Book Title: Abhidharmadipa with Vibhasaprabha Vrutti
Author(s): P S Jaini
Publisher: Kashi Prasad Jayaswal Research Institute
Catalog link: https://jainqq.org/explore/004384/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ABHIDHARMADJPA WITH 27.4 (21) VIBHASAPRABHAVRTTI C3V/8 PADMANAIE S. JAINI, VA, PHD. KASHI PRASAD JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE, Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ TIBETAN SANSKRIT WORKS SERIES PUBLISHED UNDER THE PATRONAGE OF THE GOVERNMENT OF THE STATE OF .BIHAR General Editor DR. JATASHANKAR JHA, M, A., Ph. D. Acting Director, K. P. JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE, PATNA. VOL, IV ABHIDHARMADIPA WITH VIBHASAPRABHAVRTTI CRITICALLY EDITED WITH NOTES AND INTRODUCTION By - PADMANABH S. JAINI, M.A., PH.D., TRIPITIKACARYA LECTURER IN PALI AND BUDDHIST SANSKRIT, SCHOOL OF ORIENTAL AND AFRICAN STUDIES, UNIVERSITY OF LONDON KASHI PRASAD JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE, PATNA Nov. 1977] [Price Rs. 42 - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PUBLISHED ON BEHALF OF THE K. P. JAYASWAL RESEARCH INSTITUTE PATNA BY ITS ACTING DIRECTOR, DR. JATASHANKAR JHA All rights reserved PRINTED IN INDIA BY TARA PRINTING WORKS KAMACHA, VARANASI Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ PREFACE OF THE SECOND EDITION The Kashi Prasad Jayaswal Research Institute has great pleasure in offering the second edition of Abhidharmadipa to the world of scholars. The first edition of the book had received a generous welcome and brought many private communications and critical appreciations from scholars in India and abroad. The publication of the book in 1959 by the Institute was regarded by some renowned specialists in the field as "a capital event for scholars interested in the history of the Abhidharma class of Buddhist scriptures." It soon ran out of stock and there was a persistant demand for its second edition. To meet with this sacred demand the Institute took it up in right earnest and expresses its thanks to Dr. P. S. Jaini for having accomplished the work within so short a time. It is hoped that the present edition also will receive its due from the world of scholars. 28th Oct, 1977 * J. S. Jha Acting Director Page #5 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * CONTENTS Page . .. vi . 111 Preface of the Second Edition Abbreviations ... ... .... Foreword by Government of Bihar ... Introduction by the General Editor ... INTRODUCTION ... I. Summary of the Contents of the Abhidharma-Dipa II. Sutra and Abhidharma ... III. Sautrantika and Abhidharmika IV. Some Major Controversies Between the Kosakara and the Dipakara. .... 1. Theory of cognition .... 2. Vitarka and vichara ... 3. Chitta-viprayukta-samskara 4. Manas-karma 5. Anusaya 101 6. Kusala-dharma-bija 7. Sarvastivada 117 V. Date and Authorship 129 Restoration and Emendations 135 Acknowledgements ... 137 Select Bibliography .. Appendix 143 A table showing correspondence between the karikas of Dipa and Kosa. TEXT ___ अभिधर्मदीपः विभाषाप्रभावृत्तिसहितः INDICES ... 433 f. afanyagafarga ... 2. farmaraferararaathi got ... 452 3. विभाषाप्रभावृत्तिगतविशेषनामसूची 455 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची 458 4. Peperiksa rogat .... . fequanfayazgat ... 139 .... . 492 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ABBREVIATIONS in combination with a title letter (e.g., MA.)=Atthakatha (on M.) (All references are to the Pali Text Society editions, unless otherwise stated). Abhisamayalankara loka of Haribhadra. Ed. G. Tucci, G Vol. LXII, Baroda, 1932. Aam. Abhidharma mrita of Ghoshaka. Restored from the Chinese into Sanskrit by Santi Bhikshu, Santiniketana, 1953. Ab. Abhidharma-bhajaniya, a division of Vibhanga. Ad. or Dipa Abhidharma-dipa (the karika text). Adv. or Vritti Vibhashaprabha-vritti (the commentary on Ad.) Ak, or Kosa Abhidhar ma-kosa, Akb. or Bhashya Abhidharma-kosa-Bhashya Ambrh. Aspects of Mahayana Buddhism and its Relation to Hinayana by N. Dutt. London, 1930. Ant. Abhidharma mula-Tika. Vidyodaya sika Publication, Vol II, Colombo, 1938. Ang. or A. Anguttara-nikaya, Vols. I-II. PTS , 1889-1900. Asm. Abhidharmasamuchchaya of Asanga. Ed. P. Pradhan. Santi niketana, 1950. . ....... 1. sangaho: Abhidhammatthasangaho of Anuruddha. Ed. D. Kosambi. Saranath, 1941. 4.. vibhavint Abhidhammatthavibhavint. Colombo, 1933., Buddhist Hybrid Sanskrit Dictionary by F. Edgerton. Yale sUniversity, 1953. ......... B. Panjika Bodhicharyavatara-Panjika Bibliotheca Indica, Calcutta, 1904-1914. BSOAS Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London. Dhammasangani. Ed. P. V. Bapat and R. D. Vadekar. Poona, 1942. Dhs A. Dhammasangani Atthakatha - Atthasalint. Ed. P. V. Bapat and R. D. Vadekar. Poona, 1942. Digha Digha-nikaya, Vols. I-III, PTS., 1889.1911. DPPN. Dictionary of the Pali Proper Names, Vols. I-II, by G. P, Mala lasekera. London, 1937-1. Gaekwad's Oriental Series, Baroda. UUTUULIVU ovo . + BHSD. Buddhi Dles: Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (vii) IHQ. JBORS. Jps. JPTS. Indian Historical Quarterly, Calcutta. Journal of the Bihar and Orissa Research Society, Patna. Fnanaprasthana-sastra. Restored from the Chinese by Santi Bhikshu. Santiniketana, 1955. Journal of the Pali Text Soiety, London. Kathavatthu. PTS., 1894-97. Katha vatthu Atthakatha, SHBS., XXXVIII. L'Abhidharma-kosa de Vasubandhu by L. de la Vallee Poussin. (References are to chapters and karikas, unless otherwise stated). KU. Kυ Α. LVPAK. M. or Majjhima Msa. Milinda.' MCB. Majjhima nikaya, Vols. I-III. PTS., 1888-1896. Mahayana-sutralamkara of Asanga, Vol. I. Ed. S. Levi. Paris, 1907. Milindapanho. Ed. R. D. Vadekar. Bombay, 1940. Melanges Chinois et Bouddhiques, l'Institut Belge des Hautes Etudes Chinoises, Bruxelles, Nettipakarana. PTS., 1902. Pali Text Society, London. Pali English Dictionary of the PTS. Netti. PTS. PTSD. S. or Samyutta Saku. Sb. SHBS. Siksha. Tub.. Samyutta-nikaya, Vols. I-VI. PTS., 1884-1904. Sphutartha Abhidharma-kosa-Vyakhya of Yasomitra, Vols. III. Ed. U. Woghihara. Tokyo, 1932-6. Suttantabhajaniya, a division of Vibharga Simon Hevavitarane Bequest Series, Colombo. Siksha samuchchaya of Santideva. Ed. C. Bendall. Bibliotheca Buddhica, I, St. Petersburg. 1897-1902. Trimsikavijnaptimatrata-Bhashya (iucluded in the Vimsika et Trimsika, Part I-Text, Ed. S. Levi. Paris, 1925). Vinayapitakam, Vols. I-V. Ed. H. Oldenberg. London, 1879-1883. Vibhanga, PTS., 1904. Visuddhimagga of Buddhaghosa. Ed. D. Kosambi. Bharatiya Vidyabhavana, Bombay, 1940 Visuddhimagga-Tika of Dharmapala. Ed, Dhammananda. Colombo, 1928. (For other works consulted see the Bibliography). Vinaya Voh. Vm. VmT. Page #9 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. The Government of Bihar established the K. P. Jayaswal Research Institute at Patna in 1951 with the object, inter-alia, to Promote historical research, archaeological excavations and investigations and publication of works of permanent value to scholars. This Institute is one of the five others planned by this Government as a token of their homage to the tradition of learning and scholarship for which ancient Bihar was noted. Apart from the Jayaswal Research Institute three others have been established to give incentive to research and advancement of knowledge,-the Nalanda Institute of Research and Post-Graduate studies in Buddhist learning and Pali at Nalanda, the Mithila Institute of Research and PostGraduate studies in Sanskrit learning at Darbhanga and the Bihar Rashtra Bhasha Parishad for research and advanced studies in Hindi at Patna. 2. As part of this programme of rehabilitating and reorientating ancient learning and scholarship, the editing and publication of the Tibetan Sanskrit Text Series has been undertaken with the co-operation of scholars in Bihar and outside. The Government of Bihar hope to continue to sponsor such projects and trust that this humble service to the world of scholarship and learning would bear fruit in the fulness of time. Page #11 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - INTRODUCTION BY THE GENERAL EDITOR The K. P. Jayaswal Research Institute has great pleasure in presenting this scholarly edition of Abhidharmadipa and its Vzitti which were so far unknown to us either in their original form or through their Chinese or Tibetan translations. The work therefore marks a distinct contribution to our knowledge of Buddhism. Unfortunately the MS of the work was incomplete and so were the photographs taken in Tibet by Maha. pandita Rahula Samksityayana. The learned editor Dr. P. S. Jaini, however, has very thoroughly studied the relevant literature on the subject and given us a work, which will rank high among the scholarly editions of Sanskrit texts. In his Introduction the editor first gives us a summary of the contents of the Abhidharmadipa in section I and then enters into a general discussion about the nature of the Sutra and Abhidharma (section II), which is followed by a critical discussion of the relationship between the Sautrantika and the Abhidharmika (section III). The Institute had hoped to publish, earlier than this work, the Sanskrit text of the famous work of Vasubandhu, the Abhidharmakosabhashya; it had gone to the press earlier and half of it is also printed. Owing to conditions beyond our 'control, the printing of this work could not be finished before that of the present work. The Abhidharmakosabhashya and its commentary sphutartha by Yasomitra are closely connected with the Abhidharmadipa and its commentary, the Vtitti. It was desirable that the interrelations between the two should be properly indicated in the footnotes to the text of this work. Prof. Prahlad Pradhan, the editor of the Abhidharmakosabhashya, readily agreed to his press copy of the work being utilised for this purpose by Dr. P. S. Jaini and this magnanimity of his has enabled the latter to have a fairly long section in his Introduction (Section IV) reviewing critically the major controversies between the Kosakara and the Dipakara, as a result of the comparison of the texts of the works, Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( xii) . In the fifth section of the Introduction the editor deals with the date and the authorship of the work. The extant portion of the MS does not preserve the name of the Dipakara. But the editor has adduced sufficient evidence to show that he is most probably to be identified with Vimalamitra a Kashmirian scholar, who according to Yuan Chwang, proceeded to write a work in refutation of the views of Vasubandhu, which probably is none other than the Abhidharmadipa. The time of the author would thus be between c. 450 A.D. to 550 A.D. The Kashmirian origin of Vasubandhu and Vimalamitra would incidentally enable us to realise the deep debt which Indian Culture and philosophy owe to that Himalayan state of the Indian Union. The three works so far published in the Sanskrit Tibetan Series of the K. P. J. Research Institute, Pramana-vdytikabhashya of Prajnakaragupta, the Dharmottarapradipa of Durveka and the Ratnakirti-nibandhavali of Ratnakirti deal with logical and philosophical activity of Buddhism in the second half of the first millennium; the present work takes us back to the end of its first half. The philosophical and logical activity of Buddhism was intense, and some of the Buddhist philosophers, owing to their fidelity to the truth, as they saw it, were often changing their camps as a result of further and deeper studies. Vasubandhu, the author of the Abhidharmakosabhashya, offers one striking example in this connection. He gave up his Sarvastivada and Vaibhashika views, as advocated in his earlier work the Abhidharmakosabhashya, and accepted the teachings of the Mahayana, as shown by his later works ilke the Vimsika and the Trimsika. The Abhidharmadipakara scents the Mahayana leanings of Vasubandhu and calls him a concealed Vaitulika or Nihilist, drifting away from his Sarvastivada moorings. There are several controversies between him and Vasubandhu, seven of which have been ably reviewed by the editor in his Introduction, Section IV. Some later works in Sanskrit dealing with the further development of the Abhidharma are now fortunately coming to Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( xiii) light. Abhidharmasamuchchaya of Asanga, edited by P. Pradhana *Abhidharmakosabhashya, that will soon be published by this Institute, and the commentary sphutartha published by Prof. Woghihara belong to this category. Prof. Santibhikshu has tried to restore the original sanskrit text of the Abhidharmamrita of Ghoshaka from its Chinese translation. The present work is thus the 3rd original sanskrit work of this school to be published and so its importance is considerable to the students of philosophy and Buddhism. The Abhidharma school merely professed to interpret and expound, the sutras. While doing so by the method of textual analysis, it began to attempt a concordance of diverse Sutras, (delivered in different contexts) in order to present their consistent and coherent interpretation. This in course of time naturally resulted in a virtual supercession of the authority of the Sutras by that of the Abhidharma. The former were regarded as conventional and partial, the latter as absolute and comprehensive. The eight-fold path became fivefold, the twelve members of the Patichcha-samuppada became 11. Additions were made to the number of Dharmas, which were probably not warranted by the Sutras. Novel interpretations were proposed and new additions were made to justify the new views and theories. This phenomenon will naturally remind us of similar developments in the realm of Hindu philosophy, where the earlier texts of the Upanishads were treated in a similar fashion by the Brahmasutrakara and his Bhasyakaras, like Sankara and Ramanuja. The philosophical thought was developing and could not be bottled in the old texts; both Hinduism and Buddhism adopted similar tactics to reconcile a reverence to the ancient texts with the dictates of their new theories. Another important point that strikes the reader of the works like the Abhidharmadipa and Abhidharmakosabhashya is that while these books show points of contact with Samkhya, Vaiseshika and Yoga,-they do not refute any characteristic Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (xiv ) views of the Vedantic school. Can we conclude that this school was still in its infancy and had not yet achieved a sufficient prominence to attract the hostile attention of the Buddhist philosophers ? I am indebted to Prof. D. D. Malvania, the Director of L. D. Bharatiya Samskriti Vidyamandira, Ahmedabad, for * kindly seeing the proofs of the Introdnction, though he was, then busy at Banaras in connection with his impending departure to the Ahmedabad Institution. The K. P. Jayaswal Research Institute records its deep indebtedness to the Bihar Research Society, the custodian of the negatives of the Tibetan MSS, for permitting it to publish the present work in its Tibetan Sanskrit Series. Patna 1-1-1960. A. S. ALTEKAR Director, K. P. Jayaswal Research Institute. Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INTRODUCTION Ι SUMMARY OF THE CONTENTS OF THE ABHIDHARMA-DIPA The palm-leaf manuscript of the Abhidharma-dipa was discovered in Tibet by Pandit Rahula Sanktityayana in the year 1937. He brought the photographs of this manuscript, which are preserved in the Bihar Research Society, Patna. As the original MS. is not available to us, our only guide about it are the notes made by the discoverer. In his article Second search of Sanskrit Palm-leaf MSS. in Tibet', 1 he notes the following details : "Discovered in Shalu monastery, Abhidharma-pradipa, Sarada script, size 22" x 2", leaves 63, 9 lines in each side of leaf, incomplete. Begins 'svasti, namah sarvajnaya. Yo-duhkha-hetu-vyupasantimargam.......' From leaves 1 to 150, following 84 are missing : 2-30, 40, 46, 48, 50-52, : 54-81, 83-90, 119-125, 127-129, 131-133, 138, 140, 145, 147, 149. Every chapteri has four padas. The Third pada of the eighth (perhaps the last) ends at 150b. The whole book contained not more than 160 leaves ***....99 The numbers of the missing leaves as well as the title of the book given by the discoverer need correction. After arranging the leaves in proper order, we find the following 88 folios missing : 2-30, 40, 46, 48, 52-79, 118-125, 127, 129, 131-3, 138, 140, 145 and 147. The last folio is numbered 150. Thus out of 150, only 62 folios have come down to us. The name of the MS. given on the label of the photographs is Abhidharma-pradipa. However, the MS. contains two works, viz., the metrical Abhidharma-dipa and a prose commentary on it known as the Vibhashaprabha-vritti. The original work is called Abhidharma-dipa.? The author of this is referred to as Dipakara." At the end of each chapter (Adhyaya) and 1. JBORS, XXIII, 1, 1937, p. 35. 2. See Ad, karika 1. 3. See Adv. p. 169. Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction sub-chapter (pada) the work is called Abhidharma-dipa." But in two places (p. 347 and p. 429) it is called Abhidharmapradipa, which may be an unauthorized improvement by the scribe. We shall, therefore, call the work Abhidharma-dipa and not pradipa. The karika text, namely the Abhidharma-dipa closely follows, both in the contents and in presentation, its counterpart, the Abhidharma-kosaa of Vasubandhu. The latter divides his work into eight Kosa-sthanas and adds a ninth Kosasthana, viz., the Pudgala-nirdesa, more or less as an appendix. The Abhidharma-dipa,: too, is divided in eight chapters called Adhyayas, but unlike the Kosa, it subdivides each Adhyaya into four padas. As the MS. discovered is incomplete, we are not certain whether the Dipa too had a ninth Adhyaya corresponding to the ninth Kosa-sthana. Most probably the Dipa had not, for it is not referred to anywhere, even in the relevant parts of the work. 4 The eight Adhyayas deal with the following topics in order as in the Kosa :- . I. Skandha-ayatana-dhatu. II. Indriya. III. Loka-dhatu. IV. Karma. V. Anusaya. VI. Marga. VII. Jnana. VIII. Samadhi. The Adhyayas in the Dipa are not named in the manuscript, but merely numbered. The seventh Adhyaya, however, is named at the end of its fourth pada as Jnana-vibhaga. The number of the karikas found in the extant Dipa is 597. Of these 11 karikaso have lost either the first tow (a 1. See Adv. p. 14 etc. 2. Henceforth called Kosa or Ak. 3. Henceforth called Dipa or Ad. 4. See Adv. p. 158, n. 1. 5. 87, 129, 130, 158, 383, 396, 425, 437, 481, 488, 547. Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 Summary and b) or last two (c and d) quarters, as they come either at the end or the beginning of the lost folios. Two karikas? have a line missing, probably due to the inadvertence of the scribe. The distribution of the karikas in each Adhyaya cannot be ascertained with certainty as most of them have lost certain portions. The fourth pada of the Adhyaya II (dealing with hetu, pratyaya and phala), and the first three padas of the Adhyaya III (dealing with pratiya-samutpada) are entirely lost. Major portions of the first pada of the Adhyaya I (29 folios), first pada of the Adhyaya IV, fourth pada of the Adhyaya V (7 folios) and the third pada of the Adhyaya VI (3 folios) and several small portions of the last two Adhyayas are also lost. As it is, we find the following number of karikas in each Adhyaya :1. 71 II. III. 105 125 VI.. VII. 58 ; VIII. 64 2 . Total 597 :: Since our extant work is just a little more than onethird of the original, it will be reasonable to presume that the entire karika text consisted of at least 1200 verses, covering almost the same topics that are dealt with in the Kosa, which consists of only 600 karikas" (excluding the thirteen karikas of the Kosa-sthana IX). A large number of karikas of the Dipa correspond, almost one for one and sometimes word for word, to the karikas of the Kosa, as will be evident from the comparison given in the footnotes to the text. 1. 93 and 192. 'Abhidharma-kosa-karikas of Vasubandhu', text edited by G.V. Gokhale, JRAS, Bombay, Vol. 22, 1946. IV. V. 92 Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction This correspondence between the karikas of the Dipa and Kosa is very striking. Out of the 597 karikas of the Dipa, not less than 300 have their parallels in the Kosa. Except in a few cases, (which are noted in the footnotes to the Text), they are presented in a consecutive order. It is possible to determine the subject matter of the lost folios of the Dipa by referring to the corresponding Kosa. Even in phraseology, they appear almost as imitations of the Kosa. This may be partly due to the common subject matter. But on the whole, one is led to the impression that the Dipakara had the Kosakarikas as models for his composition. The karikas of the Kosa are brief and compressing many points in single verses. Hence we see the Kosa-Bhashya breaking the karikas in small pieces for commentary. The karikas of the Dipa are usually divided only in two parts. The number of karikas in the Dipa is larger than in the Kosa. This is firstly due to the new topics introduced by the Dipakara and secondly due to a detailed exposition of those topics which are briefly discussed in the Kosa. About fifty karikas are devoted to topics whieh do not occur in the Kosa.. About eighty karikas" are devoted to the topics which are treated only in the six karikas in the Kosa. It should, however, be noted that the majority of the karikas of the second kind contains, in most cases, only such details as are given in the Kosa-Bhashya. The commentary on the Dipa, the Vibhasha-prabhaVritti, 8 is also written more or less on the pattern of the Abhidharmakosa-Bhashya 4 of Vasubandhu.5. 1. See the following karikas :-58-70, 81-85, 93-98, 145-148, 214-222, 232-234, 451-456, 555-563. 2. E.g., karikas 101-108= Ak. II. 21. 300-324 - Ak. V. 26, 27. 332-355= Ak. V. 31. 397--420= Ak. VI. 18-19. 3. Henceforth called Vritti or Adv. 4. Henceforth called Bhashya or Akb. 5. This work has hitherto been known to us through the L'Abhidharma Kosa de Vasubandhu of Louis de la Vallee Poussin, Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary There is evidence to show the identity of the authorship of the. Dipa and its Vritti. Nevertheless, it is only in the Vtitti that we meet severe criticism directed against the Kosakara. It will be proved in a subsquent chapter that this commentary is written solely for presenting the orthodox Vaibhashika viewpoint, encountering the criticisms levelled against it by the Kosakara in his Bhashya. We may here note that although criticising it, the VIitti, in most parts, is an imitation of the Bhashya and differs only in those places where it either deals with new topics or deals in detail with those which are given in brief in the Bhashya. We have indicated in the footnotes to the Text, the passages common to the Bhashya. There are about fifty such large passages,--(the smaller ones are not noted)--which are more or less identical with the Bhashya. Of these about twelve passages are quotations from other works (mostly Satras, the Prajnapti and the Jnanaprasthana) comnon to both. Four passages deal with the chatushkotikas", which also appear to be borrowed by both from some common Abhidharma source. Two passages are mentioned as quotations from the Bhashya itself as providing the purvapaksha. The remaining 32 passages are directly borrowed from the Bhashya without any acknowledgement. Of these a large number are identical and a few substantially agree with the Bhashya. The entire Vtitti on the karikas 17 a, 185, 204cd, 209, 261 and 350 of Dipa may specially be noted as it is identical with its corresponding Bhashya. who translated it from the Chinese and Tibetan translations. Fortunately, the original Sanskrit MS, of this work was also discovered by Pandit Rahula in Tibet in 1937. This has now been edited by Professor Prahlad Pradhan and is being printed in the Tibetan Sanskrit Works Series, Patna. I am deeply grateful to Professor Pradhan for giving me access to his press-copy of this MS. I am also indebted to Professor A. S. Altekar, the General Editor of the Tibetan Sanskrit Works Series, for his kind permission to quote and print passages from the above work in my edition of the Dipa. 1 See Adv. pp. 452-454. See Adv. pp. 16, 27, 90, 102. 8 See Adv. pp. 98, 168. Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction Keeping in view this primary relation of the Dipa and its Vritti with the Kosa and its Bhashya respectively, we may proceed to give in brief the contents of the work. In doing this we will be taking notice only of the more important topics and particularly of those which are either controversial or are not treated in the Bhashya. Adhyaya 1 [Karika 1] The MS. opens with a salutation to the omniscient. The first karika declares that the author will compose a sastra known as the Abhidharma-dipa. The Vritti on this contains a brief survey of the Four Noble Truths, which constitute the central teachings of the Buddha. An etymological discussion of the term Buddha is given to show that he knows all (sarvam, i.e. the twelve ayatanas). Here the Text is very seriously interrupted as not less than 29 folios, containing a major portion of the first and the second pada are lost. These lost folios might have contained a very useful discussion on the meaning of the Abhidharma and a detailed scheme of the dharmas set out in their traditional divisions of asamsklita and samskrita and the latter in the five skandhas, furher divided into the seventy-two categories of the Vaibhashika. This is evident from a subsequent statement : vyakhyatah ashtau padarthah, samsklitah pancha, trayaschasanskritah. [Karikas 2-3] The only point to note here is that the Vritti contains a criticism, in this connection of the Vaiseshika padarthas and the Samkhya prakriti, topics which are not referred to in the Bhashya. [Karikas 4-16] The Vritti now deals with the dyatana and dhatu-vyavastha. The meanings of these two terms are given in almost the same words as in the Bhashya. More detailed information is given about the mano-dhatu and its relation to other vijnana-dhatus. Two Abhidharmika terms, viz., sangraha (collection) and samprayoga (association) are explained in order to extend the scope of such terms as skandha, ayatdna and dhatu Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary : Adhyaya I to cover many categories which occur in the Sutras but are not tabulated in the Abhidharma. The traditional list of the 80,000 dharma-skandhas (aggregates of the preachings of the Doctrine) is referred to with various interpretations of this word. The Kosakara and the Dipakara agree that this number corresponds to the 80,000 kinds of people, differing on account of their charita (nature) for whom the Buddha preached the law suitable to each one of them. FKarika 17] In the third pada, the Vritti deals with the eighteen dhatus in the well known Abhidharmika manner, i.e., grouping them in pairs and triads, sanidarsana (visible) and anidarsana (invisible), sapratigha (impinging), etc. The meaning of the term. pratigha is given in a passage which is borrowed from the Bhashya, including a quotation from Kumaralata. [Karika 18] While dealing with the distribution of the eighteen dhatus in the three spheres of existence, (kama-rupaarupa), the Vritti, unlike the Bhashya, merely mentions that the beings of the rupa-loka do not possess four dhatus, viz., gandha, rasa, ghrana-vijnana and jihva-vijnana. This Vaibhashika theory shared also by the Theravadins is very pointedly criticised by the Kosakara in the Bhashya. [Karika 19] While defining the term sasrava, the Vritti refers to the. Kosakara and criticises his definition of this. term. According to the Kosakara the dharmas, included in the first and second Truths are sasrava, because asravas (influxes) coincide with and reside (anuserate) in them, The, Vtitti shows that this is a wrong derivation. [Karika 20] The next notable topic in this pada is of vitarka and vichara. The Vaibhashikas maintain that there is some kind of sensation (vitarka) and discursive thought (vichara) in every moment of consciousness. The vikalpa is of three kinds : svabhava-vikalpa (pure sensation), abhinirupanavikalpa (investigatory sensation), and anusmarana-vikalpa (recollecting sensation). The Kosakara mentions these three Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction but as Yasomitra points out, does not approve of these distinctions. He further identifies svabhava-vikalpa with vitarka. According to the Vaibhashikas, this svabhava-vikalpa alone is found in the five kinds of sense consciousness. These therefore, are treated as avikalpaka or not having any active senation. (Karias 21-34] The Kosakara, in dealing with this topic, leaves out many details which are only to be found in Vritti. The Vtitti here has 14 karikas (21-34 dealing with the various kinds of vikalpa obtained in various states of mind, and the possibility of memory (smtiti) in the absence of a permanent entity or soul. [Karika 44] The fourth pada opens with a long criticism of the Kosakara's views on the theory of cognition. The controversy relates to the process of cognition, i. e. whether it is the conciousness or the organ of sense that comprehends the object. The Vtitti takes up the Kasmira-Vaibhashika viewpoint, following an agama passage, that it is primarily the sense organ that comprehends and not the consciousness. The Vritti closes this controversy with a severe condemnation of the Kosakara for his ignorance of the Abhidharma and for his leanings towards the Mahayana (Vijnanavada). [Karikas 57-70] At the end of this pada we find a very bold line indicting the Kosakara for his omission of an important topic. It reads : "Now this topic, constituting the essence of the Abhidharma, forgotten by the Kosakara, should be explained." The Vpitti in 14 karikas (58-71) gives various details about the cessation of dhatus through various stages of the anasravamarga. Adhyaya II . [Karikas 72-77] The second Adhyaya deals with the division of the dharmas into 22 indriyas. By indriya is meant aisvarya (supremacy). The twenty-two indriyas have supremacy over their respective functions. The Vlitti quotes a passage containing the view of the paurana-acharyas (which 1. Saku. p. 64. Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary: Adhyaya II also occurs in the Bhashya but not so acknowledged), attributing several functions to the five organs, the first five indriyas. The Kosakara, however, holds that the sense organs have supremacy only over the knowledge of their respective objects, e. g., the organ of eye has supremacy over the action of seeing the matter. This says the Vtitti, is not a novel theory. Indeed, it is a Vaibhashika view, and by saying so, the Kosakara has indirectly accepted the Vaibhashika contention that the eye comprehends and not the eye-consciousness. The Vritti next refers to a very important theory of the Darshtanitika (i. e. the Sautrantika), according to whom, no direct perception is possible. It is his contention that perception is not possible, since the objeet, the sense organ and the cognition are all momentary. This leads to the famous theory of bahyanumeyavada closely resembling Locke's doctrine of Representative Perception, attributed to the Sautrantika in later works like Sarvadarsanasangraha. The Vtitti, however, does not enter into any criticism of this Sautrantika position. [Karikas 80-87] If the meaning of indriya, is supremacy, why only twenty-two indriyas ? There are various dharmas, e. g., samjna, chetana, ete., which also have supremacy over different mental states. This question is discussed in five karikas (81-85). It may be noted that the Bhashya too deals with this topic, but instead chooses other examples, e. g., vak, pani, pada, etc. :. [89-90] The only other notable point in this pada is a controversy about five indrijas, viz., sraddha, smriti, etc. The controversy is whether these five are sastava (defiled) or anasrava (undefiled) or both. Here the Kosakara and the Dipakara hold identical views that they are sasravanasrava. In this connection, the Vsitti borrows a whole passage from the Bhashya without any acknowledgement. [Karikas 92-111] The second pada of this Adhyaya is very short. It is devoted to various minor details about the indriyas. It also contains a short but important reference to Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 Introduction the atomic theory of the Vaibhashika and a criticism of the Kosakara's definition of paramanu. Karikas 112-115] The third pada contains a long discussion on the 46 chaitta dharmas and the 14 chitta-viprayuktasanskaras. The Vritti gives definitions of these dharmas. [Karikas 116-120] The Vtitti here contains a criticism of Bhadanta Buddhadeva's view that the chitta and chaitasikas are not different dharmas. Buddhadeva also holds that the bhuta-rapa and the bhautika-rupa (primary and derived matter) are not different. The VIitti makes a reference to its arguments contained in a previous chapter : Bhuta-bhautikanyatvachinta. This, however, belongs to some lost portions of the Adhyaya I. The Kosakara deals with this in the Kosasthana I while discussing the bhata and bhautika dhatus. The Kosakara, the Dipakara and the Theravadins hold identical views on this point. [Karika 123] Of the aniyata (miscellaneous) chaitasikas, the Vtitti deals in detail only with the vitarka and vichara. This is one of the major controversial points found in the Abhidharma literature. The vitarka and, vichara are characterised as coarser (audarika) and refined (sakskma) sensations simultaneously operating in all kinds of the kamavachara consciousness. Since these two partake of two opposite natures (audarika and sukshma), the Kosakara maintains that these two cannot co-operate in one and the same moment of consciousness. The Vsitti strongly criticises' this unorthodox contention of the Kosakara. It may be noted that the views expressed in the VIitti are identical with the views of Samghabhadra, a celebrated Vaibhashika contemporary of Vasubandhu. [Karikas 126-149] The rest of the Adhyaya II is devoted to the discussion or rather the defence of the viprayuktasanskaras, accepted by the Vaibhashikas but strongly criticised by the Kosakara and rejected by the Sautrantikas. There are fourteen such samskaras which cannot be included among Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 Summary: Adhyaya II material or mental groups. The Kosakara argues that these - sanskaras have no independent nature or function, nor are they preached by the Buddha. The Vritti provides an answer to this criticism. It is its claim that only such great Buddhists as (arya) Maitreya or (sthavira) Vasumitra or (acharya) Asvaghosha comprehend the teachings of the Buddha and not those infants who are ignorant of the Abhidharma. Much of this valuable discussion on the first two samskaras, viz., prapti and aprapti is lost. The third samkara known as sabhagata,, a , force producing generalily, is defended against the criticism of the Kosakara, who 'holds it to be identical with the realistic generality (samanya) of the Vaiseshika. The next two samskaras, viz., asanjnika and the nirodhasamapatti (forces stopping the functions of consciousness in the realms of unconscious trance) are dealt with in the traditional way. Here too, the Vritti launches a strong criticism of the Kosakara for his 'unbuddhistic' (abauddhiya) theory that these states of trances are not unconscious (achittika) .but are conscious (sachittika). The valuable criticism is unfortunately interrupted as one folio containing it is lost........... . Tha next sainskara is jivita, the force of life-duration. The Vaibhashika holds that it is this sanskara which (as determined by the previous karmas), at the time of conception, is instrumental in determining the life-duration (sthitia hetuh). The Kosakara holds that if the karma. determines the duration, the function, of the jivita is superfluous and hence has no reality. The Vtitti puts forward arguments to prove that the jivita is a dravya, a real element. I The Vtitti here introduces a very interesting controversy regarding the nature of any possible prolongation of life by yogic powers. According to the Vaibhashika theory such a thing is contrary to the laws of karma. The life span ( jivita) Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 Introduction is a result of karma (vipakaja), whlch does not admit any prolongation by samadhi. This controversy arises from the well known legend of the Buddha's declaration that he could, on account of his mastery over the four paths to riddhi live in the same birth for a kalpa or a kalpavasesha. The Kosakara fully deals with this controversy while dealing with a topic : kati indriyani vipakah. There the Kosakara maintains, contrary to the accepted Vaibhashika theory, that in the case of such prolongation of life by the Buddha (or any other arhat), the yogic powers supersede the karma and produce a new life. It is, therefore, a life which is, samadhija (born of samadhi) and not vipakaja (a result of karma). This view of the Kosakara is censured by the Vritti as uninformed, contrary to the words of the Buddha and unworthy of any criticism. The accusation is even made that the Kosakara had accepted the Vaitulika-sastra and had so entered the protals of Mahayana. . . The Vittti next deals with the four samskaras known as the samkrita-lakshanas or the phenomenalising characteristics of all phenomena. They are : jati (origin), sthiti (subsistence) jara (decay) and nasa (extinction). The Vaibhashikas, on the basis of sutra, conceive that every phenomenal element in its each momentary existence is simultaneously affected by all these four samskaras. The Sautrantikas hold that as these four sanskaras have natures opposed to each other, they cannot simultaneously function on a momentary thing. They point out that these four lakshanas have no reality as they were spoken of by the Buddha only with reference to the series of moment (pravaha) and not to the kshana (moment). The Kosakara openly favours Sautrantika view in the Bhashya. The Vritti criticises this nastika-paksha adopted by Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary: Adhyaya III, IV 13 the Kosakara. The last three samskaras, viz., nama-kaya, padakaya and vyanjana-kaya (samskaras which impart significance to words, sentences and articulate sounds respectively) are discussed in detail in the Vritti. The Sautrantikas maintain that since these samskaras are not differeut from vak-sabda, i.e. the sound of speech produced from the atoms of sound, it is not necessary to invent such new sarskaras outside the group of Matter. The Kosakara favours this view and ridicules the Vaibhashika doctrine of the chitta-viprayukta-sanskara. The Vritti contains an answer to his arguments. It also criticises the Mimamsaka, Vaiyakarana and Vaiseshika theories of sabda. The Bhashya does not refer to the views of these three schools. The third pada comes to an end with the discussion on the viprayukta sanskaras. The fourth pada containing a discussion on hetu, pratyaya and phala is entirely lost. Adhyaya III [Karikas 150-153] The first three padas of this Adhyaya, dealing with cosmology are entirely lost. Only one topic of the dissolution (samvartani) of the univsrse is available to us. A number of controversies regarding the antara-bhara (intermediate existence between two lives) and the pratitya-samutpada are thus lost to us, as not less than thirty folios of this Adhyaya are lost. Adhyaya IV * [Karikas 154-157] The Adhyaya IV deals with the doctrine of karma. The Vritti opens the first pada witn a criticism of the isvara-karana-vada in more detail than the Bhashya. The karma is divided into its traditional three types : physical, vocal and mental. The first two are further divided as vijnapit ("manifest act) and avijnapti (ʻunmanifest act). These two Vaibhashika conceptions, rejected by the Sautrantika school, are very pointedly criticised by the Kosakara in the Bhashya. Unfortunately, the Vritti here is incomplete as several of its folios are lost. Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 Introduction [Karikas 159-169] The beginning portion of the second pada is also lost. The Vritti here deals with further details of karma. Ths karma is of three kinds : samvara karma (act of abstention from evils), asamvara karma (act of indulgence in evils) and naiva-samvara-nasamvara-karma (absence from the first two kinds of karma). Of these the first is again divided into three : pratimoksha-samvara, dhyana-samvara and anasrava-samvara. Of these, the pratimoksha-samvara is dealt with in detail. The Vtitti contains an answer to a criticism from the Kosakara regarding the Kasmira-Vaibhashika definitions of the upasaka and bhikshu. . on [Karikas 170-187] The remaining portion of this pada is devoted to the treatment of various kinds of karma divided into several groups of traids. Here too, the Vritti closely follows the Bhashya and borrows several portions from the latter. [Karika 188] The only other notable point in this pada is a reference to a Darshtantika view. The Darshtantika: maintains, on the basis of a sutra passage, that the klesas known as abhidhya (covetousness), vyapada (ill will) and mithya-drishti are of the nature of karma. The Vritti considers this a wrong view since it results in the identity of karma and klesa. The Darshtantika is here called 'sthitibhagiya', a term not used either by the Kosakara or by Yasomitra. The Vritti criticises the Kosakara for adopting this heretic view, which is contrary to the Abhidharma. [Karikas 190-198] The third pada is devoted to a discussion on the ten karma-pathas (the ways of acting). The Vritti gives their definitions, atages of completion and various other details. In this connection it refers to the Parasikas who consider it religious to kill their parents and also indulge in illegitimate relationship with their mothers. The Brahmanas are accused of justifying their plunders and the Vedas are condemned as irrelevant talks. The Jainas (nagnata) are criticised for thair wrong conception of himsa. It may be noted that this whole criticism is much in the same words as Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 Summary: Adhyaya IV in the Bhashya. The Vritti, however, contains a longer examination of the Yajnika cenception of the sacrificial himsa.. [Karika 199] The next notable point is a controversy about the destruction of the kusala-mula (the basis or roots of goodness). The Kosakara gives several details about the manner in which the kusala-mulas are completely annihilated by the power of wrong views (mithya-dsishti). It is a Vaibhashika doctrine that every person is endowed with some kind of kusala-mala. But this can be completely annihilated without any residue by the evil powers of mithya-dsishti. The Kosakara, however, maintains that the elements of kusala are never entirely lost, but persist in the form of subtle seeds even in the akusala state of mind. The Vritti quotes this view of the Kosakara and puts forward the arguments of Dipakara supportcd by the agama. [Karikas 200-222] The remaining portion of this pada is devoted to other details of the karma-pathas, more or less on ; the same pattern as the Bhashya. At the end of this pada we find a new topic, viz., the karmasvakata, not mentioned in the Bhashya. The latter, however, contains discussion on trini avaranani (three obstructions) and five anantarya-karmas (actions that find retribution without delay). These topics are not found in the VIitti. : Karikas 223-230] The fourth pada is solely devoted to a full discussion of the bodhisattva doctrine. The Pali Abhidharma works do not even mention this topic. Even the Visuddhimagga makes just a stray reference to the bodhisatta-sila. The Bhashya deals with this, but only incidentally, and devotes only four karikas (Ak. IV. 108-111). The Vritti, therefore, is our only Abhidharmika source for the Hinayanist interpretation of this important topic. The Vritti contains a long description of the determination of the bodhisattva to help the world by cultivating the bodhichitta and the paramitas. This is given in a very ornate style, unusual in Abhidharma works, reminding us of similar Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 Introduction passages in the Saddharma-pundarika or the Siksha-samuchchaya. Conditions attending the first moment of the bodhi-chitta and the acquisition of other excellences are given in detail. The Vritti enumerates the thirty-two maha-purusha-lakshanas (marks of a great man) and the eighty anuvyanjanas (the secondary marks) in conformity with their traditional lists. The Bhashya omits this enumeration, but instead enumerates the names of the sixty sthanantaras, constituting a kalpa, which are not given in the Vritti. [Karika 231] Only four paramitas (viz., dana, sila, virya - and prajna), as against the traditional six or ten, are mentioned in the Vritti. The Vritti informs us that the Vaibhashikas.do not consider the kshanti and dhyana as separate paramitas but include them in the sila and prajna respectively. The vinayadhara-Vaibhashikas, it says, read only four paramitas in the Vinaya. Neither of these views are mentioned in the Bhashya. Karikas 232-235] Here the Vaitti introduces a very important controversy, unnoticed by the Kosakara. It is claimed by some (Mahayanists). that the bodhisattva-marga is not preached in the three Pitakas. The Dipakara takes up this challenge and argues that all the essential points (even including the thirtyseven bodhipakshika dharmas) of the bodhisattva path are preached in the Sutras, and the paramitas are mentioned in the Vinaya. It is, therefore, a great heresy to suggest that this doctrine is alien to the Pitakas. Since there are several Sutras and Pitakas, the Vritti makes it clear that only those words of the Buddha are authentic which are included in the Four Agamas by the elder councillors like Mahakasyapa and Ananda. Karikas 239-241] This leads us to a still more controversial topic of the phala-bheda. If the bodhi-marga is not different from the Pitaka preachings, how do we account for the difference in the accomplishments of a sravaka, a pratyekabuddha and a Buddha ? The Vtitti maintains that the entire preaching of the Lord, which is to be traced to the three Pitakas, points to the two kinds of Deliverance, viz., chetovimukti and prajna-vimukti. Both these are equally attained by Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary : Adhyaya V 17 the sravaka, pratyeka-buddha and the Buddha. The difference, therefore, is not in their Deliverance but only in their phenomenal excellences of equipments, faculties and aspirations. Adhyaya V [Karikas 259-261] The fifth Adhyaya is devoted to the exposition of the anusayas and other minor klesas. The Sutras speak of the six basic anusayas, viz., raga (bias of passion), pratigha (ill will), moha (infatuation), mana (pride), vichikitsa (doubt) and drishti (wrong views). In Abhidharma these are further divided into ninety-eight. As Yasomitra points out, the different schools attach different meanings to this term. The Vaibhashikas maintain that the anusaya means paryavasthana, the Vatsiputriyas hold it to be prapti, and the Sautrantikas consider it a bija. The Kosakara examines the first two views and openly favours the Sautrantika theory of bija. The Vtitti borrows that part of the Bhashya which criticises the Vatsiputriya, but strongly criticises the Kosakara for his Sautrantika bias. The Vritti is brief here, as it says, it has discussed this topic in the Karma-chinta (the Adhyaya IV) and also in a work known as Tattva-saptati. This work is unknown to us. It may quite well be an independent work of the Dipakara, written on the model of the Parmarthasaptati of Vasubandhu. :: [Karika 271] A controversy about a drishti known as the silavrata-paramarsha (grasping after works and rites) should be noted here. There are various views about the way this drishti is destroyed. The Kosakara strongly criticises the Vaibhashika theory that this doishti is removed by insight into the Second . Truth (samudaya-darsana). The VIitti upholds the orthodox Vaibhashika viewpoint shared by Acharya Samghabhadra. [Karikas 272-288] The rest of the first pada deals with several details about the ninety-eight divisions of the anusaya. [Karikas 289-324] The second pada of this Adhyaya constitutes by far the most important part of the whole work. The fundamental principle of the Sarvastivada school, Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 Introduction namely, the reality of the past and future elements, is discussed here in opposition to the Sautrantika arguments forwarded by the Kosakara in the fifth Kosa-sthana of his Bhashya. We are familiar with this controversy through the pioneer works of Stcherbatsky and Poussin. The Dipakara takes up each argument of the Kosakara, reinterprets the relevant sutras put forward by the Sautrantikas and establishes, with considerable success, the Vaibhashika doctrine of the Sarvastivada. Both the Bhashya and the Vritti quote in this connection the four theories advocated by Dharmatrata, Ghoshaka, Vasumitra and Buddhadeva. But there are a few important points found only in the Vtitti. The latter refers to the schools of Darshtantika, Vaitulika and Paudgalika and equates them respectively with the Lokayatika, Vainasika and Nagnata (Jaina) schools. The Vaitti quotes Kumaralatas view supporting the Vaibhashika viewpoint. It also examines the doctrine of Sunyavada, the Parinamavada of Samkhya, the Avayavivada of Vaiseshika and contains a valuable reference to the Tri-svabhavavada of the Kosakara who is described as a Mahayanist fallen from the Sarvastivada. [Karikas 325-359] The rest of this pada deals with different anusayas obtaining in different states of mind. The Kosakara is very brief and explains this point by way of an illustration of the sukhendriya. The Dipa devotes twenty-five karikas to this topic. [Karikas 360-370] The third pada is devoted to the exposition of other klesas grouped as asrava, ogha, yoga, upadana, samyojana, bandhana and grantha. The VIitti here differs very little from the corresponding Bhashya. [Karikas 371-383] The upaklesas or minor klesas collected in the Kshudraka-vastu (corresponding to the Pali Khuddakavatthu-vibhanga) are dealt with in detail in the Vritti. The Bhashya is very brief and mentions only three upaklesas. . The last portions of this pada and the entire fourth pada, containing details on the klesa-prahana and klesa-parijna are lost. Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Summary : Adhyaya VI 19 Ahyaya VI This Adhyaya deals with the arya-marga or the stages leading to arhatship. A large portion of this Adhyaya, consisting of about seven folios, is lost. [Karikas 384-390] The first pada contains discussion on the darsana and bhavana-marga In this connection the practices of the four smrityupasthanas (or application of mindfulness on the nature of the body, feelings, mind and dharmas) are explained in detail, as they alone bring the annihilation of the impurities (klesa-kshaya). Of these the last, viz., the dharma-smrityupasthana is equivalent to vipasyana, the analytical insight into the law of pratitya-samutpada, the central teaching of the Buddha. It is called here dharma-mudra and is identical with the term 'sunya'. The Vtitti, however, deems it necessary to delimit the meaning of this term against the absolutist interpretations, and explains that the sanskaras are not devoid of svabhava (own nature) but are only anatma, i.e. devoid of a substance. The Bhashya does not contain this comment. [Karikas 393-438] The practice of the smrityupasthanas is conducive to the attainment of the first four stages in the darsana-marga. They are known as the ushma, murdha, kshanti and laukikagra-dharma. The first is the 'fire' of intuition producing the pacification (sama) of mind. The second is called murdha (superior), as it enfeebles the power of mithya-drishti and thereby consolidates the kusala-mulas. The third is called kshanti where the aspirant achieves unassailable faith in the triple gems'. The fourth stage is 'supreme phenomenal existence', so called because it is turning point in the career of the aspirant. This stage is comparable to the gotrabhuchitta of the Pali Abhidharma. This stage is followed by fifteen moments of insight into the Four Truths and culminates in the darsana-marga known as srota-apatti or the entering upon the Noble Path. Various details concerning these stages and controversies relating to them are given in the Vsitti. The remaining three stages, viz., that of the saknidagamin, anagamin, and the arhat, belonging to the bhavana-marga are also dealt with in the third pada, a major portion of which is lost. Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 Introduction [Karikas 439-475] The fourth pada contains an exposition of several kinds of margas and pratipats (mode of progress) spoken in the Sutras. A large portion is devoted to the thirtyseven factors leading to the bodhi. Bodhi according to the Vaibhashikas constitutes the two illuminations, viz., the kshaya-jnana add anutpada-jnana terms which we repeatedly meet in the following Pali passage : 'khina me jati....naparan itthattaya'. This bodhi, says the Vritti, is of three kinds, viz. buddhabodhi, pratyeka-buddha-bodhi and sravaka-bodhi, giving rise to the concepts of three Yanas, differing not in kind but only in the degrees of practice of the thirty-seven bodhipakshya dharmas These dharmas are then explained in detail in the traditional manner. The only notable point is that the Vritti, as in the case of the indriyas, devotes seven karikas to explaining the reason for not including several dharmas under the bodhipakshya. This topic is not found in the Bhashya. Adhyaya VII [Karikas 476-492] The Lord has said that this spiritual discipline (marga) consists of three skandhas* (aggregates). The sila-skandha', says the VIitti, 'is explained in the Karmadhyaya (i.e. the Chapter IV), the samadhi-skandha will be explained in the Chapter VIII, the prajna-skandha should now be explained. The treatment of the prajna is more or less on the lines of the Pali Nanavibhanga. The Pali works are more elaborate and enumerate a large number of jnanas, but the Sanskrit Abhidharma works (including the Bhashya and Vritti) deal only with ten kinds, viz., dharmao, anvayao samvsitio, parachitta", duhkhao, samudayao, nirodhao marga', kshayao and anutpadajnana. A large portion of the Vtitti dealing with these and controversies relating them is lost. [Karikas 493-495] the third pada of this Adhyaya is devoted to the exposition of the eighteen extra-ordinary qualities (asadharanah-dharmah) of the Buddha. They are ten powers (bala), four confidences (vaisaradya), three applications Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 Summary : Adhyaya VIII of mindfulness (smtityupasthanas) and great compassion (mahakaruna). These qualities appear only in the Buddha on his attainment of the bodhi, i.e. the kshaya-jnana. [Karikas 496-497] The treatment of this topic is not much different from the Bhashya. We may, however, note that a Mahayanist term sarvakarajnata is mentioned in the Vritti in its description of the sarvatra-gamini-jnana-bala. Its definition of the term dhatu (in the nanadhatubala) is identical with Samghabhadra's definition quoted by Yasomitra. [Karikas 517-533] The fourth pada deals with jnanas which are not exclusive to the Buddha. They are six abhijnas, three vidyas, three pratiharyas and such other intellectual powers obtained by yogic practices. The only notable point here is the view of the Dipakara about the three vidyas which is identical with Samghabhadra's view, quoted and accepted by Yasomitra. Adhyaya VIII : [Karikas 534-546] This last Adhyaya deals with samatha or samadhi. Details about the three kinds of dhyanas (sasrava, suddha, anasrava) and the five angas (vitarka, vichara, priti, sukha, upeksha) are given in the first pada. Various controversies on the nature and number of the five angas, contained in the Bhashya, are not to be traced in the present incomplete Vtitti. .. [Karikas 547-554] The second pada contains controversies on anejya (unshakable) and four arupa-dhyanas. The Vtitti here is rather brief, compared to the Bhashya. The last portion of the second pada, cantaining controversies on the dhyanantaras is lost. . [Karikas 554-563] The third pada contains brief criticisms of the Brahmanical conceptions of dhyata, dhyana, and dhyeya, and also of the controversy over karma-marga and jnanamarga. It also contains a criticism of the Vedic mantras. The Vritti in this connection mentions the mantras of Parasika, Sabara and Kapalika and criticises the casteism of the Brahmanas. These points are not found in the Bhashya. Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Introduction Karikas 588-597] Now we come to the last folio of our incomplete manuscript. This folio contains a brief discussion on the four apramanas (boundless states, also known as brahmaviharas), eight vimokshas (deliverances) and eight abhibhayatanas (stages of mastery) in the same order as in the Bhashya. The Bhashya after this deals (in three karikas = Akb. VIII. 36-38) with the ten kritsna-ayatanas. This is followed by five concluding verses in which the Kosakara says that he has composed this Abhidharma-sastra conforming to the Kashmira-Vaibhashika school in order to save the Lord's dispensation from growing dissensions and ignorant heretics. Most probably the Dipa too came to a close after a few additional verses. It is most unfortunate that we should have lost the last folio which might have given us the name of the author and also a statement of the circumstances that led to the composition of this important work. II SUTRA AND ABHIDHARMA : This brief sketch of the Dipa and its Vritti reflects predominantly the Vaibhashika attempt to correct the Kosakara of his Sautrantika bias. It is, in a way, a record of the dispute between the Sautrantika and Abhidharmika on the interpretation of the 'Sutras' of the Buddha. Before dealing with the specific differences between the two schools, we may here trace the meaning and interrelation of the terms Sutra and Abhidharma as seen by these schools. The earliest canonical reference to the term sutra is found in the Mahaparinibbana-sutta. It is said there that the 1 Kasmira-Vaibha shika-niti-siddhah prayo maya' yam kathito'bhidharmah Ak. VIII. 40ab. 2 The term sutta occurs several times in the Nikayas. In the Majjhima (I. 133, III. 115) and in the Ang. (II, 7, II. 103, II. 178, III. 86. III. 177, III. 361) it is mentioned as one of the angas of the traditional 'navangasatthusa sana,. The term suttanta occurs in the Samyutta (II. 267) and Ang. (1. 60, 1. 72, II. 247, III. 107, III. 178), but not in the sense of a particular collection of the words of quddha. Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sutra and Abhidharma 23 Buddha on the eve of his parinirvana laid down the four 'Great Authorities' : "In the first place Brethren, a bhikkhu may say thus : From the mouth of the Exalted One himself I have heard, from his own mouth have I received it. This is the Dhamma (Doctrine), this is the Vinaya (Law), this is the teaching of the Master. The word spoken, ........should be fully understood and then put beside the Suttas and compared with the Vinaya. If, when so compared, they do not harmonize with the Suttas and do not fit in with the rules of the order, then you may come to the conclusion : 'Verily, this is not the word of the Exalted One, and has been wrongly grasped by that brother. Therefore, brethren, you should reject it. But if they harmonize with the Suttas and fit in with the Vinaya, then you may come to the conclusion : Verily this is the word of the Exalted One and has been well grasped by that brother".?.... ... etc. This passage, occurring in one of the most important and widely respected sutras, is very interesting for the history of the authenticity of several Buddhist scriptures handed down to us. It anticipates, even during the lifetime of the Buddha the existence of several different versions and at least one authorized version of the Sutta and Vinaya collections. It is possible that this particular authorized version was accepted as the only authentic one in the First Council of Rajagliha, held immediately after the passing away of the Buddha. The omission of the term Abhidharma in this passage, in spite of its occurrence in several other suttas, points to a later period for the composition of the Abhidharma texts, traditionally claimed as the word of the Buddha. The passage itself is silent on the meaning of the tearms sutta and vinaya, but from the context we can assume 1 See Ado. p. 100, n. 1. 2 Not of the written words but of the words heard by his direct disci ples as for instance, shown in the Chullavagga: 2 yasmantam Puranam thera bhikkhu etadavochum, 'therehi, avuso Purana, dhammo sangito upehi tam sangitim ti', 'susangitavuso therehi dhammo cha vinayo cha, api cha yatheva maya Bhagavato sammukha sutam sammukha patiggahitan tathevaham dharessami ti'. "Vinaya, Vol. II, p. 290. Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 Introduction that they are here to indicate the collections of the Dhamma and Vinaya? preachings of the Buddha. The exact meaning of these two terms, viz., sutta and vinaya, was still a controversial point even during the time of Buddhaghosa. In his commentary on this passage, Buddhaghosa records several views on what constituted the sutta and vinaya : "Here the 'sutta' means Vinaya, as is said : 'Where was this prohibited ? At Savatthi in the Sutta-vibhanga'. Vinaya' means Khandhakas, as is said : 'In Kosambi, on the transgression of the Vinaya'. But this explanation does not cover the entire Vinaya-pitaka. Or 'sutta' means Ubhato-vibhanga, whereas 'vinaya' means Khandhakas and Parivara. In this view the entire Vinaya-pitaka is included (but not others). Or 'sutta' means Sutta-pitaka and 'vinaya' means the Vinaya-pitaka. But here only two Pitakas are covered (not the third, i.e. the Abhidhamma). Or "sutta' means the Sutta-pitaka and the Abhidhamma-pitaka, and 'vinaya' means the Vinaya-pitaka. Even this explanation is not satisfactory as there are many works which are not included in 'sutta', e. g, Jataka, Niddesa, etc. (all books of the Khuddaka-nikaya)". "Sudinnathera, however, says : "There is not a word of the Buddha which is not sutta. Sutta' means three pitakas. 'Vinaya' is (only mentioned separately as) a means (of subduing passions)". And to illustrate this he puts forth the following sutta :-"Those things of which you know thus : these things lead to passion, not to release therefrom, these to bondage......these to luxury not to frugality, of these things hold definitely : this is not Dhamma; this is not Vinaya, this is not the word of the Teacher. But as to those things, O Gotami, which you know lead to dispassion, to release from bondage, to the dispersion of rebirth, to wanting little, to contentment, to solitude, to exertion and to frugality (and in no case to their opposites), be assured that they are Dhamma, the Vinaya and the word of the Teacher". (Ang. IV. p. 280). 1 For a difference between these two terms, see Oldenberg's Intro duction to Vinaya Pitakan, I pp. X-XIV. Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 25 Sutra and Abhidharma "Therefore", concludes Buddhaghosa, "sutta' means the three pitakas; 'vinava' means all that is condusive to the subduing of passion... But those words which do not occur in the tradition of the suttas but appear only in the apocryphal Vessantara, Ummagga, and Vinaya and the Vedalla-pitakas, or in one of these...they are to be considered as not the words of the Teacher..." . One can see in these explanations an attempt to extend the meaning of these terms and particularly that of sutta. First it is held to mean only. single Vinaya text, viz., the Suttavibhanga, then a larger Vinaya text, the Ubhato-vibhanga, Next it is made to include not the Vinaya texts, but the entire Sutta-pitaka.' Then it is made to include both the Sutta and Abhidhamma Pitaka, and finally not only all the three Pitakas, but also anything that may be conducive to a holy life. The purpose of this extension evidently appears to include the Abhidharma (and also the Khuddaka-nikaya) which is not specifically mentioned in the passage dealing with the mahapadesas. The commentators are determined to include it and end in giving a very wide and general meaning to the term sutta, thereby making it comprehensive enough to include all good words. The Sarvastivadin version of the Mahaparinirvana-sutra also contains the mahapadesas. They are identical with the * Pali passage except for one more significant phrase "dharmatam cha vilomayanti." 3. The term dharmata is quite well known to the Pali Scriptures. It is, therefore, difficult to account for omission of this term in the Pali version. In the absence of any commentary on the Sanskrit Mahaparinirvana-sutra, we have no precise information on how the Sarvastivadins understood these terms. Fortunately, our VIitti gives some explanation of the term sutra. It says* : only that sutra is to be accepted 1 Digha A. II. pp. 565-6. 2 Mahaparinirvana-sutra, pp. 238-240. Vide Adv. pp. 99 and p. 197. 3 See Ang. V. p. 2; 66; Samyutta, I, p. 140; IV. p. 216. 4 Ado. p. 197. Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 Introduction which was spoken by the Buddha, collected in the four agamas by the elder councillors, Mahakasyapa and Ananda, and which is contained in the Uddanagathas? (summary verses). This explanation helps us to identify the term sutra with the four agamas, viz., the Dirghagama, the Madhyamagama the Samyuktagama and the Ekottaragama, corresponding to the first four nikayas of the Pali canon. The Abhidharmapitaka and the Kshudraka-nikaya (Pali Khuddaka-nikaya) are not included here in the term sutta, pointing again to their late acceptance as canonical works. Incidentally, it may be noted that in the nikaya classification, Abhidhamma-pitaka is included by Theravadins in the Khuddaka-nikaya.. The Sarvastivadin meaning of the term sutta appears more accurate and nearer to the original meaning of that term, compared to the several meanings given by Buddhaghosa.. The term "dharmata' found in the Sanskrit version of the mahapadesas is also at a later period accepted by the Theravada school. The Nettipakarana, a non-canonicals Pali work ascribed by tradition to Mahakachchana (a direct disciple of the Buddha), contains the term dhammata along with sutta and vinaya. The meaning of these terms given in this work differs from the traditional Atthakathas. Its version of the mahapadesas reads : " * those words and syllables should be put beside the suttas, compared with the vinaya and put alongside the dhammata. With which sutta are they to be put beside ? With the Four Noble Truths. With which vinaya are they to be compared ? With the pacification of passion, ill will and infatuation. In which dhammata are they to be tested ? In the doctrine of patichcha-sammuppada." 1 On the uddana-gathas, see Adb. p. 197, n. 6. cf. Pali udddnasamgaha compiled by Sangitikaras. See Dhs A. I. 68. 2 Dhs A. I. 65. 3 In the Burmese tradition this book is included in the Khuddaka nikaya. See Winternitz, A History of Indian Literature, Vol. II. p. 77, n. 3. 4 Netti, p. 22. 5 Sarvastivadins also interpret dharmata as pratitya-samutpada: [na cha satram badhate] na cha sutr antaram virodhayati. [na dharmat am badhata] iti pratilya-samutpada-dharmatam. Soko. p. 705. Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 Satra and Abhidharma This explanation is remarkable in that these three terms are not identified with any Pitakas, but only with the general preaching of the Buddha. Dhammapala (5th century A. D.) in his commentary on the Nettipakarana, however, reasserts the Atthakatha meaning of the term sutta. He says : "Since there is not a single word of the Buddha deviod of (the preaching of) Truth, it is said here that sutta' means the Four Noble Truths. The Atthakathas, however, say that 'sutta' means three Pitkas. There is no contradiction in these two meanings."1 Despite the differences on the meaning of the term sutta, the Theravadins and the Sarvastivadins considered this mahapadesa as a chracteristic mark (lakshana) of the words of Buddha. Our Vritti twice quotes this mahapadesa to refute views conforming to the Vaitulika-Sastra. But the Mahayanists, agasinst whom this mahapadesa was quoted by the Hinayana schools, never accepted it as an authority or a standard for judging the authenticity of a particular version of the Buddha-vachana. They had a distinct disadvantage. Though they claimed that their scriptures originated from the Buddha, they could not by the very nature of their teachings, name any sravakas like Mahakas. yapa or Ananda as their compilers. Bu-ston in his account of the rehearsal of the Mahayanistic scripture says:3 "Manjusri rehearsed the Abhidharma, Maitreya--the Vinaya and Vajrapa ni--the Sutras. It is said moreover in the Tarkajvala the Mahayanistic scripture is the work of the Buddha. The chief compilers of it were Samantabhadra, Manjusri, the Lord 1 Netti 4. p. 219. 2 Vide Adv. pp. 98 and 197. On mahapadesa see E. Lamotte, 'La critique d'authenticite dans le bouddhisme' India Antiqua (Leiden, 1947), pp. 213-222; 'La critique d'interpretation dans le bouddhisme'Annuaire de l'Institute de philologie et d'Histoire Orientales et Slaves, IX (Bruxelies, 1949), pp. 341-361. 3 Bu-ston's Hostory oj Buddhism, Vol. II, p. 101. Tr, Obermiller. Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 Introduction of the secret charms ( = Vajrapani), Maitreya and others. The sravakas were not the chief compilers of our (Mahayanist) canon, since the latter is not accessible to them." . Haribhadra also in his Aaa. repudiates the Hinayanist claim of authenticity by pointing out the invalidity of their mahapadesas. He says : "There is no concordance between different versions of the Sutra and Vinaya Pitakas. . The dharmata established in one school is not identical with that of the other schools. With the eighteen different schools and their separate versions of three Pitakas, it is improper to hold the mahapadesa as a standard for judging the authenticity of the words of the Buddha.? The same view is held by santideva, the author of the Bodhicharyavatara. Prajnakaramati, in his Panjika on this work goes a step further. He rejects the Buddha-vachana-lakshana propounded by the Hinayana schools and puts forward his valid difinition:a "This then is the universal characteristic of the Buddha-vachana as preached in the Adhyasaya-samchodanasutra : "Moreover, O Maitreya, by four causes the word of the Buddhas may be recognised. What four-? (1)0 Maitreya, it refers to truth, not to untruth; (2) to doctrine, not to the non-doctrine; (3) it lessens sin, not increases it; (4) it shows the advantages of nirvana, does not indicate those of continued rebirth,...When someone, O Maitreya, utters or shall utter a word endowed with these four qualities, the believing young men and women will produce the idea of Buddha, of Master; they will hear this Law as he preaches. Why ? Anya thing, Maitreya, that is well said is a word of Buddha."8 This passage reminds us of the Buddha's preaching to Gotami quoted above. The Hinayanistic attitude towards the Buddha-vachana is well summed up in Emperor Asoka's 1 Aag. pp. 260-1. Vide Adv. p. 197, n. 7. 2 B. Panjika, IX. 43-44. Vide Adv. p. 197. n. 7. 3 Ibid. Also see Lamotte's Le Traite de la Grande Vertu de Sagesse de Nagarjuna, I, pp. 81-2, notes. Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 29 famous line : "Whatever is spoken by the Buddha is well spoken." In spite of these different versions and standards, interpretations and doctrines, all the Buddhist schools, both Hinayana and Mahayana, held some common, indisputable teaching of the Buddha. It was this common heritage that held these schools together through centuries of discord and dissensions. The origin of Abhidharma is to be found in the beginnings of the attempts of the earliest Buddhists to find such a common teaching. The tendency of the samgha to split into various groups is manifest even during the lifetime of the Buddha. In the earlier stages the differences over the laws of Vinaya divided the fraternity. The Vinaya texts are full of stories, invented as well as real, of monks and groups who gave occasion for the institution of several major and minor rules of the Patimokkha. But the differences over the Vinaya were not considered as harmful as disagreement on the doctrines of the Buddha. During the latter part of the Buddha's life, together with the rise of Devadatta as a rival, we see a kind of fear among the elders that the unity of the samgha may not survive the death of the Master. Several suttas of the Pali canon bear witness to such a fear and to a consequent attempt to preserve the doctrinal unity by putting his more important doctrines in one collection. In this connection, the Pasadika-sutta," the Samagamasutta(r) and the Sangiti-suttanta+ may be noted as of particular interest. The death of the Jain leader Nataputta Nigantha le kechi bhamte bhagavata Budhena bhasite save se subhasite va. Edicts of Asoka, p. 82. (Adyar edition 1951). See F. Weller : Satz C der Asoka-Inschrift von Calcutta-Bairat, Mitteilungen des Instituts fur Orientforschung, V (Berlin, 1957), pp. 84-90, and D. L. Snellgrove, 'Note on the Adhyasayasamcodanasutra BSOAS., Vol. XXI Part 3, 1958 (pp. 620-3). 2 Digha, sutta 29, Vol. III, p. 117. 3 M. sutta 104, Vol. II, p. 243. 4 Digha, sutta 33, Vol. III, p. 272. Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 Introduction and a subsequent division in his samgha form the occasion for these three suttas. It is said in the introduction (nidana).to the Pasadika sutta : "While the Lord was staying among the Sakyans, Nataputta the Nigantha had died recently at Pava. At his death, the Niganthas became disunited and divided into two parties, in mutual strife and conflict, quarrelling ......with each other.......--thou dost not understand this doctrine (dhamma) and discipline (vinaya) but I do understand it. Thou art in the wrong; I am in the right;...... Thou sayest last what should be said first, and first what ought to come last; ...... Truly the Nigaathas...... were out, methinks, to kill. Even the lay disciples......showed themselves shocked.......so badly was their doctrine and discipline set forth and imparted....... and now wrecked as it was.......without a protector.") Now Chunda the novice who had seen this, visited Ananda at Samagama and reported it to him. And Ananda said, "Friend, this is a worthy subject to bring before the exalted one". They went to the Lord and reported the episode. The Buddha was not surprised to learn the happening. He gives a long discourse on the nature of a perfect Teacher, on the conditions of a perfect religion and claims that his is the perfect samgha and the exalted Law. He then sums up his teachings and exhorts the samgha in the following words: "Wherefore, Chunda, do ye, to whom I have made known the truths that I have perceived, come together in company and rehearse all of you together those doctrines and quarrel not over them, but compare meaning with meaning, and phrase with phrase, in order that this pure religion may last long........". 2 "Which then, Chunda, are the truths which, when I had perceived I made known to you..... ? They are these the Four Onsets of Mindfulness, the Four Supreme Efforts, the Four Paths to Efficacy, the Five Powers, the Five Forces, 1 Digha, III pp. 117-8. Basham in his History and Doctrines of the Ajivikas suggests that this passage refers not to the death of Maha. vira, but to that of Makkhali Gosala. (p. 75). 2 Digha, III. p. 127. Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31 Satra and Abhidharma the Seven Factors of Enlightenment, the Ariyan Eightfold Path. These O Chunda, are the truths......." * The Samagana sutta also begins with the same episode of the Nigaatha Nataputta's death. Here Ananda relates this to the Buddha adding his hope that when the Lord dies, no 'similar quarrels will arise in the samgha, to the grief and sorrow of gods and men. The reply of the Buddha on this occasion is worth noting here. He repeats the dhammas preached in the last sutta and asks : "What think you Ananda ? Do you observe even a couple of Bhikkhus at variance about the truths which, when I had perceived, I made known to you......, the Four Onsets of Mindfulness.......the Ariyan Eightfold Path ?" "No Sir. But those who are about the Lord might, at his death, stir up quarrels in the samgha respecting the rigours of the regimen or of the code. Such quarrels would make for the grief and sorrow of the gods and men". "Of little concern, Ananda, are quarrels respecting rigours of regimen or of the code, it is possible quarrels in the confraternity about the Path or the course of training which really matter".Here we can discern the rise of Abhidharma, the supreme Doctrine of the Buddha. The statement that there are no two opinions on the thirty-seven items, raises the latter to a higher degree and can be called the central and universally accepted preaching of the Buddha. The differences rising out of the Vinaya are not ruled out, but they are not exaggerated. No particular sutta is mentioned as the supreme, but only the sum total of all the teachings put into an aggregate later known as the bodhipakkhiya dhamma. i katame cha te Chunda maya dhamma abhinna desita ..... seyyathidam chattaro satipattano, chattaro sammappadhana, chattaro iddhipada,panch' indriyani, pancha balani, satta bojjhangu, ariyo atthangiko maggo. ime kho te dhamma...... Ibid. For a full exposition of these thirty-seven items, see The Dialogues of the Buddha, II. pp. 128-130, notes. Vide Adv. pp. 356-362. 2 M. II. p. 245. Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 Introduction It is the burden of a large number of suttas in the Digha and Majjhima Nikayas. It constitutes one of his last preachings to the congregation, following the declaration of his intention of entering into parinirvana'. The Milindapanha almost makes a generalisation by saying that all Tathagatas, when they preach, preach these thirty-seven (bodhipakkhiya) dhammas." It is said in the Saddharma-pundarika that the career of a bodhisattva is completed by practising these dharmas.3 Almost all major works on Buddhism, both Hinayana and Mahayana, contain this list. This, therefore, was the supreme dharma, acceptable to all. It marks the beginning of the Abhidharma. The term 'bodhipakkhiya dhamma' appears only in a few places in the older Nikayas. In the Ang. N. it is irentioned without indication of the scope of the term. In the Samyutta N. it is applied to the five indriyas (saddha .......panna).. The term occurs in the Aganna sutta, where it consists of seven dhammas only. It occurs twice in the Vibhanga and there too it consists of the seven bojjhangas.? In the same book, the thirty-seven items are called saddhamma. 8. In the Fatakatthakatha these thirty-seven are called both saddhamma and bodhipakkhiya dhamma. The Visuddhimagga enumerates the thirty-seven dhammas as bodhipakkhiya and discusses them in detail. 10 The Nettipakarana once speaks of thirty-seven11 and in an other place adds seven sannasis to the thirty-seven, bringing the number of the bodhipakkhiyas to forty-three. 18 1 Digha, II. p. 127. 2 Vlde Adv. p. 196, n. 8. 3 Ibid 4 Ang. IIJ. 70; 300. 5 Samyutta, V. 227, 237-9, 6 Digha, III. p. 97. 7 Vbh, pp. 244 and 249. 8 Ibid. p. 372. 9 Jataka, V. p. 483. 10 Vsm. XXII. 34-38. 11 Netti, p. 31. 12 Ibid. p. 112. For sannas, vide Adv. p. 371. 13 For a note on the extention of this term, see Mrs. Rhys Davids' Preface to the Vibhanga, p. XIV. Vide Ado. pp. 356-7. terima se Moraes Rhys David Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 33 The same thirty-seven items, called bodhipakshyah orbodhipakshikah dharmah, are also found in most of the Buddhist Sanskrit scriptures. It is possible that the seven bojjhangas formed the nucleus of this collection, to which were added other dharmas. The overlapping character of several items e.g., the five balas again grouped under the five indriyas-was recognized by the commentators. Consequently we find both in the Kosa and in the Dipa, as well as in the Abhidhammatthasangaho of Anuruddha, an attempt to delimit the term to contain only ten, eleven or fourteen dharmas. 2 This tendency of collect the most repeated and advanced teachings of the Buddha and group them in seven clusters is common to many suttas of all five nikayas. The Mahasatipatthana-sutta' is a long discourse on the four satipatthanas and four ariya-sachchas. The Mahanidana. sutta* is devoted to a long discussion on the twelve angas of the patichcha-samuppada. The Chhachhakka-sutta. is purely catechetical in that it deals with six groups of sixes (chhakkas). The Bahudhatuka-sutta(r) is composed solely to collect all dhatus' scattered in various suttas. Instead of the usual eighteen, we here find an enumeration of forty-one dhatus. The Mahasukuludayi-sutta' contains a larger number of items. In addition to the traditional thirty-seven items, there are mentioned eight vimokkhas, eight abhibhayatanas, ten kasinayatanas, four jhanas and six abhinnas. These topics are found fully discussed in all Abhidharma works. A whole series of suttas with the appellation 'vibhanga'! are found in the Vibhangavagga of the Majjhima-nikaya. They I For a complete list, see BHSD, p. 402b. 2 Vide Adv. p. 358, notes. 3 Digha, XXII (Vol. II, p. 290). 4 Digha, XV (Vol. II, p. 55). 5 M. sutta 148 (Vol. III, p. 280). 6 M. sutta 115 (Vol. III. p. 61). 7 M. sutta 77 (Vol. II, p. 1). 8 Vide Ado. pp. 395ff. and 429ff, 9 M. sutta 135-142 (Vol. III, pp. 202-257). Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 Introduction are (1) Chulakamma-vibhanga, (2) Mahakamma-vibhanga, (3) Salayatana-vibhanga, (4) Uddesa-vibhanga, (5) Aranavibhanga (6) Dhatu-vibhanga, (7) Sachha-vibhanga and (8) Dakkhina-vibhanga. The term vibhanga is significant. It means distribution, division or classification. It also means expansion (of a meaning), i.e. a commentary. Vibhanga is also a name of the second Abhidhamma Book, which is more or less a continuation and expansion of the dhammas collected in the Dhammasangani. These two abhidhammika functions, namely the collection and expansion, characterise these vibhanga-suttas and mark the second stage in the development of the Abhidharma. Several suttas of the Samyuta-nikaya can also be called pure Abhidhamma. The Nidana-sanyutta has several suttas dealing only with the patichcha-samuppada. The Dhatusamyuttadeals with all kinds of dhatus and gives their traditional definitions. The Khandha-samyutta: contains details of all khandhas. The Salayatana-samyutta* and particularly the Satthi-peyyala deal with ayatanas with the triple doctrine (anichcha, dukkha, anatta) applied to them. The Sariputta and the Moggallana-samyuttas(r) are long discourses on the rupa and arupa-dhyanas, given in the stereotyped formulas repeated all over the Nikayas. The Asamkhata samyutta' deals with nirvana. The last Book of the Samyutta-nikaya, viz., the Mahavagga, deals with magga, i.e. the thirty-seven (bodhipakkhiya) dhammas. There are seven separate samyuttas dealing with the seven main items of these bodhipakkhiyas. 8 The Ang. nikaya due to its method of numerical order comes much closer to the books of Abhidhamma. The 1 S. II. pp. 1-132. 2 S. II, pp. 140-177. 3 S. III. pp. 1-180. 4 S. IV. pp. 1-172. 5 S. III. pp. 235-240. 6 S. IV. pp 262-280. 7 S. IV. pp. 359-373. 