizcIyamAnA tatkAlabhAvibAdhakAmAvanizcayasya nimittaM 5bhaviSyatIti vaktaM zakyam, tatkAlabhAvino nizcayasyAkiJcitkaratvapratipAdanAt / kiMca, bAdhakAnupalabdhiH sarvasambandhinI kiM tannizcayahetuH, utA''tmasambandhinI iti punarapi pakSadvayam / yadi sarvasambandhinIti pakSaH, sa na yuktaH tasyA asiddhatvAt-na hi 'sarve pramAtAro bAdhakaM nopalabhante' iti arvAgadarzinA nizcetuM zakyam / athAtmasambandhinItyabhyupagamaH, so'pyayuktaH; AtmasambandhinyA anupalabdheH paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt / tanna bAdhA'bhAvanizcaye'nupalabdhirni: 10mittam / nA'pi saMvAdo nimittam, bhavadabhyupagamenAnavasthAprasaGgasya pratipAditatvAt / na ca bAdhA'bhAvo vizeSaH samyakapratyayasya sambhavati iti prAgeva pratipAditam / kAraNadoSAbhAve'pyayameva nyAyo vaktavya iti nAsAvapi tasya vizeSaH / kiMca, kAraNadoSa-bAdhakAbhAvayorbhavadabhyupagamena kAraNaguNa-saMvAdakapratyayarUpatvasya pratipAdanAt tannizcaye tasya vizeSe'bhyupagamyamAne parataH prAmANyanizcayo'bhyupagata eva syAt, na ca so'pi yuktaH; anavasthAdoSasya bhavadabhiprAyeNa prAk prati15pAditatvAt / yadapyuktam 'evaM tricaturajJAna'-ityAdi, tatraikasya jJAnasya prAmANyam , punaraprAmANyam, punaH prAmANyam ityavasthAtrayadarzanAdU bAdhake, tadvAdhakAdau vA'vasthAtrayamAzaGkamAnasya kathaM parIkSakasya nAparA'pekSA yenAnavasthA na syAt ? yadapyuktam 'apekSAtaH' ityAdi, tadapyasaGgatam ; yato nAyaM chalavyavahAraH prastuto yena katipayapratyayamAtraM nirUpyate / na hi pramANamantareNa bAdhakAzaGkAnivRttiH, na cAzaGkAvyAvartakaM pramANaM bhavadabhiprAyeNa sambhavatItyuktam / tathA kAraNa20 doSajJAne'pi pUrveNa jAtAzaGkasya kAraNadoSajJAnAntarApekSAyAM kathamanavasthAnivRttiH? kAraNadoSajJAnasya tatkAraNadoSagrAhakajJAnAbhAvamAtrataHpramANatvAd naatraanvsthaa| yadAha "yadA svataH pramANatvaM tadA'nyannaiva mRgyte| nivartate hi mithyAtvaM doSAjJAnAdayatnataH" // [zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 52] iti, pataccAnaddhoSyama: prAgeva vihitottaratvAta / na ca doSAjJAnAda doSAbhAvaH, satsvapi doSeSu 25 tadajJAnasya sambhavAt / samyagjJAnotpAdanazaktivaiparItyena mithyApratyayotpAdanayogyaM hi rUpaM timi rAdinimittamindriyadoSaH, sa cAtIndriyatvAt sannapi nopalakSyate / na ca doSA jJAnena vyAptAH yena tannivRttyA nivarteran / doSAbhAvajJAne tu saMvAdAdyapekSAyAM saivAnavasthA prAkU prtipaaditaa| patenaitadapi nirAkRtaM yaduktaM bhaTTena "tasmAt svataH pramANatvaM sarvatrautsargikaM sthitam / bAdha-kAraNaduSTatvajJAnAbhyAM tadapodyate // [ parAdhIne'pi caitasminnAnavasthA prasajyate / pramANAdhInametaddhi svatastazca pratiSThitam // [ pramANaM hi pramANena yathA nAnyena sAdhyate / na sidhyatyapramANatvamapramANAt tathaiva hi" // [ ] iti / 35 syAnmatam "yadapyanyAnapekSapramitibhAvo bAdhakapratyayastathA'pyabAdhakatayA~ pratIta evAnyasyAMpramANatAmAdhAtuM kSamo nAnyatheti, so'yamadoSaH, yataH 1pR0 17 paM0 31 / 2 pR0 12 paM0 25 / 3 pR0 13 pN07| 4 pR. 12 paM0 28 tathA pR0 10 paM0 22 / 5 tadvizeSe'bhyupaga-bhAM0 / 6 pR0 8 pN06| 7 apekSatetyAdi kAM0, gu0, vi0, hA0 / apekSyatetyAdi A0, De0, bhA0, bhaa0| 8 pR. 7 paM0 39 / 9-pyajJAnApekSa-gu0, bhA0, De0 / 10 "nAsti bAdhakaM yasmin tad abAdhakam-tattA, tayA ityevamatra bahuvrIhiH" mAM0 tti.| 11-nyasya pramANatAkAM0, De0 / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe rate // [ ] bAdhakapratyayastAvadAnyatvAvadhAraNam / so'napekSapramANatvAt pUrvajJAnamapohate // tatrApi tvapavAdasya syAdapekSA kvacit punaH / jAtAzaGkasya pUrveNa sA'pyanyena nivartate // // bAdhakAntaramutpannaM yadyasyAnvicchato'parama / tato madhyamabAdhena pUrvasyaiva pramANatA // [ athAnyadaprayatnena samyaganveSaNe kRte / mUlAbhAvAna vijJAnaM bhaved bAdhakabAdhanam // [ tato nirapavAdatvAt tenaivAdyaM bliiysaa| bAdhyate tena tasyaiva pramANatvamapodyate // [ evaM parIkSakajJAnatritayaM nAtivartate / / tatazcAjAtabAdhena nAzayaM bAdhakaM punH|| [ ] iti / tathAhi-anene sarveNApi granthena svataHprAmANyavyAhatiH parihatA, parIkSakajJAnatritayAdhikajJAnAnapekSayA'navasthA ca" etad dvitayamapi parapakSe pradarzitaM prAktananyAyena / yaccAnyat pUrvapakSe paratAprAmANye dUSaNamabhihitaM taccAnabhyupagamena nirastamiti na pratipadamuccArya dUSyate / [preraNAbuddheH prAmANyAbhAvaH ] preraNAbuddhastu prAmANyaM na sAdhananirbhAsipratyakSasyeva saMvAdAt, tasya tasyAmabhAvAt / nApyavyamicAriliGganizcayabalAt svasAdhyAdupajAyamAnatvAdanumAnasyeva / kiMca, preraNAprabhavasya cetasaH prAmANyasiddhyartha svataHprAmANyaprasAdhanaprayAso'yaM bhavatAm, codanAprabhavasya ca jJAnasya na kevalaM prAmANyaM na sidhyati, kiMtvaprAmANyanizcayo'pi tava nyAyena sampadyate / tathAhi-20 yad duSTakAraNajanitaM jJAnaM na tat pramANam, yathA timirAdyupadravopahatacakSurAdiprabhavaM jJAnam, doSa vatpreraNAvAkyajanitaMca 'agnihotraM juhuyAt' ityAdivAkyaprabhavaM jJAnamiti kAraNa viruddhoplbdhiH| na cAsiddho hetuH, bhavadabhiprAyeNa preraNAyAM guNavato vakturabhAve tahuNairanirAkRtairdoSairjanyamAnatvasya preraNAprabhave jJAne siddhatvAt / atha syAdayaM doSo yadi vaktaguNaireva prAmANyApavAdakadoSANAM nirAkaraNamabhyupagamyate, yAvatA vakturabhAvenApi nirAzrayANAM doSANAmasadbhAvo'bhyupagamyata 25 eva / taduktam "zabde doSodbhavastAvad vaktradhIna iti sthitam / tadabhAvaH kvacit tAvad gunnvdvktRktvtH|| tahuNairapakRSTAnAM zabde saMkrAntyasambhavAt / yadvA vakturabhAvena na syurdoSA niraashryaaH"|| [zlovvA0sU02,62-63 zlo0] iti| 30 bhavedapyevam , yadyapauruSeyatvaM kutazcit pramANAt siddhaM syAt , taJca na siddham ; tatpratipAdakapramANasya niSetsyamAnatvAt / ata eva cedamapyanuddhoyam "ttraapvaadnirmuktirvktrbhaavaallghiiysii|| vede tenApramANatvaM nAzaGkAmapi gacchati" // [ zlo0 vA0 sU0 2, 68 zlo.] / tena guNavato vakturanabhyupagamAd bhavadbhiH apauruSeyatvasya cAsambhavAd anirAkRtairdoSairjanyamAnatvaM 35 hetuHpreraNAprabhavasya cetasaH siddhaH; doSajanyatva-aprAmANyayoravinAbhAvasyApi mithyAzAne'nyatra nizcitatvAt tadviruddhatva-anaikAntikatvayorapyabhAva iti bhavatyato hetoHpreraNAprabhave jJAne praamaannyaabhaavsiddhiH| 1 cApavAdasya gu0| 2 etena gu0| 3 "vyAhataM tat (iti) zabdArthaH" / 4 "buddharityarthaH" / 5 "sulabhA" gu0 tti.| 6 pranyAyam 700 shlo| Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaad| [ jJAtRvyApArasyaivA'siddhiH] kiMca, pramANe siddha sati 'kiM tatprAmANyaM svataH, parato vA' iti cintA yuktimatI, bhavadabhyupagamena tu tadeva na sambhavati / tathAhi-jJAtRvyApAraHpramANaM bhavatA'bhyupagamyate, na cAsau yuktaH tadrAhakapramANAbhAvAt / tathAhi-pratyakSaM vA tabAhakam , anumAnam, anyadvA pramANA5ntaram ? tatra yadi pratyakSaM tadrAhakamabhyupagamyeta tadA'trApi vaktavyam-svasaMvedanam , vAhyendriyajam , manaHprabhavaM vA ? na tAvat svasaMvedanaM tadrAhakam, bhavatA tabAhyatvAnabhyupagamAt tasya / nApi bAhyendriyajam, indriyANAM svasaMbaddhe'rthe jJAnajanakatvAbhyupagamAt; na ca jJAtRvyApAreNa saha teSAM saMbandhaH, pratiniyatarUpAdiviSayatvAt / nApi manojanyaM pratyakSaM jJAtRvyApAralakSaNapramANagrA. hakam, tathApratItyabhAvAt anabhyupagamAcca / athAnumAnaM tadrAhakamabhyupagamyate, tdpyyuktm| 10 yato'numAnamapi "jJAtasaMvandhasyaikadezadarzanAdasannikRSTe'thai buddhiH" ityevaMlakSaNamabhyupagamyate / saMbandhazcAnyasaMbandhavyudAsena niyamalakSaNo'bhyupagamyate / yata uktam- "saMvandho hi na tAdA. tmyalakSaNo gamyagamakabhAvanivandhanam / yayorhi tAdAtmyaM na tayorgamyagamakabhAvaH, tasya bhedanibandhanatvAt : abhede vA sAdhanapratipattikAla eva sAdhyasyApi pratipannatvAt kathaM gamyagamaka bhAvaH ? apratipattau vA yasmin pratIyamAne yanna pratIyate tat tato bhinnam, yathA ghaTe pratIyamA15 ne'pratIyamAnaH paTaH; na pratIyate cet sAdhanapratItikAle sAdhyaM tadA tat tato minnamiti kathaM tayostAdAtmyam ? kiMca, yadi tAdAtmyAd gamyagamakabhAvo'bhyupagamyate tadA tAdAtmyA'vizepAd yathA prayatnAnantarIyakatvamanityatvasya gamakam, tathA'nityatvamapi prayatnAnantarIyakatvasya gamakaM syaat| atha prayatnAnantarIyakatvamevAnityatvaniyatatvena nizcitam, nAnityatvaM tanniyatatvena: nizca. yApekSazca gamyagamakabhAva iti, tarhi 'yasminnizcIyamAne yanna nizcIyate' ityAdi pUrvoktameva dUSaNaM 20punarApatati / api ca, prayatnAnantarIyakatvameva anityatvaniyatatvena nizcitamiti vadatA sa evA. smadabhyupagato niyamalakSaNaH saMbandho'bhyupagato bhavati / nApi tadutpattilakSaNaH saMbandho gamyagamakabhAvanibandhanam , tathA'bhyupagame vaktRtvAderapyasarvajJatvaM prati gamakatvaM syAt / atha sarvajJatve vaktatvAderbAdhakapramANAbhAvAt sarvajJatvAdibhyo vatRtvAdeAvRttiH sandigdheti saMdigdhavipakSavyAvRtti katvAnnAyaM gamakastarhi dhUmasyApyanagnau bAdhakapramANAbhAvAt tato vyAvRttiH sandigdheti sandi25gdhavipakSavyAvRttikatvAdagniM prati gamakatvaM na syAt / atha "kArya dhUmo hutabhujaH, kAryadharmAnuvRttitaH; sa tadabhAve'pi bhavan kAryameva na syAt" ityanagnau dhUmasya sadbhAvabAdhakaM pramANaM vidyata iti nAsau sandigdhavipakSavyAvRttikastarkhetat prakRte'pi vaktRtvAdau samAnamiti tasyApyasarvazatvaM prati gamakatvaM syAt / kiMca, kAryatve satyapi vaktRtvAdeH sandigdhavipakSavyAvRttikatvenAsarvajJatvaM pratyaniyatatvAd yadyagamakatvaM tarhi sa evAsmadabhyupagato niyamalakSaNaH saMbandho'bhyupagato bhavati / 30 api ca, tAdAtmya-tadutpattilakSaNasaMbandhAbhAve'pi niyamalakSaNasaMbandhaprasAdAt kRttikoya candrodgamana-adyatanasavitrudgama-gRhItANDapipIlikotsarpaNa-ekAmraphalopalabhyamAnamadhurarasasvarUpANAM hetUnAM yathAkramaM bhAvizakaTodaya-samAnasamayasamudravRddhi-zvastanabhAnUdaya-bhAvivRSTi-tatsamAnakAlasindUrAruNarUpasvabhAveSu sAdhyeSu gamakatvaM suprasiddham / saMyogAdilakSaNastu saMbandho bhavataiva sAdhyapratipAdanAGgatvena nirasta iti taM prati na prayasyate / "evaM paroktasaMbandhapratyAkhyAne kRte sti| niyamo nAma saMbandhaH svamatenocyate'dhunA // [ ] 1prAmANye gu0, hA0, vi0, A0 / 2 abhyupagato na cA-bhA0, vA0, vi0 / 3 "lingglinggismudaayruupsy"| 4 "liGgam" (ekadezaH) gu0 tti| 5 vAkyaM caitat zAbarabhASye paJcamasUtravyAkhyAne (pR. 8-paM0 9. kaa0)| 6 abhyupagato yata bhAM0, vA0, vi0| 7 atra 'saMbandho hi na tAdAtmyalakSaNaH' ityata Arabhya 'na kiJcinnAnumIyate' ityAdi (pR. 2150 4) paryantaM 'yata uktam' avaseyam / 8 atra "tathAhi" (iti yojyam ) gu0 tti.| Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe-- kAryakAraNabhAvAdisaMbandhAnAM dvayI gtiH| niyamA'niyamAbhyAM syAdaniyamAdatadgatA // [ ] sarve'pyaniyamA hyete nAnumotpattikAraNam / / niyamAt kevalAdeva na kiJcinnAnumIyate" // [ ] ityaadi| sa ca saMbandhaH kimanvayanizcayadvAreNa pratIyate, uta vyatirekanizcayadvAreNa iti vikalpadvayam / 5 tatra yadi prathamo vikalpo'bhyupagamyate, tatrApi vaktavyam-kiM pratyakSeNAnvayanizcayaH, utAnumAnena iti? na tAvat pratyakSeNAnvayanizcayaH, anvayasya hi rUpam 'tadbhAve eva bhAvaH', na ca jJAtRvyApArasya pramANatvenAbhyupagatasya pratyakSeNa sadbhAvaHzakyate grahItuma, tadvAhakatvena pratyakSasya pUrvameva niSiddhatvAt tvayA'nabhyupagamAJca / nApi jJAtRvyApArasadbhAve evArthaprakAzanalakSaNasya hetoH sadbhAvaH pratyakSeNa jJAtuM zakyaH, tasyApIndriyavyApArajena pratyakSeNa pratipattumazakteH tadazaktizca-akSANAM tena 10 saha saMbandhAbhAvAt / nApi svasaMvedanalakSaNena pratyakSeNa pUrvoktasya hetoH sadbhAvaH zakyo nizcetum , bhavadabhiprAyeNa tatra tasyAvyApArAt, tanna pratyakSeNa sAdhyasadbhAve eva hetusadbhAvalakSaNo'nvayo nizcetuM shkyH| nApyanumAnena tannizcayaH, anumAnasya nizcitAnvayahetuprabhavatvAbhyupagamAt / na ca tasyAnvayaH pratyakSasamadhigamyaH, pUrvoktadoSaprasaGgAt / anumAnAt tannizcaye'navasthe-taretarAzrayadoSAvanuSajyete iti prAgeva pratipAditam / na ca pratyakSA'numAnavyatiriktaM pramANAntaraM sambhavati / tanna anva-15 yanizcayadvAreNa jJAtRvyApAre sAdhye pUrvoktasya hetorniyamalakSaNaH saMbandho nizcetuM shkyH| nApi vyatirekanizcayadvAreNa, yato vyatirekaH 'sAdhyAbhAve hetorabhAva eva' ityevaMsvarUpaH, na ca prakRtasya sAdhyasyAbhAvaH pratyakSeNa samadhigamyaH, tasyAbhAvaviSayatva virodhAt, anabhyupagamAt , abhAvapramANavaiyarthyapra. saGgAcca / nApyanumAnAdisadbhAvagrAhakapramANanizcayaH, ata eva doSAt / athAdarzananizcaya iti pakSaH, so'pi na yuktaH, yato'darzanaM kimanupalambharUpam , Ahosvid abhAvapramANasvarUpam iti vaktavyam 120 tatra yadyAdyaH pakSaH, sa na yuktaH; yato'trApi vaktavyam-anupalambhaH kiM dRzyAnupalambho'bhipretaH, AhosvidU adRzyAnupalambhaH iti ? tatra yadyadRzyAnupalambhaH prakRtasAdhyAbhAvanizcAyako'bhipretaH, tadA'trApi kalpanAdvayam-kiM svasaMbandhI anupalambhastannizcAyakaH, uta sarvasaMbandhI? yadyAtmasaMbandhI tannizcAyakaH, sa na yuktaH, paracetovRttivizeSaistasyAnaikAntikatvAt / atha sarvasaMbandhI anupalambhastannizcAyaka ityabhyupagamaH, ayamapyayuktaH; sarvasaMbandhino'nupalambhasyAsiddhatvAt / atha 25 dRzyAnupalambhastannizcAyaka iti pakSaH, so'pyasaGgataH, yato dRzyAnupalambhazcaturdhA vyavasthitaH-svabhAvAnupalambhaH, kAraNAnupalambhaH, vyApakAnupalambhaH, viruddha vidhizceti / tatra yadi svabhAvAnupalambhastannizvAyakatvenAbhimataH, sa na yuktaH; svabhAvAnupalambhasyaivaMvidhe viSaye vyApArAsaMbhavAt / tathAhi-ekajJAnasaMsargiNastulyayogyatAsvarUpasya bhAvAntarasyAbhAvavyavahArasAdhakatvena paryudAsavRttyA tadanyajJAnasvabhAvo'sAvabhyupagamyate na ca prakRtasya sAdhyasya kenacit sahaikajJAnasaMsargitvaM saMbhava-30 tIti nAtra svabhAvAnupalambhasya vyaapaarH| nApi kAraNAnupalambhaH prakRtasAdhyAbhAvanizcAyakaH, yataH siddhe kAryakAraNabhAve kAraNAnupalambhaH kAryAbhAvanizcAyakatvena pravartate; na ca prakRtasya sAdhyasya kenacit saha kAryatvaM nizcitam, tasyAdRzyatvena prAgeva prtipaadnaat| 'pratyakSA'nupalambhanibandhanazca kAryakAraNabhAvaH' iti kAraNAnupalambho'pi na tannizcAyakaH / vyApakAnupalambhastu siddha vyApyavyApakabhAve vyApyAbhAvasAdhako'bhyupagamyate / na ca prakRtasAdhyavyApakatvena kazcit padArtho 35 nizcetuM zakyaH, prakRtasAdhyasyAdRzyatvapratipAdanAt tanna vyApakAnupalambho'pi tnnishcaaykH| viruddhopalabdhirapyatra viSaye na pravartate / tathAhi-eko virodho'vikalakAraNasya bhavato'nyabhAve'. bhAvAt sahAnavasthAnalakSaNo nizcIyate zIto-Nayoriva viziSTAt pratyakSAt / na ca prakRtaM sAdhya. mavikalakAraNaM kasyacid bhAve nivartamAnamupalabhyate tasyAdRzyatvAdeva / dvitIyastu parasparaparihAra 1 pR. 20 50 5 / 2 tasyAnvayanizcayaH pratya- bhA0, kaaN| 3 pra0 pR. paM0 / 4 pR. 2 paM0 32-34 / 5 pR0 20 paM0 5 / 6 "anena hi siddhAvasthA'bhihitA, tena sAdhyAvasthAyAM virodho na saMbhavati iti sUcitam / etena kAraNasyaiva virodhaH pradarzita iti na bhramitavyam" gu.tti.| Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 prAmANyavAdaH / sthitilakSaNaH so'pi lakSaNasya svarUpavyavasthApakadharmarUpasya dRzyatvAbhyupagamaniSTho dRzyatvAbhyupagamanimittapramANanibandhano na prakRtasAdhyaviSaye saMbhavati, tanna tato'pi prastutasiddhiH / tanna sAdhyasyAbhAvanizcayo'nupalambhanibandhanaH / sAdhanAbhAvanizcayo'pi nAdRzyAnupalambhanimittaH, uktadoSatvat; dRzyAnupalambhanimittatve'pi na svabhAvAnupalambhastannimittam, uddiSTaviSayAbhAvavyava5hArasAdhakatvena tasya vyApArAbhyupagamAt / anuddiSTaviSayatve'pi 'yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAvaH' ityevaM na tataH sAdhanAbhAvanizcayaH tannizcayazca niyamanizcaya heturiti na svabhAvAnu palambho'pi tanniyamahetuH / nApi kAraNAnupalambhaH, yataH kAraNaM jJAtRvyApAra evArthaprakaTatAlakSasya hetorbhavatA'bhyupagamyate, na cAsau pratyakSasamadhigamya iti kutastasya samprati ( taM prati ) kAratvAvagamaH ? iti na kAraNAnupalambho'pi tadabhAvanizcayahetuH / vyApakAnupalambhe'pyayameva nyAyaH, 10 yato vyApakatvamapi pUrvoktahetuM prati jJAtRvyApArasyaivAbhyupagantavyam; anyathA'nyasya vyApakatve sAdhyavipakSAd vyApaka nivRttidvAreNa nivartamAnamapi sAdhanaM na sAdhyaniyataM syAt / atha yathA savalakSaNo hetuH kSaNikatvalakSaNa sAdhyavyatiriktakrama - yaugapadya svarUpapadArthAntaravyApaka nivRttidvAreNA'kSaNikalakSaNAd vipakSAd vyAvarttamAnaH svasAdhyaniyatastathA prakRto'pi heturbhaviSyati, asamyagetat yatastatrApi yadyarthakriyAlakSaNasattvavyApake krama- yaugapadye kutazcit pramANAt kSaNike 15 siddhe bhavatastadA tannivRttidvAreNa vipakSAd vyAvarttamAno'pi sattvalakSaNo hetuH svasAdhya niyataH syAt, anyathA taMtra vyApakavRttyanizcaye rAzyantare kSaNikA'kSaNikarUpe tasyAzayamAnatvena tadyAyasyApi naikAntataH kSaNikaniyatatvanizcayaH / na ca prakRtasAdhye'yaM nyAyaH, tasyAtyantaparokSatvena hetuvyApakabhAvAntarAdhikaraNatvAsiddheH; tanna vyApakAnupalambhanimitto'pi vipakSe sAdhanAbhAvanicayaH / nApi viruddhopalabdhinimittaH prakRtasAdhyasyAtyantaparokSatvena tadapratipattau tadabhAvaniyata20 vipakSasyApyapratipattitastena sahArthaprakAzanalakSaNasya hetoH sahAnavasthAnalakSaNa virodhAsiddheH / parasparaparihArasthitalakSaNastu virodho'nyonyavyavaccheda rupayorarthaprakAzanA 'prakAzanayoH sambhavati, na punararthaprakAzana - ajJAtRvyApArayoH, anyonyavyavacchedarUpatvAbhAvAt / nApi jJAtRvyApAraniyatatvAdarthaprakAzanasya sAdhyavipakSeNa virodha iti zakyamabhidhAtum, anyonyAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-siddhe taniyatatve tadvipakSavirodhasiddhiH, tatsiddhezca tanniyatatva siddhiriti spaSTa evetaretarAzrayo 25 doSaH / tanna viruddhopalabdhinimitto'pi vipakSe sAdhanAbhAvanizcayaH / athAdarzanazabdena abhAvAkhyaM pramANaM vyatirekanizcayanimittamabhidhIyate, tadapyanupapannam tasya tannimittatvAsambhavAt / tathAhiniSedhyaviSayapramANapaJcaka svarUpa tayA''tmano'pariNAmarUpaM vA tadabhyupagamyeta, tadanyavastuviSayajJAnarUpaM vA gatyantarAbhAvAt ? taduktam - "pratyakSAderanutpattiH pramANAbhAva ucyate / 30 sA''tmano'pariNAmo vA vijJAnaM vA'nyavastu ni" // [zlo0vA0sU05, abhAvapa0zlo0 11] tatra yadi 'niSedhyaviSayapramANapaJcakarUpatvenAtmano'pariNAmalakSaNamabhAvAkhyapramANaM sAdhanAbhAva niyatasAdhyAbhAvasvarUpavyatirekanizcayanimittam' ityabhyupagamaH, sa na yuktaH tasya samudrodarkepala pairimAnAnaikAntikatvAt / athAnyavastuviSayavijJAnasvarUpamabhAvAkhyaM pramANaM vyatirekanizcayanimittamiti pakSaH, so'pi na yuktaH vikalpAnupapatteH / tathAhi kiM tat sAdhya niyatasAdhanasvarUpAdanyad 35 vastu, yadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnamityucyate ? yadi yathoktasAdhanasvarUpavyatiriktaM padArthAntaraM tadA vaktavyam-tad ekazAnasaMsargi sAdhanena saha, utAnyathA iti ? yadi yathoktasAdhanenaikajJAnasaMsargi tadA tadviparyaMjJAnAt sidhyati yathoktasAdhanasyAbhAvanizcayaH pratiniyataviSayaH, kintu 'yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatrAvazyaMtayA sAdhanasyApyabhAvaH' ityevaMbhUto vyatirekanizcayo na tataH sidhyati ; sarvopasaMhAreNa sAdhanAbhAvaniyatasAdhyAbhAvanizcayazca hetoH sAdhyaniyatatvalakSaNa niyama nizcAyaka iti naika 1 pR0 21 paM0 22 / 2 anyathA tadvayApakavRttya - gu0 / 3 pranthApram - zlo0 800 4 'samudrodakaM kati palAni' ? ityevaM samudrodakapalaparimANena / 5 samudrodakapariNAmena - De0 / 6 " ekasaMbandhijJAnamaparasaMbavidhasmArakam " ( iti niyamena ) gu0 Ti0 / 7- 'nizcayasya hetoH' vA0, bA0 vinA sarvatra / - nizcayahetoH a0 Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe 23 zAnasaMsargipadArthAntaropalambhAdabhAvAkhyAt pramANAt vytireknishcyH| atha tadasaMsargipadArthAntaropalambhasvarUpamabhAvAkhyaM pramANaM sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva nizcayanimittam, tadapyasambaddham / atiprasaGgAt-na hi padArthAntaropalambhamAtrAdanyasya tadatulyayogyatArUpasya tena sahaikajJAnAsaMsargiNaH padArthAntarasyAbhAvanizcayaH, anyathA sahyopalambhAdU vindhyAbhAvanizcayaH syAt / atha tathAbhUtasAdhanAdanyastadabhAvaH, taviSayaM jJAnaM tadanyajJAnam, tad vipakSe saadhnaabhaavnishcynimittm| nanu tadapi 5 jJAnaM kiM 'yatra yatra sAdhyAbhAvastatra tatra sAdhanAbhAvaH' ityevaM pravarttate, uta 'kvacideva sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvaH' ityevam ? tatra yadyAdyaHkalpaH, sana yuktA yathoktasAdhanaviviktasarvapradeza-kAlapratyakSIkaraNamantareNa evaMbhUtajJAnotpattyasambhavAt / sarvadezapratyakSIkaraNe ca kAlAdiviprakRSTAnantapradezapratyakSIkaraNavat svabhAvAdivyavahitasarvapadArthasAkSAtkaraNAt sa eva sarvadarzI syAdityanumAnAzrayaNaM sarvajJAbhAvaprasAdhanaM caanuppnnm| atha dvitIyapakSAbhyupagamaH, tadA bhavati tataH pratiniyate 10 pradeze sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanizcayaH-ghaTaviviktapratyakSapradeza iva ghaTAbhAvanizcayaH-kiMtu tathAbhUtAt sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvanizcayAnna vyatireko nizcito bhavati / sAdhanAbhAvaniyatasAdhyAbhAvasya sarvopasaMhAreNa nizcaye vyatireko nizcito bhavati; anyathA-yatraiva sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvo na bhavati tatraiva sAdhanasadbhAve'pi na sAdhyamiti-na sAdhanaM sAdhyaniyataM syAditi vyatirekanizcayanimitto na hetoH sAdhyaniyamanizcayaH syAt tanna dvitIyo'pi pkssH| atha na prakRtasAdhanAbhA-15 vajJAnaM tadviviktasamastapradezopalambhanimittam-yena pUrvokto doSaH-kintu tadviSayapramANapaJcakanivRttinimittam / taduktam "pramANapaJcakaM yatra vasturUpe na jAyate / vastusattAvabodhArtha tatrAbhAvapramANatA" // [zlo0 vA0 sU05, abhAvapa0 zlo01] nanvatrApi vaktavyam-kiM sarvadeza-kAlAvasthitasamastapramAtRsaMvandhinI tannivRttistathAbhUtasAdhanA-20 bhAvajJAnanimittam, uta pratiniyatadeza-kAlAvasthitAtmasambandhinI iti kalpanAdvayam / tatra yadyAdyA kalpanA, sA na yuktA; tathAbhUtAyAstannivRttarasiddhatvAt / na cAsiddhA'pi tathAbhUtajJAnani. mittam , atiprasaGgAt-sarvasyApi tathAbhUtajJAnanimittaM syAt kenacit saha pratyAsatti-vina. karNAbhAvAt; anabhyupagamAcca-nahi pareNApi pramANapazcakanivRtterasiddhAyA abhAvajJAnanimittatA'bhyupagatA, kRtayatnasyaiva pramANapaJcakanivRtterabhAvasAdhanatvapratipAdanAt "gatvA gatvA tu tAn dezAn yadyarthI noplbhyte| tadA'nyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate" // [zlo0 vA0 sU05, arthA0pa0 zlo0 38] ityabhidhAnAt / na cendriyAdivadazAtA'pi pramANapaJcakanivRttirabhAvazAnaM janayiSyatIti zakyamabhidhAtum , pramANapaJcakanivRttestuccharUpatvAt / na ca tuccharUpAyA janakatvam, bhAvarUpatAprasakteH-evaMlakSaNasya bhAva.30 tvAt tanna sarvasaMbandhinI pramANapaJcakanivRttirvipakSe sAdhanAbhAvanizcayanibandhanam / nApyAtmasaMbadhinI tannimittam, yataH sA'pi kiM tAdAtvikI, atItA'nAgatakAlabhavA vA ? na pUrvA, tasyA gaGgApulinareNuparisaMkhyAnenAnaikAntikatvAt / nottarA, tAdAtvikasyAtmanastannivRtterasaMbhavAt asiddhatvAJca; tanna AtmasaMbandhinyapi prmaannpnycknivRttistjjnyaanotpttinimittm| tanna anyavastuvijJAnalakSaNamapyabhAvAkhyaM pramANaM vyatirekanizcayanimittam / 35 [prasaGgavazAd abhAvapramANanirasanam ] yazca "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAzAnaM jaayte'kssaanpekssyaa"|| [zlovvA sU05, abhAvapa0zlo027] 1-bhyupagamyate gu0 Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 praamaannyvaadH| ityabhAvapramANotpattau nimittapratipAdanam, tatra kiM vastvantarasya pratiyogisaMsRSTasya grahaNam , AhosvidU asaMsRSTasya ? tatra yadyAdyaH pakSA, sana yuktaH pratiyogisaMsRSTavastvantarasya pratyakSeNa grahaNe pratiyoginaH pratyakSeNa vastvantare grahaNAdU nAbhAvAkhyapramANasya tatra tadabhAva grAhakatvena pravRttiH pravRttau vA pratiyogisattve'pi tadabhAvagrAhakatvena pravRtterviparyastattvAnna prAmANyam / atha 5pratiyogyasaMsRSTavastvantaragrahaNaM tadA pratyakSeNaiva pratiyogyabhAvasya gRhItatvAt tatrAbhAvAkhyaM pramANaM pravarttamAnaM vyartham / atha pratiyogyasaMsRSTatA'vagamo vastvantarasyAbhAvapramANasaMpAdyastarhi tadapyabhAvAkhyaM pramANaM pratiyogyasaMsRSTavastvantaragrahaNe sati pravartate, tadasaMsRSTatAvagamazca punarapyabhAvapramANasaMpAdya ityanavasthA / tathA, pratiyogino'pi smaraNaM kiM vastvantarasaMsRSTasya, athAsaMsRSTasya ? yadi saMsRSTasya tadA nAbhAvapramANapravRttiriti pUrvavadvAcyam / athAsaMsRSTasya smaraNam , nanu pratyakSeNa 10 vastvantarAsaMsRSTasya pratiyogino grahaNe tathAbhUtasya tasya smaraNaM nAnyathA; pratyakSeNa ca pUrvapravRttena vastvantarAsaMsRSTapratiyogigrahaNe punarapyabhAvapramANaparikalpanaM vyartham ___ "vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzrayA" // [zlo0 vA0 sU0 5, abhAvapa0 zlo0 2] ityabhidhAnAt tadartha tasya parikalpanam , tacca pratyakSeNaiva kRtamiti tasya vyrthtaa| athAtrApyabhAvapramANa saMpAdyaHpratiyogino vastvantarAsaMsRSTatAgrahastarhi tathAbhUtapratiyogigrahaNe tathAbhUtasya tasya smaraNam, 15 tatsadbhAve cAbhAvapramANapravRttiH, tatpravRttau ca tasyAsaMsRSTatAgrahaH, tahe ca smaraNamityevaM cakrakacoyaM bhvntmnubdhnaati| nApi vastumAtrasya pratyakSeNa grahaNamityabhidhAtuM zakyam , tathA'bhyupagame taisya vastva. ntaratvAsiddheHpratiyogino'pi pratiyogitvasya, iti na pratiyogino niyatarUpasya smaraNamiti sutraambhaavprmaannotptybhaavH| kiMca, yadi abhAvAkhyaM pramANamabhAvagrAhakamabhyupagamyate tadA tameve pratipAda yatu, pratiyoginastu nivRttiH kathaM tena pratipAditA syAt ? athAbhAvapratipattau tannivRttipratipattiH; 20 nanu sA'pi nivRttiH pratiyogisvarUpAsaMsparzinI, tatazca tatpratipattau punarapi kathaM pratiyoginivR. ttisiddhiH? tannivRttisiddheraparatannivRttisiddhyabhyupagame aparA tannivRttistathA'bhyupagamanIyetyanavasthA / kiMca, abhAvapratipattau pratiyogisvarUpaM kimanuvarttate, vyAvarttate vA ? anuvRttau kathaM pratiyogino'bhAvaH? vyAvRttau kathaM pratiSedhaH pratipAdayitaM zakyaH? tadviviktapratipattestatpratiSedha iti cet, na tadapratibhAsane tadviviktatAyA eva pratipattumazakteH / pratiyogipratibhAsAd nAyaM doSa iti 25cet, katarhi vijJAne tasya pratibhAsaH? yadi pratyakSe, na yuktaH tatsadbhAvasiddhayA tnnivRttysiddheH| smaraNe tasya pratibhAsa iti cet, naH tatrApi yena rUpeNa pratibhAti na tenAbhAvaH, yena na pratibhAti na tena niSedhaH, tadevaM yadi pratiyogisvarUpAdanyo'bhAvastathApi tatpratipattau na tnnivRttisiddhiH| ananyatve'pi tatpratipatto pratiyoginaH pratipannatvAdana nissedhH| api ca, tada abhAvAkhyaM pramANaM nizcitaM sat prakRtAbhAvanizcayanimittatvenAbhyupagamyate, Ahosvid anizcitam iti vikalpadva30 yam / yadyanizcitamiti pakSA, sana yuktaH; svayamavyavasthitasya kharaviSANAderiva anyanizcAyakatvAyogAt / indriyAdestvanizcitasyApi rUpAdijJAnaM prati kAraNatvAnnizcAyakatvaM yuktam, na punarabhA. vapramANasya, tasyAparajJAnaM prati kAraNatvAsambhavAt / tdsmbhvshv-prmaannaabhaavaatmktvenaavstutvaat| vastutve'pi tasyaiva prameyAbhAvanizcayarUpatvenAbhyupagamAhatvAt / nApi dvitIyaH pakSaH, yata stannizcayo'nyasmAdabhAvAkhyAt pramANAdabhyupagamyeta, prameyAbhAvAd vA? tatra yadi prathamapakSA, sa 35na yuktaH, anavasthAprasaGgAt / tathAhi-abhAvapramANasyAbhAvapramANAnizcitasyAbhAvanizcAyakatvam, tasyApyanyAbhAvapramANAdU itynvsthaa| atha prameyAbhAvAt tannizcayaH, so'pi na yuktaH, itaretarAzra. ydossprsnggaat| tathAhi-prameyAbhAvanizcayAt pramANAbhAvanizcayaH, so'pi pramANAbhAvanizcayAd iti itaretarAzrayatvam / nApi svasaMvedanAt pramANAbhAvanizcayaH, tasya bhavatA'nabhyupagamAt tanna abhAvAkhyaM pramANaM sambhavati / sambhave'pi na tat pramANacintAha miti pratipAditam, pratipAdayi 1 "pratiyogizabdena saMsRSTatvam "gu0 tti0| 2 tathAbhUtasya smaraNam kAM0, hA0, A0, a0 / 3 tasya vastvantaratvAsiddho (ddhau)na pratiyogino niyatarUpasya sara-De0 / 4 atra 'asiddheH' iti adhyAhAryam / 5 abhAvameva / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe / 25 pyate ca pramANacintA'vasare atraiva; tannAbhAvapramANAdapi vipakSe sAdhanAbhAvanizcayaH, ato na adarzananimitto'pi prakRtavyatirekanizcayaH, tabhAvAd na prakRtasAdhye prkRthetorniymlkssnnsNbndhnishcyH| na cAnvaya-vyatirekanizcayavyatirekeNAnyataH kutazcit tannizcayaH, niyamalakSaNasya saMbandhasya yathoktAnvaya-vyatirekavyatirekeNAsambhavAt / tathAhi-ya eva sAdhanasya sAdhyasadbhAve pava bhAvaH 5 ayameva tasya sAdhye niyamaH, sAdhyAbhAve sAdhanasyAvazyatayA'bhAva eva yaH ayameva vA tasya tatra niymH| ato yadevAnvaya-vyatirekayoryathoktalakSaNayornizcAyakaM pramANaM tadeva niyamasvarUpasambandhanizcAyakam , tannizcAyakaM ca prakRtasAdhyasAdhane hetorna sambhavatIti pratipAditam tannAnumAnAdapi jnyaatRvyaapaarlkssnnprmaannsiddhiH| athApi syAt bAhyeSu kArakeSu vyApAravatsu phalaM dRSTam anyathA siddhasvabhAvAnAM kArakANAmekaM 10 dhAtvartha sAdhyamanaGgIkRtya kaH parasparaM sambandhaH-atastadantarAlavartinI sakalakArakaniSpAdyAs. bhimataphalajanikA vyApArasvarUpA kriyA'bhyupagantavyA iti prakRte'pi vyApArasiddhiriti, etadasambaddham ; vikalpAnupapatteH / tathAhi-vyApAro'bhyupagamyamAnaH kiM kArakajanyo'bhyupagamyate, AhosvidU ajanyaH iti vikalpadvayam / tatra yadyajanya iti pakSaH, so'yuktaH, yato'janyo'pi kiM bhAvarUpo'bhyupagamyate, Ahosvid abhAvarUpaH? yadyabhAvarUpa ityabhyupagamaH, so'pyayuktaH, yato'-15 bhAvarUpatve tasyArthaprakAzalakSaNaphalajanakatvaM na syAt, tasya phalajanakatva virodhAt; avirodhe vA phalArthinaH kArakAnveSaNaM vyartha syAt, tata evAbhimataphalaniSpattervizvamadaridraM ca syAt / tannAbhAvarUpo vyaapaaro'bhyupgntvyH| atha bhAvarUpo'bhyupagamaviSayaH, tadA'trApi vaktavyam-kimasau nityaH, Ahosvid anityaH iti? tatra yadi nitya iti pakSaH, so'saGgataH; nityabhAvarUpavyApArAbhyupagame'ndhAdInAmapyarthadarzanaprasaGgaH, suptAdyabhAvaH, sarvasarvajJatAbhAvaprasaGgazca; kArakAnveSaNavaiyarthya tu 20 vyaktam / athAnitya ityabhyupagamaH, so'yalaukikaH; ajanyasya bhAvasyAnityatvena kenacidanabhyupagamAt / atha vadet-mayaivAbhyupagataH, tatrApi vaktavyam-kiM kAlAntarasthAyI, uta kSaNikaH? yadi kAlAntarasthAyI, tadA "kSaNikA hi sA na kAlAntaramavatiSThate" [ ] iti vacaH pariplaveta / kArakAnveSaNaM cAtrApi pakSe phalArthinAmasaGgatam, kiyatkAlasthAyyajanyabhAvarUpavyApArAbhyupagame tatkAlaM yAvat tatphalasyApi niSpatteH AvyApAravinAzamarthaprakAzalakSaNakArya-25 sadbhAvAdanyatva-mU dInAmabhAvaH syAt / atha kSaNika iti pakSaH, so'pi na yuktaH, kSaNAnantaraM vyApArAsattvenArthapratibhAsAbhAvAd apagatArthapratibhAsaM sarva jagat syAt / atha svata eva dvitIyAdikSaNeSu vyApArotpatternAyaM doSaH, ajanyatvaM tu tasyAparakArakajanyatvAbhAvena, naitadasti; kArakAsnAyattasya deza-kAla-svarUpapratiniyamAbhAvasvabhAvatAyAH prtipaadnaat| kiMca, anavaratakSaNikAsjanyavyApArAbhyupagame tajanyArthapratibhAsasyApi tathaiva bhAvAt suptAdyabhAvadoSastadavasthaH; tannAjanya-30 vyApArAbhyupagamaH zreyAn / atha janyo vyApAraH iti pakSaH kakSIkriyate, tadA'trApi vikalpadvayamkimasau janyo vyApAraH kriyA''tmakaH, uta tadanAtmakaH iti? tatra yadi prathamaH pakSaH, sana yuktaH, atrApi vikalpadvayAnativRtteH / tathAhi-sA'pi kriyA kiM spandAtmikA, uta aspandAtmikA? yadi spandAtmikA tadA''tmano nizcalatvAdanyeSAM kArakANAM vyApArasadbhAve'pi vyApAro na syaat| yadartho'yaM prayAsastadeva tyaktaM bhavatavamabhyupagacchatA / athAparispandAtmikA kriyA vyApArasvabhAvA, nA tathAbhUtAyAH parispandAbhAvarUpatayA phalajanakatvAyogAt abhAvasya janakatvavirodhAt / na ca kriyA kAraNa-phalA'pAntarAlavartinI parispandasvabhAvA tadviparItasvabhAvA vA pramANagocaracAriNI iti na tasyAH sadyavahAraviSayatvamabhyupagantuM yuktamiti na kriyA''tmako vyaapaarH| nApi tadanAtmako vyApAro'GgIkarta yuktaH, tatrApi viklpdvyprvRtteH| tathAhi-kimasAvakriyA''tmako vyApAro bodhasvarUpaH, abodhasvabhAvo vA? yadi bodhasvarUpaH, pramAtRvanna 40 pramANAntaragamyatA'bhyupagantuM yuktA / athAbodhasvabhAvaH, nAyamapi pakSA, bodhAtmakajJAtRvyApArasyAbodhAtmakatvAsambhavAt-na hi cidrUpasyAcidrUpo vyApArI yuktaH-'jAnAti' iti ca jJAtRvyApArasya bodhAtmakasyaivAbhidhAnAt tanna abodhasvabhAvo'pi vyaapaarH| kiMca, asau jJAtRvyApAro dharmi1 ayaM ca vikalpaH pR. 20 dazamapaGkita bhaarmdhH| 2 pR. 1. paM0 2 / sa0 ta04 Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe svabhAvaH, uta dharmasvabhAvaH iti punarapi kalpanAdvayam / dharmisvarUpatve jJAtRvanna pramANAntaragamyatvamityuktam / dharmasvabhAvatve'pi dharmiNo jJAturvyatirikto vyApAraH, avyatiriktaH, ubhayam, anusayaM ceti catvAro vikalpAH / na tAvadyatiriktaH, tattve saMbandhAbhAvena 'jJAturvyApAraH' iti vyapadezAyogAt / avyatireke jJAtaiva, tatsvarUpavad nAparo vyaapaarH| ubhayapakSastu virodhamaparihRtya 5nAbhyupagamanIyaH / anubhayapakSastu anyo'nyavyavacchedarUpANAmekavidhAnenAparaniSedhAdayakta iti pratipAditam / kiMca, vyApArasya kArakajanyatvAbhyupagame tajanane pravartamAnAni kArakANi kira aparavyApArabhAJji pravartante, uta tannirapekSANi iti vikalpadvayam / yadyAdyo vikalA, tadA tadyApArajanane'pi tairaparavyApArabhAgbhiH pravartitavyam, tajjanane'pyaparavyApArayugniH pravartitavyamityanavasthitenaM phala jananavyApArodbhUtiriti tatphalasyApyanutpattiprasaGgAd na vyApAraparikalpanaM 10zreyaH / atha aparavyApAramantareNApi phalajanakavyApArajanane pravartante iti nAyaM doSaH, tarhi prakRtavyApAramantareNApi phalajanane pravartiSyata iti kimanupalabhyamAnavyApArakalAnaprayAsena? kiMca, asau vyApAraH phalajanane pravarttamAnaH kimaparavyApArasavyapekSaH, atha nirapekSaH ityatrApi kalpanAdvayam / tatra yadyAdyA kalpanA, sAna yuktA; aparAparavyApArajananakSINazaktitvena vyApAra syApi phalajanakatvAyogAt / atha vyApArAntarAnapekSa eva phalajanane pravartate, tarhi kArakANAmapi 15vyApAranirapekSANAM phalajanane pravRttau na kazcicchaktivyAghAtaH sambhAvyate / atha vyApArasya vyApArasvarUpatvAnnAparavyApArApekSA,kArakANAMtvavyApArarUpatvAt tadapekSA kA punariyaM vyApArasya vyApArasvabhAvatA? yadi phalajanakatvam, tad vihitapratikriyam / atha kArakAzritatvam, tadapi bhinnasya tajanyatvaM vihAya na sambhavatItyuktam / atha kArakaparatantratvam, tadapi na; anutpannasyA sattvAt , nApyutpannasya, anyAnapekSatvAt; tathApi tatparatantratve kArakANAmapi vyApAraparatantratA 20 syAt / athaivaM paryanuyogaH sarghabhAvapratiniyatasvabhAvavyAvartaka ityayuktaH, tathAhi-evamapi paryanuyogaH sambhavati-vahverdAhakasvabhAvatve AkAzasyApi sa syAt, itarathA vaDherapi sa na syAditi / syAdetat yadi pratyakSasiddho vyApArasvabhAvo bhavet, sa ca na tatheti pratipAditam / tata evoktam "svabhAve'dhyakSataH siddhe yadi paryanuyujyate / tatrottaramidaM yuktaM na dRSTe'nupapannatA" // [ ] tanna vyApAro nAma kazcid yathA'bhyupagataH paraiH / athAnumAnagrAhyatve syAdayaM doSaH, ata evArthApattisamadhigamyatA tasyAbhyupagatA / nanu dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTakalpanA'rthApattiH, tatra kaH punarasau bhAvo vyApAravyatirekeNa nopapadyate yo vyApAraM kalpayati? artha iti cet, kA punarasya tena vinA'nupapadyamAnatA? 30notpattiH, svahetutastasyAH bhAvAt / kiMca, asAvarthaH kim ekajJAtRvyApAramantareNAnupapadyamAnastaM kalpayati, uta sarvajJAtRvyApAramantareNa iti vaktavyam / tatra yadi sakalajJAtRvyApAramantareNeti pakSaH, tadA andhonAmapi rUpadarzanaM syAt tadyApAramantareNArthAbhAvAt sarvajJatAprasaGgazca / atha ekajJAtRvyApAramantareNAnupapattistarhi yAvadarthasadbhAvastAvat tasyArthadarzana miti suptA_bhAvaH / atha arthadha mo'rthaprakAzatAlakSaNo vyApAramantareNAnupapadyamAnastaM kalpayati; nanu sA'pyarthaprakAzatA'rthadharmo 35yadyartha eva tadA'rthapakSokto dossH| atha tayatiriktaH, tadA tasya svarUpaM vaktavyam / tasyAnubhUyamA. natA sA iti cet, na; paryAyamAtrametat, na tatsvarUpapratipattiriti sa eva praznaH / kiMca, prakAzo'nubhavazva zAnameva, tadanavagame tatkarmatAyAH sutarAmanavagama ityarthaprakAzatA-anubhUyamAnate svarUpeNAnabagate kathaM jJAtRvyApAraparikalpike? kiMca, arthaprakAzatAlakSaNo'rthadho'nyathA nupapannatvenAnizcitastaM kalpayati, Ahosvid nizcita iti? tatra yadyAdyaH kalpaH, sa 40na yuktaH, atiprasaGgAt / tathAhi-yadyanizcito'pi tathAtvena sa taM parikalpayati tadA yathA taM 1 pR. 255, 40 / 2 vA0, pU0, bA. vinA sarvatra avytirikte| 3 pR. 10506 / 4 vA0, pU0, bA0 vinA pravartante naayN| 5 vyApArajanananirapekSANAM A0, gu0, De, bhA0, haa0| 6 pR. 25 paM0 15 / 7 pR0 150 34 / 8 pR. 20505 / 9 vA., pU0, bA. vinA sarvatra tdndhaanaa-| 1. svamAyabhAvaH bhaa0| 11 'tadA yathA taM parikalpayati' ityayaM pAThaH vA0, pU0, bA0 vinA na kApi / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ praamaannyvaadH| parikalpayati tathA yena vinA'pi sa upapadyate tamapi kiMna kalpayati vizeSAbhAvAta? athAnizcito'pi tena vinA'nupapadyamAnatvena nizcitaH sa taM parikalpayati tarhi liGgasyApi niyatatvenAnizcitasyApi svasAdhyagamakatvaM syAt, tathA ca arthApattireva parokSArthanizcAyikA nAnumAnamiti SaTapramANavAdAbhyupagamo vizIryeta / atha anyathAnupapadyamAnatvena nizcitaH sa dharmastaM parikalpayati, tadA vaktavyam-kka tasyAnyathAnupapannatvanizcayaH? yadi dRSTAntarmiNi tadA liGgasyApi tatra niyatatva- 5 nizcayo'ttItyanumAnamevArthApattiH syAt, evaM cArthApattiranumAne'ntarbhUteti punarapi pramANaSaTrakAbhyupagamo vishiiryet| aba sAdhyadharmiNi tannizcaya ityanumAnAt pRthagapattiH, tadAtrApi vaktavyamkutaHpramANAt tasya tannizcayaH? yadi vipakSa'nupalambhAt, tanna yuktam ; sarvasambandhino'nupalambhasyAsiddhatvapratipAdanAt, AtmasaMbandhinastu anaikAntikatvAditi naanythaa'nuppdymaantvnishcyH| kiMca, arthApattyutthApakasyAryAnubhUyamAnatAlakSaNasyArthadharmasya ya eva svaprakalpyArthAbhAve'-10 vazyaMtayA'nupapadyamAnatvanizcayaH sa eva svaprakalpyArthasadbhAve evopapadyamAnatvanizcaya ityarthApattyutthApakasyArthasya, svasAdhyAnumApakasya ca liGgasya na kazcidvizeSa ityanumAnanirAse'rthApaterapi nirAsaH kRta eveti nArthApatterapi jJAtRvyApAralakSaNapramANanizcAyakatvam / ye'pi "saMvittyAkhyaM phalaM jJAtRvyApArasadbhAve sAmAnyatodRSTaM liGgam" AhuH, tantratamapyasamyak yataH saMvedanApasya liGgasya kim arthapratibhAsasvabhAvatvam, uta tadviparItatvam iti klpnaadvym| tatrArthaprati 15 bhAsasvabhAvatve kimapareNa jhAtRvyApAreNa kathitena i.te vaktavyam / tadutpattistena vinA na sambhavatIti cet, na; indriyAdestadutpAdakasya sadbhAvAd vyartha tatparikalpanam / kriyAmantareNa kArakakalApAt phalAniSpatteH tatkalpaneti cet, nanvindriyAdisAmagra pasya va vyApAraH iti vaktavyam / kriyotpattAviti cet, sA'pi kriyA kriyAntaramantareNa kathaM kArakakalApAdapajAyate iti punarapi tadeva codyam / kriyAntarakalpane'navasthA prAk pratipAdita; tannArthapratibhAsa-20 svabhAvatve'nyo vyApAraH kalpanIyaH, niSprayojanatvAt / atha dvitIyA kalpanA'bhyupagamyate, sA'pi na yuktA; yato'rthasya saMvedanaM tad bhavaj jJAtRvyApAraliGgatAM samAsAdayati, sA ca tadasaMvedanasvabhAvasya kathaM saGgatA? zeSaM tu pUrvameva nirNItamiti na punarucyate / kiMca, arthapratibhAsasvabhAvaM saMvedanam, zAtA, tadyApArazca bodhAtmako naitat tritayaM kvacidapi pratibhAti / atha 'ghaTamahaM jAnAmi' iti pratipattirasti, na caiSA nihotuM zakyA, nApyasyAH kizcid bAdhakamupalabhyate, tat25 kathaM na tritayasadbhAvaH ? tathAhi-'aham'iti jJAtuHpratibhAsaH, 'jAnAmi' iti saMvedanasya, 'ghaTam'iti pratyakSasyArthasya, vyApArasya tvaparasya pramANAntarataH pratipattirityabhyupagamaH, ayukta tat; yataH kalpanodUbhUtazabdamAtrametat, na punareSa vstutryprtibhaasH| ata evoktamAcAryaga-"ekamevedaM saMvidrUpaM harpa-viSAdAdyanekAkAravivartta samutpazyAmaH tatra yatheSTaM saMjJAH kriyantAm" [ ] kiMca, vyApAranimitta kArakasaMbandhe vikalpadvayam-kiM pUrva vyApAraH pazcAt saMvandhaH, uta pUrva saMbandhaH30 pazcAd vyApAraH ? pUrvasmin pakSe na vyApArthaH saMbandhaH, pUrvameva vyApArasadbhAvAt / uttarasmin punarvikalpadvayam-saMbandhe sati kiM parasparasApekSANAM svavyApArakartRtvam, uta nirapekSANAm ? sApekSatve vyApArakartRtvAnupapattiH, anekajanyatvAt tasya / nirapekSatve kiM mIlanena ? tatazca saMsargAvasthAyAmapi svavyApa.rakaraNAdanavarataphala siddhiH, na caitad dRSTamiSTaM vA; tanna yukaM vyApArasyApratIyamAnasya kalpanam / ko hyanyathA saMbhavati phale'pratIyamAnakalpanenAtmAnamAyAsayati ?35 anyathAsaMbhavazva-indriyAdiSu satsu phalasya prAgevaM darzitaH, indriyAdestavAbhyupagamanIyatvAt / ito'pi saMvedanAkhyaM phalamaparokSaM vyApArAnumApakamayuktam, svadarzanavyAghAtaprasakteH / tAhi-bhavatA zUnyavAda-parataHprAmANyaprasaktibhayAt smRtipramoSo'bhyupagataH, viparItakhyAtau tayoravazyaMbhAvitvAt / tathAhi-tasyAmanyadeza-kAlo'rthastaddeza-kAlayorasan pratibhAtiH na ca 1 granthAnam zlo. 1000 / 2 pR. 18 pN07| 3 pR. 1850 8 / 4 lakSaNArthadharma-kAM / 5pR0 26 pN09| 6 arthAnusAreNa vicAraNAd atra 'tatazcA'saMsargA-' iti pATho yuktaH, "vi.' pratAvapi pazcAt pariSkRtaH eSa pATo dRssttH| 7 pra0 pR. paM0 17 / 8 ayaM 'tathAhi' zabdaH ita Arabhya 'pratibhAsAbhAvaH prasaktaH' (pR. 28 paM0 32) itiparyantaM yojyaH / Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe taddezAdyasazvasyAtyantAsattvasya cAsatpratibhAse kazcidvizeSaH yathA'nyadezAdyavasthitamAkAraM kutacid bhramanimittAd jJAnaM darzayati tathA avidyAvazAdatyantAsantamapi kiM na darzayati / tathA ca kathaM zUnyavAdAdamuktiH ? tathA parataH prAmANyamapi mithyAtvAzaGkAyAM kasyacijjJAnasya bAdhakAbhAvAnveSaNA vaktavyam, tadanveSaNe ca sApekSatvaM pramANAnAmaparihArya viparItakyAtau tato na 5 kasyacid jJAnasya midhyAtvam tadabhAvAnnAnyadeza- kAlAkArArthapratibhAsaH nApi bAdhakAbhAvApekSA / bhrAntAbhimateSu tu tathAvyapadezaH smRtipramoSAt / tathAhi - 'idaM rajatam' iti pratItau 'idam' iti purovyavasthitArthapratibhAsam, 'rajatam' iti pUrvAvagatarajatasmaraNaM sAdRzyAdeH kutazcinnimittAt, tazca smaraNamapi svarUpeNa nAvabhAsata iti smRtipramoSa ucyate / yatra 'smarAmi' iti pratyayastatra smRterapramoSaH, yatra tu smRtitve'pi 'smarAmi' iti rUpApravedanaM kutazcit kAraNAt tatra 10 smRtipramoSo'bhidhIyate / asmin mate 'rajatam' iti yat phalasaMvedanaM tat kiM pratyakSaphalasya sataH, kiM vA smRteH ? yadi pratyakSa kalasya tadA yathA 'idam' iti pratyakSaphalaM pratibhAti tathA 'rajatam' ityapi tatazca tulye pratibhAse 'ekaM pratyakSana, aparaM smaraNam' iti kiMkRto vizeSaH ? athoktam'smaraNasyApi satastadrUpa navagamAt tenAkAreNAvagamaH' tat kiM 'rajatam' ityatrApratipattireva ? tasyAM cAbhyupagamyamAnAyAM kathaM smRtipramoSaH ? anyathA mUrchAdyavasthAyAmapi syAt / atha 'idam ' 15 iti tatra pratyayAbhAvAnnAso, nanu 'idam' ityatrApi vaktavyam - kimAbhAti ? puro'vasthitaM zuktizakalamiti cet, nanu kiM pratibhAsamAnatvena tat tatra pratibhAti, uta sannihitatvena ? pratibhAsamAnatvena tathA'bhyupagame na smRtipramoSaH, zuktikAzakale hi svagatadharmaviziSTe pratibhAsamAne kuto rajatasmaraNasaMbhAvanA ? nahi ghaTagrahaNe paTasmaraNasaMbhavaH / atha zuktikA - rajatayoH sAdRzyAt zuktipratibhAse rajatasmaraNan, na; tasyai vidyamAnatve'pya kiMcitkaratvAt / yadA hyasAdhAraNadharmAdhyA20 sitaM zuktisvarUpaM pratibhAti tadA kathaM sadRzavastusmaraNam ? anyathA sarvatra syAt / sAmAnyamAtragrahaNe hi tat kadAcid bhavedapi, nAsAdhAraNasvarUpapratibhAse; tanna 'idam' ityatra zuktikAzakalasya pratibhAsanAt tathAvyapadezaH / sannihitatvenApratibhAsamAnasyApi tadviSayatvAbhyupagame indriya. saMbaddhAnAM taddezavarttinAmaNvAdInAmapi pratibhAsaH syAt / na cApratibhAsamAnAnAmindriyAdInAmiva pratItijanakAnAmapi tadviSayatA saGgacchate; tanna 'idam' ityatra zuktikAzakalapratibhAsaH / nApi 25'rajatam' ityatra smRtitve'pi tasyAH svarUpeNAnavagamAt 'pramoSaH' ityabhyupagamo yuktaH / atha smRtirapyanubhavatvena pratibhAtIti tatpramoSo'bhyupagamyate, nanvevaM saiva zUnyavAda - parataH prAmANyabhayAdabhyupagamyamAnA viparItakhyAtirApatitA / na cAtrApratipattireva, 'rajatam' ityevaM smaraNasyAnubhavasya vA prtibhaasnaat| idamatrai daMparyam-arthasaMvedanamaparokSaM sAmAnyatodRSTaM liGgaM yadi jJAtRvyApArAnumApakamabhyupagamyate tadA smRtipramoSe 'rajatam' ityatra saMvedanam, utAsaMvedanam 1 30 pratibhAsotpatteH saMvedane'pi rajatamanubhUyamAnatayA na saMvedyate, smRtipramoSAbhAvaprasaGgAt / nApi smaryamANatayA, pramoSAbhyupagamAt / viparItakhyAtistu nAbhyupagamyate, tad 'rajatam' ityatra saMvedana syAparokSatvAbhyupagame'pi pratibhAsAbhAvaH prasaktaH / kiMca, smRtipramoSaH pUrvoktadoSadvayabhayAdabhyupagataH tacca tadabhyupagame'pi samAnam / tathAhi samyagrajatapratibhAse'pi AzaGkotpadyate - 'kimeSa smRtAvapi smRtipramoSaH, uta samyaganubhavaH' iti sApekSatvAd bAdhakAbhAvo (vA) nveSaNe 35 parataHprAmANyam / tatra ca bhavanmatenAnavasthA pradarzitaiva / yatra hi smRtipramoSastatrottara kAlabhAvI bAdhakapratyayaH, yatra tu tadabhAvastatra smRtipramoSAsambhava iti kathaM na bAdhakAbhAvApekSAyAM parata:prAmANyadoSabhayasyAvakAzaH ? zUnyavAdadoSabhayamapi smRtipramoSAbhyupagame'vazyaMbhAvi / tathAhidhvasta zrI harSAdyAkAraH, anutpannazaGkhacakravartyAdyAkArazca jJAne yaH pratibhAti so'vazyaM jJAnaracino'san pratibhAti; rajatAdismRterapyasannihitarajatAkArapratibhAsasvabhAvatvAt tatsattvaM tadutpattAvasani 40 hitaM nopayujyata iti asadarthaviSayatve jJAnasya kathaM zUnyavAdabhayAd bhavataH smRtipramoSavAdino mukti: ? tatra smRtipramoSaH / kazcAyaM smRtipramoSaH ? kiM smRterabhAvaH, utAnyAvabhAsaH, Ahosvid anyAkAraveditvam iti vikalpAH / tatra nAsau smRterabhAvaH, pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / 28 1 atyantAsatvamapi gu0 / 2 pra0 pR0 paM0 8 / 3 " sAdRzyasya" / 4 " yathArthajJAnasthale'pi" gu0 Ti0 / 5 bAdhakAnveSaNe vA0 pU0, bA0 vinA sarvatra / 6-svabhAvatvAt sattvaM tadu-vA0, vi0, caM0, pU0, bA0 |-svbhaavtvaat tat satyaM tadu- De0, A0, gu0, bhA0 / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam / 29 athAnyAvabhAso'sau tadA'trApi vaktavyam - kiM tatkAlo'nyAvabhAso'sau athottarakAlabhAvI ? yadi tatkAlabhAvI anyAvabhAsaH smRteH pramoSastadA ghaTAdijJAnaM tatkAlabhAvi tasyAH pramoSaH syAt / athottarakAlabhAvya sau tasyAH pramoSaH, tadvyayuktam atiprasaGgAt - yadi nAmottarakAlamanyAvabhAsaH samutpannaH, pUrvajJAnasya smRtipramoSatvenAbhyupagatasya tattve kimAyAtam ? anyathA sarvasya pUrvajJAnasya smRtipramoSatvaprasaGgaH / athAnyAkAraveditvaM tasyA asau, tadA viparItakhyAtiH 5 syAt na smRtipramoSaH / kazcAsau viparIta AkArastasyAH ? yadi sphuTArthAvabhAsitvam, tadasau pratyakSasyAkAraH kathaM smRtisambandhI ? tatsambandhitve vA tasyAH pratyakSarUpataiva syAt na smRtirUpatA / ata eva zuktikAyAM rajatapratibhAsasya na smRtirUpatA tatpratibhAsena vyavasthApyate, tasya pratyakSarUpatayA pratibhAsanAt / nApi bAdhakapratyayena tasyAH smRtirUpatA vyavasthApyate, yato bAdhakapratyayaH tatpratibhAtasyArthasyA sadrUpatvamAvedayati, na punastajjJAnasya smRtirUpatAm | 10 tathAhi - bAdhakapratyaya evaM pravarttate - 'na idaM rajatam', na punaH 'rajatapratibhAsaH prakRtaH smRtiH' iti / tanna smRtipramoSarUpatA bhrAntadazAmabhyupagantuM yuktAH ato nAyamapi satpakSaH / tannArthasaMvedanasvarUpamapyaparokSaM sAmAnyatodRSTaM liGgaM prAbhAkarairabhyupagamyamAnaM jJAtRvyApAralakSaNapramANAnumApakamiti mImAMsakamaitena pramANasyaivAsiddhatvAt kathaM yathAvasthitArtha paricchedazaktisvabhAvasya prAmANyasya svataH siddhiH ? na hi dharmiNo'siddhau taddharmasya siddhiryuktA, ato na sarvatra svataH prAmANyasiddhi- 15 riti sthitam // [ vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam ] zabdasamutthasya tu abhidheya viSayajJAnasya yadi prAmANyamabhyupagamyate tadA apauruSeyatvasyAsambhavAd guNavatpuruSapraNItastadutpAdakaH zabdo'bhyupagantavyaH atha tatpraNItatvaM nAbhyupagamyate tadA tatsamutthajJAnasya prAmANyamapi na syAdityabhiprAyavAnAcAryaH prAha - 'jinAnAm' rAga-dveSamoha - 20 lakSaNAn zatrUn jitavanta iti jinAsteSAM 'zAsanaM' tadabhyupagantavyamiti prasaGgasAdhanam / na cAtredaM preryam-yadi jinazAsanaM jinapraNItatvena siddhaM nizcitaprAmANyamabhyupagamanIyam - anyathA prAmANyasyApyanabhyupagamanIyatvAditi prasaGgasAdhanamatra pratipAdyatvenAbhipretam - tatki miti bauddhayuktyA''rhatena tvayA svataHprAmANya nirAso'bhihitaH ? yataH sarvasamaya samUhAtmakatvameva AcAryeNa pratipAdayitumabhipretam / yad vakSyatyasyaiva prakaraNasya parisamAptau / yathA'bhadaM micchadaMsaNasamUhamaiyassa amayasArasta / jiNavayaNassa bhagavao saMviggasuhAhigammassa' // [ tRtIyakANDe gAthA 70 ] ityAdi / ayamevArthI bauddhayuktyupanyAsena samarthitaH / anyatrApyanya matopakSepeNAnyamatanirAse'yamevAbhiprAyo draSTavyaH, sarvanayAnAM parasparasApekSANAM samyagmatatvena, viparItAnAM viparyayatvenAcAryasyeSTatvAt / 30 ata evokamanenaiva dvAtriMzikAyAm "udadhAviva sarvasindhavaH samudIrNAstvayi nAtha ! dRSTayaH / naca tAsu bhavAn pradRzyate, pravibhaktAsu saritsvivodadhiH" // [ caturthadvAtriMzikAyAM lo0 15] 25 athApi syAt, yadi prAmANyApavAdakadoSAbhAvo guNanimitta eva bhavet tadA syAdetat 35 prasaGgasAdhanam, yAvatA'pauruSeyatvenApi tasya sambhavAt kathaM prasaGgasAdhanasyAvakAzaH ? asadetat; apauruSeyatvasyAsiddhatvAt / tathAhi -kimapauruSeyatvaM zAsanasya prasajyapratiSedharUpamabhyupagamyate, uta paryudAsarUpam ? tatra yadi prasajyarUpaM tadA kiM sadupalambhakapramANagrAhyam uta abhAvapramANavedyam ? yadi sadupalambhakapramANagrAhyam, tadayuktam; sadupalambhakapramANaviSayasyAbhAvatvAnupapatteH, abhAvatve vA na tadviSayatvam, tasya tadviSayatvavirodhAd anabhyupagamAcca / abhAva- 40 1 prameyakamalamArtaNDe ( pR0 16, prathama pR0 - paM0 1 ) atra sthale evaM pATha: - " samutpannastarhi pUrvajJAnasya smRtipramoSatvena asau nAbhyupagamanIyaH" / 2- nAbhyupagamya tatve ( myatve ) vA pU0, bA0 - nAbhyupagatatve kimA - a0 / 3 pranthAnam - 1100 / 4 mImAMsakamate pramANa-kAM0 vi0 / 5 ' tad' iti pramANam / Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 prathame kANDe pramANagrAhyatvAbhyupagame'pi vaktavyam-kimabhAvapramANaM jJAnavinirmuktAtmalakSaNam , uta anyajJAnasvarUpam ? prathamapakSe'pi kiM sarvathA jJAnavinimuktAtmasvarUpam , Ahosvid niSedhyaviSayapramANapaJcakavinirmuktAtmalakSaNam iti? prathamapakSe nA'bhAvaparicchedakatvam, paricchedasya jnyaandhrmtvaat| sarvathA jJAnavinirmuktAtmani ca tadabhAvAt / niSedhya viSayapramANapaJcakavinirmuktAtmano'pi nAbhAva5vyavasthApakatvam, AgamAntare'pi tasya sadbhAvena vyabhicArAt / tadanyajJAnamapi yadi tadanyasattAviSayaM syAnnAbhAvapramANaM syAt, tasya sadviSayatvavirodhAt / 'pauruSeyatvAdanyastabhAvastadvipayazAnaM tadanyajJAnam' abhAvapramANamiti cet, atrApi vaktavyam-kimasyotthApakam ? pramANapaJcakA. bhAvazcet, nanvatrApi vaktavyama-kimAtmasaMvandhI, sarvasaMbandhI vA pramANapaJcakAbhAvastadutthApakaH? na sarvasaMbandhI, tasyAsiddhatvAt / nAmasaMvandhI, tasyAgamAntare'pi sadbhAvena vyabhicAritvAt / 10 AgamAntare pareNa puruSasadbhAvAbhyupagamAt pramANapaJcakAbhAvo nAbhAvapramANasamutthApaka iti cet, na; parAbhyupagamasya bhavato'pramANatvAt / pramANatve vA vede'pi nAbhAvapramANapravRttiH, pareNa tatrApi kartRpuruSasadbhAvAbhyupagamAt : pravRttI vA''gamAntare'pi syAt, avizeSAt / na ca vede puruSAbhyupagamaH parasya mithyA, anyatrApi tnmithyaatvprskteH| kiMca, pramANapaJcakAbhAvaH kiM jJAto'bhAva. pramANajanakaH, utAzAtaH? yadi jJAtastadA na tasyAparapramANapaJcakAbhAvAdU jhaptiH, anavasthA15prasaGgAt / nApi prameyAbhAvAt , itaretarAzrayadopAt / athAjJAtastajanakaH, na; samayAnabhijJasyApi tajanakatvaprasaGgAt na cAjJAtaH pramANapaJcakAbhAvo'bhAvAnajanakaH, 'kRtayatnasyaiva pramANapaJcakA bhAvo'bhAvajJApakaH' ityabhidhAnAt / na ca indriyAderiva ajJAtasyApi pramANapaJcakAbhAvasyAbhAvajJAnajanakatvam, abhAvasya sarvazaktirahitasya janakatvavirodhAt; avirodhe vA bhAve'pi 'abhAvaH' iti nAma kRtaM syAt / na tucchAt tadabhAvAt tadbhAvajJAnam, kintu pramANapaJcakarahitAdAtmana iti 20cet, na; AgamAntare'pi tathAbhUtasyAtmanaH sambhavAdU abhAvazAnotpattiH syAt / prameyAbhA. vo'pi taddhetustadabhAvAnnAgamAntare'bhAvajJAnamiti cet, na; abhAvAmAvaH prameyasadbhAvaH, tasya pratyakSAdyanyatamapramANenAnizcaye kathamabhAvAbhAvapratipattiH ? abhAvajJAnAbhAvAt tatpratipattirna sadupalambhakapramANasadbhAvAditi cet, na; abhAvajJAnasya prameyAbhAvakAryatvAt tadabhAvAnnAbhAvAbhAvAvagatiH, kAryAbhAvasya kAraNAbhAvavyabhicArAt, aprativaddhasAmarthyasyAbhAvapratItAvapi neSTa. 25 siddhiH| kvacit pradeze ghaTAbhAvapratipattistu na ghaTajJAnAbhAvAt kintvekajJAnasaMsargipadArthAnta ropalambhAt / na ca puruSAbhAvAbhAvapratipattAvayaM nyAyaH, tadekajJAnasaMsargiNaH kasyacidayabhAvAt / na puruSa evaM tadekajJAnasaMsaMgI, puruSabhAvA'bhAvayorvirodhenaikajJAnasaMsargitvAsambhavAt; sambhave'pi na puruSopalambhabhAvAt tadabhAvAbhAvapratipattiH, tadupalambhasyaiva tatpratipattirUpatvAt / ata eva viruddha vidhirappatra na pravartata iti / kiMca, kasyAbhAvajJAnAbhAvAt 30prameyAbhAvAbhAvaH -vAdinaH, prativAdinaH, sarvasya vA? yadi vAdino'bhAvajJAnAbhAvAnnAgamA ntare prameyAbhAvaH, vede'pi mA bhUt , tatrApi prativAdino'bhAvajJAnAbhAvasyAvizeSAt / athAgamA. ntare vAdi-prativAdinorubhayorapyabhAvajJAnAbhAvAnna prameyAbhAvaH, vede tu prativAdino'bhAvazAnAbhAve'pi vAdino'bhAvajJAnasadbhAvAt, na; vAdino yadabhAvajJAnaM tat sAGketikam, nAbhAvabalo. tpannam AgamAntare prativAdinaH apraamaannyaabhaavjnyaanvt| na ca sAGketikAbhAvajJAnAdabhA35vasiddhiH, anyathA''gamAntare'pi tato'prAmANyAbhAvasiddhiprasaGgaH, tannAgamAntare vAdino'bhAva zAnAbhAvAdU gati': / nApi prativAdino'bhAvajJAnAbhAvAt tatra tadgatiH, vede'pi tatprasaGgAt / 1jain-bauddh-smRtyaadishaastraantre| 2 sadviSayatvasya virodhAt gu.| 3-jJAne janakaH kAM0, gu0 / 4 pR. 23 paM0 25 / 5 pramANapaJcakAbhAvAt pauruSeyatvAbhAvajJAnam / 6 prameyAbhAvAnnAbhAvAbhAvagatiH sA0, gaM0 / prameyAbhAvakAryatvAt tadabhAvAbhAvagatiH haa0| 7-nAbhAvAbhAvagatiH bhAM0, kA0, caM0, De0, gu0, A0, mAM0 |-naabhaavgtiH vi., vR0, bhA0 |-naabhaavaangtiH vA0, pU0, baa0| 8 kAryabhAvasya vA0, pU0, mAM0, bA0 / kAryabhAvasyAkAraNAbhAvavyabhicArAt sA0, gaM0 / 9-zAnAsaMsargI vi0, vR0| 10 tatrApi vAdino'bhAva-vA0, pU0, baa0| 11 atra 'na prameyAbhAvAbhAvaH' iti pUraNIyam / 12 jainshaane| 13-bhAvAdagatiH bhA0, ko0, guH| 14 prameyAbhAvAbhAvagatiH / Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedApayatvaparIkSaNama / ata eva na marvasyAbhAvahAnAbhAvAna, amiddhazca mayaMmyAbhAvajJAnAbhAvaH, natrAmA pramANapaJcakavinirmako'bhASajJAnajanakaH / atha vedAnAdimanvamabhAvajJAnovyApakama, nanvatrApi vaktavyamahAtamahAnaM thA tan nadunyApakama? na mAnama, nanAnAsambhavAna. pratyanAdestanApakanvenA. pravRtaH pravRtI yA tata paya purupAbhAvamiddharabhAvapramANa vaiyaryama. anAdimattvamiDeH puruSAbhAva zAmanAstarIyakatvAt / nAyajJAnaM nana nadunyApakama, agRhItasamayamyApi tatra tapatniprasaGgAna 5 kenamina pratyAmatti-viprakaryAbhAvAnaH nanna anAdisattvamapi tadvyApakamiti nAbhAvapramANAta puruSAbhAvasiddhiH / na cAbhAvapramANamya prAmANyama. prAk pranipiddhatvAna pratiSetmyamAnatvAzca / atha paryavAsarUpamapAruSeyatvama, kiM tana pariveyadhAdanyat sattvama? tamyAsmAbhipyabhyupagamAn / nAnAdisasvam, tar3AhakapramANAbhAvAna / nathAhi-na nAvan tar3AhakaM pratyakSama, anAnamAritayA tathAvyapadezAt , akSANAM ca anAdikAlamahatyabhAvena na-sambaddhanamatvenApyasaMbandhAdana napUrvaka-10 pratyakSasya tathApravRttiH: pravRttI vA had anAgatakAlamambaddhadharmamvarUpagrAhakanvenApi pravRnena dhrmkssnissedhH| tathA "satsaMprayoge puruSamya indriyANAM buddhijanma tan pratyakSamanimittam , vidyamAno. palambhanatvAt" [ jaiminIya sU011-4] iti sUtrama, "bhaviSyati na dReM ca, pratyakSamya manAgapi / __ sAmarthyam" [zlo0 vA0 mU0 2, lo0 11.] 15 iti ca vArtikaM vyAhataM syAditi na pratyakSAna nasiddhiH / nApyanumAnAt . tasyAbhAvAn / atha "atItAnAgato kAlo vedakAravivarjinA / kAlatvAt : tadyathA kAlo varnamAnaH mamIkSyane" // [ ] ityato'numAnAt tatsiddhiH naH asya hetorAgamAntare'pi smaantvaan| kiMca, kiM yathAbhato bedakaraNAsamarthapuruSayukta idAnIM tatkartRpuruSarahitaH kAla upalabdhaH. atI to'nAgato vA tathAbhUtaH20 kAlatvAt sAdhyate, uta anyathAbhUtaH? yadi tathAbhUtastadA siddhasAMdhyatA / athAnyathAbhUtastadA sannivezAdivadaprayojako hetuH / tathAhi-yathAbhUtAnAmabhinavakRpa prAmAdAdInAM sannivezAdi buddhimatkAraNapUrvakatvena vyAnamupalamyaM tathAbhRtAnAmeva jIrNakRpa-prAsAdAdInAM tada vddhimtkaarnntvpryojktvaannythaabhuutaanaam| yadi punaranyathAbhUtamyApyanItamyAnAgatamya kAlasya nadrahitatvaM sAdhayet kAlatvam, tadA'nyathAbhUtAnAmapi bhRdhagadInAM manivezAdi vuddhimatkAraNapUrvakanvaM 25 sAdhayet ne tasya sarvajagajjJAtuH kartazcazvaramya siddhazcAnyathAbhUtakAlabhAmiddhiritIvA'pAkareyatvasAdhanaM ca vedAnAmanavesaram / atha tathAbhUtamyavAtItamyAnAgatamya yA kAlamya nAhitanvaM sAdhyate, na ca siddhasAdhyatA, anyathAbhUtasya kAlasyA'bhAvAna.na: 'anyathAmRtaH kAlo nAsti' iti kutaH pramANAdavagatam ? yadyanyataH tana pavApAspayavaliddhiH kimanena ? ano'numAnAcet, naH anyathAbhUtakAlAbhAvAt 'ano'numAnAn tadAhinavAsiddhistamiddhemnasiddhiH'30 itItaretarAzrayadopaprasaGgAt / tadevamanyathAbhUtakAlasyAbhAvAmiDemnayAbhUtamya tadAhinavamAdhane siddhasAdhanamiti / nApi zamcAt nasiddhiH, itaretarAzrayadopapramaGgaH / nadevamanyathA kathaM vedavacana 1 pR. 23 paM0 36 / 2 'nAnumAnAdeliGgAdihine vanita' ina ni / vaTakaraNa marthapurupayuktatayA anyathAbhUte atIte anAganaM ca kAle satyapi vedakaraNAmamadhapAtayA vartamAna saciAnAnman natkarahitatvasya asmAkamapi iSTatvAt / " atra 'yuddhimAkAraNavaprojakama, na vanyatha bhanAmadana ayaM pATaH mughaTaH / buddhimatkAraNatvayojakatvAnanyathA-caM0, pU0. mAM0, bA0. vA.. / 5 a pATha mubodhaH 'nena tamya sarvajagA]: kazvarasya siddhavAnyathAbhUtakAlAgAvamidviriti anItAdavAyatrama dhana va vaMdanAmanavamaram' / 6-kAlAbhAvasiddhiriti atItApauruSeyatyasAdhanaM ca vedAnAmanavasarama vi0| vedAnAvamaramgu. / vedAnAnavasaram mA0, vaa0,haa| "avadAtAvasaram" gu.di.| 8 pra. pR. nRnI TipaNaM hAyam / prasaGgAt gu.pahirgataH pAThaH / 10 kevalam a0 pratI ayaM pATaH / anyathA dakaM veda-bhA0, kaaN| anyathAva. dakaM veda-gu0 / atra sthale prameyakamalamArtaNDa labhyamAnaH pATha evam-"na cA'paripeyatvapratipAdaka vedavAkyamani / mA'pi vidhivAkyAdaparasya paM. prAmANyamipyate" pR.15, paM0 (- Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - 32 masti ? nApi vidhivAkyAdaparasya bhavadbhiH prAmANyamabhyupagamyateH abhyupagame vA pauruSeyatvameva syAn / tathAhi tatpratipAdakAni vedavacAMsi zrUyante - " hiraNyagarbhaH samavartatAgre" [ Rgveda aSTa08, maM0 10, sU0 121 ] " tasyaiva caitAni niHzvasitAni" [ vRha0 u0 a0 2, brA0 4, sU0 10] " yAjJavalkya itihovAca" [ vRha0 u0 a0 2, brA0 4, sU0 1] tana zabdAdapi tatsiddhiH / nApyupamAnAt tatsiddhiH, yadi hi codanAsadRzaM vAkyamapauruSeyatvena kiMcit siddhaM syAt tadA tatsAdayopamAnena vedasyA pauruSeyatvamupamAnAt siddhaM syAt na ca tat siddham, ityupamAnAdapi na tatsiddhiH / nApyarthApatteH, apauruSeyatvavyatirekeNAnupapadyamAnasya vede' kasyaciddharmasyAbhAvAt / nAprAmANyAbhAvalakSaNo dharmo'nupapadyamAno vedasyApauruSeyatvaM 10 parikalpayati, AgamAntare'pi tasya dharmasya bhAvAdapauruSeyatvaM syAt / na cAsau tatra mithyA, vede'pi tanmithyAtvaprasaGgAt / athAgamAntare puruSasya karturabhyupagamAt puruSANAM ca sarveSAmapi AgamAdiSu raktatvAt taddveSajanitasyA'prAmANyasya tatra saMbhavAd nA'prAmANyAbhAvalakSaNo dharmastatra satyaH vede tvaprAmANyajanaka doSAspadasya puruSasya karturabhAvAdaprAmANyAbhAvalakSaNo dharmaH satyaH / kutaH punastatra puruSAbhAvo nizcitaH ? anyataH pramANAditi cet, tadevocyatAm, 15 kimarthApattyA ? arthApattitazcet, naH itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi - arthApattitaH puruSAbhAvasiddhAvaprAmANyAsiddhiH, etatsiddhI cArthApattitaH puruSAbhAvasiddhiritItaretarAzrayatvam / cakrakacoyaM cAtrApi / tathAhi - yadyaprAmANyAbhAvalakSaNo dharmo'nupapadyamAno vede'pauruSeyatvaM kalpayati, AgamAntare'pyasau dharmastat kiM na kalpayati ? tatra puruSadoSa sambhavAdasau dharmo mithyA tena tatra tanna kalpayati / vede kutaH puruSAbhAvaH ? arthApattezcet, tadA''gamAntare se syAd ityAdi 20 tadevAvarttata iti cakrakAnuparamaH / nApyatIndriyArthapratipAdana lakSaNo dharmo'nupapadyamAno vede puruSAbhAvaM kalpayati, AgamAntare'pi samAnatvAt / na cAprAmANyAbhAve puruSAbhAvaH sidhyati, kAryAbhAvasya kAraNAbhAvaM prati vyabhicAritvenAnyathAnupapannatvAsambhavAt / apratibaddhAsamarthasya puruSasyAbhAvasiddhAvapi na sarvathA puruSa bhAvasiddhiH, puruSamAtrasyApi nirAkaraNAdiSTasiddhizva aprAmANyakaraNasya tatkartRtvenAsmAkamapyaniSTatvAt / nApi prAmANyadharmo'nyathA'nupapadyamAno vede 25 puruSAbhAvaM sAdhayati, AgamAntare'pi tulyatvAt / zeSamatra cintitamiti na punarucyate / [ pUrvapakSa:- zabdanityatvasAdhanam ] parArthavAkyoccAraNAnyathA'nupapattestatpratipattiriti cet, ayamarthaH - svArthenAvagata saMbandhaH zabdaH svArtha pratipAdayati, anyathA'gRhIta saMketa syApi puMsastato vAcyArthapratipattiH syAt / sa ca saMvandhAvagamaH pramANatrayasaMpAdyaH / tathAhi--yadaiko vRddho'nyassai pratipannasaGgataye pratipAdayati30 'devadatta ! gAmabhyAja enAM zuklAM daNDena' iti tadA pArzvasthito'bhyutpannasaGketaH zabdA'rthI pratyakSataH pratipadyate, zrotuzca tadviSayakSepaNAdiceSTAdarzanAd anumAnato gavAdiviSayAM pratipattimavagacchati, tatpratItyanyathA'nupapattyA zabdasya ca tatra vAcikAM zaktiM sa eva parikalpayati / saMca pramANatraya saMpAdyo'pi saGgatyavagamo na sakRddha (kyaprayogAt saMbhavati, vAkyAt saMmugdhArthapratipattAvavayavazakteravApAspoddhArAbhyAM nizcayAt / na cAsthirasya punaH punaruccAraNaM saMbhavati, tadabhAve 35 nAnvayavyatirekAbhyAM vAcakazaktyavagamaH, tadasattvAd na prekSAvadbhiH parAvavodhAya vAkyamuccAryam, 'uccAryate ca parAvavodhAya vAkyam; ataH parArtha vAkyoccAraNAnyathAnupapatyA nizcIyate dhUmAdiriva 1 granthAnam - 1200 / 2 siddhavede a0 / siddhe vede A0 / 3 atra ' taddoSajanitasyA'prAmAvyasya' iti pAThaH suyogyaH / 4- gamAntare samAnamityAdi vA0 pU0, bA0 vinA sarvatra / 5 saH - puru SAbhAvaH syAt / 6 pratibaddhAsamarthasya vA pU0 vA0 1 7- kAraNasya vi0 / 8 aprAmANyakAraNasya kasyacit puruSasya vedakartRtvena / 9 pratyakSa anumAna - arthApattirUpapramANatraya saMpAdyaH, etaca 'gAmabhyAja enAM zuklAM daNDena' atra vAkye eva darzayati avApoddhArAbhyAm A0 caM0, De, / 10 sa eva gu0 / 11 AvApo dvArAbhyAm vi0 / kaaN0| AvApo dvApAbhyAm bhA0, gu0, sA0 gaM0 / Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam / gRhItasambandho'rthapratipAdakaH zabdo nityH| taduktam-"darzanasya parArthatvAnnityaH zabdaH" iti / atha matam-bhUyo bhUya uccAryamANaH zabdaH sAdRzyAdekatvena nizcIyamAno'rthapratipattiM vidadhAti, na punrnitytvaat| tanna kiMcinnityatvaparikalpanena pramANabAdhitena, tadayuktam; sAdRzyena zabdA. darthApratipatteH-nahi sadRzatayA zabdaH pratIyamAno vAcakatvenAdhyavasIyate kintvekatvena / tathAhovaM pratipattiH-'ya eva saMbandhagrahaNasamaye mayA pratipannaH zabdaH sa evAyama' iti / kiMca, sAha. 5 zyAdarthapratipattau bhrAntaH zabdAdarthapratyayaH syAt / na hyanyasmin gRhItasaGkete'nyasmAdarthapratyayos. bhrAntaH, yathA gozabde gRhItasaMbandhe'zvazabdAd gavArthapratyayaH / na ca bhUyo'vayavasAmAnyayogasvarUpaM sAdRzyaM zabde saMbhavati, viziSTavarNAtmakatvAcchabdasya; varNAnAM ca niravayavatvAt / na ca samAnasthAna-karaNajanyatvalakSaNaM sAdRzyaM pratipattuM zakyam, parakIyasthAna-karaNAderatIndriyatvena tajanya(nyatvasyApyapratipatteH / na ca gatvAdiviziSTAnAM gAdInAM vAcakatvamabhyupagantuM 10 yuktam, gatvAdisAmAnyasyAbhAvAt / tadabhAvazca gAdInAM nAnAtvAyogAt, tadayogazca pratyabhijJayA gAdInAmekatvanizcayAt / ata eva na sAmAnyanibandhanA gAdiSu pratyabhijJA, bhedanibandhanasya sAmAnyasyaiva gAdiSvabhAvAt kutastannibandhanA gAdiSu pratyabhijJA? kiMca, kiM gatvAdInAM vAcakatvam, uta gAdivyaktInAm ? na tAvad gatvAdInAm, nityatvenAsmadabhyupagamAzrayaNaprasaGgAt / nApi gAdInAM vAcakatvam, viklpaanupptteH| tathAhi-kiM gatvAdiviziSTaM vyaktimAtraM vAcakam ,15 uta gAdivyaktivizeSaH ? tatra na tAvad gAdivyaktivizeSaH, sAmAnyayuktasyApi tasyAnanvayAt; ananvitAca naarthprtibhaasH|naapi gAdivyaktimAtram, yatastadapi vyaktimAtraM kiM sAmAnyAntarbhUtam , uta vyaktyantarbhUtam iti kalpanAdvayam / yadi sAmAnyAntaHpAti tadA punarapi nityasya vAcakatvam ityasmatpakSapravezaH / atha vyaktyantarbhUtamiti pakSastadA'nanvayadoSastadavasthita iti / kiMca, yadyanityaH zabdastadA''lambanarahitAcchabdapratibhAsamAtrAdarthapratipattirabhyupagatA syAt / 20 tathAhi-zabdazravaNam, tataH saGketakAlAnubhUtasmaraNam, tataH tatsadRzatvenAdhyavasAyaH, na caitAvantaM kAlaM zabdasyAvasthAnaM bhavatparikalpanayA, tad vAcakazUnyAt tatpratibhAsAdarthapratipattiH syAt / ato'rthapratibhAsAbhAvaprasaGgAd nAnityatvaM zabdasya // [ uttarapakSaH-zabdanityatvanirasanam ] atra pratividhIyate, yaduktam darzanasya parArthatvAnnityaH zabdaH, anityatve punaH punaruccAraNA-25 saMbhavAd na samayagrahaH, tadabhAve zabdAdarthapratipattirna syAditi parArthazabdocAraNAnyathA'nupapattenityaH zabdaH' tdyuktm| anityasyApi dhUmAderivAvagatasaMbandhasyArthapratyAyakatvasaMbhavAt zabdasya; na hi dhUmAdInAmapyekaiva vyaktiragyAdipratipAdikA kintvanyaiva / na cAnAzritasamAnapariNatInAM sarvadhUmAdivyaktInAmarvAgdRzA svasAdhyena saMbandhaH zakyo grahItum , asAdhAraNarUpeNa sarvadhUmA. divyaktInAmadarzanAt / na ca liGgA'numeyasAmAnyayostatra saMbandhagrahaNam, zabde'pyasya nyAyasya 30 samAnatvAt / na ca 'dhUmatvAd mayA pratipanno'gniH' iti pratipattiH kintu dhUmAditi / sA ca liGgA'numeyayoH sAmAnyaviziSTavyaktimAtrayoH saMbandhagrahaNe sati sAmAnya viziSTAgnivyaktyavagame yuktA, na ca dhUmasAmAnyAdagnisAmAnyasya / yathA ca sAmAnyaviziSTasya vizeSasya anumeyatvam vAcyatvaM vA'bhyupagamanIyam-anyathA sAmAnyamAtrasya dAhAdyarthakriyA'janakatve jJAnAdyarthakriyAyAzca sAmAnyasAdhyAyAstadaiva samaddhaterdAhAdyarthinAmanumeya-vAcyapratibhAsAt pravRttyamA 35 vena liGgi-vAcyapratibhAsayoraprAmANyaprasaGgaH-tathA dhUma-zabdayostadviziSTayoH tattvamabhyupaganta. vyam, nyAyasya samAnatvAt / na cAnumeyatva-vAcyatvasAmAnya vyaktivyatirekeNAnupapadyamAnaM tAM lakSayatIti lakSaNayA pravRttirbhaviSyatIti vaktuM zakyam, kramapratIterabhAvAt-nahi liGga-vAcakaja 1 "vedasya" gu0 tti| 2"nityastu syAd darzanasya parArthatvAt" mImAMsAdarzane 1-1-18 / 3 tadapyayuktam bhaaN0| 4 sthAnAni uccAraNasthAnAni, karaNAni uccaarnnprytnaaH| 5 tajjanyatasyA'pi De0, caM-pU0, A0 / 6 pR. 32 paM0 36 / 7 (vA) "samuccAyakaH gu. bhA. Ti. / 8 vAcyatvaM sAmAnya vA0, pU0, mAM0, baa| sa0 ta05 Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe nitalili-vAcyapratibhAse prAka sAmAnyapratibhAsaH pazcAd vyaktipratibhAsa iti krmprtiitynubhv| 'na ca lakSaNA saMbhavati iti prapazcataH pratipAdayiSyAma ityAstAM tAvat / evaM sAmAnyaviziSTadhUmAdiliGgasya gamakatvavad gatvAdiviziSTagAdivAcakatve na kiJcinnityatvena, tadabhAve'pi dhUmAdibhya ivArthapratipattisaMbhavAt / atha dhUmAdau sAmAnyasya saMbhavAt pUrvoktena nyAyena gamakatva. 5 mastu, zabde tu na kiMcit sAmAnyamasti yadviziSTasya zabdasya vAcakabhAvaH / zabdatvamiti cet, na; gozabdasya zabdatvaviziSTasya svavAcye na saMbandhagrahaH / na ca zabdatvamapi gAdiSu vidyate goza. bdatva-gatvAdInAM tu sattve kA kathA / zabdatvAdInAM tvabhAvo varNAntaragrahaNe varNAntarAnusandhAnAbhAvAt / yatra sAmAnyamasti tatraikagrahaNe'parasyAnusandhAnaM dRSTam yathA zAbaleyagrahaNe bAhule yasya, varNAntareca gAdau gRhyamANena kAdInAmanusandhAnam, tanna tatra zabdatvAdisaMbhavaH, etdyuktm| 10 yataH kimidamanusandhAnaM bhavato'bhipretaM yad varNAntare gRhyamANe varNAntarasya nAstIti pratipAdyate ? yadi gAdau varNAntare gRhyamANe 'ayamapi varNaH' ityanusandhAnAbhAvaH, tadayuktam / evNbhuutaanusndhaansyaanubhuuymaantvenaabhaavaasiddheH| atha gAdau varNAntare gRhyamANe 'ayamapi kAdiH' ityanusandhAnAbhAvAnna sAmAnyasadbhAvastadA'tyalpamidamucyate, zAbaleyAdAvapi vyaktyantare gRhyamANe 'ayamapi bAhuleyaH' ityanusandhAnAbhAvAd gotvasyApyabhAvaH prasaktaH / atha tatra 'gorgauH' ityanuga. 15 tAkArapratyayasyAbAdhitasya sadbhAvAd na govAsattvam, etad gAdiSvapi samAnam-tatrApi 'voM varNaH' ityanugatAkArasyAbAdhitasya pratyayasya sadbhAvAt kathaM na varNeSu varNatvasya, gAdiSu gatvAdeH, zabde zabdatvasya saMbhavo nimittasya samAnatvAt ? tathAhi-samAnA'samAnarUpAsu vyaktiSu kvacit 'samAnA' iti pratyayo'nveti, anyatra vyAvarttate; yatra ca pratyayAnuvRttistatra sAmAnyavyavasthA nAnyatra, sA ca pratyayAnuvRttirgAdiSvapi samAnA iti kathaM na tatra sAmAnya vyavasthA? yadi puna20 rgAdiSvanugatAkArapratyayasattve'pi na gatvAdisAmAnyamabhyupagamyate tarhi zAbaleyAdiSvapi na gotva. sAmAnyamabhyupagamanIyam, na hi tatrApi tathAbhUtapratyayAnuvRttimantareNa sAmAnyAbhyupagame'nyada nimittamutpazyAmaH / akSajanyatvam abAdhitatvAdi ca pratyayasyobhayatrApi vizeSaH smaanH| yadi cAnugatA'bAdhitA'kSajapratyayavizeSaviSayatve satyapi gatvAderabhAvaH, gAderapi vyAvRttatathAbhUtapratyaya viSayasyAbhAvaH syAt , tatazca kasya darzanasya parArthatvAnnityatvaM sAdhyeta? atha gAdau zrotra25 grAhyatvanimitto'nugataH pratyayo na sAmAnya nimittaH, tadapyayuktam / zrotragrAhyatvasyAtIndriyatvenA navagame nimittAgrahaNe taNanimittAnugatapratyayasya gAdAvabhAvaprasaGgAt / na ca pratyabhijJayA gAdI. nAmekatva siddhedanibandhanasya teSu gatvAdisAmAnyasyAbhAva iti yuktamabhidhAnam, gAyakatvagrAhikAyA lUnapunarjAtakeza-nakhAdigviva tasyA bhrAntatvAt / atha dalitapunarudite nakhazikharAdau pratyabhijJAyA bAdhitatvena bhrAntatvaM na punargAdau, nanu tatra pratyabhijJAyAH kiM bAdhakam ? antarAle'. 30 darzana miti cet, nanu gAdAvapyantarAle'darzanaM samAnam / atha dalitapunarudite nakhazikharAdAvabhAvanimittamantarAle'darzanam, na gAdAvabhAvanimittam : kiM punaratrAdarzananimittamiti vaktavyam / kimatra vaktavyam abhivykterbhaavH| atha keyamabhivyaktiryadabhAvAdantarAle gAdyapratipattiH? varNAdisaMskAraH / atha ko'yaM varNAdisaMskAraH? Atma-manaHsaMyogapUrvakaprayatnapreritena koSThyena vAyunA tAlvAdisaMyoga-vibhA35gavazAt pratiniyatavarNAdyasivyaJjakatvena bhedamAsAdayaMtA vaktRmukhasamIpagataH sparzanendriyapratyakSeNa, taddezasya ca tUlAdeH preraNAt kAryAnumAnena, dezAntare zabdopalabdhyanyathA'nupapattyA ca pratIyamAnena nityasarvagatasya gakArAdervarNasya, zrotrasya, ubhayasya cA''vArakANAM vAyUnAmapanayanaM yathAkramaM varNasaMskAraH, zrotrasaMskAraH, ubhayasaMskArazceti cet, nanu 'varNasaMskAro'bhivyakti.' ityabhyupagame AvArakavAyubhirvijJAnajananazaktipratighAtAda varNo'pAntarAle jJAnaM na janayatIti 40 abhyupagantavyam: sA ca zaktivarNasvarUpAt kathazcidabhinnA'bhyupagantavyA, ekAntabhede tato varNAdanupakAre 'tasya zaktiH' iti saMbandhAnupapatteH; upakAre vA tadupakArikA aparA zaktira 1 granthAnam 1300 / 2-yatA bahumukhasamIpagataiH vA0, pU0, bA0 / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam / 35 bhyapagantavyA, tasyA api tato bhede'navasthA; abhede prathameva zaktiH kathaJcidabhinnA'bhyupagamanIyAH evaM hi pAramparyaparizramaH parihRto bhavati / tathAbhyupagame ca tanchaktipratighAne varNasvarUpameva tadabhinnamAvArakeNa pratihataM bhavati tatazca kathaM nAnityatvam ? vyaJjakenApi zaktipratibandhApanayanadvAreNa vijJAnajananazaktyAvirbhAvena varNasvarUpamevAvirbhAvitaM bhavatIti kathaM na varNasya vyaJjakajanyatvama? vyaJjakAvAptavijJAnajananasvarUpo varNo yadi tenaiva svarUpeNAvatiSThate tadA sarvadA tadava- 5 bhAsijJAnaprasaGgaH, sarvadA tajjananasvabhAvasya bhaavaat| 'sahakAryapekSA ca nityasya na bhavati' iti pratipAdayiSyAmaH / ajanane vA na tatsvabhAvateti prathamamapi jJAnaM na janayet, yo hi yanna janayati na sa tajjananasvabhAvaH, yathA zAlibIjaM yavAkuramajanayanna tajananasvabhAvama, na janayati ca varNo vyaJjakAbhimatavAyvabhivyakto'pi sarvadA svapratibhAsijJAnamiti na sarvadA tajananasvabhAvaH / tatsvabhA. vAbhAve cottarakAlaM tadevAnityatvamiti vyarthamabhivyaktikalpanam / api ca, varNAbhivyaktipakSe koSThyena 10 vAyunA yAvadvegamabhisarpatA yAvAn varNa vibhAgo'panItAvaraNaH kRtastAvata eva zravaNaM syAt na samastasya varNasyeti khaNDazastasya pratipattiH syAt / atha varNasya niravayavatvAdekatrotsAritAvaraNaH sarvatrApanItAvaraNa iti nAyaM doSastarhi nirvibhAgatvAdevaikavAnapanItAvaraNaH sarvatra tatheti manAgapi zravaNaM na syAt / sarvatra sarvAtmanA varNasya parisamAptatvAt sAmastyena zravaNAbhyupagame varNasyAvyApakatvam anekatvaM ca durnivAram / yadi caikatrAbhivyakto nirvibhAgatvena sarvatrAbhivyaktastadA 15 sarvadezAvasthitaistasya zravaNaM syAt / yadapyucyate-yathaivotpadyamAno'yamutpattivAdinAM pakSe digAdInAmavibhAgAdavibhaktadigAdisaMbandhitvena svarUpeNAsarvagato'pi sarvAn prati bhavannapi na sarveravagamyate kintu yaccharIrasamIpavartI varNa utpannastenaivAsA gRhyate tathA'smatpakSe'pi svataH sarvagato. 'pi varNoM na sarvairdUrasthairavagamyate kintu yaccharIrasamIpastho'bhivyaktastaireveti vyaJjakadhvanisannidhAnA'sannidhAnakRtaM varNasya zravaNam azravaNaM ca yuktam / etadevAha "yathaivotpadyamAno'yaM na sarvairavagamyate // digdezAdyavibhAgena sarvAn prati bhavannapi / tathaiva yatsamIpasthairnAdaiH syAd yasya sNskRtiH|| taireva gRhyate zabdo na dUrasthaiH kathazcana" / iti, [zlo0 vA0 sU0 6, zlo0 84-86] tadapi pralApamAtram; yato yadi vyaJjakA vAyavo yatraiva saMnihitAstatraiva varNasaMskAraM kuryustadA 25 syAdapyetat, kintu tathAbhyupagame varNasya sAvayavatvam anabhivyaktasvarUpAdabhivyaktasvarUpasya ca bhedAdanekatvaM ca syAt / sarvAtmanA tu saMskAre "yaccharIrasamIpasthairnAdaiH syAdU yasya sNskRtiH| tairyathA zrUyate zabdastathA dUragatairna kim'? // [ utpattipakSe tu avyApakatvAd yatsamIpavartI varNa utpanna stenaivAsau gRhyate na dUrasthairiti yuktam / 30 "digdezAdya vibhAgena"iti cAtIvAsaGgatam, avibhAgasya kasyacid vastuno'saMbhavenAnabhyupagamAt / kiMca, vyApakatvena varNAnAmekavarNA''varaNApAye samAnadezatvena sarveSAmanAvRtatvAd yugapat sarvavarNazrutizca syAt / athApi syAt pratiniyatavarNazravaNAnyathA'nupapattyA vyaJjakabhedasiddheH pratiniyatairvyaJjakaiH pratiniyatA''vArakanirAkaraNadvAreNa prati niyatavarNasaMskArAd na yugapatsarvavarNazrutidoSaH, syAdetad yadi vyaJjakAnAM vAyUnAM bhedaH syAt, sa cAvArakabheda nibandhanaH, anyathA 35 tabhede'minnAvArakApanetRtvena kuto vyaJjakabhedaH? AvArakamedo'pi varNadezabhedanibandhanaH, anyathA samAnadezAnAM yadevaikasyAvArakaM tadevAparasyApi ityAvArakabhado na syAt / dezabhedo'pi varNAnAmavyApakatve sati syAt, vyApakatve tu parasparadezapArahAreNa varNAnAmavasthAnAbhAvAca dezabhedaH / na cAvyApakatvaM varNAnAmabhyupagamyate bhavadbhiriti na dezabhedaH, tadabhAvAnAvArakabhedaH, tatsattvAnna vyaJjakabheda iti yugapatsarvavarNazrutiriti tadadvastho doSaH / nApyAvArakANAM na varNapi-40 1-shsttprtip-gu0| 2 IdRzastu pAThaH vA0, pU0, bA0, caM-la. pratidhveva, anyatra sarvatra-kANAM varNapidhAyaka-iti / kintu De., bhA. pratau 'pUrvoktadoSAbhAva iti vaktuM zakyam' ityasya sthAne 'pUrvokta. doSAbhAva iti vaktuM na zakyam' iti pAThaH / Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe dhAyakatvenAvArakatvaM kintu varNe dRzyasvabhAvakhaNDanAt; vyaJjakAnAmapi na tadAvArakApanetRtvena vyaJjakatvaM kintu varNe dRzyasvabhAvAdhAnAditi pUrvoktadoSAbhAva iti vaktuM zakyam, eta evamamidhAne svavAcaiva tasya pariNAmitvamamihitaM syAdityavipratipattiprasaGgaH; tanna varNasaMskAro'mivyaktiriti pakSo yuktH| nApi zrotrasaMskAro'bhivyaktiriti pakSo yaktaH, tasminnapi pakSe sakRt saM5skRtaM zrotraM sarvavarNAn yugapat zRNuyAt; nahyaJjanAdinA saMskRtaM cakSuHsaMnihitaM svaviSayaM kiJcit pazyati kizcinneti dRSTam / atha vyaJjakAnAM vAyUnAM minneSu karNamUlAvayaveSu vartamAnAnAM saMskArAdhAyakatvenArthApattyA pratiniyatavarNazravaNAnyathA'nupapattilakSaNayA pratiniyatavarNagrAhakatvena saM. skArAdhAyakatvasya pratItenaikavarNagrAhakatvena saMskRtaM zrotraM sarvavarNAn yugapada gRhAtIti / tathAhivAyavIyazabdapakSe yathA gakArAderniSpattyartha prayatnaprerito vAyurnAnyaM varNamutpAdayati tathA'smatpakSe'10pyanyavarNagrAhakazrotrasaMskAre samartho nAnyavarNagrAhakazrotrasaMskAraM vidhAsyati / yeSAM tu tAlvAdi saMyoga-vibhAganimittaH zabda iti pakSasteSAM yathA'nyagakArAdijanakaiH saMyoga-vibhAgairnAnyo varNo janyate tathA'smatpakSe'pi nAnyavarNagrAhakazrotrasaMskArAdhAyakavyaJjakaprerakairanyavarNagrAhakazrotrasaMskArAdhAyakavAyupreraNaM kriyata ityutpattya-bhivyaktipakSayoH kAryadarzanAnyathA'nupapattyA samaH sAmarthya bhedaH prayatna-vivakSayoH siddhaH / atazca yaduktaM kaizcit "samAnendriyagrAhyeSvartheSu vyaJjakeSu na dRSTo 15 niyamaH" iti, etadayuktam / arthApattedRSTAntAnapekSatvAt, dRSTazca tailAbhyaktasya marIcibhiH, bhUmestUdakasekena gandhAbhivyaktibheda iti kathaM na vyaJjakaniyamaH? taduktam-- "vyaJjakAnAM hi vAyUnAM bhinnAvayavadezatA // jAtibhedazca tenaiva saMskAro vyavatiSThate / anyArtha prerito vAyuryathA'nyaM na karoti vaiH|| tathA'nyavarNasaMskArazakto nAnyaM krissyti| anyaistAlvAdisaMyogai nyo varNoM yathaiva hi // tathA dhvanyantarAkSepo na dhvnyntrsaaribhiH| tasmAdutpattya-mivyaktyoH kAryArthApattitaH smH|| sAmarthabhedaH sarvatra syAt prayatna-vivakSayoH" / iti, [ zlo0 vA0 sU0 6, - zlo0 79-83] etadasaMbaddham / indriyasaMskArakANAM vyaJjakAnAM samAnadeza-samAnendriyagrAhyeSvartheSu pratiniyataviSayagrAhakatvenendriyasaMskArakatvasya kadAcidadarzanAt; nahyaJjanAdinA saMskRtaM cakSuH sannihitaM svaviSayaM kizcit pazyati, kizcinnetyupalabdham / tathA bAdhiryanirAkaraNadvAreNa vailAtailAdinA saMskRtaM zrotraM svagrAhyAn gakArAdIn varNAnavizeSeNaivopalabhamAnamupalabhyate; evaM ghrANAdInIndri3.yANi svavyajakaiH saMskRtAni svaviSayagrAhakatvenAvizeSeNa pravarttamAnAni pratIyanta iti prakRte'pya. yameva nyAyo yuktH| yazca tailAbhyaktasya marIcimiH, bhUmestUdakasekena gandhAmivyaktiriti vyaJjakaM prati niyamo darzitaiH so'pi viSayasaMskArakavyaJjakapratiniyamaH nendriyasaMskArakavyaJjakapratiniyamaH / viSayasaMskArakezvapyayaM niyamo bhinnadezeSu darzitaH na samAnadeza-samAnendriyagrAhyeSu / tata indriyasaMskArakeSu samAnendriyagrAhye samAnadeze'rthe pratiniyataviSayagrAhakatvena indriyAntaraviSaya35 grAhakatvena ca indriyasaMskArakatvasyAdarzanAd atyantAsaMbhavino nApattisAmarthyAt kalpanA yuktA; kArakANAM tu pratiniyatakAryakartRtvasyAnyatrApyupalabdheH pratiniyatavarNotpAdanasAmarthyabhedasya tAlvAdiSvarthApattitaH kalpanA saMbhAvyata ev| kiMca, indriyaM saMskurvada vyAkaM yadi yathAvasthita. varNagrAhakatvenendriyasaMskAraM vidadhyAt tadA sakalanabhastalavyApino gAdeH pratipattiH syAt, na cAso dRSTA; athAnyathA, na tarhi varNasvarUpapratibhAsa iti na tatsvarUpasiddhiH, tanna zrotrasaMskA' 10 ro'pyamivyaktiH / nApyubhayasaMskAro'bhivyaktiH, pratyekapakSoktadoSaprasaGgAt / na cAnyaprakAra: saMskAro'mivyaktiH saMbhavati, tad abhivyakterasaMbhavAdU nAnamivyaktinimitto'ntarAle gAdInAma 1ca kAM0, gu0| 2 blaa-gu0|3 pra. pR. pN016| Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedaa'paurusseytvpriikssnnm| nupalammaH kintu dalitanakhazikharAdippiyAbhAvanimitta iti lanapunarjAtanakhAdivivApAntarA. lAdarzanena gAdipratyamikSAyA vaadhymaantvaadpraamaannym| atha khaNDitapunarudinakararuhamamUha viSayAyA api pratyamijhAyAstatsAmAnya viSayanvena nAprA. mANyam, tasyAstadvipayatayA'yAdhyamAnatvAt na cAyaM prakAge gAdiviSayapratyaminAyAH sambhavati, tathAbhUtakezAdigviva gAdibheda viSayAvAdhinapratibhAsAbhAvena tadbhadAsiddhA samAnAnAM bhAvaH sAmA. 5 nyam' iti kRtvA tatra sAmAnyasyaivAsambhavAn, amadetat : gAdiSyapi 'pUrvopalabdhagAdeH sakA. zAd ayamalpaH mahAn karkazaH madhuge vA gAdiH' ityavAdhitAbhajapratibhAsasadbhAvena bheda nivandhanasAmAnyasambhavasya nyAyAnugatatvAt / na ca yathA turagajavasya puru'dhyAropAt 'puruSo yAti' iti pratyayaH vyapadezazca tathA vyaJjakadhvanigatasyAlpa-karkazAdergAdAvupacArAt tathApratyayaH vyapadezazcetyabhyupagantuM zakyam, tathA'bhyupagame vAhIke gopratyayavad gAdipratyayasya bhrAntatvena 10 gAdisvarUpAsiddhiprasaGgAt nahi bhrAntapratyayasaMvedyA dvicandrAdayaH svarUpasaMgatimanubhavanti / na cAlpa-mahattvapratyayayontitve alpa-mahattve eva gAdiviSaye avyavasthitasvarUpa na punargAdiko varNaH, tatpratyayasyAbhrAntatvAt : na cAnyaviSayapratyayasya bhrAntatve'nyasya tathAbhAvo'tiprasaGgAditi vaktuM yuktam, yato yadyalpa-mahattvAdidharmavyatiriktasya gAdeIitvarahitasyeva nizIthinInAthasya pratyayaviSayatvaM syAt tadaiva tadU yujyetApi vaktum : na ca svapne'pi taddharmAnadhyAsino gAdiH kenacit 15 pratIyata iti kathaM tasya mahattvAdidharmarahitasya svarUpavyavasthA ? ata eva mahattvAdidharmayuktasya sarSadA pratIyamAnatvAdU gAdena taddharmayuktatayA pratIyamAnasya upacaritapratyayaviSayatA / taduktam ___ "yo hyanyarUpasaMvedyaH saMvedyetAnyathA'pi vaa| sa bhrAnto na tu tenaiva yo nityamupalabhyate" // [ ] iti / tanna vyAkadharmAdhyAropAdupacaritapratyayaviSayatvaM tathAbhUtasya gAdeH, sarvabhAvAnAmupacaritapratyaya-20 viSayatvena svarUpAbhAvaprasaGgAt / na ca vyaJjakasya pradIpAderalpa-mahattvabhedAd vyaGgayasya ghaTAderalpamahattvabhedapratibhAso dRSTaH / atha vyAkadhamonukAritvaM vyaGgaye upalabhyate / tathAhi-ekasvarUpamapi mukhaM khaDne prativimbitaM dIrgham, Adarza vartulam, nIlakAce gauramapi zyAmaM vyaJjakadharmAnukAritayA pratibhAsaviSayamupalabhyata iti prakRte'pi tathA syAt , etadapyasaGgatam ; dRSTAntamAtrAdAsiddheH, tasya hi sAdhya-sAdhanapratibandhasAdhakapramANaviSayatayA sAdhyasiddhAvupayogo na svatantrasya, anyathA-25 "eka eva hi bhUtAtmA bhUte bhUte vyavasthitaH" [ amRtavindu-upani0 pa0 12, pR0 15] ityAdiSTAntamAtrato'dvaitavA dino'pi puruSAdvaitasiddhaH zabdasvarUpasyApyabhAvAt kasyopacArAd mahattvAdipratibhAsa ityucyate? mukhAdInAM ca chAyA khaDgAdo saMkrAntA taddharmAnukAriNI pratibhAti na mukhaadyH| na ca gAdInAM chAyA vyaJjakadhvanisaMkrAntA taddharmAnukAriNI pratibhAtIti zakyaM vaktum, zabdasya bhavatA'mUrttatvenAbhyupagamAt , amUrtasya ca mUttadhvanI chAyApratibimba-30 nA'saMbhavAt ; mUrtInAmeva hi mukhAdInAM mUrte AdarzAdau chAyApratibimbanaM dRSTaM nAmUrtInAmAtmAdInAm / adR ca dhvanau chAyA prAtavimbitA'pi na gRhyata kayaM taddharmAnukAritayA pratItiviSayaH? na ca dhvaneH zabdapratibhAsakAle zravaNapratipattiviSayatvam, ubhyaakaarprtipttrsNvednaat| tanna vyaJjake dhvanI pratibimbitA gakArAdicchAyA pratibhAti / nApyamUrta gAdI dhvanicchAyApratibimbanaM yuktam, amUrte AkAzAdau ghaTAdicchAyApratibimbanAnupalabdheH / tadayuktamuktam 35 'khaGgAdau dIrghamukhAdipratibhAsavad alpa-mahattvAdiyuktazabdapratibhAsaH' iti, dRssttaant-daantik| yorveSamyAt / ato'bAdhitamahattvAdibhedaminnagAdipratibhAsAd gAdibhedasiddhastannibandhanasya sAmA. nyasya gAdau sadbhAvAt tannibandhanA pratyamikSA dalitoditanakhazikharAdigviva gaadaavbhyupgmniiyaa| ata eva dhUmAdInAmivAnityatve'pi gAdInAM sAmAnyasadbhAvataH saGgatyavagamasya sabhavAd 1 pranyApram 1400 / 2 "sAmAnyaviSayatvaprayojyAbAbhyamAnatvaprayojyAprAmANyAbhAvarUpaH" gu. Ti. / 3-ontitve kAM., gu0| 4 pratibimbasAdhaka kA., gu0| 5 atra 'iti' adhyAhAryam / 6 pra. pR. paM. 23 / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe na parArthazabdoccAraNAnyathA'nupapattyA tannityatvakalpanA yuktA, tad gatvAdiviziSTasya gAderavivakSitavizeSasya svArthena saGgatyavagamena na kiJcinnityatvena / yathA gotvAdiviziSTasya govyaktimAtrasya vAcyatve na kazciddoSastadvad vAcakatve'pi, tad arthapratipAdakatvasya anyathApi sambhavAt 'darzanasya parArthatvAd nityaH zabdaH' ityayuktamabhihitam / yat punaruktam 'sadRzatvenAgrahaNAd na 5sAdRzyAdarthapratipattiH'iti, tatra yadi sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnya vyakteH sAdRzyamabhipretaM tadA tasya yathA vyaktivizeSaNasya vAcakatvaM tathA pratipAditam / atha anyathAbhUtaM sAdRzyamatra vivakSitaM tadA tasya vAcakatvAnabhyupagamAt sa eva parihAraH / yattUktam 'varNAnAM niravayavatvAd na bhUyo'vayavasAmAnyayogalakSaNasya sAdRzyasya sambhavaH' tadatyantAsaGgatam; varNAnAM bhASAvargaNArUpapariNatapudgalapariNAmasyaiva saavyvtvaat| 10 atha podgalikatve varNAnAM mahatI adRSTakalpanA prsjyte| tathAhi-zabdasya zravaNadezA''ga manam , mUrti-sparzAdimattvaM ca anupalabhyamAnaM parikalpanIyam; teSAM ca mUrti-sparzAnAM satAmapyanudbhUtatA kalpanIyA, tvagagrAhyatvaM ca parikalpanIyam; ye cAnye sUkSmA bhAgAstasya kalpyante teSAM ca zabdakaraNavelAyAM sarvathA'nupalabhyamAnAnAM kathaM racanAkramaH kriyatAm ? upalabhyamAnatve'pi kIdRzAd racanAbhedAd gakArAdivarNabhedaH ? dravatvena ca vinA kathaM varNAvayavAnAM paraspa15 rataH saMzleSo varNaniSpAdakaH ? yadyapi ca kathaJcit kartA niSpAditA varNAstathApi AgacchatAM kathaM na vAyunA vizleSaH ? laghUnAM tadavayavAnAmudakAdinibandhanAbhAvAt nibaddhAnAmapyAgacchatAM vRkSAdyamihatAnAM vizleSo loSTavat / na caikazabdasyaikazrotrapraveze murtatvena pratibaddhatvAdanyeSAM zrotRNAM taddezavyavasthitAnAmapi zravaNamupapadyate, prayatnAntarasyAsatvena punarniSkramaNAsambhavAt / na caikago zabdApekSayA'vAntaravarNanAnAtvakalpanAyAmasti prayojanam , ekasmAdeva gozabdAdarthapratIte; ato 20gakArAdivarNanAnAtvamadRSTaM parikalpanIyam / na caikasyaiva gozabdAvayavinaH sarvAsu dikSa gamanaM yujyata ityanekA'dRSTaparikalpanA syAt / taduktam "zabdasyA''gamanaM tAvadRSTaM parikalpyate // marti-sparzAdimatvaM ca teSAmamibhavaH satAm / tvagagrAhyatvamanye ca sUkSmA bhaagaaHprklpitaaH|| teSAmadRzyamAnAnAM kathaM ca rcnaakrmH?| kIdRzAd racanAbhedAdU varNabhedazca jAyatAm ? // dravatvena vinA caiSAM saMzleSaH kalpyatAM katham ? / AgacchatAM ca vizleSo na bhaved vAyunA katham ? // laghavo'vayavA hyete nibaddhA na ca kenacit / vRkSAdyabhihatAnAM tu vizleSo loSTavad bhavet // ekazrotrapraveze ca nAnyeSAM ca punaH shrutiH| na cAvAntaravarNAnAM nAnAtvasyAsti kAraNam // na caikasyaiva sarvAsu gamanaM dikSu yujyte"| [zlo0 vA0 sU0 6, zlo0 107-113] iti , 35 etad bhavatpakSe'pi sarva samAnam / tathAhi-vAyorAgamanaM tAvadaSTaM parikalpyate' ityAdyapi vaktuM zakyata eva, kevalaM varNasthAne vAyuzabdaH paThanIya iti kathaM na bhavatpakSe'pi bhUyasyadRSTaparikalpanA? api ca, bhavatpakSe'yamaparaH parikalpanAgauravadoSaH sampadyate-varNasya pUrvA'parakoTyoH sarvatra deze'nupalabhyamAnasya sattvaM parikalpanIyam, tasya cAvArakAH stimitA vAyavaH pramANato' nupalabhyamAnAstadapanodakAzcAnye tathAbhUtA eva vyaJjakAH parikalpanIyAH, teSAM cobhayarUpANAmapi 40zaktinAnAtvaM parikalpanIyam / asmatpakSe tat sarvamapi nAstIte kathamadRSTaparikalpanA gurvI ? 1 svArthe saMgatyavagame na vA0, pU0, baa0| 2 pR0 33 paM0 1 3 pR. 33 paM0 3 / 4 zaktivizeSaNasya vA0, pU0, bA0 vinA srvtr| 5 pR. 34 paM0 3 / 6 pR. 33 paM. 8 / 7-malasyeva (-matve. naiva) vA0, bA0, pU0 / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam / paugalikatvaM ca zabdasya ambaraguNapratiSedhaprastAve pramANopapannaM kariSyata isyAstAM tAvat / yat punantitvaM zabdAdarthapratyayasyAbhihitaM tad dhUmAlliGgAlliGgipratyayena pratyuktam / 'gatvAdiviziSTasya gAdervAcakatvamayuktam , gatvAdeH sAmAnyasyAsambhavAt'; tad anantaraM nirAkRtam / yat punaruktam 'gAdivyaktimAtraM gatvAdiviziSTaM nopapadyate, tasya sAmAnya-vizeSayoranyataratrAntarbhAve ekatra vAcakasya nityatvapasaGgAt, anyatrAnanvayAt vAcakatvAyogAt' etadasArama: vyaktimAtrasya sAmA- 5 nyaviziSTasya pUrva vAcaka tvavyavasthApanAt, tA eva vyaktayo'vivakSitAsAdhAraNavizeSAH saamaanyvishissttvyktimaatrshbdaamidheyaaH| kiMca, kiM varNAnAM nityatvamabhyupagamyate, uta varNakramasya, Ahosvid varNAbhivyakteH, kiM vA tatkramasya? tatra na tAvadabhivyakternityatvam , tasyA niSiddhatvAt; aniSedhe'pi puruSaprayatnapreritavAyujanyatvenApauruSeyatvAsambhavAt / nApyabhivyaktikramasya, abhivyaktyabhAve tatkramasyApyabhAvAt,10 tatpauruSeyatve tasyApi pauruSeyatvAt / athaivaM pauruSeyatvasyAnAdisiddhasya kenacidAdAvakRtasya sarvapuruSaiH parigrahAta puruSANAM svAtacyAbhAvAdapauruSeyatvamucyate / taduktam "vaktA nahi krama kazcita svAtanyeNa prapadyate / yathaivAsya parairuktaH tathaivainaM vivakSati // paro'pyevaM tatazcAsya sNbndhvdnaaditaa| teneyaM vyavahArAt syAdakauTasthye'pi nityatA // yatnataH pratiSedhyA naH puruSANAM svtntrtaa"| [ zlo0 vA0 sU0 6, zlo0 288 290 ] iti, etadasaMbaddham ; apauruSeyatvapratipAdakapramANasyAsiddhatvAt / atha varNakramasyApauruSeyatvamabhyupagamyate, tadapyacAru; varNAnAM nityatvena kAlakRtasya tantupaTavad, vyApakatvena dezakRtasya muktAva-20 lImuktAphalamAlAvad asyAsaMbhavAt / 1atha varNAnAmapauruSeyatvamaGgIkriyate, tadapyasaGgatam ; "ya eva laukikAH zabdAsta eva vaidikAH" ityabhidhAnAd vedavallokAyatazAstramapi pramANaM syAditi tadarthAnuSThAnaM bhavataH prasajyate / laukike ca vAkye yo visaMvAdaH kvacidapalabhyate sa bhavannItyA na prApnoti / atha laukika-vaidikazabdayorbhedo'bhyupagamyate, tathA (tadA) rAgAdisamanvitatvAbhyupagamAt sarvapu-25 ruSANAM na teSAM yathAvasthitavedArthaparijJAnamaH svayaM vedo'pi na bhavatAM vedArtha pratipAdayati; nApi vedArthapratipAdakamapauruSeyaM vedavyAkhyAnamavagatArtha siddhaM yena tato vedArthapratipattiH laukikazabdAnusAreNa vedazabdArthaprakalpanamapi tadbhedAbhyupagame'nupapannamiti na vedArthaprasiddhiH syAditi na vaidika-laukikazabdayorbhedAbhyupagamaH zreyAniti laukikavada vaidikasyApi pauruSeyatvamabhyupagantavyam / na ca laukika-vaidikazabdayoH zabdasvarUpAvizeSe, saGketagrahaNavyapekSatvenArthapratipAdakatve, 30 anuccAryamANayozca puruSeNAzravaNe saMmyate (samAne )aparo vizeSo vidyate yato vaidikA apI. ruSeyAH, laukikAH pauruSeyAH syaH / tathA niyoge cArthapratyAyanamubhayorapi / na ca nityatve puruSecchAvazAdarthapratipAdakatvaM yuktama, upalabhyante ca yatra puruSaiH saGketitAstamarthamavigAnena prati. pAdayantaH; anyathA niyogAdyarthabhedaparikalpanamasAraM syAt / ataH pauruSeyatvamanumAnAdavasIyate / tathAhi-ye nararacitaracanA'viziSTAste pauruSeyAH, yathA'minavakRpa-prAsAdAdiracanA'viziSTA 35 jIrNakUpa-prAsAdAdayaH, nararacitavacanaracanA'viziSTaM ca vaidikaM vacana miti pryogH| na cAtrA''zrayAsiddho hetuH, vaidikInAM racanAnAM pratyakSata uplbdheH| nApyaprasiddha vizeSaNaH pakSaH, aminava 1 pR. 33 pN06| 2 pR. 33 paM0 27 / 3 pR0 33 paM0 10 / 4 pR0 34 pN03| 5 pR0 33 paM0 18 / 6 pR0 34 pN03| 7 pR. 34 paM. 33 / 8 vA0, pU0, bA0, mAM0 vinA sarvatra sasyate / satyato bhA0, gu0 / prameyakamalamArtaNDe atra sthale evaM pAThaH-"na ca laukika-vaidikazabdayoH zabdakharUpAvizeSe, saMketagrahaNasa. vyapekSatvena arthapratipAdakatve, anuccAryamANayozca puruSeNa azravaNe samAne anyo vizeSo vidyate yato vaidikA apauruSeyAH zabdAH, laukikAstu pauruSeyAH syuH"-(pR. 116, pN06-7)| 9 niyogaH saMketaH / niyogaM bhA0, gu0, vi., kA* vinaa| 10 viyogAdyartha-vA0, gu0, bhA0 vinaa| 11 nararacitaracanA- gu0 / Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. prathame kANDe kUpa-prAsAdAdiSu puruSapUrvakatve'sya sAdhyadharmalakSaNasya vizeSaNasya siddhatvAt / na ca hetoH svarUpAsiddhatvam, vaidikISu vacanaracanAsu vizeSagrAhakapramANAbhAvena tasyAbhAvAt / na cA'prA. mANyAbhAvalakSaNo vizeSastatra iti zakyamabhidhAtum, tathAbhUtasya vizeSasya vidyamAnasyApi pauruSeyatvAnirAkaraNAt: yAdRzo hi vizeSa upalabhyamAnaH pauruSeyatvaM nirAkaroti tAdRzasya vizeSa5syAbhAvAdaviziSTatvamucyate, na punaH sarvathA vizeSAbhAvAt; ekAntenAviziSTasya kasyacidabhA. vAt / aprAmANyAbhAvalakSaNazca vizeSo doSavantamaprAmANyakAraNaM puruSaM nirAkaroti, na ca guNavantamaprAmANya nivarttakam / na ca guNavataH puruSasyAbhAvAt anyasya ca tena vizeSeNa nivartitatvAt siddhamevApauruSeyatvaM vede ityabhyupagamanIyam, apauruSeyatvasya nirAkRtatvAda; guNavatpuruSAbhAves. prAmANyAbhAvalakSaNasya vizepasyAbhAvaprasaGgAt / na ca guNavataH puruSasyAnyena vizeSeNa nirAkaraNa10 miti tathAbhUtavizeSasyAbhAvAd nAsiddho nararacitavacanaracanA'viziSTatvalakSaNo hetuH / pauruSe. yeSu prAsAdAdiSu nararacitaracanA'viziSTatvadarzanAdapauruSeyeSvAkAzAdiSvadarzanAca naankaantikH| athApauruSeyeSvadRSTamapi nararacitaracanA'viziSTatvaM tatra virodhAbhAvAdAzayamAnaM sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikam , na; apauruSeyeSvapi nararacitaracanA'viziSTatvasya bhAve pauruSeyatvena nizciMteSu prAsAdAdiSu sakRdapi tasya sadbhAvo na syAt, anyahetukasya tataH kdaacidpybhaavaat| 15bhAve vA tahetuka evAsAviti nApauruSeye tasya sadbhAvaH zaGkanIyaH / ata eva na viruddhaH, pakSa. dharmatve sati vipakSa eva vRttiryasya sa viruddhaH, na cAsya vipakSe vRttiriti pratipAditam / nApi kAlAtyayApadiSTa-prakaraNasamA'prayojakatvAni hetordoSAH sambhavanti / tathAhi-pratyakSA''ga. mabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvaM hetoH kAlAtyayApadiSTatvamucyate, na ca yatra svasAdhyAvinA bhUto heturdharmiNi pravarttamAnaH svasAdhyaM vyavasthApayati tatraiva pramANAntaraM pravRttimAsAdayat tameva 20dharma vyAvatayatiH ekasyaikadaikatra vidhi-pratiSedhayorvirodhAt / tanna vAdhA'vinAbhAvayoH sambhava iti na kAlAtyayApadiSTatvamavinAbhUtasya hetordoSaH saMbhavati / prakaraNasamatvamapi pratihetorvipa. rItadharmasAdhakasya prakaraNacintApravartakasya tatraiva dharmiNi sadbhAva ucyate, na ca svasAdhyAvinAbhUtahetusAdhitadharmaNo dharmiNo viparItatvaM saMbhavatIti na viparItadharmAdhAyino hetvantarasya tatra pravR. ttiriti na prakaraNasamatvamavinAbhUtasya hetordoSaH / aprayojakatvaM tu pakSadharmA'nvaya-vyatirekA25 NAmanyatamarUpAbhAvaH, na ca prakRte hetau tadabhAva iti darzitam / athA'numAnalakSaNayuktasya pratyanumAnasyApauruSeyatvasAdhakasya sadbhAvAt prakaraNasamatA prakRtasya hetoH, anumAnabAdhitatvaM vA pakSasya doSaH pratyanumAnaM ca darzitam "vedAdhyayanamakhilaM gurvadhyayanapUrvakam / vedAdhyayanavAcyatvAdadhunA'dhyayanaM ythaa"||[shlo0 vA0 sU07, zlo0366] iti / 30 na caitadAzaGkanIyam-evaMvidhe pratyanumAne'bhyupagamyamAne kAdambaryAdInAmapyapauruSeyatvasiddhiH, yatasteSu bANAdInAM kartRNAM nizcayaH; tathAhi-kAlidAsakRtatvena kumArasaMbhavAdIni kAvyAni avigAnena smaryante / atha vede'pi kartRsmaraNamasti, tathA ca kecid hiraNyagarbha vedAnAM karttAra smaranti, apare aSTakAdIn RSIn , satyam, asti na tvavigItaM yathA bhAratAdiSu, tathA chinnamUlaM ca / smaraNasyAnubhavo mUlam, na ca vede kartRsmaraNasya kenacit pramANena mulAnubhavo vyavasthApayituM 35zakyaH; yadapi kartRsadbhAvapratipAdakaM vacanaM kaizcit kRtam-"hiraNyagarbhaH samavartatAne" [Rgveda aSTa0 8 maM010, sU0 121] ityAdi, tadapi mantrA'rthavAdAnAM zrUyamANe'rthe prAmANyAyogAd na tatsadbhAvAvedakam / taduktam "bhArate'pi bhavedevaM kartRsmRtyA tu bAdhyate / vede tu tatsmRtiryA tu sA'rthavAdanibandhanA" // [zlo0 vA0 sU07, zlo0 367], 40patadapyayuktam / yataH kimatra pratisAdhanatvena vivakSitam ? kimadhyayanazabdavAcyatvam, uta kartu 1 na ca prAmANyAbhAvalakSaNo vA0, bA0, pU0 vinA srvtr| 2 nizciteSu eSu praasaa-gu0| 3 pra. pR.paM0 11 / 4 dharmiNi gu0| 5pR0 39 paM0 36 / Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vedA'pauruSeyatvaparIkSaNam / rasmaraNam ? pUrvasmin pakSe nirvizeSaNo vA heturapauruSeyatvapratipAdakaH, karvasmaraNaviziSTo vA ? nirvizeSaNasya nizcitakartRkeSu bhAratAdiSvapi bhAvAdanaikAntikatvam / kiMca, kiM yathAbhUtAnAM puruSANAmadhyayanapUrvakaM dRSTaM tathAbhUtAnAmevAdhyayanavAcyatvamadhyayanapUrvakatvaM sAdhayati, uta anyathAbhUtAnAm ? yadi tathAbhUtAnAM tadA siddhasAdhanam / athAnyathAbhUtAnAM tadA sannivezAdivadaprayojako hetuH| atha tathAbhUtAnAmeva sAdhayati na ca siddhasAdhanam , sarvapuruSANAmatIndriyArtha- 5 darzanazaktivaikalyena atIndriyArthapratipAdakapreraNApraNetRtvAsAmarthyenedRzatvAt ; syAdetadU yadi preraNAyAstathAbhUtArthapratipAdane'prAmANyAbhAvaH siddhaH syAt, yAvatA guNavadvakturabhAve tahuNairanirAkRtairdoSairapoditatvAt sApavAdaM prAmANyamityuktam / tathAbhUtAM ca preraNAmatIndriyadarzanazakti. vikalA api kartuM samarthA iti kutastathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarthyena sarvapuruSANAmIdazatvasiddhi. ryataH siddhasAdhanaM na syAt ? atha na guNavadvaktRkRtatvena codanAyA aprAmANyanivRttiH kintvapau-10 ruSeyatvena, tato nAyaM doSaH; nanu kutaH punarapauruSeyatvaM codanAyA avagatam ? yadyanyato'numAnAt tadA tata evApauruSeyatvasiddharvyartha prakRtamanumAnam / ata evAnumAnAccat , nanvato'numAnAdapauruSeyatvasiddhau preraNAyA aprAmANyAbhAvaH, tadabhAvAcca tathAbhUtapreraNApraNetRtvAsAmarjena sarvapuru. pANAmIhazatvasiddhiritItaretarAzrayadoSasadbhAvaH / ataH sthitametat-tathAbhUtAnAM tathAbhUtAdhyaya. nasAdhane siddhasAdhanam ; tanna nirvizeSaNo hetuH prAktano'pauruSeyatvaM sAdhayati / atha savizeSaNo 15 hetuH pUrvoktaH prakRtasAdhyagamakastadA vizeSaNasyaiva kevalasya gamakatvAd vizeSyopAdAnamanarthakam / bhavatu vizeSaNasyaiva gamakatvaM sarvathA apauruSeyatvasijhyA naH prayojanamiti cet, asadetat / yataH kasmaraNaM vizeSaNaM kimabhAvAkhyaM pramANam, arthApattiH, anumAnaM vA? yadyabhAvAkhyamiti pakSaH, sana yuktaH, abhAvapramANasya prAmANyAbhAvAt / kiMca, sadupalammakapramANapaJcakanivRttinibandhanA asya pravRttirabhyupagamyate bhavatA "pramANapaJcakaM yatra" [zlo vA0 sU0 5, abhAva0 zlo0 1]20 ityAdyabhidhAnAt, na ca pramANapaJcakasya vede puruSasadbhAvA''vedakasya nivRttiH, nararacitaracanA'viziSTatvasya pauruSeyatvapratipAdakatvenAnumAnasya pratipAdanAt / na cAsyA'prAmANyamabhidhAtuM zakyam, yato'syA'prAmANyaM kim abhAvapramANabAdhitatvena, uta svasAdhyAvinAbhAvivAbhAvena ? tatra na tAvadabhAvapramANabAdhitatvena, cakrakadoSaprasaGgAt / tathAhi-ja yAvadabhAvanamANapravRttina tAvat prastutAnumAnabAdhA, yAvacca na tasya vAdhA na tAvat sadupalambhakapramANanittiH , yAvacca na tasya 25 nivRttirna tAvat tannibandhanA abhAvAkhyapramANapravRttiH, tadapravRttau ca nAnumAnabAdheti duruttaraM cakrakam; tannAbhAvapramANabAdhitatvAt prastutAnumAnasyAprAmANyam / na cAbAdhitatvamanumAnaprAmANya nibandhanam-tathA'bhyupagame tasya prAmANyameva na syAt / tasya nizcetumazakyatvAt / tathAhibAdhA'bhAvo nAnupalammAnnizcIyate, vidyamAnabAdhakeSvapi vAdhAnupalambhasya bhAvAt / nApi bAdha kAbhAvajJAnAt, yatastadapi jJAnaM yadi tadaiva bAdhakAmAvaM nizcAyayati tadA na tat prAmANyani-30 bandhanam / tathAbhUtajJAnasya saMbhavadvAdhakeSvapi bhAvAt / atha sarvadA tad bAdhakAmAvaM nizvAyayati, tadasat 'na pUrva bAdhakamatra pravRttam, nApyuttarakAlaM pravartipyate' ityevaMbhUtasya jJAnasyArvAgrahazAmabhAvAt ; bhAve vA tasyaiva sarvajJatvAd na 'preraNaiva dharma pramANam' ityanyayogavyavacchedena tadviSayataprAmANyAvadhAraNopapattiH syAt-kintu nizcitasvasAdhyAvinAbhUtaliGgaprabhavatvam / svasAdhyA. vinAbhAvanizcAyakaM ca prakRtasya hetoH pauruSeyatvena kAryakAraNabhAvanizcAyakam, tadeva ca35 svasAdhyaviparyaye tasya sadbhAvabAdhakam , tasya ca prakate hetau sattvena darzitatvAd na tatprabhavasyAnumAnasyAprAmANyam / ata eva svasAdhyAvinAmAvitvAbhAvena tasya aprAmANyam iti dvitIyo'pi pakSo na yuktaH, tannAbhAvAkhyaM karcasmaraNalakSaNaM pramANam apauruSeyatvasAdhakam, nApi pauruSeyatvabAdhakam / atha arthApattiH karbasmaraNam, tadapyasaGgatam ; arthApatteranumAne'ntarbhAvasya prtipaadyissymaanntvaat| tahaSaNaizcAsya pakSasya dUSitatvAt / athAnumAnam, tadapyasaGgatam ; 'apauruSeyo veda:40 kaJasmaraNAt' ityevaMprayoge hetoya'dhikaraNatvadoSAt / atha 'amaryamANakartRkatvAt' iti hetupra. yogAnna vyadhikaraNatvadoSastarhi asmaryamANakartRkatvaM bhAratAdiSu nizcitakartRkeSvapi vidyata ityanai. 1 'adhyayanam' iti shessH| 2 pR. 19 paM0 23 / 3 pR. 39 pN035| 4 saMbhavAdU bAdhake-bhAga kAM0, gu0| 5-kRtahetau bhA0, mA0, a0|6 pR.4050 13 / sa0 ta06 Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 prathame kANDekAntikatvam / atha AgamAntare paraiH kartuH smaraNAt tato vyAvRttamasmaryamANakartRkatvamapauruSeyatvena vyApyata iti nAnaikAntikatvam, na; parakIyasya kartuH smaraNasya bhavatA pramANatvenAnabhyupagamAt, abhyupagame vA paraivaMde'pi kartuH smaraNAt 'asmayamANakartRkatvAt' iti prativAdyasiddho bhavato'pyasiddhaH syAt / atha vede savigAnaM kartRvizeSavipratipatteH kartRsmaraNamasatyam / tathAhi5 kecid hiraNyagarbham , apare'STakAdIn vedasya kartRn smarantIti kartRvizeSavipratipattiH / nanvevaM kartRvizeSavipratipattestadvizeSasmaraNamevAsatyaM syAt tatra, na krtRmaatrsmrnnm| anyathA kAdambaryAdInAmapi kartRvizeSavipratipatteH kartRmAtrasmaraNasyAsatyatvena tatrApyasmaryamANakartRkatvasya sadbhAvAt punarapyanaikAntikatvaM prkRthetoH| atha vede kartRvizeSavipratipattivat kartRmAtre'pi vipratipattiriti tatra kartRsmaraNamasatyam, kAdambaryAdInAM tu kartRvizeSe eva vipratipattirna kartRmAtre, tena tatra kartuH 10 smaraNasya viruddhasya satyatvAdU nAsmaryamANakartRkatvaM teSu varttata iti nAnaikAntikatvam / nanu 'vede saugatAH kartRmAtraM smaranti na mImAMsakAH' ityevaM kartRmAtre'pi vipratipatteryadi kartRsmaraNaM mithyA tadA kartRsmaraNavad asmaryamANakartRkatvamapyasatyaM syAt, viprtipttervishessaat| tathA ca punarapyasiddho hetuH| etena 'satyam, vede kartRsmaraNamasti na tvavigItaM, yathA bhAratAdiSu' iti nirastam / yadapyuktam 'tathA chinnamUlaM ca vede kartRsmaraNam / tasyAnubhavo mUlam , na cAso tatra tadviSayatvena 15 vidyate' iti, tadapyasaGgatam / yataH kiM pratyakSeNa tadanubhavAbhAvAt tatra tacchinnamUlatvam , uta pramANAntareNa ? tatra yadi pratyakSeNeti pakSastadA vaktavyam-kiM bhavatsaMbandhinA pratyakSeNa tatra tadanubhavAbhAvaH, uta sarvasaMbandhinA tatra tadanubhavAbhAvaH? yadi bhavatsaMbandhinA, tadA''gamAntara'pi tatkartRgrAhakatvena bhavatpratyakSasyApravRttestatkartRsmaraNasya chinnamUlatvenAsmaryamANakartRkatvasya bhAvA danaikAntikaH punarapi hetuH / atha sarvasaMbandhinA pratyakSeNAnanubhavaH, asAvasiddhaH, na hyAgdazA 2. 'sarveSAmatra tadgrAhakatvena pratyakSaM na pravRttimat' iti nizcetuM zakyamiAta tatra tatsmaraNasya chinna mUlatvAsiddheH 'assayamANakartRkatvAt' ityasiddho hetuH| atha pramANAntareNa tadanubhavAbhAva:tatrApi vaktavyam-AgamalakSaNaM kiM tat pramANAntaramabhyupagamyate, uta anumAnasvarUpam aparasya prAmANyAsambhavAt ? tatra yadyAgamalakSaNena tadnanubhava iAta pakSaH, sa na yuktaH, "hiraNyagarbhaH sama vartatAgre" [Rgveda aSTa. 8, maM010, sU0 121 ] ityAderAgamasya tatra tatsadbhAvA''vedakasya saMbha25 vAt / na ca mantrArthavAdAnAM svarUpArthe prAmANyAbhAva iti vaktuM zakyam, yato mantrAthavAdAnAM svAbhidheyapratipAdanadvAreNa kAryArthopayogitA; teSAM tatrAprAmANye vidhyarthAGgatA'pi na syAt / athAnumAnena tatra tadananubhavaH, so'pi na yuktaH; anumAnena tatra tadanubhavasya pratipAditatvAt / athAnupalambhapUrvakamasmaryamANakartRkatvaM yadyasmAbhihetutvenocyeta tadA pUrvoktaprakAraNAsiddhatvA'ne kAntikatve syAtAm, na tu tatkanupalambhapUrvakamasmaryamANakartRkatvaM hetuH kintu tadbhAvapUrvakam / 30 nanvatrApi yadi tAvaH pramANAntarAt siddhastadA'syAnumAnasya veyarthyam / na ca tadabhAvaprAta. pAdakamanyat pramANamastItyuktam / asmAdeva anumAnAt tadbhAvasiddhistadA'to'numAnAt tadbhAvasiddhau tatpUrvakamasmaryamANakartRkatvaM sidhyati, tatsiddhI cAto'numAnAt tadabhAvasiddhiAratItaretarAzrayadoSAt tadvasthaM savizeSaNasyApyasya hetorasiddhatvam / atha mataM yatra siddhakarIkeSu bhAveSvasmaryamANakartRkatvaM tatra kartuH smaraNayogyatA nAstIti nirvishessnnsyaanekaantiktvm| vAda35 kInAM tu racanAnAM sati pauruSeyatve'vazyaM puruSasya kartuH tadarthAnuSThAnasamaye'nuSThAtRRNAM smaraNaM syAt, te hi adRSTaphaleSu karmasvevaM nirvicikitsAH pravarttanta yadi taSAM tadviSayaH satyatvanizcayaH, tasyApyevaMbhAvo yadi tadupadeSTaH smaraNam , yathA pitrAdiprAmANyavazAt svayamadRSTaphalapvApa karmasu tadupadezAt pravartante-pitrAdibhiretadupadiSTaM tenAnuSThIyate-evaM vaidikeSvapi karmasvanuSThIyamAneSu tatra smaraNaM syAt ; na cAbhiyuktAnAmapi vedArthAnuSThAtRNAM traivarNikAnAM kartuH smaraNamAtta, ataH smaraNa40 yogyasya katurasmaraNAt apauruSeyo vedaH, evaM cAyaM hetvartha:-katuH smaraNayogyatva'pi sati asmArthamANakartRkatvAt apauruSeyo vedH| na caivaMvidhasya hetoH siddhakartRkeSu bhAveSu vRttiH, ato nAnekAntikaH; yatra pauruSeyatvaM tatra savizeSaNo heturna saMbhavatIti viruddhatvamApe na vidyate, vipakSe vartamAnaH 1 pR. 4. paM033 / 20405033 / 3 svarUpe'rtha bhaaN0| 4 pR. 39 paM. 35 / 2150 38-pR. 31 pN09|6 brAhmaNa-vaizya-kSatriyANAm" gu0, bhaa0tti| 5 pR. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| sapakSe'san viruddha ucyate, asya tu savizeSaNasya prasiddhapauruSeye vastunyapravRttiH, nApi sapakSe AkAzAdau asattvam ; ataH parizuddhAnvaya-vyatirekahetusadbhAvAt kartRsmaraNayogyatve sati asmaryamANakartRkatvAt apauruSeyo vedaH sidhyati tdpysNbddhm| AgamAntare'pi 'kartaH smaraNayogyatve sati amaryamANakartRkatvAt' ityasya hetoH sadbhAvabAdhakapramANAbhAvena sadbhAvasaMbhavAta saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikatvasya tadavasthatvAt / kiMca, vipakSaviruddhaM hi vizeSaNaM vipakSAd 5 vyAvarttamAnaM svavizeSyamAdAya nivarttata iti yuktam, na ca pauruSeyatvena saha kartuH smaraNayogyatvasya sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaparihArasthitalakSaNo vA virodhaH siddhaH; siddhau vA tata eva sAdhyasiddhaH 'asmaryamANakartRkatvAt' iti vizeSyopAdAnaM vyartham / yadapyuktam 'tadarthAnuSThAnasamaye'vazyaMtayA traivarNikAnAmanizcitatatprAmANyAnAmapravRttiprasaGgAt sati kartari tatsmaraNaM syAt, na cAbhiyuktAnAmapi tadasti' iti, tad AgamAntare'pi samAnaM naveti cintyatAM svayameva / na cAyaM 10 niyamaH-anuSThAtAro'mipretArthAnuSThAnasamaye tatkartAramanusmRtyaiva pravartante, na hi pANinyAdipraNItavyAkaraNapratipAditazAbdavyavahArAnuSThAnasamaye tadanuSThAtAro'vazyaMtayA vyAkaraNapraNetAraM pANinyAdikamanusmRtyaiva pravarttanta iti dRSTam; nizcitatatsamayAnAM kartRsmaraNavyatirekeNApyavilambena 'bhavati' AdisAdhuzabdoccAraNadarzanAt / tat sthitametat-savizeSaNasyApi 'asmaryamANakartRkatvAt' iti hetorvAdisaMbandhino'naikAntikatvam, prativAdisaMbandhino'siddhatvam, sarvasaMba-15 ndhino'pi tadeveti naasmaaddhetorpaurusseytvsiddhiH| ato'pauruSeyatvaprasAdhakapramANAbhAvAcchAsanasthApauruSeyatvAsambhave yadi sarvajJapraNItatvaM nAbhyupagamyate tadA prAmANyamapi na syAt / tathA ca 'dharme preraNA pramANameva' ityayogavyavacchedenAvadhAraNamanupapannam / atha preraNAprAmANya siddhyartha sarvajJaH preraNApraNetA'bhyupagamyate tadA "codanaiva ca bhUtam, bhavantam , bhaviSyantam , sUkSmam , vyavahitamevaMjAtIyakamarthamavagamayitumalam, nAnyat kizcanendriyam" ityAdyabhidhAnamasaGgataM prApnotItyubha-20 yataH pAzArajarmImAMsakasya / tat sthitametad AcAryeNa mImAMsakApekSayA prasaGgasAdhanametadupanyastam-yadi siddhaM zAsanamabhyupagamyate bhavadbhistadA jinAnAM tat-jinapraNItam-abhyupagantavyamiti // [sarvajJavAdaH ] [pUrvapakSaH-sarvajJasattAnirasanam ] atha bhavatu preraNAprAmANyavAdinAM mImAMsakAnAmetat prasaGgasAdhanam , ye tu tadaprAmANyavAdi-25 nazcArvAkAstAn prati, svapratipattau vA bhavataH kiM pramANam ? na ca pramANAviSayasya sadRvyavahAraviSayatvaM yuktam / tathAhi-ye deza-kAla-svabhAvaviprakarSavantaH sadupalambhakapramANaviSayabhAvamanApannA bhAvA na te prekSAvatAM sadvyavahArapathAvatAriNaH, yathA nAkapRSThAdayastathAtvenAbhyupagamaviSayAH, tathA ca samastavastuvistAravyApijJAnasaMpatsamanvitaHpuruSa iti sadRvyavahArapratiSedhaphalAs. nupalabdhiH / na cAsiddho hetuH / tathAhi-sakalapadArthasAkSAtkArijJAnAGganAliGgitaH puruSaH30 pratyakSasamadhigamyo vA abhyupagamyeta, anumAnAdisaMvedyo vA? na tAvaddhyakSagocaraH, pratiniyatasaMnihitarUpAdiviSayaniyamitasAkSAtkaraNasvabhAvA hi cakSurAdikaraNavyApArasamAsAditAtmalAmA jJaptayo na parasthaM saMvedanamAtramapi tAvadAlambituM kSamAH kimaGga ! punaranAdyanantAtItA'nAgatavartamAna-sUkSmAdisvabhAvasakalapadArthasAkSAtkArisaMvedanavizeSam, tadadhyAsitaM vA puruSam aviSaye cakSurAdikaraNapravartitasya jJAnasya pravRttyasambhavAt ? sambhave vA'nyatamakaraNapravartitasyApi35 jJAnasya rUpAdisakalaviSayagrAhakatvena saMbhavAt zeSendriyaparikalpanA vyarthA / na ca sUkSmAdisama* stapadArthagrahaNamantareNa pratyakSaNa tatsAkSAtkaraNapravRttajJAnagrahaNam , grAhyAgrahaNe tadgrAhakatvasyApi tadgatasya tenAgrahaNAt / tadagrahe ca taddharmAdhyAsitasaMvedanasamanvitasyApi na prtyksstHprtipttiH| nApyanumAnataH sakalapadArthajJapratipattiH, anumAnaM hi nizcitasvasAdhyadharma-dharmisaMbandhAdU hetorudayamAsAdayat pramANatAmAnoti pratibandhazca samastapadArthajJasattvena svasAdhyena hetoH kiM pratyakSeNa 40 1pR0 42 paM0 35 / 2-pyavilambita 'bhavati'-vA0, pU0, bA0, gu0 / 3 sUkSmamavyavahita-bhA0, kA0, gu0| 4 "codanA hi bhUtam , bhavantam , bhaviSyantam , sUkSmam , vyavahitam, viprakRSTam-ityevaMjAtIyakamartha zakkotsavagamayituM nAnyat kizcanendriyam"-mImAM0 zAba0 sU0 2, pR0 3, paM0 12 / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 prathame kANDe gRhyate. utAnumAnena ? na tAvadadhyakSeNa, adhyakSasyAtyakSazAnavatsasvasAkSAtkaraNAkSamatvena tdvgtinimitthetuprtibndhgrhnne'pykssmtvaat| na hyanavagatasaMbandhinA tadgatasaMbandhAvagamo vidhAtuM shkyH| nApyanubhAnena tadgatasaMbandhAvagamaH, tthaabhyupgme'nvsthe-tretraashrydossdvyaantivRtteH| na cA'gRhItapratibandhAtorupajAyamAnamanumAnaM pramANatAmAsAdayati / tathA, dharmisaMbandhAvaga5mo'pi na pratyakSataH, anamajJAnavatpratyakSe'kSaprabhavasyAdhyakSasyApravRtteH pravRttau vA'dhyakSeNaiva sarvavidaH saMvedanAd anumAnanibandhanahetuvyApAraNaM vyartham / na cAnumAnato'pyanakSajJAnavato'vagamaH, hetupakSadharmatAvagamamantareNAnumAnasyaiva dharmigrAhakasyApravRtte na cApratipannapakSadharmatvo hetuH pratiniyatasAdhyapratipattiheturiti nAnumAnato'pi srvjnyprtipttiH| kiMca, sarvasattAyAM sAdhyAyAM trayIM doSajAti hetu tivartate asiddha-viruddhA'nakAntikalakSaNAm / tathAhi-sakalasattve sAdhye kiM 10bhAvadharmoM hetuH, utAbhAvadharmaH, AhosvidubhayadharmaH? tatra yadi bhAvadharmastadA'siddhaH / athA. bhAvadharmastadA viruddhaH, bhAve sAdhye'bhAvadharmasyAbhAvAvyabhicAritvena viruddhatvAt / athobhayadharmastadobhayAvyabhicAritvena sattAsAdhane'naikAntikatvamiti na sakalasattvasAdhane kazcit samyag hetuH sambhavati / api ca, yadyaniyataH kazcit sakalapadArthajJaH sAdhyo'bhipretastadA tatkR. tapratiniyatAgamAzrayaNaM nopapannaM bhavatAm / atha pratiniyata eka evArhan sarvajJo'bhyupagamyate tadA 15 tatsAdhane prayuktasya hetoraparasarvazasyAbhAvena dRSTAntAnuvRttyasaMbhavAdasAdhAraNAnaikAntikatvAdasA dhakatvam / kiMca, yata eva hetoH pratiniyato'rhan sarvajJastata eva buddho'pi sa syAditi kutaH pratiniyatasarvajJapraNItAgamAzrayaNamupapattimat ? iti na kazcit sarvajJasAdhako hetuH / atha sarve padArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt agnyAdivaditi tatsAdhanahetusadbhAvaH, tadasat ; yato'tra kiM sakalapadArthasAkSAtkAryekajJAnapratyakSatvaM sarvapadArthAnAM sodhyatvenA''bhipretam , Ahosvid prati20niyatavipayAnekajJAnapratyakSatvamiti kalpanAdvayam / yadyAdyaH pakSaH, sa na yuktaH, pratiniyatarUpAdiviSayagrAhakAnekapratyayapratyakSatvena vyAptasyAzyAdidRSTAntadharmiNi prameyatvalakSaNasya hetorupalambhAda hetuviruddhatva-sAdhyavikaladRSTAntadoSadvayAghrAtatvAt / atha dvitIyaH, so'pyasaGgataH; siddhasAdhyatAdoSaprasaGgAt / tathA, prameyatvamapi hetutvenopanyasyamAnaM kimazeSajJeyavyApipramANaprameyatvavyaktilakSaNamabhyupagamyate, uta asmadAdibhamANaprameyatvavyaktisvarUpam, Ahosvit ubhayavyakti25sAdhAraNasAmAnyasvabhAvam iti viklpaaH| tatra yadi prathamaH pakSaH, sana yuktaH; vivAdAdhyAsi tapadArtheSu tathAbhUtapramANaprameyatvasyAsiddhatvAt; siddhatve vA sAdhyasyApi hetuvat siddhatvAd vyartha hetUpAdAnam, tathAbhUtapramANaprameyatvasya dRSTAnte'gnyAdilakSaNe'siddheH saMdigdhAnvayazca hetuH syAt / atha asmadAdipramANaprameyatvaM hetustadA tathAbhUtapramANaprameyatvasya vivAdagocareSvatIndriyeSvasaMbhavAdasiddho hetuH; siddhau vA tatastathAbhUtapratyakSatvasiddhireva syAt tatra cAvivAda 30 iti na hetUpanyAsaH saphalaH / athobhayaprameyatvavyaktisAdhAraNaM prameyatvasAmAnyaM heturiti pakSA, so'pyasaGgataH; atyantavilakSaNAtIndriya-indriyaviSayapramANaprameyatvavyaktidvayasAdhAraNasya saamaanysyaasmbhvaat| na hi zAbaleya-karkavyaktidvayasAdhAraNamekaM gotvasAmAnyamupalabdhamiti prameyatvasAmAnyalakSaNo heturasiddha iti nAnumAnAdapi srvjnysiddhiH| nApi zabdAt, yataH zabdo'pi tatpratipAdako'bhyupagamyamAnaH kiM nityaH, utAnitya iti kalpanAdvayam / na tAvad nityaH, sarvajJabo35dhakasya nityasyA''gamasyAbhAvAt ; bhAve'pi tatpratipAdakatvena tasya prAmANyAsambhavAta kArye'rthe tatprAmANyasya vyavasthApitatvAt / athAnityastatpratipAdaka iti pakSaH, so'pi na yuktaH, yato'nityo'pi kiM tatpraNItaH sa tadavabodhakaH, atha puruSAntarapraNIta iti viklpdvym| tatra na sarvazapraNItaH sa tadavabodhaka iti pakSo yuktaH, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-tatpraNItatve tasya prAmANyam, tataH tasya tatpratipAdakatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam / nApi puruSAntarapraNItastada40 vabodhakaH, tasyonmattavAkyavadapramANatvAt tanna zabdAdapi tasya siddhiH|naapyupmaanaat tasiddhiH, yata upamAnopameyayoradhyakSatve sAdRzyAlambanaM tadabhyupagamyatena copamAnabhUnaH kazcit sarvajJatvena pratyakSataH siddho yena tatsAdRzyAdanyasya sarvajJatvamupamAnAt sAdhyate; siddhau yA pratyakSata eva sarva 1 prameyakamalamArtaNDe tu "sarvajJasatve sAdhye bhAvadharmoM hetuH, abhAvadharmo vA syAt , ubhayadharmoM vA ? prathamapakSe asiddhaH, bhAve asiddhe taddharmasya siddhivirodhAt"-pR0 68 paM0 15 / 2 sAdhyatve'bhi-bhA0 / 3 karkaH shveto'shvH| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| 45 zasya siddhatvAnopamAnAdapi ttsiddhiH| sarvasadbhAvamantareNAnupapadyamAnasya pramANaSaTraka vijJAta. syArthasya kasyacidabhAvAd nArthApanerapi sarvajJasattvasiddhiH / na cAgamaprAmANyalakSaNasyArthasya tamantareNAnupapadyamAnasya tatparikalpakatvama, atIndriye svargAdyartha tatpraNItatvanizcayamantareNa tasya prAmANyAnizcayAt apauruSeyatvAdapi tatprAmANyasaMbhavAt kutastasya tamantareNAnupapadyamAnatA? tannArthApatito'pi ttsiddhiH| abhAvAkhyasya ta pramANasyAbhAvasAdhakatvena vyApArAdana tatsa. 5 dbhAvasAdhakatvam / na copamAnA'rthApattya-bhAvapramANAnAM bhavatA prAmANyamabhyupagamyate iti na tebhysttsiddhiH| taduktam "sarvajJo dRzyate taavnnedaaniimsmdaadibhiH| dRSTo na caikadezo'sti liGgaM vA yo'numApayet // na cAgamavidhiH kazcinnityaH sarvajJabodhakaH / na ca mantrArthavAdAnAM tAtparyamavakalpate // na cAgamena sarvajJastadIye'nyonyasaMzrayAt / narAntarapraNItasya prAmANyaM gamyate kthm?||" [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 117 119-118] tato 'ye deza-kAla-' ityAdiprayoge nAsiddho hetuH| sadyavahAraniSedhazca anupalambhamAtranimittaH15 anekadhA'nena anyatra pravartita iti atrApi tannimittasadbhAvAt pravartI yatuM yuktH| {atha 'yathA'smAkaM tatsadbhAvA''vedakaM pramANaM nAsti tathA bhavatAM tadabhAvA''vedakamapi nAstIti sadyavahArabadabhAvavyavahAro'pi na pravartayitavyaH / tathAhi-sarvavido'bhAvaH kiM pratyakSasamadhigamyA, pramANAntaragasyo vA? tatra na tAvat pratyakSasamadhigamyaH' yataH pratyakSaM sarvajJAbhAvA''vedakamabhyupagamyamAnaM 'kiM sarvatra sarvadA sarvaH sarvajJo na' ityevaM pravartate, uta 'kvacit kadAcit kazcit sarvazo20 nAsti' ityevam iti klpnaadvym| tatra yadi 'sarvatra sarvadA sarvaHsarvajJo na' iti pratyakSasya pravRttistarhi nasarvajJAbhAvaH, tajjJAnavata eva sarvajJatvAt ;nahi sakaladeza-kAlavyavasthitapuruSapariSatsAkSAtkaraNamantareNa tadAdhAramasarvajJatvamavagantuM zakyam, tatsAkSAtkaraNe ca kathaM na tajjJAnavataH sarvajJatvam ? iti nAdyaH pkssH| dvitIye'pi pakSena sarvathA sarvajJAbhAvasiddhiriti na pratyakSAt srvjnyaabhaavsiddhiH| atha na pravarttamAnaM pratyakSaM sarvajJAbhAvasAdhakaM kiMtu nivrtmaanm| nanu yadi nikhiladeza-kA-25 lAdhArasakalapuruSapariSadAzritAnantapadArthasaMvidyApakam kAraNaM vA tat syAt tadA tannivartamAnaM tathAbhUtaM sarvajJatvaM vyAvarttayed nAnyathA, aMtathAbhUtanivRttau tannivRtterasiddheH, tathA'bhyupagame vA sa eva sarvaza iti na tena taniSedhaH / kiMca, pratyakSanivRttiryadi pratyakSameva tadA sa eva doSaH / atha pratyakSAdanyA tadA'sau pramANam, apramANaM vA? apramANatve nAtaH sarvajJAbhAvasiddhiH / pramANatve nAnumAnatvam, sarvA''tmasaMbandhinyAstanivRtteryathAsaGkhyamasiddhA'naikA-30 ntikatvadoSadvayasadbhAvAt / na ca tucchA tannivRttistadabhAvajJApikA, tucchAyAH kenacit saha pratibandhAbhAvena sarvasAmarthya viraheNa ca jJApakatvAsambhavAt / tanna pravarttamAnam, nivartamAnaM vA pratyakSaM tadabhAvaM sAdhayati / pramANAntaragamyatve'pi tadabhAvo na tAvadanumAnagamyaH, tadabhAvasAdhakAnumAnAbhAvAt / atha 'vivAdAdhyAsitaH puruSaH sarvajJo na bhavati, vaktRtvAt, rathyApuruSavat' ityanumAnaM tadabhAvasAdhakam , nanvatra kiM pramANAntarasaMvAdino'rthasya vaktRtvaM hetuH, uta tadvi-35 parItasya, Ahosvit vaktRtvamAtramiti vaktavyam / yadi 'pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAt' iti hetustadA viruddho hetuH, tathAbhUtavaktRtvasya sarvajJe eva bhAvAt / atha 'pramANAntaravisaMvAdino'rthasya vaktRtvAt' iti hetustadA siddhasAdhanam , tathAbhUtasya vakturasarvazatvenAsmAbhirapyabhyupagamAt / atha vaktRtvamAtraM hetuH, na tasya sAdhyaviparyayeNa sarvajJatvenAnupalabdhena sahAnavasthAnalakSaNasya, tavyavacchedasvabhAvena ca parasparaparihArasvarUpasya ca virodhasyAbhAvAd na tato vyAvR-40 ttisiddhi riti na svsaadhyniyttvm| tadabhAvAnna svasAdhyasAdhakatvam / atha sarvajJo vaktA nopalabdha iti tato vyAvRttisiddhiH, na; sarvasaMbandhino'nupalambhasyAsaMbhavAt-sarvajJa eva vaktRtvamA. 1 pR0 43 paM0 26 / 2 tathAbhUta bhAM0, vA0 / Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDetmanyupalapsyate sarvazAntareNa vA tat tatra saMvedipyate iti na sambhavaH sarvasaMbandhino'nupalambhasya / atha sarvajJasya kasyacidabhAvAta sarvasaMbandhino'nupalambhasya saMbhavaH nanu sarvajJAbhAvaH kutaH siddhaH? anyataH pramANAt cet, tata eva tadabhAvasiddharasya vaiyarthyam / 'ata evAnumAnAt' iti ma vaktavyam , itaretarAzrayadoSaprasaGgAt-siddhe'to'numAnAt sarvajJAbhAve sarvasaMbandhyanupalambhasaM5bhavasAmarthyAda hetorvipakSato vyAvRttiH syAt, tasya ca vipakSAd vyAvRttasya tatsAdhakatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam / bhavatu vA sarvasaMbandhyanupalambhasaMbhavastathApi sakalapuruSacetovRttivizeSANAmasarvazena jJAtumazakterasiddhaH sarvasaMbandhyanupalambha iti na tato vipakSavyAvRttinizcayo vaktatvasyeti kutaHsaMdigdhavipakSavyAvRttikAd hetostadabhAvasiddhiH? nApi svasaMbandhino'nupalambhAt tadyatire kanizcayaH, tasya svapitRvyapadezahetunA'pyanaikAntikatvAt / na caivaMbhUtAdapi hetoH sAdhyasiddhiH 10 tathA'bhyupagame 'na kazcit sarvajJAbhAvamavabudhyate, vaktRtvAt, rathyApuruSavat' iti tadabhAvAvagamAbhAvasyApi siddhiH syAt / athAnyatrApi hetAvayaM doSaH samAna iti sarvAnumAnocchedaH, tadayuktam / anyatra vipakSavyAvRttinimittasyAnupalambhavyatirekeNa bAdhakapramANasya sadbhAvAt / na cAtrApi tasya sadbhAva iti zakyaM vaktum , tadabhAvasya hetulakSaNaprastAve vakSyamANatvAt / kiMca, sarvajJapratipAdakapramANAbhAve tasyAsiddhatvAt tadabhAvasAdhanAyopanyasyamAnaH sarvo'pi heturAzrayAsiddha iti 15na tsmaadbhaavsiddhiH| atha tahrAhakatvena pramANaM pravartata ityAzrayAsiddhatvAbhAvastarhi tatsAdha kapramANabAdhitatvAt pakSasya na tatsAdhanAya hetuprayogasAphalyamiti nAnumAnAvaseyaH srvjnyaabhaavH| apauruSeyatvasya prAktananyAyenAsiddhatvAt sarvajJapraNItatvAnabhyupagame zabdasya puruSadoSasaMkrAntyA'prAmANyAd na tato'pi tdbhaavsiddhiH| na ca tadabhAvAbhidhAyakaM kiJcid vedavAkyaM zrUyate, kevalaM tadbhAvA''vedakavedavacanopalabdhiravigAnena samasti "apANipAdo javano grahItA pazyatyacakSuH sa shRnnotykrnnH| sa vetti vizvaM nahi tasya vettA tamAhuragryaM puruSaM mahAntam" // [ zvetAzvata0 3-19] tathA hiraNyagarbha prakRtya "sarvajJaH" [ ] ityAdi / na ca svarUpe'rthe tasyAprAmANyam, tatra tatprAmANyasya prtipaadyissymaanntvaat| tanna zabdAdapi tadabhAvasiddhiH / nApyupamAnAt tadbhA25vAvagamaH, yata upamAnamupamAnopameyayoradhyakSatve sAdRzyAlambanamudeti; anyathA "tasmAd yat smaryate tat syAt sAdRzyena vizeSitam / prameyamupamAnasya sAdRzyaM vA tadanvitam" // [ zlo0 vA0 sU0 5, upamAna0 zlo0 37] ityabhidhAnAt pratyakSeNopamAnopameyayoragrahaNe upameyasmaraNAsaMbhavAt kathaM smaryamANapadArthaviziSTaM 30 sAdRzyam sAdRzya viziSTaM vA smaryamANaM vastu upamAnaviSayaH syAt ? tasmAdidAnIMtanopamAnabhUtAzeSapuruSapratyakSatvam , upameyAzeSAnyakAlamanuSyavargasAkSAtkaraNaM cAvazyamabhyupagamanIyam; tadabhyupagame ca sa eva sarvajJa iti kathaM upamAnAt tadbhAvAvagamo yuktaH? ato yaduktam "yajAtIyaiH pramANaistu yajAtIyArthadarzanam / dRSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt" // [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 113], 35 tannirastam: upamAnasyoktaMnyAyenAtra vstunyprvRtteH| nApyarthApattitastadabhAvAvagamaH, tasyAH pramA Natve'numAne'ntarbhUtatvAt / tathAhi-"dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyata ityadRSTArthakalpanA'rthApattiH" [ mImAM0 zAbara0 sU0 5, pR08, paM0 17] nai cAsAvartho'nyathAnupapadyamAnatvAnavagame adRSTArthaparikalpanAnimittam-anyathA sa yena vinopapadyamAnatvena nizcitastamapi parikalpayet yena vinA nopapadyate tamapi vA na kalpayet-anavagatasya anyathA'nupapannatvena arthApattyutthApa40 kasyArthasya anyathA'nupapadyamAnatve satyapyadRSTArthaparikalpakatvAsaMbhavAtsaMbhave vA liGgasyApyanizcitaniyamasya parokSArthAnumApakatvaM syAditi tadapi nArthApattyutthApakAdAd bhidyeta / sa cAnyathA'nu. 1 anupalambhasya sarva-AtmasaMbandhirUpapUrvoktavikalpadvayadvArA vipakSavyAvRttyasAdhakatve saMdigdhavipakSavyAvRttikatvarUpo dossH| 2-meye smr-bhaaN| 3 pra0 pR0 paM0 24 / 4 nAstyasAvartho- kaa| Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAdaH / papadyamAnatvAvagamastasyArthasya na bhUyodarzananimittaH sapakSe, anyathA 'lohalekhyaM vajram, pArthivatvAt, kASThavat' ityatrApi sAdhyasiddhiH syAt / nApi vipakSe tasyAnupalambhanimitto'sau - vyatireka ni zcAyakatvenAnupalambhasya pUrvameva niSiddhatvAt - kintu viparyaye tadvAdhakapramANa nimittaH; tacca bAdhakaM pramANamarthApattipravRtteH prAgevAnupapadyamAnasyArthasya tatra pravRttimadabhyupagantavyam, anyathA'rthApattyA tasyAnyathA'nupapadyamAnatvAvagame'bhyupagamyamAne yAvat tasyAnyathA'nupapadyamAnatvaM nAvagataM na tAva - 5 darthApattipravRttiH, yAvazca na tatpravRttirna tAvadarthApattyutthApakasyArthasyAnyathAnupapadyamAnatvAvagama itItaretarAzrayatvAnnArthApattipravRttiH / ata eva yaduktam 47 "avinAbhAvitA cAtra tadaiva parigRhyate / na prAgavagatetyevaM satyapyeSA na kAraNam // tena saMbandhavelAyAM saMvandhyanyataro dhruvam / arthApattyaiva mantavyaH pazcAdastvanumAnatA " // [ zlo0 vA0 sU0 5, arthApatti0 zlo0 30-33 ] ityAdi, tannirastam evamabhyupagame'rthApatteranutthAnasya pratipAditatvAt / sa ca tasya pUrvamanyathA'nupapadyamAnatvAvagamaH kiM dRSTAntadharmipravRttapramANasaMpAdyaH, AhAsvit svamAdhyadharmipravRttapramANa saMpAdya iti ? tatra yadyAdyaH pakSastadA'trApi vaktavyam - kiM tat dRSTAntadharmiNi pravRttaM pramANaM sAdhyadha- 15 rmiNyapi sAdhyAnyathA'nupapannatvaM tasyArthasya nizcAyayati, Ahosvit dRSTAntadharmiNyeva ? tatra dyAdyaH pakSastadA'rthApattyutthApakasyArthasya liGgasya vA svasAdhyapratipAdanavyApAraM prati na kazcid vizeSaH / atha dvitIyaH, sa na yuktaH: nahi dRSTAntadharmiNi nizcitasva sAdhyAnyathA'nupapadyamAnavosrtho'nyatra sAdhyadharmiNi tathA bhavati / na ca tathAtvenAnizcitaH sa sAdhyadharmiNi svasAdhyaM parikalpayatIti yuktam, atiprasaGgAt / atha liGgasya dRSTAntadharmipravRttapramANavazAt sarvopasaMhAreNa 20 svasAdhyaniyatatvanizvayaH, arthApattyutthApakasya tvarthasya sva sAdhyadharmiNyeva pravRttAt pramANAt sarvopasaMhAreNAdRSTArthAnyathA'nupapadyamAnatva nizcaya iti liGgA'rthApattyutthApaka yorbhedaH / nAsmAd bhedAdarthApatteranumAnaM bhedamAsAdayati / anumAne'pi svamAdhyadharmiNyeva viparyayAddhetuvyAvarttakatvena pravRttaM pramANaM sarvopasaMhAreNa svasAdhya niyatatva nizcAyakamabhyupagantavyam H anyathA 'sarvamanekAntAtmakam, sattvAt' ityasya hetoH pakSIkRtavastuvyatirekeNa dRSTAntadharmiNo'bhAvAt kathaM tatra pravarttamAnaM bAdhakaM 25 pramANamanekAntAtmakatva niyatatvamavagamayet sattvasya / na ca sAdhyadharmiNi dRSTAntadharmiNi ca pravartta - mAnena pramANenArthApattyutthApakasyArthasya liGgasya ca yathAkramaM pratibandho gRhyata ityetAvanmAtreNArthApatyanumAnayorbhedo'bhyupagantuM yuktaH, anyathA pakSadharmatvasahitahetusamutthAdanumAnAt tadrahitahetusamutthamanumAnaM pramANAntaraM syAditi pramANapaTTavAdA vizIryata / niyamavato liGgAt parokSArthaprAtapatteravizeSAdU 'na tatastad bhinnam' ityabhyupagame svasAdhyA vinAbhUtAdarthAdarthapratipattaravizeSAdanu- 30 mAnAdarthApatteH kathaM nAmedaH ? tadevaM pramANatve'rthApatteranumAne'ntarbhAvAt anumAnasya ca sarvazAbhAvapratipAdakasya niSedhAt tanniSedhe cArthApatterapi tadabhAvagrAhakatvena niSedhAnnArthApattisamadhigamyo'pi sarvajJAbhAvaH / abhAvAkhyaM tu pramANamapramANatvAdeva na tadabhAvasAdhakam pramANatve'pi kimAtmano'pariNAmalakSaNaM tat, AhosvidanyavastuvijJAnalakSaNamiti ? tatra yadyAtmano'pariNAmalakSaNaM tadbhAvasAdhakamiti pakSaH, sa na yuktaH; tasya sattvenAbhyupagate paracetovRttivizeSe'pi sadbhA- 35 venAnekAntikatvAt / athAnyavijJAnalakSaNamiti pakSaH, so'pyasaMbaddhaH; yataH sarvazatvAdanyad yadi kiJcizatvaM tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM tadA'trApi vaktavyam kiM sakala deza - kAlavyavasthita puruSAdhAraM kiJcijjJatvam abhyupagamyate, Ahosvit katipaya puruSavyaktisamAzritamiti ? tatra yadi samastadezakAlAtipuruSAdhAraM kiJcijzatvaM tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM tat sarvazAbhAvaprasAdhakam, tadayuktam; sakaladeza - kAlavyavasthita purugpariSat sAkSAtkaraNavyatirekeNa tadAdhArasya kiJcijjJatvasya viSayI - 40 kartumazakterna tadviSayasya tadanyajJAnasya sarvazAbhAvAvagamanimittatvaM yuktam; sarvadeza - kAlavyavasthi 1 pR0 21 paM0 21 / 2 saMbandhAnyataro kA0, gu0 / 3 pra0 pR0 paM0 7 / 4- tmakaniya - gu0 / 50 45 paM0 33 / 10 Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 prathame kANDetAzeSapuruSasAkSAtkaraNe ca sa eva sarvadarzI iti na tadabhAvAbhyupagamaH zreyAn / atha katipaya puruSavyaktivyavasthitaM kizcijjJatvaM tadanyat tadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM sarvajJAbhAvAvedakam , tadapyayuktam ; tajjJAnAt tadabhAvAvagame katipayapuruSavyaktivyavasthitasyaiva sarvazatvasyAbhAvaH sidhyet, na sarvatra sarvadA sarvapuruSeSuH tathA ca siddhasAdhanam , asmAbhirapi kutracit kasyacid rathyApuruSAdera. 5sarvajJatvenAbhyupagamAt / atha sarvajJatvAdanyastadabhAvastadviSayaM jJAnaM tadanyajJAnaM tadA'trApi kiM 'sarvadA sarvatra sarvaH sarvajJo na' ityevaM tat pravartate, uta 'kutracit kadAcit kazcit sarvajJo na' ityevam ? tatra nAdyaH pakSaH, sakaladeza-kAlapuruSAsAkSAtkaraNe tadAdhArasya tadabhAvasyAvagantumazakyatvAt pradezApratyakSIkaraNe tadAdhAramya ghaTAbhAvasyeva, tatsAkSAtkaraNe ca tadeva sarvajJatvam iti na tdbhaavsiddhiH| atha dvitIyaH pakSastadAna sarvatra sarvadA sarvajJAbhAvasiddhiriti tadeva siddha10sAdhanam / 'pramANapaJcakanivRttastadabhAvajJAnam' ityAdi sarva prativihitamiti nAbhAvapramANAdapi tabhAvAvagamo'bhyupagantuM yukaH / ityAdi yat tadapyaviditaparAbhiprAyasya sarvazavAdino'bhidhAnam / yato nAsmAkam 'atIndriyasarvajJAdi padArthabAdhakaM pratyakSAdipramANaM svatantraM pravarttate' ityabhyupagamaH-atIndriyepu svatantrasya pratyakSAdipramANasya bhavadabhihitaprAktanadopaduSTatvena pravRttyasaMbhavAt-kintu prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa sarvameva sarvajJapratikSepapratipAdakaM yuktijAlamabhihitaM ythaa15rthmbhidhaanmudvhdbhirmiimaaNskaiH| ata eva tadabhiprAyaprakAzanapara bhagavato jaimineH sUtram-"satsamprayoge purupasyendriyANAM buddhijanma tat pratyakSam" [jaimi0 sU01-1-4] iti, yato nAnenApi sUtreNa svAtamyeNa pratyakSalakSaNamabhyadhAyi bhagavatA kintu lokaprasiddhalakSaNalakSitapratyakSAnuvAdena tasya dharma pratyAnimittatvaM vidhiiyte| na catadatrApi vaktavyam-katarasya pratyakSasya dharma pratyAnimittatvaM vidhIyate asmadAdipratyakSasya, sarvajJapratyakSasya vA? asmadAdipratyakSasya tadanimittatvapratipAdane 20siddhasAdhanam / sarvajJapratyakSasya bhavanmatenAprasiddhatvAcchazaviSANasyeva kathaM taM pratyAnimittatAvidhiH? athApi syAt pareNa tasyAbhyupagatatvAt taM pratyanimittatvaM tanprasiddhyavocyate, tdyuktm| parIkSApUrvakatvenAbhyupagamasya sthitatvAt, tatpUrvakazcet parasyAbhyupagamastadA bhavato'pi tasya tadbhAvaH, parIkSAyAH prmaannruuptvaat| pramANasiddhaM ca na parasyaiva siddham, pramANasiddhasya sarvairevAbhyupagamanIya. tvAt / atha pramANavyatirekeNa pareNa sarvajJapratyakSamabhyupagataM tadA'sau pramANAbhAvAdeva nAbhyupagamo 25 yuktaH / na ca pramANAbhyupagatasyAssadAdipratyakSavilakSaNasya sarvavitpratyakSasya taM pratyanimittatvaM vidhAtuM yuktam , yato'smadAdipratyakSavilakSaNavaM sarvavitpratyakSasya dharmAdigrAikatvenaiva; taccet pramANato'bhyu. pagatam, kathaM tasya taM pratyAnimittatvamupapadyeta tadRgrAhakapramANabAdhitatvAt ? kiJca, ayaM parasparaviruddho'pi vAkyArthaH syAt-pramANato dharmAdigrAhakaM sarvavitpratyakSaM yat prasiddhaM tada dharmAdigrAhaka ma bhavatIti} yato ma prasaGgasAdhane AzrayAsiddhatvAdidRSaNaM kramate; nahiM pramANamUlaparAbhyupagama30 pUrvakameva prasaGgasAdhanaM pravartate. kiM tarhi ? 'yadi'arthAbhyupagamadarzanapUrvakam / ata eva 'prasaGgasAdhanasya viparyayaphalatvama, viparyayasya ca atIndriyapadArthaviSayapratyakSaniSedhaphalatvam, taniSedhe ca kiM pratyakSasya dharmiNo niSedhaH, atha taddharmasya pratyakSatvasyeti ? pUrvasmin pakSe hetUnAmAzrayAsiddhateti pratipAditam / uttaratra pratyakSatvaniSedhe pramANAntaratvaprasaktiH, vizeSapratiSedhasya zeSAbhyanujJAnala kSaNatvAt' iti na preryam, yato vizeSaniSedhe tasya vizeSarUpatvena sattvasyaiva prtissedhH| na ca dharmya35 siddhatvAdidopaH, 'yadi'arthasyAbhyupagatatvAt / kathaM punaratra prasaGgaH viparyayo vA kriyate iti cet, taducyate-'sArvajJa pratyakSaM yadyabhyupagamyate tadA tadU dharmagrAhakaM na bhavati, vidyamAnopalambhanatvAt / na cAsiddho hetuH / tathAhi-vidyamAnopalambhanamatIndriyArthajapratyakSam, satsaMprayogajatvAt / asyApyasiddhatodbhAvane evaM vaktavyam-'vivAdagocaraM pratyakSaM sarasaMprayogajam, pratyakSatvAt tacchabdavAcyatvAd vA, asmadAdipratyakSam sa dRSTAntaH' iti prsnggH| viparyayastvevam-'tadharmagrAhakaM cete na 40 vidyamAnopalambhanam , avidyamAnatvAd dharmasya / avidyamAnopalambhanatve na satsaMprayogajam / asa 1-vasyApyabhAvaH kaaN| 2 kutracida rathyA-gu0 / 30 43 paM0 26-pR. 45 paM. 7 / 4 pR047 paM0 33 / 5 "vRtti-sarga-tAyane (he. 3-3-48) ityAtmanepadam" mAM0 tti0|6 "yadi'aGkitakArikApratipAditArthAbhyupagamadarzanapUrvakam" bhA0, gu0 tti.| 70 46 paM0 14 / 8 sarvasyaiva gu0, vi0, a0 / 9cet tarhi avidyamA-vi0, A0, vR0| 10 "bhaviSyattayA vartamAnakAle avidyamAnatvam" bhaaN.tti.| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 darzanAt // [ srvvaadH| saMprayogajatve na pratyakSam, nApi tacchabdavAcyam' / prasaGgasAdhanAbhiprAyeNaiva 'yadi'arthopakSepeNa vArtikakRtA'pyabhihitam "yadi SabhiH pramANaiH syAt sarvajJaH kena vAryate // ekena tu pramANena sarvajJo yena kalpyate / nUnaM sa cakSupA sarvatrasAdIn ( sarvAn rasAdIn ) pratipadyate // yajjAtIyaiH pramANaistu yajjAtIyArthadarzanam / dRSTaM saMprati lokasya tathA kAlAntare'pyabhUt" // [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 111-113] punarapyuktam "ye'pi sAtizayA dRSTAH prjnyaa-medhaadibhirnraaH| stokastokAntaratvena na tvatIndriyadarzanAt // [ yatrApyatizayo dRSTaH sa svArthAnatilahanAt / dUra-sUkSmAdidRSTau syAnna rUpe zrotravRttitaH" // [ zlo0 vA0 sU02, zlo0 114 ] ityaadi| tenAtrApi 'svatantrAnumAnAbhiprAyeNAzrayAsiddhatvAdidarSaNam' 'upamAnopanyAsabuddhyA vA'zeSopamA-15 nopameyabhUtapuruSapariSatsAkSAtkaraNe upamAnaM pravarttate' ityAdi dUSaNAmidhAnaM ca sarvajJavAdinaHsvajAtyAviSkaraNamAtrakameva / ataH 'atIndriyasarvavido na pratyakSaM pravRttidvAreNa nivRttidvAreNa vA'bhAvasAdhanam' ityAdi sarvamabhyupagamavAdAnnirastam / / yaccAnumAnena sarvajJAbhAvasAdhane dUSaNamabhihitam 'kiM pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAt' ityAdi, tada dhUmAda myanumAne'pi samAnam / tathAhi-tatrApi vaktuM zakyate-kiM sAdhya-20 dharmisaMbandhI dhUmo hetutvenopanyastaH, uta dRSTAntadharmisaMbandhI? tatra yadi sAdhyadharmisaMbandhI hetustadA tasya dRSTAnte'saMbhavAdananvayadoSaH / atha dRSTAntadharmisaMbandhI, so'siddhaH; dRSTAnta. dharmidharmasya sAdhyadharmiNyasaMbhavAt / athobhayasAdhAraNaM dhUmatvasAmAnyaM hetustadA tasya vipa. kSe'nagnau virodhAsiddheH sandigdhavipakSavyAvRttikatvena svasAdhyAgamakatvam / atha vipakSe'nagnau dhUmasyAnupalambhAdU virodhasiddharna sndigdhvipkssvyaavRttiktvm| nanvatrApi vaktuM zakyam-sarva-25 saMbandhino'nupalambhasyAsaMbhavAt anagnau dezAntare kAlAntare vA kenacidU dhUmasyopalambhAt / tadupalabdhimataH kasyacidabhAvAt sarvasaMbandhino'nupalambhasya saMbhava iti cet, kena punaH pramANenAnagnau dhUmasattvagrAhakapuruSAbhAvaH pratipannaH ? yadyanyataH pramANAt, tata evAnagne--masya vyAvRttisiddharvyartha sarvasaMbandhyanupalambhalakSaNasya vipakSe dhUmavirodhasAdhakasya pramANasyAbhidhAnam / atha tathAbhUtAnupalambhAt tadabhAvAvagamaH, nanu tathAbhUtapuruSAbhAve tadanupalambhasaMbhavaH,30 tatsaMbhavAcca tathAbhUtapuruSAbhAvasiddhiritItaretarAzrayatvAd na sarvasaMbandhino'nupalambhasya saMbhavaHH saMbhave'pi tasyAsiddharna 'viparyaye virodhasAdhakatvam / athAtmasaMbandhino'nupalambhasya dhUmatvalakSaNahetorvipakSAda vyAvRttisAdhakatvam, naH tasya paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt / athAnupalambhavyatiriktaM dhUmalakSaNasya hetoviparyaye bAdhakaM pramANamasti na tu vaktRtvalakSaNasya, kiM punastaditi vaktavyam ? agni-dhUmayoH kAryakAraNabhAvalakSaNapratibandhagrAhakamiti cet, ka.35 punarasau kAryakAraNabhAvaH, kiM vA tabrAhakaM pramANam ? agnibhAve eva dhUmasya bhAvastadabhAve cAbhAva eva aso, tabAhakaM ca pramANe pratyakSA'nupalambhasvabhAvam / nanu kiJcijjJatvasya tadyApakasya vA rAgAdimattvasya bhAve eva vaktRtvasya bhAvaH svAtmanyeva dRSTaH, tadabhAve cA'bhAva evopalAdAvavigAnenAnupalambhato jJAta iti kathaM na viparyaye sarvajJatve vItarAgatve vA vaktRtvalakSaNasya heto. rbAdhakaM kAryakAraNabhAvalakSaNapratibandhagrAhakaM pratyakSAnupalambhAkhyaM pramANaM darzanAdarzanazabdavAcyaM 40 1 -tA bhA0 / 2 pR. 46 paM0 14 / paM. 35 / 6 vipryyvirodhsaa-maaN| sa.ta.. 3 pR. 46 paM0 24-31 / 4 pR0 45 paM0 32 / 5 pR0 45 -kSAvyAvRtti-bhAM0, mA0 / Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDai yuktam ? na ca darzanAdarzana zabdavAcyasyAsmadabhyupagatapramANasya pratyakSAnupalambhazabdavAcyasya vA bhavadabhipretasya kazcidvizeSaH prakRta hetu-sAdhyapratibandhasAdhane upalabhyate / atha kiJcitva-rAgAdivasadbhAve'pi svAtmani na taddhetukaM vaktRtvaM pratipannam kintu vaktRkAmatAhetukam ; rAgAdisadbhAve'pi vaktukAmatA'bhAve'bhAvAd vacanasya / nanvevaM vyabhicAre vivakSA'pi na vacane nimittaM 5 syAt, tatrApyanyavivakSAyAmanyazabdadarzanAt; anyathA gotraskhalanAderabhAvaprasaGgAt / athArthavivakSAvyabhicAre'pi zabdavivakSAyAmavyabhicAraH, naH svapnAvasthAyAm anyagatacittasya vA zabdavivakSA'bhAve'pi vaktRtvasaMvedanAt / na ca vyavahitA vivakSA tasya nimittamiti parihAraH, evamabhyupagame pratiniyata kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgAt sarvasya tatprApteH / tanna vaktukAmatAnimittamayekAntato vacanaM siddham, vyatirekAsiddheH / anvayastu kiJcijjJatvena rAgAdimattvena vA vacanasya 10 siddho na vaktukAmatayA / atha kiJcijjJatvAdyabhAve sarvatra vaktRtvaM na bhavatItyatra pramANAbhAvAnAsarvaza- vaktRtvayoH kAryakAraNabhAvalakSaNaH pratibandhaH sidhyati, tarhi vahnyabhAve dhUmaH sarvatra na bhavatItyatrApi pramANAbhAvastulya iti na pratibandhagrahaH / athAnyabhAve'pi yadi dhUmaH syAt tadA'sau taddhetuka eva na bhavediti sakRdapya hetoragnestasya na bhAvaH syAt, dRzyate ca mahAnasAdAvagnita iti nAnagnerdhUmasadbhAva iti pratibandhasiddhiH / nanu yathendhanAderekadA samudbhUto'pi 15 vahiranyadA'raNito maNyAdervA bhavannupalabhyate, dhUmo vA vahnita upajAyamAno'pi gopAlaghaTikAdau pAvakodbhUtadhUmAdapyupajAyate ityavagamastathA kadAcidazyabhAve'pi bhaviSyatIti kutaH pratibandhasiddhiH ? atha yAdRzo vahnirindhanAdisAmagrIta upajAyamAno dRSTo na tAdRzo'raNito maNyAdervA, dhUmospi yAdRzo'gnita upajAyate na tAdRza eva gopAlaghaTikAdAvagniprabhavadhUmAt / anyAdRzAt tadabhAve tAdRzatvama hetukamiti na tasya kvacidapi pratiniyamaH syAt, ahetordeza-kAla-svabhAva20 niyamAyogAditi nAgnijanyadhUmasya tatsadRzasya vA'nagnerbhAvaH bhAve vA tAdRzadhUmajanakasyAgnisvabhA vataiveti na vyabhicAraH / taduktam 50 "agnisvabhAvaH zakrasya mUrddhA yadyagnireva saH / athAnagnisvabhAvo'sau dhUmastatra kathaM bhavet " // [ [] ityAdi / tadetadvaktRtve'pi samAnam / tathAhi yadi sarvajJe vItarAge vA vacanaM syAd asarvazAd rAgAdiyu25 kAd vA kadAcidapi na syAt, ahetoH sakRdapyasaMbhavAt bhavati ca tat tataH / ato na sarvaze tasya tatsadRzasya vA saMbhava iti pratibandhasiddhiH / atha dezAntare kAlAntare vA'sarvajJakAryameva vacanaM na sarvazaprabhavamiti na darzanA'darzanapramANagamyam - darzanasyeya vyApArAsaMbhavAt adarzanasya ca prAgevaivaMbhUtArthagrAhakatvena niSiddhatvAt tarhi sarvadA'gniprabhava eva dhUmo'nyabhAve kadAcanApi na bhavatItyatrApi pratyakSasya sannihitavarttamAnArthagrAhakatvenApravRtteH, anupalambhasyApi tadviviktapradeza30 viSaya pratyakSasvabhAvasyAtra vastuni vyApArAsaMbhavAd na kAryakAraNabhAvalakSaNaH pratibandhaH pratyakSAnupalambhasAdhanaH syAt / nApyanumAnato'pi prakRtaH pratibandhaH siddhimAsAdayati, itaretarAzrayAnavasthAdoSaprasaGgasya pradarzitatvAt / na cAnyat pratibandhaprasAdhakaM pramANamastIti prasiddhAnumAnasyApi sarvajJAbhAvA''vedakAnumAna nirAsayuktyupakSepamicchato'trAbhAvaH prasaktaH / atha prasiddhAnumAne sAdhyasAdhanayoH pratibandhaH tatprasAdhakaM ca pramANaM kiJcidasti tarhi sa eva pratibandhaH kiJcijjJatva35 vaktRtvayoH tatprasAdhakaM ca tadeva pramANaM bhaviSyatIti siddhaH pratibandhaH kiJcijjJatva- vaktRtvayora - dhUmayoriva ata eva 'vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyako yatra darzyate tat prasaGgasAdhanam' iti tallakSaNasya yuSmadabhyupagamenAtra sadbhAvAda bhavatyevAto'numAnAt sarvajJAbhAvasiddhiH / pakSadharmatA'bhAvapratipAdana ca yat prakRtaprasaGgasAdhane pratipAditaM tad abhyupagamavAdAnnirastam, tatra pakSadharmatAyA hetorabhAve'pi gamakatvasya siddhatvAt / zeSastu pUrvapakSagrantho'nabhyupagamAnnirasta iti 40 na pratyuzcArya dUSitaH / ato'yuktamuktam 'sarvajJavAdinAM yathA tatsAdhakapramANAbhAvAd na tadviSayaH sadvyavahArastathA tadabhAvavAdinAM mImAMsakAdInAM tadbhAvagrAhakapramANAbhAvAdeva na tadabhAvavyava hAra:' iti, prasaGgasAdhanasya tadabhAvasAdhakasya samarthitatvAt / 1 jalave rAgA- kAM0 / 2 vA bhAva iti gu0, A0, vi0 / 30 21 paM0 20 / 4 pR0 21 60 15 / 5 pR0 45 paM0 17 / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvazavAdaH / atha yad abhyAsavikalacakSurAdijanitaM pratyakSaM tad dharmAdiprAhakaM na bhavatIti prasaGgasAdhanAt sidhyati na punaravAdagbhUtam, codanAvadanyAdazasya dharmagrAhakatvAvirodhAt / nanu kiM tajjJAnaM pratiniyatacakSurAdijanitaM dharmAdigrAhakam, utAbhyAsajanitam , Ahosvit zabdajanitam, kiMvA'numAnaprabhAvitam ? tatra yadi cakSurAdiprabhavam, tadayuktam cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdiviSayatvena tatprabhavasya tajjJAnasya dharmAdigrAhakatvAyogAt / ata eva "yadi 5 SadbhiH" ityAMdyuktaM dUSaNamatra pakSe / athAbhyAsajanitaM taditi pakSA-tathAhi-zAnAbhyAsAt prakarSataratamAdiprakrameNa tatprakarSasambhave taduttarottarAbhyAsasamanvayAt sakalabhAvAtizayaparyantaM saMvedanamavApyata iti, tadapi manorathamAtram; yato'bhyAso hi nAma kasyacit pratiniyatazilpakalAdau pratiniyatopadezasaddhAvavato janmato janasya saMbhAvyate na tu sarvapadArthaviSayopadezasaMbhavaH / na ca sarvapadArthaviSayAnupadezajJAnasaMbhavo yena tajjJAnAbhyAsAt sakalajJAnaprAptiH,10 tatsaMbhave vA sakalapadArthaviSayajJAnasya siddhatvAt kimabhyAsaprayAsena? kiMca, tadabhyAsapravartakaM zAnaM yadi cakSurAdipratiniyatakaraNaprabhavamapyanyendriyaviSayarasAdigocaram atIndriyArthagocaraM ca syAt tadA padArthazake pratiniyatatvena pramANasiddhAyA abhAvAt pratiniyatakAryakAraNabhAvAbhA. vaprasaktisadbhAvAt sakalavyavahArocchedaprasaktiH / athAbhyAsasahAyAnAM cakSurAdInAmapi sarvajJAva. sthAyAmatIndriyadarzanazaktirna ca vyavahArocchedaH, asmadAdicakSurAdInAmanabhyAsadazAyAM zaktipra-15 tiniyamAd asmadAdaya eva vyavahAriNa iti, etadapyasamIcInam ; na khalvabhyAse satyapyanyato vA hetoH kasyacidatIndriyadarzanaM cakSurAdizya upalabhyate; dRSTAnusAriNyazca kalpanA bhavantIti / kiMca, sarvapadArthavedane cakSurAdijanitajJAnAt tadbhyAsaH, tatsahAyaM ca cakSurAdikaM sarvazAvasthAyAM sarvapadArthasAkSAtkArikSAnaM janayatIti kathamitaretarAzrayametat kalpanAgocaracAri caturacetaso bhavata iti na dvitIyo'pi pakSo yuktikssmH| atha zabdajanitaM tajjJAnam, nanu zabdasya tatpraNItatvena prAmANye 20 sarvapadArthaviSayajJAnasaMbhavaH, tajjJAnasaMbhave ca sarvajJasya tathAbhUtazabdapraNetRtvamitItaretarAzrayadoSA. nuSaNaH / ata evoktam"narte tadAgamAt sidhyed na ca tenAgamo vinA" / [zloka. vA0 sU0 2, zlo. 142] iti / na ca zabdajanitaM spaSTAbhamiti na tajjJAnavAn sakalaza ityabhyupagamyate, evaM ca preraNAjani-25 tajJAnavato dharmazatvam ata evoktam-"codanA hi bhUtaM bhavantam" ityAdi, tanna tRtIyapakSo'pi yuktisaGgataH / anumAnajanitajJAnena tu sarvavittve na dharmazatvam, dharmAderatIndriyatvena tajjJApakaliGgatvenAbhyupagamyamAnasyArthasya tena saha saMbandhAsiddheH asiddhasaMbandhasya cAszApakatvAnna tato dharmAdyanumAnam ityanumAnajanitaM jJAnaM na sakaladharmAdipadArthAssvedakam / kiMca, tathAbhUtapadArthajJAnena yadi sarvavidabhyupagamyate tadA asmadAdInAmapi sarvavittvamani-30 vAritaprasaram, 'bhAvAbhAvobhayarUpaM jagat, prameyatvAt' ityanumAnasyAsmadAdInAmapi bhaavaat| aspaSTaM cA'numAnamiti tajanitasyApyavaizadyasaMbhavAnna tajjJAnavAn sarvajJo yuktH| athAnumAnajJAnaM prAgavizadamapi tadevAzeSapadArthaviSayaM punaHpunarbhAvyamAnaM bhAvanAprakarSaparyante yogijJAnarUpatAmAsAdayad vaizadyabhAg bhavati, dRSTaM cAbhyAsabalAd jJAnasyAnakSajasyApi kAma-zoka-bhayo-nmAdacaurasvapnAdyupaplutasya vaizadyam / nanvevaM tajjJAnavad atIndriyArtha vidvijJAnasyApyupaplutatvaM syAditi 35 tajjJAnavataH kAmAdyupaplutapuruSavad viparyastatvam / atha yathA rajo-nIhArAdyAvaraNAvRtavRkSAdidarzanamavizadaMtadAvaraNApAye vaizadyamanubhavati evaM rAgAdyAvArakANAM vijJAnAvaizadyahetUnAmapAye sarvajJAnaM vizadatAmanubhaviSyatIti, asadetat ; rAgAdInAmAvaraNatvAsiddheH, kuDyAdInAmeva hyAvArakatvaM loke prasiddhaM na rAgAdInAm / tathAhi-rAgAdisadbhAve'pi kuDyAdyAvArakAbhAve vijJAnamutpadyamAnaM dRSTam , rAgAdyabhAve'pi kuDyAdyAvArakasadbhAvena vijJAnodaya ityanvaya-vyatirekAbhyAM kuDyAdInAmevA''vara-40 NatvAvagamo na rAgAdInAmiti na rAgAdaya AvArakA iti na tadvigamo'pi sarvavidvijJAnasya vaishghhetuH| 1 pranyApram-2000 / 2 pR. 49 paM0 3 / 3 tadA'rthazakteH mAM / 4 pR. 43 gataM 4 TippaNaM dRzyam / 5-prkaa-maa0|-vrnnkaa gu0| Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe kiMca, sarvavedanaM sarvazazAnena kiM samastapadArthagrahaNam, uta zaktiyuktatvam, Ahosvit pradhA. nabhUtakatipayapadArthagrahaNam ? tatra yadyAdyaH pakSastatrApi vaktavyam-kiM krameNa tadbrahaNam , Ahosvid yogapadyena ? tatra yadikrameNa tadrahaNam, tadayuktam atiitaa'naagtvrtmaanpdaarthaanaamprismaaptestjjnyaansyaapyprismaaptitHsrvshtaa'yogaat| atha yugapadU anantAtItA'nAgatapadArthasAkSAtkAritadve. 5danamabhyupagamyate, tadapyasat: parasparaviruddhAnAM zItoSNAdInAmekazAne pratibhAsAsaMbhavAtaH saMbhave vA na kasyacidarthasya pratiniyatasya tad grAhakaM syAditi tajjJAnena assadAdibhyo'pi vyavahAribhyo hInatara iti kathaM sarvajJaH? kiMca, yadi yugapat sarvapadArthagrAhakaM tajjJAnama tadaikakSaNe eva sarvapadArthagrahaNAdU dvitIyakSaNe'kiJcijjJa eva syAt / tatazca kiM tena tAdRzA'kiJcijjJena sarvajJatvena? na cAnAdyanantasaMvedanasya parisamAptiH, parisamAptau vA kathamanAdyanantatA? kiMca, sakalapadArtha10sAkSAtkaraNe parastharAgAdisAkSAtkaraNamiti rAgAdimAnapi sa syAd viTa iva / atha rAgAdisaMve danameva nAsti na tarhi sakalapadArthasAkSAtkaraNam / tanna prathamaH pkssH| atha zaktiyuktatvena sakalapadArthasaMvedanaM tajjJAnamabhyupagamyate, tadapi na yuktam ; sarvapadArthA'vedane tacchakteAtumazakte, kAryadarzanAnumeyatvAcchaktInAm / kiMca, sarvapadArthajJAnaparisamAptAvapi iyadeva sarvam' iti kathaM paricchedazaktiH ? atha vedanA'bhAvAdabhAvo'parasyeti sarvasaMvedanam , avedanAdabhAvo'parasyeti 15kuto nizcayaH? tadapekSayA tasyopalabdhilakSaNaprAptatvAt tathAbhUtAnupalabdhyA'bhAvanizcaya iti cet, evaM sati sa evetaretarAzrayadoSaH-sarvajJatvanizcaye tadabhAvanizcayaH, tadabhAvanizcayeca sarvajJatvanizcaya iti naikasyApi siddhiH, tanna dvitIyo'pi pkssH| atha yAvadupayogi pradhAnabhUtapadArthajAtaM tAvadasau vettIti tatparijJAnAt sakalajJaH, tadapi sarvapadArthA'vedane niyamena na saMbhavati; 'sakalapadArthavyavacchedena teSAmeva prayojananivarta(varta)katvam' iti sakalaparijJAnamantareNAzakyasAdhanamiti na 20 tRtIyo'pi pakSo yuktH| kiMca, nityasamAdhAnasaMbhave vikalpAbhAvAt kathaM vacanam ? vacane vA vikalpasaMbhavAt samAdhAnavirodhAnna samAhitatvamiti bhrAntacchA sthikajJAnayuktaH sa syAt / kathaM vA'tItAnAgatagrahaNam atItAdeH svarUpasyAsaMbhavAt? asadAkAragrahaNe ca taimirikajJAnavat pramANatvaM na syAt / athAtItAdikamapyasti, evaM satyatItAditvAderapyabhAya eveti sarvajJavyavahArocchedaH / 25 atha pratipAdyApekSayA tasyAbhAvaH, tadapyayuktam / nahi vidyamAnamevApekSayA tadaivAvidyamAnaM bhavati / tasyAnupalabdheravidyamAnatvameveti cet, tadanupaladhirevAstu kathamavidyamAnam ? na hyanyasyAbhAve'nyasyApyabhAvaH, atiprasaGgAt ! rAsyAsAvavidyamAnatvena pratibhAtIti cet, sa tarhi bhrAntaH, asadvikalpasaMbhavAt tasyAsadvikalpasya viSayIkaraNAt sarvajJo'pi bhrAnta eveti kathaM sarvavit ? atha vikalpasyApi svarUpe'bhrAntatvameva tena tasya vedanaM sarvajJAnamabhrAntam , evaM tarhi 30 svarUpasAkSAtkaraNameva kevalam kathamatItAdhavidyamAnasAkSAtkaraNam ? tatazcAtItAnAgatapadArthA bhAvAt tatsAkSAtkaraNAsaMbhavAnna tadbrahaNAt srvjnyH| kiMca, svarUpamAtravedane tanmAtrasyaiva vidyamAnatvAt tadvedane'dvaitavedanAdna sarvajJavyavahAraH tedbhAve vA sarvaH sarvavit syAt / athApi syAt satyasvamadarzanavad atItAnAgatAdidarzanam tato vyavahAraH iti, tdpyyuktm| satyasvapnadarzanasya svarUpamAtravedane na satyAsatyavibhAgaH kinvAnumAnikA, satyasvapnasvarUpasaMvedanasya tanmAtraparyava35sitatvAt / kiMca, atItAnAgatakAlasaMbandhitvAt padArthAnAmatItAnAgatatvam taddhi bhavat kimaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAd abhyupagamyate, Ahosvit svata eva ? yadyaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAt kAlasyAtItAnAgatatvaM tadA tasyApyaparAtItAnAgatakAlasaMbandhAdatItAnAgatatvam, tasyApyaparasmAdityanavasthA / athAtItAnAgatapadArthakriyAsaMbandhAt kAlasyAtItAnAgatatvaM tenAyamadoSaH, nanu padArthakriyANAmapi kuto'tItAnAgatatvam ? yadyaparAtItAnAgatapadArthakriyAsadbhAvAt tadA'trApi 1-viruddhArthAnAM bhAM, mAM0, vaa0| 2-diti kiM tajjJA-bhA0, kAM0, gu0, aa0| 3 prameyakamalamArtaNDe etatsthale evaM pAThaH-"nA'pi pradhAnabhUtakatipayArthagrahaNam , 'itarArthavyavacchedena eteSAmeva prayojananiSpAdakatvAt prAdhAnyam' iti nizcayo hi sakalArthajJAne satyeva ghaTate nAnyathA" -pR. 70 pratha0 pR.paM.5 / 4-cchana-vA. vinA sarvatra / 5 sadbhAve vA vA0 vinA sarvatra / 6-lasaMbandhAdatItAbhyupagamyate vA0 vinA sarvatra / -lasaMbandhAdatItA'nAgatatvamabhyupagamyate kaaN0| 7 atra 'kAlasya' ityadhyAhAryam / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAdaH / 53 saivaanvsthaa| atItAnAgatakAlasaMbandhAt padArthakriyANAmatItAnAgatatvaM tarhi kAlasyApyatItAnAgatapadArthakriyAsaMbandhAdatItAnAgatatvamiti vyaktamitaretarAzrayatvam, tanna prathamaH pkssH| atha svarUpata eva kAlasyAtItAnAgatatvaM tadA padArthAnAmapi svata evAtItAnAgatatvamastu kimatItAnA. gatakAlasaMbandhitvena ? tacca padArthasvarUpamasmadAdijJAne'pi pratibhAtIti nAtItAnAgatapadArthagrAhitve. nAmadAdibhyaHsarvajJasya vishessH| api ca,saMbandhasyAnyatra vistarato niSiddhatvAnna kasyacit kenacit 5 saMbandha ityatItAnAgatAdisaMbaddhapadArthagrAhijJAnamasadarthaviSayatvena bhrAntaM syAditi na bhrAntajJAnavAn sarvajJaH kalpayituM yuktH| bhavatu vA sarvazastathApyasau tatkAle'pyasarvajJAtuM na zakyate, tadUgrAhyapadArthAjJAne tadgrAhakajJAnavataH kenacit pramANena pratipattumazakteH / taduktam-- "sarvajJo'yamiti hyetat tatkAle'pi bubhutsumiH| tajjJAnajJeyavijJAnarahitairgamyate kthm?|| kalpanIyAstu sarvajJA bhaveyurbahavastava / ya eva syAdasarvazaH sa sarvazaM na budhyate" // [zlo0 vA0 sU02, zlo0 134-135] na ca tadaparijJAne tatpraNItatvenAgamastha prAmANyamavagantuM shkym| tadanavagame ca tadvihitAnuSThAne pravRttirapyasaGgatA / taduktam "sarvajJo nAvabuddhazced yenaiva syAnna taM prati / tadvAkyAnAM pramANatvaM mUlAjJAnena vAkyavat" // [zlo0 vA0 sU02, zlo0 136] iti / tadevaM sarvajJasadbhAvagrAhakasya pramANasyAbhAvAt tatsadbhAvabAdhakasya cAnekadhA pratipAditatvAt sarvajJAbhAvavyavahAraH pravarttayituM yuktH| tathAhi-ye bAdhakapramANagocaratAmApannAste 'asad' iti vyavaharttavyAH, yathA aGgAlyagre kariyUthAdayaH, bAdhakapramANagocarApannazca bhavadabhyupagamaviSaya:20 sakalapadArthasArthasAkSAtkArItyasayavahAraviSayatvaM sarvavido'bhyupagantavyamiti puurvpkssH|| [ uttarapakSaH-sarvajJasattAsAdhanam ] atra pratividhIyate-yattAvaduktam 'ye deza-kAla-svabhAvavyavahitAH pramANaviSayatAmanApannA na te sadyavahAragocaracAriNaH' ityAdi, tdyuktm| sarvavidi pramANaviSayatvasya pratipAdayiSyamANatvAd asiddho hetustadaviSayatvalakSaNaH / yadapyabhyadhAyi 'na tAdadakSasaMbhavajJAnasaMvedyastadbhAvaH,25 akSANAM pratiniyataviSayatvena tatsAkSAtkaraNavyApArAsaMbhavAt tat siddhameva sAdhitae / yadapyuktam 'nApyanumAnasya tatra vyApAraH, taddhi pratibandhagrahaNe pakSadharmatAgrahaNe cahetoH pravartate; na ca pratibandhagrahaNaM pratyakSatastatra saMbhavati' ityAdi, tad dhUmAderagnyAdiprabhavatvAnumAne'pi samAnam / athAnyAdeH pratyakSatvAt tata eva tatprabhavatva-kArya vizeSatvayodhUmAdau pratibandhasiddhiH, nanu dhUmasya kimagnisvarUpagrAhakapratyakSeNa pAvakapUrvakatvamavagamyate, uta dhUmasvabhAvagrAhiNeti kalpanAdvayam / 30 tatra na tAvadAdyaH pakSA, pAvakarUpagrAhi pratyakSaM tatsvabhAvamAtragrahaNaparyavasitameva na dhUmarUpapravedana. pravaNam, tadapravedane ca na tadapekSayA tena vahnaH kAraNatvAvagamaH nahi pratiyogisvarUpAgrahaNe taM prati kasyacit kAraNatvamanyadvA dharmAntaraM grahItuM zakyam, atiprasaGgAt / atha dhUmasvarUpapratipattimatA pratyakSeNa tasya citrabhAnuM prati kAryatvasvabhAvaM tatprabhavatvaM gRhyate, nanu tasyApi pAvakasvarUpagrAhakatvenApravRttestadgrahaNe tadapezaM kAryatvaM dhUmasya kathamavagamaviSayaH? athAgni-dhUmadvayasvarUpagrAhiNA35 pratyakSeNa tayoH kAryakAraNabhAvanizcayaH, tadapyasaGgatam / dvayagrAhiNyapi zAne tayoHsvarUpameva bhAti na punaragnechUmaM prati kAraNatvam dhUmasya vA taM prati kAryatvam na hi padArthadvayasya svasvarUpaniSThasyaikajJAnapratibhAsamAtreNa kAryakAraNabhAvapratibhAsaH; anyathA ghaTa-paTayorapi svasvarUpaniSThayorekakSAnapratibhAsaH kacidastIti tayorapi kaarykaarnnbhaavaavgmprsnggH| atha yasya pratibhAsAnantaraM 1-tvamiti pa-vA0, maa0| 2 mUlajJAne'zavAkyavat vaa0| 3 pR. 43 paM0 27 // 4 pR0 43 pN031| 5pR.43 pN039| 6-sya svarUpa-mAM0 / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 prathame kANDe yatpratibhAsa ekamAjibandhanastayostadavagama iti nAyaM doSaH, tadapi ghaTapratibhAsAnantaraM paTapratibhAse kvacidAne smaanm| na ca kramabhAvipadArthadvayapratibhAsamanvayyekaM jJAnamiti zakyaM vaktum, pratibhAsamedasya medanibandhanatvAt; anyatrApi tadbhedavyavasthApitatvAd bhedatya, sa ca kramabhAvipratibhAsahayAdhyAsitajJAne samassIti kathaM na tasya bhedaH? na caikameva zAnaM janmAnantarakSaNAdikA5lamAsta iti bhavatAmabhyupagamaH / taduktam-"kSagikA hi sA, na kAlAntaramAste" [ ] iti / atha vahni-dhUmasvarUpadvaya mAhizAnadvayAnantarabhAvismaraNasahakAri indriyaM savikalpakazAnaM janayati tatra tavayasya pUrvAparakAlabhAvinaHpratibhAsAt kAryakAraNabhAvanizcayo bhaviSyati, tadapyasaGgatam pUrvapravRttapratyakSadvayasya tatrAvyApArAn taduttarasmaraNasya ca padArthamAtragrahaNe'pyasAmarthyAcakSurA dInAM ca tadavagamazAnajanane'zakteH zaktI vA prathamAkSasannipAtavelAyAmeva tadavagamajJAnotpattiprasa10GgAd akizcitkarasya smaraNAderanapekSaNIyatvAt parimalasmaraNasavyapekSasya locanasya 'surami candanam' ityaviSaye gandhAdau jJAnajanakatvasyeva tatrApi tajjanakatvavirodhAt / atha tatsmaraNasavyapekSalocanavyApArAnantaraM 'kAryakAraNabhUte ete vastunI' ityetadAkArajJAnasaMvedanAt kAryakAraNabhAvAvagamaH savikalpakapratyakSanibandhano vyavasthApyate; nanvevaM parimalasmaraNasahakAricakSurvyApArAnantarabhAvI 'surami malayajam' iti pratyayaH samanubhUyata iti parimalasyApi cakSurjapratyayaviSayatvaM syAt / atha 15parimalasya locanAviSayatvAd nAyaM pratyayastajaH kintu gandhasahacaritarUpadarzanaprabhavAnumAna svabhAvaH, tadetat prakRte'pi kAryakAraNabhAve locanAviSayatvaM samAnam pratyayasya tu tadadhyavasA. yino'paraM nimittaM kalpanIyam; tanna pratyakSataH savikalpakAdapi dhUma-pAvakayoH kaarykaarnntvaavgmH| mAnasapratyakSaM tu tadavagamanimittaM bhavatA nAbhyupagamyate / api ca, kAryakAraNabhAva: sarvadeza-kAlAvasthitAkhiladhUma-pAvakavyaktikoDIkaraNena avagato'numAnanimittatAmupagacchati, 20na ca pratyakSasyeyati vastuni sacivAlpakasya nirvikalpakasya vA vyApAraH saMbhavatItyasakRt pratipAditam / kiMca, na kAraNasya prAgbhAvitvamAtrameva bauddhAnAmiva kAraNatvam-yena tasya kAraNasvarUpAbhedAt tatsvarUpagrAhiNA pratyakSeNa tadaminnasvabhAvasya kAraNatvasyA'pyavagamaH, kevalaM kAryadarzanAdutarakAlaM tannizcIyate-kintu kAraNasya kAryajananazaktiH kAraNatvam sA ca zaktirna pratyakSAvaseyA api tu kAryadarzanasamavagamyA bhavatA parikalpitA / taduktam25 "zaktayaH sarvabhAvAnAM kaaryaa'rthaapttigocraaH"| zlovvA0sU05, zUnya0 zlo0 254] tataH kathaM pratyakSAt kAraNasya kAraNatvAvagamaH? atha kAryAdeva kAraNasya kAraNatvAvagamo bhavatu kiM nshchinnm| nanu kAryAt kAraNasya kAraNatvAvagame'numAnAcchaktyavagamaH, tatra ca tadapi kArya liGgabhUtaM yadi kAraNazaktimavagamayati tadA zakti-kAryayoH pratibandhagrahaNamabhyupagantavyam / sa ca pratibaFdhAvagamo na pratyakSAditi pratipAditam / anumAnAt tadavagame itaretarAzrayA'navasthAdoSAvAro'. 30 trApi smaanH| arthApattestvanumAne'ntarbhAvaH pratipAdita iti na prasiddhAnumAnasyApi pravRttirbhavadabhiprAyeNa / atha vahigatadharmAnuvidhAnAd dhUmasya tatpUrvakatvaM kutazcit pramANAt prasiddhamiti dhUmatvasya tatpUrvakatvavyAptisiddhiH-anyathA dhUmAdagnyasiddheH sakalalokaprasiddhavyavahArAbhAvaH, anumAnAbhAve pratyakSato'pi vyavahArAsambhavAt-tarhi vacanavizeSasyApi yadi viziSTakAraNapUrvakatvaM tata eva pramANAt prasiddhaM vivAdAdhyAsite vacane vacanavizeSatvAt sAdhyeta tadA ko'parAdhaH? 35 yadapyuktam 'pakSadharmatvanizcaye sati hetoranumAnaM pravartate, na ca sarvavit kutazcit pramA NAt siddhaH' ityAdi, tadapyayuktam; yato yadi sarvavido dharmitvaM kriyeta tadA tasyAsiddhatvAt syAdapyapakSadharmatvalakSaNaM duussnnm| yadA tu vacanavizeSasya dharmitvaM tasya viziSTakAraNapUrvakatvaM sAdhyatvenopakSiptaM tadA tatra tadvizeSatvAdilakSaNo heturupAdIyamAnaH kathamapakSadharmaH syAt ? na cApakSadharmAdapa hetorupajAyamAnamanumAnaM pramANaM bhavatA'bhyupagacchatA pakSadharmatvAbhAvalakSaNaM 40 dUSaNamAsaJjayituM yuktam / anyathA 1 ayamarthaH zAbarabhASye evaM pradarzitaH "kSaNikA hisA, na buddhayantarakAlamavasthAsyate iti"-pR07paM0 24 kaa| 2 pR. 33 paM0 29 tathA pR0 43 pN032| 3-tvasyAvagamaH vA0, bA0, pU0 vinA sarvatra / 4 kAraNe vA0, maa0puu0| 5-6 pR.15025-35| 7 pR.46 paM036 / 8.4 pN06| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| "pitrozca brAhmaNatvena putrbraahmnntaa'numaa| sarvalokaprasiddhA na pakSadharmamapekSate" // [ ] ityAdyapakSadharmahetusamutthAnumAnaprAmANyapratipAdanaM bhavato'pyayuktaM syAt / yadapyabhyadhAyi 'sarvazasattAyAM sAdhyAyAM trayIM doSajAti hetu tivarttate' ityAdi, tatra syAdapyayaM doSaH yadi tatsattA sAdhyatvenAbhyupagamyate; yAvatA pUrvoktaprakAreNa vacanavizeSasya viziSTakAraNapUrvakatvaM sAdhyamityu- 5 tam, tatra cAsya doSasyopakSepo'gukta eva / yadapyabhyadhAyi 'yadyaniyataH kazcit sakalapadArthajJaH sAdhyo'bhipretaH' ityAdi, tadapyasaGgatameva; yato nAsmAbhiH pratiniyata eva kazcit sarvazo'numAnAt sAdhyate kintu viziSTakAraNapUrvakratvaM viziSTazabdasya; tacca svasAdhyavyAptahetubalAt sAdhyadharmiNi siddhimAsAdayad hetupakSadharmatvanalAt pratiniyatasarvajJapUrvakatvenaiva siddhimaasaadyti|nc 'tata eva hetoranyasyApi sarvajJasya siddharanyAgamAzrayaNapapi bhavatAM prasajyate' iti dUSaNam, anyAga-10 mAnAM dRSTaviSaya eva pramANaviruddhArthapratipAdakatvenAprAmANyaya vyavasthApayiSyamANatvAt kathaM tatpraNetRNAmapi srvjnytvsiddhiH| yazcAnyadabhihitam 'na kathit sakSapratipAdakaH samyag hetuH saMbhavati', tdpysnggtm| tatpratipAdakasya samyagghetorvacanavizeSatvAdeH pratipAvipyamANatvAtA yazcAnyadabhihitam 'sarve padArthAH kasyacit pratyakSAH, prameyatvAra, agnyAdivat' ityatra 'yadi sakalapadArthamAhipratyakSatvaM sAdhyam' ityAdi, tadapyasaGgatam ; evaM sAdhyadhikalpane'zyAderapyanumAnAnna 15 siddhiH syAt / tathAhi-atrApyevaM vaNuM zakyate-yadi pratiniyatasAdhyadharmidharmo vahniH sAdhyatvenAbhipretastadA tadviruddhena dRSTAntadharmiNi taddharmidharmeNa pAvakena vyAptasya dhUmalakSaNasya hetorasiddhatvAd viruddho hetuH syAt sAdhya vikalazca dRssttaantH| atha dRSTAntadharmidharmaH sAdhyadharmiNi sAdhyate tadA prtykssaadivirodhH| athobhayagataM vahnisAmAnyaM tadA siddhsaadhytaadopH| 'tathA prameyatvamapi hetusvenopanyasyamAnam' ityAdi yarduktaM tad dhUmalakSaNe'pi hetau samAnam / tathAhi-atrApi kiM sAdhya-20 dharmidharmoM hetutvenopAttaH, uta dRSTAntadharmidharmaH, athobhayagataM sAmAnyam ? tatra yadi sAdhyadharmidharmo hetuH, sa dRSTAntadharmiNi nAnvetItyananvayo hetudoSaH / atha dRSTAntadhArmidharmaH, sa sAdhyadharmiNyasiddha itysiddhtaahetudossH| athobhayagataM sAmAnyam, tadapi pratyakSA'pratyakSamahAnasaparvatapradezavilakSaNavyaktidvayAzritaM na saMbhavatIti hetorasiddhatA tadavasthitA / atha parvatapradezAzritAgnitamavyaktaruttarakAlabhAvipratyakSapratIyamAnatvena na mahAnasopalabdhadhUmavyaktyA'tyantavailakSaNyamiti 25 nobhayagatasAmAnyAbhAvaH; nanUbhayagatasAmAnyapratipattau tato'numAnapravRttiH, tatpravRttau ca tadarthakriyArthinastatra pravartamAnasya pratyakSapravRttiH, tasyAM ca satyAmatyantavailakSaNyAbhAvastadyakteH, tatsadbhAve cobhayagatasAmAnyasiddhitastadanumAnapravRttiriti ckrkduussnnaavkaashH| atha kaNThakSINatAdilakSaNadhamaikalApasAdhAnna mahAnasa-parvatapradezalagatadhUmavyaktyoratyantavailakSaNyamityubhayagatasAmAnyasiddhau na dhUmAnumAne hetvasiddhatAdidoSastarhi vAcyAvisaMvAdAdidharmakalApasAdharmyasya vacanavizeSavyaktidva-30 ye'pyatyantavailakSaNyanivartakasya sadbhAvena kathaM na tadvizeSatvasAmAnyasaMbhavaH? prameyatvaM tu yathA prakRtasAdhye heturbhavati tathA pratipAdayiSyAmaH, aastaaNtaavt| yattu 'nApi zabdAt tatsiddhiH' ityAdi prati. pAditaM tat siddhasAdhyatAdoSAghrAtatvAnnirastam / yadapyuktam 'ye deza-kAla-ityAdiprayoge nAsiddho hetuH' iti,etadapyayuktam ; anumAnasya tadupalambhasvabhAvasya pratipAdayipyamANatvenAnupalambhalakSaNasya hetoH prpryuktsyaasiddhtvaat| ata eva 'sadyavahAraniSedhazcAnupalambhanimitto'nena' ityAdyasAratayA 35 sthitam / 'atha yathA'smAkaM tatsadbhAvA''vedakaM pramANaM nAsti tathA bhavatAM tadabhAvA''vedakamapi nAsti' ityAdi yAvat 'prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa sarvameva sarvajJapratikSepapratipAdakaM yuktijAlamabhihitam' iti yaduktam, tadapyacAru, yataH "sarvazo dRzyate tAvannedAnIm" [zlo0 vA0 sU02, zloka 117 ] ityAdinA tatsadbhAvopalambhakapramANapaJcakanivRttipratipAdanadvAreNa yad abhAvAkhyapramANa 1pR. 44 pN08|| 2 pR. 44 paM0 13 / 3 pR. 44 paM. 16 / 4 pR044 pN013| 5 pR. 44 paM. 17 / 6 pR. 44 paM0 18 / 7-sAdhyadharmo bhAM0, vA0, mAM0 vinA / 8 pR. 44 paM0 23 / 9 dhUmasvalakSaNe bhAM0, kA. vA0, maaN0| 10pR. 44 paM0 33 / 11 pR. 45pN015| 12 pR0 45 paM015-16 / 13 pR. 45 4.17 // 14 pR048 pN014| 15 pR.45 paM. 8 // Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kAgDe pravRttipratipAdanaM tat tadabhAvAvedakasvatantrAbhAvAkhyapramANAbhyupagamavyatirekeNAsaMbhavad bhavatAM mithyAvAditAM sUcayati / yadapyAdi 'tathA ca prasaGgasAdhanAbhiprAyeNa bhagavato jaimineH sUtram ityAdi, tadapyasaGgatam: yataH prasaGgasAdhanasya tatpUrvakasya ca viparyayasya vyApyavyApakabhAvasiddhau yatra vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH vyApakanivRttito vyApyanivRttiravazyaMbhAvinI ca 5pradarzyate tatra yathAkramaM pravRttiH, atra tu pratyakSatvasya satsaMprayogajatvena, tasya ca vidyamAnopalambha. natvena, tasyApi dharnAdikaM pratyanibhittatvena kva vyApyavyApakabhAvAvagamo yena prasaGga-tadviparyayayoH pravRttiH syAt ? nanaktamevaitat 'svAtmanyeva' satyam; uktaM natu yuktamuktam / ayuktatA ca-sarva cakSurAdikaraNagrAmaprabhavaM pratyakSaM sannihitadeza-kAla-padArthAntarasvabhAvAviprakRSTapratiniyatarUpAdigrAhakaM sarvatra sarvadA ceti na vyApyavyApakabhAvagrAhakaM pramANamasti, viparyayazcopalabhyate-yojana10zataviprakRSTasyArthasya grAhakaM saMpAtigRdhrarAjapratyakSaM rAmAyaNa-bhAratAdau bhavatpramANatvenAbhyupagate zrUyate, tathedAnImapi gRdhra-varAha-pipIlikAdInAM cakSuH-zrotra-ghrANajasya pratyakSasya yathAkrama rUpa-zabda-gandhAdiSu dezaviprakRaiSu pravRttirupalabhyate, tathA kAlaviprakRSTasyApyatItakAlasaMbandhitvasya pUrvadarzanasaMbandhitvasya ca smaraNasavyapekSalocanAdijanyapratyabhijJApratyakSagrAhyatvaM purovyava. sthite'rthe bhavatA'bhyupagamyate: anyathA "deza-kAlAdibhedana tadA'styavasaro miteH" / [ zlo0 vA0 sU04, zlo0 233 ] ___ "idAnIMtanamastitvaM nahi pUrvadhiyA gtm"| [ zlo0 vA0 sU04, zlo0234] ityAdivacanasaMdarbheNa pratyabhijJApratyakSasyAgRhItArthAdhigantRtvaM pUrvAparakAlasaMbandhitvalakSaNanityasvagrAhakatvaM ca pratipAdyamAnamasaGgataM syAt / athAtItAtIndriyakAlasaMbandhitvaM pUrvadarzanasaMbandhitvaM vA vartamAnakAlasaMbandhinaH purogyavasthitasyArthasya yadi cakSurAdiprabhavapratyabhijJAnena gRhyate tadA20 "saMbaddhaM vartamAnaM ca gRhyate ckssuraadibhiH"| [zlo0 vA0 sU0 4 zlo0 84 ] iti vacana viruddhArtha syAt , tathA'tIndriyakAla-darzanAdervatamAnArtha vizeSaNatvena grahaNe'tIndriya dharmAderapi grahaNaprasaGgAt prasaGgasAdhana-tadviparyayayorapravRttiH svayameva pratipAditA syAt ; nanvayamevAtra doSaH kAlaviprakRSTArtha grAhakanvena indriyajapratyakSasya pratipAdayitumasmAbhirabhipreta iti ksyaatropaalmbhH| atha vartamAnakAlasaMbaddha vizepye purovartini vyApAravaccakSustadvizeSaNabhUte'tI. 25ndriye'pi pUrvakAladarzanAdo pravarttate, anyathA cakSurvyApArAnantaraM 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vizeSyAlambanaM pratyabhijJAnaM nopapadyata, nAgRhItavizeSaNA vizaSye buddhirupajAyate daNDAgrahaNa iva daNDibuddhiH na ca dharmAdAvayaM nyAyaH saMbhavatIti cet, nanu dharmAdeH kimIndriyatvAccakSurAdinA'grahaNam, uta avidyamAnatvAt , Ahosvid avizeSaNatvAt ? tatra nAdyaH pakSaH, atiindriysyaapytiitkaalaadergrhnnaabhyupgmaat| nApyavidyamAnatvAt ,bhAvidharmAderiyAtItakAlAderavidyamAnatve'pi prati30bhAsasya bhAvAn / athAvizeSaNatvAddharmAderapratibhAsaH, tdpysnggtm| sarvadA padArthajanakatvena dravya-guNa-karmajanyatvena ca dharmAdeH sarvapadArthavizaSaNabhAvasaMbhavAd atItAtIndriyakAlAderiva tasyApi vizeSyagrahaNapravRttacakSurAdinA grahaNasaMbhava iti kathaM dharma pratyanimittatvaprasaGgasAdhanasya tadviparyayasya vA saMbhavaH? tathA, praznAdi-mantrAdidvAreNa saMskRtaM cakSuryathA kAla viprakRSTapadArthagrAhakamupalabhyate tathA dharmAderapi yadi grAhakaM kasyacit syAt tadA na kshciddossH| api ca, anAlo35kAndhakAravyavahitasya mUSikAdenaktaMcaravRSadaMzAdezcakSuryathA grAhakamupalabhyate tathA yadyatIndriyAtI. tA'nAgatadharmAdipadArthasAkSAtkAri kasyacit tadeva syAt tadA'trApi ko doSaH ? na ca jAtyantarasyAndhakAravyavahitarUpAdigrAhakaM cakSuISTaM na punarmanuSyadharmaNa iti pratisamAdhAnamatrAmidhAtuM yuktam, manuSyadharmaNo'pi nirjIvikAdedravyavizeSAdisaMskRtaM cakSuH samudrajalAdivyavahitaparvatAdi. 1 tadbhAvA-vA0, bA0, mA0 vinaa| 2 pR. 48 paM0 15 / 3 pR0 49 paM038 / 4 tatrA-vA0, bA0 / 5 tathA- A0 / 6 zraznAdi-vA0, baa| prazrAdi-kR0 / atra sthale prameyaka mArtaNTe'pi etadeva "praznAdimantrAdinA"-pR071, di0 pR002| "praznAH vidyAvizeSAH' -prabhavyA0 TI0 pR0 1 / athavA prazniH-auSadhI vizeSaH / 7 nijIvikA vi0, A0, kR. / nijAyakA-vA / nijIyavA--vA ! "nijIvikA"-meya. pR. 71 dvi.pR.paM. 2 / "nijAvakaH karNadhAraH" premaya. Ti. / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAdaH / grahaNe samarthamupalabhyata iti dharmAderapi deza-kAla-svabhAvaviprakRSTasya kasyacit puruSavizeSasya paNyAdisaMskRtaM cakSurAdi grAhakaM bhaviSyatIti na kazcit dRssttsvbhaavvytikrmH| atha cakSurAdeH karaNasya pratiniyatarUpAdiviSayatvenAnyakaraNa viSayagrAhakatve svArthAtikramo vyavahAravilopI syaat| nanu zrUyata eva cakSuSA zabdazravaNaM prANi vizeSANAm-'cakSuHzravaso bhujaGgAH' iti lokapravAdAt / mithyA sa pravAda iti cet, naitat ; pravAdabAdhakasyAbhAvAt karNacchidrAnupalabdhezca / na ca 5 'dandazakacakSuSo jAtyantaratvAt' ityuttaramatropayogi, anyatrApi prakRSTapuNyasaMbhArajanitasarvavicakSuSi samAnatvAt / tadevaM dharmAdisamastapadArthagrAhakatvena cakSurAdijanitapratyakSasyA'virodhAda na pratyakSatva-satsaMprayogajatvAdeApyavyApakabhAvasiddhiriti na prasaGga-viparyayayoH pravRttiriti na tatastatpratikSepaH / etena "yadi SaDUmiH pramANaiH syAt sarvajJaH" [zlo0 vA0 sU02, zlo0 111] ityAdi vArtikakRtpratipAditaM prasaGgasAdhanAmiprAyeNa yuktijAlamakhilaM nirastam, vyAptipratiSedhasya pUrvokta.10 prakAreNa vihitatvAt / yacca 'kiM pramANAntarasaMvAdyarthasya vaktRtvAt ityAdi tad dhUmAdagnyanumAne'pi samAnam / tathAhi-atrApi vaktuM zakyam-kiM sAdhyadharmisaMbandhI dhUmo hetutvenopanyastaH' ityAdi yAvata 'siddhaH pratibandho'sarvazatva-vaktatvayoragni-dhUmayoriva' iti paryantam, tadapyayuktam / yato'. sarvajJatva-vaktRtvayoriva nAgni-dhUmayoH kAryakAraNatvapratibandhasya tadrAhakapramANasya cA'bhAvaH inahi vahnisadbhAve dhUmo dRSTastadabhAve ca na dRSTa ityetAvatA dhUmasyAgnikAryatvamucyate kintu "kArya dhUmo hutabhujaH kArye dharmAnuvRttitaH" [ ] / na cAsau darzanA'darzanamAtragamyA kintu viziSTAt pratyakSA'nupalambhAkhyAt pramANAt / pratyakSameva pramANe pratyakSA'nupalambhazabdAbhidheyam , tadeva kAryakAraNAbhimatapadArthaviSayaM pratyakSam, tadviviktAnyavastuviSayamanupalambhazabdAbhidheyam ; kadAcidanupalambhapUrvakaM pratyakSaM tadbhAvasAdhakam , kadAcit pratyakSapuraHsaro'nupalambhaH / tatrAdyena yeSAM kAraNAbhimatAnAM sannidhAnAt prAga-20 nupalabdhaM sad dhUmAdi tatsannidhAnAdupalabhyate tasya tatkAryatA vyavasthApyate / tathAhi-etAvadbhiH prakAraidhUmo'gnijanyo na syAt-yadyagnisannidhAnAt prAgapi tatra deze syAt, anyato vA''ga' cchet , tadanyahetuko vA bhavet / tadetat sarvamanupalambhapurassareNa pratyakSeNa nirastam / etena prAga nupalabdhasya rAsabhasya kumbhakArasannidhAnAnantaramupalabhyamAnasya tatkAryatA syAditi nirastam / tathAhi-tatrApi yadi rAsabhasya tatra prAgasattvam , anyadezAdanAgamanam, anyAkAraNatvaM ca25 nizcetuM zakyeta tadA syAdeva kumbhakArakAryatA, kevalaM tadeva nizcetumazakyam / evaM tAvadanupalambhapurassarasya pratyakSasya tatsAdhanatvamuktam / tathA, pratyakSapurassaro'nupalambho'pi tatsAdhana:yeSAM sannidhAne pravarttamAnaM tat kArya dRSTaM teSu madhye yadaikasyApyabhAvo bhavati tadA nopalabhyate, tat tasya kAraNamitarat kAryam / na cAgni-kASThAdisannidhAne bhavato dhUmasyApanIte kumbhakArAdAvanupalambho'sti , agryAdau tvapanIte bhvtynuplmbhH| evaM parasparasahitau pratyakSAnupalambhAvabhimateSveva 30 kAryakAraNeSu niHsandigdhaM kAryakAraNabhAvaM saadhytH| ___ sarvakAlaM cAgnisannidhAne bhavato dhUmasyAnagnijanyatvaM kadAcit sadasatorajanyatvena, ahetukatvena, adRzyahetukatvena vA bhavet ? tatra na tAvat prathamaH pakSaH, asato janyatvAt, "sadeva na janyate" [ ] iti tvadabhiprAyAt sata eva janyamAnatvAnupapatteH; kAryatvasya ca kAdAcikatvena siddhatvAt / nApyahetukatvam, kAdAcitkatvenaiva; ahetutve tadayogAt / nApyadRzyahetukatvam , 35 dhUmasyAzyAdisAmagrayanvaya-vyatirekAnuvidhAnAt / athApi syAd adRzyasyAyaM svabhAvo yadajhyAdisanidhAna eva dhUmam, karpUrorNAdidAhakAle sugandhAdiyuktaM ca karoti nAnyadeti, tat kimagnimantareNa kadAcid dhUmotpattidRSTA yenaivamucyate? neti cet, kathaM nAgnikAryo dhUmastadbhAve bhAvAt ? dhUmotpattikAle ca sarvadA pratIyamAno'gniH kAkatAlIyanyAyena vyavasthita ityalaukikam / atha sa evAzyasya svabhAvo yadagnisannidhAna eva dhUmaM karoti nanu yadyagninA nAsAvupakriyate kimagnisannidhAnAdna pUrva40 pazcAd vA dhUmaM viddhAti? na cAnyadA karotIti tasya tajanyasvabhAvasavyapekSasya dhUmajanane tadeva 1pR0 49503 / 2 pR.49 paM0 19 / 3 pR. 50 5035 / 4 kAryadharmAnuvRttitaH vaa0| 5-va ca pramANaM bhA0, maaN0| 6 kAryasya ca vA0, bA. vinaa| -vAdRzyasvabhAvo bhaaN0| 8 tadevaM bhA0, gu0| sa0 ta08 Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 prathame kANDepAraMparyeNAgnijanyatvaM dhuumsy| kiMca, yathA deza-kAlAdikamantareNa dhUmasyAnutpattestadapekSA pratIyate tathA'gnimantareNApi dhUmasyAnutpattidarzanAt tadapekSA kena vAryate? tadapekSA ca tatkAryataiva / yathA cAdRzyabhAve eva dhUmasya bhAvAt tajjanyatvamiSyate tathA sarvadA'gnibhAve eva dhUmasya bhAvadarzanAt tajanyatA kiM neSyate? yAvatAM ca sannidhAne bhAvo dRzyate tAvatAM hetutvaM sarveSAmityanyAdisAma5grIjanyatvAd dhUmasya kuto'gnivyabhicAraH? na cAyaM prakAro'sarvajJatva-vaktRtvayoH saMbhavati, asarvajJatvadharmAnuvidhAnasya vacane adarzanAt / tathAhi-yadi sarvazatvAdanyat paryudAsavRttyA kizcijjJatvamasarvajJatvamucyate tadA taddharmAnuvidhAnA'darzanAnna tajanyatA vacanasya / nahi kizcijjJatvataratamabhAvAt vacanasya taratamabhAva upalabhyate / tathAhi-kiJcijjJatvaM prakRSTam atyalpavijJAneSu kamyAdipu, na ca teSu vacanapravRtterutkarSa upalabhyate / atha 10prasajyapratiSedhavRttyA sarvajJatvAbhAvo'sarvajJatvaM tatkArya tu vacanaM tadA jJAnarahite mRtazarIre tasyopalambhaH syAt, na ca kadAcanApi tat tatropalabhyate / zAnAtizayavatsu ca sakalazAstravyAkhyAtRSu vacanasyAtizayabhAvo dRzyate iti jJAnaprakarSataratamAdhanuvidhAnadarzanAt tatkAryatA tasya-dhUmasyevAnyAdisAmagrIgatasurabhigandhAdyanuvidhAyino-yathoktapratyakSA'nupalambhAbhyAM vyavasthApyate / ata eva kAraNagatadharmAnuvidhAnameva kAryasya tatkAryatAvagamani15mittam na punaranvaya-vyatirekAnuvidhAnamAtram / taduktam "kArya dhUmo hutabhujaH kArye dhrmaanuvRttitH"| [ ] iti / yaJca yatkAryatvena nizcitaM tat tadabhAve na kadAcidapi bhavati, anyathA tahetukameva tanna syAditi sakRdapi tato na bhavet H bhavati ca yad yatra nizcitAvisaMvAdaM vacanaM tat tadvisaMvAdijJAnavizeSAd ityAtmanyevAsakRnizcitamiti nAnyatastasya bhAvaH: tena "yad yasyaiva guNa-doSAn niyamenAnuvartate / tannAntarIyakaM tat syAdato jJAnodbhavaM vcH|| [ ] atha yadi nAmAvisaMvAdijJAnadharmAnukaraNato'visaMvAdi vacanamekaM tatprabhavaM yathoktapratyakSA'nupalambhato'vagataM tadanyato na bhavati, tathApyanyavacanasya taddharmAnukaraNato na tatkAryatvasiddhiriti tasyAnya to'pi bhAvasaMbhavAt kuto'vyabhicAraH? naH IdRgbhUtaM vacanamIdRkSajJAnataH sarvatra bhavatIti sakRtpravR25ttapratyakSato'vagamAt / nanu sakalavyaktyanugatatiryaksAmAnyAnabhyupagame yAvanti tathAbhUtavacAMsi tAni sarvANi pratyakSIkaraNIyAni tathAbhUtajJAnakAryatayA, anyathaikasyApi vacasastadyAptatayA'pratyakSIkaraNe tenaiva vyabhicArI hetuH syaat| na caitAvatpratyakSIkaraNasamartha pratyakSam, tasya snnihitvissytvaat| na cAnyeSAM svalakSaNAnAmanumAnAt sAdhyadharmeNa vyAptigrahaNam, anavasthAprasaGgat: tayuktAm / yataHpratyakSaM tathAbhUtajJAnasannidhAna eva tathAbhUtavacanamedAt (dAn ) pratipadya eSu atathAbhUtavacanavyAvRttaM rUpama30 tathAbhUtajJAnavyAvRttajJAnajanyam'ityavadhArayati, yathA'tra tathA'nyatrApi deza-kAlAdau 'tathAbhUtajJAnajanyameva'ityapyavadhArayati; anyathA'trApi tathAbhUtajJAnajanyatayA na prtykssennaavdhaaryt| evaM hi tathAbhUtA'tathAbhUtajJAnajanyatayA tathAbhUtavacanasya pratItiH syAt na tathAbhUtajJAnajanyatayaiva; pratIyate ca tathAbhUtajJAnajanyatayA tathAbhUtaM vcnm| tasmAdanyatrAnyadA ca tathAbhUtajJAnAdeva tathAbhUtavacanamiti kuto vyabhicAraH? yazca tadrUpamanyato vyAvRttamavadhArayituM zaknoti tasyaiva tadanumAnam , yathA bASpA35divi lakSaNadhUmAvadhAraNe'tyanumAnam / kiMca, tiryaksAmAnyavAdino'pi gopAlaghaTikAdau dhUmasAmA nyasyAgnimantareNApi darzanAd vyabhicArAzaGkayA'gniniyatadhUmasAmAnyAvadhAraNenaiva tadanumAnam agniniyatadhUmasAmAnyAvadhAraNaM cAgnisaMbaddhadhUmavyaktyavadhAraNapurassarameva; na ca sarvadezAdAvagnisaMbaddhadhUmavyaktiviziSTasya dhUmasAmAnyasya kenacit pramANenAvadhAraNaM saMbhavati; na ca mahAnasAdAvagniniyatadhUmavyaktiviziSTaM dhUmasAmAnyaM pratipannamanyatrAnuyAyi, vyakterananvayAt; yacca dhUmasAmAnyamanuyAyi tad 40 nAgyavyabhicAri; tasmAt sAmAnyavyAptigrahaNavAdinAmapi kathaM viziSTadhUmasAmAnyaM sarvatrAgninA vyAptaM pratipanna miti tulyaM codyam / atha viziSTadhUmasyAnyatrAgnijanyatve na kiJcid bAdhakamasti, 'tadevedam' iti ca pratIteH tatsAmAnyaM pratItamiSyate; asmAkamapi 'tadevedaM vacanam iti pratyayasyotpattestat pratipannamiti sadRzapariNAmalakSaNasAmAnyavAdino jainasya bhavato vA ko vizeSo'tra vastuni? iti 1-trprbhvtii-baa0,maaN0,vaa0|2 tathAbhUtAtathAbhUtavacanasya bhA0, kA0mA0 / 3 tathAbhUtavacanam gu. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| yatkiJcidetat / tenAgnigamakatvena dhUmasya yo nyAyaH so'trApi samAna iti viziSTajJAnagamakatvaM vishissttshbdsyaabhyupgntvym| atha zAnavizeSagrahaNe pravRttaM savikalpakaM nirvikalpakaM vA tato bhinnamabhinnaM vA jJAnaM na vacanavizeSa pravarttate, tasya tadAnImanutpannatvenAsattvAt tadapravRttena ca jJAnavizeSasvarUpameva tena gRhyate na tadapekSayA tasya kAraNatvam, vacanavizeSagrAhakreNApi tatsvarUpameva gRhyate na pUrva prati kAryatvam , kAra-5 jasyAtItatvenAgrahaNAt: nApyubhayagrAhiNA, bhinnakAlatvena tayorekajJAne pratibhAsanA'yogAt: ata eva smaraNamapi na tayoH kAryakAraNabhAvAvedakam , anubhavAnusAreNa tasya pravRtyupapatteH, anubhavasya cAtra vastuni niSiddhatvAt: asadetan: yataH kAryasya na tAvadasAvanutpannasyaiva kAryatvaM dharmaH, asatvAt tadAnIm : nApyutpannasyAtyantabhinnaM tat . taddharmatvAdeva / tathA. kAraNasyApi kAraNatvaM kAryaniSpatya'niSpattyavasthAyAM na bhinnameva / nApi tayoH kAryakAraNabhAvaH saMbandho'nyo'sti, bhinnakAlatvAdevaH 10 saMbandhasya ca dviSThatvAbhyupagamAt / tatastansvarupagrAhiNA pratyakSeNa tadabhinnasvabhAvadharmarUpaM kAraNatvaM kAryatvaM ca gRhyate eva kSayopazamavazAt: yatra tu sa nAsti tatra kAryadarzanAdapi na tannizcIyate, yato nAkArya-kAraNayoH kAryakAraNabhAvaH saMbhavati / nApi tenAbhinnA uttarakAlaM tayoH kAryakAraNatA kartuM zakyA, virodhAt / nApi bhinnA. tayoH svarUpeNAkAryakAraNatAprasaGgAt / nApi svarUpeNa kArya-kArajayorarthAntarabhUtakAryakAraNabhAvasvarUpasaMvandhaparikalpanena prayojanam, tadyatirekeNApi svarUpeNaiva 15 kAryakAraNarUpatvAt / na ca bhinnapadArthagrAhi pratyakSadvayaM dvitIyAgrahaNe tadapekSaM kAryatvaM kAraNatvaM vA grahItumazaktamiti vaktuM yuktam . kSayopazamavatAM dhRmamAtradarzane'pi vahnijanyatAvagamasya bhAvAt : anyathA bASpAdivalakSaNyena tasyAnavadhAraNAt tato'nalAvagamAbhAvena sarvayavahArocchedaprasaGgAt / kAraNAmi matapadArthagrahaNapariNAmA'parityAgavatA kAryasvarUpagrAhiNA ca pratyakSeNa kAryakAraNabhAvAvagame na kazcid doSaH / na ca kAraNasvabhAvAvabhAsaM pratyakSaM na kAryasvarUpAvabhAsayuktaM pratibhAsabhedena bhedopapatteriti 20 preraNIyam, citrapratibhAsijJAnasya nIlapratibhAsA'parityAgapravRttapItAdipratibhAsyekatvavat prakRtajJAnasyApi tadavirodhAt / na ca citrajJAnasyApyekatvamasiddhamiti vaktuM yuktam . tathA'bhyupagame nIlapratibhAsasyApi pratiparamANubhinnapratibhAsatvena bhinnatvAt ekaparamANvavabhAsasya cA'saMvedanAt pratibhAsamAtrasyApyabhAvaprasaGgAt sarvavyavahArAbhAvaH syAt / ataH pratyakSameva yathoktaprakAreNa sarvopasaMhAreNa pratibandhagrAhakamanumAnavAdinA'bhyupagantavyam: anyathA prasiddhAnumAnasyApyabhAvaH syAt / atheyato25 vyApArAn pratyakSaM kartumasamartham tasya sannihitaviSayabalotpattyA tanmAtragrAhakatvAt tarhi pratyakSeNa pratibandhagrahaNAbhAve'numAnena tadgrahaNe'navasthe-taretarAzrayadoSasadbhAvAdanumAnApravRttiprasaGgato vyavahArocchedabhayAdavazyamanumAnapravRttinivandhanAvinAbhAvanizcAyakamaparamaspaSTasarvapadArthaviSayamUhAkhyaM pramANAntaramabhyupagantavyam : anyathA 'sarvamubhayAtmakaM vastu' iti kuto'numAnapravRttirmImAMsakasya ? tato'sarvajJatva-rAgAdimattvasAdhane vaktRtvalakSaNasya hetoH prativandhasya tatsAdhakapramANasya ca prasiddhAnumAne 30 ivAbhAvAnna prasaGgasAdhanAnumAnapravRttitaH sarvajJAbhAvasiddhiH / viparyayeNa vacanavizeSasya vyAptatvadarza. nAdU viparyayasiddhireva tato yuktaa| yacca 'sarvajJajJAnaM kiM cakSurAdijanitam ityAdi pakSacatuSTayamutthApya 'cakSurAdijanyatvena cakSurAdInAM pratiniyatarUpAdiviSayatvena dharmAdigrAhakatvAyogasnajJAnasya' dUpaNamabhyadhAMyi, tdpysnggtm| dharmAdigrAhakatvAvirodhasya cakSurAdijJAne prAk pratipAditatvAt / abhyAsapakSe tu yad dUSaNamabhyardhAyi na 35 sakalapadArthaviSaya upadezaHsaMbhavati, nApi samastaviSayo'bhyAsaH' iti, tadapi na samyakaH "utpAdavyaya-dhrauvyayuktaM sat" [ta0 a05, sU0 29] iti sakalapadArthaviSayasyopadezasya sAmAnyataH saMbhavAt / na cAsyA'prAmANyam, anumAnAdipramANasaMvAdataH praamaannysiddheH| anumAnAdipravarttanadvAreNa caitadarthAbhyAse kathaM na sakalaviSayAbhyAsasaMbhavaH? yadapi na ca samastapadArthaviSayamanupadezajJAnaM saMbhavati' ityuktam, tadapyacAru: 'sarvamanekAntAtmakam , sattvAt' ityanumAnanibandhanavyAptiprasA-40 dhakapramANasya sakalapadArthaviSayasya saMbhavAt : anyathA'numAnAbhAvasya pratipAditatvAt / na ca tajjJAnavata eva sarvajJatvAd vyartho'bhyAsaH, sAmAnyaviSayatvenAspaSTarUpasyaivAsya jJAnasya bhAvAt , abhyAsajasya ca sakalatadgatavizeSaviSayatvena spaSTatvAnna tadabhyAso viphlH| yadapi tadabhyAsapravartakaM cakSurA 1-dapi tannizcIyate maaN0| 2 pR. 51 pN03| 3 pR. 56 paM. 33 / 4 pR. 51 paM. 9 / 550 51 pN010| 6 pra.pu. paM0 25 / Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 prathame kANDe - dijanitaM yadyatIndriyaviSayam' ityAdyavadi, tadapi pratikSiptam atIndriyArthagrAhakatvasyAnyendriyaviSayagrAhakatvasya ca prAk pratipAdanAt vyavahArocchedAbhAvasya ca darzitatvAt / atIndriye'pi ca kAlAdau vizeSaNabhUte cakSurAdeH pravRttipratipArdenAcca itaretarAzrayatvadoSasyApyanavakAzaH pUrvapakSapratipAditasya / zabdajJAnajanitajJAnapakSe tu itaretarAzrayadoSaprasaGgArpAdanamapyayuktam, kAraNapakSe tada5 saMbhavAt anya sarvajJapraNItAgamaprabhavatvena jJAnasya kathamitaretarAzrayatvam ? tadAgamapraNeturapyanyasarvazapraNItAgamapUrvakatve'navasthA syAt sA ceSyata eva anAditvAdAgama- sarvajJaparamparAyAH / yadapyavAdi 'zabdajanitaM jJAnamaspaSTAbham, tajjJAnavataH kathaM sakalazatvam' iti, tadapyasaGgatam ; nahi zabdajanitena jJAnenAbhyAsAnAsAditavaizadyena sakalajJo'bhyupagamyate yenAyaM doSaH syAt - kintvabhyAsAsAditasakalavizeSasAkSAtkAritvalakSaNanairmalyavatA / ata eva 'preraNAjanitaM jJAnamasmadAdInAma10 vyatItAnAgata- sUkSmAdipadArthaviSayamastIti sarvajJatvaM syAt' iti yaduktam, tadapi nirastam ; abhyAsajasya spaSTavijJAnasya sakalapadArthaviSayasyAsmadAdInAmabhAvAt / 'liGgajanitatve'pi tajjJAnasyAtIndri yadharmAdipadArthasaMbandhAnavagamAd liGgasyAnavagatasAdhyasaMbandhasya ca tasya dharmAdisAdhyAnumApakatvAsaMbhavAt' ityAdi' yat, tadapyasaGgatam avagatadharmAdyatIndriyasAdhyasaMbandhasya hetoH prasiddhatvAt / tathAhi - svaviSayagrahaNakSamasya jJAnasya tadagrAhakatvaM viziSTadravyasaMbandhapUrvakaM pItahRtpUrapuruSajJAnasyevaH 15 'sarvamanekAntAtmakam' iti sakalasAmAnya viSayasya ca jJAnasya tadgatAzeSavizeSAgrAhakatvaM suprasiddhamiti bhavati paugalikA'tIndriyadharmAdisiddhirato hetoH / yadapyuktam 'anumAnajJAnena sakalajJatvAbhyupagame'smadAdInAmapi tat syAt, bhAvanAbalAt tadvaizadye tu kAmAdiviplutavizadajJAnavata ivAsarvajJatvam tajjJAnasya tadvad upaplutatva prApteH' iti, tadapyacAru; yato bhAvanAbalAjjJAnaM vaizadyamanubhavatItyetAvanmAtreNa dRSTAntasyopAttatvAd na sakaladRSTAntadharmANAM sAdhyadharmiNyAsaJjanaM yuktam tathA'bhyupagame sakalA20 numAnocchedaprasakteH / na cAnumAnagRhItasyArthasya bhAvanAbalAd vaizadyaM tatpratibhAsinyabhyAsaje jJAne'nubhavato vaiparItyasaMbhavo yena tadavabhAsino jJAnasya kAmAyupaplutajJAnasyevopaplutatvaM syAt / yadbhyabhyadhAyi 'rajo-nIhArAdyAvaraNApAye vRkSAdidarzanavad rAgAdyAvaraNAbhAve sarvajJajJAnaM vaizadyabhAga bhaviSyati' 'na ca rAgAdInAmAvArakatvaM siddham' ityAdi, tadapyasaGgatam ; kuDyAdInAmapyanvaya-vyatirekAbhyAmAvArakatvAsiddheH / tathAhi - satya svapnapratibhAsasyArthagrahaNe na kuDyAdInAmAvArakatvam, nizchidrApavarakama25 dhyasthitenApi bhAvya tIndriyAdyarthasyAntarAvaraNAbhAve pramANAntarasaMvAdina upalambhAt; kuDyAdInAM 'tvAvaraNatve taddarzanamasaMbhavyeva syAt, tathApratibhAsenA prArthe'pi kuDyAdInAM nAvArakatvam / yacca prAtibhaM jJAnaM jAgradavasthAyAM zabda- liGgA'kSavyApArAbhAve'pi 'zvo bhrAtA me AgantA' ityAdyAkAra mutpadyamAnamupalabhyate tatra kuDyAdInAM kathamAvArakatvam ? kathaM vA vijJAnasya nAtIndriyavizeSaNabhUtazvastanakAlAdyavabhAsakatvam anindriyajasya ca jJAnasya bAhya-sUkSmAdipadArtha sAkSAtkAritvaM na siddham 30 yena 'sarvajJajJAnasyAnakSajatve bAhyA'tIndriyAdisakalapadArthasAkSAtkaraNaM spaSTatvaM ca na syAt' ityAdi preryeta ? / ata eva sakalapadArthagrahaNasvabhAvasya jJAnasya indriyAdijanyatvakRta eva pratiniyatarUpAdigrAhakatvaniyamo 'vasIyate, prAtibhAdau tadajanye tasyAbhAvAt / sakalajJajJAnaM cAtIndriyamiti kathaM "ye'pi sAtizayA dRSTAH" ityAdi tathA "yatrApyatizayo dRSTaH" [ zlo0 vA0 sU0 2, zlo0 114] ItyAdi ca dUSaNaM tatra kramate ? na hi jJAnasyAzeSajJeyajJAnasvabhAvasya kazcit pratiniyato rUpAdikaH svArthaH 35 saMbhavati ityasakRdAveditam / atha rAgAdInAmAvArakatve'pi kathamAtyantikaH kSayaH, kathaM vA'bhyasyamAnamapyavizadaM jJAnaM laGghanodakatApAdivat prakRSTaprakarSAvasthAm vaizadyaM cA'vApnotIti ? naitat preryam; yato yadi rAgAdInAmAvArakatvAdisvarUpaM na jJAyeta, nityatvamAkasmikatvaM vA teSAM syAt, taddhetUnAM vA svarUpAparijJAnaM 1 pR0 51 paM0 11 / 2056 paM0 35 pR0 57 paM0 4 / 3 pR0 51 paM0 15 / 4 pR0 56 paM0 24 / 5 pR0 51 paM0 19 / 6 pR0 51 paM0 21 / 7 pR0 51 paM0 25 / 8 pR0 51 paM0 259 pR0 51 paM0 27 / 10 - katvaM ca bhAM0, vA0, gu0 / 11 - pratIta kAM0 / 12 pR0 51paM0 30-35 / 130 51 paM0 36 / 14- ndriyArthasyA- gu0 15 - bhAse nAdRSTArthe'pi kuDyAdInAmAvArakatvam mAM0 / 16 vizeSabhUta - vA0 vinA / 17 pR0 49 paM0 10 / 18 pR0 49 paM0 12 / 19 hi zabdazA - bhA0, vi0 / 20- mAvaraNatve mAM0 / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| 61 nityatvaM vA saMbhAvyeta, tadvipakSasya vA svarUpato'jJAnaM anabhyAsazca syAt tadaitanna syAdapi; yAvatA rAgAdInAM jJAnAvaraNahetutvenAvaraNasvarUpatvaM siddham / na ca teSAM nityatvam, tatsadbhAve sarvazajJAnasya pratipAdayiSyamANapramANanizcitasyAbhAvaprasaGgAt / nApyAkasmikatvam, ata eva / na caiSAmatpAdako heta vagataH, mithyAjJAnasya tajjanakatvena siddhatvAt / na ca tasyApi nityatvam, anyathA'vikalakAraNasya mithyAjJAnasya bhAve prabandhapravRttarAgAdidoSasadbhAvAt tadAvRtatvena sarvavidvijJAnasyAbhAvaH 5 syAditi sa eva doSaH / Akasmikatve'pi mithyAjJAnasya hetuvyatirekeNApi pravRttestatkAryabhUtarAgAdInAmapi pravRttiriti punarapi sarvajJajJAnAbhAvaH; ahetukasya ca mithyAjJAnasya deza-kAla-paraSapratiniyamAbhAvo'pi syAditi na cetanA'cetanavibhAgaH / na ca tatpratipakSabhUtasyopAyasyAparijJAnam, mithyAtvavipakSatvena samyagjJAnasya nizcitatvAt / tadutkarSe mithyAjJAnasyAtyantikaH kssyH| tathAhi-yadutkarSatAratamyAd yasyApacayatAratamyaM tasya vipakSaprakarSAvasthAgamane bhavatyAtya-10 ntikaH kSayaH, yathoSNasparzasya tathAbhUtasya prakarSagamane zItasparzasya tathAvidhasyaiva, samyagjJAnopacayatAratamyAnuvidhAyI ca mithyAjJAnApacayataratamAdibhAva iti tadutkarSe'syA''tyantikakSayasadbhAvAt tatkAryabhUtarAgAdyanutpatterAvaraNAbhAvaH siddhaH / rAgAdivipakSabhUtavairAgyAbhyAsAd vA rAgAdInAM nirmUlataH kSaya iti kathaM nAvaraNAbhAvaH? __ na ca laGghano-dakatApAdivadabhyasyamAnasyApi samyagjJAna-vairAgyAdena paraprakarSaprAptiriti 15 kutastadviSaye mithyAjJAnAbhAvAd rAgAderAtyantiko'nutpattilakSaNaH kSayalakSaNo vA'bhAva iti vaktaM yuktam, yato lakanaM hi pUrvaprayatasAdhyaM yadi vyavasthitameva syAt tadottaraprayatnasthAparAparalaGganAtizayotpattI vyApArAt bhavellaGghanasyApyanapekSitapUrvAtizayasadbhAvaprayatnAntarasya prakarSAvAptiH na caivam, aparAparaprayatnasya pUrvapUrvAtizayotpAdane evopakSINazaktitvAta / arthatata syAta-yadi tatrApi pUrvaprayatnotpAdito'tizayo na vyavasthitaH syAt, tatkimiti prathamamevara yAvallaGghayitavyaM tAvanna laGghayati ? tallaGghanAbhyAsApekSaNAt pUrvaprayatnAhitAtizayasadbhAve'pi na lakhanaprakarSaprAptiriti yathA tasya vyavasthitotkarSatA tathA jJAnasyApi bhaviSyati, na, yataH zleSmAdinA prAk zarIrasya jADyAd yAvallaGghayitavyaM na tAvad vyAyAmAnapanItazleSmA'nAsA. ditapaTubhAvaH kAyo laGghanyati; abhyAsAsAditazleSmakSaya-paTubhAvastu yAvallaGghayitavyaM tAvalakayatItyabhyAsastatra saprayojanaH / jJAnasya tu yo'bhyAsasamAsAdito'tizayaH so'tizayAntarotpanI25 punaH prAktanAbhyAsApekSo na bhavatItyuttarottarAbhyAsAnAmaparAparAtizayotpAdane vyApArAda na vyava. sthitotkarSateti bhavati jJAnasya paraprakarSakASThA / udakatApe tvatizayena kriyamANe tadAzrayasyaiva kSayAda nAtitApyamAnamapyudakamagnirUpatAmAsAdayati; vijJAnasya svAzrayo'tyabhyasyamAne'pi tasmina na kSayamupayAtIti kathaM tasya vyavasthitotkarSatA ? na ca vijJAnamapi prAktanAbhyAsAdAsAditAtizayaM pUrvameva vinaSTam aparAbhyAsAdanyadatizayavadutpannamiti kathaM pUrvAbhyAsasamAsAdito'tizayo 30 nAbhyAsAntarApekSo yena vyavasthitotkarSatA tasyApi na syAditi vaktuM yuktam, tatra pUrvAbhyAsajanitasaMskArasyottaratrAnuvRtteH; anyathA zAstraparAvartanAdivaiyarthyaprasaGgAt / nApi 'yadupacayatAratamyA. nuvidhAyI yadapacayataratamabhAvastasya tadvipakSaprakarSagamanAdAtyantikaH kSayaH' ityatra prayoge zleSmaNA vyabhicAra udbhAvayituM zakyaH kila-nimbAdyauSadhopayogAt prakarSatAratamyAnubhavavatastaratamabhAvApacIyamAnasyApi zleSmaNo nAtyantikakSaya iti-yatastatra nimbAdyauSadhopayogasyaiva notkarSa-35 niSThA ApAdayituM zakyA, tadupayoge'pi zleSmapuSTikAraNAnAmapi tadaivA''sevanAt, anyathauSadhopa. yogAdhArasyaiva vinAzaH syAt / cikitsAzAstrasya ca dhAtudoSasAmyApAdanAbhiprAyeNaiva pravRttestapratipAditauSadhopayogasyodriktadhAtudoSasAmyavidhAne eva vyApAro na punastasya nirmUlane; anyathA doSAntarasyAtyantakSaye maraNAvApteriti na zleSmaNA tathAbhUtenAnaikAntiko hetuH| na ca samyagajJAnasAtmIbhAve'pi punarmithyAjJAnasyApi saMbhavo bhaviSyati tadutkarSa iva samyagjJAnasyeti vaktuM yuktamA yato mithyAjJAne rAgAdau vA doSadarzanAt , tadvipakSe ca samyagjJAna-vairAgyalakSaNe guNadarzanAt tatra 1 tadetana vA0, pU0, baa0| 2-tpAdahetu-mAM0 / 3-lakSaya vi0| 4-tavyaM tanna lAyati vA0, bA0, puu0| 5-SadhopacArayo-bhA0, gu0, 6-kA kSayaH bhA0 / 7-nyadA kAM0 maa0| 8-nsyaatmii-maaN| Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - punarabhyAsapravRttisaMbhavAt prakRSTe'pi mithyAjJAna- rAgAdAvutpadyete eva samyagjJAna-vairAgye naivaM tayoH prakarSAvasthAyAM doSadarzanaM tatra tadviparyaye vA guNadarzanaM yena punastatsAtmIbhAve'pi mithyAjJAna- rAgAderutpattiH saMbhAvyeta / na cAnajasya jJAnasya sarvavitsaMbandhinaH kathaM pratyakSazabdavAcyateti vaktuM yuktam, yato'kSajatvaM pratyakSasya zabdavyutpattinimittameva na punaH zabdapravRttinimi5 ttam tannimittaM hi tadekArthAzritamartha sAkSAtkAritvam / anyaddhi zabdasya vyutpattau nimittam anyacca pravRttau yathA gozabdasya gamanaM vyutpattI, gopiNDAzritagotvaM pravRttau nimittam- anyathA yadi yadeva vyutpattinimittaM tadeva pravRttAvapi tadA gacchantyAmeva gavi gozabdapravRttiH syAt na sthitAyAm, mahiSyAdau ca gamanapariNAmavati gozabdaH pravarttata - tathA'trApi pravRttinimittasadbhAvAt pratyakSavyapadezaH saMbhavatyeva / yadvA yadeva vyutpattinimittaM tadeva pravRttAvapyastu tathApi tacchandavAcyatA10 yAstatra nAbhAvaH / tathAhi - 'anune' sarvapadArthAn jJAnAtmanA vyApnotIti vyutpattizabdasamAzrayaNAd akSaH AtmA, tamAzritam utpAdyatvena taM prati gatamiti pratyakSamiti vyutpatteH / abhyupagamavAdena cAbhyAsavazAt prAptaprakarSeNa jJAnena sarvajJa iti pratipAditam / na tvasmAkamayamabhyupagamaH kintu jJAnAdyAvArakaghAtikarmacatuSTayakSayodbhUtAzeSajJeyavyApya nindriya zabda liGga sAkSAtkA rijJAnavataH sarvajJatvamabhyupagamyate / 62 15 yaccom 'yadyatItAnAgatavarttamAnAzeSa padArtha sAkSAtkArijJAnena sarvajJastadA krameNAtItA'nAgata padArthavedane padArthAnAmAnantyAd na jJAnaparisamAptiH' iti, tadayuktam ; tathA'nabhyupagamAt; zAstrArthe krameNAnubhUte'pyatyantAbhyAsAnna krameNa saMvedanamanubhUyate tadvadvatrApi syAt / yadapyadhAyi 'atha yugapatsarva padArthavedakaM tajjJAnamabhyupagamyate tadA parasparaviruddhAnAM zItoSNAdInAmekajJAne pratibhAsAsaMbhavAt; saMbhave'pi' ityAdi, tadapyayuktam; yataH parasparaviruddhAnAM kime20 kadA'saMbhavaH, kiMvA saMbhave'pyekajJAne'pratibhAsanaM bhavatA pratipAdayitumabhipretam ? tatra yadyAdyaH pakSaH, sa na yuktaH; jalA'nalAdInAM chAyA''tapAdInAM caikadA viruddhAnAmapi saMbhavAt / athaikatra viruddhAnAmasaMbhavastadA'saMbhavAdeva naikatra jJAne teSAM pratibhAso na punaviruddhatvAt viruddhAnAmapi teSAmekajJAne pratibhAsasaMvedanAt / etena 'viruddhArthagrAhakasya ca tajjJAnasya na pratiniyatArthagrAhakatvaM syAt' ityAdyapi nirastam, chAyA''tapAdiviruddhArthagrAhiNo'pi jJAnasya pratiniyatArtha grAhakatva25 saMvedanAt / yaccoktam 'yadi yugapatsarvapadArthagrAhakaM tajjJAnaM tadekakSaNa eva sarvapadArthavedanAt dvitIyAdikSaNe kiJcijjJa eva sa syAt' ityAdi, tadapyatyantAsaMbaddham yato yadi dvitIyakSaNe padArthAnAm tajjJAnasya cAbhAvaH syAt tadA syAdapyetat; na caitatsaMbhavati, tathA'bhyupagame dvitIyakSaNe sarvapadArthAbhAvAt sakalasaMsArocchedaH syAt / yadapyabhyardhAyi 'anAdyanantapadArthasaMvedane tatsaMvedanasyAparisamAptiH' ityAdi, tadapyayuktam; atyantAbhyastazAstrArthajJAnasyeva yugapadanAdyanantArthagrAhi30 NatajjJAnasyApi parisamAptisaMbhavAt anyathA bhUta-bhaviSyat sUkSmAdipadArthagrAhiNaH preraNAjanitajJAnasyApi kathaM parisamAptiH ? tatrApyaparisamAptyabhyupagame "codanA bhUtaM bhavantaM bhaviSyantam" ityAdivacanasya nairarthakyaM syAditi / yadapi 'parastharAgAdisaMvedane sarAgaH syAt' ityAdi, tadapyasaGgatam ; nahi parastharAgAdisaMvedanAd rAgAdimAn bhavati; anyathA zrotriyadvijasyApi svapnajJAnena madyapAnAdisaMvedanAd madyapAnadoSaH syAt / athApyarasanendriyajaM tajjJAnamiti 35 nAyaM doSastarhi sarvajJajJAnamapi nendriyajamiti kathamazucirasAsvAda doSastatrAsajyeta ? na ca rAgAdisaMvedanAd 'rAgI' iti loke vyavahAraH kintvaGganAkAmanAdyabhilIMSasva saMviditasyAzi STavyavahArakAriNaH svAtmasvabhAvasyotpatteH na cAsau tatreti kathaM sa rAgAdimAn ? yadepi 'atha zaktiyuktatvena sarvapadArthavedanam' ityAdi, tadapyacAruH yathA upalabdhilakSaNaprApte sannihita dezAdAvanupalabdheH 'aparamatra nAsti' iti idAnIM tanAnAmiyattAnizcayastathA sarvajJasyApi svazaktiparicche40 dAt; anyathA ghaTAdInAmapi kvacit pradeze'bhAvanizcaye 'paraprakArAsaMbhavAt sakalavyavahAravilopaH / 1 tato'trA - vA0 pU0, bA0, mAM0 5 pR0 52 paM0 7 / 6 pR0 52 paM0 9 10 / 10 - lASatvaM sva-kAM0 / 11 2 pR0 52 paM0 3 / 3 / 7 - danAdyantArtha - mAM0 / svAtmakaM svabhA-gu0 / pR0 52 paM0 4 / 4 pR0 52 paM0 6 / 8 pR0 43 paM0 42 / 90 52 paM0 12052011 / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| syAt / 'atha yAvadupayogipradhAnapadArthajAtam' ityAdi api ayuktam , sakalapadArthazatvapratipAdanAt / ata eva "jJo zeye kathamajJaH syAd asati pratibandhari / satyeva dAhye na hyagniH kvacid dRSTo na daahkH||" [ ityatra yaduktam "kiM sarvajJatvAt, atha kizcijjJatvAdU iti, nobhayathApi hetuH / yadi tAvat 5 sarvajJatvAditi hetvarthaH parikalpyate tadA pratijJArthaMkadezo heturasiddha eva kathaM hi tadeva sAdhyam tadeva hetuH| atha kiJcitvAditi hetustadA viruddhatA syAt / kathaM hi kiJcijjJatvaM sarvazatvena viruddha sarvajJatvaM sAdhayet ? atha jJatvamAtraM hetustadA'naikAntikaH, zatvamAtrasya kiJcijjJatvenApyavirodhAt'' iti, tadapi nirstm| sAmAnyena 'sarvajJatvAt' ityasya hetutvAt vizeSeNa tajjJatvasya sAdhyatvAt sAmAnya-vizeSayozca bhedasya kathaJcit pratipAdayiSyamANatvAt sAmAnyena sarvajJatvasya cAnumAna-10 vyavahAriNaM prati sAdhitatvAt / etena 'sUkSmA'ntaritadUrArthAH kasyacit pratyakSAH prameyatvAt' ityatra prayoge prameyatvahetoryad dUSaNamupanyastaM pUrvapakSavAdinA tadapi nirastam, sarvasUkSmA'ntaritapadArthAnAM vyAptiprasAdhakenAnumAnapramANena vA ekena sAmAnyataH prameyatvasya prasAdhitatvAt / yacca 'pradhAnapadArthaparijJAnaM na sakalapadArthajJAnamantareNa saMbhavati' iti, tat sarvazavacanAmRtalavAsvAdasaMbhavo bhavato'pi kathaJcit saMpanna iti lakSyate / tathAhi tadvacaH ___ "je egaM jANai" [ AcA0 pra0 zru0 adhya0 3, u0 4 sU0 122] ityAdi / tanmatAnusAribhiH pUrvAcAryairapyayamartho nyagAdi "eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvastattvatastena dRsstt"||[ asyAyamartha:-na hyasarva vidA kazcideko'pi padArthastattvato draSTuM zakyaH, ekasyApi padArthasyAnugata-20 vyAvRttadharmadvAreNa sAkSAt pAraMparyeNa vA srvpdaarthsNbndhisvbhaavtvaat| tatsvabhAvA'vedane ca tasyA'vedanameva paramArthataH tatastajjJAnaM svapratibhAsameva vettIti nArtho viditaH syAt, kevalaM tatrAbhimAnamAtrameva lokasya / atha saMbandhisvabhAvatA padArthasya svarUpameva na bhavati, yat kevalaM pratyakSapratItaM sannihitamAtraM sa eva vastusvabhAvaH; saMbandhitA tu tatra parikalpitaiva padArthAntaradarzanasaMbhavatayA / tathA coktam "niSpatteraparAdhInamapi kArya svhetunaa| saMbadhyate kalpanayA, kimakArya kathaJcana ?" // [ ] iti, tadetadayuktam / evaM hi parikalpyamAne svarUpamAtrasaMvedanAd advaitameva prAptam, tataH sarvapadArthAbhAve vyvhaaraabhaavH| atha vyavahArocchedabhayAt padArthasadbhAvo'bhyupagamyate tarhi sarvapadArthasaMbandhitA'pi sAkSAt pAraMparyeNa ca padArthasvabhAvo'bhyupagantavyaH; anyathA sAkSAt pAraMparyaNe vA'nyapa-30 dArthajanyajanakatAlakSaNasaMbandhitA'nabhyupagame tadyAvRttyanugatisaMbandhitA'nabhyupagame ca pdaarthsvruupsyaapybhaavH| tatpadArthaparijJAne ca tadvizeSaNabhUtA tatsaMbandhitA'pi jJAtaiva, anyathA tasya tatparijJAnameva na syAt / tatparijJAne ca sakalapadArthaparijJAnamasmadAdInAmanumAnataH, sarvajJasya ca sAkSAt tajjJAnena sakalapadArthajJAnam / lokastu pratyakSeNa kathaJcit kasyacit pratipattA / tathAhidhUmasyApyagnijanyatayA pratipattau bASpAdivyAvRttadhUmasvarUpapratipattiH, anyathA vyavahArAbhAvaH / 35 tathA nIlAdipratibhAsasya bAhyArthasaMbandhitayA'pratipattau bAhyArthApratipattireva syAt / tasmAt saMbandhitayaiva padArthasvarUpapratipattiH tacca saMbandhitvaM prameyamanumAnena pratIyate'bhyAsadazAyAmasmadAdimiH, yatra kSayopazamalakSaNo'bhyAsastatra tasya pratyakSato'pi pratipattiriti kathaM na pradhAnabhUta. padArthavedane sakalapadArthavedanam ekavedane'pi sakalavedanasya pratipAditatvAt ? 1 pR. 52 paM0 17 / 2-tam "jJatvAt sarvajJa iti kiM sarva-mAM0 / 3 pR0 44 paM0 18 / 4-yatvasya he-maaN0| 5 pR0 51 paM0 39 / 6 pR0 52 paM0 18 / 7 nayacakrasya prAntabhAge tu evamupalabhyate "eko bhAvaH sarvabhAvakhabhAvaH sarve bhAvA ekabhAvasvabhAvAH / eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarve bhAvAstattvatastena dRSTAH" iti-(hA. li. pR0 473) 8-tastajjJAnaM kA0, gu0| 9-Na caa'-maaN0| 10-sya bASpabAhyA-mA0 / -sya prAmANyavAhyA-vA0 |-sy praapybaahyaa-bhaaN| 11 yatra tu kSa-mAM0 / 12 pra0 pR. paM. 18 / Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - vikalpAbhAve'pi mantrAviSTakumArikA divacanavannityasamAhitasyApi vacanasaMbhavAd 'vikalpAbhAve kathaM vacanam' ityAdi nirastam / dRzyate cAtyantAbhyaste viSaye vyavahAriNAM vikalpanamantareNApi vacanapravRttiriti kathaM tataH sarvajJasya chAdmasthikajJAnAsaJjanaM yuktam ? yadapyuktam 'atItAderasatvAt kathaM tajjJAnena grahaNam, grahaNe vA'sadarthagrAhitvAt tajjJAnavAn bhrAntaH syAt' ityAdi, 5 tadapyayuktam ; yataH kimatItAderatItAdikAlasaMbandhitvenAsattvam uta tajjJAnakAlasaMbandhitvena 1 yadyatItAdikAlasaMbandhitveneti pakSaH, sa na yuktaH; varttamAnakAlasaMbandhitvena varttamAnasyeva tatkAlasaMbandhitvenAtItAderapi sattvasaMbhavAt / athAtItAdeH kAlasyAbhAvAt tatsaMbandhino'pyabhAvaH, tadasatvaM ca pratipAditaM pUrvapakSavAdinA'navasthe-taretarAzrayAdidoSapratipAdanena; satyam, pratipAditaM na ca samyakU; tathAhi-- nAsmAbhiraparAtItAdi kAla saMbandhitvAdasyAtItAditvamabhyupagamyate - yenA10 navasthA syAt - nApi padArthAnAmatItAditvena kAlasyAtItAditvam - yenetaretarAzrayadoSaH - kintu svarUpata evAtItAdisamayasyAtItAditvam / tathAhi anubhUtavarttamAnatvaH samayo'tIta ityucyate, anubhaviSyadvarttamAnatvazcAnAgataH tatsaMbandhitvAt padArthasyApyatItA'nAgatatve aviruddhe / 'atha yathA'tItAdeH samayasya svarUpeNaivAtItAditvaM tathA padArthAnAmapi tadbhaviSyatIti vyarthastadabhyupagamaH' etaccAtyantAsaGgatam, na hyekapadArtha dharmastadanyatrApyAsaJjayituM yuktaH; anyathA nimbAdesti15 ktatA guDAdAvapyAsaJjanIyA syAt / na ca sA'traiva pratyakSasiddhA ityanyatrAsaJjane tadvirodha ityukttaram prakRte'pyasyottarasya samAnatvAt / bhavatu padArthadharma evAtItAditvaM tathApi nAsmAkamabhyupagamakSatiH, viziSTapadArtha pariNAmasyaivAtItAdikAlatveneSTeH 64 "pariNAma-varttanI - divi - ( vartanA - vidhi - ) parA'paratva" - [prazamara0 pra0 zlo0 218 ] ityAdyAgamAt / tathAhi smaraNaviSayatvaM padArthasyAtItatvamucyate, anubhavaviSayatvaM varttamAnatvam, 20 sthirAvasthAdarzana liGgabalotpadyamAna 'kAlAntarasthAyyayaM padArthaH' ityanumAnaviSayatvaM dharmo'nAgatakAlatvamiti / tena yaducyate 'yadi svata eva kAlasyAtItAditvaM padArthasyApi tat svata eva syAt' iti pareNa tat siddhaM sAdhitam / tad atItAdikAlasya satvAnna tatkAla saMbandhitvenAtItAdeH padArthasyA'sattvam varttamAnakAlasaMbandhitvena tvatItAderasattvapratipAdane'bhimatameva pratipAditaM bhavatiH na hyatItakAla saMbandhitvasattvamevaitajjJAnakAlasaMbandhitvamasmA25 bhirabhyupagamyate / na caitatkAla saMbandhitvenAsattve svakAlasaMbandhitvenApyatItAderasattvaM bhavati; anyathaitatkAla saMbandhitvasyApyatItAdikAlasaMbandhitvenAsattvAt sarvAbhAvaH syAditi sakalavya vahArocchedaH / athApi syAt bhavatvatItAdeH sattvaM tathApi sarvajJajJAne na tasya pratibhAsaH, tajjJAnakAle tasyAsannihitatvAt; sannidhAne vA tajjJAnAvabhAsina iva varttamAnakAlasaMbandhino'tItAderapi varttamAnakAlasaMbandhitva prApteH / na hi varttamAnasyApi sannihitatvena tatkAlajJAnaprati30 bhAsitvaM muktvA'nyad varttamAnakAlasaMbandhitvam; evamatItAdestajjJAnAvabhAsitve varttamAnatvameveti varttamAnamAtra padArthajJAnavAnaspadAdivanna sarvazaH syAt / kiMca, atItAdestajjJAnakAle'sannihitatvena tajjJAne'pratibhAsaH pratibhAse vA svajJAnasaMbandhitvena tasya grahaNAt tajjJAnasya viparItakhyAtirUpatAprasaktiH, etadasaMbaddham yato yathA'smadAdInAmasannihita kAlo'pyarthaH satyasvapnajJAne pratibhAti - na cAsannihitasya tasyAtItAdikAlasaMbandhino varttamAnakAlasaMbandhitvam ; nApi 35svakAlasaMbandhitvena satyasvapnajJAne tasya pratibhAsanAt tadrAhiNo jJAnasya viparItakhyAtitvam / yatra hyanyadeza - kAlo'rtho'nyadeza-kAla saMbandhitvena pratibhAti sA viparItakhyAtiH / atra tvatItAdikAlasaMbandhI atItAdikAlasaMbandhitvenaiva pratibhAtIti na tatpratibhAsino'rthasya tatkAlasaMbandhitvena varttamAnatvam; nApi tadgrAhiNo vijJAnasya viparItakhyAtitvam-tathA sarvajJajJAne'pi yadA'tItAdikAlo'rtho'tItAdikAlasaMvandhitvena pratibhAti tadA kathaM tasyArthasya varttamAnakAla 1 pR0 52 paM0 21 / 2 pR0 52 paM0 22 / 3 pR0 52 paM0 38-0 53 paM0 2 / 4 pR0 53 paM0 3 / 5 prazamaratiprakaraNe "pariNAma - vartanA - vidhi - parAparatvaguNalakSaNaH kAlaH " zlo0 218 / tattvArthasUtre " vartanA pariNAmaH kriyA paratvAparatve ca kAlasya" a0 5, sU0 22 / "pariNAma - vartanA-paratvAparatvAdayo vastudharmAH sa eva ca kAlaH " bhAM0 mAM0 Ti0 / 6 eSa pAThaH vA0, ba0, pU0 / anyatra sarvatra - nA-di-parA- / 7pR0 53 paM0 3 / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ srvjnyvaadH| saMbandhitvam, kathaM vA tajjJAnasya viparItakhyAtitvamiti ? yathA vA viziSTamantrasaMskRtacakSuSAmakaSTAdinirIkSaNenAnyadezA api caurAdayo gRhyamANA na taddezA bhavanti, nApi tajjJAnaM taddezAdisaMbandhitvamanubhavati, tathA sarvavidizAnamapyasannihitakAlaM yadyarthamavabhAsayati svAtmanA tatkAlasaMbandhitvamananubhavadapi tadA ko virodhaH, kathaM vA tasyAtItAderarthasya tajjJAnakAlatvamiti? na ca satyasvapnajJAne'pyatItAdyarthapratibhAse samAnameva dRSaNamiti na tadRSTAntadvAreNa sarvazazAna- 5 matItAdyarthagrAhakaM vyavasthApayituM yuktamiti vaktuM yuktam , avisaMvAdavato'pi jJAnasya visaMvAdaviSaye vipratipattyabhyupagame svasaMvedanamAtre'pi vipratipattisadbhAvAd atisUkSmekSikayA tasyApi tatsvarUpatvAsaMbhavAt sarvazUnyatAprasaGgAt; tanniSedhasya ca pratipAdayiSyamANatvAt / ato na yuktamuktam 'atha pratipAdyApekSayA' ityAdi 'na bhrAntajJAnavAn sarvazaH kalpayituM yuktaH' itiparyantam / yadapyutam 'bhavatu vA sarvajJastathApyasau tatkAle'pyasarvajJairzAtuM na zakyate' ityAdi, tadapyasaMgatam ; yato 10 yathA sakalazAstrArthAparijJAne'pi vyavahAriNA 'sakalazAstrajJaH' iti kazcit puruSo nizcIyate tathA sakalapadArthAparijJAne'pi yadi kenacit kazcit sarvajJatvena nizcIyate tadA ko virodhaH? yuktaM caitat anyathA yuSmAbhirapi sakalavedArthAparijJAne kathaM jaiminiranyo vA vedArthajJatvena nizcIyate? tadanizcaye ca kathaM tadyAkhyAtArthAnusaraNAdagnihotrAdAvanuSThAne pravRttiH? iti yatkiJcidetat "sarvazo'yamiti hyetat" ityaadi| tadevaM sarvajJasadbhAvagrAhakasya pramANasya zatva-prameyatva-vacana-15 vizeSatvAderdarzitatvAt tadabhAvaprasAdhakasya ca nirastatvAt 'ye bAdhakapramANagocaratAmApannAste 'asat' iti vyavaharttavyAH' iti prayoge hetorasiddhatvAt ye sunizcitAsaMbhavadvAdhakapramANatve sati sadupalambhakapramANagocarAste 'sat' iti vyavaharttavyAH, yathobhayavAdyavipratipattiviSayA ghaTAdayaH, tathAbhUtazca sarvavit iti bhavatyataH pramANAt sarvajJavyavahArapravRttiriti / athApi syAt-svaviSayAvisaMvAdivacanavizeSasya tadviSayAvisaMvAdijJAnapUrvakatvamAtrameva 20 bhavatA prasAdhitam, na caitAvatA'nantArthasAkSAtkArijJAnavAn sarvajJaH siddhimAsAdayati, sakalasUkSmAdipadArthasArthasAkSAtkArijJAnavizeSapUrvakatve hi vacanavizeSasya siddha tajjJAnavataH sarvajJatvasiddhiH syAt / na ca tathAbhUtajJAnapUrvakatvaM vacanavizeSasya siddham , anumAnAdizAnAdapi sva viSa. yAvisaMvAdivacana vizeSasya saMbhavAt na ca tathAbhUtajJAnavAn sarvajJo bhavadbhirabhyupagamyata ityetad hRdi kRtvA''ha sUriH-'kusamayavisAsaNaM' iti / samyak-pramANAntarAvisaMvAditvena-Iyante 25 paricchidyante iti samayA:-naSTa-muSTi-cintA-lAbhA'lAbha-sukhA'sukha-jIvita-maraNa-graho-parAga-mantrI-padhazattyAdayaH padArthAH-teSAM vividham-anyapadArthakAraNatvena kAryatvena cAnekaprakAram-zAsanam pratipAdakam yataH zAsanam kuH pRthvI tasyA iva / ayamabhiprAyaH-zatva-prameyatvAderanekaprakArasya pratipAditanyAyena sarvasattvapratipAdakasya hetoH sadbhAve'pi tatkRtatvena zAsanaprAmANyapratipAdanArtha sarvajJo'bhyupagamyate; tasya cAnyato 30 hetoH pratipAdane'pi tadAgamapraNetRtvaM hetvantarAt punaH pratipAdanIyaM syAditi hetvantaramutsRjya pratipAdanagauravaparihArArtha vacanavizeSalakSaNa eva hetustatsadbhAvAvedaka upanyasanIyaH, sacAnena gAthAsUtrAvayavena suucitH| ata eva saMskRtya hetuH kartavyaH / tathAhi-yo yadviSayA'visaMvAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvako vacanavizeSaH sa tatsAkSAtkArijJAnavizeSaprabhavaH, yathAs. smadAdipravartitaH pRthvIkAThinyAdiviSayastathAbhUto vacanavizeSaH, naSTa-muSTivizeSAdiviSayAvisaM-35 vAdyaliGgAnupadezAnanvayavyatirekapUrvakavacanavizeSazcAyaM zAsanalakSaNo'rtha iti / - na cAtrAvisaMvAditvaM vacanavizeSatvalakSaNasya hetorvizeSaNamasiddham, naSTa-muSTayAdInAM vacana'vizeSapratipAditAnAM pramANAntaratastathaivopalabdheravisaMvAdasiddheyo'pi kvacidU vacanavizeSasya tatra visaMvAdo bhavatA parikalpyate so'pi tadarthasya samyagaparijJAnAt saamgriivaiklyaat| na punarvacanavizeSasyAsatyArthatvAt / na ca sAmagrIdhaikalyAdekanAsatyArthatve sarvatra tathAtvaM parikalpayituM40 yuktam, anyathA pratyakSasyApi dvicandrAdiviSayasya sAmagrIvaikalyenopajAyamAnasyAsatyatvasaMbhavAta 1 pR. 52 paM0 25 / 2053 pN06|3 pR. 53 paM. 7 / 4 pR. 53 paM09 / 5 pR0 53 paM0 19 / 6-sukha-duHkha-jI-mAM / sa0 ta09 Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe samagrasAmagrIprabhavasyApyasatyatvaM syAt / athA vikalasAmagrIprabhavaM pratyakSaM vikalasAmagrIprabhavAt tasmAda vilakSaNamiti nAyaM doSaH, tadatrApi smaanm| tathAhi-samyagazAtatadarthAdU vacanAd yad naSTa-muSTayAdiviSayaM visaMvAdijJAnamutpadyate tat samyagavagatatadarthavacanodbhavAd vilakSaNameva / yathA ca viziSTasAmagrIprabhavasya pratyakSasya na kvacid vyabhicAra iti tasyA visaMvAditvaM tathA'va5gatasamyagarthavacanodbhavasyApi naSTa-muSTyAdiviSayavijJAnasyeti siddhamatrAvisaMvAditvalakSaNaM vizeSaNaM prkRthetoH| ___ nApyaliGgapUrvakatvaM vizeSaNamasiddham, naSTa-muSTyAdInAmasmadAdIndriyAviSayatvena talliGgatvenAbhimatasyApyarthasyAsmadAdyakSAviSayatvAnna tatpratipattiH; pratipattI vA'smadAdInAmapi talliGgadarzanAd vacanavizeSamantareNApi graho-parAgAdipratipattiH syAt / na hi sAdhyavyAptaliGganizca 10 ye'gnayAdipratipattI vacana vizeSApekSA dRSTA; na bhavati cAsmadAdInAM vacanavizeSamantareNa kadA canApi pratiniyatadik-pramANa-phalAdyavinAbhUtagraho-parAgAdipratipattiriti tathAbhUtavacanapraNeturatIndriyArthaviSayaM jJAnamaliGgamabhyupagantavyamityaliGgapUrvakatvamapi vizeSaNaM prakRtaheto siddham / nApyayamupadezaparamparayA'tIndriyArthadarzanAbhAve'pi pramANabhUtaH prabandhenAnuvartata ityanupadezapUrvakatvavizeSaNAsiddhiriti vaktuM yuktam, upadezaparamparAprabhavatve naSTa-muSTyAdipratipAdakavacana15vizeSasya vakturajJAna-duSTAbhiprAya-vacanAkauzaladoSaiHzroturvA mandabuddhitva-viparyastabuddhitva-gRhItavismaraNaiH pratipuruSaM hIyamAnasyAnAdo kAle mUlatazciroccheda eva syAt / tathAhi-idAnImapi kecid jyotiHzAstrAdikamajJAnadoSAdanyathopadizanta upalabhyante, anye samyagavagacchanto'pi duSTAbhiprA. yatayA, anye vacanadoSAdavyaktamanyathA ceti tathA zrotAro'pi kecid mandabuddhitvadoSAduktamapi yathAvannAvadhArayanti, anye viparyastabuddhayaH samyagupadiSTamapyanyathA'vadhArayanti, kecit punaH 20samyakparijJAtamapi vismarantItyevamAdibhiH kAraNaiH pratipuruSaM hIyamAnasyaitAvantaM kAlaM yAvadA gamanameva na syAJcirocchinnatvena, Agacchati ca; tasmAdantarA'ntarA vicchinnaH sUkSmAdipadArthasAkSAtkArijJAnavatA kenacidabhivyakta iyantaM kAlaM yAvadAgacchatItyabhyupagamanIyamiti nAnupadeza. puurvktvvishessnnaasiddhiH| nApyanvaya-vyatirekAbhyAM naSTa-muSTayAdikaM jJAtvA tadviSayavacanavizeSapravartanaM kasyacit 25saMbhavati yenAnanvaya-vyatirekapUrvakatva vizeSaNAsiddhiH syAt, yato nAnvaya-vyatirekAbhyAM grahoparAgau-SadhazaktyAdayo jJAtuM zakyante, prAvRTsamaye zilIndhro davad graho-parAgAdInAM dikpramANa-phala-kAlAdiSu niyamAbhAvAt / dravyazaktiparijJAnAbhyupagame'nvaya-vyatirekAbhyAM yAvanti jagati dravyANi tAnyekatra mIlayitvaikasya rasa-kalkAdimedena, karSAdimAtrAbhedena, bAla-madhyamAdyavasthAbhedena, mUla-patrAdyavayavabhedena prakSepo-ddhArAbhyAmeko'pi yogo yugasahasreNApi na 30 jJAtuM pAryate kimutAneka iti kutastAbhyAmauSadhazattyavagamaH? tena naannvy-vytirekpuurvktvvishessnnsyaasiddhiH| nApi naSTa-muSTyAdiviSayavacanavizeSasyApauruSeyatvAd viziSTajJAnapUrvakatvasyAsiddharasiddhaH prakRto hetuH, apauruSeyasya vacanasya pUrvameva niSiddhatvAt / ____nApyasAkSAtkArizAnapUrvakatve'pi prakRtavacanavizeSasya saMbhavAdanaikAntikaH, savizeSaNasya heto. vipakSe sattvasya pratiSiddhatvAt / ata eva na viruddhaH, vipakSa eva vartamAno viruddha na cAsya pUrvota. 35prakAreNAvagatasvasAdhyapratibandhasya vipakSe vRttisNbhvH| atha bhavatu graho-parAgAbhidhAyakavacanasya tatpUrvakatvasiddhirato hetoH, tatra tasya saMvAdAt, dharmAdipadArthasAkSAtkArizAnapUrvakatvasiddhistu kathaM tatra tasya saMvAdAbhAvAt ? na, tatrApi tasya saMvAdAt / tathAhi-jyotiHzAstrAdergrahoparAgAdikaM viziSTavarNa-pramANa-digvibhAgAdiviziSTaM pratipadyamAnaH pratiniyatAnAM pratiniyatadezavartinAM prANinAM pratiniyatakAle pratiniyatakarmaphalasaMsUcakatvena pratipadyate / uktaM ca tatra ___"nakSatra-grahapaJjaramaharnizaM lokakarmavikSiptam / bhramati zubhAzubhamakhilaM prakAzayat puurvjnmkRtm"|| [ ] ato jyotiHzAstraM graho-parAgAdikamiva dharmA'dharmAvapi pramANAntarasaMvAdato'vagamayati tena grahoparAgAdivacanavizeSasya dharmA'dharmasAkSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddham / tatsiddhau sakalapadArthasA 1-birotsanna-mAM. ba. / 40 Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sarvajJavAdaH / kSAtkArijJAnapUrvakatvamapi siddhimAsAdayati / nahi dharmA'dharmayoH sukha-duHkhakAraNatvasAkSAtkaraNaM sahakArikAraNAzeSapadArtha tadAdhArabhUta samastaprANigaNa sAkSAtkaraNamantareNa saMbhavati, sarvapadArthAnAM parasparapratibandhAdeka padArthasarvadharmapratipattizca sakalapadArthapratipattinAntarIyakA prAk pratipA ditA / ato bhavati sakalapadArtha sAkSAtkA rijJAnapUrvakatvasiddhirato hetorvacanavizeSasyaH tatsiddhau ca tatpraNetuH sUkSmA'ntaritadUrAnantArtha sAkSAtkAryatIndriyajJAnasampatsamanvitasya kathaM na siddhiH ? 5 67 nApyetad vaktavyam-sAdhyokti - tadAvRttivacanayoranabhidhAnAd nyUnatA nAmA'tra sAdhanadoSaH, pratijJAvacanena prayojanAbhAvAt / { atha viSayanirdezArtha pratijJAvacanam ; nanu sa eva kimarthaH ? sAdharmyavatprayogAdipratipattyarthaH / tathAhi asati sAdhyanirdeze 'yo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvakaH' ityukte kimayaM sAdharmyavAn prayogaH, uta vaidharmyavAniti na jJAyeta, ubhayaM hyatrAzaGkayetavacanavizeSatvena sAkSAtkA rijJAnapUrvakatve sAdhye sAdharmyavAn, asAkSAtkArijJAnapUrvakatvena 10 vacanAvizeSatve sAdhye vaidharmyavAniti / hetu - viruddhA'naikAntikapratItizca na syAt / pratijJApUrvake tu prayoge zabda vizeSaH sAkSAtkArijJAnapUrvakaH, zabda vizeSatvAd iti hetubhAvaH pratIyate; asAkSAtkArizAna pUrvako vacana vizeSatvAd iti viruddhatA; cakSurAdikaraNajanitajJAnapUrvako vacanavizeSatvAd ityanaikAntikatvam / hetozca trairUpyaM na gamyeta, tasya sAdhyApekSayA vyavasthiteH / sati pratijJAni deze'vayave samudAyopacArAt sAdhyadharmI iti pakSa iti tatra pravRttasya vacana vizeSatvasya pakSadharma- 15 tvam sAdhyadharma sAmAnyena ca samAno'rthaH sapakSa iti tatra varttamAnasya sapakSe sattvam, na sapakSo'sapakSa ityasapakSe'pyasattvaM pratIyate } tadidamanAlocitAbhidhAnam; tathAhi -yo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityetAvanmAtramabhidhAya naiva kazcidAste kintu hetordharmiNyupasaMhAraM karoti / tatra yadi vacanavizeSazcAyaM naSTa-muSTyAdiviSayo vacanasaMdarbha iti brUyAt tadA sAdharmyavatprayogapratItiH, athAsAkSAtkArijJAnapUrvakazcetyabhidadhyAt tadA vaidharmyavata iti saMbandhavacanapUrva kAt 20 pakSadharmatvavacanAt prayogadvayAvagatiH vivakSita sAdhyAvagatizca / hetu viruddhA'naikAntikA api pakSadharmavacanamAtreNa na pratIyante yadA tu saMbandhavacanamapi kriyate tadA kathamapratItiH ? tathAhiyo vacanavizeSaH sa sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityukte heturavagamyate, vidhIyamAnenAnUdyamAnasya vyApteH / yo vacanavizeSaH so'sAkSAtkArijJAnapUrvaka ityukte viruddhaH, viparyayavyApteH / yo vacanavizeSaH sa cakSurAdijanita jJAnapUrvaka iti anaikAntikAdhyavasAyaH, vyabhicArAt / tathA, trairUpyamapi hetorgamyata 25 eva, yato vyAptipradarzanakAle vyApako dharmaH sAdhyatayA avagamyate; yatra tu vyApyo dharmo vivAdAspadIbhUte dharmiNyupasaMhiyate sa samudAyaikadezatayA pakSa iti tatropasaMhRtasya vyApyadharmasya pakSadharmatvAvagatiH / sA ca vyAptiryatra dharmiNyupadarzyate sa sAdhyadharmasAmAnyena samAno'rthaH sapakSaH pratIyata iti sapakSe satvamapyavagamyate / sAmarthyAcca vyApakanivRttau vyApyanivRttiryatrAvasIyate so'sapakSa iti asapakSe'pyasatvamapi nizcIyate iti nArthaH pratijJAvacanena / tadAha dharmakIrttiH- "yadi pratI - 30 tiranyathA na syAt sarva zobheta, dRSTA ca pakSadharmasaMbandhavacanamAtrAt pratijJAvacanamanteraNApi pratItiriti kastasyopayogaH " ? [ [.] yadA ca pratijJArvecanaM nairarthakyamanubhavati tadA tadAvRttivacanasya nigamanalakSaNasya sutarAmanupayoga iti na pratijJAdyavacanamapi prakRtasAdhanasya nyUnatAdoSaH : kevalaM tatpratipAdyasyArthasya svasAdhyAvinAbhUtasya hetoH sAdhyadharmiNyupasaMhAramAtrAdeva siddhatvAd arthAdApannasya svazabdena punarabhidhAnaM nigrahasthAnamiti pratijJAdivacanaM vAdakathAyAM kriyamANaM 35 tadvakturnigrahamApAdayati / upanayavacanaM tu hetoH pakSadharmatvapratipAdanAdeva labdhamiti tasyApi tataH pRthak pratipAdane punaruktatAlakSaNa eva doSa iti na tadanabhidhAne'pi nyUnaM sAdhanavAkyam; tataH sarvadoSarahitatvAt sAdhanavAkyasya bhavatyataH prakRtasAdhyasiddhiH / svasAdhyAvinAbhUtazca hetuH sAdhyadharmiNyupadarzayitavyo vAdakathAyAmityabhiprAyavatA AcAgAthAsUtrAvayavena tathAbhUtahetupradarzanaM kRtamiti / tathAhi - ' samaya vizAsanam' ityanena gAthA 40 sUtrAvayavavacanena svasAdhyavyAptasya hetoH sAdhyadharmiNyupasaMhAraH sUcitaH / hetozca svasAdhyavyAptiH 1 pR0 63 paM0 18 / 2- dharmI pakSa iti tatra pravRtta iti pravR-vA0 / 3 sAmarthyAddhi kAM0] / 4- vacanameva nai-bhAM0 / Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 prathame kANDe pramANataH sarvopasaMhAreNa pradarzanIyA / tacca pramANaM vyAptiprasAdhakaM kadAcit sAdhyadharmiNyeva pravRttaM tAM tasya sAdhayati kadAcit dRSTAntadharmiNi / yatra hi 'sarvamanekAntAtmakam , sattvAt' ityAdau prayoge na dRSTAntadharmisadbhAvastatra vyAptiprasAdhakaM pramANaM pravarttamAnaM sAdhyadharmiNyeva sarvopasaMhAreNa hetoH svasAdhyavyAptiM prasAdhayati / yatra tu prakRtaprayogAdau dRSTAntadharmiNo'pi sattvaM tatra dRSTAntadha. 5rmiNyapi pravRttaM tat pramANaM sarvopasaMhAreNaiva tasyAHprasAdhakamabhyupagantavyam / anyathA dRSTAntadharmiNi hetoH svasAdhyavyAptAvapi sAdhyadharmiNi tasya tavyAptau na tatastatra tatpratipattiH syAt, dRSTAntadha. rmiNyeva tena tasya vyAptatvAt ; vahipptervidyamAnAyA api sAdhyadharmiNi sAdhyapratipattAvanupayogAt sAdRzyamAtrasyAkiJcitkaratvAt / anyathA 'zuklaM suvarNam , sattvAt , rajatavat' ityatrApi zuklatvapratipattiH syAt / athAtra pakSasya pratyakSabAdhanam, pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena heto. 10kAlAtyayApadiSTatvaM vA doSaH, tadayuktam bAdhA'vinAbhAvayorvirodhAt / tathAhi-satyeva sAdhyadha. rmiNi sAdhye heturvarttata iti tasya tadavinAbhAvaH, tatpratipAditasAdhyadharmAbhAvazca pramANato bAdhA, sAdhyadharmabhAvA'bhAvayozcaikatra dharmiNyekadA virodha iti naitadoSAdasya sAdhanasya duSTatvaM kintu sAdhyadharmiNi saadhydhrmaavinaabhuuttvenaa'nishcyH| sa ca bahiryAptimAtreNa hetoH sAdhyasAdhakatvAbhyupagame'nyatrApi samAna iti nAnumAnAt kvacidapi sAdhyanizcayaH syAt / ato dRSTAntadharmiNi 15 pravRttena pramANena vyAptyA hetoH svasAdhyAvinAbhAvo nizcayaH / sa ca nizcitAvinAbhAvo yatra dharmiNyupalabhyate tatra svasAdhyamavidyamAnapramANAntarabAdhanaM nizcAyayati, yathA'traiva sarvajJamA. alakSaNe sAdhye vacanavizeSalakSaNe sAdhyadharmiNi tadvizeSatvalakSaNo hetuH| pratibandhaprasAdhakaM cAsya hetoH prAgeva dRSTAntadharmiNi pramANaM pradarzitamityabhiprAyavataiva AcAryeNApi 'kusamayavisAsaNaM' iti sUtre 'kuH' ityanena dRSTAntasUcanaM vihitam , na ca pakSavacanAzupakSepaH suucitH| 20 nanu bhavatvasmAddhetoryathoktaprakAreNa sarvajJamAtrasiddhirna punstdvishesssiddhiH| tathAhi-yathA naSTa-muSTyAdiviSayavacanavizeSasya arhatsarvajJapraNItatvaM vacana vizeSatvAt sidhyati tathA buddhAdisarvazapUrvakatvamapi tata eva setsyatIti kutastadvizeSasiddhiH? na ca naSTa-muTyAdipratipAdako vacanavizeSo'rhacchAsana eveti vaktuM yuktam, buddhazAsanAdivapi tasyopalambhAt ityAzajhyAha sUriH 'siddhatthANaM' iti / asyAyamabhiprAyaH-pratyakSA'numAnAdipramANaviSayatvena pratipAditAH zAsa25 nena ye te tadviSayatvenaiva tainizcitA iti siddhAH, te ca 'aryante' iti arthA ucyante, teSAM zAsanaM pratipAdakam arhatsarvazazAsanameva na buddhAdizAsanam / ato vacanavizeSatvalakSaNasya hetosteSvasidvatvAt kutasteSAmapi sarvajJatvaM yena vizeSasarvajJatvasiddhirna syAt ? yathA cAgamAntareNa pratyakSAdiviSayatvena pratipAditAnAmarthAnAM tadviSayatvaM na saMbhavati tathA'traiva yathAsthAnaM prtipaadyissyte| athavA 'siddhArthAnAm' ityanena hetusaMsUcanaM vihitamAcAryeNa-siddhAH pramANAntarasaMvAdato 30 nizcitAH, ye'rthA nae-muSTayAdayaH, teSAM zAsanaM pratipAdakaM yato dvAdazAGgaM pravacanamato jinAnAM kAryatvena saMbandhiH tenAyaM prayogArthaH sUcitaH-prayogazca-pramANAntarasaMvAdiyathoktanaSTa-muSTayAdi. sUkSmAntaritadUrArthapratipAdakatvAnyathA'nupapattarjinapraNItaM zAsanam / atra ca sUkSmAdyarthapratipAdakatvAnyathA'nupapattilakSaNasya hetorjinapraNItatvalakSaNena svasAdhyena vyAptiH sAdhyadharmiNyeva nizci. teti tannizcAyakapramANaviSayasyeha dRSTAntasya pradarzanamAcAryeNa na vihitam, tadarthasya tadyatirekeNaiva 35 siddhatvAt / yathA cArthApatteH sAdhyadharmiNyeva vyAptinizcayAd dRSTAntavyatirekeNApi tadutthApakAdarthA dupajAyamAnAyAH sarvajJapratikSepavAdibhirmImAMsakaiH prAmANyamabhyupagamyate tathA prakRtAdanyathA'nupapattilakSaNAddhetorupajAyamAnasyA'syA'numAnasya tat kiM neNyate ? pratipAditazvArthApatteranumAne'ntarbhAvaH prAgiti bhavatyato hetoH prkRtsaadhysiddhiH| ata eva pUrvAcAryairhetulakSaNapraNetRbhirekalakSaNo hetuH 1-tadharmani-bhA0, kAM0 / 2 sarvakSalakSaNe bA0, pU0, vA0 vinA / 3 tavizeSalakSaNo bhA0, kA0, 0, gu0| 4 pr.pR.pN.4|| 5 pR. 65paM0 29 / 6 pR. 46 paM0 36 / Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| "anyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim ? nAnyathA'nupapannatvaM yatra tatra trayeNa kim?" // [ ] ityAdivacanasaMdarbheNa pratipAdita iti manyAnena AcAryeNApi na dRSTAntasUcanaM vihitamatra prayoge / 'kusamayavizAsanam' iti ca atra vyAkhyAne buddhAdizAsanAnAmasarvajJapraNItatvapratipAdakatvena vyAkhyeyam / tathAhi-kutsitAH pramANabAdhitaikAntasvarUpArthapratipAdakatvena, samayAH kapilAdi. 5 praNItasiddhAntAsteSAm "santi paJca mahabbhUyA" [sUtrakR0 pra0 zru0, pra0 a0, pra0 u0, gA07] ityAdivacanasaMdarbheNa dRSTeSTaviSaye virodhAdhudbhAvakatvena 'vizAsanam' vidhvaMsakaM yataH ato dvAdazAnameva jinAnAM zAsanamiti bhavatyato vizeSaNAt sarvajJavizeSasiddhiriti sthitametajinazAsanaM dvAdazAGgaM tattvAdeva siddhaM nizcitaprAmANyamiti // [ IzvarasvarUpavAdaH] atra IzvarakRtajagadvAdinaH prAhuH-yuktamuktam 'sarvajJapraNItaM zAsanam, tatpraNItatvAcca tat pramANam' iti / idaM tvayuktam 'rAga-dveSAdikAn zatrUn jitavanta iti jinAH' / sAmAnyayogina evezvaravyatiriktA etallakSaNayoginaHna punaH zAsanAdisarvajagatsraSTA IzvaraH / tathA ca pataJjali: "kleza-karma-vipAkA''zayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" [yogada0 pA01, sU024] iti / na sUtreNa rAgAdilakSaNaklezazatrurahitatvaM sahajamIzvarasya pratipAditam na punarvipakSabhAvanAdyabhyAsa-15 vyApArAt klezAdikSayastasya, yena 'rAgAdIna svavyApAreNa jitavantaH' iti vacaH sArthakaM tadviSayatvena syAt / tathA cAnyairapyuktam "jJAnamapratighaM yasya aizvarya ca jgtpteH| vairAgyaM caiva dharmazca saha siddhaM catuSTayam" // [ ityAzaGkayAha- "bhavajiNANaM' iti, bhavanti nAraka-tiryag-narA'maraparyAyatvenotpadyante prANino'-20 sminniti bhavaH saMsAraH; taddhetutvAd rAgAdayo'tra 'bhava'zabdenopacArAd' vivakSitAH, taM jitavanta iti jinaaH| upacArAzrayaNe ca prayojanam-na hyavikalakAraNe rAgAdau adhvaste tatkAryasya saMsArasya jayaH zakyo vidhAtumiti pratipAdanam / bhavakAraNabhUtarAgAdijaye copAyaH pratipAditaH prAkaH tadupAyena ca vipakSarAgAdijayadvAreNa tatkAryabhUtasya bhavasya jayaH saMbhavati nAnyatheti / na hyupAyavyatirekeNopeyasiddhiH; anyathopeyasya nirhetukatvena deza-kAla-svabhAvapratiniyamo na syA-25 diti sarvaprANinAmIzvaratvam , na vA kasyacit syAt / pratipAditacAyamarthaH "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAt / apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH" // [ ] ityAdinA granthena dharmakIrttinA / tanna rAgAdiklezavigamaH svabhAvata evezvarasyeti yuktam / [prAsaGgikI paralokacarcA ] [ pUrvapakSaH-paraloke pratyavasthAnam ] atra bRhaspatimatAnusAriNaH svabhAvasaMsiddhajJAnAdidharmakalApAdhyAsitasya sthANorabhAvapratipAdanaM jainena kurvatA'smAkaM sAhAyyamanuSThitamiti manvAnAH prAhuH-yuktamuktaM yat 'svabhAvasaMsiddhazAnAdisaMpatsamanvitasyezvarasyAbhAvaH' 'nAraka-tiryag-narA'mararUpapariNatisvabhAvatayA utpadyante prANino'sminniti' etaccAyuktamabhihitam, paralokasadbhAve pramANAbhAvAt / tathAhi-paralokasadbhA-35 vAvedakaM pramANaM pratyakSam anumAnam Agamo vA jainenAbhyupagamanIyaH, anyasya pramANatvena tenaanisstteH| na cAtraitad vaktavyam-bhavato'pi kiM tatpratikSepakaM pramANam ? yato nAsmAbhistatpratikSepakapramANAt tadabhAvaH pratipAdyate kintu paropanyastapramANaparyanuyogamAtrameva kriyate / ata eva "sarvatra paryanuyogaparANyeva sUtrANi bRhaspateH"[ ] iti cArvAkairabhihitam / 1 pra0 pR0 50 8 1 2 pR. 29 paM0 20 / 3 pR. 61 paM0 10 / 4 pra* pR. paM0 29 / 5 pra0 pR. paM0 20 / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDesa ca paropanyastapramANaparyanuyogaH tadabhyupagamasya praznAdidvAreNa vicAraNA na punaH svasiddhapramANo panyAsaH, yena 'atIndriyArthapratikSepakatvena pravarttamAnaM pramANamAzrayAsiddhatvAdidoSaduSTatvena kathaM pravartate' ityasmAn prati bhavatA'pi paryanuyogaH kriyeta / ata eva paralokaprasAdhakapramANAbhyupagamaM pareNa grAhayitvA tadabhyupagamasyAnena prakAreNa vicAraH kriyate5 tatra na tAvat paralokapratipAdakatvena cakSurAdikaraNavyApArasamAsAditAtmalAbhaM sannihitapratiniyatarUpAdiviSayatvAt pratyakSaM pravarttate / nApyatIndriyaM yogipratyakSaM tatra pravartata iti vaktuM zakyam, paralokAdivat tsyaapysiddheH| ___ nApyanumAnaM pratyakSapUrvakaM tatra pravRttimAsAdayati, pratyakSApravRttau tatpUrvakasyAnumAnasyApi tatrApra vRtteH| atha yadyapi pratyakSAvagatapratibandhaliGgaprabhavamanumAnaM na tatra pravartate tathApi sAmAnyatodRSTaM 10 tatra pravartiSyate, tadapi na yuktam / yatastadapi sAmAnyatodRSTamavagatapratibandhaliGgodbhavam, Ahosvit anavagatapratibandhaliGgasamuttham ? yadyanavagatapratibandhaliGgodbhavamiti pakSaH, sa na yuktaH, tathAbhUtaliGgaprabhavasya svaviSayavyabhicAreNa azvadarzanAnantarodbhutarAjyAvAptivikalpasyevApramANatvAt / atha pratipannasaMbandhaliGgaprabhavaM tat tatra pravarttata iti pakSaH, so'pi na yuktaH; pratibandhAvagamasyaiva tatra liGgasyAsaMbhavAt / tathAhi-pratyakSasya tatra liGgasaMbandhAvagamanimittasyAbhAve'numAnaM liGgasaMbandha15grAhakamabhyupagantavyam / tatra yadi tadeva paralokasadbhAvAvedakamanumAnaM svaviSayAbhimatenArthanAtmotpAdakaliGgasaMbandhagrAhakaM tadetaretarAzrayatvadoSaH / athAnumAnAntarAda gRhItapratibandhAlliGgAdupajAyamAnaM tadviSayaM tadabhyupagamyate tdaa'nvsthaa| tathA, sarvamapyanumAnamasmAn pratyasiddham / tathAhibRhaspatisUtram "anumAnamapramANam"[ ] iti / 20 anena pratijJApratipAdanaM kRtam , anizcitArthapratipAdakatvA( tvAt )siddhapramANAbhAsavaditi hetudRssttaantaavbhyuuhyo| viSayavicAreNa vA'numAnaprAmANyamayuktam-dharma-dharmyubhayasvatantrasAdhane siddhasAdhyatA yataH, ato vizeSaNavizeSyabhAvaH sAdhyaH / prameyavizeSaviSayAM pramAM kurvat pramANaM pramANatAmazrute / itaretarAvacchinnazca samudAyo'tra prameyaH; tadapekSayA ca pakSadharmatvAdInAmanyatamasyApi rUpasyApra25 siddhiH / nahi samudAyadharmatA hetoH, nApi samudAyenAnvayo vyatireko vA, dharmimAtrApekSayA pakSadharmatve sAdhyadharmApekSayA ca vyAptau gauNateti / uktaM ca "pramANasyogauNatvAdanumAnAdartha nizcayo durlabhaH" [ ] iti / dharmidharmatAgrahaNe'pi na gauNatAparihAraH, pratIyamAnApekSayA gauNa-mukhyavyavahArasya cintyatvAta: samudAyazca pratIyate / ekadezAzrayaNenApi trairUpyamayuktam, vyaalysiddheH| nahi sattAmAtreNAvinAbhAvo 30 gamakaH api tvavagataH, anyathA'tiprasaGgAt / sa ca sakalasapakSa-vipakSApratyakSIkaraNe durvijJAno' srvvidaa| na cAtra bhUyodarzanaM zaraNam, sahasrazo'pi dRSTasAhacaryasya vyabhicArAt / ata evaM na darzanAdarzanamapi / taduktam "gomAnityeva mAna bhAvyamazvavatA'pi kim ? " [ ] iti / deza-kAlA'vasthAbhedena ca bhAvAnAM naanaatvaavgmaadnaashvaasH| taduktam "avasthA-deza-kAlAnAm" [ vAkyapa0 pra0 kA0 zlo0 32] ityAdi / Aha ca "avinAbhAvasaMbandhasya grahItumazakyatvAt" [ ] yazca 'sAmAnyasya tadviSayasyAbhAvAt, svArtha-parArthabhedAsaMbhavAt, viruddhA'numAna-virodhayoH sarvatra 1-tvAdasiddha-vA0, bA0, mAM0, bhAM0 / 2-sya gauNa-bhAM0, maaN|syaadvaadrtnaakre'pi "pramANasya gauNatvAt" ityAdi mudritam , etacca 'paurandaraM sUtram' iti udalekhi tatraiva pR0 131 paM03-4 / 3-dharmatvagra-gu0 / 4 eva darzanA-kAM0, gu0 / 5 bhAM0, mAM0, vA0, bA0, pU0 vinA sarvatra pUrNaHzlokaH avasthA-deza-kAlAnAM medAda minAsu zaktiSu / bhAvAnAmanumAnena pratItiratidurlabhA // pratItirapi durlabhA kAM0 / "pratItiriha durlabhA" maaN.tti.| Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| saMbhavAt , kvacicca viruddhAvyabhicAriNaH' ityAdi dUSaNajAlaM tad anudghoSaNIyameva, yato'nizcitArthapratipAdakatvAd "anumAnamapramANam" ityanumAnA'pramANatApratipAdane kRte zeSadUSaNajAlasya mRta. mAraNakalpatvAt / tato'numAnasyApramANatvAdatIndriyaparalokasadbhAvapratipAdane kutastasya pravRttiH? athedameva janma pUrvajanmAntaramantareNa na yuktamiti janmAntaralakSaNasya paralokasya siddhiriSyate, tat kimiyamarthApattiH, athAnumAnaM vA? na tAvadApattiH, tallakSaNAbhAvAt, "dRSTaH zruto vA'rtho'nyathA nopapadyate" [mImAMsAda0 a01, pA01, sU05 zAbarabhA0] iti hi tasyA lakSaNaM vicakSaNairiSyate / na tu janmAntaramantareNa nopapattimadidaM janmeti siddham, mAtApitRsAmagrImAtrakeNa tasyopapatteH, tanmAtrahetukatve cAnyaparikalpanAyAmatiprasaGgAt / / ___atha prajJA-medhAdayo janmAdAvabhyAsapUrvakA dRSTAH kathamatatpUrvakA bhaveyuH, na vahipUrvako dhUmastatpUvaikatAmantareNa kadAcidapi bhavannupalabdhaH, tadapyasat ; avinAbhAvasaMbandhasya deza-kAlavyAptila-10 kSaNasya pratyakSeNa pratipattumazakteH-sannihitamAtrapratipattinimittaM hi pratyakSamupalabhyate 'nahi sakaladeza-kAlayorvinA vahnimasaMbhava eva dhUmasya' iti pratyakSataH pratItiryuktA; ato na dhUmo'pi vahnipUrvakaH sarvatra pratyakSA'nupalambhAbhyAM siddha iti kutastena dRSTAntena janmAntarasvarUpaparalokasAdhanam ? tasmAt kecit prajJA-medhAdayastathAbhUtAbhyAsapUrvakAH, kecid mAtApitRzarIrapUrvakA iti / na ca prajJAdayaH zarIrato vyatiricyamAnasvabhAvAH saMvedanaviSayatAmupayAnti, zarIraM ca tadanvaya-vyatirekAnu-15 vRttimadeva dRSTamiti kathamanyathA vyavasthAmarhati? ____ atha pUrvopAttAdRSTamantareNa kathaM mAtApitRvilakSaNaM zarIram ? nanvetenaiva vyabhicAro dRzyate, nahi sarvadA kAraNAnurUpameva kAryam, tena vilakSaNAdapi mAtApitRzarIrAda yadi prazA-medhAdibhirvilakSaNaM tadapatyasya zarIramupajAyeta, kadAcit tadAkArAnukAri tat ka evA'tra virodhaH? yathA kazcit zAlUkAdeva zAlUkA, kazcid gomayAt tathA kazcidupadezAd vikalpaH, kazcit tadAkArapadArthadarza-20 nAt / atha darzanAdapi vikalpaH pUrvavikalpavAsanAmantareNa kathaM bhavet ? tarhi gomayAdapi zAlUkaH kathaM zAlUkamantareNeti etadapi praSTavyam / tasmAt kAryakAraNabhAvamAtramevaitat / tatra ca niyamAbhAva davijJAnAdapi mAtApitRzarIrAd vijJAnamupajAyatAm ; athavA yathA vikalpAd vyavahitAdapi vikalpa upajAyate tathA vyavahitAdapi mAtApitRzarIrata eveti na bhedaM pazyAmaH / yathA caikamAtApitRzarIrAdanekApatyotpattistathaikasmAdeva brahmaNaH prajotpattiriti na jAtyantaraparigrahaH kasyaciditi na paraloka-22 siddhiH| nahi mAtApitRsaMbandhamAtrameva paralokaH, tatheSTAvabhyupagamavirodhAt / __ athAnAdyananta AtmA'sti tamAzritya paralokaH sAdhyate, na hyekAnubhavitavyatirekeNAnusandhAnaM saMbhavati, bhinnAnubhavitaryanusandhAnAdRSTeH, ta "paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH" [ ] iti vacanAt / na hyanAdyananta AtmA prtykssprmaannprsiddhH| anumAnena cetaretarAzrayadoSaprasaGgaH-siddhe AtmanyekarU-30 peNAnusandhAnavikalpasyAvinAbhUtatve AtmasiddhiH, tatsiddhezcAnusandhAnasya tadavinAbhUtatvasiddhiritItaretarAzrayasadbhAvAnnaikasyApi siddhiH|n cAsiddhamasiddhana sAdhyate / kiMca, darzanA'nusandhAnayoH pUrvAparabhAvinoH kAryakAraNabhAvaH pratyakSasiddhaH, tat kuto'nusandhAnasmaraNAdAtmasiddhiH? api ca, zarIrAntargatasya zAmasyAmUrtatvena kathaM janmAntarazarIrasaMcAraH? athAntarAbhavazarIrasantatyA saMcaraNamucyate, tadapi paralokAnna viziSyate / saMcArazca na dRSTo jIvata iha janmani, maraNasamaye bhaviSyatIti 35 duradhigamametat na prloksiddhiH| athavA siddhe'pi paraloke pratiniyatakarmaphalasaMbandhAsiddharvyartha mevAnumAnena paralokAstitvasAdhanam / athAgamAta pratiniyatakarmaphalasaMbandhasiddhiH, tathAsati paralokAstitvamapyAgamAdeva siddhamiti kimanumAnaprayAsena? ___ na cAgamAdapi paralokasiddhiH, tasya prAmANyAsiddhaH / na cApramANasiddhaM paralokAdikamabhyupagantuM yuktam, tadabhAvasyApi tathA'bhyupagamaprasaGgAt / tanna paralokasAdhakapramANapratipAdanamakRtvA 40 1-trameva tat kA0, gu0| 2 pratyakSamasiddhaH gu0 / Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - 'bhava' zabdavyutpattirarthasaMsparzinyabhidhAtuM yuktA / DitthAdizabdavyutpattitulyA tu yadi kriyeta tadA nAsmAbhirapi tatpratipAdaka pramANaparyanuyoge manaH praNidhIyata iti pUrvapakSaH // 72 [ uttarapakSaH-paralokasya vyavasthApanam ] atrocyate yaduktam 'paryanuyogamAtra masmAbhiH kriyate' iti, tatra vaktavyam - paryanuyogo'pi kriya5 mANaH kiM pramANataH kriyate. utApramANataH ? yadi pramANatastadayuktam, yatastatkAryapi pramANaM kiM pratyakSam, utAnumAnAdi ? yadi pratyakSam tadayuktam pratyakSasyAvicArakatvena paryanuyogasvarUpavicAraracanA - caturatvAt / * na ca pratyakSasyApi pramANatvaM yuktam, bhavadabhyupagamena talakSaNAsaMbhavAt / tadasaMbhavazca svarUpavyavasthApakadharmasya lakSaNatvAt / tatra pratyakSasya prAmANyasvarUpavyavasthApako dharmo'visaMvAditvala10 kSaNo'bhyupagantavyaH / tacAvisaMvAditvaM pratyakSaprAmANyenAvinA bhUtamabhyupagamyam, anyathAbhUtAt tataH pratyakSaprAmANyAsiddheH: siddhau vA yataH kutazcid yat kiJcidanabhimatamapi sidhyedityatiprasaGgaH / sa cAvinAbhAvastasya kutazcit pramANAdavagantavyaH, anavagata pratibandhAdarthAntarapratipattau nAlikeradvIpavAsino'pyanavagata pratibandhAd dhUmAd dhUmadhvajapratipattiH syAt / avinAbhAvAvagamazcAkhiladeza-kAlavyAptyA pramANato'bhyupagamanIyaHH anyathA yasyAmeva pratyakSavyaktau saMvAditva - prAmANyayorasAvavagatasta15 syAmevAvisaMvAditvAt tat sidhyet na vyaktayantare, tatra tasyAnavagamAt / na cAvagatalakSyalakSaNasaMbandhA vyaktirdeza- kAlAntaramanuvarttate, tasyAH pratyakSavyaktestadaiva dhvaMsAd vyaktayantarAnanugamAt / anugame vA vyaktirUpatAvirahAt anugatasya sAmAnyarUpatvAt tasya ca bhavatA'nabhyupagamAt / abhyupagame vA na sAmAnyalakSaNAnumAnaviSayAbhAvapratipAdanena tatpratikSepo yuktaH / sa ca pramANataH pratyakSa lakSya-lakSaNayoryAptyA'vinAbhAvAvagamo yadi pratyakSAdabhyupagamyate tadayuktam, pratyakSasya sannihitasvaviSayapratibhA20 samAtra eva bhavatA vyApArAbhyupagamAt / athaikatra vyaktI pratyakSeNa tayoravisaMvAditva-prAmANyayoravinAbhAvAvagamAdanyatrApi evaMbhUtaM pratyakSam pramANam' iti pratyakSeNApi lakSya-lakSaNayorvyAptyA pratibandhAvagamastarhyanyatrApi evaMbhUtaM jJAnalakSaNaM kAryam evaMbhUtajJAnakAryaprabhavam' iti tenaiva kathaM na sarvopasaMhAreNa kAryalakSaNahetoH svasAdhyAvinAbhAvAvagamaH / yena 'anumAnamapramANam, avinAbhAvasaMbandhasya vyAptyA grahItumazakyatvAt iti dUSaNamanumAnavAdinaM prati bhavatA''sajyamAnaM zobhate / 25 kiMca, avisaMvAditvalakSaNo dharmaH pratyakSaprAmANyalakSya vyavasthApakaH pratyakSapratibaddhatvena nizcayaH anyathA tatraiva tataH prAmANyalakSaNalakSyavyavasthA na syAt, asaMbaddhasya kenacit saha pratyAsatti - vi prakarSAbhAvAt tadvadanyatrApi tatastadvyavasthAprasaGgaH / tathA'bhyupagame ca yathA saMvAditvalakSaNo dharmo lakSyAnavagame'pi pratyakSadharmisaMbandhitvenAvagamyate tathA dhUmo'pi parvataikadeze analAnavagatAvapi pradezasaMbandhitayA'vagamyata iti kardham 'samudAyaH sAdhyaH tadapekSayA ca pakSadharmatvaM hetoravaganta30 vyam, na ca pakSadharmatvApratipattau sAdhyadharmA nalaviziSTatatpradezapratipattiH pratipattau vA pakSadharmatvAdyanusaraNaM vyartham, tatpratipatteH prAgeva tadutpatteH / samudAyasya sAdhyatvenopacArAt tadekadezadharmidharmatvAvagame'pi pakSadharmatvAvagamAdadoSe upacaritaM pakSadharmatvaM hetoH syAdityanumAnasya gauNatvApatteH pramANasyA gauNatvAdanumAnAdarthanirNayo durlabhaH' iti codyAvasaraH ? pratyakSaprAmANyalakSaNe'pi kriyamANe'sya sarvasya samAnatvena pratipAditatvAt / yadA cAvisaMvAditvalakSaNa- pratyakSaprAmANyalakSyayoH sarvo35 pasaMhAreNa vyAptirabhyupagamyate, avisaMvAditvalakSaNazca prAmANyavyavasthApako dharmastatrAGgIkriyate pUrvokanyAyena tadA kathamanumAnaM nAbhyupagamyate pramANatayA ? tathAhi - 'yat kiJcid dRSTaM tasya yatrAvinAbhAvastadvidastasya tad gamakaM tatra' ityetAvanmAtramevAnumAnasyApi lakSaNam / tacca pratyakSaprAmANyalakSaNamabhyupagacchatA'bhyupagamyate devAnAMpriyeNa / tathA, prAmANyamapyanumAnasyAbhyupagatameva, yato yadevAvisaMvAditvalakSaNaM pratyakSasya prAmANyam anumAnasyApi tadeva / taduktam 1 pR0 69 paM0 38 / 2 - rahAnugatasya vA0, bA0, mAM0 vinA sarvatra / 3 - bhAvamavagatyA'nya - vA0, mAM0, bA0 / 4 pR0 70 paM0 19 - 35 / 5 - vAt tadanyatrA - mAM0 vinA / 6 " kathaM nodyAvasaraH ? iti dUrasthaH saMbandhaH " mAM0 bhAM0] Ti0 / 7 pR0 70 paM0 23 / 8 pra0 pR0 paM0 8 9 gatameva devA mAM0 / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| "arthasyAsaMbhave'bhAvAt pratyakSe'pi pramANatA / pratibaddhasvabhAvasya taddhetutve samaM dvayam" // [ ] iti arthAsaMbhave'bhAvaH pratyakSasya saMvAdasvabhAvaH prAmANye nimittam , sa ca sAdhyArthAbhAve'bhAvino liGgAdupajAyamAnasyAnumAnasyApi samAna iti kathaM na tasyApi prAmANyAbhyupagamaH ? kiMca, ayaM cArvAkaH pratyakSaikapramANavAdI yadi parebhyaH pratyakSalakSaNamanavabudhyamAnebhyastat 5 pratipAdayati tadA teSAM jJAnasaMbandhitvaM kutaH pramANAdavagacchati? na tAvat pratyakSAt-paracetovRttInAM pratyakSato jJAtumazakyatvAt-kiM tarhi svAtmani jJAnapUrvako vyApAra-vyAhArau pramANato nizcitya pareSvapi tathAbhUtataddarzanAt tatsaMbandhitvamavavudhyate tatastebhyastat pratipAdayati / tathA'bhyupagame ca vyApAra-vyAhArAderliGgasya jJAnasaMbandhitvalakSaNasvasAdhyAvyabhicAritvaM pakSadharmatvaM cAbhyupagataM bhavatIti kathamanumAnotthApakasyArthasya trairUpyamasiddham-yena 'nAsmAbhiranumAnapratikSepaH10 kriyate kiMtu trilakSaNaM yadanumAnavAdibhirliGgamabhyupagataM tanna lakSaNabhAga bhavatIti pratipAdyate' iti vacaH zobhAmanubhavati-pratyakSalakSaNapratipAdanArtha paracetovRttiparijJAnAbhyapagame vilakSaNa masyAvazyaMbhAvitvapratipAdanAt ? atha nAsmAbhiH pratyakSamapi pramANatvenAbhyupagamyate-yena 'tallakSaNapraNayane'vazyaMbhAvI anumAnaprAmANyAbhyupagamaH' ityasmAn prati bhavadbhiH pratipAdyeta-yattu "pratyakSamevaikaM pramANam" [ ] iti vacanaM tat tAntrikalekSaNAlakSitalokasaMvyavahAripratyakSApekSayA, ata eva 15 lakSaNalakSitapratyakSapUrvakAnumAnasya "anumAnamapramANam" ityAdigranthasandarbheNAprAmANyapratipAdanaM vidhIyate na punargopAlAdyajJalokavyavahAraracanAcaturasya dhUmadarzanamAtrAvirbhUtAnalapratipattirUpasya, naitaccAru; tasyApi mahAnasAdidRSTAntadharmigravRttapramANAvagatasvasAdhyaprativandhanizcitasAdhyadharmidhamadhUmabalodbhUtatvena tAntrikalakSaNalakSitapratyakSapUrvakatvasya vastutaH pradarzitatvAt / 'etat pakSadharma tvam' 'iyaM cAsya dhUmasya vyAptiH' iti sAGketikavyavahArasya gopAlAdimUrkhalokAsaMbhavino'kiJci 20 karatvAt / pratyakSasya cAvisaMvAditvaM prAmANyalakSaNam , tad yathA saMbhavati tathA parataHprAmANyaM vyavasthApayadbhiH 'siddhaM' ityetatpadavyAkhyAyAM darzitaM na punrucyte| tat sthitametata-na pratyakSa bhavadabhiprAyeNa prAmANyavyavasthApakalakSaNasaMbhavaHH tadbhAve vaoN'numAnasyApi prAmANyaprasiddhiriti na pratyakSaM paryanuyogavidhAyi / nA'pyanumAnAdikaM paryanuyogakAri, anumAnAdeH pramANatvenAnabhyupagamAt / athAsmAbhiryadyapya 25 numAnAdikaM na pramANatayA'bhyupagamyate tathApi pareNa tat pramANatayA'bhyupagatamiti tatprasiddhena tena parasya paryanuyogo vidhIyate nanu parasya tat pramANataH prAmANyAbhyupagamaviSayaH, athApramANataH? yadi pramANataH tadA bhavato'pi pramANaviSayastat syAt : nahi pramANato'bhyupagamaH kasyacid bhavati kasya cinneti yuktam / athApramANato'numAnAdikaM pramANatayA'bhyupagamyate pareNa tadA'pramANena na tena paryanuyogo yuktaH, apramANasya paralokasAdhanavat tatsAdhakapramANaparyanuyoge'pyasAmarthyAt / atha tena 30 pramANalakSaNAparijJAnAt tatprAmANyamabhyupagatamiti tatsiddhenaiva tena paralokAdisAdhanAbhimatapramANaparyanuyogaH kriyate; nanvajJAnAt tat parasya pramANatvenAbhimatam , na cAjJAnAdanyathAtvenAbhimanya. mAnaM vastu tatsAdhyAmarthakriyAM nirvarttayati; anyathA viSatvenAharmanyamAnaM mahauSadhAdikamapi tAn mArayitukAmena dIyamAnaM svakAryakaraNakSamaM syAt / atha nAsmAbhiH paralokaprasAdhakapramANaparyanuyogo'numAnAdinA svatantraprasiddhaprAmANyena, parAbhyupagamAvagataprAmANyena vA kriyate kiM tarhi 'yadi para-35 lokAdiko'tIndriyo'rthaH pareNAbhyupagamyate tadA tatpratipAdakaM pramANaM vaktavyam, pramANanibandhanA hi prameyavyavasthitiH, tasya ca pramANasya tallakSaNAdyasaMbhavena tadviSayAbhimatasyApyabhAvaH' ityevaMvicAraNAlakSaNaH paryanuyogaH kriyata iti na svatantrAnumAnopanyAsapakSadharmyasiddhyAdilakSaNadoSAvakAzo bRhsptimtaanusaarinnaam| nanvevamapyanayA bhaGgayA bhavatA paralokAdyatIndriyArthaprasAdhakapramANaparyanuyoge prasaGgasAdhanAkhyamanumAnam tadviparyayasvarUpaM ca svavAcaiva pratipAditaM bhavati / tathAhi-'pramA 40 1-ndhitvlkssnnm-vi0| 2-lakSaNalakSi-vA0 / 3 pR. 70 paM0 19-pR0 71 paM0 3 / 4 pR0 15 pN010| 5cA-bhAM0, kAM0, mAM0 / sa0 ta0 10 Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 prathame kANDeNanivandhanA prameyavyavasthitiH' ityevaMvadatA prameyavyavasthA pramANanimittaiva pratipAditA bhavati; etaba prasaGgasAdhanam , tacca 'vyApyavyApakabhAve siddhe yatra vyApyAbhyupagamo vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH pradarzyate' ityevaMlakSaNam , tena prameyavyavasthA pramANapravRttyA vyAptA pramANato bhavatA pradarzanIyA; anyathA pramANapravRttimantareNApi prameyavyavasthA syAt / tatazca kathaM paralokAdisAdhakapramANaparyanuyo5ge'pi paralokavyavasthA na bhavet ? vyApyavyApakabhAvagrAhakapramANAbhyupagame ca kathaM kAryahetoH svabhAvahetorvA paralokAdiprasAdhakanvena pravarttamAnasya pratikSepaH vyAptiprasAdhakapramANasadbhAve'numAnapravRtteranAyAsasiddhatvAt ? pramANAbhAve tannivandhanAyAH prameyavyavasthAyA apyabhAva iti prasaGgaviparyayaH; sa ca 'vyApakAbhAve vyApyasyApyabhAvaH ityevaMbhRtavyApakAnupalabdhisamudbhUtAnumAnasvarUpaH / etadapi prasa gaviparyayarUpamanumAnaM pramANato vyApyavyApakabhAvasiddhau pravartata iti vyAptiprasAdhakasya pramANasya 10 tatprasAdalabhyasya cAnumAnamya prAmANye svavAcaiva bhavatA dattaH svahasta iti nAnumAnAdiprAmANyapratipAdane'smAbhiH prayasyate / ato yaduktam 'sarvatra paryanuyogapagaNyeva sUtrANi bRhaspateH' iti, tad abhidheyazUnyamiva lakSyate uktanyAyAt / yat tuktam 'pratyakSaM sannihitaviSayatvena cakSurAdiprabhavaM paralokAdigrAhakatvena na pravartate' tatra siddhasAdhanam / yaccoktam 'nApyatIndriyaM yogipratyakSam , paralokavat tasyAsiddheH' iti, tad vismara15 NazIlasya bhavato vacanam, atIndriyArthapravRttipravaNasya yogipratyakSasyAnantarameva pratipAditatvAt / yat punaridamucyate 'nApi pratyakSapUrvakamanumAnaM tadabhAve pravarttate' tadasaGgatam, pratyakSeNa hi saMbandhagrahaNapUrva parokSe pAvakAdau yathA'numAnaM pravartamAnamupalabhyate sa eva nyAyaH paralokasAdhanespyanumAnasya kimityadRSTo duSTo vA / tathAhi-yat kArya tat kAryAntarodbhUtam, yathA paTAdilakSaNaM kAryam , kArya cedaM janma iti bhavatyato hetoH prloksiddhiH| tathAhi "nityaM sattvamasattvaM vA'hetoranyAnapekSaNAta / ___ apekSAto hi bhAvAnAM kAdAcitkatvasaMbhavaH" // [ ] iti / na tAvat kAryatvamihajanmano na siddham , akAryatve hetunirapekSasya nityaM sattvA'sattvaprasaGgAt / atha svabhAvata eva kAdAcikatvaM padArthAnAM bhaviSyati, nahi kAryakAraNabhAvapUrvakatvaM pratyakSata upalabdhaM yena tadabhAvAnivarteta, pratyakSataH kAryakAraNabhAvasyaivAsiddheH / yadyevaM bAhyenApyarthena saha kAryakAraNabhAvasyA 25siddheH svasaMvedanamAtratve sati advaitam , vicAratastasyApyabhAve sarvazUnyatvamiti sakalavyavahArocche daprasaktiH / tasmAd yathA pratyakSeNa vAhyArthapratibaddhatvamAtmanaH pratIyate-anyathehalokasyApyaprasiddhaH, pratyakSataH tajanyasvabhAvatvAnavagame tasya tdgraahktvaasNbhvaat| tathA cehalokasAdhanArthamaGgIkartavyaM pratyakSaM svArthenAtmanaH prativandhasAdhakam-tathA paralokasAdhanArthamapi tadeva sAdhanamiti siddhaH para loko'numAnataH / yathA ca vAhyArthapratibaddhatvaM pratyakSasya kAdAcitkanvena sAdhyate, dhUmasyApi vahniprati30 baddhatvam, tathehajanmano'pi kAdAcitkanvena janmAntarapratibaddhatvamapi / tato'nala-bAhyArthavat pagloke'pi siddhamanumAnam / ___ athehajanmAdibhUtamAtApitRsAmagrImAtrAdapyutpatteH kAdAcitkatvaM yuktamevehajanmanaH; nanvevaM pradeza-samanantarapratyayamAtrasAmagrIvizeSAdeva dhUma-pratyakSasaMvedanayoH kAdAcitkanvamiti na sidhyati pati-bAhyArthapratItiriti sakalavyavahAgabhAvaH / athAkAravizeSAdevAnanyathAtvasaMbhaMvino'35nala-bAhyArthasiddhistahIhajanmano'pi prajJA-medhAdyAkAravizeSata eva mAtApitRvyatiriktanijajanmAntarasiddhiH / tathA. yathA''kAra vizeSa evAyaM taimirikAdijJAnavyAvRttaH pratyakSasya bAhyArthamantareNa na bhavatIti nizcIyate-anyathA vAhyArthAsiddhIddhAbhimatasaMvedanAdvaitameveti punarapi vyavahArAbhAvaH-tathehajanmAdibhUtaprajJAvizeSAd ihajanmavizeSAkAro nijajanmAntarapratibaddha iti nizcIyatAma numAnataH / atha pratyakSameva savikalpakaM paramArthataH pratipattuH "tataH paraM punarvastu dharmaH" [ zlo0 vA. 40 sU04, zlo0120 ] ityAdi mImAMsakAdiprasiddha sAdhakaM vahni-bAhyArthapUrvakatvasya dhUma-jApratpurovRtti 1-svarUpam vA0 vinaa| -vyApakasiddhI kAM0 / 3 pR. 69 pN039| 4 pR. 7. paM. 5 / .. pR. 70 paM0 / mrvjnymiddhiprstaave| pR0 050 8 / 8-kAryasya kAraNa-kAM., gu0| 9-ma. vto-gu0| 10-pAdijanma-vA. vinaa| 11-purovarti-mA0 / Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / 75 stambhAdipratyayasya, atrAbhyupagame paralokavAdinaH svapanamanAyAmasiddhameva manyanteH "nahi dRSTe'nupapannam" iti nyAyAt / yathaiva hi nizcayarUpA mAtApitR-janmapratibaddhatvasiddhistathaivehajanmasaMskAravyAvRttAdihajanmaprazAdyAkAravizeSAnnijajanmAntarapratibaddhatvasiddhirapi pratyakSanizcitA syAditi na paralokakSatiH / na ca nizcayapratyayo'nabhyAsadazAyAmanumAnatAmatikrAmati, "pUrvarUpasAdharmyAt tat tathAprasAdhitaM nAnumeyatAmatipatati" [ ] iti nyAyAt anvaya- vyatireka pakSadharmatA'nusaraNa - 5 sthAnabhyAsadazAyAmupalabdheH abhyAsadazAyAM ca pakSadharmatvAdyanusaraNasyAnyatrApyasaMvedanAt siddhamanumAnapratItatvaM paralokasya / athetaretarAzrayadoSAdanumAnaM nAstyevaivaMvidhe viSaye ityucyetaH nanvevaM sati sarvabhedAbhAvato vyavahAroccheda iti taducchedamanabhyupagacchatA vyavahArArthinA'vazyamanumAnamabhyupagantavyam / etena pratyakSa pUrvakatvAbhAve'pyanumAnasya prAmANyaM pratipAditam / na cAnumAna pUrvakatve'pItaretarAzraya- 10 doSAnuSaGgaH, tasyaivetaretarAzrayadoSasya vyavahArapravRttito nirAkaraNAt / yadayuktam 'anumAnapUrvakatve'navasthAprasaGgAnnAnumAnapravRttiH' iti, tadapyasaGgatam evaM hi sati pratyakSagRhIte'pyarthe vipratipattiviSaye nAnumAnapravRttimantareNa tannirAsa iti bAhye'rthe pratyakSasyAvyApArAt punarapyadvaitApatteH zUnyatApattervA vyavahAroccheda iti vyavahAravalAt saivAnavasthA parihiyata iti| abhyupagamavAdena caitaduktam; anyathA vAhyArthavyavasthApanAya pratyakSaM pravartate / tathA, prada- 15 zitahetorvyAptiprasAdhanArtha keSAMcid matena nirvikalpam, anyeSAM tu savikalpakaM cakSurAdikaraNavyApArajanyam, apareSAM mAnasam keSAJcid vyAvRttigrahaNopayogi jJAnam, anyeSAM pratyakSAnupalambhabalodbhUtA'liGgajohAkhyaM parokSaM pramANaM tatra vyApriyata iti kathamanumAnena pratibandhagrahaNe'navasthe-taretarAzrayadoSaprasaktiH paralokavAdinaH prati bhavatA preryeta ? yadayuktam 'sarvamapyanumAnamasmAn prati pramANatvenAsiddham' ityAdi, tadapyasaGgatam ; yataH kima- 20 numAnamAtrasyAprAmANyaM bhavatA pratipAdayitumabhipretam "anumAnamapramANam" ityAdigranthenaM, atha tAntrikalakSaNakSepaH, atIndriyArthAnumAnapratikSepo vA ? na tAvadanumAnamAtrapratiSedho yuktaH, lokavyavahArocchedaprasaGgAt / yataH pratiyanti kovidAH kasyacidarthasya darzane niyamataH kiJcidarthAntaraM na tu sarvasmAt sarvasyAvagamaH / uktaM cAnyena "svagRhAnnirgato bhUyo na tadA''gantumarhati " / [ ] ataH kizcid dRSTrA kasyacidavarga me nimittaM kalpanIyam / tacca niyatasAhacaryamavinAbhAvazabdavAcyaM naiyAyikAdibhiH parikalpitam / tadavagamazca pratyakSA'nupalambha sahAya mAnasapratyakSataH pratIyate / sAmAnyadvAreNa pratibandhAvagamAd dezAdivyabhicAro na bAdhakaH, nApi vyaktyAnantyam, ubhayatrApi sAmAnyasyaikatvAt / sAmAnyAkRSTAzeSavyaktipratibhAnaM ca mAnase pratyakSe yathA zatasaGkhyA'va. cchedena 'zatam' iti pratyaye vizeSaNAkRSTAnAM pUrvagRhItAnAM zatasaGkhyA viSayapadArthAnAm / tathAhi - 30 'ete zatam' iti pratyayo bhavatyeva / sAmAnyasya ca sattvamanugatA'bAdhitapratyayaviSayatvena vyavasthApitam / tadevaM niyatasAhacairyamarthAntaraM pratipAdayadupalabdhaM sat pratipAdayati / upalambhazvAvazyaM kacit sthitasya, saiva pakSadharmatA, tataH sambandhAnusmRtau tataH sAdhyAvagamaH / yastu pratibandhaM nopaiti tasyApi kathaM na sarvasmAt sarvapratipattiH abhyupagame vA'pratipanne'pi saMbandhe pratipattiprasaGgaH ? / pramAtRsaMskArakArakANAM pUrvadarzanAnAmabhAvAt ityanuttaram, saMbandhApratipattau pramAtRsaM- 35 skArAnupapatteH / darzanajaH saMskAro'pyanabhivyaktaH sattAmAtreNa na pratipatyupayogIH na ca smRtimantareNa tatsadbhAvo'pi / na cAnubhavapradhvaMsanibandhanA smRtiH kvacidvipaye, saMskAramantareNa tadanupapatteH pradhvaMsasya ca nirhetukaitvAsaMbhavAt / yatrApyabhyaste viSaye vastvantaradarzanAdavyavadhAnena vastvantarapratipattistatrApi prAktanakramAzrayaNena vastvantarAvagamaH / iyAMstu vizeSaH - ekatrAnabhya statvAdantarAle smRtisaMvedanam, anyatrAbhyAsAd vidyamAnAyA apyasaMvittiH / kecittu " yogipratyakSaM 40 1 mAtRpitR-bhAM0, kAM0 / 2- prasAdhitAM kAM0, gu0 / 3 pR0 70 paM0 17 / 4 pR0 74 paM0 19 / 5 vyAptigra - mAM0 ba0 / 6 pR0 70 paM0 17 / 7 pR0 70 paM0 19-pR0 71 paM0 3 / 8-NAkSepaH vA0 / 9 'laukikAH ' mAM0 Ti0 / kokilAH vA0 / 10- gameti (gama iti) nimittaM vA0, bA0 / 11 - caryamarthamarthAntaraM A0, sA0, kR0, 40 binA / 12 - keSu cittu AdarzeSu ndhe'pratipatti / 13 -katAsaMbhavAt vA0, mAM0, bhAM0 / 25 Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 prathame kANDesaMbandhagrAhakamAhuH vyAptaH sakalAkSepaNAvagamAt" tathA ca yatra yatreti dezakAla vikSiptAnAM vyaktI. nAmanavabhAsA'nupapattiH, ata ekatra kSaNe yogitvaM pratibandhagrAhiNaH / etat pUrvasmAdaviziSTam, tad loke arthAntaradarzanAt arthAntarasudRDhapratIto tArkikANAM nimittacintAyAM pakSadharmatvAdyamidhAnam / ato na tAntrikalakSaNapratikSepo'pi / 5 utpannapratItInAmastu prAmANyam, utpAdyapratItInAM tu atIndriyA'dRSTa-paraloka-sarvajJAdyanumAnAnAM pratikSepa iti cet, tadasan / yadyanavagatasaMbandhAna pratipattRnadhikRtyaitaducyate tadA dhUmAdiSvapi tulyam / atha gRhItAvinAbhAvAnAmapyatIndriyaparalokAdipratibhAsAnutpatterevamucyate, tadasat ye hi kAryavizeSasya tadvizeSeNa gRhItAvinAbhAvAste tasmAt paralokAdyava. gacchantyeva; ato na jJAyate kena vizeSeNAtIndriyArthAnumAnapratikSepaH? sAhacaryAvizeSe'pi 10 vyApyagatA niyatatA prayojikA na vyApakagatA, ataH samavyAptikAnAmapi vyApyamukhenaiva prati pattiH / niyatatA'vagame cArthAntarapratipatto na vAdhA, na prativandhaH, ekasya rUpabhedAnupapatteH / tato na vizeSaviruddhasaMbhavaH nApi viruddhAyabhicAriNa iti yaduktam 'viruddhA'numAna-virodhayoH sarvatra saMbhavAt kvacicca viruddhAvyabhicAriNaH' iti, patadapyapAstam / 'avinAbhAvasaMbandhasya grahItumazakyatvAt , avasthA-deza-kAlAdibhedAt' ityAdezca puurvniityaa'numaanprmaanntve'nuppttiH| 15 parokSasyArthasya sAmAnyAkAreNAnyataH pratipattau lokapratItAyAM bauddhastu kAryakAraNabhAvAdi. lakSaNaH pratibandhastannimittatvena kalpitaH / taduktam "kAryakAraNabhAvAdvA svabhAvAdvA niyAmakAt / avinAbhAvaniyamo'darzanAnna na darzanAt" // [ ] ityAdi / tathA "avazyaMbhAvaniyamaH kaH parasyAnyathA paraiH / arthAntaraMnimitte vA dharme vAsasi rAgavat" // [ ] iti ca / tathAhi-kvacit parvatAdideze dhUma upalabhyamAno yadyagnimantareNeva syAt tadA pAvakadharmAnuvRttitastasya tatkAryatvaM yanizcitaM viziSTapratyakSA'nupalambhAbhyAM tadeva na syAdityahetostasyAsattvAt kacidapyupalambho na syAt, sarvadA sarvatra sarvAkAreNa vopalambhaH syAt : ahetoH sarvadA sttvaat| 25 svabhAvazca yadi bhAvavyatirekeNa syAt tato bhAvasya niHsvabhAvatyApatteH svabhAvasyApyabhAvApattiH / tatpratibandhasAdhakaM ca pramANaM kArya hetorviziSTapratyakSA'nupalambhazabdavAcyaM pratyakSameva sarvajJasAdhakahetupratibandhanizcayaprastAve pradarzitam / svabhAvahetostu kasyacid viparyaye bAdhakaM pramANaM vyApakAnupalabdhisvarUpam, kasyacit tu viziSTaM pratyakSamabhyupagatam / sarvathA sAmAnyadvAreNa vyaktInAm atadrUpaparAvRttavyaktirUpeNa vA tAsAM pratibandho'bhyupagantavyaH; anyathA'pratibaddhAdanyato'nyapratipattAva. 30 tiprasaGgAt / pratibandhaprasAdhakaM ca pramANamavazyamabhyupagamanIyam; anyathA'gRhItapratibandhatvAdanyato'nyapratipattAvapi prasaGgastadavastha eva / yatra gRhItapratibandho'sAvartha upalabhyamAnaH sAdhyasiddhiM vidadhAti taddharmatA tasya pakSadharmatvasvarUpA, tadgrAhakaM ca pramANe pratyakSamanumAnaM vaa| taduktaM dharmakIrtinA "pakSadharmatAnizcayaH pratyakSato'numAnato vA" [ ] 35 ato lokaprasiddha-tAntrikalakSaNalakSitAnumAnayorbhedAbhAvAdatIndriyaparalokAdyarthasAdhakatvamapi tasyaiveti tatprAmANyAnabhyupagame ihalokasyApi abhyupagamAbhAvaprasaGgaH / na ca 'kimatra nirvikalpa. sama, yogipratyakSama. UhovA pratibandhanizcAyakam pratibandho'pi niyatasAhacaryalakSaNa: kAryakAraNabhAvAdirvA' iti cintA'tropayoginI, dhUmAdagnipratipattivat prajJA-medhAdivijJAnakAyavizeSAnnijajanmAntaravijJAnasvabhAvaparalokapratipattisiddheH / ato'numAnAprAmANyapratipAdanAya 1 pR. 75 paM0 27 / 2 pR. 70 paM0 36 / 3 pR. 70 paM0 33-35 / 4 pare kA0 / 5-rnimite'thaa-a0| 6pR. 57 paM018 / Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / pUrvapakSavAdinA yad yuktijAlamupanyastaM tannirastaM draSTavyam ; pratipadamuccArya na dUpyate grnthgaurvbhyaat| ___yadepyuktam 'paraloke pratyakSasyApravRtterApattireveyam ihajanmAnyathA'nupapattyA paralokasa. dbhAvaH' iti, tadapi na samyaka pUrvAnusAreNa sarvasya niyatapratyayasya pravRtteranumAnatvapratipAdanAt / avinAbhAvasaMbandhasya grahItumazakyatvAnnAtrAnumAnamiti cet nanvevaM tadevAdvaitaM zUnyatvaM vA kasya kena doSAmidhAnam / tasmAt saMvyavahArakAriNA pratyakSeNa Uhena vA pratibandhasiddhiriti kathaM nAnu- 5 mAnAt paralokasiddhiH? ___yadepyuktam 'mAtApitRsAmagrImAtreNehajanmasaMbhavAnna tajanmavyatiriktabhUtaparalokasAdhanaM yuktam' iti, tadapi prativihitamevaH samanantarapratyayamAtreNa pratyayapratyakSasya bhAvAt svapnAdipratyayavanna pratyakSAda bAhyArthasiddhirapi iti bauddhAbhimatapakSasiddhiprasaGgo'nastatvAt / yadapi pratyapAdi 'na sanni. hitamAtraviSayatvAt pratyakSasya deza-kAlavyAptyA pratibandhagrahaNasAmarthyam' iti, tadapi na kizcit ; 10 evaM sati atisannihitaviSayatvena pratyakSaya svarUpamAtra eva pravRttiprasaGga iti tadeva bauddhAdyabhimataM svasaMvedanamAtra sarvavyavahArocchedakAri prasaktamiti prtipaadittvaat| tasmAllokavyavahArapravartanakSamasavikalpakapratyakSabalAd UhAkhyapramANAd vA deza-kAlavyAptyA yathoktalakSaNasya hetoH pratibandhanahaNe pravRttiranumAnasyeti na vyAhatiH prakRtasyeti etadapi nirastam 'kecit prajJAdayaH' ityAdi / na ca 'prajJA-medhAdayaH zarIrasvabhAvAntargatAH' ityAdi codyaM yuktam , tadantargatatve'pi parihArasaMbhavAdanva-15 ya-vyatirekAbhyAM teSAM mAtApitroH pitRzarIrajanyatvasya pitRzarIraM (?) tarhi hetubhedAnna bhedo mAtApitRzarIrAdapatyaprajJAdInAm / ayamaparo bRhaspatimatAnusAriNa eva doSo'stu yaH kAryabhede'pi kAraNabhedaM necchati / asmAkaM tu harSa-viSAdAdyanekaviruddhadharmAkAntasya vijJAnasyAntarmukhAkAratayA vedyasya rUparasagandhasparzAdiyugapadbhAvi-bAlakumArayauvanavRddhAvasthAdyanekakramabhAviviruddhadharmAdhyAsitataTarIrAderbAhyendriyaprabhavavijJAnasamadhigamyAda bhedaH siddha ev| viruddhadharmAdhyAsaH, kAraNabhedazca 20 padArthAnAM bhedakaH; sa ca jalAunalayoriva zarIra-vijJAnayorvidyata eveti kathaM na tayormedaH? dapyabhede brahmAdvaitavAdApattestadavastha eva pRthivyAditattvacatuSTayAbhAvApattyA vyvhaarocchedH| athavA mAtApitR-pUrvajanmaikasAmagrIjanyametat kAryam, etanna (tanna) doSo'vyatiriktapakSe'pi vijJAnazarIrayoH / pUrvamapyuktam 'vilakSaNAdapyanvaya-vyatirekAbhyAM mAtApitRzarIrAd vijJAnamupajAyatAm ; nahi kAraNAkArameva sakalaM kAryam' iti, tadapyasat ; yato nahi kAraNavilakSaNaM kArya na bhavatI 25 yucyate, api tu tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnAt tatkAryatvam / tathAhi-yad yadvikArAnvaya-vyatirekAnuvidhAyi tat tatkAryamiti vyavasthApyate, yathA aguru-karpUrorNA didAhyadAhakapAvakagatasurabhigandhAdyanvayavyatirekAnuvidhAyI dhUmastatkAryatayA vyavasthitaH, ekasantatyanupatitazAstrasaMskArAdisaMskRtaprAktanavijJAnadharmAnvayavyatirekAnuvidhAyi ca prajJA-medhAdyuttaravijJAnamiti kathaM na tatkAryamabhyupagamyate ? tadanabhyupagame dhUmAderapi prasiddhavahnayAdikAryasya tatkAryatvAprasiddhiriti 30 punarapi sklvyvhaarocchedH| "tasmAdyasyaiva saMskAraM niymenaanuvrtte| tannAntarIyakaM cittamatazcittasamAzritam" // [ ] pratipAditazca pramANataH pratiniyataH kAryakAraNabhAvaH sarvakSasAdhane 'kusamayavisAsaNaM' itipadavyAkhyAM kurvadbhirna punrihocyte| ___ yo'pi zAlUkadRSTAntena vyabhicAraH 'yathA gomayAdapi zAlUkaH, kazcit samAnajAtIyAdapi zAlUkAdeva tathA kecit prajJA-medhAdayastadabhyAsAt, kecit tu rasAyanopayogAt, 1 pR. 70 paM0 21 / 2pR0 71 pN04| 3 pR. 74 paM0 24 / 4 pR. 71 pN08| 5 pR. 74 paM. 32 / 6 pR. 7150 11 / 7 pR. 74 paM0 24 // 8 prajJAdaya iti ityAdi bhA0, kAM0, gu0, mAM0 / 9 pR0 71 paM0 14 / 10 pR0 71 paM0 14 / 11-nyatvesya a0 |-nytvsyaapi-maaN0 / 12-NAbhedaM vA0 / 13-tanna doSo-gu0 / 14 eta na doSo-vA0, baa0| 15-'vyatirekapakSe'pi vA0, bA0 / 16 pR0 7150 18 // 17-gamyeta maaN0| 180 57 paM0 39 / Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe apare mAtApitRzukrazoNitavizeSAdeva' iti, so'pi na samyag; tatrApi samAnajAtIya. pUrvAbhyAsasaMbhavAt ; anyathA samAne'pi rasAyanAdyupayoge yamalakayoH kasyacit kvApi prajJAmedhAdikamiti prati niyamo na syAt, rasAyanAdyupayogasya sAdhAraNatvAditi / na ca prajJAdInAM janmAdau rasAyanAbhyAse ca vizeSaH, zAlUka-gomayajanyasya tu zAlUkAdestadanyasmAda vizeSo dRzyate / 5 kvacijAtismaraNaM ca darzanamiti na yuktA dRSTa kAraNAdeva mAtApitRzarIrAt prajJA-medhAdikArya vize. SotpattiH / na ca gomaya-zAlUkAdervyabhicAraviSayatvena pratipAditasyAtyantavailakSaNyam, rUpa-rasagandha-sparzavatpudgalapariNAmatvena dvayorapi availakSaNyAt / vijJAna-zarIrayozcAntarbahirmukhAkAravijJAnagrAhyatayA sva-parasaMvedyatayA svasaMvedana-bAhyakaraNAdijanyapratyayAnubhUyamAnatayA ca parasparAna nuyAyyanekaviruddhadharmAdhyAsato'tyantavailakSaNyasya pratipAditatvAd nopAdAnopAdeyabhAvo yuktH| 10 yastu zarIravRddhyAdezcaitanyavRddhyAdilakSaNa upAdAnopAdeyabhAvadharmopalambhaHpratipAdyate'sau mahA kAyasyApi mAtaGgA'jagarAdezcaitanyAlpatvena vyabhicArIti na tdbhaavsaadhkH| yastu zarIravikArAccaita. nyavikAropalambhalakSaNastaddharmabhAvaH pratipAdyate'sAvapi sAttvikasattvAnAm anyagatacittAnAM vA chedAdilakSaNazarIravikArasadbhAve'pi tccittvikaaraanuplbdhersiddhH| dRzyate ca sahakArivizeSAdapi jala-bhUmyAdilakSaNAd bIjopAdAnasyAGkurAdevizeSa iti sahakArikAraNatve'pi zarIrAde15viziSTAhArAthurpayogAdau yauvanAvasthAyAM vA zAstrAdisaMskAropAttavizeSapUrvajJAnopAdAnasya vijJA nasya vivRddhilakSaNo vizeSo naasNbhvii|| yadapyuktam 'anAdimAtApitRparamparAyAM tathAbhUtasyApi bodhasya vyavahitamAtApitRgatasya sadbhAvAt tato vAsanAprabodhena yukta eva prajJA-medhAdivizeSasya saMbhavaH' iti, tadapyayuktam anantarasyApi mAtApitRpANDityasya prAyaH prabodhasaMbhavAt / tatazcakSurAdikaraNajanitasya svarU20 pasaMvedanasya cakSurAdijJAnasya vA yugapat krameNa cotpattau 'mayaivopalabdhametat' iti pratyabhijJAnaM santAnAntaratadapatyajJAnAnAmapi syAt, na ca mAtApitRjJAnopalabdhestadapatyAdeH kasyacit pratyabhijJAnamupalabhyate / anena 'ekasmAd brahmaNaH prajotpattiH' pratyuktA, ekaprabhavatve hi sarvaprANinAM parasparaM pratyabhizAprasaGgaH ekasantAnodbhUtadarzana-sparzanapratyayayoriva / yattuktam 'Atmano'dRSTernAtmAnamAzritya paralokaH' iti, tadayuktam / tadadRSTaya siddheH| tathAhi25 dehendriya-viSayAdivyatirikto'haMpratyayapratyakSopalabhya evaatmaa| na ca cakSurAdeH karaNagrAmasyAtIndriyAtmaviSayatvena jJAnajananAvyApArAt kathaM tajanyapratyakSajJAna viSaya iti vaktuM yuktam, svasaMvedanapratyakSagrAhyatvAbhyupagamAt / tathAhi-upasaMhRtasakalendriyavyApArasya andhakArasthitasya ca 'aham' iti jJAnaM sarvaprANinAmupajAyamAnaM svasaMviditamanubhUyate, tatra ca zarIrAdyanavabhAse'pi tadyatiriktamAtmasva rUpaM pratibhAti / na caitad jJAnamanubhUyamAnamapya pahrotuM zakyam , anubhUyamAnasyApyapalApe sarvApalApapra30sahAta / nApyetannotpadyate, kAdAcitkatvavirodhAt ! nApi bAhyendriyavyApAraprabhavam, tadyApArAbhA. ve'pyupajAyamAnatvAt / nApi zabda-liGgAdinimittodbhUtam, tadabhAve'pyutpattidarzanAt / na cedaM vAdhyatvenApramANam , tatra bAdhakasadbhAvasyAsiddheH / na cedaM savikalpakatvenApramANam, savikalpakasyApi jJAnasya pramANatvena pratipAdayiSyamANatvAt / kadAcizca bAhyendriyavyApArakAle'pi yadA 'ghaTamahaM jAnAmi' ityevaM viSayamavagacchati tadA svAtmAnamapi / tathAhi-tatra yathA viSayasyAva35bhAsaH karmatayA tathA''tmano'pyavabhAsaH kartRtayA / na ca zarIrAdInAM jJAtRtA, yathA hi zarIrAd kA pAdayaH pratItikarmatayA pratibhAnti-'mama ghaTAdayaH, ahaM ghaTAdInAM jJAtA' evaM 'mama pArIrAdayaH ahaM zarIrAdInAM jJAtA' ityevaM ca pratItikarmatvena ghaTAdimistalyatvAnna zarIrAdisaM. ghAtasya zAtRtA / na ca zAtrapratibhAsaH, tadapratibhAse hi 'mamaite bhAvAH pratibhAnti nAnyasya' ityevaM pratibhAso na syAt tadavabhAsApahave ca ghaTAderapi kathaM pratItiH? iyAMstu vizeSaH-ekasya pratI. 40tikarmatA aparasya tatpratItikartRtA na tvanavabhAsaH; ato liGgAdyanapekSa AtmA'vabhAso'pyastIti 1 pR0 71 paM0 19 / 2-tismaraNAdarzana-vA0 baa0| 3 pR. 71 paM0 19 / 4 pR0 77 paM018 / 5 yuktH| zarIra-kA0, gu0 / 6-payogAd yau-mAM0 / 7 pR. 71 paM0 24 / 8 pR. 71 paM0 25 / pR. 71 paM. 29-30 / 10-yaadivi-maa0| 11-sakalaNyApAra-mA0 / 12-daasmaanmpi| tatra gu0| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 79 kathaM tasyAdRSTiH ? na cAsya pratyayasya bAdhArahitasyApUrvArtha viSayasyAkSajaviSayAvabhAsasyevAsandi pasya nizcitarUpatvena pratibhAsamAnasya smRtirUpatA aprAmANyaM vA pratipAdayituM yuktam / ato'syAmapi pratItAvavabhAsamAnasyAparokSataiva yuktA na prmaannaantrgmytaa| yadapyatrAhuH-{astyayamavabhAsaH kintvasya pratyakSatA cintyA / pratyakSaM hIndriyavyApArajaM jJAnam / tathAcoktaM bhavadbhiH-"indriyANAM satsaMprayoge buddhijanma pratyakSam" [ jaimi0 a01-1-4] pratya- 5 kSaviSayatvAt tadarthasya pratyakSatA na tu sAkSAt , anindriyajanvena / tatra ghaTAdervAhyendriyajJAna viSaya tvena sarvalokapratItA'dhyakSatA ntvevmaatmnH| athaivamucyeta-nAtmano ghaTAditulyA pratyakSatA, ghaTAdehi indriyajajJAnaviSayatvena sA vyavasthApyate, na tvAtmA kasyacit pramANasya vissyH| kathaM tarhi pratyakSaH? na jJAnaviSayatvAt pratyakSaH api tvaparokSatvena pratibhAsanAt pratyakSa ucyateH tacca kevalasya ghaTAdipratItyantargatasya 10 vA'parasAdhanaM prAk pratipAditam, etadapyasat; yataH aparasAdhanamiti ko'rthaH-kiM cidrUpasya sattA, Ahosvit svapratIto vyApAraH ? yadi cidrUpasya sattaivAtmaprakAzanamucyate tadA dRSTAnto vktvyH| na cAtrA''zaGkanIyam-aparokSe dRSTAntAnveSaNaM na karttavyam , yatastathAvidhe vivAdaviSaye suprasiddhaM dRSTAntAnveSaNaM dRzyate / na ca dIpAdi dRSTAntaH, tetra hi sajAtIyAlokAnapekSatvena svapratItau svaprakAzakatvaM vyavasthApitaM kaizcit na tvindriyAgrAhyatvam / tadagrAhyatve 'svaprakAzAH 15 pradIpAdayaH' iti cakSuSmatAmivAndhAnAmapi tatpratItiprasaGgaH tasmAnna svaprakAzAH prdiipaadyH| yattu AlokAntaranirapekSatvaM tat kasyacidvipayasya kAcit sAmagrI prakAzikA iti naikatra dRSTatvenAnyatrApi prasaktizcodyate / atha dvitIyaH pakSaH, so'payuktaH, adarzanAdeva-nahi kazcit padArthaH kartRrUpaH karaNarUpo vA svAtmani karmaNIva savyApAro dRSTaH / kathaM tAnumeyatve'pyAtmapratItiH pramAtrantarAbhAvAt ? ekasyaiva liGgAdikaraNamapekSya(kSyA)vasthAbhedena mede sati adoSaH / 20 ___kiMca, pramANAviSayatve'pyaparokSatetyasya bhASitasya ko'rthaH ? jJAtRtayA svarUpeNAvabhAsanamiti cet, ghaTAdayo'pi kiM pararUpatayA pratItiviSayAH? ato yad yasya rUpaM tat pramANa vi. Sayatve'pyavasIyate iti na jJAnAviSayatA pramAtuH / tathAhi-tasya jJAtRtA pramAtRtA''tmasvarUpatA, ghaTAdeH prameyatA zeyatA ghaTAdirUpatA; ato yathA tasya svarUpeNAvabhAsanAnnA'pratyakSatA tadvadAtmano'pi / abhyupagamanIyaM caitat , anyathA''tmAdisvasaMvedanasya pratyakSasyApi pratyakSAdilakSaNavyati-25 riktaM lakSaNAntaraM vaktavyam / tathA ca pramANeyattAvyAghAtaH, kenacit pratyakSAdilakSaNenAtmAdiviSayasya svasaMvedanasyAsaMgrahAt / ito'pyuktaM pramAtRvat phale'pi saMvedanAbhyupagamaprasaGgAt / tathA'bhyupagamAdadoSa iti cet, tathA coktam " "saMvittiH saMvittitayaiva saMvedyA na saMvedyatayA" [ ] iti / etat prAk pratikSiptam , na svarUpAvabhAse pramANAviSayatA / kiMce, evaM kalpyamAne bodhadvayamAntaram 30 svasaMvidrUpaM ca kalpitaM syAt, tathA cAyuktam , ekasmAdeva viSayAvabhAsasiddheH kiM dvayakalpanayA ? athocyeta-kalpanA hyanavabhAsamAnasya, bodhaMdvaye tu ghaTAdivadavabhAso'stIti na kalpanA / yadIDazAH pratibhAsAH pramANanvena vyavasthApyante tadA 'ghaTamahaM cakSupA pazyAmi'iti karaNapratItirapi pramAtRphalapratItivat klpniiyaa|| yA'pi kaizcit karaNapratItiH pratyakSatvenoktA sA'pi nAtIva saMgacchate / tathAhi-35 'ghaTamahaM cakSuSA pazyAmi'ityasyAmavagatau kiM golakasya cakSuSTvam, Ahosvit tadvyati. riktasya? golakasya cakSuSTa na kazcidandhaH syAt / tadyatiriktasya ca razmeranabhyupagamaHH abhyupagame vA na pratItiviSayaH, kevalaM zabdamAtramucArayati ghttprtiitikaale| evaM ca pramAtR-phalaviSayaM zabdoccAraNamAtramavasIyate, na ca tayoH pratItigocaratA karaNasyeva tathAhi-indriyavyApAre sati zarIrAd vyavacchinnasya viSayasyaiva kevalasyAvabhAsanamiti nyAyavidaH pratipannAH / 'kiM tasyAva-40 1-yaviSaya-mA0 / 2 pR. 78 paM0 34 / 3 tasya hi maaN0| 4-na pratItau prakAza-kAM0, gu0 / 5 suprakAzAH vA0, bA. vinA sarvatra / 6-kSAvasthA mAM0 vinA sarvatra / 7-tA ghaTAdezeyatA ghttaa-gu0|8 ito'pyayuktam bhA0mA0 b0| 9-nA'bhyupagamadoSa iti cet tathA coktam bA0, vA0, pU0 / 10-NaviSayatA maa0| 11-cinaivaM vA0, bA0 / 12 tathAyuktame-vA0, baa0| 13 bodayahetugha-vA0, bA0 / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - bhAsanam' iti paryanuyoge' mUkatvaM parihAramAhuH, vyapadeSTumazakyatvAt / ataH pramAtravabhAsAnupapattiH / nanu 'aham' iti pratyayaH sarvalokasAkSiko naivApahnotuM zakyaH / anapahnave saviSayaH, nirviSayo vA? nirviSayatA pratyayAnAmabAdhitarUpANAM katham ? saviSayatve'pi pramAtrapratibhAse kiMviSayo'yaM pratyayaH ? na pratyayApahnavaH na cAsya nirviSayatA kintu dehAdivyatirikto viSayatvenAvabhAsamAna A5 tmA'sya na viSayaH na ca jJAtRtvenAvabhAsamAna ityucyate / kastarhi viSayaH ? zarIramiti brUmaH / tathAhi'kRzo'ham sthUlo'ham gauro'ham iti zarIrAdyAlambanaiH pratyayairasya samAnAdhikaraNatA'vasIyate / nanvevaM saMkhyAdipratyayairapyahaGkArasya samAnAdhikaraNatA - sukhyahaM duHkhyahamiti vA, ato na dehaviSayatA / yaccocyate 'gauro'hamityAdisAmAnAdhikaraNyadarzanAccharIrAlambanatvam' iti, tatrApyetadvicAryam - gaurAdInAM zarIrAdivyatiriktAnAma nahaGkArAspadatvaM dRSTaM taccharIrAdigatAnAmapi yuktaM vyava10 sthApayitum / tathA ca vArttikakRtoktam - " na hAsya draSTuryadetad mama gauraM rUpaM so'hamiti bhavati pratyayaH, kevalaM matublopaM kRtvaivaM nirdizati" [ nyAyavA0 pR0 341 paM0 23 ] ayamarthaH zarIre'haGkAra aupacAriko na tAttvikaH yathA'nyasmiMstatkAryakAriNyatyanta nikaTeseGkAro gauNaH 'yo'yaM so'ham iti, evaM zarIre'pi / yato nimittAd ayametasmiMstUbhayasaMpratipane'nAtmarUpe idaMtApratyayaviSaye'haGkArastata eva zarIre'pi / AtmaviSayastatrahaGkAro naupacArikaH, 15 idaMpratyayAsabhinnAhaMpratyayapratibhAsitvAt pramAtA zarIrAdivyatiriktaH / 80 etadeva katham ? 'mamedaM zarIram iti pratyayopAdAnAt 'mamAyamAtmA' iti pratyayAbhAvAcca / nanu 'mamAyamAtmA' iti kiM na bhavati pratyayaH ? na bhavatIti brUmaH / kathaM tahyevamucyate ? kevalaM zabda uccAryate na tu pratyayasya saMbhavaH / atrApi mamapratyayapratibhAsasyAdarzanAt zabdoccAraNamAtraM kena vAryate / kimidAnIM sukhAdiyogaH zarIrasyepyate ? naivam, sukhAdiyogAbhAvAt midhyApratyayo'yaM 'sukhyaham' iti 20 na tvetadAlambanaH / ato vyavasthitam - jJAtRpratibhAsAdarzanAt pratibhAse vA zarIrasya jJAtRtvenAvabhAsanAnna dehAdivyatiriktasyAhaMpratyayaviSayatAH zarIrasya ca jJAtRtvenAvabhAsamAnasyApi pramANasiddhabuddhiyoganiSedhAnmithyApratyayAlambantAH na tu tasyAcaitanye'nyaH kazcid jJAtA pratyakSapramANaviSayaH sidhyatItyAdi} tadapyasaGgatam yato bhavatu jaiminIyAnAM "satsaMprayoge puruSasyendriyANAM buddhijanma pratyakSam " [ jaimi0 a0 1-1-4] itilakSaNalakSitendriyapratyakSavAdinAm 'aham' ityavabhAsapratya25 yasyAnindriyajatvenAtrA'pratyakSatvadoSo nAsmAkaM jinamatAnusAriNAm, na hyasmAkamindriyajameva pratyakSaM kiMtu yad yatra vizadaM jJAnamindriyAnindriyanimittaM tat tatra pratyakSa mityabhyupagamAt, "tad indriyAnindriyanimittam" [ tattvArtha0 a0 1 sU0 14 ] iti vAcaka mukhyavacanAt / tena yathA pratyakSaviSayatvena ghaTAdeH pratyakSatA tathA''tmano'pi svasaMvedanAdhyakSatAyAM ko virodhaH ? ata eva yaducyate 'ghaTAderbhi najJAnagrAhyatvena pratyakSatA vyavasthApyate; AtmanastvaparokSatvena pratibhAsanAt pratyakSatvam / tacca kevalasya 30 ghaTAdipratItyantargatasya vA'parasAdhanaM prAk pratipAditamityatra aparasAdhanamiti ko'rthaH kiM cidrUpasya sattA, Ahosvit svapratItau vyApAraH ? iti pakSadvayamutthApya prathamapakSe cidrUpasya sattaivAtmaprakAzanaM yadyucyate tadA dRSTAnto vaktavyaH' iti, tannirastam: adhyakSapratIte'rthe dRSTAntAnveSaNasyAyuktatvAt / atha vivAdagocare'dhyakSapratIte'pi dRSTAntAnveSaNaM loke suprasiddhamiti so'trApi vaktavyastadA'styeva pradIpAdilakSaNo dRSTAnto'pi jJAnasya prakAzaM prati sajAtIyAparAnapekSaNe sAdhye | 35 tathAhi - yathA pradIpAdyAloko na svapratipattAvAlokAntaramapekSate tathA jJAnamapi svapratipattau na samAnajAtIya jJAnApekSam / etAvanmAtreNA'' lokasya dRSTAntatvaM na punastasyApi jJAnatvamAsAdyate / ye 'indriyagrAhyatvAccakSuSmatAmivAndhAnAmapi tatpratItiprasaGgaH' iti preryate / na hi dRSTAnte sAdhya-dharma-dharmAH sarve'pi AsaJjayituM yuktAH anyathA ghaTe'pi zabdadharmAH zabdatvAdayaH prasajyeraniti tasyApi zrotragrAhyatvaprasaGgaH / na ca sAdharmyadRSTAntamantareNa pramANapratItasyApyarthasyAprasiddhiriti 40 zakyaM vaktum, anyathA jIvaccharIrasyApi sAtmakatve sAdhye todvantanma (tadvat tatpra) siddhadRSTAntasyAbhAvAt prANAdimattvAdestatsiddhirna syAt / atha sAdharmyadRSTAntAbhAve'pi dRSTavaidharmyadRSTAntasya ghaTAdeH sadbhAvAt kevalavyatirekibalAt tatra 1- gena mUkatvaM vA0, bA0 / 2-sya viSayaH vA0, bA0 / 3 sukhAdi-bhAM0 / 4-stu rUpasaMprati-bhAM0mAM0 ba0 / 5 pratyakSaH bhAM0, mAM0 / 6 athApi vA0, bA0 / 7- ddhAd mAM0 / jaina- kAM0 / 9 pR0 79 paM0 6 // 10 pR0 79 paM0 15 / 11 - sAdhyatodvantatpra-gu0 / sAdhyanoccatantra - gu0 ba0 / sAdhye bodhaMtatpra - caM0 / 12 - vyatirekivat tatra vA0, bA0 / Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / tatsiddhistarhi yatra svaprakAzakatvaM nAsti tatrArthaprakAzakatvamapi nAsti, yathA ghaTAdAviti vyatirekadRSTAntasadbhAvAdarthaprakAzakatvalakSaNAddhetoH svaprakAzakatvaM vijJAnasya kimiti na siddhimAsAdayati ? yattUktam ' kasyacidarthasya kAcit sAmagrI, tena prakAzaH prakAzAntaranirapekSa eva svagrAhiNi jJAne pratibhAti' tad yuktameva, yathA hi svasAmagrIta upajAyamAnAH pradIpAlokAdayo na samAnajAtIyamAlokAntaraM svagrAhiNi jJAne pratibhAsamAnA apekSante tathA svasAmaprIta 9 upajAyamAnaM vijJAnaM svArthaprakAzasvabhAvaM svapratipattau na jJAnAntaramapekSate; pratiniyatatvAt svakAraNAyattajanmanAM bhAvazaktInAm / yattu pradIpAlokAdikaM sajAtIyAlokAntaranirapekSamapi svapratipattau jJAnamapekSate tat tasyAjJAnarUpatvAt jJAnasya ca tadviparyayasvabhAvatvAd yuktiyuktamiti 'naikatra dRSTaH svabhAvo'nyatrAsaJjayituM yuktaH' iti pUrvapakSavaco niHsAratayA vyavasthitam / athAlokasya tadantaranirapekSA pratipattirupalabdheti na taddRSTAntabalAd jJAnasyApi jJAnAntara- 10 nirapekSA pratipattiH, adRSTatvAt svAtmani kriyAvirodhAcca; nanvevamupalabhyamAne'pi vastuni yadyadRSTatvam virodhazcocyeta tadA svAtmavad ghaTAderapi bAhyasya na grAhakaM jJAnam, adRSTatvAt jaDasya prakAzAyogAzcetyapi vadataH saugatasya na vakravakratA samupajAyate / tathAhya sAvapyevaM vaktuM samarthaH- jaDaM vastu na svataH prakAzate, vijJAnavat, jaDatvahAniprasaGgAt / nApi parataH prakAzamAnam, nIla-sukhAdivyatiriktasya vijJAnasyAsaMvedanenAsattvAt / 81 atha 'nIlasya prakAzaH' iti prakAzamAnanIlA divyatiriktastatprakAzaH, anyathA bhedenAsyAM pratipattau saMvedanasya tatpratibhAso na syAt; nanu na nIla- tadvedanayoH pRthagavabhAsaH pratyakSa saMbhavI, prakAzaviviktasya nIlAderananubhavAt tadvivekena ca bodhasyApratibhAsanAt / na cAdhyakSato vivekenApratIyamAnayornIla- tatsaMvidorbhedo yuktaH, vivekAdarzanasya bhedaviparyayAzrayatvAt nIlatatsvarUpavat / athApi kalpanA nIla- tatsaMvidorbhedamullikhati- 'nIlasyAnubhavaH' iti; nanvabhede'pi 20 medolekho dRSTo yathA- 'zilAputrakasya vapuH' 'nIlasya vA svarUpam' iti / atha tatra pratyakSArU dodo bAdhaka iti na bhedollekhaH satyaH sa tarhi nIla-saMvidorapi pratyakSArUDho'medo'stIti na bhedakalpanA satyA / tadevaM nIlAdikaM sukhAdikaM ca svaprakAzavapuH pratibhAtIti sthitam, tadvyatiriktasya prakAzasyApratibhAsanenAbhAvAt / 15 bhavatu vA vyatirikto bodhastathApi na taDrAhyA nIlAdayo yuktAH / tathAhi - tulyakAlo vA 25 bodhasteSAM prakAzakaH, bhinnakAlo vA ? tulyakAlo'pi parokSaH, svasaMvidito ghA ? na tAvat parokSaH, yataH "apratyakSopalambhasya nArthadRSTiH prasidhyati" [ ] ityAdinA svasaMviditatvaM jJAnasya prasAdhayanta etatpakSaM nirAkariSyAmaH / nApi jJAnAntaravedyaH, anavasthAdidUSaNasyAtra pakSe pradarzayiSyamANatvAt / svasaMvedanapakSe tu yathA'ntarnilIno vodhaH svasaMviditaH pratibhAti tathA tatkAle svaprakAzavapuSo nIlAdayo bahirdeza saMbandhitayA pratibhAnti iti samAnakAlayonala- tatsaMvedanayoH 30 svatantrayoH pratibhAsanAt savyetaragoviSANayoriva na vedyavedakabhAvaH / samAnakAlasyApi bodhasya nIlaM prati grAhakatve nIlasyApi taM prati grAhakatAprasaGgaH / 1 pR0 79 paM0 17 / 2- tvAd yuktami - bhA0 / mAM vinA sarvatra / 5- kaM vastu prakAza - hA0, pR0 / sa0 ta0 11 samAnakAlapratibhAsA'vizeSe'pi buddhinalAdInAM grahaNamuparacayatIti grAhikA, nIlAdayastu grAhyAH, naitadapi yuktam; yato nIla-bodhavyatiriktA na grahaNakriyA pratibhAti / tathAhi - bodhaH sukhAspadIbhUto hRdi, bahiH sphuTamudbhAsamAnatanuzca nIlAdirAbhAti natvaparA grahaNakriyA pratibhAsa- 35 viSayaH / tadanavabhAse ca na tathA vyApyamAnatayA nIlAdeH karmatA yuktA / bhavatu vA nIla- bodhavya tiriktA kriyA tathApi kiM tasyA api svataH pratItiH, yadvA'nyataH ? tatra yadi svato grahaNakriyA pratibhAti tathA sati bodhaH nIlam grahaNakriyA ceti trayaM svarUpa nimagnamekakAlaM pratibhAtIti na kartRkarma - kriyAvyavahRtiH / athAnyato grahaNakriyA pratibhAsi; nanu tatrApyaparA grahaNakriyA upeyA- anyathA tasyA grAhyatA'siddheH punastatrApyaparA karmatAnibandhanaM kriyA upeyetyanavasthA; tanna grahaNakriyA'pa - 40 rA'sti ttsvruupaa'nvbhaasnaat| tatazcAntaHsaMvedanam bahinalAdikaM ca svaprakAzameveti / 3 pR0 79 paM0 17 / 4- nA'syA pratipattau 6- pi saMprati vA0, bA0, mAM0 vinA sarvatra / Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe svasaMvittimAtravAdaH sAdhIyAn yadi tantirnilIno vodho nIlAdena bodhakaH kintu svaprakAza evAsoM; tathA sati 'nIlamahaM vedmi' iti karma-kartRbhAvAbhinivezI pratyayo na bhaveta, viSayasya karmakartRbhAvasyAbhAvAt / nanu viSayamantareNApi pratyayo dRSTa eva, yathA zuktikAyAM rajatAvagamaH / atha bAdhakodayAt punarbhrAntirasau, nIlAdau tu karmatAderna bAdhA'stIti satyatA / nanvatrApi bodha-nIlAdeH 5svarUpAsaMsaktasya dvayasya svAtanyopalambho'sti vAdhakaH krm-krtRbhaavollekhsy|ath kimasyA bhrAnterni: bandhanama? nahi bhAntirapi nirvIjA bhavatiH nana pUrvebhrAntirevottarakarma-kartRbhAvAvagatenibandhanamaH pUrvabhrAntikarmatAderapi aparA pUrvabhrAntirityanAdintiparampaga, karmatAdirna tattvam / / athavA 'nIlam' iti pratItistAvanmAtrAdhyavasAyinI pRthak, 'aham' ityapi matirantarullekhamu. dvahantI minnA, 'vedmi' ityapi pratItiraparaivaH tatazca parasparAsaMsaktapratItitritayaM kramavat prati10 bhAti na karma-kartRbhAvaH, tulyakAlayostasyAyogAt bhinnakAlayorapyanavabhAsanAna karmatAdigatiH kathaJcit saMbhavinI / athApi darzanAt prAk sannapi nIlAmA na bhAti tadudaye ca bhAtIti karmatA tasya, naitadapi sAdhIyaH, yataH prAg bhAvo'rthasya na siddhH| darzanena svakAlAvadherarthasya grahaNAd darzanakAle hi nIlamAbhAti na tu tataHprAk, nat kathaM pUrvabhAvo'rthasya sidhyet tasya darzanasya pUrvakAle virahAt ? 15na ca tatkAle darzanaM prAgarthasannidhi vyanakti, sarvadA tatpratibhAsaprasaGgAt / athA'nyena darzanena prAgarthaH pratIyate, nanu tadarzanAdapi prAk sadbhAvo'rthasyAnyenAvaseya ityanavasthA / tasmAt sarvasya nIlAderdarzanakAle pratibhAsanAnna tatpUrva sattA sidhyati / / athApi 'pUrvadRSTaM pazyAmi iti vyavasAyAt prAgarthaH sidhyati, prAgarthasattAM vinA dRzyamAnasya pUrvadRaina ektvgteryogaat| kena punarekatvaM tayorgamyate-kimidAnIntanadarzanena, 20 pUrvadarzanena vA? na tAvat pUrvadarzanena, tatra tatkAlAvadherevArthasya pratibhAsanAt / nahi tena svapratibhAsino'rthasya vartamAnakAladarzanavyAptiravasIyate, tatkAle sAmpratikadarzanAderabha cAsat pratibhAti, darzanasya vitathatvaprasaGgAt / nApIdAnIntanadarzanena pUrvadarzanAdivyAptirnIlAderavasIyate, taddarzanakAle pUrvakAlasyAstamayAt / na cAstamitapUrvadarzanAdisaMsparzamavatarati pratyakSam, vitathatvaprasaGgAdeva / tasmAd 'apAstatatpUrvagAdiyogaM sarva vastu dRzA gRhyate, pUrvadRSTatAM tu smRti25 rullikhati' taMdapAstam, dRSTanolekhAbhAvAt / na ca sa evAyam' iti pratItirekA, 'saH' iti smRtirUpam , 'ayam' iti tu dRzaH svarUpam : tatparokSA'parokSAkAratvAnnaikasvabhAvau pratyayau, tat kutastattvasiddhiH? ___ athAnumAnAt prAgbhAvo'rthasya sidhyati prAk sattAM vinA pazcAddarzanAyogAditi, tadapyasat; yataH pazcAharzanasya prAksattAyAH saMbandho na siddhaH, prAkUsattAyAH kthnycidpysiddhH| na cAsiddhayA 30 sattayA vyAptaM pazcAddarzanaM sidhyati yena tatastatsiddhiH / atha yadi prAgarthamantareNa darzanamudayamA sAdayati tathA sati niyAmakAbhAvAt sarvatra sarvadA sarvAkAraM tad bhavet, nAyamapi doSaH, niyatavAsanAprabodhena saMvedananiyamAt / tathAhi-svapnAvasthAyAM vAsanAbalAdarzanasya dezakAlA''kAraniyamo dRSTa iti jAgrahazAyAmapi tata evAsau yuktH| arthasya tu na sattA siddhA nApi tadbhedAt saMvittiniyama iti tanna tataH saMvidvaicitryam , tasmAnna kathazcidapi nIlAdeH prAk 35sttaasiddhiH| atha pUrvasattAvirahe kiM pramANam ? nanvanupalabdhireva pramANam-yadi nIlaM pUrvakAlasaMbandhisvarUpaM syAt tenaiva rUpeNopalabhyena, na ca tathA; darzanakAlabhuvaH sarvadA pratibhAsanAt / yazca yenaiva rUpeNa pratibhAti tat tenaiva rUpeNAsti, yathA nIlaM nIlarUpatayA'vabhAsamAnaM tathaiva sat na pItAdirUpatayA, sarva copalabhyamAnaM rUpaM vartamAnakAlatayaiva pratibhAti na pUrvAditayA, tanna pUrva 40sattA'rthasya / ___1-stapUrva-bA0, vA0, bhA0, maaN0| 2 tadapAste, mAM0, caM0, hA0, bhAM0 / tadapya (tadapyapAstam ) dRSTato-vA0, baa0| 3-sayAyAM (rAttAyAM) pA0, vaa0| Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / atha nIlaM taddarzana viratAvapi paradRzi pratibhAtIti sAdhAraNatayA grAhyam / vijJAnaM tvasAdhAraNatayA prakAzakam, naitadapi yuktam yato nIlasya na sAdhAraNatayA siddhaH pratibhAsaH, pratyakSeNa svapratibhAsitAyA evAvagateH / nahi nIlaM paradRzi pratibhAtItyatra pramANamasti, paradazo'nadhigame nIlAdestadvedyatA'nadhigateH / 83 anumAnena nIlAdInAM sAdhAraNatA pratIyate - yathaiva hi svasantAne nIladarzanAt tadA - 5 dAnArthA pravRttistathA'parasantAne'pi pravRttidarzanAt tadviSayaM darzanamanumIyate naitadapyasti; anumAnena sva-paradarzanabhRto nIlAderekatA'siddheH taddhi sadRzavyavahAradarzanAdupajAyamAnaM svahasatAM paradRSTasya pratipAdayet, yathA'paradhUmadarzanAt pUrvasadRzaM dahanamadhigantumIzo na tu tameva pUrvadRSTam, sAmAnyenAnvayaM paricchedAt / tannAnumAnato'pi grAhyAkArasyaikatA / nanu bhedo'pyasya na siddha eva / pratibhAsabhede sati kathamasiddhaH parapratibhAsaparihAreNa svapra - 10 tibhAsAn svapratibhAsaparihAreNa ca parapratibhAsAn vivekasvabhAvAn vyatirecayati anyathA tasyAyogAt ? tataH sva-paradRSTasya nIlAdeH pratibhAsabhedAd vyavahAre tulye'pi bheda eva; itarathA romAJcanikarasadRza kAryadarzanAt sukhAderapi sva- parasantAnabhuvastattvaM bhavet / athApi santAnabhedAt sukhAderbhedaH; nanu santAna bhedo'pi kimanyabhedAt ? tathA cedanavasthA / atha tasya svarUpabhedAdU bhedaH sukhAderapi tarhi sa evAstu, anyathA bhedAsiddheH / na hyanyabhedAdanyad 15 minnam, atiprasaGgAt / nIlAderapi sva- parapratibhAsinaH pratibhAsabhedo'stIti naikatA / atha dezaikatvAdekatvam, nanu dezasyApi sva-paradRSTasyAnantaroktanyAyAd naikatA yuktA / tasmAd grAhakAkAravat pratipuruSamudbhAsamAnaM nIlAdikamapi bhinnameva / taMccaikakAlopalambhAdU grAhakavat svaprakAzam / atha grAhakAkArazcidrUpatvAd vedako nIlAkArastu jaDatvAd grAhyaH, atrocyate - kimidaM 20 bodhasya cidrUpatvam ? yadyaparokSaM svarUpaM nIlAderapi tarhi tadastIti na jar3atA / atha nIlAderaparokSasvarUpamanyasmAdbhavatIti grAhyam, nanu bodhasyApi svasvarUpamindriyAderbhavatIti grAhyaM syAt / atha yad indriyAdikArya na tad vedyam, nIlAdikamapi tarhi nayanAdikAryamastu na tu grAhyam / athApi vogho bodhasvarUpatayA nityo nIlAdikastu prakAzyarUpatayA'nitya iti grAhyaH, tadapyasat; stambhAdernayanAdivalAdudeti rUpamaparokSatvam, tad anityaH stambhAdirbhavatu, grAhyastu 25 katham ? na hi yad yasmAdutpadyate tat tasya vedyam, atiprasaGgAt / tasmAdaparokSa svarUpAH stambhAdayaH svaprakAzAH bodhastu nityo'nityo vA tatkAle kevalamudbhAti na tu vedakaH, dvayorapi parasparaM grAhyagrAhakatApatteH / atha nIlonmukhatvAd bodho grAhakaH, kimidaM tadunmukhatvaM nAma bodhasya ? yadi nIlakAle sattA sA nIlasyApi tatkAle samastIti nIlamapi bodhasya vedakaM syAt / athAnyadunmukhatvam tat tarhi 30 svarUpa nimagnaM cakAsat tRtIyaM svarUpaM bhavet / tathAhi--tasya tadunmukhatvaM tayApAraH, sa ca vyApAro yadi nIle vyApriyate tadA tatrApyaparo vyApAra ityanavasthA / atha na vyApriyate na tadbalAd bodhasya grAhakatvaM nIlAdestu grAhyatvam / atha vyApArasyAparavyApAravyatirekeNApi nIlaM prati vyApRtirUpatA, tasya tadrUpatvAt nanu nIlasyApi svaM svarUpaM vidyata iti bodhaM prati grahaNavyApRtiH syAt / kiJca, bodhena yadi nIlaM prati grahaNakriyA janyate sA nIlAdU bhinnA, abhinnA vA ? bhinnA cet, 35 na tayA tasya grAhyatvam, bhinnatvAdeva / athAbhinnA tarhi nIlAderjJAnarUpatA, jJAnajanyatvAduttarajJAnakSaNavat / atha jJAnasyaivaMbhUtA zaktiryena tasya nIlaM prati grAhakatA nIlAdestu taM prati prAhyatA / nanu bodhasya grAhakatve nIlAdestu grAhyatve siddhe zaktiparikalpanA yuktA, zakteH kAryAnumeyatvAt tadasiddhau 1-mAnasvadRSTa- hA0 / 2-sAt kAM0, gu0 caM a0 / 3-sAt kAM0, gu0 caM a0 / 4 - vAt vA0, ba0 / 5 - sabhedAd bhedo-bhAM0, mAM0 / 6- katvAt tadeka-bhAM0, mAM0 / 7 tathaika-gu0 / 8-daM cidrUpatvaM bodhasya ya-bhAM0, mAM0 / 9 anyadunmu-bhAM0, mAM0 10 tRtIyasvarU- kAM0, gu0 / 11 - pi svarU- bhAM0, mAM0 / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDetu tatparikalpanamayuktama, itaretagazrayaprasaGgAt / tathAhi-yodhasya zaktivizeSasiddhanIlaM prati peziH. tatsiddhezca taLaktisiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvamA tanayodhasya nIlaM prati grAhakatvasiddhiH; tasmAd vyatirikta'pi bodhe'bhyupagate sahopalambhaniyamAt svasaMvedanameva yuktam / paramArthatastu sugvAdayo nIlAdayazcApagekSA ityatAvadeva bhAti, nirAkArastu yodhaH svapne'pi 5nopalabhyata iti na tamya sadbhAva iti kathaM tamyArthagrAhakatvam ? ata eva te pramANayanti-baha khala yata pratibhAti tadeva sadyavahatipathamavatagati, yathA hRdi prakAzamAnavapuH sukham, na tatkAle pIDA'nudbhAsamAnA samasti, vikSatireva ca nIlAdirUpatayA sakalatanubhRtAmAbhAtIti svbhaavhetuH| tadeSamarthaprAhakatvasyApyasi heH jaDamya prakAzaviruddhatvAzca nArthagrAhakatvamapi yoddhadRSTyA yuktam } / ___ atha bahirdezasaMghaddhamya jaDamyApi nIlAdegnubhavAnna nIlAdiprakAzasya tagrAhakatvamasiddham, 10 nApyanubhUyamAne stambhAdike jaDe prakAzaviSayatvavirodhodbhAvanaM yuktisNgtm| pratyakSasiddhasvabhAve' vastuni tadviruvamvabhAvAvedakasyAnumAnamya pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktakAlAtyayApadiSTa. svadoSaduSTahetuprabhavatvenAnumAnAbhAsatvAt / na ca pratyakSasiddha svabhAve virodhaH sidhyati; anyathA jJAnasyApi jJAnatvavirodhaprAptiH / nanvevaM nIlAdisaMvedanasyApi hRdi svasaMvedanaviSayatayA'nubhavAna svasaMviditatvamasiddham , nApi svAtmani kriyAvirodhodbhAvanaM yuktiyuktam : anubhUyamAne virodhA15siddheH / asvasaMvedanazAnasAdhakatvenopanyamyamAnasya ca henoH pratyakSa nirAkRtapakSaviSayatvena na sAdhyasAdhakatvamityapi samAnam / kiMca, svasaMviditajJAnAnabhyupagame 'pratIyate'yamI yahirdezasaMbandhitayA' isyatra pratItervyavasthApikAyA apratItatvenA'vyavasthitI vyavasthApyasyArthasya na vyavasthitiH syAt / nahi svayamavyavasthitaM kharaviSANAdi kasyacida vyavasthApakampalabdham / atha pratIterasaMviditatve'pi ekArtha20 samavetAnantarapratItivyavasthApinatvena nAvyavasthitatvaM tarhi tadekArthasamavetAnantarapratIterapi aparatadhAbhUtapratItyavyavasthApitatve nA'rthavyavasthApanapratItivyavasthApakatvamiti punarapi tathAbhU. tA'parA pratItiH prtiitivyvsthaapikaa'bhyupgntbyetynvsthaa| atha pratItivyavasthApikA pratItiH svasaMviditatvena svayameva vyavasthiteti nAyaM doSasnaharthavyavasthApikA'pi pratItistathA kiM nAbhyu pagamyate nyAyasya samAnatvAt ? atha pratItirapratItA'pi pratItyantaravyavasthApikA tarhi prathamapra25tItirapyavyavasthitA'pyarthavyavasthApikA bhaviSyatIti "nAgRhItavizeSaNA vizeSye buddhiH" | iti vacaH kathaM na pariveta? 'pratIto'rthaH' iti vizeSyapratipattI pratIti vizeSaNAnavagame'pi vizeSyapratipattyabhyupagamAt / ___ api ca, yadi tadekAryasamavetanAnAntaragrAhyaM jJAnamarthagrAhakamabhyupagamyate tadA pUrvapUrvakSAnopalambhanasvabhAvAnAmuttarottarajJAnAnAmanavaratamutpattarviSayAntarasaMcAro jJAnAnAM na syAta, viSayA. 30ntarasaMnidhAne'pi pUrvajJAnalakSaNasya tadekArthasamavetasyAntaraGgatvenAtisaMnihitatarasya viSayasya sadbhAvAt / yastvAha-viSayopalambhanimittamAtrapratipattI pratItivizeSaNasyArthasya siddhatvAd nAnavasthA' tadetadeva na saMgacchate, svasaMvedanajJAnAnabhyupagamAt : etazca pratipAditam / api ca, pramANasaMplavavAdinA naiyAyikena pratyakSa-zAbdajJAnayorekaviSayatvamabhyupagatam, tathA cAdhyakSazAnavat zAbde'pi tasyaivAnyUnAnatiriktasya viSayasyAdhigame na pratipattimeda 35iti adhyakSavacchAbdamapi spaSTapratibhAsaM syAt / athaikaviSayatve satyapi indriyasaMbandhAbhAvAcchabdaviSaye pratipattibhedaH, nanvarapi viSayasvarUpamudbhAsanIyam, tacca yadi zAbdenApi pradarzyate tathA sati indriyasaMbandhAbhAve'pi kimiti na spaSTAvabhAsaH zAbdasya? nahi viSayabhedamantareNa jhAnAvabhAsamedo yuktaH, anyathA jJAnAvabhAsabhedAd viSayabhedavyavasthA na syAt / nahi bahirapi tadavabhAsamedasaMvedanavyatirekeNAnyadU bhedvyvsthaanibndhnmutpshyaamH| anyacca pratyakSe'pi sAkSA. 40dindriyasaMbandho'stIti na svarUpeNa jJAtuM zakyaH-tasyAtIndriyatvAt-kintu svarUpapratibhAsAt kaaryaat| tacAvikalaM yadi zAbde'pi vastusvarUpaM pratibhAti tadA tata evendriyasaMbandhastatrApi 1-the ca sati ta-mAM0, bhA0, vA0, bA* vinaa| 2-Sayo'prati-kAM0, gu0| 3-di zabde-mA0, bho0, vA0, baa0| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 85 kiM nAbhyupagamyate ? atha tatra spaSTapratibhAsAbhAvAnnAsAvanumIyate; nanu tadabhAvastadakSasaMgativirahAt, tadabhAvazca sphuTapratibhAsAbhAvAditi so'yamitaretarAzrayadoSaH / tasmAd viSayabhedanibandhana eva jJAnapratibhAsabhedAvasAyo'bhyupagantavyaH; sa caikaviSayatve zAbdA'dhyakSazAnayorna saMgacchate / atha zAbde vasturUpAvabhAse'pi na sakalatadgatavizeSAvabhAsa ityaspaSTapratibhAsaM tat ; nanvevaM pratyakSAvabhAsino vizeSasyArthakriyAkSamasya tatrApratibhAsanAt tadeva minnaviSayatvaM zAbdA'dhyakSayoH 5 prasaktam / athobhayatrApi vyaktisvarUpamekameva nIlAditvaM pratibhAti vizadA'vizadau cAkArau jJAnAtmabhUtoH nanvevamakSasaMbaddha viSaye pratibhAsamAne tatkAlaH spaSTatvAvabhAso jJAnAvabhAsa iti prAptam, viziSTasAmagrIjanyasya jJAnasya vizadatvAt, tadavabhAsavyatirekeNa tu akSasaMbaddhanIlapra. tibhAsakAle'nyasya bhavadabhyupagamena vaizadyapratibhAsanimittasyAsaMbhavAt / ___atha ca bhavatu vizadajJAnapratibhAsanimitta eva tatra vaizadyapratibhAsavyavahArastathApi na svasaMvi-10 ditatajjJAnasiddhiH, tadekArthasamavetajJAnAntaravedyatve'pi tadyavahArasya saMbhavAt ; ekakAlAvabhAsavyavahArastu laghuvRttitvAnmanasaH kramAnupalakSaNa nimittaH utpalapatrazatavyatimedavat / nanvevaM satyaGgalipaJcakasyaikaMjJAnAvabhAso'pi kramAvabhAse satyapi tata eva kramapratibhAsAnupalakSaNakRta iti 'sadasaddharmaH sarvaH kasyacidekajJAnapratyakSaH, prameyatvAt , paJcAGgalivat' iti sarvasAdhakaprayoge dRSTAntasya sAdhyavikalatAprasaktiH / tathA, samastasadasaddharmagrAhakeNa sarvavijjJAnena jJAnAtmA 15 gRhyate, uta neti ? yadi na gRhyate tadA tasya prameyatve sati tenaiva prameyatvalakSaNo heturyabhicArI, aprameyatve tasya bhAgAsiddho hetuH / atha sarvajJajJAnena sarvapadArthagrAhiNA AtmA'pi gRhyata iti nAnaikAntikA; nanvevaM sati yathezvarajJAnaM jJAnatve'pyAtmAnaM svayaM gRhNAti na ca tatra svAtmani kriyAvirodhaH tathA'smadAdijJAnamapyevaM bhaviSyatIti na kazcid virodhaH kiJca, evamabhyupagame 'jJAnaM jJAnAntaragrAhyam, prameyatvAt , ghaTavat' ityatra prayoge IzvarajJAnasya 20 prameyatve satyapi jJAnAntaragrAhyatvAbhAvAt tenaivAnaikAntikaH 'prameyatvAt' iti hetuH| tasmAt jJAnasya zAnAntaragrAhyatve'nekadoSasaMbhavAt svasaMviditaM jJAnamabhyupagantavyam / jJAnasvarUpazcAtmA, anyathA bhinnajJAnasadbhAvAdAkAzasyeva tasya zAtRtvaM na syAt / na cAkAzavyatirekeNa jJAnamAtmanyeva samavetamiti tasyaiva jJAtRtvaM nAkAzAderiti vaktuM yuktam, samavAyasya niSetsyamAnatvAt / jJAnasya ca svasaMviditatve siddha Atmano'pi tadavyatiriktasya tata siddhamiti 25 kathaM na svasaMvedanapratyakSasiddhatvamAtmanaH? tanna prathamarpakSasya duSTatvam / / dvitIyapakSe'pi yaduktam 'nahi kazcit padArthaH kartRrUpaH karaNarUpo vA svAtmani karmaNIva savyApAro dRSTaH' iti, tadapyasaGgatam: minnavyApAravyatirekeNApi AtmanaH kartuH pramANasya ca jJAnasya svasaMviditatvapratipAdanAt / ekasyaiva ca liGgAdikaraNamapekSyAvasthAmedena yathA pramAtRtvaM prameyatvaM ca bhavadbhiraviruddhatvenAbhyupagamyate tathaikadA'pyekasyAtmanaH anekadharmasadbhAvAt 30 pramAtRtva-pramANatva-prameyatvAnyaviruddhAni kiM nAbhyupagamyante tattaddharmayogAt tattatsvabhAvatvasya pramANanizcitatvenAvirodhAt ? yaJcoktam 'pramANAviSayatve'pyaparokSatetyasya bhASitasya ko'rthaH' ityAdi, tadapyasAram ; jJAtRtayA pramANatvena ca svarUpAvabhAsanasya pratipAditatvAt / na ca ghaTAdeH svarUpasya bhinnajJAnagrAhyatvAt pramAtuH pramANasya ca svarUpaM bhinnajJAnagrAhyam, tayozcidrUpatvena ghaTAdestu tadviparyayeNa svarUpasya siddhatvAt / na ca pramANa-pramAtRsvarUpagrAhakasya pratyakSasya tallakSaNenAsaMgrahaH, 35 tatsaMgrAhakasya lakSaNasya prdrshittvaat| yadapi 'ghaTamahaM cakSuSA pazyAmi' ityanenAtiprasaGgApAdanaM kRtam, tdpysnggtm| nahi cakSuSo jaDarUpasyAsvasaMviditatve pramAtR-pramityorapi cidUpayo. rasvasaMviditatvaM yuktam; anysvbhaavtvaanupptteH| yattaktam 'indriyavyApAre sati zarIrAd vyavacchi 1zabdervastu-vA0, bA. vinaa| 2zabdA-kAM0, gu0| 3 atha bhavatu kA0, bhAM0, mAM0 / 4-va shaanaa-gu0| 5-sadvargaH sa-mAM0, bhAM0, vA0, bA. vinaa| 6-sargagrA-mAM0, bhAM0, vA0, bA. vinA / 7-narUpazcA-mAM0, bhA0, vA0, baa0| 80 79 paM0 11 gatasya 'kiM cidrUpasya sattA' iti pakSasya / 9pR. 79 paM0 18 / 10 pR. 84 paM0 17-pra0 pR. paM0 26 / 11 pR. 79 paM0 21 / 12 pR. 79 paM0 21 / 13 pR0 80 paM0 26 / 14 pR0 79 paM0 34 / 15pR0 79 paM0 39 / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDenasya viSayasyaiva kevalasyAvabhAsanam' iti, tadatyantamasaGgatam ; viSayasyeva tadavabhAsasaMvedanasyApi vyavasthApitatvAt tadabhAve viSayAvabhAsa eva na syAdityasya ca / ataH pramAtravabhAsa upapanna eva / na ca 'kRzo'haM sthUlo'ham iti zarIrasAmAnAdhikaraNyenAsya pratyayasyopapattastadAlambanatA, cakSurAdikaraNavyApArAbhAve zarIrasyAgrahaNe'pi 'aham' itipratyayasya sukhAdisamAnAdhikaraNatvena 5parisphuTapratibhAsaviSayatvenonpattidarzanAd na zarIrAlambanatvamasya vyavasthApayituM yuktam / na ca 'kRzo'ham' iti pratyayasya bhrAntatve 'zAnavAnaham' iti jJAnasAmAnAdhikaraNyenopajAyamAnasyApi pratyayasya bhrAntatvaM yuktamaH anyathA 'agnirmANavakaH' iti mANavake'gnipratyayasyopacaritaviSayasya bhrAntatve'gnAvapi tatpratyayasyopacaritanvena bhrAntatvaM syAt / atha tatra pATava-piGgalasvAdilakSa NasyopacAranimittasya sadbhAvAd bhavati tatropacaritaH pratyayaH na cAtropacAranivandhanaM kizcidasti, 10 tadapyasaGgatam ; saMsAryAtmanaHzarIrAdyupakRtatvena tadanubaddhasyopabhogAzrayatvenopabhogakartRtvasyAtrApya pacAranimittasya sadbhAvAt / dRSTazca zarIrAdivyatirine'pyatyantopakArake svabhRtyAdAvupacaritasta. nimittaH 'yo'yaM bhRtyaH so'ham iti prtyyH| na ca sukhAdisAmAnAdhikaraNyenopajAyamAnasyaivAhaMpratyayasyopacaritavipayateti vaktuM zakyam, agnAvagnipratyayavabAdhitatvenAskhaladrUpatvena cAsyA'tra mukhyatvAt : gauratvAdestu pudgaladharmatvena 15bAhyendriyagrAhyatayA antamukhAkArAnindriyAhaMpratyayaviSayatvAsaMbhavAt / na ca gauratvAdirUpAzraya. bhUtasya pratikSaNavizarArutvenAbhyupagamaviSayasya zarIrasya 'ya evAhaM prAg mitraM dRSTavAn sa evAhaM varSapaJcakAdivyavadhAnena spRzAmi'iti sthirAlambanatvenAnubhUyamAnapratyaya viSayatvaM yuktam: anyathA rUpaviSayatvenAnubhUyamAnasya tasya rasAdyAlambanatvaM syAt / na ca sukhAdivivarttAtmakAmAlambanatve kiJcid vAdhakamutpazyAmaH yena tadvipayatvenAsya bhrAntanvaM syAt / nApi tatra tasya skhaladUpatA yena 20vAhIke gopratyayasyevopacaritatvakalpanA yuktimatI syAt / tasmAdabAdhitAskhaladarUpA'haMpratyayagrA hyatvAdAtmano naasiddhiH| zeSastu pUrvapakSagranyo niHsAratayA na pratisamAdhAnamahatItyupekSitaH // __na cAtra bauddhamatAnusAriNetad vaktuM yujyane-ahaMpratyayasya savikalpakatvenApratyakSatvena na tadrAhyanvamAtmana iti, savikalpakasyaiva pratyakSasya pramANanvena vyavasthApayiSyamANatvAt : pratyakSaviSayatve'pi vipratipattisaMbhave'numAnasyAvatAraH / na ca 'siddhe Atmana ekatve tatprativaddho'nusandhAnapratyayaH 25 sidhyati, tatsiddhau ca tatastasyaikatvam itItaretagazrayadoSAvatAraH: 'ya evAhaM ghaTamadrAkSaM sa evedAnIM taM spRzAmi' iti pratyayAt pratyabhijJApratyakSasvarUpAdAtmana ektvsiddhH| na cAtraitat preryam-draSTarUpamAtmanaH spraSTarUpAnupravezena pratibhAsate, Ahosvidananupravezena ? yadyanupravezena tadA drarUpasya spraTTarUpe'nupravezAt spaSTarUpateveti na draSTarUpatA tathA ca 'ahaM draSTA spRzAmi' iti kuta ubhayAvabhAsollekhyekaM pratyabhijJAnaM yatastadekatvasiddhiH ? athAnanupravezena tadA 30 darzana-sparzanAvabhAsayorbhedAt kuta ekaM pratyabhijJAnam ? nahi pratibhAsabhede satyapyekatvam , anyathA ghaTa-paTapratibhAsayorapi tat syAt / atha pratibhAsasyaivAtra bhedo na punastadvipayasyAtmanaH, kutaH panastasyAbhedaH? na tAvat pratibhAsAbhedAta, tasya bhinnanvena vyavasthApitatvAt / nApi svataH, svato'dyApi vivAdaviSayatvAt / atha darzana-sparzanAvasthAbhede'pi cidpasya tadavasthAturabhinnatvAnnAyaM doSaH, tadapyasaGgatam ; yato darzanAvasthApratibhAsena tatsaMbaddhamevAvasthAtarUpaM gRhItaM na sparzanajJAnasaM35bandhi, tatra tadavasthAyA anutpannatvenApratibhAsanAt tadapratibhAsane ca tadyApitvenAvasthAturapyaprati bhAsanAt / nApi sparzanapratibhAsena darzanAvasthAvyAptiravasthAturavagamyate, sparzanazAne darzanasya vinaSTatvenApratibhAsanAt : pratibhAsane caa'naadyvsthaaprmpraaprtibhaasprsnggH|n ca prAgavasthA'pratibhAsane tadavasthAvyAptiravasthAturavagantuM zakyA / yaJca yena rUpeNa pratibhAti tat tenaiva sadityabhyupa gantavyam , yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tenaiva rUpeNAbhyupagamyate / darzana-sparzanazAnAbhyAM 40ca svasaMbandhitvamevAvasthAtugRhyate iti tadarUpa evAsAvabhyupagantavya iti kuto'vasthAtRsiddhiH? yato nIlapratibhAse'pyevaM vaktuM zakyam-kimekanIlajJAnaparamANvavabhAso'paratannIlajhAnaparamA 1-m gauro'ham' i-mAM0, bhAM0 / 2-kSarUpA-mAM0, bhA0, bA0, vaa0| 3-pataiva na mA0, bhA0, bA0, vaa0| 4-bhAsAt ta-mAM0, bhAM0 / Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / NvavabhAsAnupravezena pratibhAti, utAnanupravezena ? yadyanupravezena tadaikatannIlajJAnaparamANvavabhAsAnAmanupravezAnnIlajJAnasaMvedanasyaikaparamANurUpatvam / tasya cAnanubhavAt kuto nIlajJAnasaMvedanasiddhiH? athAnanupravezena tadA nIlajJAnaparamANvavabhAsAnAmayaHzalAkAkalpAnAM pratibhAsanAt kutaH sthUlamekanIlajJAnasaMvedanaM pratinIlajJAnaparamANvavabhAsaM bhinnatvAt ? atha svasaMvedanAvabhAsabhede satyapi na tatpratibhAsasya nIlajJAnasya bhedaH nanu kuto nIlajJAnasyAbhedaH kiM tatsvasaMvedanAbhedAt , svato vA ? 5 yadi svasaMvedanAbhedAt, tadayuktam / tadbhedasya vyavasthApitatvAt / atha svata eva tadabhedaH, tadapyayukam: tasyAdyApyAsiddhatvAt / tathA, yadi darzanAvasthAyAM sparzanAvasthA na pratibhAtIti tadavasthAvyAptidarzanajJAnenAvasthAturna grahItuM zakyAH nanvevaM tadapratibhAsane tena tavyAptirapi kathaM grahItuM zakyA? tadapratibhAsane 'tata idamavasthAturUpaM vyAvRttam' ityetadapi grahItumazakyameva / na ca tadviviktapratibhAsAdeva tadavyA-10 ptirgRhItaiveti vaktuM yuktam , tadapratibhAsane tadviviktasyaivAgrahaNAt / na ca tadavyAptistasya svarUpameva' iti darzanazAnena tatsvarUpagrAhiNA tadabhinnasvarUpA tadavyAptirapi gRhItaiveti yuktam , tadvyAptAvapyasya sarvasya samAnatvAt / na cAbAdhitaikapratyayaviSayasyAtmana ekatvamasiddham / na cAsyaikatvAdhyavasAyasya kizcidvAdhakamasti, tadbAdhakatvena saMbhAvyamAnasya pramANasya yathAsthAnaM niSetsyamAnatvAt / / bhavatu vA'nusandhAnapratyayalakSaNAddhetostadekatvasiddhistathApi netaretarAzrayadoSaH, yato naika-15 tvapratibaddhamanusandhAnamanvayidRSTAntadvAreNa nizcIyate-yenAyaM doSaH syAt-api tvanekatve'nusandhAnasyAsaMbhavAt tato vyAvRttamanusandhAnaM tadekatvena vyApyata ityekasantAne smaraNAdyanusandhAnadarzanAdanumAnato'pi tatsiddhiH / na ca bhede darzana-smaraNAdijJAnAnAmanusandhAnaM saMbhavati; anyathA devadattAnubhUte'rthe yajJadattasya smaraNAdyanusandhAnaM syAt / / atha devadatta-yajJadattayorekasantAnAbhAvAnnAnusaMdhAnam , yatra tvekaH santAnastatra pUrvA'pa-20 rajJAnayoratyantabhede'pi bhavatyevAnusandhAnam : nanu santAnasya yadi santAnibhyo bhedaH ekatvaM ca tadA zabdAntareNa sa evAtmA'bhihito yatpratibaddhamanusandhAnam / atha santAnibhyo'bhinnaH santAnastadA pUrvottarajJAnakSaNAnAM santAnizabdavAcyAnAM devadatta-yajJadattajJAnavadatyantabhedAt tadabhinnasya santAnasyApi bheda iti kuto'nusandhAnanimittatvam ? athaikasantatipatitAnAM pUrvottarajJAnasantAninAM kAryakAraNabhAvAd bhede'pyekasantAnatvam tannivandhanazcAnusandhAnapratyayo yuktaH, na punardeva-25 datta-yajJadattajJAnayoH kAryakAraNabhAvaH, atastannibandhanasantAnAbhAvanimittastatrAnusandhAnAbhAvaH nanu devadattajJAnaM yazadattena yadA vyApAra-vyAhArAdiliGgavalAdanumIyate tadA tad yajJadattAnumAnajanakaM bhavatIti kAryakAraNabhAvanimittaikasantAnanivandhanA'nusandhAnaprasaktiH syAt / ___atha svasantatAvupAdAnopAdeyabhAvena jJAnAnAM janyajanakabhAvaH bhinnasantatau tu sahakAribhAvena tadbhAva iti nA'yaM doSaH; nanu kiM punaridamupAdAnatvaM yadabhAvAd bhinnasantAne'nusandhAnAbhAvaH ? yat 30 svasantatinivRttau kAryaM janayati tadupAdAnakAraNam , yathA mRtpiNDaH svayaM nivartamAno ghaTamutpAdayatIti sa ghaTotpattAvupAdAnakAraNam / athavA'param-anekasmAdutpadyamAne kArya svagatavizeSAdhAyakaM tat, natvevaM nimittakAraNam / nanu pratikSaNavizarArugvekasvabhAvapaurvAparyAvasthitajJAnasvabhAveSu kSaNeSUpAdAnopAdeyabhAva eva na vyavasthApayituM shkyH| tathAhi-uttarazAnaM janayat pUrvajJAnaM kiM naSTa janayati, utAnaSTam , ubhayarUpam, anubhayarUpaM vA? na tAvannaSTam , cirataranaSTasyevAnantaranaSTasyApyavi-35 dyamAnatvenotpAdakatvavirodhAt / nApyanaSTam , kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt / nApyubhayarUpam, ekasvabhAvasya viruddhobhayarUpAsambhavAt / nApyanubhayarUpam, anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhasya tadaparavidhAnanAntarIyakatvenAnubhayarUpatAyA ayogAt / atha yadi vyApArayogAt kAraNaM kAryotpAdakamabhyupagamyeta tadA syAdayaM doSaH-yaduta naSTasya vyApArAsambhavAt kathaM kAryotpAdakatvam , yadA tu prAgbhAvamAtrameva kAraNasya kAryotpAdakatvaM tadA40 kuta etaddoSAvasaraH? nanvetasminnabhyupagame prAgbhAvino'nekasmAdupajAyamAne kArye kuto'yaM vibhAgaH 1 ekanIlajJAnaparamANvavabhAse aprtnniiljnyaanprmaannvvbhaasaanaamityrthH| 2-sanena tada-mAM0, bhAM0 vinA / -saneti tad-vA0, baa0| 3-ttasmara-mAM0, bhaaN0| 4-kasaMtAne pti-gu0| 5-rye sakalasvagata-vA. bA0 vinA srvtr| 6 ciraMtara-kAM0, gu0 / Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeidamatropAdAnakAraNam idaM ca sahakArikAraNam iti, dvayorapi kAryeNAnuvihitAnvaya-vyatirekatvAt? atha satyapyanvaya-vyatirekAnuvidhAne ekasyopAdAnatvena janakatvamaparasyAnyathetiH nanvetadevopAdAnabhAvena janakatvaM kasyacida rUpasyAnanugame prAgbhAvitvamAtreNa durvseym| athAbhihitamevopAdAnakAraNatvasya lakSaNaM tadavagamAt kathaM tad duravaseyam / satyam, uktam na tu kasyacid rUpasyAna5nugame tat saMbhavati / nApyavasAtuM shkym| tathAhi-yat svagatavizeSAdhAyakatvamupAdAnatvamuktaM tat kiM svagatakatipayavizeSAdhAyakatvam, Ahosvita sakalavizeSAdhAyakatvam iti ? tatra yadi prathamaH pakSaH, sana yuktaH sarvajJajJAne svAkArArpaH kasyAsmadAdivijJAnasya taM pratyupAdAnabhAvaprasaGgAt / tathA, rUpasyApi rUpajJAnaM pratyupAdAnabhAvapra saktiH, tasyApi svagatakatipayavizeSAdhAyakatvAt : anyathA nirAkArasya bodhasya sarvAn pratyavizeSAd 10 'rUpasyaivAyaM grAhako na rasAdeH' iti tataH pratikarmavyavasthA na syAt / rUpopAdAnatve ca jJAnasya paralokAya datto jalAJjaliH syAt / kiJca, katipayavizeSAdhAyakatvenopAdAnatve ekasyaivaM jJAnakSaNasya tatkAryAnugata-vyAvRttAnekadharmasambandhitvAbhyupagame viruddhadharmAdhyAso'bhyupagato bhavati; tathA ca yathA yugapadbhAvyanekaviruddhadharmAdhyAse'pyekaM vijJAnaM tathA kramabhAvyanekataddharmayoge kimityekaM nAbhyupagamyeta? 15 atha sakalavizeSAdhAyakatvena, na tarhi nirvikalpakAt sviklpkotpttiH| na ca nirvikalpaka yorapyupAdAnopAdeyatvenAbhyupagatayostadbhAvaH syAt, tathA ca kuto rUpAkArAt samanantarapratyayAt kadAcid rasAdyAkArasyApyupAdeyatvenAbhimatasyotpattiH? atha vijJAnasantAnabahutvAbhyupagamAd nA'yaM doSaH-tena sarvasya svasadRzasyotpattiH-tahasmin darzane ekasminnapi santAne pramAtRnAnAtvaprasaGgaH, tathA ca gavA'zvadarzanayobhinnasantAnavartino20 rekena dRSTe'rthe'parasyAnusandhAnaM na syAt, devadatta-yajJadattasantAnagatayorivAnyenAnubhUte'nyasya / dRzyateca "gAmahaM jJAtavAn pUrvamazvaM jAnAmyahaM punaH" [ zlo0 vA0 sU05, Atma0 zlo0 122] / kiJca, sakalasvagatavizeSAdhAyakatve sarvAtmanopAdeyajJAnakSaNe tasyopayogAd anupayuktasyAparasvabhA vasyAbhAvAd yogivijJAnam rUpAdikaM caikasAmagryantargataM prati na sahakAritvaM tasyeti sahakAri25 kAraNAbhAve nopaadeykssnnvytiriktkaaryaantrotpaadH| atha yeSAM kAraNameva kAryatayA pariNamati teSAM bhavatvayaM doSo natvasmAkaM prAgbhAvamAtraM kAraNatvamabhyupagacchatAm / nanvatrApi mate yena svarUpeNa vijJAnamupAdeyaM vijJAnAntaraM janayati kiM tenaiva rUpamekasAmagryantargatam , uta svabhAvAntareNa? tatra yadi tenaiva tadA rUpamapi jJAnamupAdeyabhUtaM syAt , tatsvabhAvajanyatvAt taduttarajJAnakSaNavat / atha svabhAvAntareNa tadopAdAnAbhimataM jJAnaM 30 dvisvabhAvamAsajyate / yathA copAdAna-sahakArisvabhAvarUpadvayayogastathA trailokyAntargatAnyajanyakAryAntarApekSayA tasyAjanakatvamapi svabhAvaHH tatazcaikatvaM jJAnakSaNasya yathopAdAna-sahakArya'janakatvAnekaviruddhadharmAdhyAsitasyAbhyupagamyate tathA hrss-vissaadaadynekvivrttaatmnsttsntaansyaapybhyupgntvym| athopAdAna-sahakArya'janakatvAdayo dharmAstatra kalpanAzilpikalpitAHH ekatvaM tu tasya svasaMvedanAdhyakSasiddhamiti na taistadapanIyata iti matistAtmano'pyekatvaM santAnazabdAbhidheyatayA prasiddhasya 35 svasaMvedanAdhyakSasiddhasya kramavaddharpa-viSAdAdikAryadarzanA'mIyamAnatadapekSajanakatvA'janakatvadharmApaneyaM na syAt / tanna svagatasakaladharmAdhAyakatvamupAdAnatvaM bhavadabhyupagamena saGgatam / nApi santAnanivRttyA kAryotpAdakatvasvabhAvam , tathA'bhyupagame zAnasantAnanivRtteH prlokaabhaavprsnggH| ____ atha samanantarapratyayatvamupAdAnanvamucyate / tathAhi-samastulyaH, anantaro'vyavahitaH, 1-sthAnugame kAM0, bhaaN0| 2 pR. 87 paM0 31 / pR0 8 7 paM0 32 / 4 sarvajJAne syA-mAM0, bhaaN0| 5-vaca jJA-mAM0, bhaaN0|-vRttyaane-maaN0, bhaaN| tarhi nirvikalpakotpattiH / vA0, vA0 / 8-lpaka-savikalpakayo-cA.. vA. vinaa| 9-zAnarUpA-mAM0, bhaaN0| 10 nAsmAkaM bhAM0,gu0, vA0, bA0, maaN0| 11-janmanvA-mAM0, bhAM0 / 12 harSAdiviva-vA0, baa0| 13-numIyamAnaM tadapekSa-vA0, bA. vinA sarvatra |-nuniiymaanN tadapekSa-kAM / Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| pratyayoH jnkH| na caitad bhinnasantAnAditi na tatrAnusandhAnasaMbhavaH / nanvatrApi samatvaM kAryeNa yadhupAdAnatvaM pratyayasya tadA vaktavyam-kiM sarvathA samatvam , utaikadezena ? yadi sarvathA tadasata, kArya-kAraNayoH sarvathA tulyatve yathA kAraNasya prAgabhAvitvaM tathA kAryasyApi syAt tathA ca kArya-kAraNayorekakAlatvAdana kAryakAraNabhAvaH, nokakAlayoH kAryakAraNabhAvaH savyetaragoviSANavata / tathA, kAraNAbhimatasyApi svakAraNakAlatA, tasyApi svakAraNakAlateti sakalasantAnazU-5 nyamidAnIM samastaM jagat syAt / atha kathaJcit samAnatA, tathA sati yogijJAnasyApyasmadAdijJAnAlambanasya tadAkAratvenaikasantAnatvaM syAt' ityAdi dUSaNaM pUrvoktamevaM / athAnantaratvamupAdAnatvam , nanu kSaNikaikAntapakSe sarvajagatkSaNAnantaraM vivakSitakSaNe jagad jAyata iti sarveSAmupAdAnatvamityekasantAnatvaM jagataH / dezAnantarya tatrAnupayogi, dezavyavahitasyApIhajanmamaraNacittasya bhAvijanmacittopAdAnatvAbhyupagamAt / pratyayatvaM tu nopAdAnatvam , sahakAritve'pi pratyayatvasya bhAvAt / tanna samana-10 ntarapratyayatvamapyupAdAnatvam / 'na ca pratikSaNavizarAruSu bhAveSu kathazcid ekAnvayamantareNa janakatvamapi saMgacchate kimutopAdAnAdivibhAgaH' iti kssnnbhnggbhnggprtipaadnaavsre'bhidhaasyaamH| atra kecit tulye'pi janakatve sva-parasantAnagatayorvijJAnayorupAdAnatve kAraNamAhuH-"svasantatau cetitaM jJAnaM jJAnAntarajanakam, na tvevaM parasantatau; ato janakatvavyatiriktasyopAdAnakAraNatve nimittasya saMbhavAditthaMbhUtAddhetuphalabhAvAda vyavasthA" / asyApi vyavasthAnimittatvamayuktam, nahi 15 jhAnamaMsaMveditaM vyavasthAM labhate / saMvedanaM hi jJAnAnAM svata eveSyate, tacca svasantatipatite iva parasantatipatite'pi tulyam / jJAnAntaravedyatvaM tu na zAkyairabhyupagamyate jJAnasya niyamata iti nAyamapyatiprasaGgaparihAraH / na ca svasantatAvapi svasaMviditajJAnapUrvakatA jJAnasya siddhA, mUrchAdyavasthottarakAlabhAvijJAnasya tathAtvAnavagamAt; yato vijJAnapUrvakatve'pi tatra vipratipannA vAdinaH kutaH punaH saMviditajJAnapUrvakatvam ? tatraitat syAt-vijJAnapUrvakatvasyAnumAnena nizcayAt kathaM vipratipattiH?20 tazca darzitam 'tajAtIyAt tajAtIyotpattiH' iti, etadasat; atajjAtIyAdapi bhAvAnAmutpattidarzanAt, yathA dhuumaadeH| ye'pyatrAhuH- "sadRza-tAdRzabhedena bhAvAnAM vijAtIyotpattyasaMbhavAdetadadUSaNam" teSAmapi sadRza-tAdRzaviveko nArvAgdRkpramAtRgocaraH, kAryanirUpaNAyAmapi tayoviveko durlabhastasmAdayamaparihAraH / yaiH punarucyate-"sarvasya samAnajAtIyAdupAdAnAMdutpattiH, AdyasyApi dhUmakSaNasyopAdA-25 natvena vyavasthApitAH kASThAntargatA aNavaH" tatrApi sajAtIyatvaM na vidmaH / rUpAdInAM hi rUpAdipUrvakatvena vA sajAtIyatvam, dhUmatvopalakSitAvayavapUrvakatvena vA? prAcye vikalpe nedAnIM vijAtIyAdutpattiorapyazvAdupajAyamAnasya / uttaravikalpe'pi kASTAntargatAnAmavayavAnAM dhUmatvaM laukikam , pAribhASikaM vA? paribhASAyAstAvadayamaviSayaH / loke'pi tadAkAravyavasthitAnAmavayavAnAM naiva dhuumtvvyvhaarH| tArkikeNApi lokaprasiddhavyavahArAnusaraNaM yuktaM kartum / tasmAnna sajAtIyAdutpattiH / 30 yaccAtrocyate-'tasyAmavasthAyAM vijJAnAbhAve tadavasthAtaH pracyutasyottarakAlamIdRzI saMvittirna bhavet 'na mayA kiJcidapi cetitam' 'smRtihIMyamanubhavapUrvikA, ato yenAnubhavena satA na kizciJcetyate tasyAmavasthAyAM tasyAvazyaM sadbhAvo'bhyupagantavyaH' etat suvyAhRtam, 'na kiJciccetitaM mayA' iti bruvatA vastvaMvedanaM vocyeta, svarUpAvedanaM vA? vastvavedane sakalapratiSedho na yuktaH / svarUpAvedanaM tu svasaMvedanAbhyupagame dUronsAritam / tasmAdidAnImeva manovyApArAt tavasthAbhAvI 35 sarvAnavagamaH sNvedyte| astu vA tasyAmavasthAyAM vijJAnaM tathApi janakatvAtiriktavyApAravizeSAbhAvaH, samanantarapratyayatve janakatvAtirikte'bhyupagamyamAne tayostAttvikabhedaprasaGgaH, tathA ca 'yadevaikasyAM jJAnasantato samanantarapratyayatvaM tadeva parasantatIvavalambanatvena janakatvam' ityetanna syAt / atha janakatvasamanantaratvAdayo dharmAH kAlpanikAH, akalpitaM tu yat svarUpaM tat tAttvikam , tacca bodharUpam 40 kimidAnIM sAMvRtAd rUpAd bhAvAnAmutpattiH? netyucyate, kathaM vo kAlpanikatvaMm ? atha janakatvA 1 pR. 88 pN07| 2-masaMceti-vA0, baa0| 3-pattAvAditaH kAM0, gu0| 4 pR. 74 paM0 38pR0 78 paM0 1 // 5-nAt tadu-vA0, bA0 vinaa| 6-stvasaMvedanaM cocye-bhA0, mAM 0 / 7-yatvena janakatvAtiriktAbhyu-vA0, baa0| 8-tAvAlambanajanakatvam' ityetat syAt / vA0, baa0| 9-caakaalp-bhaaN| 10-tvamajanakatvAti-bhAM0 / sa0 ta0 12 Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDetiriktasya samanantarapratyayatvasyaivamucyate kathaM tannibandhanA vyavasthA ? tathAhi-ekasyAM santatau parasantatigatena vijJAnena tulye'pi janakatve samanantarapratyayatvena jananavizeSamaGgIkRtyaikasantAnavyavasthA kriyate, yadA tu vyavasthAnibandhanasyApi sAMvRtatvaM tatastatkRtAyA vyavasthAyAH paramArthasattvaM durbhaNamiti / ayamapi saugatAnAM doSo na jainAnAm, yato 'jJAnapUrvakatvaM jJAnasya, svasaMvedanaM ca 5zAnasya svarUpam' ityetat prAk pratisAdhitam / yaccoktam 'atajAtIyAdapi bhAvAnAmutpattidarzanAd , yathA dhUmAdeH' ityapi na saMgatam, yato nAsmAbhiratajAtIyotpatti bhyupagamyate-vilakSaNAdapi pAvakAt dhUmotpattidarzanAt-kintu kAraNagatadharmAnuvidhAnaM kaarytvaabhyupgmnivndhnm| tacca jJAnasya pradarzitaM prAk / na ca kAya-vijJAnayorivAnala-dhUmayoH sarvathA vailakSaNyam, pudgalavikAratvena dvayorapi sAdRzyAt / sarvathA sAdRzye ca 10 kAryakAraNabhAvAbhAvaprasaGgaH ekatvaprApteH / yattu 'sadRzatAdRzavivekaH kAryanirUpaNAyAmapi durlabhaH' tatra yaH kAryadarzanAdapi vivekaM nAvadhArayituM kSamastasyAnumAnavyavahAre'nadhikAra eva / taduktam___ "suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati, atastadavadhAraNe yatno vidheyaH" [ ] ata eva 'rUpAdInAM hi rUpAdipUrvakatvena vA' ityAdi anabhimatopAlambhamAtram, kathaJcit sAdRzyasya kArya-kAraNayordarzitatvAt tasya ca prakRte pramANasiddhatvAt / 15 yacca 'supta-mUrcchitAdyavasthAsu vijJAnAbhAvena tatpUrvakatvamuttarajJAnasya na saMbhavati' ityabhyadhAyi, tadasat; tadavasthAyAM vijJAnAbhAvagrAhakapramANAsaMbhavAt / tathAhi-na tAvat supta eva tadavasthAyAM vijJAnAbhAvaM vetti, tadA vijJAnAnabhyupagamAt; tadavagame ca tasyaiva jJAnatvAd na tadavasthAyAM tadabhAvaH / nApi pArzvasthito'nyastadabhAvaM vetti, kAraNa-vyApaka-svabhAvAnupalabdhInAM viruddhavidhervA'tra viSaye'vyApArAt anyasya tadabhAvAvabhAsakavAyogAt / na cAbhAvavat tadbhAvasyApi tasyA20 mavasthAyAmapratipattiH, svAtmani" svasaMviditavijJAnAvinAbhUtatvena nizcitasya prANA'pAnazarIroSNasAkAravizeSAdestadavasthAyAmupalabhyamAnaliGgasya sadbhAvenAnumAnapratItyutpatteH / jAgradavasthAyAmapi parasantatipatitacetovRtterasmadAdibhiryathoktaliGgadarzanodbhUtAnumAnamantareNApratipatteH / 'na kiJciccetitaM mayA iti smaraNAduttarakAlabhAvinastadavasthAyAmanubhavAnumAne kiM vastvasaMvedanam , svarUpAsaMvedanaM vA' ityAdi yad dUSaNamabhihitam , tadapyasAram jAgradavasthAbhAvisvasaMviditagacchattRNasparzajJAnA'zva25 vikalpasamayagodarzanAdiSUttarakAlabhAvi 'na mayA kizcidupalakSitam' iti smaraNaliGgabalodbhUtAnumAnaviSayeSvapyasya samAnatvAt / na ca svasaMviditavijJAnavAdino'trApi samAno doSa iti vaktuM yuktam , "yasya yAvatI mAtrA" [ ] iti svsNviditjnyaansyaabhyupgmaat| yazca 'samanantarasahakAritvAdyanekadharmayuktatvamekakSaNe jJAnasyAsajyate' iti pratipAditam tadabhyupagamyamAnatvenAdUSaNam / ataH paurvAparyavyavasthitaharSa-viSAdAdyanekaparyAyavyApyekAtmavyatirekeNa 30 jJAnayoH svasantAne'pyanusandhAnanimittopAdAnopAdeyabhAvAsaMbhavAd na parasantAnavadanusaMdhAnapratyayaH syAt, dRzyateca; ato'nekatvavyAvRttAdanusandhAnapratyayAdapi linggaadaatmsiddhiH| athApi syAd gamakatvaM hi hetoH svasAdhyAvinAbhAvagrahaNapUrvakam, tadbrahaNaM ca dharmyantare, na cAtraikakartRkatvena sAdhyadharmivyatirikte dharmyantare pratisandhAnasya vyAptiH yena pratisandhAnAdekaH kartA'numIyeta / atha brUSe kSaNikatAsAdhakasya sattAkhyasya hetoryathA dharmyantare vyAptyagrahaNe'pi 35 gamakatA tadvadasyApi, etadacAru; tasya hi kSaNikatAyAM prAk pratyakSeNa nizcayAnizcayaviSayeNa ca vyApterdarzanAd vipakSAt pracyAvitasya bAdhakapramANena sAdhyadharmiNi yadavasthAnaM tadeva svasAdhyena vyAptigrahaNam / ata evAsya hetoH sAdhyadharmiNyeva vyaaptinishcymicchnti| nanu vyApti-sAdhyanizcayayoniyamena paurvAparyamabhyupagantavyam, vyAptinizcayasya saadhyprtipttynggtvaat| atra tu sAdhyadharmiNi vyAptinizcayAbhyupagame sAdhyapratipattikAlo'nyo'bhyupagantavyaH, na cAsAvanyo'nubhUyate; astyetat 1-yatve jananaM vi-vA0, baa0| 2 pR. 89 paM0 21 / 3 ityAdi, tadapi na mAM0 ba0 / 4 pR. 77 paM0 28 / 589 paM0 24 / 6 pR. 89 paM0 26 / saMbhavItyabhidhAyi vi0, bhA0, kAM0, gu0| saMbhavatItyamidhA-mAM0, bhaaN0| 8 pR0 8950 18 / 9-vo'pi / maaN0| 10 pArzve sthito-gu0 / 11-ni sNvi-maaN0| 12-rottaanaakaar-kaaN0| 13 pR0 89 paM0 34 / 14 pR. 88 paM0 31 / 15-ptteHkaa-kaaN| Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 91 10 kAryahetoH, kasyacit svabhAvahetorapiH asya tu bAdhakAt pramANAd vipakSAt pracyutasya yadeva sAdhyadharmiNi svasAdhyavyAptatayA grahaNaM tadeva sAdhyagrahaNam / na cAsyaivaM dvairUpyam, yato vipakSAd vyAvR. ttirevAnvayamAkSipati / iyAMstu vizeSaH kasyacid hetoAptiviSayapradarzanAya dharmivizeSaH pradarzyate, asya tu 'yat sat tat kSaNikam' iti dharmivizeSApradarzane'pi dharmimAtrAkSepeNa vyAptipradarzanam / tacca satvaM kvacid vyavasthitamupalabhyamAnaM kSaNikatApratipattyaGgam , ataH pakSadharmatA'pyatrAsti, na cAtraivam / 5 atrApyenameva nyAya kecidaahH| kathama? tatra hi vyApakasya mayogapadyasya nivatyA vipakSAta tannivRttiH, atrApi pramAtRniyatatAyA vyApikAyA abhAvAda vipakSAt pratisandhAnalakSaNasya heto. nivRttiH| atha tatra bAdhakapramANasya vyAptiH pratyakSeNa nizcIyate-kama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkaraNasya pratyakSeNa nizcayAt-atra tu katham? atrApi pramAtRniyamapUrvakatvena svasantAna evaM pratisandhAnasya vyAptinizcayAt kathaM na tulyatA? ___atha brUyAt 'pramAtRniyatatA' ityasya bhASitasya ko'rthaH ? yadi paraM bhaGgyantareNaikakartRkatvaM sAdhyaM vyapadizyate tasya pratyakSeNa nizcayAbhyupagame kathaM bAdhakapramANAvaseyatA vyApteH ? naitat, pramAtRniyatatAgrahaNaM naikakartRkatvagrahaNam ; sarve eva hi bhAvA dezAdiniyatatayA'vasIyamAnA vyavahAragocaratAmupayAnti, pramAturapyavasAya evameva dRzyate-'idAnImatrAham' / evaM dezAdyasaMsargavat pramAtrantarAsaMsa. gargo'pi nizcIyate / tathAhi-deza-kAlanibandhananiyamavad vyatiriktapadArthAsaMsargasvabhAvaniyataprati-15 bhAso'pi ghaTAderiva, atraiktvaanektvnishcyaabhaavH| pUrvapAkSikamate tasya nAnAkartRkeSu santAnAntareSu vyApakasyAbhAvAd vipakSAt pracyutasya pratisandhAnasya kvacidupalabhyamAnasyaikakartRkatvena vyAptiH / yathA krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkaraNadarzane naivaM nizcayaH-'kiM kSaNikaiH krama-yogapadyAbhyAM sA kriyate, AhosvidanyathA' iti, atha ca pratyakSeNa bAdhakasya vyAptyavasAye pazcAd vyApakAnupalabdhyA mUlahetoAptisiddhiH evamekakartRkatvAnavasAye'pi pramAtRniyatatayA pratisandhAnasya svasantatau vyApti-20 nizcaye satyuttarakAlaM vipakSe vyApakasya pramAtRniyatatvasyAbhAvAdekakartRkatvena pratisandhAnasya vyaaptisiddhiH| evamanabhyupagame 'aham anyo vA' iti pramAtranizcaye prameyAnizcayAd andhamUkaM jagat syAt / aupacArikasya prAtRniyatatayA pratibhAsaviSayatve'nAtmapratyakSatvaM dossH| tatraitat syAt-astyayaM pramAtRniyamanizcayaH; sa tu svasantatau kimekakartRkatvakRtaH, utasvinimittAntarakRto yuktaH ? taccaikasyAM santatau hetu-phalabhAvalakSaNaM prAk pradarzitam / satyam , pradarzitaM 25 natu sAdhitam / tathAhi-tatkRtaH pramAtRniyamo nAnyakRta iti naitAvatpratyakSasya viSayaH; na ca pramANAntarasyApi / taddhi asmin viSaye ucyamAnam anumAnamucyeta, tadapi pratyakSaniSedhAnniSiddham / na ca kSaNikatvavyavasthApane hetu-phalabhAvakRto niyama ityabhyupagantuM yuktam , tasyopariSTAt niSetsyamAnatvAt / na cAta eva doSAdU ekakartRkatvakRto'pi na niyama iti vaktuM zakyam , svasaMvedanapratyakSasiddhatvasya tatpUrvakAnumAnasiddhatvasya cAtmani prAg vyavasthApitatvAt / abhyupagamavAdena tu kSaNikatvavyavasthApaka-30 sattvahetutulyatvamanusandhAnapratyayahetoH pradArzatam ; na tu kSaNikatvavad Atmaikatvasya pratyakSAsiddhatvam yenAnumAnAt tetprasiddhyabhyupagame itaretarAzrayadoSaprasaGgaH preryeta / ato'dhyakSAnumAnapramANasiddhatvAt paralokinaH "paralokino'bhAvAt paralokAbhAvaH" iti sUtraM niHsAratayA vyavasthitam / __yadapyucyate 'zarIrAntargataM saMvedanaM kathaM zarIrAntarasaMcAri; jIvatastAvanna zarIrAntarasaMcAro dRSTaH, parasmin maraNasamaye bhaviSyatIti duranvayametat tadapi na yuktam / yataH kumArazarIrAntargatAH pANDi-35 tyAdivikalpA vRddhAvasthAzarIrasaMcAriNo dRzyante jIvata eva, capalatAdizarIrAvasthAvizeSAH vAgUvikArAzca tat kathaM na jIvataH zarIrAntarasaMcAraH? athaikamevedaM zarIraM bAla-kumArAdibhedabhinnam, janmAntarazarIraM tu mAtApitrantarazukra-zoNitaprabhavam-zarIrAntaraprabhavam , etadapyayuktam ; bAla-kumArazarIrasyApi medAt yathA ca bAla-kumArazarIracapalatAbhedastaruNAdizarIrasaJcArI upalabhyate tathA 1 kramasya yogapa-vA0, bA0, gu0, kaaN| 2-mAnavyava-kAM0, gu0 / 3-katve ni-vR0, A0 / 4-zcayabhAvaH vA0, baa0| 5-maatRni-maaN0| 6-mAturniyata-mAM0 ba0 |-maatRrniyt-vaa0, baa0| 7-kSatvadoSaH vA0, bA0 vinaa| 8 pR. 91 56 / 9 tatpratisi-vA0, bA0 vinaa| 10 pR. 71 paM0 29 / 11 pR. 71 paM0 34 / Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ca prathame kANDenijajanmAntarazarIraprabhavazcapalatAdibhedaH parabhavabhAvijanmazarIrasaMcArI bhaviSyatIti tato na mAtA. pitAkra-zoNitAnvayi janmAdizarIrama api ta svasantAnazarIrAnvayameva, vRddhAdizarIravataH anyathA mAtApitRzarIracapalatAdivilakSaNazarIraceSTAvanna syAt / athehajanmabAla-kumArAdyavasthAbhede'pi pratyabhijJAnAd ekatvaM siddhaM zarIrasya tadavasthAvyApakasya tena na tadRSTAntabalAdatyantabhinne janmAntara5zarIrAdau jJAnasaMcAro yaktaH, tadasataH pUrvottarajanmazarIrajJAnasaMcArakAriNaH kArmaNazarIrasyAta eva kthnycidektvsiddheH| tathAhi-jJAnaM tAvadihajanmAdAvanyanijajanmajJAnaprabhavaM prasAdhitam , tasya cehajanmabAla-kumArAdyavasthAbhedeSu tadevedaM zarIram' ityabodhitapratyabhijJApratyayAvagataikarUpAnvayiSu saMcAradarzanAt pUrvottarajanmAvasthAsvapi tathAbhUtAnugAmirUpasamanvitAsu tasya saMcAro'numIyate / na dAdIndriyasaMvedyarUpAdyAzrayasyaudArikazarIrasya janmAntarazarIrAdyavasthA'nugamaH saMbhavati, tasya 10 tadaiva ca dAhAdinA dhvaMsopalabdheH / ato janmadvayAvasthAvyApakasyoSmAdidharmAnugatasya kArmaNazarIrasya vijJAnasaMcArakAriNaH sadbhAvaH siddhaH / pUrvottarajanmAvasthAvyApakasyAvasthAtustadavasthAbhyaH kathaJcidabhedAd mAtApitRzarIravilakSaNanijazarIrAvasthAcapalatAdyanuvidhAne uttarAvasthAyAH kathaM nAvasthAtRdharmAnuvidhAnam ? "tasmAd yasyaiva saMskAraM niyamenAnuvarttate / zarIraM pUrvadehasya tat tadanvayi yuktimat" // [ ] 'atha pUrvAparayoH pratyakSasyApravRtterna kAryakAraNabhAvaH, anumAnasiddhAvitaretarAzrayadoSaH' iti, tadapi prativihitam , evaM hi sarvazUnyatvamAyAtamiti kasya dUSaNaM sAdhanaM vA kena pramANena ? ihalokasyApyabhAvaprasakteriti pratipAditatvAt / atha kAryavizeSasya viziSTakAraNapUrvakatvasiddhau yathoktaprakAreNa bhavatu pUrvajanmasiddhiH, bhAvi20 paralokasiddhistu katham bhAvini pramANAbhAvAt ? tatrApi kAryavizeSAdeveti brUmaH / tathAhi-kAryavizeSo viziSTaM sattvameva, tacca na sattAsaMbandhalakSaNam ; tasya niSetsyamAnatvAt / nApyarthakriyAkAritvalakSaNam , santativyavacchede tasyAbhAvaprasaGgAt / tathAhi-zabda-buddhi-pradIpAdisantAnAnAM yadyucchedo'bhyupagamyate tadA tatsantaticaramakSaNasyAparakSaNAjananAdasattvam, tadasattve ca pUrvapUrvakSaNAnAmarthakriyA'jananAdasattvamiti sklsnttybhaavH| atha santatyantakSaNaH sajAtIyakSaNAntarAjanane'pi 25 sarvajJasantAne svagrAhijJAnajanakatvena sanniti nAyaM doSaH, tadasat : svasantatipatitopAdeyakSaNAjana katve parasantAnavartisvagrAhijJAnajanakatvasyApyasaMbhavAt / na pAdAnakAraNatvAbhAve sahakArikAraNatvaM kvacidapyupalabdham / tatsadbhAve vA ekasAmagryadhInasya rUpAde rasatastatsamAnakAlabhAvino'vyabhicAriNI pratipattirna syAt, rUpakSaNasya svopAdeyakSaNAntarAjanane'pi rasasantatausahakArikAraNatvena rasa kSaNajanakatvAbhyupagamAt tatsadbhAve'pi tatsamAnakAlabhAvino rUpAderabhAvAta / tannopAdAnakAraNatvA30 bhAve sahakAritvasyApi saMbhava iti svasantatyucchedAbhyupagame'rthakriyAlakSaNasya sattvasyAsambhava iti utpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNameva sattvamabhyupagantavyamiti kAryavizeSalakSaNAddhetoryathoktaprakAreNAtItakAlavadanAgatakAlasaMbandhitvamapyAtmanaH siddham / yadapyuktam 'yadyAgamasiddhatvamAtmanaH, tasya vA pratiniyatakarmaphalasaMbandhastatsiddho'bhyupagamyate tadA'numAnavaiyarthyam' iti, tadapi mUrkhezvaraceSTitam ; nahi vyartham iti nijakAraNasAmagrIbalAyatiM 35 vastu pratikSeptuM yuktam ; nahi AgamasiddhAH padArthAH iti pratyakSasyApi pratikSepo yuktaH / yadapi pratyakSA'numAnAviSaye cArthe AgamaprAmANyavAdibhistasya prAmANyamabhyupagamyate-taduktam __"AmnAyasya kriyA'rthatvAdAnarthakyamatadarthAnAm-" [ jaimi0 1-2-1] iti, sadapyayuktam / yato yathA pratyakSapratIte'pyarthe vipratipattiviSaye'numAnamapi pravRttimAsAdayatIti pratipAdita tathA pratyakSA'numAnapratipanne'pyAtmalakSaNe'rthe tasya vA pratiniyatakarmaphalasaMbandhalakSaNe 1-lakSaNaM zarIraM ce-gu0| 2-bAdhitaikapra-mA0 / 3 tasyaiva ca dAhA-vA0, baa0| 4 anumAnabhAvasiddhAvi-vA0, bA. vinaa| 5evaM hi sati sarva-bhAM0, maaN0| 6 pR. 74 paM0 26 / 7 pR. 715067|8-yaatvstu kaa0|9 pR75 pN013| 10-yate k-kaa| Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 iishvrsvruupvaadH| kimityAgamasya pravRttirnAbhyupagamasya viSayaH ? na cAgamasya tatrAprAmANyamiti vaktuM yuktam , sarvazapraNItatvena tatprAmANyasya vyavasthApitatvAt / pratiniyatakarmaphalasaMbandhapratipAdakazcAgamaH ___"bahvArambhaparigrahatvaM ca nArakasya" [ tattvA0 a0 6, sU0 16 ] ityAdinA vAcakamukhyena sUtrIkRto'syaivAnumAnaviSayatvaM pratipAdayitukAmena / yathA ca karmaphalasaMbandho'pyAtmano'numAnAdavasIyate tathA yathAsthAnamihaiva pratipAdayiSyAmaH / AtmasvarUpaprati- 5 pAdakaH pratiniyatakarmaphalasaMbandhapratipAdakazcAgamaH "ege AyA" [ sthAnA0 prathamasthA0 sU01] "punviM duzciNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM kammANaM" [ ityAdikaH suprasiddha eva / tadevaM pratyakSA'numAnA''gamapramANaprasiddhatvAd nAraka-tiryaga-narA'maraparyAyAnubhUtisvabhAvasyAtmanaH, na 'bhavazabdavyutpattiH arthAbhAvAt DitthAdizabdavyutpattitulyA' 10 iti sthitam // [ pUrvapakSaH-jagataH IzvarakRtatvasthApanam ] atrAhurnaiyAyikAH-kleza-karma-vipAkA''zayA'parAmRSTapuruSAbhyupagame "nityaM sattvamasattvaM vA" iti dUSaNamabhyadhAyi tatra tannityasattvapratipAdane nAsmAkaM kAcit kSatiH, pramANato nityajJAnAdidharmakalApAnvitasya tasyAbhyupagamAt / nanu yuktametad yadi tathAbhUtapuruSasadbhAvapratipAdakaM kiJcit pramANaM syAt, tacca nAsti / tathAhi-na pratyakSaM tathAvidhapuruSasadbhAvAvedakamasmadAdInAm / asmadvilakSaNayogibhistasyAvasAya ityatrApi na kiJcit pramANamasti / yadA na tatsvarUpagrahaNe pratyakSapramANapravRttistadA tadgatadharmANAM nityajJAnAdInAM sadbhAvavAttaiva na sNbhvti| _____nAnumAnamapi yuktam etatsvarUpAvedakam , pratyakSaniSedhe tatpUrvakasya tasyApi niSedhAt / sAmA-20 nyatodRSTasyApi nAtra viSaye pravRttiH, liGgasya kasyacit ttprtipaadksyaabhaavaat| kAryatvasya pRthivyAdyAzritasya kessaashcinmtenaasiddheH| na ca saMsthAnavattvasya tatsAdhakatvam, prAsAdAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdisaMsthAnasyAtyantavailakSaNyAt saMsthAnazabdavAcyatvena cAtiprasaktirdarzitA "vastubhedaprasiddhasya zabdasAmyAdabhedinaH" [ ] ityAdinA / tasmAnnAnumAnaM tatsAdhanAyAlam / nApyAgamaH, nityasyAtra darzane'nabhyupagamAt ; abhyupagame vA kAryArthapratipAdakasya siddhe vstunyvyaapRteH| nApIzvarapUrvakasya prAmANyam, itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / anIzvarapUrvakasyApi saMbhAvyamAnadoSatvena prmaanntaa'nupptteH| tasyAnyezvarapUrvakatve tasyApi siddhiH kuta iti vaktavyam, tadasiddhau na tasya prAmANyam, anekezvaraprasaGgadoSazca / bhavatu, ko doSaH yata ekasyApi sAdhane vayamatIvotsukAH kiM punarbahUnAmiti cet, na kazcit pramANAbhAvaM muktvA / tannAgamato'pi ttprtipttiH|30 evaM svarUpAsiddhau kathaM tasya kAraNatA? ____ atrAhuH-yaduktam 'na tatra pratyakSaM pramANam' tadevameva / yadapi 'sarvaprakArasyAgamasya na tatsvarUpAvedane vyApRtiH' tatrocyate-AgamAvyApAre'pi tatsvarUpasAdhakamanumAnaM vidyate / AgamasyApi siddhe'rthe liGgadarzananyAyena yathA vyApRtistathA prtipaadyissyaamH| pratyakSapUrvakAnumAnaniSedhe siddhasAdhanam, sAmAnyatodRSTAnumAnasya tatra vyApArAbhyupagamAt / nanvanumAnapramANatAyAmayaM vicAro 35 yuktArambhaH, tasyaiva tu prAmANyaM nAnumanyante cArvAkA iti, etaccAnuddhogyam; anumAnaprAmANyasya vyvsthaapittvaat| ___ yattUktam 'pRthivyAdigatasya kAryatvasyApratipattena tasmAdIzvarAvagamaH' tatra pRthivyAdInAM bauddhaiH kAryatvamabhyupagataM te kathamevaM vadeyuH ? ye'pi cArvAkAdyAH pRthivyAdInAM kAryatvaM necchanti teSAmapi 1 pR0 69509 / 2 pratigrahatvaM naar-maaN0| 3 "purA porANANaM duciNNANaM duppaDikaMtANaM kaDANaM pAvANaM kammANaM" ityAdi-jJAtAdharmakathAsUtre pR. 204 pra0, paM0 1-vipAkasUtre pR0 38 dvi0, pN01| 4 pR. 69 paM0 27 / 5-dbhAve vA-mAM0, bA0, baa0| 6 pra. pR0 paM0 17 // 7 pra0 pR0 paM0 26 / 8 pra. pR0 paM0 21 / Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 prathama kANDeviziSTasaMsthAnayuktAnAM kathamakAryatA? sarva saMsthAnavat , kAryam , taJca puruSapUrvakaM dRSTam / ye'pyAhuH"saMsthAnazabdavAcyatvaM kevalaM ghaTAdibhiH samAnaM pRthivyAdInAm na tattvato'rthaH kazcid dvayoranugataH samAno vidyate" / teSAmapi na kevalamatrAnugatArthAbhAvaH kintu dhUmAdAvapi pUrvAparabyaktigato naiva kazcidanugato'rthaH smaano'sti| 5 atha tatra vastudarzanAyAtakalpanAnimittamuktam , atra tathAbhUtasya pratibhAsasyAbhAvAnnAnugatArthakalpanA / tathAhi-kasyacid ghaTAdeH kriyamANasya viziSTAM racanAM kartRpUrvikAM dRSTvA'dRSTakartRkasyApi ghaTa-prAsAdAdestasya racanAvizeSasya kartRpUrvakatvapratipattiH, pRthivyAdestu saMsthAnaM kadAcidapi kartRpUrvakaM nAvagatam: nApi tAdRzaM dharmyantare dRSTakartRka iva paTAdau; tat pRthivyAdigatasya saMsthAnasya vailakSaNyAt tato na tataH kartRpUrvakanvapratipattiH; evaM hetorasiddhatvena naitat sAdhanam , ayuktametat; 10 yato yadyanavagatasaMbandhAna pratipattana adhikRtya hetorasiddhatvamucyate tadA dhUmAdiSvapi tulyam / atha gRhItAvinAbhAvAnAmapi kAryatvadarzanAt tanvAdiSu IzvarAdikRtatvapratibhAsAnutpatterevamucyate, tadasat; ye hi kAryatvAdevuddhimatkAraNapUrvakatvena gRhItAvinAbhAvAste tasmAdIzvarAdipUrvakatvaM teSAmavagacchantyeva / tasmAd vyutpannAnAmastyeva pRthivyAdisaMsthAnavattva-kAryatvAderhetordharmidharmatA'vagamaH, avyutpannAnAM tu prasiddhAnumAne dhUmAdAvapi nAsti / 15 api ca, bhavatu prAsAdAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdisaMsthAnasya vailakSaNyaM tathApi kAryatvaM zAkyAdimiH pRthivyAdInAmiSyate, kArya ca kartR-karaNAdipUrvakaM dRSTam ; ataH kAryatvAd buddhimakAraNapUrvakatvAnumAnam / atha kartRpUrvakasya kAryatvasya saMsthAnavattvasya ca tadvailakSaNyAnna tataH sAdhyAvagamaH / ata evAdhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimad yat saMsthAnaM taddarzanAt karjadArzano'pi tatpratipattiryuktetyasya dUSaNasya kAryatve'pi samAnatvAt kathaM gamakatA? yadyevamanumAnocchedaprasaGgaH 20dhUmAdikamapi yathAvidhamanyAdisAmagrIbhAvAbhAvAnuvRttimat tathAvidhameva yadi parvatopari bhavet syAt tato vahnayAdyavagamaH / athAdhUmavyAvRttaM tathA vidhameva dhUmAdi tarhi kAryatvAdyapi tathAvidhaM pRthivyAdigataM kiM neSyate? atha pRthivyAdigatakAryatvAdidarzanAt karbadarzinAM tadapratipattiH, evaM zikharyAdigatavahnayAdyadarzinAM dhUmAdibhyo'pi tadapratipattirastu / na cAtra zabdasAmAnyaM vastva nugamo nAstIti vaktuM yuktam, dhUmAdAvapi zabdasAmAnyasya vaktuM zakyatvAt / tanna zAkyadRSTayA 25 kAryatvAderasiddhatA / nApi cArvAka-mImAMsakadRSTayA, teSAmapi saMsthAnavadavazyaM kArya ghaTAdivat pRthivyAdi svAvayavasaMyogairArabdhamavazyaMtayA vizleSAd vinAzamanubhaviSyati; evaM vinAzAd vA saMbhAvitAt kAryatvAnumAnam racanAsvabhAvatvAd vA / yathoktaM bhASyakRtA "yeSAmapyanavagatotpattInAM bhAvAnAM rUpamupalabhyate teSAM tantuvyatiSaGgajanitaM rUpaM dRSvA tadyati30 SaGgavimocanAt tadvinAzAd vA vinajhyatItyanumIyate" [ ] anena saMsthAnavato'nupalabhyamAnotpatteH samavAyyasamavAyikAraNavinAzATa vinaashmaah| tathA. pRthivyAdeH saMsthAnavato'dRSTajanmano rUpadarzanAd nAzasambhAvanA bhaviSyati; sambhAvitAca nAzAt kAryatvAnumitau kartRpratipattiH / yathoktaM nyAyavidbhiH tattvadarzanaM pratyakSato'numAnato vA" [ ] 35kAryatva-vinAzitvayozca samavyAptikatvAdekenAparasyAnumAnamiSTam "tena yatrApyubhau dhauM" [ zloka vA0 anu0 zlo09] ityatra / ato jaiminIyAnAM na kaarytvaadersiddhtaa|| nApi cArvAkamate'siddhatvam / teSAM racanAvattvenAvazyaMbhAvinI kAryatApratipattiradRSTotpattI. nAmapi zityAdInAm, anyathA vedaracanAyA api kartRdarzanAbhAvAna kAryatA, yatastatrApyetAvacchakyaM vaktum-na racanAtvena vedaracanAyAH kAryatvAnumAnam, kartRbhAvA'bhAvAnuvidhAyinI 40 tadarzanAllaukikyeva racanA tatpUrvikA'stu mA bhUd vaidikI / atha tayorvizeSAnupalambhAllaukikIva 1-traavstu-haa0| 2-yAtatkalpa-vA0, bA0, mAM0, bhaaN0| 3 iti pa-vi0 / 4 ghttaa-maaN0| 5-t yato vi0| 6-nshy-kaaN0| 7-kSato vA'nu-vA0, bA0 / Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95 iishvrsvruupvaadH| vaidikyapi kartRpUrvikA tarhi prAsAdAdisaMsthAnavat pRthivyAdisaMsthAnavattvasyApi tadpatA'stu, vizeSAnupalakSaNAt / tanna hetorsiddhtaa| {mA bhUdasiddhatvaM tathA'pyasmAt sAdhyasiddhina yuktA, nahi kevalAn pakSadharmatvAd vyAptizU nyAt sAdhyAvagamaH / nanu kiM ghaTAdau kartR-karma-karaNapUrvakatvena kAryatvAdeAtyanavagamaH ? astyevaM' ghaTagate kAryatve pratipattistathApi na vyAptiH, sA hi sakalAkSepeNa gRhyate, atra tu vyAptigrahaNakAla 5 eva keSAzcit kAryANAmakartRpUrvakANAM kAryatvadarzanAnna sarva kArya kartRpUrvakam , yathA vaneSu ghanaspatInAm / atha tatra na kaJabhAvanizcayaH kiMtu katragrahaNam , tacca vidyamAne'pi kartari bhavatIti kathaM sAdhyAbhAve hetordarzanam ? kva punarvidyamAnakartRkANAM tadapratipattiH ? yathA ghaTAdInAmanavagatotpattInAm / yuktA tatra karturapratipattiH, utpAdakAlAnavagamAt / tatkAle ca tasya tatra sannidhAnam, anyadA'sya snnidhaanaabhaavaadgrhnnm| vanagateSu ca sthAvareSUpalabhyamAnajanmasu kartRsadbhAve tadava-10 gamo'vazyaMbhAvI, yathopalabhyamAnajanmani ghaTAdau; ata upalabdhilakSaNaprApasya kartusteSvabhAvani. zvayAt tatra vyAptigrahaNakAla eva kAryatvAderhatodarzanAnna kartRpUrvakatvena vyAptiH / itazca dRSTahAnyadRSTaparikalpanAsambhavAt-dRSTAnAM kSityAdInAM kAraNatvatyAgaH adRsya ca kartuH kAraNatvakalpanA na yuktimatI / atha na kSityAdeH kAraNatvanirAkaraNaM kartRkalpanAyAmapi, tatsadbhA. ve'pi tasyAparakAraNatvaklapteH, tadasat; yato yad yasyAnvaya-vyatirekAnu vidhAyi tat tasya kAraNam 15 itarat kAryam: kSityAdInAM tvanvaya-vyatirekAvanuvidhatte tatrAkRSTajAtaM vanaspatyAdi nAparasya, kathamato vyatiriktaM kAraNaM bhavet ? evamapi kAraNatvakalpanAyAM doSa uktaH "caitrasya vraNarohaNe" [ ] ityAdinA / tasmAt pakSadharmatve'pi vyAzyabhAvAdagamakatvaM hetoH| ___ atha teSAM pakSe'ntarbhAvAnna tairvyabhicAraH, tadasat; tAttvikaM vipakSatvaM kathamicchAkalpitena pakSatvenApogheta? vyAptau siddhAyAM sAdhya-tadabhAvayoragrahaNe vAdIcchAparikalpitaM pakSatvaM kathyate / 20 sapakSa-vipakSayorhetoH sadasattvanizcayAd vyaaptisiddhiH| evamapi sAdhyAbhAve dRSTasya hetoyAptigrahaNakAle vyabhicArAzaGkAyAM nizcaye vA vyabhicAraviSayasya pakSe'ntarbhAvena gamakatvakalpane na kazciddheturvyabhicArI bhavet / tasmAnnezvarasiddhau kazcid heturavyabhicAryasti } / atrAhuH-nAkRSTajAtaiH sthAvarAdimiLamicAraH vyAlyabhAvo vA, sAdhyAbhAve vartamAno heturvyabhicArI ucyate, teSu tu katragrahaNam na skrtRktvaabhaavnishcyH| nanUktam 'upalabdhilakSaNa 25 prAptatve karturabhAvanizcayastatra yuktaH' naitad yuktam; upalabdhilakSaNaprAptatAyAH kartusteSvanabhyupagamAt / yattUktam 'kSityAdyanvaya-vyatirekAnuvidhAnadarzanAt teSAm tadyatiriktasya kAraNatvakalpane'tiprasaGgadoSaH' iti, etasyAM kalpanAyAM dharmAdharmayorapi na kAraNatA bhavet / na ca tayorakAraNataiva, tayoH kAraNatvaprasAdhanAt-nahi kiJcijagatyasti yat kasyacinna sukhasAdhanam duHkhasAdhanaM vaa| na ca tatsAdhanasyAdRSTanirapekSasyotpattiH / iyAMstu vizeSaH-zarIrAdeH pratiniyatA'dRSTAkSiptatvaM 30 prAyeNa, sarvopabhogyAnAM tu sAdhAraNA'dRSTAkSiptatvam / etat srvvaadibhirbhyupgmaadprtyaakhyeym| yuktizca pradarzitaiva / cArvAkairapyetadabhyupagantavyam, tAn prati pUrvametatsiddhau pramANasyoktatvAt / pramANasiddhaM tu na kasyacinna siddham / athAdRSTasya kAryeNAnvaya-vyatirekAnanuvidhAne'pi nAkAraNatA, na tarhi vaktavyaM bhUmyAdivyatirekeNa sthAvarAdinA kAryeNezvarasyAnvaya-vyatirekAnanuvidhAnAdakAraNatvam / atha jagadvaicitryamadRSTasya kAraNatvaM vinA nopapadyate iti tat kalpyate, sarvAn 35 utpattimataH prati bhUmyAdeH sAdhAraNatvAdato'dRSTAkhyavicitrakAraNakRtaM kAryavaicitryam; evamaesya kAraNatvakalpanAyAmIzvarasyApi kAraNatvapratikSepo na yuktaH yathA kAraNagataM vaicitryaM vinA kAryagataM vaicitryaM nopapadyate iti tat parikalpyate tathA cetanaM kartAraM vinA kAryasvarUpAnupAttiriti kimiti tasya nAbhyupagamaH? na cAkRSTajAteSu sthAvarAdiSu tasyAgrahaNena pratikSepaH, anupalabdhilakSaNaprAptatvAdadRSTavat / na ca sarvA kaarnnsaamnyuplbdhilkssnnpraaptaa| ata eva dRzyamAneSvapi40 1-va ghaTa-bhAM0, vA0, bA0, mAM vinaa| 2-tve'pi pra-bhAM0, gu0, maaN0| 3-yAt dR-vA0, vA0 / 4-kRteH bhA0, kAM0, gu0| 5-"vanavanaspatyAdInAm" vi.tti.| 6-kSayozca he-bhA0, maa0| 7 pra0 pR. paM0 11 / 8pra0 pR. paM0 16 / 90 93 102 / Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 prathame kANDe - kAraNeSu kAraNatvamapratyakSam kAryeNaiva tasyopalambhAt / sahakArisattA dRzyamAnasya kAraNatA, keSAJcit sahakAriNAM dRzyatve'pyadRSTAdeH sahakAriNaH kAryeNaiva pratipattiH: evamIzvarasya kAraNatve'pi na tatsvarUpagrahaNaM pratyakSeNeti sthitam / tato'nupalabdhilakSaNaprAptatvAt kartturupalabhyamAna. janmasu sthAvareSu hetorvRttidarzanAnna vyAtyabhAvaH yato nizcitavipakSavRttirheturvyabhicArI / 5 nanu nizcita vipakSavRttiryathA vyabhicArI tathA sandigdhavyatireko'pi, ukteSu sthAvareSu kartragrahaNaM kiM kartrabhAvAt, Ahosvid vidyamAnatve'pi tasyAgrahaNamanupalabdhilakSaNaprAptatvena ? evaM sandigdhavyatirekatve na kazciddheturgamakaH / dhUmAderapi sakalavyatyAkSepeNa vyAyupalambhakAle na sarvA vahnivyaktayo dRzyAH; tAsu cA'dRzyAsu dhUmavyaktInAM dRzyatve sandigdhavyatirekAzaGkA na nivarttateyatra varadarzane dhUmadarzanaM tatra kiM vahneradarzanamabhAvAt, Ahosvid anupalabdhilakSaNaprAptatvAt 10 iti na nizcayaH / ato dhUmo'pi sandigdhavyatirekatvAnna gamakaH / atha dhUmaH kArya hutabhujaH, tasya tadabhAve svarUpAnupapatteradRSTatve'pyanalasya sadbhAvakalpanA; nanu tat kAryamatropalabhyamAnaM kimiti kAraNamantareNa kalpyate ? atha dRSTazakteH kAraNasya kalpanA'stu mA bhUd buddhimataH, vayAderdhUmAdIn prati kathaM dRzaktitA ? pratyakSAnupalambhAbhyAmiti cet, buddhimato'pi tAbhyAM kAraNatvatau vahnyAdibhistulyatA; yathA vahnayAdisAmagryA dhUmAdirjanyamAno dRSTaH sa tAmanta15reNa kadAcidapi na bhavati svarUpahAniprasaGgAt tadvat sarvamutpattimat kartR-karma-karaNapUrvakaM dRSTam, tasya sakRdapi tathAdarzanAt tajjanyatAsvabhAvaH, tasyaivaM svabhAva nizcitAvanyatamAbhAve'pi kathaM bhAvaH ? kiMca, anupalabhyamAnakartRkeSu sthAvareSu kartturanupalambhaH zarIrAdyabhAvAt natvasattvAt, yatra zarIrasya kartRtA tatra kulAlAdeH pratyakSeNaivopalambha:, atra tu caitanyamAtreNopAdAnAdyadhiSThAnAt kathaM pratyakSavyApRtiH ? nApyetad vaktavyam zarIrAdyabhAvAt tarhi kartRtA'pi na yuktA, kAryasya zarIreNa 20 saha vyabhicAradarzanAt - yathA svazarIrasya pravRtti-nivRttI sarvazcetanaH karoti, te ca kAryabhUte; na ca zarIrAntareNa zarIrapravRtti - nivRttilakSaNaM kArya cetanaH karoti tena tasya vyabhicAraH / atha zarIre eva dRSTatvAt karotu nAnyatra, tannaH yataH kArye zarIreNa vinA karotIti naH sAdhyam; tat sva zarIragatamanyazarIragataM veti nAnena kiJcit / etenaitadapi parAkRtaM yadAhureke "acetanaH kathaM bhAvastadicchAmanuvarttate" [ ] 25 acetanasya zarIrAderAtmecchAnuvarttitvadarzanAt / na cAcetanasya tadicchAnanuvarttino'pi prayatnapreryatvaM parihAra iti vaktavyam, yata IzvarasyApi prayatnasadbhAve na kAcit kSatiH / na ca zarIrAbhAvAt kathaM prayatna iti vaktuM yuktam, zarIrAntarA'bhAve'pi zarIrasya prayatnapreryatvadarzanAt / tat karttuH zarIrA bhAvAdakRSTotpattiSu sthAvareSvagrahaNam, na tatrAdarzanena hetorvyabhicAraH / ye'pi "pratyakSA'nupalambhasAdhanaM kAryakAraNabhAvam" AhusteSAmapi kasyacit kAryakAraNabhAvasya tatsAdhanatve yathendri 30 yANAm adRSTasya ca tau vinA kAraNatvaMsiddhistathezvarasyApi / ato na vyAsyabhAvaH / ata eva na saMtpratipakSatA'pi, naikasmin sAdhyAnvite hetau sthite dvitIyasya tathAvidhasya tatrAvakAzaH; vastuno dvairUpyAsaMbhavAt / nApi bAdhaH, abuddhimatkAraNapUrvakatvasya pramANenAgrahaNAt; sAdhyAbhAve hetorabhAvaH svasAdhyavyAptatvAdeva siddhaH / nApi dharmyasiddhatA, kAryakAraNasaGghAtasya pRthivyAderbhUtagrAmasya ca pramANena siddhatvAt / tadAzrayatvena hetoryathA pramANenopalambhastathA pUrva pradarzitam / ato'smAdIzvarAvagame na tatsiddhau pramANAbhAvaH / nApi hetorvizeSaviruddhatA, tadviruddhatve hetorvizeSaNe'bhyupagamyamAne na kazciddheturaviruddho bhavet, prasiddhAnumAne'pi vizeSaviruddhAdInAM sulabhatvAt / yathA'yaM dhUmo dahanaM sAdhayati tathaita40 dezAvacchinna vahnaghabhAvamapi sAdhayati / nahi pUrvadhUmasyaitadezAvacchinnena vahninA vyAptiH / evaM kAlAdyavacchedena hetorviruddhatA vaktavyA / atha deza-kAlAdIn vihAya vahnimAtreNa hetorvyApterna 1 saprati - mAM0, bA0 vA0 / 2 pR0 94 paM0 15 / 35 Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 97 viruddhatA tarhi tadvat kAryamAtrasya buddhimatkAraNapUrvakatvena vyApteryadyapi dRSTAnte'nIzvaro'sarvajJaH kRtrimazAnasambandhI sazarIraH kSityAdyupaviSTaH kartA tathApi pUrvoktavizeSaNAnAM dharmi vizeSarUpANAM vyamicArAt tadviparyayasAdhakatve'pi na viruddhatA / viruddho hi hetuH sAdhyaviparyayakAritvAd bhavati / na caiteSAM sAdhyatA, buddhimatkAraNapUrvakatvamAtrasyAsmAddhetoH sAdhyatveneSTatvAt / yathA ca vizeSaviruddhAdInAmadUSaNatvaM tathA ___"siddhAntamabhyupetya tadvirodhI viruddhaH" [ nyAyada0 a0 1, A0 2, sU0 6 ] ityatra sUtre nirNItam / itazcaitadadUSaNam-pUrvasmAddhetoH svasAdhyasiddhAvuttareNa pUrva siddhasyaiva sAdhyasya kiM vizeSaH sAdhyate, uta pUrvahetoH svasAdhyasiddhipratibandhaH kriyate? na tAvat pUrvo vikalpaH, yadi nAma tatrApareNa hetunA vizeSAdhAnaM kRtaM kiM tAvatA pUrvasya hetoH sAdhyasiddhivighAtaH ? yathA kRtakatvena 10 zabdasyAnityatvasiddhau hetvantareNa guNatvasiddhAvapi na pUrvasya kSatistadvadatrApi / athottaro vikalpastathApi svasAdhyasiddhipratibandho vyAptyabhAvapradarzanena kriyate; vyAptyabhAvazca heturUpANAmanyatamAbhAvena / na ca dharmivizeSaviparyayodbhAvanena kasyacidapi rUpasyAbhAvaH kathyate / na ca heturUpAbhAvAsiddhAvagamakatvam / tanna vishessviruddhtaa| vizeSAstu dharmiNaH svarUpasiddhAvuttarakAlaM pramANAntarapratipAdyA na tu pUrvahetubalAdabhyu-15 pagamyante / tacca pramANAntaramAgamaH pUrvahetAhetvantaraM c| "taccAnvayavyatirekipUrvakakevalavyatire. kisaMjJam / yathA gandhAdhupalabdhyA tatsAdhanakaraNamAtraprasiddhau prasaktapratiSedhe karaNavizeSasiddhiH kevalavyatirekinimittA tathehApi kAryatvAt buddhimatkAraNamAtraprasiddhau prasaktapratiSedhAt kAraNavizeSasiddhiH kevalavyatirekinimittA / tathAhi-kAryatvAd buddhimatkAraNamAtrasiddhI prasaktAnAM kRtrimazAna-zarIrasaMbaddhatvAdInAM dharmANAM pramANAntareNa bAdhopapattau viziSTabuddhimatkAraNasiddhiya'-20 tirekibalAt" iti kecit / anye manyante-"yatrAnvayavyatirekiNo hetorna vizeSasiddhistatra tatpUrvakAt kevalavyatirekiNo vizeSasiddhirbhavatu, yathA ghrANAdiSu, atra tu pUrvasmAddhetorvizeSasiddhau na hetvantaraparikalpanA / yathA dhUmasya vahninA'nvaya-vyatirekasiddhau 'atra deze vahniH' iti pakSadharmatvabalAt pratipattirnAnvayAd vyatirekAdvA, tayorkhetaddezAvacchinnena vahninA'saMbhavAtU-yadyapi vyAptikAle sakalAkSepeNa taddezasyA-25 pyAkSepaH anyathA'tra vyApterasaMbhavAt, tathApi vyAptigrahaNavelAyAM sAmAnyarUpatayA tadAkSepaH na vizeSarUpeNeti vizeSAvagamo nAnvaya-vyatirekanimittaH, api tu pkssdhrmtvkRtH| ata eva "pratyutpannakAraNajanyAM smRtimanumAnam" AhuH / pratyutpannaM ca kAraNaM pakSadharmatvameva tathA kAryatvAde buddhimatkAraNamAtreNa vyAptisiddhAvapi kAraNavizeSapratipattiH pakSadharmatvasAmarthyAt / ya itthaMbhUtasya pRthivyAdeH kartA niyamenAsAvakRtrimajJAnasaMbandhI zarIrarahitaH sarvajJa ekaH" iti, evaM yadA 30 pakSadharmatvabalAd vizeSasiddhistadA na vishessviruddhaadiinaamvkaashH| ___ "anvayasAmarthAdapi vizeSasiddhim" anye manyante / tathA, dhUmamAtrasya vahnimAtreNa vyAptiH evaM dhUmavizeSasya vahnivizeSeNa iti dhUmavizeSapratipattau na vahnimAtreNAnvayAnusmRtiH kintu vahnivizeSeNa, evaM viziSTakAryatvadarzanAnna kAraNamAtrAnusmRtiH kintu tthaavidhkaaryvishessjnkkaarnnvishessaanusmRtiH| tadanusmRtAvatrAnvayasAmarthyAdeva kAraNavizeSapratipattiriti na vishessviruddhaavkaashH|35 eteSAM paikSANAM yuktAyuktatvaM sUrayo vicArayiSyantIti nAsmAkamatra nirbandhaH; sarvathA vizeSaviruddhasyAdRSaNatvamasmAbhiH pratipAdyate tdviruddhlkssnnpryaalocnyaa| prasaktAnAM ca vizeSANAM pramANAntarabAdhayA, anvayavyatirekimUlakevalavyatirekibalAdvA, pakSadharmatvasAmarthena vA, kAryavizeSasya kAraNavizeSAnvitatvena vA nAtra prayatyate; sarvathA prastutahetau na vyaaptysiddhiH| 1-ttAt / maaN0| 2 yathA mAM0 b0| 3 "trayANAM pUrvoktAnAm" vi. tti.| 4-nAM vize-bhA0, gu0, vaa0,yaa| sa0 ta013 Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - prasaktAnAM vizeSANAM pramANAntarabAdhayA vizeSaviruddhatA'navakAza ityuktaM tatra katamasya prasatasya vizeSasya kena pramANena nirAkRtiH ? zarIrasaMbandhasya tAvadyAtyabhAvena, zarIrAntararahitasyApyAtmanaH svazarIradhAraNa- preraNakriyAMsu yathA / athAtmanaH prayatnavattvAd dhAraNAdikriyAsu zarIrAdyAdhArAsu kartRtvaM yuktam nezvarasya tadrahitatvAt tathA ca bhavatAM mukhyaM kartulakSaNam"jJAna- cikIrSA - prayatnAnAM samavAyaH kartRtA" [ ] iti / 98 5 kenezvarasya tadrahitatvAt prayatnapratiSedhaH kRtaH ? Atma-manaH saMyogajanyatvAt prayatnasya Izvarasya tadasaMbhavAt kAraNAbhAvAt tanniSedhaH / buddhistarhIzvare kathaM tasyA api manaHsaMyogajanyataiva ? sA'pi mAbhUt kA naH kSatiH ? nenu tadasattaiva na tvanyA kaacit| so'pi bhavatu, tadabhAve kasya vizeSaH zarIrAdisaMyogalakSaNaH sAdhyate ? ata evAnyairuktam 10 " nAtIndriyArthapratiSedho vizeSasya kasyacit sAdhanena nirAkaraNena vA kAryaH tadabhAve vizeSasAdhanasya nirAkaraNa hetorvA''zrayAsiddhatvAt kintvatIndriyamarthamabhyupagacchaMstatsiddhau pramANaM praSTavyaH / sa cet tatsiddhau prayojakaM hetuM darzayati 'om' iti kRtvA'sau pratipattavyaH / atha na darzayati pramANAbhAvAdevAsau nAsti, na tu vizeSAbhAvAt" [ ] tasmAd jJAna- cikIrSA - prayatnAnAM samavAyo'stIzvare, te tu jJAnAdayo'smadAdijJAnAdibhyo vilakSaNAH, vailakSaNyaM ca nityatvAdidharma15yogAt / tannezvarazarIrasya kartRvizeSasya vyAtyabhAvAt siddhiH / nAya sarvajJatvaM vizeSaH kulAlAdiSu dRSTastatra sAdhyate, tatsiddhAvapi vizeSaviruddhasya vyAtyabhAva pavana hA sarvavidA kartrA kulAlAdinA kiJcit kArya kriyate / nanu kulAlAdeH sarvavittve nedAnIM kazcidasarvavit, evameva yad yaH karoti sa tasyopAdAnAdikAraNakalApam prayojanaM ca jAnAti; anyathA tat kriyAyogAt / sarvajJatvaM ca prakRtakAryatannimittApekSam, ataH kulAlAdiryathA karttA 20 svakAryasya sarve jAnAtyupAdAnAdi evamIzvaro'pi sarvakarttA sarvasya kaeNraNaprayojanam vivAdavi yasya sarvasyopAdAnakAraNAdi ca kartRtvAdeva jAnAti; ataH kathamasAva sarva vit ? anye tvAhu:- "kSetrajJAnAM niyatArthaviSayagrahaNaM sarvavidadhiSThitAnAm, yathA pratiniyatazabdAdiviSayagrAhakANAmindriyANAmaniyata viSayasarva vidadhiSThitAnAM jIvaccharIre / tathA ca indriyavR yucchedalakSaNaM kecid maraNamA huzcetanAnadhiSThitAnAm / asti ca kSetrajJAnAM pratiniyataviSayagrahaNam 25 tenApyaniyata viSaya sarvavidadhiSThitena bhAvyam / yo'sau kSetrajJAdhiSThAyako'niyataviSayaH sa sarvavi zvaraH / nanvevaM tasyaiva sakalakSetreSvadhiSThAyakatvAt kimantargaDusthAnIyaiH kSetrajJaiH kRtyam ? na kiJcit pramANasiddhatAM muktvA / nanvevamaniSThA - yathendriyAdhiSThAyakaH kSetrajJastadadhiSThAyakazcezvaraHevamanyo'pi tadadhiSThAyako'stu bhavatvaniSThA yadi tatsAdhakaM pramANaM kiJcidasti na tvaniSThAsAdhakaM kiJcit pramANamutpazyAmaH tAvata evAnumAnasiddhatvAt / 30 Agamo'pyasmin vastuni vidyate - tathA ca bhagavAn vyAsaH " dvAvimau puruSau loke kSarazcAkSara eva ca / kSaraH sarvANi bhUtAni kUTastho'kSara ucyate // uttamaH puruSastvanyaH paramAtmetyudAhRtaH / yo lokatrayamAvizya bibhartyavyaya IzvaraH " // [ bhaga0 gI0 a0 15, zlo0 16 - 17] iti / 35 tathA zrutizca tatpratipAdikA upalabhyate "vizvatazcakSuruta vizva to mukho vizvato bAhuruta vizvataspAt / bAhubhyAM dhamati saMpatatrairdyAvAbhUmI janayan deva eka Aste " [ zvetAzvata0 u0 a0 3, 3] ityAdi / 1 - yA nu yathA vA0, bA0 / 2 atra uttarapakSapAThAnurodhena 'yathA vyApArastathA IzvarasyApi kSityAdikArye' iti adhikaM yojyam / 3 " naiyAyikaH samAdhatte - prAguktaprakAreNa buddhayAderniSedhe tasyaizvarasya asattaiva kSatirnAnyA kAcit" bhAM* mAM0 di0 / 4 " paraH punaH prAha - sA'pi bhavatu iti" mAM0 di0 / 5 kAraNa - vA0, bA0 / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / na ca svarUpapratipAdakAnAmaprAmANyam, pramANajanakatvasya sadbhAvAt / tathAhi - premAjanakatvena pramANasya prAmANyaM na pravRttijanakatvena tazcehAstyeva / pravRtti-nivRttI tu puruSasya sukha-duHkhasAdhanatvAdhyavasAye samarthasyArthitvAd bhavata iti / atha vidhAvaGgatvAdamISAM prAmANyaM na svarUpArthatvAditi cet, tadasat; svArthapratipAdakatvena vidhyaGgatvAt / tathAhi - stuteH svArthapratipAdakatvena pravarttakatvam, nindAyAstu nivarttakatvamiti / anyathA hi tadarthAparijJAne vihita pratiSidveSva vize- 5 peNa pravRttirnivRttirvA syAt / tathA vidhivAkyasyApi svArthapratipAdanadvAreNaiva puruSaprerakatvaM dRSTam evaM svarUpa pareSvapi vAkyeSu syAt, vAkyasvarUpatAyA avizeSAt vizeSahetozcAbhAvAditi / tathA, svarUpArthAnAmaprAmANye "medhyA ApaH, darbhAH pavitram, amedhyamazuci" ityevaMsvarUpAparijJAne vidhyaGgatAyAmapyavizeSeNa pravRtti - nivRttiprasaGgaH, na caitadasti medhyeSveva pravarttate amedhyeSu ca nivarttata ityupalambhAt / tadevaM svarUpArthebhyo vAkyebhyo'rtha svarUpAvabodhe sati iSTe pravRttidarzanAt aniSTe ca 10 nivRtteriti jJAyate - svarUpArthAnAM pramAjanakatvena pravRttau nivRttau vA vidhisahakAritvamiti, aparijJAnAttu pravRttAvatiprasaGgaH / atha svarUpArthAnAM prAmANye "grAvANaH plavante" ityevamAdInAmapi yathArthatA syAt, na mukhye bAdhakopapatteH / yatra hi mukhye bAdhakaM pramANamasti tatropacArakalpanA, tadabhAve tu prAmANyameva / na cezvarasadbhAvapratipAdaneSu kiJcidasti bAdhakamiti svarUpe prAmANyamabhyupagantavyamityAgamAdapi siddhaprAmANyAt tadavagamaH / Izvarasya ca sattAmAtreNa svaviSayagrahaNa. 15 pravRttAnAM kSetrajJAnAmadhiSThAyakatA yathA sphaTikAdInAmupadhAnAkAragrahaNapravRttAnAM savitRprakAzaH / yathA teSAM sAvitraM prakAzaM vinA nopadhAnAkAra grahaNasAmarthya tathezvaraM vinA kSetravidAM na svaviSaya grahaNasAmarthyamityasti bhagavAnIzvaraH sarvavit" / [ ] 99 itazcAsau sarvavit - jJAnasya sannihita sadarthaprakAzakatvaM nAma svabhAvaH, tasyAnyathAbhAvaH kutazciddoSasadbhAvAt / etat tAvad rUpaM cakSurAdyAzrayANAM jJAnAnAm / yat punazcakSuranAzritaM 20 na ca rAgAdimalAvRtaM tasya viSayaprakAzanasvabhAvasya viSayeSu kimiti prakAzana sAmarthya vighAtaH yathA dIpAderapavarakAntargatasya ? nanu rAgAderAvaraNasya kathaM tatrAbhAvo'vagataH tatpratipAdakapramANAbhAvAt ? pramANasyAbhAve saMzayo'stu rAgAdInAm na tvabhAvaH / viparyAsakAraNA rAgAdayaH, eSAM kAraNAbhAve kathaM tatra bhAvaH ? viparyAsazcAdharmanimittaH, na ca bhagavatyadharmaH, tatsadbhAve vA itthaMvidhasyAsmadAdimizcintayitumadhyazakyasya kAryasya kathaM tasmAdutpAdaH anekA- 25 dRSTakalpanAprasaGgAt ? kiJca, rAgAdaya iSTAniSTasAdhaneSu viSayeSUpajAyamAnA dRSTAH / na ca bhagavataH kazcidiSTAniSTasAdhano viSayaH, avAptakAmatvAt / yA tu pravRttiH zarIrAdisarge sA kaizcit krIDArthamuktAH sA cAvAptaprayojanAnAmeva bhavati natvanyeSAm / ato yaduktaM vArttikakRtA " krIDA hi ratimavindatAm ; na ca ratyarthI bhagavAn duHkhAbhAvAt " [ nyAyavA0 pR0 462 ] 30 tat pratikSiptam / na hi duHkhitAH krIDAsu pravarttante, tasmAt krIDArthI pravRttiH / anye manyante - " kAruNyAd bhagavataH pravRttiH / nanvevaM kevalaH sukharUpaH prANisarge'stu, naidham; nirapekSasya kartRtve'yaM doSaH, sApekSatve tu kathamekarUpaH sargaH ? yasya yathAvidhaH karmAzayaH puNyarUpo'puNyarUpo vA tasya tathAvidhaphalopabhogAya tatsAdhanAn zarIrAdIMstathAvidhAMstatsApekSaH sRjati" [ ] iti / " na cezvaratvavyAghAtaH sApekSatve'pi, yathA savitRpra- 35 kAzasya sphaTikAdyapekSasya, yathA vA karaNAdhiSThAyakasya kSetrajJasya, sApekSatve'pi teSu taisyezvaratA datrApi (tadvadatrApi ) nezvaratAviSaM (visaM) ghAtaH" [ ] iti kecit / anye manyante - " yathA prabhuH sevAbhedAnurodhena phalabhedaprado nAprabhustathezvaro'pi karmAzayApekSaH phalaM janayatIti 'anIzvaraH' iti na yujyate vaktum" [ bhASyakAraH kAruNyapreritasya pravRttimAha / tannimittAyAmapi pravRttau na vArttikakArIyaM 40 ] 1 pramANajana - vA0, bA0 vinA / 2 - travido na bhAM0, kAM0, gu0 / 3 tasyezvaratA'vighAta iti kevi0 / tasyezvaratAvighAta iti ke sarvatra anyatra / tasya nezvaratvavighAta iti ke mAM0 ba0 / 4 vA0, bA0 vinA nAnyatra / 5 atra nyAyada0 a0 4, A0 1 sU0 21 saMbandhi bhASyaM draSTavyam / Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDedUSaNam-"saMsRjet zubhamevaikamanukampAprayojitaH" [ zlo0 vA0 sU0 5, saMbandhA0 zlo0 52] ityevamAdi, yataH karmAzayAnAM kuzalA'kuzalarUpANAM phalopabhogaM vinA na kSaya iti bhagavAna. vagacchaMstadupabhogAya prANisarga karoti / upabhogaH karmaphalasya zarIrAdikRtaH, kasyacittu azubhasya karmaNaH prAyazcittAt prakSayaH / tatrApi svalena duHkhopabhogena dIrghakAladuHkhapradaM karma kSIyate, 5na tu phalamadattvA karmakSayaH / yeSAmapi mataM samyagjJAnAd viparyAsanivRttau tajanyaklezakSaye karmAzayAnAM sadbhAve'pi sahakAryabhAvAnna zarIrAdyAkSepakatA, tatrApi kuzalaM karma samAdhi vA'ntareNa na tattvajJAnotpattiHH tayostu saMcaye pravRttasya yama-niyamAnuSThAne'nekavidhadu:. khotpattiH, ataH kathaM kevalasukhirUpaH prANisargaH ? nAraka-tiryagAdisargo'pi akRtaprAyazcittAnAM tatratyaduHkhAnubhave punarviziSTasthAnAvAptAvabhyudayaheturiti siddhaM duHkhiprANisRSTAvapi 10 karuNayA pravartanam / tannAsarvazatvaM vizeSaH / nApi kRtrimajJAnasaMvandhitvam, tajjJAnasya pratyartha niyamAbhAvAt / yadU jJAnamanityaM tat zarIrAdisApekSaM pratyartha niyatam tajjJAnasya tu zarIrAdyabhAve kutaH pratyartha niyatatA ? bhavatu tajjJAnaM pratiniyataviSayam na tasya pratiniyataviSayatve'smAkaM pkssksstiH| kathaM na kSatiH? tasya tathAvidhatve yugapat sthAvarAnutpAdaprasaGgaH, tadanutpAde ca kartRtvAsiddhiH, tada15siddhau kasya kRtrimajJAnasaMbandhitAvizeSaH ? atha yugapatkAryAnyathAnupapattyA pratyarthaniyatA manekAM buddhimIzvare pratipadyeta tatrApi santAnena vA tathAbhUtA buddhayaH, yugapadvA bhaveyuH? prAcye vikalpe punarapi yugapatkAryAnutpAdaprasaGgaH / yugapadutpattau vA vuddhInAM zarIrA diyogastasyaiSitavyaH, sa ca pUrva prtikssiptH| atha kAryasya bahutva-mahattvAbhyAM bahavo buddhimantaH karttAro bhavantu, na tvekaH sarvajJaH sarvazaktiyuktaH; nanvetasminnapi pakSe IzvarAnekatvaprasaGgaH, 20 bhavatu, ko doSaH? vyAhatakAmAnAM svtntraannaameksminnrthe'prvRttiH| atha tanmadhye'nyeSAmekA. yattatA tadA sa evezvaraH, anye punastadadhInA anIzvarAH / atha sthapatyAdInAM mahAprAsAdAdikaraNe yathaikamatyaM tadvadatrApi, naitadevam ; tatra kasyacidabhiprAyeNa niyamitAnAmaikamatyam; na tvatra bahUnAM niyAmakaH kazcidasti / sadbhAve vA sa evezvaraH / evaM yasya yasya vizeSasya sAdhanAya vA nirAkRtaye vA pramANamucyate tasya tasya pUrvoktena nyAyena nirAkaraNaM karttavyam / tanna 25 vizeSaviruddhatA IzvarasAdhakasya / prsngg-vipryyyorpynutpttiH| prasaGgasya vyAptyabhAvAt , tanmUlatvAt tadviparyayasya tathe. STavighAtakRtazca / yacca nityatvAdakartRkatvamucyate zAkyaistadapi kSaNabhaGgabhaGge pratikSiptam / yadapi vyApAraM vinA na kartRtvaM tadapi jJAna-cikIrSA-prayatnalakSaNasya vyApArasyoktatvAnirAkRtam / vArtikakAreNAparaM pramANadvayamupanyastaM tatsiddhaye30 "mahAbhUtAdivyaktaM cetanAdhiSThitaM prANinAM sukha-duHkhanimittam, rUpAdimattvAt , turyAdivat / tathA, pRthivyAdIni mahAbhUtAni buddhimatkAraNAdhiSThitAni svAsu dhAraNAdyAsu kriyAsu pravartante, anityatvAt, vAsyAdivat" [nyAyavA0 pR0467] iti / avirddhakarNastu tatsiddhaye idaM pramANadvayamAha"dvIndriyagrAhyAgrAhya vimatyadhikaraNabhAvApannaM buddhimatkAraNapUrvakam, svArambhakAvayavasannive. 35 zaviziSTatvAt , ghaTAdivatH vaidhamryeNa paramANavaH" [ ] iti / tatra dvAbhyAM darzana sparzanendriyAbhyAM grAhyaM mahada-nekadravyavattva-rUpAdyupalabdhikAraNopetaM pRthivyudakajvalanasaMjJakaM trividhaM dravyaM dvIndriyagrAhyam / agrAhyaM vAyvAdi, yasmAd mahattvamanekadravyavatvaM rUpasamavAyAdizvopalabdhikAraNamiSyate, taJca vAyvAdau nAsti / yathoktam "mahatyanekadravyavattvAd rUpAccopalabdhiH " [vaizeSikada0 a04-1-6] 40 "rUpasaMskArAbhAvAd vAyAvanupalabdhiH " [ vaizeSikada0 a0 4-1-71 rUpasaMskAro rUpasamavAyaH, dvayaNukAdInAM tvanupalabdhiramahattvAditi / anye tu "vAyorapi sparzanendriya 1 pR. 98 paM0 2 / 2-ghAtakRtakRtazca bhaaN0| 3-NabhaGge pra-bhAM0, gu0, vaa0| 4 atra darzitam aviddhakarNoktaM pramANadvayaM tattvasaMgrahe'pi (pR. 41zlo0 47-48) IzvaraparIkSAprakaraNe samAyAtam / 5-grAhyavima-bhAM0 / Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / 101 pratyakSagrAhyatvam" icchanti / DIndriyagrAhyatvApekSayA tu rUpasamavAyAbhAvAdanupalabdhirityuktam / tatra sAmAnyena dvIndriyagrAhyagrAhyasya buddhimatkAraNapUrvakatvasAdhane siddhasAdhyatAdoSaH, ghaTAdiSu ubhayasiddhervivAdAbhAvAt; abhyupetabAdhA ca, aNvAkAzAdInAM tathA'nabhyupagamAt teSAM ca nityatvAt pratyakSAdibAdhA / atastadarthaM vimatyadhikaraNabhAvApannagrahaNam / vividhA matirvimativipratipattiriti yAvat tasyA adhikaraNabhAvApanna vivAdAspadIbhUtamityarthaH / evaM ca sati 5 zarIrendriyabhuvanAdaya evAtra pakSIkRtA iti nANvAdiprasaGgaH / kAraNamAtrapUrvakazve'pi sAdhye siddhasAdhyatA mA bhUditi buddhimatkAraNagrahaNam / sAGkhyaM prati matubarthAnupapatterna siddhasAdhyatA avyatiriktA hi buddhiH pradhAnAt sAGkhyairucyate, na ca tenaiva tadeva tadvad bhavati / svAra kANAmavayavAnAM sannivezaH pracayAtmakaH saMyogaH- tena viziSTaM vyavacchinnaM tadbhAvastasmAt / avayavasanniveza viziSTatvaM gotvAdibhirvyabhicArItyataH svArambhakagrahaNam / gotvAdIni tu dravyAra- 10 mbhakAvayavasannivezena viziSyante na tu svArambhakAvayavasannivezeneti / tena yo'sau buddhimAn sa Izvara ityekam / dvitIyaM tu tanu-bhuvana-karaNopAdAnAni cetanAcetanAni cetanAdhiSThitAni svakAmArabhanta iti pratijAnImahe, rUpAdimattvAt, yad yad rUpAdimat tat tat cetanAdhiSThitaM svakA mArabhate, yathA tantvAdi, rUpAdimaJca tanu-bhuvana-karaNAdikAraNam, tasmAccetanAdhiSThitaM svakAmArabhate / yo'sau cetanastanu-bhuvana-karaNopAdAnAderadhiSThAtA sa bhagavAnIzvara iti / udyotakarastu pramANayati - 15 " bhuvanahetavaH pradhAna - paramANva - dRSTAH svakAryotpattAvatizayabuddhimantamadhiSThAtAramapekSanteH sthitvA pravRtteH, tantu-turyAdivat" [ nyAyavA0 pR0 457 ] iti / prazastamatistvAha "sargAdau puruSANAM vyavahAro'nyopadezapUrvakaH, uttarakAlaM prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAt, apra- 20 siddhaca gvyavahArANAM kumArANAM gavAdiSu pratyarthaniyato vAgvyavahAro yathA mAtrAdyupadezapUrvakaH " [ ] iti / prabuddhAnAM pratyarthaniyatatvAditi prabuddhAnAM satAM pratyartha niyatatvAdityarthaH / yadupadezapUrvakazca sa sargAdau vyavahAraH sa IzvaraH pralayakAle'pyaluptajJAnA tizaya iti siddham / tathA'parANyapi udyotakareNa tat siddhaye sAdhanAnyupanyastA ni "buddhimatkAraNAdhiSThitaM mahAbhUtAdikaM vyaktaM sukha-duHkhanimittaM bhavati, acetanatvAt, kArya- 25 tvAt vinAzitvAt, rUpAdimatvAt, vAsyAdivat" [ nyAyavA0 pR0 459 ] iti / atha bhavatvasmAddhetukadambakAdIzvarasya sarvajagaddhetutvasiddhiH sarvajJatvaM tu kathaM tasya siddham yenAsau niHzreyasAbhyudayakAmAnAM bhaktiviSayatAM yAyAt ? jagatkartRtvasiddhereveti brUmaH / tathA cAhuH prazastamatiprabhRtayaH "kartuH kAryopAdAno-pakaraNa-prayojana- saMpradAnaparijJAnAt " [ ] iha hi yo yasya karttA 30 bhavati sa tasyopAdAnAdIni jAnIte, yathA kulAlaH kuNDAdInAM karttA, tadupAdAnaM mRtpiNDam, upakaraNAni cakrAdIni prayojanamudakAharaNAdi, kuTumbinaM ca saMpradAnaM jAnIta ityetat siddham ; tathezvaraH sakalabhuvanAnAM karttA, sa tadupAdAnAni paramANvAdilakSaNAni, tadupakaraNAni dharma- dikakAlAdIni vyavahAropakaraNAni sAmAnya- vizeSa - samavAyalakSaNAni, prayojanamupabhogam, saMpradAnasaMjJakAMzca puruSAn jAnIta iti; ataH siddhamasya sarvazatvamiti / ata eva nAtraitat preraNIyam - 35 sarvazapUrvakatve kSityAdInAM sAdhye sAdhyavikalo dRSTAntaH, hetuzca viruddhaH, asarvajJakartRpUrvakatvena kumbhAdeH kAryasya vyAptidarzanAt, kiJcijjJapUrvakatve sAdhye'bhyupetabAdhA, kAraNamAtrapUrvakatve sAdhye karmaNA siddhasAdhanamiti, yataH sAmAnyena svakAryopAdAno-pakaraNa - saMpradAnAbhizakartRpUrvakatvaM sAdhyate tatra cAstyeva vastrAdidRSTAntaH / tasya chupAdAno-pakaraNAdyabhijJakartRpUrvakatvaM sakalaloka 1 pR0 100 paM0 38 / 2 cetanAni ce - vA0, bA0, gu0, hA0 / vi0 pratau tu 'cetanAcetanAni' iti pAThaH sannapi chinnaH / prameyakamalamArtaNDe tu atra sthale "tanu-karaNa-bhuvanopAdAnAni cetanAdhiSTitAni svakAryamArabhante " - pR0 75 pratha0 paM0 4 / 3-Su ca pratya-bhAM0 vA0, bA0, mAM0 vinA | 4 dharmA'dharma - dik- gu0 / 5-jJapUrvakakAM0, gu0 / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 prathame kANDe prasiddhaM kathamanyathAkartuM zakyate apahrotuM vA ? na tu karmaNA siddhasAdhyatA, tasya sakalajagallakSaNakAryopAdAnAdyanabhijJatvAt / tadabhijJatve vA tasyaiva bhagavataH 'karma' iti nAmAntaraM kRtaM syAt / zeSaM tvatra cintitameva / tadevaM sakaladoSarahitAduktahetukalApAd jJAnAdyatizayavahuNayuktasya siddheH tasya ca zAsanapraNetatvaM nAnyeSAM yoginAmiti 'bhavajinAnAM zAsanam' iti ayuktamuktamiti sthitama 5iti puurvpkssH|| [ uttarapakSaH-jagataH IzvarakRtatvanirAkaraNam ] atra pratividhIyate-yat tAvaduktam-'sAmAnyatodRSTAnumAnasya tatra vyApArAbhyupagamAt pratyakSapUrvakAnumAna niSedhe siddhasAdhanam' iti, tadasaGgatam; sAmAnyatodRSTAnumAnasyApi tatsA dhktvenaaprvRtteH| tathAhi-tanu-bhuvana-karaNAdikaM buddhimatkAraNapUrvakam, kAryatvAt , ghaTAdivat 10 ityatra dharmyasiddherAzrayAsiddhastAvat kAryatvalakSaNo hetuH| {tathAhi-avayavirUpaM tAvat tanvAdi avabhAsamAnatanu na yuktam ; dezAdibhinnasya tanvAdeH sthUlasyaikasyAnupapatteH / na hyanekadezAdigatamekaM bhavituM yuktam , viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAtdezAdibhedasya ca viruddhadharmarUpatvAt / tathApyabhede sarvatra bhinnatvenAbhyupagate ghaTa-paTAdAvapi medoparatiprasaGgAt ; nahi bhinnatvenAbhyupagate tatrApyanyad bheda nibandhanamutpazyAmaH / pratibhAsabhedAt 15tatra meda iti cet, na; viruddhadharmAdhyAsaM bhedakamantareNa pratibhAsasyApi bhedAnupapatteH / atha 'avayavI eko na bhavati, viruddhadharmAdhyAsitatvAt' ityetat kiM svatantrasAdhanam , uta prasaGgasAdhanamiti? na tAvat svatantrasAdhanaM yuktam , avayavinaH pramANAsiddhatvena hetorAzrayAsiddhatvadoSAt; pramANasiddhatve vA tatpratipAdakapramANabAdhitapakSanirdezAnantaraprayuktatvena tasya kAlAtyayApadiSTatvadoSaduSTatvAt / na ca parasyAvayavI siddha iti nAzrayAsiddhatvadoSa iti vaktuM 20 yuktam , yataH parasya kiM pramANato'sau siddhaH, unApramANataH? pramANatazcet tarhi bhavato'pi kiM na siddhaHpramANasiddhasya sarvAn pratyavizeSAt? tathA ca tadeva kAlAtyayApadiSTatvaM hetoH| athAs. pramANatastadA na parasyApi siddha iti punarapyAzrayAsiddhatvam / tanna prathamaH pakSaH / nA'pi dvitIyaH, yataH vyApyAbhyupagamo yatra vyApakAbhyupagamanAntarIyakaH pradarzyate tat prasaGgasAdhanam / na ca parasya bheda-viruddhadharmAdhyAsayoApyavyApakabhAvaH siddhaH, dezAdibhedalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi 25 rUpa-rasayorbhedAbhyupagamAt / tadbhAve'pi sAmAnyAdAvabhedasya pramANasiddhatvAditi na vaktavyam / yataH prathamaH pakSastAvad anabhyupagamAdeva nirastaH / prasaGgasAdhanapakSe tu yad dUSaNamabhihitam'dezabhedalakSaNaviruddhadharmAdhyAsAbhAve'pi rUpa-rasayorbhedaH' iti, tad vyApyavyApakabhAvAparijJAnaM sUcayati na punarvyApyavyApakabhAvAbhAvam, yato dezabhede sati yadyabhedaH kvacit siddhaH syAt tadA vyApakAbhAve'pi viruddhadharmAdhyAsasya bhAvAnna tasya tena vyAptiH syAt yadA tu dezAbhede'pi rUpa30 rasayorbhedastadA dezamedo mevyApako na syAt / na punaretAvatA bhedo viruddhadharmAdhyAsavyApako na syAt / yadi hi medavyAvRttAvapi dezAdibhedona vyAvarttata tadA vyApakalyAvRttAvapi vyApyasyAvyAvRttena bhedena dezAdiviruddhadharmAdhyAso vyApyeta; na caitat kvacidapi siddham / yat tu 'sAmAnyAdAvabhedasya pramANataH siddharmedavyAvRnAvapi na dezAdibhedalakSaNasya viruddhadharmAdhyAsasya nivRttiH' iti, tadayuktam / sAmAnyAdeH prmaannto'bhinnruupsyaasiddheH| uktaMca35"yadi viruddhadharmAdhyAsaH padArthAnAM bhedako na syAt tadA'nyasya tadbhedakasyAbhAvAd vizvameka syAt" [ ] pratibhAsamedasyApi tamantareNa bhedavyavasthApakasyAbhAvAditi vyApyavyApakabhAvasiddheH kathaM na prasaGgasAdhanasyAtrAvakAzaH ? athaikatvapratibhAsAd dezAdimede'pi tanvAderekatA, na; dezamedena vyavasthitAnAmavayavAnAM pratibhAsabhedena medaat| na hyekarUpA bhAgA bhAsante, piNDasyANumAtratA''patteH; tadyatiriktasya 40cAparasya tanvAdyavayavino dravyasyopalabdhilakSaNaprAptasyAnupalambhenAsattvAt / na ca tasyopalabdhilakSaNaprAptatA prairnaabhyupgmyte| 1 pR0 69 paM0 20 / 2 pR. 93 paM0 35 / 3 pra. pR0 paM0 24 / 4 "viruddhadharmAdhyAsasya" maaN.tti.| 5 "bhedena" maa.tti0| 6 pra. pR0 paM0 25 / Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 103 "mahatyanekadravyavatvAt rUpAJcopalabdhiH " [vaizeSikada0 a04-1-6] iti vacanAt / tat siddhamanupalabdheH 'upalabdhilakSaNaprAptasya' iti vizeSaNam / na ca madhyo-dibhAgavyatiriktavapurvahi hyAkAratAM bibhrANastanvAdidravyAtmA darzane cakAstItyanupalabdhirapi siddhaa| na ca samAnadezatvAdadvayavino'vayavebhyaH pRthaganupalakSaNamiti vaktuM zakyam, samAnadezatvAditi vikalpAnupapatteH / tathAhi-samAnadezatvamavayavA'vayavinoH kiM pAribhASikama, 5 laukikaM vA? yadi pAribhASikam, tadanuroSyam; paribhASAyA atrAnadhikArAt / na ca tat tatra bhavadabhiprAyeNa siddhm| tathAhi-anya eva pANyAdaya ArambhakA dezAstanvAdyavayavino bhavadbhiH paribhASyante, anye ca pANyAdInAM tadavayavAnAmArambhakA dezAH, ArabhyArambhakavAdaniSedhAt / tanna pAribhASikaM samAnadezatvam / nApi laukikam, AkAzasya lokaprasiddhasya samAnadezasyAsmAn prati asiddhatvAt / prakAzAdirUpasya ca dezasya tatsiddhasya samAnatve'pi minnAnAM vAtA''tapA-10 dInAM bhedenoplbdheH| tathAhi-samAnadezA api bhAvA vAtA''tapAdayo bhinnatanavaH pRthak prathante; na caivmvyvinirbhaasH| tanAvayavI tanvAdibhinno'sti / _____ atha mandamandaprakAze avayavapratibhAsamantareNApyavayavini pratibhAsa upalabhyate tat kathaM pratibhAsAbhAvAt tasyAbhAvaH? asadetat nahi tathAbhUto'spaSTapratibhAso'vayavisvarUpavyavasthApako yuktaH, tatpratibhAsasyAspaSTarUpasya spaSTajJAnAvabhAsitatsvarUpeNa virodhAt / atha svarUpa-15 dvayametadavayavinaH-spaSTam aspaSTaM ca / tatrAspaSTaM mandAlokajJAnaviSayaH; spaSTaM tu saalokjnyaanbhuumiH| nanvetat svarUpadvayaM kenAvayavino gRhyate? na tAvad mandAlokazAnena, tatra sAlokamAnaviSaya spaSTarUpAnavabhAsanAt ; aspaSTatatsvarUpapratibhAsaM hi tadanubhUyate / nApi sAlokamAnena spaSTatatsvarUpAvabhAsinA, tatra mandAlokajJAnAvabhAsitatsvarUpAnavabhAsanAt; nahi parisphuTapratibhAsavelAyAmavizadarUpAkAro'vayavyarthaH pratibhAti tat kathamasAvavayavinaH svarUpam ? atha 'mandAlo-20 kadRSTamavayavinaH svarUpaM parisphuTamidAnIM pazyAmi' iti tayorekatA; nanu kimaparisphuTarUpatayA parisphuTa rUpamavagamyate, Ahokhit parisphuTatayA'parisphuTam ? tatra yadyAdyaH pakSaH, tadA'parisphuTarUpasaMbandhitvamevAvayavinaH prApnoti, parisphuTasya rUpasyAsphuTarUpatA'nupravezena pratibhAsanAt / atha dvitIyaH pakSaH, tathAsati spaSTasvarUpasaMbandhitvameva, aspaSTasya vizadasvarUpAnupraviSTatvena pratibhAsanAt / tanna svruupdvyaavgmo'vyvinH| ekatvapratibhAsanaM tu pratibhAsarahitamabhimAnamAtra 25 spaSTAspaSTarUpayoH; anyathA sAlokajJAnavadU mandAlokajJAnamapi parisphuTapratibhAsaM syAt / athAsslokabhAvAbhAvakRtastatra spaSTAspaSTapratibhAsamedaH, nanvAlokenApyavayavisvarUpamevoddhAsanIyama, tacced avikalaM mandAloke pratibhAti kathaM na tatra tadavabhAsakRtaH spaSTAvabhAsaH? anyathA viSayA, vabhAsavyatirekeNApi jJAnapratibhAsamede na jJAnAvabhAsamedo rUpa-rasayorapi medavyavasthApaka: syAt / athAvayavisvarUpamekamevobhayatra pratIyate, vyaktA'vyaktAkArI tu jJAnasyAtmAnAvityucyeta-30 tadapyasat; yato yadi zAnAkArau tau kathamavayavirUpatayA pratibhAtaH? tadrUpatayA ca pratibhAsanAdavayavyAkArau tAvabhyupagantavyau / nahi vyaktarUpatAm avyaktarUpatAM ca mutvA avayavisvarUpamapara" mAbhAti / tat tasyAnacabhAsAdabhAva eva / vyaktA'vyaktaikAtmanazcAvayavino vyaktA'vyaktAkAravad bhedaH / nahi pratibhAsamede'pyekatA, atiprasaGgAt / tanna aspaSTapratibhAsamandhakAre'vayavino rUpamavayavApratibhAse'pi pratibhAtIti vaktuM yuktam , uktadoSaprasaGgAt / kiMca, kiM katipayAvayavapratibhAse sati avayavI pratibhAtItyabhyupagamyate, Ahosvit sama. ssAvayavapratibhAse? yadyAdyaH pakSA, sana yuktaH, jalamagnamahAkAyastambhAderuparitanakatipayAvayava. pratibhAse'pi samastAvayavavyApinaH stmbhaadyvyvino'prtibhaasnaat| atha dvitIyaH pakSaH, so'pi na yuktaH, madhya-parabhAgavartisamastAvayavapratibhAsAsaMbhavenAvayavino'pratibhAsaprasaGgAt / atha bhUyo'vayavagrahaNe sati avayavI gRhyata ityabhyupagamaH, so'pi na yuktaH, yato'rvAgbhAgabhAvyavayava-40 grAhiNA pratyakSeNa parabhAgabhAvyavayavAgrahaNAdUna tena tadyAptiravayavino grahItuM zakyA; vyApyAgrahaNe tena tadyApakatvasyApi grahItumazakteH; grahaNe vaa'tiprsnggH| tathAhi-yad yena rUpeNa avabhAti 1vA kaaN0| 2-bhaasitttsv-bhii| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 prathame kANDetat tenaiva rUpeNa saditi vyavahAraviSayaH-yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tenaiva rUpeNa tadviSayaH, arvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhitayA cA'vayavI pratibhAtIti svbhaavhetuH| na ca parabhAgabhAvivyavahitAvayavA'pratibhAsane'pyavyavahito'vayavI pratibhAtIti vaktuM zakyam, tadapratibhAsane tadgatatvenApratibhAsanAt / yasmiMzca pratibhAsamAne yad rUpaM na pratibhAti, tat tato bhinnam-yathA 5ghaTe pratibhAsamAne'pratibhAsamAnaM paTasvarUpam / na pratibhAti ca arvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhyavayavisvarUpe pratibhAsamAne parabhAgabhAvyavayavasaMvandhyavayavisvarUpam iti kathaM na tat tato minnam ? tathA'pyabhede'tiprasaGgaH prtipaaditH| nApi parabhAgabhAvyavayavA'vayavigrAhiNA pratyakSeNa arvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhitvaM tasya gRhyate, tatra tadavayavAnAM pratibhAsAt tatsaMbandhyevAvayavisvarUpaM pratibhAseta nArvAgbhAgabhAvyavayavasaMbandhiH teSAM tatrApratibhAsanAt / tadapratibhAsane ca tatsaMba10ndhirUpasyApyapratibhAsanAt, vyApyApratipattau tdyaapktvsyaupyprtiptteH| nApi smaraNena arvAk parabhAgabhAvyavayavasaMbandhyavayavisvarUpagrahaH, pratyakSAnusAreNa smaraNasya pravRttyupapatte, pratyakSasya ca tadrAhakatvaniSedhAt / nApyAtmA arvAk-parabhAgAvayavavyApitvamavayavino grahItuM samarthaH-sattAmAtreNa tasya tadrAhakatvAnupapatteH; anyathA svApa-mada-mUrchAdyavasthAsvapi tatpratipattiprasaGgAtkintu darzanasahAyaH; tacca darzanaM na avayavino'vayavavyAptigrAhakaM pratyakSAdikaM saMbhavatIti pratipA15 ditam / athArvAgbhAgadarzane satyuttarakAlaM parabhAgadarzane'nantarasmaraNasahakArIndriyajanitaM 'sa evAyam' iti pratyabhijJAjJAnamadhyakSamavayavinaH pUrvAparAvayavavyAptigrAhakam, tadayuktam ; pratyabhijJAjJAnasyaitadviSayasya pratyakSatvAnupapatteH / akSAnusAri hi pratyakSam, na cAkSANAmaka-parabhAgabhAvyavayavagrahaNe vyApAraH saMbhavati, vyavahite teSAM vyApArAsaMbhavAt ; saMbhave vA'tivyavahite'pi meru. pRSThAdau vyApAraH syAt / tanna tadanusAriNo'dhyakSarUpasya pratyabhijJAzAnasya tatra vyaapaarH| na ca 20 smaraNasahAyasyApIndriyasyAviSaye vyApAraH saMbhavati, yad yasyA'viSayaH na tat tatra smaraNasahAya mapi pravarttate-yathA parimalasmaraNasahAyamapi locanaM gandhAdau, aviSayazca vyavahito'kSANAM parabhAgabhAvyavayavasaMbandhitvalakSaNo'vayavinaH svabhAva iti nAkSajasya pratyamizAjJAnasyAvayavisvarUpagrAhakanvam / na ca 'sa evAyam' iti pratItirekA, 'saH' iti smRteH rUpam, 'ayam' iti tu dRzaH svarUpam / tat parokSA'parokSAkAratvAd naikasvabhAvAvetau pratyayau / atha 'sa evAyam' ityekAdhiH 25karaNatayA etau pratibhAta iti ekaM pratyabhijJAjJAnam , na; AkAramede sati darzana-smaraNayoriva saamaanaadhikrnnyaadhyvsaaye'pyektvaanupptteH| anyatrApyAkArabheda eva bhedaH, sa cAtrApi vidyata iti kathamekatvam ? kiJca, 'saH' ityAkAraH 'ayam' ityAkArAnupravezena pratibhAti, Ahokhida ananupravezeneti? yadi anupravezena, 'saH' ityAkArasya 'ayam' ityAkAre anupraviSTatvAdabhAva iti 'ayam' ityAkAra eva kevalaH prApta iti kutaH 'so'yam' ityekA pratyabhijJA? atha 'ayam' ityAkAra: 30'saH' ityetasminnanupraviSTastadA 'saH' ityeva prApto na 'ayam' ityapi iti kathamekA pratyabhijJA? atha 'sa eva' 'ayam' ityAkArau parasparAnanupraviSTau pratibhAtastathApi bhinnAkArau bhinnaviSayau ca dvau pratyayAviti kathamekArthA ekA pratyabhijJA pratibhAsabhedasya viSayabhedavyavasthApakatvAt ? na ca prati. bhAsamede'pi viSayAmedaH, pratibhAsAmedavyatirekeNa viSayAmedavyavasthAyAM pramANaM vinA prameyAbhyu pagamaH syaat| tathA ca sarva sarvasya sidhyet / tanna pratyabhijJAto'pyavayavyekatvagrahaH / anumAnasya ca 35avayavisvarUpagrAhakasya pratyakSaniSedhe tatpUrvakasya niSedhaH kRta eva / sAmAnyatodRSTasya cAvayavipratiSedhaprastAve niSedho vidhAsyata ityAstAM tAvat / atha 'eko ghaTaH' iti dravyapratItirasti tadavayavavyatirekiNI tat kathamabhAvo'vayavinaH ? na; ghaTAvasAye'pi tadavayavAdhyavasAyaH nAmollekhazcAdhyavasIyate nAvayavi dravya pakRityakSarAkAra zUnyasya tadrUpasya kenacidapyananubhavAt / varNAkRtyakSarAkArazUnyaM cAvayavisvarUpamabhyupagamyate / na ca 40 tena rUpeNa kalpanAzAne'pi tat pratibhAti, na cAnyAkAraH pratibhAso'nyAkArasya vastusvarUpasya vyavasthApaka; anyathA nIlapratibhAsaH pItasya vyavasthApakaH syAditi na vastuvyavasthA syAt / 1 -syAprati-kAM0, gu0| 2 pR0 103 paM0 41 / 3 pR0 103 paM0 41 / 4-sAri hi tat pratya -kAM0, gu0, haa0| 5-nam AkA-vA0, bA0 vinA / Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| tasmAda na kalpanollikhyamAnavapurapyavayavI bahirasti, kevalamanAdirayamekavyavahAro mithyaarthH| na ca vyavahAramAtrA bahirekaM vastu sidhyati, 'nIlAdInAM svabhAvaH' ityatrApi vyavahArAbhedAdekatA. prApteH svabhAvasya / atha tatra pratinIlAdisvabhAvaM darzanabhedAdekatvaM bAdhyate, ihApi tarhi bahIrUpasyorDA'dho-madhyAdinirbhAsasya bhedAdekatA tanvAdInAM pratidalatu / tanAvayavirUpo yAhyo'thoM'sti / athAvayavino'bhAve tadavayavAnAmapi pANyAdInAM digmedAdiviruddhadharmAdhyAsAd bhedaH, tada. 5 vayavAnAmapyaGgulyAdInAM tata eva bhedAt tAvad bhedo yAvat paramANavaH, teSAM ca sthuulprtibhaasvissytvaanuppttiH| sthUlatanuzca bahirnIlAdirUpaH pratibhAsaH sphuTamudbhAti / na ca sthUlarUpaM pratyekaM paramANuSu saMbhavati, tathAtve paramANutvAyogAt / nApi samuditeSu sthUlarUpasaMbhavaH, samuditAvasthAyAmapyaNUnAM svarUpeNa sUkSmatvAt / na ca tadvyatiriktaH samudAyo'sti, tathAtve dravyavAdaprasakAt tatra cokto dossH| tanna sthUlatA paramANuSu kathaJcidapi saMbhavati / na cAnyAhaga nirbhAso'-10 nyArakSasyArthasya prakAzakaH, nIladarzanasyApi pItavyavasthApakatvApatteH; tathA ca niytvissyvyvsthocchedH| kiJca, paramANorapi nAnAdisaMbandhAdekatA nopapannaiva / tathA cAha "SaTkena yugapadyogAt paramANoH SaDaMzatA" [ ] iti / punastadaMzAnAmapi nAnAdiksaMbandhAt sAMzatA''pattiH, tathA cAnavasthA / tasmAnna paramANUnAmapi sattvam ityavayavyagrahaNe sarvAgrahaNaprasaGga iti pratibhAsAbhAvApattane prsnggsaadhnsyaavkaashH| 15 asdett| avayavyabhAve'pi nirantarotpannAnAM ghaTAdyAkAreNa paramANUnAM sadbhAvAt tadrAhakANAmapi zAnaparamANUnAM tathotpannAnAM tadrAhakatvAd na bahirarthAbhAvaH, nApi tatpratibhAsAbhAva iti kathaM prasaGgasAdhanasya nAvakAzaH sthUlaikarUpAvayavyabhAve'pi? yadi cAvayavino'bhAve paramANUnAmapyabhAvaprasakteH pratibhAsAbhAvena prasaGgasAdhanAnavakAzaH pratipAdyata tadA sutarAM paramANurUpasya 20 jJAnarUpasya cArthasyAbhAve kAryatvAdilakSaNasya hetoraashryaasiddhtaadossH| bAhyArthanayena cAsmAbhirAzrayAsiddhatAdoSAt kAryatvalakSaNAddhetornezvarasiddhiriti pratipAdayitumabhipretam, yadi punarvijJAna-zUnyavAdAnukUlaM bhavatA'pyanuSThIyate tadA sAdhya-dRSTAntadharmisAdhya-sAdhanadharmAdInAmanumityaGgabhUtAnAM sarveSAmapyasiddheH kuta upanyastaprayogAdIzvarasiddhiH? tadevaM tanvAdilakSaNasya kAryatvAdihetvAzrayasyAvayavino'siddharAzrayAsiddho hetuH|} 25 { tathA, 'buddhimatkAraNam' iti sAdhyanirdeze 'buddhimat' iti matubarthasya sAdhyadharmavizeSaNasthAnupapattiH, tajjJAnasya tato vyatireke akAryatve ca 'tasya' iti sNbndhaanupptteH| tadguNatvAt tat tasyeti cet, na; akAryatve vyatireke ca 'tasyaiva tahuNo nAkAzAdeH' iti vyavasthApayitu. mazakteH / samavAyo vyavasthAkArIti cet, na; tasyApi tAbhyAmarthAntaratve sa eva doSaH-vyatireke samavAyasyApi sarvatrAvizeSAnna tato'pi tadyavasthA / athezvarAtmakAryatvAd IzvarAtmaguNastajjJA-30 nam, kuta etat ? tasmin sati bhAvAditi cet, AkAzAdAvapi sati tasya bhAvAt tatkAryatA kiM na syAt ? atha tadbhAve'bhAvAt tatkAryatvam, tanna; nitya-vyApitvAbhyAM tasya tadadyogAt / tadAtmanyutkalitasya tasya darzanAt tatkAryateti, kimidaM tasya tatrotkalitatvam? tatra samavetatvaM tasyeti cet, nanvidameva pRSTaM kimidaM samavetatvaM nAma? tatra samavAyena vartanamiti cet, nanu kiM vyAkhyA samavAyena tatra vartanam, AhokhidavyAptyA? yadi vyAtyA tadA'smadAdijJAnavailakSaNyaM yathA tajjJA-35 nasyAdRSTasyApi kalpyate tathA'kRSTotpattiSu vane vanaspatyAdiSu ghaTAdau karma-kartR-karaNa nirvayaM kAryatvamupalabdhamapi cetanakartRrahitamapi bhaviSyatIti kAryatvalakSaNo heturbuddhimatkAraNapUrvakatve sAdhye sthAvarairvyabhicArIti lAbhamicchato malakSatirAyAteti / atha avyAtyA tat tatra vartate tadA dezAntarotpattimatsu tanvAdiSu tasyA'sannidhAne'pi yathA vyApArastathA'dRSTasyApyanyAdidezeSvasannihitasyApi UrdhvajvalanAdiviSayo vyApAro bhaviSyatIti / "agnerUddhajvalanam, vAyostiryapavanam, aNu-manasozcAdyaM karmA'dRSTakAritam" [vaizeSikada0 a05-2-13] 50 1pR0 102 paM. 11 sa0 ta0 14 Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeityanena sUtreNa sarvagatAtmasAdhakahetusUcanaM yat kRtaM tadasaGgataM syAt, zAnAdivizeSaguNavadRSTa. guNasya tatrAsannihitasyApyanyAyUddhajvalanAdikAryeSu vyApArasaMbhavAt / na ca sAmAnyaguNavizeSaguNatvalakSaNo'pi vizeSo guNa-guNino de saMbhavati / kiMca, samavAyasya sarvatrAvizeSa 'tatraiva tena varttanaM nAnyatra' iti kuto'yaM vibhAgaH? atha tatrA''dheyatvaM samavetatvaM tadA Atmavad 5 gaganAderapi sarvagatatve 'tadAtmanyeva tadAdheyatvaM nAnyatra' iti durlabho'yaM vibhaagH| tatastajjJAnasya tadAtmano vyatireke 'tasyaiva tajjJAnam' iti saMbandhAnupapattiH / ___atha tatastajjJAnasya bhede'pi saMbandhasya samavAyarUpasya bhAvAnnAyaM doSaH' asadetat; sama. vaaysyaanupptteH| [prasaGgavazAt samavAyanirasanam ] 10 tathAhi-kiM satAM samavAyaH, Ahosvid asatAmiti ? tatra yadi asatAmiti pakSaH, sa na yuktaH; zazaviSANa-vyomotpalAdInAmapi tatprasaGgAt / athAtyantAsattvAt teSAM na tatprasaGgaH, nanu tadAtma-tajjJAnayoratyantAsattvAbhAvaH kutaH ? tatsamavAyAditi cet, itaretarAzrayatvam-siddhe tatsamavAye tayoratyantAsattvAbhAvaH, tadabhAvAcca tatsamavAya iti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha satAM samavAyaH, nanu teSAM samavAyAta prAka kutaH sattvam ? yadi aparasamavAyAt, tadasat tasyai. 15katvAbhyupagamAt / anekatve'pi yadi aparasamavAyAt prAk teSAM sattvam, sama(tatsama)vAyAdapi prAgaparasamavAyAt teSAM sttvmbhyupgntvymitynvsthaa| atha samavAyAt prAk teSAM svata eva sattvamiti nAnavasthA tarhi samavAyavyatirekeNApi sattvAbhyupagame vyartha samavAyaparikalpanamiti 'sattAsaMbandhAt padArthAnAM sattA' ityucyamAnaM na zobhAmAvahati / ___ atha samavAyAt prAk padArthAnAM na sattvam nApyasattvam sattAsamavAyaH sattvam, asade20 tat; yato yadi tatsamavAyAt prAk padArthA yogijJAnamapi na janayanti tadA kathaM teSAM nAsattvam ? atha tad janayanti tadA kathaM teSAM na sattvam ? kiMca, anyo'nyavyavacchedarUpANAmekaniSedhasyAparasadbhAvanAntarIyakatvAt kathamasattvaniSedhe na sattvavidhAnama? tadavidhAne vA kathaM nAsatvaniSedhaH? ityayuktamuktamudyotakareNa-"gotvasaMbandhAt prAg na gauH, nApyagauH, gotvayogAd gauH" [nyAyavA0 pR0 318 paM0 21 ] iti / api ca, samavAyAd yadi padArthAnAM sattvam samavAyasya kutaH sattvamiti 25vaktavyam / yadi aparasamavAyAt, anavasthA / atha svata eva samavAyasya sattvam, padArthAnAmapi tat svata evAstu rapi vyartha sattAsamavAyakalpanam / atha yadi nAma samavAyasya svataH sattvamiti rUpam kathamanyapadArthAnAmapi tadeva rUpamiti sacetasA vaktuM yuktam ? nahi lavaNasya svato lavaNatve sUpAderapi tadyatirekeNa tad bhavati, asadetat; yato'dhyakSataH siddhe padArthasvabhAve yujyataitad vaktum ; na ca samavAyAdeH svarUpataH sattvam anyapadArthAnAM tu tatsadbhAvAt sattvamityadhyakSAt siddham / 30 api ca, ayaM samavAyaH kiM samavAyinoH parikalpyate, utAsamavAyinoriti vikalpadvayam / tatra yadyasamavAyinoriti pakSaH, sa na yuktaH, ghaTa-paTayoratyantabhinnayostatprasaGgAt / na cAsamavAyinobhinnasamavAyena samavAyitvaM tadabhinnaM vidhAtuM zakyam, viruddhadharmAdhyAsena tAbhyAM tasya bhedaprasaGgAt / nApi bhinnam, tatkaraNe tayoH tatsaMbandhitvAnupapatteH; bhinnasyopakAramantareNa tadayo. gAt / upakAre'pi tadbhinnasamavAyitvakaraNe punarapi tayorasamavAyitvam, anyAnyopakArakaraNe 35tvnvsthaa| svata eva tu samavAyinoH kiM samavAyena taddhetunA parikalpitena? atha samavAyena tayostadyavahAraH kriyate, nanu yadi samavAyinoH svarUpaM pratyakSAdipramANagocarastadA tata eva tadyavahArasyApi siddharvyarthameva tadartha tatparikalpanam / atha pratyakSapramANasiddhatvAt samavAyasya evaM vikalpanamayuktam, tadasat; yadi hi tatsiddhatvaM 1-gunntv-vi-gu0| 2 "gaganAdau" vi.tti.| 3-nutpatteH vA0, bA. vinaa| 4 na prasaGgaH vA0, bA0, kA0, gu0| 5 samavAyAdapi tatsaparaparasamavAyAta vA0, baa0| 6 "samavAya" (sadbhAvAt ) vi.tti.| 7 prameyakamalamArtaNDe tu "svata eva tu samavAyinoH samavAyitve kiM samavAyena ?" ityAdipAThaH-pR. 188 dvi0 pR.pN08|| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / tasya syAt tadA yuktametat na ca pratyakSapramANe tatsvarUpAvabhAsaH - nahi tadAtmA, jJAnam tatsamavAyazceti tritayamindriyajAdhyakSagocaraH, nApi svasaMvedanAdhyakSa viSayaH, tasya bhavatA'nabhyupagamAt / nApyekArthasamavetAnantaramano'dhyakSaviSayaH, tasya prAgeva niSiddhatvAt / na ca bAhyeSvapi ghaTa- rUpA diSvartheSu 'ayaM ghaTaH, ete ca tatsamavetA rUpAdayaH, ayaM ca tadantarAlavarttI bhinnaH samavAyaH' iti tritayamadhyapratItau vibhinnasvarUpaM pratibhAti / tatpratibhAne vA dravya-guNa-samavAyAnAmadhyakSa si. 5 tvAd vibhinnasvarUpatayA na guNaguNibhAve samavAye vA kasyacid vivAdaH syAt nApyekatvavi bhramo ghaTa-rUpAdInAm, tatazca tannirAkaraNArtha zAstrapraNayanamapArthakaM syAt / nanu yathA pratyakSeNa pratipanne'pyanekAnte jainena, svalakSaNe vA bauddhena svadurAgamAhitavAsanAvalAllokasya tena tadapratipannatAvibhramaH tannirAkaraNArthe ca zAstrapraNayanam tathA'trApi syAditi tarhi tathAvidhazAstrarahitAnAmabalA - bAlAdInAM na samavAya pratyakSatAvibhrama iti teSAM 'zuklaH paTaH' iti pratItirna syAt, api 10 tu 'ayaM paTaH, ete zuklAdayo guNAH, ayaM ca tadantarAlavarttI aparaH samavAyaH' iti pratItiH syAt / atha samavAyasya sUkSmatvAt pratyakSatve'pyanupalakSaNAt tatrasthatvena rUpAdInAmupacArAt 'zuklaH paTaH' iti pratipattiH syAt, naitat; evaM daNDe'pi 'puruSaH' iti pratipattiH syAt / upacArAzceyaM pratipattirupajAyamAnA skhaladrUpA syAd vAhI ke gobuddhivat / na ca 'samavetamidaM vastu atra' iti pratipattau vizeSaNabhUtaH samavAyaH pratibhAtIti vaktuM yuktama, bahiSpratibhAsamAnarUpAdivyatirekeNa 15 antazcAbhijalpamantareNAparasya varNAkRtyakSarAkArazUnyasya grAhyAkAratAM vibhrANasya vahiH samavAya svarUpasyApratibhAsanAt / varNAdyAkArarahitaM ca paraiH samavAyasvarUpamabhyupagamyate / na ca tatkalpanAbuddhAvapi pratibhAti / na cAnyAdRzaH pratibhAso'nyAdakSasyArthasya vyavasthApakaH, atiprasaGgAt / tanna samavAyo'dhyakSa pramANagocaraH / 107 yastvAha- "nityAnumeyatvAt samavAyasyAnumAnagocaratA, tenAyamadoSa iti / taccAnumAnam - 20 'iha tantuSu paTaH' iti buddhistantu - paTavyatiriktasaMbandhapUrvikA, 'iha' iti buddhitvAt iha kaMsapAtryAM jalabuddhivat" [ ] ityetat so'pyayuktavAdI; 'samavAyasyAnyasya vA padArthasya nityaikarUpasya kAraNatvAsaMbhavAt kvacidapi' iti pratipAdayiSyamANatvAt / na ca 'tantuSu paTaH, zRGge gauH, zAkhAyAM vRkSaH' iti laukikI pratItirasti, 'paTe tantavaH, gavi zRGgam, vRkSe zAkhA' ityAkAreNa pratItyutpatteH saMvedanAt, tasyAzca samavAyanibandhanatve tantvAdInAM paTAdyArabdhatvaprasaGgaH / 25 kiMca, samavAyasya samavAyibhiranabhisaMbandhe tasya tatra "saMvaiddhabuddhijananaM teSAM saMbandha eva ca" [ ] iti ca na yuktam, na hi daNDa- puruSayoH saMyogaH sahya- vindhyAbhyAmanabhisaMbandhyamAnastatra saMbandhabuddhihetuH tatsaMbandho vA / taistadabhisaMbandhe vA svataH dravya-guNa-karmaNAM svAdhAraiH svataH saMbandhaH kiM na syAt yataH samavAyaparikalpanA''narthakyamanuvIta ? 'iha samavAyiSu samavAyaH' iti ca buddhiraparanimittikA prakRtasya hetoranaikAntikatvaM kathaM na sAdhayet 30 svatastatsaMbandhAbhyupagame ? samavAyAntareNa tasya tadabhisaMbandhe'navasthAlatA gaganatalAvalambinI prasajyeta / vizeSaNavizeSyabhAvalakSaNasaMbandhabalAt tasya tadabhisaMbandhe tasyApi taiH saMbandho'paravizeSaNavizeSyabhAvalakSaNasaMbandhabalAd yadi saivAnavasthA / samavAyavalAt tasya tatsaMbandhe vyaktamitaretarAzrayatvam / svatastaistasyAbhisaMbandhe buddhyAdInAmapi svata eva svAdhAraiH saMbandho bhaviSyatIti vyarthe saMbandhaparikalpanam / tanna samavAyaH kasyacit pramANasya gocaraH / punarapi cainaM 35 yathAsthAnaM niSetsyAma iti AstAM tAvat / tadevaM buddhestadAtmano vyatireke saMbandhAsiddhermatubarthAnupapattiH / atha avyatiriktA tadAtmanastadbuddhistathA'pi tadanupapattiH, na hi tadeva tenaiva tadvad bhavati kiMca, tadAtmanastadbuddhe vyatireke yadi tadAtmani tadbuddheranupravezastadA vuddherabhAvAd buddhivikalo gaganAdivad jaDasvarUpastadAtmA kathaM jagatsraSTA syAt ? buddhyAdivizeSaguNagaNavaikalye ca tadA 40 tmano'smadAdyAtmano'pyAtmatvena tadvaikalyAd muktAtmana iva saMsAritvaM na syAt, navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikakSayopetasyAtmano muktatvAbhyupagamAt tasya cAsmadAdyAtmasvapi samAnatvAt 1 pR0 84 paM0 20 / 2 - katAvi - bhAM0 / 3 - pattiH, naita-kAM0, gu0, vA0, bA0 / 4 " padArthe" vi0 Ti0 / 5-saMbandha-gu0, vi0 / 6 eva vacanaM yuktam / nahi daNDa-bhAM0, mAM0 tatsaMbuddhau vA0, bA0 vinA / 7 Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 prathame kANDebhavadabhyupagamena / atha AtmatvAvizeSe'pi tadAtmA asmadApAtmabhyo viziSTo'bhyupagamyate mI kAryatvAvizeSe'pi ghaTAdikAryebhyaH sthAvarAdikAryamakartRkatvena viziSTaM kiM naabhyupgmyte| tathA ca na kAryatvAdilakSaNo heturanupalabhyamAnakartRkaiH sthAvarAdimiravyabhicArI syAt / aba taduddhI tadAtmano'nupravezastadA buddhimAtramAdhArazUnyamabhyupagantavyaM bhvti| tathA cAsadAdibuddha 5rapi tadvadAdhAravikalatvena matuvarthAsaMbhavAd ghaTAdAvapi buddhimatkAraNatvasyAsiddhatvAt sAmya vikalo raTAntaH / atha asmadAdibuddhibhyo buddhive samAne'pi taduddherevAnAbhitatvalakSayo vizeSo'bhyupagamyate tarhi ghaTAdikAryebhyaH pRthivyAdikAryasya kAryatve samAne'pi akartRpUrvakaraka lakSaNo vizeSo'bhyupagantavya iti punarapi kAryatvalakSaNo hetustaireva vybhicaarii|| kiMca, asA tadbuddhiH kSaNikA, akSaNikA vA iti vaktavyam / yadi kSaNiketi pakSA, 10 tadA''tmAnaM samavAyikAraNam , Atma-manaHsaMyogaM cA'samavAyikAraNam, taccharIrAdikaM / nimittakAraNamantareNa kathaM dvitIyakSaNe tasyA utpattiH? tadanutpattI ca acetanasyANvAdezdhetanAna ghiSThitasya kathaM bhUdharAdikAryakaraNe pravRttiH vAsyAderivAcetanasya cetanAnadhiSThitasya pravRttyanabhyupagamAt ? tatazcedAnI bhUruhAdInAmanutpattiprasaGgAt kAryazUnyaM jagat syAt / atha samavAyyAdi. kAraNamantareNApi taduddharamadAdibuddhivailakSaNyAdutpattirabhyupagamyate; nanvevaM ghaTAdikAryalakSavaM 15bhUdhagadikAryasya kiM nAbhyupagamyate iti tadeva codham / kiMca, yadIzabuddhiH samavAyyAdikAraNanirapezvotpattimAsAdayati tarhi muktAnAmapyAnandAdikaM zarIrAdinimittakAraNAdivyatirekeNApyutpatsyate iti na buddhi-sukhAdiSikalaM jaDAtmasvarUpaM muktiH syaat| atha akSaNikA tabuddhiH nanvevamasmadAdibuddhirapyakSaNikA kiM nAbhyupagamyate? aya pratyakSAdipramANavirodhAnAsmadAdibuddhirakSaNikA tarhi tadvirodhAdeva akRSTotpattiSu sthAvareSu kAryatvaM 20 buddhimatkAraNapUrvakaM nAbhyupagantavyam / athAsmadAdibuddhaH kSaNikatvasAdhakamanumAnamANikatvA bhyupagamabAdhakaM pravartate na punarakRSTotpattiSu sthAvareSu, kiM punastadanumAnam ? atha kSaNikA buddhi, asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt , zabdavat isyetat / nanu yathA asyAnumAnasyAsmadAdibuddhayakSaNikatvAbhyupagamavAdhakasya saMbhavastathA'kRSTotpattiSu sthAvareSu kartapUrvakatvAmyuH pagamabAdhakasya tasya saMbhavaH pratipAdayiSyata iti nAtra vastuni bhavatItsukyamAsthayam / yathA va 25 vuddhikSaNikatvAnumAnasyAnekadoSaduSTatvaM tathA zamdasya paulikatvavicAraNAyAM pratipAdayiSyata ityetadapyAstAM tAvat / yathA vA buddhitvAvizepe'pi IzA'smadAdibuyorayamakSaNikatva-maNikanvalakSaNo vizeSastathA bhUruha-ghaTAdikAryayorapyakartR-kartRpUrvakatvalakSaNo vizeSaH kiM nAbhyupagamyate? iti punarapi tadeva dUSaNaM kAryatvAdenognekAntikatvalakSaNaM prkRtsaadhye|} tadevaM buddhimatkAraNapUrvakatvalakSaNe sAdhye manuvarthAsaMbhavAt tanvAdInAmanekadhA pramANavAghAsaMbhavAba 30 zAlavyAkhyAnAdiliGgAnumIyamAnapANDityaguNasya devadattasyeva mUrvanyalakSaNe sAdhye'numAnavAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktasya kAryatvAdehetoH kAlAtyayApadiSTatvena tatputratvAderivAgamakaravam anumAnabAdhitatvaM SA pakSasyeti sthitam / tathA, 'kAryatvAt' iti heturapyasiddhaH / tathAhi-kimidaM tandhAdInAM kAryasvam-prAgasatA svakAraNasamavAyaH sattAsamavAyo veti cet, kutaH prAgiti? kAraNasamavAyAditi cet| manu 15 tAsamavAyasamaye prAgiva svarUpasa svavaidhuyeM 'prAda' iti vizeSaNamanarthakam , satisaMbhave vyabhicAre, vizeSaNamupAdIyamAnamarthavad bhvti| atra vyabhicAra eva, na saMbhavaH / tathAhi-yadi kAraNasamapAyasamaye svarUpeNa sad bhavati tanvAdi tadA tatkAla va tasya prAgapi sarade kAryaravaMgasyAditi vizeSaNamupAdIyate 'prAgasatA ti| yadA punaH prAgiva kAraNasamavAyavelAyAmapisvApasasvAdhika latA tadA 'prAti vizeSaNaM na kazidarya puSNAti, 'masataH' ityevAstu / 4. navAsataH kAraNasamavAyo'pi yukaH, zazaviSANAderapi tatsaGgAt / tasya kAravAvirahAna saraprasAAti cet, ta patat ? asasthAt, tanu-karaNArerapi tadasave kiMmato'vaM vimAgAasya kAraNamasti na zazazyAreriti! tambAde kAraNamupalabhyate bhetaralekhapi mocaramyatA 1-katvena vA., bA* pinaa| 3. pR.6.1||... 3 / Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 109 kArya-kAraNayorupalamme sati etat syAt idamasya kAraNam kArya cedamasya' iti / na ca parasya tadupalambhaH pratyakSataH, upalambhakAraNamupalambhaviSaya iti naiyAyikAnAM matam-"arthavat pramANam" [vAtsyA0 bhA0pR01, paM02] ityatra bhASye "pramAta-prameyAbhyAmarthAntaramavyapadezyAvyabhicArivyavasAyAtmakazAne karttavye'rthaH sahakArI vidyate yasya tad arthavat pramANam" [ ] iti vyAkhyAnAt / na cAjanakaM sahakAri, 'saha karotIti sahakAri' iti vyutpatteH / na cAsat zazaviSA- 5 NasamaM zAnasyAnyasya vA kAraNam , virodhAt / api ca, indriyArthasannikarSAt pratyakSaM zAnamutpattimat, kArya-kAraNAdinA ca indriyasannikarSaH saMyogaH, so'pi kathaM tenAsatA janyate iti cintyam / saMyogAbhAve ca rUpAdinendriyasya saMyuktasamavAyaH, rUpatvAdinA tu saMyuktasamavetasamavAya iti sarva durghaTam / etena dravyatvAdisAmAnyasaMbandho'pi tasya nirUpitaH / tanna tanvAdi viSayamadhyakSam / ata eva nAnumAnamapi / tadevaM kharaviSANAdivat kArya-kAraNAderanupalambhAnna yuktametat-zarIrAdeH10 kAraNamasti, na zazazRGgAderiti / ____ yadi punastanu-karaNAdiH san vandhyAsutAdiparihAreNeti matiH, tatra kutaH sa eva san ? kAraNasamavAyAta, so'pi kRtaH? sattvAta, anyo'nyasaMzrayaH-tatsamavAyAta satyama atazca tatsamavAya iti / prAgasataH sattAsamavAyAt sa eva sanniti cet, kutaH prAkU? sattAsamavAyAt; nanu tatsamavAyakAle prAgiva svarUpasatvavirahe 'prAg' iti vizeSaNamanarthakamityAdi sarva vaktavyam / 15 asatazca sattAsamavAye kharazRGgAderapi saMbhavet avizeSAt / 'prAg' iti ca vizeSaNaM zazazRGgAdivyavacchedArtha pareNoktam , sattAsaMbandhasamaye ca tanvAdeH svarUpasattvAbhAve kastato vizeSaH? ayamasti vizeSaH-karmaromAdikamatyantAsat, itarat punaH svayaM na sat nApyasat ata eva sattAsaMbandhAt 'tadeva sat' ityucyata iti, tadetajjaDAtmano bhavataH ko'nyo bhASate / tathAhi-'na sat' itivacanAt tasya sattAsaMbandhAt prAgabhAva uktaH, satpratiSedhalakSaNatvAdasya / 'nApyasat' ityabhidhAnAd bhAvaH,20 asattvaniSedharUpatvAda bhAvasya rUpAntarAbhAvAt / tathaiva vaiyAkaraNAnAM nyAyaH-"dvau pratiSedhau prakRtamartha gamayataH" [ ] iti, kathamanyathA 'nedaM nirAtmakaM jIvaccharIram , prANAdimattvAt' ityatra nairAtmyaniSedhaH sAtmakaH sidhyet ? __ atra kecit bruvate-"naivaM prayogaH kriyate'pi tu 'sAtmakaM jIvaccharIram , prANAdimattvAt" iti / tairapyevaM prayogaM kurvadbhiH sAtmakatvAbhAvo niyamena prANAdimattvAbhAvena vyApto'bhyupagantavyaH-25 anyathA vyabhicArAzaGkA na nivarteta-tadabhyupagame cedamavazyaM vaktavyam-jIvaccharIre prANAdimattvaM pratIyamAnaM svAbhAvaM nivarttayati, sa ca nivartamAnaH svavyApyaM sAtmakatvAbhAvamAdAya nivartate, itarathA tenAsau vyApto na syAt / yasminnivartamAne yanna nivarttate na tena tad vyAptam , yathA nivartamAne'pi pradIpe anivartamAnaH paTAdina tena vyAptaH, na nivartate ca prANAdimattvAbhAve nivartamAne'pi sAtmakatvAbhAva iti / nivarttate iti cet, tannivRttAvapi yadi sAtmakatvaM na sidhyati na tarhi tada-30 bhAvo nivarttate, sAtmakatvAbhAvAbhAve'pi tadabhAvasya tadavasthatvAt / sidhyatIti cet, AyAtamidam"dvau pratiSedhau prakRtamartha gamayataH" [ ] iti / tathA cedamapi yuktam-'nedaM nirAtmakaM jIva. ccharIram , prANAdimattvAt' iti| ___ anye tu manyante-"anyatra dRSTo dharmaH kvaciddharmiNi vidhIyate, niSidhyate ca" [ ] iti vacanAt kevalaM ghaTAdau nairAtmyamaprANAdimattvena vyAptaM dRSTam, tadeva niSidhyate jIvaccharIre'prA-35 NAdimattvAbhAvena, na punaH sAtmakatvaM vidhIyate; tasyAnyatrAdarzanAt" iti / teSAM ghaTAdI nairAtmyaM pratipannaM pratiSidhyate iti bhavatu suktama, tathApi tanniSedhasAmarthyAd yadi jIvaccharIre sAtmakatvaM na syAt na tarhi tatra tanniSedhaH-yadA hi nairAtmyaniSedho na sAtmakaH-kintu yathA''tmano'bhAvo nairAtmyaM tathA'syA'bhAvo'pi tuccharUpaH Atmano'nyatvAda bhaGgayantareNa nairAtmyameva, punastanniSeddhavyam, punarapi tanniSedhastuccharUpo nairAtmyamityaparastanniSedho mRgyaH, tathA ca sati anavasthAnAnna nairAtmya-40 nissedhH| kiMca, yadi nAma ghaTAdau nairAtmyamupalabdhaM kimityanyatra niSidhyate? itarathA devadatte pANDityamupalabdhaM yajJadattAdau niSidhyeta / tatra prANAdimattvadarzanAditi cet, yuktametad yadi prANAdimattvaM nairAtmyaviruddhaM syAd agniriva zItaviruddhaH, na caivam anyathA sarvamazeSaviruddhaM bhavet / prANAdimattvena 1 pR. 108 paM0 35 / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 prathame kANDesvAbhAvo nairAtmyavyApako viruddhaH, tataH prANAdimattvabhAvAt tadabhAvo nivarttate, valibhAvAdiva' zItam , sa ca nivartamAnaH svavyApyaM nairAmyamAdAya nivarttate, yathA dhUmAbhAvaH pAvakAbhAvamiti / dattamatrottaram-yadi naigamyAbhAvaH sAtmako na bhavet tadavasthaM nairAmyamiti / bhavatu tarhi nairAtmya. niSedhaH sAtmakaH, tathA sati 'sattAsaMbandhAt prAka tanvAdirnA (di nA ) sat' iti vacanAt tadA 5tasya sattvamuktam , 'na sat' ityabhidhAnAdasattvamiti virodhaH / tato'sadeva tadabhyupagantavyamiti na vandhyAsutAdestanu-karaNAdervizeSaH / bhavatvevaM tathApi tanvAdereva sattAsaMbandhAt sattvam na kharazRGgAdeH tathAdarzanAditi cet, uktamatra tathAdarzanopAyAbhAvAditi / [prAsaGgika sattApadArthaniramanam ] api ca, sattA'pi yadi asatI kathaM tato vandhyAsutAderivAparasya sattvam ? satI ced yadi 10 anyasattAtaH, anavasthA / svatazcet, padArthAnAmapi svata eva sattvaM syAditi vyartha ttpriklpnm| kica, yadi svata eva sattA satI upeyane tadA pramANaM vaktavyam / atha svataH sattA satI-tatsaMbandhAt tanvAdInAM sattvAnyathA'nupapattaH-tAnyonyasaMzrayaH-tatsaMbandhAt tanvAdisattve siddhe sattAsattva. siddhiH, tatastatsaMbandhAt tanvAdimattva siddhiriti vyaktamitaretagazrayatvam / atha sattA svataH satI, sadabhidhAnapratyayaviSayatvAt, avAntarasAmAnyAdivat : naH dravyAdinA vyabhicAra:-dravyAdirapi 15'sad dravyam, san guNaH, sat karma ityevaM sadabhidhAnapratyayaviSayo bhavati, na cAsau pareNa svataH sannabhyupagataH sattAprakalpanarvaphalyaprasaGgAt / na ca dravyAdI tadviSayatvaM pagapekSaM na sattAyAmiti vaktuM yuktam, tasyAmapi tadapekSatvasaMbhavAt / atha tatra tasya tadapekSatve kiM tadaparamiti vaktavyamaH nanvetad dravyAdAvapi samAnam / tatra satteti cet, atrApi dravyAdikam iti tulyama-yathaiva hi sattAsaMbandhAt dravyAdikaM sat na svataH tathA dravyAdisvarUpasattvasaMbandhAt sattA satI na svtH| 20 dravyAdeH svarUpasattvaM nAsti tenAyamadopaH, tadastitve ko doSa iti vAcyam / nanu tasyA (tasya) svataH satve'vAntarasAmAnyAbhAvaprasaGgo dopaH, nanu svato'sattve kharaviSANAderiva sutarAM tedabhAva. dossH| api ca, yo hi tatra sattAsaMbandhaM necchati sa kathamavAntarasAmAnyasaMbandhamicchet ? na cAtra pramANaM svato'santo dravyAdayo nAvAntarasAmAnyamiti / athaitat-dravyAdayo na svataH santaH, avAntarasAmAnyavattvAt, yat punaH svataH sat na tada avAntarasAmAnyavat, yathA sAmAnya-vizeSa25 samavAyA iti vyatirekI hetuH, naitat : yadi hi dravyAdayo dharmiNaH kutazcit pratItigocara cAriNetsanto bhavanti [saM kathamavAntarasAmAnyasaMbandhamicchet ? na cAtra pramANaM svato'santo dravyAdayo nAvAntarasAmAnyamiti / athaitat-dravyAdayo na svataH santo'vAntarasAmAnyavattvAt, yat punaH svataH sat na tadavAntarasAmAnyavat, yathA] sAmAnyapratItiH sattvaM sAdhayantI svata iti pratijJAm tadasattvaviSayAbAdhane ceda (cAriNassanto bhavanti tadA kathaM na tatpratItiH svatassatvaM 30sAdhayantI'na svatassantaste' iti pratijJAM tadasattvaviSayAM bAdhate / na ceda) matrottaram-na svataH santaste pratItiviSayAH kintu sattAsaMbandhAditi, yato 'na svayamasantastatsaMbandhAt tadviSayA bhavanti' ityuktam / kiMca, dravyAderekAntena yasya bhinnAnyavAntarasAmAnyAni kathaM tasya tAni syuH yato'vAntarasAmAnyavattvAditi hetuH siddhaH syAt ? atha tathApi tasyAti (tasyeti), na; parasparamapi syuriti sAmAnyasamavAyAt parizeSavat (sAmAnya-samavAya-vizeSavat ) iti vaidharmyanidarzanama35 yuktama / yadi matam-dravyAdau tAni samavetAni tatastasya tAni na sAmAnyAdeviparyayAditi. tatra samyakaH 'tatra samavetAni' iti samavAyena saMbaddhAnIti yadyarthaH, sa na yuktaHH samavAyasya niSiddhasvAnniSetsyamAnatvAcca / bhavatu vA samavAyaH tathApi yatra dravye, guNe, karmaNi ca dravyatvam, guNatvam, karmatvaM cA'vAntarasAmAnyaM tatraiva pRthivItvAdIni, rUpatvAdIni, gamanatvAdIni ca tathAvidhAni sAmAnyAni, samavAyo'pi tatraiva sAmAnyavat tasya sarvagatatvAzca dravyAdivadanyonyasattAnIti na 1 pR. 109 paM0 38 / 2 tanvAdirnA'sanniti va-vA0, bA. vinaa| 3 pR. 109 paM0 18 / 4 pR0 109 502 / 5 tadabhAvA (vo) doSaH bhaaN0| 6-tad yathA sAmA-mAM0, bhaaN0| [] etaccihrAntargatAH patayaH kenA'pi kAraNena dviruktA jAtA iti pratibhAti / 8 iti prati prtijnyaa-gu0| 9-jJAtam maaN0| 10-SayaM vAdha-vA0, baa0| 11 tasyApi vA0, bA0 vinaa| 12 pR. 106 paM0 10 / Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 111 dravyAdeH svataH sattvabAdhanamityAzaGkA na nivartate-'kiM dravyAdisaMbandhAt sattA satI kiM vA tayA dravyAdikaM sat' iti / tanna sattAtaH tanvAdeH sattvam , tasyA evAsiddhatvAt / / {sattApratyakSAdipramANasiddhatvAt sattAyAH pratyakSabAdhitaviSayatvena evamupanyasyamAnasya prsnggsaadhnsyaanvkaashH| na ca dravyapratibhAsavelAyAM pratyakSabuddhau parisphuTarUpeNa vyaktivivekena sattA na pratibhAtIti zakyaM vaktum , anugatAkArasya vyAvRttAkArasya ca pratyakSAnubhavasya saMvedanAt / na cAnu- 5 gata-vyAvRttavastuvyatirekeNa yAkArA buddhirghaTate / na hi viSayavyatirekeNa pratItirutpadyate, nIlAdisvalakSaNapratIterapi tathAbhAvaprasaGgAt / atha taimirikasya bAhyArthasannidhivyatirekeNApi kezoNDukAdipratItirudeti tathaivAnugatarUpamantareNApi bhinnavastuSvanugatAkArA buddhirudeSyatIti na tataH sattAvyavasthA, tadayuktam ; taimirikapratItau hi pratibhAsamAnasya kezoNDukAderbAdhaka-kAraNadoSaparijJAnAdatattvam ; sattAdarzane tu na bAdhakapratyayodayaH nApi kAraNadoSaparijJAnamiti na tadrAhiNo vijJAnasya mithyaatvm| 10 tathAhi-vibhinneSvapi ghaTa-paTAdiSvartheSu 'sat sat' iti abhedamullikhantI pratItirudayamAsAdayati; na cAsau kAlAntarAdau viparyayamupagacchantI lakSyate, sarvadA sarveSAM ghaTa-paTAdiSu 'sat sat' iti vyAhRteH / vyavahAramuparacayantI ca pratItiH parairapi pramANamabhyupagamyate / yathoktaM taiH-"prAmANyaM vyavahAreNa" [ ] iti / tadevamavasthitam-anugatAkArA hi buddhiAvRttarUpapratItyanadhigataM sAdhAraNarUpamullikhantI mu(su)parinizcitarUpA bAdhA'yogAt pramANam / sA ca akSAnvaya-vyatirekA-15 nusAritayA pratyakSam / tathAhi-visphAritalocanasya ghaTa-paTAdiSu rUpamArUDhAM sattAmullikhantI 'sat sat' iti pratItiH, tadabhAve ca na bhavatIti tadanvaya-vyatirekAnuvidhAyitayA kathaM na pratyakSam ? tasmAd bahuSu vyAvRtteSu tulyAkArA buddhirekatAmavasyati / yazcAtra vibhinneSu ghaTAdiSu pratiniyatamekamanugatasvarUpaM saiva jaatiH| atha vyaktivyatiriktA jAtirupeyate na ca vyaktidarzanavelAyAM tadrUpasaMsparzaviSayavyatiriktavapura-20 paramanugatirUpaM pratibhAti tat kathaM tat sAmAnyam ? naitadasti; yasmAdagRhItasaGketasyApi tanubhRtaH prathamamudbhAti vastu dvitIye tulyarUpatAmanusarati buddhiH kvacideva na sarvatra / pratipattyanyatA ca sarvatra dhana tulyadeza-kAle'pi rUpa-rasAdau ca, pratipattyanyatA jAtAvapi vidyata iti kathaM na sA bhinnA'sti ? tathAhi-vyatyAkAravivekena vizadamanugatirUpatA bhAti tadvivekena ca vyAvRttarUpateti kathaM vyaktisvarUpAd bhinnAvabhAsinI jAtirbhinnA nAbhyupagamaviSayaH? athaikendriyAvaseyatvAd jAti-vyaktyorekatA rUpa-rasAdau tu bhinnendriyagrAhyatvAd bhedaH, tadapyasaGgatam / yata ekendriyagrAhyamapi vAtA''tapAdikaM samAnadezaM ca bhinnaM pratibhAtIti bhinnavapurabhyupeyate tathA pratiniyatendriyaviSayamapi jAti-vyaktidvayaM bhinnam : bhinnapratibhAsAdeva / tathAhighaTamantareNApi paTagrahaNe 'sat sat' iti pUrvapratipannA sattA'vagatirdRSTA; yadi tu vyaktireva satI na tatsattvApa tadvyatiriktA ca, tathA sati vyaktirUpavat tadananugatirapi vyaktyantare prasa-30 jyeta / pratIyate ca sadpatA yugapad ghaTa-paTAdiSu parasparaviviktatanuSvapi srvdaa| tenaikarUpaiva jAtiH, pratyakSe tathAbhUtAyA eva tasyAH pratibhAsanAt: zabda-liGgayorapi tasyAmeva saMbandhagrahaNamiti tAbhyAmapi sA pratIyate / tadevaM pratyakSAdipramANAvaseyatvAt sattAyAH na tannirAkaraNAya prasaGgasAdhanAnumAnapravRttiriti / } asadetat / yato na vyaktidarzanavelAyAM svarUpeNa bahirlAhyAkAratayA pratItimavatarantI jAtirudbhAti, nahi ghaTa-paTavastudvayapratibhAsasamaye tadaiva tayavasthitamUrtirbhinnA'bhinnA vA jAtirAbhAti, tadAkArasyAparasya grAhyatayA bahistatrApratibhAsanAt / bahirgrAhyAvabhAsazca bahirarthavyavasthAkArI, naantraavbhaasH| yadi tu so'pi tavyavasthAkArI syAt, tathA sati hRdi parivarttamAnavapuSaH sukhAderapi pratibhAsAd bahistayavasthA syAt / tathA ca 'sukhAdyAtmakAH zabdAdayaH' iti sAGkhyadarzanameva syAt / atha sukhA-40 dirAkAro bAhyarUpatayA na pratibhAtIti na bahirasau, jAtirapi tarhi na bahIrUpatayA pratibhAtIti na bahIrUpA'bhyupagantavyA, yataH kalpanAmatirapi darzanadRSTameva ghaTAdirUpaM bahirullikhantI tadriM ca antaH 1-kSasAmAnyabA-mAM0 / -kSAbA-bhA0 / 2-sya ca pratya-vA0, bA0 vinA / Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 prathame kANDepratibhAti, na tu tadvyatiriktavapupaM jAtimuddyotayati / tanna tadavaseyA'pi bahirjAtirasti / taimirikazAne bahiSprakAzamAnavapupo'pi hi kezoNDukAdayo na tathA'bhyupeyante, bAdhyamAnajJAnaviSayatvAt / jAtistu na bahIrUpatayA kvacidapi zAne pratibhAtIti kathaM sA sattvAbhyupagamaviSayaH ? buddhireva kevalaM ghaTa-paTAdiSu pratibhAsamAneSu 'sat sat' iti tulyatanurAbhAti / yadi tarhi na bAhyA jAtirasti, 5buddhirapi kathamekarUpA pratibhAti nahi bahirnimittamantareNa tadAkArotpattimatI sA yuktA? nanu kenocyate bahirnimittanirapekSA jAtimatiriti, kintu bahirjAtirna nimittamiti, bAhyAstu vyaktayaH kAzcideva jAtibuddhenimittam / nanu yadi vyaktinivandhanA'nugatAkArA matiH, tathA sati yathA khaNDamuNDavyaktidarzane 'gau!H' iti pratipattirudeti tathA girizikharAdidarzane'pi 'gau!H' ityetadAkArA pratipattirbhavet vyaktibhedAvizeSAt, tadayuktam : bhedAvizepe'pi khaNDa-muNDAdivyaktiSu 'gauauH' 10 ityAkArA matirudayamAsAdayantI samupalabhyata iti tA eva tAmupajanayituM samarthA ityavasIyate, na punargirizikharAdiSu 'gorgIH' iti matirda aiti na te tannibandhanam / yathA ca AmalakIphalAdiSu yathAvidhAnamupayukteSu vyAdhiviratilakSaNaM phalamupalabhyata iti tAnyeva tadvidhau samarthAnIyavasIyate, bhedAvizeSe'pi na punastrapupa-dadhyAdIni / atha bhinnapvapi bhAveSu 'sat sat' iti matirasti, vibhineSu ca bhAveSu yadekatvaM tadeva jAtiH, tatrocyate-tadekatvaM ghaTa-paTAdiSu kimanyat, utAnanyat ? na 15tAvadanyat, tasyApratibhAsanAdinyuktaH / nApyananyat, ekarUpA'pratibhAsanAt: na hi ghaTasya paTasya caikameva rUpaM pratibhAti, sarvAtmanA pratidravyaM bhinnarUpadarzanAt / tasmAdapratIterabhinnA'pi jAti sti, buddhireva tulyAkArapratibhAsA 'sat sat' iti zabdazca dRzyata iti tadanvaya eva yuktaH na jAtyanvayaH, tasyAdarzanAt / na ca buddhisvarUpamapyaparavuddhisvarUpamanugacchati iti na tadapi sAmAnyamityekAnugatajAtivAdo mithyaavaadH|| 20 api ca, anekavyaktivyApi sAmAnyaM tadvAdibhirabhyupagamyate / na ca tadyApitvaM tasya kenacit zAnena vyavasthApayituM zakyam / tathAhi-sannihitavyaktipratibhAsakAle jAtistayaktisaMsparzinI sphaTamavabhAti na vyaktyantarasaMvandhitayA, tasyAstathA'sannidhAnena pratibhAsAyogAta / tadapratibhAse ca tanmizratA'pi nAvagateti kathamasannihitavyaktyantarasaMvaddhazarIrA jAtiravabhAti / yadeva hi parisphuTadarzane pratibhAti rUpaM tadeva tasyA yuktam , darzanAsaMsparzinaH svarUpasyAsaMbhavAt; saMbhave 25vA tasya dRzyasvabhAvAd bhedaprasaGgAt, tadekatve sarvatra bhedapratihateH anAnaikaM jagat syAt / darzana gocarAtItaM ca vyaktyantarasaMbaddhaM jAtisvarUpamapratibhAsanAdasat: pratibhAsane vA tasya tatsaMbaddhAnAM vyavahitavyaktyantarANAmapi pratibhAsaprasaGga iti sakalajagatpratibhAsaH syAt / atha matamsannihitavyaktidarzanakAle vyaktyantarasaMbandhinI jAtina bhAtiH yadA tu vyaktyantaraM dRzyate tadA taddarzanavelAyAM tadgatatvena jAtirAbhAtIti sAdhAraNasvarUpaparicchedaH pazcAt saMbhavatIti, tatazca 30 pazcAdarthAnvayadarzane kathaM na tasyAstadyApitAgrahaH? asadetat; yato vyaktyantaradarzanakAle'pi tatparigatameva jAteH svarUpaM pratibhAti na pUrvavyaktisaMsparzitayAH tasyAH pratyakSagocarAtikrAntatayA tatsaMbaddhasyApi rUpasya tadatikrAntatvAt / tat kathaM sannihitA'sannihitavyaktisaMbaddhajAtirUpAvagamaH? __ atha pratyabhijJAnAdanekavyaktisaMbandhitvena jAtiH pratIyate, nanu keyaM pratyabhijJA? yadi pratyakSam, kutastadavaseyA jAtirekAnekavyaktivyApinI pratyakSA? atha nayanavyApArAnantaraM samupajAyamAnA 35pratyabhizA kathaM na pratyakSam ? nirvikalpakasyApyakSAnvaya-vyatirekAnuvidhAnAt pratyakSatvaM tadatrApi tulyam, asadetat; yadi akSajA pratyabhijJA tathA sati prathamavyaktidarzanakAla eva samastabyakti saMbaddhajAtirUpaparicchedo'stu / atha tadA smRtisahakArivirahAnna tattvAvagatiH, yadA tu dvitIyavyaktidarzanaM tadA pUrvadarzanAhitasaMskAraprabodhasamupajAtasmRtisahitamindriyaM tattvadarzanaM janayati, tadapyasat; yataH smaraNasacivamapi locanaM puraHsannihitAyAmeva vyaktau tatsthajAtau ca pratipatti 40 janayitumIzam ; na pUrvavyaktau, asannidhAnAt / tanna tasthitAM jAtiM darzanaM paridRzyamAne vyaktyantare sNdhtte| athendriyavRttirna smaraNasamavAyinI karaNatvAditi nAsau saMdhAnakAriNI, puruSastu kartRtayA 1 tarhi bAhyA bhA0, mA0, vA0, bA. vinaa| 2 pR0 111 paM0 38 / Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 113 smRtisamavAyIti cakSuSA parigate'rthe tadupadarzitapUrvavyaktigatAM jAtiM saMdhAsyatIti, tadasat; yataH so'pi na svatantratayA'rthagrAhakaH kintu darzanasahAyaH / yadi punaH svatantra evArthagrAhakaH syAt tathA sati svApa-mada-mUrchAdiSvapi sarvavyaktyanugatajAtipratipattiH syAt / tasmAdAtmA'pi darzanasahAya evArthavedI / darzanaM ca puraHsannihitaM vyaktisvarUpamanusarati, nahi smRtigocaramapi pUrvadRSTavyaktigataM jAtyAdikamiti na darzanasahAyo'pi tadanusaMdhAnasamartha AtmA / atha smaraNopanItaM jAtirUpamAtmA 5 tatra saMdhAsyati; nanvatrApi smRtiH parihRtapurovarttivyaktidarzanaviSayA pUrvadRSTamarthamanusarantI sNlkssyte| tat kathaM purovartini apravarttamAnA svaviSayAn sAmAnyAdIMstatra saMghaTayituM kSamA ? tadasmRtaM ca saMghaTanaM kathamAtmA'pi kartuM kSamaH ? tathAhi-darzane sati draSTari tasya svarUpe jAte tannimagnaM na smRtikRtaM smartRrUpaM bhAti / yadi tu bhAti tathA sati draSTurUpa evAsau, na smartA / atha smartRrUpe draSTasvarUpamanupraviSTaM pratibhAti, tathApi sattevA'sau na draSTA / atha draSTu-smartRsvarUpe vivikte bhAtaH, tathA sati 10 tayorbheda iti naikatvam / tathAhi-draSTasvarUpaM dRgviSayAvabhAsi pratibhAti, smartRsvarUpamapi puMsaH smRtiviSayamavatIrNamavabhAti; tat kutaH pUrvAparayorjAti-rUpayoH saMdhAnam ? .. punaruktam 'smarataH pUrvadRSTArthAnusaMdhAnAdutpadyamAnA matizcakSuHsaMbaddhatve pratyakSam' iti, etadapyasat ; nendriyamatiH smRtigocarapUrvarUpagrAhiNI, tat kathaM sA tatsaMdhAnamAtmasAtkaroti ? pUrvaTasaMdhAnaM hi tatpratibhAsanam, tatpratibhAsasaMbandhe cendriyamateH parokSArthagrAhitvAt parisphuTapratibhA-15 sanam asannihitaviSayagrahaNaM ca, tat kutastayoraikyam ? atha parokSagrahaNaM svAtmanA nendriyamatiH saMspRzati, evaM tarhi tadviviktendriyamatiriti kathaM tatsaMdhAyikA sAmagrI abhyupeyate? yadi ca smRtiviSayasvabhAvatayA dRzyamAno'rthaH pratyakSabuddhimiravagamyate, tathA sati smRtigocaraH pUrvasvabhAvo vartamAnatayA bhAtIti viparItakhyAtiH sarva darzanaM bhavet / atha yat tadA tatrAvidyamAnamarthamavaiti zAnaM tatra viparItakhyAtiH, pratyakSapratItistu pUrvasaMdhAnAdapyupajAyamAnA puraH sadeva 20 vastu gRhNatI kathaM viparItakhyAtirbhavet ? nanu pUrvarUpagrAhitayA tasyAH sadarthagrahaNameva na saMbhavati; smaraNopaneyaM hi rUpaM pratiyatI vartamAnatayA pratyakSabuddhirna pratibhAsamAnavapuSaH sattAM sAdhayitumalam, pratyastamite'pi rUpe smRteravatArAt / tadanusAriNI cAkSamatirapi tadevAnusarantI na sattA''spadam / tasmAdindriyamatiH sakalA pUrvarUpagrahaNaM pariharantI vartamAne parisphuTe vartata iti tadaiva tadgatAM jAtimudbhAsayituM prabhuriti na pUrvAparavyaktigatA jAtiH samasti / yadeva hi dvitIyavya-25 ktigataM rUpaM bhAti tadeva sat, pUrvavyaktigataM tu rUpaM na bhAtIti na tat sat / tatazcAnekanyaktivyApikAyA jAterasiddhiriti na tatra liGga-zabdayorapi pravRttiriti na tAbhyAmapi tatpratipattiH / yathA ca vyaktibhinnA'nusyUtA jAtirna saMbhavati tathA yathAsthAnaM pratipAdayiSyata ityAstAM tAvat / tadevaM sattA-samavAyayoH paraparikalpitayorasiddheH 'prAgasataH kAraNasamavAyaH sattAsamavAyo vA kAryatvam' iti kAryatvasyAsiddhatvAt svarUpAsiddho'pi kAryatvalakSaNo hetuH } / 30 atha syAdeSa doSo yadi yathoktalakSaNaM kAryatvaM hetutvenopanyastaM syAt, yAvatA'bhUtvA bhavanalakSaNaM kAryatvaM hetutvenopanyastaM tenAyamadoSaH / nanvevamapi bhU-bhUdharAdeH kathamevaMbhUtaM kAryatvaM siddham ? atha yadi atra vipratipattiviSayatA tadA'numAnatasteSu kAryatvaM sAdhyate, taccAnumAnam-'bhU-bhUdharAyaH kAryam , racanAvattvAt , ghaTAdivat' iti kathaM na teSu kAryatvalakSaNo hetuH siddhaH ? asadetat; yato'trApi prayoge bhU-bhUdharAderavayavino'siddharAzrayAsiddhaH 'racanAvattvAt' iti hetuH, tadasiddhatvaM ca prAk 35 pratipAditam / kizca, { kimidaM racanAvattvam ? yadi avayavasannivezo racanA tadvattvaM ca pRthivyAdestadutpAdyatvam tadA'vayavasannivezasya saMyogAparanAno'siddhatvAdasiddhavizeSaNo racanAvatvAditi hetuH / tathA, pRthivyAdiSu saMyogajanyatvasya vizeSyasyAsiddhatvAdasiddhavizeSyazca prakRto hetuH| kathaM saMyogAsiddhatvam yenoktadoSaduSTaH prakRto hetuH syAt ? ucyate, tagrAhakapramANAbhAvAta 40 bAdhakapramANopapattezca / tathAhi [prAsaGgika saMyogasya nirasanam ] "saMkhyA-parimANAni pRthaktvam saMyoga-vibhAgau paratvA'paratve karma ca rUpi(dravya)samavAyAcA. kSuSANi" [vaizeSikada04-1-11] 1-yamAne pro-gu0| 2-zati patarhi t-gu0| 3 pR0 102 paM0 11 / sa0 ta015 Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 prathame kANDeiti vacanAt dRzyavastusamavetasya saMyogasya pareNa pratyakSagrAhyatvamabhyupagatam / na ca nirantaro. tpannavastudvaya pratibhAsakAle'dhyakSapratipattau tadyatirekeNAparaH saMyogo bahi hArUpanAM bibhrANaH pratibhAti, nApi kalpanAvuddho yastudvayaM yathoktaM vihAya zabdollekhaM cAntaram aparaM vAMkRtyakSarAkArarahitaM saMyogasvarUpamudbhAti / tadevamupalabdhilakSaNaprApnasya saMyogasyAnupalabdherabhAvaH, zazaviSANavata / 5 tena yadAha uddyotakara:"yadi saMyogo nArthAntaraM bhavet tadA kSetra-bIjodanAdayo nirviziSTatvAt sarvadaivAGkarAdikArya kuryuH, na caivam , tarasAt sarvadA kAryA'nAraprabhAta kSetrAdInyaDDarotpattau kAraNAntarasApekSANi, yathA mRtpiNDAdisAmagrI ghaTAdikaraNe kulAlAdisApekSAH yo'sau kSetrAdibhirapekSyaH sa saMyoga iti siddham / kiJca, asau saMyogo dravyayorvizeSaNabhAvena pratIyamAnatvAt tato'rthAntaratvena pratyakSasiddha 10 eva / tathAhi-kazcit kenacit 'saMyukte dravye Ahara' ityukto yayoreva dravyayoH saMyogamupalabhate te evAharati na dravyamAtram / kiJca, dUrataravartinaH puMsaH sAntare'pi vane nirantararUpAvasAyinI buddhirudayagAsAdayati, seyaM mithyAbuddhiH mukhyapadArthAnubhavamantareNa na kvacidupajAyate / na hyananubhUtagodarzanasya gavaye 'gauH' iti vibhramo bhavati / tasmAdavazyaM saMyogo mukhyo'bhyupagantavyaH / tathA, 'na caitraH kuNDalI' ityanena pratirodhavAkyena na kuNDalaM pratipidhyate, nApi caitraH, tayoranyatra dezAdau sattvAt / 15tasmAccaitrasya kuNDalasaMyogaH pratiSidhyate / tathA, 'caitraH kuNDalI' ityanenApi vidhivAkyena na caitra kuNDalayoranyataravidhAnam , tayoH siddhatvAt ; pArizepyAt saMyogavidhAnam / tasmAdastyeva saMyogaH" [nyAyavA0 pR0 219 ] iti, tannirastaM draSTavyam / saMyuktadravyasvarUpAvabhAsanyatirekeNAparasya saMyogasya pratyakSe nirvikalpake savikalpake vA'pratibhAsasya pratipAditatvAt / na ca saMyuktapratyayAnyathAnupapattyA saMyogakalpanopapalA, nirantarAvasthayoreva bhAvayoH saMyukta20 pratyayahetutvAt / yAvaJca tasyAmavasthAyAM saMyogajanakatvena saMyuktapratyayaviSayau tAviSyete tAvat saMyo gamantareNa saMyuktapratyayahetutvena tadviSayI kiM nepyete kiM pAramparyeNa ? na ca sAntare vane nirantarAvabhAsinI buddhirmukhyapadArthAnubhavapUrvikA, asvalatpratyayatvenAnupacaritatvAt / 'na caitraH kuNDalI' ityAdau caitrasaMbandhikuNDalaM niSidhyate vidhIyate vA na saMyogaH / na ca saMvandhavyatirekeNa caitrasya kuNDalasaMbandhAnupapattiriti vaktuM zakyam . yatazcaitra-kuNDalayoH kiM saMbandhinoH sa saMbandhaH, utAsaMbandhinoH? 25nAsaMbandhinoH, himavadvindhyayorivAsaMbandhinoH saMbandhAnupapatteH na cAsaMbandhinobhinnasaMbandhena tadabhinnaM saMbandhinvaM zakyaM vidhAtum , viruddhadharmAdhyAsena bhedAt / nApi bhinnam, tatsadbhAve'pi tayoH svarUpeNAsaMbandhitvAsaGgAt; bhizasya tatkRtopakAramantareNa tatsaMbandhitvAyogAt / tato'paropakArakalpane'navasthAprasaGgAt / saMvandhinostu saMbandhaparikalpanaM vyartham, saMbandhamantareNApi tayoH svata eva sNbndhisvruuptvaat| 30 yattUktam 'viziSTAvasthAvyatirekeNa kSiti-bIjodakAdInAM nAGkurajanakatvam , sA ca viziSTAvasthA teSAM saMyogarUpA zaktiH, tadasAram / yato yathA viziSNAvasthAyuktAH kSityAdayaH saMyogamutpAdayanti tathA tadavasthAyuktA aGkurAdikamapi kArya niSpAdayiSyantIti vyarthaM saMyogazaktestadantarAlavartinyAH parikalpanam / atha saMyogazaktivyatirekeNa na kAryotpAdane kAraNakalApaH pravarttata iti nirbandhastarhi saMyogazaktyutpAdane'pyaparasaMyogazaktivyatirekeNa nAsau pravartata ityaparA saMyogazaktiH 35 parikalpanIyA, tatrApyaparetyanavasthA / atha tAmantareNApi zaktimutpAdayanti tarhi kAryamapi tAmantareNaivAGkarAdikaM nirvartayiSyantIti vyartha saMyogazaktestadantarAlavarttinyAH kalpanam / na ca viziSTAvasthAvyatirekeNa pRthivyAdayaH saMyogazaktimapi nirvartayituM kSamAH; tathA'bhyupagame sarvadA tnnivrttnprsnggaadddraaderpynvrtotpttiprsnggH| na cAnyatarakarmAdisavyapekSAH saMyogamutpA dayanti kSityAdaya iti nAyaM doSaH, karmotpattAvapi saMyogapakSoktadUSaNasya sarvasya tulyatvAt / 40 tasmAdekasAmagryadhInaviziSTotpattimatpadArthanyatirekeNa nAparaH saMyogaH, tasya bAdhakapramANa 1 pra. pR. paM0 1 / 2 atra pR0 106 paM0 34 gatapAThAnurodhena 'upakAre'pi tadbhinnasaMbandhitvakaraNe punarapi tayoH asaMbandhitvam' ityrtho'nusndheyH| 3 na. pR. pN06| Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 iishvrsvruupvaadH| viSayatvAt sAdhakapramANAbhAvAcca / yastu 'saMyukte dravye ete' iti, 'anayorcA'yaM saMyogaH' iti vyapadezaH sa bhedAntarapratikSepApratikSepAbhyAM tathA'yasthotpannavastudvayanibandhana eva, nAto'parasya saMyogasya siddhiH|g cAkSaNikatve tayoH rA saMbandhI yuktaH / tatsaMbandhasya samavAyasya niSiddhatvAt niSetsyamAnatvAzca / na ca tajjanyatvAdasau tatsaMbandhI, akSaNikatve janakatvavirodhasya pratipAdayidhyamANatvAt / kSaNikatve'pi tayorekasAmathyadhInA nairantaryotpattireva, nAparaH saMyoga iti 'racanA- 5 vattvAt' ityatra hetorvizeSaNasya saMyogavizeSasya racanAlakSaNasyA'siddhestadvato vizeSyasyApyasiddhiriti svarUpAsiddhatvam / __ atha pRthivyAdeH kAryatvaM bauddhairabhyupagarayata eyeti nAsiddhatvaM tairasya hetoH preraNIyam / nanvatrApi yAdagbhUtaM buddhimatpUrvakatvena devakulAdiSvanvaya-vyatirekAbhyAM vyAptaM kAryatvamupalabdham-yakriyAdazino'pi jIrNadevakulAdAvupalabhyamAnaM laukikaparIkSakAdestatra kRtabuddhimutpAdayatti-tAharabhUtasya 10 kSityAdiSu kAryatvasyA'nupalabdherasiddhaH kAryatvalakSaNo hetuH| upalambhe vA tatra tato jIrNa devakulAdiSvivA'kriyAdarzino'pi kRtabuddhiH syAt / na hyanvaya-vyatirekAbhyAM suvivecitaM kArya kAraNaM vyabhicarati, tasyA'hetukatvaprasaGgAt / ataH kSityAdiSu kAryatvadarzanAdakriyAdarzinaH kRtabuddhadhanupapatteryad buddhimatkAraNatvena vyApta kAryatvaM devakulAdiSu nizvitaM tat tatra nAstItrAsiddho hetuH; kevalaM kAryatvamAtra prasiddhaM tatra / na ca prakRtyA parasparamarthAntaratvena vyavasthito'pi dharmaH zabdamAtreNA'bhedI 15 hetutvenopAdIyamAno'bhimatasAdhyasiddhaye paryApto bhavati, sAdhyaviparyaye'pi tasya bhaavaavirodhaat| yathA valmIke dharmiNi kurubhakArakRtatvasiddhaye mRddhikAramAtraM hetunvenopaadiiymaanmiti| yada buddhimatkAraNatvena vyAsaM devakulAdau kAryatvaM pramANataH prasiddhaM taca kSityAdAvasiddham; yazca kSityAdau kAryatvamAtraM hetutvenopanyasyamAnaM siddhaM tat sAdhyaviparyaye vAdhakapramANAbhAvAt saMdigdhavyatirekatve. nAnakAntikam na tto'bhimtsaadhysiddhiH| 20 ___ nanvetat kAryasamaM nAma jAtyuttaram / tathAhi-'kutakatvAdagilAH zabdaH' ityukte jAtizAdyatrApi prerayati-kimidaM ghaTAdigataM kratakatvaM hetatvenopanyastama, kiMvA zabdagatam, athobhara bhayagatamiti? Adhe pakSe hetorasiddhiH, na khanyadharmo'nyatra vartate / dvitIye'pi samavikalo dRSTAntaH / tRtIye'pyetAveca doSAviti / etacca kAryasamaM nAma jAtyutaramiti pratipAditam prathota.:-"kAryatvAnyatvalezena yat sAdhyAsiddhidarzanaM tat kAryasamam"[ ] iti, kAryatvasAmAnyasyAnityatvasAdha-25 katvenopanyAse'bhyupagate dharmibhedena vikalpanavad buddhimatkAraNatve kSityAdeH kAryatvagAtreNa sAdhye'bhISTe dharmibhedena kAryatvAdervikalpanAt, arAdetat ; yataH sAmAnyena kArya yAnityatvayorviparyaye bAdhakapramANabalAda vyAptisiddhau kAryatvasAmAnya zabdAdau dharmiNyupalabhyamAnamanityatvaM sAdhayatIti kAryatva mAtrasyaiva tatra hetutvenopanyAse dharmavikalpanaM yat tatra kriyeta tat sarvAnumAnocchedakatvena kAryasamajAtyuttaratAmAsAdayati; na tvevaM kSityAderbuddhimatkAraNatve sAdhye kAryatvasAmAnyaM hetutvena saMbhavati, tasya 30 viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavipakSavyAvRttikatvenA'naikAntiAtyAt / yacca buddhimatkAra. NapUrvakatvena vyAptaM devakulAdau kAryatvaM pratipannam-yadakriyAdarzino'pi jIrNaprAsAdAdau kRtabuddhimutpAdayati-tat tatrAsiddhamiti pratipAditam / api ca. yadi antra vyApakanirIkabaddhimatkAraNaM zilyAdeH kAraNatvenA'bhipretaM kAryatvalakSaNA khetoH tathA sati ghaTAdau dRSTAntadharmiNi tatpUrvakatvena kAryatvasyAnizcayAt sAdhyavikalo dRSTAntaH, 35 viruddhazca hetuH syAt, anityabuddhayAdhArAvyApakA'nekakartRpUrvakatvena vyAptasya kAryatvasya ghaTAdau nizcayAt / atha buddhimatkAraNatvamAtraM sAdhyatvenAbhipretaM kSityAdau tarhi nityabujhyAdhAra-vyApakaikakartRpUrvakatvalakSaNasya vizeSasya kssityaadaavsiddheneshvrsiddhiH| atha buddhimatkAraNatvasAmAnyameva kSityAdau sAdhyate, tacca pakSadharmatAbalAda viziSTavizeSAdhAraM sidhyati nirvizeSasya sAmAnyasyAsaMbhavAt, anityajJAnavataH zarIriNaH kSityAdivinirmANasAmarthyarahitatvena ghaTAdAvupalabdhasya vizeSasya buddhi-40 matkAraNatvasAmAnyAdhArasya tatrAsaMbhavAt / nanvevaM sAmAnyAzrayatvena yad ghaTAdau vyaktisvarUpaM 1-dAntarapratikSepAbhyAM haa0|-medaatrN pratikSepAbhyAM A0 / 2-dho yu-A0, vR0, kaaN| 3 pR. 106 paM0 10 / 4-kAratvamA-bhA0, mAM0 b0| 5-vytireki-bhaa0| 6 nyAyadarzane pazcamAdhyAye prathamAhike sU0 37-38 vivRtametat kAryasamam / pra0 pR. pN018| Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 prathame kANDepratipannaM tasya kSityAdAvasaMbhavAt , anyasya ca vyaktisvarUpasya vivakSitasAmAnyAzrayatvenAprasiddhatvAt, nirAdhArasya ca sAmAnyasyAsaMbhavAt, buddhimatkAraNatvasAmAnyasyaiva kSityAdau na siddhiH syAtna hi kacid gotvAdhArasya khaNDAdivyaktivizeSasyA'saMbhave'nyarUpamahiNyAdivyaktisamAzritaM gotvaM kutazciddhatoH siddhimaasaadyti| 5 atha kAryatvasya kSityAdau buddhimatkAraNatvAbhAve'bhAvaprasaGgAd vilakSaNavyattayAzritasyApi tatsAmAnyasya tatra siddhirbhavatyeva; yathA mahAnasavilakSaNagirizikharAdyAdhArasyAgnisAmAnyasya dhUmAt prasiddhiH / syAdetat, yadi adhUmavyAvRttaM dhUmamAtramanagnivyAvRttenAgninA vyAptaM yathA pratyakSA'nupalambhalakSaNAt pramANAt prasiddha tathA'trApyabuddhimatkAraNavyAvRttena buddhimatkAraNatva. mAtreNA'kAryavyAvRttasya kAryamAtrasya kutazcit pramANAd vyAptiH sarvopasaMhAreNa nizcitA syAt, 10 yASatA saiva na siddhaa| atha yathA kAryadharmAnuvRtteH kArya hutabhujo dhUmaH, sa tadabhAve'pi bhavana hetumattA vilavayet iti nAgnivyatirekeNa dhUmasya sadbhAva iti sarvopasaMhAreNa vyAptisiddhistathA:prApi bhUdharAdi kAryadharmAnuvRttito buddhimatkAraNakAryam, tadbhAve tad bhavad nirhetukaM syAditi sopasaMhAreNa vyaaptisiddhiH| nanu ghaTAdilakSaNaH kAryavizeSo buddhimadanvaya-vyatirekAnuvidhAyI ya upalabhyamAnastatsamAneSu padArtheSvakriyAdarzino'pi kRtabuddhimutpAdayati, sa eva buddhimatkAra 15NakAryatvAt tadabhAve bhavana nirhetukaH syAditi vaktuM zakyam, na punaH kAryatvamAtraM kAraNamAtrahetukaM baddhimatkAraNAbhAve bhavannirhetukamAsajyate, taddhi kAraNamAtrAbhAve bhavada nihetuka syAt / naca kAryavizeSaH kartAramantareNa nopalabdha iti kAryatvamAtramapi kartRvizeSAnumApakamiti nyAyavidA ghallaM yuktam / anyathA dhUmavizeSastatkAlavahrayavyabhicarito mahAnasAdAvupalabdha iti dhUpaghaTikAdau dhUmamAtramapi tatkAlavayanumApakaM syAt / atha tatra tatkAlavayanumAne tataH pratyakSavirodhaH, sa 20 tarhi bhUruhAdAvapyakRSTajAte katranumAne kAryatvalakSaNAddhetoH samAnaH / atha tatkarturatIndriyatvA bhyupagamAd na pratyakSavirodhaH, dhUpaghaTikAdAvapi vaDheratIndriyatvAbhyupagame ko doSo yena pratyakSa. virodha udbhAvyeta? atha 'yadi tatra tatkAlasaMbandhyanalo bhavet tadA bhAsvararUpasaMbandhitvAt pratyakSaH syAt' ityapratyakSatvalakSaNo doSaH; nanu bhAsvararUpasaMbandhitvAdanalo yadi tatkAlaM syAt pratyakSa eva bhavedityetadeva kuto'vasitam? mahAnasAdau tathAbhUtasyaiva tasya darzanAditi cet, nanvevaM bhUru25hAdApapi yadi kartA syAt tadA zarIravAn dRzya eva syAt , ghaTAdau kartustathAbhUtasyaiva tasyopalambhAt iti samAnaM pshyaamH| __ atha vRkSazAkhAbhaGgAdikAryasyA'dRzyaH pizAcAdiH kartA yathA'bhyupagataH, svazarIrA'vayavAnoM vA'parazarIravyatirekeNApi yathA vA prerako devadattAdiH, tathA bhUruhAdikAryakartA'dRzyaH zarIrAdirahitazca yadi syAt ko doSaH? na kazcid dRSTavyatikramavyatirekeNa / tathAhi-devadattAderapi 30 svazarIrAvayavaprerakatvaM viziSTazarIrasaMbandhavyatirekeNa nopalabdhamityetAvanmAtrameva tatra tasya kartRtva nibandhanam, nAparazarIrasaMbandhastatra tasyopayogI iti bhUruhAdikarturapi zarIrasaMbaddhasyaiva kAryakaraNe vyApAro yuktaH naanythaa| tatsaMbandhazca tasya yadi tatkRto'bhyupagamyate tadA zarIrasaMbandharahitasya tadakaraNasAmarthyamityaparazarIrasaMbandho'bhyupagantavyaH; anyathA zarIrasaMbandharahitasya kathaM prastutakAryakaraNam? tathA, tadabhyupagame vA'parAparazarIranirvartane kSINavyApAratvAdIzasya na 35bhUruhAdikArya nirvartanam / atha tadanirtitaM taccharIraM tadA'trApi vaktavyam-kiM tat kAryam, uta nityamiti? yadyAdyaH pakSaH, tadA tasya kAryatve satyapi na kartRpUrvakatvam, tatastenaiva kAryatvalakSaNo hetuLamicArI / atha nityam, tadA yathA taccharIrasya zarIratve satyapi nityatvalakSaNaH svabhAvAtikramo'bhyupagamyate tathA bhUruhAdeH kAryatve satyapyakartRpUrvakatvamabhyupagantavyamiti puna rapi taiheturyabhicArI prkRtH| 40 pizAcAdestu zarIrasaMbandharahitasya kAryakartRtvaM muktAtmana ivAnupapannam / athAstyeva tasya zarIrasaMbandhaH, kinvaDazyazarIrasaMbandhAdasAvazyaH kartA'bhyupagamyate; nanu kulAlAderapi zarIra saMbandha eSa dRzyatvaM nAparam, svarUpeNAtmano'dRzyatvAt / atha razyazarIrasaMbandhAt tasya zya 1-mAM baa'pr-maa.| 2-karaNanyA-kAM / Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / 117 tvam ; nanu pizAcAdizarIrasya zarIratve satyapi kathamadRzyatvam ? asmadAdicakSurvyApAreNa tasyAnupalambhAditi cet; nanu yathA zarIratve satyapyasmadAdizarIra vilakSaNaM pizAcAdilakSaNaM zarIramanupalabhyatvenAbhyupagamyate tathA ghaTAdivilakSaNaM bhUruhAdi kAryatve satyapyakartRkatvena kiM nAbhyupagamyate ? tathA'bhyupagame ca punarapi prakRto heturvyabhicArI / tadevamasiddhatvA'naikAntikatva - viru. ddhatvadoSaduSTatvAd nAsmAddhetoH prastutasAdhyasiddhiH / tena yaduktam 'pRthivyAdigatasya kAryatvasyA. 5 pratipatterna tasmAdIzvarAvagamaH' iti, tad yuktamevoktam / tUktam 'pRthivyAdInAM bauddhaiH kAryatvamabhyupagatam te kathamevaM vadeyuH' iti, tadasAram prakRtasAdhyasiddhinibandhanasya kAryatvasya teSvasiddhatvapratipAdanAt / yazcASi 'ye'pi cArvAkAsteSAM kAryatvaM necchanti teSAmapi viziSTasaMsthAnayuktAnAM kathamakAryatA' iti, tadapyayuktam ; saMsthAnayukta - tvasyAsiddhatvAdidoSaduSTatvapratipAdanAt / yaca 'saMsthAnazabdavAcyatvaM kevalaM ghaTAdibhiH sAmAnyaM 10 pRthivyAdInAm, na tvarthaH kazcid dvayoranugataH samAno vidyate' tadevameva yattUktam 'dhUmAdAvapi pUrvAparavyaktigato naiva kazcidanugato'rthaH samAno'sti' ityAdi, tadasaGgatam ; ghaTAdisaMsthAnebhyaH pRthivyAdisaMsthAnasya vailakSaNyena hetorasiddhatvapratipAdanAt / yadayuktam 'vyutpannAnAmastyeva pRthivyAdi saMsthAnavasva - kAryatvAderhetordharmidharmatA'vagamaH, avyutpannAnAM tu prasiddhAnumAne dhUmAdAvapi nAsti' iti, tadapyacAru; yato yadyanumAnanimittahetupakSa- 15 dharmatva-pratibandhalakSaNAM vyutpattimAzritya vyutpannA abhidhIyante tadA pRthivyAdigatasaMsthAna-kAryasvAda ghaTAdisaMsthAnavailakSaNye prakRtasAdhyasAdhake vyutpattirna keSAJcidapi bhavati, yathoktasAdhyavyAptasya pRthivyAdau saMsthAnAderabhAvAt / bhAve vA zarIrAdimato'smadAdIndriyagrAhyasyAmityabuddhadhAdidharmakalApopetasya ghaTAdau saMsthAnAdihetuvyApakatvena pratipannasya kartuH pRthivyAdau tataH pratipattiH syAt, na hi hetuvyApaka mapahAyA'vyApakasya viruddhadharmAkrAntasyA'parasya sAdhyadharmasya pratipattiH 20 sAdhyadharmiNi yathoktalakSaNalakSita hetu balasamutthetyanumAnavidAM vyavahAraH / kAraNamAtrapratipattau tu tataH tatra na vipratipattiriti siddhasAdhyatA / atha hetulakSaNavyutpattivyatiriktAM vyutpattimAzritya 'vyutpannAnAm' ityucyate tadA 'kenacit sraSTrA jagat sRSTam' iti nirmUladurAgamAhitavAsanAnAmastyeva pRthivyAdisaMsthAnavatva- kAryatvAderhetordharmidharmatA'vagamAdiH na ca tathAbhUtadharmidharmatAdyavagamAt sAdhyasiddhiH, vede mImAMsakasyA'smaryamANakartRkatvAdeH dharmidharmatA'vagamAderyathA'pauruSeya- 21 tvasya / 'avyutpannAnAM tu prasiddhAnumAne dhUmAdAvapi nAsti iti yuktameva, asmAbhirapyabhyupagamAt / yatuM 'prAsAdAdisaMsthAnA devailakSaNye'pi pRthivyAdisaMsthAnAdeH kAryatvAdi pRthivyAdInAmidhyate, kArye ca kartR- karaNa- karmapUrvakaM dRSTam' ityAdi, tadapyasaGgatam ; yato yadi nAma ghaTAderviziSTakAryasya kartRpUrvakatvamupalabdhaM naitAvatA'viziSTasyApi bhUruhAdikAryasya kartRpUrvakatvamabhyupagantuM yuktam; anyathA pRthivIlakSaNasya kAryasya rUpa-rasa- gandha-sparzaguNayogitvamupalabdhaM bhUtatve sati, 30 vAyorapi tadyogitvamabhyupagamanIyaM syAt, tattvAdeva / athAtra pratyakSAdibAdhaH, sa bhUruhAdikAryevapi samAna iti prAk pratipAditam / yattUktam 'kartRpUrvakasya kAryatvAdestadvailakSaNyAd na tataH sAdhyAvagamaH' ityAdi, tat satyameva tadvailakSaNyasya prasAdhitatvAt / ata eva siddham 'yAgadhiSThAtRbhAvAbhAvAnuvRttimat sannivezAdi' ityAdigranthapratipAdirtasya dUSaNasya kAryatvAdau sarvasminnIzvarasAdhake hetau samAnatvAd na kasyacit tatsAdhakatA / 'yadyevamanumAnocchedaprasaGgaH, dhUmAdi 35 yathAvidhamanyAdisAmagrIbhAvAbhAvAnuvRttimat tathAvidhametad yadi parvatopari bhavet syAt tato vahvayAdyavagamaH' ityAdikastu pUrvapakSagranthaH pUrvameva vihitottaraH / yathA yathAbhUto'dhUmavyAvRtto dhUmo'nagnivyAvRttenA'gninA vyApto viparyaye bAdhakapramANalAdavasito girizikharAdAvupalabhyamAnastaddezamagnisAmAnyama niyatatArNa- pArNAdyagnivyaktisamAzri 40 93 paM0 39 / 1 pR0 93 paM0 38 / 20 93 paM0 38 / 3 pR0 115 paM0 11 / 5 pR0 113 paM0 38 / 6 pR0 94 paM0 2 / 7 pR0 94 paM0 3 / 8 pR0 115 paM0 11 / 9 0 94 paM0 13 / 10 5094 paM0 15 / 11 pR0 108 paM0 19 / 12 pR0 94 paM0 17 / 130940 6 / 14094 paM0 18 / 15 pR0 94 paM0 19 / 16 pR0 116 paM0 7 / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 prathame kANDetamanumApayati; naivaM kAryatvamAtraM buddhimatkAraNatvasAmAnyena vyAptaM viparyaye bAdhakapramANabalAda nizcitaM kintu kAraNatvamA(NamA)treNa vyAptaM tat tadbalAda nizcitam , taccopalabhyamAnaM kSityAdau kAra NamAtramanumApayati yathA girizikharAdAvupalabhyamAno dhUmastatsaMbaddhamagnimAtramaniyatavyaktiniSTham, tena 'pRthivyAdigatakAryatvadarzanAt karbadarzinastadapratipattivat zikharyAdigatavayAdyadarzinAM 5dhUmAdapi tadapratipattirastu' iti ko'nyo'numAnasvarUpavido bhavato vaktuM kssmH| yadi hi kA zeSAddhUmalakSaNAdupalabhyamAnAd gRhItAvinAbhAvasya puMso'gnilakSaNakAraNavizeSapratipattirgirizikharAdau bhavati tadA kAryamAtrAt pRthivyAdAvupalabhyamAnAda(nAd )buddhimatkAraNavizeSasya tatra pratipattau kimAyAtam ? kAraNamAtrapratipattistu tatastatra bhavatyeva, "suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati"[ ]iti nyAyAt / ata evAnyasya saMbaddhasyAnyataH pratipattau kAryakAraNAvagamAdau 10prayatnaH kAryaH; anyathA tadutthapramANasya pramANAbhAsatA syAt / yt| 'na cAtra zabdasAmAnyaM vastvanu. gamo nAstIti yuktaM vaktum , dhUmAdAvapi zabdasAmAnyasya vaktuM zakyatvAt' iti, tdpysnggtm| dhUmAdivailakSaNyena pRthivyAdau kAryatvasya buddhimatkAraNatvAvyApteH zabdasAmAnyasya sAdhitatvAt / ___yazca 'ghaTAdivat pRthivyAdi svAvayavasaMyogairArabdhamavazyaM tadvizleSAdU vinAzamanubhaviSyati' ityAdi, tadapyasaGgatam; avayavasaMyogavat tadvizleSasthApi vibhAgalakSaNasya vinAzaM prati hetutve15 nopanyastasyAsiddhatvAt; tadasiddhatvaM ca saMyogavad vaktavyam / 'evaM vinAzAdU vA saMbhAvitAt kAryatvAnumAna racanAsvabhAvatvAd vA' ityAdi sarva nirastaM draSTavyam / yattu cArvAkaM prati kAryatva. sAdhanAyoktam-'yathA laukika-vaidikyo racanayoravizeSAt kartRpUrvakatvaM tathA prAsAdAdi-pRthivyAdisaMsthAnayorapi tadrUpatA'stu, avizeSAt' tadapyacAru; tadvizeSasya pratipAditatvAt ; tataH kAryatyAdilakSaNasya hetorasiddhataiva / yaccAbhA~Si siddhatve'pi nAsmAddhetoHsAdhyasiddhiryuktA; na hi kevalAt 20 pakSadharmAd vyAptizUnyAt sAdhyAvagamaH' tat satyameva, vyAptirahitAddhetoH sAdhyasiddharasaMbhavAt / yacca 'ghaTAdau kartRpUrvakatvena kAryatvAvagame'pi keSAJcit kAryANAmakartRpUrvakANAM kAryatvadarzanAnna sarva kArya kartRpUrvakam yathA vaneSu vanaspatyAdInAm' iti, tadapi satyameva 'tasmAd nezvarasiddhau kazciddhaturavyabhicAryasti' ityetatparyantam / yadapyuktam 'nAkRSTajAtaiH sthAvarAdibhirvyabhicAro vyAptyabhAvo vA, sAdhyAbhAve heturvartamAno vyabhicAryucyate; teSu katragrahaNaM na karbabhAvanizcayaH' iti, 25 tadapyasAram; sarvapramANAviSayatve'pi yadi sthAvarAdiSu karbabhAvanizcayo na bhavati tathA sati AkAzAdau rUpAdyabhAvanizcayo mA bhUt / atha tatra rUpAdisadbhAvabAdhakapramANasadbhAvAt tadabhAvanizcayaH, so'trApi samAnaH / tacca pramANaM pradarzayiSyAmo'nantarameva / yattatam 'kSityAdyanvaya-vyatirekAnuvidhAnadarzanAt teSAm tadatiriktasya kAraNatvakalpane'tiprasaGgadoSa iti, etasyAM kalpanAyAM dharmAdharmayorapi na kAraNatA bhavet' ityAdi, tadayuktam ; dharmA30dharmAdeH kAraNatvaM jagadvaicitryAnyathA'nupapattyA vyavasthApyate / tathAhi-sarvAn utpattimataH prati bhUmyAdeH sAdhAraNatvAt tadanyAdRSTAkhyavicitrakAraNakRtaM kAryavaicitryam / na caivamIzvarasya kAraNatvaparikalpanAyAM kiJcinnimittaM saMbhavati, tadvyatirekeNa kasyacidarthasyAnupapadyamAnasyAdRSTeH / na ca cetanaM kartAraM vinA kAryasvarUpAnupapattiriti zakyaM vaktum; (a)dRSTasyaiva sugatasutazcaitanyasya jaga. dvaicitryakartRkatvenAbhyupagamAt ; tadA tadvyatirikA'nyezvarasya kalpanAyAM nimittAbhAvAt / 35 na cAdRSTasya (?) cetaneSvapi sakalajagadupAdAnopakaraNasaMpradAnAdyabhijJAtA na saMbhavatIti tadvyatirikto'paro mahezastajjJaH kalpanIya iti vaktuM yuktam , tajjJAnavattvena tasyApyasiddheH / na ca sakalajagatkartRtvAdeva tajjJatvaM tasya siddham / itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-siddhe sakalajagadupAdAnAdyabhijJatve sakalajagatkartRtvasiddhiH, tatsiddhau ca tasya tadabhijJatvasiddhiriti vyaktamitare 1 pR. 94 paM0 22 / 2 pR. 94 paM0 23 / 3 pR. 94 paM0 27 / 4 pR. 113 paM. 43 gata-saMyoganirasanaprakaraNoktayuktyA vizvasyApi asiddhatvaM vaacym| 5 pR0 94 paM0 27 / 6 pR. 94 paM040 / 7 pR0 9553 / 8 pR. 95 paM0 6 / 9 pR. 95 paM0 23 / 10 pR. 95 paM0 24 / 11 pR. 95 paM0 27 / 12-tanasya vA0, baa0| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 119 tarAzrayatvam / atha yad yat kArya tat tad upAdAnAdyabhijJakartRpUrvakamupalabdhaM ghaTAdivat pRthijyAdyapi kAryam , tena tadapi tadamijJakarTapUrvakaM yuktamiti netaretarAzrayadoSaH / nanu ghaTAdikAryakarturapi kulAlAderyadapi sarvathA ghaTAyupAdAnAdyabhijJatvaM siddhaM syAt tadA yujyetApyetad vaktum / na ca tasyA'pi ghaTAdhupAdAnopakaraNAdeH parimANA'vayavasaMkhyeyatvAdyanekadharmasAkSAtkaraNajJAnamasti, tattvaM siddham (?) / (kiM) cinmAtraparijJAnaM tu cetanatve'dRSTasyApi tadAdhArasya vA sattvasya tadRSTa- 5 nirvartitaphalopabhoktaH pratiniyatazarIrAviSThAyakasya vidyate iti vyartha vyatiriktAparajJAnavato mahezasya parikalpanam / na cAyamekAntaH-sarva kArya tadupAdAnAdyabhijJenaiva kA nivartyata iti; svApa-madA. vasthAyAM zarIrAdyavayavapreraNasya kAryasya tadupAdAnAbhijJAnA'bhAve'pi ttkRttvenoplbdheH| __ yaccoktam-'na cAkRSTajAteSu sthAvarAdiSu tasthAgrahaNena pratikSepaH, anupalabdhilakSaNaprAptatvAdadRSTavat' iti, tadapyacAru; yato yadi tasya zarIrasaMbandharahitasya kartRtvamabhyupeyate tanna yuktisaGga-10 tam, tatsaMbandharahitasya muktAtmana iva jgtkrtRtvaanupptteH| atha jJAna-prayatna-cikIrSA-samavAyAbhAvAd muktAtmano'kartRtvaM na punaH zarIrasaMbandhAbhAvAditi viSamo dRSTAntaH, tadyuktam / jJAnAdisamavAyasya kartRtvenAbhyupagatasyai tatrA'pi niSiddhatvAt / tasmAccharIrasaMbandhAdeva tasya jagatkartRtvamabhyupagantavyam kulAlasyeva ghaTakartRtvam / tatsaMbandhazcedabhyupagamyate kathaM na tasyopalabdhilakSaNaprAptatvam ? kulAlAderapi zarIrasaMbandhAdeva upalabdhilakSaNaprAptatvam na punaH tatsaMbandharahitasyAtmano 15 dRzyatvam / taccezvare'pi zarIrasaMbandhitvaM kartRtvAdabhyupagantavyamityupalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdhestatkartuH sthAvarAdiSvabhAvaH siddha iti kathaM na taiH kAryatvalakSaNo heturvyabhicArI? ___athAdRzyaM taccharIramatastatra sadapi nopalabhyata ityayamadoSaH; nanvevamapi 'ama'in sati idaM sthAvarAdikaM jAtam' iti pratipattirmA bhUt, tathA'nya('pyanya)kAraNabhAve'pi yathA'tIndriyasye. ndriyasyA'bhAve rUpAdijJAnaM nopajAyate tathA pRthivyAdikAraNasAkalye'pi kadAcit taccharIravirahe 20 tatsthAvarAdikArya nopajAyata iti vyatirekAt pratItiH kiM na syAt ? yado yatrataccharIraM niyamena saMnihitamiti cA(nA)'yaM doSastarhi yugapadbhAviSu trilokAdhikaraNeSu bhAveSu kA vArtA ? na hyekasya mUrtasya sAvayavasya mahezvaravaSuSo'pi yugapatsakalavyAptiH saMbhavati / amUrtatve niraMzaprasaGgAdAkAzameva taccharIram , tasya taccharIratvenAdyApyasiddhatvAt / atha yAvanti kramabhAvInyaGkarAdikAryANi tAvanti tathAvidhAni taccharIrANi kalpyante tarhi taccharIraiH sakalaM jagadApUritamiti nAGkurAdi-25 kAryairutpattavyam tadutpattidezAbhAvAd, nApi mAhezvaraiH kvacit pravartitavyam , kutazcidvA nivartitavyam / taccharIrANAM pAdAdyabhighAtabhayAt / api ca, tAnyapi kAryANi, sAvayavatvAt , kumbhvt| tatastatkaraNe tAvantyevA'parANi tasya zarIrANi kalpanIyAni, punastatkaraNe'pi (iti) nAnavasthAto muktiH| tanna zarIravyApArasahAyo'pyasau sthAvarAdikArya karotIti kalpayituM yuktam , anekadoSaprasaGgAt / 30 nA'pi sattAmAtreNA'sau svakArya karotIti kalpayituM yuktam, shriirklpnvaiyrthyprsnggaat| atha sarvotpattimatAmIzvaro nimittakAraNam , tasya tatkAraNatvaM sakalakAryakAraNaparijJAne nAnyathA, tatparijJAna(jJAna)vA(cA)nitya(tyaM)sye(se)ndriyazarIramantareNAnupapatteH (pannam) atastadartha tatparikalpanamiti cet, na; sakalahetuphala viSayaM tasyA(tasyA'nityaM)sye (se)ndriyazarIrajaM jJAnaM na saMbhavati, indriyANAM yugapatsarvArthasannikarSAbhAvAt ; indriyArthasannikarSajaM ca naiyAyikaiH pratyakSa-35 mabhyupagamyate, taduktam "indriyArthasannikarSotpannaM zAnamavyapadezyamavyabhicAri vyavasAyAtmakaM pratyakSam" [ nyAyada a0 1, A0 1, sU0 4] / 1-kSAtkAraNa vA0, bA0 / 2 yathokta-vA0, vA0 vinaa| 3 pR. 95 paM0 39 / 4-sya tavA-vA0, baa0| 5-tvam-na punaH vA0, yA. vinaa| 6-smin sarvamidaM vA0, vA0 vinA / 7-thA nAnya-vA0, baa0| -kA pratI-vA0, baa0| 9 atra 'yadA yatra' sthAne 'tadA tatra' iti ucitam / athavA pUrvapanayanusAreNa 'yadA yatra pRthivyAdikAraNasAkalyaM tadA tatra' ityAdiko bhAvo'tra anusNdheyH| 10-ti-co-vA0, baa0| 11-- tparinaM vA nityasendriya-vA0, baa0| 12-pattemata-bA0, vaa0| 13 tasyAsendriya-vA0, baa| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 prathame kANDe-- sAmagrI-phala-svarUpavizeSaNapakSatraye'pondriyArthasaMnikarSajasya tasya prAmANyAbhyupagamAt; tathA, "pramANato'rthapratipatto pravRttisAmarthyAdarthavat pramANam" [vAtsyA0 bhA0 pR0 1] ityatra bhAjyama "pramAtR-prameyAbhyAmarthAntaraM pramitilakSaNe phale sAdhakatamavad iti arthaH sahakAri pramANa pratipAditam , sahakAritvaM cA'rthasya pramANasya phalajanane vyApriyamANasya phalajanakatvena tasyApi 5sahAyabhAvaH. 'saha karotIti sahakAri' iti vyutpatteH / na cAsannihitasyArthasyA'tItasyA'nAgatasya vA pramitilakSaNaphalajananaM prati vyApAraH saMbhavati / na ca pramityajanako'rthaH, tadabhyupagame na pramANaviSayAnyataH (tetyataH) sendriyazarIrajanitapratyakSajJAnavattvAbhyupagame mahezasya na sakalakAryakAraNaviSayajJAnasaMbhavaH, iti zarIrasaMbandhAt tasya jagatkartRtvAbhyupagame tadakartRtvameva prasaktam, iti na tasyAdRzyazarIrasaMbandho'bhyupagantuM yuktaH / / 10 api ca. ghaTAdi kArya dRzyazarIrasaMbaddhapuruSapUrvakamupalabdham ityaGkarAdi kAryamapi tathA kalpanIyam / atha tatparikalpane pratyakSabAdhA'navasthAdidoSAdarAdikAryasya kartRpUrvakataiva vizIryata iti na tathAkalpanam / nanu tadviva(tadviza)raNe ko doSaH? athAGkarAdeH kAryatA anekaeNkaraNamAtrAbhAve samupajAyamAnasya tasya akAryatAprasaktiH, na punaH kartRbhAve; anyathA gopAlaghaTikAdau tatkAlAgnyabhAve dhUmasyApyabhAvaprasaktiH, na punaH kartRbhAvenA'nalapUrvakatvaM vyAptigrahaNakAle dhUmasya 15pratipannam , tena tatastatra tatkAraNamanalA'numAnam (?) / nanvevaM kAryamAnaM kAraNamAtrapUrvakatvena vyAptaM vyAptigrahaNakAle pratipannamathurAdAvupalabhyamAnaM kAraNamAtramidamanumApayatu na punarbuddhimatkAraNavizeSam , tena kAryamAtrasya vyApteranizcayAt / na ca dRzyazarIrasaMbaddhabuddhimatkAraNapUrvakatvaM kAryavizeSasyopalabdhamaGkurAdau tu kAryatvamupalabhyamAnaM tathAbhUtakartRpUrvakatvAnumAne tatra pratyakSavirodha ityadRzya saMbaddhazarIrakatapUrvakatvamanumApayatIti vaktuM zakyam; tathA'bhyupagame gopAlaghaTikAdAvapi tatkA20 lAdRzyA'nalAnumApako dhUmaH kiM na syAt ? na ca vahniradRzyo na saMbhavatIti vaktuM zakyam, nAyanarazmiSvadRzyasya tasya sadbhAvAbhyupagamAt / athAvyavahitarUpopalabdhyanyathAnupapattyA tasya tathAbhUtasya parikalpanam nanvevaM dhUmasadbhAvAnyathA'nupapattyA tatra tasya tathAbhUtasya kiM na parikalpa. nam? api ca, yathA'nalasya bhAsvararUpasaMbandhitve satyapi tasyodbhUtatvA'nudbhUtatvAbhyAM dRzyatvA'dRzyatve parikalpyete tathA prAsAdA'GkarAdInAM kAryatve kiM na parikalpyete nyAyasya samAnatvAt ? 25 tannAdRzyazarIrasaMbandhAt tasyAGkarAdikAryotpAdakatvaM yuktam / dRzyazarIrasaMbandhAt tatkartRtve upalabhyAnupalambhAt kathaM tasya nA'bhAvaH? yattUktam 'na ca sarvA kAraNa sAmagyupalabdhilakSaNaprAptA' ityAdi, tat satyameva; idaM tvasatyam-'Izvarasya kAraNatve'pi na tatsvarUpagrahaNaM pratyakSeNa, adRSTavat kAryadvAreNa tatpratipatteH' iti; adRSTapratipattAvivezvarapratipatto kAryatvAdetornidoSasyA'saMbhavA. diti pratipAditatvAt / 30 yattuktam 'sthAvareSu katragrahaNaM kabhAvAt, Ahosvid vidyamAnatve'pi tasyAgrahaNamanupalabhyasvabhAvatvena, evaM saMdigdhavyatiriktatve na kazciddheturgamakaH, dhUmAderapi sakalavyaktyAkSepeNa vyAyu. palambhakAle na sakalA vahivyaktayo dRzyAH' ityAdi yAvat 'sarvamutpattimat kartR-karaNapUrvaka raem , tasya sakRdapi tathAdarzanAt tajanyatAsvabhAvaH, tasyaivaM svabhAvanizcitAvanyatamAbhAve'pi kathaM svabhAvaH' iti, tadapyasaMgatam / yato yAdagbhUtameva ghaTAdikArya tatpUrvakamupalabdhaM tasya sakR. 15dapi tathAdarzanAt tajjanyaH svabhAvo vyavasthita iti tadanyatamA ve'pi tasya bhAve sakRdapi tatastadbhAvo na syAditi yuktaM ca vavam na punastadvilakSaNaM bhUruhAdikaM kartR-karaNapUrvakaM kadAcanApyupalabdham kintu kAraNamAtrapUrvakam, atastadbhA(tabhA)ve tasya bhavato'hetukatvaiprApte 1 atra pR. 10950 3 gatapAThAnurodhena 'bhASye' iti bodhyam / bhASya-bA0, baa0| 2-tare prahA0, gu0, 20, vi., a.| 3-sya pramANaM ti pramA-hA. vinaa| 4-ti vyutpatteH mAM, bhaaN| 5-bhyupagamane pra-a., he., mA0, hA0, bhAM0 |-bhyupgmaa na pra-vA0, bA0 |-bhyupgmene pra-A0, 10,gu0| 6-tA yataH se-a.-tAyanyataH se-De0, caM0 |-taatytH se-vA0, mAM0, bhaaN0| -kprmaakrnnaamaagu0| 8 pR. 95paM. . / pR0 96 paM0 2 / 10 pR. 117 pN.4| 11 pR. 16505 / 12 pR. 16 paM0 15 / 13-'pi sarudapi tata-kAM0, maaN| 14-tdbhaavo-maa| 15-sAmAte-pA.bA.binA / Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darthamIzvatathA'bhyapyate ta iishvrsvruupvaadH| 121 stadeva tad gamayatItyasakRdAveditam / yathA(yacca) 'anupalabhyamAnakartRkeSu sthAvareSu karturanupalambhaH zarIrAdyabhAvAt, na tvasatvAt' ityAdi, tadapi pratikSitam; uktottaratvAt / yadapyuktam 'caitanya mAtreNopAdAnAdyadhiSThAnAt kathaM pratyakSavyApRtiH' ? tadasaMgatam ; tathopAdAnAdyadhiSThAyakatvasya kvacidapyadarzanAt, adRSTasyApi tasya kalpane buddhayanadhiSThitasyApi bhUruhAdyupAdAnasya tatkartRtvaM kiM na kalpyate adarzanAvizeSAt ? ___yaccAbhyardhAyi 'kAryasya zarIreNa saha vyabhicAro dRzyate, svazarIrAvayavAnAM hi zarIrAntaramantareNApi pravRtti-nivRttI kevalo vidadhAti' iti, tadapyayuktam ; yataH zarIrasaMbandhavyatirekeNa cetanasya svazarIrAvayaveSvanyatra vA kAryanirvartakatvaM na dRSTamityanyatrApi tat tasya na kalpanIyamityetAvanmAtrameva pratipAdyate, na tvprshriirsNbndhpriklpnmtropyogi| yadi ca zarIrarahitasyApi tasya bhUruhAdikArye vyApAraH parikalpyate tarhi muktasyApi tadantareNa jJAnasamavAyikAraNatvaparikalpanaM 10 kiM na kriyate ? tathA'bhyupagame na jJAna-sukhAdiguNarahitAtmasvarUpAvasthitirmuktiH saMbhavati iti tadarthamIzvarA''rAdhanamasaMgatamAsajyeta / yadapi 'kArya zarIreNa vinA karotIti naH sAdhyam, tat svazarIragatam, anyagataM veti nAnena kiJcit' iti, tadapyasAram ; zarIravyatirekeNa kAryakaraNAdarza nAt; svazarIrapravRttisvarUpe'pi kArye taccharIrasaMbaddhasyaiva vyApArAt, ataH "acetanaH kathaM bhAvastadicchAmanuvartate" [ ] Iti dUSaNaM vyavasthitameva, acetanasya zarIrAdeH zarIrAsaMbaddhecchA-15 mAtrAnuvartanA'darzanAt / tadasaMbaddhasyecchAyA apyabhAvAt muktasyeva kutastadanuvartanamacetanakAryeNa ? atha adRSTA'pi icchA azarIrasya sthANoH parikalpyate, kimiti bhUruhAdikaM kArya kartRvikalaM dRSTamapi na kalpyate ? etena 'IzvarasyApi prayatnasadbhAve na kAcit kSatiH' iti nirastam , zarIrAbhAve muktAtmana iva prayatnAsaMbhavAt / aparazarIrarahitasvazarIrAvayavapreraNaprayatnasadbhAvo'pi na zarIrAbhAve prayatnasagAvA''vedakaH, sarvathA zarIrarahitasya tasya kvacidapyadarzanAt; dRSTAnusAriNyazca kalpanA bhavanti / 20 tataH sthAvareSu zarIrAbhAvAd na tatkarturanupalabdhiH kintu karturabhAvAditi kathaM na taiH kAryatvAde. hetoyabhicAraH? na ca yathA'dRSTasyendriyasya cA'nvaya-vyatirekayoH kAryakAraNabhAvavyavasthApakayorabhAve'pi kAraNatvasiddhirvyatirekamAtrAt tathA mahezvarasyApi tatastatsiddhiH, tasya nityavyApakatvAbhyupagamena vyatirekAsaMbhavAt / ato na vyAptisiddhiH kAryatvAdestatsAdhakatvenopanyastasya hetoH| 'ata e satpratipakSatA'pi, naikasmin sAdhyAnvite hetau sthite dvitIyasya tathAvidhasya tatrAvakAzaH' iti satyam, kintu sthANusAdhakasya kAryatvAdeH sAdhyAnvitatvameva na saMbhavatIti pratipAditam / yaccoktam 'nA'pi bAdhA, abuddhimatkAraNapUrvakatvasya pramANenA'grahaNAt' iti, tadasAMpratam ; buddhimakAraNapUrvakatvAbhAvapratipAdakasya pramANasyA'GkarAdAvaSTotpattau sadbhAvAt / athAGkarAdika ndriyatvAd na pratyakSAt tadabhAvasiddhiH, na; pratyakSAt tadabhAvA'siddhAvapyanumAnasya tatra tadabhAva-3. grAhakasya bhAvAt / tathAhi-yad yasyAnvaya-vyatireko nAnuvidhatte na tat tatkAraNam, yathA na paTAdayaH kulAlakAraNAH, nAnuviddhati cAGkurAdayo buddhimatkAraNAnvaya-vyatirekAviti vyApakAnupalabdhiH; yazca yatkAraNaM tat tasyAnvaya-vyatirekAvanuvidhatte, yathA ghaTAdayaH kulAlasya / na copalabdhimatkAraNasannidhAne prAganupalabdhasyAGkurAderupalambhastabhAve cA'parakAraNasAkalye'pi tasyAnupalambha ityanvaya-vyatirekAnuvidhAnamaGkurAdikAryANAm / athAGkurAdikarturupalabdhilakSaNaprAptatvasyA'bhAvAd na pratyakSeNa sadbhAvA'bhAvapratItiriti naangkuraadestdnvy-vytirekaanuvidhaansyoplbdhiyuktaa| nanu mA bhUt tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnopalabdhiH, vyatirekAnuvidhAnopalabdhistu yuktA, yathA rUpA''loka-manaskArasAkalye'pi kadAcid vijJAnakAryAnutpattyA kAraNAntarasyApi tatra sAmarthyamavasIyate, yacca tatkAraNAntaraM sA indriyazaktiH, tadabhAvAd rUpajJAnaM na saMjAtamityanupalabhyasvabhAvasyApi kAraNasya vyatirekaH kAryeNAnuvidhI-40 1 pR0 116 paM0 16 / 2 pR0 96 paM0 17 / 3-'t' etadapi pr-kaaN0| 4 pR0 119 paM0 13 / 5pR0 96 paM0 18 / 6 pR0 96 paM0 20 / 7 pR. 96 paM0 22 / 8 pR0 96 paM0 24 / 9 pR0 96 paM. 26 / 10 pR. 96 paM0 31 / 11 pra. pR. paM0 25 / 12 pR. 96 paM0 33 / 13-yasya za-mAM0, bhaaN| sa0 ta016 Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe 122 yamAna upalabhyete; na cehopalabdhimatkAraNasya vyatireko'GkurAdikAryeNAnuvidhIyamAna upalabhyate, buddhimatkAraNavyatiriktapRthivyAdisAmagrIsakalA ( grIsAkalye ) 'GkurAderavazyaMbhAvadarzanAt / indriyazakteranityatvavyApakatvena vyatirekasaMbhavAt tadvyatirekAnuvidhAnasyopalabdhiryuktA, na buddhimatkAraNavyatirekAnuvidhAnasyaH tasya nityatvavyApakatvena vyatirekAnuvidhAnAbhAvAditi cet, astu nAmai5 vam, tathA'pIzvarasya jJAna - prayatna cikIrSA samavAyo'GkurAdikAryakaraNe vyApAraH, tasya sarvadA sarvatrA'bhAvAt tadanuvidhAnaM syAt / atha tatsamavAyasyApi sarvatra sarvadA bhAvAd nAyaM doSaH, naH tasya nityatvavyApakatve satyapi tadvizeSaNAnAmIzvarajJAna- prayatna-cikIrSAdInAmanityatvAt avyApakatvAzca vyatirekAnuvidhAnamupalabhyeta / atha tajjJAnAderapi nityatvAd nAyaM doSaH sarvadA tarhyaGkurAdikAryotpattiH syAt / sarvadA 10 sahakAriNAmasannidhAnAd neti cet, nanu te'pi tajjJAnAdyAyattajanmAnaH kiM na sarvadA sannidhIyante ? atha naiva te tadAyattotpattayastarhi taireva kAryatvAdiheturanaikAntikaH / tatsahakAriNAmapi sarvadA svotpattihetUnAM sakAryANAmasannidhAnAd na sarvadotpadyanta iti cet, anavasthA; tathA ca aparApara sahakAri pratIkSA yA mevopakSINazaktitvAt tajjJAnAdeH prakRtakAryakartRtvaM na kadAcidapi syAt / ataH sudUramapi gatvA kvacidavasthAmicchatA nityatvaM sahakAriNAm atadAyattotpattikatvaM 15 vA'bhyupagamanIyam, tadAyattotpattikAryasyA'pi tajjJAnAdivyatirekeNA'pyutpattirabhyupagantavyA iti vRthA tatparikalpanA / nityatve vA punarapi sahakAriNAM tajjJAnAdInAM ca nityatvAt sarvadA kAryotpattiprasaGgaH / tadevaM tajjJAnAdInAM ca nityatvAt sarvadA kAryasyotpattiranutpattirvA syAt ityanityAstajjJAnAdayo'bhyupagantavyAH tathA ca sati tadanyasAmagrIsAkalye'pyaGkurAdyanutpattiH kadAcit syAt / sakalatadanyasAmagrIsannidhAnAnantarameva tajjJAnAdyutpatterna kAryAnutpattiH kadAcit 20 sAmagrIsAkalye'pIti cet, sahakArikAraNasaMbhavAstarhi tajjJAnAdayaH prAptAH; anyathA tadanantarotpattiniyamAbhAvAt sahakAriSu satsvapi kadAcidaGkarAdyanutpattiH syAt / te tu sahakAriNatajjJAnAdyapreritA eva tajjJAnAdi janayanto'GkurAdi janayanti kimantargatajjJAnAdikalpanayA ? tajjJAnAdisahakRtA eva tajjJAnAdikaM janayantItyabhyupagame tajjJAnAdyantaraM sahakArikAraNajanyajanyAtvA ( ? ) tadanantaramanutpadyamAnaM kAryamapi tajjJAnAdikaM tadanantaraM notpAdaryeti, 25 ityAyAtaH sa eva kAraNAntarasAkalye 'pyaGkurAdikAryAdyanutpattiprasaGgaH, sahakAribhyastajjJAnAdyantarotpattau sa eva prasaGgaH anavasthA ca / tasyAM cA'parAparajJAnotpAdana eva sahakAriNAM sarvopayogAnna kArye kadAcidapyupayogo bhavet / sahakAribhiH saha tajjJAnAdikaM niyamenotpattimaditi cet tarhi sahakAriNAM tajjJAnAdezvaka sAmagrayadhInatvamabhyupagantavyam; anyathA'sahabhAvAt tathaikasAmagrI lakSaNaM kAraNaM tajjJAnAdibhiranyairjanitamajanitaM vA tajjanayati ? [ nai cAjanitam, 30 tathaiva kAryatvAderhetorvyabhicAritvaprasaGgAt janitaM tajjJAnAdikamabhyupagantavyam, tacca tena janyena saha niyamenotpadyamAnaM tadekasAmadhyadhInatvamabhyupanantaraM sAmagrayadhInaM syAt / sA ca sAmagrI tajjJAnAntareNotpAditA ca iti vikalpadvaye pUrvoktadoSadvayaprasaGgaH / prAganantarotpatti niyamAbhyupagame sahakArihetubhirekasAmadhyadhInatayA syAt tatrApi saikasAmagrI tajjJAnAdyantareNa preritA janayatItyabhyupeyam; anyathA'cetanasyAcetanAnadhiSThitasya vAsyAderiva janakatvAsaMbhavAt jJAnAdyantaraM 35 ca preryAt sAmagrIvizeSAt prAgantaraM niyamenotpadyamAnaM taddhetubhirekasAmagrayadhInaM syAt; anyathA prAMganantaraM niyamenotpattirna syAt / sAmathryantaraM ce preritamapreritaM vA janayatIti vikalpadvaye doSadvayaprasaGgaH, tenemaM doSaM parijihIrSatA na tajjJAnAdyutpattiH tadanantaraM saha prAgvA'nantaramabhyupagantavyA tadanantaraM saha prAgvA'nantaramutpattiniyamAbhAve'pi ] cA'GkurAdikAryasya tadvyatirekAnuvidhAnamupalabhyeta na copalabhyate, kSityudaka- bIjAdikAraNasAmagrIsaMnidhAne pratibandhe 1-bhyate tatheho-vA0, bA. vinA / 2 - kArye nAnuvi - vA0, bA0 vinA / 3-majanyakho ta vA0, bA0 / 4- yanti ivA0, bA0 vinA / 5 [ ] etaccihnAntargataH pAThaH khaNDitaprAyaH / 6- m, nataiva vA0, bA0 / 7- iyadhInaM tvamabhyupanaMraMtAraM sA0 / 8- pavyaM nanta-kAM0 / 9-tAveti vA0, bA0 / 10 prAgataraM ni - vA0, bA0 / 11 - gantaraM ni-vA0, ba0 / 12 ca preritaM vA ja-hA0 vA0 gu0 / 13 - navaraM saha prA- vA0, bA0 / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 123 cA'sati aGkurAdikAryasyAvazyaMbhAvadarzanAt / atastajjJAnAdyanuvidhAnasya tatkAraNatvavyApakasyAnupalambhAt tatkAraNatvAbhAvo'GkarAdikAryasyAnumIyate / ato bAdhA vyApakAnupalabdhyA buddhimtkaarnnaanumaansy| buddhimatkAraNAnumAnenaiva vyApakAnupalabdhiH kasmAnna bAdhyate? lohalekhyaM vajram , pArthiva. tvAt , kASThavadityanumAnena pratyakSaM tasya tadalekhyatvagrAhakaM kiM na bAdhyate iti samAnam / pratyakSeNa 5 tadviSayasya bAdhitatvAnna tena tad bAdhyata iti ced, buddhimatkAraNatvAnumAnasyApi tarhi vyApakAnupalabdhyA viSayasya bAdhitatvAt kathaM tadbAdhakatvam ? buddhimatkAraNatvAnumAnenaiva vyApakAnupalabdherviSayasya bAdhitatvAnna tadbAdhakatvamiti cet, na; pArthivatvAnumAnena tadalekhyatvagrAhakasya pratyakSasya bAdhitaviSayatvAnna tadvAdhakatvamityapi vaktuM zakyatvAt / atha tadanumAnasya tadAbhAsatvAd na prakRtapratyakSaviSayabAdhakatvam, naitat ; itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi-pratyakSabAdhitaviSa 10 yatvAt tadanumAnasya tadAbhAsatvam, tasya tadAbhAsatvAt pratyakSasya tadvA(dabA)dhitaviSayatvenA'. tadAbhAsatvAt tadviSayabAdhakatvam iti vyaktamitaretarAzrayatvam / athAnumAnAbAdhitaviSayatvanibandhanaM na tatpratyakSasyA'tadAbhAsatvam kiM tarhi svaparicchedyAvyabhicAranibandhanam ? nanvevamanumAnasyApi svasAdhyA'vyabhicAranibandhanaM kiM nA'tadAbhAsatvamapyabhyupagamaviSayaH? athA'bAdhitaviSayatve sati tasya tadeva svasAdhyA'vyabhicAritvaM parisamApyate / nanvevamabAdhitaviSayatvasya 15 pratipattumazaktena kvacidapi svasAdhyA'vyabhicAritvasyAnumAne'tadAbhAsatvanibandhanasya prasiddhiH; na hi bAdhA'nupalambhAdU bAdhA'bhAvaH, tasya vidyamAnabAdhakeSvapyanutpannabAdhakapratipattiSu bhAvAt / atha yatra bAdhakasadbhAvastatra prAgU bAdhakAnupalamme'pyuttarakAlamavazyaMbhAvinI bAdhakopalabdhiH, yatra tu na kadAcid bAdhakopalabdhistatra na tadbhAvaH, asadetat na hyarvAgzA bAdhakA'nupalambhamAtreNa 'na kadAcanApyatra bAdhakopalabdhirbhaviSyati' iti jJAtuM zakyam , svasaMbandhino'nupalambha-20 sthAnakAntikatvAt, srvsNbndhino'siddhtvaat| na hyasarvavit 'sarveNApyatra bAdhakaM nopalabhyate upalapsyate vA' ityavasAtaM kssmH|naa'pi bAdhakAbhAvo'bhAvanAhi pramANAvaseyaH, tasya niSiddhatvAta niSetsyamAnatvAcca / na cA'jJAto bAdhakAbhAvo'numAnAGgaM pakSadharmatvAdivat / na ca svasAdhyAvyabhicAritvanizcayAdeva bAdhakAmAvanizcayaH, tannizcayamantareNa tvadabhiprAyeNa svasAdhyAvyabhicAritvasyA'parisamAptatvena nizcayAyogAta / tasmAt pakSadharmatvA'nvaya-vyatirekanizcayalakSaNasvasA-25 dhyAvinAbhAvitvasya prakRtAnumAne'pi sadbhAvAt pratyakSavad na tasyApi tadAbhAsatvam / atha viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt pArthivatvAnumAnasya nAntAptiriti tadAbhAsatvam, pa kAryatvAnumAne'pi viparyaye bAdhakapramANAbhAvAd vyAyabhAvatastadAbhAsatvamiti na vyApakAnupalabdhiviSayabAdhakatA / atha pratyakSaM nAnumAnena bAdhyata iti lohalekhyatvAnumAnasya na tadalekhya tvagrAhakapratyakSabAdhakatA, kathaM tarhi dezAntaraprAptiliGgAjanitA'numAnena sthiracandrA'rkagrAhima-30 tyakSasya bAdhA? atha tasya pratyakSAbhAsatvAdanumAnena bAdhA, nanu kutastasya tadAbhAsatvam ? anumAnena bAdhitaviSayatvAditi cet, nanu tadevetaretarAzrayatvam-anumAnena bAdhitaviSayatvAt tasya tadAbhAsatvam, tasya tadAbhAsatve ca tena abAdhitaviSayatvAdanumAnasyA'tadAbhAsatvena tadviSayabAdhakatvam iti vyaktamitaretarAzrayatvam / tasmAt svagrAhyAvyabhicAra eva sarvatra prAmANyanibandhanam / sa ca vyApakAnupalabdhau pakSadharmA'nvayavyatirekasvarUpaH pramANaparinizcito vidyate 35 iti tasyA eva svasAdhyapratipAdakatvena prAmANyam na punarbuddhimatkAraNAnumAnasya, tatra svasAdhyAvyabhicArAbhAvasya prdrshitaitvaat| na ca vyApakAnupalabdhAvapi pakSadharmatvA'nvaya-vyatirekanizcayasya svasAdhyAvyabhicAritvanizcayalakSaNasyAbhAva iti vaktuM yuktam, yato vyApakAnupalabdhestAvat pakSavyApakatvanizcayaH praagevoktH| vipakSe bAdhakapramANasadbhAvAd anvaya-vyatirekAvapi tatrA'vagamyete, tatkAraNeSu hi kumbhAdiSu 40 tadandhaya-vyatirekAnuvidhAnasyopalabdhistadanupalabdherbAdhakaM pramANam / athavA tatkAraNatvaM tadanvaya-vyatirekAnuvidhAnena vyAptam, tadabhAve tatkAraNatvAsaMbhavAttabhAve'pi bhavatastatkAraNatve sarva 1pR0 23 paM0 36 / 2 pR0 108 paM0 8 / 3 pR0 121 50 32 / 4-tve'pi sa-kAM / Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 prathame kANDesarvasya kArya kAraNaM ca syAt, na kvacid kAryakAraNabhAvavyavasthA; anvaya-vyatirekAnuvidhA hi kAryakAraNabhAvavyavasthAnibandhanam, tadabhAve'pi kAryakAraNabhAvaM kalpayataH kimanyat tadyakasthAnibandhanaM syAd iti ? ato'tivyAptiparihAreNa kvacideva kAryakAraNabhAvavyavasthAmicchatA tadabhAve kAryakAraNabhAvo nAbhyupagantavya ityanvayavyatirekAnuvidhAnena kAryakAraNabhAvo vyAptaH, 5sa yatropalabhyate tatrAnvaya-vyatirekAnuvidhAnasaMnidhApanena tadabhAvaM bAdhata ityanumAnasiddho vyatirekaH; tatsiddhezcAnvayo'pi siddhaH / tathAhi-ya evaM sarvatra sAdhyAbhAve sAdhanAbhAvalakSaNo vyatirekaH sa eva sAdhanasadbhAve'vazyaMtayA sAdhyasadbhAvasvarUpo'nvaya iti vyApakAnupalabdheH pakSadharmatvAnvayavyatirekalakSaNaH sAdhyAvyabhicAraH pramANataH siddhaH / na caivaM kAryatvAderayamavinAbhAvaH saMbhavati, pakSavyApakatve satyanvaya-vyatirekayorabhAvasya viparyaye bAdhakapramANAbhAvataH pratipA 10 dittvaat| __ api ca, buddhimatkAraNatve tanvAdInAM sAdhye tadviparyayo'buddhimatkAraNAH paramANvAdayaH, na ca tebhyo buddhimatkAraNasAdhyavyAvRttinimittakAryatvAdinivRttipratipAdakapramANapravRttiH siddhA, ghaTAderavayavitvanirAkaraNena viziSTAvasthAprAptaparamANurUpatvAt / na ca tebhyo buddhimatkAraNavyAvRttikRtA kAryatvavyAvRttiH pratyakSataH siddhA, buddhimatkAraNanimittakAryatvagrAhakatvena pratyakSasya pratya15kSAnupalambhazabdavAcyasya tatra pravRtteH, paramANvantarAsaMsRSTaparamANUnAM ca pratyakSabuddhAvapratibhAsanAna tataH sAdhyavyAvRttiprayuktA saadhnvyaavRttiprtipttiH| nApyabuddhimatkAraNeSu kAryatvAderadarzanAt sAkalyena tato vyatirekasiddhiH, svasaMbandhino'darzanasya paracetovRttivizeSairanaikAntikatvAt sarvasaMbandhino'siddhatvAt ; na tato vipakSAddhetoAlyA vytireksiddhiH| nA'pi paramANvAdInAmanumAnAnnityatvasiddherakAryatvasya kAryatvaviruddhasya teSu sadbhAvAt tato vyAvartamAnaH kAryatvala20kSaNo heturbuddhimatkAraNatvenA'nvitaH sidhyati, kAryatvasyAbuddhimatkAraNatvena virodhAsiddheraGkurAdiSvabuddhimatkAraNaniSpAdyeSvapi tasya saMbhavAt / atha nityebhyo'kRtatvAdeva kAryatvaM vyAvRttam, utpattimatAM cArAdInAM buddhimatkAraNapUrvakatvena pakSIkRtatvAnna tairhetoya'bhicAra AzaGkanIya iti teSu vartamAna kAryatvalakSaNo heturbuddhimatkAraNatvenAnvitaH siddhH| syAdetat yadi pakSIkaraNamAtreNaivA'buddhimatkAraNatvAbhAvasteSu siddhaH syAt, tathA'bhyupagame vA pakSIkaraNAdeva sAdhyasiddhehe25 tUpAdAnaM vyartham / atha tatsahitAt sAdhyanirdezAt tadabhAvasiddhiH, kathaM sAkalyenA'nizcitavyatirekAt kAryatvAnnityavyatiriktAnAM sarveSAmaGkurAdInAmabuddhimatkAraNatvAbhAvasiddhiH? tadabhAvAsiddhau ca na sAkalyena vyatirekanizcaya iti itaretarAzrayadoSaH kathaM na syAt ? tadevaM vyAptyA vyatirekAsiddhau na sAkalyenAnvayasiddhiH, tadasiddhau ca na vyatirekasiddhiriti na kAryatvAdehetoH prakRtasAdhyasAdhakatvam / na ca sarvAnumAneSveSa doSaH samAnaH, anyatra viparyaye bAdhakapramANabalA30 danvaya-vyatirekasiddheH / na ca prakRte hetau tadastItyasakRdAveditam / tena 'sAdhyAbhAve hetorabhAvaH svasAdhyavyAptatvAdeva siddhaH' iti nirastam, yathoktaprakAreNa svasAdhyavyAptatvasya prkRthetorsNbhvaat| 'nA'pi dharmyasiddhartA' iti, etadapi nirastam; dharmyasiddhatvasya prAk pratipAditatvAt / 'kAryakAraNasaGghAta' ityAdikastu grantho'yuktatvena pratipAditaH / ata evezvarAvagame pramANAbhAvaH, tatpratipAdakapramANasya smaandosstvenaanysyaa'pycetnopaadaantvaaderniraakRttvaat| 35 yazcoktam 'nA'pi hetorvizeSaviruddhatA' ityAdi, tadapyasaGgatam ; yato yadi kAryamAtrAt kAraNamAtraM tanvAdeH sAdhyate tadA vyAptisiddhena viruddhAvakAzaH / atha baddhimatkAraNaparvakatvaM sAdhyate tadA tatra vyApterasiddhatvaM pratipAditameva / yadi punarghaTAdau kAryatvaM buddhimatkAraNasahacaritamupalabdhamiti pRthivyAdAvapi tat sAdhyate; tathA sati dRSTAnte'nIzvarA'sarvaza-kRtrimazAnazarIrasaMbandhikartRpUrvakatvaM kAryatvasyopalabdhamiti tatastAdRgbhUtameva kSityAdau siddhimAsAdayati 40 na tu tatsahacaritatvenA'STamIzvaratvAdiviruddhadharmakalApopetabuddhimatkAraNapUrvakatvam ; na hi mahA 1-va pUrvatra sA-vA0, vaa0| 2-dhakasadbhA-vA0, vaa0| 3-ddhiH ? tadasiddhau ca vA0, bA0 / 4 pra0 pR0 paM0 12 / 5 pR0 96 paM0 33 / 6 pR. 96 paM0 35 / 7 pR0 102 paM0 11 / 8 pR. 96 paM0 35 / 9pR0 96538 / Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| 125 nasapradeze'gnisahacaritamupalabdhaM dhUmamAtraM girizikharAdAvupalabhyamAnamagniviruddhadharmAdhyAsitodakagamakaM yuktam , atiprasaGgAt / yaccoktam 'pUrvoktavizeSaNAnAM dharmivizeSarUpANAM vyabhicArAt' ityAdi, tadapyasaGgatam; yAdagbhUtaM hi kAryatvaM ghaTAdAvanIzvarAdidharmopetabuddhimatkAraNatvena vyAptamupalabdhaM tAdRgbhUtaM tadanyatrApi jIrNaprAsAdAdAvupalabhyamAnamakriyAdarzino'pi tathAbhUtakartRpUrvakatvapratipattiM janayati / na ca tatra kenacidanIzvaratvAdidharmeNa vyabhicAraH kadAcit kenA'. 5 pyuplbhyte| tathAbhUtasAdhyavyAptahetUpalambha eva tatra tavyabhicAraH, sa cedasti kathamanIzvaratvAdidharmANAM vyabhicArAdasAdhyatvaM sacetasA vaktuM yuktam; anyathA dhUmAdagnipratipattAvapi bhAsvararUpasaMbandhAdidharmANAM vyabhicArAt tathAbhUtasyAgnerasAdhyatvaM syAt / etena 'pUrvasmAddhetoH svasAdhyasiddhAvuttareNa pUrvasiddhasyaiva sAdhyasya kiM vizeSaH sAdhyate, Ahosvit pUrvahetoH svasAdhyasiddhipratibandhaH kriyate'? ityAdi sarva nirastam, yato yadi kAryatvamAtraM hetutvena kSityAdau 10 sAdhyasAdhakatvenopAdIyate tadA tasya saMdigdhavipakSavyAvRttikatvena buddhimatkAraNapUrvakatvA'sAdhakatvam / atha ghaTAdau buddhimatkAraNatvena vyAptaM yat kAryatvaM tat tatra hetutvenopAdIyate, tat tatrAsiddhamiti kathaM tat tatra buddhimatkAraNatvasyApi gamakam ? itya viziSTasya kAryatvasya vyAya. bhAvAdevAparavizeSasAdhakahetuvyApAramantareNA'pi kAryatvasya hetoH svasAdhyasAdhakatvavyAghAtaH saMbhavatyeva, kAryatvavizeSasya tu tatrAsiddhatvAdeva saadhyaasiddhilkssnnstdvighaatH| 15 yattu 'zabdasya kRtakatvAdanityatvasiddhau hetvantareNa guNatvasiddhAvapi na pUrvasya kSatiH' iti, tadapyacAru; guNatvaM hi dravyAzritatvAdidharmayuktatvamucyate, taJcecchabde siddhimAsAdayati tadA pUrvahetusAdhitamanityatvaM tatra vyAhanyata eva; na hyanutpannasya tasyA'sattvAdeva dravyAzritatvam guNatvasamavAyo vA saMbhavati utpannasyApyutpattyanantaradhvaMsitvena tanna saMbhavati / na ca tadAzritasya utpattyA dikameva tat, kharaviSANAderapi tattvaprasaGgAdityAdi AzrayAdAvasiddhatvaM hetoH pratipAda-20 yadbhirnirNItamiti na punarucyate / sarvathotpAdakakAraNavyaktivyatiriktasya kSaNamAtrasthiterguNatvaM na saMbhavati tatsaMbhave ca kSaNikatvaM vyAhanyata iti pratipAdayiSyAmaH / dvitIye tu vikalpe 'na ca dharmivizeSaviparyayodbhAvanena kasyacidapi rUpasyAbhAvaH kathyate' iti yaduktam , tdpysnggtm| yato yadyanyAhazasya dharmiNaH kutazciddhetoH kSityAdI siddhiH syAt tadA yujyetA'pi vaktumdharmivizeSaviparyayodbhAvanena na kasyaciddheturUpasyAbhAva iti, tathAbhUta~sya tu dharmiNo na prakRtasA-25 dhanAdavagama iti pratipAditam / ata evAgamAdU hetvantarAd vA na tatra vizeSasiddhiH, buddhimakAraNasyaiva dharmiNaH kSityAdikartRtvenAsiddhatvAt / tataH 'taccA'nvayavyatirekipUrva kevalavyatire. kisaMjJakaM tadeva cAnvayavyatirekilakSaNaM pakSadharmatAprasAdAd vizeSasAdhanam' iti pratipAdanaM durApAstam, dharmyasiddhau tadvizeSasiddherdarotsAritatvAt / ata eva 'ya itthambhUtasya pRthivyAdeH kartA niyamenA'sAvakRtrimajJAnasaMbandhI zarIrarahitaH sarvajJa eka ityevaM yadA vizeSasiddhistadA 30 na vizeSaviruddhAnAmavakAzaH' iti niHsAratayA vyavasthitam / / ____yattUktam 'zarIrasaMbandhasya tAvad vyAptyabhAvena tatra nirAkRtiH, zarIrAntararahitasyA'pyAtmanaH zarIradhAraNa-preraNakriyAsu yathA vyApArastathezvarasyApi kSityAdikArye' iti, tadapyayuktam ; aparazarIrarahitatve'pyAtmanaH zarIrasaMbaddhasyaiva taddhAraNAdikartRtvopalabdherIzvarasyApi zarIrasaMbaddhasyaiva kAryakartRtvamabhyupagantavyamiti pratipAditatvAt / yadi ca zarIrasaMbandhAbhAve'pi tasya kSityAdi-35 kAryakartRtvaM tadA vaktavyam-kiM punastat tatra ? jJAna-cikIrSA-prayatnAnAM samavAyaH tat tatroktameveti cet, na; samavAyasya niSiddhatvAt / na ca kumbhakArAdau zarIrasaMbandhavyatirekeNA'nyat kartRtvamapalabdhamitIzvare'pi tadeva parikalpanIyam , dRSTAnusAritvAt klpnaayaaH| na ca zarIravyatirekeNa jJAna-cikIrSA-prayatnAnAmapi sadbhAvaH kvacidapyupalabdha iti nezvare'pi tadbhAve'sAvabhyupaga 1 pR0 97 paM. 2 / 2 pR. 97 paM0 8 / 3 pR. 97 paM0 10 / 4-Navyatiriktasya vA0, bA0 / 5 pR0 97 paM0 13 / 6 dharmavizeSasya vi-vA0, bA0 / 7-tasya dha-vA0, baa0| 8 pR. 9-pUrvakeva-vA0, bA0, haa0| 10 pR. 97 paM0 29 / 11 pR. 98 paM0 2 / 12 pR0 116 paM0 25-31 / 13 pR. 106 paM0 1. / Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 prathame kaannddentvyH| tathAhi-zAnAdInAmutpattAvAtmA samavAyikAraNam, Atma-manaHsaMyogo'samavAyikAraNama. zarIrAdi nimittakAraNam na ca kAraNatrayAbhAve pareNa kAryotpattirabhyupagamyate / na cA'sa vAyikAraNAtma-manaHsaMyogAdisadbhAva Izvare'bhyupagata iti na jJAnAderapi tatra bhaavH| __ athAsamavAyikAraNAderabhAve'pi tatra jJAnAdyutpattistarhi nimittakAraNezvaravyatirekeNArAdeH 5kimiti notpattiryuktA ? atha zAnAdyabhAve tadanadhiSThitAnAM kathamacetanAnAM tadupAdAnAdInAM pravRttiH vAsyAdivadacetanasya cetanAnadhiSThitasya pravRttyadarzanAt ? pravRttAvapi nirabhiprAyANAM deza-kAlA''kAraniyamo na syAt , tadadhiSThitasyaiva tasya tanniyatatvadarzanAt / nanvevaM cetanasyApi cetanAntarAnadhiSThitasya karmakarAderiva svAmyanadhiSThitasya kathaM pravRttiH ? atha svAmina evAnyAnadhiSThitasya cetanasya pravRttirupalabhyate, kimaGkarAderakRSTotpatterupAdAnasya tadanadhiSThitasya sA nopalabhyate ? atha 10 ghaTAderupAdAnasya tadanadhiSThitasya tatkaraNe pravRttirnopalabhyata ityaGkurAyupAdAnasyApi tadadhiSThitasyaiva sA prasAdhyate tarhi karmakarAderapi svAmyanadhiSThitasya sA nopalabhyata iti svAmino'pyaparacetanAntarAdhiSThitasya sA sAdhyatAm / yadi punaH svAmino'pyadhiSThAtA cetano mahezaH parikalpyate tarhi tasyApyapara itynvsthaa| ne ca cetanasyApyaparacetanAdhiSThitasya pravRttyabhyupagame 'acetanaM cetanAdhiSThitam' iti prayoge 15'acetanam' iti dharmivizeSaNasya 'acetanatvAdeH' iti hetozcAvyarthamupAdAnam, acetanavacetanasyApi cetanAdhiSThitasya pravRttyabhyupagame vyavacchedyAbhAvAt / na cAcetanAnAmapi svahetusannidhisamAsAditotpattInAM cetanAdhiSThAtRvyatirekeNApi deza-kAlA''kAraniyamo'nupapannaH, tanniyamasya svahetubalAyAtatvAt; anyathA'dhiSThAtRzAnakRto'pi sa na syaat| tajjJAnasya sarvA'cetanAdhiSThAyakatve kSaNikatve ca-tajjJeyatvameva tadadhiSThitatvam-teSAM sarvakAlabhAvikArye tadaiva pravRttiriti ekakSaNa 20evottarakAlabhAvikAryotpattiprasaGgaH, aparakSaNe'pi tathAbhUtatajjJAnasadbhAve punarapyanantarakAlakAryotpattiH sadaiva, iti yo'yaM krameNAGkurAdikAryasadbhAvaH sa vizIryeta / katipayAcetanaviSayatve ca tajjJAnAdeH tadaviSayANAM svakArye pravRttirna syAt iti tatkAryazUnyaH sakalaH saMsAraH prasaktaH, na hi tanAnAdiviSayatvavyatirekeNAparaM teSAM tadadhiSThitatvaM prennaabhyupgmyte| atha nityaM tajjJAnAdi: nanvevaM 'kSaNikaM jJAnam , asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt , zabdavat' ityatra prayoge 25mahezajJAnena hetoy'micaarH| atha 'tajjJAnAdivyatireke sati' iti vizeSaNAnnAyaM doSaH, na: vipakSaviruddha vizeSaNaM hetostato vyAvartakaM bhavati; anyathA tdyaavrtktvaayogaat| na cAkSaNikatvena tadyatiriktatvaM viruddham, dvividhasyApi virodhasyAnayorasiddhaH / na ca vipakSAviruddha vizeSaNopAdAnamAtreNa hetoya'bhicArapari hAraH; anyathA na kazcid heturvyabhicArI syAt, sarvatra vyabhicAraviSaye 'etadyatiriktatve sati' iti 30vizeSaNasyopAdAtuM zakyatvAt / na ca naiyAyikamatenAkSaNikaM jJAnaM saMbhavati' "arthavat pramANam" [vAtsyA0bhA0pR01] iti vacanAt arthakArya jJAnaM tadviSayamabhyupagatam, arthazca kramabhAvI atIto'nAgatazca / yazca kramavajJayaviSayaM jJAnaM tat kramabhAvi, yathA devadattAdizAnaM jvAlAdigoca. ram, kramavadvijJeyaviSayaM cezvarajJAnamiti svbhaavhetuH| prasaGgasAdhanaM cedam , tenAzrayAsiddhatA heto zaGkanIyA / na ca viparyaye bAdhakapramANAbhAvAd 35vyApyavyApakabhAvAsiddhena prasaGgasAdhanAvakAzo'treti vaktavyam , tasya bhAvAt / tathAhi-yadi kramavatA viSayeNa tad IzvarajJAnaM svanirbhAsaM janyate tadA siddhameva kramitvam / atha na janyate tadA pratyAsattinibandhanAbhAvAd na tad jAnIyAt, viSayamantareNApi ca bhavataH prAmANyamabhyupagataM hIyeta, atItAnAgate viSaye nirviSayatvaprasaGgAditi viparyayabAdhakasadbhAvaH siddhH| tajjJAnAdezca nityatve tadviSayatvamantareNAparasya cetanAdhiSThitatvasyAbhAvAdavikalakAraNasya 40 jagato yugapadutpattiprasaGgaH / tathAhi-yad avikalakAraNaM tad bhavatyeva, yathA'ntyAvasthAprAptAyAH sAmagyA avikalakAraNo bhavanaDaraH, avikalakAraNaM ca sarvadA sarvamIzvarajJAnAdihetukaM jagat iti 1 atra sthale prameyakamalamArtaNDe etAdRzaH pAThaH-"cetanasyApi aparacetanAdhiSThitasya pravRttyabhyupagame ca 'acetanaM cetanAdhiSThitam' ityatra prayoge 'acetanam' iti dharmivizeSaNasya 'acetanatvAt' iti hetozcA'pArthakatvaM vyavacchedyAbhAvAtU"pR0 78 pra0, paM0 13 / 2 pR0 1.1 paM0 25 / 3-zca vyartha-vA0, bA0 vinA / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 IzvarasvarUpavAdaH / yugapad bhavet / { syAdetat, nezvarabuddhayAdikameva kevalaM kAraNam api tu dharmA'dharmAdisahakArikAraNamapekSya tat tat karoti, nimittakAraNatvAdIzvarabuddhayAdeH; ato dharmAdeH sahakArikAraNasya vaikalyAdavikalakAraNatvamasiddham, asadetat; yadi hi tasya sahakAribhiH kazcidupakAraH kriyeta tadA syAt sahakArisavyapekSatA yAvatA nityatvAt parairanAdheyAtizayasya na kiJcit tasya sahakAribhyaH prAptavyamasti kimiti tat tathAbhUtAn anupakAriNo'pekSeta ? kiJca te'pi sahakAriNaH 5 kimiti satataM na sannihitA bhavanti yadi tajjanyAH ? aparasvasannidhihetusahakArivaikalyAditi nottaram, teSAmapi tatsaMnidhisahakAriNAM tadAyattotpattInAM tadaiva sannidhiprasakteH kathamasiddhatA hetoH ? atha nityatve tadbuddhyAdikaM sahakArikAraNamutpAdya pazcAdaGkurAdikAryamupajanayatItyabhyupagamastarhyaparAparasahakArijanane evopakSINazaktitvAt tasya nAGkurAdikAryajananam / athAtajanyA eva dharmA'dharmAdisahakAriNaH ato'yamadoSaH; nanvevaM taireva 'acetanopAdAnatvAt' iti heturanaikAntikaH 10 syAt, atastadAyattasaMnidhayo dharmAdisahikAriNa iti nAvikalakAraNatvAkhyo heturasiddhaH / na cAnaikAntiko'pi, avikalakAraNatvahAniprasaGgAt, avikalakAraNasyApyanutpattau sarvadevAnutpattiprasaGgAcca vizeSAbhAvAt / etena yadapi udyotakareNoktam - " yadyapi nityamIzvarAkhyaM kAraNamavikalaM bhAvAnAM sannihitaM tathApi na yugapadutpattiH, Izvarasya buddhipUrvakAritvAt / yadi hIzvaraH sattAmAtreNaivA'buddhipUrva bhAvAnAmutpAdakaH syAt tadA syAdetaccodyam; yadA tu buddhipUrva karoti 15 tadA na doSaH tasya svecchayA kAryeSu pravRtteH, ato'naikAntikataiva hetoH" [ ] iti, tadapi nirastam ; na hi kAryANAM kAraNasyecchAbhAvAbhAvApekSayA pravRtti-nivRttI bhavataH yenA'pratibaddhasApIzvarAkhye kAraNe sadA sannihite tadIyecchA'bhAvAd na pravarteran, kiM tarhi kAraNagatasAmarthyabhAvAbhAvAnuvidhAyino bhAvAH / tathAhi icchAvato'pi kara-caraNAdivyApArAkSamAt kulAlAderasamarthAd notpadyante ghaTAdayo bhAvAH, samarthAcca bIjAderanicchAvato'pi samutpadyamAnA upalabhyante'Gku- 20 rAdayaH / tatra yadIzvarAkhyaM kAraNaM kAryotpAdakAlavadapratihatazakti sadaivAvasthitaM bhAvAnAM tat kimiti tadIyAmanupakAriNIM tAmicchAmapekSante yenotpAdakAlavad yugapannaivotpadyeran ? evaM hi tairavikalakAraNatvamAtmano darzitaM bhavet yadi yugapad bhaveyuH / na cApIzvarasya parairanupakAryasya kAcidapekSA'sti yenecchAmapekSeta / na ca buddhivizeSavyatirekeNAparecchA tasya saMbhavati / buddhizvezvarasya yadi nityA vyApi kaikA cA'bhyupagamyeta tadA saivA'cetanapadArthAdhiSThAtrI 25 bhaviSyatIti kimaparatadAdhArezvarAtmaparikalpanayA ? athAnAzritaM tajjJAnaM na saMbhavatIti tadAtmaparikalpanA; nanu tadAtmA'pyanAzrito na saMbhavatIti aparAparAzrayaparikalpanayA'nantezvaraprasaGgaH / atha dravyatvAt tasyAnAzritasyApi sadbhAvaH na buddheH guNatvAt iti nAyaM doSaH / nanu kutastasyA guNatvam? tatra samavetatvAditi nottaram, tasyaivAnizcayAt / tadAdheyatvAt tasyAH tatsamavetatvamiti cet, nanu kenaitat pratIyate ? na tAvadIzvareNa tenAtmanaH jJAnasya cA'grahaNAt 'idamatra samavetam' 30 iti tasya pratIterayogAt / tajjJAnasya tatra samavetatvameva tadgrahaNamityapi nottaram, anyonyasaMzrayAt - siddhe hi 'idamatra' iti grahaNe tatra samavetatvasiddhiH, asyAzca tadgrahaNasiddhirityanyonyAzrayaH / tannezvarastajjJAnamAtmani samavetamavaiti yazcAtmIyamapi jJAnamAtmani vyavasthitaM na vetti sa sarvajagadupAdAna - sahakArikAraNAdikamavagamayiSyatIti kaH zraddhAtumarhati ? nApi tajjJAnamavaiti 'sthANAvahaM samavetam' iti, tenAtmano'vedanAt AdhArasya ca / na ca tadgrahaNe 'idaM mama rUpamatra sthitam' iti 35 pratItiH saMbhavati / na ca tat AtmAnamapyavaiti, asvasaMviditatvAbhyupagamAt / na cAparaM tad grAhakaM nityaM jJAnaM tasyezvarasyApi saMbhavati - yenaikena sakalaM padArthajAtamavagamayati, apareNa tu tajjJAnam - samAnakAlaM yAvaddravyabhAvisajAtIyaguNadvayasyAnyatrAnupalabdhestatrApi tatkalpanA'saMbhavAt / tatkalpane vA'kartRkamaGkurAdikArya kiM na kalpyeta ? astu vA tatra yathoktaM jJAnadvayam tathApi tayorjJAnayoranyatareNa svagrahaNavidhureNa na svAdhArasya, na sahacarasya jJAnasya, nApyanyasya gocarasya grahaNam / tathAhi - 40 yat svagrahaNa vidhuraM tannAnyagrahaNam, yathA ghaTAdi, svagrahaNavidhuraM ca prakRtaM jJAnam, tato'nena sahacarasyAgrahaNAt kathaM tenAsya grahaNam ? tenApi grahaNavirahitenA'sya vedane tadeva vaktavyam iti na kasyacid grahaNam iti na tatsamavetatvena tadbuddherguNatvam, nApi tadAdhArasya dravyatvaM siddhimupaga 1 uktametad nyAyavArtike " tatkhAbhAnyAt satatapravRttiH iti cet" iti pakSasya carcAMvasare pR0 463 paM0 7 / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 prathame kANDecchati / tasmAnnityabuddhipUrvakatve'GkarAdInAM kimiti yugapadutpAdo na bhavet Izvaravat tabuddharapi sadA sannihitatvAt ? anityabuddhisavyapekSasyApIzvarasyAcetanAdhiSThAyakatvena jagadvidhAtRtve tasya nityatvena tabuddharapi sadA sannihitatvam , avikalakAraNayoH sarvadA sannihitatvAt yugapadakurAdikA ryotpattiprasaGgaH / tasmAt 'buddhimattvAt' iti vizeSaNamakiJcitkarameva; iti nA'naikAntikatA hetoH| 5 na cApi viruddhatA, sapakSe bhAvAt / } na caivaM bhavati tasmAd viparyayaprayogaH-yad yadA na bhavati na tat tadAnImavikalakAraNam, yathA kuzUlAvasthitabIjAvasthAyAmanupajAyamAno'GkuraH, na bhavati caikapadArthotpattikAle sarva vizvam iti vyaapkaanuplbdhiH| na ca siddhasAdhyatA, Izvarasya tajjJAnAdervA kAraNatve vikalakAraNatvAnupapatteH prasAdhitatvAt / tanna nityajJAna-prayatna-cikIrSANAM tatsamavAyasya vA nityasya kartRtvaM yuktam / 10 tasmAccharIrasaMbandhasyaiva kumbhakArAdau kartRtvavyApakatvena pratItestadabhAve kartRtvasyA'pi vyaapysyaabhaavprsnggH| tacca kvacit karAdivyApAreNa kArakaprayoktRtvalakSaNam-yathA kumbhakArasya daNDAdikAraNaprayoktRtvam, aparaM vAgvyApAreNa-yathA svAminaH karmakarAdiprayoktRtvasvarUpam, anyacca prayatnavyApAreNa-yathA jAgrataH svazarIrAvayavaprerakatvasvabhAvam, kiJcicca nidrA-mada-pramAdavi zeSeNa tAlvAdi-karAdiprerakatvam , sarvathA zarIrasaMbandha eva kartRtvasya vyApakaH; sa cedIzvarAnnivartate 15svavyApyamapi kartRtvamAdAya nivartate iti na tasya kartRtvamabhyupagantavyamiti prsnggH| atha tasya jagatkartRtvamabhyupagamyate tadA zarIrasaMbandhaH kartRtvavyApako'bhyupagantavya iti prsnggvipryyH| na ca kArakazaktiparijJAnalakSaNaM tasya kartRtvam-yena prasaGga-viparyayayoAtyasiddherabhAvaH syAtkumbhakArAdau mRddaNDAdikArakazaktiparijJAne'pi zarIravyApArAbhAve ghaTAdikAryakartRtvAdarzanAt supta-pramattAdau ca tAlvAdikAraNaparijJAnAbhAve'pi tadyApAre prayatnalakSaNe sati tatpreraNakAryadarzanAt / 20 yadapyabhidhAnamAtreNa viSApahArAdikAryakartRtvam tadapi na jJAnamAtranibandhanam kintu zarIrasaMbandhA'vinAbhUtaviziSTAtmaprayatnahetukameva / api ca, viziSTadharmA'dharmAdyupadezavidhAyIzvaraH sarvajJatvena mumukSubhirupAsyaH; anyathA ajJopadezAnuSThAne teSAM vipralambhazaGkayA tatra pravRttirna syAt / taduktam ___"jJAnavAn mRgyate kazcit taduktapratipattaye / ajJopadezakaraNe vipralambhanazaGkibhiH" // [ tasya ca sarvazatve satyapyazarIriNo vaktrAbhAvAdapadeSTatvA'saMbhava iti tatkatatvena tadapadeza prAmANyA'siddherna mumukSUNAM tatra pravRttiH syAditi upadezakartRtve tasya zarIrasaMbandho'pyavazyamabhyupagantavyaH, vyApyAbhyupagamasya vyApakAbhyupagamanAntarIyakatvAt / zarIrasaMbandhAbhAve tu vyApyasyA pyupadezavidhAtRtvasyAbhAva iti prasaGga-viparyayo / vyApyavyApakabhAvaprasAdhakaM ca pramANaM tAlvAdi30 vyApArAbhAve'pyupadezasya sadbhAve tasya taddhetukatvaM na syAditi kAryakAraNabhAvaprasAdhakaM prAgeva pradarzitamiti na punarucyate / tat sthitametat-na zarIrAbhAve mahezasya kartRtvamiti / tena zarIramanaHsaMbandhAbhAve prayatna-buddhyAderabhAvAdIzvarasattaivAsiddhA / ataH 'tabhAve kasya vizeSaH zarIrAdiyogalakSaNaH sAdhyate?' ityAdipUrvapakSavacanaM niHsAratayA vyavasthitam, prasaGga-viparyayayonimittabhUtavyAptipradarzanasya vihitatvAt / yadapyuktam 'jJAna-cikIrSA-prayatnAnAM samavAyo'stIzvare, 35 te tu jJAnAdayastatra nityAH' iti, tadapyayuktatvena pratipAditam / yaccoktam tatra zarIrasaMbandhasya vyAptyabhAvAdasiddhiH', tadapyasat ; zarIrasaMbandhasya krtRtvvyaapktvprtipaadnaat| __ yadapyuktam 'nApyasarvajJatvaM vizeSaH kulAlAdiSu dRSTastatra sAdhyate' ityAdi, tadapyayuktam / kulAlAderghaTAdikAryasyopAdAnAdyabhijJatve karmAdinimittakAraNAbhijJatvaprApteH sarvazatvaprasaktiH iti vyarthamaparezvarasarvazaparikalpanam , tannirvartakAtIndriyA'dRSTaparijJAnavat tasyApi sklpdaarthprishaan40prskteH| athAdRSTAparijJAne'pi kulAlo mRtpiNDadaNDAdikatipayakArakazaktiparijJAnAdeva ghaTAdilakSaNaM svakArya nirvartayatIti, tahIzvaro'pyatIndriyAzeSapadArthaparijJAnamantareNApi katipayakArakazaktiparijJAnAdeva svakArya nirvartayiSyati iti na sakalakAryakartRtvAnyathA'nupapattyA tasyAtIndri 1 pR. 57 paM. 18 / 2 pR. 9850 8 / 3 pR. 98 paM0 13 / 4 pR. 126 paM0 23 / 5 pR. 98 paM0 15 / 6 pra. pR. paM0 14 / 7 pR. 98 paM0 16 / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IzvarasvarUpavAdaH / 129 yAcazeSapadArthatvalakSaNasarvajJatvasiddhiH / yaccoktam 'kSetrajJAnAM niyatArthaviSayagrahaNaM sarvavidadhiSThitAnAma. yathA pratiniyatazabdAdiviSayagrAhakANAmaniyataviSayasarvavidadhiSThitAnAM jIvaccharIre' ityAdi. tdpysnggtm| yataH zabdAdiviSayagrAhakANAmiti dRSTAntatvenopanyAso yadIndriyANAM tadA teSAM karaNatvAd vedanalakSaNakriyA'nAzrayatvAt kathaM niyatazabdAdiviSayagrahaNam ? atha grahaNAdhAratvena na teSAM niyatazabdAdiviSayagrahaNaM kintu karaNatvenaH nanvevaM kSetrajJAnAmapi viSayagrahaNe karaNatvama na 5 kartRtvamiti ghaTAdi kulAlakartRkaM tatkAraNazaktiparizAnena na siddhamiti kutastadRSTAntAn kSityAdeAnAdhArakartRkatvaM siddhimupagacchati ? yadi punanisamavAyena cakSugadInAM niyataviSayANAM kartRtve'pyaniyataviSayA'parakSetrajJakadhiSThitatvamaGgIkriyate tarhi cetanAnAmapi kSetrajJAnAM niyataviSayANAM yathA paro'niyataviSayazcetano'dhiSThAtA tathA tasyA'pi pratiniyataviSayatvakalpanAyAmaparo'niyataviSayastaddhiSThAtA'bhyupagantavyaH, tasyApyapara itynvsthaaprsktiH| tathA, cetanAnAmapi kSetrajJAnAM 10 yadA cetano'dhiSThAtA'bhyupagamyate tadA 'acetanaM cetanAdhiSThitaM pravartate, acetanatvAt, vAsyAdivat' iti prayoge'cetanagrahaNaM dharmi-hetuvizeSaNaM nopAdeyaM syAt, vyavacchedyA'bhAvAt / / ___ yattuktam 'bhavatvaniSTA yadi tatprasAdhakaM pramANaM kiJcidasti, tAvata evA'numAnasiddhatvAt' iti, tadapyasaGgatam ; yataH pramANamantareNa hetvAbhAsAd yadyekasya siddhirabhyupagamyate aparasyApi tata eva sA kiM nAbhyupagamyate? pramANasiddhatvaM tu tAvato'pi nAsti, aniSThayA tatprasAdhakasya pramANa-15 syAprAmANyA''saJjanAd / yadapyuktam 'Agamo'pyasmin vastuni vidyate' ityAdi, tadapyayuktam Agamasya tatpraNItatvena prAmANyam, tatprAmANyAcca ttsttsiddhiritiitretraashryprskteH| nityasya tvAgamasya prAmANyaM vaizeSikai bhyupagatam , IzvarakalpanAvaiyarthyaprasaGgAt / nApyanyezvarakRtatadAgamAt tatsiddhiH, tatrApi tatkRtatvena prAmANye itaretarAzrayadoSAt / aparezvarapraNItA'parAgamakalpane'pi tadeva vaktavyamityaniSThAprasaktiH / tadevaM svarUpe'rthe Agamasya prAmANye'pi na tata iishvrsiddhiH|20 yattUktam 'tasya ca sattAmAtreNa svaviSayagrahaNapravRttAnAM kSetrajJAnAmadhiSThAyakatA yathA sphaTikAdInAmupadhAnAkAragrahaNapravRttAnAM savitRprakAzaH' tadayuktam ; sattAmAtreNa savitRprakAzasyApi sphaTikAdyadhiSThAyakatvA'saMbhavAt-tadasaMbhavazcAkAzAderapi sattAmAtrasya sadbhAvAt tadadhiSThAyakanA syAtkintu savitRprakAzasya tadviziSTAvasthAjanakatvena tadadhiSThAyakatvam, taccet kSetrakSepvIzvarasya parikapyate tadA teSAM tatkAryatAprasaktiH, tathA ca yathA kSetrajJAnAmAtmatve'viziSTe'pi kAryatA tathezvara-25 syAtmatvA'vizeSAt kAryateti tadadhiSThAyako'parastatkartA'bhyupagantavyaH, tatrApyapara ityanavasthA / atha tasya kAryatve satyapyanadhiSThitasyaiva svakArye pravRttistarhi jagadupAdAnAderapi tadanadhiSThitasya pravRttiriti vyabhicArI adhiSThAtRsAdhakanvenopanyasyamAnastenaiva hetuH / api ca, sattAmAtreNa tasya tadadhiSThAyakatve gaganasyeva na sarvazatvam iti sarvazatvasAdhakahetostadviparyayasAdhanAd viruddhatvam / na ca sarvaviSayajJAnasamavAyAt tatra tasyaiva sarvakSanvaM nA''-30 kAzAderiti vaktuM yuktam, samavAyasya niSiddhanvAt / sattve'pi nityavyApakatvenAkAzAdAvapi bhAvaprasaGgAt / na ca samavAyA'vizeSe'pi samavAyinorvizeSa iti vaktuM zakyam, tadvizeSasyaivAsiddhatvAt / siddhatve'pi samavAyaparikalpanAvaiyarthyaprasaGgAditi pratipAdayiSyamANatvAt / na ca sattAmAtreNa tasya tadadhiSThAyakatve jhAnamAtramapyupayogi, AstAM sakalapadArthasArthakArakaparijJAnam / yadapyuktam 'jJAnasya svaviSayasadarthaprakAzatvaM nAma svabhAvaH, tasyA'nyathAbhAvaH kutazciddopasadbhAvAt'35 tat satyameva / yazcoktam 'yat punazcakSurAdyanAzritaM na ca rAgAdimalA''vRtaM tasya viSayaprakAzanakhabhAvasya' ityAdi, tdpysnggtm| yato na cakSarAdyanAzritaM jJAnaM parasya siddham, tatsiddhau cakSurAdhanAzritasya jJAnasyava sukhasyApi siddherAnandarUpatA kathaM muktAnAM na saMgacchate-yena 'sukhAdiguNarahitamAtmanaH svarUpaM muktiH' ityabhyupagamaH zometa? na ca rAgAderAvaraNasyAbhAvo maheze siddhaH-yena tajjJAnamanAvRtamazeSapadArthaviSayaM tatra siddhimupagacchet, tatsvarUpasyaivAsiddhatvAt tatra 40 rAgAdhabhAvapratipAdakasyAvyabhicaritasya hetostvadabhyupagamavicAraNayA durApAstatvAcca / 4 pR. 98 paM0 30 / 1 pR. 9850 22 / 2 pR0 1.1 paM0 12-25 / 3 pR. 98 paM0 28 / 5pR.99pN015| 6pR.99 paM. 19 / 7.995020 / sa.ta. 17 Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeyatUktam 'viparyAsakAraNA rAgAdayaH, viparyAsazcAdharmanimittaH, na ca bhagavatyadharmaH' iti, tadapyasAram; adharmavad dharmasyApi taddhetozca samyagjJAnAdestatrAsaMbhavasya pratipAditatvAt / yaccoktam 'rAgAdaya iSTAniSTasAdhaneSu viSayeSUpajAyamAnA dRSTAH, na ca bhagavataH kazcidiSTAniSTasAdhano viSayaH, avAptakAmatvAt' iti, tadapyasAram ; yato yadi iSTAniSTasAdhano na tasya kazcidviSayaH kathaM 5tarhi asAviSTA'niSTopAdAna-parivarjanArtha pravartate buddhipUrvikAyAH pravRtterheyopAdeyajihAsopAditsApUrvakatvena vyAptatvAt? tabhAve'pi pravRttAvunmattakapravRttivad na buddhipUrvikezvarapravRttiH syAt heyopAdeyajihAsopAditse apyanAptakAmatvena vyApte, avAptakAmasya heyopAdeyajihAsopAditsA'. nupapatteH / anAptakAmatvamapyanIzvaratvena vyAptam , IzvarasyAnAptakAmavAyogAd iti yatra buddhipUrvikA pravRttiriSyate tatra heyopAdeyajihAsopAditse avazyamaGgIkartavye, yatra ca te tatrAnAptakAmatvam, 10 yatra ca tat tatrAnIzvaratvam iti prasaGgasAdhanam / Izvaratve cAvAptakAmatvam, avAptakAmatvAcca na heyopAdeyaviSaye taddhAnopAdAnecchA, tadabhAve na buddhipUrvikA pravRttiriti prsnggvipryyH| ata eva svatantrasAdhanapakSe yad AzrayAsiddhatvAdihetudoSodbhAvanam tadasaMgatam, vyAptiprasiddhimAtrasyaivAtropayogAt; sA ca pratipAditA / 'yA tu pravRttiH zarIrAdisarge sA krIDA, avAptakAmAnAmeva ca krIDA bhavati' iti yaduktam tadasaMgatam , 'ratimavindatAmeva krIDA bhavati, na ca ratyarthI bhagavAn, 15duHkhAbhAvAt' iti vArtikakRtaiva pratipAditatvAt / yaccoktam 'na hi duHkhitAH krIDAsu pravartante' iti, tat prakramAnapekSaM vacanam : duHkhAbhAve'pi krIDAvatAM rAgAdyAsaktinimitteSTasAdhanaviSayavyatirekeNa tsyaasNbhvaat| yaJca 'kAruNyAt tasya tatra pravRttiH' ityAdi, tadapyanAlocitAbhidhAnam; nahi karuNAvatAM yAtanAzarIrotpAdakatvena prANigaNaduHkhotpAdakatvaM yuktam / na ca tathAbhUtakarmasavyapekSastathA teSAM 20 duHkhotpAdako'sau nimittakAraNatvAt tasyeti vaktuM yuktam, tatkarmaNAmIzvarAnAyattatve kAryatve ca tenaiva kAryatvalakSaNasya hetorvyabhicAritvaprasaGgAt / tatkRtatve vA karmaNo'bhyupagamyamAne prathama karma prANinAM vidhAya punastadupabhogadvAreNa tasyaiva kSayaM vidadhato mahezasyA'prekSAkAritAprasaktiH, na hi prekSApUrvakAriNo gopAlAdayo'pi prayojanazUnyaM vidhAya vastu dhvaMsayanti / tanna karuNApravRttasya karmasavyapekSasyApi prANiduHkhotpAdakatvaM yuktam / kiJca, prANikarmasavyapekSo yadyasau prANinAM 25 duHkhotpAdaka iti na kRpAlutvavyAghAtastarhi karmaparatantrasya prANizarIrotpAdakatve tasyAbhyupagamyamAne varaM tatphalopabhoktRsattvasya tatsavyapekSasya tadutpAdakatvamabhyupagantavyam, evamadRSTezvaraparikalpanA parihRtA bhavati / 'yathA prabhuH sevAbhedAnurodhAt phalaprado nA'prabhustathA mahezvaro'pi karmApekSaphalaprado nAprabhuH' ityapyayuktam / yato yathA rAjJaH sevA''yattaphalapradasya rAgAdiyogaH naipuMNyam sevA''. yattatA ca pratItA tathezasyApyetat sarvamabhyupagamanIyam; anyathAbhUtasyAnyaparihAreNa kvacideva 30 sevake sukhAdipradatvAnupapatteH / tadevaM karmaparatantratve tasyAnIzatvam, karuNApreritasya kartRtve "sRjeca zubhameva saH" iti vArtikakArIyadUSaNasya vyavasthitatvam / yacca 'nAraka-tiryagAdisargo'pyakRtaprAyazcittAnAM tatratyaduHkhAnubhave punarviziSTasthAnAvAptau abhyudayaheturiti siddhaM duHkhiprANisRSTAvapi karuNayA pravartanamIzasya' iti, tadapi prativihitameva; yataH karma prANinAM duHkhapradaM vidhAya tatphalopabhogavidhAnadvAreNa kSayanimittaM prANinAmabhyudayaM vidadhatastasyA'zucisthAnapatitagRhItaprakSAlita35 modakatyAgavidhAyino nsmaanbuddhitvprsktiH| api ca, yadi prANikarmaparavazasteSAM duHkhAdikaM tatkSayanimittaprAyazcittakalpamupajanayatItyabhyupagamastadA tatkarmakAryatvaM tasya prasaktam-tatkRtopakArAbhAve tadapekSAyA ayogAt; upakArasya ca tatkRtasya tadbhede tena saMbandhAyogAt, abhinasya tatkaraNe tasyaiva karaNamiti kathaM na tatkAryatvam ? atha yad yadA yatra karmAdikaM sahakArikAraNamAsAdayati tena saha saMbhUya tat tadA tatra sukhA40 dikaM kAryaM janayati, ekakAryakAritvameva sahakAritvamiti na kAryatvalakSaNastasya doSaH, nanu karmAdisahakArisavyapekSaH kAryajananakhabhAvastasya karmAdisahakArisannidhAnAd yadi prAgapyasti tadA 1 pR0 91 paM0 23 / 2 pR. 99 paM0 26 / 3 pra0 pR0 paM0 / 4 pR. 9150 28 / 5 pR. 99 paM0 30 / 6 pR0 9950 31 / 7 pR. 99 paM0 32 / 8-karmaNaM I-(Na I-) vA0, bA0 vinaa| (pR. 99 paM0 38 / 10 pR. 100 paM0 1 11 pR0 10.508 / 12 pra. pR050 22 / Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iishvrsvruupvaadH| sahakArisannidhAne'pi svarUpeNaivA'sau kArya nirvartayati, pararUpeNa janakatve sarvasya svarUpeNAjana. katvAt kAryA'nutpAdaprasaGgaH, tasya cAvikalasya tajananakhabhAvasya bhAvAduttarakAlabhAvisamastakAryotpattistadaivasyAt / tathAhi-yad yadA yajananasamartha tat tadA tad janayatyeva, yathA'ntyAvasthAprApta bIjamaGkuram, ajanane vA tadA tasya tad jananasvabhAvameva na syAt, tajananasvabhAvazca karmAdisAmagyasannidhAne'pyekasvabhAvatayA'bhyupagamyamAno maheza iti svbhaavhetuH| atha karmAdisAmagryabhAve 5 tatsvabhAvo'pyasau vivakSitakArya na janayati, na tarhi tajanakasvabhAvaH-yo hi yadA yanna janayati sa tajanakasvabhAvo na bhavati; yathA zAlibIjaM yavAGkurasya, atajanakasyApi tatsvabhAvatve'tiprasaGgaH, na janayati ca karmAdisAmagryabhAve vivakSitaM kAryamIza iti vyaapkaa'nuplbdhiH| atha karmAdisAmagryabhAve sa svabhAvastadapekSakAryajanakatvalakSaNo nAsti tarhi svabhAvabhedAt kathaM na tasya bhedaH aparasya tannibandhanasyAbhAvAt ? tathA ca kramavartyanekamaGkurAdikArya nAkramaikezvaravihitam iti 10 naikatvaM tasya siddhimAsAdayati / tanna sarvajJatvA'zarIritvaikatvAdidharmayogastasya siddhimupaDhaukate / 'nApi kRtrimajJAnasaMbandhitvaM tajjJAnasya pratyartha niyamAbhAvAt' ityAdi yaduktam, tadapi nirastam; nityasarvapadArthaviSayajJAnasaMbandhitvasya tatra pratiSiddhatvAt / - yacca 'yathA sthapatyAdInAM mahAprAsAdAdikaraNe ekA bhiprAyaniyamitAnAmaikamatyaM tadvadatrApi yadi kSityAdyanekakAryakaraNe bahUnAM niyAmakaH kazcideko'sti, sa evezvaraH' ityuktam , tadapyasaGgatam ; 15 yatona hyayaM niyamaH-ekenaiva sarva kArya nirvartanIyam, ekaniyamitairvA vahabhiritiH anekadhA kAryakartRtvadarzanAt / tathAhi-kvacideka evaikakAryasya vidhAtA upalabhyate yathA kuvindaH kazcidekasya paTasya, kacideka eva bahUnAM kAryANAm yathA ghaTa-zarAvodaJcanAnAmekaH kulAlaH, kvacidaneko'pyanekasya yathA ghaTa-paTa-zakaTAdInAM kulAlAdiH, kvacidaneko'pyekasya yathA zivikodvahanAderanekaH puruSa. sngghaatH| na ca prAsAdAdilakSaNe'pyanekasthapatyAdinirvaya''vazyaMtayaikasUtradhAraniyamitAnAM teSAM tatra 20 vyApAra upalabdhaH, pratiniyatAbhiprAyANAmapyekasUtradhArA'niyamitAnAM tatkaraNA'virodhAt iti naikaH kartA kSityAdInAM siddhimAsAdayati / ata eva na tannibandhanA sarvajJatvasiddhirapi tasya yuktaa| tadevaM nityatvAdivizeSasAkalyasAdhakAnumAnA'saMbhavAt tadviparyayasAdhakasya ca prasaGgasAdhanasya tatra bhAvAt kathaM na vizeSaviruddhAvakAzaH? atha zarIrAdimadabuddhimatkAraNatvavyAptaM yadi kSityAdI kAryatvamupalabhyeta tadA tatastatra tat siddhimAsAdayat tathAbhUtameva sidhyediti bhavet kAryatvAde-25 viruddhatvam, sAdhyaviparyayasAdhanAt; na ca tathAbhUtaM tat tatra vidyate iti kathaM viruddhatA? na; paraprasiddhapakSadharmatvam viparyayavyAptiM vA''zritya viruddhatAbhidhAnAt / paramArthatastu kAryatvavizeSasya kSityAdAvasiddhatvam tatsAmAnyasya tvanaikAntikatvam iti pratipAditam / sarveSu cezvarasAdhanAyopanyasteSvanumAneSvasiddhatvAdidoSaH samAnaH iti kAryatvaduSaNenaiva tAnyapi dUSitAni iti na pratyuccArya duSyante / mahezvarasya ca nityatvaM tadvAdibhirabhyupagamyate; na cAkSaNikasya sattvaM saMbhavati 30 iti pratipAdayiSyAmaH / ___ yaJca 'pRthivyAdimahAbhUtAni khAsu kriyAsu buddhimatkAraNAdhiSThitAni pravartante, anityatvAt , vAsyAdivat' iti, tatra kulAlAdibuddhAvapyanityatvalakSaNasya hetoH sadbhAvAt tatrApyaparabuddhimatkAraNAdhiSThitatvaprasaktiH, tathA'bhyupagame mahezabuddherapyanityatvasya prasAdhanAt tasyApyaparabuddhimadadhiSThitatvam, taduddhAvapyevam ityanavasthA / atha buddharanityatve satyapi na buddhimadadhiSThitatvaM tadA 35 vyamicArI hetuH; aparaM cAtra prativihitatvAnnAzayate / yazca kAryatvahetordUSaNamasiddhatvAdi tatrApi samAnam / tathAhi-yAdRzamanityatvaM buddhimadadhiSThitaM (ta) vAsyAdau siddhaM tAdRzaM tanvAdiSvasiddham / anityatvamAtrasya prtibndhaasiddhervybhicaarH| pratibandhAbhyupagame satISTaviparItasAdhanAd viruddhatvam / sAdharmyadRSTAntasya sAdhyavikalatA, nityaikabuddhimadadhiSThitatvena sAdhyadharmeNAnvayAsiddheH / sAmAnyena sAdhye siddhasAdhyatA, vizeSeNa vyabhicAraH, ghaTAdiSvanyathAdarzanAditi / evaM sarveSu prakRtasAdhya-40 sAdhanAyopanyasteSu hetuSu yojyam / 1pR0 1.0 50 11 / 2 pR0 126 paM0 23 / 3 pR0 100 paM0 21 / 4-siddhaM p-bhaaN*| 5-tiM bA''bhi-bhA- 6 pR. 1155.11-1. / pR.10.paM.31 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 prathame kANDeyaJca 'sthityA pravRtteH' iti sAdhanamuktam , tatrAnyadapi dUSaNaM vAcyam-sarvabhAvAnAmudayasamananta. rA'pavargitayA kSaNamAtramapi na sthitirasti iti kutaH sthitvA pravRttiH? tasmAt prativAdyasiddho hetuH anaikAntikazcezvareNaivaH yataH so'pi kramavatsu kAryeSu sthitvA pravartate atha ca nAsau cetanAvatA'dhiSThitaH anavasthAprasaGgAt / atha 'acetanatve sati' iti savizeSaNo heturupAdIyate yathA 5prazastamatinopanyastastathApi saMdigdhavipakSavyAvRttikatayA'naikAntikatvamanivAryam-yadeva hi vizeSaNaM vipakSAddhetuM nivartayati tadeva nyAyyam, yat punarvipakSe saMdehaM na vyAvartayati tadupAdAnamapyasatkalpam, pUrvoktazcAsiddhatAdopaH savizeSaNatve'pi tadavastha eva / yaccoktam 'sAdI vyavahAra ityAdi, tatrApi 'uttarakAlaM prabuddhAnAm' ityetad vizeSaNamasiddham / tathAhi-nAsmanmate pralayakAle praluptajJAna-smRtayo vitanu-karaNAH puruSAH saMtiSThante kintvAbhAsvarAdiSu spaSTazAnAtizayayogiSu 10 devanikAyeSatpadyanteH ye ta pratiniyatanirayAdivipAkasaMvartanIyakarmANaste lokadhAtvantareSatpadyante iti matam / vivartakAle'pi tata eva AbhAsvarAdezcyutvA ihAluptajJAna-smRtaya eva saMbhavanti tasmAt 'uttarakAlaM prabuddhAnAm' iti vizeSaNamasiddham / anaikAntikazca hetuH saMdigdhavipakSavyAvR. ttikatvAt / kiJca, anyopadezapUrvakatvamAtre sAdhye siddhasAdhyatA, anAdervyavahArasya sarveSAmevAnyopadeza15 pUrSakatvasyeSTatvAt / athezvaralakSaNapuruSopadezapUrvakatvaM sAdhyate tadA'naikAntikatA, anyathA'pi vyavahArasaMbhavAt , dRSTAntasya ca sAdhyavikalatA / etaccAnyahetusAmAnyaM dRSaNaM pUrvamuktam / viruddhazca hetuH abhyupetabAdhA ca pratikSAyAH, nirmukhasyopadeSTutvAsaMbhavAt-yadi IzvaropadezapUrvakatvaM vyavahArasya saMbhavet tadA syAdaviruddhatA hetoH yAvatA'sauM vigatamukhatvAdupadeSTA na yuktaH, taJca vimukhatvaM vitanutvena, tadapi dharmAdharmavirahAt, tathA ca uddyotakareNoktam-"yathA buddhimattAyAmIzvarasya 20 pramANasaMbhavaH, naivaM dharmAdinityatve pramANamasti" [ nyAyavA0 pR0 464 paM0 14] iti / tasmAdI zvarasyopadeSTatvAsaMbhavAt tadupadezapUrvakatvaM vyavahArasya na sidhyati kintvIzvaravyatiriktAnyapuruSopadezapUrvakatvam; ata iSTavighAtakAritvAd viruddho hetuH| athezvarasyopadeSTutvamaGgIkriyate tadA vimukhatvamabhyupetaM hIyata ityabhyupetabAdhaH / evamanyeSvapi sarvajJatvAditadvizeSasAdhakeSu hetuSvasi ddhatvA'naikAntikatva-viruddhatvAdidoSajAlaM svamatyA'bhyUhyaM diGmAtradarzanaparatvAt prayAsasya / ata eva 25 "sapta bhuvanAnyekabuddhinirmitAni, ekavastvantargatatvAt , ekAvasathAntargatAnekApavarakavat ; yathaikAvasathAntargatAnAmapavarakANAM sUtradhAraikabuddhinirmitatvaM dRSTaM tathaikasminneva bhuvane'ntargatAni sapta bhuvanAni, tasmAt teSAmapyekabuddhinirmitatvaM nizcIyate; yadbuddhinirmitAni caitAni sa bhagavAn mahezvaraH sakalabhuvanaikasUtradhAraH" [ ] ityAdikAH prayogAH prazastamatiprabhRtimirupanyastAsteSvapi heturasiddhaH, na hokaM bhuvanam AvasathAdirvA'sti, vyavahAralAghavArtha bahuzviyaM saMjJA kRtA, ata evaM 30 dRSTAnto'pi sAdhanavikalaH: ekasaudhAdyantargatAnAmapavarakAdInAmanekasUtradhAraghaTitatvadarzanAccAnakAntiko hetuH| ___ yaJca "ekAdhiSThAnA brahmAdayaH pizAcAntAH, parasparAtizayavRttitvAt / iha yeSAM parasparAtizayavRttitvaM teSAmekAyattatA dRSTA, yatheha loke gRha-grAma-nagara-dezA'dhipatInAmekasmin sArvabhauma narapatau, tathA ca bhujaga-rakSo-yakSaprabhRtInAM parasparAtizayavRttitvam : tena manyAmahe teSAmapyeka35minIzvare pAratanyam" iti, tadetad yadi 'IzvarAkhyenAdhiSThAyakenaikAdhiSThAnAH' ityayamarthaH sAdha. yitumiSTastadA'naikAntikatA hetoH, viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt pratibandhA'siddheH / dRSTAntasya ca saadhyvikltaa| athAdhiSThAyakamAtreNa sAdhiSThAnA iti sAdhyate tadA siddhasAdhyatA, yata iSyata eva sugatasutairbhagavatA saMbuddhena sakalalokacUDAmaNinA sarvameva jagat karuNAvazAdadhiSThitam, yatprabhAvAdadyApyabhyudaya-niHzreyasasaMpadamAsAdayanti sAdhujanasArthAH / sarveSvapi ca sarvakSasAdhaneSu 40 paropanyasteSu yadi sAmAnyena 'kazcit sarvajJaH' iti sAdhyamabhipretaM tadA nA'smAn prati bhavatAmida sAdhanaM rAjate siddhasAdhyatAdoSAt kintu ye sarvajJA'pavAdino jaiminIyAzcArvAkA vA temveva 1 pR0 1.1 paM0 17 / 2 pR0 101 paM0 20 / 3-matena pr-bhaa0| 4 pR0 115 paM0 35 / 5-thA bhu-bA., bA / Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| 133 zobhate / athezvarAkhyaH sarvajJaH sAdhyeta tadoktaprakAreNa pratibandhAsiddhehetUnAmanaikAntikatA, dRSTAntasya ca sAdhyavikalateti / zeSastu pUrvapakSagrantho niHsaartyopekssitH| ata IzvarasAdhakasya tannityatvAdidharmasAdhakasya ca pramANasyAbhAvAt "kleza-karma-vipAkA''zayairaparAmRSTaH puruSavizeSa IzvaraH" [ yogada0 pA0 1, sU0 24] ityAdi sarvamayuktatayA sthitam / ato bhavaheturAgAdijayAt zAsanapraNetAro jinAH siddhaaH| ataH suvyavasthitametada bhavajinAnAM zAsanamiti / nanu yadi teSAM bhavanibandhanarAgAdijetRtvaM tadA zAsanapraNetRtvAnupapattiH, tajjayAnantaramevApavargaprApteH zarIrAbhAve vaktRtvAsaMbhavAt / atha rAgAdikSayAnantaraM nApavargaprAptistarhi rAgAdijayo na bhavakSayalakSaNApavargaprAptikAraNam ; na hi yasmin satyapi yanna bhavati tat tadavikalakAraNaM vyavasthApayituM zakyam, yavabIjamiva zAlyaGkarasya / atha niravazeSarAgAdyajayAd apavargaprApteH prAgeva tatpraNetRtvAdadoSaH; nanvevaM tacchAsanasya rAgalezA''zliSTapuruSapraNItatvena naikAntikaM prAmANyaM, 10 kapilAdipuruSapraNItasyeva ityAzaGkayAha sUriH-'ThANamaNovamasuhamuvagayANaM' iti / asyAmiprAyaH-yadyapi sarvajJatApratibandhighAtikarmacatuSTayakSayAvirbhUtakevalajJAnasampado jinAstathApi bhavopanAhizarArAnabandhanasya kameNaH sadbhAvAdelpasthitikasya na zarIrAdyabhAvAt zAsanapraNetRtvAnupapattiH, nApi rAgAdilezasadbhAvAt tatpraNItAgamasyA'prAmANyam , viparyAsaheto_tikarmaNo'tyantakSayAt / na ca karmakSayAdaparasyApravRttinimittatvam, bhavopagrAhiNo'dyApi sAmastyenAkSayAt tatkSaye cApava-15 rgasthAnantarabhAvitvAt karmakSayasyaivApavargaprAptAvavikalakAraNatvAditi / avayavArthastu-tiSThanti sakalakarmakSayAvAptAnantajJAnasukharUpAdhyAsitAH zuddhAtmAno'sminniti sthAnaM lokAgralakSaNaM viziSTakSetram, na vidyate upamA svAbhAvikAtyantikatvena sakalavyAbAdhArahitatvena ca sarvasukhAtizAyitvAd yasya tat sukhamAnandarUpaM yasmiMstat tathA, tat 'upa' iti kAlasAmIpyena gatAnAM prAptAnAm, yadvA 'upa' ityupasargaH prakarSe'pyupalabhyate, yathA "upoDharAgeNa" [ ] iti / tena sthAnamanupamasukhaM 20 prakarSaNa gatAnAmiti / "parArthe prayujyamAnAH zabdA vatimantareNApi tamartha gamayanti" [ iti nyAyAdanubhUyamAnatIrthakRnnAmakarmalezasadbhAve'pi tad gatA itra gatA ityuktAstena zAsanapraNetRtvaM tasyAmavasthAyAM teSAmupapannameva // yadvA "muktAH sarvatra tiSThanti vyomavat tApavarjitAH"[ ] ityetasya durnayasya nirAsArthamAha sUriH- 'ThANamaNovamasuhamuvagayANaM' atra ca sthAnamanupamasukham-prakarSeNa apunarAvRtyA 25 gatAnAm-upagatAnAmiti vyAkhyeyam / ___athavA "buddhyAdInAM navAnAM vizeSaguNAnAmAtyantikaH kSaya Atmano muktiH" [ ] iti matavyavacchedArthamAcAryeNa-'ThANamaNovamasuhamuvagayANaM' iti sUtramupanyastam / asya cAyamarthaH-sthitiH sthAnaM svarUpaprAptistad anupamasukham 'upa' iti sakalakarmakSayAnantaramavyavadhAnena gatAnAM prAptAnAm-zailezyavasthAcaramasamayopAdeyabhUtamanantasukhasvabhAvamAtmanaH kathaJcidananyabhUtaM 30 svarUpa prAptAnAmiti yAvat / [ AtmaparimANavAdaH] [pUrvapakSaH-Atmano vibhutvasthApanam ] atrAhurvaizeSikA:-sarvametadanupapannam, Atmano vibhutvena viziSTasthAnaprAptinimittagatya rArAdyabhAva muktAtmanAM sukhasya taddhetunimittAsamavAyikAraNAbhAvenotpatya-35 saMbhavAt , nityasya cAnandasyAvaiSayikasyAnupalambhenAsattvAt / na cAtmano vibhutvamasiddham, anumAnAt tatsiddheH / tathAhi-buddhyadhikaraNaM dravyaM vibhu, nityasve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt yad yad nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnaM tat tad vibhu, yathA AkAzam, tathA ca buddhayadhikaraNaM dravyam , tasmAd vibhu / { na ca 1-tAro jinA bhavanti jinAH vA0, bA0 vinaa| 2-dalpavidhi(lpAvadhi )kasya na vA0, bA0 / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - " buddherguNatvAsiddhe hetu vizeSaNA siddhayA hetorasiddhirabhidhAtuM zakyA, buddhiguNatvasyAnumAnAt siddhe / / tathAhi - guNo buddhi:, pratiSidhyamAnadravya-karmabhAve sati sattAsaMbandhitvAt; yo yaH pratiSidhyamAnadravya-karmabhAve sati sattAsaMbandhI sa sa guNaH yathA rUpAdiH tathA ca buddhiH, tasmAd guNaH / na ca pratiSidhyamAnadravya - karmatvamasiddhaM buddheH / tathAhi - buddhirddhavyaM na bhavati, ekadravyatvAt, yad 5 yad ekadravyaM tat tad dravyaM na bhavati yathA rUpAdi, tathA ca buddhiH, tasmAd na dravyam / na vAyamasiddho hetuH / tathAhi ekadravyA buddhiH, sAmAnya vizeSavattve satye kendriyapratyakSatvAt, yad yat sAmAnya- vizeSavattve satye kendriyapratyakSaM tat tad ekadravyam, yathA rUpAdi, tathA buddhiH, tasmAdekadravyA / na ca 'ekendriyapratyakSatvAt' ityucyamAne AtmanA vyabhicAraH, tasyai kendriyapratyakSatve vivAdAt / nApi vAyunA, tatrApi tatpratyakSatvasya vivAdAspadatvAt / tathApi rUpatvAdinA 10 vyabhicAraH, tannivRtyartha 'sAmAnya- vizeSavatve sati' iti vizeSaNopAdAnam / na ca rUpasyAntaHkaraNagrAhyatayA dvIndriyagrAhyatA, cakSurindriyasyaiva 'cakSuSA rUpaM pazyAmi' iti vyapadeza he tostatra karaNatvaMsiddhiH, manasastvAntarArthapratipattAvevA'sAdhAraNakaraNatvAt / athavA ekadravyA buddhi:, sAmAnya - vizeSavastre aguNavatve ca satyacAkSupapratyakSatvAt zabdavat / tathA, na karma buddhiH, saMyoga-vibhAgAkAraNatvAt, yad yat saMyogavibhAgAkAraNaM tat tat karma na bhavati, yathA rUpAdi, 15 tathA ca buddhiH, tasmAd na karma / tasmAt siddhaH pratiSidhyamAnadravya - karmabhAvo buddheH / na ca sattAsaMbandhitvamasiddhaM buddheH, tatra 'sat' iti pratyayotpAdAt / na ca sattA bhinnA na siddhA, tadbhedapratipAdakapramANasadbhAvAt / tathAhi yasmin bhidyamAne'pi yanna bhidyate tat tato'rthAntaram, yathA bhidyamAne vastrAdAvabhidyamAno dehaH, bhidyamAne ca buddhyAdau na bhidyate sattA, dravyAdau sarvatra 'sat sat' iti pratyayAbhidhAnadarzanAt; anyathA tadayogAt / sA ca buddhisaMbaddhA, tatastatra 20 viziSTapratyaya prapratIteH / tathAhi yato yatra viziSTapratyayaH sa tena saMbaddha:, yathA daNDo devadattena, bhavati ca buddhyAdau sattAtastatpratyayaH, tatastayA saMbaddheti / 'pratiSidhyamAnadravya - karmatvAt ' ityucyamAne sAmAnyAdinA vyabhicArastannivRttyarthaM 'sattAsaMbandhitvAt' iti vacanam / 'sattAsaMbandhitvAt' ityucyamAne dravya-karmabhyAmanekAntastannivRttyarthaM 'pratividhyamAnadravya-karmabhAve sati' iti vizeSaNam / tadevaM bhavatyato'numAnAd buddherguNatva siddhiH / } asmadAdyupalabhyamAnatvaM ca 25 buddhestadekArthasamavetAnantarajJAnapratyakSatvAd nAsiddham / nityatvaM cAtmanaH 'akAryatvAt, AkAzavat' ityanumAnaprasiddham / ato 'nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt' iti heturnAsiddhaH / 134 nApyanaikAntikaH, vipakSe'syA'pravRtteH / nApi viruddhaH, vibhunyAkAze'sya vRttyupalambhAt / nApi bAdhitaviSayaH, pratyakSA''gamayorAtmanyavibhutva pradarzakayorasambhavAt / nApi prakaraNasamaH, prakaraNa cintApravartakasya hetvantarasyAbhAvAt / iti bhavati sakaladoSarahitAdato hetoH sarvagatA30 tmasiddhiH / [ uttarapakSaH - Atmano vibhutvaM nirasya dehamAtratvavyavasthApanam ] asadetat buddherguNatvA siddhAvAtmanastadadhiSThAnatvAsiddherasiddho hetuH / yazcaM 'pratiSidhyamAnadravya-karmatve sati sattAsaMbandhitvAt' iti guNatvaM buddheH prasAdhyate tatra sattAyAH tatsamavAyasya ca niSiddhaitvAt niSetsyamAnatvAzca 'sattAsaMbandhitvAt' iti tatra heturasiddhaH / 35 samavAyAbhAve ca buddherAtmano vyatireke tena tasyAH sambandhAbhAvAt 'Atmano dravyatvaM guNAzrayatvena tasyAzca tadAzritatvena guNatvam' iti dUrotsAritam / bhavatu vA samavAyasaMbandhastathApi AtmaguNa (Natva) vat tasyA anyarguNatvasyApyapratiSedhAt tasyAstaguNatvasyaivAsiddhiH / vyatirekAvizeSe'pi 'Atmana eva guNo jJAnam nAkAzAdeH' iti kiMkRto'yaM vibhAgaH ? na samavAyakRtaH, tasyApi tAbhyAM vyatireke 'tayorevAsau samavAyaH nAkAzAdeH' iti vibhAgo durlabhaH syAt, tasya 1- tvasiddhirna manastvAnta - vA0, bA0 / 2 - tAveva sAdhAraNatvAt / a0, bhA0, De0 / 3 pR0 133 paM0 38 / 4 pra0 pR0 paM0 2 / 5 pR0 106 paM0 10 pR0 110 paM0 9 / 6 - guNatvasyAtvasyA pyaprati - vA0, jA0 / Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparimANavAdaH / svarUpeNa sarvatrAvizeSAt / athAtmakAryatvAdAtmaguNo buddhiH, kuta etat ? Atmani sati bhAvAt, AkAzAdAvapi sati bhAvAt tasyAstakAryatAprasaktiH / nApyAtmano'bhAve'bhAvAt tasyAH tatkAryatvam, tannityatva-vyApitvAbhyAM tatra tasyAyogAt / nApi tatra tasyAH pratIteH tatkAryaivAsau nAkAzAdikAryA, tatra ttprtiitersiddhH| tathAhi-na tAvad AtmA Atmani buddhi pratyeti, tasya svasaMviditatvAnabhyupagamAt / jJAnAntarapratyakSatve'pi vivaadaat| tanna tenAtmasvarUpamapi gRhyate, 5 darata eva svAtmavyavasthitatvaM buddhH| nApi buddhayA tayavasthitatvaM svAtmano gRhyate, tayA AtmanaH svakIyarUpasya vA'grahaNAt, buddhadhantaragrAhyatvAsambhavAt, svasaMviditatvasya cAnipTeH, ajJAtAyAzca ghaTAderivAparagrAhakatvAnupapattena tayApyAtmani vyavasthitaM svarUpaM gRhyate / na ca tadutkalitatvam, tadAdheyatvam, tatsamavetatvaM vA AkAzAdiparihAreNAtmagaNatvanibandhanama, sarvasya nissiddhtvaat| na ca kAryeNAnanukRtavyatirekaM nityamAtmalakSaNaM vastu kasyacit kAraNaM sidhyati, atiprasaGgAt / 10 yathA ca nityasyakAntata Atmano'nyasya vA na kAraNatvaM saMbhavati tathA prtipaadyissyte| tanna buddharAtmano vyatireke 'tasyaivAsau guNo nAkAzAdeH' iti vyavasthApayituM zakyam / avyatireke ca tataH tadvadeva tasyA api dravyatvamiti 'pratiSidhyamAnadravyatve sati' iti vizeSaNamasiddham / api ca buddherguNatvasiddhAvanAdhArasya guNasyAsaMbhavAt tadAdhArabhUtasyAtmano dravyatyasiddhiH, tatsiddhezca dravya-karmabhAvapratiSedhe mati tadAzritatvena tasyA guNatvasiddhi-15 ritItaretarAzrayatvam / kiJca, Atmano'pratyakSatve buddhastadvizeSaguNatve'smadAdyupalabhyamAnatvavirodhaH / tathAhi-ye'tyantaparokSaguNiguNA na te'smadAdipratyakSAH, yathA paramANurUpAdayaH, tathA ca pareNAbhyupagamyate buddhiH, tasmAd naasmdaadiprtykssaa| na ca vAyusparzana vyabhicAraH, vAyoH kathaJcit tadvyatirekeNa tadvat pratyakSatvAt ; sparza vizeSasyaiva tattvAt / asmadAdipratyakSatve ca buddharatyantaparokSAtmavibhudra 20 vyavizeSaguNatva virodhaH / tathAhi-yad asmadAdipratyakSaM na ta atyantaparokSaguNiguNaH, yathA ghaTarUpAdi, tathA ca buddhiH / na ca vAyusparzana vyabhicAraH, pUrvamevaM parihRtatvAt / tato'smadAdi. pratyakSatve buddharnAtyantaparokSAtmavizeSaguNatvam / tatve vA nAsmadAdipratyakSatvamityasiddho'smadAdyupalabhyamAnalakSaNavizeSaNo'pi hetuH| atha AtmanaH pratyakSatvAbhyupagamAdU nAyaM doSaH, nanvevaMtasya pratyakSatvAbhyupagame harSa-viSAdAdyanekavivartAtmakasya dehamAtravyApakasya svasaMvedanapratyakSa-25 siddhatvAd na yugapat sarvadezAvasthitAzeSamUrtadravyasaMvandhalakSaNasya vibhutvasya sAdhanamanumAnato yuktam, anyathA ghaTAdimirmervAdestena ca ghaTAdInAM tathA saMyogaH kiM neSyate yataH sAMkhyadarzanaM na syAt ? pratyakSabAdhanAda navamiti cet, kimatra pratyakSabAdhanaM kAkakSitam ? athAtra pakSadharmAnvayavyatirekalakSaNayuktahetusadbhAvAt tathAbhyupagamaH anyatra viparyayAda neti cet tarhi 'pakAnyetAni phalAni, ekazAkhAprabhavatvAt, upayuktaphalavat' ityatra tathAvidhahetusadbhAvAt tathAbhyupagamaH kiM 30 na syAt ? pakSasya pratyakSabAdhA hetorvA kAlAtyayApadietvamanyatrApi smaanm| na ca svasaMvedanapratyakSamevAnumAnena prakRtena bAdhyata iti vakta yanam, pratyakSapUrvakatvAbhyupagamAdanumAnasya pratyakSAprAmANye tasyApravRttiprasaGgAt / na ca tathAbhUtAtmagrAhakasya svasaMvedanAdhyakSasyAprAmANya nibndhnmprmutpshyaamH| na cAnyAdRkSasyAnmano vibhUtvasAdhanAya hetUpanyAsaH saphalaH, tasya pramANAviSayatvenAsiddhatvAda hetorAzrayAsiddhatAprasaGgAt / tadevamasmadAdyupala mhaat| nadevamasmadAdyapalabhyanve baddhilakSaNasya guNasya 35 hetoH kAlAtyayApadiSTatvam, anupalabhyanve vizeSaNAsiddhanvam / __paramANUnAM ca nityatve satyasmadAdhupalabhyamAnapAkajaguNAdhiSThAnatve satyapi na vibhutvamiti vymicaarH| paramANupAkajaguNAnAmasmadAdyapratyakSarave 'vivAdAspadaM buddhimatkAraNam, kAryatvAt, ghaTAdivat' ityatra prayoge vyAptigrahaNaM darlabhamAsajyeta / tathAhi-kAryatvenAmimatAnAM paramANupAkajarUpAdInAM vyAptijJAnenAviSayIkaraNe baddhimatkAraNatvena vyAptisiddhina syAta, tathA caite-40 reva kAryatvahetoya'micArAzakA syAt / atha 'nityatve satyasmadAdibAhyendriyopalabhyamAnaguNAviSThAnatvAt' iti heturamidhIyate tarhi bAhyendriyopalabhyamAnatvasya buddhAvasiddheH punarapi 1pR0 105 paM0 33 / 2 pra.pR0 paM0 19 / 3-na vA gha-vA0, baa0| 4-kSasya prA-vA0, baa| Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDevizeSaNAsiddho hetuHprsktH| sAdhya-sAdhanadharmavikalazcAkAzalakSaNaH sAdharmyadRSTAntaH, nityatve sasyasmadAyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvasya sAdhanadharmasya, vibhutvalakSaNasAdhyadharmasya ttraasiddheH| ___ atha 'zabdAdhikaraNaM dravyaM vibhu, nityatve satyasmadAyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAt , Atmavat' ityato hetostatra vibhutvasya siddherna sAdhyavikalo dRSTAntaH / nApi sAdhanavikalA, 5amadAdipratyakSazabdaguNAdhiSThAnatvasya tatra siddhatvAt-na ca zabdasyAsadAdipratyakSatvam guNatvaM vA'siddhama, zrotravyApAreNAdhyakSabuddhau zabdasya parisphuTarUpatayA pratimAsanAt niSidhyamAnadravyakarmatve sati sattAsaMbandhitvAt , pRthivyAdivRttibAdhakapramANasadbhAve sati guNasyA''zritatve. nAkAzA''zritatvasiddhezca na sAdhana vikalatApyAkAzasya / asadetat; siddhe hyAtmano vibhutve tannidarzanAdAkAzasya vibhutvasiddhiH, tatsiddhezcAtmano vibhutvasiddhiritItaretarAzrayadoSaprasaGgAt 10 nApyAkAzasya vibhutvasiddhiriti sAdhyavikalatA tadavasthaiva / yacca zabdasya guNatvasAdhakamanu. mAnaM tatra 'sattAsaMbandhitvAt' iti hetau sattAyAH tatsaMbandhitvahetoH samavAyasya cAsiddhatvAdasiddhatA, 'pratiSidhyamAnadravyatve sati' iti vizeSaNasya cAsiddhatA, zabdasya dravyatvAt / [prAsaGgikaM zabdasya dravyAtmakatvasAdhanam ] tathAhi-dravyaM zabdaH, kriyAvattvAt, yad yat kriyAvat tat tad dravyam, yathA zaraH, 15 tathA ca zabdaH, tasmAd dravyam / niSkriyatve zrotreNAgrahaNaprasaGgaH, tenA misaMbandhAt / tathApi grahaNe shrotrsyaapraapykaaritvprsktiH| tathA ca 'prApyakAri cakSuH, bAhyendriyatvAt, tvagindriyavat' ityasya zrotreNAnaikAntikatvaprasaktiH / saMbandhakalpanAyAM vA zrotraM vA zabdadezaM gatvA zabdenAbhisaMbandhyeta, zabdo vA zrotradezamAgatya tenAbhisaMbandhyeta? na tAvat prathamaH pakSaH, svadharmA'dharmAbhisaMskRtakarNazaSkulyavaruddhanabhodezalakSaNazrotrasya zabdotpattideze niSkriyatvena tathA20 pratItyabhAvena ca gatyasambhavAt / gatyabhyupagame vA vivakSitazabdApAntarAlavartinAmanyAnya zabdAnAmapi grahaNaprasaGgaH, saMbandhAvizeSAt / anuvAta-prativAta-tiryagvAteSu ca pratipatyapratipattISapratipattibhedAbhAvaprasaGgazca, zrotrasya gcchtsttkRtopkaaraadyyogaat| nApa zabda zAgamanasambhavaH, guNatvena tasya niSkriyatvopagamAt Agamane vA sakriyatvAd dravyatvameva / athApi syAt na Adya evAkAzatadveNumukhasaMyogAt samavAyya'samavAyi-nimittakAraNA25 dudbhUtaH zabdaH zrotreNAgataH saMbandhyate yenAyaM doSaH syAt, api tu jalataraGganyAyenAparApara pavAkAza-zabdAdilakSaNAt samavAyya'samavAyi-nimittakAraNAdupajAtastenAmisaMbandhyata iti / nanvevaM bANAdayo'pi pUrvapUrvasamAnajAtIyakSaNaprabhavA anye eva lakSyeNAbhisaMvandhyanta iti kiM nAbhyupagamyate ? tathA ca kriyAyAH sarvatrAbhAva iti 'kriyAvad dravyam' iti dravyalakSaNaM na kvacid vyavatiSTheta / atha pratyabhijJAnAd vANAdau nityatvasiddherneyaM kalpanA / nanvevaM zabde'pi mA 30bhUdiyam, tatrApyekatvagrAhiNaH pratyabhijJAnasya 'devadattoccArita zabdaM zRNomi' ityevamAkAreNopa jAyamAnasyA'bAdhitasvarUpasyAnubhavAt / na ca lUnapunarjAtakeza-nakhAdiSviva sadRzAparAparo tpattinibandhanametat pratyabhijJAnamiti vaktuM zakyam , bANAdAvapi tasya tthaatvaavishessaat| . atha zabde bAdhakasadbhAvAt tathA tatparikalpanam na vANAdau, viparyayAt / nanu na zabdaikatvaviSayaM pratyakSaM tAvadasya bAdhakam , samAnaviSayatvena tasya tadbAdhakatvAyogAt / kSaNi35katvaviSayaM tu zabde'nyatra vA vivAdagocaracArIti na tadbAdhakaM yuktam / na cAnumAnaM pratyamizAnabAdhakam, pratyabhijJAnasya mAnasapratyakSatvAbhyupagamAt; tadeva hanumA'nasyaikazAkhAprabhavatvAdervAdha. kamupalabdham, na punaranumAnaM tasya / atha zabdaikatvagrAhakapratyabhikSApratyakSasya tadAbhAsatvAdanumAnaM sthiracandrA'rkAdigrAhakasyeva dezAntaraprAptiliGgajanitAnumAnavad bAdhakaM bhaviSyati, kathaM punarasya pratyakSAbhAsatvam ? anumAnena vAdhanAditi cet, anenApyanumAnasya bAdhanAdanumAnAbhAsatvaM 40 kiM na syAt? athAnumAnabAdhita viSayatvAd naitadanumAnabAdhakam anumAnamapyetadvAdhitaviSayatvAd nAsya bAdhakamiti prasaktam / atha sAdhyAvinAbhAviliGgajanitanvAnnAnumAnametadvAdhyam ekazA 1-namisaMdhAnAn / vA0, bA. vinaa| 2-3-badhya-vA0, vA0, maa0| 8 pR. 135paM0 29 / Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| khAprabhavatvAnumAnamapi tAmatAgrAhi pratyakSabAdhyaM na syAt / atha pakSe eva vyabhicArAd na sAdhyAvinAbhUtahetuprabhavatvamekazAkhAprabhavatvAnumAnasya, tat zabdakSaNikatvAnumAne'pi samAnam / na ca zabdakSaNikatvaprasAdhakamanumAnaM parAbhyupagame saMbhavati / yazca 'kSaNikaH zabdaH, asmadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNatvAt, yo yo'smadAdipratyakSatve sati vibhudravyavizeSaguNaH sa sa kSaNikaH, yathA jJAnAdiH, tathA ca zabdaH, tasmAt kSaNikaH' ityanumAnam, tadekazAkhAprabhava. 5 tvAnumAnavad mAnasapratyakSAbhimatapratyabhijJAnabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvAt kAlAtyayApadiSTahetuprabhavatvAd na sAdhyasiddhinibandhanam / kiJca, dharmAdevibhudravyavizeSaguNatve'pi na kSaNikatvamiti hetorvyabhicAraH / tasyApi pakSIkaraNe sarvatra vyabhicAraviSaye pakSIkaraNAd na kazcid heturvyabhicArI syAt 'asmadAdipratyakSatve sati' iti ca vizeSaNamanarthakam , vyavacchedyAbhAvAt / dharmAdeH kSaNikatve ca svotpattisamayAnantarameva dhvastatvAdu na tato jnmaantrphlpraaptiH| zabdAt zabdotpattivad10 dharmAderdharmAdyutpattAvabhyupagamabAdhA 'parasya anukUleSvanukUlAbhimAnajanito'bhilASo'bhilaSiturAbhimukhakriyAkAraNamAtmavizeSaguNamArAdhnoti, anukUleSvanukulAbhimAnajanitAbhilASatvAt, Atmano'nukUlAbhimAnajanitAbhilASavat' ityasya ca virodhaH, yato yo'sau parasyAnukUle. pvanukUlAbhimAnajanitAbhilASotpAdita AtmavizeSaguNo nAsAvabhilapiturAbhimukhakriyAkAraNam, tatsamAnatatkAraNatvAt , yazca takriyAkAraNam nAsau yathoktAbhilASeNArabdha iti / 15 tathA, 'pravartaka-nivartakAvicchA-dveSanimittau dharmA'dharmo, avyavadhAnena hitAhitaviSayaprApti-parihArahetoH karmaNaH kAraNatve satyAtmavizeSaguNatvAt, pravartaka-nivartakaprayatnavat' ityatra hetoya'bhicArazca, janmAntaraphalapradayordharmAdharmayoravyavadhAnena hitAhitaprApti-parihArahetoH karmaNaH kAraNatve satyAtmavizeSaguNatve'pIcchA-dveSajanitatvAbhAvAt / kiJca, dharmAdivad aparAparatakAryotpattiprasaGgazca / tato na zabdAt zabdotpattivadU dharmAderdharmAdyutpattiH, tasya kSaNikatvena 20 janmAntare tataH phalamityakSaNikatvaM tasyAbhyupagantavyamatastena vyabhicArI hetuH / athAsmadAdipratyakSatva vizeSaNaviziSTasya vibhudravyavizeSaguNatvasya dharmAdAvasaMbhavAd na vyamicAraH, asadetat; vipakSaviruddhaM hi vizeSaNaM tato hetuM nivartayati, yathA'hetukatvaviruddhaM tataH kAdAcitkatvaM nivrtyti| na cAsmadAdipratyakSatvamakSaNikatvaviruddham, akSaNikeSvapi sAmAnyAdiSu bhAvAt, tato yathA'smadAdipratyakSA api kecit kSaNikAH pradIpAdayaH, apare'kSaNikAH sAmAnyA-25 dayastathA'smadAdipratyakSA api vibhUdravyavizeSaguNAH kecita kSaNikAH, apare'kSaNikA bhaviSyantIti saMdigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntiko hetuH / na cAsmadAdipratyakSatvavizeSaNaviziSTasya vibhudravyavizeSaguNatvasyAkSaNike'darzanAt tato vyAvRttisiddhiH, adarzanasyAtmasaMbandhinaH paralokAdinA'naikAntikatvAta, sarvasaMbandhino'siddhatvAt / na ca kRtakatvAdAvapyayaM doSaH samAnaH, tatra vipakSe hetoH sadbhAvabAdhakapramANabhAvAt prakRtahetozca tasyAbhAvAt / yadi punarvipakSe 30 hetoradarzanamAtrAdeva tato vyAvRttistathA sati __"vedAdhyayanaM sarva tadadhyayanapUrvakam / __ vedAdhyayanavAcyatvAt adhunA'dhyayanaM yathA" [zlo0 vA0, a07 zlo0 366 ] ityasyApi vipakSe'darzanAt tato vyAvRttisiddhirityapauruSeyatvasiddhena tasyezvarapraNItatvaM syAt / dharmAdharmAdezcAsmadAdyapratyakSatve 'devadattaM pratyupasarpantaH pazvAdayo devadattaguNAkRSTAH, devadattaM 35 pratyupasarpaNavattvAt, yad yad devadattaM pratyupasarpaNavat tat tad devadattaguNAkRSTam , yathA grAsAdiH, tathA ca pazvAdayaH, tasmAd devadattaguNAkRSTAH' ityanumAnamasaMgataM syAt, vyApteragrahaNAt / tathApyanumAne yataH kutazcid yat kizcidavagamyeta / grAsAderdevadattaM pratyupasarpaNasya devadattaprayatna guNAkRSTatvena vyAptipradarzanAt tasyaiva tatpUrvakatvAnumAnaM syAt, tasya ca vaiyarthyam / atha pazvAderapi devadattaM pratyupasarpaNasya devadattaprayatnasamAnaguNAkRSTatvena vyAptiH pratIyate tarhi prayatnasamAnaguNasya 40 pazvAderdevadattaM pratyupasarpaNasya vA'pratipattau kathaM tadAkRSTatvena vyAptisiddhiH na hi prayatnApratipattau tadAkRSTatvena pratipannasya grAsAderdevadattaM pratyupasarpaNasya vyAptipratipattiH ? tatpratipattyabhyupagamazca 1-ktatva(tvena)kA-vA0, bA0 / 2-natatvAt, yana-vA0, pA0 / 3-karavaM bi-bi0, bhaa0| sa0 ta018 Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - 138 yadi tenaivAnumAnena, anyonyAzrayadoSaH - vyAptisiddhAvanumAnam, tatazca vyAptisiddhiriti / anumAnAntareNa tatpratipattAvanavasthA / pramANAntareNa ca tatpratipattau vaizeSikasya dve pramANe, naiyAyikasya catvAri pramANAni iti pramANasaMkhyAvyAghAtaH / tato mAnasapratyakSeNa vyAptirgRhyata ityabhyupagantavyam; tathA ca prayatnasamAna guNasya samAkarSakasya, tatsamAkRSyamANasya ca pazvAdestatpratyakSatvamityasmadAdi5 pratyakSatvaM dharmAderapi parairabhyupagantavyam / yadi punaH 'bAhyendriyaprabhavAsmadAdipratyakSatve sati' iti heturviziSyate tadA sAdhanavikalatA dRSTAntasya sukhAdestathA'pratyakSatvAt / vibhudravyaM ca yadi atrAkAzamasmadAdyapratyakSaM vivakSitaM tadA tadvat tadguNasyApyasmadAdyapratyakSatvamiti 'asmadAdipratyakSatve sati' iti vizeSaNA siddhirhetoH, guNino'pratyakSatve tadvizeSaguNasyApyapratyakSatvena pratipAditatvAt / kiJca, siddhe hi zabde guNe tadAdhArasiddhiH - guNasyAdhAramantareNAnavasthAnAt - tatsiddhau ca tadAdhArasya nityatve satyasmadAdipratyakSazabdaguNAdhAratvena vibhudravyatvasiddhiH, tatsiddhezca zabdasya kSaNikatvasiddhiH kriyAvattvapratiSedhena dravyatvAbhAvaM sAdhayet, tatazca guNatvam, tato vibhudravyAzritatvam, tato'pi kSaNikatvam, iti cakrakamAsajyeta / sAdhanazUnyazca sAdharmya dRSTAntaH, buddherapi vibhvAtma vizeSaguNatvAsiddheH / na ca zabdadRSTAntena tat sAdhyate, tasyAdyApyasiddhatvAt 15 itaretarAzrayadoSaprasaGgataH / na ca 'vibhvAtma vizeSaguNo jJAnam, tatkAryatvAt, zabdavat' ityato' numAnAt tasya tadvizeSaguNatvasiddhiH, kAryatvasyaizva ra nirAkaraNe paraprasiddhasyAsiddhatvena pratipAditatvAt itaretarAzrayadoSasya ca tadavasthatvAt - siddhe hi zabdasya vibhudravyavizeSaguNatve dRSTAntatvam, tato jJAnasya tatsiddhiH, tatazca zabdasya tat iti kathaM netaretarAzrayadoSaH iti sAdhanavikalo dRSTAntaH / tathA sAdhyavikalazca, buddheH kSaNikatvAsaMbhavAt tathAtve vA tasyAH na tataH saMskAraH, 20 tadabhAvAd na smaraNam, tadabhAvAzca na pratyabhijJAdivyavahAraH / na hi vinaSTAt kAraNAt kAryam, anyathA cirataravinaSTAdapi tatastatprasaGgAt / anantarasya kAraNatve sarvamanantaraM ttkaarnnmaasjyet| athaikArthasamavAyijJAnamanantaraM tatkAraNam, na; jJAnasyAtmano bhede samavAyasya sarvatrAvizeSAt pratiSiddhatvAcca 'ekArthasamavAyi' ityasiddham / vinaSTAcca kAraNAt kathamanantaraM kAryam yenAnantarya kAryakAraNabhAvanibandhanatvena kalpyeta ? na hi tat kAraNam nApi tat tasya kAryam, 25 tadabhAva eva bhAvAt / na hi yadabhAve'pi yad bhavati tat tasya kAryamitarat kAraNamiti vyavasthA, atiprasaGgAt / vinazyadavasthaM kAraNamiti cet, naH sA'pi vinazyadavasthA yadi tato bhinnA tarhi tayA tadabhisaMbandhAbhAvAdanupakArAd 'vinazyadavastham' iti kuto vyapadezaH atiprasaGgAdeva ? upakAre vA so'pi yadi tato vyatiriktaH, atiprasaGgo'navasthAkArI / avyatireke vinazyadavasthaiva tena kRtA syAt / tAmapi yadyavinazyadavasthameva kAraNamutpA30 dayet kiM prakRte'pi vinazyadavasthAkalpanena ? vinazyadavasthaM cet tAM kuryAt anyA tarhi tato'rthAntarabhUtA vinazyadavasthA kalpanIyA / tayA tadabhisaMbandhAbhAvaH, anupakArAt / upakAre vA tadavasthaH prasaGgaH anavasthA ca / tathA cAparAparavinazyadava sthotpAdanenopakSINa. zaktitvAt prakRtakAryotpAdanamanavasaraM prasaktam / vinazyadavasthAyAstatra samavAyAt tad vinaiyavasthamityapi vartam, vihitottaretvAt / athAbhinnA tarhi vinazyadavasthAkAraNaika samaya35 saMgatA, evaM ca vinazyadavesthaM kAraNaM kArya karotIti ko'rthaH ? svotpattikAla eva karotItyarthaH samAyAtaH / tathA ca kArya-kAraNayoH savyetaragoviSANava dekakAlatvAd na kAryakAraNabhAvaH / tathApi tadbhAve sakalakAryapravAhasyaikakSaNavartitvam / 10 atha na saugatasyevA'NoraNvantaravyatikramalakSaNena kSaNena kSaNikatvam - yenAyaM doSaH - kintu SaTsamayasthityanantaranAzitvaM tatH nanu kAlAntarasthAyini tathA vyavahAraM kurvan sahasrakSaNa40 sthAyinyapi tatra taM kiM na kuryAt ? api ca, pUrvapUrvakSaNasattAta uttarottarakSaNasattAyA bhedAbhyupagame tadeva saugataprasiddhaM kSaNikatvamAyAtam / abhedAbhyupagame pUrvakSaNasattAyAmevo 1 pR0 135 paM0 17 / 2 pR0 105 paM0 31 / 3 pra0 pra0 paM0 22 / 4- mavAyasaM - gu0 / 5-vasthakA - bhAM0 / Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| 139 tarakSaNasattAyAH pravezAdekakSaNasthAyitvameva, na SaTkSaNasthAyitvaM buddheH parapakSe saMbhavati / bhedetarapakSAbhyupagame cAnekAntasiddhiH, SaTUkSaNasthAnAnantaraM ca niranvayavinAze na tataH kiJcit kArya saMbhavatItyuktam / na caivaM buddhikSaNikatvavAdinaH kvacit kAlAntarAvasthAyitvaM sidhyati, tadrahaNAbhAvAt / tathAhi-pUrvakAlabuddhastadaiva vinAzAd nottarakAle'stitvamiti ne tena tayA sAMgatyaM kasyacit 5 pratIyate, atiprasaGgAt / uttarabuddhezca pUrvamasaMbhavAd na pUrvakAlena tat tayA'pi pratIyate / ubhayatrAtmanaH sadbhAvAt tatastatpratItirityapi nottaram, AkAzasadbhAvAt tatpratItirityasyApi bhAvAt / tasyAcetanatvAd neti cet, svayaM cetanatve AtmanaH sa yena svabhAvena pUrva rUpaM pratipadyate na tenottrm| na hi nIlasya grahaNameva pItagrahaNam, tyorbhedprsnggaat| athAnyena svabhAvena pUrvamavagacchati, anyenottaramiti matistathA stynekaantsiddhiH| svayaM cAtmanazcetanatve kimanyayA 10 buddhyA yasyAHkSaNikatvaM sAdhyate ? atha svayaM na cetana AtmA api tu buddhisaMbandhAccetayata iti, atrApyacetanasvabhAvaparityAge'nityatA Atmano'nyabuddhikalpanAvaiphalyaM ca, svayamapi tatsaMbandhAt prAgapi tathAvidhasvabhAvAvirodhAt / tatsaMbandhe'pi tatsvabhAvAparityAge 'jJAnasaMbandhAdAtmA cetayate' ityapi viruddhameva / atha tatsamavAyikAraNatvAt cetayate na svayaM cetanasvabhAvopAdAnAditi tarhi yena svabhAvena pUrvajJAnaM prati samavAyikAraNamAtmA tenaiva yadyuttaraM 15 prati tathA sati pUrvameva tatkArya jJAnaM sakalaM bhaveta; na hyavikale kAraNe sati kAryAnatpattiryatA tasyA'tatkAryatvaprasaGgAt / atha pUrva sahakArikAraNAbhAvAd na tat kAryam, kiM punaH svayamasamarthasyAkiJcitkareNa sahakAriNA? kizcitkaratve'pi yadi tat tato minnaM kriyate pratibandhAsiddhiH anavasthA vaa| abhinnasya karaNe'pyAtmana eva karaNamiti kaarytaa| kathaJcidabhinnasya karaNe tadbuddhirapi tataH kathaJcidabhinneti naikAntena tasyAH kSaNikatA / tadevaM pakSa-hetu-dRSTAntadoSa-20 duSTatvAd nAto'numAnAt zabdasya kSaNikatvamiti sakriyatvaM siddham , ato'pi dravyatvam / guNavattvAcca dravyaM zabda:-'guNavAn dhvaniH, sparzavattvAt, yo yaH sparzavAn sa sa guNavAn , yathA loTAdiH, tathA ca dhvaniH, tasmAd guNavAn' iti / sparzavatvAbhAve kaMsapAdhyAdidhvAnAbhisaMbandhena karNazaSkulyAkhyasya zarIrAvayavasyAbhighAto na syAt, na hyasparzavatA''kAzenAbhisaMbandhAt tadabhighAto dRSTaH bhavati ca tacchabdAbhisambandhe tadabhighAtaH, tatkAryasya bAdhiryasya 25 prtiiteH| nanu sparzavatA zabdena karNavivaraM pravizatA vAyuneva tadvAralagnatUlAM'zukAdeH preraNaM syAt , na; dhUmenAnekAntAt-dhUmo hi sparzavAn, tadabhisambandhe pAMzusambandhavaJcakSuSo'svAsthyopalabdheH, na ca tena cakSuSpradezaM pravizatA tatpakSmamAtrasyApi preraNamupalabhyate / na ca sparzavatve zabdasya vAyoriva pradezAntareNa grahaNaprasaGgaH, dhUmasyApi cakSurAdipradezavyatiriktazarIrapradezena grahaNaprasakteH / dhUmavacakSuSA tasya grahaNaM syAditi cet, na; jalasaMyuktenAnalena vyabhicArAt-30 tasyoSNasparzopalambhe'pi cakSuSA bhAsvararUpAnupalambhAt / anubhUtatvamubhayatra samAnam / jalasahacaritenA'nalenoSNasparzavatA zarIrapradezadAhavat tathAvidhena zabdasahacaritena vAyunA zravaNAkhyazarIrAvayavAbhighAta iti cet, na; zabdena tadabhighAte ko doSaH yeneyamadRSTaparikalpanA samAdhIyate? na ca tasya guNatvena nirguNatvAt sparzAbhAvAd na tadabhighAtahetutvamiti vaktuM yuktam, cakrakadoSaprasaGgAt / tathAhi-guNatvamadravyatve, tadapyasparzatve, tadapi guNatve, tadapyadravyatve, tadapyasparzatve, 35 tadapi guNatva iti duruttaraM cakrakam / zabdAbhisambandhAnvaya-vyatirekAnuvidhAne tadabhighAtasyAnyahetutvakalpanAyAM tatrApi kA samAzvAsaH? zakyaM hi vaktum na vAcabhisaMbandhAt tadabhighAtaH kintvanyataH, na tato'pi api tvanyata ityanavasthAprasaktihetUnAm / tasmAt siddhaM sparzavattvAcchabdasya gunnvtvm| alpa-mahattvAmisaMbandhAcca, sa ca 'alpaH zabdaH mahAn zabdaH' iti pratIteH / na ca zabde 40 manda-tIvratAgrahaNam iyattAnavadhAraNAt-yathA dravyeSu 'aNuH zabdo'lpo mandaH' ityetasya dharmasya mandatvasya grahaNam, 'mahAn zabdaH paTustIvaH' ityetasya tIvratvasya dharmasya grahaNaM na punaH parimANasya, 1 na tasya yA sA-A0 / na tena tasya yA sAM-kAM0, gu0| 2 tatsaMbhavatve'pi bhAM0, mAM0 / 3-na ca t-gu0| 4-Su guNaH za-vA0, bA0 / Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 prathame kANDe iyattAnavadhAraNAtana hi ayaM 'mahAn zabdaH' ityavasyan 'iyAn'ityavadhArayati yathA dravyAntarAdi badA''malaka-bilvAdIni iti vaktuM zakyam; yato vaktavyamatra kA punariyaM zabdasya mandatA tIvratA vA? avAntarajAtivizeSaH, katham ? guNavRttitvAt shbdtvvt| etadevoktaM bhagavatA paramarSiNIlUkyena "guNe bhAvAd guNatvamuktam" [vaizeSikada0 a0 1, A0 2, sU0 13] 5 asyAyamarthaH-'yo yo guNe vartate sa sa jAtivizeSaH yathA guNatvamiti, asadetat yataH kathaM zabdasya guNatvasiddhiryena tatra vartamAnatvAjAtivizeSatvaM mandatvAdeH? adravyatvAditi cet, tadapi katham ? alpa-mahattvaparimANA'saMbandhAt, so'pi guNatvAt / nanu tadeva pUrvoktaM cakrakametat / na guNatvAt tasyAlpa-mahattvaparimANAsaMbandhaM brUmaH-yenAyaM doSaH syAt-api tu dravyAntaravadiyattAnavadhAraNAditi cet, na; vAyoriyattAnavadhAraNe'pyalpa-mahattvaparimANasaMbandhasaMbhavAdanekAntaH, 10na hi vilva-badarAderiva vAyoriyattA'vadhAryate / vAyorapratyakSatvAt iyattA satyapi nAvadhAryate, na zabdasya viparyayAt, na; uktamatra 'sparzavizeSasya vAyutvAt , tasya ca pratyakSatvAt' iti / iyattA ceyaM yadi parimANAdanyA kathamanyasyAnavadhAraNe'nyasyAbhAvaH? na hi ghaTAnavadhAraNe paTAbhAvo yuktH| parimANaM cet tarhi 'iyattAnavadhAraNAt parimANaM nAsti' iti kimuktam ? parimANaM nAsti parimANAnavadhAraNAt / tasminnalpa-mahattvaparimANAvadhAraNe kathaM na tadavadhAraNam bilvAdAvapi 15 tatprasaGgAt ? manda-tIvAmisaMbandhAdalpa-mahattvapratyayasaMbhave mandavAhini gaGgAnIre 'alpametat' iti pratyayotpattiH syAt, tIvravAhigirisarinnIre 'mahat' iti ca pratItiprasaGgaH; na caivam, tasmAnna manda-tIvratAnibandhano'yaM pratyayaH api tvalpa-mahattvaparimANanimittaH; anyathA ghaTAdAvapi tannibandhano na syAt / ghaTAdInAM dravyatvena tannibandhanatve parimANasaMbhavAt tatpratyayasya zabdasyApi tathAvidhatvena sa tathAvidho'stu, vizeSAbhAvAt / kAraNagatasyAlpa-mahattvaparimANasya zabde 20 upacArAt tathA saMpratyaya ityapi vailakSyabhASitam, ghaTAdAvapi tathA prasaGgAt / apare manyante "yathA azvajavasya puruSe upacArAt 'puruSo yAti' iti pratyayastathA vyaakagatasyAlpa-mahattvAdeH zabde upacArAt 'zabdo'lpo mahAn' iti ca vyapadezaH", tadapyasAram zabdAbhivyakterapauruSeyatvanirAkaraNe pratiSiddhatvAt / tato ghaTAdAvivAlpa-mahattvaparimANasaMbandhaH pAramArthikaH zabde iti siddhaM gunnvttvm| 25 saMyogAzrayatvAca, tadapi vAyunA'bhighAtadarzanAt-saMyuktA eva hi pAMzvAdayo vAyunA'nyena vA'mihanyamAnA dRSTAH, tena ca tadabhighAtaH pAzvAdivadeva devadattaM pratyAgacchataH pratikulena vAyunA pratinivartanAt, tadapyanyadigavasthitena zravaNAt / nanu gandhAdayo devadattaM pratyAgacchantastena nivartyante, na ca teSAM tena saMyogaH nirguNatvAt guNatvena, na tadvato dravyasyaiva tena nivartanam, kevalAnAM teSAmAgamana-pratinivartanA'saMbhavAt niSkriyatvenopagamAt / kevalAgamana-pratiniva30rtanasaMbhave vA dravyAzritatvameteSAM guNalakSaNaM vyAhanyeta / na cAtrApi tadvato nivartanam, AkAzasyAmUrtatva-sarvagatatvena tadasaMbhavAt anyasya cAnabhyupagamAt / tasmAcchabda eva tena saMyujyate sAkSAdityabhyupeyam / guNatvena cAsaMyoge cakrakamuktam / na cAsaMyuktasyaiva tena nivartanam , sarvasya nivartanaprasaGgAt / pratikSaNaM zabdAcchabdotpattiH pUrvameva nirstaa| ekAdisaMkhyAsaMbandhitvAcca guNavattvam, tadapi 'ekaH zabdaH dvau zabdau bahavaH zabdAH' iti 35pratyayadarzanAt / na cAdhArasaMkhyAyAstatropacArAt tathA vyapadeza iti vaktuM yuktam, AkAzasyA dhAratvAbhyupagamAt tasya caikatvAt 'ekaH zabdaH' iti sarvadA prtyyprsnggaat| kAraNamAtrasya saMkhyopacAre 'bahavaH' iti pratyayaH syAt, tasya bahutvAt / viSayasaMkhyopacAre 'gaganA''kAzavyoma'zabdA bahuvyapadezabhAjo na syuH, gaganAdilakSaNasya viSayasyaikatvAt, pazvAdilakSaNasya viSayasya bahutvAt 'eko gozabdaH' iti svapne'pi pratyayaH vyapadezo vA na syAt / yathA'virodhaM 40saMkhyopacAra iti bAlajalpitam, svayaM saMkhyAvattayaivAvirodhAt / atrApi guNatvaM virubhyata iti 1 pR0 131 paM0 35 / 2 pR0 135 paM0 20 / 3 pR. 34 paM0 33 / 4-taddhetor3a-vi0, kAM0 / 5-taddhetoni-vi0, kaaN0| 6 pR0 1395035 / 7 pR0 136 paM0 27 / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141 AtmaparimANavAdaH / na vaktavyam, iSTatvAt / tataH kriyAvattvAd guNavattvAzca zabdo dravyam ityasiddhaM 'pratiSidhyamAnadravyabhAve' iti hetu vizeSaNam / nanutaM 'zabdo na dravyam, ekadravyatvAt, rUpAdivat' iti / satyam, uktam kintu notimAtreNa tat sidhyati, atiprasaGgAt / 'ekadravyatvAt' iti ca tatra heturasiddhaH / tathAhiyadi 'ekaM dravyaM saMyogi asyetyekadravyaH zabdaH' ityekadravyatvaM hetutvenopAdIyate tadA viruddho hetu:, 5 saMyogitvasya dravya eva bhAvAt / atha 'ekaM dravyaM samavAyi asya ityekadravyastadbhAva ekadravyatvam' tadA'siddho hetuH samavAyasya niSiddhatvAt nipetsyamAnatvAzca-abhAvenaikadravyasamavAyitvasyAsi - ddhatvAt / api ca, guNatve siddhe gagane ekatra samavAyena tasya vRttiH sidhyati, tatsiddhezva dravyatvaniSedhe sati guNatvasiddhiritItaretarAzrayatvam / yat punaruktam 'ekadravyaH zabdaH, sAmAnyavizeSavattve sati bAhyaikendriyapratyakSatvAt, 10 rUpAdivat' iti, tadapi pratyanumAnena bAdhitam - anekadravyaH zabdaH, asmadAdipratyakSatve sati sparzavatvAt ghaTAdivat / sparzavattvaM sAdhitaMtvAd nAsiddham / 'sparzavattvAt' ityucyamAne paramA NubhiranekAnta iti tannirAsArtham 'asmadAdipratyakSatve sati' iti vizeSaNopAdAnam / 'asmadAdipratyakSatvAt' ityucyamAne rUpAdibhirvyabhicAra ityubhayamuktam / tathA sAmAnya vizeSavattve sati bAhyakendriyapratyakSatve'pi vAyurnaikadravya iti vyabhicArazca, 15 tasya tadapratyakSatvena kiJcid bAhyendriyapratyakSaM syAt / darzana-sparzanagrAhyaM ghaTAdikaM taditi cet, na; vAyunA ko'parAdhaH kRtaH yena sparzanendriyagrAhyatve'pi pratyakSo na bhavet ? sparza eva tena pratIyate iti cet tarhi darzana - sparzanAbhyAmapi rUpa - sparzAveva pratIya ( ye ) te iti na dravyapratyakSatA nAma | atha 'yadevAhamadrAkSaM tadeva spRzAmi' iti pratItestatpratyakSatA, 'kharo mRduruSNaH zIto vAyurme lagati' iti pratItestatpratyakSatA kalpyatAm, avizeSAt / cakSuSaikena cAsmadAdibhiH pratIyamAnA- 20 candrAdayaH sAmAnyavizeSavattve'pi naikadravyAH / asmadAdivilakSaNairbAhyendriyAntareNa tatpratIta zabde'pi tathA pratItiH kiM na syAt ? atra tathA'nupalambho'nyatrApi samAnaH / 'dezAntare kAlAntare savAntare ca bAhyaikendriyagrAhyaH zabdaH, bAhyendriyagrAhyatve sati vizeSaguNatvAt, rUpAdivat' iti cet, asadetat zabdasya guNatvena niSiddhatvAt 'vizeSaguNatvAt' iti heturasiddhaH / candrAderasmadAdyapratyakSatve pratItivirodhaH ityAstAmetat / 25 'sattAsaMbandhitvAt' ityatra ca yadi 'svarUpasattA saMbandhitvAt' iti hetustadA'naikAntikaH sAmAnya - samavAyAdibhiH, eSAM pratiSidhyamAnadravya - karmabhAve sati tathAbhUtasattAsaMbandhitve'pi guNatvAsiddheH / na ca sAmAnyAdeH svarUpasattAbhAvaH, kharaviSANA dera vizeSaprasaGgAditi pratipAditatvAt / atha 'bhinnasattA saMbandhitvAt' iti hetustadA'siddhaH, bhinnasattA'bhAvena kharaviSANAderiva zabdasyApi tatsaMbandhinvA'siddheH / yattu bhinnasattA sadbhAve tatsaMbandhAt satpra- 30 tyayaiviSeyatve ca zabdAdeH prayogadvayamupanyastam / tatra yadeva cetanasya satvaM tadeva yadyacetanasyApi syAt tadA cetanAcetaneSu satpratyayaviSayatvAt syAd bhinnasattAsaMvandhitvam, na ca yadeva cetanasya satvaM tadevA cetanasya, tatsadRzasyA'parasyAnyatra bhAvAditi sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnyaM pratipAdayiSyanto nirNeSyAmaH / tadevaM zabdasya guNatvAsiddheH nityatve satyasmadAdyupalabhyamAnaguNAdhiSThAnatvAsiddherambarasya, sAdhanavikalo dRSTAnta iti sthitam / etenedamapi pratyuktam 'jJAnaM paramamahatvopetaddravyasamavetam, vizeSaguNatve sati pradezavRttitvAt, zabdavat' / atrApi jJAnasya paramamahattvopetadravyasamavetatve sati tataH zabdasya tatsiddhiH, tatsiddhezva jJAnasya paramamahattvopetadravyasamavetatva siddhiritItaretarAzrayadoSaH / na ca dRSTAntAntaramasti yato'nyataraprasiddherayamadoSaH syAt / jJAnasya cAtmano'vyatirekitve tayApitvam, 'yad yasmAdavyatiriktaM tat tatsvabhAvaM yathA''tmasvarUpam, AtmA'vyatiriktaM caitat tatastadyApi' iti na 40 5 pR0 1 pR0 136 paM0 12 / 2 pR0 134 paM0 4 // 3 pR0 106 paM0 10 / 4 pR0 134 paM0 6 / 139 paM0 23 / 6- yamAna i-gu0 / 7 pR0 136 paM0 14 / 8 pR0 110 paM0 21 / 9-dbhAvAsadbhAve ta - vi0 / 10- yatve ca gu0, bhA0 / 11 - SayAviSayatve ca vi0 / SayaviSayatve ca kAM0 / 12 pR0 134 paM0 17 - 20 / 35 Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 prathame kANDepradezavRttitvam / tathApi tavRttitve zAnetarasvabhAvatayA''tmanaH anekAntasiddhiH / vyatireke AtmaguNatvavadanyaguNatvasyApyapratiSedhAd vizeSaguNatvAsiddhiH / vyatirekAvizeSe'pyAtmana evaM gaNo jJAnaM nAkAzAderiti kiMkRto'yaM vizeSaH ? samavAyakRta iti cet, naH tasyApi tAbhyAmarthAntaratve tadavastho doSaH, vyatireke samavAyasya sarvatrAvizeSAd na tato'pi vizeSaH / 5avyatireke tasyaiva abhAva iti na tato vizeSaH / na ca samavAyaH saMbhavati iti pratipAditam / na cAtmano vyApitve nityatve ca jJAnAdikAryakAritvamapi sNbhvti| tanna tatkAryatvAdapi tadvizeSaguNo jJAnam / na cAtmanaH pradezAH santi yena pradezavRttitvaM jJAnasya siddhaM syAt / kalpitatatpradezAbhyupagame ca tavRttitvamapi hetuH kalpita iti na kalpitAt sAdhanAt sAdhyasiddhiryuktA, sarvataH sarvasiddhiprasaGgAt / sandigdhavipakSavyAvRttikatvaM ca hetoH viparyaye bAdhakapramANAvRttyA'trApi 10 samAnamiti / __ tathA, svadehamAtravyApakatvena harSa-viSAdAdyanekavivartAtmakasya 'aham' iti svasaMvedanapratyakSasiddhatvAdAtmano vibhutvasAdhakatvenopanya syamAnaH sarva eva hetuH pratyakSabAdhitakarmanirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTaH / sapratipakSazcAyaM heturityasatpratipakSatvamapyasya lakSaNamasiddham / svadehamAtrAtmaprasAdhakazca pratipakSaheturatraiva pradarzayiSyate / tannAto'pi hetorAtmano vibhutvsiddhiH| 15 yadapyAtmano vibhutvasAdhanaM kaizcidupanyastam-"adRSTaM svAzrayasaMyukte AzrayAntare karma Arabhate, ekadravyatve sati kriyAhetuguNatvAt , yo ya ekadravyatve sati kriyAhetuguNaH sa sa svAzrayasaMyukta AzrayAntare karma Arabhate yathA vegaH, tathA cAdRSTam , tasmAt tadapi svAzrayasaMyuke AzrayAntare karma Arabhane iti / na cAsiddhaM kriyAhe tuguNatvam, 'agnerU jvalanam, vAyostiryapavanam, aNu-manasozcAdyaM karma devadattavizeSaguNakAritam , kAryatve sati devadattasyopa20 kArakatvAt, pANyAdiparispandavat, ekadravyatvaM caikasyAtmanastadAzrayatvAt, ekadravyamadRSTam, vizeSaguNatvAt , zabdavat' / 'eka dravyatvAt' ityucyamAne rUpAdimiLamicArastannivRttyartham 'kriyAhetuguNatvAt' ityuktam / 'kriyAhetuguNatvAt' ityucyamAne muzalahastasaMyogena svAzrayA'. saMyuktastambhAdicalanahetunA vyabhicAraH, tannivRttyartham 'ekadravyatve sati' iti vizeSaNam / 'ekadravyatve sati kriyAhetutvAt' ityucyamAne svAzrayAsaMyuktalohAdikriyAhetunA'yaskAntena 25vyabhicAraH, tannivRttyartham 'guNatvAt' ityabhidhAnam" [ ] etadapi pratyakSabAdhinaprati jJAsAdhakatvena ekazAkhAprabhavanvAnumAnavadanumAnAbhAsam / 'ekadravyatve' iti ca vizeSaNaM kimekasmin dravye saMyuktatvAn, uta tatra samavAyAt ? tatra yadyAdyaH pakSaH, sa na yuktaH; saMyogaguNenAdRSTasya guNavattvAda dravyatvaprasakteH 'kriyAhetuguNatvAt' ityetasya bAdhAprasaGgAt / atha dvitIyaH tadA dravyeNa saha kathaJcidekatvamadRSTasya prAptam, na hyanyasyAnyatra 30 samavAyaH, ghaTa rUpAdiSu tasya tthaabhuutsyaivoplbdheH| na hi ghaTAd rUpAdayaH, tebhyo vA ghaTaH, taTastarAlavartI samavAyazca bhinnaH pratItigocaraH, api tu kathaJcid rUpAdyAtmakAzca ghaTAdayaH tadAtmakAzca rUpAdayaH pratItigocaracAriNo'nubhUyante; anyathA guNa-guNibhAve'tiprasaGgAdU ghaTasyApi rUpAdayaH parasya syuH| teSAM tatrApyapratIteritareSAM tu pratIteH' ityAdikaM prativihita. tvAd nAtrodghoSyam / tena samavAyenaikatrAtmani vartanAdadRSTasyaikadravyatvaM vAdi-prativAdinorasiddham , 35ekAntabhede samavAyAbhAvenaikadravyatvasyA siddheH / atha guNino guNAnAmanantaratve guNa-guNinoranyatara eva syAt, arthAntaratve parapakSa eva samarthitaH syAditi samavAyaH siddhaH / kathaJcidvAdo'pi na yuktaH anavasthAdidoSaprasaGgAt, ayuktametat pakSAntare'pyasya samAnatvAt / tathAhi-dvitvasaMkhyA-saMyogAdikamanekena dravyeNAbhisaMbadhyamAnaM yadi sarvAtmanA'bhisaMbadhyate dvitvasaMkhyAdimAtram dravyamAnaM vA syAt, ekenaiva 40vA dravyeNa sarvAtmanA'bhisaMbandhAd na dravyAntareNa ttprtiitiH| athaikena dezenaikatra vartate'nyenAs syAditi samavAya tathAhi-dvitvasavAvA syAt, ekana 1 pR0 106 paM0 10 / 2 stambhAdau dRDhasaMlagnaM kimapi dravyaM hastenA''kRSNa tato vibhajyamAnaM tasyaiva stambhAdezcalananimittIbhavati ityanubhavasiddham / 3-khyAyogA-vA0, bA. vinaa| 4 sarveNAtma-vA0, bA0, A0, vi.| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AtmaparimANavAdaH / 143 nyatra, tespi dezA yadi tato bhinnAsteSvapi sa tathaiva vartate ityanavasthA / abhinAzcet ukto doSaH / kathaJcitpakSe paravAda eva samarthitaH syAdityAtmanA sahAdRSTasya kathaJcidananyabhAva eva ekadravyatvamityavibhutvAd guNAnAM tadavyatiriktasyAtmano'pyavibhutvamiti vipakSasAdhakatvAdekadravyatvalakSaNasya hetu vizeSaNasya viruddhatvam / 'kriyA hetuguNatvAt' ityatrApi yadi devadattasaMyuktAtmapradeze vartamAnamadRSTaM dvIpAntaravartiSu 5 muktAphalAdiSu devadattaM pratyupasarpaNavatsu kriyAhetuH, tadayuktam; atidUratvena dvIpAntaravartibhistaistasyAnabhisaMbandhitvena tatra kriyAhetutvAyogAt, tathApi taddhetutve sarvatra syAt, avizeSAt / athAnabhisaMbandhAvizeSe'pi yadeva yogyaM tadeva tenAkRSyate na sarvamiti nAtiprasaGgaH, na cakSuSo'. prApyakAritve'pi yadeva yogyaM tadeva tadrAhyamiti yaiduktaM pareNa - "aprApyakAritve cakSuSo dUvyavasthitasyApi grahaNaprasaGgaH " [ ] ityayuktaM syAt / atha svAzrayasaMyoga- 10 saMbandhasambhavAt 'anabhisambandhAt' ityasiddham / tathAhi yamAtmAnamAzritamadRSTaM tena saMyuktAni dezAntaravartimuktAphalAdIni devadattaM pratyAkRSyamANAni, naH sarvasyA''karSaNaprasaGgAt tenAbhisambandhAvizeSAt / na ca yadadRprena yajjanyate tat tenAkRSyata iti kalpanA yuktimatI, devadattazarIrArambhakaparamANUnAM tadadRSTajanyatvenAnAkarSaNaprasaGgAt tathApyAkarSaNe'tiprasaGgaH pratipAditeM eva / yathA ca kAraNatvAvizeSe ghaTadezAdau sannihitameva daNDAdikaM ghaTAdikAryaM janayati adRSTaM 15 tvanyathetyabhyupagamastathA bAhyendriyatvAvizeSe'pi tvagindriyaM prAptamarthamavabhAsayati locanaM tvanyathetyabhyupagamaH kiM na yuktaH ? nApi dvIpAntaravartimuktAdisaMyuktAtmapradeze vartamAnaM taM pratyupasarpaNa hetuH, vikalpAnupapatteH / tathAhi - yathA vAyuH svayaM devadattaM pratyupasarpaNavAn anyeSAM tRNAdInAM taM pratyupasarpaNahetustathA mapi taM pratyupasarpat svayamanyeSAM taM pratyupasarpaNahetuH, tathA satyadRSTasyeva muktAderapi tathaiva 20 taM pratyupasarpaNAvirodhAd vyarthamadRSTaparikalpanam / tathAbhyupagame ca 'yad devadattaM pratyupasarpati tad devadattaguNAkRSTaM taM pratyupasarpaNAt' iti heturanaikAntikaH adRSTenaiva / vAyuvazca sakriyatvamadRSTasya guNatvaM bAdhate / zabdavaccAparAparasyotpattAvaparamadRSTaM nimittakAraNaM tadutpattau prasaktam, tatrApyaparamityanavasthA; anyathA zabde'pi kimadRlakSaNa nimitta parikalpanayA ? adRSTAntarAt tathya taM pratyupasarpaNe tadyadRzantaraM taM pratyupasarpatyadRSTAntarAt, tadapi tadantarAdityanavasthA / 25 atha tatrasthameva tat teSAM taM pratyupasarpaNe hetu:, tadapi na yuktam; anyatra prayatnAdAvAtmaguNe tathAsdarzanAt na hi prayatno grAsAdisaMyuktAtmapradezastha evaM hastAdisaMcalana heturgrAsAdikaM devadattamukhaM prati prApayan dRSTaH, antarAlaprayatnavaiphalyaprasaGgAt / atha prayatnavaicitryadRSTeradRSTe'pya nyathA kalpanam / tathAhi kazcit prayatnaH svayamaparAparadezavAna paratra kriyA heturyathA'nantaroditaH; aparazcAnyathA yathA zarAsanA'dhyA saMpadasaMyuktAtmapradezastha eva zarIrA (zarA) dInAM lakSya pradezaprApti - 30 kriyA hetuH / yadyevam, iyaM citratA ekadravyANAM kriyA hetuguNAnAM svAzrayasaMyuktAsaMyuktadravya kriyA hetutvena kiM neSyate vicitrazaktitvAd bhAvAnAm ? tathA'preriti nottaram, ayaskAntabhrAmaka sparzaguNasyaikadravyasya svAzrayA'saMyukta lohadravya kriyA hetutve'pyAkarSakAkhyadravyavizeSavyavasthitasya tathAvidhasyaiva tasya svAzrayasaMyuktalohadravya kriyA hetutvadarzanAt / atha dravyaM kriyAkAraNam na sparzAdiguNaH, dravyarahita kriyA hetutvAdarzanAt, naH vegasya kriyAhetutvam, kriyAyAzca saMyoganimittatvam tasya 35 ca dravyakAraNatvaM tata eva na syAt, tathA ca 'vegavat' iti dRSTAntAsiddhiH / atha dravyasya tatkAraNatve vegAdirahitasyApi tatprasaktiH, sparzAdirahitasyAyaskAntasyApi sparzasyAkAraNatve'nyatra kriyA hetutvaprasaktiH / tadrahitasya tasyAdRSTernAyaM doSastarhi lohadravya kriyotpattAvubhayaM dRzyata ityubhayaM tadastu, avizeSAt / evaM sati 'ekadravyatve sati kriyA hetuguNatvAt' iti vyabhicArI hetuH / 1- Svapi tathai- gu0 / 2 asya parakIyavAkyasya AzayaH nyAyavArtike pR0 330 24 / 3 - kAri ca - vi0 / 40 pra0 pR0 paM0 12 / 5- sa eva saM- vi0 / 6 atra sthale prameyakamalamArtaNDe'pi " yathA zarAsanAdhyAsapadasaMyuktAramapradezastha eva zarIrAdInAM lakSya pradezaprAptiheturiti" ityeva pAThaH pR0 172 dvi0, paM0 15 / tathApi ' zarAdInAm ' iti samyag bhAti, vi0 pratAvapi saMzodhitaH pAThaH tathaiva upalabhyate / ayaskAntagato yo bhrAmakaH sparzaguNastasyetyarthaH / 8- sya tasya kri-kAM0 / 9 a ' tarhi ' padamadhyAhAryam / Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - etena yaduktaM pareNa - "adRSTamevAyaskAntenAkRSyamANalohadarzane sukhavatpuMso niHzalyatvena tatkriyAhetuH " [ ] iti tannirastam, sarvatra kAryakAraNabhAve'sya nyAyasya samAnatvAt adRSTameva kAraNaM syAt yasya zarIraM sukhaM duHkhaM cotpAdayati tadadRSTameva tatraM heturiti na tadArambhakAvayavakriyA saMyogAdayaH / api ca tadadRsya kathaM taddhetutvam ? tasya bhAve bhAvAdabhAve'mA5vAditi cet kiM punarayaskAntasparzAdyabhAva eva tatkriyA dRSTA yenaiSAM tatra kAraNatvAklRptiH 1 tato na dRSTAnusAreNa tatrasthasyaivAdRSTasya taM prati tatkriyAhetutvam / prayatnavaicitryAbhyupagame ca toranaikAntikatvam / 144 atha sarvatrAdRsya vRttistarhi sarvadravya kriyAhetutvam / yadadReM yad dravyamutpAdayati tat tatraiva kriyAmuparacayatItyabhyupagame zarIrArambhakeSu paramANuSu tataH kriyA na syAdityuktam / na ca guNatva10 mapyadRSTasya siddhamiti 'kriyA hetuguNatvAn' ityasiDo hetuH / atha 'adReM guNaH, pratiSidhyamAnadravya karmabhAve sati sattAsaMbandhitvAt. rUpAdivat' na ca pratiSidhyamAnadravyatvamasiddham / tathAhi'na dravyamadRSTam, ekadravyatvAt rUpAdivat' iti asadetat ekadravyatvasyAsiddhatApratipAdanAt, sattAsaMbandhitvasya ceti / yadapi tadguNatvasAdhanamuktam 'devadattaM pratyupasarpantaH pazvAdayo devadattavizeSaguNAkRSTAH taM pratyupasarpaNavattvAt grAmAdivat iti, tadapyayuktam: yato yathA tadvizeSa15 guNena prayatnAkhyena samAkRzastaM pratyupasarpanto grAsAdayaH samupalabhyante tathA nayanAJjanAdidravyavizeSeNApi samAkRSTAH syAdayastaM pratyupasarpantaH samupalabhyante eva tataH kiM prayatnasadharmaNA kenacidAkRSTAH pazvAdayaH, uta nayanAJjanAdisadharmaNA' iti saMdehaH, zakyate hyevamanumAnamAracayituM pareNApi - ' nayanAJjanAdisadharmaNA vivAdagocaracAriNaH pazvAdayaH samAkRzaH devadattaM pratyupasarpanti, taM pratyupasarpaNavatvAt stryAdivat / atha tadabhAve'pi prayatnAdapi tadpreranaikAntikatvam, 29 prayatnasadharmaNo guNasyAbhAve'pyaJjanAderapi tadprerbhavadIyahetoranaikAntikatvam / na cAtrAnumIyamAnasya prayatnasadharmaNo hetoH sadbhAvAdavyabhicAraH, anyatrApyaJjanAdisadharmaNo'numIyamAnasya sadbhAvenAvyabhicAraprasaGgAt / tatra prayatnasAmarthyAdasya vaiphalye 'nyatrApyaJjanAdisAmarthyAd vaiphalyaM samAnam / athAanAdereva taddhetutve sarvasya tadvataH khyAdyAkarSaNaprasaktiH, na cAJjanAdau satyapyaviziSTe tadvataH sarvAn prati tadAgamanam, tato'vasIyate tadavizeSe'pi yadvaikalyAt tanneti tadapi kAraNam nAJja25 nAdimAtram' iti / tadetat prayatnakAraNe'pi samAnamH na hi sarva prayatnavantaM prati grAsAdaya upasarpanti tadapahArAdidarzanAt / tato'trApyanyat kAraNamanumIyatAm H anyathA na prakRte 'pi, avizeSAt / tataH prayatnavadaJjanAderapi taM prati tadAkarSaNahetutvAt kathaM na saMdehaH ? aJjanAdeH ruyAdyAkarSaNaM pratyakAraNatve gandhAdivat tadarthinAM na tadupAdAnam / na ca dRSTasAmarthyasyApyaJjanAdeH kAraNatvaklRptiparihAreNAnyakAraNatvakalpane bhavato'navasthAmuktiH / athAJjanAdikamadRSTasahakAritvAt 30 tatkAraNaM na kevalamitiH nanvevaM siddhamadRSTavadanAderapi tatra kAraNatvam, tataH saMdeha eva 'kiM grAsAdivat prayatnasadharmaNA''kRSTAH pazvAdayaH, kiM vA ruyAdivadaJjanAdisadharmaNA tatsaMyuktena dravyeNa' iti saMdigdhaM 'guNatvAt' ityetat sAdhanam / saparispandAtmapradezamantareNa grAsAdyAkarSaNahetoH prayatnasyApi devadattavizeSaguNasya paraM pratya siddhatvAt sAdhyavikalatA cAtra dRSTAntasya / yacca yad devadattaM pratyupasarpati' ityuktaM tatra kaH punarasau devadattazabdavAcyaH ? yadi zarIram, 35 tadA zarIraM pratyupasarpaNAt zarIraguNAkRSTAH pazvAdaya ityAtmavizeSaguNAkRSTatve sAdhye zarIraguNAkRSTatvasya sAdhanAd viruddho hetuH / athAtmA, tasya samAkRSyamANapadArthadeza-kAlAbhyAM sadA'bhisaMbandhAd na taM prati kasyacidupasarpaNam, anyadezaM pratyanyadezasyopasarpaNadarzanAt anyakAlaM pratyanyakAlasya ca yathAGkuraM pratyaparAparazaktipariNAma prApterbIjAdeH / na caitadubhayaM nityavyApitvAbhyAmAtmani sarvatra sarvadA sannihite saMbhavati ato 'devadattaM pratyupasarpantaH' iti dharmivizeSaNam, 40 'devadatta guNAkRSTAH' iti sAdhyadharmaH, 'devadattaM pratyupasarpaNavattvAdU' iti sAdhanadharmaH parasya svayaM'ciracitameva / na ca zarIrasaMyukta AtmA saH, tasyApi nityavyApitvena tatra sannidhAnenAnivAra 1 - yasyAsa - vA0, bA0 / 141 paM0 29 / 6 pR0 137 viraci- mAM0, bhAM0 / 2 - trAhe - vA0, bA0 / 3 pR0 143 paM0 14 / 4 pR0 141 paM0 4 / 5 pR0 35 / 7 pR0 137 paM0 36 / 8-rUpavidhiraci-vA0, bA0 / 9-ci Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| 145 NAt; na hi ghaTayuktamAkAzaM mervAdau na sannihitam / atha zarIrasaMyukta Atmapradezo devadattaH, sa kAlpanikaH, pAramArthiko vA? kAlpanikatve 'kAlpanikAtmapradezaguNAkRSTAH pazvAdayaH, tathAbhUtAtmapradezaM pratyupasarpaNavattvAt' iti tadguNAnAmapi kAlpanikatvaM sAdhayet / tathA ca saugatasyeva tahuNakRtaH pretyabhAvo'pi na pAramArthikaH syAt, na hi kalpitasya pAvakasya rUpAdayaH tatkArya vA dAhAdikaM pAramArthika dRSTam / pAramArthikAzcedAtmapradezAH, te'pi yadi tato'bhinnAstadAtmaiva te 5 iti na puurvoktdossprihaarH| bhinnAzcet tarhi tadvizeSaguNAkRSTAH pazvAya iti teSAmevAtmatvaprasaktirityanyAtmaparikalpanA vyarthA / teSAM ca na dvIpAntaravartibhirmuktAdibhiH saMyoga iti 'adRSTaM svAzrayasaMyukte'nyatra kriyAhetuH' iti vyAhatam / saMyoge vA Atmavat ityanivRtto vyAghAtaH / atha teSAmapyapare zarIrasaMyuktAH pradezAH devadattazabdavAcyAH, tatrApyanantaradUSaNamanavasthAkAri / athAtmAnamantareNa kasya te pradezAH syuriti tatpradezyapara AtmetyabhyupagamanIyam / nanvarthAntarabhUtatve 10 AtmanaH kathaM 'tasya te' iti vyapadezaH? atha teSu tasya vartanAt tathA vyapadezaH, na sadetat; tathA'bhyupagame'vayavipakSabhAvidUSaNAvakAzAt / yathA ca teSAM sadUSaNatvaM tathA pratipAditama pratipAdayiSyate cetyAstAM tAvat / tanna parasya devadattazabdavAcyaH kazcidasti yaM pratyupasarpaNavantaH pazvAdayaH svakriyAhetorguNatvaM sAdhayeyuH / ato naitadapi sAdhanamAtmano vibhutvaprasAdhakam / __ yadapi 'sarvagata AtmA, sarvatropalabhyamAnaguNatvAt , AkAzavat' iti sAdhanam , tadapya-15 cAra; yato yadi 'svazarIre sarvatropalabhyamAnaguNatvAt' iti hetustathA sati tatraiva tatastasya sarvagatatvasiddheviruddho hetvaabhaasH| atha svazarIravat parazarIre anyatra vopalabhyamAnaguNatvaM hetustadA'siddhaH, tathopalambhAbhAvAt-na hi buddhyAdayastadguNAstathopalabhyante, anyathA srvsrvjnytaaprsnggH| athaikanagare upalabdhA buddhayAdayo nagarAntare'pyupalabhyante, manuSyajanmavajanmAntare'pIti kathaM na sarvatropalabhyamAnaguNatvam ? na; vAyorapi sparzavizeSaguNa ekatraikadopalabdho'nyatrAnya 20 dopalabhyamAnastasyApi sarvagatatvaM prasAdhayet, anyathA tenaiva hetorvyabhicAraH / atha tAMstAn dezAn krameNa gatasya tasya taINa upalabhyate, Atmano'pi tathaiva tahuNasyopalambhaH iti samAnaM pazyAmaH / na ca tadvat tasyApi sakriyatvaprasakterayuktamevaM kalpanamiti vAcyam , iSTatvAt / atha loSTavat tato mUrtatyaprasaGgastasya doSaH / nanu keyaM mUrtiH ? asarvagatadravyaparimANaM seti cet nAyaM doSaH, asarvagatAtmavAdino'bhISTatvAt / rUpa-rasa-gandha-sparzavattvaM seti cet, na 25 tAdRzIM mUrtimAtmanaH sakriyatvaM sAdhayati, vyAptyabhAvAt ; rUpAdimanmUrtyabhAve sakriyatvAt / 'yo yaH sakriyaH sa rUpAdimanmUrtimAna, yathA zaraH, tathA cAtmA, tasmAd rUpAdimanmUrtimAna' iti kathaM na vyAptisaMbhavaH ? asadetat; manasA'pi vyabhicArAt / na ca tasyApi pakSIkaraNam, 'rUpAdivizeSaguNAnadhikaraNaM sad mano'rtha prakAzayati, zarIrAdyarthAntaratve sati sarvatra zAnakAraNatvAt, Atmavat' ityanumAnavirodhaprasaGgAt / na ca sakriyatvaM rUpAdimanmUrtya-30 bhAvena viruddhaM yataH tatastanivartamAnamAtmani tathAvidhAM mUrti sAdhayet / na ca tathAvidhamUtiraMhite'mbarAdau tadadarzanAt siddho virodhaH, ekazAkhAprabhavatvasyApyanyatra pakSe'darzanAd virodhesiddhiprasakteH / pakSa eva vyabhicAradarzanAta sA tatra neti cet, naH sakriyatvasyApi tathA vyabhicAraH samAnaH, pakSIkRta evAtmani rUpAdimanmUrtirahite tadarzanAt / anenaiva tatsAdhanAda na vyabhicAra ityekazAkhAprabhavatvAnumAne'pi sa mtaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvamubhayatra tulyam / tanna sakriyatvamAtmano rUpAdimanmUrtitvaM sAdhayatIti vyavasthitam / ____ atha sakriyatve tasyAnityatvam / tathAhi-'yat sakriyaM tad anityam , yathA loSTAdi, tathA cAtmA, tasmAdanityaH' iti, etadapi na samyag paramANubhiranaikAntikatvAt; kathaJcidanityatvasye 1 pR. 144 paM0 41 / 2 pR0 142 paM0 15 / 3 pra0 pR. paM0 2 / 4 pR0 102 paM0 11 / 5-bhAve'pina bhAM0, maaN0| 6-taH tanniva-A0, vi0, haa0| 7-rahitAmba-A0, vi0, hA0, kAM0, a0| 8-nyathA pa-mA0, bhaaN0|-nytraap-vi0| 9-dhazaktipra-vA0, bA. vinA / sata. 19 Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 prathame kANDeTatvAt siddhasAdhanaM c| sarvAtmanA'nityatvasya loSTAdAvapyasiddhatvAt sAdhyavikalatA dRssttaantsy| tanna sarvatropalabhyamAnaguNatvamAtmanaH siddham / apare sarvatropalabhyamAnaguNatvamAtmano'to'numAnAt sAdhayanti-"devadattopakaraNabhUtAni maNi-muktAphalAdIni dvIpAntarasaMbhUtAni devadattaguNakRtAni, kAryatve sati devadattopakArakatvAt, 5shkttaadivt| na ca taddeze'sannihitA eva tahuNAstAn vyutpAdayituM samarthAH, na hi paTadeze'. sannidhAnavantastantu-turi-kuvindAdayaH paTamutpAdayituM kssmaaH| AtmaguNAnAM ca taddezasannidhAnaM na tahaNisannidhimantareNa saMbhavi, aguNatvaprAptaH, tatastasyApi taddezatvam" [ ]asdett| tatkAryatve'pi teSAM na 'avazyatayA kAryadezasannidhimad nimittakAraNam' iti niyama upalabdhigocaraH, anya dezasyApi dhyAnAderenyasthitaviSAdyapanayanakAryakartRtvasyopalabdhiviSayatvAt / tannA10 to'pi sarvatropalabhyamAnaguNatvasiddhirityasiddho hetuH|| etena 'vibhutvAd mahAnAkAzaH tathA cAtmA' iti nirastam, vibhutvsyaatmnysiddheH| tathAhisarghamRtairyugapatsaMyogo vibhutvam / na ca sarvamUrtimadbhiryugapatsaMyogastasya siddhaH / athaikadezavRttivizeSaguNAdhAratvAt tasya sarvamUtairyugapatsaMyoga AkAzasyeva siddhaH, asadetat; ekadezavRttivizeSaguNAdhiSThAnatvasya sAdhanasya sarvamUrtimatsaMyogAdhAratvasya ca sAdhyasyAkAze'pyasiddharubhaya15vikalo dRssttaantH| na cAtmadRSTAntAdAkAze sAdhya-sAdhanobhayadharmasambandhitvaM siddhamiti zakyaM vaktum , itretraashrydossprsnggaat| yadapi 'vibhurAtmA, aNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvAt, yad yad aNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyaM tat tad vibhu, yathA''kAzam, tathA cAtmA, tasmAd vibhuH' iti, tadapyasAram; tannityatvAsiddhehetorasiddhatvAt, aNuparimANAnadhikaraNatvasya ca vizeSaNasyAtmano 20 dravyatvAsiddharasiddhiH, tadasiddhizca itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-aNuparimANAnyaguNasya guNatve siddhe'nAdhArasya tasyAsambhavAdAtmano guNavattvena dravyatvasiddhiH, tatsiddhau ca tadAzritatvenANuparimANAnyaguNasya guNatvasiddhiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / na cAkAzasyApyaNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvaM vibhutvaM ca siddhamiti sAdhya-sAdhanavikalo dRSTAntaH / na cAtmadRSTAntabalAt tasya tadubhayadharmayogitvaM siddhamiti vaktuM yuktam, atrApItaretarAzrayadoSaprasaGgasya 25vyaktatvAt / api ca, aNuparimANAnadhikaraNatve sati nityadravyatvaM ca bhaviSyatyavibhutvaM ca, vipakSe hetorbAdhakapramANAsattvena tato vyAvRttyasiddheH sandigdhAnakAntikazca hetuH / na ca vipakSe hetoradarzanaM bAdhakaM pramANam , sarvA''tmasambandhinastasyAsiddhA'naikAntikatvapratipAdanAt / api ca, AtmanaH svadehamAtravyApakatvena sukha-duHkhAdiparyAyAkrAntasya svasaMvedanAdhyakSasiddhatvAt tadvibhutvasAdhakasya hetoradhyakSabAdhitapakSAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTatvam / 30 anyasya ca 'aham' ityadhyakSasiddhasya pramANAviSayatvenA'sattvAdAzrayAsiddho heturiti| anayA dizA'nye'pi tadvibhutvasAdhanAyopanyasyamAnA hetavo nirAkarttavyAH, asya nirAkaraNaprakArasya sarveSu tatsAdhakahetuSu samAnatvAt / tannAtmanaH kutazcidvibhutvasiddhiH / athApi syAt yathAsmAkaM tadvibhutvasAdhakaM pramANaM na sambhavati tathA bhavatAmapi tadavibhutva. sAdhakapramANAbhAva iti nAnupamasukhasthAnopagatisteSAM siddheti tadavasthaM codyamaH na hi parapakSe 35 doSodbhAvanamAtrataH svapakSAH siddhimupagacchanti anyatra svapakSalAdhakatvalakSaNaparaprayuktahetu viruddhatodbhAvanAt, na cAsau bhavatA pradarziteti, na samyagetat tdbhaavaasiddheH| tathAhi-'devadattAtmA devadattazarIramAtravyApakaH, tatraiva vyAptyopalabhyamAnaguNatvAt, yo yatraiva vyAptyopalabhyamAnaguNaH sa tanmAtravyApakaH, yathA devadattasya gRhe eva vyAyopalabhyamAnabhAsvaratvAdiguNaH pradIpaH, devadattazarIra eva vyApyopalabhyamAnaguNastadAtmA' iti / tadAtmano hi jJAnAdayo guNAste ca 10tadeha eva vyAtyopalabhyante, na paradehe, nApyantarAle / atra keciddhetorasiddhatAmudbhAvayantaH "zarIrAntare'pi tadaGganAsambandhini tahuNA upalabhyante ityabhidadhati / tathAhi-'devadattAGganAGgaM devadattaguNapUrvakam , kAryatve sati tadupakArakatvAt, 1-tat kArya-vA0 bA0 vinaa| 2-ravyavasthita-vA0, baa0| 3 cAnyaha-kAM0 / Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| 147 prAsAdivat' / kAryadeze ca sannihitaM kAraNaM tajanane vyApriyate'nyathA'tiprasaGgAditi tadaGganA. prAdurbhAvadeze ttkaarnntgunnsiddhiH| tathA, tadantarAle ca pratIyante / tathAhi-agnerUz2ajvalanam, vAyostiryak pavanaM tadguNapUrvakam, kAryatve sati tadupakArakatvAt, vastrAdivat / yatra ca tahuNAstatra tahuNyapyanumIyata iti 'svadeha eva devadattAtmA' iti pratijJA anumAnabAdhitA / tato'numAnabAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTo hetuH" [ ] nanu ke'tra devadattAtmaguNA ye tadaGganAGge tadantarAle ca pratIyante ? yadi jJAna-darzana-sukhavIryasvabhAvAH-"sahavartino guNAH" [ ] iti vacanAt-iti pakSaH, sa na yuktaH, zAna-darzana-sukhAni saMvedanarUpANi na tadaGganAGgajanmani vyApriyamANAni pratIyante; nApi sattAmAtreNa teddeze pratItigocarANi / vIrya tu zaktiH kriyAnumeyA; sA'pi tadeha evAnumIyate, tatraiva tllinggbhuutprispnddrshnaat| tasyAzca tadaGganAdehaniSpattau devadattasya bhAryA duhitA syAt / 10 tatastajjJAnAdestadeha eva tatkAryajananavimukhasya pratIteH pratyakSataH tadvAdhitakarma nirdezAnantaraprayuktatvena kAlAtyayApadiSTaH 'kAryatve sati tadupakArakatvAt' iti hetuH| atha dharmA'dharmoM tadanAdikAryanimittaM tadvaNaH, tadayaktamaH na dharmA'dhau tadAtmano guNau, acetanatvAt, shbdaadivt| na sukhAdinA vyabhicAraH, tatra hetoravartanAt-tadviruddhana svasaM. vedanalakSaNacaitanyena tasya vyAptatvAt abhimatapadArthasambandhasamaya eva svasaMvedanarUpAhAdasvabhA-15 vasya tadAtmano'nubhavAt, anyathA sukhAdeH svayamananubhavAt anavasthAdoSaprasaGgAt anyazAnenApyanubhave sukhasya paralokaprakhyatAprasaktiH / prasAdhitaM caitat prAk / / na cAsiddhatA acetanatvAt' iti hetoH / tathAhi-acetanau tau, asvasaMviditatvAt, kumbhavat / na buddhyA'sya vyabhicAraH, asyAH svasaMvedanasAdhanAt-'svagrahaNAtmikA buddhiH, arthagrahaNAtmakatvAt , yat svagrahaNAtmakaM na bhavati na tad arthagrahaNAtmakam, yathA ghaTaH' iti 20 vyatirekI hetuH| na ca dharmA'dharmayorjJAnarUpatvAd bauddhadRSTyA jJAnasya ca svagrahaNAtmakatvAdasiddho heturiti vaktavyam , tayoH svarUpagrahaNAtmakatve sukhAdAviva vivAdAbhAvaprasakteH / asti cAso anumAno. panyAsAnyathAnupapattestatra / na ca laukika-parIkSakayoH 'pratyakSaM karma' iti vyavahAra siddham / na cAvikalpabodhaviSayatvAt svagrahaNAtmakatve'pi tayorvivAdaH kSaNikatvAdivat , tathA'nizcayAt 25 tadviSaye'tiprasaGgAt / tathAhi-avikalpakAdhyakSaviSayaM jagat jantumAtrasyaH tathA'nizcayastu kSaNikatvavat nirvikalpakAdhyakSaviSayatvAt / na ca mUSikAlarka viSavikAravat tadanantaraM tatphalAdarzanAnna taddarzanavyavahAra iti, svasattAsamaye svakAryajananasAmarthya tasya tadaiva tatkAryamiti tadanantaraM tadRSTiprasaktaH anyadA tu sa eva nAstIti kutastatastasya bhAvaH ? . atha tayoracetanatve'pi tadAtmaguNatve ko virodhaH ? acetanasya cetanAtmaguNatvameva / 30 cetanazca tadAtmA svaparaprakAzakatvAt anyathA tadayogAt kuDyAdivat / na ca dharmA'dharmayorabhAvAdAzrayAsiddho hetuH, anumAnatastayoH siddheH| tathAhi-cetanasya svaparazasya tadAtmano hInamAtRgarbhasthAnapravezaH tatsambaddhAnyanimittaH, ananyaneyatve sati tatpravezAt, mattasyAzucisthAnapravezavat , yo'sAvanyaH sa dravyavizeSo dhrmaadiriti| na ca kasyacit pUrvazarIratyAgena zarIrAntaragamanAbhAvAt tatpravezo'siddhaH, anumAnAt 35 tatsiddheH / tathAhi-tadaharjAtasya stanAdau pravRttistadabhilASapUrvikA, tattvAt , madhyadazAvat / yathA ca paralokA''gAmyAtmA anumAnAt siddhimupagacchati tathA prAk pratipAditam / sukhasAdhanajalAdidarzanAnantarodbhUtasmaraNasahAyendriyaprabhavapratyabhijJAnakramopajAyamAnAbhilASAdervyavahArasyaika 1 pR. 146 paM0 37 / 2 taddezapra-vA0, vaa0| 3-tmaguNau gu0 / 4-ruddhatvena vA0, bA* vinA / 5-nubhAvAt kA0, gu0, vi0| 6-raprasiddhiH / bhAM0, maaN0| 7-larkavikA-gu0, vA0, bA0, haa| 8-nanAsAmadhye ta-gu0, bhA0 / -nanasamaye ta-vA0, vA0 / 9-naatmaagu-vi0| -nAgu-bhA0, gu0 / 10-va acetanazca vA0, baa0| 11-nanyAne-vA0, baa0| 12 pR0 74 5 19-pR0 92 paM0 20 / Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 prathame kANDekartRpUrvakatvena prAk prasAdhitatvAt nAtra prayoge vyaaptysiddhiH| ata eva stanAdipravRtteramilAkara siddhimAsAdayan saGkalanAzAnaM gamayati tadapi smaraNam, tacca sukhaadisaadhnpdaarthdrshnm| 'kAraNavyatirekeNa kAryotpattau tasya nirhetukatvaprasaktiH' iti atra viparyayabAdhakaM pramANaM vyAkSinizcAyakaM pradarzitam / apUrvaprANiprAdurbhAve ca sarvo'pyayaM vyavahAraH pratiprANiprasiddhaH utsIdeda, 5tajanmani sukhsaadhndrshnaaderbhaavaat| na hi mAturudara eva stanAdeH sukhasAdhanatvena darzana yataH pratyagrajAtasya tatra smaraNAdivyavahAraH sambhavediti pUrvazarIrasambandho'pyAtmanaH siddhH| ne ca madhyAvasthAyAM sukhasAdhanadarzanAdikrameNopajAyamAno'pi pravRtyanto vyavahAro janmAdAvanyathA kalpayituM zakyaH vijAtIyAdapi gomayAdeH kAraNAcchAlUkAdeH kAryasyotpatti darzanAditi vaktuM zakyam, jalapAnanimittatRvicchedAdAvapyanalanimittatvasambhAvanayA tadarthinaH 10pAvakAdI pravRttiprasaGgAt srcvyvhaarocchedprskteH| atha 'dehino dehAd dehAntarAnupravezastadamilASapUrvakaH, gRhAd gRhAntarAnupravezavat' ityato'nyathAsiddho heturiti na dravyavizeSa sAdhayati / taduktaM saugataiH "duHkhe viparyAsamatistRSNA vA'vandhyakAraNam / janmino yasya te na sto na sa janmAdhigacchati" [ 15 iti, asadetat / iha janmani prANinAM tadabhilASasya paraloke'bhAvAnna tataH sa iti yuktam / nApi manuSyajanmA hInazunyAdigarbhasambhavamabhilaSati yatastatra tatsambhavaH syAt / tadevaM dharmA'dharmayostadAtmaguNatvaniSedhAt taniSedhAnumAnabAdhitametat 'pAvakAcUjvalanAdi devadattaguNakAritam' iti / _ yat punaruktam 'guNavad guNI apyanumAnatastaddeze'stItyanumAnabAdhitasvadehamAtravyApakAtma20 karmanirdezAnantaraprayuktatvenAdyo hetuH kAlAtyayApadiSTaH' iti, tadapi nirstm| tatra tatsadbhAvAsiddheH / yaccAnyat 'kAryatve sati tadupakArakatvAt' iti, tatra kiM tahuNapUrvakatvAbhAve'pi tadupakArakatvaM dRSTaM yena 'kAryatve sati' iti vizeSaNamupAdIyeta sati sambhave vyabhicAre ca vizeSaNo. pAdAnasyArthavattvAt ? kAlezvarAdI dRSTamiti cet, na; kAlezvarAdikamatahuNapUrvakamapi ya tadupakArakam , kAryamapi kiJcidanyapUrvakaM tadupakArakaM syAditi sandigdhavipakSavyAvRttikatvAda25 naikAntiko hetuH| sarvajJatvAbhAvasAdhane vAgAdivanirvizeSaNasyaiva tasyAmidhAne ko doSaH ? vyabhicAraH kAlezvarAdineti cet, na; nityaikasvabhAvAt kasyacidupakArAbhAvAt / api ca, zatruzarIrapradhvaMsAbhAvastadvipakSasyopakArako bhavati so'pi tadguNanimittaH syAt / tadabhyupagame vA tatra kAryatvAsambhavena savizeSaNasya hetoravartanAd bhAgAsiddho hetuH| atahaNanimittatve tasyAnya dapyatahaNapUrvakaM tadupakArakaM tadvadeva syAditi na thunnsiddhiH| 30 yat punaH 'grAsAdivat' iti nidarzanam , tatra yadi tadAtmaguNo dharmAdirhetuH, saadhyvtprsnggH| prayatnazcet, na; tatsvarUpAsiddheH-zarIrAdyavayavapraviSTAnAmAtmapradezAnAM parispandasya calanalakSaNakriyArUpatvAnna guNatvam, tattve vA gamanAderapi tattvAt na karmapadArthasadbhAvaH kvacidapIti na yuktaM 'kriyAvat'iti dravyalakSaNam / niSkriyasyAtmano na sa iti ceta, kutastasya niSkriyatvama? amUrttatvAditi cet, pratyakSanirAkRtametat-pratyakSeNa hi dezAddezAntaraM gacchantamAtmAnamanubhavati 35lokH| tathA ca vyavahAraH-'ahamadya yojanamAtraM gataH' na ca manaH zarIraM vA tavyavahAraviSayaH, tasyAhaMpratyayAvedyatvAt / tadevaM parasya sAdhyavikalaM nidarzana miti sthitam / tena yaduktam 'yasmAt tadAtmano guNA api dUradezabhAvini tadaGganAGge antarAle copalabhyante tasmAt siddhaM tasya sarvatropalabhyamAnaguNatvam, ataH 'sarvagata AtmA, sarvatropalabhyamAnaguNatvAt AkAzavat' ityanumAnabAdhitA tadAtmasvazarIramAtrapratijJA' iti, tannira40 stm| sarveSAM sarvagatAtmaprasAdhakahetUnAM pUrvameva nirastatvAt / ato na svadehamAtravyApakAtmaprasAdhakahetorasiddhiH / nApyanumAnena tatpakSabAdhA / na ca tadehavyApakatvenaivopalabhyamAnaguNo'pi 1 pR. 76 paM0 22 / 2 na tu ma-ma0, bhAM0 / 3 pR. 147 paM0 33 / 4 pR. 147 paM0 2 / 5 pR. 147 pN04| 6 pR. 146 paM0 37 / pR0 146 paM0 42 / 8pR0 147 paM. 1 pR. 147 paM. 4 // Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aatmprimaannvaadH| 149 tadAtmA sarvagato nijadehaikadezavRttirvA syAt avirodhAt sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanakA. ntiko hetuH iti yuktam / vAyvAdAvapi tathAbhAvaprasaGgataH prtiniytdeshsmbddhpdaarthvyvhaarocchedprskteH| tathAhi-yad yathA pratibhAti tat tathaiva sadvyavahArapathamavatarati, yathA pratiniyata deza kAlA''kAratayA pratibhAsamAno ghaTAdiko'rthaH, anyathA pratibhAsamAnaniyatadeza kAlAss rasparzavizeSaguNo'pi vAyuH sarvagataH syaat| na cAtra pratyakSabAdhaH, pareNa tasya proksstvopvrnnnaat| 5 yadi ca svadehaikadezasthitaH, kathaM tatra sarvatra sukhAdiguNopalabdhiH ? itarathA sarvatropalabhyamAnaguNo'pi vAyurekaparamANumAtraH syAt / na ca krameNa sarvadehabhramaNAt tasya tathA tatropalabdhiH, yugapat tatra sarvatra sukhAderguNasyopalambhAt / na cAzuvRtteryogapadyAmimAnA, anyatrApi tathAprasakteH-zakyaM hi vaktuM ghaTAdirapyekAvayavavRttiH AzuvRtteyugapat sarveSvavayaveSu pratIyate iti / ata eva saugato'pi tatraikaM niraMzaM jJAnaM kalpayannirastaH, pratyavayavamanekasukhA-10 dikalpane santAnAntaravat parasparamasakramAt anusyUtakapratItivilopaH 'sarvatra zarIre mama sukham' iti / atha yugapadbhAvibhirekazarIravartibhiranekaniraMzakSaNikasukhasaMvedanairekaparAmarzavikalpajananAdayamadoSaH, asadetat; anekopAdAnasya parAmarzavikalpasyaikatvasambhave cArvAkAbhimataikazarIravyapadezabhAganekaparamANUpAdAnAnekavijJAnabhAve'pi tadvikalpasambhavAt / tato yaduktaM dharmakIrttinA taM prati "anekaparamANUpAdAnamanekaM ced vijJAnaM santAnAntaravadekaparAmarzA-15 bhAvaH" [ ] iti, tat tasya na subhASitaM syaat| yacca 'sAvayavaM zarIram pratyavayavamanupravizaMstadAtmA sAvayaH syAt, tathA, paTavat samAnajAtIyArabdhatvAcca tadvad vinAzavAMzca syAt' iti, tadapi na samyak ghaTAdinA vyabhicArAtghaTAdirhi sAvayavo'pi na tantuvat prAkprasiddhasamAnajAtIyakapAlasaMyogapUrvakaH, mRtpiNDAt prathamameva svAvayavarUpAdyAtmanaH prAdurbhAvAditi nirUpayiSyamANatvAt / api ca, yadi tadAtmanaH20 kathaJcidvinAzaH pratipAdayitumiSTaH samAnajAtIyAvayavArabdhatvAt tadA siddhasAdhanam, tadarbhiprasaMsAryavasthAvinAzena tadrUpatayA tasyApi naSTatvAt / atha sarvAtmanA sarvathA nAzaH, sa ghaTAdAvapyasiddha iti sAdhya vikalo dRssttaantH| yadi ca tadaharjAtabAlAtmA prAgekAntenA'saMstathA'vayavairA. rabhyeta tadA stanAdau pravRttirna syAt, tadabhilASa-pratyabhijJAna-smaraNa-darzanAderabhAvAt / tadArambhakAvayavAnAM prAksatAM viSayadarzanAdikamiti cet tarhi teSAmeva tadaharjAtavelAyAM tanvantarA-25 NAmiva tatra pravRttiH syAnAtmanaH, smaraNAdyabhAvAt / kAraNagamane tasyApi sarvatra sA syAt, "kAraNasaMyoginA kAryamavazyaM saMyujyate"[ ] iti vacanAt na tasya viSayAnubhavAbhAvaH; bhedaikAnte cAsyAH prakriyAyAH samavAyaniSedhena niSedhAt / ___ atha kAraNaguNaprakrameNa tatra darzanAdayo guNA varNyante, te'pi prAgasanta eva jAyanta iti, evamapi na kiMcit parihRtam / etena "avayaveSu kriyA, kriyAto vibhAgaH, tataH saMyogavinAzaH,30 tato'pi dravyavinAzaH" [ ] iti parasyAkUtaM pUrvabhavAnte tathA tadvinAze Adijanmani smrnnaadybhaavprsnggaannirstm| na cAyamekAntaH-kaTakasya keyUrabhAve kurtazcid bhAgeSu kriyA, vibhAgaH, saMyogavinAzaH, dravyanAzaH, punastadadvayavAH kevalAH; tadanantaraM karma-saMyogakrameNa keyUrabhAvaH prmaanngocrcaarii| kevalaM suvarNakAravyApArAt kaTakasya keyUrIbhAvaM pazyAmaH, anyathAkalpane prtykssvirodhH| na hi pUrva vibhAgaH tataH saMyogavinAza iti, tadbhedAnupalakSaNAccaitanya-buddhivat / 35 1-mbandha-vA0, bA0 / 2-bhireva za-mAM, bhaa0| 3-jJAnAbhAve-mAM0, bhaaN0| 4-vaH paTa-kAM0, A0 vinA / atra sthale prameyaka0mArtaNDe evaM pAThaH-"yadapyuktam sAvayavaM zarIram pratyavayavamanupravizaMstadAtmA sAvayavaH syAt tathA ca ghaTAdivat samAnajAtIyAvayavArabhyatvam , samAnajAtIyatvaM cAvayavAnAmAtmatvAbhisaMbandhAdityekatrA''tmanyanantAtmasiddhi; yathA ca avayavakriyAto vibhAgAt saMyogavinAzAd ghaTavinAzastathA''tmavinAzo'pi syAt"-pR. 176 pra.. pN04| 5-dhyavikalatA dRSTAntasya A0, kAM0, gu0| 6 parivRtam / vA0, baa0| 7 parasyAkUtametat prazastapAdabhASye itthamupavarNitam-"pArthivaparamANurUpAdInAM pAkajotpattividhAnam-ghaTAderAmadravyasyA'gninA saMbaddhasya abhyabhighAtAd-tadArambhakeSvaNuSu karmANyutpadyante, tebhyo vibhAgAH, vibhAgebhyaH saMyogavinAzAH, saMyogavinAzebhyazca kAryadravyaM vinazyati" -pR. 182 pN01|8 tazvidbhAveSu ki-bhA0, vA0, bA0 / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 prathame kANDe - na caikAntena tasyA'kSaNikatve sukhasAdhanadarzanAdayaH sambhavantItyasakRdAveditamAvedayiSyate tyAstAM tAvat / tato nAnaikAntiko hetuH, vipakSe'sambhavAt / ata eva na viruddho'pi iti bhavatyataH sarvadoSarahitAt kezanakhAdirahitazarIramAtravyApakasya vivAdAdhyAsitasyAtmanaH siddhiriti sAdhUktam- 'ThANamaNovamasuhamuvagayANaM' iti // [ muktisvarUpavAdaH ] [ pUrvapakSa:- muktI AtyantikavizeSaguNocchedasya sthApanam ] dapi 'AtyantikayAdivizeSaguNocchedaviziSTa AtmA muktiH' iti, tadavyapramANakam atha tathAbhUtamuktipratipAdakaM pramANaM vidyate / tathAhi - navAnAmAtma vizeSaguNAnAM santAno'tyantamucchidyate, santAnatvAt, yo yaH santAnaH sa so'tyantamucchidyate, yathA pradIpasantAnaH, tathA 10 cAyaM santAnaH, tasmAdatyantamucchidyate iti / santAnatvasya ca vyAtyA buddhyAdiSu sambhavAt pakSadharmatayA'siddhatA'bhAvaH / tatsamAnadharmiNi dharmiNi pradIpAdAvupalambhAdaviruddhatvam / na ca vipakSe paramANvAdAvastItyanaikAntikatvAbhAvaH, viparItArthopasthApakayoH pratyakSA''gamayoranupalambhAt na kAlAtyayApadiSTaH, na cAyaM satpratipakSa iti paJcarUpatvAt pramANam / na ca nirhetukavinAzapratiSedhAt santAnocchede heturvAcyaH yataH samucchidyate iti, tattva15 jJAnasya viparyayajJAnavyavacchedakrameNa niHzreyasahetutvena pratipAdanAt / upalabdhaM ca samyagjJAnasya mithyAjJAnanivRttau sAmarthya zuktikAdau na ca mithyAjJAnenApyuttarakAlabhAvinA samyagjJAnasya virodhaH sambhavati, santAnocchittervivakSitatvAt / yathA hi samyagjJAnAd mithyAjJAnasantAnocchedaH naivaM mithyAjJAnAt samyagjJAnasantAnasya, tasya satyArthatvena balIyastvAt nivRtte ca mithyAjJAne tanmUlatvAd rAgAdayo na bhavanti kAraNAbhAve kAryasyAnutpAdAt, rAgAdyabhAve ca tatkAryA 20 pravRttirvyAvartate, tadabhAve ca dharmAdharmayoranutpattiH, ArandhakAryayozcopabhogAt prakSaya iti saJcitayozca tayoH prakSayastattvajJAnAdeva / taduktam -- "yathaidhAMsi samiddho'gnirbhasmasAtkurute kSaNAt / jJAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAtkurute tathA " // [ bhaga0 gI0 a0 4, zlo0 37 ] thopabhogAdapi prakSaye "nAbhuktaM kSIyate karma kalpakoTizatairapi " [ ] ityAga25 mossti, tathA ca viruddhArthatvAdubhayorekArthe kathaM prAmANyam ? upabhogAcca prakSaye'numAnopanyAsa'mapi kurvanti- 'pUrvakarmANyupabhogAdeva kSIyante, karmatvAt yad yat karma tat tad upabhogAdeva kSIyate, yathAssrodhazarIraM karma, tathA caitat karma, tasmAdupabhogAdeva kSIyate' iti / na copabhogAt prakSaye karmAntarasyAvazyaMbhAvAt saMsArAnucchedaH, samAdhibalAdutpannatattvajJAnasyAvagatakarma sAmarthyo * tpAditayugapadazeSazarIradvArAvAtA zeSabhogasya karmAntarotpattinimittamithyAjJAna nijatAnusandhAna30 vikalasya karmAntarotpattyanupapatteH / na ca mithyAjJAnAbhAve'milApasyaivAsambhavAd bhogAnupapattiH, tadupabhogaM vinA karmaNAM prakSayAnupapatterjJAnato'pi tadarthitayA pravRtteH vaidyopadezAdAturasyevauSadhAdyAcaraNe, jJAnamapyevamazeSazarIrotpattidvAreNopabhogAt karmaNAM vinAze vyApArAdagnirivopacaryata iti vyAkhyeyam, na tu sAkSAt / na caitad vAcyam - tatvajJAninAM karmavinAzastattvajJAnAt itareSAM tUpabhogAditi, jJAnena karmavinAze prasiddhodAharaNAbhAvAt / na ca mithyAjJAnajanitasaMskArasya 35 sahakAriNo'bhAvAt vidyamAnAnyapi karmANi na janmAntarazarIrANyArabhante ityabhyupagamaH zreyAna, anutpAditakAryasya karmalakSaNasya kAryavastuno'prakSayAnnityatvaprasakteH / atha anAgatayordharmAdharmayorutpattipratiSedhe tajjJAnino nitya naimittikAnuSThAnaM katham ? pratyabAyaparihArArtham / taduktam 40 " nitya naimittikaireva kurvANo duritakSayam / jJAnaM ca vimalIkurvannabhyAsena tu pAcayet // [ ] 1 - kAntikena vA0, bA0 / 2 pR0 133 paM0 25 / 3 pR0 133 paM0 27 / 4 - nyAyada0 a0 1, A0 1, sU0 1-2 / 5-kteH / anAga- vA0 bA0, mAM0, bhAM0 vinA / 6- pratibandhe tajjJA-A0, kAM0 / Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvruupvaadH| 151 "abhyAsAt pakkavijJAnaH kaivalyaM labhate nrH| kevalaM kAmye niSiddhe ca pravRttipratiSedhataH" // [ ] taduktam "nitya-naimittike kuryAt prtyvaayjihaasyaa|| mokSArthI na pravarteta tatra kAmya-niSiddhayoH" // [ ] ata eva viparyayajJAnadhvaMsAdikrameNa vizeSaguNocchedaviziSTAtmasvarUpamuktyabhyupaMgame na tattvajJAnakAryatvAdanityatvaM vAcyam, vizeSaguNocchedasya pradhvaMsatvAt tadupalakSitAtmanazca nityatvAditi; kAryavastunazcAnityatvam / na ca buddhyAdivinAze guNinastathAbhAvaH, tasya tattAdAtmyAbhAvAt / ___atha mokSAvasthAyAM caitanyasyApyucchedAnna kRtabuddhayastatra pravarttanta ityAnandarUpAtmasvarUpa eva moksso'bhyupgntvyH| yathA tasya citsvabhAvatA nityA tathA paramAnandasvabhAvatA'pi / na cAtmanaH10 sakAzAJcitkhabhAvatvamAnandasvabhAvatvaM vA'nyat, ananyatvena zrutau zravaNAt "vijJAnamAnandaM brahma" [bRhadA0 u0 a0 3, brA0 9, maM0 28 ] iti / tasya tu paramAnandasvabhAvatvasya saMsArAvasthAyAmavidyAsaMsargAdapratipattirAtmano'vyatiriktasyApi, yathA rajvAderdravyasya tattvAgrahaNA'nyathAgrahaNAbhyAM svarUpaM na prakAzate yadA tvavidyAnivRttistadA tasya svarUpeNa prakAzanam, evaM brahmaNo'pi tattvAgrahA'nyathAgrahAbhyAM medaprapaJcasaMsargAdAnandAdisvarUpaM na prakAzate mumukSuyatnena tu yadA'nAdyavidyAvyAvRtti-15 stadA svarUpapratipattiH, saiva mokSaH / ata evoktam"AnandaM brahmaNo rUpaM tacca moksse'bhivyjyte"| [ ] iti, 'brahmaNaH' iti ca sukhasya SaSThayA vyatirekAbhidhAne'pi na bhedastanmahattvavat, saMsArAvasthAyAM tvapratibhAsAt tayA tasya vyatirekAbhidhAnam / yathA Atmano mahattvaM nijo guNo na ca saMsArAvasthAyAmAtmagrahaNe'pi pratibhAti tadvannityaM sukhamavidyAsaMsargAt mukteH pUrvamAtmA'vyatiriktaM taddharmo vA na pratibhAti / 20 mahattvavat sarvezvaratvaM sadA prabuddhatvaM satyasaGkalpAditvaM ca brahmasvabhAvamapi na prakAzate avidyaasNsrgaat| anAdyavidyocchede tu svarUpAvasthe brahmaNi teSAM pratibhAsastadvat paramAnandasvabhAvatvasyApIti / ___ asadetat apramANakatvAt / tathAhi-na tAvadevaMvidho'bhyupagamaH prekSAvatA'pramANako'GgIkartuM yuktaH atiprasaGgAt / pramANavattve ca pratyakSA'numAnA''gamebhyo'nyatamad vaktavyam / tatra na tAvat pratyakSam etadarthavyavasthApakam , asmadAdIndriyajanyapratyakSasyAtra vastuni vyApArAnu-25 palambhAt / 'yogipratyakSaM tvevaM pravarttate utAnyathA' iti adyApi vivAdagocaram / kiJca, nityasya sukhasya tasyAmavasthAyAmabhivyaktiravazyaM saMvedanam-anyathA'bhivyaktyabhAvAttatra ca vikalpadvayam-nityamanityaM vA tad bhavet ? nityatve tasya mukti-saMsArAvasthayoravizeSaprasaGgaHsaMsArAvasthasyA'pi nityasukhasaMvedanasya nityatvAt muktAvasthAyAmapi tatsaMvedanAdeva muktatvam, taJca saMsAryavasthAyAmapyaviziSTam / api ca, karaNajanyena sukhena sAhacarya saMsAryavasthAyAM30 tasya gRhyeta tatazca sukhadvayopalambhaH sarvadA bhavet / atha dharmAdharmaphalena sukhAdinA nityasukhasaMvedanasya saMsArAvasthAyAM pratibaddhatvAnnAnubhavaH, zarIrAdinA vA pratibandhAt tannAnubhUyate tena na dvayoravasthayoravizeSaH / nApi yugapat sukhadvayopalambhaH, ayuktametat ; zarIrAde gArthatvAnna tadeva nityasukhAnubhavapratibandhakAraNam ; na hi yad yadartha tat tasyaiva pratibandhakaM dRSTam / na ca vaiSayikasukhAnubhavena nityasukhAnubhavapratibandhaH sambhavati / tathAhi-na tAvat sukhasya nApi tadanu-35 bhavasya pratibandho'nutpattilakSaNo vinAzalakSaNo vA yuktaH, dvayorapi nityatvAbhyupagamAt / nApi saMsArAvasthAyAM bAhyaviSayavyAsaGgAd vidyamAnasyApyanubhavasyAsaMvedanam tadabhAvAttu mokSAvasthAyAM saMvedanamityapyasti vizeSaH, nityasukhe hyanubhavasyApi nityatvAd byAsaGgAnupapatteH / tathAhiAtmano rUpAdiviSayajJAnotpattau viSayAntare jJAnAnutpattiAsaGgaH, evamindriyasyApyekasmin viSaye jJAnajanakatvena pravRttasya viSayAntare jJAnAjanakatvaM vyAsaGgaH / na caivamAtmano rUpAdiviSaya-40 jJAnotpattau nityasukhe jJAnAnutpattiH, tajjJAnasyApi nityatvAt / zarIrAdestu sukhapratibandhakatvA. 1-pratiSedhaH vi., vA0, bA. vinA / 2-pagamo na vA0, bA0 / 3-dA tasyAH sva-mAM / 4-mAtmavyati-vA0, baa0| 5-bhvnprti-bhaa0| 6-ktaH tadva-(tara-) mA0, bhaaN0| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 prathame kANDebhyupagame tadapahantuhiMsAphalaM na syAt / tathAhi-pratibandhavighAtakRdupakAraka eveti dRSTAntena nityasukhasaMvedanapratibandhakasya zarIrAderhanturhi saaphlsyaabhaavH| athAnityaM tatsaMvedanaM tadA tadavasthAyAM tasyotpattikAraNaM vAcyam / atha yogajadharmApekSaH puruSAntaHkaraNasaMyogo'samavAyikAraNam , na; yogajadharmasyApyanityatayA vinAze apekSAkAraNAbhA. 5vAt / athAdyaM yogajadharmAdupajAtaM vijJAnamapekSyottaraM vijJAnaM tasmAccottaramiti santAnatvam, tanna pramANAbhAvAt / tathA ca zarIrasambandhAnapekSaM vijJAnamevAtmAntaHkaraNasaMyogasyApekSAkAraNamiti na dRSTam; na ca dRSTaviparItaM zakyamanujJAtum / AkasmikaM tu kArya na bhavatyeva / atha matam-zarIrAdirahitasyApi tasyAmavasthAyAM yogajadharmAnugrahAt sukhasaMvedanamutpadyate / tathAhimumukSupravRttiriSTAdhigamArthA, prekSApUrvakAripravRttitvAt, kRSIbalAdiprekSApUrvakAripravRttivat, evam 10 teSAM zAstrIya upadeza iTAdhigamArthaH, upadezatvAt, tadanyopadezavat, tadetat pratipAditam"nobhayamanarthakam" [ ] iti, mokSasukhasaMvedanAnabhyupagame pravRttyupadezayorna kiJcit phalaM bhavet, etaccAyuktam; pravRttyupadezayoranyathAsiddhatvAt / bhavet sAdhyasiddhiryathoktA tudvayAt yadyekAntenaiva pravRtterupadezasya ca iSTAdhigamArthatvaM bhavet, tayostvanyathA'pi darzanAt nAbhimatasAdhyasAdhakatvam / tathAhi-AturANAM cikitsAzAstrArthAnuSThAyinAmaniSTapratiSedhArthA pravRttidRzyate upade. 5zazca, ataH kathamiSTaprAptyarthatA pravRttyupadezayoH ? kiJca, iSTAniSTayoH sAhacaryamavazyambhAvi, ato yadISTAdhigamArthA pravRttistadA balAt tasyAmavasthAyAmaniSTasaMvedanamApatati, na hISTamaniSTAnanuSaktaM kvacidapi vidyate / tasmAdaniSTahAnArthAyAmapi pravRttAviSTaM hAtavyam, tayorvivekahAnasyAzakyatvAt / kiJca, dRSTabAdhazca tulyH| tathAhi-yathA mukhyavasthAyAmanityaM sukhamatikramya nityamupeyate pramANazUnyaM tadviruddhaM ca tathA zarIrAdInyapi nityasukhabhogasAdhanAni varaM kalpitAni, evaM muktasya nityasukha20 pratipattiH sAdhvI syAt / atha zarIrAdInAM kAryatvAt kathaM nityatA pramANabAdhitatvAccharIrAdInAM nityatvamazakyaM sAdhayitum ? nanvetat sukhe'pi samAnam , dRSTasya sukhasyopajanA'pAyadharmakasya tadvaikalyaM pramANabAdhitatvAt kathaM parikalpayituM zakyam ? atha syAdeSa doSaH yadi dRSTasyaiva sukhasya nityatvamasmAmirupeyeta yAvatA dRSTasukhavyatiriktamAtmadharmatvenAmimataM nityaM tatazca kathaM dRSTavirodhaH? asadetataH tatra pramANAbhAvAdityuktatvAt / yadapyanumAnaM tatsiddhaye praderzitaM tadapi pravRtteraniSTa25pratiSedhArthatvAkAntenAbhimatasAdhyasAdhakam / mA bhUdanumAnam , Agamastu nityasukhasAdhakastasyAmavasthAyAM bhaviSyati, tathA ca pUrvamuktam "vijJAnamAnandaM brahma" iti, asadetat tadAgamasyaitadarthatvAsiddheH / athApi kathaJcid nityasukhapratipAdakatvaM tasyAbhyupagamyate tathApyAtyantike saMsAraduHkhAbhAve sukhazabdo gauNaH, na tu nityasukhapratipAdakatvAd mukhyaH / atha kathaM duHkhAbhAve sukhazabda upeyate ? lokavyavahArAddhi zabdArtha30 sambandhAvagamaH, sukhazabdazca duHkhAbhAve loke anavagatasambandhaH kathamAgame duHkhAbhAvaM pratipAdayati ? naiSa doSaH; na hi loke mukhya evArthe prayogaH zabdAnAM kintu gauNe'pi / tathAhi-duHkhAbhAve'pi sukhazabdaM prayuJjAnA lokA upalabhyante; yathA jvarAdisantaptA yadA jvarAdibhirvimuktA bhavanti tadA'bhidadhati 'sukhinaH saMvRttAH smaH' iti / kiJca, iSTArthAdhigamArthAyAM ca mumukSoH pravRttau rAganibandhanA tasya pravRttirbhavet tatazca na mokSAvAptiH, klezAnAM bandhahetutvAt / 35 atha vadet yathA sukharAganibandhanAyAM pravRttau rAgasya bandhanahetutvAd mokSAbhASastathA duHkhA bhAvArthAyAmapi, tatrApi duHkhe tatsAdhane vA doSadarzanAd dviSTastadabhAvAya pravartate / yathA ca rAgaklezo bandhanahetustathA dvesso'piityvishessH| yaccoktam 'duHkhAbhAve sukhazabdaprayogAt tadabhAva eva sukham tadayuktam yugapat sukha-duHkhayoranubhavAt yathA grISme santApataptasya kvacicchIte hRde nimagnArddhakAyasyAH nimagne sukhamanyatra duHkham / atha matam-yat tadarthe nimagne tad duHkhAbhAvaH 40 sukham anyatra duHkhamiti, tarhi nArakANAM sukhitvaprasaGgaH, kvacinnarake duHkhAnubhavAdanyanarakasambandhi duHkhAbhAvAcca / tathA, anekendriyadvArasya duHkhasya kenacidindriyeNa duHkhotpAde'nyenAjanane sukhitva 1-kazarI-bhA0, mAM0, vA0, bA0 / 2 vA. bhA0 a0 1, A0 1, sU0 22 / 3-tyasukhapratipattirUpevi0 gu0| 4 pR0 151 paM0 25 / 5 pra. pR0 pN09| 6 pR0 151 paM0 11 / 7 pra. pR. paM0 31 / Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / 153 prasaGgaH, aMpi ca, aduHkhitasyApi viziSTaviSayopabhogAt sukhaM dRSTaM tatra kathaM duHkhAbhAvaH sukham ? yatrApi duHkhasaMvedanapUrva yathA kSuduHkhe bhojanaprAptau tRptasya tadvinivRtteH tatrApyanna - pAnayorvizeSAt sukhavizeSo na bhavet, dRzyate ca laukikAnAM tadarthamannAdivizeSopAdAnam; anyathA yena kenacid annamAtreNa ca kSuduHkhanivRttau nAnna-pAnavizeSaM laukikA upAdadIran / sukhasya ca bhAvarUpatvAt sAtizayatve tatsAdhanavizeSo yujyate, duHkhAbhAvasya tu sarvopAkhyA virahalakSaNatvAt kiM sAdhanavizeSeNa 15 yepyevamupAgaman "yadA'pi pUrva duHkhaM nAsti tadApyabhilASasya duHkhasvabhAvatvAt tannibarhaNasvabhAvaM sukham " ] te'pi na samyak pratipannAH yato'nabhilASasya viSayavizeSasaMvittau na sukhitA syAt, dRzyate tasyAmapyavasthAyAM ramaNIyaviSayasamparke hAdotpattiH / tatraitat syAt yatraivAbhilASaH sa eva viSayopabhogena sukhI nAnyaH, tadabhilASanivRtyaiva viSayAH sukhayitAro'nyathA yadekasya sukhasAdhanaM tadavizeSeNa sarveSAM syAt / yadA tu kAmanivRttyA sukhitvaM 10 tadA yasyaivAbhilASo yatra viSaye sa eva tasya sukhasAdhanaM nAnyaH, atazca yaduktam 'akAmasyApi cidviSayopabhoge sukhitvadarzanAnna kAmAkhyaduHkhanivRttireva sukham tadayuktam; tatrAkAmasyApi viziSTaviSayopabhogAt kAmAbhivyaktau tannivRttereva sukhatvAditi / etadapyayuktam ; yato nAvazyaM viSayopabhogo'bhilApa nibarhaNaH / yathoktam " na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena zAmyati / haviSA kRSNavarmeva bhUya evAbhivarddhate " // [mahAbhA0 Adipa0 a0 79, zlo0 12] tathA tatra bhagavatA pataJjalinA'pyuktam- "bhogAbhyAsamanuvardhante rAgAH, kauzalAni cendriyANAm" [pAta0 yo0 pA0 2, sU0 15 vyAsabhA0] iti / api ca, anyathApyabhilASanivRttirdRSTA yathA viSayadoSadarzanAt, tatrApi bhavatAM mate viSayopabhogatulyaM sukhaM bhavet tulye cAbhimatArthalAbhe sukhavizeSo 20 na syAt abhilASanivRtteravizeSAt / atha vadet abhilASAtireke tannivRttau sukhAtirekAbhimAno'nyatrAnyatheti, tadapyasAmpratam ; yato'bhilASAtirekAt prayasyantaM prApto'rtho na tathA prINayati yathA'prArthito vinA prayAsa dupanataH / evameva ca lokavyavahAraH- yatnazatAvAme'rthe klezaprApto'yamiti na tena tathA sukhino bhavanti yathA'nAzaMsitaprAptena / tanna duHkhAbhAvamAtraM sukhaM kintu tadvyatirekeNa svarUpataH sukhamastIti } / 15 25 tadasamIcInam ; na hi asmAkaM duHkhAbhAva eva sukham-tathA ca bhASyakRtA tatra tatrAbhihitam - "na sarvalokasAkSikaM sukhaM pratyAkhyAtuM zakyam" [ ] / tathA'nyatrApyuktam - " na pratyAtmavedanIyasya sukhasya pratIteH pratyAkhyAnam" [ ] / evaM cAnabhyupagatasya pakSasyopa (pA) lambhaH, prakRte tu sukhe pratipAdyate duHkhAbhAvamAtre sukhazabdo na tu sukhe eva tasya pramANato'nupapatteH / tathA ca muktasya nityasukhAbhivyaktau pratyakSA'numAnayorniSedhe AgamamAtramavaziSyate tasya ca gauNatve- 30 nApyupapatterna mukhyasya sukhasya sambhavaH / nityasukhAbhyupagame ca vikalpadvayam - kiM tad AtmasvarUpaM svaprakAzam, utasvit tadvayatiriktaM pramANAntaraprameyam ? pUrvasmin vikalpe AtmasvarUpavat svaprakAzasukhasaMvittiH sarvadA bhavet; tatazca baddha-muktayoravizeSaH / tatraitat syAt - anAdyavidyAcchAditatvAt svaprakAzAnandasaMvittirna saMsAriNaH, yadA tu yatnAdanAderavidyAtattvasyApagamastadAcchAdakAbhAvAt svaprakAzAnandasaMvedanam, 35 etadapezalam; AcchAdyate hyaprakAzasvabhAvam; yattu svaprakAzarUpaM tat karthamanyenAcchAdyeta ? ast pratipedire "meghAdinA savitRprakAzaH savitA vA svaprakAza evA''cchAdyate" [ 1 te'pi na samyak saMcakSate; na svaprakAzasya meghAdinA''varaNam, AvRtatve hi tenAhorAtra - yoravizeSo bhavet, dRzyate ca vizeSaH tasmAnna kasyacit svaprakAzasyAvRtiH / api ca, meghAdestato' 1 api vA duH- vi0, vA0, bA0 vinA / 2 - SaduHkhasya sva-A0 / SAduHkhasya sva-vi0 / 3 pra0 pR0 paM0 7 / 4 ayamartho bhASye vArtike caivaM darzitaH "sukhaM pratyAtmavedanIyaM zarIriNAm, tadazakyaM pratyAkhyAtum" iti - vA0 bhA0 a0 4, A0 1 sU0 56 / " na hi pratyakSaM sukhaM zakyaM pratyAkhyAtum" - nyAyavA0 a0 1, A0 1 sU0 21 pR0 84 paM0 3 / 5 pratipadya - kAM0 / 6- thamanenA - vi0 / sa0 ta0 20 Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - rthAntaratvAdAvArakatvaM yuktam, avidyAyAstu tattvAnyatvenAnirvacanIyatvena tucchasvabhAvatvAt na svaprakAzasvabhAve Anande AvaraNazaktiH / tat sarvadA svaprakAzAnandAnubhava prAptiH dharmA'dharmajanitAbhyAM ca sukha-duHkhAbhyAM saha yugapat saMvedanaM prasaktam na caitad dRzyate tasmAnna pUrvo vikalpaH / nApyuttaraH, tatpratipAdakasya pratyakSAderniSiddhatvAt bAdhakasya ca pradarzitatvAt / atastatpra5 tipAdaka AgamaH pramANaviruddhArthapratipAdakatvAdgauNatvena vyAkhyAyate zAstradRSTaviruddhAnyavAkyavat / etaccAbhyupagamyoktam, na tu sukhasya bodhasvabhAvatA'pi vidyate tatsvabhAvatAnirAkaraNAt / yazvoktam 'sukharAgeNa pravRttasya mumukSoryathA bandhaprasaGgastathA dveSanibandhanAyAmapi pravRttAvavazyambhAvI bandhaH tadayuktamH mumukSodveSAbhAvAtH sa hi viSayANAM tattvadarzI teSvAropitaM sukhatvaM tatsAdhanatvaM vA tattvajJAnAbhyAsAdanyathA pratipadyate / evaM ca tasyA''ropitAkAramithyAjJAnavyAvR10 ttAvuttarottarakAryAbhAvAdapavarga ucyate, na tu tasya duHkhasAdhane dveSaH kintvAropite sukhe tatsAdhane vA tattvajJAnAbhyAsAd rAgAbhAvaH na ca sa eva dveSaH, tasya rAgAbhAvasavyatirekeNa pratyakSeNa svarUpasaMvitteH, anyathopekSaNIye vastuni rAgAbhAve dveSaH syAt na caitad dRSTam, tasmAnna mumukSodveSa nibandhanA pravRttiH / bhavatu vA, tathApi na tasya bandhaH, dveSo hi sa bandhaheturya utpannaH svaviSaye vAgU - manaH- kAyalakSaNAM zAstraviruddhAM puruSasya pravRttiM kArayatiH tasya zAstraviruddhArthAcaraNe'dharmotpattidvAreNa zarIrAdi15 grahaNam tannibandhanaM ca duHkham / ayaM tu mumukSorviSayeSu dveSaH sakalapravRttipratipanthitvAddharmAdharmayoranutpattau zarIrAdyabhAvAnna kevalaM naiM bandhAya kintu svAtmaghAtAya kalpate / tadidamuktam - "prahANe nityasukharAgasyApratikUlatvam / nAsya nitya sukhAbhAvaH ( nityasukhabhAvaH ) pratikUla ityarthaH / yadyevaM muktasya nityaM sukhaM bhavati athApi na bhavati, nAsyobhayoH pakSayormokSAdhigamAbhAvaH" [ vAtsyA0 bhA0 a0 1, A0 1, sUtra 22, pRSTha 44 ] 20 anena ca bhASyavAkyena na muktasya nityasukhasaMvittirupeyate tasyAH pramANavAdhitatvAt kintu sarvathA yadarthaM zAstramArabdhaM tasyopapattiranena pratipAdyate, vAkyasvAbhAvyAt / taddhi kiJcidvastvabhi* dhAnavRttyA pratipAdayadapi tAtparyazakteranyatra bhAvAnna zrUyamANArthaparaM paranyAyavidbhiH parigRhyate, viSabhakSaNAdivAkyavat / tanna paramAnandaprAptirmokSaH / 154 nApi vizuddhajJAnotpattiH, rAgAdimato vijJAnAt tadrahitasya tasyotpatterayogAt / tathAhi25 yathA bodhAd bodharUpatA jJAnAntare tadvad rIMgAdirapi syAt tAdAtmyAt, viparyaye tadabhAvaprasaGgAt / na ca vilakSaNAdapi kAraNAd vilakSaNakAryasyotpattidarzanAt bodhAd vodharUpateti pramANamasti, ata eva jJAnasya jJAnAnterahetutve na pUrvakAlabhAvitvaM samAnajAtIyatvamekasantAnatvaM vA hetuH, vyabhi - cArAt / tathAhi - pUrvakAlatvaM tatsamAnakSaNaiH samAnajAtIyatvaM ca santAnAntarajJAnairvyabhicArIti / pUrvakAlave tatsamAnajAtIyatve'pi na vivakSitajJAnahetutvamiti / ekasantAnatvaM cAntya 30 jJAnena vyabhicaratIti / atha neSyata evAntyajJAnaM sarvadA''rambhAt / tathAhi maraNazarIrajJAnamapi jJAnAntara hetu:, jAgradavasthAjJAnaM ca suSuptAvasthAjJAnasyeti / nanvevaM maraNazarIrajJAnasyAntarAbhavazarIrajJAnahetutve garbhazarIrajJAnahetutve vA santAnAntare'pi jJAnajanakatvaprasaGgaH, niyamahetorabhAvAt / atheSyata evopAdhyAyajJAnaM ziSyajJAnasya, anyasya kasmAnna bhavatIti ? atha karmavAsanA niyAmiketi cet, 35naH tasyA vijJAnavyatirekeNAsambhavAt / tathAhi tAdAtmye sati vijJAnaM bodharUpatayA'viziSTaM bodhAzca bodharUpatetyavizeSeNa vijJAnaM vidadhyAt / yaccedam 'suSuptAvasthAjJAnasya jAgradavasthAjJAnaM kAraNam' iti, (a) sadetat; suSuptAvasthAyAM hi jJAnasadbhAve jAgradavasthAto na vizeSaH syAt; ubhayatrApi svasaMvedyajJAnasya sadbhAvAvizeSAt / 1 pR0 151 paM0 25 / 2 pR0 151 paM0 27 / 3 na sukha vA bA0 / 4 pR0 152 paM0 35 // 5- bhAvasya pratyati-vA0, bA0 / 6 na bAdhAya vi0 / 7 vAtsyAyanabhASyAnurodhena arthAnurodhena cAtra 'nityasukharAgaH' ityeva samyak, athavA bhAvapadameva rAgaparaM jJeyam / 8 pratipAdayiSyadapi vi0 / 9- NArthaparaM nyAya - vA0, bA0 / 10 rAgAderapi vi0 / prameya0mA0 " rAgAderapi" ityeva pAThaH- pR0 89 dvi0, paM0 2 / 1 atra sthale prameya * mA0 " na ca bodhAdeva bodharUpateti pramANamasti vilakSaNAdapi kAraNAt vilakSaNakAryasyotpattidarzanAt" iti pATha: - pR0 89 dvi0, paM0 3 / 12 - ntare he vA0, bA0 / 13 pra0 pR0 paM0 32 / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / middhenAbhibhUtatvaM vizeSa iti cet, asadetat tasyApi taddharmatayA tAdAtmyenAbhibhAvakatvAyogAt / vyatireke tu rUpAdipadArthAnAmeva satvAt tatsvarUpaM nirUpyam, abhibhavazca yadi vinAzaH, na vijJAnasya satvam vinAzasya vA nirhetukatvam / atha tirobhAvaH, na vijJAnasya satkhena 'tatsattaiva saMvedanam' ityabhyupagame tasyAnupapatteH / ataH suSuptAvasthAyAM vijJAnAsattvenAntyajJAnasya sadbhA vAdekajJAnasantAnatvaM vyabhicArIti / 155 yaccedam 'viziSTabhAvanAvazAd rAgAdivinAzaH' iti, asadetat; nirhetukatvAt vinAzaisyAbhyAsAnupapattezca / abhyAso hyavasthite dhyAtari atizayAdhAyakatvAdupapadyate na kSaNike jJAnamAtre iti / ata eva na yoginAM sakalakalpanAvikalaM jJAnamutpadyate / na ca santAnApekSayA'tizayaH, tasyaivAsambhavAd aviziSTAd viziSTotpatterayogAcca / tathAhi - pUrvasmAdaviziSTazaduttarottaraM sAtizayaM kathamupajAyata iti cintyam / yacca 'saMtAnocchittirniHzreyasam' iti, tatra nirhetukatayA vinAza- 10 syopAyavaiyarthyam, ayatta siddhatvAditi / 1 anye tu "anekAntabhAvanAto viziSTapradeze'kSayazarIrAdilAbho niHzreyasam" [ iti manyante / tathA ca nityabhAvanAyAM grahaH, anityatve ca dveSa ityubhayaparihArArtha manekAntabhAvanA iti, evaM sadAdiSvapi yojyam / pratyakSaM ca svadeza-kAla-kAraNAdhAratayA sattvam paradezAdiSvasattvamityubhayarUpatA / tathA ghaTAdirmRdAdirUpatayA nityaH sarvAvasthAsupalambhAt, 15 ghaTAdirUpatayA cAnityastadapAyAt evamAtmApyAtmAdirUpatayA nityaH sarvadA sadbhAvAt, sukhAdiparyAyarUpatayA cAnityastadvinAzAt / evaM sarvatra svakAryeSu kartRtvam kAryAntareSu cAkartRtvamityUhyam svazabdAbhidheyatvam zabdAntarAnabhidheyatvaM ceti / tadetadasAmpratam, mithyAjJAnasya niHzreyasakAraNatvena pratiSedhAt / anekAntajJAnaM ca mithyaiva, bAdhakopapatteH / tathAhi - nityAnityatvayorvidhipratiSedharUpatvAdabhinne dharmiNi abhAvaH / evaM 20 sdsttvaaderpiiti| yaMzcedam 'ghaTAdirmRdAdirUpatayA nityaH' iti asadetat; mRdrUpatAyAstato'rthAntaratvAt / tathAhi ghaTAdarthAntaraM mRdrUpatA mRtkhaM sAmAnyam, tasya tu nityatve na ghaTasya tathAbhAvastato'nyatvAt ghaTasya tu kAraNAd vilayopalabdheranityatvameva / yaccedam ' svadezAdiSu sastraM paradezAdiSvasattvam' tadiSyata eva itaretarAbhAvasyAbhyupagamAt / tathA hi-itarasmin dezAdAvitarasya ghaTasyAbhAvo nAnutpattirna pradhvaMsaH, tatra tasya sarvadA'satvAt / dvairUpaye tu svade- 25 zAdiSvapyanupalambhaprasaGgaH / evamAtmano'pi nityatvameva, sukha-duHkhAdestadguNatvena tato'rthAntarasya vinAze'pyavinAzAt / 'kAryAntareSu cAkartRtvam' na pratiSidhyate / tathAhi yad yasyAnvayavyatirekAbhyAmutpattau vyApriyata ityupalabdhaM tat tasya kAraNaM nAnyasyetyabhyupagamyata eva / evaM zabdAbhidheyatve'pi 'na sarva sarvazabdAbhidheyam' ityabhyupagamAt / na cAnekAntabhAvanAto viziSTazarIrAdilAbhe'sti pratibandhaH / na cotpattidharmaNAM zarIrAdInAmakSayatvaM nyAyyam / tathA, muktA- 30 vapyanekAnto na vyAvarttata iti mukto na muktazceti syAt / evaM ca sati sa eva muktaH saMsArI ceti prasaktam / evamanekAnte 'pyane kAntAbhyupagamo dUSaNam, vastunaH sadasadrUpatA'nekAntaH, tasyAnekAntAbhyupagame rUpAntaramapi prasaktam / evaM nityAnityarUpatAvyatiriktaM ca rUpAntaramityAdi vAcyam / anye tu "AtmaikatvajJAnAt paramAtmani layaH saMpadyate iti bruvate / tathAhi - Atmaiva paramArthasan, tato'nyeSAM bhede pramANAbhAvAt; pratyakSaM hi padArthAnAM sadbhAvagrAhakameva na bhedasya ityavidyA- 39 samAropita evAyaM bhedaH" [ ] iti manyante, tadapyasat; AtmaikatvajJAnasya mithyArUpatayA niHzreyasasAdhakatvAnupapatteH, midhyAtvaM cAtmAdhikAra eva vakSyAmaH / evaM zabdAdvai tajJAnamapi mithyArUpatayA na niHzreyasasAdhanamiti draSTavyam / yathA caiteSAM mithyArUpatA tathA pratipAdayiSyAmaH / tannAnupama sukhAvasthAntaraprAptilakSaNAtmasvarUpaM muktiH, tatsadbhAve bAdhakapramANapradarzanAt; vizeSaguNoccheda viziSTAtma svarUpa mukti sadbhAve ca pradarzitaM pramANamiti // 1 - na sadbhA - vi0, mAM0, bhAM0 / 2-zayogAbhyAsA - A0, kaaN0|-shyobhyaasaa - vi0 / paM0 15 / 4 pra0 pR0 paM0 14 / 5 pra0 pR0 paM0 17 / 3 pra0 pR0 40 Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 prathame kANDe[ uttarapakSaH-muktau AtyantikavizeSaguNocchedasya nirasanam ] atra pratividhIyate-yat tAvaduktam 'navAnAmAtmavizeSaguNAnAM saMtAno'tyantamucchidyate, santA. natvAt' iti, atra buddhyAdivizeSaguNAnAM prAk pratiSiddhatvAt ttsntaansyaabhaavaadaashryaasiddhohetuH| tathA, buddhyAdInAM vizeSaguNAnAM pareNa svasaMviditatvenAnabhyupagamAd zAnAntaragrAhyatve vA'na5vasthAdidoSaprasakteravedyatvamityajJAtasya sattvAsiddheH punarapyAzrayAsiddhaH 'santAnatvAt' iti hetuH| kiJca, santAnatvaM hetutvenopAdIyamAnaM yadi sAmAnyamabhipretaM tadA bujhyAdivizeSaguNeSu pradIpe ca tejodravye sattAsAmAnyavyatirekeNAparasAmAnyasyAsaMbhavAt svruupaasiddhH| sattAsAmAnyarUpatve vA santAnatvasya 'sat sat' iti pratyayahetutvameva syAt, na punaH sntaanprtyyhetutvm| anyathA dravya-guNa-karmasvarUpAdeva 'sat sat' iti pratyayasaMbhavAt sattAparikalpanAvaiyarthyam / 10atha vizeSaguNAzritA jAtiH santAnatvaM hetutvenopanyastam tadA dravyavizeSa pradIpalakSaNe sAdharmyadRSTAnte tasyAsambhavAt sAdhanavikalo dRSTAntaH / na ca sattAdilakSaNaM sAmAnyamekaM svAdhArasarvagataM vA prativAdinaH prasiddhamiti prativAdyasiddho hetuH| na ca santAnatvaM sAmAnya vyAlyA buddhyAdiSu vRttimat siddham, tadvatteH samavAyasya nissiddhtvaat| tatsattve'pi tadbalAt santAnatvasya buddhyAdisambandhitve tasya sarvatrAvizeSAdAkAzAdiSvapi nityeSu santAnatvasya vRttera15 naikAntikatvam / na ca samavAyasyAvizeSe'pi samavAryinovizeSAt santAnatvaM buddhyAdiveva varttate nAkAzAdigviti vaktuM yuktam, itaretarAzrayaprasakteH-siddhe hi santAnatvasyAkAzAdivyavacchedena buddhyAdivRttitve vizeSatvasiddhiH, tatsiddhezcAnyaparihAreNa tadvRttitvasiddhiritItaretarAzrayatvam / api ca, yadi samavAyasya sarvatrAvizeSe'pi buddhyAdivizeSaguNa-santAnatvayoH pratiniyatAdhArAdhe yarUpatA siddhimAsAdayati tadA vyarthaH samavAyAbhyupagamaH, tadyatirekeNApi tyostdruuptaasiddheH| 20 {atha pramANaparidRSTatvAt samavAyasyAbhyupagamaH na punaH samavAyivizeSarUpatA'nyathA' nupapatteH, asadetat tadrAhakapramANasyaivAbhAvAt / tathAhi-sa sarvasamavAyyanugataikasvabhAvo vA'bhyupagamyeta, tavyAvRttasvabhAvo vA? na tAvat tadyAvRttasvabhAvaH samavAyaH, sarvato vyAvatasvabhAvasyAnyAsambandhitvena nIlasvarUpavat samavAyetvAnupapatteH / nApi tadanugataikasvabhAvaH, sAmAnyavat tatsamavAyatvAyogAt-nityasya sato'nekatravRtteH sAmAnyasya pareNa samavAyatvAna 25 bhyupagamAt / na ca samavAyasvarUpasyApi grAhakatvena nirvikalpakaM savikalpakaM vA'dhyakSaM pravarttate kimuta tasyAnekasamavAyyanugataikatadvizeSarUpasya, tadagrahaNe tadanugataikarUpasyApi apratibhAsa nAditi sAmAnyapratiSedhaprastAve pratipAditatvAt / nApi tatra pratyakSApravRttau tatpUrvakasyAnumAnasyApi prvRttiH| atha sambandhatvenAsAvadhyavasIyate, tadayuktam / yataH kiM 'sambandhaH' iti buddhyA'dhyavasIyate, 30 Ahokhid 'iha' iti buddhyA, uta 'samavAyaH' iti pratItyA ? tad yadi sambandhabuddhyA tadA vaktavyam-ko'yaM sambandhaH? kiM sambandhatvajAtiyuktaH, Aho. svidanekopAdAnajanitaH, anekAzrito vA, sambandhabuddhiviSayo vA, sambandhabuddhyutpAdako vA? tad yadi sambandhatvajAtiyuktaH sa na yuktaH, samavAyAsambandhatvaprasaGgAt / athAnekopAdAnajanitastadA ghaTAderapi smbndhtvprsnggH| athAnekAzritastadA ghaTajAtyAdau smbndhtvprsnggH| atha 35sambandhabuDhyutpAdakastadA locanAderapi smbndhtvprsktiH| atha sambandhabujhyavaseyastadA ghaTAdipvapi sambandhazabdavyutpAdane sambandhajJAnaviSayatve sambandhatvaprasaGgaH, tathA, sambandhetarayorekajJAnaviSayatve itarasya smbndhruuptaaprsktiH| atha sambandhAkAraH, sambandhaH, saMyogAbhedaprasaGgaH aMtrAntarAkArabhedazca na bhedakaH, tasyA'prasiddheH / athehabujhyA'vaseyaH samavAyaH, na; ihabuddharadhikaraNAdhyavasAyarUpatvAt / na cAnyasminnAkAre 40 pratIyamAne'nyAkAro'rthaH kalpayituM yuktaH, atiprasaGgAt / 1 pR. 150 paM0 8 / 2 pR. 138 pN016| 3-hyatvenA'navasthA-vA0, baa0| 4-yino vizeA0, kAM0 / 5-yasyAnu-mAM0, bhaa0| 6-katadvizeSasya rUpasya gu0 |-kvishessruupsy A0, kAM0 |-kvishesssy rUpasya vi0| pR0 112 paM0 23 / 8-tyAdeH saM-bhAM0, maaN0| 9 saMyogame-bhA0, mAM0 / 1. avAntarA-A0, ko0 / athaantraa-vi.| 11-yaH, na; A0, vi0, kaaN| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / atha samavAyabuddhyA samavAyaH pratIyata ityabhyupagamaH, sopyanupapannaH samavAyabuddheranupapatteH; na hi 'ete tantavaH, ayaM paTaH, ayaM samavAyaH' iti parasparaviviktaM tritayaM bahirgrAhyAkAratayA kasyacit pratItAvudbhAti tathAnubhavAbhAvAt / 1 athAnumAnena pratIyate, ayuktametat; pratyakSAbhAve tatpUrvakasyAnumAnasyApyavRtteH / sAmAnyatodRSTamapi nAtra vastuni pravarttate, tatprabhavakAryAnupalabdheH / na ca ihabuddhireva samavAyajJApikA - 5 'iha tantuSu paTaH' iti pratyayaH sambandhanimittaH, abAdhitehapratyayatvAt, 'iha kuNDe dadhi' iti pratyayavat iti, vikalpAnupapatteH / tathAhi kiM nimittamAtramanena pratIyate, uta sambandhaH ? yadi nimittamAtraM tadA siddhasAdhyatA / atha sambandhaH, sa saMyogaH, samavAyo vA ? saMyogapratipattAvabhyupagamabAdhA / samavAyAnumAne sambandhavyatirekaH / na cAnyasya sambandhe satyanyasya gamakatvam, atiprasaGgAt / nahi devadattendriya- ghaTasambandhe yazadattendriyaM rUpAdikamartha karaNatvAt prakAzayadU 10 dRSTam / tanna samavAyaH kasyacit pramANasya gocaraH / na ca tasya samavAyibhyAmasambaddhasya sambandharUpatA / na ca tatsambandhanimitto'paraH samavAyo'bhyupagamyate; abhyupagame vA'navasthAprasaGgaH / vizeSaNavizeSyabhAvasyApi tatsambandhanimittasya sambandhAbhyupagame'navasthAdikaM dUSaNaM samAnam / na cAsambandhasyApi tasya sambandharUpatvAdaparapadArtha sambandhakatvamiti vAcyam, vihitottaratvAt / na ca samavAyasyAnyasya vA ekAnta nityasya kAryajanakatvaM sambhavati, nitye krama-yaugapadyAbhyAmartha - 15 kriyAvirodhasya pratipAdayiSyamANatvAt / na ca tadabhAve padArthAnAM sattvam, sattAsambandhitvena tasya niSiddhetvAniSetsyamAnatvAzca / } tadevaM samavAyasyAbhAvAt santAnatvaM buddhyAdisantAneSu na vRttimat siddhamiti santAnatvalakSaNo hetuH kathaM nA'siddhaH ? 157 athopAdAnopAdeyabhUtabuddhyAdilakSaNaM pravAharUpameva santAnatvaM hetutvena vivakSitam ; nanvevaM tasya tathAbhUtasyAnyatrAnanuvRtterasAdhAraNAnaikAntikatvam abhyupagamavirodhazca / na hi pareNa 20 buddhikSaNopAdAno'paraH sarva eva buddhikSaNo'bhyupagamyate ekasantAnapatitaH / tathAbhyupagame vA muktAvasthAyAmapi pUrvapUrvabuddhyupAdAnakSaNAduttarottaropAdeyabuddhikSaNasya saMbhavAnna buddhisantAnasyAtyantocchedaH sAdhyaH sambhavati, yathokta hetu sadbhAvabAdhitatvAt / atha pUrvApara samAnajAtIyakSaNapravAhamAtraM santAnatvaM tenAyamadoSaH nanvevamapi hetorasA - dhAraNatvaM tadavastham / nokasantAnarUpamanyAnuyAyi, vyaktervyaktyantarAnanugamAt; anugame vA 25 sAmAnyapakSabhAvI pUrvokto doSastadavasthaH; anaikAntikazca pAkajaparamANurUpAdibhiH tathAvidhasantAnatvasya tatra sadbhAve'pyatyantocchedAbhAvAt / api ca, santAnatvamapi bhaviSyati atyantAnucchedazceti viparyaye hetorbAdhakapramANAbhAvena sandigdhavipakSavyAvRttikatvAdanaikAntikaH / vipakSe'darzanaM ca hetorbAdhakaM pramANaM prAgeva pratikSiptam / viruddhazcAyaM hetuH, zabda-buddhi- pradIpAdiSvapyatyantAnucchedavatsveva santAnatvasya bhAvAt / 30 na kAntanityeSvivAnityeSvapyarthakriyAkAritvalakSaNaM satvaM sambhavatIti pratipAdayiSyamANatvAt / na ca pradIpAdInAmuttaraH pariNAmo na pratyakSaH ityetAvatA 'te tathA na santi' iti vyavasthApayituM zakyam; anyathA paramANUnAmapi pArimANDalya guNAdhAratayA pratyakSato'pratipattestadrUpatayA'sakhaprasaGgaH / atha teSAM tadrUpatayA'numAnAt pratipatternAyaM doSaH nanu sA anumAnAt pratipattiH prakRte'pi tulyA / yathA hi sthUlakAryapratipattistadaparasUkSmakAraNamantareNA'sambhavinI paramANusa - 35 tAmavabodhayati tathA madhyasthitidarzanaM pUrvAparakoTi sthitimantareNAsambhavi tAM sAdhayatIti pratipAdayiSyate / na ca dhvastasyApi pradIpasya vikArAntareNa sthityabhyupagame pratyakSabAdhA, vAristhe tejasi bhAsvararUpAbhyupagame'pi tadvAdhopapatteH / athoSNasparzasya bhAsvararUpAdhikaraNatejodravyAbhAve'sambhavAdanudbhUtasya tatra parikalpanamanumAnatastarhi pradIpAderapyanupAdAnotpattivanna santaticipatyabhAvamantareNa vipattiH sambhavatItyanumAnataH kiM na kalpyate tatsantatyanucchedaH anyathA 40 santAnacara makSaNasya kSaNAntarAjanakatvenAsarakhe pUrvapUrvakSaNAnAmapi tattvAnna vivakSitakSaNasyApi sattvamiti pradIpAderdRSTAntasya buddhyAdisAdhyadharmiNazcAbhAva iti nAnumAnapravRttiH syAt ? tasmA 1 pra0 pR0 paM0 11 / 2 pR0 110 paM0 8 / 5-kSabAdhaH A0, mAM0 // kAM0, kAM0 / 3 muktyava-A0, 4 pR0 156 paM0 6 / Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - cchanda-buddhi- pradIpAdInAmapi sattre nAtyantiko vyucchedo'bhyupagantavyaH - anyathA vivakSitakSaNe'pi sattvAbhAvaH - iti sarvatrAtyantAnucchedavatyeva santAnatvalakSaNo heturvarttata iti kathaM na viruddhaH ? 158 viparItArthopasthApakasyAnumAnAntarasya sadbhAvAdanumAnabAdhitaH pakSaH, hetorvA kAlAtyayApa diSTatvam / yathA cAnumAnasya pakSabAdhakatvam anumAnabAdhitapakSanirdezAnantaraM prayuktatvena hetorvA 5 kAlAtyayApadiSTatvaM tathA'sakRt pratipAditamiti na punarucyate / atha kiM tadanumAnaM prakRtapratijJAyA bAdhakaM yenAtrAyamuktadoSaH syAt ? ucyate, pUrvAparasvabhAva parihArAvAptilakSaNapariNAmavAn zabda-buddhi- pradIpAdiko'rthaH sattvAt kRtakatvAdvA, yAvAn kazcit bhAvasvabhAvaH sa sarvaH tAdRzabhAvasvabhAva vivartamantareNa na sambhavatitathAhi - na tAvat kSaNikasya niranvayavinAzinaH sattvasambhavo'sti, svAkArAnukAri jJAna10 manyadvA kAryAntaramaprApyA''tmAnam saMharataH sakalazaktivirahitasya vyomakusumAderiva sattAnupapatteH / tAdRzasya nahi kAryakAlaprAptiH, kSaNabhaGgabhaGgaprasakteH / nApi phalasa mayamAtmAnamaprApayatastajananasAmarthya cirataravinaSTasyeva sambhavati / na ca samanantarabhAvinaH kAryasyotpAdane kAraNaM svasattAkAla eva sAmarthyamApnoti, kAryakAle tasya svabhAva (vA) vizeSAt tataH prAgapi kAryotpattiprasaGgAt / tasmin satyabhavannasati svayameva bhavan ayaM bhAvaH tatkAryavyapadezamapi na labhate; 15 na hi samartha kAraNe prAdurbhAvamaprApnuvat kAryamitaradvA kAraNam atiprasaGgAt / na ca samanantarabhAvavizeSaimAtreNa tatkAryatvaM yuktam, samanantaraprabhavatva syaivAsambhavAt - itaretarAzrayaprasakteH - iti pratipAditatvAt / upacaritaM caivaM tasya kAryatvamitarasya ca kAraNatvaM syAt akSaNikavat / tatkAraNabhAve satyabhavantaM prati punaH kAraNasya bhAvAbhAvayorna kazcidvizeSaH tato'kSaNikAdiva kSaNikAdapi 20 sattvAdirvastusvabhAvo vyAvarttata eva / na hyakSaNike eva krama-yaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodhaH kiM tarhi kSaNabhaGge'pi / tathAhi na tAvat kArya-kAraNayoH kramaH sambhavati, kAlabhedAt janyajanakabhAvavirodhAtU, cirataroparatotpannapitAputravat / na hi tAdRzasyApekSApi sambhavati, anAdheyA'praheyAtizayatvAt, akSaNikavat na hi kiJcidatizayaM tato nAsAdayat bhAvAntaramapekSate yataH kramaH syAt, janya- janakayo rAdheya vizeSatve'pi na kramasambhavaH, kramiNoH kAlabhedAt tattvAnupapatteH / yaugapadyaM tu 25 tayorhetuphalabhAvatayaivAsambhavi, samAnakAlayorhi na hetuphalabhAvaH savyetaragoviSANavadapekSAnupapatteH / ata eva kRtakatvAdayo'pi hetavo vastusvabhAvAH pariNAmAnabhyupagamavAdinAM na sambhavanti / tathAhi apekSita paravyApAro hi bhAvaH svabhAvaniSpattau kRtaka ucyate, sA ca parApekSA ekAnta nityavadekAntA'nitye'pyasambhavinI; tadapekSAkAraNakRtasvabhAvavizeSeNa vivakSitavastunaH sambandho'pi nopapadyeta, svabhAvabhedaprasakteH / abhede vA'pekSyamANAdapekSakasya sarvathA''tmaniSpattiprasaGgAt / ataH 30 svabhAvabhinnayoH pratyastamitopakAryopakArakasvabhAvayorbhAvayoH sambandhAnupapatteH 'asyedam' iti vyapadezasyAnupapattiH / yadi punarapekSamANasya tadapekSyamANena vyatiriktamupakArAntaraM kriyeta, tatsambandhavyapadezArthaM tatrApyupakArAntaraM kalpanIyamityanavasthA sakalavyomatalAvalambinI prasajyeta / tasmAnnityA'nityapakSayorarthakriyAlakSaNaM satvam kRtakatvaM vA na sambhavatIti yat kiJcit sat kRtakaM vA tatsarva pariNAmi, itarathA'kiJcitkarasyAvastutvaprasaGgAnnabhastalAra vindinI kusumavat35 san kRtako vA zabda-buddhi-pradIpAdiriti siddhaH pariNAmI / sattvaM cArthakriyAkAritvameva, anyasya niSiddhatvAt taccAtyantocchedavatsu na sambhavatyeva tato vyAvarttamAno hetuH anatyantocchedavatsveva saMbhavatIti kathaM na prakRtahetupakSabAdhakatvamAzaGkanIyaM prakRtasAdhyasAdhakasya hetoranekadoSaduSTatvapratipAdanAt ? na cAsatpratipakSatvamapyasya / tathAhi - 'buddhyA disantAno nAtyantocchedavAn, sarvapramANAnu40 palabhyamAnatathocchedatvAt, yo hi sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedo na sa tatvenopeyaH, yathA 1 - ntiko vi-mAM0, mAM0 / 2 - vazcAbhAvaH vA0, bA0 / 3 - vavivartta - A0 / 4 - bhAvAbhAvavi-A0, kaaN0| - bhAvAbhAvAvi-vA0, bA0, mAM0, bhAM0 / 5 SamantareNa ta bhAM0, mAM0 / 6 pR0 138 23 / 7 hi kaJci vA0, bA0 / 8-yan bhA-bhAM0, mAM0 / 9-padyate bhAM0, mAM0 / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvruupvaadH| 159 pArthivaparamANupAkajarUpAdisantAnaH, tathAca bujhyAdisantAnaH, tasmAnnAtyantocchedavAn' iti kathaM na satpratipakSatvaM 'santAnatvAt' ityanumAnasya ? na ca prastutAnumAnata eva santAnocchedasya pratIto sarvapramANAnupalabhyamAnatathocchedatvamasiddham, santAnatvasAdhanasya satpratipakSatvAt / na cAsya pratipakSasAdhanasya pramANatve siddhe santAnatvasAdhanasya satpratipakSatvam asya ca satpratipakSatve vikSitAnupalabdheH pratipakSasAdhanasya pramANatvamiti vAcyam, bhavadabhiprAyeNa satpra-5 tipakSatvadoSasyodbhAvanAt, paramArthatastu yathA'yaM doSo na bhavati tathA pratipAditam pratipAdayiSyate ca / santAnatvahetostvasiddhA'naikAntika-viruddhatvAnyatamadoSaduSTatvenAsAdhanatvam, taca pratipAditamityalamatiprasaGgena, diGmAtrapradarzanaparatvAt prayAsasya / yaJca nirhetukavinAzapratiSedhAt santAnocchede heturvAcyaH' ityAdi, tadasaGgatam / samyagjJAnAd viparyayajJAnavyAvRttikrameNa dharmA'dharmayostatkAryasya ca zarIrAderabhAve'pi sakala-10 padArthaviSayasamyagjJAnAnantAnindriyajaprazamasukhAdisantAnasya nivRttyasiddheH / na ca zarIrAdinimittakAraNamAtmamanaHsaMyogaM cAsamavAyikAraNamantareNa na jJAnotpattiH, paralokasAdhanaprastAve "taismAdyasyaiva saMskAraM niymenaanuvrtte| tannAntarIyakaM cittamatazcittasamAzrayam" // [ ] iti nyAyena jJAnasya jJAnopAdAnatvapratipAdanAt; anyathA paralokAbhAvaprasaGgAt; nityasyAtmana 15 samavAyikAraNatvena jJAnAdikaM preti niSiddhatvAt AtmamanaHsaMyogasya vA'samavAyikAraNasya pratiSetsyamAnatvAt niSiddhatvAcca saMyogasya nimittakAraNasya vA; pratiniyatatvena zarIrAdyabhAve'pi deza-kAlAderAtmano jJAnAdisvabhAvasyottarajJAnAdyavasthArUpatayA pariNamataH sahakAritvasambhavAt / IzvarajJAnaM ca zarIrAdinimittakAraNavikalamapyabhyupagacchati-tajjJAne'pi nityatvasya pratiSiddhatvAt-na punarmuktyavasthAyAmAtmanastatsvabhAvasyeti susthitam naiyAyikatvaM parasya / 20 __yattUktam 'ArabdhakAryayordharmAdharmayorupabhogAt prakSayaH saMcitayozca tattvajJAnAt' ityAdi, tadapi na saGgatam ; upabhogAt karmaNaH prakSaye tadupabhogasamaye'parakarmanimittasyAbhilASapUrvakamanovAk-kAyavyApArasvarUpasya sambhavAdavikalakAraNasya ca pracuratarakarmaNaH sadbhAvAt kathamAtyantikaH karmakSayaH? samyagjJAnasya tu mithyAjJAnanivRttyAdikrameNa pApakriyAnivRttilakSaNacAritropabRMhitasyA''gAmikarmAnutpattisAmarthyavat sazcitakarmakSaye'pi sAmarthya saMbhAvyata eva-yathoSNa-25 sparzasya bhAvizItasparzAnutpattau samarthasya pUrvapravRttatatsparzAdidhvaMse'pi sAmarthyamupalabdham-kintu pariNAmijIvAjIvAdivastuviSayameva samyagjJAnaM na punarekAntanityAnityAtmAdiviSayam; tasya viparItArthagrAhakatvena mithyaatvopptteH| yathA caikAntavAdiparikalpita AtmAdyoM na saMbhavati tathA yathAsthAnaM nivedayiSyate / mithyAjJAnasya ca muktihetutvaM pareNApi neSyata eva ato yaduktam "yathaidhAMsi" ityAdi, tat sarvasaMvararUpacAritropabaMhitasamyagjJAnAgnerazeSakarmakSaye sAmarthyamabhyu-30 pagamyate, tat siddhameva sAdhitam / __ yaccopabhogAdazeSakarmakSaye'numAnamupanyastam, tatra yadevA''gAmikarmapratibandhe samartha samyagjJAnAdi tadeva saJcitakSaye'pi parikalpayituM yuktamiti pratipAditaM sarvajJasAdhanaprastAve / upabhogAttu prakSaye stokamAtrasya karmaNaH pracuratarakarmasaMyogasaMcayopapattena tadazeSakSayo yuktisnggtH| 'karmatvAt' iti ca hetuH santAnatvavadasiddhAdyanekadoSaduSTatvAnna prkRtsaadhysaadhkH| asiddhatvAdido-35 SAdbhAvana ca santAnatvahatudUSaNAnusAreNa svayameva vAcya na punarucyata granthagAravabhayAt / yecca 'samAdhibalAdutpannatattvajJAnasya' ityAdi, tadapyayuktam abhilASarUparAgAdyabhAve 1-vakSitatvA -vA0, baa0| 2 pR0 156 paM0 3-pR0 157 paM0 30 / 3 pR. 150 paM0 14 / 4 pR0 77 paM0 32 / 5 pratiSiddhatvA-vi. vinaa| 6 pR0 113 paM0 42 / 7 pR0 126 paM0 23 / atra sthale prameyakamalamArtaNDe "nityatvaM cezvarajJAnasya IzvaranirAkaraNe pratiSiddham , zarIrAdyapAye'pyasya jJAnAyabhyupagame'nyAtmano'pi so'stu tatsvabhAvatvAt"-pR0 91 pra0, paM0 12 / 8pR0 150 paM0 20 / 9 pR0 150 paM0 22 / 10-t sarva sNv-maaN0| 11-mavagamyate siddh-vaa0| 12 pR0 150 paM0 26 / 13-karmasAmarthyaprati -vi0| 14-ga yop-vaa0| 15 pR0 150 paM0 28 // 4 pR0 77.50 2 "nityatvaM cezvarajJAnasya zvApR0 150 paM0 20 / sAmarthyaprati Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - ruyAdyupabhogAsambhavAt, sambhave'pi cAvazyaMbhAvI Rddhimato bhavadabhiprAyeNa yogino'pi pracuratara dharmAdharmasaMbhavo'tibhogina iva nRpatyAdeH, vaidyopadezapravartamAnAturadRSTAMnto'pyasaGgataH, tasyApi nirugbhAvAbhilASeNa pravarttamAnasyauSadhAdyAcaraNe vItarAgatvAsiddheH / na ca mumukSorapi muktisukhAbhilASeNa pravartamAnasya sarAgatvam, samyagjJAnapratibandhakarAga vigamasya sarvajJatvAnyathAnupapatyA 5 prAk prasAdhitatvAt / bhavopagrAhi karmanimittasya tu vAgU- buddhi-zarIrA''rambhapravRttirUpasya sAtajanakasya zailezyavasthAyAM mumukSorabhAvAt pravRttikAraNatvenAbhyupagamyamAnasya sukhAbhilApasyApyasiddhena mumukSo rAgitvam / prasiddhazca bhavatAM pravRttyabhAvo bhAvidharmAdharmapratibandhakaH / zca bhAvadharmAdharmAbhyAM viruddho hetuH sa eva saJcitatkSaye'pi yukta iti pratipAditam / ata eva samyagjJAna-darzana- cAritrAtmaka eva heturbhAvi bhUtakarmasambandhapratighAtakatvAd 10 muktiprAtyavandhyakAraNaM nAnya iti / tena yaduktam 'tattvajJAninAM karma vinAzastatvajJAnAt' iti, tadyuktameva / yatu 'itareSAmupabhogAt' iti, tadayuktam; upabhogAt tatkSayAnupapatteH pratipAditatvAt / yattu 'nitya naimittikAnuSThAnaM kevalajJAnotpatteH prAk kAmyaniSiddhAnuSThAna parihAreNa jJAnAvaraNAdiduritakSayanimittatvena kevalajJAnaprAptihetutvena ca pratipAditam' tadiSTamevAsmAkam / kevalajJAnalAbhottarakAlaM tu zailezyavasthAyAmazeSa karma nirjaraNarUpAyAM sarvakriyApratiSedha evAbhyu15 pagamyata iti na tannimitto dharmAdharmaphalaprAdurbhAvaH, pravRttinivRtterAtyantikyAstatkSaya hetutvaisiddheH / cakam 'viparyayajJAnadhvaMsAdikrameNa vizeSaguNoccheda viziSTAtmasvarUpamuktyabhyupagame na tattvajJAna kAryatvAdanityatvaM vAcyam' ityAdi, tadapyayuktam; vizeSaguNocchedaviziSTAtmano muktirUpatayA pratiSiddhatvAt, buddhyAdervizeSaguNatvasyAtyantikatatkSayasya ca pramANabAdhitatvAt / guNavyatiriktasya ca guNina AtmalakSaNasyaikAntanityasya niSetsyamAnatvAt tasya buddhyAdivizeSa20 guNatAdAtmyAbhAvo'siddhaH / 160 yacce 'mokSAvasthAyAM caitanyasyApyucchedAnna kRtabuddhayastatra pravarttanta ityAnandarUpAtmasvarUpa eva mokSo'bhyupagantavyaH' iti etat satyameva / yace 'yathA tasya citsvabhAvatA nityA tathA paramAnandasvabhAvatA'pi' ityAdi, tadayuktam ; citsvabhAvatAyAH apyekAnta nityatAnabhyupagamAt; AtmasvarUpatA tu cidrUpatAyA AnandarUpatAyAzca kathaMcidabhyupagamyata eva / yacca 'ananyatvena 25 zrutau zravaNam 'vijJAnamAnandaM brahma' iti, tadapi nAsmadabhyupagamabAdhakam, samasta jJeyavyApino jJAnasyAvaiSayikasya cAnandasya svasaMviditasya muktyavasthAyAM sakalakarmarahitAtmabrahmarUpAbhedena kathaMcidabhISTatvAt / yapi 'yadA'vidyAnivRttiH tadA svarUpapratipattiH saiva mokSaH' iti, tadapi yuktameva, aSTavidhapAramArthikakarmapravAharUpAnAdyavidyAtyantikanivRtteH svarUpapratipattilakSaNamokSAvAte rabhISTatvAt / 30 ata eva 'AnandaM brahmaNo rUpaM tacca mokSe'bhivyajyate' ityetadapi nAsmatpakSakSatimudvahati, abhivyakteH svasaMviditAnandasvarUpatayA tadavasthAyAmAtmana utpatterabhyupagamAt / yacca yathAtmano mahattvaM nijo guNaH' ityAdi, tadasAram ; nityasukha - mahattvAderAtmA'vyatiriktatvena taddharmatvena vA pramANabAdhitatvAdanabhyupagamArhatvAt / ata eva 'saMsArAvasthAyAmapi nityasukhasya tatsaMvedanasya ca sadbhAvAt saMsAra- muktyavasthayoravizeSaH' ityAdi yadUSaNamatra pakSe upanyastaM tadnabhyupagamAdeva nirastam / 35 yaccAnityatvapakSe'pi 'tasyAmavasthAyAM sukhopapattAvapekSAkAraNaM vaktavyam, na hyapekSAkAraNazUnyaH AtmamanaH saMyogaH kAraNatvenAbhyupeyate' ityAdi, tadapyasaGgatam jJAna- sukhAdezcaitanyopAdeyatvena taddharmAnuvRttitaH prAk pratipAditatvAt sendriyazarIrAdestu tadutpattAvapekSAkAraNatvenAbhyupagamyamAnasyAvyApakatvAt / tathAhi - sendriyazarIrAdyapekSAkAraNavyApArarahitaM vijJAnamupalabhyata eva 1 atra prameya0 mA0 " gRddhimato bhavadabhi" - ityeva pAThaH, sa eva ca samyak pR0 91 dvi0, paM0 2 / 2 pR0 150 paM0 31 / 3 pR0 61 paM0 2 4- takSaye mAM0 / 5 pR0 159 paM0 24 / 6 pR0 150 paM0 33 / 7 pR0 150 paM0 33 / 8 pR0 159 paM0 34 / 90 150 paM0 39 / 10 - tvasiddha H vi0 / 11 pR0 151 paM0 6 / 12 pR0 156 paM0 3 / 13 pR0 151 paM0 9 / 14 pR0 151 paM0 10 / 15 pR0 151 paM0 11 / 160 151 paM0 15 / 17 pR0 151 paM0 17 / 18 pR0 151 paM0 19 / 19 pR0 151 paM0 28 / 20 sukhotpattA- mAM0 / 21 pR0 152 paM0 3 / 22 pR0 159 paM0 15 / Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / 161 samastazeyaviSayatvenAniyataviSayam , yathA'vyApRtacakSurAdikaraNagrAmasya, 'sadasatI tattvam' iti jhAnaM sakalAkSepeNa vyAptiprasAdhakaM vA / na cAtrApyAtmA'ntaHkaraNasaMyogasya zarIrAdyapekSAkAraNasahakRtasya vyApAra iti vaktuM yuktam , antaHkaraNasyANuparimANadravyarUpasya pramANabAdhitatvenAnabhyupagamArhatvAt saMyogasya ca niSiddhatvAt / zarIrAdInAM tu jJAnotpattivelAyAM sannidhAne'pi tahuNa-doSA'nvaya-vyatirekAnuvidhAnasya tajjJAne'nupalambhAnnApekSAkAraNatvaM kalpayituM yuktam , tathApi 5 tatkalpane'tiprasaGgaH / deza-kAlAdikaM ca vizuddhajJAnakSaNasyAnvayinaH jJAnAntarotpAdane pravartamAnasyApekSAkAraNaM na pratiSidhyate muktyavasthAyAmapi, zarIrAdikaM tu tasyAmavasthAyAM kAraNAbhAvAdevAnutpannaM nApekSAkAraNaM bhavitumarhati / yadi ca sendriyazarIrApekSAkAraNamantareNa jJAnAderutpattirnAbhyupeyeta tadA tathAbhUtApekSAkAraNajanyajJAnasya cakSurAdijJAnasyeva pratiniyataviSayatvaM syAditi 'sadasadvargaH kasyacidekajJAnAlambanaH, prameyatvAt , paJcAGgulivat' ityato'numAnAdanumIyamAnaM sarvajJa-10 zAnamapi pratiniyataviSayatvAnna sarvaviSayaM syAt / yadi punastajjJAnaM sakalapadArthaviSayatvAt tajanyaM "arthavat pramANam" [ vAtsyA0 bhA0 pR0 1, paM0 2] iti vacanAt sendriyazarIrApekSAkAraNA'janyaM vAbhyupagamyate anyathA sarva viSayatvaM na syAditi tarhi muktyavasthAyAmapi dehAdyapekSAkAraNA'janyaM kiM nAbhyupagamyate ? aMsAdhitaM cAnindriyajaM sakalapadArthaviSayamadhyakSaM jJAnaM sarvasAdhanaprastAve iti na sendriyazarIrApekSAkAraNajanyatvAbhAve tajjJAnasya pratiniyataviSayatvAbhAvAdabhAva 15 evAbhyupagantuM yuktH| api ca, sakalapadArthaprakAzakatvaM jJAnasya svabhAvaH, sa ca sendriyadehAdyapekSAkAraNasvarUpAvaraNenAcchAdyate'pavarakAvasthitaprakAzyapadArthaprakAzakasvabhAvapradIpa iva tadAvArakazarAvAdinA, tadapagame tu pradIpasyeva svaprakAzyaprakAzakatvaM jJAnasyAyanasiddhamiti kathamAvaraNabhUtasendriyadehAdyabhAve tadvasthAyAM jJAnasyApyabhAvaH preryeta ? anyathA pradIpAvArakazarAvAdyabhAve pradIpasyApyabhAvaH preraNIyaH20 syAt / na ca zarAvAderAvArakasya pradIpaM pratyajanakatvamAzaGkanIyam, tathAbhUtapradIpapariNatijanakatvAccharAvAdeH, anyathA taM pratyAvArakatvameva tasya na syAt, pariNAmasya ca prasAdhayiSyamANatvAt / upalabhyate ca saMsArAvasthAyAmapi vAsIcandanakalpasya mumukSoH sarvatra samavRtterviziSTadhyAnAdivyavasthitasya sendriyazarIravyApArAjanyaH paramAhAdarUpo'nubhavaH, tasyaiva bhAvanAvazAduttarottarAmavasthAmAsAdayataH paramakASThAgatirapi sambhAvyata evetyetadapi sarvazasAdhanaprastAve pratipAditamiti na punrucyte| paramArthatastvAnandarUpatA''tmanaH svarUpabhUtA tadvibandhakakarmakSayAt tasyAmavasthAyAmutpadyate / ekAntanityasya tvavicalitarUpasyAtmano vaiSayikasukha-duHkhopabhogo'pyanupapannaH, ekasvabhAvasya tatsvabhAvAparityAge bhinnasukha-duHkhasaMvedanotpAde'pyAkAzasyeva tadanubhavAbhAvAt / tatsamaveta-tadutpatyAdikaM tu pratikSiptatvAnna vaktavyam, 'jJAnaM cottarajJAnotpAdanasvabhAvam, yacca yatsvabhAvam naH tat tadutpAdane'nyApekSam, yathAntyA bIjAdikAraNasAmagrI aGkurotpAdane, tatsvabhAvazca pUrvo zAnakSaNa uttarajJAnakSaNotpAdane' iti svabhAvahetuH; anyathA'sau tatsvabhAva eva na syAt / na ca saMsArAvasthAjJAnAntyakSaNasyottarajJAnajananasvabhAvatvamasiddham, tathAbhyupagame sattAsaMbandhAdeH sattvasya niSiddhatvAt tadajanakatvena tasyAnarthakriyAkAritvAt avastutvApattestajanakasyApyavastutvaM ttstjnksyetyevmshesscittsntaansyaavstutvprsnggH| atha svasantAnavartticittakSaNasyAjanakatve'pi santAnAntaravatiyogijJAnasya jananAnnAzeSacittakSaNAvastutvaprasaktiH, nanvevaM rasAderekakAlasya rUpAderavyabhicAryanumAnaM sAdhavacittasantAnanirodhalakSaNamuktivAdino bauddhasya na syAt, rUpAderantyakSaNavad vijAtIyakAryajanakatve'pi sajAtIyakAryAnArambhasaMbhavAt / ekasAmagryadhInatvena rUpa-rasayorniyamena kAryadvayArambhakatve'nyatrApi kAryadvayArambhakatvaM kiM na syAt 'yogijJAnAntyakSaNayorapi samAnakAraNasAmagrIjanyatvAt ? katha-40 mekatrAnupayoginazcAnyatropayogazcaramakSaNasya? upayoge vo jJAnAntarapratyakSavAdino'pi naiyAyi 1 pR0 113 paM0 42 / 2 pR. 85 paM0 14 / 3 caa'bhyu-aa0| 4 pR0 65 paM. 33-pR0 67 paM. 4 / 5 parimANasya maaN0| 6 pR. 6150 25 / 7 pR. 135 paM0 9 / 8-dakhabhA-A0, vi0| 9 pR. 110 pN09| 10 yoginAM jJAnA-hA0, kAM0, gu0| 11 vA jJAnajJAnAntara-mAM0, bhAM0 / sa0 ta021 Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 prathame kANDekasya svaviSayazAnajananAsamarthasyApi jJAnasyArthajJAnajananasAmarthya kiM na syAt ? tathA ca nArthacintanamutsIdet / atha svasantAnavartikAryajananasAmarthyavad bhinnasantAnavartikAryajananasAmarthyamapi neSyate tarhi sarvathArthakriyAsAmarthyarahitatvenAntyakSaNasyAvastutvaprasaktiH / tathAvidhasyApi vastutve sarvathA'rthakriyArahitasya akSaNikasyApi vstutvprsktiH| tathA ca sattvAdayaH kSaNikatvaM na 5 sAdhayeyuH anaikAntikatvAt / tasmAt sAzravacittasantAnanirodhalakSaNA'pi muktirvishessgunnrhitaatmsvruupevaa'nuppnnaa| nirAzravacittasantatyutpattilakSaNA tvabhyupagamyata eva, kevalaM sA cittasaMtatiH sAnvayA yuktA; baddho hi mucyate naabddhH| na ca niranvaye cittasantAne baddhasya muktiH saMbhavati, tatra hyanyo baddho'nyazca mucyate, santAnakyAd baddhasyaiva muktiratrApIti cet, yadi santAnArthaH para10mArthasaMstadA''tmaiva santAnazabdenoktaH syAt, atha saMvRtisan tadaikasya paramArthasato'sattvAdanyo baddho'nyazca mucyata iti baddhasya muktyarthaM na pravRttiH syAt / athAtyantanAnAtve'pi dRDharUpatayA kSaNAnAmekatvAdhyavasAyAt 'baddhamAtmAnaM mocayiSyAmi' ityabhisandhAnavataH pravRtternAyaM doSaH tarhi na nairAtmyadarzanamiti kutastannibandhanA muktiH ? athAsti nairAtmyadarzanaM zAstrasaMskArajam, na tayekatvAdhyavasAyo'skhaladrUpa iti kuto vaddhasya muktyarthaM pravRttiH syAt ? tathA ca 15"mithyAdhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [ ] ityetat plavate / tasmAdasati vijJAnakSaNAnvayini jIve bandha-mokSayostadartha vA pravRtteranupapatteH sAnvayA cittasantatirabhyupagantavyA / na ca 'yasmin vyAvarttamAne yadanuvarttate tat tata ekAntato bhinnam , yathA ghaTe vyAvatamAne'nuvartamAnaH paTaH, vyAvarttamAne ca jJAnakSaNe'nuvartate cejIvastatastato bhinna eva'-anyathA 20 viruddhadharmAdhyAse'pi yadyekAntato bhedo na syAdanyasya bhedalakSaNasyAbhAvAdabhinnaM sakalaM jagat syAt-ityato'numAnAt vyAvRttA'nuvRttayorbhedasiddherna sAnvayA nirAsravacittasantatirmuktiriti vaktuM yuktam , asati tatra pUrvAparajJAnakSaNavyApake Atmani khasaMviditaikatvapratyayasya prtyksssyaanupptteH| athAtmanyasatyapyadhyAropitaika(-katva-)viSayaHpratyayaH prAdurbhaviSyati, ayuktametat ; svAtmanya numAnAt kSaNikatvaM nizcinvataH samAropitaikatvaviSayasya vikalpasya nivRttiprasaGgAt nizcayA''ropa25 manasorvirodhAt, avirodhe vA savikalpakapratyakSavAdino'pi sarvAtmanA pratyakSeNArthanizcaye'pi samAropavicchedAya pravarttamAnaM na pramANAntaramanarthakaM syAt / nivarttata evaikatvaviSayo vikalpo'numAnAt kSaNikatvaM nizcinvata iti cet, tarhi sahajasyA''bhisaMskArikasya ca sattvadarzanasyAbhAvAt tadaiva tanmUlarAgAdinivRttermuktiH syAt / / na cAyamekatva viSayaH pratyayaH pratisaGkhyAnena nivartayitumazakyatvAnmAnaso vikalpaH / 30 tathAhi-anumAnabalAt kSaNikatvaM vikalpayato'pi naikatvapratyayo nivarttate, zakyante tu pratisaGkhyAnena nivArayituM kalpanAH na punaH pratyakSavuddhayaH / tasmAd yathA azvaM vikalpayato'pi godarzanAnna gopratyayo vikalpastathA kSaNikatvaM vikalpayato'pyekatvadarzanAnnaikatvapratyayo vikalpaH / nApyayaM bhrAntaH, pratyakSasyAzeSasyApi bhrAntatvaprasaGgAt / vAhyAbhyantareSu bhAveSvekatvagrAhakatvenaivAzeSapratyakSeNAnutpatti(-pratyakSANAmutpatti-)pratIteH, tathA ca pratyakSasyAbhrAntatvavizeSaNamasambhavyeva syAt / 35 tasmAdekatvagrAhiNaH svasaMvedanapratyakSasyA'bhrAntasya kthnycidektvmntrennaanupptternaanugtruupaabhaavH| nApyanugata-vyAvRttarUpayoraikAntiko bhedaH, tadbhedapratipAdakasyAnumAnasya tadabhedagrAhakapratyakSapratyayabAdhitatvAt / na ca pratIyamAnasya rUpasya virodhaH, anyathA grAhya-grAhaka-saMvittilakSaNaviruddharUpatrayAdhyAsitasya jJAnasyApyekatvavirodhaH syaat| tathA, ekanIlakSaNasyApyekadA svaparakAryajanakatvAjanakatvaviruddhadharmadvayAdhyAsitasyaikatvavirodhaprasaktiH / naiyAyikenApi pratIyamAne vastuni na 40 virodhodbhAvanaM vidheyam; anyathA 'sthANurayaM puruSo vA' ityAkAradvayasamullekhisaMzayapratyayasyApyekatvaM viruddhmaasjyet| 1-rAzrava-mAM0, bhaa0| 2-mAropivi-A0, haa0| 3 atra sthale prameya. mA0 IdRzaH pAThaH "bAhyAdhyAtmikabhAveSu ekatvagrAhakaravenaiva azeSapratyakSANAM pravRttipratIteH" pR092 pra0, paM0 8 / Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / 163 yathoktam 'yadi yogajo dharma AtmamanaH saMyogasyApekSAkAraNam' ityAdi, tadapi nirastam ; sarvasyAsmAn pratyannabhyupagatopAlambhamAtratvAt / yacca 'mumukSupravRttiriSTAdhigamArthA, prekSApUrvakAripravRttitvAt' ityanumAne 'cikitsAzAstrArthAnuSThAyinAmAturANAmaniSTapratiSedhArthA pravRttirdazyate' ityanaikAntikodbhAvanaM tatrAniSTaniSedhenA''rogyasukhaprAptilakSaNeSTAdhigamArthitvena teSAM tatra pravRttedarzanAnnAnaikAntikatvam / na cAsmAkamayaM pakSaH - mokSasukharAgeNa mumukSavo vItarAgAH santaH 5 pravartante, "mokSe bhave ca sarvatra niHspRho munisattamaH" [ ] ityabhyupagamAt / yacca 'vijJAnamAnandaM brahma ityAdyAgamasya gauNArthapratipAdanaparatvam' abhyadhAyi, tadatyantamasaGgatam ; mukhyArthabAdhakasadbhAve tadarthakalpanopapatteH / na ca tatra kiJcid bAdhakamastIti pratipAditam / yace 'kiMca, iSTArthAdhigamAyAM ca' ityAdyuktaM tadapi siddhasAdhyatAdoSAnniHsAratayA copekSitam / yapi 'nityasukhAbhyupagame ca vikalpadvayam' ityAdyabhihitaM tadapyanabhyupagamAdeva nirastam; nityasya 10 sukhasyAnyasya vA padArthasyAnabhyupagamAt / yathAbhUtaM ca svasaMviditaM sukhaM mokSAvasthAyAmAtmanastadrUpatayA pariNAminaH kathaJcidabhinnamabhyupagamyate tathAbhUtaM prAk prasAdhitamiti / yacca 'na rAgAdimato vijJAnAt tadrahitasyotpattiryuktA' ityAdi, tadapyasAram; rAgAdirahitasya sakalapadArthaviSayasya jJAnopAdAnasya jJAnasya sarvajJasAdhanaprastAve pratipAditatvAt / / ca 'vilakSaNAdapi kAraNAd vilakSaNakAryotpattidarzanAd vodhAd bodharUpateti na pramANa- 15 masti' ityAdi, tadapi prativihitam acetanAzcetanotpattyabhyupagame cArvAkamataprasakteH paralokAbhAvaprasaktyA / paralokasadbhAvazca prAk prasAdhitaiH / yecca 'jJAnasya jJAnAntarahetutve na pUrvakAlabhAvitvaM samAnajAtIyatvam ekasantAnatvaM vA heturvyabhicArAt' ityAdi, tadapi prativihitameva " tasmAd yasyaiva saMskAraM niyamenAnuvartate" ityAdinA / tena 'maraNazarIrajJAnasya garbhazarIrajJAnahetutve santAnAntare'pi jJAnajanakatvaprasaGgaH niyamahetorabhAvAt' ityetadapi svapnAyitamiva 20 lakSyate, niyama hetostatsaMskArAnuvartanasya pradarzitatvAt / 'suptAvasthAyAM vijJAnasadbhAve jAgradavasthAto na vizeSaH syAt' ityAdi, tadapi prativihitam 'yasya yAvatI mAtrA' ityAdinA / tathAhi - middhAdisAmtrIvizeSAd viziSTaM suSuptAdyavasthAyAM gacchattRNasparzajJAnatulyaM bAhyAdhyAtmikapadArthAnekadharmagrahaNavimukhaM jJAnamasti; anyathA jAgrat-prabuddhajJAnapravAhayorapyabhAvaprasaktiriti pratipAditatvAt pariNatisamarthanena / yathA 25 ca azvavikalpa kAle pravAheNopajAyamAnamapi godarzanaM jJAnAntaravedyamapi bhavadabhiprAyeNAnupalakSitamAste - anyathA abhvavikalpapratisaMhArAvasthAyAm 'iyatkAlaM yAvat mayA gaurdaSTo na copalakSitaH' iti jJAnAnutpattiprasakteH prasiddhavyavahArocchedaH syAt - tathA suSuptAvasthAyAM svasaMviditajJAnavAdino'pyanupalakSitaM jJAnaM bhaviSyatIti na tadavasthAyAM vijJAnAsattvAt tatsantatyucchedaH / na ca yugapajjJAnAnutpatterazvavikalpakAle jJAnAntaravedyagodarzanAsaMbhavaH, savikalpAvikalpayorjJAnayo- 30 yugapaTTatteranubhavAt anyathA pratinivRttAzvavikalpasya tAvatkAlaM yAvad godarzanasmaraNAyavasAyo na syAt / kramabhAve'pi ca tayorvijJAnayorvijJAnaM jJAnAntara viditamapyanupalakSitamavazyaM tasyAmavasthAyAM pareNAbhyupagamanIyam, tadabhyupagame ca yadi svApAvasthAyAM svasaMviditaM yathoktaM jJAnamabhyupagamyate tadA na kazcidvirodhaH / zeSastu pUrvapakSagrantho'nabhyupagamAnnirastaH / yapi 'anekAntabhAvanAtaH ityAdyabhyupagame tajjJAnasya niHzreyasakAraNatvaM pratiSiddham, 35 anekAntajJAnasya bAdhaka sadbhAvena mithyAtvopapatteH' ityabhihitam, tadadbhyasamyak anekAntajJAnasyaivAsurfactvena samyatvena pratipAditatvAt / yaicca 'nityAnityayo (-vayo ) vidhi pratiSedharUpatvAdaminne 1 pR0 152 paM0 3 / 4 pR0 152 paM0 28 / 2 pR0 152 paM0 9 / 3 pR0 152 paM0 14 / 5 pR0 152 paM0 33 / 6 pR0 153 paM0 32 / 9 pR0 61 7 pR0 159 paM0 18 / 8 pR0 154 paM0 24 / paM0 14 / 10 pR0 154 paM0 26 / 11 pR074 paM0 18 / 12 pR0 154 paM0 27 / 130 77 paM0 32 / 14 pR0 154 paM0 32 / 15 pR0 77 paM0 32 / 16 pR0 154 paM0 38 / 17 pR0 90 paM0 27 / yorvijJAnaM A0, vi0, hA0 / 19 pR0 155 paM0 12- pR0 155 paM0 19 / 20 pR0 159 paM0 27 / 155 paM0 20 / 18 ta 21 pR0 Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 prathame kANDedharmiNyabhAvaH' ityanekAntapakSasya bAdhakamupanyastaM tad abAdhakameva, pratIyamAne vastuni virodhA siddheH| na ca yenaiva rUpeNa nityatvavidhistenaiva pratiSedhavidhiH-yenaikatva(katra)virodhaH syAtkiM tanusyUtAkAratayA nityatvavidhAvRttAkAratayA ca tasya prtissedhH| na cAnyadharmanimita yorvidhi-pratiSedhayorekatra virodhaH, atiprasaGgAt / na cAnugatavyAvRttAkArayoH sAmAnyavizeSarUpata5yA''tyantiko bhedaH, pUrvottarakAlabhAvisvaparyAyatAdAtmyena sthitasyAnugatAkArasya bAhyA''dhyAtmikasyArthasyAbAdhitapratyakSapratipattau pratibhAsanAt / yaccedam 'ghaTAdirmaMdAdirUpatayA nitya ityatra mRdUpatAyAstato'rthAntaratvAnna tato ghaTo nityaH, mRdUpatA hi mRttvaM sAmAnyamarthAntaram , tasya nityatve na ghaTasya tathAbhAvastato'nyatvAt ghaTasya ca kAraNAd vilayopalabdheranityatvameva' iti, ayuktametat; sAmAnyasya vizeSAdarthAntaratvAnupa10patteH samAnAsamAnapariNAmAtmako ghaTAdyartho'bhyupagantavyaH / tathAhi-na tAvatra prayAdarthAntara bhUtA mRttvajAtiH sattA vA, svAzrayaiH saMbandhAbhAvAt-svasaMbandhAt prAgasadbhirapi svAzrayaiH saMbandhe - tiprasaGgAt; svata eva sadbhiH sattAsaMbandhakalpanAvaiyarthyAt / samavAyasya sarvagatatvAd vyaktyantaraparihAreNa vyaktyantaraireva sarvagatasyApi sAmAnyasya saMbandhe'tiprasaGgaparihArAyAbhyupagamyamAnA ca pratyAsattiH pratyekaM parisamAptyA vyaktyAtmabhUtA vAbhyupagamyamAnA kathaM samAnapariNAmAtiriktasya 15 sAmAnyasya kalpanAM na nirasyet zuklAdivaJca svAzraye svAnurUpapratyayAdihetoH sAmAnyAt sadAdipratyayAdivRttirna bhavet ? sAmAnyasya tu svata eva sadAdipratyayAdiviSayatve dravyAdiSu kaH pradveSaH ? paratazcedanavasthA / anadhyAropitatadrUpe ca tatpratyayAdivRttAvatiprasaGgaH syAt / tadrUpAdhyArope'pi tatpratyayAdizcAnyatra bhrAnta eva prsktH| ___ samavAyamapi ca tAdUpyameva samavAyinoH pazyAmaH; anyathA tasyApyAzritatayA saMbandhAntara20 kalpanAprasaGgAt tatra cAnavasthAyAH pradarzitatvAt / vishessnnvishessybhaavsNbndhe'pyprttklpne'nvsthaa| samavAyAt tatsaMvandhakalpane itretraashrytvm| anAzritasya ttsNvndhtve'pytiprsnggH| tasya svataH saMbandhe vA sAmAnyasyApi tathA'stu vizeSAbhAvAt / sati ca vastudvaye sannihite 'idaM sadidaM ca sat' iti samuMzcayAtmakaH pratyayo'nubhUyate, na punaH 'idamevedam' iti; saMbhavadvivakSitaikavyaktyAdheyarUpasya ca sAmAnyasyAzeSAzrayagrahaNAsaMbhavAnna kadAcanApi tasya saMpUrNasya 25 grahaNaM syAt / tad vyaktyanAdheyarUpAsaMbhave tadgatarUpAdivat tanmAtrameva syAt / svAzrayasarvagata sAmAnyavAdastu pariNAmasAmAnyavAdAnna viziSyate, pratyAzrayaM parisamAptatvasyAnyathAnupapattyA sAmAnyasaMbandhazUnyeSvapi dravyAdiSu padArthAdipratyayAdyanvayadarzanAcca / nApyanyasya vyAvRttiH, svalakSaNagatAyAH pratyekaparisamAptAyAH pariNAmasAmAnyAdabhinnatvAt vyaavRtteH| tadAzrayAnyAnekavyaktisAdhAraNI buddhiparikalpitA'tajAtIyavyAvRttiH sAmAnyamiSyate, 30 tasmiMzcAvastubhUte zabdapratipAdite tathAvidhe sAmAnye'skhalakSaNavivakSite'rthakriyArthinAM svalakSaNe vRttiraparikalpitarUpe kathaM syAt ? / dRzya-vikalpa ( lpya ) yorekIkaraNena pravRttau gobuddhyA'pyazve pravarteta / na ca vikalpitasya sAmAnyasyAvastubhUtatayA kenacida dRzyena sArUpyamasti, sadbhAve vA sArUpyasya kiM dRzya-vikalpyaikIkaraNavAcoyuktyA? tadeva dRzyaM sAmAnyajJAne pratibhAsate, tatprati bhAsAca tatraiva vRttiriti kiM na sphuTamevAbhidhIyate avastvAkArasya vastunA sArUpyAsaMbhavAt ? 35 kiJca, dRzya-vikalpyayorekIkaraNaM dRzye vikalpyasyAdhyAropaH; sa ca gRhItayoragRhItayorvA ? yadi gRhItayostadA dRzya-vikalpyayo dena pratipatterna dRzye vikalpyAdhyAropaH; nahi ghaTa-paTayo. 1paryAyAtA-A0, vi0, hA0, kAM0, gu0 / prameyakamalamArtaNDe-paryAyatAdA-ityeva pATho dRzyate-pR0 93 dvi0, paM04 / 2 pR0 155 paM0 22 / 3-mAptA vy-kaaN0| 4 cA'bhyu-iti vi. pratau sNshodhitm| 5-dhyAropitatpra-bhAM0 |-dhyaaroppeti tatpra-vA0, baa0| 6 pR. 157 paM0 12 / 7-daM vA sa-A0 / -daM caaskaaN0| 8-mudyaa-vaa0| 9-ndhazvanye-vA0, bA0, bhAM0, maaN0| 10-vakSite'rthe kri-bhAM0, mAM0 |11-yaarthitaaN sva-mAM0, vA0, bA. vinaa| 12-kSaNe pravRttiH pari-iti vi. pratau saMzodhitam / -kSaNe vRtti pari-A0, hA0 |-kssnne vRttiH pari-De0, vi0| 13-klpaikii-vi0| 14-kalpayo-bhAM0, maaN| Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muktisvarUpavAdaH / rbhinnasvarUpatayA pratibhAsamAnayorekasyA'paratrAdhyAropaH, atiprasaGgAt / nApyagRhItayoH sa saMbhavati, atiprasaGgAdeva / na ca dRzyabuddhau vikalpyaM pratibhAti, nApi vikalpayabuddhau dRzyam / na caikabuddhAvapratibhAsamAnayo rUpa-rasayoriva parasparAdhyAropaH, sAdRzyanibandhanazcAnyatrAdhyAropaH upalabdho vastvavastunozca nIla- kharaviSANayoriva sArUpyAbhAvato nAdhyAropa iti pratipAditam / na ca dRzyAbhyavasAyivikalpyabuddhyutpAda eva tadadhyAropaH, tadbuddheH sadRzapariNAmasAmAnyavyavasthApakatvo- 5 papatteranantarameva tasyA vastusvarUpagrAhisa vikalpakAdhyakSarUpatvena vyavasthApitatvAt / tathA, anumA nenApi paricchidyamAne'rthAntaravyAvRttirUpe'nartharUpe sAmAnye bahiSpravRttyayoga eva / nAtadrUpavyAvRttimAtraviSayamanumAnam, atadrUpaparAvRttavastumAtraviSayatvAditi cet, kiM tad vastumAtramanyatraM samAnapariNAmAt ? anubhUyate ca sAmAnyam - aliGgajatvAnnAnumAnena - avisaMvAditvAt pratyakSapramANena pramANAntarAnabhyupagamAt / tathAhi pratyakSeNaiva jJAnena zAkhAdivibhAgamaparicchindatA'pi davIyasi 10 deze vRkSAdimAtra tipattidarzanam tannirAkaraNe cAnubhavavirodhaH / na ca sAdRzyam samAnapariNAmAbhAve tadasaMbhavAt / nanu ca yadi samAnapariNAmaH sAmAnyam, tasya vastunaH sajAtIyAdapi pariNAmAd vibhaktatayA'nyatrAnanvayAt kvacid gRhItasaMbandhena zabdena liGgena vA'nyasya tajjAtIyasya pratipAdanaM na prApnoti, naiSa doSaH, vibhakte'pi vastutastasminnanAzrita dezAdi bhede samAna pariNAmamAtre zabdasya liGgasya vA tAvanmAtrasyaiva saMketitatvAt saMbandhaM gRhItavato'nyatrApi tatpariNAmamAtreNa bheda- 15 pratipatterajanyatvAt tattayA pratipattyavirodhAnna doSaH / pratipAdayiSyate ca nityAnityAdyanekAntarUpaM vastvekAntavAdapratiSedheneti nAnekAntajJAnaM mithyAjJAnam / 165 yadapi 'svadezAdiSu sattvaM paradezAdiSvasattvaM vastuno'bhyupagamyata eva itaretarAbhAvasyAbhyupagamAt' ityAdi, tadapyayuktam; itaretarAbhAvasya ghaTavastvabhede ghaTavinAze paTotpattiprasaGgAt paTAdyabhAvasya vinaSTatvAt / atha ghaTA bhinno'bhAvastadA ghaTAdInAM parasparaM bhedo na syAt / 20 yadA hi ghaTAbhAvarUpaH paTo na bhavati tadA paTo ghaTa eva syAt, yathA vA ghaTasya ghaTAbhAvAd bhinnatvAd ghaTarUpatA tathA paTAderapi syAt ghaTAbhAvAd bhinnatvAdeva / nApyeSAM parasparAbhinnAnAmabhAvena bhedaH zakyate kartum, tasya minnA'bhinna medakaraNe'kiJcitkaratvAt / na cAbhinnAnAmanyonyAbhAvaH saMbhavati / nApi parasparabhinnAnAmabhAvena bhedaH kriyate, svahetubhya eva bhinnAnAmutpatteH / nApi bhedavyavahAraH kriyate, yato bhAvAnAmAtmIyarUpeNotpattireva svato medaH sa ca 25 pratyakSe pratibhAsanAdeva bhedavyavahArahetuH tena "vastvasaMkarasiddhizca tatprAmANyasamAzritA" [ ] iti nirastam / kiJca bhAvAbhAvayorbhedo nAbhAvanibandhanaH, anavasthAprasaGgAt / atha svarUpeNa bhedastadA bhAvAnAmapi sa syAditi kimapareNAbhAvena bhinnena vikalpitena ? tannaikAntabhinno'bhinno vetaretarAbhAvaH saMbhavati / na cAbhAva evAnyApohasya, ghaTAdeH sarvAtmakatvaprasaGgAt / tathA hi-yathA ghaTasya svadeza- 30 kAlAsskArAdinA satvaM tathA yadi paradeza- kAlA''kArAdinA'pi tathA sati svadezAditvavat paradezAditvaprasakteH kathaM na sarvAtmakatvam ? atha paradezAditvavat svadezAditvamapi tasya nAsti tadA sarvathA'bhAvaprasaktiH / atha yadeva svasatvaM tadeva parAsavam ; nanvevamapi yadi parAsave svasattvAnupravezastadA sarvathA'sastram atha svasatve parAsattvasya tadA parAsattvAbhAvAt sarvAtmakatvam - yathA hi svAsatvAsattvAt svasattvaM tasya tathA parAsavAsattvAt parasazva prasaktira- 35 nivAritaprasarA, avizeSAt / na ca parAsavaM kalpitarUpamiti na tannivRttiH parasattvAtmiketi vAcyam, svAsattve'pyevaMprasaGgAt / atha nAbhAvanivRtyA padArtho bhAvarUpaH pratiniyato vA bhavati, api tu svahetusAmaprIta upajAyamAnaH svasvabhAvaniyata evopajAyate; tathaivArthasAmarthya bhAvinA'dhyakSeNa viSayIkriyamANo vyavahArapathamavatAryate kimitaretarAbhAvakalpanayA ? na kizcit, kevalaM svasAmagrItaH svasvabhAvani - 40 1- rUpAnA-vA0 / 2- mAnato'pi vi0 / 3-tra mAM0 / 5- NAmabhAvA0 / 6 - stunasta - mAM0, bhAM0 / 9-sya paTAbhAvA0, bA0 / 10 yadA mAM0, bhAM0 / sAmAnyapari bhAM0, mAM0 / 4- pratipattirdarza7-mAtreNA me - vA0 / 6 pR0 155 paM0 24 // Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeyatotpattireva parAsattvAtmakatvavyatirekeNa nopapadyate, svasvarUpaniyatapratibhAsanaM ca parAbhAvAmakatvapratibhAsanameva / ata eva "svakIyarUpAnubhAvAnnAnyato'nyanirAkriyA" [ ] ithetadapi sadasadAtmakavastupratibhAsamantareNAnupapannameva / yadA hi pAramArthikapararUpavyAvRttimat tatsvarUpamadhyakSe pratibhAti tadA svarUpameva paratastasya bhedaH, tadgrahaNameva cAdhyakSatastadbhedagraha 5nnm| anyathA pAramArthikaparAsattvAbhAve svasattvavat parasattvAtmakatvaprasaGgAna tatsvarUpameva bhedaH, nApi satpratibhAsanameva bhedapratibhAsanaM syAt / ata evAnyApohasya padArthAtmakatve'parAparAbhAvakalpanayA nAnavasthA / nApi paragrahaNamantareNa tadbhedagrahaNAbhAvAditaretarAzrayatvAd bhedAgrahaNam / ne cA'bhAvasya tucchatayA sahakArimira nupakAryasya jJAnAjanakatvam ; nApi bhAvA'bhAvayoranupakAryopakArakatayA'saMbandhaH, bhAvAbhAvAtma10 kasya padArthasya svasAmagrIta utpannasya pratyakSe tathaiva pratibhAsanAt / na cA'sadAkArAvabhAsasya mithyAtvam, sadAkArAvabhAse'pi tatprasaGgAt / na cA'sadavabhAsasyAbhAvaH, anyavidhitAvabhAsasyAnubhavasiddhatvAt viviktatA cAsyA'bhAvarUpatvAt, tasyAzcaM svasattvAt kathazcidaminnatayA tadvad jJAnajanakatvenAdhyakSe pratibhAsamAnAyA anyaparihAreNa tatraiva pravRttyAdivyavahArahetutvAra bhedA'bhedaikAntapakSasyoktadoSatvAt kathaJcidbhedAbhedapakSasya parihRtavirodhatvAnna sadasadUpatve 15 svdeshaadaavpynuplbdhiprsnggaadidossH| yaJcoktam 'evamAtmano'pi nityatvameva sukha-duHkhAdestahuNatvena tato'rthAntarasya vinAze'pyavinAzAt' ityAdi, tat prAk pratikSiptam / yadapi 'kAryAntareSu cAkartRtvaM na pratiSidhyate' ityAdi, tadapyasAram ; ekAntapakSe kAryakartRtvasyaivAsambhavAt / yacca 'na cAnekAntabhAvanAto vizi TazarIralAbhe pratibandhaH' ityAdi, tanna pratisamAdhAnamarhati anabhyupagatopAlambhamAtratvAt / yo 20 'muktAvapyanekAnto na vyAvartate' iti, tadiSyate eva; svasattvAdinA muktatve'pyanyasattvAdinA amukta tvasyeSTatvAt; anyathA tasya muktatvameva na syAt iti pratipAditatvAt / / yadapi 'anekAnta' ityAdi, tdpysnggtm| anntdhrmaadhyaasitvstusvruupmnekaantH| na ca svarUpamaparadharmAntarApekSamabhyupagamyate yena tatra rUpAntaropakSepeNAnavasthA preryeta; tadapekSatve padArthasvarUpavyavasthaivotsIdet, aparAparadharmApekSatvena pratiniyatApekSadharmasvarUpasyaivAvyavasthiteH / 25 tatazcaikAntasyApi kathaM vyavasthA ? tathAhi-sadAdirUpataivaikAntaH tatraikAntAbhyupagame'paraM sadAdirUpaM prasaktam, tatrApyaparamiti pareNApi vaktuM zakyam / atha pararUpAnapekSaM sattvAditvamevaikAntaH tahanantadharmAdhyAsitavastusvarUpamapyanekAntaH kiM na syAt ? na cAparatadrUpAbhAve vastunaH svarUpamanyathA bhavati; anyathA aparasatvAdyabhAve sattvAderapyanyathAtvaprasaktirityalaM durmativispandite prattarapradAnaprayAsena / 'AtmaikatvajJAnAt' ityAdinthastu siddhasAdhyatayA na samAdhAnamarhati / 30 yathoktamuktimArgajJAnAderaparasya tadupAyatvenAbhyupagamyamAnasya pramANabAdhitatvena mithyArUpatvAna tatsAdhakatvamityalamatiprasaGgena / tat sthitametat 'anupamasukhAdisvabhAvAmAtmanaH kathaJcidavyatiriktAM sthitimupgtaanaam'iti|| 1-nubhavA-mAM0, bhaaN0| 2-sanama-vA0 / 3-rUpasya vyA-vi0 4-dA svasvarU-mAM0, bhaaN0| 5na cAsAva-A0, haa0| 6 jJAnaja-mAM0, bhaaN0| 7-zva sattvA-A0, vi0, haa0| 8jhAnAja-A0, vi0, haa0| 9 pR0 155 paM0 26 / 10pR0 16. paM0 20 / 11pR0 155 paM0 27 / 12 pR0 155 paM. 29 / 13 pR0 15550 31 / 14 pR0 155 50 32 / 15 pR. 1555034 / Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zuddhipatram / -come zuddhiH prAmANyasya vastutvAd -tathAtvAtathAtvAzaGkA-narthaprApti-parihArasamarthaRgveda-aSTa 116 dvi0, paM0 5-6 zlo0 vA0 a07 zlo0 vA0 a07 Rgveda-aSTa0 amyAdI vyAyAmAkeSucittu kAryatvam ? -mAbhAve'pi -stadbhAvo -pratyayapratI 134 iti, 144 --tmanaH 159 Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAta purAtattvamandira granthAvalI sApipAka .. TAI0 granthAGka 16 Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtapurAtattvamandiragranthAvalI AcAryazrIsiddhasenadivAkarapraNItaM sNmtitrk-prkrnnm| jainazvetAmbara-rAjagacchIya-pradyumnasUriziSya-tarkapazcAnanazrImad-abhayadevasUrinirmitayA tattvabodhavidhAyinyA vyAkhyayA vibhUSitam / dvitIyo vibhaagH| (dvitIya-tRtIya-caturthagAthAtmakaH ) gUjarAtavidyApIThapratiSTitapurAtattvamandirasthena saMskRtasAhitya-darzanazAstrAdhyApakena paM0 sukhalAlasaMghavinA prAkRtavAGmayAdhyApakena jainanyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 becaradAsadozinA ca pAThAntara-TippaNyAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAzaka :- viThThaladAsa maganalAla koThArI, gUjarAtavidyApITha kAryAlaya, amadAvAda. 68 mudraka :-- rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 26 - 28, kolabhATa lena, muMbaI. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-TippaNyupayuktAvataraNasthAnAnAM sNketaaH| 30000 - - anekA anekaantjyptaakaa| anekA0TI0 anekaantjyptaakaattiikaa| anekAntaja0 ama0 anekAntajayapatAkA amdaavaad-aavRttiH| anekAntaja0 TI0lika anekAntajayapatAkATIkA likhitaa| annaMbha0mitA annNbhttmitaakssraa| apohasi / apohasiddhiprakaraNam / apohasiddhi amrkoshH| aSTa0 TI0li. bhAM0 aSTasahasrITIkA (yazovijayopAdhyAyakRtA) likhitA bhANDArakaraprAcyavidyAsaMzodhana mNdirstkaa| aSTazatI (aSTasahasyantargatA) aSTasa0 assttshsrii| aSTasahaka) AcArA0zItoSNIyaa0 AcArAgasUtram zItoSNIyAdhyayanam / Ava0 hAri0 AvazyakasUtraM hAribhadravRttiyutam / RgvemaM0 R0 RgvedaH mantraH Rk| RksaM0 maNDa0 RksaMhitA maNDalam / kaTho0 kaThopaniSat / kAta0 vyA0 kAtantravyAkaraNam / kAzi0 kaashikaavRttiH| kAzikA gaNara0 gnnrtnmhoddhiH| giitaa| gauDapA0 alAta0pra0 gauDapAdakArikA alaatshaantyaaprkrnnm| gauDapA0 vaitathyAkhyapra0 gauDapAdakArikA vaitathyAkhyaM prakaraNam / gauDapA0 kA0 gauddpaadkaarikaa| cAndravyA0 cAndravyAkaraNam / jaine0 vyA0 jainendravyAkaraNam / tattvasaM0 kA tttvsNgrhkaarikaa| tattvasaM0 paJjika tttvsNgrhpnyjikaa| tttvsNgrhshbdaarthpriikssaa| tttvsNgrhsaamaanypriikssaa| tasvArthabhASyam (kala0) klkttaa-aavRttiH| tattvArthabhASyavyAkhyA yazovijayopAdhyAyakRtA (ama0) amdaavaad-aavRttiH| tattvArthabhASyavyAkhyA siddhasenasUrikatA (ama0) tattvArtharAjavArtikam / tattvArthazlo0 vA0 tattvArthazlokavArtikam / tattvArthasUtram (mesA0) mesaannaa-aavRttiH| tR0 kA gA0 sNmtitRtiiykaannddgaathaa| tantravArtikam / dezInA0va0 deshiinaammaalaa-vrgH| Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dvAdazAranaya0 nayacakra0 A0 li. dharmasaM0 vRkSa nayopa0 yazo0bhA0 dvAdazAranayacakram-zrIAtmArAmajIpustakasaMgrahasatkaM likhitm| dhrmsNgrhnniivRttiH| nayopadezaH shriiyshovijyopaadhyaaykRtHbhaavngr-aavRttiH| nyAyakumudacandrodayaH likhitaH / nyAyadarzanasUtram / nyAyadarzanavAtsyAyanabhASyam / nyaayvaartikm| nyAyAvatAraTippaNam / paaialcchiinaammaalaa| pANinIyavyAkaraNam / nyAyaku0 li. nyAyada0 nyAyada0 vAtsyA0 nyAyavA0 nyAyAva0Tippa0 pAia0 nA0 pANi pANi0 vyA0) pANi siddhAntako siddhAntakau0 / pANi0 vArti0 pANi0 mahAbhA01 mahAbhA0 pAtaJja0 yo0 vAca0 TI0 puNyarA0TI0 prameyaka0 prameyaka0 Ti0 prameyara0 ko prAkR0 piM0 prAkRtapra0 SaSThapa0 prAkRtama0 prAkRtarUpA0 bRhadA0 u0 bRhadA0 u0 bhA0 bRhadA0 u0 bhASyavArtika baGgIyavizva0 brahmasU0 zAGka0 bhA0 " " , bhA0 bhAmahAlaM0 pari0 mdhymkvRttiH| maatthrvR0|| mAThara0 / yogada0 samA0 pA0 ratnAkarA paanniniiysiddhaantkaumudii| pANinIyavyAkaraNavArtikam / pANinIyavyAkaraNamahAbhASyam / pAtaJjalayogadarzanavAcaspatimizraTIkA / puNyarAjakRtA vaakypdiiyttiikaa| prmeykmlmaartnnddH| prameyakamalamArtaNDaTippaNam / prmeyrtnkossH| prAkRtapiGgalam / prAkRtaprakAzaSaSThaparicchedaH / praakRtmnyjrii| praakRtruupaavtaarH| bRhadAraNyakopaniSat / bRhadAraNyakopaniSadbhASyam / bRhadAraNyakopaniSadbhAgyavArtikam / bnggiiyvishvkossH| brahmasUtrazAGkarabhASyam / , bhaamtiittiikaa| bhaamhaalNkaarpricchedH| saangkhykaarikaamaatthrvRttiH| yogadarzanasamAdhipAdaH / ratnAkarAvatArikA pramANanayatatvAlokAlaM. kaarvRttiH| lalitavistarA caityavandanavRttiH / lngkaavtaarsuutrm| vAkyapadIyam-kANDam / vaakypdiiyttiikaa| lalitavi0 vR0 laGkAvatArasU0 vAkyapa0 kA0 vAkyapa0 TI0 Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAkyapa0 tR0kA0 vAtsyA0bhA0 vArtika zAka0 vyA0 zAzvata zAstravA0sta0 zAstravArtA zAstravA0 syAdvAdaka0 zvetAzva0 u0 zvetAzvata0 u0) zlo0 vA0 apo0 zlo0 vA0 abhAva zlo0 vA0 AkR0 zlo0 vA0 vana0 zlo0 vA0pArtha0 vyA0 SaDbhA0 ca0 sarvadarzanasaM0 0 sarvArthasiddhiH (tatvArthasUtravyAkhyA) sAra0 vyA0 saMkSepazA0 saMyuttani0 nidAnasaM0 gahapativa0 aM0 bhA0 vAkyapadIye tRtIyaM kANDam / vaatsyaaynbhaassym| mhaabhaassyvaartikm| zAkaTAyanavyAkaraNam / shaashvtkoshH| zAstravArtAsamuccaye stabakaH / shaastrvaartaasmuccyH| zAstravArtAsamuccayasyAdvAdakalpalatA TIkA / zvetAzvataropaniSat / shlokvaartikm-apohvaadH| abhaavpricchedH| aakRtivaadH| vnvaadH| paarthsaarthimishrvyaakhyaa| ssibhaassaacndrikaa| sarvadarzanasaMgrahe drshnm| sAyakA0 sAya0 kau0 sAGkhyada0 sAGkhyapra0 bhA0 sAkSyasa0 tattvayAthA0 syAdvA0 syAdvAdara0 sArasvatavyAkaraNam / saMkSepazArIrakam / saMyuttanikAyo nidAnasaMgaho gahapativaggo aMko bhaago| saangkhykaarikaa| saangkhytttvkaumudii| saangkhydrshnm| sAyapravacanabhASyam / sAyasaMgrahe tattvayAthArthyaprakaraNam / syaadvaadmnyjrii| syaadvaadrtnaakrH| hetumukham / hetubindutarkaTIkA taaddptrlikhitaa| helArAjakRtA vaakypdiiyttiikaa| haim-anekaarthkoshH| haimacchando'nuzAsanam / haimatattvaprakAzikA bRhnyaasH| haimadhAtupArAyaNam / haimpraakRtvyaakrnnm| haimvyaakrnnbRhdvRttiH| haimazabdAnuzAsanasUtram / hetu0 hetu0 TI0 tA0 li. helArAjaTI. hai0 anekA0 haimacchando0 haimatattva0 haimadhAtupA0 ) hai0 dhAtupArA, haimA0 vyA0 haima0 bR0 vR0 haimasUtra siddhahemanAmakaM haimavyAkaraNam / haima0 haimavyA0 haimaza0 Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| viSayaH pRSTham dvitiiygaathaavyaakhyaa| 169-270 aadivaakyopnyaassmiikssaa| 169-173 AdivAkyopanyAsasya vaiyarthyapradarzanam / AdivAkyopanyAsasya sArthakatvasamarthanam / 172 zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 173-270 'apoha eva zabdasyArthaH' iti bauddhamatasya saMkSipya sthApanam / 173 'vidhireva zabdasyArthaH' iti vidhivAdimatasya saMkSipya pratisthApanam / vidhivAdimataM savistaraM dUSayatAm apohavAdinAM __ matasya nirdeshH| 174 tatrasaMketAsaMbhavasAdhanAya svalakSaNAdyarthabhedena vikalpapaJcakavidhAnam / 174 svalakSaNe saMketAsaMbhavasAdhanam / (padavAcyaviSayakasya nyAyasUtrakAramatasya bhAdhyakAra-vArtikakArAbhiprAyeNa viziSya nirUpaNam ) 177 2-4 jAti-tadyoga-tadvatsu saMketAsaMbhavapradarzanama / 178 (padavAcyaviSayANi vAtsyAyana-vyADi-pANinInAM matAni) 179 5 buddhyAkAre samayAsaMbhavasAdhanam / 179 astyarthapadArthavAdimatam / samudAyapadArthavAdimatam / asatyasaMbandhapadArthavAdimatam / asatyopAdhisatyapadArthavAdimatam / abhijalpapadArthavAdimatam / buddhyArUDhAkArapadArthavAdimatam / pratibhApadArthavAdimatam / astyarthapadArthavAdimatanirasanam / samudAyapadArthavAdimatanirasanam / asatyasaMbandha-asatyopAdhisatyapadArthavAdi matadvayanirasanam / abhijalpa-buddhyArUDhAkArapadArthavAdimatadvayanirasanam / pratibhApadArthavAdimata nirasanam / vivakSApadArthavAdimatamullikhya tannirasanam / vaibhASikamataM nirdizya tnnirsnm|| 'niSedhamAtrameva anyApohaH' iti matvA kumArilAdi kRtAnAmAkSepANAmupanyAsaH / Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH vikalpapratibimbapadArthavAdimatamullikhya tannirasanam / apohapakSe uddaghotakarakRtAnAmAkSepANAmupanyAsaH / apohapadArthavAdikRtaM svamataspaSTIkaraNam / 'niSedhamAtrameva anyApohaH' iti matvA apohapakSamAkSiptavataH kumArilAdernirAkaraNam / ( uddyotakaradUSitasya dimAgakathanasya abhiprAyamuddhAvya kaNTakoddhAraH ) udghotakaroktAnAmAkSepANAM pratividhAnam / saMvidvapuranyApohapadArthavAdiprAjJAkaramatasya upanyAsaH / 'sAmAnya vizeSAtmaka eva zabdArthaH' iti pratipAdanaparaH savistaraM syAdvAdisiddhAntopanyAsaH / prAjJAkaramatasya nirasanam / yamImAMsA tRtIyagAthA vyAkhyA | dravyAstikanayanirUpaNam / 1 sadadvaitapratipAdakaH zuddhadravyAstikanayaH / 2 sAMkhyamatapratipAdakaH azuddhadravyAstikanayaH / paryAyAstikanayanirUpaNam / 1 sadadvaitapratikSepakaH paryAyAstikanayaH / 2 sAMkhyamatapratikSepakaH paryAyAstikanayaH / nayalakSaNAni / saMgraha - naigamanayasvarUpam / vyavahAranayasvarUpam / RjusUtranayasvarUpam / zabdanayasvarUpam / samabhirUDhanayasvarUpam / evaMbhUtanayasvarUpam / pRSTham 199 200 saMgrahasya sattAmAtra viSayakatvasAdhanam / vyavahArasya vizeSamizritasattAviSayakatvasAdhanam / 202 203 204 229 233 237 265 271-314 271-285 271 280 285-310 285 296 caturthagAthA vyAkhyA | dravyAstikaikaprakRtikayoH saMgraha - vyavahArayoH zuddhAzuddhatayA bhedanirUpaNam / 310-314 310 310 311 312 313 314 315-316 53 315 316 paGktiH hai we time to wo 3 21 0 V 6 8 8 29 15 23 14 1 12 9 Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedn| saMmatitarkano pahelo bhAga prasiddha thayAMne be varSa vItI gayA. eTalA vakhatamAM taiyAra thaI A bIjo bhAga Aje vidvAno samakSa upasthita thAya che. A bhAgamA bIjI, trIjI ane cothI e traNa mULa gAthAo TIkAsahita AvI jAya che. A bhAganI taiyArInI vizeSatAH azuddhinuM bAhulya, navIna sAdhanano upayoga ane bIjo viziSTa prayatna. bIjI ane trIjI gAthAnI TIkA bahu moTI che. trIjInI karatAM bIjInI TIkA lagabhaga bamaNI haze. jema TIkA moTI tema azuddhi ghaNI. hajusudhI saMmatinI evI eka paNa prati amane upalabdha nathI thaI ke, jene vizvasta rIte zuddha mAnI mudraNamAM mULa AdhAra tarIke rAkhI zakAya. temA ya jyAM bauddhAdi darzanonI carcA Ave che tyAM to azuddhio puSkaLa ja che. dareka pratimAM azuddhinI A samAnatA joI ema mAnavAne kAraNa maLe che ke, A graMthay adhyayana, adhyApana ghaNA saikAothI vicchinnaprAya thaI gayelaM hovU joIe; sAMgopAMga zuddha karavAno prayatna paNa pUrve nahi thaelo; ane thayo hoya to tenuM pariNAma Aje upalabdha nathI. azikSita vAcako ane lekhako tathA avyutpanna abhyAsIonI vAcanalekhanaviSayaka tathA arthakalpanAviSayaka bhrAntio dareka pratimA bhinnabhinna rUpe najare paDe che. A kAraNathI bIjI gAthAnI TIkAe zuddhIkaraNamAM vadhAre vakhata lIdho. chatAM yathAvat saMtoSa to thayo ja na hato. saMzodhananA vividha sAdhanonI zodha cAlatI hatI, te daramiyAna sadbhAgye eka mahattvapUrNa graMtha tarapha amAruM dhyAna gayu. ___ A mahAn graMtha te bIjo koI nahi paNa bauddhAcArya Arya zAntirakSitano tattvasaMgraha. e graMtharnu avalokana karatAM jaNAyuM ke, TIkAkAra abhayadeve bIjI gAthAnI TIkAno bauddhamataviSayaka pUrvapakSa e tattvasaMgrahanI kamalazIlakRta paJjikAne sAme rAkhIne ja lakhyo che. eTale bIjI gAthAnI TIkAno apohaviSayaka samagra aMza ukta paJjikAnI lagabhaga akSarazaH nakala che. A vastu dhyAnamAM AvavAthI tattvasaMgrahay e prakaraNa bIjI gAthAnI TIkA sAthe meLavI lIdhuM. ane te pachI azuddha bhAgane zuddha karavA tathA bIjI aneka vizeSatAo dAkhala karavA mATe pharI navesara viziSTa prayatna zarU karyo, jenuM phaLa vidvAno ochA vadhatA pramANamA prastuta pustakamAM joI zakaze. pahelA bhAga karatAM bIjA bhAganA saMzodhanamAM viziSTa prayatna thavAnuM kAraNa tattvasaMgrahanI upalabdhi ane teno upayoga e che. jyAre anubhave jaNAyu ke, trIjI gAthAnI TIkArnu sAMkhyamata (azuddhadravyAstikanaya) nirUpaNa prakaraNa tathA tenA khaMDana- bauddhamata (paryAyAstikanaya) pratipAdaka prakaraNa prAyaH akSarazaH kamalazIlanI parijakAnI nakala che, tyAre saMzodhanamA tattvasaMgrahano aneka dRSTie upayoga karavAnI kalpanA AvI ane tadanusAra prayatna paNa thayo. A prayatnane lIdhe ja vilamba bevaDAyo. paNa amane AzA che ke A prayatnanuM pariNAma samajanArane e vilamba nahi kharake. prastuta kAryamA tattvasaMgrahano upayoga kevI rIte ko che e ahIM jaNAvI devu Avazyaka che. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 zabdanA arthanI mImAMsA tema ja zabda ane artha e banenA saMbaMdhanI mImAMsAnA atidIrgha prakaraNamAM pUrvapakSarUpe bauddhasaMgata apohacarcA TIkAkAre mUkelI che. prastuta pustakano pR0 173 thI 232 sudhIno e carcAno bhAga tattvasaMgrahanI 867 thI 1212 sudhInI eTale ekaMdara 346 kArikAo uparanI gadya paJjikAja che. tevI ja rIte trIjI gAthAnI TIkAnA sAMkhyamatanirUpaNa ane tenA khaMDanano prastuta pustakano pR0 280 - 284 tathA pR0 296- 307 sudhIno bhAga tattvasaMgrahanI 7 thI 45 sudhInI eTale kula 39 kArikAo uparanI paJjikA ja che. paJjikAnA prAyaH akSarazaH e utArAne ghe saMgrahano upayoga prastuta saMzodhanamAM mukhyapaNe traNa dRSTidhI karavAmAM Avyo cheH (1) zuddhinI dRSTi (2) te te gadyabhAganI mULabhUta kArikA batAvavAnI dRSTi ane (3) zAntirakSite potAnA mULa graMthamAM kayA kayA pUrvavartI AcAryoMnI kArikAo lIvelI che te batAvavAnI dRSTi. (1) jyAM saMmatinI TIkA azuddha ke truTita jaNAI tyAM tene koSThakamAM zuddha ane pUrNa karI tenA saMvAdakhAtara paJjikAno jarUrI bhAga akSarazaH nIce TippaNamAM Apelo che. udAharaNArthe jUo: pR0 174 TippaNa 2. pR0 181 TippaNa 16 vagere. (2) saMmatinI TIkAno amuka gadyabhAga tattvasaMgrahanI kaI kArikAnI vyAkhyArUpe che e jaNAvavA khAtara te gadyabhAganI nIce TippaNamAM tattvasaMgrahanI te te kArikA aMka sAthe ApavAmAM AvI che, jethI abhyAsIo tattvasaMgrahanI mULa kArikA ane tenI paJjikA sAthai arthazaH tathA zabdazaH saMmatinI TIkAnA te te gadyabhAgane sarakhAvI zake. ane tattvasaMgrahanA abhyAsIo potAne jotuM sthaLa saMmatinI TIkAmAMthI anAyAse meLavI zake. udAharaNa tarIke jUoH pR0 173 TippaNa 9 vagere. (3) mULa tattvasaMgrahamAM jyAM jyAM anya pUrvAcAryoMnI kArikAo dAkhala thapalI jaNAI che tyAM tyAM yathAsaMbhava te te pUrvAcAryanI kRtimAMthI ja te kArikAno aMka ApI sAthai ja tattvasaMgrahano cAlu kArikA aMka paNa Apelo che. jethI tattvajJa abhyAsIo jANI zake ke, e mULa kArikA vastutaH kayA AcAryanI kaI kRtinA kayA prasaGganI che. tema ja aitihAsiko e kramano upayoga kAlanirNayamAM paNa karI zake. jUo pR0 179 TippaNa 8. pR0 186 TippaNa 2. pR0 187 TippaNa 6 vagere. A sivAya bIjI paNa eka sAmAnya rIte tatrasaMgrahano upayoga karyo che ane te e ke, saMmatinI TIkAmAM kelAMka padyo kartAnA nAmanirdeza vinA Ave che te ja padyo jyAM jyAM paJjikAmAMthI maLI AvyAM tyAM tyAM te ja rIte TippaNamAM darzAvavAmAM AvyAM che. ane A samagra upayoga karavAmAM Avazyaka jaNAyuM tyAM saMmatinI TIkA upara bhAmahAlaMkAra, vAkyapadIya, lokavArtika, tattvasaMgraha, prameyakamalamArtaDa, syAdvAdaratnAkara, zAstravArtA samuccayaTIkA ityAdimAMthI pAThAntaro ApyAM che ane bIjI rIte paNa savizeSa upayoga karyo che. udAharaNa: pR0 174 TippaNa 5 pR0 181 TippaNa 16. pR0 186 TippaNa 2, 4, 5 pR0 182 TippaNa 4. pR0 186 TippaNa 12, 3. pR0 173 TippaNa 10. pR0 176 TippaNa 2. pR0 248 TippaNa 19. pR0 182 TippaNa 6 vagere. utAro cAlu hovA chatAM kyAMya kyAMya paJjikAnI vAkyaracanAthI saMmatiTIkAnI vAkyaracanA nUdI paDe che; tevA sthaLe e bhinnatA jaNAvavA khAtara nIce TippaNamAM paJjikAno gadyabhAga paNa Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Apelo che. jyAM paJjikA ke kArikA truTita ke azuddha jaNAI tyAM tene pUrNa ke zuddha karI te aMza moTA akSagemAM mUkeTo che. jUo pR0 177 TippaNa 8, 10. pR0 184 TippaNa 1. pR0 210 TippaNa 15 pR0 221 TippaNa 12. pR0 228 TippaNa 15 vagere. svarevara A saMmatiTIkArnu saMzodhana tatvasaMgraha prathanuM RNI che paNa tasvasaMgrahanA saMzodhako e RNane vyAjasahita saMmatiTIkAnA A saMskaraNamAMthI vasUla karI zake. dhAre tattvasaMprahanI upalabdhithI aneka ajJAtapUrva AcAryonAM tathA teonI kRtionAM nAmo bane aneka anupalabdha prathonAM avataraNo jANavAmAM bhAvyAM che teno upayoga yathAsthAne Agama bhAgomAM thaze. pAThone zuddha karavAmAM sarasvAvavAmAM, arthanuM spaSTa jJAna karavAmAM ane pUrvApara prasaMga samajavAmAM pariziSTamAM ApelA prathothI bahu ja kImatI madada maLI che. lagabhaga e badhA prayonAM upayukta sthaLo ase te te sthAne batAvyAM che. tattvasaMprahanI prApti ane tenA upayoganA lAbhadhI ame bIjA paNa navIna prathonI gaveSaNAnA lobhamA paDyA jene lIghe amane keTalAka aprAptapUrva graMtho prApta thayA ane keTalAka prApta chata adRSTapUrva graMthoM avalokana karavAnI taka maLI: bauddhAcArya dharmakIrtikRta hetubiMdunuM vivaraNa, jayarAzibhaTTakRta tattvopaplava ane digambarAcArya akalaMkakRta siddhivinizcaya e traNa maMtho to atyAra sudhI sarvathA anupalabdha ja hatA. tema tatvopaplavanuM to nAma paNa bhAgye ja jJAna hatuM. pahelA ve graMtho tADapatra upara che. digambarAcArya prabhAcaMdrakRta nyAyakumudacaMdrodaya ane vAdirAjakRta nyAyavinizcayAlaMkAra e ve mahAn jaina graMtho meLavI tenuM avalokana karavAnI prApta thallI taka A saMmatinA saMzodhanane ja AbhArI che. A saMzodhana karatAM mantrI AvelI navIna sAmagrI ane tenA upayogane lIghe yato vilamba tathA prathanA kadanuM vardhA jatuM mahattva e traNa vAcato prathama bhAga prakAzita karatI vakhate dhyAnamAM na hanI tethI te prakAzita karatI veLAe tenA nivedanamAM jaNAveluM ke saTIka mULa prathanuM traNa bhAgama prakAzana kara. paNa e vicAra badalI mULa graMthane pAMca bhAgamAM prasiddha karavAnI dhAraNA rAkhIe chIe, jethI prAikone AgalA bhAgo zIghratAthI ma bhane dareka bhAganuM kada paNa parimita rahe prastuta bhAgamAM paNa pravartaka kAntivijayajInA praziSya vidyApriya suzIla muni puNyavijayajIe pAThAntarAdikAryAmAM vambate vasvate saharSa sahAyatA ApI te badala ame temanA kRtajJa chIe. sumbalAla ane becaradAsa. Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyaM nivedanam saMmatitarkasya prathamaM bhAgaM prakAzya varSadvayenAdya dvitIya bhAgaM prakAzayituM vayaM punarlabdhAvasarA bhavAmaH / saTIkayA dvitIyayA tRtIyayA caturthyA ca gAthayA'yaM bhAgo bhUSitaH / / azuddhibAhulyam navyasAdhanopayogaH aparazca viziSTaH prayatna ityetad vizeSatAtrayaM prastutasaMpAdanagataM savizeSamatra samullekhanIyaM pratibhAti / yadyapi dvitIya-tRtIyayordvayorapi gAthayoSTIkA vistAravatI tathApi dvitIyasyASTIkA tRtIyAmapekSya dviguNaprAyA vidyate / azuddhivRddhiSTIkAvistAravRddhimanugacchantI lakSyate / tatrApi bauddhAdidarzana. vatsu carcAsthaleSu bhUyasyo'zuddhayo dRzyante / sarvathA vizvastatayA mudraNakarmaNi mUlAdhAratvena sthApayituM yogyaH saMmatereko'pyAdarzo'smAbhiridAnIM yAvat nAvApi / sarveSAmAdarzAnAmazuddhyA samAnatAmavalokya pranthasyAsyAdhyayanA'dhyApanayozcirAdeva vicchinnaprAyatvaM yathAvat saMzodhanaprayAsAbhAvaM ca kalpayAmaH / jAtasyApi tAdRzasya pUrvaprayAsasya phalaM nedAnImupalabdhigocarIbhavati / asaMskRtavAcaka-lekhaka-pAThakAnAM vAcana-lekhanArthakalpanAgocarA bhrAntayaH sarveSvapyAdarzeSu nAnAvidhatayA dRSTipathamAyAnti / ata eva bahutarasamayavyayena kRtasyApi dvitIyagAthATIkAsaMzodhanasya pUrva yathAvat saMtoSAjanakatayA viziSya saMzodhanayogyAni sAdhanAni gaveSayituM pravRttavatAmasmAkaM dRSTipathameko mahAn granthaH samApatitaH / _sa ca prantho bauddhAcArya-AryazAntirakSitakartRkastattvasaMgraha eva nAparaH kazcit / tattvasaMgrahAvalokanena dvitIyagAthATIkAgatabauddhamatAzritapUrvapakSAMzasya bauddhAcAryakamalazIlakRtayA tattvasaMgrahapaJji. kayA prAyeNAkSarazo bimbapratibimbabhAvaM parijJAya saMmati-tattvasaMgrahavRttyostAvatoraMzayossarvAtmanA tulanA vydhaayi| azuddhaM bhAgaM zodhayitum aparAnanekAn vizeSAn antaHsaMskartuM ca viziSTaH prayatno'pi praarmbhi| tattvasaMgrahasyopalabdhyupayogAveva asmin saMzodhanagocare viziSTaprayatne nimittatAmupagatau / tRtIyagAthATIkAgatasya sAMkhyamatanirUpaNa-tatkhaNDanAtmakasya kiyanmAtrasya aMzasya kamalazIlIyapajikApratibimbaprAyatvena parijJAnAdapi saMzodhanakarmaNyanekadhA tattvasaMgrahopayogakalpanA tadanusArI ca prayatno'janiSTa / tadeva ca vilambadvaiguNyanimittam / tathApi vayamAzAsmahe naiSa vilambaH pariNAmadarzinAM shlyaayissyte| tattvasaMgrahopayogaprakAro'pyatraiva pradarzayituM samucita Avazyakazva bhAti / zuddhividhAnena, saMmatiTIkAgatatattadgadyAMzasambandhimUlakArikApradarzanena, tattvasaMgrahAntaHpraviSTapUrvAcAryakartRkakArikAsatkagrantha-tadgatasthalasaMsUcanena ca pradhAnatayA tredhA tattvasaMgraho'tropayojitaH / azuddhaM truTitaM vA saMmatiTIkAMzaM koSThake zodhayitvA pUrayitvA vA tatsaMvAdAyAvazyakaH paJjikAMzo'dhastAt TippaNikAyAmakSarazo nirdissttH| yathA-pR0 174 TippaNaM 2 / pR0 181 TippaNaM16 prbhRti| saMmatyabhyAsinaH zabdazo'rthazazca saMmati-tattvasaMgrahayostulanAM kartuM tattvasaMgrahAbhyAsinazca svApekSitaM sthalaM saMmatiTIkAto'nAyAsenAvAptuM zaknuyurityuddizya saMmatiTIkAgataH kasko'zaH kasyAH kasyAstattvasaMgrahakArikAyA vyAkhyAtmaka iti pradarzanAya tattadgadyAMzasyAdhastAt TippaNikAyAM tattvasaMgrahIyA mUlakArikA kramAGkapuraHsaraM niradezi / yathA-pR0 173 TippaNaM 9 prabhRti / tattvajJA abhyAsinastattanmUlakArikAyAH kartAram AdhArabhUtAM kRtim prakaraNaM ca yathAvadavagantum aitihAsikAzca taM kramaM kAlanirNayAyopayoktuM pArayeyurityuddizya pUrvAcAryAntarakartRkAH kArikA mUlata Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 ttvasaMgrahIye prastutaprakaraNe yatra yatra saMniviSTA dRSTAstatra tatra yathAsaMbhavaM tattatpUrvAcAryakRtita eva tattatkArikAkramAGkapradarzanapuraHsaraM tattvasaMgrahIyakArikAsambandhI pracalitaH kramAGko'pi nidrshitH| yathApR0 179 TippaNaM 8 / pR0 186 TippaNaM 2 / pR0 187 TippaNaM 6 prabhRti / etadvyatiriktayA'nyayA'pi sAdhAraNarItyA tattvasaMgraha itthamupAyoji-yAni yAni saMmatiTIkAgatAnyanirdiSTakartRkAni nirdiSTakartRkAni vA gadya-padyAni paJjikAyAmupalabdhigocaratAM gatAni tAni tAnyadhastAt TippaNikAyAM tathaiva pradarzitAni / kiMca, AvazyakeSu sthaleSu bhAmahAlaGkAra-vAkyapadIya zlokavArtika-tattvasaMgraha-prameyakamalamArtaNDa-syAdvAdaratnAkara-zAstravArtAsamuccayaTIkAdigranthebhyaH pAThAntarANi gRhItvA nyastAni, tathA teSAM granthAnAmanyaprakAreNApi savizeSamupayogaH kRtH| yathA-pR0 174 TippaNaM 5 / pR0 181 TippaNaM 16 / pR0 186 TippaNaM 2,4,5 / pR0 182 TippaNaM 4 / pR0 186 TippaNaM 12, 3 / pR0 173 TippaNaM 10, pR0 176 TippaNaM 2 / pR0 248 TippaNaM 19 / pR0 182 TippaNaM 6 prabhRti / paJjikA-saMmatiTIkayorvAkyaracanAviSayakaH kAcitko bhedo'pi TippaNikAnyastena paJjikAMzena prAdarzi / azuddhAM truTitAM vA paJjikAM kArikAM ca zodhayitvA pUrayitvA vA zuddhaH pAThaH bRhatsu sIsakAkSareSu darzitaH / yathA pR0 177 TippaNaM 8,10, pR0 184 TippaNaM 1, pR0 217 TippaNaM 15, pR0 221 TippaNaM 12, pR0 228 TippaNaM 15 prabhRti / etacca saMmatiTIkAsaMzodhanaM tattvasaMgrahagranthasyAdhamarNAyate / kiMtu yadi tattvasaMgrahasya saMzodhakAH kA yustadA tadRNaM savRddhi prastutAt saMskaraNAt pratigrahItuM prabhaviSyanti / tattvasaMgrahopalabdhyA'nekeSAmajJAtapUrvANAmAcAryANAM tatkRtInAM ca nAmAni anekAnyanupalabdhapUrvagranthAvataraNAni cAvagatAni teSAmupayogo yathAsthAnamagretaneSu prakAzayiSyamANeSu bhAgeSu kariSyate / pAThAnAM zuddhau tulanAyAM spaSTArthajJaptau ca kartavyAyAM pariziSTanirdiSTebhyo granthebhyo bahumUlyaM sAhAyakaM samAsAdi / prAyeNa teSAM sarveSAM granthAnAmupayuktAni sthalAnyasmAbhiryathAsthAnaM darzitAnyeva / ___ tattvasaMgrahalAbhena lobhitA vayaM navyaM sAhityAntaraM gaveSayituM pravartamAnAH kAMzcidaprAptapUrvAn granthamaNIn prA m kAMzcicca zrutapUrvAnapyanavalokitAn granthamaNIn saMgRhyAvalokayitumazakAma / ___bauddhAcAryadharmakIrtikartRkahe tubindorvivaraNaM jayarAzibhaTTakRtastattvopaplavo digambarAcAryAkalaGkakartRko ravibhadra ziSyAnantavIryakRtaTIkopetaH siddhivinizcayazcaitadvanthatrayamaprAptapUrvameva praapi| tatrApi tattvopaplavasya tu nAmApi prAyeNAjJAtamevAsIt / prAcyau dvau granthau tADapatrasthau staH / digambarAcAryaprabhAcandrakartRkanyAyakumudacandrodaya-vAdirAjakRtanyAyavinizcayAlaMkAranAmakabRhattaravyAkhyAsahitayorakalaGkakRtamUlayo nanyAyagranthayoH zrutapUrvayoH saMgrahapuraHsaramavalokanaM prastutena saMzodhanakarmaNaivopakRtam / navyagranthasAmagrIgaveSaNa-tadupayogajanyavilamba-parimANamahattvAnAmalakSitatayA prathamabhAgaprakAzanasamaye'smAbhinidiSTam-'saTIkaH saMpUrNo'pi granthanibhirbhAgaiH prakAzayitumucitaH ityAdi'kiMtu sAmprataM sampUrNa mUlagranthaM paJcabhirbhAgaiH prakAzayituM sampradhArayAmaH yato grAhakAH parimitaparimANatAmajahato'pretanAn bhAgAna zIghrameva samAsAdayituM zaknuyuH / asyApi bhAgasya pAThAntarAdikAryeSu pravartakazrIkAntivijayAnAM vidyApriyaiH suzIlaiH praziSyaiH zrIpuNyavijayamunibhiH saharSa sAhAyakamanuSThitam tadarthaM teSAM kRtajJA vayamiti / sukhalAla: becaradAsazca / Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmati - tarkaprakaraNam / dvitIyo vibhAgaH / dvitIyagAthAvyAkhyA | [ AdivAkyopanyAsasamIkSA ] evamiSTadevatAnamaskArakaraNadhvasta prakaraNaparisamAptivibandhakRtkliSTakarmmAntarAyaH sUrirjinapra- 5 jItatvena zAsanasya prakaraNamantareNApi svataH siddhatvAt tadabhidheyasya niSprayojanatAmAzaGkamAnaH 'samayaparamattha' ityAdigAthAsUtreNa prakaraNAbhidheyaprayojanamAha samayaparamatthavittharavihADajaNapajjuvAsaNasaryanno / AgamamalArahiyao jaha hoi tamatthamunnesuM // 2 // tadeva cAsyA gAthAyAH samudAyArthaH / tacca zrotRpravRtyartham prayojanasya pratipattimantareNa prekSA 10 vatAM pravRtyanupapatteH anabhihitaprayojanasya zAstrasya prekSApUrvakAribhiH kAkadanta parIkSAderivAnAzrayaNIyatvAt / ataH prayojanapradarzanena teSAM pravarttanAya zAstrasyAdau vAkyaM tatpratipAdanaparamupAdeyam / taduktam"sarvasyaiva hi zAstrasya karmaNo vA'pi kasyacit / yAvat prayojanaM noktaM tAvat tat kena gRhyate" // [ zlo0 vA0 sU0 1 lo0 12] 15 punarapyuktam "anirdiSTaphalaM sarva na prekSApUrvakAribhiH / zAstramAdriyate tena vocyamagre prayojanam" // [ "zAstrasya tu phaile dRSTe tatprAsyAzAvazIkRtAH / prekSAvantaH pravarttante tena vAcyaM prayojanam" // [ "yAvat prayojanenAsya sambandho nAbhidhIyate / 1 ] 20 asambaddhapralApitvAd bhavet tAvadasaGgatiH // [ zlo0 vA0 sU0 1 zlo0 20] "tasmAd vyAkhyAGgamicchadbhiH sahetussa prayojanaH / zAstrAvatArasambandho vAcyo nAnyastu niSphalaiH " // [zlo0 vA0sU0 1 zlo0 25 ] 25 ityAdi / [ pUrvapakSa:--- AdivAkyopanyAsasya vaiyarthya pradarzanam ] maitraca kecit prerayanti-yadi prekSAvatAM pravRttyarthe prayojanapratipAdanAya AdivAkyamupAdI 1- yaNho gu0 mUle / 2 hoti gu0 mUle / 3-munnesu kAM0 A0 vi0 vinA / atra 'unneSye' itiTIkAkArapradarzitavyAkhyAnurodhena ''unnessaM' iti syAt / lekhakabhramakalpanAyAM tu 'unnemu' iti syAt yato nAsti prAkRtaprakriyAyAmasmatpuruSaikavacane 'suM'pratyayaH 'su' pratyayo vA 'mu' pratyayastu vartamAnAbahuvacane, vidhyAjJayozcaikavacane vartata eva / 4 - janapratibhAM0] mAM0 | 5-riva nAzraya-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 6-pradarzane teSAM kAM0 gu0 vA0 vA0 / 7 idamekameva paryaM dRzyate hetu0 TI0 tA0 li0 pR0 1 pra0 paM0 5 / 8 tatvena bhAM0 vA0 bA0 / 9 vAdyama-A0 gu0 bhA0 De0 / 10-le jJAte ta- bha0 mAM0 / evameva dRzyate prameyaka0 pR0 1 dvi0 paM0 5, syAdvAdara0 pR0 7 pra0 paM0 14 / 11 etAni pazcApi payAni prameyaka0 pR0 1 dvi0 paM0 4-7 draSTavyAni / 12 atra kecit vA0 bhA0 / sa0 ta0 22 Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeyate tadA te prekSApUrvakAritvAdeva apramANake naiva pravRttiM vidadhati / na ca prayojanapratipAdakamAdivAkyaM tatprabhavaM vA jJAnaM pramANam ankssjtvenaadhyksstvaayogaat| nApyanumAnaM svabhAva-kAryaliGgasamuttham tadbhAvatvena tatkAraNatvena vA tatpratyAyyaprayojanasya pramANato'pratipattestadutthApakasya liGgasya tetsvabhAva-tatkAryatvAnavagamAt, anyasya ca khasAdhyA5pratibandhAt apratibaddhasya ca svasAdhyavyabhicAreNAgamakatvAt, tattve vaa'tiprsnggaat| tatpratibaddha tve'pyanizcitapratibandhasyAtiprasaGgata eva agamakatvAt / na ca vAkyamidaM pravarttamAnaM svamahimnaiva svArtha pratyAyayatIti zabdapramANarUpatvAt svAbhidheyaprayojanapratipAdane pramANam , zabdasya bAhye'rthe pratibandhAsambhavenAprAmANyAt vivakSAyAM prAmANye'pi tasyA baahyaarthaavinaabhaavitvaayogaat| nApi ye yamartha vivakSanti te tathaiva taM pratipAdayanti, 10 anyavivakSAyAmapyanyazabdoccAraNadarzanAt vivakSAyAzca baahyaarthprtibddhtvaanupptterekaanttH| tatra zabdAdapi pramANAdAdivAkyarUpAt prayojanavizeSopAyapratipattiH tadapratipattau ca teSAM tataH pravRttI prekSApUrvakAritAvyAvRttiprasaGgAt / prayojanavizeSopAyasaMzayotpAdakatvena pravRttyaGgatvAdAdivAkyasya sArthakatvam / tathAhi-arthasaM. zayAdapi pravRttirupalabhyate, yathA kRSIbalAdInAM kRSyAdAvanavagatazasyAvAptiphalAnAm / atha abIjA15divivekenAvadhRtabIjAdibhAvatayA nizcitopAyAH tadupeyasasthAvAptyanizcaye'pi tatra teSAM pravRttiryukA na punaH zAstrazravaNAdau upeyaprayojanavizeSAnizcayavat tadupAyAbhimatAdivAkyapratyAyyopAyanizcayasthApyasambhavAt , ayuktametat; yato yathA sasyasampattyAdau phale kRSIbalAdeH sandehastathA tadupAyAbhimatabIjAdAvapi, anivartitakAryasya kAraNasya tathAbhAvanizcayAyogAt / tatra yathA kRSyAdikaM saMzayyamAnopAyabhAvaM pravRttikAraNaM tathA zAstramapyAdivAkyAdanizcitopAyabhAvaM kiM na pravRttikA20 raNamabhyupagamyeta iti cet, asadetat ; AdivAkyopanyAsaH zAstraprayojanaviSayasaMzayotpAdanArtham saMzayo'pi ca nizcayaviruddhaH-anutpanne ca nizcaye-tatrApratibaddhapravRttihetutayA prAdurbhavan kena vAryate AdivAkyopanyAsamantareNApi? athAzrutaprayojanavAkyAnAM prayojanasAmAnye tatsatvetarAbhyAM saMzayo jAyate-'kimidaM cikitsAzAstravat saprayojanamuta kAkadantaparIkSAvanniSprayojanam'-tatazca saMzayAdanupanyaste prayojana25vAkye prayojanasAmAnyArthinaH pravarttantAm prayojanavizeSe tu kathamazrutaprayojanavAkyAnAM saMzayotpattiH ? prAyeNa ca prayojanavizeSaviSayasyaiva saMzayasya pravRttikAraNatvAt tadutpAdanAyAdivAkyamupAdeyam atazca prayojanasAmAnya-vizeSeSu saMzayAnAH 'kimidaM saprayojanamuta niSprayojanam saprayojanatve'pi kimabhilaSitenaiva prayojanena tadvata' iti pakSaparAmarza karvANAH pravartante. asadetat; kutazcicchAsnAdanubhUtaprayojanavizeSaM zrotAraM prati prayojanavAkyasyAnupayogAt-sa hi kiJci30 cchAstramupalabhya prAganubhUtaprayojanavizeSeNa zAstreNAsya vAkyAtmakatvena sAdharmyamavadhArya 'idamapi niSprayojanam utAnAmamataprayojanavat utAbhISTaprayojanavadvA' ityAzaGkamAna: prayojanavAkyamantare NApi pravartata eva ananubhUtaprayojanavizeSastu prayojanavAkyAdapi naiva pravartate, taM prati tasyApi tadutpAdakatvAyogAt-na hi prAgananubhUtazAstraprayojanavizeSaH 'prayojanapratipAdakaM vAkyametadartham' ityapi pratipattuM samartho'parayatnamantareNa / nApyanubhUtavismRtaprayojanavizeSaH prayojanavAkyAt 35saMsmRtya tadvizeSaM saMzayAnaH pravarttate, tadrahitazAstrAdapi tadvizeSe smRtisambhavAt / niyamena tu nobhAbhyAmapi tadanusmaraNaM bhavati, tathApi prayojanavAkyasya tataH smRtihetutvata upanyAse'nyasyApi taddhetoH kiM nopanyAsaH? sAmAnya-vizeSayozca darzanA'darzanAbhyAM vizeSasmaraNasahakAribhyAM saMzayaH, na ca prayojanavAkyaM prayojanavizeSasya bhAvA'bhAvayoH sAmAnyam / atha vivakSAparatantratvAt khArthatathAbhAvA'tathAbhAvayorapi prayogasambhavAt sAmAnyameva vAkyam, zAstramapi tarhi zAstrAntara40sAdRzyAt prayojananirvRtyupAyatvA'nupAyatvayoH sAmAnyam-anyataranizcayanimittAbhAvAt-tataH 1tadbhAva-gu0 De. bhAM0 vA. baa0|2 apratibandhasya sva-kAM0 De0 gu0 bhaa0| 3-nAnubhUtabI-kAM. aa0| 4-pAyA dupe-vA. bA0 / atra "saMzayitasasyasaMpattyAdiphalAnAM kRSIvalAdInAM kRSyAdAviva pravartamAnAnAm" iti syAdvAdara. pR. 7 dvi. paM0 11 / "tato'pi ca saMzayataH sasyasaMpattyAdiphale kRdhyAdau kRSIbalA iva te tatra pravartante" iti ratnAkarA0pR. 950 14 / 5-ttirna punaH A0 haa0|6n prtipttikaa-bhaa0maa0| 7 evameva dRzyate sthAdvAdara0 pR.7 dvi. pN014| 8vAryeta bhAM. maaN0| 9-jnaani-bhaaN0maa0| Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdivAkyopanyAsasamIkSA / saMzayAnaH pravarttatAm kimakiJcitkaraprayojanavAkyena ? na ca sAmAnyasya vizeSasya ca darzanA'darzanAbhyAmeva yathoktAbhyAM saMzayaH, kintu sAdhaka-bAdhakapramANApravRttAvapi sA ca prayojanavAkyopanyA sA'nupanyAsayorapi sambhavatyeva / 171 mA bhUt saMzayotpAdanena vAkyasya zAstrazravaNAdipravRttau sAmarthyam, kintu prakaraNArambhaprativedhAya 'nArabdhavyamidaM prakaraNam, aprayojanatvAt, kAkadantaparIkSAvat' iti vyApakAnupalabdhera- 5 siddhodbhAvanAya tadupanyAsa iti cet, etadapyasat yataH zAstraprayojanaM vAkyenApradarzayatA tadasiddhirudrAvayitumazakyA, vAkyasyApramANatyA prayojanavizeSasadbhAvaprakAzanasAmarthyAbhAvAt / na ca saprayojanatvetarayoH parasparaparihAra sthitayoH kutazcit pramANAdekabhAvApratipattAvatarAbhAvapratipattiH - atiprasaGgAt - yena vAkyamAtrasyopakSepeNa hetorasiddhiH syAt / nApi kutazcit prayojanavizeSamupalabhya (bha) mAnena svayamupalabdhaprayojanavizeSopalambhopAyamapradarzayatA kartuM zakyA asiddhato- 10 dbhAvanA, vAkyasyApramANasya hetupratipakSabhUtArthopasthApanA'zakasyopanyAsamAtreNAsiddherayogAt / nApyanibandhanA pratipattiH, atiprasaGgAt / atha yadyapyapramANatvAd viparItArthopasthApanamukhenAsiddhatAmidaM nodbhAvayati tathApi zAstrasya niSprayojanatA sandigdhA'taH, sandigdhaniSprayojanatvasya zAstrasya prayojanAbhAvaM nizcitaM prekSAvadArambhapratiSedhahetuM prayuJjAno'nena vAkyena pratikSenumiSTaH na punaH prayojanaviSayanizcaya evotpAdayitu- 15 mie~H, na hi pratipakSopakSepeNaiva sAdhanadharmANAmasiddhiH api tu svagrAhijJAnavikalatayA sandigdhadharmisambandhitvamapyasiddhatvameva, tasmAt sandigdhAsiddhatodbhAvanAya vAkyaprayoga iti, tadapyanupapanam ; yathA hi saprayojanatve sandehotpAdane vAkyasyAnupayogitvam - zAstramAtrAdapi bhAvAt - tathA niSprayojanatve'pi evaM hyanena vAkyena hetorasiddhatodbhAvitA bhavati yadi tatsaMttAsandehanibandhanAni kAraNAnyapi tadaiva prakAzitAni bhavanti / na ca viparyastapuruSasandehotpAdane tad vAkyaM prabhavati, 20 adarzanAt / na ca prastutazAstrasya prayojanavacchAstrAntareNa kathaJcit sAmyAt sAdhaka-bAdhakapramANApravRttitazcAnyAni sandehakAraNAniM' sambhavanti, vAkyamapyetAvanmAtraprakAzanaparaM hetoH sandigdhAsiddhatAmudbhAvayet, tacca tathAprakAzanamanupanyaste'pi vAkye zAstramAtrAdapi darzanAt pramANadvayAvRttezca bhavatIti kastasyopayogaH ? anupanyaste kathaM tat iti cet, upanyaste'pi katham na hi tadupanyAsAnupanyAsAvasthayoH sandigdhatvAt prastutAt kathaJcana vizeSaM pazyAmaH ? asiddhatodbhAvana- 25 mana nyAyena sarvamevAsaGgatamiti cet, naitat na hyanena prakAreNAsiddhatodbhAvanameva pratikSipyate, kintu pramANarahitAd vA yAtrAdasiddhatA nodbhAvayituM zakyeti pradarzyate / tanna prayojanavAkyaM hetvasiddhatodbhAvanArthamapi yuktam / na ca paropanyaste sAdhane prayojanavAkyenAsiddhatAmudbhAvya 'kathamasiddhiH sAdhanasya' iti pratyavasthAnavantaM zAstraparisamApteH prayojanamavagamayeMn zAstraM zrAvayati tataH samadhigate prayojane tadupanyastasya 30 1 atra arthAnusaMdhAnabalAt ' - pratiSedhAya prayujyamAnAyAH' ityeva pATho boddhyaH / " yat prayojanarahitaM vAkyam tadartho vA na tat prekSAvatA Arabhyate kartum pratipAdayituM vA / tadyathA 'dazadADimA 'divAkyaM kAkadanta - x x x prakaraNam tadartho veti vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnasya tadasiddhatodbhAvanArthamAdau prayojanavAkyopanyAsastatra " - hetu 0 TI0 tA0 li0 pR0 2 pra0 paM0 1-2 / " " kintu yat prayojanarahitam anarthakaM vA tad nArabdhavyam, yathA kAkadantaparIkSonmattAdivAkyam; prayojanarahitaM cedaM zAstram ato na zrotuM kartuM vA prArabdhavyam' ityevaM vyApakAnupalabdhyA yaH pratyavatiSThate tasya hetorasiddhatodbhAvanArthamAdau prayojanAdivAkyopanyAsa iti" tattvasaM0 pakSi0 pR0 6 paM0 9 / "vyApakAnupalabdhyA pratyavatiSThamAnAn prati vyApakAnupalabdherasiddhatodbhAvanArtha prayojanavAkyam" - tattvArtha zlokavA0 pR0 4 paM0 19-20 / "zAstraprArambhapratiSedhAya prayujyamAnAyAH vyApakAnupalabdherasiddhatodbhAvanArtham" iti syAdvAdara0 pR0 8 dvi0 paM0 6 / 2 NAdekAbhAvApravA bA* vinA / "kutazcit pramANAdekabhAvApratItA vitarAbhAvapratipattiH" iti syAdvAdara0 pR0 8 dvi0 paM0 9 / 3 atra "nApi kutazcit prayojanavizeSaM svayaM pratipannavatA parasya tatprakAzanopAyamanupadarzayatA" iti syAdvAdara0 pR0 8 dvi0 paM0 10 / 4- mAnona De0 gu0 bhA0 / 5- nA'zakya- bhaaN0| 6- panAmukhe vA0 bA0 / 7STaH tarhi bhAM0 mAM0 / 8-tAdbhavati A0 kAM 0 gu0 De0 bhA0 / 9-tsatvAsandeha - bhAM0 / 10 - janAcchA-bhAM0 mAM0 / 11 - ni bhavanti mAM0 / 12- yat zA-bhAM0] mAM0 / "pratyavatiSThamAnaM paraM zAstraparisamAptitaH prayojanamanugamayiSyan zAstraM zrAvayati" iti sAdara0 pR0 pra0 paM0 7 1 Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDesAdhanasyAsiddhiriti vaktuM zakyam, zAstrazravaNataH prayojanAvagame zAstrasyAdau tadvAkyopanyAsasa vaiyarthyaprasaktaH / ata eva "zAstrArthapratikSApratipAdanaparaH AdivAkyopanyAsaH" [ ] ityAdyapi pratikSiptam , apramANAdAdivAkyAt tdsiddheH| tathA, sambandhA'bhidheyapratyAyanaparANyapi vAkyAni zAstrAdau vADyAtreNa nizcayAyogAnniSprayojanAni pratikSiptAnyeSa, uktanyAyasya samAna5tvAt / tadyuktam 'samaya'-ityAdi-abhidheyaprayojanapratipAdakam -gaathaasuutrm| [uttarapakSaH-AdivAkyopanyAsasya sArthakatvasamarthanam] atra pratividhIyate- yaduktam 'na pratyakSamanumAna vA zabdaH' tatra siddhasAbhyatA, pratyakSAnumAnalakSaNAyogAt tatra / yarca 'nApi zabdaH pramANam bahirarthe tasya pratibandhavaikalyena, vivakSAyAM tu prasibandhe'pi yathAvivakSamarthAsambhavAt tadapyasAram; bAhyArthena zabdapratibandhasya prasAdhayiSyamANatvAt 10 tatraiva ca pratipati-pravRsyAdivyavahArasyopalabhyamAnatvAd bAhyArtha eva zabdasya mAmANyamabhyupagantavyaM prtykssvt| na cArthAdhyabhicAritvaprAmANyanizcayavatAM tataH pravarttamAnAnAM prekssaapuurvkaaritaaksstiH| na cAnAptapraNIta sarittaTaparyastaguDazakaTa' vAkyaviziSTatAnavagamAd nAtaH pravRttiH, pratyakSAbhAsAt pratyakSasyevA nAptapraNItavAkyAdasya viziSTatAvasAyAt; yasya tu na tadviziSTAvasAyo nAsAvataH pravartate anavadhata15 hetvAbhAsavivekAddhetorivAnumeyArthakriyArthI / na cAptAnAM parahitapratibaddhaprayAsAnAM pramANabhUtatvAt svavADyAtreNa pravartayituM prabhavatAM prayojanavAkyopanyAsavaiyarthyam , sunizcitAptapraNItavAkyAdapi pratiniyataprayojanArthinAM tadupAyAnizcaye tatra pravRttyayogAt / na ca prayojanavizeSapratipAdakavAkyamantareNAptapraNItazAstrasyApi tadvizeSapratipAdakatvanizcayaH yena tata eva tadarthinAM tatra pravRttiH syAt, tadanamimataprayojanapratipAdakAnAmapi teSAM saMbhavAt / / 20 ataH "yatra khalvAptaiH 'idaM kartavyam' iti puruSAH pratItatadAptabhAvA niyujyante tatrAdhIritatatpreraNA'tathAbhAvaviSayavicArAstadabhihitaM vAkyameva bahu manyamAnA anAdRtaprayojanaparipraznA eva pravarttante, vinizcitatadAptabhAvAnAM pratyavasthAnAsaMbhavAt" [ ] iti nirastam, AptapravartitapratiniyataprayojanArthijanapreraNAvAkyasyaiva prayojanavAkyatvanizcayAt anyathA'bhimataphalArthijanamerakavAkyasyAptaprayuktatvamevAnizcitaM syAt anabhimatArthaprerakasyAvagatAptavAkyatve cAti25prasaGgaH na cAptavAkyAdapi pratiniyataprayojanAthinastadavagarma tatra pravatitumutsahante, atiprasaGgAdeveti suprasiddham / arthasaMzayotpAdakatvena cAdivAkyasya pravartakatvapratikSepe siddhatAsAdhanam , vyApakAnupalabdhesvasiddhatodbhAvanamAdivAkyAnizcitabAhyArthaprAmANyAd yuktameva, yathA ca tatra tasyA (tasya) prAmANyaM tathA pratipAdayiSyAmaH / ata eva "AptAbhihitatvAsiddharavisaMvAdakatvAyogApramANatvA30 bhAvanizcayanimittAbhAvAdapravartakatvaM prayojanavAkyasya prekSApUrvakAriNaHpreti"[ iti yaducyate tadapi prativyUDhaM draSTavyam / etenaiva sambandhAbhidheyAbhidhAnasyApi sArthakatvaM pratipAditam / tat sthitamabhidheyaprayojanapratipAdakatvaM samudAyArthaH 'samaya'-ityAdigAthAsUtrasya / ana ca 'AgamamalArahRdaya' ityanuvAdena 'samayaparamArthavistaravihATajanaparyupAsanasako yathA bhavati tamarthamunneSye' iti vidhiparA padaghaTanA krtvyaa| 1 "etena zAstrapratijJAkhyApanaphalaH saMkSepataH zAstrazarIrakhyApanaphalava tadAdau vAkyopanyAsa ityevamAdayo'satkalpanAH xxx nirvarNitottarAH" iti syAdvAdara0 pR. 9 dvi.pN06|2 pR. 169 paM0 8 / 3 pR0 170 pN01-3|4 pR. 17. paM0 8 / 5 yadA-A0 kaa0| 6 na cArthavya-vA. bA. vinaa| -cadhAritatatpreraNAtathAbhAva-A. vA0 baa0| 8-rthinA ja-A* gu* hA0 bhA0 De0 |-rthino ja-vi* kaaN0| 9-ve vA-bhA0 he. gu.aa.| 10 atha-A* kAM0 he. gu0 bhaa0| 11 vi0 pratau 'tasya prAmANyam' ityeva saMzodhitam / athavA 'tasyA'prAmANyam' ityasyaiva pAThasya prAhyatAyAM 'na' padaM pUrayitvA 'yathA ca na tatra tasyA'prAmANyam' iti pATho boddhavyaH / 11pratItiryadu-vA. bA. binA / 13-navAkyasya prati-bhAM0 maa0| Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-satsaMpanbhayormImAMsA / 173 padArthastu malamiva ArA prAjamakavibhAgo yasyAsau malAro gaurgalI Agame tadvat kuNThaM hRdayaM yasya tadarthapratipattyasAmarthyAt-asau tathA mandadhIH, samyagIyante paricchidyante'nenArthA iti samaya AgamaH tasya paramo'kalpitazcAsAvarthaH samayaparamArthaH tasya vistaro racanAvizeSaHzabdArthayozca mede'pi pAramArthikasambandhapratipAdanAyA'bhedavivakSayA "prathane vAvazabde" [pANi0 3, 3,33] iti ghaJ na kRtaH-tasya vihATa iti dIpyamAnAn zrotRbuddhau prakAzamAnAnAn dIpayati5 prakAzayatIti vihATazcAsau janazca caturdazapUrva vidAdilokaH tasya paryapAsanam-kAraNe kAryopacArAt-sevAjanitatayAkhyAnaM tatra saha karNAbhyAM vartata iti sakarNaH tadvyAkhyAtArthAvadhAraNasamarthaH yathA iti yena prakAreNa bhavati taM tathAbhUtamarthamunneSye lezataH pratipAdayiSye / ___ yathAbhUtenArthena pratipAditenAtikuNThadhIrapi zrotRjano viziSTAgamavyAkhyAtRpratipAditArthAvadhAraNapaTuH sampadyate tamarthamanena prakaraNena pratipAdayiSyAmIti yAvat / / [zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA-pUrvapakSaH] [ 'apoha eva zabdasyArthaH' iti bauddhamatasya saMkSipya sthApanam ] nanu ca 'samayaparamArthavistara'-ityanenAgamasyAkalpito bAhyArthaH pratipAdyatvena zabdArthayozca vAstavaH sambandho nirdiSTaH, dvitayamapyetadayuktam ; pramANabAdhitatvAt iti bauddhaaH| tathAhi-zabdAnAM na paramArthataH kiJcid vAcyaM vastusvarUpamasti; sarva eva hi zAbdapratyayo bhrAntaH, minnemvarthevibhedA-15 kArAdhyavasAyena prvRtteH| yatra tu pAramparyeNa vastupratibandhastatrArthasaMvAdo bhrAntatve'pi, tatra yat tadAropitaM vikalpabuddhyA'rtheSvabhinna rUpaM tad anyavyAvRttapadArthAnubhavabalAyAtatvAt svayaM cAnyavyA. vRttatayA pratibhAsanAt bhrAntaizcAnyavyAvRttArthena sahaikyenAdhyavasitatvAt anyApoDhapadArthAdhigatiphalatvAJca anyApoha ityucyate, ataH apohaH zabdArthaH iti prasiddham / ['vidhireva zabdasyArthaH' iti vidhivAdimatasya saMkSipya pratisthApanam ] 20 atra vidhivAdinaH prerayanti-yadi bhavatAM dravya-guNa-karma-sAmAnyAdilakSaNAni vizeSaNAni zabdapravRttinimittAni paramArthato na santi kathaM loke 'daNDI'ityAdyabhidhAnapratyayAH pravarttante dravyAdhupAdhinimittAH? tathAhi-'daNDI' 'viSANI' ityAdidhI-dhvanI loke dravyopAdhiko prasiddhau, 'zuklaH' 'kRSNaH' iti guNopAdhikau, 'calati' 'bhramati' iti karmanimittau, 'asti' 'vidyate' iti sattAnimitako, 'gauH' 'azvaH' iti sAmAnyavizeSopAdhI, 'iha tantuSu paTaH' iti samavAyanimittaH (to)| tatrai-25 SAM dravyAdInAmabhAve 'daNDI' ityAdipratyaya-zabdau nirviSayau syAtAm / na cAnimittAvetau yuktI, sarvatra sarvadA tayoravizeSeNa pravRttiprasaGgAt / na cAvibhAgena tayoH pravRttirasti, tasmAt santi dravyAdayaH pAramArthikAH prstutprtyy-shbdvissyaaH| pramANayanti cautra-ye parasparAsaGkIrNapravRttayaste sanimittAH, yathA zrotrAdipratyayAH, asaGkIrNapravRttayazca 'daNDI' ityAdizabda-pratyayAH iti svabhAvahetuH / animittatve sarvatrAvizeSeNa pravRttiprasaGgo30 bAdhakaM prmaannm| 1 "maTTha-marAlA ya alasammi"-dezInA. va. 6 zlo0 112 pR. 222 / "maMdaM alasaM jaDaM marAlaM ca"-pAila. nA0 zlo. 15 pR.3| 2 "verazabde prathane" iti haimaM sUtram-5, 3, 69 / 3 "haTa dIptau" hai. dhAtupArA0 1, 188 pR. 27 / 4 kArya kAraNopacArAt bhAM* maaN0| 5 zabdaza evedaM saMpUrNamapohaprakaraNamavikalatayA tattvasaMgrahapatrikAyAM dRzyate pR. 274 kA0867-pR0 366 kA0 1212 / 6 ydaaro-vi0| 7-yaM vA-yA. bA / 8-naabhraanteshcaa-bhaaN| "yadi nopAdhayaH kecid vidyante (prmaarthtH)| (daNDI zuklazcalatyasti go) rihetyAdidhI (dhvnii)| (syAtAM) kiMviSayAvetau nA'nimittau ca tau matau / sarvasminnavibhAgena tayorvRttirasaMbhavI" (2) // tattvasaM0 kA0 867, 868 pR. 274 / 1. 'ihAtmani jJAnam' ityAdiko saMbandhopAdhiko" prameyaka pR0 128 dvi0 pN08-1| 11-Na vRttimaa0maa0|12 prayogo'yaM vidyate prameyaka. pR. 128 dvi. paM. 7 / Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 prathame kANDe[vidhivAdimataM savistaraM dUSayatAm apohavAdinAM matasya nirdezaH] atra yadi pAramArthikabAhyaviSayabhUtena nimittena sanni(sani)mittatvameSAM sAdhayitumiSTaM tadA anaikAntikatA hetoH; sAdhyaviparyaye bAdhakapramANAbhAvAt / atha yena kenacinimittana sanimittatva miSyate tadA siddhsaadhytaa| tathAhi-asmAbhirapISyate evaiSAmantarjalpavAsanAprabodho nimittaM na 5tu viSayabhUtam , bhrAntatvena sarvasya za(zA)bda pratyayasya nirviSayatvAt / taduktam "yene yena hi nAmnA vai yo yo dharmo'rmilapyate / na sa saMvidyate tatra dharmANAM sA hi dharmAtA" // [ ] iti| na ca zAbdapratyayasya bhrAntatvA'viSayatvayoH kiM pramANamiti vaktavyam, bhinneSvamedAdhyavasAyena pravarttamAnasya pratyayasya bhrAntatvAt / tathAhi-yaH 'atasmiMstat' iti pratyayaH sa bhrAntaH, yathA marIci. 10 kAyAM jalapratyayaH, tathA cAyaM bhinneSvartheSvamedAdhyavasAyI zAbdaH pratyaya iti svabhAvahetuH / na ca sAmAnya vastubhUtaM grAhyamasti yenAsiddhatA'sya hetoH syAt, tasya niSiddhatvAt / bhavatu vA sAmA. gyam tathApi tasya bhedebhyo'rthAntaratve bhinneSvamedAdhyavasAyo bhrAntireva, na hyanyenAnye samAnA yuktAstadvanto nAma syuH / anarthAntaratve'pi sAmAnyasya sarvameva vizvamekaM vastu paramArthata iti tatra sAmAnyapratyayo bhrAntireva; na caikavastuviSayaH samAnapratyayaH, medagrahaNapurassaratvAt tasya / bhrAnta 15tve ca siddhe nirviSayatvamapi siddham, svAkArArpaNena janakasya kasyacidarthasyAlambanalakSaNasya praaptsyaabhaavaat| anyathA vA nirviSayatvam / tathAhi-yatraiva kRtasamayA dhvanayaH sa eva teSAmoM yukto nAnyaH, atiprasaGgAt na ca kvacid vastunyeSAM paramArthataH samayaH saMbhavatIti nirviSayA dhvanayaH / prayogaHye yatra bhAvataH kRtasamayA na bhavanti na te paramArthatastamabhidadhati, yathA sAnAdimati piNDe'zva20 zabdo'kRtasamayaH, na bhavanti ca bhAvataH kRtasamayAH sarvasmin vastuni sarve dhvanayaH iti vyApakAnu. palabdhiH kRtasamayatvenAbhidhAyakatvasya vyAptatvAt tasya cehAbhAvaH / [saMketAsaMbhavasAdhanAya khalakSaNAdyarthabhedena vikalpapaJcakavidhAnam] na cAyamasiddho hetuH| tathAhi-gRhItasamayaM vastu zabdArthatvena vyavasthApyamAnaM svalakSaNaM vA vyavasthApyeta, jAtirvA, tadyogo vA, jAtimAn vA padArthaH, buddhervA AkAra iti viklpaaH| sarveSvapi 25 samayAsaMbhavAnna yuktaM zabdArthatvaM tattvataH; sAMvRtasya tu zabdArthatvasya na niSedha iti na svavacanavirodhaH prtijnyaayaaH| evaM hyasau syAt-svalakSaNAdIn zabdenApratipAdya na zakyamazabdArthatvameSAM pratipAdayitum, tatpratipipAdayiSayA ca zabdena svalakSaNAdInupadarzayatA zaibdArthatvameSAmabhyupeyaM syAt punazca tadeva pratijJayA pratiSiddhamiti khavacanavyAghAtaH; na cAsAvabhyupagamyata iti / etena yaduktamudyota. 1 "ucyate viSayo'mISAM dhI-dhvanInAM na kazcana / antarmAtrAniviSTaM tu bIjameSAM nibndhnm|| tattvasaM0 kA0 869 pR. 275 / 2"tatra yadi mukhyato bAhyena viSayabhUtena sanimittatvameSAM sAdhayitumiSTaM tadA'naikAntikatA hetoH" tattvasaM0 paji. pR0 275 paM0 19 / 3-na sNni-kaaN0| 4-bhUtatvam bhrA-bhAM* mAM0 vinaa| 5 "tatredamuktaM tAyinA" iti nirdizya zloko'yaM samuddhRtastattvasaMgrahapatrikAyAm pR0 1250 12 / 6-bhilapyate A0 bhAM* mAM. baa0| 7sa sa vi-A. vi. kA. / 8 "yasya yasya hi zabdasya yo yo viSaya ucyate / sa sa ( saMvidya ) te naiva vastUnAM sA hi dharmatA" // tattvasaM0 kA0 870 pR0275| 9-tyayabhrAnta-bhAM0 mAM. vA. bA. vinaa| 10 pR. 110 pN09| 11 " nahi anena anye samAnA bhavanti tadvanto hi tathA syuH" iti sAmAnyapadArthavicAraprastAve nyAyaku0 li. pR0 161 pra. paM0 10 / 12 "sAmAnyapratyayaH"-tattvasaM0 pajipR. 276 paM0 10 / 13 sAnAmati A0 kAM. gu0 De. bhA. vA. baa| 14 "yataH khalakSaNaM jAtistadyogo jaatimaaNstthaa| buddhyAkAro na zabdArthe ghaTAmazcati tttvtH"|| tattvasaM0 kA0 871 pR. 276 / 15 "padArthabuddhA AkAraH"-tattvasaM. paji. pR. 276 paM0 23 / 16-bdArthasya De. gu0| 17 "zabdArthatvameSAmabhyupetaM syAtU"-tattvasaM.paji.pU. 276 paM0 27 / Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyomiimaaNsaa| 175 kareNa-"avAcakatve zabdAnAM pratijJA-hetvoAghAtaH" [a0 2, A0 2, sU0 67 nyAyavA0 pR0 327 paM06-7] iti, tadapi pratyuktaM bhavati; na hi sarvathA zabdArthApavAdo'smAbhiH kriyate-A gopAlebhyo'pi pratItatvAt tasya-kintu tAttvikatvaM dharmaH parairyastatrAropyate tasyaiva niSedho na tu dharmiNaH / [1 skhalakSaNe saMketAsaMbhavasAdhanam] tatra svalakSaNe na tAvat samayaH saMbhavati zabdasya, samayo hi vyavahArArtha kriyate na vyasanitayA,5 tena yasyaiva saGketa-vyavahArakAlavyApakatvamasti tatraiva sa vyavahartRNAM yukto nAnyatra; na ca svalakSaNasya saGketa-vyavahArakAlavyApakatvamasti tasmAnna tatra samayaH / saGketa-vyavahArakAlAvyApakatvaM ca zAbaleyAdivyaktInAM dezAdibhedena parasparato'tyantavyAvRttatayA'nanvayAt tatraikatra kRtasamayasya puMso'nyairvyavahAro na syAditi tatra samayAbhAvAnnAsiddhatA hetoH| ___ na cApyanaikAntikatvam, vyaaptisiddheH| tathAhi-yadyagRhItasaGketamartha zabdaH pratipAdayet tadA 10 gozabdo'pyazvaM pratipAdayet saGketakaraNAnarthakyaM ca syAt, tasmAdatiprasaGgApattirbAdhakaM pramANamiti kathaM na vyAptisiddhiH? ___ ayameva vA 'akRtasamayatvAt' iti heturAcAryadignAgena "na jAtizabdo bhedAnAM vAcakaH, AnanyAt"[ ] ityanena nirdiSTaH / tathAhi-'AnantyAt' ityanena samayAsaMbhava eva drshitH| tena yaduktamudyotakareNa-"yadi zabdAn pakSayasi tadA 'AnantyAt' ityasya vastudharmatvAd 15 vyadhikaraNo hetuH, atha medA eva pakSIkriyante tadA nAnvayI na vyatirekI dRSTAnto'stItyaheturInantyam" [a0 2, A0 2, sU0 67 nyAyavA0 pR0 323 paM0 16] iti, tat pratyuktam / yat punaH sa evAha-"yasya nirvizeSaNA medAH zabdairabhidhIyante tasyA'yaM doSaH, asmAkaM tu sattAvizeSaNAni dravya-guNa-karmANyabhidhIyante / tathAhi-yatra yatra sattAdikaM sAmAnyaM pazyati tatra tatra sadAdizabdaM prayuGkte, ekameva ca sattAdikaM sAmAnyam , ataH sAmAnyopalakSiteSu bhedeSu samayakriyAsambhavAdakAra-20 NamAnantyam" [a02, A02, sU067 nyAyavA0 pR0 323 paM011] iti, asadetat ; yato na sattAdikaM vastubhUtaM sAmAnyaM tebhyo minnamabhinnaM vA'stIti / bhavatu vA tat tathApyekasmin bhede'nekasAmAnyasaMbhavAdasAGkaryeNa sadAdizabdayojanaM na syAt / na ca zabdenAnupadarya sattAdikaM sAmAnya sattAdinA bhedAnupalakSayituM samayakAraH zaknuyAt, na cAkRtasamayeSu sattAdiSu zabdapravRttirastIti itretraashrydossprsktiH| 25 athApi syAt svayameva pratipattA vyavahAropalambhAdanvaya-vyatirekAbhyAM sadAdizabdaiH samayaM pratipadyate, asadetat anantabhedaviSayaniHzeSavyavahAropalambhasya ksycidsNbhvaat| ekadA sattAdimatsu medevasakRd vyavahAramupalabhyA'dRSTeSvapi tajAtIyeSu tAn zabdAn pratipadyata iti cet, na; 1-zA-hetuA -bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 2-rytraaro-vi.| 3 "tatra khalakSaNaM tAvanna zabdaiH pratipAdyate / saMketavyavahArAptakAlavyAptiviyogataH" // tattvasaM. kA0 872 pR. 277 / 4 "vyaktyAtmAno'nuyantyete na paraspararUpataH / desh-kaal-kriyaa-shkti-prtibhaasaadibhedtH|| tasmAt saMketadRSTo'rtho vyavahAre na dRzyate / na cA'gRhItasaMketo (bodhyetA)nya iva dhvneH"|| tattvasaM0 kA0 873-874 pR. 277 / 5-vcaa-vi0| 6 "yat punaretat-AnantyAnna jAtizabdo bhedAnAM vAcakaH" iti nyAyavA0 pR. 323 pN02| etAdRza evA'yaM pAThaH tattvasaM0 paji. pR. 277 paM0 28 / "yattu bhikSuNA" iti nirdizya zlokavArtikavyAkhyAyAM pArthasArathimizra etatsamAnamenaM zlokamuddharati"na jAtizabdo bhedAnAmAnantya-vyabhicArataH / vAcako yoga-jAtyorvA bhedArthairapRthakzrutaiH" // zlo0 vA. pR0 596 paM0 20 / "ayamevAbhiprAyaH 'na jAtizabdo bhedAnAM vAcakaH, AnantyAt' iti vadata AcAryadignAgasya"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 399 dvi. pN06|7-n saMbhava e-vA. bA. gu0 bhA0 dde0| 8 zabdA pa-bhAM* maaN0| 9-rAnantamiti bhA0 |-raatyntmiti vA0 bA0 |-raanntyNtmiti vi.| 10-matsyabhedeSu-bhAM. mA. vinaa| Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - adRSTatvAt na hyadRSTeSvatItAdi medabhinneSvananteSu medeSu samayaH saMbhavati atiprasaGgAt / vikalpabuddhya vyA( SdhyA) hRtya teSu tatpratipattyAbhyupagame vikalpasamAropitArthaviSaya eva zabdasaGketaH prAptaH / tathAhiatItAnAgatayorasattvenAsannihitatvAt tatra vikalpabuddhirbhavantI nirviSayaidha, tatra bhavan samayaH kathaM paramArthavastuviSayo bhavediti ? sapakSe bhAvAd nApi hetorviruddhateti siddhaM svalakSaNAviSayatvaM 5 zabdAnAm / 176 atha sthiraikarUpatvAddhimAcalAdibhAvAnAM dezAdibhedAbhAvAt saGketavyavahAra- kAlavyApakatvena samaya saMbhavAt pakSaikadezAsiddhatA prakRtahetoH, naitat; himAcalAdInAmapyanekANupracayasvabhAvatayA udayAnantarApavargitayA ca nAzeSAvayavaparigraheNa samayakAlaparidRSTasvabhAvasya vyavahArakAlAnuyAyitvena ca samayaH saMbhavatIti nAsiddhatA hetoH / ata uktanyAyena samayavaiyarthyaprasaGgAnna svalakSaNe samayaH 10] saMbhavati / azakyakriyazvAzca na tatra samayaH / tathAhi udayA'nantarApavargiSu bhAveSu samayaH kriyamANaH anutpanneSu vA kriyeta, utpanneSu vA ? na tAvadanutpanneSu paramArthataH samayo yuktaH, asataH sarvopAkhyArahitasyAdhAratvAnupapatteH, apAramArthikavastvajAte'pi putrAdau samaya upalabhyata iti na dRSTavirodhaH, vikalpanirmmitArthaviSayatvena tasyApAramArthikatvAt / nApyutpanne samayo yuktaH, tasminnanubhavotpattau 15 tatpUrvake ca zabdabhedasmaraNe sati samayaH saMbhavati nAnyathA - atiprasaGgAt - zabdabhedasmaraNakAle ca ciraniruddhaM svalakSaNamiti ajAtavajjAte'pi kathaM samayaH samayakriyAkAle dvayorapyasannihitatvAt ! tathAhi bhanubhavAvasthAyAmapi tAvat tatkAraNatayA khalakSaNaM kSaNikaM na sannihitasattAkaM bhavati kiM punaranubhavottarakAlabhAvinAmabhedAbhogasmaraNotpAdakAle bhaviSyati ? nApi tajAtIye tatsAmarthyabalopajAte samayakriyAkAlabhAvini kSaNe samayaH sambhavati, tasyA'20 nyatvAt / yadyapi samayakriyAkAle sannihitaM kSaNAntaramasti tathApi tatra samayAbhogAsambhavAnna samayo yuktaH; na hyazvamupalabhya tannAmasmaraNopakramapUrvakaM samayaM kurvANastatkAlasannihite gavAdAvAbhogAviSayIkRte 'azvaH' iti samayaM samayakRt karoti / athApi syAt sarveSAM svalakSaNAnAM sAdRzyamasti tenaikyamadhyavasya samayaH kariSyate, asadetat; yato vikalpabuddhyA'bhyAropitaM sAdRzyam, tasya dhvanibhiH pratipAdane svalakSaNamavAcyameveti na svalakSaNe samayaH / 1- Su sama-bhAM0 mo0 vinA / 2 " vikalpabuddhadhA vyAhRtya teSu" -tattvasaM0 paji0 pR0 278 paM0 18 / "vikalpabuddhAvabhyAhRtya teSu saMketAbhyupagame vikalpa samAropitArthaviSaya eva zabdasaMketaH" - prameyaka0 pR0 128 dvi0 012 | 3 atra 'tatpratipatyabhyupagame' iti pAThaH sucAruH, vi0 pratAvapi tathaiva saMzodhito dRSTaH / 4- vatIti ni - vi0 gu0 kAM0 De0 / 5 " himAcalAdayo yespi deza - kAlAdya medinaH / (dRSTAsteSvaNavo bhinnAH ) kSaNikAzca prasAdhitAH " // tattvasaM0 kA0 875 pR0 278 / 6 " azakyaM samaya (syAsya jAte'jAte ca kalpanam / ) nA'jAte samayo yukto bhAviko'zvaviSANavat" // tattvasaM0 kA0 876 pR0 279 / 7 vastu jA - bha0 mAM0 / 8 "upa(nApi ? )jAte gRhItA (nAM pUrvaM ) vAcAmanusmRtau / kriyate samayastatra cirAtIte ( kathaM nu tat)" // tattvasaM0 kA0 877 pR0 279 / 9 "yazvApi ( tatsajAtIyastadva ) lena tadAparaH / na tatra samayAbhogaH sAdRzyaM ca vikalpitam" // tattvasaM 0 kA 0 878 pR0 279 / 10- mayaH bhAM0 mau0 vinA / Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 177 nApi zabdasvalakSaNasya / tathAhi-samayakRt smRtyupasthApitameva nAmabhedamarthana yojayati, na ca smRtirbhAvato'nubhUtamevAbhilApamupasthApayituM zaknoti tasya ciraniruddhatvAt, 'yaM coccArayati tasya pUrvamananubhUtatvAnna tatra smRtiH, na cAviSayIkRtastayA samutthApayituM zakyaH, ataH smRtyupasthApitamanusandhIyamAnaM vikalpanirmitatvenAskhalakSaNameveti na svalakSaNatve'sya smyH| tasmAdavyapadezyaM skhalakSaNamiti siddham / itazca svalakSaNamavyapadezyam zabdabuddhau tasyApratibhAsanAt / yathA hi uSNAdyarthaviSayendriyabuddhiH sphuTapratibhAsA'nubhUyate na tathoSNAdizabdaprabhavA, na hyupahatanayanAdayo mAtuliGgAdizabdazravaNAt tadrUpAdya-bhAvino bhavanti yathA'nupahatanayanAdayo'kSabuddhyA'nubhavantaH / yathoktam "anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dgdho'bhimnyte|| anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate" vAkyapa0 dvi0 kA0 zlo0425] 10 ne ca yo yatra na pratibhAti sa tadviSayo'bhyupagantuM yuktaH atiprsnggaat| tathA ca prayogaH-yo yatkRtapratyaye na pratibhAsate na sa tasyArthaH, yathA rUpazabdajanite pratyaye rasaH, na pratibhAsate ca zAbdapratyaye svalakSaNam iti vyaapkaanuplbdhiH| atra cAtiprasaGgo bAdhakaM pramANam / tathAhizabdasya tadviSayajJAnajanakatvameva tadvAdhakatvamucyate nAnyat, na ca yadviSayaM jJAnaM yadAkArazUnyaM tat tadviSayaM yuktam atiprasaGgAt / na caikasya vastuno rUpadvayamasti-spaSTamaspaSTaM ca yenAspaSTaM vastugata-15 meva rUpaM zabdairabhidhIyate-ekasya dvitvavirodhAt bhinnasamayasthAyinAM ca parasparaviruddhasvabhAvapratipAdanAnna zabdagocaraH svalakSaNam / [ padavAcyaviSayakasya nyAyasUtrakAramatasya bhASyakAra-vArtikakArAbhiprAyeNa viziSya nirUpaNam ] naiyAyikAstu "vyaktyAkRtijAtayastu padArthaH" [nyAyada0 a0 2 A0 2 sU0 65] iti pratipannAH / tatra vyaktizabdena dravya-guNavizeSa-karmANyabhidhIyante / tathA ca sUtram-"vyaktirguNavize-20 pAzrayo mUrtiH" [nyAyada0 a02 A0 2 sU066] iti / ___ asyArtho vArtikakAramatena-"viziSyata iti vizeSaH guNebhyo vizeSo guNavizeSaH karmAbhidhIyate, dvitIyazcAtra guNavizeSazabda ekazeSaM kRtvA nirdiSTaH tena guNapadArtho gRhyate-guNAzca te vizeSAzca guNavizeSAH-vizeSagrahaNamAkRtinirAsArtham / tathAhi-AkRtiH saMyogavizeSasvabhAvA, saMyogazca guNapadArthAntargataH tatazcAsati vizeSagrahaNe AkRterapi grahaNaM syAt, na ca tasyA vyaktA-25 vantarbhAva iSyate pRthak svazabdena tasyA upAdAnAt / Azrayazabdena dravyamabhidhIyate-teSAM guNavizeSANAmAzrayastadAzrayo dravyamityarthaH / sUtre tat'zabdalopaM kRtvA nirdezaH kRtaH, evaM ca vigrahaH karttavyaHguNavizeSAzca guNavizeSAzceti guNavizeSAH tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH, samAhAradvandvazvAyam "lokAzrayatvAt liGgasya" [a02 pA02 sU0 29 mahAbhASye pR0 471 paM08] iti napuMsaka 1 yaccoccA-A0 kAM0 / 2 "(uSNAdipratipattiryA) nAmAdidhvanibhAvinI / vispaSTA (bhAsate neSA) tadarthendriyabuddhivat" // tattvasaM0 kA0 879 pR0 280 / 3-nubhavino kaaN0| 4 anekAntaja. pR0 45 dvi0 paM0 4 ama0 / zAstravA0 sta0 11 zlo0 24 / prameyaka0 pR0 129 pra. paM0 7 / syAdvAdara0 pR0 349 pra0 pN09| 5 "na sa tasya ca zabdasya yukto yogo na tatkRte / pratyaye sati bhAtyartho rUpabodhe tathA? rasaH" // tattvasaM0 kA0 880 pR0 280 / 6-saGgAt atha prayo-vi* De0 |-snggaat prayo-bhA0 mA0 vA. bA. haa0| 7 "yo yatkRte pratyaye"prameyaka0 pR. 129 pra. pN06| "yaskRte jJAne"-syAdvAdara0 pR. 349 pra. paM. 11 / 8 "tadvAcakatvamucyate"tattvasaM0 paji. pR0 280 paM0 28 / 1 antargataH pAThaH kAM0 pratAveva / guNA vizeSAzceti guNavizeSAzca tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH bhA0 mA0 / guNavizeSAzceti guNavizeSAH tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH vA. bA. A. hA0 vi0 gu0| 10 "guNavizeSAzca guNavizeSAzceti guNavizeSAH, guNavizeSAzca tadAzrayazceti guNavizeSAzrayaH"-tattvasaM0 paJji. pR0 28150 15 / 11 "liGgamaziSyam" iti puurtiH| sa0 ta0 23 Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 prathame kANDeliGgA'nirdezaH / tenAyamoM bhavati-yo'yaM guNavizaMpAzrayaH sA vyakticocyate mUrtizceti / tatra yadA dravye mUrtizabdastadA'dhikaraNasAdhano draSTavyaH-mUrcchantyasminnavayavA iti mUrtiH, yadA tu rUpAdiSu tadA kartasAdhanaH-murchanti dravye samavayantIti rUpAdayo muurtiH| vyaktizabdastu dravye karmasAdhanaH rUpAdiSu karaNasAdhanaH" [a0 2 A0 2 sU0 68 nyAyavA0 pR0 332 paM0 3-24] / 5 bhASyakAramatena ca yathAzruti sUtrArthaH-guNavizaMpANAmAzrayo dravyameva vyaktirmUrtizceti tasyeTam / yathoktam-"guNavizeSANAM rUpa-rasa-gandha-sparzAnAm gurutva-dravatva-ghanatva-saMskArANAm avyApinazca parimANavizeSasyAzrayo yathAsambhavaM tad dravyaM mUrti (mUrtiH)mUrcichatAvayavatvAt" [nyAyada0 vAtsyA0 bhA0 pR0 224 ] iti| AkRtizabdena prANyavayavAnAM pANyAdInAm tadayayavAnAM cAGgulyAdInAM saMyogo'midhIyate / 10 tathA ca sUtram-"AkRtirjAtiliGgAkhyA" [nyAyada0 a0 2 A0 2 sU0 67] iti / asya bhASyam-"yayA jAtirjAtiliGgAni ca vyAkhyAyante tAmAkRtiM vidyAt sA ca satvAvayavAnAm / tadavayavAnAM ca niyato vyUhaH" [nyAyada0 vAtsyA0 bhA0 pR0 225] vyUhazabdena saMyogavizeSa ucyate, niyatagrahaNena kRtrimasaMyoganirAsaH, tatra jAtiliGgAni prANyavayavAH zira:-pANyA dayaH tairhi gotvAdilakSaNA jAtirliGgayate, AkRtyA tu kadAcit sAkSAjAtiya'jyate yadA ziraH-pA. 15NyAdisannivezadarzanAd gotvaM vyajyate, kadAcijAtiliGgAni yadA viSANAdibhiravayavaiH'pRthaka pRthaka svAvayavasannivezAbhivyaktairgotvAdiya'jyate; tena jAtestalliGgAnAM ca prakhyApikA bhavatyAkRtiH / jAtizabdenAbhinnAbhidhAna-pratyayaprasavanimittaM sAmAnyAkhyaM vastUcyate / tathA ca sUtram"samAnapratyayaprasavAtmikA jAtiH" [nyAyada0 a02 A02 sU068] iti samAnapratyayotpattikAraNaM jaatirityrthH| 20 tatra vyaktyAkRtyoH etenaiva svalakSaNasya zabdArthatvanirAkaraNena zabdArthatvaM nirAkRtam / tathAhi yathA svalakSaNasyAkRtasamayatvAdazabdArthatvaM tathA tayorapIti 'akRtasamayatvAt' ityasya heto - siddhiH, naapynaikaantiktaa| api ca, vyaktirdravya-guNavizeSa-karmalakSaNA, AkRti tmikA, ete ca dravyAdayaH pratiSiddhatvAd asantaH kathaM zabdArthatAmupayAnti ? [2-4 jAti-tadyoga-tadvatsu saMketAsaMbhavapradarzanam ] 25 evaM svlkssnnvjaati-tdyog-jaatimtsvpi-jaatyaadersmbhvaat-smyaasmbhvH| yathA ca jAtestadyogasya ca samavAyasyAsambhavastathA prAgeva pratipAditam, jAti-tadyogayozcAbhAve tadvato'pyasambhava eva tatkRtatvAt tadyapadezasya, tadvatazca svalakSaNAtmakatvAt tatpakSabhAvI doSaH samAna ev| AkRtizca saMyogA 1-dhanA A. vi. kA. gu0| 2 nedaM vArtikaM zabdazo nyAyavArtika / 3 "yathA zrotre'kSarANi patanti tathA sUtrArthaH" vi. tti.