8 See S. V. pp. 1-290, Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 35 dhammas scattered all over the other Nikayas find repetition here in an artificial group of numbers. Two books of the Khuddaka-nikaya, viz., the Uddesa and the Patisambhida-magga are pure Abhidhamma works, though grouped in the Suttapitaka. Of these, the Patisambhida-magga is attributed by tradition not to the Buddha but to Sariputta. It is said in its commentary that this work was preached by Sariputta to Ananda, who recited it before the first Council." This review shows us the tendency of certain Suttas of all the Nikayas towards collecting and classifying, and at times elaborating the advanced teachings of the Buddha. Several of these Suttas are not the direct words of the Buddha, but elaborations by his chief disciples like Sariputta and Moggallana on an uddesa or synopsis laid down by the Buddha. These categories or dhammas can be summed up in such oft-repeated technical terms as khandha, dhatu, ayatana, indriya, sachcha, patichcha-samuppada, kamma, kilesa, magga, the items of the thirty-seven bodhipakkhiya-dhammas, jhana, the eight vimokkhas, eight abhibhayatanas, ten kasinas, sannas, etc. The collective name for all these dhammas is 'abhidhamma', as they are 'abhi' visittha dhamma. The contents of all the major works on Abhidhamma, including the Kosa and Dipa, do not, in essence, differ from these few topics, scattered here and there throughout the Sutta-pitaka. Now we turn to the Sangiti suttanta, which marks a definite start of the Abhidhamma literature proper, in the Sutta-pitaka. This sutta also opens with an account of the Nigantha Nataputta's death. This time Chunda or Ananda do not report it to the Buddha, but Sariputta himself relates 'it to the samgha, in the presence of the Master : "The Nigantha Nataputta, friends, has just died at Pava. Since his death the Nigaathas have become divided and have fallen into opposite parties and into strife........But to us, friends, the Norm has been well set forth and imparted by the Exalted 1 Patisambhida magga A, p. 9. 2 For instance, the Sachcha-vibhanga-sutta and the Uddesa vibhanga-sutta. Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 Introduction One. Herein there should be a chanting by all in concord, not a wrangling, that this holy life may persist and be long maintained. That may be for the welfare and happiness.... of devas and of men".? * This historical introduction is followed by a long list of 227 kinds of dhammas presented in the numerical order of ones, pairs, triads, etc. up to tens, covering 903 dhammas in all. At the end of each numerical section is repeated the exhortation to 'chant in concord' and not to wrangle. The last sutta of the Digha-nikaya, viz., the Dasuttarasutta also follows the same pattern. But it has no story to tell. It opens with a declaration by Sariputta' that he will propound the groups one to ten. The division of the dhammas here is made not only on their numerical order but also in consideration of their nature. These two suttas can very fairly be compared with the Matikas of the Abhidhamma, given in the beginning of the Dhamma-sangani. In fact, the Suttanta-matika given there is almost identical with the dukas (pairs) . occurring in the Sangiti-suttanta. The former gives forty-two pairs of which thirty-two are the same as in the latter. Several items of the Tika-matika also are common with the Tika-dhammas of both the Sangiti and the Dasuttara-suttantas. The abhidharmika character of these two suttas was long ago noted by T. W. Rhys Davids in his translation of the Dighanikaya : "All that we know is that each of them forms a sort of thematic index to the doctrines scattered through the Four Nikayas ..... In the two features they have in common, of catechism as a monologue by the catechuman; and of the absence of narrative, this further interest attaches to these last suttantas, that they become practically Abhidhamma rather than Sutta-pitaka." This observation is further confirmed by the fact that the Sangiti-suttanta happens to be one of the seven Abhi 1 Digha, XXXIII. 7 (III. pp. 210-211). 2 Dialogues of the Buddha, III, p. 199. Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sutra and Abhidharma 37 dharma works of the Saryastivada school. This work is there known as Sangiti-paryaya, now preserved only in its Chinese and Tibetan translations. The researches of J. Takakusu' have revealed that the Chinese translation of this work attributes this sutra to Sariputra" and contains the same episode of Nigantha Nataputta's death, which hastened Sariputra (or the compilers of this sutra) to draw up a summary of the Doctrines, which subsequently came to be called the Abhidharma. So far we have seen the abhidamma in its one aspect, viz., the visittha dhamma. The abhidhamma in the Suttapitaka consists mainly of the collection of dhammas in different groups as khandha, ayatana, dhatu, indriya, sachcha, patichchasamuppada, jhana, magga, etc. Another aspect consists in the minute analysis of these dhammas into various units. The method of the Buddha's preaching is characteristically analytical. His first sermon, the Dhamma-chakkappavattana-sutta, is followed by a preaching devoted solely to an analysis of Personality into the five aggregates (khandhas) and the latter again in their various triple aspects as past, future, and present; and dual aspects as personal and external, gross and subtle, low and exalted, far and near. The bodhi of the Buddha also consists of his knowlenge of the doctrine of patichcha-samuppada, which again is an analysis of the series of causes of the cycle of birth and death. From this analytical and critical consciousness arise his unique doctrines of anityavada (momentariness), anatmavada (impersonality) and sunyavada (unsubstantiality) which distinguish Buddhism from other Indian schools of thought The preaching of these unique doctrines is called his samukkamsika dhamma-desana (exalted 1 On the Abhidharma Literature of the Sarvastivadin's JPTS, 1905, pp. 100-103. Also see Watanabe Baiyu, Ubu-Abidatsuma-ron no kenkyu (english title as given by the author : Studies on Abhidharma Literature of Sarvastivada Buddhism), Tokyo, 1954, pp. 495-591. 2 In the Tibetan tradition it is attributed to Mahakapphina. Ibid. 3 yam kinchi rupam atitana gata-pachchuppannam ajjhattam va bahiddha va olarikan va sukhuman ca hinam va banatam va van date va santike va sabbam rupam... Vinaya, I. p. 14. Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 Introduction sermon) as opposed to his anupubbika dhamma-desana? (graduated sermon) of charity and morals. It is the knowledge of these higher dhammas (doctrines) described as profound, subtle, difficult to comprehend, transcending mere speculation, capable of being known only by the wise, which he claims as the result of his attaining the supreme enlightenment (samyak sambodhi). This analysis of the dhammas is another aspect of Abhidhamma. It is said in the Vinaya-pitaka that a monk who is incapable of instructing abhidhamma and abhivinaya must not take part in ordaining a disciple. % Commenting on these two terms, Buddhaghosa says : "Abhidhamma means dividing (the dhammas) as mind and matter. Abhivinaya means the entire Vinya-pitaka." This piece of commentary is valuable for defining in brief the function and method of Abhidhamma. The contents of this term are shown by taking it to mean the visittha dhamma. Its analytical method and its specialised field of operation are shown by its discription as, 'nama-rapu-parichchheda'. It is parichchheda, i.e. division, classification or analysis which characterises the method of Abhidhamma. It is not sila or samadhi as in the general dhamma preachings, nor apatti and anapatti as in the Vinaya preachings, but nama and rapa that constitute the basic sphere of Abhidhamma. The Sarvastivadins also attribute the same function to Abhidharma. Vasubandhu defines it as amala prajna--the pure wisdom--and interprets it as dharma-pravichaya, analysis of dharmas as sasrava and anasrava, etc. This is the real abhidharma : the term is only secondarily applied to the Abhidharma-sastras, as the latter are helpful in attaining the prajna. 4 1 Vin. I. p. 15. 2 Bhikkhuna na upasampadetabbam...na patibalo hoti abhidhamme vinetu abhivinaye vinetum. Vinaya, I. p 64. 3 'abhidhamme' ti nama-rupa-parichchhede vinetum na patibalo hoti. abhivi naye' ti sakale Vinaya-pitake vinetum na sakkoti. Vinya A. V. p. 990. 4 Akb. I. 2ab. Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 39 Sutra and Abhidharma The bodhi of the Buddha consists of this dharmapravichaya or the nama-rupa-parichchheda, which is fully elaborated in the Abhidharma. It is to impart this that he preaches Abhidharma to his disciples. It is not only a means to attain nirvana, but also an end, indeed arhatship itself. The analysis of the nama and rupa and particularly of nama, i. e. the mind and mental dhammas, dominate the entire preachings of the Buddha. The doctrines of karma, rebirth and salvation are all explained on the basis of the analysis of the mind in its good, bad and indeterminate states. His oft-quoted saying, "Beings suffer on account of the impure mind;, they are freed by the purification of the mind,"s can be pointed to as a good example of this analysis. A study of the mind and its functions with reference to its different objects in various states of existence, a' minute observation of the various kinds of feelings, volitions and other concomitants that associate with those states and an analysis of the complex network of causes that lead to such combinations are to be found in various suttas, in several repeatedly occurring passages that deal with jhanas, patipadas, abhinnas and the bodhipakkhiya-dhammas. The analysis of the matter is also given in the Suttas to the extent that is necessary to understand the role it plays as an object of the mind and also to comprehend its mysterious co-operation with the mind in giving effect to a corporeal life. A large number of suttas emphasise the need of this analytical consciousness. We may particularly note here the Satipatthana-sutta of the Digha-nikaya. The practice of the contemplation of the nature of body (kaya), feelings (vedana), mind (chitta). and dhammas is spoken by the Buddha as the one and only way of leading to the purification of beings and the realization of nibbana.* We have noted above the attempts by the Elders towards collecting the visittha dhamma in several groups. At a 1 Dhs A. 1. 78-79. 2 Akb. I. 3. 3 Vide Adv. pp. 46. 78 and 363. * 4 Vide Ado, p. 317, n. 2. Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 40 Introduction later time, we find works like the Khuddaka-patha, containing lists enumerating the three saranas, sikkhapadas, kammatthanas and such other items useful for novices. It is possible that several units into which these dhammas were further analysed by the Buddha, were also tabulated (quite possibly with the approval of the Master) by elders like Sariputta, Moggallana, or Mahakachchayana, famous for their ability to expound the words of the Buddha, for the benefit of monks engaged in higher studies of the dhammas. Such tabulations called Matikas, were certainly known to the early Buddhists. It is said in the Gulissani-sutta of the Majjhima-nikaya that a bhikkhu living in forests should apply himself to abhidhamma and abhivinaya. The commentary on this passage says : "He should apply himself to the study of the Abhidhammapitaka and the Vinaya-pitaka, together with their Commentaries. As regards the Abhidhamma, he should at least know the Duka and Tika Matikas together with the Dhamma-hadayavibhanga (last chapter of the Vibhanga). As regards the Vinaya-pitaka, he must at least learn the two Patimokkhas."2 Leaving aside this commentorial identification of the term adhidhamma with the Abhidhamma-pitaka as merely traditional, we may note its emphasis on the two Matikas. The Matikas are tabulations of the topics of Abhidhamma given in the Dhammasangani, 8 the first book of the Abhidhamma-pitaka. There are two Matikas given at the beginning of this book, viz., the Tika-matika, and the Duka-matika. The first, viz., the Tika-matika consists of twentytwo triads headed by the triplet of dhammas that are good (kusala), bad (akusala) and indeterminate (abyakata). The arrangement of these triplets is on the principle of grouping the dhammas in three mutaully exclusive sets which, when put together, in some cases comprehend all nama dhamma and in others comprehend both the nama and rupa dhammas. 1 M. I. p. 472. 2 Majjhima A, III, p. 185. 3 Edited by P. V. Bapat, Poona, 1940. Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sutra and Abhidharma Six of these twenty-two triplets (Nos. 2, 7, 13, 16, 19 and 21) cover only the nama. The remaining sixteen triplets cover the entire range of phenomena, i.e. the nama and rupa. An inspection of these sixteen triplets reveals that they cover not only the phenomena, but also the nibbana, called asaskhata dhatu (the Uncompounded element), which is in the nama. The second Matika, namely the Duka-matika, is divided into two : Abhidhamma-matika and Suttanta-matika. The former consists of one hundred pairs collected in thirteen groups. Ten of these groups are called "clusters' (gochchhakas). They deal with ten kinds of Corruption and dhammas that enter into various relationships with them. The remaining three groups, called Chulantara-duka (Short Intermediate set of seven pairs), Mahantara-duka (Great Intermediate set of fourteen pairs) and Pitthi-duka (Supplementary set of eighteen pairs) treat of miscellaneous pairs of dhammas. A large number of pairs of the Mahantara-duka deal with the mutual relation of chitta and chetasikas. The first nine of the eighteen pairs of the Pitthi-duka are borrowed from the Tika-matika. This last duka closes with the pair of dhammas which are sarana and arana. Although the gochchhakas occupy a large portion of these dukas, the remaining three appear to be older. The latter contain several items common to the Matrikas of the Sanskrit Abhidharma. The gochchhakas are found only in the Pali Abhidhamma. The second division of the Duka-matika is called Suttanta-matika. It contains a list of forty-two pairs, mostly of miscellaneous nature and dealing more with dhammas related to sila, samadhi and ditthi than with nama and rupa as in the Abhidhamma-matika. We have already noted that thirty-two of its forty-two pairs are identical with the dukadhammas given in the Sangiti-suttanta of the Digha-nikaya. It may well be that it is called Suttanta-matika because it was directly borrowed from the Sangiti-suttanta. No corresponding Matrikas of the Yogachara and the Sarvastivada schools have come down to us. But it is possible 1 Dhs. 1309. Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction to reconstruct such a list on the basis of the items dealt with in their Abhidharma works." The Abhidharma-samuchchaya of Asanga (representing the Yogachara school), the Kosa-Bhashya of Vasubandhu and the present work Dipa (with its Vtitti), contain an almost identical set of pairs and triads correspon: ding to the Matikas of the Theravada school. The Abhidharma-samuchchaya of Asanga deals with a large number of dharmas in its first chapter devoted to a study of skandha-ayatana dhatu (tri-dharma-parichchheda). Its method, like other Abhidharma works, is catechetical. The dhammas in the Abhidharma-samuchchaya are presented in the following order1 (a) dravyamat (b) prajnaptimat 2 (a) samoritisat (b) paramarthasat 3 (a) jneyam (b) vijneyam 4 (a) rupi (b) arupi (33) 5 (a) sanidarsanam (b) anidarsanam (31) 6 (a) sapratigham (b) apratigham (32) 7 (a) sastavam (b) anastavam (37) 8 (a) saranam (b) aranam (122) 9 (a) samisham (b) niramisham 10 (a) gredhasritam (b) naishkramya sritam 11 (a) samskritam (b) asamskritam (30) 12 (a) laukikam (b) lokottaram (34) 13 (a) utpannam (b) anutpannam (17) 14 (a) grahakam (b) grahyam (77) 15 (a) bahirmukham (b) antarmukham 16 (a) klishtam (b) aklishlam (99) These sixteen pairs are followed by the followiug five triads :17. (a) atitam. (b) ana gatam (c) pratyutpannam (18) 18. (a) kucalam . (b) akusalam (c) avyakritum 19 (a) kama-pratisanyuktam (b) rupa (c) arupya --. (115.7) 20 (a) saiksham (b) asaiksham (c) naiva-saiksha nasaikshaw (11) 1 On the development of the Abhidharma and the matsikas, see A. Bareau, Dhammasangani, Paris 1951, pp. 6-40. 2 These numbers in the brackets refer to the number of correspon ding items of the Pali matika given in the Dhammasangani (Poona edition). Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (9) Satra and Abhidharma 21 (a) darsana (b) bhavana!- (c) aprahatadyam prahatavyam These triads are interrupted by a long discussion on pratitya-samutpada and pratyayas. Lastly the following pairs are enumerated : 22 (a) sabhagam (b) tatsabhagam 23 (a) savipakam (b) avipakam (3) 24 (a) sottaram (b) anuttaram (121) We can see from this list that the Abhidharma-samuchchaya deals with nineteen pairs and five triads. Of these, twelve pairs and all triads have their parallels in the Pali Matikas. The same method is followed in the Kosa (and Bhashya). In its first Kosa-sthana (dealing with skandha-ayatana-dhatu), dharmas are presented in the following order :1 (a) sastava. (b) anastava (37) 2 (a) samskrita (b) asamskrita (30) 3 (a) sanidarsana (b) anidarsana (31) 4 (a) sapratigha (b) apratigha (32) 5 (a) kusala (b) akusala (c) avyakrita (1) 6 (a) kamadha tupratisamyukta (b) rupao (c) arupya! (115-7) 7 (a) savitarka-vichara (b) vichara-matra (c) avitarka-avichara (6) * 8 (a) salambana. (b) analambana 9 (a) upatta (b) anupatta 10 (a) bhuta . (b) bhautika (c) nobhaya 11. (a) samchita (b) asamchita 12 (a) vipakaja (b) aupachayika 13 (a) adhyatma (b) bahya 14 (a) sabhaga (b) tatsabhaga 15 (a) darsana-heya (5) bhavana-heya (c) aheja (8) 16 (a) drishti (b) na drishti 17. (a) dahaka (b) dahya 18 (a) tulya (b) tolayitri In the III Kosa-sthana, the indriyas are divided only in four triads (the same as Nos. 5, 6, 15 and one more, i. e. No. 19). 19 (a) sastava (b) anasrava (c) ubhaya (37) 20 (a) vipaka (b) na-vipaka 21 (a) savipaka (b) avipaka (77) Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 Introduction Thus in the Kosa we find six triads and fifteen pairs. Of these four triads and eight pairs have their parallels in the Pali Matikas. Almost the same pairs and triads are given, in the same order, in the Dipa and its Vritti. ' For both the Bhashya and the Vritti, the main purpose is to deal with the dharmas in accordance with these matrikas. All discussions on the doctrine valuable as they are from our point of view are treated as incidental. This account of the four major works on Abhidharma shows that the Yogachara and the Sarvastivada schools too had Matrikas, similar to the Pali Matikas. The.numbers of items of both pairs and triads varied in each school. It is probable that originally the matika list consisted of a few items, only of those which are included in all these four Abhidharma works. The following table shows the nurnber of items treated in the following three schools : Yogachara (Asm:) Vaibhashika (Kosa) Theravada (Dhs.) Triads 22 1100 excluding the Sattanta-matika 5 . 6 Pairs 22 Considering the overlapping character of the several pairs and triads in the Pali Matikas, it appears to us that the Vaibhashika list is more original and has suffered less additions. The Yogachara list is also nearer to the Vaibhashika list than to the Pali Matikas. Though as many as twentythree triads and a hundred pairs are given in the Pali Matikas, it should be noted that only the first traid, namely the kusala tika, has been fully expanded in the Dhamma-sangani. The 4 entire Chittuppada-kanda and even the Rupa-kanda (which is covered by the term abyakata dhamma) deal with the mind and matter, only with reference to the first tika. The Rupakanda has its own Matika, which consists not only of pairs and triads, but also of fours, fives, etc., up to tens, like the Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 45 collection of dhammas in the Sangiti-suttanta. The remaining twenty-two tikas and the entire duka-matika are briefly explained in the Nikkhepa-kanda, which is a sort of commentary on the Matikas. Whatever the original contents of the Matikas may have been, there is no doubt that it formed the nucleus of the Abhidhamma literature, both Pali and Sanskrit. The Dhammasangani and Vibhanga, particularly, deal with the dhammas on the lines indicated by the Matikas. The Sanskrit Abhidharma works have not come down to us in their original form. But from the above analysis of the later Abhidharma works like Asm., Aam., Kosa and Dipa, it is certain that the original works too had Matnikas as their basis. In the old canocial Pali literature the term Matika takes place of Abhidharma. It occurs once in the Vinaya-pitaka and once in the Ang. nikaya. An expert in the Matikas is called Matika-dhara.' The latter term always occurs with the other two, viz., dhamma-dhara and vinaya-dhara,pointing to the existence of Matikas as a separate collection of the words of Buddha. The term is known to the Vinaya of the mulaSarvastivadins3 and to the Divyavadana, * where also it is placed side by side with sutra and vinaya. The Matikas are to the Abhidhamma-pitaka what Patimokkha rules are to the Vinaya. They are foundations for the super-structures of the Abhidhamma texts (excluding the later Puggala-pannatti and Kathavatthu) and the Sut tavibhanga. The laying down of both is considered by the tradition as an exclusive privilege of the Buddha and not of his disciples. Hence follows the claim that even the works built on them are words of the Buddha. The commentators are well aware of the fact that several suttas preached by Ananda, Moggallana, Mahakachchana and Sariputta are included in the canon as the word of the Buddha. Atthasalini quotes the Madhupindika-sutta of the Majjhima-nikaya to show that although that was preached by Mahakachchana, he had done 1 Dhs A, I. 18. 4 sutrasya vinayasya matrikayah, p. 18. 2 Ang. I. 117. 5 Dhs A. I. 8. 3 See BHSD, p. 428. Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 Introduction so on the basis of the synopsis given by the master and hence it is a Buddha-vachana. The commentators do not pretend that the Kathavatthu was preached by the Buddha. They attribute it to Tissa-Moggaliputta. But they do claim that the Matika of that work was laid down by the Master.! The tradition is that the Buddha preached the Abhidhamma first to his mother during his sojourn for three months in the Tavatimsa heaven. Atthasalini, however, wisely adds that he used to leave a "nimmita-Buddha" in heaven and return daily to the human world to fetch his alms. Sariputta used to approach him then, learn the Abhidhamma from him and preach it to other monks." This story farther confirms the part played by Sariputta in expounding the Abhidhamma. It is stated in the same commentary that "the textual order of the Abhidhamma originated with Sariputta. The numerical series in the Patthana were also determined by him." 8 These accounts show, in spite of this determination to make the Buddha the sole author of the Abhidhamma-pitaka that the commentators agree to a great extent that the books of the Abhidhamma-pitaka were propounded by the Elders, albeit on the basis of the Master's preachings, and not entirely by the Buddha himself. A somewhat similar view is shared by the Sarvastivadins, who also possess a separate Abhidharma-pitaka, consisting of seven 'Sastras'. They too claim that the Abhidharmapitaka is preached by the Buddha. Commenting on this claim, Yasomitra (a Sautrantika) says, "This is a view of the Abhidharmikas (not of us who are Sautrantikas). Indeed, we are told that the Abhidhrma-sastras actually have individual authors, namely:-Arya Katyayaniputra of the Jnanaprasthana, Sthavira Vasumitra of the Prakaranapada, Sthavira Devasarman of the Vijnanakaya, arya Sariputra of the Dharmaskandha, arya Maudgalyayana of the Prajnapti sastra, and Maha-Kaushthila of the Sangiti paryaya."4 1 Dhs A. I. 7. 3 Ibid. l. 43. 2 Dhs A. I. 39-40. 4 Sako. p. 11. Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 47 Canrmenting further on the differences between the Sautrantikas and Vaibhashikas on the authenticity of the Abhidharma canon, Yasomitra says: "What is meant by the term Sautrantika ?" "Those who hold the sutras as authentic and not the sastras, are called Sautrantika." "If they do not accept the sastras as authentic, how do they explain the division of the canon in the three Pitakas ? Is it not a fact that the sutras know the term 'Abhidharma-pitaka', as for instance in an expression 'a tripitaka monk'?" "That does not matter. For a certain kind of Sutras themselves, dealing with the determination of meanings and characteristics of dharmas are called Abhidharma."1deg "In order to dispel a possible confusion arising from this view, the Vaibhashikas maintain that the Abhidharma-pitaka, which deals with the nature of the characteristics of elements and belongs to the Upadesa class, was preached by the Buddha to his disciples, and remains scattered here and there. Just as Dharmatrata compiled several udanas of the Master (like "Impermanent are indeed the compounded elements") in a work like the Udanavarga, similarly, the Elders Katyayaniputra and others collected the Abhidharma together in these sastras". 2 These comments of Yasomitra are helpful in understanding the main differences between the Abhidharmikas and the Sautrantikas on thc authenticity of the Abhidharma. The Sautrantikas, too, recognise a class of literature grouped under the term Abhidharma-pitaka, but maintain that it is scattered in the Sutra-pitaka itself. The Abhidharma of the Abhidharmikas, however, consists of a separate collection, claimed as a word of the Buddha. This Abhidharma is, for the Sautrantikas, a work of sastrins or acharyas, and hence not canonical.2 The Pali commentators were certainly aware of the late composition of the Abhidharma-pitaka. This is apparent from their attempt to call it 'abhidhamma-sutta', and their determination to invent alternative introductions (nidanas) for these 'suttas'. - In the Sarvastivada tradition, however, the Abhi1 Ibid. 3 Saku. p. 12. 2 Saku. p. 12. 4 See Dhs A. I. 37-77. Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 Introduction dharma-pitaka is known as sastra (treatise) clearly showing its distinction from the 'sutra'. The Sautrantikas recognised only the Sutras as canonical and whenever there was conflict between the sutra and the sastra, adhered to the Master's advice in the mahapadesa preaching. '1 'Monks, you ought to take refuge in the Sutrantas and not in individuals.' Curiously enough, this line is not found in the Pali version of the Mahaparinirvana-sutra. The Sautrantikas, on account of their adherence to the Sutranta in preference to the Abhidharma, claimed not Sariputra or Mahakasyapa, but Ananda as their main preceptor. 2 In the Vinaya-pitaka we find a group of monks called suttantikas (versed in Suttas), always appearing side by side with vinaya-dharas and dhamma-kathikas. It is possible that they remained devoted to Ananda, zealously learnt the suttas in their original version, and claimed to preserve the original meanings of them against the 'unauthentic' interpretations by other Elders and heretics. But the Sautrantikas (Pali' suttantika) as a separate school appear very late in the history of the Buddhist church. Both the Pali and Sanskrit accounts place the Sautrantika school at the end of the traditional eighteen Nikayas. Buddha ghosa calls it Suttavada, a branch of the Samkantivada. The latter branched off from the Kassapikas, a sub-section of the Sarvastivada school. The Sanskrit account given by Vasumitra* agrees with the Pali account. Here also the Sautrantika is a branch of the Sarvastivada school and is the last of the eighteen Nikayas. Vasumitra, however, identifies the Sautrantika with the samkrantivada. Bhavya's account makes no mention of the 1 cf. kva chaisha niyamah siddhah ? Sastre. Sutra-pramanaka vayam na Sastra-pramanakah, uktan hi Bhagavata "Sutranta pratisaranair bhavi tavyam" iti. Akb. III. 31 cd. 2 See 'Origin and Doctrines of Early Indian Buddhist Schools' by Masuda, J. Asia Mnjor 1925. 3 See Vinaya I. 169; II. 75, 161; III. 159; IV. 67. 4 Masuda, J. op. cit. p. 66. 5 The Life of the Buddha by Rockhill, p. 193. , 11. 31.hi Bha Origin Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Satra and Abhidharma 49 Sautrantika 'school, but takes the Samkrantivada as the branch of the Sarvastivada school. As in the case of several other schools, no work belonging to the Sautrantikas has come down to us. Therefore, our knowledge of their doctrines is derived solely from other sources. The Kathavatthu makes no reference to their doctrines. Vasumitra attributes five original doctrines to this school, all dealing with sankranti or santana,? which correspond to the doctrine of bija (seed) attributed to them in the Bhasya, Vsitti and the Sphutartha of Yasomitra. The Sarvadaasana-sangraha of Madhava attributes to them the doctrine of bahyanumeya-vada, which revolutionised the theory of perception and foreshadowed the beginnings of Buddhist Logic. Though the Sautrantikas existed since the time of the Buddha and survived as an influential school till the later phases of Buddhism, their major activities are to be seen only after the full ascendancy of the Vaibhashika school. Backing their arguments with the Sutra preachings, they arose chiefly in revolt against the Realism (dravyavada) of the Abhidharmikas and paved the way for the emergence of the Idealistic Mahayana schools and particularly that of the Vijnanavadi Buddhism. What are the particular Abhidharmika points that the Sautrantikas thought contrary to the sutra-preachings of the * Buddha ? An answer to this question can be found in a close comparison of the Sutras with the Abhidharma works of both the Theravada and Sarvastivada schools. Of these, only the Pali Abhidhamma works, together with their commentaries, have come down to us. The entire Abbidharma-pitaka of the Sarvastivadins, together with the Mahavibhasha, is lost in its original form and is preserved only in the Chinese and Tibetan translations. The few works of this school available to us, therefore, are the later works of Ghoshaka, Vasubandhu and Yasomitra, and our Dipa with its Vtitti. i See Masuda, J. op. cit. pp. 66-9. 4 Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * SAUTRANTIKA AND ABHIDHARMIKA Both in the Pali and Sanskrit traditions the Abhidharma is grouped under a sub-section called Vyakarana, meaning exposition. But with the growth of the doctrine of bodhisattva, this term came to be used for prophecies or revelations. The Asm. defines the term as a class of literature which icontains the prophecies concerning the deaths or births of sravakas, or that which explains the import of the Sutras. In the course of time, the second function of the term vyakarana was transferred to a new anga called Upadesa. Asm. defines it as that which demonstrates the essence of all elements of existence in its true form. It further adds that the Upadesa class as a whole forms the Abhidharma code of both the Hinayana and Mahayana. The Abhidharma is defined as that by which the meanings of the Sutras is best understood.8 These explanations emphasize the relation of the Abhidharma to the Sutras. The latter is to be understood through the former, which alone gives the absolute meanings of the dharmas. The Atthasalini opens with a statement that the Abhidharma exceeds and is distinguished from the dhamma? (i.e. the Suttas). It says that in the Suttanta, the five aggregates (and similarly the twelve ayatanas, eighteen dhatus, Four Truths, twenty-two indriyas, etc.) are classified partially and not fully. In the Abhidhamma they are classfied fully by the methods of the Sutta-classification and catechism. It further states that the Suttas speak of conventional truth with reference to the circumstances and with a view of refuting the heretical views, whereas the Abhidhamma deals with reference to states, and aims at the analysis of mind and matter. 1 Asm. p. 78. 2 Ibid. p. 79. 3 abhigamyate sutratha anenely abhidharmah Msa. XI. 3. 4 Dhs A. I. 2. 5 Dhs A. I. 3. 6 Ibid. I. 52. Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sautrantika and Abhidharmika 51 A somewhat similar distinction is drawn by the Dipa. Whenever a discrepancy is found between the Sutra and the Abhidharma, the Dipa holds that the statement of the Sutra is, in some cases abhiprayika (explanatory) and in some cases aupacharika (conventional), whereas the Abhidharma statement is lakshanika? or definitive and hence valid. 2 This distinction between the Sutra and Abhidharma is clearly presented in the Vibhangappakarana and vividly explained in its commentary by Buddhaghosa. The Vibhanga is the second book of the Abhidhamma-pitaka. It is devoted to an exhaustive investigation of the dhammas grouped in the style of Abhidharma. It consists of a series of eighteen independent treatises or Vibhangas dealing with topics like khandha, ayatana, dhatu, sachcha, indriya, pachchayakara, etc. Of these, thirteen Vibhangas consist of three parts: the Suttantabhajaniya, the Abhidhamma-Bhajaniya, and Panha.puchchhaka, i.e. a summary of the topic by way of questions and answers with reference to the one hundred and twenty-two headings of the Matika list. The division of the Vibhanga into Suttanta-bhajaniya 4 and Abhidhamma-bhajaniya(r) is significant. In the former, the dhammas are presented as they occur in the Suttas. Sometimes a brief commentary is also given here on the Sutta formulas. Thus, for instance, in the Sb. of the Khandhavibhanga, the five skandhas are presented in a manner of the Anattapariyaya-sutta where these are called past, present or future, personal or external, gross or subtle. low or lofty, far or near. These terms are not explained in the Suttas. A 1 The term lakshaaika should be derived from lakshana (definition), and not from lakshana (figurative sense of a word) 2 See Ado. pp. 104, 146, 221, 410. 3 For a brief summary of this work see Nyanatiloka's Guide through the Abhidhamma-pitaka, pp. 17-28. 4 Henceforth referred to as Sb. 5 Heneeforth referred to as Ab. 6 For a comparative study of the skandha, ayatana and dhatu classifi cations in the Theravada, Sarvastivada and Yogachara schools, see Manual of Buddhist Philosophy by McGovern, pp. 81-162. Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52 Introduction question, for instance, may arise regarding the nature of a gross or subtle nama-khandha, or about the precise meaning of the term atita. These explanations are given in the Sb. and expanded in the commentary, It is said here that an akusalavedana is gross compared to a kusala-vedana The letter is subtle compared to the former. Buddhaghosa gives several conflicting views on these explanations. Several controversies on this topic are also preserved in the Bhashya. The gross and subtle rupa are explained in both schools as sapratigha and apratigha. But in the case of nama-skandhas, where the concepts of gross or subtle are out of place, the explanations are different. The Vaibhashikas explain that in the case of nama-skandhas those which have the five organs as their base are gross; the mind-consciousness and its concomitants are subtle, or alternatively, the kamavachara nama-skandhas are gross .compared to the rupavachara skandhas, etc 3 The latter explanation agrees with the Pali Abhidhamma.. As regards the term atita and its precise meaning, the Atthakatha says that this term may refer to past in general (addhana) or to a particular unit consisting of a series of moments (santati) or to a certain period (samaya) or only to a single moment (khana). The first three meanings are obtained in a conventional preaching, i.e. in the Suttas. In the Abhidhamma, however, only the last explanation is valid as it is a 'paramattha-desana The Abhidhamma treatment of the same topic, there. fore, differs from the simpler and shorter Sutta exposition. Here the five khandhas are in the manner of the Dhammasangani, subjected to a minute analysis of their relations and functions in a momentary existence. They are presented here in several long categories grouped in their ascending numerical order combined with each heading of the 122 Matika list. 1 Vbh. p. 10. 2 Vbh. A. p. 15. 3 Sako. p. 44. 4 Vbh.jA. pp. 7-8. Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 53 Sautrantika and Abhidharmika In theo Ayatana-vibhanga, the Sb. is very short. The twelve ayatanas are enumerated and described in a single line as impermanent, miserable, non-ego and subject to change. No further details or even definitions of the ayatanas are given, as it is not customary for the Sutras to furnish them. The Ab. is more exhaustive Here the twelve ayatanas are defined and presented in full detail. The term dhammayatana, for instance, is nowhere fully explained in the Suttas. It is a name given to dhammas which are exclusively the objects of mind. They are five : vedana, chetana, sanna, sankhara, anidassana-appatigha rupa and asarkhata dhatu (nirvana). Of these, the last two items are variously explained in different schools. The Theravadins and the Sautrantikas do not recognise a kind of matter called avijnapti, but the Vaibhashikas maintain its existence by referring to the term 'anidarsana-apratigha-rupa'. The skandha division does not include the nirvana but in the ayatana classification even that'non-phenomenal element is included. The Theravadins and the Vaibhashikas hold it a positive element, whereas the Sautrantikas, on the authority of several sutras, maintain that it is only a name for the cessation of passions. Both the Vibhanga-Atthakathaa and Bhashya: contain long controversies on this topic. It is quite possible that this was a later development introduced by the Abhidharmika schools. The Sb. of the Dhatu-vibhanga points to an important phase in the development of the dhatu classification. Three different sets of six dhatus are enumerated here. The first six consist of the elements of solid, liquid, heat, motion, space and consciousness. These are explained here as in the Rahulovada-sutta. The second six consist of five kinds of feelings with ignorance as the sixth element. The third six consists of three kinds of wrong thoughts and their three opposites. It may be noted here that the oft-repeated formula of the eighteen dhatus is not given under the suttanta explanation, 1 Vbh. p. 70. 2 Vbh. A. pp. 551-4. 3 See LVPAK, II. 55d. Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 Introduction despite the fact that it occurs in the Bahudhatuka-sutta. Instead, it is found enumerated in the Ab. Such a discrimination in the treatment of these two sets points to a possibility of a later origin of the Bahudhatuka-sutta. The first set of six dhatus is most certainly the older one. It is repeated several times (even in the Bahudhatuka-sutta) in the Suttas. In the Kosa and the Dipa' they are called maula or basic elements as they constitute a personality. Buddhaghosa is not unaware of the precedence given to these six dhatus over the traditional eighteen. He says that they are virtually included in these six. This, however, appears to be an attempt by the Abhidharmikas to make their dhatu enumeration conform to the older sutra formulas. In the Ab. the eighteen psycho-physical elements are explained in full detail. The six organs, their corresponding six objects, and the resultant six kinds of consciousness constitute the Abhidharmika dhatu classfication. This is, no doubt, highly useful and scientific. It explains the Buddhist doctrine of perception and serves as a basis for the formation of the doctrine of chitta-vithi, a unique theory of the Theravada Atthakathas. A beginning of this doctrine is suggested in this Dhatu-vibhanga. S * The Atthakatha gives several details of the meaning, scope, number and sequence of the dhatus. Different sets of dhatus are spoken of in the suttas. Buddhaghosa collects them all together and tries to show that all these (they number 35) are idcluded in the traditional eighteen. There seems to be no unanimity on the meaning and nature of a few of these dhatus. For instance, the sanna-vedayita-nirodha-dhatu is once described as a non-entity, and again as a kind of kama or dhamma-dhatu.* It may be noted that the former explanation agrees with the Sautrantikas who also call it a mere notion, a prajnapti-dharma. The Yogacharas and the Vaibhashikas, however, enumerate this dhatu as a positive element in their list of the chitta-viprayukta-samskaras." 1 Ad, ka, 13. 2 Vbh. p. 72. 4 Vbh. A. p. 78. 3 See Vbh. pp. 89-90. 5 Ado. pp. 91-6. Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sautrantika and Abhidharmika 55 In the Sb. of the Sachcha-vibhanga, the Four Noble Truths are given in the same words as in the Mahasatipatthana sutta. In the Ab. the same topic is presented with a few significant changes. Here the term ariya (noble) is dropped in order to extend the scope of the second Truth, viz., the samudaya.? In the Suttas the samudaya is described as tanha. In the Abhidhamma all kilesa s form the samudaya. In the Suttas the magga-sachcha is described as the Noble Eightfold Path. In the Ab. this Path is described exclusively in association with the lokuttara (supermundane) states of mind and hence only five angas are spoken of. In the Suttas the dukkha-sachcha is always presented first. In the Abhidhamma, however, the samudaya-sachcha is named in the first place. The theory of Two Truths, viz., the samvriti and paramartha which dominates the Idealistic schools of Buddhism, is not referred to in the Pali Abhidhamma-pitaka. But the Asm. explains it with reference to the Sutra-description of the duhkha-satya. In the Sutras it is described as birth, decay, death, etc., and also as the five upadana-skandhas. The Asm. says of this that the latter description is according to the paramartha-satya, the former description is a matter of samvriti-satya." It is interesting to note that there is no Sb. in the Indriya-vibhanga. This treatise opens with an Ab. Buddhaghosa explains that the twenty-two indriyas do not occur in their traditional order in any Sutta. Certain items of these occur here and there, but their arrangement in the given order is found only in the Abhidhamma. Yasomitra, however, quotes a Sutra passage enumerating the twenty-two indriyas in the same order as in the Abhidharma.4 In view of the above evidence of Buddhaghosa it will not be unfair to treat this particular Vaibhashika sutra as of late origin, composed by the Abhidharmikas to give credence to their enumerations. . 1 Vbh. A, p. 122. 2 p. 38. 3 Vbh. A. p. 125. Vide Adv. p. 44, n. 1. 4 Saku. p. 90. Vide Adv. p. 44, n. 1. Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 Introduction The next Vibhanga called Pachchayakara (a treatise on the modes of 'conditionality') deals with the doctrine of patichcha-samuppada (dependent origin). The Sb. is simple. Here the twelve angas of the patichcha-samuppada (avijja to upayasa) are enumerated and explained in the manner of the Nidana-samyutta. The Ab. is, however, repetitive, tedious and complex. Here the twelve angas in their natural (anuloma) and reverse (patiloma) order are combined with the formula of the modes of 'conditionality' (pachchayas), and presented, each time with slight but important changes, in relation to their operation through various (kusala, akusala, avyakata, etc.) momentary states of consciousness. It is said in the Atthakatha that the patichcha-samuppada is preached in the Suttas with reference to a lifetime, whereas in the Abhidhamma it is preached with reference to a single moment. Consequently we find certain significant changes in the abhidharma formula of the patichcha-samuppada. In the Suttas it is 'avijja pachchaya sankhara'--plural. In the Ab. it is sankharo-singular. Similarly in the Suttas the fifth link is called. salayatana (six ayatanas), whereas in the Abhidhamma it is called chhatthayatana (sixth ayatana, i.e. the mind).: This is because in one single moment there is no possibility of more than one sankhara or one ayatana. In the Suttas the third link is called nama-rupa (mind and matter), whereas in the Abhidhamma it is only nama. It is explained that the Abhidharmika formula is universal, applicable to all existences. In the arupa-loka there is no matter and hence the term nama-rapa would not apply to it. Similarly, the last five words (soka, tharideva, dukkha, domanassa, upayasa) of the Sutta formula are dropped out in the Abhidhamma as they are not in operation simultaneously in a single moment. 5 The Bhashya also contains similar observation on the patichcha-samuppada. It is said there that this formula can be 1 Vbh. A. p. 199. 2 Ibid. p. 201. 3 Ibid. 4 Ibid. 5 Ibid. Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sautrantika and Abhidharmika 57 viewed in four ways. It is applicable to a moment (kshanika) or many moments, i.e. three existences (prakarshika). Its links can be viewed only as a relation of the moments of cause and effect (sambhandhika) or as different states of the five skandhas (avasthika). In the Atthakatha the meaning of the term avijja and its place in the whole link is discussed in detail. According to the Sutras, avijja is ignorance of the Four Noble Truths, whereas according to the Abhidhamma, it is ignorance of not only the Four Truths but of the past, of the future, of both, and of the law of causality. In short it is ignorance and as such only the absence of knowledge, and hence is described as moha.* This view agrees with the Sautrantikas who also hold it to be only an absence (abhava)* of vidya or prajna. The Vaibhashikas, however, maintain that avidya is not just an abhava but a positive element, and cannot be included in any other dharmas.5 The Bhashya discusses this point in detail and examines the views of Bhadanta Srilata and Dharmatrata." The second link, viz., the sankhara (karma formation) is variously described in the Suttas. In some places like the Parivimamsana-sutta, it is described as meritorious, unmeritorious and imperturbable volitions. In the Vibhangasutta(r) or the Sammaditthi-suttalo it is explained as volitions manifested in bodily, verbal and mental actions. But these two meanings are put together only in the Abhidhamma explanation of the term. Commenting on this Buddhaghosa says : "Well, this Abhidhamma is not of recent composition, 1 Saku. p. 286. 2 Vm. XVII. 58. 3 Vbh. p. 144. 4 LVPAK. III. 28cd. 5 Ak. III. 28ab. 6 Saku. p. 302. 7 Ibid. 8 S. II. pp. 80ff. 9 S. II. pp. 2ff. 10 M. I. pp. 46-55. Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 Introductian nor is it spoken by heretic sages or disciples or gods. It is a word of the Omniscient. The two interpretations are put together to show the identity of the treatment of this topic in the Sutta and Abhidhamma." This explanation reflects the anxiety of the Abhidharmikas to make their treatment conform to the Sutra preachings. It also reveals that the Abhidharma not only collects the dhammas scattered in the Sutras, but also compiles several Sutras on a given topic. This can be illustrated by one more example. In the Ab. in one place the formula of the patichcha-samuppada is presented with only eleven angas by the exclusion of the term solayatana. The Atthakatha explains that this is done to accommdate the enumerations given in the Mahanidana-sutta. The third link vinnana is explained in the Sb. as six vinnanas (chakkhu to mano) as in the Vibhanga-sutta. In the Mahanidana-sutta, however, the vinnana is spoken of as descending into the womb of the mother, 4 suggesting that the term referred only to the rebirth consciousness (patisandhichitta), which can only be the last, viz., the manovinnana. In the Abhidhamma, the more comprehensive meaning is accepted so as to embrace all states of consciousness. The Atthakatha division of the chitta-vithi (process of consciousness) into pavatti and patisandhi is based on the recognition of these two Sutta explanations of the term vinnana. The patisandhi process explains the moment of rebirth. The pavatti process is solely employed to explain the functions of the consciousness in all other moments. It is possible that the Sutra meaning of the term vijnana (in this formula) was confined only to the moment of rebirth, as the formula was primarily intended to explain the phenomena of rebirth in the absence of an abiding atman. The other meaning, viz., the six vijnanas, although occurring in Vibhanga-sutta of the Samyutta-nikaya, is most probably a 1 Vbh. A. p. 142. 2 Ibid. p. 203. 3 S. II. p. 1. 4 Ado. p. 46, n. 3. Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 59 Sautrantika and Abhidharmika later addition introduced by the Abhidharmikas. This becomes evident from the attempt of the Vaibhashikas to apply this term not only to the moment of rebirth consciousness, but also to a long preceding period called antara-bhava (intermediate existence), where alone the six vijnanas could be understood to function. The sixth link called phassa is described in the Sb. as six kinds of contacts (chakkhu to mano-samphassa) as given in Vibhang-suttta. In the Ab. it is described in the manner of the Dhammasangaai : "Contact which is touching, the being brought into contact.... The term, however, is defined in the Madhupindika-sutta as the coming together of three (i.e. the organ, the object and the consciousness). 4 Here the phassa is a name given to the mere contact of the trio and not to a separate chetasika dhamma. The Sautrantikas also quote a similar sutras and hold sparsa to be mere contact. According to them the sparsa is contact, i.e. coming together of the trio in a causal relationship. In the Abhidharma, however, the sparsa is considered a separate dharma resulting from this contact. The Vaibhashikas hold this view on the authority of the Shatshatka-sutra, where the sparsa is enumerated in addition to the indriya, artha and vijnana.' This sutra corresponds to the Pali Chhachhakka-sutta. Buddhaghosa too describes phassa as (sensorial or mental) impression resulting from the contact of the trio. 8 Yogachara tradition also holds the sparsa as a distinct dharma. The Asm. defines it as that which determines the changes in the organs on account of the contact of the trio.' Thus we see that in all Abhidharma schools the sparsa is treated as a distinct dharma, 1 Sako. p. 299. 2 S. II. p. 2. 3 Dhs. 1. 2. 4 M. I. p. 111. 5 Saku. pp. 304-5. 6 sparsah shat sannipatajah. Ak. II. 306. 7 Sako. p. 304. 8 Vm. XIV. 134. 9 Asm. p. 6. Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 Introduction although the sutras speak of it as mere 'contact. Vasubandhu says that certain schools read the sutra differently as 'sangateh instead of 'sangatih", which too appears to be an Abhidharmika modification of the sutra passage.? The next link is called vedana (feeling). In the Sb., the vedana is explained with reference to the six organs through which it is generated (e. g. chakku-samphassaja vedana, etc.). In the Ab, it is explained with reference to its qualities as pleasant, unpleasant, etc., as they are obtained in the eighty-nine kinds of the consciousness. In both the Pali and Sanskrit Abhidharma, the sparsa and vedana are treated as mahabhaumika dharmas. They occur simultaneously in all states of consciousness. In the pratityasamutpada formula, however, the vedana is placed after sparsa, as the latter is the cause of the former. As the cause must precede the effect, the Sautrantikas hold that on account of their causal relation they cannot operate simultaneously." The Vaibhashikas, however, hold that the sparsa and vedana are co-nascent. They quote a sutra+ in which these two dharmas are spoken of as being saha-jata. The Sautrantikas take the term saha-jata to mean samanantara.5 Although the Pali Abhidhamma holds them 'saha-jata', the Suttaso seem to support the Sautrantika view. The Vibhanga is followed by a series of five Vaibhangas dealing with the items of the thirty-seven bodhipakhiya-dhammas They are Satipatthana-vibhanga, Sam'mappadhanao, Iddhipada', Bojjhangao and Magga-vibhanga. Only two groups (indriya and bala) consisting of ten dhammas (viz., saddha, viriya, sati, samadhi and panna counted as indriya as well as bala) are not separately treated here as they are already dealt with in the Indriya-bibhanga. 1 Sako. p. 305. 2 LVPAK. III. 31cd. 3 Ibid. 4 Ibid. 5 Ibid. 6 M. I. p. 111. Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 Sautrantika and Abhidharmika The Sb. of these five Vibhangas closely follow the Mahasatipatthana-sutta and read like commentaries on the latter. The satipatthana formula, for instance, is directly borrowed without any change. The formula begins as : idha bhikkhu ajjhattam kaye......etc. The mention of the term bhikkhu in a preaching given to the gods has not escaped the notice of the commentator. Buddhaghosa says : "Although the Lord spoke this in the world of gods and no monk was present there, the term bhikkhu is used to show that only monks practise the four satipatthanas. A question is naturally asked whether bhikkhus alone could practise them. Buddhaghosa concedes that even gods can practise them. He broadens the meaning of the term bhikkhu and says that whosoever practises them is a bhikkhu, no matter whether a woman or a god". This explanation once more demonstrates the determination of the commentators to prove the authenticity of the Abhidharma and the legends connected with its origin. The Ab. of these five Vibhangas do not much differ from the suttanta explanations. The same topics are presented here with reference to the supra-mundane (lokuttara) consiousness and in connection with various kinds of samadhis and patipadas. Consequently, there are a few changes, for instance, the enumeration of only five angas of the magga instead of the traditional eight. In the Magga-vibhanga, the magga is treated in the same manner as in the Sachcha. vibhanga. Here also the term ariya is dropped. Such changes appearing in the Abhidamma must have been repugnant to the followers of Sutras. Such changes might well have given rise to new doctrines unaceptable even to the Abhidharmikas. Even the commentator Buddhaghosa appears very uneasy about such changes. In his commentary on the Sachchavibhanga he explains the Abhidharmika formula of the panchangika-magga by quoting a Sutra passage. But in his commentary on the same formula in the Magga-vibhanga he attributes the panchangika-magga-vada to a vitanda-vadin and controverts his view by quoting a different Sutta. 1.Vbh. A. p. 216. 2 Vbh, A, p. 123, 3 Ibid. p. 319. Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 Introduction The Patisambhida-vibhanga deals with four kinds of faculties of analysis, viz., attha, dhamma, nirutti and patibhana. The derivation of the term patisambhida is doubtful since in the Skt. tradition it is called pratisamvit. There also the same four kinds are enumerated, but the order of the first two is reversed. Although the Sb. of this Vibhanga gives several meanings of the four patisambhidas, it should be noted that neither the term nor the four kinds occur in the early Nikayas. They are found only in the Ang. nikaya, and there too they are not explained. The so-called Sb., therefore, is derived from the Patisambhida-magga, an Abhidhamma work (attributed to Sariputta) included in the Sutta-pitaka. The Ab. is also drawn from the same source, and hence differs very little from the Sb. The traditional meanings of these four terms, and particulrly those of the first two, viz., the atthao and dhamma' are given in detail by Mrs. Rhys Davids in her translation of the Kathavatthu, where she also gives views of Dr. Ledi Sadaw on this subject. But the difference between the sutra and abhidharma meanings of these terms is not clear from this exposition. With the help of the Vaibhashika interpretations, it is now possible to arrive at a plausible sutra meaning. The four patisambhidas in all probability stand for four branches of textual analysis. Dhamma meant the navanga preachings, i.e. the terms, and attha their verbal meanings. Nirutti meant derivations of the terms or definitions, and patibhana meant a specialised skill in all these in addition to a mastery in the art of composition, preaching and disputation. In the Sb., however, several meanings are given to the first two, viz., the attha and dhamma. Attha means dukkha, dukkha-nirodha, phala and finally the meanings of any speech, particularly that of the navanga preaching.2 Dhamma means dukkha-samudaya, dukkha-nirodha-gamini-patipada, hetu and the 1 Points of Controversy, Appendix, pp. 377-382. 2 Vbh. pp. 293-4. Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 Sautrantika and Abhidharmlka contents of the navanga preaching. In short the attha and dhamma stand for the Four Truths and also for the meanings and contents of the Scriptures. This latter meaning is completely dropped in the Ab. of this topic. Here the first three meanings alone are repeated and demonstrated by aplying these terms to the mental concomitants of a given state of consciousness. While employing the formula of patisambhidas to represent the doctrine of Truths, the Ab. completely leaves out the more conventional, and perhaps the original, meaning of the dhamma and attha, viz., the Scriptures and their meanings. In the Ang. nikaya, in one place, Sariputta claims that he has mastered the four patisambhidas even when he was ordained only a fortnight, and that he explains it in various ways. Although the terms at tha and dhamma are not explained here, they appear more likely to refer to the expounding of Scriptures than to the doctrine of Four Truths. : This conjecture is strengthened by his demonstration of the patisambhidas in the Patisambhida-magga. In a chapter dealing exclusively with this topic, s the Dhammachakkappavattana-sutta is fully quoted, followed by an application of the four kinds of patisambhidas. A sentence like the following is selected : "idam dukkhan ariva-sachchanti pubbe ananussutesu dhammesu chakkhus udapadi, nanan........, panna ......, vijja...... aloko udapadi". This is followed by explanations of the terms chakkhu, nana, etc., e.g., chakkhus udapaditi dassanatthena. It is then explained that the chakkhu, nana, panna, vijja and aloka are dhammas; they are the objects of the dhamm-patisambhida. The dassanattha, nanattha, pajananattha, pativedhattha, obhasatthathese are atthas and are objects of the attha-patisambhida. The five dhammas and the five atthas become the object of nirutti; knowledge of these ten derivations is nirutti-patisambhida. Knowledge of the five dhammas, five atthas, and ten niruttis make twenty patibhana-patisambhidas. 1 Ibid. 2 Ang. II, p. 160. 3 Vol. II. pp. 147-158 (Patisambhida-katha). Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction The same formula is applied to parinneya and parinnata formulas of the dukkha-sachcha. This gives fifteen dhammas (terms), fifteen atthas, thirty niruttis and sixty patibhanas. A similar number is obtained in the case of the remaining three Truths. Thus, according to these calculations, the discourse, on the Four Truhs in their ti-parivatta-dvadasakara formula has 60 dhammas, 60 atthas, 120 niruttis and 240 patibhanas." Similar calculations are given for the formulas of satipatthana, sammappadhana, etc. bringing the total of dhammas (terms) treated in the Patisambhida-katha to a number of 850.2 It is clear from this illustration that according to the Patisambhida-magga, the dhamma in the patisambhida formula stands for 'term' and attha for 'meaning'. Such a collection of dharmas (or terms) might well have received the designation dharma-skandha' or aggregates of dharmas. The Pali tradition speaks of 84,000 dhammakkhandhas learnt by Ananda. It is said that of these he learnt 2,000 from Sariputta, and the rest from the Buddha hinself. The Asphasalini explains that a sutta containing one theme constitutes a dhamma-khandha. In verses each query asked forms a skandha, and each answer forms another. In the Abhidhamma each duka or tika classification as well as each classification of states of consciousness, forms a dhamma-khandha. In the Vinaya the subjects, tables of contents, classification of terms etc. are considered as separate dhamma-khandhas. The Vaibhashikas speak of 80,000 dharma-skandhas. But there is no unanimity on what constitutes a dharma-skandha. Some hold that the term refers to an Abhidharma text called by that name. But this is said to contain only 6,000. Some hold that the term refers to discourses on such topics as skandha, ayatana, dhatu, pratitya-samutpada etc. The Dipakara holds that there are 80,000 kinds of people for whom the Buddha preaches dharma suitable to each one of them. 1 Ibid. p. 152. 2 Ibid. p. 158. 3 Ado. p. 11,-notes. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 65 Sautrantika and Abhidharmika All these explanations tend to give an impression that the original meaning of this term might have been something like a unit of a text commented upon, which comes very near to the 'dhamma' in the formula of the patisambhida. This is supported by the evidence of the Vaibhashika and Yogachara interpretations of these terms. In both schools the dharma precedes the artha-pratisamvit. Yasomitra is aware of the several meanings of the term dharma but specifically states that in the present context it means the Scriptures. The Vritti explains it as the contents of the dvadasanga-pravachanao corresponding to the navanga-satthu-sasana. The Asm. too explains the term as sarva-dharma-paryaya. The artha in all these schools means the meaning or purport of the Scriptures. The Vaibhashika and the Yogachara schools thus take the dharma and artha exclusively in the sense of the knowledge of Scriptures and their meanings. This, therefore, appears to be the original or the sutra meaning of these terms. The other meanings such as hetu and phala are found only in the Pali Abhidhamma. The patisambhida have little connection with the supermundane path. They are not attained by any traditional dhayanas4 but by the study of Scriptures and sciences useful in textural exegesis. It is a method adopted by the Abhidharma-pitaka and the Atthakathas to explain the Suttas. Texts like Dhammasangani, Vibhanga, their Asthakathas, Milindapanha, Visuddhimagga, the Asm. Bhashya and Vritti reveal an intensive and sustained application of their authors towards collecting the dharmas (terms) and explaining them by giving their derivations. This method of textual analysis helped the commentators to attempt a concordance of diverse Sutras spoken in different contexts and thus to present a consistent and coherent interpretation of the Scriptures. This is called abhisandhi. 1 Saku. p. 652. 2 Ado. p. 393. 3 Asm. p. 96. 4 Vm. XIV. 31. Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 Introduction The Asm. repeatedly quotes conflicting Sutras and tries to reconcile their meanings. This proficiency in discovering the hidden meanings and giving a correct interpretation of the Sutras is held to result from a proper knowledge of the Abhidharma." In doing this, the commentators are guided by the consideration of the Doctrine. We have seen how the Abhidharma is claimed to be an absolute preaching in opposition to the conventional preaching of the Sutras. The same test is applied in judging the value of two or more conflicting Sutras. Already in the Ang. nikaya, we find a distinction drawn between neyattha (neyartha) and nitattha (nitartha) suttas. 8 The entire Kathavatthu may be taken as a demonstration of the application of this test to the Sutras put forward by the opponents. The first Puggala-katha, for instance, is devoted to showing the 'nitartha' of the Sutra term puggala to the Sammitiya. The foregoing study of the Vibhangappakarana amply justifies the claim that the Sutras are to be understood through the Abhidharma. It also reveals the Abhidharmika approach to Sutras and the Abhidharma : the Sutras are conventional, partial, explanatory, and at times of secondary import. The Abhidharma is absolute, comprehensive, definitive and of primary import. The subject matter of both is the same viz., the dharmas called variously as skandha, ayatana, dhatu, etc. but the Sutras deal with these as components of a personality, i.e. with reference to a lifetime, whereas the Abhidharma deals with them as unique dharmas of momentary existence. The pivotal doctrine of Buddhism, viz., anatmavada, although it pervades the whole range of Sutras, is deepened, emphasized and fully demonstrated only in the Abhidharma. But this could hardly have led even the early Sautrantikas to oppose the Abhidharma, for they too were, unlike the Sammitivas, equally committed to this doctrine. | Asm. pp. 56, 57, 84, 106, 107. 2 Ibid. p. 83. 3 Ang. I. p. 60. Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sautrantika and Abhidharmika 62 Their main contention must have been against the manner in which their opponents sought to establish it. The Abhidharmikas not only claimed authenticity for their own Abhidharma works but also superiority over the Sutras--the words of the Buddha, and consequently over the Sautrantikas.? They claimed for their works the exclusive title of 'paramarthadesana", relegating the Sutras to the realm of vyavahara. They accepted the Sutra formulas of the dharmas but presented them with significant changes, as for instance the panchangikamagga, the ekadasangika-patichcha-samuppada or the panchakajhana. In the interpretation of formulas they made additions of dharmas which were most probably not warranted by the Sutras. For instance, the inclusion of the asamkhata-dhatu in the nama-khandha and in the dhammayatana. They extended the scope of terms, as for instance of the vinnana or sparsa in the patichcha-samuppada formula, or of the dhamma and altha in the formula of patisambhidhas. They invented new dharmas as, for instance the haduya-vatthu or such kinds of the rupaskandha as lahuta, muduta etc., not treated in the Suttas. The Suttas speak of only six kinds of vinnanas. The 89 classes of vinnanas (as iliustrated in the Dhammasangani) are found only in the Abhidhamma. The Suttas describe the sankhara-khandha as six kinds of chetana, but the Abhidhamma enumerates fifty dhammas under the term sankhara, The classification of these sankharas into sabba-chitta-sadharana and such other groups is also found only in the Abhidharma, and especially in the commentaries. The theory of chitta-vithi suggested in the Vibhanga was also fully developed only in the Atthakathas. These new formulas, novel interpretations and latter additions introduced by the Abhidharmikas might have been unwelcome to the early Sautrantikas, the contemporaries of the Pali Abhidhamma. This is proved by their sustained opposition to the inflated list of categories formulated by the Vaibhashika school. The Theravadins had included only the chaitasika dharmas in the arskara skandha, but the Vaibhashikas added See Dhs A. I. 72. Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 Introduction thirteen new dharmas called chitta-viprayukta-sainskara. Indeed, a majority of the controversies raised in the Bhashya and the Vritti deal with these sanskaras which the Sautrantikas treated as mere notions (prajnaptimatra). They reduced the 46 samskaras of the Vaibhashika to a number of twenty," consisting of ten kusala and ten akusala chetanas, more agreeing with the Sutra meaning of the samskara-skandha. Even the Abhidharmika division of the samskaras as maha-bhaumika etc. was not recognised by them. They discarded this grouping when it went against the Sutras as is shown by their insistence on treating the sparsa and vedana (two maha-bhaumika dharmas) as cause and effect, and hence not operating simultaneously in one moment. In the Theravada Abhidharma nirvana alone is called asamskrita-dharma. The Vaibhashikas enumerated one more, viz., akasa. They also maintained the reality of past and future dharmas. The Sautrantika, on the basis of a sutra, rejected all these as prajnaptimatra and relegated them to the position of the pudgala. By his bold advocacy of the theory of prajnapti and its extension to a majority of reals (dravya) including the asamskrita dharmas of the Abhidharmika, the Sautrantika not only asserted his critical spirit but also established the superiority of the Sutras over the Abhidharma. From this theory flowed his doctrine of vikalpa (conceptual construction), his theory of perception and lastly the revolutionary theory of bahyanumeyavada, which was but one step towards the more critical subjective idealism of the Vijnanavada Buddhism. 1 For the dharmas enumerated by the Sautrantikas, see Appendix D of the Alambana.pariksha. 2 panchemani bhikshavah samjna-matram pratijna-matram vyavaharamatram samvriti-matram yad utatito' dhvanagato' dhvakasam nirvanam pudgalas cheti", quoted in the Madhyamika-karika-Vrini by Chandrakirti, p. 393. For details see The Central Philosophy of Buddhism, p. 82. Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IV SOME MAJOR CONTROVERSIES BETWEEN THE KOSAKARA AND THE DIPAKARA This struggle, stretching through several centuries of the history of Buddhism, between the Sautrantika and the Abhidharmika reaches its culmination in the Kosa-Bhashya and the Dipa-VIitti. The Dhammasangaai, Vibhanga and their Atthakathas reveal only the beginnings of these differences. It is not possible to say to what extent the seven Abhidharma Sastras of the Sarvastivada school opposed the Sautrantika doctrines. Their compilation perhaps led to the emergence of the Sautrantika as a distinct school. But it is certain that the Maha-Vibhasha, the encyclopaedic Commentary on the Juana-prasthana, which gave rise to the Vaibhashika school, contained opinions of several contemporary Sautrantika acharyas, notably of Kumarlata, Srilata, Dharmatrata and "Bhadanta". 1 The name Sautrantika, however, occurs only once in the Maha-Vibhasha." Instead, we find scores of references to Darshtantikas, whom Yasomitra describes as a section of the Sautrantika school.* Kumaralata is generally held to be the founder of this school. It is suggested that his followers were called darshtantika after his Dtishtanta-pankti. J. Przyluski connects the word doishtanta to doishti (Pali ditthi) in opposition to sutra (sruti) and maintains that the word Darshtantika was applied to the Sautrantika by the Vaibhashikas, as did the Mahayanists use the deprecatory term Hinayana to their opponents. In the Vaitti too they are called 'sthiti-bhagiya' and further abused as a kind of sakyas having a dog's 1 See J. Takakusu's article 'On the Abhidharma literature of the Sarvastivadin's, JPTS. 1905. 2 See LVPAk. Introduction, p. LII. 3 Darshtantikah Sautrantika-visesha ity arthah. Saku. p. 400, 4 See LVPAk. Introduction, p. LII, 5 Vide Ado. p. 47, note 4. Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 Introduction tail". The term sthiti-bhagiya perhaps alludes to the Sautrantika theory of samkranti, santana or bija, severely criticised in the Vritti and also in the works of the Vaibhashika acharya Samghabhadra. Although these two words, viz., the Darshtantika and Sautrantika are used separately in the Bhashya, in the Vritti they are almost used as synonyms. Several Sautrantika views appearing in the Bhashya are attributed to the Darshtantika in the Vritti. It is, therefore, to be presumed that at the time of the Vtitti these two names were treated as almost identical referring to one and the same school. Although the Sautrantikas or the Darshtantikas like Kumaralata and Srilata played a major role in the period of the Maha-vibhasha, their activities appear to be directed only towards evolving their doctrines side by side with the Vaibhashikas, or towards submitting alternative interpretations of the sutras quoted by the Abhidharmikas, as is evident from the Sphutartha of Yasomitra. They are not yet hostile to the Vibhashika; the VIitti quotes' Kumaralata as an authority and seeks to support even the doctrine of three times (adhva-traya) by his doishtanta of the motes in the sunlight.* * The Sautrantikas found their chief exponents in the persons of Vasubandhu the author of the celebrated Abhidharma-Kosa-Bhashya, and his competent commentator Yasomitra, the author of the Sphutartha Abhidharma-Kosa-Vyakhya. Vasubandhu stands in a supreme position among the later Buddhist teachers. A Sautrantika by conviction he wrote a compendium on the Abhidharma and finally emerged as a great exponent of the Vijnanavada Buddhism. Although he claimed that the Kosa was composed in con. formity with the Kasmira-Vaibhashika school,' his Bhashya 1 sthiti-bhagiya nama Sakyah sva-langulika dvitiya-namanah... Adv. p.148. 2 See LVPAK, Introduction, pp. LII-LV. 3 Ado. p. 16. 4 Adv. p. 277. 5 Ak. VIII. 40ab. Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Some Major Controversies 71 reveals that his real affiliation was with the Sautrantika. He often uses the adverb 'kila' to show his disagreement with the Vaibhashika view. On almost all controversial points between the two, he openly favours the Sautrantika viewpoint. In his characteristically powerful style, Vasubandhu critically examined the dravya-vada of the Vaibhashikas, accused them of being literalists, 8 ridiculed their dogmatism,* and compared them with such heretical schools as the Samkhya and Vaiseshika. Yasomitra rightly observes that Vasubandhu belongs to the Sautrantika school. The Sautrantika leanings of Vasubandhu, professedly in a work dealing with Abhidharma, brought hostile reactions from his contemporary orthodox Vaibhashikas. Paramartha in his 'Life of Vasubandhu' relates that Samghabhadra, an eminent orthodox Vaibhashika composed two works in refutation of the Bhashya. In the first entitled "Conformity of the Truth" ("Nyayanusara"), he refuted the Bhashya in favour of the Vibhasha. Yasomitra, in his Sphutartha quotes several long passages from this work and at times refutes them in favour of the Bhashya. This work is not referred to in the Vtitti. But as will be seen from the comparisons given in the footnotes to our Text, 10 the Vtitti is in agreement with the views of Samghabhadra, particularly on such topics as vitarka-vichara, prapti, bija, karitra etc. The other work called "Samayapradipika" is an abridged version of the "Nyayanusara". 11 Although written in refutation of the Bhashya, these two works of Samghabhadra are, in a sense, commentaries on the Kosa. 1 See Saku. pp. 11, 27, 399, etc. 2 Vide Adv. p. 222, n. 4. 3 Vide Adv. p. 33, n. 2; p. 105, n. 2. etc. 4 Vide Adv. p. 88, n. 1; p. 107, n. 3. 5 Vide Adv. p. 90, n 6; p. 275, n. 1. 6 Sautrantika-pakshikastu ayam acharyah. Saku. p. 26. 7 J. Takakusu, T'oung Pao, Serie II, Vol. V, pp. 269-96.* 8 See 7PTS, 1905, pp. 134.39, and LVPAK. Introduction, p. XXII. 9 See Sako. Index Proper Nouns), where 35 entries are made under Samghabhadra, 10 See Ado. pp. 38, 65, 83, 87, 89, 162, 163, 170, 229, 233, 385, 398, 11 See LVPAk, Introduction, p. XXII. 399. Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 Introduction The Karikas of the Kosa were taken as a basis, except for a few minor changes in a few places, for explaining the orthodox Vaibhashika viewpoint.1 These two works of Samghabhadra afford a striking parallel to our Dipa (and its Vritti). All the three works be. long to the Kasmira-Vaibhashika school. They are hostile to the Kosakara, and are primarily written to refute the Sautrantika views upheld in the Bhashya. In their contents and their presentation they take the Kosa as their model and retain those parts of the Bhashya which are not objectionable to them. They hold identical views on almost all controversial points. Their main difference, however, lies in the fact that the works of Samghabhadra are based on the karikas of the Kosa, whereas the Dipa has its own karikas, notwithstanding their correspondence to the Kosa. Neither the "Nyayanusara" (except for the extracts quoted in the Saku.), nor the "Samaya-pradipika" have come down to us in their original form. They are available only in Chinese translations. Nor are we aware of any other work written against the Kosakara. The Dipa, therefore, notwithstanding its fragmentary character, has a unique value in furnishing us with the orthodox Vaibhashika reactions to the Bhashya. The extant Vritti contains the following sixteen hostile references to the Kosakara : (1) Kosakaras tvaha--anusayanusayanat sasravah tad etad abrahma (p. 18). (2) tatra vad uktan Kosakarena 'kim idam akasam khadyate, samagryam hi satyan dsishtam ity upacharah pravartate, tatra kah pasyati'ti. tad atra tena bhadantena samagryanga-kriya[paharanam ?] kriyate. Abhidharma-sammohanka-sthanenatmapy ankito bhavaty ayoga-sunyta-pra patabhimukhyatvam pradarsitam iti (p. 33). (3) Kosaksid achashte--na hy atra kinchit phalam utpreksh yata iti. tam pratidam phalam adarsyate (p. 37). 1 See Takakusu, op. cit., JPTS, 1905, p. 135. Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 73 Somd Major Controversies (4) idam idanim abhidharma-sarvasvam Kosakaraka-smriti gocharatitam vaktavyam (p. 40). (5) Kosakaradayah punar ahuh-svarthopalabdhav eva chak shuradinam panchanam adhi patyam'. tad etad Vaibhashikiyam eva kinchid glihitam. natra kinchid Kosa karakasya svaka-darsanam (p. 47). (6) Kosakaras tvaha--'sarvasukshmo rupa-samghatah para manur' iti. tena sanghata-vyatiriktam rupam anyad vaktavyam (p. 65). (7) tad idam ati-sahasam vartate yad viruddhayor api dvayor dharmayor ekatra chitte - samavadhanam pratijnayate....... iti Kosakarah....... tad idam andha-vilasini-kataksha gunotkirtana-kalpam chodyam arabhyate (pp. 81-3). (8) siddha sabhagata. Kosakarah punas tam Vaiseshika parikalpita-jati-padarthena samikurvan vvaktam payasa vayasayor varna-sadharmyam pasyatiti (p. 90). (9) atra punah Kosakarah pratijanite--sachittikeyam sama pattih iti.... .. tad etad abauddhiyam (pp. 93-5).. (10) 'samadhi-balena karmajam jivitavedham nirvartyayuh samskaradhisthanajam, ayur na vipakah iti Kosakarah. tatra kim uttaram iti ? na tatravasyam uttaram vaktavyam...tasmad Vaitulika-sastra-pravesa-dvaram arab dham tena bhadantenety adhyupekshyam etat (pp. 98-101). (11) tasmat purvokta-lakshana eva bhikshur na yathaha Kosa karah (p. 133). (12) abhidhyadaya eva karma-svabhavaniti Sthiti-bhagiyah.... Kosakarah ko "tra do shah ?... Samkhyiya-dacsantam abhyupagatam syat (p. 149). (13) 'sukshmam kusala-dharma-bijan tasminn akusale chetasy avasthitam yatah punah... kusalam chittam utpadhyate' iti Kosakarah. yuktyagama-virodhat tan na iti Dipa karah (pp. 168-9). (14) 'evam tu sadhu yatha Darshtantikanam' iti Kosa karah......tad etad Sautrantikair antargatan Buddhavachana-niti-sravana-kausidyam avirbhavyate (p. 222). Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Introduction (15) tad atra Kosakarah prasnayati--ko vighnah'......tatra vayam prativadmah......durbodha khalu dharmata (p. 279). (16) atra Sarvastivada-vibhrashtir Vaituliko niraha vayam api trin svabhavan parikalpayishyamah.. ity etad aparam adhva-sammohankana-sthanam Kosakarasyeti (p. 282). Of these Nos. 3 and 4 refer to omissions of certain topics by the Kosakara in his Bha shya. Nos. 2 and 5 deal with certain aspects of the Sautrantika theory of perception. No. 6 deals with the Kosakara's definition of paramanu. No. 7 refers to a controversy about the co-operation of vitarka and vichara in a single moment of consciousness. Nos. 8, 9 and 10 deal with certain items of the much debated Vaibhashika categories called chittaviprayukta-sanskara. Nos. 11 and 12 deal with certain aspects of karma. Nos. 13 and 14 have a bearing on the Sautrantika theory of bija. The last two references, Nos. 15 and 16 deal with the fundamental Vaibhashika doctrine of the reality of three Tiines, i. e. the sarvastivada. In the following pages we propose to deal in brief with a few of the major controversies in the light of the Bhashya and the Vitti. 1. Theory of Cognition : While deallng with a topic 'kati deishtih, kati na dsishtih ?', the Dipa says that there are eight kinds of daishtis. viz., the five wrong views and three right views. In addition to these the organ of eye is also called drishti on account of its function of seeing its object. A question then is raised whether vijnana should also not be included under this term. The Vritti points out that the function of apprehension (darsana) cannot be primarily attributed to vijnana. Four things can be said to perform the function of seeing. The eye or the eye-consciousness, or the prajna (one of the eight drishtis accompanying all states 1 Ado. p. 29, n. 4. 2 Ibid. Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. Theory of Cognition 75 of consciousness), or finally the totality of all these and such other causes as the light, etc.? Of these, the eye alone, independent of the vijnana, cannot be said to apprehend, for at the same time other organs also will similarly be doing their actions (hearing, smelling, etc.) and this will result in a simultaneous activity of all sense organs in a single moment. The eye-consciousness alone cannot be said to 'apprehend', for being independent of the eye, it may 'see' even things screened from view. Furthermore, if the vijnana 'sees' (pasyati) the object, who else does the function of knowing (vijanati) it ? The prajna too cannot see, as it is mental concomitant common to all states of consciousness. The last, viz., the totality of causes is only a notion, since it is not different from the factors of perception examined above. After showing the invalidity of these four views the Dipakara sets forth the Kasmira-Vaibhashika theory : "The eye, apprehends and the consciousness knows (its object). There is a great difference between these two on account of their different functions, viz., the apprehension and comprehension.8 "The substance called eye is of the nature of that which sees (a 'seer'). In it is produced an action of seeing when its power is awakened on account of the emergence of the totality of its causes and conditions. The eye does not apprehend independent of the vijnana, nor does the eye-consciousness know the object unsupported by the active eye. The eye, as well as the eye-consciousness, with the help of such accessories as the light, etc. co-operate simultaneously towards bringing the perception of a given object. All these things happen in a single moment. The object, the eye, the eye-consciousness and the light, all manifest their power, i.e. become active and | These are the views held by different schools. See LVPAK., Vol. I, . p. 82. Vide Adv. p. 32, n. 1. 2 Ado. p. 31. 3 Ad. ka. 44. Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 Introduction flash forth simultaneously. The object appears, the eye sees and the eye-consciousness knows it. This is called the direct knowledge of an object."! Therefore, although there are several conditions, still, since the condition of eye is prominent, it is said that the eye sees. The prominence of the eye is evident, since the clearer the eye-sight, the clearer the perception. It is, therefore, well said "(In fact) the eye sees, but we use such (metaphorical) expressions : 'the consciousness sees." The Kosakara in his Bhashya examines this Vaibhashika theory. He points out that, in this particular context, there is no real difference between 'seeing' and 'knowing', although we have such usages as the eye 'sees' or the mind 'knows'. The Vaibhashika seeks to support his point by referring to a sutra : 'chakshusha rupani drishtva". S The Kosakara maintains that this should not be taken literally. We do use such expressions as 'the cots cry', when in fact we mean the children (in the cots) cry. Similarly, the organ of eye is a seat or a door (dvara) through which the consciousness 'sees' an object, although we say the eye 'sees'. But even the expression 'consciousness knows is not to be taken literally, since there is no consciousness apart from knowing. The knowledge does not grasp, the eye does not see, the object does not offer itself to both. All dharma being momentary are incapable of any activity; what we call action is nothing more than their coming into existence in a sequence determined by the law of pratitya-samutpada. There is neither an actor, nor an action apart from the mere flash of dharmas.* 1 Ado. p. 32. 2 Ibid., p. 33. 3 This controversy is recorded in the Kathavatthu, where the Mahasanghika too quotes sutra. The Theravadin's interpretation is identical with that of the Kosakara. Buddhaghosa in his Vm. clearly states that it is chakkhuvinnana which 'sees' the rupa and not the chakkhu. See Adv. p. 33, n. 1. 4 See Buddhist Doctrine of Flux, pp. 71ff. Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 77 1. Theory of Cognition After showing the real meaning of the sutra, the Kosakara turns his polemic against the 'dravyavada' of the Vaibhashika. The use of such words as dravya, kartli, sakti and 'kriya' by the latter echoed the views of the heretical Puggalavadin, who also maintained the reality of an 'actor doing an action. The Vaibhashika, however, uses these terms to show the reality of his 'dravya' in the three Times. The Kosakara points out that this 'kartsikriya-bheda' is repugnant to the spirit of Buddhism and puts the following words in the mouth of the Sautrantika : "What is this chewing of the empty space ? A visual consciousness arises conditioned by the organ of vision and the object. Here who sees and who is seen ? There is nothing else but the elementary factors appearing as cause and effect. In usage, however, such expressions are employed--'the eye sees' or 'consciousness knows'. One should not attach any importance to such expressions. Indeed the Buddha has declared, "Do not stick to the expressions used by common people, do not run after the worldly terms". The Kasmira Vaibhashikas, however, hold that "the eye sees, the ear hears, the nose smells, the tongue tastes, the body feels and the intellect knows."'! The Dipakara notes these provoking words of the Kosakara (identified with the Sautrantika) which repudiated the Sarvastivadin's theory of karitra (vyapara = activity of a dravya) and condemned the Vaibhashika as a literalist. He brings an accusation against the Kosakara of not only showing his ignorance of the Abhidharma but also of heading for the precipice of ayoga-sunyata." The term ayoga-sunyata, as will be discussed below, refers to a Mahayana doctrine attributed by the Vtitti to a Vainasika schools which repudiated the reality of not only the past and future but also of the present.. This Vaibhashika theory, i.e. 'the eye sees' etc. is again alluded to in the Vtitti in a discussion on the adhipatya of the 1 Adv. p. 33, n. 2. 2 Ibid. 3 Adv. p. 257. Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 Introduction indriyas. The Dipakara holds that the five sense organs have supremacy over the action of illuminating their own objects, as for instance, the eye 'perceives' a path as even or uneven.' The Vritti also quotes a view of the Elder acharyasz who consider that the five organs have domination over the following four actions : (1) in making the body beautiful, (2) in withdrawing the body from undesirable objects, (3) in the production of their corresponding vijnanas, (4) and in being a special cause of such actions as darsana, sravana, etc. The Kosakara also quotes this view of the Elder acharyas and criticises it from the Sautrantika viewpoint:& The latter maintains that the withdrawing of the body is a function of the vijnana and not of the organs. As regards the actions like darsana or sravana, they are identical with vijnana. It is therefore, wrong to attribute these functions to the sense organs. The adhipatya of the sense organs (says the Sautrantika) consists only in perceiving (upalabdhi) their respective objects. * It may be noted that this view of the Sautrantika (i. e. Kosakara) is not different from the view of the Vaibashika Dipakara. The former describes it as Svarthopalabdhi, the latter calls it svarth-vyakti. This identity gives a further occasion for a criticism of the Kosakara. The Dipa accuses him of claiming to be a "pandita'. The Vritti comments that this view of the Kosakara is borrowed from the Vaibhashika. Nothing new is said; the Vaibhashikas themselves have held this view.5 The causal relation between the object and the consciousness forms one of the most intricate problems that confront the Buddhist theory of perception. The Buddhist is committed to a doctrine of radical momentariness of all things, both mind and matter. According to him all dharmas are particular, 1 Adv. p. 45. 2 Ibid. p. 46. 3 See LVPAK, II. p. 103. Vide Adv. p. 47. 4 Ibid. 5 Ibid. Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1 Theory of Cognition 79 unique and momentary. A perception involves the participation of at least three things, viz., an object, an organ of sense and a consciousness. It is said in the sutras that a visual perception arises, conditioned by an organ of vision and its object--a rupa. Since all these are momentary, it is difficult to establish a relation between them. Causality demands a temporal sequence. A cause must precede the effect. The object according to the Buddhist is a cause (alambanapratyaya) of its knowledge. Being a cause it must be antecedent to its cognition. The two cannot arise simultaneously and yet stand as cause and effect. But being momentary the object ceases befor its cognition can be produced. A perception of a momentary object is therefore an impossibility. This is well summed up in the following objection raised by the Darshtantika: "The organs and the objects of the five sense-consciousness, being causes of the latter, belong to a past moment. When the object (rapa) and the eye exist, the visual consciousness is non-existing. When the visual consciousness exists, the eye and the object (rupa) are not existing. In the absence of their duration in the moment of the (visual) consciousness there is no possibility of the cognition of the object". "Therefore," concludes the Darshtantika, "all (sense) perceptions are indirect". The object must precede and endure if it is to be available to its cognition, But this goes against the doctrine of momentariness. The Theravadin gets rid of this difficulty by partially abandoning the theory of momentariness. According to him a 'mind moment' (chittakkhana) consists of three ultimate moments, viz., the moments of origin, duration, and death.8 The whole process of cognition (chitta-vithi) takes seventeen such chittakkhanas. The number seventeen would appear arbitrary, but according to the Theravadin it corresponds to the life of a 1 See The Buddhist Doctrine of Universal Flux, pp. 76 ff. 2 Ado. pp. 47-8. 3 uppada-t!hiti-bhanga-vasena khana-ttayan eka-chitta-kkhanam nama. A. Sangaho, IV, 8. Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 Introduction material object. One object-moment (rupakkhana) is equivalent to seventeen 'mind-moments'. The matter is born in the first moment, endures for fifteen moments and perishes in the seventeenth moment. It cannot become an object in its first (i.e. origin) moment, but can become one from its second moment onwards. 2 This theory apparently makes the object precede as well as endure a whole process of its cognition. This is indeed a very ingenious explanation. Both the object and the cognition are called khanika (momentary) but the speed of the perishing of the object is slowed down 17 times. Here we have a theory of two kinds of moments, put forth for the sake of convenience, regardless of the fundamental Buddhist hypothesis of universal impermanence. This theory of the Theravadins is shared by the Sammitiya. The latter also maintains that the mind and mental concomitants are momentary but that matter endures for a longer time.3 The Kathavatthu records a controversy on this assumption of two kinds of impermanence. The Pubba-seliyas and the Apara-seliyas hold that since all conditioned things are impermanent they must endure but one chitta moment. Having accepted the law of universal impermanence it is illogical to hold that one thing ceases quickly and other after an interval. 4 The Theravadin points out that if it were not so, the organ of eye and the resultant) visual consciousness would be sahajata" (born together). This would be contary to the Scriptures where it is said : "If the organ of sight within be intact, the object without comes into focus, and there be a co-ordinated application of mind resulting therefrom, then a corresponding state of cognition is manifested." 1 tani pana sattarasa chitta-kkhanani rupa-dhammanam ayu. Ibid. 2 eka-chittakkhanatitani va bahu-chittakkhanatitani, va thitippatta neva pancharammanani pancha-duare apathamagachchhanti. Ibid. 3 arya-Sammatiyah.....kalantar dvasthayi hi tasya rupam. chittachaittanam Kshanikatvam. Saku. p. 179. 4 Vide Adv. p. 107, n. 2. 5 chakkhayatanam chakkhuvinna nena sahajatan ti ? Kv. XXII, 8. 6 Ibid. Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 1. Theory of Cognition In his attempt to make the cause preceede the result, the Theravadin abandons the theory of universal momentariness. The Vaibhashika takes an opposite course. He adheres to the doctrine of universal momentariness but admits the coexistence (saha-bhava) of the object and its cognition by discarding a temporal sequence between the two. He maintains that there is a peculiar relation called sahabhu-hetu between the object, organ and the cognition. All these rise simultaneously and yet operate as cause and effect like the lamp and its light or the sprout and its shadow. The objection that a causal relation demands temporal sequence does not frighten the Vaibhashika. According to him a causal relation consists in the invariable concomitance of two things. Since there is this relation between the object (and organ) and its cognition, these are related as cause and effect. But if the objeet, organ and the consciousness operate simultaneously, it is difficult to see why the knowledge is determined by the object and not by the eye. It may determine its character even without the object. The Vaibhashika here takes recourse to a theory of 'co-ordination', called sarupya. According to this theory "there is between two of them-consciousness and object a special relation called sarupya, a relation which makes it possible that the complex phenomenon-the resulting cognition-is a cognition of colour and not of the visual sense." The Sautrantika accepts the relation of sarupya ('coordination') between the subject and object, but criticises the sabhaga-heu or the simultaneity of the cause and effect. He examines the examples of lamp and light and points out that the lamp is not the cause of light. Both are results of a separate cause belonging to a past moment. 8 The problem of perception thus remains unsolved on account of the uncompromising I See LVPAk. Vol. I, pp. 248-54 and Saku. pp. 191-97. Vide Ado. p. 114, n. 4. . 2 The Central Conception of Buddhism, p. 56. See Stcherbatsky's notes there on further developments of the theory of sarupya in the works of Dignaga and Dharmakirti. Also see his Buddhist Logic, Vol. II, pp. 40ff. and S. Mookerjee's The Buddhist Philosophy of Universal Flux pp. 337-45. 3 See Saku. p. 197. Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 Introduction nature of the doctrine of momentariness and the theory of causation. The Sautrantika theory of perception is not explained in the Dipa or in the Kosa. But we can gather it from later works like the Nyayabindu of Dharmakirti, its Tika by Dharmottara, the Tattva-sangraha of Santarakshita, the Panjika on it by Kamalasila, and finally from the Sarva-darsana-sangraha of Madhava. The Sautrantika is called a sakara-jnana-vadin. According to him the subject is, like a mirror, capable of receiving an impress of the likeness of its object. What is directly known in the cognition (which is 'self-revealing', sva-samvedaka) is this representation of the object and not the object itself. The object is only inferred to be existing as it corresponds to the impression perceived. This theory is known as bahyarthanumeyavada, the theory of the inferability of the external object. This is well explained in the Sarva-darsana-sangraha In his reply to an objection of the purva-paksha (Vijnanavadin) that a past object cannot be grasped by knowledge, the Sautrantika says that the object which has come into contact with an organ has a power of leaving its image on the following resultant knowledge, whereby the object is inferred. This peculiar efficiency of the sense-object determines the causal relation between the object and its cognition. The external object is only inferred, as for instance, good feeding'is inferred from a well-nourished appearance or affection is inferred from flurried movements." The Sautrantika by his theory of sakara-jnana-vada ('representative perception') paved the way for the emergence of the idealist Vijnanavada. The external object was pushed into the background by maintaining that what was directly perceived was the content of knowledge and not the object. "The object being always inferred, the content alone became real to the knowledge."2 The Vijnanavadin goes a step further and maintains that the objects are mere ideal projeetions ideas alone are real. 1 Sarva-darsana-samgraha, p. 36. 2 See The Central Phtlosophy of Buddhism, p. 82. Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 83 2. Vitarka and Vichara The Dipakara does not enter into a full criticism of this Sautrantika theory of perception. He only points out that in the absence of a direct perception (pratyaksha) of the external objects, even the other two means of proper knowledge -- the anumana (inference) and the Scriptures (agama) are not possible, as the latter are dependent on the direct perception. 2. Vitarka and Vichara. We have seen above a predominant tendency of the Abhidharma-pitaka towards a minute analysis of the mind and mental concomitants (chaitta). The latter consists of three skandhas, viz., vedana, sanjna, and sanskara. Of these, the last is more complex as it covers a vast field of several constituents of consciousness recognised as ultimate real elements by all Abhidharmika schools. A major part of the Dhammasangani is devoted to an enumeration of samskaras that associate with each of the 89 kinds of consciousness. The first kamavacharakusala-chitta, for instance, is said to be accompanied by not less than 54 regular and nine supplementary (yevapanaka) sanskaras. A large number of factors in such lists are synonyms. The commentators are not unaware of the overlapping character of these factors. The Atthasalini puts into the mouth of a critic the comment : "It is a disconnected exposition, disorderly like booty carried away by thieves... ... it is done without an understanding of the matter." Although the Atthasalini tries to justify this inflated list, 8 the neo-Theravadins like Buddhaghosa and Anuruddha brought the number of real samskaras to fifty by removing the repetitions and attributing several functions to a large number of factors. The groupings of these samskaras as universal and particular etc., are also found only in the later works like the Abhidhammatthasangaho. This division of sanskaras in such groups4 not only | Adv. p. 32.. 2 Dhs A. III. 263 3 For a critical study of the classification of these factors see Addi dharmma Studies by Bhikkhu Nyapaponika. 4 For a comparative study of these divisions in the Theravada, Sarvastivada and Yogachara schools, see McGovern's Manual of Buddhist Philoscphy, Vol. I. pp. 137-162. Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 84 Introduction necessitated detailed definitions of them but also an explaination of their relation to each other. The Atthasalini and the Visuddimagga offer good definitions of these dharmas but are rather laconic in dealing with their mutual relation. The latter task is more seriously taken up during the time of the Maha-vibhasha, and is carried further by the Kosakara in his Bhashya, as can be seen from the following discussion on the vitarka and vichara. In the Pali suttas the term vitakka is often used to denote a certain preoccupation of mind, a particular kind of thought, as for instance, kama-vitakka, vyapada-vitakka, vihimsavitakka (sensual, malign and cruel thought) and their oppo. sites : nekkhama, avyapada and avihimsa vitakka. In this particular sense the vitakka is a synonym of michchha-sankappa ('wrong thoughts or intentions') and samma-sankappa (right thoughts or intentions). In the formulas of jhana, the vitakka is often combined with vichara, where they mean respectively the initial and the sustained application of mind on the object. They are also said to provoke speech' suggesting thereby that every speech is preceded by a certain examination and judgment. In Atthasalini these two terms are explain ed at great length. The vitakka is described as uhana ('prescinding' of mind). It lifts the consciousness onto the object. By it the mind strikes at (ahanana) and around the object. Vichara is the discursive work of the mind upon or traversing (anusancharana) of the object. Threshing out (or contemplation--anumajjana) of the object is its characteristic. In the Milindapanha, vitakka is called appana ('application'). It is again called akotana (ʻknocking') and compared with the initial stroke on a drum. The vichara is compared to the after reverberation and continuous omission of sound. The commentators explain these two factors by the help of various similes. The vitakka is compared to the striking of a bell, the vichara is compared to the consequent reverberation. The vitakka is again compared to the flapping of the wings of a bird about 1 Vide Adv. p. 83, n. 1. 2 See Dhs A. III 198-201 3 Milinda, p 65 Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. Vitarka and Vichara to fly up in the air, and the vichara is compared to the planing movement of the wings of that bird in the sky. Or again the vitakka is like the thorn fixed in the middle in making a circle and vichara is like the revolving thorn outside.? From these explanations it is evident that the vitarka is an initial application of mind on the object and the vichara is a subsequent sustained application. The former is said to possess 'vibration' (vippharava) or a mental thrill and therefore called olarika (gross). The latter is of a calmer nature and hence called sukshma. Thus these two dharmas partake of two opposite characteristics, viz., audarika and sukshma. Yet they are held, both in the Theravada and the Vaibhashika schools, to operate simultaneously in all kinds of kamavachara consciousness and also in the first rupa-dhyana. The Vritti describes the vitarka" as having the characteristic of grossness (audarya) of mind. It is a synonym for samkalpa. It contains a "rudimentary synthesis' (vikalpa) of the differentiators of objects (vishaya nimitta) that produce it. Its activity is stimulated by the wind of ideas. It is a cause of the manifestation of the five gross sense-cognitions. The vichara is of the characteristic subtlety (saukshmya) of mind. It is conducive to the manifestation of the mind-consciousness. Both these dharmas invariably operate in all kinds of the kamavachara-consciousness. Thus here too the vitarka and vichara are described as sthula and sukshma respectively. The Kosakara raises an objecion to the Vaibhashika theory of their simultaneous operation. After quoting and criticising several views on this controversy from the Maha-vibhasha, the Kosakara explains the Sautra. intika view. According to the latter, the vitarka and vichara are two different names given to gross and subtle states of sanskaras that produce corresponding gross or subtle speech (vaksamutthapaka), and therefore, cannot operate togather. The 1 Dhs A. III, 200-1; Vm. IV. 88-92. 2 Ado. p. 81. 3 Adv. p. 82. Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 . Introduction Kosakara, in consistency with this view, says that they do not operate simultaneously, but only alternatively, each to the first rupa-dhyana having both these factors, he maintains that here the two factors are to be taken to belong to the same plane (bhumitah) and not to the same moment (na kshanatah). The first dhyana appears now with vitarka and now with vichara, but cannot have both angas together.? The. Dipakara reproduces this controversy from the Bhashya, severely criticises the Kosakara for his heterodox theory, and puts forth the Vaibhashika viewpoint. The Vaibhashikas, he says, assert only the co-existence of the vitarka and vichara in one moment of consciousness, and not their simultaneous activity. These dharmas are comparable to vidya and avidya or doubt and decision, which also co-exist but do not manifest together. It may be noted that this view of the Dipakara is identical with the view of Samghabhadra, quoted and criticised by Yasomitra. Samghabhadra too maintains that the vitarka and vichara are associated with each thought, but do not reveal themselves by their action (udbhuta-vgitti) at the same time. His examples are however, different from those of the Dipakara. He compares these two dharmas with raga and moha, which are always co-existent but only one of them is active at one time.8 Yasomitra, who favours the view of the Kosakara, finds Samghabhadra's explanation unconvincing.* He says that he too accepts the principle that a certain factor of an aggregate alone manifests itself in a given condition, and not the other. But this does not apply in the case of the vitarka and vichara as their characteristics are not fully differentiated. The Vabhashika contention that they possess independent characteristics, 1 Ibid. p. 81, notes. 2 Adv. p. 83. 3 Vide Adv. p. 83, n. 3. 4 Ibid. Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. Vitarka and Vichara viz., grossness and subtleness, is invalid, since these two do not establish any specific difference (jati-bheda) but only a difference of degrees of a single factor. In short, the vitarka and vichara are not two different dharmas but only different states of a single dharma. From this controversy it appears that originally the Vaibhashikas, like the Theravadins, held these two factors to be simultaneously active, but modified their view under the influence of the criticism of the Kosakara. The explanation given by Samghabhadra that they co-exist, but do not become active together, is consistent with the doctrine of Sarvastivada, according to which, all dharmas, irrespective of their mutual opposition, always remain in existence (sarvada asti) but become active only under certain circumstances. Samghabhadra chooses two complementary factors like raga and moha as his example. But form the Sarvastivadin's point of view, even vidya and avidya, or samsaya and nirnaya can 'co-exist. These examples given by the Dipakara, therefore, show his conviction in the specific difference (jati-bheda) between the vitarka and vichara and his attempt to accommodate them in a single moment of consciousness, in the framework of the Sarvastivada. Further speculations on the nature of these two dharmas are recorded in the Asm. of Asanga, in the Pancha-skandhaka? of Vasubandu, and in Sthiramati's Bhashya on the Trimsika of Vasubandhu. These are almost identical with the views of the old Masters (purvacharya) quoted by Yasomitra : "What is vitarka ? A mental murmur of enquiry ( tharyseshako manojalpah), which rests on the support of volition (chetana) or speculative knowledge (prajna), according as it does not or does include deduction (abhyaha). It is gross state of mind. What is vichara ? A mental murmur of judgment (pratyavekshaka) which rests on the volition, etc. (as above). That is the subtleness of mind."3 Here the vitarka refers to the state of enquiry of mind and vichara to the state of judgment. Sthiramati explains the 1 See Sako. p. 64. 2 Vide Adv. pp. 81-82, 3 lbid. Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 Introduction terms sthulata and sakshmata : Vitarka is sthala as it seeks only the object (vastu-matra-paryeshanakaratvat). Vichara is sushma as it knows that object as 'this is that (evas tad iti purvadhigatanirupanat). From this explanation we can conclude that the Yogachara and the Vijnanavadins accepted a specific difference between these two dharmas by attributing to them respectively the functions of enquiry and judgment which can appear only. successively and not simultaneously. 3. Chitta-viprayukta-samskara After dealing with the vitarka, and vichara, the Kosakara turns his polemic against a whole body of dharmas, grouped by the Vaibhashikas under the name of chitta-viprayukta-samskara. In early Buddhism, samskara is described by a solitary term, chetana or volition. The sanskara skandha consisted of six volitions corresponding to the six sense objects. But as the Abhidharinikas analyse the mental factors and differentiated their characteristics, they formulated long lists of dharmas which had to be accommodated in this traditional formula of the five skandhas. Instead of postulating new skandhas, they included these new dharmas in the sanskara skandha. This addition of new dharmas in the group of chaitta is justified by showing a functional co-ordination (samprayoga) between them and the chitta. The A. Sangaho speaks of three kinds of uniformities that exist between a chitta and 52 kinds of chetasikas (one vedana, one sanjna, and fifty samskaras). They arise and disappear in one time, have the same object and depend on the same base. The Vaibhashikas also speak of five kinds of samata (uniformity). There is between the chitta and chaitta uniformity as regards time, basis, objects, essential qualities and function. 1 Vide Adv. p. 81, notes. 2 A. Sangaho, II. 1. 3 Vide Adv. p. 85, n. 1. Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. Chitta-viprayukta-sanskara 89 Both the Theravadins and the Vaibhashikas arrived at almost identical lists of these sanskaras. The former enumerated 50, and the latter had 44 sanskaras. In the formulation of these samskaras, the early Buddhists appear to have been influenced by the Yoga school, which also analysed various states of mind with reference to several chitta-bhumis, samadhis, riddhis and dhyanas with their attendant yogangas or the means of yoga. In course of time, the Abhidharmikas, and particularly the Vaibhashikas seem to have been much influenced by their contemporary realists like the Samkhya, Vaiseshika, and Mimamsaka schools. Over a long period and particularly during the time of the Maha-vibhasha, the Abhidharmikas were engaged in studying and criticising the doctrines of these rival schools. Asvaghosha's poems reveal a profound study of the Samkhya system. Vasumitra, a leading Vibhasha-sastrin is extolled in the Vritti as the one who refuted the theory of 25 tattvas (of the Samkhya and demolished the (Vaiseshika) doctrine of the atomic structure of the cosmos.We learn from Paramartha's 'Life of Vasubandhu' that a Samkhya teacher Vindhyavasin defeated Buddhamitra, the teacher of Vasubandhu, in a debate, whereupon the latter composed the Paramarthasaptatika in refutation of the Samkhya. The Bhashya as well as the Vritti contains several criticisms of the Samkhya and Vaiseshika theories. A result of these criticisms and counter-criticisms was the acceptance of not only new theories but also of new dharmas and novel terms in the Vaibhashika school. The doctrine of the sarvastivada bears a close resemblance to the satkaryavada. The four traditional explanations of the sarvastivada can be treated as interpretations of the parinamavada of 1 See Poussin's article 'Le Bouddhisme et le Yoga de Patanjali', MCB, V. 223ff. 2 Adv. p. 260. 3 Toung Pao, Serie II, Vol. V, 269-96. 4 Vidc Adv. pp. 4, 31, 106, 149, 267, 268, 273, 416. 5 Vide Adv. pp. 4, 9, 10, 113, 274, 416. 6 Vide Adv. pp. 259-60. Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 Introduction the Samkhya. The atomic theory of the Vaiseshika too played a great part in formulating the Vaibhashika theory of the dravya and samghata paramanus. The seven categories of the Vaiseshika greatly influenced the Vaibhashika analysis of the nama-rapa and even their theory of dharma. On account of their fundamental thesis of anatmavada (non-substantialism), the Buddhists did not recognise the Vaiseshika distinction of padarthas as dravja (substance), guna (quality), karma (action), etc., but reduced all things to the status of dharmas, i. e. unique, momentary ultimate elements. It is, therefore, not surprising to find that the term dravya is conspicuous by its absence from the Pali suttas and even from the Abhidhamma. In the Vaibhashika school, however, it almost replaces the Buddhist term dharma. Here all real dharmas are called dravya. Of the nine dravyas of the Vaiseshika, only five, viz., substances of earth, water, fire, air and mind have their corresponding dharmas in the Theravada Buddhism. The akasa was recognised by them only as a kind of matter (akasadhatu = parichcheda-rupa), and not as a mahabhata. In the Vaibhashika school the four mahabhutas came to be regarded as dravya-paramanus, as indivisible as the atoms of the Vaibhashika. The akasa-dhatu of the Theravada was raised here to the status of an asamskrita dharma, and made a nitya-dravya as in the Vaiseshika school. Of the remaining three dravyas of the Vaiseshika, viz., kala, dik and atman, the first two were recognised by the Yogacharas as prajnapti-dharmas. Thus with the sole exception of the atman, all the Vaiseshika dravyas came to be recognised in the later Abhidharmika schools. As in the case of the term dravya (substance), the term guna (quality) also is not found (in its technical sense)? in the Theravada canon. But one can detect an influence of the Vaiseshika theory of guna and dravya in their enumeration of the derived matter (upadaya rupa). 1 The word guna occurs in the Pali Scriptures only in the sense of a string, a cord or a strand (as in the case of pancha ka maguna). It is sometimes used to mean a virtue but never in its technical sense of a quality as in the Vaiseshika or the Jaina schools Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 91 3. Chitta-viprayukta-sainskara The Visuddhimagga enumerates the following 24 kinds of derived matter : chakkhu, sota, ghana, jihva, kaya; rupa, sadda, gandha, rasa, itthindriya, purisindriya, jivitindriya; hadaya-vatthu; kayavinnatti, vachivinnatti; akasadhatu; rupassa lahuta, rupassa muduta, rupassa kammannata; rupassa upachayo, rupassa santati, rupassa jarata, rupassa anichchata, and kabalikaro aharo. According to the Theravadins, all these 24 upadaya rupas are 'dhammas' and hence ought to be recognised as ultimate elements. But a large number of these can be treated rather as aspects, modes or qualities than as separate entities. This is borne out by the commentarial description of some of these dhammas and a distinction drawn between the nipphanna and anipphanna--rupa. Thus, for instance, the akasa-dhatu (element of space = vacuum) is called parichcheda-rupa (ʻmaterial quality of limitation'). The two vinnattis (intimation by body and speech) togather with the lahuta, muduta and kammannata (lightness, pliancy and adaptability of matter) are called vikara-rupas, i. e. material qualities signifying special conditions. The upachaya, santati, jara and anichchata (i. e. the integration, continuance, decay and impermanence of matter) are called lakkhana rupa, i. e. the characteristics of matter. These ten kinds of rupa are called anipphanna in order to distinguish them from the remaining 14 rupas (and the four mahabhutas) which are called nipphanna-rupa. Buddhaghosa explains the nipphanna-rupas as those which 'transcend limits, change, and characteristics and which are to be seized in their intrinsic nature (sabhava). 8 The anipphannas are contrary thereto. The Visuddhimagga-sika explains further that the nipphanna-rapas have their own nature (svabhava), whereas the anipphannas are devoid of them and are known only by relating them to the svabhava-rupas. * The anipphanna rupas are nowhere in the suttas enumerated as rupa-dhammas. Their inclusion in the Abhi1 Of these only 23 are enumerated in the Dhammasangani. The hadayavatthu is a later addition by the commentators. See Dhs A. IV. 112. 2 Aslo termed as parinipphanna and aparinipphanna in the Dhs A. IV. 119. 3 Vm. XIV. 73. 4 VmT. pp. 457-8, Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 92 Introduction dhamma suggests an infiuence of the Vaiseshika school. It is certain that the commentators knew the theory of guna. Buddhaghosa criticises a (Vaiseshika) theory according to which the rapa and gandha are qualities of teja and prithivi, respectively. The words nipphanna-rupa and anipphanna-rupa do not occur in the canon. They are found only in the Atthakathas It is, therefore, possible that the commentators introduced this division in order to separate the 'real' upadaya rupas from 'qualities', which in the later Sautrantika terms could be designated as mere prajnapti (nominal) dharmas. A few of the so-called nipphanna rupas can also be placed in the category of the anipphanna. The jivitind: iya, for instance, does not consist of a separate rupa, but only a name given to the life of matter. The itthindriya and purisindriya, two 'material qualities of sex' can be treated as different aspects of the kaya. The last nipphanna rupa, called kabalikaro aharo (edible food) is also not a separate entity but only a name given to the material quality of nutrition. . Thus out of the 24 kinds of upadaya rupas, only nine, viz., the five sense organs and four sense objects (the photthabbatouch object-being included in the mahabhutas) can be considered as dharmas having intrinsic nature (svabhava) and therefore real." As a matter of fact, these ten are identical with the ten of the eleven dharmas enumerated in both the Vaibhashika and the Yogachara lists of the rupa-dharma. S Although the Vaibhashikas did not enumerate the 'qualities' of rupa in the rupa-dharma, they certainly knew some of them. They recognised, for instance, the four lakshanas, which were proclaimed in the sutras as being universal characteristics 1 Vm. XIV. 43. 2 The Sautrantikas go still further and enumerate only the four mahabhutas and the four objects as real rupa-dharmas. See Alambana pariksha, Appendix D. p. 116. 3 The Vaibhashikas enumerate one more rupa, viz., avijnapti (unmani fested matter) which the Yogacharins include in their 11th category of rupa, called dharma-dhatu parya panna (matter included under dharma-dhatu). For details, see Manual of Buddhist Philosophy, pp. 118ff. Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 93 3. Chitta-viprayukta-samskara of not only the rupa but of all phenomenal elements. These were not enumerated as separate dharmas in the traditional formula of the five skandhas. If a large number of new chaitasikas could be added under the samskara skandha, there was no reason why these four lakshanas could not also be accommodated under the heading, particularly when these were specifically called 'samskrita-lakshanas' by the sutra. But these lakshanas were not exclusively chaitasika, and could not, therefore, be treated as purely mental factors, in as much as they covered even the rupa-skandha. The origin of a novel category called the (rupa-chitta-vi prayukta-samskara)? is perhaps to be traced to an attempt to include the lakshanas and such other aspects or qualities in the traditional formula of the panchaskandha. The term chitta-vippayutta is known to the Dhammasangani. But there it refers only to the rupa khandha and nibbana It is not recognised as a seperate category as in the Vaibhashika school. The Katharatthu contains a controversy8 where the opponet holds that the pariutthanas ('outbursts' of anusayas) are chitta-vippayutta dhammas. Buddhaghosa attributes this view to the Andhakas. 4 In his commentary on another controversy on the anusayas, he says that the Andhakas, Uttarapathakas, Mahasanghikas and Sammitiyas hold that the anusayas are chitta-vippayutta. According to Yasomitra, the Vatsiputriyas also maintained the same view. The jivitindriya was also, according to Buddhaghosa, considered as a chitta-vippayutta dhamma by Pubba-seliyas and Sammitiyas." The Yogachara 1 Yasomitra explains this term fully. These dharmas are disassociated from the chitta but are more akin to it than to the rupa-skandhas. Hence they are included in the nama-skandhas. The term viprayukta is used for excluding the chaittas which are samprayukta. The term Samskara is used to exclude the asamskrita dharmas. Thus the viprayukta samskaras are distinct from the rupa, chitta, chaitta and (asam. skrita) dharmas. Vide Adv. p. 85, notes. 2 Dhs. 1192. 3 kv. XIV. 6. Vide Adv. p. 223, n. 7. 4 Ibid. 5 See KvA. IX. 4, X.I. 1, XIV. 3. Vide Ado, p. 223, n. 7. 6 Saku. p. 442. Vide Adv. p. 220. the chaittas which ares. The term vipravukt: nskara is used to ct from thoskrita dharamprayukta. a piprayukta Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 94 Introduction school of Asanga not only accepted this new category but added several dharmas of its own under that heading, Thus the category of the chitta-viprayukta-samskara was not necessarily a Vaibhashika invention; it was known as early as the time of the Kathavatthu and was accepted by several major and minor schools. There is no unanimity among different schools regarding the number of sanskaras that were enumerated under this category. The lists of only two schools, viz., the Vaibhashika and the Yogachara, have come down to us. Of the former, two lists are known. The older one is given in the Asm. of Ghoshaka, and the later ones are given in the Bhashya and the Vgitti. The Yogachara list is found in the Asm. of. Asanga. Ghoshaka enumerates the following 17 samskaras :-(1) praptih () asamjni-sama pattih (3) nirodha-samapattih (1) asamni-ayatanam (5) jivitendriyam (6) nikaya-sabhagata (7) sthana-praptih (8)vastu-praptih (9) ayatana-praptih (10) jatih (11) jara (12) sthitih (13) anityata (14) nama kayah (15) padukayah (16) vyanjanakayah (11) prithagjanatvam. Asanga in his Asm." drops Nos. 7, 8 and 9 of the above list and adds the following nine, bringing his total to 23:(1) pravrittih (2) pratiniyamah (3) yogah (4) javah (5) anukramah (6) kalah (7) desah (8) samkhya (9) samagri: The Kosa and the Dipa closely follow the list of Ghoshaka. They enumerate only 13, dropping Nos. 2, 7, 8, 9 and 17 from his list and adding one more item called aprapti. The last 9 samskaras of the Yogachara list are omitted by them. Of these three, Ghoshaka's list is undoubtedly the oldest as he represents the period of the Maha-vibhasha. The Yogacharins seem to have modified his list by including Nos. 7, 8 and 9 in No. 1 = (prapti). The neo-Vaibhashikas like the Kosakara modified it still further by including No. 2 in No. 4. They replaced the prithagjanatva (No. 17) by their new dharma, viz, aprapti, since the former is only an alabha (non-obtainment) of arya-marga. I Vide Ado. p. 97, n. 4. 2 Asm. p. 10. Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. Chitta-viprayukta-samskara 95 At least five items in these list, viz., the four lakshanas and the jivitendriya, have corresponding dharmas in the upadayarupa of the Theravada. But the Theravadins enumerated the lakshanas as 'qualities' devoid of samsktita-lakshanas? like the Vaiseshika gunas which are agunavat. The Vaibhashikas enumerated them as 'dravya', i.e, having intrinsic nature, abiding in the three times and causing the origination, subsistence, decay and extinction of all phenomenal existence. A logical conclusion of such a step was to postulate upa-lakshanas (secondary characteristics) like jati-jati, sthiti-sthiti etc. to these lakshanas" which was ridiculed by the Sautrantikas as absurd and involving the fallacy of an infinite regress. The same rule is applied in the case of the first two sanskaras, viz., the prapti and aprapti. The former is a samskara ('force') which controls the collection or obtainment of certain dharmas in a given santana (stream of life), as for instance, in the case of an arhat there is a prapti of asaiksha dharmas. The aprapti is a 'force' which prevents this prapii, as for instance in the case of a prithagjana, there is a non-collection of the aryadharmas. As in the case of the lakshanas the Vaibhashika here postulates such additional dharmas as prapti-prapti and apraptiaprapti for explaining the obtainment of the prapti and the prevention of aprapti, respectively, again exposing his theory to the fallacy of regress. .. One can detect an influence of the Vaiseshika in this 'dravy-vada' of the Vaibhashika. This influence is unmistakably seen in a few other samskaras of this list. The Vaiseshika category of samanya (generality) for instance, is unknown to the Pali canon. The Buddhists being pluralists, non-substantialists and vibhajya-vadins always tended to oppose the reality of samanya, as the latter was a stepping-stone towards a unity, a substance or even to the theory of brahman of the Advaita school. Their formulas of the skandha, ayatana, dhatu, etc. were primarily aimed at removing false notions of unity (ekatvagraha). In the later works on Buddhist logic the samanya is 1 Vide Adv. p. 104, n. 2. 2 Ak. II. 46 ab. 3 Adv. p. 6. Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 Introduction unanimously described as a mere conceptual construction (vikalpa) imposed on the discrete, unique and momentary dharmas, and hence unreal." But this samanya creeps up, in the Vaibhashika category of the viprayukta, under the guise of sabhagata. Like the para-satta and the apara-satta of the Vaiseshika sabhagata is also divided into sattva-sabhagata (which is common to all beings--abhinna) and dharma-sabhagata (which is found in smaller groups like men, women, layman, monk, etc.) 2 The Sautrantika Kosakara rightly observes that in recognising the sabhagata as a 'dramya', distinct from the skandha, ayatana or dhatu (which constitute a sattva or a dharma), the Vaibhashika has only supported the Vaiseshika category of samanya. The Vaibhashika seeks to support his sabhagata by a sutra passage where the word nikaya-sabhaga is mentioned, and asks for an explanation of the notion of generality. The Sautrantika points out that the sutra does not warrant any recognition of the sabhagata as a distinct dravya. The generality, is only a notion (prajnapti) and not a' real dharma. 3 "And if all notions were to be treated as real", continues the Kosakara, "why not assume distinct dharmas for the notions of number, magnitude, distinctness, conjuction, disjunction, remoteness, etc., which are treated as realities by the heretic schools ?"4 Indeed, the last nine viprayuktu-samskaras of the Yogachara list seem to represent these notions'treated as reals in the Vaiseshika school. Of these nine, the following six, viz., the pravsitti, java, kala, desa, samkhya and samagri correspond respectively to the pravritti (a kind of prayatna), vega (a kind of samskara) kala (a dravya), dik (a dravya), samkhya (a guna) and samyoga (a guna). The anukrama can be taken to correspond to the paratva and aparatva, two gunas of the Vaiseshika. The only two, viz., the pratiniyama and voga (manifoldness and conformity of hetu and phala) have no corresponding reals in the Vaiseshika list. 1 See Buddhist Philosophy of Universal Flux, Chapter VI. 2 Vide Ado. p. 89. 3 Vide Adv. p. 90, n. 6. 4 See LVPAK, II, 46ab; Saku. p. 180. Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 3. Chitta-viprayukta-samskara The acceptance of these Vaiseshika reals exclusively by the Yogacharas did not, however, make them realists like the Vaibhashika. Unlike the latter, they treated all viprayuktaSamskaras as mere notions (prajnapti). And in the case of the last nine samskaras, which directly correspond to the Vaiseshika padarthas, they interpreted them merely as different names of the hetu-phala. The Sautrantikas also recognise these notions, but severely oppose the Vaibhashikas for accepting them as dravyadharmas or reals. They point out that the so-called viprayuktasanskaras have neither own nature (sva-bhava), nor are they preached in the sutras. The II Kosasthana of the Bhashya? constains long and lively controversies between the Sautrantika and the Vaibhashika on the validity of each and every item of the viprayukta-sanskara. The Kosakara examines the Scriptures quoted by the Vaibhashika, analyses their arguments, ridicules their dogrnatic realism and finally accuses them of supporting the heretic schools. A counter attack to this polemic of the Kosakara is found in our Vaitti. The Dipakara indirectly refers to the Kosakara as an infant, ignorant of the Abhidharma and boldly declares that he will prove the sva-bhavas of these samskaras, and will also quote sutras in his favour.4 Unfortunately, a large number of folios containing these lively controversies are lost. Discussions on prapti and aprapti are entirely lost. The controversies on the nirodha-samapatti are severely interrupted, since only a prima facie argument has survived which contains a view of the Kosakara condemned as 'unbuddhistic' by the Vtitti." The treatment of sabhagata and asamjnika is almost identical with the Vaibhashika explanations of these samskaras in the Bhashya. The Vpitli here borrows several passages from the latter. The Dipakara does not advance any new arguments but contents himself with a 1 Asm. p. 11. 2 LVPAK. II. 35-48. 3 Adv. p. 86. 4 Ibid. 5 Vide Adv. p. 95. Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 98 Introduction remark that the Kosakara in comparing the sabhagata with the Vaiseshika samanya has only made a futile attempt to see a similarity of the kind which we find obtaining between payasa (milk-porridge) and vayasa (a crow). The only important discussions available to us, therefore, are on the jivitendriya, the four lakshanas and the last three samskaras called nama-kaya, pada-kaya and vyanjana-kaya. Even in the case of these topics, the Vaibhashika arguments of the Dipakara are not different from those given in the Bhashya, which are well known through Poussin's L'Abhidharma-kosa and Stcherbatsky's The Central Conception of Buddhism. 4. Manas-karma Three kinds of purely mental (evil) actions are spoken of in the sutras. The Sanchetaniya-sutra, for instance, says : "How are the three kinds of volitional acts committed through mind ? Here O monks, one becomes covetous (abhidhyalu), full of ill will (vyapanna-chitta) and holder of a wrong view (mithya-d'ishti)." According to this sutra, the abhidhya, vyapada and mithya-dsishti are purely mental acts. Since the Lord has said that karma is volition, the Darshtantikas maintain that these three being mental actions are identical with volitions (chetana). The Vaibhashikas do not agree with this Darshtantika view. According to them the abhidhya, vya pada and mithyadaishti are passions (klesas) that produce an evil volition (karma), and not actions by themselves. They are not manas-karma (mental actions) but only mano-duscharita." In the sutras these three are identified with chetana because the latter arises through them. The Kosakara as usual, favours the Darshtantika viewpoint. The Dipakara asserts the Vaibhashika position 1 Ado. p. 90. 2 See my article 'Buddha's Prolongation of Life', in the BSOAS. XXI. 2, 1958. 3 Lack of space has prevented the editor from dealing with these topics in this Introduction. See my article "The Vaibhashika theory of words and meanings', BSOAS. Vol. XXII Part 1, 1959. 4 Adv. p. 148. n. 5. 5 Adv. p. 148. 6 Adv. p. 149. Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. Manas-karma 99 without advancing any new arguments in his favous, and criticises the Kosakara for favouring the Darshtantika interpretation of the Sanchetaniya-sutra.? The reason for the Vaibhashika treatment of abhidhya, vyapada and mithya-drishti as passions distinct from volitions is perhaps to be found in the Abhidharmika theory that two volitions (chetanas) cannot operate in one moment. According to the Abhidharma all evil volitions (like killing, theft, etc.) are prompted and sustained by one of the three, abhidhya, vyapada or mithya-drishti. In the case of an evil act like pranatipata, for instance, one of these three produces a vadhaka-chetana (a volition to kill) which is essentially accompained, till the accomplishment of the act of killing, by vyapada (ill will). If vyapada is also treated as a chetana then there will be two volitions (vyapada and vadhaka-chetana) operating in one moment. The Vaibhashika, therefore, maintains that these three are to be treated as klesas (passions) and not as volitions (karma). The Pali commentators also seem to recognise a similar theory. The Asthasalini states that of the ten evil karmas (viz. Pranatipata etc.) the first seven are chetana.dhamma (i. e. identical with volition), whereas the last three, viz., abhijjha vyapada and michchhaditthi are chetana-sampayutta-dhamma (i. e. factors associated with the first seven volitions). In the Bha'shya the Kosakara attributes the view of the volitional nature of these three dharmas to the Darshtantika. The Dipakara, however, attributes it to a kind of Sakyans (i.e. Buddhists) called "sthitibhagiya' whom he abuses as 'svalangulika' (having a dog's tail). 3 The significance of this abuse is not clear. It is common to compare an incurable person to a dog'g tail. For instance, in the Pancha-tantra it is said that it is as difficult to reform a rascal as it is to take the kink from a dog's tail. 4 By calling them sva-languilika the Dipakara also 1 Ibid. 2 Dhs. A. III, 158. Vide Adv. p. 149, notes. 3 Adv. p. 148. 4 Panchatantra, I, 78 (Edgerton's edition), Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 Introduction seems to be abusing the Darshtantikas (i.e. the Sautrantikas) for their persistence in maintaining views repugnant to the Abhidharma. In a subsequent place the. Dipakara again rebukes them for their habit of repeatedly bringing forth (apparently inconsistent) sutras against the Vaibhashika.?: The term sthitibhagiya is not used, either by the Kosakara or by Yasomitra to indicate the Darshtantika. This term usually occurs with other three terms, viz., hanabhagiya, viseshabhagiya and nirvedhabhagiya,a where it means that which is conducive to enduring or lasting', of a particular state of mind. This meaning does not seem to be intended here. The word sthiti in this term most probably meams pravaha or santati. The Sautrantikas do not recognise sthiti (subsistence) as a separate samskrita-lakshana, because they consider that it is a name given to the series of momentary dharmas (santati ). S By sthitibhagiya, therefore, the Dipakara means one who belongs to or is heading for the (theory of) santati, a term which a Vaibhashika could use'as an abuse to the Sautran. tika. But the use of the term sthitibhagiya need not be taken as purely abusive. We learn from other sources that the Sautrantika school was also known by two other names, viz., Santanavada and Sankrantivada. Vasumitra in his Samayabhedoparachanachakra* attributes the following three doctrines to this school :-"(i) skandhas transmigrate from one world to the other: hence the name Sankrantivada. (ii) There are the mulantika-skandhas and also eka-rasa-skandhas. (iii) An average man (thrithagjana) also possesses the potentiality of becoming a Buddha (lit. in the state of average man there are also divine things, arya-dharmas)." Elucidating these doctrines and particularly the term skandha, J. Masuda says that commentary on Vasumitra's work, called 'Shu-chi interprets the term skandha as bijas. The eka-rasa 1 Adv. pp. 266, 268. 2 Vide Adv. pp. 384, 418-9. 3 Ibid. p. 105, n. 2. 4 J. Masuda, Asia Major, 2, 1925. See Lamottee's introduction to his translation of the Karmasiddhiprakarana, MCB. IV. pp. 170ff. Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 101 5. Anusaya skaudhas are interpreted as bijas of one taste, which continue to exist from the time immemorial without changing their nature. The arya-dharmas stated in the last doctrine are interpreted as anasrava-bijas." Very little is known about these Sautrantika doctrines or about their theory of samkranti. The term sthitibhagiya used for the Darshtantika (i.e. the Sautrantika) in the Vtitti may refer not only to an ordinary santati but to the santati of the bijas or seeds of good and evil which form the next point of issue between the Kosakara and the Dipakara. 5. Anusaya We have seen above an Abhidharmika distinction between a volition (karma) and a passion (klesa). The klesas are like roots which produce as well as sustain an evil volition. Abhidhya, vyapada and mithya-dsishti are not called roots but are recognised as.intensive states of three roots of evil (akusalamula), viz., lobha, dvesha and moha respectively. All evil volitions are essentially rooted and spring from one or the other of these three basic passions (mula-klesa). Corresponding to these three roots of evil, the Buddhists recognise three roots of good (volitions), viz., alobha, advesha and amoha. All good volitions spring from these three kusalamulas, the intensive states of which are called anabhidhya, avyapada and samyak-d'ishti respectively. Thus the kusala-malas and the akusala-mulas are incompatible in nature and exclude each other in their operation in a single moment. Whereas their intensified states can be overcome by the attainment of the first three lokottara paths, the basic passions (akusala-mulas) are not completely annihilated until one attains arhatship. A srota-apanna, for instance overcomes mithya-drishti, but still possesses its root, viz., moha. A saknidagamin overcomes grosser forms of vyapada but still possesses its root, viz., dvesha. An anagamin completely overcomes vyapada but he is not free 1. J. Masuda, Asia Major, 2, 1925, pp. 67-9, notes. Also see Lamotte, MCB, IV. (1936), pp. 163ff. Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 Introduction from the akusala-malas. Only an arhat brings an end to these roots of all evil volitions. If the akusala-mulas are not annihilated till the attainment of arhatship and if they are incompatible with the kusala-mulas, how are we to explain the operation of kusala-malas or of kusala volitions in a mundane (laukika) existence ? Being incompatible they cannot operate simultaneously. Nor can they operate successively, for succession demands a certain element of homogeneity between the preceding and succeeding moments. If a kusala chitta were to follow an akusala chitta, then it will depend for its nature on a heterogeneous cause. It will amount to an admission of an unacceptable position that good springs out of evil or vice versa. The Theravadins avoid this dilemma by postulating a theory that the akusala and kusala chittas never follow each other without an intervening avyaklita (indeterminate, i.e. vipaka) chitta. An akusala chitta-vithi can be succeeded by a kusala chitta-vithi only after an interyention of a bhavanga-chitta, which is necessarily a vipaka-chitta. The Vaibhashikas seek to avoid this difficulty by postulating a chitta-viprayukta sanskara called prapti, a force which controls the collection of particular kinds of elements, and another samskara called aprapti which prevents such a collection. Thus, for instance, when an akusala chitta is followed by a kusala chitta the latter is brought into operation by prapti of the kusala dharmas which is at the same time assisted by the aprapti which prevents the rise of akusala dharmas. The Sautrantikas reject both these theories. They do not accept the theory of the Theravadins, presumably on the grounds that an avyaksita chitta is not more helpful than the akusala chitta, in as mush as both are equally inefficient to produce a kusala chitta. They reject the Vaibhashika dharmas called prapti and aprapti on the grounds that these in turn need to be produced by another prapti and aprapti, a position, which leads only to an infinite regress. Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Anusaya 103 The Sautrantikas explain the operation of kusala and akusala dharmas by postulating a theory of seeds. There are three kinds of seeds : seeds of evil and seeds of good, and those which are indeterminate. The seeds of evil (akusala-bija) are called anusaya: the seeds of good are called kusala-dharmabija. Before we proceed to an examination of the latter we shall note here views of several Buddhist schools on the nature of the anusayas, a topic which holds a clue to the theory of seeds. The Pali Scriptures as well as commentaries contain several references to and controversies on the anusayas. The term anusaya is derived from si (saya), to lie, and means 'to live along with' or 'to cling to'. It is always used in the sense of a bias, a proclivity, a persistence of a dormant or latent disposition of mind leading to all kinds of evil volitions. Buddhaghosa says that a passion is called anusaya because of its pertinacity. It ever and again tends to become the condition to the arising of ever. new passions. The Kosakara calls it the root of existence,2 The Vritti describes it as that which follows through the series of mind.3 Seven such evil pre-dispositions are enumerated in the Scriptures. They are kamaraga, pratigha, drishti, vichikitsa, mana, bhava-raga and avidya. The three akusala-mulas as well as their accessory klesas are included in these seven anusayas. The outbursts of these dormant passions are called pariyutthana (Skt. paryavasthana). There are seven pariyutthanas corresponding to the seven anusayas, bearing the same names. In the Vaibhashika tradition different klesas are enumerated under the paryavasthana. The Vaitti enumerates ten, viz., mraksha, Irshya, ahri, anapatrapya, styana, middha, auddhatya, krodha, matsarya and kaukritya." But this seems to be an Abhidharmika tradition. The Sautrantikas do not treat these ten as paryavasthana. They agree with the Theravadin tradition 1 Vm. XXII, 60. 2 mulam bhavasyanusayah. Ak. V. 1. 3 sant ananugata ity anusayah, Adv. p. 220. 4 Vide Adv. p. 308, n. 1. 5 Ibid. karika 373. Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 Introduction (based on sutra) in treating the paryavasthana as outbursts of the latent anusayas. The relation between an anusaya and a pariyutthana is made clear in the Maha-Malumkya-sutta. This sutta deals with samyojanas (bonds or fetters) like kama-chchhanda, vyapada, vichikitsa, etc., which chain all beings to the lower life. It is said there that heretic ascetics used to ridicule this theory of samyojanas by saying, "An infant is not conscious of lusts of the flesh (kama), much less can passion (kama-chchhanda) arise within it, its sensual propensities (kama-raga) being latent only (anuseti)." The implication of this criticism is not clear. According to the Atthakatha these ascetics believed that a person is associated with the passions (kilesa) only when they operate or beset him but at other times he is disassociated from passions. Apparently the hereties believed that an infant is free from klesas (passions). The Buddhists do not accept this position. According to them even an infant is in possession of klesas, because the latter are present in him in their dormant state (anusaya) and become active when there arise suitable conditions for their operation (pariyutthana). This implies that when the passions are not operating they always remain in a dormant state. If they are always present in mind then the latter is always akusala, for a kucala can neither co-exist nor operate simultaneously with an akusala. Consequently, there will be no kusala chitta as long as the latent passions are not removed, and they will not be removed without a kusala chitta. Different solutions are put forward by different schools to this problem. 4 The Theravadins (despite their objection to 1 M. I. p. 433. daharassa hi... kumarassa mandassa kama ti pi na hoti, kuto pan' assa uppajjissati ka ma-chchhando; anuseti tvevassa ka maraganusayo. Ibid. 3 ay hi tassa laddhi samudacharakkhane yeda kilesehi samyutto na ma-hoti. itarasmir khane asamyutto ti...MA., III. p. 144. 4 Vaibhashika-nayena paryavasthanam edanusayah. Vatsiputriya-nayena pruptir anu ayah. Sautrantika-nayena bijam. Saku. p. 442. Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Anusaya 105 the heretical view noted above) and the Vaibhashikas denied the existence of anusayas apart from the paryavasthanas. According to them a mind is akusala only when passions are in operation. There is no such thing as purely latent passions. The Vatsiputriyas maintained a difference between the anusayas and paryavasthanas. But they said that the anusayas are chitta-viprayuk ta-sanskaras, and hence could co-exist with kusala dharmas. But paryavasthanas are chitta-samprayukta-samskaras and therefore cannot operate with kusala dharmas. They include the anusayas in prapti, a viprayukta-sanskara of the Vaibhashika list. The Sautrantikas maintained that the anusayas as well as the kusala elements (bijas) co-exist side by side in the form of subtle seeds, but only one of them operates at one time. When the anusayas operate (i.e. become paryavasthanas), the mind is akusala. When the seeds of kusala operate the mind is kusala. All these views are well represented in a controversy on the meaning of a sutra passage preserved in the Bhashya, the Vgitti and also in the Atthakathas. A question is raised whether a term like raganusaya should be taken as a karmadharaya or as a genitive tatpurusha compound. The former (i.e. raga eva anusayah) goes against a sutra passage which says : "Here a person has a mind beset and (paryavasthita) by no sensuality (kama-raga); he knows the real escape thereform; * this obsession of sensuality (kama-raga-paryavasthana) if vigorously combated is destroyed together with its propensities thereto (sanusayam prahiyate)."1 By using the term 'sanusayam' the Sutra makes it clear that paryavasthana and anusaya are not identical. The Vatsiputriya here suggests that the term sanusayam means 'together with anusaya, i.e. a viprayukta-samskara called prapti. But this contention goes against Abhidharma where it is said that the raganusaya is associated with three kinds of feelings. Prapti being a viprayukta cannot associate with a chaitasika. Therefore, anusaya cannot be a viprayukta. S 1 Vide Adv. p. 221. . 2 Ibid. n. 4. Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 Introduction Faced with this dilemma the Vaibhashika, regardless of the sutra, states that the term raganusaya should be taken as a karmadharaya compound. He resolves the sutra opposition by interpreting the term sanusaya as sanubandha,' i.e. together with its power of producing a new klesa. He also gives an alternative suggestion that the sutra identifies anusaya with prapti only figuratively; the Abhidharma is definitive when it says that raga (paryavasthana) is (identical with) anusaya. The Theravadins also identify pariyutthana with anusaya. Commenting on the sutra words 'sanusayo pahivati', 'Buddhaghosa observes that some people on the basis of this impression maintain that the samyojanas (here identical with pariyutthanas) are different from anusaya. They should be refuted, he says, by the simile of a person sleeping with his head covered. The person is not different from (his) head. Buddhaghosa takes note of an objection that if samyojanas and anusayas are identical then the Buddha's criticism of the heretic ascetics (for holding the view that an infant has no passions) is meaningless. 4 Buddhaghosa does not give any convincing answer to this criticism but asserts his position by repeating that the same passion is called samyojana because it binds, and is also called anusaya because it is not renounced (appahina).5 * The Kathavatthu records several controversies on the anusayas. The Andhakas held that the anusayas are different from pariutthana. The Mahasamghikas and the Sammitiyas maintained that the anusayas are indeterminate (abyakata), without good or bad roots (ahetuka) and therefore chitta-vippautta.? The arguments of these schools are the same as noted above that if the anusayas are akusala and chitta-samprayukta there will never be an occasson for the rise of kusala consciousness. 1 Adv. p. 221, n. 6. 2 Adv. p. 222. 3 Adv. p. 221, n. 3. 4 M. A. III, p. 145. 5 Ibid. 6 Kv. XIV, 5, (Adv. p. 308, n. 1). 7 Kv. X. 1. Adv. p. 223, n. 7). Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Anusaya 107 -Buddhaghosa's reply to these schools is the same, that anusayas are identical with pariyutthanas. He once more returns to this topic in his commentary on the Yamaka. There also he repeats the same arguments and adds that these passons are called anusaya not because they are different from pariyutthana but because they are strong passions (thamagata kileso) and because they arise on obtaining suitable conditions for their operation (anusentiti anurupam karanam labhitva uppajjantiti....... ).. It is clear from these discussions that the Theravadin as well as the Vaibhashika interpretation of the term sanusaya, and the subsequent identification of the anusayas with paryavasthana are contrary to the sutra quoted above. They show a determined effort to uphold the Abhidharma in preference to the Sutra. The Sautrantika takes strong exception to the Abhidharmika theories and puts forth his theory of bija. He says that the word raganusaya should be taken as a genitive tatpurusha, i.e. anusaya of raga. Asked further if this anusaya is a samprayukta or'a viprayukta, the Sautrantika says that it is neither, because it is not a separate dravya (reality)." When a klesa (like raga) is dormant, it is called anusaya. When it is awakened, it is called barvava sthana. 9 When it is dormant it does not appear but persists in the form of seed. This form of seed is nothing else but an inherent power of mind to produce a (new) passion which is itself born of a past passion. It is comparable to an inherent power of yielding rice found in a sprout which is also born of rice. 4 The Kosakara openly favours this Sautranitika theory of bija (attributed in the Vritti to the Darshtantika) in his Bhashya, The Dipakara borrows this whole controversy from the latter and remarks that he will expose this indolence of the Sautrantika Kosakara in properly grasping the words of the 1 Vide Ado. p. 223, n. 7. 2 na chanusayah samprayukto na viprayuktah, tasya adravyantaratvat. Adv. p. 222. 3 supto hi kleso' nusaya ity uchyate, prabuddhah paryavasthanam. Ado. p. 222. This statement supports the Theravadin tradition where the same klesas are enumerated under anusaya and pariyutthana. 4 Adv. p. 222. Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 Introduction Buddha. He refers to his other work called Tattva-saptati, 1 where he says he has fully dealt with this topic, and adds that the bija imagined by the Sautrantika, which is described as a mere power (sakti) or application (bhavana) or impression (vasana) of mind cannot stand any scrutiny. For this bija could either be identical with or different from the mind. If the former, there is no point in speaking about it. If the latter, then it must be a samprayukta (associated) or viprayukta element, a position unacceptable to the Sautrantika. If it is maintained that the bija is neither identical with, nor different from the mind, and thus conforms to a middle course, then also it is denied, for such a middle course is impossible in the case of a bija which is an unreality like a stick made of sky-flowers. These brief arguments of the Dipakara are identical with Samghabhadra's criticism against the theory of bija. We have noted above a Vaibhashika theory that a viprayukta sanskara called prapti brings into operation a particular set of dharmas (to the exclusion of others) in a given moment, and thus determines the nature of a santati either as impure (akusala) or pure (kusala). While dealing with this topic, the Kosakara refutes the Vaibhashika on the grounds that the seeds (bejas) or kusala or akusala accumulated in a santati determine the character of the latter. He defines the bija as nama-rupa, i.e. the complex of the five skandhas capable of producing a fruft either immediately or mediately by means of a parinamavisesha of the santati, 8 This theory of bija advocated by the Kosakara is subjected to a severe criticism in the "Nyayanusara" of Samghabhadra. Yasomitra quotes a fairly long passage from the latter and defends the Sautrantika position. 4 Samghabhadra's main criticism of the theory of bija (i.e. sakti-visesha) is that it could be either different from or identical with the mind. If it is a separate 1 Vide Adu. p. 225, n. 2. 2 Adv. p. 225. 3 (kim punar idam bijam nameti)... (yan nam-rupam phalotpattau samar tham...) Sako. pp. 147-8. 4 Sako, pp. 148ff. Vide Adv. p. 170, n. 2. Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. Anusaya 109 entity then it is prapti, for the dispute then is only on naming it. If, however, it is identical with mind, then it will result in the fault of mixture or confusion (sankarya-dosha) of good and bad seeds. For surely the Sautrantika will admit that a mind possesses seeds of both the good (kusala) as well as bad (akusala), of sastava as well as anasrava elements. If they are all accumulated in one chitta what is there to determine the nature of a particular chitta as kusala or akusala or avyaklita ? Yasomitra's reply to this criticism is that the sankarya-dosha would arise only if the bijas were to be identical with the mind. But we maintain, he says, that a bija is neither identical with, nor different from the mind, because a blia is not a separate entity (dravya) but only a prajnapti (nominal) dharma. Yasomitra further states that even if a bija is considered identical with chitta, there is no fault : for, a kusala chitta which has, arisen would in that case implant its seed in a (subsequent) chitta of its own santana, the latter chitta being either of the same kind (kusala) or of the opposite kind (akusala). Thereafter (tatah) the (second) chitta would arise as qualified (determined) by the first only in accordance with the principle that a specific effect arises from a specific cause (karanavisesha) [i.e. if the second chitta is anya-jatiya, the bija lies dormant) ... Nor does the fact that a specific sakti is implanted by a kusala-chitta in an akusala-chitta entail (iti) that the akusala becomes kusala or vice versa, since it is only a specific sakti [i. e. it cannot produce effects which, by its very nature, it is not competent to produce] also called bija or vasana. These are all synonyms.? Even the Vaibhashikas, he says, will have to resort to some such theory to explain the phenomena of succession of two heterogeneous chittas. They also believe that an akusala can be succeeded by a kucala. Do the Vaibhashikas here agree 1 Athapy anarthantarabharah, tathapy adoshah. Kusalena hi chittenotpannena sva-jatiye'nya-jatiye va sva-santana-chitte bijam adhi yeta, Tatah karanadiseshat karya-visesha iti visisht am tena tach chittan utpadyeta... ... Na cha kusalenakusale chitte sakti-visesha ahita iti tad akusalan, kusalatam apadyate kusalam va tad akusatatam saktivisesha-matratvat. Saktir bijam va sanety eko'yam arthah Saku. pp. 147-48. Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 Introduction that the kusala is produced by an akusala? If they do not agree then they deny samanantara-pratyaya: If they agree then they must explain what kind of power (sakti) it is that produced a kusala chitta. If this power is akusala it cannot produce kusala. If it is kusala then it cannot remain in an akusala chitta. It is, therefore, wrong of the Vaibhashikas to accuse us of maintain. ing that an akusala seed would become the cause of kusala chitta. We never maintained that a kucala seed deposited in an akusala chitta transforms the latter. What we maintain is that this kusala seed remains there and produces either immediately or in succession a corresponding kusala chitta. This power of producing a new chitta is what we call a bija. It is. * not an independent entity but only a nominal thing (prajnaptimatra). It appears from Yasomitra's explanation that the theory of bija was employed by the Sautrantika primarily to replace the Vaibhashika dharma called prapti in explaining the phenomena of immediate succession (samanatarotpada) between two chittas of heterogeneous nature, and secondarily to reconcile the abiding nature of santati with the momentary flashes of dharma. Their theory that the bijas are neither identical with nor different from the mind bears a close resemblance to the Vatsiputriya theory of pudgala which is also described as neither different from nor identical with the five skandhas.? But whereas the Vatsiputriya claims reality for his pudgala, the Sautrantika insists on the nominality (prajnaptimatra) of the bijas and thus escapes the condemnation which he inflicts on the former for maintaining a heresy. On the other hand his theory that the mind is a depository of good and bad seeds capable of yielding new seeds in the series of mind foreshadows the theory of alaya-vijnana (also called mula or bija-vijnana) of the Vijnanavada Buddhism. 2 1 See Stcherbatsky's The Conception of Buddhist Nirvana, p. 30, n, l. 2 See J. Masuda, Asia Major, 2 (1925), p. 68, n. 1. Studies in the Lankavat arasutra, pp, 176ff. Vijnptima trata siddhi, I, pp. 100-123; Poussin's article Notes sur l 'Alayavijnana', MCB III (1935), " p. 151; 'Le Bouddhisme et le yoga de Patanjala,' MCB, V (1937), pp. 231 ff. Lamotte's 'L' Alayavijnana-samgraha (chap. ID), MGB, 11 (1935), pp. 208 ff. Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 111 6. Kusala-dharma-bija 6. Kusala-dharma-bija Although the Theravadins do not recognise this Sautrantika theory of bija, there is substantial evidence pointing to its origin in the suttas. The Ang. nikaya contains a long sutta dealing with the operation of kusala and akusala-mulas in six kinds of persons. In the case of the first three of these persons a comparison is made with good or bad seed (bija) sown in a fertile or stony field. In the case of the first person for instance, it is said : "There is a person endowed with kusala as well as akusala dharmas. In course of time his kusala dharmas disappear, and akusala dharmas appear. But since his kusala-mulas are not completely annihilated, new kusala dharmas appear from that (unannihilated) kusala-mula. Thus this person becomes in future one who does not fall (from the holi life). His kusala is comparable to whole seeds (akhanda bija) sown in a cultivated fertile field, capable of yielding abundant fruit." 2 This Scripture is favourable to the Sautrantika theory of bija. It supports his contention that the kusala and akusala co-exist in the form of seeds which give rise in a subsequent time to their corresponding kusala or akusala thoughts, and thus determine the nature of a particular santati as subject to decay or subject to growth. The Vaibhashikas also read this sutra in their Scriptures. But they maintain that it refers not to the theory of bija but to their theory of prapti. When therefore the sutra says that a person is samanvagata (endowed) with kusala and akusala dharmas, it means that he has the prapti of these dharmas. According to them samanvagama and prapti are synonyms. 4 A person cannot be endowed with kucala and akusala in one moment, because these two are samprayukta dharmas. But their prapti being viprayukta can co-exist and thus cause the rise of kusala and akusala dharmas in favourable circumstances. 1 Ang. III. pp. 404-9. Vide Ado, p. 168, n. 1. 2 Ibid. 3 Adv. p. 166. 4 Adv. p. 87. Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 Introduction In support of this contention the Vaibhashika quotes the following passage from the same sutra : "A person is endowed with kucala as well as akusala dharmas. His kusala dharmas disappear. But there is in him the root (mula) of kusala not destroyed. Even this kusala-mula is in course of time completely annihilated, whereupon he comes to be designated as a samuchchhinna-kusala-mula."I Here arises a problem regarding the rise of a new kusala chitta in the santati of such a person. The Vaibhashika solves it by postulating the theory of prapti which ushers in a new kusala-chitta independently of the seeds of kusala. But according to the Sautrantika a kusala chitta can arise only out of its seeds. In the absence of the latter, therefore, a samuchchhinna-kusala-mula will have no possibility of having a kusala chitta. Consequently he will be doomed to have only akusala chittas till enternity. Indeed the Theravadins, on account of their rule that a kusala cannot succeed an akusala, and because of their nonrecognition of the theory of prapti, arrived precisely at such a fateful conclusion. They maintained that a samucchchhinnakusala-mula was incapable of producing a kusala chitta, and sought to support this theory by the following Scripture : "Take the case, bhikkhus, of a person who is possessed with entirely black akusala states (ekanta-kalakehi akusala-dhammehi), he it is who once immersed, is immersed for ever."2 Commenting on this, Buddhaghosa says : "The term ekanta-kalaka means those grave wrong views (michchha-ditthi) which deny the result of karma : natthikavada, ahetukavada and akiriyavada. A person like Makkhali Gosala who is possessed with these grave wrong views becomes the food of the fire of lower hells. For such a person there is no emergence from wordly existence." But neither of these alternatives (viz. of prapti and of eternal doom) is acceptable to the Sautrantika. The Kosakara 1 Adv. p. 166. 2 Vide Ado. p. 169, notes. 3 Ado, p. 169. notes. Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Kusala-dharma-bija 113 here puts forth a bold and original solution to this problem. He says that we should distinguish between two kinds of kusala dharmas. There are some kusala dharmas which are innate, which do not presuppose any effort (ayatna-bhavi) but are always present in any given condition (upapatti-labhika). Then there are other kinds of kusala dharmas which are obtained only by effort or practice of meditations (prayogika). The for mer, i. e. the innate kusala dharmas are never completely annihilated. When a person on account of holding a grave mithyadoishti becomes samuchchhinna-kusala-mula, he destroys only his prayogika kusala-mulas. His innate kusala dharmas remain in the form of bijas intact in his santati from which arise new kusala dharmas in a favourable condition." The statement of the Kosakara that even a samuchchhinnakusala-mula possesses a subtle element of kusala is not free from contradiction. The Bhashya does not contain any criticism of this incompatible position. Even Yasomitra who defends the theory of bija against a criticism from Samghabhadra is silent on this contradictory statement of the Kosakara. Fortunately, a brief criticism of this major controversy has survived in our Vtitti, The Dipakara gives the meaning of the term samuchchhinna-kusala-mula as understood in the Vaibhashika tradition, and criticises the theory of bija as propounded by the Kosakara. .. According to the Vaibhashikas, the mithya-d'ishti and the kusala-mulas each consists of three basic grades, viz., mridu (subtle or slight), madhya (of medium nature) and adhimatra (extreme). Each of these three grades is further divided into these three, e. g. mridu-msidu........adhimatra-adhimatra. The kusala-mulas pertaining to the arupavachara and the rupavachara are destroyed by the maidu and madhya mithyadrishtis.* The adhimatra mithya-drishti destroys the prayogika kusala-mulas pertaining to the kama world, leaving in such a 1 Saku. p. 147. Vide Adv. p. 168. n. 1. 2 The Kosakara gives several views on the manner in wnich the kusala mulas are destroyed. Vide Adv. p. 167, n. 1. See LVPAK. IV. 79 ab. Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 Introduction person only the innate or the upapatti-labhika roots of good. But when a person (like Maskari Gosaliputra for instance) comes to hold such extremely grave (adhimatra-adhimatra) wrong views as nastikavada, ahetukavada or akriyavada, then he destroys even these innate and the most subtle (upapatti-labhika) kusala-mulas pertaining to the kama loka, whereupon he is called a samuchchhinna-kusala-mula. After stating this Vaibhashika theory of the loss of kusala dharmas the Dipakara turns to the Kosakara's definition of a samuchchhinna-kusala mala. This he condemns as contrary to the Scriptures where it is specifically stated that the kusala-malas are completely annihilated. He then criticises the theory of bija with the argument that the kusala and akusala being incompatible like light and darkness cannot coexist at one time. Even if they coexist, in the case of a samuchchhinna-kusala-mula, the kusala elements are entirely lost. How can a new kusala arise in this person? If it arises from the akusala then one may as well argue that rice is obtained from barley seeds or that mithyaduishti is produced by right thinking. Thus the Kosakara's theory of bija and the consequent wrong definition of a samuchchhinna-kusala-mula do not stand the test of either the Scriptures or of reasoning. The Kosakara's definition of the term samuchchhinna-kusala. mula is identical with the Yogachara difinition of this terin. In the Mahayana-Sutralankara only the imminent liberation of a samuchchhinna-kusala-mula is denied. This suggests that he may attain parinirvana in the distant future. This would mean that according to the Yogacharas such a person is not completely devoid of a kusala-mula. The contention of the Kosakara that the innate kusala-malas are never entirely destroyed marks a still further departure from the orthodox Hinayana. In implies that unlike the akusala-bijas which are completely annihilated, the elements of kusala persist throughout the series of existence. This is a characteristically Mahayanist view in as much as it 1 Adv. pp. 169-71. 2 Msa. III. 11. See Studies in the Lankavatara-sutra, p. 220. Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. Kusala-dharma-bija 115 holds an assurance of liberation even for a person like Maskari Gosaliputra who comes to hold the gravest of wrong views. : The Kosakara does not give further details of this incorruptible element of kusala. Unlike the elements of akusala which are only sasrava, the kusala elements are of two kinds, viz., sasrava and anasrava. The former pertains to the (kusala) kama, rupa and arupa bhavas. The anasrava kusalas are those which produce the lokottara (super-mundane) states like arhatship or Buddhahood. Is it possible that the incorruptible kusala-bija spoken of by the Kosakara represents the anasrava-kusala-bija leading to nirvana ? We have noted above the Sautrantika doctrines of "eka- tusa-skandha', 'arya-dharma' and the 'paramarthapudgala'. All these are described as existing from time immemorial without changing their nature, transmigrating from one birth to another. In the Shu-chi they are interpreted as 'extremely subtle and incomprehensible bija', The kusala-dharmabija propounded by the Kosakara, which is also described as subtle (sukshma) and incorruptible (na samudghato), offers a striking resemblance to the eka-rasa-skandha, the arya-dharma and the paramartha-pudgala. None of these could mean a sasravakusala-bija, for the latter is as much subject to destruction as are the akusalo-bijas. The sukshma-kusala-dharma-bija of the Sautrantika, therefore, should be understood as an anasrava kusalabija, variously called as nirvedha-bhagiya, or moksha-bhagiva kusala leadng to parinirvana. This conjecture is strengthened by the occurrence of such terms as moksha-bija in the Sanskrit Buddhist Scriptures. Of the ten extraordinary powers of the Buddha' one is his power of fathoming the innate capacities of all beings for liberation. Illustrating this power, Yasomitra quotes the case of a Person desirous of obtaining the pravrajya ordination. It is said that this person approached Sariputra, but the latter could not see any roots of kusala-mula leading to liberation in him (mokshabhagiya-kusala-mula), and therefore refused to admit him to the order. The Buddha, however, noticed it and said : 1. Vide Adv. pp. 382ff. Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 Introduction moksha-bijam aham hy asya susukshmam upalakshayel dhatu-pashana-vivare nilinam iva kanchanam// (I see his extremely subtle seed of salvation like a seam of gold hidden in metal-bearing rock.) The use of the term moksha-bija and of the simile of hidden gold are of great significance. The simile of gold aptly describes an incorruptible element. The moksha-bija thus described as extremely subtle (susukshma) and incorruptible seems to be identical with the sukshma-kusala-dharma-bija propounded by the Kosakara. Even the word dhatu used in the above verse is significant. This word also occurs in the term nana-dhatujnana-bala (Pali aneka-dhatu-nana-dhatu-lokam pajanati) where it is understood as vasana, asaya or gotra." The sarvakara-jnata of the Buddha consists in knowing the gotra of all beings. The doctrine of gotra forms the starting point of Mahayana. It determines the family of a person as belonging to the comm. unity of a sravaka, pratyeka-buddha or a Buddha. Yosomitra describes this gotra as bija, 8 which could only be the mokshabija concealed in the midst of other dhatus or bijas such as of akusala and of Sasrava kusala. The theory of an innate, indestructible and pure (anas. rava) element existing in the midst of destructible, phenomenal and impure elements shows an affinity with Mahayana doctrine of prakriti-prabhasvara-chitta, according to which mind is essentially and originally pure but becomes impure by only adventitious afflictions. This praksiti-prabhasvara-caitta is further 1. Saku. P. 644. Vide Adv. p. 388, n. 2. See LVP Ak. II, 30cd; Sutra. lankara d' Asvaghosha (Huber's translation), p. 283. This story occurs in the Mahavagga, (Vinaya, I, p. 55) and the Dhammapada A. VI. 1 (Radhattheravatthu). In the Pali versions, however, Sari. putta ordains this person after recalling his charity of offering a spoonful of alms. 2. Vide Adv. p. 385. See Msa. I. 18. 3. Sautrantikah punar varnayanti-bljam sa marthym chetaso gotram iti. Saku. pp. 583-4. See The Bodhisattva Doctrine, pp. 51ff, AMBRH. pp. 84-7. See BHSD. p. 216. Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Sarvastivada 117 described as identical with the dharmata, tathata and therefore, with the dharma- kaya of the Buddha.1 The theory of a prabhasvara-chitta is not unknown to the Pali Scriptures. It is said in the Ang. nikaya: "pabhassaramidam bhikkhave chittam, tam cha kho a gantukehi upakkilesehi ubakkilittham and..."agantukehi upakkilesehi vippamuttam."2 But the Theravadins interpret it as a bhavanga-chitta, 2 i. e, a patisandhi-chitta causing a rebirth. Now a patisandhi-chitta can either be a kusalavipaka or an akusala-vipak a-chitta, accompanied by the kusala(vipaka)-mulas like alobha, adosa or amoha or akusala-vipaka-mulas like lobha-dosa-moha. But according to the Theravadin Abhidhamma only the kusala-vipaka chiltas are sahetuka, i. e. have the mulas. The akusala-vipaka-chitta is considered to be ahetuka, i. e. devoid of any mulas. No reason for such a discrimination is given either in the Atthakthas or in the later Tikas. Dharmanand Kosambi, who noted this, explains that the akusala-vipakachitta is considered ahetuka because the akusala-mulas do not strengthen each other. The real reason for such a discriminanation is perhaps, to be found in the Theravadin interpretation of the pabhassara-chitta, as a bhavanga-chitta. They must have throught that a pabhassara-chitta can have the kusala-mulas (which are pure) but cannot possess the akus ala-mulas, and hence formulated a rule that the akusala-vipaka-chitta is ahetuka. 7, Sarvastivada The last controversy between the Kosakara and the Dipakara is on Sarvastivada, a fundamental principle of the Vajbhashika school. The Kosakara's arguments against this Vaibhashika doetrine as contained in his Bhashya are well 1 matam cha chittam braksiti-prabha svaram sada tad a gantuka-dosha-dushitam na dharmata chittam tite 'nya-chetasah prabha svaratuan prakritau vidhiyatel/ Msa, XIII. 19. 2 Ang. I. p. 10. 3 Ang. A. I. p. 60. 4 akusala-vipakopekkha-sahagata-santiranam. A sangaho V. 10. 5 See A. sangaho, Novanita-tika (Benaras 1941) I. 8; V. 10. Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 Introduction known through the pioneer works of Stcherbatsky and Poussin. An elaborate Vaibhashika reply to these arguments of the Kosakara as contained in the "Shun-cheng-li-lun" (Nyayanusara") of Samghabhadra is also available to us in Poussin's other monumental work called 'Sarvastivada.'? The Dipakara's treatment of this topic is essentially not different from that of Samghabhadra. But, unlike the latter, it is brief and appears like a restatement of the Vaibhashika position given in the Bhashya. The same Scriptures are quoted and the same arguments are advanced by the Dipakara. We shall, therefore, here summarise these arguments in brief and note such points that occur only in our Vpitti. The Dipakara opens his exposition by stating the four traditional theories on the Sarvastivada,* viz., bhavanyathatva (change of existence), lakshananyathatua (change in the aspect), avasthanyathatva (change of condition) and anyathanyathatva ( = apeksha = contingency) advocated respectively by Dharmatrata, Ghoshaka, Vasumitra and Buddhadeva Of these, he says, Vasumitra's view is authentic because it explains the doctrine of three times with the theory of karitra (activity). He then advances the traditional four arguments in support of the doctrine of three times or 'universal existence': (1) The reality of past and future dharmas is spoken of in the Scriptures. (2) There can be no production,of a result without an abiding past deed. (3) A perception depends on two things, viz., an object and a base. (8) There can be no cognition without an object. . After quoting several sutras (also quoted by the Vaibhashika in the Bhashya) in his support, the Dipakara takes note of a counter-scripture advanced by the Sautrantika. The latter maintains that a dharma cannot exist in past and future, 1 The Central Conception of Buddhism, pp. 76-91. 2 LVP:k. V. 25-28. 3 MCB. V. (1937), pp. 1-157. Poussin here gives a complete biblio graphy on this controversy (pp. 7-8). 4 Adv. pp. 259-60. . Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Sarvastivada 119 because it is said in the Paramartha-sunyata-sutra : "When the organ of vision (eye) is produced, it does not come from some other place; when it disappears, it is not going to be stored up in another place. (consequently, a thing becomes having not been before; having become it ceases to be."1 This sutra, says the Dipakara, was sopken of by the Buddha to refute the Vedic and the Samkhya doctrines of eternal substance. It is said, for instance, in the Veda (i e. Upanishat) : "When a person dies his eye returns to the sun from which it had originated; the ear to earth, the tongue to water, the body to air and the mind to the moon."2 The Samkhyas also maintain that an eye rises from the prakriti and merges back into the praksiti. It was in refutation of these theories that the Lord said : "When the eye is produced it does not come from somewhere, etc." The Lord wanted to show that the material elements of past and future have no location in space and, therefore, there is no coming and going of these elements (in a .pre-destined direction). He further wanted to refute the Samkhya theory of one eternal cause. The Samkhyas maintain that the praksiti, which is one and eternal, manifests itself as different effects by undergoing changes of its own aspects. The real purport of this sutra is that the eye not having performed its action (in the past), becomes active (in the present). Having once been active, it abandons its activity, and thus disappears in an inactive state (called future. The Sautrantikas, however, not knowing the true meaning of this sutra, repeatedly rise against us like an ill-subdued ghost, only to ruin their own position. The observation of the Dipakara that this sutra was directed against the Vedic and the Samkhya schools is significant. There is nothing improbable in such an assertion, for the theory of an eternal substance was chiefly advocated by these two pre-Buddhist schools. Although this explanation does not help the Vaibhashika theory of sarvastivada, it certainly shows, even on the part of the early Buddhists, an underst 1. Vide Adv. p. 267, note 1. 2. Ibid. 3. Adv. p. 268 Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 Introduction anding of the historical background in which the Buddha propounded his teachings. The second argument af the Vaibhashika is that the reality of a past dharma is proved by the doctrines of karma and karma-phala. If the past deeds were not to exist there will be no results which can appear only in a future time. The Sautrantika solves this problem by postulating his theory of bija." The Dipakara does not enter into a detailed criticism of this theory but reminds the Kosakara that this theory has been properly refuted (in his discussion on the kusala-dharmabija). The third Vaibhashika argument is based.ou the theory that a cognition depends on two things, viz., an object and a base. The past and future objects must be real, for otherwise there could not arise cognitions corresponding to these objects. The Sautrantika objection is that if every object of cognition were to be real, one may as well argue that even unreal things like a pudgala and a hare's horn are real and existing because they too become objects of our cognition. The Dipakara here points out that one should make a certain distinction between real and unreal objects. There are dharmas, termed as skandha, ayatana or .dhatu which on account of having their own eternal natures are called real in an absolute sense (paramartha-sat):2 There are objects such as a house, a pot or a personality (pudgala) which are results of mental constructions imposed on the paramartha dharmas. These objects exist only in a relative sense, and therefore are relatively real (samotiti-sat). When we maintain that all objects are real and existing, we bear in mind this distinction between real and nominal (or relatively real) objects. We follow a middle course (madhyama pratipat) and maintain that dharmas are sunya as well asunya. 1. Adv. p. 265, n. 3, 266, n. 1. 2. parainarthena yan nityam svathavena samgrihitan na kadachit svam atmanam jahati...Adv. p. 263. 3. ... madhyama-pratipat pradarsita. yad uta kenachit prakarena sunyah sams karah mithya-parikalpitena purushalaya-vijnanabhuta-parikalpadina. kena, chid asunyah, yad uta sva-lakshana-samanya-lakshanabhyam iti. Adv p. 270. Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Sarvastivada 121 They are sunya because they are devoid of such misconceived things as pudgala (personality), alaya-vijnana and abhutaparikalpa. They are asunya because they posses individual as well as general characteristics. Thus we steer clear of the two extremes of eternalism (asti = asanya) and annihilationism (nasti = sunya), and follow a middle path preached by the Buddha, and declare that the dharmas described as skandha, ayatana or dhatu, whether past or future, are as real as they are present. The middle path described by the Dipakara is not new. It is a reassertion of the pudgala-sunyata advocated by the Hinayana schools. Although the main attack on the Sarvastivada comes from the Sautrantika Kosakara, the Dipakara's reference to the alaya-vijnana and to the abhuta-parikalpa unmistakably shows that his real opponents were YogacharaVijnanavadins who not only rejected the reality of past and future objects but even the distinction between a subjeet and object. Indeed the Sautrantika employs his argument of an unreal object (asad-alambana) only as a prelude to his real theory of an objectless congition. The objects like the five skandhas or the twelve ayatanas are real. The constructions like a pudgala, a house or a pot may be relatively real. But these do not exhaust the world of objects. One may even have a cog* nition of absence (abhava) or a negation (pratishedha) of a sixth skandha, a thirteenth ayatana, or even of a hare's horn. This would mean that bhava as well as abhava can become objects. Since abhava is not a thing, it follows that cognition can take place even without an object. The Sautrantika, therefore, 1 This refers to the Yogachara theory of an imputed or illusory aspect of appearance. The entire world of objects is according to this school based on consciousness, and hence is unreal. The term abhuta-parikalpa occurs several times in the Lankavatara-sutra : ... skandha api Maha mate sva-samanya-lakshana-virahita abhuta-parikalpalakshana-vichitra-prabhavita balair vikalpyante na tv aryaih, p. 69. abhutaparikalpa-soubhava-vikalpitatvan Mahamate anutpannah sarva-bhabah. p. 62. This thought is fully developed in the Madhyantavibhaga-sutra of Asaiiga : abhuta-parikalpo'sti doayam tatra na vidyate, ka. 1. 1. 2 Vide Adv. p. 271, n. 2. Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 Introduction concludes that the cognitions of past and future objects are to be explained as cognitions without corresponding objects. The Dipakara notes this argument and explains the nature of a negation. A negation, he says, does not negate an existing (sat) nor a non-existing (asat) thing. It does not negate a sat. For, if it could, then the kings would have destroyed their enemies by merely denying their existence. Nor does it negate an asat, for that would result only in (an affirmation of) an existence. The negation therefore negates only a known relation. When, for instance, a person says, "There is no hare's horn," he is aware of a certain relation existing between a cow and its horn. He is, therefore, not negating a nonexisting hare's horn but only an existence in the hare) of this relation found between a cow and its horn. It is, therefore. wrong to say that a negation has an abhava as its object. All objects are bhava (existing) and all cognitions have bhava as their objects. . Moreover, the existence of a dharma in its past condition is proved by the expression jayate' (is born). The five modifications of a dharma, viz., being (asti), changing (viparinamate), growth (vardhate), decay (kshiyate) and decease (vinasyati) anticipate the prior existence of a real subject (karta) who undergoes these modifications. Similarly the modification called birth (jayate) anticipates the existence of a subject which is born. A thing cannot be born out of nothing. Even the root jan (to be born) implies this meaning. * When we say a child is born we mean that is has come out of its mother's womb; it does not mean it comes into existence at the moment of its birth. It was existing but was not born. Similarly a dharma exists in past condition but assumes a present condition and passes into a future condition, the conditions change but the dharma survives these changes. The Sautrantika does not accept this difference between an actor and an act, and says that in reality there are only I Adv. p. 272. 2 Ado. p. 271, 3 Ado. p. 273. 4 Ado. p. 274. Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Sarvastivada 123 causes capable of producing an effect, which we metaphorically call an actor (kartni). The Dipakara's reply to this objection is that the Sautrantika cannot defend even the existence of causes or their capacity to produce an effect. According to the Sautrantika, a destruction is inherent in every dharma. Consequently, a dharma can be neither born, nor subsist, nor produce an effect. How does he then account either for a cause or for an effect ? A causal relation is possible only between two existing dharmas (like past and present and future) and not between two unreals or between a real and an unreal. This discussion on the reality of pratyayas (causes) brings the Dipakara to a criticism of the Vaitulika, also called vainasika (annihilationist) on account of his rejection of the reality of not only the past and future but also of the present dharmas. It is his contention that a samsklita dharma, being a result of pratyayas is devoid of an inherent nature, and, therefore, of a reality. Such a dharma cannot subsist either wholly or in parts in its causes, nor can it subsist anywhere else. That which is not found to subsist anywhere is devoid of its own nature. All dharmas, therefore, are illusory and empty like a circle of fire (alata-chakra). 4 The Vaitulika view given above is identical with the sunyavada of the Madhyamika. The arguments of the Vaitulika correspond to Nagarjuna's polemic against the reality of pratyayas and samsklita dharmas as contained in his Madhyamikakarikas. This is further confirmed by the Dipakara's description of the Vaitulika as a vainasika (annihilationist) and ayogasunyata-vadin. The term ayoga-sunyata is not found in the traditional lists of 18, 19 or 20 kinds of sunyatas, or in the Madhyamika 1 Ibid. 2 Adv. p. 276. 3 Vaitulikasyayoga-sunyat a-vadinah servam nastiti. Adv. p. 257. 4 Adv. p. 276. 5 See Pratyaya-pariksha, Samsksita-pariksha and Kala-pariksha, See The Central Philosophy of Buddhism, pp. 166ff. 6 See The Central Philosophy of Buddhism, Appendix. Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 Introduction or the Yogachara treatises. It is found only in our Vtitti, where it is once attributed to the Vaitulika and once to the Kosakara. We have noted above an accusation brought against the Kosakara of heading for the precipice of ayoga-sunyata. The Kosakara had favoured a Sautrantika view that "there is no such thing as a seer or a seen. There are only dharmas called cause and effect which in reality are free from any activity."! The term ayoga-sunyata refers there to this theory of nirvyapara-dharma-matrata which effectually denied the theory of pratyayas and of their interdependent activities. The same idea is developed in the sunyavada of the Madhyamika which maintains that dharmas (both pratyaya and phala). are devoid of any activity because they are devoid of an inherent nature. This theory is also found in the Yogachara-Vijnanavada school. The Lankavatara-sutra, for instance, says that bodhisattvas by their descent (penetration) of the doctrine of pure mind and by heing free from (the thought of) the relation of production and action (utpada-kriya-yoga-virahitah) attain the body of the Buddha. The term utpada-kriya-yoga is followed by a similar phrase, viz., 'hetu-pratyaya-kriya-yoga.' It seems certain that the term yoga is used here for the causal relation between a pratyaya and pratyaya-samutpanna. The denial of which is ayoga. The term ayoga-sunyata can, therefore, be understood as ayoga eva sunyata, and thus can refer to the sunyavada of both the Madhyamika and Vijnanavada Buddhism. The Dipakara dismisses this as a piece of dialectic hardly to be taken seriously (brahmodyam etat). Since, he says, this polemic is applicable only to those dharmas which are produced by pratyaya." A thing like a forest, for instance, exists only 1 Vide Adv. p. 33, n. 2. 2 sva-chitta-nirabhasa-matravat arena...utpada-kriy a-yoga-virahitah...tatha. gatakayam... pratilapsyante. Lankavatara-sutra, p. 42. 3 tasmat tarhi ....bodhisattvaih....skandha-dhatvayatana-chitta-hetu-pratyayakriya-yogotpada-sthiti-bhanga-vikalpa-prapancha-rahitair bhavitavyam. Ibid. p. 43. The term yoga in this passage could hardly mean 'discipline as it is translated by Dr. D. T. Suzuki in his Studies in the Lankavatara sutra, (1930), p. 98. 4 Add. p. 277. Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7. Sarva stivada 125 in a conventional sense, because it is produced by a multitude of causes. But the dharmas like the skandha and ayatana have their innate eternal natures, which are not produced by any pratyayas." The pratyayas produce only different conditions, powers, forms and actions in these self-existing dharmas. Consequently the dharmas are real in an absolute sense, whereas the conditions like past, present and future are temporary, produced by causes, and, therefore, are relatively real. A dharma is like a crown prince. The pratyayas are like his ministers. The ministers do not produce a new person when they anoint him as a king, but only confer the royalty on him at a particular time. Similarly a dharma exists at all times but becomes present, i.e. active when it is assisted by the totality of causes and conditions. The Dipakara further supports this theory by quoting Kumaralata's example of motes in the sunlight. The'motes exist everywhere but only those are visible which are in the sunlight. Others are known only by inference. Similarly a dharma exists in present as well as past and future times. But only its present condition is visible, the other conditions are inferable. Confronted with a quotation from a Darshtantika teacher like Kumaralata, the Sautrantika amends his position and says that he does not dismiss the past and future dharmas as totally non-existing. They exist in a coventional sense as relatively real dharmas but they do not exist as dravya, as absolute reals.4. The Dipakara does not accept even this amended position. He says that such a theory will hold good only if one can prove that reality of present on which one can base the relative reality of the past and future. A prajnapti dharma cannot exist without a reference to some paramartha dharma. The reality of present cannot be established without the reality of past, 1. na khalu dravya-svabhava stitvam prati kinchid upakaram kurvanti, na cha svabhavasya pekshya prajnapti". Ibid. 2. Ibid. 3. rasmigatasya tu darsanam asya trute rasmi.parsvagas tv anumeyah. Ibid. 4. dravyatmana na vidyate, prajnapty-atmana tu sad iti, p. 278. 5. Ado. p. 279. Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 Introduction for it will involve the production of something out of nothing, a thesis which has been properly refuted (in the discussion of the Paramarthasunyata-sutra). The Kosakara here points out the abusurdity in the Vaibhashika contention that a dharma exists in three times but is endowed with activity (karitra) only on obtaining the totality of conditions (pratyaya-samagri). For surely, hesays, even the pratyayas are dharmas, and must be considered as always existing. It is worng, therefore, to say that a dharma is past when it has ceased to be active, is present when it is active, and is future when it is not endowed with activity. Moreover, what is this karitra ? Is it identical with or different from the dharma ? If it is identical then it is always existing. Consequently there will be no distinction of times. If it is different, then it becomes a separate dharma and thus will require an explanation in its turn. If it requires another karitra then the whole process will result in an infinite regress. Thus the Vaibhashika contention of the sarvastivada is untenable whether judged by scriptures or by reason. Nevertheless, the Vaibhashikas maintain that the past and future exist because the nature of dharmas (dharmata) is deep; it cannot be explained. The Kosakara gives these arguments in a karikae consisting of questions and answers. The Dipakara also imitates this style and refutes the Kosakara,? Read together these two karikas appear like argumentations between two rivals engaged in a debate. After reminding the Kosakara that the depth of the words of the Buddha cannot be understood by mere speculation, the Dipakara sets forth the nature of karitra (activity). The projection of a result (phalakshepa) by a dharma endowed with a potency gained by the totality of internal and external canditions is called karitra. Since this happens only when a (future) dharma arrives in its present state, its activity in the present moment is called karitra3 1. Akb. V. 27. Vide Adv. p. 279. n. 1. 2. Ad, karika 320. 3. Ad karika 321: Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7, Sarvastivada 127 The Dipakara's definition of karitra is identical with Samghabhadra's definition quoted in the Tattva-sangrahaPanjika." The latter contains an elaborate examination of the doctrine of sarvastivada. The main arguments given there are not different from those found in the Bhashya. But it contains a detailed exposition of karitra, particularly on its relation to a dharma. The Dipakara says that karitra is not different from a dharma, but does not meet the questions of the Kosakara on the problems arising out of this position. Samghabhadra, however, gives the following explanation:* karitra is not different from the dharma, as it is not found to have any nature apart from that. Nor is it the dharma only; because even though it forms its very nature, it is non-existent at some time (i.e. in past and future). It is, therefore, like santati which is neither identical with nor different frorn the individual units of the five skandhas. Nor can it be said that it does not exist because its effects are found to exist. But it is not a dharma, for in that case even a single nioment will be called a santati. The same arguments apply to the existence of a karitra. For it has been said : it is admitted that there are effects of the santati, and yet the santati, as such is nowhere existent (by itself, apart from the entity); similar should be understood to be the case with karitra bringing about differences of times (states). It appears from this explanation that the neo-Vaibhashikas, under the influence of the criticism of the Kosakara considerably modified their theory of karitra, and thus compromised their position on the reality of the past and future dharmas. By comparing karitra with santati Samghabhadra virtually reduces the reality of the past and future dharmas, I dharmunam karitram uchyate phalakshepa-saktih.. ka 1793. 2 See Traikalya-pariksha (ka. 1786-1856). 3 Adv. p. 280. 4 na karitrari dharmad anyat, tad vyatirekena svabhavanupalabdh eh, napi dharmamatram, svabhava stitvepi kad achid abhavat... Tattva-Sangraha panjika, ka. 1806. 5 santati-karyam cheshtam, na vidyate sapi santatih kachit, tadvad avagachchha yuktya karitrena dhva-samsiddhim. Ibid Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 Introduction and thus relegates them to the status of a prajnapti dharma like pudgala. The Dipakara, however, does not show any acquaintance with this development. He follows in his usual dogmatic manner a more orthodox position of the sarvastivada. Having thus examined the arguments of the Sautrantika Kosakara, and having criticised the views of the Vainasika (Sunyavadin) Vaitulika, the Dipakara once more turns to the Kosakara. "The Vaitulika, apostate from the Sarvastivada," says : 'We too advocate (imagine) three svabhavas'. To him we should reply : the world is full of such illusions which please only fools....these three svabhavas imagined by you have been rejected already. Such other illusions should also be thrown away. This is one more occasion where the Kosakara shows his ignorance of (the doctrine of) Time." The term Vaitulika in this passage most certainly refers to the Vijnanavadin Kosakara who formulated the theory of three svabhavas, viz., parikalpita, paratantra and parinishpanna. This doctrine found in the Lankavatara-sutra and in the works of Maitreya and Asanga is fully developed by Vasubandhu in his Tri-svabhava-nirdesa. The Dipakara's accusation that the Kosakara is heading for the precipice of ayoga-sunyata, his criticism that the Kosakara is entering the protals of the Vaitulika scriptures and finally his statement that the Kosakara having deviated from Sarvastivada advocates the doctrine of tri-svabhava confirms the traditional account preserved in Paramartha's 'Life of Vasubandhu' that the Kosakara Vasubandhu was converted to Mahayana and became a leading exponent of Vijnanavada Buddhism.8. 1 atra Sarvastiva da-vibhrashtir Vaituliko niraha--vayam api trin svabha van parikalpayishyamah...Ado, p. 282. 2 ity etad aparam adhva-sammoha nkana sthanan Kosakarakasyeti. Ibid. 3 On a controversy on the validity of this tradition, see my article 'On the theory of two Vasubandhus', BSOAS, XXI, 1, 1958, pp. 48-53, which contains a criticism of Professor Frauwallner's theory that the Kosakara Vasubandhu and the Vijna navadin Vasubandhu are two different persons. See Frauwallner's On the Date of the Buddhist Master of the Law Vasubandhu, Serie Orientale Roma, III, 1951. Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DATE AND AUTHORSHIP The controversies between the Dipakara and the Kosakara discussed in the foregoing chapter lead one to believe that the Dipa and the Vritti were written primarily with the ambition of presenting a rival treatise to the celebrated Kosa and the Bhashya, and at the same time with the aim of refuting the views of the Sautrantika Kosakara leaning more and more towords Mahayana. The Dipakara's declaration that he will propound the essence of Abhidharma forgotten by the Kosakara, his description of the latter as an apostate from the Sarvastivada, and his condemnation of him as a conceited person (pandita-manin)? ignorant of the Abhidharma (abhidharma-paroksha-mati-vsittinam)2 betray a certain rivalry entertained by him towards Vasubandhu the Kosakara. But calling the latter's views unbuddhistic (abauddhiya) based on the Vaitulika scriptures leading to the doctrine of ayoga-sunyata, he apparently tries to persuade us over and over again that the Kosa is not an authentic Vaibhashika treatise but only a mouth-piece of the Mahayanist Vasubandhu disguised as a Vaibhashika acharya. .. Unfortunately, the name of this rival has not survived either in the Dipa or in the Vtitti. In the Vtitti he is merely called Dipakara as Vasubandhu is called Kosakara. He is a Kasmira Vaibhashika as is evident from his criticism of the Bahirdesiyaka view of the four avyakrita-mulas in preference to the theory of three held by the Kasmira school. He is an orthodox Vaibhashika. Many of his views are identical with those of Samghabhadra, and in some cases they are expressed in almost identical terms. We can see this identity in their 1 Adv. p. 47. 2 Adv. p. 85. 3 Vide Adv. pp. 247-8. .. 9 Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 Introduction definitions of a drarya-paramanu," the samskaras like praptis and sabhagata, the terms like mata", mada, dhatu, in their views on the relation between vitarka and vichara,' riddhi and samadhi, 8 and on the nature of karitra, the three vidyas' and finally on the theory of bija. 10 Despite this identity of views, the Dipakara makes no direct or indirect reference to Samghabhadra or to the latter's famous works, viz., the "Nyayanusara and the "Samaya-pradipika." The Buddhist acharyas referred to by him, viz., (arya) Maitreya, Asvaghosha, (bhadanta) Kumaralata, Vasumitra, Ghoshaka, Dharma trata and Buddhadeva, and the non-Buddhist acharyas, viz., Kapila, Akshapada Uluka Kanada, Vyasa, Vtishagana and Vindhyavasin, all belong to a period prior to the compilation of the Kosa. Our main sources for the knowledge of the Dipakara, therefore, are all exernal. But even these are disappointing, because, to the best of our knowledge, neither the Dipa nor the Vritti seen to have been known to the contemporaries or to the successors of the Kosakara Vasubandhu. Tradition as preserved in Paramartha's 'Life of Vasubandhu' knows of only one (Vaibhashika) rival to the Kosakara, viz., Samghabhadra. and attributes to him only two works, viz., the "Nyayanusara" and the "Samaya-pradipika", which are commentaries on the Kosa and not entirely independent works like our Dipa. Yasomitra who quotes large passages from the "Nyayanusara" and criticises the views of Samghabhadra (and also several other acharyas like Anantavarman, Gunamati, Devasarman, Rama, etc.) makes not a single reference either to the Dipakara or to the Dipa, Vtitti, or to the Tattva-saptati which as noted above was also a work by the author of the Vritti. Neither the works of the post-Vasubandhu acharyas like Dignaga, Dharmakirti, santarakshita and Kamalasila (which contain an occasional criticism of the Vaibhashika), nor the works of the Chinese 1 Adv. p. 65, n. 4. 6 Adv. p. 385, n. 1 2 Adv. p. 87. n. 5. 7 Adv. p. 83, n. 3. 3 Adv. p. 89, n. 5. 8 Aav. p. 399, n. 1. 4 Adv. p. 162, n. ). 9 Adv. p. 397, n. 5. 5 Ade, p. 307, n. 5. 10 Adv. p. 170, n.-3. Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Date and Authorship 131 historians like Hsuan Tsang or the Tibetan historians like Taranatha and Buston, nor the extant collections of the Chinese and Tibeton Tripitaka show any acquaintance with these three works or with the name Dipakara. It is not possible, in these circumstances, to arrive at any decisive conclusions on the authorship of the Dipa, and consequently of the VIitti. For, as in the case of the Kosa and the Bhashya, the Dipa and the Vritti too appear to be the works of one and the same author. The karika text (Dipa) as well as the Vritti are both critical of the Kosakara. The former refers to him only indirectly by calling himn 'pandita-manin', 1 and by referring to the theory of tri-svabhava as an imaginaton capable of pleasing only fools.2 The VIitli makes direct references to the Kosakara. The Vaitti on the karika consisting of questions and answers on the Sarvastivada(r) (between the Kosakara and the Dipakara) amply proves the identity of the author of the Depa and the Vtitti. The author of the Vritti, commenting on the answer part of this karika refers to himself in the first person, e.g., vayam brumah, vayam achakshmah and vayam prativadmah. 4. In the absence of positive evidence we are left with only conjecture regarding the identification of the Dipakara. It is very tempting to identify him with Samghabhadra. Both belong to the orthodox Kasmira Vaibhaskika school. Both hold identical views on almost all controversial points between the Vaibhashika and the Sautrantika. Both were rivals of the Kosakara, and composed their works in refutation of the latter. Nevertheless, it is most unlikely that Samghabhadra could have been the author of the Dipa. Having composed two major works (viz. the "Nyayanusara and the "Samayapradipika") against the Bhashya, he could hardly have ventured on a third work. The tradition would have known it. The Vritti, instead of referring to the Tattva-saptati (or in addition to it would have referred to either or one of his better known 1. Ad. ka. 77cd. 2. Ad. ka. 324ab. 3. Ad. ka. 320. 4. Adv. pp. 279-80. Also see Adv. pp. 274, 295 and 303. Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 Introduction works. It is, therefore, more likely that the Dipa was a work of one of Samghabhadra's followers who carried on the tradition of his opposition to the Kosakara. In this connection, Hsuan Tsang's account of achasya Vimalamitra, a disciple of Samghabhadra, is of great significance. After relating the disputes between Vasubandhu (the Kosakara) and Samghabhadra, Hsuan Tsang gives the following account of acharya Vimalamitra :1 "Samghabhadra having died, they burnt his body and collected his bones, and in a stupa attached to the saingharama, 200 paces or so to the north-west, in a wood of Amra trees, they are yet visible. "Beside the Amra wood is a stupa in which are relics of the bequeathed body of the master of sastras Vimalamitra (pi-mo-lomi-to-lo) (wou hau yau). This master of the sastras was a man of Kasmir. He became a disciple and attached himself to Sarvastivada school. He had read a multitude of sutras and investigated various sastras; he travelled through the five Indies and made himself acquainted with the mysterious literature of the three Pitakas. Having established a name and accomplished his work, being about to retire to his own country, on his way he passed near the stupa of Samghabhadra, the master of Sastras. Putting his hand (on it), he sighed and said, 'This master was truly distinguished, his views pure and eminent. After having spread abroad the great principles (of his faith), he purposed to overthrow those of other schools and lay firmly the fabric of his own. Why then should his fame be not eternal ? I, Vimalamitra, foolish though I am, have received at various times the knowledge of the deep principles of his departed wisdom; his distinguished qualities have been cherished through successive generations. Vasubandhu, though dead, yet lives in the tradition of the school. That which I know so perfectly (ought to be preserved). I will write, then, such sastras as will cause the learned men of Jambudvipa to forget the name of the Great Vehicle and destroy the fame of Vasubandhu. This will be an immortal work, and will be the accomplishment of my long-meditated design.' "Having finished these words, his mind became confused and wild ; his boastful tongue heavily protruded, whilst the hot blood flowed forth. Knowing that his end was approaching, he wrote the following letter to signfy his repentance :- "The doctrines of 1. S. Beal's Buddhist Records of the Western World, Vol. I, pp. 196-7. Cf. On Yuan Cnwang's Travels in India by T. Watters, Vol. I, pp. 327-8. Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Date and Authorship 133 the Great Vehicle...... contain the final principles... ... I foolishly dared to attack its distinguished teachers. The reward of my works is plain to all. It is for this I die... ...' Then the great earth shook again as he gave up life. In the place where he died the earth opened, and there was produced a great ditch. His disciples burnt his body, collected his bones, and raised over them (a stupa). "At this time there was an Arhat who, having witnessed his death, sighed and exclaimed, ......"Today this master of sastras yielding to his feelings and maintaining his own views, abusing the Great Vehicle, has fallen into the deepest hell (Avschi)" The account given above has several pointes of interest in our task of identifying the Dipakara. Vimalamitra is said to be a Kasmirian, a Sarvastivadin, a master of sastras (i.e, Abhidharma), who entertains an ambition to "destroy the fame of Vasubandhu"in favour of his (distant) teacher Samghabhadra. All these points are favourable in identifying him with the Dipakara. It is true that the account says nothing about his works. But this must have been forgotten by the Mahayanists in their zeal for condemning him for entertaining an ambition against Vasubandhu. Indeed, the latter part of Hsuan Tsang's account looks more like fiction than history. It may well bethat Vimalamitra repented his ill will towards Vasubandhu. But the account of the manner in which he meets his death, particularly the vomiting of hot blood, and his deseent into the "deepest hell" may be taken as a Mahayanist way of denouncing their opponents. The fact that a stupa was built over him and that his relics were enshrined near those of Samghabhadra is sufficient to point out some eminent part played by this acharya in upholding the orthodox Vaibhashika tenets as outlined by Samghabhadra. He may well have been our Dipakara whose works were forgotten in course of time partly, perhaps, in 1. In the Catalogue of the Tibetan Buddhist Canons (by Prof. H. Ui and others, Tohoku Imperial University, Japan, 1834) several works on dharant (see Nos. 2092, 2681, 3112, 3814, etc) are attributed to one Vimalamitra. But it is hardly possible that this person could have been the acharya Vimalamitra referred to by Hsuan Tsang. 2. Cf, atha kho Niganthassa Nathaputtassa bhagavato sakkaram asaha manassa tattheva unham lohitain mukhato ugganchht' ti. Majjhima, (sutta 56), Vol. II, p. 387, Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 Introduction favour of Samghabhadra's monumental and more authoritative works against the Kosakara. The identification of the Dipakara with Vimalamitra could also be helpful in determining an approximate date of the Dipa. Vimalamitra is not a contemporary either of the Kosakara or of Samghabhadra, as he says that the latter's "qualities have been cherished through successive generations." It is not possible to determine the generations that separated Samghabhadra from Vimalamitra. But these could not have been many, for the memories of the dispute between the Kosakara and Samghabhadra are still fresh in the minds of (the generation of) Vimalamitra. Moreover, he must have flourished much earlier than Hsung's Tsang's visit to India, i.e. 629 A.D. The lower and upper limits of the date of Vimalamitra can thus be fixed between the dates of the Kosakara and of Hsuan Tsang. Tee date of the Kosakara) Vasubandhu is yet uncertain. Some place him in the middle of the fourth century and some in the fifth century A.D." But whether he is placed in the fourth or in the fifth century, it is unlikely that Vimalamitra can be placed beyond a hundred years after the Kosakara's death. The approximate date of Vimalamitra could thus be somewhere between 450 and 550 A.D. or even much earlier. The same date can hold good for the, composition of the Dipa. As we have noted above, all the acharyas referred to by the Dipakara belong to the pre-Kosakara period. No new doctrinal developments such as are found in the works of the post-Vasubandhu period are recorded in the Vritti. Indeed, the Dipakara's criticism of the Kosakara, and particularly his argumentations in defence of the Sarvastivada give an impression of their being contemporaries. We have no means of establishing any precise date, but one thing looks certain, that 1. Professor E. Frauwallner has given a complete bibliography on this problem in his monograph On the Date of the Buddhist Master of Law Vasubandhu (Serie Orientale Roma, III), Roma, 1951. Also see my article 'On the Theory of two Vasubandhus' in the BSOAS, XXI, 1, 1958, pp. 28-53. Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Restoration and Emeedation 135 the date of the Dipa could hardly be extended beyond a hundred years (or a few generations) after the Kosakara, a date which we have assigned to acharya Vimalamitra. Restorations and Emendations : The MS. is fairly correct and needed very little correction. In doubtful places and where the MS was erased or broken, and where the photographs were not clear, we have restored the text with the help of the the Saku, and the presscopy of Professor Pradhan's edition of the Bhasya. All these restorations are given in square brackets. A few letters (two or three) of the first line of a large number of folios are lost under the drawing pins used by the photographer in pinning the palm-leaves. The restorations of these letters are also given in square brackets. The emendations are given in round brackets. The majority of these emendations consist of a change of the letter na into na or vice versa. The rules of cerebralisation of na are not generally observed. We may note here a few cases of such irregularity : : (A) Words where the dental na is used instead of cere bral na :-apramana (p. 287), aprahina (p. 238), abhinishkramana (p. 274), avenika (p. 80), Airavana (p. 389), kriyamana" (p. 69), gauna (p. 367), Narayana (pp. 14, 101), nirvana (p. 364), paramanu (p. 65), prahanza (p. 238), prahinas (p. 28), lakshana (p. 417) lavana (p. 77), vakshyamana (p. 193), sonita (p. 274), sramanera (p. 130), sramanyaphala (p. 57), etc. (B) Words where cerebral na is used instead of dental na :--anarya (p. 89), anasrava (p. 365), abhilapana (p. 20), kirtana (p. 83), gagana (p. 13), nisraya (p. 12), mishyandaphala (p. 177), nirodha (p. 289), nirvana (p. 136), darshana, daurmanasya,* nirvartana (p. 136), parinirvana (p. 339), parinirvita (p. 426) pana (pp. 12, 1 Also kriyamana (p. 259). 2 Also prahana (pp. 146-7). 3 Also prahina (p. 147). 4. These two words are always spelt in this way. Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 Introduction 128), pravartana (p. 50), mahayana (p. 358), yoaiso manasikura (p. 296), rachana (p. 192), vivarjana (p. 46), sravakayana (p. 358), hina (p. 384), etc. Similar irregularities are found in the case of inflexions:(1) Nominative case-trini (p. 23), dravyani (p. 405), namani (p. 120), balani? (p. 357), mauneyani (p. 150), visishtani (p. 45), sarvani (p. 54), etc. . (2) Instrumental case-atyayena. (p. 132), asaikshena (p. 23), upachayena (p. 374), kramena (p. 23), parivartina (p. 412), pratyayena (p. 412), margena(r) (p. 57), samgrahena (p. 8), etc. *(3) Genitive case-indriyanam (pp. 6, 34, etc.), karya nam (p. 38), Kauravanam (p. 91), pramukhanam (p. 86), murtanam (p. 15), yoginam (p. 20), shannam (p. 213), etc. It can be seen from these examples that there is a tendency to cerebralise the na when it is in the proximity of ra. This tendency can be fully observed in combinations like anayor nasti (p. 344), adibhir namabhih (p. 38), chatvaro nikayah (p. 288), chittayor anyatarat (p. 46), trayor aniyamah (p. 40), punar ete (p. 40), visuddhir anasravaih (p. 49), etc., and compounds like chanura-narayana (p. 389), dushta-nigraha (p. 154), dharmanirvachana (p. 44), vaira-siryatana (p. 154), svara-nirghosha (p. 189), etc. It is not possible to decide whether these irregularities are to be attributed to the Dipakara or to the scribe of our MS. Judging by the chatse and cultured language of our text and the knowledge of the Sanskrit grammar it exhibits in its discussions on the formation of several terms, 8 it seems unlikely that the Dipakara would commit such inconsistent violations of the rules of grammar. These irregularities appear to be the result of a faulty MS. tradition, possibly due to the scribes or scribes following the dialectal peculiarities of their native land. 1 Also balani (p. 358). 2 Also margena (pp. 58, 59). 3 Vide Adv. pp. 3, 111, 273-4. Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ACKNOWLEDGEMENTS In editing the Abhidhai ma-dipa I have received invaluable help from my colleagues both in India and in Britain. The work was undertaken at the instance of my revered teacher Pandit Sukhalalji Sanghavi. The late Acharaya Narendra Deva, who evinced a keen interest in Abhidharma studies, directed ine towards a comparative study of the Dipa with the Abhidharma-kosa-bhashya of Vasubandhu. This was made possible by the generosity of Professor Prahlad Pradhan who kindly gave me access to his press-copy of the Abhidharma-kosa-bhashya. I am deeply grateful to Professor A. S. Altekar, the General Editor of the Tibetan Sanskrit Works Series for his permission to quote and print passages from the above work in the present edition of Dipa. The editing and printing of the text was almost complete in 1956, when I left the Hindu University, Banaras to join the School of Oriental and African Studies, University of London, where I wrote the Introduction under the supervision of Professor J: Brough. In the course of these studies, I have received valuable help from many of my colleagues in the School, notably Professor W. Simon, Dr. D. Snellgrove, Dr. D. Friendman, Mr. J. E. B. Gray, and Dr. R. E. Asher. I have also received helpful suggestion from Professor T. R. V. * Murti of the Hindu University, Banaras, Professor J. W. De Jong of Leiden, and Dr. Edward Conze. To all these I offer my sincere thanks. . Finally I should like to express my deep sense of gratitude to my esteemed friend Pandit Dalsukh Malvania of the Hindu University, Banaras, who was associated from the beginning with the editing and without whose help the task would not have been brought to a successful conclusion. The whole work was submitted as a thesis for the Ph. D. Degree of the University of London. Lack of space has Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 Acknowledgements Prevented me from publishing the whole Introduction. What appears here may be supplemented by the following articles in the Bulletin of the School of Oriental and African Studies: (i) 'On the theory of two V asubandhus' (Vol. XXI, Part, 1, 1958); (ii) "The Buddha's prolongation of life' (Vol. XXI, Part 3, 1958); (iii) 'The Vaibhashika theory of Words and Meanings' (Vol. XXII, Part 1, 1959). (IV) the Sautrantika theory of bija (Vol. XXII, Part 2, 1959), (V) The developrnent of the theory of Viprayukta samskaras (Vol. XXII, Part 3, 1959.) School of Oriental and African Studies University of London P.S. Jaini Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SELECT BIBLIOGRAPHY (Also see the Abbreviations) A. Text Abhidharma-kosa-karikas of Vasubandhu. Ed. G. V. Gokhale. JRAS. (Bombay), Vol. 22, 1946. Alambana-pariksha of Dignaga with the commentary of Dharmapala. Restored into Sanskrit from the Tibetan and Chinese by M. Aiasvamy Sastri. T'he Adyar Library, 1942. Chatuhsataka of Aryadeva, Part II. . Translated from the Tibetan by V. Bhattacharya Visvabharati Series 2, Santiniketana, 1931. Jnanabinduprakarana of Yasovijaya. Ed. S. Sanghavi. Singhi Jain Series 16, Calcutta, 1942. * Tattvasangraha of Santarakshita with Panjika of Kamalasila, Vols. I-II. Gaekwad's Oriental Series, Vols. XXX-XXXI, Baroda, i 223, Trisvabhava-nirdesa of Vasubandhu. Translated from the Tibetan into Sanskrit by S, Mukhopadhyaya. Visvabharati Series 4, Calcutta, 1939. Divyavadana. Ed. B. Cowell and R. E. Neil. Cambridge, 1886, Patisambhida magga. PTS., 1905-7 Patanjalasutrani with the scholiam of Vyasa and the Tattva-vaisaradi of Vachaspati. Ed. R. S. Bodas. Bombay Sankrit Series, 1892. Budhisattavbhumi. Ed. U. Woghihara Tokyo, 1930-36. Bhagavatisutra with the Vritti of Abhayadeva. Surat, Jamnagar, 1940. Madhyantavibhangatika of Sthiramati, Part I. Ed. S. Levi and S. Yama guchi. Nagoya, 1934. Mahakarmavibhanga et Karmavibhangopadesa Ed. S. Levi. Paris, 1932 Mahaparinirvanasutra, Vol. I. Ed. E. Waldschmidt. Akademieverlag, Berlin, 1950. Milindapanho. Ed. R. D. Vadekar. Bombay University Publications, 1940. Malamadhyamaka-karikas de Nagarjuna, avec la Prasannapada commentaire de Chandrakirti. Ed. L. de la Vallee poussin, Bibliotheca Buddhica IV, St. Petersbourg. 1913. Tamaka. PTS., 1911 and 1913. Yamaka Atthakatha. SHBS., Vol. XL, Part I, 1936. Lankavat arasutra, Ed. B. Nanjio. Bibliotheca Otaniensis, Vol. I., Kyoto, 1923. Lalitavistara. Ed. S. Lefmann. Halle, 1902. Vakyapadiya of Bhartsihari (Brahmakanda with Bhavapradipa commen tary). Ed. S. Sukla. The Kashi Sanskrit Series 24, Banaras, 1937. Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 Select Bibliography Vigrahavyavartant of Nagarjuna. Ed. R. Sanksityayana. Appendix to BORS., Vol. XXIII, 1937. Also by E. H. Johnson and A. Kunst in MCB., Vol. IX, 1948-51 (pp. 99-152). Slokavarttika (Mimamsa) of Kumarila Bhatta with the commentary of Jayamisra. Ed. C. K. Raja Madras University Sanskrit Series 17, 1946. Saddharma.pundarika-sutram. Ed. N. Dutt. Bibliotheca Indica, Asiatic Society, Calcutta, 1953. Sarvadarsana sangraha of Madhava. Ed. V. S Abhyankara. Government Oriental Hindu Series, Vol. I, Poona, 1924. Syadvadamanjari of Mallishepa. Ed A. B. Dhruva. Bombay Sanskrit and Prakrit Series, No LXXXII, 1933. B, Translations L'Abhidharmakosa de Vasubandhu, Vols. I-VI. Tr. L: de la Vallee Poussin. Paris, 1931. Book of the Discipline (Vinaya Pitakam), Parts I-V. Tr. I. B. Horner. Sacred Books of the Buddhists, London, 1938.52. Buddhist Manual of Psychological Ethics (Dhammasangani). Tr. C. A. F. Rhys Davids. Oriental Translation Fund New Series, Vol. XII, Royal Asiatic Society, London, 1900. Compendium of Philosophy (Abhidhammatiha sangaho). Tr. S. Z. Aung. Prs. 1910. Dialogues of the Buddha (Digha-nikaya), Parts I-III. Tr. T. W. Rhys Davids. Sacred Books of the Buddhists, London, 1899-1912. The Expositor (Atthasalini), Vols. I-II. Tr. Maung Tin. PTS., 1920-21. History of Buddhism by Bu-Ston. Tr. E. Obermiller. Heidelberg, 1931-32. Mahayana-Satralankara of Asanga, Vol. II. Tr, S. Levi. Paris, 1911. Points of Controversy (Kathavatthu). Tr. S. Z. Aung and C. A. F. Rhys Davids. PTS., 1915. La Siddhi de Hivan Tsang, Vols. I-II. .Tr. L. de la Vallee Poussin. Paris, 1928-9. Siksha-samuccaya of Santideva. Tr. C. Bendall and W. H. D. Rouse, Indian Texts Series, London, 1922. . Sutralamkara of Asvaghosha. Tr. E. Huber. Paris, 1908. Taranath's Geschichte des Buddhismus in Indien. Tr. A. Schiefner. St. Petersburg, 1869. Tattvasangraha, Vols. II-I, Tr. G. Zha, Gaekwad's Oriental Series, Vols. LXXX and LXXXIII, Baroda, 1937-9. Traite de la Demonstration de l' Acte. Tr. E. Lamotte. MCB., Vol. IV, 1936, (pp, 207 ff;. Le Traite de la Grande Vertu de Sagesse de Nagarjuna (Mahaprajna-paramita sastra), Vols. I-II. Tr. E. Lamotte. Bibliotheque de Museon, Vol. XVIII, Louvain, 1944 and 1949. . Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Select Bibliography 141 C. Modern Works Banerjee, A. C. Sarvastivada Literature. Calcuita, 1957. Beal, S. Bnddhist Records of the Western World, Vol. I. Trubner's Oriental Series, London, 1906. Frauwallner, E On the Date of the Buddhist Master of the Law Vasubandhu. Serie Orientale Roma, III, 1951. Die Philosophie des Buddhismus. Berlin, 1956. Har Dayal. The Bodhisattva Doctrine in Buddhist Sanskrit Literature. London, 1932. Jaini, P. S. 'On the 'Theory of Two Vasuhandhus'. BSOAS, Vol. XXI, 1, 1958, (pp. 48-53). Lamotte, E. 'L'Alayavijnana dans le Mahayanasamgreha'. MCB., Vol. III. 1935, (pp. 169-255). 'Le Traite de l'Acte de Vasubandhu Karma siddhiprakarana'. MCB , Vol. IV; 1936, (pp. 151 ff). Masuda, J. 'Origin and Doctrines of Early Indian Buddhist Schools. Asia Major, 2, 1925, (pp. 1-78). Mc Govern, W. M. A Manual of Buddhist Philosophy, Vol. 1. London, 1923. Mookerji, S. The Buddhist Philosophy of Universal Flux. University of Cal cutta, 1935. Murti, T, R. V. The Central Philosophy of Buddhism. London, 1955. Narendradeva. Bauddha-dharma-darsana. Bihar Rashtrabhasha Parishad, Patna, 1956. Nyanaponika. Abhidhamma Studies. Island Hermitage Publication No. 2, * Colombo, 1919. Nyapatiloka Guide through the Abhidhamma-Pitaka. Colomobo, 1938. Przyluski, J. 'Darshtantika, Sautrantika and Sarvastivadin', IHQ, Vol. XVI. 2, 1940. Rockhill. W. W. The Life of the Buddha and the Early History of His Order. London, 1884. Sanksityayan, 'R 'Second Search of Sanskrit Palm-leaf MSS. in Tibet. JBORS, Vol. XXIII, 1, 1937, (pp. 1-57). Sojen, Y. Systems of Buddhist Thought Calcutta, 1912. Stcherbatsky, Th. The Soul Theory of the Buddhists. Bulletin de l'Academie des Sciences de Russie, Petrograd, 1920. The Central Conception of . Buddhism. Prize Publication Fund, Vol. VIT, London, 1923. The Cona ception of Buddhist Nirvana. Leningrad, 1927. Buddhist Logic. Vols. III. Bibliotheca Buddhica, XXV-VI, Leningrad, 1930. Suzuki, D. T. Studies in the Lankavatara-Sutra. London, 1930. Takakusu, J. 'On the Abhidharma Literature of the Sarvastivadins', FPTS, 1904-5, (pp. 67. 145). "Life of Vasubandhu by Paramartha', T'oung Pao, Serie II, Vol. V, 1904, (pp. 269-96). de la Vallee Poussin, L. 'Notes sur l'Alaya-vijnana'. MCB, Vol. III, 1945, (pp. 145-168). 'Sarvastivada (Documents d'Abhidharma)'. Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 Select Bibliography MCB., Vol. V, 1937, (pp. 1-157). 'Le Buddhisme et le Yoga de Patanjali'. MCB., Vol. V, 1937, (pp. 223-242). Watters, T. On Yuun chwng's Travels in India. Oriental Translation Fund New Series, Vol. XIV, London, 1904. Winternitz, M. A History of Indian Literature, Vol. 11. University of Calcutta, 1933. Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ APPENDIX 28 73 14 31 34 42 88 38 40 A table showing correspondence between the karikas of the Dipa and the Kosa. Numbers on the left refer to the karikas of the Dipa, and on the right refer to the karikas of the Kosa. Kosasthana I. 110 II 22 186-7 V 61-2 1 I 1 II 23 188 IV 64-5 5-6 I 20 U2 I 24 189 IV 66 7-8 I 17-18 113 II 25 190 IV 67 I 27 114 II 26 191 IV 68 I 22 115 II. 27 192-4 IV 70-1 I 25 122-3 195 IV I 26 1 24 30 196 IV 74 I 28 125 197 IV 75 23 126 198-9 IV 76-8 29 128 35 200-2 IV 81-2 30 129 36 203 IV 83-4 I 31-32 134 II 41 204-5 IV 85 I 33. 135 II 206 IV 87 34-5 136 II 43 207 IV I 36 . 138-9 45 208 IV 89 I 37 142 II 47ab 209 IV 90 I 38 149 II 47cd 48 210 IV 91 211 IV 92 * 41 Kosasthana III 39 I 212 IV 93 42 I 41 150 III 101 213 IV 94-5 44 I 42 151 III 102 222 IV 94 45 I 43 Kosasthana IV IV 108-9 48-9 I 46 231 IV 112 50I 47 154-5 IV 1 242-3 IV 109-110 51-2. I 7-8 158 IV 2 IV 113 53 I 19 164 IV 33-4 245 IV 114 54 I 45 165 IV 33 246 IV 115 I 44 166 IV 36 247 IV 116 71 I 48 167 IV 37 248-50 IV 117-8 168 IV 38 IV 120 Kosasthana II 169 IV 39 252 IV 121 II 1 170-1 IV 40-1 253 IV 125 II 2 172 IV 42 254 IV 122 78 II 3-4 173 IV 43 255-6 IV 123-4 II 5 174 IV 45 257 IV 125 II 6 175 IV 46 258 IV 126 II 7 176 IV 11 13 Kosasthana V 177 IV 48 II 14 178 IV 50 261 V 1 II 15 179 IV 51 262-3 V 2 92 II 16 180 IV 52-3 264 V 3 99 II 17-8 181 IV 54 265 V 4 100 II 19 182-3 55-6 266-7 101-7 II 21 184 IV 57-8 268 V 6 108-9 II 20 185 IV 59-60 269-72 7-8 225 244 251 47 91 IV Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 Appendix V V V V V 9 10-11 12 13 14 273.4 275-6 278 281 282 . 283 284 285 . 286 287-8 28.9 290-2 294 296 297 299 301-2 V V V V 18 39 19 20-1 22 430 V 23 V V 205 V V 320 325 328 329 330 356 357-8 359 360 361 v v V V V V 24 25cd 25 25ab 27 28 29 30 31 32 32-3 Kosasthana VI 384 VI 16 393-5 VI 17 421 VI 20 424 VI 26-8 426 VI 37-8 427 VI 39 428 VI 40 429 VI 41 VI 42 431-3 VI 43-4 434 VI 45 435 VI lcd 437 VI 45cd 438 VI 62, 64 439 VI 65 440 VI 66 411 VI 67 442-3 VI 68-9 457-8 VI 71 459 VI 72 462-3 VI 73-4 466.7 VI 75-6 468-9 VI 77 471 VI 78 472 VI 79 Kosasthana VII 479 VII 7 480 VII 9 482 VII 13 483 VII 16 484 VII 17 485 VII 18 VII 19 489 VII 20 490 VII 21 491 VII 22 492 VII 23 493 VII 28-9 504 VII 30 505 VII 31 506-7 VII 32 508 VII 33 509 VII 35 511 VII 36 512-4 VII 37-8 515 VII 39 516 VII 40 517 VII 42 518 VII 43 519-10 VII 41 521-2 VII 45 523 VII 46 524- 5 VII 48 526-7 VII 49 528-9 VII 50-51 530-1 VII 52-53 Kosasthana VIII 534 VIII 1. 536 VIII 2 539 VIII 5 541 VIII 6 542-3 VIII 7 544-5 VIII 8 546 VIII 9 548 VIII 11 . 549 VIII 12 550 VIII 13 551 VIII 2, 3 552-3 VIII 4 554 VIII 22 568 VIII 19, 20cd 578. VIII 20ab, 2lab VIII 23cd 581-2 VIII 24 583-5 VIII 25-7 586-7 VIII 28 588 VIII 29 591 VIII 30 592 VIII 31 593 VIII 32 594-5 VIII 33 596 VIII 34 597 VIII 35 34 362 363-4 365 369 V 35 V 36 V 38 V 41 V 43 V 45 V 46 49-50 47 V 48 V 49 371 372 580 373 374 486 375 V 55 V 60 376 377 378 379 380-1 382 383 V V V 57 58 52 Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपः विभाषाप्रभावृत्तिसहितः। प्रथमोऽध्यायः। प्रथमः पादः / [I. B, 1; Fol. la] ॐ स्वस्ति / नमः सर्वज्ञाय / [1] यो दुःखहेतुव्युपशान्तिमार्ग प्रदर्शयामास नरामरेभ्यः / अत्र षष्ठीसमासपरिग्रहे सति मार्गसत्यं प्रधानम्। तथा चोक्तम्"मार्गविदो(द)हं मार्गस्य.............'' [इति] विस्तरः / तदुक्तं भवति-यो देवमनुष्येभ्यो मार्ग प्रदशितवानिति / समाहारलक्षणद्वन्द्वपरिकल्पे [तु चतुर्णामप्यार्यसत्यानां प्राधान्यम् / तथा चोक्तम्- "इदं दुःखसत्यमिति भिक्षवः पूर्वमननुश्रुतेषु धर्मेषु धर्मचक्षुरुदपादि" इति विस्तरः / तदुक्तं भवति-यो देवमनुष्येभ्यश्चत्वार्यसत्यानि प्रदर्शितवानिति / तत्र दुःखसत्यमेकविधमभिनिर्वत्तिस्वाभाव्यात् / तथा चोक्तम्- "दुःखा हि भिक्षवो भवाभिनिर्वृत्तिः" इति / जात्याद्यष्ट प्रकारं वा फलभूता वा पञ्चो ? A blank space of about five letters in the MS. 2 Cf. इदं दुक्खं अरियसच्चं ति मे भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खु उद. पादि, आणं उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि Vinaya, I. p. 11. . Cf. also, इति दुःखमिति मे भिक्षवः पूर्वमश्रुतेषु धर्मेषु योनिसो मनसिकाराद्वहुलीकाराज्ञानमुत्पन्नं चक्षुरुत्पन्नं मेधोत्पन्ना प्रजोत्पन्ना मालोकः प्रादुर्भूतः / Lalita-vistara, 'p. 417. 3 Cf. इदं खो पन भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं-जाति पि दुक्खा, जरा पि दुक्खा, व्याधि पि दुक्खा मरणं पि दुक्खं, अप्पियेहि सम्पयोगो दुक्खो, पियेहि विप्पयोगो दुक्खो, यं पि इच्छं न लभति तं पि दुक्खं, सङ्कित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा पि दुक्खा / Vinaya, I. p. 10. Cf. also, Lalita-vistara, p. 417. Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [1. पादानस्कन्धाः / अथवा पौर्वान्तिकं पञ्चाङ्गमपरान्तिकं [द्वयङ्ग] तदुभयमभिसमस्य सप्ताङ्गम् / समुदयसत्यमेकविधं तृष्णानिर्देशात् / द्विविधं कर्मक्लेशात्मकत्वात् / पञ्चाङ्गानि वा पौर्वान्तिकापरान्तिकाङ्गसंग्रहात्, हेतुभूता वा पञ्चोपादानस्कन्धाः / / निरोधसत्यमेकप्रकारमप्रतिसन्धिजन्मनिरोधात् / सत्यद्वयप्रहान (ण) भेदाद् द्विविधम्, सोपधिनिरुपधिशेषधातुभेदाद्वा। तृ (त्रि)प्रकारं वा प्रहान (ण)विरागनिरोध धातुभेदात् / चतुष्प्रकारं वा चतुष्फलभेदात्' / मार्गसत्यमेकप्रकारं सम्यग्दृष्टिनिर्देशात् / द्विप्रकारं वा सास्रवानास्रभेदात्, दर्शण (न) भावनाभेदाद्वा। त्रिप्रकारं शीलसमाधिप्रज्ञास्कन्धभेदात् चतुष्प्रकारं वा प्रयोगामार्गादिभेदात् / प्रतिपद्भेदाद्वा / अष्टप्रकारं सम्यग्दृष्टयाद्यङ्गभावात् / / इत्येतानि चत्वार्यार्यसत्यानि परिशेयप्रहात व्यसाक्षात्कर्तव्यभावयितव्यानीति भगवान् प्रदर्शयामास नरामरेभ्यस्तेषां सत्यदर्शण (न) भव्यत्वात्तदर्थमुद्भूतत्वात् / अतस्तानेव मार्गप्रदर्शण (न)कर्मणाभिप्रेता[न्] / अतस्तेषु संप्रधा(दा)नाभिधायिनी चतुर्थी। $ The seven augas refer to the seven links of the formula of Pratilyasamutpada, viz., rupa, sal-yatana, sparsa, vedana, jati and jara-marana. Of these the first five are the effects of avidya and the last two of trsnaupadana and bhava. The five angas refer to the five links of the formula of Pralilyasamutpada, viz., avidya, samskara, trsnd, upadana and bhava. This refers to the four kinds of lokottara-phalas, i e. the fruitions of supermundane path, viz., the srot apatti-phala, sakrdagami-phala, andgami-phala and the arhat-phala.. This refers to the four kinds of marga, viz. prayogamarga anantaryamarga, vimuktimarga and visesamarga. The four pratipats are : sukha-dandhabhijna; sukha-ksiprabhijna, duhkha-dandhabhijna and duhkha-kshiprabhijna. 6 This refers to the Arya-ashtaigika-marga. 7 Cf. तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परियं""इदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातम्ब... इदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्बं""इदं दुक्खनिरोधगामिनी . पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्ब ति मे भिक्खवे"आलोको उदपादि / Vinaya, I. p. 11. See Lalita-vistara p. 418. Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.] प्रथमोऽध्यायः तं सत्पथमं प्रणिपत्य बुद्धं शास्त्रं करिष्याम्यभिधर्मदीपम् // 'तम्' इति यः प्रतिविशिष्टविशेषणपरिछिन्नय च्छब्दचोदनयो (या) परिगृहीतः स तच्छब्देन पूर्वप्रकृतापेक्षोपजनितयच्छब्दसंबन्धेन संस्पृश्यते / संश्चासो पन्थाश्च सत्पथः / अथवा सतां पन्थाः सत्पथः / तं सत्पथं जानीत इति सत्पथज्ञः / 'तं सत्पथशं प्रति (णि) पत्य' इति कायवाङ्मनस्कर्मभिरभ्यर्खेत्यर्थः / 'बुद्धम्' इति विशिष्ट विशेषणपरिच्छिन्नोऽपि बुद्धानुसारिपुद्गलप्रति पत्त्यर्थं साक्षात्प्रतीतपदार्थकेन नाम्नापदिश्यते बुद्ध इति / अत्र बुद्धशब्दस्य प्रसिद्धिः बुधेरकर्मकत्वविवक्षायां कर्तरि क्तो भवति / सर्वे वा ज्ञानार्था गत्यर्था इति कर्मकर्तरि क्तविधानम् / अभिधानलक्षणत्वाच्च कृत्तद्धितसमासानामचोद्यम् / दृष्टं चेदं बुद्ध इत्यभिधानं कर्तरि लोके प्रयुज्यमानम् / तद्यथा निद्राविगमे पदार्थानबोधे ऽविद्यानिरासे च विबुद्धः प्रबुद्धो देवदत्त इति / एवं भगवानप्यविद्यानिद्राविगमात्, सर्वार्थावबोधाच्च बुद्धो विबुद्ध : प्रबुद्ध इत्युच्यते / यथा वा परिपाकविशेषात् स्वयमेव बुद्धं पद्ममेवं भगवानपि प्रज्ञादिगुणप्रकर्षपरिपाकाद् बुद्धो विबुद्धः प्रबुद्ध इति / सर्वशिष्टप्रयोगाच्च / दृष्टो पत्र शिष्टप्रयोगः / यथोक्तं व्यासेन ""एतबुद्धा (वा) भा (भ) वेद् बुद्धः किमन्यद् बुद्धलक्षणम्” इति / तस्मादशिष्टचोद्येष्वनादरः / अत्र पुणः (नः) श्लोकस्य पूर्वार्धे परार्थसंपादकं वैशारद्यद्वयं प्रदर्शितम् / तृतीये पादे स्वार्थसम्प[द् ] द्योतकं वैशारद्यद्वयमाविष्कृतम् / न ह्यक्षीणास्रवः 1 Cf. यः सर्वथा सर्वहतान्धकारः संसारपङ्काज्जगदुज्जहार / ' तस्मै नमस्कृत्य यथार्थशास्त्रे शास्त्रं प्रवक्ष्याम्यभिधर्मकोशम् | Ak. I. 1 2 सर्वस्मिन् ज्ञेये द्वादशायतनलक्षणे / सर्वं सर्वमिति ब्राह्मण यावदेव द्वादशायतनानीति सूत्रे वचनात् / Saks. p. 4. Cf. S. IV. p. 15. 3 विनयविभाषाकारास्तु चतुष्कोटिकं कुर्वन्ति / अस्ति बुद्धो न भगवान् / प्रत्येकबुद्धः स्वयंभूतत्वाद् बुद्ध इति शक्यते वक्तुम् / न तु भगवानपरिपूर्णदानादिसम्भारत्वात् / यो हि माहात्म्यवान् स भगवानुच्यते / अस्ति भगवान बुद्धश्चरमभविको बोधिसत्त्वः परिपूर्णदानादिपारमितत्वादनभिसम्बुद्धत्वाच्च / अस्त्युभयथा बुद्धो भगवान् / अस्ति नोभयथा एतानाकारान्स्थापयित्वेति / Sakv, p. 3. Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [2. शक्तो मार्गमाख्यातुमिति / न चासम्यक्संबुद्धः सर्वधर्मानभिसंबोधुमलमिति / कथं पुण (न) रेत [Fol. 2-30 lost]' ___ [I. B. 2. Fol. 31a] 'दिगात्मानो वैशेषिकपरिकल्पिता असत्त्वादेव नैव नित्याः नानित्याः / असत्त्वं पूर्वमा [वि]ष्कृतम् / सांख्यीयमपि प्रधानं न नित्यम् / कुतः ? वैगुण्यस्य [2] सत्वाद्यनन्यथाभावे व्यक्ताभावः प्रसज्यते / - तद्विकाराद्विकारित्वं प्रकृतेस्तदभेदतः // . यदि सत्त्वादयो [गुणाः] नान्यथा भवन्ति ह्रासवृद्धिभावेन, न तर्हि किञ्चित्तेभ्यो व्यक्त मुत्पद्यते / अथान्यथा भवन्ति, अनित्यास्तहि प्राप्नुवन्ति / कर्मवशाददोष इति चेत्, अत्र ब्रूमः / [3] न कर्म स्वकतोत्सर्गात यदि प्रतिपुरुषं कर्माणि बुद्धिपूर्वाण्यबुद्धिकृतानि वा प्रधाने विद्यन्ते साधारणप्रधानकल्पनावैयर्थ्य तहि प्राप्तमिति / किञ्च, ज्ञव्यक्तात्मकता मलाः / प्राक्पक्षे मुक्त्यभावश्च द्वितीयेऽन्येऽप्युपप्लवाः / / यदि तानि कर्माणि पुरुषात्मकानि नत्वे(न्वे)वं सति मोक्षाभावः प्राप्नोति / पुरुषनित्यत्वे कर्मणि (नि)त्य [त्व] प्रसङ्गात् / 'च'शब्दात् पुरुषकतत्वादिदोष (षा)श्च / द्वितीयेऽन्येऽप्युपप्लवाः / ' प्राधानात्मकपक्ष एते च दोषाः प्रसजन्त्यन्येऽपि चोपप्लवाः साधारणत्वादकृताभ्यागमानिर्मोक्षप्रसङ्गात् / तस्मात् त्रीण्येव च सर्वज्ञाभिहितान्यसंस्कृतानि नित्यानीति सिद्धम् / व्याख्याताः अष्टौ पदार्था:-संस्कृताः पञ्च, त्रयश्चासंस्कृताः / एतावच्चतत्सर्वं यदुत संस्कृतं चासंस्कृतं चेति / ' तच्चतदायतनधातुव्यवस्थानेन व्यवस्थाप्यते / 1 A major portion of the First chapter (Fol. 2-30) is lost. In these lost folios the Adv. has discussed the samskrta and samskyta-dharmas, as is evident from a subseqnent statement: व्याख्याता अष्टौ पदार्थाः-संस्कृताः पञ्च, त्रयश्चासंस्कृताः / The Akb. 1.2-15 also deals with the same topics. These refutations are not found in Akb. 3 See note 1. 4 Cf. राश्यायद्वारगोत्रार्थाः स्कन्धायतनधातवः / AL. I. 20 ab. Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.] . प्रथमोऽध्यायः द्वादश खल्वायतनानि / चक्षु'दीनि धर्मायतनान्तानि / ' ‘अष्टादश धातवः। चक्षुर्धा तू रूपधातुश्चक्षुर्विज्ञानधातुर्यावन्मनोधातुर्धर्मधातुर्मनोविज्ञानधातुरिति / तत्र तावत् [4] रूपस्कन्धो हि नेत्राद्या दशायतनधातवः / धर्मसंज्ञे त्रयस्कन्धाः साऽविज्ञप्तिधंवत्रयाः / / [5] मनःसंज्ञकमन्योऽपि सप्तविज्ञानधातवः / इति / कः पुनरायतनधात्वर्थः ? तदुच्यते। आयद्वारं ह्यायतनं धातु र्गोत्रं निरुच्यते / / तदुक्तं भवति-चित्तचैतसिकाख्यमायमेतानि तन्वन्तीत्यायतनानि / ' यस्मात्सप्त चित्तधात वश्च त्वारश्चारूपिणः स्कन्धा एभ्यश्चतुष्प्रत्ययात्मकेभ्यः प्रतायन्ते तदुत्पत्ति वा प्रत्यायन्ते तस्मादायतनानि / धात्वर्थस्तु गोत्रार्थः / तदुक्तं भवति–एकस्मिञ्च्छरीरपर्वतेऽष्टादश 1 द्वादसायतनानि-चक्खायतनं, सोतायतनं, घाणायतनं, जिह्वायतनं, कायायतनं, मनायतनं, रूपायतनं, सद्दायतनं, गन्धायतनं, रसायतनं, फोटुब्बायतनं धम्मायतनं / Vbh. p. 70. 2 अट्ठारस धातुयो-चक्खुधातु, रूपधातु, चक्खुविचाणधातु, सोतधातु, सद्दधातु, सोतविज्ञाणधातु, घाणधातु, गन्धधातु, घाणविज्ञाणधातु, जिह्वाधातु, रसधातु, जिह्वाविआणधातु, कायधातु, फोटब्बधातु, कायविआणधातु, मनोधातु, धम्मधातु, मनोविज्ञाणधातु / Vbh. p. 87. 3 Cf. अविसेसतो पन आयतनतो, आयानं तननतो, आयतस्स च नयनतो आयतनं ति दटुब्बं / Vm. xv. 4. . 4 Cf. गोत्रार्थो धात्वर्थः। यथैकस्मिन् पर्वते बहून्ययस्ताम्ररूप्यसुवर्णादिगोत्राणि धातव उच्यन्ते, एवमेकस्मिन्नाश्रये सन्ताने वा अष्टादश गोत्राणि अष्टादशधातव उच्यन्ते / आकरास्तत्र गोत्राण्युच्यन्ते / त इमे चक्षुरादयः कस्याकराः। स्वस्य जातेः / सभागहेतुत्वात् / असंस्कृतं तर्हि न धातुः स्यात् / चित्तचैत्तानां तहि जातिवाचकोऽयं धातुशब्द इत्यपरे / Akb. I. 20 ab. ___Cf. also, यथा लोके विचित्ता हरितालमनोसिलादयो सेलावयवा धातुयो ति वुच्चन्ति, एवमेता पि धातुयो विय धातुयो। यथा वा सरीरसङ्घातस्स समुदायस्स अवयवभूतेसु Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [6. धर्मगोत्रानि (णि)- इति / " ध्र वं(व) द्वयस्याप्यत्र प्रतिनिधिस्थानीयाः प्राप्तयो गोत्रभूता विद्यन्ते / आकाशं च सर्वभूतभौमिकरूपाधारमिति तदप्यत्रास्तीति / स्वलक्षणधारणाद्वा तद्धातुत्वम् / ' अथ कस्माद्वादशायतनान्यष्टादश च धातवः पृथनिरुच्यन्ते ? नत्व(न्व)न्यतरणि (नि)र्देशाद्गतार्थमेतदिति / अत्रोच्यते / [6] योगरूप्यानुकूल्यादेदिशा यतनी मुनिः। बुद्धचायेकत्वधीहान्य धातूंश्चाष्टादशोक्तवान् / / स्कन्धेषु हि दृश्यमानेषु योगिनोरसर्वज्ञेयप्रतिविम्बकान्युपतिष्ठन्ति / धातुष्वपि सप्तचित्तधातुप्रतिबिम्बकानि सादृश्याद् दुरवधाराणि भवन्ति / धातुस्कन्धव्यवस्था चायतनेषूक्तेष्वभिहितकारणा भवन्ति सुलक्षा चेति धातुदेश - ना। तदूर्व स्कन्धप्रज्ञप्तिः। यथोक्तम्-"चक्षुः प्रतीत्य रूपं चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानम् / त्रयाणां सन्निपातात् स्पर्शः। सहजा वेदना चेति (त)ना" इति / तस्मादायतनानि धातूनां योनिः, धातवः स्कन्धानामिति / 'बुद्धयादे(ये)कत्वधीहान्य धातूंश्चाष्टादशोक्तवान् / ' सप्त विज्ञानधातवो हि देश्यमाना [I. A, 1. Fol. 31b.]1 बुद्ध्यैकत्वग्राहं निवर्तयन्ति / पिण्डे. कात्मग्राहं च निवर्तयन्ति / वैभाषाः पुनराहुः- “रूपसंमूढानामायतनदेशना। चित्तचे (च) त्तसंमूढानां स्कन्धदेशना। रूपचित्तसंमूढानां धातुदेशना। तीक्ष्णेन्द्रियानां (णां) वा स्कन्धदेशना / मध्येन्द्रियाना (णा) मायतनदेशना / मृद्विन्द्रियानां (णां) धातुदेशना / एवं संक्षिप्तम प्यविस्तररुचीनाम् / " . अथवा 'बुद्ध्यकत्वादिधीहान्य धातूंश्चाष्टादशोक्तवान् / ' ये खलु बुद्ध्यैरससोणितादिसु धातुसमा, एवमेतेसु पि पञ्चक्खन्धसङ्घातस्स अत्तभावस्स अवयवेसु धातुसमा वेदितब्बा / Vm. xv. 21. 1cf. अपि च, यथा तित्थियानं अत्ता नाम सभावतो नत्थि, न एवमेता। एता पन, अत्तनो सभावं धारेन्तीति धातुयो। Ibid. 2 Cf. मोहेन्द्रियरुचित्रेधात्तिस्रः स्कन्धादिदेशनाः // Aks. I. 20 cd. 3 Cf. चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खविाणं / तिण्णं संगति फस्सो / फस्सपच्चया वेदना..... I S. II. p. 72. 4 SeeLVPAR. I. p. 40. Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7.] . प्रथमोऽध्यायः कत्वमध्यवसिता मनसश्चेतनायां वा रूपचित्तैकत्वं वा तेषा(षां)ममद् (त्व) बुद्धिनिरासार्थमष्टादशधातूनुक्तवानिति / ' कः पुनरयं षड्भ्यो विज्ञानकायेभ्योऽन्यो मनोधातुः ? न खलु कश्चिदन्यः / किं तहि ? [7] षण्णामन्योन्यतन्त्रत्वात्कारणं यद्धि तन्मनः / 1. Cf. अपि च, धातू ति निज्जीवमत्तस्सेवेतं अधिवचनं / तथा हि भगवा "छ धातुको अयं भिक्खु, पुरिसो" ति आदिसु जीवसासमूहननत्थं धातुदेसनं अकासी ति / Vm. XV. 22. 2 Cf. ननु च षड्विज्ञानकाया विज्ञानस्कन्ध इत्युक्तम् / अथ कोऽयं पुनस्तेभ्योऽन्यो मनोधातुः ? न खलु कश्चिदन्यः / किं तर्हि ? तेषामेव . षण्णामनन्तरातीतं विज्ञानं यद्धि तन्मनः / यद्यत्समनन्तरनिरुद्धं विज्ञानं तन्मनोधातुरित्युच्यते / तद्यथा स एव पुत्रोऽन्यस्य पिता भवति तदेव फलमन्यस्य बीजमिति / Akb. I. 17 ab. ___Cf. also, - मनोधातु पन यथासम्भवतो चक्खुविाणधातु आदीनं पुरेचरानुचरा विय दट्टब्बा / Vm. Xv. 42. The Vibhanga gives a long difinition of these two terms : तत्थ कतमा मनोधातु ? चक्खुविआणधातुया उप्पज्जित्वा निरुद्धसमनन्तरा उप्पज्जति चित्तं मनो मानसं हदयं पण्डरं मनो मनायतनं मनिन्द्रियं विज्ञाणं विज्ञाणक्खन्धो तज्जा मनोधातु; सोत घाण"जिह्वा * कायविआणधातुया उप्पज्जित्वा तज्जा मनोधातु; सब्बधम्मसु वा पन पठमसमन्नाहारो / अयं वुच्नति मनोधातु / Vbh. p. 88.-'तज्जा मनोधातू'ति तस्मि आरम्मणे जाता कुसलाकुसलविपाकतो दुविधा मनोधातुसम्पटिच्छनकिच्चं / 'सब्बधम्मसु वा पन पठमसमन्नाहारो'ति एतेसु चक्खुविआणादीसु सब्बधम्मेसु उप्पज्जमानेसु पठमसमन्नाहारो,""एतेन पञ्चद्वारावज्जनकिच्चा किरियमनोधातु गहिता ति वेदितब्बा। Vbh A. pp. 81-2. तत्य कतमा मनोविज्ञाणधातु ? चक्खुविाणधातुया उप्पज्जित्वा निरुद्धसमनन्तरा उप्पज्जति मनोधातु, मनोधातुया पि""उप्पज्जति चित्तं मनो मानसंपे'तज्जा मनोविज्ञाणधातु,"मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति चित्तं मनो मानसं "पे "विञ णक्खन्धो तज्जा मनोविज्ञाणधातु / Vbh. p. 89 fol.-'मनोधातुयापि उप्पज्जित्वा “समनन्तरा' ति एत्थ पिकारो सम्पिण्डनत्थो, तस्मा मनोधातुयापि मनोविज्ञाणधातुयापीति अयमेत्थ अत्थो वेदितब्बो। तेन' 'सन्तोरणकिच्चा विपाकमनोविज्ञआणधातु "वोत्थपनकिच्चा किरिया मनोविज्ञाणधातु 'जवनकिच्चा मनोविआणधातु, ता सब्बापि गहिता होतीति बेदितब्बा / 'मनञ्च पटिच्चा' ति भवङ्गमनं, 'धम्मे चा' ति चतुभूमिकधम्मारम्मणं, 'उप्पज्जति मनोविज्ञआणं' ति सहावज्जनकं जवनं निब्बत्तति; इमस्मि पन ठाने हत्थे गहितपञ्हं नाम गहिसु / महाधम्मरविख Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [7. .: स्वविषयालम्बनक्रियापेक्षया विज्ञानान्तरोत्पादनादिशक्त्यपेक्षया चैकस्य विज्ञानस्य त्रिधा निर्देशः क्रियते-'मनश्चित्तं विज्ञानं च' इत्यनागतस्यातीतस्यापि भूतभाविन्या संज्ञया व्यपदेशः। एवं सति “अष्टादशधातवस्त्रयविकाः" इत्यभिधर्मग्रन्थोऽप्यनुलोमितो भवति। सूत्रेऽपि चोक्तम्-“यत्पुनस्तद्भवति चित्तमिति वा मन इति वा" इति विस्तरः / तदेवं व्याचक्षाणेन भवता नित्यं करणं मनो 'नित्यश्चात्मा कर्ता' इति प्रतिषिद्धं भवति / अथ कस्मात्तदेव चक्षुर्विज्ञानादीनां पञ्चानामप्याश्रयत्वेन नोक्तमिति ? अत्र ब्रम :रूप्यरूपाश्रयास्तित्वात्पञ्चानां रूप्युदाहृतः / .2 चक्षुरादीनामसाधारणत्वादिति / अथ यदुक्तम्-'ससंप्रयोगा सहसंग्रहेन (ण) इति / को पुण (न) रिमौ संग्रहसंप्रयोगावित्येतदपदिश्यते / [8] स्कन्धायतनधातूनां स्वात्मना संग्रहः स्मृतः। तत्थेरो किर नाम दीघभाणकाभयत्थेरं हत्थे गहेत्वा आहः-पटिच्चा ति नाम आगतहाने आवज्जनं न कातब्बं, भवङ्गनिस्सितकमेव कातब्ब' ति / तस्मा इध मनो ति सहावज्जनक भवडं. मनोविज्ञाणं ति जवनविज्ञाणं। Vbh App. 81-2.. 1Cf. विज्ञाणं, चित्तं, मनो ति अत्थतो एक। Vn XIV. 82. 2 Cf....यद्यप्येवं तथापि षष्ठयाश्रयप्रसिद्धयर्थं धातवोऽण्टादश स्मृताः / - पञ्चानां विज्ञानधातूनां चक्षुर्धात्वायतनादयः पञ्चाश्रयाः। षष्ठस्य मनोविज्ञानधातोराश्रयोऽन्यो नास्ति / अतस्तदाश्रयप्रसिद्धयर्थं मनोधातुरुपादिष्टः। Akb. I. 17 cd. आश्रयादिषट्कव्यवस्थानेनाष्टादश धातवो भवन्ति / आश्रयषट्कं चक्षुरादिमनोऽन्तम् / आश्रितषट्कं चक्षुर्विज्ञानादिमनोविज्ञानान्तम् / योगाचारदर्शनेन तु षड्विज्ञानव्यतिरिक्तोप्यस्ति मनोधातुः। ताम्रपर्णीया अपि हृदयवस्तु मनोविज्ञानधातोराश्रयं कल्पयन्ति / Saks. p. 39. For the Yogachara view, See Trimsika,5. For the view af the Tamraparniya, cf. मनोधातु-मनोविज्ञाणधातूनं निस्सयलक्खणं हदयवत्थु / Vm. XIV.60. 3 Cf. सर्वसंग्रह एकेन स्कन्धेनायतनेन च। धातुना च स्वभावेन परभाववियोगतः // Ak. I. 18. For a controversy on sangraha, see Kv. VII. 1.-इदानि सङ्गहकथा Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19.1 . प्रथमोऽध्यायः / क्षणपरमांनु (णु) जातिसंख्यानां प्रत्येकं यथायोगं संग्रहो वेदितव्यः / कस्मात् ? स्वात्मना नित्यमवियोगात् तस्माद् द्रव्यात्मसंग्रहः / सच्छब्दनिमित्तं हि सतो भावः सत्ता द्रव्यं प्रकृत्यर्थः / द्रव्यात्मसंग्रहः प्रत्ययार्थ[:], सत्कृ (क्रि)या वोपचारसत्तारूपा / वैशि (शेषि)कसत्ता तु नोभयमर्थान्तरत्वात् / न ह्यर्थान्तरं स्वात्मोपपद्यते / किञ्च, स्वातन्त्र्यात् / निरुक्त्यपभ्रंशाच्च / नहि घटेन सत्तोत्पाद्यते / आवरणाभावात्तनि(न)त्यत्वाभ्युपगमाच्च / निरुक्त्यपि भ्रश्यते-सत्तायोगात्सन्ती[ति] / स्यान्माल्यादिवत्सतावान्वा क्रियावदिति / यस्त्वयं संग्रवस्त्वादिषु संग्रहः प्रोक्तः स कादाचित्कत्वाद् गौणो मन्तव्यो न मुख्यः / / संप्रयोगस्तु समत्वं चित्तचेतसाम् // पञ्चभिः समालम्बने प्रयुज्यन्त इति / सम्प्रयुक्ताश्चित्तचैतसा एव धर्मा * नान्य इति // ' .. अथ य एते सूत्रान्तरेषु स्कन्धायतनधातुसंशब्दिता धर्माः श्रूयन्ते ते किमेष्वेव संग्रहं गच्छन्ति, आहोस्विन्नेति ? अत्रोच्यते। [9] तदाख्या येऽन्यसूत्रोक्तास्तेषामेष्वेव संग्रहम् / ब्रू याच्छास्त्रनयाभिज्ञो बुद्धयापेक्ष्य स्वलक्ष[णम् // तत्र तावच्छीलस्कन्धादीनां पञ्चानां स्कन्धानां शीलस्कन्धो रूपस्कन्धेन संगृहीतः। शेषाः संस्कारस्कन्धेन / दश कृत्स्नायतनान्यप्यलोभस्वाभाव्यादष्टानां धर्मायतनेन। सपरिवाणाणि तु मनोधर्मायतनाभ्यां पञ्चस्कन्धस्वनाम होति / तत्थ यस्मा दामादीहि बलिवहादयो विय केचि धम्मा केहिचि घम्मेहि सङ्गहीता नाम नत्थि, तस्मा “नथि केचि धम्मा केहिचि धम्मेहि सङ्गहीता, एवं सन्ते 'एकविधेन रूपसङ्गहो' ति आदि निरत्थक" ति येसं लद्धि, सेय्यथापि राजगिरिकानञ्च, सिद्धत्यिकानञ्च / Ko A, VII. 1. For sangraha, see Asm. p. 32. . 1 See Asm. p. 33. For a controversy on samprayoga, see Kv. vii. 2 2 Cf. तथान्येऽपि यथायोगे स्कन्धायतनधातवः। प्रतिपाद्या यथोक्तेषु सम्प्रधायं स्वलक्षणम् || AK. I. 27. See Vm. xv. 25. 3 शील-समाधि-प्रज्ञा-विमुक्ति-ज्ञानदर्शनानि / .4 पृथिव्यप्तेजोवायुनीलपीतलोहितावदातकृत्स्नायतनानि / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 अभिधर्मदीपे . [10. भावत्वात् / अन्त्ये द्वे' कृत्स्नायतने चतुःस्कन्धस्वभावत्वात्, मनोधर्मायतनाभ्याम् / धातूनामपि षड् धा[L. B, 3. Fol. 32a] तवः / तेभ्यश्चत्वारः स्प्रष्टव्यधातूनाम्, पञ्चमो रूपधातूनां, षष्ठः सप्तभि[श्चित्तधातुभिः / / 2 / / [10] अन्योन्यसंग्रहो ज्ञेयः स्कन्धादीनां यथायथम् / रूपस्कन्धस्य दशस्वायतनधातुषु रूपिषु संग्रहो वेदितव्यः। धर्मायतनधातुप्रदेशेन [त्र]याना (णा))मपि स्कन्धानां यथायोगधर्मायतनधातुभ्याम् / अन्त्यस्य तु मनआयतनस्य सप्तभिश्चित्तधातुभिरिति / / अथ कस्मादसंस्कृतं स्कन्धरसंगृहीतम् ? ब्रूमः / नाध्वस्वपतनादिभ्यो नित्यानां स्कन्धसंग्रहः // ' आदिशब्दानिष्क्रियत्वस्कन्धलक्षणवियुक्तत्वाच्चेति / / [11] धर्मस्कन्धसहस्राणामशीतेरपि संग्रहः / / ज्ञेयोऽवतरणेष्वेव तः सन्मार्गावतारणात् / / अशी तिः खल्ववतरणसहस्राणि" यविणे (ने)याः सन्मार्गमवतार्यन्ते / 1 आकाशानन्त्यायतन-विज्ञानानन्त्यायतनकृत्स्ने / 2 यत्र पृथिवीधात्वादयः षट् / तेषामाद्यानां चतुर्णां स्प्रष्टव्यधातौ संग्रहः। आकाशधातो रूपधाती, आलोकतमःस्वभावत्वात् / विज्ञानधातोः सप्तसु चित्तधातुषु संग्रहः / Saks. p. 56. In Pali tradition the apodhatu and the akasadhatu are included in the dhammadhatu. पथवीतेजो-वायोधातुयो फोटुब्बधातु येव / आपोधातु आकासधातु च धम्मधातु येव। विज्ञाणधातु चंखुविचाणादिसत्तविाणधातुसङ्केपो येव / Vm. xv. 30. 3 Cf. स्कन्धेष्वसंस्कृतं नोक्तमयोगात् क्रमः पुनः / AF. I. 22 ab. 4 Cf. धर्मस्कन्धसहस्राणि यान्यशीति जगौ मुनिः / Ab. I. 25 ab. 5 The Pali tradition has 84000 dharma-skandhas: कथं धम्मक्खन्धतो चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानी ति ? सब्बमेव हि'दं बुद्धवचनं द्वासीति बुद्धतो गण्हि द्वे सहस्सानि भिक्खुतो। .... चतुरासीति सहस्सानि ये' मे धम्मा पवत्तिनो ति // एवं परिदीपितधम्मक्खन्धवसेन चतुरासीतिसहस्सप्पभेदं होति / तत्थ एकानुसंधिकं एको धम्मक्खन्धो, विस्सज्जनं एको। अभिधम्मे एकमेकं तिकदुकभाजनं एकमेकं च चित्त Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12.] प्रथमोऽध्यायः / किं पुनस्तेषामेकैकस्य प्रमान(ण)म् ? ब्रूमः / अत्राचार्याणां भेदंगता बुद्धयः / केचिदाहुः [12] धर्मस्कन्धप्रमानं (णं)तु सत्यादेरेकश : कथा / ' सत्यध्यानसमाधिसमापत्तिविमोक्षप्रतीत्यसमुत्पादस्कन्धादीनामेकशः कथा धर्मस्कन्धः / *रागादिचरितप्रतिपक्षो धर्मस्कन्ध इत्याचार्यकम् / तत्सतत्त्वं तु केषाञ्चिद्वाङ्नामापीष्यते परैः / / येषां तावद्वाक्स्वभाव बुद्धवचनं तेषामशीतिधर्मस्कन्धसहस्राणि रूपस्कन्धकदेशेन संगहीतानि / येषां पुनर्णा ( ) मस्वभावं तेषां संस्कारस्कन्धसंगृहीतानि / अयं स्वागम:--"जीवतो भगवतो वाङ्नाम स्वभावं बुद्धवचनं गौणमुख्यन्यायेन / परिणि (नि)व॒तस्य तु नामस्वभावमेव, न वाक्स्वभावम्, ब्रह्मस्वरत्वान्मुनीन्द्रस्य, लोकवाचां तत्सादृश्यानुपपत्तेः / / " कस्मात्पुनरेते षड् धातवः पृथगुच्यन्ते ? यस्मादेते वारभाजनं एको धम्मक्खन्धो। विनये अस्थि वधु, अस्थि मातिका, अस्थि पदभाजनियं, अस्थि आपत्ति, अत्थि अनापत्ति, अत्थि अन्तरापत्ति, अत्थि तिकच्छेदो। तत्थ एकमेको कोट्ठासो एकमेको धम्मक्खन्धो ति. वेदितब्बो। एवं धम्मक्खन्धतो चतुरासीति धम्मक्खन्धसहस्सानि / Dhs A, I. 67. See LVPAR. I. p. 46. 1.Cf, शास्त्रप्रमाण इत्येके एके तावदाहुः / धर्मस्कन्धसंज्ञकस्यैव अभिधर्मशास्त्रस्य प्रमाणमिति / तच्च षट्सहस्राणि / अपरे पुनराहुः स्कन्धादीनां कथैकशः / स्कन्धायतनधातुप्रतीत्यसमुत्पाद अरणादीनां कथा प्रत्येकं धर्मस्कन्ध इति / चरितप्रतिपक्षस्तु धर्मस्कन्धोऽनुवर्णितः॥ . एवं तु वर्णयन्ति / अशीतिचरितसहस्राणि सत्त्वानाम् / रागद्वेषमोहमानादिचरितभेदात् / तेषां प्रतिपक्षेण भगवताऽशीतिधर्मस्कन्धसहस्राण्युक्तानि / Akb. I. 26. - 2 येषां वाक्स्वभावं बुद्धवचनमिति / येषां सौत्रान्तिकानां वाग्विज्ञप्तिस्वभावं तेषां तानि रूपस्कन्धसंगृहीतानि / येषां निकायान्तरीयाणां चित्तविप्रयुक्तं नामास्ति तेषां संस्कारस्कन्धेन संगृहीतानि / संस्कारस्कन्धसंगृहीतत्वान्नाम्नः। अभिधार्मिकाणां तूभयस्वभावमिष्टम् ।...चतुरशीतिधर्मस्कन्धसहस्राणीति निकायान्तरे सूत्रपाठः। Saks p52. The last line obviously refers to the Pali tradition quoted above. Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [13. अभिधर्मदीपे [13] सत्त्वज्ञप्त्युपादानं मौलं षड्धातवो मताः। प्रोक्तास्तभेदतो यस्मादस्मिन्मारो(स्मिमानो) निवर्तते // एते हि षड्धातवो गर्भावक्रान्तिकाले मौलं सत्त्वद्रव्यप्रज्ञप्त्युपादानम् / ' कथम् ? यस्मादयं कायाख्यः समुच्छ्रायः पृथिवीधातुना खक्खटलक्षणेन सन्धारितो भूतान्तरवृत्त्युद्रेकोऽस्थिस्नायुनखदन्तरोमादिसंचयः। अब्धातुना द्रवस्नेहलक्षणेन श्लेष्मरुधिरादिमयेनाभिष्यन्दितसंश्लेषित भूतान्तरः। तेजोधातुनोष्णस्वभावेन परिपाचितक्लेददौर्गन्धः। वायुना च प्रेरणात्मकेन संचारितभोजनरसधातुविमत्रश्लेष्मपित्तसंचयः / नभोधातुना च मुखनासिकाकर्णादिच्छिद्रजनितभोजनपाणा(ना)दिप्रवेशनिष्क्रमणक्रियः / विज्ञानधातुना वस्तूपलब्धिलक्षणेन वायुधातुक्रिया-. ध्यासिनोत्पादितसंजनिताङ्गप्रत्यङ्गचेष्टो मौलं सत्त्वद्रव्यमित्युपचर्यते / इन्द्रियानि (णि) चक्षुरादीनि खल्वत्र भूतग्रहणेन गृह्यन्ते, चैतसिका विज्ञानग्रहणेनेति प्राधान्याद् भूतचित्तग्रहणम् / किमर्थं पुण (न) रेत एव धातुषट्कमुपदिष्टम् ? यस्मादस्य भेदात् 'अस्मिमानो निवर्तते / कथम् ? षड्धातुप्रभेदादात्मदृष्टिनिरासः / तन्निरासादस्मिमानसमुद्धातः / / 'सत्कायदृष्टिपुष्टत्वात्' इत्यत्र पुणः (नः) [14] क्लिष्टमेव हि विज्ञानं विज्ञानधातुरभिप्रेतम् / कस्मात् ? [द्रष्टव्यं] जन्मणि (नि)श्रयात् / यस्मादेते षड्धातवो जन्मनो निश्रयभूतास्तस्मात् / 'क्लिष्टमेव विज्ञानं' [I. A, 3. Fol. 32 b.] अत्र द्रष्टव्यम् / / 1cf. छन्नं भिक्खवे धातूनं उपादाय गब्भस्सावक्कन्ति होति / Ang. I. p. 176. This is a part of a karika of the last portion of the Ad. 3 . विज्ञानधातुविज्ञानं सास्रवं जन्मनिश्रयाः। Ah. I. 28 cd; also cf. यो नामरूपमभिनिवर्तयति नडकलापयोगेन पञ्चविज्ञानसंप्रयुक्तं सास्रवं च मनोविज्ञानम्, अयमुच्यते विज्ञानधातुः / siksa. p. 221. Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 15. ] . प्रथमोऽध्यायः। कः पुण (न) रयमाकाशधातुरन्यः पुण: (नः) पृथणाकाशात् ?' तदुच्यते / - खधातुः पृथगाकाशाद्रूपायतनसंग्रहात् / आकाशं हि धर्मायतनसंगृहीतं नित्यं च / आकाशधातुस्तु चाक्षुषो रूपायतनसंगृहीतः, आलोकतमःस्वभावो वर्णविशेषो वातायनच्छिद्राद्यभिव्यक्तरूपः / तत्पुनः [15] नभः खलु नभो धातोरासन्नो हेतुरेष तु / भूतानां तानि तज्जस्य रूपस्यतत्तु चेतसः // उक्तं हि भगवता-"पृथिव्यप्सु निश्रिता। आपो वायौ / वायुराकाशे / प्राकाशं तु नित्यत्वात्स्वप्रतिष्ठितम्" इति / ' यदि खलु स्वप्रतिष्ठा (ष्ठ)माकाशं कस्मात्तोक्तम्-आकाशमालोके सति प्रज्ञायते / " ब्रमः / नैष दोषः। आधेयेनाधारप्रज्ञापनात् / सर्वस्य खलु संस्कृतस्य मूर्तिक्रियाप्रतिलम्भे गगण (न) माधारः / अथवाऽऽकाशधातुरत्राकाशशब्देनोक्तः। स हि ब्राह्मणः प्रष्टा तस्मिन्नाकाशधातावाकाशसं. ज्ञोत्यत एवोक्तमालोके सति प्रजायते / न चाकाशमालोके सति प्रज्ञायते, 1Cf. छिद्रमाकाराधात्वाख्यमालोकतमसो किल / Ab. I 28 ab. ___'आलोकतमसी किल' इति किलशब्दः परमतद्योतनार्थः / स्वमतं तु सप्रतिधद्रव्याभावमात्रभाकाशमित्यभिप्रायो लक्ष्यते। Sake. p. 57. 2 Cf. रूपपरिच्छेदलक्खणा आकासधातु-"असम्फुट्ठभावच्छिद्दविवरपच्चुपट्टाना वा परिच्छिन्नरूपपदट्ठाना, याय परिच्छिन्नेसु रूपेसु, इदमितो उद्धमधो तिरियं ति च होति / Vm. XIV. 63. See also, Dhs A. IV. 76 and Asm. p. 13. This passage is referred to and criticised in the Brahmasutra-sankara-Bhasya, II. 2, 24. Cf. अयं आनन्द महापठवी उदके पतिट्ठिता, उदकं वाते पतिद्वितं, वातो आकासट्ठो होति / Digha. XVI. 3. 13. ___Cf. also, तदेवं खरपृथिवी पङ्कप्रतिष्ठा, पङ्को घनोदधिवलयप्रतिष्ठः, घनोदधिवलयं धनवातप्रतिष्ठम्, घनवातवलयं अनुवातवलयप्रतिष्ठम्, ततो महातमोभूतमाकाशम् / सर्व चैतत् पृथिव्यादितनुवातवलयान्तमाकाशप्रतिष्ठम् / आकाशं त्वात्मप्रतिष्ठम् / TattvarthaBha sya, III, 1. 4 Cf. सेय्यथापि राहुल, आकासो न कत्थचि पतिद्वितो, एवमेव खो त्वं राहुल आकाससमं भावनं भावेहि / M sutt 62. Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [ 16. अनिदर्शण (न)त्वात्। एष अकाशधातु *तानामासन्नो निश्रयः। तानि तु तज्जस्योपादायरूपस्य / तदपि विज्ञानस्य / विज्ञानमधिचैतसिकानां विप्रयुक्तानां च धर्माणाम् / अत आकाशं त्रैलोक्यप्रतिष्ठा / तदभावे त्रैलोक्यमप्रतिष्ठितमनाधारं, ण (न) प्रज्ञायेत / तस्मादाकाशं जगदुत्पत्तिप्रलयनिमित्तं ना(न) नारायन (ण) इति सिद्धम् / गतमेतत् / / इदानीं वक्तव्यम् / षष्णामध्यात्मिकानां धातूनां कोऽनुक्रमः ? ब्रूमः। [16] प्रत्यक्षवृत्तिर्यत्तत्प्रागप्राप्तग्राह्यतोऽपि यत् / ततोऽपि यद्दवीयोऽथं पटिष्ठमितरादपि // ' प्रत्यक्षवत्तीनि खलु चक्षरादीनि पञ्च प्रागुक्तानि / तेभ्योऽप्यप्राप्त ग्राहिणी द्वे प्रागुक्त / तयोरपि यद्य (६)वीयोऽथं तत्प्रागु क्तम् / प्राप्तग्राहिना (णां) तु 'पटिष्ठभितरादपि' यत्पटुतरं तत्प्रागुक्तमिति // अभिधर्मदीपे विमाषाप्रभायां वृत्तौ प्रथमा(मा)ध्यास्य द्वितीयः पाद: // 1 For a controversy on the anidarsanatva of Akasa, see Ky. VI. 7.इदानि आकासो सनिदस्सनोति कथा नाम होति / तत्थ येसं तालच्छिद्दादीसु आणप्पत्ति निस्साय सब्बोपि अजटाकासो सनिदस्सनोति लद्धि, सेय्यथापि अन्धकानं / Ko A. VI. 7. 2 Cf. कातिविहा णं भन्ते ! लोकट्टिती पण्णता ? गोयमा ! अट्टविहा लोगढ़िई पण्णत्ता, तंजहा -- आगासपतिट्टिए वाए, वातंपतिट्टिए उदही, उदधिपतिट्ठिया पुढवी, पुढवीपतिट्टिता तसथावरा पाणा, अजीवा जीवपतिट्ठिया, जीवा कम्मपइट्टिया, अजीवा जीवसंगहीता, जीवा कम्मसंगहीता। Bhagavati-sutra, I. 6, 54. 3 Cf. प्राक् पञ्च वर्तमानार्थ्याद् भौतिकार्थ्याच्चतुष्टयम् / दूराशुतरवृत्त्याऽन्यद् यथास्थानं क्रमोऽय वा // Ak. I. 23. Cf. also, Vm. XV. 24 and Asm. p. 14. XV. supra, p. 4. n. I. These lost folios (2--30) must have contained the remaining portions of the pada and the beginning portions of the second pada. Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमाध्याये तृतीयपादः। इदमिदानीं वक्तव्यम् / य एतेऽष्टादशधातवः, एषां कति सनिदर्शणाः(नाः) कत्यनिदर्शणाः (ना:) ? कति सप्रतिघा: कत्य' प्रतिधाः ? कति व्याकृताः कत्यव्याकृता इति ? अंत इदं प्रतायते // . [17] सनिदर्शण (न) आद्यार्थः आद्यस्य चक्षुर्धातोर्योों रूपधात्वाख्यः स सनिदर्शणः (नः)। सह निदर्शणे (ने) न निर्दिष्ट इति कृत्वा / निदर्शनं वास्य संबन्धि विद्यत इति सनिदर्शणः (नः) / . मूर्ताः सप्रतिघा दश / ' सप्त चित्तधातून्धर्मधातुं च हित्वा दशान्ये मूर्ता धातवः 'सप्रतिघा दश'। प्रतिघो नाम प्रतिघातः / स च त्रिविधः / आवरणविषयालम्बनप्रतिघातः / तत्रावरणप्रतिघातः स्वदेशे परस्योत्पत्तिप्रतिवन्धः। स तु मूर्ताणा(ना)मेव संस्थानवतां परमाणूनां दिग्देश निर्देश्यानां धर्माणाम् / यथा हस्तो हस्तेन प्रतिहन्यते उपलो वोपले [न] / विषयप्रतिघातश्चक्षुरादीनां विषयिणां रूपादिषु स्वेषु विषयेषु प्रतिघातः / यस्य यस्मिन् वृत्तिः सन्निपातलक्षणा कारित्राख्या च स तस्मिन् प्रतिहन्यते ततोऽन्यत्रावृत्तेः / आलम्बनप्रतिघातश्चित्तचैत्तानां स्वेष्वालम्बनेषु प्रतिघातः / / [I. B, 4. Fol. 33a.] 