| 4 vyaktimUrti-A. vi. kaaN0| 5-vaiH pRthak pRthag na svAva-bhAM0 mAM0 |-vaiH pRthagna svAva-A0 hA0 gu0| 6 prakhyayikA vA0 vA0 / pratyAkhyAtikA A0 hA0 vi0 gu0| 7 sUtraM tu "samAnaprasavAtmikA jAtiH" iti dRzyate nyAyadarzane, nyAyavArtike, tattvasaMgrahapatrikAyAM ca / 8 "etenaiva prakAreNa vyktyaakRtyorniraakRtiH| skhalakSaNAtmateveSTA tayorapi yataH praiH"|| tattvasaM0 kA0 881 pR. 282 / 9 "dravyAdiyogayoH prAk tu pratiSedhAbhidhAnataH / na tAttvikI tayoryuktA zabdArthatvavyavasthitiH" // tattvasaM0 kA0 882 pR0 282 / 1. "jAti-saMbandhayoH pUrva vyAsataH pratiSedhanAt / nAnantarAH prakalpyante zabdArthAstrividhAH pare" // "tad vyaktyAkRtijAtInAM padArthatvaM yaducyate / tadasaMbhavi sarvAsAmapi nIrUpatA yataH" // tattvasaM. kA0883-884 pR. 282-283 / 11 pR. 11050 9 tathA pR0106pN010| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / [padavAcyaviSayANi vAjadhyAyana-vyADi-pANinInAM matAni] "jAtiH padArthaH" iti vAjadhyAyanaH / "dravyam" iti vyADiH / "ubhayam" pANiniH / tadapyanenaiva nirastam jAterayogAd dravyasya ca svalakSaNAtmakatvAt ttpkssbhaavidossaantivRtteH| [buddhyAkAre samayAsaMbhavasAdhanam ] buMdhyAkAre'pi na samayaH sambhavati, tasya vuddhitAdAtmyena vyavasthitatvAd nAsau tadbuddhikha- 5 rUpavat pratipAdyamartha buddhyantaraM vA'nugacchati; tatazva saGketa-vyavahArakAlAvyApakatvAt svalakSaNavat kathaM tatrApi samayaH? bhavatu vA tasya vyavahArakAlAnvayastathApi na tatra samayo vyavahartRNAM yuktH| tathAhi-'api nAmetaH zabdAdarthakriyArthI pumAnarthakriyAkSamAnarthAn vijJAya pravartiSyate' iti manyamAnairvyavahartRbhirabhidhAyakA dhvanayo niyojyante na vyasanitayA; na cAsau vikalpo buddhyAkAro'. bhipretazItA'panodAdikArya tadarthinaH sampAdayitumalam tadanubhavotpattAvapi tadabhAvAt , tena tatrApi 10 samayAbhAvAnnAsiddhaH 'akRtasamayatvAt' iti hetuH| . ['astyAdayaH zabdArthAH' iti vAdinAM pakSasaptake nirUpayitavye prathamam astyarthavAdimatam ] atha astyarthAdayo'pare zabdArthAH santi, tatazca tatra samayasambhavAdasiddhataiva hetoH / tathAhi'astyarthaH' iti yadetat pratIyate tadeva sarvazabdAnAmabhidheyaM na vizeSaH, yathaiva hyapUrva-devatAdizabdA nAkAraM vizeSa buddhiSu sannivezayanti kevalaM tatraitAvat pratIyate-'santi ke'pyarthAH yeSvapUrvAdayaH15 1 "AkRtyabhidhAnAdvA ekaM vibhaktau vAjapyAyanaH" / "AkRtyabhidhAnAdvA eka zabdaM vibhaktau vAjapyAyana AcAryoM nyAyyaM manyate / ekA AkRtiH, sA cAbhidhIyate" iti a01 pA02 sU064 mahAbhA0 pR090 paM0 5 / "jAtizabdArthavAcino vAjapyAyanasya mate gavAdayaH zabdA bhinnadravyasamavetajAtimabhidadhati"-sarvadarzanasaM0 da. 1350 237 / "taditthaM vAjapyAyanAcAryamatena sArvatrikI jAtipadArthavyavasthopapadyate"-vAkyapa0 tR. kA0 zlo0 2 helArAjaTI0 pR. 6 paM0 28 jaatisH| 2-ti vyAjadhyAyanaH gu0 De. bhA0 vi0 / "vAjA( kA ? )tyAyanaH"-tattvasaM0 paJji. 282 paM0 25 / idaM ca rUpaM 'vAjadhya'prakRterAyanaNi pratyaye niSpannam / kintu asya prakRtiH kvacit 'vAjavya' iti, kvacicca 'vAjapya' iti dRzyate / tadyathA-"vAjavya" cAndravyA0 a0 2 pA0 4 sU0 35, gaNara0 ma0 pR0 150 kA0 236 / "vAjapya" a0 4 pA.1 sU0 99 kAzikA tathA siddhAntakau / "vAjapyAyana" baGgIyavizvakoSe bakArAdivarge / "vyAja( vAjavyatiketyeke" haimaza0 a06 pA0 1sU0 53 / cAndre 'vAjavya' 'vyatika' iti prakRtidvayam / kAzikA-kaumudyoH 'vAjapya' 'tika' iti prakRtidvayam / gaNaratnamahodadhau ca kA0 235-236 'tika' 'vAjavya' iti prakRtidvayaM dRzyate / yadyapi haimazabdAnuzAsane 'vyAja(vAja)' ityeva mudritamasti tathApi tatra cAndrAdipAThAnurodhena 'vAjavyAyana' iti rUpAnurodhena ca 'vAjavya' ityeva prakRtiH saadhvii| atra Pro.Dr. E.Windisch ityanena sampAdiHsya cAndravyAkaraNasya pR0 161 gataM dvitIya TippanakaM draSTavyama / 3 "dravyAbhidhAnaM vyADi:" "dravyAbhidhAnaM vyADirAcAryo nyAyyaM manyate dravyamabhidhIyate" iti a01 pA02 sU064 mahAbhA0 pR0 94 paM0 14 / "dravyapadArthavAdivyADinaye zabdasya vyaktirevAbhidheyatayA pratibhAsate"-sarvadarzanasaM0 da. 13 paM0 244 / "vyADimate tu sarvazabdAnAM dravyamarthaH"-vAkyapa0 tR0 kA0 zlo0 2 helArAjaTI0 pR.6 paM029 jAtisa0 / 4"ubhaya mityAha" "kathaM jJAyate?" "ubhayathA hyAcAryeNa sUtrANi paThitAni / AkRti padArtha matvA xxx dravyaM padArtha matvA xxx"a. 1 pA. 1 A01jAtivyaktipadArtha ni0 mahAbhA0 pR. 52 paM0 14 / "pANinyAcAryasyobhayaM saMmatam"-sarvadarzanasaM0 da. 13 paM0 246 / 5 "buddhyAkAraca buddhistho nArthabudhantarAnugaH / nAmipretArthakArI ca so'pi vAcyo na tttvtH"|| "ye'nye'nyathaiva zabdArthamastyAdIn pracakSate / nirastA eva te'pyetaistathApi punarucyate" // tattvasaM0 kA. 885-886 pR0 283 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 pr0502|6-pi samayaH bhAM. mAM0 gu0 De. bhaa0| 7zabdArthakriyA-gu0 / zabdArthaH kriyA-bhAM0 maaN| 8 "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrva-devatA-khagaiH smmaahurgvaadissu"|| tattvasaM0 kA0 887 pR0 283 / "astyarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrva-devatA-khargaH samamAhurgavAdiSu" // vAkyapa0 kA0 2 zlo0 121 pR0 132 tathA, zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 400 pr0503| 9 'nArthAkAravizeSama' vi0 saM0 / "nAkAravizeSam"-tattvasaM0 pani pR0 283 paM0 28 / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 prathame kANDe - zabdAH prayujyante' tathA dRSTArtheSvapi gavAdizabdeSvetat tulyam, yatastebhyo'pyevaM pratItirupajAyate'asti ko'pyartho yo gavAdizabdAbhidheyo gotvAdiH' yestu tatrAkAravizeSaparigrahaH keSAJcidupajAyate sa teSAM siddhAntabalAt na tu zabdAt / [2 samudAyArthavAdimatam ] 5 apare "brAhmaNAdizabdaistapo-jAti-zrutAdisamudAyo vinA vikalpa- samuccayAbhyAmabhidhIyate, yathA vanAdizabdairdhavAdayaH" ityAhuH / tathAhi - 'vanam' ityukte 'dhaivo (vo vA) khadiro vA' iti na vikalpena pratItirupajAyate, nApi 'dhavazca khadirazca' iti samuccayenaH api tu sAmastyena pratIyante dhavAdayaH tathA 'brAhmaNaH' ityukte 'tapo vA jAtirvA zrutaM vA' 'tapazca jAtizca zrutaM ca' iti na pratipattirbhavati api tu sAkalyena sambandhyantaravyavacchinnAstapaH prabhRtayaH saMhatAH pratIyanta iti / 10 bahuSvaniyataikasamudAyibhedAvadhAraNaM vikalpaH, ekatra yugapadabhisambandhyamAnasya niyatasyaikasya ( tasyAnekasya ) svarUpa bhedAvadhAraNaM samuccayaH, tadvyatirekeNAtra pratipattirlokapratItaiva / [ 3 asatyasaMbandhapadArthavAdimatam ] apare " dravyatvAdibhiranirdhAritarUpairyaH sambandho dravyAdInAM sa zabdArthaH sa ca sambandhinAM zabdArthatvenAsatyatvAdasatya ityucyate / yadvA tapaH zrutAdInAM mecakavarNavadaikyena bhAsanAdeSAmeva 15 parasparamasatyaH saMsargaH " / tathAhi ete pratyekaM samuditA vA na svena rUpeNopalabhyante kintvalAtacakravadeSAM samUhaH svarUpamutkramyAvabhAsata iti / [ 4 asatyopAdhisatyapadArthavAdimatam ] anye tvAhuH-"ryad asatyopAdhi satyaM sa zabdArthaH" iti / tatra sa (?) zabdArthatvenA'satyA upAdhayo vizeSA valayA'GgulIyakAdayo yasya satyasya sarvabhedAnuyAyinaH suvarNAdisAmAnyAtmanastat 20 satyamasatyopAdhi zabdapravRttinimittamabhidheyam / [ 5 abhijalpapadArthavAdimatam ] anye tu bruvate - " zabda evAbhijalpatvamAgataH zabdArthaH" iti / sa cAbhijalpaH 'zabda evArthaH' 1 "prayogadarzanAbhyAsAdAkArAvagrahastu yaH / na sa zabdasya viSayaH sa hi yatnAntarAzrayaH" // vAkyapa0 kA0 2 zlo0 122 pR0 133 / 2 "samudAyo'bhidheyo vA'pyavikalpa- samuccayaH" / tattvasaM0 kA0 888 pR0 284 / "samudAyo'bhidheyaH syAdavikalpa-samuccayaH" / vAkyapa0 kA0 2 zlo0 128 pR0 135 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka 0 pR0 400 pra0 paM0 5 / 3- tAdiH samu-A0 kAM0De0 bhA0 / 4 " dhavo vA khadiro vA palAzo veti" - tattvasaM0 paji0 pR0 284 paM0 10 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 pra0 paM0 6 / 5- tasyaiva ( ka )sya sva-vA0 vA0 / tasyaiva sva-A0 hA 0 vi. De0 bhA0 kAM0 gu0 / "yugapadabhisaMbadhyamAnasya niyatasyAnekasya svarUpa bhedAvadhAraNam'- tattvasaM0 paJji0 pR0 284 paM0 15 / 6 "asatyo vA'pi saMsargaH zabdArthaH kaizciducyate" // tattvasaM0 kA0 888 pR0 284 / "asatyo vA'pi saMsargaH zabdArthaH kaizcidiSyate" / vAkyapa0 kA0 2 zlo0 128 pR0 135 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 pra0 paM0 10 / - muktasyAva - vA0 bA0 / 8 "asatyopAdhi yat satyaM tad vA zabda nibandhanam " / tattvasaM0 kA 0 889 pR0 284 / "asatyopAdhi yat satyaM tad vA zabdanibandhanam" / vAkyapa 0 kA 0 2 zlo0 129 pR0 136 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 pra0 paM0 12 / 9-tyaM zabdA- mAM 0 mAM0 vinA / 10 " tatra zabdArthatvenA'satyA upAdhayaH " - tattvasaM0 pa0 pR0 284 paM0 23 / 11 " zabdo vA'pyabhijalpatvamAgato yAti vAcyatAm " // "so'yamityabhisaMbandhAd rUpamekIkRtaM yadA / zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate // tattvasaM 0 kA 0 889-890 pR0 284 - 285 / " zabdo vA'pyabhijanya (lpa ) tvamAgato yAti vAcyatAm " // "so'yamityabhisaMbandhAd rUpamekIkRtaM yadA / zabdasyArthena taM zabdamabhijalpaM pracakSate " // "tayorapRthagarthatve rUDheravyabhicAriNi / kiMcideva kvacid dravyaM prAdhAnyenA'vatiSThate" // "loke'rtharUpatAM zabdaH pratipannaH pravartate / zAstre tUbhayarUpatvaM pravibhaktaM vivakSayA" // 1 Sararao kA0 2 0 129-132 pR0 136-137 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 pra0 paM0 13 / Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 181 ityevaM zabde'rthasya nivezanam 'so'yam' ityabhisambandhaH, tasmAd yadA zabdasyArthena sahakIkRtaM rUpaM bhavati taM svIkRtArthAkAraM zabdamabhijalpamityAhuH / [6 budhArUDhAkArapadArthavAdimatam ] anye tu "buddhyArUDhamevAkAraM bAhyavastuviSayaM bAhyavastutayA gRhItaM buddhirUpatvenauvibhAvitaM zabdArtham" AhuH / tathAhi-yAvada buddhirUpamartheSvapratyastaM 'buddhirUpameva' iti tattvabhAvanayA gRha tAvat tasya zabdArthatvaM nAvasIyate tatra kriyAvizeSasambandhAbhAvAta, na hi 'gAmAnaya' 'dadhi khAda' ityAdikAH kriyAstAzi buddhirUpe sambhavanti, kriyAyogasambhavI cArthaH zabdairabhidhIyate, ato buddhirUpatayA gRhIto'sau na zabdArthaH; yadA tu bAhye vastuni pratyasto bhavati tadA tasmin pratipattA vAhyatayA viparyastaH kriyAsAdhanasAmarthya tasya manyata iti bhavati shbdaarthH|| ... nanu cApohavAdipakSAdasya ko vizeSaH? tathAhi-apohavAdinA'pi buddhyAkAro vAhyarUpatayA 10 gRhItaH zabdArtha itISyata eva / yathoktam "teMdUpAropamanyAnyavyAvRttyAdhigataiH punaH zabdArtho'rthaH sa eveti vacanena virudhyte"||[ ] iti, naitadastiH ayaM hi buddhyAkAravAdI bAhye vastunyabhrAntaM saviSayaM dravyAdipu pAramArthikeSvadhyastaM buddhyAkAraM paramArthataH zabdArthamicchati na punarA( na tu nirA)lambanaM bhinneSvamedAdhyavasAyena pravRttentimitaretarabhedanibandhanamabhyupaiti yadA tu yathA'smAbhirucyate "saM sarvo (sarvo) mithyAvabhAso'yamartha itIpyata eva yathokteSvekA(martheSvekA )tmakagrahaH / itaretarabhedo'sya vIjaM saMjJA yadarthikA"M ] iti tadA siddhsaadhytaa| yad vakSyati"itaretarabhedo'sya vIjaM cet pakSa eSa nH"||[ tattvasaM0 kA0905 ] iti / 20 na cApohavAdinA paramArthataH kizcida vAcyaM buddhyAkAro'nyo vA shbdaanaamissyte| tathAhi1-kAraza-bA0 bh0| 2 "yo vA'rtho buddhiviSayo bAdyavastunibandhanaH / sa bAhya vastviti jJAtaH zabdArthaH kaizvidiSyate" // tattvasaM. kA0891 pR. 285 / "yo vA'rthoM buddhiviSayo bAhyavastunibandhanaH / sa bAhyavastviti jJAtaH zabdArthaH kaizcidiSyate" // vAkyapa kA. 2 zlo. 134 pR0 137 / tathA, zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 400 dvi. pN.1| 3-nAvirbhAvi-bhAM0 mAM0 / "vuddhirUpatvenAvirbhAvitam"-tattvasaM. paji. pR0 285507 / 4-tyayastaM bhAM0 maa0| 5-ti tatra bhA-bhAM0 maaN0|-ti tvacca bhaa-haa0| 6-'dhi ca khAda' vi0 b0| 7bAhyavastuni kaa| 8-dhanAsA-vA. baa0| 9-sya sa manya-vA0 baa0| 10 gRhItaH zabdArthoM itISya(o'bhISya-) vA. bA0 / gRhItazabdArtho itIya-A0 kAM0 gu0 / "apohavAdinA'pi buddhayAkAro bAhyarUpatayA gRhItaH zabdArtha iti bhASyata eva"-tattvasaM0 paji. pR. 285 paM0 20 / "apohavAdinApi vuddhyAkAro bAhyarUpatayA'dhya. vasitaH zabdArtho'bhISTa eva"-prameyaka0 pR0 129 dvi0 paM0 1 / 11 tapAropamasyAnyavyAvRttyaM vigataH punH| zabdArtho'rthaHsa paveti vacanetirudhyate ||vaa. baa| tadrUpAropagatyAnyavyAvRttyadhigateH punH| bhA0 mA0 / "tadrUpAropagatyA'nyavyAvRttyadhigateH punH| zabdArtho'rthaH sa eveti vacane na virudhyte"|| tattvasaM* paji. pR0 285 paM0 21 / 12-vAdo bA-kAM0 vi0| 13-ntaM saMbandhaviSayaM vA* bA / 14 "nanu (tu) nirAlambanaM minneSvamedAdhyavasAyena"-tattvasaM0 paji. pR. 285 paM0 24 / 15-vRttebhrAnta-vA. bA0 |-vRttebhraantmitrbhed-aak vi0| 16 yathA tu bhA.mAM. vinA / yayA tu haa.| "yadi tu yathA'smAbhirucyatesarvo mithyAvabhAso'yamartheSvekAtmanA grahaH / itaretarabhedo'sya bIjaM saMjJA yadarthikA" // tattvasaM0 paji. pR0 285 paM0 25 / 17 atra 'saH' ityasya 'itISyata eva yathokte' ityasya cArthAnanusAriNaH pAThasya lipikAradoSeNa pravezAd idaM tattvasaMgrahapajikAgatapadyamapi gadyamiva jAtam / 18-rabhedesya bhAM0 mAM0 hA0 vi0 gu0|-rbhed sya A* kAM / 19 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 400 dvi0 paM0 7 / 20-tarAmedo'sya A0 ke0 gu0 vaa.| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 prathame kANDeyadeva zAbde pratyaye'dhyavasIyamAnatayA pratibhAsate sa zabdArthaH, na ca buddhyAkAraH zAbdapratyayenA. dhyavasIyate kiM tarhi ? bAhyamevArthakriyAkAri vastuH na cApi tena bAhyaM paramArthato'dhyavasIyate, yathAtattvamanadhyavasAyAd yathAdhyavasAyamatattvAt ataH samAropita eva shbdaarthH| yazca samAropitaM tanna kiJcid bhAvato'bhidhIyate shbdaiH| yat punaruktam-'zabdArtho'rthaH sa eveti', tat samAropita5mevArthamabhisamdhAya, buddhyAkAravAdinA tu buddhyAkAraH paramArthato vAcya iNyata iti mahAn vizeSaH / [7 pratibhApadArthavAdimatam ] anye tvAhuH-"abhyAsAt pratibhAhetuH zabdaH na tu bAhyArthapratyAyakaH" iti / zabdasya kvacid viSaye punaH punaH pravRttidarzanamabhyAsaH, niyatasAdhanAvacchinnakriyApratipattyanukUlA prazA pratimA sA prayogadarzanAvattisahitena zabdena janyate, prativAkyaM pratipuruSaM ca sA bhidyate; yathaiva 10 hyaGkazAdighAtAdayo hastyAdInAmarthapratipattau kriyamANAyAM pratibhAhetavo bhavanti tathA zabdArtha(sarve'rtha )vattvasaMmatA vRkSAdayaH zabdA yathAbhyAsaM pratibhAmAtropasaMhArahetavo bhavanti na tvartha 1-d bhavato hA0 vi0 gu0 |-d bhavatA-A0 kAM0 / 2 pR0 181 paM0 12 / 3-matisaMdhAya gu0 |mbhidhaay vA0 / 4 "abhyAsAt pratibhAhetuH sarvaH zabdaH samAsataH / bAlAnAM ca tirakSAM ca yathA'rthapratipAdane" // tattvasaM0 kA0 892 pR0 286 / tathA, zAnavA0 syAdvAdaka. pR0 400 dvi. paM. 3 / "abhyAsAt pratibhAhetuH zabdaH sarvo'pareH smRtaH / bAlAnAM ca tirAM ca yathArthapratipAdane" // "anAgamazca so'bhyAsaH samayaH kaizcidiSyate / anantaramidaM kaarymmmaaditypdrshnm"|| "atha pratibhAkharUpameva pUrvopakrAntamanubadhannAha"vipadagrahaNe'rthAnAM pratibhA'nyaiva jAyate / vAkyArtha iti tAmAhuH padArtharupapAditAm" || "kIdRzIM tAm ? ityAha""idaM taditi sA'nyeSAmanAkhyeyA kathaMcana / pratyAtmavRttisiddhA sA karnA'pi na nirUpyate" // "kiMkhabhAvA'sau ? ityAha""upazleSamivA'rthAnAM sA karotyavicAritA / sArvarUpyamivA''pannA viSayatvena vartate" // "tAM ca na kiMcit prANimAtramativartate-atikramya tiSThati-ityAha""sAkSAcchandena janitAM bhAvanAnugamena vA / itikartavyatAyAM tAM na kcidtivrtte"|| "pramANatvena tAM lokaH sarvaH samanupazyati / samArambhAH pratIyante tirazcAmapi tadvazAtU" // "siddhava ceyaM sarvasya pratibhetyupapAdayitumAha""yathA dravyavizeSANAM paripAkairayatnajAH / mandAdizakkayo dRSTAH pratibhAstadvatAM tathA" // "sanidarzanamupapAdayitumAha""svaravRttiM vikurute madhau puMskokilasya kH| jantvAdayaH kulAyAdikaraNe kena zikSitAH" ? // "AhAra-prItyamidveSa-plavanAdikriyAsu kaH / jAtyanvayaprasiddhAsu prayokkA mRgpkssinnaam"?|| "pratibhAyAzca zabda eva mUlamityAha""bhAvanAnugatAdetadAgamAdeva jAyate / Asatti-viprakarSAbhyAmAgamastu vishissyte"|| "tasyAzca nimittabhedena SAbhidhyaM darzayitumAha" "khbhaav-crnnaa'bhyaas-yogaa-'dRssttoppaaditaa| viziSTopahitA ceti pratibhA SaDvidhAM viduH" // vAkyapa0 kA02 zlo0119-120-145-154 pR0 131-132-141-143 puNyarA0 ttii0| 5-vRttisaMhi-vA0 bA0 |-vRttishi-bhaaN0 maaN0|| "yathaiva yakazAbhighAtAdayo hastyAdInAmarthapratipattau"-tattvasaM0 paji. pR. 286 paM0 17 / "yathA kazAbhighAtamAtrasamanantarameva vAjino'bhiyAnti, anuzAbhighAtena ca gajAH"-vAkyapa0 kA02 zlo0120 puNyarA0TI0pR0 132 // "yathaiva hyazAdighAtAdayo hastyAdInAmarthapratipattI"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 400 dvi. pN03| -bhAsAhe-A0 kA0 gu0| 8 zabdArthasaMbandhasammatA A0 hA0 vi0 kAM0 / zabdArthasaMbandhasaMgatA bhAM. mAM0 / "tathA sarve'rthavatsamatA vRkSAdayaH zabdAH"-tattvasaM0 paji. pR. 286 paM0 18 / mA Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 183 sAkSAt pratipAdayanti; anyathA hi kathaM parasparavyAhatAH pravacanabhedA utpAdyakathAprabandhAzca svavi. kalpoparacitapadArthabhedadyotakAH syuriti ? [prAgukte pakSasaptake pratividhAtavye prathamam astyarthavAdimatanirasanam ] atra pratividadhati-yadyastyarthaH pUrvoditavalakSaNAdisvabhAva iSyate tadA puurvoditdossprsnggH| kiJca, anirdhAritavizeSarUpatvAdastyarthasya tasmin kevale zabdaiH pratipAdyamAne 'gauH' 'gavayaH' 'gajaH' 5 ityAdibhedena vyavahAro na syAt, tasya zabdairapratipAditatvAt / na ca gozabdAt gotvaviziSTasyAthasya sattAmAtrasya zAbaleyatvAdibhedarahitasya pratIterbhedena vyavahAro bhaviSyatIti pratipAdayituM zakyam, abhyupagamavirodhAt-gozabdAdastyarthamAtraparityAgena gavAdivizeSasya pratipattyabhyupagamAt / atha viSANAdervizeSasya gozabdAdapretIterastyarthavAcakatvaM zabdasyAbhipretam ; nanvevaM yadA gotvAdinA viziSTamarthamAtramucyata iti mataM tadA tadvaito'rthasyAbhidhAnamaGgIkRtaM syAt, taMtra ca jAtestatsa-10 mavAyasya ca niSedhAt tadvato'rthasyAsambhava iti pUrvokto doSaH / kiJca, tadvato'rthasya svalakSaNAsmakatvAdezakyasamayatvamavyavahAryatvamaspaSTAvabhAsaprasaGgazca pUrvavadApadyata eva; svalakSaNAdivyatirekeNAnyo'styartho nirUpyamANo na buddhau pratibhAtItyasyAsattvameva / / [2 samudAyapadArthavAdimatanirasanam ] samudAyAbhidhAnapakSe tu jAte.dAnAM ca tapaHprabhRtInAmabhidhAnamaGgIkRtamiti pratyekAbhidhAna-15 pakSabhAvino doSAH sarve yugapat prAmuvantIti na tatpakSAbhyupagamo'pi zreyAn / / [3-4 asatyasaMbandha-asatyopAdhisatyapadArthavAdimatadvayanirasanam] 'asatyasaMbandha'-'asaMtyopAdhisatya' iti pakSadvaye ca saMyoga-samavAyalakSaNasya sambandhasya niSiddhatvAt sAmAnyasya ca triguNAtmakasya satyasyAvyatiriktasya, vyatiriktasyApyasambhavAt nAsatyaH saMyogaH / nApyasatyopAdhi sAmAnya zabdavAcyaM sambhavati / 20 1-kathaM pr-gu0| 2-bandhAzca vika-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 3 pR. 179 paM0 13 / "tatrA'styartho'bhidheyo'yaM kiM khalakSaNa miSyate / jAtiyogo'tha yadvA'nya (ta?) buddharvA pratibimbakam // "ete sva(sa)doSAH pUrvoktA astyarthe kevale'pi ca / pratipAdye na bhedena vyavahAro'vakalpate" // tattvasaM0 kA0 893-894 pR0 286 / 4 pR. 174 paM0 23 / 5 pR0 174 paM0 25 / 6 kevalazabdaiH vi. vinaa0| 7 zabdairapi pra-gu0 / 8 "gotvazabdaviziSTArthasattAmAtragarbhavet / viSANAkRtinIlAdibhedAkhyAtestu tanmatam" // tattvasaM0 kA0 895 pR0 287 / 9 pratItira-bhAM0 mAM0 vinA / 1. "nanvevaM tadvato'rthasya bhedAnAM cAbhidhA bhavat / tadbhAve tatra doSazca nAnyo'styarthazca dRzyate" // tattvasaM0 kA0 896 pR0 287 / 11-TamarthamAtramaNyate vA0 bA0 |-edhrmmaatrmissyte -ko. A0 |-'ttdhrmimaatrmipyte' vi0 sN0| 12-dvato'rthasya svlkssnnaatmktvaadsyaabhidhaan-vi0| 13-tattvaM ca A0 hA. vi. gu0| 14 pR. 178 paM0 27 / 15-dazabdasa-vA0 baa0| 16 pR0 176 paM0 11-pR0 177 pN06| 17 pR. 180505 / "samudAyAbhidhAne'pi jAtibhedAbhidhA sphuttaa| tapojAtikriyAdInAM sAmastyenAbhidhAnataH" // tattvasaM0 kA0 897 pR. 287 / 18pR0 180 paM0 13 / "nirdhAritakharUpANAM dravyAdInAM tu yogataH saMbandho yacca sAmAnyaM satyaM tad vAritaM puraa"| tatvasaM0 kA0 898 pR0 287 // 19 pR. 180 paM0 18 // "bhedajAtyAdirUpeNa zabdArthAnupapattitaH / arthenekIkRtaM rUpaM na zabdaspopapadyate // tattvasaM. kA0 899 pR. 287 / 2. sAMkhyasaMmatasya / 21 nyAyasaMmatasya / Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - [ 5-6 abhijalpa-buddhyArUDhAkArapadArthavAdimatadvaya nirasanam ] abhipapekSe'pi yadi zabdasya kazcidarthaH sambhavet tadA tena sahaikIkaraNaM bhavedapi, svalakSaNAdisvarUpasya ca zabdArthasyAsambhavaH prAk pradarzita iti kathaM tenaikIkaraNam ? api cAyamabhijalpo buddhistha eva / tathAhi - bAhyArthayoH (bAhyayoH) zabdArthayorbhinnendriyagrAhyatvAdibhyo bhedasya siddhestayorai5 kyApAdanaM paramArthato'yuktameveti vuddhisthayoreva zabdArthayorekabuddhigatatvAdekIkaraNaM yuktam / tathAhiupagRhItAbhidheyAkAratirobhUtazabdasvabhAvo buddhau viparivarttamAnaH zabdAtmA svarUpAnugatamarthamavibhAgenAntaH sannivezayannabhijalpa ucyate sa ca buddherAtmagata evAkAro yuko na bAhyaH, tasyaikAntena prasparaM viviktasvabhAvatvAt; tatazca buddhizabdArthapAdanantaroktAdasya na kazcid bhedaH, ubhayatrApi bauddha evArthaH / etAvanmAtraM tu bhidyate- 'zabdArthAvekIkRtau' iti / doSastu samAna eva 10 "jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet" ? [ ] iti / 184 [ 7 pratibhApadArthavAdimatanirasanam ] pratibhApakSe tu yadi sA paramArthato bAhyArthaviSayA tadaikatra vastuni zabdAdau viruddhasamayAva sthAyinAM vicitrAH pratibhA na prApnuvanti, ekasyAnekasvabhAvAsambhavAt / atha nirviSayA tadArthe pravRtti pratipattI na prApnutaH, atadviSayatvAcchabdasya / atha svapratibhAso (se) 'narthe 'rthAdhyavasAyena 15 bhrAntyA te pravRtti pratipattI bhavatastadA bhrAntaH zabdArthaH prApnoti, tasyAzca bIjaM vaktavyam; anyathA sA sarvatra sarvadA bhavet / yadi punarbhAvAnAM parasparato bheda evaM bIjamasyAstadA'smatpakSa eva samarthitaH syAditi siddhasAdhyatA / kiJca, sarvametat svalakSaNAdikaM zabdaviSayatvenAbhyupagamyamAnaM kSaiNikam akSaNikaM veti ? audyapakSe saGketakAladRsya vyavahArakAlAnaMnvayAnna tatra samayaH saprayojanaH / akSaNikapakSe ca 20 "nAkramAt kramiNo bhAveM :" [ iti zabdArthaviSayasyai kamijJAnasyAbhAvaprasaktiH / 1 1 pR0 180 paM0 22 / " jalpo buddhistha evAyaM bAhyayogavibhedataH / tataH ko bheda etasya truTi (buddhi) pakSAdanantarAt " ? // "buddhyAkAro'pi zabdArthaH prAgeva vinivAritaH / jJAnAdavyatiriktasya vyApakatva viyogataH" // tattvasaM0 kA 0 900 - 901 pR0 288 / 2 "sahaikIkaraNaM bhavet yAvatA svalakSaNAdirUpasya zabdArthasyA'saMbhavaH pUrva pratipAditaH " - tattvasaM0 paJji0 pR0 288 paM0 9 / 3 bhavedayamapi A0 hA0vi0 / 4 pR0 175 paM0 5-50 179 paM0 11 / 5 " tathAhi - bAhyayoH zabdArthayoH " - tattvasaM 0 paji0 pR0 288 paM0 11 / 6 tathA gRhItA-A0 vi0 / 7 * svabhAvabuddhau A0 hA0 vi0 / 8 pR0 181 paM0 4 / 9 " vyaktayo nAnuyAntyanyadanuyAyi na bhAsate / jJAnAdavyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrajet " ? // tattvasaM0 pa0i pR0 389 paM0 22 / 10 pR0 182 paM0 8 / " pratibhA'pi ca zabdArtho bAhyArthaviSayA yadi / ekAtma niyate bAhye vicitrAH pratibhAH katham " ? // " atha nirviSayA etA vAsanAmAtrabhAvataH / pratipattiH pravRttirvA bAhyArtheSu kathaM bhavet " ? // "bAhyarUpAdhimokSeNa svAkAre yadi te mate / zabdArtho'tAttvikaH prAptastathA bhrAntyA pravartanAt " // "nirbIjA na ca sA yuktA sarvatraiva prasaGgataH / itaretarabhedo'sya bIjaM cet pakSa eSa naH" // tattvasaM 0 kA 0 902 - 905 pR0 288 / 11 svaviSayapratibhAso'narthe 'rthAvyavasA - vi0 gu0 bhA0 / - 'svaviSayapratibhAse 'narthe 'rthavyavasAyena' vi0 saM0 / "svapratibhAse'narthe'dhyavasAyena" - tattvasaM0 pakSi0 pR0 289 paM0 4 / "yadi ca nirviSayA kathaM tarhi tadarthe pravRtti-pratipattI ? anarthe'rthAdhyavasAyena bhrAntyA cet" - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 400 dvi0 paM0 6 / 12 " yadi vA sarvamevedaM kSaNikaM syAnna vA tathA / kSaNikatve'nvayAyogaH kramijJAnaM ca nAnyathA " // tattvasaM 0 kA 0 906 pR0 289 / 15 uktireSA tattvasaM0 paji0 pR0 13 Adye pakSe bhAM0 ma0 / 14 - nanvaye na ta A0 vi0 gu0 / 289 paM0 14 / 16-sya vyavahArakrami - vi0 |-sy vyavahAraH krami - gu0 / Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha- tatsaMbandhayomImAMsA / 185 [vivakSApadArthavAdimatamullikhya tannirasanam ] anye vAhuH-"arthavivakSAM zabdo'numApayati" iti / yathoktam"anumAna vivakSAyAH zabdAdainyanna vidyate" [ ] iti / atrApi yadi paramArthato vivakSA pAramArthikazabdArtha viSayeSyate tadasiddham , svalakSaNAdeH zabdArthasya kasyacidasambhavAt ; ato na kvacidarthe paramArthe vivakSA'sti, anvayino'rthasyAbhAvAt / 5 nApi tatpratipAdakaH zabdaH sambhavati / yadAha "kavA zrutiH" [ tattvasaM0 kA0907 ] iti / na ca vivakSAyAM pratipAdyAyAM zabdAda bahirarthe pravRttiH prApnoti, tasyApreritatvAt arthAntaravat / na ca vivakSAparivartino bAhAsya ca sArUpyAdaprerite'pi tatra tataH pravRniryamalakavat, sarvadA bAhye pravRtterayogAt kadAcid vivakSAparivartinyapi prerite pravRttiprasaktaryamalakayoriva / atha paramA-10 rthataH svapratibhAsAnubhave'pi vakturevamadhyavasAyo bhavati 'mayA'smai vAhya evArthaH pratipAdyate' zroturapyevamadhyavasAyaH 'mamAyaM bAhAmeva pratipAdayati' itiH atastaimirika yadvicandradarzanavadayaM zAbdo vyavahAra iti / yadyevamasmatpakSa eva samAzrita iti kathaM na siddhasAdhyatA? zabdastu liGgabhUto viva. kSAmanumApayatItyabhyupagamyata eva yathA dhUmo'gnim / [ vebhASikamataM nirdizya nannigmanam ] patena vaibhASiko'pi zabdaviSayaM nAmAsyamarthacihnarUpaM viprayuktaM saMskAramicchannirastaH / tathAhi-tannAmAdi yadi kSaNikaM tadA'nyayAyogaH / akSaNikave RmizAnA-papattiH, vAhye ca pravRtyabhAvaH; sArUpyAt pravRttI na sarvadA vAhA eva prvRttiH| "azakyasamayo hyAtmA nAmAdInAmananyabhAk / te pAmato na cAnyatvaM kthnyciduppdyte"||[ ] ityAdeHsarvasya samAnatvAt / tadevam 'azakyasamayatvAt' ityasya heto siddhatA / nApyanekAnti-20 kaitva-viruddhatve / tat siddham apohakRcchanda iti / ['niSedhamAtrameva anyApohaH' iti manyA kaumArilakRtAnAmAkSepANAmupanyAsaH] atra paro niSedhamAtrameva kilAnyApoho'bhipreta iti manyamAnaH pratizAyAH pratItyAdivirodhamudbhAvayannAha-- "nenvanyApohakacchabdo yuSmatpakSa nu vrnnitH| niSedhamA naiveha pratibhAsava (se'va ) gamyate' // [ tatvasaM0 kA0 5.10] 1 tattvasaM0 paji. pR0 28950 17 / zAnavA0 syAhAdarU. pR0 400 dvi. paM. 7 / 2 tattvasaM0 paJji. pR. 28950 17 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 400 dvi. paM0 8 / 3-danyatra vi-hA. ni. vinaa| 4 "etenaiva vivakSA'pi zabdagamyA nirAkRtA / zabdArthAsaMbhava hInthaM va vivakSA ka vA zrutiH" // tatvasaM0 kA 9.7pR0 289 / 5 paramArthavi-vi* vinaa| 6-ha-kadA shru-baa| 7 "(sArUpyAca) zrutervRttiH kathaM vA( 'zabda) codite / sAmAnyA( dhamalakava )jAmAyanena dUSitam" // tattvasaM. kA. 908 pR. 289 / 8"vivakSAnu(mitizliSTamAkAra bAhyabhAvanaH / vyavasyatA: pragRtti)Jcat nadevA'smanmanaM punH"|| tatvasaM. kA. 909 pR. 290 / 9-nubhAve-bA. hA0 vi0| 10-nutpattiH bhAM0 mA. vinaa| 11 tattvasaM0 paji. pR. 290 pN08| 12-cAmato na vAkyatvam bhAM. mAM0 |-paamto nAvyatvam vA. bA0 / "tathA mato na vAcyatvam"-tattvasaM. paji. pR. 29. pN08| 13-katvAvi-bhAM. vA. baa.| 14 prameyaka. pR0 125 dvi. paM. 4.7 / / "nana jJAnaphalAH zabdAH" ityAdi kumArilavacanam' iti nirdiSTaM sammatiTIkAkAreNA'sya nirarAnAvasare / "etena yaduktaM kumArilena" ityullikhya zlokapazcakametaniradezi zrIyazovijayaH zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 402 pra. paM0 5-10 / 15 "yuSmAbhiH kathamucyate"-tattvasaM0 kA. 91. pR. 290 / 16-bhAse va-bhA. mA0 |-bhaamaiv-vaa0 |-"bhaase'vgmyte"ttvsN. kA. 910 / prameyaka. pR0 125 dvi0 50 5 / sa. na. 2 Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 prathame kANDe"kintu gaurgavayo hastI vRkSa ityaadishbdtH| vidhirUpAvasAyena matiH zAbdI pravartate" // [ tattvasaM0 kA 0 911] "yadi gaurityayaM zabdaH smrtho'nynivrtne| janako gavi govuddhema'gyatAmaparo dhvaniH" // [ bhAmahAlaM0 pari0 6 zlo0 17] "nanu jJAnaphalAH zabdA na caikasya phldvym| apavAda-vidhijJAnaM phalamekasya vaH katham" ? // [ bhAmahAlaM0 pari0 6 zlo0 18] "prAgagauriti vijJAnaM gozabdazrAviNo bhavet / yenAgoH pratiSedhAya pravRtto gauriti dhvaniH" // [ bhAmahAlaM0 pari0 6 zlo0 19] yadi gozabdo'nyavyavacchedapratipAdanaparastadA tasya tatraiva caritArthatvAt sAsnAdimati padArthe 10 gozabdAt pratItirna prApnoti, tatazca sAsnAdimatpadArthaviSayAyA gobuddharjanako'nyo dhvaniranve. SaNIyaH / athekenaiva gozabdena buddhidvayastha janyamAnatvAnnAparo dhvanima'gyaH, naikasya vidhikAriNaH pratiSedhakAriNo vA zabdasya yugapadvijJAnadvayalakSaNaM phalamupalabhyate, nApi parasparaviruddhamapavAdavidhijJAnaM phalaM yuktam; yadi ca gozabdenAgonivRttirmukhyataH pratipAdyate tadA gozabdazravaNAnantaraM prathamaM 'agauH' ityeSA zrotuH pratipattirbhavet / yatraiva hyavyavadhAnena zabdAt pratyaya upajAyate sa evaM 15 zAbdo'rthaH; na cAvyavadhAnenAgovyavacchede matiH, ato gobuddhyanutpattiprasaGgAt prathamataramagopratItiprasaGgAcca nApohaH shbdaarthH| api ca, apohalakSaNaM sAmAnya vAcyatvenAbhidhIyamAnaM kadAcit paryudAsalakSaNaM vA'miyeta, prasajyalakSaNaM vA? tatra prathamapakSe siddhasAdhyatA pratijJAdoSaH, asmAbhirapi gotvAkhyaM sAmAnyaM gozabdavAcyamityabhyupagamyamAnatvAt-yadeva hyagonivRttilakSaNaM sAmAnyaM gozabdenocyate 20 bhavatA tadevA'smAbhirbhAvalakSaNaM sAmAnyaM tadvAcyamabhidhIyate, abhAvasya bhAvAntarAtmakatvena sthitatvAt / taduktam "kSIre dadhyAdi yannAsti prAgabhAvaH sa ucyate" [zlo0 vA0 abhA0 pari0 zlo02] "nAsti vA (stitA) payaso dani pradhvaMsAbhAvalakSaNam / gavi yo'zvAdyabhAvazca so'nyonyAbhAva ucyate" // "ziraso'vayavA nimnA vRddhi-kaatthinyvrjitaaH| zazazRGgAdirUpeNa so'tyantAbhAva ucyate" // [zlo0 vA0 abhA0pari0 zlo03-4] "na cAvastuna ete syurbhedAstenA'sya vastuni (vstutaa)"| [ zlo0 vA0 abhA0 pari0 zlo08] etena kSIrAdaya eva dadhyAdirUpeNa avidyamAnAH prAgabhAvAdivyapadezabhAja ityuktaM bhavati / 1 "vRkSazce(tyA)dizabdataH"-tattvasaM0 kA0 911 / 2" 'yadi gauH' ityAdinA zlokatrayeNa bhAmahasya matena pratItyAdibAdhAmudbhAvayati"-tattvasaM0 paJji. pR0 291 paM0 8 / "yadi gau(riti zabdo'yaM bhaveda)nyanirAkRtau"-tattvasaM. kA0 912 / "yadi gaurityayaM zabdaH kRtArtho'nyanirAkRtau"-bhAmahAlaM. pari06 zlo. 17 / 3 "gobuddhedRzyatAmaparo dhvaniH"-tattvasaM0 kA0 912 / 4 "na tu jJAnaphalAH (zabdA na caikasya phaladva )yam"-tattvasaM0 kA0 913 / "arthajJAnaphalAH zabdAH"-bhAmahAlaM. pari. 6 zlo. 18 / 5-vidhini-bhAM0 mA0 / "vidhijJAne phale caikasya"-bhAmahAlaM. pari0 6 zlo. 18 / "vidhi(jJAnaM phalamekasya vA katham )"-tattvasaM. kA. 913 / 6-zabdazrAvaNo vi0|-shbdshrvnnaad A0 kAM0 / "purA(s)gauriti vijJAnaM gozabdazravaNAd bhavet"-bhAmahAlaM. pari0 6 zlo0 19 / tattvasaM0 kA0 914 / 7-nAgauprati-A0 kA0 / "yenAgopratiSedhAya"-bhAmahAlaM. pari. 6 zlo. 19 / 8-va zabdorthaH bhAM0 mAM0 vinaa| 9 "agonivRttiH sAmAnya vAcyaM yaiH parikalpitam / gotvaM vastveva tairuktamago'pohagirA sphuTam" // zlo0 vA0 apo0 zlo. 1 / tattvasaM0 kA0 915pR0 292 / 1. "bhAvAntaramabhAvo hi purastAt prtipaaditH| zlo0 vA. apo0 zlo.2 / tattvasaM. kA. 916 pR. 292 / 11 tattvasaM0 kA0 1651-1652-1653-1655pR0 471-472 / tattvasaM0 paJji.pR0 2925014-17 // 12 "nAstitA"-zlo0 vA0 pR0 473 pN07| tattvasaM* kA0 1651 pR. 471 / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 987 agonivRttizcAnyonyAbhAvaH tasyA azvAdivyavacchedarUpatvAt , tasmAt sA vastu / tatraivamabhAvasya 'bhAvAntarAtmakatve ko'yaM bhavadbhirazvAdinivRttisvabhAvo'bhAvo'bhipreta iti / ___atha gavAdisva lakSaNAtmaivAsau, na; tatra sarvavikalpapraya'yAsvamayAt (pratyastamayAt ) vikalpajhAnagocaraH sAmAnyameveSyate, asAdhAraNastvarthaH sarva vikalpAnAmagocaraH / yathoktam"svasaMvedyamanirdezyaM rUpamindriyagocaraH" / [ ] iti| 5 yathaiva hi bhavatAmasAdhAraNo vizepo'zvAdinivRttyAtmA gozabdAbhidheyo neTastathaiva zAbaleyAdiH zabdavAcyatayA neSTaH, asAmAnyaprasaGgataH / yadi hi gozabdaH zAbaleyAdivAcakaH syAt nadA tasyAnanvayAnna sAmAnyaviSayaH syAt / yatazcAzvAdinivRttyAtmA bhAvo'sAdhAraNo na ghaTate tasmAt sarveSu sajAtIyeSu zAbaleyAdipiNDeSu yat pratyekaM parisamApta tannibandhanA gobuddhiH, tacca gotvAkhyameva sAmAnyam tasyAgo'pohazabdenAbhidhAnAt kevalaM nAmAntaramiti siddhasAdhyatA 10 prtijnyaadossH| tathA''ha kumArila: "agonivRttiH sAmAnyaM vAcyaM yaH parikalpitama / 'gotvaM vastveva tairuktamagopohagirA sphuTam" // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 1] "bhAvAntarAtmako'bhAvo yena sarvo vyvsthitH| tatrAzvAdinivRttyAtmA'bhAvaH ka iti kathyatAm ?" // [zlo0 vA0 apo0 zlo02] 15"neSTo'sAdhAraNastAvad vizeSo nirvikalpanAt / tathA ca zAvaleyAdirasAmAnyaprasaGgataH" // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 3] "tasmAt sarveSu yadrUpaM pratyekaM pariniSThitam / gobuddhistannimittA syAd gotvAdanyacca nAsti tat // [zlo0 vA0 apo0 zlo0 10] 20 atha prasajyalakSaNamiti pakSastadA punarapyago'pohalakSaNAbhAvasvarUpA zUnyatA gozabdavAcyA prasaktA vastusvarUpApahavAt , tatra , zAbdabuddhInAM svAMzagrahaNaM prasaktam vAhyavasturUpAgrahAt; tata 1 sava-A0 haa0vi0| 2 svabhAvo'bhi-A. vi.| 3 "tatrA'zvAdinivRttyAtmA bhAvaH ka iti kathyatAm" // zlo0 vA. apo0 zlo. 2 / tattvasaM0 kA . 916 pR0 292 / 4-tyayAsamayAta kaaN0|-tyymyaat vA0 baa| "tatra sarvavikalpapratyastamayAt vikarapajJAnagocara."-tattvasaM. paji. pR0 292 paM0 28 / 5 tattvasaM0 pani pR0 293 paM0 2 / 6 "neSTo'sAdhAraNastAvad viSayo nirvikalpanAt / tathA ca zAbaleyAderasAmAnyaprasaGgataH" ||shlo. vA. apo0 shlo03| "(neSTo'sAdhAraNAtmA vo)vizeSo nirvikalpanAt / tathA ca zAbaleyAdirasAmAnyaprasaGgataH // tattvasaM kA0917 pR0292| 7-vRttAtmA bhAM0 maa0| 8 "zAbaleyAdizabdavAcyatayA"-tattvasaM0 paji. pR. 293 paM06 / 9 "tasmAt sarveSu yadrUpaM pratyekaM pariniSTitam / govuddhistannimittA syAd gotvAdanyaca nAsti tata" // zlo. vA0 apo0 zlo0 10 / tattvasaM* kA0 918 pR. 292 / 10 tasya go-A. vi. kaaN0| 11 gotvava-bhAM0 mAM0 / 12 tattvanaM0 kA0 915 pR0 292 / 13 "bhAvAntaramabhAvo hi"-zlo. vA. apo0 zlo. 2 / 14 tattvasaM. kA. 916 pR0 292 / 15 "(neSTo'sAdhAraNAtmA vo) vi"-tattvasaM. kA. 917 pR0 292 / 16-"stAvad viSayo nirvi"-zlo0 vA. pR0 566 paM0 7 / 17 "zAbaleyAdera"-zlo. vA0 pR. 566 paM0 8 / 18 tattvasaM0 kA0 917 pR0 292 / 19 tatvasaM0 kA0 918 pR0 292 / 20-cyA'tha pra-bhAM0 mAM0 / 21-sturUpA-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 / / "niSedhamAtrarUpazca zabdArthoM (Y) yadi kalpyate / abhAvazabda (vAcyA syAcchUnyatA'nyaprakArikA )" // tattvasaM0 kA0 919 pR0 293 / "apohazabdavAcyA'tha zUnyatA'nyaprakArikA" // zlo. vA0 apo0 zlo0 36 / 22 ca zabde bu-A. kAM. gu0 / ca zabdabu-vi0 / "tasyAM cAzvAdibuddhInAmAtmAMzagrahaNaM bhavet / tatrAnyApohavAcyatvaM mudhaivA'bhyupagamyate" // "sAmAnya vasturUpaM hi buddhyAkAro bhaviSyati / zabdArtho'rthAnapekSo hi vRthA'pohaH prakalpitaH" // zlo0 vA. apolo0 37-38 / tattvasaM0 kA0 920-921 pR0 293 / Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 prathame kANDezvApohasya vAcyatvaM mudhaivAbhyupagataM pareNa buddhyAkArasyAma(na)pekSitabAhyArthAlambanasya vidhirUpasyaiva zabdArthatvApatteH / ityabhyupagamabAdhA pratijJAyAH parasya / / atha buddhyAkArAlambanA'pi sA vuddhirvijAtIyA'gavA(yagavA)dibuddhibhyo vyAvRttarUpA pravartate tenApohakalpanA yuktaiva, asadetat; yato yadyapi buddhirbuddhyantarAd vyavacchinnA tathApi sA 5na buddhyantaravyavacchedAvasAyinI jAyate, kiM tarhi azvAdiSvartheSu vidhirUpA'dhyavasAyinI; tena vastveva vidhirUpaM vAcyaM kalpayituM yuktimat nApohaH, buddhyantarasya budhyantarAnapohakatvAt / kizca, yo'yaM bhavadbhirapohaH padArthatvena kalpitaH sa vAkyAdapoddhRtya kalpitasya padasyArthaH iSTaH-vAkyArthastu pratibhAlakSaNa eva / yathoktam "apoddhArapadasyAyaM vAkyAdartho vivecitH| vAkyArthaH pratibhAkhyo'yaM tenAdAvupajanyate" // [ __] iti, -sa cAyuktaH; zabdArthasya vidhirUpatAprasakteH, tathApi vAhye'rthe zabdavAcyatvenAsatyapi vAkyAoM bhavadbhiH pratibhAlakSaNa eva varNyate nApohastadA padArtho'pi vAkyArthavat pratibhAlakSaNa eva prasaka iti dvayorapi pada-vAkyArthayorvidhirUpatvam / atha pratibhAyAH pratibhAntarAd vijAtIyAd vyava. cchedo'stItyapoharUpatA, na samyagetat ; yato yadyapi buddherbuddhyantarAd vyAvRttirasti tathApi" na ca 15 tatra shbdvyaapaarH| tathAhi-zabdAdasAvutpadyamAnA na svarUpotpAdavyatirekeNAnyaM buddhayantaravyavacche. dalakSaNaM zabdAdavasIyamAnamaMzaM bibhrANA lakSyate kiM tarhi ? vidhirUpAvasAyinyevotpattimatI / na ca zabdAdanavasIyamAno vastvaMzaH zabdArtho yuktaH atiprasaGgAditi pratItibAdhitatvaM prtijnyaayaaH| api ca, ye bhinnasAmAnyavacanA gavAdayaH, ye ca vizeSavacanAH zAbaleyAdayaste bhavadamiprAyeNa paryAyAH prApnuvanti, arthabhedAbhAvAt, vRkSa-pAdapAdizabdavat / sa ca avastutvAt, vastu. 20nyeva hi "saMsRSTatva-ekatva-nAnAtvAdivikalpAH sambhavanti, nAvastunyevApohAye parasparaM saMsRSTatAdivikalpo yukta iti kathameSAM bhedaH? tadabhyupagame vA niyamena vastutvApattiH / tathAhi-'ye parasparaM bhidyante te vasturUpAH, yathA svalakSaNAni, parasparaM midyante cApohAH' iti svabhAvahetuH, iti vidhireva shbdaarthH| etenAnumAnabAdhitatvaM pratijJAyAH prtipaaditm| ___ athAvastutvamabhyupagamyate'pohAnAM tadA nAnAtvAbhAvAt paryAyatvaprasaGgaiH ityekAnta eSaH / 1 "buddhyAkArasyAnapekSitabAhyArthAvalambanasya"-tattvasaM0 pani0 pR0 293 paM0 24 / 2 buddhyAlamba-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinaa| 3 "buddhirvijAtIyagavAdibuddhibhyo vyAvRttarUpA"-tattvasaM0 paji. pR0 294 paM. 3 / 4 "vasturUpA ca sA buddhiH zabdArtheSUpajAyate / tena vastveva kalpyeta vAcyaM buddhayanapohakam" // zlo0 vA. apo0 zlo0 39 / tattvasaM. kA. 922 pR0 294 / 5-bhAsala-A. vi. kA. gu0| 6 "apoddhAre"-tattvasaM0 paji. pR0 294 paM0 17 / 7 "asatyapi ca bAhye'rthe vAkyArthapratibhA ythaa| padArtho'pi tathaiva syAt kimapohaH prklpyte"|| zlo. vA0 apo0 zlo. 40 / tattvasaM. kA. 923 pR. 294 / 8-hastathA pa-bhAM0 mAM / "nApohalakSaNastathA padArtho'pi"-tattvasaM0 paji0 pR0 294 paM0 23 / 9 "buddhyantarAd vyavacchedo na ca buddheH pratIyate / svarUpotpAdamAtrAca nAnyamaMzaM bibharti sA" // zlo0 vA. apo0 zlo.41 / tattvasaM0 kA0 924 pR. 294 / 10-pina tatra A0 kAM / "tathApi tasyAM na zabdavyApAro'sti"-tattvasaM0 paji0 pR. 295 paM0 3 / 11 labhyate vaa| 12 "bhinnasAmAnyavacanA vizeSavacanAzca ye / sarve bhaveyuH paryAyA yadyapohasya vAcyatA" // zlovA. apo0 zlo0 42 / tattvasaM0 kA0 925 pR. 295 / 13 "vRkSa-pAdapAdizabdavat / vastunyeva hi saMsRSTa"-tattvasaM0 paji0 pR0 29560 12-16 / 14 arthabhedAbhAvazca / 15 "saMsRSTaikatvanAnAtvavikalparahitAtmanAm / avastutvAdapohAnAM tava syAd bhinnatA katham" ? // zlo. vA. apo0 shlo045| tattvasaM0 kA. 926 pR. 295 / 16 saMspRSTatva-A0 vi0 kA gu0 / 17-khye parasparasaM-vA0 bA0 |-khye parasaM-A0 vi0 kA0 gu0| 18 "yadi vA bhidyamAnatvAd vastvasAdhAraNAMzavat / avastutve tvanAnAtvAt paryAyatvAnna mucyate" // zlo. vA. apo0 zlo0 46 / tattvasaM0 kA0 927 pR. 295 / 19 pra0 pR0 paM0 19 / Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA | na vApohyabhedAt svato bhedAbhAve'pi tasya bhedAdaparyAyatvam, svaitastasya nAnAtvAbhAve'bhAvaikarUpatvAt parato'pyasau bhavan kAlpanikaH syAt; na hi svato'sato bhedasya parataH sambhavo yuktaH / yathA hi saMsargiNaH zAbaleyAdayaH AdhAratayA'ntaraGgA api taM svarUpato bhettumazaktAH - bahuSvapi zAbaleyAdiSvekasyAgovyavacchedalakSaNasyApohasya teSvabhyupagamAt - tathA bahiraGgabhUtairazvAdibhiraporasau bhidyata ityapi sAhasam: na hi yasyAntaraGgo'pyartho na bhedakastasya bahiraGgo bhaviSyati 5 bahiraGgatvahAniprasaGgAt / athAntaraGgA evAdhArastasya bhedakAH, asadetat avastunaH sambandhibhedAd bhedAnupapatteH, vastunyapi hi sambandhibhedAd bhedo nopalabhyate kimutAvastuni niHzvabhAvottahA hi- devahikamekapi (niHsvabhAve / tathAhi devadattAdikamekamapi ) vastu yugapat krameNa vAne ke (kai) rAsanAdibhira (rabhi) sambadhyamAnamanAsAditabhedamevopalabhyate kiM punaryadanyavyAvRttirUpamavastu, tattvAdeva ca kvacida - 10 sambaddhaM vijAtIyAMccA'vyAvRttam ata evAnadhigatavizeSAMzaM tAdRzaM sambandhibhedAdapi kathamiva damavIta ? kiJca bhavatu nAma sambandhibhedAd bhedastathApi vastubhUtasAmAnyAnabhyupagame bhavatAM sa evApohAzrayaH sambandhI na siddhimAsAdayati yasya bhedAt tadbhedo'vakailpyate / tathAhi yadi gavAdInAM vastubhUtaM sArUpyaM prasiddhaM bhavet tadA 'zvAdya pohAzrayatvameSAmavizeSeNa siddhyeta (t) nAnyathA, ato'pohaviSeyatvameSAmicchatA'vazyaM sArUpyamaGgIkartavyam, tadeva ca sAmAnyaM vastubhUtaM zabdavAcyaM 15 bhaviSyatItya pohakalpanA vyarthaiva / pomenApoha medo'pi vastubhUtasAmAnyamantareNa na siddhimAsAdayati / tathAhi yadyazvAdInAmekaH kazcit sarvavyaktisAdhAraNo dharmo'nugAmI syAt tadA te sarve gavAdizabdairavizeSeNAporana nAnyathA, vizeSAparijJAnAt / sAdhAraNadharmAbhyupagame cApoha kalpanAvaiyarthyam / api ca, apohaH zabda- liGgAbhyAmeva pratipAdyata iti bhavadbhiriSyate, zabda- liGgayozca vastu- 20 bhUtasAmAnyamantareNa pravRttiranupapanneti nAto'pohapratipattiH / tathAhi - anugatavastuvyatirekeNe na 1 " nanu cApohyabhedena bhedo'pohasya setsyati / na vizeSaH svatastasya parata caupacArikaH " // 189 zlo0 vA0 apo0 zlo0 47 | tattvasaM0 kA0 928 pR0 296 // 2 svatasya A0 bA0 / 3 "saMsargiNo'pi cAdhArA yaM na bhindanti rUpataH / apoyaiH sa bahirbhUtairbhidyate atikalanA // zlo0 vA0 apo0 lo0 52 / tattvasaM0 kA0 929 pR0 296 // 4 ityabhi (ti) sA vA0 bA0 / " ityatisAhasam " - prameyaka0 pR0 126 pra0 paM0 8 / 5 " tenaivAssdhArabhedenApyasya bhedo na yujyate / na hi saMbandhibhedena bhedo vastunyapISyate " // " kimutA'vastvasaMsRSTamanyatazcA'nivartitam / anavApta vizeSAMzaM yat kimapyanirUpitam " // zlo0 vA0 apo0 zlo0 48-49 / tattvasaM0 kA 0 930 - 931 pR0 296 / 6 nopalabhyate kiM punaryadamya vA0 vA0 vinA0 / 7 " kimutA'vastuni / tathAhi devadattAdikamekameva vastu yugapat krameNa vAnekairAbharaNAdibhirabhisaMbadhyamAnamanAsAditabhedamevopalabhyate " - prameyaka0 pR0 126 pra0 paM0 9 / tattvasaM 0 pakSi0 pR0 296 paM0 27-28 / 8- mavastutvA-A0 hA0vi0 kAM0 gu0 / 9-yAdvAvRttam vA0 bA0 / 10 - ti tasya vA0 bA0 / 11- kalpate vA0 vA0 / 12 yathA ga-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / " na cAprasiddha sArUpyA'napohaviSayA:manA / zaktaH kazcidapi jJAtuM gavAdInavizeSataH " // zlo0 vA0 apo0 zlo0 71 / tattvasaM0 kA0 932 pR0 297 / 13- bhUtaM zabdasArU - bha0 mAM0 / 14 " viSayazabdo'trAzrayavacanaH, jalaviSayA matsyA iti yathA" - tatvasaM 0 pakSi0 pR0 297 paM0 13 / 15- nA vyarthitA bha0 mAM0 |-naa vyarthikA A0 vi0 kAM0 gu0 / 16 " apodyAnapi cAzvAdI nekadharmAnvayAdRte / na nirUpayituM zaktistatrA'poho na sidhyati // zlo0 vA0 apo0 zlo0 72 / tattvasaM0 kA0 933 pR0 297 / panneti nApoha - gu0 bhA0 / zabdayoH / tAbhyAM ca na vinA'pa ho na cA'sAdhAraNe'nvayaH " // zlo0 vA0 apo0 zlo0 73 | tattvasaM0 kA0 934 pR0 297 / / 17- panneti nAnApoha A0 kAM0 18 " na cAnvayavinirmukte pravRttirliGga 19- Na ca bha0 mAM0 / Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 prathame kANDezabdaliGgAbhyAM (na zabda-liGgayoH pravRttiH, na ca zabda-liGgAbhyAM) vinA'pohapratipattiH, na cAsA. dhAraNasyAnvayaH, tadevamapohakalpanAyAM zabda-liGgayoH pravRttireva na prApnoti; pravRttau vA prAmANyamabhyupagataM hiiyet| tathAhi-pretipAdyArthAvyabhicAritvaM tayoH prAmANyam , apohazca pratipAdyatvena bhavatA'bhyupagamyamAno'bhAvarUpatvAnniHsvabhAva iti va tayoravyabhicAritvam ? na ca vijAtIyA. 5darzanamAtreNaiva zabda-liGge agRhItasAhacarya eva svamartha gamayiSyataH, vijAtIyAdarzanamAtreNa gama bhyupagame svArthaH parArtha iti vizeSAnupapatteH tathA ca svArthamapi na gamayet tatra adRSTatvAta parArthavat / tadevaM zabda-liGgayoraprAmANyAbhyupagamaprasaGgAnnApohaH zabdArtho yuktH| yadi vA asatyapi sArUpye zAvaleyAdiSvago'pohakalpanA tadA gavAzvasyApi kasmAnna kalpyetAsau avizeSAt / taduktaM kumArilena ___ "athAsatyapi sArUpye syAdapohasya klpnaa| gavAzvayorayaM kasmAdagopoho na kalpyate" // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 76 ] 'gavAzvayoH' iti "gavAzvaprabhRtIni caM" [pANi0-2-4-11 siddhAntakau0 pR0 204] ityekavadbhAvala. kSaNAsmaraNAduktam / avizeSapratipAdanArthaM sa eva punarapyuktavAn "zAbaleyAcca bhinnatvaM vAhuleyAzvayoH samam / / sAmAnyaM nAnyadiSTaM cet kvAgo'pohaH pravartatAm" ? // [zlo0 vA0 apo0 zlo077] yathaiva hi zAbaleyAd vailakSaNyAdazve na pravarttate tathA bAhuleyasyApi tato vailakSaNyamastIti na tatrApyasau pravarteta; evaM zAvaleyAdiSvapi yojyam , sarvatra vailakSaNyAvizeSAt / ___ api ca, yathA svalakSaNAdiSu samayAsambhavAnna zabdArthatvam tathA'pohe'pi / tathAhi-nizci. tArtho hi samayakRt samayaM karoti; na cApohaH kenacidindriyairvyavasIyate, vyavahArAt pUrva tasyA20 vastutvAt indriyANAM ca vastuviSayatvAt / na cAnyacyAvRtta svalakSaNamupalabhya zama anyApohAdanyatra zabdavRtteH pravRttyanabhyupagamAt / naupyanumAnenApohAdhyavasAyaH, "na cAnvayavinirmuktA pravRttiH zabda-liGgayoH" ityAdinA tatpratiSedhasya tatrotatvAt / tasmAt 'akRtasamayatvAt' ityasya henoranaikAntikatvamapohena, akRtasamayatve'pyapohe zabdapravRttyabhyupagamAt / / 25 itazcApohe saGketAsambhavaH atiprasakteH / tathAhi-kathamazvAdInAM gozabdAnabhidheyatvam ? 1 na vAsA-A0 kAM0 / 2 "apohazcApyaniSpannaH sAhacarya va dRzyatAm / tasminnadRzyamAne ca na tayoH syAt pramANatA' // zlo0 vA0 apo0 zlo0 74 / tattvasaM0 kA0 935 pR0 298 / 3 "na cA'darzanamAtreNa tAbhyAM pratyAyanaM bhavet / sarvatraiva hyadRSTatvAt pratyAgyaM nAvaziSyate" // zlo. vA0 apo0 zlo0 75 / tattvasaM0 kA0 936 pR0 298 / 4-caryeNa e-vA. baa0| 5 svArtha iti vA. baa0| 6-syApi kasyApi kasmA-A. kAM0 / 7 kalpetA-vA. bA. vinaa| 8 tattvasaM. kA. 937 pR. 298 / 9 "gavAzvAdiH" haima. 3-1-144 / 10 tattvasaM0 938 pR0 299 / 11 pravartata e-A0 vi0 kAM0 gu0 vA. bA0 / 12 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 kA0 4.3 pra. pN013|| 13 "indriyai pyagopohaH prathamaM vyavasIyate / nAnyatra zabdavRttizca kiM dRSTvA sa prayujyatAm" // zlo. vA0 apo0 zlo0 78 / tattvasaM kA0 939 pR. 299 / 14 "saMjJAsaMjJisaMbandhakAle"-tattvasaM0 paji. pR. 299 paM0 13 / 15 "pUrvoktena prabandhena nAnumA'pyatra vidyate / saMbandhAnubhavo'pyasya tena naivopapadyate // zlo. vA. apo. zlo0 79 / tattvasaM. kA. 940 pR. 299 / 16 pR0 189 paM0 21 tathA 42 / 17-zcApohasaM-vA. bA. vinaa| 18 "agozabdAbhidheyatvaM gamyatAM ca kathaM punaH / na dRSTo yatra gozabdaH sNbndhaanubhvkssnne"|| zlo0 vA. apo0 zlo0 81 // tattvasaM. kA. 941 pR. 299 / Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA / sambandhAnubhavakSaNe'zvAdestadviSayatvenAiTeriti cet, asadetat yato yadi yad gozabdasaGketAle upalabdhaM tato'nyatra gozabdapravRttineSyate tadaikasmAt saGketena vipayIkRtAcchAbaleyAdikAd gopi - NDAdanyad bAhuleyAdi gozabdenApohyaM bhavet, tatazca sAmAnyaM vAcyamityetanna siddhyet / itaretarAzrayadoSaprasaktezcApohe saGketo'zakyakriyaH / tathAhiM aMgovyavacchedena goH pratipattiH, sa cAgauniSedhAtmA; tatazca 'agauH' ityatrottarapadArtho vaktavyaH yo 'na gauragauH' ityatra naJA pratiSidhyeta, na 5 nitasvarUpasya niSedhaH zakyate vidhAtum / athApi syAt kimatra vaktavyam - aMgonivRtyAtmA gauH, nanvevamago nivRttisvabhAvatvAd goragopratipattidvAreNaiva pratItiH, agozca gopratiSedhAtmakatvAd gopratipattidvArikaiva pratItiriti sphuTamitaretarAzrayatvam / athApyagozabdena yo gaurniSidhyate sa vidhirUpa eva aMgovyavacchedamala ( dala) kSaNApohasiddhyartham tenetaretarAzrayatvaM na bhaviSyati / yadyevaM 'sarvasya zabdasyApohArthaH' ityevamapohakalpanA vRdhA, 10 vidhirUpasyApi zabdArthasya bhAvAt / ataH ( ato na ) kazcid vidhirUpaH zabdArthaH prasiddho'GgIkartavyaH; tadanaGgIkaraNe cetaretarAzrayadoSo durnivAraH / taduktam 191 "siddhazcAgaura pohyeta goniSedhAtmakazca saH / tatra gaureva vaktavyo naJA yaH pratiSidhyate" // " sa cedagonivRttyAtmA bhavedanyo'nyasaMzrayaH / siddhazced gaura pohArthaM vRthA'poha prakalpanam " // "gavyasiddhe tvagaurnAsti tadabhAve'pi gauH kutaiH / " [ zlo0 vA0 apo0 lo0 83-84-85 ] iti / "nIlotpalAdizabdA arthAntara nivRttiviziSTAnarthAnAhuH" [ dignAgena "vizeSyavizeSaNabhAvasamarthanArtha yaduktaM tadayuktamiti darzayannAha bhaTTaH ] ityAcA "nAdhArAdheyavRttyAdisambandhazcApyabhAvayoH " // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 85] yasya hi yena saha kazcid vAstavaH sambandhaH siddho bhavet tat tena viziSTamiti yuktaM vaktum / na ca nIlotpalayoranIlAnutpalavyavaccheda rUpatve nAbhAvarUpayorAdhA rAdheyAdiH sambandhaH sambhavati, "nIrUpatvAt / zradigrahaNena saMyogasamavAyaikArthasamavAyAdisambandhagrahaNam / na cAsati vAstave sambandhe tadviziSTaya pratipattiryuktA, atiprasaGgAt / athApi syAt naivAsmAkamanIlAdivyAvRttyA 25 viziSTo'nutpalAdivyavacchedo'bhimataH yato'yaM doSaH syAtH kiM tarhi ? anIlAnutpalAbhyAM vyAvRttaM vastveva tathAvyavasthitaM tadarthAntaranivRttyA viziSTaM zabdenocyata ityayamartho'trAbhipretaH, asadetat; 1 " ekasmAt tarhi gopiNDAd yadanyat sarvameva tat / bhavedapohyamityevaM na sAmAnyasya vAcyatA" // zlo0 vA0 apo0 lo0 82 / tattvasaM0 kA0 942 pR0 300 / 2- hi agozabdena chedena goH vA0 vA0 / 3 "siddhazcA'gaurapohyeta goniSedhAtmakazca saH / tatra gaureva vaktavyo najA yaH pratiSidhyate" // zlo0 vA0 apo0 lo0 83 / tattvasaM0 kA0 943 pR0 300 / 4 " sa cedagonivRttyAtmA bhavedanyonyasaMzrayaH / siddhazced gaurapohyArtha vRthA'pohaprakalpanA" // zlo0 vA0 apo0 lo0 84 | tattvasaM0 kA0 944 pR0 300 / 6 'agovyavacchedalakSaNApoha' - vi0saM0 / "a22 / 7 "yayevaM sarvasya zabdasyApoho'rtha ityevama 5 " gaurniSedhyate " - tattvasaM0 paJji0 pR0 300 paM0 21 / govyavacchedalakSaNApohasiddhyartham " - tattvasaM0 paJji0 pR0 300 paM0 pohakalpanaM vRthA"-tattvasaM. paJji0 pR0 300 paM0 23 / prameyaka0 pR0 vA0 bA0 gu0 bhA0 vinA / 9 " bhAvAt tasmAnna kazcid vidhirUpaH 10 tattvasaM0 kA 0 943 pR0 300 / 11 tattvasaM 0 kA 0 944 pR0 pR0 126 dvi0 paM0 11 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 403 dvi0 paM0 14 tattvasaM0 pa0 pR0 301 paM0 2 / prameyaka0 pR0 126 dvi0 paM0 11 / zAstratrA 0 syAdvAdaka0 pR0 403 dvi0 paM0 11 / 15 viziSyavi - bhAM0 ma0 / 16 tattvasaM 0 kA 0 945 pR0 300 / 17 nIlarUpatvAt vA0 bA0 vinA0 / 10 pra0 pR0 paM0 21 / 19 tadArthA - vA0 vA0 / " taccArthAntaravyAvRttyA " - prameyaka0 pR0 127 pra0 paM0 3 | zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 403 dvi0 paM0 13 / 126 dvi0 paM0 8-9 / 8-hArthamityevazabdArthaH " - tattvasaM0 paji0 pR0 300 paM0 24 / 300 / 12 tadabhAve'pyagauH kuta. " - prameyaka0 10 / 13 tattvasaM0 kA0 945 pR0 300 / 15 20 Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 prathame kANDe skhalakSaNasyAvAcyatvAt tatpakSabhAvidoSaprasaGgAcca / na ca skhalakSaNasyAnyanivRttyA viziSTatvaM sA(si) dhyati yato na vastvapohaH, asAdhAraNaM tu vstu| na ca vastvavastunoH sambandho yuktaH, vastudvayAdhAratvAt tsy| bhavatu vA sambandhastathApi vizeSaNatvamapohasyAyuktam ; na hi sattAmAtreNotpalAdInAM nIlAdi 5vizeSaNaM bhavati, kiM tarhi ? jJAtaM sad yat svAkArAnuraktayA buddhyA vizeSyaM raJjayati tad vizeSaNam, na cApohe'yaM prakAraH sambhavati, ne hyazvAdibuddhyA'po ho'dhyavasIyate, kiM tarhi ? vastveva, ato'po. hasya bodhAsambhavAd na tena svabuddhyA rajyate'zvAdi / na cAkSAto'pyapoho vizeSaNaM bhavati, na hyagRhItavizeSaNA vizeSye buddhirupajAyamAnA dRSTAH bhavatu vA'pohajJAnam tathApi vastuni tadAkArabuddhyabhAvAt tasya tadvizeSaNatvamayuktam , sarvameva hi vizeSaNaM svAkArAnurUpAM vizeSye buddhiM janayad 10 dRSTam , na tvanyAdRzaM vizeSaNamanyAdRzIM buddhiM vizeSye janayati; na hi nIlamutpale 'raktam' iti pratyayamutpAdayati, daNDo vA 'kuNDalI' iti; na cAtrAzvAdiSvabhAvAnuraktA zAbdI buddhirupajAyate, kiM tarhi ? bhAvAkArAdhyavasAyinI / yadi punarvizeSaNAnanurUpatayA'nyathA vyavasthite'pi vizeSye sAdhvI vizeSaNakalpanA tathAsati sarvameva nIlAdi sarvasya vizeSaNamityavyavasthA syAt / naupyapo. henApi svabuddhyA vizeSyaM vastvanurajyate iti vaktavyam, tathA'bhyupagame abhAvarUpeNa vastunaH pratIte. 15vastutvameva na syAt bhAvAbhAvayorvirodhAt / etadevAha "na cAsAdhAraNaM vastu gamyate'pohavattayA~ / kathaM vA parikalpyeta sambandho vastvavastunoH // " "svarUpasattvamAtreNa na syAt kiJcid vizeSaNam / svabuddhyA rajyate yena vizeSyaM tad vizeSaNam // " "na cApyazvAdizabdebhyo jAyate'pohabodhanam / vizeSyabuddhiriSTeha na caajnyaatvishessnnaa||" "na cAnyarUpamanyAdRk kuryAj jJAnaM vizeSaNam / kathaM cAnyAdRze jJAne taducyeta vizeSaNam // " 1 " na cAsAdhAraNaM vastu gmyte'pohvttyaa| kathaM vA parikalpyeta saMbanyo vstvvstunoH'| zlo0 vA0 apo0 zlo. 86 / tattvasaM0 kA0 946 pR0 301 / 2 "sidhyati"-tattvasaM0 paJji. pR0 301 paM0 16 / 3 "svarUpasattvamAtreNa na ca kiJcid vizeSaNam / khavuddhayA rajyate yena vizeSyaM tad vizeSaNam" // zlo0 vA. apo0 zlo. 87 / tattvasaM. kA. 947 pR. 301 / 4 raktabu-vi0 gu0| 5 "na cApyazvAdizabdebhyo jAyate'pohabodhanam / vizeSyabuddhiriSTeha na caa'jnyaatvishessgaa"| zlo. vA0 apo0 zlo0 88 / tattvasaM kA0 948 pR. 301 / 6-ho vyava-vA0 baa| 7 "na cAnyarUpamanyAdRk kuryAj jJAnaM vizeSaNam / kathaM cA'nyAdRze jJAte taducyeta vishessnnm"| zlo0 vA. apo0 zlo0 89 / tattvasaM0 kA0 949 pR. 302 / 8 "khAkArAnurUpaM vizeSye"-tattvasaM0 paji. pR0 302509 / 9-bhAvAt raktA vi. vinA / 1. "athA'nyathA vizeSye'pi syAd vizeSaNakalpanA / tathAsati hi yat kiJcit prasajyeta vishessnnm"|| zlo0 vA. apo0 zlo. 9. / tattvasaM0 kA0 950 pR. 302 / 11-NAnurUpa-vA0 baa0| 12 "abhAvarUpagamye ca na vizeSye'sti vstutaa| vizeSitamapohena vastu vAcyaM na te'stytH|| zlo0 vA. apo. zlo. 91 / tattvasaM. kA. 951 pR. 302 / 13 itaH zlokaSaTkametat prameyaka* pR0 127 pra. paM0 10 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 404 pra.paM04-9 / 14 anukrameNa tattvasaM. kA. 946-947-948-949-950-951 pR. 301-302 / 15 kathaM vAnyA-vA. bA0 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA / "athAnyathA vizeSye'pi syAd vizeSaNakalpanA / tathAsati hi yat kiJcit prasajyeta vizeSaNam" // "abhAvagamyarUpe ca na vizeSye'sti vastutA / vizeSitamapohena vastu vAcyaM na te'styataH " // [lo0 vA0 apo0 lo0 86-87-88-89-90-91] iti / athAnyavyAvRtte eva vastuni zabda - liGgayoH pravRttirdRzyate nApoharahite ato'pohaH zabda-liGgAbhyAM pratipAdyata ityabhidhIyate na prasajyapratiSedhamAtrapratipAdanAt ata eva na pratItyAdivirodhodbhAvanaM yuktam, asadetat; yeto yadi nAma tad vastvanyato vyAvRttaM tathApi tatrotpadyamAnaH zabda- liGgodbhavo bodho'nyavyAvRttiM satImapi nAvalambate, kiM tarhi ? vastvaMzamevAbhidhAvati, tatraivAnurAgAt / ya eMva cAMzo vastunaH zAbdena laiGgikena vA pratyayenAvasIyate sa eva tasya viSayaH 10 nAnavasIyamAnaH sannapi na hi mAlatIzabdasya gandhAdayo vidyamAnatayA vAcyA vyavasthApyante / na cApyetadu (yuktam yad anyavyAvRtte vastuni zabda- liGgayoH pravRttiH yato'nyavyAvRttaM vastu bhavatAM matena svalakSaNameva bhavet na ca tat zabda- liGgajAyAM buddhau viparivarttata iti, tasya nirvikalpaka buddhiviSayatvAt bhavadabhiprAyeNa zabda- liGgajabudvezca sAmAnyaviSayatvAt / na cAsAdhAraNaM vastu zAbdaliGgajapratyayAdhigamyam, tatra vikalpAnAM pratyastamayAt / tathAhi - vikalpo jAtyAdivizeSaNasaM 15 sparzenaiva pravarttate ne zuddhavastUpagrahaNe, na ca zabdenAgamyamAnamapyasAdhAraNaM vastu vyAvRttyA viziSTamityabhidhAtuM zakyam / yataH - " zabdenAgamyamAnaM ca vizeSyamiti sAhasam / tena sAmAnyameSTavyaM viSayo buddhi-zabdayoH " // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 94] itazca sAmAnyaM vastubhUtaM zabdaviSayaH ya~to vyaktInAmasAdhAraNavasturUpANAmavAcyatvAnnA- 20 pohyatA anuktasya nirAkartumazakyatvAt, apohyeta sAmAnyam tasya vAcyatvAt apohAnAM tvabhAvarUpatayA'pohyatvAsambhavAt tattve vA vastutvameva syAt tathAhi yadyapohAnAmapohyatvaM bhavet tadaiSAmabhAvarUpatvaM vipratiSiddhaM bhavet pratiSedhe ca sati abhAvairabhAvarUpatvaM tyaktaM syAt; tatazcAbhAvAnAmapohalakSaNAnAmabhAvarUpatyAgAd vastutvameva bhavet, tacca na zabdaviSayaH - yadvA'bhAvAnAmabhAvAbhAvat na hyabhAvasvabhAvA apohA apohyA yujyante, vastuviSayatvAt pratiSedhasya; 25 tasmAdazvAdau gavAderapoho bhavan sAmAnyasyaiveti nizcIyata iti siddhamapohyatvAd vastutvaM sAmA nyasya / taduktam 1 " yadyapyapohanirmukte na vRttiH zabda- liGgayoH / yuktA tathApi buddhistu jJAturvastvavalambate" // 2 evAMzo vA0 vA0 bha0 mAM0 vinA / pR0 303 paM0 11 / vi0 pratau tathaiva saM0 / 4 " na cAsAdhAraNaM vastu buddhau viparivartate 193 zlo0 vA0 apo0 zlo0 92 / tattvasaM0 kA 0 952 pR0 30.3 / 3- na vApye bhAM0 ma0 / " na cApyetadyuktam " - tattvasaM0 paji0 / na cApi nirvikalpatvAt tasya yuktA vizeSyatA" // zlo0 vA0 apo0 zlo0 93 / tattvasaM0 kA0 953 pR0 303 / 5 na zuddhavasturUpa - vi0 / " na ca zuddhavastuparigraheNa " - tattvasaM0 paJji0 pR0 303 paM0 20 / 6 tattvasaM 0 kA0 954 pR0 303 / 7 " yadA cA'zabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyatA / tadA'pohyeta sAmAnyaM tasyApohAcca vastutA" // zlo0 vA0 apo0 zlo0 95 / tatvasaM0 kA 0 955 pR0 303 / 8- tvAnnapohyatAM anu- bha0 mAM0 / tvAnnApohyeta anu-aa0|- tvAnnApohyetA anu - vi0 vyaktInAmasAdhAraNavasturUpANAmazabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyeta anu- " prameyaka0 pR0 127 dvi0 paM0 4 / gu0 / "yato 9- bhAvatayA'-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 304 / 10 " nA'pohyatvamabhAvAnAmabhAvAbhAvavarjanAt / vyakto'pohAntare'pohastasmAt sAmAnyavastunaH" // zlo0 vA0 apo0 zlo0 96 / tattvasaM0 kA0 956 pR0 11- pratiSedhena sa - vA0 bA0 / 12- tyAge va bhAM0] mAM0 / 13 nApohyatvamiti zeSaH / pohA - vA0 vA0 / 15- danyAdau vA0 vA0 / 16 bhavet bha0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 17 - nyamaiveti A0 kAM0 // 14- bhAvA' sa0 ta0 25 Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 prathame kANDe - "yadA vA zabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyatA / tadA'pohyeta sAmAnyaM tasyApohAcca vastutA" // "nApohyatvamabhAvAnAmabhAvAbhAvavarjanAt / vyakto'pohAntare'pohastasmAt sAmAnyavastunaH " // [lo0 vA0 apo0 lo0 95-96 ] iti / api ca, apohAnAM parasparato vailakSaNyamavailakSaNyaM vA ? tatrAdye pakSe abhAvasyAgozabdasyAbhidheyasyAbhAvo gozabdAbhidheyaH, sa cet pUrvoktAdabhAvAd vilakSaNastadA bhAva eva bhavet abhAvanivRttirUpatvAd bhAvasya / na ced vilakSaNastadA gauravyagauH prasajyeta tadavailakSaNyena tAdAtmyapratipatteH / syAdetat gavAzvAdizabdaH svalakSaNAnyeva parasparato vyAvRttAnyapohyante nAbhAvaH; 10 tenApohyatvena vastutvaprasaGgApAdanaM nAniSTam, asadetat: yadyapi sacchandAdanyeSu gavAdizabdeSu vastuna (naH) parvatAderapodyatA siddhyati, sacchandasya tvabhAvAkhyAda podyAnnAnyadapohyamasti asAvacchedena sacchandasya pravRttatvAt tatazca pUrvavadabhAvAbhAvavarjanAd asato'pohe vastutvameva syAd itya pohavAdino'bhyupagama viruddhA'sadvastutvaprasaktiH / arthAstvabhAvasyApi vastutvam, na abhAvasyApi siM (syA'si ) ddhau kasyacid bhAvasyaivAsiddheH, 15 abhAvavyavacchedena tasya bhavanmatena sthitalakSaNatvAt / abhAvasyai vA'podyatve sati vastutvaprasaGgena svarUpAsiddherasattvamapi na siddhyati, tasya sattvavyavacchedarUpatvAt sattvasya ca yathoktena prakAreNAyogAt / na cAtra "apodyaiH sa vahiHsaMsthitairbhidyate " 'ityAdI " avastutvAdapohAnAM naiva bhedaH " 'ityAdau ca ' 20 khalvapohyabhedAdAdhArabhedAd vA'pohAnAM bhedaH, api tvanAdikAlapravRttavicitravita 1 krameNa tattvasaM0 kA0 955-956 pR0 303-304 / 2 "abhAvasya ca yo'bhAvaH sa cet tasmAd vilakSaNaH / bhAva eva bhavenno caMdra gauragauste prasajyate" // zlo0 vA0 apo0 0 97 / tattvasaM0 kA0 957 pR0 304 / 3 "abhAvasya agozabdAbhidheyasyAbhAvaH " - tattvasaM0 paji0 304 paM0 21 / "pakSe bhAvasyA gozabdAbhidheyasyAbhAvaH " - prameyaka0 pR0 127 dvi0 paM0 8 / 4 " nAbhAvAH; tenApohyatvena teSAM vastutvaprasaGgApAdanaM nAniTam"-tattvasaM0 paJji0 pR0 304 paM0 26 / 5 " yadyapyanyeSu zabdeSu vastunaH syAdapohyatA / sacchandasya tvabhAvAkhyAnnApatyaM bhinnamiSyate" // zlo0 vA0 apo0 zlo0 98 / tattvasaM0 kA0 958 pR0 304 / 6 vastunaSpaJcaitAde-bhAM0 ma0 / vastuna zarvatAde - vA0 vA0 / "vastunaH parvatAdeH"-tattvasaM0 paJji0 pR0 305 paM0 2 / 7- ruddhAsat vastu-A0 hA 0 vi0 / 8-dhAstu bhAvA0 vA0 / " tatrA'sato'pi bhAvatvamiti klezo mahAn bhavet / tadasiddhau na sattA'sti na cA'sattA prasidhyati " // lo0 vA0 apo0 zlo0 99 / tattvasaM0 kA0 959 pR0 305 / 9- stutvam bhA-bhAM0 mAM0 vinA / 10 " ' tadasiddhau' tasyA'bhAvasyAsiddhau" - tattvasaM0 paJji0 pR0 305 paM0 10 / 11 - sya bhAvApohyatve A0 / 12- kAraNa yo - vA0 vA0 A0 / 13 na cAtrA pohyaissad bahiH saMsthitairbhidyate tyAdAvavastutvAdapohAnAm bha0 mAM0 / na cAtra pohye'smabahi saMsthitairbhidyate tyAdA navataH vastutvAdapohAnAm kAM0 / na cAtrApo'sma bahi saMsthitairbhidyate tyAdAnavataH vastutvAdapohAnAm gu0 bhA0 De0 / na cAtrApohyesmadbhiH saMsthitairbhidyateyAdavaH vastutvAdapohInAM naive bhedaH vA0 * / na thAnapohye'sma bahi saMsthitai bhidyatetyAdAvanaH vastutvAdapohAnAm A0 / 14 pR0 189 paM0 3 tathA 25 / 15 pR0 188 paM0 19 tathA 40 / 16 " yat pUrvamuktam- 'apoH sa bahiH saMsthairbhidyeta' ityAdi, yaccoktam-'avastutvAdapohAnAM naiva bhedaH' ityAdi, tatra kecid bauddhAH parihAramAhuH - na khalvapohyabhedA (dA) dhArabhedAdU vA apohAnAM bhedaH" ityAdi sarvamakSarazaH tattvasaM0 patri0 pR0 305 paM0 14-19 / Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 195 thArthavikalpavAsanAbhedAnvayaistattvato 'nirviSayairapyabhinnaviSayAlambibhibhinnairiva pratyayairbhinnemvartheSu bAhyeSu bhinnA ivArthAtmAna ivAsvabhAvA apyapohAH samAropyante; te caivaM tathA taiH samAropitA bhinnAH santazca pratibhAsante yena vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatA vA'pohAnA bhaviSyati' ityayaM parihAro vaktuM yuktaH, yato na hyavastuni vAsanA sambhavati, vAsanAhetornirvipathapratyayasyAyogAt; tadabhAvAd vitathArthAnAM vikalpAnAmasambhavAt AlambanabhUte vastunyasati nirviSayajJAnAyogena vAsanAdhAya- 5 kavijJAnA'bhAvato na vAsanA; tatazca vAsanA'bhAvAt kuto vAsanAkRto'pohAnAM bhedaH sadrUpatA vA? ato vaacyaabhimtaapohaabhaavH| ___tathA, vAcakAbhimatasyApi tasyAbhAva eva, tathApi zabdAnAM bhinnasAmAnyavAcinAM vizeSavAcinAM ca parasparato bhedo vAsanAbhedanimitto vA syAt vAcyApohabhedanimitto vA? nanu pratyakSata eva zabdAnAM kAraNabhedAda viruddhadharmAdhyAsAcca bhedaH prasiddha eveti praznAnupapattiH, asadetat 10 yato vAcakaM zabdamagIkRtya praznaH, na ca dhotrajJAnAvaseyaH svalakSaNAtmA zabdo vAcakaH, saGketakAlAnubhUtasya vyavahArakAle ciravinaSTatvAt tasya na tena vyavahAra iti na svalakSaNasya vAcakatvaM bhavadabhiprAyeNa, avivAdazcAtra / yathoktam "nArthazabdavizeSasya vAcyavAcakateSyate / tasya pUrvamadRSTatvAt sAmAnyaM tUpadekSyate" // [ ] iti| 15 tasmAd vAcakaM zabdamadhikRtya prshnkrnnaaddossH| "tatra zabdAntarApohe sAmAnya parikalpite / tathaivAvasturUpatvAcchabdabhedo na kalpyate // [zlo0 vA0apolo0 104 ] yathA pUrvoktena vidhinA 'saMsRSTaikatvanAnAtva'-ityAdinA vAcyApohAnAM parasparato bhedo na ghaTate tathA zabdApohAnAmapi nIrUpatvAnnAsau yuktaH, yathA ca vAcakAnAM parasparato bhedo na saGgacchate evaM 20 vAcyavAcakayorapi mitho bhedo'nupapannaH, niHsvabhAvatvAt / na cApohyabhedId bhedo bhaviSyati, 'na "vizeSaH svatastasya' ityAdinA prativihitatvAt / tadevaM pratikSAyAH pratItyabhyupetabAdhA vyavasthitA / sAmprataM vAcyavAcakatvAbhAvaprasaGgApAdanAdabhyupetavAdhAdidoSaM pratipipAdayiSuHpramANayati"ye avastunI na tayorgamyagamakatvamasti, yathA khapuSpa-zazazRGgayoH, avastunI ca vAcyavAcakApoho 1 nirviSayairapi bhedAnna viSayAlambibhinna pratyayairbhinneSThabAdhepu minnA ivArthAtmAna-vA0 bA0 / 2-nneSvartheSvavAhoSu A0 hA0 vi0| 3-vA apohAH A. hA. vi. kaaN0| 4 te ca tathA mAM0 / te caiva tathA vA0 vA0 / 5 "na cApi vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatA'pi vA / apohAnAM prakalpyeta na hyavastuni vAsanA' // zlo. vA. apo. lo. 100 / tattvasaM0 kA. 960 pR0 305 / 6-masaMbhava evAta A-bhAM0 maa0| 7-jJAnayo-bhA0 maaN| 8-naabhaavoto-vi0| 9 "tathAhi"prameyaka pR0 127 dvi0 50 10 / 1. "bhavadbhiH zabdabhedo'pi tannimitto na labhyate / na hyasAdhAraNaH zabdo vAcakaH prAgadRSTitaH" // zlo0 vA0 apo0 lo. 102 / tattvasaM. kA. 961 pR. 306 / 11 zrotR-A0 hA0 vi0| 12 zabdo'vAca-bhAM0 maaN| 13-nyaM rUpadeSyate A0 hA0 vA. baa0|-nyN rUpaM neSyate vi0 / "mAmAnyaM tUpadezyate"-tattvasaM0 pani0 pR. 306 paM0 17 / dvAdazAranaya0 li. pra. pR0 284 dvi. paM0 8 A0 / "sAmAnyaM tUpadizyate"-prameyaka. pR0 128 pra. pN03| 14 tattvasaM0 paji. pR0 306 paM0 16 / 15-nvyaakrnnaa-aa0| 16 tattvasaM. kA. 962 pR. 306 / 17 pR. 188 paM0 20 tathA 40 / 18 "vAcakAnAM yathA caivaM vAcya-vAcakayomithaH / na cApyapohyabhedena bhedo'stiityuppaaditm"|| zlo. vA. apo0 zlo0 105 / tattvasaM0 kA0 963 pR. 306 / 19-dAdabhedo A0 hA0 vi0| 2. vizeSaH sttst-maaN0| 21 pR. 189 paM. 1 tathA 22 / 22-tyabhyupetya bA-bhAM0 mAM0 / 23 "na gamyagamakatvaM syAdavastutvAdapohayoH / bhavatpakSe yathA loke khapuSpa-zazazRGgayoH" // zlo. vA. apo. lo. 108 / tattvasaM. kA0 964 pR. 306 / Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 prathame kANDebhavatAmiti vyaapkviruddhoplbdhiH| nanu ca meghAbhAvAd vRSTayabhAvapratItehetoranaikAntikatA, anu. ktametat ; yasmAt tadviviktAkAzA''lokAtmakaM ca vastu matpakSetrApi prayogo(ge)'styeva, abhAvasya vastutvapratipAdanAt / bhavatpakSe tu na kevalamapohayorvivAdAspadIbhUtayorgamyagamakatvaM na yuktam api svetadapi vRSTimeghAbhAvayorgamyagamakatvamayuktameva / kiJca, yadetad bhavadbhiranvayopasarjanayorvyatireka5pradhAnayoH svaviSayapratipAdakatvaM zabda-liGgayorvarNyate, yacca "adRSTeranyazabdArthe svArthasyAMze'pi darzanAt / zruteH sambandhasaukarya na cAsti vybhicaaritaa"|| [ ityAdi varNitam tadapyapohAbhyupagame'saGgatam , yataH ___ "vidhirU~pazca zabdArtho yena nAbhyupagamyate / na bhaved vyatireko'pi tasya tatpUrvako hyasau" // [ zlo0 vA0 apo0 zlo0 110] vidhinivRttilakSaNatvAd vyatirekasyeti bhaavH| kiJca, nIlotpalAdizabdAnAM vizeSaNavizeSyabhAvaH sAmAnAdhikaraNyaM ca yadetallokapratIta tasyApahnavo'pohavAdinaH prsktH| yaccedaM vizeSaNavizeSyabhAva-sAmAnAdhikaraNyasamarthanArthamucyate "apohyabhedAdU bhinnArthA svArthabhedagatI jddaa| ekatvAbhinnakAryatvAd vizeSaNavizeSyatA" // [ "tanmAtrAkAGkSaNAd bhedaH svasAmAnyene nojjhitH| nopAttaH saMzayotpatteH saiva caikArthatA tayoH" // [ ] iti, tdpynuppnnm| yataH parasparaM vyavacchedA(dya)vyavacchedakabhAvo vizeSaNavizeSyabhAvaH; se ca bAhya (vAkya ) eva vyavasthApyate yathA 'nIlo(nIlamu)tpalam' iti / vyadhikaraNayorapi yathA 'rAjJaH 20 puruSaH' ityAdau / bhinnanimittaprayuktayostu zabdayorekasminnarthe vRttiH sAmAnAdhikaraNyam; taJca 'nIlotpalam' ityAdau vRttAveva vyavasthApyate / na ca nIlotpalAdizabdeSu zabalArthAbhidhAyiSu tatsiddhiH, zabalArthAbhidhAyitvaM ca teSAm "na hi tat kevalaM nIlaM na ca ke samudAyAbhidheyatvAt" [ 1 25 ityAdinA pratipAditam / yataH nIlatvavyudAse'nutpalavyudAso nAsti, nApyanutpalapracyutA. 1 "vRSTimeghAsatodRSTvA yadyanaikAntikaM vadet / vastvevA'trApi matpakSe bhavatpakSe'pyadaH kutaH" // zlo0 vA. apo0 zlo. 109 / tattvasaM0 kA0 965 pR. 307 / 2"prayoge"-prameyaka0 pR0128 pr0505|"mtpkssetraapi vRSTimeghAbhAvaprayoge"-tattvasaM0 pnyji.pR03075010| 3 yathA aa0| 4 adRSTeranyazabdArthasvArtha-hA0 / adRSTairanyazabdArthe kA0 / adRSTairanyazabdAthai svA-vi0 / adRSTe'pyanyazabdArthasvA-vA. baa0| 5 zrute saMbandhasaukArya A. hA.vi. kaa.| zrutoH saMbandhasaukaryam vA. baa0| 6 tattvasaM0 paji0 pR. 307 paM0 17 // 7-rUpasya za-vA0 baa0| 8 tattvasaM. kA0 966 pR. 307 / 9bhinnArthAH hA0 vi0 / bhinnArthA'svA-A0 / 10 ekatrAbhi-A. haa0vi0| 11 "apohyabhedAdU bhinnArthAH svArthabhedagatau jaDAH / ekatrAbhinna kAryatvAda vizeSaNavizeSyakAH // tattvasaM0 paji. pR. 307 paM0 25 / 12-na cojjhitaH vi0| 13-pAttasaM-vA. baa0| 14-zayotpattiH vi0 / 15-va vaikaa-aa| 16 "sAmye caikArthatA tayoH'-tattvasaM0 paji. pR. 307 paM0 27 / zlo0 vA. pArtha. vyA0 pR. 608 paM0 24 / 17 "apohamAtravAcyatvaM yadi cA'bhyupagamyate / nIlotpalAdizabdeSu shblaarthaabhidhaayissu"|| "vizeSaNavizeSyatva-sAmAnAdhikaraNyayoH / na siddhirna hyniiltvvyudaase'nutplcyutiH"|| "nApi tatretarastasmAnna vizeSya-vizeSaNe / zabdayornApi te syAtAmabhidheyA'napekSayoH" // zlovA0 apo0 zlo0 115-116-11 / tattvasaM. kA. 967-968-969 pR. 308 / 18-sparaM vyavacchedakabhA-bhAM. mAM. vinaa| 19 "sa ca vAkya eva"-tattvasaM0 paji. pR. 308 pN09| 20 "yathA nIlamutpalamiti"-tattvasaM0 paji. pR. 3085010 / 21 tattvasaM0 paji. 308paM0 14 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 406 pra. pN03| 22-nIlavyu-A0 / Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 197 vanIlavyudAsa iti nAnayoH parasparamAdhArAdheyasambandho'sti nIlarUpa(nIrUpa)tvAt ; na cAsati sambandhe vizeSaNavizeSyabhAvo yuktaH atiprasaGgAt; ato yuSmanmatenAbhAvavAcitvAcchabalArthAbhidhAyitvAsambhavAnna vizeSaNavizeSyabhAvo yuktH| abhidheyadvAreNaiva hi tadbhidhAyinoH zabdayorvizeSaNavizeSyabhAva upacaryate, abhidheye ca tasyAsambhave'bhidhAne'pi kutastadAropaH ? sAmAnAdhikaraNyamapi nIlotpalazabdayorna sambhavati, tadvAcyayoranIlAnutpalavyavacchedalakSaNa- 5 yorapohayobhinnatvAt / tacca bhavadbhireva ___ 'apohyamedAda bhinnArthA' ityabhidhAnAdavasIyate / prayogaH-na nIlotpalAdizabdAH samAnAdhikaraNavyavahAraviSayAH, bhinnaviSayatvAt, ghttaadishbdvt| na ca yatraiva hyarthe'nutpalavyudAso varttate tatraivAnIlavyudAso'pIti nIlotpalazabdavAcyayorapohayorekasminnarthe vRtteH arthadvArakaM sAmAnAdhikaraNyaM zabdayorapIti vaktuM 10 yuktam , apohayornIrUpatvena kvacidavasthAnAsambhavato vAstavAdheyatAyogAd vandhyAsutasyeva / bhavatu vA nIlotpalAdiSvartheSu tayorAdheyatA tathApi sA vidyamAnApi na zabdaiH pratipAdyate, yatastadevAsAdhAraNatvAnnIlotpalAdi vastu na zabdagamyam, svalakSaNasya sarvavikalpAtItatvAt tadapratipattau ca tadadhikaraNayorapohayostadAdheyatA kathaM grahItuM zakyA dharmigrahaNanAntarIyakatvAd dharmagrahaNasya ? na cAsAdhAraNavastuvyatirekeNa tayoranyadadhikaraNaM sambhavati bhavadabhiprAyeNa / na 15 cApratIyamAnaM sadapi sAmAnAdhikaraNyavyavahArAGgam atiprasaGgAt / na ca vyAvRttimad vastu zabdavAcyam-yato vyAvRttidvayopAdhikayoHzabdayorekasminnapohavati vastuni vRtteHsAmAnAdhikaraNyaM bhavet-paratantratvAd nIlAdizabdasyetarabhedAnAkSepakatvAt ; sa hi vyAvRttyupasarjanaM tadvantamarthamAha na sAkSAt tatazca sAkSAdanabhidhAnAt tadgatabhedAkSepo na sambhavati, yathA-madhurazabdena zuklAdeH / yadyapi zuklAdInAM madhurAdibhedatvamasti tathApi zabdasya sAkSAdabhihitArthagatasyaiva bhedasyAkSepe20 sAmarthyam na tu pAratayeNAbhihitArthagatasya; tatazca nIlAdizabdena tadgatabhedAnAkSepAt utpalAdInAmatadbhedatvaM syAt / atadbhedatve ca na sAmAnyAdhikaraNyam; tena jAtimanmAtrapakSe yo doSaH pratipAdito bhavatA "tadvato na vAcakaH zabdaH, asvatantratvAt"[ ] iti sa vyAvRttimanmAtrapakSe'pi tulyH| tathAhi-jAtimanmAtre zabdArthe sacchabdo jAtisvarUpopasarjanaM dravyamAha na sAkSAditi tadgataghaTAdibhedAnAkSepAt atadbhedatve sAmAnAdhikaraNyAbhAvaprasaGga uktaH; sa vyAvRtti-25 manmAtrapakSe'pi samAnaH-tatrApi hi sacchabdo vyAvRtyupasarjanaM dravyamAha na sAkSAditi tadgatabhedAnAkSepo'trApi samAna eva; ko patra vizeSaH jAtivyA(0)vRttirjAtimadyA(rjAtimAn vyaa)vRttimaaniti| na ca liGga-saGkhyA-kriyA-kAlAdibhiH sambandho'pohasyAvastutvAd yuktaH, eSAM vastudharmatvAt / na ca liGgAdiviviktA padArthaH zakyaH zabdenAbhidhAtum , ataH pratItibAdhAprasaGgaH prtijnyaayaaH| 1 "nIrUpatvAt"-tattvasaM0 paji0 pR0 308 paM0 18 / vi. pratAvapi tathaiva saMzodhitaM dRshyte| 2 "sAmAnAdhikaraNyaM ca na bhinnatvAdapohayoH / arthatazcaitadiSyeta kIdRzyAdheyatA tayoH" // zlo. vA. apo0 zlo. 118 / tattvasaM0 kA0 970 pR. 308 / 3 bhinnArthetyabhi-bhA0 mA0 vinaa| 4 pR0 196 paM0 14 / 5-nIlarUpa-vA0 bA0 vinaa| 6-gAdastutasyaiva-bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 7 "na cAsAdhAraNaM vastu gamyate'nyacca nAsti te / agamyamAnamaikArthya zabdayoH kvopyujyte"|| zlo0 vA0 apo0 zlo0 119 / tattvasaM* kA0 971 pR. 309 / 8 "athAnyApohavadvastu vAcyamityabhidhIyate / tatrApi paratantratvAd vyAptiH zabdena durlabhA" // zlo0 vA. apo0 zlo0 120 / tattvasaM0 kA0 972 pR.309| 9-dAnApekSaka-bhAM0 maaN0| 10-tvAt na hi vA. baa0| 11 "atadbhedatve ca sAmAnAdhikaraNyaM na prAmoti"-tattvasaM0 paji0 pR. 310506 / 12 tattvasaM0 paji. pR. 310 paM0 / "jAtimadabhidhAne'pi tadvato nA'khatantratvAt' ityAdinA sAmAnAdhikaraNyAnupapattirbhikSuNA darzitA"-zlo. vA. pArtha0 vyA. pR0 598 pN07|| 13 jAtivyAvRttijAtimadvayAvRttimAniti vi.| jAtimadyAvRttimAniti A0 / jAtimAcyAmAvattimAniti vA0 bA / "ko patra vizeSaH jAtiyA'vRttirjAtimAn vyAvRttimAniti"-tattvasaM0 paji.pR. 3105012 / 14 "liGga-saMkhyAdisaMbandho na vA'pohasya vidyate / vyakteravyapadezyatvAt tadvAreNApi nAstyasau" // zlo. vA. apo0 zlo. 135 / tattvasaM0 kA0 973 pR. 310 / Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 prathame kANDena ca vyAvRttyAdhArabhUtAyA vyaktervastutvAlliGgAdisambandhAt tadvAreNApohasyApyasau vyavasthApyaH, vyakta nirvikalpakajJAnaviSayatvAlliGga-saGkhyAdisambandhena vyapadeSTumazakyatvAt apohasya taddvAreNa tdyvsthaa'siddheH| avyApitvaM cApohazabdArthavyavasthAyAH, 'pacati' ityaadikriyaashbdessynyvyvcchedaaprtiptteH| 5yathA hi ghaTAdizabdeSu niSpannarUpaM paTAdikaM niSedhyamasti na tathA 'pacati' ityAdiSuH pratiyogino niSpannasya kasyacidapratIteH / atha mA bhUt paryudAsarUpaM niSedhyam, 'na pacati' ityevamAdi presajyarUpaM 'pacati' ityAderniSedhyaM bhaviSyati, asadetat : 'tanna (na na) pacati' ityevamucyamAne prasajyapratiSedhasya niSedha evoktaH syAt, tatazca pratiSedhadvayasya vidhiviSayatvAd vidhireva zabdArthaH prsktH| kiJca, 'pati' ityAdau sAdhyatvaM pratIyate; yasyAM hi kriyAyAM kecidavayavA niSpannAH kecidaniSpannAH 10sA pUrvAparIbhUtAvayavA kriyA sAdhyatvapratyayaviSayaH, tathA, 'abhUt' 'bhaviSyati' ityAdau bhUtAdi kAlavizeSapratItirasti, na cApohasya sAdhyatvAdisambhavaH nippannatvAdabhAvaikarasatvena; tasmAdapohazabdArthapakSe sAdhyatvapratyayo bhUtAdipratyayazca nirnimittaH prApnotIti pratItivAdhA / na ca vidhyArdIvanyApohapratipattirasti, paryudAsarUpasya niSedhyasya tatrAbhAvAt / 'na na pacati devadattaH' ityAdI ca nA(o)'pareNa naJA yoge navApohaH, pratiSedhadvayene vidhereva saMsparzAt / api ca, cAdInAM 15 nipAtopasargakarmapravacanIyAnAM padanyamiSTam , na caipAM natrA sambandho'sti asambandhavacanatvAt / tathAhi-yathA hi ghaTAdizabdAnAm 'aghaTaH' ityAdau natrA sambandhe'rthAnnarasya paTAdeH parigrahAt tAvacchedene natrA rahitasya ghaTazabdasyArtho'vakalpate na tathA cAdInAM natrA sambandho'sti, na cA~sambandhyamAnasya naJA'pohanaM yuktam / atazcAdipvapohAbhAvaH / api ca, kalmAyuvarNavacchavalaikyarUpo vAkyArtha iti nAnyanivRttistattvena vyapadeSTuM zakyA, nippannarUpasya pratiyogino'pratIteH / 20yo tu 'caitra! gAmAnaya' ityAdAvacaitrAdivyavacchedarUpA'nyanivRttiravayavaparigraheNa varNyate sA padArtha eva syAt na vAkyArthaH; tasyAvayavasyenthaM vivekumazakyatvAdityavyApinI shbdaarthvyvsthaa| 1-vRttAdhArabhUtAyAM vA0 vA. A. hA0 vi0 / 2 "AkhyAteSu ca nAnyasya nivRttiH saMpratIyate / na paryudAsarUpaM hi niSedhyaM tatra vidyte"|| zro0 vA. apo0 zlo. 139 / tattvasaM. kA. 974 pR. 310 / 3 "prasajyarUpaM 'pacati' ityAdeniSedhyaM bhaviSyatItyAha-na na pacati' ityevamucyamAne"-tattvasaM0 pani0 pR0 311 pN04-10| 4 "na neti hyucyamAne'pi niSedhasya niSedhanam / pacatItyaniSiddhaM tu svruupennaavtisstthte"|| o0 vA. ayo0 zlo0 140 / tattvasaM. kA. 975 pR. 311 / 5 "sAdhyatvapratyayazcAtra tathA bhUtAdirUpaNam / nizpannatvAdapohasya nirnimittaM prasajyate // zlo. vA0 apo0 zlo0 141 / tattvasaM. kA0 976 pR0 311 / 6 "yasyAH kriyAyAH"-tattvasaM0 paji. pR. 31150 13 / 7 "vidhyAdAvartharAzau ca nAnyApohanidarzanam / natrazcApi nayA yuktAdapohaH kIdRzo bhavet // zlo. vA. apo0 zlo0 142 / tattvasaM0 kA. 977 pR. 311 / 8 "Adizabdena nimantraNA''mantraNAdInAM grahaNam"-tattvasaM0 paji. pR0 311 paM0 26 / "nimantraNAdInAM vibhaktyarthAnAM ca karmAdInAmAdizabdena grahaNamiti"-zlo0 vA. pArtha. vyA0 pR0 605508 / 9 niSedhasya mAM0 / 10 "nao'pareNa nA"-tattvasaM0 paji0 pR. 311 paM0 28 / zAstravA0 syAdvAdaka, pR0 407 dvi. paM. 9 / 11 -na vidhireva vA. vinaa0| 12 asaMbaddhava-bhAM0 mAM / "asattvavacanatvAt"-tattvasaM0 paji0 pR0312503 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0407 dvi0paM014 / 13-denAbhAM0mAM. vinaa| 14-syArthI vikalpyate bhaaN0maaN| 15 "cAdInAmapi nabhyogo naivAstItyanapohanam / vAkyArtho'nyanivRttizca vyapadeSTuM na shkyte"|| zlo. vA. apo0 zlo. 143 / tattvasaM0 kA0 978 pR. 311 / 16 "na tathA cAdInAm 'na ca'ityAdinA"-tattvasaM0 paji. pR. 312 pN06| 17 cAsaMbadhyamAna-vA0 baa0| 18 "kiJca, vAkyArthaH kalmASavarNavacchabalaikarUpa iSyate"-tattvasaM0 paJji. pR0 312 paM0 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 408 pra. pN03| 19 yattu bhAM0 mA0 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR.408 pr.503| 2. "tasyAnavayavasyetthaM vivektumazakyatvAt"-tattvasaM0 paji. pR. 3125 10 / Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA / 199 kice, 'na anyApohaH ananyApohaH' ityAdau zabde vidhirUpAdanyad vAcyaM nopalabhyate, pratipedvayena vidherevAvasAyAt / atra ca 'naJazcApi natrA yoge' ityanenArthasya gatatve'pi 'anyApohaH zabdArthaH' ityevaMvAdinAM svavacanenaiva vidhiriSTa iti jJApanArtha punaruktam / tathAhi - ananyApohazabdasyAnyApohaH zabdArtho vyavacchedyaHH sa ca vidhernAnyo lakSyate / ye ca prameya-jJeyA'bhidheyAdayaH zabdAsteSAM na kiJcidapohyamasti sarvasyaiva prameyAdisvabhAvatvAt / tathAhi - yannAma kiJcid 5 vyavacchedyameSAM kalpyate tat sarve vyavacchedyAkAreNAlambyamAnaM jJeyAdisvabhAvamevAvatiSThate, na hyaviSayIkRtaM vyavacchettuM zakyam; ato'pohyAbhAvAdavyApinI vyavasthA / } nanu hertumukhe nirdiSTam "ajJeyaM kalpitaM kRtvA tadvyavacchedena jJeye'numAnam" [ hetu0 iti tat kathamavyApitvaM zabdArthavyavasthAyAH, naitat yato yadi jJeyamapyajJeyatvenApohyamasya kalpyate tadA varaM vastveva vidhirUpaM zabdArthatvena kalpitaM bhavet yadadhyavasIyate lokena; evaM hyadRzadhyAropo 10 dRSTApalApazca na kRtaH syAt / [ vikalpaprativimbArthavAdimatamullikhya tannirasanam ] ye tvAhu:- " vikalpapratibimbameva sarvazabdAnAmarthaH, tadeveM cAbhidhIyate vyavacchidyata iti ca" [ [] te'pi na yuktakAriNaH / "nirAkArA buddhiH AkAravAn bAhyo'rthaH - " sa vahirdezasambandhI vispaSTamupalabhyate" [ 15 ] ityAdinA jJAnAkArasya niSiddhatvAt antarasya buddhyArUDhasyAkArasyAsattvAt tadavasAyakatvaM zabdAnAmayuktam ata eva tasyApohyatvamapyanupapannam / ye 'm' 'ittham' ityAdayaH zabdAsteSAmapi na kiJcidapohyam, pratiyoginaH paryudAsarUpasya kasyacidabhAvAt / a~tha 'naivam' ityAdiprasajyarUpaM pratiSedhyamatrApi bhaviSyati, naH ukottaratvAt / "na naivamiti nirdeze niSedhasya niSedhanam / evamityaniSedhyaM tu svarUpeNaiva tiSThati // " [ 20 1 iti nyAyAt / 1 " ananyA pohazabdAdau vAcyaM na ca nirUpyate / prameya-jJeyazabdAderapohyaM kuta eva tu " // zlo0 vA0 apo0 zlo0 144 / tattvasaM0 kA0 979 pR0 311 / 2 nAnyApoha ityAdau vA0 bA0 / prameyaka0 pR0 128 pra0 paM0 8 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 5 / 3 ananyApohaH zabdArtho vyavacchedyaH A0 / "anyApohazabdasya ananyApohazabdArtho vyavacchedyaH"tattvasaM0 paJji0 pR0 312 paM0 16 / 4 prameyaka0 pR0 126 pra0 paM0 5 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 7 / 5 " avyApinyapohavyavasthA " - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 7 / 6- tumukhena ni-kAM0 / hetumukhanAmA granthaH / 7 " yattu atra diGnAgenoktam- "ajJeyaM kalpitaM kRtvA jJeyazabdaH pravartate" iti" - lo0 vA0 pArtha0 vyA0 pR0 605 paM0 9 / 8 " apohyakalpanAyAM tu varaM vastveva kalpitam" / lo0 vA0 apo0 zlo0 145 / tattvasaM 0 kA 0 980 pR0 312 / 9 kalpate A0 hA0 / bha0 mAM0 vinA / 12 tattvasaM0 pa0 pR0 313 paM0 3 / vA0 apo0 lo0 145 / tattvasaM0 kA 0 980 pR0 312 / 14 "sa bahirdezasaMvaddha ityanena nirUpyate / grAhyAkArasya saMvittigrahakAnubhavAdRte " // zlo0 vA0 zUnya0 zlo0 79 / 10 - rUpazabdA-bhAM0 mAM0 vinA / 11- va vAbhi13 "jJAnAkAraniSedhAca nAntarArthAbhidheyatA" // zlo0 15 - syAsaMbhavatvAt tada-kAM0 / 16 " na cApyapotA tasmAnnApohasteSu sidhyati / evamityAdizabdAnAM navA'pohyaM nirUpyate " // 17 " na hi aneva nAmeti kiJcidasti, ti" - lo0 vA0 pArtha0 vyA0 pR0 605 kumAriloktamupanyastam" - tattvasaM0 paJji0 pR0 zlo0 vA0 apo0 zlo0 146 | tattvasaM0 kA 0 981 pR0 312 / prakAravacanatvAd ' evaM 'zabdasya sarvasya ca prakArabhAktve naivaMbhAvA'yogAdipaM0 15 / 18 pR0 198 paM0 7 tathA paM0 27 / 19 " etat sarva 313 paM0 13 / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 prathame kANDe[apohapakSe uddayotakarakRtAnAmAkSepANAmupanyAsaH ] uddayotakarastvAha-"apohaH zabdArthaH ityayuktam avyApakatvAt / yatra dvairAzyaM bhavati tetre tarapratiSedhAditaraH pratIyate, yathA-'gauH' iti padAd gauH pratIyamAnaH agauniSidhyamAnaH, na punaH sarvapada etadasti, na hyasarva nAma kizcidasti yat sarvazabdena nivarteta / atha manyase ekAdi 5asarva tat sarvazabdena nivartata iti, tanna; svArthApavAdadoSaprasaGgAt / evaM hyekAdivyudAsena pravarttamAnaH sarvazabdo'GgapratiSedhAdaGgavyatiriktasyAGgino'nabhyupagamAdanarthakaH syAt / aGgazabdena hyekadeza ucyate; evaM sati sarve samudAyazabdA ekadezapratiSedharUpeNa pravarttamAnAH samudAyivyatiriktasyAnyasya samudAyasyA'nabhyupagamAdanarthakAH prApnuvanti / hyAdizabdAnAM tu samuccayaviSayatvAde kAdipratiSedhe pratiSidhyamAnArthAnAmasamuccayatvAdanarthakatvaM syAt" [a0 2 A0 2 sU0 67 10nyAyavA0 pR0 329 paM0 12-23] "yazcAyamago'poho'gaurna bhavatIti gozabdasyArthaH; sa kiJcid bhAvaH, athAbhAvaH? bhAvo'pi san kiM gauH, athaagauriti| yadi gauH nAsti vivaadH|athaagauH, gozabdasyAgaurartha ityatizabdArthakauzalam / athAbhAvaH, tanna yuktam ; praiSa-sampratipatyoraviSayatvAt ; na hi zabdazravaNAdabhAve praiSaH-pratipAdakena zroturarthe viniyogaH-pratipAdakadharmaH, sNmprtiptt(tti)shc-'shrotRdhrmo-bhvet|api ca, 15zabdArthaH pratItyA pratIyate, na ca gozabdAdabhAvaM kazcit pratipadyate" [nyAyavA0 pR0 329 paM05-11] kiJca, "kriyArUpatvAdapohasya viSayo vaktavyaH / tatra 'agaurna bhavati' ityayamapohaH kiM goviSayaH, athAgoviSayaH ? yadi goviSayaH kathaM gorgavyevA'bhAvaH ? athAgoviSayaH kathamanya viSayAdapohAdanyatra pratipattiH, na hi khadire chidyamAne palAze chidA bhavati / athAgorgavi pratiSedho 'gauragauna bhavati' iti, kenAgotvaM prasaktaM yat pratiSidhyata iti" [nyAyavA0 pR0 20329 paM0 24-pR0 330 paM04] 1 "sAmprataM 'sarvazabdasya' ityAdinoiyotakaroktamapohadUSaNamAzaGkate"-tattvasaM0 paJji0 pR. 313 paM0 13 / "sarvazabdasya kazcArtho vyavacchedyaH prakalpyate / nA'sarva(va)nAma kiJciddhi bhaved yasya niraakriyaa"|| "ekAdyasamiti cedarthApohaH prasajyate / aGgAnAM pratiSiddhatvAdaniSTezcAGginaH pRthak // "evaM samUhazabdArthe samudAyivyapohataH / anyAniSTezca sarve'pi prApnuvanti nirarthakAH" / "dvayAdizabdA iheSTAzca ye samuccayagocarAH / ekAdipratiSedhena na bhaveyustathAvidhAH" // "nAgauriti ca yo'poho gozabdasyArtha ucyte| sa kiM bhAvo'thavA'bhAvo bhAvo gaurvaa'thvaa'pygauH"|| "gauzcannAsti vivAdo'yamarthastu vidhilakSaNaH / agau\zabdavAcyazcedatizabdArthakauzalam" // "abhAvo'pi na yukto'yaM praiSAdInAmasaMbhavAt / na hi gozabdataH kazcidabhAvaM prtipdyte"|| tattvasaM0 kA0 982-983-984-985-986-987-988 pR. 313 / 2 "tatretarapratiSedhAditarat pratIyate"-tattvasaM0 paji0 pR0 314 paM0 3 / 3 "agauniSedhyamAnaH"-tattvasaM. paji0 pR. 314 paM0 3 / 4-paryaMta bhAM0 maa0| 5-yatvAdAkAzA(dekadezA)di-vA. bA. vinA / -yatvAdAkAzAdipratiSidhyamAnA-bhAM0 mA0 vinaa| 6-syArthaH kiJci (kiMsvit) A0 haa0| 7 "sa kiM bhAvaH athA'bhAvaH'-nyAyavA0 pR. 329 paM0 6 / tattvasaM0 paJji. pR0 314 paM0 12 / 8 ityatisaMzabdA-mA0 / ityaadishbdaa-baa0| 9 "saMpratipattiH zrotRdharmaH"-tattvasaM. paji. pR.314 pN017|| 10 zrotradha-bhA. mA. vinA / shrautrdh-vi0| 11 "yadi gaurviSayaH"-tattvasaM0 paji0 pR0 314 paM0 21 / 12 "nAgaurgoriti zabdArthaH kasmAccApoha iSyate / kena hyagotvamAsaktaM gA(go)yanaitadapotyate" // tattvasaM. kA. 989 pR. 314 / sAvata // Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormomAsA / 201 "itazcAyukto'pohaH vikalpAnupapatteH / tathAhi-yo'yamagorapoho gavi sa kiM govyatiriktaH, AhozvivyatiriktaH ? yadi vyatiriktaH sa kimAzritaH, athAnAzritaH? yadyAzritastadA''zritatvAd guNaH prAptaH, tatazca-gozabdena guNo'bhidhIyate 'na gauH' iti-gaustiSThati' 'gaurgacchati' iti na sAmAnAdhikaraNyaM prApnotIti / athAnAzritastadA kenAthana 'goragopohaH' iti SaSThI syAt ? athAvyatiriktastadA gaurevAsAviti na kiJcit kRtaM bhavati" [ nyAyavA0 pR0 330 paM08-14 ] 5 ___ "ayaMcApohaHprativastvekaH, aneko veti vaktavyam / yadyekastadAnekagodravyasambandhI gotvamevAsau bhavet / athAnekastataH piNDavadAnantyAdAkhyAnAnupapatteravAcya eva syAt" [nyAyavA0 pR0 330 paM015-17 ] kica, "idaM tAvat praSTavyo bhavati bhavAn-kimapoho vAcyaH, athAvAcya iti / vAcyatve vidhirUpeNa vAcyaH syAt, anyavyAvRttyA vA? tatra yadi vidhirUpeNa tadA naikAntikaH zabdArthaH 'anyApohaH zabdArthaH' iti / athAnyavyAvRttyeti pakSastadA tasyApyanyavyavacchedasyApareNA-10 nyavyavacchedarUpeNAbhidhAnam tasyApyapareNetyavyavasthA syAt / athAvAcyastadA 'anyazabdArthApohaM zabdaH karoti' iti vyAhanyeta" [nyAyavA0 pR0 330 paM0 18-22] AcAryadignAgoktam-"sarvatrAbhedAdAzrayasyAnucchedAt kRtsnArthaparisamAptezca yathAkramaM jAtidharmA ekatva-nityatva-pratyekaparisamAptilakSaNA apoha evAvatiSThante; tasmAd guNotkarSAdarthAntarApoha eva zabdArthaH sAdhuH" [ ] ityetadAzaya kumArila upasaha(saMhara)nAha- 15 "api caikatva-nityatva-pratyekasamavAyitvAH (taaH)| nirUpAkhyeSvapoheSu kurvato'sUtrakaH ptt:"|| "tasmAd yeSveva zabdeSu naJyogasteSu kevalam / bhavedanyanivRttyaMzaH svAtmaivAnyatra gamyate" // [zlo0 vA0 apo0 zlo0 163-164] 'svAtmaiva' iti svarUpameva vidhilakSaNam / 'anyatra' iti nanA rahite / tannApohaH zabdArtha iti 20 bhttttohyotkraadyH| 1 "agaurapoho yazcAyaM gavi zabdArtha ucyate / sa kiM govyatirikto vA'vyatirikta upeyate" // "vibhinno'pyAzrito vA syAdathavA syAdanAzritaH / Azritatve guNaH prApto na dravyavacanaM tataH" // "ato(s)gauriti zabdena gunnmaatraabhidhaantH| sAmAnAdhikaraNyaM syAna gaurgacchati tiSThati // "athA'nAzrita evAyaM yadyartha(SaSTayartha)stasya ko bhavet / yenAsau pratiSedhAya gauriti vyapadizyate" // "atha cA'vyatirikto'yamanyApohastvayeSyate / gaurevAyamataH prAptaH kimuktamadhikaM ttH"|| tattvasaMkA. 990-991-992-993-994 pR. 314-315 / 2-yukte'pohye vikalpA-vA. bA. vinaa| 3-yate tenaagauriti-baa0| 4-stathA bhAM0 mAM0 vinA / 5 "pratibhAvamapoho'yameko'neko'pi vA bhavet / yadyako'nekagoyukto gotvameva bhvedsau"|| "anekatve'pi cAnantyaM piNDavat saMprayujyate / tena bhedavadevA'sya vAcyatA nopayujyate" // tattvasaM0 kA0 995-996 pR0 315 / 6 "anyApohazca kiM vAcyaH kiM vA'vAcyo'yamiSyate / vAcyo'pi vidhirUpeNa yadi vA'nyaniSedhataH" // "vidhyAtmanA'sya vAcyatve tyAjyamekAntadarzanam / sarvatrA'nyanirAso'yaM zabdArtha iti varNitam // "athA'pohavyudAsena yadyapoho'bhidhIyate / tatra tatraivamicchAyAmanavasthA bhavet tataH" // "athA'pyavAcya evAyaM yadyapohastvayeSyate / tenA'nyApohakRcchabda iti bAdhyeta te vacaH" // tattvasaM0 kA0 997-998-999-1000 pR0 315-316 / 7 "etat sarvamujhyotakareNoktamupanyastam tatrAcAryadignAgenoktam"-tattvasaM0 paJji. pR. 316 paM0 12 / 8 "yo'pi jAtidharmAtidezo'pohe kRtaH "jAtidharmavyavasthiteH" iti, so'yuktaH"-zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR0 611 paM0 14 / 9 upahasannAha bhAM0 mA0 / "upasaMharanAha"-tattvasaM0 paji0 pR. 316 paM0 15 / "upasaMharati"-zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR061150 15 / 10-mavAyini / vA. bA. vinaa| 11 tattvasaM. kA0 1001 pR. 316 / 12 tattvasaM0 kA0 1002 pR0 316 / sa0 ta0 26 Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 prathame kANDe[ svapakSAkSepeSu pratividhAtavyeSu pUrvam apohavAdikRtaM svamataspaSTIkaraNam ] atra saugatAH pratividadhati-dvividho'smAkamapohaH paryudAsalakSaNaH presahyapratiSedhalakSaNazca / paryudAsalakSaNo'pi dvividhaH-buddhipratibhAso'rtheSvanugataikarUpatvenAdhyavasito buddhyAtmA, vijAtIyavyAvRttavalakSaNArthAtmakazca / taMtra yathA harItakyAdayo bahavo'ntareNApi sAmAnyalakSaNamekamartha 5 jvarAdizamanaM kAryamupajanayanti tathA zAbaleyAdayo'pyarthAH satyapi bhede prakRtakAkAraparAmarzahetavo bhaviSyantyantareNApi vastubhUtaM sAmAnyam / tadanubhavabalena yadutpannaM vikalpajJAnaM tatra yadAkAratayA~'rthA(rtha)pratibimbakaM jJAnAdabhinnamAbhAti tatra 'anyApohaH' iti vypdeshH| na cAsAvarthAbhAso jJAnatAdAtmyena vyavasthitaH san bAhyArthAbhAve'pi tasya tatra pratibhAsanAd baahykRtH| na cApohavyapadezastatra nirnimittaH, mukhya-gauNabhedabhinnasya nimittasya sadbhAvAt / tathAhi10 vikalpAntarAropitapratibhAsAntarodbhAvana(pratibhAsAntarAd bhedena) svayaM pratibhAsanAt mukhyastatra tadyapadezaH 'apohyata ityapohaH anyasmAdapohaH anyApohaH' iti vyutpatteH / upacArAt tu tribhiH kAraNaistatra tadyapadezaH-(1)kAraNe kAryadharmAropAd vA anyavyAvRttavastuprAptihetutayA, (2) kArye vA kAraNadharmopacArAt anyaviviktavastudvArAyAtatayA, (3) vijAtIyApoDhapadArthana sahaikyena bhrAntaH pratipattRbhiradhyavasitatvAJceti / arthastu vijAtIyavyAvRttatvAd mukhyatastadyapadezabhAk / 15 prasajyapratiSedhalakSaNastvapohaH "prasajyapratiSedhastu gauragauna bhavatyayam / iti "vispaSTa evAyamanyApoho'vagamyate" // [ tattvasaM0 kA0 1010 ] 1 "tathAhi-dvividho'pohaH pryudaas-nissedhtH| dvividhaH payudAso'pi vuddhyaatmaa'rthaatmbhedtH"|| tattvasaM0 kA0 1004 pR0 316 / 2 prsjy-kaaN0| 3 vyAvRttyasva-vA0 bA0 vinaa| 4-svalakSaNamotmakazca vA0 vA0 / "vijAtIyavyAvRttamarthaskhalakSaNamityarthaH"-tattvasaM0 paJji. pR0317 paM0 4 / "vijAtIyavyAvRttasarvaskhalakSaNam"-syAdvAdara0 pR0 349 dvi. paM0 1 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 401 dvi0 pN09| 5 "ekapratyavamarzasya ya uktA hetavaH purA / abhayAdisamA arthAH prkRtyaivaanymedinH|| "tAnupAzritya yad jJAne bhAtyarthapratibimbakam / kalpake'rthAtmatA'bhAve'pyarthA ityeva nizcitam" // tattvasaM0 kA0 1005-1006 pR0 317 / 6 "prakRtyaikAkArapratyavamarzasya hetavaH"-tattvasaM0 paji0 pR. 317 paM0 13 / 7-yA'rthApattibiMbakaM vA. bA0 |-yaa'rthprtibndhkN bhAM0 mAM0 |-yaa'rthaaprtibndhkN hA0 vi0 / "tatra yadAkAratayA'rthapratibimbakamarthAbhAso bhAti"-tattvasaM0 pakSi0 pR. 317 paM0 16 / prameyaka. pR0 128 dvi0 pN01| syAdvAdara0 pR. 349 dvi0 paM03 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0401 dvi. paM0 12 / 8 na cAsAmarthyAbhAvo jJAnAvatadAtmyenAvyavasthitaH sannAhyArthAbhAve'pi tasya tatra pratibhAsanAdvAhyakRtaH vA0 bA0 / 9 "pratibhAsAntarAd medaadnyvyaavRttvstunH| prAptihetutayA'zliSTavastudvArA gaterapi // "vijAtIyaparAvRttaM tat phalaM yat skhalakSaNam / tasminnadhyavasAyAdvA tAdAtmyenA'sya viplutaiH" // "tatrA'nyApoha ityeSA saMjJoktA sanibandhanA / khalakSaNe'pi taddhatAvanyavizleSabhAvataH" // tattvasaM0 kA0 1007-1008-1009-pR0 317-318 / 10-pratibhAsAntarodbhAvanaM svayaM hA0vi0 / "vikalpAntarAropitapratibhAsAntarAd medena khayaM pratibhAsanAda mukhyaH"-tattvasaM0 paJji. pR. 317 paM0 27 / syAdvAdara0 pR. 349 dvi0 50 5 / 11 upacArastu baa0| 12 anyanyavi-A0 kaa| 13-yApohapadArtha-mAM0 / "vijAtIyApohapadArthena"-tattvasaM0 paji0 pR0 318 pN06| 14-tatvAsveti A0 hA0 vi0 vA. bA0 / 15 azvastu baa0| 16-sh-maaN0| syAdvAdara. pR. 349 dvi. paM. 7 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR.401 dvi. paM. 13 / 17 viziSTa vA0 bA0 vinaa| 18 tattvasaM0 pR. 318 zabdArthaparIkSA / .5" vayApo 15 01. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 203 tatra ya eva hi zAbde jJAne sAkSAd bhAsate sa evaM zabdArtho yuktaH / na cAtra prasajyapratiSedhAvasAyaH, vAcyAdhyavasitasya buddhyAkArasya zabdajanyatvAt / nApIndriyajJAnavad vastusvalakSaNapratibhAsaH, kiM tarhi ? bAhyArthAdhyavasAyinI kevalazAbdI buddhirupajAyate tena tadevArthapratibimbakaM zAbde jJAne sAkSAt tadAtmatayA pratibhAsanAcchabdArtho yukta iti apohatraye prthmo'pohvypdeshmaasaadyti| __yazcApi zabdasyArthena saha vAcyavAcakabhAvalakSaNasambandhaH prasiddho nAsau kAryakAraNabhAvAdanyo'vatiSThate, bAhyarUpatayA'dhyavasitasya bujhyAkArasya zabdajanyatvAd vAcyavAcakalakSaNasambandhaH kAryakAraNabhAvAtmaka eva; tathA ca zabdastasya prativimbAtmano janakatvAd vAcaka ucyate pratibimbaM ca zabdajanyatvAd vAcyam / ['niSedhamAtrameva anyApohaH' iti matvA apohapakSamAkSiptavataH kaumArilasya nirAkaraNam ] 10 tena yaduktam niSedhAtraM naiveha zAbde jJAne'vabhAsate' / iti, tadasaGgatam ; niSedhamAtrasya shbdaarthtvaanbhyupgmaat| evaM tAvatpratibimbalakSaNo'pohaH sAkSAcchabdairuparjanyatvAd mukhyaH zabdArtho vyavasthitaH; zeSayorapyapohayogauNaM zabdArthatvamaviruddhameva / tathAhi "sAkSAdapi ca ekasminnevaM ca prtipaadite| sajyapratiSedho'pi sAmarthyena pratIyate" // [ tattvasaM0 kA0 1013] sAmarthya ca gavAdipratibimbAtmano'parapratibimbAtmaviviktatvAt tadasaMyuktatayA pratIyamAnatvam , tathA tatpratItau prasajyalakSaNApohapratIterapyavazyaM smbhvaat| atastasyApi gauNazabdArthatvam / svalakSaNasyApi gauNazabdArthatvamupapadyata eva / tathAhi-prathamaM yathAvasthitavastvanubhavaH, tato vivakSA, tatastAlvAdiparispandaH, tataH zabda ityevaM paramparayA yadA zabdasya bAhyArtheSvabhisambandhaH syAt tadA 20 vijAtIyavyAvRttasyApi vastuno'rthApattito'dhigama ityanyavyAvRttavastvAtmA'pohazabdArtha ityupaiMcaryate / taduktam "na tadAtmA parAtmeti sambandhe sati vastubhiH / vyAvRttavastvadhigamo'pyarthAdeva bhavatyataH" // [ tattvasaM0 kA0 1014 ] ,"tenAyamapi zabdasya svArtha ityupcryte|| na ca sAkSAdayaM zabdai dvi(dvaidi) vidho'poha ucyate" // [ tattvasaM0 kA0 1015] iti / 1 "tatrAyaM prathamaH zabdairapohaH pratipAdyate / vAhyArthAdhyavasAyinyA buddheH zabdAt samudbhavAt" // tattvasaM0 kA0 1011pR0 318 / / 2 hi zabde A0 hA0 vi0 vinaa| 3-kSAt pratibhAsate bhAM0 maa0| 4-va zabdo'rtho A0 hA0 / -va zAbdArtho vA0 bA0 |-v zAbdo'rtho kAM0 / "sa eva zabdArtho yuktaH"-tattvasaM0 paji0 pR. 318 paM0 23 / syAdvAdara0 pR. 349 dvi0 paM0 9 / 5 na cAdya mAM0 / "na cAtra prasajyapratiSedhAdhyavasAyaH"-tattvasaM0 paji. pR. 318 paM0 23 / 6-tabuddhyA-vA0 bA0 / 7 "tadrUpapratibimbasya dhiyaH zabdAcca janmani / vAcyavAcakabhAvo'yaM jAto hetuphalAtmakaH // tattvasaM0 kA0 1012 pR0 318 / 8-kSaNaH smb-kaaN0| 9 bAhyarUpatayA vAcakalakSaNasaMbandhaHkAryakAraNabhAvAtmaka eva bhAM0 mAM. vinA / syAdvAdara.pR0 349 dvi0pN012| 10-nnssNbndhHbhaaN0maa0| 11-pratibimbasya janaka-bhAM0 maaN| tathaiva tattvasaM0 paJji. pR0 31950 7 // 12 pR0 185 paM0 26 / 13-mAtramaivaidazA-vA0 baa0|-maatrmeveh A0 hA0 vi0| 14-janyamAnatvAda mukhyaH bhAM. mAM / tathaiva tattvasaM0 paji. pR. 319 paM0 10 / 15-gauNaza-vA. baa0| 16 "sAkSAdAkAra etasminnevaM ca"-tattvasaM0 pR0 31950 13 / 17-sminneva ca bA0 kaaN0| 18-pAdyate vA. bA. vinaa| 19-prshy-maaN0| 20-tvAnna sNy-vi0| 21 bAhortheSubhiH saMbandhaH vA. bA0 / bArbevabhisaMbandhaH vi0 / bAbairvastubhiH saMbandhaH bhAM0 mA0 / "yadA zabdasya vastubhirbArimyAdibhiH saMbandhaH"tattvasaM0 paji. pR0 319 paM0 25 / 22-tIyAvyAvR-vA. bA. vinaa| 23-stuno'rthopapattito kAM0 / 24-pavaryAte haa0| -pavarjate maaN| 25-vstvmig-baa0| 26 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0402 pra0 paM04 / 27 zabde dvi-A0 hA0vi0"zAbdo dvividhopoha ucyate"-tattvasaM0 pR. 319 pN018| 28-vidhApoha bA / 1015, 25 Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 prathame kANDe - [ udyotakaradUSitasya dinAgakathanasya abhiprAyamuddhATya kaNTakoddhAraH ] tenAcAryadignAgasyopari yad udyotakareNoktam -- "yadi zabdasyApoho'bhidheyo'rthastadA'bhidheyArthavyatirekeNAsya svArtho vaktavyaH atha sa eva svArthastathApi vyAhatametat anyazabdArthApohaM hi svArthe kurvatI zrutirabhidhatta ityucyate iti, asya 5 hi vAkyasyAyamarthastadAnIM bhavatyabhidadhAnAbhidhatta iti" [ a0 2 A0 2 sU0 67 nyAyavA0 pR0 330 paM0 22- pR0 331 paM0 3 ] tadetad vAkyArthAparijJAnAduktam / tathAhi - svalakSaNamapi zabdasyopacArAt svArtha iti pratipAditam ataH svalakSaNAtmake svArthe'rthAntaravyavacchedaM pratibimbAntarAd vyAvRttaM pratibimbAtmakamapohaM kurvatI zrutiradhitte ityucyate ityetadAcAyayaM vacanavirodhi / 10 ayamAcAryasyAzayaH - naM zabdasya bAhyArthAdhyavasAyi vikalpapratibimbotpAdavyatirekeNAnyo bAhyAbhidhAnavyApAraH, nirvyApAratvAt sarvadharmANAm; ato bAhyArthAdhyavasAyena pravRttaM vikalpapratibimbaM janayantI zrutiH svArthamabhidhatta ityucyate, naM tu vibhedinaM saMjAtIyavijAtIyavyAvRttaM svalakSaNameSA spRzati, tathAvidhapratibimbajanakatvavyatirekeNa nAparA zruterabhidhA kriyA'stItyarthaH / evaMbhUte cApohasya svarUpe na paroktadUSaNAvakAzaH / tena yaduktam 15 'yadi gauriti zabdazca' ityAdi / taMtra gobuddhimeva hi zabdo janayati, anyavizleSastu sAmarthyAd gamyate na tu zabdAt tasya gopratibimbasya pratibhAsAntarAtmarahitatvAt - anyathA niyatarUpasya pratipattireva na syAt - tenAparo dhvanigabuddherjanako na mRgyate, gozabdenaiva gobuddherjanyamAnatvAt / - 'nanu jJAnaphalAH zabdAH' ityAdi kumArilaMvacanam, 20 tadapyasAram H yato yathA 'divA na bhuGkte pIno devadattaH' ityasya vAkyasya sAkSAd divAbhojanapratiSedhaH svArthaH, abhidhAnasAmarthyagamyastu rAtribhojanavidhirna sAkSAt tadvat 'gauH' ityAderanvayapratipAdasya zabdasyAnvayajJAnaM sAkSAt phalam vyatirekagatistu sAmarthyAt yasmAdanvayo 1 " yadi ca zabdasyA'poho nAbhidheyArthaH " - nyAyavA0 pR0 330 paM0 22 / 2 "bhavatyanyadanamidadhAno'bhidhatta iti" - nyAyavA0 pR0 331 paM0 2 / 3 vAcyArthA - bhAM0 ma0 / 4 " arthAntaravyavacchedaM kurvatI zrutirucyate / abhidhatta iti svArthamityetadavirodhi tat" // tattvasaM 0 kA 0 1016 pR0 320 / 7 - cAryAya A0 hA 0 vi0 / tenAhetyapadizyate" // 5 pR0 203 paM0 25 / 6 bhivartata ityu-A0 hA 0 vi0 / 8 "bAhyArthAdhyavasAyena pravRttaM pratibimbakam / utpAdayati yeneyaM tattvasaM0 kA0 1017 pR0 320 / 9 " na tu khalakSaNAtmAnaM spRzatyeSA vibhedinam / tanmAtrAMzAtirekeNa nAstyasyA abhidhA kriyA " // tattvasaM0 kA0 1018 pR0 320 / 10 vibhedanaM A0 vA0 bA0 11 sajAtIyavyAvRttaM A0 hA0 vi0 / 12 zrutirabhidhA bhAM0 mAM0 / 13 pR0 186 paM0 3 / 14 "tasya ca pratibimbasya gatAvevAnugamyate / sAmarthyAdanyavizleSo nAsyAnyAtmakatA yataH" // tattvasaM 0 kA 0 1019 pR0 320 / 15 tasyAgo pratiprabhAsAnta-A0 / tasya gopratibhAsAnta - hA0 vi0 / tasya gozapratibhAsAnta - vA0 bA0 / 16- rUpasyAprati bhAM0 mAM0 vinA / "niyatarUpasya tasya pratipattireva na syAt " - tattvasaM0 paJji0 pR0 320 paM0 28 / 17 tena paro bha0 mAM0 vinA / 1850 18605 / pR0 185 gataM caturdazatamaM TippaNaM vilokanIyam / 19 mudrite zlokavArtike naitat kumArilavacanaM dRzyate, tattvasaMgrahe tu mUlakArikAsu dRzyate, kintu tatpaJjikAkAreNa kamalazIlena tat padyaM bhAmaha kartRkatvena paricAyitam, upalabhyate caitat bhAmahAlaMkAre / 20 "divAbhojana vAkyAderivA'syApi phaladvayam / sAkSAt sAmarthyato yasmAnnAnvayo'vyatirekavAn " // tattvasaM0 kA0 1020 pR 321 / 21- dattasya vAkyasya bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 22- kazabdasyA- bha0 mAM0 vA0 vA0 vinA / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 zabdArtha- tatsaMbandhayormImAMsA / 205 vidhiravyatirekavAnnAsti vijAtIyavyavacchedAvyabhicAritvAt tasya; ityekajJAnasya phaladvayamaviruddhameva / yato yadi sAkSAdekasya zabdasya vidhi-pratiSedhajJAnalakSaNaM phaladvayaM yugapadabhipretaM syAt tadA bhaved virodhaH; yadA tu divAbhojanavAkyavadekaM sAkSAt aparaM sAmarthya labhyaM phalamabhISTaM tadA ko virodhaH? yaJcoktam-'prAgagauriti jJAnam' ityAdi, sadapi nirastam; anabhyupagamAt-na hyagopratiSedhamAbhimukhyena gozabdaH karotItyabhyupagatamasmAbhiH, kiM tarhi ? sAmarthyAditi / / yaccoktam-'agonivRttiH sAmAnyam' ityAdi, tadapyasat; bAhyarUpatayA'dhyasto buddhyAkAraH sarvatra zAbaleyAdau 'gauauH' iti samAnarUpatayAvabhAsanAt sAmAnyamityucyate / bAhyavasturUpatvamapi tasya bhrAntapratipattRvazAd vyavahiyate na prmaarthtH|10 nenu ca yadi kadAcit mukhyaM vastubhUtaM sAmAnyaM bAhyavastvAzritamupalabdhaM bhavet tadA tatsAdharmyadarzanAt tatra sAmAnyabhrAntirbhavet yAvatA mukhyArthAsambhave seva bhavatAmanupapannA, asadetat; sAdharmyadarzanAdyanapekSadvicandrAdijJAnavat antarupaplavAdapi tajjJAnasambhavAt ; na hi sarvA bhrAntayaH sAdharmyadarzanAdeva bhavanti, kiM tarhi ? antarupaplavAdapItyadoSa iti siddhasAdhyatAdoSo na bhavati / sa~ eva vuddhyAkAro bAhyatayA'dhyasto'poho bAhyavastubhUtaM sAmAnyamivodhyate vasturUpatvenAdhyavasA-15 yAt, zabdArthatvA'poharUpatvayoH prAgeva kAraNamuktam 'bAhyArthAdhyavasAyinyA buddhaH zabdAt samuMdbhavAt' 'pratibhAsAntarAT bhedAt' ityaadinaa| kasmAt punaH paramarthitaH sAmAnyamasau na bhavati ? vuddheraivyatiriktatvenArthAntarAnugamAbhAvAt / taduktam 'jJAnAvyatiriktaM ca kathamarthAntaraM vrjet|| na ca bhavadbhirbuddhyAkAro gotvAkhyaM sAmAnyaM vasturUpamiSTam , kiM tarhi ? bAhyazAbaleyAdigatamekamanugAmi gotvAdi sAmAnyamupakalpitam ; ataH kutaH siddhasAdhyatA / yaccoktam 'niSedhamAtrarU~pazca' ityAdi, tasyAnabhyupagatatvAdeva na doSaH / yaccedamuktam tasyAM cAzvAdiyuddhInAm' ityAdi, 1 "nAbhimukhyena kurute yasmAcchabda idaM dvayam / khArthAbhidhAnamanyasya vinivRtti ca vastunaH" // tattvasaM0 kA0 1021 pR. 321 / 2 pR0 186 pN07| 3 pR. 186 paM0 17 tathA 39 / 4 "tAdRzaH pratibhAsazca sAmAnyaM gotvmissyte| sarvatra zAbaleyAdau samAnatvAvasAyataH" // tattvasaM0 kA0 1022 pR0 321 / 5 "vastvityadhyavasAyAca vastvityapi taducyate / jhaTityava hi tajjJAnaM bhrAntaM jAtaM khabIjataH // tattvasaM0 kA0 1023 pR. 322 / 6 bAhya vastvA-bA0 / bAhyavasturUpatvaM nizcitamapa-vi0 / 7 "sAmAnyaM bhrAntirbhavet"-tattvasaM. pani0 322 pN05| 8 srvbhraant-aa0| 9 pR0 187 pN010| 1. "sa eva ca tadAkArazabdArtho'poha ucyate / sAmAnya vasturUpaM ca tathA bhrAntyA'vasAyataH" // tattvasaM0 kA0 1024 pR0 322 / 11-cyte'vstu-baa0| 12 bAdyArthavyavasA-A0 hA0 vi0| 13-mudbhedAt aa0| 14 pR0 203 paM0 1 tathA 27 / 15 pR. 20250 10 tathA 31 / 16-mArthatatsAmA-A0 hA0 vi0 / 17 "sAmAnyavasturUpatvaM na yuktaM tvasya bhAvikam / buddherananyarUpaM hi yAyAdarthAntaraM katham" // tatvasaM0 kA0 1025 pR. 322 / 18 pR. 184 paM0 10 tathA 31 / 19-kAre go-A0 hA0 |-kaargo vi.| 20-maanyvstu-baa| 21 tarhi shaab-vi0| 22-nyamanapakalpita-A. kAM. bA0 |-nymnuklpit-haa0 |-nymsaavupklpit-vi0| 23 pR. 187 paM0 21 tathA 39 / 24-rUpAzva aa0| 25 pR0 187 paM0 22 tathA 43 / 26 tasyAM vAzvA-vA0 bA0 vinaa| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 prathame kANDetadapyasat: yataH "yadyapyavyatirikto'yamAkAro buddhiruuptH| tathApi bAhyarUpatvaM bhrAntaistasyAvasIyate" // [tattvasaM0 kA0 1026] yadapi 'zabdArtho'rthAnapekSaH' iti, 5tetra, yatra hi pAramparyAd vastuni pratibandho'sti tasya bhrAntasyApi sato vikalpasya maNiprabhAyAM maNibuddhivanna bAhyArthAnapekSatvamasti; ato'siddhaM bAhyArthAnapekSatvam / yaca-'vasturUpAvabhAsA (rUpA ca sA) buddhiH' ityAdi, tatra yadyapi vasturUpA sA buddhistathApi tasyAstena bAhyAtmanA buddhyantarAtmanoM ca vastutvaM nAstIti pratipAditam / tena 'buddherbuddhyantarApoho na gamyate' ityasiddham sAmarthena gamyamAnatvAt / 10 'asatyapi ca bAhye'rthe' 'iMti, atra yathaiva hi pratibimbAtmakaH pratibhAkhyo'poho vAkyArtho'smAbhirupavarNitastathaiva padArtho'pi, yasmAt padAdapi pratibimbAtmako'poha utpadyata eva, padArtho'pi sa eva; ato na kevalaM vAkyArtha iti vipratipaitterabhAvAd nopa(pA)lambho yuktH|| 'baDyantarAda vyavacchedona baddhaHpratIyate ityAdAvapi 15yate eva hi svarUpotpAdanamAtrAdanyamaMzaM sA na bibharti tata eva svabhAvavyavasthitatvAd buddherbuDyantarAd vyavacchedaH pratIyate; anyau~'nyasvarUpaM bibhratI kathaM tato vyavacchinnA pratIyate ? 'bhinnasAmAnyavacanAH' ityAdAvapi yathaiva Apohasya niHsvabhAvatvAdasaiMpasya parasparato bhedo nAstItyucyate tathaivA'bhedo'pi iti kathamabhinnArthAbhAve paryAyatvAsaJjanaM kriyate ? abhedo hyekarUpatvam ; tacca nIrUpeSvekarUpatvaM nAstIti na rA 1 pR0 187 paM0 44 tathA pR0 188501 / 2-rtho'npekss-haa| 3 "tasya nArthAnapekSatvaM pAramparyAt tadAgateH / tenAtmanA ca vastutvaM naivAstItyupapAditam // tattvasaM0 kA0 1027 pR0 323 / 4-stune pratibimbo'sti tasyAbhrAnta-bA0 / 5-kSamasti haa0| 6-kSaM yacca bhAM0 mA0 vinA / 7 pR0 188 paM0 4 tathA paM0 27 / 8 vasturUpAvasA sA buddhiH vA. vaa0| vastutvarUpAvabhAsabuddhiH bhAM0 maa0| 9-dyatrApi mAM0 / 10-nA vstu-baa0| 11 pR. 203 paM0 23 / "bAhyAtmanA buddhayantarAtmanA ca vastutvaM nAstItyupapAditam 'na tadAtmA parAtmA' ityAdinA"-tattvasaM0 paji0 pR0 323 pN09| 12-taM na bu-vA. bA. vinaa| 13-ho naagsy-baa0| 14 pR0 188 paM0 14 tathA paM0 33 / 15 pR0 188 paM0 11 tathA 30 / 16 "pratibimbAtmako'pohaH padAdapyupajAyate / pratibhAkhyo jhaTityeva padArtho'pyayameva nH"| tattvasaM. kA. 1028 pR. 323 / 17-tmakaM pr-maaN0| 18 vA svArthI-mAM0 / "bAhyArtho"-tattvasaM0 paJji. pR0 323 paM0 15 / 19 "bAhyArtha iti"-tattvasaM0 paji0 pR. 323 pN017| 20-ti prti-haa.| 21-pattirabhAvatopalambho baa| 22 "nopAlambho yuktaH"-tattvasaM0 paJji. 323 paM0 18 / 23 pR. 188 paM0 14 tathA paM0 33 / 24 "svarUpotpAdamAtrAddhi nAnyamaMzaM bibharti sA / buddhayantarAdU vyavacchedastena buddheH pratIyate" // tattvasaM0 kA0 1029 pR. 323 / 25-damAtrAdanyamAvAM sA vA0 baa0| 26-nyamaza A0 haa0|-nymaatraaN vi0| 27 eva vyvbaa0| 28-thA svarUpaM bhAM. maaN0|-thaanyesvruupN A. haa0vi0| 29 pR. 188 paM0 18 tathA paM0 37 // 30 "yathaivAvidyamAnasya na bhedaH pAramArthikaH / abhedo'pi tathaiveti tena(yena)paryAyatA bhavet // tattvasaM0 kA0 1030 pR. 323 / 31-rUpasyAparasparato hA0 / 32 "abhedo hyakarUpatvaM nIrUpeSu ca tat kutH| ekatve'rthasya paryAyAH prApnuvanti ca vaackaaH"|| tattvasaM0 kA0 1031 pR. 324 / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 207 paryAyatA / syAdetat yadi nAma nIrUpevekarUpatvaM bhAvo nAsti tathApi kAlpanikasya tasya bhAvAt paryAyatAsaJjanaM yuktameva / nanvevaM paryAyA'paryAyavyavasthA zabdAnAM kathaM yuktA ? uktaM ca "rUpAbhAve'pi caikatvaM kalpanAnirmitaM ythaa| vibhedo'pi tathaiveti kutaH paryAyatA tataH"? // [tattvasaM0 kA0 1032] "bhAvatastu na paryAyA na paryAyazca (nAparyAyAzca) vaackaaH| na hyekaM vAcyameteSAmanekaM ceti varNitam" // [ tattvasaM0 kA0 1033] iti|| yadi paramArthato bhinnamabhinnaM vA kiJcid vAcyaM vastu zabdAnAM syAt tadA paryAyAparyAyatA bhavet yAvatA-svalakSaNaM jAtistadyogo jAtimAMstathA' ityAdinA varNitam-yathaiSAM na kiJcid vAcyamastIti / paryAyAdivyavasthA tu antareNApi sAmAnyam sAmAnyAdizabdatvasya vyavasthApai. nAt / tasya cedaM nibandhenaM yad bahUnAmekArthakriyAkAritvam-prakRtyA kecid bhAvA bahavo'pyekArtha-10 kriyAkAriNo bhavanti; teSAmekArthakriyAsAmarthyapratipAdanAya vyavahartabhirlAghavArthamekarUpAdhyAropeNaikA zrutirnivezyate, yathA-bahuSu rUpAdiSu madhUdakAdyAharaNalakSaNaikArthakriyAsamartheSu 'ghaTaH' ityekA shrutirniveshyte| kathaM punarekenAnugAminA vinA bahuSvekA zrutirniyoktuM zakyA? iti na vaktavyam , icchAmAtrapratibaddhatvAt zabdAnAmarthapratiniyamasya / tathAhi-caithU-rUpA''loka-manaskAreSu rUpavijJAnaikaphaleSu yadi kazcid vinApyekenAnugAminA sAmAnyenecchAvazAdekAM zrutiM nivezayet tat 15 kiM tasya kazcit pratiroddhA bhavet ? na hi teSu locanAdiSvekaM cakSurvijJAnajanakatvaM sAmAnyamasti yataH sAmAnya-saimavAya-vizeSA api bhavadbhiH cakSurmAnajanakA abhyupagamyante, na ca teSaM sAmAnyasamavAyo'sti niHsAmAnyatvAt sAmAnyasya, samavAyasya ca dvitiiysmvaayaabhaavaat| na , ghaTAdikAryasyodakAharaNAdestajjJAnasya ca svalakSaNarUpatvena bhinnatvAt kathamekakAryakArisvam ? iti vaktavyam, yato yadyapi skhalakSaNabhedAt tatkArya bhidyate tathApi jJAnAkhyaM tAvat kArya-20 mekArthAdhyavasAyiparAmarzapratyayahetutvAdekam; tajjJAnahetutvAcArthA ghaTAdayo'bhedina ityucyante / 1-patvaM bhavato nAsti vA0 bA0 / "bhAvato nAsti'-tattvasaM0 paji0 pR0 324 pN09| 2-kasya bhAvA-bA0 |-ksy tasya tAvat pryaay-maaN0| 3 etadeva paryAyatAsajana 'rUpAbhAve'pi' ityAdizlokena pratyuktam -pra. pR0 pN03| 4 'nanvevam' ityAdinA''zaGkitaM tu 'bhAvatastu na' ityAdinA zlokena samAhitam-pra0 pR. 50 5 / 5paryAyavyava-vA. bA. aa0| 6-pi vaikatvaM A0 haa| na paryAyasya mAM0 vA. bA. vinaa| "nAparyAyAzca"-tattvasaM0 kA0 1033 pR. 324 / 8 na hyevaM vA-bA0 / na hyeka vA-bhA0 mAM0 / "na TakaM bAhyam"-tattvasaM0 kA0 1033 pR. 324 / 9-SAM manekaM ceti A0 |-baaN mate kinycidvivrnni-vi0|-ssaamnekaantvrnnitaam baa0| 10 zlokadvayametat zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 402 dvi. paM0 12-13 / 11 vAcyavastu zabdAnAM vAcyaM syAt maaN0| 12 pR0 174 paM0 23 tathA 40 / 13 "kintvaneko'pi yadyekakAryakArI ya IkSyate / tatraikadharmAropeNa zrutirekA nivezyate" // tattvasaM0 kA0 1034 pR. 324 / 14-pannasya ce-A0 hA0 vi0 |-pnnaa tasya ce-vA0 bA0 / "sAmAnyazabdatvavyavasthAyA idaM nibandhanam"tattvasaM0 paji0 pR. 324 paM0 23 / 15-dhanaM bahU-vA0 bA0 vinaa| 16-thA cahuSu ruu-baa0|-thaa bAhaSu rU-hA0 vi0 |-thaa bAhurU-A0 / 17 zakyate na vakta-bhAM0 mA0 / zakyate ti (iti) na vakta-vA0 bA / 18 "locanAdI yathA rUpavijJAnaikaphale kvacit / kazcid yadi zrutiM kuryAd vinaikenAnugAminA" // tattvasaM0 kA0 1.35 pR. 325 / 19 shbdaarthaanaamrth-maaN0| 20 cakSarUpAlokanamaskAre-bhA0mA0 vinaa| 21-zayena kiM A0 vA. baa0|-shyett kiM bhAM0 maa0| 22 samavAyivize-A0 vi0 / smvaasmivishe-haa| samAyivivA0 baa0| 23-SA pi bhaaN0| 24-Su asaamaa-bhaaN0| 25 ca SaTAdi-vA0 baa| 26 "ghaTAdInAM ca yat kArya jalAderdhAraNAdikam / yacca tadviSayaM jJAnaM bhinnaM yadyapi tad dvayam" // "ekapratyavamarzasya hetutvAdekamucyate / jJAnaM tathApi taddhetubhAvAdarthA amedinaH" / tattvasaM0 kA0 1036-1037 pR. 325 / 27-rthAvasAyaparA-bhAM0 mAM0 |-rthaavyvsaayipraa-vaa. vaa0| 28-gvArthA paTAda-bhAM0 maaN0| 29 -tyucyate bA0 / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDena ca yo'so parAmarzapratyayastasyApi svalakSaNarUpatayA bhidyamAnatvAdekatvAsiddheraparAparaikAkAraparAmarzapratyayakAryAnusaraNato'navasthAprasaGgato ne(na)kakAryatayA kvacidekazrutinivezo bahuSu siddhimupagacchatIti vAcyam; yato na parAmarzapratyayasyaikakAryakAritayaikatvamucyate, kiM tarhi ? ekAdhyavasAyitayA / svayameva parAmarzapratyayAnAmekatvasiddhe navasthAdvAreNaikazrutinivezAbhAvaH, aMta 5ekAkAraparAmarzahetutvAd jJAnAkhyaM kAryamekam; taddhetutvAd ghaTAdaya ektvvypdeshbhaajH| tena vinApi vastubhUtaM sAmAnya sAmAnyavacanA ghaTAdayaH siddhimAsAdayanti / tathA, kazcideko'pi prakRtyaiva sAmagryantarIntaHpAtavazAdanekArthakriyAkArI bhavati vyatirekeNApi vastubhUtasAmAnyadharmabhedam, taMtrAtatkAryapadArthabhedabhUyastvAt anekazrutisamAvezaH anekadharmasamAropAt, yathAsvadeze parasyotpattipratibandhakAritvAd rUpaM saMpratidham-saMha nidarzanena cakSurmAnajanakatvena vartata 10 iti-sanidarzanaM ca tadevocyate, yathA vA zabda eko'pi prayatnAnantarajJAnaphalatayA 'prayatnAnantaraH' ityucyate, zrotrajJAnaphalatvAcca zrAvaNaH-zrutiH zravaNaM zrota (tra) jJAnam tatpratibhAsatayA tatra bhavaH zrAvaNaH, yadvA zravaNena gRhyata iti zrAvaNaH-evamatatkAryabhedenaikasminnapyanekA zrutirnivezyamAnAs. viruddhA / atatkAraNabhedenApi kvacit tannivezaH, yathA-bhrAmaraM madhu zudrAdikRtamadhuno vyAvRttyA / tathA tatkAryakAraNapadArthavyavacchedamAtrapratipAdanecchayA antareNApi sAmAnyaM zrutebhedena nivezanaM 15sambhavati "azrAvaNaM yathA rUpaM vidyudvA'yatnajA yathA" // [ tattvasaM0 kA0 1042] "ityAdinA prabhedena vibhinnArthanibandhanAH / 1-pi vilakSaNarUpa-bA0 / 2-huSTa(pva)bhisiddhimu-vA0 vA0 |-hupu zuddhimu-bhAM0 mAM0 / 3 "na hi pratyavamarzapratyayasyaikakAryatayaikatvamucyate, kiM tarhi ? ekArthAdhyavasAyitayA / tena nAnavasthA bhaviSyati"-tattvasaM0 paJji. pR0 325 paM0 24 / 4 ata eva ekAparA-vA0 vaa0| 5 kAryametyekam vaa0| 6-tu bhAvAt ghaTA-bhAM0 maa0| 7 sAmAnyaM vacanAd ghaTA-vA0 vaa.| sAmAnyaM canA ghaTA-A0 / sAmAnyaM cana ghttaa-kaa| sAmAnya sAmAnyavatA ghaTA-hA / vi. prato tu hA0 samAno'pi pAThaH 'sAmAnya sAmAnyavanto ghaTA'-iti pazcAt saMzodhito dRzyate / 8 "tatra sAmAnyavacanA uktAH zabdA ghaTAdayaH / vijAtIyavyavacchinnaprativimbakahetavaH" // tattvasaM* kA0 1038 pR. 326 / 9 "tathA'nekArthakAritvAdeko neka ivocyate / atatkAryaparAvRttivAhulyaparikalpitaH" // tattvasaM0 kA0 1039 pR. 326 / 10-ko'po prakratyeva A0 hA0vi0 |-ko'pohH prakRtyeva kaaN0| 11-rAntapAta-A0 / raatHprvshbdene-baa0| 12 "bhavati / tatrAntareNApi vastubhUtasAmAnyAdidharmabhedam"-tattvasaM0 paji. pR0 326 paM0 11 / 13-dAm bA0 / atra "gauNAt samayAnikaSAhAdhigantarAntareNAtiyenatenairdvitIyA"-iti hai. a0 2 pA. 2 sU0 33 gatena bahuvacanena 'vyatirekeNa' ityasya yoge'pi dvitIyA smaadheyaa| 14 tatrA na kAryapadArthabhedabhUtatvA-vA0 bA0 / tanna tatkAryapadArthabhedabhUyatvA-A0 kA0 / tatra tatkAryapadArthabhedabhUyastvA-viH / tatra tatkAryabheda yastvA -haa| 15 "yathA sapratighaM rUpaM sanidarzanamityapi / prayatnAnantarajJAto yathA vA zrAvaNo dhvaniH" // tattvasaM. kA. 1040 pR. 326 / 16-pratipaM A0 haa0vi0| 17 saha darza-A0 haa0vi0| 18-ti saMnidarzanaM tade-bhAM0 mA0 / 19-naM tade-A0 hA0 vi0| 20 zrotRjJA-vA0 bA0 vinaa| 21 zrutiH zrotR-bhAM0 maa0| 22 tatra prati-bhAM0 mA0 / 23-napyekA maaN| 24 "atatkAraNabhedena kvacicchabdo nivezyate / prayatnottho yathA zabdo bhrAmaraM vA yathA madhu" // tattvasaM0 kA0 1041 pR0 326 / 25 tathA'tatkA-vA. bA.vinA / "idAnIM tatkAryakAraNapadArthavyavacchedamAtrapratipAdanecchayA"-tattvasaM0 paji0 pR0 326 paM0 27 / 26 asya pUrvAdha tu-"tatkArya-hetuvizleSAt kvacicchatirihocyate"tattvasaM0 pR0327 pN02| 27-nA vA0 bA0 vinaa| Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 209 vyAvRttayaH prakalpyante tanniSTAH (STAH) zrutayastathA" // [ tattvasaM0 kA0 1043 ] "yathAsaGketamevAto'saGkIrNArthAbhidhAyinaH / zabdA vivekato vRttAH paryAyA na bhavanti na (naH)" // [ tattvasaM0 kA0 1044 ] zrotrajJAnaphalezabvyavacchedena 'azrAvaNaM rUpam' ityucyate, prayatnakAraNaghaTAdipadArthavyavacchedena 'vidyudaprayatnajA' ityabhidhIyate / antareNApi sAmAnyAdikaM vastubhUtam vyAvRttikRtameva zabdAnAM 5 bhedena nivezanaM siddham, paryAyatvaprasaGgAbhAvazca vibhinnArthanibandhanavyAvRttiniSTa(STha)tve zrutInAM siddhH| __syAdetat mA bhUt paryAyatvamepAm arthabhedasya kalpitatvAt ; sAmAnyavizeSavAcitvavyavasthA tu vinA sAmAnya-vizeSAbhyAM kathameSAm ? ucyate "bahvalpaviSayatvena ttsngketaanusaartH| sAmAnya-bhedavAcyatvamapyeSAM na virudhyate" // [ tattvasaM0 kA0 1045] vRkSazabdo hi sarveSveva dhava-khadira-palAzAdiSvavRkSavyavacchedamAtrAnusyUtaM prativimbakaM janayati; tenAsya bahuviSayatvAt sAmAnyaM vAcyamucyate, dhavAdizabdasya tu khadirAdivyAvRttakatipayapAdapAdhyavasAyivikalpotpAdakatvAd vizeSo vAcya ucyate / yaduktam___apohyabhedena' ityAdi, taMtra "tAzca vyAvRttayo'rthAnAM kalpanAzilpinirmitAH / nApohyAdhArabhedena bhidyante paramArthataH" // "tAsAM hi bAhyarUpatvaM kalpitaM na tu vAstavam / bhedAbhedau ca tattvena vastunyeva vyavasthitau" // "svbiijaanekvishlissttvstusngketshktitH| vikalpAstu vibhidyante tadrUpAdhyavasAyinaH" // "naikAmatAM prapadyante na bhidyante ca khaNDazaH / skhalakSaNAtmakA arthA vikalpaH plavate tvasau" // [tattvasaM0 kA0 1046-1047-2048-1049 ] asya sarvasyApyayamabhiprAyaH-yadi hi pAramArthiko'pohyabhedenAdhArabhedena vA'pohasya bhedo'bhISTaH25 syAt ta~daitad dUSaNaM syAt yAvatA kalpanayA sajAtIyavijAtIyapadArthabhedairiva vyAvRttayo bhinnAH kailpyante na paramArthataH; tataH tAzca kalpanAvazAvyatiriktA iva vastuno bhAsante na paramArthataH / paramArthatastu vikalpA eva bhidyante anAdivikalpavAsanA'nyaviviktavastusaGketAdenimittAd vyAvRttavastvadhyavasAyinaH na tvarthAH / tathAhi-vRkSatvAdisAmAnyarUpeNa naikAtmatAM dhavAdayaH pratipadyante, nApi kSaNikA'nAtmakAdidharmabhedena khaNDazo bhidyante, kevalaM vikalpa eva tathA plavate; na tvarthaH / 30 __ 1 tannidyAH vA0 baa0| 2-vaate'-vaa0| 3 vRttA pa-vA0 / vRttau pa-A0 kaaN0| 4 'bhavanti naH' iti vi0 saM0 / 5-lavyava-A0 hA. vi0 / 6 "evamantareNApi sAmAnyAdikam"-tattvasaM0 paji. pR0 327 paM0 8 / 7-zca bhinnA-bhAM0 maaN0| 8 zAkhavA0 syAdvAdaka. pR0 403 pra. paM0 1 / 9 hi sveSveva bhAM0 maaN0| 10-trAsyataM A0 hA0 vi0| 11 pR. 189 paM0 1 tathA 22 / 12 apohate bhedena tyAdi vA0 baa| apohyabhedanetyAdi A0 haa0vi0| 13 tatra tozca A0 vA. vA0 / tatra vozca hA0 / tatra vo yaizca vi0 / 14-jAntena viziSTa-vA. bA0 / 15-sAyinI mAM0 / 16-tmanAM A0 hA0 vi0| 17 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 403 pra. paM0 6-9 / 18 tadetad vA0 baa0| 19 "kalpanayA sajAtIyavijAtIyapadArthabhedanibandhanA vyAvRttayo bhinnAH kalpyante"-tattvasaM0 paji. pR0 328 paM0 5 / 20-dArthAbhedoravyAvR-vA0 |-daarthaabhedairiv vyaavR-aa0| 21 kalpante bhAM0 maaN0| 22-mArthatastazca kalpanA-bA0 |-maarthtH stataH zca klpnaaaa0| 23 vRkSAdi-vA0 bA0 / 24-tmanAM vA0 bA0 A0 hA0 vi0 / sa0 ta0 27 Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 prathame kANDe yathoktam "saMsRjyante ne bhidyante svato'rthAH paarmaarthikaaH| rUpamekamane vA teSu buddharupaplaH" // [ ] iti| yeJcoktam-'na cAprasiddhasArUpya'-ityAdi / 5tatra "ekdhrmaanvyaasttve'pypohyaa'pohgocraaH|| vailakSaNyena gamyante'bhinnapratyavamarzakAH" // [ tattvasaM0 kA0 1050 ] apohyAzca apohagocarAzceti vigrhH| tatrApohyA azvAdayaH gozabdasya tadapohena pravRttatvAt, apohagocarAH zAbaleyAdayaH tadviSayatvAd agopohasya; tena yadyapyekasya sAmAnyarUpasyAnvayo 10 nAsti tathApyabhinnapratyavamarzahetavo ye te prasiddhasArUpyA bhavanti, ye tu viparItAste viparItA iti / syAdetat tasyaivaikapratyavamarzasya hetavo'ntareNa sAmAnyamekaM kathamA bhinnAH siddhyaMnti ? ucyate "ekapratyavamarza hi kecidevopyoginH| prakRtyA 'bhedavanto'pi nAnya ityupapAditam" // [ tattvasaM0 kA0 1051] pratipAditametat sAmAnyaparIkSAyAm-'yathA dhAtryAdayo'ntareNApi sAmAnyamekArthakriyAkA15riNo bhavanti tathaikapratyavamarzahetavo bhinnA api bhAvAH kecideva bhaviSyanti' iti| 'na cAnvayavinirmuktA' ityAdIvAha-yadyapi sAmAnya vastubhUtaM nAsti tathApi vijAtIyavyAvRttasvalakSaNamAtreNaivAnvayaH kriyamANo ne virudhyate / "yasminnadhUmato bhinnaM vidyate hi svalakSaNam / tasminnanagnito'pyasti parAvRttaM svalakSaNam" // "yathA mahAnase veheM vidyute'dhUmabhedi tat / tasmAdanagnito bhinnaM vidyate'tra svalakSaNam" // [ tattvasaM0 kA0 1053-1054] avayavapaJcakamapi svalakSaNenAnvaye kriyamANe zakyopadarzanamityevaM prayogapradarzanaM kRtam, idaM ca kAryahetAvudAharaNam / svabhAvahetAvapi-yad asato vyAvRttaM skhalakSaNaM tat sarva sthirAdapi vyAvRttam , yathA bujhyAdi, tathA cedaM zabdAdi skhalakSaNamasadrUpaM na bhavatIti / amunA nyAyena vize 1 saMyujyante bhAM0 mAM0 / 2 na vidya-vi0 / 3-Su buddhirUpa-vA0 bA0 |-ssu vRddha rUpa-mAM0 / -Su vRddhrup-bhaaN0| 4 tattvasaM0 paji0 pR. 328 paM0 21 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 403 pra. paM0 10 / 5 yathoktaM navA baa0| 6 pR. 189 paM0 13 tathA 35 / 7-yatvA'go-hA0 |-ytvaat go-A0 / -yatvAd go-vi0| 8 tasyaikaika-vA0 bA0 / 9-dhyanti eka-vA0 bA0 / 10 "bhedvttve'pi"-tttvsN0| 11 pR. 202 paM04 tathA 23 / 12 tattvasaMgrahe sAmAnyaparIkSA pR0 236-262 kA 708-812 / 13 "yathA dhAcyabhayAdInAM nAnAroganivartane / pratyekaM saha vA shktirnaanaatve'pyuplbhyte"|| "evamatyantabhede'pi kecinniyatazaktitaH / tulyapratyavamarzAdehetutvaM yAnti nApare // tattvasaM0 kA0 723-726 pR0 239 / 14 navA-vA. bA. bhAM0 maaN0| 15 pR0 189 paM0 20 tathA 42 / 16 "atadrUpaparAvRttaM vastumAnaM khalakSaNam / yatnena kriyamANo'yamanvayo na virudhyte"|| tattvasaM. kA. 1052 pR. 329 / 17 "na virudhyte| katham ? ityAha"-tattvasaM0 paJji. pR. 329 paM0 15-16 / 18 "ceh"-tttvsN0| 19-dhate dhUma-A0 hA0 vi0 / 20 "asato narazRGgAderyacca bhinnaM khalakSaNam / buddhi-dIpAdivat sarva vyAvRttaM tat sthiraadpi"| "asadUpaM tathA cedaM na zabdAdikhalakSaNam / itthaM nirdiSTabhedena bhavatyevA'nvayo'munA" // tattvasaM0 kA0 1055-1056 pR. 329 / 21-vatItyanumA nAyena vA0 bA0 |-tiitymunaa nAyena A0 / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 211 SA'saMsparzAt skhalakSaNenAnvayaH kriyamANo na virudhyate / yadi tarhi svalakSaNenaivAnvayaH kathaM sAmAnyalakSaNaviSayamanumAnam ? taideva hi svalakSaNamavikSitabhedaM sAmAnyalakSaNamityuktam 'sAmAnyena bhedAparAmarzena lekSyate'dhyavasIyate' iti kRtvA / taduktam "atadrUpaparAvRttavastumAtraprasAdhanAt / __ sAmAnyaviSayaM proktaM liGga bhedApratiSThitaH" // [ ___] iti / 5 tena sAhacaryamapi liGga-zabdayoH svalakSaNenaiva kathyate / na cApyadarzanamAtreNAsmAbhirvipakSe liGgasthAbhAvo'vasIyate, kiM tarhi ? anupalambhavizeSAdeva / ___ yaJcoktam-'zAbaleya'-ityAdi, tatredaM bhavAn vaktumarhati-'zAbaleyAd bAhuleyA'zvayostulye'pi bhede kimiti turaGgamaparihAreNa gotvaM zAbaleyAdau vartate nAzve' iti ? syAdetat kimatra vaktavyam ? gotvasyAbhivyaktau zAba-10 leyAdireva samartho nAzvAdiH; atastatraiva tad vartate nAnyatra / na cAyaM paryanuyogo yuktaH 'kasmAt tasyAbhivyaktau zAbaleyAdireva samarthaH' ? yato vastusvabhAvapratiniyamo'yam ; na hi vastUnAM svabhAvAH paryanuyogamarhanti teSAM svahetuparamparAkRtatvAt svabhAvabhedapratiniyamasyeti / nanvevaM yA zAbaleyAdireva gotvAbhivyaktau samarthastathA satyapi bhede sAmAnyamantareNApi tulyapratyavamarzotpAdane zAbaleyAdireva zakto na turaGgama ityasmatpakSo na virudhyata eva / tena "tAdRk pratyavamarzazca vidyate yatra vastuni / tIbhAve'pi gojAteragopohaH pravartate" // [ tattvasaM0 kA0 1060 ] yaJcoktam-'indriyaiH' ityAdi, tadasiddham ; tathAhi-khaMlakSaNAtmA tAvadapoha indriyairavagamyata eva, yazcArthapratibimbAtmA'pohaH sa paramArthato buddhikhabhAvatvAt svasaMvedanapratyakSata eva siddhaH, 1-No viru-bhAM0 mA0 vinaa| 2 tahi vA. baa.| 3 tadevaM kaa|| "avivakSitabhedaM ca tadeva parikIrtitam / sAmAnyalakSaNatvena nAniSTeraparaM punaH" // tattvasaM0 kA0 1057 pR0330 / 4-vakSitaM bhe-A0 haa0vi0|-vkssitmvivkssitbhe-vaa.baa| "avivakSitabhedasya skhalakSaNasyaiva sAmAnyalakSaNatvAt"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 403 pra.paM0 13 / 5 "lakSyate vyavasIyate"-tattvasaM0 paji0 pR. 330 paM0 11 / 6 "yaduktaM dharmakIrtinAatadrUpaparAvRttavastumAtrapravedanAt / sAmAnyaviSayaM proktaM liga bhedApratiSThiteH" // iti aSTasa0 pR. 28 paM0 15 / "'bhedApratiSThiteH' bhedApratiSThitervizeSAgocaratvAt"-vAcakayazovi0 aSTa. TI0 li. pra. pR. 18 dvi. paM010 bhaannddaa0|| "atadrUpaparAvRttavastumAtrasamAzrayAt"-tattvasaM0 paji. pR0 330 paM0 13 / 7 liGgamedApratiSThateriti aa0| 8-SThitairiti kaaN0| 9 pR0 190 paM0 14 / 1. "zabalApayato bhede bAhuleyA'zvayoH same / turaGgaparihAreNa gotvaM kiM tatra vartate" // tattvasaM0 kA0 1058 pR0 330 / 11-de pi ki-A0 haa0| 12 kimapi vA0 bA0 vinA / 13 "na ca paryanuyogo'sti vastuzataH kadAcana // "vahirdahati nA''kAzaM ko'tra prynuyujytaam"| zlo0 vA. AkR0 zlo0 28-29 pR0 552 / 14 "tasya vyaktau samarthAtmA sa eveti yadISyate / tulyapratyavamarze'pi sa zakto na turaGgamaH" // tattvasaM0 kA0 1059 pR0 330 / 15-mAmede'pi bhAM. mA. vinaa| 16 pR0 19. paM0 19 tathA 35 / 17 "agobhinnaM ca yad vastu tadakSairvyavasIyate / pratibimbaM tadadhyastaM khasaMvittyA'vagamyate" // "idaM dRSTA ca lokena zandastatra prayujyate / saMbandhAnubhavo'pyasya vyaktaM tenoppdyte"|| tattvasaM0 kA0 1061-1062 pR0331|| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 prathame kANDe-- prasahyAtmA'pi sAmarthyAta pratIyata eva 'na tadAtmA parAtmA' iti nyAyAt; ataH svalakSaNAdirapaimapohaM dRSTvA lokaH zabdaM prayuta eva na vastubhUtaM saamaanym| tasyA'sattvAt aprtibhaasnaac| yadeva ca dRSTvA lokena zabdaH prayujyate tenaiva tasya sambandho'vagamyate nAnyena atiprasaGgAt / yacce-'agozabdAbhidheyatvaM gamyatAM ca kathaM punaH' iti, 5atra "tAdRk pratyavamarzazca yatra naivAsti vastuni / agozabdAbhidheyatvaM vispaSTaM tatra gamyate" // [ tattvasaM0 kA0 1063 ] yaccoktam 'siddhazcAgauraMpohyeta' ityAdi, 10 tatra, svata eva hi gavAdayo bhAvAH bhinna pratyavamarza janayanto vibhAgena samyag nizcitAH, teSu vyavahArArtha vyavahartRbhiryatheSaM zabdaH siddhaH prayujyate / tathAhi-yadi bhinna vastu svarUpapratipattyarthamanyapadArthagrahaNamapekSate tadA syAditaretarAzrayadopaH yAvatA'nyagrahaNamantareNaiva bhinnaM vastu saMvedyate; tasmin bhinnAkArapratyavamarzahetutayA vibhAgena 'go!H' iti ca siddhe yatheSTaM saGketaH kriyate iti kathamitaretarAzrayatvaM bhavet ? 15. yaccoktam-'nAdhArAdheya'-ityAdi, taMtra, na hi paramArthataH kazcidapohena viziSTo'rthaH zabdairabhidhIyate / tenaiva yataH pratipAditametat-'yathA na kiJcidapi zabdaivastu saMspRzyate, kvacidapi samayAbhAvAta' iti / tathAhi-zAbdI buddhirabAhyArthaviSayA'pi satI svAkAraM vAhyArthatayA'dhyavasyantI jAyate, na paramArthato vastusvabhAvaM spRzati yathAtattvamanadhyavasAyAt / yadyevam kathamAcAryeNoktam20 "nIlotpalAdizabdA arthAntaranivRttiviziSTAnarthAnAhuH" [ ] iti / "arthAntaranivRttyAha viziSTAniti yat punaH / proktaM lakSaNakAreNa tatrArtho'yaM vivakSitaH" // "anyAnyatvena ye bhAvA hetunA karaNena vau| viziSTA bhinnajAtIyairasaGkIrNA vinizcitAH" // "vRkSAdInAha tAn dhvAnastadbhAvAdhyavasAyinaH / zAnasyotpAdanAdetajjAtyAdeH pratipedhanam" // "buddhau ye'rthA vivartante tonAha jananAdayam / nivRttyA ca viziSTatvamuktamepAmanantaram" // [ tattvasaM0 kA0 1068-1069-1070-1071] 1 na va t-baa0| 2 pR0 20360 23 / 3-psyaapo-baa0| 4 yathA go-vi0 vA0 bA0 / 5 pR0 19050 25 tathA 41 / 6 pR. 191 paM0 4-13 tathA 31 / 7-rapoheta bA0 / 8 "gAvo'gAvazca saMsiddhA bhinnapratyavamarzataH / zavdastu kevalo'siddho yatheSTaM saMprayujyate" // "na hyanyagrahaNaM vastu bhinnaM vittAvapekSate / anyonyAzrayadopo'yaM tsmaadsminniraaspdH"|| tattvasaM0 kA0 1064-1065 pR. 331 / 9 zabdasiddhaH mAM0 / "zabdo'siddhaH"-tattvasaM0 pani0 pR. 232 pN03| 10-mapekSyate bhAM0 mAM0 A0 kaaN| 11-iti si-vA. bA0 / 12-saGketakriya ti(yeti)ka-vA. vaa0| 13 pR. 191 paM. 8 tathA 33 / 14 pR. 191 paM0 21 / 15 tanna na hi vA0 bA0 / 16 "avedyabAhyatattvA'pi prakRSTopAlavAdiyam / khollekha bAhyarUpeNa zabdadhIradhyavasyati" // "etAvat kriyate zabdairnArtha zabdAH spRzantyapi / nApohena viziSTazca kazcidartho'bhidhIyate" // tattvasaM. kA. 1066-1067 pR0 332 / 17-taH kvacida-bhAM0 mAM0 vinaa| 18-yate tennaiva ca tapAdita-vA0 baa0|-yte tenaivaM yNtHprtipaadit-aa0| "abhidhiiyte| yataHpratipAditametat"-tattvasaM0 pR. 332 5013 / 19 pR0 191 paM0 19 / 20 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 404 dvi. pN05| 21 nAharityArthA-A0 haa0| 22 "arthaantrnivRttyaahurvi"-tttvsN0| 23 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 404 dvi. paM0 9 / 24-tAstuna sadbhA-vA0 baa0| 25 "taanaahaabhyntraanym"-tttvsN0| Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 213 asya tAtparyArthaH dvividho hyarthaH-bAhyo buddhyArUDhazca / tatra bAhyasya na paramArthato'bhidhAnaM zabdaiH, kevalaM tadadhyavasAyivikalpotpAdanAdupacArAduktam 'zabdo'rthAnAha' iti / upacArasya ca prayo. janaM jAtyabhidhAnanirAkaraNamiti / avayavArthastu-anyAnyatvena' iti anyasmAdanyatvaM vyAvRttistanAnyAnyatvena hetunA karaNena vA ye vRkSAdayo bhAvA viziSTA nizcitA anyato vyAvRttA nizcitA iti yAvat ; etena 'arthAntaranivRttiviziSTAn' ityatra pade 'nirvRttA' iti (nivRttyA' iti) 5 tRtIyArtho vyAkhyAtaH / 'dhvAnaH' iti shbdH| yastu bujhyArUDho'rthastasya mukhyata eva zabdairabhidhAnam / 'ayam' iti dhvAnaH / arthAntaranivRttiviziSTatvaM kathameSAM yojanIyamityAzaya 'nivRttyA viziSTatvamuktameSAmanantaram' ityuktam / eSAmapi buddhisamArUDhAnAmanAmanyato vyAvRttatayA prtibhaasnaaditybhipraayH| ___ nanu yadi na kazcideva vastvaMzaH zabdena pratipAdyate tat kathamuktamAcAryeNa-"arthAntaranivRttyA 10 kazcideva vastuno bhAgo gamyate" [ ] iti, arthAntaraparAvRttadarzanadvArAyAtatvAt buddhiprativimbakamarthAntaraparAvRtte vastuni bhrAntaistAdAtmyenA''ropitatvoccopacArAd 'vastuno bhAgaH' iti vyapadiSTam / nanu cArthAntaranivRttirvAdyavastugato dharmaH; sA kathaM pratibimbAdhigame hetubhAvaM karaNabhAvaM vA pratipadyate yena nivRttA' iti (nivRttyA' iti) ucyata iti, ucyate; yadi hi vijAtIyAd vyAvRttaM vastu na syAt tadA na tatprativimbakaM vijAtIyaparAvRttavastvAtmanA'-15 dhyavasIyate tasmAdarthAntaraparAvRtterhetubhAvaH karaNabhAvazca yujyata eva / 'na cAnyarUpamanyAdRk kuryAd jJAnaM vizeSaNam' ityAdAvapi, yadi hyanyavyAvRttirebhAvarUpA vastuno vizeSaNatvenAbhipretA syAt tadetat ( tadaitat ) sarva dUSaNamupapadyeta yAvatA vastusvarUpaivAnyavyAvRttirvizeSaNatvenopAdIyate tena vizeSaNAnurUpaiva vizeSye buddhirbhavatyeva / tathAhi-aMgonivRttiryo gaurabhidhIyate so'zvAdibhyo yadanyatvaM tatsvabhAvaiva20 nAnyA; tatazca yadyapyasau vyatirekeNAgonivRttiH 'gauH' ityabhidhIyate bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAm tathApi paramArthato gorAtmagataiva sA-yathA'nyatvam na hi anya (anyatvaM) nAma anyasmAd vastuno'nyat-anyathA tad vastu tato bhinnamityetanna siddhayet / tasmAt vizeSaNabhAve' 1-rthaH sa dvi-vi. kaaN0|-rthH sidvi-A. hA0 / 2 zabdo nArthonAha vA0 bA0 / 3-nAnyatve-bhAM0 mAM kAM0 vinaa| 4-nA kAraNe-vA. baa0| 5 pR0 212 paM0 20 / 6-ziSTamitya-vA. baa0| 7 ""nivRttyA' iti tRtIyArtho vyAkhyAtaH"-tattvasaM0 paji0 pR0 333 paM0 5 / 8 "athArthAntaranivRttiviziSTatvam"-tattvasaM0 paji0 pR0 333 paM0 11 / 9 pR0 212 paM0 28 / 10-tyapi bhi-vA0 bA0 / 11 "arthAntaraparAvRttyA gabhyate tasya vastunaH / kazcid bhAga iti proktaM tadeva pratibimbakam // "arthAntaraparAvRttavastudarzanasaMzrayAt / Agatestatra cAropAt tasya bhAgo'padizyate" // "hetvarthaH karaNArthazca pUrvavat tena vA''tmanA / yadi vastu vijAtIyAna syAd bhinnaM na tat tathA" // tattvasaM0 kA0 1072-1073-1074 pR. 333 / 12-tvAdvApacA-vA0 baa0| 13 na cA-vA0 bA0 / 14-bhAvaM kAraNa-vA. bA. kAM. vinaa| 15bhAM0 mAM0 vA. bA0 vinaa| 16-vRttotyu-vA0 bA0 / 17-vasIyeta bhAM0 maaN0| 18-zva prayu-vA. bA0 / 19 pR0 192 paM0 9-22 tathA 33 / 20 "agonivRttiranyatvaM tasya cAtmagataiva sA / bhedoktAvapyabhAvastu kevalo na nivartate" // "tadvizeSaNabhAve'pi vastudhIna vihIyate / kalpanAnirmitaM cadamabhede'pi vizeSaNam" // "so'pakRSya tato dharmaH sthApito bhedavAniva / yena daNDAdivat tasya jAyate hi vizeSaNam" // tattvasaM. kA. 1075-1076-1077 pR. 334 / 21 "yadi hyanyavyAvRtti varUpA vastuno vizeSaNatvenAbhipretA syAt tadaitat"-tattvasaM0 paji. pR. 334 paM0 15 / 22 "agonivRttiryA gorabhidhIyate sA'zvAdibhyaH"-tattvasaM0 paji. pR. 334 paM0 17 / 23-yate sAzvA-vA0 bA0 / 24-bhAveva vA. baa0| 25 yadapya-vA. bA. haa0vi0| ydipy-aa0| 26-to gaurA-A0 hA0 kAM. vinaa| 27-tvam nAmAnyasmA-mAM0 vinA / "yathA'nyatvam, na hi anyatvaM nAma anyasmAd vastuno'nyat"tattvasaM0 paji. pR. 334 paM0 20 / 28-nyada stu tato vA0 baa0| Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 prathame kANDe pyanyavyAvRttervizeSye vastudhIrbhavatyeva / atha vyatiriktameva vizeSaNaM loke prsiddhm| yathA-daNDaH puruSasya, vyAvRttizcAvyatiriktA vastunaH; tat kathamasau tasya vizeSaNam ? asadetat; na hi paramArthena kizcit kasyacid vizeSaNam anupakArakasya vizeSaNatvAyogAt, upakArakatve cAGgIkriyamANe kAryakAle kAraNasyAnavasthAnAd ayugapatkAlabhAvinorvizeSaNavizeSyabhAvo'nupapannaH, yugapatkAla5bhAvitve'pi tadAnIM sarvAtmanA pariniSpattena parasparamupakAro'stIti na yukto vizeSaNavizeSyamAva iti sarvabhAvAnAM svasvabhAvavyavasthiterayaHzalAkAkalpatvAt kalpanayA amISAM mizrIkaraNam / ataH paramArthato yadyapi ghyAvRtti-tadvaitorabhedastathApi kalpanAracitaM bhedamAzritya vizeSaNavizeSyabhAvo'pi bhvissyti| yaJcoktam-'yadA vA'zabdavAcyatvAnna vyaktInAmapohyatA' ityAdi, 10tatra 'vyaktInAmavAcyatvAta' ityasiddhama / tathAhi-yada vyaktInAmavAcyatvamasmAbhirvarNitaM tata paramArthacintAyAm na punaH saMvRtyApi; tayA tu vyaktInAmeva vAcyatvamavircAritaramaNIyatayA prasiddhamiti kathaM nAsiddho hetuH ? atha pAramArthikamavAcyatvaM hetutvenopAdIyate tadA'pohyatvamapi paramArthato vyaktInAM neSTamiti siddhsaadhytaa| yaJcoktam-'tadApohyeta sAmAnyam' ityAdi, 15 tatrApi 'apohyatvAt' ityasya hetorasiddhatvamanaikAntikatvaM ca, vyaktInAmevApohasya prtipaadittvaat| na cApohe'pi vastutA, sAdhyaviparyaye hetorvAdhakapramANAbhAvAt / yedapi-'abhAvAnAmapohyatvaM na' ityAdi, "nAbhAvo'pohyate hovaM nAbhAvo bhAva ityym| bhAvastu na tadAtmeti tsyessttaivmpohytaa"|| "yo nAma na yadAtmA hi sa tasyApohya ucyate / na bhAvo'bhAvarUpazca tadapohe na vastutA" // [ tatvasaM0 kA0 1081-1082] 'nIbhAvaH' ityevamabhAvo nApohyate yenAbhAvarUpatAyAstyAgaH syAt, kiM tarhi ? bhAvo yaH sa vidhirUpatvAbhAvarUpavivekenAvasthita iti sAmarthyAdapohyatvaM tasyAbhAvasyeSTatvam (pTam) tadeva spaSTIkRtam 'yo nAma' ityAdizlokena / 'tadapohe' iti tasyAbhAvasyaivamapohe sati na vastutA 25prApnoti / atrobhayapakSaprasiddhodAharaNapradarzanenAnaikAntikatAmeva sphuTayati "prakRtIzAdijanyatvaM na hi vastu prasiddhyati" // "nAto'sato'pi bhAvatvamiti klezo na kshcne"| [tattvasaM0 kA0 1083-1084] 1-katve vAGgI-bhAM0 mA0 vinaa| 2-kAro nAsti vaa0| 3-dvato'bheda-vi0 |-dvto bheda-A. hA0 kAM0 / 4 pR0 193 paM0 20 tathA 36 / 5-dA cA'-bhAM0 maaN0| 6 pR0 193 paM0 20 / __7 "pratibhAsazca zabdArtha ityaahustttvcintkaaH| dRzya-kalpA(lpyA)vibhAgajJo loko bAhyaM tu manyate" // "tasyAto'dhyavasAyena vyaktInAmeva vAcyatA / tattvatazca na zabdAnAM vAcyamastIti sAdhitam" // tattvasaM0 kA0 1078-1079 pR. 335 / 8-caaritmrm-aa0| 9-vAcyaM he-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 10 pR0 193 paM0 21 tathA 36 / 11 tadapo-bhAM0 mAM0 / 12 pR0 193 paM0 26 / 13-manekA-vA. vA0 / "itthaM ca zabdavAcyatvAd vyaktInAmastyapohyatA / sAmAnyasya tu nApoho na cApohe'pi vstutaa"| tattvasaM0 kA0 1080 pR0 335 / 14-mANabhA-A0 haa0vi0| 15 yadyapi'bhA-vA0 bA0 / pR0 193 paM0 22 tathA 41 / 16-dinAca nA bhAvo pohya-A0 hA0 vi0 |-dinaa bhAvo pohyamiti nAmAvohyate tyevaM vA0 baa0| 17 "tasyApoha ucyte"-tttvsN0| 18 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 405 pra0 paM0 8-9 / 19 na bhAva-vA0 baa0| 20-bhApAspaSTatvam bhAM0 mAM0 |-bhaavN speSTatvaM hA0 / vA0 bA0 pratau tu naiSa pAThaH / "tasyAbhAvasyeSTam"-tattvasaM0 paji. pR. 335 paM0 28 / 21 pR. 214 paM0 20 / 22-he Iti bhAM. mAM0 / 23 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 405 pra. paM0 10 / / asya pUrvArdha tu-"prakRtIzAdijanyatvaM vastUnAM neti codite"-tttvsN0| 24 uttarArdha tvasya-"tasya siddhau ca sattA'sti sA cA'sattA prasiddhyati"-tattvasaM0 / Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 215 tathAhi-prakRti-Izvara-kAlAdikRtatvaM bhAvAnAM bhavadbhirmImAMsakairapi neSyata eva, tasya ca pratiSedhe satyapi yathA na vastutvamApadyate tathA apohyatve'pyabhAvasya vastutvApattirna bhvissytiitynekaantH| yaduktam-tatrAsato'pi vastutvamiti klezo mahAn bhavet' iti, tadapyanenaivAnaikAntikatvapratipAdanena prativihitamiti darzayati 'nAto'sato'pi' ityAdinA / ' 'tadasiddhau nai sattA'sti na cAsattA prasiddhyati' // iti / atra abhAvasya yathoktena prakAreNAsiddhAvapi bhAvasya sattA siGkhyatyeva, tasya svasvabhAvavyavasthitatvAta / yA ca bhAvasya yathoktena prakAreNa siddhiH saiva satteti prasiddhyati / etadevoktam "agoto vinivRttazca gaurvilakSaNa issyte| ___bhAva eva tato nAyaM gauragauma prasajyate" // [ tattvasaM0 kA0 1085] 'bhAva eva bhavet' iMti, etannAniSTApAdanam iSTatvAt / tathAhi-agorUpAzvAderbhAivavizeSarUpa eva 10 vilakSaNa iSyate nAbhAvAtmA; tena bhAva eva bhavet, agotazca 'gorvailakSaNyasyeSTatvAdagona gotvprsnggH| etena yaduktam 'abhAvasya ca yo'bhAvaH' ityAdi, tat prativihitam / yaJcoktam- 'na hyavastuni vAsanA' iti, tat asiddhamanaikAntikaM ca / yataH "astuviSaye'pyasti cetomaatrvinirmitaa| vicitrakalpanAbhedaraciteSviva vAsanA" // "tatazca vAsanAbhedAd bhedaH sadrUpatApi vaa| prakalpyate'pyapohAnAM kalpanAraciteSviva" // [ tatvasaM0 kA0 1086-1087 ] 'avastuviSayaM ceto nAsti' iti, etadasiddham / tA~hi-utpAdyakathAviSayasamudbhUtavastvAkArasamAropeNa pravartata eMva cetaH tathA(ccA)'nAgatasajAtIyavikalpotpattaye anantaracetasi vAsanI-20 mAdhatta eva; yataH punarapi santAnaparipAkavezAt prabodhakapratyayamAsAdya tathAvidhameva cetaH samupajAyate, tadvadaipohAnAmapi parasparato bhedaH sadrUpatA ca kalpanAvazAdU bhvissytiisynaikaantiktaa| ___'zabdabhedo'pyapohanimitto na yuktaH' iti, atra "yAdRzo'rthAntarA~pohaH pratibimbAtmako vAcyo'yaM prtipaaditH| 1 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0405 pra. pN04| 2 pR0 194 paM0 14 tathA 32 / 3 pR0 214 paM0 27 / 4 navasa-vA. bA0 / na vA sa-A0 hA0 vi0 / 5 pR. 194 paM0 14 tathA 32 / 6 "prakAreNa siddhau satyAmapi bhAvasya sattA sikhyatyeva tasya svakhabhAvavyavasthitatvAt / yA cA'bhAvasya"-tattvasaM0 paJji. pR. 336 paM0 18 / 7 Agoto A0 hA0 vi0 vA0 bA0 / agauto mA0 / "agoto vinivRttishc"-tttvsN.| "agoto vinivRttezca'-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 405 pra. paM. 13 / 8-zca gorvi-A0 hA. vi. kaaN0| 9 pR. 194 paM07 tathA 23 / 1. govilakSaNyasye-A. hA. vi. kA. / go vailakSaNyasye-vA. baa0| 11 pR0 194 paM0 6 tathA 23 / 12-vazva va yo-vA0 baa0| 13 pR0 195 paM0 4 tathA 28 / 14-vastuniviSa-A0 hA0 : / 15-tApica kAM / "-pi ca-" tttvsN0| zAstravA0 syAdvAdaka. pR0405 dvi0pN01| 16 zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 405 pra. paM0 14 tathA dvi0paM0 1 17 pR. 195 paM0 4 tathA 28 / 18-thAAtpohyaka-bhAM0 mAM0 / -thAApohyaka-AvhA. vi0|-thaahypohyk-kaaN0 / "tathAhi-utpAdyakatvA(lpa ?)viSaya"-tattvasaMpaji.pR0337 paM. 8 / "apohabheda-sattayozca tathAvidhavAsanAmUlavikalpaviSayatvAt kalpitavRttAntArthAyupasthityanurodhenA'vastunyapi vAsanopagamAt"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 405 pra. paM0 12 / 19-SayAsamu-vA0 vaa0| 20 eva cetastu nAga-A0 / eva cetstutvaa'naag-haa0vi0| eva cetanaccA'nAga-kAM0 / evastutvA'nAga-vA0 10 / "eva cetaH taccA'nAgatasajAtIyavikalpotpattaye"-tattvasaM0 paji. pR0 337 pN09| 21-nA samAdha-bhAM0 / 22-vazA abodhapratyaya-A0 hA0 vi0 vA. baa0|-vshaad abodhprtyy-kaaN| 23-thAvidha eva .. haa0vi0|24-dpohyaanaa-vaa0 baa0| 25 pR0 195 paM0 18 / 26-rApohaprati-bhAM0 mA0 / Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 prathame kANDe-- zabdAntaravyapoho'pi tATageva pratibimbAtmaka evAvagamyate" // [ tattvasaM0 kA0 1088] iti pAcakApohapakSe'pi dUSaNaM vistarataH pratipAditamayuktaM drssttvym| 'agamyagamakatvaM syAt' iti, 5atra prayoge'pi yadi 'avastutvAt' iti sAmAnyenopAdIyate tadA heturasiddhaH yataH prati bimbAtmanorvAcya-vAcakApohayorvAhyavastutvena bhrAntairavasitatvAt sAMvRtaM vastutvamastyeva / ara pAramArthikamavastutvamAzritya heturabhidhIyate tadA siddhasAdhyatA nahi paramArthato'smAbhiH kiJcida vAcyaM vAcakaM ceSyate / yata uktam - "na vAcyaM vAcakaM cAsti paramArthena kinycn| kSaNabhaGgipu bhAveSu vyApakatvaviyogataH" ||[tttvsN0 kA0 1090] kSaNikatvena saGketavyavahArAptakAlavyApakatvAbhAvAt svalakSaNasyeti bhAvaH / syAdetat nAmAbhistAttviko vAcyavAcakabhAvo niSidhyate, kiM tarhi ? tAttvikImapohayoravastutAmAzritya sAMvRtameva gamyagamakatvaM niSidhyate ne bhAvikam: tena (tena na) hetorasiddhatApi (tA, nApi) siddhasAdhyatA pratijJAdoSo bhaviSyatiH dvayorapi hi sAMvRtatve tAttvikatve vA''zrIyamANe syAdetad doSadvayamiti, 15 naivam; hetoranaikAntikatAprasakteH kalpanAracitepu hi mahAzvetAdiSvartheSu tadvAcakeSu ca zabdeSu paramArthato vastutvAbhAve'pi sAMvRtasya vAcyavAcakabhAvasya darzanAt / syAdetat tatrApi mahAzvetA. diSu sAmAnyaM vAcyaM vAcakaM ca paramArthato'styeva tato na tairvyabhicAraH, asadetat: sAmAnyasya vistareNa nirastatvAt na teSu sAmAnyaM vAcyaM vAcakaM vA mahAzvetAdiSvastIti kathaM nAnakAntikatA hetoH? syAdetat yadyapi tatra vastubhUtaM nAsti sAmAnyaM vAcyam vA~cakaM (kaM tu) mahAzvetAdizabda20 svalakSaNamastyeva, na; sarvapadArthavyApinaH kSaNabhaGgasya prasAdhitatvAnna zabdasvalakSaNasya vAcakatvaM yuktam, kSaNabhaGgitvena tasya saGketAsambhavAt vyavahArakAlAnanvayAcceti prtipaadittvaat| "tasmAt tad dvayameSTavyaM prativimbAdi sAMvRtam / teSu tad vyabhicAritvaM durnivAramataH sthitm"|| [tattvasaM0 kA0 1094 ] 1-radyapo-vA0 bA0 / 2 "yAdRzo'rthAntarApoho vAcyo'yaM pratipAditaH / zabdAntaravyapoho'pi tAhagevAvagamyatAm" // tattvasaM0 kA0 / 3-tamuktaM dra-bhAM0 mA0 vinaa| 4 agamyaM bhAM. mAM0 vinaa| 5 pR0 195 paM0 24 tathA 43 / 6 "vastvityadhyavasAyatvAnnA'vastutvamapohayoH / prasiddhaM sAMvRte mArge tAttvike tviSTasAdhanam // tattvasaM0 kA0 1089 pR. 337 / 7-mastvevApa para-vA0 baa0| 8-kaM veSya-bhAM0 / 9-kaM vAsti vA0 bA0 / 10 zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 405 dvi0 paM0 10 / 11-hAra'ptakA-vA0 baa0| 12 nAbhAvika-A0 hA0vi0 / "na bhAvikam , tena na hetorasiddhatA, nApi siddhasAdhyatA pratijJAdoSaH"-tattvasaM0 paJji.pR0 338 pN05|13-ti naiva he-A0 haa0| 14 "tad gamyagamakatvaM cet sAMvRtaM pratiSidhyate / tAttvikI samupAzritya vinivRttyoravastutAm" // "tathApi vyabhicAritvaM durvAramanuSajyate / vikalparacitairathaiH zabdaistadvAcakairapi" // tattvasaM. kA. 1091-1092 pR. 338 / 15 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 405 dvi0 50 11 / 16 pR0 110 paM0 8-pR0 113 paM0 28 / 17 "nahi teSvasti sAmAnya vAcyaM tasya ca vAcakam / na vAcakatvaM zabdasya kSaNabhani khalakSaNam" // tattvasaM. kA. 1093 pR. 338 / 18 vAcakaM ca mahA-vA. bA. vinA / "vAcakaM tu"-tattvasaM0 paji0 pR. 338 paM0 21 / 19 zabdalakSaNavAca-bhA. mA. vinaa| 2.-Ggitve ca tasya saMketanAsaMbha-vA. baa0| 21 pR. 175 paM05 tathA 30 / 22 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 405 dvi0paM0 13 / Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 217 vim' iti vAcyaM vAcakaM ca, 'prativimbAdi' iti Adizabdena nirAkAramAnAbhyupagame'pi svagataM kizcit pratiniyatamanarthe'rthAdhyavasAyirUpatvaM vijJAnasyAvazyamaGgIkartavyamiti darzayati. 'iti kalpanoparaciteSvarthaSu, 'tad' iti tasmAt tasya vA hetoya'micAritvaM tadyabhicAritvam / viSirUpama zabdArtho yena nAbhyupagamyate' iti, atrApi na hyasmAbhiH sarvathA vidhirUpaH zabdArtho nAbhyupagamyate-yenetad bhavatA'niSTatvaprasaGgApAdanaM kriyate-kintu zabdArthA(bdAdarthA)dhya- 5 basAyinacetasaH samutpAdAt saMvRto (sAMvRto) vidhirUpaH zabdArtho'bhyupagamyata eva / tattvatastu na kizida vAcyamasti zabdAnAmiti vidhirUpastAttviko niSidhyateH tena sAMvRtasya vidhirUpasya zabdArthasyeSTatvAt svArthAbhidhAne vidhirUpe satyanyavyatirekasya sAmarthyAdadhigate vi(tevidhipUrvako vyatireko yujyata eva / syAdetat yadi vidhirUpaH zabdArtho'bhyupagamyate kathaM tarhi hetumukhe lakSaNakAreNa "asambhavo vidhiH" [ hetu0 ] ityuktam ? sAmAnyalakSaNAdervAcyasya 10 vAcakasya vA asambhavAt paramArthataH, zabdAnAM vikalpAnAM ca paramArthato viSayAsambhavAt paramArthamAzritya vidherasambhava ukta AcAryeNa ityvirodhH| _ 'apohamAtravAcyatvam' ityAdAvapi ekamevAnIlAnutpalavyAvRttAkAramubhayarUpaM pratibimbakaM nIlotpalazabdAdudeti nAbhAvamAam; ataH zaibalArthA'dhyavasAyitvamadhyavasAyavazAnnIlotpalAdizabdAnAmastyeveti tadanurodhAt 15 sAmAnAdhikaraNyamupapadyata eva / yaccoktam 'athAnyApohavad vastu vAcyamityabhidhIyate' iti, tetrApi yadi hi vyAvRttAd bhAvAd vyAvRttirnAmAnyA bhavet syAt tadA tadvatpakSoditadoSaprasaGgaH yAvatA nAnyato vyAvRttAda bhAvAdanyA vyAvRttirasti api tu vyAvRtta eva bhAvo bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAM tathA'bhidhIyateH tena yathA jAto prAdhAnyena vAcyAyAM pAratanyeNa 20 1-vyavasA-bhA0mA0 vinaa| "pratiniyatamanarthe'rthAdhyavasAyirUpasya vijJAnasya"-tattvasaMpaji0 pR0339602 / 20196509 / 3 "vidhirUpazca zabdArtho yena nAbhyupagamyate / tadAbhaM jAyate cetaH zabdAdarthAvasAyi hi" // "khAmidhAne zabdAnAmarthAdanyanivartanam / tadyogo vyatireko'pi mama tatpUrvako dhamau" // tattvasaM* kA0 1095-1096 pR. 339 / 4 kriyeta A0 / "kriyate yAvatA zabdAdarthAdhyavasAyinazcetasaH samutpAdAt sAMvRto vidhirUpaH zabdArtho'bhISyata eva"-tattvasaM0 paji0 pR0 339 paM0 11 / 5-myate tattva-mAM0 vA. bA. vinaa| 6-gatirvi-vA0 bA0 vinA / "sAmarthyAdadhigatervidhipUrvako vyatirekaH"-tattvasaM0 paji. pR0 339 pN014| 7-mukhena l-kaaN0| 8 "vidheH" -tattvasaM* paji0 pR0 339 paM0 17 / 1 "asaMbhavo vidheruktaH sAmAnyAderasaMbhavAt / zabdAnAM ca vikalpAnAM vastuno(to')viSayatvataH" // tattvasaM0 kA0 1097 pR. 339 / 1. ""-tattvasaM. paji. pR0 339 paM0 20 / 11 pR0 196 paM0 18 tathA 37 / 12 "nIlotpalAdizabdebhya eka evA(ekamevA)vasIyate / anIlAnutpalAdibhyo vyAvRttaM pratibimbakam" / tattvasaM0 kA0 1.98 pR. 339 / 13 "sabalArthAbhidhAyitvamadhyavasAyavazAt"-tattvasaM0 paJji.pR0339 paM0 27 / 14 pR0 1975018 tathA 37 // 15 "na tvanyApohabad vastu vAcyamasmAbhiriSyate / vyAvRttAdanyato'bhA(to bhA)vAnnAnyAvayA (bhyA vyA) vRttirasti naH" // "tat pAratakSyadoSo'yaM jAtAviva na sNgtH| avadAtamiti(tamati)prokta zabdasyArthe'pRthaktvataH" // "'avadAtamiti(tamati)proke' iti vizuddhadhiyA AcAryadiGnAgena prokke"-tatvasaM0 pji.pR.34.pN015| "vizeSaNavizeSyatva-sAmAnAdhikaraNyayoH / tasmAdapohe zabdArye vyavasthA na virudhyate" // tattvasaM* kA0 1099-1100-11.1 pR. 340 / 16 taatpksso-maa| 17-tantreNa bhAM. mA. vinA / sa. ta028 Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 prathame kANDetadvato'bhidhAnAt tadgatabhedAnAkSepAt taiH saha sAmAnAdhikaraNyAderabhAvaprasaGga uktaH tadvadapohapakSe novatarati, vyatiriktAnyApohavato'nabhidhAnAt / na hyasmanmate parapakSa iva saamaanaadhikrnnyaabhaavH| tathAhi-'nIlam' ityukte pItAdivyAvRttapadArthAdhyavasAyibhramara-kokilA'anAdiSu saMzayyamAnarUpaM vikalpaprativimbakamudeti, taccotpalazabdena kokilA~dibhyo vyavacchidyAnutpalavyAvRttavastu. 5 viSaye vyavasthApyamAnaM parinizcitAtmakaM pratIyate; tena parasparaM yathoktabuddhipratibimbakApekSayA~ vyavacchedyavyavacchedakabhAvAnnIlotpalazabdayorvizeSyavizeSaNabhAvo na virudhyate, dvAbhyAM vA'nIlAnupalavyAvRttaikaprativimbAtmakavastupratipAdanAdekArthavRttitayA sAmAnAdhikaraNyaM ca bhavatIti; parapakSe tu tadyavasthA durghttaa| tathAhi -vidhizabdArthavAdipakSe nIlAdizabdena nIlAdisvalakSaNe'bhihite 'kimutpalam Ahosvid aJjanam' ityevamajJAnaM vizeSAntare na prApnoti sarvAtmanA tasya vastunaH 10 pratipAditatvAt / ekasyaikadaikapratipatrapekSayA jJAtA'jJAtatvavirodhAnna dharmAntare saMzaya-viparyAsA vityutpalAdizabdAntaraprayogAkAGkSA prayokturapi na prApnoti yadarthamutpalAdizabdoccAraNam-tasya nIlazabdenaiva kRtatvAt / athApi syAt tad vastvekadezenAbhihitaM nIlazabdena na sarvAtmanA; tena svabhAvAntarAbhidhAnAyAparaH zabdo'nveSyate, asadetat ; na hyekasya vastuno dezAH santi yenaika dezenAbhidhAnaM syAt ekatvAnekatvayoH parasparaparihArasthitalakSaNatvAt , iti yAvantasta ekadezA15stAvantyeva bhavatA vastUni pratipAditAnIti naikamanekaM siddhyet / syAdetat na nIlazabdenaM dravyamabhidhIyate kiM tarhi ? nIlAkhyo guNaH tatsamavetA vA nIlatvajAtiH, utpalazabdenApyutpalajAtirebocyate na dravyam / tena bhinnArthAbhidhAnAdutpalAdizabdAntarAkAsA yujyata eva / nanvevaM parasparabhinnArthapratipAdakatvenaM nitarAM nIlotpalazabdayona sAmAnA. dhikaraNyam bakulotpalazabdayorivaikasminnarthe vRtyabhAvAt / atha nIlazabdo yadyapi guNavizeSavacana20 stathApi tadvAreNa nIlaguNa-tajAtibhyAM sambaddhaM dravyamapyAha, tathotpalazabdenApi jotidvAre (dvAreNa) tadeva dravyamabhidhIyata iti tayorekArthavRttisambhavAt sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati na bakulotpala 1-dAnAM kSeyAt A0 / 2 pR. 197 paM0 23 tathA 40 / 3 nAharati vA0 bA0 / 4 "kevalAnIlazabdAderviziSTaM pratibimbakam / kokilotpalabhRGgAdau plavamAnaM prvrtte"|| "pikA'JjanAdyapohena viziSTaviSayaM punaH / tadindIvarazabdena sthApyate parinizcitam" // "sAmAnAdhikaraNyAdirevamasminna bAdhitaH / parapakSe tu sarveSAM tdvyvsthaa'tidurghttaa"|| tattvasaM* kA0 1102-1103-1104 pR. 340 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 406 pra. paM04 / 5 saMsahya-vA0 bA0 / saMsajya-bhAM0 maaN0| 6-zabdenAkoki-vA0 baa0| 7-laadibhyo'vyvcchi-maaN0| 8-yA vyavacchedyavyavasthAbhAvA-vA. baa0|-yaa vyavacchedakavyavasthAbhAvA-A. hA. vi.| 9-NyaM bhava-vA0 bA0 / 10 "tathA kena zabdena sarvathoktaM khalakSaNam / tathA cAbhihite tasmin kasmAd bhedAntare'matiH" // tattvasaM. kaa01105pR0341| zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 406 pra. pN08| 11-zabde nIlA-bhAM0 maa0| 12-ntareNa prA-A0 / 13 "yadarthamaparaH zabdaH prayujyetA'tra vastutaH / sarvathA'bhihite no cet tadane prasajyate" // tattvasaM0 kA0 1106 pR0 341 / 14 vastuna ekadezAH santi mAM0 / mAM0pAThavat tattvasaM0 paji. pR0 341 paM0 22 / "ekasya vastuno dezAnupapatteH"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 406 pra. paM. 10 / 15-na niilotplmbhi-aa0|-n mabhi-vA0 bA0 haa0vi0| "na nIlazabdena dravyamabhidhIyate"-tattvasaM0 paJji. pR. 34150 26 / 16 "nIlajAtiguNo vA'pi nIlazabdena ced gtH| anyendIvarajAtistu vyvseyotplshruteH"|| "evaM sati tayorbhedAd bakulotpalazabdavat / sAmAnAdhikaraNyAdi sutarAM noppdyte"|| tattvasaM0 kA. 1107-1108 pR. 342 / 17-na nAtarAM vA0 baa0|-n nantaraM A0 haa0vi0| 18-yorevaika-bhAM0 mAM. A0 / vA. bA. pratau nAyaM paatthaaNshH| 19-nathe nIlotpalazabdayo-bhAM0 maaN0| 20 "jAti-guNavizeSavacanaH"-tattvasaM0 paji. pR0 342 paM0 10 / 21 jAtiravo ta-vA. bA0 / "jAtidvAreNa"-tattvasaM0 paJji.pR. 342 paM0 11 / pinIlazabdena cAnAdhikaraNyAdi 107-1108 bA. pratau Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 219 zabdayoriti, asadetat ; nIlaguNa-tajAtisambaddhasya dravyasya nIlazabdena pratipAdanAt sarvAtmanA utpalazrutervaiyarthyaprasaGgAt / syAdetat yadyapi nIlazabdena guNa-tajAtimad dravyamabhidhIyate tathApi nIlazabdasyAnekArthavRttidarzanAt pratipatturutpalArtha(the) nizcitarUpA na buddhirupajAyate-kokilAderapi nIlatvAt-ato'rthAntarasaMzayavyavacchedAyotpalazruteH prayogaH sArthaka eva, tadapyasamyak ; prakatArthAnabhijJatayAbhidhAnAt / vidhizabdArthapakSe hi sAmAnAdhikaraNyaM na sambhavatItyetadatra prakRtam, 5 yadi cotpalazabdaH saMzayavyavacchedAyave vyApriyate na dravyapratipattaye na tarhi vidhiH zabdArthaH syAt utpalazabdena bhrAntisamAropitAkAravyavacchedamAtrasyaiva pratipAdanAt, parasparaviruddhaM cedamabhidhIyate-nIlazabdenotpalAdikaM dravyamabhidhIyate atha ca pratipattustatra nizcayo na jAyate' iti; na hi yatra saMzayo jAyate sa zabdArtho yuktaH atiprasaGgAt, nApi nizcayena viSayIkRte vastuni saMzayo'vakAzaM labhate nizcayA''ropamanasorbAdhyabAdhakabhAvAt / syAdetat yadyapi nIlotpalaza-10 bdayorekasminnarthe vRttirnAsti tadarthayostu jAti-gu(yostu gu)NajAtyorekasmin dravye vRttirastItya to'rthadvArakamanayoH sAmAnAdhikaraNyaM bhaviSyati, tadetadayuktam atiprasaGgAt ; evaM hi rUpa-rasazabdayorapi sAmAnAdhikaraNyaM syAt tadarthayo rUpa-rasayorekasmin pRthivyAdidravye vRtteH| kiJca, tarhi 'nIlotpalam' ityekArthaviSayA buddhirna prApnoti ekadravyasamavetayorguNa-jAtyobhyAM pRthak pRthgbhidhaanaat| na caikArthaviSayajJAnAnutpAde zabdayoH sAmAnAdhikaraNyamastItyalamatiprasaGgena / 15 athApi syAt yadeva nIlaguNa-tajAtibhyAM sambaddhaM vastu na tadevotpalazabdenocyate; tenotpalazru. tirvyarthA na bhaviSyati / nanvevaM bhinnaguNajAtyAzrayadravyapratipAdakatvAnnIlotpalazabdayoH kutaH sAmAnAdhikaraNyam? atha yadyapi yadeva dravyaM nIlazabdenocyate utpalazabdenApi tadeva tathApi nIlazabdo notpalajAtisambandhirUpeNa dravyamabhidhatte, kiM tarhi ? nIlaguNa-tajAtisambandhirUpeNaiva; tenotpalatvajAtisambandhirUpatvamasyAbhidhAtumutpalazrutiH pravartamAnA nAM(nA)narthikA bhaviSyati,20 asadetat; na "hi nIlaguNa-tajAtisambandhirUpatvAdanyadevotpalatvajAtisambandhirUpatvaM yerne nIla tajAtisambandhirUpatvAbhidhAne dravyasyotpalatvajAtisambandhirUpatvAbhidhAnaM (naM na) bhavet, ekasmAd dravyAd dvayorapi sambandhirUpatvayoravyatirekAt tayoreMpyekatvamevetyayuktamekarUpAbhidhAne'pararUpasyAnabhidhAnam / bhavatu votpalatvasambandhirUpatvaM nIlatajAtisambandhirUpatvAdanyat tathA1 "guNa-tajAtisaMbaddha dravyaM cet pratipAdyate / nIlazabdena yadyevaM vyarthA syAdutpalazrutiH" // "tAbhyAM yadeva saMbaddhaM tadevotpalajAtimat / nIlazrutyaiva tatroktaM vyarthA nIlotpalazrutiH" // tattvasaM0 kA0 1109-1110 pR. 342 / 2 guNa-jAtima-A0 hA0 / guNa-tajAtidra-vA0 baa0| 3 "pratipaturutpalArthe nizcitarUpA"-tattvasaM. paji. pR. 342 paM0 22 / 4 "sAmAnAdhikaraNyAdi"-tattvasaM0 paJji. pR0 342 paM0 24 / 5-vaca vyaavi0| 6-yate tadravyapra-bhAM0 maaN0| 7 jAyeta i-bhAM0 mAM0 vinA / 8 "tadarthayostu guNa-jAtyorekasmin"-tattvasaM0 paJji. pR0 343 paM0 4 / 9-Na-jAti-A. hA. vi. vA. baa| 1. "guNa-tajAtisaMbaddhAdanyadutpalajAtimat / yadi bhinnAzraye syAtAM punIlotpalazrutI" // tattvasaM0 kA0 1111 pR. 343 / 11-zabdeno-bhAM0 mA. vinaa| 12-mbandharU-bhAM0 mA0 vinaa| 13-nA narthikA A0 vinA |-naa nAnArthakA vi0 saM0 / "pravartamAnA nAnarthikA"-tattvasaM0 paJji. pR. 343 paM0 20 / 14 "athotpalatvasaMbandhirUpatvena na codayet / guNa-tajAtisaMbaddhaM dravyaM nIlamiti dhvniH"| tattvasaM0 kA0 1112 pR0 343 / 15 "syAnnAmotpalatAyogirUpatvamatadAtmakam / utpalatvena saMbaddhaM tvAbhyAM saMbaddhameva tat" // "nIlazrutyA ca tat proktaM zAbdyA'tra viSayIkRtam / buddhayA sarvAtmanA nAMzaistadanarthotpalazrutiH" // tattvasaM0 kA0 1113-1114 pR. 343 / 16 "yena nIlotpalAdisaMbandhi"-tattvasaM0 paJji0 pR0 344 paM0 3 / 17-tvAbhidhA na bha-vA0 bA0 |-"tvaamidhaanN na bhavet" tattvasaM0 paji0 pR0 344 paM0 4 / 18 dravyA dravyayorapi A0 hA0 vi0 / dravyAdrayoyorapi bhAM0 mAM0 / 19-patvayoH vya-A0 |-ptvyo vya-hA0 |-ptvaavytirekaat tayo-vA0 bA0 / "saMbandhirUpatvayoravyatirekAt tadvat tayorapi'-tattvasaM0 paji. pR. 344 paM0 4 / 20-rpyekaantyorpye-vi0| 21-syAbhidhAna-vA. bA0 / 22-tu co-vA0 bA. bhAM0 mAM0 / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 prathame kANDepyutpalazrutiranarthikaiva / tathAhi-yat tad anaMzaM vastu utpalajAtyA sambaddhaM tadeva nIlaguNatajjAtibhyAM sambaddhyate, tazcAnaMzatvAt sarvAtmanA nIlazrutyaivAbhihitam kimaparamanabhihitamakha svarUpamasti yadabhidhAnAyotpalazrutiH sArthikA bhvet|| uddathotakarastvAha-" 'niraMzaM vastu sarvAtmanA viSayIkRtaM nAMzena' ityevaM vikalpo nAvatarati, 5sarvazabdasyAnekArthaviSayatvAt ekazabdasya cAvayavavRttitvAt" [ ] iti, asadetat : vAkyArthAparikSAnata evamabhidhAnAt / tathAhi-prathamenaiva nIlazabdena sarvAtmanA tat prakAzitam' ityasyAyamartho vivakSitaH-yAdRzaM tad vastu tAdRzamevAbhihitam na tasya kazcit svabhAvastyaktaH yadabhidhAnAyotpalazrutiApriyeta niraMzatvAt tasya, iti vAkchalametat-'kRtsnaika dezavikalpAnupapattistatra' iti, ervamanyeSAmapyanityAdizabdAnAM prayogo'narthakaH, prayoge vA paryA10 yatvameva syAt taru-pAdapAdizabdavat / uktaM ca "anyathaikena zabdena vyApta ekatra vastuni / / buMDyA vA nAnyaviSaya iti paryAyaMtA bhavet" // [ _] iti| atha bhavatpakSe'pyekena zabdenAbhihite vastuni bhedAntare saMzaya-''viparyAsAbhAvaprasaGgaH zabdAntarApravRttiprasaGgazca kamAnna bhavati? saMvRtyA zabdArthAbhyupagamAnAsmAkamayaM doSaH / tathAhi-nIla15zabdenAnIlapadArthavyAvRttamutpAdiSpaplavamAnarUpatayA teSAmapratikSepakamadhyavasitabAhyarUpaM vikalpapratibimbakamupajAyate punarutpalazrutyA tadevAnutpalavyAvRttamAropitabATaMkavastusvarUpamupajanyate; tadevaM krameNAnIlAnutpalavyAvRttamadhyavasitabAkirUpaM bhrAntaM vikalpapratibimbakamupajanyata iti tadanurodhAt sAMvRtaM sAmAnAdhikaraNyaM yujyata eva / yaduktam 'liGga-saGkhyAdisambandho na cApohasya vidyate' iti, atra vastudharmatvaM liGga-sahayAdInAmasiddham svatantrecchAviracitasaGketamAtrabhAvitvAt / prayogaH-yo 1-mbandhyate bhAM. mAM0 vinaa| 2 tattvasaM0 paji. pR. 344 paM0 11 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 406 dvi0 pN01| "na ce bhedavinirmukta kArya-bhedavikalpanam / na vAkyArthA'parijJAnAdidaM hyatra vivakSitam" // tattvasaM* kA0 1115 pR. 344 / 3-kyArthapari-bhAM0 mAM0 vinA / 4 "prathamenaiva zabdena sarvathA tat prakAzitam / nAtmA kazcit parityakto yAdRzaM tat tathoditam" // tattvasaM0 kA0 1116 pR. 344 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 406 dvi. paM0 2 / 5-taM tasya na ka-vA0 bA0 vinA / 6 "etenaiva prakAreNa nAnyeSAmapyudIraNam / saphalaM tatra zabdAnAmuktau paryAyatA dhruvam" // tattvasaM0 kA0 1117 pR0 344 / 7 buddhAvA vA0 baa0| 8-yato bha-A0 haa0vi0| 9 tattvasaM0 paji. pR0 345 paM0 2 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 406 dvi. pN06| 10-viparyayAbhAvaH prasa-A0 hA0 vi0 |-vipryyaabhaavaaprs-vaa. baa0| 11-ntarapravR-vA0 baa0|| 12 "asmAkaM tu na zabdena bAhyArthaH pratipAdyate / zabdAnna cApi vijJAnaM bAhyArthaviSayaM matam" // "yataH sarvAtmanA tAbhyo viSayIkaraNAt param / zabdajJAnAntaraM tatra paryAyatvaM prayAsyati" // tattvasaM0 kA0 1118-1119 pR. 345 / 13 "pratibimba tu zabdena krameNaivopajanyate / ekatvena ca tad bhAti bAhyatvena ca vibhramAt" // "sAmAnAdhikaraNyAdi prtibimbaanurodhtH| paramArthena zabdAstu matA nirviSayA ime" // tattvasaM. kA. 1120-1121 pR. 345 / 14-lAdiplava-vA. baa0| 15-rUpabhrAntivi-vA. bA. / 16-dhAt saMvR-A0 hA0 vi0 / 17 pR. 197 paM0 28 tathA 44 / 18-dharmaliGga-vA. baa.| "liGga-saMkhyAdiyogastu vyaktInAmapi nAstyayam / icchAracitasaMketanimitto na hi vaastvH|| tattvasaM. kA. 1122 pR. 345 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0406 dvi. pN09| Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 221 yadanvaya vyatireko nAnuvidhatte nAsau taddharmaH, yathA zItatvamagneH, nAnuvidhatte ca liGgasayAdirvastuno'nvaya-vyatirekAviti vyaapkaanuplbdhiH| na cAyamasiddho hetuH; yato yadi liGgaM vastuto vastu syAt tadaikasmiMstaTAkhye vastuni 'taTaH' 'taTI' 'taTam' iti liGgatrayayogizabdapravRtterekasya vastunakhairUpyaprasaktiH syAt / na caikasya strI punapuMsakAkhyaM svabhAvatrayaM yuktam ekatvahAniprasaGgAt, viruddhadharmAdhyAsitasyApyekatve sarva vizvamekameva vastu syAt / tatazca sahotpatti-vinAza- 5 prsnggH| kiJca, sarvasyaiva vastuna ekazabdena zabdAntareNa vA liGgatrayapratipattidarzanAt tadviSayANAM sarvacetasAM meckaadirtnvcchblaabhaastaaprsnggH| atha satyapi liGgatrayayogitve sa~ti sarvavastUnAM yadeva rUpaM vaktumiSTaM pratipAdakena tanmAtrAvabhAsAnyeva vivakSAvazAccetAMsi bhaviSyanti na zabalAbhAsAni; nanu yadi 'vivakSAvazAdekarUpANi cetAMsi bhavanti' ityaGgIkriyate tadA tAni yAtmakavastuviSayANi na prApnuvanti tadAkArazUnyatvAt , cakSurvijJAnavat zabdaviSaye / yo'pi manyate 10 "saMstyAna-prasava-sthitiSu yathAkramaM strI-puM-napuMsakavyavasthAti (sthA" [ ] iti) tasyApi tanna yuktam ; yeto yadi sthityAdyAzrayA liGgavyavasthA tadA taTa-zRGkhalAdivat sarvapadArtheSva. vibhAgena triliGgatAprasaktiH sthityAdevidyamAnatvAt-anyathA 'taTaH' 'taTI' 'taTam' ityAdAvapi liGgatrayaM na syAt vizeSAbhAvAt-ityativyApitA lakSaNadoSaH / vyabhicAradarzanAd vA'vyApitA ca-asatyapi hi sthityAdike zazaviSANAdiSvasadrUpesu (Su) 'abhAvaH' 'niraMpAkhyam' 'tucchatA' 15 ityAdibhiH zabdaiH liGgatrayapratipattidarzanAt / itazcAvyApinI-sthityAdiSveva pratyekaM liGgatrayayogizabdapravRttidarzanAt / tathAhi-prasava utpAdaH, saMstyAnaM vinAzaH, AtmasvarUpaM ca sthitiH tatra prasave sthiti-saMstyAnayorabhAvAt kathaM 'utpAdaH' 'utpattiH' 'janma' ityAdeH strI-pu-napuMsakaliGgasya zabdasya pravRttirbhavet ? tathA, saMstyAne sthiti-prasavayorabhAvAt kathaM 'tirobhUtiH' 'vinAzaH' 'tirobhavanam' ityAdibhiH zabdairvyapadizyeta 'saMstyAnam' ityanena ca? tathA, sthitau saMstyAna-prasavayorasambhavAt 20 1-tyAdi v-aa0| 2-GgaM vastu syAt A0 / "taTastaTI taTaM ceti nai(3)rUpyaM na ca vastunaH / zabalAbhAsatAprApteH sarveSAM tatra cetasAm" // tattvasaM* kA0 1123 pR. 346 / 3 "sarva vizvamekameva"-tattvasaM0 paJji0 pR0 3465011 / 4-Na ca li-aa0| 5-sanApra-bhAM0mA0vinA / 6 asatyapi vi0 gu0 avstypiaa0| 7 'sati' vastubhUte, tathA ca 'vastubhUte liGgatrayasaMbandhe satyapi' ityarthaH / 8 "vivakSAnugatatve vA na syustadviSayANi te / tadazAdekarUpANi naikarUpaM ca vastu tat" // tattvasaM. kA0 1124 pR. 346 / 9-dAtmAni vA0 bA0 vinaa| 10 "zabdaviSayam"-tattvasaM0 paJji0 pR0 346 pN021| 11-vasthititavi0 gu0|-vsthetiti t-haa0|-vsthaatiti ta-A0 |-vsthiteti ta-bhAM0 mA0 / "yathoktastrI-puM-napuMsakatva. vyavastheti"-tattvasaM0 paJji. pR0 3465022 / strI-puM-napuMsakavyavasthA"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 406 dvi0paM014 / 12 "sthiti-prasava-saMstyAnasaMzrayA liGgasaMsthitiH / yadi syAdavibhAgena vi(tri)liGgatvaM prasajyate" // tattvasaM. kA. 1125 pR. 346 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 407 pra. paM. 1 / 13-vacchahapa-vA. baa0| 14-nAcA vyA-bhAM0 mAM0 |-naatvaa vyA-vA0 bA0 / 15 abhAvo nirUpAkhyatvaM tucchateti yaducyate / tatra sthityAdisaMbandhaH ko'satsu parikalpyate" // tattvasaM0 kA0 1126 pR0 347 / 16-drapo sva-vA. bA0 / "zazaviSANAdiSu asadrUpeSu"-tattvasaM0 paji. pR0 347 pN05| zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 407 pra.paM. 1-2 / 17 nirUpA-bhAM. mA. vinaa| 18-tyAdizabdaiH A0 kaaN| 19 "utpAdaH prasavazcaiSAM nAzaH saMstyAnamiSyate / AtmarUpaM tu bhAvAnAM sthitirityabhidhIyate" // "tatrotpAde na nAzo'sti tad kimutpattirucyate / nAtmAkArA sthitizcAsti tat kathaM janma giiyte"| "saMstyAne na dvayaM cAnyat tat kathaM vyapadizyate / tirobhAvazca nAzazca tirobhavanamityapi" // "sthitau sthitiH khabhAvazca hetunA kena vocyate / athA'vibhaktamevaiSAM rUpaM syaadeklinggtaa|| tattvasaM. kA. 1127-1128-1129-1130 pR. 34. / 20-nAt itazcAvyApinI tathAhi A0 hA0 vi0| 21-sya pravR-vA0 bA0 / Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 prathame kANDe 'sthitiH' 'sthAnam' 'svabhAvaH' cetyAdibhiH zabdaiH kathamucyeta? atha sthityAdInAM parasparamavibhaktarUpatvAt pratyekameSu liGgatrayayogitA; nanu yadyeSAM parasparamavibhaktaM rUpaM tadaikameva paramArthato liGgaM syAt na linggtrym| anyastvAha-"strItvAdayo gotvAdaya iva sAmAnyavizeSAH" [ ] / tatra pase 5sAmAnya vizeSANAmauvA(vAt) strItvAdInAmapi tadrUpANAmabhAva ityasambhavi lakSaNam / kica, teSveve sAmAnya vizeSevantareNApyaparaM sAmAnyavizeSa 'jAtiH' 'bhAvaH' 'sAmAnyam' ityAdeH strI-pu-napuMsakaliGgasya pravRttidarzanAt avyApitA ca lakSaNasya, na hi sAmAnyeSvaparANi sAmAnyAni "niHsAmAnyAni sAmAnyAMni" [ ] iti vaizeSikasiddhAntAt / yadA tu sAmAnyasyApyaparANi sAmAnyAnISyante vaiyAkaraNaiH-yathoktam "arthajAtyabhidhAne'pi sarve jaatividhaayinH| vyApAralakSaNA yasmAt padArthAH samavasthitAH" // [ vAkyapa0 tR0 kA0 zlo0 11] na hi zAstrAntaraparidRSTA jAtivyavasthA niyogato vaiyAkaraNairabhyupagantavyA, pratyayAbhidhA. nA'nvayavyApArakAryonnIyamAnarUpA hi jAtayaH na hi tAsAmiyattA kAcit; ato yathoditakAryadarzanAt sAmAnyAdhArA jAtiH sampratijJAyate tathAbhUtapratyaya-zabdanibandhanam / 'vyApAralakSaNA' 15iti abhidhAnapratyayavyApArato vyavasthitalakSaNA ityarthaH tadA'nantaroktameva dRSaNamsyAbhAvAt' ityAdi / api ca, na hi asatsu zazaviSANAdiSu jAtirasti vastudharmatvAt tasyAH; iti teSu 'abhAvaAdizabdaprayogo na syAt / tasmAdvyApinI liGgavyavasthetIcchAracitasaGketa. mAtrabhAvinyeveyaM liGgatrayavyavastheti sthitam / saGkhyAyA api vastugatAnvayavya tirekAnuvidhAnAbhAvo nausiddhaH / tathAhiM'-sI mAyikye 20 (kyeva) na vAstavI dAroMdiSvasatyapi vAstave" bhede vivakSAvazenopakalpitatvAt; anyathA bahutvai. katvAdisaGkhyA vastugatabhedAbhedalakSaNA yadi syAt tadA 'Apa' 'dArA' 'sikatAH' 'varNaH' ityAdAvasatyapi vaistuno bhede bahutvasaGkhyA kathaM pravartate? tathA, 'vanam' 'tribhuvanam' 'jagat' 'SaNNagarI' ityAdiSvasatyapyabhede'rthasyaikatvasaGkhyA na vyapadizyeta; ato nAsiddhatA hetoH / nApyanekAntikaH sarvasya sarvadharmatvaprasaGgAt , sapakSe bhAvAcca na viruddhH| 1-mucyate bhAM0 mAM0 vinaa| 2-kamevaM pa-bhAM0 mAM0 |-kmek pa-vA0 bA0 / 3 "gotvAdaya ivaite'pi yadi strItvAdayo matAH / sAmAnyasya nirAsena te'pAstA eva tAdRzAH" // tattvasaM0 kA0 1131 pR. 347 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 407 pra. paM0 2 / 4-bhAva strii-bhaaN0|-bhaavaa strItvAnAnA-A0 / 'bhAvAt vi0 saM0 / "sAmAnyavizeSANAM nirastatvAt"tattvasaM0 paJji. pR0 348 paM0 2 / 5 "jAti vazca sAmAnyamiti vA teSu saMmatam / na sAmAnyAni yujyante sAmAnyeSvaparANi hi" // tattvasaM. kA. 1132 pR0 348 / 6 vAkyapa0 tR. kA. pR0 17 pN08| 7 "sarve jAtyabhidhAyinaH"-vAkyapa0 tathA tattvasaM0 paJji. pR. 348 paM0 11 / 8 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 407 pra. pN06| 9 "sAmAnyAdhArA jAtiH satI 'jAtayaH' ityasyAH shruternibndhnmiti| 'vyApAralakSaNA' iti"-tattvasaM0 paji. pR0 348 paM0 15 / 10-mprati jA-mAM0 / 11-yate yathA vi0| 12 tathA-bhAM0 maaN0| 13 pra0 pR. paM0 5 / 14 "abhAvo nirupAkhyatvaM tucchatetyAdi vA katham / sAmAyikyeva tenaiSA liGgatritayasaMsthitiH // tattvasaM0 kA0 1133 pR0 348 / 15 vAkyapa0 tR* kA0 zlo0 6. pR. 54 / 16 tathApi sA vA0 vA. vinaa| 17 "saMkhyA'pi sA mAyikyeva kalpyate hi vivkssyaa| bhedAbhedaviveke'pi dArAdi-vipinAdivat // tattvasaM0 kA0 1134 pR. 348 / 18 sApi sAmAyityeva na vA-bhAM. mAM0 / sA sAyi sAmAyikyena vana vA-vA. baa0| / 19-rAdipu sa-A* hA0 vi0| 20-ve ca me-vi0| 21 zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 407 pra. paM0 10 / 22 vastuto bhe-vA0 bA0 vinaa| 23-de'pi ba-A0 hA* vi0| 24-katvaM sa-A0 bA0 / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 zabdArtha--tatsaMbandhayormImAMsA / atra ca kumArilo hetorasiddhatAM pratipAdayannAha-dArAdizabdaH kadAcit jAtau prayujyate kadAcita vyaktIH tatra yadA jAto tadA vyaktigatAM saGgyAmapAdAya vartate vyaktayazca bahara yadA tu vyaktau prayujyate tadA tayaktyavayavAnAM pANi-pAdAdInAM bahutvasaGkhyAmAdAya vartate / vanazabdena tu dhava-khadira palAzAdilakSaNA vyaktayastatsambandhibhUtavRkSatvajAtigatasaGkhyA viziSTAH prati dyante tena 'vanam' ityekavacanaM bhavati jAtigataikasaMkhyAviziSTadravyAbhidhAnAt athavA dhavAdi- 5 vyaktisamAzritA jAtireva 'vana'zabdenocyate; tenaikavacanaM bhavati jAterekatvAditi / nanvevaM 'vRkSaH' 'ghaTaH' ityAdAvapyekavacanamucchinnaM syAt sarvatraivAsya nyAyasya tulyatvAt / tathAhi-atrApi zakyamevaM vaktum-'jAtI vyaktI vA vRkSAdizcet prayujyate' ityAdi / atha matamvakSAdI vyaktaravayavAnAM ca saGkhyAvivakSA nAsti; yadyevaM na tarhi vastugatAnvayAdyanuvidhArthinI saGkhyA, vivakSAyA evAnvaya-vyatirekAnuvidhAnAt / tatazca saiva 'dArAH' ityAdiSu bahuvacanasya nibandhanamastu 10 bhedAbhAve'pyekamapi vastu bahutvena vivakSyate iti nAsiddhatA hetoH| yaJcoktam-'vanazabdo jAtisaGkhyAvizeSitA vyaktIrAha' iti, tatra, na jAteH saGkhayAM'sti dravyasamAzritatvAdasyAH / atha vaizeSikaprakriyA nAzrIyate tadA bhAve saGkhyAyAstayA kathaM dhavAdivyaktayo vizeSitAH siddhyanti ? syAdetat sambaddhasambandhAta tatsambandhato vA siddhyanti / tathAhi-yadA jAdervyatirekiNI saGkhyA tadaikatvasaGkhyAsambaddhayA jAtyA 15 dhavAdivyaktInAM sambandhAt pAramparyeNa tayA dhavAdivyaktayo vizeSyante; yadA tu jAteravyatiriktaiva saGkhyA tadA sAkSAdeva sambandhAt tayA vizepyanta iti jAtisaGkhyA vizeSitAH siddhyanti, asadetat; yato yadi sambaddhasambandhAt sambandhato vA dhavAdivyaktiSu vanazabdasya pravRttistadaiko'pi pAdapo 'vanam' ityucyeta pravRttinimittasya vidyamAnatvAt / tathAhi-bahavo'pi dhavAdayo jAtisaGkhyAsambandhAdeva 'vanam' ityucyate nAnyataH; sa ca sambandhaH ekasminnapi pAdape'stIti kimiti na20 tethocyeta athavA 'dhavAdivyaktisamAzritA' ityatra paMkSe ekasyApi taroH 'vanam' ityabhidhAnaM syAt / tathAhi-yaivAsau vanazabdena jAtirbahuvyaktyAzritA'bhidhIyate saivaikasyAmapi dhavAdivyaktau vyavasthitA; tatazca vanadhiyo nimittasya sarvatra tulyatvAd ekatrApi pAdape kimiti vanadhIna bhavet ? 1 "tatra vyaktau ca jAtau ca dArAdizcet prayujyate" // "vyakteravayavAnAM ca saMkhyAmAdAya vartate / vanazabdaH punrvyktiirjaatisNkhyaavishessitaaH|| bahvIrAhA'thavA jAti bhuvyktismaashryaam"| zlo0 vA. vana) zlo0 91-92-93 pR. 637 / tattvasaM0 kA0 1135-1136 pR. 349 / 2-tAM na sa-A0 hA0 vi0 / 3-kSaNavya-vA0 baa0| 4 jAtyore-vA0 bA0 / 5 "nanu caitena vidhinA sarvamekaM vaco hatam / nAnyatrA'sti vivakSA cet saivAstvasya nibandhanam" // tattvasaM. kA0 1137 pR. 349 / 6-yinIM sa-bhAM0 maaN0| 7 pra0 pR. paM0 4 tathA 25 / 8 "jAterapi na saMkhyA'sti bhAve vA tadvizeSitAH / kathaM saMbaddhasaMbandhAd yadi saMbandhato'pi vA" // tattvasaM0 kA0 1138 pR. 350 / 9-yAdi dravyamAzrita-bhAM0 mAM0 vinaa| 10 bhAvasa-vA0 bA0 / 11-nti tasyAde-bhAM0 mAM. vA0 bA0 vinaa| 12-tatsaMbandhasaMbandhAt tatsaM-A0 bA0 |-ttsNbndhaat tatsaM-hA0 vi0 / 13 "yadyevamabhidhIyeta vanameko'pi pAdapaH / bahavo'pi hi kathyante saMbandhAdeva so'sti ca" // tattvasaM* kA0 1139 pR. 350 / 14 saMbandhasaM-A0 haa0| 15-tyucyate bhAM0 mAM vinaa| 16-havo dha-bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 17-thocyate aa0| 18 atha tha-vA. bA. vinaa| "bahuvyaktyAzritA yA ca saivaikasyAmapi sthitA / tannimittasya tulyatvAt tatrApi vanadhIbhavet // "anvaya-vyatirekAbhyAmekAdivacasastataH / niyamo'yaM vivakSAto nArthAt tadvayabhicArataH" // tattvasaM0 kA0 1140-1141 pR. 350 / 19 pra. pR. paM0 5 / 20 pade bhAM0 / Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - kriyA - kAlAdInAM tvasattvAdevAyuktaM vastudharmatvam, bhavatu vA vastudharmatvameSAM tathApi pratibimbalakSaNasyApohasya bhrAntaibA (ntairvA) hyavyaktirUpatvenAvasitatvAdhyavasAyavazAd vyaktidvArako liGga - saGkhyAdisambandho bhaviSyati, tena yaduktam 'vyaktezvAvyapadezyatvAt tadvAreNApi nAstyasau' iti, 224 5 tada naikAntikam, saMvRtipakSe cAsiddham - "vyaktirUpAvasAyena yadi vA'poha ucyate / tala liGgAdyabhisambandho vyaktidvAro'sya vidyate" // [ tattvasaM0 kA0 1143 ] iti / 'apoha ucyate' iti' 'zabdena' iti zeSaH, 'tad' iti tasmAt, 'asya' ityapohasya | 'AkhyAteSu na ca' iti, 10 atra AkhyAteSvanyanivRttirna sampratIyate ityasiddham / tathAhi - jiMjJAsite kasmiMzcidarthe zrotu buddhi (ddhe) rnivezAya zabdaH prayujyate vyavahartRbhiH na vyasanitayAH tenAbhISTArthapratipattau sAmarthyAdanabhISTavyavacchedaH pratIyata eva, abhISTAnabhISTayoranyonyavyavacchedarUpatvAt / sarvamevAbhISTaM yadi syAt tadA pratiniyatazabdArtho na prApnoti iti yA ca kasyacidarthasya parihAreNa zrotuH kvacidarthe zabdAt pravRttiH sA na prApnoti; tasmAt 'sarvamevAbhISTam' ityetadayuktam, ataH 'pacati' ityAdizabdAnAmana15 bhISTavyavacchedaH sAmarthyAt sphuTamavagamyata eva - " tathAhi - pacatItyukte " nodAsIno 'vatiSThate / dIvyati vA neti gamyate'nyanivartanam " // [ tattvasaM0 kA0 1146 ] tena 'paryudAsarUpaM hi "niSedhyaM tatra na vidyate' iti yadurkem tadasiddham / yezca - ' pacatItyaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tiSThati' / iti / 20 tatra svavacananyAdhItaH / tathAhi - 'pacati' ityetasyArtha 'svarUpeNaiva' ityanenAvadhAraNenAvadhArita 1 pR0 197 paM0 28 tathA 44 / "kriyA - kAlAdiyogo'pi pUrvameva nirAkRtaH / tammAt sAMketikA ete na vyaktiSvapi bhAvinaH " // tattvasaM 0 kA 0 1142 pR0 351 // 2-thApi ceti bi-bhAM0 mAM0 |-thaapi viti bi-A0 hA0 vi0 / 3 bhrAnti - vA0 vA0 vinA / "bhrAntairbAhyavyaktirUpatvena" - tattvasaM0 paJji0 pR0 351 paM0 8 / 4 pR0 197 paM0 44 - pR0 198 paM0 2 / 5 ' apoha ucyate' atra vAkye | 6- ti vizeSaH bha0 mAM0 vA0 vA0 / 7 pR0 198 paM0 4 tathA 23 / 8 iti si vA0 bA0 vinA / 9 jijJAsate A0 / 10 "abhiprete nivezArthaM buddheH zabdaH prayujyate / anabhISTavyudAso'taH sAmarthyenaiva siddhayati" // tattvasaM0 kA0 1144 pR0 351 / "zroturbuddhernivezAya"-tattvasaM0 paJji0 pR0 351 paM0 20 / 11 yadi yasyA - A0 / yadIyaM syAhA0 vi0 / 'yadIdaM syA' - vi0 saM0 / "sarvameva na cAbhISTaM sarvArthAniyamAptitaH / tat pacatyAdizabdAnAM vinivartya parisphuTam " // tattvasaM0 kA0 1145 pR0 351 / 12 "pratiniyataH zabdArthaH " - tattvasaM0 paJji0 pR0 351 paM0 26 / 13 - taduktam vi0 / dA-A0 vi0 / 15 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 407 dvi0 paM0 4 / 16 ataH param 14- asal "audAsInyamatazcaivamastyanyaca kriyAntaram / paryudAsAtmakA'pohyaM niyataM yadyadiSyate" // tattvasaM 0 kA 0 1147 pR0 352 / 17 niSedhyaM ti tatra na hA0 vi0 / niSedhya ti tatra na A0 / 19 pR0 1980 7 tathA 27 / 20 " pacatItyaniSiddhaM tu svarUpeNaiva tiSThati / ityetacca bhavadvAkyaM parasparaparAhatam" // "anyarUpaniSedho'yaM svarUpeNaiva tiSThati / ityanyathA nirartha syAt prayuktamavadhAraNam" // 18 pR0 198 paM0 6 tathA 23 / tattvasaM 0 kA 0 1148-1149 pR0 352 / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA / rUpaM darzayatA 'pacati' ityetasyAnyarUpaniSedhenAtmasthitiriti darzitaM bhavatiH anyathA 'svarUpeNaiva' ityetadavadhAraNaM bhavatprayuktamanarthakaM syAt vyavacchedyAbhAvAt / 'sAdhyatvapratyayazca' iMti, atrApi yaidyapoho bhavatA nirU (ru) pAkhyasvabhAvatayA gRhItastatkathamidamucyate 'niSpannatvAt' iti, na hyAkAzotpalAdInAM kAcidasti niSpattiH sarvopAkhyAvirahalakSaNatvAt teSAm / syAdetat 5 yadyapyasau 'nirupAkhyaH paramArthatastathApi bhrAntaiH pratipattRbhirbAhyarUpatayA'dhyavasitatvAdasau sopAkhyatvena khyAtiH nanu yadyasau sopAkhyatvena khyAti tathApi kimatra prakRtArthAnukUlaM jAtam ? vastubhistulyadharmatvam, etena yathA vastu niSpannarUpaM pratIyate tathApoho'pi vastubhistulyadharmatayA khyAte (to) niSpanna iva pratIyata iti siddhaM 'niSpannatvAt' iti vacanam / yedyevaM bhavatyai ( hai ) va sAdhya (dhyatva) - pratyayasya bhUtAdipratyayasya ca nirmittamupadarzitamiti na vaktavyametat 'nirnimittaM prasajyate' iti / 10 yadapi 'vidhyAdAvartha rAzI ca nAnyApoha nirUpaNam' iti pareNokam, tatra vidhyAderarthasya niSedhyAdapi vyAvRttatayA'vasthitatvAt tatpratipattau sAmarthyAdavivakSitaM nAstitAdi niSidhyata ityastyevAtra 'anyApohanirUpaNam' / 'naJazcApi natrA yuktau' 'Iti, atrApi - 1-ta sAmAnyarU vA0 vA0 / 2 pR0 198 paM0 9 tathA 29 / 3 "niSpannatvamapohasya nizvAkhyasya kIdRzam / gaganendIvarAdInAM niSpattirnahi kAcana" // 225 "nAsau na pacatItyukte gamyate pacatIti hi / audAsInyAdiyogazca tRtIye naJi gamyate " // " turye tu tadvivikto'sau pacatItyavasIyate / tenAtra vidhivAkyena samamanyanivartanam " // [ tattvasaM0 kA0 1157-1158 ] 'turye' iti caturthe "caturazchayatau AdyazkSaralopazca" [pANi0 a0 5 pA0 2 0 51 vArti0 20 tattvasaM0 kA0 1150 pR0 352 / 4 pR0 198 paM0 11 tathA 29 / 5 " vastvi adhyavasAyAccet sopAkhyatvena bhAtyamau / tataH kiM tulyadharmatvaM vastubhizcAsya gamyate" // 7 6 nirUpA bha0 mAM0 vinA / bhrAntiH bha0 mAM0 vinA / sopAkhyatvena bhAti tathApi " - tattvasaM0 pakSi0 pR0 353 " khyAto niSpanna iva" - tattvasaM0 paJji0 pR0 353 paM0 6 / siddhaM niSpannatvAditi vacanam / yadyevam" - tattvasaM0 pani0 pR0 11 " sAdhyatvapratyayastasmAt tathAbhUtAdirUpaNam / vastubhistulyarUpatvAt tannimittaM prasajyate " // 15 tattvasaM0 kA 1151 pR0 352 / 8 " sopAkhyatvena bhAtIti / yadi nAmAsau paM0 3-4 / 9 khyAterniSyanna iti vA0 vA0 vinA / 10 - naM niSpannatvAdau yadyevaM vA0 vA0 vinA / "iti 353 paM0 6 / tattvasaM0 kA0 1152 pR0 353 / 12 bhavatyeva vA0 vA0 vinA / bhavataiva vi0 saM0 / "bhavataiva sAdhyatvapratyayasya " - tattvasaM0 pa0 pR0 353 paM0 8 / 13- mitvamuhA0vi0 - mittatvamu' - vi0 saM0 / 14 pR0 198 paM0 12 tathA 29 / rA-bhAM0ma0 / 16 pR0 198 paM0 13 tathA 32 / 15 - vardhA 17 "vidhyAdAvartharAzau ca nAstitAdi niSidhyate / sAmarthyAnna tu zabdena yadeva na vivakSitam " // tattvasaM0 kA0 1153 pR0 353 / 18 " niSedhAdivyAvRttatayA " - tattvasaM0 paJji0 pR0 353 paM0 18 / 19 - rthyAdivi - bha0 mAM0 / dhya-vA0 bA0 / 21 pR0 198 paM0 14 tathA pR0 32 / 20 niSe 22 " nayazvApi navA yuktAvapohantAdRzo bhavet / taccatuSTayasadbhAve yAdRzaH saMpratIyate" // "nayA yoge namo hyartho gamyate kasyacid vidhiH / tRtIyena nayA tasya virahaH pratipAdyate" // ' niSedhAyAparastasya turIyo yaH prayujyate / tasmin vivakSite tena jJApyate'nyanivartanam " // tattvasaM0 kA0 1154-1155 - 1156 pR0 353 / 23 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 407 dvi0 paM. 12-13 / 24 "yegau caru ca" ma0 a0 70 1 sU0 164 / sa0 ta0 29 Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 prathame kANDesiddhAnta0 pR0 299 ] ityanena pUraNArthe 'yat'pratyayavidhAnAt / 'tadvivikto'sau' iti audAsinyA. 'divivikta (ktaH), 'vidhivAkyena samamanyanivartanam' iti yathA 'pacati' ityAdau vidhivAkye sAmarthyAdaudAsInyAdinivRttirgamyate tathA dvitIye'pi naJi iti siddhamatrApyanyanivartanam / spaSTArtha tu nnyctussttyodaahrnnm| 5 'cAdInAM naJyogo nAsti' Iti, atra "samuccayAdiryazcArthaH kshciccaaderbhiipsitH| tadanyasya vikalpAderbhavet tena vyapohanaMm" // [ tattvasaM0 kA0 1159 ] AdizabdenA(na) 'vA'zabdasya vikalpo'rthaH, 'api'zabdasya padArthAsambhavAnA'(rthasambhAvanA) nvavasargAdayaH, 'tu'zabdasya vizeSaNam, 'eca'kArasyAvadhAraNamityAdergrahaNam / 'tadanyasya' iti 10 tasmAt samuccayAdanyasya, 'tena' iti cAdinA / 'vAkyArthe'nyanivRttizca vyapadeSTuM na zakyate' 'iti, atrApi kAryakAraNabhAvena sambaddhA eva padArthA vAkyArthaH yato na padArthavyatirikto niravayavaH zabalAtmA vA kalmASavarNaprakhyo vAkyArtho'sti, upalabdhilakSaNaprAptasya tAdRzasyAnupalabdheH padArthasya cApoharUpatvaM siddhameva / tathAhi-'caitra! gAmAnaya' ityAdivAkye vaitrAdipadArthavyatirekeNa buddhau 15 nAnyo'rthaH parivartate caitrAdyarthagatau ca sAmarthyAdacaitrAdivyavacchedo gamyate; anyathA yadyanyakAdi. vyavacchedo nAbhISTaH syAt tadA caitrAdInAmupAdAnamanarthakameva syAt / tatazca na kiJcit kazcid vyavaharediti nirIhameva jagat syAt / 'ananyApohazabdAdau vAcyaM na ca nirUpyate' 'Iti, 1-diviktaH vA. baa| divykt-bhaaN0maa0| 2 pR. 2255040 / 3 vAdI-A. vinaa| 4 pR. 198 paM0 17 tathA 39 / 5 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 408 pra. paM0 2 / 6 Adizabde vA vA. bA0 vinA / "Adizabdena 'vA' zabdasya"-tattvasaM0 pani0 pR. 354 paM0 19 / 7 kalpArthaH bhAM0 mAM0 / 8 padArthAsaMbhavAnAnvasargA-A0 / padArthAsaMbhavInAccasargA-hA0 / padArthAsaMbhavanAccasargA-vi0 / 9-nAtvayasargA-vA0 bA0 / "apiH padArtha-saMbhAvanA'nvavasarga-gahare-samuccayeSu'-pANi a0 1 pA0 4 sU0 95 mahAbhA0 pR. 296 / kAzi0 a01 pA0 4 sU0 96 pR0 81 / "'api' zabdasya padArtha-saMbhAvanAnvavasargAdayaH"-tattvasaM. paji. pR. 354 5 19 / "garhA-samuccaya-prazna-zaGkA-saMbhAvanAsvapi"-amara0 kA0 3, lo0 248 / "api padArthA'nuvRttyapekSA-samuccayA'nvavasarga-gahA''zI:-saMbhAvana-bhUSaNa-saMvaraNa-praznA'vamarzeSu" -hai. tattvapra. mahA0 nyA0 pR. 65504-10 / "api saMbhAvanAzakAgarhaNAsu samuccaye // prazna yuktapadArtheSu kAmacArakriyAsu c"| hai. anekA0 kA0 7 o033-34 / "garhA-samuccaya-prazna-zaGkA-saMbhAvanAkhapi" // zAzvata zlo0 782 / "api saMbhAvanA-prazna-zaGkA-garhA-samuccaye / tathA yuktapadArtheSu kAmacArakriyAsu ca" // baGgIyavizva0 apishbde| 10 "samuccayAderanyasya"-tattvasaM0 paji. pR. 354 paM0 21 / 11 pR0 198 paM0 17 tathA 39 / 12 "vAkyArthe'nyanivRttizca sujJAtaiva tathA hyasau / padArthA eva sahitAH kecid vAkyArtha ucyte"|| "teSAM ca ye vijAtIyAsta'pohyAH suprisphuttaaH| vAkyArthasyA'pi te caiva tebhyo'nyo naiva so'sti hi"|| tattvasaM0 kA0 1160-1161 pR. 354 / 13 vAcyArthI-bhAM. maaN| "vAkyArthoM"-tattvasaM0 paji. pR. 355 paM03 / "tadvayatiriktaniravayavasya zabalAtmanaH kalmASavarNaprakhyasya vAkyArthasyA'nupalabdheH"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 408 pra. paM0 5 / 14 "caitra! gAmAnayetyAdivAkyArthe'dhigate sati / kartR-karmAntarAdInAmapoho gamyate'rthataH" // tattvasaM0 kA0 1162 pR. 355 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 408 pr.pN04| 15 pR. 198 pN020| 16 pR. 199 paM. 1 tathA 23 / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA | 227 atra, nAtre bhavadabhimato jAtyAdilakSaNo vidhirUpaH zabdArthaH paramArthato'vasIyate jAtyAderniSiddhatvAt / "kintu vidhyaiva sAdhyasmAd vikalpo jAyate dhvaneH / pazcAdapohazabdArtha niSedhe jAyate matiH" // [ tatvasaM0 kA0 1164 ] yaidyanapohazabdAdapohazabdArthaniSedhe matirjAyate itISyate na tarhyapohazabdArtho'bhyupagantavyaH tasya niSiddhatvAt, asadetat; 5 "sa tvasaMvAdakastAdRgvastusambandhahAnitaH / na zAbdAH pratyayAH sarve bhUtArthAdhyavasAyinaH " // [ tatvasaM0 kA0 1965 ] 'saH' iti ananyApohazabdAdiH, 'asaMvAdakaH' iti na saMvadatItyasaMvAdakaH, na vidyate trA (vA) saMvAdo (saMvAdo'syetyasaMvA) dakaH / kasmAt ? 'vastusambandhahAnita:' tathAbhUtavastusambandhAbhAvAt pUrva hi jAtyAdilakSaNasya zabdArthavastuno niSiddhatvAt / yadyevaM tarhi kathamananyApohazabdAdibhyo'-10 pohazabdArthaniSedhe matirupajAyata iti ucyate; vitathavikalpAbhyA savAsanAprabhavatayA hi kecana zAbdAH pratyayA asadbhUtArthanivezino jAyanta eva iti na tadvazAd vastUnAM sadasattA siddhyati / ca 'prameya- jJeyazabdAdeH' iti, atra kaisya prameyAdizabdasyApohyaM nAstItyabhidhIyate ? yadi tAvaidavAkyastha prameyAdizabdamAzrityocyate tadA siddhasAdhyatA, kevailasya prayogAbhAvAdeva nirarthakatvAt yataH zrotRjanAnugrahAya prekSA- 15 vadbhiH zabdaH prayujyate na vyasanitayA, na ca kevalena prayuktena zrotuH kazcit sandeha viparyAsanivRttilakSaNo'nugrahaH kRto bhavet / tathAhi yadi zrotuH kacidarthe samutpannau saMzaya-viparyAsau nivartya " nissandigdhapratyayamutpAdayet pratipAdaka evaM tenAsyAnugrahaH kRto bhavet nAnyathA / na ca kevalena zabdena prayuktena tathA'nugrahaH zakyate kartum, tasmAt saMzayAdinivarttane nizcayotpAdane ca zroturanugrahAt zabdaprayoga sAphalyamiti vAkyasthasyaivAsya prayogaH / atha vAkyasthameva jJeyAdizabda madhi- 20 kRtyocyate, tad asiddham ; taMtra hi vAkyasthena prameyAdizabdena yadeva mUDhamaiMtibhiH saMzayasthAna miSyate 1 " ananyA hazabdAdau na vidhirvyavasIyate / parairabhimataH pUrva jAtyAdeH pratiSedhanAt " // tattvasaM 0 kA 0 1163 pR0 355 / 2- rUpaza- mAM0 vinA / 3 pR0 174 paM0 24 / 4- dhyavazAyyasmAdvi-bhAM0 mAM0 / 5 yadyanapohazabdArtha niSedhe A0 hA 0 vi0 / yadyanyapohazabdArtha niSedhe vA0 bA0 / "yayapohazabdArthaniSedhe matirjAyate"tattvasaM0 paJji0 pR0 355 paM0 20 / 6 sarva'saM-A0 / 7-daka iti na saMvAdakaH kasmAt A0 hA0 / 8 dakaH kasmAt vA0 bA0 vinA / "na saMvadatItyasaMvAdakaH, na vidyate vA saMvAdo'syetya saMvAdakaH "tattvasaM0 paJji0 pR0 355 paM0 24 / 9 vivakSA vika - vA0 bA0 / " vitathavikalpavAsanAvazAt tatra tathAvidhAvikalpakrameNo (NA) nyApoha niSedha matipravRttaH " - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 6 / 10 yacca jJeya - prameyaza-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / " yadapi jJeya prameyAdizabdAnAM na kiJcidapohyamasti " - zAstravA0 syAdvAdaka 0 pR0 408 pra0 paM0 7 / 11 pR0 199 paM0 4 tathA 23 / 12 " prameya - jJeyazabdAdau kasyA'pohyaM na vidyate / na hyasau kevalo'kANDe prekSAvadbhiH prayujyate " // tattvasaM0 kA0 1166 pR0 356 / 13- vad vAkyastha pra-A0 hA 0 vi0 / 14 - vAkyArtha pra-vA0 bA0 / 15 - valaprayogA-bhAM0 mI0 / 16 "kintvAreka-viparyAsasaMbhave sati kasyacit / kvacit tadvinivRttyartha dhImadbhiH sa prayujyate" // "nissaMdehaviparyAsapratyayotpAdanAdataH / tenaiva taiH prayuktena sAphalyamanubhUyate" // tattvasaM0 kA0 1167-1168 pR0 356 / 19 - vartanena ni-mAM0 mAM0 / 20- stha. 17- paryayau bhAM0 mAM0 / 18 nissaMdigdhaM pra-bha0 maaN0| syaiva pra-bhAM0] mAM0 vA0 bA0 vinA / 21- gaH AdyavA-bhAM0 mAM0 / 22 - kyastumeva A0 hA 0 vi0 / 23 " yat tatra jaDacetobhirAzaGkAspadamiSyate / tadeva kSipyate tena viphaloccAraNA'nyathA // " kiJciddhyazaGkamAno'sau kimarthaM paripRcchati / atatsaMskArakaM zabdaM bruvan vA svasthadhIH katham " // "cakSurjJAnAdivijJeyaM rUpAdIti yaducyate / tenA''ropitametaddhi kenacit pratiSidhyate" // "na cakSurAzritenaiva rUpaM nIlAdi vedyate / kintu zrotrAzritenApi nityenaikena cetasA " // tattvasaM0 kA0 1169-1170-1171-1172 pR0 356-357 // 24 - matibhiH saMzAyAsthA - vA0 bA0 / matibhirAzaGkAsthA- mAM0 / matibhirAzaGkayasthA-bhAM0 / Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 prathame kANDe - tadeva nivartyata ityato'siddhametat 'prameyAdizabdAnAM nivartya nAsti' iti; anyathA yadi zrotA na kvacidarthe saMzete tat kimiti parasmAdupadezamapekSate ? nizcayArthI hi paraM pRcchati anyathonmattaH syAt / yadi nAma zroturAzaGkA sthAnamasti tathApi zabdena tamna nivartyata ityetacca na vaktavyam, zrotRsaMskArAyaiva zabdAnAM prayogAt tadasaMskArakaM vadato vaktuH - anyathA - unmattatAprasaktiH / tathAhi5' kiM' kSaNikA'nAtmAdirUpeNa jJeyA bhAvAH, Ahozvinna' 'kiM sarvajJacetasA grAhyAH uta na' ityAdisaMzayotI kSaNikatvAdirUpeNa jJeyAH sarvadharmAH' tathA 'sarvazajJAna vijJeyAH' itisaMzayavyudAsArthaM zabdaH prayujyanta iti / yadi (da) kSaNikatvA'jJeyatvAdi samAropitaM tad nirvartyate, kSaNikatvAdirUpeNa teSAM pramANa siddhatvAt / atha 'kimanityatvena zabdAH prameyAH' iti 'Ahozvinna' iti prastAve 'prameyAH ' iti prayoge prakaraNAnabhijJasyApi pratipattuH 'prameyAH' iti kevalaM zabdazravaNAt mAnarUpA zabdA 10 dibuddhirupajAyata eva / tad yadi kevalasya zabdasyArtho nAstyeva tat kathamarthapratipattirbhavati ? naive kevalazabdazravaNAdarthapratipattiH kimiti vAkyepUpalabdhasyArthavataH zabdasya sAdRzyenApahRtabuddheH kevalazabdazravaNAdarthapratipattyabhimAnaH / tathAhi yeSveva vAkyeSu 'prameya' zabdamupalabdhavAn zrotA tadartheSveva sA buddhipratiSThitArthA lavamAnarUpA samupajAyate tacca ghaTAdizabdAnAmapi tulyam / tathAhi - 'kiM 3 ghaTenodakamAnayAmi utAJjalinA' iti prayoge prastAvAnabhijJasya yAvatsu vAkyeSu tena 15'ghaTena' iti prayogo dRSTastAvatsvartheSu AkAGkSAvatI pUrvavAkyAnusArAdeva pratipattirbhavatIti ghaTAdi * zabdA (zabdA iva) viziSTArthavacanAH prameyAdizabdAH / 'duktam- 'apohakalpanAyAM ca' ityAdi, tatra, vaistveva hyabhyavasAyavazAcchandArthatvena kalpitaM yad vivekSitaM nAvastuH tena tatpratItI sAmarthyAdavivakSitasya vyAvRttiradhigamyata eveti nAvyApinI zabdArthavyavasthA / yadeva ca mUDhamate20 rAzaGkAsthAnaM tadevAdhikRtyoktamAcAryeNa - "ze (ajJe) yaM kalpitaM kRtvA tadvayavacchedena " jJeye'numAnam" [ hetu0 ] iti / 1- vartata i-bhAM0 mAM0 / 2 zrotuH saM-bhAM0ma0 / 3 "kSaNikatvAdirUpeNa vi (kiM) jJeyA iti vibhrame / sarvajJajJAnavijJeyA dharmAzcaite bhavanti kim " ! // abhAvA api kiM jJeyA na jJAnaM janayanti ye / ityAdivibhramodbhUtau vijJeyapadamucyate" // tattvasaM0 kA 0 1173 - 1174 pR0 357 / 4- bdAH yujya - bhAM0 ma0 / 5 yadakSaNikatvA - vi0 saM0 / "atra yadakSaNikatvAdinA jJeyatvAdirUpamAropitam"tattvasaM0 paJji0 pR0 358 paM0 3 / " "kSaNikatvena jJeyA bhAvAH' ityAdivAkyasthena tena kSaNikatvAdinA'jJeyatvAdeH samAropitasya vyAvartanAt " - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 9 / 6 vartate vA0 bA0 / 7 " tAdRg jJeyatvamaste (stye )SAM kSaNikatvAdisAdhanAt / jJeyo'bhAvo'pi saMvRttyA (tyA) sthApanAdamunA''tmanA " // tattvasaM 0 kA 0 1175 pR0 358 / 8- iti Ahokhinna bha0 mAM0 / iti ahozvinna hA0 vi0 / - iti ahokhinna vA0 vA0 / 9- prayoga pravA0 vA0 bha0 mAM0 vinA / " iti prastAve prameyAH' iti prayoge prakaraNAnabhijJasyApi pratipattuH kevalazabdazravaNAt plavamAnarUpA zAbdI dhIH" - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 10 / 10- valazabda-A0 / 11 " prameya - jJeyazabdAdeH pratipattinimittatAm / itthaM vAkyasthitasyaiva dRSTvA kAlAntareSvapi " // "kevalasyopalambhe yA pratItirupajAyate / uvamAnA'rthabhedeSu sA tadvAkyAnusArataH " // "ghaTAdibhyo'pi zabdebhyaH sA'styeva ca tathAvidhA / tasmAd ghaTAdizabdena jJeyAdidhvanayaH samAH " // tattvasaM0 kA0 1176- 1177-1178 pR0 358 / 12 "kintu " - tattvasaM 0 paji0 pR0 358 paM0 22 / 13 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 408 pra0 paM0 12 / 14 - naya syutA - hA0vi0 / 15 " pUrvavAkyAnusArAdeva pratipattirbhavati (iti) / tasmAd yathA'rthavA (ghaTA ) dizabdAviziSTArthavacanAstathA prameyAdizabdA api tattvasaM0 paji0 pR0 358 paM0 27 / 16 STArthAva - vA0 bA0 / 17 pR0 199 paM0 9 tathA 30 / 18 "apohyakalpanAyAM ca varaM vastveva kalpitam / ityetad vyAhataM proktaM niyamenAnyavarjanAt " // "vastveva kalpyate tatra yadeva hi vivakSitam / kSepo vivakSitasyAto na tu sarva vivakSitam " // 19 - vakSitA vastu vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 20 tattvasaM0 kA0 1179-1180 pR0 359 / jJeyAnu- vA0 bA0 / 21 pR0 199 paM0 8 tathA 29 / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 229 'jJAnAkAraniSedhAcca' ityAdI jJAnAkArasya svasaMvedanapratyakSasiddhatvAt kathamabhAvaH? tathAhi-svapnAdiSu arthamantareNApi nirAlambanamAgRhItArthAkArasamAropaikaM jJAnamAgopAlematisphuTaM svasaMvedanapratyakSasiddham / na ca deza-kAlAntarAvasthito'rthastena rUpeNa saMvedyata iti yuktaM vaktum, tasya tdruupaabhaavaat| na cAnyena rUpeNAnyasya saMvedanaM yuktam atiprasaGgAt / kizca, avazyaM bhavadbhirjJAnasyAtmagataH kazcidU vizeSo'rthakRto': gantavyaH yena bodharUpatAmye'pi prativiSayaM 'nIlasyedaM saMvedanam na pItasya' iti vibhAgena vibhajyate jJAnam / tadabhyupagame ca sAmarthyAt sAkArameva jJAnamabhyupagataM syAt AkAravyatirekeNAnyasya svabhAvavizeSatvenAvadhArayitumazakyatvAt, ato bhavatA 'svabhAvavizeSaH' iti sa eva zabdAntare. NoktaH asmAbhistu 'AkAraH' iti kevalaM nAmni vivaadH| ____ 'evamittham' ityAdAvapi evametannaivam' iti vA prakArAntaramAropitamevam' ityAdizabdairvyava-10 cchidyamAnaM sphuTataramavasIyate" ceti nAvyApitA shbdaarthvyvsthaayaaH| evaM kumArilenoktaM dUSaNaM prtivihitm| [ uddayotakaroktAnAmAkSepANAM pratividhAnam ] idAnImuddadyotakareNoktaM pratividhIyate-tatra yaduktam 'sarvazabdasya kazcArtho vyavacchedyaH prakalpyate' iti, atrApi jJeyAdipadavat kevalasya sarvazabdasyAprayogAt vAkyasthasyaiva nityaM prayoga iti yadeva mUDhamaterAzaGkAsthAnaM tadeva nivartyamasti / tathAhi " 'sarve dharmA nirAtmAnaH' 'sarve vA puruSA gtaaH'| sAmastyaM gamyate tatra kazcidaMzastvapohyate" // [ tattvasaM0 kA0 1186 ] ko'sAvaMzo'pohyate'tra iti cet, ucyate "kecideva nirAtmAno bAhyA ipTA ghaTAdayaH / - gamanaM kasyaciccaiva bhrAntaistadvinivartyate" // [ tattvasaM0 kA0 1187 ] 'ekAdyasarvam' ityAdAvapi yadi hi sarvasyAGgasya pratiSedho vAkyasthe sarvazabde vivakSitaH syAt tadA svArtho'pohaH prasajyate yAvatA yadeva mUDhadhiyA zaGkitaM tadeva niSidhyata iti kutaH svArthApavAditvadoSaprasaGgaH? aivaM 25 yAdizabdeSvapi vAcyam / yaccoktam-'kiM bhAvo'thAbhAvaH' ityAdi, 1 pR. 199 paM0 14 tathA 32 / 2-kSapratyayasi-bhAM. mAM / 3 "jJAnAkAraniSedhastu khavedyatvAnna zakyate / vidyate hi nirAlambamAropakamanekadhA" // "jJAnasyAtmagataH kazciniyataH pratigocaram / avazyA'bhyupagantavyaH svabhAvazca sa eva c"|| "asmAbhirukta AkAraH pratibimbaM tadAbhatA / ullekhaH pratibhAsazca saMjJAbhedastvakAraNam" // tattvasaM0 kA0 1181-1182-1183 pR0 359 / 4-pajJAna-vA. bA0 / 5-lamamisphu-bhAM0 mA0 |-lmitisphu-aa0 |-lmi ska-vA. baa0| 6-sAmye ti prati-hA. vA. bA0 |-saamyeti viss-aa0| 7-bhajyete A. bhaa0| 8-valanAmni bhAM0 mAM. vinaa| 9 evamityAdA-bhAM. maaN0| 10 199 paM0 18 tathA 36 / / 11 "evamityAdizabdAnAM naivamityAdi vidyate / apohyamiti vispaSTaM prakArAntaralakSaNam" // tattvasaM* kA0 1184 pR0 360 / 'evametajaivamiti prakArAntara-' tattvasaM0 paji. pR0 360 pN04| 12-te veti bhAM0 maaN0| 13 pR. 200 paM0 2 tathA 21-22 / 14-cchedyaH prakalpa-A0 / cchedaH prakalpa-hA0 vi0 / 15 "vyavahAropanIte ca sarvazabde'pi vidyate / vyudAsyaM tasya cArtho'yamanyApoho'midhitsitaH" // tattvasaM0 kA0 1185 pR. 360 / 16 nirvartya-hA. vi.| 17-syaciccaivaM A0 vi0| 18 bhrAntesta-A0 / 19 pR. 200505 tathA 23 / 20 "sarvAGgapratiSedhazca naiva tasmin vivakSitaH / khArthApohaprasaGgo'yaM tsmaadjnytyocyte"|| tattvasaM0 kA0 1188 pR. 360 / 21 eva dyAdi-vA0 baa| evamayAdi bhAM0mA0 A. haa0|22 pR02005011 tathA 26 / Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 prathame kANDe tatrApi yathA'sau bAhyarUpatayA bhrAntairavasIyate na tathA sthita iti bAhyarUpatvAbhAvAne bhAvaH, na cAbhAvo bAhyavastutayA'vya(dhya)vasitatvAt iti kathaM 'yadi bhAvaH sa kiM gauH' ityAdi(de) kapakSabhAvinaH 'preSa-sampratipattyorabhAvaH' ityAdezcAbhAvapakSabhAvino doSasyAvakAzaH? atha pRthaktvai. katvAdilakSaNaH kasmAnna bhavati ? vyatireko(kA')vyatirekA''zritA'nAzritatvAdivastugatadharmANAM 5kalpanAzilpighaTitavigrahe'pohe'sambhavAt / yaJcoktam-'kriyArUpatvAdepohasya viSayo vaktavyaH' iti, tadasiddham ; zabdavAcyasyApohasya pratibimbAtmakatvAt / tacca pratibimbakam adhyavasitabAhyavastu. rUpatvAd na pratiSedhamAtram ; ata eva 'kiM goviSayaH athA'goviSayataH (SayaH)' ityasya vikalpa yasyAnupapattiH goviSayatvenaiva tasya vidhirUpatayA'dhyavasIyamAnatvAt / 10 yaccoktam-'kena hyagotvamAsaktaM goryenaitadapohyate' iti, atrApi, yadi hi prAdhAnyenAnyanivRttimeva zabdaH pratipAdayet tadaitat syAt yAvatArthA(tha)pratibimbakameva zabdaH karoti, tadgatau ca sAmarthyAdanyanivarttanaM gamyata iti siddhAntAnabhijJatayA yat kizcidabhihitam / vyatirekAvyatirekAdivikalpaH pUrvameva nirastaH / yaduktam-'kimayamapoho vAcyaH' ityAdi, 15 tatrInyopohe 'vAyatvam' iti vikalpo yadyanyApohazabdamadhikRtyAbhidhIyate tadA vidhirUpeNaivAsau tena zabdena vAcya itybhyupgmaannaanissttaapttiH| tathAhi-'kiM vidhiH zabdArthaH AhozvidanyA 1 "na bhAvo nApi cAbhAvo'pRthagekatvalakSaNaH / nAzritA'nAzrito'poho naikAnekazca vastutaH" // ___ "tathA'sau nAsti tattvena yathA'sau vyavasIyate / tatra bhAvo na cAbhAvo vstutvenaa'vsaaytH"|| tattvasaM. kA. 1189-119. pR. 360-361 / 2 bhrAntera-vA. baa.| 3-nna bhAvo bAhyavastutayA A0 vA. bA0 |-nn bhAvo bAhyavastu tathA'vyavasthitatvA-hA0 vi0| 4 "bAhyarUpatayA darzitatvAt"-tattvasaM0 paJji. pR0 361 paM. 7 / 5-tyAdibhAva-bhAM. mAM0 hA. vi. vinA / pR. 20050 12 tathA 26 / 6 pR. 200 paM0 13 tathA 28 / 7-ti vyatirekAzri-bhAM0 mAM. vinA / 8 "bhedAbhedAdayaH sarve vastusatpariniSThitAH / niHkhabhAvazca zabdArthastasmAdete niraaspdaaH"|| tattvasaM0 kA0 1191 pR. 361 / "vyatirekAvyatirekAdayaH"-tattvasaM0 paji0 pR0 361 paM0 11 / / 9 pR. 200 paM0 16 / 10 kriyAyA rU-A. hA. vi.| 11-dapohyasya bhA. mA. vinA / 12 viSaya i-ka / "-viSayaH"-tattvasaM0 paji0 pR. 361 paM0 15 / 13 pR0 200 paM0 17 / 14 pR. 20. paM0 19 tathA 36 / 15-ktaM gauryenai-A0 hA0 vinaa| 16 "anyArthavinivRttiM ca sAkSAcchabdaH karoti naH / kRte khArthAbhidhAne tu sAmarthyAt saa'vgmyte"|| "na tadAtmA parAtmeti vistareNopapAditam / (pR. 203 paM0 23 ) parapakSAnabhijJena tasmAdetadihocyate" // "kena hyagotvamAsaktaM goyanaitadapohyate / iti naivAbhimukhyena zabdenaitadapohyate" // tattvasaM0 kA0 1192-1193-1194 pR0 361 / 17 "yAvatA'rthapratibimbakameva"-tattvasaM0 paji. pR. 361 paM0 25 / 18 pra. pR. 50 5 / 19 pR. 20150 8 / 2. "katamena ca zabdena vAcyatvaM paripRcchayate / apohasya kimetena yadi vA kiM ghaTAdinA" // "zabdArthaH kimapoho vA vidhirveti nirUpaNe / apoha iti bhAvyatad yat tadevaM pratIyate" // "pratibimbaM hi zabdArtha iti sAkSAdiyaM mtiH| jAtyAdividhihAnistu saamrthyaadvgmyte"| "ghaTa-vRkSAdizabdAzca tadeva pratibimbakam / bruvanti jananAt sAkSAdarthAdanyat kSipanti tu" // "tasmAnna vidhidoSo'sti nAniSThA ca prasajyate / avAcyapakSadoSastu tadanaGgIkRterna naH" // tattvasaM. kA. 1195-1196-1197-1198-1199 pR. 362 / 21-nyApohyavA-vA. baa0| 22-cyatvamiti kalpe A. hA. vi0 |-cytvviklpe bhAM. maaN| "tatrAnyApohavAcyatvavikalpaH"-tattvasaM0 paji. pR. 362 paM0 14 / 23 Ahozcida-hA. vi. / AhetasvidavA. baa.| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 231 pohaH' iti prastAve 'anyApohaH zabdArthaH' ityukte pratipatturyathoktapratibimbalakSaNAnyApohAdhyavasAyI pratyayaH samupajAyate arthAnurthAt tu)vidhirUpazabdArthaniSedhaH / atha ghaTAdizabdamadhikRtya, tatrApi yathoktapratibimbalakSaNo'pohaH sAkSAd ghaTAdizabdairupajanyamAnatvAd vidhirUpa eva taiH pratipAdyate, sAmarthyAt tvanyanivRtteradhigama iti naanissttaapttiH| na cApyanavasthAdoSaH, sAmarthyAdanyanivRttergamyamAnatvAt na tu vAcyatayA~ / avAcyapakSasyAnaGgIkRtatvAdeva na ttpkssbhaavidossodyaavkaashH| 5 'api caikatva-nityatva'-ityAdAvapi, yadi pAramArthikaikatvAdyupavarNanaM kRtaM syAt tadA hAsyakaraNaM bhavataH syAt : yadA tu bhrAntapratipatnanurodhena kAlpanikameva tad AcAryeNopavarNitaM tadA kathamiva hAsyakaraNamavatarati viduSaH kintu bhavAneva vivakSitamarthamavijJAya dUSayan viduSAmatIva hAsyAspadamupajAyate / _ 'tasmAd yeSveva zabdeSu nabhyogaH' ityAdAvapi, 'naM kevalaM yatra nabhyogastatrAnya vinivRttyaMzo'vagamyate, yatrApi hi nabhyogo nAsti tatrApi gamyata eva' iti svavAcaivaitad bhavatA pratipAditam 'svAtmaiva gamyate' ityavadhAraNaM kurvatA; anyathA'vadhAraNavaiyarthyameva syAt yataH 'avadhAraNasAmarthyAdanyApoho'pi gamyate' iti sphuTataramevAvasIyate / ne ca vandhyAsutAdizabdasya bAhya sutAdikaM vastvanyavyAvRttamapohAzrayo nAstIti kimadhiSThAno'poho vAcya iti vaktavyam , yato na tadviSayAH zabdA jAtyAdivAcakatvenAzaGkayAH 'vastuvRttInAM hi zabdAnAM 15 kiM rUpamabhidheyam , Ahozvit pratibimbam' ityAzaGkA syAdapi, abhauvastu vastuvivekalakSaNa eveti tadvRttInAM zabdAnAM kathamiva vastuviSayatvAzaGkA bhavet iti nirviSayatvaM sphuTameva tatra zabdAnAM pratibimbakamAtrotpAdAdavasIyata eva / / __ata eva "ye saGketasavyapekSAste'rthazUnyAbhijalpA''hitavAsanAmAtranirmita vikalpapratibimbamAtrAvadyotakAH, yathA vandhyAputrAdizabdAH, kalpitArthAbhidhAyinaH saGketasavyapekSAzca vivAdAspa-20 dIbhUtA ghaTAdizabdA iti svabhAva hetuH / yadvA paropagatapAramArthikajAtyAdyarthAbhidhAyakA na bhavanti ghaTAdizabdAH, saGketasApekSatvAt , kalpitArthAbhidhAnavet / na ca hetoranaikAntikatA, kvacit sAdhya 1 athAnu A0 hA0 vi0 vinaa| "arthAt tu"-tattvasaM0 paJji. pR. 362 paM0 17 / 2 pR. 201paM0 10 tathA 34 / 3-tvAnna vAcya-bhAM. maaN0| 4-yA vAcya-A. hA0 vi0| 5 pR0 2.150 16 / 6 "ekatva-nityatAdizca kalpito na tu tAttvikaH / tadatra hAsakaraNaM mahAvidvattvasUcakam" // tattvasaM0 kA0 1200 pR. 362 / 7 pR0 20150 18 / 8-pi keva-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 9 "avadhAraNasAmarthyAdanyApoho'pi gamyate / khAtmaiva gamyate yatra viphalo niyamo'nyathA" // tattvasaM0 kA0 1201 pR. 363 / 10-nyani-bhAM0 maa0| 11 pR. 201 paM0 19 / 12 "yasya tarhi na bAhyo'rtho'pyanyathAvRtta iSyate / vandhyAsutAdizabdasya tena kvA'poha ucyate" // tattvasaM0 kA0 1202 pR0 363 / 13 "rUpAbhAvAdabhAvAnAM zabdA jaatyaadivaackaaH| nA''zaGkhyA eva siddhAste nirbhAsasyaiva sUcakAH" // arthazUnyAbhijalpotthavAsanAmAtranirmitam / pratibimbaM yadAbhAti tacchabdaiH pratipAdyate" // tattvasaM0 kA0 1203-1204 pR. 363 / 14-vRttAnAM vA0 baa0| 15-bhAvastu vastUviveka-vA. yA0 |-bhaavstu viveka-A0 |-bhaavvstuvivek-vi0 / 16 "tanmAtradyotakAzceme sAkSAcchabdAH sasaMzayAH / saMketasavyapekSatvAt kalpitArthAbhidhAnavat" // ___ tattvasaM0 kA0 1205 pR. 364 / 17-tavaikalpa-bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 18 "paropagatamedAdividhAnapratipAdakAH / na caite dhvanayastasmAt tadvadeveti gamyatAm" // tattvasaM0 kA0 1206 pR. 364 / 19-vat he-A0 hA0 vi0 / 20 saMketAsaMbhavo patra bhedAdau sAdhitaH purA / vaiphalyaM ca na taddhatvoH sNdigdhvytirekitaa"|| tattvasaM0 kA0 1207 pR. 364 / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - viparyaye'nupalambhAt azakyasamayatvAt ananyabhAktvAcceti / pUrvaM svalakSaNAdau saGketAsambhavasya saGketa vaiphalyasya ca prasAdhitatvAnna hetoH sandigdhavipakSavyatirekatA / 232 atha yathA svalakSaNAdau saGketAsambhavaH vaiphalyaM ca tathA'pohapakSe'pi tataJcAkRtasamayatvAt tanmAtra dyotakatvamapi zabdAnAM na yuktamityanaikAntikatA prathama hetoH / tathAhi na pratibimbAtmako' 5 pohaH vakta - zrotrorekaH siddhyati, na hyanyadIyaM jJAnamaparo'vagdarzanaH saMvedayate pratyAtmavedyatvA (tvAda) jJAnasya, ajJAnavyatiriktazca paramArthataH prativimbAtmalakSaNo'pohaH tatazca vaktR-zrotrorekasya saGketaviSayasyAsiddheH kutra saGketaH kriyeta gRhyeta vA ? na hyasiddhe vastuni vaktA saGketaM kartumIzaH, nApi zrotA grahItum atiprasaGgAt / tathAhi zrotA yat pratipadyate svajJAnArUDhamarthaprativimbakaM na tad vakrA saMvedyate yacca vakrA saMvedyate na ca tat zrotrA; dvAbhyAmapi svAvabhAsasyaiva saMvedanAt, Ana10rthakyaM ca tatra saGketasya / tathAhi yat saGketakAle pratibimbakamanubhUtaM zrotrA vakrA vA na tad vyava hArakAle'nubhUyate tasya kSaNakSayitvena ciraniruddhatvAt yacca vyavahArakAle'nubhUyate na tat saGketakAle dRSTam anyasyaiva tadAnImanubhUyamAnatvAt na cAnyatra saGketAdanyena vyavahAro yuktaH atiprasaGgAt, asadetat; yeto na paramArthato jJAnAkAro'pi zabdAnAM vAcyatayA'bhISTaH yena tatra saGketAsambhavo doSaH preryate yataH sarva evAyaM " zAbdo vyavahAraH svapratibhAsAnurodhena taimirikadvaya15 dvicandradarzanavad bhrAnta iSyate, kevalamarthazUnyA bhijalpavAsanAprabodhAcchabdebhyo'rthAdhyavasAyivikalpamAtrotpAdanAt tatpratibimbakaM zabdAnAM vAcyamityabhidhIyate jananAt na tvabhidheyatayA / tatra yadyapi svasyaivAvabhAsasya vaktR-zrotRbhyAM paramArthataH saMvedanam tathApi taimirikadvayasyeva bhrAntibIjasya tulyatvAt dvayorapi vaktR-zrotrorbAhyArthavyavasthAdhyavasAyaH tulya eva / tathAhi - vakturayamabhimAno vartate 'yamevAhamartha pratipadye tamevAyaM pratipAdyate' evaM zroturapi yojyam / ekArthAdhyavasAyitvaM kathaM 20 vaktR - zrotroH parasparaM viditam iti na vAcyam, yato yadi nAma paramArthato na viditam tathApi bhrAntibIjasya tulyatvAdastyeva paramArthataH svasaMviditaM pratibimbakam / svapratibhAsAnurodhena ca taimirikadvayad bhrAnta eva vyavahAro'yamiti niveditam tenaikArthAdhyavasAyavazAt saGketa karaNapapadyata eva na cApyAnarthakyaM saGketasya, saGketavyavahArakAlavyApakatva ( tvaM) pratibiMbe vaktR - zrotroradhyavasAyAtUna paramArthataH / yaduktam 25 "vyApaikatvaM ca tasyedamiSTamAdhyavasAyikam / mithyAvabhAsino hyete pratyayAH zabdanirmitAH" // [ tattvasaM0 kA0 1212 ] tataH sthitametad na zabdasyAkalpito'rthaH sambhavati / 1 pR0 174 paM0 23 / pUrvakhala-A0 vA0 bA0 vinA / 2 " nanu cApohapakSe'pi kathaM saMketasaMbhavaH / sAphalyaM ca kathaM tasya na dvayoH sa hi siddhyati" // " vaktR zrotrorna hi jJAnaM vedyate tat parasparam / saMkete na ca tad dRSTaM vyavahAre samIkSyate" // 1 tattvasaM 0 kA 0 1208 - 1209 pR0 364 // 3- tvamiti za- bha0 mAM0 vinA / 4- tyAtmasaMvedya bha0 mAM0 / "pratyAtmasaMvedanIyamevA'vagdarzanAna jJAnam / na hyanyadIyajJAnamaparo'paradarzanaH saMvedayate / jJAnAdavyatiriktazca" - tattvasaM0 paji0 pR0 365 paM0 3 | 5- tmakala - bha0 mAM0 / 6 kuta vA0 vA0 / 7 kriyate bhAM0 mAM0 / 8 zrotrA yat pratipAdyate A0 / zrotA yat pratipAdyate vi0 hA0 / 9-tvAt vyava - A0 hA 0 vi0 / 10 "svasya svasyAvabhAsasya vedane'pi sa vartate / bAhyArthAdhyavasAye yad dvayorapi samo yataH " // " timiropahatAkSo hi yathA prAha zazidvayam / khasamAya tathA sarvA zAbdI vyavahRtirmatA" // tattvasaM0 kA 0 1210-1211 pR0 365-366 / 11- mbhave do-A0 hA0 vi0 / 12-yaM zabdo bha0 mAM0 vinA / 13- tpAdAt bha0 mAM0 / 14- yasyaiva vA0 vA0 hA 0 vi0 / 15 " pratipadyate " - tattvasaM0 paJji0 pR0 365 paM0 24 / 16- vadabhrAnta-bhAM0 mAM0 vinA / 17 pra0 pR0 paM0 14 / 18- kyaM saMketa vyavahAra bhAM0 ma0 vinA / 19 vyApakatvasya prati-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 / "saMketavyavahArAptakAlavyApakatvaM ca " - tattvasaM0 paJji0 pR0 366 paM0 10 / 20 - bimbaM va-A0 / 21 - pakaM ca vA0 vA0 A0 hA0 vi0 / 22 tasyevami - vA0 bA0 / tasyaivami A0 hA 0 vi0 / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 233 [saMvidvapuranyApohavAdiprAjJAkaramatasya upanyAsaH ] aparastvanyathA pramANayati-iha khalu yad yatra pratibhAti tat tasya viSayaH, yathA'kSaje saMvedane parisphuTaM pratibhAsamAnavapurarthAtmA nIlodistadviSayaH, zabda-liGgAnvaye ca darzanaprasave bahiresvatasvapratibhAsarahitaM svarUpameva cakAsti tat tadeva tasya vissyH| parAkRtabahirairthasparza ca saMvipuranyApohaH vastuni zabda-liGgavRtterayogAt / tathAhi-jAtirvA tayorviSayaH, vyaktirvA tadvi- 5 ziSTA? tatra na tAvadAdyaH pakSaH, jAterevAsambhavAt / tathAhi-darzane vyaktireva cakAsti, puraH parisphuTatayA'sAdhAraNarUpAnubhavAt / atha sAdhAraNamapi rUpamanubhUyate 'gorgauH' iti, tadasat; zAbaleyAdirUpavivekenA'pratibhAsanAt / na ca zAbaleyAdirUpameva sAdhAraNamiti zakyaM vaktum , tasya pratipattivyakti(prativyakti)minnarUpopalambhAt / tathA ca parAkRtamidam "sarvavastuSu buddhizca vyaavRttynugmaatmikaa|| jAyate dyAtmakatvena vinA sA ca na yujyate" // "na cAtrAnyatarA bhrAntirUpacAreNa vessyte| dRDhatvAt sarvathA buddharbhrAntistad bhrAntivAdinAm" // [ zlo0 vA0 AkR0 zlo0 __5-7 ] iti / 'ghAtmikA buddhiH' iti yadIndriyabuddhimabhipretyocyate tdyuktm| tasyA asAdhAraNarUpatvAt ,15 nahi dvayorbahirmAhyAkAratayA parisphuTamudbhAsamAnayostadabhinna bhinnaM vA darzanArUDhaM sAdhAraNaM rUpamAbhAti / atha kalpanAbuddhiAkArA abhidhIyate / tathAhi-yadi nAma apAstakalpane darzane na jAtirudrAti kalpanA tu tAmullikhantI vyavasIyate 'gau!H' iti, etadapyasat; kalpanAzAne'pi jAteranavabhAsanAt / tathAhi-kalpanA'pi puraH parisphuTamudbhAsamAnaM vyaktisvarUpaM vyavasyantI hRdi cAbhijalpAkAraM pratIyate, na ca tayatiriktaH varNAkRtyakSarAkArazUnyaH pratibhAso lakSyate varNA-20 disvarUparahitaM ca jotisvarUpamabhyupagamyate, tanna kalpanAvaseyA'pi jAtiH / yacca kvacidapi jJAnenAvabhAti tadasat, yathA zazaviSANam , jAtizca kvacidapi jJAne parisphuTavyaktipratibhAsavelAyAM svarUpeNa nAbhAti tanna stii| ____ athApi zabda-liGgaje jJAne svarUpeNa sA pratibhAti tatra sambandhapratipatteH, svalakSaNasya ca tatrAsAdhAraNarUpatayA pratibhAsanAvasAyAt sambandhagrahaNAsambhavAzca tenna zabda-liGgabhUmiH / nanu25 tatrApi parisphuTataro vyakterevAkAraH zabdasya vA pratibhAti na tu varNAkArarahito'nugataikasvarUpaH prayojanasAmarthyavyatItaH kazcidAkAraH kenacidapi lakSyate, zabda-liGgAnvayaM hi darzanamarthakriyAsamarthatayA'sphuTadahanAkAramAdadAnaM pravartayati janam, tat kathamanyAvabhAsasya darzanasyA'nyAkAro jAtyAdiviSayaH ? yadi ca jAtyAdireva liGgAdiviSayaH tathA sati jAterarthakriyAsAmarthya virahAdadhigame'pi zabda-liGgAbhyAM na bahirarthe pravRttirjanasyeti viphalaH zabdAdiprayogaH syAt / atha jAte-30 rarthakriyAsAmarthyavirahe'pi svalakSaNaM tatra samarthamiti tadarthA pravRttirarthinAm, nanu tat svalakSaNaM liGgAdije darzane sadapi na pratibhAti, na cAtmAnamanArUDhe'rthe vijJAnaM pravRtti vidhAtumalam sarvasya sarvatra pravartakatvaprasaGgAt / yat tu tatra pratibhAti sAmAnyaM na tad dAhAdiyogyam, yadapi jJAnAmidhAnaM tasya phalaM mataM tadapi pUrvamevoditamiti na tadA'pi pravRttiH saadhvii| 1-lAdi sa tadviSa-bhA0 mAM0 vinaa| 2-rAsvatattvapratibhAsArahi-vA. baa.| 3-rarthasaMsparza bhAM0 maa0| 4-nubhA-A. haa0vi0| 5-sanAttacca zAba-bhAM. mAM0 |-snaanub zAba-A. hA. vi.| 6 tasya prativyati prativyakti bhinna-vA0 bA / tasya pratipatti bhinna-vi0, tasya prativyakti bhinna-vi. saM0 / tasya pratipattiH vyktiminn-maaN0| 7 buddha bhrA-vA. baa0| 8-ti buddhyAtmi-A0 haa0vi0| 9-nAmulli-bhAM0mA0 vinaa| 10-ktirU-A0 hA0 vi0| 11-di vA'bhi-A0 hA0 bhaaN0| 12-tiriktaiH varNA-bhAM0 maa0|-tiriktvrnnaa-aa0 hA0 vi0| 13 jAte sva-A. hA0 vi0| 14-haNasambha-A. vinaa| 15 tatra za-bhA. mA. vinaa| 16-tayA sphuTa-bhA0mA0 vA0 bA* vinaa| 17 jalam vA0 bA0 / 18-rahAdhiga-A. hA. vi.| 19-nAM tat aa0| 20-ti tada-A. hA. vi.| 21-rthA pra-A0 / sa0 ta0 30 Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 prathame kANDeatha prathamaM zabda-liGgAbhyAM jAtiravasIyate tataH pazcAt tayA svalakSaNaM lakSyate tena vinA tasyA ayogAditi lakSitalakSaNayA pravRttirbhavet , naitadapi samyak na hyatra kramavatI pratItiH-pUrva jAtirAbhAti pazcAt svalakSaNamiti / kiJca, jAtyApi svalakSaNaM pratiniyatena vA rUpeNa lakSyeta, sAdhAraNena vA ? tatra na tAvadAdyaH pakSaH, pratiniyatarUpasya svalakSaNasya pratipatterasambhavAt nahi 5zabdAnumAnavelAyAM jAtiparimitaM pratiniyataM svalakSaNamudbhAti sarvato vyAvRttarUpasyAnanubhavAt, anubhave vA pratyakSapratibhAsAvizeSaH syAt / na ca pratiniyatarUpamantareNa jAtirna sambhavati, tat kutastayA tasya lakSaNam ? athApi sAdhAraNena rUpeNa tayA svalakSaNaM lakSyate 'dAhAdiyogyaM valimApramasti' iti, tadapyasat; sAdhAraNasyApi rUpasyArthakriyA'sambhavAt pratiniyatasyaiva rUpasya tatra sAmopalabdheH; tatazca tatpratipattAvapi kathaM pravRttiH? punastenApi sAdhAraNenAparaM sAdhAraNaM rUpaM 10pratyetavyam tenApyaparamiti sAdhAraNarUpapratipattiparamparA niravadhirbhavet tathA cArthakriyAsamartharUpAnadhigatervRttyabhAva eva / kiJca, yadi nAma jAtirAbhAti zabda-liGgAbhyAm vyakteH kimAyAtam yena sA tAM vyanakti ? tayoH sambandhAditi cet, sambandhastayoH kiM tadA pratIyate, uta pUrva pratipannaH? naM tAvat tadA bhAtyasau vyakteranadhigate; kevalaiva hi tadA jAti ti yadi tu vyaktirapi tadA bhAseta tadA kiM lakSitalakSaNena ? saiva zabdArthaH syAt / tadanadhigame na tatsambandhAdhigatiH / atha pUrvamasau 15 tatra pratItaH tathApi tadaivAsau bhavatu; nokadA tatsambandhe'nyadApi tathaiva bhavati atiprasaGgAt / atha jAteridameva rUpam , yaduta vizeSaniSThatA? nanu 'sarvadA sarvatra jAtivizeSaniSThA' iti kiM pratyakSe. NAvagamyate, yadvA'numAnena ? tatra na tAvat pratyakSeNa sarvavyaktInAM yugapadapratibhAsanAnnaikadA tanniThatA tena gRhyate, krameNApi vyaktipratItau niravadheya'ktiparamparAyAH sakalAyAH paricchettumazakyatvAt taniSThatA na jAteradhigantuM zakyA / kAdAcitke tu jAtervyaktiniSThatA'dhigame 'sarvadA na taniSThatA' 20 ityuktam / tanna pratyakSeNa jAtestaniSThatA pratipattuM shkyaa| nApyanumAnena, tatpUrvakatvena tasya tadbhAvenApravRtteH / tanna jAtyApi tadbhAve vyakteradhigamaH kartuM shkyH| kiJca, yadi jAtirabhidhAnagocaraH tathA sati nIlatvajAtirutpalatvajAtizca dvayamapi parasparaminnaM pratItamiti na sAmAnAdhikaraNyaM bhavet ; na hi parasparavibhinnArthapratItau tadyavasthA 'ghaTaH paTaH' iti dRzyate / atha guNa-jAtI pratiniyatamekamadhikaraNaM bibhrAte tatastadvAreNaikAdhikaraNatA 25shbdyoH| nanu guNajAtipratItau zabdajAyAM na taddhikaraNamAbhAti tasya zabdAgocaratvAt, na cAnudbhAsamAnavapuradhikaraNaM sannihitamiti na samAnAdhikaraNatAvyavasthA atiprasaGgAt, punarapi tadeva vaktavyam-zabdairanabhidhIyamAnamadhikaraNaM tadabhihitairjAtyAdibhirAkSipyamANaM tadyavasthAkAri' iti / tatra ca samAdhina sAmAyAtamadhikaraNaM (madhikaraNamekAdhikaraNatAM) zabdayoH kartumalam, ghaTa-paTazabdayorapi tAbhyAmabhihitAbhyAmekasya bhUtalAderAdhArasyA''kSepAdekArthatAprasaGgAt / tathA, 30 jAtipakSe dharmadharmibhAvo'pyanupapanna eva, yadi hi vyaktAvAzritA jAtiH pretIyeta tadA taddharmaH syAt, yadA tu vyaktiH satyapi nAbhAti zabdaje jJAne tadA jAtereva kevalAyAH pratibhAsanAt kathaM jAti-jAtimatordharmadharmibhAvaH? nahi nIlAdiH kevalaM pratIyamAnaH kasyaciddharmo dharmI vA; yadApi pratyakSe dvayaM pratibhAti tadA'pi bhedapratibhAse sati na dharmadharmibhAvaH, sarvatra tathAbhAvaprasaGgAt / atha pratyakSe tAdUpyaM pratibhAti jAti-vyaktyoH tenAyamadoSa iti cet, atrocyate-tAdUpyeNa vijJAna35miti kiM vyaktirUpatayA jAteradhigatiH, atha jAtirUpatayA vyakteriti? tatra yadyAdyaH pakSaH tathA sati vyaktireva gRhItA na jaatiH| dvitIye'pi jAtirUpAdhigatireva na vyaktiriti na sarvathA dharmidharmabhAvaH / tanna jAtiH shbd-linggyorvissyH| 1 tasya ayogaa-aa| tasyA yogA-bhAM0 m0| 2 lakSite lakSaNAyA pra-vA. bA0 / lakSitalakSaNayoH pra-A* hA0 vi0| 3-mudbhavati vA0 baa0| 4-bhAsavi-vA0 baa0| 5-sA vyana-bhA0 mA0 vinaa| 6 na bhavet tadA A0 / na sAvet tadA vi.| na sAvacchadA hA0 / na ca tadA vA0 bA0 / -dA pratibhA-bhAM0 maa0| 8 yadi ta bya-vA0 bA0 / yadi vya-A* hA0 vi0| 9 taceva vA. bA0 / tadaiva vi0| 10-sparato mi-bhAM0 maaN| 11-samAdhikaraNaM vibhAte tatastaddhAreNaikAvikaraNamekA. dhikaraNatAM zabdayoH kartumalam , ghaTa-vA. bA0 / 12-Ayata-A0 vi0| 13 pratIyate bhAM. mAM. vinaa| Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 235 athAkRtiviziSTA vyaktistayorarthaH, tadapyasat; tasyAH pratibhAsAbhAvAt , na hi zabda-liGgaprasave vijJAne vyakti(kta)rUpatayA pratibhAti, tadabhAve'pi tasyodayAt avyaktAkArAnubhAvAcca / athApi vyaktarevAkAradvayametat-vyaktarUpamaivyaktarUpaM ceti / tatra vyaktarUpamindriyazAnabhUmiH, avyaktaM ca shbdthH| nanu rUpadvayaM vyakteH kena gRhyate ? na tAvadbhidhAnajena jJAnena, tatra spaSTarUpAnavabhAsanAt aspaSTarUpaM hi tadanubhUyate / nApIndriyajJAnena vyakterAkAradvayaM pratIyate, tatra vyaktA- 5 kArasyaiva pratibhAsanAt ; na hi parisphuTapratibhAsavelAyAmavizadarUpAkAro vyaktimArUDhaH pratibhAti; tat kathaM vyakterasAvAtmA? atha 'zrutaM pazyAmi' iti vyavasAyAd dRzya-zrutayorekatA; nanu kiM dRzyarUpatayA zrutamavagamyate, zrutarUpatayA vA dRzyam ? tatrAye pakSe dRzyarUpAvabhAsa pavana zrutagatibhavet / dvitIye'pi pakSe zrutarUpAvagatireva vyakteH na dRzyarUpasambhavaH; tasmAt pratibhAsarahitamabhimAnamAtramindriya-zabdArthayoradhyavasAnam na tattvam ; anyathA darzanavacchAbdamapi sphuTapratibhAsaM 10 syAt / atha tatrendriyasambandhAbhAvAd vyaktivarUpAvabhAse'pi pratipattivizeSaH syaat| nanva:rapi svarUpamudbhAsanIyam, tatra yadi zabda-liGgAbhyAmapi tadeva darzyate tathA sati tasyaivAnyUnAtiriktasya svarUpasyAdhigame kathaM pratipattibhedaH? anyacca, pratyakSe'pi sAkSAdindriyasambandho'stIti na svarUpeNa jJAtuM zakyo'sau tasyAtIndriyatvAt, kintu svarUpapratibhAsAt kaaryaa(ryaat)| tacca vastusvarUpaM yadyanumAne'pi bhAti tathA sati tata evendriyasambandhaH samunnIyatAm / atha tatra parisphuTapratibhA-15 sAbhAvAnnAsAvanumIyate; nanu ta~dabhAvastatrAkSasaGgativirahAt pratipAdyate tadabhAvazca sphuTapratibhAsAbhAvAditi so'yamitaretarAzrayadoSaH / atha vyaktirUpaMmekameva nIlAditvamubhayatra pratIyate vyaktAvyaktAkArau tu zAnasyAtmAnau, tatrocyate-yadi tau jJAnasyAkArau kathaM nIlaprabhRtirUpatayA pratibhAtaH? tadrUpatayA ca pratibhAsanAnIlAdyAkArAveto; nahi vyaktarUpatAmavyaktarUpatAM ca muktvA nIlAdikamaparamAbhAti; tadanavabhAsAt tasyAbhAva eva / vyaktAvyaktaikAtmanazca nIlasya vyaktAkAravad bhedaH 20 nahi pratibhAsabhede'pyekatA atiprasaGgAt / tannAkSa-zabdayoreko viSayaH / kiJca, yadi vyaktiH zabda-liGgayorarthaH tathA sati sambandhavedana vinaiva taabhyaamrthprtiitirbhvet| nahi tatra tat tayoH smbhvti| vyaktirhi niyatadezakAlAdazA(ladazA)parigatA na dezAntarAdikamanuvartate niyatadezAdirUpAyA eva tasyAH pratIte; tathA caikatraikadA sambandhAnubhave'nyasyArthasya kathaM pratItiH? atha mekajAtyapalakSite rUpesambandhAdanantarA bhaviSyati, tadapi na yuktam yato jAtyupalakSitamapi25 rUpaM tAsAM bhinnameva liGgAdigocaraH, tasyAbhede pUrvoktadoSAt; tathA ca sambandhAnanubhava eva syAt / kiJca, vyaktI sambandhavedanaM pratyakSeNa, anumAnena vA bhavet ? na tAvat pratyakSeNa, tasya purasthitarUpamAtrapratibhAsanAt zabdasya vacanayorvAcyavAcakasambandhastena gRhyate / athendriyajJAnArUDhe eva rUpe sambandhavyutpattidRzyate-'idametacchabdavAcyam' 'asya vedamabhidhAnam' iti, atra vicAra:-'asyedaM vAcakam' iti ko'rthaH-kiM pratipAdakam , yadi vA kAryam , kAraNaM veti? tatra 30 yadi pratipAdakam , tat kimadhunaiva, yadvA'nyadA? tatra yadyadhunocyate zabdarUpamarthasya pratipAdakaM vizadenAkAreNeti, tadayuktam; akSavyApAreNAdhunA vizadAkAreNa nIlAdevabhAsanAt / tatazcAkSavyApAra evAdhanA prakAzako'stu na zabdavyApAraH, tasya tatra saamrthyaandhigteH| athAnyadA locanaparispandAbhAve zabdo'rthAnudbhAsayati tadA kiM tenaivAkAreNAsau tAnanavabhAsayati, yadvA AkArAntareNeti vikalpadvayam / yadi vizadenAkAreNa pratipAdayatItyucyate, tadasat; yatastadApyasau35 cakSurAdibhireva vizadenAkAreNodbhAsyate na zabdena, tasya tatra sAmarthyAdarzanAt darzanAkAGkSaNAcca / yadi 1-san bhAM. mAM. vA. bA. haa0| 2 vyaktyarUpama-bhAM0 mA0 / vyktm-vi.| 3-mavyaktaM ce-bhAM. maaN0| 4-patham A0 kaa0| 5 vyakte na bhAM0 mAM0 vA0 baa0| 6-svbhaavaav-vi0| 7 tadAbhAvabhAM0 maaN0| 8 vyaktisvarUpa-bhAM0 maaN0| 9-pameva A0 kaaN0| 10 vyaktirU-bhAM0 mA0 / 11-samedo'pye-vi* vinA / 12-kAladezapari-A0 |-kaalaadrshaapri vA0 bA0 / 13 pra. pR. paM0 23 / 14-dhAnubhava-vA0 baa0| 15 zabdasya ca tayorvAcya-bhA0 mA0 / zabdasya cana tayorthAvAcyavA0 baa0| 16-sya ce-bhAM0 mA0 aa0| 17-NaM ce-bhAM* mAM0 vA. bA. vinaa| 18-rabhAsa-vA. bA. A0 vi0| 19 zabdArthAnudbhA-vA0 bA0 / zabdAnudbhA-A0 / Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 prathame kANDetu zabdenaiva so'rthaH svarUpeNaiva pratipAdyate tadA'sya sarvathA pratipannatvAt kimarthaM pravRttiH? nahi pratipanna eva tAvanmAtraprayojanA vRttiryuktA, vRtteravirAmaprasaGgAt / atha kiJcidapratipannaM rUpaM tadartha prvrtnm| nanu yadapratipannaM vyaktirUpaM pravRttiviSayaH tat tarhi na zabdArthaH, tadeva ca pAramArthikam tato'rthakriyAdarzanAt , nAvyaktam sarvArthakriyAvirahAt / atha kAlAntare sphuTetareNAkAreNa vyakI5rudyotayanti zabdAH; nanvasAvAkArastadA sambandhavyutpattikAle kAlAntare vA nendriyagocarastat kathaM tatra zabdAH pravartamAnA nayanAdigocare'rthe vRttA bhavanti? tannAdhyakSataH sambandhavedanam / nApyanumAnena, tadabhAve tadanavatArAt / athApyarthApattyA sambandhavedanam / tathAhi-vyavahArakAle zabdArtho pratyakSe pratibhAtaH, zrotuzca zabdArthaItIti cepTayA pratipadyante vyavahAriNaH tadanyathAnupapattyA tayoH sambandhaM vidnti| atrocyate-siddhyatyevaM kAlpanikaH smbndhH| tathAhi-zrotuH pratipattiH 10 saGketAnusAriNI dRzyate, ke(ka)li-mAryAdizabdebhyo hi draviDA''ryayorviparItatatpratipattidarzanAna niyataH sambandho yuktaH / sarvagate ca tasmin siddhe'pi na niytaarthprtipttiyuktaa| prakaraNAdikamapi niyamahetuH niyatArthasiddhau sarvamanupapannam / tathAhi-prakaraNAdayaH zabdadharmaH, arthadharmaH, pratipattidharmo vA? zabdadharme tasmin zabdarUpaM niyatArthapratipattiheturiSTaM syAt, tacca sarvArthAn prati tulyatvAt na yuktam / artho'pi na niyatarUpaH siddha iti na taddharmo'pi prkrnnodiH| pratipattidharmastu yadI. 15Syate'sau tadA kAlpanika evArtha niyamaH na tAttvikaH syAt / tasmAt sarva paradarzanaM dhyAnadhyaviz2a. mbhitam manAgapi vicArAkSamatvAt / tadevamavasthitaM vicArAt 'na vastu zabdArthaH' iti, kintu zabdebhyaH kalpanA bahirAsaMsparzinyaH prasUyante, tAbhyazca zabdA iti / zabdAnAM ca kAryakAraNabhAvamAtraM tattvam na vaacyvaackbhaavH| tathAhi-na jAti-vyaktyorvAcyatvam, pUrvoktadoSAt / nApi zAna-tadAkArayoH, tayorapi khena rUpeNa svalakSaNatvAt amidhAnakAryatvAcca / zabdAd vijJAnamutpadyate 20 na tu tat tena pratIyate, bahirAdhyavasAyAt / kathaM tahanyApohaH zabdavAcyaH kailpyate ? lokAmimAnamAtreNa zabdArtho'nyApoha iSyate, laukikAnAM hi zabdazravaNAt pratItiH, pravRttiH, prAptizca bahirarthe dRzyate / yadi lokAbhiprAyo'nuvaya'te bahirarthastarhi zabdArtho'stu tadabhimAnAt nAnyApohaH tadabhAvAt / atrocyate-bahirartha evAnyApohaH tathA cAha-"ya eva vyAvRttaH saiva vyAvRttiH" ] nanvevaM sati svalakSaNaM zabdArthaH syAt, tadeva vijAtIyavyAvRttena 25 rUpeNa zabdabhUmiriSyate-sajAtIyavyAvRttasya rUpasya zAbde pratibhAsAbhAvAt-yadi tarhi vijAtIya vyAvRttaM zabdarvikalpaizcollikhyate tathA sati tavyatirekAt sajAtIyavyAvRttamapi rUpamadhigataM bhavet , na; vikalpAnAmavidyAsvabhAvatvAnna hi te svalakSaNasaMsparzabhAjaH, yatestai (?) sarvAkArapratIti 1 pratipadya-vA0 baa0| 2-janatAvRtti-bhAM0 maaN0|-jnyaavRtti-haa| 3 yadi prati-bhAM0 maaN| 4-pannavyakti-vA. bA0 / 5 sphutttre-kaaN0| 6-nm| na hanu-A. hA0 vi0 / 7-pratIticeSTayA prtipaady-vi0| 8-ndhaM vada-bhAM0 maaN0| 9 kevali-nAryAdizabdebhyo hi drAvi-bhAM0 mAM0 vinA / "samarthAntarabhAve ca kali-mAryAdizabdavat / nAnyArthabodhakatvaM syAd dhvanerniyatazaktitaH" // "yathA kali-mAryAdizabdAnAM dravidA(DA)ryadezayoryathAkramamantakAlavarSopasargAdyabhidhAyinAm"-tattvasaM. kA. 2654 pR. 709, paji0 pR0 710 paM0 12 / 10 sarva ga-A0 / saMrva ga-vA. bA0 / 11 prakaraNAdayastvime"saMsargo viprayogazca sAhacarya virodhitA / arthaH prakaraNaM liGga zabdasyAnyasya saMnidhiH" // __vAkyapa0 kA0 2 zlo0 317 pR0 214 / 12-pattadha-vA. bA. vinaa| 13-pi niyata-hA0 vi0 |-pi niyataH si-aa0| 14-ti nAtaddharmobhAM. mAM vinaa| 15-nnaadi| prati-bhAM. maaN0| 16-patraM dha-vA. baa0| 17-manavasthitaM vA. bA. aa0| 18 praznayante bhAM. mAM0 vinaa| 19-cakAbhA-bhAM. mAM. vinA / 20-rUpeNAsva-vA. bA0 / 21 tattvena bhAM0 mAM0 hA0 vinaa| 22 kalpate bhAM0 mAM0 vinaa| 23-mAtreNAza-bhAM0 mAM0 vinaa| 24-vartate vA0 baa0| 25-thA zabda: ya eva vA. baa0| 26 natvevaM maaN0| 27-sya zAbde bhAM0 mA0 vinA / 28-zabde vA0 baa0| 29-tastaiH bhAM0 mA0 |-tsteH vA. baa.| Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 237 dossaaH| kevalamamimAnamAtra bahirAdhyavasAyastadabhiprAyeNa vAcyavAcakabhAvaH zabdArthayorityanyApohaH shbdbhuumirissttH| paramArthatastu zabda-liGgAbhyAM bahirarthasaMsparzavyatItaH pratyayaH kevalaM kriyata iti tatsaMsparza(M)bhAve'pi ca pAramparyeNa vastupratibandhAdavisaMvAdaH / tathAhi-padArthasyAstitvAt prAptiH na darzanAtU, kezondukAderdarzane'pi prAptyabhAvAt / atha pratibhAsamantareNa kathaM pravRttiH? nanu pratibhAse'pi kathaM pravRttiH ? tasminnapyanarthitve tadabhAvAt arthitve ca sati darzanavirahe'pi bhrAnteH 5 sadbhAvAt pratibandhAbhAvAt tu tatra visNvaadH| yadA tu vikalpAnAM svarUpaniSThatvAnnAnyatra pratibandhasiddhistaidA svasaMvedanamAtraM paramArthasatattvam, tathApi kathaM 'samayaparamArthavistaraH' iti satyam ? ['sAmAnya-vizeSAtmaka eva zabdArthaH' iti pratipAdanaparaH savistaraM syAdvAdisiddhAntopanyAsaH] atra pratividhIyate-yadaktama-'yaH 'atasmiMstat' iti pratyayaH sa bhrAntaH, yathA marIcikAyAM 10 jalapratyayaH, tathA cAyaM mineSvarthe vabhedAdhyavasAyI zAbdaH pratyayaH' iti, tatra bhinneSvamedAdhyavasAyitvalakSaNo heturasiddhaH "medesva(pva)medAdhyavasAyitvasya tatrAnupapatteH / na ca sAmAnyasyAbhinnasya vasturUpasyAbhAvAnnAsiddhatA hetoH, 'gau!H' ityabAdhitapratyayaviSayatvena tsyaabhaavaasiddheH| athAbAdhitapratyayaviSayasyApi tasyAbhAvastarhi vizeSasyApyabhAvaprasaktiH, tathAbhUtapratyayaviSayatvavyatirekeNAparasya tadyavasthAnibandhanasya tatrApyabhAvAt / yathA hi purovyavasthitagovarge vyAvRttAkArA 15 buddhirupajAyamAnA saMlakSyate tathA 'gau\H' ityanugatAkAreNApyupajAyamAnA saiva lakSyate / na cAnugatavyAvRttAkArA buddhiAtmakavastuSyatirekeNa ghaTate, abAdhitapratyayasya viSayavyatirekeNApi sadbhAvAbhyupagame tato vstuvyvsthaa'bhaavprskteH| na cAnugatAkAratvaM buddhervAdhyata iti vaktuM yuktam, sarvatra dezAdAvanugatapratibhAsasyA'skhaladrUpasya tathA tAkAravyavahArahetoderzanAt / ato vyAvRttA. kArAnubhavAMzA'nadhigatamanugatamAkAramavabhAsayantyakSAnvayavyatirekAnuvidhAyinyabAdhitarUpA buddhi-20 snubhUyamAnA'nugatAkAraM vastubhUtaM sAmAnya vyavasthApayati / na ca zAbaleyAdipratiniyatavyaktirUpavivekena sAdhAraNarUpasyAparasya bhedenApratibhAsanAda vyaktirUpAd bhinnamabhinnaM vA sAmAnyaM nAbhyupagantuM yuktamiti zakyaM vaktum , yataH saiMmAnadezasamAnendriyagrAhyANAmapi vAtA''tapa-ghaTa-paTAdInAM pratibhAsabhedonnAparaM bhedavyavasthApakam / sa ca zAbaleyAdivyakti jAtyorapi samasti, zAbaleyAdivyaktipratibhAsAbhAve'pi bAhuleyAdivyaktipratibhAse 25 'gau!H' iti sAdhAraNAvabhAsasya tadyavasthAnibandhanasya saMvedanAt / ekAntato vyaktyamede tu sAmAnyasya zAbaleyAdivyaktisvarUpasyeva tadabhinnasAdhAraNarUpasyApi bAhuleyAdivyatyantare pratibhAso na syAt, asti ca vyatyantare'pi 'gau!H' iti sAdhAraNarUpAnubhA(bha)vaH ataH kathaM na minnasAmAnyasadbhAvaH? 1-vyv-vaa.baa.| 2-tynyopo-vi0| 3-mArthastu bhaaN0maa0| 4 ttstyNsp-aa0| 5-sparza. tove-vA0 baa0| 6-NA-vA. baa.| 7-dapi saM-vA0 baa0| 8-syAsthitvAt prA-bhAM maaN| syArthatvA prA-vA. bA. / kezAndukAde-vA. bA. hA. / kezAdukAde-A0 / kezANDakAde-bhA. maaN0| 1.-pyarthitve-bhAM. mAM.vA. bA. vinaa| 11 bhrAntaiH bhAM. mAM0 vinA / 12-tvAnnAmyathA prati-vA. baa.| -vAna prti-vi.| 13-stathA vA bA / 14 pR. 173 paM. 13 / 15 pR. 174 pN09| 16 'mineSva' vi0 sN0| 17 na vA saa-haa| na caasaa-vi0| 18-syApi mi-vi0| 19-syAbhA-bhAM* mAM vaa.baa.vinaa| "vizeSasyApyasattvaprasaGgaH"-prameyaka. pR. 136 dvi. paM. 10 / 20-sthite go-bhA. maaN| 21 vRsyAkA-vA. baa0| 22-bhUtasya vyava-bhAM0 mA0 / "sarvatra dezAdAvanugatapratibhAsasyA'skhaladrUpasya tathAbhUtavyavahArahetorupalambhAt"- prameyaka0 pR. 136 dvi. paM0 11 / 23-bhUtasA-vi0 / "vastubhUtaM sAmAnya"prameyaka0 pR. 136 dvi. pN012| 24 sAmAnyade-vA0 baa0| 25-dAnAparabheda-hA. vi.| 26-ktihAsyo-mAM0 / "sa ca sAmAnya-vizeSayorapyasti"-prameyaka. pR. 13. pra. pN02| 27-ve bAhu-vi0 / 28-sya sAba-bhAM. maaN0| 29-ntare gau-haa| Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 prathame kANDena ca vyaktidarzanavelAyAM svena vapuSA buddhigrAhyAkAratayA pratipadamavatarantI jAti bhAti vyaktivyatirekeNAparasya bahirlAhyAvabhAsasyAbhAvAditi vaktuM zakyam, vyaktyAkAre'pyasya samAnatvAt / na ca buddhireva 'gauauH' iti samAnAkArA bahiH sAdhAraNanimittanirapekSA pratibhAti, tathAbhyupagame pratiniyatadezakAlAkAratayA tasyAH pratibhAsAbhAvaprasaGgAt / na cAsAdhAraNA vyaktaya 5eva tadbuddhinimittam, vyaktInAM bhedarUpatayA'viziSTatvAt karkAdivyaktInAmapi 'gauauH' iti buddhinimitttvaaptteH| na ca vyaktInAM medA'vizeSe'pi yAsveva 'gorgauH' iti buddhirupajAyamAnA samupalabhyate tA eva tAmupajanayituM prabhavanti, yathA yAsvevaM guDUcyAdyoSadhiSu medAvizeSe'pi jvarAdizamanalakSaNaM kAryamupalabhyate tA eva tannimittaM nAnyA iti vaktuM yuktam , sAdhAraNanimitta vyatirekeNApi dezakAlAdiniyatasAdhAraNapratyayasya tatrotpattyabhyupagame'sAdhAraNapratyayasyApi tanni10 mittamantareNApi tAsUtpattiprasaktena svalakSaNasyApi vyavasthA syAt / tathAhi-pareNApyevaM vaktuM zakyam-amedAvizeSe'pyekameve brahmAdisvarUpaM pratiniyatAnekanIlAdyAbhAsanibandhanaM bhaviSyatIti kimapararUpAdisvalakSaNaparikalpanayA? atha rUpa-rasAdyAbhAsajJAnasya tadrUpasvalakSaNamantareNApi sambhave'parasyArthakriyAnibandhanArthavyavasthApakasyAbhAvAna pravRtyAdilakSaNo vyavahAra iti svalakSa NAkArajJAnasya tannimittatvena tadyavasthApakatvam, etat sadRzAkArajJAne'pi samAnam / nahi 15sAmAnyamantareNApi bhinnAnAmekakAryakartRtvaM na sambhavatIti tat parikalpyate kintu samAnA kArapratyayo'bAdhitarU~paH tathAbhUtaviSayavyatirekeNopajAyamAno mithyArUpaH prApnotIti vizeSa pratyayasyevA'bAdhitarUpasya samAnapratyayasyApi sAmAnyamAlambana taM nimittamabhyupagantavyamityasti vastubhUtaM sAmAnyam; anyathA samAnapratibhAsAyogAt / ekakAryatAsArazyenaikatvAdhyavasAyAdekapratibhAsa iti cet, vAha-dohAdikAryasya prativyaktibhedAt kathamabhedaH kAryANAm ? 20 iti tatrApyaparaikakAryatAsAdRzyenaikatvAdhyavasAye'navasthAprasakteH, ekakAryatayA bhAvAnAmapratIteH kathamamedAdhyavasAyAdekaH pratibhAsaH yenaikakAryakAritvam atatkAripadArthaviveko vA sAmAnya tadyavahAranibandhanaM syAt ? ekasAdhanatayo'medo'pyata eva na sAmAnyam, vAha-dohAderekArthatvAbhAve'pyekavijJAnajanakatvenAmedAdhyavasAye tadvijJAnasyApi prativyaktibhinnatvAt / ekAkAraparAmarzajJAnajanakatvenAmedAdhyavasAye tatparAmarzasyApi prativyaktibhinnatvAt aprpraamrshjnktve25naamedaadhyvsaaye'nvsthaa| athaikAkAraparAmarzajJAnasya svata evAbhedAdhyavasAyarUpatvAdekatvamiti nAnavasthA, tajanakA bhavAnAM tvekAkAraparAmarzajJAnahetutvAdekatvam anubhavanimittavyaktInAM ca tathAbhUtAnubhavajanakatvenopacaritaM tat / nanvevaM vyaktInAmevAvyavahitaikAkAraparAmarzahetutvaM vastubhUtaM sAmAnyamabhyupagantavyam kiM pAramparyaparizrameNa ? yA hi pratyAsatyA prativyakti bhinnAnubhavA ekaM parAmarzajJAnaM janayanti tayaiva pratiniyatA vyaktayaH svagatasamAnIkArArpakatvena tad 30 janayiSyantIti na kazcid doSaH / yathA hyanubhavajJAnaM bhinnamapi parAmarzajJAnaM pratiniyataikAkAratayA 1 vyaktidarzanavapuSA vi0| 2-lAyAM sthena vA0 bA0 |-laayaasten A0 haa0| 3 buddhiAvA. bA. vinaa| 4 "na cAnugatapratibhAso bahiH sAdhAraNanimittanirapekSo ghaTate pratiniyatadezakAlAkAratayA tasya pratibhAsAbhAvaprasaGgAt"-prameyaka0 pR. 137 pra. pN08| 5 "na cA'sAdhAraNA vyaktaya eva tannimittam , tAsAM bhedarUpatayA''viSTatvAt"-prameyaka0 pR. 137 pra. pN09| 6 "karkaH zvetAzvaH"-prameyaka. Ti. pR0 137 pra. paM0 14 / na vya-A0 haa0| 8-dAdivi-A0 haa0| 9-va gaDacyA-hA. vi.| 10-cyaadyaussaa0| 11 tAsvatpa-vA0 baa0| 12-va buddhyAdi-bhAM. mAM0 vA. bA. vinaa| "amedAvizeSe'pyekameva brahmAdirUpaM pratiniyatAnekanIlAdyAbhAsanibandhanam"-prameyaka0 pR0 137 dvi0 paM03 / 13-mbhave para-A0 hA. vi0| 14-nAdhikAra-A. haa0vi0| 15-yo baadhi-bhaa0maa0| 16-rUpatathA-hA0 vi0| 17-bhuutnimi-maaN0| 18-tyativastu-vA. baa0| 19-tatkApi pa-A. vi. vA. baa| tattvApi p-haa| tatkopi p-kaaN0| 20-yA medo-hA0 vi0| 21-kAtvA-vi0 / 22-pi parivya-bhAM0 mA0 / 23-nubhAvAnAM vA. bA. vinaa| 24 yathA himaaN0| 25-tyApratyA pra-A. haa0vi0| 26-nA eva bhavAvA. bA0 / 27 svagataM samAnAkArArthakatvena bhAM0 mA0 vinaa| 28-nAdhikArA-vA. baa0| 29-dhyatIti bhAM0 maaN0| 30 kAravila-bhAM0 mA0 vA. vA. vinaa| Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 239 vilakSaNaM cidrUpatayA tu samAnaM janayadapi' samAnAsamAnajanakAkAradvayAdhyAsitamapyekam tathA vyaktayo'pi samAnAsamAnAkArAdhyavasAyipratyayajanaka rUpadvayaM bibhrANA naikarUpatayA virotsyanta iti| atha sAmAnyasthAnagatAkArajJAnajanakatvaikasvabhAvatvAta sarvadA tajjJAnaprasaktiH anapekSasyApekSA'yogAt, sahakAryapekSajanakatve vA sahakArikatopakArasya tato'bhede tadvat kAryatvenA'nityatAprasaktiH, bhede vA sambandhAsiddhiH / ekakAryakartRtvalakSaNamapi sahakAritvaM nityAnAmasambhavi 5 tadavasthAbhAvinaH svabhAvasya prAg UdhvaM ca tadavasthAnasadbhAvAt, abhAve vA'nityatvam svabhAvabhedalakSaNatvAt tasya / ajanakasvabhAvatvena na kadAcidapi tajjJAnam, yo hyajanakasvabhAvaH so'nya'sahito'pi na tada janayati, yathA zAlibIjaM kSityAdyavikalasAmagrIyuktamapi kodravAGkaram, ajanaka 1 sAmAnyam parAmarzajJAne na pratibhAseta janakAkArApekasyaiva jJAnaviSayatvAt, jJAnalakSaNamapi kAryamanupajanayadavastu syAt arthakriyAkAritvalakSaNatvAd vastunaH / tadevaM sAmAnyasya 10 nityatvena tadviSayasya jJAnasya vaadhymaantyo'baadhitjnyaanvissytvmsiddhm| yathA, yadi tat sarvasarvagatamabhyupagamyate tadA vyaktyantarAle'pyupalambhaprasaktiH, na cAbhivyaktihetuvyaktyabhAvAt tatrAnupalambhaH prathamavyaktipratibhAsavelAyAM tadabhivyaktasya sAmAnyasya praNe'medAt tasya sarvatra sarvadAbhivyaktatvAt; anyathA'bhivyaktAnamivyaktasvabhAvamedAdanekatvaprasaktarasAmAnyarUpatvApattitaH tadantarAle'vazyaMbhAvyapalambha iti upalabdhilakSaNaprAptatvenAbhyupaga-15 tasya tatrAnupalambhAdasattvamiti na sarvasarvagataM tat / aMtha svavyaktisarvagataM taditi nAyaM doSaH, nanvevaM prativyakti tasya parisamAptatvAda vyaktisvarUpavat tasya bheda eva, abhede ekavyaktAvabhivyaktasya grahaNe'nyavyaktisthasyApi tasya tatsvarUpatvAt pratibhAse-tadAdhArapratibhAsamantareNa tadAdheyatApratibhAsasyAnupapatteH-sarvavyaktInAM yugapat prtibhaasprsktiH|| ketsnaikadezavRttivikalpAnupapattezcAsattvam / kiJca, (1) ekaivyaktisamavetaM tad abhinavotpanna-20 vyaktau niSkriyatvAnna yAti (2) na ca tad vyaktyutpatteH prAk tatrAsIt vyaktirahitasya tasyAvasthAnAnabhyupagamAt vyaktyutpattyuttarakAlaM tu vyaktyantarAdanAgatasyApi tasya tatra sadbhAvaH sAmAnya 1-pi samAnajana-A0 haa0| 2-kaarvyv-vaa0yaa0| 3-napekSyasyA-A0 vi0 / 4 tato'medo tatkArya-vA. bA0 / tato'medo tadveta kArya-A. hA0 vi0 / 'tato'bhedo tadabhedAt kArya-vi0 saM0 / 5 vA asambandhA-vA. bA0 / vA sasambandhA-A0 / 6 "abhAve cA'nityatvam"-pramayeka. pR0 138 pra.paM. 7 // 7 "kAryAjananasvabhAvatve vA'sya sarvadA kAryAjanakanvaprasana:-" prameyaka0 pR. 138 pra. paM0 8 / -nya'hito-A* hA0 vi0 |-'nysNnihito'-vi0 sN0| 9-bhAva cet sA-bhAM0 / bhAvavat sA-A. hA. vi. vA. bA0 / 10-kArilakSa-bhAM0 mAM. vinaa| "arthakriyAkAritvalakSaNatvAd vastunaH"-prameyaka pR0 138 pra. pN09| 11-tyatve tadvi-bhAM0 mA0 / 12-sya bAdhamAna-A. hA. vi. |-sy vAcyaMmAna-vA0 bA0 / 13-yA'vyadhita-vA. bA0 |-yaa'vythit-aa0 vi0 |-yaa vyapi zA-hA0 / 14 "sarvatra vRttibhAjo vA bhaveyuH parajAtivat" // tattvama0 kA0 805 pR. 260 / "tathA tat sarvasarvagataM svavyaktimarvagataM vA"-prameyaka pR0 138 pra. paM. 9 / 15 "khAzrayendriyayogAderekasmistabahe sati / sarvatravopalabhyaraMstatmvarUpAvibhAgataH" // jJAtAdavyatirikta cet tasyApi grahaNaM bhavet / tadvadeva na vA tasya grahaNaM bheda eva vA" / tattvama0 kA0 808-809 pR. 261 / 16-taM sarva tat bhAM0 mAM / 17 "ghaTAdijAtibhedAzca svAzrayeSveva bhAvinaH" / tattvamaM0 kA0 805 pR0 260 / 18-bhAsata-A0 / 19 "saMyogadUSaNe sarva yadevoktaM prabAdhakam" // tattvasaMkA. 