'कः पुनविषयालम्बनयोविशेषः ? यस्मिन्यस्य कारित्रं स तस्य विषयः / यच्चित्तचैत्तैर्गुह्यते तदालम्बनम् / तदिहावरणप्रतिघातेन दशानां सप्रतिघत्वमन्योन्यावरणात् / 1f. सनिदर्शन एकोऽत्र रूपं सप्रतिघा दश / Ak. I. 29 ab. . . Cf. also, Dhs. 1421 and Asm. p. 17. 2 This whole passage is almost identical with Akb. I. 29 ad. The latter quotes a passage from Prajnapti after defining the visaya-pratighata. 3 This whole passage, from कः पुनविषयालम्बनयोविशेषः to इति भवन्तकुमारलातः is almost identical with Akb. I. 29 ab. Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [18. 'ये धर्मा विषयप्रतिघातेन सप्रतिघा आवरणप्रतिघातेनापि ते' इति ? चतुष्कोटिकः / प्रथमा कोटि:-सप्तचित्तधातवो धर्मधातुप्रदेशश्च यः संप्रयुक्तः / द्वितीया-पञ्च विषयाः। तृतीया-पञ्चेन्द्रियाणि। चतुर्थी-धर्मधातुप्रदेशः संप्रयुक्तकवर्जः। . 'ये विषयप्रतिघातेन सप्रतिघा आलम्बनप्रतिघातेनापि ते' इति पश्चात्पादकः- ये तावदालम्बनप्रतिघातेन विषयप्रतिघातेनापि ते स्युः। विषयप्रति घातेन, नालम्बनप्रतिघातेन पञ्चेन्द्रियाणि / "यत्रोत्पित्सोर्मनसः प्रतिघातः शक्यते परैः कर्तुम् / तत्सप्रतिघं ज्ञेयं विपर्ययादप्रतिघमिष्टम् // " इति भदन्तकुमारलातः / उक्ताः सप्रतिघाः / / कुशलादयोऽभिधीयन्ते / अन्यत्र रूपशब्दाभ्यां त एवाव्याकृता मताः // त एव दशाव्याकृता रूपशब्द धातुवर्जाः / तौ हि त्रिप्रकारौ कुशलाकुशला. व्याकृतौ // [18] शेषास्त्रिधा १तत्र विषयालम्बनप्रतिघाताभ्यां चित्तचैत्तानामपि सप्रतिघत्वप्रसङ्गाच्चतुष्कोटिकः प्रश्नः | Salo p. 59. 2 पश्चात्पादक इति / यदि प्रश्नस्य पश्चाद्भागं गृहीत्वा विसर्जनायोत्तिष्ठते स पश्चात्पादकः। lbid. See. Dhs. 1089 and Asm. p. 18. 4Cf. रुपिणोऽव्याकृता अष्टौ त एवारूप्यशब्दकाः। Ak I. 29 cd. 4 According to the Pali tradition rupa is avyakyta, i.e., karmically un-moral. There is a controversy about this:-न वत्तब्बं 'रूपं कुसलं पि असलं पीति ?' आमन्ता / Ko. viii. 9. -इदानि रूपं कम्म ति कथा नाम होति / तत्थ येसं कायवचीविज्ञत्तिसंखातं रूपमेव कायकम्मं वचीकम्मं नाम, तञ्च कुसलसमुट्टानं कुसलं, अकुसलसमुद्रानं अकुसलं ति लद्धि, सेय्यथापि महीसासकानञ्चेव सम्मितीयानञ्च / Ko A.viii. 9. Cf. also, Dhs. 431 and Asm. p. 55. Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 15 18.] प्रथमोऽध्यायः सप्तचित्तधातवो हि त्रिप्रकाराः। धर्मधातुश्च / संप्रयुक्तस्विकारः, विप्रयुक्ताऽसंस्कृतश्च / ' यथाशास्त्रं कश्चित् त्रिप्रकारः कश्चिदेकप्रकारः संभवतो. द्रष्टव्यः। कः पुनः कुशलार्थः ? शिक्षितार्थः कुशलार्थः प्रवीणवत् / विपाक हेतावोपमिको द्रष्टव्यः / एवमकुशलोऽपि / अव्याकृतस्तूभयपक्षाध्याकरणादक्याकृत इत्यभिप्रायः // . कति कामधातुप्रतिसंयुक्ताः कति यावदप्रतिसंयुक्ता इति / तदिदमारम्यते / - इह सर्वेऽपि कामधातौ सर्वेऽप्यष्टादश विद्यन्ते / रूपधातौ चतुर्दश। रसगन्धौ सविज्ञानौ धातू हित्वा' गन्धरसधातू तद्विज्ञानधातू च हित्वा / आरूप्ये त्रयोन्तिमाः॥ 1 धर्मधातुरलोभादिस्वभावसंप्रयुक्तसमुत्थः प्रतिसंख्यानिरोधश्च कुशलः / लोभादिस्वभावसंप्रयुक्तसमुत्थोऽकुशलः / अन्योऽव्याकृतः। Akb I. 30 a.-'धर्मधातु'रितिविस्तरः / अलोभादिस्वभावो योऽयमुक्तः, अलोभादिसंप्रयुक्तो वेदनादिः, अलोभादिसमुत्थो विप्रयुक्तः प्राप्तिजात्यादिः, अविज्ञप्तिश्च / प्रतिसंख्यानिरोधश्चापर इति चतुर्विधः कुशलो धर्मधातुः। Saku p. 60 See Asm. p. 22 and Aam. p. 55. 2 Cf. त्रिधाऽन्ये कामधात्वाप्ताः सर्वे रूपे चतुर्बश / - विना गन्धरसघ्राणजिह्वाविज्ञानधातुभिः // Ab. I. 30. The Akb. I. 30 contains a long discussion on a controversy about the non-existence of the ghrana-and-jihvendriya in the Rupa-loka. The views of the Vaibhasika and Bhadanta Srilata are given. This contro. versy is also to be found in the Ko VIII 7.-तत्थ येसं "रूपी मनोमयो सब्बङ्गपच्चङ्गी बहीनेन्द्रियो" ति सुत्तं निस्साय ब्रह्मकायिकानं घानादिनिमित्तानिपि आयतनानेवाति कप्पेत्वा सळायतनिको तेसं अत्तभावोति लद्धि, सेय्यथापि अन्धकानञ्चेव सम्मितीया757 I kv A. VIII. 7. See Aam. p 36. 3Cf. प्रारूप्याप्ता नोधर्ममनोविज्ञानधातवः | AR. I. 31 ab. Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [19. अग्रपश्चान्तिम[:] स्मृतः / अन्ताश्चेत्युपसंख्यानम्। पश्चिमा मनोधातुमनोविज्ञानधातुधर्मधातव एवमारूप्यधातौ सन्ति / / कति सास्रवाः कत्यनास्रवाः [ 19 ] सालवाणा (ना) नवा अन्त्यास्त्रयः अनन्तरोक्तास्तत्र सास्रवाः दुःखस'मुदयसत्यसंगृहोताः। अनास्रवास्तु मार्गसत्यासंस्कृतसंगृहीताः। शेषास्तु सास्त्रवाः।' पञ्चदशधातवः सास्रवाः, आस्रवसंयोगित्वव्यवकीर्णत्वाङ्गभावेभ्यः / कोशकारस्त्वाह -- "अनुशयानुशयनात्सास्रवाः / 2. तदेतदब्रह्मम् (ह्म)। न' / निरुक्तानुशयार्थापरिज्ञानात् / निरुक्तापरिज्ञानं तावत् / अनुशयानुशयनात् सानुशयाः / न सास्रवा न यावदोघाः / आस्रवा• हि आभवाग्राद्यावदवीचिमुपादाय चित्तसन्तति स्रावयन्ति स्वयं च स्रवन्तीत्यारवाः / अनुशयास्त्वनुशेरते / क्लेशाः क्लिश्नन्ति / ग्रन्था अथ्नन्ति / संयोजनानि संयोजयन्ति / आघाः अपहरन्ति / इति स्वक्रियाद्वारे णतेषु वर्गेष्वेता नै रुक्त्यसंज्ञा निविशन्त इत्येषा व्याख्यानीतिया॑यसी। 1 Cf. सास्रवानानवा एते त्रयः शेषास्तु सास्रवाः। Ak. I. 31 cd; cf. also, Dhs. 1103, Asm. p. 18. and Aam. p. 56. 2 Cf. सानवा पानवास्तेषु यस्मात्समनुशेरते / Ak. I. + ed. 3 This न is not required. 4 Cf. अनुसया ति थामगतछैन "कामरागादयो सत्त / ते हि थामगत्ता पुनप्पुनं कामरागादीनं उप्पत्तिहेतुभावेन अनुसेन्ती येवा ति अनुसया / Vm. XXII. 60. 5 Cf. आसवन्ती ति आसवा। चक्खुतो पि' 'पे' 'मनतो पि सन्दन्ति पवत्तन्ती ति वुत्तं होति / धम्मतो याव गोत्र , ओकासतो याव भवग्गं सवन्तीति वा आसवा / "चिरपारिवासियछैन मदिरादयो आसवा विया ति अपि आसवा ) Dhs A. II. 43. . Cf. also, शुभाशुभयोः कर्मणोरास्रवणादास्रवः, सरसः सलिलावाहिनिर्वास्रिोतोवत् / Tattvartha-Bhasya, VI. 2. See Asm. p. 18. Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20.] . प्रथमोऽध्यायः _ अनुशयार्थोऽपि यदि पुष्ट्यर्थस्तेन' माणि (नि)णिालम्बनेषु मिथ्यादृष्टयादिषु पोषोत्कर्षदर्शणा (ना)त्, निर्वाणमार्गयोपि रूपादिवत् सास्रवत्वप्रसङ्ग इति / गतमेतत् / / कति सवितर्का[:]कति सविचारा इति वि[I. A, 4. Fol. 33b]स्तरः / सालम्बप्रथमाः पञ्च सोपचारास्त्रयस्त्रिधा // सालम्बनानां धातूनां ये प्रथमाः पञ्च ते सवितर्काः सविचाराः। 'त्रयस्त्रिधा'। ये त्वन्त्यास्त्रयस्ते त्रेधा / सवितर्काः सविचाराः / विचारमात्राश्चावितर्काः / अविचाराश्च / कामधातौ प्रथमे च ध्याने वितर्को (ने)षु त्रिषु प्रकारेषु प्रविशति / स खल्ववितर्को विचारमात्रश्च // अत्राह-यदि ‘पञ्चविज्ञानकायाः सवितर्काः सविचाराः कथं तहि [अ] विकल्पा इत्युच्यन्ते ? ब्रूमः [20] निर्विकल्पगुणस्वार्थाः गुणः स्वार्थो येषां ते भवन्ति 'गुणस्वार्थाः' / एते हि अस्मारादनिरूपणात् / ' अविकल्पा इत्युच्यन्ते / एतौ हि प्रधानौ विकल्पो' त्रैयध्विकधर्म - 1 'आस्रवास्तेषु यस्मात्समनुशेरते' इति / तस्मात्सास्रवा इति। अनुशेरत इति पुष्टि लभन्त इत्यर्थः / प्रतिष्ठां लभन्त इत्यर्थो वा। पुष्टिलाभे प्रतिष्ठालाभे वा ते रागादयः संतायन्ते / अपरे व्याचक्षते / यथानुशेते ममायमाहार इति पथ्योऽनुगुणीभवतीत्यर्थः, तथा रागादयोऽपि तेषु धर्मेष्वनुशेरतेऽनुगुणीभवन्तीत्यर्थः। रागाद्यभिष्यन्दितकर्मनिर्वतिता हि सासवा धर्माः ।....प्रत्ययानुगुण्येनानुशेरते पुष्टिं लभन्त इत्यनुशयाः / अनुशेरतेऽनुगुणा वर्तन्ते प्रत्यया एष्विति वानुशयाः। अनुशयनं चैषामालम्बनतः संप्रयोगतो वा द्रष्टव्यम् / Sakv. p. 13. 2 Cr. सवितर्कविचारा हि पञ्चविज्ञानधातवः / अन्त्यास्त्रयस्त्रिप्रकाराः शेषा उभयजिताः // Ak. I. 32. See Dhs. 996-998, Aam.p. 58 and Asm. p. 15. 3 Cf. निरूपणानुस्मरणविकल्पेनाविकल्पकाः Ah. I, 33. ab. 4 त्रिविधः किल विकल्पः-स्वभाव-अभिनिरूपण-अनुस्मरणविकल्पः / तदेषां स्वभाव-... विकल्पोऽस्ति नेतरौ / तस्मादविकल्पका इत्युच्यन्ते / Akb. I. 33 ab. 'त्रिविधः किल विकल्पः' इति / किलशब्दः परमतद्योतनार्थः / स्वाभिप्रायस्तु चेतनाविशेष एव वितर्क इति / न स्वभावविकल्पोऽन्यो धर्मोऽस्तीति / Sahy. p. 64. Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे विषयो। योगिणां (नां) कृताकृतकर्मान्तप्रत्यवेक्षणा चित्तरक्षणे स्मृतिः प्रधानी भवति। धर्मस्वसामान्यलक्षणहेतुफलसंबन्धादिषु प्रविचयाख्यः प्रज्ञास्वभावः प्राधान्यमनुभवति / अत्र तु मनोभौमी स्मृतिः पूर्वो द्वितीयो धोणि (नि) रूपिका' / 'मनोभौमी ति वर्तते / पञ्चानां विज्ञानकायानां जातिबधिरपुरुषरूपदर्शनवद्वत्तिः। तत्रापि च स्मृतिः समाहिता चासमाहिता च अनुस्मृतिविकल्पः, आलम्बनाभिलपण (न)तुल्यत्वात् / प्रज्ञा त्वसमाहितैवाऽभिनिरूपणा विकल्पः, समाहितायाः प्रकारविशेषणि (नि) रूपणाभावात्, पूर्वनिरूपितोपलक्षणमात्र. वृत्तित्वाच्च // अथैषां षण्णां विज्ञानकायानां कतरद्विज्ञानं कियद्भिः सविकल्पकम् ? तविदमाविष्क्रिय ते। [21] विज्ञानपञ्चकं कामेष्वेकेन सविकल्पकम् / स्वभावविकल्पेन / तस्मादन्यत् त्रिभिः मनोविज्ञानं कामेषु त्रिभिः सविकल्पकम् / / ध्याने प्रथमे चासमाहितम् // प्रथमे हि ध्याने यदसमाहितं मनोविज्ञानं तत् त्रिभिरेव / [22] द्वाभ्यामव्यग्रं यत्पुनः समाहितं [त] द्वाभ्यामेवाभिनिरूपणविकल्पमपास्य / एकेन चक्षुःश्रोत्रत्वगाश्रय[म्] / यत्पुनश्चक्षुःश्रोत्रत्वगाश्रयं विज्ञानं प्रथमे ध्याने तदेकेनैव। . द्वाभ्यां तदुपरिव्यग्रं द्वितीयादिषु ध्यानेषु द्वाभ्यां व्यग्रमिति वर्तते / 1 cf. तो प्रज्ञा मानसी व्यग्रा स्मृतिः सर्वैब मानसी | As. I. 33 cd. . The topics discussed here under the karikas 21-34 are not found in Akb. Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 27.] ... प्रथमोऽध्यायः। एफेनैव समाहितम् / / अनुस्मृतिविकल्पेनैव / एवं यावद्भवाग्रम् // इदमिदानी वक्तव्यम् / कुत्र कस्य षट्प्रकारं विज्ञानं कुशलादिविकल्पक भवति ? तदिदमभिधर्मगह्वरं प्रस्तूयते / [23] उच्छिन्नशुभबीजस्य दशणं (नं) सविकल्पकम् / कुशलं नास्ति विज्ञानमन्यत्र प्रतिसन्धितः / / इह तावदुच्छिन्नकुशलमूलस्य पञ्च रूपोन्द्रियाश्रयबलोत्पन्नं दर्शकं विज्ञानं कुशलं न विद्यते, अन्यत्र कुशलमूलप्रतिसन्धानात् / [24] कामेभ्यो वीतरागस्य बालस्याहानिर्मिणः / द्विधाप्यकुशलं नास्ति दर्शकं च मनोविज्ञानं च यद्यपरिहान (ण) धर्मा भवति / . क्लिष्टं चार्यस्य नोत्तमम् // न चार्यस्योर्ध्वभूम्यालम्बनं क्लिष्टं विज्ञानं विकल्पकमस्ति / / किञ्च, [25] नाक्लिष्टाव्याकृतं किञ्चिदूर्ध्वमूमिविकल्पकम् / .न चानिवृताव्याकृतं किञ्चिदूर्ध्वभूमिविकल्पकमस्ति / क्लिष्टं विकल्पकं चापि नास्त्यधोभूमिगोचरम् // न च क्लिष्टं विज्ञानमधरभूम्यालम्बनं विकल्पकमस्ति / [26] विधेह द्वयमार्यस्य इह कुशलाकुशलाव्याकृतं दर्शकं च मनोविज्ञानं च विकल्पकमस्ति / रागिणः सशुभस्य च। अवीतरागस्याप्यनुच्छिन्नकुशलमूलस्य पृथग्जनस्य त्रिविधं [I. B, 5. Fol. 34 a.]' द्वयमस्ति / . न शुभं नापि च क्लिष्टं द्वितीयादिषु दर्शकम् // Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [28 विज्ञानमस्तीति / / इदमिदानीं वक्तव्यम् / कथमसत्यात्मनि शाश्वते तद्गुणे च संस्कारे स्मतिहेतावसति प्रतिक्षणविनश्वरेषु च विज्ञानेषु च परस्पराकृतसंकेतेषु पूर्वानुभूतोऽर्थः स्मर्यते ? [तद]पदिश्यते / यद्यपि दत्तोत्तर एष वादः,' तथापीदं शास्त्रानुगतमारभ्यते। [27] प्रयोगादङ्गसान्निध्यात्सभागत्वाच्च सन्ततेः / प्राग्विज्ञानानुभूतेऽर्थे चेतस्युत्पद्यते स्मृतिः॥ प्रणिधानानुभवज्ञानपाटवसातत्यकारित्वाभ्यामसहकारित्वाभ्यामसहकारिकारणसान्निध्ये सन्तत्यानुकलेभ्यः पूर्वविज्ञानानुभूते रूपादौ वस्तुनि स्मृतिरुत्पद्यते / आत्मम नःसंयोगात्संस्कारापेक्षा तदुत्पत्तिरिति चेत् / न। प्रात्ममनःसंयोगः संस्काराणां शशविषाणवदसिद्धत्वान्नित्यस्यास्यात्मनः संस्काराणामनुपपत्तेः। संस्कारसंयोगश्च सकलात्मव्यापित्व (त्वे) प्रदेशवृत्त्यभ्युपगमदोषाच्च / तस्मात् सुष्ठक्तं प्रयोगादङ्गसान्निध्यादिभ्यः स्मतिरुत्पद्यते परमार्थसंवतिविष या // [28] एतद्विपर्ययात् मान्द्यात्क्लेशरोगाभिभूतित: / ज्ञातपूर्वेषु विस्मृतिः संप्रजायते // ,. इदमिदानीं विचार्यते / दुःखदर्शण (न) हेयादिना पञ्च प्रकारेण विज्ञानेन यदनुभूतं तत्कतमेन स्मर्यते ? तदिदं प्रस्तूयते / [29] दृष्टं द्वित्रिचतुःपञ्चप्रकारेणापि चेतसा / . स्मर्यते सत्तदन्यैश्च नान्योऽन्यं व्योघदृक्क्षये // सर्वानि (णि) खलु दुःखदर्शणा (ना) दिहेयानि पञ्चप्रकाराणि परम्परानुभूतं स्मरति (न्ति)। अयं त्व[त्र]नियमः--'नान्योऽन्यं व्योघदक्क्षये / ' निरोधमार्गदर्शण (न) प्रहातव्यानुभूतं तु नान्योऽन्यं स्मृतिप्रतिनियतालम्बनत्वात् / शेषास्तु त्रयः प्रकाराः सम्भिन्नालम्बनत्वान्न प्रतिषिध्यन्ते / / [30] विज्ञानानां तु पञ्चानां यदेकेनानुभूयते / तत्स्मर्यतेऽपि चान्येन 9 It appears that this topic was discussed in Adv. in its lost portion (V. supra, p.4, n. 1). Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 31] . प्रथमोऽध्यायः / मनोविज्ञानेनेत्यर्थः। तेन खल्वितरैरपि // मनोविज्ञानेनापि यदनुभूतं तत् षड्भिरपि स्मर्यते / / अथ द्वादशानां चित्तानां कोऽर्थः केनानुभूतः कतिभिः स्मर्यते ? द्वादशचित्तानि' / कामावचराणि कुशलादीनि चत्वारि। रूपावचराणि त्रीन्य (ण्य)'न्यत्राकुशलात् / एवमारूप्यावचराण्येतान्येव त्रीणि / शैक्षमशैक्षं च / स्मृतिरपि तत्संप्रयुक्ता द्वादशविधैव / तत्र किं केनानुभूतं त[द्] द्वादश भिरपि स्मर्यते ? कामावचरकुशलानुभूतं तद् द्वादशविधया स्मरति / एवमकुशलेन / तन्निवृताव्याकृतानुभूतमष्टविधया स्मरति। कामावचर्या सर्वया / रूपारूप्यावचर्ययाऽन्यत्र निवृताव्याकृतानिवृताव्याकृतायाः शैक्षाशैक्षाभ्यां च / एवमनिवृताव्याकृतेन / रूपावचरकुशलानुभूतं सर्वाभिः स्मरति / तन्निवृताव्याकृतानुभूतं दशभिरन्यत्र कामावचरणि (नि)वृताव्याकृतानिवृताव्याकृताभ्याम् / तदनिवृताव्याकृतानुभूतं दशभिरण्य (न्य)"त्रारूप्यावचरणि (नि) वृताव्याकृतानिवृताव्याकृताभ्याम् / आरूप्यावचरः कुशलानुभूतं दशभिरण्य (न्य)त्र कामावचरणि (नि) वृताव्याकृतानिवृताव्याकृताभ्याम् / तन्निवृताव्याकृतानुभूतं नवभिरण्य (न्य)त्र कामावचरं निवृताव्याकृतानिवृताव्याकृताभ्याम् / रूपावचराच्चानिवृताव्याकृतात् / एवमनिवताव्या[I. A, 5. Fol. 34 b.] कृतेन / शैक्षानुभूतमेकादशभिरन्यत्रकामावचरणि (नि)वताव्याकृतादेवमशैक्षेने (णं)ति / संक्षेपार्थस्त्वयं श्लोकैः प्रदर्श्यते। ___ [31] द्वचव्याकृतानुभूतं यच्चित्त द्वादशकादिह / व्यारूप्यरूपणि (नि)वृतेः स्मयतेऽष्टाभिरेव तत् // कामधातौ निवृताव्याकृताऽनिवृताव्याकृताभ्यां यदनुभूतं तदष्टाभिः स्मर्यते। रूपारू प्यावचरे द्वे निवते हित्वा / शेक्षमशैक्षं चैवमनिवृताव्याकृतेन। [32] रूपारूप्याप्तनिवृतशुभाभ्यां तु क्रमेन (ण) यत् / कामाप्ताव्याकृते हित्वा स्मर्यते दशकेन तत् // कामावचरणि (नि)वृताव्याकृते हित्वा / .1 See Adv. karika 120 and Saks. p. 134. Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [ 33 ] रूपे त्वनिवृताख्येन दृष्टमव्याकृतेन यत् / ____ आरूप्याव्याकृते हित्वा तदन्यैः स्मर्यते पुनः // यत्खलु रूप धातौ अनिवृताव्याकृतेनानुभूतं तदारूप्याव्याकृते हित्वा तदन्यैर्दशभिः स्मर्यते // [34] प्रारूप्याव्याकृतज्ञातं यश्चेतो नवकेन तत् / कामाप्ताव्याकृते हित्वा रूपाप्तानिवृतं तथा // गतमेतदीपोद्घातिकं प्रकरणम् / प्रकृतमेवाभिधीयताम् / / य एतेऽष्टादशधातव एषां कति सालम्बनाः कत्यना लम्बनाः कत्युपाताः कत्यनुपात्ताः कति संचिताः कत्यसंचिताः ? तदिदमारभ्यते। . [35] चित्ताख्याः सप्त सालम्बा धर्माख्यः संप्रयुक्तकः / सालम्बना इति वर्तते / शेषास्त्वनालम्बना विषयाग्रहणात् / / अमूर्ता ध्वनिना सार्धमनुपात्ताः य एते सप्तचित्तधातवो धर्मधास्वर्धन सहोक्तास्ते शब्देन सहानुपात्ताः / अतोऽन्ये नव द्विधा / ' ये सन्तानाधिरोहिनः (णः) प्रत्युत्पन्नाश्चक्षुरादयस्तदविनि गिणश्च रूपादयः। शेषास्त्वनुपात्ताः / निश्चेतनत्वादनात्मभावपर्यापन्न [त्वा]च्च / शेषा ये बाह्याः कायेन्द्रियसतानव्यतिरेकवतिनस्तेऽनुपात्ता इति सिद्धम् / / कति भूतानि कति भौतिकाः ? तत्राप्युच्यते / [ 36 ] "स्पृश्यं द्विधा अत्र भूतानि चत्वारि भौतिकं च गुरुत्वादिसप्तप्रकारम् / 1 Cf. सप्त सालम्बनाश्चित्तधातवोऽद्धं च धर्मतः / नवानुषात्तास्ते चाष्टौ शब्दश्चान्ये नव द्विधा / . 'सालम्बनं यच्चैतसिकस्वभावम् / उपात्तमिति कोऽर्थः ? यच्चित्तचैत्तैरधिष्ठानभावेनोपगृहीतमनुग्रहोपघाताभ्यामन्योन्यानुविधानात् / यल्लोके सचेतनमित्युच्यते। Alb. I. 34. See, Dhs. 1185-1186 and Aam. p. 58. 2 श्लक्ष्ण-कर्कश-गुरुत्व-लघुत्व-शीत-बुभुक्षा-पिपासाः। Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38.] - प्रथमोऽध्यायः। सधर्माशाः सह ता नव भौतिकाः / ' सह धर्मधात्वंशेनाविज्ञप्त्याख्येन 'स[ह] ता नव भौतिकाः' / एवं कति मूर्ताः ? . दश सावयवा मूर्ताः शेषास्त्वमूश्चिक्षुर्विज्ञानधात्वादयः / . त एवं दश संचिताः // परमानु(णु) संघाता' इत्यर्थः / त एवाष्टौ चक्षुर्विज्ञानधात्वादयो [हित्व: शेष। दश] संचिताः // कति च्छेत्तारः कति च्छेद्याः, कति दग्धारः कति दाह्याः, कति तोलयितारा कति तोल्याः ? तदिदमत्रोच्यते / [37] रूपगन्धरसस्पर्शाश्च्छेतृच्छेद्यात्मका मताः / दाहकास्तोलकाश्चैते दाह्यास्तोल्यास्त एव वा॥' 'वा' शब्दो मतविकल्पार्थः / केषाञ्चित्तेजोधातुरेव दग्धा गुरुत्वमेवा (व) तोल्यम् // कति विपाकजाः कत्यौपचयिकाः ?" * . [ 38 ] पञ्च रूपीन्द्रियात्मानो विपाकोपचयात्मकाः। 1cf. स्प्रष्टव्यं द्विविघं शेषा रूपिणो नव भौतिकाः। धर्मधात्वेकवेशश्च / पञ्चेन्द्रियधातवश्च चत्वारो विषयाः / एते नव धातवो भौतिका एव / Akb. I. 35 abc. The Akb. I. 35 c contains a discussion on the bhuta-bhautikavada : भूतमात्रं दशायतनानीति भदन्तबुद्धदेवः / तच्च नैवम्""| This view of Buddhadeva . is referred to in the Adv.karika 116. 2 Cf. सञ्चिता दश रूपिणः / Ah. I. 35d. 3 Cf. छिनत्ति च्छिद्यते चैव बाह्य धातुचतुष्टयम् / बाते तुलयत्येवं विधाको नग्धृतुल्ययोः // AL. I. 36. 4 केचिदाहुः / तदेव धातुचतुष्टयं दाहकं च तुल्यम् / केचिंदाहस्तेजोधातुरेव दया गुरुत्वमेव च तुल्यमिति / Akb. I. 36. Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे विपाककारणहेत्वधीनजन्मत्वात् नैष्यन्दिकानि चक्षरादीनि पञ्च न विद्यन्ते / मृतस्य विपाकजव्यतिरिक्ततनिष्यन्दाभावात् / तत्र विपाकहेतो र्जाता विपाकजाः, मध्यपदलोपं कृत्वा गोरथवत् / ' अमूर्ता नौपचयिकाः सप्तचित्तधातवो धर्मधातुश्चामूर्ती नैष्यन्दिकविपाकजास्तु विद्यन्ते सभागविपाकहेतुवलोत्पत्तेः। विधा शेषाः रूपधात्वाद्याश्चत्वारस्त्रिप्रकारा ये कायेन्द्रियसहवर्तिण (न) स्ते विधा। बाह्याः [1. B, 6. Fol. 35a.]'ते द्विधा। ध्वनिर्द्विधा' / ' शब्दस्तु विपाकजो नास्तीत्यागमः / युक्तिरपीच्छातस्तत्प्रवृत्तेः॥ इदानोमिदमुच्यते / यश्चक्षीतुना समन्वागतः समन्व गमं प्रतिलभते चक्षुर्विज्ञानधातुनापि सः ? यो वा चक्षुर्विज्ञानर्धातुना चक्षुधातुनापि सः ? आह / नात्रैकांशः / यस्मात् [ 39 [ चक्षुस्तदुपलब्धिश्च पृथग्वा सह वाऽप्नुयात् / / 1. विपाकजौपचयिकाः पञ्चाध्यात्म विपाकजः / न शब्दोऽप्रतिघा अष्टौ नेष्यन्दिकविपाकजाः // ...फलकालप्राप्तं वा कर्म विपाक इत्युच्यते / तस्माज्जाता विपाकजाः / फलं तु विपक्तिरेवेति विपाकः / .."आहारसंस्कारस्वप्नसमाधिविशेषैरुपचिता औपचयिकाः / Akb. I. 37. 2 इच्छातः प्रवृत्तेरिति / शब्दो मे स्यादितीच्छया शब्दः प्रवर्तते / अनिच्छया न प्रवर्तते / विपाकजश्च धर्मोऽनिच्छतोऽपि प्रवर्तते / तस्मान्न विपाकजः शब्दः / Saks. p. 70. For a controversy on this see Kv. XIII. 3-garfat agt fagraifa कथा नाम होति / तत्थ 'सो तस्स कम्मस्स कतत्ता उपचितत्ता उस्सन्नत्ता विपुलत्ता ब्रह्मस्सरो होती' ति आदीनि अयोनिसो गहेत्वा सद्दो विपाको ति येसं लद्धि, सेय्यथापि महासङ्घिकानं / तेसं, कम्मसमुट्ठाना अरूपधम्माव विपाकोति नामं लभन्ति, रूपधम्मेसु पनायं वोहारो नत्थीति दस्सेतुं पुच्छा सकवादिस्स"| KvA. XIII. 3. It is interesting to note that the Frajnapti too contains a similar passage: यत्तहि प्रज्ञप्तिशास्त्रे उक्तम्-'पारुष्यविरतेः सुभावितत्वाद्ब्रह्मस्वरता महापुरुषलक्षणं मिर्वर्तते' इति ?:"Abb. I. 37 a. 3 Cf. चक्षुर्विज्ञानधात्वोः स्यात् पृथग्लाभः सहापि च / Ak. I. 38 cd. Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमोऽध्यायः / 'चक्षर्धातुं तावल्लभते न चक्षुर्विज्ञानधातुम् / कामधाती क्रमेन (ण) चक्षुरिन्द्रियं प्रतिलभमानः, प्रारूप्यधातुच्युतश्च द्वितीयादिषु ध्यानेषुपपद्यमानः / स्याच्चक्षुर्विज्ञानधातुना न चक्षुर्धातुना। द्वितीयादिषु ध्यानेषपपन्नश्चक्षुर्विज्ञानमसंमुखीकुर्वाणः। ततश्च्युतश्चाधस्तादुपपद्यमानः / उभाभ्यामपि-आरूप्यधातुच्युतः कामघाती ब्रह्मलोके चोपपद्यमानः। नोभाभ्याम् एतानाकारान् स्थापयित्वा / यश्च [क्ष]र्धातुना समन्वागतः चक्षुर्विज्ञानधातुनापि सः ? चतुष्कोटिकाः / / प्रथमा-द्वितीयादिषु ध्यानेषूपपन्नश्चक्षुर्विज्ञानमसंमुखीकुर्वाणः। द्वितीयाकामधातावलब्धि (ब्ध) विही नं (न) चक्षुः / ततीया-कामधातौ लब्धाविहीनश्च (नच)क्षुः प्रथमध्यानोपपन्नो द्वितीयादिध्यानोपपन्नश्च पश्यन्। चतुर्थीएतानाकारान् स्थापयित्वा / / ' गतमेतत् / प्रकृतमिदानीमनुवर्त्यताम् / कत्याध्यात्मिकाः कति बाह्याः ?' ____ द्वादशाध्यात्मिका ज्ञेयाः पञ्चेन्द्रियात्मिकः सप्तचित्तधातु (त) वश्च, अहंकारसन्नि श्रयत्वात् / "आत्मना हि सुदान्तेन स्वर्गं प्राप्नोति पण्डितः / " इति / बाह्याष्षड्विषयात्मकाः // कति दर्शन (न) हेयाः कति भावनाहेयाः कत्यहेयाः ? तदारभ्यते / [40] त्रयोऽन्त्यास्त्रिविधाः मनोधातुर्मणो(नो) विज्ञानधातुर्धर्मधातवस्त्रिप्रकाराः। अष्टाशीत्यनुशयसहचरिष्णवस्तत्प्राप्तयश्च दर्शण(न) हेयाः / 1 This whole Adv. (from चक्षुर्धातुं तावल्लभते to चतुर्थी—एतानाकारान् Furnfucar) is almost identical with Akb. I. 38 cd. 2 प्रथमे चतुःकोटिके प्रतिलम्भोऽधिकृतो द्वितीये तु प्राप्तिमात्रम् / Saks. p. 73. 3. See Dhs. 1207, 1208 and Aam p. 58. 4 Cf. द्वादशाध्यात्मिका हित्वा रूपावीन् आत्मन्यसति कथमध्यात्मिकं बाह्यं वा। अहंकारसन्निस्रयत्वाच्चित्तमात्मेत्युपचर्यते / "आत्मना हि सुदान्तेन..." अत आत्मभूतस्य चित्तस्याश्रयभावेन प्रत्यासन्नत्वात् / Abb. I. 39ab. 4 Cf. terara garda apei arafa gravi i Dhammapada, XII. 4. 6 See Dhs 1002-1008 Asm, p. 26. Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे शेषा भावनापथसंक्षयाः // ये सास्रवाः / ये त्वनास्रवास्तेऽप्रहेया निर्दोषत्वात् // म रूपमस्ति दग्धेयं नाक्लिष्टं नाविकल्पकम् / / पथग्जनत्वमिति चेत् / 2 न। तस्यानिवृताव्याकृतत्वात, समुच्छिन्नकुशलमूलवीतरागाणामपि तत्समन्वागमात्। पापायिकं च कायवाक्कर्मरूपस्व भावं तदप्यार्यमार्गविरोधित्वाद्विहीनं न तु प्रहीनं(णं) तस्मादुभयं न दर्शण(न)हेयं सत्येष्वविप्रतिपत्तेः / दुःखधर्मज्ञानक्षान्तौ पृथग्जनत्वप्रसंगाच्च / पञ्चविज्ञानकाया [अ] विकल्पकास्तेऽपि न दर्शण (न) हेयाः // कति सभागाः कति तत्सभागाः ? [14] सभाग एव धर्माख्यः शेषास्तूमयथा स्मृताः // ' धर्मधातुवा अन्ये धातवो द्विधा / सभागास्तत्सभागाश्च / / कः पुनः सभागार्थः को वा तत्सभागार्थः ? सभागस्तत्समागत्वे स्वक्रियाभाक्तु तुल्यते // 1 cf. दश भावनया हेयाः पञ्च चान्त्यास्त्रयस्त्रिधा। . न दृष्टिहेयमक्लिष्टं न रूपं नाप्यषष्ठजम् // Ak I. 40. 2 मनु चान्यदपि दर्शनप्रहातव्यमस्ति पृथग्जनत्वमापायिकं च कायवाक्कर्म / आर्यमार्गविरोषित्वान्न तद् दर्शनप्रहातव्यम् / Akb. I. 40a. ननु चान्यदपीति विस्तरः / पृथग्जनत्वमनिवृताव्याकृतसंस्कारस्वभावत्वाद् भावनाहेयमध्यपतम्। अंपायसंवर्तनीयं च कायवाक्कम रूपस्वभावत्वाद् भावनाहेयमुक्तमिति / अतश्चोदयन्ति वात्सीपुत्रीयाः / आर्यमार्गविरोधित्वादिति / पृथग्जनत्वमार्यमार्गोत्पादे न भवति / नियते चापायिके कर्मणि सत्यार्यमार्गों नोत्पद्यते / आर्यमार्गोत्पादे च सत्यापायिक कर्म नोत्पद्यते / तस्मात् सत्कायदृष्टयादिवत्तदुभयं दर्शनहेयमिति वर्णयन्ति / तत्प्रतिषेधार्थमुक्तमप्येतत् / समुच्छिन्न कुशलमूलाः कुशलैर्धर्मेरसमन्वागता इष्टाः / पृथग्जनत्वेन तु समन्वागताः / यस्मात् ते पृथग्जना इष्यन्ते / तस्मान्न कुशलं पृथग्जनत्वम् / क्लिष्टमपि तत्र भवति / वीतरागाणामपि तेन समन्वागमात् / Saks. pp. 77-8.. 3 Cf. सभागस्तत्सभागोऽपि शेषो यो न स्वकर्मकृत् / यो हि विषयो यस्य विज्ञानस्य नियतो यदि तत्र तद्विज्ञानमुत्पन्नं भवत्युत्पत्तिमि वा एवं स विषयः सभाग इत्युच्यते / न च सोऽस्ति कश्चिद्धर्मधातुर्यत्र नानन्तं मनोविज्ञानमुत्पन्नमुत्पत्स्यते वा / "तस्माद्धर्मधातुनित्यं सभागः। Akb. I. 39 cd. Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43.] . प्रथमोऽध्यायः। यः स्वक्रियां भजते स सभाग इत्युच्यते। यः स्वक्रियाविरहितः स तत्सादृश्यमात्रभजमानत्वात् तत्सभाग इत्याख्यायते / ' अत्र सभागस्त्रिविधः / अध्वसु स्वक्रियाभेदेन वाच्यः / एवं तत्सभागः क्रियाविरहितो वाच्यः / अनुत्पत्तिधर्मकं चतुर्थमिति काश्मीराः // कति दृष्टिः कति न दृष्टिः ? [ 42 ] चक्षुः सधर्मधात्वंशं नवधा दृष्टिरुच्यते / ' चक्षुस्तावल्लोकेऽपि दृष्टिरिति प्रतीतम् / धर्मधातोरपि प्रदेशो [I. A, 6. Fol. 35 b.] दृष्टिस्वभावोऽष्टविधः क्लिष्टाक्लिटप्रज्ञात्मकः। शेषस्तु न दृष्टिः / पाञ्चविज्ञानकी प्रज्ञा न दृष्टिरणि (ति) तोरणात् // " नितीरिका हि दृष्टयो विचारणाश्रयात् / सा त्वविकल्पिका जडस्वभावा। अत्यल्पमिदमुच्यते / मनोविज्ञानभौम्यनिरासादिसंप्रयुक्ता' न दृष्टिऋ (रि)त्युपसंख्यातव्यम् / . कथं पुण (न) रेताः प्रज्ञाः पश्यन्ति ? तदिदमाविष्क्रियते / [ 43 ] समेघामेघराज्यहोर्दश्यं चक्षुर्यथेक्षते / क्लिष्टाक्लिष्टदृशौ तद्वच्छेक्षाशैक्षे च पश्यतः // ' 1f. सभाग इति कोऽर्थः। इन्द्रियविषयविज्ञानानामन्योन्यभजनं कारित्रभजनं वा भागः। स एषामस्तीति सभागः। स्पर्शसमानकार्यत्वाद्वा। ये पुनरसभागास्ते तेषां सभागानां जातिसामान्येन सभागत्वात् तत्सभागाः। Akb. I. 39 cd. 2 Cf. तत्सभागं चक्षुः काश्मीराणां चतुर्विधम् / यद् दृष्टवा रूपाणि निरुद्धं निरुध्यते निरोत्स्यते वा यच्चानुत्पत्तिमि / पाश्चात्यानां पुनः पञ्चविधम् / तदेवानुत्पत्तिमि द्विधा कृत्वा विज्ञानसमायुक्तं चासमायुक्तं च / Ibid. See Asm. p. 29. 3 Cf. चक्षुश्च धर्मधातोश्च प्रदेशो दृष्टिरष्टधा / Ak. I. 41 ab, 4 पञ्च सत्कायदृष्ट्यादिका दृष्टयः, लौकिकी सम्यग्दृष्टिः शैक्षी दृष्टिरशैक्षीदृष्टिरित्यमष्टप्रकारो धर्मधातुर्दृष्टिः / Cf. Abb. I. 41 ab. 5 Cf. पञ्चविज्ञानसहजा धोर्न दृष्टिरतोरणात् // Ak. I. 41 cd. 6 Cf. लौकिकी पुनः सम्यग्दृष्टिमनोविज्ञानसंप्रयुक्ता कुशलसासवा प्रज्ञा / शैक्षस्यानास्रवा दृष्टिः शैक्षी, अशैक्षस्य अशैक्षी। समेघामेघरात्रिंदिवरूपदर्शनवत् क्लिष्टाक्लिष्टलौकिकीशैक्ष्यशैक्षीभिर्दृष्टिभिर्धर्मदर्शनम् / Abb. I. 41 cd. Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [+3. ... यथा समेघाया (यां) तिमिरपटलावगुण्ठितचन्द्रनक्षत्रचक्रा (क)प्रायां रजन्यां रूपाणि दृश्यन्ते तथा क्लिष्टाः पञ्चदृष्टयो ज्ञेयं पश्यन्ति / यथा तु विगतरजांसि निशाकरकिरणांशुकावगुण्ठितायां त्रियामायां रूपाणि दृश्यन्ते, तथा लौकिकी सम्यग्दष्टिः पश्यति / यथा तु मेघपटलावगुण्ठिते दिवाकरकिरणानुद्भासिते दिवसे रूपाणि दृश्यन्ते तद्वच्छैक्षी दृष्टिः पश्यति / यथा तु द्रव्यकनकरसावसेक पिजरदिनकरकिरणप्रोत्सारिततिमिरसंचये दिवसे . च्च (चक्षुष्मतो देवदत्तस्य रूपं चक्षुरीक्षते, तथा बुद्धानामहतां प्रज्ञाचक्षुरविद्याक्लेशोपक्लेशमलदूषिकातिमिरपटलवजितं ज्ञेयं पश्यतीति / अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ प्रथमस्याध्यायस्य तृतीयः पादः / Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रथमाध्याये चतुर्थपादः। आह / यदुक्तम्-चक्षुर्दर्श (न)मष्टप्रकारा च प्रज्ञा दृष्टिरिति / अथ विज्ञावं पश्यत्यथ न पश्यति ? यदि पश्यति दशधर्मा दृष्टिस्वभावा भवन्ति / अथ न पश्यति दार्टान्तिकपक्षस्तमु ज्झितो भवति / देवा एनं ग्रहीष्यन्ति ग्रहीतव्यं चेन्मस्यन्ते / यत्तक्तं दशधर्मा दृष्टिस्वभावाः प्राप्नुवन्तीत्यत्र विज्ञानस्य मुख्यदर्शनकल्पणा (ना)प्रतिषेधमुपरिष्टात् करिष्यामः / इदं तु वक्तव्यम् / चक्षुश्चक्षुविज्ञानप्रज्ञासामग्रीणां कः पश्यति ? कुतः संशय इति चेत् / सर्वत्र दोषदर्शणा (ना)त् / यदि तावच्चक्षुः पश्यति यावत्कायः स्पृशति ततो युगपत् सर्वविषयोपभोगप्रसंगः' / अथ चक्षुर्विज्ञानं पश्यति कस्तहि विजानाति ? व्यवहितमपि किं न पश्यति, अप्रतिघत्वात् ? अथ प्रज्ञा पश्यति श्रोत्रविज्ञानादिष्वपि प्रज्ञा विद्यत इति तत्रापि दर्शण (न)प्रसंगः। अथ चक्षुरादिसामग्री पश्यति सापि खलु चक्षुरादिसामग्रयङ्गव्यतिरिक्ता स्वभावक्रिया [s] भावान्न विद्यते / ___चक्षुरादिसामग्रयङ्गाणा (ना) मपि प्रत्येकं दर्शण (न) शक्तिक्रियाऽभावो[s]न्धशं (श) तवदित्यसत्त्वम्। सर्वसामग्रीणा (गां) सर्वकार्यकरणापत्तित्वा[त्], विशेषाभावात् / . हेतुप्रत्ययसामग्री प्रतीत्य क्रियामानं विज्ञानमुत्पद्यत इति चेत् / न / जनिकर्तृभावे जन्मक्रियास्वातन्त्र्यानुपपत्तेः, नश्यादिवत् / हेतुप्रत्य°यानां परतन्त्राणां स्वात्मन्यवस्थितानां निरात्मकानां निरात्मककरणशक्त्ययोगात् / किञ्च, विज्ञेयाभावे विज्ञानानुपपत्तेः, दाह्यदहनवत् / किञ्च, विज्ञानक्रियाशृ(श्रि)ताभावे तदभावाच्चित्रकुड्यवत् / जन्मनाशयोर्द्धमिधर्मत्वे विरुद्धानामन्यतरोपपत्तिविणा(ना)शस्य वा सजातिहेतुत्वप्र[I. B. 7 Fol. 36a.] संगः / यज्जात्यनुवृत्तिस्तद्बीजमिति चेत् / न / कुशलाकुशलादिचित्तनिरोधे [बीज] त्वानुपपत्तेः, सामग्रीपक्षोत्सर्गात्सांख्यमताभ्युपगमदोषाच्च / तेषामपि प्रधानाख्याद्बीजादेकस्मानिरपेक्षात्सर्वं संभवति / निमित्तान्तरापेक्षा शक्तशक्तेरिति चेत् / न। अक्षणिकत्वदो[षात् / सर्वसामग्रयङ्गबीजाभ्युपगमे कार्यस्वभावादिवैचित्र्यप्रसंगः। तस्मानिर्दोष: पक्षो वक्तव्यः / सोऽयं प्रक्रम्यते। Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [44] चक्षुः पश्यति विज्ञानं विजानाति स्वगोचरम् / आलोचनोपलब्धित्वाद्विशेषः सुमहांस्तयोः // ' चक्षुर्द्रव्यं हि द्रष्टस्वभावम् / तस्य हेतुप्रत्ययसामग्रीपरिग्रहप्रबोधितशक्तेः रूपदर्शनक्रियामात्रमुत्पद्यते। द्रव्यक्रिययोश्चान्यत्वं सिद्धमाध्यमानरूपत्वा निरपेक्षसापेक्षव्यपदेशित्वाच्च द्रष्टव्यम् / तत्र चक्षुर्मूर्तिक्रियावद्विज्ञानाधिष्ठितं दर्शण (न) क्रियामारभते / न विज्ञानशून्यम् / यथैव चक्षुर्विज्ञानमालोचनाधिष्ठितक्रियं विजानाति, न केवलम्, परम्परानुग्रहबलाद्धधनयोः प्रदीपादिप्रत्ययान्तरपरिगृहीतयोर्युगपदेकस्मिन् विषये वृत्तिलाभो भवति / यस्त्वेतदतिपत्ये (त्य)वं कल्पयति-'कारणभूताभ्यां प्रागुत्पन्नाम्यां चक्षुरूपाभ्यां कार्यभूतं विज्ञानं सहैकस्मिन् काले नावतिष्ठते' इति तस्य सक्षाद्विषयानुभवनाभावादनुमानागमाभावप्रसंगः। अनुभवज्ञाने चासति. मनोविज्ञानस्मृतिगोचराभावादनुत्पत्तिप्रसंगः। नियतविषयस्मरणाभावाच्च / तस्माद्विज्ञानं नि यताश्रयालम्बनलब्धप्रतिष्ठं सहकारिकारणसामग्रीसन्निपातोपजनितक्रियं साक्षाद्विषयमुपलभते। चक्षुरप्यालोचयति प्रदीपस्तत्कालमेवावभासयति / य एते विज्ञानचक्षुरूपादयः स्वहेतुसामग्रीप्रबोधितशक्तयः [ते] विषयप्रतिविज्ञप्त्यालोचनावभासनाख्यां युगपत् सौधीं सौधी वृत्ति प्रति पद्यन्त इति युक्तिमती नीतिः। / तस्मात्सत्स्वप्यन्येषु प्रत्ययेषु दर्शण(न)क्रियायाश्चक्षुषः प्राधान्यात्, तदेवाजसा पश्यतीत्युच्यते। यथा वा देवदत्तः स्थालीजलज्वलनतण्डुलादिषु सत्स्वपि पाके प्रवर्तमाने स्वस्यामधिश्रनो(णो)दकासेचनतण्डलावपनदर्वी. परिघट्टनाचामनिस्रावणक्रियायां लब्ध"सामर्थ्यः / साधनसन्नियोगे च पर, प्राप्तैश्वर्यो देवदत्तः प्राधान्यात्पचत त्युच्यते। यदा पुण (न)स्तण्डुलानां 1 चक्षुः पश्यति रूपाणि सभागं न तदाधितम् / विज्ञानं दृश्यते रूपं न किलान्तरितं यत: // Ak I 42.. The Akb. I. 42 contains a long discussion on this controversy. LVP. gives the following four views : Dharmatrata dit que la connaissance visuelle (caksurvijnana) voit les visibles. Ghoshaka dit que la prajna assciee a la connaissance visuelle voit les visibles. Le Darstantika dit que le 'complexe' (sa magri) voit les visibles. Le Vatsiputriya dit qu'un seut ceil voit les visible LVPAK. I. p 82. - 2 This is a view of the Darstantika, cf. वाष्र्टान्तिकस्य हि सर्वमप्रत्यक्षम् / पञ्चानां विज्ञानकायानामतीतविषयत्वाद्यदा खलु चक्षूरूपे विद्यते तदा विज्ञानमसत् / यहा विज्ञानं सत् चक्रूपे तदासती, विज्ञानक्षणस्थित्यभावे स्वार्थोपलब्ध्यनुपपत्तश्च / V. infra, Adv. karika 77 cd. Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44.] प्रथमोऽध्यायः। 33 विक्लेदो विवक्षितः पाको वा तदा जलानलयोः प्राधान्याद्वयपदेशो भवत्यम्बू क्लेदयत्यग्निः पचतीति / तस्मात्सामग्रयां सत्यां दर्शणे (ने) प्रवर्तमाने प्राधा. भ्याच्चक्षुः पश्यतीत्युच्यते। कथं प्राधान्यमिति चेत् ? तत्प्रकर्षे दर्शण (न)प्रकर्षात् / तुल्ये हि प्रथमध्यानचक्षविज्ञाने द्वितीयादिषु चक्षुष्प्रकर्षादर्शनप्रकर्ष दृश्यत इति / तस्माद्युक्तम्-"चक्षुः पश्यति नयनः(नम्) पश्यति मनसि तु भक्त्या प्रज्ञावृत्तिरुपचर्यते मनसा पश्यति" इति / ' ___ तत्र यदुक्तं कोशकारेण --"किमिदमाकाशं खाद्यते। सामग्रयां हि सन्यां दृष्टमित्युपचारः प्रवर्तते / तत्र कः पश्यति ?" इति / तदत्र तेत भदन्तेन सामग्रयङ्गक्रिया [पहरणं ?]" क्रियते / अभिधर्मसंमोहाङ्कस्थानेनात्माप्यङ्कितो भवत्ययोगशून्यताप्रपाताभिमुख्यत्वं प्रदर्शितमिति // ' [I. A. 7. Fol. 36b.] किं पुण (न) रेकेनापि चक्षषा पश्यति, आह". स्विद् द्वाभ्यामेवेति ? नात्र नियमः / यस्मात् 1 एष तु काश्मीरवैभाषिकाणां सिद्धान्तः। चक्षुः पश्यति, श्रोत्रं शृणोति. प्राण जिघ्रति, जिह्वा आस्वादयति, कायः स्पृशति, मनो विजानातीति / Akb. I. 42. _For this controversy, see Ko. XVIII, 9.-इवामि चक्खूना कप पस्सतीति कथा होति / तत्थ "चक्खुना रूपं दिस्वा"ति वचनं निस्साय पसादचक्खुमेव का पस्सतीति येसं लद्धि; सेय्यथापि महासंघिकानं / "इध भिक्खवे भिक्खु चक्खुना रूपं पस्सनी ति ससम्भारकथानयेन वुत्तं / यथा हि उसुना विज्झन्तोऽपि धनुना विज्झतीति वुच्चति / एव चक्खवित्राणेन पस्सन्तोपि चक्खुना पस्सतीति वुत्तो। तस्मा असाधकमेत | KoA.XVII.. Cf. चक्खुना रूपं विस्वा ति कारणवसेन चक्खू ति लद्धवोहारेन रूपदस्सनमत्त न चक्खुविज्ञाणेन रूपं दिस्वा। पोराणा पनाहु-"चक्खु रूपं न पस्सति अचित्तकत्ता, चित्तं न पस्सति प्रचक्नुकत्ता, द्वारारम्मणसंघट्ट पन चक्खुप्पसाववत्थुकेन चित्तेन पस्सति / ईदिसो पनेसा, धनुना विज्झती ति आदिसु विय ससम्भारकथा नाम होति / तस्मा चक्खुविचाणन रूपं दिस्वा ति अयमेवेत्थ अत्थो ति / Vm. I. 53. For other referenees, see LVPAk. I. p. 82. 2 Cf. अत्र सौत्रान्तिका आहुः। किमिदमाकाशं खाद्यते / चक्षुहि प्रतीत्य रूपाणि चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानम् / तत्र कः पश्यति को वा दृश्यते / निर्व्यापार हीदं धर्ममात्रं हेतुफलमात्रं च / तत्र व्यवहारार्थ च्छन्दत उपचाराः क्रियन्ते / चक्षुः पश्यति विज्ञानं विजानातीति / नात्राभिनिवेष्टव्यम् / उक्तं हि भगवता "जनपदनिरुक्ति नाभिनिवेशेत, संज्ञा च लोकस्य नाभिधावेदिति / " Akb. I. 42. It is interesting to note that the Adv. here identifies the Kosakar. with the Sautrintika. For an elucidation of this view of Sautrantika, ste Th. Stcherbatsky: The Central Conception of Buddhism, p. 6%. 3 This statement is very significant. It proves the authenticity of a tradition that the Kosakara was a Vaibhasika before he became a Mahayanist. 3 Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [46] एकस्य चक्षुषः कार्य विज्ञानमथवा द्वयोः।' इति द्विचन्द्रदर्शणा (ना)देविज्ञानस्य... || [प्राप्तग्राही] नि(णि) आहोस्विदप्राप्तग्राहीणीति ? तदुच्यते / अप्राप्याथ मनश्चक्षुः श्रोत्रं च त्रीण्यतोऽन्यथा // घ्राणरसनकायेन्द्रि यानि (णि) प्राप्तग्राहीणीत्यर्थः // अत्र काणादः पश्यति। नाप्राप्तग्राहीनी (णी)न्द्रियाणि / चक्षुषो हि रश्मिर्गत्वा पश्यति / श्रोत्रं त्र सर्वगतं प्राप्येव सर्वं शृणोति / तं प्रतीदमुच्यते। [45] अप्राप्तग्राहिणः सिद्धा दूरासन्नसमग्रहात् / यावता हि कालेन देवदत्तः स्वपाणितललेखां पश्यति तावतैव चन्द्रलेखाम् / न चायं गतिमतां धर्मः। गतिमन्तो हि देवदत्तादयो दूरं चिराद्गच्छन्त्यासन्नं क्षिप्रमिति / न / प्रदीपवत् तत्सिद्धेः। प्रदीपादिप्रभावश्चेत् यथा खलु यावता कालेन प्रदीपो नेदिष्ठं रूपमभिव्यनक्ति तावता दविष्ठं तद्वदिति / तत्र प्रत्यवस्थानम् ___ न समं तत्समुद्भवात् // 1cf. उभाभ्यामपि चक्षु| पश्यति व्यक्तदर्शनात् / उभाभ्यामपि चक्षुभ्यां पश्यतीत्याभिधार्मिकाः। Akb. I. 43 ab. 9 Here the Ms. is broken. This line seems to refer to the view of Vasubandhu. See LVPAk. I. p. 86. Yasomitra gives following comment:'उभाभ्यामपि' इत्यपिशब्दादेकेनापि नात्र नियम: / 'द्वयोविवृतयोः परिशुद्धतरं दर्शनम्' इतिउक्तं भवति नैकतरान्यथीभावादिति / 'उन्मीलितार्धनिमीलितयोरक्ष्णोरेकस्यान्यथीभावाद्' द्वयोरेकतरत्वाद्यद्यन्यथीभवति, यदि यदुन्मीलितं तदर्धनिमीलितं क्रियेत सर्वनिमीलितं वा तवा द्विचन्द्रदर्शनं न भवति / अतोऽवगम्यते द्वयोरपि चक्षुषोरत्र विज्ञानोत्पत्तो व्यापारोऽFertfat i Saku. p. 83. 3Cf. चक्षुः श्रोत्रमनोऽप्राप्तविषयं त्रयमन्यथा / प्राप्तविषयमित्यर्यः। घ्राणं कथं प्राप्तविषयम् / निरुच्छ्वासस्य गन्धाग्रहणात् / Akb. I. 43 cd. For details on this topic, see LVPAk. I. pp. 88--9. The Akb. I. 43 d. contains a discussion: किं पुनः परमाणवः स्पृशन्त्यन्योऽन्यमाहोस्विन्न? This discussion is not found in the Adv. Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47.] प्रथमोऽध्यायः। यदि प्रदीपो गच्छेत, तत्राप्येष दोषः प्रसज्येत / प्रभादिमध्यान्तेषु च तापविशेषदर्शणा(ना)त् तदेकत्वासिद्धिः। तस्य पुण(नः) प्रतीत्य युगपत् सर्वप्रदीपप्रभो (भामु)पादाय रूपपरमाणूनामुत्पत्तिस्तस्यैष दोषो नास्ति / / [47] सर्वग्रहप्रसंगश्चेन्नायस्कान्तादिदर्शणा (ना)त् / - यद्यप्राप्तग्राहि चक्षुः ब्रह्मलोके ब्रह्माणं कस्मान्न पश्यति ? तत्रेदमुच्यते / नायस्कान्तवत्तत्सिद्धेः। यथा तुल्येऽप्यप्राप्ताकर्षणे न प्राचीनोऽयस्कान्तो मणिरुदीचीनमयः समाकर्षति तद्वदिति // अत्र पुण (न)विन्ध्यवासी पश्यति सर्वगतत्वमिन्द्रियाना (णा)म् / तं प्रतीदमुच्यते / ' सर्वगत्वाददोषश्चेन्नायोगात्तिलतलवत् // को ह्यनुन्मत्तो ब्र यात्तिलेषु तैलं सर्वगतमस्तीति ? तद्वक्चक्षुःश्रोत्राद्यधिष्ठानेभ्यो बहिरिन्द्रियाणि कः कल्पयेदमूढचेता: ? ___ इदं वक्तव्यम् / २यत्र काये स्थितश्चक्षुषा रूपाणि पश्यति किं तानि कायचक्षुरूपविज्ञानानि एकभौमानि, ' आहोस्तिदन्य भौमिकान्यपि ? सर्वेषामनियमः। तत्र कामधातूपपन्नस्य तावत् स्वेन चक्षुषा स्वानि रूपाणि पश्यतः सर्वं स्वभौमम् / तस्यैवास्य ध्यानचक्षुषा स्वरूपाणि' पश्यतः कायरूपे स्वभूमिके द्वयं प्रथमाध्यानात् / प्रथमध्यानभूमीनि पश्यतो रूपाण्यपि तत्रत्यानि / द्वितीयध्यानचक्षुषा समीक्षमाणस्य कायरूपे स्वभूमिके, चक्षुद्वितीयाद् ध्यानात्, विज्ञानं प्रथमात् / प्रथमध्यानभूमीनि पश्यतो विज्ञानरूपे प्रथमाध्यानात्, कायः कामावचरः, चक्षुद्वितीयाद् ध्यानात् / द्वितीयध्यानभूमीनि पश्यतश्चक्षरूपे द्वितीयध्यानभूमिके कायः कामावचारो विज्ञानं प्रथमध्यानात् / एवं तृतीयचतुर्थध्यानभूमिकेन चक्षुषा तद्भमिकाधरभूमिकानि रूपाणि पश्यतो विज्ञातव्यम् / प्रथमध्यानोपपन्नस्य स्वेन चक्षुषा स्वाणि (न) रूपाणि पश्यतः सर्वं स्वभूमिकम् / अधराणि रूपाणि पश्यतस्त्रयं स्वभूमिकं रूपाणि कामावचराणि / द्वितीयध्यानचक्षुषा स्वानि रूपाणि पश्यतस्त्रयं स्वभूमिकं चक्षुद्धितीयात् / कामावचराणि पश्यतः कायविज्ञाने स्वभूमिके, कामावचराणि रूपाणि, चक्षुद्वितीयात् / द्वितीयध्यानभूमीनि पश्यतश्चक्षूरूपे तद्भूमिके शेषं स्वभूमिकम् [I. B, 8. Fol. 37a] 'एवं तृतीयादिध्यानचक्षुषा योज्यम्। द्वितीयादिध्यानोपपन्नस्य स्वपरचक्षां स्वपरभूमिकानि रूपाणि पश्यतो यथासंभवं द्रष्टव्यम् / / 2 9 This refutation is not found in the Akb. 2-2 This whole passage (from यत्र काये स्थितः to यथासंभवं द्रष्टव्यम् / ) is almost identical with Abk, I. 45 cd. Cf. Asm. p. 14. Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे नियतस्त्वयम् [48] म ह्य ध्वं चक्षुषः कायो न रूपं नाक्षिजं मनः। __विज्ञानस्य तु नेत्रार्थस्तौ च कायस्य सवंतः // ' पञ्चभौमानि कायचक्षुरूपाणि द्वयोः सवितर्कसविचारयो म्योश्चक्षु'. विज्ञानम् / तत्र यमिक: कायस्तद्भूमिकमूर्ध्वभूमिकं वा चक्षुर्भवति न. त्वधोभौमिकम् / यद्भमिकं चक्षुस्तद्भूमिकमधरभूमिकं वास्य रूपं गोचरी भवति नोर्श्वभूमिकम् / एवं चक्षुर्विज्ञानं नाधरिमे चक्षुषि संमुखीभवति / अस्य तु चक्षुर्विज्ञानस्य रूपं सर्वतो विषयीभवति / कायस्याप्युभे रूपविज्ञाने सर्वतो भवत इति // एवं 149] नोपरिष्टाच्छ तेः कायो न शब्दो न स्वकं मनः। विज्ञानस्य तु निहावस्तौ च कायस्य सर्वतः / / घ्राणादीनां पुनः [50] त्रयाणा(णां) त्रीण्यपि स्वाणि (न) कायगन्धादिविषयविज्ञानानि स्वभूमिकान्येव / उत्सर्गस्यायमपवादः क्रियते। तनोविज्ञानमप्यधः / / कायस्पृष्टव्ये स्वभूमिके एव / कायविज्ञानं तु , केषाञ्चिदधरभूमिकम् / या द्वितीयादिध्यानोपपन्नानामिति / ' मनस्त्वनियतं . समापत्त्युपपत्तिकालेषु कायस्य सर्वतो भावात् / कालिकाध्वनिर्मुक्तसर्वधर्मविषयित्वात् // किमर्थं पुण (न) रयमल्पार्थः सुमहाग्रन्थसन्दर्भविधिरारभ्यत इति ? 1 cf. न कायस्याधरं चक्षुरूध्वं रूपं न चक्षुषः / / विज्ञानं चास्य रूपं तु कायस्योभे च सर्वतः // Ab. I 46, 3 Cf. तया श्रोत्रं पाणां तु सर्वमेव स्वभूमिकम् / कायविज्ञानमधरस्वभूम्यनियतं मनः // AR. I. 47. Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32.] .. प्रथमोऽध्यायः। कोशकृदाचष्टे-नत्र किञ्चित्फल मुत्प्रेक्ष्यत इति / ' तं प्रतीदं फलमादर्श्यते / तत्र खलु. ____योगिवश्वरूप्यं प्रदर्शितम् // एतद्वेश्वरूप्यं योगिणां (नां) यदन्यतः कायोऽन्यतश्चक्षुरत्यतः रूपमन्यतो विज्ञानं गृहीत्वा पश्यन्ति। विभूनि च शरीराणि निर्माय मनोजवया रि(ऋ) या गत्वा बुद्धा भगवन्तो यथेच्छं लोकधात्वा (त्व)न्तरेषु विनेयानां बुद्धकार्य "कुर्वति / दिव्याभ्यां चक्षुःश्रोत्राभ्यां रूपाणि दृष्ट्वा शब्दांश्च श्रुत्वा यथेच्छं युगपदनेकानि पाञ्चगतिकानि शरीराणि निर्मायानेकयतिधात्वा (त्व)न्तरेषु विनेयकायं कुर्वन्तीति / गतमेतत् प्रासङ्गिकं प्रकरणम् / / . इदमधुना वाच्यम् / स्कन्धोपादानस्कन्धयोः कः प्रतिविशेष: ?2 तदुच्यते / स्कन्धास्त्रिभिः सत्यः संगृहीताः" / यस्मात् [51 ] सालवानालाः स्कन्धा ये तूपादानसंजिताः / सालवा एव ते ज्ञेयास्तत्साचिव्यक्रियादिभिः॥ कारणैरिति वाक्याध्याहारः। तस्मादुपादानस्कन्धाः सत्यद्वयसंगहीताः। निरोधसत्यं तु स्कन्धलक्षणानुपपत्तेः स्कन्धलक्षणव्यतिरिक्तमिति द्रष्टव्यम् // [ 52 ] अध्वाद्याः स्कन्धपर्यायाः अध्वान स्कन्धाः संस्कृताः कथाव स्त्वित्येवमादयः। धर्माद्या वस्तुनः सतः। 1 Cf. अनियतं मनः कदाचित् कायमनोविज्ञानधर्मः समानभूमिकं मनो भवति / कदाचिदूर्ध्वभूमिकम् / पञ्चभूमिकेऽपि हि काये सर्वभूमिकानि मनआदोनि भवन्ति समापत्त्युपपत्तिकाले यथायोगमिति विस्तरेण समापत्तिनिर्देशे कोशस्थान एतदाख्यायिष्यते। अतिबहुग्रन्थभारपरिहारार्थन्तु नेदानी पुनराख्यायते / अल्पं च प्रयोजनं महांश्च श्रम इति"| Akb. I. 47 d. 2 See Asm. p. 3. and Vm. XIV 214. 3 Cf. सासवावानवा धर्माः Ak. I. 4a. . 4 Cf. पञ्चूपादानक्खन्धा ति तथा तेभूमका मता। .. . भेवाभावेन निम्बानं खन्धसङ्गहनिस्सटं // A. Sangaho. VII. 42. Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 / अभिधर्मदीपे सत् वस्तु धर्मो द्रव्यमायतनं धातुरित्येवमादयः / . ये तु सानवसंज्ञास्ते प्रोक्ता दुःखादिनामभिः // ' दुःखं लोको भवः समुदय इत्येवमादिभिर्णा(ना)मभिः शब्दयन्ते / / अथ कस्माच्चक्षुःश्रोत्रघ्राणानां द्वित्वे सत्येकधातुता ? "तदारभ्यते[53 ] स्वात्म्यगोचरकार्यानां (णा) मेकत्वादेकधातुता। चक्षुरादिद्विभावेऽपि त्रयाना(णा)मपि खिल्वेतेषामेकस्वभावत्वादेकगोचरत्वादेककार्यत्वाच्च द्वित्वेऽपि स['त्येकाधिपत्यं चकधातुता च] निवर्त(त)ते / द्वयुत्पत्तिः कर्मत (त्रि)त्वशात् // ये तु कथयन्ति "शोभायं तु द्वयोद्भवः' इति तेषां श्लीपद-[I. A, 8. Fol. 37 b.] गन्त्र (न्ड)प्रभृतीनाम् अ(ति) शोभार्थमुत्पत्तिरित्यापन्नम् / / 6 / / 1cf. ते पुनः संस्कृता धर्मा रूपादिस्कन्धपञ्चकम् / त एवाऽध्वा कथावस्तु सनि:साराः सवस्तुकाः // _ ये सास्रवा उपादानस्कन्धास्ते सरणा अपि। दुःखं समुदयो लोको दृष्टिस्यानं भवश्च ते // . Ab. I. 7-8 2 Cf. जातिगोचरविज्ञानसामान्यावेकधातुता। द्वित्वेऽपि चक्षुरादीनां Ak. I. 19 abc. 3 Here the Ms. is broken. Only the avagraha on स्य is visible. For the restoration-adhipatyam etc. see below, note 6. 4 This should be त्रित्व-वशात् / 5 Cf. शोभार्थ तु द्वयोद्भवः / एकधातुत्वेऽपि तु चक्षुरादीनां द्वयोः संभव आश्रयस्य शोभार्थम् / अन्यथा ह्येकचक्षुःश्रोत्राधिष्ठानकनासिकाबिलसंभवात् महद्वैरूप्यं स्यादिति / Akb. [ 19 d.. Yasomitra gives various viewpoints on this controversy! आचार्यसंघभद्रस्त्वस्य सूत्रस्यार्थं विववे / शोभार्थमित्याधिपत्यार्थमित्यर्थः / आधिपत्यसंपन्नो हि लोके शोभत इत्यपदिश्यते / येषां चेन्द्रियाणाममून्यधिष्ठानानि तेषां परिशुद्धदर्शनश्रवणघ्राणाद्याधिपत्यं स्यात् / न हि यथा द्वाभ्यां चक्षुभ्यां परिशुद्ध दर्शनं भवति तथैकेन / एवमितरयोरपि। एवं चैषामिन्द्रियत्वं हीयेत तदर्थमेतदुक्तं स्यादिति / स्फुटोपलब्ध्यर्थमित्यर्थः / इहापि शक्यमेवं वक्तुम् / एकमेव परिस्फुटोपलब्ध्याश्रयभूतं विस्तीर्ण कर्मणोत्पद्यताम् / किमाधयविच्छेदेनेति / विभाषायां तु लिखितमेतत् पक्षद्वयम् / शोभायं द्वयोद्भव इत्येको व्यक्त्यर्थ Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 55.] . प्रथमोऽध्यायः / इदमिदानी वाच्यम् / चक्षुरादिकारणसामग्रीसन्निधाने सति चक्षुविज्ञानोत्पत्तो कस्माच्चक्षुःश्रोत्रादिविज्ञानमित्युच्यते ? तत्र [विसर्जनं क्रियते][54] [असाधारण] वैशिष्टयादेश्वर्यादान्तरङ्गयतः / सत्यप्यणे (ने) कहेतुत्वे विज्ञानं तैर्विशेष्यते / / ' चक्षुरादीन्द्रियविशेषाद्विज्ञान विशेषो दृष्टः / चक्षुरादीनां च चतुभिः कारणैरीशित्वं दृष्टम् / असाधारणकारणत्वेन चान्तरङ्गय इति / / अत्राह / अथ कस्मात् सर्वपदार्था [नां] द्रव्यस्वभावे(वत्वे) निर्वाणमेव परमार्थतो द्रव्यमित्युच्यते यतो धर्मधातुरेव तद्योगाद्रव्यवानित्याख्यायते / / कस्माच्च सर्वसंस्कृतानां क्षणिकत्वे सति त्रय एवान्त्या धातवः क्षणिका इत्युच्यन्ते ? तदुभयं प्रदर्श्यते / [55] नित्यत्वात्कुशलत्वाच्च निर्वाणं द्रव्यमञ्जसा / सारद्रव्येन तेनैको धर्माख्यो द्रव्यवान्मतः / / मित्यपर इत्यलं प्रसन। ननु न कर्मवशादिन्द्रियद्वयोत्पत्तिः, किमन्यदेवोच्यते शोभार्थ व्यक्त्यर्थ चेति / कर्मवशादेवानेन्द्रियद्वयोङ्गव उक्तः / कथमिति / एवं विभक्तावयवाश्रयेणानादिकालाभ्यस्तः शोभाभिमानः सत्त्वानां प्रवर्तते / अतस्तदभिलाषपूर्वकेण स्फुटोपलब्ध्यभिलाषपूर्वकेण च कर्मणा तदिन्द्रियमभिनिवर्त्यमानं शोभायं व्यक्त्यर्थं चोद्भवतीत्युच्यते / Saks. p. 42. 1Cf. तद्विकारविकारित्वादाश्रयश्चक्षुरादयः। अतोऽसाधारणत्वाच्च विज्ञानं तैनिरुच्यते // Ak. I. 45 2 See Adv. karika 77. . . 3 See Asm p. 16. 4 Cf त्रिषाऽन्ये द्रव्यवानेकः क्षणिकाः पश्चिमास्त्रयः। Ak. I. 38 ab.. . असंस्कृतं हि सारत्वाद् द्रव्यम् / Akb. 1. 38 ab. . u For a controversy on the use of the word kusala for Nirvana, see Kv. XIX 6-इदानि कुसलकथा नाम होति / तत्थ अनवज्जम्पि कुसलं इट्ठविपाकम्पि / अनवजं नाम किलेसविप्पयुत्तं / अयं नयो ठपेत्वा अकुसलं सब्बधम्मे भजति / इट्ट विपाकं नाम आयति उप्पत्तिपवत्तेसु इट्ठफलनिप्फादकं पुच। अयं नयो कुसलत्तिके आदिपदमेव भजति / येसं पन इमं विभागं अग्गहेत्वा अनवज्जभावमत्तेनेव निब्बानं कुसलं ति लद्धि, सेय्यथापि अन्धकानं"KvA. XIX 6. Cf. also, स एवानास्रवो धातुरचिन्त्यः कुशलो ध्रुवः / __ सुखो विमुक्तिकायोऽसौ धर्माख्योऽयं महामुनेः / / कुशलो विशुद्धालम्बनत्वात्, क्षेमत्वात्, अनास्रवधर्ममयत्वाच्च / Trimsika, 29.. Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [56. | 56 ] प्रथमं निर्मलं चित्तमसामाग्यात्क्षणः स्मृतः / तेनाद्भुतक्षणेनैते क्षणिकाः पश्चिमास्त्रयः // ' किं पुण(न)रेते चक्षुरादयस्तुल्यं विषयं गृह्णन्ति, आहोस्विन्न्यूनम विक वा तदाविष्क्रियते-- [57 ] प्राणं जिह्वा च कायश्च तुल्यार्थग्राह्यवस्त्रयम् / द्वयोश्चक्षुःश्रोत्रयोरणि (नि)यम इत्याख्यातं भवति / / किंपुण(न)रेषां चक्षुर्विज्ञानादीनां सहज एवाश्रयः, आहोस्विदतीतोऽपि ? तदुच्यते / ... पश्चिमस्याश्रयोऽतीतः मनोविज्ञानस्य क्रियावतो नित्यमाश्रयोऽतीतः। पञ्चानां तैः सहापि च // पञ्चानां विज्ञानकायानां तैः सहापि चातीतश्चेति 'च'शब्दात् / एवं चतुष्कोटिक आरभ्यते। ये धर्मा विज्ञाननिश्रयाः समनन्तरा अपि ते ? प्रश्नश्चतुष्कोटिकः / निश्रय एव चक्षुरादयः / समनन्तरा एव वेदनादयः / उभयं समनन्तरवि(नि)रुद्धं विज्ञानम् / नोभयमेतानाकारान् स्थापयित्वा / इद मिदानीमभिधर्मसर्वस्वं कोशकारकस्मृतिगोचरातीतं वक्तव्यम् / अर्थषामष्टादशानां धातूनां कतमं निश्रयं निशृ(श्रि)त्यानास्रवेण मार्गेण कतमो धातुणि(नि)रुध्यते ! 1Cf. क्षणिकाः पश्चिमास्त्रयः / / मनोधातुर्धर्मधातुनोविज्ञानधातुश्च पाठक्रमेण पश्चिमाः। ते प्रथमानास्रवे दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिकाले क्षणमेकनैःष्यन्दिका भवन्त्यतः क्षणिका इत्युच्यन्ते / अन्यसंभूतसंस्कृतो नास्ति कश्चिदनैष्यन्दिकः। तत्र दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिसंप्रयुक्तं चित्तौं मनोधातुर्मनोविज्ञानधातुश्च / शेषास्तत्सहभुवो धर्मधातुः / Akb. I. 38 ab. The Pali tradition has also used the word ksana to describe a similar unique moment : एको व भिक्खवे खणो च समयो च ब्रह्माचरियवासाय / Ang. IV. p. 227. 2 Cf. त्रिभिर्घाणाविभिस्तुल्यविषयग्रहणं मतम् / घरमस्याश्रयोऽतीतः पञ्चानां सहजश्च तः // Ab. I. 44. These topics (from Ad. karikas 58-70) are not discussed in the Akb. Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62.1 प्रथमोऽध्यायः / [58 ] निश्रित्य खल्वनागम्यं निश्रयांश्चतुरोऽथ वा। अनास्रवेन (ण) मागंण चक्षुर्धातुनिरुध्यते / / नवसु भूमिषु खल्वनास्रवो मार्गः। चक्षुर्धातुस्तु पञ्चभूमिकः / तत्र प्रज्ञाविमुक्तस्यालब्धध्यानस्यार्यस्य (स्या) नागम्यं निश्रित्य चक्षुर्धातुनिरुध्यते / निरोधमार्गज्ञानात्मकस्य त्रिधातुप्रतिपक्षत्वाद्धयानलाभिनः पुण (न) श्चतुरो णि(नि)श्रयानिश्रित्य ध्यानान्तरिकायाः प्रथमेन ग्रहणात् / / [59 ] अनागम्यं तु निश्रित्य गन्धधातुणि (नि)रुध्यते / ध्या नालाभिनस्तन्निरोधात् / मनोधातुरणा (ना)गम्यं यदि वा सप्तनिश्रयात् // चत्वारि ध्यानानि त्रींश्चारूप्यान्, तस्य त्रैधातुकत्वात् / / [ 60 ] अनागम्यं तथैवाद्यं चक्षुविज्ञानसंज्ञकः / निरुध्यत इति वर्तते / तस्य कामप्रथमध्यानसमापन्नत्वात् / . धर्मधातोविचित्रत्वाद्यथायोगं विनिर्दिशेत् // धर्म धातुः खलु कश्चित्कामावचर एव यथा प्रतिघादयः / कश्चित्कामे प्रथमध्यानयोर्यथा वितर्कविचारादय: / कश्चित्कामे प्रथम द्वितीयध्यानयोर्यथा प्रीतिः / कश्चित्कामे तृतीयध्यानयोर्यथा सुखेन्द्रियम् / कश्चित्त्रधातुको यथा जीवितेन्द्रियादयः। अत उच्यते 'यथायोगं विनिदि [II. B, I. Fol. 38a]. 'शेत् / एवमन्यानपि धातूननेनैव यथोक्तेन न्यायेन 'यथायोगं विनिर्दिशेत् इति // ___ इदमिदानीमन्यद्वक्तव्यम् / यदा पृथग्जनश्चक्षुर्धात रूपाप्तं परिजानाति तदा कतमाद्धातोर्वैराग्यमाप्नोति ? कति च कुत्रत्याननुशयान् जहाति ? का[नि च] संयोजनानि पर्यादाय जहाति ? तदाविष्क्रियते[61 ] चक्षुर्धातुं हि रूपाप्तं परिजानन् पृथग्जनः / कृत्स्नाद्रूपमयाद्धातोर्वैराग्यमधिगच्छति / / [62 ] तस्मादनुशयान्धातोरेकत्रिंशज्जहाति च। पर्यादत्त न किञ्चित्त संयोजनमसौ तदा // अनुशयानां हि धातुपरिच्छेदो न संयोजनानाम् / Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 अभिधर्मदीपे। [63. [63 ] रूपवैराग्यमाप्नोति जहात्यनुशयत्रयम् / सत्कायदृष्टिशीलव्रतपरामर्शविचिकित्साख्यं रूपधातुपर्यापन्नम्। तदा संयोजनं त्वार्यः पर्यादत्ते न किञ्चन / / अनुशयत्रयं कतरदार्यो जहाति भवरागमानाविद्याख्यम् ? भावनाप्रहातव्यं संयोजनं तु न धातुपरिच्छिन्नमिति न किञ्चित्तदा जहाति // [64 ] चक्षुर्विज्ञानधातु तु परिजानंस्तमेव च / परिजानात्यवश्यं च ब्रह्मलोकाद्विरज्यते / / [65 ] न तु संयोजनं किञ्चित्पर्यादत्ते तदा ह्यसौ। ___ गन्धधातु रसाख्यं च परिजानन् पृथग्जनः॥ [66 ] कामवैराग्यमाप्नोति ध्रुवं हनुशयानपि / _____ तदा जहाति षट्त्रिंशद्वर्तिसंयोजनत्रयम् // कामावचराच्छत्रिंशदनुशयाजहाति / त्रीणि च संयोजनानि प्रतिघ. संयोजनमामात्सर्यसंयोजने च / गन्धरसधातू परिजानन् पृथग्जनः / / [67 ] प्रार्यस्तु कामवैराग्यं करोत्यनुशयानपि। .. चतुरः परिजानाति प्रतिघकामरागमानाविद्याख्यान (न्) भावनाहेयान् / / पर्यादत्तेऽपि च त्रयम् / / प्रतिामात्सर्यसंयोजनाख्यम् / / .. [68 ] परिजानन्मनोधातुमारूप्येभ्यो विरज्यते / आर्य इति वर्तते। जहात्यनुशयास्त्रींश्च 'रागमानाविद्याख्यान् / पर्यादत्ते त्रयं तथा // एतदेव / / Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 71] . प्रथमोऽध्यायः। [69] परिजानन्खलु प्रीति तामेव प्रजहात्यसौ। प्रामास्वराच्च वैराग्यं याति हन्ति तु नास्रवान् / / तस्यास्तदुपर्यभावात् / [70] परिजानन्सुखं योगी प्रजहाति तदेह च / शुभकृत्स्नाच्च वैराग्यं याति क्लेशान हन्ति तु / / सुखेन्द्रियस्य तृतीयाध्याना'दुपर्यभावादकृत्स्नधातून क्लेशाजहाति / / गमतेतत्प्रयोजनागतं प्रकरणम् / प्रकृतमेवोच्यताम् / अथैषां धातूनां के कति विज्ञानविज्ञेयाः ? तदारभ्यते [71 ] द्विविज्ञेयाः गुणाः पञ्च पञ्चरूपादिगुणाख्या धातवश्चक्षुरादिविज्ञानमनोविज्ञानविज्ञेयाः। शेषा मनोविज्ञानविज्ञेयाः // ___ कति हे तुः कति न हेतुः ? तदाख्यायते . हेतुः सर्वे क्षराक्षराः / ' सर्वधर्मा हि कारणहेतुस्वभावाः / क्षरास्तु यथायोगं चिन्त्याः / / कतीन्द्रियात्मकाः ? कति नेन्द्रियस्वभावाः ? तदाविष्क्रियते अन्यत्र धर्मधात्वर्था (धी)च्छड्बाह्या नेन्द्रियात्मकाः / / अर्थादायातमाध्यात्मिकाः सर्वे धातवः। बाह्याः पञ्चरूपशब्दगन्धरसंस्पर्शधर्मधातोश्चा, नेन्द्रियस्वभावं जीवितेन्द्रियश्रद्धादिसुखादिपञ्चकवर्जमिति / अभिधर्मदीपे विभाषा[प्रभायां वृत्तौ प्रथमोऽध्यायः / ] 1. Cf. पञ्च बाह्या द्विविज्ञेया नित्या धर्मा प्रसंस्कृताः। Ak. I. 48 ab. 2 Cf. धर्मार्षमिन्द्रियं ये च द्वादशाध्यात्मिकाः स्मृताः |As. I. 48 cd.. - Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयोऽध्यायः। ..... प्रथमः पादः। [72 ] द्वाविंशतिप्रकारस्य कृत्स्नस्येन्द्रियपर्वणः / [72 J TAMITAन्त धर्मा णि(नि)वचनादयः / / चक्ष[II. A, 1. Fol. 38b.]रादीन्याज्ञातवतदि(आज्ञातावी)न्द्रियपर्यन्तानि खल्विन्द्रियानि(णि) एतावानिन्द्रियग्रामो न भूयान्नाल्पीयान् / उक्तं हि भगवता-"द्वाविंशतिरिन्द्रियानि (णि) कतमानि द्वाविंशतिः ? चक्षुरिन्द्रियं श्रोत्रेन्द्रियं [यावदाज्ञातावी] न्द्रियम्” इति'। . तस्येन्द्रियराशेनिर्वचनानुक्रमधातुभूम्यादिप्रकारभेदाः संक्षेपेणाभिधायिष्यन्त इति // किं पुण (न) द्रव्यतो द्वाविंशतिरिन्द्रियाण्यथ नामतः ? तदिदमा ख्यायते [73 ] नाम्ना द्वाविंशतिस्तानि द्रव्यतो दश सप्त च / यस्मान्नान्यद्वयं कार्या(या)त्सुखादिनवकत्रयम् / / कायेन्द्रियप्रदेश एव हि कश्चित्स्त्रीपुरुषेन्द्रियाख्यं लभते, विशिष्टक्लिष्टविज्ञानसंनिश्रयभूतत्वात् / श्रद्धादीनां च नवानां समुदायेषु विष्व नाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रियादित्रयाख्याः // अन्ये पुणः (नः) पश्यन्ति 1. The 22 indrivas are :-चक्षुरिन्द्रियं श्रोत्रेन्द्रियं घ्राणेन्द्रियं जिह्वेन्द्रियं मनइन्द्रियम्, स्त्रीन्द्रियं पुरुषेन्द्रियम्, जीवितेन्द्रियम्, सुखेन्द्रियं दुःखेन्द्रियं सौमनस्येन्द्रियं दौर्मनस्येन्द्रियं उपेक्षेन्द्रियम्, श्रद्धेन्द्रियं वीर्येन्द्रियं स्मृतीन्द्रियं समाधीन्द्रियं प्रज्ञेन्द्रियम्, अनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रियमातेन्द्रियमाज्ञातावीन्द्रियम् / See Vbh. p. 124 and Aam. p. 74. While discussing the indriyas, the Vbh A. makes a very interesting comment:-."इन्द्रियविभङ्गे द्वावीसतीति; गणनपरिच्छेदो, ''इध सुत्तन्तभाजनियं नाम न गहितं / कस्मा ? सुत्तन्ते इमाय पटिपाटिया द्वावीसतिया इन्द्रियानं अनागतत्ता। सुत्तन्तस्मि हि कत्यति इन्द्रियानि कषितानि, कत्थचि तीणि, कस्यचि पञ्च, एवं पन निरन्तरं दावीसति वागतानि नाम नत्यि / Vbh A. p. 125.. Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76.] द्वितीयोऽध्यायः / [ 74] नामसल्लक्षणाभावात्तन्नाम्नः . सार्थकत्वतः। . त्रयाना(णां) वर्गवृत्तित्वेऽप्यर्थमभ्येष्यते परैः / / यत्खलु संवतिसत्यस्य लक्षणं तत्तेषां नास्ति क्रियापौरुष्यद्वारेण तच्छब्दप्रवृत्तेः, लौकिकाग्रधर्मवत् / सार्थकत्वात्तन्नाम्नोऽर्थवत्तत्खल्वेतन्नाम्नेति // *स्त्रीपुरुषेन्द्रियस्यापि[75] विशिष्टबुद्धिहेतुत्वादाधिपत्यविशेषतः / __ कायेन्द्रियाद्विशिष्टत्वं द्वयोणे(न)त्रेन्द्रियादिवत् / / यथैव हि चक्षुरादीनि कायेन्द्रियविशिष्टाणि (नि) विशिष्टबुद्धिजनकत्वादाधिपत्यविशेषाच्च, तद्वदनयोरपोति / / कः पुनरिन्द्रियार्थस्तदारभ्यते[76 ] ऐश्वर्यार्थी विपश्चिद्भिरिन्द्रियार्थोऽभिधीयते।' केषु पुण (न) रर्थेषु केषामीशित्वम् ? वयं तावत्पश्यामः- स्वार्थव्यक्तिषु पञ्चानां चक्षुरादीनां पञ्चानां स्वार्थप्रकाशनक्रियायामाधिपत्यं समविषममार्गालोचनादित्यर्थः। चतुर्णां त्वर्थयोर्द्वयोः / जीवितमनस्त्रीपूरुषेन्द्रियानां (णां) प्रत्येकमर्थद्वये। तत्र तावज्जीवितेन्द्रियस्य - नि कायसभागसंबन्धसन्धारणयोः। मनइन्द्रियस्यापि संक्लेशव्यवदानयोः / यथोक्तम्-"चित्तसंक्लेशात् सत्त्वाः संक्लिश्यन्ते चित्तव्यवदा 1Cf. विषयग्रहणाधिपतितोऽपि कुशलप्रबन्धाधिपतितोऽपि शुभाशुभकर्मफलभोगाधिपतितोऽपि लौकिकवैराग्याधिपतितोऽपि शुभाशुभकर्मफलभोगाधिपतितोऽपि लोकोत्तरवैराग्याधिपतितोऽपि इन्द्रियं द्रष्टव्यम् / Asm. p. 30. Cf. also, इन्द्रियार्थः कतमः / बलवत्त्वं पटुत्वं चेति इन्द्रियार्थः / Aan. p. 75. 2 Cf. चतुर्वर्थेषु पञ्चानामाधिपत्यं द्वयोः किल / चतुर्णा पञ्चकाष्टानां संक्लेशव्यवदानयोः // Ak. II. 1. .. 3 Cf. निकायसभागस्थिती जीवितेन्द्रियस्याधिपत्यम् / न तु वैभाषिकवत् निकायसभागसम्बन्धे, तत्र मनस एवाधिपत्यात् / Saks. p. 97. Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [77. नहेतोविशुद्धयन्ते" इति / ' पुण (न) भवसंबन्धवशिभावानुवर्तनयोर्वा / पुनर्भवसंबन्धे तावद्यथोक्तम्-“गन्धर्वस्य तस्मि (स्मिन्) समये द्वयोश्चित्तयोरण्य(न्य)तरत्संमुखीभूतं भवत्यनुनयस'हगतं वा प्रतिघसहगतं वा / "2 तथा "विज्ञानं चेदानन्द मातुः कुक्षि नावक्रामेत्" इति / वशिभावानुवर्तने यथोक्तम्"चित्तेनायं लोको नीयते” इति विस्तरः। स्त्रीपुरुषेन्द्रिययोरपि सत्त्वोत्पत्तिविकल्पनयोराधिपत्यम् / सत्त्वोत्पत्ती तावत्, प्रायस्तदधीनत्वात्तदुत्पत्तेः / सत्त्वविकल्पेऽपि तद्व शात् / प्राथमकल्पिकानां च सत्त्वानां चेष्टा स्त्रीपुरुषस्वराचारादिविकल्पभेदात् / [77 ] स्वगोचरोपलब्ध्यादावीषि (शि)त्वमपरे विदुः / पौराणाः पुनराचार्याः कथयन्ति-५"चक्षुरादीनां पञ्चानां प्रत्येक चतुर्वर्थेष्वाधिपत्यम् / चक्षुःश्रोत्रयोस्तावदात्मभावशोभायामन्धबंधिरयोरकान्तरूपत्वात् / आत्मभावपरिकर्षणे, दृष्ट्वा श्रुत्वा च विषयविवर्जणा(ना)त्। चक्षुःश्रोत्रविज्ञानयोः ससंप्रयोगयोरुत्पत्तौ। रूपदर्शण (न) शब्दश्रवणयोश्चासाधारणकारणवे।६ घ्राणजिह्वाकायानां त्वात्मभावशोभायां 1cf. चित्तसंकिलेसा भिक्खवे सत्ता संकिलिस्सन्ति, चित्त वोदाना विसुज्झन्ति / S. III. p. 51. 2 Cf. एवं पठ्यते प्रज्ञप्तौ “गन्धर्वस्य""प्रतिघसहगतं वा।" Akb. III. 15. ab. This is not found in the Pali Pitakas But the idea of a gandharva is known to the Pali tradition : यतो च खो भिक्खवे मातापितरो च सन्निपतिता होन्ति, माता च उतुनी होति, गन्धब्बो च पच्चुपट्टितो होति; एवं तिण्णं सन्निपाता गब्भस्स अवक्कन्ति होति / M. sutta 38, 3 Cf. विजाणं च हि आनन्द मातुकुच्छिस्मि न ओक्कमिस्सथ, अपि नु खो नामरूपं मातुकुच्छिस्मि समुच्छिस्सथाति / Digha xv. 21. 4 Cf. चित्तेन खो भिक्खु लोको निय्यति""| Ang. p. II. 177. also, cf. चित्तेन निय्यति लोको चित्तेन परिकस्सति / चित्तस्स एकधम्मस्स सब्बेव वसमन्वगू / / S. III, p. 151. . See Siksa p. 121. 5 This whole passage (from चक्षुरादीनां पञ्चानां to कबडीकाराहारपरिभोगात्) is identical with Akb. II. 1 ab. But the latter does not say this to be a view of Pauranacaryas. 6 रूपदर्शनशब्दश्रवणयोश्चेति / चक्षुः पश्यति श्रोत्रं शृणोतीत्यादि वैभाषिकाणा सिद्धान्तः / तेनालम्बनविशेषलक्षणयोर्दर्शनश्रवणयोरसाधारणकारणत्वे चक्षुःश्रोत्रयोराधिपत्यम् / Saks. p. 93. Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 17.] . प्रथमोऽध्यायः। पूर्ववत् / आत्मभावपरिकर्षणे, तैः . कबडीकाराहारपरिभोगात् / ' [II. B, 2. Fol. 39 a] 'त् प्राग्वत् / अन्य चतुर्णा पुणः (नः) स्त्रीपुरुषजीवितमनइन्द्रियाणां द्वयोरर्थयोः / स्त्रीपुरले न्द्रिययोस्तावत्-सत्त्वभेदसत्त्वविकल्पयोः / सत्त्वभेदः स्त्रीपुरुष इति / विकल्पभेदोऽपि संस्थानवचनगमनादि प्राग्वत् / संक्लेशव्यवदानयोर्वा / तद्वियुतविकला (ल्पा)नां संवरासंवरादीनि न भवन्ति / ' तद्वतां तु संवरफलप्राप्तिः। "जीवितेन्द्रियमनइन्द्रिययोरप्यर्थद्वये पूर्ववत् // स्वार्थविज्ञान एवान्य आहुः पण्डितमानिनः // . . कोशकारादयः पुनराहः-"स्वार्थोपलब्धावेव चक्षुरादीनां पञ्चानामाधिपत्य [म्] / "4 तदेतद्वैभाषिकीयमेव किञ्चिद्गृहीतम् / नात्र किञ्चित् कोशकारकस्य स्वकर्ष [स्वकं दर्श] ण (न)म् / वैभाषैरेव स्वार्थोपलब्धिरुक्तेति // दार्टान्तिकस्य" हि सर्वमप्रत्यक्षम्। पञ्चानां विज्ञानकायानामतीत 1cf. संक्लेशव्यवदानयोरित्यपरे। तथा हि तद्विप्रयुक्त विकल्पानां षण्ढपण्डकोभयव्यञ्जनानामसंवरानन्तर्यकुशलमूलसमुच्छेदा न भवन्ति संवरफलप्राप्तिवैराग्याणि चेति / Akb. II. 1a. 2 Cf. यथा षण्डपण्डकानाम् / तेषामुपासकसंवरो न प्रतिषिध्यते / केवलं तेषामुपासकत्वं प्रतिषिध्यते / भिक्षुभिक्षुणीनामुभयप्रव्रजितानां संघस्य पक्षस्य संसेवोपासनाऽयोग्यत्वात् / Asm, p. 57. 3 स्वार्थोपलब्ध्याधिपत्यात् सर्वस्य च षडिन्द्रियम् / चक्षुरादीनां पञ्चानां स्वस्य स्वस्यार्थस्योपलब्धावाधिपत्यम् / मनसः पुनः सर्वार्थोपलब्धावाधिपत्यम् / अत एतानि षट् प्रत्येकमिन्द्रियम् / ननु चार्थानामप्यत्राधिपत्यम् / नाधिपत्यम् / अधिकं हि प्रभुत्वमाधिपत्यम् / चक्षुषश्चचक्षूरूपोपलब्धावधिकमैश्वर्यम् / सर्वरूपोपलब्धी सामान्यकारणत्वात्तत्पटुमन्दताद्यनुविधानाच्चोपलब्धेः / न रूपस्य / तद्विपर्ययात् / एवं यावत् मनसो धर्मेषु योज्यम् | Akb. II. 2 ab. LVP. gives the following note:--Les Karikas II. 2-4, oa Vasubandhu expose la doctorine des Sautrantika, sont omises dans is Samayapradipika. LVPAK. II. p. 103, n. 2. 4 वाष्र्टान्तिकः सौत्रान्तिकविशेष इत्यर्थः। Saks. p. 400. See Jean Przyluski :-"Darstantika, Sautrantika and Sarvastivadin" in theI.H. 1940. Vol.XVI, no.2 Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 अभिधर्मदीपे [78. विषयत्वाद्यदा खलु चशूरूपे विद्यते तदा विज्ञानमसत् / यदा विज्ञानं सत्, चक्षरूपे तदासती, विज्ञानक्षणस्थित्यभावे स्वार्थोपलब्ध्यनुपपत्तेश्च / / ' [78 ] क्लेशोत्पत्तौ सुखादीनां श्रद्धादीनां गुणाप्तिषु / ' सुखादीनामपि पञ्चानामिन्द्रियाणां रागादिक्लेशोत्पत्तावाधिपत्यम् / ' यथोक्तम्- "वेदनाप्रत्यया तृष्णा" इति। "सुखायां वेदनायां रागोऽनुशेते" इति विस्तरः / श्रद्धादीनां पुण (न)रष्टानां सर्वगुणोत्पत्तौ प्रभुत्वमिति / वैभाषा: पुण (न)राहुः "संक्लेशवेदनाभिः"५। तथा युक्तम्--"सुखायां वेदनायां रागोऽनुशेते" इति विस्तरः / व्यवदाने श्रद्धादीनां पञ्चानां तैः क्लेशान् विष्कम्भ्य मार्गोत्पादनाल / यथोक्तम्-"श्रद्धेषीकासंपन्नो बलधैर्यस्मृतिदौवारिकसंपन्नः . समाहितचित्तो विमुच्यते प्रज्ञाशस्त्रेणार्यश्रावकः सर्वाणि संयोजनानि संछिनत्ति' इत्यादि / 1Cf. अपरे पुनराहुः / नैव चक्षुःश्रोत्राभ्यामात्मभावपरिकर्षणं विज्ञाय विषमपरिहारात् / विज्ञाने तु तयोराधिपत्यम् / नापि विज्ञानादन्यद्रूपदर्शनं शब्दश्रवणं वाऽस्ति / यतस्तयोरसाधारणकारणत्वे पृथगाधिपत्यं युज्येत / तस्मान्नैवमेषामिन्द्रियत्वम् / कथं तहि ? . स्वार्थोपलब्ध्याधिपत्यात् सर्वस्य च षडिन्द्रियम्। Akb. JI 2 ab 'अपरे पुनराहुः 'इति सौत्रान्तिकाः / विज्ञानेन विषमपरिहारः क्रियते न चक्षुः श्रोत्रणेत्यभिप्रायः / 'न रूपदर्शनं ग्रहणव्यतिरिक्तं विचार्यमाणं लभ्यते / ग्रहणं च विज्ञानमेवेति नान्यद्भवति / Saks. p. 96. Also cf. अर्थो ज्ञानावितो वैभाषिकेण बहु मन्यते / सौत्रान्तिकेन प्रत्यक्षग्राह्योऽर्थो न बहिर्मतः // Sarvadarsanasangraha, II. 42. 2 Cf. निकायस्थितिसंक्लेशव्यदानाधिपत्यतः / जीवितं वेदनाः पञ्च श्रद्धाद्याश्चेन्द्रियं मताः॥ Ak. II. 3. 3 Cf. पञ्च वेदनेन्द्रियाणि क्लेशोत्पादे बलवन्ति पटूनि च / Aan p. 75. 4 The Abb. gives one more view : व्यवदानेऽपि सुखादीनामित्यपरे / यस्मात "सुखितस्य चित्तं समाधीयते / दुःखोपनिषच्छ्रद्धाषण्णैष्क्रम्याश्रिताः सौमनस्यादयः" इति वैभाषिकाः। Akb. II 1 ab.-'व्यवदानेऽपि""अपरे इति ।""आभिषामिकाः केचिदेवमाहः / Sako p95. ___ 5 'संक्लेशे वेदनानाम्' इति / अत्र वैभाषिकः सार्धमैकमत्यम् / Sakv p 97. ___6 Cf. यो सुखाय वेदनाय रागोऽनुसयो सो अनुसेति / S. IV. p. 208. तत्थ या रत्तस्स वेदना अयं सुखा वेदना / Netti. p. 65. Also, cf. सुखानुशयी रागः। दुःखानुशयी द्वेषः / rogashtra, II. 7-8. Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 79.] . द्वितीयोऽध्यायः / 49. अनाज्ञातमीज्ञास्यामीन्द्रियादीनां तु त्रयाना (णा) मुत्तरोत्तराङ्गभावे णि (निर्वाणे चाधिपत्यमिति॥ कः पुण (न) रेषामिन्द्रियाणामनुक्रमः ? 2 बम: फलसंक्लेशसंभारविशुद्धित्वादनुक्रमः॥ प्राक्कर्म फलं तावदष्टौ विपाकजत्वात्तस्मात्तानि पूर्वमुक्तानि / तस्मिन विपाके सति संक्लेशसुखादिभिः। पञ्चभिर्मार्गसंभारश्रद्धादिभिः। विशुद्धिरणा (ना) सर्वस्त्रिमिः // कस्मात् पुनविंशतिरेव यथा परिकीर्तितान्युक्तानि न भूयांसि नाल्पीयांसीति ? तदपदिश्यते[79] सत्त्वाख्या सत्त्ववैचित्र्य(त्र्यं)ति (तिः) क्लेशोद्भवश्व यः / मार्गोपायः फलप्राप्तिस्तेषामिन्द्रियता मता // 2 सत्त्वाख्या खलु प्रवर्तते चक्षुरादिषु मनःपर्यन्तेषु षट्सु / एतद्धि मौलसत्त्व. द्रव्यम / सत्त्ववैचित्र्यं द्वाभ्यां स्त्रीपुरुषेन्द्रियाभ्याम् / धृतिर्जीवितेन्द्रियेन (ण)। क्लेशोद्भवः पञ्चभिर्वेदनाभिः। मार्गोपायः श्रद्धादिभिः। फलप्राप्तिस्त्रिभिरन्त्यः। इत्येतस्मादेषामिन्द्रियता मता // . 1. Cf. आज्ञास्याम्याख्यमाज्ञायमाज्ञातावीन्द्रियं तथा। उत्तरोत्तरसम्प्राप्तिनिर्वाणाद्याधिपत्यतः॥ आदिशब्दोऽन्यपर्यायद्योतनार्थः / कतमोऽन्यः पर्यायः / दर्शनहेयक्लेशप्रहाणं प्रत्या. ज्ञास्यामीन्द्रियस्याधिपत्यम्। भावनाहेयक्लेशप्रहाणं प्रत्याशेन्द्रियस्य। दृष्टधर्मसुखविहार प्रत्याज्ञातावीन्द्रियस्य / Akb. II. 4. See Vm. XVI. 10, Dhs, 296, 505, 553 Aam. p. 75, and Asm. p. 75. 2. Cf. Vm. XVI 8. Cf. चित्ताश्रयस्तद्विकल्पः स्थितिः संक्लेश एव च / संभारो व्यववानं च यावता तावदिन्द्रियम् // Ak. II. 5. 3, एतच्च 'षडायतनं मौलं सत्त्वद्रव्यम्' इति / तदितरेषां तदाश्रितत्वात् / तथा हि षडिन्द्रियाधिपत्यसम्भूतमिन्द्रियाधिष्ठानम् / षड् वा विषया विज्ञानकायाश्च / तदेतदपि सत्वद्रव्यामिष्यते न तु मौलम् / न ह्यधिष्ठानाधाधिपत्यसंभूतं षड् प्रायतनमिति / Saku. p. 98. Also cf. तत्थ अज्झत्तधम्मे परिज्ञाय अरियभूमिपटिलाभो होती ति प्रत्तभावपरियापानि चक्खुन्द्रियादीनि पठमं देसितानि / Vm. XVI. 8. 4. See Vbh A. p. 126. Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 . अभिधर्मदीपे [80. [80] स्पर्शाश्रियोद्भवाधारसंभोगत्वाच्चतुर्दश / स्वर्गापवर्गहेतुत्वात् तदन्यद्वेन्द्रियाष्टकम् // ' तत्र स्पर्शाश्रयश्चक्षुरादीनि षडिन्द्रियानि(गि)। प्रादुर्भावः स्त्रीपुरुषेन्द्रियाम्याम / आधारो जीवितेन्द्रियेण / संभोगो वेदनाभिः पञ्चभिः। अतस्तावच्चतुर्दशोक्ताणि (नि)। स्वर्गोपपत्तिनिमित्तानि श्रद्धादीनि पञ्च / अपवर्गकारणानि [त्रीण्यनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रियादीनि अत एतावन्त्येव // ] यद्याधिपत्यार्थ इन्द्रियार्थः कस्माच्छन्दस्पर्शमनस्कारसंज्ञाचेतनामहाभौमानां [II. A, 2. Fol 39 b.] 'सत्याधिपत्ये नेन्द्रियत्वम् ?2 उक्तं हि भगवता-“छन्दमूलकाः सर्वधर्माः स्पर्शजातीयाः मनस्कारप्रभावाः।" संज्ञाचेतनयोश्च संक्लेशव्यवदानयोराधिपत्यमुक्तमेव कुशल [चेतनायाश्च / एवं] क्लेशानामपि संसारहेतुप्रवर्तण (ने) आधिपत्यम्] / निर्वाणस्य च धर्माग्र्यत्वे कस्मान्नेन्द्रियत्वम् ? तदिदमुच्यते[81] छन्दं वीङ्गिभूतत्वात् स्पर्शो वित्त्यनुहणात् / संज्ञा प्रज्ञाभिभूतत्वान्नेन्द्रियं मुनिरभ्यधात् // छन्दो हि कर्तुकामता सा च वीर्याङ्गभूता / वीर्यं तु साक्षात् क्रिययाऽभि- . संबध्यते। तदेवेन्द्रियमुक्तम् / स्पर्शोऽपि * "स्पर्शप्रत्यया वेदना" इति तदुत्पत्तौ परिक्षीणशक्तिः। संज्ञापि प्रायोऽपि (प्रायो) लोकव्यवहारपतिता। सा प्रज्ञया परमार्थंकर सयाऽभिभूतेति नेन्द्रियमुक्ता / ' * [82] श्रद्धादीनां विदां चैव दोषः शुद्धौ मलोदये। प्रधानत्वान्मनस्कारो नेन्द्रियं समुदाहृतम् // 1. Cf. प्रवृत्तेराश्रयोत्पत्तिस्थितिप्रत्युपभोगतः / चतुर्दश तथान्यानि निवृत्तरिन्द्रियाणि वा // मतविकल्पार्थो वा शब्दः / अपरे पुनराहुः। प्रवृत्तेराश्रयः षडिन्द्रियाणि "तेनैव प्रकारेण निवृत्तेरन्यानि / श्रद्धादीनि हि निवृत्तेराश्रयाः / आज्ञास्यामीन्द्रियं प्रभवः, स्थितिराजेन्द्रियम्, उपभोग आज्ञातावीन्द्रियेण / Akb. II. 6. 2. This topic (Ad. karikas 81-85) is not discussed in Akb. But, it deals in brief with other dharmas : आधिपत्यादिन्द्रियत्वेऽविद्यादीनामुपसंख्यानं कर्तव्यम् / अविद्यादीनामपि हि संस्कारादिष्वाधिपत्यमत एतेषामपीन्द्रियत्वमुपसंख्यातव्यम् / वागादीनां च वाक्पाणिपादपायूपस्थानामपि चेन्द्रियत्वमुपसंख्यातव्यम् / “न खलूपसंख्यातव्यम् / Akb. II. 4. 3. Cf. इमे खो भन्ते पञ्चुपादानक्खन्धा किम्मूलका ति ? इमे खो भिक्खु पञ्चुपादानक्खन्धा छन्दमूलका ति / S. III. p. 100. Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 85] . द्वितीयोऽध्यायः। योनिशो मनसिकार H खलु श्रद्धादीनां सङ्गीभवति / अयोनिशो मनसि__ कारोऽपि वेदनादीनां रागादिसंप्रयुक्तानामिति सोऽपि नेन्द्रियम् // [83] संभावनानुकूलत्वादधिमोक्षोऽपि नेन्द्रियम् / अधिमोक्षोऽपि श्रद्धोपकारीति नेन्द्रियम् / / कालान्तरफलोत्पादसंदेहाभ्यां न चेतना // चेतनायाः खल्वपि कालान्तरेण फलमिति तस्या नासति फले शक्तिराविर्भवति / लोकोपि तस्याः फलसत्त्वाविनाशं दृष्ट्वा विप्रतिपन्नः / कश्चिद् ब्रते निर्हेतुकं फलमिति कश्चिदोश्वरकृतं कश्चिददृष्टादिहेतुकमिति / ' चेतनायाः फलमनभिव्यक्त मिति / ईशित्वं भगवता जानानेनाप्यतस्तस्यास्त्रैलोक्यकारणत्वेऽपि सति चेतना नेन्द्रियेषु व्यवस्थापिता // कुशलमहाभौमेभ्योऽपि [84] नाप्रमादोऽप्यसौ वीर्यात्, न ह्रीः प्रागल्भनिग्रहात् / नोपेक्षा नापि चालोभो वीर्यश्रद्धाभिभूतितः // . अप्रमादस्तावद्वीर्यस्य भाण्डागारिकस्थानीयः। वीर्य कुशलान् धर्मानुपार्जय ति सतान् रक्षति / ह्रीरपि वैशारद्यसपत्नभूता नववधूरिवाप्रगल्भा / तस्याः कुत प्राधिपत्यम् ? उपेक्षापि श्रद्धाभिभूता। अलोभश्व वीर्यविरोधीति नेन्द्रियम् / / [85] न प्रस्रब्धिविदोत्कट्याद्विनिन्द्यत्वाच्च नास्रवाः / .. ' प्रसब्धिः खलु वेदनायाः वत्तिप्राधान्येनाभिभूता। सापि नेन्द्रियम् / अकुशलानामी धर्माणां विनिन्द्य त्वात्तु नास्रवाश्चण्डाल राजवत् // विप्रयुक्तानामपि जात्यादयो न पारार्थ्यात् परतन्त्रा हि जात्यादयो धर्माः परिचारकवत् तेषां कुतः प्रभुत्वम् ? 1. Cf. सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा एवंवादिनो"यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति""सब्बं तं. पुब्बेकतहेतू ति / सन्ति 'एके""सब्बं तं इस्सरनिम्माणहेतू ति / .."एके 'सब्बं तं अहेतु-अप्पच्चया ति / Ang. I. p. 173. 2. v. infra Adv. karika 112. 3. v. infra, Adv. karika 127. Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे निष्क्रियत्वान्न निर्वृतिः // निर्वाणमपि निष्क्रियमसत्फलं सत्क्रियाश्च धर्माः फलवन्त आधिपत्ययुक्ता इति भगवता निवीणं नेन्द्रियं व्यवस्थापितमिति / नात्र किंञ्चिदुपसंख्येयं णा (ना)प्यपनेयमिति // लक्षणमिदानीमिन्द्रियाणां वक्तव्यम् / तत्र चक्षुरादीनामुक्तम् / जीवितश्रद्धादीनां संप्रयुक्तविप्रयुक्तेषूच्यमानेषु वक्ष्यते / दुःखादीनां त्वधुनोच्यते / [86] कायस्य बाधनं दुःखं दौमनस्यं तु चेतसः / बाधन[मिति वर्ततें]। सुखं च सुमनस्ता च सातं शारीरमानसम्॥' .. सातमिति प्रह्लादनापर्यायः। [87ab] वैशिष्टयान्मानसं सातं सुखं क्वचिदुदाहृतम् / तृतीये ध्याने मानसं सातं सुखमित्युदाहृतं भगवता पञ्चेन्द्रियसुखातिशयत्वात् / ' सौमनस्यं तु प्रोतिस्वभावं' सा च तृतीयध्याने नास्तोति सुखं च तत्रोक्तमिति / [Fo1.40 lost] 4...." . [II B, 3. Fol. 41 a] 'भौमम् तदपदिश्यते[88] षट्सु भूमिषु विज्ञेयं नीरजस्काद्यमिन्द्रियम् / 1. Cf. दुःखेंन्द्रियमसाता या कायिकी वेदना सुखम् / साता ध्याने तृतीये तु चैतसी सा सुखेन्द्रियम् // Ak. II. 7. 2. Cf. तृतीये तु ध्याने सैव साता वेदना चैतसी सुखेन्द्रियम् / नहि तत्र कायिकी वेदनाऽस्ति / पञ्चविज्ञानकायाभावातृ Akb. II. 7. .. 3. Cf. अन्यत्र सा सौमनस्यं ."तृतीये तु ध्याने प्रीतिविरागत्वात् सुखेन्द्रियमेव सा न सौमनस्येन्द्रियम् / प्रीतिर्हि सौमनस्यम् / Akb. II. 8. a. 4. In this lost folio, the Adv. might have discussed the following topics, which are dealt with in Akb, II. 8-11. (1) कतीन्द्रियाणि विपाकः कति न विपाकः ? (2) कतीद्रियाणि सविपाकानि, कत्यविपाकानि ? and (3) कति कुशलानि, कत्यकुशलानि, कत्यव्याकृतानि ? - Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 89] .. द्वितीयोऽध्यायः। __ अनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रियं षट्षु भूमिषु, चतुर्दा ध्यानेष्वनागमे (म्ये) ध्यानान्तरिकायां च / तदन्ये निर्मले त्वक्षे द्रष्टव्ये नवभूमिके॥ आज्ञेन्द्रियमाज्ञातवत (अज्ञातावि)इन्द्रियं च नवसु भमिषु-आस्वेव षट्षु त्रिषु चाद्यास्वारूप्यभूमिषु / अथ का नि द्वाविंशतिरिन्द्रियानि(णि) कानि कि प्रहातव्यानि / दुदाह्रियते' [89] दोर्मण (न) स्यं द्विहातव्यं दर्शनभावनाप्रहातव्यम् / मनोवित्तित्रयं त्रिधा / मनइन्द्रियं सुखसौमनस्योपेक्षाश्च दर्शण (न) भावनाहेयाश्वाहेयाश्च / नवाभ्यासाहेयानि (णि). चक्षुरादीनि जीवितावसानान्यष्टौ दुःखेन्द्रियं च / द्विधा [पञ्च]" श्रद्धादोनि भावनाहेयान्यहेयानि च / सास्रवानास्रवात् / न तु त्रयम् // ... त्रीण्यनास्रवाण्यप्रहेयान्येव निर्दोषत्वात् // .. यदि तहि श्रद्धादीनि सास्रवानास्रवत्वात्प्रहेयानि चापहेयानि च द्विधा भवन्ति, त्रयमेवानास्रवम् / इदं तहि सूत्रं कथं नीयते ? यदुक्तं भगवता 1. Sec Aam. p. 76. 2. Cf. मनोवित्तित्रयं श्रेष। विहेया दुर्मनस्कता। नव भावनया पञ्च त्वहेयान्यपि न त्रयम् // Akb. II. 13. 3. Cf. द्विधा नव। मनःसुखसौमनस्योपेक्षाः श्रद्धादीनि च पञ्च एतानि नवेन्द्रियाणि सास्रवानास्रवाण्यपि / अनास्रवाण्येव श्रद्धादीनीत्येके / उक्तं हि भगवता “यस्येमानि"वदामि" इति / Akb. II. 9d. See Aam. p. 76.. . 4. For this controversy, see Kr. xix 8. Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 अभिधर्मदीपे [89 "तस्यैतानि (यस्येमानि) पञ्चेन्द्रियानि (णि) सर्वेण सवं न सन्ति तमहं बाह्य पृथग्जनपक्षावस्थितं वदामि" इति ?' ___ अनास्रवाधिका सदज्ञापकमेतत् / अनास्रवाणि खल्वधिकृत्यैतदुक्तम् / यस्मादार्यपूदगलव्यवस्थानं कृत्वा “यस्येमानि" इति भगवानवोचत / पृथग्जनो वा द्विविधः / ' प्राभ्यन्तरश्वासमुच्छिन्नकुशलमलः, बाह्यश्च समुच्छिन्नकुशलमूलः / तमधिकृत्योक्तम्--"बाह्यं पृथग्जनपक्षावस्थितं वदामि" इ[ति] / "सर्वेण सर्वानि (णि)" इति वचनाद्वा 'यस्य लौकिकान्यपि न सन्ति' इत्याकृतम्। बाह्यमित्यशाक्यपुत्रीयं पृथग्जनपक्षावस्थितमित्यार्यधर्मविपक्षावस्थितम्। अन्यथा ह्येवमवक्ष्यत्-'यस्यमानि पञ्चेन्द्रिया (णि) न सन्ति तमहं पृथग्जनपक्षावस्थितं वदामि' इति / उक्तं हि—“सन्त्रसन्ति सत्त्वा लोके जाता लोके वृद्धास्तीक्ष्णेन्द्रिया अपि मध्येन्द्रिया अपि मद्विन्द्रिया अपि” इत्यप्रवर्तित एव धर्मचक्रे / पुनश्चोक्तम्- "यावच्चाहमेषां पञ्चानामिन्द्रियानां (णां) समुदयं चास्तङ्गमं चास्वादं चादीनवं च निःसरणं च यथाभूतं 1. See LVPAK II. 119, n. 1. Cf. "पञ्चिमानि भिक्खवे इन्द्रियानि / कतमानि पञ्च ? श्रद्धेन्द्रियं पञिान्द्रियं इमानि खो भिक्खवे पञ्चिन्द्रियानि / इमेसं खो भिक्खवे पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहा होति, ततो मुदुतरेहि अरहत्तसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति; ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि अनागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति; ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामीफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति; ततो मुदुतरेहि सोतोपनो होति, तता मुदुतरेहि सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति / यस्स खो भिक्खवे इमानि पञ्चिन्द्रियानि सब्बेन सब्बं सब्बया सब्बं नत्थि, तमहं 'बाहिरो पुथुज्जनपक्खे ठितो' ति वदामीति / S. v. p. 194. . Also cf. Saku. p. 103. 2. This whole passage, from अनास्रवाधिकारादाज्ञापकमेतत् to न चायमनास्रवाणां धर्माणां परीक्षाप्रकारः, is almost identical with Akb. II. 9d. 3. Cf. दुवे पुथुज्जना वुत्ता बुद्धनादिच्चबन्धुना। ___ अन्धो पृथुज्जनो एको कल्याणको पुथुज्जनो // Digha. A. I. p. 59. 4. Cf. अद्दस खो भगवा बुद्धचक्खुना लोकं वोलोकेन्तो सत्ते अप्परजख्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे सुविज्ञापये अप्पेकक्चे परलोकवज्जभयदस्साविनो बिहरन्ते / Vinaya. I. p. 6. It is interesting to note that the Sthavirvadin quotes precisely the same agama , while dealing with a controversy : नत्थि लोकियानि पञ्च इन्द्रियानीति ? Ko. xix. 8.-इदानि इन्द्रियकथा नाम होति / तत्थ 'लोकिया सद्धा सद्धा एव नाम न सद्धिन्द्रियं / तथा लोकियं विरियं सति समाधि पञ्चा पञ्चा एव नाम, न पञ्चिन्द्रियं' ति येसं लद्धि, सेय्यथापि हेतुवानानञ्चेव महिसासकानञ्च / KvA. xix. 8. Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90.] द्वितीयोऽध्यायः। नाप्यज्ञासिषं न तावदहमस्मात्सदेवकाल्लोकात्" इति विस्तरः / न' चायमनास्रवानां (णां) धर्माणां परीक्षाप्रकारः / - वयं त्वत्रेममागमं ब्रमः ..-"त्रोणोमानि श्राद्धस्य श्रा(श्र)द्धालिङ्गाणि(नि)” इति विस्तरः / कथं कृत्वा ज्ञापकम् ? श्रद्धायां ह्यसत्यामार्याणां दर्शण(न) कामता न भवेत् / सद्धर्मश्रोतुकामता च, विगतमात्सर्येण चेतसा अगारमध्यवस्तुकामता [च]। यस्य च पृथग्जन स्यैतानीन्द्रियाणि न सन्ति स सर्व[था बाह्यपृथग्जनो] भवति कुशलधर्मोपणि(नि)षद्धतुर्वकल्यात् / तस्मात्सास्रवाणीति सिद्धम् // 4 उक्तः प्रकारभेदः / लाभ इदानीं वक्तव्यः। कतीन्द्रियानि (णि) कस्मिन् धातौ विपाकः प्रथमतो लभ्यते ? तदिदमारभ्यते / [90] पूर्व क्रमोद्भवैः कामे विपाको ['लभ्य]ते द्वयम् / / कामधातौ क्र[मोद्भवः -अण्डजजरायुजसंस्वेदजः पूर्वं] . इन्द्रियद्वयं लभ्यते / कायेन्द्रियं जीवितेन्द्रियं च / एतद्धि द्वयं तस्मिन् शुक्रशोणितबिन्दौ प्रथमं विपाकजं भवति / क्लिष्टत्वात्तु न मनउपेक्षेन्द्रिये विपाकः / अन्यः षट् सप्त वाऽष्टौ वा 1. f. पञ्चिमानि भिक्खवे, इद्रियानि, कतमानि पञ्च ? सद्धिन्द्रियं"पश्चिन्द्रियं / यतो खो भिक्खवे, भिक्खु इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थंगमञ्च प्रस्सावञ्च प्रादीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादा विमुत्तो होति, अयं वुच्चति भिक्खवे, भिक्खु 'अरहा खीणासवो * सम्मदज्ञाविमुत्तो' ति / S. v. p. 205. 2. The Kosakara closes this controversy with the remarkन चोयमनास्रवाणां धर्माणां परीक्षाप्रकारः | Akb. II. 9d. - 3. Immediately after dealing with this topic, the Akb. II. 10. deals with 'कतीन्द्रियाणि विपाकः कति न विपाकः? This is lost in our text. V. supra, p. 52 n. 4. 4. Cf. कामेष्वादौ विपाको दूलभ्येते नोपपादुकैः। AR. II. 14 ab. 5. For a controversy on the Development of Sense-organs, See Ko. XIV 2.-इदानि सळायतनप्पत्तिकथा नाम होति / तत्थ उपपत्तेसियेन पटिसन्धिचित्तेन सहेव ओपपातिकानं सळायतनं उप्पज्जति / गम्भसेय्यकानं अज्झत्तिकायतनेसु मनायतनकायायतनानेव पटिसन्धिक्खणे उप्पज्जन्ति, सेसानि चत्तारि सत्तसत्तरित्तिमि। तानि च खो येन कम्मुना पटिसन्धि गहिता, तस्सेव अञस्स वा कतत्ता ति अयं सकसमये वादो। येसं पन एककम्मसम्भवत्ता संपन्नसाखाविटपानं रुक्खादीनं अकुरो विय बीजमत्तं सळायतनं मातूकूच्छिस्मि पटिसन्धिक्खणे येव उप्पज्जतीति लद्धि, सेय्यथापि पुब्बेसेलियानं / KA. XIV. 2. Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [91. औपपादुकैः पुनः षट् / चक्षु[II. A. 3. Foll. 41b.] रादीनि पञ्च जीवितेन्द्रियं च। [यद्यव्यञ्जना भवन्ति यथा प्राथम]कल्पिकाः। सप्त पुण(न)र्योकव्यञ्जना यथा देवादिषु / अष्टौ वा यद्युभयव्यञ्जना भवन्ति यथाऽपायेषु / एवं तावत् कामधाती। षड् रूपे - रूपधातौ पुनः षडिन्द्रियाणि वि[पाक]: प्रथमतो लभ्यन्ते / चक्षुरादोनि पञ्च जीवितेन्द्रियं च / अन्त्ये *तु जीवितम् // [आरूप्ये जीवितेन्द्रियं] विपाको लभ्यते / उक्तो लाभः // .. त्यागो वक्तव्यः / सोऽयमाविष्क्रियते[91] प्रियमाणे (नि) रोध्यन्ते त्रीण्यन्ते जीवितम्, मन:, उपेक्षा चेति / अष्टौ तु मध्यमे। ___रूपधातौ म्रियमाणैरष्टौ निरुध्यन्ते / तानि च त्रीणि, चक्षरादीनि च पञ्च / दशाष्टौ नव चत्वारि' कामे पञ्च शुभानि वा // उभयव्यजनैर्दश निरोध्यन्ते / तानि चाष्टौ स्त्रीपुरुषेन्द्रिये च / एकव्यञ्जनैर्ण (न)व / अव्यञ्जनैरष्टौ / सकृन्मरणे खल्वेष न्यायः / क्रमेन (ण) तु नियमान (ण)श्चत्वारि णि (नि) रोध्यन्ते कायजीवितमन उपेक्षेन्द्रियानि (णि) / न ह्येषां पृथनिरोधः / एप च विधिः क्लिष्टाव्याकृतचित्तस्य मरणे द्रष्टव्यः / *कुशले तु चित्ते सर्वत्र श्रद्धादीनि पञ्चाविकानि। एवमारूप्येष्वष्टी, रूपेषु त्रयोदश / इत्येवं विस्तरेण गणयितव्यानि // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य प्रथमः पादः // 1. Cf, तः षड् वा सप्त वाऽष्टौ वा षड्पेष्वेकमुत्तरे। AR. II. 14. 2. Cf. निरोधयत्युपरमानारूप्ये जीवितं मनः / उपेक्षा चैव रूपेऽष्टौ कामे दश नवाष्ट वा // Ak. II. 15. 3. Cf. क्रममृत्यौ तु चत्वारि शुभे सर्वत्र पञ्च च। Ak. II. 16 ab. See Aam. p. 76. 4. This passage is identical with Akb. II. 16.ab. . Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयाध्याये द्वितीयपादः। इन्द्रियप्रस्तावे' सर्व इन्द्रियधर्मा विचार्यन्त इत्यतः पृच्छति / अथैषां कुशलानामिन्द्रियानां (णां) कतरेणेन्द्रियेन (ण) कतरच्छामन्य (ण्य)फलं प्राप्यत इति ? तदिदं प्रस्तूयते [92] प्राद्यन्तलाभो नवभिः सप्ताष्टाभिश्च मध्ययोः / / या खल्वेषा चतुष्फलमयी माला तस्याः प्रथमं स्रोतआपत्तिफलमन्त्यमहत्त्वं मध्ये सकदागाम्यनागामिफले / तत्राद्यान्तयोः फलयोण (न)वभिरिन्द्रियैर्लाभः / स्रोत आपत्तिफलस्य तावत्-श्रद्धादिभिः पञ्चभिराज्ञास्यामीन्द्रियाज्ञेन्द्रियाभ्यामेकमनयोरानन्तर्यमार्गाद्, द्वितीयं विमुक्तिमार्गावेदितव्यम् / प्रथमेन क्लेशप्राप्तिच्छेदो द्वितीयेन विसंयोगप्राप्त्याकर्षणम् / मनउपेक्षेन्द्रियाभ्यां चेति / अर्हत्त्वस्य पुनः श्रद्धादिभिराज्ञास्यामीन्द्रियवजैः, मनइन्द्रियेन (ण) सुखसौमन" स्योपेक्षेन्द्रियानां (णां) चान्यतमेन / ___ "सप्ताष्टाभिश्च मध्ययोः / ' सकृदागाम्यनागामिफलयोः पुनः सप्तभिरष्टाभिर्ण (न)वभिश्चेति 'च'शब्दात्। तत्र सकृदागामिफलं तावद्यद्यानुपूर्विको' लभते, स च लौकिकेन मार्गेन (ण) तस्य सप्तभिलाभः / पञ्चभिः 1. इन्द्रियप्रकरणे in Akb. II. 16 cd. See LVPAK II. p. 134. n. 1. 2. Cf. नवरप्तिरन्त्यफलयोः सप्ताष्टनवभिर्द्वयोः / Ak. II. 16 cd. ..3. Cf. . नवभिरिन्द्रियः प्राप्तिरन्त्यफलयोः / के पुनरन्त्ये / स्रोतआपत्तिफलमहत्त्वं च / के मध्ये। सकृदागामिफलमनागामिफलं च। तत्र स्रोतआपत्तिफलस्य श्रद्धादिभिराज्ञातावीन्द्रियवर्मनउपेक्षेन्द्रियाम्यां चेति नवभिः। आज्ञास्यामीन्द्रियमानन्तर्यमार्गे वेदितव्यमाजेन्द्रियं च विमुक्तिमार्गे / उभाभ्यां हि तस्य प्राप्तिर्विसंयोगप्राप्तेरावाहकसन्निश्रयत्वाद्यथाक्रमम् / Akb. II. 16 c. . 4. आनन्तर्यमार्गेणाज्ञास्यामीन्द्रियस्वभावेन विमुक्तिमार्गेण चाशेन्द्रिस्वभावेन तस्य प्राप्तिः / Saks. p. 113. 5. The following Adv. upto तस्य नवभिराज्ञेन्द्रियं नवमं भवति, is almost identical with Akb. II. 16 d. 6. तत्रानुपूर्विको यः स्रोतापत्तिफलं प्राप्य क्रमात् सकृदागामिफलं प्राप्नोति / Saky. p. 114. . 7. लौकिको मार्गः शान्तायुदाराद्याकारः। Ibd. Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 अभिधर्मदीपे [92 श्रद्धादिभिः, मनउपेक्षेन्द्रिभ्यां च / अथ लोकोत्तरेण मार्गेण तस्याष्टाभिः, आज्ञेन्द्रियमष्टमं भवति / अथ [भूयो]वीतरागः प्राप्नोति, तस्य नवभिरेव स्रोतआपत्तिफलस्य / अनागामिफलं यद्यानुपूर्वीकः प्राप्नोति, स च लौकिकेन मार्गेण, तस्य सप्तभिर्यथा सकृदागामिफलस्य / ___ अथ लोकोत्तरेण, तस्याष्टाभिस्तथैव / अथ वीतरागः प्राप्नोति, तस्य नवभिर्यथा स्रोतमापत्तिफलस्य / तस्य तु निश्रयविशेषात् सुखसौमनस्योपेक्षेन्द्रियाणामन्यतमद्भवति / यदाप्ययमानुपूर्विको नवमे विमुक्तिमार्गे ध्यानं प्रविशति लौकिकेन मार्गेण, तदाप्यष्टाभिरिन्द्रियैरणा (ना)गामिफलं लभते / तस्य नवमे विमुक्तिमार्गे सौमनस्यमष्टमं भवति, आनन्तर्यमार्गे तूपेक्षे[II. B, 4. Fol. 42 a.] 1न्द्रियमेव / नित्यमुभाभ्यां हि तस्य प्राप्तिः / अथ लोकोत्तरेण प्रविशति, तस्य नवभिराज्ञेन्द्रियं नवमं भवति // .. यत्तमुभिधर्म पठ्यते-"अर्हत्फलस्यैकादशभिः" इति / तत्कथमुच्यते 'नवभिस्तस्य प्राप्तिः' इति ?' नैव दोषः / यस्मात् 1. भूयोवीतरागः in Akb.- भूयोवीतराग इति / यो लौकिकेन मार्गेण पृथग्जनावस्थायां षट्प्रकारोपलिखितोऽभूत्, सो भूयोवीतराग इत्युच्यते / "अयं हि स्रोतआपत्तिफलमप्राप्येव षोडशे क्षणे सकृदागामी भवति / Saks. p. 115.. 2, अथ वीतराग इति / कामधातुमात्रवीतरागो लौकिकेन मार्गेण नवमे प्रकारे प्रहीणे प्रथमादपि वा ध्यानाद्यावदाकिञ्चन्यादपि वा वीतरागो योऽनागामिफलं, प्राप्नोति ।""स्रोतआपत्तिफलस्य हि दर्शनमार्गेण प्राप्ति:"", अस्य च दर्शनमार्गेणव प्राप्तिरिति तुल्यत्वम् / Saks. p. 175. __For a controversy on this point, see K. I. 5.-जहति पुथुज्जनो कामरागव्यापादं ति?–इदानि जहति कथा नाम होति / तत्थ येयं झानलाभी पुथुज्जनो सह सच्चाभिसमया अनागामी नाम होति, तस्स पुथुज्जनकाले येव कामरागव्यापादा पहीना ति लद्धि, सेप्यथापि एतरहि सम्मिततीयानं / तेसं तं लद्धि भिन्दितुं जहति पुथुज्जनो ति पुच्छा सकवादिस्स | KA. I. 5. 3. निश्रयविशेषादिति / यदि तृतीयं ध्यानं निश्रित्य नियाममवक्रामति / सुखेन्द्रियं तत्र भवति / अथ प्रथमद्वितीये ध्याने निश्रित्य, सौमनस्येन्द्रियं तत्र भवति / अथानागम्यध्यानान्तरचतुर्थध्यानानामन्यतमं निश्रित्य, उपेक्षेन्द्रियं भवतीति / Sakv. p. 115. 4. तीक्ष्णेन्द्रियत्वाद् ध्यानं in Abb. 5. आनन्तर्यविमुक्तिमार्गाभ्याम् / Saks. p. 115. 6. V. supra, p. 57. n. 5. 6. Jnana prasthana, p. 57 1. See Saku. p. 116. 8. Cf. यत्ता भिधर्म उक्तम् “कतिभिरिन्द्रियरहत्त्वं प्राप्नोतीत्याह एकादशभिः" इति, तत्कथं नवभिरित्युच्यते ? नवभिरेव तत् प्राप्नोति। Ans. In 16 cd. . Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 95:] द्वितीयोध्यायः / एकादशमिराप्तिस्तु फलस्यान्त्य[स्य] हानितः // ' परिहाय परिहायाऽयं समयविमुक्तोऽहनिश्रयविशेषात्पुनर्लभते / कदाचित् तृतीयं ध्यानं निश्रित्य / कदाचिद् द्वितीयं प्रथमं वा। कदाचिच्चतुर्थमनागम्यं वा / इत्यतस्तिसृणां वेदनानां संभवादेकादशभिरुक्तम् // 2 अथैषां त्रयानां (णां) कामरूपारूप्यधातूनां कतरधातुभूम्यालम्बनेन मार्गेण कतरस्य धातोः परिज्ञानं भवतीति ? तदाविर्भाव्यते / [93 ab.] स्वस्य धातोः परिज्ञानं स्व विपक्षदृशा पथा। स्वविपक्षदशा च मार्गणे (मार्गेणा)नास्रवेण परिज्ञानं भवति / तत्र स्वधातुदशा तावद् दुःखसमुदयालम्बनेन, स्वविपक्षदृशा निरोधमार्गालम्बनेन धातुकपरिज्ञानं भवति / सास्रवेण त्वानन्तर्यमार्गेण संगृहीतेन सन्निकृष्टाsधोभूमिविषयेणोर्ध्वसनिकृष्टभूम्यालम्बनेन च विमुक्तिमार्गसंगहीतेनाधोभूमिपरिज्ञानं भवति / आनन्ति]र्यमार्गाणामधोभूमि विषयत्वाद्विमुक्त्याख्यानामूध्र्वभूम्यालम्बनत्वाच्च / अनास्रवानां (णां) तूभयेषामेकभूमिगोचरत्वादिति / / अथ कतिभि(भी) रिन्द्रियैः कामधातुपरिज्ञानं कतिभि(भी) रूपारूप्यधातुपरिज्ञानमिति ? तदिदं प्रतायते[94] कामयातुपरिज्ञानं प्रायः सप्तभिरि ष्यते / समलैंनिर्मलस्त्वर्थैरष्टाभिरभिधीयते // कामधातोस्तावत्-सास्रवैः सप्तभिः परिज्ञानं भवति प्रहाणमित्यर्थः / पञ्चभिः श्रद्धादिभिः मनउपेक्षेन्द्रियाभ्यां च / प्रायोग्रहणात्सौमनस्येन्द्रियेना(णा)पि कस्यचित्समापत्त्यभिप्रायस्य योगिनो मौलभूमिप्रवेशात् / अनास्रवैस्त्विन्द्रियरष्टाभिः / एभिरेव सप्तभि राज्ञेद्रियेण च। प्रायो वचनात्सीमनस्येन्द्रियेन (ण) च नवमेन / / __ [95] रूपधातुपरिज्ञानमिष्टं दशभिरिन्द्रियः / .. त॥ 1. Cf एकादशभिरहत्त्वमुक्तं त्वेकस्य संभवात् / Ak. II 17 ab. 2. Cf अस्ति संभवो यदेकः पुद्गलः परिहाय परिहाय सुखसौमनस्योपेक्षाभिरहत्त्वं प्राप्नुयावत एकादशभिरित्युक्तम् / न तु खलु संभवोऽस्ति सुखादीनामेकस्मिन् काले / कथमनागामिनोऽप्येष प्रसंगो भवति ? न ह्यसौ परिहीणः कदाचित्सुखेन्द्रियेण प्राप्नोति न च वीतरागपूर्वी परिहीयते / तद्वैराग्यस्य द्विमार्गप्रापणात् / Akb. II. 17 ab. 3. This topic is not discussed in Akb. __ 4. The cd of the karika 93 is missing. Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. . अभिधर्मदीपे [.96. पञ्चभिः श्रद्धादिभिः, मन इन्द्रियेन(ण), तिसृभिर्वेदनाभिः, निश्रयः विशेषादाज्ञेन्द्रियेन (ण) च // अन्त्यधातुपरिज्ञानमेकादशभिरुच्यते // यथोक्तैर्दशभिराज्ञातवदिन्द्रियेन (ण) च। उभाभ्यां तस्य परिज्ञानमेकं वस्त्रोपमसमाधिसहचरम्, द्वितीयं क्षयज्ञानसहगतमिति // इदमिदानीं वक्तव्यम्--क: कतिभिरिन्द्रियः समन्वागत इति ?' तत्र तावदयं नियमः [96] सर्वसत्वास्त्रिधातुस्था उपेक्षायुर्मणो (नो)ऽन्विताः / एभिस्त्रिभिः सर्वसत्त्वाः समन्वागताः। त्वक्स्त्रीत्वव्यञ्जनः कामे कामावचराः सत्त्वाः कायपुरुषस्त्रीन्द्रियरेभिः पूक्तिश्च / रूपिणश्चक्षुरादिभिः॥ रूपिणः खलु सत्त्वाश्चक्षुरादिभिस्त्रिभिश्चीपेक्षायुर्मनोभिः // [97] कामिनः खलु दुःखेन तद्रागी दुर्मण (न) स्तया। अवीतरागः कामधातो दुःखदौर्मण(न)स्याभ्यां समन्वागतः / ऊर्ध्वजस्तु सुखेनार्यः शुभाह्वाधरजौ तथा // ऊर्वजो रूपारूप्यधातुज प्रायः सुखेन समन्वागतः। अनास्रवेश शुभकृत्स्नपरीत्तशुभाप्रमाणशुभाः] क्लिष्टाक्लिष्टेन / [98] प्रतीत्या (प्रीत्या) माबाधोद्भूतो आभास्वरेषूपपन्नस्तदधरजश्च प्रीत्या समन्वागतः / शुभैः स शुभमूलकः। श्रद्धादिभिः पञ्चभिः कुशलरणु (नु)च्छिन्नकुशलमूलः सर्वत्र समन्वागतः। शैक्षाम्यां मोक्षमार्गस्थी 1. This topic is not discussed in Akb. Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 99.j. द्वितीयोऽध्यायः। ___द्वा [II. A, 4. Fol. 42b.] 'भ्यां शैक्षाभ्यां [इन्द्रियाभ्यां दर्शनभावनामार्गस्थौ] // [अशैक्षोऽर्हन्] स्वमार्गगः // अथ नियमेन कः कतिभिरिन्द्रियैः समन्वागत इति ? तदिदमुपदर्यते[99] उपेक्षायुमणो(नो) युक्तोऽवश्यं त्रयसमन्वितः।' [ए] भिरेव त्रिभिः / न ह्येषामन्योन्येन विना समन्वागतः। शेषे. रणि (नि)यमः / __ तत्र तावच्चक्षुरादिभिः सप्तभिरारूप्योपपन्नो न समन्वागतः। कामधाती च येनाप्रतिलब्धविहीनानि / ' सुखेन्द्रियेण चतुर्थध्यानाद्युपपन्नाः' पृथग्जनाः, सौमनस्येन त्रि(तृतीयाद्युपपन्नाः पृथग्जनाः, सुखेन्द्रियेन (ण) रूपारूप्योपपन्नाः, दौर्मण (न)स्येन कामवीतरागः, श्रद्धादिभिनिःशुभः, अनास्रवस्त्रिभिः पृथग्जना' न समन्वागताः / चतुभिः कायसुखवान् यः कायेन्द्रियेण सोऽवश्यं चतुभिस्तैश्च त्रिभिः कायेन्द्रियेन (ण) च / योऽपि सुखन्द्रियेण स चतुभिः-तैश्च त्रिभिरुपेक्षादिभिः सुखेन्द्रियेन (ण) च / चक्षुष्मानपि पञ्चभिः // 1. Cf. उपेक्षाजीवितमनोयुक्तोऽवश्यं त्रयान्वितः // Ak. II. 17. cd. 2. Cf.." शेषस्त्वनियमः / स्यात्समन्वागतः स्यादसमन्वागतः / तत्र तावत्""Akb. - Ii. 17cd. 3-3. This whole passage substantially agrees with Akb. II. 18ab. 4. चक्षुःश्रोत्रघ्राणजिह्वेन्द्रियैरारूप्योपपन्नो न समन्वागतः / Akb. II. 18ab. 5. after this Akb. has : कायेन्द्रियेणारूप्योपपन्नो न समन्वागतः / स्त्रीन्द्रियेण रूपारूप्योपपन्नः / कामधातो येनाप्रतिलब्धविहीनम् / एवं पुरुषेन्द्रियेण / Ibid. 6. चतुर्थध्यानारूप्योपपन्नः। Ibid. 7. तृतीयचतुर्थध्यानारूप्योपपन्नः / lbid. 8. श्रद्धादिभिः समुच्छिन्नकुशलमूलः। Ibid. 9. आज्ञास्यामीन्द्रियेण पृथग्जनफलस्था न समन्वागताः / आज्ञेन्द्रियेण पृथग्जनदर्शनाशैक्षमार्गस्थाः / अज्ञातावीन्द्रियेण पृथग्जनाशैक्ष्या असमन्वागताः। Ibid. .. 10. Cf. चतुभिः सुखकायाभ्यो पञ्चभिश्चक्षुरादिमान् / Ak. II. 18ab. Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [100 'अपि'शब्दाच्छोत्रघ्राणजिह्वेन्द्रियर्वेदितव्यम् / यश्चक्षुरिन्द्रियेण सोऽवश्यं पञ्चभिः-उपेक्षाजीवि तमनोरूपेन्द्रियंश्चक्षुषा च // [100] स्त्रीन्द्रियान्वितोऽष्टामिः' तैश्च सप्तभिः स्त्रीन्द्रियेण (ण) च / 'आदि'ग्रहणात पुरुषेन्द्रियदौर्मण (न). स्यश्रद्धादीनां ग्रहणं वेदितव्यम्। तद्वानपि प्रत्येकमष्टाभिः-तश्च सप्तभिः पुरुषेन्द्रियेन (ण) चाष्टमेन। एभिश्च कायजीवितमनोभिश्चतसृभिर्वेदनाभिः; दौर्मण (न)स्येन्द्रियेण च / श्रद्धा दि[भि]स्तैश्च पञ्चभिरुपेक्षाजीवितमनोभिश्च / दुःखी युक्तस्तु सप्तभिः / . यो दुःखेन स सप्तभिः-कायजीतिमनोभिश्चतसृभिर्वेदनेन्द्रियैदौंमंण (न)स्यं हित्वा, तद्वीतरागस्य नास्तीति / एकादशभिरत्याभ्यां द्वाभ्यामन्त्याभ्यां युक्तोऽवश्यमेकादशभिः, प्रत्येकं सुखसौमनस्योपेक्षाजीवितमनःश्रद्धादिभि राजेन्द्रियेण च / एवमाज्ञातवदिन्द्रियेण तेन तैश्चेति / सप्त षड्भिस्तदाद्यवान् // प्रथमेन त्वनास्रवेण यः समन्वागतः सोऽवश्यं त्रयोदशभिर्मनोजीवितकायेन्द्रियश्चतसृभिर्वेदनाभिः श्रद्धादिभिस्तेन चेति / / . अथ सर्वबहुभिः कियद्भिः समन्वागताः' ? तदुच्यते- . [101] त्रिद्वीपनरकोत्पन्ना मिथ्यात्वनियता प्रापि। [बहुभिः] ह्येकानविंशत्या स्वल्पैरष्टाभिरन्विताः // [102] अन्तराभविकप्रेततिर्यश्रद्धानुसारिण[:] / ध्यधिकैर्दशभिर्युक्ता दशभिर्वा नवाधिकैः / / 1. Cf. स्त्रीन्द्रियादिमान् / Ak. II. 18d. 2. Cf. सौमनस्यी च दुःखी तु सप्तभिः | Ak. II. 18 cd. 3. Cf. अष्टाभिरेकादशभिस्त्वाजातेन्द्रियान्वितः / Ak. II. 19 ab. 4. Cf. आज्ञास्यामीन्द्रियोपेतस्त्रयोदशभिरन्वितः / Ab. II. 19 cd. 5. Cf. यः सर्वबहुभिरिन्द्रियैः समन्वागतः स कियद्भिः ? बहुभिर्युक्त एकानविंशत्याऽमलवजितः। द्विलिङ्ग आर्यराग्येकलिङ्गवचमलवजितैः // Ak. II. 21. The Adv. deals with this topic in detall.' Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106.] द्वितीयोध्यायः / स्वल्पैस्त्रयोदशभी रूपभिः पञ्चभिः श्रद्धादिभिश्च जीवितमनउपेक्षाभिश्च / णा(ना) रकस्य तूच्छिन्नशुभबीजस्य चक्षुरादीनि पञ्चैकं व्यञ्जनं वेदनाश्च पञ्च जीवितं मनश्च / तिरश्चां नास्त्युच्छेदः / य इहोच्छिनत्ति सोऽवश्यमवोचिं गच्छति / तेन नत्र नरके श्रद्धाद्या न सन्ति / पञ्च चक्षरादीनि पञ्च च वेद I, एक व्यञ्जनं जीवितं मनश्चेति त्रयोदश भवन्ति / स्युर्बहुभिश्चान्तराभविकाद्याः पृथग्जनास्त्रीण्यमलानि हित्वंकानविंशतिभिः, आर्यास्तु श्रद्धानुसारिणो द्वे अमले हित्वैकं च व्यञ्जनमित्येकानविंशतिभिरेव समन्वागताः // [103] सम्यक्त्वनियता ये तु ये च श्रद्धाधिमुक्तिकाः। त एकादशभिर्युक्ता दशभिर्वा नवाधिकः // तत्र सम्यक्त्वनियता आर्या इत्यर्थः / ते पञ्चभिः श्रद्धादिभिर्मनोजीविताभ्यां च तिसृभिर्वेदनाभिरेकेन चानास्रवेन (ण)। सर्वप्रभूतैः पुनरेकान[II. B, 5. Fol. 43a.] 'विंशतिभिरेकलिङ्गद्वयमलवजितः / / [104] प्रज्ञाविमुक्तनामाहत् कायसाक्ष्युभयाह्वयाः / अक्षकादशकोपेता यदि वाऽष्टादशान्विताः / / : सर्वाल्परेकादशभिः श्रद्धादिभिः सुखसौमनस्योपेक्षाजीवितमनोभिरेकेन चानास्रवेण / बहुभिस्त्वष्टाद[श]भिः, द्वे अनास्रवे दौर्मण (न) स्यमेकं च व्यञ्जनं हित्वा / [105] कामदेवा मृताः स्वल्पैर्दशभिः सप्तकाधिकः / अनास्रवत्रयं हित्वा दौर्मण (न)स्यं च / तत्रत्यः पृथग्जनो यदि वैराग्यं गच्छति स देवर्षिर्भवति / एकं च व्यञ्जनं हित्वा परिशिष्टः सप्तदशभिः समन्वागतः / . . ___त एवैकोनविंशत्या युक्ता बहुभिरिन्द्रियः // द्वे अनास्रवे हित्वैकं च व्यञ्जनम् / अत्रापि हि सत्यानि दृश्यन्ते / / .. [106] [द्विान] जास्तु सर्वाल्पैर्दशभिः पञ्चकाधिकैः / प्रथमद्वितीयध्यानोपपन्नानां पृथग्जनानां दुःखदौर्मण (न)स्ये हित्वा द्वे च व्यञ्जने त्रीणि चामलानि, पञ्चदशभिः समन्वागमः / दशभिः सचतुष्कैस्तु शुभकृत्स्नाः समन्विताः // शुभकृत्स्नेषु पृथग्जनस्य सौमनस्यं च हित्वा चतुर्दशभिः समन्वागमः / Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अमिधर्मदीपे [107 [107] बृहत्फला हि* अत्यल्पैस्त्रयोदशभिरन्विताः / ...... बृहत्फलेषु पृथग्जनस्य सुखं च हित्वा दुःखादीनि पूर्वोक्तानि त्रयोदश भवन्ति / युक्ताः षोडष (श) भिस्त्वेते सर्वभूरिभिन्द्रियः / / यद्यार्या भवन्ति तेषां सुखसौमनस्याभ्यामनास्रवाभ्यां समन्वागम इति षोडश भवन्ति / [108] अष्टाभिर्दशभिः सैकरारूप्याः स्वरुपभूरिभिः'। स्वल्पैरष्टाभिः / पृथग्जमस्याष्टा [:] स्वल्पानि भवन्ति / पञ्च श्रा(श्र)द्वाद्धी (दी)नि, जीवितं मनउपेक्षा च / बहुभिरेकादशभिरार्यस्य समन्वागमः / पञ्चभिः श्रद्धादिभिः, द्वाभ्यां सुखसौमनस्याभ्यामनावीभ्याम, जीवितमनउपेक्षेन्द्रियश्चतुभिरणा(ना)स्रवण चैकेन। सदेवकौरवाः सत्त्वास्त्रयोदशभिरन्विताः॥ पञ्चभिः श्रद्धादिभिः पञ्चभिः सुनादिभिः, कायमनोजोवितश्च त्रिभिः।। [109] अष्टाभिनिःशुभो युक्तो दशभिर्वा त्रयाधिकः / ' उच्छिन्नशुभमूलो निःशुभः सर्वाल्पैरष्टाभिः समन्वागतः। सुखादिभिः पञ्चभिः कायजीवितमनोभिश्च / सर्वप्रभूतैस्तु त्रयोदशभिर्यथोक्तैरष्टाभिश्चक्ष. रादिभिश्चतुभिरेकेन च व्यञ्जनेन। द्विलिङ्गाः 'पश्चिमः स्वल्पविशत्याप्येकया परम् // उभयव्यञ्जनस्त्रयोदशभिः स्वल्पैः सुखादिभिः कायजीवितमनोभिः श्रद्धादिभिश्च पञ्चभिः / चक्षुरादीनामलब्धविहीनत्वादनियमः। सर्वबहभिस्त्वेकोनविंशतिभिस्त्रीण्यमलान्यपास्य / समाप्तोऽयं मत्स्यकग्रन्थसमुद्रः / / 1. Cf. युक्तो बालस्तथारूप्ये उपेक्षायुर्मनः शुभैः। Ak. II. 20 cd. 2. Cf. अथ यः सर्वाल्पः समन्वागतः स किद्भिरिन्द्रियैः ? ___सर्वाल्पनिःशुभोऽष्टाभिविन्मनः कायजीवितैः / AK II. 20 ab. 3. समुच्छिन्नकुशलमूलो निःशुभः। Akb. II. 20 ab. Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110.] . द्वितीयोऽध्यायः / 'व्याख्यात इन्द्रियानां (णां) धातुगतिप्रभेदप्रदर्शनागतानां विस्तरेण प्रभेदः / अधुना तु मोमांस्यते / किमेते संस्कृता धर्मा यथा भिन्नस्वभावाः, एवं भिन्नोत्पादा अथ नियतसहोत्पादा अपि केचिद्विद्यन्त इति ? विद्यन्त इत्याह। तत्र संक्षेपेण पञ्चेमा धर्मजातयः-रूपं चित्तं चैतसिकाश्चित्तविप्रयुक्ता प्रसंस्कृतं च। तत्रासंस्कृतं नोदेति न च व्येति / ' रूपिणां तु धर्माणामयं नियमः[110] सप्तद्रव्याविनिर्भागी परमाणुर्बहिर्गतः। कामेष्वेकाधिकः काये द्वयधिकश्चक्षुरादिषु // सर्वसूक्ष्मः खलु रूपसंस्कारोपादानसंचयभेदपर्यन्तः परमाणुरिति प्रज्ञाप्यते / स तु सप्तद्रव्याविनिर्भागी चतुभिर्भूतै स्त्रिभिश्चोपादायरूपस्त्रिभिस्त्रिभिर्वा भूतैश्चतुभिश्नो[II. A . 