811 pR. 262 / ___ekasyAnekavRttizca na yukteti prabAdhakam" // tattvasaM0 kA0 674 pR0 223 / 20 "tatra dezAntare vastuprAdurbhAve kathaM nu te / dRzyante vRttibhAjo vA tasminniti na gmyte"| "na hi tena sahotpannA nityatvAnnApyavasthitAH / tatra prAgavibhutvena na caa''yaantynyto'kiyaa:"|| tattvasaM0 kA0 806-807 pR. 260-261 / 21 vyktyuttrkaa-haa.| 22-pi tatra tatra sa-vi0 / Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDezUnyAyA vyaktarasatyAbhyupagamAt (3) ne cAMzavat tat ekemAzena prAgutpatrabhyakkimyavasthitamaka pareNAMzenotpadyamAnavyaktisambandhamanubhavati (4) na ca niraMzatve'pi prAkanAdhAraparityAgenAdhAra ntare vRttimat tatparityaktavyakterasatyaprasaGgAt (5) na ca yaMtra pradeze vyaktirvyavasthitA tadezena sasa sambandhastadhapatyAnusambandhayate ityApanekabAdhakasadbhASA(pAda) vyaktimitrasAmAnyapakSe kathamavA. 5dhitapratyayaviSayanyAt tatsatvam / yairapi "kasmAt sAnAdimamvayaM govaM yasmAt tadAtmakam / / tAdAtmyamaya kasmAt cet mvabhASAditi gamyatAm" // [ zloSA Akalo047] iti vacanAd vyaktimyabhAvaM sAmAnyamabhyupagataM teSAmapi vyaktiyat tasyA'sAdhAraNarUpatvaM vyaktyu10daya vinAzayodha tadyogityaM prasanama iti na sAmAnyarUpatA / athA'sAdhAraNatvamutpAdavinAzayogitvaM ca tasya nAbhyupagamyate tarhi viruddhadharmAcyAmato vyaktibhyastasya mevprsktiH| Aha ca "tAdAtmyaM ceda mataM jaaney'ktijnmnyjaantaa| nAze'nAzazca keneSTastadvattyAna tvayo na kim" (?) // "vyaktijanmanyajAtA cedAgatI nAzrayAntagat / prAgAsIda na ca taheze sA tayA mAtA katham" // "vyaktinAzena cennaSTA gatA vyaktyantaraM na ca / tat zUnye na sthitA deze sA jAtiH keti kathyatAm" // "vyakti(karjAtyAdiyoge'pi yadi jAteH sa neSyate / tAdAtmyaM kathamiSTaM syAdanupaplutacetasAm" // [ ata eSa "sAmAnya mAnyadieM cet tasya vRttarniyAmakam / gotvenApi binA kasmAt gorbuddhina niyamyate" // "yathA tulye'pi bhinnatye kepucid vRttyavRttitA / gotyAderanimittA'pi tathA buddha vimyati" // [ zlo0 yA AkR0 zlo0 35-36] 25 iti pUrva pakSayitvA yadunaM kumArilena "viSayeNa hi buddhInAM vinA notpattiriSyate / vizeSAdanyadicchanti sAmAnyaM tena tadabhavama" // "tA hi tena vinotpannA mithyAH syurvissyaahne| na tvanyena vinA vRttiHsAmAnyasyeha duSyati // [zlovA0Akuzlo037-38] iti', 1navAMza-vA0 bA0 / 2-ktisaMcarama-vA. baa.| -dhArApa-bhAM0 mAM0 vinaa| "kina pUrvapiNDaparityAgena tat tatra gacchen , aparityAgena vA! na tAvan parityAgena prAktanapiNDasya gotvaparityaktasthAgorUpatAprasaGgAt / nApyaparityAgena aparityaktaprAktanapiNDasyAsyAnaMzasya rUpAderiva gamanAsambhavAt / na parityaktapUrvAdhArANAM rUpAdInAmAdhArAntarasaMkrAntidRSTA"-prameyaka pR. 138 dvi.pN.6| 4 yatpra-bhAM0 mA / yatra yatra pra-vA. baa0| 5-nusaM. badhya-A. bhAM0 |-nuvny-vaa. yaa0| 6 "va"-lo. vaa.| -svbhaavsaa-haa0| 8-tvaM tasya A0 / 9-bhyastadbheda-A0 / 10-estadvatvAna dhvayo na kim vA. bA0 |-stddhtvaanbhvyo na kim A0 / -estatvAttadhvayo na kim hA0 |-"ttstdvnycaannvyo na kim"-prameyaka. pR. 138 dvi. paM0 14 / 'tadvat' "vyaktivat" 'ananvayaH' "asAdhAraNatA" na "kintu syAdeva"-prameyaka. Ti. pR0 138 dvi0paM0 19 / 11-tA vAzra-hA0 vi0| 12 navA vi.| 13 "vyakterjAtyAdiyoge'pi"-prameyaka. pR0 139 pra. paM0 2 / "jAtiH janma" "AdinA vinAzaprahaNam" sa "jAtyAdiyogaH" neSyate "tahIti zeSaH" tAdAtmyaM "jAtivyaktyoH " anupaplutacetasAm "abhrAntacetasAm"-prameyaka.Ti. pR0 139 pra.paM013 / 14 ydyjaa-bhaaN0maa0vinaa| 15 vRttini-bhAM0 maa0| 16-buddhi na yimyate vA. baa0|-buddhiny gamyate A. haa0vi0|-'buddhirn ca gamyate' vi0 sN0| 17 "vRttyapekSitA"-zlo. vA0 / "vRttyavRttitA" iti tu tatra pAThAntaratvena gRhItam / 18-"te'pi" -ko. vaa0| 19 buddhemiviyati haa0vi0| buddhi bhaviSyati vA. baa.| 20-ti nira-A0 haa0vi0| Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| tannirastam bAdhakapratyayanibandhanasya mithyAtvasya sAmAnyabuddhau pratipAditatvAt / asadetat } yato yadi nityam vyApakaM ca vyaktibhya ekAntato bhinnamabhinnaM vA sAmAnyamabhyupagamyeta tadA syAd yathoktabAdhakAvakAzaH yadA tu sadRzapariNAmalakSaNaM sAmAnyam , visadRzapariNatilakSaNastu vizeSaH tadAtmakaM caikaM vastu tadA'tyantabhedAbhedapakSabhAvidoSAnuSaGgo'nAspada eva / __atha sAdhAraNAsAdhAraNarUpasyaikatvavirodho'trApi bAdhakam / tathAhi-yad yadAkAraparihArI- 5 vasthitasvarUpaM tat tato bhinnam , yathA ghaTarUpaparihArAvasthitasvarUpaH paTaH, asAdhAraNarUpaparihArAvasthitaM / sAdhAraNaM rUpamiti kutastayorabhedaH? tathApyabhede na kiJcidapi minnaM syAt anyasya medvyvsthaahetorbhaavaat| kathaJcidbhedAbhedAbhyupagame'pi tayoryenAkAreNa bhedastena bheda eva yena cAmedastenApyameda eva, naikaM sAdhAraNAsAdhAraNadharmadvayAtmakaM vastu, virodhAt / atha yena rUpeNa medastenApi naikAntena bheda eva kiM tarhi? bhedAbhedaH / nanu tatrApi 'yenAkAreNa bhedastena bheda eva10 ityAdivacanAdanavasthAprasaktirityAdi na kathaM bAdhakam ? asadetat:samAnAsamAnAkAratayA bahiH zAbaleyAdeH parisphuTapratipatto pratibhAsamAnasyaikatvena virodhAsiddheH; anyathA grAhya grAhaka-saMvi"ttitritayAdhyAsitaM kathamekaM saMvedanaM syAt, citrajJAnaM vA parasparaviruddhanIlAdyanekAkAraM kathamekamabhyupagamyeta yenedaM vacaH zobheta-"citrapratibhAsA'pyekaiva vuddhiH, bAhyacitravilakSaNatvAt" [ ] iti ? atha--"kiM syAt sA citratekasyAM na syAt tasyAM matAvapi" [ ]15 iti vacanAt sApyanekAkArakA nepyate iti nAyaM doSaH / nanvevamabhyupagacchatA grAhyagrAhakAkAraviviktA sA'bhyupagatA bhavatiH svasaMvedane ca sA yadi tathaivAvabhAti tadA grAhyagrAhakAkArapratibhAsaH kvacidapi jJAne na pratibhAsate ityapravRttikaM jagat syAt / atha grAhyagrAhakavinirmuktamA. tmAnaM pracchAdya 'saMvittiriyaM svasaMvedane caitanyalakSaNaM svabhAvamAdarzayati kathaM tahanekAntaM sA pratikSipet ? pratibhAsamAnApratibhAsamAnayozca caitanya-grAhya grAhakAkAravivekalakSaNayordharmayoravirodhaM ca 20 kathaM na prakAzayet ? api ca, dvividho vo virodhaH-sahAnavasthAnalakSaNaH, parasparaM parihArasthitilakSaNazca / sa ca dvividho'pyekopalambhe'parAnupalambhAd vyavasthApyate, sAdhAraNAsAdhAraNAkArayostvadhyakSeNa bhedAbhedAtmatayA pratIteH kathaM virodhaH ? tadrUpA'tadrUpAkArate hi tayorbhedAbhedo, tathAvabhAsanameva ca tayorbhedAbhedagrahaNamiti kathaM virodhA'navasthAnAdidUSaNAvakAzaH? na ca tayoH parasparaparihArasthitalakSaNatA sambhavati avyavacchedarUpatayA pratyakSa pratibhAsanAt / na ca sAmAnya-25 vizeSayorAkAranAnAtve'pyanAnAtve'nyatrApyanyato'nyasyAnyatvaM na syAt iti vaktuM yuktam, sAmAnyavizeSavat tAdAtmyenAnyatra pratyakSato'grahaNAt grahaNe vA bhavatyevAkAranAnAtve'pi naanaatvaabhaavH| na cAkAranAnAtve'pi sAmAnya-vizeSayoramedapratipattirmithyA, bAdhakAbhAvAt / na ca 'svabhAvabhedAt sAmAnya-vizeSayorghaTa-paTAdivada meda eva' ityanumAnaM bAdhakaM pratyakSasya, pratyakSeNa baadhittvaadtraanumaanaaprvRtteH| athAnumAnaviSaye na pramANAntaravAdhAH nanvevaM dhvanerazrAvaNatve'pi sAdhye sattvAde-30 yathoktalakSaNatayA pramANAntarAbAdhitatvena pratipattiH syAt , sapakSe ghaTAdau sattvA'zrAvaNatveyostAdAtmyasyAdhyakSeNAdhigamAt / athAntAtyabhAvAnnAnayoApyavyApakabhAvaH tat prakRtAnumAne'pi tulym| pakSasyAdhyakSaviruddhatvAdazrAvaNatvAnumAnApravRttiriti "cet, na tahi svabhAvabhedAnumAne'pi 1-dhakAvazo ya-hA0 vi0 |-dhkvsho ya-vA0 baa0| 2-dRzyapa-bhAM0 vA. baa0| 3 atha sAdhAraNarUpasyaika-bhAM0 mA0 vinaa| 4-rAvyava-bhAM0 maa0| 5-rUpapa-hA0 vi0| 6-raNarUpa-A0 hA0 vi0 / 7 kathaJcidbhedAbhyupa-bhAM0 mAM0 hA0 vinaa| 8-na vA'bhe-A0 / 9-dAbhedI hA0 vi0| 10-di kathaM na bAdha-bhAM0 mAM-dina kathaM tarhi baadh-vi0| 11-yAdipari-bhAM. maaN0| 12-ttitRptayA-hA0 vi0 / -ttitvatayA-bhAM0 |-ttitvNtyaa-maaN0| 13-syAccittajJA-vA0 bA0 / syA trijJA-hA0 vi0| 14-kasyA na bhaa0| 15 saMvRtti-bhAM0 mA0 / saMvaMtti-vA0 baa0| 16-t pratibhAsamAnayozca A0 haa0vi0| 17 -mbhAd vAvasthApyate bhAM0 |-mbhaadrvyvsthaapyte hA0 vi0 |-mbhaadrvyvyvsthaapyte aa0| 18-zaH kaca hA0 |-shH kva ca vi0| 19-bhAsanna sAmA-hA0 vi0 |-bhaasnn ca sAmA-A0 |-bhaasnaa ya sAmA-vA0 baa0| 20-tve'nyatrA'pyanyato-A0 hA0 |-tve naanaatve'nytraa-vi0| 21-nAtra bhAM0 mAM. vinaa| 22 kaM pakSasya bhA0 mAM0 vinaa| 23 pravRttiH syAt bhAM* maaN0| 24-tvyostyostdaatmy-aa0| 25-pakAbhAvaH bhA. mAM0 vinaa| 26 ce ttarhi bhA0 mAM* vinaa| sa0 ta031 Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - pramANAntarabAdhAvirahaH, lakSaNayukte vAdhAsambhave'nyatrApi tatsambhavAddhetorasAdhyena zrAvaNatvena virodhAbhAvAt saMzayitavyatirekasyAyathoktatve'nyatrApi kathaJcit svabhAve medasyA medena (nA) virodhAt samAnamutpazyAmaH / saMrvathA svabhAvabhedasyaM cAbhedavirodhino dRSTAnte'pyabhAvAda ghaTAderapi kenacidAkAreNa sadRzatvenAbhedAt / yadi punaH 'tAdAtmyarahitA'tyanta svabhAvabhedAt' iti hetvartho vivakSita5 stadA'siddho hetuH, sAmAnya- vizeSayostAdAtmyenApi pratyakSataH pratIteH / na ca prakRtAnumAnabAdhanAt tattAdAtmyapratItibhrAntiriti nAsiddho hetuH itaretarAzrayadoSaprasaGgAt / tathAhi - prakRtAnumAnasya pravRttau tanmithyAtvena paMcadharmatAnizcayaH, tannizcaye cAnumAnasya pravRttiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / pramANAntareNa tadvIdhane prakRtasAdhanavaikalyam, tata eMva tadbhedasiddheH / 'sAmAnya- vizeSayorbheda eva, bhinnayogakSematvAt, himavad - vindhyayoriti (riva)' ityetadapi sAdhanaM prAkpradarzitasAdhanadoSaM 10 nAtivartate ityayuktameva, bhinnayogakSematvamya vipakSeNa sAkSAdavirodhino'nizcitavyatirekasya medena siddhezca / athA'sAdhyasya sAdhanaviruddhaka yogakSema tvacyAmatvAd virodhaH pAramparyeNa siddha eva, bhavedetat yadi tatrApi vyApyasya vyApaka virodhinA virodhaH "siddhyet; sa cAsiddhaH, virodhadvayasyA: pyasiddheH / bhinnayogakSemasyApyabhedAbhyupagame bhedaH kvacidapi na siddhyaditi vizvamekaM syAditi cet, syAdetat yadyAbhyAM bhedAbhedavyavahAravyavasthA bhavet sA tu bhedAbhedapratibhAsavazAditi sAmAnya15 vizeSayorasahotpAdavinAze'vya bhedapratibhAsAdabhedo na "viruddha iti kathaM na vastubhUtasAmAnyasa dbhAvaH ? na ca yadeva zAbaleyavyaktI sadRzapariNatilakSaNaM sAmAnyaM tadeva bAhuleyavyaktAvapi, vyApakayaikasya sarvagovyaktyanuyAyinastasyAnabhyupagamAt tadanabhyupagamazca zAbaleyAdivyaktInAM bAhuleyAdivyaktisadRzatayA pratibhAse'pyekAnugata sAmAnya kroDI kRtatvenApratibhAsanAt / pareNApi hi - "samAnA iti tagrahAt" [ 1 20 iti bruvatA svahetubhya eva kecicchAvaleyAdivyaktivizeSaH sadRzA utpannA ityabhyupagatameva kevalaM sadRzapariNatilakSaNastAsAM dharmaH kathaJcidabhinno vastubhUto'bhyupagantavyaH anyathau'pAramArthika vijAtIyAvRttinibandhanatve sAdRzyapariNateH sajAtIyavyAvRttinibandhanasyApyatyantabhinnarUpasyApAramArthikatvAt tatpariNativyatirekeNa cAparasya svalakSaNasyAsambhavAt tadAkArajJAnasvalakSaNasyApyabhAva iti sarvazUnyatAprasaktiH / na ca 'sevAstu' iti vaktuM yuktam, apramANikAyAstasyA 25 apyanabhyupagamanIyatvAt / tasmAt samAnAsamAnapariNAmAtmanaH zAbaleyAdivastuno'bAdhitAkArapratyakSapratipattau pratibhAsanAd vizeSavanna sAmAnyAbhAvaH / etena - 242 "sarvasyobhayarUpatve tadvizeSanirAkRteH / codito dadhi khAdeti kimuSTraM nAbhidhAvati // "athAstya tizayaH kazcid yena bhedena vartate / sa eva dadhi so'nyatra nAstItyanurbheyaM param" // [ 30 1 ityAdi yaduktaM dharmakIrtinA tadapi parAkRtaM draSTavyam / na hyasmAbhirdabhyuSTrayorekaM tiryak sAmAnyaM vastutvAdikaM vyaktyabhedena vyavasthitaM tathAbhUtapratibhAsAbhAvAdabhyupagamyate, yAdRgbhUtaM tu prativyakti / pakSe dha-A0 / 1 - va bhedasyA'bhedenAvarodhAt vA0 vA0 / va bhedena vi-A0 hA0 bi0 / 2- svabhA - hA 0 vi0 / 3-sya vAme- hA0 vA0 vA0 / 4- tItibhrA - bha0 mAM0 vinA / 5 pakSidha - bhAM0] mAM0 6- dvAdhake prabhAM0 mAM0 vinA / etadbheda-A0 hA 0 vi0 / evadbheda - vA0 vA0 / 'rivetyetada' - vi0 saM0 / 9 dhanaM doSaM bha0 mAM0 / 10- masya bha0 mAM0 | -vavyApatvA-mAM0 / 13- ta ya-mAM0 / 14 siddhyeta sabhAM0] mAM0 vinA / 7 8- rityetada - bhAM0 ma0 / 11 vyApyasi bhAM0 ma0 / 12 15- nAzopya - A0 hA 0 vi0 / 19 - tatvena prati-bhAM0 mAM0 vinA | 22- gata ke bhAM0 mAM0 vinA / 23-va26 - vyAvRttani-A0 / 20 16 viddhaH mAM0 / 17 - hubaleya- mAM0 / 18 - hubaleyA - mAM0 | samAna iti bha0 mAM0 / lasa - vi0 / 24 vastUbhU-mAM0 | 25- thApara - bha0 mAM0 vinA hazapa-bhAM0 mAM0 | 28-pasya pAvA0 bA0 / 29-Na vA vA0 31 apramANakAyA-vA0 bA0 / aprAmANikAyA - vi0 / 32 -bhAsAd vi-A0 hA 0 vi0 |-bhaanaad vi 21-SAH parAdRzA-A0 hA 0 vi0 / / 27- natve sa bA0 / 30 - ti zUnya-bhAM0 mAM0 vinA / bA0 bA0 / 33 anekA0 pR0 18 paM0 6 / 34 - bhayapa - hA0 vi0 / 35 - bhUtApra - vA0 bA0 / Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 243 minnaM 'samAnAH' iti pratyayaviSayabhUtamabhyupagamyate tathAbhUtasya tasya zabdenAbhidhAne kimityanyatra prerito'nyatra khAdanAya dhAveta yadyunmatto na syAt / ata eva ' "varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi giiyte"| [ na ca nirvikalpake'kSaprabhave pratyakSe purovyavasthitatadyaktidvayapratibhAsavyatirekeNa paro yathAvyAvarNitasvarUpaH sAmAnyAkAraH pratibhAti, nApi savikalpake 'gauauH' ityullekhavati vyaktisvarUpaM 5 bahirudbhAsamAnamantazcAbhijalpAkAramapahAyAnyaH sAmAnyAtmA yathAvyAvarNitasvarUpaH pratibhAti, na cAnyAvabhAsamanyAkArArthavyavasthApakaM jJAnaM tad bhavati atiprasaGgAt' ityetadapi nirastam, avarNAkRtyAdyAkAravyatirekeNa sAdRzyapariNAmAtmanaH sAmAnyasyAkSajapratipattiviSayasya vyaktyA tmatayA dAhAdyarthakriyAkAriNo'bhyupagamAt / na ca zAbaleyAdeH sAdRzyaM bAhuleyAdyapekSamiti tedapratItau tadapekSasya tasyApyapratipattiriti vaktuM zakyam , azeSapadArthavailakSaNyapratipattAvapyasya 10 samAnatvAt / na ca sarvato vyAvRttiH vyAvRttapadArthasvarUpameveti tatpratipattau sA'pi pratIyate vyAvRttyA(vA)rthapratipattimantareNApIti vaktavyam, sAdRzyapratipattAvapyasya samAnatvAt / atha sajAtIyavijAtIyavyAvRttaM niraMzaM vastu tatsAmarthyArthya)bhAvini ca pratyakSe tat tathaiva pratibhAti, taduttarakAlabhAvinastvaivastusaMsparzino vikalpAH vyAvartyavastuvazavibhinnavyAvRttinibandhanAt (nAn) sAmAnyamedAn vyAvRtte vastunyupakalpayantaH samupajAyante ne tadvazAt tayavasthA yuktA, ati-15 prasaGgAt / taduktam "sarvabhAvAH svabhAvena svsvbhaavvyvsthiteH| svabhAva-parabhAvAbhyAM yasmAda vyaavRttibhaaginH"|| "tasmAd yato yato'rthAnAM vyaavRttistnnibndhenaaH| "jAtibhedAH prakalpyante tadvizeSAvagAhinaH" // [ ] ityAdi / 20 nanu 'svasvabhAvavyavasthiteH' ityetasya hetoH svasAdhyena vyAptiH kiM pratyakSeNa pratIyate, auhokhidanumAnena? na tAvadanumAnena, pratyakSAviSayatvena sarvabhAvAnAM dharmiNo'siddhestadanutthAnAt, vyAptiprasiddhau cAnumAnaM pravartate / na ca sAdhya-sAdhanayoH sarvopasaMhAreNa vyAptiranyato'numAnAt siddhyati, ttraapynumaanaantraapekssnnenaanvsthaaprskteH| nApi pratyakSeNa, tasya sannihitaviSayagrAhakatvena deshaadiviprkRssttaashesspdaarthaalmbntvaanupptteH| atha puro'vasthiteSu bhAveSvakSajapratyayena 'svasvabhA-25 1dhAvate-bhAM0 maaN| 2 "varNAkRtyakSarAkArazUnyA jAtistu varNyate"-tattvasaM0 kA0 739 pR. 243 / __"varNAkRtyakSarAkArazUnyaM gotvaM hi kathyate"-apohasi0 pR0 12 paM0 5 / 3-Na puro bhAM0 maa0| 4-rUpasA-pA0 baa0| 5-thA varNita-hA0 vi0 / 6-pa:sAmAnyAkAraH prati-bhAM0 mAM / 7 iti yatadapi bhAM0 maaN0| 8-Na sadRzapa-bhAM0 mA0 vA. bA0 vinA / 9 vyaktAtmabhAM0 mAM. vA. baa0| 10 tadapratipattau bhAM0 mAM0 / tadapratItau tadApekSasya tasyApyapratipattau tadApekSasya vA. bA0 / tatpratIto aa0| 11 vyAvRttArtha-vi0 / vyAvargArtha-vA. baa0| 12-raMzava-A0 / 13-stvasaMsparzi-vA. bA. vinaa| 14-kalpyAH bhAM0 maaN0| 15-vrtivstu-aa0| 16-dA vyAA0 haa0| 17-vRttiv-aa0| 18-yataH sa-A0 haa0| 19 na tattaddazA-A0 / 2. sarve bhAvi0 / idaM padyadvayam anekAntajayapatAkATIkAyAm "Aha ca" ityuktvA uddhRtam-pR0 52 paM0 14 / aSTasaha. pR0 173 paM0 5 / prameyaka pR0 141 pra. paM. 3 / zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR. 578 pN019| 21 uttarArdhamidaM "yadadhikRtyAha nyAyavAdI" ityullikhya vyAkhyAtamanekAntajayapatAkATIkAyAm pR. 315 paM0 5 / "nyAyavAdI dharmakIrtiH" ityapi vyAkhyAtaM tatraiva pR0 315 pN015| 22-bhAvApara-bhAM. mAM0 / 23-ndhanA jA-bhAM0 maa0| "vyAvRttistannibandhanA / jAtibhedAH" iti zlo. vA. pArtha0 vyA0 pR. 578 paM0 19 / asya vyAkhyA prameyaka. TippaNyAmittham-"vyAvRttirnibandhanam yeSAM te" "sAmAnyabhedAH"-pR0 141 pra. paM. 15 / 24-dAt pra-vA. baa0| 25-hokhida-bhAM. mAM* vA0 baa0| 26-mAnena tAvadanumAnena pratyakSa-bhAM. mAM0 |-maanen pratyakSa-A* hA0 vi0| 25-tyakSavi-vA0 bA0 vinA / Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - vyavasthiteH' ityasya hetoH sarvopasaMhAreNa bhedena vyAptiM pratipadyata iti pratyakSavyApAra evAyam, asadetat yato yatraiva svavyApArAnusAriNamanantaraM vikalpamAvirbhAvayatyadhyakSaM tatraivAsya prAmANyaM bhavadbhirabhyupagamyate, sarvato vyAvRttAtmani ta na dva ( na tadva) lAt tadutpattiH, sarvadA anuvRttavyAkArovasAyina eva tasyotpatteH; anyathA 'sajAtIyAd bhedaH' ityamidhAnAnarthakyApatteH, kSaNa. 5kSayAnumAnaryaM ca vaiyarthyam akSaNikAdivyAvRtteH svalakSaNAnubhavaprabhavavikalpenAdhyavasAyAt, svalakSaNaviSayatvaM ca vikalpAnAM sarvato vyAvRttAkArAdhyavasAyinAM prasajyeta / tathAhi idameva svalakSaNagocaratvamadhyakSasya yaMt tasya niyatarUpAnukaraNam, sarvato vyAvRttAkAragrAhiNAM vikalpAnAmapi ced idamasti kathaM na svalakSaNaviSayatvam ? athAvizadAvabhAsitvAdasyAsvalakSaNaviSayatvam, nanu dUravyavasthita pAdapAdisvarUpa grAhyadhyakSa mapya vizadAvabhAsamiti svalakSaNaviSayatvaM tasyApi na syAt / 10 athA'yathArthAkAragrAhiNastasya bhrAntatvAdiSTamevAsvalakSaNaviSayatvam naH tasya pramANAntaratvapra sakteH / tathAhi anadhigatArthAdhigamA'visaMvAdAbhyAM tasya prAmANyam, na ca pratyakSatvam, bhrAntatvAbhyupagamAt / nApyanumAnatvam, a~liGgajatvAt / pratyakSA'numAnavyatiriktasya cAparasya pramANasyAniSTeH kathaM nAsya pramANAntaratvam ? na ca vikalpaH - yenAdhigatArthAdhigamAdapramANam - vikalpa - kAraNamantareNApi bAhyArthasannidhibalenopajAyamAnatvAt / na cAdhyakSa viSayIkRtasvalakSaNAdhyavasA15yitvAdasyAprAmANyam, tathA'bhyupagame'dhya kSekSitazabdaviSaye kSaNakSayAnumAnasyApyaprAmANyaprasakteH / athAnizcitArthAdhyavasAyAdanumAnasyAnadhigatArthAdhigantRtvAt prAmANyam, nizcito hyadhyakSaviSayaH, kSaNakSaya cAnizcayAdadhyakSato na tadviSayatvam / nanvevamadhyakSAnusArivikalpasyApya nizcitArthAbhyavasAyitvAt kSaNakSayAnumAnavat prAmANyaprasaktiH / api ca, vikalpA'numAna viSayArthayoH samaH viSamo vA pratibhAso'bhyupagamyeta ? yadi viSamaH, kathamasadRzapratibhAsayostayorabhedaH ? bhinnAkA20 rAvabhAsi ca kathaM zabdasya rUpam ? atha samaH, vikalpeSu ko vidveSastAnaviSayIkurvataH / atha yatrAMze nizcayotpAdana samartha pratyakSaM tatra pratibhAsAvizeSe'pi pratyakSaM gRhItAMzagrAhitaiyA vikalpo na pramANam, anumAnaM tvagRhItArthAdhigantRtvAt pramANam, tadviSaye 'rthe'dhyakSasya nizcayotpAdanAsAmarthyAt / nanu kathamekamanubhavajJAnaM svArthe nizcayotpattau samarthamasamartha copapadyate virodhAt ekArthAkArAvizepAca ? me~ cAvizeSe'pi tasyaikatra sAmarthyamevAparatrA'sAmarthyam, pareNa sannikarSe'pyevaM vaktuM zakya25tvAt / tathA hi- sarvAtmanendriyArthasannikarSavAdinApi zakyamevaM vaktum sannikarSasyAvizeSe'pi sarvAtmanAna bhAvasya grahaNam kvacide vAMze sAmarthyAt ekatra sAmarthyamevAnyaMtrAsAmarthyamiti / na ca samAropavyavacchedakatvenAnumAnaMsya prAmANyam na punaH pratyakSapRthagbhAvino vikalpasyeti vakuM yuktam, tasya tadyavacchedakatvAnupapatteH / tathAhi kSaNike'kSaNikajJAnaM samAropaH, taccAnumAnapravRtteH prAgiva pazcAdapyavikalamiti kathaM tathApi tasya prAmANyam ? pazcAdaskhalatpravRtteH samAropasyApravRtterastyeva 30 dvaikalyamiti cet, naH tadA skhaladvatterakSaNika pratyayAt svaputrAdau pravRttirna syAt / samAropapratiSedhazcAbhavatvenAhetukaH, sa kathamanumAnenAnyena vA kriyate jJApyate vA abhAvena saha kaiMsyacit 1 - vasyavasthiteH vA0 vA0 / vasya vyavasthiteH A0 hA0 vi0 / 2- nantaravi bha0 mAM0 3- ni ca tadvalA - vA0 vA0 vinA / 4- vRttyAkA vA0 vA0 / 5 - rAdhyavasA-bhAM0 mAM0 / 6-sya vai-bhAM0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 7- bhavaprabhave vika - vA0 bA0 / bhavavika A0 hA0vi0 / 8-sAyAnAM vA0 vA0 / 9 ya tvaniyatarUpAnukAraNaM vA0 vA0 / 10 - zabdAva - vA0 bA0 / 11 na pra-vA0 bA0 / 12 aliGgatvAt vA0 bA0 / 13 bAhyArthasannidhiba - vA0 vA0 / bAhyArthasannidhAdhiba-A0 hA0vi0 / 14 na vA vA0 -bA0 / 15 - nasyAdhiga - vA0 bA0 vinA / 16-sya vA-bA0 bA0 A0 hA0 / 17 - so nAbhyu - vA0 bA0 / -so nabhyu - A0 hA0 bi0 / 18 ta nu yadi vA0 vA0 / 13 - stAvavi-vA0 vA0 / stA'navi-A0 hA0 vi0 / 20-kSatA vA0 vA0 / 21- tayA viSayA vika-A0 | 22- nAt sA vA0 bA0 / 23-nubhayajJA-A0 | 24-martha vopa vA0 vA0 / 25- rthAvize-vA0 bA0 / 26 na vA A0 hA0 / na tvA-vA0 bA0 / 27-vAMze'sA-A0 |-vaaNshai sA-hA0 / vAMzait sA-vA0 bA0 / 28-nyatra sAvA0 bA0 A0 hA0 vi0 / 29- nasyAprA-A0 / 30 - tasya vyava vA0 vA0 / tasya yava-bhAM0 ma0 / 31 - jJAnasamAbhAM0 mAM0 vinA / 32 -skhaladvRtteH bha0 mAM0 / skhalitapravRtteH A0 |-skhlt pravRtteH vi0 / 33-mAropyasyA- bha0 mAM / 34- tadvikalpami -A0 hA 0 vi0 vA0 vA0 / 35 - nAhetuH sa bhAM0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 36 kasyacit tasya samba-bhAM0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 244 Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 245 sambandhAbhAvAt tasya tathA'pratipattezca ? atha pravRttasamAropasya svata evAbhAvAt anumAnAt kSaNikatvanizcaye bhAvinazcAkSaNikasamAropasyAnutpatteH samAropavyavacchedakatvaM kSaNikAnumAnasyocyate, na; sAkSAdbhUtasamAropaniSedhAt kathamavikale samArope prabandhenopajAyamAne kSaNavivekanizcayaHyena tato'kSaNikasamAropasya bhAvino'natpattiH syAta? nizcayA''ropamanasorvirodhAbhyaH pagamAt; anyathA pratyakSapRSThabhAvinaH kSaNikanizcayasyApyutpattiprasaGgaH / tathA, parasyApi nizcayAtmanA 5 pratyayena sarvAtmanA'rthasvarUpanizcaye'pi samAropapravRttau tadyavacchedAya pravarttamAnaM pramANAntaramanarthakaM na syAt / tanna kSaNavivekanizcayaH, nizcaye vA virodhAdeva naakssnniksmaaropH| dRDharUpasyAkSaNikasamAropasyAstyeva vyAvRttiH, sAdRzyanimittastu skhaladrUpAropaH sthAyIti cet, asadetat; avadhAritavizeSasyAnavadhAritavizeSalakSaNasAdRzyAsambhavAt kathaM samAropaH tannibandhano'pi sthAyI yuktaH ? samAropanimittasAdRzyavirodhivivekAvadhAraNasadbhAvAt vahnisannidhAnAd romaharSAdivizeSa-10 vad yathArthanizcaye viparyAsAnupalabdhezca / atha yathA nizcitaikatvasyApi puMso dvicandrAdibhrAntirakSa. jatvAnna nivarttate tathA(thA')kSaNikabhrAntirapi / nanvevamakSaNikabhrAnterakSajatve na kiJcidapi pratyakSa. mabhrAntaM syAt / "pazyannapi na pazyati" [ iti ca dharmakIrtivacanaM viruddhyeta / athA'kSaNikatvabhrAntirmAnasI marIcikAcake toyAdi-15 bhrAntivat tathApi nAvadhAritavizeSasyotpadyeta, anavadhAritavizeSasyaiva tadutpatteH / akSaNikAvabhAsasya mAnasatve vastvantarasmaraNasamaye utpattizca na syAt ; vikalpadvayasya yugapadanutpatteH utpattI vA'zvaM vikalpayato'pi 'godarzanAd darzane kalpanAvirahasiddhirayuktA syAditi kSaNavivekanizcayesvazyaMbhAvyakSaNikasamAropAbhAvaH / tatsadbhAve ca na kvacidanumAnAnizcitanAnAtvasyAtmA''tmIyabhAvayoH prvRttiryuktaa| na hyAtmanA'numAnAnnAnAtvanizcayalakSaNe nairAtmyadarzane sati ekapratyaya-20 lakSaNamAtmadarzanaM sambhavati vivekAvivekagrahaNayorekatvavirodhAt; tadbhAvAnAtmIyagrahaH; tadabhAve ca tatpUrvakasya rAgAderanutpattaH kathamabhilaSitA'nabhilaSitasAdhanayostadadhyavasAyena prApti-parihArAya pravRttirupaiyete ? anAzravacittotpattiprabandhalakSaNamuktihetau ca mumukSoryano viphalaH syAt nai tmyA: dyabhyAsamantareNApyanumAnAt kSaNikatvanizcayamAtreNaiva muktisiddheH / Atmadarzanasya sahajasyAhAnestannimittA''tmA''tmIyasnehapUrvakasukhAbhilASavataH sukha-duHkhasAdhaiMneSvAdAna-parihArArthA pravRttiH25 aviruddheti cet, syAdetat yadi tatsahajamAtmadarzanamekapratyayalakSaNaM na syAt tadrUpatve tvAtmano'nu. mAnAt kSaNavivekanizcayamAtreNaiva tasya niruddhatvAnna tannimittA saMsArakAraNeSu pravRttiH / athaikapratyayalakSaNaM sahajamAtmadarzanaM na bhavati na tarhi nairAtmyAbhyAsAdapyavirodhAt tannivRttiriti vyartho nairAtmyAbhyAsaH syAt / atona sAkSAt pAramparyeNa vA'kSaNikasamAropavyavacchedakatvAt kSaNikAnumAnasya prAmANyam, adhyakSaprabhavavikalpe'pi caitat samAnam nizcite tatrApi smaaropaabhaavaat|30 na ca pravRttasamAropAvyavacchedakatvAd vikalpasyAprAmANyamiti vaktuM yuktam, pravRttasamAropanyavacchedakatvena prAmANya(Nye) vizeSato dRSTAnumAnasyApi prAmANyaprasaktiH tasyApi tadrUpatvAt / na ca pravRttaH samAropo vyavacchettuM zakyaH abhAvasya nirhetukatvAbhyupagamAt / na ca pratyakSapRSThabhAvivikalpa. 1-nA kSa-mAM mAM0 vinA / 2-nazca kSa-bhAM. mAM0 vinaa| 3-nupapatteH bhA. mA. vi.| 4-kSaNikasyAnu-bhAM* maaN0| 5-mAropini-vA0 baa0| 6 pratibandheno-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinaa| 7 kSaNe vivekvi0| 8-karopasya aa0| 9-thApi para-vA. vaa0| 10-pAropasthA-vA. bA. haa0vi0| 11 avadhAritavizeSalakSaNasAha-A0 haa0vi0| 12-dbhAvavahni-bhAM0 mA. vinaa| 13-dapi bhrAntaM A0 hA. vi.| 14 gordarzanAta darzanAdarzane A0 / godarzane vA0 bA0 / 15-mAropyAbhA-bhAM0 mA0 / 16-nA ni-cA0 baa0| 17-kSaNanai-bhAM0 mAM0 vA. baa0| 18-padyate aa0| 19-ta naadhv-bhaaN0| 20-rAtmyAvyatyAsa-bhAM0 maaN-raatmyaabhyaas-vi0|-raatmaabhyaas-haa0| 21-naakssnniktvaanishc-haa0vi0| 22-ttAtmIya-mAM0 / 23-tmIyaM sneha-bha0 maa0vinaa| 24-pUrvasu-A0 hA0 vi0 / 25-dhanepyAdA -bhAM0 maa0| 26-rArthapra-vA0 bA0 / 27-tmanyanumA-bhAM0 mAM. vinaa| 28-sya viru-bhAM. mAM0 vinaa| 29-vRtteH bhAM0 mAM0 vA. baa0| 30-vRtteH aa0| 31-kSapRSTibhAvi-A0 hA0 vi0|-ksspRssttikaabhaavivaa0 baa| Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 prathame kANDemapahAyA'numAnasyaiva prAmANyam tasya liGgajatvAt itarasya ca tadviparyayAditi vAcyam, vizeSato dRSTAnumAnasya liGgajatvena prAmANyaprasakteH / na cAnubhavaviSayamAtrAdhyavasAyitve'dhyakSapRSThabhAvivikalpAnAmabhyupagamyamAne vyAptisiddhirapi parasyopapadyate, sannihitamAtrapratigrAhi tvenAdhyakSasya tadyA. pArAnusAriNo vikalpasyApi sarvAkSepeNa sAdhya-sAdhanayoAptigrAhakatvAsambhavAt / tathA ca dezA5ntarAdAvupalabhyamAnaM sAdhanamanizcitasAdhyapratibandhaM tatra sAdhyaM na gamayet / atha kArya dhUmo hutabhujA kAryadharmAnuvRttito nizcitaH sa dezAntarAdAvapyanalAbhAve bhavaMstatkAryatAmevAtikAmedityAkali ko'gninivRttau na kvacidapi nivarttata, nApyavazyaMtayA'gnisadbhAva eva tasya bhAva upalabhyeta / tathA, vyApakAbhAve'pi tadAtmano vyApyasyA(sya)bhAve na kadAcit sAdhanaM tatsvabhAvatayA pratIyeteti / nanvevaM vyAptisiddhAvapi tannizcayakAlopalabdhenaiva syAt vyApakenAsya vyAptiH tasyaiva tathAnizcayAta, 10 na; tAdRzasyApi sAdhyavyAptagrahaNe tadrAhiNo vikalpasyAgRhItagrAhitvaM kathaM na syAt ? yadeva hi pratyakSeNa tavyAptatvenopalabdhaM tatastasyaivAnumAnaM vizeSato dRSTam taccAnumAnaM syAt, anyadezAdisthe. nAvyApteH pArizepyAt todRzavyApakenAnyatra tAdRzaMsya vyAptisiddhiriti na vaktavyam, pArizeSyAsiddheH / tathAhi-tat pArizepyaM kiM pratyakSam , utAnumAnam ? na tAvat pratyakSam, dezAntarasthasyA numeyasya pratyakSeNApratipatteH pratipatto vaa'numaanvaiyrthyprsktiH| athAnumAnam , nanu tatrApi kathaM 15sAdhya-sAdhanayoH prativandhasiddhiH? na pratyakSeNa, tasya vyaaptigraahktvenaaprvRtteH| nAnumAnAntareNa, anavasthAprasakteH / na tenaivAnumAnena, itaretarAzrayaprasaGgAt / tamAdanumAnaprAmANyavAdinA sarvopasaMhAreNa vyAptigrAhI pratyakSajanmA svaviSayAvisaMvAdI vikalpaH prmaannyitvyH| sa cAminibodhikaM jJAnamasmaddarzane prasiddhamaspaSTatayA zrutaM vA UhazabdavizeSavAcyatayA na pratyakSa-parokSapramANadvayavyatiriktaM tat pramANAntaram / pratyakSAnumAnavAdinAM tu vyAptigrAhakaM pramANAntaraM presaktam pratyakSAnu. 20mAnAbhyAM vyaaptigrhnnaasmbhvaat| na ca pratibandhagrAhakasya pramANasya svArthe vyabhicAraH pratibandhA. bhAvAt iti vaktavyam, tatra yogyatAlakSaNapratibandhasadbhAvAt / pratyakSe'pi hi svArthaparicchedo yogyatIta evana punstdutpttyaadeH| tadutpattipratibandhAt pratyakSasya svArthaparicchedakatve indriyasyApi ttpricchedytvprsktiH| tatsArUpyAt tesya tatparicchedakatve nIlakSaNo'paranIlakSaNasya paricchedakaH syAt paricchedasya jJAnadharmatvAt , aprasaGge nIlajJAnamaparanIlajJAnaparicchedakaM syAt / tadutpatti25sArUpyAbhyAM samuditAbhyAM pratyakSasya svArthaparicchedakatve nIlajJAnaM samanantaranIlajJAnasya paricchedaka syAt / tadutpatti-sArUpyasadbhAve'pi samAnArthasamanantarapratyayasya na tadrAhakaM vyavasthApyate tadadhyavasAyAbhAvAditi cet, nanu 'tadutpatyAdike pratibandhe samAne'pyarthe eva tasya taddhyavasAyo na punaH samanantarapratyaye' iti pRSTena bhavatA saiva yogyatA niyAmikA vaktavyA / api ca, 'viSayendriya manaskAreSu vijJAnakAraNatvenAviziSTeSu viSayasyaivAkAraM bibharti vijJAnaM nendriyAdeH' tathA, 'nIlA. 30 dyarthasArUpyAvizeSe'pi nIlAnaM yogyatAdezasthameva nIlAdyartha viSayIkaroti nAnyam' ityatrApi yogyataiva zaraNam / ato'syA eva tatsArUpyAdivizeSe'pyavazyamabhyupagamanIyatvAt arthapratiniyamaH sairvatrAbhyupagamanIya iti pratyakSavadUho'pi yogyatIyAH pratibandhasAdhako'bhyupagantavyaH; anyathA anu 1-mavahA-bhAM0 mAM0 vinaa| 2-mANyApra-bhAM0 mAM0 / 3-trAvyava-bhAM0 mA0 vinA / 4-mAtre prati-vA0 baa0| 5-pratibimbaM ta-bhAM0 mA0 vinA / 6-vartate nA-bhAM0 mAM. vinaa| -nopyasya bhA-vA. baa0| 8-pi nizca-vA0 bA0 / 9-syAtAdRzasyApi bhAM0 / 10-drAhiNA vA0 bA0 / 11-STaM na cAnuvA0 bA0 |-ttN na tvAnu-hA0 vi0| 12-pteH parizeSyAt vA0 baa0|-pteH pArizeSAt A0 hA0 |-teH pari. zeSAt vi0| 13 tAdRzAvyA-mAM0 vA. bA0 / taadRshaaNvyaa-bhaaN0| 14-nyatrAtAha-vA. bA. haa0vi0| 15-zasyAvyA-vA0 bA0 / 16-pattau cAnu-A0 / 17-kalpavRpramA-hA0 |-klpvRkssprmaa-vi* / 18 sa tvAbhi-vA. baa.| 19-darzanaprasi-bhAM. mAM0 vinA / 20-prazaktam hA0 / prazastam A0 / 21 -tA'ta eva A0 hA0 vi0 |-taa eva vA0 baa0| 22 tasyAtatpa-vA. bA. 23-jJAnapari-A. hA. vi0| 24-jJAnAmapari-vA. baa0| 25-tAsyaiva mAM. vA. bA0 / 26 rUpA''loka-manaskAra-cakSurvyaH sNprvrtte| vijJAnaM maNi-sUryA'zu-gozakRya ivA'nalaH" // . __ anekA0 TI0 pR0 206 paM0 19 / 27-yanamaskA-vA0 bA0 / 28-jJAnayo-A0 haa0| 29 'yogyadeza-vi0 sN0| 30-pyAvize -aa0| 31 sannAbhyu-A0 hA0 vi0 / 'sannabhyu- vi0 sN0| 32-tAyA prati-vA. baa0| 33 pratibimbasAvA. vaa0| Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 247 mAnAdivyavahAroccheda eva / ne cAtrApyanavasthA, na hi pratibandhanizcayApekSo liGgavadayaM gamakaH, pratyAvad yogyatayaiva svArthaprakAzanAt svahetoreva niyatArthaprakAzanayogyasyAsyotpatteH / na ca svalakSaNadarzanAnantarabhAvino vikalpasyAspaSTAvabhAsitayA na sAmAnyagrAhakatvam, unmIlitacakSuSaH paro'vasthite samAnAkAre'rthe spaSTatayA tasyAvabhAsanAt / atha 'savikalpA'vikalpayoryagapadvattervimaDhastayoraikyamadhyavasyati' iti spaSTatAvabhAsaH, asadetat savikalpA'vikalpayoH kimekaviSa- 5 yatvam, utAnyatareNAnyatarasya viSayIkaraNam, AhosvidaparatretarasyAdhyAropastayorekatvAdhyavasAya iti vikalpairanupapatteH / tatra na tAvadekaviSayatvaM tayoH sambhavati, vikalpa(rUpasya) pUrvAnantarapratyayAgrAhyatatsamAnakAlavastuviSayatvAt / anyatarasyAnyatareNa viSayIkaraNamapi samAnakAlabhAvinorapAratacyAdanupapannam / avissyiikRtsyaanysyaanytraadhyaaropo'pysmbhvii| tadanantarabhAvi jJAnaM to viSayIkRtyAparamanyatrAdhyAropayatItyapi vaktumazakyam, tayovivekenopalambhaprasaGgAt / tathA ca10 naadhyaaropaadpyektvaadhyvsaayH| kiJca, yadyavikalpaka vikalpe'dhyAropya vikalpakamavikalpatayA'dhyavasIyate tadA samAnAkArasya vikalpaviSayatayA'bhyupagatasya na tatra tadrUpatayA'dhyavasAyaH syAt, vikalpAvabhAsasya tadviSayatvena vyavasthitasya vikalpasvarUpavadavikalparUpatayA'dhyavasitatvAt / atha vikalpamavikalpe'dhyAropyA'vikalpo vikalparUpatayA'dhyavasIyate tadA sutarAmaspaSTapratibhAsa eva syAt, laghavRtterapi kramabhAvinorvikalpA'vikalpayona vicchedAnapalakSaNama varNadvayAdinA'nekA-15 ntAt / vikalpAtmanotpattirevendriyajasyAtmanyaparasamAropazcet, nanvevaM sarvendriyajA vuddhirvikalpakatvenAsatyA syAt / vikalpasyApi nAvikalparUpeNotpattirekatvAdhyavasAyaH, vikalpAtmano vaizadyAbhAvAt / yugapaTTattezcAbhedAdhyavasAye dIrghazaSkulIbhakSaNAdau rUpAdijJAnapaJcakasyApi sahotpatterekatvAdhyavasAyaH kiM nAbhyupagamyeta? bhinnaviSayatvAt teSAM sa neSyata iti cet tarhi prakRte'pi sa mA bhUt, kSaNa-santAnaviSayatvenAvikalpa-savikalpakayobhinnaviSayatvAt / na hi vikalpe niraMzai-20 kakSaNAvabhAso lakSyate", tallakSaNe kssnnkssyaanumaanvaiyrthyprskteH| kSaNaviSayatve'pi vA na tayorekaviSayatvama, svopAdAnaviSaya-tatsamAnasamayakSaNagocaratvAt / ekasantAnasamAzrayeNa dvayorapyekaviSayatve darzana-smaraNayorabhinnasantAnAdhikaraNayorapi syAt / vartamAnArthatayA'pravRttena darzana-smaraNayorekatvAdhyavasAya iti cet, na; zabdAdisvalakSaNe'dhyakSagocare kSaNakSayamanumAnAnnizcinvato'nubhava-vikalpayoryugapadbhAve'pyabhedAdhyavasAyAbhAvAt marIcikAyAM jalabhrAnteH vizadAva-25 bhAse ca nimittaM vaktavyam, vikalpA'vikalpayoryugapadbhAva nimittasya tatrAbhAvAt tadopalabdhilakSaNaprAtasyAnupalambhAdU darzanasyAbhAvAt tatsadbhAve vA na jalAkAraM darzanam jalabhrAnterakSajatvAnabhyupagamAt / nApi marIcikAviSayam bhinnAdhikaraNatayA tayorekIkaraNAsambhavAt, sambhave vA ghaTAnubhavasya paTasmaraNAdAvapi prsnggH| pratyakSAsannavRttitvAda vaizadyabhrame'nyatrApi saivAstu kiM yugapajjJAnotpattikalpanayA? prakRtivibhramAdevA'sya tathAbhAve siddhaM vikalpAtmakajJAnasya vaizadyam / na ca 30 jalabhrAnteravaizadyam , jalabhrAntyAdhArasamAnadezajalapratibhAsAvizeSAt / na ca yugapattiniyoH siddhA, sakRdbhAve hi jJAnayoryugapattiH syAt / na caikasmAt sAmagrIvizeSAdarthendriyAdilakSaNAd yugapat kAryadvayasya vikalpA'vikalpasyodayo yuktaH, yataH sAmagrIbhedAt kAryasya tatprabhavasya bhedo yuktaH; anyathA nirhetukaH sa syAt / atha kAryavyatirekAt kAraNasya tatra 1-cchedH| na vA0 bA0 / 2 na vaa-aa0| 3 prasaGgani-vA0 baa0| 4-kSatvavad mAM0 vinA / -kSatva vA. baa0| 5-drshnaantr-vi0| 6-yA sA-vA0 baa0| 7-kArArthe spa-mAM0 |-kaareaaspvaa0 bA0 |-kaarespR-haa0| 8-dRtternirmU-vA0 baa0| 9-tyayagrA-A0 vi0 vinaa| 10-hyavat savA. bA. haa0| 11-pyasaMbhavatIti tada-A0 vi0| 12 jJAnato viss-vi0| 13-dhyAropya vikallyatayA-A0 vi0 |-dhyaaropviklptyaa-vaa. bA. haa0| 14-nA'naikA-bhAM0 maaN0| 15-tpattirekendri-bhAM. maaN0| 16-sAye vi-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 15-lpAtmAno vai-A0 vi0 |-lpaatmnau vai-vA. bA. haa0| 18-pAdinA jnyaan-vi0| 19 mA bhUta kSaNa-A0 vi0| 20-NasattAna-bhAM0 maaN.| 21-te'talla-vA0 baa0| 22 tvaMSToyataH pAdAna-vA0 baa0| 23-tsadabhAve A0 hA. vi. / 24-tadAbhA-bhAM0 maaN| Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 prathame kANDesAmarthyAvadhAraNam / arthAdivyatirekAca narvi(na vi)kalpavyatirekaH etatsamAnajAtIyAnAmatItAdivikalpAnAmAdyabhAve'pi bhAvAdityavikalpotpAdana evArthendriyAdeH sAmarthyamavasIyate ityamyupagamAdastyeva sAmagrIbhedaH tataH kAryabhedo'pi saGgata eva, asadetat; timiraparikaritacakSuSo'I. vyatirekeNApya vikalpakasya kasyacidutpattidarzanAdaparasyApi tajAtIyatayA'vikalpadarzanasya vikalpa 5vadanarthajanyatvaprasakteH / atha taimirikAnubhavAdanupahatendriyajAdhyakSasya bhedAnnAnantaroktaprasaGgaH, nanve tat savikalpake'pi samAnam / na caikatra vikalpe'vaizadyadarzanAt tajAtIyatayA sarvatra tathAbhAvasiddhiH, avikalpasyApi dUrArthagrAhiNaH kasyacidavaizadyopalabdheH tadanyasyApi tdbhaavprskteH| tat sthitamakSabhAvino vikalpasyArthasAkSAtkaraNalakSaNaM vaizadyam; tena 'svavyApAramevamAdarzayato vikalpa syotpatteH svavyApAramutprekSAtmakaM tiraskRtya darzanavyApArAnusaraNAd vikalpaH pramANaM na bhavati' 10 ityetannirastaM draSTavyam / vikalpazcaika evArthagrAhyupalakSyate nAparaM darzanam yadyApArAnusAriNo vikalpa sthAprAmANyaM bhavadbhiH gRhItagrAhitayA pratipAdyate / vikalpA'vikalpayorlaghuvRttervikalpavyatirekeNAvikalpasyAnupalakSaNe'GgIkriyamANe varNayorapi lghuvRtteritretrvytirekennaanuplkssnnprsktiH| na ca varNayostathAbhUtalaghuvRtterabhAvAt parasparavyatirekeNopalakSaNasadbhAvaH, yugapajjJAnAnutpattivAdino'pi tAbhyAM vyabhicArAbhAvaprasakteH / nApi sAdRzyAd vikalpA'vikalpayorbhedenAnupalakSaNam, santAne15taraviSayatvena tayorekaviSayatvakRtasAdRzyAbhAvAt / jJAnarUpatayA sAdRzye nIlA'nIlAkArajJAna yorapi jJAnAtmanA sAdRzyAnna syAd bhedenopalakSaNam / tnnaa'viklpkjnyaansdbhaavH| atha yadi prathamAkSasannipAta eva savikalpakaM darzanamudayamAsAdayati tadbAhyastvarthAtmA; tathA satyarthagrahaNAbhAva eva prsktH| tathAhi-arthadarzane sati tatsannidhAne dRSTe tadvAcake smRtiH, tatsmRtau ca tenArtha yojayati, tadyojitaM cArtha vikalpikA buddhiradhyavasyati / na ca savikalpakapratyakSavAdI aMzabdakamarya 20pazyati, tadarzanamantareNa ca (na) tadvacaHsmRtiH, tAmantareNa ca na vacanapariSvaktArthadarzanam ityarthadarzanAbhAva eva prasaktaH, asadetat ; yato yadi 'azabdakamarthaM vikalpo nAvagacchati' ityabhyupagamyeta tadA syAdayaM doSaH; na cAsmAbhiH zabdasaMyojitArthagrahaNaM vikalpo'bhyupagamyate kiM tarhi ? niraMzakSakSaNikAnekaparamANuvilakSaNasthirasthUrArthagrahaNam / tacca prathamAkSasannipAtavelAyAmapyanubhUyate / tathA, 1-vyatirekatvA na vi-hA0 vA. bA0 |-vytirektven vi-A0 vi0 / vyatirekAcca narvi-bhA0 / atra 'arthAdivyatirekAcca na vikalpavyatireka eva tatsamAnajAtIyAnAmatItAdivikalpAnA-' iti pAThaH sNbhaavyte| 2 takArya-bhAM0 maaN| 3-kSajasya bhAM0 mAM0 / 4-kalpe vai-bhAM0 mAM0 vinaa| 5 sarvatrAta-bA. baa| 6-pi vidarA-bhAM0 maaN0| 7-NaM bhavati bhAM0 mAM. vinaa| 8-pAdyate vi0| 9-ta vikalpayorla-A0 vA. baa0| 10-vRttivaikalpa-vA0 bA0 haa0| 11-sakteH vi0| 12 parasya vyati-vA. baa0| 13-palakSaNopalakSaNasadbhA-bhAM* maaN0| 14-bhAvaH aa0| 15-dRshyaadviklpaadvi-haa0|-dRshyaadviklpyormevaa0 bA0 vi0 / 16 sAdRzye nIlAkArajJAna-vA0 bA0 haa0| 17 tanna vi-vA0 baa0| 18-smA satyaA0 vi0| 19 "sati hyarthadarzane'rthasannidhau dRSTe zabde tataH smRtiH syAt agnidhUmavat / na cAyamazabdamartha pazyati, apazyan na zabdavizeSamanusmarati, ananusmaranna yojayati, ayojayanna pratyeti ityAyAtamAndhyamazeSasya jagataH"-anekA* pR0 122 pN03| "na cAyamityAdi / na khalvayaM savikalpakapratyakSavAdI zabdarahitamartha pazyati, khAbhidhAnavizeSaNApekSA evArthA vijJAnairvyavasIyanta iti niyamAt / tataH ko doSa ityAha-apazyan na zabdavizeSamanusmarati 'niyamena' iti zeSaH" anekA. TI. pR0 122 paM0 24 / "tathAhi-nIlAdikamarthamanirIkSamANastatra pratipannasamayaM tadvAcaka zabdaM nAnusmaratyupayogAbhAvAt , ananusmarazca purazcAriNi nIlAdivastuni na taM saMghaTayati smRtidarpaNapratibimbanamantareNa tatsaMghaTanAsAmarthyAt, asaMghaTayaMzca zabdaM tvadAkUtena na nirIkSata eva nIlAdikamarthamiti suSuptaprAya jagajAyeteti"-syAdvAdara0 pR. 36 dvi. pN08| 20 dRSTA ta-hA0 vA0 baa0| 21-cksmR-vi.| 22-kalpakA bu-vA. bA. hA. vi0|-klpbuaa| 23 azabdakarma pazyati tadarzanamantareNa ca tadvacasmRtiH aa.| 'azabdaM karma pazyati tadarzanamantareNa ca na tatsmRtiH' vi0 sN0| 24-Na na ca vacana-bhI0 maaN0| 25-bdasaMyogitA-vA0 bA0 / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 249 sahatasakalavikalpAvasthAyAmapi na niraMzakSaNikAnekaparamANupratibhAsaH, sthirasthUlarUpasya bahiH stambhAdeAhyarUpatAM bibhrANasya pratibhAsanAt, azvavikalpakAle'pi puro vyavasthitasya gavAdesta. thAbhUtAnubhavaviSayatvena pratibhAsanAt / yadi punarabhilApasaMsRSTArthAdhyavasAyyeva vikalpo'bhyupagamyeta tadA tadanutpattireva prasaktA / tathAhi-yAvat puro vyavasthitaM vastu nIlAditve(tvena) na nizcitaM na tAvat tatsannidhAnopalabdhatadvAcakasmRtyAdikrameNa tatpaeNriSvaktArthanizcayaH, yAvacca na tannizcayo na 5 tAvat tadvAcakasmRtyAdi, kSaNakSayAdAvivA'nizcite vAcakasmRtyAderayogAt / yoge vA zabdAnubhavAnantaraM 'kSaNikaH' iti vAcakasmRtyAdikrameNa tannizcayotpatteH kSaNakSayAnumAnamapArthakaM syAt / api ca, 'tadvAcakasyApi smaraNamaparatadvAcakayogamantareNa bhavadabhyupagamena na sambhavati, tadyojanamapi smaraNamantareNa, smaraNamapyaparatadvAcakayojanAdivyatirekeNa' ityanavasthAnAnnAtra kvacidapi nizcayaH syAditi / tasmAdamilApasaMsargayogyasthirasthUrArthapratibhAsaM jJAnaM prathamAkSasannipAtodbhavaM 10 savikalpaka tathAbhUtArthavyavasthApakamabhyupagantavyam: anyathA sakalavyavahArocchedaprasaGgaH / ataH sAdhAraNAsAdhAraNarUpe vastuni pramANapravRttiH nAsAdhAraNAtmani.nirvikalpakasyApyasAdhAraNAtmani viSaye vikalpAnutpAdakatvAdagrAhakatvameva / grAhakatve vA tatra kssnnkssyaanumaansyaapraamaannyprsktiH| tasmAt 'svasvabhAvavyavasthiteH' ityasya heto dena sarvapadArthAnAM pratyakSeNa vyAptigrahaNAbhAvAnna vyAptigrAhakapramANaphalametat-'svasvabhAvavyavasthiteH sarvabhAvAnAM sarvato bhedaH' iti / ato na 15 dharmavizeSAbhAvaH / vyAvartyabhedAd vyAvRttibhedaH tadbhedAcca dharmabhede yathA amUrtAd vyAvartamAno ghaTo mUrtastathA mUrtAntarAd vyAvarttamAnaH pratyayo'mUrto'pi mUrtaH syAt / amUrtAtmanA tayorabhede kathaM mobhayAtmakatvaM bhAvAnAm ? na ca kalpito dharmabhedaH, tathAbhyupagame yathA parasattvAd vyAvarttamAnasya ghaTAdeH paraviviktaM svasattvaM kalpyate tathA svasattvAd vyAvatamAnasya svaasttvprktRptiprsnggH| atha parasattvAdeva tasya vyAvRttiHna svasattvAt , nanvevaM kathaM na pAramArthiko'nyavyAvRttidharmabhedo'bhya-20 pagataH syAt ? na ca 'ekaH saMvRtisannapi kalpyate'nyo na' iti vibhAgo yuktaH, kalpanAyAH sarvatra niraGkuzatvAt / tadevaM sadRzapariNAmasAmAnyasyAvAdhitapratyayaviSayatvena sattvAdasiddho heturiti sthitam / svasaMvedanapratyakSasyAnizcayarUpatAbhyupagame zabdapratyayasyAsiddhatvAdAzrayAsiddhazca hetuH / na hyanizcitaM jJAnasya svarUpaM svargaprApaNasAmarthyavad dAnacittasya siddhaM bhavati pratibhAsamAtreNa siddhatve 25 vA tatra vipratipattirna syAt, kSaNakSayAderapi ca pratibhAsamAtreNaiva siddhatvAt tadanumAnavaiyarthyaprasaktizca |n ca svasaMvedanenA'nizcayAtmanA'pi nizcayAtmajJAnavarUpaM gRhyate na punastasya svargaprApaNasAmarthyAdikam ato na vipratipattyAdyabhAva iti vaktavyam, tasmin gRhyamANe gRhyamANasya tasya tato bhedaprasaGgAt / na ca tasmin sarvAtmanA svasaMvidite'pyabhyAsapATavAdenimittAt kvacidevAMze nizcayo na sarvatra, svasaMvedanasya tadaMzanizcayajananasamarthasyApi tadaMzAntare tadasAmarthyAd dvirUpatA-30 ptteH| na caikatra sAmarthyameva paratrAsAmarthyam, vihitottaratvAt / na ca nizcayasaMvedanasyApyanizcayAtmakatvena svato nizcitasya nizcayavyavasthApakatvam , kSaNikatvAderivAnizcitasyA'nyavyavasthApa 1-bhAsasthitasthU-vA0 baa0| 2-sthUrarU-vA0 bA0 hA0 vi0| 3-vAdista-A0 vi0| 4-lASasaMvA. bA. hA0 vinaa| 5-sNspRssttaa-maaN0| 6-sAyo vikalpebhyupa-vA0 baa0| 7-sparipRktA-bhAM. mAM / 8-tArthAni-vA0 baa0| 9-dilakSaNa-bhAM0 mAM0 vinaa| 10-ge va za-vA0 baa0| 11-nubhAvA-bhAM. mAM. vinaa| 12-kayojanamanta-bhAM0 m0| 13-sthAnAnna kvaci-bhAM* mAM0 / 14-lASasaM-vA. bA. hA. vinaa| 15-bhAsajJA-bhAM* mAM. vA. bA. hA. vinaa| 16-rUpavastu-vA. baa.| 17-ttiH na sAdhA-A0 vi0| 18-tmani vika-bA. baa0| 19 pR. 243 paM0 17 / 20-dharmabhedo y-vi0| 21-vaya'mA-bhAM0 mA0 / 22-thA'mU-A0 vi0 vinaa| 23 saMvRttisannapi mAM0 vA0 bA0 hA0 vi0 / saMvRttiH sannapi bhaaN.| 24-sthita saMve-A0 / 25-me zAbda-bhAM0 mA0 / 26-zcitajJA-vA. baa0| 27-nA'pi. zAnakha-bhA0ma0 28-nizciyA-A0 hA0 vA. baa0| 29-tmasva-vA0 bA0 / 30-mANAgRhya-vA. baa0| 31 sarvadA vA* baa0| 32-mAdvi-A0 vi0| 33 pR. 244 paM0 24 / 34-tmakatve sva-bhA0 mAM-tmakatvenAsva-vA. baa0| 35-to'nizci-bhA0 maa0| ma0 ta032 Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDekatvAyogAn / na ca svasaMvedanenAnizcayAtmanA'nizcito nizcayaH pratyayavyavasthApakaH, iti miti lpakakhasaMvedanavAdinaH pratyayAsiddheH kathaM nAzrayAsiddhaHprakRto hetuH? ___ yadapi bhavatu vA sAmAnyaM tathApi tasyA(sya) bhedebhyo'rthAntaratve minneSvamedAdhyavasAyo mAthi reva' ityAdi, tadapyayuktam : ekAnta minnasya sAmAnyasya bhinneSvamedapratyayahetutvenAnabhyupagamA / 5na hyanyenAnye samAnA abhyupagamyante kintu svahetubhya eva kecit samAnA utpannAstathaiva gavAdi prtyyvissyaaH| yaMdapi 'anantaratve'pi sAmAnyasya' ityAdi, tadapyasat : anarthAntaratvenaikAntena tasthAna pagamAnna tatpakSabhAvI bhrAntatvAdidoSaH prtyysy|| yaMdarpi 'yatraiva hi kRtasamayA dhvanayaH sa eva tepAmarthaH, na ca samayaH zabdAnAM paramAta 10 sambhavati.' tadapyayukam :mAmAnya-vizeSarUpasya vastunaH pAramArthikasya saGketa-vyavahArakAlavyApakasa pramANasiddhatvAt / yadyapi zAvaleyAdayo vyakti vizeSaNaH parasparaM nAnuyanti tathApi samAnapariNAma svarUpatayA kSayopazamavizeSAvibhUtaprAkpradarzitavyApnigrahaNasvarUpakSAne tathaiva pratibhAsamAnAH sahe. naviSayatAmupayAntyeva, agorUpavyAvRtteSu saGketa-vyavahArakAlavyAnimatsu bhAveSvagozabdavyAvRttA zabdasvarUpasya saGketitatvAd dezAntare kAlAntare ca tataH zabdAt tadarthapratipattirAvyamicAri 15NyupajAyata eva / ekatvaM tu zabdA'rthayoH zabdapratipattAvanaGgameva, tadantareNApi saGketasya kartu zakyatvAt saarthktvaacc|| tena 'ye yatra bhAvataH' ityAdiprayoge 'na bhavanti ca bhAvataH kRtasamayAH sarvasmin vastuni sareM dhyanayaH' ityasiddho hetuH, yathoktavastuni samayasya prtipaadittvot| yadapi 'himAcalAdiSu saGketavyavahArakAlavyApakeSu saGketaH sambhaviSyati' ityAzaya 'teja 20 pyanekaparamANurUpatvAnna saGketaH' 'iMti, tadapyayuktam: samAnAsamAnakapariNatirUpasya vastumA sAdhitatvAt / yaMdapi 'udayAnantarApavargiSu svalakSaNepu saGketa utpannAnutpannevazakyakriyataH(kriyaH)' iti, tadapyasaGgatamaH ekAntenodayAnantarApavargitvasya bhAveSvasiddheH / athAnte kSayadarzanAt prAgapi tassa. bhAvasiddhestasiddhiH, nanvevamAdau sthitidarzanAdante'pi sthAnutAsiddherviparyayasiddhiprasaGgaH / ayAnte 2: stharyAnupalabdherna viparyayasiddhiH, AdI kSaNakSayAnupalakSaNAt kSaNakSayasiddhirapi na syAt / sarazA parAparotpatnivipralambhAt kSaNakSayasyAdAvanapalakSaNamiti ceta. syAdetatayadi katadhita aNi siddhaM syAt, taccAsiddham tatra sAdhakahetvabhAvAn / kRtakanvAt tasiddhiriti cen, na; sAdhyasA dhanadharmabhadaut siddhI (bhedA'siddhau) tatastasiddherayogAt , yoge vA svAtmano'pyAnmanA simita mgAt / na ca vyAvRttibhedAt kRtakatvA'nityatvayorbhedaH, yatastadbhedaH svato"vA, vyavacchecAdvA, 3. AropAd ghA, buddhipratibhAsabhedAd vA bhavet ? na tAvan svataH, svato mere bhedasya vastutvam, vastuve ca kathaM na vastutyapakSabhAvI doSaH ? yastunadhAnekAntAtmano bhedAbhedAtmakatayA siddheH siddhonA siddhAntaH / vyavacchedyabhedAdapi na vyavacchedabhedaH, anityA(tyatvA)divyavacchedyasya nisyAdervyavacchecaspa yamnuno'bhAvAd bhedaabhaassprskteH| kalpinavyavacchecavyavacchedena tadbhedAbhyupagame tatra kalpanA'pi itaramyavacchedena ityanyonyavyaSacchedena vyavacchedayormyavasthitasvarUpatvAt kathaM netaretarAbhayadoSA! nizcitaH pr-10| pR. 16 paM. 10 / 3 tamyA'me-mAM. mAM / pUrvagAThAnumAreNa 'tasya mede. yo'ntAna' iti mamara / -naabhyu-a.| . gamyane vi0|6 pR. 11.13 / 7.14 pN."| 8 pinatraya vA. va. nAnupapattistathA bhAM. maaN.| 1.-NAmaH svruu-aa.| "-bi. bhatimA bhaa.mau.| 12 pR. 26 paM. 16. 13 pR. 1.paM. 19 / 14 pR.1.45.2.| 1. pra. pR. 5.1. / 16 pR. 176 pN.|| 1. pR. 1765.. / 18 pR. 242 paM. 21 / 1. pR.17." ..vaM myAn A. vi.| 1 tathArisa-bA. pA.hA. nathA si-bhA. 4. / dApyArama si.pA . vinA / 01-khAtmanopyAtmano si-mA. m.| svAramanAyA ramanA mi mAmbAgmanA sipaa.paa.| 24-to mya-bA. baa.binaa| 25-vastubA. bA.. . anityatvAdinyavacchedasya nityAyayaMpadastha basnuno-bA* vaa..| manisyatvAdimpapI pada bstuno'bhaavaan-aa.vi.| Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha - tatsaMbandhayormImAMsA / anityatvAdivyavacchedena nityAdivyavacchedyasya vyavasthAyAmanityAdivyavacchedasyApi nityAdivyavacchedyAd vyavacchedena buddhipratibhAsabhedAdeva bhedo'stu kiM vyavacchedasya vyavacchedyabhedAd bhedakalpanayA ? tathaiva bhedAdU vyavacchedasya sAdhyasAdhanabhAve zabdatvAderapi buddhipratibhAsabhedena bhedAt sAdhanabhAvaH syAt / tathA ca na kazcit pratijJArthaikadezAsiddho hetuH syAt / na ca zabdAcchabdatvasya na pratibhAsabhedaH; anyathA dharmidharmavyavasthA 'bhAvaprasakteH / atha pratibhAsabhede'pi vyavacchedyabhedA- 5 bhAvAt zabdatvasya pratijJArthaikadezatvam, nanvevaM bhAva- dravyAbhidhAyinorabhidhAnayoraparyAyatA na syAt 'zabda' zabdena zabdatvasyApyabhidhAnAt ; anyathA pratijJArthaikadezatA'pi na syAt / nApyApabhedAdU vyavacchedasya bhedaH, satvAdAvasattvAdyAropasyAbhAvAt bhAve vA sattvamadhyanityatvavat sAdhyamanuSajyeta / tatsAdhane ca taddhetorasiddha viruddhA'naikAntikadoSatrayAnativRttirbhavadabhiprAyeNa / tanna kRtakatvA'nityatvayoH sAdhyasAdhanabhAvaH bhavadabhiprAyeNa bhedAbhAvAt / atha tayoH 10 paramArthato'bhede'pi nizcayavazAd gamyagamakabhAva iti kRtakatvaM kRtakatvAdhyavasAyinA nizcayapratyayena bhedena nizcIyamAnamanityatvasya gamakam, nanu yayorvastugatayoH kRtakatvA'nityatvayostAdAtsyapratibandhaH na tayornizcaya iti na gamyagamakatvam, yayozca vikalpabuddhipratibhAsinorbhedena nizcayaH na tayostAdAtmyanibandhano gamyagamakabhAvaH, buddhyArUDhayoravastutvena pratibandhAbhAvAt / atha bheda eva tayoH kalpanA nirmitaH na punarvastusvarUpamapi zabdasvalakSaNasyAkRtaka nityavyAvRttaniraMzaikasvabhA- 15 vatvAt tadgatakRtakatvAdibhinnadharmAdyadhyavasAyinazca kRtakatvAdivikalpAstathAbhUtasvalakSaNAnubhavadvArAyAtvena tatpratibaddhAstena tatpratibhAsinordharmayoH sAdhyasAdhanabhAvaH avyabhicArazca pAramparyeNa vastupratibandhAdupapadyata eva / syAdetat yedi tathAbhUtaM svalakSaNaM pratyakSata evaM siddhaM syAt, na ca tat tataH siddham svapne'pi niraMzakSaNikAnekaparamANurUpasya tasyAsaMvedanAt / yAdRgrUpaM tu tat pratyakSa pratibhAti kRtakatvAdyanekadharmAdhyAsitaM tanna niraMzam, yatastadanubhavadvArAyAtakRtakatvAdi- 20 vikalpapratibhAsinIM dharmANAmavyabhicArAt sAdhyasAdhanabhAva upapadyeta / na cAnumAnavikalpata eva tasya tathAsiddhiH, pratibandhA siddhAvanumAnasyaivApravRtteH / savikalpaka pratyakSasya sAdhyasAdhanadharmapratibandhagrAhakasya dharmisvarUpa grAhakasya ca prAmANyAbhyupagame zabdAdidharmiNaH kRtakatvAdyanekadharmAtmakasya siddhatvAd vivAdAbhAva eva / bhavatu vA parapakSe sAdhyasAdhanabhedaH tathApi na sAdhyasAdhanabhAvaH, tayora vinAbhAvasAdhakapramANAbhAvAt / 251 25 atha 'nirhetukatvAd vinAzasya vinAzasvabhAvaniyato bhAvaH tadbhAve bhAvasyAnyAnapekSaNAt antyakAraNasAmagrIvizeSavat svakAryotpAdane' ityAdisAdhana sadbhAvAt kathaM nAvinAbhAvaH prakRtasAdhya-sAdhanayoH ? asadetat tayoravinAbhAvasAdhanam, anaikAntikatvAt / tathA hi- anapekSANAmapi zAlyaGkarotpAdane yavabIjAdInAM tadutpAdanasAmagrIsannidhAnAvasthAyAM tadbhAvaniyamAbhAvAt / atha vIjAdInAM tatsvabhAvAbhAvAt tatsvabhAvApekSayA'napekSatvamasiddham tarhi vinAzasvabhAvApekSatvAt 30 kRtakAnAmapi keSAJcit tatsvabhAvAbhAvAdanapekSatvamasiddhaM syAt / atha hetusvabhAvabhedAbhAvAt sarva sAmagrIprabhavANAM vinAzasiddhestaMdana pekSatvAnnAnapekSatvamasiddham, nanu vicitrazaktayo hi sAmagrayo dRzyante tatra kAcit syAdapi sAmagrI yA nazvarAtmAnaM janayet zRGgAdikeva zarAdikam / atha 1 - cchedyasya vA0 bA0 / 2 - cchedyasya vA0 bA0 / 3 -bhAsabhedAt vA0 bA0 / 4- dhanAbhA-bhAM0 mAM0 |-dhnH bhAvA0 vA0 hA0 / 5-sthAbhA-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 hA0 vinA / 6- katvAvyavasA-vA0 bA0 / 7-yostadAtmaprati -A0 / 8-ndhanayoga vA0 vA0 |-ndhnyorg -A0 hA0 vi0 / 9 - sturUpavA0 bA0 / 10 - sino dha-A0 vi0 vA0 bA0 |-sinaa dha hA0 / 11 - yadi yathAbhUtaM A0 vi0 / 12- taM na tannirasyaM (raMzaM) vA0 vA0 hA 0 / 13 - sinAddha-bha0 mAM0 / 14 " zAlyaGkurotpAdana sAmagrIsannidhAnAvasthAyAM tadutpAdane'nyAnapekSANAmapyeSAM tadbhAvaniyamAbhAvAt / dvitIyapakSe tu vizeSyAsiddho hetustatsvabhAvatve satyapyanyAnapekSatvAsiddheH / na hyantyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdana khabhAvA'pi dvitIyakSaNAnapekSA tadutpAdayati / dahanasvabhAvo vA vahiH karatalA disaMyogAnapekSo dAhaM vidadhAti / bhAge vizeSaNA siddhaM ca tatsvabhAvatve satyanyAnapekSatvaM zRGgotthazarAdInAM kSaNikasvabhAvAbhAvAt " - prameyaka0 pR0 145 pra0 paM0 5 / 15- dakaM sA-bhAM0] mAM0 vinA / 16- dhAnAvyava - vi0 / 17 - jAnAM bha0 mAM0 vinA / 18 - vAt tatsvabhAvApekSatvamasiddham vi0 / 19- stadAnyApekSa-vA0 bA0 hA 0 / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 prathame kANDevinAzitvenopalabdhAnAM pratikSaNaM vinAzAbhAve vinAzapratItireva na syAt, dvitIye'pi kSaNe bhAvastha sthitau sarvadA sthitiprasaGgAt, dvikSaNAvasthAyitve hi dvitIye'pi kSaNe kSaNadvayasthitisvabhAvatvAtatatsvabhAvatve svabhAvabhedena kSaNikatvaprasaGgAt-tRtIye'pi kSaNe'vasthAnaM syAt tadA'pi tatsvabhAvatvAt caturthe'pi / evamuttareSvapi kSaNeSvavasthAnAdAsaMsAraM bhAvasya sthiteravinAzAd vinAza5pratItirna syaat| bhavati ca vinAzapratItiH atastatpratItyanyathA'nupapattyA pratikSaNavinAzAnumAna dRzyAtmakasya kAryasya adRzyAtmano'pyAdye kSaNe yaH svabhAvaH prAgabhUtvA bhavanalakSaNaH sa eva cet dvitIye'pi kSaNe prAgabhUtvA bhAvasya bhAvAt kSaNikatvam / atha prathame kSaNe janmaiva na sthitiH, dvitIye kSaNe sthitireva na janma tathApi janmajanminoH sthitisthitimatozcAbhedAt tayozca vyati rekAta pratikSaNamanavasthAyitvam aparAparakAlasambandhitvasya parasparavyatirekiNo bhAvasvabhAvatvAba 10 pratikSaNamanavasthAyitvamiti siddhA vinAzaM pratyanapekSA bhAvasya, asadetat ; svahetorevAnekakSaNasthAyI bhAvo bhUtakSaNeSvabhavan , tiSThan vartamAnakSaNeSu, bhaviSyatkSaNeSu sthAsyaMzcAntyapazcime prathamakSaNa eva jAta iti kAlenA'nAgatAdinA'satA'pi vizeSyatvaM bhAvasyAviruddhaM kAraNasAmarthyavat dvitIye'pi kSaNe na-anyathA kAryakAraNayorekadaivotpattarekakSaNasthAyi jagat syAt-iti prAgutpatterabhUtvA bhAve'pi bhAvasya dvitIyA~dikSaNe na kSaNikatvam / vastutastu bhAvakSaNAt pUrvakSaNeSu bhUtvA bhAvI svabhAvo 15bhAvasya sarvatrAnAntyakSaNenApi (?) viziSTe'nantarAtItakSaNa eva, prathamakSaNe tAzasvabhAvasya bhAve dvitIyAdikSaNe'pi na kSaNikatvam, akSaNikatvAvirodhAt bhAvakSaNAt pUrvakSaNeSvabhUtvA bhAvasya dvitIyAdikSaNe'pi prathamakSaNasvabhAvasya bhAve tatsvabhAvatve'pyekAntataH kSaNikatvAsambhavAt / athA. bhUtvA bhAvazca prAgasataH sattvam , tasya dvitIye'pi kSaNe bhAvAnna pUrvAparakSaNayoH sthityutpattimattvena svabhAvabhedAd bhAvasya kSaNikatvam / nApyaparAparakAlasambandho'pyaparAparakhaibhAvo bhavati paramANu20 SaTkasambandhe'pyekaparamANuvat / paramANUnAmaya zalAkAkalpatvAt parasparamasambandhaH iti cet, asadetat ; sambandhe pratIyamAne asambandhakalpanA'yogAt / kRtsnaikadezasambandhavikalpayogAdasambandhaH / tathAhi-sarvAtmanA paramANUnAmabhisambandhe'NumAtraM piNDaH syAt / ekadezenAbhisambandhe ta ekadezAH paramANvAtmana AtmabhUtAH, parabhUtA vA? AtmabhUtAzcet, naikadezenAbhisambandhaH teSA. mabhAvAt / parabhUtAzcet, paramANubhirekadezAnAM sarvAtmanA'bhisambandhe'medAdekadezaikadezinoreka25 dezAbhAvAnnaikadezenAbhisambandhaH paramANUnAm / ekadezenaikadezAnAmedezinA'bhisambandhazcet, tadekadezAnAM tato bhedAbhedakalpanAyAM tadasthaH paryanuyogo'navasthA ca na ca prakArAntaraM dRSTaM yenANUnAM sambandhaH syAt ato'nupalabhyamAnasyApi paramaNvisambandhasya kalpanA, asamyagetat; asambandhavat sambandhaprakArAntarasyaivAdRSTasyApi kalpanIprasakteH / sarvAtmanaikadezene vA'"nAma 1-tve dvi-A0 / 2 kSaNA'va-bhAM0 mA0 / 3 evamuttarottareSvapi kSaNeSu sthAnAdA-bhAM0 mA / 4 kSaNeSu sthAnA-vA0 bA0 haa0| 5-mAnaM dRzyAtmano'pyA-A0 vi0| 6-va bhAvasya na bhAM0 mA0 / 7-ye'pi kSa-bhAM0 maaN0| 8-mavasthAyitva-vA. baa0| 9-kssnnaasthaa-haa0| 10-kSaNeSu bha-vA. baa.| 11-zcAtyapazci-vA. bA0 |-shcaatpshvi-aa0 / 12-nA satA-A0 vi0| 13-ruddhakAra-vA. baa| 14-rthyava dvi-vi* vinA |-thyN vaddi-A0 / 15-tIyapakSe nAnyathA vA0 baa0| 16-yAdilaH kSa-A0 / 17 sarvatra nAntya-bhAM. maaN0| 18-ziSTo ananta-vA0 baa0| 19-dRzaHsva-vA. bA. hA0 |-dRshaasvaa0 vi0| 20-katvAdvi-A0 vi0| 21 abhUtvA maaN0| 22-mbandhe'pya-bhAM0 m0| 23-svabhAvobhAvo bha-bhAM. maaN0| 24 "kathaM ca sambandhe pratIyamAne'pratIyamAnasyApyasambandhasya kalpanA pratItivirodhAt"prameyaka. pR0 152 pra. paM04 / / 25 "kiMcAsau rUpazlaSaH sarvAtmanaikadezena vA syAt ? sarvAtmanA rUpa leSe'NUnAM piNDA(2)NumAtraH syAt / ekadezena taccheSe kimekadezAstasyAtmabhUtAH parabhUtA vA ? AtmabhUtAzcennaikadezena rUpazleSastadabhAvAt / parabhUtAzcet tairapyaNanAM sarvAtmanekadezena vA rUpazleSe sa eva paryanuyogo'navasthA ca syAt"-prameyaka0 pR. 149 pra. pN.4| 26-mAtraH pi-bhAM0 maaN0|-maatr pi-vi0| 27-kadezino'bhi-vA0 baa0| 28-vasthA pa-vA. bA. / 29-mANUsamba-A0 |-maannusmb-vi0| 30 tatsamba-vA. bA. vinA / 31-rasyevA-mAM. mAM. vA. bA. hA. vinaa| 32-nAyAM pra-bhAM0 mA0 vA. bA. hA. vinaa| 33-nacANU-A0 haa0| 34-NUnAM samba-A0 vi0| Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 253 sambandhAt sambandhasya ca pratIteH prakArAntareNa eSAM sambandha iti kalpanA yuktiyuktaiva, pratItivirodhazcaivaM na syAt / atha vikalpikA pratItirAropitagocarA'satyapi sambandhe sambandhamAdarzayati, na tadvazAt sambandhavyavasthA yena pratItivirodhaH syaadsmbndhvaadinH| kathaM tarhi sambandhapratItevaizadyam vikalpasya vaizadyAnipTeH ? yugapaTTattervikalpAvikalpayorekatvAdhyavasAyAd vaizadyabhrame sahabhAvinorgodarzanAzva vikalpayorapyekatvAdhyavasAyAd vaizadyavibhramaH syAt / athAsambaddhairapi paramANumiH 5 sambandhagrAhIndriyajJAnaM tajanyate tto'ymdossH| nanvevamasambaddhAnapi paramANUn sambaddhAnivAdhyakSabuddhiradhigacchantI kathaM bhrAntA pratyakSatvamazruvIta ? pratyakSatve vA kathamato na paramANusambandha siddhiH yato'sambandhavAdinaH pratItivirodho na syAt ? paramANUnAmasambaddhAnAM jldhaarnnaadyrthkriyaakaaritvaanupptteH| arthakriyAvirodhazcAsambandhavAdinaH vaMzAdInAM caikadezAkarSaNe tadaparadezAkarSaNaM ca na syAt, 10 vartamAnavijJaptikSaNavat pUrvAparakSaNayoge'pi vA na svbhaavbhedH| abhAvAvyavadhAnalakSaNaM hi nairantaryam , tallakSaNazca sambandhaH pareNAbhyupagantavya eva, tasyA'bhAve kAryotpattirahetukA syAt anava. ratasattvopalambhenAbhedabhrAntizca na syAt kevalAdeva sAdRzyAd bhrAnterutpattAvatiprasaGgaH sarvatra sAhazyAt tdutpttiprskteH| sattvopalambhazcAbhAvAvyavadhAnalakSaNameva nairantaryam tasyAstitve tallakSaNo'styeva smbndhH| na cAnekAkArayoge'pi pItAdyanekAkAracitrajJAnavadekAntato bhedaH parArthasya 15 pratIyamAne'bhede ekAntabhedAnupapatteH / ataH kSaNikasvabhAvApekSA'kSaNikabhAvasambhavAt sambhavinI bhAvAnAm / athA'nazvarAtmanaH krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tato'rthakriyAnivRttau tanniyatA sattA'pi nivartate, na cAsataH kAryatvamiti kAryAtmanaH sarvasya kSaNikatvAdanapekSatva siddhiriti sAdhya-sAdhanayoravinAbhAvasiddhiH / nanu kimanayA paramparayoM avinAbhAvasya vyApakAnupalabdhereva 20 siddhirastu? yataH prakArAntarAbhAvAda vyApakAnupalabdheH sattvalakSaNaM kRtakatvamakSaNikAd vyAvatamAnaM kSaNikeSvevAvatiSThate vastudharmasya sato gatyantarAbhAvAt / bhavatvevameveti cet, na; prakArAntarasadbhAve kathamavinAbhAvasya vyApakAnupalabdherapi prasiddhiH nityA'nityAtmake'pi bhAve sati kRtakatvasya kSaNikatvenaiva vyAsyayogAt ? __ bhAgAsiddha cAnapekSatvam kSaNikasvabhAvApekSayA kRtakAnAmapi keSAzcidubhayAtmakatvena kSaNi-25 kasvabhAvAbhAvAt / vipakSAd vyApakAnupalabdheAvRttasya hetorabhISTa eva sAdhyAvyabhicAra iti cet, akSaNikavAdino'kSaNikAvyabhicAraH kimevaM na syAt ? tenApi zakyamevamabhidhAtum-kramayogapadyAbhyAM kSaNike'rthakriyAvirodhaH / tathAhi-ekasAmagryantargatayugapadanekakAryakAriNa ekasya svabhAvabhedamantareNa kAryasva bhedAyogAt svabhAvabhedavA'(decA')nekatvaprasaGgAnnaikasya yugapadanekakAryakAritvam / kAraNasvabhAvazaktibhedamantareNApi kAryasyopAdAnabhedAd bhedamicchatA zaktibhedo'-30 bhyupagata eva upAdAna-sahakAribhAvenAnekakAryajanmanyekasya vastukSaNasyopayogAbhyupagamAt upAdAnasahakAribhAvayozca parasparaM bhedAt / na caikatropAdAnabhAva evAnyatra sahakAribhAvaH, kAraNakSaNasya 1-nA buddhiyuktai-vA0 bA0 hA0 |-naa yuktai-A0 vi0| 2 artha vi-vA0 vA. haa0| 3 vino go-vA. bA. hA. vinaa| 4 artha sa-vA. baa0| 5-mbandhairapi bhAM0 mAM0 vinaa| 6-jJAnaM na janyabhAmAM-jJAnaM janya-vA. bA. haa.| -mbandhAna-bhAM0 mAM0 vA. bA. hA. vinaa| 8-mbandhAni-bhAM0 mAM. vA. bA. hA. vinaa| 9-ntIti ka-bhAM. mAM0 / 1. "arthakriyAvirodhazcANUnAmanyonyamasambandhato jldhaarnnaahrnnaadyrthkriyaakaaritvaanupptteH| rajavaMzadaNDAdInAmekadezAkarSaNe tadanyAkarSaNaM cAsambandhavAdino na syAt"-prameyaka pR0 152 pra. pN05|| 11-vAdinAM A0 vi0 |-vaadinaa ceka-vA0 bA0 / 12-Nasya sa-vA. bA. haa0| 13-sa. ttopa-vA. bA0 / 14-lAdevAsA-vA0 bA0 / 15-kSaNo'stya samba-A* vi.| 16-mbhavinA bhAvA. baa0| 17-varteta na bhAM maa0| 18 na vA-vA0 bA0 / 19-yA vinA-bA. hA. vinaa| 20-sya tato vi0| 21-starAsa-bhAM0 mA0 vinaa| 22-ddha vA-mAM. aa0| 23-ryasyAbhedA-vA. baa| 24-gAt abhAvabheda vA-bhAM. mAM0 |-gaat svabhAvabhede vA vi0 sN0| 25-nabhedAbhedami-vA. bA. hA0 |-nbhedmi-aa0 vi0 / 16-nAnaka-bhAM0 mAM0 vinA / 27-sparabhedA-bhAM. maaN| Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 prathame kANDetathAbhyupagame sahakAryupAdAnabhAvayorabhedAt tatkAraNaM sahakAri upAdAnaM vA yataH prasajyeta yA pAdAnaM nai taryupAdAnabhedAt kAryabhedaH sarva pratyupAdAnatvAt / sahakAritve copAdAnasyaivAbhAvA kutastadbhedAt kAryabhedaH? evamapi yadi kSaNasyaikatropAdAnabhAva evAnyatra sahakAribhAva iti ra zaktibhedastakSaNikasyApyekadaikakAryakAritvamevAnyadA'nyakAryakAritvamiti kramAnekakAryakAriko 5na syAt zaktibhedaH / na ca pUrvAparakAryakAritvaMyorabhedAduttarakAryakAritvasya prAgeva sambhavAda tadaivottarakAryotpattiH syAditi vaktavyam , kSaNikatve'pyasya samAnatvAt / tathAhi kAraNasattAkAle tadanantarabhAvikAryakAritvasya sadbhAvAt tadaiva tatkAryotpattiH syAditi kaary-kaarnnyorekkaaltaaprsktiH| na copAdAnabhedAdeva kAryasya bhedaH, 'godarzanasamaye'zvaM vikalpayato manaskAralakSaNo pAdAnabhedAbhAve'pi savikalpA'vikalpayoH pareNa bhedAbhyupagamAt, tadbhede'pi ca taduttarakAlabhA10vino'nusandhAnasyAbhedAnnopAdAnabhedAd bheda evopAdeyasya / ataH zaktibhedAdeva bhedaH kAryasya, zaktizca bhinnA'bhinnA zaktimataH-tadhaNe'pyagrahaNAd bhinnA, kAryA'nyathAnupapattyA ca tatraiva pratI. yamAnA sA tto'bhinnaa| vyatireke zaktimataH zakteH aMzaktAt kaaryaanupptteH| na ca vyatiriktAyAH zaktereva kAryotpatti bhaviSyati, zaktimato'kArakatvenAvastutvaprasaGgAt / na ca zaktimato'pi kArakatvam, tasyA'sA15marthyAt / na ca zaktiyogAt tasya zaktatvam , azaktasya bhinnazaktiyoge'pi zaktatvAnuparpatteH zaktestatrAnupayogAt; tadupayoge vA zaktitaH zaktimata utpattirabhyupagatA syAt / tathA ca svahetoreva zaktasyotpattirabhyupagantavyA kimarthAntarabhUtazaktiparikalpanayA? zaktasya ca svahetoreva tasyotpattI kiM zaktiyogaparikalpanena? nApi zaktimataH zaktirabhinnaiva zaktimadrahaNe'pi agRhItatvAt , zaktiH gRhItaiva tadhaNe keva20 lamatatphalasAdhAt vipralaibdho na tAM vyavasyati, asadetat ; sarvato vyAvRttavastuvAdinAM viprala mbhanimittasya vastubhUtasAdharmyasyAbhAvAt / na caikaparAmarzapratyayahetutvena sAdharmyamabhyupagantavyam , cakSurUpA''loka-manaskAreSvapi tasya prskteH| tasmAd bhrAntinimittAbhAvAd yadi zaktiranubhUtA tadA tathaiva nizcIyeta; anizcayAnnAnubhUtetyavasIyate, atastataH kathaJcidaminnApi / na ca bhedAbheda yorvirodhaH, abAdhitAkArapratyayaviSayatvAt tayoH yathA parapakSe aikakSaNasya sva-parakAryakaraNA'ka25raNayoH / na caikakSaNasya svakAryakaraNameva parakAryAkaraNamityAdi vaktavyam, vihitottaratvAt / niraMze ca kSaNe zaktibhedAdapi na kAryasya bhedaH, zaktibhedAbhAvAt niraMzatvAdeva / tanna kSaNikasyAkramakA ritvam / nApi kramaikAryakAritvaM tasya yuktam, dvitIyakSaNe kSaNikasyAbhAvAt / anekakAlabhAvi. kAryakAritvaM hyekasya kramakAritvam taccaikakSaNasthAyini bhAve kathamupadyeta ? kramavatkSaNApekSayA svato'kramasyApi kramakAritve kSaNikasya akSaNikasyApi kramavatsahakAryapekSayA'kramasyApi kramakA30ritvaM kiM neSyate ? svato'kSaNikasyA'kramatve'krameNaiva kiM na kAryotpattiH anAdheyAtizayasyAkSaNikasya kAlAntarasahakAripratIkSA'yogAditi ? na, akSaNikasyAnAdheyAtizayasyApi kAryakAritvasya kAlAntaraniyatatvAt kSaNikaisyeva sahakAritvasya caikakAryakAritvalakSaNatvAd yuktA sahakAripratyayApekSA'kSaNikasya / kSaNikasyApi hyanatizayatvAt sahakAriNi kAlAntare vA nAtizayAdhAyakatvenA. 1-dAna kaa-vi0| 2 na nApA-vA. baa0| 3-nasya caabhaa-vi0| 4-t kRtasta-vA. baa0| 5-dA kAri-A0 vi0| 6-NAnyekA-vA0 baa0| 7-tvayorme-bhAM0 mAM0 vA. bA. hA0 vinaa| 8-katve vAsya samA-vA. bA. haa0| 9-latvapra-bhAM0 mAM0 |-lpr-vaa. bA. haa0| 10-gorda-bhAM. maaN| 11-yato namaskA-bhAM0 mAM0 vinaa| 12-mataH tagrahaNAdbhi-bhAM0 mAM0 vinaa| 13 vyatirekike zaktibhAM. mAM0 vA. bA. hA0 vinA / 14 asatkAryA-vA. baa0| 15-stuprasa-A0 vi0| 16-pattiH bhAM. maaN0| 17-kasya he-vA. baa0| 18-va prazaktimahaNe'pi agRhItatvA zaktaiH 'gRhItaiva vA. baa.| 19-labdhe na A0 / labdhau na vi0| 20-sturUpasA-bhAM0 maa0| 21-zcIyate hA0 vinaa| 22-bhUte vyava-A0 vi0| 23 ataH svataH katha-vA. baa.| atastat katha-bhAM0 maaN0| 24 eva lakSa-vA0 baa0| 25 pra0 pR. paM04 / 26-mapakAri-vA. bA. haa.| 27-mkaari-aa0| 28-padyate bhAM. mAM. vinA / 29-kramavatve-bhAM. mAM0 |-krmaav kra-A0 / 30-kAritapra-vA. baa.| 31-kasyaiva sh-baabaa.haa.| 32-svasya vaika-A0 vA. bA0 |-tvsyaivaik-vi0 / 33-NasyAyuktA bhAM* maaN| Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 255 pekSA-kSaNasyAvivekAt-kintu kAlAntaramAvyekakAryakAritvena sahakArisahAyasyaiva ca sAmarthyAt anyathA sAmagrI na ja (na ja) nikA syAt , ekasmAdeva kAryotpatteH dvitIyakSaNApekSA ca na syAt, AdyakSaNa eva kaarysyotptteH| parasparopakAritvaM ca santAne ekakAryakAritvameva, kSaNAt sahakAriNaH kSaNasyApi kAriNo'nupakArAt sarvatraikArthakAritvameva sahakAritvam, ato'nupakAriNyapi sahakAriNi kAlAntare vA'pekSAsambhavAt kramavatsahakAryapekSayA'kramasyApi kramakAritvaM kiM na 5 bhavet ? na cAnekasmAt krameNAnekakAryotpattau kramakAritvaM yuktam, atiprasaGgAt / akSaNike'pi cAnekakAlabhAvinyasya prasaGgasya samAnatvAt / na caikatvAdhyavasAyenaikasyaiva kSaNaprabandhasya kramakAritvaM yuktam, bhinnAnAmabhedAdhyavasAye nimittAbhAvAt / na sAdRzyaM tannibandhanam , sarvathA sAhazyasya pUrvottarakSaNeSvabhAvAt , bhAve vottarakSaNasya sarvathA pUrvakSaNasadRzatvAt pUrvakSaNavat pUrvakAlatAprasaktiriti sarvasyA(syA'pi) kSaNaprabandhasyaikakAlatvAnna kAryakAraNabhAvaH / kathaJcit sAdRzye'-10 nekAntasiddhiH, nAmAdyarthayorapi sAdRzyanimittaikatvAdhyavasAyazca syAt, tato'bhedAdhyavasAyA. bhAvAt tadavastha evaatiprsnggH| tadevaM kSaNike krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tato'rthakriyA. lakSaNasattvaviziSTaM kRtakatvaM nivartamAnaM gatyantarAbhAvAdakSaNikAdyavakAzamiti sAdhyaviparyayasAdhanAd viruddhaM syAt / anaikAntikaMca krama-yogapadyAbhyAmanarthakriyAkAriNo'pi kAryatvasambhavAt / tathAhi-zabda-15 vidyut-pradIpAdicaramakSaNAnAmanyatrAnupayoge'pyavastutvena nAkAryatvam azeSatatsantAnasyAvastutvaprasaGgAt / na ca samAnajAtIyakAryA'nArambhe'pi yogivijJAnalakSaNavijAtIyakAryakA(ka)raNAnna sarvathA'narthakriyAkAritvaM zabdAdicaramakSaNAnAm, sajAtIyAnupayoge vijAtIye'pi teSAmanupayogAt, upayoge vA na rasAderekakAlasya rUpAderavyabhicAryanumAnaM syAt, rUpAderapi zabdAdyantakSaNavat sajAtIyakAryAnArambhasambhavAd rUpa-rasayorekasAmagryadhIna tvena niyamena kAryadvayArambha-20 katve'nyatrApi prasaGgaH yogivijJAna-zabdAdyantakSaNayorapi samAnakAraNasAmagrIjanyatvAt / na caikatrAnupayoginazcaramasyAnyatropayogo yuktaH; anyathA jJAnAntarapratyakSajJAnavAdino'pi svajJAnAnupayoge'pi jJAnasyArthajJAne upayogasambhavAt svajJAnajananAsamarthasya jJAnasyArthajJAnajanane sAmarthyasambhavAnnaivArthacintanamutsIdet / tato'narthakriyAkAriNo'kSaNikasya yadyavastutvenAkAryatvam caramakSaNasyApi tat syAt sarvathA'narthakriyAkAritvAt / athAnarthakriyAkAriNo'pi caramakSaNasya 25 kAryatvam na tahakSaNike kRtakatvaM kSaNikavAdinA pratikSeptavyam nyAyasya samAnatvAt / ___ sandigdhavyatirekazca 'kRtakatvAt' iti hetuH, vipakSe vAdhakapramANAbhAvAt / vyApakAnupalabdhirhi vipakSe bAdhakaM pramANam, tasyAzca vipakSe kSaNikatvalakSaNe pratyakSavRttirbAdhakaM pramANam / na ca vipakSe kSaNikatve pratyakSavRttiH siddhA, kSaNakSayAtmani pratyakSanizcite krm-yogpdyaabhyaamrthkriyoplbdhernishcyaat| ne cAkSaNikasyAsattvAt prakArAntarasya cAbhAvAt kSaNikeSvevArthakriyo-30 palabdhiriti vaktuM zakyam, akSaNikasyAdyApyabhAvAsiddheH / vyApakAnupalabdhestadabhAvasiddhizcet, na; vipakSe pratyakSavRttau vyatirekasiddhadhAnupalabdherakSaNikAbhAvagatiH tatpratipattau ca gatyantarAbhAvAd vipakSe pratyakSapravRttiritItaretarAzrayadoSaprasakteH / athAkSaNikasyAsattvasAdhane sa~t (san vipakSo bhavati'na kSaNikaH, sati ca vipakSe'dhyakSavRttirastyeva, naitat sAram; yato dvairAzye ko'paro bhAvaH kSaNikavyatiriktaH san yo'kSaNikAbhAvasAdhane vipakSaH syAt ? gatyantarasadbhAve vA kathaM prakArA-35 1-kAryAkAri-vA. baa0| 2-magrI ta janikA vi0 |-mgriitH janikA A0 |-mgrii janikA vA. bA. haa0| 3 syAdekakAryo-vA0 baa0| 4-yA krama-bhAM0 mA. vinaa| 5 bhAve cottara-bhAM0 / 6 sarvasya kSaNa-vi0 sN0| 7-yazca tato A0 vi0| 8 tadetadevaM vA0 bA0 haa0| 9-kSaNaM sa-A0 bhAM0 mA0 |-kssnnsttvN nivrt-haa0| 10-natve ni-bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 11 kAryatvayA-A. hA. vi0 / kAryatayA-vA0 baa0| 12-jJAnadarzanavA-A0 hA0 vi0| 13-payogi pizA-vA. bA. haa.| -payogijJA-A0 vi0| 14-tvAdi he vA0 vaa0| 15 na vA-bhAM0 mAM0 vinaa| 16-siddhaanu-aa0| 17-labdhe kSa-bA. baa.| 18 san vipakSe bhava-vi0 / satra vipakSe bhava-A0 / sandhikSepo bhava-vA. baa0| 19-ti na kSaNika sati vA. bA0 |-ti na kSaNike sati vi0 |-ti tatkSaNike sati aa0| 20 kA sat yo'kSa-vi0 / Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - starAbhAvAd vyApakAnupalabdherakSaNikAd vyAvarttamAnaM sattvamanityatvaM vyApnuyAt tadanyasyApi satvAt ? atha kSaNika eva bhAvaH pratikSaNamanupalakSitavinAzaH satvamAtreNopalakSyamANo vipakSaH, tatra krama - yaugapadyAbhyAmarthakriyopalabdhirastIti / nanu kathaM kSaNikatvena vipakSasyAnizcaye tatraivArthakriyo5palabdhirnAnyatretya vasIyate tayorvizeSAnupalakSaNAt akSaNikatvapratIterubhayatrAvizeSAt ? pArizeSyA datraivArthakriyopalabdhizcet kutaH pArizeSyasiddhiH ? yadi vyApakAnupalabdhe stade taretarAzrayatvaM pratipAditam / ato vipakSa bAdhakapramANAbhAvAt sandigdhavyatirekaH 'kRtakatvAt' iti hetuH / ne cANi krama- yaugapadyAbhyAmarthakriyAkAriNyarthakriyAvirodhaH, tatraiva kramAkramajanmanAM kAryANAM jananAt / athAkSaNikajanmanAM kAryANAmakrameNaiva syAjjanma tajjanana svabhAvasyAkSaNikasya sarvadA 10 bhAvAt avikAriNo'nyAnapekSatvAdaviratiprasaGgazca anyathA dvitIyAdikSaNe'jananAdava stutvaprasaktiH, tasminnapi kSaNesa va prasaGgaH tadaiva tajjanmanAM sarveSAmapyutpattiH tadutpAdana svabhAvasya prAgapi sadbhAvAdityato na kathaJcidakSaNikasyArthakriyA, asadetat kSaNavadakSaNikasyAvikAriNo'pi na virodhaH sahakAryapekSayA, nahi kSaNasyApi vikAro'sti apekSaNIyAt tasya vibhAgAbhAvAt vibhAga vA kSaNasya na kSaNaH syAt / na vA vibhAgino'pi kSaNasya vikAritvam, tathAbhyupagame'15 kSaNikasyApyapekSaNIyakRto vikAro'kSaNikavirodhI na bhavet / avikAriNo'pi kSaNasya sApekSatve 'parA'pekSA'vikAriNo'pyapekSaNIyAdakSaNikasyApi syAt / tatazca kathamakSaNikasyAvikAriNo'pekSaNIyAt krama- yaugapadyAbhyAmarthakriyAvirodho bhavet ? sApekSatve hi yathApratyayaM krama- yaugapadyAbhyAmarthakriyAkAritvamakSaNikasya yuktameva / ata eva nAvicchedena janakaH, sarvadA sahakAripratyayasannidhAnayogAt / 256 kevalasyaiva sAmarthye sahakAryapekSayA na kiJciditi kevala eva kArya kuryAt / asAmarthye'nyasAhitye'pi na sAmarthyam anAdheyAtizayatvena pUrvAparasvabhAva parityAgopAdAnAbhAvAt ubhayathApi vyarthamakSaNikasyArthAntarApekSaNamiti cet kSaNike'pi samAno'yaM prasaGgaH / tathAhi -- kSaNayorapi pratyekamasAmarthya ekakAlayoH sahitayorapi tayorasAmarthyam apracyutA'nutpannapUrvApararUpatvAt / samarthayorapi kiM parasparApekSayeti tayoranyatarat kevalameva janayet nAparam, taddezAvasthAne'pi 25 vaiyarthyAt kAryaniSpatteranyatareNaiva kRtatvAt / ato na sAmagrIjanikA bhavet / tathA caikasmAdeva kAryasyottarottara pariNAmAtmatayotpatterna pariNAme'pi kAraNAntarApekSA bhavet, anepekSai ( kSyai) va kAraNAntarANi pariNAmAntarANi janayet kevalasyaiva sarvatra sAmarthyAt / asAmarthye'vibhAgasyAnyenApi na kiJcit kriyata ityakiJcitkaro'pi tadekakAryakaraNAdanyo yadi tadupakAryabhyupagamyeta tadA'kSaNikasyApyevaM kimupakAri sahakArikAraNaM na bhavet ? parasparamekasAmadhyadhIna topakArasta30 dupakAravatoH kSaNayoH, tadeva svakAryopayogitvaM tayoriti cet, tarhi antyakSaNasyApi svaviSayasarvajJajJAnotpAdanenaikasAmagryadhInatAlakSaNa upakAro'stIti sajAtIyakAryopayogitvaM kiM na syAt ? athaikaMsAmadhyadhIna topakAritve'pyasAmarthyAnna sajAtIyakAryopayogitvaM cet, nanvevamekatrA samarthasyAmyatra yogivijJAne svagrAhiNi kathaM sAmarthyamiti vaktavyam ? itthaMbhUtasyApi sAmarthyaM naiyAyikasyApi svagrAhijJAnajananA'samarthasyArthajJAne sAmarthyaM kiM na syAt - yenA ( yena nA ) rthacintanamutsI dediti 20 7 inyasA - hA0 / marthye ityasA 1 pR0 255 paM0 32 / 2 tvAdihai - bha0 mAM0 / tvAdihe vA0 bA0 / 3 na vA vA0 bA0 A0 hA0 / 4 tathaiva bhAM0 ma0 / 5- danAkha vA0 bA0 / 6- tat kSaNikasyA - vA0 vA0 / -ryapekSaNe na bhAM0 mAM0 / 8 kSaNakasyA bha0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 9 kSaNikasya vi0 / kSaNisya hA0 / 10- kSayA kRto vA0 vA0 / 11- kAro na bha-bhAM0 mAM0 vinA / 12- pi sarvasya sA vA0 bA0 / 13 -kasya vivA0 bA0 hA0 / kasyo vi-A0 / 14- tyaye kra- vA0 vA0 / 15 madhye A0 vi0 / 16 kSaNekayorapi vA0 vA0 / 17- kasA - A0 hA 0 vi0 18 madhye vA0 bA0 / 19-kSayopi tayo - vA0 bA0 // 20-taratvAt ke-A0 |-trtvt ke vi0 |-trthet ke hA0 / 21 - tU paraM bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 22 - kSAbhAvAt bha0 mAM0 / 23 - napekSoSa kA vA0 vA0 / napekSeva kA - hA0 / 24 tadevakAryakAraNA-vA0 vA0 / 25 - kArikaraNaM vA0 bA0 / 26 antakSa-vA0 vA0 / 27 - jJAnopAdAnenaika-bhAM0 mAM0 vA0 vA0 / 28-tvaM na bha0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 29- kasya sA-vA0 bA0 / / Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 257 tasya dUSaNaM syAt-ityekatra samarthasyAnyatrApi sAmarthyamabhyupagantavyam anyathaikatrApi na syAdityavastutvaM tasya bhavet / na ca sarvatrekasAmagryadhInatopakAraH, bhinnadezakAraNakalApasamavadhAnahetUnAmekasAmagryadhInatopakArAbhAve'pi svakAryopayogopalabdheH / na ca teSAmapyekasAmagryadhInatopakAraH sambhavati, anvaya-vyatirekAbhyAM parasparotpAdane sAmarthyAnavadhAraNAt tepAm ; nahi kuzUlAdisthasya bIjAderudakAdibhAvAnuvidhAnena pratisandhAnamanubhUyate tathApi tatkalpanAyAmatiprasaGgaH tato naika-5 sAmagryadhInatApyupakAraH ityanapekSo'nupakArI syAt, apekSatve akSaNikasyApyapekSApratikSepo'yuktaH syAt / atha kSaNayoH pRthak sAmarthya nAsti, svahetoH sahitayorevotpannayoH pRthagasamarthayorapi sAmarthyamabhyupagamyate, nanvevamakSaNikasyApi tadanyasahAyasyaiva sAmarthya kiM nAbhyupagamyate ? svahetupratiniyamAd yuktaM kSaNike sAmarthyam nAkSaNika iti cet, nanvevamakSaNike'pi svahetupratiniyamAt sAmarthya ko virodhaH ? svahetostadanyApekSayA samarthasyotpannasyAkSaNikasyAnyasannidhikAla evA'kSepeNa 10 kAryakAritvaM syAt / anyonapekSatvAdapekSaNIyasyApi sannihitatvAduttarottarapariNAmasyApyekatvenAsattvAditi cet, na; kAlAntarabhAvikAryakAritvalakSaNasyAkSaNikasyAnyAnapekSatve'pi kAlAntarAMpekSatvAt kSaNavadakSepeNa na kAryotpAdakatvam / yathA hi anyasahAyasyAdye kSaNe samutpannasya kSaNasyAnyAnapekSatve'pi dvitIyakSaNApekSatvAnna prathamakSaNa eva kAryArambhakatvam anyathA kArya-kAraNayorekadaivotpatterdvitIyakSaNe jagad vastuzUnyam akSaNikaM vA syAt tathA'kSaNikasyApi kAlAntarApekSa-15 tvAnotarapariNAmApekSakArya'kSapotpAdakatvam / atha prAgakArakasvabhAvasya pazcAdapi kathaM kArakatvam akSaNikasya kArakAkArakAvasthAbhedAdekatvahAneH? na; asyAnyatrApi samAnatvAt / tathAhiAtmasattAkAle'kArakasvabhAvasyApi kSaNasya dvitIye kSaNe kArakatvam anyathaikakAlatvaM kAryakAraNayoH syAdityuktam / na caikadA kArakatvamevAnyadA'kArakatvaM tatreti yuktam, akSaNike'pyasya samAnatvAt / nApi krameNA'kSaNikasyAnekakAryakAritvamayuktaM tatsvabhAvabhedenaikatvahAniprasakteriti 20 vakavyam, yato nAkSaNikasyottarakAlabhAvikAryakAritvamanya dekakAryakAritvAt yataH svabhAvamedAdekatvaM na syAt akrameNAnekakAryakAri ekakSaNavat, kSaNe hyakatropAdAnabhAva evAnyatra sahakAribhAva ityanekakAryakAritve'pi na svabhAvabhedaH / pUrvAparakAryakAritvayorabhede'pyakSaNike na tadbhAvabhAvikAyoNAmakrameNotpattiyuktA, tdutpttiprtyyNvaiklyaat| tathAhi-yada yadotpitsu kAya tata tadaiva tadutpattipratyayApekSayA~, akSaNikasya kartuM sAmarthya prAgevAstIti na svabhAvabhedaH akrameNa kAryotpa-25 ttirvA / taduktam "yad yadA kAryamutpitsu tat tadotpAdanAtmakam / ___ kAraNaM zaktibhede'pi na bhinnaM kSaNikaM yathA" // [ atha vidyamAno'pi kAryakAraNabhAvo'kSaNike daravaseyaH vyatirekAbhAvAt , asadetat utpattimato'vyApino'kSaNikasyotpatteH prAganyatra vA sato dezakAlavyatirekAt kathaM vyatirekAbhAvaH30 kAlavyApino'pi ca nityasya dezavyatirekAt sarvatra cAyameva vyatireko na vyatirekAntaramasti / yato na kazcidagnyAdikAraNasAmAnyavyatirekI kAlo vidyate, kAlavyatirekiNo vizeSasyaiva kAraNa 1-kAra bhi-bhAM0 mAM0 vaa0| 2-sparopadAne vA0 vaa0| 3 kusRlA-vA0 vA / / 4 naikA sA-vA0 baa0| 5-syaape-vi0| 6-po yuktaH haa0vi0| 7-myate syA sva-vA0 baa0| 8 nanvakSa-bhAM. mAM0 vinaa| 9-nasyA'nyasanni-vA0 bA0 / 10-kanyamanni-A0 hA0 vi0| 11-syAdato'nyA-vA0 bA / 12-nyApakSa-vA. baa0| 13-kSatve kA-A0 hA0 vi0| 14-rAkSepatvA-vA0 baa0| 15-syAtmAnapebhA0 mAM. vinaa| 16 dvitIyakSaNatvAnna vA. baa0| 17-NApekSAnna A0 hA0 vi0| 18-tIye kSa-bhAM0 maaN0| 19-ttarottarA(ra)pari-vA0 baa0| 20-kArya'pekSotpAda-bhAM. maaN| 21-Atmana sa-vA. baa| 22-syA kSa-A. haa0vi0| 23 pra. pR. paM0 15 / 24-nyadaika-vA0 bA0 vinaa| 25-NAMka-vA0 baa| 26-yavikalpyAt A0 vi0|-yviklpaat haa0| 27 "yathaiva hi kSaNikaM kAraNaM yad yadA yatra yathotpitsu kArya tat tadA tatra tathotpAdayati, tasyaivaMvidhasAmarthya sadbhAvAt tatsAmarthyApekSiNaH kAryasya khakAlaniyamaH sidhyatIti kalpyate tathA nityamapi kAraNaM yad yadA yatra yathA phalamutpitsu tat tadA tatra tathopajanayati, tasya tAdRzasAmarthyayogAt tatsAmarthyApekSiNaH phalasya kAlaniyamaH kiM na kalpayituM zakyaH ?"-aSTasa0 pR. 9.50 8 / 28 tadeva bhAM0 mA0 / 29-yAkSa-bhA0mA0 vaa.baa.vinaa|30-nn vA kAryotpattiHtadu-bhAM0 maaN0|31-trcaastopdesh-bhaaN. maaN| sa0 ta033 Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 prathame kANDetve'pi sAmAnyopAdAnam sAmAnya eva pratibandhAvadhAraNAd anyathA vyaaptysiddhiH| yato yadeva vadhAraNakAle pratibaddhasya pratibandhaviSayatayA'vadhAryate tasyaiva kAlavyatireko'nyo vA drshniiyH| na cAsti tathAbhUtasya kAlavyatireka iti sarvatra dezavyatireka eva yuktaH asya sarvatra sambhavAt , vyApino'pi nityasyAvyatirekAt sAmarthyAnavadhAraNe'pi tatsambhavAvirodhAt sandi5gdhAsiddho'kSarNiko hetuH syAt / athAnvayAdapi sAmarthya nizcIyate na kevalAdeva vyatirekAt atiprasaGgAta na cAtrAnvayo'sti, prAgavikale'pi kAraNe kAryAnutpatteH avikele ca kAraNe kAryamanu tpannaM tasyAjanakAtmakatvaM sUcayati, pazcAdapi janakatva virodhAt tasyaikasvabhAvatvAt, na; asya dUSaNasyAnyatrApi samAnatvAt / tathAhi-prathame kSaNe'vikale'pyantyakAraNasAmagrI vizeSa kAryAnutpatteravizeSAt dvitIye'pi kSaNe kAryotpattivirodhaH syAt / evamanvaya-vyatirekAbhyAmavyApini 10 nitye'kSaNike ca sAmarthya siddheH asiddho'rthA(rtha)kriyAvirodha ityarthakriyAlakSaNasattvaviziSTaM kRta katvaM na nivartayitumalam / etena sAmAnyasya nityatvAdanarthakriyAkAritvena nirastamavastutvam / na ca sAmAnyabhAvinaH kAryasyaivAsambhavAt tasyAnarthakriyAkAritvam, na nityatvAt na hi jAtirvAhadohAdikAryakAriNI avizeSe'pi tasyAH kAryavizeSAt viziSTe vA tadekatvahA~neriti vaktuM yuktam, yato na vAha-dohAdikamajJAnarUpameva kAryam yatastadabhAvAdavastutvaM syAt yAvatA vijJAnalakSaNamapi 15kAryamarthAnAmastIti kathaM tatkaraNe'pi sAmAnyasyAvastutvam zabdAya'ntakSaNavat ? atha kevalAdeva sAmAnyAt tadAhijJAnasadbhAve tadeva tena gRhyate na kadAcid vyaktiriti vyaktestatsambandhitvenAgrahaNAt na vyaktau tataH pravRttiH syAt , vyaktisahAyAt sAmAnyAt tajjJAnotpattau kathaM vyaktInAmekajJAne pratyekaM tAsAmabhAve'pi sAmAnyasadbhAvabhAvini sAmarthyAvadhAraNam ? ityubhayathApi jJAnaki yA'sambhavAt kathaM tathApi tadvastutvam ? asadetat ; vyaktInAmanyatamavyaktisavyapekSasyaiva sAmA20 nyasya tatra sAmarthyAt kuvindAderivAnyatamavemA'pekSasya, nahi pratyekaM vemA'bhAve kuvindaH paTaM karotIti kuvindAdeva paTotpattiH, vemarahitAdanutpatteH / evamekaikavyaktyapAye vijJAnotpattAvapi na keva. lameva sAmAnyaM taddhetuH anyatamavyaktyapekSasyaiva sAmarthyAt, anupakArakasyAnapekSaNIyatvAt / sAmAnyopakAre tatastajjJAnasyaivopakAraH kiM neSyate ? kiM sAmAnyopakAreNa ? bhinAnAmekArthakriyA na sambhavatIti sAmAnyamekamiSTam , tAzced vyaktayo nAnAtve'pyeka 25 sAmAnyamupakurvanti kastAsAM tajjJAnenAparAdhaH kRtaH yatastAstajjJAnameva nopakurvanti ? kAryazca tAsAM prAptaH sAmAnyAtmA tato labhyasyAtizayasyAnantaratvAt, arthAntaratve sambandhAnupapattirityapyacoyam, yato na bhinnAnAmekArthakriyAvirodhAt sAmAnyamiSTam kintu bhinneSvabhinnAbhA sAt sAkSAdarpitatadAkArA buddhiH sAmAnyamantareNendriyarbuddhivanna sambhavatItyabhinnasAmAnyavAdibhiH sAmAnyamiSTam / yadi vA (cA)''dhipatyamAtreNendriyAdInAM rUpatvAbhAve'pi rUpajJAnajananavadihApi 30 vyaktInAmAdhipatyamAtreNopayogo'bhyupagamyate tadA vyaktiSvindriyAdivadarpitatadAkArA buddhirabhinapratibhAsinI na syAt / na ca svalakSaNasya vikalpabuddhAvapratibhAsanAt naivArpitatadAkArA buddhi rabhinnapratibhAsinIti vaktavyam, 'vikalpAH svalakSaNaviSayA na santi' ityasyAsiddheH / spaSTAkAra 1 vyApyasi-vA. bA. hA0 / vyaaptsi-maaN0| 2 siddheH bhAM0 maaN0| 3 na vA-mAM0 vi0 vinA / 4-vA vizeSAt A0 / 5-siddhaH kSa-bhAM0 maaN0| 6-NikahetuH A0 hA0 vi0|-nnike hetuH vA. baa.| 7 na vAnvayo-bhAM0 mAM0 vA. bA0 vinaa| 8-nupapateH vi0| 9-kalpe ca aa0| 10-raNakA-bhAM. maaN0| 11-kAtmatAM bhAM0 mAM0 / 12-dhAsta-A0 hA0 vi0 / 13-tpattira-vA0 baa0| 14 nitye kssaa0| 15 sAmarthyAsiddhe siddho'rthaH kriyAvizeSa ityartha-A. hA. vi0 / sAmarthya siddho'rthakriyAvizeSa ityartha-vA. bA0 / 16-ziSTa kRta-A0 / 17-katvaM ni-bhAM. mAM0 vinA / 18-syaiva sa-vA0 baa0| 19-hAniri-bhAM0 maaN| 20-dyantyakSa-bhAM0 maaN0| 21 gRhyeta maaN0| 22-nAnyagrabhAM0 maa0| 23-stu masa-bhAM0 mAM0 vinaa| 24 pratyekaMmevamA-vA0 baa0| 25-vamekaivya-bhAM0 mAM0 vA. bA0 vinaa| 26-kAraNasyA-A. hA0 vi0| 27 tatasvajJA-vA0 0 / 28-nasyevo-vA0 bA0 vinaa| 29-ratve sambandhA-A0 hA0 vi0| 30-dyaM tato A0 hA0 vi0| 31-nAsAbho sAkSAdarpita-vA. bA0 |-naabhaasaasaapkssaadrpit-aa0 hA0 |-naabhaasaapkssaadrpit-vi.| 32-buddhiva na A0 hA0 vi0 / 33 vyktessvindriyaa-haa0| 34-nI syAt vA0 bA0 / Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 259 vivekAt te tadviSayA na sambhavantIti cet, dRzyamapi spaSTAkAra pratikSipan vikalpeSu pratItyapalApitvAdayamupekSAmarhatIti na bhinnAnAmekajJAnopakArazaktirekasAmAnyopakArazaktivadabhyupagantuM yuktA, na vA vyaktInAM sAmAnyopakArazaktiH saamaanysyaa'naadheyaatishytvaat| kathaM tarhi tasya tatrApekSA iti cet, kSaNavat tadekakAryakAritvena; iti kathamekasAmAnyopakArabalAt sAmAnyajJAnopakArakasAmAnyavAdI vyaktInAM sAdhayet vyaktikAryatvaM vA sAmAnyasyeti jJAnalakSaNakArya-5 kAriNaH sAmAnyasya nAvastutvam / na vA'bhidheyatvAt sAmAnyasyAvastutvam, asya hetorvipakSAd vyAvRttyasiddheH / atha vastuno'bhidheyatve sAkSAcchaMbdAdeva vastuno jJAnAdindriyasaMhatervaiphalyaM syAt, na caivam , ato vipakSAd vyAvRttisiddhiH prakRtahetoH, asadetat ; zabdAd vastuno'spaSTAkArapratItasya spaSTAkArapratItyarthamindriyasaMhatirupajAyate iti kathamindriyasaMhatevaiphalyam yato vastuno'nabhidheyatvaM siddhyet ? ekasyApi vastunaH spaSTAspaSTapratibhAsabhedaH sAmagrIbhedAt dUrAsannAdibhedena spaSTA-10 spaSTapratibhAsAdibhedavat / ekasmin vRkSAdisvalakSaNe spaSTe'spaSTAvabhAsino'pi zAbdajJAnasya kAcA. bhrakAdivyavahitavastupratibhAsijJAnavat dUrasthavRkSAdidarzanavad vA na bhrAntatvam / nidarzanajJAnasyApi bhrAntatve pramANadvayAnantarbhUtasyAsyAA~tavastuprakoza-saMvAdAbhyAM pramANAntarabhAvaH syAt / na vA spaSTavakSAdipratibhAsasya-- __ "mamaivaM pratibhAso yo na saMsthAnavarjitaH (?) / evaMmanyatra dRSTatvAdanumAna tathA sati" // [ ityevamanumAne'ntarbhAvAnna pramANAntaratvam anumAnasya ca svapratibhAsinyanarthe'rthAdhyavasAyena pravRtte ntatvam bhrAntasyApi ca tasya pAramparyeNa vastupratibandhAt prAmANyamiti vaktavyam , nirvikalpakajJAnapratikSepaprastAvenA'sya vicArayiSyamANatvAt / na cAsadbhUta-bhaviSyatorapi sAmAnya nibandhanazabdapravRtteH sAmAnyasyAvastudharmatvenAvastutvam, bhUta-bhaviSyatkAlasambandhitayA tayorbhAvAt / na 20 cedAnIM tayorabhAvAvastutvam, svjnyaankaale'dhykssvissysyaapysmbhvaadvstutvprskteH| atha yadi nAmAtItA'nAgatayostatkAlasambandhitayA bhAvAda vastutvam tathApi kathaM kAlaviprakRSTasyAtItAderasambandhAt dhvanirgamako bhavet ? na; pArampaZNAtItAdinA taddarzanadvArAyAtasya zabdasya pratibandhAda vyAptigrahaNAyA'tItAdiviSayAnumAnasyeva / na caivamatiprasaGgaH, anumAne'pi prasaGgAt 'AsIdagniH' ityAdizruteH / avisaMvAdo'pi viziSTabhasmAdikAryadarzanotpannAnumAnapravRttilakSaNaH25 kaicidastyeva, anAgatArthaviSaye nu (tu) vAkye candragrahaNopadezAdau pratyApramANe(pramANa)pravRttilakSaNo'nubhUyata eva, 'abhUd rAjA zrIharSAdiH' 'bhaviSyati zaGkhazcakravartI' ityAdizruterna pratibandhAbhA~vo'visaMvAdAbhAve'pi tadupadeSTastaddarzanasyAbhAvAsiddheH / bhAvo'pi kathaM siddha iti cet, ata eva saMzayo'stu, na caitAvatA pratibandhAbhAvaH siddhyati, saMzayastu syAt yathA anarthitvAdapravRttasya prathamotpannapratyakSe / na caikatra saMzaye sarvatra saMzayaH, pratyakSe'pi prasaGgAt / saMzayitapratibandhAt tuma vAkyAt saMzayAdapi pravRttiH yathA anabhyAsAvasthAyAM pratyakSAt, abhyastavirSe ye tu candragrahaNo. padezAdinizcayAdeva tRtIyAdipravRttAvivAdhyakSAt / kvacid visaMvAdAcchabdasya sarvatrAprAmANye'dhya 1-kA tadvi-A. hA0 |-kaat tadvi-vi0 / 2-yAnna bhavantI cet vA0 bA0 |-yaa na saMbhavantI cet A0 hA. vi.| 3-vat tadapi kArya-vA. vaa0| 4-pakArazaktiH sAmAnya-A0 |-pkaarsaamaany-vaa0 baa0| 5-kArasAmAnya-A. haa0vi0| kAramatsAmAnya-vA0 baa0| 6-vAdi-A0 / 7-tvaM sA-A0 vi0| 8 navA'bhidheyAt A0 haa0| na caa-vi0| 9 vyAvRttisi-vA0 baa| 10-cchbdaadervstu-bhaaN0maa0| 11-tItaspaSTA-bhAM0 mAM0 vinaa| 12-sthakSaNAdidarza-vA0 baa0| 13 vA bhrAnta-A0 hA0 vi| 14 jJAnavastu-vA. bA. mAM0 aa0| jJAnaM vstu-haa0| 15-kAzana saM-bhAM. mAM 16 na ca spaSTa-bhAM0 mA0 / na cA spsstt-vi0| 17-vRkSANAM pra-vA0 baa0| 18-vamatra A0 hA0 vi0 / 19 tasyApA-bhAM0 maaN0| 20 na vA-bhAM0 mAM. vi. vinaa| 21-tasya sAdRzyapra-vA. baa0| 22-nasyaiva vA. bA / 23-kvacidevA'nAga-vA. baa0| 24-Saye vA-bhAM0 mAM. vinaa| 25 vAtye c-bhaaN0| vAkyacaA0 / 26-kSaprAmANe vA0 bA0 / 27-bhAvo vi-bhAM0 mA0 vinA / 28-Saye ca-vA. bA0 / 29-zAdinni-bhAM0 maaN| 30-yApi di-bhAM0 mAM / Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 prathame kANDe - kSasyApi kacid visaMvAdAt sarvatrAprAmANyaprasaktiH / na cAspaSTAvabhAsitvAMt bhUtAderavastutvam, adhyakSaviSayasyApi kasyacit tathAbhAvenAvastutvaprasakteH / tena sAmAnyasyAvastutvam / abhyupagamavAdena ca nityasAmAnyapakSabhAvidoSa parihAraH kRtaH, paramArthatastu naikAntataH kiJcid vastu nityamanityaM vA, bahi: nava-purANAdyanekakramabhAviparyAyAkrAntasya samAnA'samAnapariNAmA5tmakasyaikasya ghaTAdeH antazca harSa - viSAdAdyanekavivarttAtmakasya caitanyasyAbAdhitapratItiviSayasya vyavasthitatvAt / tainnaikAntataH kSaNikatvaM vyaktInAmiti saGketavyavahArakAlavyApakatvasya bhAvAna tatra zabdasaiGketAsambhavaH nApi saGketavaiyarthyam / ata eva 'utpannA'nutpanneSu svalakSaNeSu zabdasaGketasyAzakyakriyatvAt svalakSaNasya (syA) vAcyatvam' iti yaduktaM tad nirastam / 'yo yatkRte pratyayena pratibhAsate' ityAdiprayoge 'na pratibhAsate ca zAbde pratyaye svalakSaNam' 10 ityasiddho hetuH svalakSaNapratibhAsasya zAbde pratyaye vyavasthApitatvAt dUravyavasthitapAdapagrAhyadhyakSapratyaya ivAspaSTapratibhAse'pi / ata eva - 15 tathA "anyadevendriyagrAhyaM anyacchabdasya gocaraH / zabdAt pratyeti bhinnAkSo na tu pratyakSamIkSate " // [ "anyathaivAgnisambandhAd dAhaM dagdho'bhimanyate / anyathA dAhazabdena dAhArthaH sampratIyate" // "zabdenAvyApRtAkSasya buddhAvapratibhAsanAt / arthasya dRSTAviva tadanirdezasya vedakam" // [ ] ] ityAdi zabdabuddhAvaspaSTapratibhAsamupalabhya yaducyate pareNa tannirastam, pratyakSabuddhAvapyaspaSTasvalakSaNa20 pratibhAsasya pratipAditatvAt / yatra hi vizeSopasarjanasAmAnyapratibhAso jJAne tad aspaSTaM vyavahiyate, yatra ca sAmAnyopasarjana vizeSapratibhAsaH sAmagrIvizeSAMt tadaspa (tat spa) STamucyate / sAmAnyavizeSAtmakatvaM ca vastunaH pratipAditam pratipAdayiSyate ca yathAvasaram / tena 'na caikavastuno rUpadvayamasti, ekasya dvitvavirodhAt' ityAdi asaGgatameva / na cAzeSavizeSAdhyAsitavastupratibhAsavikalpa( kala ) sya zAbdapratyayasyAnyathAbhUte vastunyanyathAbhUtAvabhAsitvena pravRtterbhrAntitvam, pratyakSasyApi 25 tathA'vabhAsitvena bhrAntatvaprasakteH; na hyasmadAdipratyakSe kSaNika-nairAtmyAdyazeSadharmAdhyAsitasaMkhyopetaghaTAdyAkArapariNatasamasta paramANu pratibhAsaH tathaivAnizcayAt / aMta eva 1-tvAt kRtAde-vA0 bA0 / 2 tatra sA-bhAM0 mAM0 vinA / 3 - mArthastu bhAM0 mAM0 vinA / 4 tatraikAntataH kSaNikatva vya-bhAM0] mAM0 / 5- saGketA nApi A0 hA 0 vi0 / 6 pR0 176 paM0 11 / 7 pR0 177 paM0 11 / 8 anyazabda - bhAM0] mAM0 vA0 bA0 vinA / 9 pR0 177 paM0 6 / anekAntaja0 pR0 45 dvi0 paM0 4 ama0 / AcAryaharibhadreNAyaM zloka evaM vyAkhyAtaH - " 'anyadeva' ityAdi, pratyakSamiti yogaH, anyadeva svalakSaNamindriyagrAhyam anyat sAmAnyalakSaNaM zabdasya gocaraH, kathametadevam ? ityAha- ' zabdAt pratyeti bhinnAzaH " sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena 'na tu pratyakSamIkSate' vastu / anekAntaja0 TI0 li0 pra0 pR0 60 dvi0 paM0 7 tathA anekAntaja0 TI0 pR0 171 paM0 27 / zAstravA * sta0 11 zlo0 23 / tatra copAdhyAyayazovijayenA'pi vyAkhyAto'yaM zlokaH / nyAyakumuda0 li0 pra0 pR0 280 dvi0 paM0 12 / 10 pR0 177 paM0 9 tathA 33-34 / anekAntaja0 pR0 45 dvi0 paM0 4 ama0 / vyAkhyA cAsyaivam -"'anyathA dAhasambandhAt' svalakSaNAnubhavena 'dAhaM dagdho'bhimanyate' pumAn 'anyathA dAhazabdena ' sAmAnyalakSaNAdhyavasAyena 'dAhArthaH saMpratIyate' anekAntaja0 TI0 li0 pra0 pR0 60 dvi0 paM0 8 zAstravA0 sta0 11 zlo0 24 vyAkhyA'pyasya yazovijayakRtA draSTavyA / nyAyakumuda0 li0 pra0 pR0 280 dvi0 paM0 12 / 11 paNDitaratnakIrtinA khApoha siddhiprakaraNe 'yacchAstram' iti nirdizya samuddhRto'yaM zlokaH pAdatrikapramANaH-apohasi0 pR0 6 paM0 16 / 12 vyAvRtAkSasya hA0 / vyAvRttAkSasya A0 vi0 / "vyApRtAkhyasya" apohasi0 / 13 - SAt ta STa - vA0 bA0 / SAdhyAsitavastupratibhAsavaikalyAdapyasya tathAtvamAzaGkanIyam, pratyakSe'pi pra0 paM0 13 / - ' vikalasya' vi0 saM0 16 - bhrAntitvaM-A0 / 17 bhrAntitva-A0 / bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinA / 19 etadeva akSarazaH zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 414 dvi0 paM0 1 / 14 pR0 177 paM0 15 / 15 " na cAzeSavizetathAtvaprasakteH " - zAstra vA 0 syAdvAdaka0 pR0 414 18 kSaNike nairA Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 261 "mati-zrutayornibandho dravyeSvasarvaparyAyeSu" [ tattvArtha0 a0 1 sU0 27 ] iti samAnaviSayatvamadhyakSa-zAbdayoH tattvArthasUtrakRtA pratipAditam / yadA ca pradhAnopasarjanabhAvenAnekAntAtmakaM vastu pramANaviSayastadA yatraiva saGketaH pratyakSaviSaye sa eva sAmAnya-vizeSAtmakaH zabdArtha iti kevalasvalakSaNa-jAti-tadyoga-jAtimat-padArtha-buddhitadAkArapekSabhAvino doSA anAspadA eva; na hyekAntapakSabhAvidoSAH anekAntavAdinaM samAzliSyanti / astyarthAdi-5 zabdArthapakSeSvapi sAmAnya-vizeSaikAntapakSasamAzrayaNAt ya, dUSaNam tadapyasmatpakSAsaGgatameva uktanyAyAt / ___ yadapi 'vijAtIyavyAvRttAnyapadArthAnAzrityAnubhavAdikrameNa yadutpannaM vikalpakaM jJAnaM tatra yat pratibhAti jJAnAtmabhUtaM vijAtIyavyAvRttapadArthAkAratayAdhyavasitamarthapratibimbakaM tatra 'anyApohaH' iti saMjJA' tatrApi vijAtIyavyAvRttapadArthAnubhavadvAreNa zAbdaM vijJAnaM tathAbhUtapadArthAdhyavasAyyu-10 tpadyate ityatrAvisaMvAda eva, kintu tat tathAbhUtapAramArthikArthagrAhyabhyupagantavyam adhyavasAyasya grahaNarUpatvAt / vijAtIyavyAvRttestu samAnapariNatirUpatayA vastudharmatvena vyavasthApitatvAd anyApohazabdavAcyatA'pi tatrA''sajyamAnA nAsmanmatakSatimAvahati, saGketavizeSasavyapekSasya tacchabdasya tatrApi pravRttyavirodhAt / yaJca tatpratibimbakaM zabdena janyamAnatvAt tasya kAryameva iti kAryakAraNabhAva eva vAcyavA-15 cakabhAvaH' tadasaGgatam ; zabdAd viziSTasaGketasavyapekSAd bAhyArthapratipattestatpUrvakapravRttyAdivyavahArasthApi tatraiva bhAvAt sa eva bAhyaH zabdArthoM yuktaH na tu vikalpapratibimbakamAtram , zabdAt tasya vAcyatayA(yAs)pratipatteH / tathAbhUtazabdAt tathAbhUtapAramArthikabAhyArthAdhyavasAyi jJAnamutpadyata ityatrAvivAda ev| __ yaccai 'pratibimbasya mukhyamanyApohatvaM vijAtIyavyAvRttasvalakSaNasyAnyavyAvRttezcaupacArikam'20 iti, tadapyasaGgatam; zabdavAcyasya vastusvarUpasya yadyapohatvaM tadA'nantadharmAtmake vastunyupasarjanIkRtavizeSasya pAramArthikavastvAtmakasAmAnyadharmakalApasya zabdavAcyatvAt kthmenyvyaavR kSaNasyopacAreNApohatvam ? tucchesvarUpAyAzca vyAvRtteH anyavyAvRttavikalpAkArasya cApohatve sAmAnya-sAmAnAdhikaraNya-vizeSaNavizeSyabhAvAdivyavahArazca sarva evAghaTamAnakaH / na ca sAmAnyAbhAvAt sAmAnya-25 vyavahArasyA'ghaTamAnatvaM na doSAyeti vaktavyam, tatsadbhAvasya prasAdhitatvAt / sAmAnAdhikaraNyavyavahArazca dharmadvayayuktasyaikasya dharmiNo bahirbhUtasyA'sadbhAvAdayuktaH syAt / na ca bAhyArthAsaMsparzi 1 sarvArthasiddhi-rAjavArtika-zlokavArtikaprabhRtiSu jainadigambarasaMpradAyasammateSu tattvArthasUtravyAkhyApustakeSu etAdRzameva sUtrametat / zvetAmbarIyopAdhyAyayazovijayakRtazAstravArtAsamuccayavyAkhyApustake'pi asya sUtrasya evameva pATha iti tu pradarzitam / jainazvetAmbarasaMpradAyasammate siddhasenasUrikRtatattvArthabhASyavyAkhyApustake (ama0), yazovijayopAdhyAyakRtatattvArthabhASyavyAkhyApustake (ama0) tattvArthasUtrapustake (mesA0) tattvArthabhASyopetapustake ca (kala0) sUtrapAThe 'sarvadavyeSu' ityevamadhikaM 'sarva' padaM dRshyte| 2 yadi ca vA0 baa0| 3 pR. 174 paM0 23 / 4-mAzriSyanti vA0 baa0|maashryissynti A0 hA0 vi0| 5 pR. 179 paM0 12-pR0 182 paM0 6 / 6-mAzrayAt y-aa0|-maashrynne yavA0 baa0|-maashryenn ya-bha0 maaN0| 7 pR. 183 paM0 4 / 8 pR0 202 pN03-7| prameyaka. pR0 128 pra. pN09| 9-nubhAvAdi-vA. baa| 10-spannavi-vA. baa0| 11-vRttipa-bhAM0 maa0|-vRtN p-vi0| 12-pratibandhaka vA. baa0| 13 prameyaka. pR0 128 dvi. paM. 1 / 14-sAyyupapadya-bhAM* maaN| 15-trApisaM-vi0 / 16-kSasya tatrApi A0 hA0vi0 |-ksssy tacchasya tatrApi vA0 baa0| 17 pR. 203 pN06| prameyaka. pR. 128 dvi0pN03| 18 tasya kAryakAraNabhAva-A0 haa0vi0| 19 prameyaka0 pR. 128 dvi. paM. 4 / 20 "zabdAt tasya vAcyatayA'pratIteH"-prameyaka. pR0 128 dvi. paM0 5 / 21 pR. 203 paM0 14 / 22-bimbakasya bhAM0 m0| prameyaka pR0 128 dvi0 50 5 / 23-tIyavyAvRttezcaupa-A0 haa0vi0| 24 "saMbandhinyAH" prameyaka.Ti. pR0 128 dvi. paM. 14 / 25-stutvasva-A. hA0 vi0 / 26-manyathAvRtta-vA. bA. / -manyathAvyAvRtta-A. haa0vi0maa0|-'mnythaa vyAvRtta-' bhAM0 sN0| 27-ccharU-bhAM. mAM. vA. bA. vinaa| 28-vAt sAmAnavya-vA. baa0|-vaat samAnavya-A. haa0vi0| 29 nabA-vA0 baa| Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 prathame kANDevikalpapratibimbake'yaM yuktaH / atha dharmadvayAnuraktakarmivikalpe'pyayamupapatsyate, ayuktmetd| tathAbhUtavikalpAbhyupagame ekAntavA dinAmanekAkAraikavikalpAbhyupagamAdanekAntavAdaprasakteH / / cA'tAttvikamanekatvamiti nAyaM doSaH, tathAbhyupagame jJAnAtmanyavidyamAnasyAnekatvasya svasaMvedanenAparicchedaprasakteH; vedane vA svsNvednsyaaprtyksstvprsnggH| avidyamAnAkAragrAhitvena sadasato5rekatvA'nekatvayonitAdAtmyavirodhAdanAtmabhUtaM ca vaicitryaM kathamatadAkAraM jJAnavedanaM sAkArakSAkavAdinAM paricchinatti ? paricchede vA paricchedasattAyAH sarvatrA'vizeSAt sarvaikavedanaprasaktiH / nirAkAravijJAnAbhyupagame ca bhirrthsiddhervijnyaanvaadaanvtaarprsnggH| atha tadapi sAkAramabhyupagamyate tadA tatrApi kathamanekAkAramekam ? anekatva syA'tAttvikatve punarapi sa eva prasaGgo'nakasthAkArI, pAramArthikAnekAkArajJAnAbhyupagame syAt saMvedanAt tasya siddhiH kintvanekAntavAdo'10 bhyupagataH syAt / api ca, anekatvasya vuddhAvapyatAttvikatvAbhyupagame'ntarbahiravidyamAnasya taikha vaizadyAvabhAsitA na syAt, arthanirAkRtaye dvairUpyasAdhanaM ca buddhernirAkAratvAdasaGgatameva syAt / atha pUrvamartha nirAkRtaye tasyA dvairUpyasAdhanam pazcAdekasyAnekatvAyogAt dvairUpyasyApi nirAkaraNAdadoSaH, asadetat; pUrvameva dvairUpyapratighAtinyAyopanipAtasambhavAt / athaitaddoSaparijihIrSayA vaicitryaM buddhimAzliSyatItyabhyupagamyate, nanu bahirbhUtenA'rthena vaicitryasya ko'parAdhaH kRtaH yat 15 tannAskandatIti / athaikatva-nAnAtvayorvirodha evAparAdhaH, nanvayaM vijJAne'pi smaanH| na ca vuddhernIlAdipratibhAsAnAmekayogakSematvAt tadekatvam, ekayogakSematvena svabhAvabhedAnirIkaraNAda sahabhAvinAM citta-caittAnAM nAnAtve'pyekayogakSematvasya bhAvAt / atha cittAdAvabhinnayogakSemasya niyamavato'bhAvaH asahabhAvinAM teSAmabhinnayogakSematvasyAbhAvAt , na; nIlAdipratibhAseSvapi nAnA zrayeSu tasyAbhAvAt / abhinnAzrayeSvabhinnayogakSemaniyamasadbhAvo nIlAdipratibhAseviti cet, na; 20 sahabhAvicitta-caitteSvapyasya samAnatvAt sahabhAvinAM teSAM tathaivAnubhavAt / sarvathaikatvaM ca nIlAdi pratibhAsAnAmadhyakSaviruddham pratibhAsamedAd medsiddheH| na ca bhrAnto'yaM bhedapratibhAsaH abAdhi tatvAt / na cA'minnayogakSematvAditi bAdhakam, asyA'sAdhyAvyatirekiMNo'yathoktalakSaNatvAt pratIyamAnayozcaikatvAnekatvayoH ko virodhaH? na ceyaM pratItirmithyA bAdhakAbhAvAt / na ca virodha evAsyA bAdhakaH virodhAsiddheritaretarAzrayatvAt / tathAhi-asyAH pratIterbAdhAyAM virodhaH 25 siddhyati, tatsiddhau cAtastasyA bAdheti parisphuTamitaretarAzrayatvam / na ca pratIteranyadasti virodha sAdhakamityastu bahirevaM sAmAnAdhikaraNyavyavahAraH, tthaivaasyoplbdheH| } atha vikalpasyAyaM vibhramaH bahiH sAmAnAdhikaraNyAderayogAt nAnAphaleyonIlotpalAdizabda-vikalpayorekasminnarthe vRttivirodhAt, dharma-dharmiNorekAntabhedA'bhedayorgatyantarAbhAvAt-tayozcAvyatirekAbhyupagame zabdena vikalpena caikena svalakSaNasya viSayIkaraNe'zeSasvabhAvAkSapAdaparasya zabdAdestadekavRttestaidbhinapha30 latvAbhAvAt tadbhede sakRd grahaNasyAvazyaMbhAvitvAt tallakSaNatvAdabhedasya anyathA gRhItAgRhItayorbhedaprasakteH, dharma-dharmiNo dapakSe'pi ghaTa-paTAdizabdavadekatrAvRtterbhavedupAdhidvAreNaikatropAdhimati zabdavikalpayoH pravRttiH yadi tayorupakAryopakArakabhAvaH syAt tadabhAve pAratacyAsiddheH tayorupAdhyu 1-dharmikalpe vA0 vaa.| 2-kalpye'pya-bhAM0 mAM03-manekamanekatvamiti bhAM0 |-mnekmiti vA0 baa| 4-saGgo vi-bhAM0 mAM0 vinaa| 5-rodhanA-A. haa0vi0| 6-bhUtaM vai-A0 / 7 vA sattAyAH vA. baa0| 8 sarvakAve-bhAM0 A0 haa0vi0| 9-dnaapr-aa0| 10-game syA saM-A0 haa0vi0|-gme tasaMvA0 vaa0| 11-nAn tasya bhAM0 maaN0| 12-kasya A0 hA0 vi0|-ktve kasya vaa0yaa0| 13-tasyA vai-vA. baa0| 14-tasyAH dvai-vA0 baa0| 15-vyasyoparA-A0 hA0 vi0| 16-dhaH, nanvayaM vA0 baa0| 15-rAkramaNAt vA0 bA0 / 18-mabhavato-A0 hA0 vi0 / 19vAt tnnii-vi0|-caat ta nii-haa0|-vaatpnii-vaa. baa| 20-bhAgepupi vA0 baa0|-bhaasepypi mAM-bhAsedyavi A0 / 21-bhAtevi-bhAM0 mAM0 / 22-cittAcaitevA. bA0 / 23-No yathokta-bhAM0 maaN0| 24-vAsyAH bA-bhAM. mAM -vA syAt baa-aa.| 25-tyavastu vA. baa0| 26-vahi sA-A0 hA0 vi0| 27-hArasyaivAsyopa-vA0 bA0 / 28-layo nI-vA. bA. vinA / 29-tayozca vy-aa0| 30-cApakSepA-bhAM0 mAM -vAkSavAvapa-vA. baa0| 31-pAvapa-A* hA. vi0| 32 zabdAdeka-vA0 bA / 33-stadbhinAphalabhAvAt vA0 baa0| 34 tadbhada sa-bhAM* mA0 vinA / 35-dharmiNo pakSepi vA. baa.| 36 ydet-aa.| 37 tadAbhAve maa0| 38-tamayasi-vA0 bA0 / Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ shbdaarth-ttsNbndhyormiimaaNsaa| 263 pAdhimadbhAvAbhAvAnna tadvAreNApi tayostadvati vRttiyuktA tayorupakAryopakArakabhAve upAdhyupaMkArikA zaktirupAdhimato yadyabhinnA tadaikopAdhidvAreNApyupAdhimataH pratipattI sarvopAdhyupakArakamvarUpasyaiva tasya nizcayApakAryasyopAdhikalApasyApyazeSasya nizcayaprasaktiH upakArakanirNItarupakAryanizcayanAntarIyakatvAt upAdhimato mede tacchakteH sambandhAbhAvaH tatastAsAmanupakArAt upakAre vA tadupakArazaktInAmapyupAdhimato bhedAbhedakalpanAyAmanavasthA sarvAtmanA grahaNaM ca prasajyate iti pata- 5 dapyayuktam / yataH syAdabhede sakRd grahaNaM yadi tallakSaNo'bhedaH syAt yAvatA nAbhedasyatalakSaNam ghaTAcAkArapariNateSvanekaparamANuSu sakRd grahaNasya bhAvenA'tivyApakatvAt / avyApakaM caitat abhede'pi sattvA'nityatvayorabhAvAt, bhAve vA sattvapratipatto kSaNakSayasyApi pratipatteranumAnavaiphalyaprasaktiH yathA'nubhavaM nizcayotpatteH sattvavat kSaNikatvasyApi tadaiva nizcayAt / anAdibhavAbhyastA'kSaNikAdivAsanAjanitamandabuddheH pUrvottarakSaNayorvivekanizcayAbhAvAt svalakSaNasya sarvAtmanAnubhavenAdhi-10 game'pi kSaNikatve nizcayAnutpatteranumAnasya sAphalyamiti cet, naH ghtt-kpaalkssnnyogyviveknishcyprskteH| athAtra sadRzAparAparotpattervipralambhanimittasyAbhAvAnna prasaGgastarhi isvavarNadvayocAraNe ttprsktiH| tayoranAnantaryAd varNadvayAntarAle sattvopalambhAbhAvAt tadaprasaGge laghuvRttirvibhramanimittaM syAt-anyathA saMyuktAGgulyorapyavivekanizcayaH syAt-dezanairantarya-sAdRzyayorbhAvAt / sAdRzyanimittA ca na sarvadA bhrAntiH syAt, upalabhyate ca sarvadA / na cAntyakSaNadarzinAM viveka-15 nizcayasadbhAvAdayamadoSaH bhAvAt / sAdRzyanimittA hi bhrAntiravasthita eva sAdRzye nivartamAnA upalabhyate anivRttau vA nAmAdyarthayorapi na kadAcid bhrAntinivRttiH syAt sarvadA tayoH sAdRzyAt / na cAnyApohavAdinAM bhrAntinimittaM sAdRzyaM vastubhUtamasti, saamaanyvaadprskteH| ekavijJAnajanakA eva kSaNAH sAdRzyamucyanta iti cet, na; tato vivekAnizcaye rUpA''loka-manaskArAdInAmapi sAdRzyamekavijJAnajanakatvenAstItyekatvanizcayasteSvapi syAt / na ca teSAM tatrA-20 pratibhAsanAnAsAviti vaktavyam, yataH kimiti teSAM tatrApratibhAsanam iti nimittamabhidhAnIyam, asArUpyaM tannimittamiti cet, na; manaskArasya sArUpyAt tatra prtibhaasprskteH| vilakSaNAnAM ca kathaM sArUpyam ? naikavijJAnajanakatvAda rUpAdAvapi tatprasaGgAt / atheSyata eva tat tepAm, na; rUpavijJAnajanakatvena yat teSAM sArUpyaM tadastu tasyAsmAbhirapi sadAdipratyayahetutvena sadAditvasyaveSTatvAt, kiM tarhi rUpAtmanA rUpAdInAM rUpapratyayahetutvAt zAbaleyAdInAmiva gotvAtmanA sArUpyaM 25 gopratyayahetUnAM kiM na syAd iti preryate pAramparyeNaikaparAmarzapratyayahetutvasyApi teSu bhAvAt ? taddhetusve'pi na tenAtmanA sArUpyaM teSAmatadviSayatvAditi cet, nanu tadeva tadaviSayatvaM kutastaSAm ? na sArUpyAditi vaktavyam, ckrkprskteH| atha satyapi sArUpye rUpAdInAM sattvopalambhAbhAvAnna bhrAntiH, nanu saMttvopalambhaH kiM dezanairantaryamabhidhIyate, Ahosvit kAlanairantaryam , yadvA ubhayanairantaryamiti viklpaaH| . tatra na tAvad dezanairantarya yathoktabhrAntinimittam , saMyuktAGgulyostadbhAve'pi bhrAnterabhAvAt / kAlanairantairya ca laghuvRttireva, na cAsau bhrAnti nimittam, hasvavarNadvayoccAraNe tadbhAve'pyabhAvAt / nApyubhayaM tannimittam, saMyuktAGgulyoH pUrvAparakSaNayorapi sadbhAvenobhayasadbhAve'pi abhAvAdisthAntaretarabhrAntikAraNAbhAvAt kiM na yathAnubhavaM vikalpotpattiH ? sahakAriNo'bhyAsAderabhAvAno. 1-madbhAvAnna A0 haa0| 2-pakAriNA za-vA. vaa.| 3 tadeko-vA0 vA. vi. / 4 tasya tannibhAM. mAM. vA. bA. vinaa| 5-ya zaktiH aa0| 6 tadayuktam vA. vaa0| 7-syAdbhede vA0 vA. / 8-kSaNo bhedaH bhAM0 mAMvA. bA. vinaa| 9-tA nAma bhedaH syAt yAvatA nAmabhedasyaitalla-vA. vA0 / 10-Nam ghNttaa-maaN0| 11-ta me-A0 / 12-syApra-vA0 baa0| 13-bhava ni-bhAM. mAM. vA. vA. vinA / 14 kasyApi aa.| 15-pATalakSaNa-A0 vA. vaa.| 16-vAdapra-bhA0 maaN0| 17-vRttivi-cA. baa| 18-dRzyamitinimi-bhAM0 maaN0| 19 na vAntya-vi0 vinaa| 20-vAn / bhA0 mA / 21-mucyata i-bhAM. mAM. vA. bA. vinaa| 22-kAnizcayorU-vA0 baa0| 23 atArUpaM mAM0 mA. A. hA0 / azvArUpyaM-vA. baa0| 24-davastu vi0 / 25-tvasya ceTa-vi0 |-tvsmai veTa-A0 / 26 tadeva viSayatvaM A. hA. vi.| tadeva tadAviSayatvaM vA0 baa0| 27 sattopa-bA. yaa0| 28-Ahozcit bhA0 mAM. vA. vA. vinaa| 29 kAlanairantaryamiti vikalpAH vA. bA. vinaa| 2. kAle nai-bhAM. mAM0 vinaa| 31-ntayaM l-aa| 32-vRtti eva vA0 vaa.| 30 Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - tpattiriti cet, naMnu ko'yamabhyAsaH yadabhAvAd yathAnubhavaM nizcayAnutpattiH ? darzanasya punaH punarutparttiriti cet, nanu sattvAdeH kSaNikatvAderabhede tadanubhavasya punaH punaranutpattireva kSaNikatvadarzanAvRttiriti kathaM na darzanAvRttilakSaNo'bhyAsaH ? anubhavAnantarabhAvI vikalpo'bhyAsa iti cet, nanu 'tadabhAvAd vikalpotpattyabhAve yathAnubhavaM kasmAnnizcayAnutpattiH' iti prazne 'nizcayAbhAvAni (ni)5zcayAnutpattiH' ityuttaraM kathaM saGgataM syAt ? antyakSaNadarzinAM cAnitya vikalpotpattestadabhAvo'si zva / na ca kSaNikatvapratipAdakAgamA''hita saMskArasyAnityavikalpAvRttirabhyAsaH, tadAgamAnusAriNAM tadutpattAvapi yathAnubhavaM vikalpAbhAvAt / darzanapATavamapi sattvAdivikalpotpatterevAvasIyate pATavAspATavalakSaNa viruddhadharmadvayasyaikatrAyogAt zabdAnityatvajijJAsAyAM prakaraNAdInAmapi bhAvAt / sarvAtmanA cet svalakSaNasyAnubhavastathaiva nizcayotpattiH syAt, tadanutpatterna sarvAtmanA'10 nubhavo bhAvasyetyavasIyate / ato nAnAphailatva meM bhede'pyupAdhi-tadvatoH zabda - vikalpayoraviruddham / bhedapakSe'pyekArthavRttistayorghaTata eva tadvAreNa zabda - vikalpayorekasmin dharmiNi vRtteH sAmAnAdhikaraNyAdivyavahArasiddhiH / na copAdhi- tadvatorupakAryopakArakabhAvAt sarvAtmanakopAdhidvAreNApyupAdhimataH pratipatteH zabdAderekaphalatvam, upakAryopakArakapratItyoranyonyA vinAbhAvi - tvAbhAvAt tadbhAve vA kathaJcit sarvasyApi parasparamupakAryopakArakabhAvAd ekapadArthapratipattau tadA15 dhArAdibhAvenopakArakabhUtasya bhUtalAdestatkAryabhUta santAnAntaravartijJAnasya vA grahaNam, tato'pi tadupakAriNaH tasmAdapyaparasya tadupakAriNa iti pAramparyeNa sakalapadArthAkSepIt sarvaH sarvadarzI syAt / atha sambandhavAdinaH syAdayaM doSaH - tasya sambandhibhyaH sambandhasya vyatireke'navasthAprasaGga itye kopAdhidvAreNApyupAdhimataH samastopAdhisambandhAtmakasyaivAvagamAt sambandhino dharmakalApasyAzeSasyApi grahaNaprasaktiH, sambandhigrahaNamantareNa sambandhapratipatterabhAvAt aGgulidvayapratipattau 20 tatsaMyogapratipattivat / sambandhiSvekasambandhAnabhyupagamavAdinAmasmAkaM nAyaM doSaH, nahi prAgbhAvotarabhAvAvantareNAparaH kAryakAraNabhAvAdirekaH sambandho'smAbhirabhyupagamyate yena samastAvagamAt sarvaH sarvadarzI syAt, asadetat yato na sambandhavAdinaH samastopAdhisambandhAnAmupAdhimato'vyatireke'pi tadekopAdhisambandhAtmakasyaiva tasya jJAnAt sambandhino'zeSasyopAdhi(dhe) rapi grahaNam / sambandhAbhAvavAdino'pi yadyupakArakapratipattAvapi nopakAryasyAvagatireka sambandhAbhAvAt tadA kathaM 25 hetudharmAnumAnena rUpAde rasato gatiH upakAryaviziSTasyopakArakasyApratipatteH ? pratipattau kathaM na bhavantena sarvaH sarvavid bhavet ? na copAdhi-tadvatpratItyoritaretarAzrayatvAt tatpratItyabhAvAdupAdhitadvadbhAvAbhAvaH, yugapad adhyakSe tayoH pratibhAsanAt / kramapratibhAse'pi na tatpratipatyoritaretarA* zrayatvam, vRkSatvaviziSTasya dUrAdhyakSeNa pratItasya pratyAsannAdAmrAdivizeSaNaviziSTasya tasyaivAvasAyAt / zAbdapratibhAse'pi gozabdAd gotvamAtropAdheraiva bhAsa (bhAta) sya zuklazabdAt tadupAdhi30 viziSTasya tasyaivAvabhAsanAnna tatpratItyoritaretarAzrayatvam / na ca guNagrahaNamantareNa guNino gavAderagrahaH tadagrahe ca guNAgraha iti codyAvakAzaH, gozabdAd vizeSaNa - vizeSyayoryugapadeva pratipatteH / parasyApi ca samAno'yaM doSaH parasparaviziSTopakAryopakArakapratyayayoranyonyApekSatvAt / anapekSatve na rasAderekakAlasya rUpAderanumAnaM syAt / athopakArakAdipratipatte revetarajJAnAvinAbhAvitvannAtra 264 1 nanu yukto'yama-A0 hA 0 vi0 / na yuktoyama-vA0 vA0 / 2 yadbhA-bhAM0 ma0 / 3-tpatti da vA0 vA0 / 4- ttiH cet A0 hA 0 vi0 / 5 satvAde kSa-bhAM0 / satvAdakSa - vA0 bA0 / 6-vAntaravA0 bA0 / 7 tadbhA-bhAM0 ma0 / 8- prazne nizcayAnutpattirityuktaM kathaM vA0 vA0 / 9 - bhAvAnutpattirityuttaraM A0hA0vi0 / 10 - nAMvA - vi0 vinA / 11- phalama - vA0 bA0 / 12 - mabheda abhyupA vA0 bA0 / 13- tmanopAdhi - vA0 vA0 / 14 - rakabhUtalA - vi0 / 15- bhUtaM A0 hA0 vi0 / 16- pAt sarvada-bhAM0 mAM0 vinA / 17-mataH samastopAdhimataH samastopAdhisamba-bhAM0 mAM0 / 18-sakteH vA0 bA0 / ntareNa - bha0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 20 mAt sarvada - vA0 bA0 / 21- nA sabhAM0] mAM0 / 22- haNa savA0 vA0 / 23 - mAnA rU-vA0 vA0 / 24- kAryavaziSTa mAM0 / 25- tvAtpratI- hA0 vi0 / 26-tadbhAvo yu- vA0 bA0 / 27- rabhAtasya bha0 mAM0 / 28-vA bhA-bhAM0 mAM0 / 29 tahe bhAM0 mAM0 vinA / 30 guNa - bhAM0 mAM0 vinA / 31 - kSatvAdanapekSatvAdanapekSatve rasA - vA0 bA0 / 32 - patterekera - vA0 vA0 / 33- bhAvatvA-A0 / 34- tvAnna doSa- bha0 mAM0 A0 / tvAnna cAdoSa vA0 vA0 / 19- bhAvA Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 265 dossdvysdbhaavH| nanvevaM parasparaviziSTatvAvizeSe'pi yadi kAryabuddhiH kAraNabuddhyanapekSA kAraNabuddhirapItarabuddhyanapekSeti na rUpAdeH samAnakAlasyAvagatiH syAt / api copakArakasyAdRSTI nopakAryasyetaraviziSTatayA dRSTiH tadadRSTau copakArakasyetaraviziSTatvenAdRSTiriti parasyApIdaM codyaM smaanm| ___atha savikalpapratyakSavAdinAM syAdayaM doSaH upAdhiviziSTasyopAdhimato nizcayAdupAdhi-tadvatozca 5 parasparasavyapekSatvAt / nirvikalpakapratyakSavAdinAM tu sarvopAdhinirapekSaniraMzasvalakSaNasAmarthyabhAvinA tadrUpamevAnukurvatA nirvikalpakAdhyakSeNAnyanirapekSasvalakSaNagrahaNAbhyupagamAnnAyaM doSaH, asadetat sakalopAdhizUnyaskhalakSaNagrAhiNo nirvikalpakasyAbhAvapratipAdanAta punarapi pratipAdayiSyamANatvAcca / tadevaM bhinnanimittayorekaviSayatvAvirodhAt kathaM na vahirarthe sAmAnAdhikaraNyavyavahAraH? vizeSaNavizeSyabhAvo'pi bAhyavastusamAzrita eva / na ca vizeSaNa-vizeSyayorupakAryopakAra-10 kabhUtatvenA'samAnakAlayostadbhAvAnupapattestathAbhUtavikalpAzraya evAyaM vyavahAra iti vaktavyam , upakAryopakArakayoH pitAputrayoriva samAnakAlatvAvirodhAt ekAntAnityapakSasya ca niSiddhatvAt 'nissetsymaantvaacc| liGga-saGkhyAdiyogo'pyanantadharmAtmakabAhyavastvAzrita eva / na caikasya 'taTastaTI taTam' iti strI-punapuMsakAkhyaM svabhAvatrayaM viruddham viruddhadharmAdhyAsasya bhedapratipAdakatvena niSiddhatvAt ana-15 ntadharmAdhyAsitasya ca vastunaH pratipAditatvAt / na caikasmAdeva zabdAdermecakAdiratnavacchabalAbhAsatAprasaGgaH, pratiniyatopAdhiviziSTavastupratibhAsasya pratiniyatakSayopazamavizeSanimittasya sAdhitatvAt / 'gotvAdivat sAmAnyavizeSAH strItvAdayaH, na ca sAmAnyeSvaparANi sAmAnyAni vidyante, atha ca jAti vaH sAmAnyamiti tepyapi strI puM-napuMsakaliGgatrayadarzanAdavyApitA lakSaNasya' ityeSa doSo'nekadharmAtmakaikavastuvAdino ne jainAn pratyAzliSyati, gotvAderapi bhinnasya sama-20 vAyabalAd vastuni sambaddhasyAnabhyupagamAt yena teSvapyaparasAmAnyabhUtaliGgatrayamantareNa jAtyAdizabdapravRttirna syAt / ata eva dArAdipvartheSu bahutvasaGkhyA vana-senAdiSu caikatvasaGkhyA'viruddhA, yathAvivakSamanantadharmAdhyAsite vastuni kasyaciddharmasya kenacicchabdena pratipAdanAvirodhAt / [prAjJAkaramatasya nirasanam ] sAmAnyavizeSAtmakavastunaH zabdaliGgaviSayatve ca kevalajAtipakSe yad dUSaNam-'yadU yatra jJAne 25 pratibhAti tat tasya viSayaH' ityAdiprayogaracanApUrvakaM prajJAkaramatAnusAriNA'bhihitam-'yathA na pratibhAti nirvikalpaka-savikalpakAdhyakSazabdaliGgaprabhavajJAneSu kvacidapi vijJAne svarUpeNa varNAH kRtyakSarAkArazUnyA dAhapokAdyarthakriyAsamarthA jAtiH, pratibhAsamAnA'pyanarthakriyAkAritvena na pravattihetuH lakSitalakSaNayA'pi jAti-vyaktyoH sambandhAbhAvAt , bhAve'pi tasya pratyakSAdinA pratipattumazakteHna vyaktI pravRttiH' ityAdi sarva pratikSitam anabhyupagamAdeva / nahi jAti-vyaktyore-30 kAntamedo'bhyupagamyate yena pratyakSe zAbde vA jAti-vyaktyoranyatarapratibhAse'pyaparasyApratibhAsanAna sambandhapratipattiH syAt-- "dviSThasambandhasaMvittirnekarUpapravedanAt" [ __] iti nyAyAt-~~-kintu sAmAnyavizeSAtmakaM vastu sarvasyAM pratipattau pratibhAti, kevala 'pradhAnopasarjanabhA 1-pratyayavA-vA. bA0 / 2 syA yaM veSa u-mAM0 / syA yaM dveSa u-bhAM0 / 3-nyala-vA0 bA0 / -gyaM sva-bhAM0 maaN0| 4-tatvena sa-bhAM0 mAM0 vinaa| 5-stA -A0 hA0 vi0 vA0 baa| 6-yorikaviSayAvirodhAt vA. bA0 |-yoreks-aa. hA0 vi0 / 7 ekAntanitya-vA. baa0| 8-niSedhyamAna-bhAM. maaN0| 9-vastuzrita-vA0 vaa.| 10-kAkhya sva-bhAM0 mAM0 |-kaadiinaa sva-vA0 bA0 / 11-vacchAyAbhAsa-vA. baa0| 12-ziSTaM vastu-mAM0 maa0| 13 atha vA jaa-vi0| 14 pR0 222 pN04-8| 15 na jainaH pra-A. haa.| na jainAH pr-vi0| 16-pyanti vi0| 17-mbandhasyA-vi0 / 18-kasaGkhyA-bhA0 mAM0 vinaa| 19-yatvena vikalajA-vA0 baa0| 20 yatra A0 vA0 baa0| 21 pR0 233 paM0 2 / 22-pAcakA-A0 hA0 vi0 |-paavkaa-maaN* mAM0 / 23 pR. 233 paM. 5-pR. 234 paM037 / 24-gato yena bhAM0 mA0 / sa0 ta0 34 Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 prathame kANDevena jAti-vyaktyoH sAmagrIbhedAt pratyakSAdibuddhau pratibhAsanAdU vaizadyA'vaizadyAvabhAsabhedastatra' iti pratipAditam / 'krameNa yogapadyena vA AnantyA vyaktInAM pratyakSe'pratibhAsanAnna tAsAM jAtyA tena sambandhavedanam' ityAdikamapyasmAkamadUpaNaM yathApradarzitavastvabhyupagamavAdinAM na prtismaadhaanmrhti| zabdArthayostu sAkSAt tadutpatti-tAdAtmyalakSaNasambandhamantareNApi sambandhaH pareNAbhyupa5gantavyaH anyathA 'yat sat tat sarva kSaNikam , akSaNike krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt, saMzca zabdaH' iti, yat kizcit sat tat sarvamakSaNikam , kSaNike'rthakriyAnupalabdheH, saMzca dhvaniH' iti sAdhanavAkyayoH svaparAbhipretArthasUcakayoH svalakSaNAsaMsparzitvena bhedAbhAvAt saadhntdaabhaasvyvsthaanuppttiprsktiH| athAnyatarasAdhanavAkyasya pAramparyeNa svalakSaNapratibandhAdita. rasmAd vizeSastIniSTamapi vAcya-vAcakayoH sambandhAntaraM hetuphalabhAvavilakSaNaM sAmarthyaprAptaM 10 pareNAbhyupagataM bhavati / na ca zabdasya kvacid vyabhicAradarzanAt sarvatrA'nAzvAsAdaprAmANyakalpanA yuktimatI, pratyakSasyApi tathAbhAvaprasakteH / api ca, anyavivakSAyAmanyazabdadarzanAd vivakSAyAmapi kvacid vyabhicArAt sarvatrAnAzvAsAt kathaM vivakSAvizeSasUcakA api te syuH? atha "suvivecitaM kArya kAraNaM na vyabhicarati" [ iti nyAyAd vivakSAsUcakatvaM zabdavizeSANAM na virudhyate tarhi yenaiva pratibandhena zabdavizeSo 15 vivakSAvizeSasUcakastata evArthavizeSapratipAdako'sau kiM nAbhyupagamyate ? atha svAbhidhitsitArtha pratipAdanazaktivaikalyAdanyathApi prAyazo'bhidhAnavRttidarzanAd vicitrAbhisandhitvAt puruSANAM visaMvAdazaGkayA vakrabhiprAye'pi teSAM prAmANyaM nAbhyupagamyata iti na taMnyAyena bAhye'pyarthe eSAM prAmANyaprasaktiH, nanvevamaprAmANye sarvavyavahArocchedaprasaktiH / tathAhi-yajAtIyAt kvacit kadAcid yathAbhUtaM dRSTaM tAdRzAdeva sarvadA sarvatra tathAbhUtameva bhavatIti nirabhiprAyeSvapi padArtheSu 20 niyamo nopalabhyate, indhanAdisAmagrIto'nalaprAdurbhAvadarzane'pyekadA maNyAdiprabhavatvenApi tasya samIkSaNAt kathaM kAyahetAvapyavyabhicAritvanibandhana prAmANyaM pareNAbhyupagantuM yuktama? tathA, yadyapi bahulaM vRkSasyaiva bhU(cU )tasyopalambhastathApi kvacit kadAcillatAtmatayA'pyAnasya darzanAt ziMzapA vRkSasvabhAvameya vibhIti kathaM prekSApUrvakAriNI niHzaGkaM ceto bhavet ? yato 'latA ca syAt ziMzapA ca' naivAtra kazcid virodha iti 'vRkSo'yam ziMzapAtvAt' iti svabhAvahetorapyavyabhicAranibandhana25prAmANyAbhyupagamaH parasya vizIryeta / atha khaMbhAvasya bhAvAbhAve'pi bhavato bhAvasya niHsvabhAvatA patteravyabhicAralakSaNaM prAmANyam tAdAtmyAt, kAryasyApi kAraNAbhAve bhavataH kAryatvAbhAvApattestadutpattisvarUMpAvyabhicAranibandhanaM prAmANyaM vidyata ityanumAnasya prAmANyam / nanvevaM yAdRzaM yAdRgbhUtaM svasantAne vivakSAjJAnamutpannaM tAdRgbhUtameva zrotRsantAne jJAnamutpAdayitukAmo vacanamuccArayan parIrtha vA'numAnaM tadabhyupagacchan zabdAnAM bahirarthe sambandhanimittaM prAmANyaM kathaM pratikSipet ? 30 athAnumAnasyApi prAmANyamavyabhicArApratipattita eva nAbhyupagamyate kutastarhi tattvavyavasthA? na pratyakSAt, tatrApi svArthAvyabhicAritvasya prAmANya nibandhanasyAsambhavAt bhavadabhiprAyeNa sambha 1-sanAda' vaizadyAvabhAsabhedasta-bhAM0 mAM0 vinaa| 2 pR. 234 paM0 17 / 3-thAnantarasAvA0 baa0| 4 sarvathA nA-A0 hA0 vi0 / sarvadA nA-vA0 bA0 / 5-nA tad vi-vA0 baa0| 6 kathaM vivakSAvivakSAvizeSasUtrakA-vA0 baa0| 7-thApi thAtmanobhidhAna-vA0 baa0| 8 na ca gyAyena vA0 baa0| 9 pra0 pR. paM0 13 / 10 "na caivaMvAdinaH kiJcidanumAnaM nAma, nirabhisandhInAmapi bahulaM kAryakhabhAvAniyamopalambhAt , sati kASThAdisAmagrI vizeSe kvacidupalabdhasya tadabhAve prAyazo'nupalabdhasya maNyAdikAraNakala, pe'pi saMbhavAt / 'yajjAtIyo yataH saMprekSitastajjAtIyAt tAig' iti durlabhaniyamatAyAM dhUma-dhUmaketvAdInAmapi vyApya-vyApakabhAvaH kathamiva nirNIyeta? 'vRkSaH, ziMzapAtvAt' iti latAcUnAderapi kvacideva darzanAt prekSAvatAM kimiva niHzakaM cetaH syAt ?"-(aSTazatI) aSTasa0 pR0 71 paM0 16-pR. 72 paM0 2 / nanvevaM prAmA- vi0 / nanveva prAmA-A0 hA0 vA. vaa0| 11 yathA jaatii-vi0| 12-cAritvaM ni-A0 / 13-hulavR-A0 / 14-ksssyaivNbhuuvi0|-ksssyev bhuu-haa0| 15-NAM niza-bhAM0 mA0 vA. baa0| 16 latA da syA-bhAM. mAM. vA. bA. vinaa| 17 svabhAvAbhAve'pi A0 / svabhAve'pi vi0| 18-rUpAM vya-hA0 vi0 |-ruupN vya-A0 / 19 nanvevaM yAdagbhUtaM sva-bhAM0 / nanvevaM yAdRzaM yAdagbhUtasva-vi0 / 20-rArtha cA-bhAM0 mAM. haa0| 21-cArapra-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 22 svArthavya-vA. bA. mAM0 vi0 / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMbandhayormImAMsA / 267 ve'pi pratyakSAdinA pratipattumazakteH prAmANyAsiddheH / nApi svasaMvedanamAtrAt, tasyApi grAhya-grAhakAkArazUnyasya yathAtattvamabhyupagatasyAnanubhUyamAnatvena svata evAvyavasthitatvAt kutastattvavyavasthApakatvama? atha pratibhAsopematvaM sarvabhAvAnAmiti na kiJcit tattvamiti na kutazcit tadvayavasthA'smAbhirabhyupagamyate yena tadavyavasthAlakSaNaM dUSaNaM yuktaM bhavet , asamyagetat zUnyatAyA niSetsyamAnatvAt / tasmAt pramANavyavahAriNA yadi pratyakSAdikaM pramANamabhyupagamyate tadA zabdo'pi bahirarthe 5 pramANatayA'bhyupagantavyaH, prAmANya nibandhanasya sAmAnyavizeSAtmakabAhyArthaprativandhasya paramparayA tatrApi sadbhAvAt tatraiva ca zabdAccakSurAderiva niyamena pratipatti-pravRtti-prAptilakSaNavyavahAradarzanAta guNadoSayozcobhayatrApi samAnatvAt / na cAsmAbhirmImAMsakairivApauruSeyaH zabdArthayoH sambandho'bhyupagamyate yena 'vikalpanirmitasya tasya nRtyAdikriyAderiva kathamapauruSeyatvaM syAta? svata eva zabdasyArthapratipAdanayogyatAyAM saGketAdarzino'pi zabdAdarthapratipattizca syAt tato'narthakaH saGketaH, 10 svAbhAvikasa~mbandhAbhivyaJjakatvopayogakalpanAyAM ca saGketasya yatheSTaM zabdAnAmartheSu saGketo na syAt, na hyabhivyaJjakasannidhiniyamenAbhivyaGgyasyopalabdhi janayati pradIpAdiriva ghaTasya, zabdAbhivyaktisAryavat sambandhAbhivyaktisAGkaryamapi prasajyeta, tatazca saGketAt sambandhAbhivyaktiprati. niyamAbhAvAt tadvivakSitArthapratipattiniyamasyApyabhAva iti sarvasmAd vAcakAt sarvasyArthasya pratipattiH sakRdeva prasajyeta; tataH saGketakaraNaM vivakSitArthapratipattyartha na bhavet , na hyekAnta nityeSu zabdeSu 15 tatsambandhe vA tAlvAdivyApAraH saGketo vA kadAcidabhivyaJjakaH kadAcina iti yuktamutpazyAmaH, tadarthasyApi sAmAnyasya nityatve tadavasthaH prasaGgaH, tat punaH sAmAnya vyaktyA kvacit kadAcid vyajyate na veti vyaktAvyaktasvabhAvabhinnaM nityatvaikAntamativartate, sAmAnyAnAM ca sarvagatatve zabdatatsambandhavadabhivyaktisAryamAsajyate, idamasyAM vyaktau vartate netarasyAm iti vizeSAbhAvAt kutaH samavAyiniyamaH syAt, saMsthAnAdivyatiriktaM sAmAnyaM kvacidapyanupalabhyamAnaM kathaM 3 saGketaviSayo bhavet yena tat tacchabdAbhidheyaM syAt' ityAdikamapi dUSaNamasmanmatAnupAti syAt / na ca samAnAsamAnapariNAmAtmaka vyaktInAmAnantyAt tiryasAmAnyasya caikasya sarvavyaktivyApino vyaktyupalakSaNabhUtasyAnabhyupagamAt tadabhyupagame'pi tadyogAt tAsAmAnantyAvinivRtterna saGketastAsu sambhavatIti vaktavyam , atadrUpaparAvRttAgnidhUmavyaktInAmAnantye'pi yathA pratibandhaH parasparaM nizcI. yate-anyathAnumAnotthAnAbhAvaprasaktena kSaNikatvAditattvavyavasthA syAt anyasya tadvayavasthApakasyA-25 sambhavAt-tathA yathoktavyaktInAmAnantye'pi saGketasambhavo yukta eva / sa ca sambandho'gnidhUmavyatInAM pratyakSeNaiva grahItavyaH pareNa, anumAnena grahaNe'navasthetaretarAzrayadopaprasaGgAt / na ca darzana pRSThabhAvinA vikalpena tatsAmarthyabalodbhatena svavyApArotprekSAkhyatiraskAreNa darzanavyApArAnusAriNA laukikAnAM pratyakSAbhimAnaviSayatvena sthitena pratibandhagrahaNAderupapatteranumAnapravRttirbhaviSyati; tajanakaM vA darzanaM tathAvidhavikalpe khavyApArAropakatvena vikalparUpatAmApannaM pUrvoktakAryajanakatvI-30 danumAnapravRttinimittam, vikalpasyaiva prAmANyaprasakteH / tathAhi-pratyakSe nirvikalpake satyapi yatraiva yathokto vikalpastatraiva pravRttyA divyavahArakartRtvena tasya prAmANyaM nAnyatra, anumAnavikalpe ca pratyakSAbhAve'pi pravRttyAdivyavahAra vidhAyakatvena prAmANyamityanvaya-vyatirekAbhyAM vikalpasyaiva prAmANyamiti pratyakSA'numAnapramANadvayavAdinA vyAptigrAhako vikalpaH pratyakSa prmaannmbhyupgntvyH| tatra yathA vyaktInAmAnantye'pi pratyakSataH pratibandhasiddhistathA saGketaviSayatvamapi tAsAM tata eva 35 1-danAmA-bhAM0 maaN0| 2-pagatvaM haa0| 3-nyatayA bhAM0 mAM0 vinaa| 4-yA niSedhyamA-bhAM0 maa0| 5-maannyvy-vi0| 6 tasya'nRtyAdi-A0 hA0 / tasyA'vRtyAdi-vi0 / tasya nityAdi-vA. baa0| 7-sambandhAbhivyaJjakasambandhAbhivyaJjakatvopa-bhAM* mA0 / 8-bhAvAt tadvivakSitArthapratiniyamAbhAvAt tadvivakSitArthapratipatti-hA0 vi0| 9-syArthapra-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 10 saGke. tato vA kadAcinneti A. haa0vi0| saGkatato kadAcida-vA. baa0| 11-vanimittaM nity-vi.| 12 zabdasambandha-vA0 bA0 / 13 zabdavi-bhAM0 maaN0| 14-bhUtasyAnabhyupagame'pi tadyo-bhAM0 mAM0 vinaa0| 15-bandhanaM p-aa0| 16 sambandhAgni-bhAM0 maaN0| 17-kSAtira-vA0 baa0| 18-rutpatteranu-bhAM0 maa0| 19 svaparAropa-A0 hA0 vi0| 20-tvAnumA-bhAM0 mAM0 vinaa| 21-vRttinimitakalpa-vA. baa0| 22 pratisambandha-bhAM0 mAM0 vA. bA0 vinA / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 prathame kANDe setsyati, ata evAnumAna-zAbdayoH sAmagrIbhedAd bhede'pi pratyakSeNa sahaikaviSayatvam anyathAaparasya pratibandhagrAhakasya praabhyupgmenaasmbhvaat-tyorprvRttiprsktiH| vikalpasya pratibandhagrAhakatve tadviSayasyA'vastutvAnnai kenacit kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM vA / na ca vikalpaviSayayo. darzanaviSayatvena sthitayoH kAryakAraNabhAvastAdAtmyaM vA, vikalpaviSayasya vastudarzanabalodbhUtavika5lpapradarzitasya tadrUpatvaM tattvato'nyathAbhUtasyApyAropyata iti kRtvA 'yato yatra vyAptigrahaNaM na tatra tAvikA pratibandhaH yatra tvasI na tatra pratibandhagrahaNam' ityanumAnapravRttimabhyupagacchatA pratyakSaviSayatvaM tasyAbhyupagantavyam / anumAnatulyaviSayatvaM ca zAbdapratyayasya pareNApyabhyupagamyata eva tasya parArthAnumAnatvAbhyupagamAt / yadi punarvikalpapratibhAsinyavastuni saGketaH punazca tatra prati pattiH kathaM vastu-tatsAmAnyasaGketAdasya vizeSaH syAt ? vikalpAnAmabhAvaviSayatvaikAnte tattva10 mithyAtvavyavasthiteranupapattizca / api ca, 'zabdairvikalpairvA yadyabhAvaH pratIyate bhAvo na pratIyeta' iti kriyApratiSedhAnna kizcit kRtaM syAt / yadi punarabhiprAyA'visaMvAdAt satyArthatvavyavasthitiH, katham ekaM zAstraM yuktaM nAparam' iti vyavasthA yujyeta vipakSavAdinAmapi svAbhiprAyapratipAdanAsvisaMvAdanAt? na cAyamekAntaH-zabdaivahirA na pratipAdyante,' tdvyvhaarocchittiprskteH| dRzyante ca svayamadRSTeSu nadI-deza-parvata-dvIpAdipyAptapraNItatvenaM nizcitAt tacchabdAt tattvapratiparti 15 kurvANAH / na ca dRSTeSvapi vizeSeSu saMpradAyamantareNa maNi-mantrauSadhAdiSu bahu~laM tattvanirnI(ma)tiH / na ca tadvizeSA'vinizcaye'pi kathaJcinnirNItirnopapadyate, pratyakSasyApi svaviSayapratipatteH kathaJcideva sambhavAt / tat asAdhAraNaM vastusvarUpamavikalpaviSayabhUtaM paramArthasat vikalpAnAM pratyakSapRSThabhAvinAm vAcyaviSayANAmanyeSAM ca sarvathA nirviSayatvaM vyavasthApayanna vikalpa eva saugataH / yataH pratyakSaM svalakSaNaM viSayalakSaNaM vA tattvaM na nizcinoti vikalpakaM punaH sAkalyenA'vastveva nizcinotIti 20 nizcayakriyApratiSedhAnna kizcit kenacinnizceyam anizcitena ce svarUpeNa na tattvavyavasthati pratyakSa vacchAbdasyApyubhayAtmakavastunizcAyakatvena prAmANyamabhyupeyam / na ca pratyakSe purovyavasthitaM ghaTAdikaM cakSurjanye zrotraprabhave zabdasvarUpaM ca pratibhAti naoNparo vAcyavAcakabhAvastayoriti vaktuM yuktam, yato nAsmAbhirekAntatastayobhinno vAcyavAcakabhAvo'bhyupagamyate-yena tasya pRthak pratibhAsaH syAt-kintu saGketasavyapekSasya zabdasya vAcakatvaM kathaJcidabhinno dharmaH tadapekSayA cArthasyApi 25 vAcyatvaM tathAbhUta eva dharmaH; tacca dvayamapi zabdArthapratibhAsasamayekSayopazamavizeSAvirbhUte kvacijjJAne pratibhAsata eva / tathAhi-'idamasya vAcyam' 'idaM vA'sya vAcakam' ityullekhaMvat tadAhiviziSTendriyAdisAmagrIprabhavaM jJAnamanubhUyata eva saGketasamaye / na ca "asyedaM vAcakam' iti kiM pratipAdakam yadvA kAryam, kAraNaM vA' iti pakSatrayodbhAvanaM kartuM yuktam, pratipAdakatvasya vAcatvapradarzanAt / 'pratipAdakatve'pyadhunA'nyadA vA vizadena rUpeNendriyaprabhava eva jJAne tad vastu pratibhAti, na zAbdena 30 zabdasya tatra sAmarthyAnavadhAraNAt' iti, etdpysnggtm| vihitottaratvAt-dUrasthavRkSAdyarthagrAhiNo'vizadasyApi pratyakSatvapratipAdanAt zAbdasyApi tatpratibhAsAviziSTasya tatra prAmANyena tadutthA 1-na-zabda-bhAM0 mA0 / 2 prtismbndh-vi0| 3-na kimacit vA0 bA0 |-nn kicit hA0 / -nna kizcit A0 vi0| 4-kalpAviSayayorda-vA. bA0 |-klpaaN viSayorda-bhAM0 |-klpaavissyodmaaN0 |-klpvissyord- A0 vi0| 5-vika pra-bhAM. mAM0 vinA0 / 6 pareNAbhya-bhAM. mAM. vA. bA. vinaa| 7-SayatvekAnte A0 vA. bA0 |-ssyetvaikaante vi0|-ssyetvekaante haa0| 8-pratiSedhe na bhAM. mAM0 / 9-na nizcitAcchabdAttazabdAttaccaprati-A0 |-n nizcitAtvadAttatvaprati-vA0 bA0 / 10-hulaM tattatvani-bhAM0 mA0 |-hulN tattani-A0 vA. baa0| 11 saumataH vA0 baa0| 12-tyakSasvahA0 / 13-lakSaNaM vA bhAM0 mAM0 vA0 bA0 vinaa| 14-pratiSedhAt kiJci-vA0 baa0| 15ca rUpeNa vA0 baa0| 16-va sthiti bhAM0 maaN0| 17 nApuro bhAM0 maaN0| 18-yAvArtha- A. hA. mAM0 / -yArtha-vA. baa0| 19 idaM cAsya bhAM. mAM0 / idaM vAcyasya A0 hA0 vi0| 20-khavagrAhi-bhAM0 mAM0 |-khvyt grAhi-vA0 baa0| 21 saGkedhAnasama-vA0 baa0| 22 iti prati-bhAM. maaN| 23-raNaM ceti bhAM0 mAM0 vA. bA. vi.| 24 pR. 235 paM0 30 / 25-kapra-A0 vA. bA. vinA / 26 na zabdA (zAbde) zabdasya vA0 bA0 / 27 pR0 23550 31 / 28 pR. 264 paM0 27-29 / 29-grAhiNA vi-hA0 vi0 |-graahinnaa'vi-aa0 / Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zabdArtha-tatsaMvandhayormImAMsA / 269 pakazabdasya tatra sAmarthyAdhigateH / na ca 'yadi zabdenaivAsAvarthaH svarUpeNa pratipAdyate tadAsya sarvathA pratinnatvAt pravRttina syAt' iti yuktam, pratyakSe'pyasya dUSaNasya samAnatvAt / tathAhi-pratyakSe. NApi yadi nIlAdiH sarvAtmanA pratipannaH kimartha tatra pravarteta? tathApi pravRttI prvRttervirtiprsktiH| 'athApratipannaM kiJcid rUpamasti yadarthaM pravRttiH' ityAdikamapi pratyakSe'pi samAnam / tatrApi hi zakyata evaM vaktum-yadyarthakriyArtha pratyakSeNa pratipanne'pi nIlAdike pravartate tadA tadevArthaH 5 arthakriyAkSamatvAt na pratyakSapratibhAtaM nIlAdikam tasyArthakriyAsAmarthyarahitatvAt / atha tadapi nIlAdikamarthakriyAkSama tathApi tadarthakriyArthI tadAdAnAya pravartate, nanu zAbdapratibhAse'pyetat samAnamutpazyAmaH / yadapi 'athA'vizadenAkAreNa zabdAstamartha prakAzayanti tadA'sAvaspaSTa AkAro nendriyagocaraH,' tdpysnggtm| tasyendriyaviSayatvena pratipAditatvAt / tatra pravRttAH zabdAH kathaM nendriyagocare pravRttA bhavanti ? yadapi 'zrutaM pazyAmi' ityekatvAdhyavasAye dRSTarUpatayA zrutAdhyavasAye 10 dRSTameva, zrutarUpatayA dRSTasya grahaNe zrutameva, na tayostattvam' iti, etaccitrapataGge'pi samAnam / tathAhi-yadi tatrApi nIlAdyAkAraH pItAdyAkAratayA gRhyate citrapataGgajJAnena tadA pItAdyAkAra evAsau na nIlAdyAkAraH, atha nIlAdyAkAratayA pItAdyAkAro gRhyate tadA nIlAdyAkAra evAsau kutazcitra ekaH? tathA, tatpratibhAse'pi jJAne nIlAdyAbhAso yadi pItAdyAbhAsatayA saMvedyate tadA pItAbhAsameva tadjJAnaM na nIlAdyAbhAsamityAdikalpanayA na citrapratibhAsamekaM jJAnam / tathA,15 nIlasaMvedane'pi pratiparamANvevaMkalpanayA naikaM nIlapratibhAsaM jJAnam, viva(vi)ktasya ca jJAnaparamANorasaMvedanAt sarvazUnyatApatteH sarvavyavahAroccheda iti na kiJcid vaktavyam / athAnekanIlaparamANusamUhAtmakamekatvena saMvedanAdekaM nIlajJAnam tarhi dRSTa-zrutarUpamavAdhitaikatvapratibhAsAdekaM bahivastu kiM nAbhyupagamyate ? yathA yugadbhAvyanekanIlajJAnaparamANyavabhAsAnAM svasaMvedene ekatvAvirodhastathA krameNA'pi dRSTa-zrutAvabhAsayorekatvenAvirodhaH 'dRSTaM zRNomi' iti jJAnena bhaviSyatItyeka-20 tvAvabhAsinA darzanazabdaviSayasyArthasyaikatvaM nizcIyata iti paramArthata evaM tat tattvamiti / etena 'bhinnavijJAnapratibhAsinorna vizeSaNavizeSyabhAvaH ekavijJAnapratibhAsinorapi yugapat svAtanyeNa dvayoH pratibhAsanAd ghaTa-paTayoriva nAsau yuktH| tadrUpyeNa pratibhAsane vizeSyarUpatA vizeSaNarUpatA vA kevalA, dvayoH pratibhAsAbhAvAt na vizeSaNavizeSyabhAvaH kvacidapi jJAne pratibhAti' ityetadapi nirstm| anekanIlaparamANupratibhAsajJAne tatsvasaMvedane vA'sya samAnatvAt / na ca nIlaparamANUnAM25 tatpratibhAsaparamANUnAM vA parasparaviviktAnAM pratyakSe svasaMvedane ca pratibhAsa iti nAyaM doSaH, tatra paramANupArimANDalyAdeH bahirantazcApratibhAsanAt sthUlasyaikasya saMhRtavikalpAvasthAyAmapi bahirantazca vedyavedakAkAravinirbhAsavataHpratibhAsanAt / paramANurUpaM bahiranaMzaM saMvedanaM vA pratyakSaM pratijAnAnaH kathaM sarvajJatvamAtmano na pratijAnIte ? zakyaM hi vaktum saMvedanaM saMvedyaM sakalaM viSayI. karoti-deza-kAla-svabhAvaviprakRSTeSvapi bhAveSu saMvedanasya niraGkuzatvAt-kintu kutazcinnizcayaprabo-30 dhahetorvikalpAnAmiyamazaktiH yato yathArthavAvaM pratyakSeNa viSayIkRtamapi na nizcinvantIti / 1-gamaina bhAM0 mAM0 |-gmnern vA. baa0| 2 yadi zAbde-mAM0 / 3-dA tasya bhAM0 mAM0 vinA / 4-pannAt vA. baa0| 5 pR. 236 paM0 1 / 6 nIlato sa-vA0 baa0| 7 pravartate bhAM0 mA0 / 8-panna kizci-A0 maaN0| 9 pR0 236 paM0 2 / 10-yAbhUtamatvA-bhAM0 mAM0 vinaa| 11-bhaasyepyemaa0| 12 pR0 236 paM0 4 / 13 pR0 260 paM0 19 / 14 kathaM mindriya-vA0 bA0 vinA / 'kathamindriyagocare na pravRttA- vi0 sN0| 15-sAye dRSTarUpatAdhyavasAyo dRSTarUpatayA zrutAdhyavasAyo dRSTameva vA. baa0| 16 dRSTamiva maaN0| 17 pR0 235 paM0 7-10 / 18 jJAnaM nI-bhAM0 mAM0 vA0 bA. vinaa| 19-samekajJAnaM-bhAM0 mA0 vinA |-smev jJAnaM na nIlAdyaM vedane-vA. baa0| 20-padvAdhyaneka-vA0 bA0 |-pdaadynek-aa0 hA0 vi0| 21-danaM vA. bA0 / 22-statrA ka-vA. baa| 23-NAdRSTa-bhAM. mAM0 vA. bA. vinaa| 24 jJAne bh-vi0| 25-katvabhAsi-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinA / 26-va tattva-bhAM0 mA0 vA. bA. vinaa| 27 tAdUpANyA pra-vA0 baa0| 28-sate aa0| 29 pR. 234 paM0 22-33 / 30 vA'dhya sa-A0 hA0 / vA'dhyava s-vi0| 31 saMhata-bhAM0 mAM0 / saMdvati na vi-vA. baa0| 32-bahiranaMzaM veda-A0 hA0 vA. bA0 |-bhirntsNved-vi.| 33-danasaMve-A. haa| 34-bhAva pra-bhAM. mAM0 vinaa| 35-mapi nizci-vA. baa| Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 prathame kANDepratyakSabuddhastathApratibhAsAbhAvAt sarvajJatvamayuktamiti cet, paramANupArimANDalyAderapyapratibhAsana samAnaM saMpazyAmaH / yadapi 'kAlpanikaH zabdArthayoH sambandhaH na niyataH' iti, tadapyayuktam prati niyatasaGketAnusAriNo niyatAcchabdAt pratiniyatArthapratipattidarzanAt / tena 'na zabdasvarUpaM niyatA. rthapratipattihetuH, tasya sarvArthAn pratya viziSTatvAt' iti na vaktuM yuktam niyatasaGketasahakRtasya zabdasya 5sarvArthAn pratyaviziSTatvAsiddheH / kAryagamyaM hi vastUnAM niyatatvam anyad vA-yadA ca niyataM tatkA palabhyate tadA tasya niyatatvaM vyavasthApyate, yadA cAnyathA tadA'nyathAtvamiti 'kutaH punaretata svarUpaM zabdAdeH' iti paryanuyoge 'svahetupratiniyamaH' ityuttaraM nyAyavidaH sarvatra yuktiyuktam dRSTAnu mitAnAM niyoga-pratiSedhAnupapatteH / 'pratipattidharmastu niyamahetuH kAlpanika eva syAt' iti. eta dapyayuktam ; abAdhitAkArapratipattestAttvikArthadharmavyavasthApakatvAt , zabdArthasambandhapratipattestva. 10bAdhitapratipatitvaM sAdhitameva; bAdhitatve vA tatpratipattestatprabhavazAbdajJAnasyAprAmANyaprasaktiviparItapratibandhagrAhijJAnaprabhavAnumAnAbhAsa~syaivam (syev)|tt saugatadarzanameva dhyAndhyavijRmbhitam / yadapi 'zabdebhyaH kalpanA bahirarthAsaMsparzinyaH prasUyante, tAbhyazca zabdAH' iti, tadapyacAru; zabdaja. nitavikalpAnAM bahirarthA'saMsparzitvAsiddheH indriyajajJAnasyeva tAsAM tatprAptihetutvAditi pratipAdi tatvAt / parasantAnavartitathAbhUtavikalpajanakatvaM tadvikalpAdRSTAvapi zabdAnAM pratyeti, na punaHpratya15kSAdyupalabhyamAnabahirarthavAcakatvamini viparItaprajJo devaanaaNpriyH| na cArthAbhAve'pi zAbdapratibhA sasyA'pracyuterna zabdasya bAhyArthavAcakatvam, vikalpe'pyasya samAnatvAt-'visadRzasaGketasya zrotustacchabdasadbhAve'pi tathAbhUta vikalpAnutpattaH zabdAbhAve'pi ca kutazcit kAraNAt tathAbhUta vikalpapratibhAsApracyutezca / atha samAnasaGketasya zrotustatastat samutpadyata eva, zabdAbhAve tu yad vikalpakajJAnaM tAdRgavabhAsaM kAraNAntaraprabhavaM na pracyavate; tad atAdRzamevetyato na vybhicaarH| nanvevaM 20 tad bAhyArthAvabhAsizAbde pratibhAse'pi samAnam-'yo varthAbhAve'pi zAbdaH pratibhAsaH sa tatpratibhAsamAno na bhavati' ityAdeH prAk pradarzitatvAt / yadapi 'zabdAd bAhyArthAdhyavasAyijJAnotpattyAditatprApti-paryavasAnavyavahArasadbhAve'pi bAhyArthAsaMsparzitvAd vikalpAnAM na sarvAtmanA'rthagrahaNadoSaH' tadapyasaGgatam ; pratyakSavadarthasaMsparzitve'pi sarvAtmanA agrahaNasya pratipAditatvAt / yadapi 'apratibhAse'pyarthasya zabdAt bhrAnteH pravRttiH,' tadapyayuktam ; bhrAntA'bhrAntapravRttyorvizeSasadbhAvAt-yatra 25hyarthaprAptinApajAyate pravRttau tatra bhrAntiH pravRttervyavasthApyate anyatra tvabhrAnti riti kasya vijJAnasya prAmANyamabhyupagacchatA nA'pratibhAse'pyarthasya pravRttyAdivyavahAraH kadAcanaupyabhyupagantuM yuktH| aMtibandhastu tadavisaMvAde zAbdasyApyarthapratibandhanibandhanaH; tatra saMvAdo'stIti pratyakSavat tatra tasya prAmANyaM yuktam, na ca pratibandhaH parapakSe sambhavatIti pratipAdayiSyate, svasaMvedanamAtraM ca paramArthasat tattvarUpaM nirastapratibandhAdipadArtha yathA na saMbhavati ityetadapi pratipAdayiSyate / zeSa30 svatra pUrvapakSagranthaH pratipadamuccArya na prativihitaH granthagauravabhayAt digmAtrapradarzanaparatvAcca prayA sasya / iti sthitametat-'samayaparamatthavitthara' iti // 2 // 1 pR. 235 paM0 21-pR0 236 paM0 11 / 2-tArthApra-vA. bA. vinA / 3 tena za-vA. baa.| 4-tvAditi ni ya vaktuM vA0 baa0| 5 pR. 236 paM0 13 / 6 anyathA vA0 bA0 vinaa| -ti tat kuvi0| 8-ttaranyAya-vA. bA. vinA / 9-tAryA niyo-vA. baa.| 10 pR. 236 paM0 14 / 11-bAdhikAkAra-bhAM0 mA0 / 12-tvaM prasA-bhAM0 maaN0| 13 tatvenA tatpra-A0 hA0 vi0 / tatvenA'tatpra-bhAM. maa0| 14-nAbhyAsa-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 15-sata sau-vA. baa| 16 pR. 236 paM0 17 / 17-nasyaiva vA0 baa0| 18 tadvikalpadRSTA-vA0 baa0| 19-ti pa-bhAM0 / 20-cyute na bhAM0 mA0 vA0 baa0| 21 vizasaGketa-A0 hA0 vi0 / vizabdasaGketa-vA. baa0| 22-nupapatteH vA. bA0 / 23-kalpajJA-bhAM0 maaN0| 24 nanvevad bA (nanvetada bA) vA0 baa0| 25 zAbdapra-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinaa| 26 pR. 237 paM0 2 / 27 pR. 237 paM0 5 / 28 vRttervi-bhAM0 ma0 vA. bA0 vinA / 29-! jA-bhAM0 mAM. vinaa| 30-vRtte vya-vA. bA. maaN0| 31-nAbhyu-bhAM0 mAM0 vA. bA. vinA / 32 pratibandhAstu hA0 vi0 / pratibandhAt tu bhAM0 maa0| prati viSAstu vA0 bA0 / 33-svasvarU-vi0 / 34-pyamANam / ze-bhAM0 mA0 vA. baa0| 35 pR0 169 pN08| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 271 tRtiiygaathaavyaakhyaa| [ dravyAstikanayanirUpaNam ] [1 sadadvaitapratipAdakaH zuddhadravyAstikanayaH ] atraM ca kuNThadhiyo'pyantevAsino yogitvA(tA)pratipAdanArthaH prakaraNArambhaH pratipAditaH; sAca viziSTasAmAnya-vizeSAtmakatadupAyabhUtArthapratipAdanamantareNAtaH prakaraNAnna sampadyata iti 5 prakaraNAbhidheyaM yogitopAyabhUtamartham titthyrvynnsNgh-visesptthaarmuulvaagrnnii| davvaDhio ya pajavaNao ya sesA viyappA siM // 3 // ityanayA gAthayA nirdizati / asyAzca samudAyArthaH pAtanikayaiva prtipaaditH| .. avayavArthastu-taranti saMsArArNavaM yena tat tIrtham-dvAdazAGgam tadAdhAro vA saGghaH-tat 10 kurvanti utpadyamAnamutpAdayanti tatsvAbhAvyAt tIrthakaranAmakarmodayAd veti "hetvAdyarthe TaicU" [ ] tIrthakarANAM vacanam-AcArAdi arthatastasya tadupadiSTatvAt-tasya saGgraha-vizeSau dravya-paryAyau sAmAnya-vizeSazabdavAcyAvamidheyau tayoH prastAraH-prastIryate yena nayarAzinA saGgrahAdikena sa prastAraH-tasya saMgraha-vyavahAraprastArasya mUlavyAkaraNI AdyavaktA zAtA vA dravyAstikaH-drutirbhavanaM dravyam-satteti yAvat-tatra 'asti' iti matirasya dravyAstikaH15 "saha supA" [a0 2, pA0 1, sU0 4 pAgi0 vyA0 pR0 160 aM0 649] ityatra 'supA saha' iti yogavibhAgAt mayUravyaMsakAditvAd vA dravya-AstikazabdayoH samAsaH, dravyameva vA'rtho'syeti dravyArthikaH dravye vA sthito dravyasthitaH / pari samantAt avanam avaH-paryavo vizeSaH tajjJAtA vaktA vA, nayanaM nayaH nItiH paryavanayaH atra chandomaGgabhayAt 'paryAyAstikaH' iti vaktavye 'paryavanayaH' ityuktam 1-tra kuNTha-bhAM0 maaN0| 2 yogyatApra-bhAM0mA0 |yogitvpr-aa. haa0vi0| 3 yogyatopA-bhAM0 maa0| 4 "kRSao hetu-taacchiilyaa''nulomyepu"| 3, 2, 20 pANi0 vyA0 pR0 492 aM0 2934 / 3, 2, 20 anaMbha. mitA0 pR0 224 paM. 4 / "kRno hetu-tAcchIlyA''nulomyeSu azabda-loka-kalaha -gaathaa-vair-caattu-suutr-mntr-pdessu"| 4, 3, 22 kAta. vyA0 pR0 348 paM. 1 / "kRyo hetu-shiilaa'nulomessu"| 1, 2, 7 cAndravyA0 pR. 32 paM0 21 / "kRyo hetu-zIlA''nulomye ashbd-shlok-klh-gaathaa-vair-caattu-suutr-mntr-pde"| 2, 2, 25 jaine0 vyA. pR0 26550 4 / "hetu-tacchIlA'nukUle azabda-loka-kalaha-gAdhA (thA) vaira-cATu-sUtra-mantra-padAt" / 4,3, 133 zAka* vyA0 pR0 295 aM0 89 / "hetu-tacchIlA'nukUle azabda-zloka-kalaha-gAthA-vaira-cATu-sUtra-mantrapadAt" / 5, 1, 103 haima0 vyA0 pR0 8 pra. paM0 2 / "a-To" sAra0 vyA0 pR0 407 paM031 / eSu sarveSu vyAkaraNeSu hetvAdyarthe 'Ta' pratyaya eva vidhIyate na tu 'ttc'| 5 'AcArAdi'zabdena AcArAGgaprabhRtIni dvAdaza agasUtrANi / tadyathA-AcArAGgam , sUtrakRtAGgam , sthAnAGgam , samavAyAGgam , vyAkhyAprajJapti-bhagavatI-aGgam , jJAtAdharmakathAGgam , upAsakadazAGgam , antakRdda zAGgam , anuttaropapAtikadazAGgam , praznavyAkaraNAGgam , vipAkazrutAGgam , dRSTivAdAGgam / 6 prastArya-bhAM. maaN0| 7-kaH dravirbha-A0 vi0| 8-sya grahadravyA-pA0 baa0| 9 "dravyeNa artho dravyArthaH dravyamartho'sya iti vA / athavA dravyArthikaH-dravyameva artho yasya so'yaM dravyArthaH-khArthiko'yam 'ut' pratyayaH--dravyArthikaH / evaM paryAyArthaH paryAyArthiko vA'-nayaca. A0 li. pR0 3 dvi. paM. 6 / 10 yogavibhAgollekhazca pAta-mahAbhASye khaM0 2 pR. 358 paM0 16 / 11 "mayUravyaMsakAdayazca" / 2, 1, 72 pANi. vyA. pR0 179 aM0 754 / "mayUravyaMsaketyAdayaH" / 3, 1,116 haima0 vyA0 pR0 24 dvi0 pN010| 12 atra cacchaA. hA0 vi0| 13 chandobhAbhayaM ca 'pajAyatthio' iti nirdiTe mAtrAdvayAdhikyAt "gAhAi sattAvaNi' iti vacanAt-prAkR0 pi0 pR. 103 paM0 3 / "Ayaiva saMskRtetarabhASAsu 'gAthA' saMjJA" iti haima. chando0 pR. 26 dvi. paM. 18 / 14 pra0 pR. paM. 8 / Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 prathame kANDetenAtrApi paryAya eva 'asti' iti matirasyeti dravyAstikavat vyutpattiSTayA; sa ca vizeSaprastA. rasya-RjusUtrazabdAdeH-Adyo vaktA / nanu ca 'mUlavyAkaraNI' ityasya dravyAstika-paryAyanayAvamidheyAviti dvitvAd dvivacanena bhAvyam, na; pratyeka vAkyaparisamApteH, ata eva cakAradvayaM sUtra nirdiSTam / zeSAstu naigamAdayo vikalpA bhedAH anayordravyArthika-paryAyArthikayoH / 'siM' iti 5praakRtshailyaa| "bahuvayaNeNa duvayaNaM" [ ] iti dvivacanasthAne bahuvacanam / tathAhi-parasparaviviktasAmAnya-vizeSaviSayatvAd dravyArthika-paryAyArthikAveva nayau, na ca tRtIyaM prakArAntaramasti yadviSayo'nyastAbhyAM vyatirikto nayaH syAt / tRtIyaviSayasya cAsambhavo medAbhedavinirmuktasya bhAvasvabhAvasyAparasyAnupapatteH / tAbhyAmanya ekastadvAnartho'stIti cet, na; 10 svabhAvAntarAbhAvAt prakRtavikalpAnativRtteH tatsvabhAvAtikrame vA khapuSpasadRzatvaprasakteH / tAbhyAM tadvato'rthAntaraisya(ntarasya) sarvathA sambandhapratipAdanopAyAsambhavAt samavAyasya tairasambandhe tayapadezAnupapatteH, samavAyAntarakalpanAyAmanavasthAprasakteH vizeSaNavizeSyasambandhakalpanAyAmapyaparAparatatkalpanAprasakterna smbndhsiddhiH| tataH sthitametad na kiJcinnayadvayabahirbhAvi bhAvasvabhAvAntaravikalpanAvalambi prarUpaNAntaramiti / kevalaM tayoreva zuGgyazuddhibhyAmanekadhA vastusvabhAvanirUpaNa15 vikalpAbhidhAnavRttayo vyavatiSThante / / ____ tatra zuddho dravyAstiko nayaH saMgrahanayAbhimataviSayaprarUMDhakaH / tathA ca saMgrahanayAbhiprAyaHsarvamekaM sat, avizeSAt / tathAhi-bhAvAH svarUpeNa pratibhAnti tacca svarUpameSI sallakSaNamavikalpakapratyakSagrAhyam , bhedo'nyApekSa iti" na teSAM svarUpam-yad anyAnapekSayA jhagityeva pratIyate tat svarUpam , bhedasya tu vikalpaviSayatvAdanyApekSatvena kAlpanikatvam; kAlpanikaM ca aparamArthasadu20 cyate / tathAhi-evameva bhedapratItiH-'idamasmAd vyAvRttam' etaccAdhyakSasyAgocaraH, ata eva sarvAvasthAsu yad anugataM rUpaM tadeva tAttvikam, yathA sarpAdivikalpeSu vodhamAtraM sarveSvanugacchat tathAbhUtam-sarpAdyAkArAstu vyAvRttAH parasparato bhinnarUpA bAdhyante, na punarbAdhakena bodhamAtrasya bAdhA-tathA ghaTAdiSu vibhinneSu maMdrUpatAvRttiH (?) yAvareNyavasthA tAvadanugatIyAM(yAH) mRdUpatAyAH sattvam, ghaTAdInAM tu kazcit kAlaM pratIyamAnAnAmapyarthakriyAM ca sAdhayatAM svapnadRSTapadArthavanna 25 sattvam / yathA svabhedeSvanugatAyA mRdrUpatAyAstAttvikatvam evaM mRdUpatvAdInAmapi sattvApekSayA bhedarUpatvAnna tAttvikatvam / ata eva tatvavidbhiruktam 1-ti dravyA-bhAM0 mA0 / 2 pR0 271 paM. 7 / 3-ti dvivaca-A0 hA0 vi0 / 4-kaMca vA-vA. baa| 5 'davvaDhio ya pajavaNao ya' iti sUtre yad 'ya'dvayaM tadeva saMskRtazailyA 'ca'kAradvayam-pR. 271 paM0 8 / 6-karapyA me-bhAM0 maa0| 7 "AmA siM" / prAkRtapra0 SaSThapa0 sU0 12 pR. 71 paM0 4 / " "vedaMtadetado GasAmbhyAM sesimau"| 8,3, 81 hai. prA0vyA0 pR. 97 paM0 15 / 8 "bahuvayaNeNa duvayaNaM chaThivibhattIe bhaNNai cautthI / jaha hatthA taha pAyA namo'tthu devAhidevANaM" // iti etat saMpUrNa padyaM "uktaM ca" ityullikhya nirdiSTam-lalitavi0 vR. pR0 12 dvi. paM0 12 / "duvvayaNe bahuvayarNa" ityAdyapi tathaiva nirdiSTam-Ava* hAri* vR0 pR0 11 dvi0 paM03 / malayagirisUristu "yadAha pANiniH" iti nirdizya "dvivacana bahuvacanena" iti sUtramullikhati-dharmasaM0 vR0 pR0 107 pra. paM0 11 / "dvivacanasya bhuvcnm| prAkRtapra0 SaSThapa0 sU0 63 pR. 81 paM0 17 / 8, 3, 130 haima0 prA0 vyA0 pR. 107paM0 11 / prAkRtarUpA0 pR. . paM0 18 sU0 8 / 2, 3, 34 SaDbhA0 ca0 pR. 20 paM0 23 / "dvivacane bahuvacanam" prAkRtama0 pR. 92 paM05 sU0 106 / 9-ta bhaa-aa0| 10 bhaavsyaap-vi0| 11-ra ityasya sarva-vA0 bA. vinaa| 12-rU. pakaH bhA0 mAM0 |-ruuddhH aa0| 13 tatra sva-vA0 bA0 / tatva sva-A0 hA0 vi0| 14-pAM svalakSavA. baa0|-ssaaN svalakSaNavika-A. haa0vi0| 15-ti te-vA. bA. vinA / 16-gatarU-bhAM0 mA0 / 17 mRdUpatApravRttiH vA. bA0 / mRdUpetAvRttiH hA0 / mRdUpe nAvRttiH vi0| 18-tAyAM sattvaM A0 haa0vi0|-taayaaH sattvaM vA0 baa0| 19-tvameva mR-vA. bA. hA.vi. vinaa| Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA tyA vAdAta "AdAvante ca yannAsti vartamAne'pi tat tathA / vitathaiH sadRzAH santo'vitathA iva lkssitaaH"|| [gauDapA0 kA06 pR0 70 vaitathyAkhyapra0 ] vitathaistu sAdRzyamavitathatvAbhimatAnAM kAlatrayAvyApitvam tat pratyakSeNa pratIyamAnasya sadUpatAyA grahaNAt "saMveMmekaM sallakSaNaM ca brahma" [ te" [Rgve0 maNDa0 6 sU0 47 30 18] 5 ityanenA'bhinnasya mAyAkRto bhedo darzyate / tA, brAhmaNe'pi bhedaniSedha uktaH "neha nAnAsti kizcana" [ bRhadA0 u0 a04 brA04 maM0 19] tathA, medadarzino nindArthavAdaH zrUyate"mRtyoH sa mRtyumApnoti ya iha nAneva payati" [bRhadA0 u0 a04 brA04 maM0 19] 10 'iva' zabdenaupacArikatvaM bhedasya drshitm| tathA, "ekamevA'dvitIyam" [chAndo0 u0 a06khaM02 maM01] ityavadhAraNA'dvitIyazabdAbhyAmayamevArthaH sphuTIkRtaH _ "puruSa evedaM sarvaM yad bhUtam" [RksaM0 maNDa0 10 sU0 90 R02 ] ityAdikazcAnekastadadvaitapratipAdaka aamnaayH| na cAgamasyA'bhedapratipAdakasya pratyakSabAdhA, tasyA'nugatarUpagrAhakatvenAbhyupagamAt tathA'vi-15 rodhitvAt / taduktam "AhurvidhAtR pratyakSaM na niSeddha vipshcitH| naikatve Agamastena pratyakSeNa virudhyate" // [ ] iti / na caitad vacanamAtram yato bhedaiH pratyakSapratItiviSayatvenAbhyupagamyamAnaH kiM dezabhedAdabhyupagamyate, Ahozcit kAlabhedAt, uta AkArabhedAt ? tatra na tAvad dezamedAd bhedo yuktaH, 20 svato'bhinnasyAnyabhede'pi bhedAnupapatteH-na hyanyabhedo'nyatra sAmati / kiJca, dezasyApi yadyaparadezabhedAd bhedaH tathAsati taddezasyApi aparadezabhedAd bhedaH ityanenAnavasthA / svata eva ced dezabhedastarhi bhAvabhedo'pi svata evAstu kiM dezabhedAd bhedakalpanayA ? api ca, yAvadvaSTabdhau dezau minnau bhAvayorbhedako netodbhAtaH (naivodbhAtaH) tat kutastadbhedAd bhedo jJAtuM zakyaH svato'vyavasthita 1 gauDapA. kA. 31 pR.180 alAta0 pr0| "jassa nasthi purA pacchA majjhe tassa kuo siyA?"-AcArA. zItoSNIyaa0 4, u04 / "AdAvante ca yannAsti madhye'pi hi na tat tathA"-nayopa0 zlo0 14 yazo0 bhA0 pR0 106 / 2-nasyAsadrUpatayA gra-vA. baa.| 3 sarvamidaM sa-A. haa0vi0| 4-masyA'me-bhAM. mAM0 vi0 vinA / 5 bRhadA0 u0 a0 2 brA05 maM0 19 / gauDapA. kA. 7 TI. pR. 35 paM0 20 / gauDapA. kA0 24 TI. pR. 31 paM0 24 / saMkSepazA0 a0 2 zlo. 125 TI0 pR. 80 paM0 20 / "indraH paramezvaraH, mAyAbhiHxxx pururUpaH bahurUpaH, Iyate gamyatexxx"-bRhadA0 u0 bhA0 a0 2, brA0 5 pR. 384 paM0 10 / "mAyAbhiH pratyagajJAnairyadi vA'nRtabuddhibhiH / gamyate pururUpo'jJaireko'pi jalasUryavat" // bRhadA0 u0 bhASyavArti0 a0 2, brA0 5 zlo. 127 pR. 1131 / 6-thA brahmaNe'pi A0 hA0 vi0 |-thaa brahmaNo'pi bhAM0 mA0 / 7 "manasaivAnudraSTavyaM neha nAnA'sti kiJcana / mRtyoH sa mRtyumAnoti ya iha nAneva pazyati" // bRhadA0 u0 a0 4 brA0 4 maM0 19 / "manasaivedamAptavyaM neha nAnA'sti kizcana / mRtyoH sa mRtyuM gacchati ya iha nAneva pazyati" // kaTho0 a0 2, vallI 4 zlo0 11 / 8 gauDapA0 kA0 13 TI0 pR0 118 paM0 7 tathA kA0 24 TI0 pR0 132 paM0 9 / 9 " sadeva somyedamagra AsId ekamevA'dvitIyam" ityAdi / 1. "puruSa evedaM sarvaM yad bhUtaM yacca bhavyam / utA'mRtatvasyezAno yadannenAtirohati" // zvetAzva0 u0 a03 mN015| 11-kasvAneka-vA. bA0 |-ksvnek-haa0 vi0 |-kstvnek-vi0 sN0| 12-thA vi-bhAM. mAM0 vinA / 13 "pratyakSeNa prabAdhyate"-prameyaka0 pR0 17 dvi0 paM0 12 / 14 prameyaka pR0 17 dvi. paM0 13 / 15-parabhedA-bhAM0 maaN0| 16-tyanavasthA bhAM0 mA0 |-tynen vasthA vA0 baa0| 17-minnorbhA-vA. bA. aa0| 18-dakauna tau bhAtaH bhA. mAM-dakauna to bhAvaH hA. vi.| sa0 ta0 35 Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - yoranyavyavasthApakatvAyogAt ? yazcA'navadho dezaH pratibhAti nAsau bhedakaH atiprasaGgAt / tatha dezabhedAd bhAvabhedaH samastIti nAsau pratyakSagrAhyaH / 274 nApi kAlabhedAt pratyakSato bhinnaM vastu pratyetuM zakyam sannihitamAtravRttitvAt tasya / tathAhi - yadA AdyaM darzanaM mRtpiNDamupalabhate na tadA bhAvinaM ghaTam, tadapratItau tadapekSayA na svavi5 payasya bhedaM pratyakSaM pratyetuM samartham pratiyogigrahaNamantareNa 'tato bhinnamidam' ityanavagateH / tatra hi darzane mRdaH svarUpaM pratibhAtIti tadadhigatiryuktA; tatrA'pratibhAsamAnaM tu bhAvighaTAdirUpaM bhaviSyatIti nAtra pramANamasti, nApi tasmAd bhedaH / atha uttarakAlabhAvi darzanaM bhinnaM ghaTaM mRtpiNDAd darzayatItyabhyupagamaH so'pyayuktaH, yataH tadapi darzanaM puraH sthitArthapratibhAsanAnna pUrvadRSTArthagrahaNakSamam, tadagrahaNe ca na tasmAd bhedamAdarzayituM kSamaM vartamAnArthasya / tasmAnna tenApi bhedagatiH / 10 atha pUrvadRSTArthasya smRtyA grahaNAt vartamAnasya ca darzanena pratibhAsanAd bhedAdhigatiH nahi kevalaM darzanaM bhedA''vedakaM kintu smRtisacivam, asadetat yataH smRtirapi pUrvamanubhUtamavaiti na ca pUrva bhinnamavagatam, tat kathaM sA'pi pratiyoginaM bhinnamAdarzayituM kSamA ? tanna tayA'pi medAdhigatiH / kiJca, svarUpanimagnatvAnna bhavabhedamavagantuM sA samarthA / tathAhi smaryamANena vA rUpeNa smRtistamarthamavataret, dRzyamAnena vA ? na tAvad dRzyamAnena rUpeNArthamavatarati smRtiH tasya tatrA15 pratibhAsanAt / nApi smaryamANena rUpeNa tamarthamavatarati, smaryamANasya rUpasya tatrAbhAvAt - parisphuTaM darzanArUDhaM hi rUpaM tasya pUrvamadhigatam na ca tat smRtau pratibhAti / tannArthasvarUpagrAhiNI smRtiH sambhavatIti na tato bhedagrahaH / athottaradarzane smRtau vA yadi pUrvarUpaM nAbhAti tadA tadapratibhAsanameva bhedavedanam / tathA cAha"viziSTarUpAnubhavAnnAnyato'pi nirAkriyA" [ ] iti, 20 etadapyasaGgatam ; yataH pUrvarUpaviviktatA pratyakSapratipatteH smRtervA kuto'vagata ? tAdRk smRtizca mapi svArtha nimagnaM na pUrvarUpamadhigantumIzam, tadaMnavagame ca na tadviviktatAdhigatiH tadeMpratibhAsanamapi tadapratIterevAsiddham / tasmAt 'pUrvarUpamAsIt' iti na kAcit pratipattiH pratipattuM kSamA / atha bhAvarUpameva bhedaH tatpratibhAse so'pi pratipanna eva, tadapyasat yato na bhAvarUpameva bhedaH, pratiyoginamapekSya 'tato bhinnametat' iti bhedavyavasthApanAt / yadi ca svarUpameva bhedastadA'rtha25 syAtmApekSayApi bhedaH syAt / parApekSayA svarUpabhedaH nAtmApekSayeti cet, naH pararUpApratipattau tadapekSayA svarUpabhedo na pratipattuM zakya iti na pUrvAparakAlabhedaH padArthasambhavI / artha AkArabhedAd bhedaH samAnakAlayonala pItayoravabhAsamA navapurasti, yatrApi deza-kAlabhedastatrApi tadrUpeNa svarUpe bheda evopalakSyate na punaH svarUpabhedAdaparo bhedaH sambhavati anyasyAnyabhedena bhedAyogAt tasmAt svabhAvabheda evAsti pratibhAsanAt ityapyayuktam; yataH svarUpabhedo 30 dvayoruyota mAnavapuSoH kiM svata eva pratibhAti, uta vyatirikta pratibhAsAvaseyaH ? tatra na tAvad "bodhAtmA purasthayornIla- pItayorbhedamavagamayituM prabhuH tasyAparokSanIlAdyA kAravyatiriktavapuSaH sukhAdivyatiriktatanozcApratibhAsamAnatvenAsattvAt / tathAhi bahinIlAdiH sukhAdizcAntaH parisphuTaM dvayamAbhAti na tadyatirikto vodhAtmA svapne'pyupalabhyata iti kathamasAvasti ? atha 'aham'pratyayena bodhAtmA'vasIyate, naH tatra zuddhasya bodhasyA'pratibhAsanAt / sa khalu 'ahaM sukhI duHkhI 35 sthUlaH kRzo vA' iti sukhAdi zarIraM vA''lambamAnaH prasUyate na tayatiriktaM bodhasvarUpam, taMtra tadviSayo'pyasau svarUpeNa vA'pratibhAsamAnavapurbodhaH kathaM bhAvAn vyavasthApayituM prabhuH ? nahi zazuviSANaM kasyacid vyavasthApakaM yuktam / bhavatu vA vyatirikto bodhaH prakAzamAnavapustathA'pyasau 1 prameyaka0 pR0 17 dvi0 paM0 14 / 2 bhede a-vA0 vA0 bha0 mAM0 / 3- nasya da-bhAM0 mAM0 vinA / 4- dAmeda-A0 hA0 / dAvekaM bhAM0 mo0] / 5- bhAve bhe-vA0 bA0 / 6-pA bhAvA-A0 hA0 vi0 / -pAnubhavA nA-vA0 vA0 / 7-to'nyani-vA0 bA0 / 8-tA yA hak vA0 bA0 / atra 'sA hak' iti syAt / 9- danadhiga-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 / 10 - danupravA0 bA0 / 11- rUpe bhe- hA0 vi0 / 12 - dArthasya sabhAM0 mAM0 / 13 prameyaka0 pR0 18 pra0 paM0 1 / 14 bodhAtmapu-A0 ha0 vi0 / 15 - zarIraM cAvi* / "zarIraM cAvalambamAno'nubhUyate na punastadavyatiriktaM bodhakharUpam " - prameyaka0 pR0 18 pra0 paM0 3 / 16 tanna ta hA0 bi0 vinA / 17- rUpeNe vA vA0 vA0 / - rUpeNa cA- vi0 / 18 - taM bhavati / bhavatu bhAM0 mAM0 / Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 275 kharUpanimagnatvAnna nIlAderbhinnasya grAhako yuktaH; nahi bodhakAle nIlAdikamAbhAtIti tasya bodho prAhako bhavet nIlAderapi bodhaM prati graahktaaptteH| ___atha bodhAtmA puraHstheSu nIlAdiSu pratyakSatAM prati vyApriyamANa upalabhyata iti grAhakaH nIlAdistu tadviSayatvAd grAhyaH, tadapyasat; vyApArasya tadyatiriktasyAnupalambhenAsattvAta-nahi prakAzamAnanIla-sukhAdirUpabodhAbhyAmanyo vyApAra upalabhyate; upalambhe vA tasya tatrApyaparo 5 vyApAro bodhasyAbhyupagantavyaH punastatrApyaparo vyApAra itynvsthaa| atha svata evAsau vyApAra upalabhyate; nanvevaM tasya svAtanayeNopalambhAd vyApAratA'nupapattiH, na hi bodhAvabhAsasamaye svata tanurudbhAsamAnaH padArthabodhavyApAra iti yuktam , bodhasyApi tadyApAratAprasaGgAt / bodhaparatantratvAd vyApArastadyAvRttiriti cet, na; samAnakAlAvabhAsinastasya pAratanyAyogAt / na hi svarUpeNa bodhakAle pratIyamAnatanu tat paratantraM bhavituM yuktam , bodhasyApi vyApAraparatantratApatteH / aniSpanna-10 rUpastu vyApAraH sutarAM na paratantraH, nahi kharaviSANaM tathAvyavahArabhAga loke prasiddham / tasmAdubhayathApyasat pAratanyam / tana kasyacida vyaapaarH| kiJca, asAvapi vyApAraH kimarthe vyApriyate na vA iti kalpanAdvayam / yadi na vyApriyate kathaM tasmin satyapyarthasya grAhyatA bodhasya ca grAhakatA? atha vyApriyate tadA tatrApyaparo vyApAro'bhyupagantavyaH tatrApyapara iti saivaanvsthaa| atha vyApArasya svarUpameva vyApAraH; nanu nIlAderapi vyApRtikAle svarUpamastIti tat tasya vyApAraH syAt 15 tasAda bodha-nIla-vyApAralakSaNasya tritayasyaikakAlamupalambhAnna kartR-karma-kriyAvyavahatiH sambhavatIti na grAhya-grAhakabhAvaH samasti tttvtH| minnakAlayostu jJAna-zeyayoH parasparasannidhinirapekSopalambhapravartanAnna vedya-vedakatAsambhavaH / tanna bodhAtmA tulyakAlayonIla-pItayorbhedasya sAdhakaH tasya svarUpaniSThatvAt / kiJca, so'pi nIlAderbhinnaH pratyetavyaH tadapratItau tena nIla-pItAderbhedavedanAyogAt / nahi bhinnenAtmanA'pratIyamAno bodho'rthAn minnAn pratipAdayituM samarthaH, zazaviSANA-20 derapi vyavasthApakatvaprasaGgAt / bhinnastu bodhAtmA pratyayAntareNa kiM pratIyate, uta svAtmanaiva ? yadi 'pratyayAntareNa' iti pakSaH, so'nupapannaH; yatastadapi pratyayAntaramanyena pratyayAntareNa bhinnaM pratyetavyam tadapyanyenetyanavasthAprasaktiH syAt / athAtmanaiva, tadA svarUpanimagnatvAnna nIlAvabhAsaM bhinatti tat kuto bhedasaMvit ? ___atha svata eva nIlAderbhedavedanam , tadapi na yuktam ; yato yadi svata eva nIlAdayaH prakAzante 25 tadA svaprakAzAste prasaMjanti; svaprakAzatve ca nIlAdernIlasvarUpaM svAtmani nimagnaM na pItarUpasaMsparzi pItasvarUpaM ca svasvarUpAvabhAsaM na nIlarUpasaMsparzi, tat kutaH parasparA'saMvedanAt svarUpato'pi bhedasaMvittiH? bhedo hi dviSTho dvayasaMvedane sati vidito bhavet, nIlasvarUpe vA parokSe 'nIlaM na pItamAbhAti tathAtve satyekatApatteH / atha apratibhAsanameva medavedanam / nanu nIlasvarUpapratibhAse nIlaM viditam pItAdikaM tvanavabhAsamAnaM tatra nAstIti na zakyaM vaktum , nAstitvAvedane ca kuto30 bhedesiddhiH svarUpamAtrasya pratibhAsanAt ? kiJca, nIlAderapi sthalAvabhAsino'nekadikasambandhAt paramANurUpatayA vyavasthApanAta svarUpamedaH syAt punarnIlAdiparamANUnAmapi bhinnadiksambandhAt svarUpabhedo bhavet tathA cAnavasthAnAnna bhedsthitiH| bhedo hi kasmiMzcidekarU siddhe tadviparyayAt svarUpasthitimAsAdayet, na cAnantareNa nyAyena kiJcidapyekaM siddham paramANorapyabhedAsiddharbhavadabhyupagamena / na ca nIlasvarUpaM sukhAdyAtma-35 tayAnAnu abhedasyApi pratyakSato'prasiddhiH, yato nIlAdipratibhAsasya medA'vedanamevA'medavedanam / atha nIlAdInAmAtmasvarUpAvedanameva bhedavedanamiti pareNApi vaktuM zakyata eva, 1-tvAnnIlA-A0 hA0 vi0| 2-hakApatteH A0 hA. vi.| 3-dArthaH bo-bhAM0 maaN0| 4-pArAsta-A0 hA0 vi0 |-'paarsy tadyA'-vi0 sN0| 5 anutpanna-bhAM0 mAM0 vA. baa0| 6 pra. pR0 pN06| 7-rasva-A. hA. vi. vA. baa.| 8-nAtmA'pra-vA. bA0 |-naatmaa pra-A. hA. vi.| 9-pyapareNetyana-A. hA0 vi0| 10-sajjanti vA0 bA0 / 11-sparzi tat kutaH A0 hA0 vi.| 12-sparasaM-vA0 baa.| 13 nIlaM pI-vA. baa0| 14-stitAve-A0 vi0| 15-dasiddhiH svarUpasiddhiH svarUpamAtra-A. hA0 vi0| 16-sthA nAtra bhe-bhAM. maaN0| 17-rUpe sthi-A. vi. / 18-pyamedasi-bhAM0 mAM0 vinaa| 19-bhedAve-vA. bA0 / TapatAta ma RGP Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe tatazca kaH sva-parapakSayorvizeSaH ? tathAhi-na deza-kAla-santAnAkArairekatvaM jagataH pratIyate parasaropalambhaparihAreNa dezAdInAM pratibhAsanAt, asadetat ; anyonyaparihAreNopalabdheradvaitavAdino'pra. siddhatvAt / na ca parasparAnupravezopalabdhirapi bhedavAdino'siddheti vaktuM zakyam, sanmAtropalabdha sarvatra sadbhAvena parasparAnupravezopalabdheranuprasiddheH / tathAhi-asti tAvadayaM pratibhAsaH ata 5evAdvaitamastu, na Atra bhedapratibhAsaH, nApi bhedAbhedapratibhAsaH, api tvabhedapratibhAsa eva bahinI lAderbhinnasya bhinnAbhinnasya cA'yogAt / atha abhinnasyApi bahirnIlAderayogaH tarhAstu jyotirmA prakRtiparizuddhaM paramArthasat tattvam / na ca nIlAdevahIrUpatayA pratibhAsamAnasyApi asattve jyotitrisyApi paramArthasaMtatvarUpasyAsattvamastu iti vaktuM zakyam, nIlAdera vidyAvedyatvenA'tattvarUpavyavasthiteH jyotirmAtrasya tu vidyAvedyatvena tadviparyayarUpatvenAvasthAnAt / tanna pratyakSataH kathamapi 10 medavedanam, smaraNAd vA uktanyAyena / atha sAmagrI sA tAdRzI darzana-smaraNarUpA yataH pratyekAvasthA'sambhavi medavedanAkhyaM kArya: mudayamAsAdayati, asadetat; yataH sAmanyapi kAryajanane samarthA nAtmasvarUpaprAdurbhAve medavedanalakSaNe / na ca smaraNa-pratyakSavyatiriktamaparaM bhedagrahaNam yena sAmagrI tad janayet / atha medanizcayajanane dvayaM vyApriyate, tadayuktam ; grahaNamantareNa nizcayasyAyogAt / grahaNaM (?) ca na bhedavyApAraMvat 15smaraNasahAyaM grahaNam kathaM grahaNa evaM vyApAravad yuktam na ca nizcayasyApi smaraNAdanyastannizcayaH tato nizcayAt smaraNabhedAnizcaya iti na nyAyasaGgatametat / tasmAnna pUrvA'parayorbhedagrahaNaM drshn-smrnnsaamgriivishessaadpi| na ca samAnakAlapratibhAsayornIla-pItayoritaretarAbhAvagrahaNe bhedagrahaNaM sambhavati abhAvapramANasyetaretarAzrayatvenAnavatArAt / tathAhi "gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam / mAnasaM nAstitAjJAnaM jAyate'kSAnapekSayA // " [zlo0 vA0 sU0 5 zlo0 27 abhAvapa0 ] iti tasya lakSaNam / na ca grahaNamantareNa pratiyogismaraNam, na ca pratiyogismaraNamantareNa bhedasAdhakAbhAvapramA NAvatAra iti kathaM netaretarAzrayadoSaH ? bhedagrAhakapratyakSAbhAve'numAnasyApi na bhedagrAhakatvena 25pravRttiH tasya pratyakSapUrvakatvAt , anumAnapUrvakatve itaretarAzrayadoSaprasakteH / tanna kutazcit pramANAd bhedesiddhiH| na ca(cA)prAmANikA vastuvyavasthA atiprasaGgAt / na cAtredaM preraNIyam-sallakSaNamekaM brahma vidyAsvabhAvaM cet na kiJcinnivaya'm avAptavyaM vA bhavet tatazca tadarthAni zAstrANi pravRttayazca tatprayojanA vyarthAH sphuradvidyAyAH (1) prabhAvAt dvitIyasyA avidyAsvabhAvatve vA na sattvam nApi brahmarUpatA, yato nA'vidyAsvabhAvaM brahma, nApi 30 vidyAsvabhAvatve zAstrANAM pravRttInAM ca vaiyarthyam , avidyAyA vyaapaarnivrtytvaat| na tva(nva)vidyA naiva brahmaNo'nyA tattvato'sti ataH kathamasau yatnanivartanIyasvarUpA? ata eva tasyAstattvataH sadbhAve kA svarUpaM nivartayituM zaknuyAt ? na cAsmAkameva puruSaprayatno'vidyAnivartako mumukSUNAm kintu sarvatra pravAdeSvatAttvikA'nAdyavidyocchedArtho mumukssuytnH| 1-hAropa-vi0 / 2-kyaM tanmA-vA0 bA0 vinaa| 3-labdhisi-bhA0 maaN0| 4-satva-A0 vi0 / 5-dyatvena tadvipa-A0 hA0 vi0| 6-taH sA sAma-A. hA0 vi0| -marthanAtmasva-A0 |-mrthnaatsv-haa0 vi0| 8-rasmara-vA0 baa0| 9-t gRhI-bhAM0 maaN0| 10-ginaH sma-bhAM0 mA0 / 11-ka. tvena ita-vA. bA. vinaa| 12-dasiddhiH tadA prA-bhAM. maaN0| 13 "atha ekarUpabrahmaNo vidyAsvabhAvatve tadarthAnAM zAstrANAM pravRttInAM ca vaiyarthyam nivartya-prAptavyakhabhAvAbhAvAt , avidyAkhabhAvatve ca asatyatvaprasaGgaH"-prameyaka. pR. 18 pra. pN04| 14 sphuravidyAyA abhAvA-bhAM. mAM / sphuratividyAyAH prabhAvA-A0 vi0| sphuratividyAyA prbhaavaa-haa0| atra-rthAH syuH avidyAyA abhAvAt / dvitIye'syA'vidyAkhabhAvatve vA (ca) na sattvam' ityayaM pAThaH prekSAvadbhiH kalayitvA vicaaryH| 15-yato no vi-bhAM0 maaN0| 16 prameyaka. pR. 18 pra. pN05-7| 17-t na ca vi-A0 |-t tatvavi-bhAM* mAM / 18-syAsatva-vA. baa0| 19 rUpaM vini-bhAM0 mA0 / 2. sarvapra-bhAM0 mAM. vA. baa0| 21-tviko'nA-vA. bA. vinA / Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 277 athApi syAt na bamo'nAdenoMcchedaH kintu nityasya brahmaNaH kimavidyA svabhAvaH, Ahosvid anyathA? na tAvat svabhAvaH brahmaNastadviparItavidyAsvabhAvatvAt, arthAntaratve tasyAstattvataH sadbhAve nocchedaH dvaitaprasaGgazca / atha matam-agrahaNamavidyA; sA kathamarthAntaram ? na cA'nivartyA sarvapramANavyApArANAmagrahaNanivRttyarthatvAt, tadayuktam tattvA'grahaNasvabhAvA avidyA tattvagrahaNasvabhAvayA vidyayA nivartyate; sA tu nityA brahmaNi, na ca brahmaNo'nyo'sti yasya tattvA'grahaNaM brahmaNi prayatna. 5 labhyayA vidyayA nivaryeta; brahmaNi tu yugapad grahaNA'grahaNe vipratiSiddhe avirodhe vA na vidyayA tattvA'grahaNavyAvRttiH / yasya tvanyathAgraho'vidyA tasya brahmaNaH taMdatatsvabhAvatve uktaM dUSaNamtatsvabhAvatve tadvadanivRttiH, arthAntaratve dvaitaapttiH| nityaprabuddhatve ca brahmaNaH kasyAnyathAtvagraha iti vAcyam tadyatiriktasyAnyasyA'sattvAt, tasya ca vidyAsvabhAvatvAnna tadviparItA'vidyAsvabhAvatA viruddhadharmasamAvezAyogAt, avirodhe vidyayA naavidyaavyaavRttiH| atrAhaH-nAvidyA brahmaNo'nanyA, nApi tattvAntaram, na caikAntenA'satI aivameva iyamavidyA mAyA mithyAbhAsa ityucyte| vastutve tattvA'nyatvavikalpAvasaraH, atyantAsattve'pi khapuSpavad vyavahArAnaGgam ; ato'nirvacanIyA srvprvaadibhishcaivmevaabhyupgntvyaa| tathAhi-zUnyavAdino yathAdarzanaM sattve nA'vidyA, khapuSpatulyatve na vyavahArasAdhanam , sadasatpakSastu virodhAghrAta ityanirvacanIyA'vidyA / jJAnamAtravAdino yathApratibhAsajJAnasadbhAve na bAhyArthApahavaH ghaTAderAkArasya grAhakA-15 kArAd vicchedenAvabhAsamAnasyApahnavAyogAt, atyantAsattve bahiravabhAsAbhAvAt khapuSpAderiva, ubhayapakSasya cAsattvam virodhAt / bAhyArthavAdinAmapi rajatAdibhrAntayo'vabhAsamAnarUpasadbhAvAnA'vidyAtvamaznuvIran, atyantAsattve na tannibandhanaH kazcid vyavahAraH syAt, sadasatpakSastu kRtottrH| tatraitat syAt-avabhAsamAnaM rUpaM tatra mA bhUt grAhakAkArastu sanne nAsAvavidyA, asadetat grAhyAkArAsatre ca tadavabhAso'pi grAhakAkAraH satyatayA na nirUpayituM zakyaH, na ca20 pratibhAsasya zUnyaH pratibhAso nAma kazcit / tasmAnno'vidyA satI, nApyasatI, nApyubhayarUpA / ata eva nivRttirasyA adRDhasvabhAvatvena mAyAmAtratvAt anyathA dRDhasvarUpatve'vasthitAyAH kathamanyathAsva(tvaM) svabhAvAparityAgAt zUnyatve'pi svayaM nivRttatvAt / evaM ca nAdvaitahAnam, nApi nivrtniiyaabhaavH| yacca kasyAsAvavidyeti codyam tatra jIvAnAmiti brUmaH; nanu teSAmapi na brahmaNo'rthAnta-25 ratA, satyam na paramArthataH kAlpanikastu bhedasteSAM tato na pratiSidhyate, nanu kalpanApi kasya medikA? na tAvada brahmaNaH tasya vidyAsvabhAvatvena saMkalavikalpyA(lpA)tItatvAt , nApi jIvAnAm kalpanAyAH prAk teSAmasattvAt itaretarAzrayaprasaGgAcca-'kalpanAto jIvavibhAgaH tadvibhAge sati kalpanA' iti| atra brahmavAdino'bhidadhati-"vastutve satyeSa doSaH syAt nAsiddhaM vastu vastvantarasiddhaye 30 sAmarthyamAsAdayatIti, mAyAmAtre tu netaretarAzrayadoSaprasaGgaH / nahi mAyAyAH kathaJcidanupapattiH 1-t na ca yu-bhAM0 mAM / 2-vartate vA0 bA0 / 3-vaya'te vA0 baa0| 4-pratiSedhe avA. bA0 vi0| 5 tadasatat-bhAM0 mAM. vA. bA. vinA / 6-buddhasya ca vA0 bA0 / 7-syA sa-A. hA0 vi0 / 8 avirodhe vidyAvyA-vA. baa| avirodhe vidyayA vidyayA vidyAvyA-hA0 / avirodhe vidyayA vidyvyaa-aa0| 9 prameyaka pR. 18 pra. pN09|10 tathAnya-vA0 bA0 / 11-vamatrAbhyu-mAM0 |-cmetvaabhyu-vaa0 bA0 / 12 pra0 pR0 paM0 14-17 / 13-va bhAsA-A. hA. vi0| 14-kArasa-vi0 / 15-kaars-vi.| 16 "nAsadrUpA na sadrUpA mAyA naivobhayAtmikA / sadasayAmanirvAcyA mithyAbhUtA snaatnii"|| 'saurAdi'vAkyatvena nirdiSTo'yaM zloka:-sAjayapra. bhA0 a0 1 sU. 26 pR0 25503 / 15-syA dR-vi0 hA0 |-syaa'dRsstt-vaa. bA0 / 18 dRSTasva-vA0 baa0| 19-rUpe'va-vA. baa| 20-thArthasvabhA-bhA0 maa0|-thaa svabhA-hA0 |-thaa svaM svabhAvAt pa-A0 / 21-bAM bhAvA na bhAM0 maaN| 22 sakalpAtI-A. hA0 / sngklpaatii-vi0| 23-t na tva siddhaM- A0 |-t nisiddhaM vA. bA0 |-t na siddhaM haa| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeanupapadyamAnArthaiva hi mAyA loke prasiddhA upapadyamAnArthatve tu yathArthabhAvAna mAyA" [ / iti kecit / anye tu varNayanti-"anAditvAt mAyAyAH jIvavibhAgasya ca bIjAGkarasantAnayokhi netaretarAzrayadoSaprasaktiratra / tathA cAhuH-"anAdiraprayojanA'vidyA, anAditvAditaretarAma5 yadoSaparihAraH, niSprayojanatve na bhedaprapaJcasaMsargaprayojanaparyanuyogAvakAzaH" [ ato'parairyat preryate-"duHkharUpatvAnnAnukampayA pravRttiH avAptakAmatvAnna krIDArthI" [ ityetadapi parihRtamavidyAtvena, yato nAso prayojanamapekSya pravarttate, nahi gandharvanagarAdivibhramA samuddiSTaprayojanAnAM prAdurbhavanti" [ ] / na ca bhavatu kalpanAto jIvavibhAgaH kintu te'pi tattvato brahmatattvAdavyatiriktatvAd vizuddha10 svabhA~vA iti teSvapi nau'vidyAvakAzaM labhata iti vaktavyam, yato vizuddhasvabhAvAdapi bimbAt kalpanApradarzitaM kRpANAdiSu yat pratibimbaM tatra zyAmatAdirazuddhiravakAzaM labhata eva / atha vinamaH sa iti na doSaH, asadetat; jIvAtmasvapyasya tulyatvAt-teSvapyazuddhirvibhrama eva anyathA tevati vizuddhirdurApaiva syAt / atha mukhAt kRpANAdInAmarthAntaratve bhrAntihetutA yuktaiva atra punarbrahmanyatiriktasyai nimittasyAbhAvAt kathaM vibhramo yukta iti, etdpynaalocitaabhidhaanm| anAditvena pari. 15 hRttvaat| anAditve'pi cocchedaH zakyata eva vidhAtum yathA bhUmeruparasya / atha taMtra bhUvyati riktena saMskArAntareNa svAbhAvikasyApi tasya nivRttiH, na tvekAtmavAdinAM tayatiriktaH Agantuko vilakSaNapratyayopanipAtaH sambhavati dvaitApatteH / nanvAtmana eva vidyAsvabhAvatvAt kathamanA. dyavidyA~vilakSaNapratyayopanipAto nAstIti ucyate, uktamatra tena tathAbhUtenAtmasvabhAvenAvidyAyA virodhAbhAvAt virodhe vA nityamuktaM jagada bhavet / nahi nivarttakavirodhisamavadhAne virodhina: 20 kadAcidapi sambhavaH virodhAbhAvaprasaGgAt / na cAtmavyatiriktaM vidyAntaramAgantukaimavidyAnivRtti sAdhanam ekaatmvaadinstsyaayogaat| taduktam "svAbhAvikImavidyAM tu nocchettuM kazcidahati / vilakSaNopapAte hi nazyet svAbhAvikaM kvacit" // [ "na tvekAtmanyupeyAnAM heturasti vilkssnnH"|[ 25 parihRtametat-"jIvAnAmavidyAsambandhaH na parItmanaH asau sadA prabuddho nityaprakAzo nAgantu kArthaH anyathA muktyavasthAyAmapi naavidyaanivRttiH| yato'smin darzane brahmaiva saMsarati mucyate ca atraikamuktau sarvamuktiprasaGgaH abhedAt paramAtmanaH, yatastasya bhedadarzanena saMsAraH abhedadarzanena ca muktiH, ata ekasyaiva paramAtmanaH paramasvAsthyamApatitam / tasmAnna brahmaNaH sNsaarH| jIvAtmAna evA'nAdyavidyAyoginaH saMsAriNaH kathaJcid vidyodaye vimucyante teSAM svAbhAvikA'vidyAkaluSIka30 tAnAM vilakSaNapratyayavidyodaye nA'vidyAnivRtteranupapattiH yato na teSu svAbhAvikI vidyau avidyAvat atastayA nivRttiH svAbhAvikyA apyavidyAyAH" [ ] ityevaM kecit / anye tu "brahma-jIvAtmanAmabhede'pi bimba-pratibimbavat vidyA'vidyAvyavasthAM varNayanti / kathaM panaH saMsAriSu vidyAyA AgantukyA: sambhavaH zravaNa-manana-dhyAnA'bhyAsa-tatsAdhanayamaniyama-brahmacaryAdisAdhanatvAt , tasya pUrvamasattvAdavidyAvat / sa ca zravaNa-mananapUrvakadhyAnAbhyA. 1-nArthe tu bhAM0 mA0 / 2-sya vA bI-vi0 / 3-nAdiprayojanA'vidyA A0 hA0 vi0 |-naadipryojnaa ca vidyA bhAM0 mA0 / 4-zvasaMsapra-A0 haa0vi0|-shvvpr-vaa. baa0| 5-mavidyatve-vA. bA0 A0 / 6 "nahi dvicandrAlAtacakragandharvanagarAdivibhramAH samuddiSTaprayojanA bhavanti"-brahmasU0 a0 2 pA. 1 sU0 33 zAGka. bhA. bhAma0 pR. 482 paM. 7 / 7-bhAva iti vA0 bA0 |-bhaavaaditi bhAM0 maaN| 8 nApi vi-A0 hA0 vi0 / 9-tmasvarUpya-vA0 bA0 maa0| 10-zuddhivi-vA0 bA0 |-shddhrvihaa0|-shuddhe vi-A0 vi0| 11-t pramANA-vA0 bA0 / 12-sya viparyayani-bhAM0 mA0 / 13 bhUmepuruSasyAtha-bhAM. mAM0 / 14 tatra bhUtavya-vA0 bA0 / tatra vya-A0 hA0 vi0| 15 na caikA-mAM. maaN| 16 na svAtma-vA0 bA0 / 17-dyAlakSaNa-vA0 baa0| 18 na ni-bhAM0 mA0 vinaa| 19-kavi-A. ddaa0vi0| 20-t uktaM ca vA. baa.| 21 paramAtma-bhAM0 mA0 / 22-daye na vi-A0 haa0vi0| 23-dyA vi-A0 hA0 vi0 / Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 279 so'khilabhedapratiyogI suvyaktameva vede darzitaH-"sa eSa neti nai" [bRhadA0 u0 a0 3, brA09, maM026] ityAdinA sapratiyogitvAd bhedaprapaJcaM nivartayatA''tmanApi pralIyate, yataH zrotavyAdInAmabhAve na zravaNAdInAmupapattiH, sa tu tathAbhUto'bhyasyamAnaH svaviSayaM pravilApayannAtmopaghAtAya kalpate tadabhyAsasya parizuddhAtmaprakAzaphalatvAt yathA rajaHsamparkakaluSe udake dravyavizeSacUrNarajaH / prakSiptaM rajo'ntarANi saMharat svayamapi saMhiyamANaM svasthAM svarUpAvasthAmupanayati evaM zravaNAdibhiH 5 #datiraskAravizeSAt svagate'pi bhede samucchinne svarUpe saMsAryavatiSThate yato'vidyayaiva paramAtmanaH saMsAryAtmA bhidyate tannivRttau kathaM na paramAtmasvarUpatA yathA ghaTAdibhede vyomnaH paramAkAzataiva bhavatyavacchedakavyAvRttau ? tatraitat syAt-zravaNAdirbhedaviSayatvAdavidyAsvabhAvaH kathaM vA avidyaiva avidyAM nivarttayati? uktamatra yathA rajasA rajasaH prazamaH evaM bhedAtItabrahmazravaNa manana-dhyAnA'bhyAsAnAM bhedadarzanavirodhitvAdavidyAyA apyavidyAnivartakatvam / tathA ca tattvavidbhiratrArthe nidarzanA-10 nyuktAni -"yathA payaH payo jarayati svayaM ca 'jIryati, yathA viSaM viSAntaraM zamayati svayaM ca zAmyati" [ ] evaM zravaNAdiSu drssttvym"| [. ___syAdetat abhedasya tAttvikatve bhedasyAsatyatA, asatyarUpazca bhAvaH kathaM satyaprAptisAdhanam ? yathA bASpAdibhAvena sandihyamAnAt 'dhUmaH' iti gRhItAd na tAttvikI dhnprtipttiH| atrAbhidadhati-nAyaM niyamaH-asatyaM na kiJcit satyaM kArya janayati yathA mAyAkArapradarzitA 15 mAyA pratIterbhayasya ca nimitta tathA rekhA kAdInAm, tannai(trai)tad bhavet-rekhAkAdi svarUpeNa sad na khapuSpasadRzam, abhedavAdinastu bhedasya khapuSpatulyatvAt kathaM satyopAyatA? naiSa doSaH, santuM svarUpeNa rekhAkAdayaH yena tu rUpeNa gamakAstadasatyam / tathAhi-kAdirUpeNa te gamakAH tacca teSAmasatyam-kAryopayogarahitA tu svarUpasatyatA vyarthA / kiJcaH abhedadRSyupAyo'pi na svarUpeNA'san yato brahmaivAsya rUpam tatra brahmaivAvidyAnubaddhaM svAtmapratipattyupAyaH20 yathA rekhAkAdayaH 'kakAro'yam' 'gavayo'yam' ityavidyArUpeNaiva kAdInAM gamakAH / ye'pyAhuH"na rekhAkAdayaH kAditvena kAdInAM gamakAH, evaM rekhAgavayAdayo'pi na gavayatvena satyagavayAdInAm; api tu sArUpyAt evaMrUpA gavayAdayaH satyAH, varNapratipattyupAyA api dayaH puruSasamayAt varNAnAM smArakAH na tu teSAM varNatvena varNapratipAdakatvam, rekhAdirUpeNa ca sattvAd gRhItasamayAnAM punarupalabhyamAnAH samayaM smArayanti samayagrahaNAd yathaiva vyutpa-25 nAnAM bAlAdiSu pravRttiH" [ ], te'pi na samyagAcakSate; lokavirodhAt bAlA hi rekhAsu vyutpannairvarNatvenaiva vyutpAdyante, tathaivopadetRNAM vyapadezaH-'ayaM gakArAdiH' iti, pratipattuzca pratipattirabhedenaiva, evaM rekhAgavayAdiSvapi drssttvym| ta(ya)thA'satyAt (asatyAt pratibimbAt satyasya) pratibimbahetorviziSTadezAvasthasyAnumAnaM na mithyA tathA zabdAdapi nityAdasatyadIrdhA 1-pratiyogImuvya-hA0 |-prtiyogiituvy-aa0 |-prtiyogiipuvy-bhaaN0 mA0 / 2-5 te nityAdi-vA. baa0| 3 bRhadA0 u0 a0 4 brA0 2 maM0 4, brA0 4 maM0 22, brA05 maM0 15 / gauDapA0 kA0 26 pR. 135 / 4 svacchAM bhaaN| 5 "ghaTAdiSu pralIneSu ghaTAkAzAdayo yathA / AkAze saMpralIyante tadvajjIvA ihAtmani" // gauDapA0 kA0 4 pR0 107 advaitAkhyapra0 / 6-kasya vyAvRttyA bhAM0 m0| 7 tatraitasyA-vA0 vA. A. haa0| 8 kathaM cA-bhAM0 mA0 / 9-tvavidvadbhi-bhAM0 maa0| 10-ni payo yathA payo A0 hA0 vi0| 11 "yathA payaH payo'ntaraM jarayati khayaM ca jIryati, yathA viSaM viSAntaraM zamayati, svayaM ca zAmyati, yathA vA katakarajo rajo'ntarAvile pAthasi prakSiptaM rajo'ntarANi bhindat khayamapi midyamAnamanAvilaM pAthaH karoti evaM karma avidyAtmakamapi avidyAntarANi apagamayat khayamapi apagacchati" -brahmasU. a. 1 pA. 1 sU0 1 zAGka0 bhA. bhAma. pR. 58 paM. 13-16 / 12-jIryate A0 vi0| 13-thA mAyApratI-vA0 bA0 / 14-ttaM re-bhAM0 mA vinA / "tathA akArAdisatyAkSarapratipattidRSTA rekhAnRtAkSarapratipatteH"-brahmasU0 a0 2 pA0 1 sU0 14 zAGka0 bhA0 pR. 460507 // 15 sattu bhAM0 mAM0 / satta haa0| 16-tu sarU-vA0 baa0| 17-kAraM ga-bhAM0 maaN0| 18 sa gabhA0 mA0 vinaa| 19 gavAda-bho0 maaN0| 20-yAn A0 hA0vi0 / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 prathame kANDediviziSTAdartha vizeSapratipatti styaa| alIkA ahidaMzAdayaH satyamaraNahetavastattvavidbhidAhatA eva-yathA-satyA daMzAd maraNa-mUrchAdi kArya tathA kalpitAdapi, na tayorvizeSaH tasmAdyathA daMzAderasatyAt satyakAryaniSpattistathA bhedaviSayAt zravaNa-manana-dhyAnA'bhyAsAderasatyAdapi kSemaprApti nanvevam abhede vyavasthite kathaM sukha-duHkhopalambhavyavasthA kathaM vA baddha-muktavyavastheti 5 naiSa doSaH; samAropitAdapi bhedAt sukhAdervyavasthAdarzanAt-yathA-dvaitinAM zarIre eka evAtmA sarva gato vA ThArIraparimANovAH tasya samAropitamedanimittA vyavasthA dRzyate-'pAde me vedanA' zirA vedanA' iti, na ca vaktavyam-pAdAdInAmeva vedanAdhikaraNatvAt teSAM ca bhedAd vyavasthA yuktati, yatasteSAmajJatvena kathaM bhoktRtvam ? bhoktRtve vA suragurumatAnupravezaH AtmanaH sadbhAve'pi karmaphalasa sukhAderanupalambhAt / tatraitat syAt-advaitapakSe yethaikabhedAzritasyAtmanaH kAlAntare bhogAnusa10ndhAnam tathA dehAntaropabhogasya bhedAntare anusandhAnaM bhavet, etadapi na kiJcit ; yato dvaitinA mapi pAdAdipradezo na pradezAntaravedanAmanusandadhAti tathA kSetrajJo'pi kutazcinnimittAt samAro pitabhedo na kSetrazAntaravedanAmanusandhAsyati / tathA, maNi-kRpANa-darpaNAdiSu pratibimbAnAM varSa. saMsthAnAnyatvaM dRzyate bhedAbhAve'pi, mukta-saMsArivyavahAropyupapadyate abhedapakSe'pi / tathAhi dvaitinAmapyAtmA kalpitaiH pradezaiH sukhAdibhiryujyamAnaH kvacit sukhAdiyogAd bandhaH (ddhaH) kvacit 15 tadviyogAd mukta iti dRzyate, yathA malImasAdarza mukhaM malImasam vizuddha vizuddham darpaNarahitaM ca gamyamAnaM tadupAdhidoSAsaMyuktam / tatraitat syAt-kalpanA pratipattuH pratyayasya dharmo na vastuvyavahAravyavasthAnibandhanam, na khalu vastUni puruSecchAmanurundhate, na copacaritAt kArya dRzyate, nopacaritAgnitvo mANavakaH pAkAdiSva(pU)payujyate, etat parihRtaM bhrAntInAmapi satyahetutvaM pradarzayadbhiH"pratisUryazca kAlpanikaH prakAzakriyAM kurvan dRSTa eva"[ __]iti 'sarvamekaM sat, 20 avizeSAta' iti zuddhadravyAstikAbhiprAyaH / [2 sAMkhyamatapratipAdakaH azuddhadravyAstikanayaH] azuddhastu dravyArthiko vyavahAranayamatArthAvalambI ekAntanityacetanA'cetanavastudvayapratipAdakasAGkhyadarzanAzritaH / ata eva tanmatAnusAriNaH sAyAH prAhuH "azeSazaktipracitAt pradhAnAdeva kevalAt / kAryabhedAH pravartante tadrUpA eva bhAvataH // " [ tattvasaM0 kA0 7 ] yad azeSAbhirmahadAdikAryagrAmajanikAbhirAtmabhUtAbhiH zaktibhiH pracitaM yuktaM sattva-rajastamasAM sAmyAvasthAlakSaNaM pradhAnam tata eva mahadAdayaH kArya bhedAH pravartanta iti kApilAH / 'pradhAnAdeva' ityavadhAraNaM kAla-puruSAdivyavacchedArtham / 'kevalAt' iti vacanaM sezvarasAyopakalpitezvaranirAkaraNArtham / 'pravartante' iti sAkSAt pAramparyeNotpadyante ityrthH| tathAhi-teSAM 30 prakriyA--pradhAnAd buddhiH prathamamutpadyate, buddhezcAhaGkAraH, ahaGkArAt paJca tanmAtrANi zabda-sparzarUpa-rasa-gandhAtmakAni-indriyANi caikAdazotpadyante-paJca buddhIndriyANi zrotra-tvak-cakSurjihvAghrANalakSaNAni, paJca karmendriyANi vAk-pANi-pAda-pAyu-upasthasaMjJakAni, ekAdazaM manazcetipaJcabhyastanmAtrebhyaH paJcabhUtAni-zabdAd AkAzaH, sparzAd vAyuH, rUpAt tejaH, rasAd ApaH, gandhAt pRthivIti / taduktamIzvarakRSNena 1-kA'hi-bhAM0 mAM0 / "kathaM tu asatyena vedAntavAkyena satyasya brahmAtmatvasya pratipattirupapadyeta ? na hi rajjusarpaNa daSTo mriyate nApi mRgatRSNikAmbhasA pAnA'vagAhanAdiprayojanaM kriyata iti, naiSa doSaH; zaGkAviSAdinimittamaraNAdikAryopalabdheH, svapnadarzanAvasthasya ca sarpadaMzanodakasnAnAdikAryadarzanAt"- brahmasU0 a0 2 pA0 1 sU0 14 zAGka0 bhA0 pR. 458 paM0 12 / 2-Sayazra-A0 hA0 vi0 / 3 nai do-vA0 bA0 / na do-A0 hA0 vi0|4-re pavA-vA0 baa| 5 yadeka-vA. baa0| 6 atra 'tathA' 'evaM' ityAdeH kasyacit padasyAdhyAhAraH samucito bhaati| 7-masAdarza mukhaM vizuddha hA0vi0 |-msaa mukhaM vizuddha vA0 bA0 |-mse darpaNatale malImasaM mukhaM vizuddha bhAM* maaN0| 8-zca kAdi kAlpa-vA. baa0| 9 pR. 272 paM0 17 / 10-zuddhadra-A* hA. vi.| 11-NaH saMkhyAH bhAM. hA. vinA / 12 idaM saMpUrNa sAMkhyaprakaraNaM tattvasaMgrahapaJjikAyAM vartate-kA. 7-15, pR0 16-22 / prakRtiparIkSA / 13 tattvasaM0 pani0 pR0 16 paM0 17 / 14 tattvasaM0 paji. pR. 16 pN017| 15 ""pravartante' , iti sAkSAt pAramparyeNa vA utpadyante ityarthaH"-tattvasaM0 paji. pR0 165018 / 16-NotpAdya-mAM mAM vinA / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 281 "prakRtermahAMstato'haGkArastasmAd gaNazca SoDazakaH / tasmAdapi SoDazakAt paJcabhyaH paJca bhUtAni" // [ sAsayakA0 22] atra ca 'mahAn' iti buddhyabhidhAnam, buddhizca 'ghaTaH' 'paTaH' ityadhyavasAyalakSaNA / ahaGkArastu 'ahaM subhagaH' 'ahaM darzanIyaH' ityaadybhidhaansvruupH| manastu saGkalpalakSaNam-tadyathA-kazcid baTuH zRNoti-'grAmAntare bhojanamasti' iti, tatra tasya saGkalpaH syAt-'yAsyAmi' iti, 'kiM tatra 5 dadhi syAt, utakhid dugdham' ityevaM saGkalpavRtti mana iti / tadevaM vujhyahaGkAra-manasAM parasparaM vishesso'vgntvyH| mahadAdayaH pradhAna-puruSau ceti paJcaviMzatireSAM tattvAni / yathoktam "paJcaviMzatitattvajJo yatra tatrAzrame rtH|| zikhI muNDI jaTI vA'pi mucyate nAtra saMzayaH" // [ ] iti / mahadAdayazca kAryabhedAH pradhAnAt pravartamAnA na kAraNAdatyantabhedino bhavanti vauddhAdyabhimatA 10 iva kAryabhedAH; kintu pradhAnarUpAtmAna eva traiguNyAdinA prakRtyAtmakatvAt / tathAhi-yadAtmakaM kAraNam kAryamapi tadAtmakameva, yethA kRSNastantubhirArabdhaH paTaH kRSNaH, zuklaiH zukla upalabhyate evaM pradhAnamapi triguNAtmakam / tathA, buddhyahaGkAratanmAtrendriyabhUtAtmakaM vyaktamapi triguNAtmakamupalabhyate tasmAt tadrUpam / kiJca, aviveke(ki)| tathAhi-'ime sattvAdayaH' 'idaM ca mahadAdikaM vyaktam' iti pRthak na zakyate kartum ; kintu ye guNAstad vyaktam yad vyaktaM te guNA iti| tathA, ubhayamapi 15 viSayaH bhogyasvabhAvatvAt / sAmAnyaM ca sarvapuruSANAM bhogyatvAt paNyastrIvat / acetanAtmakaM ca sukha-duHkha-moho'vedakatvAt / prasavadharmi ca / tathAhi-pradhAnaM buddhiM janayati; saa'pyhngkaarm| so'pi tanmAtrANi-indriyANi caikAdaza-tanmAtrANi mahAbhUtAni janayantIti / tasmAt traiguNyAdirUpeNa tadrUpA eva kAryabhedAH pravartante / yathoktam "triguNamaviveki viSayaH sAmAnyamacetanaM prasavadharmi / vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn" // [ sAGkhyakA0 11] iti / atha yadi tapA eva kAryabhedAH kathaM zAstre vyaktA'vyaktayo(lakSaNyopavarNanama "hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAzritaM linggm| sAvayavaM paratantraM vyaktaM vipriitmvyktm"|| [sAGkhyakA010] iti kriyamANaM zobheta ? {atra hyayamarthaH-"hetumat kAraNavad vyaktameva / tathAhi-pradhAnena 25 20 1 "prakRtiH prdhaanmdhikurute| brahma avyaktam bahudhAtmakam mAyA iti paryAyAH"-mAThara0 pR. 36 paM0 10 // 2 "mahAn buddhiH matiH prajJA saMvittiH khyAtiH citiH smRtiH AsurI hariH haraH hiraNyagarbha iti paryAyAH"-mAThara0 pR. 36 pN012| 3 "adhyavasAyo vuddhiH"-sAGkhyakA0 23 / 4 "tasmAd mahataH ahaGkAra utpadyate, tasya ime paryAyAH-vaikRtaH tejasaH bhUtAdiH abhimAnaH asmitA iti / catuSpaSTivaNaH parAdivaikharIparyantAbhidheyairyat kimapi abhidhIyate buddhayA samarthya tat sakalam AdyantA'kAra-hakAravarNadvayagrahaNena uparisthitapiNDIkRtAnukAriNA bindunA bhUSitaH pratyAhAranyAyena a-haMkAra ityabhidhIyate"-mAThara0 pR. 36 paM0 13-17 / 5 abhimAno'hakAraH"-sAGkhyakA0 24 tathA mAThara0 pR0 41 paM0 15 / 6 "manaH saMkalpakam"-sAGkhyakA0 27 / 7 "kiM tatra guDadadhi syAt , utavid dadhi iti"-tattvasaM0 paji0 pR0 16 paM0 28 / 8 "jaTI muNDI zikhI"-mATharavR0 pR0 38 paM0 3, zAstravA0 sa0 sta03 zlo0 37 pR0 113 pra. paM08, tattvasaM0 paji0 pR0 17 paM0 4, "tathA coktaM paJcazikhena pramANavAkyam" iti nirdizya zloko'yaM samuddhataH-sAGkhyasa0 tattvayAthA0 pR. 6150 4 tatra asyetthaM pAThaH-"yatra kutrAzrame rataH / jaTI muNDI zikhI vA'pi"-nyAyAva0 Tippa0 pR0 14 paM0 17 / 9 "yathA kRSNatantuH kAraNam paTaH kAryamapi kRSNameva bhavati"-mATharavR0 pR0 19 paM0 24 / 10 "zuklaistu zuklaH"-tattvasaM0 paji. pR0 17 paM. 9 / 11 "kiJca, anyat-aviveki vyaktam / ' 'amI guNAH idaM vyaktam' iti vivektuM na pAryate"-mATharavR0 pR020 paM0 2 / "kiJca, aviveki"-tattvasaM0 paji. pR0 17 paM0 11 / 12 "kiJca, dvayamapi vyaktamavyaktaM ca viSayaH"-tattvasaM0 paJji. pR0 17 paM0 13 / 13 "gaNikAvat"-mATharavR0 pR. 20 paM0 7 // "malladAsIvat"-tattvasaM0 paJji. pR0 17 paM014 / 14 "sukha-duHkha-mohAn na cetayati"-mATharavR0 pR0 20 paM0 8 / 15-hAve-A0 hA0 vi0| 16 "nanu yadi tadrUpA eva kAryabhedAH tat kathaM zAstre"-tattvasaM0 paji0 pR0 17 paM0 19 / 17 -"kSaNyamupavarNitam / tathAhi-IzvarakRSNoktam-tattvasaM0 paji. pR0 17 paM0 20 / 18 pR. 282 pN06| "sakriyam"-mATharavR.pR. 19502 / tattvasaM0 paji. pR0 17 paM0 20 / 19 atrayo bhAvo mATharavRttAvapi tathaiva vyAvarNito dRzyate / sa0 ta036 Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 prathame kANDe hetumatI buddhiH, ahaGkAro vujhyA hetumAna , paJca tanmAtrANi ekAdaza cendriyANi hetumanti ahaGkA reNa, bhUtAni tanmAtraiH / na tvevamavyaktam kutazcit tasyAnutpatteH / tathA, vyaktamanityam utpattidharmakatvAt , tadviparyayAd na tvevamavyaktam / pradhAna-puruSau divi bhuvi cAntarikSe ca sarvatra vyAptitayA yathA varteta(te) na tathA vyaktaM vartate iti tadavyApi / yathA ca saMsArakAle trayodazavidhena bulla 5 haGkArendriyalakSaNena karaNena saMyuktaM sUkSmazarIrAzritaM vyaktaM saMsAri na tvevamavyaktam tasya vibhutvena sakriyatvAyogAt / buddhyahaGkArAdibhedena cAnekavidhaM vyaktamupalabhyate nAvyaktam tasyaikasyaiva saMtatrilokIkAraNatvAt / AzritaM ca vyaktam-yad yasmAdutpadyate tasya tadAzritatvAt, na tvevamavyaktama akAryatvAt tasya / 'layaM gacchati' iti kRtvA liGgaM ca vyaktam / tathAhi-pralayakAle bhUtAni tanmAtreSu lIyanteH tanmAtrANi indriyANi cAhaGkAraH so'pi buddhauH sA'pi pradhAne / na tvevamanyavaM 10 kvacidapi layaM gacchatIti / lInaM vA avyaktalakSaNamarthaM gamayati vyaktaM kAryatvAlliGgam , na tvevamavyaktam akAryatvAt tasya / sAvayavaM ca vyaktam zabda-sparza-rUpa-rasa-gandhAtmakairavayavairyuktatvAt, na tvevamavyaktam tatra zabdAdInAmanupalabdheH / api ca, yathA pitari jIvati putro na svatantro bhavati tathA vyaktaM sarvadA kAraNAyattatvAt paratantram, naivamavyaktam akAraNAdhInatvAt sarvadA tasyeti ni; paramArthatastAdrUpye'pi prakRtivikArabhedena tayorbhedAvirodhAt / tathAhi-svabhAvatasvaiguNyarUpeNa 15prakRtirUpA eva pravartante vikArAH, sattva-rajas-tamasAM tta(tU)tkaTA'nutkaTatvavizeSAt sargavaicitryaM mahadAdibhedena na virotsyata iti kAraNAtmani kAryamastIti pratijJAtaM bhavati / nanvevaM kuto jJAyate prAgutpatteH sat kAryamiti ? hetukadambakasadbhAvAt / tatsadbhAvazca "asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasambhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam" // [sAyakA09] iti Izvara20 kRSNena prtipaaditH| atra ca asadakaraNAt' iti prathamo hetuH-satkAryasAdhanAyopanyastaH-evaM samarthitaH-yadi hi kAraNAtmani utpatteH prAk kArya nAbhaviSyat tadA na tat kenacidakariSyata, yathA ggnaarvindm| prayogaH-yad asat tad na kenacit kriyate, yathA nabhonalinam , asattva(ca) prAgutpatteH paramatena garyamiti vyApakaviruddhopalabdhiprasaGgaH, na caivaM bhavati, tasmAt yat kriyate tilAdibhistailAdi 25 kArya tat tasmAt prAgapi sat iti siddhaM zaktirUpeNotpatteH prAgapi kAraNe kAryam , vyaktirUpatayA~ ca tat tadA kApilairapi nessyte|| 'upaudAnagrahaNAt' iti dvitIyahetusamarthanam-yadi asad bhavet kAraNe kAryam tadA puruSANAM pratiniyatopAdAnagrahaNaM na syAt, zAliphalArthinastu zAlibIjamevopAdadate na kodravavIjam / tatra yathA zAlibIjAdiSu zAlyAdInAmasattvam tathA yadi kodravabIjAdiSvapi; kimiti tulye sarvatra 30 zAliphalAdInAmasatve pratiniyatAnyeva zAlibIjAni gRhNanti na kodravabIjAdikam , yAvatA kodravAdayo'pi zAliphalArthibhirupAdIyeran asattvAvizeSAt / atha tatphalazUnyatvAt taiste nopAdIyante, 1 "vyApitayA yathA vartete"-tattvasaM0 panji. pR0 17 paM0 26 / 2-ttrailokykaa-aa0| 3 mATharavRttau tattvasaMgrahapaJikAyAM ca naiSA vyutpttidRshyte| 4-kArA me-bhAM0 mAM0 vA. baa.| "prakRtivikArabhedena"-tattvasaM. paJji0 pR0 18 paM0 10 / 5 "athavA 'bhAvataH' iti svabhAvatasvaiguNyarUpeNa"-tattvasaM. paji. pR0 18 paM0 11 // 6 "sattva-rajas-tamasAM tUtkaTA'nutkaTatvavizeSAt"-tattvasaM0 paji. pR018 pN011| -rodhya-bhAM. maaN| 8-ti jJAtaM A0 vA. baa0| 9 nanvetat ku-bhAM. maaN0| 10 tatsvabhA-vA. bA. hA0 / tatazca svabhAA0 vi0| 11 mATharavR0 pR0 16 paM0 25 / 12 "yadi tvasad bhavet kArya kAraNAtmani zaktitaH / kartu tannaiva zakyeta narUpyAd viyadajavat" // tattvasaM0 kA0 8 pR0 18 / 13-sattvA prA-bhAM0 mAM. vinA |-scc prA-vi0 saM0 / "asacca prAgutpatteH paramatena kAryamiti"-tattvasaM. paji. pR0 18 paM0 21 / 14-yA tat tadA A0 hA0 vi0| 15 mATharavR0 pR0 17 pN04| 16 "kasmAcca niyatAnyeva zAlibIjAdibhedataH / upAdAnAni gRhNanti tulyasattve'paraM na tu" // tattvasaM0 kA. 9pR0 18 / 17-veti pr-aa0| 18-jAdIni bhA0 mA0 / Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jayamImAMsA / _283 yadyevaM zAlivIjamapi zAliphalArthinA tatphalazUnyatvAnnopAdeyaM syAt kodravabIjavat, na caivaM bhavati, tasmAt tatra tat kAryamastIti gamyate / 'sarvasambhavAbhAvAt' iti tRtIyo hetuH - yadi hi asadeva kAryamutpadyate tadA sarvasmAt tRNapAMzvAdeH sarve svarNa-rajatAdikAryamutpadyeta, sarvasminnutpattimati bhAve tRNAdikAraNabhAvAtmaitA virahasyA'viziSTatvAt / pUrva kAraNamukhena prasaGga uktaH samprati tu kAryadvAreNeti vizeSaH / na ca sarva 5 sarvato bhavati, tasmAdayaM niyamaH 'tatraiva tasya sadbhAvAt' iti gamyate / syAdetat kAraNAnAM pratiniyateSveva kAryeSu zaktayaH pratiniyatAH tena kAryasyAsatye'pi kiJci deva kArya kriyate na gaganAmbhoruham - kiJcideva copAdAnamupAdIyate tadeva samartha na tu sarvam kiJcidevaM ca kutazcid bhavati na tu sarva sarvasmAditi, asadetat yataH zaktA api hetavaH kArya kurvANAH zakyakriyameva kurvanti nAzakyam / 10 nanu naitaduktam- 'azakyaM kurvanti' iti yenaitat pratiSidhyate bhavatA kintu 'asadapi kArya kurvanti' ityetAvaducyate / tacca teSAM zakyakriyameva, asadetat asatkAryakAritvAbhyupagamAdeva azakyakriyaM kurvanti / tathAhi - yad asat tat nIrUpam yacca nIrUpaM taMt zazaviSANAdivad anAdheyAtizayam yacca anAdheyAtizayaM tad AkAzavad avikAri; tathAbhUtaM cA'samAsAditavizeSarUpaM kathaM kena cicchakta kartum ? atha sadavasthApratipattervikriyata eva tat, etadapyasat; vikRtAvA- 15 mahAniprApteH yato vikRtAviSyamANAyAM yastasyAtmA nirUpAkhyo varNyate tasya hAniH prasajyeta na hyasataH svabhAvAparityAge sadrUpatApattiryuktA parityAge vA nAsadeva sadrUpatAM pratipannamiti siddhyet - anyadeva hi sadrUpam anyacca asadrUpam parasparaparihAreNa tayoravasthitatvAt / tasmAt yad asat tad azakyakriyameva, atastathAbhUtapadArtha kAritvAbhyupagame kAraNAnAmazakyakAritvamevAbhyupagataM syAt / na cAzakyaM kenacit kriyate yathA gaganAmbhoruham, ataH 'zaktipratiniyamAMt' ityanuttara- 20 metat / etena 'zaktasya zakyakaraNAt' iti caturtho'pi hetuH samarthitaH / "kAryasyaivamayogAcca kiM kurvat kAraNaM bhavet / tataH kAraNabhAvo'pi bIjadernAvikalpate // " [ tattvasaM0 kA0 13 ] iti paJcamahetusamarthanam / asyArthaH - evaM yathokAddhetucatuSTayAd asatkAryavAde sarvathA'pi kAryasvAyogAt kiM kurva bIjAdi kAraNaM bhavet ? tatazcaivaM zakyate vakumna kAraNaM bIjAdiH, 25 avidyamAna kAryatvAt, gaganAbjavat, na caivaM bhavati, tasmAd viparyayaH iti siddhaM prAgutpatteH sat kAryamiti / syAdetat yadi nAma 'sat kAryam' ityevaM siddham, 'pradhAnAdeva mahadAdikAryabhedAH pravartante' ityetat tu kathaM siddhimAsAdayati ? ucyate 1 mAThara0 pR0 17 paM0 9 / 2 "sarva ca sarvatobhAvAd bhavedulattidharmakam / tAdAtmyavigamasyeha sarvasminnavizeSataH " // pR0 3- tmanA vi-A0 hA0 vinA / 4 dvitIya he samartha nAvasare tu yat kiJcit kiJcideva tu kutazcid bhavati " - tattvasaM0 pa0 pR0 19 7 va ku-bhAM0 mAM0 vinA / tattvasaM0 kA0 10 pR0 19 / 282 paM0 27 / 5 " yadeva samartha na paM0 20 / 6rtha kiJci bhAM0 mAM0 vinA / 8 "zaktInAM niyamAdeSAM naivamityapyanuttaram / zakyameva yataH kArya zaktAH kurvanti hetavaH " // tattvasaM 0 kA 0 11 pR0 19 / 9 " akAryAtizayaM yat tu nIrUpamavikAri ca / vikRtAvAtmahAnyAptestat kriyeta kathaM nu taiH ?" // tattvasaM0 kA0 12 pR0 20 / mAM0 vinA / 12 pra0 pR0 10 tacca zarA-bhAM0 mAM0 vinA / 11- yoreva sthi-bhAM0 paM0 7 / 13- kyakA - bha0 mAM0 vinA / 14 - jAde na vika-bhAM0 mAM0hA0 vi0 / jAde na ca ka-A0 / "jAderna vi. tattvasaM0] / 15 tasyaivaM bha0 mAM0 vinA / 16 "sukhAdyanvitametacca vyaktaM vyaktaM samIkSyate / prasAda - tApa - dainyAdikArya sye hopalabdhitaH // " tatastanmayasaMbhUtaM tajjAtyanvayadarzanAt / kuTAdibhedavat tacca pradhAnamiti kApilAH " // tattvasaM0 kA 0 14-15 pR0 20-22 / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 prathame kANDe"bhedAnAM parimANAt samanvayAt zaktitaH pravRttezca / kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAd vaizvarUpyasya" // [ sAGkhyakA0 15 ] "kAraNamastyavyaktam" [ sAhayakA0 16] iti paJcabhyo viitpryogebhyH| 5 tathAhi-asti pradhAnam, bhedAnAM parimANAt , IMha loke yasya sattA bhavati tasya parimANaM dRSTam , yathA kulAlaH parimitAt mRtpiNDAt parimitaM ghaTamutpAdayati prasthagrAhiNam ADhakagrAhiNaM vA, idaM ca mahadAdi vyaktaM parimitamupalabhyate-ekA buddhiH eko'haGkAraH paJca tanmAtrANi ekAda. zendriyANi paJca bhUtAni-tato'numAnena sAdhayAmaH-asti pradhAnam yat parimitaM vyaktamutpAdaH yati yadi ca pradhAnaM na syAt niSparimANamidaM vyaktaM syAt / 10 iMtazcAsti pradhAnam , bhedAnAmanvayadarzanAt, yajAtisamanvitaM hi yadupalabhyate tat tanmaya kAraNasambhUtam , yathA ghaTa-zarAvAdayo bhedA mRjAtyanvitA mRdAtmakakAraNasambhUtAH, sukha-duHkha-mo. hAdijAtisamanvitaM cedaM vyaktamupalabhyate prsaad-taap-dainyaadikaaryoNplbdheH| tathAhi-prasAda-lAdha. vA'bhipvaNoddharSa-prItayaH sattvasya kAryam sukhamiti ca sattvamevocyate / tApa-zoSa-bheda-stambho dvegA rajasaH kAryam rajazca duHkham / dainyA''varaNa-sAdana-vadhvaMsa-bIbhatsa-gauravANi tamasaH kAryam 15tamazca mohazabdenocyate / eSAM ca mahadAdInAM sarveSAM prasAda-tApa-dainyAdi kAryamupalabhyate iti sukha-duHkha-mohAnAM trayANAmete sannivezavizeSA ityavasIyate; tena siddhameteSAM prasAdAdikAryataH sukhAdyanvitatvam ; tadanvayAcca tanmayaprakRtisambhUtatvaM siddhimAsAdayati; tatsiddhau ca sAmarthyAd yA'sau prakRtiH tat pradhAnamiti siddham-asti pradhAnam bhedAnAmanvayadarzanAt / itazcAsti pradhAnam, zaiktitaH pravRtteH / iha loke yo yasminnarthe pravarttate sa tatra zaktaH yathA 20 tantuvAyaH paTakaraNe ataH pradhAnasyAsti zaktiryayA vyaktamutpAdayati; sA ca zaktirnirAzrayA na sambhavati tasmAdasti pradhAnaM yatra zaktirvartate iti / ItazcAsti pradhAnam kAraNakAryavibhAgAt / iha loke kArya-kAraNayorvibhAgo dRSTaH, tadyathAmRtpiNDaH kAraNam ghaTaH kAryam sa ca mRtpiNDAd vibhktNkhbhaavH| tathAhi-ghaTo madhU-daka-payasAM dhAraNasamarthaH na mRtpiNDaH evamidaM mahadAdikArya dRSTvA sAdhayAmaH-asti pradhAnaM kAraNam 25 yasmAdidaM mhdaadikaarymiti| itazcAsti pradhAnam vi(vai)zvarUpyasyAvibhAgAt / 'vaizvarUpyam' iti trayo lokA ucyante, ete hi pralayakAle kvacidavibhAgaM gacchanti / tathAhi-paJca bhUtAni paJcasu tanmAtreSu avibhAgaM gacchanti, tanmAtrANi indriyANi cAhaGkAre, ahaGkArastu vuddhau, buddhiH pradhAne tadevaM pralayakAle trayo lokA avibhAgaM gacchanti / avibhAgo'vivekaH yathA-kSIrAvasthAyAm 'anyat kSIram' 'anyad dadhi' iti 30viveko na zakyo'midhAtum tadvat pralayakAle 'idaM vyaktam' 'idamavyaktam' iti viveko'zakyakriya iti manyAmahe-asti pradhAnam yatra mahadAdiliGgamavibhAgaM gacchatIti / sattva-rajastamolakSaNaM sAmAnyamekamacetanaM dravyam anekaM ca cetanaM dravyamartho'stIti dravyArthikaH-azuddho vyavahAranayAbhipretArthAbhyupagamasvarUpaH-boddhavyaH / vakSyati cAcAryaH 1 kAryakAraNavi-bhAM0 mA0 / 2 "tatra prathamam-anumAnam--tAvad dvividham-vItam avItaM ca / anvayamukhena pravartamAna vidhAyakaM vItam / vyatirekamukhena pravartamAnaM niSedhakam avItamxxvItaM dvedhA-pUrvavat sAmAnyatodRSTaM ca"-sAGkhya. kau0 pR. 30 50 5 tathA pR031 paM04 / 3 mATharavR0 pR. 25 paM0 24 / 4 "loke yatra kartA'sti tasya parimANa dRSTam"-mAuravR0 pR0 25 paM0 25 / "iha loke yasya kartA bhavati tasya parimANaM dRSTam"-tattvasaM0 paji. pR. 21 pN02| 5 mATharavR. pR. 26 pN07| 6-"sAdhanA-dhvaMsa"-tattvasaM0 paji. pR. 2150 12 / 7 mATharavR. pR. 26 paM0 12 / 8 mAuravR0 pR. 26 paM0 16 / 9-tastathA-A. hA. vi.| 10 mATharavR. pR. 26 paM0 22 / 11 "vizvarUpasya bhAvo vaizvarUpyam-bahurUpamityarthaH"-mATharavR. pR. 26 paM0 23 / tattvasaM. paji. pR. 21 paM0 23 / 12 "prakarSeNa dhIyate sthApyate atra akhilam iti pradhAnam"-mATharavR0 pR. 27 pN06| 13 mATharavR0 pR. 27 paM0 16 / 14-naM anekaMca bhaaN0maa0| 15 pR. 271 paM0 15 / Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 285 'jaM kAvilaM darisaNaM evaM davaTThiyassa vatta' / [10 kA0 gA0 48] iti / naigamanayAbhiprAyastu dravyAstikaH zuddhA'zuddhatayA AcAryeNa na pradarzita eva naigamasya sAmAnyaprAhiNaH saMgrahe'ntarbhUtatvAt vizeSagrAhiNazca vyavahAre iti naigamAbhAvAditi dravyapratipAdakanayaMpratyayarAzimUlavyAkaraNI dravyAstikaH zuddhA'zuddhatayA vyvsthitH| [ paryAyAstikanayanirUpaNam ] [1 sadadvaitapratikSepakaH paryAyAstikanayaH ] atra paryAyAstika RjusUtra-zabda-samabhirUDhaivaMbhUtanayapratyayarAzimUlavyAkaraNI zuddhA'zuddhatayA vyavasthitaH paryAyalakSaNaviSayavyavasthApanaparo dravyAstikanayAbhipretavastuvyavasthApanayukti pratikSipati-yaduktaM dravyAstikena 'sarvamekaM sat avizeSAt' tat kiM bhedasya pramANabAdhitatvAdekamucyate, Ahozcidabhede pramANasadbhAvAt ? na tAvad bhedasya pramANabAdhitatvam yataH pramANaM pratyakSAdikaM 10 bhedamupodvalayati na punastadvAdhayA pravarttate, bhedamantareNa pramANetaravyavasthiterevAbhAvAt / pramANaM ca pratyakSAnumAnAdibhedena bhinnaM sad bhedasAdhakameva na punastadvAdhakam / tathAhi-pratyakSaM tAvazcakSuApArasamanantarabhAvi vastubhedamadhigacchat utpadyate yato bhedo bhAva eva taM cAdhigacchatA'dhyakSeNa kathaM bhedo na adhigataH? yaJcoktam-'bhedasya kalpanAviSayatvam idamasmAd vyAvRttam' ityevaM tasya vyavasthApanAt abhedastu nirapekSAdhyakSadhIsamadhigamyaH' iti, tadayuktam, 'idamanena 15 samAnam' ityanugatArthapratibhAsasyaivetarasavyapekSasya kalpanAjJAnamantareNAnupapatterabheda eva kalpanAzAnaviSayaH bhedastu parasparA'saMmizravastubalodbhUtatadAkArasaMvedanAdhigamyaH tadAbhAsAdhyakSasyAnubhavasiddhatvAt, adhyakSasya bhAvagrahaNarUpatvAcca / bhAvAzca svasvarUpavyavasthitayo nAtmAnaM pareNa kalpanAjJAnamantareNa yojayanti, evaM parasparAsaGkIrNarUpapratibhAsato bhAvAnAM vyavahArAGgatA naanythaa| taduktam-"analArthyanalaM pazyannapi na tiSThet nApi pratiSTheta" [ 1120 punarapyuktam-"tat paricchinatti anyada vyavacchinatti prakArAntarAbhAvaM ca sUcayati"[ ] iti / etena 'AhurvidhAtR pratyakSam' ityAdi parAkRtam / yato vidhAtRtvaM kiM pratyakSasya bhAvasvarUpagrAhitvam, Ahozvidanyat ? yadi bhAvasvarUpagrAhitvam na tarhi bhedagrahaNasya virodhaH bhedasya tadUpatvAt / athAnyat, tenna; tasya svabhAvAnirdezAt / atha vastvantarAd vastvantarasyAnyatvaM pratyakSaM na pratipAdayati, tadapyasat; bhAvAnAM sarvato vyAvRttatvAt tathaiva cAdhyakSe pratibhAsanAt / tathAhi-25 purovyavasthite ghaTa-paTAdike vastuni cakSurvyApArasamudbhUtapratiniyatArthapratibhAsAdeva sarvasmAdanyato bhedaH pratipanno'dhyakSeNa anyathA pratiniyatapratibhAsAyogAt / na hyaghaTarUpatayA~'pi pratibhAsamAno ghaTaH pratiniyatapratibhAso bhavati, aghaTarUpapadArthApratibhAsane ca tatra kathaM na tato bhedapratibhAsaH syAt ? nahi tadAtmA bhavati, svasvabhAvavyavasthiteH sarvabhAvAnAm ; anyathA sarvasya sarvatropayogAdiprasaGga iti anyApratibhAsanameva ghaTAdeH prtiniytruuppricchedH| yadi punaH pratiniyatarUpa-30 paricchede'pi nAnyarUpaparicchedastadA prtiniytaikvruupsyaapypricchedprsnggH| tathAhi-dhaiMTarUpaM(pa)pratiniyatAdhyakSapratyayenopyaghaTarUpaviveko nAdhigato yadi tadA'ghaTarUpamapi ghaTarUpaM syAditi na 1-yaprastaramUla-A0 / 2 pR. 272 paM0 17 / 3 prameyaka0 pR0 18 pra. paM0 15 / 4 bhAva. svabhAva evaM (pataM)cAdhi-0 vA. vinaa| 5 pR. 272 paM0 19 / 6-ityeva t-maaN0| 7-mabhigavA. baa0|-mmigmyt iti A0 hA. vi. / 8-sasya vet-haa.| 9-kSaka-bhAM0 mAM0 vinA / 10-stu parAsaMmi-A. hA0 vi0 / 11-cchinadanya-bhAM0 mAM0 hA0 vi0 |-cchidny-aa0| 12 pR. 273 pN017|13-tyaadypi pa-bhAM0 mA0 / 14-dasyAta-vA0 bA0 / 15-tatasta tasya bhAM0 maaN| 16-smAdevamanya-mAM0 A0 hA0vi0 |-smaadekmny-bhaaN0| 17-kSeNA pra-A. hA. vi. / 18-yA pra-bhA0 maa0| 19 kathaM tato bhedaHprati-vA. baa| kathaM bhedprti-haa0vi0| kathaM bhedaH prati-A0 / 20-ti svabhA-A0 vA0 baa0| 21 sarvatrAprayo-bhAM* mAM0 / 22-naH pratiniyatarUpaparicchedastadA vA. bA0 A0 / 23-daH sadA bhAM0 maaN0| 24 ghaTAdirUpaM vA. bA. vinaa| 25-nA gha-vA0 baa0| Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 prathame kANDepratiniyataghaTarUpapratipattiH syAt / tatazca ya eSa kasyacit pratiniyatapadArthadarzanAt kvacit prAptiparihArArtho vyavahAraH sa na syAt / na ca tatrA'sato rUpasya pratibhAso yuktaH apratibhAsane ca kathaM na tataH pratibhAsamAnarUpasya vivekapratibhAsaH? na ca bhedaH kalpanAjJAnaviSayaH abaadhitaanumkgocrtvaat| ata eva 'itaretarAbhAvarUpatvAnna bhedaH pratyakSaviSayaH' iti pratyuktam bhAvakharUpagrahaye 5 itaretarAbhAvarUpasya bhedasya pratibhAsanAt / ____ anumAnAgamayoH svarUpasya tu bhedanibandhanatvAnna bhedabAdhakatA / evaM prameyabhedanizcaye pramANAdapi prameyasya bhedo nizcita eva bhavatIti na pramANanizcaye bhede'vAdhitatvAd bhedasyAbhedAbhyupagamo yuktaH / yadapi 'deza-kAlA''kArabhedairbhedo na pratyakSAdibhiH pratIyate' ityAyuktam , tadapyasaGgatameva abhedapratipattAvapyasya samAnatvAt / tathAhi-abhedo'pi padArthAnAM yadi dezAbhedAt tadA'navasthA10 didUSaNaM samAnam / kiJca, bhinna dezasambandhitayA pratibhAsamAnAnAM ghaTa-paTAdInAM sadrUpatayA sarveSAM pratibhAsanAt tasyAzca sarvatra sarvadA'pratyapAyAdavAdhitapratyayaviSayatvena pAramArthikatvam ghaTAdibhedAnAM ca pracyavanAd dezAntarAdau bAdhitapratyayagamyatvAdapAramArthikatvamabhyupagatam, tatraikadezasthaghaTAdibhedAdhyakSapratipattikAle yata(t ) svarUpaM tadbhedapariSvaktavapuH parisphuTamadhyakSe prati bhAti na tad dezAntarasthaghaTAdibhedaparigatamUrtitayA pratibhAti, tatra tadbhadAnAmasannidhAnena prati 15 bhAsAyogAt tadapratibhAsane ca tatparipvaktatA'pi tasya nAdhigateti kathaM dezAntarasthabhedAnugatatvaM tasya bhAtam ? yadeva hi spaSTadagavagataM tadbhedaniSThaM tasya rUpaM tadevAbhyupagantuM yuktam anyadezabhedAnugatasya tadarzanAsaMsparzinaH svarUpasyAsambhavAt sambhave vA tasya dRzyasvabhAvAbhedaprasaGgAt, tadekatve sarvatra bhedapratihateranAnaikaM jagat syAt / darzanaparigataM ca taddezabhedakoDIkRtaM sadrUpaM na bhedAntara. parigatamiti na tadasti / yadi tu tadapi bhedAntaraparigataM sadrUpamAbhAti tathAsati sakalaMdezaparigatA 20 bhedAH pratibhAsantAm / atha na prathamadezabhedapratibhAsakAle dezAntaraparigatabhedasambandhisadrUpatvamAbhAti kintu yadA bhedAntaramupalabhyate tadA tadgataM sadrUpatvamAbhAtItyabhedapratipattiH pazcAd bhavatIti, etadapyayuktam / yato bhedAntarapratibhAse'pi tatkroDIkRtameva sadrUpatvamiti na pUrvabhedasaMsparzitayA tasyAdhigatiH, pUrvabhadasyA'sannihitatayA'pratibhAsane tatpariSvaktavapuSaH sadrUpasyApi darzanA tikAntatvAt kathamaparAparadezabhedasamanvayisadrUpatvAvagamaH sambhavI ? 25 atha pratyabhijJAnAdanvayi sadrUpatvaM minadezabhedepu pratIyate tadA vaktavyaM keyaM pratyabhijJA ? yadi pratyakSam tat kutastadavaseyaM sadrUpatvamaparAparadezaghaTa-paTAdiSvekaM siddhyati ? athAkSavyApA. rAdupajAyamAnA pratyabhijJA kathaM na pratyakSam ? bhedagrAhiNo vikalpavyatikrAntamUtairvizadadarzanasyApyakSaprabhavatvenaivA'dhyakSatvaM bhedavAdibhirapyabhyupagamyate tatrApi samAnam, asadetat; yadyakSavyApArasamAsAditavapurepA pratItiH tathAsati prathamabhedadarzanakAla evAparadezabhedasamanvayisadrU30 paparicchedo'stu / atha tadA smRtivirahAnnaikatvAvagatiH, yadI tvaparadezabhedadarzanamupajAyate tadA pUrvadarzanA''hitasaMskAraprabodhaprabhavasmRtisahakRtamindriyamabhedadRzamupajanayati, tadapyasat; yataH smRtisahAyamapi locanaM puraH sannihita eva ghaTAdibhede tatkroDIkRtasadrUpatve ca pratipattiM janayitumalam na pUrvadarzanapratipanne bhedAntare, tasyA'sannidhAnenA'tadviSayatvAt gandhasmRtisa~ha kArilocanavat 'surabhi dravyam' iti pratipattiM gandhavadravye / tena sadUpatvapratipattiratra bhede sphuTa35 vapuH pratipattimabhisandhatte / athendriyavRttirna smaraNasamavAyinI karaNatvAt iti nAsau 1-nizcite vi0 sN0| 2-tvAdbhedasyAbhyupa-vA0 baa|| 3 pR. 273 paM0 19-pR0 274 paM0 27 / 4 tannaka-A0 / 5-kAle tsvarUpaM tadbheda-vA0 baa0| 6 yat sadUpatvaM ta-bhAM0 maa0| 7-sthapaTAdibhAM. mAM. vA. vaa0| 8-zyatvakha-A0 / 9-ladezApa-bhAM0 mA0 / 10-patvaM nAbhA-hA0 vi0 / 11-tvamAbhAti na bhAM0 maa0| 12-patvabhinnadeza-bhAM0 mAM0 |-ptvN deza-A0 hA0 vi0| 13-kSaM ku- . A0 hA0 vi0| 14 smRtisahakArivi-bhA0 m0| 15-dAca pa-bhAM. maaN0| 16-dadarzanamupa-bhAM.. maa0| 17-dena ko-aa0| 18-panname-bhAM. mAM0 vA. baa.| 19 tasya sanni-bhAM. mAM. vinaa| 20-sahAyalo-bhAM. maaN0| 21-pattiga-bhAM0 mA. vinaa| 22 tatra sa-vA. bA. A. vinaa| 23-pannamamisaM-mAM-pattimatisaM-A. hA. vi. vA. bA0 / Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 287 pratisandhAnavidhAyinI purupastu kartRtayA smRtisamavAyI tena cakSupA parigate'rthe taddarzi tapUrvamedAtmasAtkRtasadrUpatvaM saMdhAsyati, tadapyasat; yataH so'pi na svatantratayakatvaM pratipattuM samarthaH kintu darzanasavyapekSA darzana' ca na pratyakSaM pUrvAparakAlabhAvyaparAparadezavyavasthitaghaTa-paTAdibhedakoDIkRtasanmAtrAbhedagrahaNamiti na tadupAyataH AtmApyabhedapratipattisamarthaH / yadi punaH darzananirapekSa evAtmA abhedagrAhakaH syAt tadA svApa-mada-mUchAdyavasthAyAmapi tasya sadbhAvAbhyupagamA- 5 dabhedapratipattirbhavet , na ca smaraNasavyapekSo'sau tadgrAhakaH smaraNasya vahirathai praamaannyaanupptteH| gRhItArthAdhyavasAyi hi smaraNam, na cAbhedaH pUrvAparAdhyakSAdhigata iti na smaraNasyApi tatra pravRttiyuktimatI / na ca pratyabhijJAnasavyapekSo'sau tatra pravartata iti kalpanA saGgatA, pratyabhijJAjJAnasya dezabhinnaghaTa-paTAdipariSvaktasadrUpAbhedAvagamahetutvena niSiddhatvAt / na cAtmano'pi vyApitvaM siddham , tasya pUrva niSiddhatvAt / tanna derzAbhedAdabhedaH sanmAtrasya kutazcit pramANAvagantuM shkyH| 10 ___ nApi pUrvAparakAlasambandhitvaM sanmAtrasyAbhedaH pratyakSaviSayaH / tathAhi-pratyakSaM pUrvAparaviviktavartamAnamAtraparicchedasvabhAvaM na kAlAntaraparigatimuddyotayituM prabhuri(bhu i)ti na tadavaseyo'bhedaH / adhyakSamAtraparigatameva vasturUpaM gRhyata iti tadevAstu / tathAhi-upalambhaH sattocyate upalabdhizca sarvAkSAnvayA vartamAnameva rUpamudbhAsayati akSasya vartamAna eva vyApAropalambhAt tadanusAriNI" cAdhyakSapratItirakSagocarameva padArthasvarUpamudbhAsayituM prabhuriti darzana viSayo vartamAnamAtraM saditi 15 sthitam / athApi syAt yadyapyakSAnusAriNi darzanodbhade sAmpratikarUpapratibhAsastathApi kathamadhyakSAvaseyaH pUrvAparakSaNabhedaH? madhyamakSaNasya paramANoraNvantarAtyayakAlatulitamUrtiH kSaNabhedaH sa cAdhyakSasya madhyakSaNadarzitve'pi na tadgamyaH siddhyati, na sadetat; yato yasya na pUrvatvam nApyaparakAlasambandhaH samasti sa parAkRtapUrvAparavibhAgaH kSaNabhedavyavahAramAsAdayati, na hi pUrvAparakAlasthAyitayA'gRhyamANo bhAvo'medavyapadezabhAga bhavati / kAlAntaravyApitAmanubhavanto hi bhAvA 'nityAH' 'amedino20 vA' iti vyapadezabhAktvamAsAdayanti / na ca tatrAdhyakSapratyayaH pravartate, bhAvi-bhUtakAlatAyAmanumAnasmRtyoreva vyApAradarzanAt / tathAhi-'idaM pUrva dRSTam' iti smarannadhyavasyati janastathAsthirAvasthAdarzanAt , bhAvikAlasthitimadhigacchatyanumAnAt darzanapathamavatarato'rthasyeti na parisphuTasaMvedanaparicchedyaH kaalbhedH| na hi bhUtAvasthA bhAvikAlatA vA sphuTadRzAM viSaya iti kathamadhyakSagamyo'bhedaH? nanu kSaNabhedo'pi na saMvidollikhyata iti kathaM tadgrAhyaH ? asadetat ; yato'bhedaviparyAsaH kSaNabheda 25 ucyate, kAlAntarasthitiviparyAseca madhyakSaNa satvameva gRhNatA pratyakSeNa kathaM na kSaNabhedo'dhigataH? atha yadi nAmAdhyakSadhIrabhedaM nAdhigacchati tadutthApitamanumAnaM tu pratyAyayiSyati / tathAhi-sthirAvasthAmarthAnAmupalabhya varSAdisthitimadhigacchanti vyavahAriNaH 'yato yadi dhvaMsaheturasya na sannihito bhavet tadA varSAdikameSa sthAsyati' iti ato yasya sahetuko vinAzastasya taddhetusannidhAnamantareNa sthitisadbhAva iti kAlAbhedaH yasya tu mandarAde zaheturna vidyate sa sarvadA sthitimanubhavatI.30 tyubhayathApyabhedo'numAnAvaseyaH, asadetat / yato yatrAdhyakSaM na pravRttam nApi pravartate nApi pravartipyate" abhede na tatrAnumitiH pravartate / na ca kAlAntarasthAyI bhAvo'kSajapratyagrenAvagataH yadi punarvartamAnakAlatAvabhAsyakSajapratyayaH kAlAntarasthitimavabhAsayati tadA spaSTagavagata evA kimanumAnena ? atha kAlAntarabhAvinA'dhyakSeNa kAlAntarasthitiradhigamyate, tadapyayuktam / yata uttarakAlabhAvyapi darzanaM tatkAlamevArthamadhigantuM prabhuna (bhu na) pUrvasattAvagAhIti kathaM tadapyabhedAva-35 1-naM na ca pra-bhAM0 maavinaa| 2-haNapravaNamiti bhA. maaN0| 3 pR. 286 paM0 25 / 4 pR. 134 paM. 32 / 5 tatra de-vA. vA. vinA / 6-bhedAH sanmAtrasya-bhAM0 mAM0 vinaa| 7 zakyA: bhAM0 mAM0 vinA / -na pari-A. hA0 vi0| 9-gatamu-bhA. mAM0 / 10 vastusvarU-bhAM. mAM / 11-thApyupa-A0 hA0 vi0|-thaabhyup-vaa0 yaa0| 12-NI vAdhya-vi. vinaa| 13-mAtramiti sthibhA. mAM0 vinaa| 14-NasyApa-bhAM0 maaN0| 15 kSaNAbhedaH sa cAdhya-yA0 bA / kSaNabhedA vaadhy-aa| kSaNabhedAt sa cAdhya-hA. vi.| 16-yA gR-vA0 baa0| 17 bhAvo bhedavyapadezabhAga na bha-A0 / 18 pUrvadR-bhA. maaN0| 19 tu bhedamarthAnAM pra-bhAM0 maaN0| 20-te abhedena na tatrA-bhAM0 maaN0|-te bhedena na tatrA-A0 haa0vi0| 21-bhAvaya-bhAM0 mAM0 vinaa| Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 prathame kANDe - bhAsi ? na ca varttamAnAdhyakSeNa pratibhAti vastuni atItAdikAla sambandhitAdhigamaM vinA tadabhedAvagamaH sambhavati, na cAdhyakSaM pUrvA'parasamayasamanvayamartha sattvam-aviSayatvAd-adhigantumakSamamiti na tad udbhAsayatIti sandeha eva tatra yuktaH nAsatvamiti vaktavyam, yata ubhayAvalambI sandeha ubhayadarzane satyupajAyate yathA Urdha ( rdhva ) tAvagamAt pUrvadRSTau eva sthANu-puruSau parAmRzat (n) sandehaH 5 pratibhAti, na ca kAlAntarasthAyitvaM kadAcidapyavagatam, tat kutastatra sandehaH ? yaH punarbhavatAM 'kAlA'ntarasthAyI' iti sandehaiH sa sadRzAparA'parArthakriyAkAripadArthAn saMspRzati, 'te ca tathA kvacid dRSTAH kacinna' ityubhayAvalambI sandeho yuktastatra / iti yat pratibhAti tat sakalaM kSaNAntarasthitivirahi* tamiti padArthAnAM siddhaH kSaNabhedaH / atha dhvaMsa hetusannidhivikalo'dhyakSagocarAtikrAnto'pi padArthastiSThatIti kathaM kSaNabhedaH ? tathAhi - yadyapi adhyakSodayo na pUrvAparakAlasaMsparzI tathApi tasyaiva 10 tatrApi sAmarthyAna kSaNAbhedagrAhitvam tadabhAvastu nAbhyupagantuM yuktaH na hi grahaNAbhAvAdeva arthA na santi atiprasaGgAt, asadetat yataH 'kiM sthiramasthiratayA vastu akSaje pratibhAse pratibhAti utA'sthiram' iti sandeha eva yuktaH / api ca, sthiramUrtiryadyasau bhAvaH kathamasthiratayA dRkprabhave darzane'vabhAseta ? nahi zuklaM vastu pItatayA parisphuTe'duSTAkSaje pratyaye pratibhAti tayoH parasparavirodhAt / evaM na sthirama sthiratayA parisphuTadarzane pratibhAseta to (atos ) sthiratayA pratibhAsanAda15dhyakSagRhIta eva kSaNabhedo bhAvAnAm / na cApekSita hetusannidhirbhAvAnAM vinAzastadabhAve na bhavatIti 'sthAyino bhAvAH' iti vaktuM yuktam, yato na nAzahetusteSAM sambhavati adarzanasyaivAbhAvarUpatvAt / Aha ca - " anupalabdhirasattA" [ ] iti / pratibhAsamAne ca purovyavasthite vastuni pUrvApararUpayoradarzanamastIti kathaM dhvaMsasya mudrAdihetutvam mudgarAdyantareNApyadarzanasya sambhavAt ? na ca tadAnImadarzanameva nAbhAva iti, mudgaravyApArAnantaraM tu ghaTAderabhAvaH nAdarzana20 mAtram / yataH ko'yamabhAvo nAma-astamayaH, arthakriyAviraho vA ? yadyastamayaH tadA paryAyabheda eva 'adarzanam' 'abhAvaH' iti / arthakriyAviraho'pyabhAva eva, sa ca paridRzyamAnasya 'nAsti' ityadarzanayogya eva vidyate / tathA cAdarzanamevAbhAvaH bhAvAdarzanasvarUpo nAzaH mudgarAdivyApArAt prAgapi bhAvasyAstIti na tajjanyo dhvaMsa iti 'adRzyamAno'pyasti' itiM viruddhamabhihitaM syAt / yadapi 'mudgarapAtAnantaramadarzane na punaH kenacid dRzyate ghaTAdiH akSavyApArAbhAve tu narAntaradarzane prati25 bhAti tathA svayamapyakSavyApAre punarupalabhyate mudgaravyApAravelAyAM tu cakSurunmIlane'pi na svayam puruSAntareNa vA gRhyata iti tadaiva tasya nAzaH' iti, tadapyasaGgatam ; yataH punardarzanaM kiM pUrvadRSTasya, utAnyasyeti kalpanAdvayam / yadi pUrvAdhigatasyaivottarakAladarzanam tadA siddhyatya bhedaH kintu 'tasyaivottaradarzanam' ityatra na pramANamasti / athAparasya darzanam na tarhyabhedaH / atha yadanavaratamavicchedena grahaNaM tadeva sthAyitvagrahaNam ; nanva vicchedadarzanaM nAmAnanyadarzanam taccAsiddham, parasparA'saGghaTita30 varttamAnasamayasambaddhapadArthapratibhAsanAt / atha vartamAnadarzane pUrvarUpagrahaNam ; nanu na pratyakSaNa pUrva - rUpagrahaNam tatra varttamAne grahaNapravRttasya tasya pUrvatrA'pravartanAt / na cA'pravarttamAnaM tat tatra tadavicchedaM svAvabhAsino'vagamayituM samartham yena nityatAdhigatirbhavet / vartamAnagrahaNaparyavasitaM hyadhyakSaM tatkAlArthaparicchedakameva, na pUrvA'parayostena ekatA'dhigantuM zakyA / na smRtireva pUrvarUpatAM tatra saGghaTayati, sA ca svagrahaNaparyavasitavyApAratvAd bahirarthamanudbhAsayantI na pUrvAparayostattvasaGghaTana35 kSamA / tanna nirantaradarzane'pyabhedAvagatiradhyakSataH / na ca pUrvA'paradarzanayorabhedapratipattA vaisAmarthe(e) pyAtmA vartamAnasamayasaGgatasya pUrvakAlatAmadhigacchati, darzana rahitasya svApAdyavasthAsviva tasyApyabhedapratipattisAmarthyavikalatvAt / pratyakSA ca saMvid na pUrvAparayorvarttate tadapravRttau cAnumA namapi na tatra pravartitumutsahate, smaraNasya ca prAmANyamatiprasaGgato'nupapannamiti nAtmApi sthAyitAmadhigacchati / na cAtmano'pyAtmA kAlAntarAnugatimavagamayati, vartamAnakAlaparigatasyaiva parisphu 1-dhyakSe pra-vA0 bA0 vinA / 2- yathArthatA - vA0 bA0 vinA / 3 pUrva -A0 / 4- ntarAsthAbhAM0 mAM0 vinA / 5-haH saha-bhAM0 mAM0 vinA / 6-nti iti pra-bhAM0 mAM0 vinA / 7-ryAyAbheda - bha0 mAM0 vinA / 8- ti tajja-A0 hA0 vi0 / 9-ti vadatA dhvazrastIti viruddha-bhAM0] mAM0 / 10- keci -A0 hA0 vi0 vA0 bA0 / 11 tu darza-A0 hA 0 vi0 / 12 - statvanasaM - A0 hA 0 vi0 / 13 - vasAmarthyA'pyA - vA0 vA0 / 14- payasA-bhAM0 mAM0 / Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ niyamImAMsA / TarUpatayA tasyApi pratibhAsanAt / na ca svasaMvideva AtmanaH sthAyitAmudbhAsayati, atItAnAgatasakaladazAvedanaprasakteH atItA'nAgatajanmaparamparAparicchedaH syAt / na cAtItA'nAgatAvasthA tatsaMvedane' na pratibhAti tatsambandhI tu pumAMstatrAvabhAsata iti vaktuM kSamam, yatastadavasthA'navagame tayApitayA tasyApyanavagamAt / vartamAnadazA hi svasaMvedane pratibhAtIti tatpariSvaktamevAtmasvarUpaM tadviSayaH bhUta- bhAvidazAnAM tu tatrApratibhAsane tadga (gata) tvenAtmano'pyapratibhAsanamiti na svasaMveda- 5 nAdapi tadabhedapratipattiH / 289 atha pratyabhijJA padArthAnAM sthAyitAlakSaNamabhedamavagamayati / nanu keyaM pratyabhijJA ? atha 'sa evAyam' iti nirNayaH; nanvayamapi pratyakSam anumAnaM vA ? na tAvat pratyakSam, vikalparUpatvAt / nApyanumAnam, avagatapratibandhaliGgAnudbhUtatvAt / na cAkSavyApAre sati sa evAyam' iti pUrvA paraitAmullikhan pratyayaH samupajAyata iti kathaM nAkSajaH iti vaktavyam, akSANAM paurvAparye'pravRtteH - 10 pUrvAparasambandhavikale vartamAnamAtre 'rthe'kSaM pravarttata iti tadanusAryapi darzanaM tatraiva pravRttimat nAtIto'nAgatayoriti na tatastadvedanam / na ca 'pUrvadRSTamidaM pazyAmi' ityadhyavasAyAdatIta samayaparivaktabhAva vedanamiti yuktam, yataH 'vartamAnameva pazyAmi' ityulekhastatra syAt darzane tasya pratibhAsanAt pUrvarUpatA tu na tatra pratibhAtIti- kathamadhyakSollekhaM vibharti ? iti na tadavaseyA bhavet / yadi tu pUrvarUpatA'pi tadavaseyA tadA smRtimantareNApi pratibhAsatAm yato na pUrvarUpataiva smRti- 15 mapekSate na vartamAnateti vaktuM kSamam tayorabhedAt / yadi pUrvatA - vartamAnatayorbhedo bhavet tadA vartamAnatAvabhAse'pi pUrvarUpatA na pratibhAtA iti svapratipattau sA smRtyapekSA bhavet / yadA tu yadeva vartamAnaM tadeva pUrvarUpam tadA taddarzane tadapi dRSTamiti na smaraNaM phalavat tatra syAt nahi dRzyamAne smRtiH phalavatI, smRtirhi vyavahArapravartakatvena saprayojanA, dRzyamAne cArthe darzanameva vyavahAramuparacayatIti kiM tatra smRtyA ? na ca pUrvarUpatA adhyakSe na pratibhAsata iti smRtistatra 20 sArthikA; yataH pUrvarUpatAyA adhyakSApratibhAse sadbhAva eva na siddhyet, sadbhAve vA kathaM tatra sAdhanaM (sAna) pratibhAseta ? api ca, idAnIntanAkSajapratyayAvabhAsinI yadi na pUrvarUpatA smRtirapi kathaM tAmavabhAsayituM kSamA darzana viSayIkRta eva hi rUpe smRteH pravRttyupalambhAt ? pUrvarUpatA tu satI api nedAnIntanadarzanAvabhAteti na smRtigocaramupagantumIzeti na dRSTamAtrameva smRtipathamupayAti / atha pUrvadarzanena pUrvarUpatA viSayIkRteti smRtirapi tAM parAmRzati asadetat pUrvarUpatAyAH pUrva- 25 darzanenApyaparicchedAt, yataH sakalamevAdhyakSaM vartamAnamAtrAvabhAsaM parisphuTaM saMvedyata iti vartamAnatAmAtra madhyakSaviSayaH / nanu yadi pUrvarUpatA nAdhyakSagocaraH kathaM smaryate ? na hyadRSTe smRtirupapannA, naitat; dRSTameva hi sakalaM nIlAdikaM smRtirullikhati smaryamANaM sphuTaM cAkAramapahAya nAnyA kAcit pUrvarUpatA smRtau bhAti anyatra vA saMvedane, kevalaM smaryamANo'rthaH 'pUrvaH' iti nAmamAtra vartamAnamapekSa ( kSya) 'pUrvaH' iti nAmamAtrakaraNAt / na ca yathA sphuTAdhyakSa pratibhAsinyapi kSaNabhede 30 tatra vyavahArapravartakamanumAnaM phalavat tathA pUrvarUpe dRzyamAne'pi vartamAnadarzane tatra vyavahArakAritayA smRtiH phalavatIti vaktuM yuktam, yato vidyudAdAvavyakSe'pi pratikSaNaM truTyatpratibhAso'nubhUyate pUrvarUpatA tu smRtimantareNa na kvacit pratibhAti yena kSaNikatvavadanubhavaviSayatve'pi pratikSaNaM smRtirvyavahAramuparacayantI tatra saphalA bhavet / kiJca vartamAnavastuni darzanAd yadi pUrvarUpatAyAM smRtirbhavet bhAvirUpatAyAmapi bhavet abhedAt / tathAhi - bhinnavastuni tasyopalambho 35 nAstIti tatra smRtirna bhavediti yuktam, abhinne tu pUrvarUpateva bhAvirUpatA darzanenA'nubhUteti pUrvarUpatAyAmiva maraNAvadhisakalabhAvirUpatAyAmapi smRtirbhavantI kena vAryeta abhedenAnubhUtatvAvizeSAt ? na ca pUrvamanubhUtamapi punardarzanodaye smRtipathamupayAtIti punardarzanasaGgataM smRtihetu:, pUrva girizikharAdAvidAnImanubhavAbhAve'pi smRterudayadarzanAt / yadi punaH smRtiridAnIntanA 1- tmani sthA-bhAM0 ma0 / 2- sthAstatsaM bhAM0 mAM0 vinA / 3- ne pra-vA0 bA0 / 4- mAnamanavaA0 / 5- ramu bha0 mAM0 vA0 vA0 / 6-NAM pUrvA-bhAM0 mAM0 vA0 bA0 / 7 yato vartamAnatA smRtimapekSate svapratItau nedAnIMtanurUpateti vaktum bha0 mAM0 / yato na vartamAnatA smRtimapekSA na ca pUrvarUpataiva smRtimapekSate iti vaktum vA0 vA0 * sAdhana pratibhAsevApi ca vA0 bA0 / 9 smRtipra - bhAM0 ma0 / 10- ti ha-vA0 vA0 / 11- napekSa-A0 / 12 darzanAnu-A0 / sa0 ta0 37 Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 290 prathame kANDe-- nubhavAbhAve'pyupajAyate tarhi bhAvidarzanaparigate'pIdAnIntanadRsaMsparzabhAji smRtirudiiytaam| athApi pUrvarUpatA pUrvamanubhUteti idAnIntanadarzanAbhAve'pi pUrvatAmAtre smRtyudayaH; nanvevaM pUrvatA. mAtrameva pUrvadarzanAvagatam nedAnIntanarUpavyApitayApi tad avagataM syAt / tanna pUrvA'pararUpatayo. rekatAvagamaH siddhaH / na ca punadarzane sati 'sa evAyaM mayA yaH prAk paridRSTaH' iti pratipatteramedA5vagamaH pUrvA'parayoH yataH pUrvA'parAbhyAM pratyayAbhyAM na pUrvApararUpagrahaNam sarvasya svakAlAvadhipadArthasvarUpagrAhakatvAdU darzanasya / na ca tatkAlabhAvisvarUpaM pUrva paraM vA bhavitumarhati, sAmpratikarUpavya vahArocchedaprasakteH / na ca 'sAmpratikarUpaM pUrva mayA paridRSTam' iti nizcayo yuktaH tasya vaitathyaprasaGgAt / nanvevaM pUrvarUpatA vartamAne rUpe kathamavasIyate 'idaM mayA pUrva dRSTam' iti bhedasadbhAvAt ? tIbhede'pi kathaM vartamAnasya rUpasya pUrvadRSTatA'vagamaH ? pUrvadRStvAt iti na vaktavyam / yato dRSTatA 1. pUrvadarzanagocarIkRtaM rUpam taddarzanaM cedAnImatItatayA'sat tadRSTatApyuparateti nA'satI vartamAna darzanapathamavataratIti / na ca tadarzane paeNcyute tadRzyamAnatApyuparateti na sA sAmpratikadarzanAva. seyA, dRSTatA tUtpanneti vartamAna darzanAvaseyA, yato yadi dRSTatA padArthAnAM tadAtve sannihitA tadA yathA nIlatA sannihitA tadAnImanutpanne'pi pUrvadarzane pratibhAti tathA dRSTatApi sakalatanubhRtAma nutpanne'pi pUrvadarzane sphuTavapuSi darzane pratibhAsatAm na kiJcit pUrvadarzanasmaraNena ? evaM ca yenA15pyasAvarthaH pUrvAnnAvagataH so'pi dRSTatAmavagacchet / tato 'nIlAdikametat' iti pazyati 'pUrvadRSTam' ityetacca smaraNAdadhyavasyati na tu 'pUrvadRSTametat' ityekA pratItiH / nanu 'idaM pratibhAsamAnamatItasamaye mayA dRSTam' ityevaM smRtiranubhUyate na ca pUrvadRSTatA'nubhavavyatirekeNa dRzyamAnasya smRtiH sambhavatyevamAkArA, asadetat ; yato 'dRSTam' iti matiH smRtirUpamAsAdayantI tatkAlAvadhi darzanaviSayama dhyavasyantI lakSyate na nu (na tu) vartamAnakAlaparigatamarthakharUpamadhigacchati; vartamAnakAlatAM tu 20 darzanamanubhavati pUrvarUpAsaGgatAmiti na kAcit pratipattirasti yA vartamAnaM 'pUrva dRSTam' ityavagacchati / tanna pratyabhijJA'pi pUrvAparayorabhedamadhigantuM samarthA / atha asmaddarzanaviratAvapyupalabhyate vajropalAdirartho narAntareNetyabhinnaH, naitat saurm| maddarzanAnu(nApa)game narAntaradarzanamavataratIti nAtra kiJcit pramANamasti / tathAhi-na pratyakSaM paraTeggocaramarthamavagamayitumalam paradRzo'navagamAt , tadanavargame ca tatpratibhAsitatvasyApyanavagateH / 25na ca tadviSayavyavahAradarzanAt paro'pi 'idamarthajAtaM pazyati' ityanumAnAt paradRSTatAM svadarzanaviSa yasya pratipadyate janaH anumaanenaabhedaa'prtiptteH| taddhi sadRzavyavahAradarzanAdudayamAsAdayat svahaH STatulyatAM paradRgviSayasyAvagantumIzaM na punarabhedam, yathA dhUmAntaraderzanAdudbhavantyanumitiH pUrvadahanasadRzaM dahanAntaramadhyavasyati na punastameva dahenavizeSam sAmAnyenAnvayaparicchedAt / yadi punaH sadRzavyavahAradarzanAt sva-paradRSTasyAbhedAvagamastadA romAJcalakSaNatulyakAryadarzanAt sva-paramu(su)30 khaabhedaanumitiprsktiH| atha pulakodgamAdau tulye'pi santAnabhedAt bhedaH sva-parasthaprIteH; nanu santaterapi kuto bhedaH ? yadyaparasantatibhedAt tadA'navasthA / atha svabhAvabhedAt santAnabhedaH tathA. sati sukhamapi svarUpabhedAd bhidyatAm , yI ca svarUpabhedAt sva-parasantativartinaH sukhasya bhedaH tathA kAlabhedAt sva-paradRSTasyArthasya kiM na bhedaH? na ca parasparaparihAreNopalambhapravRtteH sva-parasantativartinyA:prIterbhedaH, arthasyApi sv-prdRssttsyaa'yugpdnyonyprihaarennoplmbhvRtterbhedprskteH| yato 3. yadA svadRggocaracArI na tadA paradRzi pratibhAti yadA cottarasamaye parasaMvedanamavatarati na tadA khasaMvedanamiti kathaM na bhedaH ? ato vicchinnadarzanasyArthasya punadarzane dalitodgatanakhazikharadarzana 1 pUrvarUpatA-bhAM0 maaN0| 2-sya ca tat-bhAM0 mAM0 vinaa| 3 pUrvapa-A0 hA0 vi0| 4 pUrvabhAM0 mAM0 vinaa| 5-STatvAditi darza-A0 hA0 vi0| 6 pracyavate aa0| -ti na sAmpra-vA. bA0 |-ti tA sAmpra-hA0 vi0 |-ti saampr-aa0| 8-raNenaivaM vA ye-aa0| 9-tasvasma-vA0 baa0| 10 nanu bhAM0 mAM0 hA0 vinaa| 11 natvidaM pratIbhA-vi0 / natvidaM pratItibhA-bhAM0 maaN0| 12kSyate tanu v-haa| 13 sAra maddezanAnugame ca n-haa0vi0| 14 nagarA-bhAM0 maaN0| 15 dRSTagobhAM. maaN0| 16-game tat-A0 haa0vi0| 17-dyate yatho nu-vA. baa.| 18-yat tadRSTa-A. hA. vi0| 19-zanAdbha-A0 hA0 vi0| 20-hanaM vi-bhAM. maaNvinaa| 21-naH sAdRzyavya-bhAM0 mAM0 / 22-pi samAna-bhAM0 mAM0 vinaa| 23-sthatAteH vA. bA0 |-sthprteH hA0 vi0 |-sthrthteH aa0| 24 yathA kha-vA. bA0 A0 / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 291 iva pratibhAsabhedAd bhedaH / pratyabhizA tvabhedAdhyavasAyinI pratibhAsabhedena bAdhyamAnA lUnapunarjA deSviva bhrAnteti na tatpratipAdyo'bhedaH pAramArthikaH / na ca yatrA'vicchinnaM darzanaM bahirarthamavatarati tatra pratibhAsabhedAbhAvAt kathaM paurvAparyA(ya)bhedAvagama iti vaktavyam , yataH pratibhAsamAnataiva padArthAnAM sattA / yadAha-"upalabdhiH sattA sA copalabhyamAnavastuyogyatA tadAzrayA vA jJAnavRttiH" / ] iti / tatra yadi kSaNikaM darzanam tathAsati 5 tatra sphuTapratibhAsasyArthasya kSaNabheda evA'vabhAti na kSaNAbhedAvagamaH / yataH kSaNikaM darzanaM svakAlamarthamavagantuM kSamam na kAlAntarapariSvaktam , tasya tadAnImabhAvAt / na hi yadA yannAsti tadA tat tatkAlamarthamavagacchati, sakalAtItapadArthagrahaNaprasaGgAt / ato'vicchinnadarzane'pi pratikalamaparAparajJAnaprasavairavagatasyApyarthasya bhedaH / na ca dRgeva pratikSaNamaparAparA arthavastva(rthastvaminna eveti vaktavyam, dRgmedAdeva dRzyamAnasyArthasya bhedasiddheH / tathAhi-yadaikA dRk 10 svakAlAvadhimarthasattAM vetti na tadA parA yadA cArottarakAlamarthamavagamayati na tadA pUrveti na tatpratibhArsitatvam-yato vartamAnasaMvidastIti tadupalabhyamAnataivAstu na tu pUrvagupalabhyamA. natA-atazcopalambhamedAdupalabhyamAnatAbhedaH / na ca pUrvA'paradarzanopalabhyamAnatA bhinnaiva upalabhyamAnaM tu rUpamabhinnam , yato yadA pUrvopalabhyamAnatAyukto'rthaH pratibhAti na tadottaropalabhyamAnatAsaGgataH, yadA cottaropalabhyamAnatA(ta)yA parigato vedyate na tadA pUrvopalabhyamAnatayeti kathaM pUrvA5-15 ropalambhopalabhyamAnasya rUpasya na bhedaH ? na copalabhyamAnatA'tiriktamupalabhyamAnaM rUpamasti, tathA nanubhavAt / ataH kathaM nopalabhyamAnatAmedAdapi tadbhedaH ? tat sthitamavicchinnavizadadarzanaparamparA. yAmapi pratikSaNamarthabhedaH / pratyabhijJAnAttattva(nAt tva)bhedo'dhyAropyamANo dalitapunaruditanakhazikharAdiSviva pratibhAsabhedenApAkriyamANo na vAstavaH / na cAparAparasaMvinmAtravyatiriktAbhinnAmeMno'bhAve kramavatsaMvedanAbhAvAdarthakramasyApyabhAva iti, yato'nekatve sati yathA pUrvA'parayorapatyayoH20 kramastathA darzanayorapyanekatvamastIti kathaM na kramaH ? na cAnekatvaM na pratItiviSayaH ekatvapratibhAsAbhAvapratibhAsasyAnekatvapratibhAsarUpatvAt tasya ca saMvedanasiddhatvAt / na ca kAlamantareNa paurvAparyAbhAAdanekatvamAtramavaziSyata iti kathaM krama iti vaktuM yuktam , yato bhedAvizeSe'pi dRzyamAnasmaryamANatayA paurvAparyasadbhAvAt kramasaGgatiraviruddhaiva / yadvA hetusannidhAnA'sannidhAnAbhyAM kramaH kAryANAm tatsannidhAnA'sannidhAne'pi hetusannidhAnA'sannidhAnAt ityanAdihetuparamparA ata~sta-25 tsvabhAvavizeSa eva krama iti na kiJcit kAlena tasyApyanyakAlApekSe krame'navasthA, svataH krame padArthAnAmapi sa svata eva yuktH| tadevaM krameNopalabhyamAnamaparAparasvabhAvamiti siddhaH svabhAvabhedaH / na ca kSaNike'pi saMvedane yugapata padArthajAtaM pratibhAti na krameNeti na kSaNabhedaH yato'nekakSaNasthitiH kAlAbhedalakSaNaM nityatvamucyate, na cAnekakSaNasthitiryugapadavabhAti, yato yadaikA kSaNasthitiravabhAsate yadi tadaiva dvitIyakSaNasthitirapi tadviviktA pratibhAti tathAsati kSaNadvayasya paraspara-30 viviktasya yugapat pratibhAsanAt kathaM nityatAlakSaNaH kAlAbhedaH ? atha taivyavyatiriktA kSaNAntarasthitiH pratibhAsate, tatrApyAdyakSaNasthitirUpatayA vA dvitIyA pratibhAti, yadvA dvitIyakSaNasthitirUpatayA AdyakSaNasthitiriti klpnaadvym| tatrAdya pakSe prathamakSaNasthitireva pratibhAtIti na puurvaaprkssnnaabhedH| dvitIye'pi vikalpe kSaNAntarasthitireva pratibhAti naadykssnnsthitiprtipttirbhvet| athaikakSa. Nasthiti vabhAti sarvadAsthiteravabhAsanAt:nanvekakSaNasthitipratipattyabhAve kathamanekakSaNasthitisa-35 GgatarUpapratipattiriti kSaNike darzane kSaNAvasthAnameva pratibhAtIti tadeva saidanu(dastu)na kAlAntarasthi 1 yatra vi-bhAM0 maaN| 2-cchinnaM ca da-vA. vA. hA. vi.| 3 ato vi-A. hA0 vi0| 4-tisakalaparA-A. hA0 vi0|-tikmlpraaprprbhvrv-vaa. vaa0| 5-vadhisarvasattAM A. hA. vi0| 6-sitvam vA. baa.| -natAme-A. hA0 vi0 |-ntaa'tkhoplmbhmedaaduplbhymaanbhe-vaa. baa0| 8-tApari-bhAM0 mA0 vinaa| 9-to vidya-A. hA0 vi0| 10-paropalabhyamAnasya vA0 bA0 / 11-mAnarU-A0 haa0vi0| 12-sti yathA'nubha-vA0 bA0 / 13-jJAtatattvabhedAdhyA-A. hA0 vi0 / 14- cAparasaM-vA. bA. aa0| 15-smano'vikra-mAM0 mA0 vinA / 16-cAdekatva-A* hA0 vi0 / 15-tastatsadabhA-A0 hA. vi.| 18-tadaiva ka-hA. vi0 / tathaivaM ka-vA0 baa0| 19-kSaNikesya saMbhAM* maaN0| 20 tadravyati-hA0 / tadravyati-vA0 baa0| 21-sthitireva-vA0 bA* vinaa| 22--sada na bhA. mAM / sada na A. hA0 vi0 / Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 prathame kANDe - tiH / athApi syAt na kSaNikaM darzanam - yena tadbhedAt tadgrAhyasyApi bhedaH - kintu tadapi kAlAntarasthitimat kAlAntarAnuSaktamarthamavagamayati, asadetat yataH sthiraM darzanamanekakAlatAM yugapadavabhAsayati, Ahokhit krameNeti ? tatra na tAvad yugapadavabhAsayati / tathAhi - yadA darzanaM ghaTikAdvayArambhaparigatamarthamanubhavati na tadaiva tadavabhAsana sambandhinam, tadanurbhave ca tasya vartamAnatApatterna kAlAntaratA / 5 yadi ca prathamadarzanameva bhAvirUpatAmavagacchati tathAsati grahaNaviratau kimiti na jAnAti 'padArthastiSThati' iti ? na ca tadA grahaNamuparatamiti nAvagacchati, yataH tadarthagrahaNamuditamiti kathamasat ? atha pUrvamuditaM tad adhunA pracyutamiti na gRhNAti nanu tadA grahaNAbhAve kathaM tatkAlatvaM parigRhItaM bhavati ? atha yadA darzanaM viramati na tadA tadrUpaM pratibhAti kintu yadA taduditaM vidyate tadA bhAvi rUpaparicchedaH, tadapyasat; yatastathApi tatkAlataiva tena parigRhyate na bhAvirUpam asannihitatvAt; 10 sannidhAne vA bhAvirUpatAnupapatteH / yadi hi tad darzanakAle pratibhAsamAnamasti svarUpeNa tathAsati vartamAnataiveti tadapi pratyutpannam na bhAvirUpam bhAvitve vA tadA'sannidheH kathamasat pratibhAti ? yadi vasannihitamapi tad bhAti tathAsati sakalabhAvibhAvarUpaparamparA pratibhAsatAm iti dharmAderapi sarvasya bhaviSya drUpasya pratipattirastu / na ca pratibhAsamAnA'vyatiriktaM bhAvirUpamAbhAti dharmAdikaM tu tadvyatiriktamiti na tagrahaH, yato'trApi yadi bhAvirUpaM vartamAnatayA pratibhAti tathA15 sati vartamAnameva tad iti kathaM kAlAntarasthAyitA ? atha vartamAnaM bhAvirUpatayA gRhyate; nanvevaM bhAvirUpameva tad bhavati na ca vartamAnaM kiJcinnAma, tathA cA'vartamAnamapi bhAvirUpaM vartamAnatayA pratyakSe pratibhAtIti sarvaM darzanaM viparItakhyAtirbhavet, tato vizadatayA yat pratibhAsate vastu sarve tad vartamAnameveti kathaM sthAyitAlakSaNaH paurvAparyAbhedaH ? atha krameNa kAlAntarasthAyi darzanaM sthAyitAM pratyeSyati; nanvevamapi vartamAnatAprakAzakAle 20 kAlAntara sthitirna pratibhAti, tadavabhAsakAle tu na pUrvakAlatApratipattiriti parasparA saMsparzinI darzana mavatarantI kSaNaparamparaiva syAt / yadi pUrvarUpatA samprati darzane pratibhAti tathAsati prathamamAgatastAvagacchat (stAmavagacchet ) / na ca tatra pUrvadarzanaM noditamiti sAmagrayabhAvAnna tadrahaNam, yataH pUrvadarzanAsannidhistadA nirantaradarzane'pi samAna iti kathamabhedagrahaNaM prati sahakArI ? atha nirantaradarzinaH 'tadevaM ( va ) darzanam' ityabhedapratipattirbhaviSyatiH nanu yadi nAma tadeva darzanam 25 tathApi tat pratibhAtaM pUrvam adhunA na pratibhAti / tathAhi dRzyamAnAd rUpAt tAdrUpyaM bhinnamAbhAti, abhinnaM vA iti kalpanAdvayam / yadi bhinnam tadA na tadrUpA'bhedaH / athAbhinnaM bhAti, tadApi dRzyamAnatayA vA pUrvarUpam, pUrvarUpatayA vA dRzyamAnaM bhAtIti vaktavyam / tatra yadi pUrvarUpatA (ta)yA dRzyamAnaM pratibhAti tathAsati pUrvarUpAnubhava eva na vartamAnarUpAdhigatiriti sarvA'dhyakSa matiH smRtirUpatAmAsAdayet / atha dRzyamAnatayA pUrvarUpAdhigatiH tatrApi sphuTamanubhUyamAnameva rUpam na 30 pUrvarUpatA, na hi sA tirohitA'pratibhAsamAnamUrtirastIti zakyaM vaktum, yadeva hi tatra dRzi pratibhAti vartamAnaM rUpaM tadeva sad yuktam / na ca pUrvarUpatA'pi tatra bhAtyeveti vaktavyam yataH sA kiM tasyAmeva dRzi pratibaddhA pratibhAti, yadvA pUrvasyAm, atha smRtau iti kalpanAtrayam / tatrAdyakalpanAyAM pUrvarUpatAmasannihitAmadhigacchantI anRtA bhavet / atha pUrvakAlatA sannihitaivaH nanvevaMsati sApi sannihitA tatra prakAzamAnA 35 vartamAnaiva bhavet nAtItau ( tA ), tathA ca na pUrvApararUpabhedaM ( daH) yadi tat smaraNAdhyakSaM rUpaM darzanaM vartamAna rUpatA (tAM ) pUrvarUpatAM ca padArthasya pratyeti tathAsati sannihitA sannihitasvarUpagrA hi saMvidvayaM parasparabhinnaM bhavet / tathAhi - vartamAnatAsAkSAtkAri saMvitsvarUpaM na pUrvarUpagrAhi svarUpatayA bhAti, nApi pUrvarUpatAvedakaM sAmpratikarUpasAkSAtkArirUpatayA cakAsti kathaM na bhedaH saMvedanasya 1- rAnanuSakta - A0 vi0 / - rAnayukta - hA0 / 2- bhAsAna vA0 vA0 / 3- bhave ta-bhAM0 mAM0 vinA0 / 4- kaM tadvaya bha0 mAM0 vA0 vA0 vinA / 5- sarvada - bha0 mAM0 / 6- pratyeti bha0 mAM0 / 7- gamastamevagacchet - vA0 bA0 vinA / 8 athAni vA0 bA0 / 9 tadaidaM da-vA0 vA0 / 10 rUpAt tAdrUpaM bhi-A0 bA0 vinA / 12 - kSamiti15 darzanava- vA0 bA0 A0 hA0vi0 / rUpAdrUpaM bhi- vi0 / rUpatAdrUpaM bhi vA0 bA0 / 1 11 tAyAM dR-vA0 smR vA0 bA0 vinA / 13 pUrvatA vA0 bA0 / 14 bhavennAnItaiva kAM0 / vinA / 16 - patA pUrvarUpatA ca padA A |ptaamrssruuptaaN ca padA-bhAM0patAM ca padA vA0 vA0 / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 293 anyathAsarvatra bhedoparatiprasaktiH ? nApi dvitIyakalpanA, yataH tatrApi pUrvadRgadhunA nAstIti kathamasatI sA grAhikA bhavet ? atha pUrva tayA gRhItamityucyate tatrApi kiM vartamAnaM rUpaM tayA gRhItam, utAnyat ? yadyanyat kathamekatA ? atha tadeva, tatrApi na pramANamasti, pUrvA'paradRzorasaMsparzastu pratibhAsabhedAt pratibhAsyamapi bhinatti / nApi tRtIyA kalpanA, yataH smRtireva pUrvarUpatAM nirantaradarzino'vabhAsayati na dRgiti prApta ; tacceSTameva / tathAhi-yasya smRtirnAsti tadaivAgatasya 5 nAsau mAsAdiparigatamarthamadhyavasyati / nanu ca smRtAvapi pUrvarUpatA yadi cakAsti tathApi satyeva "upalabdhiH sattA" [ ] iti vacanAt, asadetat; yataH smRtirapi na varta. mAnakAlaparigatamavatarati tamanavatarantI ca ta(na ta )dabhinnaM pUrva rUpamAdarzayituM samartheti na sApyamedagrahadakSA / tasmAt pUrvadRganusAriNI smRtirapi vartamAnadRzo bhinnvissyaiv| ___atha 'taMdevedam' iti darzanasamAnAdhikaraNatayA smRtyutpatteH pUrvAparAbhinnArthatA; nanu kimidaM 10 sAmAnAdhikaraNyam ? yadi darzana-smRtyorabhinnAvabhAsitA, tadayuktam / pratibhAsabhedAt / tathAhidarzanaM sphuTapratibhAsaM vartamAnArthaviSayatayA'vabhAti, smaraNamapyaspaSTapratibhAsaM vibhrANaM parokSollekhevadA(dAbhA)ti tat kathamekaH pratibhAsaH ? pratibhAsavabhedAva(bhAsanabhede ca ) rUpa-sparzasaMvidoriva viSayabhedaH, tata evaikatvaM na kvacidapi bhAtIti na vastu sat / bhavatu vA kalpanollekhaviSayo'bhedaH tathApi pratibhAsabhedAnnAbheda ityuktam / anenaiva nyAyena darzanasyApyabhedo nipeddhvyH| tathAhi-darzanamapi nirastavahirarthapratibhAsamAtmAnamevoddayotayituM samartham tatraiva paryavasitatvAt na bahirartham nApi" ta(na)rAntarasaMvedanam / tavedane ca na tato'bhinnamAtmAnamAkhyAtumalam / na ca tato bhedAvedanamevAbhedavedanam viparyaye'pyasya samAnatvAt / tathAhi-bhedavAdinA'pyetacchakyate vaktum-anyato'bhedAvedanameva bhedavedanaM saMvedanasya / kiJca, svasaMvedane'nyAnudbhAsanameva tato bhedadarzanam / tathAhi-yad yathA pratibhAti 20 tat tathA'bhyupagantavyam, yathA 'nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tathaivAbhyupagamaviSayaH bahirarthanarAntarasaMvedanaviviktatayA ca darzanaM khasaMvittI pratibhAtIti tathaiva tayavahAraviSayaH anyathA sakalavyavahArocchedaprasaGgAt / na ca svadarzanamevA'parokSatayA svavapuSi pratibhAtIti tadeva sadastu parasaMvidAdayastu na nirbhAnti kathaM tA (tAH) satyAH ? kathaM vA tataH svasaMvido bhedaH? anumAnenApi na tAsAmadhi(ga)tiH pratyakSApravRttau tatrAnumAnAnavatAgat tadavatAre'pi na tad vastusanAM sAdha:25 yituM kSamam vyavahAramAtreNaiva tasya prAmANyAditi vaktavyam, yato yadi svadarzanaM paradarzanaMsaMvidAdA(parasaMvidAdI) na pravartate parasaMvedanamapi svadarzanAdau na pravartana iti kathaM svadarzanasyApi satyatA? atha svadarzanamaparokSatayA svavapuSi pratibhAtIti satyam / nanvevaM paradarzanamapi tathaiva pratibhAtIti kathaM na satyama ? nahi svaviSayaM pratibhAsamAvibhrANA bhAvA anyatrAnyathA pratibhAsamanavatarantaH svarUpeNApyasanto nAma / yathA ca parasaMvidAdInAmasatyatve na tataH svadarzanasya bheda.30 siddhiH tathA'bhedasyApItyuktam / parasaMvedane ca pratyakSAnavatAre'pyanumAnapravRttirupapannaiva, vasantatau nizcitasaMvedanapratibandhavyApAravyAhArAderliGgasya parasantatAvupalambhAt parasaMvedanaprasiddhiranumAna 1-tIyA k-maaN0| 2 pUrvatayA kAM0 / 3-tA tathA tade-mA0 |-taa tathA ttraa-bhaaN0| 4-pi pra-vA0 baa0| 5-m naveSTa-bhAM0 mAM0 |-m nanveTa-vA. vaa0| 6-tadevA-vA. bA0 / 7-tararpita tamanava-bhAM0 maaN0| 8-daminnaM sarvarU-vA0 vA0 |-dbhinnpuurvruu-aa0 hA0 vi0| 9 tadaive-bhAM0 mAM0 / tadevami-vA. baa.| 10-bhAsa vibhrANa p-bhaaN0| 11-khadA bhAti vA0 vA0 / 12-bhAseva bhedAva rUpa-hA0 |-bhaase ca bhedAcca rUpa-bhAM. mAM. A0 vi0| 13 tata eva katvaM-bhAM0 ma0 haa| tata ekatvaM-vA. bA. aa.| 14 pra. pR.pN04| 15-pi rarA-vA0 daa0| 16-dane ca tato-vA. bA. / -dane vanaM tato-hA0vi0-ine va ne tatogAM0 m0| 17 kizcAsve saM-vA. bA. / kiJca skhe saM-bhAM0 maa0| 18 nIlanI-bhAM0 mAM0 haa.| 19 bahirarthAntarAntara-vA0 bA* vinaa| 20-bhati vA0 bA. hA. vi.| 21-thaM naas-kaaN0| 22-pattiH bhAM0 mA0 / 23 yadi svadarzanaM saMvidAdau na pra-bhAM0 mAM0 / yadi paradarzanaM saMvidAdI nanu varta-vA0 bA0 / yadi svadarzanaM paradarzanasaMvidAdau na pra-kAM0 / ya svadarzanaparadarzanaM saMvidAdau na pr-aa0| 24-kSayA vA. bA. vinA |-kssyaa vapu-A0 / 25-cA anyathA vA0 baa0| 26 svasaMvittau ni-vA. baa.| 27-dana-bhAM0 kAM* vinA / Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - nibandhanA yuktaiva, atisUkSmekSikayA santAnAntarapratipattyabhAvAbhyupagame svasaMvinmAtrasyApyabhAvaprasakteH jJAnAdvaitavAdasya datta eva jalAJjaliH / tadevaM saMvido dezAbhedo nAvagantuM zakyaH / 294 nApi kAla (lA) bhedosvagamArhaH / tathAhi--yadA saMvid vartamAnA bhAti tadA na pUrvikAH tadanavabhAse ca na tadapekSayA 'abhinnA' ityavasAtuM zakyA / atha pUrvasaMvit smaraNe pratibhAtIti 5 prakAzamAna smaryamANayoH saMvidorabhedAvagamaH, ayuktametat yataH smRtAvapi saMvid vartamAnA na te pUrvadarzanameva (na eva) smRtervyApArAt / sA hi pUrvadarzanamevAdhyavatyantI pratibhAtIti kathamapratibhAsamAnaM vartamAna saMvedanaM pUrvasaMvidA'bhinnamA (pUrvasaMvidAtmAnamabhinnamA ) darzayituM prabhuH ? api ca, smaraNamapi svatattvamudbhAsayat tatraivoparatavyApAraM pratibhAti, na tu tatra pUrva darzanaM svarUpeNa cakAsti pracyutasvarUpatvAt tasya / na coparatasvarUpamapi pUrvadarzanaM smRtau pratibhAtIti yuktam 10 cakAsato rUpasya smRtAvapAyAt / cakAsaMdrUpasambhave ca vartamAnaM tad darzanaM syAt nAtItam yata idamevAtItasyAtItatvaM yat cakAsadUpavirahaH / tathAtvAbhyupagame ca ena grahaNamiti kathamabhedAvagaMmaH ? atha yadA smRtau na pUrvadarzanAvabhAsaH tathAsati pratibhAsavirahIt smRtireva svarUpeNAssbhAti sI ca svarUpeNAbhinnayogakSematvAdabhinneti kathaM nAbhedapratibhAsaH ? asadetat; anyAnupravezena pratibhAse sati tadapekSayA'bhedavyavasthiteH / yadA ca smRtau pUrvadarzanaM nAvabhAti tadA tadapekSayA 15 kathaM tasyA'bhedAvagatiH iti na kAlAbhedo'pi saMvidaH pratyetuM zakyaH / bhedastvekasminneva kAle bahirnIlAtmA pratibhAsamAnavapuH antazca sukhAdisaMvedanaM svaprakAzatanu pratibhAtIti kathaM na pratItigocaraH ? tathA madhura-zItAdisaMvedanamanekaM svaprakAzavapuryugapat sarvaprANinAM prasiddhamiti na tadbhedaH parAkartuM zakyaH yataH sukhAdisaMvedanamAtmani paryavasitam - tadAtmakatvat-na nIlanirbhAsamavaiti nIlanirbhAso'pi-apratyakSanIlAtmakatvAt tatraiva pariniSThita iti kathaM paraspararUpAnavabhAsane 20 sukha - nIlasaMvidorna bhedAvagatiH ? abhedo hyanyApekSa ityanyAnavagame'vagantumazakyaH bhedastu sakalAnyapadArthavyAvRttabhAvasvarUpaH so'nyapratibhAsarahita svarUpapratibhAsasaMvedanAdevAvagata iti kathaM na svapratibhAse'parasaMvedanA'pratibhAsanameva svasaMvido bhedavedanam ? pUrvA'parasaMvedanAdapi svasaMvedanasya bhedo'vagamyata eva / tathAhi tadapi vartamAnA'parokSAkAraM svasaMvedane pratibhAti na pUrvApararUpatayA; saMnihitagrahaNaM hi pUrvApararUpagrahaNam / na ca tat saMnihita25 svarUpasAkSAtkAraNasvabhAvasvasaMvedana mAtmasAtkaroti tayorvirodhAt / tadevaM svasaMvedanamapi na pUrvAparaMbhAve vRttimaditiM sarva vizadapratibhAsasaGgataM vartamAnameva / yacca manAgapi na pUrvAparabhAvasaMsparza tat kSaNabhedasaGgatimanubhavatIti siddhaH saMvido'pi kAlabhedaH / tathA, ekakSaNaniyato'pi pratibhAsaH pratiparamANubhinnaH itaretarasaMvitparamANvananupraveze vA ekANumAtraH saMvitparamANupiNDaH syAt / tatazca punarapyapara saMvitparamANorabhAvenApratibhAsane bhedAvagama eva / tadevaM deza-kAlAss30 kArairjagataH parasparaparihAreNopalambhapravRtterbhedAdhigatirvyavasthitA / na vA (cA) bhedavAdinaH paraH sparaparihAreNa dezAdInAmupalambho'siddhaH adhyakSasiddhe asiddhatodbhAvanasya caiya (yA) tyaprakaTanaparatvAt / bherdaivAdino'pi parasparaM tadanupravezaH syAdityabhihitatvAcca / yadapi 'athAkaurA (ra) bhedAd bhedaH sa ca samAnAsamAnasamayabhinnasaMvedanAgrAhyo'bhinnasaMveda. nAnavaseyazca' ityAdi dUSaNamabhyadhayi, tadapi pratItibAdhitatvAdanuddhoSyam, vijJAna - zUnyavA 1 - bhinne satya - vA0 vA0 vinA / 2 pUrva saM-bhAM0ma0 / 3 pravartate vA0 vA0 / prathamAte vi0 / prathamate hA0 / 4- te pUrvadarzanamevAdhyavasyatI pratibhAtIti bha0 mAM0 / 5- mAnasaMvedanasaMvedanaM cidAtmAnamabhinnaM vA darza- mAM0 mAM0 / mAnasaMvedanaM vidAtmAnamabhinnaM vA darza-A0 hA 0 vi0 / 6 pUrvadarzanasvA-bhAM0 mAM0 vinA / 7- sadrUpaM saMbhave varta - bha0 mAM0] hA0 / 8 tatvAbhyu vA0 bA0 vinA / 9- gamo ghaTAdA smRto na pUrva-vA0 bA0 vinA / 10 - hA smR-vA0 bA0 / 11 sA ca svarUpanavA svarUpeNa bhinnayoga - vA0 vA0 / 12- pravezanapra - vA0 bA0 vi0 vinA / 13 -saMvedaM sva vA0 bA0 / tvAd nIla - vA0 vA0 vinA / 15- samaveti bhAM0 mAM0 hA0 vi0 / 16 parinizcita vA0 bA0 / 17hitAsva vA0 vA0 / 18 - vasaMve - vA0 bA0 / 19- parAbhAve vA0 bA0 vinA / 20 - ti pUrva 21- bhAsa pra-vA0 bA0 vinA / 22- bhAvena prati - vi0 / 23 vaiyAvRtya - vA0 bA0 vinA / dino - mAM0 / 25 - kArAd bhedAd bhedaH A0 / kArAd bhedaH vi0 / 26 pR0 274 paM0 27 / 14 vA0 bA0 / 24 - dave Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 295 dAnukUlatayA ca paryAyAstikamatAnusAriNo na kSatimAvahati / yadapi 'grAmA''rAmAdibhedapratibhAso'vidyAviracitatvAdapAramArthikaH' ityabhidhAnam , tadapyasamyak itaretarAzrayaprasakteH / tathAhiavidyAviracitatvaM bhedapratibhAsasya apAramArthikasvarUpasaGgatyadhigateH tatsadbhAvAcca avidyAnirmitatvapratipattiriti sphuTamitaretarAzrayatvam / abhedapratibhAse'pi kutaH pAramArthikatvam iti ca vaktavyam, yadi vidyAnirmitatvAt ityucyeta tadA'trApItaretarAzrayatvaM tadavasthamityalamatiprasaGgena / 5 tanna bhede prmaannbaadhaa| tatsadbhAvapratipAdakapramANabhAvastu drshitH| abhedastu na pramANAvaseya ityapi darzitam / api ca, advaite pramANa-prameyavyavahArasya pratyastamayAnna tadabhyupagamo jyAyAn, yatastadyavahArazcatuSTayAkSepapUrvakaH / taduktam-"catasRSu bhedavidhAsu tattvaM parisamApyate yaduta pramAtA prameyam pramANam pramitiH" [ ] iti kuto'dvaitasya pramANAdhinyatA? yazcAgamo mantra-brAhmaNarUpo bheda niSedhAyodAhRtaH tasyArthavAdatvena pratIyamAnArthe prAmANya-10 mAgamapramANavAdinA'bhyupagantavyam anyathA pramANaviruddhatvena tadAbhAsatvaprasaGgAt / vaicAmedapakSe dUSaNamAzaGkayottaramabhyadhAyiM 'advaite kila zAstrANAm mumukSupravRttInAM ca vaiyarthyam' ityAzaya parihArAbhidhAnam-'avidyAnivartakatvAt mumukSupravRtteH tasyAzcAtazvarUpatvAnna dvaitApattiH nApyanivartyatvam vastusattve hyetada dvayaM bhavet' iti, tadapyasAram; yato yadi avastusatI avidyA kathameSA prayatnanivarttanIyA syAt ? na hyavastusantaH zazazuGgAdayo yatnanivartanIyatvamanubhavanto dRssttaaH|15 atha sattve'pi kathaM nivRttiH? tadanivRttau vA kathaM muktiH? na sadetat ; nahi satAM ghaTAdInAM(nAma)nivRttiH tathA'vidyAyA api bhaviSyati / atha ghaTAdInAmapi na paramArthasattvam teSAmatAdavasthyAt, asadetat ; yato'tAdavasthyAt teSAmanityatA'stu nAsattvam anyathA teSAM vyavahArAGgatA na syAt / atha na teSAM paramArthasattvAd vyavahArAGgatA kintu saMvRtyeti vyavahArAGgatve'pi ghaTAyo'pi na paramArthasadrUpabhAjaH, asadetat ; saMvRteH svabhAvAsaMvedanAt / tathAhi-sAMvRtamupacaritaM kAlpanikaM 20 rUpamabhidhIyate, yaJca kalpanAnirmitaM rUpaM tad vAdhakapratyayena vyAvartyata iti kathaM vyavahArAGgatAmazruvIta ? yacca aparamArthasaMtAmapi satyakAryanirvartakatvamupadarzitam tat svarUpasaGgatedvaitapakSe kathazcidupapattimat syAt / abhedapakSe tu satyavyatiriktasyAsatyasyAbhAvAt na kathaJcit kAryasAdhakatvamupapattimat / yadapyabhyadhAyi 'bhedaviSayANAmupAyAnAM brahmarUpeNa sattvAt kAryakA(ka)raNam', etadapyayuktam / yato yena rUpeNa sattvaM tena kAryasAmarthyam yaJca kAryopayogaM rUpaM teSAm tadasadeveti na25 brahmarUpeNApi santa upAyAta(yAH) kAryakaraNakSamAH tataH sakalavyavahArapracyuterabhedasya na pramANagamyatA / yadapi 'sarvamekaM sat, avizeSAt' ityuktam, anyatrApi(atrApi) kimayamadhyakSavyApAro nirdiSTaH, AhokhidanumAnam ? yadi prathamaH pakSaH, sa na yuktaH; sakalAdvaitagrAhakatvenAdhyakSasya pratiSiddhatvAt / dvitIyo'pyayukta eva, yato'numAnaM dRSTAnta-dAntikabhede sati pravRttimAsAdayati; sa cet pAramArthikaH kuto'dvaitam ? apAramArthikazcet kathaM tataH pAramArthikAdvaitasiddhiH? tathA,30 heturapi tatsAdhako yadi bhinnastadA'pi kathamadvaitam asato bhedAnupapatteH zazaviSANAdivat ? abhinnazcet na tataH sAdhyasiddhiH pratijJArthaMkadezAsiddhatvenAgamakatvAt / na ca kalpitabhedAdapi tatastatsiddhiH, kalpanAviracitasya kAryanirvartanA'kSamatvAt / kalpitA'hidaMza-rekhAgavayAdInAmapi yat asatve maraNAdikAryakartRtvaM pratipAditam , tadapi na yuktikSamam; tepAmapi kenacid rUpeNa pAramArthikatvasaGgateH atyantAsatastu paSThabhUtasyai(sye)ya kAryakAritAnupalabdheH / tathA, vAdi-35 prativAdi-prAznikAnAmabhAve nAdvaitavAdAvatAraH sambhavI; tatsadbhAve vA'dvaitavirodho nyAyAnugata 1 pR. 276 pN08| 2-sammatyadhigatistatsa-vA: baa0| 3-mANAbhAva-bhAM0 mA0 aa0| 4 "pramAtAxxx pramANam xxx prameyam xxx pramitiH catasRSu cavaMvidhAsu arthatattvaM parisamApyate'--vAtsyA0 bhA. pR. 2502 / 5-ti kuto'dvaitasya pramANaM pramitiriti kuto'dvaitasya pramANAdhigamyatA bhAM0 mAM0 / 6 pR. 273 paM. 5-6 / 7-NatvavAdinA-A0 vi0| 8 yacca bhe-bhAM0 mA0 A0 / yttvmed-vi.| 9 pR. 276 paM0 27-pR. 277 paM0 2 / 10 adhIte kila vA0 baa0| 11-satye hye-vA0 bA0 vinA / 12-varttata-bhAM0 vinaa| 13-sattAma-vA. bA. vinaa| 14-kama-vA. bA. vinaa| 15 pR. 279 paM. 15 / 16 pR. 279 pN20| 17-tvAt kAraNaM-vA. bA. vinaa| 18-payogarUpaM A0 vi0| 19 kAryakAra-vA. baa.| 2. pR0 280 paM0 19|-knytraapi vA. baa0| 21 pR0 280 pN01|| Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 prathame kANDe iti na tatpakSo'bhyupagamArhaH / yacca 'bhedAH sattAto yadi bhinnAH kharaviSANavadasantaH prasakAH abhinnAzcet sattAmAtrakameva na vizeSA nAma / tathAhi-yad yato'vyatiriktam tat tadeva, yathA sattAsvarUpam, avyatiriktAzca te sattAtaH, tathAsati sattAmAtrakameva' ityabhyadhAyi, tad medavAdino'pi samAnam ; yatastenApyetat zakyaM vaktum -yadi vizeSebhyo vyatiriktA sattA kharaviSANa. 5vadasatI prAptA, avyatiriktA cet vizeSA evana sA iti nyAyasya samAnatvAt / tadevamabhede pramANAbhAvAt-bhedasya vA (cA)'bAdhitapramANaviSayatvAt-na tadabhyupagamo jyAyAniti shuddhdrvyaastikmtprtikssepipryaayaastikaabhipraayH|| [2 sAMkhyamatapratikSepakaH paryAyAstikanayaH ] azuddhadravyAstikasAGkhyamatapratikSepakastu paryAyAstikaH prAhe-yaduktaM kApilaiH 'pradhAnAdeva 10 mahadAdikAryavizeSAH pravartante' iti, tatra yadi mahadAdayaH kAryavizeSAH pradhAnasvabhAvA eva kathameSAM kAryatayA tataH pravRttiryuktA? na hi yad yato'vyatiriktaM tat tasya kAryam kAraNaM veti vyapadeSTuM yuktam, kArya-kAraNayorbhinnalakSaNatvAt anyathA hi 'idaM kAraNam kArya ca' ityasaGkIrNavyavasthAsIdet / tatazca yaduktaM prakRtikAraNikaiH-"mUlaprakRteH kAraNatvameva, bhUtendriyalakSaNasya SoDazakagaNasya kAryatvameva, mahadahaMkAratanmAtrANAM ca pUrvottarApekSayA kAryatva-kAraNatve ce" [ 15 iti tat saGgataM na syAt / Aha cezvarakRSNaH ___"mUlaprakRtiravikRtirmahadAdyAH prakRti-vikRtayaH spt| SoDazakastu vikAro na prakRtirna vikRtiH puruSaH // " [sAGkhyakA0 3] iti / yataH sarveSAM parasparamavyatirekAt kAryatvam kAraNatvaM vA prasajyeta, anyApekSitvAd vA kArya kAraNabhAvasya apekSaNIyasya rUpAntarasya cAbhAvAt puruSavanna prakRtitvam vikRtitvaM vA sarveSAM vA 20 syAt anyathA puruSasyApi prkRtivikaarvypdeshprsktiH| uktaM ca "yadeva dadhi tat kSIraM yat kSIraM tad dadhIti c| vadatA vindhyavAsitvaM khyApitaM vindhyvaasinaa||" [ ] iti| 'hetumattvAditi(mattvAdi)dharmA''saGgiviparItamavyaktam' ityetadapi bAlapralApamanukaroti,na hi yad yato'vyatiriktasvabhAvaM tat tato viparItaM yuktam vaiparItyasya rUpAntaralakSaNatvAt anyathA 25 medavyavahArocchedaprasaGga iti sattva-rajas-tamasAm caitanyAnAM ca parasparabhedAbhyupagamo nirnimitto bhavet tatazca vizvasyaikarUpatvAt sahotpattivinAzaprasaGgaH abhedvyavasthiterabhinnayogakSemalakSaNatvAditi / vyaktarUpA'vyatirekAd avyaktamapi hetumadAdidharmA''saGgi prasaktam vyaktasvarUpavat , ahe. tumattvAdidharmakalApAdhyAsitaM vA vyaktam avyaktarUpAvyatirekAt tatsvarUpavat anythaatiprsktiH| api ca, anvayavyatirekanibandhanaH kAryakAraNabhAvaH prasiddhaH, na ca pradhAnAdibhyo mahadAdhu30 tpattyavagamanibandhanaH anvayaH vyatireko vA pratItigocaraH siddhaH, yataH 'pradhAnAd mahAn mahato'. haGkAraH' ityAdiprakriyA siddhisaudhazikharamadhyAsta / tasmAni(nirnibandhana evAyaM pradhAnAdibhyo mahadAdyutpattiprakramaH / na ca nityasya hetubhAvaH saGgataH yataH pradhAnAd mahadAdInAmutpattiH syAt nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAditi prtipaadyissymaanntvaat| atha nAsmAbhirapUrvasvabhAvotpatyA kAryakAraNabhAvo'bhyapagataH yato rUpAbhedAdasau virukyate 35 kintu pradhAnaM mahadAdirUpeNa pariNatimupagacchati sarpaH kuNDalAdirUpeNeveti 'pradhAnaM mahadAdikAra 1 yaccAmedAH bhAM0 mA0 / 2 idaM sAMkhyaprakriyAprati vidhAnaM tattvasaMgrahagataM kA0 16-45, pR0 22-40 / 3 pR0 280 paM0 24 / 4 tadatra sudhiyaH prAhustulyA sattve'pi codanA / yat tasyAmuttaraM vaH syAt tat tulyaM sudhiyAmapi // tattvasaM. kA. 16 pR. 22 / 5 mATharapR0 pR. 950 18 / 6-ravya-vA. baa0| 7 "puruSavanna prakRtitvaM nApi vikRtitvaM syAt"-tattvasaM. paji. pR. 2250 26 / 8 "vadatA rudrilenaiva khyApitA vindhyavAsitA"-tattvasaM. paji. pR. 22 paM0 28 / 9 "yaccedam 'hetumattvAdidharmayogi vyaktam viparItamavyaktam'"-tattvasaM0 paji. pR. 23 pN01| 10 pR0 281 paM. 23 / 11 "hetumattvAdidharmayogi"-tattvasaM0 paji. pR. 23 pN07| 12 pR. 281 pN01| 13-nivandhana- vA. baa0| 14-pArUpAme-vA. bA0 / Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 297 bama' iti vyapadizyate mahadAdayastu tatpariNAmarUpatvAt tatkAryavyapadezamAsAdayanti na ca pariNAmo'. mede'pi virodhamanubhavati ekavastvadhiSThAnatvAt tasyeti, asamyagetat pariNAmAsiddheH / tathAhi-asau pUrvarUpapracyuterbhavet , apracyuterveti kalpanAdvayam / tatra yadi apracyuteriti pakSaH tadA avasthAsAGkayo vRddhAdyavasthAyAmapi yuvatvAdyavasthopalabdhiprasaGgaH / atha pracyuti(te)riti pakSaH tadA svarUpahAniprasaktiriti pUrvakaM svabhAvAntaraM niruddham aparaM ca tadutpannamiti na kasyacit pariNAmaH siddhayet / ___ api ca, tasyaivAnyathAbhAvaH pariNAmo bhavadbhirvarNyate; sa caikadezena, sarvAtmanA vA ? na tAvat ekadezena, ekasyaikadezAsambhavAt / nApi sarvAtmanA, pUrvapadArthavinAzena padArthAntarotpAdaprasaGgAt / ato na tasyaivAnyathAtvaM yuktam , tasya svabhAvAntarotpAdanibandhanatvAt / vyavasthitasya dharmiNo dharmAntaranivRttau dharmAntaraprAdurbhAvalakSaNaH pariNAmo'bhyupagamyate na tu svabhAvAnyathAtvamiti cet , asadetat yataHpracyavamAnaH utpadyamAnazca dharmo dharmiNo'rthAntarabhUto'bhyupagantavyaH anyathA dharmiNya-10 vasthite tasya tirobhAvA''virbhAvAsambhavAt / tathAhi-yasmin vartamAne yo vyAvarttate sa tato minnA, yathA ghaTe'nuvartamAne tato vyAvaya'mAnaH paTaH, vyAvarttate ca dharmiNyanuvartamAne'pyAvirbhAvatirobhAvA''saGgI dharmakalApa iti kathamasau tato na bhinna iti dharmI tadavastha eveti kathaM pariNato nAma? yato nArthAntarabhUtayoH kaTa-paTayorutpAda-vinAze'calitarUpasya ghaTAdeH pariNAmo bhavati atiprasaGgAt; anyathA caitanyamapi pariNAmi syAt / tatsambaddhayordharmayorutpAda-vinAzAt tasyA-15 sAvabhyupagamyate nAnyasyeti cet, na; sadasatoH sambandhAbhAvena tatsambandhitvAyogAt / tathAhisambandho bhavatn) sato vA bhavet , asato vA bhavediti kalpanAdvayam / na tAvat sataH samadhimatA'zeSasvabhAvasyAnyAnapekSatayA kvacidapi pAratanyAsambhavAt |naapystH,srvopaakhyaavirh(hi)ttyaa tasya kvacidAzritatvAnupapatteH; nahi zazaviSANAdiH kvacidapyAzrita upalabdhaH / na ca vyatiriktadharmAntarotpAda-vinAze sati pariNAmo bhavadbhirvyavasthApitaH, kiM tarhi ? yatrAtmabhUtaikasvabhAvA-20 nuvRttiH avasthAmedazca tatraiva tadyavasthA / na ca dharmiNaH sakAzAd dharmayorvyatireke sati ekasvabhAvAnuvRttirasti, yato dhAva tayoreka AtmA; sa ca vyatirikta iti nAtmabhUtaikasvabhAvAnuvRttiH / na ca niruddhadhamAnotpadyamAnadharmadvayavyatirikto dharmI upalabdhilakSaNaprApto dRggocaramavatarati kasyaciditi tAdRzo'sadyavahAraviSayataiva / atha anarthAntarabhUta iti pakSaH kakSIkriyate tathApyekasmAd dharmikharUpAvyatiriktatvAt tirobhAvA''virbhAvavatordharmayoddhayorapyekatvam dharmisvarUpavaditi kena25 rUpeNa dharmI pariNataH syAt dharmoM vA? avasthAtuzca dharmiNaH sakAzAdavyatirekAd dharmayoravasthAtRsvarUpavanna nivRttiH nApi prAdurbhAvaH dharmAbhyAM ca dharmiNo'nanyatvAt dharmasvarUpavat / apUrvasya cotpAdaH pUrvasya ca vinAza iti naikasya kasyacit pariNatiH siddhayediti na pariNAmavazAdapi sAGyAnAM kAryakAraNavyavahAraH saGgacchate / na ca pariNAmaprasAdhakaM pramANaM kSaNikam akSaNikaM vA sambhavatIti pratipAditamabhedanirAkaraNaM kurvdbhiH| 30 ___ yaca asatkAryavAde 'asadakaraNAt' ityAdi dUSaNamabhyadhAyi tat satkAryavAde'pi tulyam / tathAhi-asatkAryavAdinA'pi zakyamidamitthamabhidhAtum na sadakaraNAdupAdAnagrahaNAt srvsmbhvaabhaavaat| . zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAzca sat kAryam // iti / atra ca 'na sat kAryam' iti vyavahitena sambandho vidhAtavyaH, kasmAt ? 'sadakaraNAt' 'upAdAnagraha-35 NAt' ityAdihetusamUhAt / ubhayayo(bhayo)ryazca doSastamekaH preryo na bhavati / tathAhi-yadi dugdhA prasaktiH vi. / 2"atha parityAgAt"-tattvasaM0 paji. pR. 23 paM0 18 / 3-rahitayA vA0 bA0 vinaa| "sarvopAkhyAvirahalakSaNatayA"-tattvasaM0 paji0 pR. 24 paM0 5 / 4-nAzi sa-bhA0 mA.nAza mati vA. baa0| 5 SaSTyantam / 6 "kena AzrayeNa"-tattvasaM0 paji0 pR. 24 paM0 13 / 7-vyatirikAta mAM. mAM. vA. bA. vinaa| 8-No'nyatvA-vA. baa0|-nno'nynnydvaat bhAM0 maaN0| 9-sya kvacit vi0| 1. pR. 28250 18 / 11 tattvasaM0 paji0 pR0 24 paM0 21 / 12 urbhaye yazcAdo-vA0 bA0 / ubhayozcadovi. dde| ubhayayAzcado-hA0 / "yazcobhayordoSaH"-tattvasaM0 paji. pR. 24 paM0 24 / 13 "yadi dadhyAdayaH santi dugdhAyAtmasu sarvathA / teSAM satAM kimutpAdyaM hetvAdisadRzAtmanAm" / tasvasaM0 kA0 17pR0 25 sa0 ta038 Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298 prathame kANDediSu dadhyAdIni kAryANi rasa-vIryavipAkAdinA vibhaktena rUpeNa madhyAvasthAvat santi tadA teSAMkita paramutpAdyaM rUpamavaziSyate yat tairjanyaM syAt ? ne hi vidyamAnameva kAraNAyattotpattikaM bhavati prakRti caitanyarUpavat / atra prayogaH-yat sarvAtmanA kAraNe sat na tat kenacijanyam , yathA prakRtizcaiko vA. tadeva vAmadhyAvasthAyAM kAryam,sat tat savotmanA paramatena kSIrAdau dadhyAdi iti vyA 5palabdhiprasaGgaH / na ca hetoranaikAntikatA, anutpAdyA'tizayasyApi janyatve sarveSAM janyatvaprasaki anavasthAprasaktizca-viparyaye bAdhakaM pramANam-janitasyApi punarjanyatvaprasaGgAt / tadevaM kAryatvAli matAnAmakAryatvaprasaktiH stkaaryvaadaabhyupgme| kAraNAbhimatAnAmapi mUlaprakRti-bIja-dugdhAdI padArthAnAM vivakSitamahadAdi aGkura-dadhyAdijanakatvaM na prApnoti avidyamAnasAdhyatvAt muktAtA vat / prayogaH-yad avidyamAnasAdhyaM na tat kAraNam , yathA caitanyam, vi(avi)dyamAnasAdhyA 10 bhimataH padArtha iti vyApakAnupalabdhiH / prasaGgasAdhanaM caitad dvayamapi ato nobhayasiddhodAharaNena prayojanam / bhogaM pratyAtmano'pi kartRtvAbhyupagame muktAtmA udAhartavyaH / na ca pa~thamaprayoge aba vyaktA(ktyA)dirUpeNApi saMvizeSaNe hetAva(vu)pAdIyamAne asiddhatA na hyasmAbhirabhivyaktyAdi rUpeNApi sattvamiSyate kAryasya kiM tarhi ? zaktirUpeNa nirvizeSaNe tu tasminnanaikAntikatA yato'khi vyaktyAdilakSaNasyAtizayasyotpadyamAnatvAnna sarvasya(syA)kAryatvaprasaGgo bhaviSyati ata eva dvitI15yo'pi hetarasiddhaH vidyamAnatvAta sAdhyasyAbhivyaktyadrekAnudrekAdyavasthAvizeSasye yato'tra vikalpadvayam-kimasAvatizayo'bhivyaktyAdyavasthAtaH prAgAsIt, Ahozcinneti ? yadyAsIt na tahasiddhatAdidUSaNaM prayogadvayopanyastahetudvayasya / atha nAsIt evamapyatizayaH kathaM hetubhyaH prAdurbhAvamaznuvIta ? 'asadakaraNAt' iti bhavadbhirabhyupagatatvAt / tat sthitam-sadakaraNAnna sat kAryam / yathoktanItyA satkAryavAde sAdhyasya(syA)bhAvAdupAdAnagrahaNamapyanupapannaM syAt tatsAdhya 20phalavAJchayaiva prekSAvadbhirupAdAnaparigrahAt, niyatAdeva ca kSIrAderdadhyAdInAmudbhava ityetadapyanupapaNe syAt sAdhyasyAsambhavAdeva; yataH sarvasmAt sambhavAbhAva eva niyatAjanmetyucyate taJca satkAryavAdapakSe na ghaTamAnakam / tathA, 'zaktasya zakyakaraNAt' ityetadapi satkAryavAde na yuktisaGgatam sAdhyAbhAvAdeva, yato yadi kizcit kenacidaminirva]ta tadA nirvartakasya zaktirvyavasthApyeta nirva1 "hetujanyaM na tat kArya sattAto hetuvittivat / ato nAbhimato heturasAdhyatvAt parAtmavat" // tattvasaM0 kA0 18 pR0 25 / 2 kArya sarva (sacca) sarvAtmanA vA0 baa0| "sadeva ca kArya madhyAvasthAyAm , sacca sarvAtmanA paramatena dadhyAdi"tattvasaM0 paji0 pR. 25 paM0 17 / 3 yadi vidyamAnasAdhyaM tat kAra-vA0 baa0| 4 "avidyamAnasAdhyazcAmimataH padArthaH"-tattvasaM0 paji. pR0 26 paM0 2 / 5 "yastu manyate sAlayaH puruSasyApi pratibimbodayanyAyena bhoge prati kartRtvamastIti / taM pratyevaM vyAkhyA-parazcAsAvAtmA ca-(pra0 pR0 paM0 24) mukta ityarthaH"-tattvasaM. paji. pR0 26 paM0 3 / "athAstyatizayaH kazcidabhivyaktyAdilakSaNaH / yaM hetavaH prakurvANA na yAnti vacanIyatAm" // tattvasaM. kA0 19 pR. 26 / 7 pra0 pR. paM0 3 / 8 pra0 pR. paM0 12 / 9 savizeSaNo hetorupAdIyamAna'siddhyata / nA hya-vA. baa0| 10 hetAvapAdIyamAno'siddhatA na hya-A0 / 11-bhivyaktAdi-vA0 bA0 vinaa| 12 vyakkAdi-vA. bA0 / 13 prasaGgazcAyam-pra0 pR. pN05| 14 eva vaM dvi-vi0 De0 / evaM dvi-haa| 15pra.pR. pN09| 16 sAdhyasyApi vyaktyu-vA. bA0 / sAdhyasyApi bhivyaktyu-vi* De0 / 17 "prAgAsId yadyasAveSaM na kiJcid dattamuttaram / no cet so'sat kathaM tebhyaH prAdurbhAvaM smshnute?"|| tattvasaM0 kA0 20 pR. 26 / 18 pR. 28250 18 / 19 "nAtaH sAdhyaM samastIti nopAdAnaparigrahaH / niyatAdapi no janma na ca zaktirna ca kriyA" // tattvasaM0 kA0 21 pR. 26 / 20-dhyakSAbhAvA-vA. baa.| 21 syAt tatsAdhyakasyAsaMbhavAdeva hA0 / syAt sAdhyasAsaMbhavAbhAva eva vA0 bA0 / syAt tatsAdhakasyAsaMbhavAdeva vi0 / 22 pR. 282 paM0 19 / 23 "niva(rSaya'sya ca karaNaM sidhye"-tatvasaM0 pazi* pR. 27 pN06| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 299 yasya ca kA(ka)raNaM siddhimadhyAsIteti, naanythaa| kAraNabhAvo'pi bhAvAnAM sAdhyAbhAvAdeva satkAryavAde na yuktisaGgataH na caitad dRSTamiSTaM ca / tasmAnna sat kArya kAraNAvasthAyAmiti prasaGgaviparyayaH paJcakhapi prasaGgasAdhaneSu yojyH|| ____ api ca, sarvameva hi sAdhanaM svaviSaye pravarttamAnaM dvayaM vidadhAti-svaprameyArthaviSaye utpadyamAnau saMzaya-viparyAsau nivarttayati, svasAdhyaviSayaM ca nizcayamupajanayani / na caitat satkAryavAde yuktyA 5 saGgacchate / tathAhi-sandeha -viparyAso bhavadbhiH kiM caitanyasvabhAvAvabhyupagamyene, Ahozvid buddhimanaHsvarUpau? tatra yadi prathamaH pakSaH, sa na yuktaH; caitanyarUpatayA tayorbhavadbhiranabhyupagamAt, abhyupagame vA muktyavasthAyAmapi caitanyAbhyupagamAt tatsvabhAvayostayorapyutpattyanivRtteranirmokSaprasaGgaH, sAdhanavyApArAt tayoranivRttizca caitanyavannityatvAt / dvitIyapakSo'pi na yuktaH, buddhima(manasonityatvena tayorapi nitytvaannivRtyyogaat| na ca nizcayotpattirapi sAdhanAt sambhavati 10 tasyA api sarvadA'vasthiteH anyathA satkAryavAdo vizIryaMta iti sAdhanopanyAsaprayAso viphalaH kApilAnAm / svavacanavirodhazca prApnoti-tathAhi-nizcayotpAdanArtha sAdhanaM bruvatA nizcayasya asata utpattirajIkRtA bhavet 'sat kAryam' iti ca pratijJayA sA niSiddheti svavacanavirodhaH spaSTa eva / atha sAdhanaprayogavaiyarthya nA(mA) prApaditi nizcayo'sanneva sAdhanAdutpadyata ityaGgIkriyate tarhi 'asada-15 karaNAt' ityAdehetupaJcakasyAnaikAntikatA svata evAbhyupagatA bhavati nizcayavat kAryasyApyasata utpttyvirodhaat| tathAhi-yathA nizcayasya asato'pi karaNam tadutpattinimittaM ca yathA viziSTasAdhanaparigrahaH-na ca yathA tasya sarvasmAt sAdhanAbhAsAdeH sambhavaH yathA cAsannapyasau zaktaihetumirnirvaya'te, yathA ca kAraNabhAvo hetUnAM samasti tathA kArye'pi bhaviSyati iti kathaM nAnaikAntikA nizcayena 'asadakaraNAt'ityAdihetavaH / na ca yadyapi prAk sAdhanaprayogAt sanneva nizcayastathApi 20 na sAdhanavaiyarthyam yataH prAganabhivyakto nizcayaH pazcAt sAdhanebhyo vyaktimAsAdayatItyabhivyaktyartha sAdhanaprayogaH saphala iti nAnarthakyameSAmiti vaktavyam , vyakterasiddhatvAt / tathAhi-kiM svabhAvAtizayotpattirabhivyaktirabhidhIyate, Ahozcit tadviSayaM jJAnam , uta tadupalambhAvArakApagamaH iti pkssaaH| tatra na tAvat svabhAvAtizayotpattirabhivyaktiH yato'sau svabhAvAtizayo nizcayasvabhAvAdvyatiriktaH syAt, vyatirikto vA? yadi avyatiriktastadA nizcayasvarUpavat tasya sarvadaivAva-25 sthiternotpttiyuktimtii| atha vyatiriktastathApi tasyAsau' iti smbndhaanutpttiH| tathAhi-AdhArAdheyalakSaNaH, janyajanakasvabhAvo(vo vA')'sau bhavet ? na tAvat prathamaH, parasparamanupakAryopakArakayostadasambhavAt, upakArAbhyupagame copakArasyApi pRthagbhAve sambandhAsiddhiH-aparopakArakalpa nAyAM cAnavasthAprasaktiH-apRthagbhAve ca sAdhanopanyAsavaiyarthyam nizcayAdevopakorApRthagbhUtasyA 1 "sarvAtmanA ca niSpatterna kAryamiha kiJcana / kAraNavyapadezo'pi tsmaannaivoppdyte"|| tattvasaM. kA. 22 pR0 27 / 2-TaM vA ta-A0 / 3 "sarva ca sAdhanaM vRttaM viparyAsanivartakam / nizcayotpAdakaM cedaM na tathA yuktisaMgatam // na saMdeha-viparyAsau nivatyau sarvadA sthiteH / nApi nizcayajanmA'sti tata eva vRthA'khilam // tattvasaM* kA0 23-24 pR. 27 / 4 "caitanya-buddhi-manasAM nityatvena"-tattvasaM0 paji0 pR0 27 paM0 25 / 5-nArthasAdha-A0 hA0 / 6 "athApi nizcayo'bhUtassamutpadyeta sAdhanAt / nanu tenaiva sarve'mI bhaveyurvyabhicAriNaH" // tattvasaM0 kA0 25 pR0 28 / 7 pR. 282 paM0 18 / 8 "avyakto vyaktibhAk tebhya iti ced vyaktirasya kA ? / na rUpAtizayotpattiravibhAgAdasaMgateH" // tattvasaM0 kA0 26 pR0 28 / . "AdhArAdheyalakSaNo vA saMbandho bhavet , janyajanakabhAvalakSaNo vA ?"-tattvasaM0 paji. pR. 28 paM0 22 / 10-bhAvA'sau vi. dde| 11 atha pRthagbhU-vA0 bA0 vinaa0| 12-kArapRtha-vA0 bA0 vinA / Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ] iti 300 prathame kANDetizayasyotpatteH / na cAtizayasya kazcidAdhAro yuktaH amUrtatvenAdhaH prasarpaNAbhAvAt adhogatipratibandhakatvenAdhArasya vyavasthAnAt / janyajanakabhAvalakSaNo'pi na sambandho yuktaH, sarvadeva sambandhAkhyasya (nizcayAkhyasya) kAraNasya snnihittvaannitymtishyotpttiprskteH| na ca sAdhana prayogApekSayA nizcayasyAtizayotpAdakatvaM yuktam anupakAriNyapekSA'yogAt, upakArAbhyupagame 5vA doSaH pUrvavad vaacyH| api ca, atizayo'pi pRthagbhUtaH kriyamANaH kimasan kriyate, Ahosvit san iti kalpanAdvayam / asattve pUrvavat sAdhanAnAmanaikAntikatA vAcyA, sarave ca sAdhanavaiyarthyam tatrApi abhivyaktyabhyupagame 'keyamabhivyaktiH' ityAdyanavasthAprasaGgo durnivAra iti vyatirekapakSo'pi saGgatyasambhavAdasambhavI / ato na svbhaavaatishyotpttirbhivyktiH| nApi tadviSayajJAnotpattisvarUpA abhivyaktiyuktisaMgatA, tadviSayajJAnasya bhavadabhiprAyeNa nitya10 tvAt / tathAhi-tadviSayA'pi saMvittiH satkAryavAdimatena nityaiva kimutpAdyaM tasyAH syAt ? api ca, ekaika(kaiva) bhavanmatena saMvid -"A sarga-pralayAdekA buddhiH " [ kRtAtA(ntA)t-saiva ca nizcayaH tatra ko'parastadupalambho'bhivyaktisvarUpo yaH sAdhanaiH sampA gheta? ne ca ta(na ca na tadvaddhisvabhAvA tadviSayA saMvittiH kintu manaHsvabhAveti vaktavyama. 'buddhiH' 'upalabdhiH' 'adhyavasAyaH' 'manaH' 'saMvittiH' ityAdInAmanantaratvena pradarzayiSyamANatvAt 15tadviSayopalambhA''varaNakSayalakSaNApyabhivyaktirna ghaTAM prAzcati dvitIyasyopalambhasyAsambhavenopala. mbhAvaraNasyApyabhAvAt na hyasata AvaraNaM yuktisaMgatam tasya vastusadviSayatvAt / na cAsatastadAvaraNasya kutazcit kSayo yuktH| satve'pi tadAvaraNasya nityatvAnna kSayaH sambhavI, tibhA(tiro. bhA)valakSaNo'pi kSayastasyA'yuktaH aparityaktapUrvarUpasya tirobhAvAnupapatteH tadviSayopalambhasyA(sya) satve'pi nityatvAnnAvaraNasambhava iti kutastatkSayo'bhivyaktiH? na cApyAvaraNakSayaH kenacid 20 vidhAtuM zakyaH tasya niHsvabhAvatvAt / tato'bhivyakteraghaTamAnatvAt satkAryavAdapakSe sAdhanopanyAsavaiyarthyam / evaM bandha-mokSAbhAvaprasaGgazca ttpksse| tathAhi-pradhAna-puruSayoH kaivalyopalambhalakSaNatattvajhAnaprAdurbhAve sati apavargaH kApilairabhyupagamyaMte, tatra(taca) tattvajJAnaM sarvadA vyavasthitameveti sarva eva dehino'pavRkSAH(vRttAH) syuH| ata eva na bandho'pi tatpakSe saGgataH mithyAjJAnavazAddhi bandha 25iSyate tasya ca sarvadA'vya(dA vya)vasthitatvAt sarveSAM dehinAM baddhatvamiti kuto mokSaH? "sarvadaiva nizcayAkhyasya kAraNasya"-tattvasaM. paji. pR. 28 paM0 27 / 2 pR. 299paM0 28 / 3 pR. 299 paM0 22 / 4-dasambhavo ato dde0|-dsmbhvaa ato haa0|-dsmbhve ato vi0| 5 na tdvissysNvittirnoplmbhaavRtikssyH| nityatvAdupalambhasya dvitIyasyA'pyasaMbhavAt" // tattvasaM0 kA0 27 pR. 29 / / 6 tadviSayasyApi vA. bA. vinaa| -tpAdya taM syAdapi vi0 haa0|-tpaadyN ta syAdapi aa.| -tpAdyaM te syAt api vA. bA0 / "satkAryavAdino matena nityaiveti kiM tasyA utpAdyam"-tattvasaM0 paJji.pR0 29 paM0 10 / 8 eka va bhavanma-vA. bA. / "ekaiva bhavatAM matena"-tattvasaM0 paJji. pR. 29 paM0 13 / 9-ddhirikRtA tAt sauva vi. haa0|-ddhiriti kRtirityAdyava vA. baa0|10 " 'A sarga-pralayAdekA buddhiH' iti siddhAntAt"-tattvasaM0 paji. pR. 29 paM0 13 / 11"na buddhikhabhAvA tadviSayasaMvittiH kiM tarhi ? manaHkhabhAveti, tadasamyak"-tattvasaM. paji. pR. 29 paM0 15 / 12 na vA'sata-vi. vinaa| 13-Nanitya-vA. baa.| 14-vIti virodhAbhAvala-vA. bA0 / "nApi tirobhAvalakSaNaH kSayo yuktaH atyaktapUrvarUpasya tirobhAvAsaMbhavAt"tattvasaM0 paJji. pR. 29 paM0 19 / 15 "athavA 'nityatvAt' iti, tadviSayAyAH saMvittarnityatvAnnAvaraNaM saMbhavati tadasaMbhavAnna kSayo yuktaH"-tattvasaM0 paji0 pR. 29 paM0 22 / 16-myate na ca tattvajJAnaM sarvadA'vyavasthitameveti sarva eva dehino'pavRkSAH bhAM0 mA0 |-syte ta ca tattvajJAnaM sarvadA vesthitameveti sarva eva dehino'pavRkSAH vA. bA0 / "tattvajJAnasyotpattau satyAM mokSo bhavadbhiriSyate, tacca tattvajJAnaM sarvadA'vasthitameveti mukkA: sarva eva dehinaH syuH"-tattvasaM0 paji. pR. 29 paM0 26 / 17 "tasya ca sarvadA'vasthitatvena"-tattvasaM. paji. pR. 29 paM0 27 // Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| lokavyavahArocchedazca satkAryavAdAbhyupagame / tathAhi-hitA'hitaprApti-parihArAya lokA pravartate, na ca tatpakSe kiJcidaprApyam aheyaM vA samastIti nirvyApArameva sakalaM jagat syAditi kathaM na sakalavyavahArocchedaprasaGgaH ? niSiddhe ca satkAryavAde 'asat kArya kAraNe' iti siddhameva-sadasatoH parasparaparihArasthitatvena prakArAntarAsambhavAt-tathApi paropanyastadUSaNasya dUSaNAbhAsatApratipAdanaprakAro lezataH 5 pradarzyate-tatra yat tAvaduktaM pareNa 'asat kartuM naiva zakyate, niHsvabhAvatvAt' iti, tadasiddham / vastusvabhAvasyaiva vidhIyamAnatvAbhyupagamAt tasya ca nairUpyAsiddheH / atha prAga utpatteniHsvabhAvameva tat, na; tasyaiva niHsvabhAvatvAyogAt / na yataH sasvabhAva eva niHsvabhAvo yuktaH vastusvabhAvapratiSedhalakSaNatvAnniHsvabhAvatvasya / na ca kriyamANaM vastu utpAdAt prAgasti yena tadeva ni:svabhAvaM siddhyet / na ca vastuvirahalakSaNameva dharmiNaM nirUpaM pakSIkRtya 'nairUpyAt' iti hetuH pa(ka)-10 kSIkriyata iti vaktavyam, siddhasAdhyatAprasaGgAt yato na vastuvirahaH kenacid vidhIyamAnatayA' bhyupagataH / anaikAntikazcAyaM hetuH vipakSe bAdhakapramANA'pradarzanAt kAraNazaktipratiniyamAddhi kiJcidevAsat kriyate yasyotpAdako heturvidyate; yasya tu zazazRGgAde tyu(nAstyu)tpAdakaH tanna kriyata iti anekAnta eva, yato na sarva sarvasya kAraNamiSTam / na ca 'yada asat tat kriyata evaM' iti vyAptirabhyupagamyate kiM tarhi ? yad vidhIyate utpattaH prAk tat asdevetybhyupgmH| atha 15 tulye'piM asatkAritve hetUnAM kimiti sarvaH sarvasyAsato heturna bhavatItyabhidhIyate, asadetat, bhavatpakSe'pyasya codyasya samAnatvAt / tathAhi-tulye satkAritve kimitiM sarvaH sarvasya sato heturna bhavatItyasatkAryavAdinA'pyetadabhidhAtuM zakyata eva / na ca bhavanmatena kizcidasadasti yena tanna kriyate, na ca kAraNazaktiniyamAt sadapi nabho'mburuhAdina kriyate ityuttaramabhidhAnIyam , itaratrApyasya samAnatvAt / taduktam"traiguNyasyAvizeSe'pi na sarva srvkaarkaim"| [tattvasaM0 kA028] abhyupagame(ma)vAdena ca 'yavat tadvat' iti sAmyamuktam na punastadasti / tathAhi-satyapi kArya-kAraNayorbhede kasyacit kiJcit kAraNaM bhavati-svahetuparamparAyAtatvAt tathAbhUtakhabhAvapratiniyamasya-amede ca tayorekasyaikatraikasminneva kAle hetukatvaM cAnyonyaviruddhaM kathaM sambhavet 25 viruddhadharmAdhyAsanibandhanatvAt vastumedasya? taduktam "bhede hi kAraNaM kiJcid vastudharmatayA bhavet / abhede tu viruddhyete tasyaikasya kriyA'kriye" // 20 atha asatkAryavAdinaH kAraNAnAM pratiniyatAH zaktayo na ghaTante kAryAtmakAnAmavadhInAma-30 niSpatteH na havadhimantareNAvadhimataH sadbhAvaH sambhavati / prayogazcAtra-ye sadbhUtakAryAvadhizUnyAH na te niyatazaktayaH, yathA zazaGgAdayaH, sadbhUtakAryAvadhizUnyAzca zAlibIjAdayo bhAvA iti vyApakAnupalabdhiH / satkAryavAde tu kAryAvadhisadbhAvAd yuktaH kaarnnprtiniymH| uktaM ca 1 pR. 282 paM0 22 tathA 38 / 2 "prAgU utpattestanniHsvabhAvameveti cet, na; tasyaiva niHkhbhaavtvaayogaat| na hi svabhAva eva niHsvabhAvo yuktaH"-tattvasaM0 paji0 pR0 30 paM0 12 / 3-t niyataH ssv-maaN0| 4 "nIrUpaM dharmiNaM pakSIkRtya 'narUpyAt' iti hetuH kriyate"-tattvasaM0 paJji. pR. 30 paM0 15 / 5-dako stana ki-vA. bA0 / atra 'nAstyutpAdako hetustanna' iti pAThaH saMbhAvyate / "yasya tu viyadabjAdernAsti kAraNaM tanna kriyate"-tattvasaM0 paji. pR.30pN018|| 6 asattalye'pi vA0 bA0 vinA / 7-pi sat-vA0 baa0| 8 sarvasya sato heturbhava-vA. baa0| 9-ti sarvasya sato hetu bhava-vA0 bA0 / 10-dino'pyeta-vA. bA. vinA / 11 "traiguNyasyAvibhede'pi sarva sarvakArakam / yadvat tadvadasattve'pi na sarva sarvakArakam" // tattvasaM0 kA0 28 pR0 30 / 12 "etaca abhyupagamyokam-'yadvat tadvat' iti, na punaH sAmyamasti"-tattvasaM. paji0 pR. 30 paM0 27 / 13 kAle nutamahe katvaM cAnyo-vA. bA. / "kAle hetutvamahetutvaM ca parasparaviruddham"-tattvasaM0 paji. pR0 31 pN03| 14 tattvasaM0 paji. pR. 3150 4 / Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 prathame kANDe - "avadhInAmaniSpatterniyatAste na zakayaH / satve ca niyamastAsAM (yuktaH ) sArvadhiko nanu" // [ tattvasaM0 kA0 29 ] iti, asadetat; hetoranaikAntikatvAt / tathAhi avadhI nAma niSpattau 'kSIrasya dadhyutpAdane zaktiH' 5 iti vyapadezaH kevalaM mA bhUt, yet punaranadhyAropitaM sarvopAdhinirapekSaM vastusvarUpam-yadanantaraM pUrvamadRSTamapi vastvantaraM prAdurbhavati tasyApratiSedha eva / nai ca zabda- vikalpAnAM yatra vyAvRttistatra vastusvabhAvo'pi nivarttate, yeto vyApakaH svabhAvaH kAraNaM vA vyAvarttamAnaM svaM vyApyaM svarkAya vAssdAya nivarttate iti yuktam tayostAbhyAM pratibandhAt nAnyaH atiprasaGgAt / na ca 'payaso dani zaktiH' ityAdivyapadezaH vikalpo vA bhAvAnAM vyApakaH svabhAvaH kAraNaM vA yenAsau nivartamAnaH 10 sva (svaM) bhAvaM nivarttayet tadvyatirekeNApi bhAvasadbhAvAt / yato vyapadezAH vikalpAzca niraMzaikasvabhAve vastuni yathAbhyAsa manekaprakArAH pravarttamAnA upalabhyante - ekasyaiva zabdAderbhAvasya anityAdirUpeNa bhinnasa meM sthAyibhirvAdibhiH vyapadezAt vikalpanIcca tattAdAtmye vastunazcitratvaprasaktiH vyapadezavikalpavat, zabdavikalpAnAM vastusvarUpaveda (vade) katvaprasaGgaH / naiM hyekaM citraM yuktam i ( a ) tiprasaGgAt / tataH zaktipratiniyamAt kiJcideva asad vidhIyate na sarvamityanaikAntiko'pi 'nairUpyAt' 15 iti hetuH / 'upAdAnagrahaNAt' ityAdihetucatuSTayasya ata evAnaikAntikatvam / tathAhi - yadi kAryasatkRtameva pratiniyatopAdAnagrahaNaM kacit siddhaM bhavet tadaitat syAt yAvatA kAraNazaktipratiniyamakRtamapi pratiniyatopAdAnagrahaNaM ghaTata eva sarvasmAt sarvasya sambhavo'pi - kAraNazaktipratiniyamAdeva-ca na bhavati sarvasya sarvArthakriyAkAribhAvatvasyAsiddheH / yadapi 'akAryAtizayam' ityAdyum, tadapyabhiprAyAparijJAnAdevaH yato nAsmAbhiH 'abhAva utpadyate iti nigadyate - yena 20 vikArApattau tasya svabhAvahAniprasaktirApadyeta - kintu vastveva samutpadyate iti prAk pratipAditam, tacca vastu prAgutpAdAt 'asat' - upalabdhilakSaNaprAptasyAnupalabdheH niSpannasyAtiprasaGgataH kAryatvAnupapattezca - ityucyate, yasya ca kAraNasya sannidhAnamAtreNaM tat tathAbhUtamudeti tena tat 'kriyate' iti vyapadizyate, na vyApArasamAvezAt kiJcit kenacit kriyate, sarvadharmANAmavyApAratvAt / nApyasat kiJcidasti yannAma kriyate asattvasya vastusvabhAvapratibandhalakSaNatvAt / api ca, yadi 25 akAryAtizayavat tadasanna kriyata ityabhidhIyate, sadapi sarvasvabhAvaniSpatterakAryAtizayameveti kathaM kriyate ? tataH 'zaktasya zakyakaraNAt ityayamapyanaikAntikaH / satkAryavAde ca kAraNabhAvasyA'ghaTamAnatvAt 'kAraNabhAvAt' ityayamapyanaikAntikaH / athavA kAryatvAsambhavasya sataH prAk pratipAditatvAt asatkAryavAda eva copAdAnagrahaNAdiniyamasya yujyamAnatvAt 'upAdAnagrahaNAt' ityAdihetucatuSTayasya sAdhyaviparyayasAdhanAd viru 1 - vadhino nanu vA0 vA0 / 2 "naivaM teSAmaniSpattyA mA bhUcchabdastathA'param / sarvopAdhiviviktasya vasturUpasya na kSatiH" // tattvasaM 0 kA 0 30 pR0 31 / 5 na za-vi0 / 3- vala mA bhUt vA0 bA0 vinA / 4 ya puna - vA0 vA0 vinA / 6 " na nAma rUpaM vastUnAM vikalpA vAcakAzca yat / vizvakalpAH pravartante yathAbhyAsamamedini" // tattvasaM 0 kA 0 31 pR0 31 / 9 - mAnaH svabhAvaH svabhAvaM niva - hA0 31 paM0 27 / 10 - maye sthAyi - bhAM0 7- pakAH svabhAvAH kAra - vA0 vA0 vinA / 8- cAdAya De0 / vi0 / "yena tannivartamAnaM tathAvidhaM vastu nivartayet" - tattvasaM0 paJji0 pR0 mAM 0 vinA / 11 - nAzcAtattAdA vA0 bA0 / 12 "vastukharUAvadeva vA zabdavikalpAnAmekarUpatvaprasaGgaH " - tattvasaM0 paji0 pR0 32 paM0 7 / 13 na hyekacitravyaktami - bhAM0 / na hyekaM citrazaktami - A0 hA 0 vi0 / na hyekaM cidazaktami - mAM0 / "na hyekaM citramiti yuktam atiprasaGgAt " - tattvasaM0 paJji0 pR0 32 paM0 8 / 14 10282 paM0 18 / 15- sarvasyAsambhavA0 vA0 vinA / 160 283 paM0 12 tathA 38 / 17- tpAdya iti vA0 bA0 vinA / 18 pR0 301 paM0 7-11 / 19- Na ca tat vA0 bA0 20 - mAdezA - vA0 bA0 / 21 "api ca, yadi akAryAtizayatvAd asanna kriyate " - tattvasaM0 paji0 pR0 32 vinA / paM0 20 / Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 303 khatA / atha yadi 'asadevotpadyate' iti bhavatAM matam tat kathaM sadasatorutpAdaH sUtre pratiSiddhaH? uktaM ca tatra-"anutpannAzca mahAmate sarvadharmA(rmAH) sadasatoranutpannatvAt" [ iti, na; vastUnAM pUrvAparakoTizUnyakSaNamAtrAvasthAyI svabhAva eva utpAda ucyate bhedAntarapratikSepeNa tanmAtrajijJAsAyAm, na punavaibhASikaparikalpitA jAti: saMskRtalakSaNA pratiSetsyamAnatvAt tsyaaH| nApi vaizeSikAdiparikalpita(taH) sattAsamavAyaH svakAraNasamavAyo(yo vA, tayo)rapi 5 niSetsyamAnatvAt, nityatvAt tayoH paramatena, nityasya ca jnmaanupptteH| uktaM ca "sattA-svakAraNA''zleSakaraNAt kAraNaM kila / ___sA sattA sa ca sambandho nityau kAryamatheha kima" // [ ]iti| sa evamAtmaka utpAdo nA'sanA(tA) tAdAtmyena sambadhyate, sadasatorvirodhAt-na hi asat sada bhavati / nApi satA pUrvabhAvinA sambadhyate tasya pUrvamasattvAt ; kalpanAbuddhyA tu kevalamasatA 10 vastu sambadhyate, na hyasanAma kiJcidasti yad utpattimAvizet 'asadutpadyate' iti tu kalpanAviracitavyavahAramAtram / kalpanAbIjaM tu pratiniyatapadArthA'nantaropalabdhasya rUpasyopalabdhilakSaNaprAptasyotpattyavasthAtaH praagnuplbdhiH| tadevamutpatteH prAk kAryasya na sattvaM dharmaH, nApyasattvam syaivA(ttvam tasyaivA)bhAvAt / api ca, payaHprabhRtiSu kAraNeSu dadhyAdikaM kAryamastIti yayucyate tadA vaktavyam-kiM vyaktirUpeNa tat tatra sat, atha zaktirUpeNa? tatra yadi vyaktirUpeNeti pakSaH, sana 15 yuktaH, kSIrAdyavasthAyAmapi dadhyAdInAM svarUpeNopalabdhiprasaGgAt / nApi zaktirUpeNa, yatastadrUpaM dadhyAdeH kAryAnu(du)palabdhilakSaNaprAptAt kimanyat, Ahosvid tadeva ? yadi tadeva tadA pUrvamevopalabdhiprasaGgo dhyAdeH / atha anyaditi pakSastadA kAraNAtmani kAryamastItyabhyupagamastyakto bhavet kAryAda bhinnatanoH zaktyabhidhAnasya padArthAntarasya sadbhAvAbhyupagamAt / tathAhi-yadeva AvirbhUtaviziSTarasa-vIryavipAkAdiguNasamanvitaM padArthasvarUpaM tadeva dadhyAdikaM kAryamucyate; kSIrAvasthAyAM20 ca tad upalabdhilakSaNaprAptamanupalabhyamAnamasayavahAraviSayatvamavatarati, yaccAnyacchaktirUpam tat kAryameva na bhavati na ca anyasya bhAve'nyat sad bhavati atiprasaGgAt / na ca upacArakalpanayA tadyapadezasadbhAve'pi vastuvyavasthA, zabdasya vastupratibandhAbhAvAt tadbhAve'pi vstusdbhaavaasiddheH| yadapi 'bhedAnAmanvayadarzanAt pradhAnAstitvam' uktam tatra hetorasiddhatvam, na hi zabdAdi 1 tataH ka-bhAM0 maaN0| 2-mateH bhAM0 mAM0 vA. bA0 / 3 sarvAdharmA sadasatoranu-hA0 vi0 / sarvadharmAtssa danu-vA0 bA / "sarvadharmAH sadasatoranutpannatvAt"-tattvasaM0 paJji. pR. 32 paM0 27 / "punaraparaM mahAmate ! kriyAkAraNarahitAH sarvadharmA na utpadyante akArakatvena / ucyante anutpannAH sarvadharmAH niHkhabhAvAzca"laGkAvatArasU0 pR0 11550 5 / 4 "utpAdo vastubhAvastu so'satA na satA tthaa| saMbadhyate kalpikayA kevalaM tvasatA dhiyaa"|| tattvasaM0 kA0 32 pR. 33 / 5-kalpitasattAsamavAyo vA varapi niSetsya-hA0vi0 |-klpitsttaasmvaayo vArapi niSetsya-bhAM0 maaN| "nApi vaizeSikaparikalpitaH sattAsamavAyaH" tattvasaM0 paJji. pR0 33 paM0 6 / 6 "khakAraNasamavAyo vA tayorapi niSetsyamAnatvAt"-tattvasaM0 paji0 pR. 33 pN07| 7 tattvasaM0 paji. pR0 33 paM0 8 / 8 nAnaH tAdA-vA. bA. vinA / "nAsatA"-tattvasaM0 paji. pR. 33 paM0 10 / 9 "yadidaM vastuno rUpamekAnantaramIkSyate / prAgAsInneti tadvIjaM prAgbhUte tvidamasti na" // tattvasaM* kA0 33 pR. 33 / 10-sattva syaivA-vA. bA. vinaa| 11 "kSIrAdiSu ca dadhyAdi zaktirUpeNa yanmatam / kA zaktistatra dadhyAdi yadi dRzyeta dugdhavat" // tattvasaM0 kA0 34 pR0 33 / 12 ydcy-vi0| 13 "dadhyAdeH kAryarUpAt"-tattvasaM0 paji. pR0 34 paM0 4 / 14 "anyacet kathamanyasya bhAve'bhaktyA'nyaducyate / na hi sattvasya sadbhAvaH sadbhAvo duHkha-mohayoH" // tattvasaM0 kA0 35 pR. 34 / 15-nyasyAbhAve'sada bhv-vi0| 16 pR. 284 paM0 10 / 17 sattvAyanugata vyaktaM na siddhaM naH kathaMcana / AntaratvAt sukhAdInAM vyaktatvAt ttkhsNvidH"|| tattvasaM0 kA036 pR. 34 / Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 prathame kANDelakSaNaM vyaktaM sukhAdyanvitaM siddham sukhAdInAM jJAnarUpatvAt zabdAdInAM ca tadrUpavikalatvAt na sukhAdyanvitatvam / tathA ca prayogaH-ye jJAnarUpavikalAH na te sukhAdyAtmakAH, yathA paropagata AtmA, jJAnarUpavikalAzca zabdAdaya iti vyApakAnupalabdhiH / atha jJAnamayatvena sukhAdirUpatvasya vyAptiryadi siddhA bhavet tadA tannivartamAnaM sukhAdimayatvamAdAya nivarteta; na ca sA siddhA puruSa5syaiva saMvidrUpatveneSTeriti, asadetat; sukhAdInAM svasaMvedanarUpatayA spaSTamanubhUyamAnatvAt / tathAhi-spapTeyaM sukhAdInAM prIti-paritApAdirUpeNa zabdAdiviSayaMsannidhAne'sannidhAne ca prakA. zAntaranirapekSA prakAzAtmikA svasaMvittiH / yacca prakAzAntaranirapekSaM sAtAdirUpatayA svayaM siddhimavatarati tat 'jJAnam' 'saMvedanam' 'caitanyam' 'sukham' ityAdimiH paryAyairabhidhIyate / na ca sukhAdInAmanyena saMvedanenAnubhA(bha)vAdanubhavarUpatA prathate, tatsaMvedanasyA'sAtAdirUpatAprasaktaH 10 svayamatadAtmakatvAt / tathAhi-yoginaH anumAnavato vA parakIyaM sukhAdikaM saMvedayato na sAtAdirUpatA anyathA yogyAdayo'pi sAkSAt sukhAdyanubhAvina ivAturAdayaH syuH yogyAdivad vA anyeSAmapyanugrahopaghAtau na syAtAm avizeSAt / saMvedanasya ca sAtAdirUpatvAbhyupagame saMvidU. patvaM sukhAdeH siddham / idameva hi sukhaM duHkhaM ca naH 'yat sAtamasAtaM ca saMvedanam' iti nAnaikA. ntikatA hetoH| nApyasiddhatA, sarveSAM bAhyArthavAdinAM saMvidrUparahitatva(tvasya) zabdAdiSu siddha15tvAt / vijJAnavAdimatAbhyupagamo'nyathA prasajyeta tathA ceSTasiddhireva / viruddhatA'pyasya heto sambhavati sapakSe bhAvAt / na ca yathA bahirdezAvasthitanIlAdisannidhAnavazAd anIlAdisvarUpamapi saMvedanaM nIlanirbhAsaM saMvedyate tathA bAhyasukhAdyupadhAnasAmarthyAd asAtAdirUpamapi tsA(sA)tA. dirUpaM lakSyate tena saMvedanasya sAtAdirUpatve'pi na sukhAdInAM saMvidrUpatvaM siddhyati ato'naikA. ntikatA hetoriti vaktavyam , abhyAsa-prakRtivizeSata ekasminnapi triguNAtmake vastuni prItyAdyA. 20 kArapratiniyataguNopalabdhidarzanAt / tathAhi-bhAvanAvazena madyA'GganAdiSu kAmukAdInAm jAtivizeSAcca karabhAdInAM keSAzcit pratiniyatAH prItyAdayaH sambhavanti na sarveSAm, etacca zabdAdInAM sukhAdirUpatvAnna yuktam, sarveSAmabhinnavastuviSayatvAnnIlAdiviSayasaMvittivat pratyekaM citrA saMvit prasajyeta / atha yadyapi trayAtmakaM vastu tathApyadRSTAMdilakSaNasahakArivazAt kiJcideva kasyacid rUpamAbhAti na sarva sarvasya, asadetat tdaakaarshuunytvaadvstvaalmbnprtiitiprskteH| tathAhi25dhyAkAraM tada vastu ekAkArAzca saMvidaH saMvedyanta iti kathaM anAlambanAstA na bhavanti ? prayogaH yaTa yadAkAraM saMvedanaM na bhavati na tata tadviSayama, yathA cakSAnaM na zabdaviSayama, cyAtmakavastvAkArazUnyAzca yathoktAH saMvida iti vyApakAnupalabdhiH tathApi tadviSayatve'tiprasaGgApattirviparyaye 1-yasannidhAne ca prakA-vA. bA. vinaa0| 2-danenAbhavA-vA. bA. vinaa| 3-t yathA hi vA. baa0| 4 "zabdAdiSu saMvidrUparahitatvasya siddhatvAt / anyathA vijJAnavAdimatamevA'jIkRtaM syAt"-tattvasaM0 paji. pR0 35 paM0 11 / 5-pi tatsAtA-kA0 / "bAhyasukhAdyupadhAnavazAd asAtAdirUpamapi sAtAdirUpamiva lakSyate"tattvasaM0 paJji. pR0 35 paM0 15 / 6 "ekatraiva ca zabdAdI bhaavnaa-jaatibhedtH| saGgAdayaH saMbhavino lakSyante niyatAH sphuttm"|| tattvasaM0 kA0 37 pR. 35 / 7 "etacca zabdAdInAM sukhAdirUpatve sati na yuktam / kasmAt ? ityAha"-tattvasaM0 paji0 pR. 35 paM0 25 / 8 "ekavastvanupAtitve citrA saMvit prasajyate / adRSTAdivazAnno cenna syAd vastvanuyAyinI" // __ tattvasaM0 kA0 38 pR. 35 / 9 "Adizabdena bhAvanA-jAti-bheda-jighRkSAdInAM grahaNam"-tattvasaM0 paji. pR036 paM0 4 / 10 "nyAkAraM vastuno rUpamekAkArAzca tdvidH| tAH kathaM tatra yujyante bhAvinyastadvilakSaNAH" // tattvasaM0 kA0 39 pR. 36 / 11-paryaye vA bA-vA0 bA0 vinaa| Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| bAdhakaM pramANam / na ca yathA pratyakSeNa gRhIte'pi sarvAtmanA vastuni abhyAsAdivazAt kvacideva kSaNikatvAdau nizcayotpattirna sarvatra tadvad adRSTAdivalAd ekAkArA saMvid udeSyatItyabhidhAtuM mamama, kSaNikAdivikalpasyApi paramArthato vastuviSayatvAnabhyapagamAta, vastuno vikalpAgocaratvAt paramparayA vastupratibandhAt tathAvidhatatprAptihetutayA tu tasya prAmANyam / uktaM ca "liGga-liGgidhiyorevaM pAraMparyeNa vastuni / pratibandhAt tadAbhAsazUnyayorapyavandhanam" // [ ] iti / paraistu paramArthata eva vastuviSayatvamiSTaM prItyAdipratipattInAm; anyathA sukhAdyAtmanAM zabdAdInAmanubhavAt sukhAnubhavakhyAtirityetadasaGganaM syAt / sukhAdisaMvidAM ca savikalpakatvAnna kiJcidanizcitaM rUpamastIti sarvAtmanA'nubhavakhyAtiprasaktiH yataH svArthapratipatti(ttiH) nizcayAnAmiyameva yat tannizcayanaM nAma / 10 ____ yadapi 'prasAda-tApa-dainyAyupalambhAt sukhAdyanvitatvaM siddhaM zabdAdInAm' ityabhihitam, tadanaikAntikam / tathAhi-yoginAM prakRtivyatiriktaM purupaM bhAvayatAM tamAlambya prakarSaprAptayogAna prasAdaH prAdurbhavati prItizca, aprAptayogAnoM ta(ca) drutataramapazyatAmudvega Avirbhavati, jaDamatInAM ca prakRtyAvaraNaM praadurbhvti| na ca paraiH puruSastriguNAtmako'bhISTa iti 'prasAda-tApa-dainyAdikAryopalabdheH' ityasyaM kathaM nAnaikAntikatA? na ca saGkalpAt prItyAdIni prAdurbhavanti na puruSAditi 15 vAcyama, zabdAdiSvapyasya samAnatvAt / saGkalpamAtrabhAvitve ca sukhAdayo bAhyA na syuH saGkalpasya saMvidUpatvAt / bAhyaviSayopadhAnamantareNApi purupadarzane prItyAyutpattidarzanAt 'bAhyasukhAdyupadhAnabalAt sAtAdirUpaM saMvedanasya' ityapi savyabhicArameva iTAniSTavikalpAdanAvAzrita(danAzrita)bAdyaviSayasannidhAnaM prasiddhameva hi sukhAdivedanaM kathaM tat paropadhAnameva yuktam ? na ca mano'pi triguNaM tadupadhAnavazAt tadAvirbhavatIti vaktavyam , 'yadeva hi prakAzAntaranirapekSaM svayaM siddham'20 ityAdinA saMvidrUpatvasya tatra sAdhitatvAt ataH 'samanvayAt' ityasiddho hetuH / naikAntikazca pradhA. nAkhyena kAraNena hetoH kvacidapyanvayAsiddheH / tathAhi-vyApi nityamekaM triguNAtmakaM kAraNaM sAdhayitumiSTam , na caivaMbhUtena kAraNena hetoH prativandhaH prasiddhaH / na cAyaM niyamaH-yadAtmakaM kArya kAraNamapi tadAtmakameva, tayorbhedAt / tathAhi hetumadAdibhirdhamairyuktaM vyaktamabhyupagamyate tadviparItaM cAvyaktamiti kathaM na kArya-kAraNayorbhedAdanakAntiko hetuH? dharmivizeSaviparItasAdhanAd 25 viruddho'pyayaM hetuH / tathAhi-eko nityastriguNAtmakaH kAraNabhUto dharmI sAdhayitumiSTaH tadvipa rItazca aneko'nityazca tataH siddhimAsAdayati, yato vyaktaM naikayA triguNAtmikayA svAtmabhUtayA jAtyA samanvitamupalabhyate kiM tarhi ? anekatvA'nityatvAdidharmakalApopetameva ataH kAryasyA'ni 1 vaJcanam'-tattvArthazlokavA0 a0 1 sa. 11 zlo0 13 / 2 "mukhAdyanu-" tattvasaM0 paji. pR036 paM0 22 / 3 "iyameva hi nizcayAnAM svArthapratipattiH yat tannizcayanaM nAma"-tattvasaM0 paji0 pR0 36 paM0 23 / 4 pR0 283 paM043 tathA pR0 284 paM0 11 / 5 "prasAdodvegavaraNAnyekasmin puMsi yoginAm / jAyante na ca tadrUpaH pumAnabhimataH paraiH" // tattvama0 kA0 40 pR. 36 / 6 "ajitayogAnAM kSiprataramapazyatAmudvegaH, ye ca prakRyA jaDamatayasteSAM varaNamupajAyate"-tattvasaM0 paji. pR. 37 paM0 3. / 7-nAM tadadbhutara-kAM0 / 8 "guru varaNakameva tamaH"-mATharavR. kA0 13 pR. 23 / 9 pR. 284 paM0 12 / 1. pR. 304 paM0 17 / 11 "yacca iSTAniSTavikalpAdanapekSitabAhyaviSayasannidhAnaM sukhAdisaMvedanaM prasiddhaM tat kathaM paropadhAnAt syAt ?"-tattvasaM0 paJji. pR0 37 paM0 10 / 12 pR. 304 paM0 7 // 13 pR. 284 pN010| 14 "siddhe'pi triguNe vyakta na pradhAnaM prasidhyati / ekaM tatkAraNaM nityaM naikajAtyanvitaM hi tt"| tattvasaM0 kA0 41 pR. 37 / 15 dharmI vi-bhAM. mAM. vA. bAdharmavizeSa-vi. De0 / "dharmavizeSaviparItabhAvanAt"-tattvasaM0 paji. pR. 37paM0 23 / 16 "eko nityastriguNAtmakaH kAraNabhUto dharmaH sAdhayitumiSTaH"-tattvasaM0 paji. pR037 pN024|| sa0 ta039 Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 prathame kANDetyatvA'nekatvAdidharmAnvayadarzanAt kAraNamapi tathaivAnumIyatA(te) / krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAnna nityasya kAraNatvam kAraNabhedakRtatvAcca kAryavaicitryasya anyathA nirhetukatvaprasaGgAkarUpasyApi kAraNatvamiti viparyayasiddhiprasaktena nityaikruupprdhaansiddhiH| yadi tu anityA'nekarUpe kAraNe 'pradhAnam' iti saMjJA kriyate tadA avivAda eva / yadyapi 'sata sat' ityekarUpeNa 'sa 5evAyam' iti ca sthireNa svabhAvenAnugatA adhyavasIyante kalpanAzAnena bhAvAstathApi naiSAmeka jAtyanvayaH svasvabhAvavyavasthitatayA deza-kAla-zakti-pratibhAsAdibhedAt, nApi sthairyam kramotpattimatAM tathaiva pratibhAsanAt / 'pratibhAsabhedazca bhAvAd(n) bhinatti' ityasakRt pratipAditam / 'mRdvikArAdivat' iti dRSTAnto'pi sAdhyasAdhanavikalaH ekajAtyanvayasya ekakAraNabhavatvasya ca tatrApyasiddhatvAt / ne cakaM mRtpiNDAdikaM kAraNaM mRdAdijAtizcaikAnugatA tatra siddheti vaktavyam, 10 yato naiko'vayavI mRtpiNDAdirasti ekadezAvaraNe sarvAvaraNaprasaGgAt, nApyekA jAtiH, prativyaktiprAtabhAsamaMdAditi pratipAditatvAt prtipaadaayssymaanntvaacc| 'samanvayAt' ityasya hetoH puruSaizcAnaikAntikatvama / tathAhi-cetanatvAdidharanvitA: pumAMso'bhISTAH na ca tathAvidhaikakAraNapUrvakAsta iSyante / na ca cetanAdyanvitatvaM puruSANAM gauNam yataH acetanAdivyAvRttAH sarva eva puruSAH ato'rthAntaravyAvRttirUpA caitanyAdijAtistadanugAminI 15 kalpitA na tu tAttvikI samastIti vaktavyam , anyatrApi samAnatvAt-yataH zabdAdiSvapi amukhyaM sukhAdyanvitatvamasatyapyekakAraNapUrvakatve puruSeSviva bhaviSyatIti kathaM nAnaikAntikatvaM hetoH / mUlaprakRtyavasthAyAM ca sattvarajastamolakSaNA guNAH guNatvA'cetanA'bhoktRtvAdibhiranvitAH pradhAnapuruSAzca nityatvAdi(dibhi)ranvitAstathAbhUtaikakAraNapUrvakAzca na bhavantItyanaikAntikatvameva / tadevaM 'samanvayAt' ityasya hetorasiddha-viruddhA'naikAntikadoSadRSTatvAnna pradhAnasAdhakatvama / ane20 naiva nyAyena 'parimANAt' 'zaktitaH pravRtteH' 'kAryakAraNabhAvAt' 'vaizvarUpyasyAvibhAgAt' ityAdi kAnAmapi na pradhAnAstitvasAdhakatvam / tathAhi-sAdhyaviparyaye ca bAdhakapramANApradarzanAt sarve'. pyete'naikaantikaaH| nahi pradhAnAkhyasya hetorabhAvena parimANAdInAM virodhaH siddhH| tathAhiyadi tAvat kAraNamAtrasyAstitvamatra sAdhyate tadA siddhasAdhyatA na hyasmAkaM kAraNamantareNa kArya syotpAdo'bhISTaH, na ca kAraNamAtrasya 'pradhAnam' iti nAmakaraNe kizcid bAdhyate / atha prekSAvat 25 kAraNamasti yad vyaktaM niyataparimANamutpAdayati zaktitazca pravartata iti sAdhyate tadA'naikAnti katA, vinA'pi hi prekSAvatA vidhAtrA svahetusAmarthyAt pratiniyataparimANAdiyuktasyotpattyavirodhAt / na ca pradhAnaM prekSAvat kAraNaM yuktam, acetanatvAt tasya prekSAyAzca cetanAparyAyatvAt / api ca, 'zaktitaH pravRtteH' 'ityanena kimavyatiriktazaktimat kAraNaM sAdhyate, Ahokhid vyatiriktAnekazaktisambandhi tadekatvAdidharmakalApAdhyAsitamiti kalpanAdvayam / tatra yadyAdyA kalpanA tadA 30siddhasAdhanaM kAraNamAtrasya tataH siddhyabhyupagamAt / dvitIyAyAM hetoranaikAntika kacidapyanvayAsiddhehetuzcAsiddhaH yato na vibhinnazaktiyogAt kasyacit kvacit kArye kAraNasya 1-numAyatAm / bhAM. mAM0 vinaa| 2 "ayaHzalAkAkalpA hi krmsNgtmuurtyH| dRzyante vyaktayaH sarvAH kalpanAmizritAtmikAH" // tattvasaM0 kA0 42 pR.38 / 3 pR0 284 paM0 11 / 4-prasavatvasya hA0vi0 / 5 "mRdvikArAdayo medA naikajAtyanvitAstathA / siddhA naikanimittAzca mRtpiNDAdevimedataH" // tattvasaM0 kA0 43 pR. 38 / 6 caikamR-vA0 bA0 vinaa| 7 "caitanyAdyandhitatve'pi naikapUrvatvamiSyate / puruSANAmamukhyaM cet tadihApi samaM na kim" / tattvasaM. kA. 44 pR. 39 / 8 "guNatvA'cetanatvA'bhoktRtvAdibhiranvitAH pradhAnapuruSAzca nityatvAdibhiryuktAH"-tattvasaM0 paji.pR. 39 pN012| 1 "pradhAnahetvabhAve'pi tataH sarva prakalpate / zakterbhedena vaicitryaM kAryakAraNatAdikam" / tattvasaM0 kA0 45 pR. 39 / 1. pR. 284 pN01| 11 pR0 284 paM0 1 // Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| pravRttiH siddhA svAtmabhUtatvAcchaktInAm / niranvayavinAzAvaSTabdhatvAt sarvabhAvAnAM kvacidapi layAsiddheH 'avibhAgAd vaizvarUpyasya' ityayamapi heturasiddhaH layo hi bhavan pUrvasvabhAvApagame vA bhavet , anapagame vA? yadyAdyaH pakSaH tathA(dA) nirnvyvinaashprsnggH| atha dvitIyaH tadA layAnupapattiH yato nAvikalaM svarUpaM bibhrataH kasyacillayo nAma atiprasaGgAt-ativiruddhamidaM parasparataH 'avibhAgaH''vaizvarUpyaM ca' iti / viruddhA vA ete hetavaH pradhAnahetvabhAva (bhAva eva) svakAra- 5 zaktimedataH kAryasya parimANAdirUpeNa vaicitryasya kAryakAraNabhAvAdinA(dInAM) copapadyamAnatvAt / tathAhi-pradhAnaM yadi vyaktasya kAraNaM bhavet tadA sarvameva vizvaM tatsvarUpavat tadAtmakatvAdekameva dravyaM syAt, tatazca 'buddhirekA eko'haGkAraH paJca tanmAtrANi' ityAdikaH parimANavibhAgo'saGgataH syAditi niSparimANameva jagat syAt / tathA, pradhAnahetvabhAve eva-prAktananyAyena 'amede na zaktirna kriyA' ityAdinA-ghaTAdikaraNe kumbhakArAdInAM zaktitaH pravRttirupapadyate.10 kAryakAraNavibhAgo'pi pradhAnahetvabhAve eva yukto na tu tatsadbhAve iti prAk pratipAditam / pradhAnasadbhAve vaizvarUpyamanupapattikameva, sarvasya jagataH tanmayatvena tatsvarUpavadekatvaprasaktastadavibhAgo dUrotsArita eveti na kutazviddhetoH prdhaansiddhiH| yadapi pradhAnavikArabuddhivyatiriktaM caitanyamAtmano rUpaM kalpayanti "caitanyaM puruSasya svarUpam" ] ityAgamAt puruSazca zubhAzubhakarmaphalasya pradhAnopanItasya bhoktA na tu kartA 15 sakalajagatpariNatirUpAyAH prakRtereva kartRtvAbhyupagamAt / pramANayanti cAtra-yat saGghAtarUpaM vastu tat parArtha dRSTam , yathA zayanA''sanAdyaGgAdi, saGghAtarUpAzca cakSurAdaya iti svabhAvahetuH, yazcAsau paraH sa Atmeti sAmarthyAt siddham / atra ca 'caitanyaM puruSasya svarUpam' ityAdi vadatA caitanyaM nityaikarUpamiti pratijJAtam tasya nityaikarUpAt puruSAdavyatiriktatvAt , adhyakSaviruddhaM cedam rUpAdisaMvidAM sphuTaM svasaMvityA bhinna svarUpAvagamAt ekarUpatve tvAtmano'nekavidhArthasya 20 bhoktRtvAbhyupagamo viruddha Asajyeta abhokavasthAvyatiriktatvAt bhokravasthAyAH, na ca dikSAdiyogAdavirodhaH dikSA-zuzrUSAdInAM parasparato'bhinnAnAmutpAdairAtmano'pyutpAdaprasaGgaH tAsAM tadavyatirekAt, vyatireke ca 'tasya tAH' iti sambandhAnupapattiH upakArasya tannibandhanasyAbhAvAt, bhAve vA tatrApi bhedAbhedavikalpAbhyAmanavasthA-tadutpattiprasaGgato dikSAdyabhAvAnna bhoktutvam / prayogaH-yasya yadbhAvavyavasthAnibandhanaM nAsti nAsau prekSAvatA tadbhAvena vyavasthApyaH, yathA AkAzaM 25 mUrtatvena, nAsti ca bhoktRtvavyavasthA nibandhanaM puruSasya didRkSAdi iti kAraNAnupalabdhiH / na cAyamasiddho heturiti pratipAditam / kartRtvAbhAvAd bhoktRtvamapi tasya na yuktam na hyakRtasya karmaNaH phalaM kazcidupabhuGkte akRtAbhyAgamaprasaGgAt / na ca puruSasya karmAkartRtve'pi prakRtirasyAbhilaSitamarthamupanayatItyasau bhoktA bhavati, yato nAsAvapyacetanA satI zubhAzubhakarmaNAM kI yuktA yenAsau karmaphalaM puruSasya sampAdayet / atha yathA paGgandhayoH parasparasambandhAt pravRttistathA mahadAdi "liGgaM 30 cetanapuruSasambandhAccetanAvadiva dharmAdiSu kAryeSvadhyavasAyaM karotItyadoSa evAyam-uktaM ca "puruSasya darzanArtha kaivalyArtha tathA pradhAnasya / paGgandhavadubhayorabhisaMyogAt tatkRtaH sargaH" // [ sADayakA0 21] iti, 1 pR. 284 pN02| 2 "tadA"-tattvasaM0 paji. pR0 40 pN06| 3 "pradhAnahetvabhAva eva kAraNazakti medena hetunA kAryasya parimANAdirUpeNa vaicitrya (vyasya) kAryakAraNatAdezca upapadyamAnatvAd viruddhatA hetUnAm"-tattvasaM. paji.pR.4050 12 / 4 "tathA, kulAlAdInAM ghaTAdikaraNe zaktitaH pravRttiH pradhAnahetvabhAva upapadyate, na tu tadbhAve / yathoktaM prAk-'na ca zaktirna ca kriyA' iti"-tattvasaM. paji. pR. 40 paM0 16 / 5 pR. 298 paM0 19 tathA 40 / 6 tadbhAve vA. baa0| 7 pR. 299 paM0 1 tathA 30 / 8 yogada. samA0 pA0 sU0 9 bhA0 pR. 31 pN07|| 9-sanAvyaMgAdi A0 bha0 ma0-sanAtmaMgAdi vi. dde0|-snaatprgaadi hA0 / "paryaka-ratha-zaraNAdayaH-" mATharavR. pR. 29paM0 22 / "zayanA''sanA'bhyaGgAdivat"-sAGkhya. kau0 pR. 91 paM0 2 kA. 17 / 10-tra caivi0 dde| 11 pra. pR.paM. 14 / 12-tve cAtma-bhAM0 m0| 13-sya sadbhA-vi0 dde0| 14 lina ce-vA. bA. vinA / mATharavR. pR. 33 paM0 24 / 15 kAryeSu vyava-vA0 baa0| 16-"rapi saMyogastatkRtaH sargaH"-sAyakA Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 prathame kANDe asadetat; yato yadi prakRtirakRtasyApi karmaNaH phalamabhilaSitamupanayati tadA sarvadA sarvasya puMso'bhilaSitArthasiddhiH kimiti na syAt ? na ca tatkAraNasya dharmasyAbhAvAnnAsAviti vaktavyam, yato dharmasyApi prakRtikAryatayA tavyatirekAt tadvat sadaiva bhAva iti sarvadA srvsyaamilssitphlpraaptiprsktiH| api ca, yadi abhilaSitaM phalaM prakRtirupanayati tadA nAniSTaM prayaccheta, nahi 5kazcidaniSTamabhilapati / kiJca, upanayatu nAma prakRti(tiH) phalam tathApi bhoktRtvaM puMso'yuktam avikAritvAt-nahi sukha-duHkhAdinA AhlAda-paritApAdirUpaM vikAramanupanIyamAnasya bhokRtvamasyAkAzavat saGgatam / na ca prakRtirasyopakAriNI adhikRtAtmanyupakArasya kartumazakyatvAt, vikAritve vA nityatvahAniprasaktiH atAdavasthyasyAnityatvalakSaNatvAt tasyApi vikAriNyavazya bhAvitvAt / atha na vikArApatyA Atmano bhoktatvamidaM kiM tarhi ? bujhyadhyavasitasyArthacyA 10 pratibimbodayanyAyena saMcetanAt / tathAhi-buddhidarpaNasakrAntamarthaprativimbakaM dvitIyadarpaNakalpe puMsyadhyArohati, tadeva bhoktatvamasya na tu vikArApattiH na ca puruSa(paH) pratibimbamAtrasakA ntAvapi svarUpapracyutimAn darpaNavadavicalitasvarUpatvAt , asadetat; yato buddhidarpaNArUDhamarthapratibimbakaM dvitIyadarpaNakalpa puMsi sAmat tataH (tataH avyatiriktam) vyatiriktaM vA iti vAcyam / yadi avyatiriktamiti pakSastadA tadevodaya-vyapa(ya)yogitvaM puMsaH prasajyeta udayAdi15yogipratibimbAvyatirekAt tamvarUpavat / atha vyatiriktamityabhyupagamastadA na bhoktRtA ne bhoka vasthAtastasya kasyacid vizeSasyAbhAvAt / na cArthaprativimbasambandhAt tasya bhoktRtvaM yuktam anu. pakAryopakArakayoH sambandhAsiddheH upakArakalpanAyA api bhedAbheda viklpto'nupptteH| api ca, puruSasya "didRkSAM pradhAnaM yadi jAnIyAt tadA puruSArtha prati pravRttiryuktA syAt na. caivam tasya jaDarUpatvAt , satyapi cetanArasambandhe na paGgandhadRSTAntAdapravRttiyuktimatI, yato'ndho 20 yadyapi mAge nopalabhate tathApi paGgovivakSAmasI vetti tazya cetanAyattvAt na cavaM pradha vakSAmavagacchati tasyA'cetanAvattvena jaDarUpatvAt / na ca tayornityatvena parasparamanupakAriNoH paGgandhavat sambandho'pi yuktaH / atha pradhAnaM puruSasya didRkSAmavagacchatItyabhyupagamyate tathA sati bhoktatvamapi tasya prasajyate karaNazasya bhujikriyAvedakatvAvirodhAt / na ca ya ekaM jAnAti tenAs. paramapi jJAtavyamityayaM na niyamaH yataH pradhAnasya kartRtve bhoktRtvamapi niyatasannidhIti yuktaM 25 vaktum yato yadi pradhAnasya buddhimattvamaGgIkriyate tadA puruSavaccaitanyaprasaGgaH bujhyAdInAM caitanyaparyA yatvAt , yato yat prakAzAtmatayA'paraprakAzanirapekSaM svasaMviditarUpaM cakAsti tat caitanyamucyate, tad yadi buddherapi samasti cidrUpA sA kimiti na bhavet ? na ca yathoktabuddhivyatirekeNAparaM caitanyamupalakSayAmaH yatastadyatiriktasya purupasya siddhirbhavet / yadapi cidrUpatvAdU buddharbhedaprasAdhanAya parairanumAnamupanyasyate yad yad utpattimattva-nAzi30 svAdidharmayogi tat tad acetanam , yathA rasAdayaH, tathA ca buddhiriti svabhAvaheturiti / tatrApi vaktavyam-kimidaM svatantrasAdhanam , Ahokhit prasaGgasAdhanamiti ? tatra svatantrasAdhane'nyatarAsiddho hetuH yato yathAvidhamutpattimattvamapUrvotpAdalakSaNam nAzitvaM ca niranvayavinAzAtmakaM prasiddha bauddhasya na tathAvidhaM sAkSyasya tayorAvirbhAva-tirobhAvarUpatvena tenAGgIkaraNAt yathA ca 1 avikRtA-vi0 sN0| 2 "vAdamahArNavo'pyAha" ityullikhya ataH 'vikArApattiH' itiparyanto'yaM pAThaH AcAryamalliSeNena syAdvAdamAryA nirdiSTaH-syAdvA0 mU0 zlo. 15 pR0 119508-9-10-11 / evameva "vAdamahArNavos pyasmin darzane sthitaH prAha" iti nirdizya samuddhRto'yaM pAThaH AcAryarAjazekhareNa-nyAyAva0 Tippa. pR0 153 pN08| tathaiva ca zrIyazovijayopAdhyAyenApi "tathA cAha vAdamahArNavaH" iti kRtvA eSa eva pAThaH paThitaH-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 109 pra0 pN06| 3 tataH avyatiriktam vyati-vi0 sN0| 4-daya-vyayayo-vi0 sN0| 5 idaM 'na' padamadhikaM bhAti / 6-zeSAbhAvAt vA. bA. vinaa| 7 digdRkSAM bhaaN0| 8-dho yu-vA. bA. vinaa| 9-sajyeta mAM. vi. dde0| 10-mityanna kA. A0 |-mitytr ni-bhAM. mAM. vi. De. hA / 11 prakAzatayA-vi* De0 kAM0 / prakAzazatayA-mAM0 mAM0 / prakAzazatayo-A0 haa0| 12-thAvidhA sA-vA. bA. vinaa| Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 309 sAlayasya tau prasiddhau na tathA bauddhasyeti kathaM nAnyatarAsiddhatA? ne ca zabdamAtrasiddhau hetusiddhiH, vastusiddhau vastuna eva siddhasya hetutvAt / taduktam "tasyaiva vyabhicArAdau zabde'pyavyabhicAriNi / doSavat sAdhanaM jJeyaM vastuno vastusiddhitaH" // [ atha prasaGgasAdhanamiti pakSastadA sAdhyaviparyaye bAdhakapramANApradarzanAdanaikAntikatA, na chatra 5 pratibandho'sti cetanasyotpAda-nAzAbhyAM na bhavitavyamiti / yadapi prakalpitam _ "vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya" // [ sAkSyakA0 57 ] iti, tadapi na samyak yataH kSIramapi na svAtanyeNa vatsavivRddhiM cetasyAdhAya pravartate kiM tarhi 110 kAdAcitkebhyaH svahetubhyaH pratiniyatebhyaH samutpattimAsAdayati; tacca labdhAtmalAbhaM vatsavi. ddhinimittatAmupayAtItyacetanamapi pravartata iti vyapadizyate, na tvevaM pradhAnasya kAdAcitkI pravRttiryuktA nityatvAt tasya anyahetvabhAvAcca / tathAhi-na tAvat kAdAcitkakAraNasannidhAnAyattA kAdAcitkI zaktirasya yuktA tadabhAvAt / nApi svAbhAvikI sadA sannihitA avikalakAraNatvena sarvasyAbhyudayaniHzreyasalakSaNasya puruSArthasya yugapadutpattiprasaGgAt / na ca buddhi-caitanyayorabhede'pi 15 caitanyasyAtmatvamapratiSiddhameva, yato nAsmAbhiH caitanye AtmazabdanivezaH pratiSidhyate kiM tarhi ? yastatra nityatvalakSaNo dharmaH samAropitaH sa eva niSidhyate, tannityatve'kSasaMhatervaiphalyaprasakteH tadutpattyarthatvAt tasyAnityatve cotpatterasambhavAt-nahi vahneH sadA'stitve tadartha janatendhanamAdadIta / tanna nityaikarUpaM caitanyaM yuktisnggtm| yadapi "parArthAzcakSurAdayaH" [ ] ityAdyuktam, tatra AdheyAtizayo vA20 paraH sAdhyatvenAbhipretaH, yadvA avikAryanAdheyAtizayaH, Ahosvit sAmAnyena cakSurAdInAM pArAymAtraM sAdhyatvenAbhipretamiti vikalpatrayama / tatra yadi prathamaH pakSaH sa na yuktaH, siddhasAdhyatAdoSA''ghrAtatvAt yato'smAbhirapi vijJAnopakAritvenAbhyupagatA eva cakSurAdayaH "cakSuH pratItya rUpAdi cotpadyate cakSurvijJAnameM" [ ] ityAdivacanAt / atha dvitIyaH pakSo'GgIkriyate tadA hetoviruddhatAlakSaNo doSaH vikAryupakAritvena cakSurAdInAM sAdhyaviparyayeNa 25 dRSTAnte hetoaapttvprtiiteH| tathAhi-avikAriNi atizayasyAdhAtumazakyatvAt zayanA''sanAdayo'nityasyaivopakAriNo yuktA na nityasyeti kathaM na hetoviruddhatA? yadi punaH sAmAnyena AdheyAnAdheyAtizayavizeSamapAsya pArArthyamAtraM sAdhyata ityayaM pakSaH kakSIkriyate tadApi siddhasAdhyataiva, 1 "zabdamAtrasiddhAvapi na hetusiddhiH, vastuna eva hetutvena vastuno hi vastusiddhiH / tasyaiva vyabhicArAdau zabde'pyavyabhicAriNi / doSavat sAdhanaM jJeyaM vastuno vastusiddhitaH" // prameyara0 ko0 pR0 29 paM0 12 vAdighaTamudgaravAde / 2-pi cetanyasyAtmatvamaprati-bhAM. mAM0 |-pi caitasyAtmatvamapi prati-vA0 bA0 |-pi cetanyasyAtmatvamapi prati-A0 / 3 sya vA. vinaa| 4 pR. 307 paM0 16 / mATharavR0 pR. 29 paM0 18 kA017 sAGkhya0 ko0 pR. 9. paM. 9 kA0 17 / sAyada0 a0 1 sU. 140 pR0 9150 2 / / 5 "cakkhaM ca paTicca rUpe ca uppajati cakkhuviANaM"-saMyuttani0 nidAnasaM0 gahapativa0 pR072 aN011bhaa02| madhyamakavRtti pR. 6503 / / "abhidha. ka. va. (234 b5): pratir vIpsArtha ityevamAdikA kalpanA atraiva pratItyasamutpAdasUtre yujyate iha kathaM bhaviSyatiH cakSuH pratItya rUpANi cotpadyate cakSurvijJAnamiti ? na hi 'pratItyAnAM caDhUMSi pratItyacakSUSi' iti samAsaH saMbhavati arthAyogAt cakSurhi pratItya rUpANi prApya cotpadyate cakSurvijJAnamiti ayamartho gamyate pratItyasamutpAdasUtra (sUtrAntaraH mahAnidAnaparyAyasUtra, sahetusapratyayasanidAnasUtra) cakSuH pratItya rUpANi cotpadyate Avilo manaskAro mohaja iti sUtre vacanAt (abhidha. ka. va. 227 b 2)" Vallee Poussin ityanena saMpAditamadhyamakavRtti pR. 6 Tippa. 4 / 6 doSo'vikA-vA. bA. vinaa| -rAdInAM sAdhyasAdhyavipa-vA0 |-raadiinaaN sAdhye sAdhyavipa-bhAM0 mA0 aa0| 8 sAmAnyenAdheyAnAdheyAnAdheyAtiza-bhAM. maaN| sAmAnyenAdheyAnAtiza-vA. baa.| sAmAnyenAdheyAtiza-vi* De0 / Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 prathame kANDecakSurAdInAM vijJAnopakAritveneSTatvAt / na ca cittamapi sAdhyadharmitvenopAttamityaparasya tadyatiriktasya paratvamatrAbhipretam, cittAdivyatirekiNo'parasyAvikAriNa upakAryatvAsambhavAt cakSurUpA''loka-manaskArANAmaparacakSurAdikadambakopakAritvasyAnyAyaprAptatvAt vijJAnasya vA ane. kakAraNakRtopakArAdhyAsitasya saMhatatvaM kalpitamaviruddhameveti nAtra sAdhye hetorapyasiddhatA saGga5cchate? / tanna sAGkhyopakalpitacaitanyarUpasya nityasyAtmanaH kutazcit siddhiH / tana azuddhadravyAstikamatAvalambisAGkhyadarzanaparikalpitapadArthasiddhiriti paryAyAstikamatam / [nayalakSaNAni ] [ saMgraha-nagamanayasvarUpam ] atra ca naigama-saMgraha-vyavahAralakSaNAstrayo nayAH zukyazuddhibhyAM dravyAstikamatamAzritAH 10 RjusUtra-zabda-samabhiruDha-evambhUtAstu zuddhitAratamyataH paryAyA(ya)nayamedAH / tathAhi-saMgrahamataM tAvat pradarzitameva, yeSAM tu matena naigamanayasya sadbhAvastaistasya svarUpamevaM varNitam-rAzyantaro. palabdhaM nityatvamanityatvaM ca nayatIti nigamavyavasthAbhyupagamaparo naigmnyH| nigamo hi nityA'. nitya-sadasat-kRtaka(kA')kRtakasvarUpeSu bhAvevapAstaMsAkaryasvabhAvaH sarvathaiva dharmadharmi medena sampa dyata iti / sa punarnegamo'nekadhA vyavasthitaH prtiptrbhipraayvshaannyvyvsthaanaat| pratipattAraca 15 naanaabhipraayaaH| yataH kecidAhuH-"puruSa evedaM sarvam" [ zvetAzvata0 u0 a0 3, 15] ityAdi, yadAzrityoktam "UrdhvamUlamadhaHzAkhamazvatthaM praahurvyym| chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit" [gItA a0 15 zlo01] puruSo'pyekatva-nAnAtvabhedAt kaizcidabhyupagato dvedhA, nAnAtve'pi tasya kartRtvA'kartRtvamedo20 rapa(bhedo'pa)rerAzritaH, kartRtve'pi sarvagatetarabhedaH, asarvagatatve'pi zarIravyAptyavyAptibhyAM "bhedaH, avyApitve'pi mUrtetaravikalpAdU bheda eva / aparaistu pradhAnakAraNikaM jagad abhyupagatam, tatrApi sezvara-nirIzvarabhedAd bhedAbhyupagamaH / anyaistu paramANuprabhavatvamabhyupagataM jagataH, tatrApi sezvara-nirIzvarabhedAd bhedo'bhyupagataH, sezvarapakSe'pi svakRtakarmasApekSatvA'napekSatvAbhyAM tadavastha eva bhedAbhyupagamaH / "kaizcit svabhAva-kAla-yadRcchAdivAdAH samAzritAH, teSvapi sApe. 25kSatvA'napekSatvAbhyupagamAd bhedavyavasthA abhyupagataiva / tathA, kAraNaM nityam kAryamanityamityapi dvaitaM kaizcidabhyupagatam, tatrApi kArya svarUpaM niyamena tyajati na vetyayamapi bhedAbhyupagamaH / evaM mUttareva mUrttamArabhyate, mUtairmUrttam , mUtairamUrttamityAdyanekadhA pratipatrabhiprAyato'nekadhA nigmnaannaigmo'nekbhedH| [ vyavahAranayasvarUpam ] 30 vyavahAranayastu-apAstasamastabhedane (me)kamabhyupagacchato'dhyakSIkRtabhedanibandhanavyavahAravirodhaprasakteH-kAraka-jJApakabhede(da)parikalpanAnurodhena vyavahAramAcara(mAraca)yan pravartate iti kAraNasyApi na sarvadA nityatvam kAryasyApi na sarvadA nityatvam kAryasyApi naikAntataH prakSaya iti / tatazca na kadAcidanIdRzaM jagaditi pravRtto'yaM vyavahAro na kenApi pravartyate anyathA pravartakAna 1-tvamAtrA-bhAM. vi. kAM. vinaa| 2-kAriNa upakAriNa upakAryatvA-vA0 bA0 vinaa| 3-tvasya nyAya-vA0 bA0 A0 hA0 vinaa| 4-sya caa-vi0| 5 sAdhya he-vA0 bA0 vinaa| 6-nna saGkhyopakAM. A. hA0 vi0 vinaa| 7-darzanaka-vA. bA. vinaa| 8 pR. 272 paM. 16 / 9-pameva vaNitamAM-pameva varNitarAzya-bhAM0 hA0 / 10-stasAGkArya-vi0 De0 |-stsyaaNkaary-vaa0 |-stsaakaary-bhaa0 mAM. hA0 |-stmaakaary sv-aa0| 11 kartRtvAkartRtvamedo raparairA-bhAM0 mAM0 / kartRtvAkartRtve medoraparairA-A0 vi0 / kartRtvAbhedoraparairA-vA0 bA0 / 12 bhedo vyApi-vA. bA. vinaa| 13-zvarabhedA. bhyupa-vA0 bA0 vinaa| 14-dAbhedopaga-vA0 bA0 vinaa| 15 kaizcitu vA. baa0| 16 evaM mU vA. baa| 17 anavadhAraNamatra vishessH| 18-stamedAneka-vA. bA. vinaa| .. Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 311 vsthaaprsktiH| tato na vyavahArazUnyaM jagat / na ca pramANAviSayIkRtaH pakSo'bhyupagantuM yuktaH adRSTaparikalpanAprasakteH, dRSTAnurodhena hyadRSTamapi vastu kalpayituM yuktam anyathA kalpanAsambhavAditi saMgraha-naigamA'bhyupagatavastuvivekAllokapratItapathAnusAreNa pratipattigauravaparihAreNa pramANa-prameyapramitipratipAdanaM vyavahAraprasiddhyartha parIkSakaiH samAzritamiti vyavahAranayAbhiprAyaH / tataH sthitaM naigama-saMgraha-vyavahArANAM dravyAstikanayaprabhedatvam / viSayabhedazcaipAM pratipAditaH "zuddha dravyaM samAzritya sNgrhstdshuddhitH| naigama-vyavahArau stAM zeSAH paryAyamAzritAH" // [ taduktam "anyadeva hi sAmAnyamabhinnajJAnakAraNam / vizeSo'pyanya eveti manyate nigamo nayaH" // [ ] 10 "sadrUpatAnatikAnta-svasvabhAvamidaM jagat / sattArUpatayA sarva saMgRhNan saMgraho mataH" // [ "vyavahArastu tAmeva prativastuvyavasthitAm / tathaiva dRzyamAnatvAt vyavahArayati dehinH"|| [ ] iti| [RjusUtranayasvarUpam ] paryAyanayabhedAH RjusUtrAdayaH "tatrarjusUtranItiH syAt zuddha paryAyasaMzritAH (taa)| nazvarasyaiva bhAvasya bhAvA(vAt) sthitiviyogataH" // [ deza-kAlAntarasambaddhasvabhAvarahitaM vastutattvaM sAmpratikam ekasvabhAvam akuTilam Rju sUtrayatIti RjusUtraH / na hi ekasvabhAvasya nAnAdika-kAlasambandhitvasvabhAvamanekatvaM yukta ekasyAnekatvavirodhAt / na hi svarUpamedAdanyo vastubhedaH svarUpasyaiva vstutvopptteH| tathAhividyamAne'pi svarUpe kimaparamabhinnaM vastu yad rUpanAnAtve'pyekaM syAditi ? yad vasturUpaM yena svabhAvenopalabhyate tat tena sarvAtmanA vinazyati na punaH kSaNAntarasaMsparzIti kSaNikam , kSaNAntarasambandhe tatkSaNAkArasya kSaNAntarAkAravizeSAprasaGgAt ato jAtasya yadi dvitIyakSaNasambandhaH prathamakSaNasvabhAvaM nApanayati tadA kalpAntarAvasthAnasambandho'pi tannApanayet, svabhAvabhede vA25 kathaM na vastubhedaH anyathA sarvatra sarvadA bhedAbhAvaprasaktiH? akSaNikasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAnupapatterasattvam, sahakAryupaDhaukitAtizayamanaGgIkurvatastadapekSA'yogAdakSepeNa kAryakAriNaH sarvakAryamekadaiva vidhyAditi na kramakartRtvam , na vA kadAcanApi svakAryamutpAdayet nirapekSasya niratizayatvAt nahi nirapekSasya kadAcit karaNamakaraNaM vA virodhAt, tatkRtamukA(mupakA)raM svabhAvabhUtamaGgIkurvataH kSaNikatvameva / vyatiriktatve vA sambandhAsiddhiH, aparopakArakalpane'navasthApra-30 sktiH| yugapadapi na nityasya kAryakAritvam dvitIye'pi kSaNe tatsvabhAvAt tatastadutpattitaH tatkamaprasakteH / kramA'kramavyatiriktaprakArAntarAbhAvAcca na nityasya sattvam arthakriyAkAritvalakSaNatvAt 1 tato vyava-vA. bA. vinaa| 2-rau stA bhaaN0| 3 "manyate naigamo nayaH"nyAyAva. Tippa pR0 118 paM0 19 / 4 nyAyAva0 Tippa0 pR0 118 paM0 25 / 5 "sattArUpatAm"-nyAyAva0 Tippa0 pR0 12050 26 / 6-sthitam vA0 baa0| 7-zrito vA0 bA0 vinA / nyAyAva0 Tippa0 pR. 124 paM0 24 / 8 nezvara-vA0 bhAM0 mAM0 vi0 / naizvara-A0 haa0| 9 "bhAvAt sthitiviyogataH"-nyAyAva. Tippa0 pR. 124 paM0 25 / 10-mbandha-vi0 De0 / 11-sthAtatsamba-vA0 vaa0| 12 taM na ityarthaH / 13-saktaH vi0 dde| 14-pi khaM kA-vA. bA. A. vi. De0 vinaa| 15-t kAraNamakAra-vA. vaa.| 16-katanukAraM bhAM0 mAM0 haa0| 17-vAt tadutpatti-vA. baa0| 18-ritvatve prakArA-vi* De0 |-rikttve prakArAntarabhAvA-bhAM0 mA. A. hA0 kAM0 / Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 prathame kANDetasya / pradhvaMsasya ca nihatukatvena svabhAvato bhAvAt svarasabhaGgaga eva sarve bhAvAH iti paryAvA. zrita sUtrAbhiprAyaH / taduktam "atItAnAgatAkArakAlasaMmparzavarjitam / / vartamAnatayA sarvamajumUtreNa sUyate" // [ 5pramANa-prameyaniyandhanaM yadyapi sadA'thI sAmAnyena bhavataH tathApi sAkSAt paramparayA yA pramANasya kAraNameva mvAkAgapakaviSayaH, "nAnukRtAnvayavyatirekaM kAraNam nAka(kAraNe viSayaH" [ ] tathA "ardhana ghaTayanyenAM nahi muktaarthptaam| tasmAt prameyAdhigateH pramANaM meyarupatA" // [ 10 ityAdivacanAt tadAkArAnuvidhAyinI tadadhyavasAyena ca tatrAvisaMvAdAt saMvit pramANatvena gIyate / adhyakSadhIcA'zabdamarthamAtmanyAdhanaM anyathA arthadarzanapranyutiprasaGgAt / na yakSagocare'rtha zabdAH santi tadAtmAno vA yena tasmina pratibhAmagAne:pi niyamena pratibhAseraniti karya tatsaMsRSTAH(TA) adhyakSadhIbhavet ? kizca, vastumannidhAne'pi nannAmAnummRti vinA taMdArthasyAnupalagdhAviSyamANAyAmarthasannidhirakSadajananaM pratyamamartha iti abhidhAnammRtAdu(?)pakSINazaktitvAta 15 kadAcanApIndriyabuddhi janayena mannidhAnAvizegata / yadi cAyaM bhavatAM nirvandhaH-svAmidhAna vizeSa NApekSameva cakSugadipratipatti(?)svArthamavagamayati tadA'staMganeyamindriyaprabhavA'rthAdhigatiH tanAmasmRtyAderasambhavAt / tathAhi yatrArthe prAk zabdapratipattirabhRta punastadarthavIkSaNe tatmaRtitazabdasmRtirbhavediti yuniyukam anyathA atipramadgaH myAn na ced anabhilApamartha pratipattA pazyati tadA tatra dRSTamabhilApamapi na smaret asmAMzca zabdavizeSaM na tatra yojayet ayojayaMzca na tena vizi10 emartha pratyetItyAyAtamAdhyamazeSamya jagataH / tataH myAbhidhAnarahitamya viSayamya viSayiNaM cakSurAdi pratyayaM prati svata evopayogitvaM siddhama na tu tadabhidhAnAnAm tadarthamambandharahitAnAM pAramparyeNApi sAmarthyAsambhavAt / ityarthanayA vyavasthitAH / [zabdanayamvarUpam / zabdanayAstu manyante-kAraNasyApi viSayasya pratipatti prati naiva prameyatvaM yuktaM yAvadadhyava. 25sAyo na bhavet so'pyadhyavasAyavikalpazcet tadabhidhAnasmRti(ti) vinA notpattuM yuktaH iti sarvavya vahAreSu zabdasambandhaH pradhAnaM nivandhanam / pratyakSasyApi tatkRtAdhyavasAyalakSaNavikalasya bahirantarvA pratikSaNapariNAmapratipattAviva pramANatAnupapatteH avisaMvAdalakSaNatvAt pramANAnAm, pratikSaNapariNAmagrahaNe'pi tasya prAmANyAbhyupagame pramANAntarapravRttI yatnAntaraM kriyamANamapArthaka syAt / tataH pramANavyavasthAnivandhanaM tanAmasmRtivyavasAyayojanamarthaprAdhAnyamapahastayatIti zabda 30eva sarvatra pramANAdivyavahAre pradhAnaM kAraNamiti sthitam / zabdanayazca RjusUtrAbhimataparyAyAt zuddhataraM paryAya svaviSayatvena vyavasthApayati / tathAhi-taTa:' 'taTI' 'taTam' iti viruddhaliGgalakSaNadharmAkrAntaM bhinnameva vastu, nahi tatkRtaM dharmabhedamananubhavatastatsambandho yuktaH taddharmabhede vA svayaM dharmI kathaM na midyate ? yathA hi kSaNikaM vastu atItA'nAgatAbhyAM kSaNAbhyAM na sambandhamanubhavatyevaM gotvAdi kalpanAsAmAnya vizeSasvarUpaparasparaviruddhastrIvAdyanyatagadharmasambaddhaM nAnyadharmI(mi)samba 35 dvamanubhavati(?)viruddhadharmAdhyAsasya bhedalakSaNatvAt, tathApyabhede 'na kiJcid bhinnaM jagadasti' iti 1 sattvasya / 2 muktvaa'rth-aa0| 3 sRSTAM a-vA0 baa0| 4 tathArtha-vA0 vaa0| 5-nidhera-hA. vi. vinaa| 6-tAnupa vA. bA0 / 7-vuddhi ja-vA. bA. vinaa| 8-di vAyaM bhAM. mAM / -disyayaM A0 haa0| 9cedamabhi-vA. bA0 / 10-martha pra-vA0 vA0 bhAM. maaN0| 11-gataH svAbhi-vA. bA. bhA. maa0| 12-smRti ciMtA no-A0 |-smRti ciMtA vinA bhAM0 mAM0 |-smRti ciMtA nA vA. baa| 13-kSaNaM haa0| 14-lpatA sA-A. haa0| 15-saMbaMdha nAnya-vA0 |-sNbNddhN nAnya-vi0 / 16 saMvadhamanu-bA0 / Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 313 medavyavahAra evotsIdet / tathA, ekasminnudakaparamANau 'ApaH' iti bahutvasaGkhyAyA nirdezo'nupapannaH na hyekatvasaGkhyAsamAdhyAsitaM tadeva tadviruddhabahutvasaGkhyopetaM bhavatItyekasatyayaiva tannirdeSTavyam / kAlamedAd vastubhedaH RjusUtreNApyabhyupagata eveti 'agniSTomayAjI putro'sya janitA' ityayuktameva vacaH atItA'nAgatayoH sambandhAbhAvAt / tathA, anyakArakayuktaM yat tadeva aparakArakasambandha. (ndhaM) nAnubhavatIti adhikaraNaM ced grAmaH adhikaraNazabdavAci(karaNavAci)vibhaktivAcya eva 5 na karmAbhidhAnavibhaktyabhidheyo yukta iti 'grAmamadhizete' iti pryogo'nuppnnH| tathA, puruSabhede'pi 'naikAntad(kaM tadvastu iti 'ehi manye rathena yAsyasi nahi yAsyasi yAtaste pitI' iti ca prayogo na yuktaH api tu 'ehi manyase yathAhaM rathena yAsyAmi' ityanenaiva parabhAvenaitannirdeSTavyam / evamupagrahaNamedepi 'viramati' iti na yuktaH AtmArthatAyAM hi 'viramate' ityasyaiva prayogasaGgateH / na ccai(cai)vaM lokazAstravyavahAravilopa iti vaktavyam , sarvatraiva nayamate tadvilopasya samAnatvAditi yathArthazabda-10 nAt zabde (bda)nayo vyavasthitaH / taduktam - "virodhiliGga-saGkhyAdibhedAt bhinnasvabhAvatAm / tasyaiva manyamAno'yaM zabdaH pratyavatiSThate" [ [samabhirUDhanayasvarUpam ] ekasaMjJAsamabhirohaNAt samabhirUDhastvAha-yathA hi viruddhaliGgAdiyogAd bhidyate vastu tatha 15 saMcAbhedAdapi / tathAhi-saMzAbhedaH prayojanavazAt saGketakartRbhirvidhIyate na vyasanitayA anyathA anavasthAprasakteH tato yAvanto vastunaH svAbhidhAyakAH zabdAstAvanto'rthamedAH pratyartha zabdanivezAt naikasyArthasyAnekenAbhidhAnaM yuktamiti 'ghaTaH' 'kuTaH' 'kumbhaH' iti vacanabhedA bhinna evArthaH, kriyAzabdatvAd vA sarvazabdAnAM sarve'pyanvarthA eva vAcakAH tato 'ghaTate' 'kuTati' 'kau bhAti' iti ca kriyAlakSaNanimittabhedAt naimittikenApyarthena bhinnena bhAvyamiti 'ghaTaH' ityukte kutaH 'kuTaH' iti 20 pratipattiH tena tadarthasthAnabhihitatvAt ? yathA vA 'pavika'zabdokteranyaiva pAvakazaktiranvaya-vyatirekAbhyAM lokataH prasiddhA tathA ghaTana-kuTanAdizaktInAmapi bhedaH pratIyata paveti nAnArthavAcina eva paryAyadhvanayaH naikamarthamabhinivezanta iti samabhirUDhaH / uktaM ca "tathAvidhasya tasyApi vastunaH kssnnvRttinH| brUte samabhirUDhastu saMjJAbhedena bhinnatAm" // [ 1 "dhAtusaMbandhe pratyayAH"-pANi0 a0 3 pA0 4 sU0 1 / "somayAjI asya putro bhavitA"-siddhAntakau. pR.476 sUtrA. 2824 / "dhAtoH saMbandhe pratyayAH"-haima0 a0 5 pA0 4 sU0 41 / 2 saMbandhe nA-A0 vi.| 3-zabdavAvi bhAM. mAM. vinaa| 4 "adhizIG-sthA''sAM karma"-pANi0 a0 1 pA0 4 sU046 siddhAntako0 pR. 137 sUtrAGka0 542 / "adheH zIG-sthA''sa AdhAraH"-haima0 a0 2 pA0 2 sU0 20 / 5 nai. kAMtavastu vA. bA. vinaa| 6 "prahAse ca manyopapade manyateruttama ekavaca"-pANi0 a01 pA0 4 sU0 106 siddhAntakau0 pR. 335 sUtrAGka0 2163 / AcArya hemacandrastu etat sUtramakRtvaiva enaM prayogaM samarthitavAn bhanzyantareNa. sA ceyaM bhaGgi--'ehi manye rathena yAsyasi na hi yAsyasi yAtaste pitA' iti prahAse yathAprAptameva pratipattiH nAtra prasi. ddhArthaviparyAse kizcinnibandhanamasti 'rathena yAsyasi iti bhAvagamanAbhidhAnAt prahAso gamyate / 'nahi yAsyasi' iti bahirgamanaM pratiSidhyate / anekasmikSapi prahasitari ca pratyekameva parihAsa iti abhidhAnavazAd 'manye' iti ekavacanameva / laukikazca prayogo'nusatavya iti na prakArAntarakalpanA nyAyyA"-"trINi trINi anya-yuSmadasmadi"-haima0 a03 pA03 sU017 bR0 vR0| 7 graheNa-bhAM0 m0| 8-Nabhedo'pi vA. bA. vinaa| 9-tAyA hi vA. bA. vinaa| 1.nanevaM vA. bA0 / natvevaM bhAM. maaN0| 11-ti nava-vA0 baa0| 12-rodhali-A. vinaa| "virodhe liGga. saGkhyAdi"-nyAyAva0 Tippa. pR0 126 paM0 20 / 13-ti ko bhaa-aa0| 14-pAcaka-vA. bA. A0 / 15 nyAyAva. Tippa0 pR. 127 paM0 18 / sa0 ta04. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 prathame kANDe [ evaMbhUtanayasvarUpam ] zabdAmidheyakriyApariNativelAyAmeva 'tad vastu' iti bhUta evaMbhUtaH prAha-yathA saMjJAmedAd medavad vastu tathA kriyAbhedAdapi, sA ca kriyA tanetrI yadaiva tAmAvizati tadaiva tannimittaM tatta. dyapadezamAsAdayati nAnyadetyatiprasaGgAt / tathAhi-yadA 'ghaTate' tadaivAsau 'ghaTaH' na punaH 'ghaTi5tavAn' 'ghaTiSyate' vA 'ghaTaH' iti vyapadeSTuM yuktaH sarvavastUnAM ghaTatApattiprasaGgAt / api ca, ceSTA samaya eva cakSurAdivyApArasamudbhUtazabdAnuviddhapratyayamAskandanti ceSTAvantaH padArthAH yathAvasthitArthapratibhAsa evaM ca vastUnAM vyavasthApako nAnyathAbhUtaH anyathA aceSTAvato'pi ceSTAvattayA zabdAnuviddhe'dhyakSapratyaye pratibhAsyatya(bhAsa itya)bhyupagame tatpratyayasya nirviSayatayA bhrAntasyApi vastuvyavasthApakatve sarvaHpratyayaH sarvasyArthasya vyavasthApakaH syaaditytiprsnggH| tana ghaTanasamayAt 10prAk pazcAd vA 'ghaTa' tayapadezamAsAdayatItyevaMbhUtanayamatam / uktaM ca "ekasyApi dhvanervAcyaM sadA tannopapadyate / kriyAbhedena bhinnatvAdevaMbhUto'bhimanyate" // [ ] iti / tat sthitametat RjusUtrAdayaH paryAyAstikasya vikalpA iti / asyAzca gAthAyAH sarvameva zAstraM vivaraNam // 3 // 1tanedatrI yadaiva tamA-vA0 baa0| 2-va vastU-A0 hA0 vi0| 3-bhaasaatybhyu-aa0|-bhaastybhyu-maa0| 4 sarvasya vyava-A0 / sarvasyAvyava-bhAM0 mA* hA* vi.| 5 nyAyAva* Tippa. pR. 128 pN024| 6zAsAvi-bA. bA. bh.| Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 315 cturthgaathaavyaakhyaa| [ dravyAstikaikaprakRtikayoH saMgraha-vyavahArayoH zuddhAzuddhatayA bhedanirUpaNam ] 'davaDhio ya pajavaNao ya' ityAdipazcAddhaikadezasya vivaraNAya Aha sUriH davvadriyanayapayaDI suddhA sNghpruuvnnaaviso| paDirUve puNa vayaNatthanicchao tassa vvhaaro||4|| iti gaathaasuutrm| atra ca saMgrahanayapratyayaH zuddho dravyAstikaH vyavahAranayapratyayastvazuddha iti tAtparyArthaH / avayavArthastu dravyAstikanayasya vyAvarNitasvarUpasya prakRtiH svabhAvaH zuddhA ityasaGkIrNA vizeSAsaMsparzavatI saMgrahasya abhedagrAhinayasya prarUpaNA-prarUpyate'nayeti kRtvA-upavarNanA 10 padasaMhatistasyA viSayo'midheyaH / viSayApakAreNa viSayiNo vRttasya viSayavyavasthApakatvAdupacA reNa viSayeNA(Na) viSayiprakathanametat anyathA kA prastAvaH zuddhadravyAstike'midhAtuM prakrAnte saMgraheprarUpaNAviSayAbhidhAnasya ? [saMgrahasya sattAmAtraviSayakatvasAdhanam ] subantasya tiGantasyA(sya) vA padasya vAkyasya vA prarUpaNAsvabhAvasya viSayaH saMgrahAmi-15 prAyeNa bhAva eva / tathAhi-jAti-dravya-guNa-kriyAparabhASitarUpeNa svArtha-dravya-liGga-karmAdiprakAreNa vA subantasya yo'rthaH(rthaH sa) bhAvAd vyatirikto vA bhavet, avyatirikto vA? yadi vyatiriktastadA nirU(ru)pAkhyatvAdatyantAbhAvavat na dravyAdirUpa iti kathaM subantavAcyaH? avyatiriktazcet kathaM na bhAvamAtratA subantArthasya ? tiGantArthasyApi kriyA-kAla-kAraka-puruSaupagraha-vacanAdirUpeNa paribhASyamANasya sattArUpataiva / tathAhi-'pacati' ityatra kriyA viklittila-20 kSaNA, kAla ArambhapravRtti(prabhRti)ravarga(rapavarga)paryanto vartamAnasvarUpaH, kArakaM kartA, puruSaH parabhAvAtmakaH, upagrahaH parArthatA, vacanamekatvam yadyapi pratipattiviSayastathApi sattvamevaitat yataH kriyA ghasatI cet kArakairna sAdhyeta khapuSpAdivat,satI cet astitvameva,sA kArakaizcAbhivyajyata iti / evaM kAlAdayo'pyasantazced na zazazRGgAd bhidheran , sadAtmakAzcet kathaM na astitvAdabhinnA iti sattva tingntsyaarthH| 'ghaTo'sti' iti vAkyArtha(\) yada vAkyaM prayujyate 'ghaTaH san' iti tatra bhAvAbhi-25 dhAyitA padadvayasyApi / tathAhi-'ghaTaH' iti vizeSaNam 'san' iti vizeSyam atra dvayenApi cAbhAvaviparItena bhAvyam na hyanyathA tad vizeSaNam nApi tad vizeSyaM syAt nirU(ru)pAkhyatvAd atyantAbhAvavat / yadi punarabhAvaviparItaM tad iSyate, vizeSaNa-vizeSyayoH kathaM na bhAvarUpatA? tena yadeva paTasya (ghaTasya) bhAvo ghaTatvaM tadeva ghaTaH, yacca sato bhAvaH sattvaM tadeva 'san' iti sarvatra saMgrahAmiprAyataH prarUpaNAviSayo bhAva eva / uktaM caitat samayasadbhAvamabhidhAvatA anyenApi-30 "a~styarthaH sarvazabdAnAmiti pratyAyyalakSaNam / apUrvadevatAzabdaiH samaprA(mA)hurgavAdiSu" // [vAkyapa0 dvi0 kA0 zlo0 121] 1pR. 271 paM0 8 / 2-kaveNa pa-A0 / zodhanAya vyApAryamANAsu sarvAsu TIkApratiSu 'paDirUvaM' ityeva pratIkaM TIkAkRtA niradezi, vyAkhyAyi ca 'pratirUpam' iti / 3-yA kAraNa-vA0 baa0| 4-Na viSayaNA viSaA0 |-nn viSayeNo viss-vi0|-nn viSayipra0 bha0 maaN0|-nn viSayiprathana-vA. baa0| 5-harUpa-vA0 bA0 vinaa| 6-syAvyApa-vA. baa0|-syaatvaaprruu-bhaaN0 mAM0 |-syaacaap-vi0| 7-yorthaH svabhAvA svabhAvAd vyati-vA0 baa0| 8-bhAvAttadra-vA0 baa0| 9-mAtrasya vA0 baa0| 10-vRttipapavarga-A0 / vRttipavarga-bhAM. mAM. hA0 vi0| 11-rabhavAtma-vA0 baa0| 12-ti asyAthai yada vA. bA. vinaa| 13-vavaiparItyena vA. baa0| 14-bhAvatayA ya-vA0 baa0| 15 tadvizeSyate aa0| 16-ca kaTastha vA0 baa0| 17 "yathAhuH" iti nirdizya zloko'yamuddhataH tantravArtike pR0 251 paM0 13 / tatra ca "apUrvadevatAkhagaiM: samamAhuH" iti paatthH| Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 prathame kANDe "ghaTAdInAM ne vAkArAt() pratyApayati vAcakaH / vastumAtranivezitvAt tadnatirnAntarIyakaiH" // [ vAkyapa0 dvi0 kA0 zlo0 125] ata eva "yatra vizeSakriyA naiva zrUyate tatrAstirbhavantIparaH prathamapuruSe'prayujyamAno. gamyate" ] ityuktaM shbdsmyvedibhiH| avagatizcaivaM yuktA yadi sattAM padArthoM 5vyabhicaret, avyabhicAre ca tadAvezAt tadAtmakataiva sattAparityAge vA svarUpahAnamiti mevAdhyakSasya zabdasya vA viSayaH antainI(nI)tAzeSam / pat / bhedapratibhAsastu bhedapratipAdakAgamopahatAntaHkaraNAnAM lasyAnekatvAvabhAsanavata asatya iti sarvamedAn apahRvAnaH save sanmAtratayA saMgRhvan zuddhA dravyAstikaprakRtiriti sthitam / 1 [vyavahArasya vizeSamizritasattAviSayakatvasAdhanam ] tAmevA'zuddham(ddhAm) paDirUvaM puNa ityAdigAthApazcArddhana darzayatyAcAryaH-pratirUpaM bimbam pratinidhiriti yAvat / vizeSeNa ghaTAdinA dravyeNa saGkIrNA sattA, punariti prakRti smarayati tenAyamarthaH-vizeSeNa saMkIrNA sattA prakRtiH svabhAvaH vacanArthanizcayaH iti NIyavastuviSayanivRtti-pravRttyupekSAlakSaNavyavahArasaMpAdanArthamucyata iti vacanam tasya-'ghaTaH' 15vibhaktarUpatayA 'asti' ityavibhaktAtmatayA pratIyamAno vyavahArakSamaH-arthastasya nizcayaH nirgataH pRthagbhUtaH cayaH paricchedaH tasya iti dravyAstikasya vyavahAraH iti naMparaH nayaH / so'bhimanyate yadi hi heyopAdeyopekSaNIyasvarUpAH parasparato vibhinnasvabhAvAH sadU patayA zabdaprabhave saMvedane bhAvAH pratibhAnti tato nivRtti-pravRttyupekSAlakSaNo vyavahArastadviSayaH pravRttimAsAdayati nAnyathA; na caikAntataH sanmAtrA'viziSTeSu bhAveSu saMgrahAbhimateSu pRthak svarU20 patayA paricchedo'bAdhitarUpo vyavahAranibandhanaM saMbhavatIti / tathAhi-yadyadyAkA ( yat yadAkA)ranirapekSatayA svagrAhiNi jJAne pratibhAsamAdhattetat tathaiva 'sat' iti vyavahartavyam, yathA pratiniyataM sattAdirUpam , ghaTAdyAkAranirapekSaM ca paTAdikaM svAvabhAsini zAne svarUpaM sannivezayatIti svbhaavhetuH| ghaTAdinirapekSatvaM ca paTAdeH ghaTAdyabhAve'pi bhAvAt avabhAsamInAJca(sanAca) siddham / __ yadvA pratizabdo vIpsAyAm rUpazabdazca vastunyatra pravarttate / tenAyamarthaH-rUpaM rUpaM prati, 25vastu vastu prati yo vacanArthanizcayastasya prakRti(tiH) svabhAvaHsa vyavahAra iti / tathAhipratirUpameva vacanArtha nizcayo vyavahAraheturna punarastitvamAtranizcayaH, yataH 'asti' ityukte'pi zrotA zaGkAmupagacchan lakSyate ataH 'kimasti' ityAzaGkAyAm 'dravyam' ityucyate, tadapi 'kim ? pRthivI, sApi kA ? vRkSaH, so'pi kaH? cUtaH tatrApyarthitve yAvat 'puSpitaH' 'phalitaH' ityAdi tAvannizcinoti yAvad vyavahArasiddhiriti / vyavahAro hi nAnArUpatayA sattAM vyavasthApayati tathaiva saMvyava30 hArasaMbhavAt / ato vyavaharatIti vyavahAra ityanvarthasaMjJAM bibhrat azuddhA dravyAstikaprakRtirbhavati // 4 // 1na cAkA mAM0 vi0| 'na caakaaraan'-vaakyp0| 2-gatinA vA0 baa0| "tadatirnAntarIyakI" vaakyp| "na hi sakalavizeSasahitamartha zabdaH pratyAyayitumalamiti tatrAkAravizeSAvagatirnAntarIyakyeva anuniSpAdinyeva boddhavyA"vAkyapa0 ttii0| 3-ruSe yu-vA0 bA0 vinaa| "astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyasti"-mahAbhASye a0 2,3,1 vArti0 11, vArti0 4 bhA0 tathA mahAbhA0 2, 3, 46 vArti0 4 bhA0 / haimaza0 a03 pA0 30 sU 3 bR0 vRttau pR. 58 pra0 paM0 8 / haimadhAtupA0 pR. 2 paM0 4 / pAtaja. yo. pA. 3 sU0 17 vAca. TI. pR0 142 paM0 25 aanndaa0| 4 atha g-haa0| 5-ntanItA-vA0 bA0 vinA / 6-roddht-vi0|-rophRt-aa0| 7 tamevA'zuddhA-vA0 bA0 / tmevaashuddh-haa0| 8-vizeSaNasaM-vA. baa0| 9-vahAraNasaM-A. hA0vi0 / 10-napuro na-vA. bA0 vinaa| 11 yadAdyAkA-bhAM0 mA. A. hA0 / ydyaa-vi0| 12-maantvsi-vi0| 13 pravRttiH sva-vA0 baa0| 14-hAre hi bhAM0 mA0 / Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gujarAta purAtattvamandira granthAvalI ACHAR granthAGka 18 Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gUjarAtapurAtattvamandiragranthAvalI AcAryazrIsiddhasenadivAkarapraNItaM __ sNmtitrk-prkrnnm| jainazvetAmbara-rAjagacchIya-pradyumnasUriziSya-tarkapazcAnanazrImad-abhayadevasarinirmitayA tattvabodhavidhAyinyA vyAkhyayA vibhUSitam / tRtIyo vibhaagH| (prathamakANDAntaH) gUjarAtavidyApIThapratiSThitapurAtattvamandirasthena saMskRtasAhitya-darzanazAstrAdhyApakena paM0 sukhalAlasaMghavinA prAkRtavAnayAdhyApakena jainanyAya-vyAkaraNatIrtha paM0 becaradAsadozinA ca pAThAntara-TippaNyAdibhiH pariSkRtya saMzodhitam / gUjarAtapurAtattvamandira amadAvAda prathamAvRttiH, pratisaM0 500] saMvat 1984 mUlyam-10 rUpyakANi. Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJApana gUjarAtapurAtattvamaMdiranI prabaMdhasamitinA saMvat 1983 nA mAgazara suda 9 nA bIjA TharAva mujaba A pustaka prasiddha karavAmAM Ave che. bhAdrapada 15 / prakAzaka saMvat 1983 / prakAzaka:-zyAmalAla ha. bhagavatI kAmacalAu mahAmAtra, gUjarAtavidyApIThakAryAlaya, amadAvAda mudrakaH-rAmacaMdra yesU zeDage, nirNayasAgara presa, naM. 26-28, kolabhATa lena, muMbaI Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIkA-TippaNyupayuktAvataraNasthAnAnAM saGketAH / anuyogadvArasUtram / abhidhAnappadIpikA (pAlIzabdakozaH) aaptmiimaaNsaa| tttvaarthsuutrttiikaa| anuyoga amidhAnappa0 AptamI0 / AptamImAM0 tattvArthaTI0 taravopaplavaH dazavai0 niryu0 dharmasaM0 nayacakra0 li0 ko nayopa0 nyAyapra0 sU0 nyAyapravezasU0 vR0 nyAyabiM0 / nyAyabindupra0 nyAyavA0 tA0 TI0 nyAyavArtikatA nyAyAva0 paJcAstikA pramANanayata pravacanasAraH prazasta0 kaM0 vR0 bodhicaryAva0 prajJApAra0 bhagavatI bhagavatI0sU0 bhagavatI0TI0 majjhimanikAyaH madhyamakavR0 pratyayapa0 / Aryasatya0 praNa mahAyAnasUtrAlaGkAra rAjavA0 dshvaikaaliksuutrniyuktiH| dharmasaMgrahaH (bauddhH)| nayacakram asmadIyA likhitpreskopii| nyopdeshH| nyaayprveshsuutrm| nyaayprveshsuutrvRttiH| nyAyabinduprakaraNam / nyaayvaartiktaatpryttiikaa| nyaayaavtaarH| pshcaastikaayH| pramANanayatattvAlokAlaGkArasUtram / prazastapAdabhASyam kandalIsametam / bRhattADapatram / bodhicaryAvatAraH prjnyaapaarmitaapnyjikaasmetH| bhagavatIsUtram TIkAsametam / madhyamakavRttiH madhyamakakArikA pratyayaparIkSA prakaraNam, AryasatyaparIkSAprakaraNam / laukikanyAyA0bhA0 vizeSA0 bR0 vR0 vizeSAva bhA0 zAnadIpikA yuktineha prapUraNIsiddhAnta rAjavArtikam / laghutADapatram / laukikanyAyAJjaliH, bhaagH| vishessaavshykbRhdvRttiH| vishessaavshykbhaagym| zAstradIpikA yuktisnehprpuurnniisiddhaantcndrikaanyaakhyaayutaa| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zikSAsamu0 pari0 sammati0 dvi0 kA0 saptabhaGgIta0 siddhivi0TI0li. zikSAsamuccayaH pricchedH| sammatitarkaprakaraNam dvitIyaM kANDam / sptbhnggiitrngginnii| siddhivinizcayaTIkA likhitapresakopI gUjarAta puraatttvmndirstkaa| suttanipAtaH sumaGgalavilAsinI sAmanaphalasuttava0 sUtrakR0 TI0 sthAnA0 sU0 sphoTasi0 sphoTasiddhinyAyavicAraH ananta0 saamnyphlsuttvnnnnnaa| sUtrakRtAGgasUtram TIkAsahitam / sthaanaanggsuutrm| sphoTasiddhinyAyavicAraH anntshyngrnthmaalaa| Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vissyaanukrmH| pRddhiH viSayaH pRSTham 5 gaathaavyaakhyaa| 317-378 paryAyAstikaikaprakRtikAnAm RjusUtrAdInAM zuddhAzuddhabhAvena vibhajanam / 317 RjusUtraviSayatayA kssnnbhngg-vijnyaanmaatr-shuunyvaadaanaamupkssepH| 318-378 1 kssnnbhnggvaadH| 318-349 pUrvapakSA-sthairyavAdibhiH kSaNabhaGgasya nirAkaraNam / 318-321 uttarapakSaH-bauddhaiH kSaNabhaGgasya sAdhanam / 321-349 2 RjusUtrapadasya dvitIyAM vyAkhyAmAzritya vijnyptimaatrvaadH| 342-366 pUrvapakSaH-bAhyArthavAdibhiH sautrAntika-vaibhASikaiH vijJaptimAtrasya nirAkaraNam / 349-354 uttarapakSaH-vijJAnavAdibhiryogAcArairvijJaptimAtrasya sthaapnm| 354-366 __ 3 punaH RjusUtrapadasya vyAkhyAntaramAzritya shuunyvaadH| 366-378 RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUteSu sautrAntika-vaibhASikayogAcAra-mAdhyamikAnAM smvtaarH| 378 6 gAthAvyAkhyA / 379-406 nayavanikSepANAmapi yathAsvaM dravyArthika-paryAyArthikarUpatayA vibhjnm| 379 1 naamnikssepH| 379 nAma vyAkhyAya tatra saGketavidhi-tadviSayayoH prarUpaNam / 379 bhartRharerdravyArthikAnusAriNaH zabdabrahmadarzanasya pUrvapakSatayA varNanam / 379 tasya ca darzanasya paryAyAstikamatena pratividhAnam / zabdArthayoranityasambandhavAdinA svapakSaM samuddhartu mImAMsakasaMmata nityasambandhavAdasya nirAkaraNam / siddhAntinA zabdasya nityatvAnityatvapakSadvayamAzritya yathAyathaM dravyArthikanikSeparUpatvavyavasthApanam / 2 sthApanAnikSepaH 387 sthApanAM vyAkhyAya mukhya pratinidhyorbhedAbhedapakSadvaye'pi tasyA dravyArthikanikSeparUpatvavyavasthApanam / 387 3 drvynikssepH| 387 dravyaM vyAkhyAya tatra dravyArthikanikSepatvabhAvanam / dravyArthikanikSepeNa bhAvanikSepasaMmatasya kSaNabhaGgasya vistareNa anekadhA niraasH| 387 dravyanikSepaviSayasya dravyasya AgamoktarItyA svarUpavarNanam / / 405 4 bhAvanikSepaH / 406 bhAvaM vyAkhyAya tatra pryaayaarthiktvkthnm| 406 7 gAthAvyAkhyA / 407 dravya-paryAyayoranyonyavyAptijJaptaye nirapekSanayAzritavacasAmasatyatva. kthnm| 407 8 gaathaavyaakhyaa| 408 dravya-paryAyayoranyonyasammizratvasUcanAya jnyaanaanekaantvrnnnm| 408 386 Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayaH 9 gAthA vyAkhyA / vastugatyA vyAtmaka eva tattve nayadvayaviSayavivekasya viSakSAdhInatvAbhidhAnam / 10 gAthAvyAkhyA / vivakSAkRtasya nayadvayaviSaya vivekasya vizadIkaraNam / 11 gAthA vyAkhyA / nirapekSanayadvayamekameva vastu yathA yathA manyate tathA vibhajya varNanam / 12 dvAdazagAthAvyAkhyA / anyonyamuyordravya-paryAyayo nastitvoktipUrvakamutpAda-vyaya-dhauvyANAM dravyalakSaNatvena varNanam / utpAda - vyaya-dhauvyANAM parasparavyApyatvasamarthanam / 13 gAthAvyAkhyA / svatantrANAmutpAda-vyaya-dhauvyANAM dravyalakSaNatvAbhAvAt pratyekaM nayadvayasya midhyAtvakathanam / 14 gAthAvyAkhyA / ubhayAraNyatRtIyanayAbhAve'pi dvayoreva nayayoranyonya savyapekSayossamyaktvapratipAdanam / 15 gAthA vyAkhyA | nirapekSagrAhitve mUlanayavaduttaranayAnAmapi midhyAtvavarNanam / 16 gAthAvyAkhyA / saGgrahAdInAM mUlanayagrAhyagrAhitvAnnobhayavAdaprajJApakatvamiti pradarzanam / 17-18 gAthAvyAkhyA / prakAzanam / 21 gAthAvyAkhyA / sarveSAmapi nayAnAmanyonyA'nizritatve mithyAtvam anyonyanizritatve punaH samyaktvamiti pratipAdanam / 22-23-24-25 gAthAvyAkhyA | pratyekaM nayeSu mithyAtve'pi samuditeSu samyaktvasya ratnAvalIdRSTAntena samarthanam / 26 gAthAvyAkhyA / topanyAsaprayojakAnAM tahuNAnAM parigaNanam / 27 gAthAvyAkhyA / dRSTAntasya sAdhyasamatAM vadatAmekAntavAdinAM nirAsAya paJcAnAM pRSTham 408 tadabhiprAyANAM nirdezaH / 1 sAMkhyAbhimatatvenopanyastasya satkAryavAdasya nirasanam / 408 409 409 409 nityAnityaikAntapakSadvaye'pyAtmani saMsArasukha-duHkhAderanupapattipradarzanam / 417 19 gAthA vyAkhyA / 418 ekAntapakSe cAtmani karmaNo bandha-sthitikAraNAnupapattiprakaTanam / 418 20 gAthAvyAkhyA / 418-419 ekAntavAde bandhAbhAvena tanmUlaka saMsAranivRtyAderanupapatti 409 410-415 410 410 415 415 415-416 415 416 416 416 416 417 Ta 419-420 419 420-421 420 422 422 422-429 422 423 pahi 19 17 2 14 25 34 9 21 1 29 13 26 1 11 5 Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429 viSayaH 2 sAMkhyavizeSamatatvenopanyastasya kAraNAtmakapariNAmavAdasya nirsnm| 423 3 vaizeSikAbhimatatvenopanyastasyAsatkAryotpattivAdasya nirsnm| 424 4 bauddhAbhimatatvenopanyastasya 'kAraNAd thinaM kAryaM tatrAsadeva' iti vAdasya nirasanam / 424 5 aparAbhimatatvenopanyaste advaitavAde nirasanIye sarveSAM tattvadravya-pradhAna-zabdabrahmAdvaitavAdAnAM nirasanam / 428 28 gAthAvyAkhyA / 429 khe sve'ze satyAnAmapi nayAnAM parAMzavicAlane mithyAtvAt samayajJaH sApekSAvadhAraNaM karotIti varNanam / 429 29 gaathaavyaakhyaa| sarvasyApi vastuno'bhedarUpeNa dravyArthika paricchedyasyaiva bhedarUpeNa punaH pyoyaarthikpricchedytvaabhidhaanm| 30 gaathaavyaakhyaa| 430 zabdArthagatatvena paryAyasya dvaividhyaM pradarya tasya dvividhasyApi punarbhedAbhedarUpeNa vivecanam / 430 31 gaathaavyaakhyaa| 430 ekasyaiva vastunaukAlikAnantazabdArthaparyAyazAlitayA'nanta. pramANatvena sarvAtmakatvAkhyAnam / 430 32 gaathaavyaakhyaa| 430-440 vyaJjanArthaparyAyabhAvanayA puruSasya bhedAbhedAtmakatvasamarthanena vastumAtrasyA'nekAntarUpatvasUcanam / 430 vyaJjanaparyAyaprasaGgena vAcakazabda-vAcyatatsambandhayossvarUpamImAMsA / 431 varNeSu vAcakatvaM vyudasya sphoTe tatpratipAdayato vaiyAkaraNamatasya varNanam / 431 varNeSu vAcakatvamabhyupagamya sphoTe tannirasyato vaizeSikamatasya vrnnnm| 433 sAnupUrvikanityavarNavAcakatvaparaM mImAMsakamatamupanyasya tannirasanam / cAcya-vAcakayoH sambandhasya nityatvaM niSidhya tasya kRtakatva vyvsthaapnm| anumAnAcchabdasya pramANAntaratvaprasAdhanam / 437 parakalpitAM varNAnAM nityatAM tatpadAdiprakriyAM ca pradRSyA'nekAntadRSTyA zabda-tadarthasambandhayoH svarUpanirUpaNam / 33 gaathaavyaakhyaa| 440 puruSasya bhedAbhedaikAntAbhyupagame'bhAvarUpatApattyA dUSaNam / 34 gaathaavyaakhyaa| puruSe zabdArthaparyAyAbhyAM bhedAbhedarUpatvasya vyavasthApanam / 35 gaathaavyaakhyaa| 441 vastuno'nekAntAtmakatve'pyekAntarUpatvaM vadato'pramANatvakhyApanam / 36 gaathaavyaakhyaa| 41-446 sptmnggiisvruupvicaarnnaa| mUlabhaGgatrayaM vivecya tatsamarthakAnAM SoDazAnAmapekSAbhedAnAM byaavrnnnm| 443-446 436 439 " 440 Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 " viSayaH 37 gAthAvyAkhyA / 446 caturthabhaGganirUpaNam / 38 gaathaavyaakhyaa| pnycmbhnggprdrshnm| 39 gaathaavyaakhyaa| 447 SaSThabhaGgapradarzanam / 40 gaathaavyaakhyaa| saptamabhaGgaprakAzanam / 41 gaathaavyaakhyaa| 448 saptAnAM bhaGgAnAmarthanaye zabdanaye ca yathAsambhavaM vibhajanam / 42 gaathaavyaakhyaa| 448-449 kevalaparyAyArthikanayasya matamupadarya tasyA'pUrNatvAbhidhAnam / 43 gaathaavyaakhyaa| 449 kevaladravyArthikanayamatasya prdrshnm| 44 gaathaavyaakhyaa| 449-450 kevaladravyArthikanayamatasyA'pyapUrNatvamiti pradarzanena vastuno bhedA'bhedarUpatvasUcanam / 449 45 gaathaavyaakhyaa| 450 puruSadRSTAnte medA'bhedAtmakatvapariNatirbAhyapratyakSeNa siddheti prdrshnm| 450 46 gaathaavyaakhyaa| 450-452 AdhyAtmikapratyakSato'pi tatra dRSTAnte yathA bhedAbhedAtmakatvasiddhistathA dArzantike jIve'pi tadyojanam / 450 utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatayA jIvatatvasya sAdhanam / 451-452 47 gAthAvyAkhyA / 452 jaladugdhadRSTAntena jiiv-krmnnorvibhaagkthnm| 452 48 gaathaavyaakhyaa| 453 jIva-karmaNoranyonyAnupravezena tadAzritajJAnAdirUpAdInAmapi parasparA'nupravezavarNanam / 49 gaathaavyaakhyaa| parasparA'nupravezAdAtma-pudgalayoH kathaJcidekatvasya anekatvasya coppaadnm| 50 gaathaavyaakhyaa| 453-454 Atma-pudgalayorvastuto bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi abhyantaravyapadezasya manonimittakatvena samarthanam / 51-52 gaathaavyaakhyaa| nirapekSayordravyAstika-paryAyAstikayormatena yathA yathA karmabandhatatphalaprarUpaNA bhavati tathopavarNanam / 53 gaathaavyaakhyaa| 455-456 sApekSanayadvayAzritAnAmeva kathaJcitpadAGkitAnAM vacasAM svasamayaprarUpaNAtvaM naanyessaamitybhidhaanm| 455 54 gaathaavyaakhyaa| sthAdvAdazo'dhikArivizeSe sati nirapekSanayadvayAzritAnyapi vacAMsi prayuJjAno na doSabhAgiti prkthnm| 453 453 " Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIya nivedana. A trIjo bhAga vidvAno samakSa upasthita karatAM saMkalpanI AMzika siddhine lIdhe amane kAika bhAra haLavo thayAno anubhava thAya che ane jANe teTale aMze thAka utaryo hoya tema bhAse che. be varSa pahelAM A bhAgane lagatuM saMzodhanakArya prAraMbheluM ane jo te satata cAlu rahyaM na hota tema ja purAtattvamaMdira ane anya vidyArasika mitro taraphathI amAre joitI badhI madada vakhatasara maLatI rahI na hota to bIjA bhAga pachI eka ja varSane antare A bhAga prasiddha karavAno je prasaMga maLyo che te kadI na maLata. prastuta bhAgamA AvatA grantha ane tenA saMzodhanane lagatI keTalIka khAsa bAbatonuM spaSTIkaraNa ahIM karI devu Avazyaka che. granthane lagatI mukhya ve bAbato chaH-(1) mULa gAthAnA parimANa saMbaMdhI ane (2) TIkAgata azuddhi saMbaMdhI. (1) pahelA kAMDanI 54 gAthAomAthI prathamanI 4 gAthAo prasiddha thayela pahelA ane bIjA bhAgamAM AvelI che ane bAkInI 50 gAthAo A trIjA bhAgamA AvI jAya che ane e rIte A bhAgamAM A prathama kAMDa pUrNa thAya che. mUlakAra zrIsiddhasena divAkare AkhA prathama kAMDamAM nayanI sUkSma, vyavasthita ane vizada mImAMsA karI che tema ja TIkAkAra zrIabhayadeve ativistRta dArzanika vividha viSayonI carcA dvArA e mImAMsAne bahu ja pallavita karelI che. AtrIjo bhAga prakAzita thavAthI mUlakAra ane TIkAkAranA nayasaMbaMdhI saMkSipta tema ja vistRta UhApohane saMpUrNapaNe jANavAnuM sAdhana prApta thAya che. (2) prastuta bhAgamAM pAMcamIthI copana sudhInI pacAsa gAthAonI TIkA AvI jAya che. temAM bIjI badhI gAthAo karatAM pAMcamI ane chaTThI e be gAthAonI TIkA ghaNI moTI che. temAM ya vaLI chaTThI karatAM pAMcamInI TIkA to vadhAre moTI che. A bhAganA lagabhaga be tRtIyAMza pAMcamI ane chaTThI e be gAthAnI TIkAthI ja rokAelA che ane pAMcamI gAthAnI TIkAthI eka tRtIyAMza karatA vadhAre rokAela che. pAMcamI gAthAnI TIkA jema vistAramA tema azuddhimAM paNa bAkInI badhI gAthA onI TIkA karatAM caDe che. sAtamI gAthAthI copanamI gAthA sudhInI TIkAmAM azuddhi bahu ja juja hatI ane je thoDI hatI te dUra karI zakAya tevI hovAthI teTalA bhAgamA prAyaH sarvatra pAThazuddhi thai gai che. chaThI gAthAnI TIkAmAM azaddhi jarA vadhAre hatI paNa te pAMcamI gAthAnI TIkAnA pramANamA bahu ja thoDI kahevAya jyAre pAMcamI gAthAnI TIkA jeTalI ane jevI azuddhi to hajI sudhI eke gAthAnI TIkAmA jaNAi nathI. bIjA bhAgamA AvelI bIjI gAthAnI TIkA jo ke bahu azuddha hatI chatAM tattvasaMgrahanI prAptine lIdhe te saMpUrNapaNe zuddha karI chapAvI zakAi. pAMcamI gAthAnI TIkAne zuddha karavA tevu koi paNa sAdhana chevaTa sudhI prApta thayuM nahi. jema bIjI gAthAnI TIkAmAM bauddhadarzanane lagatI carcA mukhya che tema pAMcamI gAthAnI TIkAmAM paNa mAtra bauddhatattvonI carcA che. bIjI gAthAnI TIkAmAM carcAeluM prakaraNa jema akhaMDapaNe tattvasaMprahamA maLI Avyu ane te bIjI gAthAnI TIkAne zuddha karavAmAM sarvAze upayogI thayuM tema pAMcamI gAthAnI TIkAmAM carcAela sautrAMtika, vaibhASika, yogAcAra ane mAdhyamika e cAra bauddhazAkhAnA maMtavyovALA TIkAkAre utArI lIdhelA mULa prakaraNa pratho jo maLI Ave to ja e TIkAnI azuddhi Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 sarvAze dUra karI zakAya. parantu prayatna chatAM tattvasaMgrahanI peThe akhaMDapaNe saMmatinI TIkA sAye sarakhAvI zakAya tevA bauddha ke anyadarzanasaMbaMdhI koI graMtho TheTha sudhI maLyA nahi tethI pAMcamI gAthAnI TIkAne saMpUrNapaNe zuddha karavAnuM kAma amAre mATe azakya ja rahI gayu. zrIabhayadevasUrie pAMcamI gAthAnI TIkAmAM paryAyAstikanayano vibhAga tema ja tenuM utarottara sUkSmapaNuM darzAvavA RjusUtra, zabda, samabhirUDha ane evaMbhUta e cAra nayonuM vistRta svarUpa sautrAMtika Adi cAra zAkhAonA je bauddhagraMtho ke tenA prakaraNone AdhAre varNavyu tema ja ghaTAvyuM che te mUla bhUta ja bauddhagraMtho ke tenA uparathI akSarazaH thayela utArAvALA anya graMtho jyAMsudhI na maLe tyAMsudhI pAMcamI gAthAnI TIkAne saMpUrNa zuddha karavI koI paNa rIte zakya nathI. e TIkAne zuddha karavAnA maulika ane mahattvanA sAdhano prApta na thayA chatAM tene zuddha karavAmATe ame bIjA upalabdha sAdhanono bahu chuTathI ane kaMTALyA vinA upayoga ko che. e sAdhanomAM aneka bauddha, jaina ane vaidika graMthono samAveza thAya che parantu te badhAmAM zuddhikAryamA upayogI dhavAnI dRSTie prameyakamalamArtaDaveM sthAna mukhya che. lekhakono asalI pratanI lipi vAcavAno bhrama, artha- ajJAna ke teno viparyAsa, paThana-pAThanano abhAva ane pratinA patronuM khaMDitapaNuM ke astavyastapaNuM ityAdi aneka kAraNone lIdhe azuddhio paNa vividha prakAranI utpanna thayelI che. ene sudhAravA ame mukhyapaNe traNa rIto akhatyAra karelI che. (1) saMmatiTIkAnI tenA pUrvavartI ke uttaravartI samAnaviSayaka graMtho sAthe sarakhAmaNI, (2) arthadRSTi ane (3) bhASAdRSTi. jyAM TIkAne zuddha karavAmAM anya graMthonI sarakhAmIno upayoga karyo che tyAM paNa artha ane bhASAdRSTi choDI nathI. parantu jyAM tevI sarakhAmaNInuM sAdhana nathI maLyuM tyA arthadRSTine pradhAna rAkhI bhASAdRSTinI madadathI pAThazuddhi kalpI che ane jyAM arthadRSTi paNa kAma na karI zakI tyAM kevaLa bhApAdRSTino upayoga karI pAThazuddhi kalpI che ane cAlu saMketapramANe asalI pAThane kAyama rAkhI zuddharUpe kalpelA pAThane koSThakamAM dAkhala karela che ane banI zakyuM tyAM te kalpelA pAThanA saMvAdI ullekho nIce TippaNImA te te graMthanA nAma sAthe karyA che. ____ A traNe paddhationo yathAzakti saMpUrNa upayoga karyA chatAM paNa pAMcamI gAthAnI TIkA ghaNe sthaLe ghaNA pramANamAM azuddha ane asaMlagna rahI gai che. je je aMzo amane khaMDita, punarukta, viparyasta ane asaMlagna lAgyA che te badhAno AdibhAga (??) athavA [ ?? tathA aMtabhAga (??) athavA ?? ] AvA cihnathI aMkita karyo che. udAharaNArtha juo pR0 322 tathA 333 vagere. bahu prayatnane pariNAme pAMcamI gAthAnI TIkAnA pUrvArddhamAMthI to ghaNI azuddhio ochI thai che parantu uttarArddha ane temAM ya tenA aMta bhAgamA moTI ane khaTake evI ghaNI azuddhio rahI ja gai che. chaTThI gAthAnI TIkAno keTaloka prAthamika aMza (pR0 379-385) to tattvasaMgrahanA zabdabrahmaparIkSAprakaraNano prAyaH akSarazaH utAro che. tethI eTalo bhAga tattvasaMgrahanI madada dvArA taddana zuddha thayo che. eTaluMja nahi paNa nIce TippaNImAM sarakhAmaNI mATe apAela tattvasaMgrahanI mUla kArikAo ane kacit kacit paMjikAnA aMzovaDe eTalo bhAga abhyAsako mATe bIjI gAthAnI TIkAnI peThe na vadhAre upayogI banelo che. eTalA aMza pachIno chaTThI gAthAnI TIkAno bAkIno pR0 386 thI badho aMza moTe bhAge bauddha maMtavyanI carcAthI bharelo che. e bhAga sAthe akSarazaH sarakhAvI zakAya tevo graMtha na maLavAthI ghaNI azuddhio dUra karyA chatAM paNa kvacit kacit azuddhi rahI gai che paNa te pAMcamI gAthAnI TIkA jevI gUDha nathI. ekaMdara A trIjA bhAgamA (pAMcamI gAthAnI TIkA bAd karIe to) azuddhio bahu virala rahevA pAmI che. Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 have prastuta bhAgamAM Avela graMthanA saMzodhananI bAbata laie. e bAbato mukhya traNa che. (1) pratio saMbaMdhI, (2) pAThAntaro saMbaMdhI ane ( 3 ) graMthAntaronA upayoga saMbaMdhI. ane vacce ghaNe sthale e banne tADa ( 1 ) pahelA ane bIjA bhAganA saMzodhana kAryamAM je prationo upayoga thayelo che te pratio uparAMta bIjI be viziSTa pratioe A trIjA bhAganA saMzodhanakAryane bahu sarala ane mahattvanuM banAvyuM che. ebe viziSTa pratio te tADapatranI che. bemAM eka tADapatra lAMbA AkAranuM ane bIjuM TuMkuM che. tADapatranI banne pratio zuddhaprAya ane kacit kacit TippaNIyukta che. A bRhat ane laghu banne tADapatromAM saTIka saMmatinuM uttarArddha che. kAraNa ke tenA naMbaro prathamathI zaru thai anukrame vadhatA jAya che. A banne prationA pUrvArddhavALA khaMDo jemAM pahelI gAthAthI chaTThI gAthAnI kAnA lagabhaga ardhIza sudhInuM pUrvArddha haze te hajI prApta thayA nathI. jo e banne pUrvArddhanA khaMDo vinAzanA paMjAmAMthI bacI koi paNa sthale sacavAi rahI gayA haze ane kyAreka koine paNa sadbhAgye maLI Avaze to A uttarArddhavALA khaMDonI peThe te khaMDo paNa azuddha rahI gayela TIkAne zuddha karavAmAM amUlya madada Apaze. kevala pAMcamI gAthAnI TIkA pUrato paNa tADapatrano bhAga maLyo hota to kadAca enI ATalI jaTila azuddhio rahI na hota. uttarArddhanA je ve bhAgo sadbhAgye prApta thayA che temAM bRhat tADapatramAM uttarArddha pUrNa che eTale prathama kAMDanI chaTTI gAthAnI TIkAnA madhyabhAgathI lai prathama kAMDa pUrNa ane dvitIya tathA tRtIya kAMDa paNa pUrNa che. e bRhat tADapatranA kula 334 pAnAM che. jyAre laghu tADapatra upara uttarArddha paNa pUrNa nathI. enuM prathama patra nathI ane chellaM patra 187 muM che. teTalA patromAM bIjuM kAMDa paNa apUrNa che patro guma thayAM che temaja ghaNe sthale lIMTIonI lIMTIo ghasAi bhuMsAi gayelI che. patranA suMdara akSaroe, zuddha pAThoe ane mahattvanI TippaNIoe prastuta bhAganA saMzodhanamAM je madada ApI che tene lIghe pAMcamI gAthAnI TIkAmAM rahI gayela azuddhionI truTi jarA ochI khaTake che. kAgaLanI anya prationI peThe A tADapatranI prationI paNa vizeSa mAhitI bhaviSyabhAM ApavAnI dhAraNA hovAthI atyAre eTaluM ja sUcavavuM basa thaze ke, A ve tADapatranA khaMDone lIdhe prastuta trIjA bhAganA saMzodhanane vadhAre mahattva maLyuM che ane have pachI prasiddha thanAra bIjA kAMDano cotho bhAga ane trIjA kAMDano pAMcamo bhAga paNa A khaMDone lIdhe ja vadhAre mahattva prApta karaze. parantu jema eka bAju upalabdha tADapatranA khaMDo sagavaDamAM umero kare che tema bIjI bAju bA0 ane bA0 pratino thoDo khaMDita bhAga saMzodhanakAryamAM sAle che. vA0 bA0 banne pratio vadhAremAM vadhAre azuddha chatAM kvacit kvacit anya badhI pratio karatAM vadhAremAM vadhAre zuddha che. e bane samAna prationA pAMcamI gAthAnI TIkAnA aMtavALAM ane chaTThI gAthAnI TIkAnA AraMbhavALAM keTalAMka pAnAM upalabdha na hovAthI enuM khaMDitapaNuM khAsa sAle che. jo e ve prationAM eTalAM pAnAM kyAreka upalabdha thAya to te te sthaLanI azuddhine alpAMze dUra karavAmAM teno kiMmatI upayoga thai zakaze. (2) prastuta bhAganA saMzodhanamAM pAThAntaranuM kArya prathamanA be bhAgo karatAM kAMika juduM paDatuM thayelaM che. prathamanA be bhAgonA saMzodhana vakhate pAThAntaro lIdhA pachI temAMthI pasaMdagI karavAno ane choDI devAno krama sAmAnya rIte eka sarakho rAkhavAmAM Avyo hato. jyAre prastuta bhAgamAM e krama jANI joine ja eka sarakho rAkhyo nathI. prastuta bhAgamAM pAMcamI gAthAnI TIkA azuddhibahula che ane chaTThI tathA khAsa karI sAtamI Adi badhI gAthAonI TIkA vadhAre zuddha che. tethI yAM jyAM jaTila azuddhio jaNAi tyAM tyAM pratiomAMthI maLelA taddana khoTA jaNAvA pAThAntaro paNa Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIce noMdhyA che-jethI te te sthaLomA saghaLI pratio eka sarakhI rIte kevI ane keTalI vilakSaNa vilakSaNa rIte azuddha thai gai che te abhyAsIne mAlUma paDe ane azuddhinI utpatti kema thAya che ? te thayA pachI kema vadhe che 1 tema ja ghaNIvAra zuddha karavA jatAM ulaTI azuddhi kema Ave che ? enuM sUkSma jJAna azuddhino itihAsa lakhanAra vidvAnne evA pAThAntaro uparathI thai zake. tema na koI abhyAsIne e azuddha jaNAtA vividha pAThAntaro uparathI kAlAntare zuddha pATha kalpavAnI preraNA maLe-AthI ulaTuM je bhAga taddana zuddha agara zuddhaprAya che tyAM pratiomAMthI maLI AvelA aneka pAThAntaromAMthI je upayogI lAgyAM te ja bahudhA rAkhyAM che ane antargaDu jevA anupayogI jaNAyelAM pAThAntaro taddana choDI dIdhAM che. (3) pahelA be bhAganA saMzodhanamA upayoga nahIM karAela evA paNa aneka graMthono prastuta bhAganA saMzodhanamA upayoga karavAmAM Avyo che. TIkAmAM Avela avataraNonA mUla sthAna batAvavA, pratipAdya viSayanI ane pAThanI sarakhAmaNI karavA, kalpita zuddha pAThano saMvAda ApavA, eka ja viSayane bhinna bhinna darzananA graMthakAro ke eka ja darzananA bhinna bhinna samaya bhAvI graMthakAro kevI kevI rIte carce che te jaNAvavA koI paNa viSaya paratve abhyAsInI dRSTIne vyApaka banAvI tenA abhyAsano mArga vadhAre saraLa karavA ane kayA graMtha ke kayA graMthakAra upara konI konI keTakeTalI asara paDI che tenuM pRthakkaraNa karavAnI saraLatA karI ApavA ema aneka dRSTithI prerAI prastuta bhAganA saMzodhanamA karAelo pracuragraMtharAzino upayoga abhyAsako ApoApa joI zakaze. prastuta bhAganA saMzodhanamA aneka graMthano upayoga karyA chatAM paNa eka mahattvapUrNa graMthano upayoga karavo bAkI rahI gayo che. bauddhabhikSu dharmakIrtipraNIta hetubindunA durlabha vivaraNanI jIrNa tADapatranI prati prApta thayAnuM sUcana ame saMmatinA dvitIya bhAganA prAraMbhika nivedanamA ja karI gayelA chIe. prastuta bhAganA saMzodhanamA e pratino upayoga karI zakAyo hota to keTalIka azuddhio dUra karavAmAM bahu kiMmatI madada maLata paNa prastuta grantha chapAvavA lAgyA pachI tenI vAMcI zakAya tevI nakala taiyAra thaI zakI. tethI e vivaraNanI sarakhAmaNI bhaviSyanA viziSTa pariziSTa mATe mulatavI rAkhavAnI pharaja paDI che. __ A bhAganI taiyArIthI mAMDI prasiddhi sudhImAM khAsa vidyArucimahAnubhAvo taraphathI je je vividha sagavaDa maLI che tenI nIce noMdha laI ame amArI kRtajJatA pradarzita karIe chIe. khyAtanAmA zrImadU AtmArAmajI mahArAjanA paTTadhara praziSya zrImad vijayavallabhasUrinI preraNAthI lAhora zaheranA zrIsaMghe karelI Arthika madathI A kAryane lAyaka sahakArI kAryakartA meLavavAmAM amane atiupayogI rAhata maLI che. pravartaka zrIkAntivijayajInA praziSya ane amArA hamezanA sahakArI suzIla munizrIpuNyavijayajIe dUra rahyA rahyA paNa saMzodhanakAryamAM karelI vividha madadane lIdhe amane atikiMmatI anukUlatA prApta thaI che. te uparAta upara sUcavela hetubindu vivaraNanI taddana jIrNa ane ghasAela bhuMsAela akSaravALI tathA muzkelIthI paNa vAMcI na zakAya evI prAcIna lipinI tADapatranI prati uparathI bahu parizrama laI teozrIe amArA upayoga mATe eka suvAcya akSaravALI suMdaratama nakala karI ApI che. je purAtattvamaMdiranA pustakasaMgrahamA teozrInA nAma sAthe mUkavAmAM AvI che. sukhalAla ane becaradAsa. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMpAdakIyaM nivednm| vayamadyA'yaM tRtIyaH saMmatervibhAgo viduSAM samakSamupasthApayanto lezamAtrasaMkalpasiddhikatena kiyanmAtreNa bhAralAghavena svalpaM zramApanodamiva anubhavAmaH / prastutavibhAgasaMzodhanakarma varSadvayAta prAgeva prArabhyata kintu yadi tat satataM nA'kariSyata na vA asmadapekSitA sakalA'pi sAdhanasampattiH purAtattvamandireNa itaraizca vidyApriyamahAnubhAvaiH yathAsamayamupAhariSyata tadA prastutavibhAgaprakAzanaM dvitIyavibhAgA'nantaramekenaiva varSeNa kathamapi zakyavidhAnaM nA'bhaviSyat / prastutabhAgagatagrantha-tadIyasaMzodhanasambandhinaH katipaye viziSTa viSayA atra lezataH spaSTIkartamabhipretAssanti / tatra mUlagAthAparimANaM TIkAgatamazuddhatvaM ceti dvAveva granthasambandhinau viSayau pradhAnatayA vaktavyau stH| (1) prathamaprabhRtigAthAcatuSTayasya prakAzitapUrve vibhAgadvaye zeSagAthApaJcAzatazca prakAzyamAne'smin vibhAge labdhasamAvezatayA prathamaM kANDaM prastutavibhAga eva paripUryate / mUlakAraiH zrImadbhidivAkarairakhile'pi prathame kANDe sUkSmatayA, vyavasthitatayA, vizadatayA ca mImAMsitA nayA evaM TIkAkAraiH zrImadbhirabhayadevairativistaravatyA dArzanikavividhatattvacarcayA vizadIkRtA vartante / prastutavibhAgaprakAzanena ca mUlakAra-TIkAkArakRtanayagocarasaMkSiptavistRtasamagramImAMsAparijJAnasAmagrI sulabhatayA samupatiSThate / (2) prastutavibhAgasanniviSTAyAM gAthApaJcAzaTTokAyAM SaSThayASTIkA vistRtatarA paJcamyAzca vistRtatamA vidyate / paJcamagAthATIkA vistareNevA'zuddhyA'pi shesssmstgaathaattiikaamtishete| saptamIprabhRtisamastagAthATIkA sunivAraviralA'zuddhimatI samAsIt / ata eva sA sarvatra zuddhaprAyA samapadyata / SaSThagAthATIkAyAM kiMcidadhikA'pyazuddhiH paJcamagAthATIkAtaH svalpatamaivA''sIt paJcamagAthATIkAyAM tu yAdRzI yAvatI cA'zuddhirAyAtA tAdRzI tAvatI ca kvA'pi TIkAMze nA'valokanapathamavatIrNA / yadyapi dvitIyavibhAgasanniviSTA dvitIyagAthATIkA'pyazuddhataraivA''sIt tathApi tattvasaMgrahasAhAyakena sA sarvAtmanA zuddhIkRtya mudrayitumazakyata / paJcamagAthATIkAM zuddhIkartuM tathAvidhaM kimapi sAdhanamadyayAvannA'labhyata / dvitIyagAthATIkAyAmiva paJcamagAthATIkAyAmapi bauddhatattvagocaraiva carcA mukhyatAmanubhavati / yathA dvitIyagAthATIkAcarcitaM bauddhaprakaraNaM saMzodhayituM tattvasaMgrahIyaM tadeva prakaraNamavikalatayA upAyujyata tathA paJcamagAthATIkAcarcitasautrAntika-vaibhASika-yogAcAra-mAdhyamikAkhyacaturvidhabauddhazAkhAmantavyapratipAdakAH TIkAkArairakSarazo'nukRtA mUlaprakaraNagranthA eva tAM TIkA saMzodhayituM sarvAtmanA upayujyeran ; parantu satyapi yatne tattvasaMgravat saMmatiTIkA'vikalatulanopayoginAM keSAMcit bauddhatatrIyANAmanyatatrIyANAM vA granthAnAmidAnIM yAvadaprAptatayA paJcamagAthATIkAyAH sarvAGgINaM zuddhatvaM asmAkamazakyA'nuSThAnameva pariziSyate / __ zrImadabhayadevasUribhiH paJcamagAthATIkAyAM paryAyAstikanayasya vibhAgamuttarottarasUkSmatvaM ca pradarzayitum RjusUtra-zabda-samabhirUdvaivaMbhUtanayacatuSTayasya vistRtaM svarUpaM sautrAntikAdizAkhAcatuSTayasambandhino yAn granthAna samAzritya vyAvarNitaM samanvitaM ca, te mUlabhUtabauddhagranthA akSarazastadupajIvino'pare manyA vA yAvannopalabhyeran tAvat paJcamagAthATIkAyAH sarvathA zuddhividhAnaM kathamapi Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zakyA'nuSThAnaM naiva pratibhAti / taTTIkAsaMzodhanopayoginAM maulikAnAM mahattvabhAjAM ca sAdhanAnAmanupalabdhatve'pi anyAnyupalabdhAni sAdhanAni asaMkucitatayA akhinnamanaskatayA ca tatsaMzodhanakarmaNi kRtopayogAni / yadyapi upayukteSu teSu sAdhaneSu vauddha-jaina-vaidikatatrIyA aneke granthAH samAvizanti tathApi zuddhikAryopayogadRSTyA prameyakamalamArtaNDa eva teSu sarveSu prthmtaamupyaati| lekhakAnAM mUlapratisthalipivAcanagocareNa bhrameNa, arthA'jJAna-viparyAsAbhyAm , paThana-pAThanAi bhAvena, pratisthapatrANAM khaNDitatayA astavyastatayA vA anyaizca bahubhirhetubhirazuddhayo'pi vividhAkArAssamutpannAH dRzyante / tAH pariSkattuM tisraH paddhatayo'tra mukhyatayA'smAbhiH samAzrIyanta / tadyathA-pUrvavartibhiH uttaravartibhirvA samAnaviSayakairgranthaiH saMmatiTIkAyAstulanA, arthadRSTirbhASAdRSTizceti / yatra TIkAM saMzodhayituM granthAntaratulanA'kAri tatrApi nA'rthadRSTi SAdRSTizca upaikSiSAtAm parantu yatra tathAvidhatulanAsAdhanaM nAlambhi tatrA'rthadRSTiM pradhAnIkasya bhASAdRSTisAhAyyena. yatra cA'rthadRSTerapi akiMcitkaratvamantabhAvi tatra kedalAM bhASAdRSTimupaSTabhya pAThazuddhiM kalpayitvA yathApUrvasaMketaM maulikapAThaM sthApayitvaiva kalpitaH pAThaH koSThake nyavezyata / yathAsAdhyaM ca kalpitatatpAThasaMvAdabhAgina ullekhA adhastAt TippaNyAM tattadnthAn nAmagrAhamupanyastAH / etasya ca paddhatitrayasya yathAzakti sarvAtmanA kRtopayogatve'pi paJcamagAthATIkA bahuSu sthAneSu bAhulyena azuddhA'saMlagnA ca sthitaivA''ste / ye ye'zAH asmAkaM khaNDitatayA, punaruktatayA, viparyastatayA, asaMlagnatayA ca pratibhAnti sma te sarve Adau (??) athavA [?? ante ca (??) athavA ??] etAdRzacirairaGkayitvA mudritAH / tadyathA pR0 322 tathA 333 prabhRti / yadyapi paJcamagAthATIkAyAH pUrvArddhavarttinyaH bahvayo'zuddhayaH bhUyasA prayatnena nirAkriyanta tathApi tasyA uttarArddhavartinyaH vizeSatastu tatprA. ntavarttinyaH zalyAyamAnA mahatyo bahvayo'zuddhayaH pariziSTA Asata eva / SaSThagAthATIkAntargataH kiyanmAtraH prAthamikoM'zaH (pR0 379-385) akSarazaH tattvasaMgrahIyazabdabrahmaparIkSAprakaraNapratikRtitayA tatsAhAyyena na kevalaM sarvathA zuddha eva pratyutA'dhastAt TippaNyAM tulanAyai nivezitAbhiH tattvasaMgrahIyamUlakArikAbhiH kacit kacit paJjikApatibhizca dvitIyagAthATIkAvat gaveSakadRSTyA upayuktataraH samapadyata / tato'gretanastu pR0 386 prabhRti tadIyaH sarvo'pyaMzaH bahudhA bauddhamantavyasparzinyA carcayA vyApto varttate / tatra ca bhUyasInAmazuddhInAM nirAkRtatve'pi akSarazaH tulanopayogino granthasyA'zakyalAbhatayA kAcit kAcidazuddhiH avaziSyata eva parantu sA paJcamagAthATIkA'zuddhivad gUDhA naivA'sti / phalataH paJcamagAthATIkAvajai pazyatAM prastute vibhAge ziSyamANA azuddhayo viralatamA eva dRSTipathamupayAsyanti / athA'taH prastutagranthasaMzodhanasaMbandhino viSayAn gRhNIyAma / te punaH pratigocaratayA, pAThAntaragocaratayA, granthAntaropayogagocaratayA ca mukhyAlaya evA'tra crcitumuddissttaaH|| (1) prAktanavibhAgadvayasaMzodhanopayuktaprativyatiriktAbhyAM dvAbhyAM tADapatramayIbhyAM viziSTapratibhyAM prastutavibhAgasya saMzodhanaM niSpratyavAyaM prakarSapAtraM ca saMpannam / tatra ca ekaM tADapatraM dIrgham , anyacca hrakhaM vidyte| dvayamapyetat zuddhaprAyaM kvacit kacicca saTippaNikaM vartate / prathamAdArabhya kramavardhiSNubhirakairupetatayA tad bRhallaghutADapatradvayamapi saMmati uttarArddhayuktaM saMlakSyate / prathamagAthATIkAprabhRtiSaSThagAthATIkA'rddhaparyavasAnasaMmatipUrvArddhavatI bRhallaghutADapatradvayasaMbandhinI dve api khaNDe adyApi nopalabdhe / yadi te dve api pUrvArddhavatI khaNDe vinAzagrahavimukte kvApi sthAne surakSitatayA'vaziSyeyAtAM bhAgyavazAca kadAcit kenacidavApyeyAtAM tadA ime uttarArddhavatI khaNDe Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ iva te api avaziSTAM TIkAvartinImazuddhimapAkartuM balavatsahAyaprade saMpadyeyAtAm / yadi kevalapaJcamagAthATIkAtmako'pi tADapatrIyapUrvAddhAzaH prApsyata tadA etAvatyastadIyA jaTilA azuddhayaH prAyaH avaziSTA nA'bhaviSyan / upalabdhayoH khaNDayoH catustriMzadadhikazatatrayamitapatre bRhati tADapatre SaSThagAthATIkAmadhyAMzaprabhRtiprathamakANDa-pUrNadvitIya-tRtIyakANDaparimANaM saTIkasaMmatyuttarArddha pUrNatayA varttate / prathamAGkapatrarahitasaptAzItyadhikazatasaMkhyakapatrazAlini antarA'ntarA viluptAnekapatre ghRSTadhvastapracuratarAkSarapatike laghuni tADapatre tUttarArddhamapi apUrNadvitIyakANDaparyantameva vidyate / etattADapatradvayavartibhyaH sundarA'kSarebhyaH zuddhapATebhyaH upayogibhyazca TippaNakebhyaH saMprAptena samAzvAsena paJcamagAthATIkA'vaziSTA truTiH kiMcidUnaM kaNTakAyate / enayostADapatrapratyoritarAbhiH patrapratibhiH sahavAgre viziSya paricAyayitumiSTatayA sAMpratametAvadeva sUcayituM paryAptam yat uktatADapatrapratidvayena prastutatRtIyavibhAgasyeva prakAzayiSyamANayoH dvitIyakANDazAlicaturthavibhAga-tRtIyakANDazAlipaJcamavibhAgayoH saMzodhanamapi samabhyadhikAM samanasatAM samAsAdayiSyati / parantu ephata upalabdhatADapatrakhaNDa dvayaM sAdhanasaMpadaM praguNIkaroti anyatazca khaNDito vA0 bA0. saMjJakapratidvayasyA'lpIyAn bhAgaH saMzodhanakarmaNi zalyAyate / paJcamagAthATIkAprAnta-SaSThagAthATIkAprArambhabhAjA katipayAnAM patrANAM vyapagatatvenA'zuddhatamayorapi kacit kvacita zuddhatamayoH samAnayoH pA0 bA0saMjJakapratyoH khaNDitatvaM zalyAyatetarAm / yadi tAvanti patrANi prApyeran tadA tattatsthalIya. TIkAgatAmazuddhimaMzato vyapanetumupayujyeran / (2) prastuta vibhAge pAThAntarakRtyaM prAktanavibhAgadvayAt kiMcid bhinnamiva saMpannam / prAktanavibhAgadvayasaMzodhane pAThAntarasvIkAraparityAgakramaH samAnaprAya evA'GgIkRta AsIt kintu prastutavibhAge sa kramo vicAryaiva parivartitaH / tathAhi-paJcamagAthATIkAyA azuddhibahulatvAt jaTilA'zuddhimatsu sthaleSu sarvathA azuddhatayA bhAsamAnAnyapi pAThAntarANi adhastAd nirdiSTAni-yata: tatra tatra sthale sarvA api pratayaH samAnabhAvena kIdRzyA kiyatyA ca vilakSaNavilakSaNarItyA'zuddhAH saMvRttAH ? ityetat vijJAtuM zakyuH saMzodhanakuzalAH, azuddhayaH kathamutpadyante ? utpannAH punaH kathaM pravardhante ? zuddhau kriyamANAyAmapi punaH azuddhayaH kathaM jAyante ? ityetata sarva sUkSmatayA'vagantuM pArayeyurazuddhItihAsa. racanAkovidAH, tAni pAThAntarANi nirIkSya pAThazuddhimapi parikalpayituM prabhaveyuH kecid vyutpannAHato vaiparItyena ca SaSThIprabhRtisamastagAthATIkAyAH zuddhaprAyatvAt sarvathA zuddheSu zuddhaprAyeSu ca sthaleSu upayogInyeva pAThAntarANi bahudhA svIkRtAni antargaDukalpAni ca zepANi parityaktAni / (3) prAktanavibhAgadvayasaMzodhanAnupayuktA api aneke pranthAH prastutavibhAgasaMzodhane kRtopyogaaH| TIkAgatAnAmavataraNAnAM mUlasthAnAni jJApayituma pratipAdyaM viSayam antargataM pAThaM ca tolayituma kalpitaM zuddhapAThaM saMvAdayitum yugapadbhAvinAmasamAnatazrIyagranthakArANAM kramabhAvinAM ca samAnatabIyapranthakArANAmekameva viSayamadhikRtya pravarttamAnAM carcAzailImavagamayitum kA'pi viSaye prekSAvatAM dRSTiM vistArya abhyAsamArga saralIkattuM kasko antho granthakAro vA kasya kasya kiyatA kiyatA prabhAveNA'nuvAsitaH ityetat pRthakaraNavidhAnaM sukarIkartuM cecchadbhiH evaMbhUtAn anyAnapi lAbhAn saMbhAvayadbhiH asmAbhiranuSThitaH pracurapantharAzerupayogaH parizIlanapaTiSThaiH svayameva dRSTigocarIkariSyate / evaMsatyapi ekasyopayogino pranthasyopayogavidhAnaM prastutasaMzodhane pariziSyata eva / vayaM pUrvameva saMmatidvitIyavibhAgIyanivedane bauddha bhikSudharmakIrtikRtahetubindumUlakA mAtakartRkadurlabhavivara Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Navato jIrNatADapatrapustakasya upalabdhi sUcitavantaH / yadi prastutasaMzodhane tat pustakamupayokkumazakSyava tadA katipayA azuddhIrdUrIka mazakSyanta / parantu tathAvidhIyamAne prArabdhamudraNaprastutavibhAgaprakAzanaM bahu vilambamAnamavekSyA'smAbhiH tadvivaraNatulanA bhaavivishissttprishisstttshriikRtaa| viziSTavidyArucibhyo mahAnubhAvebhyo'smAbhiH prastutavibhAgasya saMpAdane yA vividharUpA sahAyatA samAsAdi tAM nirdizya kRtajJatA prakAzayituM labdhAvasarA bhavAmaH / vikhyAtanAmadheyazrImaAtmArAmajIpaTTadharapraziSyazrImadUvijayavallabhasUriprabodhitalAhorapattanIyazrIzvetAmbarasaMghasamarpitadravyasahAyakasamAsAditasahakArikAryakartRkA vayaM prastutakarmaNi prazasyarUpAmanukUlatAM praaptvntH| pravartakazrIkAntivijayapraziSyasuzIlamunizrIpuNyavijayakRtairaGgabhUtairvividhakAryaiH prastuvasaMzodhanaM zIghrataratAmagAt / etadvyatiriktaM cA'sminnavasare tairanyadapi smaraNIyamupayogi kArya vyadhAyi saba hetubindupratikRtirUpam-duSpaThataraprAcInalipikalitAm atijIrNAm ghRSTatruTitAkSaravatIm nAzasavidhavartinI tADapatrIyapratimavalambya bahu parizramya tairyA sundaratamA'kSarazAlinI pratikRtiH kRtvopayogAra purAtattvamandirIyapustakasaMgrahe samarpitAsti / sA tatraiva teSAM nAmnA sahaiva saMrakSitA varttate / sukhalAla: becaradAsazca / Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMmatitarka-prakaraNam / tRtIyo vibhAgaH / paJcamagAthAvyAkhyA / [ paryAyAsti kaikaprakRtikAnAm RjusUtrAdInAM zuddhAzuddhabhAvena vibhajanam ] vizeSa prastArasya paryAyanayo mUlavyAkaraNI, zabdAdayazca zeSAH paryAyanayabhedA iti prAguktam 5 tatsamarthanArtham - mUlarNimeNaM pajjavaNayassa ujjusuyavayaNavicchedo / tassa u saddAIA sAhapasAhA suhumabheyA // 5 // iti gAthAsUtram / asya tAtparyArthaH - paryAyanayasya prakRtirAdyA RjusUtraH sa tvazuddhA, zabdaH zuddhA, zuddhatarA 10 samabhirUDhaH, atyantataH zuddhA tvevaMbhUta iti / avayavArthastu - mUlAdiH ne (Ni) meNaM AdhAra: paryAyo vizeSaH tasya naya upapattibalAt paricchedaH tasya, Rju - vartamAnasamayaM vastu svarUpAvasthitatvAt tadeva - sUtrayati paricchinatti nAtItAnAgatam tasyA'sattvena kuTilatvAt tasya vacanam - padaM vAkyaM vA tasya vicchedo'ntaHsImeti yAvat / 'RjusUtravacanasya' iti karmaNi SaSTI, tena 'RjusUtrasya evamayamartho nAnyathA' iti 15 prarUpayato vacanaM vicchidyamAnaM yat tat mUlanimenam atra gRhyate / nanu kathaM vacana vicchedaH zabdarUpaH paricchedasvabhAvasya nayasyAdhAraH ? naiSa doSaH, viSayeNa viSayI ( yi) kathanarUpatvAdasya / na ca vacanArtho'sya viSayaH na zabda iti vaktavyam, vacanArthayorabhedAt vacanamapi yato viSayaH / atha viSaya eva kiM nokta iti na preraNIyam, zabdanayAnAM yat zabdahatasyaiva pramANatvamiti jJApanArthatvAdevamabhidhAnam, tasya ca pUrvAparaparyAye vi (yairvi) vikte eka paryAya eva prarUpayato vacanaM vicchidyate ekaparyAyasya 20 paraparya(yA saMsparzAt / uktaM ca tanmatamartha prarUpayadbhiH "palAlaM na dahatyagnirdahyate na giriH kvacit / ] nAsaMyataH pravrajati bhaivyajIvo na siddhyati // " [ palAlaparyAyasya agnisadbhAva paryAyAdatyantabhinnatvAt yaH yaH palAlo nAsau dahyate yazca bhasmabhAvamanubhavati nAsau palAlaparyAya iti / 25 1 pR0 271 paM0 7-8 / 2 " NimeNamavi ThANe" " NimeNaM sthAnam " - dezInA0 ca0 va0 gA0 37 TI0 pR0 150 paM0 17 / 3- tyantaH zu-A0 vA0 vA0 vinA / 4- mAdirnirmANamA vA0 bA0 vinA / 5 dota:sI-vA0 bA0 vinA / 6- nyasyeti vA0 vA0 vinA / 7 mUlaniyamena matra vA0 vA0 / mUlaMniyamenamatra A0 / mUlaMni menamatra hA0 / 8 yacchabdahatasyeva A0 / yacchahAhatasyaiva vA0 bA0 / yacchabda itI hatasyaiva vi0 / 9-paryAyavikte bhAM0 maaN0|- paryAyavatyanta (yAyAdatyanta) vivikte vA0 vA0 / 10- ka eva paryAyaA0 hA0 / 11 tattvArtha0 TI0 pR0 402 paM0 22 / bhagavatIsU0 TI0 pR0 205 pra0 paM0 4 / - " tyagnirbhidyate na ghaTaH kvacit" 12 " bhavyo'siddho na sidhyati " - nayopa0 pR0 40 dvi0 zlo0 31 / 41 sa0 ta0 Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe-- [ RjutraviSayatayA kSaNabhaGga-vijJAnamAtra-zUnyavAdAnAmupakSepaH ] [1 kSaNabhaGgavAdaH] [ pUrvapakSaH-sthairyavAdibhiH kSaNabhaGgasya nirAkaraNam ] nenu ca kSaNakSayapariNAmasiddhAvevaM vaktuM yuktam, pramANarahitasya vacaso vipazcitAmanAdaraNI. 5yatvAt / na ca kSaNakSayAvagame pramANavyApAra:-yato na tAvadadhyakSaM kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagacchat pratIyate parairabhyupagamyate vA yataH parairantyakSaNadarzinAmeva pratyakSataH kSaNikatAyA nizcayaH prakalpyate bhrAntikAraNasadbhAvAnna prAk / uktaM ca "kvacit tadaparijJAvaM sadRzAparasaMbhavAt / bhrAnterapazyata(?)bhedaM maayaagolkbhedvt"|| [ ] iti| 10 nApyanumAnAt tannizcayaH anumAnasya liGgabalAdupajAyamAnatvAt / sAmAnyalakSaNaM ca tasya "pakSadharmatvam sapakSe sattvam vipakSe cA'sattvameva nizcitam" [ ] iti prairgiiyte| tatra pakSadharmatAnizcayaH-"pratyakSato'numAnato vA" [ a ] iti vacanAtyadyapi pramANadvayanibandhanaH siddhastathApi sapakSe sattvaM sattvAderhetornizcetumazakyam kSaNikatayA sarvArthAnAM sAdhayitumabhilaSitvAt(SitatvAt) sapakSasyaivAbhAvAt sAdhyasya tanmAtrAnubandhaH svabhAva15 hetorvizeSalakSaNam kSaNakSayasya cA'nadhyakSatvAt tatra so'pi nAdhyakSato nizcitaH / nApyanumAnAt tannizcayaH anavasthAprasaGgAt / tatkAryatA'vagamaH kAryahetorapi vizeSalakSaNam / na ca kSaNikastu(kavastu)kAryatayA kiJcit prasiddha vastu, pratyakSA'nupalambhasAdhanatvAt tasyAH / na ca kSaNikasya kiJcit kArya sambhavati / tathAhi-na vinaSTAt kAraNAt kAryajanma asato'janakatvAt / nApyavi. naSTAt vyApArAlIDhasya dvitIyakSaNAvasthiterjanakatve kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgAt nirvyApArasya ca zaza20 zRGgavadajanakatvAt kArya-kAraNayorekakAlatAprasakteH / anupalabdhezcA'trAdhikAra evA'sambhavI pratiSedhasAdhakatvAt tasyAH kSaNikatAMvidhistvatra saadhytvenaabhipretH| na cAparo hetuH saugatairabhyupagamyate / nApi pratyakSAnumAnavyatiriktaM pramANAntaraM tadabhiprAyeNa vidyata iti kutaH kSaNikatAnizcayaH? pratyabhijJApratyakSAsva(kSAcca) bhAvAnAM sthairyapratipatteH kSaNikAbhyupagamo'saMmata eva / na ca pratyabhikSA na prmaannm| "tatra(vA)pUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM lokasaMmata " // [ 25 1 nanu kSa-A0 hA0 vi0| 2 kalpate-vA. bA. vinaa| 3 -zyataM me-aa0| 4 "pakSadharmatvam sapakSe sattvam vipakSe cAsattvam iti"-nyAyapra0sU0 pR0 150 9 / "trairUpyaM punarliGgasya anumeye sattvameva // 5 // sapakSa evaM sattvam // 6 // asapakSe cAsattvameva nizcitam ||7||"-nyaaybi0 dvitI0pa0 pR0 18-19 / 5-mabhilayitvA-hA0 |-mbhilbdhitaa-aa0 |-mbhilssittvaa-vi0 saM0 / 6 "svabhAvaH khasattAbhAvini sAdhyadharme hetuH" // 16 ||-nyaaybi0 dvitI0pa0 pR. 23 / 7-kSaNaM kSaya-vA0 bA0 vinaa| 8-sya vA na-vi. vinaa| 9-tvAtta so-bhAM. mAM0 / 10-ka vastu pratyakSA-vA0 bA0 vinaa| 11 tasya na ca vA. bA. vinA / 12-tAvadhistvatrA sA A0 hA0 vi0| 13 "trirUpANi ca trINyeva liGgAni // 11 // anupalabdhiH khabhAva-kArya ceti" // 12 // (nyAyabi. dvitI0 pa0 pR. 21) iti vacanAt bauddhamate khabhAva-kAryA'nupalabdhirUpaM hetutrayameva / 14 "dvividhaM samyagjJAnam" // 2 // "pratyakSamanumAnaM ca" // 3 // (nyAyabi0 pratha0 pa0 pR. 5-6) ityukteH| 15-pattiH vA. bA. vinaa| 16-gamo namo na ca bhAM. mAM -gamo na ca A. haa0vi0| atra'-gamo'saMgata eva' iti sucaaru| 17 "na ca pratyabhijJA na pramANam / "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM loksmmtm"| iti pramANalakSaNayogAt"-hetu0 TI0 tA0 li. pR0 87 pra. paM0 4 / nayopa0 pR0 33 dvi.pN09| 18 pramANaparIkSA pR0 63 paM05-8 / tattvArthazlokavA0 pR. 173 zlo. 71 / prameyaka pR0 16 dvi.paM. 12 / "bhAhena" uktametat-prameyaka pR0 16 dvi.Tippa. aN051| Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| iti pramANalakSaNayogAt / pratyakSaM ca pratyabhijJA AtmendriyArthasambandhAnuvidhAnatastadanyapratyakSavat siddham / na ca smRtipUrvakatvAt 'sa evAyam' ityanusandhAnA(na)jJAnasya pratyakSatvamayuktamiti vAcyam , satsaMprayogajatvena smaraNapazcAdbhAvino'pyakSapratyayasya loke pratyakSatvena prasiddhatvAt / uktaM ca "na hi smaraNato yat prAk tat pratyakSamitIdRzam" // "vacanaM rAjakIyaM vA laukikaM nApi vidyte|| na cA'pi smaraNAt pazcAdindriyasya pravartanam" // "vAryate kenacinnApi tat tadAnI praduSyati / tenendriyArthasambandhAt prAgUvaM vApi yat smRteH" // "vijJAnaM jAyate sarva pratyakSamiti gmytaam"| [zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0234-235-236-237] 10 iti anekadeza-kAlA'vasthAsamanvitaM sAmAnyam dravyAdikaM ca vastu asyAH prmeymitypuurvprmeysdbhaavH| taduktam "gRhItamapi gotvAdi smRtispRSTaM ca yadyapi / tathApi vyatirekeNa pUrvabodhAt pratIyate" // "deza-kAlAdibhedena tatrAstyavasa~ro miteH| yaH parvamavagato nAzaH(nAMzaH) saca nAma prtiiyte"|| "idAnIMtanamastitvaM nahi pUrvadhiyA gtm"| [ zlo0 vA0 pratyakSa0 zlo0232-233-234 ] iti / nanvevaM bhinnAbhinnavastuviSayonibandhA( yo'nusandhA)napratyayaH prAptaH iSyata evaitat yato na bhinnatve na pratyabhijJAnam abhinnatve'pi na prameyabhedaH / pratyabhijJAvyapadezo'pyasya bhedAbhedAlambanatvameva 20 dyotayati yato naikakAlaikaprameyagocarANAM bhinnapramAtRsambandhiAnAnAM 'pratyabhijJA' iti vyapadezaH, nApi sarvathA bhinneSu ghaTa-paTAdiSu / na ca kAlasyAtIndriyatvoMdU minnakAlaikaprameyapratya bhikSAne na prameyAtireka iti vaktavyam , yato yadyapi na kazcit tatra prameyAtirekastathApi ghaTAdayaH kadAcidupalakSitAkArA anyadA'nupalakSa(kSya)mANAHsadasattayA sandehaviSayatAmApadyante tatvabhAvA. vedikA ca pratyabhijJA teSAM sandehaviSayatAmapAkurvANApramANatAmaznute yatona viSayAtireka eMva prAmA-2 NyanibandhanaM pratyayAnAm kintu sandehA'pAkaraNamapi sandigdhasya, yadA tvaviratopalabdhisantAnAH punaH punarapetasandehasaGgAH pratyabhijJAyante bhAvAstadA sandehavicchedAdhikaphalAbhAvAt mA bhUt pratyabhijJA pramANam / na ca savikalpakamevaikaM pratyabhijJAjJAnam avikalpakasyA'pi ekatvagrAhiNaH pratyabhijJAjJA. nasya sdbhaavaat| tathAhi-ekapramAtRsambandhiprathamapratyayA'bhinnaviSayAkArAnubhavato'truTyadUpArthanAyavikalpakaM zAnamanubhUyata eva ekatvagrAhi ca jJAnaM pratyabhijJAjJAnamucyate iti kSaNikAbhivyaktidhvapi 30 1 "pratyakSaM pratyabhijJA akSAnvaya-vyatirekAnuvidhAnAt tadanyapratyakSavat / na ca smaraNapUrvakatvAt tasyAH pratyakSatvAbhAvaH satsaMprayogajasvena smaraNapazcAdbhAvitve'pi asyAH pratyakSatvAvirodhAt" ityAdi-prameyaka. pR. 97 dvi0 paM0 7 // 2-sandhAnAt jJA-vA. bA. vinaa| 3-kIyaM vA laukikaM nA vidya-bhAM. mAM. haa0|-kiiyN cAlaukika vA vidya-vi0 |-kiiyN cAlaukikaM vA vividya-A0 |-kiiyN vA vaidikaM vA'pi vidya-zlo. vA0 / 4-gUrvacA-vA. baa0| 5-dhAn pratAya-bhAM0 maaN0| 6 "vyakti-kAlAdimedena"-zlo. vaa0| 7-sare vA.bA. vinaa| 8-vagatAMzaH vA. baa0| "yaH pUrvAvagato'zo'tra sa na nAma pratIyate"-zlo. vA0 / "nanu gRhItamapi gRhyate iti kathaM prAmANyam ? ata Aha-'yaH' iti / tasminnaze mA bhUt prAmANyam agRhItakAlAntarasambandhA. pekSameva tu prAmANyam" iti-zlo. vA. pArtha. vyA0 pR. 203 paM0 16 / 9-Sayo'nubandhana-vA. baa| 10-tata ya-vA. baa0| 11 yato na bhinnatve'pi prameyabhedaH vA. bA. vinaa| 12-vAbhinakAle pra-vA. baa0| 13-viSayAtirekasya(sye)va saMdehApAkaraNasyApi prAmANyanibandhanatvAt-" nayopa0 pR. 33 dvi. paM. 13 / 14 evA prA-hA. vi.| 15-nayopa0 pR. 34 pra. paM. 1 16-tyabhijJAnaM vA. baa| 17-thA pra-vA0 baa0| 18-kaasivy-aa0| Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 prathame kANDezabdamAtrAsvAlocanapratyayAvagatameva sthairyam 'sa evAyam' ityanantaramanusandhAnavikalpotpattidarzanAta / tathAhi-arthasaMsargAnusAriNo'nubhavAdupajAtAnnIlavikalpAt tadyApArA'nusAriNo / nIlAnubhavavyavasthA saugatairabhyupagatA tathA pUrvadRSTaM pazyAmi' ityullekhavato'nusandhAne(??) vikalpAtru. TyadpazabdAdyavabhAsinastattvAt tamudhigatarUpatvaM kimiti na vyavasthApyate(??) 'pUrvadRSTameva pazyAmi' 5ityullekhavAnupajAyamAno'pyanusandhAnapratyayo na pratyabhijJAdhyakSatAmanubhavatikSaNikAbhivyaktiSu zabda. mAtrAsvakSasaMsargAbhAvatastadopajAyamAnatvAt ciratarakAlAbhivyaktInAM tu ghaTAdivyaktInAM anusandhAnavikalpapratyayAdhigatameva sthiratvam indriyasaMsargAnusaraNatastasya prAdurbhAvAt / na cendriya(yA)viSayatvAt sthairyasya tadanusAriNo'vikalpasya vA'dhyakSasya na paurvAparye vRttiriti vaktuM yuktam nIlA. dAvapi asya samAnatvAt / yathA cAkSavyApArAnantaraM nIlAdyavabhAsasyA'nubhUtestasya nIlAdiviSaya. 1. tvam tathA nayanavyApArAnantarama~truTyadUMpapratibhAsAnubhUtestasya tadviSayatvamapi vyavasthApanIyam / na ca pUrvadarzanAnusmaraNamantareNa dRzyamAnasyArthasya pUrvadRSTatAdhigatirna sambhavati, pUrvadarzanasmaraNa eva vartamAnadarzanagrAhyasya 'pUrvadRSTametat' ityadhyavasAyAt / tacca darzanaM nedAnIntanadRzi pratibhAti iti tadapratibhAsane na tadai(tadda)STatAM vartamAnadarzanagrAhyasyAdhyakSamadhigantuM prabhuri(bhu iti kathaM paurvAparye'kSajapratyayapravRttiriti vaktavyam yataH 'pUrvadRSTametad' ityullekhamantareNA'pi paurvAparye dRgavatA. 15rAt / tathAhi-malayagirizikharAdyanusmaraNakAle'pyakSaje darzane purovyavasthito nIlAdirarthaH sphuTa maitruTyadUpatayA pratibhAti tadrUpatayA pratibhAsanamevA'kSaNikatvapratibhAsanaM kathaM na nirvikalpakapratyabhijJAdhyakSasamavaseyaM tattvam (??) / na ca nirvikalpakAdhyakSeNaivaikatva grahaNAt tadevedamapi savika lpapratyabhijJAdhyakSaM gRhItagrAhitayA vyavahAramAtradarzanaphalatvAt nIlAdivikalpavadapramANam (??) yato gRhItamagRhItaM vA'rthasvarUpamavabhAsayantI pratipattiH abAdhitarUpA arthAvisaMvAditvAt pramANam 20 arthAdhigatiphalanibandhanatve pramANasya loke siddhatvAt / tato nirvikalpasya vikalpakasya vA sthairyagrAhiNaH pratyabhizApratyayasya pramANateti tadbAdhitatvAt kSaNakSayasya nAbhyupagamArhatA yuktisnggtaa| vinAzasya sahetukatvAt hetusaMnidheH prAgabhAvAt kSayiNAmapi bhAvAnAM kiyatkAlaM yAvat sthairya anamAnAdapyavasIyate / na ca nAzahetanAmabhAvaH 'daNDena ghaTo bhagnaH' 'agni iti nAzahetUnAmanvaya-vyatirekAbhyAM loke suprasiddhatvAt / anvaya-vyatirekanibandhano hi sarvatra 25 hetuphalabhAvaH tamabhyupagacchan 'hetumiranAdheyatvaM(dhvaM)sA ghaTAdayaH' iti pratyetuM na kssmH| uktaM ca "abhidhAtAgnisaMyoganAzapratyayasainidhim / vinA saMsargitI yAti na vinAzo ghaTAdibhiH" // [ ] iti| na cAvastutvAd vinAzasya kAryatvaM na saGgatamiti vaktavyam , yataH "bhAvAntaravinirmukto bhAvo'trAnupalambhavat / abhAvaH saMmatastasya hetoH kiM na samudbhavaH ?" // [ 30 1-nusandhAnaM vi-mAM. A. hA0 vi0|-nu vi-vA. baa0| 2-na vikalpAta pUrvaraSTameva pazyAmItyullekhavAnupajAyato nAtyanu-vA0 bA / 3-ravA hydhigtiruu-haa0| 4 pR0 289 paM010-11 / 5-pryvR-haa0| 6-kSasya vyA-bhAM0 maa0| 7-mnutpdyduu-maaN0| 8-dUpApra-vA0 baa0| 9-nusaraNavA. bA0 / 10-dapyatAdRSTatAM vartamAnagrAhyasAdhya-vA0 bA0 |-ddRsstttaa va-vi0 / 11-kSajada-A0 / 12-matra tru-vA0 bA0 |-mnu tru-vi.| 13-bhAsamAna-vA. bA. vinaa| 14-katvaMpra-A0 / 15-katvAgra-vi0 |-ktve gra-vA. baa0| 16-tadevaida savi-vA. baa0| 17-dhyakSagR-bhAM0 hA. vi.| 18-traprava. tenaphalakasya vA-vA. baa0| 19-kasyA vi-A. vinaa| 20-loke Supra-vA. baa0| 21-yatvaMsa. ghttaad-maaN0|-ytvNsNghttaad-aa. hA0 bh0| 22-ghAto'gniH saMyoga nasapratyayasannidhi / vA0 baa| ghaataabhisNyog-haa| ghaato'bhisNyog-aa0| 23-sannidhi / haa.vi.| 24-tAM yAnti A0 vA. bA0 / "tathAhi" ityullikhya zloko'yaM nirdiSTaH hetu0 TI0 tA0 li. pR. 80pra0 paM06 / 25-zasyAkA-vA. paa0| 26-t / bhAvaH sama-vA. bA. / pR0 105020 tathA Tippa. 4 / "tathA cAha kazcit" iti nirdizya loko'yaM samudRtaH hetu0 TI0 tA. li. pR0 82 pra.paM.2 zlokAnte ca "tadetat kaumArilaM darzanamapanudannAha" ityapi tatraiva likhitam / syAdvAdara0 pR0 123 pra. paM0 8 / ayaM zlokaH "iti khayaM bhaTena prakaTanAt" iti kRtvA ratnAkarAvatArikAyAM nirdiSTaH ratnAkarA0pra0pa0 pR.43 paM0 21-23 / Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 321 ghaTendhanapayasAM samAsAditavikArANAmavasthAntarameva dhvaMsaM manyante ye'pyanupajAtavikArAH pradIpa-buddhyAdayo dhvaMsamAlambante te'pyavyaktarUpatAmAtmasvabhAvatAM ca vikArameva dhvaMsamAsAdayanti yathA nopalambhavyAvRttirevAnupalambhaH pareSAM kintu vivakSitopalambhAdanyaH paryudAsavRttyopalambha eva tathA bhAvAtirekeNAbhAvasyAsaMvedyatvAd bhAva ev(vaa)bhaavH| vize(vaizeSikAstu manyante bhavatvanapekSitabhAvAntarasaMsargaH pracyutimAtrameva pradhvaMsAbhAvastathApi tatra hetumattA na virodhamanubhavati / 5 tathAhi ""saM(san ) bodhagocaraprAptastadbhAve noplbhyte| nasyA(nazyan ) bhAvaH kathaM tasya na nAzaH kAryatAmiyAt" ? // [ ] iti / kAraNAdhInaH padArtheSu pradhvaMsa iti taddhetusannidhAnAt prAganAsAditavinAzaM(za)saGgatayo bhAvA ityanumAnAdakSaNikatvasiddherna kSaNakSayitA teSAmabhyupagantuM yukteti / [ uttarapakSaH-bauddhaiH kSaNabhaGgasya sAdhanam ] atra pratividhIyate yaduktaMm-'nAdhyakSataH kSaNikatAvagamaH' iti, tatra yathA adhyakSameva kSaNavizarArutAM bhAvAnAmavagamayati tathA pratipAditaM prAk vedAntavAdimatanirAkaraNaM kurvdbhiH| yadapi 'nAnumAnato'pi tatsiddhi (ddhiH) sAmAnyavizepalakSaNAyogAt liGgasya' iti, tadasaGgatamevaiH yataH 'sapakSe sattvam' ityAdinA svasAdhyapratibimba (bandha) eva heto nizcito'bhidhIyate na darzanAdarza-15 namAtram sapakSa-vipakSayorhetubhAvAbhAvayoH sarvatra nizcayAyogAt-nahi pArthivatvAdI darzanAdarzana yoH (??)satorapyanvayanizcaya iti kRtakatvAdAvapi sa na syAt / tathAhi-bahulama cArasyApi kenacidasati pratibandhe sarvatra sarvasya na tathA bhAvAvagamo niyamanibandhanAbhAvAt ne yA sarvadarzanAvyaupyasapakSaviparyayo hetorbhAvAbhAvI grahItuM zakyau (??) yato na hetumantaH sarva eva bhAvAH sAdhyadharmasaMsargitayo'sairvavidaH pratyakSa(kSAH) sAdhyaviviktA vA hetu vikalatayA'dRzyAnupala-20 bdherabhAvAvyabhicAritvAyogAt / uktaM ca "gatvA gatvA ca tAn dezAn yadyartho noplbhyte| tadAnyakAraNAbhAvAdasannityavagamyate" // [ zlo0 vA0 arthA0 zlo0 38] iti / yatra yatra sAdhanadharmastatra tatra sarvatra sAdhyadharmaH yatra ca sAdhyAbhAvastatra sarvatra sAdhanadharmasyApyabhAvaH iti azeSapadArthAkSepeNa sapakSetarayoH hetoH sadasattve khyApanIya(?) sta / kvacideva tAdAtmya-25 -tadutpattilakSaNasya ca pratibandhasyaikasminnapi pramANato'dhigame'nvaya-vyatirekayoppyA nizcayaH sampadyate nAnyathA tadAtmanastAdAtmyAbhAve nairAtmyaprasaGgAt kAryasya ca svakAraNAbhimate(ta)bhAvAbhAve bhavato nirhetukatvaprasaktezca / uktaM ca "svabhAve'pyavinAbhAvo bhAvamAtrAnurodhini / tadabhAve svayaM bhAvasyAbhAvaH syAdabhedataH" // [ ] tathA, 30 1-vAtirekeNa bhA-vA0 bA0 vinaa| 2-dyatvAdi eva bhA-vA0 baa0| 3-bhAvo'stu manyante vA0 bA0 vinaa| 4-stu ma manya-vA. baa.| 5-sadabodha-bhAM0 mAM0 / sadabAdha-A* haa0vi0| "san bodhagocaraprAptastadbhAve nopalabhyate / nazyan bhAvaH kathaM tasya na nAzaH kaarytaamiyaat"?|| tadbhAve "agnibhaave"| tasya "anyAdeH"-hetu0 TI0 tA. li. pR0 84 pra0 paM0 1-2 / 6 nAzakA-bhAM0 mAM0 vA. bA0 vinaa| -ti karaNAdhIna pa-vA. bA. vinaa| 8-tvasiddhirna A0 hA0 vi0| 9-pR. 318 paM0 5 / 10-dhyakSaM kssnn-aa0| 11-vedAntavAdimatanirAkaraNaM ca pR. 285-296 / 12-pR0 318 pN010| 13-kSaNayo-vA. bA. vinaa| 14-va yata sa-mAM0 |-v yetaH sa-hA0 vi0 |-v yeta sa-bhAM0 / va yaH sa-vA. baa.| 15 pR0 318 paM0 11 / 16-nizcato-vA. vaa0| 17-mAtra sa-A0 hA0 vi0 / 18-turbhaa-aa0| 19-tvAdI darzanayoH A0 hA0 vi0 / 20-na cA s-maaN| na sa-A0 / 21-vyApyAsa-vA0 baa0| 22-pryyoh-vi0| 23-bhAvo grahItuM zakyo ya-vA0 bA0 / 24-yA savA0 bA0 vinaa| 25-sarvA vi-A0 hA0 vi0 / 26-turvika-vi0 / 27-sattvetyAkhyApanIyennava-vA. baa0|-stve khyApanIye nakka-bhAM. mAM hA0 vi0| 28-bhAve bhAvato vA. vA. hA0 vi0| 29-etat lokadvayam hetu.TI. tA. li. pR0 57 pra. paM0 2-3 / prameyaka. pR0 101 pra. pN09| Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 prathame kANDe"kArya dhUmo hutabhujaH kaarydhrmaanuvRttitH| sambhavasta(sa bhavaMsta)dabhAve'pi hetumaittAM vilavayet" // [ yasya ca kvacit dharmiNi prAgupra(pa)darzitapratibandhaprasAdhakaM pramANaM vRttamidAnI vismRtam tasya tadupanyAsena tatra smRti (rA)dhIyate anumeyArthaprasiddhastu avinAbhAvinizcaye tata evaM 5smaryamANAt (??)pramANAnna punadRSTAntapratibimbagrAhakaM ca prAmANyaM yadvA syAnnAdyApi(??)kvaciddharmipi pravRttaM tasyAnumAnopanyAsakAla eva pradarzanIyamiti na tasya prativimbagrAhipramANAnusmRtyartha pakSI. kRtArthavyatirekavAn sAdhAdidRSTAntaH pradarzanIyaH atastatpratibandhaprasAdhakaM sAkSAdeva pramANa pradarzanIyam / tatra ca pradarzite na kiJcit dRSTAntapradarzanena tasya caritArthatvAt pratibimbaprasiddhauca pramANataH sAdhyadharme satyavA'numeye hetoH sadbhAva iti kathaM tasya sAmAnyalakSaNavirahaH? tathAhi10 sapakSaH sAdhyadharmavAna(ne)vArtha ucyate bAdhakapramANabalAJca(??)vipakSA avyApino hetuH sAdhyadharma vattve ca sAdhyadharmiNi vartamAnaH kathaM na sapakSe vRttaH yato na saMpaMkSavyavasthA vA sarvamicchAvyavasthApitalakSaNaM pakSatvamapAkaroti sAdhayitumiSTa itIcchA(??)vyavasthApitatva(tvaM) pakSalakSaNasya siddhameva sapakSetvAt tvaM tu) tasya sAdhyadharmayogAt vastubalAyAtamiti na tat tena bAdhyate anyathA sapakSa vyatirikta pakSe vartamAno hetuH vipakSAvRtteranaikAntikaH prasakta iti sarvAnumAnocchedaH / atha pakSIkRta. 15parihAreNaivA'sapakSasyApi vyavasthApitatvAt na pakSe vRtto'sapakSavRtto'sapakSavRttitvAdanaikAntikA, nanvevaM pakSaparihAreNa (?) sAdhyabhAvAbhAvayostadvAnvayaM hetuna sAdhyadharmiNIti kathaM pakSo hetumAnapi sAdhyadharmAdhyAsitatvAt / nahi 'yasmAdanumeye sAdhyaM vinApi bhAvaH tatsadbhAvAddharmI sAdhyadharmavAn ityabhidhAtuM yuktam, na ca sAdhyadharmavRttivyatirekasvarUpo sapakSa-vipakSI vihAya prakArAntarasya sambhavaH yatra pakSatvaM syAt anyonyavyavacchedarUpatayA sarvasya dvairAzyavyavasthiteH hetozca pakSa-sapakSA20 dinavibhAgApekSayA gamakatve kAlpanikatvamanumAne'pyaGgIkRtaM syAt na vastubalapraivRttatvam tasmAt sAdhyapratibaddhabhAvatayoM hetorgamakatve sAdhyadharmiNyapi sAdhyadharmayukta evaM paramArthataH sapakSAtmanye. vAsau vartata iti kathaM sAmAnyalakSaNayogI na syAt / uktaM ca"yat kvacid dRSTAntasya (dRSTaM tasya) yatra pratibimbaH tadvidaH tasya tad gamakaM tatreti vastugatiH" ] iti| 1-prameyaka pR0 1.1 pra. paM0 8 / 2 "sa bhavaMsta'-hetu0 TI0 / sNbhvNstd"-prmeyk| 3-mattA vi A0 vi0 |-mttaavilmb-haa0 |-mtaaN vi-vA0 bA0 / 4 prAgu pra-bhAM0 mAM0 / prAguptada-A0 hA0 vi0 / 5-dhakapra-bhAM0 mAM0 vi0| 6-mANa vR-vA0 bA0 vinaa| -radhAyatAnu-vA0 baa0| 8-stuzvavinAvA. bA. vinaa| 9 ca pramA-vA0 bA0 vi0|10-ydvaasyaadyaapi A0 / yadyasyAnnadyApi vA0 bA0 / yadvA syAnAvApi haa0| 11-ti ta-A0 vi0| 12-nIyotastava pra-A0 |-niiyo'sttN pra-vA0 bA0 / 13-darzane ta-vA. baa0| 14 heto sa-A0 vi0 / heto's-haa0| 15-vyApito he-vA0 baa0| 16-kSe vyattaH vA0 baa0| 17-pakSo vya-hA0 vi0| 18-kSaNa p-bhaaN0| 19-kSatvat tasya hA* vi.| -kSatvanva tasya vA0 bA0 |-ksstv tasya bhAM0 maa0| 20-dharmAyo-vA0 bA. vinA / 21-hAreNo vA-vA. bA0 |-haarenn vA-hA0 |-haarennevaa-vi0| 22-stathAnvayaM A0 |-stthaatvyN hA0 / 23-turnAsA-hA0 vi0 / 24-mAnApi A0 hA0 |-maanopi vi0 |-maanpi sadhyacadha-vA0 baa0| 25-tvAsyA nahi vA. bA. vinaa| 26-smAnumeya sAdhyaM vA0 baa0| 27-katvapyanu-vA0 baa| 28-prakRttatvaM tasyAt vA. baa0| 29-yAvahe-vA0 bA0 / 30-va pAra-vA. bA. vinaa| 31 dRSTAttasyAya-vA0 baa0| "ata eva anyatroktam" iti uktvA "yat kvacid dRSTaM tasya yatra pratibandhaH tadvidaH tasya tada gamakaM tatreti vstugtiH| anyatra "vinizcaye" (tannAmni granthe) yat "liGgam" kvacit "pradeze" dRSTam "nizcitam" tasya "liGgasya" yatra "vaDhyAdau" tadvidaH "pratibandhavidaH" tasya "vaheH" tadU "liGgam tatra "yatra dRSTaM tatraiva nAnyatra"-hetu. TI. tA.li. pR0 16 dvi. paM. 1 / Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 323 tato vyavasthitaM kSaNikatva-sattvayostAdAtmyAt kvacid vastuni vartamAna sattvaM kSaNikatvayukta eva vartate iti nAsya saamaanylkssnnaayogH| sattvaM ca bhAvAnAM na sattAyogalakSaNam sAmAnyAdiSvabhAvAd avyApteH zazazRGgAdiSvati(vapi) bhAvAdativyAptezca / na ca zazazRGgAdInAmasattvAnna sattAyoga iti vAcyam, itaretarAzrayatvaprasakteH / tathAhi-teSAmasattvaM sattAyogavirahAt tadvirahazcAsattvAt iti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha 5 arthakriyAsAmarthya virahAnna teSAM sattAyogaH, nanvevaM yad arthakriyAsAmarthyayuktaM sattAyogastasyaiva ityarthakriyAsAmarthyameva sattvamAyAtamiti vyarthaH sattAyogaH / ata eva sAmAnyAdInAmapi svarUpasattvaM arthakriyAsAmarthyAt siddham 'sat'pratyayasya sarvatrAvizeSAt / na ca sAmAnyAdiSUpacaritaH 'sat'pratyayaH askhalaDhattitvAt utpAda-vyaya-dhrauvyena(vyANAM) virodhAt ekasmin dharmiNyayogAt "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat" [tattvA0 a0 5 sU0 29] ityetadapi sattvalakSaNamayuktam / atha10 'kathaMcid utpAda-vyayau kathaMcid dhrauvyam' ityabhyupagamaH, naitat; yato yathotpAda-vyayau na tathA dhrauvyam yathA ca dhrauvyaM na tathA utpAda-vyayau iti kathamekaM vastu yathoktalakSaNayuktaM bhavet ? ato'rthakriyAsAmarthyameva satvamakSaNikAta kama-yogapadyavirodhAd vyAvarttamAnaM kSaNika evA'vatiSThata iti tadAtmatAM kathamatikAmet ? tanna vishesslkssnnsyaapyyogH| tasmAt 'yat sat tat kSaNikameva, santi ca dvAdazAyatanAni' iti kssnniktaayaamidmnumaanm| atra ca paJcasva(su) rUpAdiSvadhyakSataH sattva-15 siddhiH mano-dharmAyatanayoH svasaMvedanataH skandhatrayasvabhAvatva(?) dharmAyatanasya saMskAraskandhasya ca viprayuktasyAbhAvAt cakSurAdica(rAdi)paJcasvanumitye(te)statkAryavijJAnasya kAdAcitkatayA karaNAntarasApekSatvasiddheH dezAdiviprakRSTeSu ca sarvapadArtheSu abhyupagamaviSayeSu prasaGgamukhena sattAyAH kSaNikatAsAdhana(nama) vyApyasadbhAve vyApakasya niyatasaMnidhitvA(tvAt) vyApakAbhAveca vyApyasyApyabhAvAt cakSurAdi-dhvanInAm 'sana(t')zabdasya ca pravRttinimittabhedAdarthabhedataH paramArthato20 medAbhAve'pi na dharmiNa eva hettaa| pAramArthikarUpasyAvAcyatvAda vikalpAvabhAsinamevArtha dhvanayaH pratipAdayanti 'kSaNika'zabdasyApi kSa(akSa)NikasamAropavyavacchedaviSayatayA ne 'sata'zabdArthatA bhinnArthateti tadvAreNApi na prtijnyaarthkdershtaaN(taa)| anvayAdinizcayastu pratibandhanizcAyakapramANanibandhanaH; sa ca tAdAtmyalakSaNaH prativandhaH svabhAvahetoH pramANanibandhanaH, nanu kSaNikatvasya pratyakSeNA'nizcayAt kathaM tattAdAtmyaM svabhAvahetoH pratyakSapramANataH siddham ? atha 'kRtakA vinAzaM prati25 anapekSatvAt tadbhAvaniyatA yato bhAvAH' ityanumAnasiddhaM tattAdAtmyam, naitat; yato nirhetukatve'pi vinAzasya yadaiva ghaTAdayo nAzamanubhavantaH pratIyante tadaiva teSAmasau nirhetukaH syAt nAnyadeti kathaM kSaNavizarArutA bhAvAnAm ? atha ekakSaNabhAvitvena bhAvasyotpatteHprAgapi vinaashsnggtiH| nanu yathaikakSaNasthAyitvenotpattiH svahetubhyaH tathA'nekakSaNasthAyitvenApi sA'viruddhA, / vicitrazaktayaH saamyH| na ca yadi kvacit kadAcit vinAzodbhave(zo bhavet ) tadA tatkAla dravyApekSatvAda anyAnapekSatvahAniriti vaktavyam, vinAzaMhetvanapekSatvenAnapekSatvAta anyathA dvitIye'pi kSaNe vinAzo na syAta tatkAlAdyapekSatvAt / 1-GgAdiSvavinAbhA-vA. bA. vinaa| 2 satvaM satvAkSaNikAt ka-vA. baa0| 3-kAmeta vA0 bA0 vinaa| 4 pR. 318 paM0 14 / 5-pvakSataH vA. baa0| 6-bhAvAtva-vA. baa0| 7-numitostAkA-A. hA0 vi0|-numitaasttkaa-bhaaN0 maaN0| 8 sazabdasya A0 hA0 vi0 / sabdasya vA. baa| 9-mittamedataH bhAM0 mAM-mittabhedAbhedataH vA0 baa0| 10 na sacchabdArthateti ta-bhAM. maaN| 11-zatAMnvayA-vA. bA0 / 12 "yadbhAva prati yannaiva hetvantaramapekSate / tat tatra niyataM jJeyaM khahetubhyastathodayAt" // "nirnibandhA hi sAmagrI khakAryotpAdane yathA / vinAzaM prati sarve'pi nirapekSAzca janminaH" // -tattvasaM* kA0 354-355 pR0 132 / 13 nAzanamanu-A0 hA0 vi0 / nazanamanu-bhAM0 mA0 / 14-nAzAdbhavet t-maaN0|-naashaadbhve tabhAMkara-nAzaudbhivet ta-vi0 |-naashau ve t-haa| 15 anyAdapekSa-bhAM0 mA hA0 vi0 / asyAdapekSavA. baa.| 16-zahetunapekSa-bhA0 mA0 |-shhetutvnpekss-aa0 hA* vi.| Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 prathame kANDe na ca krama-yogapadyAbhyAM sAmarthyalakSaNaM sattvaM vyAptam kramA'kramanivRttau ca nityAt satvaM nivartamAnaM kSaNikemvevAvatiSThata iti sattvayuktasya kRtakatvasya gamakatvam, yataH kSaNikatve sati kramA'kramapratipattarasaMbhava eva / tathAhi-yena jJAnakSaNena tatpUrvakaM vastu pratipannaM na tenottarakAlabhAvi, yena cottarakAlasaGgataM na tena pUrvakAlAlIDhamiti kathaM kramapratItiH? yo'pi pUrvavastu5prItya(pratItya)nantaramaparasya grAhakaH sa kramagrAhI bhavet tathA ca kSaNikatvamasya syAt bauddhasyaca kAla eva nAsti iti kathaM tasya kramagrahaH? bhinnakAlavastvagrahA(he) kAlAbhAve cAnekavasturUpa eva kama (maH) tathA, nityasyApi kramakartRtvaM na virudhyate-yathA ca nityasya kramakartRtvAdanekarUpasvAt(tvaM) tathA kSaNikasyApi syAt / atha kSaNavad dvitIye kSaNe nityasyApyabhAvo bhavet kAryA bhAvAt , ayuktametat ; kAlAbhAvAd bhavanmatena / bhavatu vA grahastathApi kathaM kramA'kramAbhyAM sattvasya 10vyAptiH krama-yogapadyavyatiriktaprakArAntareNApyarthakriyAsaMbhavAt na ca prakArAntarAbhAvanizcayo dRzyAnupalambhAt tato viziSTadezAdAvevAbhAvanizcaya!sakteH na sarvatra sarvadA vaa| nApyadRzyAnupalambhAt tadA(da)bhAvanizcayaH tasya saMdehahetutvAt / tasmAnnityeSu kramAkrama(mA)yoge'pi saMttvAnivRtteH kathaM sattvasya "kSaNikabhA(kasvabhA)vatvaM pramANataH siddhaM yenA'nvaya-vyatirekanizcayo bhavet ? yadyapi kramAkramAbhyAM sattvasya vyAptiH prakArAntarAbhAvAt "siddhA tta(ta)thApi kramAkramAyogo na nityeSu 15 pratyakSAdinA siddhaH nityAnAmatIndriyatvAt tadasiddhau na teSu sattvanivRttisiddhistadasiddhau ca na sattvasya kSaNikasvabhAvatvasiddhiH / kiJca, sattvAt krama-yogapadyAnumAnaM syAt tAbhyAM tasya vyAptatvAt netu kSaNikatvAnumAnam tatra kramakartRtvAsaMbhavAditi / / ___ atra kecit pratividadhati-"pratyakSasiddha( ) eva krama-yogapadye / tathAhi-sahabhAvo bhAvAnAM yogapaMdyam kramastu pUrvAparabhAvaH, sa ca RmiNAmabhinna ekapratibhAsazca ttprtibhaasH| athai20 kapratibhAsAnantaramaparasya pratibhAsaH kramapratibhAsaH natvekasyaiva atiprasaGgAt, evametat kintu yadai. kapratibhAsaH na tadA parasya, tadA tatpratibhAse yogapadyapratibhAsaprasakteH / tasmAt kramiNoH pUrvA'parazA. nAbhyAM grahaNe tadabhinnakramo'pi gRhIta eMva, kevalaM pUrvAnubhUtapadArthA''hitasaMskAraprabodhAt 'idamasmAdanantaramutpannam' ityAdivikalpaprAdurbhAve kramo gRhIta iti vyavasthApyate / keMme(mi)Nodmahe'pi kathaJcidAnupUA vikalpAnutpattau kramagrahavyavasthApanAyogAt ata eva RmiNAmekagrahe'pi na 25kramagraho vyavasthApyate / api ca, kathaM kAlAbhyupagamavAdino'pi kramagrahaH sarvakAryANAmekakAlatvAt ? na ca bhinnakAlakAraNopAdhikramAt kAryakramo yuktaH, kAlasyA'bhinnatvenAbhyupagamAt ta(nata)dyogAd bhAvAnAM kramasadbhAva iti / na ca pUrvApararUpatvAt 'kAlaH kramavAn' iti vaktavyam, yatastasyA'pi yadyaparakAlApekSaH krmstdaa'nvsthaaprsktiH| atha svarUpeNa tasya kramastathAsati kAryA NAmapi bahUnAmasahAyAnAM kramo bhavet asmAkaM tu lokapratItyA 'pUrvAhna'AdipratyayaviSayo mahAbhUta30 vizeSaH kAlo'styeva tadbhAt kramAdipratItiryuktaiva / nApi nityasya prakArAntareNa kartRtvasaGgatiH yata ekadezakAryakAraNAneka (?) karaNe hyanyadA prakArAntareNa karaNe'GgIkriyamANe vastunA svabhA. vabhedAd bhedaprasaktiriti naikatvam punaH punaH kAryakaraNe ca krama eva na prakArAntarasadbhAvaH / na ca 1-nakSaNema tatpUrva-bhAM0 mA0 |-nkssnnen tpUrva-vA0 bA0 / 2 "na caitacchakyaM vaktum krama-yogapadye eva bhAvAnAM na siddhe vyatiriktakAlapadArthAnabhyupagamAditi"-tattvasaM0 paJji. pR0 144 paM0 15 / 3 kAlo bhAvA. baa0| 4 krama tathA hA0 vi0| 5 kSaNasyApi vA. baa0| 6 bhava vA vA0 baa0| 7-prasakteH tatsarvadA vA bhAM0 mA0 |-prskteH tat sarvatra sarvadA vA hA0 vi0| 8 vAdayuktaha-vA0 baa0| 9ta. syAnityatveSu vA0 baa0| 10 sattvAnnivRttiH A. hA. vi. / sattvAnivRtteH bhAM0 maaN0| 11kSaNikAbhA-vA. baa0| 12 siddho ta-bhAM0 mAM0 A0 / siddho bhinnathApi ttamAkramAyo na nitye-hA0 / siddho minathApittathApi ttakamAyo na nitye-vi0| 13-siddhica vA. bA. vinaa| 14 na ksshaa0vi0| 15-padya ka-vi. vinaa| 16-sazcAta-vA0 baa0| 17-sa a-A0 hA0 vi0| 18 evaM hA0 vi0| 19-kalpyaprA-bhAM0 mA haa0|-klpaapraa-vaa. bA. aa0| 20 krameNona-bhAM. A. haa0vi0|. krmnnon-maaN0| 21 vikalpAnupapattau vA. bA. vinaa| 22-klpyaanu-haa0| 23-tvAt kAlAn kAlaka-vA0 bA0 vi0 vinaa| 24-dA-vA. bA. aa0| 25 kartRsaM-vA. bA. vinaa| 26 kAraNe / dhanyadA bhAM. mAM0 / kAraNAtyeka karaNe vyatpadA vA0 baa0| Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| prakArAntare(reNa) 'naikadA kArya karoti punaH punazca karoti' ityevaM karaNamabhyupagantavyam bhAvasyAvastutvaprasaktaH sarvadA'kartRtvAt / atha 'ekadA kArya karota puna(naH) punazca na karoti' iti prakArAntareNa karaNamabhimataM tethApi na yadA (pi yadA ) na karoti na tadA (ti tadA ) avastu tvameva prasaktam / tasmAda ghaTAdiH padArtho'rthakriyAkArI kramAkramAbhyAM pratyakSasiddhaH sa evAyam' iti jJAnAdakSaNikazca pratIyata eva / tasyaikakAryakaraNaM prati yat sAmarthya tat tadaiva na pUrva 5 na pazcAt tatkAryAbhAvAt sAmarthya tu tato'vyatiriktameva uttarakAryotpattAvapyevaM draSTavyamiti sAmarthyabhedena padArthabhedAt kathaM na kSaNika eva kramAkramayoniyamaH? ato yatra sattvaM tatra kramAkramapratItAvapi kSaNikatvapratItireva, ya eva kSaNike kramAkramayoniyamo nitye'pyayameva na (?) yogaH tato ghaTAdau yadetannityatvaM pratItiviSayatvenAdhyava sitaM tat sattvaviruddhamiti krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodho nityasya siddha ucyate / yathA ca dRSTeSu ghaTAdipu kSaNikatvavyAptaM sattvaM tathA'-10 dRSTeSvapyavizeSAditi sarvopasaMhAreNa vyAptimavagatya yathA yathA teSu sattvaM nizcIyate tathA tathA kSaNikatvAnumAnam yatra ca sattvAnizcayastatra sattvAzaGkayA zazaviSANAdiSviva na kSaNikatvapratItiranyatra prasaGgasAdhanAt / na ca tatrApyanumAnavaiyarthya bAdhakapramANAdeva kSaNikatvasya (syA)nizcitatvAditi vAcyam prAg gRhItavyAptikasya sattvanizcayamAtreNaiva kSaNakSayAdhigaterbAdhakapramANavaiyarthyAt / ye tu vipakSAd vyAvRttatvena kSaNikatvavyAptiM sattvasya sarvatrAvagamya tatraiva sattvAt kSaNikatvamanumApayanti teSAM 15 vyAptigrAhakAdeva pramANA(NAt) kSaNakSayasya sarvatra nizcitatvAdanumAnotthAnameva na syAt trailokyasya ca sarvasya pratyakSatvAddharmasiddhizca teSAM doSaH asiddhazca hetuH prApnoti pakSIkRte ca sarvasmin dharmiNi bAdhakaM ca syAt / yadi vipakSAbhAvassiddhastadA sAdhyasyApi siddhatvAdanumAnotthAnaMna syAt anyazca dharmI na siddha iti kathaM vA kasya pravRttiriti, yat kiJcidetat; ta(tat) sthitametat sattvaviziSTasya kRtakatvasya kSaNikatvena saha tAdAtmya(tmyaM) pramANanizcitamiti kathaM nAnvayavyatirekanizcayaH? yadvA20 sattvavizeSavilasyA'pi kRtakatvAdeH kSaNapariNAme sAdhye nAnaikAntikatvam yatastasya prathame kSaNe ya eva svabhAvo dvitIye'pi kSaNe sa eva cet tadA prathamakSaNavadabhUtvA bhavanameva prasaktamiti kSaNikatvam / atha prathamakSaNe janmaiva tasya na sthitiH dvitIye sthitireva na janma evamapi kSaNikatvaprasaktirjanma-janminoH sthiti-sthitimatozcAbhedAt / na ca dvitIye'pi kSaNe janmavyatirekeNa sthitiyuktaa| atha tatrA'pi janma tarhi na tadA sthitiddhitIyAdikSaNabhAvitvAt tasyAH evamuttarottara-25 kSaNeSvapi sarvadotpattireva na sthitiriti kSaNakSayitvameva utpattizca hetukRteti tatraiva kRtakatvaM(?) sthitau tasmAt kRtakatvasyAkSaNikatvaviruddhatvAnnAnaikAntikatvamiti sattvAnantarbhUtasyA'pi kRtakatvasya vyAptiH prmaannnishcitetytraapynvy-vytireknishcyH| pare tu sattvalakSaNasya hetostAdAtmyasvarUpaH pratibandho viparyaye bAdhakapramANanibandhana ityevaM varNayanti / yatra krama-yogapadyAyogo na tasya kvacit sAmarthyam asti cA'kSaNikeSu sai yi(i)ti teSAM30 sAmarthyavirahalakSaNAsattvasiddhau tato nivRttI sattvamarthakriyAsAmarthyalakSaNaM kSaNikeSvevA'vatiSThata iti sattvasya kSaNikatvasvabhAvatAsiddhiH anena hi bAdhakena pramANena sattvavirodhamasattva (sattvaviruddhamasattvaM ) kSaNikeSvAkRSyate / na ca viruddhayorekatra samavadhAnamiti tato viruddhAnakAntikate api nAzaGkanIye / atha kathamarthakriyAsAmarthya nivRtti(ttiH) krama-yogapadyanivRttinimittA tayostadvathApa. 1-kArANAMtare vA0 bA0 / 2-zca na karoti punaH punaH kAraNamabhyu-vA0 bA0 / 3-ti punazca na ka-vA. bA. hA0 vi0 |-ti punaH ka-bhAM0 maa0| 4-Namami-vA. bA. vinaa| 5 tadApi vA. bA. vinaa| 6-dA va-A0 hA0 vi0 |-daa na karoti tadA vastu-vA0 baa0| 7-dArthabhe t ka-bhAM0 mAM0 hA0 vi0 |-daarthvt k-aa0| 8-va tayo-vA0 baa0| 9-diSviti kSa-vA0 baa0| 10-saGgAsA-vA. baa0| 11-sminnadha-vA0 baa0| 12-pakSobhA-vA0 vaa0| 13-nyazcAdha-vA. vA. vinaa| 14 kasya vR-vA0 baa0| 15-zcidetat sthitamatat sa-bhAM0 mA0 |-nycidett sthitamana satva-A0 hA0 vi0 / 16 yathA A0 hA0 vi0| 17-klpsyaa-aa0| 18-kamatha vA0 baa0| 19-ti kSayitva-bhAM. mAM / 20-katvaM na sthite te tasmA-vA. bA0 |-ktv sthitau bhAM0 maaN0| 21 satteti vA. bA. vinaa| 22-satvo siddho tato vA. baa0| 23-satvaM vi-aa0| 24-dhamatva-bhA0mA0 / 42 sa0 ta. Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 prathame kANDe katvAt ? athAtrA'pi yadi vyApyavyApakabhAvo bAdhakAntaranibandhanasta(nasta)dA bAdhakAntaraM tatrApyanveSaNIyam tathA tadanyatrApi ityanavasthAprasakterapratipattiH, asadetat; yataH krama-yogapadyAmyAM sAmarthyasya vyAptiH prakArAntarAsaMbhavato nizciteti kuto'navasthA ? pratyakSabalAdeva ca prakArAntarAsaMbhavo nizcitaH / pratyakSasyA'bhAvaviSayatvavirodhAt neti cet, na; bhAvameva krameNetareNa vA 5kAryodayalakSaNaM pratipannA(padya) adhyakSeNa dvairAzyavyavasthApanataH prkaaraantraabhaavsaadhnaat| tathAhiyathA krameNa yogapaMdyena vA svakAryamutpAdayanto ghaTAdayo bhAvA adhyakSaviSayatAmavalambante tadetararUpavivekino jJAnAtmani tathaiva pratibhAsante yataH svasvabhAvavyavasthitayo nAtmAnaM pareNa mizrayante bhAvAstasyA'paratvaprasaGgAt tathA ca sarvatra sarvasyopayogAdiprasaGgaH / na cA'sAdhAraNarUpA dhyAsiteSu pratibhAsamAneSu teSu tatrA'sato rUpasyA'vabhAso yuktaH ahetukatApatteH evaM cAkSasaM. 10 vidaM (dAM) pratiniyaMtaviSayatA pramANaparidRSTA hIyeta ahetukatve pratibhAsasya viSayAntarA'vabhAsana prasakteH akSasya niyAmakatvepya vidyamAnA'nukAraNe(kAraNa) na saMvidvazAdarthAtma(tmA )naH svarUpa mAsAdayeyuriti niyatArthAdhyavasAyataHpravRttAnAM nArthakriyAprAptiH syAt marIcikAdiSu jalAdya(dhya) vasAyinAmiva / nApi sukha-duHkhaprApti-parityAgau syAtAmiti kramavatkAryasAmodIyamAnamadhyakSaM tadrUpamevAnukurvat itararUpA(pa)pratibhAsaviviktatayA svasaMvedanena "saMvedyamAnaM yathA'nubhavaM pAzcAtya 15 vikalpadvayaM janayati tata evaM vibhAgaH saMpadyate 'kramAMve(vi) tat kArya noMkramam' iti tasmAt sarvasya tatrApratibhAsamAnasya 'yadevaM na bhavati tat kramabhAvi na bhavati' iti sarvasyetaraprakAratayA vyavasthiteH siddha eva tadvayatiriktaprakArAntarAbhAvaH anyathA tadanyatayA tasya vyAyabhAve svaviSayavyavacchedIt tadrUpatApariccheda eva tasya na syAt / paricchedo hi tadasAdhAraNarUpAnukaraNameva taca nAstIti tatsadbhAve vA kathaM na atadrUpavyavacchedaH? yato nAkArAntarA'saMsRSTarUpAnukaraNastadanya. 20 (NataH anyat tadanya)vyavacchedanaM nAma tataH sarvasya tadatadrUpatayA vyavasthiteH prakArAntarAbhAva: kathaM na siddhimadhyAste? evamitaraprakArapratipattAvapi zeyam / kramazca tadanyAsAhityamuktaH sa caikakSaNabhAvinApyadhyakSeNa vastusvarUpaM gRhNatA tadvyatirikto gRhIta aivetyapyuktam / ___ yadapi 'upalabdhilakSaNaprAptatve prakArAntarasya dezAdiniSedha eva syAnnAtyantAbhAvaH anupalabdhilakSaNaprAptatve viprakarSa(rSi)NAM nA'bhAvanizcaya iti kuto'dhyakSataH prakArAntarAbhAvasiddhiH' 25 ityuktam , tadapyuktottarameva; yataH kAryAntarAsAhityaM kaivalyamaGkurAdeH kramaH, yogapadyamapyaparaiH bIjAdikAryaistasya sAhityam, prakArAntaraM ca tadubhayAvasthAbhAve'pyakurAderanyathAbhavanamadhyakSa(kSaM?) tasyAnyasahitazca(sya) kevalasya cADarAdikhabhAvasya bhAvasya bhAva upalabhyamAna upalabdhilakSaNaprApta eva svabhAvaHkrama-yogapadyasvabhAvavahirbhUto nopalabhyate upalabhyavastuno'parasAhitye kaivalye vA apanIte 1 bAdhakAntaranibandhanaM tadA A0 haa0vi0| bAdhanaM tdaa| 2 krameNAntareNa vA vA. bA. vinA / 3-pattAdhya-vA. bA. bhAM0 maaN0| 4-rAzyaM vya-A0 / dvairAzyaM ca"kRtakAkRtakatvena dvairAzya kaizcidiSyate / kSaNikAkSaNikatvena bhAvAnAmaparairmatam" // -tattvasaM0 kA0 352 pR. 132 / "iha hi naiyAyikAdayaH kSaNikamekamapi vastu nAstIti manyamAnAH kRtakAkRtakatvena bhAvAnAM dvairAzyamava. sthApayanti xxx / aparaistu vAtsIputrIyAdibhiH kSaNikAkSaNikatvenApi bhAvAnAM dvairaashymissyte"| -tattvasaM0 paji0 pR0 132 paM0 5 tathA / 5-padyena sva-vA0 bA0 vinA / 6-mbante tdit-vi0|-mbnte na tade-vA. baa0| 7-kina'jJA-vA0bA0 / 8 etadarthaka "sarvabhAvAH khabhAvena" ityAdi-padyaM pUrva samAyAtam-pR. 243 paM0 17 tathA Ti. aM0 20-21 / tadeva ca padyaM vidyate siddhivi0 TI0 li. pR. 53 pra0 50 1 / tattvopaplave li. pR0 120 dvi. pN02| 9ca sarvasyo-bhA. mAM0 / 10-yatAvi-vA0 baa0| 11 pratANa-A0 hA0 / prtaarnn-vi0| 12 hIyate A0 vi0| 13-sakterasya ni-vA0 bA0 / 14-kAreNe vi0 / 15-mAdI-vA0 bA0 / 16 saMvidya-A0 / 17 eva hA0 vi0| 18-bhAva ta-vA0 baa0| 19 nAkrAma-vA0 bA0 vinaa| 20-dA ta-vA0 baa0| 21-nukAra-hA0 vi0 / 22-tsabhA-bhAM0 mA. A. hA0 |-tsaabhaa-vi0 / 23 evetyuktam A0 / 24-karSaNA nA-hA0 vi0 / 25 pR. 324 paM0 10 / 26-stasyA sA-hA0 vi0| 27-syAnya hi-vA. bA0 vinaa| 28-svabhAvasya bhAva upa-hA0 vi0 |-svbhaav upa-vA0 bA0 / 29-hirbhUte no-vA0 bA0 / Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| tadviviktadezAdya(dhya)vasAyino'dhyakSasyAnubhavAdabhAvasiddheH / aGkurodestu(??)sya kAryasya kramAkramabhAvavyatirekeNAbhAve'nyadAbhAvo na(??) kSatimAvahati tasmAt pratyakSata eva prakArAntarAbhAvasiddhiH (ddheH) krama-yogapadyayogena kathaM na sAmarthyasya vyAptirbhavet ? ata evaM nyAyAd deza-kAlaviprakarSiNo bhAvAstathAvidhaM kArya ye viddhati krametarAbhyAmanyathA na te kartumarhanti anyathA tasyaivAsambhavAt / tathAhi-yadyapi dezAdiviprakRSTatA teSAM tathApi kAryasya bhAvo dRSTakAryadharmavyatirekeNa na 5 sambhavati kAryamAtrasya vizeSAbhAvAt, kAryatA hi kasyacid bhAve bhavanam tacca anyasahitasya kevalasya vA nAnyathA ityatra pratyakSA'nupalambhataH siddham yathA ca pratyakSAnupalambhastada(?)bhAvabhAvitvasiddheH kAryatAyAmakurAdeH sarvatra tathaiva tallakSaNavyavasthAvizeSAbhAvAt tathA kAryasya bhAvo'pi prakAradvayena sarvatra nAnyathA vizeSAbhAvAd bhavanamAtrasyetyanupalabdhilakSaNaprAptAnAmapi krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAsAmarthyasya vyaaptiH| anumAnato'pi sarvatra prakArAntarAbhAvaH siddhyatyeva / tathAhi-10 anyonyavyavacchedarUpANAmekaniSedhenAparavidhAnAt tasyA'pi pratiSedhe vidhi-pratiSedhayorekatra virodhAdubhayaniSedhAtmanaH prakArAntarasya kutaH sambhavaH? prayogazcAtra-yatra yatprakAravyavacchedena taditaraikaprakAravyavasthApanam na tatra prakArAntarasambhavaH, tadyathA nIlaprakAravyavacchedenAnIlaprakAravyavasthAyAM pIte, asti ca kramA'kramayoranyataraprakAravyavacchedena taditaraprakAravyavasthApanaM vyavacchidyamAnaprakArAviSayIkRte sarvatra kAryakAraNarUpe bhAva iti viruddhopalabdhiH / vyava-15 cchidyamAnaprakAretaravyavasthApana prakArAntaratvaM prakArAntaraMzca (?) tato bahirbhAvalakSaNa ityanayostatho'nyathArUpayoH parasparaparihAralakSaNatvAt / na ca atrApi bAdhakAntarAzaGkayA anavasthAnamAzaGkanIyam (??) pUrvaprasiddhasya virodhasya smaraNamAtratvaviruddhopalabdhiSu hi dharmiNi sadbhAvamupadarzi virodhameva bAdhakaM(??) tasmAd viruddhayorekatrAsambhavAt pratiyogyabhAvanizcayaH zItoSNasparzayoriva bhAvAbhAvayoriva veti kuto'navasthA? 20 ____ atha kathaM kramayogapadyAyogo'kSaNikeSu bhAveSUcyate ? na tAvad akSaNikAH krameNArthakriyAkAriNaH akArakAvasthA'vizeSAt prAgeva dvitIyAdikSaNabhAvinaH kAryasya kA( ka )raNaprasaGgAcca tatkArakasvabhAvasya prAgeva sannidhAnAt / na ca tadaiva sannihitopA(tpA)dakAnAM kAryANAmanudayo yuktaH pakSA(zcA)dapi ttprskte(kteH)| na ca sahakArikramAt kAryakramaH iti vaktavyam yataH sahakAriNaH kiM vizeSAdhAyitvena tathA vyapadizyate(nte), Ahokhid ekakAryapratiniyatA(mA)-25 cakSarAdaya ivAkSepakAriNaH svavijJAne ? tatra yadi prathamo vikalpaH, sa na yuktaH, tajjanitavizeSasyArthAntaratvaprasakteH yato nai tasminniSpanne pazcAnniSpadyamAno bhinnahetuko vA tatsvabhAvo yuktaH "ayameva hi bhedo bhedaheturvA viruddhadharmAdhyAsaH kAraNabhedazca" [ ] tatazcenna bhedo na kvacidapyayaM bhavet anyanimittAbhAvAt / pratibhAsabhedAditi, nanu pratibhAsabhedo'pItaretarapratibhAsAbhAvarUpatayA viruddhadharmAdhyAsarUpatA(tAM) nautivarttate, bhede vA(cA)tizayasya tadvastha evAsau bhAva 30 1-rAdestu mya kA-A0 |-raadestu mya kA hA0 |-raade sya kA-vA0 yA0 |-raadestu m-vi0| 2-vana nyA-vA. bA0 / 3-thA te vA. bA0 / 4-mahati vA bA0 aa0| 5-kAryasyA bhA-A0 haa0vi0| 6 dRSTA kaa-haa0| 7-tasyA ke-vA0 vaa0| 8-mbhatasta-vA0 baa0| 9 vAd bhavanakAryasya bhAvi prakAra-vA0 baa0| 10-tra yatra t prakA-vA0 vA. bhAM0 maaN0| 11-labdhi vyava-vA. bA0 |-lbdhi vidy-vi0|-lbdhi dyamAna-A. haa0| 12-sthApanaM ratatvaM prakArAntaratvaM prakArAntarazca saMbhavazca tato vA. bA0 |-sthaapnN prakAretaravyavasthApana prakArAntarazca tato bhAM0 maa0| 13-thArU-A0 vA. bA0 vinaa| 14-labdhi hi A0 hA0 vi0 / 15 tasmA yanataraM prakArAntarakatrA saMbha-vA. baa0| 16-vayoriveti aa0| 17-dhAnanna ca vA. vaa.| 18 kAryAkra-vA. vaa0| 19 prameyaka. pR. 4 pra0 paM0 4 / 20-thA vyupa-vA. baa.| 21 iva kSepa-vA. baa.| 22-ntarapra-vA. baa.| 23 na bhAva iti pazcAnniSpadyamAno vA0 baa0| 24-bhAvAt pratibhAsamedopItaretara-vA0 baa0| 25 nAti pravarta-vA0 baa0| 26 "bhede samvandhAsiddhestadavasthameva akArakatvameteSAM pUrvAvasthAyAmiva pazcAdapi anussjyte"prmeyk.pR04pr.pN05|27-shytdvsthaa evA-vA0 bA0 / Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 prathame kANDeiti pazcAdapyakArakaH pUrvAvasthAyAmiti(miva) / tasmAdevAtizayA(yAt) kAryasyotpattestatra bhAve kArakavyapadezo vikalparacita eva bhavet / atha dvitIyo vikalpo'bhyupagamaviSayaH, so'pi na yukaH, yato na nityAnAmekakArya pratiniyamalakSaNaM sahakAritvamasmAbhirapahRyate kintu akSaNikatve prAk pazcAt pRthagbhAvasambhavAt 5 kAryasya tathA kriyAprasaGgana 'sahaiva kurvanti' iti sahakAritvaniyamo na yuktisaGgato bhavet yato na ti (te) sAhitye'pi pararUpaNaiva kAryakAriNaH svayamakArakANAmaparayoge'pi tatkAritvAsambhavAt sambhave vA paramArthataH kArya nirvatako bhavet, svAtmani tu kArakatvavyapadezo vikalpanirmita eva bhavet / evaM ca nAsyAnupakAriNo bhAvaM kAryamapakSeteti tadvikalebhya eva sahakAribhyastat samutpadyeta athavA tebhyo'pi na bhavet svayaM tepAmapyakArakatvAt pararUpeNaiva kartRtvAbhyupaga10mAt / ataH sarveSAM svayamapakartRkatvA(makartRtvAt ) pararUpeNApyakartRtvAt sarvathA kartRtvo. cchedato na kutazcit kiJcidutpadyata / tasmAt' svarUpeNaiva kAryasvabhAvAH karttAra iti na kadocit takriyAviratiriti kuna ekArthakriyApratiniyamasvarUpamakSaNikAnAM sahakAritvam ? sAmagrIjanyasvabhAvatayA kAryasya tasyAzcAparAparapratyayayogarUpatayAyoga( yA'yoge) pratyeka takriyAsvabhAvatve'pyanutpattiriti cet, vyAhatametat; yato'yameko'pi kramabhAvikAryotpAdane 15samarthaH tataH kathamepAM bhinnakAlAparAparapratyayayogalakSaNAnekasAmagrIjanyasvabhAvatA? ekenApi tena tajananasAmarthya (y) vibhrANena tAni janayatanmAni(janayitavyAni) na hyanyathA kevalasya tajanana* svabhAvatA sidhyati, tasyAH prA(syAH kAryaprAdurbhAvAnumIyamAnasvarUpatvAt kAryANi ca kAraNAntarANyapekSamANAni kathamayamupekSate? anAdRtya tAni haThAdeva janayet kAryANi / yo hi yanna janayati nAsau tajananasvabhAvaH, na cAyaM kevalaH kadAcidapyuttarottarakAlabhovIni pratyayAntarApekSANi kAryANi 20janayatIti tatsva(tina tatsva )bhAvo bhavet / atatsvabhAvazca pratyayAnanta(yAntarasannidhAne'dhyatyatarUpo naiva janayet / sa ca kevalo'pi tajjananasvabhAva iti tatasteSAmutpattiM bru(ba)vISi kAryANi ca sAmagrIjanyasvarUpatayA sAmagryantarANi apekSanta iti tataH kevalAdanutpattiM vadasi ete cotpatti-anutpattI tarjanyatvAtajanya(nyatva )svabhAvate viruddha kathamekatra syAtAm ? atha kAraNa(NaiH) hetvantarApekSakAryajananasvabhAvo'yamutpAdita iti kevalo na janayati, na ca sahakAri sahitA'sa. (ba)vISi kAryAla tataH kevalAda yatva)svabhAva 1 "vibhinnAtizayAta kAryotpattI cAtra kArakavyapadezo'pi kalpanAzilpikalpita eva"-prameyaka pR0 4 pra. pN06| 2-kArya aa0| 3 "ekArthakAritvena tveSAM sahakAritvaM nAsmAbhiH pratikSipyate kintu apariNAmitve teSAM prAk pazcAt pRthagbhAvAvasthAyAmapi kAryakAritvaprasaGgataH saheva kurvantIti niyamo na ghaTate"-prameyaka0 pR. 4 pra. pN07| 4-nti sa-vA. baa0| 5 "na khalu sAhile'pi bhAvAH pararUpeNa kAryakAriNaH khayamakArakANAmanyasannidhAne'pi tatkArityAsaMbhavAt"-prameyaka0 pR. 4 pra0 paM0 8 / 6 paramArthaH A0 / "saMbhave vA para evaM paramArthataH kAryakArako bhavet"-prameyaka0 pR. 4 pra. paM0 9 / 7 eva ca bhAM. maaN0| 8-syAnupakAriNA A0 hA0 vi0 |-syaanusaarinno vA. bA0 / 9 bhAvakArya-vA0 bA0 hA0 / "khAtmani tu kArakavyapadezo vikalpakalpito bhavet tathA ca anyasyAnupakAriNo bhAvamanapekSyaiva kArya tadvikalebhya eva sahakAribhyaH samutpadyeta"prameyaka0 pR. 4 pra. paM. 9 / 10-kartRpara-bA. bA. vinA / "ataH sarveSAM khayamakArakatve pararUpeNApi akArakatvAt tadvAbhecchedato na kutazcit kiJcid utpadyeta"-prageyaka0 pR0 4 pra. paM0 10 / 11-rUpeNevA kA-hA. vi0 |-ruupennaivaa kA-A0 / 12-dAcita kri-vA0 baa0| 13-yA yogArUpatayA yogarU takriyAvA. bA0 / "tasyAzca aparAparapratyayayogarUpatvAt pratyekaM nityAnAM takriyAsvabhAvatvepyanutpattisteSAmiti-"prameyaka. pR0 4 pra. paM0 12 / 14 yato yAmeko vA0 baa0| 15-martha tataH vA. bA. vinaa| 16-NAnekA sA-vA0 baa0| 17 tAni janayatani na hya-vA0 vA. vinA / "ekenApi hi tena tajananasAmarthya bibhrANena tAni utpAdayitavyAni"-prameyaka0 pR. 4 pra. paM. 13 / 18 "tasyAH kAryaprAdurbhAvAnumIyamAnasvarUpatvAt"prameyaka pR0 4 pra. paM0 14 / 19-nayeta aa0| 20-bhAvIti vA. bA. vinaa| 21-yantIti vA0 baa0| 22 bhavet tat-vA0 baa0| 23-yAnatara-vA0 bA0 |-yaaNntr-haa0 / 24-pyabhyakta-bhAM0 mA0 / 25-tpatti ghavISi vA0 bA0 |-tptti vISi A. hA0 vi0| 26 tajanyasvabhAvatve viruddha vA. bA. vinaa| 27-raNe he-vA. bA0 vinaa| 28-kArisahitAvasthayorasya svabhAvapratyayAntarApekSasvabhAvajananasvabhAvatAyAH sarvadA vA0 bA0 / Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 329 hitAvasthayorasya svabhAvabhedaH pratyayAntarApAsvakAryajananasvabhAvatAyAH sarvadA bhAvAt , asAra metat ; yataH pratyayAntarasannidhApi(dhAne'pi) svarUpeNaivAsya kAryakAritA; tacca prAgapyasti pratyayAntarApekSAyAzca tato labhyasyAtmAtizayasyAbhAvato'yogAt upakAralakSaNatvAdapekSAyAH anyathA'tiprasakteH / tatsannidhAnasyAsannidhAnatulyatvAca kevala eva kArya kiM na karoti ? akurvazca kevala: sahitAvasthAyAM ca kurvan kathaM na bhinnasvabhAvo bhavet ? api ca, yadi sahakAryapekSA kAryajananasva- 5 bhAvatA tasya sarvadA asti tadA sarvadA kAryotpattiprasaktiH / atha sahakArisannidhAna eva tatsvabhAvatA kathaM na svabhAvabhedA(dAt) vastubhedaM(daH) svabhAvasyaiva vastutvAt ? tasmAt sahitAvasthAyAH svarUpeNopakArakasya prAgapi tatsvabhAvatve kAryakriyAprasaGgAnAkSaNikasya krameNa kAryakriyAsambhava ti (iti) na krmyogH| yaugapadyamapi tasyA'saGgatam dvitIyAdikSaNeSu tAvata eva kAryakalApasyodayaprasaGgAt hetostajananasvabhAvasyApracyuteH / sannihitasakalakAraNAnAM vA(cA)nudeyo'yuktaH pratha-10 makSaNe'pi tadbhAvApatteriti krama-yogapadyAyogAdakSaNikAnAmA(rtha)kriyAsAmarthya virahalakSaNamasattvamAyAtamiti saMtvalakSaNaH svabhAvahetuH kSaNikatAyAM bAdhakapramANabalAnizcitatAdAtmyo vizeSalakSaNabhAk kathaM na pratItaH? athAkSaNikAnAmiva kSaNakSayiNAmapyarthakriyAsAmarthyalakSaNaM satvamanupapannameva, kramAyogasya tatrApi tadavasthatvAta / ato na kSaNikA api parairaM(ra)nAdhIyamAnasvarUpabhedAH sAmarthyakriyA-15 prakrAntaprakAramutpAdayituM zaktAH, na ca pratikSaNodayaM vibhrANAH parasparato vizepamAsAdayanti bhAvabhedaprasaGgAt / tathAhi-asau vizeSasteSAM prAgutpatteH, pazcAdvA? na tAvat prAk teSAmeva tadA'sattvAt / pazcAt tatsvarUpasyAkAryatvAt tadupahitAnupahitakSaNAnAmavivekAditi na sahakArimirupakAraH / tato nirvizeSANAM na krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAkAritvalakSaNaM sattvam / taduktaM ca"kaH zobheta vedanevaM yadi na syaadhiiktaa| 20 azA(za)tA vA yataH sarva kSaNikeSvapi tatsamam" // [ "vizepahetavasteSAM pratyayA na kathaJcana / nityAnAmiva yujyante kSaNAnAmavivekatA" // "krameNa yugapaJcaiva ytste'rthkriyaakRtH| na bhavanti tatasteSAM vyarthaH kSaNikatAzramaH" // [ ] iti 25 tadayaM sattAheturasAdhAraNAnakAntikaH kSaNikA'kSaNikayorabhAvAt, prakArAntarAbhAvAcca na tAbhyAM vyatiricyata iti saMzayahetustayoriti, asadetat; yato naivamupakAraH kSaNikAnAmabhyupagamyate / tathAhi-upakAraH samagrakAraNAdhInavizeSAntaraviziSTakSaNAntarajananam; tacca kathamaminnakAleSu parasparaM kSaNikeSu bhAveSu bhavet kAya-kAraNayAH parasparakAlaparihAraNAvasthAnAM(nAt) tataH sAmagryA evaM janakatvAdekasya janakatvAvirodhAdavyavadhAnadezAH samagra(?) eva pratyekamitaretara-30 sahakAriNaH khaM khaM kSaNAntaraM viziSTamArabhante tadapi cottarottaraM tathaiva tathaivAnyaviziSTa kAraNamedAd bhedasiddheH / yathA cakSurAdayo bIjAdayazcAtaki(zcA'ki)zcitkarebhyaH sannihitebhyo'pi na 1-ksstvaasv-haa0vi0| 2-tAyA s-aavhaa0vi0| 3-rasannepi svruupennevaa-haa0vi0|-rstpi svarUpeNevA-A0 / rasannapi svarUpeNaivA-bhAM0 mA0 / "yataH pratyayAntarasannidhAne'pi kharUpeNaivAsya kAryakAritA"-prameyaka pR04 dvi. pN03| 4-yAcA t-aa0| 5-thAti dhaansyaa-maaN0| 6sakA-A. vinaa| -camestu bhedastvabhAvasyevastubhedastvabhAvasyaiva vastutvAt tasmAt vA. bA0 / 8-sthAyA sva-vA0 baa0| 9-mayogA yau-vA0 baa0| 10-cyute'sa-vA. baa.| 11-dayo yu-vA. bA. vinaa| 12-kAnA api parairanArthyaviraha-vA0 baa0| 13-sattAla-vA0 bA0 hA0 / satvAla-vi0 / 14 atha kSa-A. vinA / 15 parairanIyamAna-vA. bA. vinaa| 16-kAritvaM la-vA. bA. bhAM0 maaN| -kAritvA l-haa0vi0| 17-danneva vA0 bA0 bhAM0 mA0 haa0| 18-nAmida yu-A0 haa0vi0| 19 vyatiriktata-vA. bA. vinaa| 20-kArAH A0 haa0vi0| 21-mnaakaa-maaN0| 22-taraMja-A0 hA. vi.| 23-spara kSa-bhA0 mAM. haa0| 24-Su bhavet vA. bA0 vinaa| 25-vasthAM tataH vA. baa0| 26-nadezya: A0 haa0vi0| 27-rabhate haa0vi0| 28-taraM tthaivaany-vi0| 29- zvAta kiJcibhA0 mA0 A0 |-shraat kiJci-vA. baa.| Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 prathame kANDekAryaprabhavastatsannidhAnasyAkiJcitkaratvAt / na ca parasparasahakAritve'pyavyavadhAnataH kSaNikAnAM viziSTakSaNAntarArambhakatvamayuktam, prathamakSaNopanipAtinAM kSityAdInAM parasparataH tathAbhUtakSaNAntarajananasvabhAvAtizayalAbhAbhAvAnnirvizeSANAM viziSTakSaNAntarajananAyogAt yoge vAdhyamA. NAmapi tatprasaGgo vizeSAbhAvAditi vaktavyam mA yataH (vyam yataH) kiM kAryotpAdAnuguNavizeSa5virahAnirvizepAstadu(sta u)cyante, Ahosvit tadutpattinibandhanavizeSavaikalyAt, uta vizeSamAtrAbhAvAt ? tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH, yato nAsmanmate kAraNasthameva kArya vyaktimAtramanubhavati yatastadabhAve na syAt ; api tu kAraNaM kAryarUpavikalameva kAryamArabhate sataH kriyAvirodhAt bhinnasvabhAvatvAcca kAraNAt kAryasya / dvitIyapakSAbhyupagamo'pyayuktaH yato'vyavahitaH kSityAdi kAraNA(Na)kalApaH kAryopA(tpA)dAnuguNavizeSajananasamartho hetustadbhA(??)vAstatpratyakSA'nupala10mbhataH siddhaH, kevalamatra vivAdaH 'kSityAdayaH kiM kSaNikAstathAbhUtavizeSArambhakAH AhosvidakSaNikAH' iti tatra ca sAhitye'pi na te pararUpeNa kartAraH, svarUpaM ca teSAM prAgapi tadeveti kathaM kadAcit kriyAvirAmA iti kSaNikataiva teSAmabhyupagamanIyA / atha teSAM samarthahetutvam kutaH? parasparopasarpiNyAdyAzrayapratyayavizeSAt tadanvaya vyatirekA'nuvidhAnadarzanAt teSAM ca na prAk pazcAnna pRthagbhAvaH kAraNAbhAvAditi nAnyadodayaprasaGga(??) pratyekaM ceti tRtIyapakSo'pyayuktaH aparApara15 pratyayayogataH pratikSaNaM bhinnazaktInAM bhAvAnAM kutazcit sAmyAdekatApratipattAvapi bhinnasvarUpatvAt / nahi kAraNAnAM bhede'pyekarUpataiva bhAvasyA'nimittatAprasaGgAt / tathAhi-(??)yadi na kAraNabhedabhedAdapi nAbhedaH bhedasvarUpaM (??) ca kAryam tacced ahetukaM vizvasya vaizvarUpyamahetukaM bhavet na ca kadAcit kizcit ekameva vAtA''tapazItAdInAM yathAsambhavaM sarvatra bhedakAraNAnAM bhAvAt / tataH pratikSaNaM svabhAvabhedAt kizcideva kasyacit kAraNam na sarva sarvasyeti kSaNikAnAmevArtha20 sAmarthyalakSaNaM sattvaM sambhavatIti nA'sAdhAraNAnakAntikatA sattvasya / atha kSaNikAnAM kSityA. dInAM ekadaikakAryakriyAyAM sarveSAmabhinnenaivAtmanA tatropayogo'bhyupagantavyaH anyathA kAraNabhedAt kAryasyApi bhedaprasaktiH sa caikA(SA)mekabhAvepyasti na ca tadaikaM kArya janayati sarveSAM bhAva iti(?) tat kAraNAt ataistasya sAmAnyAtmanaH kadAcit kAryakAriNo'pyabhedAdarthakriyAsAmarthyAt tvasattvamiti anaikAntikatA hetoH, asadetat; yataH kimidaM kAraNaM bhavatA'bhipretam bhedo vA yad25 bhedAt kAryasyApi bhedaH pratipAdyate? yadi cakSu dikaM pratyekaM tadavasthAbhAvi kAraNam bhedazcAneka tvAt tadA nAyaM niyamaH-anekasmAd bhavatA'nekenaiva bhavitavyam viparyaye bAdhakapramANAbhAvAt 'ekenaivaikaM karttavyam' ityatrApi na niyamaikAraNamupalabhyate / "kiJca, 'ekamekaM karoti' iti kuto'vagatam ? tadbhAve tasyA(sya) bhAvAditi cet samAnametadanekatra / tathAhi-ekamaGkurAdi kAryamagI kRtya viziSTakSaNAntarotpAdanalakSaNenA'tizayAdhAnena kSityAdInAM pravRttiH tatra svahetupariNAmopA30ttadharmANastavasthAprAptAstasyaivaikasya janane samarthAH samutpannA(nAnA) nyasyeti nAparaM tad janayanti, 1-prasava-A0 vinaa| 2-pyava-vA. bA. vinaa| 3-vAvatiza-vA0 baa0| 4-vA nirvi-vA. baa0| 5-saGgA vi-vA0 baa0| 6-ktavyaM mA yAtaH bhAM. mAM0 |-ktvymaayaatH A0 |-tvymaayaat kiM haa0vi0| 7-guNAvi-hA0 vi0| 8-gamo yu-vA0 baa| 9-dbhAvApratyakSA-vA0 bA0 |-dbhaavaapttprtykssaa-haa0 |-dbhaavaatprkssaa-vi0 / dbhAvAt tatpra-vi0 sN0| 10-kriyavi-vA0 bA0 / "tataH svarUpeNaiva bhAvAH kAryasya kartAra iti na kadAcit tatkiyoparatiH syAt"-prameyaka0 pR0 4 pra0 paM0 11 / 11-sarpaNAdyAvA0 baa0| 12-zrayavize-vA0 vaa0| 13-dhAnAda-vA0 bA0 vinaa| 14-ca prAka pazcAnna pR-vA0 bA0 vinaa| 15-rUpAnna hi vA. bA. vinaa| 16 kAraNabhedabhedAdapi nAbhedA bhedakhasvarU-vi0 / kAraNabhedabhedA'bhedAdapi nAbhedo bhedAbhedakharU yA. bA0 / kAraNabhedabhedA'medApi nAbhedAdapi nAmedAbhedasvarU-bhAM0 / kAraNabhedabhedo'bhedAdapi nAmedAdapi naabhedaabhedsthruu-maaN| 17 kArya to vedahetuko vivA. baa0| 18-kameva vAcAtAtapazItAdInAM A0 |-kmev zItAtapavAtAdInAM vA0 bA0 / 19 kSaNikAnAmekadaika-bhAM0 maa0| 20-syApi medApra-A0 hA0 vi0| 21-kAmeSa bhA-vA. bA0 / 22ta tasya vA0 baa0| 23-sAmarthyAstvasatva-A0 |-saamrthyaatvstv-vaa. bA. hA0 |-saamrthyaatvestvvi0| 24-rAdikaM tad-vA0 vA. A. vinaa| 25-makAriNAmupa-vA0 baa0| 26 kicie-vA0 bA0 / 27-kSaNonAti bhAM. maaN.vinaa| 28 tava kha-vA. baa.| 29-nyasyaiti A0 haa0vi0| Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 331 na vAnekodbhutaM tad anekamAsajyate yataH 'na kAraNameva kArya bhavati' ityetadasmadAdibhirabhyupeyate yenAnekapariNateranekarUpatvAt kAryasyApyanekatvaprApti(ptiH) kintu kepucit satsyapUrvameva kiJcit prAdurbhavati tadbhAva eva bhAvAt tatkAryamucyate iti naanektaaprsnggH| yadi tveSvabhinnaM rUpaM janakaM syAt tadA~ tasyaikasthitAvapi bhAvAt tatkAryajananasvabhAvatvAcca vizeSAntaravikalpA(lA)dapi tataH kAryodayaprasaktiH anyastanni(nyasanni)dhAvapi tasya vizeSAbhAvAt tadavasthAyAmapi vA na janayet 5 ato yadbhAvA'bhAvAnuvidhAyi yat dRSTaM tat kAryam ta eva ca vizeSAstasya janakA iti kuto'nekAntaH? atha sAmagrImAzritya na kAraNabhedAt kAryabhedaH syAdityucyate, tadapyasat; sAmagrIbhede kAryabhedasyeSTatvAt kAryasyApyanekasAmagrIjanitasyAnekatvAt tadvailakSaNye ca tasyApi vilakSaNatvAt / tasmAt na sattAlakSaNasya hetornaikaantiktaa| nApi vizepalakSaNavirahaH pramANanizcitasya tanmAtrAnubandhasya svabhAvahetulakSaNasya sdbhaavaat| __ yadapyuktam 'kAryahetupratipAdyo'pi pratikSaNaM dhvaMso na bhavati kSaNikatve'kSadRzo'pravRtteH kAryakAraNabhAvasya ca pratyakSAnupalambhasAdhanatvAt' iti, nadapyasaMgatam ; yato yadi sarvatra pratyakSAnupalambhasAdhana eva kAryakAraNabhAvastadA cakSurAdInAM skhavijJAnaM prati kutaH kAraNatApratipattiH ? atha tadvijJAnasyA'nyeSu satsvapi hetuSu kAdAcitkatayA tavyatiriktakAraNAntarasApekSatvAccakSurAdInAM taMtra hetutvamanumIyate sa tIhApi nyAyaH smaanH| tathAhi-viSayendriyAdivazAt pratikSaNavizarArUNi 15 kramavantyupajAyamAnAni zAnAni tathAvidhakAraNaprabhavatvamAtmanaH sUcayantIti kathaM (thaM na) kAryahetuH kSaNadhvaMsitAM cakSurAdInAM pratipAdayet ? kAryakramAddhi kAraNakramaH pratIyamAnaH kathaM kAryahetuzcalapratItirbhavatItyalamatinirbandhenA'jJapralApeSu / yadapyuktameM 'asato'janakatvAnna kSaNavizarAroH kAryaprasavaH' iti, tadanabhyupagamAdeva nirastam / yacca 'avinaSTA(TAna) dvitIyakSaNavyApArasamAvezavartinaH kAryaprabhavAbhyupagame kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgaH' ityabhihitam , tadapyasaGgatam ; yato yadi vyApAra-20 samAvezAd bhAvAH kAryaniva()takA bhaveyustadA (??) kAryotpAdane dvitIyakSaNapratIkSAyA syAdayo doSA yAvatA prasavavyApArasamAvezalakSaNadoSo (??) dvitIyasamayapratIkSAvyatirekeNApi khamahimnava kAryakA(?) raNe praivartante evAnyathA dvitIyakSaNabhAvivyApArajanane'pyaparavyApArasamAvezavyatireke. NApravRttestatrApi vyApArAntarasamAvezakalpanAto'navasthAprasakteH aparAparavyApArajananopakSINaza. ktitvAnna kadAcanApi kAryaM kuryuH| athAparavyApAranirapekSA evaikaM vyApAra niva(va)ttayanti tathA-25 sati kAryeNa kimaparAddhaM yenAdyavyApAranirapekSAstadeveM na janayanti ? pAramparyaparizramA'pyai(mo'pyeSAmevaM parihato bhavati / padArthavyatirekeNa copalabhya svabhAvaM vyApAramabhyupagacchataH pratyakSavirodhazca / na ca vyApAramantareNArthakriyA nopapattimatIti vaktavyam vyApAreNaiva vyabhicArAt / tathA, vyApArasyApyaparavyApAramantareNApi yadi kArye pravRttiH-anyathA'trApyanavasthAprasaGgAt kAryAnutpattiH syAt-tA( dA) vyAvRtta(pRta ?)padArthasyApi tamantareNaiva sA bhaviSya-30 tIti vyartha vyApAraparikalpanam tatsvabhAvata evaM svakAryakAriNo bhAvA na vyApAravazAt te ca sva 1 nacA-vi0 / 2-sajyante hA0 vi0| 3-dasmAdirabhyu-vA0 vaa0| 4 prAptiM vA0 bA / prApta A0 / 5-cit sasvapU-A0 |-cit satsvatpU-vA. vaa0| 6 yadi tu teSvami-A0 / yadi tu vemihA0 vi0| 7-dAttasyai-vA0 baa0| 8-daye pra-vA. bA. vinaa| 9 nayati vA0 baa0| 10 yadbhAvAbhAvAtvAvidhA-A0 / ydbhaavaabhaavaatvvidhaa-vi0| yadbhAvAnuvidhA-vA0 vaa0| 11-magrInAdhisyA na A0 vinaa| 12-sa na sA-vA0 baa| 13 tasyAnekatvAt ta (na) satA(ttA) lakSa-vA0 bA0 / 14 tanna sttaa-vi.| 15-SaNala-vA. baa0| 16 pR0 318 paM0 16 / 17-kSaNaM tvaMso vA. baa| 18 tatra bhavamanu-vA0 baa0| 19-mAnAni tathA-vA0 bA0 vinaa| 20 kSaNidhvaM-vA0 baa0| 21-NadhvaM. sinAM cakSu-A0 hA0 vi0 |-nndhvNsino cakSu-bhAM0 maa0| 22-pAdat kA-vA0 vaa0| 23 pR. 318 paM0 18 / 24 yadvA vi-bhAM. maaN0| 25 pR. 318 paM0 18 / 26 pratIkSAsyAdayo doSo yAvatA vA0 bA0 / pratIkSAyA syAdayo doSo yAvatA vi.| 27-mahimaiva A0 vinaa|-mhimevN kaa-vaa0| 28-raNA pra-vA. baa.| 29-vartate hA0 / 30-ca ti ja-vA0 baa0| 31-zramAccaiSAmevaM A* vinaa| 32-yA noparapapatti-(nopapatti-) vA. baa.| 33-thA vyApAramantareNApi A0 hA0 vi0 vinaa| 34-thA vrata pa-vA0 baa0| 35 sthApi manta-A0 vinaa| 36 evaM A0 hA0 vi0| 37-zAste ca vA. bA. vinA / Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 prathame kANDehetubhya eva tathAvidhAH samutpannAH svasannidhimAtraiva(mAtreNaiva) kArya niva(vai)tayati (yantIti) kutaH kSaNabhaGgabhaGgaprasaGgaH ? na cAnaSTAt kAraNAdupajAyamAne kArya(?)kAraNabhAvasambhavAt tadabhAvazcAsataH prAgasAmarthyAt sAmarthyakAle ca kAryaniSpattestatvataHsyA'(statra tasyA')nupayogAt / tasmAt paurvAparyeNaiva kAryakAraNabhAvaH kAraNasattAnantaraM ca kAryasyotpAdane naSTAt kAraNAt kAryaprabhA(prabhavA)nu. 5paGgaH tathAbhyupagame ca tRtIye kSaNe kAryodayaH syAt (??) yasmAt prathame kSaNe kAryodayaH syAt (??) yasmAt prathame kSaNe kAraNasattA dvitIye tadvinAzaH tataH kAryotpattiH tadanantaraM bhAva iti / tato yathaiva kAraNavinAzastatsanApUrvako na naSTAd bhavati tathA tatsamAnakAlaM kArya kAra(raNa)sattAnantaryAnnaSTAdupajAyate / atha kAraNasattApUrvakatvAd vinAzo hetumA(mAn ) prasajati, na; nIrUpatvAt tasya taMtra hetuvyApArAbhAvAt / tathAhi sa eva hetuvyApareNa kriyate yasya kRtasya kiJcid rUpaimu. 10 palabhyeta vinAzastu nA(nI)rUpa iti na tamya kiJcit kartavyam / dRSTAntatvena tu vinAzasyopanyAso vyavadhAyakakAlAsambhavapradarzanArthaH tato dvitIye kSaNa(Ne ) kAraNaM naSTaM kArya copajAya(ta)miti kutastayoH sahabhAvaprasaktiH? taduktam "anaSTAjAgate kArya hetuzcAnye'pi tatkSaNam / kSaNikatvAt mvabhAvena tena nAsti sahasthitiH // " [ ]iti| 15 atrai ca adhyayenA(adhyayanA')viddhakarNodyotakarAdibhiryaduktam-"yadi tulAntayo monA 1 evaM hA0 vi0| * samutpannaH susavidhimAtraiva vA0 vA0 / 3 yatI kutaH eva kSaNa-vi0 / kArya svakAraNenaikakAlatvamanantaye niyamA yadi hi kAyakAraNayoH sahitotpattirbhavet tadAsyAdayo yogapadyaM ca nAsti sahabhAvinoH kAryakAraNabhAvasaMbhavAt tadbhAttabhAvazcAsataH vA0 baa0| 5-panne sUtrataH syAnupa-vA0 vaa0| 6 kAryakAraNabhAvaH kAraNabhAvaH kAraNasattA-bhAM. maaN0| 7-NasattA. nAntaraM vA0 vA. 8-tpAde na vA0 vaa.| -kAla kArya vA0 vA. mAM0 vinA / 10-rsnn-aa0| -rastattAna-hA0 |-rsttaatttt kAryA naSTAvA. vA0 / 11 nAzo ghetu-vA0 bA0 / 12-sya ttatra vA. bA. vinaa| 13-tra hetuvyApAra bhAvA-A0 |-tr hetuApAgabhAvA-bhAM0 m0| 14-tuA-vA0 vA. vinaa| 15-panupa-A. vi. vinaa| 1:-rUpaM i-vA0 vaa0| 17 naSTa kA-bhA0 maa0| 18-jAyatativA0 bA. vinaa| 19-naSTA jAya-A0 / naSTA jJAya-vA0 vaa0| 20-zcAnyeti ta-vA. baa.| 21-tra ca adhyayatenAviruddha-A0 hA0 vi0|-tr ca adhyayanenAviruddha-bhAM0 mAM0 / "udyotkraa'dhyynprbhRtibhiH|" "iti adhyayanAdimataM nirastam ||"-smmti.dvi. kA. pra. gA0 TIkA / "ityadhyayanA'viddhakarNodyotakarAdInAm"zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 122 pra. pN01| "atra aviddhakarNoktAni vinAzasya hetumattvasAdhane pramANAni nirdidikSurAha nanu naiva vinAzo'yaM sattAkAle'sti vastunaH / na pUrva na cirAt pathAd vastuno'nantaraM tvsau|| evaM ca hetumAneSa yukto niyatakAlataH / kAdAcitkatvayogo hi nirapekSe niraakRtH|| vastvanantarabhAvAca hetumAneva yujyate / abhUtvA bhAvatazcApi yathainAnyakSaNo mtH"|| tattvasaM. paji. pR. 136 paM07 tathA tattvasaM. kA367-369 pR. 136 / "udyotakaroktAmapi yuktimAha ahetukatvAt kiccAyamasana vandhyAmutAdivat / athavA''kAzavannityo na prakArAntaraM yataH // asattve sarvabhAvAnAM nityatvaM syAdanAzataH / srvsNskaarnaashitvprtyyshcaa'nimittkH|| nityatve'pi sahasthAnaM vinAzenA'virodhataH / ajAtasya ca nAzoktinaiva yuktynupaatinii"|| tattvasaM0 paji. pR0 136 paM0 27 tathA tattvasaM. kA370-372 pR. 136-137 / 22 tulAtayo-A0 vinaa| "iti siddhaH kAryakAraNabhAvaH kSaNikeSvapi nAzotpAdayorekakAlatvAt tulAntayorunnamanA'vanamanavaditi cet atha manyase kAryakAraNabhAvaH kSaNikeSvapi saMbhavatIti kAraNavinAzasamakAlaM kAryabhAvAt yadA kAraNaM vinazyati tadA kAryamutpadyate vinazyaca kAraNamasti kAraNa vinAzena abhinnakAlaH kAryotpAdaH yathA tulAntayornAmonnAmAviti"-nyAyavA0 pR. 4095016-21 / "na hi tayomithaH kAryakAraNabhAvaH pratibandhaH samasamayatvAt nAzotpAdau samaM yadvad nAmonnAmau tulaantyoH|"-assttsh. pR0 19950 13 / ___"pUrvakSaNo vinazyaMstu uttarakSaNamutpAdayiSyati tulAntayo monnAmavat iti cet evaM tarhi kSaNayoH spaSTavaikakAlatA AzritA"-sUtrakR. TI0 a0 1 u. 1pR. 27 pra. paM. 13 / "nAzotpAdau samaM yadvat nAmonnAmau tulAntayoH"-prameyaka pR0 146 pra.paM. 14 / Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / ] iti mavat kAryotpattikAla eva kAraNavinAzastadA kAryakAraNabhAvo na bhavet yataH [?? kAraNasya vinAzaH kAraNotpAda eva nAzaH??] iti vacanAt evaM ca kAraNena saha kAryamutpannamiti prAptam / yadi ca sa eva nAzaH prathame'pi kSaNe na sattA bhAvasya syAt vinAzAt tadaiva loke ca bhAvanivRttivinAzaH pratItaH na bhAva eva, sarvakAlaM ca vinAzasambhavAt sarvadA bhAvasya sattvaM syAt / atha kAraNotpAdAt kAraNavi(?)nAzo bhinnastadA kRtakatvasvabhAvatvamanityatvasya na bhave(vet) 5 vyatirikte ca nAze samutpanne na bhAvasya nivRttiriti kathaM kSaNikatvam" [ ] iti, tannirastam / yato dvividho vinAzaH-sAMvyavahAryaH tAttvikazca / bhAvanivRttirUpaH paH prathamaH, bhAvarUpazca dvitIyaH / tato(?)tpanno bhAvaH kArya karoti, kAryakAle ca kAraNanivRttirUpo vinAzo lokapratIta eva, nAyaM bhAvasvabhAvaM iSyate, nApi kAraNotpAdAdaminno vA nIrUpatvAt / bhedAbhedapratiSedha eva kevalasya kriyate / uktaM ca "bhAve hyeka(Sa) vikalpaH syaadvidhev(v)stu(stv)nurodh(dhtH)|" [ na vyatirikte nAze jAte kSaNarUpasya bhAvasyAnivRttirityapAstam / yatazca dvitIyakSaNotpattikAla eva prathamakSaNanivRttiH tenaikakSaNasthAyI bhAvo 'vinAza'zabdenocyate, ayaM ca bhAvarUpatvAt sAdhanasvabhAva eva vinAzaH kAryotpattikAle ca nivartata iti kaarybhinnkaalbhaavii| na ca sarvakAlamasya sadbhAvaH bhAvasyAsattvAt, yad vA vinazvaro'yaM bhAvaH 'vinAzo'sya' iti dvAbhyAM dharmi-dha-15 rmavAcakAbhyAM avinAzivyAvRttasyaivaikasya bhAvasya bhedAntarapratikSepAbhyAmabhidhAnAd bhAva eva nAza ucyata iti / yat punaridamabhihitam 'vidhirUpeNa kSaNikatA'tra sAdhayituM prastuteti pratiSedhasA. dhikAyA anupalabdherihAnadhikAra iti, tat linggvyaapaarvissyaanbhijnyaa(jny)taakhyaapnm| yato ne liGgaM vidhimukhena kiJcita pravartate sarvasya samAropavyavacchedasAdhakatvenaiva vyApArAditi kArya-svabhAvahetvorapi nAnupalabdhirUpatAvyatikramaH tena paramArthataH anupalabdhirevaiko heturiti 20 sugatasutAbhyupagataH (mH)| 1 eva eva nAzaH vA. bA0 / eva va nAzaH vi.| 2 prApta yadi va bhAsa eva nAzaH A0 vinaa| 3-vRttivinA-A. vinaa| 4 pratIto bhAva-vA. bA. vinaa| 5-sya saMtvaM bhAM0 maaN0|-sy satva syA-A0 hA0 vi0 / 6 "tadatra katamaM nAzaM pare paryanuyujate / kiM kSaNasthitidharmANaM bhAvameva tathoditam // atha bhAvasvarUpasya nivRttiM dhvaMsasaMjJitAm / pUrvaparyu(ya)nuyoge hi naiva kizcid virudhyate // dvividho hi vinAzo vidheH pratiSedhalakSaNaH xooox yadvA bhAvakhabhAvapracyutilakSaNapradhvaMsAparanAmA vinazanaM vinAza iti"-tattvasaM. kA. 373-374 tathA tattvasaM0 paji. pR. 137 paM0 22 / "ayaM bhAvaH-dvividho hyasmAkaM vinAzaH sAMvyavahAryaH tAttvikazca / Adyo bhaavnivRttiruupH| dvitIyazca bhaavruupH| tatra kAryakAle kAraNanivRttikalpe Adyameva nAzamavalambate / vastuvyavasthApakastvAdya eva / etena 'kAryotpattikAla eva kAraNavinAzAbhyupagame kAraNotpAdarUpatvAt tasya sahabhAvena kAryakAraNabhAvavyavasthotsIdet kAraNotpAdAta kAraNavinAzasya bhinnatvAbhyupagame ca kRtakatvakhabhAvatvamanityatvasya na bhavet , vyatirikta ca nAze samutpanne na bhAvasya nivRttiH iti kathaM kSaNikatvam"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 121 dvi. paM0 9-pR0 122 pra. paM0 1 / 7 tAttvika eva-vA. bA. vinaa| 8-thama bhA-vA. bA. vinaa| 9 bhAvaH bhAvarUpa iti tatotpatto bhAvaH vA. baa0| 10-vasvabhAva i-vA0 baa0| 11 bhAvaH hye-vA0 bA0 / zloko'yaM dharmakIrtisUreJjayate / tathAhi "etenaitat pratikSiptaM yaduktaM nyAyamAninA-na tatra kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam" // 32 // "bhAve hyeSa vikalpaH syAt vidhervastvanurodhataH / na bhAvo bhavatItyuktamabhAvo bhavatItyapi" // 33 // -zAstravA0 sta0 4 pR0 127 / "nyAyamAninA tarkAvaliptena dharmakIrtinA"-zAstravA0syAdvAdaka. pR0 127 dvi0pN05| "na tasya kiJcid bhavati na bhavatyeva kevalam"-AptamImA0 pa03 zlo0 53 aSTaza. pR. 2850 30 / aSTasa0 pR. 20. paM. 13 / 12 jAyate'kSa-vA0 baa0| 13 dvitIyakSaNotpattistenaikakSaNanivatti'bhAvovinAzazabdenocyeta vA0 baa0| 14 ca nirvartta-vA0 baa0| 15 kArya bhi-vA. vaa0| 16 bhAva vi-aa0| 15 ttasya caikasya vA0 bA0 vinaa| 18 pR0 318 paM0 20 / 19 na liGga vidhimakhena bhAM. mAM0 aa0|n liGga vai mukhyena vA. baa| 43 sa0 ta. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 prathame kANDe dayabhyadha- 'pratyabhizApratyakSAvasitaM bhAvAnAmakSaNikatvamiti kSaNadhvaMsitAparikalpanamayuktam' iti, tadapyasaGgatam tasyAH prAmANyAsiddheH / tathAhi pramANasyedaM lakSaNaM pareNAbhyadhAyi'tatrA'pUrvArtha vijJAnam' ityAdi / na ca vAdhakavarjitatvaM asyAH saMbhavati prAkUpratipAditAnumAnabAdhyatvAt / atha tayA bAdhitatvAdanumAnasya kathaM vAdhakatvam ? asadetat; anizcitaprAmANyAyA 5 asya bAdhakatvAnupapatteH / na cetaretarAzrayatvaM doSaH yato nAnumAnasya prAmANyaM pratyabhizo'prAmANyAzritam api tu svasAdhyaprativandhyAH sya ca (bandhAt satra) viparyaye bAdhakapramANavalA nizcita iti kathamitaretarAzrayatvalakSaNo doSa: ? na cAnumAnaMvirodhamanubhavantyapi pratyabhizA pramANam anyathA AkArasAmyadevatva (myAdekatva) madhigacchantI nIle tara kusumasarpAdivastunaH pramINaM bhavet yato nAtrApi kusumAdikAryadarzanamanumIyamAno bheda (?) pratyakSa pratItatAmanubhavati / na cAnumAnasyAtra 10 bAdhakatvaM na itaratra pramANAvagatasAdhyaprativimva(bandha) pakSadharma tAtmaka tallakSaNasaMzino 'numAnasya pratyabhijJA anyadvA vatpra ( tatpra ) mANAntaraM bAdhakaM saMbhavati virodhAt / tathA~hi svasAdhyapratibandhe hi sati hetuH svasAdhye satyeva tasmin dharmiNi bhavati, vAdhA tu tadabhAvanimittaiva kathaM na virodhaH ? pratyakSAdikaM ca bAdhakaM tatra dharmiNi sAdhyAbhAvamavabodhayati svasAdhyAvinAbhUtazca hetustatra pravartta - mAnaH svasAdhyasadbhAvamiti bhAvAnAmastrAsthyaM bhavet / anumAnAprAmANyaprasaGgazcaivaM syAt tulyalakSaNe 15 hyekatra bAdhaka sadbhAvo dRSTa iti / azvAdhake'pi tadAzaGkA na nivarttate ( tes) vizeSAt / nahi dRSTapratiyoginaH prAgitareNa kazcid vizeSo lakSyate yato na saMbhavadvAdhakAnAmapi sarvadA tadupalabdhiH sAtizayaprajJAnAM tu kadAcid vAdhakopalabdhirbhaviSyatItiM tannizcayo (?) vAdhakAbhAvA'bhAvayorityanizcitatallakSaNatvAdanumAnaM na kiJcidapi pramANaM syAt / kutazcAdhyakSajJAnamapramANam ? nAnumAnataH nahi pratyakSAnumAnayoH pramANarUpatAyAM vizeSaH- pratyakSe'pyarthAvyabhicArA (raH) prAmANyanibandhanam sa 20 ca tasmAdAtmalAbhaH [?? anyato bhavato'bhavato vA bhavataH tadA vyabhicAraniyamAbhAvAt sa pA (cA) rthAtmalAbhaH sAkSAd ?? ] vyavadhAnaM tathA'numAne'pi tulyaH / yadi pratyakSavAdhAna (ma) ntareNa pratyabhijJAnasyAprAmANyaM nAbhyupagamyate tadA vaktavyaM kimiti zAlivIjameva zAlyaGkurajanakaM (kaM na ) kodravabIjam ? atha zAlibIjabhAve tadaGkarabhAvamavagacchatA'dhyakSeNa tasyaiva tajanakatvavyavasthApanAnna kodravavIjasya kodravabIjabhAve [?? zAlyaGkuraviviktataddezapratibhAsavato'dhya kSeNa tasyAjanakatvavyavasthApa25 nAcca / nanvevamanvayavyatirekAnuvidhAyi tatkAlakAryamavagacchad adhyakSaM kasyacid vastunaH tadA tajjanana svabhAvatAnuttarakAlabhAvinastatkAryasya tadAnIM tasyAjanana svabhAvatAM ca kimiti na pratyeti tathA cottarakAla (labhA) vikAryajananasamaye pratyabhijJAjJAnaM yadA sa evAyam' iti pratyeti tadA kathaM pratyakSeNa bAdhyate ? yataH 'ayam' ityullekhavat purovasthitavatkI (tatkA) lakAryajanakaM vastunaH parAmRzati 'sa eva' ityullekhavacca prokkanam tadajana kaizca bhAvastasya saMspRzati tat kathaM pUrvAparakAla30 bhAvi kAryajanakasvabhAvavyavasthApakA'kSatapratyayakAntA bAdhAM pratyabhijJAjJAnamanubhavati ? tathA, 'sa evAyam' yaH prAgeva tatkAlakAryAjanakasvabhAvo'dhyakSeNa vyavasthApitaH sa yadi na tarhyayaM yo janakasvabhAvatayedAnIM parAmRSTaH athAyaM janakasvabhAvo viruddharUpamAbibhratAM dvicandrAdipratyayAnAmiva tattvavyavasthApakatvA'saMbhavAditi svapratItyAvavApyateyapratyabhijJA ato 'bAdhAvarji (rjita) tvam' apyasyA 1 pR0 318 paM0 23 / 2 tatra pU- vA0 bA0 vinA / pR0 318 paM0 25 / 3- jJA'pramA-vA0 bA0 / -jJAH praamaa-aa0|- jJAprAmA hA0 vi0 / 4 tu zraskhasAdhya pratibandhyasma vipa-A0 / 5- prativandhyasya ca vipa- hA0 vi0 / 6- paryaya bA vA0 bA0 / 7-navirodhAma - vA0 bA0 vinA / 8-bhavatyapi vA0 bA0 / 9-kAraM sA vA0 bA0 / 10 - taraM ku - vA0 bA0 / 11 - mANaM ve vA0 vA0 vinA / 12-mAnA bhe- vA0 bA0 / 13- NasaMnino - vA0 bA0 |-nnsNjnyito mAM0 / 14 - nyadvA t pra-A0 hA0 vi0 vinA / 15 - thAhi svasvasAdhya-bhAM0 mAM0 / 16 - svAkhyaM bha-A0 hA0 vi0 / 17- labdhaH sA-vA0 bA0 vinA / 18- tina nizci yo vA0 bA0 / 19 tadavya - vA0 vA0 bha0 mAM0 / 20- dhAnaM navAnu-A0 hA0 vi0 vinA / 21 tatkAryabhAM0 mAM0 / 22- stuna ta- vA0 bA0 / 23- kAlAkA-vA0 bA0 / 24 - nakava-bhAM0 hA0 vi0 / 25 prA. gamaM ta - vA0 bA0 / 26- kazva bhAvaM tasya vA0 vA0 |-kshv bhAvasvasya bha0 mAM0 / 27 - tyabhijJAnanAnuvA0 bA0 / 28 atheyaM vA0 bA0 vinA / 29 - bhAvo na tarhi sa evetyaMdhyavasIyamAno'janasvabhAvo viruddharUpa - vA0 bA0 / 30 - pamabi - vA0 bA0 / 31-pyate pra-vA0 bA0 / Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 335 asaGgatam ?? ] yathA zuktikAyAM rajatAdhyavasAyo duSTakAraNA (Na) prabhavatvena (nA) pramANaM tathA pratikSaNavizarAruSu sadRzAparotpattyA divipralambha hetorupajAyamAnaM pratyabhijJAnaM dR ( duSTakAraNArabdhatvAdeva(ars ) pramANam / na ca pratyabhijJAnameva svaviSayasya tattvaM vyavasthApaya (yada) duSTakAraNArabdha (bdhatva) - mAtmano niSTApa (nizcAya) yati, itaretarAzrayatvapresakteH - aduSTakAraNArabdhatvAt svaviSayavyavasthApa katvam tatazcAduSTakAraNArabdhatvamiti kRtvA / lUnapunaruditakezAdiSu caikatvAbhAve'pyasya darzanAta 5 kutaH svaviSaya vyavasthApakatvam ? ne cA(ca) kezAdipratyabhijJAnasyAnyatvAnnAyaM doSaH anyatvA (trA) pi niyAmaka (?) mantareNa vyabhicArazaGkA'nivRtteH / na ca yo janitvA pradhvaMsate 'naitadevam' iti sa mithyApratyayaH vajropalAdipratyabhijJAnaM tu dezAntarAdau na viparyetItyavitatham anumAnasyAtrApi viparyayavyavasthApakasya pratipAditatvAt / tanna aduSTakAraNArabdhatvamapyatra saMbhavati / arthakriyArthI rhi (rthI hi) sarvaH pramANamanveSate na vyasanitayetyarthakriyAsAdhanaviSayaM pramANamityabhyupagantavyam / na ca pratya- 10 bhijJAnaviSayeNa sthairyamanubhavatA'rthakriyA kAcit sAdhyata iti taimirikajJAnavada pUrvamarthakriyA ( ? ) akSamaM sAmAnyAdyadhigacchadapi na pramANamiti pramANalakSaNAbhAvAnna pratyabhijJApramANA ( ? ) mAtmadhyekSaM satA nityenArthena pratyabhijJAnajanakAbhimatenendriyANAM saMprayogAsiddhestadvyavasthApakapramANAbhavA(vAt) / bhAve vA tata eva tatsiddheH vyarthA pratyabhijJA / na ca satyodakAdhyakSeSvapyetat samAnam / arthakriyAjJAnAt teSAM tathAbhAvasiddheH / na ca bahirarthAbhAve'pyarthakriyAjJAnasya bhAvAt tattathAtva- 15 siddhi:, zUnyA (nya ) vAda (dA) pattiprasaGgAt tadvyatirekeNA parasyArthavyavasthApakasyAbhAvAt / na caikatve saMvAdakaM pramANaM kiJcit siddhamiti naiM pratyakSatA'pi pratyabhijJAjJAnasyeti nAtaH sthairyAdhigatiH / kiJca, ekatvAdhyavasAyinyapi kramodayamanubhavantI pratyabhijJA svaviSayasya kramaM sUcayati, nahAbhede khAlambanasya kramavatpratyabhizodayaH saMbhavati, tato yena svabhAvenAdyaM pratyabhijJAnaM tathAlambanatvAbhimataH padArtho janayati tenaiva yadyuttarakAlabhAvIni tadadyajJAnakAla eva sarveSAmudayaprasaktiH sanni 20 hitakAraNatvAt AdyajJAnavat, anudaye vA tasya tAni pratyayajanakatvameva / nahi ya~dA yad yanna janayati tadA tanna jainanasvabhAvam pazcAdapi tat tatsvabhAvameva naiva tadApi janayet athAnyena tadA svabhAve (va) bhedAt kathaM na pratyabhijJAviSayasya bhedA (daH) svabhAvabhedanibandhanatvAdartha bhedasya ? api ca, sakalasahakArisannidhAne yena svabhAvena tadAlambanaM pratyabhijJAjJAnaM janayati sva ( sa ) svabhAvastasya tadaivottara (vota) prAgaprA (gapyA) sIt ? yadi tadaiva kathaM pUrvasmAdabhedastasya prAgasataH tadaiva saMttAbhyupa- 25 gamAt ? atha avasthAnAM bhedaH avasthAtuzcAbhedaH, naH avasthAturapi tadavasthA bhAvino janakAjanakasvarUpatayA bhedasya nI (nyA) yaprAptatvAt / na cAvasthAvA ( vAna a )vasthA vyatirikto'sti upalabdhilakSaNaprAptatve tasyAnupalambhenAsattvAt, anupalabhyasvabhAvatve ca tasya na pratyabhijJAviSayatvamiti 14- yA 1-kAraNatvamAtma-vA0 bA0 / 2- prasakteraduSTakAraNAravyatvamAtmano nizcayatItaretarAzrayatvaprasakteraduSTakAraNArabdhatvAt svaviSayavyavasthApakatvam vA0 vA0 / 3-pakaM tata - vA0 bA0 / 4-dhamiti hA0 vi0 / 5 na vA ke- bha0 mAM0 vinA / 6- nyatvo pi A0 vi0 / 7- zaGkayA S-A0 vinA / 8 ca yA ja-bhAM0 ma0 / ca jo ja-vA0 bA0 / 9- satai nai bha0 mAM0 / 10 - jJAtuM de vA0 vA0 vinA / 11 - tatvAtvanna A0 / tatvAvvanna hA0 vi0 / 12- yArthI tarhi vA0 vA0 / 13 sarva pra-A0 / kriyA sA-vA0 vA0 / 15 - Namityupa - vA0 vA0 / 16- payaNa vA0 bA0 / 17 na pramANalakSaNA-bhAM0 mAM0 / 18 - jJApramANamAnmadhyakSaM bha0 mAM0 / jJApramANamAnAtyadyaMdhyakSaM vA0 vA0 / 19- dhyakSaM sAtA A0 | 20 - bhAve vA bhAM0 ma0 / 21 - vAdApyatti bhAM0 ma0 / vAdApyapatti - hA0 vi0 / vAdayativA0 bA0 / 22 na pratyabhijJA - bha0 mAM0 | 23 - nasyeti mAta sthai vA0 bA0 vinA / 24 - gati vA0 bA0 vinA / 25- tvAvAsAtAtyapi vA0 vA0 26 tavAlamba-vA0 bA0 / 27-dArthA ja-A0 vinA / 28-bhAvIti ta - mAM0 / 29 - dAdyatanajJAna - vA0 vA0 vinA / 30 - dayo vA vA0 vA0 vinA / atra 'anudaye vA tasya na pratyayajanakatvameva' iti pAThaH syAt / 31 - tyayaH ja-A0 / 32 yadAdyaM na jana - vA0 bA0 vinA / 33 janayati svabhAvaM pazcA-vA0 vA0 / 34 va pa- vA0 bA0 mAM0 vinA / 35-bhAva nai -A0 / 36 svabhedAt vA0 vA0 / 37-sya bhedA nibandhatvA-vA0 vA0 / 38 tadevo - vA0 vA0 vinA / 39 savA-A0 / 40 - bhAvino janakasva vA0 bA0 / 41 nAyaM prAvA0 vA0 / 42 na vAvasthAmyati - vA0 bA0 / 43 - vyatiriktA' - vA0 bA0 / Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 prathame kANDenAbhedasiddhiH / sahakAripratyayopajanitasya vA(cA)tizayasyAlambanAd (nAd vyatireke) vyatirekapakSa bhAvI doSo durnivAra ityuktaM prAk / atha prAgapi sa svabhAva AsIt tadottarakAlabhAvIni pratyabhijJAnA(bhijJA)kAryANi prAgevodastavati(vanti) syuriti kramavatA pratyabhijJAjJAnena svasaMvedaneno. palakSitenAbhinnatvenopalakSitasyApi vyA(bAhyA)lambanasya kramaH pradarzita eva / atha darzanAvizeSe'pi 5pratyabhijJAkAryakramAnubhavaH kimiti satyatvena vyavasthApyate na punaraminnatadAlambanAnubhavataH(bhavaH) ucyate, kramasaMvedane bAdhakAbhAvAditaratra tadviparyayAt / yadi hyasato jJAnakramasya svasaMvityA(tyA) viSayIkaraNaM bhavet tadA tadabhAve svasaMvitterapi tadavyatiriktAyA(yAH) tatprabhAvAnna kenacit kasyApi viSayIkaraNaM bhavediti tatkramAnubhavaH satyaH bAhyAlambanAbhedAnubhavastu lUnapunarjAtakezAdiSviva bAdhitatvAdasatyaH / yathA cAnusandhAnapratyayA bahirekatvAdyAlambanAbhAve'pyAntarameva(mekA). 10 kAraM bahirvad avabhAsamAnAH pravarttante tathA'nyatra prtipaaditm| yat punaH parairucyate-AlambanaikatvAdhyavasAyi pratyabhijJAkAryakramadarzanaM sahakAripratyayairanAdheyAtizayatAmAlambanasya bAdhano(dhate?) kAryasyAnutpAdayogapadyAbhAvAnna punarabhedam bhedAvabhAsino'nubhavasyAbhAvAditi, tadapyasaGgatameva; yato yadyAlambanasyAbhedo na vAdhyate tarhi sahakArisannidhAvapyapratIyamAnAtizayAnAM vajropalAdInAM anAdheyAtizayatA'pi kathaM bAdhyeta ? atha kAryAnutpAda15 yaugapadyAbhAvAnnA(vAt sA) bAdhyate, nanvevamanupalabhyamAno'pi bhedastasyAmavasthAyAM atizayavat kiM nAbhyupagamyate? yato'natizayAnubhavasyApyanumAnata evA'prAmANyaM paro'bhyupagatavAn anyathA bhedAnubhavamanAdRtya kathamataH sAtizayatvaM tasyAmavasthAyAmabhimanyeta? tathA, yadyolambane bhedo'pyaGgIkriyate tadA ko doSo vizeSAbhAvAditi kramaita(va)tpratyabhijJAlakSaNakAryadarzanAt tadAlambanasyApi kramaH siddhaH / taduktam "nAkramAt RmiNo bhAvo nApyapekSA vishessinnH| kramAd bheMvantI dhIze (jheM)yAt kramaM satyA(maM tasyA)'pi satsa(setsya)ti"[ ]iti / tadevaM na bahiravasthitaikArthasamprayogeNendriyeNa janyate pratyabhijJA tadA(da)bhAvAnna pratyakSa(kSa?) nApi pramANasiti sthitama / tathAcaM 'nahi smaraNato yata' ityAdi vacanaM siddhasAdhanameva. yato vacanaM siddhasAdhanameva, yato yadevaMbhUtaM tad bha~va(ve)t pratyakSam natvevaM pratyabhijJAnamiti kA naH kSatiH ? yataH pUrvAnubhUtadharmA25 ropaNAd vinA 'za (sa) evAyam' iti jJAnaM nopajAyate taJcAkSaje prtyye'saimbhvi| __ yadapyuktam 'dezodibhinnaM sAmAnyAdyAlambanam' iti, tdpysnggtm| sAmAnyAderabhinnasya tadviSayasyAbhAvAt bhAve'pyanekapramANagocaratvena tatra pravarttamAnasya pratyabhijJAnasyA'nadhigatArthAdhigantRtvAyogAt bhinnAbhinnAlambanatve'pi ca pratyabhijJAnasya na prAmANyam apUrvaprameyAbhAvAt / nahi dezAdyastatra pratyabhijJAnAMte(jJAyante) prAgadarzanAt teSAm pUrvopalabdhe tu sAmAnyAdau na prameyAdhi. 30 kyam / na ca pUrvaprasiddhamevAgnisAmAnyaM dezAdiviziSTatayAnumAnasyAdhigacchati(gacchataH) prameyAtirekAnu(kAt) yathA na prAmANyavyAhatistathI prAgupalabdhameva sAmAnyAdidezAditiviziSTa(de. zAdiviziSTa)tayA pratipadyamAnasyApyapUrvaprameyasaGgatena prAmANyakSatiriti vaktavyam , dvitIyapratyakSata 1-kSabhavo do-A0 / 2-sIt tanotta-vA0 baa0| 3 pratijJA-vA0 baa0| 4-lakSyate vA0 baa| 5-bhataH vA. baa0| 6-stu napuna-bhAM0 mA. hA0 vi0| 7-thA vA-vA. baa0| 8-rabahirvadanAsamAnAH vA0 baa0| 9-sya vAdhato kA-vA0 bA0 |-sy dhAnA kaa-aa0| 10 kAryasya nu-vA0 bA0 / 11 bAdhate aa0| 12-pya vartiyamA-vA. baa0| 13-yAnApi bhAM0 maa0| 14-zayenA-vA. bA. vinaa| 15-sthAyA nati-vA. baa0| 16 yato'yaneti-bhAM0 maaN| 17-nubhAva-vA0 bA0mAM. vinaa| 18-thA'me-vA0 baa0| 19-dyArambala me-vA0 baa0| 20-vAdita krama-vi. vinaa| 21-matpra-yA0 baa0| 22 bhavaM dhI jJeyAt kramaM tasyApi satsatIti vA0 bA0 vinaa| 23-pi setsa-vi0 / 24-kArthasapra-A0 vi0 vinaa| 25-kSa nApi vA0 baa0| 26 ca / te hi vA0 bA0 vinaa| 27 pR. 319604 / 28 bhava pra-vA0 baa0| 29 nanvevaM vA0 bA0 A0 / 30 saMbhavati vA0 bA0 / saMbhavavi A0 / 31 pR. 31950 11 / 32-zAdibhinna sA-vA0 baa0| 33-cchatiH vA0 baa0| 34-mANyAvyA-bhAM. maaN| 35-thA trAmupa-vA0 baa0| 36-zAdivivizi-vA. baa.| 37-NyakRti-vA. bA. A. vinaa| Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 337 eva tatsiddhiH pratyabhijJAta(na)syApUrvaprameyAyogAt / te va (na ca)pazcAdupalabdhapUrvadRSTArthabhAvo'dhikaH pratyakSAnavataH(navagataH) pratyabhijJAnena pratIyata iti apUrvaprameyasadbhAvaH, yataH pUrvadRSTArthabhAvona pratyakSadvayagocarAdatirikta iti kathaM tasya tato'siddhiH? vyatireka(ke) vA kathaM na mithyApratyayaH? 'sa eva' ityabhedollekhavAn anusandhAnaM va (ca) 'yo'yamidAnImupalabhyate prAgapyeSa mayA dRSTaH' iti lokasya pravarttate ataH sa evAyam' iti nahi pUrvadRSTatAmasmarataH 'sa evAyam' ityanusandhAnasaMbhavaH 5 [?? tasmAt smRtirUpatA nAtikAmati, pratyabhijJAnaM ca yathAvastusvarUpagrAhiNA'dhyakSeNa tavya. tirikte kSaNakSaye'dhigate'pi tat nizcitam tanizcitatvA nAnumitiH pramANam, tathA ca svavyatirikta ekatve darzanadvayagRhItamapi tannizcA na pramANamabhijJAyate, anamitiH sAdhyAvinAbhataliGgasamudbhavA darzanamAtranibandhanA na bhavatIti pratipanne'pyaMze samAropya vyavacchedaM kurvANA pramANam nanvevaM pratyabhijJAdarzanabalAt tadutpatteH samAropavyavacchedaviSayoM caivaM syAt na vastugrAhiNI tathA 10 cA'syAH kutaH pratyakSatA svatantrAyAH prAmANyaM veti / yadapi 'prameyAtirekAbhAve'pi sandehA'pAkaraNAt pramANa(NaM) pratyabhijJA' ityabhyadhAyi, tadapyasaGgatam ; smRterapi 'kiM mayA dRSTaM uta na' iti saMzayavyavacchedena 'dRSTam' ityupajAyamAnAyAH prmaanntaaprsktH(kteH)| AlocanAjJAnAntaraM vikalpakapratyakSAbhyupagamAt kAlAntaraM savikalpakapratyakSAbhyupagamAt kAlAntarAdibhAvo'pi tata aiva nizcita iti kuto bhavadabhiprAyeNa sandehaM (haH) ? nahi nizcayaviSayIkRtamanizcitaM nAma, na ca 15 kAlAntarAdau sadbhAvaH tato vyatiriktaH anyatvaprasaGgAt iti prameyA''dhikyA(kya)meva prAmANyanibandhanamabhidhAtumu(dhAtuM yu)ktam anyathA niSpAditakriye karmavizeSAdhAyi kathaM sAdhanaM syAt ? ??] yat tu 'idAnIntanamastitvaM nahi pUrvadhiyA gatam' ityuktam, tayuktameva idAnIM (nInta)natvasya bhedAt anyathA prAktanavikalpabuddhyA vastvavyatireki idAnIntannA(nIntanA)stitvasya kathamagrahaNam ? yadi ca savikalpakaM pratyabhijJApratyakSamarthagrAhakamabhyupagamyate tI sarvAtmanArthasya nizcitatvAt pramA-20 NAntarapravRttevai(4)yarthyaprasakteriti vicAritamanyatretIha na pratanyate / yaistu nirvikalpakaM pratyabhijJAzAnaM pramANatayA abhyupagatam teSAM taduttarakAlabhAvisavikalpakAdhyakSaprAyo ghaTAdiviSayaH prameyAtirekAbhAvAt kathaM pramANatAmanavIta? na ca prameyAtirekamantareNApi sandigdhavastunizcayanibandhana tvA(tvAt) pramANamasau, nirvikalpaka-savikalpakayorakSajapratyayayorniyatapaurvAparyayorapAntarAle sande 1-tsiddhi pr-aa0| 2 taJca vA. bA. vinaa| 3-lpypuu-aa0| 4-kSAbhavataH vA0 bA* vinA / 5-siddhi vyatireka tA kathaM vA. bA. vinaa| 6-dhAna va vA. bA. vinaa| -nasaMdhAna saMbha-vA0 bA0 / -tAnati-vA0 baa0| 9-zAna ca bhAM. mA. A. haa0|-shaane ca vA0 baa0| 10 tannizvatvA nAnu-vA0 paa0| 11-thA va stvavyati-vA0 bA0 |-thaa va stuvyati-bhAM0 maaN0| 12-ta pi vA0 baa0| 13 tanizvA na vi. vinaa| 14-Na bhi-A0 hA. vi. vinaa| 15-yato a-vA0 baa0| 16-numiti sA A. hA. vi.| 17-mAnatranibandha nabha-bhAM0 |-maantrinivndh nabha-mAM0 |-maatrnibndhn bha-A. hA0 vi0| 18-pyaMzo sa-bhAM. mA0 / 19 natvevaM pratyabhijJAnada-hA0 vi0| 20-darzanaM ba-bhAM0 mA / 21-yA vaivaM hA0 vi0 |-yaa vaiva aa0| 22-mANApra-hA0 / 23 pR0 3195025 / 24 smRtira-A0 / 25-lpaka pra-vA0 baa0| 26-mAt kAlAntarAdibhA-vA0 baa0| 27 evaM ni-haa| 28 sandeha naghA. baa| 29 "niSpAditakriye cArthe pravRttaH smaraNAdivat / na pramANamidaM yuktaM karaNArthavihAnitaH" // -tattvasaM0 kA0 451 pR0 159 / 30 pR. 319 paM0 17 // 31-dAnInnananvisya vA0 baa0|-daaniiNnnvsy A0 / "nanvidAnIMtanAstitvaM yadi minnaM tvayeSyate / pUrvabhAvAt tadA bhedastvayaiva prtipaaditH|| -tattvasaM0 kA0 457 pR0 160 / 32 "ananyatve'pi sattvasya kathaM pUrvadhiyA'gatam / tasyAgatau hi vastveva nopalabdhaM prasajyate" // -tattvasaM0 kA0 458 pR0 16. / 33-kalpAbu-vA0 bA. vinaa| 34-dA sarvadAtmanArthasya vA0 yaa0|-daa sarvAtmate tadA sarvAnArthasya bhAM* maa0| 35-caaritaam-aa.vinaa| 36-zruvate na vA. bA. vinaa| 37-dhanivastunizcaya-bhAM0 mA. haa0vi0|-pdhnivnishcy-vaa. bA. 38-kSapra-vA0 baa| Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDehAsaMbhavAt tadapAkaraNAbhAvAnna nirvikalpakapratyakSeNa samAnA [?? pratyabhijJAnenaikatvamavagantuM zakyam yato'rthasAkSAtkAri pratyakSaM loke pratItam pUrvAparasaMvedanA'dhigatabhAvaikatvagrAhakaM ca pratyabhijJAnam tat kata(tha)madhyakSasya svarUpam? tathAhi na tAvat prathamasaMvida'stattvagrahaNasaMbhavaH, tatsaMbhave hi bhAvisamayAdigrahaNamiti tadaiva stmbhaaderudymdhyaaste(st)myaadiprtiitiprsktiH| na ca bhauvi5samaya-ve(deza-dazAdaza(za)nAdi na gRha(hya)te te tatsambandhaM (ndhi) tu rUpaM pUrvadarzane pratibhAtyeva, kAlAdyagrahe tatsambandhirUpasyApyagrahAda yadeva hi tahezAdya vyaktaM rUpaM tatra pratibhAtItina tadarzanA'vaseyam, yadi tu bhAvikAlAdyagrahe'pi tatsaMbandhirUpagrahastathAsati sarve bhAvAH samastakAladarzanasaMbandhina AdyadarzanA'vaseyAH syuH, evaM ca sati sarve nityA bhaveyuH a(atha) naiSAM prathama darzanaM(ne) sarvakAla~sthAyitA pratibhAtIti naite tathA'bhyupeyante tarhi tatra bhAvidRgAdipariSvaktatA'pi 10na pratibhAtIti sA'pi na tatra stii| na ca tasyaivottarakAlaM pratIteH bhAvivijJAnagrAhyatAdyataH tasyaivo. palabdhiH kiM pUrvadRzA, uta uttarakAlAbha(kAlabhA)vinyA? yadi pUrvadRzA tadA sottarakAlamasatI kathaM pratipadyate? nAsad grAhakam atiprasaGgAt / yadApi sA satIAsIt tadAna pazcAd darzanAdi saMbhavatIti na tatpratibhAsirUpagrahaH prok / athottarakAlabhAvinI dRk tasyopalabdhi(bdhira)yuktametat, yato dvitIyadRgapi svapratibhAsinameva padArthAtmAnamavabhAsayatuM na punastattvam / yatastattvaM 15dRzyamAnasyA'rthasya pUrvadezAdiparigatatvam (gatatvam dRSTatA) vA ? ??] na tAvadAdyaH pakSaH, pUrvadezAdInAmasannidhAnenApratibhAsaina(ne) tatsambaddhasyApi rUpasyAgrahaNAt pratyakSeNa nai cA'sannihitA dezAdayaH pratibhAnti darzanasya nirviSayatvaprasaGgAt, sakalAtItabhAvaparampairAparicchedaprasaktezca kAlatrayapradarzi pratyakSaM bhavet / na ca tathA'bhyupagantuM yuktam, atItAdau vizadapratibhAsAbhAvAt, tamantareNa ca pratyakSeNAgrahaNAt, na ca pUrvadezAdInAM to sannidhAnam, 20 sannidhau vA taddarzane pratibhAsanAt pUrvarUpatAtyAgaH vartamAnatAprApteH-nahi tadarzanapratibhAsanamantare NAnyA vartamAnatA nIlAdInAmapi / tathApi pUrvarUpatve vrtmaanvyvhaarocchedprsaiNktiH| na ca pUrvadezAdInAmapratibhAse tatsa~mbaddharUpapratibhAsaH pratyakSataH saMbhavati, anyathA sarvadeza-kAla-dazAparivaktabhAvAvagamAt sarva eva vyApino nityAH sarvAArasvabhAvAH prasajanti, na ca niyatadezAdi saMsargitayA teSAM pratIte yaM doSaH, pUrvadezAdisaMsargitayoM samprati darzane'pratibhAsamAnavapuSastathA 25 tvAbhAvaprasakteH / tanna pUrvadezIdimattvaM dRzyamAnasya tattvam / atha dRSTatA dRzyamAnasya tattvam syA(sA)pi kiM samprati darzane prtibhottaa, Ahokhit pUrva 1-vAnna vika-vA0 bA0 |-vaannrvik-aa0| 2 sahamAnA-vA. baa0| 3-rthasAhAtkAri hA. ci0|-rthshkaari aa0| 4-katvAmA-bhAM0 m0| 5-jJAtam A0 vinaa| 6ka ta-bhAM0 mAM03 -dsttrgr-haa0|-dsvtrn-aa0 |-dksttry-vi0| 8-haNaM sa-vA. bA. bhAM0 m0| 9-castatsaMbhavastasaMbhave hi vA0 baa0| 10-mayAvina-vA0 baa0| 11 tavaiva saMbhaderudayamasvAste vA0 baa0| 12 bhAvisamayadezadazAdazanAdi na gRti tena tatsa-vA0 bA0 / bhAvisamayadezanAdi na gR ti te tatsa-bhAM0 mAbhAvisamayadezanAdina gRhate tatsa-hA0 vi0| 13-mbandhe tu A0 / 14-syApyAgra-vA0 bA0 vinaa| 15-nu vyaktaM bhAM* maaN0|-nupvyktN A0 hA0 vi0 / atra 'taddezAdyanuSvaktaM rUpaM tanna pratibhAti' iti pAThaH sNbhaavyte| 16 anyeSAM vA0 bA0 vinaa| 17-lagnAyitA vA0 baa0| 18-privykt-aa0| 19-hyatastasyai-hA0 vi0| atra 'grAhyatA syAt yataH' iti pAThaH sNbhaavyH| 20-lAbhivi-vA0 baa0| 21-zA stadA bhAM0 mAM0 A0 |-shaastdaa hA0 vi0| 22-saraM kA-vA0 bA0 vinaa| 23 pratipAdya-vA0 bA0 vinaa| 24-vatIti nata tatpra-A0 haa0|-vtiiti na na ta tatpra-bhAM0mA0 / 25-pagrAhya prA-vA0 baa0| 26prAk / adhotthaa| praagevott-aa0| 27-bhAvinI vyak tasyo-vA. bA. vinaa| 28-tu pu-aa0| 29-sana tatsambandhasyA-A0 vi0 |-snn ttsmbndhsyaa-haa0| 30-haNa pra-vA0 baa0| 31 na vA-mAM0 vinaa| 32-yapra-vA0 baa0| 33-mparAccheda-vA. bA. vinaa| 34-NAgrahaNanna ca aa0| 35-dAsannidhau vA vA. baa0| 36-sakteH aa0| 37-tsmbndhruu-aa0| 38-kAsatvabhAvAH prasa-A0 |-kaarshv. bhASaH prajanti vA0 baa0| 39-yA tamprati vA0 bA0 / yA saM samprati aa0| 40 darzane pra-vA0 bA. vinaa| 41 pUrvAde-A0 vinaa| 42-zAtima-vA. baa0| 43-nasyA sA tvasyApi hA0 vi0|-nsy mA tvasyApi A0 |-nsy sa tvasyApi bhA0 mA 44 bhAtitA vA. bA. vinaa| Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 339 dRzi? yadyAdyaH pakSaH tadA vartamAnataiva na pUrvAparaTegava(gavaga)taikatvam / atha dvitIyaH tadA pUrvadarzanamapetatvAd asat kathaM vartamAnadarzane pratibhAti? tadapratibhAse ca tadgrAhyatApi pracyutatvAd na pratibhAti, tadRggrAhyaM tu rUpamadhunA sannihitatvAd vartamAnagadhigamyaM bhaviSyati pUrvadarzanasyAparicchede tadadhigamyasyApi rUpasyAdhigamAsaMbhavAt / yato na vartamAnaM darzanaM pUrvadRzamagRhat tadadhigamyamadhigantuM kSamam taddizA(tadRzo) grAhyamadhigacchatu pUrvadRggrAhyatAM tu kathamadhi- 5 gacchet ? yadi tu pUrvaTaigama(gana)vagame'pi tadgrAhyatA pratIyate tathAsati sakA(ka)lAtItahaggrAhyatA'pi pratIyatAm / na ca pUrvadRSTatA nAbhAti pUrvadRSTarUpaM nA(cA)bhAtIti pUrvadRSTatA'pratItau pUrvadRSTarUpA'pratipattena hi nIlatApra(tA'pra)tipattau 'nIlo'rtho'dhigato bhavati / khavedyatayA ca prati. bhAsamAnaH svavedya eva nAnyavedyaH tatrApratibhAsamAnarUpAbhyupagame'tiprasaGgAt sarvasya sarvAtmakatA. patteH / na ca pUrvadezA'po(dRzo'pA)ye tatkarmatA arthasya pracyuteti na bhauti tadgocaraH sarvAtmanA 10 bhAvye(tye)va tadapAye tadavagatatvenA'pratibhAsanAdya(nAda)nyathAtiprasaGga ityukteH| yadi ca prAgdarzanagocaro'rtho vartamAnadRzi pratibhAti puurvdRggocrsklpdaarthprtibhaasprsnggH| na ca bhinnaM pUrvahagavaMgataM nAvabhAti abhinnaM tu tatpratibhAsaviSayo'vabhAsata eva nIlAderbhinnasyApi vartamAnaderzanapratibhAsanAt pUrvadRSTatvAdeva tasya na tatra pratibhAsaH, taiJcAbhinne'pi samAnam iti kutastasya pratibhAsaH? nai cAbhinnasya pUrvadRggocarasya sannihitatvA(tvAt) pratibhAsaH netarasya viparyayAt 15 tatsannidherevAsiddheH / na ca samprati darzanAt tatsannidhisiddhiH, yataH kiM tat tasya darzanam , utAnyasya ? yadyanyasya kathaM tatsannidhisiddhiH sarvasya tatpravRtti (tteH)| naiM cApratibhAsAnna sarvasyA(sya) sannidhiH itaretarAzrayadoSAt-tadapratibhAsAt sarvAsannidhiH tatazca sarvApratibhAsa iti vyaktamitaretarAzrayatvam / atha tasyaiva darzanAt satsa(tatsa)nidhiH, asadetat / yataH pUrvadarzanAvagatasya vartamAnadarzana miti na kutazcidvagamyate? na tAvad darzanAt, sannihita eva tasya vRtteH| na ca 20 pUrvadRSTasannihitayorekatvAd vartamAnadarzanavRttiH, itaretarAzrayatvaprasakteH-tayorekatvAt taddarzanavRttiH tadvattezca tayorekatvamitItaretarAzrayatvam / ___api ca, tadarzanavRtta yaM doSaH tadapracyutau pramANAbhAvAt / na ca pratyutpannadarzanameva tatra pramANam , itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-pUrvadRSTasyApracyuto pravarttamAnaM darzanaM pramANaM sidhyati tatprAmANyAtva(ca) pUrvadRSTasyApracyutiriti vyaktamitaretarAzrayatvam / na ca parisphuTapratibhAsAdeva 25 vartamAnA dRk pramANam, kAma-zokAyupaplutavizadRzaH prmaanntaaprskteH| na ca visaMvAdAt sA apramANam iyaM tu viparyayAt pramANam, yataH saMvAdadRgapi pUrvadRSTe'rthe pravarttamAnA na pramANatayA siddhA anyatrA'pravRttA na(?)saMvAdakRtA, tataH pUrvadRSTArthanAhitve dRg bhrAntA prasaktA / api ca, uttara 1-mAna na pU-vA0 bA0 / 2-dRgvataikatvam bhAM0 |-dRgvNtaiktvm A0 |-dRgtaiktvm vA0 bA0 / 3-hyato'pi vA0 bA0 vinaa| 4 bhaviSyanti vA0 bA0 vinaa| 5pUrvamAnagRhnat tadadhigamyagamyamadhigantu kSa-vA0 baa0| 6-gacchata pra-vA. bA. vinaa| 7 yadi pUrva-vA0 baa0| 8-hagava-vA. bA. vinA / 9 na ca pUrvadRSTatA nAbhAtIti pUrvadRSTatA'pratI-hA0 vi0 / na ca pUrvadRSTatA nAbhAti pUrvadRSTaM tAnA bhAti pUrvadReM rUpaM nAbhAtIti pUrvadRSTatA'pratI-bhAM0 mA0 / na ca pUrvadRSTatA nAbhAti pUrva, tA nAbhAtIti pUrvadRSTatA'pratI-vA. baa0| 10 nIlArthI-bhAM0 maaN0| 11-yA prati-bhAM. mAM. A. hA. vi0| 12-nyavedya eva nAvedyatayA pratibhAsamAnaH svavedya eva nAnyavedyastatrA-bhAM0 maaN0| 13-4zA'pAye vA0 bA0 vinaa| 14 bhA natgocaraH sarvAtmA bhAvye-vA0 baa0| 15 tadApA-vA. baa| 16-rzanAgo-vA0 baa0| 17-carArtho A0 / 18-vataM bhAM0 mA0 |-vstN haa0|-vsNtN vi0|-vsNt naa-aa0| 19-payo'bhA-vA. baa0| 20-darzanApra-vA0 baa0| 21 tatvAbhi-bhAM0 mAA tathAbhi-hA. vi.| 22 na vAbhi-vA. baa.| 23-vAsiddharna ta sampra-vA. bA0 |-vaasiddherni va sampraA0 |-vaasiddhrmi va smpr-haa0vi0| 24 navA pra-vA. bA. mAM0 vinaa| 25-dapi pratibhAsata sarvA-vA0 baa0| 26 tatazca sarvApratibhAsAt sarvApratibhAsa iti bhAM0 maa0| 27-gamyaMte vA. baa0| 28-yapra-vA. baa0| 29-maannbhaa-aa0| 30-cyutai pra-A0 |-cyute pra-hA0 vi0| 31 -mAna d-haa| 32-zahadRzaH A. haa0vi0|-shd dRzaH vA0 baa0| 33-mA na pra-vA. bA. vinA / 34-nyathA-hA0 vi0 / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 prathame kANDezAna(ne) pUrvadarzanagrAhya kiM tadRSTena rUpeNa pratibhAti, uta rUpAntareNa? yadi pUrvadRSTena tathAsati pUrvadRSTarUpAvabhAsa eva na vrtmaanruuppricchedH| atha rUpAntareNa tatrApi vartamAnadarzanagrAhyarUpataiva na pUrvajJAnagrAhyatA iti vartamAnameva tt| na ca jJAnadvayAvabhAsi rUpaM tatra pratibhAtIti vaktuM zakyam, zAnadvayA'bhAve tadavabhAsino rUpasyApyabhAvAt yadeva hi jJAnamasti bhavatu tadavabhAsyeva tadrUpam yat 5tu naSTajJAnaM na tadavabhAsi yuktam anyathA sakalAtItajJAnAvabhAsirUpapratibhAsaMprasaktirityuktam / tasmAd idAnIntanajJAnAvabhAsamevaitad yuktam / na ca nirvikalpake vartamAnagrahaNe sati prAktanazAnAvabhAsibhAvaparicchedaH samasti vikalpadvayAna tivRtteH| yataH 'saH' iti pUrvaparicchedaH 'ayam' iti pratibhAsAnupravezena pratibhAti, utAnanupravezena ? yadyAdyaH pakSaH, tadA 'saH' ti(iti) vA parokSAkAraH pratibhAsaH 'ayam' iti vA vrtmaanmaatraavbhaasH| athAnanupravezena pratibhAsastadApi pratibhAsadvayaM 10 parasparaviviktamAyAtam , tathA ca tadgrAhyasyApi bhedaH pratibhAsabhedAt / na ca tadavabhAsadvayamekAdhi karaNam parokSA'parokSarUMpanirbhAsadvayasyaikAdhikaraNatvAsiddheH anyathA bhinnAdhikaraNasarvasaMvidAmekA. dhikrnntvaaptteH| tannaikakAlam bhinnakAlaM vA pratibhAsadvayamekArtham pratibhAsabhedAt / na cAtra pratibhAsa eva bhinno na pratibhAsyaH, tadbhede tdbhedaasiddheH| tathAhina svataH pratibhAsyAbhedaH siddhaH, svsNvinmaatrprskteH| nApi pratibhAsAt tasya bhinnatvAditi naiktvsiddhiH| uttarakAla15bhAvino'pi darzanAt sannihitamAtrasyaiva taMtra pratibhAsAt pUrvakAlAdInAM tatra pratibhAsane vartamAna tApatteH, tadanavabhAse ca ttprikritruupsyaapypricchedH| na ca tadgatatvenA'pratibhAse'pyatruTyadU patayA pratibhAsAt pratibhAsyasyaikatvam yato vidyudAdiSvapi pUrvarUpApratibhAsanaM yadi truTyadUpatvamaGgI. kriyate tarhi pUrvadRSTApratibhAsanaM vartamAna(?)varadRzaH stambhAdAvastIti kathaM na truTyadUpapratibhAsaH stambhAderbhedaH ? atha grAhyasyAviratamupalabdhiratruTyadrUpatA vidyudAdau tvavabhAsasya viratirityatruTyadrUpatA 20 na yuktA, nanvaviratopalabdhirapi kiM tasya, Ahosvidnyasya iti vaktavyam / yadyanyasya kathamekatvam ? atha tasyaiva, sA na siddhA / nahi pUrvadRSTasya punarupalabdhiriti siddham / __ yadapi 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti vyavasAyabalAt nirvikalpakaM darzanaM 'pUrvAparaikatvagrAhi' ityuktam saidapyasAram, yatte(yato) na vyavasAyabalAd grAhakaM darzana vyavasthApyate kintu pratibhAsavazAt anyathA azvavikalpasamaye godarzanavyavasthA na syAt pratibhAsazca nirAkRtapUrvAparabhAvo vartamAnArtha25mArUDhaH parisphuTaM sarva evAbhAti sAkSAtkA(tka)raNaM hi parisphuTatA tatva(cca) sannihitapratibhAsanam asannihitasya sAkSAtka mazakyatvAt pUrvadRSTaM sannihitaM rUpamiti na tadrahaH pratyakSasvabhAvaH / athApi syAt nottarapratyakSe pUrvadRSTaM rUpamAbhAtIti kintu dharmirUpaM nIlAdilakSaNam , asadetat; pUrvAparadarzanapratibhAsi svarUpavyatiriktasya nIlAditvasya dharmiNastabhede'pyabhinnasyA'nupalabdhe(bdheH) nahi pUrvAparadRgavaseyaM muktvA rUpamaparo nIlAdirUpo dharmI pratibhAti, apratibhAsamAnasya nityatva30 sAdhane na kaucit kSatiH pratibhAsa~syaiva sarvasyAnityatvasAdhanAt / tanna a~dhyavasAyavazAdadhyakSasya grahaNavyavasthA ityeke| apare tu manyante yadyapi nIlAvya(dhya)vasAyA(yAt) nIladarzanasya tadheNaM vyavasthApyate tathApi 1-grAhya kiM na dRSTe-vA. baa0| 2-dRSTe t-bhaaN0m0| 3-nshn-aa0|-ndRshNn-vi0|-nvshNnvaa0 baa0| 4-yAvabhAve tadabhA-vA0 bA0 vinaa| 5-jJAnaM tada-vA. bA0 vinaa| 6 tavabhA-vA. baa| 7-sasakti-vA. bA. vinA / 8-bhAsameve dyukta-A. hA0 vi0 |-bhaassyevaitdyukt-vaa. bA0 / 9 sati prasakenazA-vA0 baa0| 10-rUpAni-vA. baa0| 11-kArthapra-vA0 bA0vi0 vinaa| 12 tatra bhAsAt A0 hA0 vi0| ta bhAsAt bhAM0 maaN0| 13-bhAtAt pra-vA. baa0| 14 pratibhAsasyai-vA. bA. vinaa| 15-mAnaM radRzaH bhA0 mA0 |-maa varadRzaH hA0 |-maanN zistambhA-vA0 bA0 |-maanvrdRshH vi0| 16-hyasya vi-vA0 baa0| 17 pR. 320 pN02| 18 tadapaprati yate na vA0 baa0| 19-nA DAvA. bA. vinaa| 2. tttvsnnihitprtibhaasnmsnnihitprtibhaasnmsnnihitsaakssaatk-vaabaa| 21-nsyaani-aa0| 22 kAcit kRtiH vA. baa.| 23-sasyaivaM sa-mAM* A0 hA0 vi0|-ssyevN sa-vA0 baa0| 24 avyava-vA0 baa0| 25-haNaMvya-vA0 baa0| 26-lAnyava-vA0 baa0| 27-saayiinii-vi0| 28-haNa vya-bA0 baa| Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 341 lUnapunarjAtakezAdiSu 'pUrvadRSTaM pazyAmi' ityadhyavasAyasyAnyathApi pravRttyupalabdheH kathaM tadrUpArthagrAhyanubhavavyavasthApakatvam ? na ca vicchedAbhistitra bhedasya grahaNAdabhedagrAhitA mA bhUd anubhavasya tannibandhanA na punarihaivaM bhedAvasAyasyaiva kasyacidbhAvAdi( vAditi) vaktavyam, bhedAvasAya evAtra ksycinnaastiitydrshnmaatraadsiddheH| api ca, avagatavicchedAnAmapi pramAtRRNAM samAnavarNasaMsthAna-pramANeSu kezAdiSUpalambhasamaye na pratyakSanibandhanastadanyeSAmivA'nyatvanizcayaH api tvanu- 5 bhatavicchedeSu pUrvarUpA'sambhavAdekAkArapratyayagocareSvanityeSvanumAnanibandhana eva, tatvA(ccA)'nyatrApi samAnam vikalpavazAccAyamanubhavasya viSayavyavasthAM kurvannanyathApi vikalpasya sambhavadarzanAt samupajAtazaGkaH kathaM sarvatra kurvIta ? atha bAdhakapramANabalenA'nyathAtvasya pratIteH, atra ca tadbhAvAnna zaGkAsambhavaH / taduktam___ "bAdhA jJAne tvanutpanne kA zaGkA niSpramANakA"[ ityucyate, asArametat; yato yatra vAdhakapramANavRttistatra viparyayAnizcaya evaM na punarbAdhakani. bandhanA zaGkA yuktA, sA hi tulyajAtIye pratiyogidarzanAdadRSTapratiyogiSvapi vizeSAdarzinAmupajAyata ityuktamasakRt / tannaikatvAvya(dhya)vasAyivikalpabalAnirvikalpakapratyabhijJAnasya pUrvadRSTArthAdhigantRtvaM vyavasthApayituM zakyam / yade pi kaizcidabhyupagamyate-nirvikalpakaM jJAnamekatvagrAhi tadanantarabhAvi ca savikalpakaM pramANa-15 miti, tadapi prativihitameva; nirvikalpakenaikatra paricchedAt svarU~ papratibhAsanaM nirvikalpakamucyate sannihitameva ca svarUpamAbhAti asannihitapratibhAsasya vastvasannidhe_ntatvAt pUrvadarzanAdisambandhitA va(ca) tadA sannihitA nAsti / tanna tatra darzanA(na)vRttiH smRtereva tatra pravRttaH, pUrvadarzanavRttyAyegateH smaraNamantareNa pUrvagAdikaM smarata eva 'pUrvadRSTam' ityadhyavasAyopyAd vismaraNe tadabhAvA( vAt ) smRtivikailendriyajapratibhAsasya nirvikalpakatvAt / [?? na smRtikRtadarzanamavi-20 kalpakajJAnAvaseyamekatvam / ata eva kalpanAjJAnamapyekatvAdhyavasAye zuktikAyAM rajata,ddhitattvam ??] na ca tatra bAdhekapravRtterbhrAntatA sannihitaviSaye tu pratyabhijJAne na kadAcid bA~dhAvRttiriti satyArthatA, yatastathApi yadi tattvamadhikathaM (dhigataM) bhavet prathamadarzana evaM pratibhAseta apratibhAsanAdasatyam / atha smRtisahitAyA dRzastattve vyApArAnna prAktanadarzane pratibhAsanam , asArametat; yataH smaraNasahAyamapi derzanaM naikatvagrahaNakSamam tasya vartamAnamAtra eva vyApArAt vartamAnamevAkSa-25 prabhave jJAne pratibhAtIti tadeva tadviSayo nai tattvam / yacca yadagocarastad anyasadbhAve'pi na tatra pratibhAti, yathA gandhasmRtAvapi na dRzi parimalaH, dRgaviSayazca paurvAparyam tanna smRtAvapi tat tatra pratibhAti / tathA, smRtirapi naikatvamavagacchati, vartamAnadagviSaye tasyA aprvRtteH| nahi vartamAnadarzanagrAhya rUpaM smRti(tiH) parAmRzati parokSAkAratayA tasyAH pravRtteH, asaMsparza ca na svaviSayasya 1-dRSTa pa-vi. vinaa| 2-ratatra medagrAhitA bhAM0 mA0 / statrAbhedasya grahaNAdabhedasya grahaNAdabhedagrAhitA vA. baa0| 3-darzanAmA-vA. baa0| 4 tvabhU-bhAM* maaN0| 5-pvatiteSva-vA. baa| 6-nA sa-vA. baa0| -tha vAdhanabAdhakavalenAnyathA-vA. vaa0| 8-mbhavatastadu-vA0 baa0| 9bAdhyAzA-A0 hA0 vi0| 10-stada vipa-vA0 vaa0| 11-va pu-vA0 baa0| 12-yogivapi vA. bA0 / 13 pR. 31950 28 / 14-kalpa jJA-bhAM. maaN0| 15-ka pa vA0 bA0 / 16-rUpApra-A0 / 17-bhAsaM nirvi-A0 |-bhaasn nirvi-bhAM0 / 18-sannidhe prA-vA0 bA / 19-tA va t ta-vA0 bA0 vinA / 20-vRtte pU-vA. baa.| 21-dhavaga-vA. bA. vinaa| 22-mantare'pUrvadyAgAdi-vA0 bA0 / 23-dayA vi-aa| 24-raNA ta-vA. bA0 / 25-kalendriyAjanapra-vA0 baa0| 26 smRtikRtaM darzanaM vikalpakamiti nAdhikalpakalpakajJAnAva-vA0 baa0| 27-tvAvyavasAyaM muktikAryA ra-vA0 baa0| 28-buddhivaM na A0 |-buddhitvN na hA0 vi0| 29-dhakaM pravRtteH bhrAMtarA sa-vA0 baa| 30 baadhyaavR-aa0| 31-va taMt pratibhAsetApratibhAsetA pratibhAsanAdasatya-vA. bA0 |-v pratibhAsetApratibhAsetA'pratibhAsanAdasatya-mAM0 / 32-naprada-vA0 bA0 / 33-darzanaM caikatvana-vA. baa0|-drshnN caikagra-bhAM0 mA0 |-drshnN caikatvaM pr-haa0vi0| 34 nanyevaM ya-vA0 bA0 / 35-yadago-bA. bA. vinaa| 36-grAhya rUpaM smR-A0 |-graahyruupaaN smR-hA0 vi0|-graahyaa rUpaH smR-vA0 baa0| 37-vRtte dasaM-vA0 bA0 / 44 sa0 ta. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ da 342 prathame kANDetena sahaikyamavagamayati / na ca darzana-smaraNayorekAdhikaraNatA tattvam tathApratItyabhAvAt tayoH sphuTAsphuTAvAkArau bibhrANe darzana-smaraNe naikAdhikaraNatAmainuvIyAtAm sarvasaMvidAmekAdhikaraNatApatteH / na ca tatra pratibhAsabhedAd bhinnArthatA, sphuTetarapratibhAsabhedAd darzana-smaraNayorapi prasakteH-darzanaM hi sAkSAtkaraNAkAram smRtizca parokSAvya(dhya)vasAyasvabhAvepi (ti) kathaM 5tayoH pratibhAsabhedAdi(dAd) bhinnArthatvam / tanna tAbhyAmapi ektvprtipttiH| nApyAtmA ekatvaM pratipadyate darzana-smaraNAbhAve svApAdAvarthapratipattestato'bhAvAt / darzanasmaraNe ca pUrvAparArtheH (rtha)parihAreNa pravartamAne na tayorekatvamadhigacchata iti na taddvAreNAtmApi tattvamavaiti / na cAtmano'pi pUrvAparAvasthayorekatvAvagamaH pUrvavodhena bhAvivivodhasambandhitArnu (tAnanu)bhavAt uttarAnubhavena pUrvavitsambandhitA'navagamAt, anubhave vA'nAdyanantasakalajanma10 prmpraapricchedprsktiH| na ca zuddha evAtmA svasaMvedane pratibhAti dRzA(zA) parigataH tAsAma pratibhAse tadgatatvena tasyApyapratibhAsanAdityuktatvAt / na ca darzana-smaraNavyatirekeNA'nyo'nusandhAnA(tA) bhAti, te cAnyo'nyaparihAreNa sthite iti kathameka AtmA ? na ca draSTu(pTuH) svarUpaM smartRrUpatayA 'dR(dra)yA'haM smarAmi' iti' pratItau pratItiH(pratIyata iti ) kathaM naika AtmA? yeto draSTa(pU)svarUpaM kiM smartRsvarUpAnupravezena pratibhAti, utAnanupravezena ? dya(yadya)nupravezena tadA ;STa. 15svarUpatA (draSTasvarUpatA smartRsvarUpatA ) vA, ekasya rUpasyetaratrAnupravezAt / athAnanupravezena tadA turUpe anyonya bhinne sa ca naika aatmaa| na ca draSTa-smatRrUpo vikAra eva bhidyate nAtmeti kramabhAvivikArapratipattau taktatvena tasyApya(syApi) pratipatteH vikAravyatirekeNa tasyA'nupalabdhe. rityuktatvAcceti nAtmano'pyekatvapratipattiH / na ca smaraNottarakAlabhAvinI 'sa evAyam' ityanuH sandhAnapratipattirakSAnvayavyatirekAnuvidhAyitayA pratyakSaM pramANam , tasyAH pratyakSatvAnupapatteH / yadi 20 pratyakSaprabhaveyaM bhavet paurvAparye vRttimatI na syAt akSasya vartamAna eva vyApArAt / na ca smaraNopa. Dhokite pUrvAparabhAve'kSasya vRtteH tatprabhavAyAstasyAstatra vRttiryuktA, akSasya smaraNopahite'pi paurvAparye'viSayatvenApravRttestadudbhavAyAstasyA api pravRttyanupapatte(tteH) / na(na)dyutpalarUpapravRttimadakSaM smaraNopainIte'pi gandhAdau pratipattijanainaM (?) smaraNam na ca cakSuSo gandhAviSayatvAt na ca taMtra locanasaMvitprasavaH smaraNopanItapaurvAparye'pyakSa(kSA)viSayatvasya tulyatvAt / atha kathamakSa25 vyApArAnantaraM pratyabhijJA udayamAsAdayati yadyakSaprabhavAnna( vA na ) bhavet ? na; tatra sati purovya. vasthitavastudarzane pUrvadRSTe smRterudadyAt yathA dUravyavasthitacandanAdyarthadarzanAt gandhasmRteH 'surabhi candanam' iti pratipattiH / na ca locanAviSayatvAd gandhasya tadviziSTaM(Ta)candanapratittistadgatarUpadarzanAlliGgaprabhaveti vaktavyam, prakRte'pi samAnatvAt / tathAhi-vartamAnadarzanAt pUrvakAlAdyanusmaraNAt tadviziSTapurovyavasthitArthapratipattirAnumAnikI pUrvakAlAdisambandhitAyAstadA pratyasta30 mayato'kSAgocaratvAt tAmadhyavasa(sya)ntI pratyabhijJA kathaM pratyakSatAmanubhavet ? anyathA parokSapratipatteH sarvasyAH pratyakSatAprasaktiH / atha parokSa(kSA)kAraiva pratItirapratyakSA pratyabhijJA tu pUrvagAdiyogitve parokSAkArA vartamAnatve pratyakSAkAreti smaraNA'dhyakSarUpA ekA pratItiH, naitdevm| 1-bhrANA da-vA0 bA0 vinaa| 2-raNe masnuvIyAtAm vA0 baa0| 3-mapyupadhIyatAm vA0 bA. vinaa0| 4-thaM na tayoH pratibhAsAbhedAdabhinnArthatvam vA0 bA0 vinaa| 5-raNA ca vA. bA0 |-rnno ca A0 hA0 vi0 / 6-rAthe pa-vA0 bA0 |-raartho pa-bhAM0 maaN0| 7 pUrvAbo-bhAM0 mA0 / pUrvarodhevA. baa0| 8-nubhAvA-vA0 bA0 hA0 vi0| 9 te vAnyo-A0 vinaa| 10-yA draSTA'-vA0 baa| 11-ti pratIti ka-vA0 baa0| 12 yato dRSTa-vA0 bA0 vinaa| 13-na hyanu-vA0 bA* vinaa| 14 draSTrarU- vA. baa0| 15-rUpatAM vA bhAM0 hA0 vi0|-ruupNtaa vA maaN0| 16 evaM bhi-A0 hA0 vi0 / evi mi-bhAM0 maa0| 17-vRttestadbhavA-A0 |-vRttestustdudbhvaa-bhaaN0 mA0 / 18-patteH ta tamutpalaA. hA0 vi0 |-ptte tAtpala-bhAM0 maaN0| 19-vRttidakSaM sma-vA0 bA0 |-vRttidkss sma-bhAM0 hA0 vi0 / 20-panI pi vA. bA. vinaa| 21-nanasma-vA0 bA0 / atra 'pratipattijananasamartham' iti saMbhavet / 22-tvAt ta va tatra A0 / 23 tatrAlo-bhAM0 maa0| 24 bhavenna sati A0 / bhavet tatra sati hA0 vi0 / 25-nA dandha-A0 / 26-ndanAdyamiti vA0 baa0| 27-pattittavaddata-bhAM0 mA0 / 28-lAdisaMbannitAvA0 baa0| 29-yato'kSI-bhAM. maaN0| 30-kAro va-A. haa0vi0| Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA | AkAradvayAyogAt ekavastune AkAralakSaNatvAt tadbhede jJAnasyApi bhedAt anyathA parokSAparokSAkAra bhede'pi smaraNa-darzanayorabhedaprasaktirbhavediti sarvamapi jJAnaM smRtiH pratyakSaM vA bhavet, prathamapakSe'spaSTapratibhAsaprasaktiH / dvitIye tu sarvapratibhAso vizabdaH (daH) syAt / na ca smaraNa-darzanayoraspae~ - spaSTapratibhAsabhedAd bhedaH, pratyabhijJAne'pi 'saH' iti pUrvole khasyASTa (syAspaSTa ) pratibhAsatayA 'ayam' iti varttamAnollekhaH ( khasya ) spaSTa pratibhAsarUpatayA pratibhAsabhedAt bhedasya 5 nyAyaprAptatvAt / na ca sa evAyam' ityekatvAdhyavasAyAdekatvam yataH kiM pUrvAparAdhyavasAyasyaikatvam, yad vA adhyavasIyamAnasya ? na tAvadAdyaH pakSaH anyonyarUpavivekena pUrvAparayoravabhAsanAt / tathA hi- 'saH' iti pUrvarUpAdhyavasAyo varttamAnarUpAdhyavasAyaviviktaH pratibhAti, 'ayam' iti ca varttamAnAkArAvabhAsaH pUrvAvabhAsavibhinnatanurAbhAti, paraspararUpAnupraveze vA 'saH' iti vA pratibhAsaH syAt 'ayam' iti vA, tathA ca kutaH 'sa eva' ityekA pratyabhijJA ? parasparavyatireke 10 ca parokSA'parokSapratibhAsayorbheda eveti kathamekA pratyabhijJA ? nApyavasIyamAnasyA'bhedaH, avasAyamede tadavasIyamAnasyApi bhedAt / na ca sa evAyam' iti vyavahAraikatvAdekatvam, yato vyavahAro jJAnam, abhidhAnam, pravRttirvA ? tatra yadi jJAnam taMtrApyavikailpAM (lpam ), smRtiH, kalpanA vA ? yadi nirvikalpakaM tat pUrvAparakAlabhAvi bhinnameva ekakAlapi pUrvAparArthagrAhi pratibhAsabhedAd minnam / atha smRtiH sApi darzanAd bhinnaiva kathaM tadarthasyaikatvaM sAdhayati ? na ca pUrvadarzana viSaya 15 vRttiH smRtiH, tadvipayatvasya tatrAsiddheH / tadA ( thA ) hi - na tAvad darzanI (nAtU) smRtestadviSayatvaM sidhyati darzanakAle smRterabhAvAt tadabhAve ca na tadarthavedanaM tanaH sidhyati / nApi smRterekArthatA vRttiH tatkAle darzanasyAbhAvAt tadbhAve vA smRnerayogAt / nahi darzanAvasthAyAM smRtirudayavatI upayogavatI vA, darzanAdevArthapratipatteH / tato darzanakAlaparihAreNa pravarttamAnA smRtirna darzanArthaviSayatAmAtmano'dhigantuM samarthA / aspapratibhAsA ca smRtiH kathaM spaSTapratibhAsA ( sa ) dagviSaya. 20 marthamadhigacchati ? iti na tadarthaviSayA smRtiMvRttiH siddhA pratibhAsabhedasya bhedakatvAt anyathA bhedocchedaprasaktirityuktatvAt / na ca kalpanApyekA vyavahRtiH yataH pUrvAparAvabhAsA ( bhAsA ' sa eva ) ayam' ityulekha (vatI) sApi bhinnaivetyuktam / abhidhAnamapi 'saH' iti 'ayam' api (iti) ca bhinnam bhinnArthaM ca pratibhAti ekArthatva (tve) paryAyatAprasakteH / tena abhidhApyekA vyava hRtiH / pravRttistu kriyArUpatvAt pUrvAparabhAvinI bhinnaveti kuto vyavahAraikatvAdapyekatvam / 55 343 athaikatvAdhyavasAyaH ' sa evAyam' iti, saMvAdazca tatra vidyate eveti kathaM na tatra pratyabhijJA pramANam ? ucyate, pratibhAsa evAdhyavasAya-saMvAdau pratisatvanye (?) vA sakala eva nirastapUrvAparabhAvaH svAvadhika maiM vetti bhinnakAlAvadhestasya saMvedanAsambhavAt / tathAhi saMvedyamAnarUpasadbhAve vastu saMvedyate vedanakAla eva ca saMvedyamAnaM rUpamasti, kAlAntare tasya sadbhAvAbhyupagame svata eva saMvedanaityaprapteiH (?) tattva saMvedana samayAdhyAsitameva sarvamAbhAti nAnyasamayAdiyogi anyakAlAdi. 30 vinA / 3 parokSapa - A0 vinA / 4 jJAna smR6- raspaSTapravA0 vA0 vinA / 7- atra 'Ta' sthAne vA0 / 9 pUrvollekhospaSTapravA0 bA0 vinA / 12 ityeko pra-bhAM0 mAM0 / 13 paro / 1- gAdevastu vA0 vA0 / 2-na akA- hA0 vi0 vA0 vA0 / 5 bhatre athasa pakSe'rUpa vA0 vA0 / lipikAreNa 'pU' iti lipiH kRtA / 8-dA pratijJA vA0 10- rayo va vA0 bA0 vinA / 11 - thA vat kutaH bha0 mAM0 / kSasyatibhAsayo bhede eveti vA0 bA0 / 14 tavApya vA0 vA0 15- kalpA smR-vA0 bA0 vinA / 16- mapi pUrvagrAhi prabhAsa - vA0 vA0 / mapi pUtibhAsa mAM0 mAM0 / 17- nna vivA smR-vA0 bA0 / 18 smRti ta vA0 vA0 // 19- nA smR - vA0 bA0 / 20 - darthAve vA0 vA0 / 21 smRteruda - vA0 vA0 / 22- nArtha vi-vA0 bA0 vinA / 23 vRtti si-A0 hA 0 vi0 24 - vahatirya- A0 hA 0 vi0 / sa evAdhamityulekha mI sApi vA0 bA0 / 26-dhAnAma-vA0 bA0 / 27- kArthatva paryAyato pravA0 bA0 / 28 tatrAbhi-hA0 vi0 29- dhApyakA vA0 vA0 / 30 - stubhi kri-bhAM0 ma0 / 31-tvASvyava - vA0 bA0 / 32 cyato pravA0 bA0 / 33- dhyavAsAya - vA0 vA0 / 34 - pratisavvanye vA vA0 bA0 / pratisavatye vA A0 hA0 / pratibhAsatvetye vA vi0 / 35-martha veti bhi-vA0 bA0 / 36tara tasya vA0 vA0 / 37-gamo sva- vA0 bA0 / 38-na samayA - vA0 bA0 / 39 prApte tatva- bha0 mAM0 / 25- rAbhA Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 344 prathame kANDeyogino'pi tadA pratibhAsane tadeva prakAzarUpasadbhAva iti vartamAnaiva pUrvakAlAdiyogatA bhavet nAtItA / prakAzamAnarUpavirahe ca na tadA pUrvakAlAdiyogitAyAH pratibhAsanamityekatvasyAnupalabdherna pratyabhijJA kathaJcidapi smbhvinii| na ca saMvAdo'pyekatve 'siddhaH, sa hi tadarthajJA(?)ntaravRttiH ma(na)raikatve punaH jJAnavRttiH ityuktam / tajAtIye tu punadarzanaM pravartate tadaiva ca saMvAdAt samabhimAno 5lokasya tattvAdhyavasAyAt / tathAhi-'sa evAyam' iti tadarthakriyAkArI ayaM bhAva ityucyate tadarthakAritvaM ca bhinnasyApyupalabdham yathA cakSurAdestajjJAnajananam tatraiva ca 'sa evAyam' iti bhede'pyekatvavyavahAraH athavA pUrvA'paradarzanAbhyAM parasparaparihAreNa pravRttAbhyAmekatvalakSaNasya tadarthasya bAdhitatvAdanAdikAlA bhrAntireva pratyabhijJA / tanna kSaNikAbhivyaktiSu zabdamAtrAsu nirvikalpaka pratyabhijJAvasitaM sthairyam nirvikalpakasya savikalpakasya vA pratyabhijJAnasya prAmANyAsiddhitastattvA. 10 sAdhakatvAt / tanna pratyakSavirodhamanubhavanti kssnnbhnggvaadinH| yadapi 'nAzasya kAraNAdhInatvAdasannihite(ta)kAraNasya ghaTAdipu anudayAt vinAzakAraNAt prAganivRttarUpA eva gheTAdayaH, tadapi pratikSaNadhvaMsitAbhAve sarvasAmarthyAbhAvalakSaNasyAsattvasya bhAvAt svarasavinAzitayA [?? nApi saMyogAd vinAzamanubhavantIdhva(ndha)nAdya iti ??] prativihitameva / tathApi kiJcid ucyate-tatrendhanAdInAmagnisaMyogAvasthAyAM tritayamupalabhyate tade15 vendhanAdi, kazcid vikAraH, tuccharUpasvabhAvaH kalpanAjJAnapratibhAsI, tatrAgnyAdInAM kva vyApAra iti vaktavyam / na tAvad indhanAdijanmani svahetuta evaipAmutpatteH / nApyaGgArAdau vivAdAbhAvAt agnyAdibhyazcAGgArAdyutpattAvindhanAderanivRttatvAt tthaivoplndhyaadiprsnggH| na cAGgArAdibhyaH kASToderdhe()sAnnIyaM dopH| tato vasturUpAparadhvaMsopagame'pi kASThAdestadavasthAt punarapi svArthakriyAnivRtte. rvannaka(?)prasaktiH / tato'pyaparatathAbhUtadhvaMsotpattyabhyupagame'pyanavasthA vAcyA / atha bhAvAntarameva 20 pradhvaMsAbhAvaH nAparaH tat kathaM kASThAdestathopalavdhyAdiprasaGgaH ? netadevam ; yataH 'kASThAderaGgArAdireva dhvaMso nAparaH' ityatra kizcinnibandhanaM vAcyam, tasmin sati tannivRttiriti cet, na; tucchasvabhAvanivRttyanaGgIkaraNe'GgArAdikamevArthAntaraM nivRttizabdenoktam / tatazcAyaM vAkyArthaH-aGgArauMdibhAvabhAvAt(?)kASThAderazArIdikaM dhvaMsa iti / na(?)cAGgAderbhAvasvAtmani hetutvavirodhAt apra stutAbhidhAnaM ca prasaktam atsyA (gayA)dibhyastadutpAdAbhidhAnAt kASTAdInAM nivRttau prastutAyAmarthA25ntaravidhAne teSAmanivarttanAt / yadapyabhyadhAyi 'buddhi-pradIpAdayo ye'pyanu(nupa)jAtavikArA ,samAsAdayanti te'pyAtmAvyaktarUpAM(patAM)vikArAntarama( me )va dhvaMsamanubhavanti' iti, tdpysnggtm| bujhyAdInAmAtmarUpavikArApattau pramANAbhAvAt AtmanazcAsattvAt kathaM tadrUpatA buddhyAdInAM vikAraH? 'na ca pariNAmaH sambhavati' iti prAk pratipAditam / pradIpAdestu aya'ktabhAvaH kAryadarzanAdanumeyaH tasyAtI30ndriyatvAt / na ca dhvastasya pradIpAdeH kiJcit kAryamupalabhyate yatastadavyaktabhAvAnumitiH syAt / tanna bhAvAntaraM prdhvNsaabhaavH| bhAvAntarasya ca pradhvaMsatve tadvinAzAd ghttaadynmjnprsktiH| na ca 1-tA bhavennatItA bhAM0 mAM. A0 |-taa bhAvennatItA haa0vi0| 2-rahe cenna vA. bA. vinaa| 3-samamitye-bhAM0 mA. A. hA0vi0 4-katva si-vA. bA. vinaa| 5siddheH vA0 baa0| 6-vRttirnacaika-vA0 bA0 vinaa| 7 tatrA kSa-A0 / tatvA kSa-hA0 vi0| 8 sthairya ni-vA0 bA0 vinA / 9-NasaGga-bhAM0 mA0 / 10 pR. 320 paM0 22 / 11-ghaTAmunuda-vA0 bA0 / ghttaadissuunud-haa0| ghttaadssuunud-vi0| 12-tiidhuunaa-bhaaN0| 13 sthAyAM ta trataya-vA. baa0| 14 na vA-vA. bA. hA0 vi0| 15-SThAdezAnnAMya do-bhAM0 maa0|-sstthaadeshaantaayN A0 |-sstthaadevshaattaayN haa0vi0|-sstthaadevinaashaanaayN vi0sN0| 16-nAvyaM do-vA. baa.| 17-nivartapra-vA. baa0|-nivRttervrttkpr-bhaaN. mAM |-nivRttervvtrkpr-haa0 |-nivRttervtrkpr-vi0 |-nivRttervtrkpr-vi0 saM0 / 18-vRtyamaMgI-vA. baa0| 19-ntara ni-vA. bA. vinaa| 20-rAdibhAvibhA-vA. baa.| 21-rAdika dhvaM-bhAM. maaN| 22-rAdibhAveGgArAdirbhAvaH svAtmani maaN0|-raadibhaavegaaraaderbhaavH svAtmani bhaaN0|-raadibhaave derbhAvaH AtmAni vA. baa0| 23-SAmanava-vA0 baa0| 24 pR. 32150 2 // 25-nti tanmA vyaktarUpatAM vibA. bA. 26-vyaktAbhA-A0. 27-bhaavkaa-haa0vi0|| Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 345 kapAlAderbhAvarUpataiva dhvastA nAbhAvAtmakateti nAyaM doSaH bhAvAntararUpasyAbhAvasya tadabhAve pracyutatvAt / na ca kRtakasyAbhAvasyAvinAzitAyAmanityatvena kRtakatvasya vyAptiH siMdhyet akRtakatve tvabhyupagamyamAne bhAvAntarakAryAtmakatvaMso(tvaM dhvaMso)na bhavet / pradhvaMsAbhAvAvinAze tu sarvadA pradhvaMsadbhA(sasadbhAvAt ghaTAdInAM sattA na bhavet / tato yathA kAraNasvarUpaH prAgabhAvaH kAryodaye kAraNanivRttau nivarttate-anyathA tadAtmakatvAyogAt-tathA kAryAtmA dhvaMsAbhAvo'pIti naSTairgha- 5 TAdibhiH punarmaktavyameva / na ca yathA hetuvandhe devadattasya na punaH prAdurbhAvaH tathehApIti vaktavyam, devadattaheturdevadattamaraNArUpatvAt tasya daNDAdikalpatvAt / tanna kapAlAdirUpaM bhAvAntaraM ghaTAde saH tatra kArakavyApArAsambhavAt kriyApratiSedhamAtraprApteH akArakasya vA hetukatvAdahetumattvAbhyupagamo'bhAvasya virudhyeta / hetumattve'bhAvasya kAryatvAd abhAvarUpatApracyutiprasaGgaH bhAvasya kAryalakSaNatvAt / tathAhi-yat svakAraNasadbhAve bhavati tadabhAve ca na bhavati tat kAryamucyate, bhavana-10 dharmA ca kathaM na bhAvaH ? yato 'bhavati' iti bhAvaH ucyate ityaGkarAderapi bhAvazabdapravRttinimittaM nAparamupalabhyate, taccedabhAve'pyasti kathamasau na bhai(bhA)vaH? na cArthakriyAsAmarthya bhAvazabdapravRttinimittam tathA(taccA)bhAve nAstIti vaktavyam , sarvasAmarthya vikalasya tasya pratItiviSayatAsbhAvAt kathaM hetumattvAvagatiH? pratItijanakatve vA kathaM na sAmarthya yogyatA? atha kAryatve satyapi yathA ghaMTa-paTAdInoM bhedaH pratiniyatavijJAnaviSayatayA tathA bhAvA'bhAvayoH samAne'pi kAryatve 15 satpratyayaviSayasya bhAvatA asatpratyayaviSayasya vA(cA)bhAvarUpateti, asadetat ; asatpratyayaviSayatve kAryatA'pyasya dUrotsAritaiva / atha svahetubhAve bhAvAt kAryatA asya tarhi kathaM na satpratyayaM(ya)viSayatA? tathAhi-yadyasau 'bhavati' iti pratIyate 'san' ityapi pratIyeta, nahi 'asti' 'bhavati' 'sadbhAvaH' iti zabdAnAM kazcidarthabhedo vidvadbhiriSyate, atha vA(cA )bhAvAtmakatayaivAsau bhavati, na; vyAhatatvAt / yato 'na bhavati' ityabhAva ucyate sa kathaM bhavatIti ? svagrAhiNi jJAne pratiniyatena 20 rUpeNA'pratibhAsanAt 'abhAvaH' ityetadapi na vaktavyam, atyantaparokSacakSurAdInAmapyabhAvatAprasakteH / na vAbhAvasya bhaviteSu paryudAsAt prasajyapratiSedho bhidyate, navA'sadrUpatvasya vidhAnAt sa paryudAsAd bhidyate asadUpasya bhavanavirodhAt, 'bhavati' iti hi bhUtyA sattayA'bhisambadhyate, eNvaM kathamasadrUpasya vidhAnaM vidhiH sarvadA prAdhAnyAt ? naarthazca paryudAsa evaiko bhavet yato yadi kutazcita kizcinnivartata tadA tata paryadAsena tadyatireki parAmRzyeta na caivaM bhavati, 'nivRttirbhavati'25 ityukte'rthAntarasyaiva kasyacit sarvatra vidhAnAt, evaM vastvantaramevoktaM syAt na tayovivekaH, aviveke ca na paryudAsaH / api ca, yadyaMgnyAdibhyo'bhAvo bhavet tadbhAve kASThAdayaH kimiti nopalabhyante ? na hoNyAdibhyo dhvaMsasadbhAve'pi kASThAdayo nivRttAH dhvaMsotpAdana eMva agnayAdInAM caritArthatvAt kAThopamardana dhvNssyotptteH| na teSAmupalabdhiriti cet, kutaH punastadupamardaH ? na tAvat pradhvaMsAbhAvAt kASThAdisattAkAle tasyAbhAvAt / nAgnayAdibhyaH dhvaMsAvirbhAvi(va)na eva teSAM 30 1-pateva vA0 bA0 vinaa| 2 siddhetuH akR-vA. baa0| 3 pradhvaMsa iti vAn gha-vA. bA0 / 4 punanmaGkavya-vA0 bA0 / punarmaktavya-bhA0 / punarmuktavya gN0| 5-thA haMtRbandhe vA0 bA0 |-thaa hetuMbandhe hA0 vi0 / atra 'hanturvadhe' iti pAThaH syAt / 6 atra 'devadattahanturdevadattamaraNarUpatvAt' iti saMbhAvyate / 7 vA hetumattAbhyupa-A. hA0 vi0 / cA hetumattAbhyupa-bhAM0 maa0| 8 bhavataH na cA-vA0 bA0 / bhvnvaa-haa0vi0| 9-thA bhave bhAM0 mA0 |-thaa bhAvaM naa-haa0vi0| 10-sya pra-vA. bA. vinaa| 11-mAyo-vA0 bA0 vinA / 12 ghaTApaTAdI-bA. bA. bhAM0 mA0 / ghttaadii-haa0| 13-nAM bheda pra-vA. bA. vinaa| 14-yasya vA bhAvarUpateti vA. bA. vinaa| 15 sannAva i-vA0 baa0| 16-katAyA vAsau vA0 bA0 |-ktaayaivaasau A0 hA0 vi0| 17-tvAt yato vA0 bA0 / 18-bhAvatyetetadapi na ca va-vA. baa0| 19-kSudAnIma-vA. baa| 2. vAsya A0 hA0 vi0| 21-viviSu pa-vA0 baa0|-vitRssnnu p-vi0| 22-dyate sadrU-bA0 baa0| 23-vatItiti hi vA0 baa0| 24 eva ka-A0 / 25-thanasa-vA0 baa0| 26 srvdaa'praa-maaN| sarvada pradhAnAt vA0 bA0 / 27 vartate ta-vA. baa.| 28 na caika bha-vA0 baa0| 29-vastyAdi-vA. baa.| 30-dbhAve ko kASTAda-vA0 baa0| 31 hyasyAdi-A. hA. vi.| 32 evAtmAdI-vA0 baa0| 33 na bhAvat vA. bA. vinaa| 34-dhvaMsAkSAt kASTAdi-bhAM0 mA. A. hA0 vi0| 35-sAvina eva teSAM bhAM. mAM0 |-saaderbhaavnN eva teSAM A0 hA. vi.| Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDevyApArAt / na cotpannaH pradhvaMsAbhAvaH kASThAdInupamardayati tadyogapadyaprasaGgAt ; tathA ca satyavirodhaprAptiH / dhvaMsena ca kASThAdevinAzane vikalpatrayasya tadavasthatvAt tatazcAnavasthA / na ca dhvaMsenAvRtatvAt kASThAderanupalambhaH tadavasthe tasminnAvaraNAyogAt tato vikArabhAve vA punarapi viklptryaantivRttiH| kiJca, yadi hetumAn vinAzastadA tadbhedAt ma(sa) bhedaM kiM nAnubhavet ? kAryAtma(tmA)5no hi ghaTAdayaH kAraNabhedAd bhedamanubhavanto'dhyakSata evAvasIyante, naivamanAsAditabhAvAntarasambandhaH pracyutimAtrasvabhAvo dhvaMsaH tasyAgyabhighAtAdihetubhede'pi tusva(ccha)rUpatayaiva sarvatra vikalpajJAne'vabhAsanAt / nahi 'abhAvo bhAvaH' iti tuccharUpatAmapahAyAparaM tasya kiJcid rUpamIkSyate hetumattve ca tadghasthastasya vinAzaprasaGgaH / atha vinAzasya vinAzaheturna dRSTa iti nAsau vinazyati / taduktam "ghaTAdiSu (?) yathA hetavo dhvNskaarinnH| naivaM nAzaMsya so hetustasya sajAyate katham ?" [ ] iti / bhanvevaM vujhyAdInAmapyavinAzitAprasaktiH vinAzahetvadarzanAt / athAtrA'dRSTo'pi dhvaMsahetuH kalpyate ahetukavinAzAnupapatteH anyatra tasya hetumattvadarzanAt, vuddhyAdInAM cottarakAlaM svarUpA. saMvedanAt avasthitarUpatve ca teSAM tadadyogAditi, asadetat svasaMviditatvAnabhyupagame buDhyAdI. 15 nAmasya pralApamAtratvAt / tathAhi-yathA ghaTAdayo bhAvA na sarvadaiva jJAnaviSayatAmupagacchanti tathA baddhyAdayo'pi jJAnAntarasaMvedyAH santo'pi nAvazyamanubhavapathamupayAsyantIti kutasteSAmanupalambhAdabhAvanizcayaH ? na caikadopalabdhAnAmanyathA( dA )'tyantAnupalambhAdasattvanizcayo yuktaH, yata upalambhaH prameyakAryam, na ca kAryanivRttiH kAraNAbhAvaM gamayati, "na hi avazyaM kAraNAni phala vanti" [ ] iti nyAyAt kevalamanupalabhyamAnA buddhyAdaya upalaMmbhapratyayAntara vikalA 20na 'asanta eva' iti nizcayaH / yeSAM tvarthApattisamadhigamyA buddhisteSAM cakSurAdInAmiva kAryAnA rambhe'pi kuto'syA prabha(abhA)vo bhavet ? athavA ekaivAvasthitarUpA buddhistAMstAn padArthAn krameNopalabhate, na hyasyA ghaTAdInAmiva vinAzakAraNamutpazyAmaH, tato'dRSTo'pi yathA'syA vinAzahetuH kalpyate vinAzasyApi tathaiva kalpyatAm, tato vinauzenApi svaviSayajJAnajananasAmarthya bibhrANena vinaMSTavyamiti ghaTAdInAM punarapyunmajanaprasaGgaH / ya(ta)to'yamaheturniHsvabhAvo'bhyupaga25ntavyaH, agnisaMyogAdayastu kASTAdipvaGgArAdikameva janayanti, kASThAdayastu svarasata evaM nirudhyata (nta) ityanavadyam / lokazcAkiJcidrUpatAmeve nAzasya pratipadyate, tattvamapi(?) vA(cA)sato'kicidrUpataiva, yato'vaiparItyaM tatvamucyate, naiM caitad viparItaM yat 'akiJcidrUpo dhvaMsaH' iti / tato yadyapi 'sadasatI tattvam' iti vyapadezastathApi nAsato vastutA / tena "vinAzakAle 1 na votpa-A0 hA0 vi0 / 2-dhvaMsyAbhAvaH bhAM. maaN0| 3-vRttatvA-bhA0 A. vinA / 4 tadbhedAt ma bhedAtma bhedaM vA0 baa0| 5-ntaraM sa-bhAM0 maaN0| 6-syAyebhighA-A0 haa0vi0|-syaattyaavighaa-vaa0 baa0| -zaheturna bhAM0 maaN0| 8-thA--hetavo bhAM0 maa0|-thaa dahetavo A0 / -thAdahetavo hA0 vi0| 9-kAriNAH taivaM hA0 vi0 |-kaarinnaaH ti(te )vaM aa0| 10-zasya saMjA-bhAM0 mA0 |-shsy so'hetustasya saMjJAyato katha-vA0 baa0| 11 natvevaM bhA0 mA0 A0 hA0 vi0| 12 a trA-vA0 baa0| 13-ti cet asa-vA0 bA0 vinaa| 14-jhyAdInAM nAmasya pralApanAtvAt vA0 bA0 / 15-lambhAvani-bhA0 maaN0| 16 na vaika-A0 hA0 vi0 / 17-kadoSalabdhA -vA. bA. bhAM0 mA. A. vi.| 18 na ca kArya na ca kAryani-vA. bA0 / 19-lambhaH pra-bhAM0 mA. A. haa0vi0| 20-ravilpanAsa-vA0 bA0 |-rvikaalnaas-aa0 hA0 vi0 / 21 athacaikai-bhAM0 m0| 22-nAzinAbhAM0 mA0 / 23-marthya ba bibhrA-bhAM. mAM0 / 24-va nirUdhyata-bhA0 maa0vi0|-v viruta-vA0 bA0 / 25-va gAzasya A0 haa0|-v gAsya vi0 |-v gAtrasya vi0 sN0| 26- drupapattaiva yato-mAM0 / -dUpapataiva yato-bhAM0 |-druup vi yato-A0 / 27 yato vai-vA0 bA0 vinaa| 28 na cai parItyaM tattvamucyate na caiva tadvi-bhAM. maaN0| 29-yadi kiJcidrapau dhvN-aa0| 30 "kiM punastattvam ? satazca sadbhAvaH asatazca asadbhAvaH" 1, 1, 1 nyAyada0 bhA0 pR. 2 paM0 5 / "kiM punastat ? sadasatI tat"-nyAyavA0 pR. 15.8 / "kiM punastattvam ?xoxsadasatI" iti-nyAyavA. tA. TI. pR. 32 paM0 11 // Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA ne tasya kiJcid bhavati, na bhavatyeva kevalam , anyathA kasyacid vidhAne na bhAvo nivartitaH syAt" [ ] ityaprastutAbhidhAnaM bhavet / yadapi 'kRtako'pi vinAzo nityaH, akRtako'pi prAgabhAvo vinAzI' ityabhidhAnam , tadapi na nyAyAnugatam / atha bhAvAnAM kRtakA'kRtakAnAM dhvaMsitA-sthairyalakSaNo dharma ekAntikaH, na ca bhAva. dhrmo'bhaavessvdhyaaropyituNyuktH| kutaH punarayamekAntiko bhAvadharma ityavasitam? anyathA bhAvasyA- 5 nupalambhAditi nupalambho'yaM bhavannapyAtmAdeH sattAyA anivartako'nyatra kathamanyathAbhAvaM nivarttayet ? nai cAtmano'numAnenopalambhAditi vAcyam , yato'numAne'pyanupalambha eva hetoH vipa. kSavRttiM kathaM nivarttayati ? atha kRtakAkRtakAnAM padArthAnAM hetukRtavinAzetarasvabhAvadarzanAvyabhicAraH yadyevaM yasyaiva ghaTAdeH kRtakasya vinAzakAraNavazAd vinAzo dRSTaH sa eva tatastathA nizcIyatAm nAnyaH kRtakatvasAdharmyamAtreNa / nahi vastre rAgasya eva svahetasannidhisApekSasyAvazyambhAvinA-10 (tA) taddhetusannidherapyaparahetusannidhisApekSatvAt , 'na cAvazyaM hetavaH phalavantaH' ityuktam / atha sApekSo'pi vAsasi rAgaH sarvatra yApalabhyate kimityavazyaMbhAvI na bhavet ? na ca tathopalabhyate anyathApi tasya grahaNAt evaM yadi nAzasyApyanyathApi bhAva upalabhyate tadA sApekSatvAnnAvazyabhAvitA bhavet na caivaM sarvatra[?? kRtake za(vinAza)syopalabdheriti, asadetat bhavatu samastavastuvyApijJAnAbhAvAt bhAve'numAnavRttena vaiphalyApatti(ttiH) ??] hetubalAdupajAtadhvaMsasya kasyacid 15 darzane'pi kAraNapratibaddhajanmanAmanyathApi darzanAt , upajAtazaGko dezAdiviprakRSTeSu bhAveSu kathaM tathAbhAvaM nizcinuyAt ? yadyapi vA(cA)kRtakAnAM vinAzaM(zo) nopalabdhaH tathApi kAlAntare tadA vA asau hetunimitto na sambhavIti kuto nizcayaH? na vA(cA)kRtakaH prAgabhAvastadavinAzo vA sambhavatIti pratipAditam / tato'samartho vinAzaheturiti sthitam vyarthazca / tathAhi-yadi svabhAvato nazvaro bhAvaH na kiJcid vinAzahetumiH tatsvabhAvatayaiva tasya svayaM nAzataH-nahi svayaM patati 20 pAtaprayAsaH phalavAn / athAnazvarastadA tatsvabhAvasyAnyathAkartRmazakyatvAd vyarthI naashhetuH|n ca va(ca)larUpatAyAM tadupayogaH, yato nAsmAbhiH kArye bhAvAnAM vyApAraH pratikSipyate kintvacalarUpa. taiva / tato bhAvAnaumudbhUtA[?? bhAvasya bhAvapUrvastu pUrvako pracyuta eveti tathopalabdhyAdiprasaGgaH ??] yazca vinAzahetorasthirasvabhAvo ghaTAderbhavati kathaM se sasya( tasya) svabhAvaH tasminniSpanne bhinnahetukaH ? yato nai tatsvabhAvo yuktaH / na caiM svahetubhireva niyamitasvabhAvo'yaM kAlAntarasthAyI padArthA-25 nAM hetubhirjanita ityutpAdAnantaraM na vinaSTaH sa tasminneva svabhAve vyavasthitaH kathamante'pi nazyet ? tathAhi-udayakAle yaH svabhAvaH sthiraH tatsvabhAva evAyamante'pIti punastAvantameva kAlaM tiSTheta, tathA tadante'pi tAvantamaparam kAlAntarasthitirUpasyodayakAlabhAvinaH svabhAvasya tdnte'pibhaavaat| na hyante'pi rUpAntarasambhavastasyaikasvabhAvatvAt akizcitkarasya ca virodhitvA'yogAt tat kathaM tadapekSo'yaM nivarteta ? daNDAdiprapAtasamaye'sya pracyutilakSaNaH svabhAvaH sa kiM progAsIt yenA'sau 30 1 "na tasya kiJcid bhavati, na bhavatyeva kevalam"-AptamImAM0 pa0 3 zlo0 53 aSTaza0 pR. 28 paM0 30 / aSTasaha. pR. 200 pN013| 2-dhAne bhAvo bhAM. maaN| 3-tyatrapra-vA0 bA0 vinaa| 4-vAnAM kRta. kAnAM A0 |-vaanaaN kRtAkAnAM vA. baa0| 5-sitAMsthai-bhAM. mAM. hA0 vi0 |-sinaaNsthai-aa0 / 6 natvanu-A0 hA0 vi0 / nacanu-bhAM0 maaN0| 7 na cAtmAnu-bhAM. mAM0 / navAtmAnu-A. haa0vi0| 8 na vA-A0 haa0vi0| 9 pR0 346 paM0 18 / 10-syAnya-vA0 baa0| 11-takezAsyo-vA0 baa| 12-vRtte hATana viphalyApatti he-vA. bA0 / 13-pi kara- vA0 bA0 vinaa| 14-zAdipra-vA. bA0 / 15-kAnAM vinAza no-haa0vi0| 16 sambhavAti A0 hA0 vi0| 17-zcayA na A0 |-shcy na hA0 |-shcye na vi0| 18-taka prA-vA0 bA0 bhAM0 mA0 vinA / 19 ca bala-vA0 bA0 vinaa| 20 kArya bhA-vA. bA0 / 21 kintvavala-bhAM0 mAM0 / 22-nAmudbhatAbhAvasvabhAvapUrvastu pUrvastu pUrvako bhAM0 mAM0 |-naasuduuptaabhaavsvbhaavpuurvstu pUrvako A0 |-naasdbhuutaabhaavsvbhaavpuurvstu ko prtyuthaa0vi0| 23 sa tyasya svabhA-bhAM0 mA. A. hA0 vi0| 24 na tasvabhAve yu-vA. baa0| 25 ca svabhAvo yuktaH na ca svahe-bhAM. maaN0| 26-tabhiriti ca niya-vA0 bA0 bha0 mA0 vinaa| 27-dAnAMtaraM A0 haa0vi0| 28-pi nAzAta vA. baa.| 29 tadanteti tA-vA. bA / tadAntepi tA-A0 / 30-bhAvinazca bhA-A0 |-bhaavin svabhA-vA0 baa0| 31 prAdgAsI-vA0 baa0| Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 prathame kANDena nivRttaH ? nahi tadbhAve'pi pararUpeNAyaM nivarttate svarUpaM ca tadevAsya prAgapi kathaM na nivRttiH? hetavazcAnupakAryApekSAyAM niyuJjAnAH svakAryamAtmano'sthAnapakSapAtitvamAviSkuryuH, na ca bhavatAmapyakiJcitkaramapi mudrAdikamapekSya kathaM pravAho nivarttate iti vAcyam yato na vizarArukSaNavyatireko(kya)paraH pravAho vidyate yo nivRttAvakiJcitkaraM mudgarAdikamapekSate kintu parasparaviviktAH 5pUrvAparakSaNA eva, te ca svarasata eva 'viru(niru)dhyanta iti na kvacidakiJcitkarApekSAnivRttiH ato mudrAdirahitA sAmagrI avibhaktaM kArya sampAdayantI tatsannidhAne vibhaktaM kAryAntaraM janayati na tu mudrAdayaH kAraNasAmadhye khaNDayanti, vikalpatrayasyAtrApi pUAditasya prasaGgAt / ato yaduktam "svabhAvo'pi sa tasyetthaM yenApekSa (?) nivartate / (?) virodhinaM yathA'nyeSAM pravAhA mudrAdikam" // [ ] iti, tadapi pratikSiptaM draSTavyam / athAyaM vikalpaH sarvatragatvAdasAraH (?) tathAhi-utpAde'pyevaM zakyate eva vaktuM svabhAvato hyutpattisvabhAvasya na kiJcidutpattihetubhistatsvabhAvatayaiva svayamutpA. dAt, anutpattikhabhAvasya tu svabhAvato vyarthA utpattihetavaH tadbhAvAnyathAtvasya kartumazakyatvA. diti, naitat sAram; yato yadyutpattirabhUtvA bhavanalakSaNaiva-anyathA tadayogAt-svabhAvo yasya 15sa tathocyate tadA siddhasAdhanameva, yasya hyabhUtvA bha(?)vatsampannastatrotpAdahetUnAM vyApArAbhI vasyAbhISTatvAt sato nivarttayitumazakyatvAt kArya-kAraNayoH sahabhAvenaunivRttaH, athotpattI svabhAva AbhimukhyalakSaNo yasya sannihitasarvakAraNakalApAnantarabhAvina ityabhidhAtumabhidheyaM tadA kathamasyotpattihetUnAM vaiyarthyam ? nahi tabhUtakAraNavazAt tathAvyapadezahetoya'rthatA yuktA / dvitIyo vikalpaH so'pyanupapannaH yato'nutpattirbhAvapratiSedhamAtra svabhAvaH sarvasAmarthyaviraha20 lakSaNasyAbhAvasya tatra cAnabhyupagamAddhetuvyApArasya siddhasAdhyataiva, na jhutpattihetavo'bhAvaM bhAvI. kurvanti, bhAveSvapi pariNAmastAvadayaM na sambhavati muta(kimuta) nIrUpe'bhAve? natve(nve)vaM kathamasadutpadyata ityucyate ? kAraNAnantaraM yaH sadbhAvaH sa prAgasannityayamatrArthaH na punarabhAvo bhAvatvamApadyata iti na kazciddopaH anyathAnupattAvanantarabhAvAbhAve dho yasyAsannihitakAraNasya ca sa evamabhISTastadApi tatrA'sattvAdeva kAraNAnAM vyApAro na bhavatIti na kAcit kSatiH, loke cotpatti25dhairmA'nAgata evocyate, na ca tasya zazavipANasyeva tIkSNatAdigocarANAmiva bhAvAzrayANAM vikalpAnAM sambhavaH, na ca yadi nirhetuko bhAvasya vinAzaH utpAdo'pi tathaivAstu bhAvabhAva(?)dharmatvAvizeSAt yato na vinAzo nAmA'nya eva kazcidudayApavargiNo bhAvAt bhAvazca svahetoreva tathAbhUta utpanno na kazciddharmo'syA(?)nimittaH kevalaM tamasya svabhAvaM pazyannapi mandabuddhirna vivecayati darzanapATavA'bhAvAt yadA tu visadRzaH(za)kapAlAdividhurapratyayopanipAtAd utpadyate tadA bhrAntikAraNa30 vigamAt pratyakSanibandhano nizcaya utpadyate, anumAnato bhAvAnAM suvirduSAM prAgapi bhavatyeva, yathA viSasvarUpadarzane'pyatatkAripadArthasAdharmyaviprala~bdho nai mAraNazaktiM ni(nizci)noti prAk pazcAt tu vikAradarzanAt tannizcayaH, na ca zaktimataH zaktayo bhedamanubhavantIti pratipAditaM saugtH| jAtasya ca stabhAvasya vinazvaratve'nyAnapekSaNAnnirhetuko vinAza ucyate iti sthitametat yathoktaprakAreNAnu 1-vAsyA prA-A0 hA0 vi0| 2-mAviku-vA. baa0| 3-dyate mAyA nivR-A0 |-dyte moyA nivR-hA0 vi0| 4 virUdhyata i-mAM0 / virudhyata i-bhaaN0| 5-rAdinA ra-vA0 bA0 vinaa| 6-rahita saa-aa0| 7-dhAne pibha-vA0 bA0 vinA / 8 nanu mu-bhAM0 mA. A. haa0vi0|9| tathA-vA. bA. vinaa| 10-da'vasAraH vA. baa0| 11 tavayo-bhAM0 maaN0| 12-tvA bhAvatsa-vA0 baa0| 13-bhAvAsyA bhISTa-bhAM0 mA0 |-bhaavaasyaabhiisstt-aa0 |-bhaavsyaa abhISTa-hA0 vi0 / 14-syAravAbhI-vA. baa0| 15-nA vR-vA0 baa0| 16-sya sanihi-bhAM0 maaN0| 17-mabhidheyaH ta-bhAM0 mA0 / 18-thAnata-vA0 baa0| 19-papannAva-vA0 baa0| 20 dharmA yasyA-bhAM0 maa0| 21-dharmyatAnaga e-A0 |dh gata e-hA0 vi0| 22 bhAvatAvadha-vA0 baa0| 23 kazciddharmA syA-hA0 vi0| 24-duSo praaaa0|-dussaaN pra-vA0 baa0| 25 yavAM vi-A0 / yavA vi-hA. vi.| 26-viSaya-vA. bA. vinaa| 27-labdhau na vA. bA. bhAM0 mA0 vinaa| 28 na kAraNa-vA. bA. vinaa| 29-zakti nitoti bhaaN0|shktiN minoti vi0 sN0|-shktiN noti vA0 baa| Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 349 mAnato bhAvAnAM kSaNakSayaH siddhaH, pratyakSato'pi kSaNakSayAdhigame tayavahArasAdhanAnumAnaM sAphalyamanubhavatItyapare prtipnnaaH| tadevaM pratyakSataH anumAnatazca kSaNikatvavyavasthiteH sthitameva tada mUlAdhAraH paryAyanayasya RNusUtravacanaviccheda iti / tasya RjusUtrataroH 'tuH' avadhAe~NArthaH tena tasyaiva na dravyAstikasya zabdAdayaH zabdArtha gamayantaH zabdanayatvena pratItAH zabda-samabhirUdvaivaMbhUtAstrayo nayAH zAkhAprazAkhA iva sthUlasUkSmatara( lasUkSmasUkSmatara)darzitvAt 5 sUkSmo bhedo vizeSo yeSAM te tathA / yathA hi taroH sthUlAH zAkhAH, sUkSmAstatprazAkhAH, pratizAkhAati(zAkhAzca ) sUkSmatarAH evam RjusUtrataroH sthUla-sUkSma-sUkSmatarAH zAkhAHprazAkhAH (zAkhAprazAkhA)pratizAkhArUpA azuddhaHzuddhatara-(azuddha-zuddha-zuddhatara)paryAyAstikarUpAH zabda-samabhirUdvaivaMbhUtAtrayo nayAH drssttvyaaH| tathAhi-RjusUtrAbhyupagataM kSaNamAtravRtti vastu diMgA(liGgA)dibhedAda minnaM zabdo vRkSAcchAkhAmiva sUkSmamabhimanyate ekasaMjJaM samabhirUDhaH zabdAbhimataM vastu 10 saMzAbhedAdapi bhidyamAnaM zAkhAtaH prazAkhAmiva sUkSmataramadhyavasyati, tadeva samabhirUDhAbhimataM vastu zabdapratipAdyakriyAsamAvezasamaya evaM sthiti(?)bhUta evaMbhUtaH kriyAbhedAda bhinnaM prazAkhAtaH pratizAkhAmiva sUkSmatamamadhigacchatyevaM bAhyAbhyupagamaparaH shbd-smbhiruudvaivrbhuutbhedvaanvgntvyH| [2 RjusUtrapadasya dvitIyAM vyAkhyAmAzritya vijJaptimAtravAdaH] [pUrvapakSaH-bAhyArthavAdibhiH sautrAntika-vaibhASikaiH vijJaptimAtrasya nirAkaraNam] athavA Rju bAhyApekSayA grAhaka-saMvittibhedavikalamavibhAgaM buddhisvarUpamakuTilaM sUtrayatIti RjusUtraH zuddhaH paryAyAstikaH / nanu kimavibhAgabuddhisvarUpAvedakapramANasadbhAvato vijJaptimAtramabhyupagamyate, AhosvidarthasadbhAvabAdhakapramANasaGgateriti vaktavyam / tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH, yatastathAbhUtavijJaptimAtropagrAhakaM pratyakSa vA tad bhavet anumAnaM vA pramANAntarasya saugatairanabhyupagamAt ? tatra na tAvat 20 pratyakSamarthasaMsparzarahitaM vijJaptimAtramevetyadhigantuM samarthamarthAbhAvanizcayamantareNa vijJaptimAtramevetyavadhAraNAdhigamAnupapatteH / uktaM ca "ayameveti yo hyeSa bhAve bhavati nirnnyH| naiSa vastvantarAbhAvasaMvittyanugamAhate" // [zlo0 vA0 abhAva0 zlo0 15] na cArthAbhAvo'dhyakSasamadhigamyaH arthavibhAsakatvena tasyotpatteH, na ca tatrAvA~se'pi tasyA-25 bhAvaH vijJapterapyabhAvaprasakteH naM ca taimirikAkSajapratibhAse cakAsadindudvayaM yathA'satyatvamanubhavati tathA zuddhapratibhA(bhAsa)viSayasyApi stambhAderapi vitathA(tha)tvaM yatastimiraparikaritahaviSaya 1 tad mUladhA-vA. bA. bhAM0 maaN| atra 'sthitametad mUlAdhAraH' iti cAru bhaati| 2-junayasU-mAM0 / 3 tatra R-vA0 bA0 vinA / 4-raNorthaste-bhAM0 maaN0| 5-daya rtha ga-A0 |-dy zabdodartha ga-hA. vi0|-drth ga-vA0 baa0| 6-dartha ga-bhAM0 mAM0 vinaa| 7 zAkhA iva vA0 baa0| 8-va mUlasUkSmatarabhAM0 mA0 A0 hA0 vi0 / 9-khAH pratizAkhA atisUkSmatarA e-bhAM0 mAM0 |-khaa sU-A0 |-khaaH sUkSmAstatpazAkhAH sUkSmA tatprAzAzca stattrAtarA e-vA0 baa0| 10-taro mUla sUkSmasUkSmatarA zAkhArUpA a-mAM0 |-tro sthUlaHsUkSmasUkSmatarA zAkhArUpA a-bhAM0 |tro sthUlasUkSmatarAH zAkhA: prazAkhAH pratizAkhArUpA a-vA0 bA0 / 11 sthUlaH sU-A0 / 12-tarA zA-A0 hA0 vi0| 13-rUpA za-bhAM0 mA0 aa0| 14-stu digAdi-vA0 bA. vinaa| 15 vRkSAcchA miva sUkSmAbhimavA0 baa0| 16 ekaM saM-A0 hA0 vi0 / ekasaMjJA sa-vA. baa0| 17 tadevaM sa-vA0 bA0 vinA / 18-ca va sthi-bhAM0 mAM0 |-vc sthi-vA0 baa0| 19-bhUtAHkri-vA0yA0 vinaa| 20-bhUtAmedAvAvA0 bA0 / 21-bhaagbu-aa0| 22-danapra-vA. baa0| 23 "tathAbhUtavijJaptimAtraM(tra)grAhakaM pratyakSam anumAnaM vA?"-prameyaka0 pR021 pra0paM0 1 / 24-rhitvi-aa0| 25 prameyaka pR0 21 pra. paM0 2 / 26-bhAne'pi vA. baa0| 27 "na ca taimirikapratibhAse pratibhAsamAnendudvayavanirmalamano'kSaprabhavapratibhAsaviSayasyApi asattvamiti abhidhAtavyam"-prameyaka. pR0 21 pra. paM0 4 / 28-yasyA bAdhya-bha0 maa0| 45 sa0 ta. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe syArthasya bAdhyamAnapratyayaviSayatvAdasattvaM yuktam na punaH zuddhagavaseyasya tatra bAdhyatvAyogAt yadvA taisirikAvabhAsino'pIndudvayAderavaitathyamastu / na ca bAdhyapratyayAvaseyasya kathamavitathatvamiti vaktavyam baadhytvaa'yogaat| _ tathAhi-darzanaM vA bAdhyeta, tatrAvabhAsamAno vA'rthaH, prayojanaM vA? na tAvadAdyaH pakSaH darzana5syotpannatvAt / nApyoM bAdhyaH pratibhAsamAnena rUpeNa tasya sattvAt anyathA prtiiymaantaa'yogaat| na ca pratibhAso'sti kintu tannirbhAsi rUpamasatyamiti vaktavyam pratibhAsamAnaM rUpaM vibhrato'pyasattve saMvido'pi tathAtvaprasaktaH / athArthakriyAvirahAd bhrAntajJAnAvabhAsino himakarAdervaitathyam, ayuktametat; yato yadya(dyapya)rthakriyA tatra noditA tathApi pUrvajJAnAvabhAsinaH kathaM vaitathyam ? nahyanyAbhAvAdanyAbhAvaH atiprasaGgAt / na cArthakriyAnivandhanaM bhAvAnAM sattvamiti yatra sA nodeti 10 tat pratibhAsamAnamapi na sattAmanubhavatIti vAcyam yato yadi bhAvAH prayojanamupajanayantaH sattAmanubhavanti tadA sA'pyarthakriyAjananAt sattAsaMgatA syAt sA'pyaparArthakriyAjananAt itynvsthaaprsktiH| atha arthakriyA pratibhAsaviSayatvAt satI padArthamAtrA api tathaiva satyaH (tyAH) syuriti vyarthA'rthakriyA ata eva taimirikAvabhAsinaH kezAdayo'pi satyAH pratibhAsaviSa. yatvAt / na ca bAdhakavazAt teSAM vaitathyavyavasthA, bAdhakasyaivAnupapatteH / yatastaimirikopalabdha15 kezAderdarzanAntaraM yadi bAdhakaM tadA vaktavyam-ekakAlam sinnakAlaM vA? yadi bhinnakAlaM bAdhakamA zrIyate tadA pUrvadarzanakAle nA'param aparadarzanasamaye ca na pUrvamiti parasparakAlaparihAreNa pravarttamAnayoH kathaM bAdhya-bAdhakatA? athaikakAlaM tadvAdhakam tacA(dA)trApi vaktavyam-ekaviSayam bhinnaviSayaM vA? na tAvadeka viSayam tasya sutarAM tatsAdhakatopapatteH nokaviSayaM saMvidantaraM tadviSayasyaiva saMvidantarasya bAdhakamupalabdham / bhinnaviSayaM saMvidantaraM svaviSayameva bhAsayitaM 20 samartham na punarviSayAntarasaMvedanamupa'dalayitumalam, nahi svaviSayamavatarantI nIlasaMvit pItadRzamapahantuM samarthA / na ca darzanAntaraM pUrvadarzanAdhigatamarthamasatyamadhigacchat tasya bAdhakam / yatastadapi darzanaM svaviSayIkRtaM vA asvaviSayIkRtaM vA pUrvadarzanAdhigatamarthamasatyamadhigacchat tasya bAdhakaM syAt ? prathamapakSe pUrvadarzanAdhigato'rtha uttarakAlabhAvini darzane parisphuTamavabhAsamAnaH sutarAM satyaH syAt na vitatha iti kathaM tat 'tadasatyam' ityAvedayati? atha dvitIyaH pakSo'GgI25 kriyate tadAtrApi bAdhyadarzane pratibhAsamAnasyArthasya vAdhakasaMvidi pratibhAsAbhAvAt kathaM tasya tato vaitathyAvagatiH? na ca viSayAntarasya zuktikAdestatrAvabhAsanAt rajatAderalIkateti vAcyam yato yadi zuktikAjJAne khena rUpeNa zuktikA pratibhauti rajatAderbhinnakAlAvabhAsinaH kimiti vaitathyaM bhavet sarvasya vaitathyaprasakteH ? athAnupalambho bAdhakaM pramANamucyate tadAtrApi vaktavyam-ekakAlaH, bhinnakAlo vA? tatrai ca yadyekakAlaH so'siddhaH svaprati sasamaye rajatasyAnupalambhAyogAt / 30 kAlAntarabhAvI rajatAnupalambhaH tadaiva tasyAsatvaM na pUrvakAlam / na ca bhAvikAle pUrvadarzanapratyastamot khadarzanakAlAvadherarthasyAbhAvaH atiprasaGgAt / tadevaM vizadadarzanAvAsi satyaM bahirarthasvarUpam yathA svasaMvitpratibhAsamAnaM vijJaptisvarUpam tathA ca taimirikadarzanAvabhAsIndudvayamiti svabhAvahetuH asataH pratibhAsAyogAt / athendudvayAdebahiH sattve kimiti zazina pratibhAsaH? yatra hi bahirairtho'sti tatra yogyadezAditaH sakalasAmagrIprabhavasamastajanasaMvidi pratibhA 1 anyatrA pr-aa0| 2-vAnAM ta sa-bhAM0 mA0 |-vaanonaaN sa-A0 / 3 ta Arthava bhAM0 mo0| tatraiva aa0| 4 savyaH hA0 vi0 / 5-kAlaM vA bhi-aa0| 6 tatrApi vA. bA. vinaa| 7-labdha bhi-A0 vinA / 8-staraM saM-vA0 bA0 vinaa| 9-pahalayi-hA0 |-pdrshyi-aa0| 10 darzanAnanta-vA0 bA0 vinA / 11-dA tatrA-bhAM0 mA0 / 12-bhAsi ra-vA. bA. vinaa| 13-tra yadya-bhAM. maaN0| 14-bhAsamaye bhAM0 maa0| 15-rabhAvA nu (vI tu) raja-vA. baa0| 16 tadeva vA. baa| 17 bodhayet iti shessH| 18-kAle / vA. bA. vinaa| 19-yA sva-vA0 baa0| 20-bhAsi sasatyaM A0 |-bhaavi satyaM vA0 baa0| 21-thA tra tai-vA0 bA0 / 22-devahi sa-vA. bA. vinaa| 23-roMstatra tatra yo-vA. bA. vinaa| 24-vidinna pra-vA0 baa| Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 351 samAdhatte yathA nIlAdiHna cendudvayaM narAntaravizadazi pratibhAti taddezavyavasthitapuruSAntarasaMvidi ekendumaNDalasya pratibhAsanAta tato jJAnAkAra evenduvayaM na vAhAm, asadetataH yato na bahirarthAH sanidhimAtreNa jJAne pratibhAsamAdadhati kintu svasAmagrIvazAt anyathA avA(dhA)dizi pratibhAsamAdadhyuH / atha locanAdyabhAvAt nAndhAdizi tatpratimAptaH, natve(nve)vaM timirAdisAmagryabhAvAt zuddhazi himkrdvyaaderprtibhaasmaansv(tvm)| na ca svasAmagrIvazAt kSapAkarayugalaM saMvi.5 di bhAsamAnaM jJAnasvarUpameva, bahigrAhyAkAratayA pratimAsamAnasya indudayasyAntAhakAkAratayA(yA')pratibhAsanAt jJAnarUpatvAyogAt tadrUpatve vA grAhakAkAratayA pratibhAsamAnajJAnasyApi tthaaprtibhaasmaansyaarthruuptaaprsnggH| tatra(nna) vahiAhAkAratayA pratibhAsamAnasyandadvayAdervizatirUpatA, parizuddha vizadagavaseyasya tu stambhAdeH sutarAM jJAnarUpatAnupapattiH / tanna adhyakSaM vahirI'vamAsi tadabhAvaM gamayati / na cAdhyakSamabhAvagrAhi, tasya tucchatayA tadvipayatvAyogAt / na ca vastutvAdasa-10 daMzaH pratyakSagrAhyaH indriyasambandhAbhAvena tasyApi pratyakSavAyogAt tadasambandhastu yogyatAbhAvAt indriyasya / uktaM ca "na tAvadindriyeNepA nAstItyutpAdyate matiH / bhAvAMzenaiva saMyoge yogyatvAdindriyasya hi" // [zlo0 vA0 abhAva0 zlo0 18] iti / tnnobhyruupo'pyrthaabhaavo'dhykssvedyH| nApyanumAnaM vAhyAbhAvamAvedayati, pratyakSAbhAve tasyAyogAn / na ca pratyakSavirodhe anumAnasya prAmANyaM sambhavati "pratyakSanirIkRto na pakSaH"[ __] iti vacanAt / na ca bAhyArthAvedakasyAdhyakSasya bhrAntatvAnna tenAnumAnavAdheti vakavyam, itretraashryprsktH| tathAhiarthAbhAve siddhe tAhi adhyakSaM bhrAntaM sidhyet -anyathA kathamavitathArthagrAhiNo bhrAntatA-bhrAntatve ca tasya siddha arthAbhAvAnumAnasye (sya) na tena bAdhyate(vAdheti) vyaktamitaretarAzrayatvam / na ca tada, adhyakSameva na bhavati anumAnena bAdhanAditi vaktavyam , anumAne'pyasya paryanuyogasya smaantvaat| [?? tathAhi-bAhyAbhAvagrAhyasya bhrAntatvAt tenAnumAnavAdheti vaktavyam itaretarAzrayadoSaprasakteH / tathAhi-arthAbhAve siddhe valAdanumAna(na) pramANamiti darzanAbhAve'pyarthAbhAvasiddhiH tatpratibandhasiddheH apyakSamiti' tattvAt anyathA anavasthApatteriti nAnumAnavedyo'pyarthAbhAvaH ??] / 1-thA di-bhAM. maaN0|-thaa di prati-A0 / 2-mayyA bhA-bhAM0 mAM0 / 3-magrIsamAvezAta aa0| 4 na vAdhya-A0 haa0vi0| 5 "saMyogo"-zlo. vA0 / 6 "sAdhyAbhyupagamaH pakSaH prtykssaadyniraakRtH"| 14 / "pratipAdyasya yaH siddhaH pakSAbhAso'kSa liGgataH / loka-svavacanAbhyAM ca bAdhito'nekadhA manaH" // 21 // -nyAyAvatA / "pakSaH xxx pratyakSAdyaviruddha iti vAkyazeSaH"-nyAyapravezasU* pR0 1506 / "sAdhayitumiSTo'pi pratyakSAdiviruddhaH pakSAbhAsaH"-nyAyapravezasU0 pR. 260 13 / "pratyakSAdayo vakSyamANalakSaNAstaviruddhaH nirAkRtaH pratyakSAdiviruddhaH / kim ? pakSAbhAsaH"-nyAyapravezasU0 vR0 pR. 1950 18 // "svarUpeNaiva khayamiSTo'nirAkRtaH pakSa iti" // 40||-nyaayvindupr. nRtIyapa0 / "anirAkRta iti-etallakSaNayoge'pi yaH sAdhayitu miSTo'pyarthaH pratyakSA'numAnapratIti-khavacanairnirAkriyate na sa pakSa iti pradarzanArtham" // 50 // nyAyabindupra0 tRtIyapa0 / "pratyakSanirAkRto na pakSa ityabhidhAnAt"-prameyaka0 pR0 21 pra. pN06| -mAne bA-bhA0 mA0 vinA / "na ca bAhyArthAvedakAdhyakSasya bhrAntatvAnna tena anumAnabAdhetyabhidhAtavyam , anyonyAzrayAt-siddhe hyarthAbhAve tAhi adhyakSaM bhrAntaM sidhyet tatsiddhau ca arthAbhAvAnumAnasya tena abAdheti"-prameyaka. pR0 21 pra. pN06| 8-tvAt tathAhi arthA-A0 / 9-tvA tenA-vA. baa0| 10-yapra-vA. baa0| 11-ti tvatvAt vaa0baa| Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 prathame kANDeapi ca, tadanumAnaM kiM kAryaliGgaprabhavam , svabhAvahetusamutthaM vA, utAnupalabdhiprasUtamiti vikalpatrayam / na tAvat prathama-dvitIyapakSI kArya-svabhAvahetvorvidhisAdhakatvAbhyupagamAt "atre dvo vastusAdhanau" idhi vacanAt ("atra dvau vastusAdhano" [nyAyabindu0 pari02 sU0 19] iti vacanAt ) / nApi anupalabdhiprasUtamiti pakSaH anupalabdherasiddhAt( rasiddhatvAt ) bahirarthasya prati. 5bhaasnaat| upalabhyAnupalabdhisvA(stva)bhAvA(va)sAdhanI sA ca niyatadeza-kAlamevArthAbhAvaMgamayati na sarvatra sarvadeti na tato'pi sarvathA abhAvasiddhiH / tad bhAvabAdhakapramANAbhAvAt nArthAbhAvato vijnyptimaatrsiddhiH| ____ athApi syAt nArthAbhAvadvAreNa vijJAnamAtraM sAdhyate api tvartha-saMvidossahopalambhaniyamAdabhedaH candradvayAdivaditi vi(vidhi)mukhenaiva sAdhyata iti na pUrvokto doSaH, asadetat; abhedasya 10 pratyakSeNa bAdhanAt yataH purasthasphuTavapurnIlAdi pratibhAti hRdi rUpagrAhakAkAraM bibhrANA saMviJcakAstIti kutodhvAntasaM(kuto'rtha-tatsaM )vidorabhedaH sAdhayituM zakyaH zabde'zrAvaNavat(Natvavat) pakSasya pratyakSeNa nirAkRteH, na vA(cA )bhede'pi pratyakSaM bhedAdhigantrupalabdhamindudvayAdivat iti na teva( tena ) bAdhA yato dvicandrAdau bA~dhAdarzanAt tasya bhrAntatvamastu stambhAdau tvarthakriyAkArirUpo. palabdhi(bdhe)stadabhAvAsta(tsa)tyatA tato nIla vuDhyorbheda eva / asiddhazcAyaM heturmImAMsakamatena vi. 15 jJAnavyatirekeNa bAhyArthasyaivopalambhAt pratyakSArthavyatiriktasya tadA jJAnasyAnupalakSaNAt / na cAntaH sukhAzA(dyA)kArajJAnopalambhAt siddho heturiti vaktavyam, sukhAderbAhyA(hya)saMvedanaM prati vyApArAsaMvedanAt / nahi sukhAdayaH svarUpanimagnatayA pratibhAsamAnAstadaivArthagrAhitayA pratIyante / na ca samakAlapratibhAsanAt vyApAramantareNApi nIlAdigrAhakAH, teSAmapi tadrAhakatApatteH / yadi ca nIlA(lAdI)nAM sukhAdikaM grAhaka tathAsati tadabhAve nIlAdInAM grahaNaM na syAt / nahi yad yadrAhyaM tat 60 tadabhAve pratibhAti cakSurabhAva iva rUpam cakSuHsabhavadhAne va(ca) sukha(khA)bhAve'pi nIlamAbhAti [?? nApi tasya tadrAhakam / yadi ca sukhAdirUpaiva saMvid nAnyA aivaMsati sukhAdyabhAve'pi nIlAdikasya sphuTatayA pratibhAsAt tadA mAnasasya ca sukhAdenIlAvabhAsAvepyavabhAsanatvAsiddho nIlAdInAM grahaNaM na syAt nahi yad yadagrAhya tat tadabhA~ddhiyoH sahopalambhaniyamaH niyatakAdAcitkasahopalambhato yo 1 atre ndvo vA. bA. vinaa|| "atra dvau vastusAdhanau ekaH pratiSedhahetuH" // 19||-nyaaybindupr0 / " 'atra dvau vastusAdhanau' ityabhidhAnAt"-prameyaka0 pR. 21 pra. paM0 8 / 2-dhanAdivacanAnnApyanu-bhAM. mAM. haa0vi0|-dhnaannaapynu-aa0| 3-labdhira-bhAM. maaN0| 4-ddhA ba-A0 / / ___"anupalabdherasiddhatvAt bAhyArthasyAdhyakSAdinopalambhAt / kina, adRzyAnupalabdhistadabhAvasAdhikA syAt dRzyAnupalabdhirvA ? prathamapakSe atiprasaGgaH / dvitIyapakSe tu sarvatra sarvadA sarvathA arthAbhAvA'prasiddhiH pratiniyatadezAdAveva asyAstadabhAvasAdhakatvasaMbhavAt "-prameyaka. pR. 21 pr0509| 5-labdhisthAne bhA-bA. bA. vinA / 6 tadadbhAvA0 baa0| 7-vidopalambha-vA. bA. vinaa| 8 "dvicandradarzanavaditi vidhidvAreNaiva sAdhyate"-prameyaka pR0 29 pra0 paM0 12 / 9-dasya pratyukSeNa vA. bA0 |-dsy pratyupekSaNa hA0 vi0|-dpysy pratyupekSaNa bhAM0 mAM0 / "abhedapakSasya pratyakSeNa bAdhanAt zabde zrAvaNatvavat"-prameyaka. pR0 21 pra. paM0 12 / 10 purastha phuTaMva(purasthaM sphuTava)-vA0 baa0| 11 kutodhvNtNsN-maaN| kutodhvataMsavi-bhAM0 / kutovaMtasaMvivi-vA0 baa0| 12 zabde zrAvaNAva-vA0 baa0| 13-dhigatrupa-bhAM0 mA0 |-dhigNtrumNp-vaa0 bA0 / 14 bAdhyada-bhA0 maaN0| 15 "arthakriyAkAristambhAdhupalabdhau tu tadabhAvAt satyatA"-prameyaka. pR0 21 pra. paM. 14 / 16-buddhyArbhe-A0 |-buddhyaaderbh-vi0 sN0| 17 na cAntasu-bhA0 mAM0 / na cAntAsu-vA0 bA0 / na vAntasu-hA0 vi0| 18-paarsN-aa0| 19-lAdInA su-vA. bA. vinaa| 20-dikAM grA-vA. bA. A. vinaa| 21-bhAti bhAti cakSu-vA. bA. bhAM. maaN| 22 evaMsanti bhAM. mAM0 hA0vi0 vinA / 23-khAdyAbhAve A0 vinaa| 24 tadI mA-vA0 baa0| 25-khAdenI-vA0 bA0 vinA / 26-lAvabhAsAvapyevabhA-A0 hA0 |-laavbhaasaavpyvbhaa-vi0|-laavbhaasaabhaavepyvbhaa-vi0 saM0 |-laavbhaavpyevbhaa-maaN0|-laavpyevbhaa-bhaa0| 27-bhAvAdviyoH bhAM. mAM. A0 hA0 vi0| 28-mbhaniyamaH'nayatakA-vA. baa0|-mbhniytkaa-bhaaN. maaN0| 29-bhato yo ni-hA0 vi0|-mbhnto yoni-vA. baa| -mbhatoyayoni-vi0 saM0 / Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| niyamo yuktaH nIla-pItayorapi tathAbhAvaprasaGgAt tataH sukhAdirUpA na buddhiH ??] nApi nIlopalambhakAle pratibhAti kevalasya nIlasyaiva tadA pratibhAsAt(sAt pazcAt) tvarthapratyakSatA anyathAnupapattyA gamyate / ___anye nu(tu) manyante pazcAdapi pratyakSate eva buddhiH pratIyate na punaH sA sarvadA pairokSetyasiddha eva sahopalambhaniyamaH krameNa nIla-taddhiyoH pratibhAsAt athA(tha) nIlapratibhAsakAle tadbuddhiH5 pratyakSA bhavet tathApi sahopalambhazca bhavet bhedazceti nAtra virodhaH tathApi rUpA''lokayorbhinnayorapi sahotpa(pa)lambhAt kathaM sahopalambhA(mbha)niyamasya bhedena saha virodhasiddhiH? kAryakAraNabhAvapratibandhato grAhyalakSaNatyAca rUpA''lokayobhaide'pi sahopalambhaH nIla-taddhiyorapi pratibandhAdeva sahopalambhasaMbhavAt / na ca tayostulyakAlatvAt pratibandha eva na saMbhavatIti vAcyam ekasAmagyadhInatAlakSaNasya prativandhasya pratyakSanIla-tadvaddhyoH saMbhavAt / tataH sahopa-10 lambhe'pi nAbhedo bhavet / na cAbhedena vyAptaH sahopalambhaH siddhaH yena tatastatsiddhiH syAt / atha dvicandrAdAvabhede sahopalambhadarzanAd anyatrApi tato'bhedaH, naitat sAram ; dRSTAntamAtrAt sAdhya siddharayogAt anyathA hetuvaiyarthyaprasakteH / na cAnedavyAptaH kazciddheturasti / na ca dRSTAnto'pi siddhaH candradvayAderapi jJAnAd bhinnatvena pratipAdinatvAt / anaikAntikazcAyaM hetuH saMvaijJajJAnasya pRthagjanacittasya sahopalambhe'pi bhedAbhyupagamAt / na ca sarvajJajJAnasaMvedanaM vinApi pRthagjana-15 cittasaMvedanasaMbhavAt na tatra sahopalambhaniyama iti vAcyam yataH paradRzaM vinApi tadrAhyaM nIlAdi pRthagnarAntarANyupalambhata(labhanta) iti tadarzanAn tadapi bhinnamastu / api ca, 'saha ziSyeNa paNDitaH' iti 'saha zabdo bheda evopalabdhaH tato heturviruddho bhavet sahabhAvavivakSAyAM bhedena vyAptatvAt / atha 'saha'zabdo naiva sahabhAvArthavRttiH kintu ekArthavRttiH tataH 'ekopalambhAta' iti hetarvivakSitaH na cAsau viruddhaH, asadenataH ekopalambhasyAsiddhatvAt tadasiddhatvaM ca nIla-20 taddhiyo TopalambhAta / tathAhi-vahirgatatvena deza-kAlAdibhinnatayA grAhyatayA nIlaM minamAbhAti antargatatvena sukhAdirUpatayA grAhakarUpApannA vuddhigabhAtIti na tayorekopalambhaH siddhH|| kiJca, ekasyaivopalambho jJAnasya, arthasya vA? yadi jJAnasyaiva tadA heturasiddhaH nahi paraM prati jJAnasyaivopalabdhiH siddhA arthsyaapyuplbdheH| na ca tasyAbhAvAt anupalabdhiH itaretarAzrayadopAt / tathAhi-arthAbhAve siddhe jJAnasyaivaikasyopalambhaH siddho bhavati tadupalambhasiddhau cArthA-25 bhAva itItaretarAzrayatvam / na caikasya jJAnasyopalambha eveti hetvoM yuktaH nIlAderupalambhAnirAkaraNAt / evaM ca kathamarthAbhAvasiddhirityanakAntika eva hetuH| atha arthasyaivaikasyopalambhaH evamapi nArthAbhAvasiddhiH na ca 'tathAsaMvedanAn' ityayamapi hetuH, asiddhatvAt / tathAhiyAdRgbhUtaM jJAne saMvedana(naM na) tAram artha svaprakAzarUpatvA(tvAt) jJAnasya itarasya ca tadvipa 1"jJAte tvarthe'numAnAdavagacchati buddhim" iti mImAMsakAbhimatam aSTasa* pR0 57 pN07| 2 anyena ma-vA. vA0 / anye'm-aa0| 3-ta va bhAM* maaN0| 4 parokSatyasi-bhAM0 mAM0 hA0 vi0 / parokSasya si-aa0| 5-taddhiyo pra-bhAM0 |-tddhiyog pr-maaN0| 6-kAle na buddhi pra-vA0 vA. bhAM. mAM0 vinA / 7-kSAbhAvAt vA0 vA. vinA / 8-mbhazcAbha-vA. vA0 / 9 sahopalambhAnni-vA. bA. vinA / 10 sarvajJAna-vA. baa.| 11-ttasa-vA. vA. vinaa| "tathA sarvajJajJAnasya tajjJeyasya cetarajanacittasya sahopalambhaniyame'pi bhedAbhyupagamAdanekAntaH"-prameyaka pR. 21 pra. paM0 15 / atra pRthagjanavyAkhyA"eko puvve caritvAna methunaM yo nisevati / yAnaM bhaMtaM va taM loke hInaM Ahu puthujjanam" // 816 // -suttanipAte pR0 124 // "dve puthujanA [aMdho ca kalyANako ca] vuttA"-majjhimanikAye pR0 231 aM0 2 / "anariyo tu puthujjano" // 35 // "nIce puthujano" // 84 ||-abhidhaanpp0 pR. 64 tathA 138 / 12 na sa-bhAM. maaN| 13-narAntarAtarANyu-A0 / 14-Na piNDi-vA0 baa0| 15-zabde bheda evopalabdhistato vA. baa| 16 ekepa-bhAM0 maa0| 17-ddhau vyarthA-vA. bA. vinaa| 18-lambhani-vA0 bA* vinaa| 19 tAtahabhAM0 maaN0| 20 artho sva-vA0 bA0 vinA / Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 prathame kANDe - ryayAt / arthasya hi jJAnAdhInaH prakAzaH jaDatvAt na tva (sva) yam tato yadi svaprakAzanaM tathAsaMvedanaM hetvarthastadA'siddhaH (ddhiH) tadarthasya / atha saMvedana sAmAnyaM svaparasaMvido hetuH tasya pratibandho vAcyaH yataH sAdhAraNaM sat tadartha jJAnayoH jJAnAtmanAmeva sAdhayati / athApi 'saMvedana zabdo hetuH so'pi pratibandhAbhAvAdeva na sAdhyaM sAdhayati / kiJca tadA ( thA ) saMvedanaM nIlAdInAmabhAvasA 5 dhanatvenopanyasyate, uta jJAnAtmakatAprasAdhakatvena ? yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH, hetorviruddhatvaprasakteH upalabdheH saMttayA vyAptatvAt nahAsa dupalabhyate tathAbhyupagame vA zaptAvapya sattvaprasaktiH / na cAsato'nupalambhe dvicandrAderanupalabdhiprasaktiH tasyApi saMttAyogitvapratipAdanAt / yadi vA saMvedanaM sati jJAne asati ca candradvaye upalabdhamityanaikAntikamastu / atha jJAnAtmakatA tathAsaMvedanAt sAdhyate tatrApi vaktavyam - kiM jJAnAtmakatvena nIlAdeH saMvedanam, una vyatiriktatayA ? prathamapakSe jJAnAtmakaM 10 saMvedanaM nIlAdehetuH sa cAdhyakSasiddho'bhyupagantavya iti nAparaM sAdhyamasti yadartha hetuH syAt / dvitIyapakSe'pi heturviruddhaH bhinnarUpaM hi saMvedanaM bhedameva sAdhayati naikatvamanyathA bhedopara tiprasakeH tadayamapi heturna yuktaH / iti na kutazcit vijJaptimAtrasiddhiH / 1 [ uttarapakSaH - vijJAnavAdibhiryogAcAraH vijJaptimAtrasya sthApanam ] atra pratividadhati yat tAvaduktam 'kathaM pratyakSapratItavapuSAM nIlAdInAmabhAvaH sAdhayituM 15 zakyate' iti, taMtra pratyakSeNArthaparicchedA'saMbhavAt kathaM nIlAdInAM pratyakSaparicchedyatA ? tathAhipratyakSamarthaM tulyakAlaM vA prakAzayati bhinnakAlaM vA ? tulyakAlamapi pratyakSam parokSaM vA ? yadi pratyakSaM jJAnamarthAtmAnaM tulyakAlamavabhAsayati tathAsati yadeva jJAnamavamAsate'dhyakSatayA naMde (de) va nIlAdisvarUpamapi parisphuTamAbhAti svarUpaniSThayordvayorapi pratibhAsanAt kathaM grAhyagrAhakabhAvaH ? tathAhi - jJAnaM nIlAkAra viviktaM svarUpa nimagnaM hRdi saMndhIyate arthastu tadrUpaparihAre ( reNa ) bahiH 20 sphuTavapuH pratibhAti / na ca darzanapratibhAsakAle nIlaM svarUpaniSTaM pratibhAtIti tadrAhAM yuktam jJAnasyApi nIlAvabhAsakAle pratibhAsanAt tadbrAhyatApatteH / na ca darzanaM vahirarthasaMvidaM prati grahaNakriyAmuparacayatIti tad grAhakam nIlaM tu tatpratibaddha prakAzatayA grAhyamiti vaktavyam, nIla-darzanavyatiriktAyA grahaNakriyAyA abhAvAt yato na tathAbhUtatadvayavyatiriktA grahaNakriyA pratibhAti / na ca tAmantareNa kartR - karmmate nIla-bodhayoryukte atiprasaGgAt / bhayatu vA tadyatiriktA'parA kriyA tathA25 pi parokSAyAM tasyAM nIlAdeH karmasam bandhotasya ( karmatvaM bodhasya ) ca kartRtvamatiprasaGgato'yuktamiti pratibhAsanA ( samAna) tanuH abhyupagantavyA tathAbhyupagame'pi ca " kiMcit (kiM) sA svarUpeNa pratibhAti, uta taDrAhyatayeti vaktavyam / prathamapakSe kriyA svarUpa nimagnA pratibhAtIti nIlam bodhaH grahaNakriyA ceti tritayaM svatantramAbhAtIti na karma-kartR - kriyAvyavahatiryuktimatI / na ca parasparasvarUpa viviktanirbhAsAdeva karma-kartR-kriyAvyavahAraH, stambhAderapi tathAparasparavyavahAraprasakteH / atha grAhyatayA 30 kriyA pratibhAti tadA tasyA apyaparakriyA viSayIkriyamANAyAH karmatA tatkriyAyA apyaparakriyAntaraviSayIkriyamANAyAH karmateti niravadhiH kriyAparamparA prasajyeta / athA (tha) kriyAntaramantareNa grahaNakriyAyA grAhyatA, nanvevaM nIlAderapi grahaNakriyAvyatirekeNa svaprakAzavapuSaH grAhyatA samastu tathA ca nIlAdInAM svarUpameva prakAzAtmakamiti vijJaptimAtrameva sarva bhavet / api ca, bodhakakAle (bodhakAle ) yadi saMvedanakriyA vidyamAnA tadA samAnakAlatayA pratibhAsanAt kathaM jJAnasya saMvitkriyA 22 / 1 prakAraH prakAzaH vA0 vA0 / 2-tvAnnanvaya tato A0 / tvAnnatvAyaM tato haa0|- tvAnnatvAya tato vi0 / 3-sisa tada-vA0 bA0 / 4- sAmAM khapa-bhAM0 mAM0 / 5- zabde he bhAM0 mAM0 / 6 na sAdhayati bha0 mAM0 / 7 sattAyA vA0 bA0 A0 / 8- satA nuvA0 bA0 vinA / 9 satvAyo - vA0 vA0 bha0 mAM0 / 10 pR0 349 paM0 25 / 11 tanna pravA0 bA0 A0 hA0 vi0 vinA 12-tyakSajJA - vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 13 yadeva hA0 vi0 / 14 - nameva bhA-vA0 vA0 vinA / 15 tathaiva vA0 vA0 / 16 saMdheyaA0 vinA / 17 - daM bahirarthagrahaNakriyA - vA0 bA0 / 18- ktA kriyA aa0| 19-sambandho tasya bhAM0 mAM0 A0 hA0 | 20 - sya kartR - vA0 vA0 / 21 - Ggato yu-bha0 mAM0hA0vi0 / 22 - ti bhAsa tanuH a-vA0 bA0 vi0 vinA / 23 kici so sva- vA0 vA0 / 24 tritIyaM vA0 vA0 vinA / 25 athArtha kriyA - A0 / arthAtri - bhAM0 mAM0 / Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 355 (yA) prati kartRtA? nahi samAnakAlayoH savyetaragoviSANayoriva hetuphalabhAvaH / atha bodhottarakAla. bhAvinI kriyA tathApi yadA jJAnasattA na tadA saMvikriyA yadA tu saMvedanakriyA pratibhAti na tadA jJAnapratibhAsa iti kathaM hetuphalabhAvaH? na ca pUrva svarUpeNa vodhaH pratibhAtaH pazcAt nayanAdisAmagrIvazAt saMvedanakriyAyukto bhAtIti kartA'sAviti vaktavyam yato yadA saMvikriyAyukto bodhaH pratIyate na tadA tatpUrvadazAvagamaH yadA ca tadavagamaH na tadA saMvidyuktAvasthAdhigatiriti na pUrvAparakA-5 lAvagatistayoravasthayoH tadabhAve ca kathaM bodhasya grahaNaM prati kartRtApratItiH? atha nIlAnubhavasamaye pUrvadazAM smaran bodhasyAnubhavaM prati kartRtAM pratipadyate, ayuktametat ; nIlaparicchedakAle bodha-grahaNayoH parasparA'saMsaktayoH samAnakAlayoH pratibhAsanAt kartRtAvagamAsambhavAt / na ca bodhasya pUrvAvasthAmadhyavasthA(sya)dapi smaraNaM grahaNAvasthA(sthAM) pratipadyata iti kathaM tat kartRtAmuddyotayituM prabhuH(bhu)? na ca bodhAtmaivAtmAnamupalabhata iti kartRtAcagatiH yato yadA nIlagrAhakamAtmAnaM bodhaH pratipA(pa).10 dyate na tadA pUrvasattAmanubhavakI(trI) pratipadyata iti kathaM grahaNaM prati janakatAmAtmano'sAvadhigacchati? na ca prAktanImagrahaNAvasthA(sthAM) nIlA'vabhAsakAle'sAvadhyavasA(vasyati) pratibhAsayoH yugapadviruddhayorApatteH tasmAt samAnakAle(lo) bodho na grahaNakriyAmupajanayituM samartha ityagrAhaka ev| kiJca, yadi vodho vyatiriktAM grahaNakriyAmuparacayati nIlasya kimAyAtaM yena tad grAhyaM bhavet 15 vijJAnaM tabAhakamiti / na ca saMvidutpattAvaparokSatayA nIlamAbhAtIti grAhyaM saMvidutpAde'pi tasyAprakAzAtmakasya pratibhAsAyogAt / tathAhi-nIlAdiroM jaDarUpatvAt na svayaM pratipattigocaratAma vataratIti darzanaM prakAzakamasyAbhyupagatam , yadi punaH svaprakAzAtmakaM nIlaM syAt tadA 'vijJaptirUpaM nIlam' iti paravAda evAbhyupagato bhavet / yaccAprakAzAtmakaM vastu tat prakAzasadbhAve'pi naiva prakAzate yato na prakAzAtmA nIlaM saGkAmati bhedapratihatiprasaGgAt / na cArthAkArakAryatayA prakAza-20 syArthasya pratyakSatA, yato'parokSAkArarUpatve tasya pratyakSatA yuktA yathA nIlasvabhAvaMtAyAM nIlasya nIlarUpatA na tu prakAzAtmanaM(naH) kAryasyodbhUteH arthakAryatayA hi tatsambandhitA prakAzasya saGgatA yathA nayanakAryatayA tatsambandhitA na tu tatsvarUpaM prkaashH| athendriyANAM jJAne svarUpA'narpaNAda(dapratyakSatA arthasya tu tatra svarUpaparicchedAt pratyakSatA, asadetat ; arthasya pratyakSasvarUpAsambhavAt yeto na nIlAdeH svarUpaM bahirunmukhatA'pratItiH(?)athApyaparA bahirunmukhatA tatrAsti tathApi svarUpa-25 mAtranimagnA pratibhAsamAnamUrtiH sA tRtIyA siddheti na tadvazAd bodhasya grAhakatA siMddho(ddhA) tanna nIla-saMvidostulyakAlaM pratibhAsanAdaparavyApArAbhAvataHsvasvarUpanimagnayorvedyavedaka(katA)na canIlatatsaMvedanadvayasya svarUpanimagnasya svatantratayAvabhAsane taduttarakAlabhAvI karma-katrabhinivezI 'nIlamahaM vedmi' ityavasAyo na syAta nahi pItadarzane nIlollekha upajAyamAnaH saMlakSyate bhavati ca tathAdhyavasAyI vikalpa iti tayoAigrAhakateti vAcyam, mithyArUpakalpanayA grAhyagrAhakarUpatAyAH pari-30 cchedAsambhavAt / tathAhi-'nIlam' iti pratItiH purovarti nIlamullikhantI vartamAnadarzanAnusAriNI bhinnA lakSyate, 'aham' ityAtmAnaM vyavasa(sya)ntI svAnubhavAyattA lakSyaparA pratIyate, 'vedmi' iti pratItirapyaparaiva kriyAvyavasitirUpA parasparA'vyatimizrasaMvittitritayA(ya)metat / nAtaH krm-krtR-kriyaavyvsthaa| bhavatu vaikeyaM kalpanApratItiH karma-kartR-kriyAvyavasAyinI tathApi nAto grAhya-grAhakatA satyA, 35 mRgatRSNikAsu jalAdhyavasAyAjalasatyatAprasakteH / na cAtra bAdhAto'satyatA prakRte'pyasya samAnatvAt / tathAhi-kalpanollikhyamAnasya karma-kartRbhAvasya nIla-saMvidoH svatantratayA nirbhAso'styeva bAdhaka iti kathaM na grAhyagrAhakabhAvo'satyaH? kiJca,bhrAnte'pi pratyaye grAhyagrAhakatollekhe(kho) dRzyate, 1-stayostadava-bhAM0 maa0| 2-vasAda-A. vinaa| 3-sAti bhA-vA0 baa0| 4 tat tasyAA0 hA0 vi0| 5-ka pra-vA0 baa0| 6-bhA yo-A0 / 7 parAha vAda-vA0 baa0| 8-vatayAM vA0 baa0| 9-kAzotmana kA-vA. bA0 |-kaashaatmkN naM kA-hA. vi.| 10 nanu ta-vA. bA. A0 / 11 yato nI-vA. bA. vinaa| 12 siddhau ta-vA. bA. vinaa| 13-dyatodaka-vA. baa.| 14-ttitvatAyAmetat bhAM0 mA0 hA0 vi0|-ttitvtaayaa matava nAta k-aa0| Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 prathame kANDena ca tadullekhamAtrabhrAntadarzanAvabhAsinaH kezAdeH satyatA / atha tatra bAdhakasadbhAvAdasatyatA, na; bAdhA'yogAdityabhidhAnAt / [?? na ca bahirarthAbhAve'pi kathaM grAhyatA'dhyavasAyAdayaH vitathadarzanAvaiseye kezakalApAdhyavasAye'pya(pyasya) samAnatvAt / athAtra satyakezagrAhyatA'dhyAropyate vitathakezAbhAve arthAbhAve tu sarvasaMvidAM na kvacit pUrvadarzanadRSTA grAhyatA vartamAnadarzane'dhyAropyate tatrA5pyaparapUrvadarzanadRSTA tatrApyevamityanAdiradhyAropaparamparA vahirarthAbhAve'pi vyavahAra nibandhanaM yuktaiveti ??] / api ca, tulyakAlaM prakAzamAnavapurnIlamudbhAsayantI(ntIM) pratItimabhyupataitya(bhyupetya) vyApArAbhAvAd grAhyagrAhakabhAve(vaH) pratikSiptaH jaiva pratItirvicAryamANA na saGgacchate kuta evArthagrAhiNI syAt ? tathAhi-anubhUyamAnamarthAka(kA)raM vihAya nAnyA prati(?)yadAbhAti yataH prakAza mAnaM nIlAdikaM bahiH antazca sukhAdi svasaMviditaM virahayya nAnyA saMvit satA(tI) kadAcit 10 pratibhAti ityasatI sA kathamarthagrAhiNI bhavet ? na ca sukhAdikamevAhaMkAra(rA)spadasya(?)taM hRdi parivartamAnaM nIlAde grAhakam, mutpAdeH(sukhAdeH) pratibhAlamAnavapupo graahktvaanupptteH| tathAhisukhAdayaH svasaMviditA hRdi prakAzante nIlAdayastu vahistathAbhUtA evA''bhAnti, na ca parasparA'saMsRSTavapuSostayoH samAnakAlayoH vedyavedakatA, tulyakAlatA(ta)yA prakAzamAnanIla-pItayorapi ratasta-dbhAvApatteH / na ca sukhAdirAkAraH svaparaprakAzatayA pratibhAsamAno nIlAdervedakaH 15 savitRprakAza iva ghaTAdInAm / yato darzanAtmanaH prakAza eva kiM vahirarthAvabhAsaH, Ahosvid darzanakAle teSAM pratyakSAtmatA? Adye vikalpe jJAnAtmanaH prakAzaH svasaMvidrUpo'nubhavaH tat jJAnasya rUpaM na bAhyArthAtmanAm anyathA pratyakSAtmatayA tyorbhedprsnggH| tanna darzanAnubhava eva nIlAnu vaH / atha darzanasamaye pratyakSaM nIlAdisyarUpaM teSAmanubhavaH; nanvatrApi darzanodayasamaye yadi padArthapratyakSatA tathAsati sAmagrIvazAt pratyakSAkAraM nIlamutpAditamiti darzanavat tat svasaMviditaM prasaktam / 20 ata eva dRSTAnto'pi atrAsaGganaH / tathAhi-savitRprakAzaH svarUpanimagna evAbhAti ghaTAdirapi svAtma. nizva(pTha) eva bhAsata iti nAnayorapi parasparaM prakAzyaprakAzakabhAvaH / api ca, Alokod(kAd) ghaTAdiH prakAzarUpaH prAdurbhavatItyAlokaH prakAzakaH syAt, upakArAbhAve vyatiriktopakAraprAdurbhAve vA ghaTAdInAM prakAzAyogAt / na cAtrAhaGkArAspaMdanaMtardanaM(damantadarzanaM) bahiHparokSAkAramartha janayati, tulyakAlatayA hetuphalabhAvAyogAt upakAryopakArakabhAvamantareNa bAhyArthAnAmantaIzAM 25cai tadya(vedya)vedakabhAvAnupapatteH sarva vastusvaM(saM)vinmAtrakameveti sthitam / [?? na ca nIlAdivyatiriktabodhAnabhyupagame nIlasvarUpaH prakAzaH pItasya prakAza na nIlaprakAza eva pItasya prakAzo'bhyupagamyate ??] tayorbhedena pratipatteH nahi nIlaprakAzaH pItaprakAzAnugAmitayA pratibhAti naupi pItAtmAnubhavo nIlA(la)svarUpAnubhavAnupraviSTaH prakAzata iti kathaM nIla-pItayoranubhavaH ? tathAbhyupagamo(me) vA sarvapadArthasaGkArya(sArya)prasaktiH / na ca 'anubhavaH' 'anubhavaH' itye. 30 karUpatayotpatteranubhavatye(syai)katA; pratipadArtha 'svarUpam' 'svarUpam' ityekatvAdhyavasAyotpatteH sarva 1-bhAsita ke-A0 haa0vi0| 2-dhAyo-vA. bA. vinaa| 3-vaseyo ke-vA. baa0|-ghse kebhA. maaN0| 4 athAtra samAnatvAdathAtra satyaM ke-bhAM0 maaN0| 5 satyaM ke-A. hA. vi.| 6-vidA na bhaaN0| 7 yukteve-A. vinaa| 8-ya tAnyA aa0| 9-mAna nI-bhAM0 maa0| 10-rapa nAnyA saM-hA0 vi0 |-rpnaanyaaN saM-bhAM. mAM0 |-rp nyA saMvi zata kdaa-aa0| 11-kAraspadasyaM taM vA0 bA0 |-kaarsptN haa0| 12-kamutpAdAdeH vA. bA. vinaa| 13-saMspRSTa-vA0 baa0| 14-khArAkAbhAM0 mAA. hA0 vi0| 15-rzanA kA-vA. vA. vinaa| 16-duupaaNnu-aa| 17 darzanAnubhava eva nIlAnubhavA eva nIlAnubhavA'tha darzanAnubhavo eva nIlAnabhavo'tha darzanasama-vA. baa0| 18-bhavo't prdrsh-aa0| 19 yadapi padA-vA. bA. vinaa| 20-nizvaya e-A0 |-nishcy e-bhAM0 mA hA0 vi0| 21 AlokoDaghaTA-hA0 / Alokoda ghATA-vA0 baa0| 22-bhAve'pi vya-A0 / 23-spadanaMtadarzanaMtadarzanaM bahiH-A0 |-spdntrdrn bahi pa-vA. baa0| 24-stadRzAM vA0 bA0 |-stdeshoN A0 / 25 ca nahmavedaMka-bha0 mAM0 / ca naavedk-aa0| 26 sarva vasukhaMvi-mAM0 / sarva trasu. khvi-bhaa0| 27-kAzana nIlaprakAzana nIlaprakAza eva vA0 baa0| 28-kAzAnurAgitayA vA0 bA0 vinaa| 29 nApi cAtmAnubhAvA nIlAsva- mAnApi vAtmAnubhAvA niilaasv-bhaaN0| 30-tayA (rakAnu)-vA0 baa0| 31-tpattira-bhAM0 maaN0| 32-dArtha svarUpaM mityektvaa-aa0| Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 357 padArthAnAM svruupsyaiktaaprskteH| [?? atha pratyakSa eva paidArthasvarUpApratyakSaM tadUpatve grahaNarahitasye(syai)va tasya prtibhaasprsnggH| atha vyatiriktaM pratyakSasvarUpam eva(va)sati sAmagrIvalAdupajAtaM tadekatva. bhAsanam nIlAdestu parokSatvAt svarUpA(pe)Na paricchedAsambhavaH / na cAdhyakSAvabhAsamAnarUpodaya(ye) nIlamadhyakSIbhavati bhinnAbhinnavikalpaprasaGgatonupapatteH ??] / athAdhyakSa nIlamaparokSasvabhAvaM janayatIti grAhakam nIlAdestvadhyakSarUpatayA janyamAnatvAt grAhyatA, asadetataH ekakAlatve nIla-5 -darzanayorjanyajanakabhAvAyogAt bhinnakAlatve darzanabalAdhyakSarUpatayopajAyamAnaM svaprakAzakamiti kathaM grAhyatA bhavet ? api ca, yadi prakAzavikalaM nIlaM sidhyati tadA prakAzarahitasya nIlasya prakAzamAvirbhAvayantI buddhirbhaved vedikaa| na ca darzanavikalasya paricchedaH saMbhavati tasya darzanenaiva paricchedAt / yadA tu darzanamutpadyate tadA tatkAlA(lI)namevArthamavabhAsaya(yi)tumalam pUrvasattAM tu tasya kathamadhigacchati? na ca pratyakSamaparaM prAgbhAvamarthasya vetti tatrApyaparAparapratyakSAbhyupagamAdanava.10 sthaavp(sthaap)tteH| ne cArthasya prAgbhAvamantareNa pratyakSatAnupapattastasya prAgbhAvo'numAnena sAdhyate, pratyakSa(kSA)bhAve'numAnasyApravRtteH / yadi prAgbhAvo'rthasya pratyakSataH siddhaH syAt tadA tatpratibaddhotarakAlabhAvipratyakSAdanumIyate na cAdhyakSodayavelAyAH prAgarthasattA siddheti tatpratibaddhatayA darzanalakSaNasya liNnggaisyaaprtiptteH| na tato'pyarthaprAgbhAvaH sidhyati / na ca prAgarthasya prAgbhAvaH sidhyati, na ca prAgarthasadbhAvamantareNa niyatA(ta)deza-kAla dazAparigatadarzanAnudayaprasaktiH svapnAdau tathAbhUtArthAbhA-15 ve'pi kutazcid vAsanAdenimittam(ttAt) pratiniyatAkAradarzanAdayo(nodayA)nubhA(bha)vAt arthasya ca niyatAkAradarzanAhetutA / jAgraddazAyAmapi prAgbhAvino(vitA) na siddhA / na ca prAgarthasattAvirahe bhavato'pi kiM pramANamiti kartta(vaktavyam, yato yathA nIlaviviktatayA nItAkArasya paricchedAt tatra nIlarUpatA'bhAvaH tathA parisphuTapratibhAsasya nIlAkArasya vartamAnatayA pratibhAsanAt tasya pUrvarUpatAvirahaH yadi hi tat tadrUpaM syAt tathA(dA) tathaivAvabhAseta na hyanyarUpamanyarUpeNa 20 pratibhAti darzanasya vaita(tathya)prasaGgAt / na ca vartamAnapratibhAsaM nIlaM pUrvarUpatayA pratibhAtIti pUrvarUpatAvirahastasya siddhaH yathA ca pUrvarUpatAM na kiJcijjJAnamAvedayati tathA kSaNabhaGgaM sAdha. yadbhiH pratipAditamiti nehocyate / tadeva(vaM) darzanakAla eva nIlAderavabhAsanAnna graahytaa| [?? ne ca tadarzanoparatAvapi pairadRzi nIlAderavabhAsanAt sAdhAraNatayA grAhyatA darzanA(na) punarasAdhAraNatayA vasantAnAntara iti grAhakam sAdhAraNatayA padArthaparicchedAsaMbhavAt / tathAhi-sva-25 darzane vastu pratibhAtIti svasvadRSTatayA pratIyatAm narAntaradarzanaparicchedaina(ma)ntareNa taTa(da)STatayA kathaM tatparikalpanA / na hi paradagamananta(gavagamamanta)reNa tadeva(tadva)gamyatA na ca tasya pratyetuM 1 padArthasvarUpapadArthasvarU pratyakSaM vA. baa.| 2-rahitAsyaiva vA0 baa0| 3-va sa ta-bhAM0 mA / 4-bhAsa pratyakSa-bhAM0 maaN0| 5-pam sati vA0 baa0| 6 jAtaM tadekavabhAsatam vA0 bA0 |-jaatN ta tadekabhAsaM tam bhAM0 mA0 |-jaatN ta tadeka bhAsatam hA0 vi0| 7-tvAdrUpeNa A0 haa0vi0|-tvaa peNa bhAM0 maaN0| 8-mbhavo na cAdhyakSAdrapeNa paricchedAsaMbhavo na cAdhyakSAvabhA-bhAM0 mAM0 |-bhvaavo na cA ----rUpAdaya-vA. baa0| 9 bhinnA vi-vA. baa0| 10 darzanaM balA-vA. bA. vinA / 11-mAnasva-vA. bA. vinaa| 12-kala nIlamiti si-A0 |-klN si-vA0 baa0| 13-kAzamAvirbhA-bhAM0 m0| 14 buddhirbhAvadikA vA0 bA0 / 15-kalpasya vA0 bA0 / 16 tadA tadA tatkAlAname. vA-bhAM0 mA0 / 17 tatkAlAnavimevArtha-vA0 bA0 / 18-vasthA-vA0 bA0 / 19 na vA-A0 hA0 vi0 / 20-baddhAtibaddhottara-bhAM0 maa0| 21 na vA-vA. bA. A. hA0 vi0| 22 liGgasyAlapra-bhAM0 maaN| liGgasya liGgasyApra-A0 / liGgasyapra-vi0 / 23 tadAbhU-vA0 baa0| 24-dazanAda-bhA0 maaN0|-drshd-aa0 / 25-kAladarzanahetu jAgra-vA0 bA0 vinaa| 26-bhAse na hya-vA0 bA0 vinaa| 27-sya vetahA0 vi0 |-sy ceta-bhAM0 mA0 / 28 pUrva rU-bhAM0 maa0| 29 na ca maIrzano-vA0 baa| 3. tadA rzanopa-mAM0 / trshnop-bhaaN0| 31 paridR-bhAM0 mAA. hA0 vi0| 32 svasaMtAtAnAntara-vA. bA0 / sva tAnAntara-bhAM. maaN0| 33-bhAtIte sva-vA. bA. bha. mAMhA. vi.| 34-pratI tAnatA. nta-hA0 vi0| 35-danAntare-mAM. hA0 vi0 |-dnaatre-bhaaN0| 36-Na dRSTa-bhAM0 mA0 / 37-kalpya. tAM na vA0 bA0 / 38 na ca sya vA. vA0 / atra 'tadvagamyatA tasya pratyetuM zakyA' iti pAThaH sNbhaavyte| Yen an Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 prathame kANDe zaktA yataH sAdhAraNatayA svasantatAveva pratibhAti na santAnAntara prati sAdhAraNamarthasya prakAzayati anvayabalenAnumAnasya pravRtteH tasya ca sAdhAraNa eva paricchedAt , nAnumAnaM 'adRSTamevAyamarthamavagacchati' iti evaM sAdhAraNatAM vastunaH pratipAdayati yathA ca sAdhAraNamAyAM(NatAyAM) na kiJcit pramANaM pravartate tathA pratipAditamadvaitaM niraakurvdbhiH| tato'sAdhAraNatayA bodhavannIlAdikamapi 5hRditA ??] na ca samAnakAlapratibhAsa(sA)vizeSe'pi cidrUpatayA bodho grAhakaH arthastvacidrUpatvAd prAhyaH yato darzanasyAparokSAtmataiva cidrUpatA aparokSatAvyatiriktAyAH cidrUpatAyAH kenacidapratipatteH sA ca nIlAderapi svarUpabhAsamAnamUrterastIti kathaM nA(na) bodhAtmakatA? na ca nIlAdevahIrUpatayA prakAzanAd grAhyatA, saMvido'pi(?)nIlAdikamapi hRdi pratibhAsa(samA)nAyA bahIrUpatAsadbhAvAd grAhyatAprasakteH [?? atha saMvido grAhakatvaM bAhyonmukhatayA prakAzatA, asadetat; saMvidAkAra10vyatirekeNa taMtra tasya bhedapratItekatA evaM tarhi padArthAnubhavo'pyadhyakSato minnaH pratibhAtIti kathamekatvAdhyavasAye'pi na tasya bhinnatA ??] tato nIlAtme(tmai)vA'parokSarUpaH pratibhAti tayati. riktasyAnubhavAtmano nIlagrAhakasyAdarzanAt svarUpeNApratibhAsamAnasya cArthavyavasthApakatvAsaMbhavAt svasaMvedanarUpI nIlAdayaH siddhAH / atha prakAzamAnanIlavyatiriktaprakAzAbhIvA(vAt) 'nIlasya prakAzaH' iti bhedapratipattirna syAt, asadetat ; bhedAbhAve'pi 'zilAputrakasya zarIram' iti 15 bhedAdhyavasAyadarzanAt / athAtra abhedasya pratyakSatAd bhedA vAcyate (kSatvAd bhedo baadhyte)| nanu nIla-taddhiyorapi "bhedollekhaH kalpanAracito'vinirbhAgAvabhAsAd bAdhyata eva [?? adhyakSata parokSA saMvidapagamyate tenAparokSanIlAvabhAsataduddharapi paricchedapurisacchiriti na dUSaNAvakAzaH pairokSeva buddhirarthamudbhAsayati ??] arthastu bahirdezasaMbaddhaH pratyakSamanubhUyate / Aha ca bhASyakAra: "sa hi bahirdezasaMbandhaH(vaddhaH) pratyakSamupalabhyate" [mImAMsAda pR07 paM0 23] iti, asadetat / 20QTyadhyakSatAmantareNa nIlAdestadvAhyatvAyogAt / yadi hyaparokSA buddhiIlapratibhAsakAle bhaveta tadA yujyeta vaktum-'buddhirarthAn gRhNAti' iti, yadA tu buddhistadA na pratibhAti tadA nIlAderaparokSasyA'prAdurbhAva evoktaH syAt na grAhyatA / kiJca, yathA parokSArthasadbhAvAt tadavabhAsinI buddhiranumIyate tathAtmanA(no) vyApArAdhyakSatayA pratibhAsanAt sA tadavabhAsinyapyanumIyatAm / na cAtmano. 'pi grAhikA 'aham' iti buddhirastyeva iti vaktavyam, parokSatve tasyAgrAhakatva(tvA)yogAt 25 svarUpeNa vAtmA pratibhAtIti svasaMveda(dya) eva yuktaH / [?? na cAtmA sattAdirUpeNa grohyaH (grAhakaH) tatpakSarUpeNa grAhya iti grAhyagrAhakayorbhedo'stIti vaktavyam, sattAdiparicchede Atmapari 1 zaktyA ya-A0 / 2-nasya vR-vA0 bA0 vinaa| 3-mAnamaha-vA0 baa0| 4-martha vagabhAM0 mA. A. hA0 vi0| 5-NatAM vAstu-vA0 baa0| 6-mAyAyAM vA. bA. vinaa| 7 advaitanirAkaraNaM ca pR0 285506 / 8-yA vAdhavannIlAdikamape hRditA vA0 baa0| 9kathaM taaNbo-haa| 10-hyataHprabhAM0 mA0 A0 haa0vi0| 11 tatra syA me-vA0 baa0| 12-pratIterneka-A0 hA0 vi0| 13-syAdarzanAdarzanAt vA0 bA0 bhAM0 mA0 hA0 / 14-sya vA-mAM0 vinaa| 15-pAdI nI-vA0 baa0| 16-bhA. vanI-vA. bA. vinaa| 17-dAvyaya-vA. bA. bhAM. mAMhA. vi.| 18-tadvitayo-bhAM0 mA haa0vi0| 19 bhedAllekha dAllekha ka-bhAM* mAM0 / bhedAllekhaka-A* hA0 vi0 / 20-racitovanirbhAgAdvibhAsAda A* hA0 vi0 |-rcitovnirbhaagaadvi bhA d bhAM0 mA / 21-dhya ta pa-vA0 bA0 / 22-parokSe ca vA. bA0 / 23 "sa bahirdezasaMbaddha ityanena nirUpyate"-zlo0 vA. zUnya. zlo. 79 pR. 291 / "sa bahirdezasaMbaddha ityanena nanUcyate"-tattvasaM. kA. 2070 pR0578 / "AkAravAn bAhyo'rthaH sa bahirdezasaMbaddhaH pratyakSamupalabhyate ityanena pranthena bhASyakRtA zabareNaxxxpratipAditam"-tattvasaM* paJji0 pR. 578 50 15 / 24 buddhyedhyakSatA-mAM0 / budhyakSatA-hA0 vi0| 25-rAkSa-vA. baa0| 26-mAhAkatvayo-vA. yaa0| 27-Na cA-vA. baa0| 28 na vAtmA haa0| 29 prAhAH vA. bA. aa0| 30-cchede AtmanA paricchedAt A0 hA* vi0 |-cchede tmanA'paricchedAt vA. bA. / Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 359 cchedAt / yadi hi sattAbodhaparicchedena tadA AtmasattAdiparicchedo'nyathA sattAdeH sarvatra bhAvAd vAtmasattA paricchettu bodharUpa evAtmano'pratyakSateva bhavet tasyAnyarUpAbhAvAt na ca bodhakaipa va (eva) AtmA pratyayAntareNa prakAzyate tasya prakAzarUpatvAt yo prakAzAtmaprakAzAtmakaH svarUpeNaiva tasya prakAzanAt ?? ] tato yadyAtmA prakAzyate tadA svasaMvedanarUpa evAvagantavyaH yathA vA (cA) tmA aparaprakAzAbhAvAt svaprakAzaH nIlAdayo'pi tathaivAbhyupagantavyA stenAmapyaparaprakA- 5 zAsaMvedanAt / yadayuktam- 'buddhiH parokSA' iti, atrApi buddheH pratyakSatAprasaktiH / [ ?? tathAhi arthApratyakSatA buddhisattA tat tasyaivAvyaktaM svarUpam yadi padArthasvarUpA yA pratyakSateti sarvaH sarvadarzI bhavet / athaitaddoSaparijihIrSAyAM dvayAdi sAmagryantargataH pratiniyata evArthaH kasyacidadhyakSI bhavatItyupagamyate; nanvevaM sAmagrIvazAt kasyacidarthasya pratyakSaM svarUpamupajAti (ta) miti svasaMviditamevArthasvarUpamAyAtam / 20 atha darzana sattApUrvasya pratyakSatA tarhi parokSatayA tasyA apratibhAsane tadavyatiriktapadArtha pratyakSatAyA apyapratibhAsanAdarthaH pratyakSo na bhavet / na ca pratyakSatAyamArthaH na tu tasyAM viditAyAmiti vaktavyam, tasyA aMvedane pratyakSIbhUtArtho'vedanAt / yatazcakSurAdisAmagrItaH prAdurbhUtArthapratyakSatAyA eva bhAti tadArthaH tadviziSTatayA pratyakSIbhavan vidito bhavet pratyakSatA'navagamAt tatparigato vAtmAnavagata iti haatravyakSaH ? yadi hi pratyakSAkAratayA pratibhAti tadA pratyakSo'rthaH yathA nIlaM nIlAkAratayA 15 paricchinnaM nIlamiti vyavasthApyate nAnyathA / na cArthaH pratyakSatayA pratItA (pratibhA) tIti darzanagocarAtikrAntatvAdavyatirikta viSaya saMvido'pyaprakAzanAyAta mAnyatyanavazeSasya jagataH ?? ] na ca pUrvamarthAvabhAsaH pazcAd darzanAntareNa buddheranavasthAprasakteH / yadi punarairthasya pratyakSatA aparokSA buddhistu pairokSA (?) vagamAt tarhi cakSurAdisAmagrIbalAdupajAyamAnI saivArthasya pratyakSatA prakAzamAnA pratipuruSaM bhedamAsAdayantI buddhirastu tadudaye'rthaparicchedAdivyavahAra parisamAptervyarthA'parA buddhiH nArtha- 20 pratyakSatAnibandhanamaparA buddhirabhyupagantavyA tatra tasyAH sAmarthyAdarzanAt yatazcakSurAdisAmagrI sadbhAve pratyakSaitoda (de) ti tadabhAve notpadyata iti tanmAtradRSTasya kalpanA saivArthasya pratyakSatA prakAzamAnA prati puruSaM bhedasaMgAt tato buddhiH pratyakSA abhyupagantavyA tadabhyupagame ca tadyatiriktArthAnAmapratibhAsanAnnirastArthasadbhAvAt pakSatA (?) vA buddhirevAstu nanu yadi buddhereva nIlAdyAkArastathAsati 1- tAbodha pAparicchedeta tadA vA0 vA0 / tAvodhe p-aa0| ttAvodha pa-bhAM0ma0 / 2-sattAsa pa A0 / 3cchede tu bodhasyaiva grAhyatvAtato vodharUpa vAtmAno vA0 vA0 / 4 bodhasyaiva grAhyatvAt tato bodharUpa-A0 hA0 vi0 / 5-rUpa cAtmA bha0 mAM0 / rUpaM vAtmA vi0 / 6 hyaprakAzAtmakaH A0 hA 0 vi0 / hyaprakAzAtmakaH savyatiriktaM svaprazamapekSate nanu yaH prakAzAtmakaH svarU-vA0 vA0 / 7 yathAtmA A0 / 8- kAzate vA0 vA0 / 9 - thAhyarthApratyakSatAprasaktiH tathAhyarthApratyakSatA vuddhisattA A0 hA 0 vi0 / 10- satto ta tasyaiva vyaktaM vA0 bA0 / 11 tasyaiva vyaktaM hA0 vi0 / tasyai vaktavyaM svaA0 / 12- svarUpamavyaktatA tathA sarvArthAnAM svarUpAyAM pratyakSa-A0 hA0 vi0 / svarUpamavyaktatA tathA sarvArthAnAM svarUpA yAtpratyakSa - vA0 vA0 / 13 - hIrSAyaM dviyAdi - vA0 bA0 / 14 - tIbhyupaga- bha0 mAM0A0 hA0vi0 / 15 natvevaM vi0 / 16- pamupajAtamupajAtimiti A0 vinA / 17- sattAt pU-vA0 vA0 / 18 - sane vadavyatiriktapadArtha pratyakSatAyA apyapra-A0 / sane tadavya kSatAyA apyapra-bhAM0] mAM0 / 19 na saMbha-A0 | 20 asa (saM) ve vA0 vA0 / 21 - rthAveda - A0 / 22- tAya eva bhA-bhAM0 mAM0 A0 |-taay evA bhA-hA0 vi0 / 23- mAtat tpa-A0 hA0 / 24 kathamavasA-vA0 bA0 / 25-sAdadhya-A0 | 26 nIla nIlA - vA0 bA0 vinA / 27 na vArthaH A0 hA0vi0 / 29 - mAnyatyanavazeSasya janagataH aa0|- mAnyanavazeSasya jagataH hA0 vi0 / 31 - radhisya A0 / 32 parokSavagamA tarhi vA0 vA0 / 33-nA sevArtha bhAM0 |-naa syaivArtha - mAM0 vi0 / 34- zamanA pravA0 bA0 / zamAnA pu-A0 hA0 vi0 / zamAnAM pu-bhAM0ma0 / 35-mAptevya - vA0 vA0 vinA / 36 tasyAH sA-va'0 bA0 vinA / 37 - kSatAditi vi0 / kSatAdati bha0 mAM0 A0 hA0 / 38-bhAva notpadya iti vA0 bA0 / 39-nA sauvA - A0 / 40 - rastyartha sadbhAvAtpakSatA vA vA0 vA0 / 28-tiriktaM vi-A0 / 30 - ravasthA - vA0 bA0 / Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 prathame kANDegrAhyagrAhakAkAradvayasya saMvedanA(na) mekaM jJAnaM bhavet ne cAkAradvayamAbhAti nIlAderevAkArasya bhAsanAt , naitadevam ; dRzya-darzanayorekAdanirbhAsAdevAkAradvayapratibhAsAbhAvAt / yadi punarlAhyAkAro grAhakAkArazca pRthak pratibhAtastato bhedapratibhAsA(sAt) jJAnAdvaitameva na bhavet tasmAd dRzyadarzanayorekAkAropalambhAdekatvaM vyavasthitamiti bhrAntajJAnAvaseya iva rajatAkAraH satyadarzanA5dhigamyo'pyasau jJAnakhabhAva eva / [?? na ca bahIrUpatayA pratibhAsanAd bhrAntasaMvidavabhAsino'pi rajatAsiddhAttasaMvidrUpatA siddhA tasya bAhyArthatve'pyavahAro bhedaprasakteH / na ce styaastyyoloketraabhyaaN vyavahAra bhedaH vitathAjJAnAvAsinastasyAlaukikatvaparijJAnAbhAvAnna tAvadasyAlaukikatvam tajjJAnAdeva tatra tasyApratibhAsanA yadi tu taMtra pratibhAseta tadarthakriyArthinastatra vRttirna bhavet / athAlaukiko'pi rajatAdiaukikatayA 10 tatrAvabhAsata iti pravRttiratve(stve)vamalaukikatayA tatra bhAtIti viparItakhyAtiriti na sarveSAM pratibhAsamAnAnAM satyatA / kiJca, alaukike laukikaM rUpaM tasya siddhyat kiM satyam , utAsatyaM kathamavabhAti ? atha satyam na vyvhaarbhedH| yadi punarailaukike yallaukika rUpamAbhAti tadA laukikarUpatayA satyam ; nanvatrApyalaukike yallaukikaM pratibhAtaM tat kiM satyatayA; uta asatyatayA? yadyasatyatayA kathaM pravRttiH ? atha satyatayA kathamalaukika rUpaM tasya sidhyet ? kiJca, yadyalaukikaM rUpaM 15pratibhAtaM svarUpeNa na gRhyate "kiM vA laukikatvaM pareNAlaukiketararUpeNa gRhyate tadapyapareNeti nirA(ra)vasAno(nA) laukikaparamparA samAsajyeta / ??] [?? yadi punarvitathadarzanaM viparItakhyAtirabhyupeyate tatrApi vaktavyam-kiM viparItAkhyAtiH,AhokhidU viparItasya vastuno viparItAkAraNe(kAreNa) khyAtiviparItakhyAtiH? tatra prathame vikalpe kiM svarU pApekSayA viparItakhyAtiH, Ahokhit khyAtAnantara(rA)pekSayA sarvaiva khyAtiH viparItakhyAti(tiH)? 20 AhostadAtrApi vaktavyaM kiM tadaikA(daiva) vottarakAlam ? yadi tadaiva tadA virodhastathAhi yadi tadA virodhastathAhi yadi tadA khyAtiH kathaM svarUpavirahalakSaNA viparItatA'tha svarUpapracyutiH kathaM kiM sA khyAtiH satI athottarakAlaM khyAterabhAvastathApi kaithaM viparItA khyaatiinaamuttrkaalprcyutervipriitkhyaatiprskteH| atha dvitIyo vikalpastatrApi khyAtyantarApekSayA sarve(vai)va khyAtiviparItakhyAtiriti sarvakhyAteparItyaprayu(prasa)ktiH, yadi punarvaiparItyaM zuktikAdi rajatAdyAkAreNa viparItena khyAtIti 25 viparItakhyAtirityatha pakSAbhyupagamaH so'pyayuktaH, anyarUpeNAnyasya paricchedAyogAt / tathAhi-kiM 1 grAhyAyA-A0 vinaa| 2 navA-vA0 bA. vinaa| 3-tadeva -bha0 mAM0! 4-sAdekAkAvA. bA. vinaa| 5 bhavet tasmAd darzana-A0 / bhavet ta tasmAda drshn-vi0| 6-ddhAnna saM vA0bA. aa0| 7 tasyA bA-A0 / 8-rthatte'-vA0 bA0 / 9 ca satyayorlo-bhA0 maaN| 10-rabhedo ta-vA0 bA. vinaa| 11-bhaasitst-bhaa0| 12 tajJA-vA0 baa0| 13 tava pra-bhAM0 / tada pra-bhAM0 saM0 / mAM0 14-bhAsena tdrth-maaN0|-bhaasit tdrth-vi0| 15-ratvevasalau-hA0 vi0 |-rnvevmlau-vaa. bA. A0 / 16 sarveSAM pravRttibhAsa-hA0 vi0| 17-nAnAM srvtytaa| kiJca, alaukike rUpa tasya sidhyet kiM sty-vi0| 18 satyatA kiMvA laukike laukikaM rUpaM tayA satyaM nanvatrA-A0 / satyatA kiMvA laukike rUpatayA satyaM nanvatrA-vi0 sN0| 19-kikaM rUpa sasya sidhyan kiM matyamAM0 |-kikN rUpa sasya sidhyat ki matya-bhAM0 |-kikN rUpa tasya sidhyet kiM satya-hA0 / 20-bhAsiti vA. bA. vinaa| 21-ralaukika ya-hA0 vi0|-rlokike ya-bhAM0 maa0| 22 tadA loki-bhaaN0maa0| tado loki-hA0 / 23-yA yadyasa-vA. bA. bha. mA. hA. vi0 |-yaa uta asatyatayA ? yadyasa-vi0 sN0| 24 tasyA siddhaut aa0| 25 yadyallau-vA. bA. vinaa| 26 kiMcAlauki-hA0 vi0 / kiM vA loki-bhAM0 mA0 / 27-sAno'loki-bhAM0 mAM. hA0 vi0| 28-darzana vi-mAM0 A0 vi0| 29 Ahovita khyAnantarApe-vA0 baa0| 30 khyAti viparItakhyAti AhohA. vi. / khyAtirviparItakhyAtiH aho-vA. baa.| 31-vyaM ki tadaikA cautt-bhaaN0| 32 katha vi-bhAM. maaN0| 33-parIte'khyA- bha0 |-priitokhyaa-aa. haa0vi0| 34-kAriNa hA0 vi0 / -kAraNa aa0| Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / rUpadvaya nirbhAse'dhyAropaH kalpyate, utaikarUpanirbhAse ? yadi prathamaH pakSaH tadA dvayaM zuktikA rajataisvarUpaM cAtmasvarUpeNApekSayA sarve ( vai) va khyAtiH / athaikaM rUpaM tatra cakAsti tatrApi yadi rajatamekaM svarUpeNa bhAti kathamayAropo'nyAkAraparihAreNa tasyaivaikasya pratizA (tibhA) sanAt / atha zuktikA svarUpeNa pratibhAti tatrApi na viparItakhyAtiH anyarUpaviviktAyAstasyA eva paricchedAdanyasyAnyAkAreNa pratibhAsanA ( bhAsana ) mantareNa nA rajatadRggrAhyo parimalAderapi rUpadRggrAhyatAprasakteH // 5 kiJca, yadyapare (ro) kSatayA 'rajatam' rajatasaMvidavabhAsayati kathamasyA viparItakhyAtitvam ? 'na cAnyadeva dezAdimad rajatamanyadezAditayA'vabhAsayatIti viparItakhyAtiH yato dezAntarAdimattA rajatAdeH kiM tenaiva darzanena gRhyate, Ahosvit pUrvadarzanena ? tatra na tAvat tenaiva tatra varttamAnadezAdimattayA rajatAderavabhAsanAt taddhi taddezAdimattayaiva tAvad gRhNAti na pUrvAdimattayA / atha pUrvakAladimattvaM rajatAderavabhAsayati, nanu tadapi taddezAdimattvameva tasyAva 10 bhAsayati tadAnIntanadezAdimattvaM tadanavabhAsane ca kathaM bhrAntadarzanAvaseyasya rajatAdestena pUrva dezAdimattAvagate staMtrAnyadezAdinAdimAnartho'nyadezAditayA vitathadarzane pratibhAtIti vaktavyam, na ca vAdhakapramANaM bhrAntadyagavagatarajatAderanyatra dezAditAmAvedayati yato bAdhakapratItirapi rajatAdikamalIkatayA Avedayati natvanyadezAditayA nahi sau 'anyadezAdI (di) rajatam' ityavagacchati kintu 'nedaM rajatam' iti / yadi ca bhrAntadRzi pratibhAsamAno rajatAdistaddezAdau nAsti tarhi jJA 15 nasyaivAbhAvAkAro nArthasyeti kathaM na jJAnasya nirAlambanatA ? nirAlambanatvaM hyArthasannidhinirapekSasya jJAnasya janma taccoparataprameyANAmarthasannidhinirapekSatvAt svapnAdipratyayA ( yAnA ) mastIti na dRssttaantaasiddhiH| yadi ca svapnAdidarzanaM vizadAvabhAsyapyanyadezAdyarthaviSayaM parizuddhadarzanamapi yathA pratibhAsanaM pUrvanAM vanaM kiM nAbhyupeyete atha parityAgo bhavet / atha bAdhake'parabo (bA) dhakAntarAbhAvAt tasya varttamAnAvabhAsakatvaM nai tu bAdhakAbhAvapratyaye'bhAvapratyayAvatArAt pUrvadRzArthagrAhitA neMnu 20 bAdhakai vitterapi pUrvaparijJAtaya~jatA (tarajatA) dyabhAvaveditvaM bhavet nahi kazcid vizeSo varttamAnAnubhavaM prati bAdhaka -darzanayoH yato rajatadarzanamatItaviSayagrAhi bAdhakaM tu varttamAnArthasvarUpAvedakamiti vibhAgo bhvet| atha bAdhake aparavAdhakAntarAbhAvAt tasya varttamAnAvabhAsa~katvam na tu bAdhakAvabhAsapratyaye'bhAvapratItiH pUrvamabhAvapratIti kiM nopeyate / naiM cAparabAdhakAbhAvAt tatrApi varttamAnArthagrAhitvamiti vaktavyam, tatrApi tatparyanuyogAdanavasthAprasakteH / na ca satyardane ( tyadarzane) 25 saMvAdeyAt (vAdAt) sAMpratikArthagrAhitvam bhrAntajJAne tu viparyayAt pUrvadRSTAvabhAsitasaMvAdasyaivAyogAt / tathAhi - kimuttarajJAnodayaH saMvAdaH, utArthakriyAprasR ( sU ) tiH ? yayuttarajJAnodayaH sa kimekaviSayaH, bhinnaviSayo vA ? yadyekaviSayastadA taimirikasya "keza du ( kezoNDu) kA diviSayo jJAnA 361 / 11 tAd gR | 1 kalpate hA0 vinA0 / 2-dhama pavA0 bA0 vinA 3-tasvarUpaM vAtmarUpeNapekSayA sa - vA0 bA0 |-tsvruupN cAtmarUpeNApekSAyAM sa - hA0 |-tsvruupennaaNpekssyaa sabhAM0 ma0 / 4 savaiva A0 hA0 vi0 / 5 khyAti thaikaM vA0 bA0 / 6- dhyAropAnyAkArakapa - A0 / 7- stasya e-vA0 bA0 / 8-sAnantareNa rajatadRggrAhyA pa-vA0 bA0 9 parItatvam A0 | 10 na vA vA0 vA0 vinA / vA0 bA0 | 12 - lAdisadrajatA - A0 13- ti natu ta bhAM0] hA0 / 14 pUrvAdezAdimattAvagatestatrAnyadezAditayA mAM0 / 15- stannAnya- vA0 vA0 / 16 sAmAnya vA0 bA0 vinA / 17 sane ra vA0 bA0 vinA / 18- bhAsasyApya - vA0 / 19 - zAnyartha - hA0 vi0 / - zAdinyartha - bhAM0 ma0 / bA0 vinA 20- mAna pU-bhAM0 / 21 yate 'pa pari-bhAM0 |-yte 'tha paribhAgo vA0 vA0 / 22 - vAt tasyA va hA0 vi0 / 23 na nu bA - vA0 vA0 mAM0 vinA / 24 natu vA - vi0 / 25 - kacitte vA0 vA0 / 26-yajJatA-vA0 bA0 vinA / 27- satvam vA0 vA0 // 28 na nu vA vA0 vA0 mAM0 / 29 - bhAvapratItitayatIti kiM vA0 vA0 / bhAva apratIti nayatIti kiM hA0 / bhAva apratIti kiM vi0 / 30 na vA hA0 vi0 / 31 kezAdudakA - vA0 bA0 vinA / "yathA cirakAlInAdhyayanAdikhinnasyotthitasya nIlalohitAdiguNaviziSTaH kezoNDUkAkhyaH kazcinnayanAgre parisphuTati athavA karasaMmRditalocanarazmiSu yeyaM keza piNDAvasthA sa kezoNDUkaH" 1, 1, 5 zAstradIpikA * yukti snehaprapUraNIsiddhAnta0 pR0 99 paM0 27 / Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDentarodayaH saMvAdaH syAt / atha bhinnaviSayastadudayaH saMvAdastatrApi yadi nAma viSayadarzanAntaramudayamAsAdayati pUrvadRzastu satyatve kimAyAtam ? anyathA rajatajJAnasya zuktikAjJAnodayAt stytvprsktiH| athArthakriyAprasUtiH saMvAdaH nanvarthakriyApi pUrvAnubhUtAdevodakAdeH kiM nAbhyu. pagamyate ? athAvidyamAnaM pUrvAnubhUtaM jalAdi na pAnAdyarthakriyAmupajanayituM samartha(tha) tarhi svapnAdi5darzanamapi tadavidyamAnaM kathaM janayitumalam / nahyavidyamAnasya tatrApi kAraNatvaM yuktam cirata rAtItasyApi tatprApteH / na cArthakriyA-jJAnayoH kazcid vizeSo yato jJAnamarthamAsAdayati / nArthakriyA arthAbhAvena dRSTeti sa~nnA(ni)hitArthA janmA na~nu tathAbhUtArthAbhAve'pi svapnadazAyAmarthakriyopalabhyate evaM jAgrahazAyAmapi pittopahatatanormalayajarasAdisaMsparzI dahannivAsA kathaM nArthakriyAnyathA dRSTAntasaMvAdaH iti sarva vAsanAprativaddhaM darzanaM vAhyArthasavidhAnakriyamiti svarU10 papratibhAsAH sarvatra pratyayA nA(na) bAhyArthAvabhAsina iti vyavasthitam ??] / te(tena) 'nArthAbhAva pratyakSavedyastatra bahirarthapratibhAsanAt' iti nirastam bahirarthapratibhAsanasyoktanyAyenAsiddhatvAt / [?? na ca pratyakSatorvA bhAvaH sAdhyate yataH pratyakSavirodho doSaH pakSasya syAt / api tu prakAzarUpatA nIlAdInAM sAdhya(dhyA) sA tu yathoktaprakAreNa pratyakSasiddhaiveti kathaM na vijJapti mAtratA? pratyakSapratIte ca jJAnamAtre na kiJcidanumAneneti? na ca tadbhAvAdoSAvakAzo'smA15 kam , na ca 'sahopalambhaniyamAt' iti hetUMpanyAso vyartha iti vaktavyam , 'paraM prati vyavahAra sAdhanAya tasyopanyAsAt / yo hi nIla-taHsaM(tatsaM)vidorapratIyamAnamapi pratyakSato bhedaM nIlasya saMviditi kalpanAvazAt pAramArthikaM bhedamicchati tasya nIla-taddhiyoH pRthaganupalambhAt pRthaktvaM na yuktamiti pratipa(pA)dyate upalabdhirhi satvam na ca nIla-taddhiyoH krameNa yugapad vA bhedo. palabdhiH saMkhyavyatirekeNa tatsaMvida ityanupalabdhenI(nI)lavyatirekeNa tatsaMvida ityanupalabdhirbheda 20tayonirAkaroti nai tannIla-taddhiyorabhedaH pratyakSaviruddha iti nirAkRtaM draSTavyam / na ca nIla-taddhiyorabhede pratyakSasiddhe kimanumAnaprasAdhyamabhedavyavahArayogyatAyA iva (eva) sAdhyatvAdityu. tatvAt na ca shoplmbhniymo'siddhH| nIlapratyakSatAvyatiriktasaMvido nirAkRtatvAt yato na bodharUpI boddhastadvayatiriktaispaSTA yena tadanupalambhAt sahopalambho'siddhaH syAt / api tu sukhAdinIlAdipratyakSataiva saMvit tanmAtraM ca sarvavyavahAraparisamAptezvarAdivyApArasya tatraivo25 palambhAt sA ca sarveSAM parisphuTamAbhA~ti tavedane pratyakSArthA vedanovaze(dane cAze)Sasya jagataH samAyotaHmAtpa(yAtamAndhya)miti pratItatvAt nIla-taddhiyoH kathaM(thaM na) siddhaH sahopalambhaniyamaH ? ??] 1 nAma bhiSayadarzanAntaramudayamAsAdayanti puurv-haa0| 2-mudarzanAntaramudayanti pU-bhAM0 mAM. aa0| 3 satyatvaprasakta kA jJAnodayAt satyaM saMprasaktiH hA. vinaa| 4-marthaH ta-bhAM0 mA0 / 5-ktam vaira-A0 vinaa| 6 yato jJAnamarthAbhAve jJAnamarthamA-vA0 bA0 A0 hA0 vi0| 7 sNnnihiaa0| 8 natu ta-vA. bA. A. hA. vinaa| 9dahannivAsA kartha nA-bhAM0 maaN| dahannivAbhAva kartha nA-vA0 baa0| 10 dRSTAnnasaM-vA0 bA0 / dRssttaantNsN-aa0| 11-sadhidhA-vA0 baa0| 12 pR. 349 paM0 25 / 13-kSato vA bhAvaH sA-bhAM0 mA0 |-ksstaa vA bhAvaH sA-hA0 |-kssto bhAvaH sA-A0 / -kSato bhAvAbhAvaH saa-vi0| 14-mAtreNa na vA. bA. vinaa| 15-ti nava ta-hA0 vi0|-ti va va ta-mAM0 |-ti natra t-bhaaN0| 16-tU na pa-vA. bA. vinaa| 17 para pra-A. vinaa| 18 upa. labdhiH saMkhyAvya-vA0 bA. vinaa| 19 sNkhyaavitire-maaN0| 20-labdhennIla-vA0 baa0| 21 na ta. nIla-dviyo-vA0 baa0| 22-mAna pramAna prsaa-aa0| 23-hArAyo-vA0 baa0| 24-tA bodhaistaA0 |-taa voddhasta-vA0 baa0| 25-ktaspaSTAM ye-A0 / 26-mAtra ca vA. baa0| 27-mAstaizvavA0 baa0| 28 bhAti tadane-vA. bA. hA. vi. vinaa| 29-kSArthave-vi0 / 30 vedAnAva-vA. baa0| 31 janataH vA0 bA0 A0 hA0 vi0 vinaa| 32-yAtaHmatyamati vi.| Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 363 [?? bhIma kamapi nIlaM pratyakSaM buddhistu taddhetubhUtA pravezapratyakSArthAnyathAnupapatyA pazcAt pratIyata iti sahopalambho'siddha iti prAg di (ni) rastameva / yadi tenokam - "pazcAdupalabhyate burddhiH" [ ] iti, tatrApi buddhipratItikAle yadyarthasyApi pratItistadA dvayoryugapadupalambhaH syAt / naM caitadim iSTo vA heturna siddhaH / na ca yugapadupalabhyamAnayoH grAhyagrAhakabhAvaH sambhavatIti jJAnamiti na siddho (sidhyet) yadi tu tadA nArthapratibhAsastathApi kevalAyAstasyAH prati- 5 bhAsanAt 'arthasya buddhi:' iti na yuktaM bhavedityAdeH prAk pratipAditatvAnnAsiddho hetuH / nApyanaikAntikaH sarvajJajJAnasya pRthagupalambhAd bhedaH yataH sarvajJA ( vaijJajJA ) naM pRthagjanacittA ( ttAt ) pRthaMgU bhAti pRthagjanasyApi svacittaM sarvavidvijJAnaM vinApi bhAtIti bhedaH nIlataddhiyostu na kadAcit pRthagupalambhaH ekalokI (lolI) bhAvena sarvadopalambhAt / nahi nIlavyatiriktA yA pratyakSatA bhA~ti tadyatiriktaM vA nIlam evaM svai rUpopalambhAcce ( cai) katvavyavahAraH anyathA tadayogAt sarve cAtra nIlAdayo'bhi- 10 narUpopalambhA ekatra (katva) vyavahAre sAdhye svarUpe (rUpApekSayA dRSTAntIbhavantIti dRSTAntAsiddhirapi na preraNIyA / na ca sandigdhavipakSavyAvRttirayaM hetuH abhinnopalambhe'pi bhede sarvatrAbhedocchedaprasakteH / dapi 'bhedo (de ) 'pyeka sAmagryadhInatayA nIlanaddhiyoH sahopalambhaH' ityuktam draSTavyam medA'navabhAsanena tasyAbhAvAt / yadapi 'rUpAlokayoH sahopalambhe'pi bhedaH' ityuktam, tadyasamyakU yato rUpAlokaioryayorapRthagupalambha (lambhaH) bhedo'pi tayorna sambhavatyeva yato na nIlamAlokya vA (loko vA ) 15 tadapi nirbhAgAvarttI pRthagabhyupagamyate prakAzAtmano nIlasyaivotpAdAt / yayoH punarbhedastayorapRthagupalambho nAstIti nIlAdibhinnasyApratyakSarUpasya tasyAnupalambhAt / yadapyuktam 'saha' zabdaddaSTatvAd viruddho hetuH' iti, tatrApi vikalpArUDhaM bhedamAzritya 'saha'zabdaH prayuktaH paramArthatastadabhAve'pi atha yadi bhede vikalpairullikhyate kimiti satyo na vasturUpAsaMsparzitvAddhi na tatra nIlataddhiyoramede ekarUpopalambhAt sidhyatyeva tathA saMvedanAdapyabhedaH siddhaH / nIlAdInAM pratyakSaM ca 20 svarUpaM saMvedanamucyate / vijJAnasyApi hyaparokSastadbhedAt tadarthasya sahazabdasyAvRttiryuktA paramAto'bhede'pi ?? ] [ ?? yadvA ekasminnapyerthe sahazabdo STo (Ta) eva yathA 'sahadezo'yamasmAkam' ityakarUpopalabdhirekatvena vyAptA pratyakSata eva te gaiMtA / tato ne viruddhatvaM viparyayavyApterabhAvAt / yadatyuktam 'ekarUpopalabdhivi(bdhirvi ) jJAnasyArthasya vA prathamapakSe'pi bauddhaM prati iti tadapi nirAkRtameva ; 25 nIla-tadbuddhyorekarUpopalambhasya pratipAditatvAt vivAdazca tayorbhedAbhedA (do) prati na svarUpaM prati tasya siddhatvAt / na caikarUpopalambhastayoradhyakSasiddho vacanamAtrAdevAsiddho bhavati / tasmAnnIlatayorabheda ekarUpopalambhAt sidhyatyeva / tathA saMvedanAdapyabhedaH siddhaH / nIlAdInAM pratyakSaM ca vi0 saM0 / / 3-ti prAri / 1 prave pratya-bhAM mAM0 / pravazapratya - 0 2 pR0 353 paM0 2 / vA0 bA0 / 4 prAg vira- vi0 / prAg nira - vi0 5 pR0 353 paM0 4 / 6 - ddhiti ttraavi0|- ddhiri tatrA vA0 bA0 bha0 mAM0hA0 / 7 na taivadi -A0 vinA / 8-STamaSTo vA0 bA0 / 9 siddhodyadi vA0 vA0 / 10- tham bhAviti A0 11-pi stavittaM sa vA0 vA0 |-pi stairvittaM sahA0 vi0 |-pi staiSvittaM sa-A0 / 12 bhAvi ta - mAM0 vinA / 13 - lambhAzveka tva- vA0 vA0 / lambhAtvekaM tva-A0 | 14 - nyadA ta vA0 vA0 vinA | 15- kavya-A0 / 16 yadi bhe-bhAM0 / 353 paM0 10 / 18 bhedo'na vA0 vA0 vinA / 19- lambho - vA0 bA0 vinA / 6 / 21- kayoyora - hA0 vi0 / 22- lambhedo vA0 bA0 / 23-lokye vA vA0 bhogAvatI pR-A0 hA0 |-pi nirsAgovartI pR-mAM0 |-pi bheda pyuktaM nirbhAgAvattI 353 paM0 18 / 26 - rUpAM saM-A0 vi0 / 27 - rabhedo e vA0 bA0 / 28 29- pyartha sa - bhAM0* mAM0 aa0|- pyartha sa - hA0 / 30 dRSTo evaM ya-vA0 bA0 vinA / brA0 / 32 na viruddhatva vipa- hA0 / na viruddhatva viruddhatvaM vipa-bhAM0 / na viruddhatvaM viruddhatvaM viSamAM0 / 33 pR0 353 paM0 23 / 34-pi bauddha pra-A0 hA 0 vi0 / 17 pR0 20 pR0 353 paM0 bA0 / 24-pi nipR-vi0 / 25 pR0 saMvAdanA - mAM0 vinA / 31 gatau na viru-vA0 Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDesvarUpaM saMvedanamucyate vijJAnasyApi hyabhedaH siddhaH nIlAdInAM pratyakSaM ca svarUpaM saMvedanamucyate'vi. jJAnasyApi hyaparokSameva svarUpaM saMvedanatadvayatiriktasya tasyAyogAt ato na nIla-taddhiyoH saMvedenabhedaH anyonyasya saMvedanAyogAt / yadapyuktam 'saMvido bhinnamabhinnaM vA nIlasya saMvedanaM bhedahetuviruddhaH abhedazcAsiddhaH' iti, tadpyasaMgatameva; nIlAdInAmaparokSa AtmA saMviditi pratipAdi5tatvAt tathA ca jJAnavyavahArayogAt sAdhyate paraparikalpitabodhavat anyathA vodhavyavahArocchedaprasaGgAt / nanu kaH sahopalambhaniyamAdasya bhedaH ? ekopalambha eva tasyApyarthaH atrApi sa eva, naitat; sahopalambhena pRthagbhAvanirAkaraNAt tadvAreNa saMvidrUpA nIlAdayaH prasAdhyante / anena tu ta eMva bodharUpA vidhirUpeNeti dvayorapi hetvoApArabhedo'styeva paramArthatastu na kazcid bhedaH / dvayorapi svabhAvahetutvAt taccAdvodhavyatiriktamabhyupagamya sahopalambhaniyamAnIlAdeH saMvi10 drUpatA sAdhyate nahi sadupalabhyamAnayoH grAhyagrAhakabhAvo nIla-bodhayoryuktastadanyakriyAvirahA candradvayasyeva parasparaM bodhena saheti prAk pratipAditam grAhyagrAhakabhAvAbhAve svasaMvidrUpAH siddhA eva nIlAdayaH tena nIla-taddhiyoH svarUpabhede'pi candradvayAderiva parasparaM vodharUpatayA~'bhedaH sahopalambhaniyamAt / ayaM cArthaH svayameva zAstrakRtA spaSTIkRtaH-"nahi bhinnAvabhAsitve'pyarthAntarameva rUpaM nIlasyAnubhavAt / " [ ] ityanena pratibhAsame15 dAt svarUpabhede'pi nIlasyAnubhavAdarthAntaraM jaDatayA vijAtIyameva rUpaM na bhavatIti yAvat svarUpa bhede'pi prakAzarUpatvAt / yadi tu sarvAtmanIla-taddhiyorabhedaH sAdhyaH tathAsati evakAro na yuktaH nArthAntaramevamidaM vAcyaM syAt pratyakSabAdhazca durnivAro nIlAdeH sukhAdirUpasya ca bodhasya bhede sAdhye yadA tu taiyorbhede'pi sAmyaM bodharUpatayA sAdhyate tadA na kazcid doSaH rUpA''lokayorapi parasparaM na prakAzyaprakAzakabhAvaH sahopalambhaniyamAdeva cittAcaittAnAmapi svasaMvidrUpataiveti na tairapi 20 vyabhicAraH sarvavido'pi svasaMvedanAmeva svasattvaM pairacittatadanaM tu vyavahAramAtreNa vidvaitAva(ca)dUro sAditaivAsmin vyAkhyAne svarUpaikatvAsAdhanAdevAsiddha iti naiva sukhAderatannI(rantI)lAderbahizcAvabhAsanAt / tayoreva grAhyagrAhakabhArAbhAvataH sahopalambhaniyamAt svaprakAzarUpatA sAdhyate vyatiriktasya bodho'grAhako'pratIterevai / athavA parokSo bodha(dhaH) purovyavasthita(tA)rthAn pratipadyata iti pareSAmabhyupagamaH tadabhyupagamAnnIlakAlo bodhAtmA bhavatu pratyakSastathApi na tayorvedyaveda15kabhAvaH sahopalambhaniyamAditi pratipAdyate tenAyamadoSaH saMvedainaM tu pratyakSarUpaM bodharUpatA nIlasukhAdervastusthityaiva sAdhayati bodhavyavahArasya tatraiva siddheranyathAbhUtasyAnupalabdhestasyAbhAvAt tato nIlAdeH sukhAdezcAtmaivAnubhavaH cakSurAdivyApArIt paro'pi tadA sa syAt / 1-cyte'vi-maaN0| 2-cyate vi-vA. baa.| 3-danAme-vA. bA. vinaa| 4 anyonya saMvevi0 / anyonyasya saMvedanaM bhedahetu-mAM0 / anyonyasya saMvedana bhedhetu-bhaaN0| 5 abheda iti nazcAsiddha iti aa0| 6 tadApya-vA. bA. vinaa| 7 tayA va jJA-bhAM0 haa0| tayA pkssaa-aa| tayA ca jJA-vi0 saM018-kalpitaM bo-mAM A0 haa0vi0|9 tadvA-vA. bA. haa0| 10evA bo-baabaa| 11tadvA dvo-mAM. hA0 vi0| tadvo-A0 / tadvA bodhena saheti prAku pratipAditam vA0 baa0| 12-bhAvA nI-AonabhAtivo nI-hA0 vi0| 13-sparabo-bhAM0 A0 / 14-ta graa-bhaaN| 15-bhAvo kha-A0 / 16-drUpA: sividrUpAH siddhA-bhAM0 |-druupaa sividrUpAH siddhaa-aa0|-duupaaH siMcidrUpAH siddhA-mAM / 17-yA bheghA. baa.| 18 ayaM vArthaH vA0 bA0 / ayaM tArthaH hA0 vi0 / ayaM bhArthaH bhaaN0| 19 yukto vA nAthatimityevaM vAcyaM vA. baa.| 20 vAcaM syA-bhAM0 maaN0| 21 sAdhe ya-bhAM. maaN0| 22 tyo'mebhaaN0| 23-kadvayora-vA0 baa0| 24-kAzabhA-vA. bA. vinA / 25-va cittAnAmapi A0 |-v vittAnAmapi hA0 |-v vittAvittAnAmapi bhAM. maa0| 26-cAra srv-haa0|-caarH sarvAvido'pi sNv-aa.| 27-svasatva para-hA0 / svatannaM para-vA. baa.| 28-racittatadanaM nu vya-vA. baa0|rcittaatdnN mu vya-A0 |-rcittaatdnntrN tu-vi0 saM0 / 29-dvatA ca dvrotsaa-maaN0|-dvtaa va dvarotsA-vA0 bA0 |-dvtaaN va dvrotsaa-bhaaN0| 30-riktAsya A0 / 31 bodhogrA-A0 / bodho agrAvA0 baa0| 32-va 'pravA aa0| 33-vasthivArthA-A0 |-vsthitcchinnaarthaa-vi0|-vcchinnaarthaa-bhaaN. ma. haa0| 34-tu pra-vA0 baa0| 35-danuM pra-vA. bA. A. hA. vi. vinaa| 36-kSarUpaM bodharUpaM bodh-a0| 37-patA nI-bhAM0 maaN0| 38-stusthityeva sA-vA. bA. hA0 vi0|-stusthtyev sAmAM-stusthatyevaM saa-bhaaN0| 39-rA pita-vA. baa0| 4. syAt va cakSu-A0 / syAt na ckssu-vi0| Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| na ca cakSurAdivyApArAdeva nIlAdayo'nubhavarUpA jAyante yatazcakSurAdayo'pi nAnuvya(nubhavavya)tiriktAH satya(tyA)rthavAdaprasakteH, naitadevam ; svapnAdezAvejA(zAva jAgraddazAyAmapi vAsanAvazAdeva niyatAvabhAsodayo bhaviSyatIti na kAryavyatirekAdapyarthavAdakalpanA yuktimatIti sarvatra vijJapta(pti)mAtraitaiva / ?? ] [?? nanu yadi vijJaptimAtrataiva(vA)bhyupeya(yA) tathAsati meya-mAnamiti vyavahAravilopaH tasya 5 bhedapUrvakatvAt-artho hi premitikriyayA vyApyamAnatvAt prameyam karmaNi kRtyavidhAnAt / tathA nIlAdayo yadi bodhaH syAt tadA'sau svatantrA(tantro) nIladRzaM pratItya pramAtA bhavet cakSurAdayazca karaNatayA mAnaM bhaveyurarthamitim upalambhasAdhyatvAt syAt tadabhAve tu na nIlAdayaH saMvidrUpAH sidhyanti siddhaH pramANanibandhanatvAt / na ca svasaMvedanameva pramANaM vyavasthAkAri taMtra dRssttaantaasiddheH| pradIpAdayo'pi hi paraprakAzyA eva ca (na ca) tenaivAtmanA sa evAdhigantuM zakyam 10 na hyaGgalyagreNa tenaiva tadevAGgalyagraM spRzyata iti, asadetat ; yato yathA bAhyArthavAde sukhAdInAmAtmA viSaye pramANam teSAmeva vedanaM vittiH phelaM sukhAdayazca meyaM yathaivApareSAmAtmA aparokSo ma(me)yaH tasya ca prakAzarUpatA mAnam tatpratibhAsaH phalam tadanyagrAhakAbhAve'pyanavasthAprAptarmatani(rmatami)yameva ma(me)ya-mAna-phalAnAM vyavasthA sarvatra nIlAdau yojanIyA vijnyaa(jnyaan)vaade| ??] [?? atha nIlAdInAM jaDatvAnna saMvidasti sukhAderAtmanazca prakAzarUpatvAt saMviditi, atro-15 cyate; tatrApi jJAnavAde'nubhavAtmakatvAt prakAzarUpatvApatteH nIlAdayaH svAtmanaH saMvidi kartavyAyAM yogyA nahi te tatra darzane jaDarUpAH saMvidastathA'yogAdityukteriti tasmAt sA nIlAdInAM prkaashaakhyaabhedollekhH| yathA svarUpameyaM svasaMvit phalamityasti pramANAdivyavasthetyarthaH zlokadvayasya "tatrAtmani sukhAdInAM yathA vittiH phalaM taireN| 20 tathA sarvatra saMyojyA mAna-meya-phalasthitiH" // [ atrApyanubhavAtmatvIyogyo'stI saMvidi iti sA yogyatA mAnaM meyaM rUpaM phalaM svavityAcAryoktasya yadi tarhi nIlAdInAM svaprakAzo vittizca 'kathamahaM nIlaM vedmi' iti kartR-karma-kriyAbhedollekhaH yathA latisukhAdaucAmAtrApyahamAtmAnaM vedmi sukhAdIni vAsau dRSTa eva / athAnyagrAhakAbhAvAta tatrAsau mithyollekhastarhi nIlAdAvapi vyatirikta prakAzAbhAvAt bhedo'vaseyaH kartR-karmAditayA 25 mithyo vA parokSasya nIlAdereva prakAzanAt / athAsyAH karma-kartR-kriyAbhedAdhyavasitebI(tervI) vaktavya'm nirbIjaM vAnyayogAt, naiva; tat kvacidapi kAdibhedasya vAstavasyAnupalabdhervAtiparamparAmAtraM anaadivaasnaaprbhvprdhaanaadiviklpvdsaavbhyupgntvyH| yadapi 'virodhAnna saMvedanaM bhavatyaGgulya 1 yazcakSu-A0 / 2-riktaH sa-vA0 baa0| 3-dazAvejAgradda-vA. bA. A. hA. vi. vinaa| 4-trataivAbhyupeya tathA-vA. bA. vinaa| 5 pramitikri yA vyaapy-aa0| 6-mitistu palambhavA0 baa0| 7 sidhyaM si-vA. bA0 A0 hA0 vi0 vinaa| 8-mANa vya-A0 hA0 vi0| 9 tava dRvA0 bA0 vinaa| 10-gantuM zakya na vA. bA0 / 11-vAde mukhA-vA0 bA0 |-vaade nukhA-A0 / 12-mAtmaviSAye pramANa teSA-vA0 baa0| 13 phalaM tu mukhaa-aa0| 14-praaptermtini-aa0| 15 sarvagranI-vA0 baa0| 16-nazcA pra-A0 |-nshc'pr-maaN0 |-nshvaa pr-bhaaN0| 17-dayaH saMvi-vA. bA. vinaa| 18 nahi te tra vA0 baa| 19-thAyo-vA. bA. vinA / 20-kAzyAkhyA-vA. bA. vinaa| 21-khyAbhedelle-vA0 baa0| 22 tarAM / ta-A0 hA0 vi0 / tataM / ta-vA0 baa0| 23 saMyojya mAna-mAM. A0 hA0vi0 / saMyojya mAnaM me-bhaaN0| 24-tvAnna yo-vA0 baa0| 25-gyAstA saMvida iti A0 / 26 mAna meyaM rUpa phalaM A0 / mAna meyaM rUpaM vi0| 27-cAyokasya vA0 bA0 vinaa| 28-thAtmani su-vi0 sN0| 29-khAdau vA mA-mAM. A0 hA0 vi0|-khaadii cAmatrA-vA* baa0| 30-ni nAsau aa| 31-riktaHpra-vi0 |-riktaapr-bhaaN0| 32-vasAyaH vA0 baa0| 33-karmaditayA sidbhyo vA p-aa| 34 mithyo cApa-vA. bA. hA0 vi0| 35-lAderava pr-aa0| 36-vyaM tibIja vAA0 |-vyN nibIjaM vA hA. vi.| 37 vAnyaM vA yogAt vA. bA0 / 38-dasya yAstacasyA-vA0 baa| 47 sa0 ta0 Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 366 prathame kANDegravat' ityuktam , tadasArama : yato'parokSaM svarUpaM svAnubhavaH tat kuto'tra virodhaH? tathA aGgalyanamapi tenaiva aGgalyagreNa na saMspRza(zya)te' ityatrApi kiM yAnityA(thA'nyenA)GgulyagreNAGgulyagraM saMspRzyate, una yathA tenaiva ? tatrAdye pakSe siddhasAdhyatA nahi yathA'nyenAGgulyaMgreNAnyadagulyagraM saMspRzyate tatsaM. sparzaH sambhavI / atha dvitIyaH pakSaH so'pyanupapannaH, tena tatsaMsparza(zasya) nyAyaprAptatvAt / nahi 5 svruupvytirekennaanggulygrsmbhve(vH)| na ca svarUpamAtmAnaM na saMspRzati tathAbhyupagame svarUpahAniprasakteH, nIlAdInAM tvaparokSaprakAzasvabhAvatA svarUpameva anyathA teSAM parokSatA'bhAvaprasaGgAditi pratipAditatvAta tata vyavasthitametat nIlAdayo'parokSasvabhAvAH prakAzanta iti vijJaptimAtrakameveka vahirartha(rtha)saMsparzarahitam tadapi vijJaptimAtra pUrvAparasvabhAvaviviktamadhyakSaNarUpaM svasaMvedanAdhyakSataH tathaiva pratipatteH paurvAparya pramANAt(NA')pravRtteH pratipAdanAditi kSaNikavijJaptimAtrAvalambI 10 zuddhaparyAyA'sti(stika)bheda RjusUtraH ??] [3 punaH RjusUtrapadasya vyAkhyAntaramAzritya zUnyavAdaH] [?? yadvA ekatvAnekatvasamastadharmakalApavikalatA(ta)yA tadapi vijJAnaM chUnyarUpamRju sUtrayatIti RjusuutrH| sa hi mAdhyamikadarzanAvalambI sarvabhAvanaivAtmA(nairAtmya )pratipAdanAya pramA. 1-rUpa svaa-aa0| 2- mapi nai-vA. vA. vinaa| "teneva aMgulaggena taM aMgulaggaM parAmaseyya"-sumaMgalavilAsinI (buddhaghoSakRtA dIghanikAyaTIkA) bhA01 sAmaaphalasuttavaNanA pR. 235 paM0 34 / "na hi cittaM cittaM samanupazyati / tadyathA na tayaiva asidhArayA saiva asidhArA zakyate chettum / na tenaiva aGgalyagreNa tadeva ahalyagraM spraSTuM zakyate"-zikSAsamu0 pari0 13 pR. 235 paM06 / "uktaM ca lokanAthena cittaM cittaM na pazyati // 17 // na chinatti yathAtmAnamasidhArA tathA manaH" ||18||-bodhicryaav0prjnyaapaar. patri0 pari. 9 pR. 391392 tathA 393 paM0 2-5 / madhyamakavR. pratyayapa0pra01pR062 paM08-pR0 63 paM0 1 tathA ttipp01| ___"na caikasyaivamAtmatve dRSTAntaH kazcidasti te"| "na hi pAkaH pacyate, chidA vA chidyate, nApi karaNakarmatvaM kartRkarmatvaM vA ekasya saMbhavati na hi agulyagreNa eva agulyagraM spRzyate" ityAdi-zlo0 vA. zUnya lo0 64 pArtha0 vyA0 pR. 287 paM023-pR0 288 pN09| {"aGgulyagraM na tenaiva agulyapreNa spRzyate" "yathA aGgalyagraM na tenaiva adgulyagreNa spRzyate evaM jJAnaM na tenaiva jJAnena grahItuM zakyate"-nyAyavArtikatAtparyaTIkA pR0 466 paM0 10 / "ahulyagraM yathAtmAnaM nAtmanA spraSTumarhati / khAMzena jJAnamapyevaM nAtmAnaM jJAtumarhati" ||-prkrnnpshcikaa pR0 63 / nyAyakaNikA pR0 268 / "no khalu agulyaiva agulI spRzyate" ityAdi / tathA, "yathoktam agulyapraM khamAtmAnaM nAtmanA spraSTumarhati" / nyAyamakarande pR. 1315.8 tathA pR. 183 paM. 11 / zrIbhAdhye pR. 169 / sarvArtha siddhI pR. 321 -lAkikanyAyA0 bhA0 3 pR. 3 / 3-spRza i-aa0| 4-thA nityaGgalyagreNAtulyanaM vA0 baa0| 5-spRzyete vA* vA0 A0 hA. vi. vinaa| 6 ubha yathA vA0 vA. vinaa| -lyapreNA da-bhAM0 mA. A. haa0vi0|-lypredmaa-vi0 sN0| 8-sparza saMbha-vA. bA. vinaa| -pasyatire-vA. bA0 |-ptvvy-bhaaN. mA.hA. vi.| 10-yamA teSAM aa.| 11-dhyakSarU-vA. bA. vinaa| 12-lambi shu-aa| 13-paryAyo-vA. bA. vinaa| 14 yathA e-aa.| 15-mastaM dha-vA. bA. A. hA. vi.| 16-la tad-vA. mA. vinaa| 17 zUnyaM k-aa.| 18-ramA smApra-vA. baa| Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 367 Nayati-yad vizadadarzanAvabhAsi na tat paramArthasahyava(sadvayava)hatimavatarati yathA timiraparikaritagavabhAsi idu(indu)dvayaM vizadadarzanAvabhAsinazca stambha-kumbhAdayaH pratibhAsAvizeSAt / athApi yu(u)ktaM yat taimirikAvabhAsinazcandradvayAdayo na paramArthasattvaH(ntaH) tatra kAraNA(Na)doSAdvA bodho(bAdho)dayAdva(dvA)parizuddhagavazeSAstvekendumaNDalAdayo na vitathAsU( sta)tra kAraNadoSavirahAd vAdhAbhAvatvetyasiddhaH pratibhAsAvizepA(pAt), asadetat ; bAdhyatvAyogAt / 5 tathAhi-na vijJAnasya tatkAlabhAvisvarUpaM vAcyate(bAdhyate) tadAnIM tasya svarUpeNa pratibhAsanAt / nApyuttarakAlam , kSaNikatvena tasya svayamevottarakAla(lama)bhAvAt nApi prameyaM pratibhAsamAnena rUpeNa bAdhyate, tasya vishdprtibhaasaadevaabhaavaasiddheH| nApyapratibhAsamAnarUpatvAt tasyApyabhAve vAriNA sparzAdilakSaNena pratibhAsanArUpAt tasyAnyatvAt / na cAnyAbhAve'nyasyApyabhAvaH atiprasaGgAt / nApi pravRttirutpannA bAdhyate, utpannatvAdevAsattAyogAt tsyaaH| nApyanutpannA svata 10 evA'sattvAt / nApyarthakriyA utpatti-kSayayorbAdhyatvAyogAt / na ca tasyA bhA(abhA )ve'rthasyA. sattvam , tasyAstato'nyatvAt / na cArthakriyAsadbhAvAdarthasya sattvam arthakriyAyA api sattA(vA). siddhe(ddhH)| nApyaparArthakriyAbhAvAt tasyAH sattvam anvsthaaprskte(kteH)| nApyarthajanyatvAdarthakriyAsattvam itaretarAzrayaprasaGgAt / na ca sattAsambandhAd bhAvAna(nAM) sattvam sattA-tatsambandhayo"niSedhat(dhAt) / nApyutpAda-vyaya dhrauvyayogAt virodhAdyanekadUSaNAghrAtatvAt bAdhakasadbhAvAd bA-15 dhyatvaM santAnamatiprasaGgAt / naupyekasantonam ekakAlamekatAnaikakAlAvikalpadarzanadvayAyogAt / nApi bhinnakAlamekArtham ghaTajJAnAnantarabhAvinasajjJA( nastajjJA )nasya bAdhekatApatteH / nApi bhinnArtham paTajJAnabAdhakatApatteH / nApyanupalabdhibA(bdhirvA)dhyajJAnasamAnakAlA tadAdhikA tasyA asiddhaH(ddhaH) / nApyuttarakAlabhAvitayAnyajJAnaikArthaviSayA ekaviSayasya tadarthasAdhakatvena bAdhakatvAnupapatteH / nApi minnaviSayANAyAstasyAstadAnIM svaviSayasAdhakatvena pUrvabAdhyajJAna-20 viSayAbhAvapratipAdakatvAnupapatteranyathAtiprasakteH / na ca duTakAraNaprabhavatvenendudvayAvabhAsajJAnasyAsatyArthaviSayatA tatprabhavatvajJAtumazakto rindriyatvena tadgatadoSasyApyadhyakSeNApratipatteH / nApya 1-bhAsAdindu-mA. A. hA0 vi0 |-bhaasaadidu-bhaaN0 / 2 bodhadayAvva pari-vA. bA0 / 3-zeSAvake-mAM. hA0 vi0 |-shessaaNkheke-bhaaN0 / zeSAstoke-A0 / atra-'gavaseyAstvekendu'-iti pAThaH saMbhavet / 4 vitathyasUtra A0 vi0 / vitathyastatra vA0 bA0 bhAM0 maaN| 5-raNadoSaH vir-aa0|rnnaadoss vira-bhAM. mAM. haa0vi0| 6-haadbaa-haa0| 7-bhAsAvizeSAH sade-A0 |-bhaasaavishessaa'sdotdetd vyAdhyatvA-vA0 baa0|-bhaasaadishssaa'sNde-bhaaN0 mA0 / atra 'bAdhAbhAvAccetyasiddhaHprati. bhAsAvizeSaH asadetat' iti pAThasaMbhavaH / 8-rUpa vocya-bhA0 |-ruupN vocya-A0 hA. vi0|-ruupN thocy-maaN0| 9 tadAnIM ta rU-mAM / tadAnI ta rU-bhAM0 / tadAnIM tanasya svarUpaM vocyate tadAnIM tanasya svarUpeNa A0 / tadAnIM tanasya svarUpeNa hA0 vi0| 10-maanruupe-aa0| 11-rUpAtta-vA0 baa0| 12-kSaNema pra-vA0 baa0| 13 tasyAnyatvatvA-vA0 bA0 / tasyAtatvA-A0 / tasyA tvatvAhA0 / tasya tvtvaa-vi0| 14 svata evAsattAyogAt tasyA nApyanutpannA svata evA-vA0 bA0 / svata evAsatvAyogAta tasyA nApyanutpannA svata evA-mAM0 vinaa| 15-satvAsiddhe / aa0| 16 tasyA'bhAvA0 baa0| 17 tasyA sa-vA. bA. vinaa| 18 satvA ta-vA0 baa0| 19-niSedhatvAt nA-A0 hA. vi0 |-ssedhtvaa tA-vA0 bA0 / pR0 106 paM0 9 / pR0 11050 8 / 20-svAt api cAbAdha-vA0 bA0 / 21-dhyatvAM sa-bA. bA. vinaa| 22 nApyekakAlamekatA-vA. baa0| 23-ntAnAm aa0| 24-kalpAda-hA0 / 25-tu yot nApi A0 / 26-lamekAlamekArtham bhAM* mAM0 / 27-zAnAnantaraM bhA-mAM0 |-shaanaaNnntr bhA-bhAM0 / 28-nasajJAna-A0 |-nsjaan-vaa. bA. / 29-dhatA-A0 / 30-nArtha pa-vA0 bA0 vinaa| 31-syA siddhH|vaa0 bA0 vinaa| 32-bhAvinayA-A0 hA0 vi0 |-bhaassiniiyaavyjaanai-vaa. baa0| 33-kattena bhaaN0| 34-yANAM yAsta-vA. bA. mA. A. haa0vi0| 35-zakori-vA0 bA0 / 'tatprabhavatvasya jJAtumazakterindriyasyAtIndriyatvena' iti pAThaH syAt / pR0 1 pN03| 36-syAdhyakSe-vA. baa0|-syaapyksse-aa0 / Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - numAnAt kAraMNadoSAvagatiH adhyakSAbhAve'numAnasyApravRtteH / na ca nairAntarasyendudvayAderapratibhAsanAd duSTakAraNajanitavijJAnaviSayatvAmasya ( tvamasa ) tyatvaM vA svagrAhijJAne parisphuTatayA prati bhAsanAt / na ca samAnasAmagrIkasya narAntarasya tadapratibhAsaH yAvat timiraM tAvat tasyAva - bhAsanAt na ca parinnA sAmagrIkasyAnavabhAsanAt tadabhAvaH satkAraNAnAmeva tegrahaNaM prati 5 sAmarthyAvirahAd duSTatvasiddhe (ddheH) ?? ] 368 [ ?? na ca satyadarzitvAt tasyai kAraNaduSTatAnupapattiH kAraNAduSTatve satyArthadarzitvam taddazivacca ka ( kAraNAdoSa itItaretarAzrayadoSApatteH / na ca tadavabhAsivijJAnasya midhyArUpatvAt doSavatkAraNA (Na) janyatvam atrApItaretarAzrayadoSasya tadavasthAnAt / na ca visaMvAdijJAnaviSa-' yatvAt indudvayAderapAramArthikatvam visaMvAda syaivAsiddheH / na tAvat samAnajAtIyatadvijJAnAnupa10 ttivisaMvAdA (do) yAvat timiraM tAvat tasyodayasadbhAvena tadanutpattera siddhatvAt / nApi vijAtIyavijJAnasaMvAdAdinduddhayAM devaitathyam saMtyajJAnAvabhAsistambhAderapi tatsadbhAvenA (na) vaitaidhyaprasakteH / na ca stambhAderavitathatvaM tadavabhAsijJAnabAdhAbhAvAditi vaktavyam bAdhAbhAvasya tadavaitathyA sAdhakatvAt / tathAhi na tAvat tatkAlo vAdhAbhAvaH bhAvasadbhAvam a ( ava ) gemayantIndudvayAvabhAsijJAne'pi tatsadbhAvAt kSapAkarayugalasya sadbhAvaprasakteH / nApyuttarakAlabhAvI tadabhAvaH 15 pUrvakAlpa ( pUrvakAlA ) marthasattAM sAdhayati tatkAlaparihAreNa pravRttestathApi tatsAdhakatve bhrAnta(a) seyasya rajatAderuttarakAlabhAvibAdhA bhAvato bhAvaprasaktirbhavet / nApyuttarakAlA ( kAlaM ) bhAvamasau sAdhayati bhrAnta DeMgata ( gavagata ) rajatenaiva vyabhicArAt / nApi samAnakAlA (kAlaM ) tameva gamayati samAna kAlAvabhAsino'rthasya bhrAntajJAnAvabhAsirajatasyaiva tataH sadbhAvasiddheH / na ca bAdhAbhAvaH prasajyarUpastuccharUpatayArthasattvasya vyavasthApakaH tadbhAve tucchatvAyogAt / nai vAsAva20 jJAta tadvayavasthitaH syA parasparasthApakayogAnnAnAmapi jJAtaH svasaMvedanaM tatra jJAnAsambhava (vAt ) svasaMvidrUpatAM vibhrANasya bhAvasvarUpatApatteH / nApyanupalaiMbdhitastajjJaptiH tasyA apyajJAtAyA gAdanyAyo jJApakatvAyogAdanyAnupalabdhestuccharUpAyAstajjJaptau tatparyanuyogato'navasthAprasakteH / na ca paryudAsarUpAyAstatastatsiddhiH bhAvaviSayatvena tasyAstadavagamahetutvAyogAt / na bahirbAdhakaviSayagocarAnupalabdhirbAdhakAbhAvamavagamayatyatathA (tyanyathA) devadattanIla nAvA (va) bhAsinI25 lagocarAt pratipattinIladRzamapAkuryAt / nApi bhinnaviSayA sA tamavagamayatyanyathA devadattanIlapratipatti tatpItapratipattirapAkuryAt / na ca bAdhakapratyayo 'nAsti' ityullekhavadarbhAvinAjjJAnaM 1- raNAdo - hA0 vi0 / hA0vi0 / 5-matyatvaM vA0 bA0 / 8- syAnnava - vA0 bA0 2 navAnta-vA0 bA0 / 3 - yAde pra-vA0 vA0 / 4- nA duSTa-vA0 bA0 A0 bA0 vinA / manyatvaM vi0saM0 / 6 - bhAsA yA bhAM0 / 7 bhAsAt vA0 10 sAmarthyAvarahA duSTa-A0 / sAmarthyavirahA 1 9 tadrAha-A0 / duSTa- hA0vi0 / sA rthyavirahA duSTa vA0 bA0 / 11- siddhe na va sa-hA0 vi0 / - siddhe ta va sa-A0 / 12- sya kara - vA0 vA0 / 13- pattiH kara-A0 vinA / 14- tvAkha ka-bhAM0 A0 | tvAtva ka mAM0 / 15 - siddho na A0 |-siddhH na hA0 / 16- tpattirvisaMvAdA yAvat vA0 bA0 / 17 - jJAnaM saM-vA0 bA0 vinA / 18 - vAdAdidu-A0 / vAdIvidu-hA0 / 19- yAdevota - A0 / 20 satpakSAnA-A0 / 21- tathyApra-A0 / 22- gamAyantI -A0 / 23- vAta kSa-A0 / 24-haganta raja-vA0 vA0 vinA / 25 na cA-mAM 0 / vi0 saM0 / 26 syAt pa-A0 / 'na cAsAvajJAtaH tadvyavasthitaye syAt parasparasthApakatAyogAt nApi jJAtaH svasaMvedanaM tatra' iti pATho bhavet / 27 - gAtrAnA hA0 vi0 / 28 jJAnA svaA0 / 29- dana ta vA0 bA0 / 30 - vAt saMbhavA sva-vA0 vA0 / 32- labdhistatasta- vA0 bA0 vinA / 33 tasyA apyajJAnayogAdanyAnupalabdhestuccharUpAyAsta- vA0 bA0 vinA / ' tasyA apyajJAtAyA jJApakatvAyogAt anyAnupalabdhestuccharUpAyAstajjJaptau' iti pATha yogyo bhAti / 34 tasyaryanu-A0 | tanRtparyanu vA bA0 / 35 - rUpatAyAstatastatsiddhiH bha0 mAM0 hA0 / rUpatAyAstatasyasitsiddhiH A0 |-ruuptaayaasttttsiddhiH vi0 / 36 - syAsteda - bhAM0 ma0 / 37-ya tathA vA0 bA0 vinA / 38 - jJAnAMvAbhAsitIla - bhAM0 / 39 - pattirnIvaDa - bha0 maaN0|- pattinIcaDha -A0 hA0 / 40 - nIlapratipattiM tatpItapratipattirapAkuryAt' iti pAThaH sucAruH / 41 vatAzA-vA0 vA0 / 31-rUpApa vA0 vA0 vinA / Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA | tadabhAvamavagamayati vastvantaragrahaNe pratiyogissaraNe ca pratiyogyabhAvaviSayatvena paraistasyAbhyupa gamAt / uktaM ca 369 " gRhItvA vastusadbhAvaM smRtvA ca pratiyoginam" / [lo0 vA0 abhAvapa0 zlo0 27] ityAdi / vastvantarasya ca pratiyogisaMsRSTasyAdhyakSeNa grahaNe na tatastadbhA (stadabhA ) vasiddhiH / asaMsRSTa-5 grahaNe cAdhyakSa evAbhAvasiddhavya (ddhervya ) rthamabhAvAkhyaM pramANam / na cAbhAvapramANAdeva pratiyogyasaMsRSTatA vastvantarasya pratItA tasyApi pratiyogya saMsRSTaM (Ta) vastvantaragrahaNamantareNA pravRtteH tadabhyupagame cAnavasthAprasakteH, tathA, pratiyogino'pi yadi vastvantarasaMsRSTasya smaraNaM kathamabhAvaH ? athAsaMsRSTagrahaNe sati pravarttate asaMsRSTatAgrahaNaM ca yadi pratyakSAdabhAvapramANavaiyarthya (rthyam) / abhAvapramANatve tadapi vastvantarasaMsRSTapratiyogismaraNe sati pravarttate tat smaraNamapi tathAbhUtavastu- 10 grahaNe tadapyabhAvapramANAdityanavasthAprasaktiH / naM cabhAsapramAda (na cAbhAvapramANAda) bhAvapratipattAvapi pratiyogino nivRttisiddhiH anyapratipattAvanyanivRttyasiddheH / na ca tannivRttipratipattau prati yoginivRttisiddhiranavasthAprasakteH pratiyogisvarUpAH (pA5) saMsparzirUpA'parAparanivRttipratipattyaparisamApteH / na cAbhAvapratyaye pratiyogisvarUpAnuvRttau tatpratiSedhaH tasya tatra pratibhAsanAt / ananuvRttApi ( vRttAvapi ) nAbhAvaH apratibhAsat ( sAt) na ca tadviviktatvAt tadavApratipattiH tadavabhAse 15 tadviviktatA'pratipatteH / na smRtau pratiyogipratibhAsAt tadviviktaitAvagatiH yathApratibhAsamavabhAsAsiddheH yathA ca na pratibhAsastathApi niSedhAyogAt ityabhAvAkArasya pratiyogyabhede tatpratibhAsena tannirAkRtiH bhede'pi na pratiyogipratiSedha iti na vAdhAbhAvAvagamaH / api ca, bAdhAbhAvapratItirapi yadyaparAdhApratIte (teH) za (sa) tyA tadAnavasthAprasaktiH / nApi satyaviSayapratibhAsA tatpratItiH satyA itaretarAzrayadoSAt / tanna prasajyarUpo bAdhAbhAvo bhAvastadbhAvavyavasthApakaH / ?? ] 20 [ ?? nApi paryudAsarUpo bAdhakAbhAvastadvyavasthApakaH tasya viSayopalambhasvabhAvatvAt / sa yathA nai prAkAlabhAvI arthatathAbhAvavyavasthApakaH tathottarakAlabhavyapi pratibhAsAvizeSAt / punarapyuttarakAlabhAviparyudAsarUpabAdhAbhAvAtmanyavyavasthAyAM codyaparihArAnavasthAprasaktiriti na 1- bhAva gamavA0 vA0 A0 / 2- haNa pra-A0 / 3 - raNe pra-mAM0 A0 hA0 vi0 / 4-sya pratiyogasaMspRSTa - vA0 vA0 vinA / " yacca niSedhyAdhAravastugrahaNAdisAmagrIta ityAdyuktam tatra niSedhyAdhAro vastvantaraM pratiyogisaMsRSTaM pratIyate asaMsRSTaM vA ? tatrAdyapakSo'yuktaH-- pratiyogi saMsRSTavastvantarasyAdhyakSeNa pratItau tatra tadabhAvagrAhakatvenAbhAvapramANapravRttivirodhAt / pravRttau vA na prAmANyam -- pratiyoginaH sattvepi tatpravRtteH / dvitIyapakSetvabhAvapramANavaiyarthyam - pratyakSeNaiva pratiyogino'bhAvapratipatteH / atha pratiyogyasaMsRSTatAvagamo vastvantarasyAbhAvapramANasampAdyastarhi tadapyabhAvapramANaM pratiyogya saMsRSTavastvantaragraha sati pravartteta tadasaMsRSTatAvagamazca punarapyabhAvapramANa saMpAdya ityanavasthA / prathamAbhAvapramANAt tadasaMsRSTatAvagame cAnyonyAzrayaH / pratiyogino'pi smaraNaM vastvantarasaMsRSTasyAsaMsRSTasya vA ? yadi saMsRSTasya tadA'bhAvapramANApravRttiH / athAsaMsRSTasya; nanu pratyakSeNa vastvantarAsaMsRSTasya pratiyogino grahaNe tathAbhUtasyAsya smaraNaM syAnnAnyathA / tathAbhyupagame ca tadevAbhAvapramANavaiyarthyam" -- prameyaka 0 pR0 53 dvi0 paM0 7 / 12 ta 5 asaMspRSTa- mAM0 / 6- haNe vA vA0 vA0 vinA / 7- gyasaMspRSTaM-A0 / 8- bhAvaH asaM-A0 hA0vi0 / bhAvaH saasaM bhAM0 mAM0 / 9 haNo sa-vA0 vA0 A0 / 10 na vabhA-bhAM0hA0 vi0 / na vAbhAvapratipattA - vA0 bA0 / 11 tadviviktatvAt taca tadviviktatvAt tadavAprati- bha0 mAM0 / tadvivikatvAt tadatvA prati-A0 / tadviviktatvAt tadavA prati - hA0 / tadviviktatvAdevA prati - vi0| dabhA vA0 vA0 vinA / 13- tatAH pra-A0 / vi0 saM0 / 14- patteH ta smRtau bha0 mAM0hA0 vi0 |-ptte' ta smatau A0 / 15-katAga vA0 vA0 vinA / - bhAsAsiddheH hA0 / 17 - bhAse tanni - vA0 vA0 vinA / 18- parAvA - vA0 vA0 / 19- dhAtatI - vA0 vA0 vinA / 20- pra te vAtyA-bhAM0 / 21 na prakSAla - vA0 bA0 / na prala-bhAM0 ma0 / na pala- hA0 vi0 / 22 arthaH- bha0 mAM0 A0 hA0 vi0 / 23- thA vavyavahA0 |thaa vyava - vi0 / 24 - bhAvo'pi bha0 mAM0 / bhAvA pi vA0 vA0 hA0 vi0 / 25-rakAlabhA-vA0 bA0 vinA / 26 - pabodhA - A0 / 16 Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kaannddebaadhaabhaavaadrthtthaatvsiddhiH| na ca stambhAdInAM paramArthatastattvaM sambandhasya prtibhaasvissytvaat| apratibhAsaviSayatve kathaM na tadbhAvaH apratibhAsaviSayasyAtattvarUpatvAt na ca saMvAditvAdapi stambhAdeH satyatvam samAnajAtIyottarakAlabhAvijJAnavRttilakSaNasya saMvAdasya yAvat timiraM tAvadindudvayAdAvapi bhAvAt / nApi bhinnajAtIyAjjJAnasaMvAdAt , bhrAntajJAnAvabhAsino rajatAdeH zuddhi5(kti)kAjJAnasaMvAdAt satyatvaprasakteH, na caikArthAd bhinnajAtIyajJAnasaMvAdAt ekArthatve pUrvApara jJAnayoravizeSAt saMvAdAjJAnavat saMvAdakasyApi stytvvyvsthaapktvaayogaat| na ca rUpa-sparzajJAnayorvijAtIyayorekArthaviSayatvam rUpa-sparzayorbhedAt / na ca rUpa-sparzAdhikaraNamekaM dravyaM tayorviSayaH ekatve pramANavRtteH pratipAditatvAt / nApi bhinnaviSayAt saMvAdapratyayAt saMvAde sattvasiddhiH zuddhi(kti)kAdarzanAt bhrAntagavagatarajatAdeH pra(sa)tyatAprasaGgAt / na ca sparzajJAnama10rthAbhAvenopalabdhasarvasatyapratibhAsamAnasya dazAyAM tadabhAve'pi tdudyoplbdheH| na ca svapna-jAgraddazAbhAvinojJA (A)nayoH kazcidvizeSa iti na saMvAdAdapi satyatA / na ca jAgrahazAyAmiva svapnadazAyAmapi yada'vati tat sarva satyaM pratibhAsamAnasyAsattAyogAt / dRSTAntAsiddhito na sarvabhAvAbhAvaH pratibhAsamAnasya stambhAderekAnekarUpatayA'vyavasthiteH / tathAhi-kAlabhedAd bhinno 'dhyakSataH pratipattuM zakyam sannihita eva tasya vRtte(tteH) nahi mRtpiNDasvarUpohyadhyakSaM tadA15'sannihitaM ghaTamupalabhate tadanupalambhe ca na tadapekSayA tena svaviSayasya bhedo'dhigantuM zakyaH pratipAdiyogi(pratiyogi)grahaNamantareNa tato bhinna mitina( mityana)dhigate teH)| nApi ghaTasva rUpagrAhiNA tena mRtpiNDAd bhedo'dhigamyate tatsvarUpAgrahaNe tsyaaprvRtteH| na ca smaraNamapi medo. s(dA)dhigame prabhuH(bhu) adhyakSe gRhIta evArthe tasya vyAvRtteH (vyaapRteH)| na vAdhyakSametadrahaNakSamamiti pratipAditatvAt / na ca smaraNamarthagrahaNe prabhavati tasya svarUpamAtraparyavasitatvAt / tata eva 20 smaraNasahAyamapyavAkSaM(pyadhyakSaM) na bhedagrahaNe paTu / na pUrvarUpAgrahaNameva tato medavedanaM tadbrahaNasya vyavasthApayitumazakteH / na ca tatsvarUpameva bheda iti tadrahaNAt so'pi gRhItaH, na; apekSayA bhedavyavasthiteH anyathA svarUpApekSayApi bhedaprasakteriti na kAlabhedAd bhedaH pramANagocaraH / nApi 2'dezabhedAd bhAvabhede me dezasyApyaparadezamedAd bhedshktito'nvsthaapraaptH| na cAnyabhedo 'nyatrAnuvizatIti na dezabhedAdapi tadbhedaH / nApi svarUpabhedAd bhAvabhedaH nahi samAnakAlamudbhA. 25 samAnayorghaTa-paTayorbhinnaM saMvedanaM bhedamavasthApayati prakAzamAnanIla-sukhAdivyatirekeNa tasyAnupalambhato'sattvAt sattve'pi samAnakAlasya bhinnakAlasya vA'dhyakSasya parokSasya vA grahaNakriyAsahitasya tadvikA(ka)lasya vA tasyArthagrAhakatve(tvA)nupapatteriti jJAnanayaprastAvapratipAditatvAnna bhedgraahktvm| na ca tasya svayamathoda bhedenApratItasya bhedagrAhakatvamanyathA kharaviSANAderapi tatpratizaktIta tprasakteH) / na ca tasyai bhedo zAtAjJAnAdavasIyate tasyApyapratipannabhedasya teMdredAvyavasthApakatvAdityA30 dhanavasthAprasakteH / na ca svasaMvedanata eva tadbhedaH sidhyati tathAbhyupagame svakharUpamAtraparyavasitatvAt tasya nIlAdibhedabyavasthApakatvAnupapatteH / na ca svata eva stambhAdayo bhinnakharUpA(pAH) prathante tathA 1-mArthatastvaM satvaMdha-bhAM0 mA0 |-maarthtstN satvaMdha-A0 |-maarthtkhN satvaMdha-hA0 vi0 / 2-yasyAnta-vA0 bA0 mA0 A0 hA0 vi0| 3-yAjJA-vA. bA. haa0vi0| 4-dAta bhrAnta-bhAM0 haa0| -dAva bhraant-maaN0|-daa bhraant-vi0| 5-vaadshaa-maaN0| 6 pratyantApra-bhAM0 mAM0 hA0 vi0| pratyetApragAsennaca aa0| 7-bdha savasatya-A0 |-bdht sarvasatyaM pratibhAsamAnasyAda-vA0 baa0| 8-dava vi ta-vA. baa0| 9 satya pra-A0 / vi0 sN0| 10-satvAyo-vA. baa0| 11-ttAyogAdRSTAntAA0 hA0 vi |-ttaayogaadRssttaantaat si-vA0 bA0 |-ttaayogaadRssttaataa-maaN0| 12 zakya saMni-vA0 baa0| 13-rUpaM grA-vA0 bA0 mA0 A0 hA0 vi0 / 14-grAhyAdhya-vA0 bA0 vinaa| 15 ca ta ta-A0 hA0 vi0| 16-naminadhi-bhAM0 mAM0 hA0 |-nmi nadhi-vA0 bA0 |-nmivmndhi-vi0 |-nmevmndhi-vi0 sN0| 17-ta grahaNa-vA0 baa0| 18-Nachamami-vA0 baa0|-nn chamami-bhAM0 mAM0 haa0|-nnmtthmmi-vi0| 19-martha pratipAditatvAnna ca smaraNamarthagrahaNe A0 vinaa| 2. pUrvI rU-vA. bA. vinaa| 21 dezabhedAd bhedazakti-bhAM0 / dezabhede me dezasyApyaparadezabhedAd bhedshkti-aa0| 'dezabhedAd bhAvamedaH dezasyApi aparadezabhedAt bhedazaktito'navasthAprApteH' iti pATho yojyH| 22-sya bhedo zatojJAvA0 bA0 / 23-tdbhedvyv-aa0| 24 svarU-vA0 bA0 / Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 371 bhyupagame svasaMvedanarUpatayA teSAM a(sva)rUpavedanaparyavasitatvenA'nyatrApravRtteH parasparAsaMvedanataH kataH svarUpato'pi bhedasaMvittirmavet ? dvayarUpAsaMvedane tanniSThasya bhedsyaapyprtiptteH| na cAparokSa nIlasvarUpaM pItamaparamAbhAti tathA(na cA)parApratibhAsanameva bhede vedanama yato nIlasvarUpasvasaMviditatvApratibhAsamAnaM pItamasti nAstIti vA na zakyamadhigantum nAstitvAvedane ca kutaH svarUpaimAtrA(ca)pratibhAsanAda bhedsiddhiH| api ca, stambhAdeH sthUlAvabhAsino'nekadiksaMbandhAda5 bhedaH paramANuparyantaH punastatparamANUnAmapi bhedadikpaTkasambandhAd bhedaH tatrApyevamityanavasthAnAt na bhedavyavasthiterekA(ka)rUpA vyavasthitau tadviparyayeNa bhedavyavasthiterayogAt ?? ] / [??nanvanena nyAyena yadyatpa(dhya)kSAvabhAsino nIlAdena bhedaH abhedastu tadA nyAyaprApta ityadvaitA. pattena shuunytaa| antarvahizca pratibhAsamAnayoH sukha-nIlAdhorapahnotumazakyatvAt "pratibhAsato'dhyakSataH"[ 1 iti vacanAta, naitat sAram / yato nAsmAbhiravabhAsamAnasya 10 nIlAdevabhAsazUnyatA'bhidhIyate pratibhAsaviratilakSaNAyAstasyAH kathaJcidapratIteH api tu pratibhAsopamatvaM sarvadharmANAM zUnyatvam / uktaM ca-"pratibhAsopamAH sarva dharmAH" / [ iti / pratibhAsazca sarvo bhedAbhedazUnyaH nahi nIlasvarUpaM sukhAdyAtmakatayA'bhedarUpamupalabhyate tadrUpatAnupalambhe ca kathamekaM bhavituM yuktam ? na ca tasya bhedAvedanamevaikatvama(ve)danamekato svasvarUpAvedanasyApi bhedatvenAbhidhAtuM zakyatvAditi na vizeSaH kazcit sva-parapakSayoH parasparaparihAreNa 15 dezAvabhAsAnnaikatvaM dezakAlAkArairjagataH / na caikatvavAdino'nyonyaparihAreNa dezAdInAmapala mbho'siddhaH parasparAnupravezopalambhasyApi tessaamsiddheH| na ca pratibhAsA(sa)stAvadayamastItyadai(dvaitamastu nIlAdervicitrasya pratibhAsAja(ja)gato vicitrtaapraaptH| na ca vahinIlAderekA'nekA(ka)rUpatayA yuktA(tyA)nupapatteH prakRtiparizuddhaM jyotirmAtraM paramArthasadastu tathAbhUtajyotitrisya kadAcanApyapratipatterasatvAt sarvadharmazUnyataiva siddhimAsAdapi'nagamAn / yadi prati-20 bhAsanAjyoteravagamyamAnanIlAdivat grAhyollekhabhUte'pi satyasatyAtvanIlAderapi maMdhAvabhAsiteH satyatvaprazaiktitvAt / na ca vidyAviracitapratibhAsaviSayatvAjyotiSaH satyatetarasya tu viparyayAdasatyateti vAcyama, kalpanAyA asyApi racayituM zakyatvAt / yadi pratibhAsaissatyocyata iti nyAyAt pratibhAsavapuSAM nIlAdInAM kathamasatyaM tyaktam tatrApi pratibhAsAt satyatvaM svapnAvabhAsino'pi tasya satyatvaprasaktiH / na ca svapnadezAyAMmapi jJAnasvarUpatayA nIlAdeH satyatvAjAgraha-25 1-rUpa pI-A. vi. vinaa| 2-tatrApra-vA0 bA0 / 3-pamAtraHpra-bhAM0 |-pmmaatr pra-vA0 bA / 4-pi bhida-vA. baa0| 5-nAt bhe-vA0 bA0 vinaa| -bhaasNto-maaN0| 7-rabhAvazU-vA0 bA0 / 8 sarva dharmAH bhAM0 / sarvadhAH vA0 bA / sarva dhamyA mAM. A0 / "mAyA-svapna-marIci-bimbasadRzAH prodbhAsazrutkopamA vijJeyodakacandrabimbasadRzA nirmANatulyAH punaH / SaT SaT dvau ca punazca SaDvayamatA ekaikazazca trayaH saMskArAH khalu tatra tatra kathitA vuddhairvivuddhottamaiH" // 30 // xxx tatra mAyopamA dharmAH SaT xxx svapnopamAH pada xxx marIcikopamo dvau dharmoMxxx pratibimbopamAH punaH SaT xxx pratibhAsopamAH SaDeva xxx SaDdvayamatAH pratizrutkopamA dezanAdharmAH / udakacandrabimbopamAH xxx dharmAHxxx nirmANopamAH"x-mahAyAnasUtrAlaMkAre pR0 62 pN06| zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 215 pra. pN06| 9-rUpa su-aa0| 10-bhyante mAM0 A0 hA0 vi0| 11-namevaikatvasadana-hA0 vi0|-nmevaiktvmedmekte sthasvarU-vA0 bA0 / 12-rapratibhAsaparihAreNa dezAvanAzAt vA0 baa0| 13-ktvaavaadiaa0| 14-shuddhjyo-aa0| 15-dharmA zUnya-A0 vinaa| 16-dapi'nagamAt A0 hA0 vi0|-dpi na cAgamAt vA0 baa0| 17-bhaasaasnaajyoterev-aa0| 18-terevaga-vA. bA. vinaa| 19 mathAvabhAsiteHsa-vA. bA. hA0 vi0 / madhAvabhAsinaH s-aa0| 20-zaktibhAt vA0 bA0 / 21 asya pi vA0 baa0| 22-sassAtyo-A0 |-ssmtyo-haa0vi0| 23-satyaM tyukta-vA0 baa0| 24-dshaamaa.| 25-mapi jAnasva-A0 / Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - zAyAmapi tathaiva satyeti vijJaptimAtraM na zUnyateti vaktavyam jJAnarUpatayA prasakternIlAderapratibhAsanAt / nAnyatarasyApi dazAyAM prakRti parizuddhAntastattvajJAnarUpatayA teSAM sarvadAvabhAsanAt / na ca bahIrUpatayA'vakAzAdantastattvaM bhavitumarhati antarArUpatayA sukhAdeva bhAsamAnabahIrUpatayA prasakteH / tanna bahiruhotamAno nIlAdirantastabdhasyAkArAbhyupagantavya iti na vijJAnavAdo jyAyAn ?? ] / 5 [?? na ca bahIrUpatayA pratibhAsannI ( sanAnnI ) lAdestathaiva satyatA vAnta ( bhrAnta ) rajatAdau tadrUpAbhAve'pi tathApratibhAsopalabdheH / athApi syAt zuktikAyAM pratibhAsamAnasya rajatasya vA satyatA pUrvadRSTasyaiva tatra tasya smRteranubhUtarajatasya smRteranukAradarzane'pi rajatasyApratibhAsAt pUrvapratibhAtaM ca rajataM tatastabdhasyAkAro'bhyupagantavyaH vidasatyatayA paMtidarzanaM zUnyavAdino bhavet, asadetat yato yat zuktikAyAM pUrvadRSTaM rajatarUpaM satyaM tasya pratibhAse smaryamANatayA prati10 pattirbhavet / yacca varttamAnamidAnIMta nadarzanAd viparItakhyAtiH syAnna smRtipramoSaH / tathAhi -smRtirabhAvaH tadA tadabhAve kathaM pUrvadRSTarajatatadabhAvapratItiH syAt / nApyanyadarzanaM smRtipramoSastadbhAve parisphuTava~puranyadarzanameva pratibhAtIti kathaM rajaite smRtipramoSaH sarvadarzanasya smRtipramoSatApatteH / nApi parItA (nApi viparItA) kAraveditvaM smRteH pramoSaH viparItakhyAtitvaprasakteH / yedeva pratyakSAkAraNaM smRterabhAvenaH AkArastadAsau pratyakSasya rUpaM na smRteriti kathaM tena rUpeNa smRtiH pratibhAti / 15 atha pratyakSabhAvakAratayA pratibhAti tarhi tadeva rUpaM tasyAH sadastu na smRtirUpatA tasyAstatrApratibhAsanA vA bAdhakapratyayo rajatamasadeva pratibhAsamityulekhana pravarttamAno rajatAbhAvamevAvagatiH / na bhrAnteH smRtirUpatAmiti na rajatAbhAsasamaye nApi bAdhakapratyayaipravRttikAle cAntaradRSTAM smRtirUpaiMtA pratirUpatA pratipattipramoSakalpanA sarvatrApyetaddoSaparijihIrSayA viparItakhyAterabhyupagamaH zreyAn yato na tAva terviparItatvaM tadaivAbhAvaH khyAterabhAvAdapratibhAsaH na tarhi khyAterabhAve 20 viparItakhyAtiH, yato yadi na nAmAnyadAkhyAtestu vaiparItye kimAyAtam ? nApyanyapratipattirviparItakhyAtiH yato yadanyapratipattiH pUrvadarzanaM tu kathaM viparItakhyAtiH ? na hyanyadarzanAt anAd ( anyad ) viparItaM bhavatyatiprasaGgAt / nApi viparItAkAradarzitvaM viparItakhyAtiH yato'trApi yadi viparItamartha darzanaM gRhNAti kathaM tadA tad bhrAntaM bhavet ? anyathA nIladarzanasyApi pIta 372 1- nyaratasyA - vA0 vA0 / 2- syApi dazAyA pra-bhAM0 hA 0 vi0 / syApi darzAyAM pra-A0 / 3 - zuddhaM tatastattva - vA0 bA0 vinA / 4- statvaM jJA-A0 / 5-yA teSAM sarvadAva bhAsanAnna ca vahIrUpatayA teSAM sarvatrAvabhAsanAnna ca bahIrUpatayAvakAzAdantastatvaM A0 hA 0 bi0 / - yA teSAM sarvadAva bhAsanAna ca vIrUpatayA teSAM sarvavAvabhAsanAnna ca vahIrUpatayAvakAzAdantastatvaM bhAM0 ma0 / 6- yAvakAzAdantastatvaM bhavitumarhati antarArUpatayA sukhAdeva bhAsamAnavahIrUpatayA prasakteH vA0 vA0 A0 vinA / 7- rantastaSTasyA-A0 / 8-bhAsa nI-bhAM0 ma0 / 9-tA thAnta-A0 / vi0 saM0 / 10 satyAdRSTa-bhAM0 mAM / satyAdRSTasyeva A0 / 11 smRtira-A0 / 12- ranukAda-vA0 vA0 / 13 pUrva pra-A0 / 14 - bhAta ca ra hA0 / bhAvaMca r-aa0|- bhAvaM va ta ra mAM0 / bhAsatvaM ca ra vi0 / 15 rajataM tastabdhasyAkAro vA0 vA0 / rajataM tatasUvyasyAkAro aa0| rajasaM taM tatastabdhasyakAro hA0 / rajasaM taM tatastabdhasyAkAro vi0 / 16 - gantavyaM vida-A0 / gantavya cida- mAM0 / - gantavyacida vA0 vA0 / - gantavyaM saMvida - vi0 saM0 / 17 pattida - vi0 saM0 / 18 - darzanazU bhAM0 / 19- dabhApra-vA0 bA0 / 20- vapudanya-vA0 vA0 / va ra - bha0 mAM0 / 21 - jate smRtipramopatApatteH bha0 mAM0 / 22- yadava vA0 bA0 / 23- vataH A-mAM0 A0 / vata A-hA0 vi0 / vaH taH A-vA0 vA0 / 24 rUpaM na smRterapi ka- bha0 mAM0 hA 0 vi0 / rUpaM ne smRte tirapi ka-A0 / 25-vAra-vA0 vA0 / 26 tarhi tadevaM rU-bhAM0 mAM0 hA0 vi0 / tahi tadevaM rU- vA0 vA0 / 27 - pratibhAsanA va bodhaka-bhAM0 mAM0hA0vi0 / - pratisAsanA va vAgha - vA0 vA0 / 28 - tyulekhana A0 / 29 - vasevAvagati / vA0 vA0 30 - ya vRttikA - A0 / 31 - kAle vA vA0 bA0 / 32 - patApratipattipramo- A0 hA0 vi0 / - patApratipattiH tannasmRtipramo - vA0 bA0 / 33 sarvannApye- A0 / sarvAnnApye bhAM0 mAM0 / sArvAnApye vA0 bA0 / 34 na tAvat tervi-A0 vi0 / na vAva tervi - hA0 / na tAvat tairvi - vi0 saM0 / na tAvazvAte - vA0 vA0 / 35-bhAsa na A0 / 36 - bhAve piparita - mAM0 / bhAveM viparItekhyA - vA0 37 - mAvyadAkhyAteryato yadi nAmAnyadAkhyAte - vA0 bA0 / 38- patti pU-bhAM0 / 39- nAt vipa-A0 |-naardvip - vA0 vA0 / Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 373 darzanaviparItArthagrAhiNo bhrAntatAprasaktiH / na ca bhinnadezAdAvabhinnadezAditayA prati tadviparItakhyAtiH yato dezAdayaH statra(tatra) darzane pratibhAsamAnA yadi santaH pratibhAnti tadA kathaJcit viparItakhyAtiH / athAsantastadApyasatkhyAtiprasakti(ktiH) satAM dezAdInAM tatrAkhyAteH, na ca taddezAdisambandhagrahaNAd viparItakhyAtiH yatastatsambandho'pi yadi sa~na(san) pratibhAsi(ti) tadA saMdarthagrahaNAnna viparItakhyAtiH / athAsaMstadApyasatkhyAtiraM sta(rasa)darthagrahaNAt / anya-5 dezAditvaM ca bhrAntahagavaseyasya vArthasya kalpane nAnyasya na tarhi svapnadRzo bhrAntatvaM tadavabhAsi. no'nyadezAditvAbhAvAt tathApi tattve sarvadazAM viparItakhyAtitvaprasaktiH / atha bhrAntahagavaseyasyaivAnyadezAditayA'nyadezasyApi grahaNamiti viparItakhyAtistat tarhi tasyAnyadezAditvaM bhrAntadRzA avasIyate, uta pUrvadarzanena ? tadapi yadIdAnIntanasyAnyadezAditvAvagatastado saMgataM pUrvadarzanasyedAnInAmazakyatvAdarzatazcAtiprasaGgato grAhakatvAnupapatteH nApi pUrvamidAnIntanabhrAnta-10 hagavaseyasya tena pUrvadezAdigatiH idAnIntanazAnAvaseyasya pUrvamabhAvAt / na caikameva pUrvAparadarzanAvaseyaM vastviti na doSaH pUrvAparaTegbhAvayorekatvAsiddheH pUrvadarzanena vartamAnadezAdiparihAreNa pUrvadezAditayaiva tasyAvagaiteH nedAnIntanasya pUrvAditA'vagatiH / na ca pUrvadezAdireva vartamAnAderapi grAhakamiti tenaiva pUrvAparadezAdinA tathA'vasIyate pUrvadarzanakAle vartamAnadezAderabhAvena tatsambandhitvasya tena tatra pratipattumazakteH bhAve vA vartamAnadezAdeH pUrvadezAdirUpatai nedAnIntana-15 dezAditeti tadanuSaktArthAvagatau pUrvadarzane kathamidAnIntanasya pUrvAditAvagatiH / na ca pUrvadezAdireva vartamAnadezAdiH pratyabhijJAnAdavasitasya parigatArthasyApyekatApatteH svapnAdipratyayasya pUrvapratyayavadabhrAntatAprasaktaH ekavipayatvAt / na ca pratyabhijJAnAt pUrvaparadezAdInAM taddarzanakAle'. sattvenApratibhAsanAt tatsambandhitvasyApyapratipatterasatAmapi dezAdInAM tatsambandhitvasya vA tatra pratibhAse darzanamaisa(sat)khyAtiH syAt / atha taiddeza da dayastatsambandhitvaM vAsat tatra prati-20 bhauti tathAsati vidyamAnArthagrAhitvAt nai bhrAntaM bhavet pUrvadezAdimavastupratibhIse ca yadabhAsa eva na vartamAnarUpatAvagatiriti na viparItakhyAtiH apAstavartamAnAvabhAsasya pUrvarUpagrAhiNa smRtistadviparItasyAkhyAtitvayogAt / na ca pUrvakAlAvarttamAnakAlAditayA bhrAntAvabhAsanAt tatra tadviparItAkhyAtitvamidAnIntanadezApratibhAsamAna tatra jakhAdeH pUrvarUpatAbhAvaprasakteH yato yadeva tatra sannihitarUpamAbhAti tadevaM sadasattu(sadastu) pUrvadezAditvam na ca bhAsamAnaM na cAbhyupa-25 1-zAditayA vA0 baa0| 2 prati viparItAkhyAtiH A0 / 3-bhAti t-maaN0| 4 kathaJcivi-bhAM0 mAM0 / kathaJci vi-vA. yA0 / kathaMvi vi-hA0 vi0| 5 athAsaMsta-bhAM. mAM0 hA0 vi0 / avaasNst-aa0| 6-stathApya-vA0 baa0| 7 san pratibhAti vi0 sN0| 8 srvgrh-aa0| 9-ratastada-A0 / vi0 saM0 |-rstd-vaa0 baa0| 10-sya vAryasya A0 |-syrvaarthsy haa0vi0| 11-thA tavA. bA. vinaa| 12-na tevApi vA. baa0| 13 yadidA-A0 / ydaadaa-bhaaN0| 14-syAnyAdezAdibhA0 mAM0 |-syaadeshaadi-aa0 / 15-dA'saM-bhAM0 mA0 hA0 vi0 |-daaH sN-aa0| 16-nasyedAnImazaA0 |-nsyediinaamshtvaadshtshcaati-vaa0 baa0| 17-dazata-A0 hA0 |-dst-vi0 sN0| 18-zAdi gagati i-bhAM0 mAM0 hA0 vi0 |-shaaditaavggtiridaa-vaa0 baa0| 19 pUrvanabhA-bhAM0 / pUrvanabhAmAM. A. hA0 vi0| 20-vaseya va-bhAM0 mA / 21-dRgbhovarayo-vA0 baa0| 22-gateH tadA-A0 / 23-radezAdizAdinA maaN0| 24 tasyAva-vA0 baa0| 25-zAde pU-vA0 bA0 |-shaade naH puu-aa| -zAbdeH pU-hA0 vi0| 26-vatana de-aa0| 27 pUrvAdeva vA0 bA. bhAM. mAM0 hA0 vi0| 28-nadezA. deHpr-maaN0| 29-pratyayavada-vA. bA. A. vinaa| 30-masaMkhyA-A. hA0 vi0| 31 taddeza-dayAdaya-mAM. A0 / taddezadayAdaya-hA. vi.| taddezAdayAdaya-vA0 bA0 / 32 vAsannaM vAsatta-A0 / 33-bhAti vidya-bhAM0 maa0| 34 na vAMtaM bha-bhAM. hA0 vi0 / na cAMtaM bha-mAM. A0 / 35-bhAse va padava-vA. bA. vinaa| 36-vasAsa eva bhAM0 |-v bhAsAsa eva mAM0 sN0| 37-patAgrA-vA. baa| 38 smRti cadvi-vA0 baa0| 39-nA tatra dvi-vA0 baa0| 40-tra jakhyAdekhAdeH A0 |-tr jakhAde khAdeH vA0 bA0 |-tr rajatAdeH vi0 sN0| 41-va sadasastu pU-vA. bA0 / 48 sa0ta. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe gamaviSayaH anyathA pItAdeva pratibhAsamAnamya nIlAdeH sasvApatteH sarvasya pUrvAtmakatApatte ca sarva sarve sarvAtmakatApattaH gamyata eva pratyakSeNa tathA aprtiptteH| ne cAnumAnamapi sarvasya saryAtmakatAmavagamayati pratyakSa(kSA)navatAre tatrAnumAnasyApAnavat( syApyanavatArAt) anumAna ca sarvAtmakatvasAdhakanve pravRtto pratiniyatarUpA grohAvAkSamazeSaM vipriitlyaatitaamnubhvet|| 5vA medagrAhAnumAnamAgamo vA'vinatho vitatho vyaktaM tu medAyabhAsinamastaM vitathamityadvaitApati radhyakSAmate meda anumAnAgamayogmedagrAhiNoH vaitathyApatteH pratyakSato'vigatabhede vastunyabhedagrAhiNo. stayoragranyathA grahaNalakSaNamya vaiparItyasya bhAvAt navAnumAnAyagamavAdhinatvAt abhedagrAhAyazasya caitanyaM tadAdhitatvena tayorekacaitanyaprasanaH naM ca tatvAn tasya tadayAdhakatyaprasakteH na cAnumAna. yorabhedapratipAdakatvaM nayarbhidapratipAdakatyayostataH pratibhAsAvizegat viparItakhyAtyabhyupagame 10 sarvAsadviparItakhyAtirbhavet / na ca yadavisaMvAdi tanna viparItakhyAtiriti vaktagyam avisaMvAdi. tvasyAsiddharityasakRt pratipAdanAn ?? ] / [?? api ca, pUrvagavagatasya rUpasya punaravagamo'visaMvAdaH na ca pUryaTagavagamayo (gavagatayoM)rabhedapratipAdakatvam pUrvarazaH pracyunatvena tatrApratibhAse tadayagatasyApi rUpasyApratibhAsamAnA. t(sanAt) / na ca pUrvapratibhAmyave darzanAvabhAsirUpamityekatvAt na pUrva pratibhAsane syanamasa. 15 tvAmekatvasyavAsiddheH / tathAhi-darzane pratibhAsamAnaM rUpaM tadarzana grAhyamastu pUrva na grAhAM tu tat kathamavagataM na tAvat saryadarzanena utsarakAlaM tasyAbhAvAt yadApi tadAsIt na tadA vartamAnaM darzanaM tadabhAvena tadavaseyarUpAvagatiH tadayasAyAnadhigame tadavaseyarUpAnavagamAdanyathA sakalasantAnahagavaseyatvapratipattiprasakteH sarva(dhaiH) sarpavid bhavet / na ca tadarzanena tadavasAyAvyatiriktabhAvi. sugavagatarupaparicchedaH na punaH tadyatiriktakSepaparicchedAbhedAdeveti vaktavyam yato bhAviragavagamastha 20 medatadavaseyatvAdevAdhyakSasyApyapravRttina punarbhedAt / minna'pi sannihite pakSabhUnerutpatterupalaMmbhAt tathAmijhe'pi bhAvidarzanAgrAhyatvamastIti na tatrAdhyakSavRttiH na ca minnaM bhAvijJAnAvaseyasanihinatvAt na tadavaseyamaminnaM tu viparyayAt tadadhigamyamiti vaktavyam bhAviragasannidhAne tadavabhAsyasyApyasannihitatvAt / yadi ca bhAvijJAnadRzaM tat parigataM cArtha(3) pUrvadarzanamavabhAsayati tadA'sadarthanAhitvAt bhrAntaM tadAsajyeta / tanna prathamadarzanena bhAvijJoMne prAhyarUpa 1-tAdava pra-hA0 |-taadve pra-vA* baa0|-taadrth pra-vi0 sN0| 2 na ca sarva sa-mAM0 / na ca sarva sarvAtmaka-hA. vi / na ca sarva sImarvAtmakatApate gamya-vA. baa.| na cA sarva sa-A0 / 3 navAnu-mAM. hA. vinaa| -sya va srvaa-bhaaN0|-sy vA srvaa-aa0| 5 graahycaakss-maaN0| 6 vA. 'vitatho'vitathovya-bhAM0 mAM. hA. vi. / vAvitatho'vitatho vya-vA. baa.| -dhyakSasya vaitathyaM tadvAdhitatvena tayorekavaitathyaprasaktena ca tadAdhitatvAt tasya tadabAdhakatvaprasakteH na cAnumAnamayo. rabhedaprati katvaM tayobhedapratipAdatvayontataH pratibhAsAvizeSAt vA. baa0| 8-stayoranyathA A. hA. vi0| 9-cAnacAna-mAM0 / 10-tvAt me-A0 hA0 vi0| 11-tanya tdvaa-aa0| 12 na ca tadvAdhitatvAt A0 haa0vi0| 13 na vAnu-A. hA. vi.| 14 sarvA sacidvi-cA. baa0| 15 asaMvA. bA. vinaa| 16 api pUrvavadavaga-vA. bA. vinaa| 17 pUrvadavagama-vA. bA. vinaa| 18-bhA ke da-vA. baa0| 15-sate sya tamasa-A0 / sate spenIma-vA0 bA0 |-ste sya namasatvamekatva-vi0 sN0| 20 tatrAhi vA0 baa0| 21-grAhyamastu pUrva na grAhya tu vA0 bA0 |-graahyN tu bhAM0 maa0| 22-mAnaM ta da-vA. baa.| 23-rUpApa-A0 / 24-masye bhe-bhAM0 mA0 hA0 vi0 |-msyai bhe-aa0| 25-tvAdetadavaseyatvAdevAdhya-vA0 baa0| 26-hite kSabhRte-mAM* hA0 vi0 |-hite nyakSabhRteruttarupalambhAt tatvAsijhepibhAvidarzanagrAhyatvamastIti vA0 baa0| 27-lambhate taccA-bhAM. mAM. hA. vi.| 28 ca bhinna bhaa-naa| 29-myatamiti vA0 baa0| 30bhAvi gasanni-vA. bA. vinaa| 31-bhAsasyA-vA. bA. A0 vi0| 32-gataM vArtha-bhAM0 mA. A. hA0 vi0| 33-mAhitatvAt vA0 bA* vinaa| 34-saghetA t-vi.| 35-zAnaM grA-vA. bA. vinaa| Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 375 paricchedaH tatparihAreNa pUrvakAlatApratibhAsodayAt tat pratigatameva rUpaM tadviSayo'bhyupagantavyaH / nApi varttamAnaM darzana (naM) dRzyamAnasya pUrvadRgavabhausirUpamAvedyati tasyApi svakAlabhAvavirUpAvabhAsatvenodayAt pUrvadRzo'pratibhAse tadavagatasyApi rUpasya tenAgrahaNAt pUrvadRzo'navagame'pi da (pitada) vagatarUpaparicchedAbhyupagamAt pUrvapUrvajJAnAvabhAsirUpaparicchedApattirityuktatvAt / api ca, pUrvajJAnAvabhAsi rUpaM varttamAnAvabhAsitayA vA gRhyate varttamAnadarzanAvagamyaM vA pUrvajJAnA- 5 bhAsitayA, dvayaM vA parasparasaMsaktamiti vikalpAH | Aye vikalpe varttamAnahagavabhAsirUpAdhigatireva na pUrvajJAnAvagatarUpAdhigamaH / dvitIye'pi prAktanajJAnAvagatarUpAdhigatireva pUrvadRgavagataM ca rUpamasaditi tadrAhi varttamAnaM jJAnaM bhrAntaM bhavet / pUrvAvabhAsapracyute (te) taDrAhyatAyA api pracyuteH nahi tasmin vinane tatpratibhAsamAnaM rUpaM saMbhavati pratibhAsamAnaM rUpaM saMbhavati pratibhAsanaprasaGgAt / nApi tRtIyaH pakSaH tatra hIdAnIntanaDagavabhAsi pUrvAvaigAsA (vabhAsA ) dhigamyaM 10 ca parasparaM saMsaktaM rUpadvayamAbhAtIti naikatAvagama iti na pUrvadarzanAvagatena rUpeNa dRzyamAnasyAvagamo yuktaH / na ca rUpAntareNa dRzyamAnasyAvagamo yuktaH na ca rUpAntareNa dRzyamAnarUpAvagaMmo rUpAntarAvagamAt pUrvajJAnAvabhAsirUpAnavagamAt yataH anyarUpaparicchede nAnyat paricchinnaM bhavati / na ca varttamAnadarzanAt pUrvadarzanagrAhyarUpaparicchedaH abhedAdeveti vaktavyam yataH bhedasiddho (ddhau ) pUrvagavagatarUpAsyAvagata si (rUpasyAvagamasi) ddhiH tatsiddho (ddhau ) cAbhedasiddhiritItaretarAzrayado- 15 prasaktiH / tasmAnna gRhItasya punargrahaNasaMbhava iti na saMvAdaH / tadabhAve ca bhrAntAbhrAntajJAnayorvizeSAbhAvAnna viparItakhyAtisaMbhavaH / ?? ] nApyalaukikatvaM bhrAntajJAnAvabhAsino'rthasyAta eva nyAyAt / tathAhi na tAvallaukikatvApratipattiH yeto mabhA (to'bhA ) vasya niHsvabhAvatayA kenacida (dA) kAreNa paricchettumazakyatvAt paricchede vAstu (vA vastu) tvApatteH punarayalaukikatvAzaGkA'nivRtteranavasthAprasaktiH / na ca lauki- 20 katvAdanyaizca ma (nyatvama) laukikatvam yato yadi tat tadaiva gRhyate tadA bhrAntadRzo'pravRttirbhavet / nArthakriyArthino'laukikatvapariccheda pravRttiyu (ryu) ktimatI nyAyya ( nApya) nyadA'laukikatvapratipattiH yataH 'nedaM rajatam' iti kAlAntare'bhAvapratItistava jAyate nAlaukikatvAvagatiH / tadevaM pratibhAsAvizeSAt pratibhAsamAnaM kezAndukAdiva (vat) sarva niHsvabhAvam / tathA hi-nAvabhAsamAno nIlAdiravayavI dezAdibhinnasthUlasya tasyaikatvAnupapatteH / na hyaneka- 25 dezasaiMmbandhaviruddhadharmAdhyAsavata ekatvaM yuktam tathApyekatve ghaTa - paTAvapi (paTayorapi ) na bhedo bhavet viruddhadharmAdhyAsAdanyasyA bhedakatvAt / na ca dezAdibhede'pyekatvapratibhAsAdekatA, dezAdi - bhedena vyavasthitAnAmavayavAnAM pratibhAsabhedAdeva bhedAt / na hyavomadhyorvadi (hyadhomadhyordhvAdi)bhagAe (eka) rUpatayA pratibhAti (bhAnti) piNDasyANumAtratApatteH / na ca tadyatirikto grAhyAkAratAM bahirbibhrANo'vayavI pratibhAti / na ca samAnadezatayA avayavebhyaH pRthaktvasyApratibhAsaH yataH 30 samAnadezA api vAtAtapAdayo bhAvAH pRthagavabhAsamAnA lakSyante / na caivarmaivayavanirbhAsa iti nAsau 1 - cchede ta - vA0 bA0 vinaa| 2 yA tat pravA0 vA0 aa0| 3-bhAsarU - A0 / 4-bhAvepi virUA0 / 5-danAt vA0 vA0 / 6 rUpa varta -A0 7 - rasasiktamiti vA0 vaa0|- rasasikte miti mAM0 hA 0 vi0 / 8- mAnajJA- mAM0 A0 hA 0 vi0 / 9-cyuto'ta-A0 hA0 vi0 / cyutota- vA0 vA0 / 10- pra. tibhAsamAnaM rUpaM saMbhavati pratibhAsamAnarUpaM saMbhavati pratibhAsamAnaM rUpaM saMbhavati pratibhAsanaprasa GgAt bha0 mAM0 / 11- vagamAsA-mAM0 / - vagagAsA - bhAM0 / 12 - gamo'vagamAt / pUrva-bhAM0 ma0 / - gamavagamA rUpAntarAvagamAt pUrva- hA0 vi0 / gamovagamA rUpAntarAvagamA pUrva - vA0 bA0 / 13 mAt tayo'nya - vA0 vA0 vinA / 15 yatomabhA - vA0 bA0 / 14 - ha sambha-A0 / 16- nyathama-A0 / -nyatra ma vA0 bA0 / 17 nyAyAnyadA-bhAM0 mAM0 / 19 - bhAvavapratItistavajJAya - hA0 / bhAvapratItistavajJAya vi0 / bhAvaM ca pratIti vajJAya bha0 maaN0|- bhAtavapratItistava jJAyaA0 / 20 tadaivaM pra-A0 vinA / 21 - sanAmaM kezAMdu vA0 bA0 / samAna kezAdu-bhAM0 mAM0] / pR0 361 Ti0 31 / 22 sarva niH vA0 vA0 vinA / 23 - saMbaMddhavi bha0 A0 hA0 vi0 / - savaddhavi - vA0 bA0 / 24 na vomadhyo'rvAdi- hA0 vi0 / na hyAvomadhyorvAdi vA0 bA0 / na hyavomadhye'rvAdi 18- katvA pra-A0 / A0 / 25- bhAgo e - hA 0 vi0 / bhAgA eva yA vA0 vA0 A0 vinA / 26 - mavamayaM ca nirbhA - bhA0 / Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 prathame kANDetadyavahAraviSayaH / na ca 'eko ghaTaH' iti pratIteravayavo(vI) avayavavyatiriktamasti(ktaH samasti) yato ghaMTa(TA)vasAye'pi tadavayavAnAmullekhazcAdhyavasIyate nApairo'vayavI varNAkRtyakSarAkArazUnyasya tasya kenacidapyanu(pyananu)bhavAnna kalpanA'vaseye(yo)'pyavayavI sattAmAsAdayati / / anAdivAsanAsamutthaM vyavahAramAtrakamevedaM mithyArtha jJAnam / na ca vyavahAramAtrAdeva 5bahirekaM vastu siddhyati 'nIlAdInAM svabhAvaH' ityatrApi vyavahAraikatvAt svabhAvasyaikatAprApteH / atha tatra pratibhAsabhedAdekatvaM bAdhyate tatrApi madhyo-di(dhyordhvAdi)nirbhAsabhedAt ghaTAderekatvaM bAdhyata eveti na bAhyo'rtho'styavayavirUpaH / nApi paramANusvabhAvaH madhyo;divibhAgapratibhAse'pyaNUnAmapratibhAsanAt / sthUlarUpo hi nIlAdyavabhAsaH saMvedyate na ca paramANuSu pratyekaM sthUla rUpasambhavaH tathAtve paramANutvAyogAt / nApi teSu samuditeSu sthUlarUpa'saGgatiH tathAvasthAmA10 vinAmapyaNUnAM svarUpataH sUkSmatvAt / na ca tadvyatiriktaH samudAyaH tathAtve dravyavAdaprasaGgAt tasya coktadoSatvAt / tato na paramANuSu kathaJcit sthUlarUpatAsambhavaH / na cAnyAdRgavabhAso'nyAdRzasyArthasya grAhakaH nIladRzo'pi pItagrAhakatApatteH niyatavyavasthAvilopazcaivaM prasajyate / api ca, nAnAdiksambandhAt paramANorapyekatA asaGgataiva / Aha cAcArya:SaTkena yugapadyogAt paramANoH ssddNshtaa"| [ ] iti / 15 tadaMzAnAmapi nAnAdiksambandhAt punaH sAMzatApatteranavasthAprasaktiriti na prmaannusdbhaavH| na cArthAbhAve niyatadezakAlAkAraH pratibhAso na bhavet vAsanAbalena tathAbhUtapratibhAsasya svapnadazAyAmupalabdherjAgraddazAyAmapi tadvalenaiva tadudayasadbhAvAt arthastu svarUpeNa na kvacit siddhaH / nApi pratibhAsaniyAmakatveneti nArthavAdo yuktisNgtH| na ca vAsanAbalAnniyatAkAraM jJAnameva sadastu na zUnyateti vaktavyam yato nIlAdirUpaM jJAnamapyekAnekarUpamayuktam / tathAhi-tasyApi digbhedAnnai20 katA arthavat yuktA pratibhAsabhedAcca, nApi nIlAdijJAnaM paramANurUpam jJAnaparamANUnAmapi diSaTkayogAt sAMzatApatteranekapratipatterayogAccoktaprAyam / na ca bahiravabhAsamAno nIlAdirvitathaH bodhastu parizuddho'vitatha iti vaktavyam tasyAnupalabdherevAbhAvanizcayAt / na ca vAsanApratibaddhatvamanubhavasya nizcetuM zakyam pratyakSasya paurSAparye'pravRtternAnvayavyatirekanizcAyakatvam tadanizcaye ca na hetuphalabhAvAvagatiradhyakSAt / nApyanumAnam pratyakSAbhAve tasyApyapravRtterna hetuphalabhAvaH kvacidapi 25 siddhimAsAdayati / kiJca, yadi vAsanAprabodhaprabhavaM nIla-sukhAdivyatiriktaM pratipuruSa niyataM saMvedanamanubhUyeta tadA vijJAnavAdo yuktisaGgataH syAt na ca tat kadAcanApyupalabdhigocaraH nIla-sukhAdestvekAnekasvabhAvAyogAt vAsanAjanyatvasyApi paramArthato'sambhavAt sarvadharmazUnyataiva vastubalAyAtA / nIlAdyavabhAsasya vAsanApratibaddhatvaM saMvRtyA zUnyatvamucyate na sarvasaMvedanAbhAvaH tasya kadAcidapyananubhavAt / na ca pratibhAse sati kathaM zUnyatvamiti vaktavyam tasyaikA30 nekasvabhAvAyogataH zUnyateti pratipAdanAt / uktaM cAcAryeNa "bhauvA yena nirUpyante tadrUpaM nAsti tttvtH| yasmAdekamanekaM vA rUpaM teSAM na vidyate" [ 1-taH masti yato ghaTavasAye pi vA0 baa0| 2 ghaTavaseyepi hA0 vi0| ghaTamevasAyepi A0 / 3-mullekhyshcaa-aa0| 4-paro'vasIyate nAparo'vayavI bhAM0 maaN0| 5 granthAnam 12838 // 6-nAdayati vaa-aa0| 7 baahyaarthii-haa0vi0| 8-pagatiH aa0| 9pR0 10550 13 / "ayameva cArthaH kArikayA gIyate"SaTena yugapadyogAt paramANoH SaDaMzatA / SaNNAM samAnadezatve piNDaH syAdaNumAtrakaH" // -4, 2, 25 nyAyavA0 pR. 516 paM0 17 / "yaduktam AcAryapAdaiH" ityullikhya zloko'yamuddhRtaH-bodhicaryAva0 prajJApAra. paJji. pari0 9 pR. 503 paM06 tathA Tippa. 1 / nyAyatAtparyaTI0 4, 2, 25 pR. 650 paM0 24 tathA pR. 651 paM0 10 paryantam / ratnAkarA0 pra0 pari0 pR0 31 paM0 12 / sarvadarzanasaM. da. 2 pR. 31 paM0 192 / 10-Sad yo-A. haa0vi0| 11-zvaye na ca he-A0 haa0vi0| 12-ruSaM ni- A0 / 13-bhAvayo-A. haa0vi0| 14-nubhAvA-bhAM. mAM. hA0 vi0| 15 aSTasa* pR0 115 paM0 9 / syAdvAdara0 pR. 89 pra. pN06| "taduktamAcAryeNa" ityullikhya nirdiSTo'yaM zlokaH zAstravA0 syAdvAdaka. pR.215 pr.58-9| Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| bhagavadbhirapyuktam-"mAyopamAH sarve dharmAH" [ ] iti / tadavasthitametat yat pratibhAti tad dvicandrAdivat sakalamasatyam / ____ na cAtraitat preraNIyam dRSTAnta dArzantikabhedAbhAve dvicandrAdinidarzanena nIlAdyavabhAsasyAsatyatA na sAdhayituM shkyaa| na hyasato nidrshnsnggtiH| bhede vA nAsatyatA bhaved bhAvAnAm pakSa-dRSTAntayohi bhedaH satyatve sati bhavati asataH zazaviSANAderiva bhedAnupapatteH / tathA5 sAdhanasyApyastitve na zUnyatA, nAstitve na saadhyprtipttiH| evaM vAdi-prativAdi-prAznikAnAmabhAve na vAdaH sambhavI / tatsadbhAve ca na zUnyatA / Aha ca bhaTTaH "sarvadA sadupAyAnAM vAdamArgaH pravartate // " "adhikAro'nupAyatvAt na vAde shuunyvaadinH|" [zlo0 vA0 nirAlamba0 zlo0 128-129] iti / 10 yato yadi pAramArthikadRSTAnta-dArzantikAdibhedAd vAdamArgapravRttiH parasyApyasau kathaM bhavet ? nahi paramArthato bhAvabhedaH pratyakSato'dhigantuM zakyastadabhAvAt / nAnumAnAdapIti pratipAditam / na ca parasyAbhyupagamAt sAdhanAdibhedasiddhestatpravRttiH apramANakAbhyupagamamAtrAdAsiddheH kalpitAt tu sAdhanAdipravibhAgAd bAhyArthavyavasthAyAM bhedaprapaJcasya kalpanAracitatvaM bhavet na vAstavatvam / na ca lokaprasiddhena sAdhanAdibhedena bAhyArthavyavasthA arthavAdino yuktimatI, zUnya-15 vAdino'pi tatprasiddhenaiva tena zUnyatAvyavasthAyA nyAyaprAptatvAt / tathAhi-tasyApi sAdhanAdi. bhedavyavahAro lokaprasiddhaH prAgAsIt tena yadi zUnyatA vyavasthApyate na tena kazcida dossH| zUnyatAvyavasthiteruttarakAlaM yadi sAdhanAdibhedo vizarati tadA na kazcid doSaH "gatodake kaH khala setubandhaH" [ ] iti nyAyAt / uktaM cAcAryeNa-"sarva evAyamanumAnAnumeya. vyavahAraH sAMvRtaH" [ ] ityAdi / tataH sAMvRtA anumAnagamyA shuunytaa| 20 yadvA nIlAdInAM pratibhAsamAnAnAM yat kalpitamekatvAdirUpaM tasyA'pratibhAsAdeva niSedhaH / nahi vyavahAravalAdapratibhAsamAnamekatvAdikaM rUpaM kalpayituM yuktam pratibhAsavyatirekeNa vyavahArasyApyayogAt / tato bAhyamAdhyAtmikaM vA rUpaM na tatvam kintu sAMvRtameva / saMvRtizca tridhA sugatasutaprasiddhA-lokasaMvRtirmarIcikAdiSu jalabhrAntirekA, tattvasaMvRtiH satyanIlAdipratItirdvitIyA, 1 pR0 371 paM0 12 / "yattu uktaM bhagavatA-mAyopamA dharmA yAvat nirmANopamA iti"-mahAyAnasUtrAlaMkAre pR0 62 paM0 10 / "etaduktaM bhagavatA-anutpannAH sarvabhAvA mAyopamAzca iti"-lakAvatArasU0 dvitIyabhA0 pR. 111 paM0 7 // 2 "atrApyabhidadhatyanye kimitthaM tattvasAdhanam / pramANaM vidyate kizcit AhokhicchUnyameva hi // 57 // zUnyaM cet susthitaM tattvamasti cecchUnyatA katham ? / tasyaiva nanu sadbhAvAditi samyag vicintyatAm // 58 // pramANamantareNApi syAdevaM tattvasaMsthitiH / anyathA neti suvyaktamidamIzvaraceSTitam // 59 // uktaM vihAya mAnaM cecchUnyatA'nyasya vastunaH / zUnyatve pratipAdyasya nanu vyarthaH prishrmH||6|| tasyApyazUnyatAyAM ca prAznikAnAM bahutvataH / prabhUtAzUnyatApattiraniSTA saMprasajyate" // 61 // -zAstravA0 samu0 SaSThasta0 pR. 215-216 / 3 sambhavatIti / pra. mAM0 bhiH| 4-kArAnu-A0 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 216 pra0 paM0 11-12 / 5-nAdibhede vya-A. hA0 vi0| 6 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 216 dvi0 paM0 9 / 7-dvA sarvanI-mAM / 8 yadatra 'lokasaMvRti'-'tattvasaMvRti'-'abhisamayasaMvRti'iti saMvRtitrayaM nirdiSTam tadeva bodhicaryAvatAre tatpatrikAyA~ ca 'mithyAsaMvRti'-'tathyasaMvRti'-'yogisaMvRti' iti saMjJayA niradezi / tathAhi "saMvRtiH paramArthazca satyadvayamidaM matam / buddheragocarastattvaM buddhiH saMvRtirucyate" // 2 // "saMviyate Aviyate yathAbhUtaparijJAnaM khabhAvAvaraNAt AvRtaprakAzanAcca anayeti saMvRtiH avidyA moho viparyAsa iti paryAyAHxxx sA ca saMvRtirdvividhA lokata eva tathyasaMvRtiH mithyAsaMvRtizceti / tathAhi kizcit pratItya jAtaM nIlAdikaM vasturUpamadoSavadindriyairupalabdhaM lokata eva satyam / Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeabhisamayasaMvRtiyogipratipattistRtIyA / yogipratIterapi grAhyagrAhakAkAratAyAH prvRtteH| uktaM ca bhagavadbhiH-"katamat saMvRtisatvaM yAvallokavyavahAraH" [ ] / iti vyavasthitaM sarvadharmavirahaH zUnyateti zuddhataraparyAyAstikamatAvalamvI RjusUtra evaM vyvsthitH| [RjusUtra-zabda-samabhirUDha-evaMbhUteSu sautrAntika-vaibhASika-yogAcAra ___ mAdhyamikAnAM samavatAraH] athavA sautrAntika-vaibhASiko bAhyArthamAzritau RjusUtra-zabdau yathAkramam vaibhASikeNa nityA. nityazabdavAcyasya pudgalasyAbhyupagamAt zabdanaye'nupravezastasya / bAhyArthapratikSepeNa vijJAnamAtraM samabhirUDho yogAcAraH / ekAnekadharmavikalatayA vijJAnamAtrasyApyabhAva iti evambhUto vyavasthita evambhUto mAdhyamika iti vyavasthitametat tasya tu zabdAdayaH zAkhAprazAkhAH sUkSmamedA 10 iti // 5 // mAyAmarIci-pratibimbAdiSu pratItya samupajAtamapi doSavadindriyopalabdhaM yathAkhaM tIrthikasiddhAntaparikalpitaM ca lokata eva mithyaa| taduktam "vinopaghAtena yadindriyANAM SaNNAmapi grAhyamavaiti lokaH / satyaM hi tallokata eva zeSaM vikalpitaM lokata eva mithyA" ||-bodhicryaa0 prajJApAra0 paji0 pari0 9 pR. 352 paM03-pR0 353 paM0 7-16 / "evaM saMvRti-paramArthabhedena dvividhaM satyaM vyavasthApya tadadhikRtazca loko'pi dvividha eveti upadarzayannAha tatra loko dvidhA dRSTo yogI praakRtkstthaa| tatra prAkRtako loko yogilokena bAdhyate // 3 // loko janaH xxxxx dvidhA 4 yogI prAkRtakastathA / yogaH samAdhiH sarvadharmAnupalambhalakSaNaH so'syAstIti yogI lokaH ityekaH prakAro rAziH / tathA prakRtiH saMsArapravRtteH kAraNamavidyA tRSNA tasyA jAta iti prAkRtaH prAkRta eva prAkRtako loka iti dvitiiyH"|-bodhicryaav0 prajJApAra0 paJji. pari09pR. 367 paM016-pR. 3685010 paryantam / "na doSo yogisaMvRtyA lokAt te tattvadarzinaH" |-bodhicryaav. pR. 377 // "dve satye / tadyathAsaMvRtisatyaM paramArthasatyaM ceti"-dharmasaM0 pR. 2250 12 // dve satye samupAzritya buddhAnAM dharmadezanA / lokasaMvRtisatyaM ca satyaM ca prmaarthtH"||8|| -madhyamakavR0 Aryasatyapa0 pra. 24 pR0 492 / bodhicaryAva. prajJApAra paji. pari0 9 pR. 361 paM0 13 / "pitAputramamAgame coktam satya ime duvi lokavidUnAM diSTa svayaM azruNila pareSAm / saMvRti yA ca tathA paramArtho satyu na sidhyati kiMca tRtIyu" |-bodhicryaav. prajJApAra0 paJji. pari. 9pR. 36150 17 / zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 215pra. pN010| 1-rtyaa'pr-bhaa0|-rtyaapr-maa0| 203176.8 // Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sssstthgaathaavyaakhyaa| [nayavanikSepANAmapi yathAsvaM dravyArthika-paryAyArthikarUpatayA vibhajanam] nayAnuyogadvAravat zeSAnuyogadvAreSvapi dravyArthika-paryAyArthiko mUlavyAkaraNinAviti darzayantya(yanna)nayorvyApakatAm nAma ThavaNA davie tti esa vaDhiyassa nikkhevo / bhAvo u pajavaTThiassa parUvaNA esa paramattho // 6 // ityanayA gaathyaa-drshytyaacaaryH| __ athavA vastunibandhanAdhyavasAyanimittavyavahAramUlakAraNatAmanayoH pratipAdya adhunA adhyAropitA'nadhyAropitanAma-sthApanA-dravya-bhAva nibandhanavyavahAranivandhanatAmanayoreva pratipAdayannAhAcAryaH-nAma ThavaNA ityaadi| asyAzca samudAyArthaH-nAma sthApanA dravyam iti eSa dravyArthikasya nikssepH| bhAvastu paryAyArthikanirUpaNAyA nikSepa iti eSa paramArthaH / [1 nAmanikSepaH] [nAma vyAkhyAya tatra saMketavidhi-tadviSayayoH prarUpaNam] tatra yasya kasyacid vastuno vyavahArArthamabhidhAnaM nimittasavyapekSam anapekSaM vA yat saGketyate 15 tannAma / saGketakaraNAt(NaM tu) kvacid abhedena yathA 'ayaM ghaTaH' iti, kvacid medena yathA 'asya cAyaM ghaTazabdo vAcakaH' iti bhedena / etacca samAnAsamAnAkArapariNatyAtmake'pi vastuni samA. nAkArapratipAdanAyaiva niyojyate tasyAnugatatvena tatra saGketakaraNasaukaryAt / asamAnapariNateSvananugamAt AnantyAcca na tatra saGketaH kartuM zakyaH / zabdavyApArAca vastugatasadRzapariNatereva pratibhAsatA(sanAt) sa eva zabdArthaH yaH zAbdyAM pratItau pratibhAtIti" nA'sadRzapariNAmo'tyanta-20 vilakSaNastasyArtha iti vstusthitiH| [bhartRharerdravyArthikAnusAriNaH zabdabrahmadarzanasya pUrvapakSatayA varNanam] atra ca dravyArthikamatAvalambI zabdabrahmavAdyAha bhartRhariH "anAdinidhanaM brahma zabdatattvaM yadakSaram / vivarttate'rthabhAvena prakriyA jagato yataH" // [vAkyapa0 zlo0 1 prathamakA0] iti| atra AdiH utpAdaH, nidhanaM vinAzaH tadabhAvAd 'anAdinidhanam' / akSaram' iti akArAdyakSarasya nimittatvAt anena ca vivarto'bhidhAnarUpatayA nidrshitH| 'arthabhAvena' ityAdinA tva 1 pajjavaTriaparUvaNA zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 242 pr0pN03| 2 zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 24250 pN04| 3-ttasyavya-A0 hA0 vi0 vinaa| 4-napekSa yA yat A0 / 5-raNatvAt A0 vinA / 6-nAkAra-A. haa0vi0| 7-nityaas-aa0| 8-Natedhvananu-bhAM0 |-nnte nanu-A0 / 9 shaabdaaNpr-haa| zAbda pr-vi0| 10-ti tAha-A. hA0 vi0| 11 atrocyamAnaH zabdabrahmavAdipakSaH saMpUrNo'pi zabdazo'vikalatayA tattvasaMgrahapatrikAyAM dRzyate-pR0 67 kA0 128-pR0 75 kA0 152 / tathAhi"nAzotpAdAsamAlIDhaM brahma zabdamayaM param / yat tasya pariNAmo'yaM bhAvagrAmaH pratIyate" // -tattvasaM. kA. 128 pR067 / 12 tattvasaM0 paji. pR. 67 paM0 21 / dvAdazAranaya0 li. pre0 ko. pR. 338 paM0 3 / prameyaka0 pR0 11 dvi. paM06 / syAdvAdara0 pR. 44 pra. paM03 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 235 dvi. paM0 10 / nayopa0 vR0 pR. 75 dvi. pN03| 13-mAzaH tasya tada-A. hA. vi. vinaa| 14-na vi-A0 / Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 380 prathame kANDe midheyo vivrttH| 'prakriyA' iti bhedAnAmeva saMkIrtanam / 'brahma' iti pUrvAparAdidigvibhAgarahitam anutpannam avinAzi yacchabdamayaM brahma tazcAyaM (tasyAyaM) rUpAdibhAvagrAmapariNAma iti shlokaarthH| etacca zabdasvabhAvAtmakaM brahma praNavasvarUpam sa ca sarveSAM zabdAnAm samastArthAnAM ca prkRtiH| ayaM ca varNakramarUpo vedastadadhigamopAyaH praticchandakanyAyena tasyAvasthitatvAt / tacca paramaM brahma 5abhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNairavagamyate / atra ca prayogaH-ye yadAkArAnusyUtAste tanmayAH, yathA ghaTa-zarAvodazcanAdayo mRdvikArAnugatA mRNmayatvena prasiddhAH, zabdAkArAnusyUtAzca sarve bhAvA iti svbhaavhetuH| pratyakSata eva sarvabhAvAnAM zabdAkArAnugamo'nubhUyate / tathAhiarthe'nubhUyamAne zabdollekhAnugaMtA eva sarve pratyayA vibhAvyante / uktaM ca "na so'sti pratyayo loke yaH zabdAnugamAdRte / anuviddhamiva jJAnaM sarva zabdena bhaaste"|| [vAkyapa0 zlo0 124 prathamakA0] iti / ne ca vAgrUpatA'nanuvedhe bodhasya prakAzarUpatApi bhavet tasyAparAmarzarUpatvAt teMdabhAve tu tasyAbhAvAt bodhasyApyabhAvaH, parAmarzAbhAve ca pravRttA(tyA)divyavahAro'pi vizIryeta iti / Aha ca "vAgrUpatA ced vyutnAmedavabodhasya shaashvtii| ne prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzanI // " 1 [vAkyapa0 zlo0 125 prathamakA0] iti / zAnAkAranivandhanA ca vastUnAM prajJaptiriti naiSAM zabdAkArAnusyUtatvamasiddham , tatsiddhezca tanmAtrabhAvitvAt tanmayatvasya tanmayatvamapi siddhmev| ata eva 'ayaM ghaTaH' ityabhedena zabdArthasambandho vaiyAkaraNaiH-'so'yamityabhisambandhAd rUpamekIkRtam' ityAdinA abhijalpasvarUpaM darza20 yadbhiH prtipaaditH| atra ca paryAyAstikamatena pratijJAdidoSa udbhAvyate-kimatra jagataH zabdapariNAmarUpatvAcchabda 1"'prakriyA' iti medAH / 'brahma' iti nAmasaMkIrtanam-tattvasaM0 paji. pR0 67 paM0 24 / "prakriyA' iti bhedAH / 'zabdabrahma' iti nAmasaMkIrtanam"-prameyaka0 pR0 11 dvi. paM. 7 / syAdvAdara0 pR. 44 pra. paM0 5 / ___"'prakriyA' iti bhedAnAmeva saMkIrtanam / 'brahma' iti vizuddhakhanAmakIrtanam"-zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 235 dvi0 paM0 13 / 'prakriyA' pratiniyatA vyavasthA, bhedAnAM saMkIrtanametat"-nayopa0 vR0 pR. 75 dvi. pN08| 2 pUrvAparAdivibhAgarahitam anutpannam avinAzi yat zabdamayaM brahma"-tattvasaM0 paJji. pR0 67 paM0 20 / 3 "tasyAyaM rUpAdirbhAvagrAmaH pariNAma iti pratIyate"-tattvasaM0 paji. pR0 67 paM0 20-21 / 4 "praNavo hi kila sarveSAM zabdAnAm sarveSAM ca arthAnAm prakRtiH sa ca vedaH / ayaM tu varNa-padakrameNa avasthito vedaH"-tattvasaM. paji. pR0 68 paM0 2 / 5-tAstena ta-mAM / syAdvAdara0 pR0 48 dvi. paM0 13-pR0 49 dvi. paM. 3 / 6 "yathA ghaTa-zarAvodazcanAdayo mRdvikArAH mRdAkArAnugatAH padArthA mRNmayatvena prasiddhAH"-tattvasaM0 paji. pR0 68 pN06| 7-kSa eva aa0| 8-gata eva A. hA0 vi0| 9 "anuviddhamivA''bhAti sarva zabde pratiSThitam"-prameyaka0 pR. 11 dvi. paM0 5 / 10 sarva za-A. hA0vi0 / "sarva zabdena vartate"-tattvasaM0 paji. pR. 6850 10 / syAdvAdara pR0 43 dvi. paM0 1 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR. 236 pra. paM0 2 / "sarva zabdena jAyate"anekAntaja. pR0 41 dvi. paM0 14 / 11 "zabdasaMparkaparityAge hi pratyayAnAM prakAzarUpatAyA evAbhAvaprasaktiH vAgU. patA hi zAzvatI pratyavamarzinI ca tadabhAve pratyayAnAM nAparaM rUpamavaziSyate"-syAdvAdara0 pR. 43 pra. paM0 16 / 12 tadA bhaa-aa0| 13 anekAntaja. pR0 41 dvi. paM0 13 / nayopa0 vR0 pR. 75 dvi. paM. 13 / "na hi bodhaH prakAzeta"-syAdvAdara0 pR. 43 dvi. paM0 2 / 14 pR0 180 paM0 21 tathA Tippa0 11 / Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 381 mayatvaM sAdhyate, uta zabdAt tasyotpatteH zabdamayatvaM yathA 'annamayAH prANAH' iti hetau 'mayaT'vidhAnAt ? na tAvadAdyaH pakSaH pariNAmAnupapatteH / tathAhi-zabdAtmakaM brahma rUpAdyAtmakatAM pratipadyamAnaM svarUpaparityAgena vA prapadyeta, aparityAgena vA ? yadi parityAgena iti pakSa AzrIyate tadA 'anAdinidhanam' ityanena yadavinAzitvamabhyupagatam tasya hAniprasaktiH paurastyasvabhAvadhvaMsAt / atha aparityAgena iti pakSastadA rUpasaMvedanasamaye badhirasya zabdasaMvedanaprasaGgaH tavyatirekAt nIlA-5 divat / tathAhi-yat yavyatiriktaM tat tatsaMvedane saMvedyate, yathA tatsvarUpam , rUpAdyavyatiriktazca zabdAtmeti svabhAvahetuH / anyathA bhinnayogakSematvAt tat tadAtmakameva na syAditi viparyaye bAdhakaM pramANam / atha tatsamaye na tatsaMvedanamiSyate tadA rUpAderapyasaMvedanaprasaGgaH ekasvabhAvatvAt / bhinnadharmatve vA zabda-rUpAderatyantabheda eva / nokapramA(mAtra)pekSayaikasyaiva grahaNamagrahaNaM vA ekatvahAniprasaGgAt / yadi punarviruddhadharmAdhyAse'pyabhedaH ghaTa-paTAdivyaktInAmapi kalpitabhedAnAma 10 bhedprsktiH| pareNAbhyupagatazca ghaTAdivyaktInAM bhedaH yataH svAtmani vyavasthitasya brahmaNo nAsti bhedaH avikAraviSayatvAdasya iti parasiddhAntaH / nahi ghaTAdyAtmanA tasyAnAdinidhanatvam kintu paramAtmApekSayA / ghaTAdayazca paridRzyamAnodaya vyayAH paricchinnadezAyazcopalabhyanta eva / ayaM copalabdhilakSaNaprAptatve brahmaNo doSa uktH| atisUkSmatayA'tIndriyatve tu tasya tatsvarUpavannIlAdInAmapyagrahaNaprasaktirdoSaH / tena 'udayavyayavatImevArthamAtrAmaparadarzanAH pratiyanti' ityayuktamevAbhi-15 dhAnam / na ca yathA nIlatvAvyatiriktamapi kSaNikatvaM tatsaMvedane na saMvedyate tadvacchabdarUpamapIti vaktavyam yato naoNsmanmate nIlasaMvedane kSaNikatvaM na saMvedyate kintu bhrAntikAraNavazAnirvikalpakena gRhItamapi ni(na ni)zcIyata ityanubhavApekSayA tadhaNe tadapi gRhItameva nizcayApekSayA tvagRhItamiti zAnabhedAd gRhItatvamagRhItatvaM caikasyAviruddhameva / na caivaM zabdabrahmaNo bhavanmatena graeNhaNA'grahaNe, 1 "mayada c"-a04|3|8| siddhAntakau0 aM0 1462 / "nR-hetubhyo rUpya-mayaTau"-a0 6 / 3 / 156 / haimaH / 2 "iti saMcakSate ye'pi te vAcyAH kimidaM nijam / zabdarUpaM parityajya nIlAditvaM prpdyte"|| tattvasaM0 kA0 129 pR. 68 / 3 "na vA tatheti yadyAdyaH pakSaH saMzrIyate tdaa| akSaratvaviyogaH syAt paurstyaatmvinaashtH"|| tattvasaM0 kA0 130 pR068| 4 "athApyanantaraH pakSastatra nIlAdivedane / azruterapi vispaSTaM bhvecchbdaatmvednm"|| "yena zabdamayaM sarva mukhyavRttyA vyavasthitam / zabdarUpAparityAge pariNAmAni(bhi)dhAnataH" // "agauNe caivamekatve nIlAdInAM vyavasthite / tatsaMvedanavelAyAM kathaM nAstyasya vednm"|| tattvasaM0 kA0 131-132-133 pR0 68-69 / 5 "zabdaH saivedana prApnoti nIlAdisaMvedanavat tadavyatirekAt"-tattvasaM0 paji. pR068 paM0 27 / 6-kaadniilaa-aa0| 7 tatsaM-A0 hA0 vi0| 8 tthaatm-aa0|| 9 "asyA'vittau hi nIlAderapi na syAt pravedanam / aikAtmyAda bhinnadharmatve bhedo'tyantaM prasajyate" // tattvasaM0 kA0 134 pR0 69 / 10-ktvbhaa-aa0| 11 "viruddhadharmasaMgo hi bahUnA bhedalakSaNam / nAnyathA vyaktimedAnAM kalpito'pi bhavedasau" // tattvasaM0 kA0 135 pR069| "na hi ekasya ekadA ekapratipatrapekSayA grahaNamagrahaNaM ca yuktam"-tattvasaM0 paji. pR069paM0 23 / prameyaka. pR0 12 dvi. paM0 4 / "na hi ekasya ekadA ekapramAtrapekSayA prahaNamagraNaM ca yuktam virodhAt"-syAdvAdara0 pR0 49 pra. paM0 4 / 12-dhyAsopya-A0 hA0 vi0| 13 "yatastasya khAtmani vyavasthitasya nAsti bhedaH cikAraviSayatvAdasyeti siddhAntaH"-tattvasaM0 paji. pR069 paM0 25 / 14 "ayaM ca azruteH spaSTa zabdasaMvedanaM syAt iti yaH prasaGgaH uktaH sa yadi brahmaNo rUpamupalabdhilakSaNaprAptamiSyate tadA drssttvyH| yadi punaH atisUkSmamatIndriyamiti varNyate tadA ayamadoSaH kintu nIlAdInAmapi tAdUpyAt tatsvarUpavat agrahaNaprasaGga ityayaM doSo vAcyaH"-tattvasaM0 paji. pR0 69 paM0 28-pR0 70 paM0 4 / 15 "nIlAdisaMvedane'pi na saMvedyate"-tattvasaM0 paji. pR. 70 pN06| 16 nAmAsmanmate bhAM. hAvi. nAsmanmate pra. bhAM0 bhiH| nAmAtmate aa0| 17 "kintu gRhItamapi nirvikalpena cetasA bhrAntinimittena guNAntarasamAropAna vinizcIyate ityucyate"-tattvasaM0 paji.pR. 70 paM0 8 / 18 "prahaNAgrahaNe yukte"-tattvasa0 paji. pR. 70 paM0 10 / 49 sa0 ta0 Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 382 prathame kANDesavikalpakatvAbhyupagamAt sarvasaMvidAm savikalpakatvena ca sarvAtmanA zabdasya nishcittvaadgRhiitsvbhaavaantraanupptteH| _ "nishcyaiH| yanna nizcIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham ? // "[ 5 iti pratipAdanAt / na cAvikalpakasyApi jJAnasyAbhyupagamAdayaM na doSaH, 'na so'sti pratyayo loke' ityAdeviruddhatvaprasakteH 'zabdAkArAnusyUtatvAt' iti hetorasiddhiprasaktizca / na ca yathA pramANAntarataH kSaNikatvaprasiddheH 'adhyakSato'nubhUtamapi tanna nizcIyate' iti vyapadizyate tathA zabdAtmatA bhAvAnAM vyapadezamAsAdayati, ttprsaadhkprmaannaantrsyaaprsiddheH| kintu zabdAtmA ghaTAdirUpatayA pariNaman pratipadArtha bhidyate na veti vaktavyam / yadyAdyaH pakSastadA zabdabrahmaNo'nekatvaprasaktiH 10 vibhinnAnekabhAvAtmakatvAt tatsvarUpavat ekaM ca parairbrahmeSyate ityabhyupagamApanamaH / atha yadi dvitIyaH pakSastadA ekadeza-kAlAkArarUpatApattirjagataH ityekapaH pratibhAso bhavet nIlAderekabrahmarUpAvyatirekAt / api ca, nityazabdamayatve jagataH zabdasvarUpavat sarvabhAvAnAM nityatvaprasaktiriti tena saha sarvadopalabdheH pariNAmAsiddhiH kaizayati prinnaamprtiiteH(tim)| tanna pariNAmakRtaM zabdamayatvaM bhAvAnAm / 15 naupi hetukRtam, zabdasya nityatvena avikAritvAt tataH kAryodayAsambhavAt / nApyakramA cchabdabrahmaNaH kramavatkAryodayo yuktaH, kAraNavaikalyAddhi kAryANi udayaM prati savilambAni bhavanti zabdAkhyaM cet kAraNamavilambam aparasyApekSaNIyasyAbhAvAt kiM na tAni yugapadudayamanubhaveyuH? api ca, ekasvabhAvAcchabdabrahmaNo'nyasya bhAvAntarasyotpattiryadyaGgIkriyate tadA 'artharUpeNa tada 1-khnaantraa-aa0| 2-zcayairyatna ni-hA0 |-shcyairytr ni-vi0 |-shvyrynn ni-A0 / "ythoktm"nishcyH(yaiH)| yana nizcIyate rUpaM tat teSAM viSayaH katham" iti"-tattvasaM. paji. pR. 7. pN012| 3 pR. 380509 / 4 "kizca, kSaNikattaM bhAvAnAM pramANAntarataH siddheranubhUtamapi na nizcIyate iti vyapadizyate / zabdAtmatA tu bhAvAnAM kutaH siddhA yena sA'pyevaM vyavasthApyate"-tattvasaM0 paji. pR0 70 paM0 16 / 5 "kiJca, asau zabdAtmA pariNAma gacchan pratipadArthabhedaM pratipadyate na vA?"-prameyaka0 pR. 12 dvi. pN05| 6 "prativyakti tu bhede'sya brahmAnekaM prasajyate / vibhinnAnekabhAvAtmarUpatvAd vyktimedvt"|| tattvasaM. kA. 137 pR. 70 / 7 parivrAhme-A0 / "ekaM ca paramabrahmeSyate"-tattvasaM0 paJji. pR0 7150 3 / 8-gameH agamA ata yadi aa0| 9-rUpa prati-A0 / "pratibhAvaM ca yadyekaH zabdAtmA(s)bhinna iSyate / sarveSAmekadezatvamekAkArA ca vida bhavet" / tattvasaM0 kA0 136 pR. 70 / 10 "nityazabdamayatve ca bhAvAnAmapi nityatA / tadyogapadyataH siddheH pariNAmo na saMgataH" // tattvasaM. kA. 138 pR. 71 / 11-bdarUpa-A0 hA0 vi0| 11 kRtaM shy-haa| "ekarUpatirobhAve hyanyarUpasamudbhave / mRdAdAviva saMsidhyet pariNAmastu naa'krm"| tattvasaM. kA. 139 pR. 71 / 13 "athApi kAryarUpeNa zabdabrahmamayaM jagat / tathApi nirvikAratvAt tato naiva kramodayaH" // tattvasaM* kA0 140 pR071| 14-mavikalam mAM. bahiH / "tacced avikalam kimaparaM tairapekSyaM yena yugapanna bhaveyuH"-prameyaka0 pR. 12 dvi0 50 5 / 15 "anyonyarUpasaMbhUtau tsmaadekkhruuptH| vivRttamartharUpeNa kathaM nAma taducyate" // tattvasaM0 kA0 141 pR. 71 / 16-No'nyAnyasya pra0 bhA0 bahiH / "yadi tasmAdekakhabhAvAcchandAtmano'nyAnyasya khabhAvasya utpattiraGgIkriyate"-tattvasaM0 paji0 pR0 71 paM0 25 / "kizca, aparAparakAryaprAmo'to'rthAntaramanAntaraM votpdyet|"-prmeyk0 pR0 12 dvi0509| Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 383 brahma vivRttam' ityetana siddhimAsAdayet nai yato'rthAntarotpAde tatsvabhAvamanAsAyato'nyasya tAdUpyeNa vivto yuktisaGgata iti sarvathApi pratijJArtho na ghaTate / 'zabdAnusyUtatvAt' iti hetuzcAsiddhaH ne yataH paramArthenaikarUpAnugamo bhAvAnAM sambhavati svasvabhAvavyavasthitatayA sajAtI yAvRttasvarUpatvAt teSAm vijAtIyavyAvRttikRtaM tvekAkArAnusyUtatvaM kalpanAzilpinirmitameSAm ghaTa-zarAvodaJcanAdiSu paramArthato bhinneSvapi amRdAtmakapadArthavyAvRttikRtamRdUpAnusyUtivat / na 5 ca nIlAdInAM kalpanAviracitamapi zabdAkArAnusyUtatvamasti, nIla-pItAdiSu pratibhAsaM bibhrANeSu zabdAnusyUtatvasya kalpanayApyanullekhAt tat kathaM nAsiddho hetuH? atha avibhaktameva sadA brahmAtmakaM tattvam na tasya paramArthataH pariNAmaH-yenaikadezatvaM nIlAderekAkAraM vA saMvedanaM bhavediti preryate-taicca avidyopahatabuddhayo nIlAdibhedena viviktamiva (vicitramiva) manyante / yaduktam "yathA vizuddhamAkAzaM timiropapluto jnH| saGkIrNamiva mAtrAbhizcitrAbhirabhimanyate // " [ "tadevamamRtaM (tathedamamalaM) brahma "nirvikaarmvidyyaa| kaluSatvamivApannaM "bhedarUpaM vivarttate // " [ __] iti / 1-ma niva-A. hA. vi. vinaa| 2 "na hi arthAntarasya utpAde anyasya tatvabhAvamanAvizatastAdrUpyeNa vivarto yuktaH"-tattvasaM0 paJji0 pR0 71 paM0 26 / "na hi arthAntarasya utpAde anyasya tatkhabhAvamanAzrayatastAdrUpyeNa vivartI yuktaH"-prameyaka0 pR0 12 dvi0 paM0 10 / 3-bdAnussUta-hA0 vi0|-bdaanusst-aa0| 4-tuzca si-A0 hA. vi. vinaa| 5 "atdruuppraavRttmRduuptvoplbdhitH| kumbha-kozAdibhedeSu mRdAtmaiko'tra kalpa(lpya te" // "nIla-pItAdibhAvAnAM na tvevamupalabhyate / azabdAtmaparAvRttiravIjA kalpanA'pi tt"| tattvasaM0 kA0 142-143 pR072| "na hi bhAvAnAM paramArthena ekarUpAnugamo'sti"-tattvasaM. paji. pR0 72 pN07|| 6 "athAvibhAgamevedaM brahmatattvaM sadA sthitam / avidyopaplavAlloko vicitraM tvbhimnyte"|| tattvasaM0 kA0 144 pR. 72 / 7 tathAvidyopaha-hA0 vi0| 8 vivRttami-A0 hA0 vi0 / "vicitramiva"-tattvasaM0 paji. pR. 72 paM0 19 / "nanu paramArthato'nAdinidhane'bhinnakhabhAve'pi zabdabrahmaNi avidyAtimiropahato janaH prAdurbhAva-vinAzavat kArya medena vicitramiva manyate"-prameyaka. pR0 12 dvi. paM0 11 / "yathaiva hi timiratiraskRtalocano jano vizuddhamapi AkAzaM vicitrarekhAnikarakarambitamiva manyate"-syAdvAdara0 pR. 44 pra0 paM0 12 / 9 zAstravA0 samu0 staba0 8 zlo02 pR. 286 dvi0| bRhadA0 u0 bhASyavArti0 3,5pR0 1246 zlo0 43 / aSTasa0 pR0 93 paM0 21 / prameyaka0 pR0 12 dvi. paM0 11 / syAdvAdara0 pR. 44 pra0 paM0 15 / nayopa0 vR0 pR. 76 pra.paM. 12 / "yathA bhavati bAlAnAM gaganaM malinaM malaiH / tathA bhavatyabuddhAnAmAtmA'pi malino malaiH" // mANDukyopa0 gauDapAdakA03 pR. 113 shlo08|| 10 "tathedamamRtaM brahma"-tattvasaM0 paJji. pR0 726021 / "tathedamamalaM brahma"-zAstravA0 samu0 staba08 zlo03 pR0 287 dvi0 / bRhadA0 u0 bhASyavArti0 3, 5 pR0 1246 zlo0 44 / aSTasa0 pR. 93 paM0 22 / prameyaka0 pR. 12 dvi0 paM0 12 / syAdvAdara0 pR. 44 pra0 50 16 / nayopa0 vR0 pR0 76 pra. paM0 13 / 11 "nirvikalpamavidyayA"-zAstravA0 samu0 staba0 8 zlo03pR0 287 dvi0 / aSTasa0 / nayopa0 vR0 pR0 76 pra. paM0 13 / "nirvikalpam vijAtIyabhedavikalpavikalam"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 287 dvi. paM. 4 / 12 "bhedarUpaM vivartataH"-tattvasaMpaji. pR0 72 paM0 22 / "bhedarUpaM prkaashte"-shaastrvaa0| bRhadA0 u0 bhASyavArtika / "bhedarUpaM prpshyti"-asstts| prameyaka pR0 12 dvi0 50 12 / "kaluSatvamivApannabhedarUpaM tu pazyati"-syAdvAdara0 pR044 pra. paM0 16 // Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 prathame kANDena hi nIlAdInAmavastusvarUpatvAdekadezatvaprasaGgaH, nApi saMvedanasyAmedaH avidyAviracitatvAta tadbhedasyeti shlokdvyaabhipraayH| [tasya ca darzanasya paryAyAstikamatena pratividhAnam] atra pratividhIyate-pramANAdhInA hi prameyavyavasthA / na caivaMbhUtabrahmasiddhaye pramANamupalabhyate 5 kizcit / tathAhi-na tAvat pratyakSaM tathAvasthitabrahmasvarUpAvedakam nIlAdivyatirekeNa tatrAparasya brahmasvarUpasyApratibhAsanAt / atha jJAnAtmarUpavat svasaMvedanasyAdhyakSata eva zabdabrahma siddham jyotistadeva zabdAtmatvAccaitanyarUpatvAcceti pratipAdyate, asadetat; svasaMvedanaviruddhatvAt / tathAhi-anyatra gatacitto'pi rUpaM cakSuSA vIkSamANo'bhilApAsaMsRSTameva nIlAdipratyayamanubhavatIti vistareNa pratipAditameva saugataiH neha pradarzyate granthagauravabhayAt / tena "vAgrUpatA ced vyutkrAmet" ityAdinA(tyAdi) 10 tathA "na so'sti pratyayo loke" iti ca pratyuktaM draSTavyam / tannAdhyakSato bAhyendriyajAt svasaMvedanAdvA tathAbhUtabrahmasiddhiH / nApyanumAnatastatsiddhiH yato'numAnaM kAryaliGgajam, svabhAvahetuprabhavaM vA tatsiddhaye vyApriyeta? anupala~bdheH pratiSedhaviSayatvena vidhAvanadhikAritvAt / tatra na tAvat kAryaliGgajaM tatra vyApriyate, nityasya krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tataH kAryasyaiva kasyacidasambhavAt / nApi svabhAvahetuprabhavasya tasya tatra vyApAraH brahmAkhyasya dharmiNo'siddhatvena 15 tatsvabhAvabhUtasya dharmasya sutraamsiddheH| na caitadvyatiriktamaparaM vidhisAdhakaM liGgamasti tasya svasAdhyapratibandhAbhAvAt / na cApratibaddhaM liGgaM yuktam atiprasaGgAt / zabdarUpAnvayatvaM cAsiddhatvAt na pAramArthikabrahmasvarUpasAdhanAyAlam / nApyAgamAt tatsiddhiH tasyAnavasthitatvAt / kiJca, "jJAnamAtrArthakaraNe'pyayogyaM brahma cAmRtam / tadayogyatayA'rUpaM tadvA vastuSu (?) lakSaNam // " [ 20 ityetat pratipAditamanekadhA na punarucyate / yadapi nyagAdi "taM tu paramaM brahmAtmAnamabhyudayaniHzreyasaphaladharmAnugRhItAntaHkaraNA yogina eva pazyanti' iti, tadapyasaGgatameva; yeto yadi yogaje 1 "tatrApi vedyate rUpamavidyopaplutairjanaiH / yannIlAdiprakAreNa tyAgAdAne nibandhanam" // tadrUpavyatirekeNa brahmarUpamalakSitam / kathaM vyutthitacetobhirastitvena pratIyate" // tattvasaM. kA. 145-146 pR. 72 / 2-hmarUpA-A0 hA0 vi0 / "na tat pratyakSataH siddhmvibhaagmbhaasnaat"| tattvasaM0 kA0 147 pR. 73 / 3 "syAdetat svasaMvedanapratyakSata eva tat siddham jJAnAtmarUpatvAt / tathAhi-jyotistadeva zabdAtmakatvAt caitanyarUpatvAca"-tattvasaM0 paji. pR0 73 paM0 10 / 4 viikssymaa-aa.vinaa| 5 pR. 380 paM0 14 tathA 9 / 6 "nityAdutpattyayogena kAryaliGgaM ca tatra na" // "dharmisattvAprasiddhastu na khabhAvaH prasAdhakaH / na caitadatirekeNa liGgaM sattAprasAdhakam" // tattvasaM. kA. 147-148 pR. 73 / 7-labdhe pra-A0 hA0 vi0| 8-krnno'py-aa0| 9-mRtAm / hA0 vi0 / 10 "jJAnamAtrArthakaraNe'pyayogyaM brahma gamyatAm / tadayogyatayA rUpaM taGyavastutvalakSaNam" // tattvasaM0 paji. pR. 73 paM0 26 / 11 "jJAnaM zeyakramAt siddhaM kramavat sarvamanyathA / yaugapadyena tat kArya vijJAnamanuSajyate // jJAnamAtre'pi naivAsya zaka(kya?)rUpaM tataH param / bhavatIti prasakA'sya vandhyAsUnusamAnatA" // tattvasaM0 kA. 149-150 pR073-74 / "etacca pUrvam IzvaraparIkSAyAM prasAdhitam"-tattvasaM0 paji. pR0 74 paM0 4 / taccaivam "kramAkramavirodhena nityA no kAryakAriNaH / viSayANAM Rmitvena tajjJAneSvapi ca krmH|| kramabhAvIzvarajJAnaM RmivijnyeysNgtH| devadattAdivijJAnaM yathA jvAlAdigocaram" // tattvasaM. kA. 76-77 pR.50| 12 tattu bhAM0 mAM0 vi0| 13 pR0 380 50 5 / 14 "vizuddhajJAnasaMtAnA yogino'pi tato na tat / vidanti brahmaNo rUpaM jJAne vyApRtya saMgateH" / tattvasaM0 kA0 151 pR074| Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 385 zAne tasya vyApAro bhavet tadA tatsvarUpaM yoginaH pazyantIti yuktaM bhavet / na ca tajjJAne tasya vyApAra iti pratipAditam / na ca tadviSayajJAnotpattyA yoginastaM pazyantIti nAsmAbhirabhidhIyatetadyatiriktasya yoginastajjJAnasya cAbhAvAt-kintu yogitvAvasthAyAmAtmajyotIrUpaM svata eva tat prakAzata iti yoginastat pazyanti' ityucyata iti vaktavyam , yato yogyavasthAtaH prAg yadi brahmaNo jyotIrUpatvasvabhAvastadA sadaivAtmajyotIrUpatvAt tasya na kadAcid ayogyavasthetyayatna-5 siddhaH sarveSAM mokSaH syAt / na ca bhavadabhipretAdvayasaMvedanacitrAkAraparigrahapratibhAsavad avibhAgasyApyavidyAvazAd brahmaNo'vizuddhasantatInAM tathAprakAzanamiti vaktavyam , yato na tadyatirekeNAnye avizuddhasantatayo bhavadabhiprAyeNa santi teSA(yeSAM) tthaattprtibhaasH| na ca svayameva tathA prakAzata iti vaktavyam , mokSAbhAvaprasaGgAt sarvadaiva tasya tathAprakAzAtmakatvAt / asmanmate tu vizuddhajJAnAntarodayAt muktirghaTata eva / na ca bhavanmatena tadvyatirekiNI avidyA sambhavati 10 yadvazAt tathA prakAzata ityucyate / tadavyatireke cAvidyAyAstadvazAt 'tadeva tathA prakAzate' iti vaco jAghaTIti / na ca 'avidyAvazAt tat tathA khyAti' ityanena tasyAvidyAtmakatvameva prakAzyate iti vaktavyam , mokSAbhAvaprasaktereva-yato na nityaikarU~pabrahmaNyavidyAtmake sthite tadAtmakA'vidyAvyapagamaH kutazcit sambhavI yenAvidyAvyuparatemuktirbhavet / na ca tadyatirekavadavidyAGgIkaraNe'pyavidyAprakAzAt(dyAvazAt) tasya tathAprakAzanaM yuktisaGgatam , nityatvAd anAdheyAtizaye brahmaNi 15 tasyA akiJcitkaratvAt ata eva tasya tayA'sambandhAt saMsArAbhAvaprasaktizca / na ca sA tattvA'nyatvAbhyAmanirvacanIyeti vaktavyam, vastudharmasya gatyantarAbhAvAt / na cAvastutvameva tasyAH tathAtve tasya tathAkhyAtyayogAdatiprasaGgAt / na ca tathAbhUtArthakriyAkAriNyAstasyA 'vastu' iti nAmakaraNe kazcid vivAdaH asmanmate tu tathAbhUtA'bhinivezavAsanaivA'vidyA, vAsanA ca kAraNAtmikA zaktiriti pUrvapUrvakAraNabhUtAdavidyAtmakajJAnAduttarottarajJAnakAryasya vitathAkArAbhinivezina utpatterevA-20 vidyAvazAt tathAkhyAtirityucyate, tasyAzca yogAdyabhyAsAdasamarthataratamakSaNodayakramataH pracyuteH zuddhatarasaMvitsantAnaprAdurbhAvAt muktiprAptirityupapannaiva bandhamokSavyavasthitiH / nityaikarUpe ca brahmaNi avasthAdvayAyogAt na saMsArA'pavargoM bhavanmate smbhvtH| brahmaNazcaikatvAdekasya muktau sarveSAM muktiprasaGgaH amuktau vaikasya sarveSAmamuktiprasaktizcA'nivAryA / na cAtmajyotIrUpatve'yogyavasthAyAM kiJcidasya pramANaM prasAdhakamasti / yathA hi jJAnaM svasaMvedanaprasiddhaM prakAzAtmatA 25 naivaM zabdaH sarvasaMvidi saMvedyata iti pradarzitam / atha ayogyavasthAyAM brahmaNo nAtmaprakAzatA aGgIkriyate; nanvevamapi prAgavidyamAna(nA)yogyavasthAyAM sa(sA) prAdurbhavatIti susthitaM tasya nityatvam !!! / nirAtazca puruSAdvaitavAdaH prAgiti samAnanyAyatvAdayamapi tathaiva nirAkartavya itylmtiprsnggen| 1 tajJA-bhAM0 mA0 / tadazA-A0 vi0| 2-saMvedinaviktakA-A0 / 3-grhHpr-maaN0| 4 "athApi syAt yathA bhavatAM svapnAdyavasthAsu jJAnamadvayamapi vicitrAkAraparigraheNa pratibhAsate tathA tadadvayamapi avidyAvazAt avizuddhasantatInAM tathA prakAzate"-tattvasaM0 paJji. pR. 74 paM0 19 / 5 "na hi tadyatirekeNa anye kecit avizuddhasantatayaH santi yeSAM tat tathA pratibhAsate"-tattvasaM0 paji. pR0 74 paM0 21 / 6-zAt tathA A0 hA. vi0| 7 "na hi nityaikarUpe brahmaNi avidyAtmake"-tattvasaM0 paji. pR0 74 paM0 27 // 8-vidyAvazAta bhA0mA0 bahiH / "avidyAvazAt tathApratibhAsanam"-tattvasaM0 paJji. pR. 75 paM0 2 / 9-vAt na vA-hA0 vi0|-vaat tathA va-bhAM0 / "vastudharmasya gatyantarAbhAvAt anyathA vastutvameva na syAt / na ca avastuvazAt tathA tasya khyAtiyukA atiprasaGgAt"-tattvasaM0 paji. pR0 75 paM0 4 / 10-syA vasthita nA-A0 / "tathAbhUtasya cArthakriyAkAriNaH khabhAvasya avasthitinAmakaraNe"-tattvasaM0 paji. pR0 75 paM0 5 / 11-nivezata u-hA0 vi0| 12-darbhavAnmu-bhAM. A. hA0 vi0| 13-sti tathA bhAM0 m0| 14-yA naiva zaSTaH A0 |-yaa naivaM zAbdaH vi.| -yA naiva zAbdaH haa0| 15 "evamapi prAgavidyamAnaM tadAtmajyotiSTvamatyaktapUrvarUpasya brahmaNaH pazcAd yogyavasthAyAM kutaH saMbhUtamiti vAcyam"-tattvasaM0 paji. pR0 75 paM0 16 / 16 pR0 285506 / 17 "pradhAnapariNAmena samaM ca brahmadarzanam / tadUSaNAnusAreNa boddhavyamiha duussnnm"|| tattvase0 kA0 152 pR. 75 / Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 prathame kANDeyadapi 'abhedena saGketakaraNaM zabdArthayostAdrUpyaM khyApayati' ityucyate, tadapyayuktam ; nahi 'ayaM ghaTaH' iti ghaTazabdasya ghaTArthatA ghaTazabdatA(ghaTArthasya vA ghaTazabdatA) prakAzyate kintu 'ayaM ghaTazabdavAcyaH ghaTArthavAcako vA' ityayamatrArthaH prakAzayitumabhipretaH anyathA pratyakSapratItibAdhitArthaprakAzakatvena idamunmattakavacanavadanAdaraNIyaM syAt / zabdArthayozca tAdAtmye kSurA'gni-moda5 kAdizabdoccAraNe AsyapATana-dahana-pUraNAdiprasaktiH anavagatasamayasyAbhidhAnopalabdhau tadarthasya arthopalabdhau ca tadvAcakasyAvagatiprasaktizca anyathA tAdAtmyAyogAt "nizcIyamAnAnizcIyamAnayorbhedAnnizcAyakaM vAdhyakSaM parapakSe" [ ___] ityuktatvAt / na ca yo yatpratipAdakaH sa tadAtmako dhUmakSA(dhUmAzyA)dibhirvyabhicArAt / na ca zabdasya arthavizeSaNatvena pratItestadAtmakatA, dezabhedena zabdArthayorupalabdheH / na ca bhede tasya tadyavacchedakatvamanupapannam, kAkA10 derbhinnasyApi gRhAdikaM prati vyvcchedktvpretiiteH| tanna zuddhadravyAstikAbhimatanAmanikSepo yukti yukta iti bhaavnikssepprtipaadkpryaayaastikaabhipraayH| [zabdArthayoranityasambandhavAdinA svapakSaM samuddhartuM mImAMsakasaMmatanityasambandhavAdasya nirAkaraNam] azuddhadravyAstikaprakRtivyavahAranayamatAvalambinastu mImAMsakA bhinnAneva zabdArthasambandhAnityAnAhuH-"autpattikastu zabdasyArthena sambandhaH" [mImAM0 1-1-5 pR0 5] iti vacanAt / 15 autpattikaH' iti viruddhalakSaNayA nityastaiAkhyAtaH / nityatve ca sambandhasya kRtakasambandha vAdino yenAdhagatasambandhena 'ayam' ityAdinA zabdenAprasiddhasambandhasya ghaMTAdeH sambandhaH kriyate tasyApi yadyanyena prasiddhasambandhena sambandhaH tadA tasyApyane(nye)neti anavasthAprasaktiriti doSaH saH akRtasambandhavAdino'smAnna zliSyatItyayuktavAdina ete'pIti bhAvanikSepavAdI payoyAstikaH / ayuktavAditA ca nityavastunaH zabdAdeH kasyacidasambhavAditi pratipAditatvAvagantavyo:20 (vyA) / anavasthAdUSaNamapi kRtakasambandhapakSapratipAditamayuktameva 'ayam' ityAdeH zabdasyAnAdivyavahAraparamparAtaH siddhasambandhatvAt, tenonavagatasambandhasya ghaTAdizabdasya saGketakaraNAd akRtasambandhavAdino'pi cAnavasthAdoSastulya eva / tathAhi-anabhivyaktasambandhasyAbhivyaktasambandhena zabdena yadi sambandhAbhivyaktiH kriyate tadA tasyApi sambandhAbhivyaktiranyato'bhivyaktasamba ndhAditi kathaM nAnavasthAdoSastulyaH? yadi punaH kasyacit svata eva sambandhAbhivyaktiH aparasyApi 25 tathaivAstu iti saGketakriyA vyarthA / zabdavibhAgAbhyupagame cAsmanmatAnupravezaH pradarzitanyAyena / 'dravya-paryAyarUpamubhayamapi parasparaviviktamekatra vidyate' ityabhiprAyo naigamo'zuddhadravyAstika prakRtiH / [siddhAntinA zabdasya nityatvAnityatvapakSadvayamAzritya yathAyathaM dravyArthikanikSeparUpa tvavyavasthApanam ] 30 kRtakatve'pizabdasya yatra yatra saGketadvAreNa zabdo niyujyate tatra tatra pratipAdakatvena pravartata iti 1-bAdhatArtha-hA0 vi0 |-vaadhnaarth-aa0 / 2 nishcaaymaaniinishcaaymaaniininishcaaymaanyorbhaanishciiymaanaaninshciiymaanaaninshciiymaanyorbh-vi0| 3-yakaM caadhy-maaN| 4-mkssodibhirvymaaN0|-mkssodibhicaa-bhaaN0| 5-pratItiH A0 hA0 vi0 vinA |-prtiitepr0 mA0 bhiH| 6-nAt nutpaA. haa0vi0vinaa| 7 "ghaTAdeH zabdasya saMbandhaH kriyate"-prameyaka0 pR0 124 pra. paM0 11 / tatra ceyaM TippaNI-"yathA prasiddhasaMbandhena ghaTazabdena ghaTa eva vAcyastathA aprasiddhasaMbandhenApi ghaTazabdena ghaTa eva vAcya iti"-Ti. 40 / 8-dyanena A0 hA0 vi0 / 9-pyanenaiti A0 haa0| 10-ka a-hA. vi. vinA / 11 pR. 33 paM0 25 / 12-vyAm / aa0| 13 "anAdiparamparAto'rthamAtre prasiddhasaMbandhatvAt"-prameyaka0 pR. 124 dvi. paM. 7 / arthamAtre "purovartini anirdhAritArthe"-Ti. 32 / 14-nAnagata-A0 / "tena avagatasaMbandhasya ghaTAdizabdasya saMketakaraNAt"-prameyaka0 pR0 124 dvi0 paM0 7 / tena "arthena saha"-Ti0 33 / 15-game vAA. haa0| 16-sya yasya yatra yatra mAM0 |-sy yatra saGke-A0 hA0 vi0 / Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 387 dravyasAdhAd draSyArthikanikSepaH zabdaH ya(ta)thA dravyArthatAyA api sarvatrAbhyupagamAdvAcya-vAcakayo. nityatvAt tatsambandhasyApi nityatA samastyeva saGketazca tadabhivyaktiriti dravyArthikanikSepaH shbdH| _ [2 sthApanAnikSepaH] [sthApanA vyAkhyAya mukhya-pratinidhyorbhedAbhedapakSadvaye'pi tasyA dravyArthikanikSeparUpatvavyavasthApanam ] saGketAbhidhAnasyArthasya pratikRtiprakalpanA sthApaneti yad vastu sadbhUtAkAreNa sthApyata iti NijantAt karmaNi dhu(yu)pratyayaH / sApi dravyArthikasya nikSepaH mukhya pratinidhivibhAgAbhAvAt sadavizeSAt sarvasya mukhyArthakriyAkA(ka)raNAt anyathopayAcitAdestato'siddhiprasakteH tannimitta. dravyAdiviniyogavyavahArAbhAvaprasaktezca mukhyapadArtharUpatvAt sthApanAyA dravyArthatvAt / athavA adhyavasAyoparacitameva sthApanAyAstadekatvam na punarvAstavam anyathA mukhya-pratinidhivibhAgAbhA-10 vaprasaktestadrapopalakSakatvAbhAvaprasaktezca / nAbhede upalakSyopalakSakabhAva uppnnH| nApi bhinnadezakAlacetanA'cetanamuktAdivibhAgo nyAyAnugato bhavediti sarvatra sadbhAvAsadbhAvarUpatayA pravarttamAnatvAt dravyadharmasadbhAvAdekatvAdhyavasAyakRtameva tasyA dravyArthatvamiti dravyArthikanikSepaH sthaapnaa| [3 dravyanikSepaH] [dravyaM vyAkhyAya tatra dravyArthikanikSepatvabhAvanam] dravati atItA'nAgataparyAyAnadhikaraNatvena avicalitarUpaM sa(sat) gacchatIti ,vyam tacca bhUtabhAviparyAyakAraNatvAt cetanamacetanaM vA anupacaritameva drvyaarthiknikssepH| [dravyArthikanikSepeNa bhAvanikSepasaMmatasya kSaNabhaGgasya vistareNa anekadhA nirAsaH] na ca pratikSaNavizarArutayA bhAvAnAM nityatA'sambhavAnna dravyArthikanikSepaH satya iti vaktavyam niranvayanAzitAyAM pramANAnavatArAt / tathAhi-adhyakSam anumAnaM vA tAhitvena pravartate nAnya-20 (anya )sya pramANatvena saugatairanabhyupagamAt ? na tAvadadhyakSaM kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagamayitumalam pratikSaNamudayAparvargasaMsargitayA bhAvAnAM tatrApratibhAsanAt / nahi pratikSaNaM truTyadrUpatAM bibhrANAH padArthamAtrAstaitrAvabhAnti sthirasthUrarUpatayA teSAM tatra pratibhAsasaMvedanAt / na cAnyAdRgbhUtapratibhAso'nyAhagbhUtArthavyavasthApakaH atiprasaGgAt / na ca pratikSaNaM bhinnasvabhAvAnubhave'pi sahazAparAparotpattivipralambhAt yathAnubhavavyavasAyA~nutpatteH kSaNakSayAnubhave'pi sthirasthUrarUpAdhyavasAya25 iti vaktavyam pramANAbhAvAt / na cAnyAdRgbhUtArthAnubhave'nyAdRgbhUtArthanizcayotpattikalpanA jyAyasI, nIlAnubhave'pi pItanizcayotpattikalpanAyAH sarvatra prtiniytaarthvyvsthiterbhaavprsktH| [?? na ca bhAvavyatiriktasya vA sAdRzyasyAnyathA sAmAnyapakSoktadoSasyAtrApi prasakteH sambhavaH yato nimittAt sadRzAparAparotpattivibhramAt yathAnubhavaM vikalpotpattirna bhavet na vA sahazeSvapi samAnavikalpajanakeSu darzanadvAreNa sadRzavyavahArahetutvamiti vaktavyam nIlAdivizeSANAmapyabhAva-30 prasakteH / yathA hi paramArthato'sadRzA api tathAbhUtavikalpotpAdakadarzanahetavaH sadRzavyavahArabhAjo 1-nikSepa za-hA.-nikSepaH zabda sngke-vi.| 2 "NyAsazrantho yuc" 3 / 3 / 10 / siddhAntakau0 pra0 575 aM0 3284 / "NivettyAsazranthaghaTTavanderanaH" 5 / 3 / 111 / hem| 3 sarvasya -rth-haa0| 4-yAkara-pra0 mA0 bahiH / 5 sadbhAvarU-hA0 / 6-tvA dra-A0 hA0 vi0 / -rUpaM sa ccha-A0 haa0vi0|-ruup gaccha-mAM018 draSTavyam A0 hA0 vi0| 9 "pratyakSamanumAnaM vA pravarteta anyasya pramANatvena saugatairanabhyupagamAt"-prameyaka pR0 144 dvi. pN09| 10-mAt tatra na tathAvaddhyakSaM pra0 bha0 bahiH / 11-dhargasargi-A0 hA0 vi0| 12-stavAva-bhAM0 |-stdaavbhiiti A0 |-stdaacbhiiti hA0 vi0 / 13 "sthirasthUlasAdhAraNarUpatayaiva tatra teSAM pratibhAsanAt"-prameyaka. pR. 144 dvi0 pN010| 14 "na ca anyAdRgbhUtaH pratibhAsaH"-prameyaka. pR. 144 dvi. pN011| 15-yAdutpa-mAM0 / "sadRzAparAparotpattivipralambhAt yathAnubhavaM vyavasAyAnupapatteH"-prameyaka. pR. 144 dvi. paM0 11 / 16-tpttivi-aa0| 17 nacAsa-A0 / na s-maaN0| 18-sakta thA hA0 vi0 / Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 prathame kANDebhAvAH tathA svayamanIlAdisvabhAvA api nIlAdivikalpotpAdakadarzananimittatayA nIlAdivyavahArabhAktvaM pratipatsyanta iti teSAmapi niHsvbhaavtaaprsktiH| ata eva pratikSaNaM bhinnasvabhAvAn bhAvAn pazyannapi "viSamajJa iva nAvadhArayati" [ ] ityabhidhAnaM na yuktam / svayamadvayakharUpANAmantayanirbhAsadarzanAd bahirapyanAvilAkSavijJAnAnAM khaNDazaH pratibhAsopalabdhiH 5yAthAtmyenaivArthapratibhAso'nubhavairityetasyAsiddheH vikalpavazene cAdhyakSasya prAmANyavyavasthA anyathA dAna-hiMsAviratacetasAmapi svargaprApaNazakteradhyakSata evAdhigamavyavasthitena tatra vipratipattiriti tavyadAsArthamanumAnapravarttanama zAstraviracanaM vA vaiyarthyamanubhavet / vikalpastu sthirastharArthA dhyavasAyAt pratItiH kathamadhyakSataH kSaNikaniraMze paramANusvalakSaNe vyavasthAyAmeva sarvavikalpAnAmavastuviSayatvamabAdhitArtha tathA vikalpasyAvA(vastu)viSayatve anyathAbhUtasaMvedanasyAnupalakSaNAd 10 vastuvyavasthAbhAvaprasakteH / saMhRtasakalavikalpAvasthAyAmazvavikalpanasamaye eMva cakSuHpraNidhAnA mantaraM purogyavasthitasya gavAdervizadatayA sthirasthUrarUpasyaivAnubhavAt anyathA bhUtArthapratibhAsasya kadAcidapyanupalabdheH naM ca vastunaH pratikSaNadhvaMsitvAt tatsAmarthyabalodbhUtenAdhyakSeNa tadrUpamevAnukaraNIyam anyarUpAnukaraNe asadarthagrAhakatvena tasya bhrAntatAprasakteH kSaNapariNAmagrIhye vAdhya kSamiti vaktavyam itaretarAzrayaprasakteH-siddhe hi kSaNakSayitve bhAvAnAM tatsAmarthyabhAvino'dhyakSasya 15 tadrUpAnukaraNaM siddhyati tatsiddhau ca kSaNakSayitvaM teSAM sidhyatIti vyaktamitaretarAzrayatvam / api ca, kSaNasthAyitve'pi bhAvAnAM yathAsvabhAvamanubhavaH, utAnyatheti cet vastusvabhAvAnubhavaniyamAbhAvAt kuta AzaGkAvyAvRttiriti cakSurAdijJAnaM pratikalamaparAparameva vastusvabhAvamanabhavati kintu vikalpavAsanAprabhavAdhyavasAyasya tannizcayaM pratyazaktirityasakataM nIlAdisvabhAveSvapyanAzvAsaprasaktirityaktatvAcca / tanna kSaNakSayitA bhaavaanaamdhykssaavseyaa| ??] 20 nApyanumAnAnnizcetavyA, tatra adhyakSAvRttAvanumAnasyApyanavatArAt / tathAhi-adhyakSAdhigata mavinAbhAvamAzritya pakSadharmatAvagamabalAdanumAnamudayamAsAdayatIti adhyakSAnavagate tu viSaye svargAdAvivAdhyavasAyaphalasyAnumAnasya(syA)pravRttireva saugtairbhyupgtaa| tathA cAcAryaH-"aSTe'rthe'rthavikalpanamAtram" [ ] ityuktavAn / yadapi 'nirhetuko dhvaMsaH padArthodayAnantarabhAvI deza-kAlapadArthAntaramaeNpekSya ? bhavatastatsApekSatayA nirhetutvAbhAvaprasakteH' ityuktam yato 25 (tatra) yadi nAma ahetukaH pradhvaMsastathApi yadaiva mudgaravyApArAnantaramupalabdhigocarastadaiva tatsadbhAvo'bhyupagamanIyaH bhAvodayAnantaraM tu na kasyacidupalambhagocaratAmupagacchatIti kathaM tadaivAsya sadbhAvAvagatiH? na ca mudrAdivyApArAnantaramasya darzanAt prAgapi sadbhAvaH kalpanIyaH tathAkalpane hyAdau tasyAdarzanAd mudgaravyApArasamanantaramapyabhAvaprakRtiprasaktiH(vaprasaktiH) vizeSAbhAvAt / na cAnte kSayadarzanAd AdAvaNyasAvabhyupagantavyaH santAnenAnekAntAt / na ca 30 mudrAdisaMyogAdikaM kAraNAntaramanapekSamANaH padArthasattAmAtrAnubandhitvAt ? tadudayAnantarameva 1-dhAratItya-mA0 / 2-na bAdhya-A0 hA0 vi0| 3-mANyAvya-A0 haa0vi0| 4-vAvasthiA. hA0 vi0| 5-m na ca zA-bhAM0 bhiH| 6-t kiM vik-maa0| 7 pratatiH A. hA. vi.| 8-yAma va A. hA0 vi0| 9 "vikalpo'vastunirbhAsa ityasya virodhaH"-prameyaka0 pR. 9 dvi. paM. 4 / tathA tatraiva 'avastunirbhAsaH' "avastuni nirbhAsaH pratibhAso yasya vikalpasya saH" Ti. 16 / "khalakSaNaviSayatve ca "vikalpo vAstanirbhAsAdasaMvAdAdupaplavaH" / iti khavacanavirodhaH"-aSTasa0pR0 170 Ti. 18 / 10 evaM c-haa0| 11 "na ca arthasya prativinAzitvAt tatsAmarthyabalodbhUtena adhyakSeNApi tadrUpameva anukaraNIyamiti"-prameyaka. pR. 144 dvi0paM. 14 / 12-grAhye cA-bhAM0 mA0 |-graahyo vA-mAM0 bhiH| 13-sAyetasya A0 hA0 vi0| 14 "pratyakSAviSaye tu svargAdAviva anumAnasyApravRttireva"-prameyaka. pR. 144 dvi. paM. 16 / 15-dRSTArtha rthvik-haa| -dRSTortha yavika-A0 |-dRssttaarthvik-vi0| 16-tatvAn bhAM. aa0| 17-mapekSa bha-A. hA. vi. vinaa| 18-kA tathA pra-A. hA0 vi0| "kizca, yadi nAma ahetuko vinAzastathApi"-prameyaka. pR0 145pra. pN08| 19-dbhAvaM ka-A0 / "prAgapi sadbhAvaH kalpanIyaH prathamakSaNe tasya anupalambhAt mudgarAdivyApArAnantaramapi abhAvAnuSaDAtU"-prameyaka0 pR0 145 pra. pN09| Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 389 sattvamAsAdayatIti vaktavyam / yato yadi nAma bhAvasattAmAtrAnuvandhitA nAzasya tathApi na prati. bhaNadhvaMsitvaM sidhyati sattAyA eva tathAtvenAnizcayAt / tathAhi-asAvekakSaNasaMgatA vA bhavet , anekakSaNaparigatA vA? tatra yadyAdyaH pakSaH sa na yuktaH, tasyA ekaikakSaNAvasthAnAsiddhaH tadasiddhI ca tadanubandhinaH pradhvaMsasya kathaM pratikSaNabhAvitvaM nizcetuM zakyam / vizeSaNApratipattI tadvizeSyasya pratipattumazakterna kSaNikasattAmAtrAnubandhitvAnnAzasyodayAnantarabhAvitvaM siddhimAsAdayati / arthA-'5 (thA)nekakSaNasthAyisattAmAtrAnubandhI dhvaMsaH tathAsati sattAyAH kSaNAntarAvasthAnAdakSaNikataiva bhAvasya nyAyAdanupatati anekakSaNasthitisattAnuvandhe pradhvaMsasyAnekakSaNasthitisattAnantaraM bhAvena naMSTavyam anyathA tathAbhUtasattAnurvandhitvayogA( tvAyogo) dhvaMsasyati kathaM kSaNikatvam ? kiJca, udayAnantarameva bhAvAnAM dhvaMsa iti kutaH pratIyate-kiM minnAbhinnavikalpAbhyAM dhvaMsasyAghaTamAnatvAt AhosvidanyataH pramANAditi vikalpadvayam / tatra yadyAdyaH pakSastadA nodayAnantaraM dhvaMsaH siddhimA-10 sAdayati yato bhinnAbhinnavikalpAbhyAM mudrAdinirapekSi(kSa)tvaM tasya siddhimAsAdayati na punarjanmAntaraM (nmAnantaraM ) bhaavH| nahi nihaMtukasya zazaviSANAdeH padArthodayAnantarabhAvitopalabdhA / atha nirhetukatve dhvaMsasya sarvadA bhAvAt kAlAdyapekSA'sambhavataH padArthAdayAnantarameva bhAvaHH nanvevaM nirhetukatve sarvadA bhAvAt prathame kSaNe eva bhAvaprasaktioMdayAnantaraM sadbhAvo dhvaMsasya na hyanapekSatvAt nirhetukaH kvacit kadAcicca bhavati tadbhAvasya sApekSatvaM na(kSatvena ) nirhetukatya-15 virodhAditi abhyupagatameva etat saugataiH / atha svotpattihetuta eva padArthA dhvaMsamAsAdayantIti prathamakSaNa eva teSAM pradhvaMse na tathA(tadA) sattAnuSaGga iti padArthAbhAvAt kutaH tatpracyutilakSaNo dhvaMsaH prathamakSaNe bhavet, asadetat; yato yadi bhAvahetureva tatpracyutihetustadA kimekakSaNasthAyibhAvahetostatpracyutihetutvam , kiM vAnekakSaNasthAyibhAvahetoriti vaktavyam / yadyAdyaH pakSa stado'siddham ekakSaNasthAyibhAvahetutvasyApyasiddheH tatkRtakatvaM tatpracyuterasiddhameva / dvitIyapakSa 20 tu 'kSaNikatA'bhAvaH' iti pratipAditaM prAk / kiJca, yadi bhAvahetureva tatpracyutiheturabhyupagamyate tadA vaktavyaM kiM bhAvajananAdasau prAk tatpracyutiM janayati, AhosviduttarakAlam , uta samAnakAlam ? yadyAdyaH pakSastadA prAgabhAvaH pracyutirbhavenna pradhvaMsAbhAvaH / atha dvitIyastathAsati bhAvaprabhavavelAyAM tatpracyutirnotpanneti na bhAvahetostasyA utpattiriti na bhaavhetustddhetuH| evaM cottarottarakAlabhAvibhAvapariNatimapekSyopajAyamAnA tatpracyutiH kathaM bhAvodayAnantarabhAvinI 25 syAt ? atha tRtIyapakSo'bhyupagamaviSayastathApi bhAvodayasamayabhAvinyA pracyutyA saha bhAvasya prathamakSaNe'vasthAnenAvirodhAnna tatsadbhAve'pi sati bhAvena naMSTavyamiti na kadAcid bhAvAbhAvasadbhAvaH / kiJca, yadyapyudayAnantarodayavatI tatpracyutistathApi na tadaiva mudrAdivyApArAnantaramiva pratItipathamavatarati kintu mudrAdivyApArAnantarameva tatazca prAganupalabdhA mudrAdivyApArAnantaramupalabhyamAnA punastabhAve'nupalabhyamAnA tajanyatayAsI vyavasthApyate anyatrApi hetu-30 phalabhAvasyAnvayavyatirekAnuvidhAnalakSaNatvAt / na ca mudgaravyApArAnantaraM na pracyuterupalambhaH kintu kapAlasantateriti tadudya eva mudrAdeApAraH pracyunyupalabdhistu viSayAbhAvAdupajA. yamAnA vitathaiveti vaktavyam yato ghaTIdeH svarUpeNaivAdhi(vi)kRtasyAvasthAnA(ne) pUrvavadupalabdhyA 1-tA nAvaMzasya hA0 / 2-kSaNaM dhvaM-A0 vinaa| 3-bhAvi zcetu za-hA0 vi0 |-bhaavi sthA nizcetuM sh-aa0| 4-bandhi dhvaM-A0 hA0 vi0| 5 dhvaMsa ti sattA-vi0 / dhvaMsa tti sattA-mAM / vNsnaahaa| i-bandhitvaMyo-mAM0 vinaa| 7-sasya ti ka caM kss-haa0| 8-nmAntarabhA-A0 |-maantraabhaabhaaN. mAM0 / "prathamavikalpe tu bhinnAbhinna vikalpAbhyAM mudgarAdyanapekSatvameva asya syAt na tu udayAnantaraM bhAvaH"pR. 145pra. paM0 11 / 9 "tathAbhAvasya sApekSatvena ahetukatvavirodhinA sahetukatvena vyAptatvAt tathA saugatairapi a. bhyupagamAt"-prameyaka pR0 145 pra. paM0 13 / 10 "nanu prathamakSaNe eva teSAM dhvaMse sattvasyaiva asaMbhavAt kutastatpracyutilakSaNo dhvaMsaH syAt ? tataH kha hetoreva arthA dhvaMsakhabhAvAH prAdurbhavantItyapyavicAritaramaNIyam yato yadi"-prameyakA pR0 145 pra. paM0 14 / 11 "prathamapakSo'yukta eva kSaNasthAyibhAvahetutvasya adyApi asiddheH"-prameyaka pR0 145 dvi. paM0 2 / 12-na tdbhaa-maa0| 13 yadapyudayAnanta-A0 / 14-ttaade'sv-vi0|-ttaadesv-aa. haa.| "ghaTAdeH kharUpeNa avikRtasyAvasthAne pUrvavadupalandhyAdiprasaGgAt"-prameyaka0 pR. 145 dvi.paM. 7 // 50 sa0 ta. Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 prathame kANDediprasaktirbhavet / na ca tasya tadA svayamevAbhAvAnnopalabdhyAdiriti vaktavyam yataH so'pi tadabhAvastadaiva mudrAdivyApArAnantaramupalabhyate anyadA tu nopalabhyata iti kathaM na tatkAryaH ? atha na bhAvAbhAvo bhAvasvarUpAdanyaH kevalaM kalpanAviSayatvAdasadevAsau (?) vyavahArapathamavatAryate; nanvevaM bhAvapracyuteH kAlpanikatve bhAvAnAmapi kAlpanikatvamaparihAryam yato lAkSaNiko 5virodho nIla-pItAdeH parairabhyupagataH vastusvarUpavyavasthApakaM ca lakSaNaM tannimitto virodho lAkSaNika ucyate bhAvapracyutizca lakSaNaM yato nIlasya virodho nIlapracyutyA tadvirodhe ca pItAdInAmapi tatpracyutivyAptAnAM tena virodhastathA ca pramANaM nIlaparicchedakatvena pravRttaM nIlapracyuti tayAptAMzca pItAdIn vyavaicchindadeva svaparicchedyaM nIlaM paricchinattItyabhyupagamaH / sa ca zazaviSANasyeva bhAvAbhAvakAlpanikatvAbhyupagame kathaM mu(yu)ktisaGgataH? nahi zazaviSANaprakhyasya 10 bhAvAbhAvasya bhAvaviruddhatvam pItAdivyApakatvaM vA pramANA(Na)viSayatvena vyavasthApayituM zakyam yatastasya pratiniyatapadArthavyavasthAhetutvaM bhavet / na ca vinAzasya mudrAdijanyatvamasiddham virodhirUpatayA lokasthityA mudrAdInAM tatkAraNatvavyavasthApanAt / tathAhi-na paraiH kaNabhugamatAnusAribhiriva kAryakAraNabhAvAt pRthag viro dhAkhyaH sambandho'bhyupagamyate yatastairmudgarAdijanyasya vinAzasya (?) tadatadrUpatvenAsambhavAd vinAzasya 15ca tadatatsvabhAvatayA vinAzaviSayatvamapAkRtya ghaTakSaNo mudrAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samarthakSaNAntaramutpAdayati tadapi tadapekSamaparamasamarthataram tadapyuttaraM tadapekSasa(kSamasa)marthatamaM yAvad ghaTasantaternivRttiH anyatrApi sarvatraivameva virodhitvaM pratipAditaM paraiH etadabhyupagame ca kSaNasyAsamarthakSaNAntarajanakatvenAbhyupagatasya mudrAdeH sakAzAt kazcit sAmarthya vighAto'bhyupagantavyaH anyathA'samarthakSaNAntarajanakatvamevAnupapannaM bhavet / na ca mudrA. 20 dyapekSasya ghaTakSaNasya zaktivyAvRttiH svata eva vyAvatamAnastvasau mudgarAdyabhAve samAnakSaNAntaro. tpAdakamaparaM samartha janayati tatsadbhAve tvasamarthakSaNAnanta(NAnta)ram na tu mudgarAyepekSAtastasya kazcit sAmarthya vighAta iti vaktavyam yato mudrAdisannipAte tajanakasvabhAvAvyAhatau samarthakSaNAmtarotpAdaprasaktiH samarthakSaNAntarajananasvabhAvasya kAraNaparamparAyAtasya bhAvAt prAktanakSaNasyeva nahi tasya svanirodhAdanyaja(ja)nakatvam sa ca hetutaH samarthajananasvabhAvo bhUtvA khayameva na bhUto 25 mudgarAdinA ca na tasya kazcicchaktipratighAto vihita iti / yadyapyaparakAraNAntarasannidhAnAt kArya vailakSaNyenaivotpattumicchati [?? tathApi prAktanaghaTakSaNasya tatsvabhAvatvAnnatvevaM kAryotpattiH sthAnAnyatheti na ca svahetuto samarthajananakhabhAvasya tasyotpatternAyaM doSaH prathamakSaNa evaM(va) snttyucchedprsktiH| ato mudrAdivyApArakAle'pi yadi svahetuta eva samAnakSaNAntarajananasAmarthya ghaTakSaNasya samasti tataH sadRzakSaNAntarotpattermudrAdisannidhAnaM vyartham / atha svahetutaH samAna30 kSaNAntarAjananasamartho ghaTakSaNastathApi prAktanakSaNAdivat tatkSaNAdapyaparakSaNAntarajanakasya samA. nakSaNotpattervyApAravanmudgarasannidhiya'rtha eva / etaJca khahetuto bhAvasya nazvarasvabhAvatve na kizcinnAzahetunA anazvarasvabhAvatve'pi 'sutarAm' iti vadatA pareNa dUSaNamabhyupagatameva / 1-yameva bhA-A. vinaa| "na cAsya tadA svayamevAbhAvAt"-prameyaka. pR0 145 dvi. paM0 / 2-ssadA ca mAM0 / 3-vacchedAdeva sva-hA0 vi0 |-vcchedaade sv-aa0| 4-Nasyaiva bha. vinA / 5 bhAvakA-bhAM0 / bhAvAbhAvapramANAviSayatve kaa-vi0| 6-tyA mudrAdInAM haa0| 7 ttkr-aa| 8-dUpAvanAsambha-hA0 vi0| 9-sya tadatatkhabhA-hA0 vi0 |-sy tdtsvbhaa-aa0| 10 "atha ghaTa eva mudrAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramutpAdayati tadapi apekSya aparamasamarthataram tadapi uttaramasamarthatamam yAvad ghaTasantaternivRttirityucyate / nanu cAtrApi ghaTakSaNasya asamarthakSaNAntarotpAdakatvena abhyupagatasya mudrAdinA kazcit sAmarthya vidhAto vidhIyate vA na vA ? prathamavikalpe kathamabhAvasya ahetukatvam / dvitIyavi. kalpe tu mudrAdisanizate tajjanakakhabhAvA'vyAhato samarthakSaNAntarotpAdaprasanaH samarthakSaNAntarajananakhabhAvasya bhAvAt prAkanakSaNavat"-prameyaka pR. 145 dvi. paM. 8 / 11-rasamartha-mA0 |-rmrthtr-aa0| 12-dhamape-A0 / 13-raNaM pa-mAM0 |-rnnaap-aa* haa0vi0| 14-m svahe-mA0 bhiH| 15-tutoma jn-aa0| 16-di. pat ts-haa0vi0|-dit ttkss-aa0| 15-sahe-A0 hA0vi0 vinA / / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 391 ne cAkiJcitkarasyApi mudgarodeH khahetumannirhetusannidhibalAyAtatvAd ghaTakSaNasyAsamarthakSaNAntarajananakAlenopA(pa)lambhaviSayatA yata evAnekasyaiva kSaNaghaTasya vilakSaNakSaNAntarotpAdakatvAbhyupagamaprasaktiH syAt / aivaM ca mudrAderna virodhitvam vinAzasyAhetukatvAt / nApi janakatvaM pUrvoktadoSaprasakteriti vilakSaNasantatyutpAde santAnocchede vA mudgarAderanvaya-vyatirekAnanuvidhAnaprasaktito nAcyAdInAM dahanAdikArye lokasyopAdAnaM bhavet / na ca paramArthakatvasyAbhAve ghaTAdInAM 5 mudrAdivyApArAnantaramanupalabdhirbhavet / na ca pUrvasantAnocchedAd vilakSaNasantAnotpattezca tadA ghaTAnupalabdhiriti vaktavyam vilakSaNasantatyutpAdasya prAktananyAyenAbhAvAt pUrvasantatinivRtterapi vivarttamAnebhyo'nantaratvAt tathaivopalabdhyAdiprasakteH tadA tasya kharUpakSaterabhAvAt / na ca na tadA tasya svarUpapracyutirutpadyate kintu tasyaikakSaNAvasthAyitvena tadA'bhavanamiti nopalambhaH yataH svarUpAdapracyutasya nAbhavanaM nAma kizcit tatsadbhAvAbhyupagame vA kathaM na svarUpapracyutistato-10 'rthAntarabhUtotpattimatI? atha sa eva na bhavati na tu tasyAparaM sattvam na tu tadevedaM punA rUpAbhavanamabhidhIyate, tatra ca tadevottaram / tasmAd vinAzahetuvyApArAnantarA(raM) padArthasyAsadyavahAraM vidadhatA tadyatiriktArthAntaraMgrahaNamabhyupagantavyam na tu tadagrahaNamAtram anyathA tasyAbhAvAnizcayektanyAdivyavahitasya sadyavahAraniSedha eva syAt nAsadyavahArapravarttanam yato na kazcidabhAvAnizcaye tatsvarUpAgrahaNe vAnupalabdhyorvizeSaH yenaikatrAsadyavahArapravRttiH anyatra sayavahAra-15 niSedhamAtraut kiMtvabhAvotpatteH prAgbhAvasyAbhAvanizcaya(ye) tadutpAdakakAraNopAdAnaM kurvanta upalabhyante prekssaapuurvkaarinnH| tadutpattau ca nivRttavyApArA vinAzakahetuvyApArAnantaraM ca svarUpAtiriktaM padArthAntaramavagatya zatrudhvaMse sukhabhAjo mitraprakSaye tu duHkhAnuSaktA upalabhyante / na ca mitrasadbhAvo duHkhahetuH pratItaH nApi zatrusadbhAvaH sukhajanaka iti tdytirikto'bhaavstjnko'bhyupgntvyH| na ca mitrA'mitrAbhAve ca na duHkha-sukhe vihitottaratvAt / na cAbhAvasya 20 bhavitRtve bhAvarUpatA abhAvapratyayaviSayatvena bhavitRtve'pyabhAvarUpatvAt / yathA hi bhavitRtvenAvizeSe'pi dhaiTa-paTayostatpratItiviSayatvena tadrUpatA tathA bhAvA'bhAvayorapi tadviSayAt(SayatvAt) tadrUpatve na kiJcid dUSaNamutpazyAmaH / na vA bhAvasya bhavane virodha eva dRSaNa(Nam) svarUpe'bA. dhitapratyayaviSaye virodhAsiddheH anyathA sarvavastuSu ttsiddhiprsktiH| tena mudgarAdivyApArAt prAg ghaTAdestavApArAnantarameva tasyA upalabdheH padArthAtmabhUtA pracyutiH / ata eva tasmin25 'gRhItaiva pramANatA' iti hetorasiddhatetyapi na vAcyam, yataH kiM ghaTa eva pracyutiH, uta kapAlalakSaNaM bha(bhA)vAntaram , Ahosvit tadaparaM padArthAntaramiti viklpaaH| tatra yadi ghaTasvarUpameva pracyutistaoNparaM tatrAmidhAnAntaraM vihitam ghaTasvarUpaM tvavicalitaM pratIyate kathaM na nityama? athaikakSaNasthAyi ghaTasvarUpaM pracyatiriti na ghaTasya nityatA; nanvekakSaNasthAyitayA ghaTasvarUpaM na pratItigocara iti kathaM tasya pracyutiH? atha kapAlasvarUpameva ghaTapracyutistathApi prAkapAlaprAdu-30 1 na vA-A0 hA0 vi0| 2-rAde sva-A0 / 3 kSaNe gh-maaN0| 4 evaM mu-mA0 hA0 vi0 / eva mu-aa0| 5-zasya he aa0| 6-kssnnaaNsNttyudsN-haa| 7-tpAdayaM saMtAnocche-vi0 |-tpaad sNttocche-aa0| 8 pUrvasaMtatinivRttaira-hA0 vi0 / puurvsNtinivRttair-aa0| 9-sya rU-A0 hA0 vi0 / 10 tadA bha-A0 / 11 na nu t-aa0| 12 na nu tadeveda pu-A0 / 13-zahetuyA-A0 / 14-hAra vidadhatAM t-haa0|-haar vidadhatA ta-vi0 / 15-ramagra-A. hA0 vi0| 16 tsmaabhaa-haa0vi0| 17-shcyetknyaadi-aa0|-shcyektvyaadi-haa0vi0| 18-na yatA ma kshci-aa0| 19-trAt kiMca bhA-mAM0 |-traa kintva bhA-A0 hA0 vi0| 20 "kiJca bhAvotpatteH prAgbhAvasya abhAvanizcaye tadutpAdakakAraNApAdanaM kurvantaH pratIyante prekSApUrvakAriNaH"-prameyaka0 pR0 145 dvi. paM0 11 / 21-dkaar-aa0| 22 iti tpadya-A0 / "tatastavyatirikto'bhAvasta turabhyupagantavyaH"-prameyaka0 pR. 145 dvi. paM0 13 / taddhetuH "sa mudrAdirheturyasya saH" iti tatraiva Ti. 28 / 23-pybhaavaabhaav-vi0| 24 ghaTayosta-mAM. bhA. hA.vi. vinaa| 25-tyaye viSeye viro-hA. vi0 |-tyye viSeya viro-aa0| 26 tatra mu-haa0bi0| 27-vyati pracyutita eSa aa0| 28-yi sva-A. haa0vi0| 29 "athaikakSaNasthAyi ghaTakharUpaM pradhvaMsA, na; ekakSaNasthAyitayA tapasyAdyApi aprasiddheH"-prameyaka* pR. 146 pra. paM0 1 / Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 prathame kANDediprasaktirbhavet / na ca tasya tadA svayamevAbhAvAnnopalabdhyAdiriti vaktavyam yataH so'pi tadabhAvastadaiva mudrAdivyApArAnantaramupalabhyate anyadA tu nopalabhyata iti kathaM na tatkAryaH? atha na bhAvAbhAvo bhAvasvarUpAdanyaH kevalaM kalpanAviSayatvAdasadevAsau (?) vyavahArapathamavatAryate; nanvevaM bhAvapracyuteH kAlpanikatve bhAvAnAmapi kAlpanikatvamaparihAryam yato lAkSaNiko 5virodho nIla-pItAdeH parairabhyupagataH vastusvarUpavyavasthApakaM ca lakSaNaM tannimitto virodho lAkSaNika ucyate bhAvapracyutizca lakSaNaM yato nIlasya virodho nIlapracyutyA tadvirodhe ca pItAdInAmapi tatpracyutivyAptAnAM tena virodhastathA ca pramANaM nIlaparicchedakatvena pravRttaM nIlapracyuti tayAptAMzca pItAdIn vyavacchindadeva svaparicchedyaM nIlaM paricchinattItyabhyupagamaH / sa ca zazaviSANasyeva bhAvAbhAvakAlpanikatvAbhyupagame kathaM mu(yuktisaGgataH? nahi zazaviSANaprakhyasya 10 bhAvAbhAvasya bhAvaviruddhatvam pItAdivyApakatvaM vA pramANA(Na)viSayatvena vyavasthApayituM zakyam yatastasya pratiniyatapadArthavyavasthAhetutvaM bhavet / / na ca vinAzasya mudrAdijanyatvamasiddham virodhirUpatayA lokasthityA mudrAdInAM tatkAraNatvavyavasthApanAt / tathAhi-na paraiH kaNabhugmatAnusAribhiriva kAryakAraNabhAvAt pRthag viro dhAkhyaH sambandho'bhyupagamyate yatastairmudrAdijanyasya vinAzasya (?) tadatadrUpatvenAsambhavAd vinAzasya 15ca tadatatsvabhAvatayA vinAzaviSayatvamapAkRtya ghaTakSaNo mudgarAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samarthakSaNAntaramutpAdayati tadapi tadapekSamaparamasamarthataram tadapyuttaraM tada. pekSasa(kSamasa)marthatamaM yAvad ghaTasantaternivRttiH anyatrApi sarvatraivameva virodhitvaM pratipAditaM paraiH etadabhyupagame ca kSaNasyAsamarthakSaNAntarajanakatvenAbhyupagatasya mudrAdeH sakAzAt kazcit sAmarthya vighAto'bhyupagantavyaH anyathA'samarthakSaNAntarajanakatvamevAnupapannaM bhavet / na ca mudrA20 dyapekSasya ghaTakSaNasya zaktivyAvRttiH svata eva vyAvarttamAnastvasau mudrAdyabhAve samAnakSaNAntaro. tpAdakamaparaM samartha janayati tatsadbhAve tvasamarthakSaNAnanta(NAnta)ram na tu mudrAdyapekSAtastasya kazcit sAmarthya vighAta iti vaktavyam yato mudrAdisannipAte tajanakasvabhAvAvyAhatau samarthakSaNAntarotpAdaprasaktiH samarthakSaNAntarajananasvabhAvasya kAraNaparamparAyAtasya bhAvAt prAktanakSaNasyeya nahi tasya svanirodhAdanyaja(ja)nakatva sa ca hetutaH samarthajananasvabhAvo bhUtvA khayameva na bhUto 25 mudgarAdinA ca na tasya kazcicchaktipratighAto vihita iti / yadyapyaparakAraNAntarasannidhAnAt kArya vailakSaNyenaivotpattumicchati [?? tathApi prAktanaghaTakSaNasya tatsvabhAvatvAnnatvevaM kAryotpattiH syAnnAnyatheti na ca svahetuto samarthajananakhabhAvasya tasyotpatta yaM doSaH prathamakSaNa evaM(va) snttyucchedprsktiH| ato mudgarAdivyApArakAle'pi yadi svahetuta eva samAnakSaNAntarajananasAmarthya ghaTakSaNasya samasti tataH sadRzakSaNAntarotpattermudrAdisannidhAnaM vyartham / atha svahetutaH samAna 30kSaNAntarAjananasamarthoM ghaTakSaNastathApi prAktanakSaNAdivat tatkSaNAdapyaparakSaNAntarajanakasya samA nakSaNotpatteApAravanmudgarasannidhirvyartha eva / etacca svahetuto bhAvasya nazvarasvabhAvatve na kizcinnAzahetunA anazvarasvabhAvatve'pi 'sutarAm' iti vadatA pareNa dUSaNamabhyupagatameva / 1-yameva bhA-A0 vinaa| "na cAsya tadA khayamevAbhAvAt"-prameyaka0 pR. 145 dvi0 paM0 / 2-stadA ca maaN0| 3-vacchedAdeva sva-hA0 vi0 |-vcchedaade sv-aa0| 4-Nasyaiva bhAM. vinaa| 5 bhAvakA-bhAM0 / bhAvAbhAvapramANAviSayatve kaa-vi0| 6-tyA mudgarAdInAM haa0| 7 ttkr-aa0| 8-dUpAvanAsambha-hA0 vi0| 9-sya tadatatkhabhA-hA0 vi0 |-sy tdtsvbhaa-aa0| 10 "atha ghaTa eva mudrAdikaM vinAzakAraNatvena prasiddhamapekSya samAnakSaNAntarotpAdane'samartha kSaNAntaramutpAdayati tadapi apekSya aparamasamarthataram tadapi uttaramasamarthatamam yAvad ghaTasantaternivRttirityucyate / nanu cAtrApi ghaTakSaNasya asamarthakSaNAntarotpAdakatvena abhyupagatasya mudrAdinA kazcit sAmarthya vighAto vidhIyate vA na vA ? prathamavikalpe kathamabhAvasya ahetukatvam / dvitIyavikalpe tu mudrAdisannipAte tajjanakakhabhAvA'vyAhatau samarthakSaNAntarotpAdaprasaGgaH samarthakSaNAntarajananakhabhAvasya bhAvAt prAktanakSaNavat"-prameyaka0 pR. 145 dvi. paM0 8 / 11-rasamartha-mAM0 |-rmrthtr-aa0| 12-dyamape-A0 / 13-raNaM pa-mAM0 |-rnnaap-aa0 hA0 vi0| 14-m svahe-mAM0 bhiH| 15-tutomrddhjn-aa0| 16-di. pat tkss-haa0vi0|-dit ttkss-aa0| 17-zva sahe-A0 hA. vi. vinaa| Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 391 ne cAkiJcitkarasyApi mudgarodeH svahetumannirhetusannidhibalAyAtatvAd ghaTakSaNasyAsamarthakSaNAntarajananakAlenopA(pa)lambhaviSayatA yata evAnekasyaiva kSaNaghaTasya vilakSaNakSaNAntarotpAdakatvA. bhyupagamaprasaktiH syAt / evaM ca mudgarAderna virodhitvam vinAzasyAhetukatvAt / nApi janakatvaM pUrvoktadoSaprasakteriti vilakSaNasantatyutpAde santAnocchede vA mudrAderanvaya-vyatirekAnanuvidhAnaprasaktito nAgyAdInAM dahanAdikArye lokasyopAdAnaM bhavet / na ca paramArthakatvasyAbhAve ghaTAdInAM5 mudrAdivyApArAnantaramanupalabdhirbhavet / na ca pUrvasantAnocchedAd vilakSaNasantAnotpattezca tadA ghaTAnupalabdhiriti vaktavyam vilakSaNasantatyutpAdasya prAktananyAyenAbhAvAt pUrvasantatinivRttarapi vivarttamAnebhyo'narthAntaratvAt tathaivopalabdhyAdiprasakteH tadA tasya svarUpakSaterabhAvAt / na ca na tadA tasya svarUpapracyutirutpadyate kintu tasyaikakSaNAvasthAyitvena tadA'bhavanamiti nopalambhaH yataH svarUpAdapracyutasya nAbhavanaM nAma kiJcit tatsadbhAvAbhyupagame vA kathaM na svarUpapracyutistato-10 'rthAntarabhUtotpattimatI? atha sa eva na bhavati na tu tasyAparaM sattvam na tu tadevedaM punA rUpAbhavanamabhidhIyate, tatra ca tadevottaram / tasmAd vinAzaMhetuvyApArAnantarA(raM) padArthasyAsadyavahAra vidadhatA tadyatiriktArthAntaraMgrahaNamabhyupagantavyam na tu tadagrahaNamAtram anyathA tasyAbhAvAnizcayektanyAdivyavahitasya sadyavahAraniSedha eva syAt nAsadyavahArapravarttanam yato na kazcidabhAvAnizcaye tatsvarUpAgrahaNe vAnupalabdhyorvizeSaH yenaikatrAsadyavahArapravRttiH anyatra sadyavahAra-15 niSedhamAtrIt kiMvaibhAvotpatteH prAgbhAvasyAbhAvanizcaya(ye) tadutpAdakakAraNopAdAnaM kurvanta upalabhyante prekssaapuurvkaarinnH| tadutpattau ca nivRttavyApArA vinAzakahetuvyApArAnantaraM ca svarUpAtiriktaM padArthAntaramavagatya zatrudhvaMse sukhabhAjo mitraprakSaye tu duHkhAnuSaktA upalabhyante / na ca mitrasadbhAvo duHkhahetuH pratItaH nApi zatrusadbhAvaH sukhajanaka iti tdytirikto'bhaavstjnko'bhyupgntvyH| na ca mitrA'mitrAbhAve ca na duHkha-sukhe vihitottaratvAt / na cAbhAvasya 20 bhavitRtve bhAvarUpatA abhAvapratyayaviSayatvena bhavitRtve'pyabhAvarUpatvAt / yathA hi bhavitRtvenAvizeSe'pi gheTa-paTayostatpratItiviSayatvena tadpatA tathA bhAvA'bhAvayorapi tadviSayAta(SayatvAt ) tadrUpatve na kiJcid duussnnmutpshyaamH| na vA bhAvasya bhavane virodha eva dRSaNa(Nam) svarUpe'bAdhitapratyayaviSaye virodhAsiddheH anyathA sarvavastuSu ttsiddhiprsktiH| tenna mudrAdivyApArAt prAg ghaTAdestadyApArAnantarameva tasyA upalabdheH padArthAtmabhUtA pracyutiH / ata eva tasmin 25 'gRhItaiva pramANatA' iti hetorasiddhatetyapi na vAcyam, yataH kiM ghaTa eva pracyutiH, uta kapAlalakSaNaM bha(bhA)vAntaram , Ahosvit tadaparaM padArthAntaramiti vikalpAH / tatra yadi ghaTasvarUpameva pracyutistaparaM tatrAbhidhAnAntaraM vihitam ghaTasvarUpaM tvavicalitaM pratIyate kathaM na nityam ? athaikakSaNasthAyi ghaTasvarUpaM pracyutiriti na ghaTasya nityatA; nainvekakSaNasthAyitayA ghaTasvarUpaM na pratItigocara iti kathaM tasya pracyutiH? atha kapAlasvarUpameva ghaTapracyutistathApi prAkkapAlaprAdu-30 1 na vA-A0 hA0 vi0| 2-rAde sv-aa0| 3 kSaNe gh-maaN0| 4 evaM mu-mAM0 hA0 vi0| eva mu-aa0| 5-zasya he-aa0| 6-kssnnaaNsNttyudsN-haa0| 7-tpAdayaM saMtAnocche-vi0 |-tpaad saMtatocche-A0 / 8 pUrvasaMtatinivRttaira-hA0 vi0 / puurvsNtinivRttair-aa0| 9-sya rU-A0 hA0 vi0 / 10 tadA bha-A0 / 11 na nu t-aa0| 12 na nu tadeveda pu-A0 / 13-zahetuA -A0 / 14-hAra vidadhatAM t-haa0|-haar vidadhatA ta-vi0 / 15-ramana-A0 hA0 vi0 / 16 tsmaabhaa-haa0vi0| 17-shvyetknyaadi-aa0|-shcyektvyaadi-haa0vi0| 18-na yatA ma kazci-A0 / 19-trAta kiMca bhA-mAM0 |-traa kintva bhA-A0 hA0 vi0| 20 "kizca bhAvotpatteH prAgbhAvasya abhAvanizcaye tadutpAdakakAraNApAdanaM kurvantaH pratIyante prekSApUrvakAriNaH"-prameyaka pR0 145 dvi. paM0 11 / 21-dakAra-A0 / 22 iti tpadya-A0 / "tatastadyatirikto'bhAvasta turabhyupagantavyaH"-prameyaka0 pR0 145 dvi0 paM0 13 / taddhetuH "sa mudrAdirheturyasya saH" iti tatraiva Ti. 28 / 23-pybhaavaabhaav-vi0| 24 ghaTayosta-mAM. bhA. hA.vi. vinaa| 25-khaye viSeye viro-hA. vi. -tyaye viSeya viro-aa0| 26 tatra mu-haa0bi0| 27-cyuti pracyatita eSa aa.| 28-yi sva-A. haa0vi0| 29 "athaikakSaNasthAyi ghaTakharUpaM pradhvaMtaH, na; kakSaNasthAyitayA tapasyAdyApi aprasiddheH"-prameyaka. pR. 146 pra. pN01| Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 prathame kANDe - rbhAvAt ghaTasyAvasthiteH kAlAntarasthAyitaiva ghaTasya bhavenna kSaNikatA / na ca kapAlarUpapracyutyabhyupagame mudgarAdivyApArAnantaramapi ghaTasya dhvaMsaH' iti pUrvavadupalabdhyAdiprasaGgaH yeto na mudinA ghaTarUpaM kriyate svahetoreva tasya niSpatteH / nApyasatI svarUpapracyutirutpadyate tatra parairhetuvyApArAnabhyupagamAt yat tu kapAlAdiSu mudgarAdinA niSpAdyata iti abhyupagatam na tasya 5 virodhAna hetutvaM kuMDyA deriveti kathaM na prAgivopalabdhyAdikaM bhavet atha sa patra na tadA na tena nityatA na copaladhdhyAdikaM sva (dikasva) kAryakA (ka) raNam, naitadevamH yataH 'saH' 'na' itizabdayoH kiM bhinnArthatvam AhosvidekArthatvamiti vaktavyam / yadi bhinnArthatA kathaM na 'nazr'zabdavAcyaH padArthAntaramabhAvo'bhyupagato bhavet / abhinnArthatve tu pUrvamapi 'maMtra' prayogaprasaktiH, na cAnupalambhe sati 'natra prayogAbhyupagama iti vaktavyam yato vyavadhAnAdyabhAve svairUpAdapracyutasya 10 tasyaivAnupapattirbhavet / atha svarUpAt pracyutiH kathaM na kapAlakAle mudgarAdihetukaM bhAvAntaraM pracyutirbhavet ? ? ? ] [?? atha kapAlakAle ghaTa vinAzA (nAzAna) bhyuvargeme svabhAvata eva ghaTasyAvinazvarasya parato'pi nAzAsambhavato yaH svabhAvo ghaTasya prathamakSaNAt kriyakAlAvasthAnottarakAlavinAzalakSaNastasya mudradisannidhAnakAle'pi bhAvAt abhAve vA svabhAvanAnAtvA (tvAt) kSaNikatvaprasakteH punarapi tAva15 kAlamava sthAnamanubhUya tena (tena na ) naMpuSye miti ghaTAdeH kITasthyaprasaGgaH / vinAzahetusva (stva) bhAvasyAkiJcitkaratayA'napekSaNIyaH na hAsau bhAvameva karoti kRtasya karaNAyogAt / na ca bhAvAntaraM karoti tatkaraNe'pi bhAvasya kiM saJjAtamiti tathopalabdhyAdiprasaGgAt / na ca tasya tena sambandho yena 'tasyAyaM vinAzaH' iti vyapadezabhAg bhavet tayorupakAryopakArakabhAvAbhAvAt tadabhAve ca pAramArthikasambandhAyogAt / yadi punarbhAvAntaraM vinA svayameva kriyate vinAza hetu baika (pha) lyam 20 svata eva tasya tatkaraNasamarthatvAt anyApekSAnupapatteH asamarthatve'nya sannidhAne'pi karaNAnupapattarna bhAvAntaramapi vinAzahetu nirvartyam / abhAvakaraNe'pi paryudAsapaikSe'yameva doSaH / prasajyapakSe bhAvaM karotIti kriyApratiSedhamAtrameva / tatra ca taddheturakiJcitkara evetyanapekSaNIyaH syAt tasya nirhetukatvAt svarasano bhavannabhAvo bhAvasya pAvakoSNatvavanna kAlAntarabhAvIti, asadetat; hetutaH sAdhyasiddheH pratyakSasya ca kSaNikatvagrAhakatvenApravRtteH na tatpratibaddhatvena heturnizcita 25 ityuktatvAt ahetukatve'pi ca nAzasya janmAnta ( janmAnanta ) rabhAvitvaM nityasyApi prAk prati'pAditatvAt / na ca pAvakoSNatvadRSTAntastatra sambhavI prathamakSaNe'pi bhAvadhvaMsaprasakteH tadvadevetyasyApyabhihitatvAt / na ca kSaNAvasthitilakSaNasya vinAzasya tadaiveSTatvAdadoSaH, kAlAntara sthAyitvasyApi svabhAvata eva sambhavAd vizeSAbhAvAt / tathAhi peMtadapi vakuM zakyam - kAlAntarasthAyI svahetoreva bhAva utpannaH na tadbhAve bhAvAntaramapekSato (te) 'gnire (ri) voSNatva iti kiM 30 na svata eva sthirasvabhAvo bhAvo bhavet ? na caivaM kauTasthyaprasaGgaH kSaNikapakSe'pyasya samAnatvAt / 1- galAdi- mAM0 / 2 yato mu-A0 hA0 vi0 / 3 kutazvAderaveti A0 / 4 kathaM prA-mAM0 A0 hA 0 vi0 vinA / 5-badhyAdikaM svakA - vi0 / 6 tadA na tena na nityatA na copalabdhyAdikaM bhavet atha sa eva na tadA na tena na nityatA ( tena nitya- mAM0) na copalabdhyAdika svakA-bhAM0 mAM0 hA0 / 7 na vo hA0 / 8 - raNe nai - hA0 / 9 na naJ A0 / 10 sati tatpra-A0 hA0 vi0 / "na cAnupalambhe sati na prayoga ityabhidhAtavyam " - prameyaka0 pR0 146 pra0 paM0 3 / 11 " kharUpAdapracyutArthasya anupalambhAnupapatteH " - prameyaka0 pR0 146 pra0 paM0 4 / svarUpAt "pRthuvunodarAdeH " Ti0 9 / arthasya " ghaTalakSaNasya " Ti0 10 / 12-pA pra-A0 hA 0 vi0 vinA / 13- tuka bhA-A0 vinA / 14- game zva sva-A0 / gha-A0 / 16-sthA manu-A0 | 17 - nubhUyaM te A0 hA0 / 18- te ta naSTa -A0 | 19 - vyamiti te gha - hA0vi0 / 20 - kSaNo na A0 / 21- narbhavA-A0 hA0 vi0 vinA / 22 svabhAyame - hA0 / svabhAvame - vi0 / 23- pakSepi'yame - mAM0 / 24 tasyAnirhetu - hA0 / tasyArnihetu - vi* / tasyArnirhetuA0 / 25-vatta bhAvasya A0 vi0 / 26-pi vA nA-A0 hA0 vi0 / 27sya na ja-A0 hA0 vi0 / 28-tvAtvadado - A0 hA 0 vi0 vinA / 29 " zakyate hitatrApyevaM vaktum kAlAntarasthAyI svahetoreva utpanno bhAvo na tadbhAve bhAvAntaramapekSate agniriva uSNatve" - prameyaka0 pR0 146 pra0 paM0 6 / 30 - mapekSito - A0 / 15 evaM 31- bhAvo bhavet bha0 / Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 393 tathAhi-kSaNamapi svarasata eva sthAnoH kalpAntarasthAyitvamapi kiM na bhavet anyathA agniriva zaitye na kSaNamapi svayamasthAnoH sthAyitA yuktimatI / vinAzahetupakSanikSiptazca vikalpo bhAvotpattihetAvapi samAnaH / tesyA(tathA)hi-utpattihetuH svabhAvata eva bhAvamutpitsumutpAdayati, Ahokhidanutpitsum ? prathamapakSe viphalatA tddhetoH| dvitIyapakSe'pyanutpitsorutpAdane viytkusumaaderpyutpaadnprsnggH| vahetusannidherevotpitsorutpAdanAbhyupagame vinAzahetusannidhAnAdU vinAzahetu-5 vinazvaraM vinAzayatItyabhyupagamanIyam nyAyasya samAnatvAt svayamevotpitsostatkRtopakArAbhAvAt sambandhAbhAvato vyapadezAbhAvato'pi(bhAvo'pi) samAnaH evaM ca prayojanAbhAvAd bhAvaheturbhAvaM notpAdayatIti nApyabhAvaM bhAvayatIti kathaM nAkiJcitkaratvama? abhAvaM bhAvIkaroti iti cet nanvevaM heturvinAzaheturbhAvamabhAvIkarotIti tulyam / yadapi 'svakAraNAdutpattirAtmalAbho dharmo yasyoH sA (yasya sa) svotpattidharmA taM yadi svaheturnotpAdayati tadA viruddhamabhidhAnaM syAt' ityAdyuktaM tad vinA-10 zahetAvapi tulyam / tathAhi-vinAzakAraNAdvinAza AtmapracyutilakSaNo dharmo yasya taM yadi vinAzaheturna vinAzayati tadA viruddhAbhidhAnamityAdyapi katha(thaM) na samAnam / yadapi 'utpattaH prAra utpattidharmiNo'sattvAt kimutpattidharmANamutpattiheturutpAdayati, Ahosvid anutpattidharmANam ityAdivikalpAnupapattiH' tadapi vinAzahetau samAnam-prAgabhAvavat pradhvaMsAbhAvasyApi bhavanmatenA. bhAvAt kathaM tatrApi vikalpotpattiH? 'yeSAM ca na ghaTanivRttiH kapAlasvarUpAdanyA teSAM kathaM na 15 kapAlaheturghaTadhvaMsaheturbhavet ? atha kathaM kapAlalakSaNasya vastvantarasya prAdurbhAve 'ghaTo vinaSTaH' iti vyapadizyate? naiSa doSaH, mudgarAderghaTasyaiva kapAlabhAvAd 'ghaTo vinaSTaH' kathaM sa evAnyathA bhavatIti cet , nanvasat kathaM bhavatIti samAnam / atha prAg ghaTAdikamasat sad bhavatyutpattisamaya ityaviruddham / nanvanyadA ghaTaH san kapAlIbhavati ityaviruddhameva / kathaM tasyaiva tadanyatvamiti cet , yathA saMvedanasyaikaya grAhyagrAhakAdyAkArabhedaH yathA hyarUpeNAnekamevaM(ka) bhavanna virudhyate ityasa-20 kRdAveditam tene nivRttiH kAraNasya kAryAtmanA pariNatirevAbhidhIyate tathA ca ghaTapracyuteH kapAlasvarUpatve kutaHkSaNikatvam ? atha bhAvAntaraM ghaTa-kapAlavyatiriktaM ghaTapracyutiH, nanvevamapi tena saha ghaTasya yugapadavasthAnAdyavirodhAt kathaM tat tatpracyutiH ? atha kapAlamanyabhAvopalakSaNam tena ghaTANasyAnyasya prAdurbhAvaH pUrvasya ca pradhvaMsaH sadRzAparAparAnubhavazca dalitapunaruditakararuhanikarAdiSviva 'sa evAyam' ityeko(kaa)'dhyvsaayodyH| nanvatrApi kiM sa eva padArthAtmA pratibhAti, 25 Ahosvit tatpratisamayamanyAnyasaMvedane'pi sAdRzyAdekatvabhrAntiriti nAtra nizcayo bAdhakAnutpattau darzanasya vitathatvAt siddhaH?? ] na ca kSaNakSayavyavasthApakamanumAnamekatvAdhyavasAyi darzanasya bAdhakam anumiteradhyakSabAdhakatvena pravRttestasyAstatpUrvakatvAt yato'dhyakSAvagataM pratibandhamAzritya pakSadharmatA. darzanabalAdUnumitirudayati anumAnAdavinAbhAvAvagame'navasthAprasakteH / na ca sthAyitAdarzanamanu mAnena bAdhitatvAnnAdhyakSatAmanubhavatIti vAcyam, kSaNakSayAnumAnamadhyakSeNa bAdhanAdanumAna(naM na)30 bhavatItyapi paryanuyogasya tulyatvAt / ataH sthAyitAdarzanaM kSaNakSayagrAhiNA pareNAdhyakSeNa bAdhakenAdhya(nAnadhyakSIkartavyam kSaNakSayanirbhAsaviraheNa tasya (?) anyathA tena saha virodhAsiddheH / tataH pratikSaNabhedAvAsyevAdhyakSaM nityatAdhyavasAyidarzanasya bAdhakaM nAnyat / na ca pratikSaNavizarArutAvabhAsyadhyakSamanubhUyate, sthirasthUrArthAvabhAsino'dhyakSaprabhavasya saMvedanasya sarvadopalakSaNatvAt / atha pratyakSe'pi bAdhake'bhyupagamyamAne dvayorapi darzanayoH parasparapratihatidvAreNAnadhyakSatA kasmAnna bhavati35 yenaikamevAnadhyakSIbhavati, naitadevam ; atulyatvAt durbalaM hi balavatA pratihanyate rajatadarzanamiva 1 "tathAhi-utpAdahetuH khabhAvataH" ityAdi-prameyaka0 pR0 146 pra. paM0 11 / 2-pya bhAvayatI-A0 / 3-sthA sA hA0 vi0| 4-thA vi-A0 / 5 dharmopyasya haa0| 6 yeSAM na ca gha-A0 hA. vi.| 7-pAdenyA mA. A. vi. vinaa| 8-sya grAhakAdyA-hA0 |-sy zrIkAdyA-A0 / 9-rahetabhe-vi0 / 10-na na nivRttiH bhAM0 mA0 |-n vivRttiH hA0 / vi0 saM0 / 11 "yugapadavasthAnAvirodhAt kathaM tat tatpradhvaMsaH"-prameyaka0 pR0 146 pra0 50 5 / 12-kSaNasyAnyaprA-A0 |-kssnnaanysy prA-bhAM0 mAM0 / 13-praanu-aa0| 14 nattatrApi haa0| natatrApi vi0 / na trApi A0 / 15-katvaM bhrA-hA0 / 16-naathpr-aa0| 17-kSayi grA-bhAM0 maa0| 18 tata pr-bhaaN0| tatra pra-A0 hA0 vi0| 19-bhA syaivaa-haa0| 20-NAdhyakSa-A0 hA. vi.| Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 prathame kANDezuktikAdarzanena balavatA rajatadarzanamayArtha(mayathArtha)kriyAkAri rUpAvabhAsi durblmndhykssiikriyte| na ca lUnapunarjAtakezAdiSyapi pratyabhijJAnodayA(yAt) sthAyitApratipattiH sarvatrAlIkA, nA dRSTAntamAtrAdarthasiddherabhAvAt anyathA hetUpanyAsasya vaiphlyaaptteH| hetUpayogitayaiva nidarzanasya paraiH sAphalyAbhyupagamAt / Aha ca-"sa evAvinAbhAvo dRSTAntAbhyAM darzAte" [ ] iti / 5yadvA lUnapunarjAtazirasijA diSvapi pratyabhijJAnAt ekatA bhavatu apradhvastaH kezAdiH kathaM pratyamijJAyate ? nanvevaM dhvaste'pi ziroruha nikarAdau samAnam / athA dhvaste tatra punadarzanAt 'te evAmI kezAH' ityekatApratItyanubhavAt prtybhijnyaanm| nanu dhvasteSvapi teSu punadarzanAta tulyapramANAdiyogeSvekatApratipattidarzanAt kathaM na pratyabhijJAnam ? tasmAd dhvastoditeSvapi zirasijAdiSu pratyabhijJAnAdekatvaM kasyacit rUpasyAbhyupagantavyam / atha dalitAdhyavasAyI 10 pratyaya(yaH) sthAyitAdhyavasAyitA(yinIM) pratyabhijJAM bAdhata iti na teSvetA, na; bhinnakAlena dalitakezAdhyavasAyipratyayena pratyabhijJAyA bAdhAyogAt athavA lUnapunarjAtakeza-nakhAdibhedAmedA. dhyavasAyAdubhayataivAstu stambhAdiSu tu vizadadarzanAvabhAsiSu kSaNakSayavikalA sthAyitA pratibhAtIti teSAM sthirruuptaivaastu| atha kathaM pratyabhikSA prAmANyamanubhavati ? kAraNadoSAbhAvAt bAdhArahitApUrvArthagrAhitvAca / 15taduktam "tatrApUrvArthavijJAnaM nizcitaM bAdhavarjitam / aduSTakAraNArabdhaM pramANaM loksmmtm"|| [ __] iti / prathamadarzanAnadhigatAM sthAyitAM pratyabhijJAnamadhyavasyati vizvAsAdivyavahArapravartikA ceti kathaM na pramANam ? ne cAdyadarzanameva sthAyitAdhyavasAyAt uttarakAlabhAvino nityatAgrAhitayA 20 vyavasthApyata iti AdyadarzanagRhItAM nityatAmadhyavasyat pratyabhizAjJAnamapUrvArthAdhigantRtvAbhAvAna pramANam yata evamAdyadarzanAvaseyameva nityatvamiti kathaM kSaNakSayitA bhAvAnAm ? na cAdhyakSAnavatAre pratikSaNadhvaMsitAyAmanumAnamapi pravRttimAsAdayatItyuktam / kiJca, svabhAvaliGgaprabhavamanuH mAnaM kSaNakSayitAM bhAvAnAmavagamayati iti parAbhyupagamaH / na cAdhyakSagRhItaM pratikSaNadhvaMsitvam yena svabhAvahetustatra vyavahRtimuparacayati yathA ziMzapA vizadadarzanAvabhAsini tarau vRkSatva. 25vyavahatim pratyakSapratIta evArthe svabhAvahetorvyavahRtipradarzanaphalatvAt / na ca vidyudAdau sattA-kSaNikatvayoradhyakSata eva pratibandhagrahaNAdanyatrApi zabdAdau sattopalabhyamAnA kSaNikatva. mavagamayati, jAtarUpe sattAtaH zuklatAnumitiprasakteH / atha hemAkAranirbhAsidarzanaM zuklatAprasAdhakamanumAnamupahantIti na tatra zuklatAsiddhiH; nanvevaM stambhAdau kSaNikatAmullikhantImanumiti 'sa evAyam' ityabhedapratibhAso'pahantIti kutaH kSaNikatAsiddhiH ? atha pratyabhijJA bhinneSvapyabheda30 mullikhantI dalitapunaruditakararuhAdiSUpalabhyata iti nAsAvekatve pramANam tarhi kAmalopahatadRzAM dhavalimAnamAbibhrANeSu padArtheSu kanakAkAranirbhAsidarzanamudetIti tat pIte'pi na pramANatAmA. sAdayet tathA ca zuklatAnumAnasyApi kuto bAdhAprasaktiH ? atha zuklatAprasAdhakasyAnumAnasyAnyathAsiddhatvAt yuktaM pratyakSabAdhyatvam tasyAnanyathAsiddha. tvAt / na Anupahatendriyasya pItAvabhAsi darzanaM pItArthavyatirekeNa sambhavati kanakAdau tu zuklatA35prasAdhakamanumAnamanyathAsiddhatvAt adhyakSavirodhe na tadviparItArthasAdhakaM yuktam / stambhAdau tu nityatAvedakasyAdhyakSasya kutazcid bhrAntikAraNAdanyathAsiddhatvenAnanyathAsiddhAnumAnabAdhakatvamayu. 1-mthaarth-maaN0| 2-zAnoda-A0 / 3-kA, ta; dR-bhAM0 maa0| 4-tyabhijJAnaM bA-A0 hA. vi0| 5-katA, ma; bhi-A0 vi0| 6-tyabhijJayA maaN0| 7-khAdimedAdhya-A0 hA. vi. vinA / 8 "kSaNakSayavAdI sthiratAvedakapratyabhijJAvAdinaM pratyAha"-bR0 bha0 tti.| 9 "AcAryaH"-bR. Ti. / 10-ca ukta-vA. baa0| 11-zvAdivya-vA. bA0 / 12 na vAdida-vA. bA0 / 13-pya i-vA0 bA0 / 14-tam sva-vA0 baa0| 15 "khabhAvahetU racayatIti yogaH"-vR0 mA. Ti. / 16 pratibimbagra-vA0 bA0 / 15-paharantIti vA0 bA0 / 18-tyamedaHpra-vA0 baa0| 19-bAdhatvam vA0 baa0| 20-kSavirodhina bR0 vA. bA. vinaa| Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 1 km| tathA hi- sati pratibandhagrahaNe'numitipravRttiH pratibandhagraheNaM ca sAdhyavyatirekeNa sAdhanasyAbhavanajJAnam tadeva cA'nanyathAsiddhatvaM tasyocyate ata evAnumAnasya prAmANyamapAkurvatA tat pratibandhaprasAdhakapramANasyAprAmANyamupadarzanIyam yataH pratibandhAsiddhito'numAnaM prAmANyAdapAkiyeta / tathA coktaM nyAyavidA - "lakSaNayukta bAdhAsambhave tallakSaNameva dUSitaM syAt " [ iti / nityatAprasAdhakasya tvadhyakSasya AstAmanumAnena tulyakakSatvam tatpratibandhaprasAdhakenApya 5 tulyakakSataiva / tathAhi kSaNakSayaviparIta nityatva lakSaNArthamantareNAnupajAyamAnamadhyakSaM tathAbhUtamartha vyavasthApayat kSaNikatvAnumAnabAdhakamucyate / na cAdhyakSAvaseyaM nityatvaM vastuno vyavasthApayituM zakyam yataH pUrvAparakAlatAviSTamadhyakSAvaseyaM tacca na vastudharmaH varttamAnakAlaM hi vastu pUrvAparakAlabhAvitvaM ca varttamAnavastuviruddhatvAt na taddharmatvenAvasthApayituM yuktamiti pratyabhijJAprameyasya yathApratItyasambhavAt bAdhakapramANenApyatulyakakSatvAt tadrAhiNo'dhyakSasya kutaH kSaNakSayAnumAnabAdhakatA 110 viparyayasya pramANenAtra viSaye nizcitatvAt / [?? na ca mUlabAdhakatvena anumAnasyAnubhava AzaGkanIyaH pratyakSAbhAsasya kasyacid bAdhanAt utpalapatrazatavyati bhedAdyadhyakSabAdhakatvenAnumAnasya pravRttAvapi yato nocchedaH evamaMtrApi iti na kazciddoSaH ata eva sarvatra pratyakSaM virodhi bAdhakamanumAnaM tu tadvirodhad vAdhyameveti niyamAbhAvAt nirAkRtam ?? ] itaretarAzrayatvamapi nAtrAzaGkanIyam pratyakSAbhAsatve anumAnaM vAdhakam anumAnaprAmANyAt pratyakSasyAbhAsateti yasmAnnAnumAnaprAmANya- 15 madhyakSAbhAsanibandhanam kintu pratibandha prasAdhakapramANanimittaM tatprAmANyamiti kuta itaretarAzrayatvam ? asadetat yato yadyapi paricchidyamAnasya vastunaH pUrvakAlatApi nizcIyate tathApi nAvastudharma grAhakamadhyakSamiti kathaM tadviSayasya yathApratItyasambhavaH ? tathAhi tasya pUrvakAlasambandhitA svarUpeNa gRhyate nedAnIntanasambandhitAnupravezena tenedAnIM yadyapi kutazcinnimittAt tasya pUrvakAlAditvamavasIyate tathApi tahrAhakamadhyakSaM kathaM na vastugrAhakamiti kutaH tasyAprAmANyam 120 yadi hyavidyamAnaM pUrvakAlAditvam vidyamAnaM vA varttamAnau ropeNAdhyakSamadhyavasyet tadA bhavedasyAyathAgrAhitvAd aprAmANyam etazca nAstIti kuto'syAprAmANyaprasaktiH ? 395 na ca sannihita viSaya balotpacyA'vicArakatvAdadhyakSeNa pUrvakAlasambandhitvaM parAmaSTumazakyam yato yadyapyatIta kAlatvamasannihitaM tathApi sannihitaviSayabalAdupajAyamAnamadhyakSaM varttamAnavastunastai nizcinotyeva yathA antyasaGkhye grahaNakAle 'zatam' iti pratItiH kramagRhItAnapi saGkhyeyan / 25 na caiSA anindriyajA indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / nApyanarthajA sannihitAntya saGkhye yajanyatvAt / na caikAvabhAsinI ekapratipattisamaye 'zatam' ityapratipatteH anyathA prathamavyaktipratibhI samaya evaiSa bhavet / na cApramANameSA bAdhakAbhAvAt / ghaTAdyadhyakSeNa tulyatvAt nAsyA vi kalpamAtratA / tasmAt yathA antyasaGkhyeyapratipattisamaye prAgavagaita (?) tadau'paricchidyamAnArthopayogaH tadviziSTapratipattau tathA pratyabhijJAvaseyavastuparicchedasamaye pUrvakAlabhAvitAyA api / na ca 30 viziSTapratipattikAle saGkhyeyAnAM vidyamAnatA pUrvakAlatAyAstu tadvaiparItyamiti na tatropayogaH yeto'gRhyamANAnAM tatkAlavidyamAnatA nopayoginI yatra cAntya saGkhyeyagrahaNasamaye pUrvAvagatasaGkhyeyAnAmabhAvastatra yathA teSAmupayogaH tathA pUrvakAlAditAyA api tadaviziSTAyA upayogo bhaviSyatItyanavadyam / 1- haNaM sA - vA0 vA0 / 2-naprA-A0 / 3 - bandhasA - vA0 bA0 / 4 - kaprAmANyasyAprA-vA0 vA0 / 5-kriyet / bhAM0 1 - kriyate / vA0vA0 maaN0| 6 "lakSaNayukta bAdhAsaMbhave talakSaNameva dUSitaM syAt iti nyAyAt " - prameyaka0 pR0 175 pra0 paM0 4 / 7 nityaM vastu-la0 / 8 " tava hi yugapadbhedagrAhi pratyakSaM viparItaprAhiNA'numAnena bAdhyate " - ghR0 bhAM0mAM* Ti0 | 9-manyatrApi vR0 la0 vA0 vA0 bha0 mAM0 vinA / 10 " paragaditam " - mAM0 Ti0 / "paraviditam" -vR0 Ti0 / 11-dhAdabA - A0 / 12 - nAropaNA-A0 hA 0 vi0 / 13-lama-la0 | 14 - mAnaM va-A0 / 15 " atItakAlatvam " - bR0 Ti0 / 16 - yamapra - hA0 vi0 / 17 - tamapi pra-la0 / 18 " nizcinotIti yogaH " - bR0 bha0 mAM0 Ti0 / 19 -bhAsama-A0 / 20 "'zatam' iti pratipattiH" - mAM0 Ti0 / "yathA eSA ekameva gRhNIyAt " - bR0 Ti0 / 21 gataM ta-A0 hA0 vi0 / 22- dA apa-vA0 bA0 |-daap-aa0 hA 0 vi0 / 23 " "zatam' ityevaMrUpAyAm" - dhR0 bha0 mAM0 Ti0 / 24 yato gR-vR0 la0 vinA / 25-pi vizi-A0 hA0 vi0 / Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - athApi syAt varttamAnatAparicchedasamaye tadabhAvaniyatabhAvatvAt na pUrvatA'vagatirbhAvAnAm nIla paricchede pItAdInAmiva / tathAhi - nIlapracyutya vinAbhUtatvAt pItAdInAM nIlaparicchedakaM pramANaM tatpracyuteriva tadavinAbhUtapItAdivyavacchedaM kurvadeve tat paricchinatti tadvad idAnIntanapadArthaparicchedAya pramANaM pravRttaM tatpracyutyavinAbhUtAnAM vyavacchedakam varttamAnazca samayastatpracyu5 tyA viruddha iti tadvyAptAvapyatItAnAgatau tena viruddhAviti tadavacchinnasyApi bhAvasya varttamAnAvacchinnena saha na samAvezaH tayoH parasparaparihAratvena virodhAt tena varttamAnasambandhitAgrAhiNA pramANena tatpracyutyavinAbhUtavyavacchedyasya vyavacchedamakurvANena varttamAnasambandhitvameva na paricchinnaM bhavet tataH pUrvApara samayasambandhinornAnAtve yannAnAbhUtAnAmekatvagrAhi pramANaM tasyeM atasmiMstanahaNarUpatvAt aprAmANyam ata evaikatvAdhyavasAyasya sadRzIparAparetyAdibhramanimittAdutpAdaH pari10 gIyate, asadetat; yato naikatvena nizcIyamAnasya parasparaviruddhakAlAdivyavacchedAt nAnAtvam chatra- kuNDalAdyavacchinnasya devadattAderiva / na ca devadattAdeH sahabhAvya neka vizeSaNAvacchinnatvAdekatvam tadabhAvaniyaitabhAvalakSaNasya virodhasya saha sambhavinAmapi bhAvAt tato viruddhAvacchinnasya nAnAtve devadattasyApi nAnAtvaprasaktiH / na ca devadattAderekasya kasyacidabhAvAt tannAnAtvaprasaktiH na saugatapakSe doSAyeti vAcyam ekapratibhAsavalAt devadattAderekatvasiddheH anyathA nIlasaMvedana15 syApi sthUlAkArAvabhAsino viruddha diksambandhAt pratiparamANubhedeprasakteH tadavayavAnAmapi SaTkayogAt bhedApattito'navasthAprasakteH pratibhAsaviratilakSaNoM'prAmANikA zUnyatA bhavet iti sarvavyavahAravilopaH / na ca cchatra - kuNDalAderindriyAvaseyavastuvyavacchedakatvena indriyajapratipattiviSayatA sannihitatvena yuktA pUrvAparauMditvasya tu varttamAnakAlAvacchinne vastunyasannidhAnAt kathaM tadrAhi. jJAnagrAhyatA yukteti vaktavyam yato yathA'ntyasaGkhyeyakAle pUrvasaGkhyeyAnAmasannidhAne'pi indri 20 yajapratipattiviSayatA tathA pUrvAparakAlabhAvitAyA apItyuktaM prAk / athavA 'tadevedam' iti jJAnasyAnindriyajatve'pyaliGgajasya prAmANyamabhyupagantavyaM bAdhArahitatvena anena pratIyamAnasya vastunaH pUrvAparakAlabhAvitA pUrvAparadarzana karmmata cAvasIyata iti cAbhyupagantavyam anyathA'nakSAliGgapratya yasya nizcayAtmano bAdhArahitasyaivaM jAtIyasya kasyacit prAmANyAnabhyupagame akSajasya sannihitArthamAtragrAhitvena liGgajasyai cAnavasthAprasaktitaH sakalapadArthAkSepeNa pratibandhagrAhakatvAyogAt anumAna25 pravRtterabhAva iti kutaH kSaNikatvAdidharmma siddhiH ? yathoktavikalpasya ca prAmANye kathaM na kSaNakSayAnumAnabAdhA ? 396 bhavatu vA pratyabhijJAjJAnasya tadAbhAsasamAnatvAt kSaNakSayAnumAnAbAdhakatvaM tathApi smRtyAdyavyavahitAkSaprabhavavarttamAnatAsambaddhasvaviSaya paricchedakAvabhAsabAdhitatvAt na kSaNakSayAnumAnasya svaviSayavyavasthApakatvam yato na bhavanmatena nIlAdirzAnasamAna kAlabhAvI janakatvena vyavasthitaH 30 varttamAnajJAnasattAsamayat janakatvena tasya prAkkAlabhAvitvAbhyupagamAt janakazca jJAnaviSayaH paramatena tasya varttamAnasambandhitvAvagame kSaNadvayAvasthitatvena grahaNAt kathaM nAkSaNikatvagrahaNam ? tathAhietadrAhijJAnamupajAyamAnamevaM svaviSayamavabhAsayati 'nAyaM sampratyeva nIlAdyarthaH api tu prAgAsIt' iti / yatazcakSurAdivyApArodbhUtapratipattibhedaH prAdurbhUtaprAdurbhavat (?) ghaTaviSayatvena suprasiddha eva utpadya 1 "vartamAnatA" - bR0 mAM0 Ti0 / 2 pUrvabhAva - A0 / 3 " yathA nIlapracyutervyavacchedaM kurvat nIlaM paricchinatti tathA nIlapracyutya vinAbhUtapItAdInAma (mapi ) vyavacchedaM kurvadeva tat paricchinattIti" - vR0 Ti0 / 4- 'bhUtapItAdervyavacchedam' iti sucAru / 5-va tasya tat mAM0 / 6 " nIlam " - bR0 mAM0 Ti0 / 7 " vartamAnatva pracyutyA" - bR0 Ti0 / 8 " vartamAnapracyutivyAptau " - vR0 Ti0 / 9 tadavicchi - bR0 la0 vA0 bA0 vinA / 10-sya ta-la0 / 11- zAparetyA - bR0 / 12 - ttAdi sa-A0 hA0 vi0 / 13 yataM bhAvA0 bA0 / 14- dapraNatAparAdavavA0 bA0 / 15 - NApramA-bhAM0 mAM0 vinA / 16 " vizeSatvena" - mAM0 Ti0 / "vizeSakatvena " - bR0 Ti0 / 17 -rAdevAsya tu bR0|- rAdi nu va vA0 bA0 / 18 - stusa -A0 hA 0 vi0 / 19- thAntasa - bha0 mAM0 / 20-Ggasya vA0 bA0 / 21 - rakarmadarzanakarmatA vA0 vA0 / 22-tA vA vA0 bA0 / 23-sya vA bR0 / 24-bhAsamA - bR0 la0 bhAM0 vinA / 26 lA dizA - vA0 bA0 / 27-yA jana-vA0 bA0 / 28 - hi ata - hA0 vi0 / 25- tvAt tanna A0 / 29 - pAro dUrapra - vA0 bA0 / Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| bhAnaviSayAvagamasvabhAvapratipatteH tadviparItArthAlambanApratItiH aparaiva lokenAnubhUyate / na caikasantAnapUrvasantAnavyAvRttinivandhanA'parasantAnotpattinivandhano'yaM pratipattibhedaH kSaNikatvasiddhAvetadvacanasya ghaTamAnatvAt tatra cAdyApi vivAdAt / na ca janako'rthI vartamAnakAlatayA nAkSasaMvidi pratibhAti kintu tasyAM tatsamAnakAlabhAvyAkArastenAdhIyate tasya tathAvabhAsAta vartamAnArthAvagama ityacyate jJAnakAle bahiravabhAsamAnasya nIlAdeonAkAratayA'siddharanyathA'ntaravabhAsamAnasya5 sakhAderapyAkAratAprasaktiH iti jJAnasattaivotsIdet / nirAkariSyate ca sAkAratA jJAnasya |n cArthasya jJAnajanakatve avagate kSaNadvayasthAyitvamarthasya sidhyati tadeva tu tasyAvagantumazakyam / tathAhi-na tAvat tadavabhAsinA jJAnena tasya janakatA'vagantuM zakyA tena tatsvarUpasyaiva grahaNAt, janakatA tu tajjJAnahetutvam na tat tena paricchettuM zakyam , nApi tadavabhAsinA jhAnAntareNa tasyApi tattulyatvAt atatpratibhAsinApyataNasvabhAvatvAt na tajjanakatAparicchedaH tatsvarUpa-10 pratibhAse hi 'idamasmAdutpannam' ityavagantuM zakyaM nAnyatheti vaktavyam yato devadattAvabhAsino jJAnasya taddezadevadattasannidheH prAgabhAvamavagatya taddezasannihitadevadattAvabhAsodaye tasya tadanvaya-vyatirekAnuvidhAyitvamavagataM tajanyatAM tasya vyavasthApayati anvaya-vyatirekAvagamanibandhanatvAt tajjanyatAvagateH athavA kAryavyatirekAccakSurAderiva viSayasyApi tajjanakatvamavasIyate kevalaM cakSurAderviziSTajJAnavyatirekeNa janakatvAvadhAraNe'pi svarUpApratibhAsAdetIndriyatvam viSa-15 yasya punaH kAryavyatirekAdavagatasya janakatvena tatsvarUpAvabhAsAt tadadhyakSatA / nahIndriyajJAnaviSayatvavyatirekeNAnyat pratyakSalakSaNamiti viSayasya tajanakatve sthite vartamAnatAhaNa eva tasyAkSaNikatvagraha iti tena tdviruddhaanumaanvaadhaa| atha vartamAnArthAvabhAsinA'dhyakSeNa na prAktanakSaNabhAvino'rthasya janakatvanizcayaH tasyAnumAnagamyatvAt tena jJAnodayAt prAgarthapratipattiranumAnaphalam janakatvAt jJAnasattAtaH prAgbhAvo viSayasyAnyakAraNasyeva iti kathamanumAnabAdhA 20 vartamAnAvabhAsinA'dhyakSeNetyucyate, asadetat; yato na janakatvamanumAnagamyam tasyAdhyakSAviSayatve tatpratibaddhatvena liGgasyAnizcayAdanumAnagamyatA'pi na bhavet tat kuto jJAnArthavyatiriktasyApi vastuno janakatvamanumIyeta? tat mAnasAdhyakSagamyam UhAkhyapramANagamyaM vA abhyupagantavyam / yacca 'janakatvAt kAryasattAtaH pUrva kAraNasattetyanumAnagamyatvaM janakasya' ityuktam , tadapi parihRtameva; yataH ekA bhAvAvagamapUrvikA cakramUrddhavyavasthitaghaTapratipattiH aparA pradIpAdivyApAra-25 prabhavA tadanavagamapUrvikA yayA svaviSayapariccheda evaM kriyate-'na sampratyevAyaM bhAvaH api ta prAgA sIt' iti atIte ca kSaNe'kSavyApAraH zatAdipratItyA prdrshitH| yadapi 'na gRhyamANasya jJAnasamAnasamayasya janakatA janakasya ca kSaNikatvena varttamAnatayA'tItasya na pratibhAsaH iti samAropitAkAragrAhi sarvameva jJAnam' ityucyate, tadapyasAram; niil-dvicndrjnyaanyorvishessprskteH| na ca bAhyArthavAdinA tayoravizeSo'bhyupagantavyaH prmaannaa'prmaannpvibhaagprlyprskteH| na cAnena 30 nyAyena vijJAnanaya evAvatAryata iti vaktavyam tasya niSetsyamAnatvAt / na ca jJAnA'rthayorekasAmagrIjanyayoH sahabhAvitvena vartamAnagrahaNaM kSaNikatve'pi vaibhASikamatAzrayaNenAbhyupagantavyama kriyAniyamasya karmazaktinimittatvena vyvsthaapitsyaabhaavprskteH|| bhavatu vA'numAnAt prAktanakSaNe sattApratItistathApyananyathAsiddhanAnenAnyathAsiddhasya kSaNakSayAnumAnasya bAdhanAt kutastatsiddhiH? na ca kSaNakSayAnumAnasyAnyathAsiddhatvAsiddhirbAdhakapramANaba-35 lAt sattA-kSaNikatvayoravinAbhAvasiddheriti vaktavyam, yatastadvAdhakaM pramANaM sattAyAH kSaNikAvi 1-na pUrva santAnavyA-bR0 |-n 6 pUrvasantAna 6 vyA-vA0 baa0| 2-nAbhidhIya-bR0 la0 vA. baa.vinaa| 3 ityacyate bR0| 4 "yadi hi jJAne'vabhAsamAnatvena bahiH sattvena jJAyate tadA sukhAderapyavabhAsamAnatvena jJAne bahirbhAvaprasaktiH"-vR. bhA. mA. tti0| 5 "jJAnajanakatvam"-bR0 mAM. tti.| 6 zakya tena tata l.| 7 "pareNa"-bR0 maaNtti.| 8-sannidhiH aa0| 9-dpiindriy-l.| 10-graha eva bR0 vA. bA. bhAM0 maaN0| 11 "kSaNakSayagrAhi"-bR. tti.| 12-myaM te t-aa0| 13-gamyaM caa-bhaaN0maa0| 14 "cakramUrdhani vyavasthitaghaTa"-bhAM0 mA0 tti| 15 "adhyakSeNa"-mAM0 tti| 51 sa0 ta0 Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 prathame kANDenAbhAvapratipAdakamadhyakSam anumAnaM vA bhavet ? na tAvadadhyakSarUpam tatra kSaNikatApratibhAsAmA. vAt / na cAnavabhAsamAnakSaNakSayasvarUpamadhyakSaM sattAyAstadavinAbhAvamAvedayitumalam, na ca pratyakSavapuSi sphuTamAbhAti pratikSaNavizarArutA bhAvAnAm kintu viparItAdhyavasAyodayAt pratihanyata iti vaktavyam vihitottaratvAt praagev| kiJca, yadyadhyakSaM pratikSaNamapAyamavabhAsayati bhAvAnAM kimi5ti tadanusArI nizcayo nodayamAsAdayati? sAdRzyadarzanAd bhrAntenizcayAnudaya iti na ca vaktavyam sAdRzye pramANAbhAvAt / na cAprAmANikA sAdRzyaparikalpanA jyaaysii| kiJca, yadi viparItanizcayotpAdAt pratikSaNApAyapratibhAsapratihatirabhyupagamyate; nanvevaM purovartini stambhAdau vijAtIyasmaraNasamaye pratibhAsamAne kSaNakSayanirbhAso bhavet nityollekhAbhAvAt / kiJca, yadi kSaNakSayavibhAsi saMvedanaM sthAyitAdhyavasAyazca parasparAsaMsaktarUpaM pratyakSadvayamudayamAsAdayati tadA kSaNakSayAvabhAsasya 10na kAcita prtihtiH| na ca nityAdhyavasAyasannidhAnameva tasya pratihatiH, kSaNakSayAvabhAsasyApi nityAdhyavasAyapratighAtakatvaprasakteH sannidheravizeSAt pUrvottarakAlabhAvitvasyApyakiJcitkaratvAt / api ca, vijAtIyavikalpodaye'pi vizadadarzanasya pratihatiprasaktiriti pItAdyadhyavasAyaprasave nIlAdikaM na pratipannaM syAt / na ca vijAtIyatvAt pItavikalpo nIlAdidarzanasya na pratighAtaka iti vaktavyam nityatAdhyavasAyasyApi kSaNakSayadarzanaM prati pratighAtakatvAprasaktervijAtIyatvAvizeSAt 15AkArabhedAdeva hyanyatrApi vijAtIyatvam tacca nityAnityayorapi tulyameva / na ca prathamotpannakSaNika darzanasamAnAdhikaraNatayA nityollekhasyotpatteH pratighAtakatvaM viruddhAkArAvabhAsinoH pratyayayoH sAmAnAdhikaraNyAnupapatteH anythaa'tiprskteH| ta~nna sAmAnAdhikaraNyAt tatpratihatirityadhyakSasvarUpabAdhakapramANanizcayo na kSaNakSaya-sattayoravinAbhAva iti na sattAtaH kssnnkssysiddhiH| na cAnumAnarUpeNa bAdhakapramANena kSaNakSayAvinAbhUtA sattA'dhyavasIyate tadanumAne'pyavinAbhAvasyAnyAnumAnabalAt 20 prsiddhybhyupgmaadnvsthaaprskteH| api ca, kiM tadbAdhakaM pramANamiti vaktavyam athArthakriyAlakSaNaM sattvam nitye krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt tato vyAvarttamAnamanitye evAvatiSThate iti tena vyAptaM tat sidhyati ityetad bAdhakaM pramANam, asadetat ; sattA-nityatvayorvirodhAsiddheH virodho hi bhavan sahAnavasthAnalakSaNaH parasparaparihArasthitilakSaNo vA tayorbhavet ? na tAvat sthAyitA-sattayorAdyo virodhaH sambhavI, sa hi padA. 25rthasya pUrvamupalambhe pazcAt padArthAntarasadbhAvAdabhAvAvagatau nizcIyate zItoSNavat / na ca nityatAva bhAsi darzanamudayamAsAdayati tadabhyupagame vA vizadadarzane nityatAyAH pratibhAsAt sA vidyamAnaiveti kathaM kSaNakSayiNaH sarve bhAvAH syuH? nApi dvitIyo virodhastayoH sambhavati nityatAparihAreNa sattAyAH sattAparihAreNa vA sthAyitAyA anavasthAnAt kSaNikatAparihAreNa hyakSaNikatA vyavasthitA akSa. NikatAparihAreNa ca kSaNikatetyanayoH parasparaparihArasthitilakSaNatAvirodhaH / na cArthakriyAlakSaNA 30 sattA kSaNakSayitayA vyApteti nityatAvirodhinI seti vaktavyam itaretarAzrayaprasakteH / tathAhi-arthakriyAlakSaNA sattA kSaNikatayA vyAptA nityatAvirodhAt sidhyati so'pi tasyAH kSaNikatayA vyApteriti prisphuttmitretraashrytvm| na cAnvayanizcayadvAreNa satva-kSaNakSayayoravinAbhAvaH sidhyati pratyakSasyAnvayagrAhitvenAtrApravRtteH / anumAnAdanvayapratipattAvanavasthAprasakteriti prtipaadnot / 1 "adhyakSeNa"-bR0 tti.| "na cApratibhAsamAnakSaNakSayasvarUpaM pratyakSaM vipakSAd vyAvIM sattvaM kSaNikatvaniyatamAdarzayituM samartham"-prameyaka. pR. 146 dvi. paM. 14 / 2-bhAti kSaNa-bR0 vA. bA. bhAM. mAM. vinaa| 3-parItyAvivasA-vA. baa0| 4 na v-bR0| 5-cApramA-bR0 vA. baa0| 6-vAt yadi vA0 baa| 7-yAbhA-vA. baa0| 8 prati pattighAta-vA. baa0| pratighAta-mAM. hA0 vi0| 9-saktirvi-bR. vA. bA. vinaa| 10 tatra sA-vA. bA. haa0vi0| 11-nizcayo vA. bA. bha. mA. vinaa| 12-rasthitalaA0 hA. vi. vinaa| "kSaNikatAparihAreNa hyakSaNikatA vyavasthitA tatparihAreNa ca kSaNikatA ityanayoH parasparaparihArasthitilakSaNo virodhaH"-prameyaka. pR0 147 pr.pN04|| 13-kSaNa s-l.| 14 pr.pR.pN.20|| Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 399 athApi syAt arthakriyAsvarUpaM satvaM nityatAyAmasambhavi anyathAbhUtaM ca tanna sambhavatIti kSayiNaH sarve'pi bhaavaaH| tathAhi-sattAsambandhaH tAvat sattvaM nopapadyate vyaktivyatirekeNa tasyA anavabhAsanAt / na hyakSAnvaya-vyatirekAnuvidhAyini darzanodaye parisphuTapratibhAsavyaktisvarUpavyatirekeNA'parA varNasaMsthAnavirahiNI bahigrAhyAkAratAM bibhrANA sattA pratibhAti tadavabhAsinyA akSaprabhavasaMvido'nanubhavAt / na ca sakalajanatAvizadasaMvedanagocarAtikAntA sA samastIti5 zakyamabhidhAtum abhAvavyavahArocchedaprasakteH / na ca kalpanAvuddhiH 'sata sat' iti sattAsvarUpamllikhantI pratibhAtIti tadavaseyatvAt sattA satIti vaktavyam kalpanAbuddhAvapi bahiHparisphuTavyaktisvarUpAntarnAmollekhAdhyavasAyavyatirekeNa sattAsvarUpasyAprakAzanAt / tanna kalpanArbuddhyadhyavaseyApi satteti kathaM sA satIti? kiJca, na tAvat sataH sattAsambandhAt sattvam sattAsambandhAt prAgeva padArthasya sattvaprasakteH prAk sattAbhyupagame ca sattAsambandhavaiyarthyam / nApyasatastatsambandhAt satvam 10 zazazRGgAderapi sttvprskteH| na ca kharaviSANAdeH svarUpavirahAt na sattAsambandhaH itaretarAzrayaprasakteH-zazazRGgAdeH svarUpavirahAt sattAsambandhAbhAvasiddhiH tatsiddhau ca kharUpaviraha siddhiritItaretarAzrayatvam / yadi ca zazazRGgAdeH svarUpavirahAnna sattAsambandhastarhi yatra gozRGgAdau svarUpasadbhAvastatra sattAsambandha iti svarUpasattvamAyAtam tathA sattA'pi yadi na svarUpeNa satI tadA aparasattAsambandhAt sA satI syAt sA'pi sattA anyasattAsambandhAt satyabhyupeyetyanavasthApra-15 saktiH / atha sA na satI na tarhi tatsambandho bhAvasattvavyavasthApakaH na hi gaganAravindasambandhaH kasyacit sattvavyavasthApakaH / na ca gaganAravindasya sambandhAbhAvAt na tadyogaH kasyacit sattvaM vyava sthApayati sattAyAstu sambandhasadbhAvAt tadyogAt padArthasattvamiti vaktavyam yataH sambandho'pi vidyamAnasya bhavet avidyamAnasya vA? yadi vidyamAnasya na kiJcit sambandhakalpanayA tadanta(tamanta) reNApi vidyamAnatvAt / athAvidyamAnasya gaganAravindasyApi syAt iti na sattAsambandhaH20 sattvam / nApi svarUpataH sattvam svapnAvasthAvagate'pi padArthAtmani svarUpasadbhAvAt stvprsktH| yadi hi parisphuTasaMvedanAvabhAsanaM svarUpamucyate tat svapnadazAyAmapi padArthAtmano vidyata iti kathaM na tatsattvaprasaktiH? tatpArizepyAt arthakriyAyogaH sattvam sa ca krama-yogapadyAbhyAM vyAptaH te ca na nitye sambhavataH yato na kramavatI arthakriyA nitye sambhavinI tasya svarUpamAtreNa kAryakaraNasAmarthya tadaiva sakalakAryotpattiprasaktiH kaalvilmbaayogaat| nahi padArthasvarUpanivandhanaM kArya 25 tatsvarUpasya prAgapi sannidhAne kramotpattikaM yuktam / na ca nityasyAvicalitarUpasya sahakArisavyapekSasya svakAryakaraNAt sahakArikramAt kAryakramaH, nityasya sahakAryapekSAyogAt / nahi sthAyino niratizayaM svarUpaM bibhrANasya sahakAriNA kramavatA kazcidvyatirikta upakAraH kartuM shkyH| nApi vyatiriktopakArajananAt tasya sahakArINi kiJcitkarANi bhavanti atiprasaGgAt / na cAkiJci. tkarANyapekSyanta iti yugapat sklkaaryodyprsktiH| na ca yogapadyenApyarthakriyA nityAt sambhavati 30 pUrvottarakAlayorapi tatsvabhAvApracyatestAvataH kAryasyodayaprasaktarityAdikSaNikatAM vyavasthApayadbhiH saugataiH pratipAditam na punarucyate granthavistarabhayAt / tataH krama-yogapadyAbhyAmarthakriyA nityAd vyAvarttamAnA kSaNikatAyAmevAvatiSThata iti kathaM na sattA kSaNikatAvyAptA? __ asadetat, yato yadyarthakriyA krameNotpattimatI bhinnA hetoH kimAyAtam yena tadbhedAddhetorbhedo bhavet na hyanyabhedAdanyada bhinnamatiprasaGgAt / na ca hetoH pratikSaNamabhinnarUpatve ekasvabhAvatvAdartha-35 kriyApi yugapad bhavet yato nAyaM niyamaH ekasvabhAvatve hetorarthakriyayA yugapad bhavitavyam yadi hi kAraNasadbhAve'rthakriyA yugapadupalabhyeta tadA yugapadudetIti vyavasthA bhavet na ca kAraNAbhede'pi yugapadudayamAsAdayantI sA tato lakSyata ityanubhavavAdhitamarthakriyAyogapadyam / na ca pratikSaNavizarArutA'vinAbhUtaH kramavadarthakriyotpAdaH kvacidupalabdho yena tadudayakramAt taddhetoH pratikSaNabhedaH 1 bahirapa-bR0 vA0 baa0| 2-vyaktiH sva-vA0 bA0 / 3-ntarnAmollekhyadhya-A0 / 4-buddhyavabhA0 hA0 vi0| 5-dArtha s-aa0|6 yadi sh-aa0| 7 yadi sv-bR0| 8-gate pa-vA0 bA0 / -katAM prasthA-A. hA0 vi0 / Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDesiddhimAsAdayet / na cArthakriyApi pratikSaNaM bhedavatI siddhA tat kathaM svayamasiddhA hetoH pratikSaNabhedamavagamayati / na ca saugatAnAM kAlAbhAvAdarthakriyAkramo yuktisaGgataH / yadi hyatItAnAgatavartamAnakAlabhedasaGgatimAsAdayeyuH kAryANi tadA kramavanti bhveyuH| na ca kAryaparamparAvyatiriktaH kAlaH saugatairabhyupagata iti bhinnaphalamAtrameva / na ca phalabhedamAtrAddhetubhedavyavasthA kartu 5zakyA ekasyApi pradIpAderekadA'nekakAryakaraNAt / atha vaizeSikAdiparikalpitaH padArthavyatiriktaH kAlo'bhyupagamyate tathApi tasyaikatvAt na tadbhedanimittaH kAryabhedo yuktisnggtH| na caikakAlAnupaGgAt kAryANi kramavanti bhavanti yogpdhaabhaavprskteH| na ca kAlasyaikatve'pi kramavadvarSAtapAdisambandhAt kramaH itretraashryprskteH| tathAhi-kAlakramAd varSAdeH kramaH tatkramAcca kAlakrama iti kathaM netaretarAzrayatvam ? na ca kAla10 kramaheturaparaH kAlo'bhyupagamaviSayaH anavasthAprasakteH kAlakramanimittAparAparakAlAbhyupagamAniSThiteH / na ca kAlaH svarUpAdeva kramavAn kAryANAmapi svarUpata eva kramavattvaprasakteH evaM ca kAlaparikalpanAvaiyarthyaprasaktiH / tanna kAlAbhyupagame'pi kAryakramo yuktyA saGgacchata iti kathaM kAryakramo hetubhedamavagamayati? na ca kAryakramAbhyupagame'pi heturanityatAmAsAdayatItyuktam / atha krameNa kAryodaye anekakartRtvasaGgateranityatA, nanu kAryakramadarzanAt yadi nAma kAraNasya kramaH svabhAva. 15 medastu kathaM sidhyati? na ca krameNa kAryajanane janakatvAjanakatve bhavata iti svabhAvabhedalakSaNa manityatvaM sidhyati yataH kramopetakAryopalambhAddhetorjanakAjanakasvabhAvaM bhedaM kalpanA'dhyavasyati / na ca tatpradarzitasvabhAvabhedAda bhAvA bhidyante tathA'bhyupagame vA kalpanA bhAvAnAmekatvamadhyavasya ntyudayatIti nityatA teSAM bhavet / kalpanApradarzitazca bhAvAnAM janakatvAjanakatvalakSaNaH svabhAvabhedaH / tathAhi-uditaprayojanApekSayA kalpanA bhAvAnAM janakatvamadhyavasyati anuditaphalApekSayA tu 20 tatraivA'janakatvaM saivAdhyAropayati, na ca kalpanApradarzitasvabhAvabhedAt bhAvAnAM bhedo yuktaH anyathA paropajanitakAryApekSayaikasyaiva kSaNasyAjanakatvam svotpAdyakAryApekSayA tu janakatvaM tadaiva tasyAsau vyavasthApayati iti yugapadekasya kSaNasya svruupbhedprsktiH| athAtrAbhedapratibhAsaH kalpanApradarzitaM medaM bAdhate tarhi krameNa kAryajanane'pi kalpanApradarzito janakatvAjanakatvalakSaNaH svabhAvabhedo'bhedanirbhAsena kiM na bAdhyate ? na ca krameNa kAryotpattI hetubhedaH pratikSaNamavabhAtyeva bhrAntyA tu 25na nizcIyata iti vaktavyam pratikSaNaM bhedasaMvedanasyAnanubhavAt ananubhave tu tatkalpane atiprasaMktirityuktamiti nArthakriyAbhedAt kAraNabhedaH anyabhedasyAnyAbhedakatvAt / kiJca, yadi nAma krama-yogapadyAbhyAM nityAt arthakriyA vyAvRttA tathApi na tataH kssnnkssysiddhiH| tathAhi-yathaiSA akSaNikebhyo vyAvRttatvAt kSaNikatvaM sAdhayati tathA kSaNikebhyo'pi vyAvRtta tvAdakSaNikatAM sAdhayet / na ca kSaNikebhyo'syA avyaavRttiH| yataH kSaNikA api kAryamutpAdayantaH 30 kiM kevalA ekamutpAdayanti, utAnekam ? tathA samuditA api tadekam , anekaM vA? na tAvadeka ekamutpAdayatyanabhyupagamAt adarzanAcca / tathAhi-eka evAgniH indhanavikAra-dhUma-bhasmAdikamanekaM kAryamutpAdayannupalabhyata iti naika ekameva janayatIti niyamaH "na vai kizcidekaM janakam" ] ityabhyupagamavirodhazcaikasyaikajanakatvenApyekamanekotpAdakam sAmagryA eva janakatvAbhyupagamAt anekasmAt kAryotpatyupalabdhezca / nApyanekamekotpAdakam kAryasyAneka35 smAdupajAyamAnasya naanaatvaaptteH| na hi vijJAnavAdyabhyupagatakAryavyatirekeNa bAhya vastu sAmagrIta upajAyamAnaM vijJAnaM vA ekaM bhavati / sautrAntika-vaibhASikamatena saJcitebhyaH paramANubhyaH sazci 1-trakame-A0 hA0 vi0vinaa| 2-ryakAraNA-A0 hA0 vi0 / 3-bhAva medaM k-aa0| 4-kSaNa sv-aa0| 5 "kalpanA"-bR0 tti.| 6-dAt medAnAM bhedo hA0 vi0| 7 "kalpanA"-bR0 Ti0 / 8-drshitjn-60| 9-saktirityuktamiti atra bR0 pratau 'ri' 'mi' ityanayorupari yadetad ardhacandrasadRzaM cihnamasti tad ikAradarzakamasti / 10 "na tu khopAdAnamAtrabhAvi kiJcit kArya saMbhavati sAmagrItaH sarvasya saMbhavAt / yathoktam-"na kiJcidekamekasmAt sAmayyAH sarvasaMbhavaH" "-tattvasaM0 paji0 pR0 155 pN013| 11 "vijJAnavAdimate vijJAnamanekasmAdupajAyamAnaM naikam sautrAntikamate bAhya vastu / etadeva vivRNvannAha"-bR0 m0tti0| Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 nymiimaaNsaa| tAnAM teSAmutpatteH saJcitaparamANuvyatirekeNAparasya bhinnasyAbhinnasya vA saJcayasya vastusato'bhAvAt yasya ca saMvRtisata ekatA ghaTAdeH na tasya janyatA, vijJAnamapi viSayA''lokamanaskArAdisAmagrIprabhavaM naikaM yuktam / nApi tad ekarUpamabhyupagamyate grAhyagrAhakAkAradvayarUpasya tasya saMvedanAt / na caikasya rUpadvayaM vodhAvodharUpamupapannam / tathAhi-ahaGkArAspadaH sukhAdirUpo grAhakAkAraH antastadvaiparItyena ca grAhyAkAro'para evaM pratibhAti tathA ca svasaMvedanasiddhabhedatvAt rUpa-rasayo-5 riva tayornekatvam / athAyamanayobhadAvabhAso bhinnayoriva na punarbhinnayoreva / taduktam-"grAhyagrA. hakasaMvittimedavAniva lakSyate // "[ ] iti, naitadevam ; bAhyArthavAdatyAgaprasakteH sautrAntikaimatasya vaibhASikamatasya cAtra vicArayituM prakrAntatvAt jJAnavAdasya ca niSetsyamAnatvAt / na ca grAhyagrAhakAkArayoH saMvRtatvaM svakAraNAnvayavyatirekAnuvidhAnAt / grAhakAkAro hi bodharUpatayA samanantarapratyayAnvayavyatirekAnuvidhAyI viSayAkAro'pi viSayasyAnvaya-vyatirekA-10 vanuvidhatte evaM ca rUpa-rasAderiva naanyorektaa| na ca nirAkAramaminnasvabhAvamekasAmagrIjanyaM jJAnaM sambhavati parAbhyupagamena nirAkAratvena tasya viSayasaMvedanatvAnupapatteH / tasmAnnaikamanekajanyamiti sthitm| nApi pUrvasAmagrIta uttaga sAmagrI prabhavatIti bauddhAbhyupagamAt anekamanekamutpAdayatIti vaktavyam, yataH kAraNAyattaH kAryANAM svabhAvaH anyathA nihaMtukatvaM tasya syAt pUrvasAmagrI ca 15 sarveSAM sAmagryantarbhUtAnAM samagrAjanakatvena vyavasthiteti kathaM kAryavizeSasya sAmagryantargatasyaikasvabhAvatA? evaM ca rUpasya jJAnarUpatApattiAna janyatvAt jJAnasvarUpavat jJAnasyApi rUpasvarUpatApattiH rUpajanyatvAt rUpasvarUpavadityanekatvavyAghAtaH / na vA kiJcid rUpam pratiniyatasvarUpAbhAvAt / athAvAntarakAraNasAmagrIvizeSasambhavAn tajanyasya kAraNabhedAdeva svabhAvanAnAtvamiti nAyaM dossH| tathAhi-cakSurUpAlokamanaskArAdipu vijJAnAdikAryAnpAdakapu manaskAro vijJAnamupAdAnatvena 20 janayati zepakAryANi sahakAritvena evaM rUpAdikamapi rUpAdikAryamupAdAnatvena zeSANi sahakAritvenetyavAntarasAmagrIbhedena siddhaH tannanyAnAM svbhaavbhedH| nanyatrApi kiM yena rUpeNa manaskAro jJAnasya janakastanava cakSugadikamapi janayati, AhAmvit rUpAntareNa? yadi tenaiveti pakSastadA cakSurAde natvApattiH / tathAhi-sakalasvagatavizeSAdhAyakatvaM kArya upAdAnatvam tadrUpeNa ceta pravRtto manaskArazcakSugadijanane kathaM na cakSugadezInarUpatApattiH? atha svabhAvAntareNa cakSurAdi-25 janane'sau pravartate: nanvevaM svabhAvabhedAt manaskArasya bhedApattiH svabhAvamedalakSaNatvAt vastumedasya / atha svasaMvidi ekatvenAvabhAsanAt manaskArasyakatvamupAdAnasahakArizaktimede'piH namvevamakSaNikasyApi tadatatkAlabhAvikAryajanakatvAjanakatvabhAva mede'pyekatvenAdhyakSa pratibhAsanAta kathaM naikatvam ? atha na svabhAvabhedAda bhAvabhedaH apitu viruddhasvabhAvabhedAt tadatatkAryajanakatvAjanakatve cAkSaNikasya viruddhau svabhAvAviti tasya bhedaH: nanvevaM manaskArakSaNasyApi bhedaprasaktiH upAdAna-30 sva-sahakAritvalakSaNayoH zaktyormanaskAgat parasparatazca bhedAt / atha na zaktInAM zakti-zaktimatorvA medastathApi viruddhasvabhAvadvayayogAt meda eva yato manaskArasyopAdeyajJAnaM prati yaiva janikA zaktiH saiva cakSurAdikaM prati tatazcakSagadikaM prati janakasvabhAvaH ajanakasvabhAvazca manaskAra: 1-keNa para-A. hA. vi.| 2 "vibhAgo'pi buddhyAmA viparyAsitadarzanaiH" iti pUrvArdham"-bR0 bhAM0 mAM. Ti. / aSTasa0 pR. 93 paM. 18 / myAdvAdara0 pR. 85.dvi. paM. 6 / lo0 vA. pArtha0 vyA0 pR. 272 paM0 15 / sarvadarzanasaM0 da. 2 pR. 3250 206 / zAstravA* syAdvAdaka. pR. 215 dvi. paM0 2 / 3-ka-vai-bR0 vA. bA. bhAM* mAM0 / 4-sya vA-vR0 vA. vA. hA. vi. vinA / 5 evaM rU-A0 / 6-janyajJA-bR. bhAM. mA0 vinaa| -ratve tasya vi-vR0 vA. bA0 |-rtven tasyAvi-A. hA. vi0| 8-grI bha-A0 / 9 evaM rU-la. bhAM0 mAM0 vin|| 10-syApi rUpatApa bhAM0 mA0 A0 vi0| 11-paM prati pratinivA. bA. bha. mAM0 |-p prtini-aa0| 12 athavAntara-vA. baa0| 13-vA tajja-la0 vA. baa| 14-dAdevaM sva-vR0 / 15 cakSusvarUpA-A0 / cakSu rUpA-hA0 vi0| 16 eva ruu-l0| 17-tyathAnta-cA. baa0| 18 tajjanmanAM aa0| 19-katvabhAva-A0 / 20-tvakSa-A0 hA0 vi0| 21-zca cakSu-bhAM. maaN0| 22-nanava-bhA. maaN| Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 prathame kANDeprasaktaH cakSurAdijananAt tatsvabhAvaH sakalasvagatavizeSAnAdhAyakatvAdatatsvabhAvaH nahi janakatvAdanyat sakalasvagatavizeSAdhAyakatvam / nApi manaskArojanakatvam dharmadhamiNorabhedAbhyupagamAt ataH zakti-zaktimatoramedapakSe tadatatsvabhAvatvamekadaikasyaikasmin janye pUrvoktanItyA prasaktam tena vidhi-pratiSedharUpaviruddhadharma5saMsargAd bhedaH prasaktaH / bhedapakSe'pyupAdAnatva-sahakAritvayo rUpa-rasavat tadabhAvaniyatabhAvatvenaiphakAlatve'pi bhedAt manaskAralakSaNasya bhAvasya bhedaH siddha eva / na caivamApAditabhedasyApyavAdhi. taikAvabhAsipratyayaviSayatvAt na nAnAtvam akSaNikasyApi pUrvakSaNagrahaNapariNAmAjahadvRttottarakSa riNAmavadadhyakSeNakatayA grahaNAt tadatajanakAjanakasvabhAvabhede'pi na nAnAtvamityuktatvAt / na ca zakti-zaktimatoH zaktyozcAbhede 'idamupAdAnam idaM ca sahakArikAraNam' iti vibhAgaH 10kSaNikapakSe bhavet / yadapi 'antyAvasthAyAM sarveSAM pratyekamabhimatakAryotpAdakatvam anyasannidhistu svahetupratyayasAmarthyAt nopAlambhamarhati na ca bhinnakAryotpattiH sarveSAM tasyaiva janane sAmarthyAt paryAyAnapekSaNAcca notpannotpAdo'pi' ityuktam tadapi prAktananyAyena nirastam / kiJca, atra pakSe upNAd garbhagRhaM praviSTasya manaskArAdiH kAraNakalApazcakSurmAne samarthaH parasparanirapekSatayeti yathA manaskArasya cakSurjJAnaM pratyupAdAnatA nasyaivaikasya tajanane sAmarthyAt tathA AlokAderapi iti 15 darzanakSatiH pratItiviruddhaM caikaikasyaivotpAdakatvam na caikaikasmAt kAryotpAdaH kadAcidapyupalabdha iti kathaM na tadabhyupagamaH pratItiviruddhaH? na ca prakArAntareNa kSaNikAnAM kAryakaraNasambhava iti kSaNikebhyo'pi prAktananyAyena kAryakaraNasAmarthya nivRttamakSaNikatvaM prasAdhayet zrAvaNatvavad vA ubhayavyAvRttatvAt saMzayaheturbhavet / nApyetad vaktavyam uktaprakAreNAkSaNikeSvapyarthakriyAnupapattiriti nirhetukaM sakalaM jagad bhavet akSaNikapakSe bahubhyaH samavAyikAraNatvAdirUpebhya ekamabhinnaM 20 ca vastUtpadyata ityabhyupagamAt tatra ca virodhAbhAvAdiyuktatvAt / yadapi 'sattvasvarUpampavarNayatA pratipAditamarthakriyAlakSaNaM bhAvAnAM sattvama' iti tatra kimarthakriyAtaH sattvam, Ahovit sattvAdarthakriyA? tatra yadyarthakriyAtaH sattvaM tadA prAk sattvavyatirekeNApi tasyA utpatternirhetuko sA / atha sattvAdarthakriyA tadA arthakriyAtaH prAgapi bhAvasattvasiddheH 1-tvAdeta-mAM0 / 2-rAjana-bhAM. hA0 vi0| 3 pUrvagra-la. / 4-ttaragraha-vA. bA0 / 5- nakasva-A0 hA0 vi0| 6-mbhigt-10| 7 "kramaH"-vR0 tti0| 8 prnir-aa0| 9-nakSi. tiH bhAM0 mAM0 vinaa| 10 "na hi AlokaM vinA'pi andhakAre jJAnamutpadyate tato manaskArasyeva jJAnaM prati AlokAderapi upAdAnatA kiM na syAt (tadabhAve'pi tasyAbhAvAt ) iti"-vR0 mA0 tti0| ( ) etatkoSTakAntargataH bhAgaH 60 pratau naasti| 11 "nityaH zabdaH zrAvaNatvAditi / atra 'zrAvaNatvAt' iti heturnityAni. tyapakSAbhyAmAkAza-ghaTAdirUpAbhyAM vyAvRttaH zabdaM vinA anyatra zrAvaNatvasya abhAvAt nityAnityavinimu(muktasya ca anyasya asaMbhavAt saMzayahetuH kimbhUtasya asya zrAvaNatvamiti yataH zabdaM vinA zrAvaNatvayukto nAnyaH padArtho'sti yatra zrAvaNatve sati nityatvamanityatvaM vA nizcIyate zabdasyaiva zrAvaNatvAditi / evmtraapi"-maaNtti.| 12-kAreNa kSa-vR0 la. vA. bA. vinaa| 13-mabhinnaM va-bR0 vinaa| 14 "yaJcArthakriyAlakSaNaM sattvamityuktaM tatra lakSaNazabdaH kAraNArthaH svarUpArthaH jJApakArtho vA syAt ? prathamapakSe kimarthakriyAlakSaNaM kAraNaM sattvasya tadvA arthkriyaayaaH| tatrArthakriyAtaH sattvasyotpattau prAk padArthAnAM sattvamantareNApyasyAH prAdurbhAvAt nirhetukatvam nirAdhArakatvaM vAnuSajyeta / atha sattvAdarthakriyotpadyate tadArthakriyAtaH prAgapi sattvasiddherbhAvAnAM kharUpasattvamAyAtam / atha svarUpArtho'sau tatrApi taddhetorasattvaprasaGgaH / na hi arthakriyAkAle taddheturvidyate / na cAnyakAlasya asya anyakAlA sA kharUpamatiprasaGgAt / nApi jJApakArtho'sau arthkriyaakaale'rthsyaasttvaadev| asatazcAsyA'taH kathaM sattAjJaptiratiprasaGgAt / na cArthakriyodayAt prAk kAraNamAsIditi vyavasthApayituM zakyam / yato yadi svarUpeNa pUrva heturavagato bhavet tadanantaraM cArthakriyA tadArthakriyA pratipannasambandhopalabhyamAnA prAgghetusattA vyavasthApayatIti syAt / na cArthakriyAmantareNa hetuH svarUpeNa kadAcidapyupalabdhaH paraiH kharUpasattvaprasaGgAt / arthakriyAyAzcAparArthakriyA yadi sattvavyavasthApikA tadAnavasthA / na cArthakriyA'nadhigatasattvasvarUpApi hetusattvavyavasthApikA azvaviSANAderapi tatsattvavyavasthApakatvAnuSaGgAt / na ca hetujanyatvAdarthakriyA satI nArthakriyAntarodayAdityabhidhAtavyam itaretarAzrayAnuSaGgAt-hetusattvAdhya'rthakriyA satI tatsattvAca hetoH sattvamiti"-prameyaka0 pR. 148 dvi. pN02| 15 "arthakriyA"-vR0 mAM0 tti| Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / svarUpasattvamAyAtam, api cArthakriyAkAle hetoradarzanAt asatastasya kathaM sattA'vagamyate ? na ca 'arthakriyodayAt prAk kAraNamAsIt' iti vyavasthApayituM zakyam , yato yadi svarUpeNa pUrva heturavagato bhavet tadanantaraM cArthakriyopalambhAnubhavaH syAt tato'rthakriyA avagatapratibandhopalabhyamAnA prAg hetusattAvyavasthApanapaTIyasI bhavet / na cArthakriyAmantareNa hetuH svarUpeNa kadAcidapyupalabdhigocaraH svruupsttvprskteH| kiJca, yadyarthakriyA hetusattAvyavasthApikA tasyA apyaparArtha-5 kriyA vyavasthApiketyaniSThAprasakterna hetusattAvyavasthitirbhavet / na cArthakriyA anadhigatasattvasvarUpA'pi hetusattvavyavasthApikA zazaviSANAderapi ttsttvvyvsthaapktvprskteH| na ca hetujanyatvAdarthakriyA satI nArthakriyAntarodayAditi vaktavyam itretraashryprskteH| tathAhi-hetusadbhAvAdarthakriyA satI tatsattvAJca hetoH sattvamiti parisphuTamitaretarAzrayatvamiti nArthakriyAlakSaNaM sattvam / bhavatu vArthakriyAlakSaNaM sattvaM tathApi nAtaH kSaNakSayAnumAnam yato'sau bhAvAnAM 10 kSaNasthAyitAM sAdhayati, uta kSaNAdUrdhvamabhAvam ? prathamapakSe siddhasAdhyatA nityasyApi bhAvasya kSaNAvasthAnAbhyupagamAt anyathA sadAvasthitireva na bhavet kSaNAvasthitinivandhanatvAt kssnnaantraadisthiteH| na cottarakAlamabhAvamavagamayati abhAvena saha tasyAH pratibandhAbhAvAt na cApratibandhaviSayaH zazaviSANAdivadanumeyaH / kiJca, samAnakAlaM vA sA sAdhyaM sAdhayet minnakAlaM vA? yadi samAnakAlaM sadUpaM sAdhyaM sAdhayati tadA tatsamAnakAlabhAvinaH sattAmAtrasya 15 siddhatvAt siddhasAdhyatA abhAvena ca prativandhAbhAvAnna ttsttsiddhiH| atha minnakAlaM sAdhayati tatrApi pratibandhAbhAvAt na tatastatsiddhiH na hi bhinnakAlena vidyamAnenAvidyamAnena vA sattAyAH kazcidavinAbhAva iti yatrAvinAbhAvastatra vipratipattirnAsti yatra ca vipratipattistatrAvinAbhAvasyAbhAva iti na sattAtaH kSaNakSayAnumAnam / na ca sattvaM vartamAnakAlabhAvitvam tacca pUrvAparakAlasambandhavikalatayA kSaNikatvaM tadAtmakatayA bhAvAnAM prakaTayati yato vartamAnaM kSaNika-20 miti kuto'vagamyate ? pUrvAparayostatrAdarzanAditi cet, na; dRzyAdarzanasyaivAbhAvavyavahArasAdhakatvAt / adarzanamAtrasya tu satyapi vastuni sambhavAt na tatra pramANatA / na ca sarva vastu sarvadA darzanayogyam cakSurvyApArAbhAve vastuno'pratibhAsanAt tadaiva ca cakSurvyApArAt pareNopa lambhAt tanna pUrvAparayoranupalambhamAtrAdabhAvanizcaya iti na pratyakSAnumAnAbhyAM kSaNikatAvagamaH / na caitadyatirikta pramANAntaraM parairabhyupagamyate iti kutaH kSaNikatvasiddhiH? 25 yadapi 'yad yathAvabhAsate tat tathaivAbhyupagantavyam yathA nIlaM nIlarUpatayA pratibhAsamAnaM tenaiva rUpeNAbhyupagamaviSayaHkSaNaparigatena ca rUpeNa padArthAH pratibhAntIti pratyakSasiddhe kSaNikatve tadyavahArasAdhanAya hetUpAdAnam iti paraiH pratipAditam tadapyayuktam / 'kSaNaparigatena rUpeNa pratibhAsanAt' iti hetorasiddheH kAlAntarasthAyitayA'dhyakSe bhAvAnAM pratibhAsanasya pratipAditatvAt / yadapyabhihitam 'na prathamadarzanena kAlAntarasthitiravasAtuM zakyA' tadapyasaGgatam : sthira-30 rUpapadArthadarzanAta A vinAzakAraNasannidhAnAt sthAyitayA Adyadarzanenaiva bhAvasya grahaNAta anyathaikakSaNasthAyitayA tasya grahaNe vyavahArArthamupAdAnaM na bhavet / na ca tat kSaNaprabhavaM vastu vyavahAraM sAdhayiSyatIti tadupAdAnam evaMbhUtapratipatterabhAvAt / nahi vyavahAriNaH 'idamarthakriyAkAri vastvanyadeva' iti prtipdynte| na ca santAnanibandhano'yaM vyavahAraHkSaNikatvAsiddhau sntaansyaasiddheH| na ca bhrAnto'yaM vyavahAraH atasmiMstadbrahaNarUpasya bhrAntatvasya kSaNakSayAsiddhAvasiddheH / na ca kSaNikatvaM 35 1 tatsvatvavya-vA. bA. aa0| 2-dtraarth-aa0| 3 "astu vA arthakriyAlakSaNaM sattvam tathApi ato'rthAnAM kSaNasthAyitA kSaNikatvaM sAdhyeta kSaNAd UrdhvamabhAvo vA"-prameyaka0 pR. 148 dvi0 50 10 / 4 "yadi hi ekasmin kSaNe na sthitirbhAvasya tadA kSaNAntare'pi kathaM syAt"-vR0 maaN.tti.| 5 tasyApra-vR0 vA. bA. haa0vi0| 6 vA sAdhyaM A0 hA0 vi0 / 7-kaalsdr-bR0| 8 "sattA"-mAM. Ti. / "sAdhana"-vR0 tti| 9-vAnnatasta-vA0 bA0 |-vaat tatasta-la. / vA tatasta-A0 / 10 "anyena puMsA"-bR0 maaN.di.| 11-kSasiddhakSa-bhAM0 maa0| Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDetathApratibhAsAt siddham itretraashryprskteH| tathAhi-pratibhAsAt kSaNikatvasiddhau ekatvavyavahAro bhrAntaH sidhyati tatsiddhezca tathApratibhAsasiddhau kSaNikatA sidhyatItItaretarAzrayatvam / na cAnyadanumAnaM kSaNikatApratipAdakamasti yata ekatvavyavahArasya bhrAntatA bhavet / na ca bhAvijanmaparamparAgrahaNaprasaktirAdyapratyakSeNa kAlAntarasthAyitApratipattau yato'bAdhitapratipattI yat pratibhAti tadeva 5tabAhyatayA vyavasthApyate natvapratibhAsamAnasyApi grAhyatAprasaktipreraNaM yuktisaGgatam / nahi 'surami candanam iti vizeSaNavizeSyabhAvagrahaNe vAho'pi vipaye bAhyandriyanirapekSaM svAtanyeNa pravRttaM mAnasamadhyakSamekIyamateneti sarvatraiva tat pravartatAmiti preraNAyuktisaGgatA sarvasya tatrApratibhAsanAt yatraiva vizeSaNavizeSyabhAvaniyataM liGgAdyanapekSaM manaH pravartate tatraiva tadrahaNavyApAro'bhyupagantavyaH na sarvatra evaM bhAvikAlAntarAdisthiterapi vaktavyam yataH tatrApi bhAvikAlAdInAmasannihitatve'pi 10 tadyApino bhAvasya sannihitatvAt tatra vyAptamakSaM tadvizeSaNatvavyavasthitAnAM bhAvikAlAdInAmapi grAhakam na caivaM tadanindriyajamasannihitArthajatvena bhrAntataraM ca indriyAnvaya-vyatirekAnuvidhAnena sannihite 'vizeSye bhAvAt, na cAsannihitAnAM bhAvikAlAdInAM tatrApratibhAsaH vizeSyapratibhAsA''kRSTAnAM zatAdigrahaNe pUrvasaGkhyeyAnAmiva teSAM tatra pratibhAsaMsaMvedanAt anyathA askha ladrapa ekatvanivandhana upAdeyavyavahArastatra kathaM bhaveta? ityuktamasannihitArthasyApi cendriyajatvaM 15taimirikannAnasyevopapannam kevalamasatyatve vivAdaH tatra ca vAdhakAbhAvAt kAlAntarasthAyitA pratipatteH satyatA vyavasthApyate / na ca viSayasannidhAnAsannidhAne indriyajatvaprayojake api tvindriyavyApArAnuvidhAnam taccAtrAstIti kathaM na kAlAntarasthitipratipattirakSajA? na cAvacchedakA'grahaNe'vacchedyasyApyagrahaNamiti vaktavyam avacchedakapratibhAsasya prasAdhitatvAt / kiJca, yadi pUrvAparaviviktamadhyakSaNapratibhAsyeva adhyakSa bhavet tadA vAdhakasaMvAdapratyayA20 nutpattitaH pramANetaravyavahAro jJAnAnAM vizIryeta / tathAhi-bAdhakaM pUrva viSayApahAreNotpattimAsAdayati pUrvapratyayena ca yayuttarapratyayasamaye svaviyasattvaM' nAvabhAtaM tadA svasamaye bAdhakena pUrva vijJAnagocarasyAsatvAvedane'pi kathaM vAdhakatA ? nahi vinAzakAraNavyApArottarakAlabhA. vibhAvAsattvAvedakajJAnasya pUrvajJAnavAdhakatA / na ca bAdhakena pUrvavijJAnaviSayasya pUrvamevAsattva. paricchedAt vAdhakatA tasya pUrvavijJAnaviSaye pravRttyabhyupagamaprasakteriti vAdhyavAdhakabhAvAbhyupagame 25 pUrvottaravijJAnayorekaviSayatA abhyupagantavyA anyathA santAnakalpanAyA asambhavato bAdhyabAdhakabhAvavilopaprasakteraprAmANyavyavasthA na kvacit vijJAne bhavet pUrvavijJAnaviSaye avijAtIyottarajJAnavRttiH saMvAdaH so'pi pUrvAparajJAnaviSayaikatve sambhavati nAnyatheti tadyavahArAdapi sthAyitAgrAhyadhyakSasiddhiH pUrvajJAnavaduttarajJAnamapi 'tadevedam' ityullekhavat pUrvakSaNeSu varttate ityabhyupagantavyam nyAyasya samAnatvAt / na ca pUrvadeza-kAla-dazA-darzanAnAmuttarajJAnapratibhAse 30tahezAditAprasaktiriti vartamAnatAmAtragrahaNAt kSaNikatAha eva agrahaNe na tena svaviSayasya pUrvAditAgraha iti vaktavyam kSaNikatvagrahe'pyasya codyasya samAnatvAt / tathAhi-uttarajJAnena pUrvadezAdInAM grahaNe na svaviSayasya tato 'bhedagrahaH agrahaNe'pi sutarAM teSAmagrahe 'tato bhinnamidam' iti pratIterayogAt pratiyogigrahaNasavyapekSatvAd bhedAvagateH / na ca svaviSayasya tena tadanupravezA 1-vartanami-bhAM0 maaN0| 2 vyaavRttm-aa0| 3 bhrAntaraM ca bhAM0 hA0 vi0 / bhrAntaM ca 60 la. vA. baa0| 4 vishessybhaa-aa0| 5 "tadvizeSaNatvena"-mAM0 tti.| 6 "bhAvikAlAdInAm"-bR. mAM0 tti0| 7"tadvizeSaNatvena"-bR0 tti0| 8 "jJAnasya"-mAM0 tti0| 9na vi-A0 / 10-dhaanendriyvyaapaa-bR0| 11 "bhaavikaal"-maaNtti0| 12-dhyakSeNa-A0 haa0vi0| 13-zIryate ta-bR0 la. vA. bA0 vinaa| 14-SayaM s-maaN0| 15-tvaMnAvabhAva tadA bR0 |-vNtaavbhaavttdaa vA0 baa0| 16 "tato yathA pUrvasmin vijJAne'satyapi pravRttirbAdhakasya tathA bhAvikAle'pi kiM na syAt / tathA ca nityatA kathaM sidhyet (na sidhyet)" bR0 tti.| 17-grahaNa eva agra-A0 |-grh evaM ana-bhAM0 haa0vi0| 18 medaH agrahaNe-vA0 baa| medagrahaNe'-hA0vi0 / Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 405 grahaNameva medagrahaNam tadbhedAgrahaNameva tadanupravezasvarUpanityatvagrahaNamityasyApi vaktuM zakyatvAt / na ca svarUpameva bheda iti tadhaNe bhedagrahaH abhede'pyasya samAnatvAt / tathA ca 'pUrvamevedaM mayA dRSTam' 'pUrvadRSTaM pazyAmi' iti ca pUrvottarajJAnayorbhAvibhUtajJAnekArthaviSayatAvyavasthApakaM nizcayadvayaM yathAkramamupajAyamAnaM saMlakSyata iti yathA 'nIlamidaM pazyAmi' iti tadyApArAnusArivikalpodayAt tatpratibhAso'dhyakSasyAvikalpakasya vyavasthApyate tathA prakRte'pi pUrvottarazAnadvaye abheda-5 pratibhAso vyavasthApanIyaH nyAyasya samAnatvAt / idameva vA nizcayadvayamakSavyApArAnusAritvAdadhyakSatAmanubhavati yato nemAnumAnikam liGgAdyanapekSatayotpatteH, nApi bhrAntam bAdhakAbhAvAt , na ca smRtirUpam apUrvArthapratipatteH / na ca prathA~kSavyApArAnantaramanutpatteH smaraNarUpatA'sya, viziSTasAmagryantarbhUtendriyajanyatayA prAganutpAde'pi smaraNarUpatAnupapatteH / ata evotpAdyamAne paTAdau 'anAgatAdhyavasAyo'dhyakSam' iti kecit sampratipannAH / na hanadhyavasitamutpAdyate tathA 10 cotpanne tadutpAdakAnAM pratipattiH yadevotpAdayitumadhyavasitaM tadevotpAditam yadeva cotpAditaM tadevAdhyavasitamityabhedapratipattiH saGgatA bhavati / na cAsyA animittatA aniyatanimittatA vA kAdAcitkatayA'nimittatvasyAbhAvAt liGgAdinimittAbhAvataH pArizeSyAdindriyalakSaNaniyatanimittatvAce / na caivambhUtapratipattarmithyAtvenopalabdheriyamapi mithyA, pratyakSasyApi kasyacinmi thyAtvopalabdheH sarvasya mithyAtvaprasakteH / na ca tatra bAdhakAbhAvAt sArthateti vaktavyam atrApi 15 samAnatvAt bAdhArahitA hi savikalpA pratipattiH pramA nAnyetyabhyupagamAt / na ca manasaH sarvatrAtIte anAgate vA'vyAhataprasaratvAdutpAdyamAne bhAve tadadhyavasAyasya manojanyatvenAdhyakSatA yuktA cakSurAdestvatItAnAgatayoraviSayatvena tatpratIteH kathamadhyakSateti vaktavyam uktottaratvAt atItAnAgataviSayasya mAnasAdhyakSatve'pi vA kSaNapratibhAsalakSaNasya hetorasiddhatA bhavatyeva abAdhitamAnasAdhyakSeNa bhAvAnAmekatvagrahaNAt / 20 yadapi 'kiM kSaNikena jJAnena sthAyitA yugapat krameNa vA bhAvAnAM gRhyate, Ahosvit akSaNikena' iti vikalpya sarvatra doSapratipAdanaM kRtam tat kSaNikatvagrahe'pi samAnam / tathAhi-na kSaNike jJAne kSaNasthiti-kSaNAntarasthityoryugapat krameNa vA pratibhAse tayorbhedapratipattiH parasparAbhAvasya bhAvagrAhiNi tatrApratibhAsanAd bhAvAbhAvayorvirodhAt tadapratibhAsane ca na tadbhedapratipattiH abhAvapratipattau vA bhAvAbhAvayorvirodhAbhAvAt na kSaNasthiti-kSaNAntarasthityorbhedapratipattiH / nApi25 tayorapratibhAsane medAvagatiH pratiyogigrahaNasavyapekSatvAd bhedapratipatteriti bhavataivAbhidhAnAt / antarbahizca sthirasthUrAdhyakSapratibhAsabAdhitatvAcca prakRtavikalpAnAmanutthAnamiti na pratipadameSAM nirAkaraNe prayatnaH saphalaH piSTapeSaNarUpatvAt diyAtrapradarzanaM tu vihitamevetyalamativisAriNyA kthyaa| tat kSaNakSayaprasAdhane pratyakSAdeH pramANasyAnavatArAd bAdhakatvena ca tasyaikatvAdhyavasAyinaH pravRttipratipAdanAta na paryAyAstikAbhimatapUrvAparakSaNaviviktamadhyakSaNamautraM vastu kintu 30 atItAnAgataparyAyAdhAramekaM dravyavastviti dravyArthikanikSepaH siddhH| [dravyanikSepaviSayasya dravyasya AgamoktarItyA svarUpavarNanam ] dravyaM ca anubhUtaparyAyam anubhaviSyatparyAyaM caikameva tena 'anubhUtaparyAya'zabdena tat kadAcidabhidhIyate kadAcicca 'anubhaviSyatparyAya'zabdena yathA atItaghRtasambandho ghaTo 'ghRtaghaTaH' ityamidhIyate bhaviSyattatsambandho'pi tthaivaabhidhaangocrcaarii| zuddhataraparyAyAstikena ca nirA-35 kArasya jJAnasyArthagrAhakatvAsambhavAt sAkAraM jJAnamabhyupagatam tatsaMvedanameva cArthasaMvedanam jJAnAnubhavavyatirekeNAparasyArthAnubhavasyAbhAvAt ghaTopayoga eva ghaTastanmatena / tatparyAyeNa atItena 1-STaM pUrvadRzaM pazyA-mAM0 |-ttN pazyA-A0 hA0 vi0| 2 imame-vA0 bA0 3-va cA ni-bR0 / 4-maadhykss-maaN0| 5 "yathAkramaM hetudvayaM yojyam"-bR0 mAM0 tti0| 6-tyArtheti vA0 baa0| 7-kalpakAM pra-vA0 baa0| 8-dutpadya-pra0 mAM0 bhiH| 9 "adhyavasAyasya"-bR0 mAM0 tti.| 10-dana tat vA0 bA0 / 11-vasya bhAvasya grAhi-vA0 bA0 |-vgraahi-aa0| 12-patterapi bha-vA0 bA0 |-pttiriti bha-A01 13-mAtra v-aa0| 14AyaM vaika-vA. baa0| 15-naca ta-A0 / 52 sa0 ta0 Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe pariNatam pariNasyad vA dravyaM tacchabdavAcyaM dravyArthikamatena vyavasthitaM pUrvavat / ata eva ghaTAdyarthAbhizaH tatra ca anupayukto 'dravyam' iti pratipAditaH dravyArthikanikSepazca / dravyamArgeme anekadhA pratipAditam iha tu yuktisaMsparzamAtrameva pradarzyate tadarthatvAt prayAsasya / 406 [ 4 bhAvanikSepaH ] [ bhAvaM vyAkhyAya tatra paryAyArthikatvakathanam ] bhavati - vivakSitavarttamAnasamayaparyAyarUpeNa utpadyate iti bhAvaH, "vibhASA grahaH" [3|1|143 siddhAntakau0 aM0 2905 ] ityatra sUtre kaizcid "bhavatezva" iti No'pISyate / athavA bhUtirbhAvaH vajra- kirITI didhAraNavarttamAnaparyAyeNendrAdirUpatayA vastuno bhavanam tagrahaNaparyAyeNa vA jJAnasya bhavanam / yathA cAyaM paryAyArthikaprarUpaNA tathA pradarzita eva prAkU na punarucyate / eSa eva naya10 nikSepAnuyoga pratipAditaH ubhayanayapravibhAgaH paramArthaH paramaM hRdayamAgama syaitadavyatiriktaviSayatvAt sarvanayavAdAnAm na hi zAstraparamahRdayanayadvayavyatiriktaH kazcinnayo vidyate sAmAnyavizeSasvarUpaviSayadvayavyatiriktaviSayAntarAbhAvAd viSayiNo'pyaparasya nayAntarasyAbhAva iti prAk pratipAditamiti // 6 // gA0 1 " aNuvaogo davvaM" - anuyoga0 pR0 32 dvi0 sU0 33 / "anupayogo dravyam"- vizeSA0 bR0 vR0 pR0 25 29 pra0 paM0 16 / 2- me vAcyaM / a-bhAM0 mAM0 / 3 " bhavatezca iti vaktavyam" - kAzikA pR0 1733 / 1 / 143 sUtravRttau / "bhavatezva iti kAzikA" - siddhAntakau0 pR0 490 sUtra 2905vRttau / 4-TAdikaraNa - vR0 / 5 " bhAvaH " - bR0 la0 mo0 Ti0 / Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| [ dravya-paryAyayoranyonyavyAptijJaptaye nirapekSanayAzritavacasAmasatyatvakathanam ] etadapi nayadvayaM zAstrasya paramahRdayam 'dravyaM paryAyAzUnyam paryAyAzca dravyAvirahiNaH' ityevaM. bhUtArthapratipAdanaparam nAnyathetyetasyArthasya pradarzanArthamAha pajavaNissAmaNNaM vayaNaM davaTThiyassa 'atthi'tti| avaseso vayaNavihI pajjavabhayaNA sapaDivakkho // 7 // parasparanirapekSasya nayadvayasya pratyekamevaM vacanavidhiH-dravyAstikasya ananuSaktavizeSaM vacanam 'asti'ityetAvanmAtram, paryAyAstikasya svaparAmRSTasattAsvabhAvaM 'dravyam' 'pRthivI' 'ghaTaH' 'zuklaH' ityAdyAzritaparyAyam / parasparanirapekSaM cobhayanayavaco'sadeva, vacanArthAsattvAt / vacanamasadarthamiti tadarthasyApyasattvamAveditaM bhavatIti samudAyArthaH / avayavArthastu-paryAyanayena saha niHsAmAnyam asAdhAraNaM vacanaM dravyAstikasya 10 'asti' iti etat , bhedavAdyabhyupagatasya vizeSasya sattArUpatAnupravezAt / etacca vaco nirviSayam, nirvizeSatvAt, viyatkusumAbhidhAnavat "nirvizeSaM hi sAmAnyaM bhavecchazaviSANavat" [ zlo0 vA0 AkRti0 zlo0 10] iti prasAdhitatvAnnAvyAptihetoH / asiddhiH parAbhyupagamAdeva parihRtA / tanna ekAntabhAvanApravRttasya dravyAstikanayasya paramArthatA / paryAyostikasyApyevaMpravRttasya na seti pazcArddhana pratipAdayati-15 avazeSa iti zeSaH sa copayuktAdanyaH vacanavidhiH vacanabhedaH sattAvikalavizeSapratipAdakaH paryAyeSu sattAvyatirikteSvasatsu bhajanAt-sattAyA AropaNAt sapratipakSaH iti sataH pratipakSaH-virodhI asan bhavati / tathAhi-paryAyapratipAdako vacanavidhiravastuviSayaH, niHsAmAnyatvAt, khapuSpavat / bhAvanA tu dravyArthikavacanaviparyayeNa prayogasya kaaryaa| __ athavA "arthAbhidhAnapratyayAstulyanAmadheyAH" [ ] iti artha-pratyayayoH svarUpa-20 mabhidhAya abhidhAnasya dravyAstika-paryAyAstikasvarUpasya tadbhidhAyakasya vA pratipAdanArthamAhapajavaNissAmaNNaM ityAdi / paryAyAnniSkrAntam-tadrikalam-sAmAnya saGgrahasvarUpaM yasmin vacane tat paryAyanissAmAnyaM vacanam / kiM punastat ? ityAha-'asti' iti, tacca dravyArthikasya svarUpam pratipAdakaM vA / yadvA paryAyaH RjusUtranayaviSayAd anyo dravyatvAdivizeSaH, sa eva ca nizcitaM sAmAnyaM yasmiMstat paryAyanissAmAnyaM vacanam dravyatvAdisAmAnyavize-25 SAbhidhAyIti yAvat / tacca azuddhadravyArthikasambandhi tatpratipAdakatvena tatsvarUpatvenaM vaa| avazeSo vacanavidhi:-varNapaddhatiH sapratipakSaH asya vacanasya paryAyArthikanayarUpaH tatprati. pAdako vA paryAyasevanAt ; anyathA kathamavazepavacanavidhiH syAt yadi vizeSaM nAzrayet ? // 7 // 1-vakkhe vA0 baa0| 2-yArthika-vR0 vA. baa0| 3-daka pa-A* hA0 vi0| 4-rikteSu rUpabhavA. baa0| 5-kasvarU-bhAM0 maa0| 6-tvAvi-vA. baa0| 7 yasmin vacane tanniHsA-hA. vi0| yasmin vacane tasmin vacane tnniHsaa-aa0| 8-vyArthikaM s-bR0| 9-naca vA. baa| Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 prathame kANDe [dravya-paryAyayoranyonyasammizratvasUcanAya jJAnAnekAntavarNanam] evaM tAvad dravyArthika-paryAyArthikabhedena medamanubhavatAM nayAnAM svarUpaM pratipAdya anekAntabhAvabhAvanayaivaiSAM satyatA nAnyathetyetatpratipAdanArtha mAnAnekAntameva tAvadAha pajavaNayavokataM vatdhuM davaTTiyassa vayaNijjaM / jAva daviovaogo apcchimviyppnivvynno||8|| dravyAstikasya vaktavyam-paricchedyo viSayaH, nizcayakartR vacanaM nirvacanam , vikalpazca nirvacanaM ca vikalpa-nirvacanam, na vidyate pazcimaM yasmin vikalpanirvacane tat-tathA-tathAvidhaM tad yasya dravyopayogasyAsau apazcimavikalpanirvacanaH saGgrahAvasAna iti yAvat tataH paraM vikalpavacanA 'pravRtteH / yAvad apazcimavikalpanirvacano dravyopayogaH pravarttate tAvad dravyArthikasya 10 viSayo vastu, tacca paryAyAkrAntameva; anyathA jnyaanaa'rthyorprtipttersttvprsktiH| na hi paryAH yA'nAphrAntasattAmAtrasadbhAvagrAhakaM pratyakSam anumAnaM vA pramANamasti, dravyAdiparyAyAkrAntasyaiva sarvadA sattArUpasya taabhyaamvgteH| __ yadvA yad vastu sUkSmataratamAdibuddhinA paryAyanayena sthUlarUpatyAgenottaratattatsUkSmarUpAzrayaNAd vyutkrAntam gRhItvA tyaktam , yathA kimidaM mRtsAmAnyaM ghaTAdibhirvinA pratipatti15 viSayaH yAvat zuklatamarUpasvarUpo'ntyo vizeSaH etad dravyArthikasya vastu viSayaH yato yAvad apazcimavikalpanirvacano'ntyo vizeSastAvad dravyopayogaH dravyamAnaM pravartate; nahi dravyAdayo vizeSAntAH sadAdipratyayA viziSTaikAntavyAvRttabuddhigrAhyatayA pratIyante, na ca tathA'pratIyamA. nAstathAbhyupagamArhAH atiprasaGgAt // 8 // [ vastugatyA vyAtmaka eva tatve nayadvayaviSayavivekasya vivakSAdhInatvAbhidhAnam ] 20 sadevaM na sattA vizeSavirahiNI, nApi vizeSAH sattAvikalA iti pradopasaMharanAha davvaDhio ti tamhA natthi Nao niyama suddhjaaiio| Na ya pajjavaDio NAma koi bhayaNAya u viseso // 9 // tasmAd dravyArthikaH iti nayaH zuddhajAtIyaH vizeSavinirmukto nAsti-niyamena ityavadhAraNArthaH-viSayAbhAvena viSayiNo'pyabhAvAt / na ca paryAyArthiko'pi kazcinnayaH25'nAma' iti prasiddhArthaH-niyamena zuddhasvarUpaH sambhavati, sAmAnyavikalAtyantavyAvRttavizeSaviSayAbhAvena viSayiNo'pyabhAvAt / yadi viSayAbhAvAd imau nayau na staH yaduktam 'tIrthakaravacanasaGgraha'-ityAdi tad virudhyata ityAha-bhayaNAya u viseso bhajanAyAstu vivakSAyA eva vizeSaH-'idaM dravyam ayaM paryAyaH' ityayaM bhedaH tathA tadbhedAd viSayiNo'pi tathaiva meda ityabhiprAyaH / bhajanA ca-sAmAnyavizeSAtmake vastutattve upasarjanIkRtavizeSaM yad anvayi30 rUpaM tad 'dravyam' iti vivakSyate yadA tadA dravyArthikaviSayaH, yadA tUpasarjanIkRtAnvayirUpaM tasyaiva vastuno yad asAdhAraNaM rUpaM tad vivazyate tadA paryAyanayaviSayastad bhavatIti // 9 // 1 paricchedyavi-A0 / 2-tvA tyuktam bR0| 3-tti jamhA vA. baa0| 4-o Niya-bR0 / 5 pR. 271 paM0 7 / 6-vyArthavi-vA0 bA0 / Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 409 nayamImAMsA / [vivakSAkRtasya nayadvayaviSayavivekasya vizadIkaraNam ] evaMrUpabhajanAkRtameva bhedaM darzayitumAha davvaDhiyavattavvaM avatthu NiyameNa pjvnnyss| taha panjavavatthu avatthumeva davvaDhiyanayassa // 10 // paryAyAstikasya dravyAstikAbhidheyamastitvam avastveva merUpApannatvAt dravyA-5 stikasyApi paryAyAstikAbhyupagatA bhedA avasturUpA eva bhavanti, sattArUpApaznatvAt / ato bhajanAmantareNaikatra sattAyAH aparatra ca bhedAnAM naTatvAt 'idaM dravyam ete ca paryAyAH' iti nAsti bhedH| na ca pratibhAsamAnayordravya-paryAyayoH kathaM paryAyAstika-dravyAstikAbhyAM pratikSepaH iti vaktavyam yataH pratibhAso'pratibhAsasya vAdhakaH na tu mithyAtvasya; mithyArUpasyApi prtibhaasnaat| tathAhi paryAyAstikaH prAha-na mayA dravyapratibhAso niSidhyate-tasyAnubhUyamAnatvAt-kintu 10 vizeSavyatirekeNa dravyasyApratibhAsanAt avyatireke tu vyaktisvarUpavat tasyAnanvayAt ubhayarUpatAyAzcaikatra virodhAt gatyantarAbhAvAt dravyapratibhAsastatra mithyaiv| vizeSaprati sastvanyathA, bAdhakAbhAvAt yataH pratikSaNaM vastuno nivRtte zotpAdau paryAyalakSaNaM na sthitiH| dravyArthikastu bhajanotthApitasvarUpaH prAha-asmAkamapyayamevAbhyupagamaH-na vizeSapratibhAsapratikSepaH kintu tasya bhedAbhedobhayavikalpairvAdhyamAnatvAd mithyArUpataiva abhedapratibhAsastu anutpAdvyayalakSaNasya dravyasya 15 -tadviSayasya sarvadA'vasthiterabAdhyamAnatvAt-satya iti // 10 // 20 [nirapekSanayadvayamekameva vastu yathA yathA manyate tathA vibhajya varNanam ] kalpanAvyavasthApitaparyAyAstika-dravyAstikayorevalakSaNapradarzitasvarUpayomithyArUpatApratipattiH sukarA bhaviSyatItyAha upa(ppa)jaMti viyaMti ya bhAvA niyameNa pajjavaNayassa / davvaDhiyassa savvaM sayA aNuppannamaviNaTuM // 11 // utpadyante prAgabhUtvA bhavanti vizeSeNa niranvayarUpatayA gacchanti nAzamanubhavanti bhAvAH padArthAH-niyamena ityavadhAraNe paryAyanayasya matena-pratikSaNamutpAda-vinAzakhabhAvA eva bhAvAH pryaaynysyaamimtaaH| dravyArthikasya sarva vastu sadA anutpannamavinaSTam AkAlaM sthitisvabhAvameveti matam / etacca nayadvayasyAbhimataM vastu prAk pratipAditamiti na punaru-25 cyate // 11 // 1-rUpaM bh-aa0| 2-Na hoi pjaae| bR0| 3-stikNdr-aa0| 4-dasthApanna-bR0 vA. bA0 / 5-dhAdiga-A. haa0vi0| 6-bhAvastva-A0 hA0 vi0| 7-vyAstika-bR0 vA. baa0| 8-kayorevalabR0 vA0 bA0 aa0| 9-syApi ma-vA. bA0 / Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe dvaadshgaathaavyaakhyaa| [anyonyamuktayordravya-paryAyayornAstitvoktipUrvakamutpAda-vyaya-dhrauvyANAM dravyalakSaNatvena varNanam] parasparanirapekSaM cobhayanayapradarzitaM vastu pramANAbhAvato na sambhavatItyAha davvaM pajavaviuyaM davvaviuttA ya panjavA Natthi / upAya-TTii-bhaMgA haMdi daviyalakkhaNaM eyaM // 12 // dravyaM paryAyaviyuktaM nAsti mRtpinndd-sthaas-kosh-kushuulaadynugtmRtsaamaanyprtiiteH| dravyavirahitAzca paryAyA na santi anugataikAkAramRtsAmAnyAnuviddhatayA mRtpiNDa-sthAsa. koza-kuzUlAdInAM vizeSANAM prtipttH| ato dravyArthikAbhitaM vastu paryAyAkrAntameva na tadvivi ktam paryAyAbhimatamapi dravyArthAnuSaktaM na tadvikalam parasparaviviktayoH kadAcidapyapratibhAsanAt / 10 kiMbhUtaM punardravyamastItyAha-utpAda-sthiti-bhaGgA yathAvyAvarNitasvarUpAH parasparAvinirbhAgavartinaH, 'handi' ityupapradarzane; dravyalakSaNaM dravyAstitvavyavasthApako dharmaH etad dRzyatAm , yataH pUrvottaraparyAyaparityAgopAdAnAtmakaikAnvayapratipattistathAbhUtadravyasattvaM pratipAdayatItyutpAda-vyaya-dhrauvya. lakSaNaM vastvabhyupagantavyam / etacca tritayaM parasparAnuviddham , anyatamAbhAve taditarayorapyabhAvAt / __ [utpAda-vyaya-dhrauvyANAM parasparavyApyatvasamarthanam ] 15. . tathAhi-na dhrauvyavyatirekeNa utpAda-vyayau saGgato, sarvadA sarvasyA'nusyUtAkAravyatirekeNa 'vijJAna-pRthivyAdikasyApratibhAsanAt / na cAnusyUtAkArAvabhAso bAdhyatvAdasatyaH tadbAdhakatvA. nupapatteH yato'nusyUtAkArasya vizeSapratibhAso bAdhakaH parikalpyeta; sa eva cAnupapannaH / tathAhi-anugatarUpe pratipanne apratipanne vA vizeSAvabhAso'bhyupagamyeta ? yadi pratipanne tadA kimanusyUtapratibhAsAtmako vizeSapratibhAsaH, uta tayatirikta iti kalpanAdvayam / yadyavyati20 riktastadA dhrauvyAvabhAsasya mithyAtve vizeSAvabhAsasyApi tadAtmakatvAd mithyAtvApatteH kathamasau tasya bAdhakaH ? atha dvitIyo vikalpastatrApi dhrauvyapratibhAsamantareNa sthAsa-kozAdipratibhAsasya tayatiriktasyAsaMvedanAt kathaM tadvArdhakatopapattiH? na cAkSavyApArAnantaramanvayapratibhAsamantareNa vizeSapratibhAsa evopajAyata iti vaktavyam , prathamAkSavyApAre pratiniyatadezavastumAtrasyaiva prtiiteH| anyathA tatra vizeSAvabhAse saMzayAdyanutpattiprasaktiH, vizeSAvagatestadvirodhitvAt / na ca taduttara25kAlabhAvisAdRzyanimittaikatvAdhyavasAyanibandhaneyaM saMzayAdyanubhUtiH prAg vizeSAvagame ekatvAdhyavasAyasyaivAsambhavAt anubhUyate ca dUradezAdau vastuni sarvajanasAkSikI prAk sAmAnyapratipattiH taduttarakAlabhAvinI ca vizeSAvagatiH / ata eva avagrahAdijJAnAnAM kAlabhedAnupalakSaNe'pi kramo'bhyupagantavyaH utpalapatrazatavyatibheda iva / dvitIyavikalpo'pyata evAnabhyupagamArhaH, anuga. tAkArApratipattI tadvizepAvabhAsasyAsambhavAditi / nahi mUla-madhyA'grAnusyUtasthUlaikAkAraprati30bhAsanihnave viviktatatparamANupratibhAsAnapahnava iti kutastasya svaviSayavyavasthApanadvAreNAnyabAdhakatvam ? na cakatvapratibhAsasya mithyAtvam tadviSayasya vikalpyamAnasyAghaTamAnatvAditi vaktavyama, vikalpamAtrAt pramANasyAnyathAtvAyogAt / na cAnugatAvabhAsasyAprAmANyam, tannibandhanAbhAvAt / na ca kSaNikAnekaniraMzaparamANvavabhAsastanivandhanam, tasyAbhAvAt / na hyasaMve. dyamAnastathAbhUtAvabhAsaH pramANam itara vA, pratItidharmatvAt prmaannetryoH| na ca saJcitaparamANu 1-jhAni pR-vA. baa.| 2-gamyate ghR. l.| 3-sya ta mi-vA. vaa0| 4-thyAtvavi-A0 hA. vi0| 5-thyApa-vA. baa0| 6-dhakopapa-A0 haa0vi0| 7-pArapra-vA. baa0| 8 "saMzaya"virodhitvAt-pR. la. mAM0 tti0| 9-kSaNo'pi bhAM0 maaN0| 10-timedA -bhAM0 mA0 / 11 "'apratipannam' ityayam"-bR0 la. mA. tti.| 12-vyaM kiM vi-A0 haa0vi0| 13-gAt tAn na vA. bA. Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / nibandhana evAyamanusyUtasthUlAvabhAsaH, saJciteSvapi teSu pratyekaM samuditeSu vA sthUlarUpatAyAH pareNAnabhyupagamAt saJcayasya ca vasturUpasyaikasya dravyapakSoktadoSaprasaktito'niSTeH / na cAnyathAvabhAso'nyathAbhUtArthavyavasthApakaH atiprasakteH / tena AlambanapratyayatayA paramANavaH sthUlAvabhAsajanakAH tatra svarUpAnakatvenApratibhAsanAt; sthUlAkArasya vA teSvanusyUtajJAnAvabhAsino bhAve'nugatavyAvRttahetuphalarUpabhAvAbhyupagamAt paravAdAbhyupagamaprasaktiH / yadi ca stambhAdipratibhAso 5 mithyA tarhyatathAbhUte tathAbhUtAropaNaM mithyetyanyathAbhUtavastu sadbhAvAvedakaM pramANaM vaktavyam / tacca na pratyakSam uktottaratvAt / nApyanumAnam kSaNika parasparaviviktaparamANu svabhAvabhAva kAryAdarzanAt sthUlaikasvabhAvasya copalabhyamAnasyai na tatkAryatvam, tasyAvastusatvena parairabhyupagamAt / na cAvastusat kasyacid vyavasthApakam atiprasaGgAt / vastusattve'pi na tasya kSaNikavivikta paramANuvyavasthApakatvam, tasya tadviruddhatvAt / na hi pAvakapratibhAso jalavyavasthApakatvena prasiddhaH / na ca vanAdipratyayataH 10 ziMzapAdivizeSAvagatirivAtrApi bhaviSyatIti vaktavyam, ziMzapAdeH prAk pratipattervanAdezca taddharmatayA vastutvAt paramANUnAM na kadAcanApi pratipattiH / nApi taddharmatayA vastutvAbhyupagamaH sthUlasya parAbhyupagamaviSayaH, vastutvAbhyupagame tu tasya syAt sUkSmavyavasthApakatA, sUkSmApekSitvAt sthUlasya anyathA tadayogAt / sUkSmaparyantarUpazca paramANuH tasyAbhedyatvAt / bhedyatve vA vastutvApatteH tadavayavAnAM paramANutvApattiH, bhedaparyantalakSaNatvAt paramANusvarUpasya / 15 411 na ca dhauvyotpattivyatirekeNa pratikSaNavizarArutA aNUnAmapi sambhavati, tayorabhAve ekakSaNasthitInAmapi teSAmabhAvAt kuto vinazvaratvam ? atha dezakAlaniyatasya sthairyAbhAve'pi kvacit kadAcit padArthasya vRtteranyadA anyatra ca nivRttiH, naitadevam; anyadA anyatra cAvRtterevAnizcayAt / tathAhi kAryakAraNayoH parasparato vyAvRttiH kathaJcidanusyUtamekamAkAraM bibhratorvijJAnagrAhyagrAhakAkArayorivAparityaktatAdAtmyasvarUpayoH, Ahokhit ghaTa-paTayorivAtyantabhinnasvarUpayoH ityatra 20 na nizcayaH / kiJca pratyakSeNaiva hetu-phalayoH kathaJcittAdAtmyasya nizcayAnna ghaTa-paTayorivAtyantavyAvRttistayoH parasparato'bhyupagantavyA na hyadhyakSataH prasiddhasvarUpaM vastu tadbhAve pramANAntaramapekSate, agnirivoSNatvanizcaye / na ca kAlabhedAnyathAnupapattyA pratikSaNaM bhede'pi pUrvottarakSaNayoHkathaJcittAdAtmyaM vastuno virudhyate yenAdhyakSaviruddho niranvayavinAzaH kalpanAmanubhavati adhyakSavirodhena pramANAntarasyApravRtteH / na cAnuvRtti-vyAvRtyoH parasparaM virodhaikAntAbhyupagame vijJAna- 25 mAtramapi sidhyediti kutaH kSaNasthitirbhAvAnAM niranvayA vyAvRttirvA siddhimAsAdayet ? antarbahizca bhAvAnAmanugatavyAvRttAtmakatvAt pramANatastathaivAnubhavAt tatsvarUpAbhAve niHsvabhAvatayA bhAvAbhAvaprasakteH / yadi ca parasparavyAvRttasvabhAvAnAM paramANUnAM kathaJcidanuvRttasthUlaikAkAraH pAramAthiko na bhavet na kiJcid bahiradhyakSe'vabhAseta, paramANu-pArimANDalya - nAnAtva- parokSakhabhAvatvasvabhAvAnAM saJciteSvapyaNuSu sthUlaikAkArAdhyakSa svabhAvena virodhAt avirodhe vA'nekAntatvapra- 30 sakteH tathAbhUtasvabhAvasadbhAve'pi teSu pArimANDalya - nAnAtva- parokSatvasvabhAvAnapAyAt / apAye vA paramANurUpatAtyAgAt sthUlaikAkArasya teSu sAMvRtatve sAkArAdhyakSA'janakatvena na kiJcidapi tatra pratibhAsita, tadanadhyakSatve tatpratyanIkasya svabhAvasya pArimANDalyAdezcakSurAdibuddhau rasAderivA pratibhAsanAd bahirarthapratibhAsazUnyaM jagad bhavet / sthUlaikAkAragrAhyavabhAsasya ca bhrAntatve na kiJcit kalpanApoDhaM pratyakSamabhrAntaM bhavet, tadabhAve ca pramANAntarasyApyapravRtterantarbAhyarUpasya 35 prameyasyAvyavasthiterna kasyacidabhyupagamaH pratikSepo veti nirvyApAraM jagad bhavet / tasmAt kSaNasthitidharmaNo'pi bAhyAntalakSaNasya vastunaH parasparavyAvRttaparamANurUpasya kathaJcidanuvRttirabhyupa 3- gamApra - A0 / 4-sya ta A0 / 7- bhAso'pi pratipattiH nApi 10 - dyatve cA va-la0 / 11 / 1 tatra A-bR0 vA0 bA0 hA0 vi0 / 2-sya te la0 / 5- stutve - vR0 vA0 bA0 bha0 mAM0 vinA / 6-mAt tathA va-A0 taddharmajalavya - vA0 bA0 / 8-la pa-vA0 bA0 - bhAvo'pi bhAM0 ma0 / 12 kiM na pra-A0 / 13- nta syApra - bR0 vA0 bA0 / 14- mananuga-bhAM0 mAM0 / 15 - kAro'dhya-A0 hA 0 vi0 / 16 bhAveSu vi vA0 vA0 / 17- dhAt vi-mAM0] mAM0 / 18 - bhAsate ta-bhAM0 mAM0 A0 hA0 vi0 / / 9 sUkSmAvya-A0 / Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 412 prathame kANDegantavyA, anyathA prtibhaasvirtiprskteH| tadabhyupagame ca parasparavyAvRttayorhetu-phalayorapi pratyakSa. gatA anugatirabhyupagamanIyaiva, kalpanAzAne bhrAntasaMvidi vA svasaMvedanApekSayA vikalpetarayoA. ntetarayozca parasparavyAvRttayorAkArayoH kathaJcid anuvRttimabhyupagacchan kathamadhyakSA hetu-phalayoranuvRttiM pratikSipet ? saMzayajJAnaM vA parasparavyAvRttollekhadvayaM vibhrad yadhekamabhyupagamyate kathaM na pUrvA. 5parakSaNapravRttamekaM hetuphalarUpaM vastu? zabda-vidyut-pradIpAdInAmapyuttarapariNAmApratyakSatve'pi tasya sadbhAvo'bhyupagantavyaH, pArimANDalyAdivat saMvidrAhyAkAravivekavad vA adhyakSasyApi kenacid rUpeNa parokSatA, avirodhAt / na ca pArimANDalyAdeH pratyakSateti vAcyam, zabdAdyuttarapariNAme'pyasya vaktuM zakyatvAt vizeSAbhAvAt / ata eva ante kSayadarzanAt prAgapi tatprasaktiriti na vaktavyam , madhye sthitidarzanasya pUrvAparakoTisthitisAdhakatvena prasiddheH / na hi zabdAderanupAdAnA utpattiryu10 ktimatI, nApi niranvayA santativicchittiH, caramakSaNasyAkiJcitkaratve'vastutvApattitaH pUrvapUrva kSaNAnAmapi taidApattitaH sklsnttybhaavprskteH| na ca zabdAdernirupAdAnotpattyabhyupagame'nye. SAmapi sA sopAdAnA'bhyupagantuM yuktA; tathA ca suptaprabuddhabuddherapi nirupAdAnotpattiprasaktiH tatrApi zabdAderiva prAgupAdAnAdarzanAt / na cAnumIyamAnamatropAdAnam, zabdAdAvapi tathAprasa GgAt / na ca 'dRSTasyArthasyAkhilo guNo dRSTa evaM' iti pariNAmasAdhanaM niravakAzam , dRSTe'pyarthe 15pArimANDalyAdeAhyAkAravivekAdervA aMzasyAdRSTatvenAnumIyamAnatvAt, evaM ca pariNAmasAdhanaM niravadyameva / yadi hi dRpasyA'dRSToM'zaH sambhavati kathamutpannasvabhAvasyAnutpannaH kazcanA''tmA na sambhavI ? svabhAvabhedasya bhAvabhedasAdhanaM pratyanaikAntikatvena pradarzitatvAt / tasmAd vastu yat naSTaM tadeva nazyati nayati ca, yadutpannaM tadevotpadyate utpatsyate ca kathaJcit , yadeva sthitaM tadeva tiSThati sthAsyati ca kathaJcidityAdi sarvamupapannamiti bhAvasyotpAdaH sthitivinAzarUpaH vinAzo'pi 20 sthityutpattirUpaH sthitirapi vigamotpAdAtmikA kthnycidbhyupgntvyaa| sarvAtmanA cotpAdAdeH parasparaM tadvatazca yadyamedaikAnto bhavet notpAdAditrayaM syAditi na kasyacit kutazcit tadvattA nAma / na ca vastuzUnya vikalpoparacitatrayasadbhAvAt tadvattA yuktA atiprasaGgAt; khapuSpAderapi ttstdvttaaprskteH| na cotpAdAdeH parasparataH tadvatazca medaikAntaH, sambandhAsiddhito nisvabhAvatAprasakteH / etena 'utpAda-vyaya-dhrauvyayogAd yadi asatAM sattvam 25 zazazRGgAderapi syAt satazcet svarUpasattvamAyAtam , tathotpAda vyaya-dhrauvyANAmapi yadyanyataH sattvam anavasthAprasaktiH svatazcet bhAvasyApi svata eva tad bhaviSyatIti vyarthamutpAdAdikalpanam evaM tadyoge'pi vAcyam' ityAdi yaduktam tannirastaM draSTavyam ekAntabhedAbhedapakSoditadoSasya kathaJcidbhedAbhedAtmake vastunyasambhavAt / nahi bhinnotpAda-vyaya-dhrauvyayogAd bhAvasya satvamasmAbhirabhyu: pagamyate kintu 'utpAda-vyaya-dhrauvyayogAtmakameva sat' itybhyupgmH| virodhAdikaM cAtra dUSaNaM 30 niravakAzam , antarbahizca sarvavastunastrayAtmakasyAbAdhitAdhyakSapratipattiviSayatvAt svarUpe virodhA. siddheH; anythaatiprskteH| ekAnta nityAnityasya pramANabAdhitatvAt anubhayarUpasya cAsambhavAt zUnyatAyA niSetsyamAnatvAt pArizeSyAt kathaJcit nityAnityaM vastu abaadhitprmaanngocrmbhyupgntvym| ata eva "utpAda-vyaya-dhrauvyayuktaM sat" [tattvArtha0 a0 5 sU0 29] iti sallakSaNam, 35 anyasya tallakSaNatvAnupapatteH / na tAvat sattAyogaH sattvam , sAmAnyAdinA avyApakatvAt niSi dvatvAcca sattAyAstadyogasya veti / nApyarthakriyAlakSaNaM sattvam , nazvaraikAnte tasyAsambhavAt tasya kvacidapyabhAvAt / utpAda sthitisvabhAvarahitasya nazvaratve khapuSpAdereva tat syAt na ghaTa-sukhAdeH, kSaNasthitireva janma vinAzazca yadyabhyupagamyeta kathamanekAntasiddhirna syAt ? na ca kSaNAt pUrvamasthitau bhAvAnAM kizcit pramANamastIti pratipAditam / na cAvasthitAvapina pramANamiti vaktavyam / 40pratyakSasya tatra pramANatvAt / na ca sadRzAparAparotpattivipralambhAd anavadhAritakSaNakSayasyaikatva pratipattinteiti vaktavyam , niranvayavinAzaprasAdhakapramANAbhAvAt / na cAkSaNike krama-yogapadyA 1-vA'sva-bR0 / 2 vAkyam bhAM. maaN0| 3 tadutpattitaH bhA0 m0| 4 syAt svata-bR. la. vinaa| 5 pra0 110509 / 6 "arthakriyAtmakasattvasya"-ba. la. mAMki / Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| bhyAmarthakriyAvirodhAt tato nivartamAnaM sattvaM niranvayavinazvarasvabhAvamiti sat kSaNikameveti pramANam , kSaNike'pi tathaivArthakriyAvirodhAt / tathAhi-kSaNikatve kArya-kAraNayoryogapadyena kutaH kAryakAraNabhAvavyavasthA? kramotpAde hetorasataH kutaH phalajanakatvam? niranvayavinAzAbhyupagame cAnantaraM vinaSTasya cirataravinaSTasya ca vinaSTatvAvizeSAJcirataravinaSTAdapi kAryotpattiprasaktiH / bhAvasya hi vidyamAnatvAd anantarakAryotpAdanasAmarthyam na vyavahitatadutpAdanasAmarthya miti5 vizeSo yuktaH na punarabhAvasya, niHsvabhAvatvAvizeSAt / anekAntavAdinA hi kathaJcidbhedAbhedI heta-phalayorvyavasthApayituM zakyI saMvedanasya grAhyagrAhakAkArayoriva / bhedA'bhedekAnto tu parasparatA na vizeSamAsAdayata iti na niranvayavinAzavyavasthA nityatAvyavasthA vA kartuM zakyA, yato na kSaNikapakSe'pi sattAvyatirekeNa aparArthakriyA sambhavati sA cAkSaNike'pi smaanaa| yathA hi kSaNikasya khasattAkAle kurvato'pi kArya svata eva na bhavati, bhAve vA kArya-kAraNayoryogapadyena na10 kAryakAraNavyavasthA nApi santAnavyavasthA bhavet kintu kAryasya svakAlaniyamAt tattadabhAvAvizebe'pi dvitIya eva kSaNe bhAvaH tathA akSaNikasyApi prAgapi vivakSitakAryotpAdanasAmayeM tato bhavat kArya skhakAlaniyatameva bhaviSyatIti samAnaM pshyaamH| na cAsati kAraNavinAze kAryotpattirna bhavatItyatra nibandhanaM kiJcidasti yenAkSaNikAt kAryotpattirna bhavet / yadi cAkSaNikasya kAryotpattikSaNe sthitiH kAryotpattipratibandhahetuH evaM kSaNikasyApi tadA tadabhAvaH kiM na pratibandhahetu-15 rbhavet ? yadi ca kAraNavinAze kAryotpattiH, sa prAgiva cirataravinaSTe kAraNe'stIti tadApi kAryotpattiH syAt / atha kAryotpattikAle naiva kAraNasannidherupayogaH; nanu kAraNavyAvRtterapi tadutpattikAle naiva kazcidupayogaH, yataH kAraNavyAvRttau kArya bhavet / kAraNavyAvRttizca tadabhAvaH, sa ca prAk pazcAdapi kAlAntare'styeveti sarvadA kAryotpattiprasaktirityuktam / na ca kAraNasya prAgbhAvitvamAtra kAryotpattAvupayogaH tasyAkAraNAbhimateSvapi jagatkSaNeSu bhAvAt ; tadvizeSakalpanAyAstva-20 kSaNikeSvapyavirodhAta / tathAhi-yada yadA yatra kAryamutpitsu tat tadA tatrotpAdanasamarthamakSaNika vastviti kalpanAyAM na kAcit ksstiH| na ca svayameva pratiniyatasamayasya kAryasyotpattyabhyupagame na kiJcit kAraNAbhimatabhAvena tasya kRtamiti na tat kAryatayA tadyapadezamAsAdayediti vaktavyam , kSaNikapakSe'pyasya samAnatvAt / tasmAt kathaJcida vyavasthitasyaiva bhAvasya janma-vinAzayordarzanAda yathAdarzanaM hetuphalabhAvavyavasthiteH pariNAmasiddhiH samAyAtA / na cAbhedabuddhirdhAntA, bhedabuddhAvapi tatprasakteH, svapnAvasthAhastyAdibhedabuddhivat / na ca mithyAbuddhInAmapi visaMvAdo bhAvamAtre, bhedeSveva taddarziteSu viprtipttyuplbdheH| tasmAd akSaNikatve krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt kSaNikatvamabhyupagacchan kSaNikAnAmarthakriyAdarzanamabhyupagacchet; anyathA sattvAdeheMtorvipakSavyAvRttiprasAdhikAyA anupalabdhervyatirekAsiddherakSaNikatve'rthakriyAvirodhaH kSaNikatve'rthakriyopalambhamantareNa kathaM siddhimAsAdayet ? na cAkSaNike'rthakriyA-30 virodhAdeva kSaNike'rthakriyopalabdhiH , itretraashryprskteH| [?? tathAhi-vipakSe pratyakSavRtteranupalabdhe rvyatirekasiddhiH, tatra pratyakSavRttirakSaNikatve'rthakriyAvirodhAt tadvirodhasiddhiranupalabdheya'tirekanizcayAt tadvipakSe pratyakSavRtteriti vyaktamitaretarAzrayatvam ??] / kSaNikatve'pi ca bhAvAnAM yathAtattvamupalambhaniyamAbhAvAd grAhyagrAhakAkArasaMvedanavad ayathAtattvopalambhasaMbhavAnna kSaNikatvamadhyakSagocara ityato'pyanekAntaH siddhimAsAdayati / na ca sadRzAparAparotpattiranizcayahetuH, medaikAnte 35 tasyA apyayogAt / na hi tatra sAdRzyaM bhAvAnAM vyatiriktamavyatiriktaM vA sambhavati / na cAvidyamAnamanupalabhyamAnaM vA tad vibhramahetuH, atiprasaGgAt / na ca vizeSANAM sthitibhrAntijananazaktireva sAdRzyam, kSaNikAvedakapramANAntarAbhAMvataH sthitipratipattebhrAntyasiddheH / na cAnyAhagbhUtaM 1 kartuM yuktA y-bhaaN0| 2-kasva s-bR0| 3-padyena kArya-vA0 bA0 / 4 bhavet la. bhAM. maaN0| 5-ti sAmAnyaM pa-vA0 baa0| 6 "prAgbhAvitvasya"-bR0 la. mA. tti.| 7 pR. 257 paM0 24-27 tathA Ti. 27 // 8-martha kSa-bR0 vA. bA0 / 9-buddhibhraa-bR0| 10 "sttvgraahk"prtykssvRtteH-maaNtti.| 11-bhAvAt sthi-A0 |-bhaavaatH sthi-hA0 vi0 |-bhaavtH siddhisthi-vA. baa| 53 sa0 ta. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 prathame kANDe vastu abAdhitapratipattijanmano heturabhyupagantavyam , abhrAntapratipattervastvavyavasthApakatvena prtiniytvyvhaarocchedprskteH| ata eva upalabdhamapi kSaNikatvaM viSamajJa iva na nizcinotItyudAharaNamapyasiddham , yathAvastUpalambhaniyamAbhAvAt / ___yadapi 'ye yadbhAvaM pratyanapekSAste tadbhAvaniyatAH, yathA antyA kAraNasAmagrI svakAryotpAdane, 5vinAzaM pratyanapekSazca bhAvaH' ityabhidhAnam , tadapi pariNAmaprasAdhakam; bhAvasyottarapariNAma pratyanapekSatayA tadbhAvaniyatatvopapatteH / pUrvakSaNasya svayamevottarIbhavato'parApekSA'bhAvataH kSepAyogAt, utpannasya cotpatti-sthiti-vinAzeSu kAraNAntarAnapekSasya punaH punarutpatti-sthiti-vinAzatraya. mavazyaM bhAvi tadevaM kasyacidaMzasya padArthAdhyakSatAyAmapyanirNaye tasya sAMzatAmabhyupagacchan kathamaMze notpannasyAMzAntareNa punaH punarutpattiM nAbhyupagacchet yenaikaM vastvanantaparyAyaM nAGgIkurvIta ? na caikA10ntasAdhane udAharaNamapi kiJcidasti, adhyakSAdhigatamanekAntamantareNAntarbahizca vastusattAnupapatteH / na ca niranvayavinAzamantareNa kiJcid vastu anupapadyamAnaM saMvedyate, yato bahIrUpa-saMsthAnAdyAtmanA adhyakSapratItamanekAntamantarvikalpAvikalpasvarUpaM saMzaya-viparyAsasaMvedanAtmakaM vA svasaMvedanasiddhamapahAya niranvayakSaNakSayalakSaNaM vastu prakalpeta / na cAnusyUtivyatirekeNa jJAnAnAM kAryakAraNa bhAvo'pi yuktisaGgataH AstAM smRti-pratyabhijJA-vAsanA-santAnAdivyavahAraH / nahi bhedAvize15Se'pi kathaJcit tAdAtmyamantareNa bhedAnAmayaM niyamaH siddhimAsAdayati keSAzcideva, anyathA grAhya grAhakAkArayorapi tAdAtmyAbhAvaprasaktirbhavet yataH zakyamatrApyevaM vaktum-grAhyagrAhakAnubhavayoH svakAraNavazAd bhinnasvabhAvayoreva pratikSaNaM viziSTayorutpattistena rUpeNeti / evaM ca ___ "avibhAgo'pi buddhyAtmA viparyAsitadarzanaiH / grAhyagrAhakasaMvittibhedavAniva lakSyate // " [ 20 ityayuktamevAbhidhAnaM syAt / pareNApi caivaM vaktuM zakyata eva "prmaatmaa'vibhaago'pyvidyaavipltmaansaiH| sukha-duHkhAdibhirbhAgairbhedavAniva lakSyate // " iti / na hi bhedA'bhedaikAntayorAgamopalambhaM paramArthAdarzanaM ca prati kazcid vizeSaH saMlakSyate kathaJcit paramArthadarzanAbhyupagame ca 'utpannaM kathaJcit punarutpAdayet' ityanekAntasiddhiH syAdityuktam / 25 svalakSaNasya paramAtmano vA paramArthasataH sarvathA'nupalambhaikAntAbhyupagame parIkSAkSamasya saMvRtirUpasyAvidyAsvabhAvasya vA darzanAsambhavAd anekAntAtmakasya sataH sarvathaikAntavyudAsena pramANato darzanamAyAtamiti kathaM tatpratikSepaH? na ca saMvRterevotpAda-vinAzAbhyapagamaH, kSaNasthitivyatirekeNAparasya paramArthasallakSaNalakSyasyAbhAvAt kSaNasthAyina eva svalakSaNatAbhyupagamAt kSaNavyavasthitayazca grAhyagrAhakasaMvittyAdayo'dhyakSatveneSyante tadasvalakSaNatve ko'paraH svalakSaNArthoM 30bhavet ? tadAkAraviviktasyAparasyAtyantAnupalambhataH pratyakSatvAnupapatteH / na cAnaMzamasAdhAraNaM svalakSaNaM sAMzamiva viparyAsAt pratibhAtIti vaktavyam akAryakAraNarUpaM kAryakAraNarUpamiva sarva vikalpAtItaM saMvikalpamiva puruSatattvaM pratibhAtItyevaM parAbhidhAnasyApi sambhavAdityaktatvAt / tatazca na kasyacid utpAdaH kSayo vA bhavet / na cotpAda-vinAzayoH bhrAntikalpanAyAM kizcidapya bhrAntaM sidhyet, niraMzakSaNakSayAdyavabhAsAbhAvAt svasaMvittisadbhAvamAtrasiddherapyabhAvaprasaGgAt / 3. kSaNakSayAdyavabhAsasyAsatyatve saivAnekAntasiddhiH samApatati / atha neyamasatI saMvittiH kutazcinimittAt satIva pratibhAti kintu satyeva pratibhAtItyasyAH svabhAvasiddhiH; nanvevaM na sarvathApi bhramaH sidhyet kintu bhrAntAbhrAntaikavijJAnAbhyupagamAdanekAntavAda eva punarapi siddhimaayaatH| 1 yabhAvaM la. bhAM. mAM0 A0 hA0 vi0 / pR. 323 paM0 25 tathA Ti. 12 / 2 "vilambA"yogAtbR0 l.tti.| 3-stu na s-l0| 4-pasthA-vA. baa0| 5-syuutvy-l.| 6 aSTasa* pR. 93 paM0 18 / syAdvAdara0 pR0 89 dvi. pN06| zlo0 vA. pArtha0 vyA0 pR. 272 paM0 15 / sarvadarzanasaM0 da.2 pR. 32 paM0 206 / zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 215 dvi. paM0 2 / na hi nahi me-bR0 vA. baa| 8 "sthuulaa"kaarviviktsy-maaN.tti.| 9-syAtya--A. hA. vi.| 10-kAryakara-bhAM. maaN0| 11 savi. kalpAtItaM savikalpamiva vA. baa.| 12 "kSaNajJAnaM satyamasatyaM veti viklpo"-maa.tti.| Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| yadapi 'kArya-kAraNayoramedAbhAvaH sidhyati bhedAt akAryakAraNavat' iti, tadapi grAhyagrAhakasaMvityAdibhiranaikAntikamityupekSAmarhati / nahi svabhAvabhedAt abhede grAhyagrAhakasaMvittyAdeH kAlabhedAddhetu-phalayorabhedAbhAvo yuktaH kAlabhedAdapi svarUpameda eva bhAvAnAmavaseyaH svabhAvato'bhinasya kAlamedAdapi bhedAyogAt-svabhAvabhedazcenna bhedakaH kAlabhedaH kvopayogI? iti na tadbhedAta kAryakAraNayorAtyantikamedasiddhiH evaM cAMzena vRttiH kArya kaarnnsyoppnnaa| na ca pratikSaNamaMzavRttau5 dRSTAntAbhAvaH saMvitteAAgrAhakAkArAdedRSTAntatvena siddhatvAt anaMzavRttistu na kvacidarthasya pramANasiddhA yA dRSTAntatvena pradazyeta sarvasya saaNshvRttityoplbdheH| tato nAdhyakSasiddhamanugamasvarUpaM bhAvAnAM lakSaNaM pratikSeptaM yuktam tatpratikSepe prmaannaantraabhaavaat| nahi sukhAdi-nIlAdInAM niranvayAnAM kvacit saMvedanamadhyakSam anumAnaM vA'nubhUyate / nApi teSAM bhedavikalAnAM kadAcidapyanubhUtiriti yathA saMvidAkAramantareNa grAhyagrAhakAkArayorasaMvitteranupapattistathA tAvantareNa 10 tasyA apyasaMvitteranupapattiriti bhedAbhedarUpaM sarva prmaannprmeylkssnnmbhyupgntvym| na ca pUrvAparA'dhomadhyordhvAdibhedAbhAve'nugatAkAralakSaNaM sAmAnyaM teSvekAkArapratibhAsagrAhya sambhavati, anugativiSayAbhAve tadanugataikAkArasyApyabhAvAt / tadabhAve ca tedavRtteH sAmAnyasyAbhAva eva / na ca teSvavartamAnamapi tat sAmAnya vyaktyantarasvarUpavat / kiJca, tadanugataM rUpaM vyAvR. tarUpAbhAve kiM kAryarUpam , uta kAraNarUpam, AhosvidubhayAtmakam , utAnubhayasvabhAvam, iti 15 vikalpAH / Adyavikalpe tsyaanitytvprsktiH| dvitIye'pi saiveti na tat sAmAnyasvabhAvam / tRtIyapakSe ubhydossprsktiH| turyavikalpe'pyabhAvaprasaGga iti vizeSAbhAve nAnugatirUpasAmAnyasambhavaH sambhave'pi tatpratipAdakaM pramANamabhidhAnIyam , taccAkSaNikatvavirodhi kathaJcit kSaNikatvAvAsitayA'nubhUyata iti viparyayasAdhakaM bhavet kathaJcit kSaNikatvAvabhAsasya bhrAntatve vipa. rItAvabhAsasyApi bhrAntatvaprasaktiH / tadavabhAsasyAbhrAntatve vA bhrAntAbhrAntarUpamekaM vijJAnamekAnta-20 pakSapratikSepyanekAntaM sAdhayatItyalamatiprasaGgeneti sthitametat--dhrauvyamutpAda-vyayavyatirekeNa na sambhavati tau ca tadantareNetyutpAda-sthiti-bhaGgA aparityaktAtmasvarUpAstaditarasvarUpatvenaM trailakSaNyaM pratyekamanubhavanto dravyalakSaNatAmupayAnti anyathA pRthakapakSoktadoSaprasaktinivAreti vyavasthitam utpAda-sthiti-bhaGgA dravyalakSaNam iti // 12 // [svatatrANAmutpAda-vyaya-dhrauvyANAM dravyalakSaNatvAbhAvAt pratyekaM nayadvayasya mithyAtvakathanam ] 25 ete ca parasparasavyapekSA dravyalakSaNam na svatantrA iti pradarzanAyAha ee puNa saGgahao pADikkamalakkhaNaM duveNhaM pi| tamhA micchaddiTThI patteyaM do vi mUlaNayA // 13 // ete utpAdAdayaH saGgrahataH zibikodvAhipuruSA iva parasparakharUpopAdAnenaiva lakSaNam / pratyekaM ekakA utpAdAdayo dvayorapi dravyAstika-paryAyAstikayoH alakSaNam uktavat tathA-30 bhUtaviSayAbhAve tabAhakayorapi tathAbhUtayorabhAvAt utpAdAdInAM ca parasparaviviktarUpANAmasambhavAt / tasmAt mithyAdRSTI eva pratyekaM parasparaviviktau dvAvapi etau dravyArthika-paryAyArthikasvarUpau mUlanayau samastanayarAzikAraNabhUtau // 13 // [ubhayArabdhatRtIyanayAbhAve'pi dvayoreva nayayoranyonyasavyapekSayossamyaktvapratipAdanam ] __ syAdetat bhavatu parasparanirapekSayomithyAtvam , ubhayanayArabdhastvekaH samyagdRSTibhaviSyatI 35 tyAha 1 kAryakA-la0 / 2-manasva-vA0 baa0| 3 "saMvidaH"-bR0 la0 mAM0 tti0| 4 tadanugataikAkArasya "jJAnasya"-mAM0 tti0| 5 "vizeSA"vRtteH-mAM. tti.| 6-bhAsatayA-bR0 vA. baa0| 7-na vaila-bR. ka. vA. bA. vinaa| 8 paaddek-l.| Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - Naya taio atthi Nao Na ya sammattaM Na tesu paDipuNNaM / jeNa duve egantA vibhajjamANA aNeganto // 14 // na ca tRtIyaH parasparasApekSobhayagrAhI asti nayaH kazcit tathAbhUtArthasyAnekAntAtmakatvAt tadrAhiNaH pratyayasya nayAtmakatvAnupapatteH / na ca samyaktvaM na tayoH pratipUrNa 5 pratiSedhadvayena prakRtArthAvagateH / azeSaM hi prAmANyaM sApekSaM gRhyamANayoranayorevaMvi. yayorvyavasthitaM yena dvAvapi ekAntarUpatayA vyavasthitau mithyAtva nibandhanam tatparityAgenA'nva- vyatirekau vizeSeNa parasparAtyAgarUpeNa bhajyamAnau gRhyamANAvanekAnto bhavatIti samyaktvahetutvametayoriti // 14 // 416 10 [ nirapekSagrAhitve mUlanayavaduttaranayAnAmapi mithyAtvavarNanam ] evaM sApekSadvayagrAhiNo nayatvAnupapattestRtIyanayAbhAvaH pradarzitaH, nirapekSagrAhiNAM tu mithyAtvaM darzayitumAha 25 jaha ee taha aNNe patteyaM duNNayA NayA save / haMdi hu mUlaNayANaM paNNaveNe vAvaDA te vi // 15 // yathA etau nirapekSadvayagrAhiNau mUlanayau mithyAdRSTI tathA ubhayavAdarUpeNa vyavasthitAnA15 mapi parasparanirapekSatvasya mithyAtvanibandhanasya tulyatvAt pratyekam itarAnapekSA anye'pi durnayAH na ca prakRtanayadvayavyatiriktanayAntarArabdhatvAdubhayavArdaMsya nayAnAmapi vaicitryAdanyatrAropayitumazakyatvAt tadrUpasyAnye samyakpratyayA bhaviSyantIti vaktavyam, yataH haMdi ityevaM gRhyatAM huH iti hetau mUlanayadvayaparicchinnavastunyeva vyApRtAste'pi tadviSayavyatiriktaviSayAntarA bhAvAt sarvanayavAdAnAM ca sAmAnyavizeSobhayaikAntaviSayatvAt / tanna nayAntarasadbhAvaH yataH tadA20 rabdhobhayavAde nayAntaraM bhavet // 15 // [ saGgrahAdInAM mUlanayagrAhyagrA hitvAnnobhayavAdaprajJApakatvamiti pradarzanam ] nanu saGgrahAdinaya sadbhAvAt kathaM tadvyatiriktanayAntarAbhAvaH ? satyam, santi saGgrahAdayaH kintu tadviSayavyatiriktaviSayAntarAbhAvatastadvitayaviSayAste'pi taddUSaNenaiva dUSitAH yato na mUlacchede tacchAkhAstadavasthAH saMbhavantItyAha savvaNayasamUhammi vi Natthi Nao ubhayavAyapaNNarvao / mUlaNayANa ANaM patteya visesiMyaM biMti // 16 // saMgrahAdisakalanayasamUhe 'pi nAsti kazcid naya ubhayavAdaprarUpakaH yataH mUlanayAbhyAmeva yat pratijJAtaM vastu tadeva Azritya pratyekarUpAH saMgrahAdayaH pUrvapUrvanayAdhigatAMzaviziSTamaMzAntaramadhigacchantIti na viSayAntaragocarAH / ato vyavasthitam parasparAtyAgapravRttasA 30 mAnyavizeSaviSayasaGgrahIM dyAtmakai nayadvayAdhigamyAtmaikatvAt vastvapyubhayAtmakam // 16 // paribhASAvacanaM prasiddham / 2 anvayarUpo dravyArthikaH vyatirekarUpaH 4 - grAhiNornaya - vR0 vA0bA0 A0 hA0 vi0 / 5-vaNAvA-la0 7 vyAvRtAste- bR0 la0 / vyAvRttAste vA0 vA0 / 8- stadviSa10 u yANaM A hA0 vi0 / 11-yaM beMti vR0 13-kabhaya-vA0 bA0 / 14- gamAtma-vR0 la0 vA0 / 1 'dvau natrau prakRtamarthaM gamayataH' iti paryAyArthikaH / 3-tutvabhUta- vA0 bA0 / bhAM0 mAM0 / 6- dasyA na-la0 vinA / yaviSayA vA0 bA0 / 9 cau / bR0 / kahA0 vi0 / hAzvAtmaka-A0 / binA / 15 - smatvAt vA0 vA0 / 12-hAdyA bA0 bha0 mAM0 Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 417 [nityAnityaikAntapakSadvaye'pyAtmani saMsArasukha-duHkhAderanupapattipradarzanam ] na kevalaM bAhyaghaTAdivastu ubhayAtmakaM tathAvidhapramANagrAhyatvAt kintvAntaramapi harSa-zokabhaya-karuNaudAsInyAdyanekAkAravivartAtmakaikacetanAsvarUpam tadAtmakaharSAdyanekavikArAnekAtmakaM ca khasaMvedanAdhyakSapratItam tasya bhedAbhedaikAntaikarUpatAbhyupagame dRSTA'dRSTaviSayasukhaduHkhasAdhanakhIkAra-tyAgArthapravRtti-nivRttisvarUpasakalavyavahArocchedaprasaktiriti pratipAdayitumAha Na ya davvaDhiyapakve saMsAro va pjvnnyss| sAsaya-viyattivAyI jamhA uccheavaaiiaa|| 17 // dravyArthika-paryAyArthikanayadvayAbhimate vastuni na saMsAraH sambhavati, zAzvatavyaktipratikSaNAnyatvaikAntAtmakacaitanyagrAhakaviSayIkRtatvAt pAvakajJAnaviSayIkRte udakavat / tathAhi-saMsAraH saMsRtiH sA caikAntanityasya pUrvAvasthA'parityAge sati na sambhavati tatparityAge-10 naiva-gateHbhAvAntarApattA-saMsRteH smbhvaat| nApyucchede utpattyanantaraniranvayadhvaMsalakSaNe saMsRtiH sambhavati gateH bhAvAntarApattervA kathaJcid anvayirUpamantareNa ayogaat| athaikasya pUrvA'parazarIrAbhyAM viyoga-yogau saMsAraH asAvapi sadA avikAriNi na sambhavati, nityasya pUrvA'parazarIrAbhyAM viyoga-yogAnupapattaH / niranvayakSaNadhvaMsino'pyekAdhikaraNatvAsambhavAt na tallakSaNaH sNsaarH| na ca amurtasyAtmanaH asarvagataikamano'bhiSvaktazarIreNa viziSTaviyoga-yogau saMsAraH mana-15 so'kartRtvena shriirsmbndhsyaanupptteH| yo hyadRSTasya vidhAtA sa tannirvartitazarIreNa saha sambadhyate, na caivaM manaH; na ca manasaH zarIrasambandhe'pi tatkRtasukha-duHkhopabhoktatvam Atmani tasyAbhyupagamAt tadartha ca zarIrasambandho'bhyupagamyata iti tatsambandhaparikalpanaM manaso vyartham manasi sukha-duHkhopabhoktatvAbhyupagame vA AtmakalpanAyathye manasa aatmtvsiddheH|| 17 // tathA suha-dukkhasampaogo Na jujjae NiccavAyapakkhammi / egaMtuccheyammi ya suha-dukkhaviyappaNamajuttaM // 18 // sukhena abAdhAsvarUpeNa, duHkhena bAdhanAlakSaNena, samprayogaH sambandhaH na yujyate na ghaTate Atmano nityavAdapakSe dravyAstikAbhyupagame sukhasvabhAvasya avicalitarUpatvAt sadA sukharUpataiva AtmanaH na duHkhasamprayogaH duHkhasvabhAvatve tadrUpataiva tattvAdeva / ekAntocchede ca 25 paryAyAstikapakSe sukha-duHkhasamprayogo na yujyata iti smbndhH| tathA pakSadvaye'pi sukhArtham duHkhaviyogArtha ca viziSTaM kalpanaM yatanam-'kalpateH' atra yatanArthatvAt-ayuktam aghaTamAnakam sukha-duHkhopAdAnatyAgArthaprayatnasyApyayuktatvamuktanyAyAt / "saMsarati nirupabhogaM bhIvairadhivAsitaM linggm|" [sAlyakA040] iti sAGkhyamatamapi nirastam nyAyasya sarvekAntasAdhAraNatvAt // 18 // 30 1-bhayAtmakastathA-bR0 vA. baa0| 2Neya pa-vR0 la0 vA. baa| "nityatvaikAntapakSe'pi vikriyA nopapadyate / prAgeva kArakAbhAvaH ka pramANaM va tatphalam" // 37 // "pramANa-kArakaiyaktaM vyaktaM cedindriyArthavat / te ca nitye vikArya kiM sAdhote zAsanAd bahiH" // 38 // "yadi sat sarvathA kArya puMvannotpattumarhati / pariNAmaprakRptizca nityatvaikAntabAdhinI" // 39 // "puNya-pApakriyA na syAt pretyabhAvaH phalaM kutaH / bandha-mokSau ca teSAM na yeSAM tvaM nAsi nAyakaH" // 40 // "kSaNikaikAntapakSe'pi pretyabhAvAdyasaMbhavaH / pratyabhijJAdyabhAvAnna kAryArambhaH kutaH phalam / " // 41 // -AptamImAM0 pR022-23 pari0 3 / aSTasa* pR0 178-181 / 3-tiHsa cai-A. 4-nivrtit-l.| 5 smbndhy-aa0| 6-siddheH suha-A0 haa0vi0|-shisstt k-bhaa.| . "ahNkaaraadibhiH"-maaNtti.| Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 418 prathame kANDe[ekAntapakSe cAtmani karmaNo bandha-sthitikAraNAnupapattiprakaTanam ] ekAntapakSe Atmasukha-duHkhopabhoga-nirvarttakazarIrasambandhahetvadRSTotpAdakanimittAnAmapyasambhavaM darzayannAha kamma joganimittaM yajjhai bandha-TTiI ksaayvsaa| apariNaucchiNNesu ya baMdhaDhiikAraNaM Natthi // 19 // karma adRSTam , yoganimittaM mano vAk-kAyavyApAranimittam , badhyate AdIyate, badhyata iti bandhaH adRSTameva tasya sthitiH kAlAntaraphaladAtRtvena AtmanyavasthAnam sA kaSAyavazAt krodhAdisAmarthyAt etadubhayamapi ekAntavAdyabhyupagate AtmacaitanyalakSaNe bhAve apariNate utsanne ca bandhasthitikAraNaM nAsti / na hyapariNAmini atyantA'nAdheyA10 tizaye Atmani krodhAdayaH sambhavanti, nApyekAntotsanne anusandhAnavikale 'ahamanenA''kruSTaH' iti dveSasambhavaH tathA ca 'anya AkruSTaH anyo ruSTaH' 'aMnyo vyApRtaH aparo baddhaH aparazca muktaH' iti kushlaakushlkrmgocrprvRttyaadyaarmbhvaiphlyprsktiH| na caikasantatinimitto'yaM vyavahAraH, kSaNikaikAntapakSe santatikalpanAbIjabhUtopAdAnopAdeyabhAvasyaiva aghaTamAnatvAt / na ceyamanusandhAnapratipattirmithyA, dveSa-garva-zAThyA'santoSAdInAmanyonyaviruddhasvabhAvAnAMkramavivartinAMcidvivartAnAM 15svasaMvedanAdhyakSasiddhAnAm tathA tathA'nubhavituzca saMzaya-viparyAsA'dRDhazAnAgocarIkRtasyaikasya caitanyasyAnubhavAt / na ca vAdhArahitAnubhavaviSayasyApahnavaH sukhAderapyanubhavaviSayasyApahnutiprasa jAt tathA ca pramANaprameyAdivyavahArocchedaprasaktiH / yadapi "mithyA'dhyAropahAnArtha yatno'satyapi moktari" [ ityuktam , tadapyanenaiva prativihitam ; yathoktapratipattermithyAtvAsiddheH / na cAnumAnanizcite'rthe 20 AropabuddharutpattidhUmanizcayAvagatadhUmadhvaja iva, na ca mithyAjJAnasya sahajatvAt viparItArthopasthA pakAnumAnapravRttAvapi na nivRttiH tathAbhyupagame bodhasantAnavat tasya sarvadA'nivRttirityamuktiprasaktiH asahajaM tu tattvajJAnaprAdurbhAve'vazyaM nivartate zuktikAvagame rajatabhrama iva anivRttI vA na pramANamapramANabAdhakaM bhavet / na ca kSaNakSayanizcaye 'sa evAham' iti pratyayo yuktaH api tu 'sa iva' iti syAt , nahi gavayanizcaye 'gaureva' iti pratyayo dRSTaH api tu 'gauriva' iti / na ca kramarva25rtimvamiSvaGga-dveSAdiparyAyeSu caitanyAnusyUtipratyayasya mAnasatvamAtmani kSaNakSayamanumAnAd nizcinvato'pi tadaiva spaSTamanubhUyamAnatvAd vikalpadvayasya yugapadutpattiH parairneTeti vikalparUpatve ekatvapratyayasya kSaNikatvanizcayasamaye sadbhAvo na bhavet ityekAntanityA'nityavyudAsenobhayapakSa eva bandhasthitikAraNaM yuktisaGgatam // 19 // [ekAntavAde bandhA'bhAvena tanmUlakasaMsAranivRtyAderanupapattiprakAzanam ] 30 kiza, ekAntavAdinAM saMsAranivRtti-tatsukhamuktiprAptyarthA pravRttivAsanatetyAha 1 anyo vyAvRttaH vA0 bA0 A0 / anyo vAvRtaH bR.| 2 tathA'nu-A* haa0| 3-nizcitArtha A-A0 |-nishcitthe aa-haa0| 4-tArtho sthaa-l.| 5-dA ni-vA0 baa0| -durbhAvomA0 |-durbhaave pra. mAM* bhiH| sa eva bhA0 mA. vinaa| -vattepva-mA0 |-vrtipv-pr. mA0 bhiH| -sya ca yuna. vA. baa.| 1.-katvaM pra-vR. vA. baa.| "-nivRttivastuba-bA.bA. -mircyavasmaka-.-vidhivatama-pra* mAM* bahiH / Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| baMdhammi apUrante saMsArabhaoghadansaNaM mojhaM / bandhaM va viNA mokkhasuhapatthaNA Natthi mokkho ya // 20 // bandhe vA'sati saMsAro janma-maraNAdiprabandhastatra tatkAraNe vA mithyAtvAdAvupacArAt tacchabdavAcye bhayogho bhItiprAcuryam tasya darzanam 'sarva caturgatiparyaTanaM duHkhAtmakam' iti paryAlocanaM mauDhyaM mUDhatA anupapadyamAnasaMsAraduHkhaughaviSayatvAt mithyAjJAnaM vandhyAsutajanitabAdhA-'5 gocarabhItiviSayaparyAlocanavat mithyAjJAnapUrvikA ca pravRttirvisaMvAdinyeva, bandhana vinA saMsAranivRtti-tatsukhaprArthanA ca na bhavatyeva tathA mokSazcAnupapannaH niraparAdhapuruSavat abaddhasya mokSAsambhavAt, bandhAbhAvazca yoga-kaSAyayoH prakRti-sthiti-anubhAga-pradezAtmakabandhahetvorekAntapakSe viruddhatvAt / na caikarUpatvAt brahmaNo bandhAdyabhAvapreraNA na doSAya, cetanA'cetanAdibhedarUpatayA jagataH prtiptteH| na ca bhedapratipattirmithyA avidyAnirmitatvAditi vaktavyama10 avidyAyAH pratipattijananavirodhAt, avirodhe vidyArUpatAprAptedvaitaprAptiriti / prativihitaizcAdvai. tavAda iti na punaH pratanyate // 20 // [ sarveSAmapi nayAnAmanyo'nyAnizritatve mithyAtvam anyonyanizritatve punaH samyaktvamiti pratipAdanam ] tadevamekAntAbhyupagame bandhahetvAdyanupapattaraihikA''muSmikasarvavyavahAravilopaH ityekAntavya-15 vasthApakAH sarve'pi mithyAdRSTayo nayAH anyonyaviSayA'parityAgavRttayastu ta eva samyaktvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha tamhA savve vi NayA 'micchAdiTThI spkkhpddibddhaa| apaNoNNaNissiA uNa havaMti sammattasabbhAvA // 21 // yasmAd ekAntanityA'nityavastvabhyupagamo bandhAdikAraNayoga-kaSAyAbhyupagamabAdhitaH tada-20 bhyupagamo'pi nityAyekAntAbhyupagamapratihataH ityevaMbhUtapUrvottarAbhyupagamasvarUpAH tasmAd mithyAdRSTayaH sarve'pi nayAH svapakSapratibaddhAH sva AtmIyaH pakSaH abhyupagamastena pratibaddhAH prati. hatA yatastata iti / nayajJAnAnAM ca mithyAtve tadviSayasya tadabhidhAnasya ca mithyAtvameva / tenaivaM prayogaH-mithyA sarvanayavAdAH, svapakSeNaiva pratihatatvAt cauravAkyavat / atha teSAM pratyekaM mithyAtve bandhAdyanupapattau samyaktvAnupapattiH sarvatretyAha-anyonyanizritAH parasparAparityAgena 25 vyavasthitAH punar iti ta eva samyaktvasya yathAvasthitavastupratyayasya sadbhAvA bhavantIti na bndhaadynuppttiH| nanu yadi nayAH pratyekaM santi kathaM pratyekAvasthAyAM teSAM samyaktvAbhAvaH svarUpavyatirekeNa aparasamyaktvAbhAvAt tasya ca teSvabhyupagamAt ? atha na santi, kathaM teSAM samudAyaH samyaktvanibandhano bhaveta asatAMsamudAyAnupapatteH?na ca asato''pi samyaktvam nayavAdeSvapi smyktvprskteH|30 na ca pratyekaM teSAM saMtAmasamyaktve'pi tatsamudAye samyaktvaM bhaviSyati 'davvaDhio tti tamhA nasthi Nao' ityAdyupasaMhArasUtravirodhAt / na ca pratyakamekaikAMzagrAhiNaH sampUrNavastugrAhakAH samuditA iti samyagvyapadezamAsAdayanti, tattatsvagocarAparityAgena taMtrApi viSayAntare teSA 1-dhami a-bR0 la0 |-dhmi apUreMte bR0-dhami yapUreMte vA0 baa0| 2 cAsati bR0 la0 vA. baa0| 3-jJAna va-vR0 l0| 4 pR. 285 pN06| 5 micchAddiTTI vA0 bA0 / micchahiTri A0 / 6-niHsRtAH bR0 vinaa| -dAvo bha-A. hA. vinaa| 8 "varUpasya"-bR0 la. mAM0 tti0| 9 sato samya-vA. baa0| 10Nau bR0 haa0| 11 pR0408 gaa09| 12 "smudaaye"-maaNtti| Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 prathame kANDemapravRtteH / na ca pratyekamasamyaktve samudAye'pi samyaktvaM yuktam sikatAsu tailavat , asata sadutpatteH sato vA asadutpattervirodhAcca / atrAbhidhIyate-pratyekamapyapekSitetarAMzasva viSayagrAhakatayaiva santo nayAH tadyatiriktarUpatayA tvasanta iti satAM tatsamudAye samyaktve na kazcid doSaH, nanvitaretaraviSayA'parityAgavRttInAM 5jJAnAnAM kathaM samudAyaH sambhavI yena tatra samyaktvamabhyupagamyeta? anuktopAlambha epaH na hyekadA. 'nekajJAnotpAdasteSAM samudAyo vivakSitaH api tvaparityaktetararUpaviSayAdhyavasAya eva smudaayH| anyonyanizritAH ityanenApyayamevArthaH pratipAditaH / nahi dravyArthika-paryAyArthikAbhyAmatyantapRthagbhUtAbhyAmaGgulidvayasaMyogavadubhayavAdo'paraH prArabdhaH, nanu yadi pramANaM nayAH "pramANa-naye radhigamaH" [ tattvArtha0 a0 1 sU0 6] iti pramANa-nayabhedakalpanAvaiyarthyaprasaktiH atha apramANam 10 tathApyadhigamAnupapattiH tatpRthagbhUtasyAparasyAsaMvedanAt pramANAbhAvaprasaktizca, asadetat; yataH apramANaM neyAH nayanti itararUpasApekSaM svaviSayaM paricchindantIti nayA iti vyutpatteH / na cAparicchedakAH nayatergatyarthatvena jJAnArthatvAt jJAnasya ca paricchedAtmakatvAt / na ca paricchedakatve'pi pramANatA, samastanayaviSayIkRtAnekAntavastugrAhakatvena 'prakRSTaM mAnaM pramANam' 'itarAMzasavyapekSa. svAMzagrAhI nayaH' iti ttsvtttvvyvsthiteH| na cAnekAntAtmakavastugrAhiNo nayA na bhavanti, 15pratyekaM svaviSayaniyatatvAta teSAm tayatiriktasya cAnyasya tadviSayasyAnanubhavAt / pramANAbhAvo'pi na, AtmanaH kathaJcit tadyatiriktasya pramANatvenAnubhavasiddhatvAt tattannayaviSayIkRtAzeSavastvaM. zAtmakaikadravyagrAhakatvasya taMtra prtiiteH| na ca saMzayAdijJAnairAtmanaH pramANatve'tiprasaGgaH, pramIyate'nena pramiNotIti vA pramANamiti 'pra'zabdena tasya nirastatvAt / na cAtmanaH kartRtvAt karaNa rUpapramANatAnupapattiH, utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakasya tasyAnekarUpatvena kartR-karaNabhAvAvirodhAta 20etena 'pratyekaM mithyAyo nayAH samuditAH samyaktvaM pratipadyanta ityatra na nayasamudAyo'rthadrayA pratyekamadrapRtvAt jAtyandhasamUhavat' ityetannirastam adraSTatatsamUhasya samyaktvAnabhyupagamAt svaviSayaparicchedakatvAcca nayAnAm 'adraSTratvAt' iti heturasiddhaH / 'paripUrNavastvanadhigantRtvAt' iti hetau pratijJArthaMkadezAsiddhiH siddhasAdhyatA ca samudAyino draSTutvaniSedhe sAdhye / atha tatsamu. dAyasya draSTutvaniSedhaH sAdhyastadA adhyakSavirodhaH samudAyivyatiriktasyaikAntena samudAyasyAbhAvAt 25dharmiNo'prasiddhiH siddhasAdhyatA ca // 21 // [pratyekaM nayeSu mithyAtve'pi samuditeSu samyaktvasya ratnAvalIdRSTAntena samarthanam ] na ca samudAyAbhAve nayA eya parasparavyAvRttasvarUpA iti na kvacit samyaktvam, naya-pramANAtmakaikacaitanyapratipatteH ratnAvalIvat ityetadAha 'yadvA yat pratyekaM nayeSu na samyaktvam tat teSAM samudAye'pi na bhavati, yathA sikatAsu 30 pratyekamabhavat tailaM tAsAM samudAye'pi na bhavati' ityatra hetoranaikAntikatApratipAdanArthamAha 1-dhAtva / a-bhAM0 A0 / 2 "uttaram"-bR0 mAM0 tti| 3-dataste-A0 haa0| 4 pR. 419 pra0 gaa| 5-nApAyanekArthaH pra-bhA0 mAM0 |-naapaaymevaarthH pra-A0 |-naapaaymekaarthaaH pra-hA0 |-"naapymevaarthH ityarthaH-pratyantare |-naapy u tasyArthaH dvitIyapratya0 / (ayaM ca dvitIyaprayantarasatkaH pAThaH vA0 bA. pustake vidyate)-nApyayamevArthaH pratipAditaH iti tu saMbhAvanA"-mAM. bahiH / 6 tat "prmaann"-maaNtti.| . aparasya "adhigamasya"-mAM0 tti.| 8 pramANabhAvapra-vA. bA0 A. hA0 vi0 |-prmaannaabhaavaapr-bhaaN0 / -pramANAbhAvapra-mAM0 sN0| 9 nayA nyntaatrruu-haa| nayA na nayantItararU-bR0 / nayA ya nayantItarU-vA0 baa0| 10-paricchedaketve-bR0 |-pricchedaatmktve-bhaaN0 / 11-kRssttmaa-bR0| 12 "tayoH pramANa-nayayoH"-bR0 la0 mA0 tti.| 13 "Atmani"-bR. la. mAM0 tti0| 14-svAdi hetau bhAM0 mAM0 hA0 vi0 / -svAdihitI A0 / 15 " 'anityaH zabdaH anityatvAt' itivat atra ca arthAdraSTatvaM sAdhyam tadeva ca akSarAntarihetutayopanyastA (ntarairhetutayopanyastam )"-mAM. tti.|-shaasiddhH bR0 vA. bA0 / 16-NAtmikai- bR0 vA. baa| Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421 nymiimaaNsaa| jahaNeyalakkhaNa-ityAdi jahaNeyalakavaNaguNA veruliyAI maNI visNjuttaa| rayaNAvalivavaesaM na lahaMti mahagghamullA vi // 22 // taha NiyayavAyasuviNicchiyA vi annnnonnnnpkvnnirvekkhaa| sammaiMsaNasahaM savve vi NayA Na pAveMti // 23 // jaha puNa te ceva maNI jahA gunnvisesbhaagpddibddhaa| 'rayaNAvali'tti bhaNNai jahaMti pADikasaNNAu // 24 // taha savve NayavAyA jahANurUvaviNiuttavattavvA / sammaiMsaNasaI lahanti Na visessnnnnaao|| 25 // yathA anekaprakArA viSavighAtahetutvAdIni lakSaNAni nIlatvAdayazca guNA yeSAM te 10 vaiDUryAdayo maNayaH pRthagbhUtA ratnAvalIvyapadezaM na labhante mahArghamUlyA api // 22 // tathA pramANAvasthAyAm itarasavyapekSasvaviSayaparicchedakAle vA khaviSayaparicchedakatvena sunizcitA api anyonyapakSanirapekSAH 'pramANam' ityAkhyA sarve'pi nayA na prApbhavanti nije ca itaranirapekSasAmAnyAdivAde suvinizcitA hetupradarzanakuzalA anyonyapakSanirapekSatvAt samyagdarzanazabdaM 'sunayAH' ityevaMrUpaM sarve'pi saMgrahAdayo nayA na prAmuvanti // 23 // 15 yadA punasta eva maNayo yathA guNavizeSaparipATyA pratibaddhAH 'ratnAvali' iti AkhyAmAsAdayanti pratyekAbhidhAnAni ca tyajanti ratnAnuviddhatayA ratnAvalyAstadanuviddhatayA ca ratnAnAM pratIteH 'ratnAvalI' iti tatra vyapadezaH na punaH pratyekAbhidhAnam // 24 // tathA sarve nayavAdA yathAnurUpaviniyuktavaktavyA iti yathA iti vIpsAthai anu iti sAdRzye rUpam iti svabhAve tenAnurUpamityavyayIbhAvaH punaryathAzabdena sa eva "yathA'sA-20 dRzye" [pANi0 a02 pA01 sU07 siddhAntakau0 aM0 661 pR0 163] ityanena / yad yadanurUpaM tatra viniryuktaM vaktavyaM upacArAt tadvAcakaH zabdo yeSAM te tathA-yathAnurUpadravyadhrauvyAdiSu pramANAtmakatvena vyavasthitAH samyagUdazenazabda 'pramANam' ityAkhyA labhanta na vizeSasaMjJA: pRthagbhUtAmidhAnAni ekAnekAtmakatvena caitanyapratipatteranyathA cApratipatteriti / nanu naya-pramANAsmakacaitanyasyAdhyakSasiddhatvena 'ratnAvali' iti dRSTAntopAdAnaM vyartham, na adhyakSasiddhamapyanekA-25 ntamanabhyupagacchantaM prati vyavahArasAdhanAya dRSTAntopAdAnasya sAphalyAt / pravartitazca tenApi ttraanekaantvyvhaarH||25|| 1-saddA s-l.| 2-rUpaM ci-bR0| 3 atra mUlagAthAgata 'viNiutta' iti prAkRtapadAnusAreNa 'viniyakta' ityeva samyag bhAti, 'viniyukta'ityasya tu prAkRtapadam 'viNijutta' iti bhvet| 4 "avyayIbhAvaH"-bR0 la. mAMTi 5 "yathA'thA" | 3 / 1 / 41 / haim0| 6 "satreNa"-bR0 la. mA0 tti0| 7 "vaktavye" upacArAt bR. la. mAM. tti0| 8-ddhatve ra-bR0 vA. bA0 / 54 sa0 ta0 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 prathame kANDe[ dRSTAntopanyAsaprayojakAnAM tadguNAnAM parigaNanam ] dRSTAntaguNapratipAdanAyAha loiyaparicchayasuho nicchayavayaNapaDivattimaggo y| aha paNNavaNAvisau tti teNa vIsatthamuvaNIo // 26 // 5 vyutpattivikala-tayuktaprANisamUhasukhagrAhyatvam ekAnekAtmakabhAvaviSayavaco'vagamajanakatvaM ca atha ityavadhAraNArthaH anantadharmAtmakavastuprarUpakavAkyaviSayatvaM dRSTAntasyaiva / etaiH kAraNaiH zaDA. vyavacchedena ayamupadarzita iti gaathaataatpryaarthH| na cAvalyavasthAyAH prAg uttarakAlaM ca ratnAnAM pRthagupalambhAt iha ca sarvadA tathopalambhAbhA. vAda viSamamudAharaNamiti vaktavyam , AvalyavasthAyA udAharaNatvenopanyAsAt / na ca dRSTAnta-dArTA10ntikayoH sarvathA sAmyam tatra tadbhAvAnupapatteH // 26 // [ dRSTAntasya sAdhyasamatAM vadatAmekAntavAdinAM nirAsAya pazcAnAM tadabhiprAyANAM nirdezaH] (1) "ratnAdikAraNeSvAvalyAdikArya sadeva" [ ] iti saahvyH| (2) "teSAmevAnena rUpeNa vyavasthitatvAt tadavyatiriktaM vikAramAnaM kArya ta eva" [ ] iti sAGkhya vizeSa eva / 15 (3-4) "na kArya kAraNe vidyate iti tebhyastat pRthagbhUtam nahi kAraNameva kAryarUpeNa vyavatiSThate pariNamate vA" [ ] iti vaizeSikAdayaH / (5) "na ca kAryam kAraNaM vAsti dravyamAtrameva tattvam" [ ] ityprH| evaMbhUtAbhiprAyavanta ekAntavAdino dRSTAntasya sAdhyasamatAM manyante tAn pratyAha iharA samUhasiddho pariNAmakao vva jo jahiM attho| te taM ca Na taM taM ceva va tti niyameNa micchattaM // 27 // itarathA uktaprakArAdanyathA samUhe ratnAnAM siddho niSpannaH pariNAmakRto vA maNyA 20 1 "parIkSaka"-bR0 la. mAM. tti.| "atha dRSTAntaH xxx yatra laukika-parIkSakANAM darzanaM na vyAhanyate"-a0 1 / A0 1 / sU0 1 nyAyada. vAtsyA0 pR. 4 paM0 19 / / "laukika-parIkSakANAM darzanAvighAtaheturiti"-nyAyavA0 pR0 1550 12 / nyAyavArtikatA0 pR0 52 paM0 11 / "laukika-parIkSakANAM yasminnarthe buddhisAmyaM sa dRSTAntaH"-a0 1 / A0 1 / sU0 / 25 / xxx yathA yamartha laukikA vudhyante tathA parIkSakA api so'rtho dRSTAntaH"-nyAyada0 vAtsyA0 pR0 48 paM0 17 // nyAyavA0 pR0 102 paM0 16 / nyAyavArtikatA. pR0 261 paM016 / niyuktikAro bhadrabAhukhAmI dRSTAntaparyAyAne nirdizati"nAyamudAharaNaM ti a diTuMtovama nidarisaNaM taha y| egaTuM taM duvihaM cauvvihaM ceva nAyavvaM" // 52 // -dazavai. niryu. pR. 34 pr.| khayaM pranthakArastu skhIye nyAyAvatArasUtre dRSTAntakharUpamevaM vivRNotiH "sAdhya-sAdhanayorvyAptiryatra nizcIyatetarAm / sAdharyeNa sa dRSTAntaH sambandhasmaraNAnmataH" // "sAdhye nivartamAne tu sAdhanasyApyasaMbhavaH / khyApyate yatra dRSTAnte vaidha>Neti sa smRtH"| "antarvyAptyaiva sAdhyasya siddharbahirudAhRtiH / vyarthA syAt tadasadbhAvepyevaM nyAyavido viduH" // -nyAyAvatA0 zlo0 18-19-20 / 2-vnnnnaavi-bhaaN0| 3 "ratnAvalIti dRSTAntaH"-bR. la. bhAM0 maa.tti.| 4 taM va vR. la. vA. bA. haa0| taM vN-bhaaN| Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 423 'diSvAvalyAdiH kSIrAdiSu dadhyAdirvA yo yatra arthaH te maNyAdaya AvalyAdi kAryam kSIraM vA dadhyAdikaim tatra tatsadbhAvAt tasya tatpariNAmarUpatvAt / 'samUha siddha:' 'pariNAmakRto vA' iti aureurari laukikavyavahArApekSayA / paramArthatastu paramANusamUhapariNAmAtmakatvAt sarva eva samUhakRtaH pariNAmakRto veti na bhedaH / [ ( 1 ) sAMkhyAbhimatatvenopanyastasya satkAryavAdasya nirasanam ] ayaM cAbhyupagamo mithyA / tathAhi - yadyekAntena kAraNe kAryamasti tadA kAraNasvarUpavat kAryasvarUpAnutpattiprasaktiH / na hi sadevotpadyate utpatteravirAmaprasaGgAt / na ca kAraNavyApArasAphayam taiyApAra nirvartyasya vidyamAnatvAt / tathAhi kAraNavyApAraH kiM kAryotpAdane, Ahosvit kAryA bhirvyaktau, uta tadAvaraNavinAze iti pakSAH / tatra na tAvat kAryotpAdane, tasya sattve kArakavyApAravaiphalyAt asatve svAbhyupagamavirodhAt / abhivyaktAvapi pakSadvaye'pyetadeva dUSaNam / AvaraNavi- 10 nAze'pi na kArakavyApAraH, sato vinAzAbhAvAt asato bhAvasyotpAdavat / tanna satkAryavAde kara kavyApAra sAphalyam / na cAndhakArapihitaghaTAdyanupalambhe andhakAropalambhavat kAryAvArakopalambhaH yena pratiniyataM kiJcit tadAvArakaM vyavasthApyeta / na ca kAraNameva kAryAvArakam tasya tadupakArakatvena prasiddheH na hyAlokAdi rUpajJAnopakArakaM taMdAvArakatvena vakuM zakyam / kiJca, AvArakasya mUrttatve kAraNarUpasya na kAryasya tadabhyantarapravezaH mUrttasya mUrttena pratighAtAt apratighAte ca yathA 15 kArya kAraNAbhyantarapraviSTatvAt tena AvRtamiti nopalabhyate tathA kAraNasyApyanupalabdhiprasaGgaH apratighAtena tadanupraviSTatvAvizeSAt / atha andhakAravat taddarzanapratibandhakatvena tad AvArakam ; nave darzane'pi tasya sparzopalambhaprasaGgaH taisyApyabhAve taisyA'sattvamiti tad AvArakaM tatsvarUpavinAzakaM prasaktam / na ca paTAderiva ghaTAdikaM prati kAraNasya kAryAssvArakatvamiti na sparzopalabdhiH, paTadhvaMse iva mRtpiNDadhvaMse tadAvRtakAryopalabdhiprasaGgAt ekAbhivyaJjakavyApArAdeva 20 sarvavyaGgayopalabdhizca bhavet ekapradIpavyApArAt tatsannidhAnavyavasthitAne kaghaTAdivat / kiJca, kAraNakAle kAryasya satve svakAla iva kathameM sau tenAMviyate ? nApi mRtpiNDakAryatayA paTAdivat ghaTo vyapadizyeta, asattve ca nAvRtiH avidyamAnatvAdeva / ekAntasataH karaNavirodhAt asadakaraNAdibhyo na satkAryasiddhiH / pratikSiptazca prAgeva satkAryavAda iti na punarucyate / 5 [ (2) sAMkhyavizeSamatatvenopanyastasya kAraNAtmaka pariNAmavAdasya nirasanam ] anarthAntarabhUta pariNAmavAdo'pi pratikSipta eva / na hi arthAntarapariNAmAbhAve pariNAmyeva kAraNalakSaNo'rthaH pUrvAparayorekatvavirodhAt / na ca pariNAmAbhAve pariNAmino'pi bhAvo yuktaH pariNAma nibandhanatvAt pariNAmitvasya / abhinnasya hi pUrvAparAvasthAhAnopAdAnAtmatayA ekasya vRttilakSaNaH pariNAmo na yuktiyuktaH / tannaikAntAbhede kAraNamevAnarthAntarakAryarUpatayA pariNamata iti sthitam / 25 30 1 "yathAkramaM yogaH " - bR0 la0 mAM0 di0 / 2 " samUhaH " - mo0 Ti0 / 3 pariNAmaH " - mAM0] Ti0 / 4 tasya pari-pra0 mAM0 bahiH / 5 " kAraNavyApAra " - vR0 la0 mAM0 Ti0 / 6 - vyaktAta vR0 / yathA 'te'tra' 'ko'tra ' ityAdau akAralope tatsUcakam avagrahAbhidheyaM cihnaM vidhIyate tathA purAtanapratiSu 'vyaktau uta' ityasya saMdhau 'vyaktAvata' iti niSpanne 'vu' ityasya zirasi 7 iti cihnam ukArasUcakaM vihitaM lipikAraiH iti pradarzanArthamayaM pATho nyastaH naitat pAThAntaram / 7 " sadasatva " (tva) rUpapakSadvaye mAM0 Ti0 / 8 kAraNavyA - bR0 la0 bha0 hA0 vinA / 9 "jJAnAvArakatvena" - mAM0 Ti0 / 10 " kAryadarzana" - bR0 la0 mAM0 Ti0 / 11 " kAraNa " - mAM0 Ti0 / 12 " kAryasya"mAM0 Ti0 / 13 tasya " sparzasya" - mAM0 Ti0 / 14 tasya " kAryasya " - mAM0 Ti0 / 15 - zakatvaM pravR0 la0 vA0 bA0 vinA / 16 " kAryarUpa bhAvaH " - bR0 la0 Ti0 / "kAryarUpo'bhAvaH " mAM0 Ti0 / 17 tena " kAraNena"bR0 la0 mAM0 Ti0 / 18 - satkara-A0 hA0 / 19 " asadakaraNAdupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt / zaktasya zakyakaraNAt kAraNabhAvAcca sat kAryam // sAGkhya saptatau" ( sAGkhyakA 0 9 ) - bha0 mAM0 di0 / pR0 282018 / 20 pR0 296 paM0 8 / 21-kSaNa pa-mAM0 A0 hA 0 vi0 / Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 prathame kANDe[ (3) vaizeSikAbhimatatvenopanyastasyAsatkAryotpattivAdasya nirasanam ] / mRtpiNDAvasthAyAM ghaTArthakriyA-guNavyapadezAbhAvAt 'asadutpadyate kAryam' ityayamapyekAnto mithyAvAda eva / kAryotpattikAle kAraNasyAvicalitarUpasya kAryAvyatiriktasya sattve pUrvokka doSaprasaGgAt / tadyatiriktasya tasya sadbhAve kAraNasya prAktanasvarUpeNaivAvasthitatvAt akAraNA 5kAryotpattirbhavet kAraNasya prAktanA'karaNasvarUpAparityAgAt parityAge vA kAryakaraNasvarUpasvIkAreNa tasyaivAvasthitatvAdanekAnta siddhiH / vyatireke ca kAraNAt kAryasya pRthguplmbhprsnggH| na ca tadAzritatvena tasyotpatterna tetprasaGga iti vaktavyam, avayavinaH samavAyasya ca niSetsyamAnatvAt nissiddhtvaacc| [(4) bauddhAbhimatatvenopanyastasya 'kAraNAd bhinnaM kArya tatrAsadeva' iti vAdasya nirasanam ] 10 kAraNAd vyatiriktaM tatra asadeva kAryamityayamapi pakSo mithyAtvameva / tathAhi-ekAntato nivRtte kAraNe kAryamutpadyata ityatra kAraNanivRttiH sadrUpA, asadrUpA veti vaktavyam / sadrUpatve'pi na tAvat kAraNasvarUpA, kAraNasya nityatvaprasakteH nivRttikAle'pi kAraNasadbhAvAt / na cAvicalitasvarUpamRtpiNDasadbhAve ghaTotpattidRSTeti kAryAnutpattiprasaktizca / nApi kAryarUpA tannivRttiH kAraNAnivRttI kAryasyaivAnutpatteH / evaM ca kAryAnutpAdakatvena kAraNasyApyasattvameva / na ca kAryotpattireva kAraNa15 nivRttiriti kAraNAnivRtterna kAryotpattiriti nAyaM doSaH, kAryagatotpAdasya kAraNagatavinAzarUpatvAyogAt bhinnAdhikaraNatvAt kAraNa nivRttezca kAryarUpatve kAraNaM kAryarUpeNa pariNatamiti ghaTasya mRtsvarUpavat kpaalessvpyuplbdhiprsnggH| nApyubhayarUpA tannivRttiH, kAraNa nivRttikAle kaary-kaarnnyoryugpduplbdhiprskteH| nApyanubhayasvarUpA tannivRttiH, mRtpiNDavinAzakAle vivkssitmRtpinnddghttvytiriktaa'shessjgdutpttiprskteH| atha asadrUpA tannivRttiH tatrApi yadi kAraNAbhAvarUpA 20 tadA kAraNAbhAvAt kAryotpAdaprasakternirhetukaH kAryotpAda iti deza-kAlA''kAraniyamaH kAryasya na syAt abhAvAJca kAryotpattau vizvamadaridraM bhavet / nApi kAryAbhAvarUpA tannivRttiH kAryAnutpattiprasaGgAt / nApyubhayAbhAvasvabhAvA dvyorpynuplbdhiprskteH| nApyanubhayAbhAvarUpA vivakSitakAraNa-kAryavyatirekeNa sarvasyAnupalabdhiprasakteH kAraNasyopalabdhiprasaktezca / kAraNabhAvAbhAvarUpApi na tannivRttiH, kAraNasyAnugatavyAvRttatAprasakteH / ata eva ca sadasadrUpaM sva-pararUpApekSayA anekAnta25vAdimirvastvabhyupagamyate / pararUpeNeva svarUpeNApyasattve vastuno niHsvabhAvatAprasakteH / svarUpavat pararUpeNApi sattve prruuptaaprskteH| ekarUpApekSayaiva sadasattvavirodhAt anyathA vastveva na bhavet / nApi kAryabhAvAbhAvarUpA, kAryasyotpattyanutpattyubhayarUpatAprasakteH tathA ca siddhasAdhyatA kevalobhayapakSoktaMdoSaprasaktizca / nApi kAryakAraNobhayabhAvAbhAvarUpA, prtyekpkssoditskldossprskteH| parasparasavyapekSakAryakAraNabhAvAbhAvarUpakAraNanivRttyabhyupagame'nekAntavAdaprasaktizca / nApyanubhaya30 bhAvAbhAvarUpA anubhayarUpasya vastuno'bhAvAt / na ca tannivRtteH sattvam ekAntabhAvAbhAvayorvi rodhAta / anubhayabhAvAbhAvarUpatve tu tasyAH kAraNasyA'pracyatatvAta tthaivoplbdhiprsnggH| api ca, kAraNanivRttistatvarUpAda minnA, abhinnA vA? yadyabhinnA, nivRttikAle'pi kAraNasyopalabdhiprasaGgaH tannivRtteH kAraNAtmakatvAt svakAle'pi vA kAraNasyopalabdhirna syAt tasya tannivRttirUpasvAt / bhinnA cet 'kAraNasya nivRttiH' iti sambandhAbhAvAt abhidhaanaanuppttiH| saGketavazAt 35 abhidhAnapravRttAvapi AdheyanivRttikAle adhikaraNasya sattvam asattvaM veti vaktavyam / satve kAraH NavinAzAnupapattiH AdheyanivRttyA kAraNasvarUpasyA''dhArasyA'virodhAt virodhe vA kAraNa-tannivR. 1ghaTAdyartha-mA. aa.vi.| 2-raNe kA-vR0 la0 vA. bA. vinaa|-rnnkaa-bhaaN0| 3-naakaarnnmaaN0| 4 kAryakAra-vA. bA. maaN0| 5 "pRthagupalambhaH"-mAM. tti.| 6 pR0 106509 / 7-pAlekhUpala-bR0 la0 |-paalessttpl-vaa. bA0 / 8 "ghaTasyAnivRtteH"-mAM0 tti0| 9 pra. pR0 paM0 13 tathA paM0 21 // 10 pra0 pR. paM0 17 tathA 22 / 11-game / ne-bR0| 12 tasya kaa-bR0| la. saM0 / 13 "kAraNa"kharUpAtU-bR. l.tti.| 14 "AdheyA cAsau nivRttishc"-maaNtti| Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 425 tyoryaugapadyAsambhavAt asatve'pyadhikaraNatvavirodhaH asato'dhikaraNatvAyogAt tasya vastudharmatvAt / atha kAraNaM nivRtternAdhikaraNam api tu taddhetuH, na nivRtteruttara kAryavat tatkAryatvaprasaGgAt tadanabhyupagame kAraNasya taddhetutvapratijJAhAniH akAryasya taddhetutvavirodhAt avirodhe vandhyAyA api sutaM prati hetutvaprasakteH / na ca kAraNA hetukaiva kAraNanivRttiH, kAraNAnantarabhAvitvavirodhAt / na ca kAraNahetukA tannivRttiH, kAraNasamAnakAlaM tadutpattiprasaGgataH prathamakSaNa evaM kAraNasyAnupalabdhi- 5 prasakteH upalambhe vA na kadAcit kAraNasyAnupalabdhirbhavet tannivRttyA'viruddhatvAt / na ca kAraNa nivRttiH svahetukA, svAtmani kriyAvirodhAt / na ca nirhetukaiva kAraNAnantarameva tasyA bhAvavirodhAt ahetordezAdiniyamAbhAvAt / atha na kAraNaM nivRtterhetuH adhikaraNaM vA kintu svayameva na bhavati, nanvatrApi kiM svasattAsamaya eva svayaM na bhavati, AhosviduttarakAlamiti vikalpadvayAnatikrAntiH / yadi prAktana vikalpastadA 10 kAraNAnutpattiprasaGgaH prathamakSaNa eva nivRttyA''krAntatvAt utpattyabhAve na nivRttirapi anutpannasya vinAzAsambhavAt / nApi dvitIyaH tadA nivRttibhavane utpannA'nutpannatayA kAraNasvarUpA'bhavanayostAdAtmyavirodhAt yadi hi svasattAkAla eva na bhavet tadA bhavanA'bhavanayoravirodhAt "svayameva bhAvo na bhavet" [ ] iti vaco ghaMTeta nAnyathA / na ca jainmAnantaraM bhAvAbhAvasya bhAvAtmakatvAt tadavyatirikta evAbhAvaH nanvevamapi janmAnantaraM 'sa eva na bhavati' ityanena 15 abhAvasya bhAvarUpataivoktetyuttarakAlamapi kAraNAnivRttestathaivopalabdhyAdiprasaGgaH / bhAvasya abhAvAtmakatvAnnAyaM doSa iti cet, naH atrApi paryudAsAbhAvAtmakatvaM bhAvasya prasajyarUpAbhAvAtmakatvaM vA ? prathamapakSe svarUpaparihAreNa tadAtmakatAM pratipadyate, aparihAreNa vA ? prathamapakSe svabhavanapratiSedhaparyavasAnatvAnna paryudAsAbhAvAtmako bhAvo bhavet / na cAsau tathA taDrAhakapramANAbhAvAt tathAbhUtabhAvagrAhaka pramANAbhyupagame ca prasajyaparyudAsAtmako bhAvo bhavedityanekAnta- 20 prasiddhiH / dvitIyapakSe'pi na paryudAsaH aniSiddhatatsvarUpatvAt pUrvabhAvasvarUpavat / prasajyarUpAbhAvAtmakatve'pi bhAvasya pratiSidhyamAnasyAzrayo vaktavyaH na tAvat mRtpiNDalakSaNaM kAraNamAzrayaH tasya pratiSidhyamAnatvAt niSidhyamAnasya cAzrayatvAnupapatteH / nApi ghaTalakSaNaM kAryamAzrayaH, kAraNanivRtterhi prAgU ghaTasyAsatvena 'ayam' itipratyayAvipayatvAt 'ayaM' pratyayaviSayatve ca 'ayaM brAhmaNo na bhavati' 'brAhmaNAdanyo'yam' iti ca prasajyaparyudAsa vyavahAro dRSTaH nAnyatheti pratiSedha-: pradhAna vidhyupasarjana vidhipradhAna pratiSedhopasarjanayoH zabdayoH pravRttinimittadharmadvayAdhArabhUtaM dravyaM viSayatvenAbhyupagantavyamanyathA tadayogAt / tathA cAnekAntavAdApattirayatna siddheti tathAbhUtasyai tasya vastunaH pramANabalAyAtasya niSeddhumazakyatvAt / ekAntena ghaTasyotpatteH prAgastitve kriyAyAH pravRtyabhAvaH phalasadbhAvAt tatsadbhAve'pi pravRttAvana vasthAprasakteH / kAraNe'pyetada vizeSatastadvait saGge dvayorapyabhAvaprasaGgaH / na caitadasti tathA'pratIteH / tanna mRtpiNDe ghaTasya sattvam / 25 nApyekAntato'satvam, mRtpiNDasyaiva kathaJcit ghaTarUpatayA pariNateH / sarvAtmanA piNDanivRttau pUrvoktadoSAnativRtteH ghaTasadasattvayorAdhArabhUtamekaM dravyaM mRlakSaNamekAkAratayA mRtpiNDaghaTayoH pratIyamAnamabhyupagantavyam / na ca kAraNapravRttikAle kAraNagatA mRdUpatA tannivRttikAle ca kAryagatA sAparaiva nobhayatra mRdrUpatAyA ekatvam, bhedapratipattAvapi mRtpiNDa - ghaTarUpatayA kathaJcidekatvasyAvAdhitapratyayagocaratvAt upalabhyata eva hi kumbhakAravyApArasavyapekSaM mRdravyaM 35 1" kAryatvavat " - bR0 Ti0 / 2 " kAryatvA" mabhyupagame vR0 Ti0 / mA0 / ca kAraNahe - bR0 saM0 / 4 ghaTate bhAM0 mAM0 / ghaTeta pra0 mAM0 nantaraM pra0 mAM0 bahiH / 6 "bhAvA" vyatiriktaH ghR0 la0 mAM0 Ti0 / bahiH / 8 "paryudAsAtmako (S)bhAvaH " - vR0 la0 Ti0 / "paryudAsAtmako'bhAvaH " - mAM0] Ti0 / hArarUpatayA " - bR0 la0 mAM0 Ti0 / 10-pagame vA pra-0 la0 vA0 bA0 / 14- kAntaghaTa-A0 / kA - A0 / 13 -sya vastu vA0 vA0 A0 / Ti0 / 16 " kAryavat " - bR0 la0 mAM0 Ti0 17 prasaGgena dv-aa0| 18 "kAraNa-kAryayoH" - bR0 la0 mAM0 / Ti0 / 3 ca kAraNa kAraNa he vR0 bhA0 bahiH / 5 janmAntaraM mAM0 / janmA7- raNa ni-mAM0 / raNAni - pra0 mAM0 9 tathA " svarUpapari11- tmake'pi mAM0 / 12 - kSaNa 15 " sattvAvizeSAt bR0 la0 mAM0 "kriyAyAH " prasaGge - bR0 la0 mAM0 Ti0 / 19 caivata - A0 / 20 kAraNanivR-pra0 mAM0 bahiH / 30 Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe piNDAkAraparityAgena zivakAdyAkAratayA pariNamamAnam nahi tatra 'idaM kAryamAdheyabhUtaM mitramupajAtaM paM paGkajavat' iti pratipattiH / nApi tatkaraNa nirvartyatayA daNDotpAditaghaTavat / nApi tatkartRtayA kuvindavyApArasamAsAdinAtmalAbhapaTavat / nApi tadupAdAnatayA AmravRkSotpAditAmraphalavat / tasmAt pUrva paryAyavinAza uttaraparyAyotpAdAtmakaH, taddezakAlatvAt, utpAdAtma5 vat / abhAvarUpatvAdvA pradezasvarUpaghaTAdyabhAvavat / prAgabhAvAbhAvarUpatvAdvA ghaTakhAtmavat evamanabhyupagame pUrva paryAyasya dhvaMsAt uttarasya cAnutpatteH zUnyatAprasaktiH / uttaraparyAyotpAdAbhyupagame vA tadutpAdaH pUrvaparyAyapradhvaMsAtmakaH prAgabhAvAbhAvarUpatvAt pradhvaMsAbhAvAbhAvavat / na ca prAktanaparyAyavinAzAtmakatve uttaraparyAya bhavanasya tadvinAze pUrva paryAyasyonmajjanaprasaktiH abhAvAbhAvamAtravAnabhyupagamAd vastunaH tasya pratiniyatapariNatirUpatvAn / bhAvAbhAvobhayarUpatayA pratiniyatasya 10 vastunaH prAdurbhAve murAdivyApArAnantaramupalabhyamAnasya kapAlAdegbhAvasya nAhetukatA / na cobhayasyaikavyApArAdutpattivirodhaH tathApratIyamAne virodhAsiddheH / tatastadviparIta eva virodhasiddherubhayaikAnte pramANAnavatArAt / tathAtmakatvena pratIyamAnaM prati hetorjanakatvavirodhe ghaTakSaNasattAyAH sva paravinAzotpAdakatvaM virudhyeta evaM cAkAraNA ghaTakSaNAntarotpattirbhavet / na ca vinAzasya prasajya - paryudAsapakSadvaye'pi vyatiriktA'vyatiriktAdivikalpato hetvayogAnnirhetukatA yuktAH, sattA15 hetutve'pi tathAvikalpanasya samAnatvena prAk pradarzitatvAt / 426 yadapi 'vinAzasya nirhetukatvAt svabhAvAdanubandhiteti niranvayakSaNakSayitA bhAvasyeti nAnvayaH, ' tadapyasaGganam H vinAzahetormuGgarAde ghaTAdinAzasya pratyazna siddhatvAn / na hAdhyakSa siddhe vastunyanumAnaM viparItadharmApasthApakatvena prAmANyamAtmasAtkaroti / yadapi 'vinAzaM prati taddhetorasAmarthyAt kriyApratiSedhAcca svarasavRttirvinAza iti nAnvayaH, tadapyasaGgatam H vinAzahetorbhAvAbhAvIkaraNasAmarthyAt / 20 yathA hi bhAva heturbhAvIkaroti, anyathA svayameva nAze'pi bhAvAnAM dvitIyakSaNe 'svayaMmevabhAvo bhAvIbhavati' iti bhavet / yathA hi niSpannasya bhAvasya nAbhAvo nAma kazcit tatsambandhI yadyanyo'bhAvo bhavet niSpannasya bhAvasya tadA tena tasya sambandhAsiddheH pUrvavad darzanaprasaGga iti 'svayameva bhAvo na bhavati' ityabhidhIyate tathA na niSpannasya bhAvasya bhAvo nAmAnyaH kazcit tena tasya sambandhAsiddherna bhAvasya sattA bhavediti 'svayameva hetunirapekSo bhAvo bhavati' ityetadapi vaktavyam / yadi punastatra 25 na kiJcid bhavatIti kriyApratiSedhamAtramiti na hetuvyApAraH kathaM tarhi tadavasthasya bhAvasya darzanAdikriyA na bhavediti vaktavyam ? sa eva na bhavatIti cet, tarhi tasyaivAbhavanaM karoti vinAzaheturityanyabhyupagantavyamiti taddhetRnAma kiJcitkaratayA'napekSaNIyatvamanupapannam / ata evApekSaNIyatvopapattirbhAvasyAnyathAkaraNAt kathaJcidanyathA sahAnavasthAnalakSaNa virodhIsiddheH pratiniyatavyavahArocchedapra saktiH / api ca, yadi nAma sa eva na bhavati tathApi pradhvaMsAbhAvaH prAgabhAvAbhAvAtmaka uttarakArya30 vadabhyupagantavyaH tasyApi tadanantaramupalambhAt / etAvAn vizeSaH - vinAzapratipAdanAbhiprAye sati tatprAdhAnyetaropasarjanavivakSAyAm 'vinaSTo bhAvaH' iti prayujyate pratipattirapi tathaiva, vinAzopasajanetara prAdhAnyavivakSAyAm 'utpannAni kapAlAni' iti prayujyate pratipattirapi tathaiva / paramArthatastu ubhayamapyubhayAtmakam anyathA pUrvoktadoSAnativRtteH / na ca kAraNasya niranvayavinAze kAryasyAdalasyAtyantAsata utpattirghaTate, vinaSTasya sakalazaktivirahiNaH kAraNasya kAryakriyAyogAt avinaSTasya 35 svasattAkAle kAryanirvarttane hetu phalayoH sahabhAva iti tadvyapadezaH savyetaragoviSANayoriva na 'bhavet / svakAle pazcAt kAryasya bhAve tadA kAraNasya svasattAmatyajataH kSaNakSayaparikSayo'niSTo'* nuSajyate / 1 zibikA - bha0 mAM0 / 2 " sAdhyaM triSvapi ekameva " - bR0 la0 mAM0 Ti0 / bhAM0 mAM0 / vA0 / 4 " yathAkramam" - bR0 la0 mAM0 Ti0 / 5- rudhyate teti mAM / svabhAvAnubandhiteti vA0 10 - dyanyo bhA-A0 / 11 - saGgata i-A0 / bA0 / 14 " pradhvaMsAbhAvasya " - bR0 la0 Ti0 / 15 17- nirvartano he - vA0 bA0 / nivartane la0 A0 / A0 / 3- sAbhAvavat / A0 / 6 evaM vA-A0 / 7 svabhAvahetubandhi 8 nAzo'pi mAM0 A0 / 9 - yamevA bhAvA0 bA0 / 12 - pattibhA - bR0 vA0 saM0 / 13 - dhAsiddhiH pra-vA0 "prAgabhAvA"nantaram bR0 la0 di0 / 16- kriyAyo-la0 Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 427 kiJca, kAraNasattAsamaye kAryasyAbhavataH svayameva pazcAd bhavataH tadakAryatvaprasaktizca / tathAhi-yasmin sati yanna bhavati asati ca bhavati tat tasya na kAryam itaracca na kAraNam , yathA kulAlasya pttaadiH| kSaNakSayapakSe ca prathamakSaNe kAraNAbhimatabhAvasadbhAve na bhavati kAryam asati tasmin dvitIyakSaNe bhavati ceti ne tat tatkArya itaraJca tatkAraNamiti hetuphalabhAvA'bhAvasya tanmAtranibandhanatvAt / ata eva kSaNikAd arthakriyA vyAvarttamAnA khaM vyApyaM sattvalakSaNamAdAya nivarttata5 iti yatra sattvaM tatrA'kSaNikatvaM siddhimAsAdayati / na ca kAryakAle'bhavato'pi kAraNasya prAktanAnantarakSaNabhAvitvAt kAraNatvam kAryakAle khayamevAbhavato'kAraNAntaravat kAraNatvAyogAt kAryasya ca kAraNakAle AtmanaivA'bhavataH kAryAntaravata ttkaarytvaanupptteH| kSaNikasya ca pramANAviSayatvAnna tatra kAryakAraNabhAvaparikalpanA yuktisnggtaa| na cAnupalabdhe'pi tatra kAryakAraNabhAvavyavasthA atiprasaGgAt / na ca kSaNakSayamIkSamANo'pi sadRzAparAparotpattyAdivibhrama nimittAd 10 nopalakSayatIti vaktavyam yato nAdhyakSAt kSaNakSayamalakSayaMstatra kAryakAraNabhAvaM vyavasthApayituM zaknoti, nApyanumAnAt kSaNikatvaM vyavasthApayituM samarthaH, tasya svAMzamAtrAvalamvitayA vastu. viSayatvAyogAt / na ca mithyAvikalpenAdhyavasitaM kSaNikatvaM vastuto vyavasthApitaM bhavati / yadapi 'akSaNike krama-yogapadyAbhyAmarthakriyAvirodhAt' ityAdyuktam , tadapi sahakArisannidhAnavazAdakSaNikasya krameNArthakriyAM nirvarttayato'yuktameva / yadapyuktam 'tatkaraNasvabhAvazcadakSaNikaH 15 prAgeva tatkaraNaprasaGgaH pazcAdiva svabhAvAvizeSAt' iti, tadapyayuktam / yato ne vai kiJcidekaM janakam sAmagrItaH phalotpatteH / akSaNikazca sAmagrIsannidhAnApekSayA kArya nirvartanasvabhAvaH kevalastu tdkrnnsvbhaavH| na ca tadA bhAvikAryAkaraNAdavastutvam , kSaNike'pi prathamakSaNe kAryAkaraNAdavastutvaprasakteH / ata ekatra kAraNAntarApekSAnapekSAbhyAM janakatvAjanakatve aviruddha yataH na kSaNikavAdyabhyupagatakSaNasyApi sambandhyantarasannidhAnAsannidhAnakRtaH svabhAvabhedaH anyathA 20 anekasAmagrIsannipAtina ekakSaNasyaikadA vilakSaNAnekakAryotpAdane'nekatvaprasaktirbhavet dRzyate ca pradIpakSaNasya samAnajAtIyakSaNAntarakajalacakSurvijJAnAdyanekakAryanirvartakatvamekasya nAnAsAmagryupanipAtina iti krameNApyakSaNikasya tadaviruddham / yathA caikakSaNasya svaparakAryApekSayaikadA janakatvAjanakatve aviruddha tathA akSaNikasyApi sahakArikAraNasannidhAnA'sannidhAnAbhyAM krameNa kAryajanakatvAjanakatve na "virotsyate / vijJaptiparamANapakSa'pi yathako zAnaparamANuH samvandhyantarajanitasvabhAvabhede'pyabhinnaH anyathA dikSaTkayogAt sAvayavatvakalpanayA avastutvaprasakteH senA-vanAdivat svasaMvidi nirvikalpikAyAma pratibhAsataH sarvapratibhAsaviratirbhavet evamakSaNiko'pi kramabhAvyanekatattatsahakArisambandhyantarasavyapekSakAryajananasvabhAvamede'pyabhinno'bhyupagantavyaH janakatvAjanakatvamede'pi vA'bhinnasvabhAva iti naakssnnike'rthkriyaavirodhH| na ca kSaNakSaye adhyakSapravRttivyatirekeNa akSaNike arthakriyAvirodhaH si-30 dhyati itaretarAzrayaprasakteH-tathAhi-akSaNikatve arthakriyAvirodhAt pratikSaNavizarAruSu adhyakSapra 1-zcAdbhAva-bR0 / "satyabhavataH khayameva niyamena pazcAd bhavatastatkAyetvaM viruddham" sati "kAraNatvenAbhimate pUrvakSaNe" abhavataH "uttarakSaNalakSaNakAryasya" khayameva "pUrvakSaNarUpakAraNamantareNa" tatkAryatvam "pUrvakSaNakAryatvama" aSTaza tathA Ti.aM.2-3-4-5 aSTasa0 pR. 90 pN01| 2 na tatkA-bhAM0 mA0 aa0| 3-nA svavyAvA0 bA0 aa0| 4 vyApya sa-bhAM0 maaN0| 5-yato kA-vA0 bA0 bhAM0 mA0 aa0|6 "anamAnasya" bR0 la* tti0| 7-klpnaa-aa0| 8-stuno vya-vA. bA. bhAM0 mA0 vinaa| 9 "yathoktam "na kizcidekamekasmAt sAmanyAH sarvasaMbhavaH"-tattvasaM0 paji. pR. 15550 14 / 1. katvavAdya-vA. baa0|-ktvaady-aa0| 11-katvApra-la. bhAM0 mA0 |-ktvpr-pr. mAM. bahiH / 12-nAdane-bhAM0 mA0 |-naadyne-pr0 mA0 bhiH| 13 virAtsyete A0 / virAtsyate vA0 baa0| 14-sambandhAnta-A0 / 15-tvabhede'pyabhinna-A0 |-tvmede'pi vA abhyupagantavya bhinna-bhAM0 mA0 / 16 "abhyupagantavyaH" iti zeSaH-mAM. tti.| Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 prathame kANDevRttisiddhiH tasyAzca akSaNike arthakriyAvirodhasiddhiriti / na ca akSaNikavAdamate'pyayaM samAno doSaH, kAlAntarasthAyini bhAve'dhyakSapravRttinizcayAdeva kSaNikatve'rthakriyAvirodhasya siddheH| na ca kSaNike adhyakSapravRttirupajAtaiva kevalaM bhrAntikAraNasadbhAvAnna nizciteti vaktavyam vihitottaratvAt / tannaikAntakSaNikasya arthakriyAkaraNalakSaNaM satvam anyasya ca sattAsambandhAdeH sattvasya pareNAnabhyupa. 5gamAt asanta ekAntakSaNikAH / kSaNikavad ekAntAkSaNikeSvapyarthakriyAlakSaNaM sattvaM pUrvopadarzitanyAyena vyAvRttam sattAsambandhalakSaNasya ca sattvasyAtivyAptitvA'sambhavAdidoSaduSTatvAt asattvamityekAntA'kSaNikA apyasanto bhAvA ityutpAda-vyaya-dhrauvyalakSaNameva bhAvAnAM sattvamabhyupagantavya. miti naikAntataH kAraNeSu kAryamasaditi na tat iti pakSo mithyAtvamiti sthitam / [(5) aparAbhimatatvenopanyaste advaitavAde nirasanIye sarveSAM tattva-dravya pradhAna-zabda-brahmAdvaitavAdAnAM nirasanam ] aparastu kAryakAraNabhAvasya kalpanAzilpiviracitatvAt tadubhayavyatiriktamadvaitamAtraM tattvamityabhyupapannaH tanmatamapi mithyA kAryakAraNobhayazUnyatvAt kharaviSANavat advaitamAtrasya vyomorapalatulyatvAt / tathAhi-advaitapratipAdakapremANasya sadbhAve dvaitApattito nAdvaitam, pramANAbhAve advaitAsiddhiH prameyasiddheH pramANanivandhanatvAt / kiJca, 'advaitam' ityatra prasajyapratiSedhaH, paryudAso 15vA? prasajyapakSe pratiSedhamAtraparyavasAnatvAt tasya nAdvaitasiddhiH, pradhAnopasarjanabhAvenAGgAGgi. bhAvakalpanAyAM dvaitprsktiH| dvitIyapakSe'pi dvaitaprasaktireva pramANAntarapratipanne dvaitalakSaNe vastuni tatpratiSedhenAdvaitasiddhiH / dvaitAdvaitasya vyatireke ca dvaitaprasaktireva pararUpavyAvRttasvarUpA'vyAvRttA. tmakatvena tasya dvirUpatAprasakteH avyatireke punadvaitaprasaktiH / na cAdvaitasya avidyamAnAd dvaitAd vyAvRttatAsambhavaH avidyamAnasyApi vidyamAnAd vyAvRttiprasakteH anyathA sadUpatAvizeSaprasakti. 20rbhavet / pramANAdicatuSTayasadbhAve ca na dvaitavAdAnmuktiH tadabhAve zUnyatAvAdAditi nAdvaitakalpanA jyAyasI / na ca nityatvAdvaitakalpanA bhAvAnAmanekatve'pi yuktisaGgatA, sarvadA sarvabhAvAnAM nityatve grAhyagrAhakarUpatA'bhAvaprasakteH tadbhAvAbhyupagame vA anekAntavAdAzrayaNam grAhyagrAhakarUpatAyA vikAritAvyatirekeNAyogAt sA ca kathaJcidekasyAnekarUpAnuSaGgAditi kathaM nAnekAntasiddhiH? __dravyAdvaitavAde rUpAdibhedAbhAvaprasaGgazca / na ca cakSurAdisambandhAt tadeva dravyaM rUpAdipratipa25ttijanakam sarvAtmanA tatsambandhasya tathaiva pratItiprasakteH rUpAntarasya tadyatiriktasya tatrAbhAvAt / tanna dravyAdvaitamapi / / pradhAnAdvaitaM tvayuktameva sattvAdivyatirekeNa tasyAbhAvAt / na ca sattvAdestavyatirekAdadvaitaM pradhAnasya, satvAdyavyatirekAt dvaitaprasakteH mahadAdivikArasya cAbhyupagame kathamadvaitam ? vikArasya ca vikAriNo'tyantamabhede 'na vikArI' iti pratipAditam / bhedAbhede anekAntasiddhiH vyatireke dvaitA30pattiriti / pratikSiptazca pradhAnAdvaitavAda iti na punaH prtissidhyte| zabdAdvaitaM tu nAmanikSepAvasare pratikSiptamiti na tadbhyupagamo'pi zreyAn / brahmAdvaitavAdasyApi prAgeva pratiSedhaH kRta iti tadeva vA iti ayamapi pakSo mithyAtvam / tataH kAraNe pariNAmini vA kAryam pariNAmo vAsadeva tAveva tAvasadeva vA tat tatretina kAraNameva 1-yA virodhasya siddhena bR0 l0| 2-kSavR-bhAM0 mA0 vinaa| 3 pR0 427 paM0 10 / 4 pR0 422 gA0 27 // 5 "hetoradvaitasiddhizcet dvaitaM syAd hetu-sAdhyayoH / hetunA ced vinA siddhidvaitaM vAGmAtrato na kim" // 26 // -AptamI0 pR0 18, aSTasa0 pR0 160 / 6-tamiti pr-aa0| "advaitaM na vinA dvaitAdU aheturiva hetunA / saMjJinaH pratiSedho na pratiSedhyAd Rte kvcit"|| 27 // -AptamI0 pR0 18, aSTasa* pR0 161 / 7-rUpitA-bhAM0 mA0 A0 |-ruuptaa pra. mAM0 bahiH / 8 tasyApi vidyamAnatvAd dvai-bhAM0 mA0 A0 / 9 "prameya-pramAtR-pramiti" prbhRti-maaNtti.| 10 pR0 422 gA0 27 // 11 sadetA-A0 / Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 429 kAryam pariNAmI vA prinnaamH| na kAryam nApi kAraNam api tu dravyamAnaM tatvamiti tadeva veti niyamena ekAntAbhyupagame sarva evaite mithyAvAdA uktanyAyena niyamena mithyAtvam ityabhidhAnAt kathaJcidabhyupagame samyagvAdA evaite ityuktaM bhavati yata utpAda-vyaya-dhrauvyAtmakatve vastunaH sthite tad vastu tattadapekSayA kAryam akArya ca, kAraNam akAraNaM ca, kAraNe kArya sacca asacca, kAraNaM kAryakAle vinAzavat avinAzavacca tathaiva pratIteranyathA cA'pratIteH // 27 // 5 [khe skheMze satyAnAmapi nayAnAM parAMzavicAlane mithyAtvAt samayajJaH ___ sApekSAvadhAraNaM karotIti varNanam ] ata ekAntarUpasya vastuno'bhAvAt sarve'pi nayAH svaviSayaparicchedasamarthA api itaranaya. viSayavyavacchedena svaviSaye vartamAnA mithyAtvaM pratipadyanta ityupasaMharannAha NiyayavayaNijasaccA samvanayA paraviyAlaNe mohA / te uNa Na diTThasamao vibhayai sace va alie vA // 28 // nijakavacanIye svAMze paricchedye satyAH samyagjJAnarUpAH sarva eva nayAH saMgrahAdayaH paravicAlane paraviSayotkhanane mohAH muhyantIti mohA mithyApratyayAH paraviSayasyApi satyatvenonmalayitamazakyatvAt tadabhAve sva viSayasyApyavyavasthiteH tatazca paraviSayasyAbhAve svaviSaya syApyasattvAt tatpratyayasya mithyAtvameva tadvyatiriktagrAhakapramANasya cAbhAvAt tasmAt tAneva nayAna 15 punaH zabdasyAvadhAraNArthatvAt na iti pratiSedho vibhajanakriyAyAH dRSTaH samayaH siddhAntavAcyamanekAntAtmakaM vastutattvaM yena puMsA sa tathA se na vibhajate satyetaratayA-svetaraviSayamavadhArayamANo'pi tathA tAn na vibhajate api vitaranayaviSayasavyapekSameva svanayAbhipretaM viSayaM satyamevAvadhArayatIti yAvat / 'grAhyasatyAsatyAbhyAM grAhakasatyAsatye' ityevamabhidhAnam tacca dRSTA'. nekAntatattvasya vibhajanam 'syAdastyava dravyAthetaH' ityevarUpam // 28 // 20 [sarvasyApi vastuno'bhedarUpeNa dravyArthikaparicchedyasyaiva bhedarUpeNa punaH paryAyArthikaparicchedyatvAbhidhAnam ] ato naya-pramANAtmakaikarUpatAvyavasthitamAtmasvarUpam anugatavyAvRttAtmakam utsargApavAdarUpagrAhyagrAhakAtmakatvAd vyavatiSTana ityarthapradarzanAyAha davvaDhiyavattavvaM savvaM savveNa NiccamaviyappaM / Araddho ya vibhAgo pajavavattavvamaggo ya // 29 // yat kizcid dravyArthikasya saMgrahAdeH sadAdirUpeNa vyavasthitaM vastu vaktavyaM paricchedyaM tat sarva sarveNa prakAreNa nityaM sarvakAlam avikalpaM nirbhedam sarvasya sadasadvizeSAtmakatvAt tacca bhedena sampRktamiti darzayitumAha-Arabdhazca vibhAgaH sa evAvibhAgaH sattArUpo yo dravyAdinA''kAreNa, prastutazca bhedaH cazabdasya prakrAntA'vibhAgAnukarSaNArthatvAt paryAyava-30 ktavyamArgazca paryAyAstikasya yadU vaktavyaM vizeSaH tasya mArgaH panthA jAtaH-paryAyArthikaparicchedyasvabhAvo vizeSaH sampanna iti yAvat // 29 // 1 san vi-la. bhAM0 m0| 2 "khetaraviSayatayA"-mAM0 tti.| 3-va tvanayA-bR. vA. baa| -va vanyanayA-bR0 saM0 / pra. mAM. bahiH / 4 satye asatya vA avadhArayatIti pra. mAM. bhiH| 55 sa0 ta0 Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 prathame kANDe[zabdArthagatatvena paryAyasya dvaividhyaM pradarya tassa dvividhasyApi punarbhedAbhedarUpeNa vivecanam ] evaM bhedAbhedarUpaM vastUpadarya bhedasya paryAyArthikaviSayasya dvaividhyamAha so uNa samAsao ciya vaMjaNaNiao ya atthaNiao ya / atthagao ya abhiNNo bhaiyavvo vaMjaNaviyappo // 30 // 5 sa punarvibhAgaH samAsataH saMkSepato vyaJjananiyataH zabdanayanibandhanaH arthaniyatazca arthanayanibandhanazca / tatra arthagatastu vibhAgaH abhinnaH saGgraha-vyavahAra-RjusUtrArthapradhAnanayaviSayo'rthaparyAyo'bhinnaH asadadravyAtItAnAgatavyavacchinnAbhinnArthaparyAyarUpatvAt tadviSayA nayA api 'arthagato vibhAgo'bhinnaH' ityucyate / bhAjyo vyaJjanavikalpa iti / vikalpitaH zabdaparyAyo bhinnaH abhinnazcAnekAbhidhAna ekaH ekAbhidhAnazcaikaH iti kRtvA, samAnaliGga-saGkhyA-kAlA10 diranekazabdo 'ghaTaH' 'kuTaH' 'kumbhaH' ityAdika ekArtha iti zabdanayaH / samabhirUDhastu bhinnAbhidheyau ghaMTa-kuTazabdau, bhinnapravRttinimittatvAt , rUpa-rasAdizabdavat ittyekArtha ekazabda iti manyate / evaMbhUtastu ceSTAsamaya eva ghaTo 'ghaTa'zabdavAcyaH anyathA'tiprasaGgAt / tadevam abhinno'rtho vAcyo'syetyabhinnArtho ghaTazabda iti manyate // 30 // [ekasyaiva vastunaukAlikAnantazabdArthaparyAyazAlitayA'nantapramANatvena sarvAtmakatvAkhyAnam] 15 yat tadanyato vibhaktena svarUpeNaikamanekaM ca vastUktam tad anantapramANamityAkhyAtumAha egadaviyammi je atthapajayA vayaNapajjayA vAvi / tIyANAMgayabhUyA tAvaiyaM taM havai davvaM // 31 // ekasmin jIvAdidravye arthaparyAyA arthagrAhakAH saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyAH tabAhyA vA arthabhedAH vacanaparyAyAH zabdanayAH zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAH tatparicchedyA vastvaMzA vA 20 te ca atItAnAgatavartamAnarUpatayA sarvadA vivarttante vivRttAH vivartiSyanta iti teSAmAnantyAd vastvapi tAvatpramANaM bhavati / tathAhi-anantakAlena sarveNa vastunA sarvAvasthAnAM parasparAnugamenA''sAditatvAt avasthAtuzcAvasthAnAM kathaJcidananyatvAt ghaTAdivastu paTa-puruSAdirUpeNApi kathaJcid vivRttamiti sarve sarvAtmakaM kathaJciditi sthitam / dRzyate caikaM pudgaladravyaM atItA'nAgatavartamAnadravya-guNa-karma-sAmAnya-vizeSapariNAmAtmakaM yugapat krameNApi tat tathA. 25bhUtameva / ekAntA'sata utpAdAyogAt satazca niranvayavinAzAsambhavAditi pratipAditatvAt // 31 // [vyaJjanArthaparyAyabhAvanayA puruSasya bhedAbhedAtmakatvasamarthanena vastumAtrasyA'nekAnta rUpatvasUcanam] evaM tAvad bAhyAbhyantarabhedena dvividhasyApi vastuno'nekAntAtmakatvaM pratipAdya tatpratipAdanavAkyanayAnAmapi tathAvidhameva svarUpam nAnyAdRgbhUtamastIti pratipAdayannAha purisammi purisasaddo jammAI mrnnkaalpjjnto| tassa u bAlAIyA pajavajoyA bahuviyappA // 32 // 1-o a-la. bhAM0 vinaa| 2-NNo iyaivvo vaja-vA0 baa0| 3 bhayaivvo bR0 l0| 4 viappo bR. l.| 5-tyucyante / bR0|-tyucyti / A0 / 6-kalpitaza-vA. baa0| 7 "anekamabhidhAnaM yasya"-bR0 la. mAM0 tti.| 8 "samabhirUDhanayAzayena"-bR. mA. tti0| 9 ghaTaH ku--bhaaN0| ghaTa-paTazavA0 baa0| 10-gibhuu-bR0| 11-primaannaatm-aa0| Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 431 athavA artha-vyaJjanaparyAyaiH zakti-vyaktirUpairanantairanugato'rthaH savikalpaH nirvikalpazca pratyakSato'vagataH, idAnIM puruSadRSTAntadvAreNa vyaJjanaparyAyaM tadavikalpakatvanibandhanam arthaparyAyaM ca tatsavikalpakatvanimittamAha-purisammi ityAdinA sUtreNa atItAnAgatavarttamAnAnantArtha-vyaJjanaparyAyAtmake puruSavastuni 'puruSa'iti zabdo yasyAsau puruSazabdaH tedvAcyo'rtho janmAdimaraNaparyanto'bhinna ityarthaH 'puruSaH' ityabhinnAbhidhAna-5 pratyayavyavahArapravRtteH tasyaiva bAlAdayaH paryAyayogAH pariNatisambandhA bahuvikalpA anekabhedAH pratikSaNasUkSmapariNAmAntarbhUtA bhavanti tatraiva tathAvyatirekajJAnotpatteH evaM ca 'syAdekaH' ityavikalpaH 'syAdanekaH' iti savikalpaH siddhaH, anyathA'bhyapagame tadabhAva eveti vipakSe 'atthi'tti NivviyappaM' ityanantaragAthayA vAdhAM drshyissyti|| ___ dvitIyapAtanikA''yAtagAthArthastu-puruSavastuni puruSadhvaniya'JjanaparyAyaH zeSo bAlAdi-10 dharmakalApo'rthaparyAya iti gaathaasmudaayaarthH| [vyaJjanaparyAyaprasaGgena vAcakazabda-vAcyatatsambandhayossvarUpamImAMsA ] nanu ko'yaM 'puruSa'zabdaH kathaM vA zabdo'rthasya paryAyastato'tyantabhinnatvAt ghaTasyeva paTaH ? [varNeSu vAcakatvaM vyudasya sphoTe tat pratipAdayato vaiyAkaraNamatasya varNanam ] atra vaiyAkaraNAH prAhuH- "yasmAt uccaritAt kakudAdimadarthapratipattiH sa zabdaH"[ ]15 nanu atra kiM gakAra-aukAra-visarjanIyAH kakudAdimadarthapratipAdakatvena zabdavyapadezaM labhante, Ahosvit tadvyatiriktaH pada-sphoTAdiH ? tatra na tAvad varNA arthapratyAyakAH yataste kiM samuditA arthapratipAdakAH, uta vyastAH? yadi vyastAstadaikenaiva varNena gavAdyarthapratipattirutpAditeti dvitIyAdivarNoccAraNamanarthakaM bhavet / atha samuditA arthapratyAyakAH, tadapi na saGgatam; kramotpannAnAmanantaravinaSTatvena samudAyAsambhavAt / na ca yugapadutpannAnAM samudAyaprakalpanA, ekapuruSApekSayA20 1-kalpakazca bhAM0 mA / "sabhedaH abhinnazca"-bR0 tti.| "sabhedaH abhedazca"-la. mA. tti.| 2 "vAcakaH purusstvaadeH"-maaNtti| 3 tadvAcyaH-"zabda"vAcyaH-mAM. tti.| 4-maadim-bhaaN0| 5 gA0 33 / 6 "yenoccAritena sAnA-lAla-kakada-khura-viSANinAM saMpratyayo bhavati sa zabdaH"-mahAbhA0 pra0 kha0 pR0 16 paM0 15 / anekAntaja. pR. 44 pra. paM0 10 ama0 / 7 "atha 'gauH' ityatra kaH zabdaH? gakAra-aukAra-visarjanIyAH iti bhagavAn upavarSaH"-mImAM0 pR0 1050 11 / prameyaka pR0 136 pra. paM0 5 / syAdvAdara0 pR0 317 pra. paM0 2 / zlo0 vA. pArtha. vyA0 pR. 511 paM0 10 / 8 "tadvAcakastu padAdisphoTa eva, na punrvrnnaaH| te hi kiM samastA vyastA vA tadvAcakAH ? yadi vyastAstadaikenaiva varNena gavAdyarthapratipattirutpAditeti dvitIyAdivarNoccAraNamanarthakam" ityAdisamagro'yaM vaiyAkaraNapakSaH akSarazo vartate prameyakamalamArtaNDe-pR0 131 dvi. paM0 11 / "tathAhina varNAH pratyekamarthaviSayAM dhiyamAvirbhAvayanti zeSavarNavaiyarthyAt samudAyazca teSAM na saMbhavati antyavarNagrahaNasamaye pUrveSAmasaMbhavAt" ityAdi-prazasta0 ke0 pR. 269 paM0 2 / "na cAsya viSayo varNAsteSu naikatvadhIbhavet / na ca tatsamudAyo'pi RmikatvAdasaMbhavAt // 4 // -sphoTasi. pR0 1 // 9 "tatra tAvad gakArAderekaikasmAna vaacydhiiH| udeti yadi cedasti prathamenaiva gAdinA" // 12 // "varNenoccariteneha gvaadyrthaabhidhaantH| uccAraNaM dvitIyAdivarNAnAM syAnnirarthakam" // 13 // -sphoTasi0 pR02|| 10 "taduccAraNasAmarthya naikaikasmAt tato'rthadhIH / samudAyo'pi varNeSu kramajJAteSvasaMbhavI" // 14 // -sphoTasi0pR02 Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 prathame kANDe bhinnapuruSaprayukta yagapadatpattyasambhavAta pratiniyatasthAna-karaNa-prayatnaprabhavatvAta tessaam| na ca bhinnaparuSaprayata gakAra-aukAra-visarjanIyAnAM samudAye'pyarthapratipAdakatvaM dRSTam pratiniyatakramavarNapratipattyuttarakAlabhAvitvena zAbdyAH pratipatteH saMvedanAt / na cAntyo varNaH pUrvavarNAnugRhIto varNAnAM kramotpAde satyarthapratyAyakaH, pUrvavarNAnAmantyavarNa pratyanugrAhakatvAyogAt yato nAntyavarNa prati janakatvaM 5 pUrvavarNAnAM tadupakAritvam varNAda varNotpatterabhAvAt-pratiniyatasthAna-karaNAdisampAdyatvAda varNA nAm varNAbhAve'pi ca varNotpattidarzanAnna varNajanyatvam / athArthajJAnotpattau sahakAritvaM pUrvavarNAnAmantyavarNa pratyupakArakatvam, etdpyyuktm| avidyamAnAnAM sahakAritvAnupapatteH ata eva prAktanavarNavittInAmapi sahakAritvamayuktam / na ca pUrvavarNasaMvedanaprabhavasaMskArAH tatsahAyatAM pratipadyante, yataH saMskArAH svotpAdakavijJAnaviSayasmRtihetavo nArthAntarajJAnamutpAdayituM samarthAH10 nahi ghaTajJAnaprabhavaH saMskAraH paTe smRtiM vidadhad dRSTaH / na ca tatsaMskAraprabhavAH smRtayaH sahAyatAM pratipadyante, yugapadayugapadvikalpAnupapatteH / na hi smRtInAM yugapadutpattiH ayugapadutpannAnAM vA'vasthitirasti / na ca samastasaMskAraprabhavaikA smRtistatsahakAriNI, parasparaviruddhAnekapadArthA'nu. bhavaprabhavaprabhUtasaMskArANAmapyekasmRtijanakatvaprasakte nekavarNasaMskArajatvaM smRteH sambhavatIti kuto'syA antyavarNasahakAritvam ? na cAnya viSayA smRtiranyatra pratipattiM janayati khadiravyApRtapa15razoH kdircchedkriyaajnktvprskteH| na cAnyavarNanirapekSa eva 'gauH' ityatrAntyo varNaH kakudAdimadarthapratyAyakaH pUrvavarNoccAraNavaiyarthyaprasakteH ghaTazabdAntavyavasthitasyApi tatpratyAyakatvaprasaktezca tasmAnna varNAH samasta-vyastA arthapratyAyakAH sambhavanti / asti ca gavAdizabdebhyaH kakudAdimadarthapratipattiriti tadanyathAnupapattyA varNavyatirikto'rthapratipattihetuH sphoTAkhyaH zabdo jJAyate / zrotravijJAne ca varNavyatiriktaH sphoTAtmA niravayavo'kramaH 20 sphuTamavabhAtIti tasyAdhyakSato'pi siddhiH / tathAhi-zravaNavyApArAnantarabhAvinyabhinnArthAvabhAsA saMvidanubhUyate, na cAsau varNaviSayA, varNAnAM parasparavyAvRttarUpatvAd ekAvabhAsajanakatvavirodhAt tedajanakasyAtiprasaGgatastadviSayatvAnupapattaH / na ceyaM sAmAnyaviSayA, varNatvavyatirekeNAparasAmAnyasya gakAra-aukAra-visarjanIyeSvasambhavAt varNatvasya ca pratiniyatArthapratyAyakatvAyogAt / na ceyaM bhrAntA, abAdhyamAnatvAt / na cAvAdhyamAnapratyayagocarasyApi sphoTAkhyasya vastuno'sattvam, 25 avayavidravyasyApyasattvaprasakteH / evamapyavayavyabhyupagame sphoTAbhyupagamo'vazyaMbhAvI tattulyayogakSematvAt / sa ca varNebhyo vyatiriktaH nityaH anityatve saGketakAlAnubhUtasya tadaiva dhvastatvAt kAlAntare dezAntare ca gozabdazravaNAt kakudAdimadarthapratipattirna syAt asaGketitAcchabdAdarthapratipatterasambhavAt / sambhave vA dvIpAntarAdAgatasya gozabdAd gavArthapratipattirbhavet saGketakaraNavaiyarthya ca prasajyeta tasmAnnityaH sphoTAkhyaH zabdo vyApakazca sarvatraikarUpatayA pratipatteH / asadetaditi 30 vaishessikaaH| 1-na sAdhyAHpra0 mA0 bhiH| 2 "upAkariSyad varNebhyo'pyudapatsyata vAcyadhIH / idaM tAvad bhavAnadya praSTavyo matimattamaH" // 22 // "ekatve'pyantyavarNasya gaurityAdAvihArthadhIH / bhidyate sa tu bhedo'tra kasmAdityatha manyase" // 23 // "sahAyabhedAd bhedaH syAditi neha sahAyatA / kArye vyApriyamANasya sahAyatvaM hi dRzyate" // 24 // "asatAM pUrvavarNAnAM tadAnIM vyApRtiH katham ? / asatAmapi sAhAyyaM varNAnAM yadi vidyate" // 25 // "kevalAntyaprayoge'pi bhvedevaabhidheydhiiH"|| 26 // ityAdi-sphoTasi. pR.3-4 / 3 varNacittAnAmapi vA. baa.| 4 vittirjnyaanm| 5 "pUrvavarNasahAyatAm"-vR. la. mAM. tti.| 6-sakteH ane-vR0 |-skte ane-vA. baa.| . sambhavIti vR0| 8 "ekasmRteH"-. la. mAM. tti.| 9 'ghaTaH' ityatra ante sthitasya visargasyApi gavArthapratyAyakatvaM syAt / 1. tadajanakasya "ekAvabhAsAjanakasya"-vR. la. mAM. tti.| 11 iyam "ekatvapratipattiH"-vR0 la* mAM. tti.| 12-syApyasyatva-vA. baa.| 13 "dezAntare asatAdeva zabdAdU arthapratipattirmaviSyatItyAzakAvAraNAya aah"-.maa.tti.| Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 433 [ varNeSu vAcakatvamabhyupagamya sphoTe tannirasyato vaizepikamatasya varNanam ] __ te hyAhuH-ekadA prAdurbhUtA varNAH svArthapratipAdakA na bhavantItyatrAvipratipattireva / kramaprAdurbhUtAnAM na samudAya ityatrApyavipratipattireva / arthapratipattistu upalabhyamAnAt pUrvavarNadhvaMsavizi. TAdantyavarNAt / na cAbhAvasya sahakAritvaM viruddham vRnta-phalasaMyogAbhAvasyevA'pratibaddhagurutvaphalaprapAtakriyAjanane, dRSTaM cottarasaMyogaM vidadhat prAktanasaMyogAbhAva viziSTaM karma paramANvagnisaMyogazca 5 paramANau tadgatapUrvarUpapradhvaMsaviziSTo raktatAmutpAdayan / yadvA upalabhyamAno'ntyo varNaH pUrvavarNavijJAnAbhAvaviziSTaH padarUpatAmAsAdayan padArthe pratipattiM janayati prAktanavarNasaMvitprabhavasaMskArasavyapekSo vA? na ca saMskArasya viSayAntare kathaM vijJAnajanakatvamiti preryam tadbhAvabhAvitayArthapratipatterupalabdheH pUrvavarNavijJAnaprabhavasaMskArazcAntyavarNasahAyatAM pUrvapUrvasaMskAraprabhavatayA praNAlikayA viziSTaH samutpannaH san pratipadyate / tathAhi-10 prathamavaNe tAvad vijJAnam tena ca saMskAro janyate tato dvitIyavarNavijJAnam tena pUrvavarNa vijJAnA''hitasaMskArasahitena viziSTaH saMskAro janyate tatastRtIyavarNe jJAnam tena pUrvasaMskAraviziSTenAparo viziSTataraH saMskAro nirvaryaMta iti yAvadantyaH saMskAro'rthapratipattijanakAntyavarNasahAyaH tathAbhUtasaMskAraprabhavasmRtisavyapekSo vA'ntyo varNaH padarUpaH padArthapratipattihetuH / ___ athavA zabdArthopalabdhinimittA'dRSTaniyamAdavinaSTA eva pUrvavarNasaMvitprabhavAH saMskArA antya-15 saMskAraM vidadhati tasmAta pUrvavarNeSu smRtirupajAtA antyavarNenopalabhyamAnena sahArthapratipattimatpAdayati, vAkyArthapratipattau vAkyasyApyayameva nyAyo'GgIkartavyaH / varNAd varNotpattyabhAvapratipAdanaM ca siddhasAdhanameva / tadevaM yathoktasahakArikAraNasavyapekSAd antyAda vAda arthapratipattiranvaya-vyatirekAbhyAmupajAyamAnatvena nizcIyamAnA sphoTaparikalpanAM nirasyati tadabhAvepyarthapratipatteruktaprakAreNa sambhave'nyathAnupapatteH prakSayAt / na hi dRSTAdeva kAraNAt kAryotpattAvadRSTatadantarapari-20 kalpanA yuktisaGgatA atiprasaGgAt / kiJca, yApalabhyamAnA varNA vyasta samastA nArthapratipattijananasamarthAH sphoTAbhivyaktAvapi na samarthA bhveyuH| tathAhi-na samastAMste sphoTamabhivyaJjayanti sAmastyAsambhavAt / nApi pratyekama varNAntaravaiphalyaprasaGgAt ekenaiva sphoTAbhivyakterjanitatvAt / na ca pUrvavarNaiH sphoTasya saMskAre'ntyo varNastasyAbhivyaJjaka iti na vAntaravaiyarthyam , abhivyaktivyatiriktasaMskArasvarUpAnavadhAraNAt / 25 tathAhi-na tAvat tatra tairvegAkhyaH saMskAro nirvaya'te tasya mUrteSveva bhAvAt / nApi vAsanArUpaHacetana 1 "pratIyamAnAt pUrvavarNadhvaMsaviziSTAd antyavarNAd arthapratIterabhyupagamAd uktdossaabhaavH| na cAbhAvasya sahakAritvaM viruddham-vRntaphalasaMyogAbhAvasya apratibaddhagurutvaphalaprapAtakriyAjanane tarzanAt" ityAdiko'yaM vaizeSikapakSaH sarvo'kSarazaH prameyakamalamArtaNDe'pi nirdiSTaH-pR0 132 pra. paM0 14-pR. 133 dvi. paM0 8 / / "zabdAca zabdaniSpattiM kathayati-zabdAt saMyogavibhAganiSpannAt vIcIsaMtAnavat zabdasaMtAnaH yathA jalavIcyA tadavyavahite deze vIcyantaramupajAyate tato'pi anyat tato'pi anyat ityanena krameNa vIcIsaMtAno bhavati tathA zabdAd utpannAt tadavyavahite deze zabdAntaram-tato'pi anayorgamanAgamanAbhAvAt prAptasyaiva upalabdhiriti-tato'pi anyat tato'pi anyat ityanena krameNa zabdasaMtAno bhavati / evaM saMtAnena zrotradeze samAgatasya antyazabdasya grahaNam"prazasta. ke. pR. 289 paM0 10-15 / 2 "paramANugata"-vR0 mA. tti.| 3-ti preya sphoTavAdinA vitayArtha-vA. bA0 / atra 'sphoTavAdinA' iti TippaNamapi pAThe prvissttm| 4 "sphoTavAdinA" iti zeSaH-bR0 mAM. tti0| 5-yArthApra-A0 haa0| 6 "atha prathamamAdyavarNajJAnam tadanu saMskAraH tadanu tR(dvitIyavarNajJAnam tena prAktanena saMskAreNa antyo viziSTaH saMskAro janyate ityanena krameNa ante nikhilavarNaviSayaH saMskAro jAtaH" ityAdi prazasta0 ke0 pR0 269 paM0 9-11 / 7-dantya saM-A0 / "kRtAnugrahasAmo varNo'ntyaH pratipAdakaH" // 9 // "eSa eva tu saMskAra iti kecit pracakSate" // 98||-shlo0 vA. sphoTa. pR0 535 / 8 tadabhAve "sphoTAs"bhAve-vR0 maa.tti.| 9 "varNAH"-bR0 mA0 tti0| 10-raNatvAt / A0 / Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 434 prathame kANDetvAt sphoTasya taccaitanyAbhyupagame vA svazAstravirodhaH / nApi sthitasthApakaH tasyApi mUrttadravyavRttitvAt sphoTasya cAmUrttatvAbhyupagamAt / kiJca, asau saMskAraH sphoTasvarUpaH, taddharmo vA? na tAvadAdyaH kalpaH sphoTasya varNotpAdyatvaprasakteH / nApi dvitIyaH vyatiriktA'vyatiriktavikalpAnupapatteH / tathAhi-asau dharmaH sphoTAd vyatiriktaH, avyatirikto vA? yadyavyatiriktastadA tatkaraNe sphoTa 5eva kRto bhavediti tasyAnityatvaprasakteH svaabhyupgmvirodhH| atha vyatiriktastadA tatsambandhA. nupapattistadanupakArakatvAt , tasyopakArAbhyupagame vyatiriktAvyatirikta vikalpaH tatrApi pUrvokta eva dosso'nvsthaakaarii| na ca vyatiriktadharmasadbhAve'pi sphoTasyAnabhivyaktisvarUpavyavasthitasya pUrvavadarthapratipattihetutvam tatsvarUpatyAge vaa'nitytvprsktiH| atha na vyatiriktasaMskArakRtamupakAramapekSya pUrvarUpaparityAgAdasAvarthapratipattiM janayati kintu saMskArasahAyo'vicalitarUpa eva ekakAryakA10ritvasyaiva sahakAritvAbhyupagamAt; nanvevaM varNAnAmapyanyakRtopakAranirapekSANAmekakAryanirvarttanalakSaNasahakAritvavat sahakArisahitAnAmarthapratipattijanane kimaparasphoTakalpanayA'pramANikayA kA. ryam ? kiJca, pUrvavarNaiH saMskAraH sphoTasya kriyamANaH kimekadezaiH kriyate, sarvAtmanA vA? yadyekadezaistadA te tato'rthAntarabhUtAH, anarthAntarabhUtA vA? yadyarthAntarabhUtAstadA teSAM tadanupakAre sambandhAsiddhiH upakAre vyatiriktA'vyatiriktavikalpoktadoSAnuSaGgaH / na ca samavAyAd anupakA15re'pi teSAM tatsambandhitA tasyAnabhyupagamAt , parairabhyupagame ca svakRtAntavirodhaH arthAntarabhUtatve caikadezAnAm tebhya evArthapratipatteH na sphottsyaarthprtyaayktaa| api caikadezAnAmarthapratipattihe. tutvAbhyupagame ca varaM varNAnAmeva taidabhyupagatam evaM lokapratItiranusRtA bhavet / athAvyatiriktA stadA sphoTasyaikenaiva saMskRtatvAda aprvrnnoccaarnnvaiyrthym| naca pUrvavarNasaMvitprabhavasaMskArasahitaH tatsmRtisahito vA'ntyavarNaH sphoTasaMskArakaH evaMbhUtasyAsyArthapratipattijanane'pi 20 zaktipratighAtAbhAvAt sphoTaparikalpanA niravasaraiva / api ca, sphoTasaMskAraH sphoTaviSayasaMvedanotpAdanam , utAvaraNApanayanam ? yadyAvaraNApanayanam tadaikatraikadA''varaNApagame sarvadezAvasthitaiH sarvadA vyApinityarUpatayopalabhyeta tasya nityatva-vyApitvAbhyAmapagatAvaraNasya sarvatra sarvadopalabhyasvabhAvatvAt anupalabhyasvabhAvatve vA na kenacit kadAcit kutracidupalabhyeta / athaikadezAvaraNApagamaH kriyate; nanvevamAvRtA'nAvRtatvena 25 sAvayavatvamasyAnuSajyeta / atha nirvibhAgatvAdekatrAnAvRtaH sarvatrAnAvRto'bhyupagamyate tadA tadava sthA'zeSadezAvasthitarupalabdhiprasaktiH yathA ca niravayavatvAdekatrAnAvRtaH sarvatrAnAvRtastathA tata evaikatrApyAvRtaH sarvatraivAvRtaH iti manAgapi nopalabhyeta / kiJca, ekadezAH sphoTAdarthAntaram , anarthAntaraM vA? arthAntaratve'pi zabdasvabhAvAH azabdAtmakA vA? yadyazabdAtmakA naarthprtipttihetvH| atha zabdasvabhAvAstatrApi yadi gozabdasvabhAvAstadA goshbdaanektvprsktiH| atha 30 agozabdasvarUpA na tarhi gavArthapratyAyakA bhveyuH| athAvyatiriktAstadA sphoTa eva saMskRta iti sarvadezAvasthitaiyApinastasya pratipattiprasaktiriti pUrvoktameva dUSaNam / kiJca, ekadezAvaraNApAye sphoTasya khaNDazaH pratipattiH prasajyeta / atha sphoTaviSayasaMvidutpAdastatsaMskAraH so'pi na yuktaH, varNAnAmarthapratipattijanana iva sphoTapratipattijanane'pi sAmarthyAsambhavAt nyAyasya samAnatvAt / yadi ca sphoTa upalabhyasvabhAvaH sarvadopalabhyeta, anupalabhyasvabhAvatve AvaraNApagame'pi tatsvabhA35vAnatikramAd manAgapi nopalabhyeta ityarthApratipattitaH shaabvyvhaarvilopH| anenaiva nyAyena vAyUnAmapi tavyaJjakatvamayuktam vAyUnAM ca vyaJjakatvaparikalpane varNavaiphalyaprasaktiH sphoTAbhivyaktAvarthapratipAdane vA teSAmanupayogAt sthite ca sphoTasya varNoccAraNAt prAk sadbhAve varNAnAm vAyUnAM vA vyajakatvaM parikalpyeta / na ca tatsadbhAvaH kutazcit pramANAvagata 1-yA'prAmA-vA. baa0| 2-gamevA kha-vR0 la. vA. baa.| 3 tadU "arthapratyAyakatvam"-la. tti.| 4-raka e-bR0| 5-tasyArtha-bhAM0 maaN0| 6 asya "antyavarNasya"-bR0 la. tti0| 7-vA spho-vA0 bA. bhaaN0| 8 "niravayavatvAdeva"-bR0 la. mAM. tti.| 9pra0 pR. paM0 22 / 10-mAbhAvA-bhAM* mAM0 / 11 "sphoTa" vyajakatvam-bR0 la. mAM0 di0| 12 "vAyubhireva tayoH kutatvAtU"-bR0 la0 mA0 tti.| Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| iti na tatparikalpanA jyAyasI / yadapi 'pratyabhijJAjJAnaM sphoTasya nityatvaprasAdhakaM varNoccAraNAt prAgapyastitvamavabodhayati' ityabhyupagatam tadapi-pratyabhijJAjJAnasya sAdRzyanibandhanatvenAtra viSaye pratipAditatvAt-asaGgatam ; ekagovyaktau saMketitAt gozabdAt govyaktyantare anyatrAnyadA ca nityatvamantareNApi pratipattiyathA sambhavati tathA pratipAditam pratipAdayiSyate ca / nAto'pi sphoTasya prAg vyaJjakAt sattvasiddhiriti / "nAdenA''hitabIjAyAmantyena dhvaninA saha / AvRttaparipAkAyAM buddhau zabdo'vabhAsate // " [vAkyapa0 pra0 kA0 zlo0 85] iti bhartRharivaco nirastaM draSTavyam / / yadapi 'vibhinnatanuSu varNeSvabhinnAkAraM zrotrAnvayavyatirekAnuvidhAyyadhyakSa sphoTasadbhAvamavabodhayati' ityuktam tadapyasAram ; ghaTAdizabdeSu parasparavyAvRttAnekavarNavyatiriktasya sphoTAtmano-10 'rthapratyAyakasyaikasyAdhyakSapratipattiviSayatvenApratibhAsanAt / na cAbhinnAvabhAsamAtrAda abhinnArthavyavasthA, anyathA dUrAd aviralAne kataruSvekataruvuddherekatvavyavasthAprasakteH na cAviralAnekataruSvekatvabuddherbAdhyamAnatvAt naikatvavyavasthApakatvam sphoTapratibhAsabuddherapi bAdhyatvasya darzitatvAt / na caikatvAvabhAsaH sphoTasadbhAvamantareNAnupapannaH, varNatvAntyavarNaviSayatvenApyekatvAvabhAsasyopapadyamAnatvAt niravayavasyAkramasya nityatvAdidharmopetasya sphoTasyaikAvabhAsajJAnenAnanubhavAt anyathAvabhA-15 sasya cAnyathAbhUtArthAvyavasthApakatvAt vyavasthApane'tiprasaGgAt avayavi dravyaM tvavayavajanyatvena tadAzritatvena cAdhyakSapratyaye pratibhAsata iti na tacyAyaH sphoTe utpAdayituM shkyH| tanna sphoTAtmA zabdo varNebhyo vytiriktH| atha tadavyatirikto'sAvabhyupagamyate tadA varNanAnAtve tannAnAtvaprasaktiH tadekatve vA vrnnaanaampyektvprsktiH| [sAnupUrvikanityavarNavAcakatvaparaM mImAMsakamatamupanyasya tannirasanam ] 20 atha gakArAdyAnupUrvIviziSTo'ntyo varNaH viziSTAnupUrvIkA vA gakAraukAravisarjanIyAH shbdH| tathA ca mImAMsakAH prAhu: "yAvanto yAdRzA ye ca ydrthprtipaadkaaH| varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvavodhakAH // " [zlo0 vA0 sphoTavA0 zlo0 69] iti| 25 etadapi na samyak; yataH AnupUrvI yadyanarthAntarabhUtA tadA varNA eva nAnupUrvI, te ca vyastAH samastA vA arthapratyAyakA na bhavantItyAveditam / athArthAntarabhUtA tadA vaktavyama sA nityA. anityA vA? na tAvadanityA svasiddhAntavirodhAt-vaidikAnupUrvyA nityatvenAbhyupagamAt / "vaktA nahi krama kazcit svAtanyeNa prapadyate / " [zlo0 vA0 zabdanitya0 zlo0 288] 1 "kizca zabdasya nityatvaM zrotrajapratyabhijJayA / vibhutvaM ca sthitaM tasya ko'dhyavasyed vipryym"| "tasmAdvA sarvakAleSu sarvadezeSu caiktaa| pratyakSapratyabhijJAnaprasiddhA sA'sya bAdhikA" // tattvasaM0 kA0 2117-2118 pR. 590-591 / 2 tattvasaM0 pR. 722 kA0 2711 / prameyaka0 pR. 133 dvi0 paM03 / "buddhau shbdo'vdhaaryte"-vaakyp| tattvasaM0 paji0 pR. 636 pN07| syAdvAdara0 pR. 319 pra. paM. 5 / sarvadarzanasaM0 da. 13 paM0 189 pR0 303 / 3 "dUradezAvasthitasya hi viralapadArthasya ghanarUpatApratItiH uttarakAlabhAvibaliSThaviralarUpatApratyayena bAdhyata iti tatra ghanatvapratItivazAd vyavasthApyamAnaM ghanatvamastu avAstavam" ityAdikaM sphoTapratividhAnAvasare-syAdvAdara0 pra0 323 pra. pN08| "yathA hi dUre dRzyante taravaH karirUpiNaH / (pUrva pazcAca) tatrasthaista eva taharUpiNaH" // 159 // "darzanAhitasaMskArakramAdevamihApi te| nAdAstattvaparicchede viparyAse'pi kAriNaH (1) // 16 // sphoTasi0 pR. 18-19 / 4 yadarthapratipAdane-guNagranthe saMskAra. prazasta0 ke0 pR0 270 paM. 18 / "taduktaM tautAtitaiH" iti kRtvA nirdiSTo'yaM zlokaH-sarvadarzanasaM0 da. 13 paM0 164 pR0 302 / 5 pR. 431 paM0 17 // 6 "AnupUrvI"-bR. la. tti0| 7 kaMcit zlo. vaa| Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - ityAdyabhidhAnAt / nApi nityA sphoTapakSoditaMsamasta doSaprasakteH / na ca vaidikavarNAdyAnupUrvI nityA, laukikatadAnupUrvyavizeSAt / tathA hi-vaidikavarNAdyAnupUrvI anityA, vedAnupUrvIzabdavAcyatvAt laukikavarNAdyAnupUrvIvat / na ca laukikAnupUrvyA vilakSaNeyam, vailakSaNyAsiddheH / tathAhikimapauruSeyatvamasyA vailakSaNyam, Ahokhid vicitrarUpatA ? na tAvadAdyaH pakSaH apauruSeyatvasya 5 nirastattvAt / nApi vaicitryam tasyAnityatvenA'virodhAt tatsadbhAve'pi nityatvAprasAdhakatvAt laukikavAkyeSvapi vaicitryasyopalabdhezva | na ca varNAnAM nityavyApinAmAnupUrvI sambhavati, deza - kAlakRtakramAnupapatteH / na cAbhivyaktyAnupUrvI teSAM sambhavinI abhivyakteH prAg nira statvAt / 'pUrvavarNasaMvitprabhavasaMskArasahitaH tatsmRtisahito vA antyo varNaH padam' ityabhyupagamospi na yuktisaGgataH saMskAra smaraNAderanupalabhyamAnasya tadA sahakAritvakalpanAyAM 10 pramANAbhAvAt / na cArthapratipattyanyathAnupapattistatkalpanAyAM pramANam, tatpratipatteranyathA siddhatvAt / na cAnupUrvIsambhave'pi parapakSe varNA arthapratItihetutayA sambhavanti teSAM tatpratipattijananasvabhAva sarvadA tatpratipattiprasakteH tajjananasvabhAvasya sarvadA bhAvAt atajananasvabhAvatve na kadAcidapyarthapratipattiM janayeyuH anapagatA'tajjananasvabhAvatvAt / na ca sahakArisannidhAne'pi teSAmatajjananasvabhAvatI vyapagacchati anityatAprasaktidoSApatteH 'nityAzca' paraiste abhyupagatA itya15bhyupagamavirodhazca / 436 [ vAcya-vAcakayoH sambandhasya nityatvaM niSidhya tasya kRtakatvavyavasthApanam ] na ca nityasambandhavAdinastadapekSA varNA arthapratyAyakAH sambhavanti, nityasyAnupakArakatvenA'pekSaNIyatvAyogAt / na ca nityaH sambandhaH zabdArthayoH pramANenA vasIyate pratyakSeNa tasya ananubhavAt / tadabhAve nAnumAnenApi tasya tatpUrvakatvAbhyupagamAt / na ca zabdArthayoH svAbhAvikasa20 mbandhamantareNa gozabdazravaNAnantaraM kakudAdimadarthapratipattirna bhavet asti ca sa iti zabdasya vAcikA zaktiravagamyata iti vAcyam, anavagatasambandhasyApi tatastadarthapratipattiprasakteH / na ca saGketAbhivyaktaH svAbhAvikaH sambandho'rthapratipattiM janayatIti nAyaM doSaH saGketAdeva arthapratipatteH svAbhAvikasambandhaparikalpanA vaiyarthyaprasakteH / tathAhi - saGketAd vyutpAdyAH 'anena zabdenetthambhUtamartha vyavahAriNaH pratipAdayanti' ityavagatya vyavahArakAle punastathAbhUtazabdazravaNAt saGketasmaraNe tatsa25 dRzaM taM cArtha pratipadyante na punaH svAbhAvikaM sambandhamavagatya punastatsmaraNe arthamavagacchanti / naca vAcya - vAcarkaisaGketakaraNe svAbhAvikasambandhamantareNAnavasthAprasaktiH vRddhavyavahArAt prabhUtazabdAnAM vAcyavAcakasvarUpAvadhAraNAt / tathAhi --eko vyutpannavyavahAraH tathAbhUtAya 'gAmabhyAja zuklAM devadatta ! daNDena' iti yadA vyapadizati dvitIyastu tadyapadezAnantaraM tathaiva vidadhAti tadA avyutpannasaGketaH zizustaM tathAkurvANamupalabhyaivamavadhArayati - 'anena gozabdAd gavArthaH pratipannaH abhyAjAdizabdAd abhyAjikriyAdikaH anyathA kathamaparanimittAbhAve'pi gopiNDA''nayanAdikaM 'vAkyazravaNAnantaraM vidadhyAt' evamapoddhArakalpanayA avyutpannAnAM saGketagrahaNasambhavAnnAnavasthAdoSaH / na ca prathamasaGketavidhAyinaH svAbhAvikasambandhavyatirekeNa vAcya vAcakayoH kuto vAcyavAcakarUpAvagatiriti vaktavyam, anAditvAdasya vyavahArasya aparAparasaGketavidhAyipUrvakatvena nirdopatvAt / na ca vAcyavAcakasambandhasya puruSakRtatve zabdavadarthasyApi vAcakatvam arthavacchabdasyApi vAcyatvaM prasaktamiti vaktavyam, yogyatA'natikrameNa saGketakaraNAt / na ca svAbhAvikasambandhavya 35 30 1 pR0 434 paM0 2 / 2 - tyA tadA - bR0 vinA / 3 pR0 33 paM0 25 / 4 " nityavarNAnAm " - bR0 Ti0 / 5 pR0 34 paM0 33 / 6- pattistatprakalpa - bR0 vA0 bA0 / 7 tad "saMskArasmaraNAdi" - bR0 Ti0 / 8-bhAvasA sarva-vA0 bA0 / - bhAvaH sarva - bR0 / 9vatve na sarvadA kadA bhAM0 ma0 / 10-tA vyupamAM0 / tAbhyupa - bR0 vA0 bA0 / 11 "nityasaMbandhApekSA : " - bR0 Ti0 / 12 - kAratvenA-bhAM0 mAM0 / 13 " anumAnasya " - bR0 Ti0 / 14 " arthapratipattiH " - bR0 Ti0 / 15 taM vArtha bR0 vA0 bA0 / bandhakara - bha0 mAM0 / 16-kasaM Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA | 437 tirekeNa pratiniyatayogyatAyA abhAvaH kRtakatve'pi pratiniyatayogyatAvatAM bhAvAnAmupalabdheH / tathAhi -- yatra lohatvaM chedikAzaktistatraiva kriyamANA dRSTA na jalAdau yatraiva tantutvamasti tatraiva niSpAdyate paTotpAdanazaktirna tu vIraNAdau tatra tantutvAbhAvAt evaM ca yat yathopalabhyate tat tathaivAbhyupagantavyam dRSTA'numitAnAM niyoga-pratiSedhAnupapatteH / tena yatraiva varNatvAdikaM nimittaM tatraiva vAcikA zaktiH saGketenotpAdyate yatra tu tanniyataM nimittaM nAsti tatra na vAcikA zaktiriti 5 na 'nityavAcyavAcakasambandhaparikalpanayA prayojanam / ekAntanityasya tu jJAnajanakatve sarvadA jJAnotpattiH / tadajananasvabhAvatve na kadAcid vijJAnotpattiriti prAk pratipAditam / samayabalena tu zabdAd arthapratipattau yathAsaGketaM viziSTasAmagrItaH kAryotpattau na kazcid doSaH / [ anumAnAt zabdasya pramANAntaratvaprasAdhanam ] ata evAnumAnAt pramANAntaraM zAbdam anumAnaM hi pakSadharmatvAnvayavyatirekavalliGgabalAduda- 10 yamAsAdayati, zAbdaM tu saGketasavyapekSazabdopalambhAt pratyakSAnumAnA'gocare'rthe pravarttate / svasAdhyAvyabhicAritvamapyanumAnasya trirUpaliGgodbhUtatvenaiva nizcIyate zAbdasya tvAto tvanizcaye sati zabdasyottarakAlamiti / kiJca, zabdo yatra yatrArthe pratipAdakatvena puruSeNa prayujyate taM tamartha yathAsaGketaM pratipAdayati, na tvevaM dhUmAdikaM liGgaM puruSecchAvazena jalAdikaM pratipAdayatItyanumAnAt pramANAntaraM siddhaH zabdaH / na ca zabdAd arthapratipattau zabdasya trairUpyamasti yato na tasya pakSadharmatA 15 1 nityatvAdvAcya bhAM0 mAM0 / 2 - tyatvasya bha0 mAM0 / 3 pR0 436 paM0 12 / 4 - bdArthapra vA0 bA0 / 5 " antarA tuNDaM nikSipya vadatastathAgatasutasya mataM nirasyannAha" - bR0 la0 Ti0 / 6 'zabdapramANamanumAnapramANAntarbhAvi' iti pakSaM svIkurvANasya vacanamidam - " yadapi ucyate ' zabdo hi yatraiva puruSecchayA viniyujyate saMkIrtyate tadeva pratyAyayati na tathA dhUmAdayaH ato'numAnAdU medaH' tadapi anaikAntikam ; hastAdyaGgaceSTAnAM liGgAnAmapi yatheSTaviniyogena pratyAyakatvadarzanAt ityAha yatheSTaviniyogena pratItiryA'pi zabdataH / na dhUmAderitIhApi vyabhicAro'GgavRttibhiH " // ityAdi / -zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 19 pArthavyA0 pR0 411 / 7 " tadevaM viSayabhedamuktvA idAnIM trailakSaNyaM nirAkurvan pakSadharmatvaM nirAkarotitasmAdarthaM viziSTasya na zabdasyAnumeyatA / kathaM ca pakSadharmatvaM zabdasyeha nirUpyate // na kriyAkartRsaMbandhAd Rte saMbandhanaM kvacit / rAjA bhartA manuSyasya tena rAjJaH sa ucyate // vRkSastiSThati zAkhAsu tA vA tatreti tasya tAH / deze'gnimati dhUmasya kartRtvaM bhavanaM prati // kAryakAraNabhAvAdau kriyA sarvatra vidyate / na cAnavagatAkAraH saMbandho'stIti gamyate // na cAtyasati saMbandhe SaSThItatpuruSo'pi vA / tasmAnna pakSadharmo'yamiti zakyA nirUpaNA // nivRtte'nyatra saMbandhe ye'pi tadviSayAtmanA / vadeyuH pakSadharmatvaM zabdasyA'nupalabdhivat // tairapyetannirUpyaM tu zabdastadviSayaH katham / na taddezAdisadbhAvo nA''bhimukhyAdi tasya vA // tasmAdutpAdayatyeSa yato'rthaviSayA (yAM) matim / tena tadviSayaH zabda iti dharmatvakalpanA // tatra vAcakatAyAM ca siddhAyAM pakSadharmatA / na pratItyaGgatAM gacchenna caivamanumAnatA // gamakatvAcca dharmatvaM dharmatvAd gamako yadi / syAdanyonyAzrayatvaM hi tasmAnnaiSA'pi kalpanA // itazca na pakSadharmatvaM zabdasya ityAha na cA'gRhItasaMbandhAH svarUpavyatirekataH / zabdaM jAnanti yenAtra pakSadharmamatirbhavet // na ca svarUpamAtreNa dhUmAdeH pakSadharmatA / na cApi pUrvasambandhamapekSyaiSA prasajyate // dhUmavAnaya mityevamapUrvasyApi jAyate / pakSadharmamatistena bhidyetottaralakSaNAt // na tvatra pUrvasambandhAdadhikA pakSadharmatA / na cA'rthapratyayAt pUrvamityanaGgamiyaM bhavet // na ca dharmI gRhIto'tra yena taddharmatA bhavet / parvatAdiryathA dezaH prAgdharmatvA'vadhAraNAt // yazcAtra kathyate dharmI prameyo'sya sa eva naH / na cA'navadhRte tasmiMstaddharmatvA'vadhAraNAt // prAk sa cet pakSadharmatvAd gRhItaH kiM tataH param / pakSadharmAdibhijJatairyena syAdanumAnitA // 56 sa0 ta0 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - yatrArthastatra dharmiNi zabdasyA'vRtteH gopiNDAdhAreNa pradezena zabdasyAzrayAzrayibhAvasya janyajanakabhAvanibandhanasyAbhAvAt ataH 'gopiNDavAnayaM dezaH gozabdavattvAt' iti nAbhidhAtuM zakyam / nApi gopiNDe gozabdo varttate AdhArAdheyavRttyA janyajanakabhAvena vA gopiNDAbhAve'pi gozabdasya darzanAt / na ca gamyagamakabhAvena taMtrAsau vartate pakSadharmatvAbhAve tasyaivAnupapatteH vAcyavAcakabhAvena vRttAvanumA5 nAt pramANAntaratvam / tena 'gopiNDo gotvavAn gozabdavattvAt' ayamapi prayogo'nupapanna evai / nApi gotre gopiNDavizeSaNe varttate tat sAmAnyenAzrayAzrayibhAvasya janyajanakabhAvasya vA asyAbhAvAt / ataH 'gotvaM gopiNDavat gozabdavattvAt' ityapi vaktumazakyam / vizeSe ca sAdhye ananvayazcAtra pakSa doSaH / na ca ' gozabdo gavArthavAn gozabdatvAt' iti prayogo yuktaH tathApratItyabhAvAt / na hi 'gaurgacchati' ityukte gamanakriyAviziSTagavArthapratItimantareNa gopiNDena tadvAn zabdo lokenAvagamyate, na ca gozabdo gavArthavAcakatvena gozabdatvAd anumIyate kintu gavArthapratipatyanyathAnupapattyA gavArthavAcakatvaM tasya gamyate / pratiniyatapadArthanivezinAM tu devadattAdizabdAnAM nAnvayaH nApi 10 438 nirAkRtaM pakSadharmatvam, sapakSAnvayamidAnIM dUpayati anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate / vyApAreNa hi sarveSAmanvitatvaM pratIyate // 68-88 yatra dhUmo'sti tatrAgrastitvenA'nvayaH sphuTaH / na tvevaM yatra zabdo'sti tatrA'rtho'stIti nizcayaH // na tAvattatra deze'sau tatkAle vA'vagamyate / bhavennityavibhutvAccatsarvArtheSu ca tatsamam // tena sarvatra dRSTatvAd vyatirekasya cA'gateH / sarvazabdairazeSArthapratipattiH prasajyate" // " nanu ye jJAtasambandhAsteSAM dRSTo'nvayaH sphuTaH / yadyevamanvayAt pUrva saMbandhaH ko'pi kalpitaH // nA'GgamarthadhiyAmeSA bhavedanvayakalpanA / anvayA'dhInajanmatvamanumAnasya ca sthitam // jJAte pratItisAmarthya tadvazAdeva jAyate / pazcAdanvaya ityeSa kAraNaM kathamucyate // tasmAttanirapekSaiva zabdazaktiH pratIyate / na ca dhUmA'nvayAt pUrva zaktatvamavagamyate // vyatireko'pyavijJAtAdarthAcchandadhiyo yadi / so'pi pazcAt sthitatvena nA'rthapratyayasAdhanam // sambandhaM yaM tu vakSyAmastasya nirNayakAraNam / syAdanvayo'tirekazca na tvarthA'dhigamasya tau // tadidaM lakSaNyabhAvena viSayabhedena copapAditam ananumAnatvaM prayogeNa darzayati tasmAdananumAnatvaM zabde pratyakSavad bhavet / trairUpyarahitatvena tAdRgviSayavarjanAt // 92-98 " pramite ca pravRttatvAt smRternAsti pramANatA / paricchedaphalatvAddhi prAmANyamupajAyate // tAdAtvika paricchedaphalatvena pramANatA / pratyabhijJAnavat kasmAt smRterapi na kalpyate // yAvAn pUrvaparicchinnastAvAnevAvadhAryate / smRtyA tadanusAreNa tadA'sattve'sya naiva dhIH " // -104-106 zlo0 vA0 zabdapa0 pArtha0 vyA0 pR0 424, 426, 427, 430 / " zabdajJAnAt parokSArthajJAnaM zAbdaM pare jaguH / taJcAkartRkato vAkyAt tathApratyayinoditAt // idaM ca kila nAdhyakSaM parokSaviSayatvataH / nAnumAnaM ca ghaTate tallakSaNaviyogataH // dharmI dharmaviziSTo hi liGgItyetat sunizcitam / na bhavedanumAnaM ca yAvat tadviSayaM na tat // yazcAtra kalpyate dharmI prameyo'sya sa eva ca / na cAnavadhRte tasmiMstaddharmatvAvadhAraNA // prAk sa cet pakSadharmatvAd gRhItaH kiM tataH param / pakSadharmAdibhirjJAtairyena syAdanumAnatA // anvayo na ca zabdasya prameyeNa nirUpyate / vyApAreNa hi sarveSAmanvetRtvaM pratIyate // yatra dhUmo'sti tatrAne rastitvenAnvayaH sphuTam / natvevaM yatra zabdo'sti tatrArtho'stIti nizcitam // na tAvat tatra deze'sau na tatkAle ca gamyate / bhavennityavibhutvAccet sarvazabdeSu tatsamam // tena sarvatra dRSTatvAdyatirekasya cAgateH / sarvazabdairazeSArthapratipattiH prasajyate // tasmAdananumAnatvaM zAbde pratyakSavad bhavet / trairUpyarahitatvena tAdRgviSayavarjanAt " // - tattvasaM 0 kA 0 1489 - 1498 pR0 433-435 / syAdvAdara0 pR0 134 dvi0 paM0 7 pR0 135 dvi0 paM0 7 / 1 tatra "gopiNDe" asau " gozabdaH " - bR0 la0 Ti0 / 2-ratvena go- bR0 / gamakabhAvena, Ahokhit vAcyavAcakabhAvena ? pakSadvaye dUSaNamuktam" - bR0 la0 Ti0 / 5 gozabdo gavArthagozabdaH gavArthagozabdatvAt bha0 mAM0 / 3 " yataH gozabdavattvaM gamya4 sAdhye'nva - vA0 bA0 / Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 439 pakSadharmatA dRSTAntAbhAvAt dRSTAntadAntikabhede caanumaanprvRtteH| na ca zAbdaM svabhAvaliGgajamanumAnam zabdasyArthasvabhAvatvAsiddheH AkArabhedAt pratiniyatakaraNagrAhyatvAt vAcakasvabhAvatvAzca tasya / nApi kAryaliGgajam arthAbhAve'pIcchAtaH shbdsyotptteH| na ca na bAhyArthaviSayatvena zabdasyAnumAnatA saugatairabhyupagamyate api tu vivakSAviSayatveneti vaktavyama, yato yathA na tadarthoM vivakSA tathA zabdaprAmANyapratipAdane'bhihitam na punarucyate / [parakalpitA varNAnAM nityatAm tatpadAdiprakriyAM ca pradUSyAnekAntadRSTyA zabda-tadarthasambandhayoH __svarUpanirUpaNam ] na ca mImAMsakAbhiprAyeNa varNAnAM vAcakatvam abhivyaktAnabhivyaktapakSadvaye'pi doSAt anabhivyaktAnAM jJAnajanakatve sarvapuruSAn prati sarve sarvadA jJAnajanakAH syaH kenacita pratyAsatti -viprakarSAbhAvAt abhivyaktAnAM jJAnajanakatve ekavarNA''varaNApAye sarveSAMsamAnadezatvenA'bhivya-10 tatvAt yugapat sarvazrutiprasaktirityuktaM prAka / indriyasaMskArapakSe'pi pUrvapratipAditameva dUSaNamanusatavyam / kiJca, yadyanavagatasambandhA varNA arthapratyAyakAstadA nAlikeradvIpavAsino'pyupalabhyamAnA arthAvagatiM viddhyuH| athAvagatasambandhAH tathAsati padasya smArakatvameva syAt na vAcakatvam tathA cAnadhigatArthAdhigamahetutvAbhAvAt na pramANatA bhavet / taduktam "padaM tvabhyadhikAbhAvAt sArakAnna viziSyate / athAdhikyaM bhavet "kizcit sa padasya na gocaraH" // [zlo0 vA0 zabdapa0 zlo0 107] iti / tanna mImAMsakamatenApi varNAnAM zabdatvam / kathaM tarhi varNAH zabdarUpatAM pratipadyante ? uktamatra parimitasaGkhyAnAM pudgaladravyopAdAnA'parityAgenaiva pariNatAnAmazrAvaNasvabhAvaparityAgA'vAptazrAvaNasvabhAvAnAM viziSTAnukramayuktAnAM varNAnAM vAcakatvAt zabdatvam anyathoktadoSAnativRtteH / 20 vaizeSikaparikalpitapadAdiprakriyA tvnubhvbaadhittvaadyuktaa| na ca niranvayavinAzinAM vijJAnahetutA sambhavatItyasakRt pratipAditam / SaTakSaNAvasthAyitvalakSaNamapyanityatvaM tatparikalpitaM niranvayavinAzapakSe arthakriyAnirvartanAnupayogi tepAm / na ca paTUkSaNAvasthAnamapi sambhavati, prathamakSaNasattAyA dvitIyakSaNasattAnupraveze tatkSaNasattAyA apayuttarakSaNasattAnupravezaparikalpanAyAM kSaNikatvameva ananupraveze'pi parasparaviviktatvAt kSaNasthitInAM tadeva kSaNikatvamiti kutaHSakSaNAvasthAnamekasya 125 akSaNikatve cArthakriyAvirodhaH pratipAdita eveti na padAdiparikalpanA vaizeSikapakSe yuktiyukteti sthitam / nanu bhavatpakSe'pi kramasya varNebhyo vyatireke na varNavizeSaNatvam avyatireke varNA eva kevalAH teca na byastasamastA arthapratipAdakA iti pUrvameva pratipAditamiti na zabdaH kazcidarthapratyAyakaH, asadetat; varNavyatiriktA'vyatiriktasya kramasya prtiptteH| tathAhi-na varNebhyo'rthAntarameva kramaH varNAnuviddhatayA tasya prtiiteH| nApi varNA eva kramaH tadviziSTatayA teSAM prtiptteH| na 30 ca tadvizeSaNatvena pratIyamAnasya kramasyApahnavo yuktisaGgataH varNeSvapi ttprskteH| na ca bhrAntirUpA pratipattiriyam, varNAnAM tadviziSTatayA'bAdhitAdhyakSagocaratayA prasAdhitatvAt arthapratipattikAraNato'numitatvAJca / na cAbhAvaH kasyacid bhAvAdhyavasAyitayA vizeSaNam nApyarthapratipattihetuH na cakramo'pyahetuH tthaatmkvnnebhyo'rthprtiiteH| tato bhinnAbhinnAnupUrvIviziSTA varNA viziSTapariNatimantaH zabdaH sa ca pada-vAkyAdirUpatayA vyavasthitaH tena viziSTAnukramavanti tathAbhUtapariNati-35 mApannAni padAnyeva vAkyamabhyupagantavyam / tadvyatiriktasya tasya padavadanupapadyamAnatvAt / 1 "zabdasya"-bR. l.tti.| 2 naca bA-bhAM0 maa0| 3 "zabdArthaH"-bR. l.tti.| 4 pR0 185 pN01|5 pR. 35 paM0 12 tathA pR0 434 paM0 22 / 6 pR. 36 paM0 4 / 7 na ca vA-mAM. A0 / 8 padamabhyadhi-zlo. vaa0| 1 padAdhikyaM zlo0 vA0 / 10 kiJcit tat padasya zlo. vaa0| 11pR. 136 paM0 13 / 12-kAnAM vAca-bR0 la0 vA. baa0| 13 "vaizeSikANAm" bR0 l.tti.| 14 pR0 431 paM0 17 / 15 "apahava"prasakteH-60 la0 Ti0 / 16 "varNavizeSaNatvena kramapratItiH"-bR0 la. tti.| 17 "kramaviziSTatayA"-bR0 l.tti.| Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeyazca 'kathaM zabdo vastvantaratvAt puruSAdervastuno dharmo yenAsau tasya vyaJjanaparyAyo bhavet' ityuktam tatra nAmanayAbhiprAyAt nAma-nAmavatorabhedAt 'puruSa'zabda eva puruSArthasya vyaJjanaparyAyaH yadvA 'puruSa'iti zabdo vAcako yasyArthagatatadvAcyadharmasyAsau puruSazabdaH sa cAbhidheyapariNAmarUpo vyaJjanaparyAyaH kathaM nArthadharmaH? sa ca vyaJjanaparyAyaH puruSotpatterArabhya A puruSavinAzAd bhavati iti 5janmAdimaraNasamayaparyanta uktaH, tasya tu bAlAdayaH paryAyayogA bahuvikalpAH tasya puruSAbhidheyapariNAmavato bAlakumArAdayastatropalabhyamAnA arthaparyAyA bhvntynntruupaaH| evaM ca puruSo vyaJjanaparyAyeNaikaH bAlAdibhistvarthaparyAyairanekaH // 32 // [puruSasya bhedAbhedaikAntAbhyupagame abhAvarUpatApatyA dUSaNam ] yathA puruSastathA sarva vastvekam anekaM vA sarvasya tathaivopalabdheH anyathAbhyupagame ekAntara10 pamapi tanna bhavediti darzayannAha asthi tti NivviyappaM purisaM jo bhaNai purisakAlammi / so bAlAiviyappaM na lahai tulaM va pAvejA // 33 // iti / 'asti' iti evaM nirvikalpaM niSkrAntAzeSabhedasvarUpaM puruSam ekarUpaM puruSadravyaM yo 15 bravIti puruSakAle puruSotpattikSaNa eva asau bAlAdibhedaM na labhate bAlAdibhedarUpatayA nAsau svayameva vyavasthitiM prApnuyAt / nApi tadrUpatayA aparamasau pazyet / evaM cAbhedarUpameva tat puruSavastu prasajyeta / tulyaM vA prAmuyAt-tadapyabhedarUpaM bAlAditulyatAmeva abhAvarUpatayA prApnuyAt bhedA'pratItAvabhedasyApyapratIterabhAva iti bhaavH| yadvA 'asti' iti evaM nirvikalpam-nircito vikalpo bhedo yasmin puruSadravye tad nirvi2.kalpaM bhedarUpaM puruSaM tatsvarUpalAbhakAle bhaNati asau bAlAdivikalpaM na labheta tulyam iti dvyatulyatAmevAsau prApnuyAt / atrApi pUrvavat tadgrahe tadgrahAd bhedarUpatAyA apyabhAva iti bhAvaH / na caivamevAstviti vaktavyam sarvavyavahArocchedaprasakteriti bhedAbhedarUpameva vastvastu // 33 // [puruSe zabdArtha-paryAyAbhyAM bhedAbhedarUpatvasya vyavasthApanam ] asyaivopasaMhArArthamAha vaMjaNapajAyassa u puriso 'puriso' tti nniccmviyppo| bAlAiviyappaM puNa pAsai se asthapanjAo // 34 // zabdaparyAyeNA'vikalpaH puruSaH bAlAdinA tvarthaparyAyeNa savikalpaH siddha iti gaathaataatpryaarthH| "vyaJjayati vyanakti vA'rthAniti vyaJjanam-zabdaH na punaH zabdanayaH tasya RjusUtrArthanayaviSayatvAt" iti kecit-tasya paryAyaH A janmanomaraNAntaM yAvadabhinnasvarUpapuruSadravyapratipAdakatvam 30 tedvazena tatpratipAdyaM vastusvarUpamatra grAhyam upacArAt evaM ca dvitayamapyetat 'puruSaH puruSaH iti __ abhedarUpatayA na bhidyate-vyaJjanaparyAyamatena puruSavastu sadA avikalpam bhedaM na pratipadyata iti yAvat / bAlAdivikalpaM bAlAdimedaM punastasyaiva pazyati arthaparyAyaH RjusUtrAdya 1pR0 4315013 / 2-cyasya dh-vR0|3diaurnn-bR0 vA. baa0| 4 yathA guruvst-bR0| 5-vsvruu-aa0| 6-zcinoti vi-bhAM* maaN0| 7 "abhedatulyatAm"-bR. la. tti.| 8 "yathA amedarUpatA nAsti tanmate tathA bhedarUpatA'pi na syAt amedAbhAve bhedAvasthAnAbhAvAtU"-bR0 l.tti.| 9 "zabda"vazenavR. la. tti.| 10 purussH-aa0| 11 "puruSavastunaH"-vR0 tti.| 12 arthaprAya: l.| Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 441 rthanayaH / atrApi viSayiNA viSayaH RjusUtrAdyarthanayaviSayaH abhinne puruSarUpe bhedasvarUpo nirdiSTaH upacArAt / evaM cAbhinnaM puruSavastu bhedaM pratipadyata iti yAvat // 34 // [vastuno'nekAntAtmakatve'pyekAntarUpatvaM vadato'pramANatvakhyApanam ] evaM nirvikalpa-savikalpasvarUpe pratipAdye puruSAdivastuni tadviparyayeNa tad vastu pratipAdayan vastusvarUpAnavabodhaM svAtmani khyApayatIti darzanArthamAha saviyappa-NivviyappaM iya purisaM jo bhaNeja aviyappaM / saviyappameva vA NicchaeNa Na sa nicchio samae // 35 // savikalpanirvikalpaM syAtkArapadalAJchitaM puruSadravyaM yaH pratipAdakaH tad vastu yAt avikalpameva savikalpameva vA nizcayena ityavadhAraNena sa yathAvasthitavastupratipAdane prastute anyathAbhUtaM vastutattvaM pratipAdayan na nizcita iti nizcayo nizcitam tad asyAstIti 20 nizcitaH-arzaAditvAt ac-samaye paramArthena vastusattvasya paricchetteti yAvat / tathAhipramANaparicchinnaM tathaivAvisaMvAdi vastu pratipAdayan vastunaH pratipAdaka ityucyate / na ca tathAbhUtaM vastu kenacit kadAcit pratipannam prApyate vA yena tathAbhUtaM tadvacastatra pramANaM bhavet tathA. bhUtavacanAmidhAtA vA tajjJAnaM vA pramANatayA loke vyapadezamAsAdayet // 35 // [saptabhaGgIsvarUpavicAraNA ] parasparAkrAntamedAbhedAtmakasya vastunaH kathaJcit sadasattvamabhidhAya tathA tadabhidhAyakasya vacasaH puruSasyApi tadabhidhAnadvAreNa samyagmithyAvAditvaM pratipAdya adhunA bhAvAbhAvaviSayaM tatraivaikAntAnekAntAtmakamaMzaM pratipAdayato vivakSayA sunaya-durnaya-pramANarUpatAM tatpratipAdakaM vaco yathA anubhavati tathA prapaJcataH pratipAdayitumAha yadvA yathaiva tad vastu vyavasthitaM tathaiva vacanAt pratipAdayato vaktunipuNatvaM bhavati anyathA 20 sAGkhya-bauddha-kaNabhujAmiva abhinna-bhinna-parasparanirapekSobhayavastusvarUpAbhidhAyinAm arhanmatAnusAriNAmapi 'syAdasti' ityAdisaptavikalparUpatAmanApannavarcanaM vaktRNAM syAtkArapadA'lAJchitava. studharma pratipAdayatAmanipuNatA bhavediti prapaJcataH saptavikalpotthAnanimittamupadarzayituM gAthAsamUhamAha atyaMtarabhUehi ya Niyaehi ya dohi samayamAIhiM / 1-traarthn-aa0| 2-Saye'bhi-vA. baa.| 3-yat va-bR0 la. vinaa| 4 aviappaM l.| 5 ava-A0 / at-bR0| an-mAM0 / ana-vA0 bA0 / "arzaAdibhyo'c" // 5 / 2 / 127 / aM0 1933 siddhAntakau0 / "abhrAdibhyaH" / 7 / 2 / 46 / haim0| 6 "ekAntavikalpAdirUpam"-bR0 la. tti.| 7-pyate yena vR0 vA. bA. mAM0 vinaa| 8 yathA y-bR0| 9-canavaktR-bhAM0 maa0|-cn ktR-vA. bA0 / 1. zrIbhagavatIsUtre saptabhaGgayA bIjabhUtavAkyatrayamevamupalabhyateH pra.-"se nUrNa bhaMte ! atthittaM atthitte pariNamai, natthittaM natthitte pariNamada? u0-haMtA, goyamA ! jAva prinnmii| ityAdi-bhagavatI0 za. 1 u03 pR. 55 / praznasUtrAMka 32 / pra.-"AyA bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI annA rayaNappabhA puDhavI ? u.-goyamA! rayaNappabhA siya AyA, siya noAyA, siya avattavvaM AyA ti ya no AyA ti y"| ityAdibhagavatI0 za0 12 u0 10 pR0 592 dvi0-594 dvi0 sUtrAMka 469 / ayaM ca bhagavatIsUtragatollekhaH nayacakre'pi jJApakatvena itthaM varNitaH "bhAvaH paryavaH pravezaH samantAt avaH paryavaH iti 'pari'zabda(bdaH) samantAdartha(rthaH) 'ava'zabdaH prveshaarthH| tad vastuto darzayati-samantAt pravizati ekatAm anyatAm ubhayatAm anubhayatAM ca yo'rthaH sa paryavaHxxx paryave Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 prathame kANDevayaNavisesAIyaM vvamavattavvayaM paDai // 36 // asyAstAtparyArthaH-arthAntarabhUtaH paTAdiH nijo ghaTaH tAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM sadasattvaM ghaTavastunaH prathama-dvitIyabhaGganimittaM pradhAna-guNabhAvena bhavatIti prathama-dvitIyau bhaGgau 1-2 / yadA tu dvAbhyAmapi yugapat tad vastu abhidhAtumabhISTaM bhavati tadA avaktavyabhaGgakanimittam tathAbhUtasya 5vastuno'bhAvAt pratipAdakavacanAtItatvAt tUMtIyabhaGgasadbhAvaH vacanasya vA tathAbhUtasyAbhAvAd avaktavyaM vastu 3 / AstikaH paryavAstikaH iti mUlasaMjJA asya nayasya zabdasya (3) kimetAH khamanISikA ucyante uta asta (stya)sya upanibandhanam AkarSam (ASam ) apIti / astItyucyate, upanibandhanamasya tadubhayaH sa AdiSTaH ityAdi / "imA NaM bhaMte ! rayaNappabhA puDhavI AtA noAtA ?' iti pRSTe bhagavadvacanam -'goyamA ! appaNo AdiDhe AyA, parassa AdiDhe noAyA, tadubhayassa AdiDhe avattavyaM AtA ti ya NoAtA ti ya'" iti / evam avaktavyatvam AtmA'. nAtmaparyAyAbhyAmAdeze'tra jJApakanibandhanamucyate iti| niyamabhaGgo navamo'raH zrImallavAdipraNItanayacakrasya TIkAyAM nyAyAgamAnusAriNyAM siMhasUrigaNivAdikSamAzramaNahabdhAyAM smaaptH"|-nyckrli. ko0 pR0 929 paM0 3-14 / anuyoga. pR0 55 dvi0 sUtrAMka 76 / 1-sAiya la. vinaa| 2 prameyara0 ko0 pR0 12-pR. 20 saptabhaGgIsthApanam / 31 'syAd asti' / 2 'syAnnAsti' 3 'syAd avaktavyaH' 4 'syAd astinAsti' ityevaM bhaGgakramaH atra mUle TIkAyAM cAsti / evameva ca tatkramaH tattvArthasUtrabhASye, vizeSAvazyakabhASye, digambarIyapravacanasAre'pi dRzyate / tathAhi "utpannAstikasya utpannaM vA, utpanne vA, utpannAni vA, sat" / "anutpannaM vA, anutpanne vA, anutpannAni vA ast"| "arpite anupanIte na vAcyam-saditi asaditi vA"-tattvArthasU0 bhA0 a05 sU0 31 pR. 406 paM0 20 tathA pR0 410 paM0 29 / "sabbhAvA'sabbhAvobhayappio sprpjobhyo| kuMbhA'kuMbha'vattavvobhayarUvAimeo so" // -vizeSAva. bhA0 gA02232 pR. 910 / "asthi tti ya Natthi tti ya havadi avattavvamidi puNo davvaM / pajjAeNa du keNa vi tadubhayamAdiTThamaNNaM vA" // 23 // -pravacanasA0 pR0 161 / pravacanasAraTIkAyAmapi tathaivAsti / "ayaM ca (syAd avaktavyameva) bhagaH kaizcit ('sthAdastyeva syAnnAstyeva' iti) tRtIyabhajasthAne paThyate / tRtIyazca etasya sthAne"-ratnAkarAva. catu. pari. sU. 18 pR. 62 paM0 26 // 1 'syAd asti' 2 'syAnnAsti' 3 'syAd astinAsti' 4 'syAd avaktavyaH' ityevaM tRtIya-caturthabhaGgayoH sthAnavyatyayaH zvetAmbarIyapramANanayatattvAlokAlaMkAra-ratnAkarAvatArikA-sthAdvAdamajarI-nayopadezeSu digambarIyapanAstikAya-AptamImAMsA-tattvArtharAjavArtika-tattvArthazlokavArtika-saptabhaGgItaraGgiNISu ca vartate / tathAhi 1 "syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhnggH"| 2 "syAnnAstyeva sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH" / 3 "syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhi-niSedhakalpanayA tRtiiyH"| 4 "syAdavaktavyameveti yugapad vidhiniSedhakalpanayA caturthaH" / -pramANanayata. catu0 pari0 sU0 17-18 / ratnAkarAva0 catu0 pari0 sU0 17-18 pR062 / syAdvAdamaJja.pR. 18950 8 A0 / nayopa0 pR. 12 dvi0 pN09| "siya atthi Natthi uhayaM avvattavvaM puNo ya tattidayaM / davvaM khu sattabhaMgaM AdesavaseNa saMbhavadi" // 14 // -paJcAstikA" pR0 30 / pravacanasAra-paJcAstikAyayoH samAnakartRkatAyAmapi pravacanasAre pUrvoktaH kramaH paJcAstikAye tu tato bhinnaH krmH| "kathaMcit te sadeveSTaM kathaMcidasadeva tat / tathobhayamavAcyaM ca nayayogAnna sarvathA" // 14 // -AptamImAM0 pR. 12 // Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 443 [mUlabhaGgatrayaM vivecya tatsamarthakAnAM SoDazAnAmapekSAbhedAnAM vyAvarNanam ] tathAhi-asattvopasarjanasattvapratipAdane prathamo bhnggH| tadviparyayeNa tatpratipAdane dvitIyaH / dvayostu dharmayoH prAdhAnyena guNabhAvena vA pratipAdane na kiJcid vacaH samartham yato na tAvat samA. savacanaM tatpratipAdakam nApi vAkyaM sambhavati / samAsapar3he tAvanna bahuvrIhiratra samarthaH tasyAnyapadArthapradhAnatvAt atra cobhayapradhAnatvAt / avyayIbhAvo'pi nAtra pravartate tasyAtrArtha'sambhavAt / 5 dvandvasamAse tu yadyapyubhayapadaprAdhAnyam tathApi dravyavRttistAvanna prakRtArthapratipAdakaH guNavRttirapi dravyAzritaguNapratipAdakaH dravyamantareNa guNAnAM tiSThatyAdikriyAdhAratvAsambhavAt tasyA dravyAzrita. tvAnna pradhAnabhUtayorguNayoH pratipAdyatvam / tatpuruSo'pi nAtra vipaye pravarttate tasyApyuttarapadArthapra. dhAnatvAt / nApi dviguH sakhyAvAcipUrvapadatvAt tasya / karmadhArayo'pi na, gunnaadhaardrvyvissytvaat| na ca samAsAntarasadbhAvaH yena yugapad guNadvayaM pradhAnabhAvena samAsapadavAcyaM syAt ata eva na10 vAkyamapi tathAbhUtaguNadvayapratipAdakaM sambhavati tasya vRttyabhinnArthatvAt / na ca kevalaM padam vAkyaM vA lokaprasiddham nasyApi parasparApekSadravyAdiviSayatayA tathAbhUtArthapratipAdakatvAyogAt / na ca "tau sat" [ 3 / 2 / 127 / siddhAntakau0 aM0 3106] iti zata-zAnayoriva saGketitakapadavAcyatvam vikalpaprabhavazabdavAcyatvaprasakteH / vikalpAnAM ca yugapadapravRtta.kadA tayostadvAcyatAsambhavaH / na ca nijArthAntaraikAntAbhyupagame'pyarthasya vAcyatA, tathAbhUtasya tasyAtyantA'sattvAt-15 sarvathA sattve'nyato'vyAvRttatvAt mahAsAmAnyavad ghttaarthtvaanuppttH| arthAntaratve pararUpAdiva svarUpAdapi vyAvRttaH kharaviSANavada asattvAdavAcyataiva / na ca ghaTatve ghaTazabdapravRttinimitta vidhirUpe siddhe'sambaddha eva tatra paTAdyarthapratiSedha iti vAcyam paTAdestatrAbhAvAbhAve ghaTazabdapravRttinimittasya ghtttvsyaivaa'siddheH| zabdAnAM cArthajJApakatvaM na kArakatvamiti tathAbhUtArthaprakAzanaM tathAbhUtenaiva zabdena vidheyamiti nAsambaddhastatra pttaadyrthprtissedhH| athavA 'sarva sarvAtmakam' iti 20 sAMkhyamatavyavacchedArtha tatpratiSedho vidhIyate tatra tasya pratItyabhAvAt 1 / ____ yA nAma-sthApanA-dravya-bhAvabhinneSu vidhitsitA'vidhitsitaprakAreNa prathama-dvitIyau bhanau / tatprakArAbhyAM yugapad avAcyam tathAbhidheyapariNAmarahitatvAt tasya yato yadi avidhitsitarUpeNApi ghaTaH syAt pratiniyatanAmAdimedavyavahArAbhAvaprasaktiH tathA ca vidhitsitasyApi nAramalAma iti sarvAbhAva eva bhavet / tathA yadi vidhitsitaprakAreNApyaghaTaH syAt tadA tannibandhanavyavahAro-25 cchedaprasaktireva / ekapakSAbhyupagame'pi taditarAbhAve tasyApyabhAva iti avAcyaH 2 / 1 'syAd ghaTaH' 2 'syAd aghaTaH' 3 'syAd ghaTazca aghaTazca' 4 'syAd avaktavyaH' -1-6 tattvArtharAjavA0 pR. 24 vA0 5 / 1 "syAdastyevAkhilaM yadvat kharUpAdicatuSTayAt" // 49 // 2 "syAnAstyeva viparyAsAditi kazciniSedhane / 3 syAd dvaitameva tddvaitaaditystitv-nissedhyoH||50|| 4 krameNa yogapadyAdvA syAdavaktavyameva tat" // 51 // -1-6 tattvArthazlo0 vA. pR. 128 / 1 "syAdastyeva ghttH| 2 syAnAstyeva ghttH| 3 syAdasti nAsti ca ghttH| 4 syAdavaktavya eva" / -saptabhaGgIta. pR. 2602 1 zAstravA0 syAdvAdaka. pR0 25. pra. paM0 7-11 / 2 tasyAvRttAbhi-vA0 bA0 / 3 syaaprssbhmaaN0| 4-navoriva 60 la0 vA. baa0| 5 na caani-vR0| 6 atratyAH sattvAsattvA'vaktavyatvasamarthanaparA dazApekSAprakArAH tattvArtharAjavArtike dRzyante-1.6vA055, paM0 21-pR. 25 paM0 18 / ta eva ca daza prakArAH prameyaratnakoze samuddhRtAH-pR0 550 23-pR. 85010 / zAstravArtAsamuccayaTIkAyAmatratyAH sarve'pi tathaiva parigRhItAH- pR0 250 dvi. paM. 14-pR. 252 dvi. paM. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDe - athavA svIkRta pratiniyataprakAre tatraiva nAmAdike yaH saMsthAnAdiH tatsvarUpeNa ghaTaH itareNa cAghaTaiti prathama-dvitIyau, tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakteravAcyaH / vivakSitasaMsthAnAdineva yadItareNApi ghaTaH syAd ekasya sarvaghaTAtmakatvaprasaktiH atha vivakSitenApyaghaTaH paTAdAviva ghaTArthinastatrApyapravRttiprasaktiH / ekAntAbhyupagame'pi tathAbhUtasya pramANAviSayatvato'sattvAdavAcyaH 3 / 5 va svIkRta pratiniyana saMsthAnAdo madhyAvasthA nijaM rUpam kuzUla-kapAlAdilakSaNe pUrvotta rAvasthe arthAntararUpam tAbhyAM sadasattvaM prathama-dvitIyau / yugapat tAbhyAmabhidhAtumasAmarthyAd avAcyalakSaNastRtIyo bhaGgaH / tathAhi - madhyAvasthAvaditarAvasthAbhyAmapi yadi ghaTaH syAt tasya anAdyanantatvaprasaktiH atha madhyAvasthArUpeNApyaghaTaH sarvadA ghaTAbhAvaprasaktiH / ekAntarUpatve'pyayameva prasaGga ityasattvAdeva avAcyaH 4 | 444 10 'athavA tasminneva madhyAvasthAsvarUpe varttamAnA'varttamAnakSaNarUpatayA sadasattvAt prathama-dvitIyabhaGgau / tAbhyAM yugapadabhidhAtumazakteravAcyalakSaNastRtIyaH / tathAhi - yadi varttamAnakSaNavat pUrvottarakSaNayorapi ghaTaH syAt varttamAnakSaNamAtramevAsau jAtaH pUrvottarayorvarttamAnatAprApteH / na ca varttamAnakSaNamAtramapi pUrvottarApekSasya tadabhAve abhAvAt / athAtItAnAgatakSaNavad varttamAnakSaNarUpatayA apyaghaTaH evaMsati sarvadA tasyAbhAvaprasaktiH, ekAntapakSe'pyayameva doSa ityabhAvAdeva avAcyaH 5 / yadvA kSaNapariNatirUpe ghaTe locanajapratipattiviSayatvAviSayatvAbhyAM nijArthAntarabhUtAbhyAM sadasatvAt prathama-dvitIyau bhaGgau / tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / tathAhi - locaneja pratipattiviSayatveneva yadIndriyAntarajapratipattiviSayatvenApi ghaTaH syAt indriyAntarakalpanAvaiyarthyaprasaktiH indri yasaGkaraprasaktizca / athendriyAntarajapratipattiviSayatveneva cakSurjapratipattiviSayatvenApi na ghaTastarhi tasyArUpatvaprasaktiH ekAntavAde'pi taditarAbhAve tasyApyabhAvAdavAcya eva 6 / athavA locanajapratipattiviSaye tasminneva ghaTe 'ghaTa' zabdavAcyatA nijaM rUpam 'kuTa' zabdAbhidheyatvamarthAntarabhUtaM rUpam tAbhyAM sadasattvAt prathama- dvitIyau / yugapat tAbhyAmabhidhAtumiSTo'vAcyaH / yadi hi 'ghaTa' zabdavAcyatveneva 'kuTa' zabdavAcyatvenApi ghaTaH syAt tarhi trijagata ekazabdavAcyatAprasaktiH ghaTasya vA'zeSapaTAdizabdavAcyatvaprasaktiriti ghaTazabdavAcyatvapratipattau samastatadvAcakazabdapratipattiprasaGgazca / tathA ghaTazabdenApi yadyavAcyaH syAt ghaTazabdoccAraNavaiyarthyaprasaktiH / 25 ekAntAbhyupagame'pi ghaTasyaivAsattvAt saGketadvAreNApi na tadvAcakaH kazcit zabda ityavAcya eva 7 / athavA ghaTazabdAbhidheye tatraiva ghaTe heyopAdeyAntaraGga bahiraGgopayogAnupayogarUpatayA sadasattvAt prthm-dvitiiyau| tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / yadi hi heyavahiraGgAnarthakriyAkAryasannihita rUpeNAtyarthakriyAkSamAdirUpeNeva ghaTaH syAt paTAdInAmapi ghaTatvaprasaktiH tadvad yadyupAdeyasannihitAdirUpeNApyaghaTaH syAt antaraGgasya vaktu zrotRgata hetuphalabhUta ghaTAkArAva bodha kavikalpopayogasyApyabhAve 30 ghaTasyApyabhAvaprasaGga ityavAcyaH / ekAntAbhyupagame'pyayameva prasaGga ityavAcyaH 8 / tatraivopayoge'bhimatArthAvabodhakatvAnabhimatArthAnavabodhakatvataH sadasatvAt prathamadvitIyau | tAbhyAM yugapadAdiSTo'vAcyaH / vivakSitArthapratipAdakatvene vetareNApi yadi ghaTaH syAt pratiniyatopayogAbhAvaH tathAbhyupagame viviktarUpopayoga pratipattirna bhavet / tadupayogarUpeNApi yadyaghaTo bhavet tadA sarvAbhAvaH avizeSaprasaGgo vA / na caivam tathA'pratIteH / ekAntapakSe'pyayameva 35 prasaGga ityavAcyaH 9 / athavA 15 20 athavA satvam asatkhaM vA arthAntarabhUtam nijaM ghaTatvam tAbhyAM prathama-dvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdiSTo ghaTo'vaktavyo bhavati / tathAhi - yadi sattvamanUdya ghaTatvaM vidhIyate tadA sattvasya ghaTatvena vyApterghaTasya sarvagatatvaprasaGgaH tathAbhyupagame pratibhAsabAdhA vyavahAravilopazca / tathA asa manUdya yadi ghaTatvaM vidhIyate tarhi prAgabhAvAdezcaturvidhasyApi ghaTena vyApterghaTatvaprasaGgaH / atha 40 ghaTatvamanUdya sadasattve vidhIyete tadA ghaTatvaM yat tadeva sadasattve iti ghaTamAtraM sadasattve prasajyete tathA ca paTAdInAM prAgabhAvAdInAM cAbhAvaprasaktiriti prAktananyAyena vizeSaNavizeSyalopAt 'san ghaTaH' ityevamavaktavyaH 'asan ghaTaH' ityevamapyavaktavyaH / na caitatta ( caikAnta ) to'vAcyaH anekAntapakSe tu kathaJcidavAcya iti na kazcid doSaH 10 / 1 kusUla bR0 vA0 bA0 / 2 " tAbhyAM sadasattvAt " - zAstravAH 3-na pra-mAM0 / 4 " ghaTatvena " - zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 252 pra0 paM0 2 / syAdvAdaka0 pR0 251 pra0 paM0 8 | 5-nAM vA bhA-vR0 la0 mAM0 vinA Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| yadvA vyaJjanaparyAyo'rthAntarabhUtaH tadatadviSayatvAt tasya, ghaTArthaparyAyastvanyatrAvRttenijaH tAbhyAM prathama-dvitIyau, abhedena tAbhyAM nirdeze'vaktavyaH / yato'trApi yadi vyaJjanamanUdya ghaTArthaparyAyavidhiH tadA tasyAzeSaghaTAtmakatAprasaktiriti bhedanibandhanatadvyavahAravilopaH / athArthaparyAyamanadya vyaJjanaparyAyavidhiH tatrApi kAryakAraNavyatirekAbhAvaprasaktiH siddhavizeSAnuvAdena ghaTatvasAmAnyasya vidhAne tasyA'kAryatvAt / evaM ca ghttsyaabhaavaadvaacyH| anekAntapakSe tu yugapadabhidhA-5 tumazakyatvAt kathaJcidavAcyaH siddhaH 11 / yadvA sattvamarthAntarabhUtam tasya vizeSavadekatvAdananvayirUpatA ata eva na tadvAcyamantyavizeSavat antyavizeSastu nijaH so'pyavAcyo'nanvayAt pratyekAvaktavyAbhyAM tAbhyAmAdiyo ghtto'vktvyH| anekAntapakSe tu kathaJcidavaktavyaH 12 / athavA 'saMdrutarUpAH sattvAdayo ghaTaH' ityatra darzane arthAntarabhUtAH sattvAdayaH, nija saMdrutarUpam 10 tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH yataH sadrutarUpasya sattvarajastamassu sattve satvarajastamasAmabhAvaprasaktiH teSAM parasparavailakSaNyenaiva sattvAditvAt sandrutarUpatve ca vailakSaNyAbhAvAdabhAva iti vishessyaabhaavaadvaacyH| asattve tvstkaaryotpaadprsnggH| na caitadabhyupagamyate abhyupagame'pi vizeSaNAbhAvAdavAcyaH 13 / ___ athavA rUpAdayo'rthAntarabhUtAH asaMdrutarUpatvaM nijam taabhyaamaadisstto'vktvyH| yathAhi-arUpA-15 divyAvRttA rUpAdayasta / evaM ca rUpAdInAM ghaTatA'vAcyA arUpAditvAd ghaTasya / nahi parasparavilakSaNabuddhigrAhyA rUpAdaya ekAnekAtmakapratyayagrAhyA'rUpAdirUpaghaTatAM pratipadyanta iti vishessylopaadvaacyH| athApyarUpAdirUpA rUpAdayaH; nanvevamapi rUpAdaya eva na bhavantIti teSAmabhAve ke'saMdrutarUpatayA vizeSyA yenAsaMdrutarUpA rUpAdayo ghaTo bhavet ityevamapyavAcyaH anekAntavAde ca kthnycidvaacyH14| yadi vA rUpAdayo'rthAntarabhUtAH maMtubartho nijaH tAbhyAmAdiSTo ghaTo'vaktavyaH rUpAdyAtmakaikAkArAvabhAsapratyaya viSayavyatirekeNAparasambandhAnavagatervizeSyAbhAvAt 'rUpAdimAn ghaTaH' ityvaacyH| na caikAkArapratibhAsagrAhyavyatirekeNApararUpAdipratibhAsa iti vishessnnaabhaavaadpyvaacyH| anekAnte tu kathaJcidavAcyaH 15 / ___ athavA bAhyo'rthAntarabhUtaH upayogastu nijaH tAbhyAmAdiSTo'vaktavyaH / tathAhi-ya upayogaH sa 25 ghaTa iti yadyucyeta tarjupayogamAtrakameva ghaTa iti sarvopayogasya ghaTatvaprasaktiriti pratiniyatasvarUpAbhAvAdavAcyaH / atha yo ghaTaH sa upayoga ityucyeta tathApyupayogasyArthatvaprasaktirityupayogAbhAve ghaTasyApyabhAvaH tatazca kathaM nAvAcyaH? 16 / / "ete ca trayo bhaGgA guNa-pradhAnabhAvena sakaladharmAtmakaikavastupratipAdakAH svayaM tathAbhUtAH santo niravayavapratipattidvAreNa sakalAdezAH vakSyamANAstu catvAraH sAvayavapratipatidvAreNAzeSa-3. dharmAkAntaM vastu pratipAdayanto'pi vikalAdezAH" iti kecit pratipannAH / vAkyaM ca sarvamekAnekAtmakaM sat svAbhidheyamapi tathAbhUtamavabodhayati yato na tAvanniravayavena vAkyena vastusvarUpAbhidhAnaM sambhavati anantadharmAkrAntakAtmakatvAd vastunaH niravayavavAkyasya tvekasvabhAvavastuviSayatvAt tathAbhUtasya ca vastuno'sambhavAt na niravayavasya tasya vAkyamabhidhAyakam / nApi sAvayavaM vAkyaM vastvabhidhAyakaM sambhavati vastuna ekAtmakatvAt / na ca vastuno vyatiriktAstadaMzAH,35 tadvyatirekeNa teSAmapratIteH-ekasvarUpavyAptAnekAMzapratibhAsAt / na ca tad ekAtmakameva anekAMzAnuraktasyaiva ekAtmanaH pratibhAsAt ato vastuna ekAnekasvabhAvatvAt tathAbhUtavastvabhidhAyakAH 20 1 "ghaTo'rthaparyAyaH"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR0 252 pra. pN06| 2 "sattvA'ntyavizeSAbhyAm"-bR. la. tti0|3 saMbhUtarU-vA0 bA0 / 4 "yato rUpAdi-" zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 252 dvi0 paM0 2|5-cyaa rUpAdivA0 baa0| 6-rUpatvAdi-bR0 vinaa| -grAhyarU-vA. baa0| 8 manuvajoM vA. baa0| 9-tmakaikArAbR0 mAM0 |-tmkekaaraa-bhaaN0 |-mkaukaaraa-aa0 / 10-pararUpasamba-A0 hA0 vi0 / "apararUpasambandhyanavagatevizeSyAbhAvAd na rUpAdimAn"-zAstravA0 syAdvAdaka0 pR. 252 dvi. paM0 6 / 11-bhAve s-aa| 12-dvAreNa she-bR0|| 57 sa0 ta0 Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDezabdA api tathAbhUtA eva naikAntataH sAvayavA ubhayakAntarUpA vaa| tatra vivakSAkRtapradhAnabhAvasadAdyekadharmAtmakasyApekSitAparAzeSadharmakroDIkRtasya vAkyArthasya syAtkArapadalAJchitavAkyAt pratIteH syAdasti ghaTaH 1 syAnnAsti ghaTaH 2 syAdavaktavyo ghaTaH 3 ityete trayo bhaGgAH sklaadeshaaH| vivakSAviracitadvitridharmAnuraktasya syAtkArapadasaMsUcitasakaladharmakhabhAvasya dharmiNo vAkyArtharUpasya 5pratipattezcatvAro vakSyamANakA vikalAdezAH-syAdasti ca nAsti ghaTa iti prathamo viklaadeshH| syAdasti cAvaktavyazca ghaTa iti dvitIyaH 2 / syAt nAsti cA'vaktavyazca ghaTa iti tRtIyaH 3 / syAdasti ca nAsti cAvaktavyazca ghaTa iti caturthaH 4|et eva sapta bhaGgAH syAtpadalAJchanavirahiNo'vadhA raNaikasvabhAvA viSayAbhAvato durnayA bhavanti / dharmAntaropAdAnapratiSedhAkaraNAt svArthamAtrapratipA danaprayaNA ete eva sunayarUpatAmAsAdayanti / syAtpadalAJchanavivakSitakadharmAvadhAraNavazAd vA 10 sunayAH sahavyAderekadezasya vyavahAranibandhanatvena vivakSitatvAt dharmAntarasya cAniSiddhatvAt / ataH 'syAdasti' ityAdi pramANam 'astyeva' ityAdi durnayaH 'asti' ityAdikaH sunayo nainu (na tu) saMvyavahA. rAGgam 'syAdastyeva' ityAdistu naya eva vyavahArakAraNaM svaparAvyAvRttavastuviSayapravartakavAkyasya vyavahArakAraNatvAt anyathA tadyogAt // 36 // [caturthabhaGganirUpaNam ] 15 evaM niravayavavAkyasvarUpaM bhaGgakatrayaM pratipAdya sAvayavavAkyarUpacaturthabhaGgaka pratipAdayitumAha aha deso sabhIve deso'sambhAvapajave nniyo|| taM daviyamatthi Natthi ya AesavisesiyaM jamhA // 37 // atha iti yadA dezo vastuno'vayavaH sadbhAve'stitve niyataH 'sannevAyam' ityevaM nizcitaH aparazca dezo'sadbhAvaparyAye-nAstitva eva-niyataH-'asannevAyam' ityavagataH avayavebhyo. 20 'vayavinaH kathaJcidabhedAd avayavadharmestasyApi tathAvyapadezaH yathA 'kuNTho devadattaH' iti / tato'vayavasattvAsattvAbhyAmavayavI api sadasan sambhavati / tataH tad dravyamasti ca nAsti ceti bhavatyubhayapradhAnAvayavabhAgena vizeSitaM yasmAt / tathAhi-yad avayavena viziSTadharmeNa Adizyate tad asti ca nAsti ca bhavati / tathA, svadravya-kSetra-kAla-bhAvairvibhakto ghaTaH svadravyAdirUpeNAsti paradravyAdirUpeNa ca sa eva nAsti / tathA ca puruSAdi vastu vivakSitaparyAyeNa bAlAdinA 25 pariNatam kumArAdinA cApariNatamityAdiSTamiti yojyam // 37 // [paJcamabhaGgapradarzanam ] pUrvabhaGgakapradarzitanyAyena paJcamabhaGgakapradarzanAyAha sambhAve AiTo deso deso ya ubhayahA jassa / taM asthi avattavvaM ca hoi daviaM viyappavasA // 38 // 30 sadbhAve'stitve yasya ghaTAderdharmiNo dazo dharma AdiSTo'vaktavyAnuviddhasvabhAve anyathA tadasattvAt / na hyaparadharmApravibhaktatAmantareNa vivakSitadharmAstitvamasya sambhavati kharaviSANAderiva / tasyaivAparo deza ubhayathA astitvanAstitvaprakArAbhyAmekadaiva vivakSito'stitvAnuviddha evAvaktavyasvabhAvaH anyathA tadasattvaprasakteH na hyastitvAbhAve ubhayAvibhaktatA zazazRGgAderiva tasya sambhavinI, prathama-tRtIyakevalabhaGgavyudAsastathAvivakSAvazAdatra kRto draSTavyaH tatra prathama-tRtI 1-kyaarthvruup-aa0| 2-bhAvAt du-A0 / 3 na tu vR0 saM0 / 4-tyAdisuna-bR0 vA. vinA |syaadin-bhaaN0| 5-raNa sva-bR* * vinaa0| 6-bbhAvo bu. l.| -dbhAva eva pa-bR0 vA0 bA0 maa0| 8 pazcamamaGgapra-vR. la. vA. bA. vinaa| 9-iddho l0| 10 avvatta-bR0 la0 / avattayaM ca mA.bA.. Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nymiimaaNsaa| 447 yayorbhaGgakayoH parasparAvizeSaNabhUtayoH pratipAdyenAdhigantumiSTatvAt pratipAdakenApi tathaiva vivakSitatvAt atra tu tadviparyayAt anantadharmAtmakasya dharmiNaH pratipAdyAnurodhena tathAbhUtadharmAkAntatvena vaktumiSTatvAt tad dravyamasti ca avaktavyaM ca bhavati taddharmavikalpanavazAt dharmayostathApariNatayostathAvyapadeze dharmyapi tedvAreNa tathaiva vyapadizyate // 38 // [SaSThabhaGgapradarzanam] SaSThabhaGga darzayitumAha AiTTho'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jassa / taM Natthi avattavvaM ca hoi daviyaM viyappavasA // 39 // yasya vastuno dezo'sattve nizcitaH 'asannevAyam' ityavaktavyAviddhaH aparazvAsadanuviddha ubhayathA 'sannasaMzca' ityevaM yugapanizcitastadA tad dravyaM nAsti ca avaktavyaM ca bhavati 10 vikalpavazAt tadyapadezyAvayavavazAt dravyamapi tdypdeshmaasaadyti| kevaladvitIyatRtIyabhaGgakavyudAsena SaSThabhaGgaH pradarzitaH // 39 // [saptamabhaGgaprakAzanam ] saptamapradarzanAyAha sabbhAvA'sabbhAve deso deso ya ubhayahA jss| taM asthi Natthi avattavvayaM ca daviyaM viyappavasA // 40 // yasya dezino dezo'vayavaH dezo dharmo vA sadbhAva niyato nizcitaH aparastu asadbhAve asatve tRtIyastu ubhayathA ityevaM dezAnAM sadasavaktavyavyapadezAt tad api dravyamasti ca nAsti cAvaktavyaM ca bhavati vikalpavazAt tathAbhUtavizeSaNAdhyAsitasya dravyasyAnena prtipaadnaadrbhnggvyudaasH| ete ca paraspararUpApekSayA saptabhaGgayAtmakAH pratyekaM svArtha pratipAdayanti 20 nAnyatheti pratyekaM tatsamudAyo vA saptabhaGgAtmakaH pratipAdyamapi tathAbhUtaM darzayatIti vyavasthitam / / ___atra cAdyabhaGgakastridhA, dvitIyo'pi vidhaiva, tRtIyo dazadhA, caturtho'pi dazadhaiva, paJcamAdayastu triMzadadhikazataparimANAH pratyekaM shriimnmllvaadiprbhRtibhirdrshitaaH| punazca SaDviMzatyadhikacaturdazazataparimANAsta eva ca yAdisaMyogakalpanayA koTIzo bhavantItyabhihitaM taireva / atra tu granthavistarabhayAt tathA na pradarzitAstata pvaavdhaaryaaH| 25 athAnantadharmAtmake vastuni tatpratipAdakavacanasya saptadhA kalpane aSTamavacanavikalpaparikalpanamapi kiM na kriyata iti na vaktavyam tatparikalpananimittAbhAvAt / tathAhi-na tAvat sAvayavAsmakamanyonyanimittakaM tat parikalpayituM yuktam caturthAdivacanavikalpeSu tsyaantrbhaavprsktH| nApi niravayavAtmakamanyonyanimittakaM tat parikalpanAmahati prthmaadishvntrbhaavprskteH| na ca gatyantaramastIti nASTamabhaGgaparikalpanA yuktaa| kiJca, asI krameNa vA taddharmadvayaM pratipAdayet,30 yogapadyena vA? prathamapakSe guNapradhAnabhAvena tatpratipAdane prathamadvitIyayorantarbhAvaH pradhAnabhAvena tatpratipAdane caturthe / yogapadyena tatpratipAdane tRtIye, bhaGgakasaMyogakalpanayA bhaGgAntarakalpanAyAM prathamadvitIyabhaGgakasaMyoge caturthabhaGgaka eva prasajyate, prathamatRtIyasaMyogAt paJcamaprasaktiH, dvitIyatRtIyasaMyogAt SaSThaprasaktiH, prathadvitIyatRtIyasaMyogAt saptamaH, prathamacaturthAdisaMyogakalpanAyAM punaruktadoSaH / tasmAnna kazcidaSTamabhaGgasambhava ityuktanyAyAt vastupratipAdane saptavidha eva 35 vcnmaargH||40|| 1 "dharma" dvAreNa-bR0 l.tti.| 2 "na hi aparadharma-ityAdibhAvanA atrApi kAryA-" bR. l.tti.| sA ca pR0 446 paM0 31 / 3-mabhaGgapra-A0 / 4 "prathama-dvitIya-tRtIya"bhaGgabyudAsaH-bR0 la. tti.| 5 saptabhaGgA-vA. baa0|6-kmprN nimittaM tat pari-bR0 la* vA0 baa0| Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 prathame kANDe[saptAnAM bhaGgAnAmarthanaye zabdanaye ca yathAsaMbhavaM vibhajanam] anyonyAparityAgavyavasthitasvarUpavAkyanayAnAM zuddhyazuddhivibhAgena saMgrahAdivyapadezamAsA. dayatAM dravyArthikaparyAyArthikanayAveva mUlAdhAra iti pradarzanArthamAha evaM sattaviyappo vayaNapaho hoi atypjjaae| vaMjaNapajAe uNa saviyappo Nivviyappo ya // 41 // evaM ityanantaroktaprakAreNa saptavikalpaH saptabhedaH vacanamArgo vacanapathaH bhavatyarthaparyAye arthanaye saMgraha-vyavahAra-RjumUtralakSaNe saptApyanantaroktA bhaGgakA bhavanti / tatra prathamaH saMgrahe sAmAnyagrAhiNi, 'nAsti' ityayaM tu vyavahAre vizeSagrA hiNi, RjumUtra tRtIyaH, caturthaH saMgraha-vyavahArayoH, paJcamaH saMgraha RjutrayoH, paSTo vyavahAra RjumRtrayoH, saptamaH saMgraha-vyavahAra-RjusUtreSu / 10vyaJjanapoye zabdanaye savikalpaH prathame paryAyazabdavAcyatAvikalpasadbhAve'pyarthasyaikatvAt / dvitIya tRtIyayonirvikalpaH dravyArthAt sAmAnyalakSaNAnnirgataparyAyAmidhAyakatvAt samamirUDhasya paryAyamedabhinnArthatvAt evaMbhUtasyApi vivakSitakriyAkAlArthatvAt liGga-saMjJA kriyAbhedena bhinnsyaikshbdaavaacytvaat| zabdAdiSu tRtIyaH, prathama-dvitIyasaMyoge caturthaH teSveva cAnamidheyasaMyoge paJcama-SaSTha-saptamA vacanamAgo bhavanti / 15 athavA pradarzitasvarUpA saptabhaGgI saMgraha-vyavahAra-RjusUtreSvevArthanayeSu bhavatItyAha-evaM sattaviyappo ityAdigAthAm / asyAstAtparyArthaH arthanaya eva sapta bhaGgAH zabdAdipu tu triSu nayeSu prathama-dvitIyAveva bhaGgo / yo hyarthamAzritya vaktRsthaH saMgraha-vyavahAra-RjusUtrAkhyaH pratyayaH prAdurbhavati so'rthanayaH arthavazena tadutpatteH artha pradhAnatayAsau vyavasthApayatIti kRtvA, zabdaM tu svaprabhavamupasarjanatayA vyavasthApayati tatprayogasya 20 parArthatvAt / yastu zrotari tacchabdazravaNAdudgacchati zabda-samabhirUDha-evaMbhUtAkhyaH pratyayastasya zabdaH pradhAnam tadvazena tadutpattaH arthastUpasarjanam tadutpattAvanimittatvAt sa zabdanaya ucyate / tatra ca vacanamArgaH savikalpa-nirvikalpatayA dvividhaH-savikalpaM sAmAnyam nirvikalpaH paryAyaH tadabhidhAnAda vacanamapi tathA vyapadizyate / tatra zabda-samabhiruDhI saMjJA-kriyAmede'pyabhinnamartha pratipAdayata iti tadabhiprAyeNa savikalpo vacanamArgaH prthmbhnggkruupH| evaMbhUtastu kriyAbhedAd 25bhinnamevArtha tatkSaNe pratipAdayatIti nirvikalpo dvitiiybhnggkruupstdvcnmaargH| avaktavyabhaGgakastu vyaJjananaye na sambhavatyeva yataH zrotrabhiprAyo vyaJjananayaH sa ca zabdazravaNAdartha pratipadyate na zabdAzravaNAt avaktavyaM tu zabdAbhAvaviSaya iti nAvaktavyabhaGgakA vyaJjanaparyAye sambhavatItyabhiprAyavatA vyaJjanaparyAye tu savikalpa-nirvikalpau prathamadvitIyAveva bhaGgAvabhihitAvAcAryeNa 'tu'zabdasya gAthAyAmevakArArthatvAt // 41 // [ kevalaparyAyArthikanayasya matamupadarya tasyApUrNatvAbhidhAnam ] idAnI paraspararUpAparityAgapravRttasaMgrahAdinayaprAdurbhUtatathAvidhA eva vAkyanayAstathAvidhArthapratipAdakA ityetat pratipAdya anyathAbhyupagame teSAmapyadhyakSavirodhato'bhAva evetyetadupadarzanAya kevalAnAM teSAM tAvanmatamupanyasyati 1 "astitvaniSedhena dvitIyabhaGgasya 'nAsti'ityasya pravRttaH"-bR0 la. tti.| 2 ta sh-vR0|3 tadupapatte-bR0 vA. bA. vinA / tadupa tdupptte-maaN| Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 449 nymiimaaNsaa| jaha daviyamappiyaM taM taheva atthi tti pajavaNayassa / Na ya sa samayapannavaNA pajavaNayamettapaDipuNNA // 42 // yathA vartamAnakAlasambandhitayA yad dravyamarpitaM pratipAdayitumabhISTaM tat tathaivAsti nAnyathA anutpanna-vinaSTatayA bhAvi-bhUtayoravidyamAnatvenApratipatteH apratIyamAnayozca pratipAdayitumazakteratiprasaGgAd vartamAnasambandhina eva tasya pratIteH iti paryAyArthikanayavAkyasyA-5 bhipraayH| etad anekAntavAdI dUSayitumAha-na iti pratiSedhe, sa iti tathAvidho vAkyanayaH parAmRzyate samaya iti samyag Iyate paricchidyata iti samayo'rthastasya prajJApanA prarUpaNA paryAyanayamAtre dravyanayanirapekSe paryAyanaye pratipUrNA puSkalA sampadyate / na sa vAkyanayaH samyagarthapratyAyanAM pUrayatIti yAvat paryAyanayasya sAvadhAraNakAntapratipAdanarUpasyAdhyakSabAdhanAt tadbAdhAM cAgrataH pratipAdayiSyati // 42 // __ [ kevaladravyArthikanayamatasya pradarzanam ] dravyArthikavAkyanaye'pyayameva nyAya iti tadabhiprAya tAvadAha paDipuNNajovvaNaguNo jaha lajai bAlabhAvacarieNaM / kuNai ya guNapaNihANaM aNAgayasuhovahANatthaM // 43 // prAptayauvanaguNaH puruSo lajjate bAlabhAvasaMvRttAtmIyAnuSThAnasmaraNAt 'pUrvamahamapyaspR-15 zyasaMsparzAdivyavahAramanuSThitavAn' yathA ityudAharaNArtho gAthAyAmupanyastaH yathaiva tato'tIta-varttamAnayorekatvamavasIyate / karoti ca guNeSu utsAhAdiSu praNidhAnamaikAgryam anAgataM yat sukhaM tasyopadhAnaM prAptistasyai tadartham 'mayaitasmAt sukhasAdhanAt sukhamAptavyam' iti / yatazcaivamato'nAgata-vartamAnayoraikyam // 43 // [ kevaladravyArthikanayamatasyApyapUrNatvamiti pradarzanena vastuno bhedAbhedarUpatvasUcanam] atrApi mate yathAvasthitavastusvarUpaprarUpaNA na pratipUryata iti sUtrAntareNa darzayati 20 1-yamettipa-bR0 vA. bA0 |-ymittip-l. mAM0 A0 / 2 vartamAnaM kA-mAM0 / 3-kAlaMsamba-bR0 bhAM. mAM A0 haa0vi0| 4 sAdhAraNe-vR0 la. / 5 "tadidaM lokAnubhavato'pi sAdhayannAhalajjate bAlyacaritairbAla eva na cApi yat / yuvA na lajjate cAnyastairAyatyaiva ceSTate" // 29 // "lajate bAlyacaritaiH cauryA'saMspRzyasparzakrIDAdibhiH ato bAla evaM yuvA 'ahameva pUrva cauryAdi anuSThitavAn' iti lajAnibandhanA'bhedapratyabhijJAnAd bAla-yUnorabhedasiddheH / na cApi ekAntaH bAla eva yad yasmAd yuvA, evaM hi 'ayamidAnI yuvA na bAlaH' iti bhedapratibhAso nAnuruddhaH syAt / na ca bAlakhabhAvAparityAge yuvakhabhAvaparigraho'pi syAt uttarakhabhAve pUrvakhabhAvaparityAgasya hetutvAt / na ca tatkAle yUni bAlasAmAnyabheda eva 'idAnIM yuvA na bAlaH' itipratIteriti vAcyam , yato na cAnyaH bhinnasaMtAnAntarayuvA taiH bAlyacaritaiH lajjate atastatra na tatsaMtAnIyabAlabheda eva / tadevamatIta-vartamAnayorbhedAbhedo bhaavitH| evamanAgata-vartamAnayorapi, yata Ayatyaiva vArdhake sukhahetudhanAdyarthameva ceSTate / ato yuva-vRddhayorabhedaH / nahi anyo'nyArtha ceSTata iti" // 29 // zAstravA0 samu0 staba0 7, syAdvAdaka0 pR0 257 dvi0| 6 guNeSTatsA-vA. bA0 / guNeSTa utsA-la. / guNeSu tu utsA-bhAM0 maaN| Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prathame kANDeNa ya hoi jovvaNatyo bAlo aNNo vi lajjai Na teNa / Na vi ya aNAgayavayaguNapasAhaNaM jujai vibhatte // 44 // na ca bhavati yauvanasthaH puruSo bAlaH api tvanya eva anyo'pi na lajjate bAlacaritena puruSAntaravat 'tenaannyH| nApyanAgatavRddhAvasthAyAM sukhaprasAdhanArthamutsAhastasya 5yujyate atyantAbhede / etadevAha-vibhakta iti vibhktirbhedH| akAraprazlepAd avibhakte medA. bhAve'vicalitasvarUpatayA tatprasAdhakaguNayanAsambhavAt / tasmAnnA'bhedamAtraM tattvam kathaJcidbhedavyavahRtipratibhAsavAdhitatvAt / nApi bhedamAtram ekatvavyavahArapratipattinirAkRtatvAditi medA. medAtmakaM tattvamabhyupagantavyam anyathA sklvyvhaarocchedprsktiH|| 14 // [ purupadRSTAnte bhedAbhedAtmakatvapariNatirbAhyapratyakSeNa siddhati pradarzanam ] 10 evamabhedabhedAtmakasya purupatattvamya yathA atItAnAgatadoguNanindAbhyupagamAbhyAM sambandhaH tathaiva bhedAbhedAtmakasya tasya sambandhAdibhiyoga iti dantadAntikopasaMhArArthamAha jAi-kula-rUva-lazravaNa-saNNA-saMbaMdhao ahiMgayassa / bAlAibhAvadivigayassa jaha tassa saMbaMdho // 45 // jAtiH puruSatvAdikA, kulaM pratiniyatapuruSajanyatvam , rUpaM cakSuhitvilakSaNam , lakSaNaM 15tilakAdi sukhAdisUcakam , saMjJA pratiniyatazabdAbhidheyatvam , ebhiryaH sambandhastadAtmapariNAmaH tatastamAzritya adhigatasya jJAnasya ( jJAtasya ) tadAtmakanvenAbhinnAvabhAsaviSayasya yadvA sambandho janyajanakabhAvaH ebhiradhigatasya tatsvabhAvamyaikAtmakasyati yAvat bAlAdibhAvaidRSTaivigatasya tairutpAda vigamAnmakasya tathAbhedapratItestasya yathA tasya sambandho bhedAbhedapariNatirUpo bhedAbhedAtmakatvapratipattervAhyAdhyakSataH // 45 // 20 [AdhyAtmikapratyakSato'pi tatra dRSTAnte yathA bhedAbhedAtmakatvasiddhistathA dArTAntike jIve'pi tadyojanam ] AdhyAtmikAdhyakSato'pi tathApratItestathArUpaM tad vastviti pratipAdayannAha dRSTAntadAWntikopasaMhAradvAreNa tehiM atItANAgayadosaguNaduguMchaNa'bhuvagamehiM / taha baMdha-mokkha-suha-dukkhapatthaNA hoi jIvassa // 46 // tAbhyAmatItAnAgatadoSa-guNajugupsA'bhyupagamAbhyAM yathA bhedAbhedAtmakasya puru. Satvasya siddhiH tathA dAntike'pi taha baMdha-mokkha-suha-dukkhapatthaNA hoi jIvassa 1"na cApyabheda eva ityAha yuvaiva na ca vRddho'pi nAnyArtha ceSTanaM ca tat / anvayAdimayaM vastu tadabhAvo'nyathA bhavet" // 30 // "na ca yuvaiva vRddho'pi sarvathA vRddhaparyAyApanna eva 'idAnImayaM yuvA na vRddhaH' itiprtiiteH| na ca tatkAle tatra yUni tatsaMtAnIyavRddhabheda eva yataH anyArtha saMtAnAntaravRddhavat na ca ceSTanaM kaayvyaapaarruupm| tat tasmAt vastu anvayAdimayam AdinA vyatirekagrahAd anvaya-vyatirekazabalam anyathA tadabhAvaH adhikRtavastvabhAvo bhavet sarvathA asatsadbhAvavirodhAt" // 30 // zAstravA0 samu. staba0 7, syAdvAdaka. pR0 258 pr.| tenAnyaH vR0 la. bhAM0 mAM0 vinaa| 3 atyantame-A. hA. vi. vinaa| 4 hiyayassa bR0| 5-hyatvalakSaNaM tila-vA. bA0 |-hytvN lakSaNaM tila-la. aa0| 6-rabhigatasya lakSaNaM ttsv-bR0|-rvi tasya lakSaNaM tatsva-vA0 baa| Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA | iti tathA bandha-mokSa sukha-duHkhaprArthanA tatsAdhanopAdAnaparityAgadvAreNa bhedAbhedAtmakasyaiva jIvadravyasya bhavati bAlAdyAtmaka puruSadravyavat / na ca jIvasya pUrvottarabhavAnubhaviturabhAvAd bandha-mokSabhAvAbhAvaH utpAda-vyaya- dhrauvyAtmakasya tasyAnAdyanantasya prasAdhitatvAt / [ utpAda-vyaya-dhauvyAtmakatayA jIvatattvasya sAdhanam ] tathAhi - maraNacittaM bhAvyutpAdasthityAtmakam maraNacittatvAt jIvadavasthAvinAzacittavat 5 janmAdau cittaprAdurbhAvo'tItacittasthitivinAzAtmakaH cittaprAdurbhAvatvAt, madhyAvasthAcittaprAdurbhAvavat anyathA tasyApyabhAvaprasaktiH, na cAsyAbhAva: harSaviSAdAdyanekavivarttAtmakasyAnanyavedyasyAntarmukhAkAratayA svasaMvedanAdhyakSataH zarIravailakSaNyenAnubhUteH / na ca tathApratIyamAnasyApyabhAvaH zarIrAderapi bahirmukhAkAratayA pratIyamAnasyAbhAvaprasakteH / na ca nityaikAntarUpe Atmani janma-maraNe api saMbhavataH kuto bandhamokSaprasaktiH ? na ca nityasyApyAtmano'- 10 bhinavabuddhizarIrendriyairyogo janma tadviyogo maraNamiti kalpanA saGgatA asyAH pUrva niSiddhatvAt / na caikAntotpAda - vinAzAtmake citte ihaloka - paralokavyavasthA bandhAdivyavasthA vA yuktA yata aihikakAya tyAgenA''muSmikatadupAdAnamekasya paralokaH pUrvagrAmaparityAgAvAptatadantaraikapuruSavat / na ca dRSTAnte'pyekatvamasiddham ubhayAvasthayostasyaikatvena pratipatteH / na ceyaM mithyA bAdhakAbhAvAt viruddhadharmasaMsargAdervAdhakasyAdhyakSa vAdhAdinA nirastatvAt / na ca pUrvAvasthAtyAga ekasyottarAvasthopAdA- 15 namantareNa dRSTaH pRthuvunodarAdyAkAravinAzavat mRdravyasya kapAlopAdAnamantareNa tasyAdarzanAt / na ca kapAlotpAdamantareNa ghaTavinAza eva na siddhaH ghaTa-kapAlavyatirekeNAparasya nAzasyApratIteriti vaktavyam kapAlotpAdasyaiva kathaJcid ghaTavinAzAtmakatayA pratipatteH ata eva sahetukatvaM vinAzasya kapAlotpAdasya sahetukatvAt / na ca kapAlAnAM bhAvarUpataiva kevalA ghaTAnivRttau tadviviktatAyAsteSvabhAvaprasakteH / na caikasyobhayatra vyApAravirodhaH dRSTatvAt / na ca ghaTanivRtti-kapAlayorekA- 20 ntena bhedaH kathaJcidekatvapratIteH / na ca mudgarAdernAzaM pratyavyApAre kvacidapyupayogaH kapAleSu na tadupayogaH antyAvasthAyAmapi ghaTakSaNAntarotpattiprasakteH / tasya tadutpAdanasAmarthyAvinAzAt tasya svarasato vinAzAt tadavyatirikta sAmarthyasyApi vinAzaH, naH pUrva tadvinAze'pi tasyAvinAzAt virodhimudgarasannidhAnAt samAnajAtIyakSaNAntaraM na janayatIti cet, na; 'ghaTavirodhI na ca taM vinAzayati' iti vyAhatatvAt / na ca taddhetvabhAvAt sAmarthyAbhAvaH tathAvidhakArya janana samarthahetorbhAvAt 25 anyathA prAgapi tathAvidhaphalotpattirna bhavet / na ca svahetu nirvarttita eva daNDAdisannidhau sAmarthyAbhAvaH daNDAdisannidhimapekSamANasya tasya taddhetutvopapatteH anyatrApi tadbhAvasya tanmAtranibandhanatvAt / na ca tayApArAnantaraM tadupalambhAt tasya tatkAryatve mRdravyasyApi tatkAryatAprasaktiH tasya sarvadopalambhAt, sarvadA tasyAnabhyupagame utpAda - vinAzayorabhAvaprasaktizceti pratipAditatvAcca / tasyaiva tadrUpatayA pariNatau kathaJcidutpAdasyApISTatvAt / yadA ca pUrvottarAkAraparityAgopAdAnatayaikaM mRdA- 30 divastvadhyakSato'nubhUyate tadA tat tadapekSayA kAraNam kAryam vinaSTam avinaSTaM ca utpannam anutpannaM ca ekakAlam anekakAlaM ca bhinnam abhinnaM ceti kathaM nAbhyupagamaviSayaH ? tathA 451 na cAtra virodhaH mRdavyatiriktatayA ghaTa - kapAlayorutpannavinaSTasthitisvabhAvatayA pratIteH / na ca pratIyamAne vastusvarUpe virodhaH anyathA grAhyagrAhakAkArAbhyAmekatvena svasaMvedanAdhyakSataH pratIyamAnasya saMvedanasya virodhaprasakteH / na ca saMzayadoSaprasaktirapi utpatti-sthiti-nirodhAnAM 35 nizcitarUpatayA vastunyavagamAt / na ca ' sthANurvA puruSo vA' iti pratipattAviva prakRtanizcaye 1- mapu- mAM0 / 2 pR0 78 paM0 24 / 3 bhAvAvyu -la0 vinA / 4-dabhyupa- vR0 la0 vA0 bA0 / - dapyabhyu - A0 / 5- nAzo'pi vR0 la0 vinA / dhAnAtra sa-vA0 vA0 / parihAro'nyatra - prameyaka0 pR0 156 6- dhAnAnna sa bR0 / 7 ekAntavAdinA anekAntavAde samudbhAvitAnAM virodhAdInAmaSTAnAM doSANAM pra0 / syAdvAdamaJja * zlo0 24 pR0 197 aa0| saptabhaGgIta0 pR0 81 / 8- saktiriti utpa- vA0 vA0 / 9nyadhiga vR0 |-ny viga - vA0 bA0 / Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 452 prathame kANDe"sAmAnyapratyakSAt vizeSApratyakSAt vizeSasmRtezca saMzayaH" [ vaizeSikada0 2, 2, 17 ] iti nimittamasti / na ca vyadhikaraNatAdopAsaktirapi ghaTakapAlavinAzotpAdayormudravyAdhikaraNatayA pratipatteH / na cobhayadopAnuSaGgaH vyAtmakasya vastuno jAtyantaratvAt / saGkaradoSaprasaktirapi nAsti anugatavyAvRttyostadAtmake vastuni svasvarUpeNaiva pratibhAsanAt / anavasthAdoSo'pi na sambhavI 5bhinnotpAda-vyaya-dhrauvyavyatirekeNa tadAtmakasya vastuno'dhyakSe pratibhAsanAt svayamatadAtmakasyAparayoge'pi tadAtmakatAnupapatteranyathA'tiprasaGgAt / tathApratibhAsAdeva abhAvadoSo'pi na sambhavI abAdhitapratibhAsasya tadabhAve abhAvAt bhAve vA na tato vastuvyavasthitiriti srvvyvhaarocchedprsktiH| na ca cyAtmakatvamantareNa ghaTasya kapAladarzanAd vinAzAnumAna sambhavati tatra teSAM pratibandhAnavadhAraNAt nahi tadvinAzanimittAni tAni mudgarAdihetutvAt abhAvasya kAraNa 10svAbhAvAcca / yadyapi ghaTahetukAni tAni tathApi ghaTasadbhAvameva gamayeyurna tadabhAvam nahi dhUmaH pAvaka hetukastadabhAvagamaka uplbdhH| na cAbhinnanimittajanyatA tayoH pratibandhaH abhAvasyA'kAryatvAbhyupagamAt / nApi tAdAtmyalakSaNaH tayostAdAtmyAyogAt / na ca ghaTasvarUpavyAvRttatvAt teSAM tadabhAvapratipattijanakatvam sakala trailokyAbhAvapratipattijanakatvaprasakteH teSAM tato'pi vyAvRtta. svarUpatvAt / na ca ghaTavinAzarUpatvAt teSAM nAyaM doSaH teSAM vasturUpatvAt vinAzasya ca niHsva15bhAvatvAt tathA ca tAdAtmyavirodhaH anyathA ghaTAnupalambhavat teSAmapi tadA'nupalabdhirbhavet tasmAt prAgabhAvAtmakaH san ghaTaH pradhvaMsAbhAvAtmakatAM pratipadyata ityabhyupagantavyam anyathA pUrvoktadoSAnativRttiH / sattvalakSaNasyApi hetorgamakatvamanenaiva prakAreNa sambhavati anyathA utpattyabhAvAt sthityabhAvaH tadabhAve vinAzasyApyabhAvaH asato vinAzAyogAditi vyAtmakamekaM vastva. bhyupagantavyam anyathA tadanupapatteriti prAk pradarzitatvAnna punarucyate / yathA cAtmanaH paralokagA20mitvam zarIramAtravyApakatvaM ca tathA pratipAditameva / nanu zarIramAtravyApitve tasya gamanAbhAvAd dezAntare tahuNopalabdhirna bhavet , na; tadadhiSThitazarIrasya gamanAvirodhAt puruSAdhiSThitadAruyantravat / na ca murtAmRrtayorghaTAkAzayoriva prativandhAbhAvAt mUrttazarIragamane'pi nAmUrtasyAtmano gamanamiti vaktavyam, sNsaarinnstsyaikaantenaamuurttvaasiddhesttprtibddhtvaabhaavaasiddheH||46|| [jala-dugdhadRSTAntena jIva-karmaNoravibhAgakathanam ] etadevAha aNNoNNANugayANaM 'imaM va taM va' tti vibhayaNamajuttaM / jaha duddha-pANiyANaM jAvaMta visesapajjAyA // 47 // anyonyAnugatayoH parasparAnupraviSTayoH Atma-karmaNoH 'idaM vA tad vA' iti 'idaM karma ayamAtmA' iti yad vibhajanaM pRthakkaraNaM tad ayuktam aghaTamAnakam pramANAbhAvena 30 kartumazakyatvAt / yathA dugdha-pAnIyayoH parasparapradezAnupraviSTayoH / kiMparimANo'yamavibhAgo jIvakarmapradezayoH? ityAha-yAvanto vizeSaparyAyAstAvAn / ataH paramavastutvaprasakteH antyavizeSaparyantatvAt sarvavizeSANAm 'antya' iti vizeSaNAnyathAnupapatteH // 47 // 1 "samAnAnekadharmopapattervipratipattarupalabdhyanupalabdhyavyavasthAtazca vizeSApekSo vimarzaH saMzayaH"-1, 1, 23 nyAyada0 pR. 45 / 2-doSAprasakti-vA. bA. bhAM0 maa0| 3 yathA vAtma-A0 vinaa| 4 pR. 72 paM0 3 tathA pR. 134 paM0 31 / 5-stAvantaH para-bhAM0 maa0| Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA / 453 [ jIva - karmaNoranyonyAnupravezena tadAzritajJAnAdi - rUpAdInAmapi parasparAnupravezavarNanam ] jIva- karmaNoranyonyAnupraveze tadAzritAnAmanyonyAnupraveza ityAharUAipajjavA je dehe jIvadaviyammi suddhammi / te aNNoSNANugayA paNNavaNijA bhavatthammi // 48 // rUpa-rasa-gandha-sparzAdayo ye paryAyA dehAzritA jIvadravye vizuddhasvarUpe ca ye jJAnA- 5 dayaste'nyonyAnugatA jIve rUpAdayo dehe jJAnAdaya iti prarUpaNIyA bhavasthe saMsAriNi akAraprazleSAd vA asaMsAriNi / na ca saMsArAvasthAyAM dehAtmanoranyonyAnubandhAt rUpAdibhistadvyapadezaH sthAyAM tadabhAvAt nAsau yukta iti vaktavyam, tadavasthAyAmapi dehAdyAzritarUpAdigrahaNapariNatajJAna- darzanaparyAyadvAreNAtmanastathAvidhatvAt tathAvyapadezasambhavAt Atmapunnalayozca rUpAdi- jJAnAdInAmanyonyAnupravezAt kathaJcid ekatvam anekatvaM ca mUrttatvam amUrttatvaM cAvyatirekAt 10 siddhamiti // 48 // [ parasparAnupravezAdAtma-pudgalayoH kathaMcidekatvasyAnekatvasya copapAdanam ] etadevAha - evaM "ege AyA ege daMDe ya hoi kiriyAM ya" / karaNaviseseNa yativijogasiddhI vi aviruddhA // 49 // 15 evaM ityanantaroditaprakAreNa mano- vAkU - kAyadravyANAmAtmanyanupravezAt Atmaiva na tayati - riktAsta iti tRtIyAGgaikasthAne "ege AyA" [sthAnA0 sU0 2 pR0 10] iti prathamasUtrapratipAditaH siddhaH eka AtmA eko daNDa ekA kriyeti bhavati mano- vAk- kAyeSu daNDa- kriyAzabdau pratyekamabhisambandhanIyau karaNavizeSeNa ca mano-vAkU - kAyasvarUpeNAtmanyanupravezAvAptatrividhayogasvarUpatvAt trividhayogasiddhirapi AtmanaH avirudvaiveti ekasya satastasya trivi . 20 dhayogAtmakatvAt anekAntarUpatA vyavasthitaiva / na cAnyonyAnupravezAt ekAtmakatve bAhyAbhyantaravibhAgAbhAva iti antarharSaviSAdAdyanekavivarttAtmakamekaM caitanyam bahirvAla-kumAra-yauvanAdyanekAsthaikAtmakamekaM zarIramadhyakSataH saMvedyata ityasya virodhaH bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pi nimittAmtarataH tadvyapadezasambhavAt // 49 // [ Atma-pudgalayorvastuto bAhyAbhyantaravibhAgAbhAve'pyabhyantaravyapadezasya manonimittakatvena 25 samarthanam ] etadevAha - Naya bAhirao bhAvo abhaMtarao ya atthi samayasmi / NoiMdiyaM puNa pahuca hoi abhaMtaraviseso // 50 // 30 Atma-punalayoranyonyAnupravezAt uktaprakAreNa arhatpraNItazAsane na bAhyo bhAvaH a-. bhyantaro vA saMbhavati mUrttAmUrttarUpAditayA'nekAntAtmakatvAt saMsArodaravarttinaH sklvstunH| 'abhyantaraH' iti vyapadezastu noindriyaM manaH pratItya tasyAtmapariNatirUpasya parApratyakSatvAt zarIra - vAcoriva / na ca zarIrAtmAvayavayoH parasparAnupravezAt zarIrAdabhede Atma 1-sthAyAM tad-mAM0 A0 / 2 "ege aayaa| ege daMDe / egA kiriyA " - sthAnA0 sU0 2-3-450 10 tathA 13 / 50 sa0 ta0 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454 prathama kANDeno'pi tadvat parapratyakSatAprasaktiH indriyajJAnasyAzeSapadArthasvarUpagrAhakatvAyogAdityasya pratipA. dayipyamANatvAt ataH 'zarIrapratibaddhatvamAtmano na bhavati amUrttatvAt atra prayoge hetursiddhH| yadi cAtmapariNatirUpamanasaH zarIrAdAtyantiko bhedaH syAt tadvikArA'vikArAbhyAM zarIrasya tattvaM na syAta tadupakArApakArAbhyAM vA AtmanaH sukha-duHkhAnubhavazca na bhavet zarIravighAtakRtazca 5hiMsakatvamanupapannaM bhavet zarIrapuSTayAdeH rAgAdyupacayahetutvam zarIrasya 'kRzo'haM sthUlo'ham' iti pratyayaviSayatvaM ca dUrotsAritaM bhavet / puruSAntarazarIrasyeva ghaTAkAzayorapi pradezAnyonyapravezalakSaNo bandho'styevetyayukto dRSTAntaH anyathA ghaTasyAvasthitireva na bhavet / na cAnyonyAnupraveza. sadbhAve'pyAkAzavata zarIraparatantratA Atmano'nupapannA, mithyAtvAdeH pAratanyanimittasyAtmani bhAvAt AkAze ca tadabhAvAt / na ca zarIrAyattatve sati tasya mithyAtvAdibandhahetubhiryogaH 10 tasmAzca tatpratibaddhatvam itItaretarAzrayatvam anAditvAbhyupagamenAsya nirastatvAt / na ca zarIrasambandhAt prAg Atmano'mUrttatvam sadA taijasa-kArmaNazarIrasambandhitvAt saMsArAvasthAyAM tasya anyathA bhavAntarasthUlazarIrasambandhitvAyogAt pudgalopaSTambhavyatirekeNordhvagatisvabhAvasyAparadiggamanAsambhavAt sthUlazarIreNAtisUkSmasya rajvAdinevAkAzasya sambandhAyogAt saMsAriza nyamanyathA jagat syAditi saMsAryAtmanaH sUkSmazarIrasambandhitvaM sarvadAbhyupagantavyam / 15 atha zarIrAtmanostAdAtmye zarIrAvayavacchede AtmAvayavasyApi chedaprasaktiH acchede tayo bhedaprasaGgaH, na; kathaJcit tacchedasyAbhyupagamAt anyathA zarIrAt pRthagbhUtAvayavasya kampopalabdhirna bhavet / na ca chinnAvayavAnupraviSTasya pRthagAtmatvaprasaktiH, tatraiva pazcAdanupravezAt chinne hastAdau kampAditalliGgAdarzanAdiyaM klpnaa| na cAnyatra gamanAt tasya talliGgAnupalabdhiH ekatvAdAtmanaH zeSasyApi tena saha gamanaprasakteH / na caikatra santatAvaneka AtmA anekajJAnAvaseyAnAmekatrAnubha20 vAdhAre'pratibhAsaprasakteH zarIrAntaravyavasthitAtmAntaravat / na ca pRthagbhUtahastAdyavayavasthito'sau tatraiva vinaSTa iti kalpanApi yuktisaMgatA, zeSasyApyekatvena tadvad vinAzaprasakteH tato'nyatrA'gateH tatrAsattvAt avinaSTatvAzca tadanupravezo'vasIyate gtyntraabhaavaat| na caikatve Atmano vibhAgAbhAvAcchedAbhAva iti vaktavyam , zarIradvAreNa tasyApi savibhAgatvAt anyathA sAvayavazarIravyApitA tasya kathaM bhavet ? na cArabhyamUrttadravyAvacchinnAvayavasya(?) sarvadaiva tesya tathAbhAvaH-uttarakAlamapi 25 tadavayavopaSTambhopalabdhasyArthasya tathaiva smaraNAt anyatve caitadarzanAt / na cAsAvArabhyamUrcadravyavad ghaNukAdiprakrameNAvasthitasaMyogaistairArabdhaH yena tadvat tasya tathaiva bhAvaprasaktiH / na cAnArabdhatvAt tasya niravayavatvam zarIrasarvagatatvAbhAvaprasakteH / na ca zarIrA'sarvagato'sau, tatra sarvatraiva sparzopalambhAt / na tadvyApakasya tacchede chedaH atiprasaGgAt / na ca tadavayavacchede na chinnaH tatra kampAdyupalabdheH atastatraivAnupraviSTa ekatvAditi jJAyate / kathaM chinnAcchinnayoH saMghaTanaM pazcAditi 30 cet ? na; ekAntena chedAbhAvAt padmanAlatantuvadavicchedAbhyupagamAt saMghaTanamapi tathAbhUtAdRSTavazA. daviruddhameva / na cAtmanaH zarIramAtravyApakatve anyatra zarIrAntarasambandhAnyathAnupapattyA gatikriyA. prasakteranityatvaprasaktirdoSaH, kathaMcit tasyeSTatvAt gRhAntargatapradIpaprabhAvat saMkoca-vikAzAtmakatvena tasya nyAyaprAptatvAt / na ca dehAtmanoranyonyAnabaddhatve dehabhasmasAdbhAve Atmano'pi tathA. tvaprasaktiH, kSIrodakavat tayorlakSaNamedato bhedAt / nahi bhinnasvarUpayoranyonyAnupraveze satyapyeka35kSaye'parasya kSayaH yathA kvAthyamAne kSIre prathamamadakakSaye'pi na kssiirkssyH| na ceha lakSaNamedo naasti| tathAhi-rUpa-rasa-gandha-sparzAdidharmavantaH pudgalAH cetenAlakSaNazcAtmeti siddhstyorlkssnnbhedH| yathA caikAntAmUrttAdirUpatve arthakriyAdervyavahArasyAbhAvastathA pratipAditamanekadheti mUrttAmUrtAdyanekAntAtmakatvamAtmano'bhyupagantavyam // 50 // 1 yadi vA-vA. bA. aa0| 2 tasyA tthaa-daa| prameyaka0 pR.-171 pra0-pR. 176 dvi0 / rakSAkarAva. pari0 7, 56 pR. 149 paM0 24-pR0 153 / syAdvAdamaja0 zlo. 9 pR. 59-66 A0 / zAstravA0 samu. staba0 3 zlo. 32 syAdvAdaka0 pR. 111 / 3-thA vacApyamA-mAM0 |-thaa kathya-cA. mA0 / 4 "parza-rasa-gandha-varNavantaH pudralAH"-tattvArtha. bha. 5 sU0 27 / 5 "upayogo lakSaNam"tatvArya. bh.100| Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nayamImAMsA | [nirapekSayordravyAstika-paryAyAstikayormatena yathA yathA karmabandhastatphalaprarUpaNA bhavati tathopavarNanam ] 455 asya ca mithyAtvAdipariNativazopAttapudgalAGgAGgibhAvalakSaNo vandhaH tadvazopanatasukha-duHkhA dhanubhavasvarUpazca bhogaH anekAntAtmakatve satyupapadyate anyathA tayorayoga iti pratipAdanArthamAhaCoastsa ityAdi / 5 athavA parasparasApekSadravyAstika-paryAyAstikayoH prarUpaNA pradarzitanyAyena sambhavinI nirape kSayoH kathaM sA ? ityAha vvadviyassa AyA baMdhai kammaM phalaM ca veei / bIyasa bhAvamettaM Na kuNai Na ya koi veei // 51 // dravyAstikasyeyaM prarUpaNA - AtmA ekaH sthAyI karma jJAnAdivibandhakaM baghnAti 10 svIkaroti tasya karmaNaH phalaM ca kAryarUpaM vedayate bhuGkte Atmaiva / dvitIyasya tu paryAyArthikasyeyaM prarUpaNA - naivAtmA sthAyyasti kintu bhAvamAtraM vijJAnamAtramiti na karoti na ca kazcid vedayate utpattikSaNAnantaradhvaMsinaH kartRtvA'nubhavitRtvAyogAt // 51 // tatheyamapi tayostathAbhUtayoH prarUpaNetyAha 15 davvaTThiyassa jo caiva kuNai so ceva veyae NiyamA / tort kare aNNo paribhuMjai pajjavaNayassa // 52 // ya eva karoti sa eva vedayate nityatvAt dravyAstikasyaitanmatam / anyaH karotyanyazca bhuGkte kSaNikatvAt paryAyanayasya / nanu pUrva gAthoktameva punarabhidadhatA piSTapeSaNamAcAryeNa kRtaM bhavet, naH utpattisamanantaradhvastena karaNam bhogo vA sambhavIti prAk pratipAditam iha tu utpattikSaNa eva karttA tadanantarakSaNazca bhokteti na punruktaa| uktaM ca paraiH - 20 "bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva vocyate " [ ] iti // 52 // [sApekSanayadvayAzritAnAmeva kathaMcitpadAGkitAnAM vacasAM svasamayaprarUpaNAtvaM nAnyeSAmityabhidhAnam ] iyamasaMyuktayoranayoH svasamayaprarUpaNA na bhavati yA tu svasamayaprarUpaNA tAmAhajiviyA saMjujaMtesu honti eesu / sA sasamayapaNNavaNA titthayarA''sAyaNA aNNA // 53 // ye vacanIyasyAmidheyasya vikalpAstatpratipAdakA abhidhAnabhedAH saMyujyamAnayoramyonyasambaddhayorbhavantyanayordravyAstika-paryAyAstikavAkyanayayoH / te ca - 'kathaMcinnitya AtmA kathaJcidamUrttaH' ityevamAdayaH / sA eSA svasamayasyeti tadarthasya prajJApanA nidarzanA anyA tu 30 nirapekSayoranayoreva nayayoryA prarUpaNA sA tIrthakarasyAsAdanA'dhikSepaH / "egaimegeNaM jIvassa 25 1 " kSaNikAH sarva saMskArA asthirANAM kutaH kriyA / bhUtiryeSAM kriyA saiva kArakaM saiva codhyate " // - bodhicaryAvatA 0 prajJApAra paJji0 pari0 9 pR0 376 paM0 22, 2, 20 brahma0 bhAmatI pR0 531 / ratnAkarAva0 pari0 1-15 pR0 29 paM0 14 / syAdvAdamaJja0 zlo0 16 pR0 138 paM0 7 A0 / madhyamakavR0 pR0 116 Ti0 1 / 2 pra0 - " egamegassa NaM bhaMte ! jIvassa egamege jIvapaese NANAvaraNijjassa kammassa kevaiehiM avibhAgapalicchedehiM AveDhie pariveDhie siyA ? u0- goyamA ! siya AveDhiyapariveDhie siya no AveDhiyapariveDhie / jaba AveDhiyapariveDhie niyamA anaMtehi" / - bhagavatI * zata0 8 udde0 10 sU0 359 / Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 prathame kANDepaese aNaMtehiM NANAvaraNijapoggalehiM AveDhiyapaveDhie"[ ] iti tIrthakavacane pramA. Nopapanne satyapi __"nAmUrta mUttatAmeti mUrta nAyAtyamUrtatAm / dravyaM kAlatraye'pItthaM cyavate nAtmarUpataH" // [ iti| 5 tIrthakrammatamevaitannayavAdanirapekSamiti kaizcit pratipAdayadbhistasyAdhikSepapradAnAt // 53 // [ syAdvAdazaH adhikArivizeSe sati nirapekSanayadvayAzritAnyapi vAsi prayuJjAno na doSabhAgiti prathanam] parasparanirapekSayoranayoH prajJApanA tIrthakarAsAdanA ityasyApavAdamAha purisajAyaM tu paDuca jANao paNNaveja aNNayaraM / parikammaNANimittaM dAehI so visesa pi // 54 // puruSajAtaM pratipannadravyaparyAyAnyatarasvarUpam zrotAraM vA pratItya Azritya jJaka: sthAdvAdavit prajJApayet AcakSIta anyatarat paryAyam dravyaM vA-abhyupetaparyAyAya dravyameva, aGgIkRtadravyAya ca paryAyameva kathayet / kimityekameva kathayet? parikarmanimittaM buddhisaMskA rArtham / parikarmitamataye darzayiSyatyasau syAdvAdAbhizaH vizeSamapi dravya-paryAyayoH para15 sparAvinirbhAgarUpamekAMzaviSayavijJAnasyAnyathA viparyayarUpatAprasaktiH syAt taditarAbhAve tadviSayasyApyabhAvAt // 54 // iti tattvabodhavidhAyinyAM sammatiTIkAyAM prathamakANDam // 1 "paraH zaGkate" iti nirdizya samuddhRtamidaM padyamittham__ "nAmUrta mUrtatAM yAti mUrta nAyAtyamUrtatAm / yato bandhAdyato nyAyAdAtmano'saMgataM tayA ||41||-shaastrvaa0 samu0 staba 3 / 1sanmati-bR0 vA. baa|sNmti-l. bhA. bhaa0| 3 prathama kANDaM bR0| Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jinazAsanA jaya ho !!! || zrI gautamasvAmIna nama: || || zrI sudhamasviAmIne nama: II ! Tii > re jinazAsananA aNagAra, kalikAlanA zaNagArA pUjya bhagavaMto ane jJAnI paMDitoe zrutabhaktithI prerAIne vividha hastalikhita graMtho parathI saMzodhana-saMpAdana karIne apUrvajahematathI ghaNAgraMthonuM varSo pUrve sarjanakarelache ane potAnI zakti, samaya ane dravyano savyaya karIne puNyAnubaMdhI puNya upArjana karela che. kALanA prabhAve jINI ane lupta thaI rahelA ane alabhya banI jatA mudrita graMtho paikI pUjya gurudevonI preraNA ane AzIrvAdathI 5//ww2. sa.2005mAM 54 graMthono seTa nI-1 tathA sa.2006mAM 36 graMthono seTa nI 2 skena karAvIne maryAdita nakala prInTa karAvI hatI. jethI ApaNo zrutavAraso bIjA aneka varSo sudhI TakI rahe ane abhyAsu mahAtmAone upayogI graMtho saraLatAthI upalabdha thAya. pUjya sAdhu-sAdhvIjI bhagavaMtonI preraNAthI jJAnakhAtAnI upajamAMthI taiyAra karavAmAM Avela pustakono seTa bhinna-bhinnA zaheromAM AvelA viziSTa uttama jJAnabhaMDAronI bheTa mokalavAmAM AvyA hatA. A badhAjapustako pUjyagurubhagavaMtone viziSTa abhyAsa-saMzodhana mATe khaGUjarurI che ane prAyaH aprApya che. abhyAsa-saMzodhanArthe jarUrI pustako sahelAIthI upalabanatImaja prAcIna mudrita pustakono kyuta vAraso jaLavAi rahe te zubha AzayathI A graMthono jIrNoddhAra karela che. judA judA viSayonA viziSTa kakSAnA pustakonI jIrNoddhAra pUjya gurUbhagavatInI preraNA ane AzIrvAdithI amo karI rahyA chIe. to AzAe tathA saMzodhanA mATevaghumAM vaghuupayoga karIne zrutabhaktinA kAryane protsAhana Apazo. lI.zAha bAbulAla saremala voDAvALAnI vedanA maMdiro jIrNa thatAM AjakAlanA somapurA dvArA paNa UbhA karI zakAze....! paNa ekAda graMtha naSTa thatA bIjA kalikAlasarvajJa ke. mahopAdhyAya zrI yazovijayajI kyAMthI lAvIzuM...???