5. Fol. 43b]पादायरूपैरविनिर्भागवयंसावष्टम इति / कोशकारस्त्वाह- "सर्वसूक्ष्मो, रूपसंघातः परमानुः (णुः)" इति / ' तेन संघातव्यतिरिक्त रूपमन्यद्वक्तव्यम् / यदि नास्ति संघातोऽपि नास्ति / अतः सिद्धं 'सवसूक्ष्म रूपपरमानु: (णुः)" इति / / 1-1 This Adv.. (from व्याख्यातः to न च व्येति) is identical with Akb. II. 21. 2 Cf. कामेऽष्टद्रव्यकोऽशब्दः परमाणुरनिन्द्रियः / ___ कायेन्द्रियो नवद्रव्यो दशद्रव्योऽपरेन्द्रियः // Ak. II. 22. 3.Cf. सर्वसूक्ष्मो रूपसंघातः परमाणु रित्युच्यते / यतो नान्यतरो विज्ञायेत / स कामधातावशब्दको अनिन्द्रियश्चाष्टद्रव्यक उत्पद्यते नान्यतमेन हीनः। अष्टौ द्रव्याणि / चत्वारि महाभूतानि चत्वारि चोपादायरूपाणि रूपगन्धरसस्प्रष्टव्यानि / सेन्द्रियस्तु परमाणुरशब्दको नवद्रव्यक उत्पद्यते दशद्रव्यको वा / Akb II. 22ab. -सर्वमूक्ष्मो रूपसंघातः परमाणुरिति / संघातपरमाणुन द्रव्यपरमाणुः / यत्र हि पूर्वापरभागो नास्ति तत्सर्वरूपापचितं द्रव्यं द्रव्यपरमाणुरितीष्यते / तस्माद्विशिनष्टि संघातः परमाणुरिति / Saks. p.. 123. Compare this view with the view of Samghabhadra :-D'apres Sarnghabhadra (XXIII. 3. Fol. 52a): Parmil les rupas 'susceptibles de resistance (sapratigha), la partie la plus subtile, qui n'est pas susceptible Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 . अभिधर्मदीपे [111 कायेद्रियसहगस्त्वष्टाभिश्चक्षुरादिसहिता(तो) नवभिः / / [111] एवं रूपेऽपि विज्ञेयो हित्वा गन्धरसद्वयम् / रूपधातो बहिर्गतः पञ्चद्रव्याविनिर्भागी गन्धरसौ हित्वा। फायसहगतस्तु षड्भिश्चक्षुरादिषु सप्तभिरविनि गिभिः। यदा पुनस्सशब्दका स संघातो' जायते, तदा सर्वत्र यथोक्तेषु शब्दोऽधिको गणयितव्यः / अत्र पुनर्महाभूतानि सर्वोपादायरूपाश्रयभावप्राधान्याच्चतस्रो द्रव्या जातयो विवक्ष्यन्ते / उपादाय रूपधातुचतुष्टयं तु घटादिद्रव्यप्रज्ञप्तिनिमित्तत्वादायतनगणनया गण्यत इति विवक्षितापरिज्ञानानास्ति चोद्यावकाशः॥ d'etre scindee a nouveau, s'appelle paramanu. C'est-a-dire : le parama nu n'est pas susceptible d'etre divise en plusieurs par un autre rupa, par la pensee. C'est ce qu'on dit etre le plus petit rupa; comme il n'a pas de parties, on lui donne nom de 'plus petit.' De meme un kshana est nomme le plus petit temps et ne peut etre divise en demi-kshanas. (iii. 86). LVPAK. II. p. 144, n, 3. Also cf. यत्पुनरुच्यते रूपसमुदाय इति तत्र निःशरीरः परमाणुर्वेदितव्यः / बुद्ध्या पर्यन्तप्रभेदतस्तु परमाणुव्यवस्थानं पिण्डसंज्ञाविभावनतामुपादाय रूपे द्रव्यापरिनिष्पत्तिप्रवेशतां चोपादाय | Asm. pp. 41-2. On the Buddhist theory of Atoms and Molecules, See W. M. Mc Govern ; A Manual of Buddhist Philosophy, vol. I. pp. 125--128; S.Z. Aung: Compendium of Philosophy, pp. 268-273. and Th. Stcherbatsky: The Central Conception of Buddhism, pp. 11-14. 1 The Kosakara deals here with one more topic:-'कथमिहाविनिर्भागे भूतानां कश्चिदेव संघातः कठिन उत्पद्यते कश्चिदेव द्रव उष्णो वा समुदीरणो वा / Akb. II. 22d. 2 Cf. किं पुनरत्र द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते आहोस्विदायतनम् / किञ्चातः यदि द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते, अत्यल्पमिदमुच्यते 'अष्टद्रव्यको नवदशद्रव्यक' इति / अवश्यं हि तद्रव्यसंस्थानेनापि भवितव्यम् / तस्यापि परमाणुसंचितत्वात् / अथाप्यायतनद्रव्यं गृह्यते, अतिबह्विदमुच्यते-अष्टद्रव्यक इति / चतुर्द्रव्यको हि वक्तव्यो यावता भूतान्यपि स्प्रष्टव्यायतनम् / किञ्चिवत्र द्रव्यमेव द्रव्यं गृह्यते यदाश्रयभूतं किञ्चिदत्रायतनं द्रव्यं गृह्यते यदाश्रितभूतम् / अत्र पुनर्जातिद्रव्यं गृह्यते / भूतचतुष्कान्तराणां स्वजात्यनतिक्रमात् / कः पुनर्यत्स एवं विकल्पेन वक्तुम् / च्छन्दतोऽपि वाचां प्रवृत्तिरर्थस्तु परीक्ष्यः | Akb. II. 22cd. . .."मुख्यवृत्त्या यद् द्रव्यं यस्य स्वलक्षणमस्ति तद् द्रव्यं गृह्यते / 'आहोस्विदायतनम्' द्रव्यमित्यधिकृतम् / आयतनमपि हि द्रव्यमिति शक्यते वक्तुं सामान्यविशेषलक्षणसद्धावात् / Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - द्वितीयोऽध्यायः। 111.] अरूपिणां पुनः चित्तं चैतसिकः साचं अविनिर्भागेन (ण) जायत इति वर्तते / ___ संस्कृतं तु स्वलक्षणः // ' सर्व हि संस्कृतं स्वलक्षणैः सह जात्यादिभिरुत्पद्यत इति वेदितव्यम् // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ द्वितीयस्य[अध्यायस्य] द्वितीयः पादः // "यद्भूतचतुष्कमाश्रय एकस्योपादायरूपस्य""न तदेवान्यस्योपादायरूपस्य गन्धस्य रसस्य वाश्रयः / किं तर्हि ? 'अन्यदेव भूतचतुष्कं तस्याश्रयः' इति वैभाषिकसिद्धान्तः / Sakv. p. 125. For the term dravya, see Asm p. 16. 1. Cf. चित्तचंत्ताः सहावश्यं सर्व संस्कृतलक्षणः। Ab. II. 23ab, P. See Asm, p. 19, Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ द्वितीयाध्याये तृतीयपादः। यदुक्तं चैतसिकास्तु सहोत्पद्यन्त इति तदभिधीयताम् / के पुनस्ते चैतसिका धर्माः ?' ते पञ्चप्रभेदाः-महाभीमाः, कुशलमहाभौमाः, क्लेशमहाभौमाः, अकुशलमहाभीमाः, परीत्तक्लेशमहाभौमिकाश्च / महती चित्त भूमिरेषामिति त इमे महाभीमाः / भूमिर्गतिरित्यर्थः / एवं सर्वत्र विग्रहः कार्यः / तत्र तावन्महाभौमा निर्दिश्यन्ते / / [112] दशधर्मा महाभौमा वित्संज्ञाचेतनास्मृतिः। छन्द: स्पर्शोऽधिमोक्षश्च धीः समाधिर्मनस्कृतिः // ' एते दशधर्माः सर्वस्यां चित्तभूमौ त्रैधातुक्यामनास्रवायां च समग्रा भवन्ति / 1 For the Sarvastivadins' list of the Chaitasika-dharmas, see Th. Stcherbatsky: The Central Conception of Buddhism, pp. 100-105 and LVPAK. II. p. 150 n. 2. For the Sthaviravadins' list, see S. Z. Aung : Combendium of Philosophy, pp. 14 fol. and Nyanaponika: Abhidhamma Studies, pp. 10-14. For the Yogacharas' list; see N. A. Sastri : Alambanapariksha, pp. 113-5 (Appendix) and Asm. pp. 5-11. The Vigrahavyavartani (pp. 4-5) gives a list of 119 Kusaladharmas. For a detailed account of this topic, see W. M. Mc Govern : A Manual of Buddhist Philosophy, vol. I. pp. 137 162. 1 Cf. प्राप्त्या वा पञ्चधा चैता महाभूम्यादिभेदतः / Ak. II. 23 cd. 2 Cf. वेदना चेतना संज्ञा च्छन्दः स्पर्शो मतिः स्मृतिः / मनस्कारोऽधिमोक्षश्च समाधिः सर्वचेतसि // Ak. II. 24. 4 Cf. इमे किल दश धर्माः सर्वत्र चित्तक्षणे समग्रा भवन्ति / Akb. II. 24. But Vasubandhu holds a different view : 'इमे किल' इति / किलशब्दः परमतद्योतने / स्वमतं तु च्छन्दादयः सर्वचेतसि न भवन्ति / तथा ह्यनेनैवात्रार्येण पञ्चस्कन्धके लिखितम्। Salv. p, 127. seo LVPAR. JI. pp. 150, n. 2. According to the Sthaviravadins only seven chaitasikas are sarvachittasadharana : फस्सो वेदना सझा चेतना एकाग्गता जीवेतेन्द्रियं मनसिकारो चेति सत्तिमे सब्बचित्तसाधारणा नाम | A Sangaho II. 2. The Yogacha ra list has only five :सवा स्पर्शमनस्कारवित्संज्ञाचेतनान्वितम् / Trimsika, 3 cd. . Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112.] द्वितीयोऽध्यायः / तत्र वेदना सुखादिस्त्रिविधोऽनुभवः / त्रिविधं संवदितमिति पर्यायः / इष्टानिष्टोभयविपरीतविषयेन्द्रियविज्ञानसन्निपातजा धर्मयोनिः कायचित्तावस्था विशेष: प्रह्लाद्यपतापी तदुभयविपरीतश्च तृष्णाहेतुर्वेदि(द) नेत्युच्यते।' निमित्तनामाक्यज्ञा संज्ञा वितर्कयोनिः / चित्ताभिसंस्कारश्चेतना। "चित्तव्यापाररूपा स्मृतिः / चित्तस्यार्थाभिलपना कृतकर्तव्यक्रियमान (ण) कर्मान्ताविप्रमोषलक्षणाः (णा)। च्छ (छ)न्द: कर्तु कामता वीर्याङ्गभूतः / विषयेन्द्रियविज्ञानसन्निपातजा चित्तस्य विषयस्पृष्टिः, चैतसिकधर्मो' जीवनलक्षणः स्पर्शः। 1. Cf. वेदना. अनुभवस्वभावा। सा पुनर्विषयस्याह्लादकपरितापकतदुभयाकारविविक्तस्वरूपसाक्षात्करणभेदात् त्रिधा भवति। एवं त्वन्ये मन्यन्ते। शुभाशुभानां कर्मणां फलविपाकं प्रत्यनुभवन्त्यनुभवः / Tob. 3 cd. 2. Cf. नीलादिभेदं आरम्मणं सञ्जानाती ति सज्ञा। सा सजाननलक्खणा पच्चाभिञाणरसा / अपरो नयो- सब्बसंगाहिकवसेन हि सञ्जाननलक्खणा सचा। Dhs A. III. 188-9. Also cf. संज्ञा विषयनिमित्तोद्ग्रहणम् / विषय आलम्बनम् / निमित्तं तद्विशेषो नीलपीताद्यालम्बनव्यवस्थाकरणम् / तस्योद्ग्रहणं निरूपणं नीलमतन्न पीतमिति / Tob. 3 cd. For the different functions of sanjna, vijnana and prajna, see Vm. xiv. 3-6. 3. Cf. चेतना चित्ताभिसंस्कारो मनसश्चेष्टा / यस्यां सत्यामालम्बनं प्रति चेतसः प्रस्यन्द इव भवति अयस्कान्तवशादयःप्रस्यन्दवत् / Tob. 3 cd: Also cf. चेतयतीति चेतना, सद्धि अत्तंना संपयुत्तधम्मे आरम्मणे अभिसन्दहती ति अत्थो / Dhs A. III. 190. For chetana and its relation to the Samskara skandha, see A Manual of Buddhist Philosophy, Vol. I pp. 86-89, 4. Cf. स्मृतिः संस्तुते वस्तुन्यसंप्रमोषश्चेतसोऽभिलपनता / Tvb. 3 cd. पित्तसंस्कारे चैतसिकधर्मसंतानस्य सततमविच्छिन्नं चिन्तनं नाम स्मृतिः। Aam. p. 123. For the omission of Smriti in the Sthavira-vadins' list of sabba-chitta-sadharana, - see Abhidhamma Studies, p. 39. 5 Cf छन्बो ति कत्तु कम्यतायेतं अधिवचनं / Dhs A. III 254. * छन्दोऽभिप्रेते वस्तुन्यभिलाषः / Tob 3 cd. 6. Cf. फुसती ति फस्सो। स्वायं फुसनलक्खणो, संघटनरसो, संनिपातपच्चुपट्टानो, आपाथगतविसयपदपट्टानो / अयं हि अरूपधम्मो समानो पि आरम्मणे फुसनाकारेनेव पवत्तती ति फुसनलक्खणो। Dhs A. III. 197, Also cf. स्पर्शस्त्रिकसंनिपाते इन्द्रियविकारपरिच्छेका Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 अभिधर्मदीपे [112 चित्तस्य विषयेऽधिमुक्तिरवि (धि) मोक्षो' रुचिद्वितीयनामा चित्तस्य' विषयाप्रतिसंकोचलक्षणः। धीः प्रज्ञा धर्मसंग्रहाद्युपलक्षणस्वभावा'। चित्तस्यैकाग्रता समाधिश्चित्तस्थितिलक्षणः / चित्तस्याभोगो मनस्कारः पूर्वानुभूतादिसमन्वाहारस्वरूपः। सूक्ष्मः खलु चित्तचत्तानां विशेषो दुरवधारो रूपिनी(णी)नामेव तावदोषधीनां बहुरसानामिन्द्रियग्रा ह्योऽपि रसविशेषो दुरवधारः, किमङ्ग पुनर वेदनासंनिश्रयकर्मकः / इन्द्रियविषयविज्ञानानि त्रीण्येव त्रिकं तस्य कार्यकारणभावेन समवस्थानं त्रिकसंनिपातः / तस्मिन् सति तत्समकालमेवेन्द्रियस्य सुखदुःखादिवेदनानुकुलो यो विकारस्तेन सदशो विषयस्य सुखादिवेदनीयाकारपरिच्छेदो यः स स्पर्शः / इन्द्रियं पुनर्येन विशेषेण सुखदुःखादिहेतुत्वं प्रतिपद्यते स तस्य विकारः / स्पर्शः पुनरिन्द्रियविकारसादृश्येनेन्द्रियं स्पृशतीन्द्रियेण वा स्पृश्यत इति स्पर्श उच्यते / Tvb. 3 cd. 1. f. अधिमोक्षः कतमः / निश्चिते वस्तुनि यथानिश्चयं धारणा। असंहार्यताकर्मकः। Asm. p. 6. अधिमोक्षो निश्चिते वस्तुनि तथैवावधारणम् / निश्चितग्रहणमनिश्चितप्रतिषेधार्थम् / युक्तित आप्तोपदेशतो वा यद्वस्तु असंदिग्धं तनिश्चितं येनैवाकारेण तनिश्चितमनित्यदुःखाद्याकारेण तेनैवाकारेण तस्य वस्तुनश्चेतस्यभिनिवेशमेतन्नान्यथेत्यवधारणमित्यधिमोक्षः / Tvb. 10 c. अधिमुक्तिनिश्चयाधधारणम् / Aaa. p. 353. - 2.. Cf. 'अधिमुक्तिस्तदालम्बनस्य' गुणतोऽवधारणम् णात्। रुचिरित्यन्ये / यथानिश्चयं धारणेति योगाचारचित्ता: / Saks. p. 128. For various interpretations of this term, see LVPAR II. p. 154. ___Also cf. अधिमुच्चनं अधिमोक्वो। सो सन्निट्ठानलक्खणो, असंसप्पनरसो, निच्छयपच्चुपट्टानो"आरम्मणे निच्चलभावेन इन्दखीलो विय दट्टब्बो / Dhs A III. 254. 3. Cf. तेन तेन वा अनिच्चादिना पकारेन धम्मे जानाती ति पञ्चा""चत्सच्चधम्मे विचिनातीति धम्मविचयो / Dhs A. III 287 4. Cf. किरिया कारो, मनस्मिकारो 'मनसिकारो' / पुरिममनतो विसदिसं मनं करोति ति पि मनसिकारो। स्वायं आरम्मणपटिपादको वीथिपटिपावको जवनपटिपादको ति तिप्पकारो।" Dhs A. III 254. ___Also cf. मनस्कारश्चेतस आभोगः। आभुजनमाभोगः / आलम्बने येन चित्तमभिमुखीक्रियते / स पुनरालम्बने चित्तधारणकर्मा / चित्तधारणं पुनस्तत्र आलम्बने पुनः पुनश्चित्तस्यावर्जनम् / एतच्च कम चित्तसन्ततेरालम्बननियमेन विशिष्टं मनस्कारमधिकृत्योक्तं न तु यः प्रतिचित्तक्षणं तस्य हि प्रतिक्षणमेव व्यापारो न क्षणान्तरे / Tvb, 3 cd. Also cf. मनस्कारः कतमः ? चेतस आभोगः / आलम्बनचित्तधार गकर्मकः / Asm p. 6. . Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 113.. द्वितीयोऽध्यायः। मूर्ताणां(नां) चित्तचैतसिकानां धर्माणामेककलापवर्तिनां बुद्धिगम्यः ? स तु हेतुफलस्वभावैर्मतिमद्भिरभ्यूह्य इति / / 2 / / कुशलमहाभौमे भवाः कुशलमहाभौमाः / ते पुणः(नः) [113] श्रद्धापेक्षाऽप्रमादश्च प्रस्रन्धिर्बीरपत्रपा। मूलवीर्यमहिंसा च शुभ [II. B. 6. Fol. 44a] भूका दशस्मृताः॥ तत्र श्रद्धा चेतसः प्रसादो गुणिगुणाथित्वाभिसंप्रत्ययाकारः, चित्तकालुष्यापनायी। तद्यथोदकप्रसादको मणिः सरसि प्रक्षिप्तः सर्वं कालुष्यमपनीयाच्छतामुत्पादयति तद्वचि (च्चित्तसरसि जातः श्रद्धामणिरिति / " अ[प्रमाद: कुशलधर्मभावना तदवहिततेत्यर्थः / / 1. Cf. सम्मासम्बुद्धेन पन इमेसं अरूपीनं चित्तचेतसिकानं धम्मानं एकारम्मणे पवत्तमानानं पाटियेवकं विनिब्भीगं कत्वा पञ्चति उद्धरमानेन अतिदुक्करं कतं / तेनाह आयस्मा नागसेनत्थेरो---'दुक्करं महाराज भगवता कतं.'यं इमेसं अरूपीन""ववत्थानं अक्खातं अयं फस्सो''इदं चित्तं' ति / (Milinda p_87) Dhs A. III. 277. ___2. Cf. सूक्ष्मो हि चित्तवृत्तानां विशेषः / स एव दुःपरिच्छेदः प्रवाहेष्वपि तावत् कि पुनः क्षणेषु / रूपिणीनामपि तावदोषनीनां बहुरसानां कासांचिन्द्रियग्राह्या रसविशेषा दुरवधारा भवन्ति किं पुनर्ये धर्मा अरूपिणो बुद्धिग्राह्याः / Akb. II. 24. 3. Cf श्रद्धाऽप्रमादः प्रश्रन्धिरुपेक्षा होरपत्रपा। - मूलद्वयमहिसा च वीर्यञ्च कुशले सदा // Ak. II. 25. Also cf. श्रद्धाथ ह्रीरपत्रपा॥ अलोभादित्रयं वीयं प्रश्रब्धिः साप्रमादिका। afgAT TAT: 1 Trimsika, 10 d, 1labc. 4. Cf, तत्र श्रद्धा चेतसः प्रसादः। सत्यरत्नकर्मफलाभिसंप्रत्यय इत्यपरे / Abb. II. 25. तत्र श्रद्धा कर्मफलसत्यरत्नेष्वभिसंप्रत्ययः प्रसादश्चेतसोऽभिलाषः। Tob. 11 abc. श्रद्धा कतमा / अस्तित्वगुणवत्त्वशक्तत्वेष्वभिसंप्रत्ययः प्रसादोऽभिलाषा। Asm. p. 6. 5. Cf. सद्धासा पनेसा सम्पसादनलक्खणा च सद्धा पक्खन्दनलक्खणा च / यथा हि"उदकप्पसादको मणिकद्दमं सन्निसीदापति एवमेव सद्धा उप्पज्जमाना नीवरणे विक्खंभेति, किलेसे सन्निसीदापेति, चित्तं पसादेति / Dhs A. JII. 213. 6. cf. अप्रमादः कुशलानां धर्माणां भावना। का पुनस्तेभ्योऽन्या भावना ? या तेष्ववहितता। चेतस आरक्षेति निकायान्तरीयाः सूत्रे पठन्ति / Akb. II. 25. अप्रमादः कतमः / सवीर्यकानलोभाद्वेषामोहानिश्रित्य या कुशलानां धर्माणां भावना सास्रवेभ्यश्च धर्मेभ्यश्चित्तस्यारक्षा / Asn p. 6. कतमोऽप्रमादः चित्तस्य कुशलधर्मप्रतिसंयोगः / Aam p. 68. अप्रमादः प्रमादप्रतिपक्षः / अलोभाद्यावीर्यमप्रमादः। यैरलोभादीनिश्रित्याकुशलान्धर्मान्प्रजहाति तत्प्रतिपक्षांश्च कुशलान्धर्मान् भावयति तेऽलोभादयोऽप्रमादः / Tob. 11. abc. Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 अभिधर्मदीपे 113 प्रस्रब्धिश्चितकर्मण्यता। कायप्रस्रग्घिरप्यस्ति / ' सा तु तदानुकूल्याद्बोध्यङ्गशब्दं लभते / तद्यथा प्रीतिः। प्रीतिस्थानीयाश्च धर्माः प्रीतिबोध्यङ्गमुक्तं भगवता। सम्यग्दृष्टिसंकल्पव्यायामाश्च प्रज्ञानुकल्यात् प्रज्ञा. स्कन्ध इत्युक्ताः। तद्वत्कायकर्मण्यता चित्तकर्मण्यता बोध्यङ्गावाहकत्वात्तच्छब्देनोक्ता। उपेक्षा चित्तसमता चित्तानाभोगः२ संस्काराणि (नि)मित्ताभोगमध्यु. पेक्षानिमित्तप्रवन (ण)ता / 1. cf. प्रश्रन्धिर्दोष्ठुल्यप्रतिपक्षः कायचित्तकर्मण्यता। दौष्ठुल्यं कायचित्तयोरकर्मण्यता सांक्लेशिकधर्मबीजानि च / तदपगमे प्रश्रब्धिसद्भावात् / तत्र कायकर्मण्यता कायस्य स्वकार्येषु लघुसमुत्थानता यतो भवति / चित्तकर्मण्यता सम्यङ मनसिकारसंप्रयुक्तस्याह्लादलाघननिमित्तं यच्चैतसिकं धर्मान्तरं यद्योगाच्चित्तमालम्बने प्रवर्ततेऽतस्तच्चित्तकर्मण्यतेत्युच्यते / कायस्य पुनः स्प्रष्टव्यविशेष एव प्रीत्या हृतः कायप्रश्रब्धिर्वेदितव्या। प्रीतमनसः कायाः प्रश्रभ्यत इति सूत्रे वचनात् / इयं तद्वशेनाश्रयपरावृत्तितोऽशेषक्लेशावरणनिष्कर्षणकमिका / साप्रमादिका"। का पुनरसी। उपेक्षा Tob. 11. abc. प्रश्रब्धिः कतमा / कायचित्तदोष्ठुल्यानां प्रतिप्रश्रब्धेः कायचित्तकर्मण्यता / Asm. p. 6. Also cf. ननु च सूत्रे कायप्रश्रब्धिरप्युक्ता। न खलु नोक्ता। सा तु यथा कायिकी वेदना तथा वेदितव्या / कथं सा बोध्यङ्गेषु योक्ष्यते / तत्र तर्हि कायकर्मण्यतैव कायिकी प्रश्रब्धिर्वेदितव्या / कथं सा बोध्यङ्गमित्युच्यते / बोध्यङ्गानुकूल्यात् / Abb. II, 25. The Sthaviravadins, however, take the word kaya to mean the namaskandhas :-कायपस्सम्भनं कायपस्सद्धि, चित्तपस्सम्भनं चित्तपस्सद्धि / कायो ति चेत्थ वेदनादयो तयो खन्धा। उभो पि पनेता एकतो कत्वा' कायचित्तानं अवूपसमकरउद्धच्चादिकिलेसपटिपक्खभूता ति दट्ठब्बा / Vm XIV 14+ For the sanbodhi-anga, cf. पोतिमनस्स कायोपि पसम्भति / अयं वुच्चति पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो / Vbh. p. 227. 2. Cf. उपेक्षा चित्तसमता चित्तानाभोगता। कथमिदानीमेतधोक्यते / तत्रव चित्ते आभोगात्मको मनस्कारो प्रनाभोगात्मिका चोपेक्षा' इति / ननु चोक्तं- 'दुर्जान एषां विशेषः' इति / अस्ति हि नाम दुर्जानमपि ज्ञायते / 'इदं तु खल्वतिदुर्जानं यद्विरोधेऽप्यविरोध' इति / अन्यत्राभोगोन्यत्रानाभोग इपि कोऽत्र विरोधः / न तीदानीमेकालम्बनाः सर्वे सम्प्रयुक्ताः प्राप्तवन्ति / एवंजातीयकमत्रान्यदप्यायास्यतीति [V. infra, Adv. karikaa 123.] यस्तस्य नयः सोऽस्यापि वेदितव्यः / Akb. II 25. Also cf. उपेक्षा चित्तसमता चित्तप्रशठता चित्तानाभोगता। एभिस्त्रिभिः पदैरुपेक्षाया आदिमध्यावस्थानावस्था द्योतिता | Tob. A. 11. abc. For ten kinds of upeksha see Dh: A. III. 348-354. 3. Cf. तत्रमज्झत्तता-सा चित्तचेतसिकानं समवाहितलक्खणा, ऊनाधिकनिवारणरसा पक्षपातुपच्छेदनरसा वा; मज्झत्तभावपच्चुपट्टाना। चित्तचेतसिकानं अज्झुपेक्खनवसेन समप्पवत्तानं आजानेय्यानं अज्झुपेक्खनसारथि विय दट्ठब्बा / Dhs A. III. 254. Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114.] द्वितीयोऽध्यायः। ह्रीः स्वात्मापेक्षा / अकार्यकरणे लज्जा।' अपत्राप्यन्तु परापेक्षाः (क्षम्)।' द्वे तु कुशलमूले अलोभाद्वेषौ / अमोहस्तु प्रज्ञास्वभावत्वान्महाभौमेषूक्त इति न गण्यते / सलमूल वीर्वं कुशलाकुशलधर्मोत्पादनिरोधाभ्युत्साहः, संसारनिमग्नस्य चेत. सोऽभ्युन्नतिरित्यर्थः / अविहिंसा सत्त्वाविहेठना। . उक्ताः कुशलमहाभौमाः // . [114] स्त्यानं प्रमत्तिराश्रध्यमालस्यं मूढिरुद्धति[:] / ' क्लिष्टे षट् तत्र 1. Cf. कायदुच्चरितादीहि हिरियती ति हिरि; लज्जायेतं अधिवचनं / तेहि येव ओत्तप्पती ति ओत्तप्पं; पापतो उन्बेगस्सेतं अधिवचनं / तेसं नानाकरणदीपनत्वं..."प्रयं वित्थारकथा वुत्ता-अज्झत्तसमुढाना हिरि नाम; बहिद्धासमुटानं ओत्तप्पं नाम / अत्ताधिपति हिरि; लोकाधिपति ओत्तप्पं नाम / लज्जासभावसण्ठिता हिरि नाम; भयसभावसष्ठितं मोत्तप्पं नाम / सप्पटिस्सवलक्खणा हिरि नाम; वज्जभीरुकभयदस्साविलक्खणं ओत्तप्पं नाम / DAs A. III. 234. ... Also cf. ह्रीरात्मानं धर्म वाधिपति कृत्वावधन लज्जा ।"अपत्राप्यं लोकमधिपति कुत्यावद्येन लज्जा | Tob. 11. abc. ... 2. See DhsA. III. 241-245. . 3. Cf. वीर्य कौशीद्यप्रतिपक्षः / कुशले चेतसोऽभ्युत्साहः / न तु क्लिष्टे / क्लिष्टे तूत्साहः कुत्सितत्वात्कौशीद्यमेव / Tob: 11. abc. Also cf. उपत्थम्भनलक्खणं च विरियं पग्गहनलक्खणं च ।"अपरो नयो-उत्साहनलक्खणं विरियं सहजातधम्मानं उपत्थम्भनरसं / Dhs A. III. 217-9. . 4. Cf. मोहः प्रमावः कोशीद्यमाश्रय स्त्यानमुद्धवः / क्लिष्टे सदैव AR. II. 26 abc. Also cf. क्लेशा रागप्रतिघमूढयः // faf campai Trimsika 11. d, 12a, Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 अभिधर्मदीपे [114 स्त्यानं कायचित्ताकर्मण्यता।' प्रमाद: कुशलानां धर्माणामभावना / भावनाविपक्षभू तो धर्मः / आश्रद्धय चित्ताप्रसादः, चित्तकालुष्यमित्यर्थः। गुणेषु गुणवत्सु चासं. प्रत्ययोऽनथित्वं च। कौसीद्यं चित्तस्यानभ्युत्साहः / मूढिरविद्यानुकाराऽसंप्रख्यानरूपा। औद्धत्यं चित्तस्याव्युपशमः / उक्ताः षट् क्लेशमहाभौमाः / 1. Cf. स्त्यानं कतमत् / या कायगुरुता चित्ताकर्मण्यता / 'कायिकं स्त्यानं चैतसिकं स्त्यानमिति' उक्तमभिधर्मे। [Jhanaprasthana, 2, 9.]कथं चैतसिको धर्मः कायिक इत्युच्यते / यथा कायिकी वेदना | Akb. II. 26. The Sthaviravadin's definition of styana (thina) is : तत्थ कतमं थीनं ? या चित्तस्स अकल्यता अकम्मञता, ओलीयना सल्लीयना, 'थीयितत्तं चित्तस्स, इदं वच्चति थीनं / Dhs. 1156. The thina is always accompanied by middha It is defined as: तत्थ कतमं मिद्धं ? या कायस्स अकल्यता अकम्मञता"मिद्धं सोप्पं पचलायिका, सोप्पं इदं बच्चति मिर्द्ध | Dhs. 1156 The Dhs A. discusses in detail the controversy whether middha is rupa. The word kaya here means na makaya and not the rupa-kaya:न वत्तब्बं एतं रूपं मिद्धं ति। नामकायो हि एत्थ कायो नाम | DhsA. II 80-94. See P. V. Bapat : "Middha' and Middhavadins" in A Volume of Eastern and Indian Stu dies, pp. 4--18. The Yogachara-definitions of these two terms are : स्त्यानं चित्तस्याकर्मण्यता स्तमित्यम् ।'"यद्योगाच्चित्तं जडीभवति स्तिमितं भवति नालम्बनं प्रतिपत्तुं / समुत्सहते / "मोहांशे प्रज्ञप्तत्वाच्च मोहांशिकमेव, न पृथग्विद्यते / मिद्धमस्वतन्त्रवृत्तिचेतसोऽभिसंक्षेपः / "कायचित्तधारणासमर्था वा वृत्तिश्चेतसोऽस्वतंत्रता सा यतो भवति तन्मिद्धम् / अभिसंक्षेपश्चेतसभक्षुरादीन्द्रियद्वारेणाप्रवृत्तिः / एतच्च मोहाशे प्रज्ञापनान्मोहांशिकं कृत्यातिपत्तिसंनिश्रयदानकर्मकम् / Tob. 14. Also cf. स्त्यानं कतमत् ? मोहांशिका चित्ताकर्मण्यता। सर्वक्लेशोपक्लेशसहाय्यकर्मकम् / Asm. p. 9. मिद्धं कतमत् ? मिद्धनिमित्तमागम्य मोहांशिकश्चेतसोऽभिसंक्षेपः कुशलः अकुशलः अव्याकृतः काले वा अकाले वा युक्तो वा अयुक्तो वा / कृत्याविपत्तिसन्निश्रयदानकर्मकम् / Asm. p.10. दध्याधुपयोगनिमित्तमागम्य मोहांशिकश्चेतसोऽभिसंक्षपो मिद्धम् / Aaa.. p. 248. Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115.1. द्वितीयोऽध्यायः। _अभिधर्मे तु दश पठ्यन्ते- "आश्रद्धयम्, कौसीद्यम्, मुषितस्मतिता, चेतसो विक्षेपः,' अविद्या, असंप्रजन्यम्, अयोनिशो मनसिकारः, मिथ्याधिमोक्षः, प्रौद्धत्यम्, प्रमादश्च” इति / ' तत्र मुषितस्मतिविक्षेपासंप्रजन्यायोनिशोमनसिकारमिथ्याधिमोक्षाः पञ्चमहाभौमेषु पठिताः। क्लिष्टाऽक्लिष्टानामुभयेषां स्मृत्यादिस्वाभाव्यादितीह न पृथग्गण्यन्ते / तस्मात् षडेव क्लेशमहाभौमाः / प्रशुभे तु द्वे पाह्रीक्यमनपत्रपा॥' अकुशले तु चेतसि आह्रीक्यमनपत्राप्यं च द्वौ धर्मावकुशलमहाभौमिको भवतः। तत्राहीक्यं ह्रीविपक्षभूतो धर्मः / अनपत्राप्यमपत्राप्यस्येति / अकार्य कुर्वाणस्यालज्जा स्वात्मनो[5] ह्रीः / परेभ्यो [s] लज्जा अनपत्राप्यमित्यपरे / ' परीत्तक्लेशमहाभौमा निदिश्यन्ते / [115] मायाशाठ्यमदनोधविहिंसाप्रदष्टयः / 1. Cf. विक्षेप: कतमः / रागद्वेषमोहांशिकश्चेतसो विसारः / स पुनः स्वभावविक्षेपः बहिर्धाविक्षेपः अध्यात्मविक्षेपः दौष्ठुल्यविक्षेपः मनसिकारविक्षेपश्च / Asn p. 9. 2. Cf. ननु चाभिधर्मे दश क्लेशमहाभूमिकाः पठ्यन्ते / "आश्रद्ध्यं प्रमादश्चेति / " प्राप्तिज्ञो देवानांप्रियो न विष्टिज्ञः। का पुनरत्रेष्टिः / मुषितस्मृतिविक्षेपासंप्रजन्यायोनिशोमनसिकारमिथ्याधिमोक्षा महाभूमिकत्वात् न क्लेशमहाभूमिका एवावधार्यन्ते / ""अत एवोच्यते 'ये महाभूमिकाः क्लेशमहाभूमिका अपि ते' इति। चतुष्कोटिकः / "स्त्यानं पुनरिष्यते सर्वक्लेशसंप्रयोगीति क्लेशमहाभूमिकेषु तस्यापाठे कस्यापराधः / एवं त्वाहुः / पठितव्यं भवेत्समाध्यनुगुणत्वात्तु न पठितम् / क्षिप्रतरं किल स्त्यानचरितः समाधिमुत्पादयेन्नोद्धत्यचरित इति / 'न ह्येते जातु सहचरिष्णुतां जहीतः। अतः षडेव क्लेशमहाभौमिकाः सिद्ध्यन्ति / Akb. II. 26... -'स्त्यानं पुनरिष्यते' इति विस्तरः / 'तस्यापाठे कस्यापराव' इति / किमस्य स्त्यानस्यापाठे ममापराधः / किमाभिधार्मिकस्येति / अभिधर्मकारस्यायमपराधो न ममेत्यभिप्रायः / स्त्यानस्य सर्वक्लेशसंप्रयोगित्वेनाभिमतत्वात् / ‘एवं त्वाः' इति / तत्र शास्त्रे स्त्यानस्यापाठे कारणमाहुराभिषामिकाः / "कथं हि नाम क्लिष्टो धर्मः शुक्लस्य समाधेरनुगुणो भविष्यति / "Saks. p. 131. See LVP Ak. II. pp. 151 and 161 and Asm. p. 9. 3. Cf. अकुशले त्वाहीक्यमनपत्रपा / Ak. II. 26 d. 4. The Pali Abhidharma has four:-अकुसलेसु पन मोहो, अहिरिकं, अनोत्तप्पं उद्धच्चञ्चेति चेतसिका अकुशलसाधारणा नाम / A Sangaho. II. 13. ___5. V. supra, p. 73. n. 1. 6. This should be प्रदाश and प्रक्ष. Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 115 अभिधर्मदीपे सूक्ष्मोपणा (ना) हमात्सर्याण्यल्पक्लेशभुवो दश // ' एते हि क्लेशा भावनाहेयेनाविद्यामात्रेण मनोभूमिकेनैव संप्रयुज्यन्ते / / एषां तु लक्षणमुपक्लेशचिन्तायां पञ्चमेऽध्यायेऽभिधायिष्यते // . ____कथं पुण(न)रिदं विज्ञायते चित्तादर्थान्तरभूताश्चैतसि "का: ? चित्त... मेव हि तद्वेदनादिनामभिर्व्यपदिश्यत इत्येवं चेष्यमाने बुद्धसूत्रमनुलोमितं भवति / यदुक्तं भगवता--'षड्धातुरयं भिक्षवः पुरुषपुद्गलः"५ इत्यत्र विज्ञानधातुरेवोक्तः / तस्मान्नार्थान्तरभूताश्चैतसिका इति भदन्तबुद्धदेवः / तं प्रतीदमभिधीयते 1. cf. क्रोधोपनाहशाठयेाप्रमादम्रक्षमत्सराः / मायामदविहिंसाश्च परीत्तक्लेशभूमिकाः // Ak. II. 27... Also cf. क्रोधोपनहने पुनः / म्रक्षः प्रदाश ईर्ष्याथ मात्सर्यं सह मायया // शाठ्यं मदो विहिंसाऽह्रीरत्रपा स्त्यानमुद्धवः / आश्रद्धयमथ कोशीद्यं प्रमादो मुषिता स्मृतिः // विक्षेपोऽसंप्रजन्यं च कोकृत्यं मिद्धमेव च। . वितर्कश्च विचारश्चेत्युपक्लेशा द्वये द्विधा // Trinisika, 12 cd-14.. 2. अविद्येव केवलेत्यर्थः / नान्येन रागादिना क्लेशेन / भावनाहेयेनेति न दर्शनहेयेन / मनोभूमिकेनैवेति न पञ्चविज्ञानकायिकेन / यस्मादिमे क्रोधादय उपक्लेशा मनोभूमिका एव भवन्ति / Saku. p. 132. For details, see LVPAK II. p. 164, n..4. 3. v. infra, Ad. karika 371. 4. V. supra, p. 25, n. I. This topic is discussed in Akb. I. 35 c. This controversy is also found in the Kv. VII. 3.-इदानि चेतसिककथा नाम होति / तत्थ यस्मा फस्सिकादयो नाम नत्थि, तस्मा चेतसिकेनापि न भवितब्बं, इति नत्थि चेतसिको धम्मोति येसं लद्धि, सेय्यथापि राजगिरिकसिद्धत्थिकानं / Ko. A. VII. 3. 5. Cf. छधातुरो अयं भिक्खु, पुरिसो। M. sutta 140. 6. The Kosakara points out that this is wrong :-'षड्धातुरयं भिक्षो पुरुष' इति गर्भावक्रांती मौलसत्त्वसंदर्शनार्थम् / Akb. I. 35 c. This interpretation of the Kosakara agrees with the Pali passage :-छ इमा भिक्खवे धातुयो पठवीधातु आपोधातु तेजोधातु वायोधातु आकासधातु विज्ञाणधातु / "छन्नं भिक्खवे घातूनं उपादाय गन्भसावक्कन्ति होति / Ang. I. p. 176. 0. LVP. gives the following note :--Le commentaire du Vijnaptimatras astra dit que les Sautrantikas ont deux systemes. Les uns, les Darshtantikas, soutiennent que la pensee seule existe, que les mentaux Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118] द्वितीयोऽध्यायः। [[16] पृथिव्यादि यथा द्रव्यं [ II. A, 6. Fol. 44b ]' नीलादिगुणयोगतः। तैस्तविशेष्यते शब्दैश्चैत्तयोगान्मनस्तथा // यथा हि पृथिवीधातुरब्धातुर्वा रूपरसगन्धाधुपादायरूपैविशेष्यते। नीला ग्र (ग्रा)वाणः, नोलमुदकं मधुरा द्राक्षा मधुराः खजूरा मधुरतरो गुड इत्येवं सुखितं चित्तं दुःखितं चित्तं समाहितं चित्तं सोत्साहं कुसीदं मूढं रक्त द्विष्टमित्येव, मादिभिः शब्देश्चैतसिकैमोगाद्विशेष्यते / ' साध्यसमत्वादयुक्तमिति चेत् / न। उक्तोत्तरत्वात् / विहितमत्र -- भूतभू(भौ) तिकान्यत्वचिन्तायामुत्तरमिति। तस्माद्विशेषप्रत्ययानामनाकस्मिकत्वात्सिद्धमन्यत्वं चैतासिकानामिति // इतश्च चित्तचैतसिकान्यत्वम्[117] भूतभौतिकनानात्वं स्वरूपेहाकृतं यथा। तथैव चित्त चैत्तानां पृथक्त्वमुपधार्यताम् / / यथा खलु भूतानां भौतिकस्य च रूपस्य स्वभावभेदात्, क्रियाभेदाच्चान्यत्वम्; तथा चित्तस्य चैत्तानां च स्वभावक्रियाभेदादन्यत्वं द्रष्टव्यम् // [118] यथा संबन्धिसंबन्धाद्विकारोऽम्भसि लक्ष्यते / तथा संसगिसंसर्गाच्चेतोविकृतिरीक्ष्यताम् / / यथा खलु वह्निहरीतकीगुडलवणादिद्रव्यसंबन्धा द्विकारोऽम्बुनि दृश्यते, उष्णमम्ब्लं कषायं मधुरं लवन(ण)मिति / तद्वच्चैतसिकसंबन्धाच्चित्तमपि सुखितं दुःखितं प्रसन्नमभ्युन्नतं सालोकं सान्धकारमिति / n'existent pas, d'accord avec Buddhadeva.. les autres admettent l'existence des mentaux et se divisent en plusieurs opinions***en outre certains Sautrantikas admettent tous les mentaux des Sarvastivadins. LVP Ak. II. p. 150 n. 2. 9. The Ku. quotes a similar agama in this context: ननु वुत्तं भगवता - इध केवट्ट भिक्खु परसत्तानं परपुग्गलानं चित्तं पि आदिसति, चेतसिकं पि आदिसति, वितक्कितं पि आदिसति विचारितं पि आदिसति, "एवं पि ते मनो इत्थं पि ते मनो, इति पि ते चित्तं ति," अत्थे' व सुत्तन्तो ति ? (Digha. I. p. 213.) आमन्ता। तेन हि अस्थि चेतसिको धम्मो ति / Kv. VII. 5. 2. v. supra, p. 25, n. 1. This topic belongs to some lost portions of the Adv. first Adhyaya. V. supra, p. 4. n. 1. Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [119 सूत्रेऽपि चान्यत्वमुक्तम्-"संज्ञा च वेदना च चेतसिक एष धर्मः" इति // ' इदमिदानीं वक्तव्यम् / युगपदुत्पन्नानां चित्तचैतसिकानां धर्माणां कथं चैतसि का धर्मा इत्युच्यन्ते ? को वा धर्मार्थः ? तदपदिश्यते[119] गुणो विशेषणं धर्मो मात्रावत्तिस्तथाश्रयो। __इत्येवमादयः शब्दाः प्रधानापेक्षवृत्तयः // प्रधानं हि द्रव्यं विशेष्यभूतमपेक्ष्यः(क्ष्य) गुणधर्मविशेषेण मात्रावृत्तयः शब्दाः प्रवर्तन्ते / क पुण(न)रत्र प्रधानम् ? [120] चित्तं प्रधानमेतेषां कुत इति चेत्। वस्तु मात्रग्रहादिभिः। .. वस्तूपलब्धिमात्रं हि चित्तं तेनोपलब्धे वस्तुनि संज्ञास्मरणे लक्षणानुस्मरणाभिनिरूपणादयो विशेषाः संज्ञाप्रज्ञास्मत्यादिभिर्गुह्यन्ते / 2 'आदि'ग्रहणादत्रात्माभिनिवेशाद्राजस्थानीयत्वाच्च / किञ्च, बीजं चैतत्प्रवृत्तीनां शुद्धिसंकरयोरपि // उक्त हि भगवता-"चित्तसंक्लेशा सत्त्वाः संक्लिश्यन्ते / चित्तव्यवदानहेतोविशुध्यन्ते” इति / 3 तस्मात्प्रधानं चित्तम् / यथोक्तम् -.' "दूरङ्गममेकचरमशरीरं गुहाशयम् / ये चित्त (तं) दमयिष्यन्ति ते मोक्ष्यन्ते मारबन्धनात् // "4 1. Cf. न च युक्तं चित्तमेव चैत्ता इत्यम्युपेतुम् / "संज्ञा च वेदना च चैतसिक एष धर्मश्चित्तान्वयाच्चित्तनिश्रित" इति सूत्रे वचनात्सरागश्चित्तादिवचनाच्च / Akb. I. 35c. Also Cf. सा च वेदना च चेतसिका एते धम्मा, चित्तपटिबद्धा, तस्मा सञ्जा च वेदना च चित्तसंखारोति / M. sutta 4+. 2. Cf चेतसि भवं तदायत्तवृत्तितायाति चेतसिकं; न हि तं चित्तेन विना आरम्मणगहणसमत्थं / असति चित्ते सब्बेन सब्वं अनुप्पज्जनतो; चित्तं पन केनचि चेतसिकेन विनापि आरम्मणे पवत्तती ति तं चेतसिकमेव चित्तायत्तवृत्तिकं नाम / तेनाह भगवा "मनोपुब्बंगमा धम्मा"ति / A. Vibhavint. p. 40. 3. Cf. चित्तसंकिलेसा भिक्खवे सत्ता संकिलिस्सन्ति चित्तवोदाना विसुज्झन्ति / S. III. p. 151. .. 4. Cf. दूरङ्गमं एकचरं असरीरं गुहासयं। ये चित्तं सचमेस्सन्ति मोक्खन्ति मारबन्धना // Dhannahada, III. 4. Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120.] द्वितीयोऽध्यायः। 79 ____ 'तत्र दूरङ्गमं शास्तुः सर्वलोकधातुस्थविनेयकार्यकरणात् / एकचरं युगपद द्वितीयचित्ताभावात् / अशरीरं मूर्त्यभावात्, क्रि'यामात्रानुमेयस्वभावत्वाच्च / गुहाशयं शरीरबलेन / तवृत्तिव्यक्तेरिति / ' तस्य धर्माः रांप्रयोगिणश्चैतसिका इति / व्याख्याताः पञ्चप्रकाराश्चत्ताः। अन्येऽपि चानियताः पठ्यन्ते-वितर्कविचारकोकृत्यमिद्धादयः / / तत्रेदं वक्तव्यम् / कस्मिश्चित्ते कति चत्ता भवन्ति ? कामावचरं तावत् पञ्चप्रकारं चित्तम् / कुशल म, अकुशलं द्विविघमावेणिकमन्यत्क्लेशसंप्रयुक्तं च। अव्याकृतं द्विविधं निवृतानिवृताव्याकृताख्यम् // . 1-1. Cf. तत्थ दूरङ्गमं ति चित्तस्स मक्कटसुत्तमत्तकम्पि पुरथिमादिदिसाभागेन गमनं नाम नत्थि, दूरे सन्तम्पि पन. आरम्मणं सम्पटिच्छतीति दूरङ्गमं नाम जातं / सत्तट्ठचित्तानि पन एकतो कणिकाबद्धानि एकक्खणे उप्पज्जितुं समत्थानि नाम नत्थि / उत्पत्तिकाले एकमेव चित्तं उप्पज्जिति तस्मा एकचरं नाम जातं / चित्तस्स सरीरसण्ठानं वा नीलादिप्पकारो वण्णभेदो वा नत्थीति असरीरं नाम जातं / गुहा नाम चतुमहाभूतगुहा, इदं च हदयरूपं निस्साय वत्ततीति गुहासयं नाम जातं / "Dhammapada A. p. 304. 2. मिद्धादय इति / आदिशब्देनारतिविजृम्भिकातन्द्रीभक्तेऽसमतादय उपक्लेशाः क्लेशाश्च रागादयोऽप्यनियतत्वेन गृह्यन्ते / न ह्येते रागादयः पञ्चानां प्रकाराणां अन्यतमस्मिन्नियता भवन्ति ।""आचार्यवसुमित्रः संग्रहश्लोकमाह वितर्कचारकोकृस्यमिद्धप्रतिघसक्तयः / . मानश्च विचिकित्सा चेत्यष्टावनियताः स्मृताः // इति / तदिदमष्टानियमवचनं न बुध्यामहे / दृष्टयोऽपि कस्मानानियता इष्यन्ते / न हि सप्रतिधे सविचिकित्से वा चित्ते मिथ्यादृष्टिः प्रवर्तते / तस्माद्यद्वा तद्वेदमुक्तमिति पश्याम: / Saks. p. 132. See Tvb. 14. 3. अव्याकृतभावो द्विविधः / सनिवृतः अनिवृतश्च / संयोजनावृतः सनिवृतः / . अनावृतोऽनिवृतः / कतमे सनिवृताव्याकृता धर्माः / कामधातो सत्कायदृष्टिः अन्तग्राहदृष्टिः तत्संप्रयुक्ता अविद्यासहभुवो धर्माः / रूपारूप्यधात्वोः सर्वसंयोजनानि रूपधातुकायवाक्कर्माणि / इति सनिवृताव्याकृता धर्माः। कतमै अनिवृताव्याकृता धर्माः। आसनं शयनं स्थानं चंक्रमणं विपाकधर्माः नैर्माणिकचित्तं आकाशं अज्ञानं प्रत्ययोच्छेदः / इत्यनिवृताव्याकृता धर्माः / Aam. pp. 47-8 Also cf. क्वेशाच्छादितं कुशलाकुशलत्वेनाव्याकृतं यत् तन्निवृताव्याकृतम् / अनाच्छादितं त्वनिवृताव्याकृतं विपाकजर्यापथिकशैल्पस्थानकनर्माणिकस्वभावम् / Saks. p. 134. Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [121. तत्र तावत्कामावचरं चित्तमवश्यं सवितर्कसविचारम् / अतस्तत् [121] अभ्युद्गच्छति कामाप्तं धर्मेंदिशभिः सह। अक्लिष्टाव्याकृतं चित्तं रश्मिवानिव रश्मिभिः // ' कामावचरमनिवृताव्याकृतं चित्तं द[u. B. 7. Fol. 45a]शभिर्महामोमैवितर्कविचाराभ्यां च सहावश्यमुदेति // ' [122] तथाष्टादशभिश्चित्तनिवृतं जायते मनः / सत्कायान्तग्राहदृष्टिसम्प्रयुक्तं चित्तं कामधातौ निवृताव्याकृतम् / तत्राष्टादश चैतसिका भवन्ति / दशमहाभौमाः[षट् क्लेशमहाभीमाः] वितर्कविचारी च / दृष्टिर्नाधिका पूर्व [वत] / द्वाविंशत्या सहावश्यं शुभं भवति मानसम् / / ' दशमहाभौ माः दशकुशलमहाभौमा: वितर्कविचारौ च // [123] चेतसोस्सह विंशत्या चित्तमुत्पद्यतेऽशुभम् / / यदकुशलं चित्तमावेनि (णि) के तत्र विशतिश्चत्ताः-दशमहाभौमाः षड्ले (क्ले)शमहाभौमा द्वावकुशलमहाभौमौ वितर्को विचारश्च / आवेणिकं नाम चित्तं यत्राविद्येव केवला नान्यः क्लेशोऽस्ति रागादिः / , ... दमोहमात्रयुक्तं यत् क्लेशा अपि द्विविधाः। अकुशला निवृताव्याकृताश्च / अकुशलेभ्यो विशेषार्थमाह निवृताव्याकृतैरिति / न हि निवृतेन विज्ञानेनाकुशलानां सप्रयोगः संभवति / निवृताः क्लिष्टत्वात् / अव्याकृताः कुशलाकुशलत्वेनाव्याकरणात् / Tob. 6 ab. 1. Cf. अन्यत्र द्वादशाव्याकृते मताः / / निवृतादन्यदव्याकृतमनिवृताव्याकृतम् / तत्र द्वादश चैता इष्टाः / "बहिर्देशिका अव्याकृतमपि कौकृत्यमिच्छन्ति / तेषां तत्संप्रयुक्ते चेतसि त्रयोदश भवन्ति / Akb. II. 30 ab. 2. Cf निवृतेऽष्टादश। Ab. II. 30a. 3. Cf. सवितर्कविचारत्वात् कुशले कामचेतसि / द्वाविंशतिश्चैतसिकाः कोकृत्यमधिकं क्वचित् // Ab. II. 28. The Akb. II. 28 d. deals in detail with the nature of kaukrtya. . 4. Cf. प्रावेणिके स्वकुशले दृष्टियुक्ते च विशतिः / क्लेशश्चतुभिः क्रोषाच : कोकृत्येनकविंशतिः // As. II. 26, . Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123.] . द्वितीयोऽध्यायः / दृष्टियुक्तेऽप्यकुशले विंशतिर्य एवावेनि(ण)के। ननु च दृष्टिरधिका ? नाधिका, प्रज्ञाविशेष एव हि कश्चिद् दृष्टिरित्युच्यते / स च महाभौमेषु पठितः।' __कः पुण (न)रयं वितर्कः को वा विचारः ? वितर्को णा(ना)म चित्तौदार्यलक्षणः संकल्पद्वितीयनामा विषयनिमित्तप्रकारविकल्पी संज्ञाप वनोद्धता वृत्तिः, औदारिकपञ्चविज्ञानकायप्रवृत्तिहेतुः। विचारस्तु चित्तसौक्ष्म्यलक्षणो मनोविज्ञानप्रवृत्त्यनुकूल (लः)। इत्येतो द्वौ धौ कामावचरे चेतसि सर्वस्मिनियमेनोत्पद्यते / तदिदमतिसाहसं वर्तते यद्विरुद्धयोरपि द्वयोधर्मयोरेकत्र चित्तै समवधानं प्रतिज्ञायते / न ह्येतल्लोके दृष्टं यद्विरुद्ध योरेकत्र सहावस्थानमिति कोशकारः। 9. After this Akb. II. 32 discusses ahri-anapatrapya and prema gaurava. 2. Cf. वितक्केतीति वितक्को"ऊहनं ति वुत्तं होति / स्वायं आरम्मणे चित्तस्स अभिनिरोपनलक्खणो। नागसेनत्थेरो पनाह-आकोटनलक्खणो वितक्को। “यथा महाराज भेरी आकोटना एवं वितक्को दट्टब्बो। यथा पच्छा अनुरवना""एवं विचारो टुब्बो"ति / .... आरम्मणे तेन चित्तं विचरती ति विचारो""अनुसञ्चरणं ति वुत्तं होति / Dhs A. III. 198-9. Also. cf, वितर्कश्चित्तस्यालम्बने स्थूल आभोगः / सूक्ष्मो विचारः। Toga-sutra bhashya, I. 17. 3. V. supra, p. 72. n. 2 4. Cf. वितर्कचारावौदार्यसूक्ष्मते चितौदारिकता वितर्कः। चित्तसूक्ष्मता विचारः। कथं पुनरनयोरेकत्र चित्ते योगः ? "नैव हि वितर्कविचारावेकत्र चित्ते भवत इत्यपरे / कथमिदानी प्रथमं ध्यानं पञ्चाङ्गमुक्तम् / भूमितस्तत् पञ्चाङ्गमुक्तं न क्षणतः / Akb. II. 33 a. ___ 'नैव हि वितर्कविचारावेकत्र चित्ते भवत इत्यपरः' इत्याचार्यमतम् / अस्मिन्मते यथोक्तदोषप्रसङ्गो न भवति / कस्त्वनयोः पर्यायवर्तिनोविशेष: ? अत्र पूर्वाचार्या आहुः - "वितर्कः कतमः / चेतनां वा निश्रित्य प्रज्ञां वा पर्येषको मनोजल्पोऽनभ्यूहाभ्यूहावस्थयोर्यथाक्रम सा च चित्तस्यौदारिकता। विचारः कतमः / चेतनां वा निश्रित्य प्रज्ञां वा प्रत्यवेक्षको मनोजल्पोऽनम्यूहाभ्यूहावस्थयोर्यथाक्रमम् / सा च चित्तसूक्ष्मता" इति / .. अस्मिन् पक्षे वितर्कविचारावेकस्वभावी समुदायरूपौ पर्यायवर्तिनी पर्येषणप्रत्यवेक्षणाकारमात्रेण भिन्नाविष्यते / 'भूमितस्तत्पञ्चाङ्गमुक्तं न क्षणतः' इति / प्रथमध्यानभूमिः कदाचिद्वितर्केण व्यवकीर्णा, कदाचिद्विचारेण / तदेवं सन्तानमधिकृत्य पञ्चाङ्गमुक्तम्, न क्षणमधिकृत्येत्यदोषः। Saku p. 138. The view of the Purvacharyas as quoted by Yasomitra, is found in Asm. Cf. वितर्कः कतमः। चेतनां वा निश्रित्य प्रज्ञां वा पर्येषको मनोजल्पः। सा च चित्तस्यौदारिकता। विचारः कतमः। चेतनां वा निश्रित्य प्रज्ञां वा प्रत्यवेक्षको मनोजल्पः / सा च Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 अभिधर्मदीपे [ 123 'तत्र केचिदाहुः-सपिर्यथाऽप्सु निष्ठ्यूतं नातिश्यायते नातिविलीयते, एवं वितर्कविचारयोगाच्चित्तं नातिसूक्ष्मं भवति नात्युदारमित्युभयोरपि तत्र व्यापारः। एवं तर्हि णि(नि)मित्तभूती वितर्कविचारावौदार्यसूक्ष्मतयोः प्राप्नुतो यथाऽऽपश्चातश्च सर्पिष: श्यानत्वविलीनत्वयोण (न) पुण(न)स्तस्वभावौ / ' अन्ये पुण (न)राहुः-वाक्संस्कारा वितर्कविचाराः सूत्रेऽभिहिताः / / चित्तस्य Har I Asm. p. 10. For an examination of this passage, see E. Frauwallner : On the Date of the Bundhist Master of the Law Vasubandhu, . pp. 21-2, Orientale Roma, 1951. ___Also cf. वितर्कः पर्येषको मनोजल्पः प्रज्ञाचेतनाविशेषः / पर्येषकः किमेतदिति निरूपणाकारप्रवृत्तः / मनसो जल्पो मनोजल्पः। जल्प इव जल्पः। जल्पोऽर्थकथनम् / चेतनाप्रज्ञाविशेष इति / चेतनायाश्चित्तपरिस्पन्दात्मकत्वात् / प्रज्ञायाश्च गुणदोषविवेकाकारत्वात्तद्वशेन चित्तप्रवृत्तः। कदाचिच्चित्तचेतनयोवितर्कप्रज्ञप्तिः। कदाचित्प्रज्ञाचेतसोर्यथाक्रममनभ्यूहावस्थयोः। अथ वा चेतनाप्रज्ञयोरेव वितर्कविज्ञप्तिस्तद्वशेन चित्तस्य तथाप्रवृत्तत्वात् / स एव चित्तस्यौदारिकता। औदारिकतेति स्थूलता वस्तुमात्रपर्येषणाकारत्वात् / एष च नयो विचारेऽपि द्रष्टव्यः / विचारोऽपि हि चेतनाप्रज्ञाविशेषात्मकः प्रत्यवेक्षको मनोजल्प एव / इदं तदिति पूर्वाधिगतनिरूपणात् / अत एव च चित्तसूक्ष्मतेत्युच्यते / एतौ च स्पर्शास्पर्शविहारसंनिश्रयदानकर्मको। अनयोश्चौदारिकसूक्ष्मतया व्यवस्थापनात्पृथक्करणम् / Tob 14. 1. Cf. केचिदाहुः / यथाप्सु निष्ठ्यूतं सपिः सूर्यरश्मिभिरुपरिष्टात् स्पृष्टं नातिश्यायते नातिविलीयते / एवं वितर्कविचारयोगाच्चित्तं नातिसूक्ष्मं. भवति नात्यौदारिकमित्युभयोरपि तत्रास्ति व्यापारः। एवं तर्हि निमित्तभूतौ वितर्कविचारावौदारिकसूक्ष्मतयोः प्राप्नुतो यथा पयश्चातपश्च सपिषः श्यानत्वविलीनत्वयोर्न पुनस्तत्स्वभावौ। आपेक्षिकी चौदारिकसूक्ष्मता भूमिप्रकारभेदादित्याभवानाद्वितर्कविचारौ स्याताम् / न चौदारिकसूक्ष्मतया जातिभेदो युक्तः / Akb. II. 33 a. 2. LVP. says that this is an opinion of the Vibhasha. See LVP Ak. 9. 173, n. 2. ____3. This whole passage (upto मृद्वधिमात्रत्वात्) is identical with the Akb. II. 33 a. After यदि जातिभेदः स्यात्, the Akb. has वेदनासंज्ञावत् / 'अन्ये पुनराहुः' इति सौत्रान्तिकाः / 'वाक्संस्काराः' इति वाक्समुत्थापका इत्यर्थः / " एतस्यां कल्पनायां समुदायरूपा वितर्कविचाराः पर्यायभाविनश्च भवन्ति, चित्तचैत्तकलापस्य वाक्समुत्थापकत्वात् / कथं पुनरनयोरेकत्र चित्ते योग इत्युक्तम् / अतो वैभाषिक आह 1 'यदि चकत्र चित्तेऽन्यो धर्म औदारिक' इति विस्तरः ।""न मृद्वधिमात्रतया जातिभेदो व्यक्तो भवतीत्यर्थः / Sakv. p. 139. Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123.] द्वितीयोऽध्यायः। 83 "वितयं विचार्य वाचं भाषते नाविताविचार्य"इति / ' तत्र य औदार्यास्ते वितर्काः। ये सूक्ष्मास्ते विचाराः / यदि चैकत्र चित्तेऽन्यो धर्म औदारिकोऽन्यः सूक्ष्मः कोऽत्र विरोध इति ? न विरोधो यदि जातिभेदः स्यात् / एकस्यान्तु जाती मृद्वधिमात्रता युगपन्न संभवति / जातिभेदोऽप्यस्ति स तर्हि वक्तव्यः / दुर्वचो ह्यसौ। अतो मृद्वधिमात्रतया व्यज्यते। नैवं व्यक्तो भवति / प्रत्येकं जातीनां मृद्वधिमात्रत्वात् / तदिदमन्धविलासिनीकटाक्षगुणोत्कीर्तण (न)कल्पं चोद्यमारभ्यते / यदनवबुध्य तल्लक्षणं चोद्यविधिः मिथ्या प्रतार्य (य)ते। तयोहि यथोक्तलक्षणयोरेकस्मिश्चेतसि सद्भावमात्रं प्रतिज्ञायते न युगपद् वृत्त्यु द्रेकतालाभः / / यथा विद्यविद्ययोः संशयनिर्णययोश्चेति तूष्णीमास्व / मा विद्वद्भिरवगीहसः स्वमात्मानम् / सा पुनदृष्टिस्त्रिप्रकारा मिथ्यादृष्ट्याद्या वेदितव्याः / क्रोधाद्यस्त्वधिकं वदेत् // 1. Cf. पुब्बे खो, आवुसो विसाख, वितक्त्वा विचारेत्वा वाचं भिन्दति, तस्मा वितक्कविचारा वचीसंखारो। M. statta 44. 2. The Sthavirava din takes this standpoint as is evident from the following :-सन्ते पि च नेसं कत्थचि आवियोगे ओळारिकठेन च पुब्बंगमछेन च घण्टाभिघातो विय अभिनिरोपनठेन चेतसो पठमाभिनिपातो वितक्को। सुखुमठेन अनुमज्जनसभावठेन घण्टानुरवो विय अनुप्पबन्धो विचारो। विप्फारवा चेत्थ वितक्को, पठमुप्पत्तिकाले परिप्फन्दभूतो चित्तस्स / आकासे उप्पतितुकामस्स पक्खिनो पक्खविखेपो विय / “सन्तवृत्ति विचारो नातिपरिप्फन्दनभावो चित्तस्स, आकासे उप्पतितस्स पक्खिनो पक्खप्पसारणं विय तथा मण्डलं करोन्तस्स मज्झे सन्निरुज्झित्वा ठितकण्टको विय अभिनिरोपनो वितकको, बहिपरिन्भमनकण्टको विय अनुमज्जनो विचारो Dhs A. III. 200 and 201. 3. This view agrees quite well with the view of Samghabhadra as quoted and criticised by Yasomitra : अत्र संघभद्र आचार्य आह -'एकत्रच चित्ते पौवारिकसूक्ष्मते भवतः / न च विरोषः प्रभावकालान्यत्वात् / यदा हि चित्तचैत्तकलापे वितर्क उद्भूतवृत्तिर्भवति तदा चित्तमौदारिकं भवति / यदा विचारस्तदा सूक्ष्मम् / रागमोहचरितव्यपदेशवत् / रागमोहयोगपोऽपि हि तयोरन्यतरोभूतवृत्तियोगाद् रागचरितो मोहचरित इति वा व्यपदिश्यते / तद्वदिहापि द्रष्टव्यम्' इति / ___ अत्र वयं ब्रूमः। भवति कस्मिश्चित्कलापे कस्यचिद्धर्मस्योद्भूतवृत्तित्वम् / किंत्वनयोर्न लक्षणं विवेचितमिति न किञ्चिदेतत् / ननु च चित्तौदारिकतासूक्ष्मतालक्षणो वितकविचारावुक्तो। सत्यमुक्तो। प्रत्येकं तु जातीनामौदारिकसूक्ष्मते इति तावौदारिकसूक्ष्मतालक्षणी भवितुमर्हतो यथोक्तमिति नैतदस्मानाराधयति / Saks. p. 140. Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [ 124 क्रोधाद्यैस्तूपक्लेशरधिकं भवति / स च क्रोधादिरुपक्लेशोऽधिकः / क्लेशंश्च संप्रयुक्तं रागप्रतिघमानविचिकित्साभिश्च युक्तं चित्तं तेन च क्लेशाधिकं भवतीत्येकविंशतिर्भवन्ति / [124] सर्वत्र संभवान्मिद्धं' यत्र स्यात्तत्र निदिशेत् / तद्वदेव च कौकृत्यमधिकं गणयेत्क्वचित् // 2 यत्र मिद्धं तत्र त[.II A, 7. Fol. 45b] देवाधिकं गणयेत् / यत्रापि तदेवाधिकमिति य एष कामधातौ चैत्तानां नियम उ[क्तस्ततः / / [125] साशुभं मिद्धकौकृत्यं रूपधातौ न विद्यते। ध्यानान्तरे वितर्कश्च विचारश्चापि नोपरि // ' "न किञ्चिदकुशलं मिद्धं कौकृत्यं च प्रथमध्यानादौ विद्यते / तेन तत्र प्रतिघशाठ्यमदमायावाश्च क्रोधादयः, आह्रोक्यानपत्राप्ये च न सन्ति / य एव प्रथमे ध्याने सन्ति त एव 'ध्यानान्तरे', 'वितर्कश्च न विद्यते / पूर्वोक्ताश्च न सन्तीति 'च'शब्दात् / विचारश्चापि नोपरि।' ध्यानान्तरात्तपरि विचारश्चापि नास्ति पूर्वोक्ताश्च / 'च'शब्दात् माया शाठ्यं च नास्तीति गम्यते। ब्रह्मनो (णो) हि यावच्छाठ्यं पठ्यते, पर्षत्संबन्धात्। स हि स्वस्यां पर्षदि अश्वजिता भिक्षुणा प्रश्नं पृष्ट: "कुत्र तानि चत्वारि महाभूतान्यपरिशेष निरुध्यन्ते" इत्यप्रजानन् क्षेपमकार्षीत्-"अहमस्मि ब्रह्मा महाब्रह्मा ईश्वरः कर्ता निर्माता स्रष्टा सृजः पितृभूतो भावानाम्" इति / " गतमिदम् // 1. On middha, v. supra, p. 74, n. 1. 2. मिद्धं सर्वाविरोधित्वाद्यत्र स्यादधिकं हि तत् / A. II. 30cd. 3. कोकृत्यमिद्धाकुशलान्याद्य ध्याने न सन्त्यतः। ध्यानान्तरे वितर्कश्च विचारश्चाप्यतः परम् // Ak. II. 31. X. The Adv. karika 125 is almost identical with Akb. II. 31. 5. Cf. कत्थ नु खो आवुसो इमे चत्तारो महाभूता अपरिसेसा निरुज्झन्ति सेय्यथीदं पठवीधातु-पे-वायोधातू ति ?" एवं वुत्ते केवट्ट, सो महाब्रह्मा तं भिक्खु एतदवोच "अहमस्मि भिक्खु ब्रह्मा महाब्रह्मा अभिभू अनभिभूतो अनदत्थुदसो वसवत्ती इस्सरो कत्ता निम्माता सेठो सञ्जिता वसी पिता भूतभव्यानं"ति / " Digha. XI. 81. 6. After this the Akb. (II. 32 and 33) deals with the following topics, which are not discussed in Adv : (1) आह्रीक्यस्यानपत्राप्यस्य किं नानाकरणम् / (2) मानमदयोः किं नानाकरणम् / Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128.] . द्वितीयोऽध्यायः। इदं वक्तव्यम् / संप्रयुक्ताः संस्काराः कस्मादुच्यन्ते ? तदारम्यते / [126] संप्रयुक्तः संस्कारः समता यस्य पञ्चधा / विप्रयुक्तश्च बोद्धव्यः समता यस्य नास्त्यसो / ' पञ्चभिः समताभिः संप्रयुक्ताः संप्रयुक्ताः। ताः पुनराश्रयालम्बनाकारकालद्रव्यसमताख्याः। “यथैव ह्य कं चित्तमेवं चैत्ता अप्येकैकाः" इति विस्तरः / यस्य पुण (न)रेताः समता न विद्यन्ते स विप्रयुक्त इति // ___चोदकः - कश्चिद्रूपं तहि विप्रयुक्तं३ प्राप्नोति, असंस्कृतं चेति ? संप्रत्युच्यते। [127] विशिष्टाणा (ना) मसद्भावात्प्रसंगो नास्ति रूपिणाम् / संस्कारग्रहणाच्चैव खादीनां ण(न) प्रसज्यते // विशिष्टेन खलु निरोगेण (नियोगेन) रूपिषु संज्ञा सन्निविशन्त इति तेष्वप्रसंगः / संस्कारग्रहणांच्च खादिषु विप्रयुक्तसंज्ञा न प्रवर्तत इति सिद्धम् / / के पुनस्ते विप्रयूक्ताः संस्काराः ? कियन्तो वेति ? नहि वयमेतेषां स्वभावमुपलभामहे / नापि कृत्यम् / नचैते धर्मा लोके प्रसिद्धा नापि बुद्धवचने / न वेदादिषु शास्त्रेष्विति / तदत्रोपव्याहीयते - [128] प्राप्त्यादयस्तु संस्कारा विप्रयुक्तास्त्रयोदश / 4. प्राप्तोक्तिस्वक्रियालिङ्गा लिङ्गमेषां गदिष्यते // / 1. Cf. चितं मनोऽथ विज्ञानमेकार्थं चित्तचेतसाः / साश्रयालम्बनाकाराः संप्रयुक्ताश्च पञ्चधा // Ak. II. 34. 2. Cf. 'पञ्चभिः समताप्रकारैराश्रयालम्बनाकारकालद्रव्यसमताभिः / केयं समता / यथैव ह्येकं चित्तमेवं चैत्ता अप्येकैका इति / Akb. II 34 d. 3. चित्तविप्रयुक्ता इति चित्तग्रहणं चित्तसमानजातीयप्रदर्शनार्थम् / चित्तमिव चित्तेन च विप्रयुक्ता इत्यर्थः। किं च तेषां समानजातीयत्वम् / यदरूपिणोऽमी भवन्ति / रूपित्वादेव हि विप्रयुक्तत्वेऽपि रूपं न विप्रयुक्तत्वे नाम लभते / यद्वामीषां नामरूपमिति नामत्त्वम् / तत्तेषां चित्तेन समानजातीयत्वम् / चैत्ता अपि चित्तेन तुल्यजातीयाः। ते तु चित्तेन सहालम्बने संप्रयुक्ताः / तद्विशेषणार्थं विप्रयुक्तग्रहणम् / असंस्कृतमपि तत्समानजातीयमनालम्बनत्वेनेति तत्परिहारार्थ संस्कारग्रहणम् / Sakv. p. 142. 4. The thirteen Viprayukta samskaras are : प्राप्तिः , अप्राप्तिः, सभागता, आसंज्ञिकम्, निरोधसमापत्तिः जीवितेन्द्रियम्, जातिः, जरा, स्थितिः, अनित्यता, नामकायः, पदकायः, व्यञ्जनकायः / Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [ 129. यत्तावत् स्वभावक्रियाभावादिति। तदत्रोभयमभिधायिष्यते / यदपि बुद्धवचने न पठ्यन्त इति / तत्राप्याप्तवचनं सार्वज्ञं व्याहरिष्यते / यत्त लोके न वेदादिषु पठ्यन्त इति तच्चोद्यम्। ये खलु सर्वज्ञविषया धर्माः प्रतिसंविल्लाभिनां बुद्धिवत्तिविषयमायान्त्यार्यमैत्रेयस्थविरवसुमित्र:चार्याश्वघोषप्रमुखाणां (नां) च बोधिसत्त्वानां बुद्धिप्रसादविधायिन'स्तेजोल्पानां स्तनन्धयबुद्वीनामभिधर्मपरोक्षमतिवृत्तीनां च कथं सान्धकारेषु मनस्सु गोचरतामायान्तीति / / तत्र तावत् [ 129ab.] प्राप्तिः समन्वितिर्लब्धि'धर्मवत्ता व्यवस्थितिः / समागता। . .. Cf. विप्रयुक्तास्तु संस्काराः प्राप्त्यप्राप्ती सभागता। आसंज्ञिकसमापत्ती जीवितं लक्षणान्यपि // नामकायावयश्चेति / Ak. II. 35 and 36 a. Also cf. कतमे चित्तविप्रयुक्ताः संस्काराः / प्राप्तिः जातिः स्थितिः जरा अनित्यता असंज्ञिसमापत्तिः आसंज्ञिकायतनं विविधा देशप्राप्तिः वस्तुप्राप्तिः नामकायः पदकायः व्यञ्जनकायः पृथग्जनत्वम् इत्येवं विविधा धर्माश्चित्तविप्रयुक्ताः संस्काराः / Aam. p. 61. चित्तविप्रयुक्ताः संस्काराः कतमे। प्राप्तिरसंज्ञिसमापनिनिरोधसमापत्तिरासंज्ञिक जीवितेन्द्रियं निकायसभागता जाति रा िथतिरनित्यता नामकायाः पदकायाः व्यञ्जनकायाः पृथग्जनत्वं प्रवृत्तिः प्रतिनियमो योगः जवोऽनुक्रमः कालो देशः संख्या सामग्री च / Asm. p 10. For the different lists of the Chitta-viprayukta-dharmas, see (1) W. M, Mc Govern : A Manual of Buddhist Philosophy, vol. I pp. ___161-162, (2) Th. Stcherbatsky : The Central Conceptton of Buddhism, pp. 105 106. (3) LVPAR. II. p. 178. and (4) N. Aiyaswami Sastri : Alambanapariksha, (Appendix) p. 114. 1. Cf. प्राप्तिाभः समन्वयः / / प्राप्त्यप्राप्ती स्वसन्तानपतितानां निरोधयोः // .."प्राप्ति मास्ति किञ्चिद्भावान्तरमिति कुत एतत् ? आह सूत्रात् / सूत्रे ह्यक्तं"स एषां दशानामशैक्षाणां धर्माणामुत्पादात् प्रतिलम्भात् समन्वागमादार्यों भवति पञ्चाङ्गविप्रहीणः" इति विस्तरः / . "तस्माद्वीजमेवात्रानपोद्धृतमनुपहतपरिपृष्ठं च वशित्वकाले समन्वागमाख्यां लभते नान्यत् द्रव्यम् / "एवमयं समन्वागमः सर्वथा प्रज्ञप्तिधर्मो न तु द्रव्यधर्मः / तस्य च प्रतिषेधोऽसमन्वागम इति / द्रव्यमेव तु वैभाषिकाः उभयं वर्णयन्ति / किं कारणम् ? एष हि नः सिद्धान्त इति / Ab. II. 36 bed. Also cf. प्राप्तिः कतमा। कुशलाकुशलानां धर्माणामाचयापचये प्राप्तिः प्रतिलम्भः समन्वागम इति प्रज्ञप्तिः / Asm. p. 10. Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131.] द्वितीयोऽध्यायः / प्राप्तर्णा( )म समन्वागमो लाभ इति पर्यायः / सर्वथा भावाञ्छब्दरेव शब्दानाचष्टे / यथैव खलु प्राप्तिरित्येतच्छब्दगडमात्रं श्रूयते तथैव समन्वागमो लाभ इत्येतदपि पदद्वयं वाग्वस्तुमात्रमिति न पर्यायनाम्ना लक्षणमुद्योतितं भवति / तस्मादव्यभिचारि तत्प्रसाद(ध)कं लिङ्गमुच्यताम् / इमे ब्रमः / श्रोत(त्र)मवधत्स्व मनश्चकाग्रतायां सन्नियुक्त्वा / 'धर्मवत्ता व्यवस्थितिः / धर्माः खलु त्रिधा कुश[लाः] "[Fol. 46 lost] 4..." ........ [II, B, 8. Fol. 47a]1 रूपेऽपि कुशलया विज्ञप्त्या वर्तमानया यावद्विज्ञापयति, अतीतया च समन्वागतः। [130cd] श्रुतचिन्तामयानां च समापतिद्वयस्य च / श्रुतचिन्ताभयानामपि / सहजा पश्चाद् भवति द्वयोश्चाश्चि (चित्त समापत्त्योस्सह पश्चाद् भवतीति / [131] नि[:]क्लेशसंस्कृतापूर्व(व) शुभानां तु रजस्वताम् / . 'प्रादिलाभे सह प्राक्च तदूध्वं वा त्रि'धेष्यते / / अनास्रवानां(णां) च स्कन्धानां, अनुचितानां च कुशलसास्रवानां(णां) न पूर्वजा। एषामेव यत्तोक्तानां 'तदूर्ध्वं तु तृ (त्रि) धेष्यते / ' यदा तेन संमुखीभूता तदा द्विवैवेति वर्तते / / .. . Though the Pali tradition does not recognise the prapti as an element, the use of such terms as samannagama and labha indicate the knowledge of such force as Prapti Vide Kv. IX.12. The Kv A. refers to the two pannattis, viz. samanna gata-pannatti ' and patilabha-padiatti :-इदानि अतीतानागतेहि समन्नागतकथा नाम होति / तत्थ समन्नागतपञत्ति पटिलाभ-पञ्चत्तीति द्वे पचत्तियो वेदितब्बा। तासु पच्चुप्पन्नधम्मसमङ्गी समन्नागतोति वुच्चति / "पटिविज्झित्वा अपरिहीनताय पन लाभीति / Ko A. IX. 12. 2. Cf. कथमयं लक्षणनिर्देशः / न हि भेदविवक्षायामपि पर्यायवचनेन लक्षणनिर्देश: कल्पते / प्राप्ति कतमा। यः प्रतिलम्भो यः समन्वागम इति / पर्यायवचनमपि कदाचित् लक्षणाय कल्पते / अनलो जातवेदा अग्निरिति Skv. P. 143. 8. This definition of Prapti agrees quite well wih Samghabhadra's definition as quoted by Yasomitra - इदमस्येति ज्ञानचिह्न प्रतिलब्धधर्माविप्रणाशकारणं च प्राप्तिरित्याचार्यसंघभद्रः। Saks. p. 148. 8. This lost folio must have contained a valuable discussion on@ prapti-aprapti and also an examination of the arguments forwarded by th Kosakara, V. infra, A do. karika 199. Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 अभिधर्मदीपे [ 132. [132] क्लिष्टाणां कुशलानां च तदन्येषां त्रिधा मता। क्लिष्टाणां च स्कन्धानां त्रैयध्विकी प्राप्तिः / 'कुशलानां च तदन्येषां' तेभ्योऽनास्रवेभ्यस्तेभ्यश्चानुचितेभ्यः कुशलसास्रवेभ्योऽन्येषां कुशलसास्रवानां (णा) यध्विक्येव / निवृताव्याकृता ज्ञाननिर्माणमनसां तथा / यध्विकीति वर्तते // [133] निर्वाणस्यादितो लाभे नित्यस्यान्यस्य सर्वदा। निर्वाणस्य तत्प्रथमतो लाभे द्वैयध्विक्येव / अनागतवर्तमानालब्धस्यातीताऽपि / 'नित्यस्यान्यस्य सर्वदा।' प्रजा तवर्तमाना च अप्रतिसंख्यानिरोधस्यानागतवर्तमानैव नित्यम् / कदाचित्तु विधेष्यते // येन लब्धस्तस्य त्रैयविकीत्युक्तमेतत् / / व्याख्याते प्राप्त्यप्राप्ती // ' 1. Cf. सा किलैषा प्राप्तिः यविकानां त्रिविधा शुभादीनां शुभादिका। स्वधातुका तदाप्तानामनाप्तानां चतुर्विधा / त्रिधा न शैक्षाऽशक्षाणाममहेयानां द्विषा मता। मच्याकृताप्तिः सहजाऽभिज्ञानर्माणिकावृते / / निवृतस्य च रूपस्य कामे रूपस्य नाग्रजा। किमप्राप्तेरपि प्राप्तिवत्प्रकारभेदः ? न / अक्लिष्टाव्याकृताऽप्राप्तिः सातीताजातयोस्त्रिधा॥ कामाद्याप्तामलानां च मार्गस्थाप्राप्तिरिष्यते। पृथग्जनत्वं तत्प्राप्तिर्भूसंचाराद्विहीयते // Ak. II. 37-40. The Kosaksra discusses one more point:-किं पुनरप्राप्तिप्राप्त्योरपि प्राप्त्यप्राप्ती भवतः ? उभयोरप्युभयं भवतीत्याहुः। ननु चैवमनवस्थाप्रसंगः ? नानवस्थाप्रसंगः। परस्परसमन्वागमात् / "एवमुत्तरवृद्धिप्रसंगेनैताः प्राप्तयो विसर्यन्त्यः सर्वेषामतीतानागतानां क्लेशोपक्लेशक्षणानामुपपत्तिलाभिकानां च कुशलक्षणानां ""अनन्ता एकस्य प्राणिनःक्षणे क्षणे उपजायन्ते / इत्यनन्तद्रव्याः प्रतिसन्तानमात्मभावक्षणा। सत्स्वानां भवन्ति / Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134.] द्वितीयोऽध्यायः। सभांगता वक्तव्या। केयं सभागता नाम ? नहीह प्रवचने तीर्थ्यपरिकल्पितसामान्यविशेषपदार्थगन्धोऽप्यस्ति। तत्केयं तदभ्यासगतेति ? तदिदं प्रतार्य (य)ते। [ 134 ] एकार्थरुचिहेतुर्यः सत्त्वाना स सभागता।' सभागता नाम द्रव्यम् / सत्त्वानामेकार्थरुचिः सादृश्यहेतुभूतम् / निकायसभाग इत्यस्य शास्त्रसंज्ञा। सा पुनरभिन्ना भिन्ना च / अभिन्ना सर्वसत्वानां सत्त्वसभागता। सा प्रतिसत्त्वं सर्वेष्वात्मस्नेहाहाररतिसाम्यात् / भिन्ना पुनस्तेषामेव सत्त्वानां धातुभूमिगतियोनिजातिस्त्रोपुरुषोपासकभिक्षुशैक्षाशैक्षादीनामेकार्थरुचित्वभेदप्रतिनियमहेतुः। तस्यां खल्वसत्यां सर्वार्याणा(ना)र्यलोकव्यवहारसंकरदोषः प्रसज्येत / तस्यां तु सत्यामेष दोषो न भवतीत्यस्ति सभागता नाम धर्मः, 'एकार्थरुचिहेतुः' इति / ' प्रत्युत्सवो बतायं प्राप्तीनां वर्तते / केवलं तु अप्रतिघातिन्यो यतोऽवकाशमाकाशे लभन्ते / इतरथा ह्याकाशेऽप्यवकाशो न स्यात् द्वितीयस्य प्राणिनः | Akb. II. 40 d. For the. Viprayuktatva of Prapti, see an allied controversy :"न वतब्बं पत्ति असङ्घता ति" ? आमन्ता। पत्ति रूपं वेदना सा सङ्घारा विाणं ति ? न हेवं वत्तब्बे। तेन हि पत्ति असङ्खता ति / Kv. XIX. 4. .. इदानि पत्तिकथा नाम होति / तत्थ यं यं पटिलब्भति तस्स तस्स पटिलाभो पत्ति नाम / सा च असङ्खता ति येसं लद्धि, सेय्यथा पि पुब्बसेलियान व / "न हि पत्ति नाम कोचि धम्मो अस्थि"KA.XIX. 4. 1. Cf. सभागता सत्त्वसाम्यम् / Ak. II. 41 a. 2. Cf. सभागता नाम द्रव्यम् / सत्त्वानां सादृश्यं निकायसभाग इत्यस्याः शास्त्रे संज्ञा। सा पुनरभिन्ना भिन्ना च / अभिन्ना सर्वसत्त्वानां सत्त्वसभागता / प्रतिसत्त्वं सर्वेषु भावात् / भिन्ना पुनस्तेषामेव सत्त्वानां धातु 'अशैक्ष्यादिभेदेन प्रतिनियता धर्मसभागता / पुनः स्कन्धायतनधातुतः यवि सत्त्वसभागता द्रव्यमविशिष्टं न स्यात्, अन्योन्यविशेषभिन्नेषु सत्त्वेषु 'सत्त्वसत्त्व' इत्यभेदेन बुद्धिर्न स्यात् प्रज्ञप्तिश्च / एवं स्कन्धादिबुद्धिप्रज्ञप्तयोऽपि योज्याः / * Akb. II. 41a. 3. 'निकायसभाग इत्यस्याः शास्त्रे संज्ञा' इति ज्ञानप्रस्थानादिके शास्त्रे निकायसभाग इत्यनया संज्ञयायं चित्तविप्रयुक्तो निदिश्यते / Sakv. p. 157. 4. 'सा.पुनरभिन्ना भिन्ना च' इति / "नहि सा यथा वैशेषिकाणामेका नित्या चेति / Sakv. p. 157. 5. Compare with Samghabhadra's definition as given by Yasomitra : शरीरेन्द्रियसंस्थानचेष्टाहारादिसाभाग्यकारणम्, अन्योन्याभिरभिसम्बन्धनिमित्तं च सभागतेत्याचार्यसंघभद्रःSaks. p. 159. Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 90 अभिधर्मदीपे [134. 'स्याच्च्यवेतोपप' घेत न च स्व[स] भागतां विजह्यात्, न [च] प्रतिलभेतेति ? चतुष्कोटिकः। प्रथमा कौटि:-यतश्च्यवते तत्रवोर [प]द्यमानः / द्वितीया-नियाममवक्रामन्, स हि पृथग्जनसभागतां विजहात्यार्यसभागतां प्रतिलभते। तृतीया-गतिसंचारात् / चतुर्थी-एतानाकारान् स्थापयित्वा / ' अथ पृथग्जण (न) त्वस्यास्याश्च कः प्रतिविशेषः ? पथग्जनसभागता खलूक्तरूपा। पृथग्जनत्वं तु सर्वानर्थकरभूतमिति सुमहांस्तद्विशेषः / / आप्तवचनेनापि तदन्यत्वसिद्धिः / उक्तं हि भगवता-“स चेदित्थत्वमागच्छति मनुष्यानां (णां) सभागतां प्रतिलभते” इति / न चैवं पथग्जनत्वं प्रतिलभ्यते वा त्यज्यते वा। . "सिद्धा सभागता। कोशकारः पुनस्तां वैशेषिकपरिकल्पितजातिपदार्थेण (न) समीकुर्वन् व्यक्तं पायसवायसयोर्वर्णसावयं पश्यतीति // 6. .. 1-1 This passage is identical with Akb. II. 41 a. 2. सत्त्वसभागतां in Akb. ibid.-'सत्त्वसभागताम्' इति / सत्त्वानां सभागता सत्त्वसभागता मनुष्यत्वादिलक्षणा / सत्त्वग्रहणं हि धर्मविशेषणार्थम् / सत्त्वसभागता ह्यत्र चतुष्कोटिके विवक्षिता न धर्मसभागतेति / Saks. p. 157. 3. Cf. पृथग्जनत्वम् "पृथग्जनत्वं कतमत् / आर्यधर्माणामलाभः". इति शास्त्रपाठः / अलाभश्च नामाप्राप्तिः।""दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तितत्सहभुवामलाभ इत्यपरे / "एवं तु साधु यथा सौत्रान्तिकानाम्-'अनुत्पन्नार्यसन्ततिः पृथग्जनत्वम्" इति / Akb. II. 40 c. . Also cf. पृथग्जनत्वं कतमत् / आर्यधर्माणामप्रतिलाभे पृथग्जनत्वमिति प्रज्ञप्तिः / Asm. p. 11. 4. This seems to be a rejoinder to the Kosakara: यदि पृथग्जनसभागता नाम द्रव्यमस्ति किं पुनः पृथग्जनत्वेन / नहि मनुष्यसभागताया अन्यन्मनुष्यत्वं कल्प्यते / नैव च लोकः सभागतां पश्यत्यरूपिणीत्वात्, न चैनां प्रज्ञया परिच्छिनत्ति / प्रतिपद्यते च सत्त्वानां जात्यभेदमिति सत्या अपि तस्याः कथं तत्र व्यापारः। अपि चासत्त्वसभागतापि कि नेष्यते / ... Akb. 11. 4la. 4. V. infra, Adv. karika 204 ed. For other references, see LVPAk. II. p. 198. n. 1. 6. Cf. वैशेषिकाश्चैवं द्योतिता भवन्ति / तेषामपि ह्येष सिद्धान्तः / सामान्यपदार्थो नामास्ति यतः समानप्रत्ययोत्पत्तिरतुल्यप्रकारेष्वपीति / अयं तु तेषां विशेषः / स एकोऽप्यनेकस्मिन् वर्तते / यदि द्योतिता यदि न द्योतिता। अस्त्येषा तु सभागता सूत्रे वचनादिति वैभाषिकाः / उक्तं हि भगवता "स चेदित्थत्वमागच्छति मनुष्याणां सभागताम्" इति / उक्तमेतन्न तूक्तं द्रव्यान्तरमिति / का तर्हि सा। त एव हि तथाभूताः संस्कारा येषु मनुष्याविज्ञप्तिः शाल्याविषु सभागतावत् / तत्त्वतन्न वर्णयन्ति / Akb. II. 41 a. . Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134.]. द्वितीयोऽध्यायः / अथ किमिदमासंज्ञिकं नाम ? तदपदिश्यते / . प्रासंज्ञिकं विपाको यच्चित्तोपच्छेद्यसंजिषु / ' ___असंज्ञिसत्त्वेषु देवेषुपपन्नानां यच्चित्तोपच्छे [ II. A, 8. Fol. 47b.] 1दिधर्मान्तरं विप्रयुक्तं विपाकजमुत्पद्यते तदासंज्ञिकं नाम / येन तत्रोपपन्नानां चित्तमनागत्वे (ते)ऽध्वनि कालान्तरं सन्निरुध्यते, नोत्पत्तुं लभते / तत्पुनरेकान्तेन विपाकजस्वभावम् : कस्य विपाकः ? असंज्ञिसमापत्तेः पूरकस्य कर्मणः। केषु पु[नस्तत् ] ? देवनिकायेषु भवति / तदाह--"असंज्ञिषु / असंज्ञिसत्त्वा' नाम देवा बृहत्फलदेवनिकायसंगृहीता ध्यानान्तरिकावत् / "3 किं पुनस्ते नैव कदाचित् संज्ञिनो भवन्ति ? भवन्त्युत्पत्तिकाले च्युतिकाले च। "प्रकृष्टमपि कालं [स्थित्वा सह] संज्ञोत्पादात्तेषां सत्त्वानां तस्मात् स्थानाच्च्युतिर्भवति" इति सूत्रपाठः / ते च ततो दीर्घस्वप्नव्युत्थिता इव च्युत्वा कामधातावुपपद्यन्ते, नान्यत्र / तदुप पन्नानामवश्यं कामावचराऽ परपर्यायवेदनीयकर्मसद्भावात् / यथोत्तरकौरवानां (णां) देवोपपत्तिवेदनीयं कर्मेति / / This view of Kosakara is identical with the Yogachara view :निकायसभागः कतमः ? तेषां तेषां सत्त्वानां तस्मिस्तस्मिन् सत्त्वनिकाये आत्मभावसदृशतायां निकायसभाग इति प्रज्ञप्तिः / Asm. p. 11. 1. Cf. आसंज्ञिकमसंजिषु / . . निरोधश्चित्तचत्तानां विपाकस्ते बृहत्फलाः // Ak. 41. bed. See Tub. 16. 2. Cf. असंज्ञिसत्त्वेषु देवेषूपपन्नानां यश्चित्तचैत्तानां निरोधस्तदासंज्ञिकं नाम द्रव्यं येन चित्तचैत्ता अनागतेऽध्वनि कालान्तरं सन्निरुध्यन्ते नोत्पत्तुं लभन्ते / नदीतोयसन्निरोधवत् / तत्पुनरेकान्तेन विपाकः / कस्य विपाकः / असंज्ञिसमापत्तेः / कतमे ते सत्त्वा येष्वसंज्ञिसत्त्वाः ? ते बृहत्फलाः। बृहत्फला नाम देवा येषां केचिदसंज्ञिसत्त्वाः प्रदेशे भवन्ति ध्यानान्तरिकावत् / किं पुनस्तेनैव...ditto...नान्यत्र / पूर्वसमापत्तिसंस्कारपरिक्षयात् अपूर्वानुपचयाच्च क्षिप्ता इव क्षीणवेगा इषवः पृथवीं पतन्ति / येन च तत्रोपपत्तव्यं तस्यावश्यं कामावचरं कर्मापरपर्यायवेदनीयं भवति / यथोत्तरकौरवाणां देवोपपत्तिवेदनीयम् / Akb. II. 41 cd. Also cf. 'असञीसु निब्बत्तन्ति / चित्तमस्स चुतिचित्तनिरोधेन इधेव निवत्तति; ' रूपक्खन्धमत्तमेव तत्थ पातुभवति / ते तत्थ यथा नाम जियावेगक्खित्तो सरो यत्तको जियावेगो तत्तकमेव आकासे गच्छति, एवमेव झानवेगक्खित्ता उपज्जित्त्वा यत्तको झानवेगो तत्तकमेव कालं तिद्वन्ति / झानवेगे पन परिहणे तत्थ रूपक्खन्धो अन्तरषायति / इध पटिसन्धिसञ्जा उप्पज्जति / Digha A. I. 2.. 30. 3. Vibhasha, 194.8. 4. Cf. सन्ति भिक्खवे, असञ्जसत्ता नाम देवा। सञ्छुप्पादा च पन ते देवा तम्हा काया चवित्वा इत्थत्तं आगच्छन्ति / Digha. XXIV. 2.20. Also cf. K.III. 11. Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [135 का पुनरसावसंज्ञिसमापत्तिरिति ? तदपदिश्यते[135] शुभाऽसंज्ञिसमापत्तिानेऽन्त्ये चित्तरोधिनी।' प्रासंज्ञिकमव्याकृतम् / विपाकफलत्वात् / इयं तु शुभाः (भा)। सा पुनरियं 'ध्यानेऽन्त्ये' चतुर्थध्यानसंगहोतेत्यर्थः / 'चित्तरोधिनी', यथैव तत्फलं चित्तसन्निरोधि तथैवेयमपि चित्तसंरोधिनी। चित्तग्रहणाच्च चैत्तानामनुक्तसिद्धिरादित्यास्तगमने किरणास्तगमनवत् / किमर्थं पुण (न) रेतां योगिणः (नः) समापद्यन्ते ? निःसृतीच्छाप्रवृत्तित्वात् ते हि निस्सरणसंज्ञापूर्वकेण मनस्कारेण तां समा पद्यन्ते मोक्षका- . क्षया / सा पुनरियम् नार्यस्य आर्या हि तामपायस्थानमिव मन्यन्ते / पृथग्जनास्तु केचिन्मोक्षस्थानमिति। किं पुण (न)रियमुपपत्त्या वा वैराग्येण , वा लभ्यते ? नेत्याह। किं तर्हि ? 1. Cf. तथाऽसंज्ञिसमापत्तिानेन्त्ये निःसृतीच्छया। शुभोपपद्यवेद्य व नार्यस्यकाध्विकाप्तये // Ak. II. 42. Also cf. असंजिसमापत्तिः कतमा ? शुभकृत्स्नवीतरांगस्य निःसरणसंज्ञापूर्वकेण मनसिकारणास्थावराणां चित्तचैतसिकानां धर्माणां निरोधे असंज्ञिसमापत्तिरिति प्रज्ञप्तिः / Asm. p. 10. For various controversies on this Samapatti, see Ku. XV. 7-10. The KvA. gives some very valuable information about this Sama patti and shows the distinction between this and the next one, viz., the Nirodhasamapatti : इदानि सजावेदयितकथा नाम होति / तत्थ सजावेदयितनिरोधसमापत्ति नाम न कोचि धम्मो, चतुन्नं पन खन्धानं निरोधो, इति सा नेव लोकिया, न लोकुत्तरा।" इदानि असञसतपिकाकथा नाम होनि / तत्थ सञ्जाविरागवसेन पवत्तभावतो असञसमापत्ति पि निरोधसमापत्ति पि सञआवेदयितनिरोधसमापत्ति नाम / इति द्वे सञ्जावेदयितनिरोधसमापत्तियो लोकिया च लोकुत्तरा च। तत्थ लोकिया पुथुज्जनस्सेव असञसत्तूपिका होति लोकुत्तरा अरियानं / सा च नासच पत्तूपिका / इमं पन विभागं अकत्वा . अविसेसेनेव सञ्चावेदयितनिरोधसमापत्ति असञ्जसत्तूपिकात येसं लद्धि, सेय्यथापि हेतुवादानं / KA.XV.7and 10. Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136.] . द्वितीयोऽध्यायः। आप्या प्रयोगतः // ' यत्नेन तामुत्पादयतीति / / [136] निरोधाख्या तु विज्ञेया विजिहीर्भवाग्रजा // ' निरोधसमापत्ति रपि चित्तचैत्तानां धर्माणां कञ्चित्कालमुत्पत्तिसन्निरोधिनी। सा पुनरियं विहारसंज्ञापूर्वकेन (ण) मनसिकारेण निर्वाणसदृशं सुखममुभवितुकामैर्योगिभिः संमुखीक्रियते / 'भवाग्रजा' चेयं समापत्तिः / . शुभाऽयंस्य प्रयोगाप्या द्विवेद्याऽनियता मता // द्वयोः कालयोर्वेद्या 'द्विवेद्या'। उपपद्यवेद"नीया चापरपर्यायवेदनीया च / अनियतवेदनीया चेयम् / यो ह्यतामुत्पाद्य परिणि (निर्वाति स नास्या विपाकं प्रतिसंवेदयते / तस्या हिं भवाने चतुस्कन्धको विपाको विपच्यते / आर्यश्चैतामुत्पादयितुं शक्नोति नानार्यः। उच्छेदभीरुत्वाच्छाश्वतदृष्टिप्रहाना(णा) दार्यमार्गवलोत्पादनाच्च / आर्यस्यापि चेयं प्रयोगलभ्या न वैराग्यलभ्येति / .. .. अत्र पुनः• कोशकारः प्रतिजानीते–“सचित्तिकेयं समापत्तिः” इति / - 1. Cf. निरोधाख्या तथैवेयं विहारार्थ भवाग्रजा। Ak. II. 43ab. Also cf. निरोधसमापत्तिः कतमा ? आकिञ्चन्यायतनवीतरागस्य भवाग्रादुच्चलितस्य शान्तविहारसंज्ञापूर्वकेण मनसिकारेणास्थावराणां चित्तचैतसिकानां. धर्माणां निरोधे निरोध. समापत्तिरिति प्रज्ञप्तिः। Asm. p. 10. 2. Cf. शुभा द्विवेद्याऽनियता चार्यस्याप्या प्रयोगतः। Ak. II. 43 cd. 3. The Akb. (II. 43-44) deals with this topic in great detail. In verse 44, it discusses a controversial point, viz., fi raatsfa srutforkit ? and gives the views of the Bahirdesika and Kasmira Vaibhashikas on this point. The Adv. is silent on this topic. The Adv. might have dealt with this topic in folio no. 48, which is lost. 4. The whole controversy centres around a question : कथमिदानीं बहुकालनिरुद्धाच्चित्तात् पुनरपि चित्तं जायते / Akb. II. 44. The Kosakara gives following views :-(i) galacgrcafeacara gozat वैभाषिकः समनन्तरप्रत्ययत्वम् / (ii) अपरे पुनराहुः कथं तावदारूप्योपपन्नानां चिरनिरुद्धेऽपि रूपे पुनरपि रूपं जायते। चित्तादेव हि तज्जायते न रूपात् / एवं चित्तमप्यस्मादेव सेन्द्रियात्कायाज्जायते न चित्तात् / अन्योन्यबीजकं ह्येतदुभयं यदुत चित्तं च सेन्द्रियश्च काय इति पूर्वाचार्याः / (iii) भवन्तवसुमित्रस्त्वाह परिपृच्छायां-'यस्याचित्तिका समापत्तिस्तस्यैष दोषो मम तु सचित्तिका समापत्तिरिति” / Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [136. "समापत्तिचित्तमेव हि तच्चित्तान्तरविरुद्धमुत्पद्यते / येन कालान्तरमन्यस्य चित्तस्याप्रवृत्तिमात्रं भवति। तद्विरुद्धाश्रयापादनात् साऽसौ समापत्तिरिति प्रज्ञाप्यते / / (iv) भदन्त घोषक आह-."तदिदं नोपपद्यते / सति हि विज्ञाने त्रयाणां सन्निपातः स्पर्शः / स्पर्शप्रत्यया च वेदना संज्ञा चेतनेत्युक्तं भगवता। अतः संज्ञावेदनयोरप्यत्र निरोधो न स्यात् / अथापि स्यात् / यथा वेदनाप्रत्यया तृष्णेत्युक्तम् / सत्यामपि तु वेदनायामहतो न तृष्णोत्पत्तिरेवं सत्यपि स्पर्श वेदनादयो न स्युरिति / तस्याविशेषत्वात् / अविद्यासंस्पर्शजं हि वेदितं प्रतीत्योत्पन्ना तृष्णेत्युक्तं न तु वेदनोत्पत्ती स्पर्शो विशेषित इत्यसमानमेतत् ।'"तस्मादचित्तिका निरोधसमापत्तिरिति वैभाषिकाः। Akb. II. 44. This view of Ghoshaka (the Vaibhashika) is encountered by Kosakara:-कथमचित्तिकायाः समापत्तित्वम्। महाभूतसमतापादनात् / समापत्तिचित्तेन च तां समापद्यन्ते समागच्छन्तीति समापत्तिः / Akb. II. 44 cd. 'कमिदानी बहुकालनिरुद्धात्' इति विस्तरः। बहुकालनिरुद्धग्रहणं समनन्तरनिरा. सार्थम् / समनन्तरनिरुद्धादिदानी कथं भवति / यदि समनन्तरनिरुद्धमस्तीत्यभ्युपगतम्, बहुकालनिरुद्ध मप्यस्तीति किं नाभ्युपगम्यते इति वैभाषिकाः / न समनन्तरनिरुद्धस्यास्तित्वं ब्रूमः, अपि तु वर्तमानं चित्तमात्मनोऽन्यचित्तहेतुभावं व्यवस्थाप्य निरुध्यते, अन्यच्चोत्पद्यते तुलादण्डनामोन्नामवत् / तच्च निरुद्ध मपरं च चित्तमुत्पन्नं भवतीत्यनन्तरनिरुद्धाच्चित्ताचित्तान्तरमुत्पद्यत इत्युच्यते / वर्तमानवदिति कृत्वा / . 'अपरे पुनराहः' इति सौत्रान्तिकाः। ..."संज्ञावेदनयोरप्यत्र निरोधो न स्यादिति' भरवन्तवसुमित्रस्यैतन्मतम्। सचित्तकत्वेऽपि तस्या निरोधसमापतेः संज्ञावेदनयोस्तत्र निरोध इति / तस्माद्भदन्तघोषक एव प्रसंगं करोति"| Saks. p. 167. Yasomitra gives three viewpoints regarding this controversy :(i) तत्राचित्तकान्येव निरोधासंजिसमापत्त्यासंज्ञिकानीति वैभाषिकादयः। (ii) अपरिस्फुटमनोविज्ञानसचित्तकानीति स्थविरवसुमित्रादयः। (iii) आलयविज्ञानसचित्तकानीति योगाचाराः / इति सिद्धान्तभेदः / Ibid. 1. Cf. किं पुनरेते समापत्ती द्रव्यतः स्त उताहो प्रज्ञप्तितः। द्रव्यत इत्याह / चित्तोत्पत्तिप्रतिबन्धनात् / समापत्तिचित्त मेव हि तच्चित्तान्तरविरुद्ध मुत्पद्यते येन कालान्तरं चित्तस्याप्रवृत्तिमात्रं भवति। तद्विरुद्धाधयापादनात् / याऽसो समापत्तिरिति प्रज्ञप्यते तच्चाप्रवृत्तिमात्रं न पूर्वमासीन्न पश्चात् भवति व्युत्थितस्येति संस्कृताऽसो समापत्तिः प्रज्ञप्यते / अथवा आश्रयस्यैव तथा समापादनं समापत्तिः। एवमासंज्ञिकमपि द्रष्टव्यम् / चित्तमेवासी तत्र चित्तप्रवृत्तिविरुद्धं लभते तच्चाप्रवृत्तिमात्रमासंज्ञिकं प्रज्ञप्यत इति तदेतन्न वर्णयन्ति / Akb. II. 44 cd. ___Also cf. समापत्तिद्वयमसंज्ञिसमापत्तिनिरोधसमापत्तिश्च / तत्र'"मनोविज्ञानस्य तत्सं.. प्रयुक्तानां च चैत्तानां यो निरोधः सोऽत्रासंज्ञिसमापत्तिरित्युच्यते / निरुध्यते अनेनेति निरोधः / स पुनः ससंप्रयोगस्य मनोविज्ञानस्य समुदाचारनिरोधः। आश्रयस्यावस्थाविशेषः। स च Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 137.] द्वितीयोऽध्यायः। तदेतदबौद्धीयम् / कुतः ? [137] 'चेतश्चतुष्टयायोगादागमादुपपत्तितः / निर्वेदितमनोभावात्सिद्धयतीयमचित्तिका // भवाग्रे खलु चत्वारि चित्तानि विद्यन्ते / विपाकजं निवृताव्याकृतं कुशलमुपपत्तिलाभिकं प्रायोगिकं च। तेभ्यश्चतुर्व्यः कतरच्चित्तं यनिरोधसमापन्नस्यान्यचित्तनिरोधीत्युच्यते ? तत्र तावद्विपाकजं तत्रत्यां..."[Fol. 48 lost]..... ' ....... [III B 1. Fol. 49a.] धर्मे प्रतिपत्त्येवाज्ञामाराधयति / नापि मरणकालसमये / भेदाच्च कायस्यातिक्रम्य देवान् कबडीकारभक्षानन्यतमस्मिन् दिव्ये मनोमये काय उपपद्यते / स तत्रोपपन्नः [अभोक्षणं] संज्ञावेदितनिरोध समापद्यते च व्युत्तिष्ठते च। अस्ति चैतत्स्थानमिति यथाभूतं प्रजानाति" इति / समापत्तिचित्तादनन्तरं चित्तान्तरोत्पत्तिविरुद्ध आश्रयः प्राप्यत इति समापत्तिरित्युच्यते / निरोधसमापत्तिः ससंप्रयोगस्य मनोविज्ञानस्य क्लिष्टस्य च मनसो यो निरोधः। इयमप्यसंशिसमापत्तिवदाश्रयस्यावस्थाविशेषे प्रज्ञप्यते / "एवमासंज्ञिकादिषु मनोविज्ञाने निरुद्ध तदपगमे पुनः कुत उत्पद्यते / यत्तस्य कालक्रिया न भवति / तत्पुनरालयविज्ञानादेवोत्पद्यते / तद्धि सर्वविज्ञानबीजकमिति / Tob. 16. On this controversy, LVP. says : "Le Darshtantika et le Vibhajya. vadin soutiennent qu'une pensee subtile n'est pas interrompue dans le recueillement d'arret. Ils disent : 'Il n'y a pas d'etres qui soient en meme temps sans pansee et sans rupa; il n'y a pas non plus de recueille qui soit sans pensee. Si le recueilli etait sans pensee, l'organe vital serait coupe; on l'appellerait, non pas : installe dans le recueillement, mais bien : * mort." LVP Ak. II. p. 212, n. 2. 9. In this lost folio the Adv. had discussed this very controversial topic. In the corresponding portion, the Akb. (II. 44.) has discussed two topics; (1) अनयोः समापत्त्योर्बहुप्रकारो विशेषः / and (2) किमतोऽपि (निरोधसमापत्तितोऽपि) अस्ति परिहाणिः ? The Adv. also might have discussed the first topic. The beginning portion of the second topic is lost. It is continued in the next folio. 3. The problem under discussion centres around a controversy about the possibility of falling (parihani) from the nirodha-samapatti : निरोधसमापत्तिः प्रथमतो मनुष्येषूत्पाद्यते पश्चात् पधातौ परिहीणपूर्वैः / किमतोऽप्यस्ति परिहाणिः / अस्तीत्याह / अन्यथा हि उदायिसूत्रं विरुध्येत / इहायुष्मन्तो भिक्षुः""अस्ति चैतत्स्थानमिति यथाभूतं प्रजानाति इति / अत्र हि दिव्यो मनोमयः कायो रूपावचर उक्तो भगवता। इयं च समापत्तिर्भावाग्रिको। तत्कथमपरिहीणस्य तल्लाभिनो रूपघाती स्यादुपपत्तिः / Akb. II. 44 d. Yasomitra gives the following comment: Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 96 अभिधर्मदीपे [137. 'अत्र स्थविर उदायी स्थविरशारि[पु]त्रमिद मवोचत्-"मा त्वमायुज्मन्नेवं वोचः / " स हि मन्यते स्म भावाग्रीकीयं समापत्तिदिव्यश्च मनोमयः कायश्चतुर्थध्यानभूमिक उक्तो भगवता तत्कथमेतदुपपत्स्यते / तदेतद् भदन्तोदायिना परिहानि(णि)मजानानेनाभिधर्मसंमूढेन प्रत्युक्तः स भगवता 'परमाभिधा मकेणावसादनार्थमभिहितः- त्वमपि मोहपुरुष शारिपुत्रेण भिक्षुणा साधु गम्भोरेऽभिधर्म संलपितुं मन्यसे?" [इति]' निकायान्तरीयाश्च तुर्थध्यानभूमिकामपि निरोधसमापत्तिमिच्छन्ति / तेषां विना परिहान्या (ण्या) सिद्धत्येतत्सूत्र[म्] / ये (ए)तदेव तु न सिद्धयति-चतुर्थध्यानभूमिकाप्यसावस्तोति / कथम् ? "नवानुपूर्वसमापत्तयः": य आर्या निरोधसमापत्तिमुत्पाद्य ततः परिहीणा ध्यानं च लब्ध्वा रूपधातावुपपद्यन्ते, तैः परिहीणपूर्वैः पूर्वाभ्यासवशाद्रूपधातो निरोधसमापत्तिरुत्पाद्येत / 'किमतोऽप्यस्ति परिहाणिरिति ? निर्वाणसदृशीयं समापत्तिः, कथमतः परिहाणिरित्यसंभावयन् पृच्छति / उदायिसूत्रमिति ।"""इहायुष्मन्तो भिक्षुः शीलसम्पन्नश्च भवति समाधिसम्पन्नश्च प्रज्ञासम्पन्नश्च / सोऽभीषणं संज्ञार्वेदितनिरोधं समापद्यते व्युत्तिष्ठते च। अस्ति चैतत् स्थानमिति यथाभूतं प्रजानाति / स न हैव दृष्ट एव धर्मे प्रतिपत्यैवाज्ञामारागयति / नापि (ditto).."अस्ति चैतत् स्यानमिति यथाभूतं प्रजानाति" इति / Saks. p. 164. 1-1. Cf. एवं वुत्ते आयस्मा उदायो आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच: 'अट्ठानं खो एतं आवुसो सारिपुत्त, अनवकासो यं सो भिक्खु अतिक्कम्मेव कवळिकाराहारभक्खानं देवानं सहव्यतं अञ्जतरं मनोमयं कायं उपपन्नो सञआवेदयितनिरोधं समापज्जेय्यपि वुट्ठहेय्यपि नत्थेतं ठानं ति।' 'अथ खो भगवा आयस्मन्तं उदायि आमन्तेसि / 'क पन त्वं उदायि मनोमयं कायं पच्चेसी'ति / 'ये ते भन्ते देवा अरूपिनो सामया' ति। 'किन्नु खौ तरह उदायि चालस्स अव्यत्तस्स भणितेन त्वं पिनाम भणितब्ब मञसी'सि | Ang. v. p. 166. 2. This whole passage (upto वचनात्) is identical with Akb. II 44d. 3. तस्मादस्त्यतः परिहाणिरिति गम्यते। युज्यत एवैतद् वैभाषिकाणाम् / सौत्रान्तिकानान्तु कथमेतत् / आर्य एव हि निरोधसमापत्तिलाभी / न चार्यमार्गादस्ति परिहाणिरिति सौत्रान्तिकसिद्धान्तः। तस्यार्यस्य कथमुपरिभूमिकादार्यमार्गात् परिहाणिरितीष्यते / तेषामप्येतत् सूत्रं न विरुध्यते / कथम् / यो हि कश्चित् भवाग्रलाभी नियाममवक्रामति सोऽनागामी सन्निरोधसमापत्तिमुत्पादयेत् / स भवाग्रान्निरोधसमापत्तेश्च परिहीयेत / न तु मार्गात् / ऊर्ध्वभूमिकस्यार्यमार्गस्य कदाचिदनुत्पादितत्वात् / स परिहीणो भूत्वा ध्यानमुत्पाद्य रूपधातावुपपद्येत / तस्मादस्त्यतः परिहाणिर्न चार्यमार्गात् परिहाणिरिति न स्वसिद्धान्तविरोधः। Saks. p. 165. 4. नवानुपूर्वसमातत्तय इति / चत्वारि ध्यानानि चत्वार आरूप्य निरोघसमापत्तिश्च / Ibid. p. 166. Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 97 138.]. द्वितीयोऽध्यायः। इति सूत्रे वचनात् / ' प्राप्तकामवशित्वात्तु सन्तः पश्चाद्विलंध्यापि व्युत्क्रान्तसमापत्ति समापद्यन्त इति // व्याख्याते समापत्ती। [138] गतिप्रज्ञप्त्युपादानमायुश्चित्तोष्मणोः स्थितिः / / आगमायुक्तितश्चैव द्रव्यतस्तत्सदिष्यते / / आयुर्जीवितमित्यनर्थान्तरम् / उक्त ह्यभिधर्म-"जीवितेन्द्रियं कतरत ? धातुकमायुः" इति / तत्पुनः 'गतिप्रज्ञप्त्युपादानं' विपाकजस्वभावत्वात् / उक्त हि सूत्रे-“निर्वत्ते विपाके नारक इति संख्यां गच्छति / एवं यावन्न - संज्ञानासंज्ञायतनोपगसंख्यां गच्छति" इति / न चान्यदिन्द्रियं विपाकजं धातुक व्याप्यस्ति यज्जन्मप्रबन्धाऽविच्छेदेन वर्तमानं गतिप्रज्ञप्त्युपादानं स्यात्, अन्यत्र जीवितेन्द्रियात् / तत्पुनरस्तीति कथं गम्यते ? पागमायुक्तितश्च / आगमस्तावदयम् 1. After this the Akb. reads : यद्येष नियमः कथं व्युत्क्रान्तसमापत्तयो भवन्ति / प्राथमकल्पिके प्रत्येष नियमः / प्राप्तकामवशित्वात्तु सन्तो विलंध्यापि समापद्यन्ते / एवमनयोः समापत्त्योभूमितोऽपि विशेषः / चतुर्थध्यानतयाग्रभूमिकत्वात् / R. On vyutkranta-samapatti, see Ak. VIII. 19. and Aaa. p. 503. ... 3. Cf. आयुर्जीवितमाधार ऊष्मविज्ञानयोहि यः / Ak. II. 45b. X. Jnanaprasthana, 14, 19 (Indriyaskandhaka). Cf. कतमं तस्मि समये जीवितिन्द्रियं होति ? या तेसं अरूपोनं धम्मानं आयु ठिति यपना यापना इरियना वत्तना पालना जीवितं जीवितिन्द्रियं, इदं तस्मि समये जीवितिन्द्रियं होति / Dhs. I. 19. The Theravadins hold that the fivitendriya is twofold: Rapa. jivitendriya and Arupa jivitendriya. A controversy about such division is recorded in the Kv. VIII. 10. The KvA. gives some interesting information about the theory of its being a Viprayukta-dharma:-इदानि जीवितिन्द्रियकथा नाम होति / तत्थ येसं जीवितिन्द्रियं नाम चित्तविप्पयुत्तो अरूपधम्मो, तस्मा रूपजीवितिन्द्रियं नत्थीति लद्धि, सेय्यथापि पुब्बसेलियानञ्चेव सम्मितीयानञ्च / "नत्थि रूपीनं धम्मानं आयूति पञ्हे उपादिन्नरूपानम्पि तिणकट्ठादीनम्पि सन्तानवसेन पवत्तिमेव आयु, ठिति यपना यापना इरियना वत्तना पालनाति इच्छति, तस्मा पटिक्खिपति / ... अस्थि अरूपजीवितिन्द्रियं ति पञ्हे अरूपधम्मानं चित्तविप्पयुत्तं जीवितिन्द्रियसन्तानं नाम अत्थीति इच्छति, तस्मा पटिजानाति""| KvA. VIII 10. Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [138. "आयुरुष्माथ विज्ञानं यदा कायं जहत्यमी। अपविद्धस्तदा शेते यथा काष्ठमचेतनम // "1 सर्व हि जीवितेन्द्रियं कामधाताववश्यं कायेन्द्रियोष्मसहचरिष्णु / तत्त्ववश्यं विज्ञानसहवति नापि चक्षरादीन्द्रियसहवति / रूपधातौ तु सर्व कायादिपञ्चेन्द्रियस' हवति / न त्ववश्यं चित्तसहचरिष्ण / प्रारूप्यधातौ तु सर्वं विज्ञानसहवर्ति, अन्यत्र निरोधसमापत्तेः / जीवितेन्द्रियं गतिप्रज्ञप्त्युपादानमस्तीति द्रव्यम् / अन्यथा हि कुशलनिवृत्ते चेतसि निर्मलो (ले) वाऽधोभौमे तद्गतिप्रज्ञप्त्युपादानविपाकजं कि कल्प्येत यत्सद्भावादसौ ततो न प्रच्युतः स्यात ? न च शक्यं प्रतिज्ञातुमनास्रवाना(णा)[म ]धोभूमिविज्ञानबीजं तद्गतिसंज्ञप्त्युपादानं कल्पयितुम्, अनास्रवस्य चित्तस्य समुच्छेदाय प्रवृत्तत्वात् / न चान्य विज्ञानं तद्भौमं शक्यं कल्पयितुं मनोविज्ञानधातुव्यतिरिक्तस्यानाकारमालम्बनस्य विज्ञानस्याप्रसिद्धत्वात् / मनोधातुरिति चेत् / न। मनोविज्ञानधातोरेवाव स्थान्तरे तन्नामप्रज्ञप्तेः / युक्तिरपि-चक्षुरादिवत्त. दाधिपत्यविशेषात् / "समाधिबलेन कर्मजं जीवितावेधं निर्वायुः संस्काराधिष्ठानजम्, आयुर्न विपाकः” इति कोशकारः। तत्र किमुतरमिति ? न तत्रावश्यमुत्तरं 1. Quoted in Akb. II. 45 ab. . Cf. आयु उस्मा च विचाणं यदा कायें जहन्तिमं / / __अपविद्धो तदा सेति परभत्तं अचेतनं // S. III. P 143. Also cf. यदा खो आवुसो इमें कायं तयो धम्मा जहन्ति आयु उस्मा च विआणं, अथायं कायो उज्झितो अवक्खितो सेति यथा कठें अचेतनं ति / M. sutta + 3. 2. त्रैधातुकजीवनलक्षणमिति जीवितेन्द्रियम् / Aam. p. 4. 3. This is a rejoinder to the Kosakara's view :-एवं हयुक्तमभिधर्मे "जीवितेन्द्रियं कतमत् / वैधातुकमायुरिति / " एतच्चैव न ज्ञायते आयुर्नाम क एष धर्म इति / ... य ऊष्मणो विज्ञानस्य चाधारभूतो धर्मः स्थितिहेतुस्तदायुः / 'नहि नास्तीति बमो न तु द्रव्यान्तरम / कि तर्हि / वैधातुकेन कर्मणा निकायसभागस्य स्थितिकालावेधः / यावद्धि कर्मणा निकायसभागस्यावेधः कृतो भवत्येतावन्तं कालमवस्थातव्यमिति तावत् सोऽवतिष्ठते तदायुरित्युच्यते / सस्यानां पाककालावधवत् क्षिप्तेषु स्थितिकालावधवच्च / एवन्तु वर्णयन्ति व्रव्यान्तरमेवायु स्तीति / Akb. II 45 ab. Cf. जोवितेन्द्रियं कतमत् / निकायसभागे पूर्वकर्माविद्धे स्थितिकालनियमे आयुरिति प्रज्ञप्तिः / Asm. p. 11. 4. While discussing a topic “कतीन्द्रियाणि विपाकः कति न विपाकः ?", the Kosakara deals with a sub-topic :--अथ यदहन भिक्षुरायुः संस्कारान् स्थापयति तज्जीवितेन्द्रियं कस्य विपाकः ? and gives the following views :-... Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138.] - द्वितीयोऽध्यायः / वक्तव्यं यस्मान्नैतत्सूत्रेऽवरति, विनये न संदृश्यते, धर्मतां च विलोम[III. A, *(1) शास्त्र उक्तं "कथमायुः संस्कारान् स्थापयति ? अर्हन् भिक्षुः ऋद्धिमांश्चेतो. वशित्वं प्राप्तः संघाय वा पुद्गलाय वा * जीवितपरिष्कारं वा दत्वा तत् प्रणिधाय प्रान्तकोटिकं चतुर्थध्यानं समापद्यते / स च तस्मात् व्युत्थाय चित्तमुत्पादयति""यन्मे भोगविपाकं तदायुविपाकं भवत्विति / तस्य यत् भोगविपाकं तदायुविपाकं भवति / (2) येषां पुनरयमभिप्रायो विपाकोच्छेषं विपच्यत इति / त आहुः 'पूर्वजातिकृतस्य कर्मणो विपाकोच्छेषम् / स भावनाबलेनाकृष्य प्रतिसंवेदयते" इति / (3) भदन्त घोषकस्त्वाह / तस्मिन्नेव आश्रये रूपावचराणि महाभूतानि ध्यानबलेन सम्मुखीकरोत्यायुषोऽनुकूलानि वैरोधिकानि च / एवमायुःसंस्कारान स्थापयत्येवमुत्सृजतीति / ___Then the Kosakara gives his own view :-एवन्तु भवितव्यम् / समाधिप्रभाव एव स तेषां तादृशो ये पूर्वकर्मजं च स्थितिकालावधमिन्द्रियमहाभूतानां व्यावर्तयन्त्यपूर्व च समाधिजमावेषमाक्षिपन्ति / तस्मान्न तज्जीवितेन्द्रियं विपाकं ततोऽन्यत्तु विपाकः / / Akb. II. 10a. This controversy seems to arise from the legend of Buddha's declaration to Ananda : 'यस्स कस्सचि प्रानन्द चत्तारो इद्धिपादा भाविता बहुलोकता यानिकता वत्थुकता अनुट्ठिता परिचिता सुसमारद्धा, सो आकङ्खमानो कप्पं वा तिट्टेय्य कप्पावसेसं वा / तथागतस्स खो प्रानन्द, चत्तारो इद्धिपादा""सुसमारद्धा / आकङ्खमानो आनन्द तथागतो कप्पं वा तिठेय्य कप्पावसेसं वा'ति / Digha. XVI. 3. 3. : This controversy is recorded in the Kathavatthu. There also a similar question is raised-whether this extended ayu is iddhimayika or vipaka ? इद्धिबलेन समन्नागतो कप्पं तिटठेय्याति ? आमन्ता / - इद्धिमयिको सो आयु, इद्धिमयिका सा गति, इद्धि मयिको सो अत्तभावपटिलाभो ति ? न हे'वं वत्तब्बे"| Kv. XI. 5. इदानि इद्धिबलकथा नाम होति / तत्थ इद्धिपादभावनानिसंसस्स अत्थं अयोनिसो गहेत्वा इद्धिबलेन समन्नागतो कप्पं तिठेय्याति येसं लद्धि, सेय्यथापि महासंधिकानं / ते संधाय पुच्छा सकवादिस्स / 'अथ नं सकवादी सचे ते इद्धिबलेन समन्नागतो 'यो चिरं जीवेय्य सो वस्ससतं अप्पो वा भिय्यो' ति एवं परिच्छिन्ना आयुकप्पा उद्धं महाकप्पं वा जीवेय्य, इद्धिमयिकेन'स्स आयुना भवितब्बं ति चोदेतुं 'इद्धिमयिको सो आयू' ति इदमाह / इतरो जीवितिन्द्रियं नाम इद्धि मयिक नत्थि, कम्मसलट्ठानमेवाति वृत्तत्ता पटिक्खिपति / KvA. XI. 5. .. * The Kosakara explains the difference betwenn the ayu-sanskara and the jtvita-samskara as below :-सूत्र उक्तम् - 'भगवान् जीवितसंस्कारानधिष्ठायायुः संकारानुत्सृष्टवान् / तेषां को विशेषः ? न कश्चिदित्येके / पूर्वकर्मफलमायुःसंस्काराः Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मी [ 138. 1. FaL 49 b.'यति / तस्माद् बालवचनवदध्युपेक्ष्यमेतत् / ' कथं तावत्सूत्रे नावतरति, विनये न संदृश्यते ? सूत्रे ह्यक्तम् - "अस्थानमनवक शो यत्प्रहान (ण) हेतोळ उपक्रमहेतोर्वा * अपक्वं परिपाचयेत्, परिपक्वं वा अन्येन नयेन नयेत्" इति विस्तरः / / विनयेऽपि "नियतवेदनीयं त्रि[प्रका]रं कर्म सदेवकेनापि लोकेन न शक्यं व्यावर्तयितुम्" इलि परिग्रहः / प्रित्युत्पन्नकर्मफलं जीवितसंस्काराः इत्यपरे। यैर्वा निकायसभागस्थितिस्त आयुःसंस्काराः, यैस्तु कालान्तरं जीवति ते जीवितसंस्कारा इति / बहुवचनं बहू मायुर्जीवितसंस्कारक्षणागमुत्सर्जनाधिष्ठानात्। न ह्येकस्य क्षणस्योत्सर्जनमधिष्ठानं चास्ति / * Akb. II. 10. a. 2 Cf इध भिक्खवे भिक्खु एवं बदेय्य;- अयं सम्मो अयं विनयो इदं सत्थुसासन' ति ।तानि' 'साधुकं उग्गहेत्वा सुत्त ओतारेतब्बानि, बिनये सन्दस्सेतबामि / तानि च सुत्ते ओतारियमानानि विनये सन्दस्सियमानानि न चेव सुत्त ओतरन्ति, न विनये सन्दिस्सन्ति "इति हे'तं भिक्खवे छड्डेय्याथ / Digha XVI. 4, 7. The Cy, on this passage contains various interpretations of the terms Sutta and Vinaya. Buddhaghosha sums up this': तस्मा सुत्ते ति तेपिटकबुद्धवचने मोतारेतब्बानि विनये ति एतस्मि रागादिविनयकारणे संसन्देतब्बानीति अयमेत्थ अत्थो।... सुत्तपटिपाटिया कथचि अनागन्त्वा वेवल्लपिटकानं अञ्चतरतो,आगतो इति हेतं भिवखवे छड्डेय्याथा'ति / Digha. a. XVI 4, 7. 2 Compare with this the Ajivika view : तत्थ नत्थि इमिनाहं सोलेन वा... अपरिपक्कं वा कम्मं परिपाचेस्सामि, परिपक्कं वा कम्मं फुस्स फुस्स व्यन्तिकरिस्सामोति / Digha. II. 20. The Kv. XI. 5. too quotes a similar agama against Mahasanghika:"चतुम्नं भिक्खवे धम्मानं नत्थि कोचि पाटिभोगो""यानि खो तानि कम्मानि""""आयति जातिवसमरणिकानि, तेसं विपाको न निम्बत्तीति नत्थि कोचि पाटिभोगो...। (Ang. II. p. 172). __3 Cf. ननु कृतकर्मविप्रणाशवादी भगवान् / तत्कयकिदमुच्यते ["युगान्तकालानलबनमहान्ति पापानि निर्दहति क्षणेन" इति] ? 'निरुपायाभिसन्धिना तदुक्तम् / ""अन्ये पुनरनियतविसकापेक्षया सर्वमेतदुच्यते, नियतविपाकस्य तु कर्मणः केनचित् प्रतिषेधुमशक्यत्वात् / Bodhicharyavat ara-Paijika I. 14 ab. Also cf नाहं भिक्खवे सञ्चेतनिकानं कम्मानं कतानं उपचितानं अप्पटिसंविदित्वा व्यन्तिभावं वदामि, तञ्च खो दिठे व धम्ने उपपज्जे वा अपरे वा परियाये ति / न त्वेवाहं भिक्खवे सञ्चेतनिकानं कम्मानं कतानं उपचितानं अप्पटिसंविदित्वा दुक्खस्सन्तकिरियं वदामि / Ang. v. p. 292. See Asm. p. 56. Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138. ] द्वितीयोऽध्यायः / अभिधर्मेऽपि सर्वापरिमितमायुराक्षिप्यते / तस्यापक्षालाः कालस्थानान्तरावस्थानादिषु नियम्यन्ते / इत्येवं तावदागमादपेतं नोत्तराहम् / तथापि तु युक्तिमदुत्तरमुच्यते / यदि भगवान् समाधिबलेन स्वेच्छया[5]पूर्वं सत्त्वं सविज्ञानकं सेन्द्रिय मुत्पादयेत्, स्वात्मनो वा जीवितमनाक्षिप्तं" प्राक्कर्मभिर्योगबलेनाक्षिपेत्,' ततो बुद्धो भगबान्नारायनी (णी)कृतः स्यात्. अपूर्वसत्त्व निर्माणात् / स च कारुणिकत्वान व परिणि (नि) यात्, शासनं. (न) सम्भेदसंदेहांश्च च्छिन्द्यात् / / तस्माद्वैतुलिकशास्त्र प्रवेशद्वारमारब्धं तेन भदन्तेनेत्यध्युपेक्ष मेतत् / 1. The Akb. II. 10 a (विपाको जीवितम् / ) contains a long discussion on the problem of Buddha's power to extend his life a Kalpa. The belief in this particular power of Buddha is pretty old as is evidenced from the passage of the Mahaparinibhana-sutta. (v. supra, p. 99. n.) But according to the Theravadins, the kalpa in this passage meant only an Aye-katpa and not the Mahakalpa. The Commentary on this passage says:-एत्थ च कप्पं ति आयुकप्पं, तस्मि तस्मि काले यं मनुस्सानं आयुप्पमाणं होति तं परिपुण्णं करोन्तो तिद्वैय्य, कप्पावसेसं ति 'अप्पो वा भिय्यो' ति वुत्तवस्ससततो अतिरेकं वा / महासोवत्थेरो पनाहः-बुद्धानं अछाने गज्जितं नाम नत्थि "इदं भद्दकप्पमेव तिठेय्य / कस्मा पन न ठितोति ? उपादिन्नकसरीरं नाम खण्डिच्चादीहि अभिभूयति, बुद्धा च खण्डिच्चादिभावं अप्पत्वा' 'पियमनापकाले येव परिनिब्बायन्ति ।":"एवं वुत्तेपि यो पन रुच्चति आयुकप्पो ति इदमेव अट्ठकथायं नियामितं Digha A. XVI. 3, 3. ___Also cf. तत्थ कप्पो नाम महाकप्पो, कप्पेकदेसो, आयुकप्पो ति तिविधो ।'"एत्थ आयुकप्पो अधिप्पेतो। 'को पनेत्थ इद्धिमतो विसेसो ननु अनिद्धिमापि आयुकप्पं तिठेय्याति ? अयं निसेसो, इद्धिमा हि यावतायुकं जीवितप्पवत्तिया अन्तरायकरे धम्मे इद्धिबलेन पटिबाहित्वा अन्तरा अकालमरणं निवारेतुं सक्कोति / अनिद्धिमतो एतं बलं नत्थि / KvA. XI. 5. . 2. Cf. प्रश्नात् प्रश्नान्तरमुपजायते / किमर्थमायुःसंस्कारानधितिष्ठन्ति ? परहितार्थ शासनस्थित्यथं वा ।""अथ किमर्थं उत्सृजन्ति ? अल्पं च परहितं जीविते पश्यन्ति, रोगाभिभूतं चात्मभावम् / .." . .. किमयं पुनर्भगवता श्रायुःसंस्काराः उत्सृष्टाश्चाधिष्ठिताश्च / मरणवशित्वज्ञापनार्थमुत्सृष्टा जीवितवशित्वज्ञापनार्थमधिष्ठिताः / त्रैमास्यमेव नोर्ध्वम्, विनेवकार्याभावात् r.. स्कन्धमरणमारयोनिजयार्थमिति वैभाषिकाः। बोधिमूले क्लेशदेवपुत्रमारी निजिताचिति / Akb. II. 10 a. .. 3. Cf. वैपुल्यं कतमत् / बोधिसत्त्वपिटकसंप्रयुक्तं भाषितम् / यदुच्यते कैपुल्यं तद् वैदल्यमप्युच्यते वैतुल्यमप्युच्यते / किमर्थमुच्यते वैतुल्यम् / उपमानधर्माणां तुलनाऽभावतः / Asm. p. 79. .. 4. V. supra, p. 33. n. 3. Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [138. __ 'अथ किमायुःक्षयादेव मरणं भवत्याहोस्विदन्यथाऽपि 2 प्रज्ञप्त्यामु-' *क्तम-"अस्त्यायुःक्षयान्मरणं न पुण्यक्षयादिभिः ? चतुष्कोटिकः। प्रथमा कोटि:-आयुर्विपाकस्य कर्मणः पर्यादानात्। द्वितीया-भोगविपाकस्य / तृतीया-उभयोः। तुर्थी-विषमापरिहारेण / ' . ज्ञानप्रस्थान "उक्तम् - "आयुः सन्तत्युपनिबद्धं वर्तत इति वक्तव्यम् ? सकृदुत्पन्न तिष्ठतीति वक्तव्यम् ? ग्राह-कामावराणां सत्त्वानाम संज्ञिसमापत्ति निरोधसमापत्ति वा समापन्नानां सन्तत्युपनिबद्धं वर्तत इति वक्तव्यम् / समापन्नानां सन्तत्युपनिबद्धं वर्तत इति वक्तव्यम् / समापन्नानां रूपारूप्यावचराणां च सत्त्वानां सकृदुत्पन्न तिष्ठतीति वक्तव्यम् / " .. कः पुण (न) रस्य भाषितस्यार्थः ? यस्याश्रयोपघातादुपधातस्तत्सन्तत्यधीनत्वात् प्रथमम् / यस्याश्रयोपघात एव नास्ति तद्यथोत्पन्नाव स्थानाद द्वितायम्। सान्तरायं प्रथमं निरन्तरायं द्वितीयमिति काश्मीराः / तस्मादस्त्यकालमृत्युः / 1.1. This whole passage is almost identical with Akb. II. 45 ab. After विषमापरिहारेण, the Akb. has : आयुरुत्सर्गाच्चेति वक्तव्यम् ? न वक्तव्यम् / आयु:क्षयादेव तन्मरणम् / प्रथमकोटयन्तर्गमात् / क्षीणे त्वायुषि पुण्यक्षयस्य मरणे नास्ति सामर्थ्यम् / . तस्माभयपक्षे सति मरणमायुःक्षयादित्युक्तम / 2. Cf. तत्थ मरणं ति एकभवपरियापनस्स जीवितिन्द्रियस्स उपच्छेदो। 'तं कालमरणं अकालमरणं ति दुविधं होति / तत्थ कालमरणं पुचक्खयेन वा आयुक्खयेन वा उभयक्खयेन वा होति / अकालमरणं कम्मुपच्छेदककम्मवसेन / Vm. VIII. 1-2. . Also cf. आयुःक्षय: कतमः। काले मरणम् / पुण्यक्षयः कतमः। अकाले मरणमपुण्यमरणम् / येन सत्त्वा आस्वादसमापत्त्यां रज्यन्ते। पुण्यक्षयाच्च हेतोः ते जीविताच्च्यवन्ते। कर्मक्षय: कतमः। उपपद्यवेदनोयकर्मणः अपरपर्यायवेदनोयकर्मणश्च उभयोः क्षयान्मरणम् / Asm. p. 39. . 3. Karmaprajnaptisastra, chap. XI. .... 4-4. From ज्ञानप्रस्थान उक्तम् to तस्मादस्त्यकालमृत्युः is identical with Akb. II. 45 ab. ___5. Jranaprhsthana, 15, 12. 6. 'यस्याश्रयोपघातादपघातस्तत्सन्तत्युपनिबद्धम्। इति / बहिर्वेशिकमतमेतत् / आश्रयसन्ततिप्रतिबद्धं तदायुरिति सन्तत्युपनिबद्धमित्युच्यते / काश्मीरमतेऽपि स एवार्थः / शब्दमानं तु भिद्यते / सान्त रायं निरन्तरायमिति / अथ वा सन्तत्युपनिबद्धमिति स्वसन्तत्युपनिबद्धं सन्तानवत्यैव तत्केवलं न तु सकृदुत्पन्नं तिष्ठतीति सान्तरायमित्युच्यते / अनेनागमेनास्त्यकालमृत्युरिति दर्शयन्नाह-सूत्रेऽप्युक्तं चत्वार आत्मभावप्रतिलम्भाः' इति विस्तरः / Sakv. p. 170. 7. See नस्थि अरहतो अकालमच्चूति कथा Ko. XVII. 2.-तत्थ 'नाहं भिक्खवे Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138.] 103 द्वितीयोऽध्यायः / 'सूत्र उक्तम् --"चत्वार आत्मभावप्रतिलम्भाः। अस्त्यात्मभावप्रतिलम्भो यत्रात्मसंचेतना कामति न परसंचेतना" इति चतुष्कोटिकः / आत्मसंचेतनावकामति कामघातौ क्रीडाप्रमोषकाणां देवानां मनःप्रदोष"काणां च देवानाम् / तेषां हि प्रहर्षमनःप्रदोषाभ्यां तस्मात्स्थानाच्च्युतिर्भवति, नान्यथा / बुद्धानां चेति वक्तव्यम्, स्वयंमृत्युत्वात् / परसंचेतनैव कामति गर्भाण्डागतानाम् / उभयम ---अन्येषां कामावचराणां प्रायेण / नोभयम्-सर्वेषामन्तराभविकानां रूपारूप्यावचराणामेकतीयानां च कामावचराणाम् / तद्यथा नारकाणां च दर्शण(न)मार्गमैत्रोनिरोधसमापत्तिसमापन्नानां राजगिनदूतजिनादिष्टप्रभतीनां सर्वेषां च चरमभविकानां बोधिसत्त्वानां मातुस्तद्गर्भायाश्चक्रवर्तिण (न)श्च तद्गर्भायाः / व्याख्यातं जीवितेन्द्रिम् // संस्कृतलक्षणानीदानी व्याख्यायिष्यन्ते / तानि पुणः (नः) कानि कियन्ति वेति ? तदुपव्याख्यायते-- सञ्चेतनिकानं कम्मानं कतानं उपचितानं विपाकं अप्पटिसंवेदित्वा व्यन्ति भावं बदामी'ति सुत्तस्स अत्थं अयोनिसो गहेत्वा अरहतो नाम सब्बकम्मविपाकं पटिसंवेदयित्वाव परिनिब्बायितब्बं / तस्मा नत्थि अरहतो अकालमच्चू ति येसं लद्धि, सेय्यथापि राजगिरिकानञ्चेव सिद्धथिकानञ्च / KvA. XVII 2. 1-1 This whole passage (from सूत्र उक्तम् to तद्गर्भायाः) fairly agrees with Akb. II. 45 ab. The Akb. examines one more Sutra passage after this. 2. Cf. चत्तारो'मे भिक्खवे अत्तभावपटिलाभा।''अत्थि भिक्खवे अत्तभावपटिलाभो यस्मि अत्तसञ्चेतना कमति नो परसञ्चेतना / "परसञ्चेना कमति नो अत्तसञ्चेतना / .... अत्तसञ्चेतना च कमति परसञ्चेतना च ।""नेव अत्तसञ्चेतना कमति नो परसञ्चेतना। Ang II. p. 147. ___-अत्तसञ्चेतना कमती ति अत्तना पकप्पितचेतना हेतु चवन्ति"खिड्डापदोसिका देवा अत्तसञ्चेतना हेतु चवन्ति, "मानोपदोसिका नाम देवा परसञ्चेतना हेतु चवन्ति,... मनुस्सा अत्तसञ्चेतना च परसञ्चेतना च हेतु चबन्ति,"[चतुत्थेन नेवसानास पगा देवा दठुब्बा ति] तेन अत्तभावेन दट्टब्बा; अयं पन पञ्हो हेट्ठा कामावचरे पि रूपावचरे पि लब्भति समग्गेन पन परिच्छिन्दित्वा कथितो | Ang A III. p. 147. . 3. Cf. सन्ति भिक्खवे खिड्डापदोसिका नाम देवा / तेसं अतिबेलं हस्सखिड्डारतिधम्मसमापन्नानं विहरतं सति सम्मुस्सति, सतिया सम्मोसा ते देवा तम्हा काया चवन्ति... सन्ति भिक्खवे मनोपदोसिका देवा ।"ते अतिवेलं अञ्जमनं उपनिज्क्षायन्ति""ते देवा तम्हा काया चबन्ति / Digha. I. 2. 7. and 10. : 4. राजर्षयश्चक्रवर्तिपूर्वाः प्रव्रजिताः। जिनदूतो यो बुद्धेन भगवता दूतः कश्चित् संप्रेषितः ।.."जिनादिष्ट इयन्तं कालमेनन जीवितव्यमिति य आदिष्टो भगवता। मिलावयः पूर्वयोगविद्भय आगमितव्याः / Saks. p. 170. Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [139 ___ [139] जातिः स्थितिर्जराणा (ना) शः संस्कृताङ्कचष्टतुयी / ' एतानि खलु चत्वारि संस्कृतलक्षणानि भगवताऽभिधर्मेऽभिहितानि / एतान्येव विनेयप्रयोजनवशात् सूत्रे' स्थित्यन्यथात्वमेकीकृत्य त्रीण्युक्तानि' / गाथायां त्वेभ्योऽङ्गद्वयं सामर्थ्याद्गम्यमानमन्तीय [III. 3, 4. Fol 50 a] प्रदर्श्यते / स्थितिहि धर्मायोगमिच्छन्ती तद्धर्ममुपगुह्यावतिष्ठते। सा च तथा प्रवर्तमाना लोकस्य चित्तोन्नतिविशेषं जनयति / ततो भगवताऽन्यथा 1. Cf. लक्षणानि पुनर्जातिजरास्थितिरनित्यता / Ak. II. 45 cd. 2. Cf. तीनिमानि भिक्खवे सङ्घतस्स सङ्घतलक्खणानि, कतमानि तीनि ? उप्पादो पञ्चायति वयो पज्ञायति ठितस्स अझथत्तं पायति / इमानि .खो भिक्खवे तोनि सङ्खतस्स सङ्घतलक्खणानीति / Ang. I. p. 152. The Commentary on this passage throws some light on the place sthiti and the prajnapti-dharmata of these four lakshanas .."सङ्घतस्साति पच्चयेहि समागन्त्वा कतस्स; सङ्घतलक्खणानी ति सङ्कतं एतन्ति सञ्जाननकारणानि निमित्तानि; उप्पादो ति जाति, वयो ति भेदो, ठितस्स अझथत्तं नाम जरा, "उप्पावादयो सङ्खतलक्खणा नाम लक्खणं न सङ्कतं सङ्खतं न लक्खणं, लक्खणेन पन सङ्खतं परिच्छिन्नं, यथा हत्थि अस्सगोगमहिसागीनं सत्तिसूलादीनि सञआननलक्खणानि न हत्थिआदयो'""लक्खणेहि पन ते असुकस्स हत्थि असुकस्स अस्सो' 'ति वा पञान्ति एवं सम्पदमिदं दब्बं / Ang. A. II. p. 252. ..3. Cf. ननु 'त्रीणीमानि संस्कृतलक्षणानि' इति सूत्र उक्तम् ? चतुर्थमप्यत्र वक्तव्यं स्यात् / किं चात्र नोक्तम् ? आह / स्थितिः। यत्तहिं 'इदं स्थित्यन्यथात्व'मिति ? जराया एष पर्यायः ।""ये हि धर्माः संस्काराणामध्वसंचाराय प्रवृत्तास्त एव सूत्रे लक्षणान्युक्तान्युद्वेजनार्थम् / .."स्थितिस्तु तान् संस्कारानुपगुह्य तिष्ठत्यवियोगमेवेच्छन्ती। अतोऽसौ संस्कृतलक्षणं न व्यवस्थापिता / असंस्कृतस्यापि च स्वलक्षणे स्थितिभावात् / Akb. II. 45 cd. ननु च त्रीणीमानि इति विस्तरः / 'कि चात्र नोक्तम्' इनि चोदकः / 'स्थितिः' इति वैभाषिकाः। यत्तहीदं स्थित्यन्यथात्वमपीति स्थितिशब्दोऽत्र श्रूयते। कथमिदमुच्यते स्थिति!क्तेति चोवकाभिप्रायः। जरेयमुक्ता स्थितेरन्यथात्वं स्थित्यन्यथात्वमिति / ' ... कस्मात्पुनर्लक्षणचतुष्ट्वे सति भगवता त्रीण्येवोक्तानि / अत आह। 'ये हि धर्माः' इति विस्तरः। 'आभिप्रायिको हि सूत्रनिर्देशो न लाक्षणिको यथाऽभिधर्मः ।असंस्कृतस्यापि च स्वलक्षणस्थितिभावात् इति / "स्थितिय संस्कृतावस्थाविशेषलक्षणया स्थित्या सदशीति तस्यासंस्कृतस्य संस्कृतत्वप्रसंगपरिजिहीर्षया न लक्षणमुक्तमित्यभिप्रायो भगवतो धर्मस्वामिना / Saks. pp. 171-2.. There were some Sthaviravadins who did not recognise the sthiti : केचीति अभयगिरिवासिनो "ते पन चित्तस्स ट्टितिक्खणं न इच्छन्ति। Ant. p. 140. Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 105 139.] द्वितीयोऽध्यायः। त्वाख्यया जरया सहोक्ता श्रीरिव कालकानुबद्धा संवेगानुकला भविष्यतीत्येषोऽर्थ [वि]षयो दृश्यते / तस्माच्चत्वारि / इतश्च चत्वारि स्थितिनास्तित्वे हेतु त्वाद्यप्रसिद्धितः // यदि हि धर्मस्य थितिर्ण (न) स्यात्, तस्यात्मन्यवस्थितस्य हेत्वाख्यः शक्तिप्रभावविशेषो न स्यात् / अनित्यताग्र[स्तस्य च नोत्पक्तिशक्तिरित्यतश्च क्रियां न कुर्यात् / क्रियाऽभावात्फलाभावः स्यात् / फलार्थश्चायमारम्भः। तस्मादास्तिकर्णा(ना)स्तिकपक्षं विक्षिप्य स्थितिः प्रतिगृह्यत इति सिद्धम् // ___ चत्वारीति न सिद्धयन्ति जराभावात् / भवतु स्थितिः, जरा तु सर्वका न युज्यते / कथम् ? उक्तं हि "तथात्वेन जरासिद्धिरण्य(न्य)थात्वेऽन्य एव सः। तस्मान (न्ने)कस्य भावस्य जरा नामोपपद्यते // "3 1cf. अन्ये पुनः कल्पयन्ति स्थिति जरां चाभिसमस्य स्थित्यन्यथात्वमित्येकं लक्षणमुक्तं सूत्र। कि प्रयोजनम् ? एषा ह्येषु संगास्पदमतः श्रियमेवैनां कालकर्णीसहितां दर्शयामास तस्यामनासंगार्थमिति Akb. II. 45cd. See Jps. pp. 46-7. This refers to the Sautrantikas, whose views are given in detail by the Kosakara :-तदेतमाकाशं पाट्यत इति सौत्रान्तिकाः। न ह्यते जात्यादयो धर्मा द्रव्यतः संविद्यन्ते यथाभिव्यज्यन्ते / भगवान् संस्कारप्रवाहस्य संस्कृतत्वं प्रतीत्यसमुत्पन्नतां द्योतयितुकाम इदमाह 'त्रीणीमानि संस्कृतस्य संस्कृतलक्षणानि', न तु क्षणस्य / न हि क्षणस्योत्पादादयः प्रज्ञायन्ते / ""तत्र प्रवाहस्यादिरुत्पादो निवृत्तिय॑यः स एव प्रवाहोऽनुवर्तमानः स्थितिः / तस्य पूर्वापरविशेषः स्थित्यन्यथात्वम् / “आह चात्र / जातिरादिः प्रवाहस्य व्ययच्छेदः स्थितिस्तु सः / स्थित्यन्यथात्वं तस्यैव पूर्वापरविशिष्टता // ..."तस्मात्प्रवाह एव स्थितिः / 'प्रतिक्षणं चापि संस्कृतस्यैतानि लक्षणानि युज्यन्ते विनापि द्रव्यान्तरकल्पनया / न वै संस्कृतस्य स्थितिरेवोच्यते। लक्षणमपि तु स्थित्यन्यथात्वम् / ""समासतस्त्वत्र सूत्रे संस्कृतस्येदं लक्षणमिति घोतितं भगवता-"संस्कृतं नाम यवभूत्वा भवति भूत्वा च पुनर्न भवति यश्चास्य स्थितिसंज्ञकः प्रबन्धः सोऽन्यथा चान्यथा च भवति" इति किमत्र व व्यान्तरजर्जात्यादिभिः ? Akb. II. 46. ab. See LVPAR. II. pp. 227 ff., Asm. p. 19, and The Central Conceper tion of Buddhism, pp. 37-43. 3 Cf. स्याच्च तावदेकस्य धर्मस्योत्पन्नस्याविनाशः स्थितिः विनाशोऽनित्यता। जरा तु खलु सर्वथात्वेन न तथा / पूर्वापरविशेषात् विपरिणामाच्च / अतस्तदन्पधात्वेऽन्य एव / उक्तं हि तथात्वेन जरासिद्धिः / ' Akb. II. 46. ab. Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [140. तं प्रतोदमुच्यते [140] शक्तिहानेर्जरासिद्धिः - उन्मिषितो हि धर्मो जायते हृषितः फलमाक्षिपतीति / तस्य यदि जरसा शक्तिर्न विहन्येत स *द्वितीयमपि फलमाक्षिपेत। न च शक्नोत्याक्षेप्तुम् / तस्माद्गम्यते कश्चिज्जराख्यः शत्रुस्तं जर्जरीकृत्योपहृतसामर्थ्यमनिःयतापिशाच्याः समर्पयतीति युक्तमुक्तम् 'शक्तिहानेर्जरासिद्धिः' इति / नेतद्युक्तमुक्त परिणाम दोषप्रसङ्गात् / एवं लघ्वाचक्षाणेन भवता सांख्योयः परिणामोऽभ्युपग तो भवति / नाभ्युपगतः, यस्मात् नान्यत्वात् परिणामिता। __ अन्य एव हि नो जराख्यो धर्मो, अन्यश्च धर्मी। सांख्यस्य त्ववस्थितस्य धर्मिणः स्वात्मभूतस्य धर्मान्तरस्योत्तर्गः स्वात्मभूतस्य चोत्पादः परिणाम इति / कथं पुणः (नः) क्षणिकस्य धर्मस्य शक्तिहानिर्भवति ? एवम् -यस्माद- : स्याजहदात्मकस्य "एककारित्रनाशाभ्यां शक्तिहानिः प्रसिद्धयति // येन खलु दाढयणो (नो)पेतो यमेकं फलमाक्षिपते, यदि तेनैव युक्तः स्याद् द्वितीयमप्याक्षिपेत् / न चैनं शक्तिमन्तमनित्यता हिंस्यात् / तस्माद् गम्यतेऽ. न्यथीभूतोऽयमनित्यताव्याघ्रीमुखं प्रविशति / इत्येकं फलमाक्षिप्य नश्यतीत्युक्त. मेतत्- 'एककारित्र'नाशाभ्यां शक्तिहानिः प्रसिद्ध्यति / ' न प्रसिद्ध्यति, निर्हेतुकत्वाद्विनाशस्य। ये ह्यर्थत्मानो हेतुमन्तस्ते खल्वनित्या दृष्टाः / कथम् ? अंकुरवत् / न विनाशस्य विनाशोऽस्ति, तस्मादहेतुकः / किञ्च, ये चार्थात्मानः पश्चाद्भवन्ति तेषां पूर्वहेतुरस्ति तद्यथा भस्मनो बीजादिसंयोगः। न च विनाशस्य हे तुरस्ति / तस्मादसौ न पश्चाद्भवतीति / तत्र यदुक्त जातस्य स्थित्यन्यथात्वमपेक्ष्य विनाशो भवतीति तदयुक्तम् / अत्र प्रत्यवस्थानम्[141] सति जन्मनि तद्भावाद् द्रव्यकारित्रनाशतः। . प्रागमादुपपत्तश्च विनाशोऽपि सहेतुकः // ... Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 141.1 द्वितीयोऽध्यायः / सहेतुविनाश' इति स्थााना।२ कुतः ? 'सति जन्मनि तद्भावात् / ' उक्तं हि भगवता-"अस्मिन् सतीदं भवति / यावदविद्याप्रत्ययाः संस्काराः।" सति चोत्पत्तिमति विनाशो भवति। तस्मात्सहेतुकः। यस्य पुनरहेतुकस्तस्य प्रागपि जन्मनः सोऽस्तीति जन्मैव न स्यात्, विरुद्धानामन्यतरोपपत्तेः। तयोरविरोधाद्वा तद्व्यपदेशानुपपत्तिरताद्धयं च [III. A, 4. Fol. 50 b.] 'संस्काराणामिति / / धर्मा (म)णा (ना)स्तित्वमात्रं विनाश इति चेत् / न। तदस्तित्वपूर्वकत्वात् / अस्तित्वपूर्वकं हि तन्नास्तित्वमिति तदपि सहेतुकम् / नास्ति किञ्चित्तदिति चेत् / न / अस्तित्वविरोधानुपपत्तेः / किञ्च, भावविरोधित्वे सत्यभावस्य भवतापत्तेः / . अवि[रोधि]त्वे भावनित्यत्वप्रसंगादुभयाभावे वाङ्मात्रत्वात् / का चेषा वाचो युक्तिः सति च भवति तद्विशेष्यश्चा J. For a discussion on the Nirhetuka-vinasa-vada, see Pramana-vartika (Karnagomi-tika), p. 366, Tattva-sangraha, pp. 315 ff., Hetubindu-tika, p. 141. For a criticism of the same topic, see Madhyamaka-ortti, P. 113 and Nyaya-manjari, pp. 61 and 457. 2. Cf. योऽप्याह निकायान्तरीयो "विनाशकारणं प्राप्यानित्यता विनाशयति" इति तस्य हरीतकी प्राप्य देवता विरोचयतीत्यापन्नं भवति किं पुनस्तां कल्पयित्वा। तत एवास्तु विनाशकारणाद्विनाशः, चित्तचत्तानां च क्षणिकत्वाभ्युपगमात्तदनित्यताया विनाशकारणानपेक्षत्वात् स्थित्यनित्यते कारित्रमभिन्न कालं कुर्यातामित्येकस्यैकत्र काले स्थितिविनष्टता संप्रसज्येत / कस्मात् प्रवाहं प्रत्येतानि संस्कृतलक्षणानीत्येवमेतत्सूत्रं सुनीतं भवति / Akb. II. 46. ab. योऽप्याह . निकायान्तरीय इति / प्रार्यसम्मतीयः। स घटादेर्मुद्गरादिकृतो विनाश इति मन्यते / कालान्तरावस्थायि हि तस्य रूपम् / चित्तचत्तानां च क्षणिकत्वम् / Sakb. p. 179 __This view, attributed to the Arya-Sammatiya, is shared by the Sthaviravadins See Ky XXII. 8.-इदानि खणिककथा नाम होति / तत्थ यस्मा "सब्बसङ्खतधम्मा अनिच्चा, तस्मा एकचित्तक्खणिका एव / समानाय हि अनिच्चताय एको लहुं भिज्जति, एको चिरेनाति, को एत्थ नियमो ?" ति येसं लद्धि, सेय्यथापि पुब्बसेलीयापरसेलीयानं / ते सन्धाय पुच्छा सकवादिस्स "I KA. XXII. 8. Also cf. उप्पादट्टितिभङ्गवसेन खण्णत्तयं एकचित्तक्खणं नाम / तानि पन सत्तरस चित्तक्खणानि रूपधम्मानमायु / A. Sangaho, IV. 8. 3. The Kosakara favours the Sautrantika view-नहि विना हेतुप्रत्ययसामग्रया जातिर्जनिका भवति / हेतुप्रत्ययानामेव तर्हि सामर्थ्य पश्यामः ।..सिद्धा एव तु द्रव्यभावेन जात्यादय इति वैभाषिकाः / न हि दूषकाः सन्तीत्यागमा अपास्यन्ते / तस्माद्दोषेषु प्रतिविधातव्यं सिद्धान्तश्चानुवर्तितव्यः / Akb. II. 46 cd. Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.8 अभिषमंदीपे [ 142 तद्विरोधो च / न च किञ्चिदित्येवेषा वाचोयुक्तिरसंबद्धाः (द्धा)। निरथिका चैषा बाचोयुक्तिः। अतस्ते भावाभावो वाग्वस्तुमात्रम् / प्रतिषेधसामर्थात्प्रतिध्यो भावोऽस्तीति चेत् / नास्ति / शशविषाणवच्छब्दो गडमात्रत्वात्प्रतिषेषद्वयार्थानुपपत्तेश्च। किञ्च, कारित्रमात्रनाशाच्च / 'विरुद्धप्रत्ययसान्निध्ये क्रियामात्रं हि नो[दे]ति, नश्यति / तस्मान्ना [न]र्थवान् विनाशशब्दः / कुतश्च ? आगमादुपपत्तेश्च / उक्त हि भगवता-"उत्पन्नानामकुशलानां धर्माणां निरोधाय" इति / ' तथोक्तम्-"इहेकतीयः प्राणातिपातिको भवति" इति विस्तरः / तथा--. “तिस्रः संवर्तन्योऽनलजलानिलाख्या याभिः क्रमेण यावच्छुभकृत्स्ना विन श्यन्ते" इति / तथा-"जातिप्रत्ययं जरामरणम्" इति / उपपत्तिरपि। जन्मनोऽप्यहेतुकत्वप्रसंगात्। यदि खल्वसति सद्भावेऽप्यहेतुको बिनाश:, जन्माप्यहेतुकं भवत्विति / तत्समर्थहेतुसामग्रीसन्निधाने जन्मदर्शणा (ना)त् , तत्सहेतुकत्वमिति चेत् / न। तद्विनाशे तुल्यत्वात्तस्थापि समर्थहेतुसाम ग्रयन्तरसन्निधानाभ्युपगमात् / व्याख्यातानि लक्षणानि // नामकायादयो वक्तव्याः। न खलु वक्तव्याः। न हि ते शब्दादन्ये विद्यन्ते, स्वभावक्रियाभावादिति / ' तदुपदर्शनार्थमिदमारभ्यते / [142] वाक्छब्दाधीनजन्मान: स्वार्थप्रत्यायनक्रियाः। संज्ञाद्यपरणा(ना)मानस्त्रयो नामादयः स्मृताः // विप्रयुक्ताः खलु नामादयः संस्कारस्कन्धसंग्रहीताः। वाक् तु रूपस्कन्धसंग्रहोता वाग्गीनिरुक्तिरित्यर्थः। ते च तदधीनोत्पत्तयो निरुक्त्य 1. Cf. चत्तारो सम्मप्पधाना-इध भिक्खु "उप्पन्नानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति वायमति "चित्तं परगण्हाति पदहति / Vbih. p. 208. 2. Cf. इध माणक एकच्चो""पाणातिपाती होति लुद्दो लोहितपाणी होति'"" R. sutta 135. 3. Cf. अग्गिनाभस्तरा हेट्टा प्रापेन सुभकिण्हतो। हप्फलतो वातेन एवं लोको धिनस्सति // A. Vihavint p 94. 4. Cf. जातिपच्चया जरामरणम् / Vbh. p. 135. 5. This is a view of the Sautrantika: नन चैते वाक्स्वभावत्वाच्छदात्मका इति रूपस्वभावा भवन्ति / तस्माचित्तविप्रयुक्ता इत्युच्यन्ते ? Abb. II. 47 ab.-'ननु चैते' इति सौत्रान्तिकवचनम् / Sakv. p. 183. 6. Cf. नामकायावयः संज्ञावाक्याक्षरसमुक्तयः / Ak. II. 47 ab. . . Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 109 142.] . द्वितीयोऽध्यायः। धीनार्थप्रवृत्तयश्च ज्ञानवदर्थस्य प्रतिनिधिस्थानीयाः / निरुक्ति[:]नाम संज्ञा / नाझंगा(ना)मेकसंज्ञत्वात् / यथा तु चक्षुर्विज्ञानकायादयः पञ्चरूपाद्यायत्तवृत्तयः, तहतेऽपि 'वाक्छब्दाधीनजन्मानः'। अतश्चोक्तम्-"वाङ् नाम्नि प्रवर्तते, नामार्थं द्योतयति / " इति / वाचा सह कचटतपादयो जायन्ते तया निधीयन्त इति। प्रतिवर्णानुवर्तिनीनां वाचां सावयवत्वेऽपि सति तदभिधानानुपपत्तिरिति चेत् / न। शब्दभेदसंच यस्य प्रत्ययत्वे तदभिधानसामथ्र्योपपत्तेः। किञ्च, क्रियया च तदस्तित्वं निर्धार्यते। का च सेत्युच्यते। स्वार्थप्रत्यायनं क्रिया। स्वं स्वमर्थं प्रत्याययत्यपौरुषेयत्वान्नामार्थसंबन्धस्यैष तेषां कृतान्तः। ते पुनर्नामसंज्ञाद्यपरनामानः / तत्र नामपर्यायः संज्ञाकरणं यथा घट इति / पदपर्यायो वाक्यम्। यथा घटो दृश्यत इति / येन क्रियामुणकालविशेषा गम्यन्त इति क्वचित् / "यावद्भिरर्थवद्भिः पविवक्षितार्थपरिपूरिभवति तावतां समूहः पदम्" इत्याभिर्मिकाः / / व्यञ्जनपर्यायोऽक्षरं यथा क इत्येतदक्षरं निरवयवममूर्तमप्रतिघं रूप. लक्षणविमुक्त कालिकार्थप्रत्यायनसमर्थ मनोवद [III. B, 3. Fol. 51 प्रतिहतगमनमिति / 1. नैते वाक्स्वभावाः / घोषो हि वाक्, न च घोषमात्रेणार्थाः प्रतीयन्ते / किं तहि / वाङ् नाम्नि प्रवर्तते / नामार्थ द्योतयति / Abk. II. 47 ab.-'नेते वाक्स्वभावाः' इति विस्तरेण वैभाषिकवचनम् / Saks. p. 183. 2. वाक्यं पदं यावतार्थपरिसमाप्तिस्तद्यथा 'अनित्या वत संस्कारा' इत्येवमादि / Akb. II. 46. 3. Cf. संज्ञासमुक्तयो नामकायः / वाक्यसमुक्तयः पदकायः / अक्षरसमुक्तयो व्य ञ्जनकायः / Saku. p. 181. See jps. pp. 15-6. Also cf. नामभिरिति पदसमुदायैक्यिः / पदं रिति सुप्तिङन्तैरक्षरसमुदायैः / अक्षररिति एवमित्यादिवर्णैः / Aaa. p. 279. For the Pali definitions or अक्षर, पद, व्यञ्जन and वाक्य, see Netti-A. p. 209. 4. Cf. अस्तु वा व्यञ्जनमात्रस्य द्रव्यान्तरभावपरिकल्पना / तत्समूहा एव नामकायादयो भविष्यन्तीत्यपाथिका तत्प्रज्ञप्तिः। सन्त्येव तु विप्रयुक्तसंस्कारभावना नामकायादयो द्रव्यत इति वैभाषिकाः / न हि सर्वधर्मास्तर्कगम्या भवन्तीति / Akb. II. 47 ab, Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 अभिधर्मदीपे [143. ___न, प्रसिद्धत्वात्। न खलु वाक्छब्दादन्ये नामादयः सिद्ध्यन्ति / वाक्छब्द एवार्थेषु संज्ञाकर्तृकृतावधिः स्मृत्या गृहीतावयवसमुदायः श्रोतुरथं प्रत्याय[य]तीति किमन्यैर्नामादिभिः परिकल्पितैः ?' तत्रेदं प्रत्यवस्थीयते [143] अन्ये नामादयः शब्दादप्राप्तार्थप्रकाशनात् / शब्दो हि परमानु(ण) संचयः। स प्राप्यार्थ प्रकाशयेत्, प्रदीपवत् / नाजातध्वस्तस्वर्गादिदेशस्थाना (न)र्थ (र्था) न् प्राप्तुं शक्नोति / तस्मात्प्रतिपद्यस्व [न] शब्दोऽथं प्रत्यायतीति / [इ]तश्च क्रमयोगपद्यप्रत्यायनासंभवात् / कथम् ? बल्वजवत् / इह हि बहूनि बल्वजद्रव्याणि प्रत्येकमसमर्थाणि (नि) संभूय रज्वा. (ज्ज्वा) त्मनावस्थितानि दार्वाद्याकर्षणक्रिपासामोपेतानि भवन्ति। न चैवं वाक्यात्मानः शब्दाः बुद्ध्युपगृहोतावयवसमुदायसंक्षेपा: कमलब्धजन्मानः प्रत्येकमर्थं (र्थ) प्रत्यायनसमर्थाः, णा (ना)पि संभूय प्रत्याययन्ति, संभूयानवस्थानाद् बल्वजवत / तस्मात्क्रमयोगपद्यात्प्रत्यायनाऽसंभवान्न शब्दा: कञ्चिदर्थ प्रत्याययन्तीति सिद्धम् / ___ इतश्च, प्रत्याय्यप्रत्याय कादिसंबन्धानुपपत्तेः / कथम् ? प्रदीपवत् / तद्यथा प्रदीपस्तमसि. घटादिप्रत्याय्यप्रत्यायकशक्तियुक्तो घटदर्शणा (ना) थिभिरुपादीयते न च कश्चिच्छब्द : कस्मिश्चिदर्थे केनचित्संबन्धिविशेषेण नियतवृत्तिः, यस्तं गृहीत्वा प्रत्याययेमेति / . तत्र तावत्। [न प्रदीपस्य (स्ये) व प्रत्याय्यप्रत्यायकसंवन्धोऽस्ति / अकृतसंकेतस्याप्रत्यायनात् / नापि संयोगाख्य: संबन्धोऽस्ति सदसतोस्तदनुपात्तः / गुणत्वाच्चेति कस्मिश्चिन्न समवायाख्यः। अत एवाकाशगुणत्वाच्चेति कश्चित् / तस्मात्प्रत्यारपण त्यायनादिसंबन्धानुपपत्तेः यदगदिम न शब्दोऽर्थ प्रत्याय [य] तीति तत्सम्यगभ्यधामेति / 1. Cf. योऽपि हि मन्यते 'नामार्थं द्योतयति' इति तेनाप्येतदवश्यमभ्युपगन्तव्यं यदि प्रतीतपदार्थकं भवतीति / तच्चतच्छन्दमात्रादेव प्रतीतपदार्थकत्वात् सिध्यतीति किमर्थान्तरं नाम कल्पयित्वा। इदं चापि न ज्ञायते कथं वाङ् नाम्नि प्रवर्तत इति / किं तावदुत्पादयत्याहोस्वित् प्रकाशयति / यद्युत्पादयति / घोषस्वभावत्वाद्वाचः सर्वं घोषमात्रं नामोत्पाद. यिष्यति, यादृशो वा घोषविशेष इज्यते नाम्न उत्पादकः स एवार्थस्य द्योतको भविष्यति / अथ प्रकाशयति / घोषस्वभावत्वादाचः सर्वं घोषमात्रं नाम प्रकाशयिष्यति, यादृशो वा घोषविशेष इष्यते नाम्नः प्रकाशकः स एवार्थस्य द्योतको भविष्यति / न खल्वपि शब्दानां सामग्र्यमस्ति क्षणैकमिलनम् / न चैकस्य भागश उत्पादो युक्त इति कथमुत्पादयन्ती वाङ् नामोत्पादयेत् / ... Akb. II. 47 ab. 2. For a similar Jaina view, see Nyayakumudachandra, p. 242. B. See the Commentary by Vyomashiva on the Prasastapadabhashya, p. 322. Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145.] द्वितीयोऽध्यायः। 111 * सामग्निकः शब्दोऽर्थप्रत्यायनलिङ्गमिति चेत् / न / साध्यत्वाद्वितर्कविचाराधीनजन्मनः शब्दस्य क्रमयोगपद्यप्रत्यायनानुपपत्तेश्च / प्रतिवर्णविषया स्मृतिः प्रत्याययतीति चेत् / न। तत्समानदोषत्वात्पूर्वपक्षोत्सर्गत्वाच्च / संस्कार इति चेत् / न / असिद्धत्वादुक्तोत्तरत्वा" च (च्च)। यादृच्छिकसंवृति शब्दमात्राभ्युपगमें वक्ष्यमान(ण) दोषप्रसंगाच्चेति / कि पुनरेते नामकायादयो नित्या आहोस्विदनित्या इति ? अनित्यास्ते तु विज्ञेयाः तु. शब्दो [5] नित्यत्ववादविशेष र्थो हेतुः / क इति चेत् / सोऽय मुच्यते - सापेक्षार्थविभावनात् // कथम् ? ज्ञानवत् / तद्यथा ज्ञानं चक्षुरादीन् हेतूनपेक्ष्यार्थं विभावयति तद्वन्नामादयोऽपि घोषादीन् हेतूनपेक्ष्याथं प्रत्याययन्ति / तस्मात्सापेक्षप्रत्यायनादनित्या इति / / यदि तहि नामादयोऽर्थं प्रत्याययन्ति, तत्कथमिदं सद्भिरप्युच्यते-'शब्दोऽर्थ प्रत्याययति' इति ? तदत्राभिधीयते [144] स्वरूपं वेदयंश्च्छब्दो व्यञ्जना दीनि च ध्र वम् / अर्थप्रत्यायकः प्राजभक्तिकल्पनयोच्यते / / आजसा हि वाङ नाम्नि प्रवर्तते नामाभिलपतोत्यर्थः। नाम त्वथं द्योत. यतीति प्रतिवर्णानुवतिनो वाक् खलु नामाभिलपन्तो स्वञ्च रूपमुद्भावयन्ती सन्तानेन प्रवर्तमाना गुणकल्पनयाऽथं प्रत्याययतीत्य [III. A, 3 Fol. 51 b]पदिश्यते / न त्वर्थः शब्दवाच्यो द्योत्यो वा / / इतश्च न शब्दोऽर्थं प्रत्याययति / यस्मात्[145] परमानु(ण) स्वभावत्वाद् घोषकत्वं न युज्यते / "एदैतौ कण्ठतालव्यो"' इति प्रतिज्ञायते / न चैकस्यान (ण)वचनस्य विश्लिष्टस्थानद्वये वृत्तिरुपपद्यते। परमाणुसंघातस्य तूपपद्यते / परमान(ण)वोऽपि प्रत्येक [न] प्रत्याययन्ति, दिग्भागास्तित्वनास्तित्वे तदभावाच्चेति / समुदायोऽपि - मध्यस्थैरप्रत्यायनानुमानादन्तद्वयेनापि न प्रत्याययतीत्य 1. Cf. एऐ तु कण्ठतालव्यो। Paniniya.siksha, 18. Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 अभिधर्मदीपे [146. ध्यवसीयते / न चार्थान्तरं समुदायिभ्यः समुदायोऽस्ति / स कथमथं प्रत्याययिष्यतोति / अतीतवर्णसमुदायस्त्वन्त्यवर्णापेक्षो मनोबुद्धयोपगृहीतस्वरूपः संबन्धिन्यर्थे बुद्धिमुत्पादयन् प्रत्याययतीति युक्तरूपो व्यपदेशः / अत्र मीमांसा(सक) 'वैय्याकरणौ प्रत्याचक्ष (क्षा)ते / नासिद्धत्वात् / न खलु शब्दस्य परमानु(णु) मयत्वं सिद्धम् / तस्मादनुत्तरमेतत् / तो प्रत्यभिधीयते।' तादात्म्यं प्रतिघातित्वात् प्रतिहन्यते खलु शब्दः प्राकारभित्त्यादिषु तस्मात्प्रतिघाती शब्द इति / न / असिद्धा (द्धम्)। सिद्धसाधनादसिद्धेः। यत्खलु भवता प्रतिघातित्वेनाप्रसिद्धं परमानु(णु)मयत्वं साध्य त इत्यसदेतत् / तत्रेदं प्रत्यवस्थीयते। .. तसिद्धिवरणादिभिः॥ मालाङ्गलग्राहेभ्यः सिद्धमेतद्गर्भगृहान्तर्गतेन पिहिते कवाटेऽभिहन्यमानाः पटहाः ध्माप्यमानाश्च शंखा न श्रूयन्ते / हूणनाडो निर्घोषेण च नगरप्राकाराणि पात्यन्ते / तस्मात्सिद्धेन जाल्मज (जे) नासिद्धस्य साधनमिदमाविष्क्रियते नासिद्धे. नेति // यदप्युच्यते स्फोट: शब्दो ध्वनिः शब्दगुण" इति तत्रापदिश्यते[146] स्फोटाख्यो नापसे घोषाच्छब्दो नित्यः प्रसिद्धयति / तस्मादध्धनिः शब्दः स्फोट इत्यनर्थान्तरम् / यथा हस्तः करः पाणि लोकप्रसिद्धमेतत् / तस्मात् क्रमवृत्तण(न) शब्देन कश्चिदर्थोऽभिधीयते // %. See Slokavartika, 5,106. . रणनां ज्ञानस्य शब्दत्वापत्तिरिष्यते। कैश्चिद्दर्शनभेदोऽत्र प्रवादेष्वनवस्थितः // अथाबमान्तरो ज्ञाता सूक्ष्मवागात्मना स्थितः / व्यक्तये स्वस्य रूपस्य शब्दत्वेन विबर्तते // Vakyapadiya, I. 107 and 112 1. This discussion is not found in the Akb. 4. This appears to be a reference to the cannon. 4. See Sphotasiddhi, karika 29. For details on this topic, see Nya yakumudachandra, pp. 747-757. Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 149.] . द्वितीयोऽध्यायः। 193 इति प्रांगाविष्कृतमेतत् / तन्मा प्रमोषीः / / - यदप्युच्यते वैयाकरणः शब्दो बुद्धिनि ह्य' एष वैशेषिकरपि श्रोत्रग्राह्यः,२ शब्दश्चा (स्या)न्यत्वेऽपि च शब्दत्वादयः श्रोत्रेण गृह्यन्त इति / तयोरिदमुच्यते[147] न श्रुत्या श्रूयते शब्दस्तदन्या च गतिः श्रुतेः। यो ब्रूयात्स स्वमात्मानं विद्भिरपहासयेत् // इति / तस्मात्प्रतीतपदार्थको लोके ध्वनिः शब्दः / ततश्चान्ये नामादयः सर्वार्थविषया ' इति स्थापना। [148] प्रतिद्योत्यं यथायोगं नियतानियताश्च ते। तत्र य आर्यया मिरुक्त्या निरुच्यन्ते द्वादशायतनविषयास्ते नियताभिधेयं (यस) बन्धाः, लौकिवयाश्च केचिनियताभिधेया निरुच्यन्ते / उभयेऽप्येते कृतसंकेतस्यार्थं प्रत्याययन्ति / ये तु यथेच्छं पित्रादिभिः क्रियन्ते नामकायादिभिस्ते . ह्यनियता यदृच्छिका इत्युच्यन्ते। तद्यथा डित्थडवित्थादयः। प्रथमास्तु बुद्धोत्पाद एव प्रवर्तन्ते नान्यदेति / उक्त हि भगवता"तथागतानामुत्पादानामपदव्यञ्जनकायानामुत्पादो भवति" इत्येतस्मात् नियतोद्भावनाद् बुद्धः सर्वज्ञ इति गम्यते // ये ह्यपौरुषेया धात्वायतनस्कन्धाद्यवद्योतकास्ते प्रथमं बुद्धविषया एव / तदघबोधाच्च "भगवान्सर्वज्ञ इत्यभिधीयते / ते पुण (न) रेते [149] सत्त्वाख्याः कामरूपाप्ता निष्यन्दाऽव्याकृतास्तथा।' सत्त्वाख्या ह्यते / यश्च द्योतयति स तैः समन्वागतः / न यो द्योत्यते / 1 CI. नादेनाहितबीजायामन्त्येन ध्वनिना सह / प्रावृत्तपरिपाकायां बुद्धौ शब्दोऽवभासते // Vakyapadiya, I. 84. 2 Cf शब्दोऽम्बरगुणः श्रोत्रग्राह्यः / Prasastapada- bhashya, p. 645. * This discussion is not found in Akb. X For the fourfold nama, see Vm. VII. 54 and Dhs A. V. 112. 5 Cf. कामरूपाप्तसत्वाख्या निःष्यन्दाव्याकृतास्तथा / Ak. II. 47cd. Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [149. कामाप्त [:] रूपाप्ताश्चैते' वाक्छब्दाधीनजन्मत्वात् / नैष्यन्दिका अनिवृताव्याकृताश्चैव / यथा चैते नामादयः ___तथैव च विपाकश्च सामाग्यं [प्राप्तयो द्विधा] / ' [Fol. 52-90 lost] ... [अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ द्वितीयस्याध्यायस्य तृतीयः पादः // ] [द्वितीयोऽध्यायः समाप्तः // ] . 1 [आरूप्याप्ता] 'ते त्वनभिलाप्याः' इति / ते त्वारूप्याप्ता नामकायादयोऽकथ्याः / वाचस्तत्राभावात् / कथं ते सन्तीति गम्यन्ते यदा ते नाभिलप्यन्ते ? तस्मात् कामरूपाप्ता एव नारूप्याप्ता इति वैभाषिकाः / Saky p. 186. 2 नेष्यन्दिका: सभागहेतुजनितत्वात् / न विपाकजा इच्छातः प्रवृत्तः। नौपचयिका अरूपिणां चयाभावादिति / अनिवृताव्याकृताश्च / न कुशला नाकुशलाः / कस्मात् ? इतरथा ह्यदा समुच्छिन्नकुशलमूलः कुशलान् धर्मान् द्योतयति, तदाऽस्य कुशलधर्मसमन्वागमः स्यात् / एवं कामवीतरागस्याप्यकुशलधर्मद्योतने योज्यम् / तस्मादनिवृताव्याकृता एव / Ibid. 3 Cf. सभागता सा तु पुनविपाकोऽप्याप्तयो द्विषा। लक्षणानि च निष्यन्दाः समापत्त्यसमन्वयाः // Ak. II. 48. 8 A large portion of the II Adhyaya of Adv. is lost. The III pada of this Adhyaya might have come to an end with the discussion on the Viprayukla-dharmas. The IV pada might have contained a discussion on such topics as Hetu-Pratyaya and Phala, which are dealt with in detail, in the corresponding Akb. II. 49-73. V. infra, Adv. karika 205. Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ तृतीयोऽध्यायः। चतुर्थपादः'। [VI B, 8. Fol. 80 a.......... .......... / 2 द्वितीयं द्वितीयस्याः / तृतीयं तृतीयस्याः / वायुसंवर्तण्या (न्या)श्चतुर्थध्यानं शीर्षमिति / ' अत्राह --चतुर्थध्याने संवर्तनी कस्मान्न भवति ? तदुच्यते[150] सत्त्वाख्योपद्रवाभावान्न चतुर्थेऽस्ति सूत्रतः / विमानस्य सम (स) त्वस्य प्रध्वंसान्नित्यता कुतः॥ चतुर्थे खलु ध्याने बाह्याध्यात्मिका अपक्षाला न विद्य[न्ते तस्मान्न संवर्तनो] उत्पाद्यते। प्रथमे हि ध्याने वितर्कविचार वग्निकल्पावपक्षालभूतो विद्यते / द्वितीये प्रीतिरप्कल्पा चेतोपहारिणी। तृतीये ध्याने आश्वासप्रश्वासा 9. A large portion of the III Adhyaya, (First three padas and some portion of the fourth pada) corresponding to the III Kosasthana of Akb., is lost. In this Adhyaya, the Adv, might have discussed the following topics :- (1) कामरूपारूप्यधातवः / (2) पञ्च गतयः। (3) अन्तराभवः। (4) द्वादशाङ्गः प्रतीत्यसमुत्पादः / (5) च्युत्युपपत्ती (6) भाजनलोकः (7) परमाण्वक्षरक्षणाः / (8) कल्पः / and (9) संवर्तन्यः / These topics are discussed in full detail in the III Kosasthana of Akb. - 2. This folio is misplaced in the sheet No. VI. The leaf is broken on the right, and a part of about an inch, which contained the number of the folio, is lost. As its preceding and following folios are also missing (Fol. 52-90), it is not possible to number this one. It is provisionally numbered 80. 3. Prior to this, the Kosakara discusses the following topics : (1) अथ कतीमा संवर्तन्यः ? (2) अथ कस्याः संवर्तन्याः कतमच्छीष भवति ? (3) किं पुनः कारणं प्रथमद्वितीयध्यानानि तेजोजलवायुभिर्वस्यन्ते ? (4) अथ चतुर्थध्याने कथं न संवर्तनी ? Akb. III. 100. For samvartani, see Vm. XIII. 30-65. ... 4. Cf. तदपक्ष्यालसाधान चतुर्थेऽस्त्यनिञ्जनात् / न नित्यं सह सत्त्वेन तद्विमानोदयव्ययात् // Ak. III. 101. Also cf. नव अनुपुब्बनिरोधा। पठमं झानं समापनस्स कामसजा निरुद्धा होती। दुतियं झानं समापन्नस्स वितक्कविचारा निरुद्धा होन्ति / ततियं झानं समापन्नस्स पीति निरुद्धा होति / चतुत्थं झानं समापन्नस्स अस्सासपस्सासा निरुद्धा होन्ति Digha,XXXIII 3.2. See Ang. v. p. 133. Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [ 151. वाय्वात्मकाः। इत्यतो यस्यां ध्यानसमापत्तौ यथाभूतोऽपक्षालस्तथाभूतेन बाह्येन विनाशः / चतुर्थे तु [बाह्योऽपक्षालो न प्रवर्तत इति] नास्ति संवर्तनी / ' नित्यं तहि चतुर्थध्यानं प्राप्यम् / कस्मात् ? 'विमानस्य सम(स)त्वस्य' कर्मक्षयेन 'प्रध्वंसात्' इति // . कथं पुनरेताः संवर्तन्यः कया वाऽनुपूर्व्या भवन्ति ? तदुच्यते / निरन्तरं तावत्[151] सप्त तेजोभिरेकाऽद्भिर्गतेऽद्भिः सप्तके पुनः / तेजसा सप्तकान्त्यका वायु[संवर्तनी ततः] // 2 4 सप्त संवर्तन्यस्तेजोभिः] भवन्ति / अष्ठमोऽपाम् / [एवं] सप्तको भवति / तस्मिन् सप्तकेऽतिक्रान्त पुनस्तेजसा सप्तकः / तस्मिन्नप्यतिक्रान्ते वायुसंवर्तन्यैकया णा (ना) शो भवति / सा तु नित्यं तेजसः सप्तकपृष्ठ वायुसंवर्तनी भवति / त एते पिण्डेन भवन्ति षट्पञ्चाशत्] तेजःसंवर्त [न्यः] , सप्ताप्संवर्त[न्यः, एका वायुसंवर्तनी] || [कि पुनस्तत्र कारणं य]त्पश्चाद्वायुर्सवर्तन्येकैव भवति ? तदुच्यते 1. शुद्धावासप्रभवादित्यपरे / नहि तैः शक्यमारूप्यान् प्रवेष्टुं नाप्यन्यत्र गन्तुमिति / नित्यं तहि ध्यानभाजं प्राप्नोति ?"""नहि चतुर्थध्यानमेकभूमिसंबद्धम् / किं तर्हि ? विच्छिन्नस्थानान्तरं तारकावत् / तत्राप्ययं सत्त्व उपपद्यते च्यवते वा। स साधू विमानेनेति नास्त्यस्य नित्यत्वम् / Akb. III. 101. See. Asm. p. 39. 2. Cf, साताग्निनाद्भिरेकैवं गतेऽद्भिः सप्तके पुनः / तेजसा सप्तकः पश्चाद्वायुसंवतंनी ततः // Ak. III. 102. (Here ends the III Kosasthana of Akb.) Also cf. तथा हेस लोको सत्तवारेसु अग्गिना विनस्सति; अट्ठमे वारे उपकेन; पुन सत्तवारेसु अग्गिना; अट्ठमे उदकेनाति एवं अट्ठसु अट्ठकेसु परिपुण्णेसु पच्छिमवारे वातेन विनस्सति; तत्थ पठमज्झानतलं उपादाय अग्गिना, दुतियततियज्झानतलं उपादाय उदकेन, चतुत्यज्झानतलं उपादाय वातेन विनस्सति / वुत्तम्पि चेतं "सत्त सत्तग्गिना वार। अट्ठमे अट्ठमोदका / चतुसहि यदा पुष्पा एको वायुवरी सिया // अग्मिनाभसरा हेट्ठा आपेन सुभकिण्हतो। वेहाफलतो वातेन एवं लोको बिनस्सती"ति // A. Vibhavint. p. 94. 3. तेजःसंवर्तनीति नरकगतिमुपादाय यावद्ब्रह्मलोके कश्चित्सत्त्वो नावशिष्टो भवति तदा शून्यभाजने सप्त सूर्याः प्रादुर्भूय क्रमेणाप्मण्डलमारभ्य यावत् प्रथमं ध्यानं दहन्ति / * Aaa. p. 259. Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 153.] तृतीयोऽध्यायः / 117 [152] आग्नेयात्सप्तकादेक[:] पावनीकिमनन्तरम् / - आयुष्परिग्रहादेवं शुभकृत्स्नायुरेधनम् // एवं च कृत्वा प्रज्ञप्तिभाष्यमनुलोमितं भवति'--"चतुःषष्ठिःकल्पाः शुभकृत्स्नां (त्स्ना) [नां] देवनामायुष्प्रमाणम्" इति / / 2 / / अथ कस्मात् [पृथिवीसंवर्तनी न] भवति ? : "तदत्र कारणमुच्यते[153] वातादिदोषसाधा [त्सत्त्वा]णा (नां) [तद्विनाशकाः] / प्राध्यात्मिकेति सारूप्यान्न भूसंवर्तणी(नी) मता / / यथा खलु वातपित्तश्लेष्मभिस्त्रिभिः सत्त्वानां मर्मच्छेदः पृथिवीधातुत्वलक्षणो भवति तद्वदग्नि[जलवायुभिर्भूरुत्पाद्यते / किञ्च, एते [तद्विनाशकाः] ....... तन्नाशाय प्रवत्तत्वात् / किञ्च, 'आध्यात्मिकेति सारूप्याच्च' / यथा चाध्यात्मिक्यस्विस्रश्चित्तस्य तयोर्भवन्ति वितर्कविचारप्रीत्युच्छ्वासप्रश्वासलक्षणेस्त[था] बाह्या अप्यु (द्रवां वह्नयम्भोवायुप्रकोपलक्षणा भवन्तीति / अभिधर्मदीपे [विभाषाप्रभायां वृत्तौ तृतीयस्याध्यायस्य च]तुर्थः पादः समाप्तः // [तृतीयोऽध्यायः समाप्तः // 1 एवं च कृत्वेति / यस्मादष्टकृत्वस्तेजःसंवर्तनीसप्तका इति षट्पञ्चाशत्तेजःसंवर्तन्यो भवन्ति सप्ताप्संवर्तन्यः, एका वायुसंवर्तनीति चतुःषष्टिसंवर्तन्यो भवन्ति / तस्माद्यदुक्तं प्रज्ञप्तिभाष्ये "तत्सूक्तं भवति / शुभकृत्स्नानां चतुःपष्टियोजनानां शरीरप्रमाणम् / शरीरप्रमाणेन 4 तेषामायुःप्रमाणमुक्तम् / 'आयुस्तु कल्पैः स्वाश्रयम्' इति वचनात् / एकैका संवर्तनी महाकल्प इति कृत्वा / इयता हि कालेन तेषामायुषः परिसमाप्तिरिति / Soky. p 344. 2 Cf तेसु'"सुभकिण्हानं चतुसट्ठि कप्पानि आयुप्पमाणं / A. Sangaho. v. 17. --एवं परिच्छिन्नस्स अन्तराकप्पस्स वसेन चतुसटि अन्तरकप्पप्पमाणो होति / वीसति अन्तरकप्पप्पमाणोति च वदन्ति / A. Vibhavint. p. 94. 3 एकत्र ध्याने सत्त्वाः समं संवर्तन्ते एतस्यामिति संवर्तनी। सप्तभिः सूर्येस्तेजःसंवर्तनी भवति, वर्षोदकेनाप्संवर्तनी, वायुप्रकोपाद्वायुसंवर्तनी। ताभिश्च भाजनाना सूक्ष्मोप्यवयवो नावशिष्यते / Akb III. 100 ab. कस्मात् पृथिवीसंवर्तनी न भवति ? पृथिव्येह हि भाजनाख्या तस्यां तेजोजलवायुभिर्विरोधो न पृथिव्येति / Akb. III. 100 a. 4 v. supra, p. 115, n. 1. Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थोऽध्यायः / . प्रथमः पादः। अथ यदुक्त ["सत्त्वकर्मद्विधाख्येन पूरितं वायुमण्डलम्"] इत्येतदुच्यताम् / कानि तानि कियन्ति वा कर्माणीत्यतः कर्माणि प्रस्तूयन्ते / [154] सत्त्वोपपत्तिहेतूनां [विपत्संप] द्विधायिणा (ना)म्। लोकवैचित्र्यकर्तृणां कर्म हेतुरितीष्यते // ]' [दश्यते] खलु सत्त्वानां हीनमध्योप्कृष्टजातिपरिग्रहायामाश्रयभोगादि. सम्पद्विपत्तिश्च / यच्च द्विविधस्य लोकस्य विचित्रता तत्र कर्माणिं हेतुः / अतस्तेषां तत्त्वानि वक्ष्यामि। यदप्युक्त कानि कियन्ति वेति तदुपव्याख्यायते / / सूत्रे द्वे कर्म [णो] निदि [श्योक्तम्-"वे कर्मणी चेतना कम चेतयित्वा] [VI. A. 8. Fol. 80 b.] 2 1 च" इति / ' तानि पुनस्त्रीण्युक्तानि / कथम् ? [155] कायिकं वाङ्मयं चैव चेतनाख्यं च मानसम् / ___ कर्माण्येतानि लोकस्य कारणं नेश्वरादयः / / एतानि खलु त्रीणि कर्माणि 'शुभाशुभानि द्विविधस्यापि सत्त्वभाजन. लोकस्य हिताहितनिमित्तान्युत्पत्ती च सम्पत्तौ च वैचित्र्यस्य च कारणम् / " नेश्वरकालपुरुषप्रधानादयः / / 1cf. कर्मजं लोकवैचित्र्यं चेतना तत्कृतं च तत् / Ak. IV. 1 ab. PV supa, p. 115, n. 2. 3 Cf. चेतनाहं भिक्खवे कम्मं वदामि, चेतयित्वा कर्म करोति / Ang. III. p. 415. 4 Cf. चेतना मानसं कर्म तज्जे वाक्कायकर्मणी / Ah. IV. 1 cd. Also cf. चेतना कर्म कतमत् / पुण्यकर्म अपुण्यकर्म आनिज्यकर्म च / चेतयित्वा कर्म कतमत् / कायकर्म वाक्कर्म मनस्कर्म च / Asm. p. 53. . 5 For a controversy ‘सम्बमिदं कम्मतो ति ?' See Ko. XVII. 3-इदानि सम्बमिदं कम्मतोति कथा नाम होति / तत्थ कम्मुना वत्तति लोको कम्मुना वत्तति पजा। कम्मनिबन्धना सत्ता रथस्साणीव यायतो॥ (Sutta-nipata, 654.) ति सुत्तं निस्साय सब्बमिदं कम्मतोव होतीति येसं लद्धि, सेग्यथापि राजगिरिकानञ्चेव सिद्धस्थिकानञ्च / 'कम्मुना वत्तती'ति सुत्त 'नत्थि कम्मति अकम्मवादितं पटिक्खिपित्वा 'अस्थि कम्म"ति कम्मवादितं कम्मस्सकतं दीपेति, ने सब्बस्सेब कम्मतो निब्बत्ति / KA. XVII 3 See Milnda, pp. 137 ff and Ko. VII 7-8, XII. 3,XVI. 8. Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156.] चतुर्थोऽध्यायः। तत्र ताव द्यथा नेश्वरः कारणं तथा पूर्वमुल्लिखितम्', इदानीं तु विस्पष्टतरमाविष्क्रियते-- [156] वैश्वरूप्यात्क्रमोत्पादात्तद्वदन्यत्प्रसङ्गतः / यदि खल्वेको नित्यश्चेश्वरो लोकस्योत्पत्तिस्थितिप्रलयकारणं स्यात्, तेन खलु कारणानुविधायित्वात्कार्यस्यैतत् त्रयं विरुद्धं युः पत् स्यात् / न चैतद् दष्टमिष्टं वेत्यसदेतत् / किञ्च' लोकश्चाप्यविचित्रः स्यात् / युगपच्चोत्पद्येत नग्नः कपालपाणिश्च पर्यटेत्तदिच्छानुविधायी च स्यात् / न चैतदेवम् / तस्मान्नेश्वर: कारणम् / ग्रामाद्यधिपतिविशेषोत्कर्षावस्थानादीश्वरप्रसिद्धिरिति चेत् / न। ग्रामाधिकृतादिह परतन्त्रत्वानित्यत्वकार्यान्तरशक्तिविघातादिदर्शणा (ना)त्, गोमयपिण्डोप मसूत्रोक्तेश्च / 9. The Kosakara deals with this topic not here, but the II Kosasthana of Ak-'नेश्वरादेः क्रमादिभिः ' II. 64 d. It is possible that the Adv. also might have discussed this topic in its last portion of the II Adhyapa, which is lost. V. supra, p 114, n 3. The Brahmajala sutta gives the following origin of the concept of God होति खो सो समयो यं कदाचि करहचि "अयं लोको विवट्टति"""सुझं ब्रह्मविमानं पातुभवति / अथ खो अज्ञतरो सत्तो “आभस्सरकाया चवित्वा सुझं ब्रह्मविमान उपपज्जति / "तत्थ तस्स एककस्स दीघरत्तं निवुसितत्ता अनभिरति परितस्सना उपपज्जति / 'अहो वत अञपि सत्ता इत्यत्तं आगच्छेय्युं' ति। अथ अञ्चतरेपि सत्ता ब्रह्मविमानं उपपज्जन्ति तस्स सत्तस्स सहब्यतं। तत्र भिवखवे यो सो सत्तो पठमं उपपन्नो तस्स एवं होतिः- बहमस्मि ब्रह्मा महाब्रह्म अभिभू अनभिभूतो अञदत्थुदसो वसवत्ती इस्सरो कता निम्माता सेट्टो सज्जिता वसी पिता भूतभव्यानं, मया इमे निम्मिता। ममं च मनो पणिधि इमे च सत्ता इत्थतं आगता। येपि ते सत्ता पच्छा उपपन्ना तेसम्पि एवं होतिः अयं खो भवं ब्रह्मा""इमिना मयं निम्मिता / Digha. I.2.2-5. ___For a discussion on ईश्वरसिद्धि, see Nyayasutra, IV. 1. 14-43, Nyayavataratika, pp. 457-467, Nyayakandali-tika, p. 54, Nyayamanjari, p. 178 and Nyaya vatara-vartika-tatparya-tika, p. 598, __For the refutation of ईश्वरकर्तृत्ववाद, see Slokavartika (sambandha. kshepa,) v. 44, Pramanavartika, II. 10-28 Bodhicharyavatara-Panjika, IX. 119 Vattvasangraha, 46-87, Nyayavatarasatravartika-vritti, karika 8 and Nyayakumudachandra, pp. 101-109. 2. Cf. अथ खो भगवा परित्तं गोमयपिण्डं पाणिना गहेत्वा तं एतदबोच""एत्तको पि खो भिक्खु अत्तपटिलाभो नस्थि निच्चो धुवो सस्सतो अपिपरिणामधम्मो तथेव ठस्सति / S. III. p. 142. Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 अभिधर्मदीपे [157 भागवतादितन्निन्दादर्शणा (ना)च्च / भागवताद्या हि महेश्वरं णि (नि). न्द्यन्तो दृश्यन्ते / माहेश्वराश्च विष्णुमिति / कारणसापेक्षं तपःसामर्थ्यादुत्पादयतीति चेत् / तत्रापदिश्यते / नान्यापेक्षा तपोयोगो पक्षहान्यादिदोषतः // यदि खलु सहकारिकारणापेक्षः तपोबललब्ध्यैश्वर्यश्च लोकं सृजति कुम्भकारवद्धटादीन् / न / चे(ए)वं सति पूर्वपक्षोत्सर्गः कृतो भवति / यदुक्तं नित्यश्चैकश्च स्वतन्त्रः कारणमिति तद्धीनम् / तपोबलसामर्थ्याभ्युपगमे चानित्यत्वं पारतन्त्र्यं चाभ्युपगतं भवति / तदभ्युपगमाच्वानैश्वर्यमिति / एतेन कालपुरुषप्रधानादिकारणपरिग्रहा: प्रत्यूढा वेदितव्याः / यदि खलु कर्म कारणं नेश्वरादयः कथं तहि लोकस्तत्कारणपरिग्रहं करोतीति ? अत्र ब्रमः[157] कर्मणां बोध्यते शक्तिविधिकालग्रहादिभिः / यतोऽतस्तेषु ताच्छब्यं गौन्या(ण्या) वृत्त्या प्रयुज्यते / / यथोक्तम्"विधिविधानं नियतिः - स्वभावः __कालो ग्रहा ईश्वरकर्मदैवम् / पुण्यानि भा['ग्या]णि (fr) कृतान्तयोगः पर्यायनामाणि (नि) पुराकृतस्य / / "2 1. तीणिमानि भिक्खवे तित्थायतनानि यानि पण्डितेहि समनयुञ्जिमानानि अकिरियाय सण्ठहन्ति / कतमानि तीणि ? सन्ति भिक्खवे एके समणब्राह्मणा एवं वादिनो""यं किञ्चायं पुरिसपुग्गलो पटिसंवेदेति''सब्बं तं . पुब्बे कतहेतू ति / सन्धि""एके "सब्बं तं इस्सरनिम्माणहेतू ति / सन्ति' 'एके "सब् तं अहेतु-अप्पच्चया ति / Ang. I. p. 173. 2. Cf. कालः स्वभावो नियतिर्यदृच्छा भूतानि योनिः पुरुषेति चिन्त्याः / संयोग एषां ननु आत्मभावाद् आत्माप्यनीशः सुखदुःखहेतोः // Swetasvatara Up. I. 2. - स्वभावमीश्वरं कालं यदृच्छां नियति तथा / परिणामं च मन्यन्ते प्रकृति पृथुदर्शिनः // Susruta-sarichita I. Il. For the refutation of kala, svabhava and niyati, see Satrakrita ngaSilanka Tika, I. 21-10. V. supra, p. 119, n. 1. Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158.] .. चतुर्थोऽध्यायः। 121 किञ्च, यतश्च ___ "ग्रहयोगो भुजास्पन्दः स्वप्नः पूर्णघटादयः / सूचयन्ति नृणामेते वृत्तिलाभं स्वकर्मणः // " इत्यतोऽपि तेषु ताच्छब्यं प्रयुज्यत इति / / कथं पुण (न) रेषां त्रयाणां कर्मणां व्यवस्थानम् ? यद्याश्रयत:, सर्वेषां कायाश्रितत्वादेकत्वम् / स्वभाव [तश्चेत्, वाक्कमैवैकं प्राप्तम्। समुत्थानतश्चेत्, मनःकर्मैकं प्राप्तम्। सर्वेषां मनसोत्थापितत्वात्। त्रिभिरपोति वैभाषिकाः॥ ते पुण (न) रेते प्रथमे द्वे कर्मणी प्रत्येकं द्विप्रभेदे। कथम् ? सदपदिश्यते [158 ab.] पूर्व विज्ञप्त्यविज्ञप्ती कायकर्म खलु कायविज्ञप्तिः कायाविज्ञप्तिश्च / वाक्कर्मापि वाग्विज्ञप्ति- . गिविज्ञप्तिश्च / तृतीयं तु कर्म- .. चेतना मानसी किया। उक्त हि भगवता-"चेतना कर्म चेतयित्वा।" तत्पुनस्त्रिधोक्तम्"कायकर्म वाक्कर्म मनस्कर्म च" इति / ' किं स्वभावं पुनरिदं कायकर्म किं तावत्कायस्वभावम् ? यथा वाक्कर्म 1. यथाक्रमं त्रिभिः कारणैस्त्रयाणामिति वैभाषिकाः / Akb. IV 1 ab. 2. Cf. ते तु विज्ञप्त्यविज्ञप्ती | Ah. IV. 2 a.. See Aam. pp. 47-8. 3. किं पनेतं कम्मं नामा ति? चेतना चेव, एकच्चे च चेतनासम्पयुत्ता धम्मा। तत्थ चेतनाय कम्मभावे इमानि सुत्तानि-चेतनाहं भिक्खवे कम्मं वदामि, चेतयित्वा कम्मं करोति कायेन वाचाय मनसा [Ang. III. p. 415]......Dhs A. III. A. 5-6.चेतयित्वा कम्मं करोतीति एत्थ यस्मा पुरिमचेतनाय चेतयिस्वा सन्निट्ठानकम्मं करोति / तस्मा चेतनापुब्बकं कम्म, तं चेतनासभावमेवाति चेतनं अहं कम्मं वदामीति अत्थो। अथवा समानकालत्तेपि कारणक्रिया पुब्बकाला विय वत्तुं युत्ता। फलक्रिया च अपरकाला विय / यस्मा च चेतनाय चेतयित्वा कायावाचाहि चोपनक्रियं मनसा च अभिज्झादिक्रियं करोति तस्मा तस्सा क्रियाय कारिक चेतनं अहं कम्मं वदामीति अत्थो / A. malataka. p. 58. Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [158. 122 अभिधर्मदीपे वाक्स्वभावम्, आहोस्वित्कायादन्यद्यथा मनस्कर्म मनसोन्यदित्येतदा[ह] / [Folios upto No. 90 lost]'. .. [अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्याध्यायस्य प्रथमः पादः] 2 1. Folios following this, upto No. 90, are lost. V. supra, p. 115, n. 2. In these lost folios, Adv. might have discussed the following topics, which are dealt with in the corresponding Akb. IV.2-30. (1) कायविज्ञप्तिः (संस्थानं कायविज्ञप्तिः, न गतिः)। . (2) वाग्विज्ञप्तिः। (3) विज्ञप्त्यविज्ञप्त्याख्यकर्मणी। (4) कुशलाकुशलाव्याकृतकर्माणि / (6) त्रिविषः संवरः। (7) उपवासकः, उपवासस्थः, भिक्षुश्च / (8) अथैषां संवराणां केन कः समन्वागतः ? (9) कः कतमया विज्ञप्त्याऽविज्ञप्त्या वा कियन्तं कालं समन्वागतः ? (10) कोऽयमसंवरो नाम ? | (11) अर्थते संवराः कथं लभ्यन्ते ? (12) प्रातिमोक्षसंवरः समादीयमानः कियन्तं कालं समादातव्यः ? (13) असंवरस्य कः कालनियमः ? (14) अहोरात्रं गृह्यमाणः उपवासः कथं गृहीतव्यः ? (15) किमर्थ पुनरष्टांगान्युपादीयन्ते ? (16) किं खल्वयमुपवासकस्यैवोपवास आहोस्विदन्यस्यापि ? 2. A major portion of theIpada of this Adhyaya is lost. Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थाध्याये द्वितीयपादः।' ...III. B, 5. Fol. 91a]' पराभवन्तीत्यपदिश्यते / [159] अन्नमत्यग्निणि (नि) दग्धं यथा स्थाली च संस्कृता। पापदृष्टेस्तथा शीलं शाठ्येादिक्षतात्मनः // [160] संवत्सद्दष्ट्युपेतातो भिक्षुत्वं परमार्थतः / एकसम्पत्तु संवृत्या द्वयाभावे द्विधाऽपि न // दृष्टिसम्पद्विशुद्धा खलु श[ील]सम्पत् "भिक्षुत्वं परमार्थतः२ / अन्यतरविकलस्तु संवृत्या भिक्षुर्भवति / द्वयङ्गविकलस्तु नापि संवृत्या नानि परमार्थत इति / 2 . यदि खलु विना संवरेणाष्टो निकाया न व्यवस्थाप्यन्ते कथं तर्हि 9 The beginning portion of the II pada is lost in the lost folios, (V. supra, p. 122. n. 1.) 2 v. infra, Adv. karika 169. 3 The problem under discussion is upavasa-samvara. A question is raised, whether a layman (upasaka) practising the upavasa, can be said to be in possession of the upavasa-samvara, even without his declaration of its acceptance in a prescribed ceremonial form ? The Kosakara explains this:- .. किं खल्वयमुपवासकस्यैव आहोस्विदन्यस्यापि ? अन्यस्याप्युपवासोऽस्ति शरणं त्वगतस्य न। अनुपवासकोऽपि यस्तमहोरात्रं बुद्धधर्मसंघान् शरणं गत्वोपवासं गृह्णाति तस्योत्पद्यते उपवाससंवरो नान्यथा। Akb. IV. 30 ab. This raises a further question whether one becomes Upava saka merely by the Tri-sarana-gamana ? तत् किं शरणगमनादेवोपवासको भवति ? भवतीति बहिर्वेशिकाः / न विना संवरेणेति काश्मीराः / उपासकत्वोपगमात्संवदुक्तिस्तु भिक्षुवत् / उपासकत्वाभ्युपगमादेवास्योपवासकसंवरो जायते / "न तु विना संवरेणोपवासकोऽस्ति / Ibid. 30 cd. Cf. त्रिशरणपरिग्रहात् पञ्चशिक्षापदपरिग्रहाच्चोपासकस्तथोपासिकेति द्विधा भेदः / त्रिशरणपरिगृहीतमुपासकं म आचार्यो धारयतु / तथा त्रिशरणगतं पञ्च शिक्षापदपरिगृहीतमुपासकं म आचार्यों धारयत्विति विनये विधा पाठात् / Aaa. p. 229. 4. The eight nikayas refer to the eight kinds of the प्रातिमोक्षसंवर:भिक्षुसंवर, भिक्षुणीसंवर, शिक्षमाणसंवर, श्रामणेरसंवर, श्रामणेरिकासंवर, उपासकसंवर, Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 अभिधर्मदीपे [ 160 भगवतोक्त :-"एकदेशकारी, प्रदेशकारी, यद्भूयस्कारी, परिपूर्णकारी" इत्यत्राप्ययमों दृश्यते ?' कश्चित्खल्वकार्येकदेशविरतिक्षमो भवति। कश्चिद्यावत्समग्रः (ग्र) दौःशी ल्यविरतिक्षमः। इत्यतो भगवान कार्यकदेशविरत्याऽप्यु उपासिकासंवर and उपवासस्थसंवर / or these, the upavasastha-samvara consists of eight angas : चत्वारि तावच्छीलांगानि यावन्मषावादविरतिः / एकमप्रमादांगं मद्यपानाद्विरतिः / त्रीणि व्रतांगानि यावदकालभोजनाद्विरतिः / But occording to the Vaibhashikas, it primarily means अकालभोजनविरति ।-केचित्तु खल्वकालभोजनात् प्रतिविरतिमेवोपवासं मन्यन्ते / तस्य शेषाण्यष्टांगानीति / नृत्यगीतवादित्रं गन्धमाल्यविलेपनं च द्वयं कृत्वा / एवं तु सति सूत्रपाठो न युज्येत / " Akb. IV. 29 cd. 1 Cf. सर्वे चेत्संवता एकदेशकार्यादयः कथम् / यदि सर्व एवोपासका उपासकसंवरस्थाः कथं भगवता एकदेशकारी परिपूर्णकारी चोपासक उक्तः ? तत्पालनात् किल प्रोक्ताः। यो हि यच्छिक्षापदं पालयति स तत्कारीत्युक्तः / सर्वे तु समं संवरस्थाः / इदमुत्सूत्रं वर्तते / किमत्रोत्सूत्रम् / उपासकत्वाभ्युपगमादेव संवरलाभो""इति / ... यदि तहि विना संवरेणोपवासकः स्यात् विकलेन वा भिक्षुश्रामणेरावपि स्याताम् / "विनापि हि संवरेणोपवासकः प्रज्ञप्तितो न तु भिक्षुश्रामणेराविति ते त्वेतन्नेच्छन्ति काश्मीराः / Akb. IV. 31. The Kosakara in Akb. IV. 29-31, deals with the definition of an upasaka and the upavasa-samvara. For various views on this, see LVP Ak. IV. pp. 70 ff. Also cf. कित्तावता नु खो भन्ते उपासको होती ति ? (1) यतो खो महानाम बुद्धं सरणं गतो होति, धम्म सरणं गतो होति, संघं सरणं गतो होति : एत्तावता खो महानाम उपासको होतीति / Ang IV. p. 220. (2) एसाहं भगवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मं च भिक्खु संघञ्च / उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गतं ति / Ang I. p. 56. (3) नवहि अंगेहि समन्नागतो भिक्खवे उपोसथो उपबुत्थो महाफलो होति महानिसंसो""""इध भिक्खवे अरियसावको इति पटिसञ्चिक्खति 'यावजीवं अरहन्तो पाणातिपातं पहाय "विहरन्ति, अहम्पज्ज इमञ्च रत्ति इमञ्च दिवसं पाणातिपातं पहाय-पाणातिपाता पटिविरतो."विहरामि / ' इमिना पठमेन अंगेन समन्नागतो होति / 'अदिन्नादाना पटिविरतो होमि""अब्रह्मचर्य पहाय' 'मुसवादा पटिविरतो""सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो""एकभत्तिको रत्तूपरतो 'नच्चगोतवादितविसूकदस्सनमालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठावा पटिविरतो""उच्चासयनमहासयनापटिविरतो होति / इध भिक्खवे अरियसावको मेत्तासह. गतेन चेतसा "विहरति' 'इमिना नवमेन अंगेन समन्नागतो होति / Ang. IV. pp. 388 ff. Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 चतुर्थोऽध्यायः। 125 पासकत्वं शास्ति / न हि सर्वशीलविकलः कश्चिच्छरणगमनेच्छामात्रकणोपासको , भवति षडङ्गोषधैकद्वयङ्गवैकल्योपयोगवदिति। अथ यदुक्तम्-“बुद्ध धर्म संघं शरणं गच्छति" इति तत्क एते बुद्धादयः ?' तदिदमभिधीयते[161] विगतावणे ज्ञा ने बुद्धोक्त #ख्यकल्पना / तदाश्रये फले चापि विज्ञेया गुणकल्पना॥ द्विविध[:] खलु बुद्धः संवत्या परमार्थतश्च / तत्र परमार्थतो यथोक्त शास्त्रे-“यो बुद्धं शरणं गच्छति किमसौ शरणं गच्छति ? तानेवासौ बुद्धक [1]रकानशैक्षान्धर्माञ्छरणं गच्छति / ते हि बुद्धशब्दप्रवृत्तिनिमित्तचिह्नम् / " इति / तेभ्योऽपि निराव रणं ज्ञानं प्रधानं सर्वज्ञः इति लोकप्रसिद्ध एष तावत् पारमार्थिको बुद्धः। संवृत्यापि 'तदाश्रये' द्वात्रिंशता लक्षणैरशीत्या चानुव्यञ्जनैविराजिते रूपकायेऽपि बुद्धाख्येति / तत्फले च बलवैशारद्यमहाकरुणादिषु" बुद्धोक्तिरिति। 1 बुद्धसंघकरान्धर्मानशक्षानुभयांश्च सः / निर्वाणं चेति शरणं यो याति शरणत्रयम् // Ak. IV. 32. यो बुद्धं शरणं गच्छति, अशैक्षानसौ बुद्धकारकान् धर्मान् शरणं गच्छति"। यद्यशक्षा धर्मा एव बुद्धः कथं तथागतस्यान्तिके दुष्टचित्तरुधिरोत्पादनादानन्तयं भवति ? आश्रयविपादनात्तेऽपि विपादिता भवन्तीति वैभाषिकाः। शास्त्रं तु नैव वाचकमशैक्षा धर्मा एव बुद्ध इति / कि तहि / बुद्धकारका इति / Akb. IV. 32. 2 Cf. तथाहि त्राणार्थः शरणार्थो वर्ण्यते यश्च बुद्धं शरणं गच्छति / सोऽशैक्षान् . बुद्धकारकान्धर्मान् शरणं गच्छति / Aaa. p. 134. - 3 Cf. तत्र सर्वज्ञता वुद्धत्वम् / बुद्धकारकाः धर्माः सर्वाकारज्ञतालक्षणाः धर्माः / Aaa. p. 100. Also cf. यं पन किञ्चि अत्थि बेय्यं नाम, सब्बस्सेव बुद्धत्ता विमोक्खन्तिकत्राणवसेन बुद्धो। यस्मा वा चत्तारि सच्चानि अत्तना पि बुज्झि, अछे पि सत्त बोधेसि Vm. VII. 52. For a discussion on the sarvajnatva of Buddha, vide Vm T. p. 190, Pramana-vartikavritti, I. 30-35 and Tattvasangraha, pp. 846 ff. For a refutation of sarvajnavada, see Slokavartika, 2. 110-143. 4 The Kosakara does not hold this view :-'रूपकायस्य पूर्व पश्चाच्चाविशेषात् / Akb. IV. 34. 'रूपकायस्य पूर्व पश्चाच्चाविशेषादिति' किं ? न रूपकायं शरणं गच्छतीति सम्बन्धः। यादृशो बोधिसत्त्वावस्थायां रूपकायस्तादृशः पश्चादपीति / Saks. p. 377. __ 5 यो बुद्धं शरणं गच्छतीति सम्बन्धः। सोऽष्टादशावेणिकान् बुद्धधर्मानित्यपरे / Akb. IV. 34. See alfarar ca fa 91 I Kv. IV. 6. Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 अभिधर्मदीपे [162, [162] शाश्वतत्वशुभत्वाभ्यां सर्वाण (न)र्थनिवृत्तितः / मुख्यकल्पनया तद्वद्धों निर्वाणमुच्यते // ' नित्याविकृतस्वलक्षणे (ण)धारणात्तत्प्राप्तानां चात्यन्तधारणे निर्वाणं पारमाथिको धर्मः / गुणकल्पनथा तु प्रत्येकबुद्धबोधिसत्त्वसन्तानिको मार्गः। त्रीणि च पिटकानि धर्मों निर्वाणप्रापकत्वात् / / [163] प्रायः शिष्यगुणाः संघस्तथैव परमार्थतः / नवानामशक्षाणामष्टादशा'नां च शैक्षाणां शिष्याणां सन्ताने यो मार्गः स पारमार्थिकः संघ इत्युच्यते / संवृत्या तु पृथग्जनकल्याणकभिक्षुसंघ इत्यपदिश्यते / 3 एतान्यो याति शरणं स याति शरणत्रयम् // ___एतान्यथोक्तलक्षणान् बुद्धधर्मसंघान् शरणं गच्छति 'यो याति शरणत्रयम्' इति // 4 1cf. धम्मं ति परियत्तिधम्मेन सद्धि नवविधम्पि लोकुत्तरधम्मं / Vm T. p. 180. 2 "अष्टादश शैक्षाः कतमे ? स्रोतआपत्तिफलसाक्षात्क्रयायै प्रतिपन्नकः / स्रोतापनः / सकृदागामिफलसाक्षात्क्रियायै प्रतिपन्नकः। सकृदागामी। अनागामिफलसाक्षात्क्रियायै प्रतिपन्नकः / अनागामी। अर्हत्त्वफलसाक्षात्क्रियायै प्रतिपन्न कः / श्रद्धानुसारी / धर्मानुसारी। श्रद्धाधिमुक्तः / दृष्टिप्राप्तः। कुलंकुलः। एकवीचिकः। अन्तरापरिनिर्वायो। उपपद्यपरिनिर्वायी। साभिसंस्कारपरिनिर्वायी। अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी। ऊध्वंस्रोतः / इतीमे गृहपतेऽष्टादश शैक्षाः।। नवाशक्षाः कतमे ? परिहाणधर्मा। चेतनाधर्मा। अनुरक्षणाधर्मा। स्थिताकम्प्यः / प्रतिवेधनाभव्यः। अकोप्यधर्मा। चेतोविमुक्तः। प्रज्ञाविमुक्तः। उभतोभागविमुक्तः / इतीमे गृहपते नवाशक्षा इति / " Saks. pp. 565-7. Sec Vm VII. 93, Asm. p. 87 and Puggala-pannatti, chapter I. 3 Cf. Ko. XVII. 6-9.-इदानि न वत्तब्बं संघो दक्खिणं पटिगण्हातीति कथा नाम होति / तत्थ परमत्थतो मग्गफलानेव संघो, मग्गफलेहि अञो संघो नाम नत्थि." इति येसं लद्धि, सेय्यथापि एतरहि महासुझवादीसङ्घातानं वेपुल्लकानं ।"न च मग्गफलानेव संघो, मग्गफलपातुभावपरिसुद्धे पन खन्धे उपादाय पञ्चत्ता अट्ठपुग्गला संघो" | KvA. XVII. 6. 4Cf. सर्वो बुद्धशरणं गच्छन् किं शरणं गच्छति ?""शरणमसी गच्छति सशिक्षनिष्पन्नधर्मान् ।"शरणं तथा गच्छति विरागं निरोधं निर्वाणम् इति धर्मशरणगमनम् / ... शरणमसी गच्छति सर्वशैक्षाशैक्षनिष्पन्नसंघधर्मान् / इति संघशरणगमनम् / Jps. p. 37. Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 127 164.] .. चतुर्थोऽध्यायः / किं स्वभावानि पुनः शरणगमनानि? वाग्विज्ञप्तितत्समुत्थधर्मस्वभावानि // कः पुनः शरणार्थः ? त्राणार्थः शरणार्थः / तदाश्रयेण सर्वदुःखात्यन्तविमोक्षात् / उक्त हि भगवता "बहवः शरणं यान्ति पर्वतांश्च वनानि च / आरामांश्चैत्यवृक्षांश्च मनुष्या भयतजिताः॥ न चैतच्छरणं श्रेष्ठं नैतच्छरणमुत्तमम् / नैतच्छरणमागम्य सर्वदुःखात्प्रमुच्यते // यस्तु बुद्धं च धर्म च संघं च शरणं गतः / चत्वारि चार्यसत्यानि पश्यति प्रज्ञया यदा // दुःखं दुःखसमुत्पादं दुःखस्य समतिक्रमम् / आर्य चाष्टांगिक मार्ग क्षेमं निर्वाणगामिनम् / / एतद्धि शरणं श्रेष्ठमेतच्छरणमुत्तमम् / एतच्छरणमागम्य सर्वदुःखात्प्रमुच्यते // " इति / अत एव शरणगमनानि [III. A, 5. Fol. 91 b.] सर्वसंवरसमादानेषु द्वारभूतानि, दृष्टिसंपन्नस्य तेषां प्ररोहात् / किं पुनः कारणं काममिथ्याचारादेवोपासकस्य विरतिः शिक्षापदेषु व्यवस्थापिता न सर्वस्मादब्रह्मचर्यात् ? अन्येभ्यश्च प्रकृतिसावधेभ्यो मृषावाद एव शिक्षापदेषु व्यवस्थाप्यते, न पारुष्यादि ? सर्वेभ्यश्च प्रतिपक्षे (क्षप)णसावधेभ्यः मद्यपानादेव विरतिः शिक्षापदं व्यवस्थापितम् ? तदुच्यते [164] मिथ्याचारः सतां गत्पिरत्राकरणाप्तितः / / 9 Quoted in Akb. IV. 32. Cf. बहु वे सरणं यन्ति पब्बतानि वनानि च / आरामरुक्खचेस्यानि मनुस्सा भयतज्जिता // नेतं खो सरणं खेमं नेतं सरणमुत्तमं / नेतं सरणमागम्म सब्बदुक्खा पमुच्चति / / यो च बुद्धञ्च धम्मच सङ्घञ्च सरणं गतो। चत्तारि अरियसच्चानि सम्मप्पाय पस्सति // दुक्खं दुक्खसमुप्पा दुक्खस्स च अतिक्कम। अरियञ्चङ्गिकं मग्गं दुक्खूपसमगामिनं // एतं खो सरणं खेमं एतं सरणमुत्तमं / . एतं सरणमागम्म सम्बदुक्खा पमुच्चति // Dhammapada, xv. 10-14. . 2 Cf. मिथ्याचारातिगह त्वात्सौकर्यादक्रियाप्तितः। Ak. IV. 33 ab. Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 अभिधर्मदीपे [165 पापिष्ठत्वान्मृषावादो मद्यपाणं (नं) स्मृतिक्षयात् // ' काममिथ्याचारो हि लोकेऽत्यर्थं गर्हितः। परेषां दारोपघातादापायि- . कत्वाच्च / न तथाऽब्रह्मचर्यम् / सुकरा च गृहस्थस्य काममिथ्याचारवि रतिः, दुष्करा त्वब्रह्मचर्यात् / आर्यश्चाकरणसंवरं काममिथ्याचारादेव जन्मान्तरितोऽपि लभते न त्वब्रह्मचर्यात् / मृषावादोऽपि भगवता पापिष्ठत्वाद्राहुलमुद्दिष्य परमेनादरेणोक्तः - "यस्य राहुल मृषावादे नास्ति लज्जा नास्ति कोकृत्यं नाहं तस्य किञ्चिदकरणीयं वदामि" इति / मद्यपानेऽपि स्मृतिलो पो भवति, सर्वशिक्षापदक्षोभो भवतीत्यतः प्रतिक्षे. पणसावद्यमपि सन्मद्यपाणं (नं) कुशाग्रेणापि भगवता नाभ्यनुज्ञातम् // ' ' इदमिदानीमुच्यताम् / य एते त्रयः प्रातिमोक्षध्यानानास्रवसंवराः किमेषां यत एको लभ्यते ततः शेषा अपीति ? ब्रमः [165] सर्वेभ्यो वर्तमानेभ्यो द्विविधेभ्योऽपि कामजः / After this, the Akb. (IV. 33 cd.) discusses : अथ कथं भार्यायुक्तस्य उपासकस्य संवरक्षोभो न भवति ? This topic is not discussed in Adv. 1 Cf. मृषावाद प्रसंगाच्च सर्वशिक्षाव्यतिक्रमे / Ak. IV. 34 ab. 2 Cf. एवमेव खो राहुल यस्स कस्सचि सम्पजानमुसावादे नत्थि लज्जा नाहं तस्स किञ्चि पापं अकरणीयं ति वदामि / M. sutta 62. 3 Cf. प्रतिक्षेपणसावद्यान्मद्यादेवान्यगुप्तये / Ak. IV. 34 cd. The Kosakara discusses one more topic-"कथं पुनर्मद्यपानं प्रतिक्षेपणसावा गम्यते ?" There are two views about it-"प्रकृतिसावा मद्यमिति विनयधराः / .. नेत्याभिधार्मिकाः / Akb. IV. 34 cd. See Aaa. p. 407. 4 संवरकर्म कतमत् / प्रातिमोक्षसंवरसंगृहीतं कर्म ध्यानसंवरसंगृहीतं कर्म अनास्रव. संवरसंगृहीतं कर्म च / प्रातिमोक्षसंवरसंगृहीतं कर्म कतमत् / भिक्षुसंवरः भिक्षुणीसंवरः शिक्षमाणसंवरः श्रामणेरसंवरः श्रामणेरीसंवरः उपासकसंवरः उपासिकासंवरः उपवाससंवरश्च / ध्यानसंवरसंगहीतं कर्म कतमत् / दौःशील्यसमुत्थापकानां क्लेशानां बीजोपघाते सति कामेभ्यो वीतरागस्य या विरतिः / प्रथम"द्वितीय"तृतीयध्यानवीतरागस्य या विरतिः / अनानवसंवरसंगृहीतं कर्म कतमत् / सत्यदर्शनेन अनास्रवमनस्कारबलेन प्रतिलब्धा अनास्रवा विरतिः / Asm. pp. 57-8. See Aam. pp. 48-9. Vm. I. 18. 5 Cf. सर्वोभयेभ्यः कामाप्तो वर्तमानेभ्य प्राप्यते / Ak. IV. 35 ab. Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166.] चतुर्थोऽध्यायः। 129 प्रा तिमोक्षसंवरः खलु सर्वेभ्यो मौलप्रयोगपृष्ठेभ्यो वर्तमानेभ्यः स्कन्धायतनधातुभ्यः सत्त्वाधिष्ठानप्रवत्तत्वात्, नातीतानागतेभ्यस्तेषामसत्त्वसंख्यातत्वाल्लभ्यते। 'द्विविधेभ्योऽपि' सत्त्वासत्त्वाख्येभ्यः, प्रकृतिप्रतिक्षेपसावधेभ्यश्च / त्रिकालेभ्यस्तु मौलेभ्यो लभ्येते भावनामयो' / / एतौ हि मोलेभ्य एव कर्मपथेभ्यो लभ्येते न प्रयोगपृष्ठेभ्यो नापि प्रज्ञप्तिसावद्येभ्यः, सर्वकालेभ्यश्च स्कन्धायतनधातुभ्यो लभ्येतेऽतीतानागतेभ्योऽपि। चतुष्कोटिका चात्र भवति / "सन्ति ते स्कन्धायतनधातवो येभ्यः प्रातिमोक्षसंवरो लभ्यते न ध्यानानास्रवसंवरौ" इति विस्तरः। प्रथमा कोटि(टिः)-प्रत्युत्पन्नेभ्यः 'सामन्तकपृष्ठेभ्यः प्रतिक्षेपणसावद्याच्च / द्वितीयाअतीतानागतेभ्यो मौलेभ्यः कर्मपथेभ्यः। तृतीया-प्रत्युत्पन्नेभ्यः मौलेभ्यः कर्मपथेभ्यः / चतुर्थी--अतीतानागतेभ्यः सामन्तकपृष्ठेभ्य इति // कि पूनरिमौ संवरासंवरौ सर्वसत्त्वेभ्य एव लभ्येते ? सर्वाङ्गेभ्यः सर्वकारणश्च ? अथास्ति कश्चिद्भेदः ? तत्र तावदवश्यं लभ (भ्य)ते[166] सर्वेभ्यः सत्त्वजातिभ्यः संवरो वाङ्गकारणैः / / सर्वेभ्यो संवराङ्गेभ्यः सत्त्वेभ्यश्च न कारणः / / सर्वसत्त्वेभ्यः खलु संवरो लभ्यते न केभ्यश्चित् / अङ्गेभ्यस्तु विभाषा कश्चित्सर्वेभ्यो लभ्यते भिक्षुसंवरः। कश्चिच्चतुर्व्यः / ततोऽन्यः। कर्मपथा हि संवराभ्याङ्गानि / कारणैरपि केनचित्पर्यायेण सर्वैः, केण (न)चिदेकेन / 1 Cf. मौलेभ्यः सर्वकालेभ्यो ध्यानानाश्रवसंवरौ। As. IV. 35 cd. 2-2 This passage (from एतो हि मौलेभ्य एव to सामन्तकपृष्ठेभ्य इति) is identical with Akb. IV 35. After this, the Akb. has :-न तु संवरलाभकाले वर्तमानाः कर्मपथाः सन्तोति वर्तमानाधिष्ठितेभ्य इति वक्तव्यम् / अनागतानामेव संवरणं युज्यते नातीतवर्तमानानाम् / See Saks. pp. 382-3. Cf KvA. xx. 1. . 3 Cf. संवरः सर्वसत्त्वेभ्यो विभाषा स्वङ्गकारण।। Ak. IV. 36 ab. 4 'कश्चित्सर्वेभ्यः' इति विस्तरः / 'भिक्षुसंवरः' सर्वेभ्यः कर्मपथेभ्यो लभ्यते / वर्जनीया इत्यर्थः / सर्वकर्मपथा 'कश्चिच्चतुर्म्यः / ततोऽन्यः / ' ततो भिक्षुसंवरादन्यः संवरः श्रामणेरादिसंवरश्चतुर्थ्य एव 'अङ्गेभ्यो लभ्यते'। कायिकेभ्यः प्राणातिपातादिभ्यस्त्रिभ्यो वाचिकाच्च मृषावादात् / Saks. p. 383. Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 अभिधर्मदीपे [166 'कथं तावत्सर्वैर्यद्यलोभाद्वेषामोहाः कारणानीष्यन्ते ? कथमेकेन यदि मदुमध्याधिमात्राणि चित्तानि कारणानीष्यन्ते ? पश्चिमेन पर्यायेण नियमो. च्यते / अस्थि (स्ति) संवरस्थायो सर्वसत्त्वेषु संवतो न सर्वाङ्गेन सर्वकारणों मदना चित्तेन [III B, 6, Fol. 92 a]1 मध्येनाधिमात्रेण वा उपासकोपवासश्रामने(णे)रसंवरं समादत्ते / अस्ति सर्वसत्त्वेषु संवृतः सर्वाङ्गेश्व, न तु सर्वकारणेर्यो मदुना चित्तेन मध्येनाधिमात्रेण वा भिक्षुसंवरं समादत्ते / अस्ति सर्वसत्त्वेषु सर्वाङ्गः सर्वकारणैश्च यस्त्रिविधेन चित्तेन त्रीन्संवरान् समादत्ते / अस्ति सर्वसत्त्वेषु सर्वकारणैश्च न तु सर्वाङ्गर्य उपासकोपवासश्रामने (णे)रसवरान्मदुमध्याधिमात्रश्चित्तैः समादत्ते। यस्1 न सर्वसत्त्वेषु स्यादीदृशो नास्ति यस्मात्सर्वसत्त्वानुगतकल्याणाशये स्थित: संवरं प्रतिलभते नान्यथा, पापाशयस्यानुपरतत्वात् / पञ्चनियमान (न्) कुर्वन् प्रातिमोक्षसंवरं लभते / सत्त्वाङ्गदेष (श). कालसमयमियमान् (:)-अमुष्मात्सत्त्वाद्विरमामीति सत्त्वनियमः। अमुष्मादङ्गादित्यङ्गनियमः / अमुष्मिन्देश इति देशनियमः / मासाद्यावदिति कालनियमः / अन्यत्र युद्धादिति समयनियमः / सुचरितमात्रं तु तत्स्यादेवं गृह्णतो न संवरः।' *कथमशक्येभ्यः संवरलाभः ? सर्वसत्त्वजीवितानुपघाताध्याशयेण(ना) भ्युपगमात् / 2 उक्तं यथा संवरो लभ्यते / / असंवरोऽपि सर्वसत्त्वेभ्यः सर्वकर्मपथेभ्यश्च , न तु [सर्व] कारणः, युगपन्मृद्वादिचित्ताभावात् / 3 के पुनरसांवरिकाः ? औरभ्रिकाः कौकुटिकाः सौकरिकाः शाकु 1-1 This whole passage (from कथं तावत्सर्वैः to एवं गृह्णतो न संवरः / ) is almost identical with Akb. IV.. 36 ab. See Sakv. p. 383. __ 2 After this, the Kosakara discusses one more point :-यदि पुनः शक्यम्य एव संवरो लभते चयापचययुक्तः. स्यात् / शक्याशक्यानामितरेतरसंचारात / एवं च सति विनापि लाभत्यागकारणाभ्यां संवरस्य लाभत्यागौ स्यातामिति वैभाषिकाः। नैवं भविष्यति / ....Akb. IV. 36 ab See Sake. p. 384. 3 Cf. असंवरस्तु सर्वेभ्यः सर्वांगेभ्यो न कारणः / Ak. IV. 36 cd. 4 This whole passage (upto इत्यसांवरिकाः) is almost identical with Akb IV. 36 cd. Cf. इध भिक्खवे एकच्चो पुग्गलो ओरब्भिको होति सूकरिको साकुन्तिको लुद्दो मच्छघातको चोरो चोरघातको बन्धनागारिको, ये वा पन'ओपि केचि करूरकम्मन्ता। एवं खो भिक्खवे पुग्गलो परन्तपो होति परपरितापनानुयोगमनुयुत्तो। Ang. II. p. 207. Also cf. प्रसंवरं कर्म कतमत् / अभिजन्मतो वा तत्कर्मसमादानतो वा तत्कर्माध्याचारनिश्चयः....। ते पुनरसंवराः कतमै / औरभिकाः कौक्कुटिका.....i Astm. p. 58. Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168.1 चतुर्थोऽध्यायः। "न्तिका मात्सिका मगलुब्धकाश्चौराः वध्यघातका बन्धनपालका नागबन्धा 'श्वपाका बागुरिकाश्च / राजानो दण्डनेतारो व्यावहारिकाश्च नीतिचलिता असावरिकाः। असंवरे भा (भ)वाः, असंवरो वा एषां विद्यत इत्यसांवरिकाः // ' __उक्तमिदं येभ्यः [अ]संवरो लभ्यते / कथं तु तल्लाभ इति नोक्तं तदा रभ्यते[167] क्रियया[s] संवरप्रप्तिः सहान्युपगमेन वा। ___ अविज्ञप्तिरतोऽन्यस्याः क्षेत्राङ्गादिविशेषतः // 2 ___३द्वाभ्यां कारणाभ्यामसंवरो लभ्यते। क्रिययाऽभ्युपगमेन वा। क्रियया तत्कुलीनतत्कर्माभ्युपगमात् / अतत्कुलीनर्वयमप्यनया जीविकया जीविष्याम इति / शेषाऽविज्ञप्तिलाभस्तु क्षे त्राङ्गविशेषादिति / क्षेत्रं वा तद्रूपं भवति यथारामादिप्रनानमात्रेणाविज्ञप्तिरुत्पद्यते। यथोपधिकेषु पुण्यक्रियावस्तुषु / आदरेण वा समादत्ते / बुद्धमवन्दित्वा न भोक्ष्य इति / मासार्धमासभक्तानि वा नित्यं करिष्यामीत्येवमादि। पादरेण वा तद्रूपेण क्रियामीहते कुशलामकुशलां वा यतोऽस्या विज्ञप्तिरुत्पद्यते / उक्तमेतद्यथा संवरासंवराणां प्रतिलम्भः // त्याग इदानीं वक्तव्यः / तत्र तावत् - [168] कामाप्तसंवरत्यागः शिक्षाणि (नि)क्षेपणादिभिः / पतनीयरपीत्येके तन्नेत्यन्ये त्वयोगतः // 9 After this passage, the Kosakara discusses the following युक्तस्तावत् संवरस्य सर्वसत्त्वेभ्यो लाभः सर्वसत्त्वहिताध्याशयेन ग्रहणात् / औरभ्रि. कादीनां तु मातापितृदारादिष्वविपन्नाशयानां जीवितहेतोरप्यहन्तुकामानां कथमसंवरः सर्वसत्त्वेभ्यो युज्यते ?......"सर्वथा नास्ति विकलः प्रादेशिकश्चासंवरिक इति वैभाषिकाः / यथाभ्युपगमं विकलोऽपि स्यात् प्रादेशिकोऽप्यसंवरः संवरश्चान्यत्राष्टविधादिति सौत्रान्तिकाः / तन्मात्रशीलदौःशील्यप्रतिबन्धात् / AR. IV. 36 cd. 2 Cf. असंवरस्य क्रियया लाभोऽभ्युपगमेन वा। शेषा विज्ञप्तिलाभस्तु क्षेत्रादानावरेहणात् // Ah. IV. 37. - 3-3 This whole passage (from द्वाभ्यां कारणाभ्यां to प्रतिलम्भः ) is almost identical with Akb. IV. 37. 4 Cf. प्रातिमोक्षदमत्यागः शिक्षानिक्षेपणाच्युतेः। उभयव्यञ्जनोत्पत्तर्मूलच्छेदानिशात्ययात् // AR. IV. 38. Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 अभिधर्मदीपे [169. कामाप्तस्याष्टप्रकारसंवरस्य' पञ्चभिः कारणेस्त्यागः। शिक्षानिक्षेपणनिकायसभागत्यागोभयव्यञ्जनोत्पादकुशलसमुच्छेदेभ्यो निशात्ययेणा (ना)ष्टमस्य। तान्येतान्यभिसमस्य पञ्च भवन्ति / कि पुनः कारणमे भिस्त्यागो भवति ? समा[दा]नविरुद्धविज्ञप्त्युत्पादादाश्रयत्यागादाश्रयकोपनान्निदानच्छेदात्तावदेवाक्षेपाच्च / अन्ये पुनराहुः-चतुर्णा पतनीयाणा (ना) मन्यतमेन भिक्षुश्रामणेरसंवरत्यागः / "3 'तन्न' इति, 'अयोगतः / कः पुनर[III. A, 6 Fol. 92 b.] योगः ? [169] प्रयोगा (गो) नांशुविध्वंसात्पटद्रव्यं विनश्यति / न ह्यवयवनाशादवयविविनाशो भवति। अवयविरूपश्च प्रातिमोक्षसंवरः। तस्यावयवक्षोभाच्छिद्रत्वं भवति मालिन्यं च / यथोक्तं भगवता"दुःशीलो भवति पापधर्मा / " 9 This refers to the eight kinds of Pratimoksha-samvara. Vide supra p. 128_n. 4. These are the four Parajika dhamma of the Sthaviravada.Vinaya. 3 Cf. पतनीयेन चेत्येके। Ak. iv. 399. एभिश्च यथोक्तैः पञ्चभिः कारणैः पतनीयेन चेति / पतन्त्यनेनेति पतनीयम् / तच्चतुर्विधम् / अब्रह्मचर्यम् / यथोक्तप्रमाणमदत्तादानम् / मनुष्यवधः / उत्तरिमनुष्यधर्ममृषावादश्चेति / Saks. p. 386. . . 4 Cf. धनसंवत्त काश्मीरैरापन्नस्येष्यते द्वयम् / Ak. IV. 39 cd. काश्मीरास्तु खलु वैभाषिका एवमिच्छन्ति / न मौलीमध्यापत्तिमापन्नस्यास्ति भिक्षुसंवरत्यागः। किं कारणम् / न ह्येकदेशक्षोभात्कृत्स्नसंवरत्यागो युक्त इति / नैव चान्यामप्यापत्तिमापनस्यास्ति शीलच्छेदः / कि तहि ? द्वयमस्य भवति शीलं दौःशील्यं च / यथा कस्यचिद्धनं स्याद् ऋणं च / आविष्कृतायां तु तस्यामापत्तो शीलवान भवति न दुःशीलो यथा ऋणं शोधयित्वा धनवान् भवति न त्वृणवानिति / Akb. IV. 39 cd. धनणवत्त काश्मीररापन्नस्येष्यते / आगमायुक्तितश्च / तत्रायमागमः / विनय उक्तम्-"दुशीलश्चेद्धिाभिक्षुणीमनुशास्ति, संघावशेषमापद्यते” इति / आपन्नपाराजिको हि भिक्षुर्दुःशीलोऽभिप्रेतः। नानापन्न गराजिकः / प्रकृतिस्थः शीलवानिति विपर्ययेण वचनादतोऽवगम्यते -अस्त्यस्य दुःशीलस्यापि सतो भिक्षभावः। यस्मात्संघावशेषमापद्यत इत्यक्त. मिति / युक्तिरपि 'न ह्येकदेशक्षोभात्सकलसंवरत्यागो युक्तः इति / न मौलीमप्यापन्नस्येति / पतनीयानामप्यापन्नस्येत्यर्थः / 'Sakb. p. 386. 5 See Siksha. pp 67-8. Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1691 चतुर्थोऽध्यायः / सूत्रविरोधादयुक्तमिति चे[दत्रोप]दिशन्ति- सूत्रे ध्वंसोक्तिरन्यार्था यथेाशठनादिषु / / भगवतात्र "अभिक्षुर्भवति" इति शासनस्थित्यर्थं दुर्वृत्तविनेयावसादनार्थं चोक्तम् / यथा-"ईष्यिको भवति मत्सरी शठो मायावी मिथ्यादृष्टिरित्येवमादिदोषयुक्तः कशम्बकजातीयः' पापभिक्षुणि (नि)सियितव्यः / " न च चित्ताविदूषणादभिक्षुत्वं भवति विनेयशासनार्थतत्त्व [विद्]भिरित्युक्तम् / तद्वदत्रापि द्रष्टव्यमिति / तस्मात्पूर्वोक्तलक्षण एव भिक्षुर्ण (न) यथाह कोशकारः।" 1 अन्येषामपि स्वदोषोपादानात् कसम्बकजाताः / Aaa. p. 259. 2 Cf. संवासायं विजानाथ पापिच्छो कोधनो इति / मक्खी थम्भी पलासी च इस्सुकी मच्छरी सठी // सब्बे . समग्धा हुत्वान अभिनिबिज्जयाथ नं / काराण्डवं, निद्धमथ कसम्बं अपकस्सथ // Ang. IV. p. 172. 3 For an allied controversy, see Dhs A. III. 123-1 21.-सो [वितण्डवादी] एवं पुच्छितब्बो-'संपजानपुंसावादे वन होति'ति ? जानन्तो संपजानमुसावादे दुक्कटं होती' ति वक्खति / ततो वत्तब्बो 'विनयस्स द्वे मूलानि-कायो च वाचाच सम्मासंबुद्धेन हि सब्बापत्तियो इमेसु येव द्वीसु द्वारेसु पाता, मनोद्वारे. आपत्तिपञापन नाम नत्थि। त्वं अतिविय पकता . यो सत्थारा अपञत्ते ठाने आपत्ति पञ्ञापेसि, सम्मासम्बुद्धं अब्भाचिक्खसि, जिनचक्कं पहरसी'ति| Dhs A. III. 130. 4 V. supaa, Ad. karika 160. 5 Cf. यत्तर्हिः भगवतोक्तम् - "भिक्षुर्भवत्यश्रमणो अशाक्यपुत्रीयो ध्वस्यते भिक्षुभावात्" / कतमस्य भवति श्रामण्यं ध्वस्तं पतितं पराजितमिति / परमार्थभिक्षुत्वं सन्धायैतदुक्तम् / इदमतिसाहसं वर्तते। किमत्रातिसाहसम् / यत् भगवता नीतार्थं पुनरन्यथा नीयते / दौःशील्याय च बहुक्लेशेभ्यः प्रत्यया दीयन्ते / कथमेतन्नीतार्थम् / एष हि विनये निर्देशः- "चतुभिक्षो भिक्षुः"अस्मिस्त्वर्थे ज्ञप्तिचतुर्थकर्मोपसंपन्नो भिक्षुः" इति / न चासो पूर्व परमार्थभिक्षुरासीद्यतः पश्चादभिक्षुर्भवेत् / ... यच्चोक्तमेकदेशक्षोभादिति / अत्र शास्त्रैव दत्तोऽनुयोगस्तद्यथा "तालो मस्तकच्छिन्नोऽ भव्योऽङकुरितत्वाय, अभथ्यो विढि वृद्धि विपुलतामात्तम" इत्युपमां कुर्वता। कः पुनरुपमार्थः। एवमेकदेशस्यापि मूलभूतस्थ च्छेदादभव्यः संवरशेषो विरोढुमिति ।"शास्त्रा यं चाधिकृत्योक्तम् नाशयत कारण्डवकं कशम्बकमपकर्षत / प्रयोत्प्लाविनं वातयत अभिडं भिक्षुवाविनम् // Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [170 [170] सद्धर्मान्तद्धितोऽन्येऽन्ये नापूर्वाप्रतिलम्भतः / अन्ये पुनर्बवते-सद्धर्मान्तर्धानेऽपि संवरत्यागो भवति। तत्तु नवम्। यस्माद वस्तदा नोत्पद्यते / उत्पन्नस्तु यथोक्त रेव कारणैविनश्यति / / . अथ ध्यानानास्रवसंवरयोस्त्यागः कथम् ? तदिदमपदिश्यते भूसंचारेण हान्या च त्यज्यते ध्यानजं शुभम् // सर्वमेव खलु ध्यानाप्तं कुशलं द्वयाभ्यां कारणाभ्यां त्यज्यते / उपपत्तित्तो वा भूमिसंचारादध्वं वाऽधो वा। परिहाणितो वा। समापत्तेनिकायसभागत्यागा. च्चेति // [171] तथाऽऽरूप्याप्तमार्यन्तु फलाप्त्यक्षविहानिभिः / / "यथैव रूपाप्तं कुशलं भूमिसंचारहाणि (नि) भ्यां त्यज्यते तथैवारूप्याप्तम्। आर्य तु कुशलं त्रिभिः कारणस्त्यज्यते / फलप्राप्तितः पूर्वको मार्गस्त्यज्यते / / इति तस्य कीदृशो भिक्षुभावः ? यादृशस्तादृशोऽस्तु अस्ति तु भिक्षुभावः।"यदि हि दौःशील्यादि भिक्षुः स्यात्, शिक्षादत्तको न स्यात् / न वयं ब्रूमः सहायाध्यापत्त्या सर्वः पाराजिक / इति / यस्तु पाराजकः सोऽवश्यमभिक्षुः। कश्चित्तु सन्तानविशेषान्न पाराजिक एकचित्ते. नाप्यप्रतिच्छादनादिति व्यपस्थापितं धर्मस्वामिना / यदि तहि पाराजिको न भिक्षुः कि पुनर्न प्रव्राज्यते ?""कश्चायमनर्थे निर्बन्धो यद्यसौ तयाभूतोऽपि भिक्षुर्नमोऽस्तु तस्मै तादृशाय भिक्षुत्वाय / Ab, IV. 39 cd.. See Aaa. p. 456. 1. Cf. सद्धर्मान्तद्धितोऽपरे। सद्धर्मस्यान्तीनादित्यपरे। यस्मादन्तहिते सद्धर्मे सर्वशिक्षासीमाकर्मान्ताः प्रतिप्रनभ्यन्त इति / "सद्धर्मान्त ने तु विनयकर्माभावादपूर्वसंवरलाभो नास्ति / लब्धस्य तु नास्ति त्यागः | Akb. IV. 39a. 2 Cf. भूमिसंचारहानिभ्यां ध्यानाप्तं त्यज्यते शुभम् / Ak: IV. 40 ab. 3 निकायसभागत्यागाच्च किञ्चिदिति / निर्वेधभागीयं यत् पृथग्जनावस्थायामुत्पादित यावत्क्षान्तिरिति / तदसत्यपि भूमिसंचारे निकायसभागत्यागेन त्यज्यते / यदा कामधाती मृत्वा तत्रैवोपपद्यते / Saks. p. 387. ... 4 Cf. तथाऽरूप्याप्तमार्यन्तु फलाप्स्युत्पत्तिहानिभिः / Ak. IV. 40 cd. 5 This passage (from यथैव रूपाप्तं to तावत्संवरस्त्यज्यते) is almost identical with Akb. IV. 40 cd. 6 पूर्वको मार्ग इति / प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिमार्गस्वभावः प्रतिपन्नकमार्गः। Saks. p. 388. Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 173] चतुर्थोऽध्यायः। 135 प्रक्षोत्तापनेन मृद्विन्द्रियमार्गः / परिहाणित उत्तरो मार्गः / फलं फलविशिष्टो वा।' एवं तावत्संवरस्त्यज्यते / असंवरो दमप्राप्तिर्जीवितोत्सर्जणा(ना)दिभिः // 2 त्रिभिः कारणैरसंवरच्छेदः / संवरप्राप्तितः। यदि संवरं समापद्यते घ्यानसंवरं वा प्रतिलभते हेतुप्रत्ययवलेन समाधिलाभात्तेनासंवरस्त्याज्यते / प्रतिद्वन्द्ववलीयस्त्वात् / मरणेन चा प्रयत्यागात् / द्विव्यञ्जनोत्पादेन चाश्रयविकोपनात् / शस्त्रजलत्यागेऽप्यकरणाशयतः संवरमन्तरेणासंवरच्छेदो नास्ति / निदानपरिवर्जणे (ने) न प्रवृद्धरोगानिवृत्तिवत् // . अथ संवरासंवरविनिर्मुक्ता कथमविज्ञप्तिस्त्यज्यते ? तदुच्यते[172] 'चित्तवेगादिविच्छेदैरविज्ञप्तिस्तु मध्यमा। येण(न) खल्वसौ प्रसादक्लेशवेगेगा (ना) विज्ञप्तिराक्षिप्त। तस्य विच्छेदासापि विच्छिद्यन्ते (ते), कुम्भकारचक्रगतिवत् / समादानत्यागादपि विच्छिद्यते / क्रियाविच्छेदादपि विच्छिद्यते / चैत्यविहारक्षेत्रादेरप्यर्थस्य विच्छेदाद्विच्छिद्यते / आयुषोऽपि कुशलमूलानामपि विच्छेदाद्विच्छिद्यते / " कामाप्तं कुशलं माम त्रिभिर्मूलच्छिदादिभिः // कामावचरं पुनः कुशलमरूपस्वभावं द्वाभ्यां कारणाभ्यां त्यज्यते / कुशलमूलसमुच्छेदात्, रूपारूप्यधातूपपत्तितश्च / [173] प्रतिपक्षोदयाक्लिष्टं त्रिधात्वाप्तं विहीयते / 1. फलं फलविशिष्टो वेति / उत्तरो मार्गोऽधिकृतः / तद्यथा नागामी यद्यनागामीफलात् परिहीयते, तेनानागामोफलमुत्तरो मार्गस्त्यज्यते। यदि त्वनागामी द्वितीयं ध्यान लभते, तस्माच्च परिहीयते, स तस्य फलविशिष्टो मार्गो द्वितीयध्यानभूमिकस्त्यज्यते / Ibid. 2 Cf. असंवरः संवराप्तिमृत्युद्विव्यजनोदयः। Ak. IV. 41 ab. , 3-3 This whole passage is almost identical with Akb. IV. 41 b. After this, the Akb. has :–य आसंवरिक उपवासं गृह्णाति किमसौ तस्मात्संवरात्पुनरसंवरं गच्छत्याहोस्विन्नैव संवरं नासंवरम् ? असंवरमित्येके / त्यागाशयस्यानात्यन्तिकत्वात् / प्रदीप्त इवायःपिण्डः पुनः श्यामतां नाप्रयुज्यमानो गच्छतीत्यपरे / __4 Cf. वेगादानक्रियायुर्मूलच्छेदैस्तु मध्यमा। Ah. IV. 41 cd.. - 5-5 This passage is almost identical with Akb. IV. 41 cd. 6 Cf. कामाप्तं कुशलारूपं मूलच्छेदोर्ध्वजन्मतः। Ab. IV 42 ab. 7 Cf. प्रतिपक्षोदयात् क्लिष्टमरूपन्तु विहीयते / Ak. IV. 42 cd. Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [174 क्लिष्टं त्वरूपस्वभावं सर्वमेव प्रतिपक्षोदयाद्विहीयते / यस्योपक्लेशप्रकारस्य यः प्रहाण "मार्गः, तेनासौ सपरिवारः परित्यज्यते / नान्यथा / / अथ केषां सत्त्वानामसंवरो भवति केषां संवरः ? तदपदिश्यते सर्वे कामेष रूपे द्वाधे (वे) कोऽरूपिषु लाभतः' / / कामेषु खलु सर्वशण्ढपण्डक दोनि हित्वा कुरूंश्च हित्वा / देवानामपि संवरः / ' इत्यतो गतिद्वये संवरासंवरौ विद्यते / नान्यत्रेति / / ____ कर्माधिकारादिदानी स[III. B, 7. Fol.93 a.]त्रोक्तोद्दिष्टानां कर्मा(म). णां निर्देशं करिष्यामः / उक्त हि सूत्रे-"त्रीणि कर्माणि कुशलमकुशलमव्याकृतं च।" तेषां लक्षणमिदमुच्यते[174] यदिष्टफलदं कम कुशलं तदुदाहृतम्। विपर्ययेणाकुशलमव्याकृतमतोऽन्यथा // यत्खल्विष्टविपाकं णि (निर्वाणप्रा[पकं] चे(च) दुःखपरित्राणात्, तत्कालमत्यन्तं वा, तत्कुशलम् / निरुक्तिरपोयम् / निरवद्यदेवमनुष्यस्त्रीरूपनिवर्तणा(ना)च्छिक्षितचित्रकररूपनिर्वर्तण (न)वत् / कुशलमिव कुशलमौपमिकोऽयं शब्दनिवेशः। तद्यथा शिक्षितः पुरुषः, कुशानक्षतहस्तो लुनाति / स कुशल इति निरुच्यते, तद्वदन्यामपि . क्रियामविकृतां संपादयन् कुशल - 1 Cf. नणामसंवरो हित्वा शण्ढपण्डद्विधाकृतीन् / कुरूंश्च संवरोऽप्येवं देवानां च नृणां त्रयः // Ak. IV. 43. 2 The Kosakara discusses this point. in detail:-शण्ढादीनां संवरो नास्तीति कथं गम्यते ?""क्लेशस्याधिमात्रतया 'प्रतिसंख्यानस्याक्षान्तत्वात्""तीवस्य च हीव्यपत्राप्यस्याभावात् "प्रतिद्वन्द्वभावात्"समादानसमाध्यभावात्" Akb. IV. 43 b. See Asm. p. 57. V. supra, p. 47, n. 2. 3 प्रातिमोक्षसंवरो मनुष्याणामेव न देवानाम् / असंवेगात् / ध्यानानास्रवसंवरौ त हेतकर्मधर्मभावनाद्यथासम्भवम् / Saks. p. 389. For a controversy on this, see संवरकथा, Ko. III. 10-इदानि सवरकथा नाम होति / तत्थ येसं तावतिसे देवे उपादाय ततत्तरिदेवेसु यस्मा ते पञ्चवेरानि न समाचरन्ति तस्मा संवरो अत्थी ति लद्धि, ते सन्धाय पच्छा सकवादिस्स ।"यस्मा संवरो नाम संवरितब्बे असंवरे सति होति, तस्मा असंवरपुच्छा सकवादिस्स / देवेसु पाणातिपातादीनं अभावेन पटिक्खेपो इतरस्स""KvA. III. 10. Also cf. ब्रह्मचरियकथा, Ko. I. 3. & C. अतः परमिदानी कर्मनिर्देशाधिकारात्सूत्रोद्दिष्टानां कर्मणां. निर्देश आरप्स्यते। क्षेमाक्षेमतरत्कर्म कुशलाकुशलेतरत् / Ak. IV. 45 ub.. Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175.] चतुर्थोऽध्यायः / 137 इत्युच्यते।' 'विपर्ययेणाकुशलम्' उष्ट्रोलूकादिवत् / 'अव्याकृतमतोऽन्यथा' उभयविपाकानिर्वर्तणा(ना)त् // 2 अन्यान्यपि त्रीणि कर्माण्युक्तानि / पुण्यमपुण्यमानेज्यं च / तत्र तावत् [175] कामाप्तं प्रथमं पुण्यमपुण्यमशुभात्मकम् / ऊर्ध्वभूमिकमानेज्यं विपाकं प्रत्यनेजनात् // कामावचरं हि कुशलं कर्म पुण्यमकुशलमपुण्यमित्युच्यते / ऊर्श्वभूमिकमानेज्यम् / तदूर्व धानद्वये शुभं कर्मानेज्यमित्युच्यते। कस्मात्पुनरेतदाने ज्यमित्युक्तम् ? 'विपाकं प्रत्यनेजनात् / ' कामावचरं हि कर्म विपाक 1f. कुसलसद्दी ताव आरोग्य-अनवज्ज-छेक-सुखविपाकेषु दिस्सति ।""वचनत्थो पनेत्थ-कुच्छिते पापके अकुसले धम्मे सलयन्ति चलयन्ति "ति कुसला। कुच्छितेन वा आकारेन सयन्ती ति कुसा। अकुसलसंघाते कुसे लुनन्ती ति कुसला / कुच्छितानं वा सानतो तनुकरणतो ओसानकरणतो नाणं कुसं नाम / तेन कुसेन लातब्बा ति कुसला / ... यथा वा कुसा उभयभागगतं हत्थप्पदेसं लुनन्ति, एवमिमे पि उप्पन्नानुप्पन्नभावन संकिलेसपक्खं लुनन्ति / DhsA. II. 8-10. 2 . तेसु पन अनवज्जसुखविपाकलक्खणा कुसला, सावजदुक्खविपाकलक्खणा अकुसला, अविपाकलक्खणा अंब्याकता / DhsA. II. 10. 3 Cf. पुण्यापुण्यमनिजञ्च सुखवेद्यादि च त्रयम् // कामघातौ शुभं कर्म पुण्यमानेञ्जमूर्द्धजम् / Ak. IV. 45. cd and 46 ab. 4 आनेज्यमिति / एज़ कम्पन इत्यस्य धातोरेतद्रूपमानेज्यमिति / यदा त्वानिज्यमिति पाठस्तदा इगेः प्रकृत्यन्तरस्यैतद्रूपं द्रष्टव्यम् / Saks. p. 344. आनिज्यकर्म कतमत् / रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तं कुशलं कर्म / Asm. p. 54. कामप्रतिसंयुक्तं कुशलं पुण्यम् / रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तमानिज्यम् / Aaa. p. 184. 5 Cf. किं पुनः कारणं सेञ्जितमेवान्यत्रानिञ्जमुक्तम् ? यतः कर्म विपाकं प्रति नेजति। Ak. IV. 46 cd. . The term anenja primarily refers to the four Arupa-dhyauas. The fourth Rapa vachara-dhyana is also called aneija : सो"चतुत्थं ज्ञानं उपसम्पज्ज विहरति / सो एवं समाहिते चित्ते""आनेञ्जप्पत्ते"| Ang. II. p. 211.) But here even the first three rapa-dhyanas are called aneija due to 'विपाकं प्रत्यनेजनात्' / 6.6 This passage (from कामवचरं to तिर्यप्रेतेषु विपच्यते) is identical with Akb. IV. 46 cd. After तिर्यक् तेषु विपच्यते, the Asb. has : रूपारूप्यावचरं तु कर्मान्यभूमिकमन्यस्यां भूमौ विपक्तुं न जातुमुत्सहते / तस्मादयवस्थितविपाकत्वादानेसमित्युच्यते। Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 : अभिधर्मदोपे [175 प्रति कम्पते लवणोपमसूत्रण्य (न्या)येन / ' कथम् ? अव्यवस्थानात् / अन्यगतिकमपि ह्यन्यस्यां गतौ विपच्यते / तदन्यदेवनकायिक चान्यत्र देवनिकाये। यदेव हि प्रमान (ण)बलवर्णसुखभोगादिसंवर्तनीयं कर्म देवेषु विपच्येत तदेव कदाचिदन्य. प्रत्ययवशान्मनुष्यतिर्यक्प्रेतेषु विपच्यते / कर्मजातिचोदनेयं भगवतो विवक्षिता न द्रव्यचोदनेति / ___ अत्राह / ३ननु च त्रीणि ध्यानानि सेजितान्युक्तानि भगवता-“यदत्र विकितं विचारितमिदमत्रार्या इजितमित्याहः"५ इत्येवमादि ? समाध्यपक्षालांस्तेषां सन्धायैवमुक्तम् / आनेज्यान्यपि तु तान्युक्तान्यानेज्यसूत्रे, प्रा नेज्यसंप्रेयगा. मिनी प्रतिपदमारभ्य // 3 16. सेय्यथा पि भिक्खवे पुरिसो लोणफलं परित्ते उदकमल्लके पक्खिपेय्य। तं किं. मञथ भिक्खवे अपि नु तं परित्तं उदकमल्लके उदकं अमुना लोणफलेन लोणमस्स अपेय्यं ति? एवं भन्ते / " सेय्यथा पि भिक्खवे पुरिसो लोणफलं गंगाय नदिया पक्खिपेय्य ।""अपि नु सा गंगा नदी अमुना लोणफलेन लोणा अस्स अपेय्या ति ? नो हेतं भन्ते / एवमेव खो भिक्खवे इधेकच्चस्स पुग्गलस्स अप्पमत्तकं पि पापं कतं तमेनं निरयं उपनेति / इध पन भिक्खवे एकच्चस्स पुग्गलस्स ताविसं येव अप्पमत्तकं पापं कम्म कतं विठ्ठधम्मवेदनीयं होति नाणु पि खायति बहुदेव / Ang. I. p. 250. ' ____2 Cf. तत्थ यस्मा कामावचरविपाकं अत्तनो कुसलेन सदिसं पि होति, असदिसं पि तस्मा न तं कुसलानुगतिकं कत्वा भाजितं / रूपावचरारूपावचरविपाकं यथा हत्थिअस्सपब्बतादीनं छाया हत्यिादिसदिसा व होन्ति, तथा अत्तनो कुसलसदिसमेव होती ति। कामावचरं च कम्म यदा कदाचि विपाकं देति, रूपारूपावचरं पन अनन्तरा येव दुतियस्मि अत्तभावे विपाकं देति""। DhsA. III. 651. See Vipakuddhara-katha, DhsA. III. 587-658. 3-3 This whole passage (from ननु च to प्रतिपदमारभ्य) is identical with Akb. IV. 46 ab. 4 Cf. अष्टापक्षालमुक्तत्वादानिजन्तु चतुर्थकम् / Ah. VIII. 11. ab. V. infra, Ad. karika 546. See LVPAK. IV. p. 107, n. 1. 5 Cf. इदं खो'हं उदायि इञ्जितस्मि वदामि, किञ्च तत्थ इञ्जितस्मि-यदेव तत्थ वितक्कविचारा अनुरुद्धा इदं तत्थ इज्जितस्मि ।"दुतियं झानं यदेव तत्थ पीतिसुखं अनिरुद्ध होति इदं तत्थ इञ्जिस्मि / "ततियं झानं 'यदेव तत्थ उपेक्खासुखं अनिरुद्ध होति इदं तत्थ इञ्जितस्मि ।"चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति / इदं खो'हं उदायि अनिजितस्मि वदामि / M. sutta 66. 6 Ab. has मानिजसूत्रे / Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177.] . चतुर्थोऽध्यायः / 139. पुनरण्या (न्या)नि त्रीणि कर्माण्युक्तानि“सुखवेदनीयं दुःखवेदनीयं, अदुःखासुखवेदनीयं च / " तत्र [176] सुखवेद्यं शुभ (भं) कर्म ध्यानादक्तुिरीयकात्। ___ उपेक्षावेद्यमन्यत्र दुःखवेद्यन्तु पापकम् // ' तत्र शुभं कर्म यावत्तृतीये ध्याने सुखवेद्यमित्युच्यते / एतावतो खलु भूमिः सुखाया वेदनायाः। तदेव चतुर्थध्यानात्प्रभृत्युपेक्षावेदनीयमित्युच्यते / अकुशलं तु कम दुःखवेदनीयमित्युच्यते / किं पुण (न)वेंदनव विपाक: ?3 नेत्याह। प्राधानिकोऽयं निर्देशं (शः) / सचतुस्कन्धसम्भारं हि सुखमभिप्रेतम् / दार्टान्तिकानां तु सुखैव वेदना विपाकः चेतनैव च कर्म / आभिधार्मिकानां तु.पञ्चस्कन्धो विपाकहेतुः पञ्चस्कन्धाश्च विपाक इति / कथं पुनरवेदनास्वभावं कर्म सुखवेदनोयमित्युच्यते ? सुखाया वेदनाया हितं सुखवेदनीयम् / सुखाऽस्या वेदनीयो विपाक इति वा / " किं पुनरदुःखासुखा वेदना चतुर्थध्यानादधो न विद्यते ? न खलु न विद्यते / किं तर्हि ? . [177] अधोऽपि मध्यम कर्म ध्यानेनान्त्येपि निर्वतेः / युगपत्त्रिविपाकेष्टेानान्तरविपाकतः / / 1 cf. सुखवेद्य शुभं ध्यानादातृतीयादतः परम् / / ___ अदुःखासुखवेद्य तु दु:खवेद्यमिहाशुभम् // Ab. IV. 47. 2 अकुशलं कर्म दुःखवेदनीयम् / इहग्रहणं कामधातावेव तद्भावज्ञापनार्थम् / Akb. IV d. 47. 3 Cf. न चैषां वेदनैव फलम् / किं तहिं ? ससंभारा। Akb. IV. 47. ससम्भारैरिति / सम्भ्रियते उत्पाद्यतेऽनेनेति सम्भारः। इन्द्रियविषयलक्षणः / तेन ससम्भारा वेदना फलम् / Saks. p. 390. 4 See Akb. II. 54 cd and Saks. pp. 211-215. 5 Cf. कथं पुनरवेदनास्वभावं कर्म सुखादिवेदनीयमित्युच्यते ? सुखवेदनायै हितं सुखवेदनीयं सुखोऽस्य वेदनीय इति वा / कश्च वेदनीयः / यो विपाकः / स ह्यसौ विद्यते सुखस्य वा वेदनीयं येन सुखं वेदयते / स्नानीयकषायवत् / Akb. IV. 47. 6 Cf. अधोऽपि मध्यमस्त्येके अन्ये पुनराहुः / तदेतन्मध्यमदुःखासुखवेदनीयं कर्मोक्तमेतच्चतुर्थध्यानादधोऽप्यस्ति / किं कारणम् ? ध्यानान्तरविपाकतः। Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 अभिधर्मदीपे [ 178. अदुःखासुखवेदनीयं खलु कर्म चतुर्थध्यानादधोऽप्यस्ति तृतीये द्वितीये प्रथमे च ध्याने' / परिनिर्वते उपेक्षायां च स्थितः परिनिर्वाति / किञ्च, 'युगपत् त्रिविपाकेष्टेः।' उक्त हि-"स्यात् त्रयाणां कर्मा (म)णामपूर्वाचरमो विपाको विपच्येत / स्यात्सुखवेदनीयस्य रूपं, दुःखवेदनीयस्य चित्तचैतसिका धर्माः, अदु:खासुखवेदनीयस्य चित्तविप्रयुक्ताः" इति / अतोऽप्यस्त्यधस्ताददुःखासुखवेदनीयं कर्म। किञ्च, 'ध्यानान्तरविपाकतः।' नहि ध्यानान्तरे। उपे[III. A, 7. Fol. 93b.]क्षामन्तरेण विपाकोऽन्या वेदना विपच्यते / तत्र सुखदुःखयोरभावात् / / [178] पुनश्चतुविधं कम दृष्टवेद्यादिभेदतः / ध्यानान्तरकर्मणो ध्यान एव सुखेन्द्रियं विपाक इत्येके / नैव तस्य वेदना विपाक इत्यपरे / तदेतदुच्छास्त्रम् / शास्त्रे हि पठितं-"स्यात्कर्मणश्चैतसिक्येव वेदना विपाको विपच्येत / स्यात्कुशलस्यावितर्कस्य कर्मणः" इति / अपूर्वाचरमः पाकस्त्रयाणां चेष्यते यतः / / Akb. IV. 48. See Saks. pp. 390-1. 1 Cf. उपेक्खा पन बसविधा होति–छळंगुपेक्खा ब्रह्मविहारुपेक्खा बोझंगुपेक्खा विरियुपेक्खा संखारुपेक्खा वेदनुपेक्खा विपस्सनुपेक्खा तत्रमज्झत्तुपेक्खा झानुपेक्खा पारिसुद्धि. उपेक्खा ति / 'इति इमालु उपेक्खामु 'झानुपेक्खा' इध [ततियज्झाने] अधिप्पेता / ... एत्थाह-ननु चायं अत्थतो तत्रमज्झत्तुपेक्खा व होति ? सा च पठमदुतियज्झानेसु पि अत्थि"। सा कस्मा न वुत्ता ति? अपरिव्यत्तकिच्चतो""वितक्कादीहि अभिभूतत्ता। Dhs A. III. 349-354. 2 For a controversy related to this, see, Ko. XXII. 3.-इदानि आनेञ्जकथा नाम होति / तत्थ भगवा चतुत्थज्झाने ठितो परिनिब्बायीति सल्लक्खेत्वा अरहा आनेजे ठितो परिनिब्बायतीति येसं लद्धि, सेय्यथा पि एकच्चानं उत्तरापथकानं / KvA. XXII. 3. 3 Quoted in Akb. IV, 48 cd. अपूर्वाचरम इति / युगपदित्यर्थः / सुखवेदनीयस्य रूपमिति चक्षुरादिकम् / दुःखवेदनीयस्य""पञ्चविज्ञानकायिकाः / दोर्मनस्याविपाकत्वात् / ..."चित्तवित्रयुक्ता इति जीवितेन्द्रियादयः। Saks. p. 391. 4 For a controvery on Dhy anantara, see Kv. XVIII. 7.-इदानि झानन्तरिककया नाम होति / तत्थ येसं समये पञ्चकनये पञ्च झानानि विभत्तानि, केवलंतयो समाधी उद्दिठ्ठानि, अवितक्कविचारमत्तस्स समाधिनो ओकासं अजानन्तानं पठमस्स च दुतियस्स च झानस्स अन्तरे झानन्तरिका नाम एसा ति लद्धि, सेय्यथा पि सम्मितीयानञ्च अन्धकानं / Kv A. XVIII, 7. See Points of Controversy, p. 329. & After this, the Kosakara discusses one more topic-Panchadha vedaniyata (Akb. IV. 49.), which is not discussed in Ado. 6 cf. नियतानियतं तच्च नियतं त्रिविधं पुनः / वृष्टधर्माविवेद्यत्वात् पञ्चषा कर्म चेतना // As. IV. 50. Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 179.] : चतुर्थोऽध्यायः। 141 तदेतत्कर्म समासतो द्विविधं, नियतवेदनीयमनियतवेदनीयं च। तत्र नियतवेदनीयं त्रिविधम् / दृष्टधर्मवेदनोयमुपपद्यवेदनीयमपरपर्यायवेदनीयं चइत्येतत् त्रिविधं कर्म नियतवेदनी यम् / चतुर्थमनियतवेदनीयम् / - तत्र दृष्टधर्मवेदनीयं यत्रैव जन्मनि कृतं तत्रैव विपच्यते / उपपद्यवेदनीयं यद् द्वितीये जन्मनि / अपरपर्यायवेदनीयं तस्मात्परेण / अतः पुनश्चतुर्विधात्कर्मणः कतमेन जन्माक्षिप्यते ? जन्मनस्त्रिभिराक्षेपो दृष्टधर्माह्वयादृते // 3 न खलु दृष्टधर्मवेदनीयेन कर्मणा निकायसभाग आक्षिप्यते / / अथ कस्मिन्धातो कस्यां वां गतौ कतिविधं कर्माक्षिप्यते ? [179] चतुर्णामपि चाक्षेपः सर्वत्र नरकादते / न तत्रेष्टफलाभावाच्छभं यस्माद्विपच्यते // सर्वेषु खलु त्रिषु धातुषु सर्वासु च पञ्चसु गतिषु चतुर्णामपि कर्मणामाक्षेपः कुशलानामकुशलानां च / नरकान्वर्जयित्वा / नरकेषु हि दृष्ट[धर्म]वेदनीयं कुशलं नाक्षि प्यते / तत्रेष्टविपाकाभावादन्यत् त्रिविधमाक्षिप्यते / किञ्च, "अपरे पुनः पञ्चविधं कर्मेच्छन्ति / अनियतवेदनीयं द्विधा कृत्वा। विपाकेन नियतमनियतं चेति / Akb. IV. 50. 9. For a controversy on the term niyata see Kv. XXI.8. varfa कम्मकथा नाम होति / तत्थ यस्मा दिट्ठधम्मवेदनीयादोनि दिधम्मवेदनादीहि नियतानि, तस्मा सब्बे कम्मा नियता ति येसं लद्धि, सेय्यथापि तेस व [अन्धकानञ्च एकच्चानं उत्तरापथकानं] / एत्य विट्ठधम्मवेदनीयं दिट्ठधम्मवेदनीयमेव / सचे विठेव धम्मे विपाकं देतुं सक्कोति, ति, नो चे अहोसिकम्मं नाम होति / KvA. XXI. 4. : P After this, the Kosakara gives various views about the vipaka of drishtadharma-vedaniya: जन्मान्तरेऽपि अस्ति दृष्टधर्मवेदनीयस्य कर्मणो विपाक आरम्भवशात्तन्नामव्यस्थानमित्यपरे / मा भूद्यदेवमिष्टं कर्म तस्याल्पिष्टो विपाक इति / तदेवं नेच्छन्ति वैभाषिकाः ।""दान्तिकास्तु चतुष्कोटिकं कुर्वन्ति तेषां तत्कर्माष्टविधं दृष्टधर्मवेदनीयं नियतमनियतं च / एवं यावदनियतवेदनीयम् / नियतमेव तु दृष्टधर्मादिवेदनीयमनियतं चतुर्थमिति वर्णयन्ति.। Akb. IV. 50a. 3 See Asn p. 58. - 4 Cf. निकायाक्षेपणं त्रिभिः। सर्वत्र चतुराक्षेप: शुभस्य नरके त्रिधा | Ah. IV. 51 bcd. Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 अभिधर्मदीपे [180 [180] नोत्पद्यवेद्यकृत्तत्र यद्विरक्तः पृथग्जनः / ___ स्थिरो नापरकृच्चार्यश्चलोऽपि भवमूलयोः // ' श्यतः खलु भूमेविरक्तः पृथग्जनः स च स्थिरो भवत्यपरिहाणधर्मा स ध (त)त्रोपपद्य वेद्यं कर्म नाक्षिपति / त्रिविधमन्यत्करोति / आर्यपुद्गलस्तु वीतरागो न च परिहाणधर्मा तत्रोपपद्यवेद्यमपरपर्यायवेदनीयं च कर्म न करोति / न ह्यसौ भव्य: पुनरधरिमं भूमिमायातुम् / अनियतं तु कुर्याद् दृष्टधर्मवेदनीयं यत्रोपपन्नः कामधातौ भवाग्रे च / परिहाणधर्मापि त्वार्यः कामधातौ वीतरागः, भवाग्राद्वा, तयोरुपपद्यापरपर्यायवेदनीयं कर्मकर्मा (-नीयं कर्मा) भव्यः कर्तुम् / कि कारणम् ? फलाद्धयसो परिहीणो भवति। न चास्ति फलपरिहीणस्य कालक्रियेति / / अथ किमन्तराभविक: कर्माक्षिपति नाक्षिपति ?' आक्षिपतीत्याह / . 1 Cf. यद्विरक्तः स्थिरो बालस्तत्र नोत्पद्यवेद्यकृत् / नान्यवेद्यकृदप्यायः कामेऽने वाऽस्थिरोऽपि न // Ak. IV. 52. 2-2 This whole passage (from यतः खलु भूमेविरक्तः to कालक्रियेति) is almost identicai with Akb. IV. 52. 3 वीतरागपृथग्जनः in Akb. 4 न करोति in Akb. 5 स्थिर इति वर्तते in Akb. ly यत्र in Akb. 7 कालक्रियेति पश्चात्प्रवेदयिष्यामः in Akb. 8 अन्तराभवः कामधातौ रूपधातौ चोपपद्यमानस्यारूप्यधातोश्च्यवमानस्य / स च मनोमयो गन्धर्व इत्यपि / परं सप्ताहं तिष्ठत्यन्तरेण च्यवते। एकदा च व्यावर्त्तते / तत्रस्थश्च कर्मोपचिनोति सभागांश्च सत्त्वान् पश्यति / यत्र चोपद्यते तदाकृतिरप्रतिहतगतिश्च / ऋद्धिमा नव चाशुगामी उपपत्त्यायतने प्रतिहन्यते / उपपत्त्यायतने तुलावनामोनामयोगेन च्यवते प्रतिसन्धि न बध्नाति / अन्तराभवस्थश्चोपपत्त्यायतने रागमुत्पादयति / यदन्यश्च क्लेशः प्रत्ययो भवति / सहरागेणान्तराभवो निरुध्यते कललं च सविज्ञानकमुत्पद्यते / Asm. pp. 42-43. ___Cf. एवमेव खो महाराज यो कोचि गन्धब्बो यतो कुतो चि आगन्त्वा अण्डज योनि उपगन्त्वा""ओपपातिक "सभाववणं विजहित्वा ओपपातिको होति / Milinda p. 102. V. supra, p. 46, n. 2. For a controversy on Antara.bhava see Kv. VIII. 2. - इदानि अन्तराभवकथा नाम होति / तत्थ येसं 'अन्तरा परिनिब्बायी' ति सुत्तपदं अयोनिसो गहेत्वा अन्तराभवो नाम अत्थि, यत्थ सत्तो दिब्बचको विय अदिब्बचक्खुको, इद्धिमा विय अनिद्धिमा मातापितिसमागञ्चेव उतुसमयञ्च आलोकयमानो सत्ताहं वा अतिरेकसत्ताहं वा तिद्वतोति लद्धि, सेय्यथा पि पुब्बसेलियानञ्चेव सम्मितीयानञ्च / KA. VIII. 2. For a full discussion on this topic, see Akb. III. 4-19. 9 Cf. द्विाविंशतिविघं कामेष्वाक्षिपत्यन्तराभवः / - दृष्टधर्मफलं तच्च निकायो ह्यक एस सः // Ab. IV. 53. Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182.] . चतुर्थोऽध्यायः। / 143 तत्र कामावचरोऽन्तराभवः द्वाविंशतिविधं कर्माक्षिपति / पञ्च गर्भावस्थाः कललाबूंदघनपेशीप्रशाखावस्थाः।' पञ्च जातावस्थाः। बाल्यकौमारयुवमध्यमस्थ'विरावस्थाः / ता एता नियतानियतभेदेन विशतिराक्षिप्यन्ते, एकनिकायत्वात् / अत एवान्तराभववेदनीयं कर्म नोक्तम्। उपपद्यवेदनीयेनैव तस्याक्षेपात् // कीदृशं पुनः कर्म नियतं भवत्यनियतं वा ? 181] यदारौद्रचित्तन कर्माभीक्ष्णं निषेव्यते / ____ सत्क्षेत्रे क्रियते यच्च फलं तस्य नियम्यते // 3 यदि कर्म रौद्रेण तोव क्लेशानुगतेन चित्तेन कृतं भवति, यच्च घनश्रद्धा. सलिलाभ्युक्षितेन क्रियते, यच्च मृद्वप्य भीक्ष्णं निषेव्यते, यच्च किञ्चिद्गुणेवति क्षेत्रे क्रियते शुभमशुभं वा फलं तस्य कर्मणो नियम्यते / / अथ दृष्टधर्मवेदनीयं कर्म कीदृशमित्युच्यते[182] क्षेत्राशयविशेषाच्च फलं सद्यो विपच्यते / 'निरोधव्युत्थितादौ च सद्यः कालफल क्रिया // तत्र क्षेत्रविशेषाद्यथा५ द (?) क्षजातकादिषु। आशयविशेषाद्यथा बकलात (?) स्योक्षणि (निर्मोचनांदिषु / ... 1 See Saku. p. 319 and S. I. p. 206. 2 Cf. तच्चतदन्तराभविकं कर्म यन्नियतमेकादशविधमुक्तं दृष्टधर्मवेदनीयं तद्वेदितव्यम् / कि कारणम् / निकायो ह्यक एव सः। एक एव ह्यसौ निकायसभाग एककर्माक्षिप्तो यश्चान्तराभवो याश्च तदन्वया दशावस्थाः / अत एवान्यदन्तराभववेदनीयं कर्म नोक्तम् / Akb. IV. 53 d. . 3 Cf. तीव्रक्लेशप्रसादेन सातत्येन च यत्कृतम् / . गुणक्षेत्रे च नियतं तत्पित्रो_तकं च यत् // Ak. IV. 54. Also cf. यदुक्तं सूत्रे नियतवेदनीयं कर्म इति / कतमे नियमाः ? कर्मक्रियानियमः विपाकप्रतिसंवेदनानियमः अवस्थानियमश्च / Asm. p. 54. 4 Cf. दृष्टधर्म फलं कम क्षेत्राशयविशेषतः / ये निरोधारणामंत्रीदर्शनार्हत्फलोरियताः / तेषु कारापकारस्य फलं सद्योऽनुभूयते // Ak ]V, 55 ab and 56. 5 Cf. दृष्टधर्मवेदनीयं कर्म क्षेत्रविशेषाद्वा भवति / यथा संघस्त्रीवादसमुदाचाराद्वयंजनपरिवृत्तिः श्रूयते / आशयविशेषाद्वा। यथा शण्ढस्य गवामपुंस्त्वप्रतिमोक्षणात् पुम्भावः / Akb. IV. 55 ab. . 6 The reading is doubtful. .. Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 अभिधर्मदीपे [183 कीदशे पुनस्तत् क्षेत्रे विशिष्टं भवति यत्र दृष्टे धर्मे विपाको विपच्यते ? बुद्धप्रमुखस्तावद्भिक्षुसंघो। 'निरोधव्युत्थितादौ च सद्यः कालफलक्रिया।' पञ्चसु च पुद्गलेषु कृतं निरोधसमापत्त्य [III. B. 8. Fol. 94a] रणामैत्रीदर्शनमार्गादहत्फलाढ्युत्थितेषु कारापकारा' दृष्टधर्मवेदनीयफला भवन्ति / निरोधसमापत्तेः खलु व्युत्थितः परा शान्ति लभते / निर्वाणसदृशधर्मानुभवनात् / अरणाव्युत्थितस्याप्यप्रमाणसत्त्वहिताध्याशयप्रवृत्ता सन्ततिर्वर्तते / एवं [मंत्री] व्युत्थितस्य / स्रोतआपन्नस्यापि निर्मलज्ञानलाभात्। अर्हतोऽपि सर्वक्लेशप्रहाणान्निर्मला वर्तन्ते / / नियतविपाकस्य च कर्मणः शुभाशुभस्य या भूमिस्तदत्यन्तवैराग्यात्तत्कर्म दष्टे धर्मे विपच्यत इत्यतः [113] तद्भूम्यपुनरुत्पत्तः दृष्टधर्मवेदनीयं संगृहोतं भवति / कीदृशं पुनरेतत्कर्म ? . विपाकनियतं च यत् / तच्चतत्कर्म विपाकनियतं द्रष्टव्यम् / तच्च दृष्टफलं विद्यात् दृष्टे धर्मे खलु तस्य विपाको विपच्यते / कतरत्पुनरेतत् ? कर्माद: परिपूरकम् // नाक्षेपकमिति // विपाकः खलु वेदनाप्रधान इत्यत इदं विचार्यते / स्यात्कर्मणश्चत. सिक्येव वेदना विपाको न कायिकी.? स्यात्कायिक्येव न चतसिकी स्यादित्याह 5 For this word, see Siksha. p. 87. 2 This passage (from कीदृशे पुनस्तत्) is almost identical with Akb. IV. 56 After this, the Akb. has : शेषस्य तु भावनामार्गस्यापरिपूर्णस्वभावफलत्वाच्च तद्वयुत्थितानां न तथा प्रत्यग्राश्रयपरिवृत्तिशुद्धाशयसंततिर्वर्तते इति न ते तथा पुण्यक्षेत्रं भवन्ति / Akb. IV. 56. See Asm. p. 58. 3 Cf. तभूम्यत्यन्तवैराग्याद्विपाके नियतं हि तत् / Ak. IV. 55 cd, 4 V. supra, p. 143, n. 3. 5 आक्षेपकं कर्म कतमत् / येन फलविपाकोऽभिनिर्वर्तते। परिपूरकं कर्म कतमत् / येनोपपन्न इष्टानिष्टफलं वेदयते / Asm. p. 54. Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 145 184.] . चतुर्थोऽध्यायः / [184] कुशलस्याविचारस्य चैतसिक्येव वेदना। विपाकः कायिकी त्विष्टा 'दुःखवेद्यस्य कर्मणः / / ' कुशलं खल्वविचारं कर्म ध्यानान्तरात्प्रभृति यावद्भवाग्रम् / तस्याविचारस्य कुशलस्य कर्म [ण]श्चतसिक्येव वेदना विपाकः। कस्मान्न कायिकी ? तस्याः अवश्यं सवितर्कविचारत्वात् / कायिक्येव त्वशुभस्य दुःखवेदनायस्य कायिक्येव वेदना विपाकः / कस्मान्न चैतसिकी ? चैतसिकं हि दौमण(न) स्यं न विपाकः / / यस्त (त्त)हि कर्मवशात्सत्त्वानां चित्तक्षेपः तत्संप्रयुक्ता वेदना कथं न विपाकः ? न हि तत्र चित्तं कर्मणो विपाकः / किं तर्हि ? यो महाभूतातां प्रकोपः स विपाकः / ततस्तज्जातं चित्तं विपाकशब्देनोपचर्यते / / पुनश्चतुर्विधं कर्मोक्तम्-"अस्ति कर्म कृष्णं कृष्णविपाकम् / अस्ति शुवलं शुक्लविपाकम् / अस्ति कर्म कृष्ण शुक्लं कृष्णशुक्ल विपाकम् / अस्त्यकृष्णमशुक्लमविपाकं कर्म कर्मक्षयाय संवर्तते" इति / तत्र 1cf. कुशलस्यावितर्कस्य कर्मणो वेदना मता। विपाकश्चैतसिक्येव कायिक्येवाशुभस्य तु // Ak. IV. 57. 2-2 This whole passage (upto न विपाकः) is almost identical with Akb. IV. 57. The latter has avitarka instead of avichara. After 'कस्मान्न चैतसिकी?'. the Akb. has : तस्य हि दुःखा वेदना विपाकश्चैतसिकी च दुःखा वेदना दौर्मनस्यम् / न च दौर्मनस्यं विपाक इति व्याख्यातमेतत् / This topic (daurmanasya) was perhaps discussed in the lost portions of Adv. V. supra, p. 52, n. 4. 3 Cf. चित्तक्षेपो मनश्चित्ते स च कर्मविपाकजः। . भयोपघातवैषम्यशोकैश्चाकुरुकामिनाम // Ak. IV. 58. .."यदि मनो विक्षिप्यते कर्मविपाकजश्च चित्तक्षेपः / कथं न चैतसिकी वेदना विपाकः प्राप्नोति ? नहि ब्रूमस्तदेव चित्तविपाक इत्यपि तु यो महाभूतानां प्रकोपः स विपाकः / तस्माज्जातमतो विपाकजम् / "एवं चेदं चतुष्कोटिकं युज्यते| Abk. IV. 58. See Saku. p. 396 and Milinda, p. 137. 4 Cf. चेतनाय सम्पयुत्तधम्मानं पन कम्मभावो कम्मचतुक्केन दीपितो। वुत्तं हेतंचत्तारिमानि भिक्खवे कम्मानि मया सयं अभिजा सच्छिकत्वा पवेदितानि, कतमानि चत्तारि? अस्थि भिक्खवे कम्मं कण्हं कण्हविपाक, अत्थि "सुक्क सुक्कविपाक, अत्थि भिक्खवे कम्मं कण्हसुक्कं कण्हसुक्कविपाक, अस्थि भिक्खवे कम्मं अकण्हमसुक्कं अकण्ह असुक्कविपाकं कम्मं कम्मक्खयाय संवत्तति / [Ang. II. pp. 230-1] Dhs A. III. 117. Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 अभिधर्मदीपे [185 [185] सपाकमशुभं कृष्णं सपाकं रूपज सितम् / शुभाशुभं द्विधा काये(मे) निर्मलं तत्प्रहाणकृत् // ' अशुभं खलु कर्म एकान्तेन कृष्णं क्लिष्टत्वात् / कृष्णविपाकं चामनोज्ञविपाकत्वात् / रूपाप्तन्तु शुभमेकान्तेन शुक्लम्, अकुशलेनाव्यव' कीर्णत्वात् / शुक्लविपाकं च मनोज्ञविपाकत्वात् / आरूप्याप्तं कस्मान्नोच्यते ? यत्र हि द्विविधोऽस्ति विपाकः-अन्तराभविकश्चोपपत्तिभविकश्च; त्रिविधस्य च कायवाङ्मनस्कर्मणस्तत्रवोक्तमिति। "कामाप्तं शुक्लं कुष्णशुक्लमकुशलव्यवकीर्णत्वात्, कृष्णशुक्ल विपाकं व्यवकीर्णविपाकत्वात् / " सन्तानत एतद्व्यवस्थापितं न स्वभावतो न ह्येवंजातीयकमेवं कर्मास्ति विपाको वा यत्कृष्णं च स्याच्छुक्ल च, अन्योन्यविरोधात् / / ननु चैवमकुशलस्यापि कर्मणः कुशलव्यवकोर्णत्वात्कृष्णशुक्लत्वं प्राप्नोति ? नावश्यमकुशलं कुशलेन व्यवकोर्यते / कामधातौ त्वस्य बलवत्वात्कुशलन्तु व्यवकीर्यते दुर्बलत्वादिति / ___अनास्रवं कमैषां त्रयाणां कर्मणां क्षयाय प्रहाणाय संवर्तते / तद्ध्यकृष्णमक्लिष्टत्वादशुक्लं विपाकशुक्लताऽभावात् / आभिप्रायिकोऽप्येश (ष) [5] शुक्लशब्दः। उक्त तु भगवता महत्यां शून्यताया मशैक्षधर्माणा (ना) रभ्य 1Cf. कृष्णशुक्लादिभेदेन पुनः कर्म चतुर्विधम् // , अशुभं कामरूपाप्तं शुभं चैव यथाक्रमम / . कृष्णशुक्लोभयं कर्म तत्क्षयाय निरानवम | Ak IV. 59 cd, 60, 2 This whole Adv. karika 185 is almost identical with Akb. IV. 60. 3 Akb. has. तदपि तूरुतं सूत्रान्तरे- 'कामाप्तं शुक्ल, व्यवकीर्णविपाकत्वात् / " 4 Cf. कण्हसुक्कविपाकं ति सुखदुक्खविपाक; मिस्सककम्मं हि कत्वा अकुसलेन तिरच्छानयोनियं मङ्गलहत्थिट्टानादिसु उत्पन्नो कुसलेन पवत्ते सुखं वेदियति, कुसलेन राजकुलेपि निब्बत्तो अकुसले पवत्त दुक्खं वेदियति / Ang. A. III. p. 212. Also cf. कृष्णशुक्लं कृष्णशुक्लविपाकं कर्म कतमत् / कामप्रतिसंयुक्तं कर्म यत् कर्म वा आशयतः प्रयोगतो वा शुक्लं यत् कर्म वा प्रयोगतः कृष्णमाशयतः शुक्लम् / Asm. p. 59. 5 Cf. अकृष्णशुक्लाविपाकं व्यामिश्रं कर्म कतमत् / प्रयोगानन्तर्यमार्गेऽनास्रवं कर्म / Ibtd. Also cf. कतमं च भिक्खवे कम्मं अकण्हं -- असुक्कं अकण्ह-असुक्कविपाकं कम्म कम्मक्खयाय संवत्तति ? यदिदं सत्त सम्बोज्झंगा-सतिसम्बोज्झंगो-पे-उपेक्खासम्बोज्झंगो। Ang. II. p. 237.-अकण्हं असुक्कं ति कम्मक्खयकरं चतुमग्गनाणं / Ang. A.III. p. 212. See Yoga-bhashya, IV. 7 and Aaa. p. 47. 6 महाशून्यतार्थसूत्रे। Saks. p. 398. Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187.] . चतुर्थोऽध्यायः। 147 "इमे ते आनन्द, धर्मा एकान्तशुक्ला एकान्तानवद्याः" इति / शास्त्रे' च"शुक्लधर्माः कतमे ? कुशला धर्मा अनिवृताव्याकृताश्च / " इति / अविपाकं धा[III. A. 8. Fol. 94 b.] 'त्वपतितत्वात् प्रवृत्तिविरोधाच्च // किं पुनः सर्वमनास्रवं कर्म सर्वस्यास्य त्रिविधस्य कर्मणः क्षयाय संवर्तते ? नेच्यु (त्युच्यते / किं तर्हि ? [186] चसस्रो दृक्पथा दृष्टौ चेतनाभावनापथात् / प्रान्तर्यपथाः कामे कर्मतत्कृष्णनाशकृत् // [187] नवमे चेतना या तु सा कृष्णाकृष्णया (घा) तिनी / अन्तानन्तर्यमार्गस्था ध्याने ध्याने सितस्य तु // तत्र दर्शण(न)मार्गे 'तावच्चतसृषु धर्मज्ञानक्षान्तिषु कामवैराग्ये चाष्टास्वानन्तर्यमार्गेषु या चेतना द्वादशप्रकारा सा कृष्णस्य कर्मणः प्रहाणकारो / कामवैराग्यानन्तर्यमार्गेण (णा)वसेया चेतना सा कृष्णशुक्ल कर्मक्षयकारो। ध्याने ध्याने त्यानन्तर्यमार्गे पश्चिमे या चेतना चतुर्विधा सा शुक्लकर्मापहन्त्री / / पकिं पुण: (न:) कारणमन्त्येन वानन्तर्यमार्गेण कुशलस्य कर्मणः प्रहाणं नान्येन ? न हि तस्य स्वभावप्रहाणं प्रहोणस्यापि संमुखीभावात् / कि तहि ? तदाल बनवलेशहाणात् / अतो यावदेकोऽपि तदालम्बनः वलेश 9 Prakarana, 6, 9; Vibhasa, 114, 1. (See LVPAK. IV. p. 130, 11. 5) 2 Cr. धर्मक्षान्तिषु वैराग्ये चानन्तर्यपथाष्टके / या चेतना द्वादशधा कम कृष्णक्षयाय तत् // - नवमे चेतना या सा कृष्णशुक्लक्षयाय च / शुक्लस्य ध्यानवैराग्येष्वानन्तर्यमार्गजा || Ak. IV. 61-62. 3 Cf. नवमे कामवैराग्यानन्तर्यमार्गे या चेतना सा कृष्णशुक्लस्य कुशलस्य कर्मणः कृष्णस्य चाकुशलस्य नवमस्य प्रकारस्य प्रहाणाय / Akb. IV. 62 ab. 4 ध्यानाद्धयानाद्वैराग्यं कुर्वतो योऽन्त्यो नवम आनन्तर्यमार्गस्तत्र या चेतना इयं चतुर्विधा चेतना शुक्लस्य कर्मस्य प्रहाणाय / Ibid. 62 cd. . 5 This whole passage (from किं पुनः कारणम् to तावदस्य प्रहाणं नोपलभ्यते), is identical with Akb. IV. 62 cd. The latter has :-प्रहाणं नोपपद्यते।-'नहि तस्य स्वभावप्रहाणम्' इति प्राप्तिच्छेदप्रहाणम् / प्रहीणस्यापि कुशलस्य संमुखीभावात् / तदालम्बनक्लेशप्रहाणात्' इति / तदालम्बनस्य क्लेशस्य प्रहाणात् तस्य कुशलस्य प्रहाणं भवति / तदालम्बनक्लेशप्रहाणं च नवमस्य तदालम्बनक्लेशप्रकारस्य प्रहीणे सति भवतीति / नवमानन्तर्यमार्गचतनैव कृष्णशुक्लस्य कर्मणः क्षयाय भवति / तदा हि नवमस्य क्लेशप्रकारस्य Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 148 अभिधर्मदीपे [188. प्रकारोऽस्ति तावदस्य प्रहाणं नोपलभ्यते। तच्चैतदसत् / प्रहीणं हि तत्, न तु विहीनम् / अतः समुदाचरतीति / ' गतमेतत् // ' सूत्र उक्तम्-"त्रीणि दुश्चरितानि / कायदुश्चरित वाङ्मनोदुश्चरितम् / एवं सुचरितानि" इति / तेषां कः स्वभावः ? तत्र तावत् [188] कायाद्यकुशलं कर्म सर्व दुश्चरितं मतम् / सर्वमिति ससामन्तकमौलपृष्ठमित्यर्थः / अभिध्यादीन्यपि त्रीणि मनोदुश्चरितत्रयम् // सर्वमेवाकुशलं कायकर्म कायदुश्चरितम् / एवं वाङ्मनोदुश्चरितम् / अकर्मस्वभावान्यपि त्वभिध्यादीनि मनोदुश्चरितस्वभावानि / .. "अभिध्यादय एव कर्मस्वभावानि" इति स्थितिभागीयाः / तच्च न, कर्मक्लेशकत्वदोषात् / स्थितिभागीया णा(ना)म शाक्याः स्व (श्व ?) लांगुलिक. द्वितीयनामानः। ते खल्वभिध्यादीनि मनस्कर्मस्वभावानोच्छन्ति / तेषां प्राप्तिच्छेदे विसंयोगप्राप्तिरुत्पद्यते। तस्य च कृष्णशुक्लस्य कर्मणोऽन्यस्यापि चानिवृताव्याकृतस्य सास्रवस्य धर्मस्य विसंयोगप्राप्तिरुपपद्यत इति वर्णयन्ति / एवं चतुर्थ्यानवैराग्येष्वपि वक्तव्यम् / Saks. p. 398. 1.1 This comment is not found in Akb. 2 After this, the Kosakara in Akb. IV. 63, gives various views about the klishna-karma and its vipaka, 3 Cf तीणि दुच्चरितानि / कायदुच्चरितं वचीदुच्चरितं मनोदुच्चरितं / तीणि सुचरितानि / कायसुचरितं वचीसुचरितं मनोसुचरितं Digha. XXXIII. 1.10. 4 Cf. सर्व सुचरितत्रयम् / अशुभं कायकर्मादि मतं दुश्चरितत्रयम् / अकर्मापि त्वभिध्यादिमनोदुश्चरितं त्रिधा // Ak. IV. 6 + d, 65. 5 Cf. अकर्मस्वभावमप्यस्ति त्रिविधं मनोदुश्चरितं चेतनार्थान्तरभूतं, अभिध्या व्यापादो मिथ्यादृष्टिश्च / अभिध्यादय एव मनस्कर्मेति दार्टान्तिकाः / संचेतनीयसूत्रे वचनात / Akb. IV. 65 cd. 'सञ्चेतनीयसूत्रे वचनात्' इति / “सञ्चेतनीयं कर्म कृत्वोपचित्वा नरकेषुपपद्यते ? कथं च भिक्षवः सञ्चेतनीयं कर्म कृतं भवत्युपचितम् / इह भिक्षव एकत्यः संचिन्त्य त्रिविधं कर्म कायेन करोत्युपचिनोति, चतुर्विधं वाचा, त्रिविधं मनसा" इति विस्तरेणोक्त्वाह"कथं भिक्षवस्त्रिविधं मनसा सञ्चेतनीयं कर्म कृतं भवत्युपचितम् / यथाऽपीहैकत्योऽभिध्यालुर्भवति व्यापन्नचित्तः यावन्मिथ्यादृष्टिः खलु भिक्षव इहैकत्यो भवति विपरीतदर्शीति" विस्तरः। न चान्यद् अभिध्यादिव्यतिरिक्तं तत्र मनस्कर्मोक्तमिति 'अभिध्यादय एव मनस्कम' दति दाष्टान्तिकाः सौत्रान्तिकविशेषा इत्यर्थः / Saks. p. 400. V. supra, p. 47, n. 4. Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188.] - चतुर्थोऽध्यायः / कर्मक्लेशैकत्वसङ्करः प्राप्नोति / ' कोशकार:- "कोऽत्र दोषः" ?2 यदि कश्चित्क्लेशः कर्मापि स्याद्वायसः सारसः स्यात् / कर्मक्लेशानां चात्यन्तस्वभावप्रभावक्रियाफल भेद भिन्नानामेकत्वपरिकल्पैः सांख्यीयादिदर्शण(न)मम्युपगतं स्यात्। 'अपि' शब्दात्पुनरत्र सूत्रोक्तास्त्रयो वङ्कास्त्रयो दोषास्त्रयः कषाया अाकृष्यन्ते / तेषां पुनरिदं लक्षणं यथाक्रमेण / शाठयजं कायकर्म कायवङ्क The term Sthitibhagiya is not used either by the Kosakara or by Yasomitra to indicate the Darshtantika. For the Samchetaniya-satra, cf. "कथं च भिक्खवे तिविधा मनोकम्मन्तसन्दोसव्यापत्ति अकुसलसंचेतनिका दुक्खविपाका होति ? इध भिक्खवे एकच्चो अभिज्झाल होति....व्यापन्न चित्तो....मिच्छादिट्रिको...होति / Ana. v. p. 293. ___For abhidhya, etc., cf. तत्थ 'धम्मतो' ति एतेसु [दस अकुसलकम्मपथेसु] हि पटिपाटिया रात्त चेतना धम्मा होन्ति. अभिज्झादयो तयो चेतनासम्पयुत्ता / Dhs A. III. 158. This view of Darshtantika about klesa and karma amounts to a theory that the samvara and asamvara are also karma. For a controvery on this, see tv.XII: 1-इदानि संवरो कम्म ति कथा होति / तत्थ 'चक्खना रूपं दिस्वा निमित्तग्गाही होति, न निमित्तग्गाही होती' ति सुत्तं निस्साय 'संवरोपि / असंवरोपि कम्मति येसं लद्धि, सेय्यथा पि महासयिकानं / ते सन्धाय पुच्छा सवकादिस्स / KA. XII. 1. 2 Cf एवं तु सति कर्मक्लेशयोरैक्यं स्यात् / किं स्याद्यदि कश्चित् क्लेशोऽपि कर्म स्यात् ? सूत्रं विरुद्धं स्यात् / सूत्रे तु चेतनास्तन्मुखेन प्रवृत्तस्तां दर्शयतीति वैभाषिकाः / Akb. IV. 65. एवं तु सति कर्मक्लेशयोरैक्यं स्यात्' इति / अभिध्या व्यापादमिथ्यादृष्टयः क्लेशाः, त एव कर्मेति / तदैक्यं स्यात् / नैतदस्ति / कश्चित्क्लेशोऽपि कर्म स्यादिति / चेतना कर्म चेतयित्वा कर्म चेति वचनात् / यद्येवं सञ्चेतनीयस्त्रं कथं नीयत इत्याह :--'सूत्रे तु' इति विस्तरः। सूत्रे तु चेतनायास्तन्मुखेनाभिध्यादिमुखेन प्रवृत्तेस्तैरभिध्यादिभिस्तां चेतनां वर्शयति / "अभिध्यालुः खलु भिक्षवो भवति" इति विस्तरेण / अन्यथा चेतनामहं भिक्षवः कर्म वदामि चेतयित्वा चेत्येतद्विरुध्यते। कर्मक्लेशयोश्चक्ये अभिधर्म विरोधः स्यात् / 'परानुग्रहोपघाताभिसन्ध्यभाव' इति विस्तरः। 'परेषामनुग्रहोपघातयोरभिसन्ध्यभावे कथं सम्यग्दृष्टिमिथ्यादृष्ट्योर्यथाक्रम कुशलाकुशलत्वम्' इति / अतो ब्रवीति तन्मूलत्वादिति / ....अतस्तयोः कुशलाकुशलत्वम् / Sakv. p. 400. For the terms karma and klesa,, see Yogasutra-bhashya, I. 24, II. 12 and IV. 30. ___3 Cf. एतरहि खो पनाहं भिक्खवे...कुसलो कायवङ्कानं कायदोसानं कायकसावानं, कुसलो वचीवकानं वचीदोसानं वचीकसावानं, कुसलो मनोवङ्कानं मनोदोसानं मनोकसावानं / Ang. I, p. 112. 4 Cf. वड्दोषकषायोक्तिः शाठ्यद्वषजरागजे / Ak. IV. 59 ab. Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 अभिधर्मदीपे [188. इत्युच्यते / कुटिलान्व' यत्वात् / एवं शाठ्यजं वाङ्मनस्कर्म वाङ्मनोवत इत्युच्यते / द्वेषजाः पुनस्त एव त्रयो दोषा इत्याख्यायन्ते, चित्तप्रदोषान्वयत्वात्। रागजं पुनः कायकर्म कायकषाय' इत्युक्तं रञ्जनात्मकत्वात् / एवं वाङ्मनःकषायो द्रष्टव्यौ। तानि पुनः कुशलानि कायवाङ्मण (न). स्कर्माणि त्रीणि सुचरितानि बोद्धव्यानि / एतान्येव त्रीणि शौचेयाण्यु(न्यु)क्तानि। अशैक्षसन्ताने त्रीणि मौनेयान्युच्यन्ते / तत्र कायसुचरितं कायमौनेयं वाक्सुचरितं वाङ्मौनेयं मन एव तु मिथ्यासंकल्पोपरमान्मुनिरित्याख्यायते / तदुपरमाद्धि कायवाग्जल्पोपरमो भवति। मुनेरिदं मौनेयमिति निरुक्तिः / " 1.f. रागकसावो दोसकासवो मोहकसावो / इमे तयो कसावा / अपरेपि.... / कायकसावो वचीकसावो मनोकसावो। इमे तयो कसावा / Vbh. p. 368. कसावा ति, कसटा निरोजा; रागादीसु च कायदुच्चरितादीसु च एकम्पि पणीतं ओजवन्तं नत्थि / तस्मा रागो कसावो ति आदि वुत्तं / VbhA. p. 499. Also cf. सकषायाकषाययोः साम्परायिकेर्यापथयोः / Tattvartha-satra, VI. 4. कषणादात्मनां घातात्कषायः कुगतिप्रदः / क्रोधादिः सह तेनात्मा सकषायः प्रवर्तनात // कषायरहितस्तु स्यादकषायः •प्रशांतितः। कषायस्य क्षयाति प्रतिपत्तव्यमागमात् // Tattvartha-sloka-vartika, VI. 2-3. - Compare with this the Jaina theory of lesya. See Tattvarthadhigama-sutra, II. 6. 3 Cf. अशैक्षं कायवाक्कर्म मनश्चैव यथाक्रमम / . मौनत्रयं त्रिधा शौचं सर्व सुचरितत्रयम | Ak. IV. 64. 4 Cf. अशैक्षे कायवाक्कर्मणी कायवाङ्मौनेये। अशक्षं तु मन एव मनोमौनेयं न मनस्कर्मेति / किं कारणम् / चित्तं हि परमार्थमुनिः। तत् किल कायवाक्काम्यामनुमीयत इति / अपि खलु कायवाक्कर्मणी विरतिस्वभावेन न मनस्कर्म / चित्ताविज्ञप्त्यभावात् / विरमार्थेन च मौनम् / अतो मन एव विरतमौनमित्युच्यते। Akb. IV. 64. 'तत् किल काय-वाक्कर्माभ्यां' अशैक्षाम्यां 'अनुमीयते' अशैक्षमिति / कथं तथागतोऽनुमातव्यः। प्रशान्तेन कायकर्मणा प्रशान्तेन वाक्कर्मणेति सूत्रे वचनात् / 'किल' शब्देन वैभाषिकमतं द्योतयित्वाऽचार्यः स्वमतमाह-'अपि खलु' इति विस्तरः। 'चित्तविज्ञप्त्यभावात्' इति / यस्मात् 'चित्तस्याविज्ञप्तिः' नास्त्यतो 'न मनस्कर्म विरतिस्वभावम् / विरमार्थेन च मौनम्' इति / 'विरमो' विरतिः। सर्वाकुशलविरमार्थेन मौनमित्यभिप्रायः / 'अतो मन एव' सर्वाकुशलेभ्यो 'विरतं मौनमित्युच्यते' / Saks. p. 399. . 5 Cf. त्रीणिमानि भिक्खवे मोनेय्यानि / कतमानि तीणि ? कायमोनेम्यं वचीमोनेय्यं मनोमोनेय्यं / 'कतमं च भिक्खवे मनोमौनेय्यं ? इध भिक्खवे भिक्खु आसवानं Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19.] चतुर्थोऽध्यायः। 151 कस्मात्पुनरर्हत एव मौनेयाणि (नि) ? तस्य परमार्थमुनित्वात् / ' स खलु सर्वक्लेशज़ल्पोपरमान्मुनिरित्युच्यते / एषा पुनमौणे (ने) यशौचेयदेशना मिथ्यामौनशौचाभियुक्तानधिकृत्यदेशितेति तदेतत्सह मौनेयशौचे यनिर्दिष्यते // [189] शुभं तत्साऽनभिध्यादि प्रोक्तं सुचरितत्रयम् / ____ द्वयंमौलमदः कर्म मार्गा दश शुभाशुभाः // द्वयं पुनरेतत्सुचरितदुश्चरिताख्यं यन्मौ[Iv. B, 1. Fol. 95 a.]'लं ते दश शुभाश्चाशुभाश्च कर्मपथा भवन्ति प्रयोगपृष्ठवाः / तत्र कायसुचरितस्य प्रदेश : पृयोगपृष्ठाख्यो मद्यादिविरतिदानेज्यादिकः / वाक्सुचरितस्य पृ(प्रि)यवचनादिकः / मनःसुचरितस्य शुभा चेतना। . कायदुश्चरितस्यापि परेषां जीवितभोगदाराऽ[पहार]प्रयोगपृष्ठाख्यः / वाग्दुश्चरितस्याप्यप (प्रि) यवचनाद्याख्यः। *मनोदुश्चरितस्याप्यकुशलं मनस्कमै ...... स्तेषां नात्यौदारिकत्वात् / / यस्तु प्राणातिपातादत्तादानकाममिथ्याचारविरत्याख्यौ (ख्यो) मौलः स कुशलः कर्मपथः, तस्यौदारिकत्वेन महानुशंसतमफलत्वात् / यस्तु परेषां जीवितभोगपरदारापहारकायपरिस्पन्दः स मौलः स चाकुशलः कर्मपथः / एवं यथा संभवमन्येषां द्रष्टव्यमिति // [अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां [वृत्तौ] चतुर्थाध्यायस्य द्वितीयः पादः। खया अनासवं चेतोविमुत्ति पाविमुत्ति दिठेव धम्मे सयं अभिजा सच्छिकत्वा पवेदेति / इदं वच्चति भिक्खवे मनोमोनेय्यं / Ang. I. p. 273. ...."चित्तसंखारनिरोधो सजावेदयितनिरोधसमापत्ति मनोमोनेय्यन्ति वेदितब्बा। Aig. A. II. p. 372. . 1 Cf. कायवाङ्मनोमौनेययोगाच्च शाक्यमुनिः / Asa. p. 160. सर्वकल्पनाविरहात्समारोपापवादान्तद्वयमौनात्, अशैक्षकायवाङ्मनःकर्मलक्षणमौनत्रययोगाद्वा मुनिर्बुद्धो भगवान् / B. Panjika, IX I. 2f. विपर्ययात्सुचरितं तदौदारिकसंग्रहात् / दश कर्मपथा उक्ता यथायोगं शुभाशुभाः॥ Ak. IV. 66. 3 दस अकुसल कम्मपथा। पाणातिपातो, अदिन्नादानं, कामेसु मिच्छाचारो, मुसावादो, पिसुणा वाचा, फरुसा वाचा, सम्फप्पलापो, अभिज्जा, व्यापादो, मिच्छादिट्ठि / / दस कुसलकम्मपथा। पाणातिपाता वेरमणी--पे०-सम्फप्पलापा वेरमणी, अनभिज्झा, अव्यापादा, सम्मादिट्ठि। Digha. XXXIII. 3.3. See Dhs A. III. 142-172. X A blank space of about five letters in the Ms. Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थाध्याये तृतीयपादः। इदमिदानी वक्तव्यम् / ये एते दशकर्मपथा एषां कति विज्ञप्तिस्वभावाः कत्यविज्ञप्तिस्वभावाः कत्युभयस्वभावाः ? तत्राकुशलानां तावत्-- [190] कारिताः षडविज्ञप्तिद्वात्मकस्तेऽपि षट् कृताः।' तत्र प्राणातिपातादत्तादानमषावादपैशन्यपारुष्यसंभिन्नप्रलापाः। एते नावश्यं विज्ञप्तिस्वभावाः / परेण कारयतो मौलीविज्ञप्त्यभावात् / काममिथ्याचारस्तु नित्यं द्वयात्मकः, तस्य परेणाशक्यत्वात् / तेऽपि 'षट् कृताः, यदा स्वयमेव प्राणातिपातादीन् षट् कर्मपथान् करोति तदा द्वयात्मानो भवन्ति / विज्ञप्त्यविज्ञप्तिस्वभावत्वात् / / कुशलानां पुनः शुभाः सप्त द्विधा ज्ञेया एकवै (ध)ते समाहिताः / सप्त खलु रूपिणः कुशलाः कर्मपथाः द्विधा भवन्ति / विज्ञप्त्यधीनत्वात् समाहित शीलस्य। ध्यानानास्रवसंवरसंगृहीतास्त्वविज्ञप्तिस्वभावा एव। समाहितस्य विज्ञप्त्यभावात्। [191] या सामन्तेष्वविज्ञप्तिः पृष्ठेषु तु विपर्ययः / / 1 Cf. अशुभाः षडविज्ञप्तिः द्विधैकस्तेऽपि कुर्वतः / Ak. IV. 67 ab. 2 cf. अकुशलाः षट् कर्मपथा अवश्यमविज्ञप्तिस्वभावाः / Ab. IV. 67 ab. 3 'मौलविज्ञप्त्यभावात्' इति / यस्मान् मौली कर्मपथसंगृहीता विज्ञप्तिर्नास्ति / आज्ञापनविज्ञप्तिस्त्वस्ति प्रयोगमार्गसंगृहीतेति वैभाषिकसिद्धान्तः / Saks. p. 401. 4 Cf. द्विविधाः सप्त कुशला अविज्ञप्तिः समाधिजा // Ak. IV. 67 cd. 5 Samadana in Akb. 'विज्ञप्त्यधीनत्वात् समादानशीलस्य' इति / शीलं हि द्विविधम् / समादानशीलं प्रातिमोक्षसंवरो धर्मताशीलं च ध्यानानासवसंवरौ। समादानशीलं विज्ञप्त्यधीनम् ।""धर्मताशीलं तु न विज्ञप्त्यधीनम् / Saks. p. 401. 6 Cf. सामन्तकास्तु विज्ञप्तिरविज्ञप्तिर्भवेन वा। विपर्ययेण पृष्ठानि / Ak. IV. 68 abc. Adv. karika 191ab. substantially agrees with Akb. IV.68 abc. Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 191.] चतुर्थोऽध्यायः / 153 सामन्तकः खलु यदा तीव्रण पर्यवस्थानेन' प्रयोगमारभते, प्रसादेन वा घत रसेन तदा द्विस्वभावा / यदा मृदुना तदा विज्ञप्तिरेव / विपर्ययेण तु पृष्ठेष्ववश्यमविज्ञप्तिः / यदि पुनः कर्मपथं कृत्वा पुनस्तत्रवानुचेष्टते स्याद्विज्ञप्तिरपी ति / तीव्रण तू प्रहारेण जीविताद्वयपरोपयति / तत्र या विज्ञप्तिस्तत्क्षणिका चाविज्ञप्तिः स मौल: कर्मपथः / द्वाभ्यां हि कारणाभ्यां प्राणातिपातावद्येन स्पृश्यते / प्रयोगतः फलपरिपूरितश्च / तत ऊर्ध्वमविज्ञप्तिक्षणः (णाः) पष्ठीभवन्ति / यावद्धतं पशुं कृष्णाति शोधयति विक्रीणाति पचति खादति कीर्तयति / यदि तावदस्य विज्ञप्तिक्षणा अपि पृष्ठं भवन्ति / एवमन्येष्वपि यथासंभवं योज्यम्। अभिध्यादीनां नास्ति प्रयोगो न पृष्ठं संमुखीभावमात्रादेव कर्मपथाः / सूत्रे भगवतोक्तम्- "प्राणातिपातो भिक्षवस्त्रिविधः। लोभजो द्वेषज मोहजः, यावन्मिथ्यादृष्टिः” इति / तत्रयां कर्मपथानां केषाञ्चिल्लोभेन निष्ठा, केषाञ्चिद् द्वेषेण, केषाञ्चिन्मोहेन / सर्वेषामपि प्रयोगस्तु त्रिमूलोत्थः 1 पर्यवस्थानेनेति आह्रीक्यादिना / Saltv. p. 401. 2 प्रयोगस्य मौलः कर्मपथः फलपरिपूरिः। यो हि प्रयुज्यते मौलं कर्मपथं न जनयति तस्य प्रयोगफलमस्ति न तु फलपरिपूरिः / Ibid. 3 'एवमन्येष्वपि' इति / यथा तावदिह कश्चित् परस्वं हर्तुकामो मञ्चादुत्तिष्ठति शस्त्रं गृह्णाति, परगृहं गच्छति। सुप्तो न वेत्याकर्णयति / परस्वं स्पृशति / यावन्न स्थानात्प्रच्यावयति / तावत्प्रयोगः। यस्मिस्तु क्षणे स्थानात्प्रच्यावयति तत्र या विज्ञप्तिस्तत्क्षणिका चाविज्ञप्तिरयं मौलः कम पथः / द्वाभ्यां हि कारणाभ्यां अदत्तादानावद्येत स्पृश्यते प्रयोगतः फलपरिपूरितश्च / ततः परमविज्ञप्तिक्षणाः पृष्ठं भवन्ति / यावत्तत्परस्वं विभजते गोपयति / अनुकीर्तयति वा तावदस्य विज्ञप्तिक्षणा अपि पृष्ठं भवन्तीति / Ibid. p. 402. For a full discussion on karma, karmadvara and karmapatha, see Dhs A. III. 92-172. After this, the Kosakara discusses one more point in detail : मरणभवस्थे तस्मिन् प्राणिनि ये विज्ञप्त्यविज्ञप्ती ते कर्मपथ आहोस्विन्मृते ? This is not discussed in Adv. See Saks. p. 402 and LVPAK. IV. pp. 142-4. . 6 Quoted in Akb. IV. 68c. 7 Cf. 'मूलता' ति पाणातिपातो दोसमोहवसेन द्विमूलको होति / अदिन्नादनं दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन वा। मिच्छाचारो लोभमोहवसेनेव / मुसावादो दोसमोहवसेन वा लोभमोहवसेन / अभिज्झा मोहवसेन एकमूला; तथा व्यापादो। मिच्छादिट्ठि लोभमोहवसेन द्विमूला ति / Dhs A. III. 162. SeeAsm p. 55. 8cf प्रयोगस्तु त्रिमूलजः / AR. IV. 68 d. Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [191. __'प्रयोगस्तेषामकुशलमूलत्रयाज्जातः। तत्र लोभजः प्राणातिपातस्तच्छ रीरावयवार्थ मृगलुब्धानामौरभ्रिकमात्सिकशाकुन्तकादीनां च / द्वेषजो यथा वैरणि ( निर्यातनार्थम् / मोहजो याज्ञिकाणां(नां) धर्मबुद्धया राज्ञां च धर्मपाठकप्रामान्या(ण्या)द्धिसताम् / पारसीकादीनां च धर्मबुद्धया मातरं पितरमभिन्नताम् / लोभजमदत्तादानं यस्तेनार्थी' तद्धरति / द्वेषजं वैरनिर्यातनार्थम् / मोहजं यथा राज्ञां धर्मपाठकप्रामाण्याद् दुष्टणि (नि)ग्रहार्थम् / यथा च दुष्टब्राह्मणा आहुः-"सर्वमिदं प्रजापतिना ब्राह्मणेभ्यो दत्तं ब्राह्मणानां दौर्बल्यावृषलाः परिभञ्जन्ते / तस्मादपहरन् ब्राह्मणः स्वमादत्ते स्वमेव तु को[IV. A, 1. Fol. 95 b.]ष्ठं वस्ते स्वं ददाति" इति / 4 / लोभ जः काममिथ्याचार: परदारादिषु तत्संरागादब्रह्मचर्यम् / द्वेषजो वरणि ( निर्यातनार्थम् / मोहजो यथा पारसीकानां मात्रादिगमनम् / गोसवे च यज्ञे "उपहा उदकं चूषयति, तृणानि च्छिनत्ति, उपैति मातरमुपस्वसारमुपस, [गोत्रा]दि (मि)ति / मृषावादादयो लोभजा द्वेषजाश्च यथा पूर्वमुक्तम् / मोहजो मृषावादो यथाह"न नर्मयुक्तमनृतं हिनस्ति _न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले। 1 This whole Adv. (karika 191 c.) substantially agrees with Akb. IV. 68 d. 2 Cf. पारसीकानां च / ते ह्येवमाहुः-."मातापितरौ जीर्णो वा ग्लानी वा हन्तव्यो" इति / Akb. IV. 68 d. See LVPAK. IV. p. 145, n. 2. 3 यो येनार्थी स तद्धरति in Akb. Ibid. 4 Cf. दुष्टनिग्रहार्थं यथा ब्राह्मणा आहुः-"सर्वमिदं ब्रह्मणा"तस्मादपहरन् ब्राह्मणः स्वमादत्ते स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च" इति। न चैषामपरस्वसंज्ञा भवति / Akb. Ibid. See Syadva damanjari, karika 7. Also of. स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च / आनृशंस्याब्राह्मणस्य भुञ्जन्ते हीतरे जनाः // Manusmriti, I. 101. 4 For a discussion on the authenticity of this quotation, which is also quoted in Akb. IV. 18 d, see LVPAK IV. p. 147, n. 2. Cf. प्रथैष गोसवः। स्वर्गकामो हैतेन यजेत / तस्य व्रतम् / उप मातरम् इयाद् उप स्वसारम् उप सगोत्राम उपावहायोदकम आचामेद्, उपावहाय तृणान्य आच्छिन्द्यात् / यत्र यत्रनं विष्ठा विन्देत्, तत् तद् वितिष्ठेत / अनडुहो ह लोकं जयति / तेन हैतेन जनको वैदेह इयाक्षांचक्रे / Jaiminiya Brahmana, II. 113. (pp. 207-8. Nagpur edition, 1954.) Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 193] चतुर्थोऽध्यायः / प्राणात्यये त्स (स) वंधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि // ' इति / पैशून्यादयस्तु मिथ्यादृष्टिप्रवर्तिता मोहजा यश्च वेदाद्यसच्छास्त्रप्रलापः / [अभिध्याद्यास्त्रिमूलजाः / / अभिध्यादयस्तु लोभादनन्तरसंभूतत्वात् त्रिमूलजाः / उक्ताः[अ] कुशलाः कर्मपथाः। [192] [कुशलाः प्रयोगपृष्ठाश्च कुशलत्रयमूलजाः] / कुशलानां तु प्रयोगः पृष्ठं च त्रिमूलोत्थम् / तेषां कुशलचित्तसमुत्थितत्वात्, तत्र च तद्भावात् / केन पुनरेषां कर्मपथानां समाप्तिर्भवति ? तदिदमपदिश्यते द्वेषेण वधपारुष्यव्यापत्तीनां समापनम् // " प्राणातिपातपारुष्यव्यापादानां खलु द्वेषेण निष्ठा भवति / परित्यागपरुषचित्तसंमुखीभावात् // . [193] स्तेयस्यान्याङ्गनायातेरभिध्यायाश्च लोभतः / / 9 Also quoted in Akb. IV. 64d. Mallishena in his Syadvada-manjari, (karika 7) quotes this verse in a similar context. Cf. उद्वाहकाले रतिसंप्रयोगे प्राणात्यये सर्वधनापहारे / विप्रस्य चार्थे ह्यनूतं वदेयुः पश्चानृतान्याहुरपातकानि // Vasishthasmyiti, XVI. 31. 2 This line (191 d) is missing in the Ms. Cf. तदन्तरसंभूतेरभिध्याद्यास्त्रिमूलजाः | AR. IV 69 ab. This line (192 ab) is missing in the Ms. Cf. कुशलाः सप्रयोगान्ता अलोभद्वेषमूलजाः। AR. IV. 69 cd. तद्यया श्रामणेर उपसंपाद्यमानो उपाध्यायं याचते यावदेकं कर्मवाचनं क्रियते द्वितीयं च / अयं प्रयोगः / तृतीयकर्मवाचने या विज्ञप्तिस्तत् क्षणिका चाविज्ञप्तिरयं मौल: कर्म पथः। तत ऊद्धर्व यावन्निश्रया आरोच्यन्ते तदधिष्ठानं च विज्ञापयति अविज्ञप्तिश्च यावदनुवर्तते इदं पृष्ठम् / Akb. IV. 69 cd. 5 Cf. वधव्यापादपारुष्यनिष्ठा द्वेषेण लोभतः। Ak. IV. 70 ab. 6 Cf. परस्त्रीगमनाभिध्याऽवत्तावानसमापनम् / Ak. IV. 70 cd. Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 अभिधर्मवीपे [194. अदत्तादान परस्त्रीगमनाभिध्यानां लोभेन निष्ठा। मिथ्यादृशस्तु मोहेन / मिथ्यादृष्टेः खलु मोहेन समाप्तिर्भवति / अधिमात्रमूडाभिहितां निष्ठा. पयति / . तदन्येषां त्रिभिर्मतम् // ' के पुनरन्ये ? मृषावादपैशुन्यसंभिन्नप्रलापाः। तेषां त्रिभिरपि निष्ठा लोभेन द्वेषेण मोहेण (न) वा॥ अथैषां चतुर्णा काण्डानां किमधिष्ठाणां (नम्) ? तदुच्यते[194] चतुर्णामप्यधिष्ठानं ज्ञेयमेषां यथाक्रमम् / प्राणिनश्चाथ भोगाश्च नामरूपं च नाम च // तत्र सत्त्वाधिष्ठाना वधादयः / भोगाधिष्ठाणाः(नाः) परस्त्रीगमनादयः / नामरूपाधिष्ठाना मिथ्यादृष्टिः / नामकायाधिष्ठाणा (ना) मृषावादादयः / / कथं पुनः प्राणातिपातं स्वयं कुर्वतः कर्मपथो भवति कथं यावन्मिथ्यादृष्टिरिति ? लक्षणं कर्मपथानां वक्तव्यम् / तदारभ्यते [195] प्राणातिपातो धीपूर्वमनान्त्या परमारणम / 3 - यदि खलु हनिष्यामि हन्म्येनमिति संचिन्त्याभ्रान्तचित्तः परं जीवि 1 Cf. मिथ्यादृष्टेस्तु मोहेन शेषाणां त्रिभिरिष्यते / Ab. IV. 71 ab. 2 Cf. सत्त्वभोगावषिष्ठानं नामरूपं च नाम च / Ak. IV. 71 cd. See DshA. III. 160. 3 After this, the Kosakara discusses one more point: यः परं मरणान नियमय्य समं तेन पूर्व वा म्रियते, किमस्य मौलः कर्मपथो भवत्युताहो न / Akb. IV. 72. This is not discussed in Ado. 4 Cf. प्राणातिपातः संचिन्त्य परस्याभ्रान्तिमारणम् / Ah. IV. 73 ab. Also cf. प्रमत्तयोगात्प्राणव्यवरोपणं हिंसा। Tattvartha-sutra. IV. 8. %. For a controversy on 'International and unintentional crimes', see Kr. xe. I.-इदानि असश्चिच्चकथा नाम होति / तत्थ आनन्तरियवत्थूनि नाम गरूनि. भरियानि, तस्मा असञ्चिच्चापि तेसु वत्थूसु विकोपितेसु आनन्तरिको होतीति येसं लद्धि, सेय्यथा पि एकच्चानं उत्तरापथकानं / KA. XX. I. Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195.]. चतुर्थोऽध्यायः / 157 ताद्वयपरोपयति, एवं प्राणातिपातो भवति / प्राणो वा वायुः' कायचित्ताश्रितो वर्तते / तमतिपातयतीति प्राणातिपातः / __न, अनुपपत्तेः। विनाशानुषक्ता खलु संस्काराः प्रतिक्षणविनश्वराश्चा'. भ्युपगम्यन्ते। तेषामित्थंभूतानां स्थितिशक्तिक्रियाऽभावे सत्यनागतानां च तुल्यातुल्यजातोयानां निरात्मकत्वाविशेषे केन हन्त्रा किमापद्यते ? अत्र सौत्रान्तिका:२ परिहारमाहुः-"न। प्रदीपणि (नि)पण (न)घण्टशब्दनिरोधवत्तत्सिद्धेः / " न, समानत्वात् / अयं त्वत्र परिहारः-हन्तुर्हेतुसामोपघातकरणे सत्यनागतसंस्कारशक्तिक्रियाधान विधानविघ्नकरणात् प्राणातिपातोपपत्तिः / कस्य पुनस्तज्जीवितं यस्तेन वियोज्यते, ते वा प्राणा इति ? प्रसिद्धस्य 1 Cf. तत्थ पाणस्स अतिपातो पाणातिपातो नाम.....। पाणो ति चेत्थ वोहारतो सत्तो, परमत्थतो जीवितिन्द्रियं / Dhs A. III. 143. The Kosakara does not say that this is a view of Sautrantika :कथं क्षणिकेषु स्कन्धेषु प्राणातिपातो भवति ? प्राणो नाम वायुः कायचित्तसन्निधितो वर्तते / तमभिपातयति / यथा प्रदीपं घण्टास्वनं च। जीवितेन्द्रियं वा प्राणस्तन्निरोधयति / Akb. IV. 73 ab. V. supra, p. 33. n. 2. ____ -- कथं चित्तसन्निश्रितो वायुः प्रवर्तते ? चित्तप्रतिबद्ध वृत्तित्वात् / तथा हि निरोधासंज्ञीसमापत्तिसमापन्नरय मृतस्य च न प्रवर्तते / शास्त्रेऽप्युक्तम् / तं प्राणं विनाशयती यर्थः / उत्पन्नस्य स्वरसनिरोधादनागतस्योत्पत्ति प्रतिबध्नन् निरोधयतीत्युच्यते / यथा प्रदीपं निरोधयति घण्टास्वनं वा, क्षणिकमपि सन्तम् / कथं च स निरोधयति ? अनागतस्योत्पत्तिप्रतिबन्धात् / Sakv. p. 405. ... This explanation is criticised by Siddhasena:-यच्चाशङ्कयोक्तम्-स्वरसभगुरेषु भावेषु क्षणिकेषु परकीयप्रयत्ननिरपेक्षेषु वायुप्राणस्योत्क्रान्तिः स्वयमेव भवति न परप्रयत्नेन विनाश्यते, वायुप्राणातिपातहेतुकत्वान्नाशस्य / किं तर्हि प्रयत्नः करोति / प्रमागतस्य क्षणस्योत्पत्ति प्रतिबध्नातीति / एतदप्यत्यन्तमयुक्तम्-अनागतस्त्वलब्धात्मलाभः क्षणो न तावदुत्पद्यते स चाभावस्तस्य कुतः प्रतिबन्धः ?, असत्त्वरूपत्वात् खरशृङ्गस्येव / अतो नाभावः कर्तुं शक्यः / प्रतिबन्धाप्रतिबन्धौ च भावविषयो / Tattvartha-luka, VII. 8. 3 स्मर्तव्यं च प्राणातिपातलक्षणं स्वं सौगतेन-प्राणी यदि भवति प्राणिविज्ञान चोत्पद्यते हन्तुः / न चाऽभावः प्राणी न च प्राणिसंज्ञा तत्र हेतुरिति / "यच्चोक्तं-कायस्यैव सेन्द्रियस्य तज्जीवितेन्द्रियं व्यपदिश्यते न त्वन्यस्यात्मनोऽभावाद् इति / तदप्यसमीचीनम् / यत एकस्थितवस्तुनिबन्धनाः सर्वेऽप्यनुभवस्मरणप्रत्यक्षानुमानार्थाभिधानप्रत्ययव्यवहाराः। स चैकः स्थितश्चात्मा। सति तस्मिन् पुरुषार्थप्रवृत्तिप्रतिपत्तिरिति / " सञ्चिन्त्य परस्याम्रान्तिमारणमिति भिन्नाः सञ्चेतनाविलक्षणाः मारणावसानास्तत्र कस्य प्राणातिपात:-कि संचेतयितुः, अथ यस्य परविज्ञानमुभयस्याभ्रान्तिः, अथ येम मारिता इति / Ibid. Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 अभिधर्मदीपे [ 195 पुद्गलस्य' योऽसावेवं नामवं गोत्र इति विरतरः / / अबुद्धिपूर्वादपि प्राणिवधात्कर्तुरधर्मो भवति यथाऽग्निस्पर्शाहाह इति नग्नाटाः / तेषां परदारदर्शण (न) स्पर्शनेऽप्येष प्रसंगः / तुष्टरुष्टनग्नाट. वाह्लीकनिर्ग्रन्थशिरोलुञ्चने च / 3 The Vijnanavadin gives the following explanation : यदि विज्ञप्तिमात्रमेवेदं न कस्यचित् कायोऽस्ति न वाक् / कथमनुक्रम्यमाणानामौरभ्रिकादिभिरुरभ्रादीनां मरणं भवति / अतत्कृते वा तन्मरणे कथमौरभ्रिकादीनां प्राणातिपातावद्येन योगो भवति ? मरणं परविज्ञप्तिविशेषाद्विक्रिया यथा / स्मृतिलोपादिकान्येषां पिशाचादिमनोवशात् // यथा हि पिशाचादिमनोवशादन्येषां स्मृतिलोपस्वप्नदर्शनभूतग्रहावेशविकारा भवन्ति / ' ..."तथा परविज्ञप्तिविशेषाधिपत्यात्परेषां जीवितेन्द्रियविरोधिनो काचिद्विक्रियोत्पद्यते यया सभागसंततिविच्छेदाख्यं मरणं भवतीति वेदितव्यम् / Vimatika-Vritti, 19. See Aaa. pp. 440 ff. and B. Panjika, IX. 10-14. 1 Cf. कस्य तज्जीवितं यस्तदभावान्मृतो भवति ? कस्येति षष्ठी पुद्गलवादे विचारयिष्यामः। Akb. IV. 73 ab. It appears that the Adv. had not a Ninth Adhya ya dealing with the Pudgalavada, corresponding to the IX Kosasthana of Akb. 2f कतमो च भिक्खवे भारहारो? पुग्गलो तिस्स वचनीयं / योयं आयस्मा एवं नामो एवं गोत्तो। S. III. p. 25. 3 Cf. अबुद्धिपूर्वादपि प्राणिवधात् कर्तुरधर्मो यथाऽग्निसंयोगाद्दाह इति निम्रन्थाः / तेषां परदारदर्शनेऽप्येष प्रसंगः / निर्ग्रन्थशिरोलुञ्चने च कष्टतपोदेशने च शास्तुस्तद्विसूचिकामरणे च दातुर्वेद्यानां चातुरपीडने मारणे च मातृगर्भस्थयोश्चान्योऽन्यं दुःखनिमित्तत्वात् / वध्यस्यापि च तत् क्रियासंबन्धादग्निस्वाश्रयदाहवत्। कारयतश्चाप्रसंगस्तदसंबन्धात् / परेणाग्नि स्पर्शयतस्तेनादाहवत् / अचेतनानां च काष्ठादीनां गृहपतिप्राणिवधात् पापप्रसंगो न वा दृष्टान्तमात्रासिद्धिरिति / Akb. IV. 73 ab. This criticism of the Jaina (Nirgrantha) has been answerd by Siddbasena (a Jaina acharya of the 9th century A.D.) in his Tattvarthatika:-अत्रोच्यते जैन:-प्राणातिपातावद्य न प्रमत्त एव युज्यते / प्रमत्तश्च नियमेन रागद्वेषमोहवृत्तिः / 'रागद्वेषमोहाश्चात्मनः परिणामविशेषाः प्राणातिपातावद्यहेतवः सर्वैर्मोक्षवादिभिरविगानेनाभ्युपेयन्ते / सिद्धान्तविहितविधिना च परित्यागाकरणं शरीरादेर्ममत्वीकृतस्या'वरतिः अनिवृत्तिरात्मनः परिणतिविशेषः / सापि प्राणातिपातावद्यहेतुतया निर्दिष्टा भगवता भगवत्यादिषु / " प्रमत्तयोगाच्च प्राणातिपाताद्यवमिति व्यवस्थिते यदुच्यते परेण-प्रसंचित्य वा भ्रान्त्या वा मारणं नावद्यहेतुकमिति / अत्र प्रतिविधीयते-असंचित्य कुर्वतो यद्यवद्या Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 195.] . चतुर्थोऽध्यायः। 159 बुद्धिपूर्वात्प्रानि (णि)वधाद्धर्मोऽपि भवतीति याज्ञिकाः।' कथम् विषभक्षणवत् / तद्यथा किञ्चिद्विषभक्षणं मन्त्रपूर्वं हिताय भवति / किञ्चिदहिताय यदमन्त्रपूर्वं तद्वदिति / न / गलामे डनशस्त्रनिपातमन्तरेण मन्त्रमात्रकेन पशुवधसामर्थ्यादर्शणा (ना)त / पिष्टमयच्छागा [IV B, 2 Fol. 96 a]'हुतिमात्रेण पशुवधादियज्ञधर्मोत्पत्त्यसामर्थ्याच्च / किञ्च, विषस्य मारणजीवितशक्तिद्वयसामर्थ्यदर्शणा (ना)त् / तत्र मन्त्रपूर्वकं किञ्चिज्जीवयति किञ्चिदुदुर्गतारिष्टेषु न जीवयति / अमन्त्रपूर्वकमपि किञ्चोज्जीवयति किञ्चिन्न जीवयति / [भुक्त] विषस्यापेक्षि[क] त्वात् / किञ्च, शबरादिमन्त्राणां विषमारणाशक्त्यु पवातेऽपि पापप्रणाशनशक्त्यदर्शणा(ना)त् / किञ्च, हिंसाहिंसयोर्धर्माधर्मस्वालक्षण्यापरित्यागभूतत्वात् / जुहोत्यादिक्रियाव्यङ्गयो संभवस्ततो मिथ्यादृष्टेरभावः सुगतशिष्याणाम् / यस्मान्न कश्चिन्मिथ्या प्रतिपद्यते प्रेक्षापूर्वकारी मिथ्येति संचिन्त्य / संसारमोचकगलकर्तकयाज्ञिकप्रभृतीनां च प्राणिवधकारिणां धर्म इत्येवं संचेतयतामधर्मोऽयमिति एवं वा संचेतयतां नावद्यं स्यात्, अन्याभिसंधित्वात् / "संविद्रते च स्फुटमेवं सौगताः-प्रमादारम्भयोरवश्यंभावी प्राणवध इति / तथा बुद्धस्य ये शोणितमाकर्षयन्ति वपुषः सुगतोऽयमित्येवं विज्ञाय तेषामवीचिनरकगतिकारणमानन्तर्यकमबुद्धेरबुद्धित्वादेव न स्यात्। इष्यते चानन्तर्यकम् / [v. supra, p. 156, n. 5.] अथ बुद्धोऽयमित्येवंविधबुद्धेरभावेऽपि संशयितस्याश्रद्दधतश्चासंचेतंयतो भवेदानन्तर्यकम्। तदेवमसंचेतितवधो भ्रान्तिवधश्च प्राणातिपाताद्यवद्यहेतुतया ग्राह्यौ। अन्यथा बहुत्रुटयति बुद्धभाषितमिति / " तस्मादेनःपदमेतद् वसुबन्धोरामिषगृद्धस्य गृध्रस्येवाप्रेक्षाकारिणः / अयं पुनरप्रसंग एव मूढेनोपन्यस्तः-शिरोलुञ्चनाद्य पदेशे शास्तुः कद्धस्येवाधर्मप्रसंग इति यतस्तत्राज्ञानादिप्रमादासंभवोऽत्यन्तमेव शास्तरि / ध्वस्तरागद्वेषमोहेनापि भगवता मुमुक्षूणां कर्म निजरोपायत्वेन तपो देशितम / कुतोऽवद्यप्राप्तिरप्रमत्तस्येति / " "ज्वलनोप्येतावता दृष्टान्तीकृतोऽप्रतिबद्धदहनस्वभावः स्पृश्यमानो बुद्धिपूर्वकमन्यथा वा दहत्येव / एवं प्राणातिपातोपि हि प्रमत्तेन प्रयत्नरहितेन क्रियमाणः कर्तारमवश्यंतयाऽवद्येन योजयत्येवेति दृष्टान्तार्थः / अबुद्धिपूर्वकता च प्रमत्तता।... Tattvartha-ltka, VII. 8. For full details, see jmanabinduprakarana, pp. 76-97. The Kosakara does not deal with the view of the Yajnika in such details. 2 v. infra, Adv. karika 563. Mallishena too forwards similar arguments against the Yajnikas :-अधुना. मीमांसकभेदाभिमतं वेदविहितहिंसाया धर्महेतुत्वमुपपत्तिपुरस्सरं निरस्यन्नाह न धर्महेतुविहितापि हिंसा नोत्सृष्टमन्यार्थमपोद्यते च / स्वपुत्रघातान्नृपतित्वलिप्सा सब्रह्मचारिस्फुरितं परेषाम् // Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीप [196 धर्मः 'इति चेत् / न / तद्रूपासिद्धत्वात्, अभिव्यक्त्यमुपपत्तेश्च / क्रियामात्रमपूर्वमिति चेत् / न / क्रियाया नित्यत्वानुपपत्तेनिरुक्त्यनुपपत्तेश्च / / - प्रत्यक्ताऽन्यधनादानमदत्तादान मुच्यते // ' अभ्रान्त्येति वर्तते / यदि बलचौर्यबुद्ध्या परद्रव्यं स्वीकरोति / / [196] परस्त्रीगमनं काममिथ्याचारो विकल्पवान् / अगम्यगमनं खल्वपि काममिथ्याचारः / स च बहुप्रकारविकल्पो भवति / अगम्यां गच्छति मातरं वा दुहितरं वा परपरिगृहीतं(तां) वा स्वामप्यनङ्गे गच्छत्यदेशे च / नियमस्थां वा / अभ्रान्त्येत्युक्तम् / *अर्थज्ञायाऽन्यथावादो द्रोहबुद्ध्या मृषावचः // वक्तुं(क्तृ)श्रोतृबुद्ध्यपेक्षया खलु मृषावादो भवति / यदि वक्ताऽर्थानामभिज्ञो भवति स तं विगोप्य द्रोहबुद्ध्याऽन्यथा ब्रूते / श्रोता च तथैवावगच्छति / तदास्य मृषावादः कमपथो भवति / / . .."जैमिनीया इत्थमाचक्षते / या हिंसा गााद् व्यसनितया वा क्रियते सेवाधर्मानुबन्धहेतुः प्रमादसंपादित्वात् शौनिकलुब्धकादीनामिव / वेदविहिता तु हिंसा प्रत्युत धर्महेतुः देवतातिथिपितॄणां प्रीतिसंपादकत्वात् तथाविधपूजोपचारवत् ।""अत्र प्रकट एव स्ववचनविरोधः / तथाहि / हिंसा चेद्धर्महेतुः कथम् धर्महेतुश्चेद्धिसा कथम् ?... अथ अचिन्त्यो हि मणिमन्त्रोषधीनां प्रभावः इति वचनाद्वैदिकमन्त्राणामचिन्त्यप्रभावत्वात् तत्संस्कृतपशुवधे संभवत्येव स्वर्गप्राप्तिरिति चेत् / न। इह लोके विवाहगर्भाधानजातकर्मादिषु तन्मन्त्राणां व्यभिचारोपलम्भाददृष्टे स्वर्गादावपि तद्व्यभिचारोऽनुमीयते / / Syadvadamarijari, karika 11. 1 See Sabara-bhashya, I, 1. 1. . 2 See Ibid, II. 1. 5. Also see : कर्मभ्यः प्रागयोग्यस्य कर्मणः पुरुषस्य वा / योग्यता शास्त्रगम्या या परा साऽपूर्वमिष्यते // Tantravartika, II. 15. For details, see Nyayavatara-vartika-vritti, pp. 179-181. . 3 Cf. अदत्तादानमन्यस्वस्वीक्रिया बलचौर्यतः। स्तूपादपहरतो बुद्धाददत्तादानम् / Akb. IV. 73 cd. 4 Cf. अगम्यगमनं काममिथ्याचारश्चतुर्विधः। AR. IV. 74 ab. 5 Cf. अन्यथासंज्ञिनो वाक्यमर्थाभिज्ञे मृषावचः / Ak. IV. 74cd, & Akb. Iv. 74 cd. discusses one more topic : Farfase agat auf वाक्यं भवन्तीति कतमः तत्र कर्मपथः ? Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 197.]. चतुर्थोऽध्यायः / 161 ये खल्विमे माहकीमातृसूत्रा'दिष्वष्टावनार्या व्यवहाराः प्रोक्ताः, अष्टौ चार्याः- "अदष्टे दृष्टवादिताऽनार्यो व्यवहारः। अश्रुते, अमते, अविज्ञाते, श्रुतमतविज्ञातवादिताऽनार्यो व्यवहारः। दृष्टश्रुतमतविज्ञाते चादृष्टादिवादिताऽनार्यो व्यवहारः / विपर्ययेण त्वष्टावेवार्या व्यवहाराः / 2 तेषां पुनरिदं लक्षणं व्याख्यायते [197] दृष्टया श्रुत्यादिभिश्चाक्षर्मण (न) सा यच्च गृह्यते / दृष्टं श्रुतं मतं ज्ञातमित्युक्तं तद्यथाक मम // ' 1 The Kosakara quotes the Mahakimatrishtra:-"तत् किं मन्यसे माहकीमात: यानि त्वया चक्षुषा रूपाणि श्रोत्रेण शब्दा"मनसा धर्मा"। अत्र च ते माहकीमातः दृष्टे दृष्टमात्रं भविष्यति श्रुते मते विज्ञाते. "विज्ञातमात्रम्' इत्युक्तम् / Akb IV. 75. There is a similar passage in the Samyutta-nikaya, but addressed to Malukyaputta and not to Mahakimata :--एत्थ च ते मालुक्यपुत्त दिद्वसुतमुतविचातेसु धम्मेसु दिट्टे दिमत्तं भविस्सति / सुते सुतमत्तं "मुते मुतमत्तं ' विआते विज्ञातमत्तं भविस्सति / S. IV. p. 73. See LVPAb. IV. p. 160, n. 2. 2 Cf. अट्ठि'मे भिक्खवे अनरियवोहरा। कतमे अट्ठ ? अदिढे दिलुवादिता, अस्सुते सुतवादिता, अमुते मुतवादिता, अविचाते विजातवादिता, दिढे अदिवादिता, सुते असुतवादिता, मुते अमुतवादिता, विचाते अविज्ञातवादिता / अट्टि'मे भिक्खवे अरियवोहारा। अदिट्टे अदिट्टवादिता 'विचाते विज्ञातवादिता / Ang. II. p. 246. 3 Cf चक्षुःश्रोत्रमनश्चित्तरनुभूतं त्रिभिश्च यत् / तदृष्टश्रुतविज्ञातं मतं चोक्तं यथाक्रमम् // Ak. 1V. 75. .."यत् घ्राणजिह्वाकायविज्ञानस्तन्मतम् / कि कारणम् / गन्धरसस्प्रष्टव्यान्यन्याकृतत्वान्मृतकल्पानि / अत एतेषु मताख्येति वैभाषिकाः। किमत्र ज्ञापकम् / सूत्रं युक्तिश्च / सूत्रं तावत्- "तत् किं मन्यसे माहकोमातः.." [see abov, n. 1.] विज्ञातमात्रम्" इत्युक्तम् / अतस्त्रिषु विषयेषु दृष्टश्रुतविज्ञातशब्दापदेशाद् गन्धादिषु मताख्या गम्यते / अत एवं चानिष्यमाणे दृष्टादिभावबाह्यत्वात् गन्धादिषु व्यवहारो न स्यादित्येषा युक्तिः / सूत्रं तावत् ज्ञापकमन्यार्थत्वात् / न ह्यत्र सूत्रे भगवान् व्यवहाराणां लक्षणं शास्ति स्म / कि हि / यत्र च ते षड्विधे विषये चतुर्पु व्यवहारेषु दृष्टयादिव्यवहारमात्रं भविष्यति न प्रियाप्रियनिमित्ताध्यारोप इत्ययमत्र सूत्रार्थो दृश्यते / किं पुनर्दृष्टं किं च यावद्विज्ञातम् / केचित्तावदाहुः-- "यत्पञ्चभिरिन्द्रियैः प्रत्यक्षं तद् दृष्टम् / यत् परत आगमितं तच्छ्रुतम् / यत् स्वयं युक्त्यनुमानतो रुचितं तन्मतम् / यन्मनःप्रत्यक्षभावेनाधिष्ठितं प्रत्यात्मवेद्यं तद्विज्ञातम्" इति / एते च पञ्च विषयाः प्रत्येकं दृष्टा इति वा कृत्वा व्यवह्रियन्ते। श्रुता मता विज्ञाता इति वा। षष्ठोऽन्यत्र दृष्टादिति / अतो नास्ति गन्धादिषु व्यवहाराभावप्रसङ्गः / तस्माद्युक्तिरप्येषा युक्तिर्न भवति / पूर्वाचार्या एवमाहुः-"दृष्टं यत् प्रत्यक्षीकृतं चक्षुषा / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 अभिधर्मदीपे [197. यत्खलु चक्षुषाऽलोचितं चक्षुर्विज्ञानमनोविज्ञानाम्यां चानुभूतं तद्दष्टमित्युच्यते / यच्छोत्रेण श्रोत्रमनोविज्ञानाभ्यां चानुभूतं तच्छुतम् / यत् त्रिभिर्घाणजिह्वाकायस्तद्विज्ञानमनोविज्ञानैश्चानुभूतं तन्मतमित्युच्यते / तेषां प्राप्यविषयग्राहित्वात्, कडिंकाराहारविषयत्वाच्च / तत्रेष्टपर्यायवाची मतशब्दः / यात्पुनमनोविज्ञानेनानुभूतं तद्विज्ञातं तदध्यवसाये निश्चयपरिसमाप्तेः / / गतमेतत् / प्रकृतमेवानुवर्तताम् / / ३यः कायेनान्यथात्वं प्रापयेत्, स्यान्मृषावाद: ? स्यात् / तदपदिश्यतेस्यान्न कायेन (न) पराक्रमेत प्राणातिपातावद्येन च स्पृश्येत / स्याद्वाचा पराक्रमेत स्यान्न वाचा पराक्रमेत मृषावादावद्येन च स्पृश्येत / स्यात्कायेन पराक्रमेत, स्यान्न कायेन वाचा पराक्रमेत, उभयावद्येन च स्पृश्येत / स्यादृषीणां मनःप्रदोषेण प्रोषधनिदर्शणं(नं) चात्र इति / 3 श्रुतं यच्छ्रोत्रेण परतश्चास्वरितम् / मतं यत्स्वयं चिन्तितम् / विज्ञातं यत् प्रत्यात्मप्रतिसंवेदितमधिगतं चोत्पन्नम् / Akb. IV. 75. Yasomitra attributes the Parvacharya-view to Yogacharas. See Saku. p. 407. 9 Compare this with the view of Acharya Samghabhadra : fafezi: प्राप्ता मता इत्याचार्यसङ्घभद्रः। Saks. p. 406. * 2 Cf. यं पीदं दिलै सुतं मुतं विनातं पत्तं परियेमितं."M. suutta. 22-दिटुं रूपायतनं; सुतं सहायतनं, मुतं गन्धायतनं रसायतनं फोहब्बायतनं; तं हि पत्वा गहेतब्बतो मुतं ति वुत्तं / अवसेसानि सत्तायतनानि विज्ञातं नाम / MA. I p. 110. Cf. also, दिठे सुते सीलवते मुते बा / Sutta-nipata, 790. यं वा अभिमङ्गलसम्मतं गन्धं वा घायति, रसं वा सायति, फोटुब्बं वा फुसति इदं बुच्चति मुतमङ्गलं ति / Sutta-nipata A. 790. ___Also cf. सा दृष्टश्रुतमतविज्ञातेति चक्षुर्विज्ञानेन दर्शनाद् दृष्टा / श्रोत्रविज्ञानेन श्रवणाच्छ्रुता। घ्राणजिह्वाकायविज्ञानरनुभूतत्वान्मता। मनोविज्ञानेनोपलम्भाद्विज्ञाता / Aaa. p. 270. ___Cf. आत्मा वा अरे द्रष्टव्यः श्रोतव्यः मन्तव्यो निदिध्यासितव्यो मैत्रेय्यात्मनो वा अरे दर्शनेन श्रवणेन मत्या विज्ञानेनेदं सर्वं विदितम् / Brihad aranyakopanishat, II. 4. 5, See P. V. Bapat : Arthapada-sutra, Introduction pp. 4-6 3-3 This whole passage (from यः कायेनान्यथात्वं to प्रोषधनिदर्शनं चात्र इति) is identical with Akb. IV 75. ४.""वागवद्येन योगो भवति / भिक्षुप्रोषधे हि 'कच्चि'त्थ परिशुद्धा' इति विनयघरेणानुश्राविते यदि कश्चिद्भिक्षुः सतीमापत्ति नाविष्कुर्यात् / तूष्णींभावेनवाधिवासयेत् स मृषावादी भवेदिति / Sakv p. 40 8. Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198.] चतुर्थोऽध्यायः / ___कथं पुनर्विज्ञप्त्या विना तत्राविज्ञप्तिः कामावचरी कर्मपथो योक्ष्यते / ' सति हि चित्तपरिस्पन्दे महाभूततज्जकायपरिस्पन्दोऽवश्यं भावीति कर्तव्योऽत्र यत्नः / उक्तो मृषा वादः // [198] पैशुन्यं भेदकृद्वाक्य यत्खलु क्लिष्टचित्तस्य परभेदाय वचनमभ्रान्त्या तत्पैशुन्यमित्युच्यते। पारुष्यं तु यदप्रियम् / अभ्रान्त्या क्लिष्टचित्तस्य यद्वचनं तत्पारुष्यमिति / This problem is discussed in detail in Dhs A. :-वितण्डवादी पनाह'अकुसलं वचीकम्मं मनोद्वारे पि समुट्ठाती' ति / सो 'तयो संगहे आरूळसुत्तं आहराही' ति वुत्तो इदं उपोसथक्खन्धकतो सुत्तं आहरि-'यो पन भिक्खु यावततियं अनुस्सावियमाने सरमानो सन्ति आपत्ति नाविकरेय्य संपजानमुसावादस्स होती" [Vinaya, I. p. 193.] ति इदं सुत्तं आहरित्वा आह"। सो वत्तब्बो' विनयस्स द्वे मूलानि--कायो च वाचा च,... मनोद्वारे आपत्तिपञ्चापनं नाम नत्थि / अयं हेत्थ अत्थो वायं 'संपजानमुसावादी होती' : ति वुत्तोसो 'दुक्कटापत्ति होति / सा च खो न मुसावादलक्खणेन, भगवतो पन वचनेन वचीद्वारे अकिरिय-समुठाना आपत्ति होती ति वेदितब्बा। Dhs A. III. 129-131. V. Supra, p. 133, n. 3. 1 Cf. यधुभयथाऽपि न पराक्रमेत न चाविज्ञप्तिकास्त्यविज्ञप्तिः कामावचरी कथं तयोः कर्मपथः सिद्धयति ? कर्तव्योऽत्र यत्नः / Akv. IV. 75. --- कथं तयोः कर्मपथः सिद्धयतीति / कथं तयोः ऋषिभिक्ष्वोः कायवाग्भ्यामपराक्रममाणयोः प्राणातिपातो मृषावादश्च यथाक्रमं कर्मपथः सिद्धयतीति / कर्तव्योऽत्र यत्नः / वैभाषिकः कर्तव्यः समाधिरित्यर्थः। Salv p. 408. 2 Com pare this view with the following :-अत्राचार्यसङ्घभद्रः समाधिमाह / ऋषयोऽर्थत अज्ञापयितारो भवन्ति तेषां हि सत्त्वपरित्यागप्रवृत्तं पापाशयमवेत्यामनुष्यास्तदभिप्रसत्राः कायेन पराक्रमन्ते / येन तेषां ऋषीणां कर्मपथ उत्पद्यते / कथम् / परविज्ञप्त्येति / अवश्यं तथाविधस्य कायवाग्विकारा भवन्ति / अपि च शपन्ति ते तथा। तत्र चावश्यं कायवाक्चेष्टया भवितव्यम् / Ibid. 3 Cf. पैशुन्यं क्लिष्टचित्तस्य वचनं परभेदने / Ab. IV. 76ab. 4 तत्थ संकिलिट्टचित्तस्स परेसं वा भेदाय अत्तनो पियकम्यताय वा कायवचीपयोगसमुट्ठापिका चेतना पिसुणा वाचा नाम Dhs A. III. 150. 5 Cf. पारुष्यमप्रियम् / Ah. IV. 76c. Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीमे [199. क्लिष्टं संभिन्नलापित्वमन्ये गीतकथादिवत् // ' क्लिष्टं खलु सर्व वचनं संभिन्नप्रलापित्वम् / यस्य गुणस्य भावाद् द्रव्ये . शब्दनिवेशस्तभिधाने [IV. A, 2. Fol. 96 b.] त्वतलौ। कश्चासौ गुणः ? संभिन्नप्रलाप एव / स यस्यास्ति स संभिन्नप्रलापी / तद्भावः संभिन्नप्रलापित्वम् / अन्ये पुनर्बवते / यदेतन्मृषावादादित्रिविधं वचनं ततो यदन्यत्क्लिष्टं लपनगीतनाट्यतीर्थशास्त्रादि तत्सर्वं संभिन्नप्रलापः / / 2 [199] परस्वासत्स्पहाऽभिध्या व्यापा[दः] सत्त्वगोचरः / विद्वेषानाऽनन्तदृष्टिस्तु मिथ्यादृष्टि [रहेतुका] // ' अभिध्या तावद् द्विषतः स्पृहा / अहो बत यत्परेषां तन्मम स्यादित्येषा विषयप्रार्थणा (ना) विषमलोभाख्या अभिध्येत्युच्यते / व्यापादः खल्वपि सत्त्वपरित्यागबुध्या प्रतिघः / ' मिथ्यादष्टिरपि हेतुं वा फलं वा क्रियां वा सद्वा वस्तु नाशयत: या दृष्टिर्मतिरित्येवमादि सा मिथ्यादृष्टिरित्युच्यते / 1 cf. सर्व क्लिष्टं भिन्नालापिता। अतोऽन्यत् क्लिष्ट मित्यन्ये लपनागोतनाट्यवत् / Ak. IV. 76 d, 77 ab. 2 Cf. अनत्थविज्ञापिका कायवचीपयोगसमुट्ठापिका अकुसलचेतना ‘सम्फप्पलापो' / ......"तस्स द्वे सम्भारा-भारतयुद्ध-सोताहरणादि-निरत्थककथापुरेक्खारता, तथारूपिकथाकथनं च। Dhs A. III. 153. 3 Cf, अभिध्या तु परस्वविषयस्पृहा // व्यापादः सत्त्वविद्वेषः नास्ति दृष्टि: शुभाशुभे। , मिथ्यावृष्टिः / Ak. IV. 77 cd, 78 abc. 4 सर्वैव कामावचरी तृष्णाऽभिध्येत्यपरे। Akb. IV.77 cd. See DhsA. III. 154. 5 See Dhs. A. III. 155. 6 तत्र नास्ति दत्तं यावन्नास्ति दुश्चरितमिति कर्माद्यपवादिका। तथा नास्ति माता, नास्ति पितेति कर्मापवादिकैव / नास्ति सुचरितदुश्चरितानां कर्मणां फलविपाकः, नास्त्ययं लोकः, नास्ति परलोकः, तथा नास्ति सत्त्व उपपादुक इति फलापवादिका। न सन्ति लोकेऽहन्त इत्यार्यापवादिका / Saks. p. 409. ___Cf. also, यथाभुच्चगहणाभावेन मिच्छा पस्सती ति 'मिच्छादिट्टि'। सा 'नत्थि दिन्नं' ति आदिना नयेन विपरीतदस्सनलक्खणा "तत्थ नत्थिक-अहेतुक-अकिरियदिदीहि एव कम्मपथभेदो होति, न अचट्ठिीहि / Dhs A. III. 156. 7 After this Akb. IV. 78 d. discusses : कर्मपथा इति कोऽर्थः / See infra. p. 171. Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 199.] . चतुर्थोऽध्यायः / 'तया पुनर्मिथ्यादृष्टया प्रकर्षप्राप्तया नव प्रकारया नवप्रकाराणि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / ' भावनाहेयक्लेशहाणवत् / यत्तहि शास्त्र उक्तम्-"कतमान्यधिमात्राण्यकुशलमूलानि यैरकुशलमूलैः कुशलमूलानि समुच्छिात्ति?३ कामवेराग्यं चानुप्राप्नुवन् यानि तत्प्रथमत उपलिखति ?"4 नैष दोषः / अकुशलमूलाध्याहृतत्वात् / मिथ्यादृष्टेस्तेष्वेव तत्क*र्मोपचर्यते / तद्यथाऽग्निरेव ग्रामस्य दग्धा चौरास्तु तस्याध्याहारकास्तद्वदिति / 1-1 Cf. मूलच्छेदस्त्वसदृष्टया कामाप्तोत्पत्तिलाभिनाम् | Ab. IV. 79 ab. 2 Cf. क्रमशः। नवप्रकारया मिथ्यादृष्टया नव प्रकाराणि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / भावनाहेयक्लेशवत् / यावदधिमात्राधिमात्रया मृदुमृदूनीति / एवमयं ग्रन्थः पालितो भवति"कतमान्यणुसहगतानि कुशलमूलानि आहारैरकुशलमूलैः कुशलानि समुच्छिन्नानि पूर्वपश्चा. द्विजहाति यः विकीर्णैः समुच्छिन्न कुशलमूल इति संख्यां गच्छति ?" इति / Akv. IV.79 d. -भावनाहेयक्लेशवदिति / यथा नव प्रकारेण मार्गेणाधिमात्राधिमात्रक्लेशप्रकाराः प्रहीयन्ते, यावदधिमात्राधिमात्रेण मृदुमृदुः। एवं नवप्रकारयाऽपि मिथ्यादृष्ट्या नवप्रकाराणि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / मृदुमृव्या मिथ्यादृष्टयाऽधिमात्राधिमात्रः कुशलमूलप्रकारः समुच्छिद्यते / Saks. p. 412. For a controversy on this theory of gradual purification(क्रमशः भावनाहेयक्लेशप्रहाणम्), see Ky. I. 4; II. 5. .. 3.Cf. अस्य तर्हि ग्रन्थस्य को नयः -"कतमान्यधिमात्र'""समुच्छिनत्ति" इति? समाप्तिमेतत्सन्धायोक्तम् / तैनिरवशेषच्छेदात् / एकोऽपि हि प्रकारस्तेषामनुपच्छिन्नः सर्वेषां पुनरुत्पत्ती हेतुः स्यादिति / Akb. IV.79 d. 4 Quoted in Akb. IV. 79 ab and 79 d. This is a passage from Jnanaprasthana, 2, 8; Vibhasha, 35, 5, (See LVPAK. IV. p. 170). 5 मिथ्यादृष्टया कुशलमूलसमुच्छेद इत्येवमर्थं वक्तुकाम उपोद्घातं ब्रवीति ।"कि तहि शास्त्र उक्तमिति / यदि मिथ्यावृष्ट्या कुशलमूलसमुच्छेदो नाकुशलमूलः, यच्च शास्त्र उक्तम्-येरकुशलमूलः कुशलमूलानि समुच्छिनत्ती'त्यादि / तानि हि लोभादिस्वभावानि / न मिथ्यादृष्टिस्वभावानीत्यर्थः। 'अकुशलमूलाध्याहृतत्वादिति विस्तरः। अकुशलमूलैर्लोभादिभिरधिमामिथ्यादृष्टिरध्याहृताऽपनीता। तस्मात्, अकुशलमूलाध्याहृतत्वान्मिध्यादृष्टः 'तेष्वेव तत्कर्मापदेशः', तेष्वेवाकुशलमूलेषु / मिथ्यादृष्टेः वुशलमूलसमुच्छेदकं यत्कर्म तस्यापदेशः / Saks. p. 411. Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [199. कामावचराण्युपपत्तिलम्भिकान्येव च समुच्छिद्यन्ते, प्रायोगिकेभ्यः पूर्व() परिहीणत्वात् / ' ___ एवं ह्यक्त भगवता-“समन्वागतोऽयं पुरुषः कुशलैरपि धर्मेरकुशलैरपि धर्मः" इति विस्तरः। तत्र समन्वागतोऽयं पुद्गलः कुशलैरपि धर्में. रविशेषेण * द्विविधः-प्रायोगिकरुपपत्तिलाभिकैश्च / तेऽस्य पुद्गलस्य कुशला धर्मा अन्तर्धास्यन्ति, प्रायोगिकाः अनुपूर्वसमुच्छेदे, पूर्व तद्विहानेः / अस्ति चास्य कुशलमूलमनुसहगतमनुपच्छिन्नमुपपत्तिलाभिकम् / तदप्यपरेण सम 1 Cf. कामाप्तोत्पत्तिलाभिनाम् / ___ कामावचराणि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / रूपारूप्यावचरैरसमन्वागतत्वात् / प्रज्ञप्तिभाष्यं तर्हि कथं नीयते "इयतानेन पुद्गलेन त्रैधातुकानि कुशलमूलानि समुच्छिन्नानि भवति" इति ? तत्प्राप्तिदूरीकरणमभिसन्धायैतदुक्तम् / सन्ततेस्तदभाजनत्वापादनात् / उपपत्तिलम्भिकान्येव च समुच्छिद्यन्ते / प्रयोगिकेभ्यः पूर्व परिहीणत्वात् / Akb. IV. 79b. -'तत्प्राप्तिदूरीकरणमि'ति / रूपारूप्यावचराणां प्राप्तेर्दूरीकरणमभिप्रेत्य तस्य पुद्गलस्य / एतदुक्तं त्रैधातुकानि कुशलमूलानि समुच्छिन्नानीति / कथं च पुनस्तत्प्राप्तिदूरीकरणम् ? 'सन्ततेस्तदभाजनत्वापादनात् / ' यस्मादसौ तत्संततिः पूर्व भाजनभूता तत्प्राप्तीनाम् / कुशलमूलसमुच्छेदादिदानी तत्प्राप्तीनामभाजनमापादितेति / अतस्तत्वाप्ति(रीकृता भवति / 'प्रायोगिकेभ्यः पूर्व परिहोणत्वात्' इति / श्रुतचिन्ताभावनामयेभ्यः प्रायोगिकेभ्यः पूर्वमेवासी मृदुमृदयवस्थायां तेभ्यः परिहीणः / तदैव तस्य प्राप्तिच्छेद इत्यर्थः। Saks. p. 411. 2 समन्वागमः कतमः / लक्षणतः पूर्ववत् / तत् प्रभेदः पुनः त्रिविधः / बीजसमन्वागमः वशितासमन्वागमः समुदाचारसमन्वागमश्च / बीजसमन्वागमः कतमा ? कामधातौ जातो भूतः कामप्रतिसंयुक्तैः क्लेशोपक्लेशः रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तैश्च क्लेशोपक्लेशैर्बीजसमन्वागमेन समन्वागतः उपपत्तिप्रतिलाभिकैश्व कुशलैः धातुकप्रतिपक्षलाभी यस्य यस्य प्रकारस्य प्रतिपक्ष उत्पन्नस्तस्य बीजसमन्वागमेनासमन्वागतः / यस्य प्रतिपक्षो नोत्पन्नस्तस्य बीजसमन्वागमेन समन्वागतः। वशितासमन्वागमः कतमः ? प्रायोगिकानां धर्माणां लौकिकानां लोकोत्तराणां वा ध्यानविमोक्षसमाधिसमापत्त्यादीनाम्""। समुदाचारसमन्वागमः कतमः ? स्कन्धधात्वायतनानां यो य एव धर्मः संमुखीभूतः कुशलो वा अकुशलो वा अव्याकृतो वा तस्य समुदाचारसमन्वागमेन समन्वागतः। समुच्छिन्नकुशलमूलः कुशलानां धर्माणां बीजसमन्वागमेन समन्वागतोऽसमन्वागतश्च वक्तव्यः / आत्यन्तिकः पुनः संक्लेशसमन्वागमः अपरिनिर्वाणधर्मकाणामिच्छन्तिकानां द्रष्टव्यः / Asm. p. 35. - 3. Yasomitra quotes a similar passage to illustrate the sabhaga-hetu Akb. II. 49-6-समन्वागतोऽयं पूर्वगलः कुशलरपि धर्मरकूशलरपि यावदस्ति चास्याणसहगतं कुशलमूलसमुच्छिन्नं यतोऽस्य कुशलमूलादन्यत्कुशलमूलमुत्पत्स्यते / एवमयं पुद्गल आयत्या विशुद्धिधर्मा भावष्यतंति सभागहेतुः / Saks. pp. 188-9. In this passage note the Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 167 199.]. चतुर्थोऽध्यायः। येण सर्वेण सर्वं समुच्छेत्स्यते / यस्य समुच्छेदात्समुच्छिन्नकुशल मूल' इति संख्यां गमिष्यतीति / अतः सर्वाकुशलमूलभूता मिथ्यादृष्टिरिति सौगताः / / word anu-sahagata. The Adv. has anusahagata. In Pali anu is frequently spelt anu. See anusahagato ka marago (Kv. I. 1.-p. 81) and anusahagato asmiti mano (S. III. p. 131.) See LVPAK. II. p. 245, n. 2. 1. This topic is discussed in detail by the Kosakāra:किं स्वभावः कुशलमूलसमुच्छेदः ? सोऽसमन्वयः। यदा हि कुशलमूलानां प्राप्तिन पुनरुत्पद्यते अप्राप्तिरप्युत्पद्यते / तस्मिन्नसमन्वागम उत्पन्ने समुच्छिन्नानि कुशलमूलान्युच्यन्ते / Akb. IV 80 b. कमालम्बनया मिथ्यादृष्टया समुच्छिद्यन्ते ? फलहेत्वपवादिन्या या च हेतुमपवदते या च फलं"। आनन्तर्यविमुक्तिमार्गस्थानीये एते इत्यपरे / सास्रवालम्बनयैव नानास्रवालम्बनया सभागधात्वालम्बनयैव न विसभागधात्वालम्बनया। संप्रयोगमात्रानुशायित्वेन दुर्बलत्वादित्येके / एवन्तु वर्णयन्ति --- सर्वया नवप्रकाराण्यपि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / दर्शनप्रहातव्यवदित्येके / कमशो नवप्रकारया मिथ्यादृष्ट्या नवप्रकाराणि कुशलमूलानि समुच्छिद्यन्ते / भावनाहेयक्लेशवत् / यावदघिमात्राधिमात्रया मृदुमृदूनीति / " [v. supra, p. 765, p. 2.] दर्शनमार्गवदभ्युत्थानेन च्छिनत्तोत्येके / एवन्तु वर्णयन्ति / उभयथेति / पूर्वसंवरं विजहाति पश्चात्कुशलमूलानि समुच्छिनत्तीत्येके। . एवन्तु वर्णयन्ति / यस्य चित्तस्य फलसंवरत्यागात्तस्य त्याग इति / ..... मनुष्येष्वेव नापायेषु / न देवेषु"। त्रिषु द्वीपेषु नोत्तरकुरौ।" Akb. IV. 79. ab. ? This refers to the Vaibhashikas as is evident from the following: एवं तु वर्णयन्ति वैभाषिकाः / 'सर्वया' इति / या च हेतुमपवदते या च फलं या च सभागं धातुमालम्बते या च विसभागं या च सास्रवं या चानास्रवमालम्बते / सर्वैव तया समुच्छिद्यन्ते / Saks. p. 412. It appears that the Vaibhashikas held two different views regarding the manner in which the kusala-mulas were annihilated : 'दर्शनप्रहातव्या इव' इति / यथा दुःखादिदर्शनहेयाः क्लेशा नवप्रकारा अपि दुःखादिसत्यदर्शनात् सकृत् प्रहीयन्ते, तद्वन्नवप्रकाराण्यपि कुशलमूलानि सकृत् समुच्छिद्यन्त इत्येके / " ['क्रमशः'] 'भावनाहेयक्लेशवत्' इति [एके] |" Ibid. The Adv. favours the second view. See LVP Ak. IV. p. 170. ff. Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168. अभिधर्मदीपे [199 "सूक्ष्मं कुशलधर्मबीजं तस्मिन्नकुशले चेतस्यवस्थितं यतः पुनः प्रत्ययसामग्रीसन्निधाने सति कुशलं चित्तमुत्पद्यते” इति कोशकारः / ' This is a view of the Sautrantika. The Sautrantika holds that the forces known as Prapti and Aprapti are prajnapti-dharmas and not dravya. dharmas. While discussing prapti, the Kosakara in Akb. II. 36cd, touches this topic, viz, the kusala.mula-samuchchheda and the kusala-mala-pratisandhana (i.e, the aprapti and prapti of the kusalamala) : कुशला अपि धर्मा द्विप्रकारा अयत्नभाविनो यत्नभाविनश्च ये त उच्यन्ते उत्पत्तिप्रातिलम्भिकाः प्रायोगिकाश्चेति। तत्रायत्नभाविभिराश्रयस्य तद्वीजभावानुपघातात् समन्वागत उपघातादसमन्वागत उच्यते समुच्छिन्नकुशलमूलः। तस्य तूपघातो मिथ्यादृष्ट्या वेदितव्यः / न तु खलु कुशलानां धर्माणां बीजभावस्यात्यन्तं सन्ततो समदघातः। ये पुनर्यत्नभाविनस्तैरुत्प स्तदुत्पत्तिवशित्वाविघातात् सन्ततेः समन्वागत उच्यते / तस्मादबीजमेवात्रानपोद्धतमनुपहतंपरिपृष्ठं च वशित्वकाले समन्वागमाख्यां लभते / नान्यत् द्रव्यम् / Akb. II. 36 cd. The Kosakara gives more details about the Kusala.mula.pratisandhi -- तेषां समुच्छिन्नानां कथं पुनः प्रतिसन्धिः ? सन्धि : कांक्षास्तिदृष्टिभ्याम् यदाऽस्य हेतुफले विचिकित्सा चोत्पद्यते / अस्तिदृष्टिा सम्यक् दृष्टिरित्यर्थः / तदा पुनः तत्प्राप्तिसमुत्पादात् प्रतिसन्धितानि कुशलमूलान्युच्यन्ते। नवप्रकाराणां युगपत् प्रतिसन्धानं क्रमेण तु संमुखीभाव आरोग्यबललाभवत् / स पुनस्तेषां प्रतिसन्धिः / . नेहानन्तर्यकारिणः। . अन्यस्यैवेह स्यादानन्तर्यकारिणस्तु नेह स्यात् / तमेव सन्धायोक्तम्- "अभव्योऽयं पुद्गल दृष्ट एव धर्मे कुशलमूलानि प्रतिसन्धातुं नियतमयं नरकेभ्यश्च्यवमानो वा उपपद्यमानो वा कुशलमूलानि प्रतिसन्धास्यति" इति / तत्र पुनर्यो हेतुबलेन समुच्छिनत्ति स च्यवमानः प्रतिसन्दधाति यः प्रत्ययबलेन स उपपद्यमानः / एवं यः स्वबलेन परबलेन / ' स्यात्समुच्छिन्नकुशलमूलो न मिथ्यात्वनियत इति ? चतुष्कोटिकम् / प्रथमा कोटि :पूरणादयः / द्वितीया-अजातशत्रुः / तृतीया-देवदत्तः। चतुर्थी-एतानाकारान् स्थापयित्वा / " __Akb. IV. 80. cd. ___Cf. (1) इधाहं आनन्द एकच्चं पुग्गलं एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि 'इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसला पि धम्मा अकुसला पि धम्मा / ' तमेनमपरेन समयेन एवं चेतसा चेतो परिच्च पजानामि 'इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिता, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता, अत्थि च ख्वास कुसलमलं असमुच्छिन्न, तम्हा तस्स कुसलाकुसलं पातुभविस्सति / एवमयं पुग्गलो आति अपरिहानधम्मो भविम्सती'ति / सेय्यथा पि... बोजानि अखण्डानि""सुखेत्ते सुपरिकम्मकताय भूमिया निक्खित्तानि वेपुलं आपज्जिस्सन्ति। (2) इध पनाहं इमस्स खो पुग्गलस्स''अकुसला धम्मा अन्तरहिता कुसला सम्मुखीभूता, अस्थि च च वास अकुसलमूलसमुच्छिन्नं, तम्हा तस्स अकुसला अकुसलं पातुभविस्स Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1.99] .. चतुर्थोऽध्यायः / युक्त्यागमविरोधात्तन्नेति दीपकारः / "तत्र युक्तिविरोधस्तावद्विजातीयाद्धेतोविजातीय' फलानुत्पत्तिदर्शणा (ना)धवबोजाच्छालिफलवद्योनिशो मनसिकारपरतः सद्घोषाभ्यां मिथ्यादृष्टि तो'ति / सेय्यथा पि... बीजानि अखण्डानि""पुथुसिलाय निविखत्तानि""न वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ति / (3) इध पनाहं "इमस्स खो पुग्गलस्स विज्जमाना कुसला पि धम्मा अकुसला पि धम्मा। तमेनमपरेन 'नस्थि इमस्स पुग्गलस्स बालग्गकोटिनित्तद्दनमत्तो पि सुक्को धम्मो, समन्नागतोऽयं पुग्गलो एकन्तकाळकेहि अकुसलेहि धम्महि / कायस्स भेदा' 'निरयं उपपज्जिस्सतीति / सेय्यथा पि. बीजानि खण्डानि""सुपरिकम्मकताय भूमिया निक्खित्तानि न... वेपुल्लं आपज्जिस्सन्ति। (4) इधाहं""इमस्स खो पुग्गलस्स'''इमस्स खो पुग्गलस्स कुसला धम्मा अन्तरहिला, अकुसला धम्मा सम्मुखीभूता, अस्थि च स्वस्स कुसलमूलं असमुच्छिन्नं, तं पि सन्बेन सम्बं समुग्घातं गच्छति / एवमयं पुग्गलो आयति परिहानधम्मो भविस्सती'ति / सेय्यथा पि... सायण्हसमयं सुरिये ओगच्छन्ते आलोको अन्तरधायिस्सति, अन्धकारो पातुभविस्सती तिः। (5) इध पनाह"""इमस्स खो पुग्गलस्स"अकुसला धम्मा अन्तरहिता कुसला धम्मा सम्मुखीभूता, अस्थि च स्वास्स अकुसलमूलमसमुच्छिन्न, तं पि सब्बेन सब्बं समुग्धातं गच्छति। एवमयं 'अपरिहानधम्मो भविस्संतीति / सेय्यथापि रत्तिया पच्चूससमये सुरिये उग्गच्छन्ते..." आलोको पातुभविस्सतो'ति / (6) इध पनाहं 'इमस्स खो पुग्गलस्स""नस्थि इमस्स पुग्गलस्स वालग्गकोटिनित्तुइनमत्तो पि अकुसलो धम्मों, समन्नागतोयं पुग्गलो एकन्तसुक्केहि अनवज्जेहि धम्मेहि दिवेव धम्मे परिनिब्वायिस्सती ति। सेय्यथापि अंगारानि सीतानि निब्बुतानि 'न वेपुल्लं आपज्जिस्सत्तीति / . तत्रानन्द ये ते पुरिमा तयो पुग्गला, तेसं तिणं पुग्गलानं एको अपरिहानधम्मो, एको परिहानधम्मो, एको आपायिको नेरयिको / 'ये'मे पच्छिमा तयो पुग्गला, इमेसं" एको अपरिहान धम्मो, एको परिहानधम्मो, एको परिनिब्बानधम्मो ति / Ang. III. p. 404-409. The Katha-vatthu contains many controversies allied to the Kucala. mala-samuchchheda. See कप्पट्ठकथा (XIII. 1), कुसलचित्तपटिलाभकथा (XIII. 20, अनन्तराप्पयुत्तकथा (XIII. 3), नियतस्स नियामकथा (XIII. 4), कुसलाकुसलपटिसन्धानकथा (XIV. 1), and अच्चन्तनियामकथा (XIX, 7). In the प्रच्चन्तनियामकथा, the controversy centres round a sutta passage : "इध भिक्खवे एकच्चो पुग्गलो समन्नागतो होति एकन्तकाळकेहि अकुसलेहि धम्मेहि, सो सकि निमुग्गो व होती'ति / (P. Pannatti, VII. 1.) The Commentary on this passage says : fafar far moita ति एकवारं निमुग्गो। 'एकन्त काळकेही' ति एकन्तनेव काळकेहि अत्थिकवाद-अहेतुकवादअकिरियवादसङ्खातेहि नियतमिच्छादिट्ठिधम्मेहि / एवं पुग्गलो"निमुग्गो व होति / एतस्स हि Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 अभिधर्मदीपे [199. वच्च / ' चक्षुरूपाभ्यां विज्ञानवदिति चेत् / न। सभागहेतौ सति चक्षुरूप. योनिमित्तकारणमात्रत्वा[त], दध्युत्पत्तावातञ्चनवत् / किञ्च, विरुद्धानामन्यतरोपपत्तेश्च / न हि विरुद्धानां सुखदुःखालोकतम:प्रभृतीनां चैकत्र [संभवद]वस्थानं दृष्टम् / नापि परस्परं बीजफलाभिसंबन्धः / किञ्च, वित्तबीजैकत्वाभ्युपगमाच्च / अकुशलमेव हि चित्तं भवतां जीव (बीज) मिष्टम् / तस्य कुशले चित्तक्षणे विरुद्ध क्रिये च चित्तान्तरे बीजलेशानुपपत्तिः / पुन भवतो वुट्टानं नाम नत्थीति वदन्ति / मख्खलिगोसालादयो विय हेट्ठा हेट्ठा नरकग्गीनं येव BIETET Elffa i P. Pannatti A, VII. 1. On कुसलचित्तपटिलाभकथा, Buddhaghosha says :--तत्थ कप्पट्ठो सकसमये कामावचरकुसलमेव पटिलभति, येन पन तं उपपत्तिं पटिबाहेय्य, तं महागतं. लोकुत्तरं वा न पटिलभति / येसं पन इमं विभागं अकत्वा अविसेसेनेव सो कुसलचित्तं न पटिलभतीति लद्धि, सेय्यथा पि उत्तरापथकानं / KvA. XIII. 5. The Siksha samuchchaya contains several references to the Kusalamuta: कुत्रेमानि भगवन् कुशलमूलानि तनुत्वं परिक्षयं गच्छन्ति ? (p. 149), पूर्वकुशलमूलं क्षपयति, नवं नोत्थापयति (p. 152), बोधिसत्त्वस्य कुशलमूलम् (p. 84), कुशलमूलपर्येषणा (p. 187), कुशलमूलसंभरणम् (p. 215), न बोधिसत्त्वः क्वचिदेव कुशलमूलानि समुच्छिनत्ति (p. 91), कुशलमूलपरिणामना (pp. 177, 214, 281), and निर्वाणपर्यवसानं कुशलमूलम् (p. 309): See S. Pundarika, pp. 51, 284, 304; Aaa. pp. 467, 525 and N. Dutt: Aspects of Mahayana Buddhism and its relation to Hinayana (= AMBRH), pp. 247 ff. 1 For an allied controversy, see Ko. XIV. 1-इदानि कुसलाकुसलपटिसन्धिकथा नाम होति / तत्य कुसलं वा अकुसलस्स अकुसलं वा अकुसलस्स अनन्तरं उप्पज्जनकं नाम नत्थीति तेसं प्रचम पटिसन्धानं न यज्जति / ये पन यस्मा एकवत्थकस्मि येव रज्जति विरज्जति च, तस्मा तं अञ्चमनं पटिसन्दहतीति लद्धि गहेत्वा ठिता, सेय्यथा पि महासङ्घिका / KvA. XIV. 1. 2 Yasomitra, while commenting on the above quoted passage (V. supra, p. 168, n. 1.) on prapti-aprapti, gives a view of Acharya Samghabhadra about the theory of bija. This view of Samghabhadra and its criticism by Yasomitra shed abundant light on this present controversy by the Dipakara :.. इदमस्येति ज्ञानचिह्न प्रतिलब्धधर्माविप्रणाशकारणं च प्राप्तिरित्याचार्यसंघभद्रः / .... स एव च शक्तिविशेषलक्षणं बीजभावमाचार्येण व्यवस्थापितं दूषयति / किमयं शक्तिविशेषश्चित्तादर्थान्तरमुतानन्तरम् / किं चातः। अर्थान्तरं चेत् / सिद्धं प्राप्तिरस्तीति / " अनर्थान्तरं चेत् / नन्वकुशलं कुशलस्य बीजमभ्युपगतं भवस्यकुशलस्य च कुशलम् / कुशलबीजं ह्यकुशले चेतस्यव्याकृते वा वर्तते / एक्मकुशलबीजं कुशले चेतस्यव्याकृते वा वर्तते ।इति सांकर्यदोषः प्रसज्यत इति / Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 991.] . चतुर्थोऽध्यायः। [171 उक्तोत्तरत्वाच्च / विस्तरेण ह्यत्रोत्तरमुक्तम् / ' तत्स्मर्यतामिति / आगमविरोधोऽपि, “सर्वं सर्वेण च्छे [त्स्य "ते" इति....."च्य]मानं बीजमवस्थितं गंस्यते / इति / व्याख्याताः सलक्षणाः कर्मपथाः // कः पुनः सलक्षणः कर्मपथार्थः ? कर्म च कर्मणश्च चेतनाख्यस्य पन्थान इति कर्मपथाः। तत्र सप्त कर्म च कर्मणश्च पन्था[इ]ति कर्मपथाः, त्रयस्त्व. भिध्यादयः कर्मणः पन्थानो न कर्म / 2 चेतना [हि तत संप्रयोगिणो भवति / Yasomitr.i's answer to this is as follows :- अत्र वयं बमः। अनर्थान्तरभावे सांकर्यदोषो भवेत् / तत्त बीजं न चित्तादर्थान्तरं वक्तव्यम् / नाप्यनन्तरम् / उपादायप्रज्ञप्तिरूपत्वात् / अथाप्यनर्थान्तरभावः, तथाप्यदोषः / कुशलेन हि चित्तेनोत्पन्नेन स्वजातीयेऽन्यजातीये वा स्वसंतानचित्ते बीजमाधीयेत / ततः कारणविशेषात् कार्यविशेष इति विशिष्टम् / तेन तच्चित्तमुत्पद्यत / तद्विशिष्टं चित्तं कुशलबीजकार्यक्रियायां समर्थमुत्पद्येत / ..."इत्येवमन्योन्यबीजाधायकमन्योन्यजनकं च चित्तं चित्तान्तरादुत्पद्यमानमन्योन्यवास्यवासकत्वेन प्रवर्तते / न च कुशले नाकुशले चित्ते शक्तिविशेष आहित इति तदकुशलं कुशलतामापद्यते कुशलं वा तदकुशलतां शक्तिविशेषमात्रत्वात् / शक्तिबीजं वासनेत्येकोऽयमर्थः ।..."भवतामपि वैभाषिकाणामिदं चिन्त्यते / यदा सासवचित्तसमनन्तरमनास्रवमनास्रवचित्तसमनन्तरं वा सासवचित्तमुत्पद्यते / तदा किं पूर्वंकः सास्रवकलापोऽनास्रवकलापो वा शक्तिमान् समनन्तरप्रत्ययादिभावनोत्तरकलापोत्पत्तावुताशक्तिमान् ।"तेन यदुक्तं नन्वकुशलं कुशलस्य बीजमन्युपगत भवतीत्यादि तदयुक्तम् / न हि कुशलाहितेन शक्तिविशेषेण विशिष्टं समर्थमकुशलमकुशलबीजकार्यं करोति / स्वहितेन तु शक्तिविशेषेण तदकुशलं स्वबीजकार्य करोति / तत् कथमिदमुच्यते कुशलस्याकुशलं बीजमिति। ब्रूयास्त्वमकुशलचित्ते तत्कुशलबीजमाहितं किमकुशलं न भवतीति / न भवन्तो बीजार्थं जानते। कुशलेन चित्तन निरुध्यमानेन तथा शक्तिविशिष्टमकुशलं चित्त जन्येत / यथा तच्चित्तं स्वोत्पत्तियोग्यं भविष्यति साक्षात पारम्पर्येण वेति शक्तिविशेष एव बीजम् / न बीजं नामास्ति किञ्चित्प्रज्ञप्तिसत्वात् / Saks. pp. 148. ff. 9 The Dipakara must have dsscussed this topic in detail in the Second Adhyaya, while dealing with prapti and aprapti. V. supra, p. 37, n. 4. 2 Cf. त्रयो पत्र पन्थानः सप्त कर्म च / AR. IV. 78d. अभिध्यादयो हि त्रयः कर्मणः पन्थान इति कर्मपथाः / Akb. IV. 78d.-'कर्मणः पन्थान' इति चेतनाख्यस्य कर्मणः पन्थानः / कथमित्याह / 'तत्संप्रयोगिणी हि चेतना / अभिध्यादिसंप्रयोगिणी तेषामभिध्यादीनां 'वाहेन' गत्या 'वहति'। गच्छतीत्यर्थः। 'तद्वशेन तथाभिसंस्करणात् / ' यस्मादभिध्यादीनां यथाक्रमं सक्ति-प्रतिकूलमिथ्या-नितीरणाकाराणां वशेन / तदनुरूपा चेतनाऽभिसंस्करोति / चेतयत इत्यर्थः। अतस्तेषां वाहेन वहति / 'कर्म च। कायवाक्कर्मस्वभावत्वात् / कर्मणश्च चेतनास्यस्य 'पन्थान' इति कर्मपथाः। Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 अभिधर्मदीपे [ 200. [IV. B, 3. Fol. 97 a. '] 'संप्रयुक्ता तद्वषे (शे) ण (न)गच्छ] त्यभिसंस्करोतीत्यर्थः / सा तु कर्मैव न कर्मपथः / न ह्यसौ त्रयाणां वशेन वर्तते / इदमुच्यते [200] चेतना न क्रियामार्गस्तैस्तु सत्ता प्रवर्तते। . . कतिभिः पुनः कर्मपथैः सार्धं चेतना युगपदुत्पन्ना वर्तते ? तदारभ्यते-.. युगपधाव [दष्टा] भिरशुभैश्चेतनैः सह // [एकेन तावत्सह वर्तते / विनान्येनाभिध्यादिसंमुखीभा 35 अक्लिष्टचेतसो वा तत्प्रयोगेण रूपिणामन्यतमनिष्ठागमने / 'तत्समुत्थानचेतनायाः' कायवाक्कर्मसमुत्थानचेतनायाः। 'तानधिष्ठाय' तान् प्राणातिपाता. दीनधिष्ठाय 'प्रवृत्तेः / ' 'असरूपाणामप्येकशेषसिद्धेः' इति / Saks. pp. 409-410. See LVPAk. IV p. 168, n. 2. Also cf. तत्थ 'धम्मतो' ति एतेसु हि पटिपाटिया सत्त चेतना धम्मा होन्ति, अभिज्झादयो तयो चेतनासम्पयुत्ता / Dhs A. III. 158. This folio is erazed in many places. The reconstructions given in the brackets are done with the help of Akb. 2f. ये तहि दार्टान्तिका अभिध्यादीनेव मनस्कर्मेच्छन्ति तेषां ते कथं कर्मपथाः ? [v. supra, p. 148, n. 5] त एव हि प्रष्टव्याः / अपि तु शक्यं वक्तुं कर्म च ते पन्थानश्च सुगतिदुर्गतीनामिति कर्मपथाः / इतरेतरावाहनाद्वा / Akb. IV. 78 d. -तेषां ते कथं कर्मपथा इति / न हि तेषामभिध्यादिभ्योऽन्यन्मनस्कर्मास्ति चेतना। यस्य कर्मणस्तेऽभिध्यादयः पन्थान इति कर्मपथाः स्युः। त एव प्रष्टव्या इति / तैरेव परिहारो वक्तव्यः / 'अपि तु शक्य'मिति विस्तरः। स्वमतेन तत्पदं समर्थयति / इतरेतरावाहनाद्वेति / किम् ? तेऽभिध्यादयः कर्मपथा इति प्रकृतम् / अभिध्या व्यापादमिथ्यादृष्टी आवाहयति। ते च तामिति / कर्म च ते। कर्मणश्चैषामेकतरस्य पन्थान इति कर्मपथाः | Sakv. p. 411. 3 Cf. युगपद्यावदष्टाभिरशुभैः सह वर्तते / Ak. IV. 81 ab. 4 This whole Adv. (karika 201 cd) is almost identical with Akb. IV.81 ab. 5 विनाऽन्येनाभिध्यादिसम्मुखीभाव इति / विनाऽन्येन कर्मपथेन प्राणातिपातादिनाभिध्यादीनामन्यतमसम्मुखीभावे, सा चेतना एकेन कर्मपथेन सह वर्तते अभिध्यया वा व्यापादेन वा मिथ्यादृष्टया वा / Saliv. p. 414. ___6 अक्लिष्टचेतसो वेति कुशलान्याकृतचित्तस्य / ""रूपिणां प्राणातिपातादीनां काममिथ्याचारवानामन्यतमस्य निष्ठापने। तेनैकेन सह चेतना वर्तते / अभिध्यादिव्यतिरिक्कक्लिष्टचित्तस्य वेति वक्तव्यम् / Ibid. Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 201.] . चतुर्थोऽध्यायः। द्वाभ्यां संह वर्तते / व्यापन्नचित्तस्य प्राणिवधे / अभिध्याविष्टस्य चादत्तादाने काममिथ्याचारे संभिन्नप्रलापे वा। त्रिभिः सह। व्यापन्नचित्तस्य परकीयप्राणिमारणापहरणे 'युगपत् / अभिध्याविष्टस्य तत्प्रयोगेण रूपि[द्वयनिष्ठागमने त्रिभिरेव / [चतुभिः सह वर्तते / भेदा]भिप्रायस्य नन्दनवचने परुषवचने वा। तत्र हि मानस एको भवति वाचिकास्त्रयः३ / अभिध्यादिगतस्य वा तत्प्रयोगेऽण्य (न्य)त्रयन्नि (नि)ष्ठागमने। एवं पञ्चषटि (ट्) सप्तभिर्योज्यम् / अष्टाभिः सह वर्ते (त)त (ते) / षट्सु प्रयोगं कृत्वा परे संप्रेषणेन स्वयं काममिथ्याचारं कुर्वतः समनिष्ठागमने / एवं [तावदकुशलः // [201] [शुभैस्तु] *दशभिर्यावत्सावं (घ) नैकाष्टपञ्चभिः / / 'शुभैः खलु कर्मपथैर्यावद्दशभिः सह वर्तत इत्युत्सृष्टिः / तदपवादोयम'नंकाष्टपञ्चभिः' / न खल्वेकेन पञ्चभिरष्टाभिर्वा सह वर्तते / . 1 व्यापन्नचित्तस्य प्राणिमारणापहरणे युगपदिति / यत्र मारणेनैवापहरणं सिध्यति तत्र हि व्यापादप्राणिवधादत्तादानकर्मपथा युगपद्भवन्तीति / Ibid. p. 415. 2 भेनाभिप्रायस्यानृतवचन इति / भेदाभिप्रायत्वादेवानृतं पैशुन्यं भवति / तदेव संभिन्नप्रलापः / इति चतुभिः सह वर्तते / Ibid. 3 मानस एको भवति दाचिकास्त्रय इति / अनृतवचनेऽभिध्या व्यापादो वा भवेत / वाचिकास्त्रयः। मृषावादपैशुन्यसंभित्रप्रलापाः। परुषवचनेऽपि मानस एको व्यापादः / पाचिकास्त्रयः / पारुष्यपैशुन्यसंभिन्न प्रलापाः। नामत एवं त्रयो भवन्ति / न तु स्वभावतः / अपरे पुनर्व्याचक्षते। स्वभावभेदोऽप्यस्तीति / यथा मृषावादपैशुन्यसंभिन्नप्रलापाविज्ञप्तयो हि भिद्यन्ते तथा पारुष्यपैशुन्यसंभिन्नप्रलापाविज्ञप्तयो भिद्यन्त इति / Ibid. 4 षट्सु प्राणातिपातादिषु। Ibid. 5 Cf. चेतना दशभिर्यावच्छभर्नेकाष्ट पञ्चभिः / Ak. IV. 81 cd. ... 6 This whole Adv. (karika 201 ab.) is almost identical with Akb. IV. 81 cd. 7 नैकेनैव मानसेन / कुशले चेतस्यनभिध्याव्यापादयोरवश्यं भावात् / नापि रूपिणकेन संवरसंगहीतेन कर्मपथेन सह चेतना वर्तते / क्लिष्टाव्याकृतचित्तावस्थायामप्युपासकसंवरादिषु प्राणातिपातादत्तादानकाममिथ्याचारमृषावादानामवश्यं सहभावात् / नपञ्चभिरेव / कुशले चेतस्यनभिध्याव्यापादयोयोरवश्यं सहभावात् / संवरसंगहीतानां च प्राणातिपातादीनामेषां चतुर्णामवश्यं सहभावात् / Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 अभिधर्मदीपे [201 तत्र द्वाभ्यां सह वर्तते / कुशलेषु पञ्चसु विज्ञानेषु' स्थितस्यारूप्यसमा. पत्ति संग्रहीते च क्षयानुत्पादज्ञान संप्रयुक्तविज्ञानं तत्सं[प्रयुक्ता च] "प्रज्ञानदृष्टिरिति / त्रिभिः सह वर्तते / सम्यग्दृष्टिसंप्रयुक्ते मनोविज्ञाने / यत्र संवरो णा (ना) स्ति। चतुभिरकुशलाव्याकृतचित्तस्यो पासकस्य श्रामणेरसंवरसमादाने / षड्भिः कुशलेषु पञ्चसु विज्ञानेषु तत्समादाने / सप्तभिः कुशले मनोविज्ञाने तत्समादान एव / अकुशलाव्याकृतचित्तस्य [च भिक्षु] संवरसमादाने / नाष्टाभिरेव। भिक्षुसंवरसंगृहीतानां कायिकवाचिकानां क्लिष्टाव्याकृतावस्थायां सप्तानामेव संभवात् / कुशलचित्तावस्थायां च नवानां दशानां वा संभवात् / पारिशेष्याद् द्वयादिभिः सह वर्तत इत्युक्तं भवति / Sakv. p. 416. 1 कुशलेषु पञ्चसु विज्ञानेषु अनभिध्या चाव्यापादश्च स्तः न सम्यग्दृष्टिः / “पञ्चविज्ञानसहजा धोर्न दृष्टिरतीरणात्" इति सिद्धान्तात् / [V. supra, p. 29, n. 5.] अतो ऽनभिध्याऽव्यापादाभ्यां द्वाभ्यामेवात्र सह वर्तते / Ibid. . 2 आरूप्यसमापत्तिग्रहणं ध्यानसमापत्तिसंगृहीतयोः क्षयानुत्पादज्ञानयोः सप्तविधकायिकवाचिकानास्रवसंवरस्वभावकर्मपथनिवृत्त्यर्थम् / Ibid. 3 क्षयानुत्पादज्ञानग्रहणं सम्यग्दृष्टिनिरासार्थम् / . क्षयानुत्पादज्ञानयोरसम्यग्दृष्टिस्वभावत्वात् / Ibid. V. infra, Ad. karika 441. 4 सम्यग्दृष्टिसंप्रयुक्त मनोविज्ञाने रूपिकर्मपथाभाव इति वाक्यशेषः / तत्र ह्यनभिध्याऽव्यापादसम्यग्दृष्टय एव त्रयः कर्मपथा भवन्तीति / Saks. p. 416. 5 अकुशलाव्याकृतचित्तस्येति विशेषणान्मानसा न सन्तीति दर्शितं भवति / Ibid. 6 उपासकश्रामणेरसंघरसमादाने च / प्राणातिपातादत्तादानकाममिथ्याचारमषावादविरतिलक्षणाश्चत्वार एव कर्मपथाः सन्ति / मद्यपानादिविरतीनां दशकर्मपथानन्तर्भावात् / पैशुन्यविरत्यादीनां चोपासकश्रामणेरसंवरसंग्रहात्। श्रामणेरसंवरसमादानवचनाच्चोपवाससंवरसमादानमुक्तरूपमवगन्तव्यम् / श्रामणेरसंवरसमादाने त्वब्रह्मचर्याद्विरतिस्तृतीयः कर्मपथः / तत्र च काममिथ्याचारोऽन्तर्भूत एव / Ibid. 7 विज्ञानकायेषु in Akb. IV. 81 cd. 8 .."भिक्षुसंवरसमादाने सप्तभिरेव रूपिभिः। न मानसः। अकुशलाव्याकृतचित्तत्वात् / Ibid. Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 175 202] . चतुर्थोऽध्यायः / [नवभिः] 'कुशलेषु पञ्चसु विज्ञानेषु तत्समादाने,' क्षयानुत्पादज्ञानसंप्रयुक्ते च मनोविज्ञाने तस्मिन्नेव च ध्यानसंगृहीते। दशभिस्ततोऽन्यत्र कुशले मनोविज्ञाने भिक्षुसंवरसमादान एव / सर्वा च ध्यानानास्रवसंवरसमावर्तिनी चेतनाऽन्यत्र क्षयानुत्पादज्ञानाभ्याम् / संवर[निर्मुक्तेन त्वेकेनापि सह स्यादन्यचित्तस्यै] 4 'काङ्गविरतिसमादाने / पञ्चाष्टाभिरपि स्यात् / कुशलमनोविज्ञानस्य द्विपञ्चाङ्गसमादाने युगपत् / / कस्यां पुनर्गती कति कुशलाश्चाकुशलाश्च कर्मपथाः संमुखीभावत! समन्वागतो वा सन्तीति ? विलापद्वेषपारुष्याण्यु (णि)ष (स) न्ति नरके द्विधा // . एते त्रयः संभिन्नप्रलापपारुष्यव्यापादा नारके [संमुखीभाव] त : समन्वा, गमतश्च विद्यन्ते / [ 202] तद्वदेव मताऽभिध्या मिथ्यादृष्टिस्तथैव च / केचित्खलु अवते-अभिघ्या मिथ्यादृष्टिश्चापि द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां विद्यते / अन्ये पुनराहुः-समन्वागमत एवाभिध्यामिथ्यादृष्टी विद्यते / रजनीय. वस्त्वभ वात्, कर्मफलप्रत्यक्षत्वाच्च / ...तच्चैतदकारणम् / तत्र तावत्तृष्णाऽविद्याऽधिमात्रतमत्वादिति [पूर्व]. मपाक्षिकः / १..'तत्समादाने भिक्षुसंवरसमादाने / सम्यग्दृष्टेरेवाभावात् / Ibid. 2 ततोऽन्यत्रेति क्षयानुत्पादज्ञानवजिते / bid. 3 संवरनिर्मुक्तेन त्वष्टविधसंवरनिर्मुक्तेन / Saks. p. 417. 4 अन्यचित्तस्येति / तत्संवरनिर्मुक्तकुशलकर्मपथसमुत्थापकाच्चित्तादन्यचित्तस्य / क्लिष्टाव्याकृतचित्तस्येत्यर्थः / bid. 5 युगपन्मानसैस्त्रिभिः, रूपिभ्यां द्वाभ्यामिति पञ्चभिः। Ibid. & For samanva gama, see Asm. p. 35. V. supra, p. 166 n. 2. 7 Cf. भिन्नप्रलापपारुष्यव्यापादा नरके द्विधा / AR. IV. 82 ab. 8 Cr. समन्वागमतोऽभिध्या मिथ्यादृष्टिः कुरौ त्रयः / Ah. IV. 82. cd. 9 This view is given in Akb. IV. 82 cd. 90-90 This view is not given in Akb. Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [203 अभिध्यादित्रयं तद्वत्कुरौ प्रलपनं द्विधा / कुरो खल्वेवमेव त्रयोऽभिध्याव्यापादमिथ्यादृष्टयः / अन्ये पुनराहुः- 'समान्वागमत एष न संमुखोभावतः अममापरिग्रहत्वात्, स्निग्धसन्तानत्वादाघातवस्त्वभावादपापाशयत्वाच्च / [203] प्रशुभास्तु दशान्यत्र नरकोत्तरकुरुभ्यां कामधातौ द्वाभ्यां प्र[IV A. 3. Fol. 97 b.]1. काराभ्यां दशाशुभा विद्यन्ते / सर्वत्र कुशलास्त्रयः / / शुभास्तु 'त्रयः'। त्रयोऽनभिध्याऽव्यापादसम्यग्दष्टयः सर्वत्र धातुके पञ्चस्वपि गतिषु द्वाभ्यां प्रकाराभ्यां सन्तीति / आरूप्यासिंजिनां च रूपिणः सप्त लाभतः // आरूप्येषू खल्वार्याणामेवातीतानागतेनानास्रवसंवरेण समन्वागमोऽस्त्यसंज्ञिनां च / ध्यानसंवरेण यावद्भूभ्याश्रयं ह्यनास्रवशीलमार्य उत्पादितनिरोधितं कृत्वा प्रारूप्येष्पपन्नो भवति तेनातीतेन समन्वागतो भवति / षड़ भूभ्याश्रयेण नागतेनापि, न तु संमुखीभावतः, आरूप्याणां चतुस्कन्धात्मकत्वादसंज्ञिसत्त्वाणां(नां) चाचित्तकत्वात् / भूतचित्तप्रतिबद्धो हि तत्संवर. संमुखीभावः / / 1 Cf. कुरौ त्रयः। समन्वागमत इति वर्तते / अभिध्याव्यापादमिथ्यादृष्टयो न संमुखीभावतः / अममापरिग्रहत्वात्"ditio"""अपापाशयत्वाच्च / Akb. IV. 82 d. For 'sgetura', see Kv. XIII. 6. - 2 Cf. सप्तमः स्वयमप्यत्र कामेऽन्यत्र दशाशुभाः। शुभास्त्रयास्तु सर्वत्र संमुखीभावलाभतः // As. IV. 83, 3 Cf. प्रारूप्यासंशिसत्त्वेषु लाभतः सप्त शेषिते / Ak. IV. 84 ab. 4 यभूम्याश्रयं in Akb. IV. 8+ ab.-~-यद्भूम्याश्रयमिति विस्तरः / पञ्च भूमयः / यावच्चतुर्थध्यानभूमिम् / यद्भूमिराश्रयोऽस्येति यद्भूम्याश्रयम् / Saks. p. 418. 5 पञ्चभूम्याश्रयेण in Akb. IV. 84 ab. 6 V. supra, p. 93, n. 4. Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 177 204.] चतुर्थोऽध्यायः। [204] कुरून्सनरकान्हित्वा सर्वत्रान्यत्र ते द्विधा।' करून हित्वा नरकांश्च / अन्यत्र गतौ संमुखीभावतो ह्येते सप्त कुशलाः कर्मपथा विद्यन्ते / संवरनिर्मुक्ता एव तु तिर्यक्प्रेतेषु / संवरसंगृहीता एव रूपघातावन्यत्रोभयथा। ते खल्वेते द्विविधा कर्मपथाः सर्वे विपाकनिष्यन्दाधिपत्यफलदा दश // 'तत्राकुशलः सर्वैरासे वितैर्भावितैर्बहुलीकृतैर्न रकेषुपपद्यते तदेषां विपाकफलम् / सचेदित्थत्वमागच्छति स मनुष्याणां सभागताम्, प्राणातिपातेनाल्पायूष्को भवति / अदत्तादानेन भोगव्यसनी। काममिथ्याचारेण सपत्नदारः। मृषावादेनाभ्याख्यानबहुलः। पैशून्येनादृढमित्रः। पारुष्येना(णा) मनोज्ञशब्दश्रावी / संभिन्नप्रलापेनानादेयवाक्यः। अभि घ्यया तीव्ररागः / व्योपादेन तीव्रद्वेषः। मिथ्यादृष्ट्या तीव्रमोहः। इतीदमेषां णि(नि)ष्यन्दफलम्। - प्राणातिपातेनात्यासेवितेन बाह्या भावा अल्पौ जस्का भवन्ति / अदत्तादानेन परीत्तफला अल्पसस्यां अशनिबहुलाः / काममिथ्याचारेण रजोऽवकीर्णाः / मृषावादेन दुर्गन्धाः। पैशून्येनोत्कूलनिकूलाः। पारुष्येन (ण) दुःस्पर्शाः कण्डक प्रायाश्च / संभिन्नप्रलापेन विषमपरिणामाः। अभिध्यया पचितफलाः / व्यापादेन कटुकमफलाः। मिथ्यादृष्टया बीजादपकृष्टफला अफला वा / इदमेषामाधिपत्यफलम् / / 1cf. संमुखीभावतश्चापि हित्वा सनरकान् कुरून् / Ak. IV. 84 cd. 2.Cf. सर्वेऽधिपतिनिष्यन्दविपाकफलदा मताः। Ak. IV. 85 ab. 3 This whole Adv. (karika 204 cd.) is almost identical with Akb. IV. 85ab. . 4 Cf. पाणातिपातकम्मं नाम निरये तिरच्छानयोनियं पेनिविसये असुरकाये च निम्बत्तेति, मनुस्सेसु निब्बत्तट्टाने अप्पायुकसंवत्तनिक होति / Jataka, I. p. 275. Also cf. पाणातिपातो भिक्खवे आसेवितो भावितो बहुलीकतो निरयसंवत्तनिको तिरच्छानयोनिसंवत्तनिको पेत्तिविसयसंवत्तनिको। यो सब्बलहुसो पाणातिपातस्स विपाको मनुस्सभूतस्स अप्पायुकसंवत्तनिको होति / Aig. IV. p. 247. For other references, see LVP Ak. IV. pp. 185 ff. V. supra, p. 90, n. 5. 5 विपाकफल मिति सत्त्वसंताने। इदं निष्यन्दफलमिति बाह्यं तद्वस्त्विति न तद्विपाकफलम् / Saks. p. 418. & See Digha, XVI. 17. 7 For details, see Saks. pp. 419-420. 12 Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 अभिधर्मदीपे [205. तत्पुनरेतत् [205] दुःखोपसंहृतेर्दुःखमल्पायुष्ट्वन्तु मारणात् / तेजोनाशात्कृशौजस्त्वमिदं तत्त्रिविधं फलम् // ' 'यत्तेन परस्य दुःखा वेदना जनिता ततो'नरकेषुपपद्यते / यदिष्टं जीवितमुपच्छिन्नं ततोऽल्पायुः / यत्तेजो नाशितं तेन बाह्या भावाः कृशौजसः / एवमन्येषामपि योज्यम् / ___ कुशलानामपि कर्मपथानामेवमेव तत्फलत्रयं विपर्ययेण लक्षयितव्यम / प्राणिवधविरत्या सेवितया देवेषुपपद्यते / सचेदित्थत्वमागच्छति मनुष्याणां सभागतां दीर्घायुर्भवति / तदाधि पत्येनंव बाह्या भावा महोजसो भवन्तीति / सर्व विपर्ययेण द्रष्टव्यम् / / 3 अत्र पूर्व याणि (नि) पञ्च फलान्युक्तानि तेषां कतरत्कर्म कतिभिः फलैः सफलम् ? [206] प्रानन्तर्यपथे कर्म फलवत्पञ्चभिः फलैः। चतुभिस्त्वमलेनायं तद्वदन्यच्छभाशुभम // 1 Cf. दुःखनान्मारणादोजोनाशनात् त्रिविधं फलम् / Ak.. IV. 85 cd. Cf also, Yogasutra, II. 34. . 2 See Saks. pp. 419-420. 3 The Kosakara discusses one more point: यद्भगवता 'मिथ्यावाङ मिथ्याकर्मान्तो मिथ्याजीव" इत्युक्तं कोऽयमन्यस्ताभ्यां मिथ्याजीवः ? Akb. IV. 86. This is not discussed in Adv. 4 यानि पूर्व पञ्च फलान्युक्तानीति / अधिपतिफलम् / पुरुषकारफलम् / निष्यन्दफलम / विपाकफलम् / विसंयोगफलं च / . Saku. p. 421. The Kosakara has dealt with this topic in the II kosasthana : विपाकोऽव्याकृतो धर्म : सत्त्वाख्यो व्याकृतोद्भवः। निःष्यन्दो हेतुसदृशः विसंयोगः क्षयो धिया // यद्बलाज्जायते यत्तत्फलं पुरुषकारजम् / अपूर्वः संस्कृतस्यैव संस्कृतोऽधिपतेः फलम् // Ak. II. 57-58. The Adv. also might have contained a discussion on this topic in the last pada of the Second Adhyaya, which is lost. V. supra, p. 114, n. 4. 5 Cf. प्रहाणमार्गे समले सफलं कर्म पञ्चभिः / चतुभिरमलेऽन्यच्च सास्रवं यच्छुभाशुभम् // Ak. IV. 87. Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208.] चतुर्थोऽध्यायः। - 179 __ प्रहाणमार्गे' समले पञ्चभिः फलैः कर्म सफलं भवति / तुल्या अधिका अपि तस्य पश्चादुत्पन्नाः सदशा धर्मा णि (नि)ष्यन्दफलम् / विपाकफलं स्वभूमिनियतो विपाकः / विसंयोगफलं यत्क्लेशप्रहाणम् / पुरुषकारफलं ये तबलसमुत्पन्ना धर्माः। न तथा सहभुवः / यच्चानन्तरोत्पन्नो विमुक्तिमार्गः, यच्चानागतं भाव्यते, यच्च तत्प्रहाणं तबलेन हि तत्प्राप्त्यु पत्तिः / अधिपतिफलं स्वभावादन्ये सर्वसंस्काराः पूर्वोत्पन्न व[IV. B, 4. Fol. 98 a.]र्जा इति द्रष्टव्यम् / प्रहाणमपि तन्मार्गस्याधिपतिफलं युज्यते / तदाधिपत्येन तत्साक्षात्करणादित्यन्ये / यत्तु निर्मलप्रहाणमार्गे कर्म तच्चतुभिः फलैः सफलं विपाकफलं मुक्त्वा / 'तद्वदन्यच्छभाशुभम् / ' अन्यदपि सास्र यच्छ्भाशुभम, यच्च प्रहाणमार्गादन्यत्कुशलसास्रवं [कम] यच्चाकुशलं तदपि चतुभिरेव फलैः सफलं विसंयोगफलं त्यक्त्वा / / [207] ततोऽन्यन्निर्मलं ज्ञेयं त्रिभिरव्याकृतं तथा / " शेषं पुनरणा (ना)स्रवं यत्प्रहाणमार्गादन्यत्, यच्चाव्याकृतं तत्त्रिभिर्विपाक [वि] संयोगफलं मुक्त्वा / फलं शुभस्य चत्वारि द्वे त्रीणि च शुभादयः // " कुशलस्य कर्मणः कुशला धर्माश्चत्वारि फलानि विपाकफलं हित्वा / अकुशला द्वे पुरुषकाराधिपतिफले। अव्याकृतास्त्रीणि निष्यन्दविसंयोगफले हि त्वा / / [208] शुभाद्यास्त्वशुभस्य द्वे त्रीणि चत्वारि च क्रमात् / / 1 प्रहाणार्थं मार्गः प्रहीयन्ते वाऽनेन क्लेशा इति प्रहाणमार्ग आनन्तर्यमार्गः। Akb. IV. 87..V. infra, Ad. karika 439. 2 ससमले in the Ms. 3 समाधिजा उत्तरे सदृशा धर्माः। Akb. IV. 87.--समाधिजग्रहणं असमाधिजनिरासार्थम् / सदृशग्रहणमनास्रवाव्याकृतनिरासार्थम् / Sakv. p. 21. .. 4-4 Cf. पुरुषकारफलं तदाकृष्टा धर्मास्तद्यथा अधिमुक्तिमार्गः तत्सहभुवश्च / यच्चानागतं भाव्यते तच्च प्रहाणम् / Akb. IV. 87.-सहभुव इति / संप्रयुक्ताश्च तत्र वेदनादयः / विप्रयुक्ताश्च जात्यादयः / यच्चानागतं भाव्यत इति / अनागतो धर्मस्तद्वलेन प्राप्यत इति / तस्य तत्पुरुषकारफलम्, अत एव तच्च प्रहारणं पुरुषकारफलं व्यवस्थाप्यते / न केवलं विसंयोगफलमिति.I Sakv. p. 421. 5 Cf. अनास्रवं पुनः शेषं त्रिभिरव्याकृतं च यत् / चत्वारि द्वे तथा त्रीणि कुशलस्य शुभादयः // Ak. IV. 88. 6. Cf. अशुभस्य शुभाद्या व त्रीणि चत्वार्यनुक्रमम् / AR. IV. 89 ab. Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 वभिधर्मदीपे [209 अकुशलस्य कर्मणः कुशला धर्मा द्वे पुरुषकाराधिपतिफले / अकुशलास्त्रीणि विपाकविसंयोगफले हित्वा / अव्याकृताश्चत्वार विसंयोगफलं हित्वा / अध्याकृतमपि ह्यकुशलानां निष्यन्दफलमस्ति / यथा कामावचरे सत्कायान्तहिदृष्टी। सर्वेषां दुःखदर्शण (न)प्रहातव्याणां (नां) समुद*यदर्शण (न) प्रहातव्याणां(नां) च सर्वत्रगाणा (ना)म्। मव्याकृतस्य ते तु द्वे त्रीणि त्रीणि शुभादयः // ' अव्याकतस्य कर्मणः कुशला धर्माः द्वे पुरुषकाराधिपतिफले / अकुशला. स्त्रीणि विसंयोगफले हित्वा / अव्याकृतस्य तान्येव त्रीणि / / [209] सर्वे चत्वार्यतीतस्य मध्यमस्य च भाविनः / ' ___ मध्यमा द्वे स्वकस्यैव त्रीण्यनागामिजन्मनः // ३तत्र 'सर्वे' इति कालिकाः। अतीतस्य कर्मणोऽतीतानागतप्रत्युत्पन्ना धर्माश्चत्वारि फलानि विसंयोगमपास्य / प्रत्युत्पन्नस्यापि कर्मणोऽनागता धर्माश्चत्वारि फलान्येतान्येव। वर्तमानास्तु धमा वर्तमानस्य कर्मणः द्वे पुरुषकाराधिपतिफले। अजातस्य त्वजाता धर्मास्त्रीणि फलानि निष्यन्दविसंयोगफले हित्वा // 3 [210] चत्वार्यकभुवो द्वे वा त्रीणि चापरभूमिकाः / . स्वभूमिका धर्माः कर्मणो यथासंभवं चत्वारि फलानि विसंयोगफलं हित्वा / अन्यभूमिका धर्माः ते चेदनास्रवास्त्रीणि, विपाकविसंयोगफले हित्वा / निष्यन्दफलं ह्यधातुपतितानामन्यभूमिकं न वार्यते। सास्रवाश्चेद् द्वे, पुरुषकाराधिपतिफले। शैक्षाद्यास्त्रीणि शैक्षस्य त एवाशक्षकर्मणः // " शैक्षस्य कर्मणः शैक्षा धर्मा' स्त्रीणि फलानि, विपाकविसंयोगफले 1 Cf. अव्याकृतस्य द्व त्रीणि त्रीणि चैते शुभादयः / Ak. IV. 89 cd. 2 Cf. सर्वेऽतीतस्य चत्वारि मध्यमस्याप्यनागताः / मध्यमा अजातस्य फलानि त्रीण्यमागताः // AR. IV. 90. 3-3 This Adv. is almost identical with Akb. IV. 90. See Sakv. Pp. 422-423. 4 Cf. स्वभूमिधर्माश्चत्वारि त्रीणि द्वे वाऽन्यभूमिकाः / Ah. IV. 91 ab. 5 Cf. शैक्षस्य त्रीणि शैवाद्याः, अशक्षस्य तु कर्मणः // As. IV.91 cd. Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 213.] चतुर्थोऽध्यायः। 181 हित्वा / अशैक्षा अप्येवम् / नैवशैक्षाणा (ना) शैक्षास्त्रीण्येव निष्यन्दविपाकफले हित्वा / / अशैक्षस्य' तु कर्मणः [211] एकं त्रीणि द्वयं चैव शक्षाद्याः पश्चिमस्य तु / द्वे द्वे पञ्च यथासंख्य अशैक्षस्य खलु कर्मणः शैक्षा धर्मा एकमधिपतिफलम्, अशैक्षास्त्रीणि विपाकाविसंयोग फले हित्वा / नैवशक्षाणा(ना)शक्षा द्वे पुरुषकाराधिपतिफले / नेवशैक्षानाशैक्षाणां पुनः शंक्षा धर्मा द्वे पुरुषाकाराधिपतिफले / एवमशंक्षाः। नवशैक्षानाशैक्षाः पञ्चफलानि / दग्धेयस्य तु कर्मणः॥ [212] त्रीणि चत्वारि चैकं च दृष्टिहेयादयः स्मृताः / 3 दर्शण (न)हेयस्य खलु कर्मणः दर्शण (न) हेया धर्मास्त्रीणि फलानि, वि. पाकविसंयोगफले हित्वा। भावनाहेयाश्चत्वारि, विसंयोगफलं हित्वा / अप्रहेया एकमधिपतिफलम् / ... ते त्वभ्यासाहेयस्य द्वे चत्वारि त्रिधा मताः॥ [213] क्रमादेकद्विचत्वारि ते त्वहेयस्य कर्मणः / 3 भावनाहेयस्य खलु कर्मणो दर्शण (न)हेया धर्माः द्वे, पुरुषकाराधिपतिफले / भावनाहेयाश्चत्वारि विसंयोगफलं हित्वा / अप्र[IV. A, 4. Fol. 98b.] हेयास्त्रीणि, विपाकनिष्यन्दफले हित्वा / अप्रहेयस्य तु कर्मणो दर्शण (न)प्रहातव्या' धर्मा एकमधिपतिफलम् / भावनाहेया द्वे, पुरुषकाराधिपतिफलें। अप्रहेयाश्चत्वारि विपाकफलं हित्वा / / अथ किमेकं कर्मैकं जन्माक्षिपति, अथानेकम् ? " तदादीते 1 अशैक्षस्याशैक्षस्य in the Ms. 2 Cf. धर्माः शक्षादिका एकं फलं त्रीण्यपि च द्वयम् / ताभ्यामन्यस्य शैक्षाद्या द्वे द्वे पञ्च फलानि च // Ak. V. 92. 3 Cf. त्रीणि चत्वारि चैकं च दृग्घेयस्य तदादयः / / ते द्वे चत्वार्यथ त्रीणि भावना हेयकर्मणः // Ak. IV. 93. 4 Cf. अपहेयस्य ते त्वेकं द्वे चत्वारि यथाक्रमम् / Ah. IV. 94 ab. 5 Cf. इमस्मि ठाने साकेतपऽहं नाम गहिसु / साकेते किर उपासका. सालायं निसीदित्वा 'किं नु खो एकाय चेतनाय कम्मे आयूहिते एका पटिसन्धि होति उदाहु नाना?' Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 . अभिधर्मदीपे [213 एकेनाक्षिप्यते[जन्म] भूरिभिः परिपूर्यते // ' एकेन खलु कर्मणा सकलमेकं जन्माक्षिप्यते / बहुभिस्तु परिपूर्यते / तद्यथा चित्रकर एकया वा कत्स्नं रूपमाक्षिपति, बह्वीभिः परिपूरयति तद्वदिति / ति पञ्हं समुट्ठापेत्वा निच्छेतुं असक्कोन्ता आभिधम्मिकत्थेरे उपसंकमित्वा पुच्छिसु / थेरा 'यथा एकस्मा अम्बबीजा एको व अंकुरो निक्खमति, एवं एका व पटिसन्धि होती' ति सापेसुं / अथ एकदिवसं किं नु खो नानाचेतनाहि कम्मे प्रायूहिते पटिसन्धियो नाना होन्ति उदाहु एका?' ति पहं समुट्ठापेत्वा निच्छेतुं असक्कोन्ता थेरे पुच्छिसु। थेरा यथा बहुसु अम्बबीजेसु रोपितेसु बहू अंकुरा निक्खमन्ति, एवं बहुका व पटिसन्धियो' ति सापेसुं / Dhs A. III. 588. For details, see Vipakuddhara-katha, DhsA. III. 587-650. V. supra, p. 144, n. 5. 1 Cf. एकं जन्माक्षिपत्येकमनेकं परिपूरकम् / __ नाक्षेपिके समापत्ती अचित्ते प्राप्तयो न च // Ab. IV. 95. 2 Cf. एष हि सिद्धान्तः। एकमेव जन्माक्षिपत्येकमेव च कर्म नानेक जन्मेति निकाय- . सभागस्याख्या। तत्र हि लब्धे जात इत्युच्यते / यहि स्थविरानिरुद्धेनोक्तं "सोऽहं तस्यैकपिण्डपातस्य विपाकेन सप्तकृत्वस्त्रयस्त्रिशेषु देवेषूपपन्नो यावदेताये शाक्यकुले जात" इति ? .."यथा मनुष्यो दोनारोत्थोऽनेन सहस्रं निर्विश्याह एकेन दीनारेणाहमैतदीश्वयं प्राप्त इति / ... Akb. IV. 75 a. - Also cf. विपाकस्त्रिविधो जातिरायुर्भोग इति / तत्रेदं विचार्यते-किमेकं कर्मकस्य जन्मनः कारणम ? अथैकं कर्मानेकं जन्माक्षिपतीति ? द्वितीया विचारणा-किमने कर्मानेक जन्म निर्वर्तयति ? अथाकेकं कर्मकं जन्म निर्वर्तयति ? इति / न तावदेकं कर्म एकस्य जन्मनः कारणम्, कस्मात् ? अनादिकालप्रचितस्यासंख्येयस्यावशिष्टस्य कर्मणः सांप्रतिकस्य च फलक्रमानियमात् अनाश्वासो लोकस्य प्रसक्तः, स चानिष्ट इति / न चैकं कर्मानेकस्य जन्मनः कारणम. कस्मात् ? अनेकेषु जन्मस्वकैकमेव कर्मानेकस्य जन्मनः कारणमित्यवशिष्टस्य विपाककालाभावः प्रसक्तः, स चाप्यनिष्ट इति / न चानेकं कर्मानेकजन्मकारणम्, कस्मात् ? तदने जन्म युगपन्न भवतीति क्रमेण वाच्यम्, तथा च पूर्वदोषानुषङ्गः। तस्माज्जन्मप्रायणान्तरे कृतः पुण्यापुण्यकर्माशयप्रचयो विचित्रः प्रधानोपसर्जनभावेनावस्थितः प्रायणाभिव्यक्तः, एकप्रघट्टकेन मरणं प्रसाध्य सम्मूच्छित एकमेव जन्म करोति, तच्च जन्म तेनैव कर्मणा लब्धायुष्कं. भवति / तस्मिनायुषि तेनैव कर्मणा भोगः संपद्यत इति / असो कर्माशयो जन्मायुर्भोगहेतुत्वास्त्रिविपाकोऽभिधीयते / अत एकभविकः कर्माशय उक्त इति / Yogasutra-bhashya, II. 12. For the Jaina view on this topic, see Pt. Sukhalalji Sanghavi : Yasovijaya's Vritti on roga-darshana, II. 12. Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216.] 183 चतुर्थोऽध्यायः / अथ यदुक्त भगवता-"कर्मस्वकोऽयं भिक्षवो लोकः" इति / ' तत्केयं कर्मस्वकता नाम ?2 तदारभ्यते[214] कुशलं वाऽथवा पापं यदतीतं ददत्फलम् / स्वं कायवाङ्मनस्कम सा कर्मस्वकता मता।। ___ यत्खलु कायवाङ्मनस्कर्म स्वयं कृतं कुशला कुशलमभ्यतीतं ददत्फलं सा कर्मस्वकता द्रष्टव्या। कथं पुनः प्रतिक्षणभिदुरेषु संस्कारेषु परस्पराकृतसङ्केतेषु सत्सु, असति च नित्ये कर्तरि भोक्तरि च कर्मस्वकताऽभिधीयते ? तदत्र प्रतिसमाधीयते[215] संवत्या स्कन्धसन्ताने तक्रियाफलदर्शणा (ना)त् / कर्तृता भोक्तृता चोक्ता निषिद्धा शाश्वतस्य तु // स्वात्माभ्युदय विशेषार्थः खलु क रिभ्यते / कश्चिदहं विशिष्टज्ञानविज्ञानसौख्यरूपकान्तिलावण्य (ण्य) सौष्ठवयुक्त जन्म प्रतिलभेयेति / शाश्वते त्वात्मनि निष्क्रिये पूर्वपश्चाद्विशेषाभावात् कर्तृत्वं चात्यन्तापध्वस्तयुक्तिविधानम् / स्कन्धसन्ताने तु विशिष् स्कन्धान्तरोत्पत्तौ सत्यां बीजजलाभिषेकाद्यनुग्रहा[द] विशिष्टफलोत्पत्तिवदिति३ / पूर्वमेवाविष्कृतमेतदिति / 4 ३"दमिदानीं वक्तव्यम्। .. [216] स्यात्कर्मस्वकता नास्ति तस्य चेति चतुष्किका। स्यात्खलु कर्मस्वकता नापि च तस्य कर्मणो विपाकेऽवस्थित इति चतुष्कोटिका। प्रथमा तत्फलस्थस्य विहाणा (ना)त्तस्य कर्मणः / / * 'यदि तस्य कर्मणः फलेऽवस्थितस्तच्च कर्म विहीनं भवति / 1Cf. भासितं पे' तं""भगवता-कम्मस्सका माणव सत्ता, कम्मदायादा, कम्मयोनी, कम्मबन्ध, कम्मपटिसरणा, कम्मं सत्ते विभजति, यदि'दं होनपणीतताया ति। Milinda. p. 69. For kamma-nanatta, see Dhs A I. 37-38. Also cf. यदुक्तं भगवता यथा सत्त्वाः कर्मस्वका कर्मदायादाः कर्मयोनीयाः कर्मप्रतिसरणाः कर्म सर्वान् विभजति उच्चनीचतया हीनप्रणीततया इति / Asm. p. 60. . For kamma-niyama, see Dhs A. III. 601-603. This topic is not discussed in Akb. The Kosakara, however, discusses trinyavarana ni and panehanantarya-karmani (Akb. IV. 96-105) which are not discussed in Adv. 3See. B. Panjika. VI. 26-30; IX.58-60. 4V. supra, p. 22, n. 1. V. infra, Adv. karikas 304-305. Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [217 184 अभिधर्मदीपे [217] द्वितीया तत्फलस्थस्य कर्मणा तेन चान्वयात् / तृतीयोभययुक्तस्य चतुर्थ्यनुभयस्य तु // [218] स्यात्कर्मस्वकता नापि तत्फलं वेदयिष्यति / द्वितीया चतुष्कोटिका / तत्र प्रथमा कोटिः तत्फलावस्थितस्याद्या ज्ञेया तच्चरमे फले // [219] द्वितीया ध्रुवपाकस्य तद्विपाकानवस्थिते / ... तृतीया द्वयसद्भावा चतुर्थी तूमयं विना॥ तृतीया चतुष्कोटिका-- [220] स्यात्कर्मणान्वितश्चैव नो च तत्फलवेदनम् / स्यात्खलु कर्मणा समन्वागतो न" च तस्य कर्मणः फलं वेदयते / चतुष्कोटिका। आद्या दत्तविपाकेन निरुद्धानागतादिना // [221] द्वितीया तु विहीणे (ने)न ध्र वपाकेन कर्मणा। तृतीया द्वयमुक्तस्य चतुर्थी . तु द्वयादृते // अथ यदिदं शास्त्रि(स्त्र) योगविहितमयोगविहितं च कर्मोक्त तस्य कि लक्षणम् ?. तदभिधीयते[222] अयुक्तविहितं कर्म क्लेशोपक्लेशदूषितम् / शिक्षालिङ्गा धपेतं च केचिदाहुविपश्चितः / / ' यत्किञ्चित्खलु क्लिष्टं कायवाङ्मनस्कर्म क्लेशोपक्लेशदूषितं सर्वं तदयोगविहितम, अयोनिशोमनस्कारसमुत्थापितत्वात् / अन्ये पुनर्बवते-यत्खलु शिक्षाव्यपेतं यथा गन्तव्यं स्थातव्यमित्येवमादि, यत्तु लिङ्गवचनहीनमसंबद्धं निरर्थकं च वाक्कर्म तदयोगविहितम् / विधिभ्रष्टत्वादिति / विपर्य याद्योगविहितं द्रष्टव्यमिति / / अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्थस्याध्यायस्य तृतीयः पादः // 1 Cf. प्रयोगविहितं क्लिष्टं विषिभ्रष्टं च केचन। Ak. IV. 94 cd. 2 Cf. धीः प्रज्ञा / साप्युपपरीक्ष्य एव वस्तुनि प्रविचयो योगायोगविहितोऽन्यथा वेति ।""युक्तिर्योगः / सा पुनराप्तोपदेशोऽनुमान प्रत्यक्षं च / तेन त्रिप्रकारेण योगेन यो जनितः स योगविहितः।""अयोगोऽनाप्तोपदेशोऽनुमानाभासो मिथ्याप्रणिहितश्च समाधिस्तेनायोगेन जनितोऽयोगविहितः। Tub. 10 c. Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ चतुर्थाऽध्याये चतुर्थपादः / अर्थतां परमगम्भीरां दुरवबोधां प्रकृतिपुरुषेश्वरादिकुदर्शण (न.)तिमिरोत्सादनकरी कर्मस्वकतां कः स्वयमभिसंबुद्धय लोकानुग्रहाय प्रदर्शयतीति ? ब्रूमः / पुरुषो (षः) तु सो बोधिसत्त्वः / ' | IV. B. 5. Fol. 99 a.] स पुनः किं चित्तोत्पादात्प्रभृति बोधिसत्त्वो भवति ? अथ लाक्षणिककर्माक्षेपेण, आहोस्विच्चरमभविक इति ? अत इदं प्रस्तूयते[223] बोधिसत्त्वः कुतो यावदविवय॑मना यतः / 3 बध्नाति बोधिसन्नाहमङ्गीकृत्वा जगद्वितम् // यतः प्रभृति' कल्याणमित्रं भगवन्तं सम्यक्संबुद्ध [माप] द्य तदुपर्दाशतदक्षिणमार्गः योनिशो मनसिकाराधिष्ठितबुद्धिः कृत्स्नं लोकमत्राणमशरणमपरायणं पञ्चगतिमहावर्ते जातिजराव्याधिमरणादिदुःखक्षाराम्भसि, कर्मराक्षसाधिष्ठिततीरे, पापमित्रकुम्भीरानुब बेले, रूपादि विषयविकल्पपवनोद्धततृष्णातरङ्गे, मोहकर्णधारपरिभ्रामितबुद्धिनौके संसारमहासमुद्रे निमग्नमवलोक्य कृपाविष्टचेतास्तदभ्युद्धरणाय वीर्यबाहुमभिप्रसार्य, अविवयं चित्त. 1 This topic (Bodhisattva) is discussed in Akb. only incidentally, and not in such details as in Ado. The Kosakara, while discussing trinyavaranani, deals with an anantarya-sabhaga-karma, viz., bodhisattvasyamarana. (Akb. IV. 96.) The Akb. (IV. 108-118) is brief in dealing with the nature of Bodhisattva and four Paramitas. For the doctrines of Bodhisattva and Paramitas and their place in the Hinayana Buddhism, see AMBRH. Chapters I and II. (pp. 1-90.) 2 बोधिसत्ता ति बुज्झनकसत्ता, बोधिया वा नियतभावेन सत्ता लग्गा अधिमुत्ता, तन्निन्ना तप्पोणा ति अत्थो। Vm T. p. 114. For various interpretations of this term, see The Bodhisattva Doctrine, pp. 4-9. 3 Cf. बोधिसत्त्वः कुतो यावद्यतो लक्षणकर्मकृत् / Ak. IV. 108 ab. 8 On sannaha-pratipatti, see Aaa. pp. 81-83. 5 The Akb. is brief. Cf. यत प्रभृति लक्षणविपाकानि कर्माण्यारभते कर्तुं स हि तदानीं नियतिपतितो भवति / कथं कृत्वा / स हि तस्मात् कालात् प्रभृति नित्यो भवति / Akb. IV. 108ab. Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 अभिधर्मदीपे [224. मेवमुत्पादयति-अविद्यान्ध[:] कारोपहतबुद्धिनयनोऽयं लोकः स मया सम्यग्दष्टिप्रभावभासितेन शीलसंक्रमेणोत्तारयितव्यः / प्रतिघभुजङ्गदंष्ट्रा विषदूषितोऽयं लोकः स मया मैत्र्यागदेन प्रशमितव्यः / तृष्णापिशाचीललिताभिभूतमतिरयं लोकः स मया शमथवलेन तृष्णा निरोधसुखं . लम्भयितव्यः / परामर्शभूतग्रहाविष्टोऽयं लोकः स मया विमोक्षसुखस्वस्त्ययनेन निर्भयममृतपदं प्रवेशयितव्यः / मानगिरिशिखराधिरूढबुद्धिरयं लोक : स मया कर्मस्वकताज्ञानवज्रण मानगिरीन्विर्ण्य प्रशान्तमानमदामर्शशान्तिपदे स्थापयितव्यः / विचिकित्साकथंकथीभावशल्यविद्धहृदयोऽयं लोकः स मया प्रतीत्यसमुत्पादप्रविचयशलाकया काङ्क्षाशल्यमुत्पाट्यामृतरसं पाययितव्यः। जराव्याधिमरणमकरदंष्ट्रान्तर्गतोऽयं लोकः स मया सर्वानर्थवियुक्तं नितिसुखं प्रापयितव्यः / श्रद्धादिगुणधनदरिद्रोऽयं लोकः स मया बोध्यङ्गरत्नखचिते महति गुणैश्वर्यपदे सन्निवेशयितव्यः / ' इत्येतस्माद विवाद बोधिचित्तोत्पादात्प्रभृति' बौधिसत्त्वो वक्तव्य इत्याचार्यकम् // यहि शास्त्र उक्तम्- "बोधिसत्त्वः कुतः प्रभति ? यतो लक्षणवैपाक्यं३ कर्म करोति" इति / नैष दोषः / यस्मादसौ[224] यदा लाक्षणिक कर्म प्रकरोत्यनपायगः / महाकुलः समग्राक्षः स्वपर्षत्संग्रहे रतः / / " [225] पुमाञ्जातिस्मरो वाग्मी प्रज्ञावीर्य क्रियान्वितः।। यदा खल्व'यं पुरुषत्वजातिस्मरत्वादिषु पदस्थानेषु नियती भतो भवति तदा देवमनुष्याणामभिव्यक्ति निगच्छति // अतो ज्ञानप्रस्थानेऽस्मादवघेः प्रभृति बोधिसत्त्वः अनेनाभिप्रायेण पठितः। 1 Compare this style with S. IV. p. 94, S. Pundartka, pp, 118, 278; Siksha, p. 29 and B. Panjika, III. 7-9. See S. Pundarika, pp. 67; 207. For the avaivartikalingas of the Bodhisattva, see Aaa. pp. 418-420. 3 See LVP Ak. IV. p. 221, notes. 4 Cf. यच्चैतल्लक्षणविपाक कर्मेत्युक्तम् जम्बुद्वीपे पुमानेव संमुखं बुद्धचेतनः। चिन्तामयं कल्पशते शेष आक्षिप्यते हि तत् // Ak. IV. 109. . 5 Cf. सुगतिः कुलजोऽव्यक्षः पुमान् जातिस्मरोऽनिवृत् / Ak. IV. 108. cd. Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 187 227.] चतुर्थोऽध्यायः। [226] स हि त्रिभिरसंख्येयधर्मकायगुणार्णवम / ' प्रचिनोति तदाधारं कायं कल्पशतेन तु // [227] द्वात्रिंशल्लक्षणोपेतमशीतिव्यञ्ज नोज्ज्वलम् / द्विषतामपि यं दृष्ट्वा मनः सद्यः प्रसीदति / / एषा खलु धर्मता यत्त्रिभिः कल्पासंख्येयर णि (नि) रस्तश्रद्धाशोलश्रत. त्यागप्रज्ञादिगुणधनैश्वर्यप्रयोगाणां (नां) भगवतां सम्यक्संबुद्धानां पुरुषोत्तमानां धर्मकाय३चरणपरिसमाप्तिर्भवति / कल्पशतेन खड्गविषाणकल्पानां प्रत्येकबुद्धानाम् / षष्ठया कल्पैः प्र"ज्ञावतामग्रयाणाम् / चत्वारिंशद्भिः ऋद्धिमच्छ. ष्ठानाम् / विंशतिभिः कल्पः श्रुतधरप्रवराणां धर्मकायचरणपरिपूरिभवति / यत्पुनर्जन्मशरीरं भगवतां सम्यक्संबुद्धानां बोधेराश्रयभूतं द्वात्रिंशता महापुरुषलक्षणः खचितमशीत्यानुव्यजनैविराजितम्, यत्खलु दृष्ट्वा स्वविकल्प 1Cf. बुद्धत्वम् असंख्येयानां कल्पानां त्रयेण / "किन्नु खलु कालप्रकर्षणेव कृतप्रणिधाना बोधिसत्त्वा बोधिमभिसंबुध्यन्ते / किमेतदेव भविष्यति / 'यद्यप्यन्यथाप्यस्ति मोक्षावकाशः किमर्थं त इयन्तं यत्नमारभन्ते ? परार्थम् | Ak. III. 94 a. See The Bodhisattva Doctrine, pp. 76-9. ____2 V. infra, Adv. karika 236. 3 Cf. तथागतस्स हेतं वासेट्ठ अधिवचनं-'धम्मकायो इति पि ब्रह्मकायो इति पि, धम्मभूतो इति पि ब्रह्मभूतो इति पीति' Digha, XXVII. 9. The dhammakaya in Pali means "having a body that is, or is characterized by, the Doctrine." (BHSD. p. 277.) The term dharma-kaya is not used here in the Mahayanist sense. On the doctrine of kaya, see AMBRH. pp. 96-128, The Bodhisattra Doctrine, pp. 27, 192 and BHSD. p. 277. 4 Cf..."तस्माल्लक्षणव्यञ्जनोज्ज्वलो योऽयं रूपकायस्तथागतो भव्यसत्त्वैः समीक्ष्यते नासौ तात्त्विको धर्मकायः शास्ता किन्तु परमविमलानन्तगुणराशिधर्मकायाधिपत्यादेव तेषां स्वज्ञानं तथाभूतरूपकायाकारेण प्रतिभासते। Aaa. p. 207. Also cf. तदनु दशभमिप्रविष्टमहाबोधिसत्त्वैः सह परमानवद्यमहायानधर्मसंभोगप्रीतिसुखोपभोगात्साम्भोगिकोऽयं कायो द्वात्रिंशल्लक्षणाशीत्यनुव्यञ्जनविराजितगात्रो रूपकायस्वभावस्तृतीयो बुद्धस्य भगवतो ग्राह्यः / तथा चोक्तम् द्वात्रिंशल्लक्षणाशीतिव्यञ्जनात्मा मुनेरयम् / साम्भोगिको मतः कायो महायानोपभोगतः // Ibid. pp. 525-6. Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 अभिधर्मदीपे [227. समुत्थितप्रतिघदूषितबुद्धी [IV. A, 5. Fol. 99 b.]नामपि मारपक्ष्याणां तीर्थ्याणां च मनः प्रसीदति / ' कानि पुनस्तानि द्वात्रिंशन्महापुरुषलक्षणानि ? कानि. वाशीत्यनुव्यञ्जनानि ? तदिदं प्रदर्श्यते तत्र तावदमूनि द्वात्रिंशन्महापुरुषलक्षणानि-२ बुद्धा हि भगवन्तः सममहीतलाक्रमणात् सुप्रतिष्ठित[पा]दाः // 1 // सहस्रारसनाभिकसनेमिकसकारपरिपूर्णचक्राङ्कितपाणिपादत्वाच्चक्राङ्कहस्तपादाः // 2 // आयतहस्तपादाङ्गुलित्वाद्दीर्घाङ गुलयः // 3 // दीर्घायतत्वादायतपाणिपादाः // 4 // तूलपिचुतरुणसुकुमारोपमकोमलकरचरणत्वान्मृदुतरुणपाणिपादाः / / 5 / / अभिताम्राष्टापदविचित्रतनुजालावनद्धत्वादभिजातहंसराजवज्जालावनद्धपादाः // 6 // उच्चैः सुजातगुल्फत्वादुच्छङ कुचरणाः // 7 / / : . अनुपूर्वोपचितवृत्ततरगर्भेणेयमृगजङ्घत्वादणेयजङ्घाः // 8 // प्रांशुबाहुत्वादनवनतकायजानुमण्डलस्पशिनः // 9 // ' परमाभिरुपनिगूढपुरुषनिमित्तत्वादभिजातहस्त्यश्वाजानेयंवत्कोशगतवस्तिगुह्याः // 10 // कायव्यामसमायामत्वान्न्यग्रोधपरिमण्डलाः // 11 // , अनुपूर्वोर्ष (ध्र्व) मुखजातत्वादूर्वाङ्गरोमाणः / / 12 / / सुविभक्ताद्वितीयनीलजातरोमत्वादेकैकाभिनीलप्रदक्षिणावर्तरोमानः(णः) // 13 // 1Cf. द्वाविंशतां च मह्मपुरुषलक्षणानां संमुखदर्शनेन कुशलमूलमुपचितं भविष्यति / Siksha, p. 313. See, B. Paijika, I. 36. The Kosakara does not enumerate the thirtytwo marks of the Maha-purusha. For the origin of this theory, see Dialogues of the Buddha, Vol. I. p. 110, Vol. II. p. 14. Prof. F. Edgerton has recorded almost all lists of the mahaburushaLakshanas available both in the Pali and BHS. Texts. See_BHSD, pp. 458-460. Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227.] . चतुर्थोऽध्यायः। 289 उत्तप्तहाटकसन्निभदृग्ल्याममात्रप्रभावभासनात् सुवर्णवर्णाः / / 14 // " सुपरिकर्मीकृतरजतजातरूपश्लक्ष्णच्छवित्वाद्रजोमलानुपक्लेशनाच्च सूक्ष्म च्छवयः // 15 // समुपचितहस्तपादांसग्रीवत्वात्सप्तोत्सदकायाः // 16 // काञ्चनशिलातलश्लक्ष्णोपचितोरस्कन्धाच्चितान्तरांसाः // 17 // सिंहवद्विस्तीर्णसंहतोर्ध्वाङ्गत्वात्सिहपूर्वार्धकायाः // 18 // अवक्रोपचितदशतालसमुच्छितत्वाद् बृहदृजुगात्राः / / 19 / / समन्तोपचितमांसनिगूढजत्रुदेशत्वात्सुसंवृत्तस्कन्धाः // 20 // अधस्तादुपरिष्टाच्च समदन्तविंशतित्वाच्चत्वारिंशद्दन्ताः // 21 // अनुन्नतावनतसमप्रमान (ण)त्वात्समदन्ताः // 22 // निरन्तरावस्थितत्वादविरलदन्ताः // 23 // कुन्देन्दुशङ्खावभेदसितत्वाच्छक्लदन्ताः // 24 // श्लक्ष्णवृत्तोपचितदर्शणी (नी)यमहाहनुत्वात्सिहहनवः // 25 // वातपित्तश्लेष्माऽण (न)भिभूतरसहर'णिरसारसप्रविभावनासदृशविज्ञानत्वाद्रसनरसाग्रप्राप्ताः / / 26 // विस्तीर्णपेशलत्वाज्जिह्वायाः सर्वमुखमण्डलप्रतिच्छादनात्प्रभूततनुजिह्वाः // 27 // गम्भीरवल्गुहृदयङ्गमविस्पष्टश्रवणीयपञ्चाङ्गोपेतस्वरत्वाद्ब्रह्मस्वराः // 28 // कलविङ्कमनोज्ञभाषिणो दुन्दुभिस्वरणि (नि) ?षाः / / 29 / / . . शुक्लकृष्णप्रदेशानुपक्लिष्टलोहितराज्यविनद्धनीलोत्पलसमानवर्णत्वादभिनीलनेत्राः // 30 // अधरोविस्थितानां सम्यगवनतासंलुडितदीर्घत्वादक्षिपक्ष्माणां गोपक्ष्माण: // 31 // वत्तपरिमण्डलसमानुपूर्वोपचितदर्शणी नी)यास्थिवज्रजातमूर्धत्वादुष्णीषालकृतशिरसः शङ्खावदातप्रदक्षिणावर्तोर्णाविद्योतितभ्र विनतत्वादूर्णाङ्कित. मुखाः // 32 // एतानि द्वात्रिंशन्महापुरुषलक्षणानि बुद्धानां भगवतामिति // ' 1 For an allied controversy, see Ky. IV. 7.---इदानि लक्खणकथा नाम होति / तत्थ 'येहि समन्नागतस्स महापुरिसस्स द्वेव गतियो भवन्ती'ति इमं सुत्तं अयोनिसो गहेत्वा लक्खणसमन्नागतो बोधिसत्तोव होती ति येसं लद्धि, सेय्यथा पि उत्तरापथकानं / KvA. IV. 7. See Milinda. p. 78. Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [227 अशीत्यनुव्यञ्जनान्यप्युच्यन्ते / ' बुद्धा हि भगवन्तः अपृथुप्रमाणमृदुताम्रतुङ्गस्निग्धनखाः // 1 // वृत्तनिरन्तरानुपूर्वोपचितामुलयः / / 2 / / निर्ग्रन्थिनिर्मूढाल्पतनुशिराप्रतानाः / / 3 / / [IV. B, 6. Fol. 100 a] निर्गुढसमातीक्ष्णगुल्फाः / / 4 / / अविश (ष)मावक्ररक्तस्निग्धपादाः / / 5 / / [मृग]पतिद्विरदवृषभहंसराजप्रदक्षिणावर्तचारुगतयः / / 6 / / अलोमसाश्लेषसमप्रमाणोभयजङ्घाः // 7 // सुव्रतसमसंहतनिर्मूढजानवः / / 8 / / कदलीस्कन्धोपमपी [ननिबि]डाविषमानुपूर्वोपचितचारूरवः / / 9 // .. अर्धचन्द्राकृतिविस्तीर्णसमुन्नतापगतरोमवक्षाणाः (णः) // 10 // श्लक्ष्णसुसंहतचतुरस्रणा(ना) भ्यायतकुकुन्दरसुन्दरकटीदेशाः / / 11 / / गम्भीराच्छिद्ररक्तप्रदक्षिणावर्तणा(ना) भयः / / 12 / / श्लक्ष्णालोमशाश्लथानुक्रमक्षामोदरा: / / 13 // अनाभुग्नानिभुग्नसुवृत्तपष्ठकुक्षयः / / 14 // समवतीर्णोपचितनातिदीर्घश्लक्ष्णपाः / / 15 / / अनिम्नो पचितह्रस्ववज्रसंस्थानोपपन्नसूक्ष्मदीर्घलेखाङ्कितादृश्या रथ / / 3. चारुपृष्ठाः / / 16 / / विस्तीर्णोपचितदृढसन्धिहृदयाः॥१॥ अविषमोन्नतविस्तीर्णोरसः / / 18 // अनतिस्थूलोन्नतशङ्खावर्तनिभसूक्ष्मलेखापरिक्षिप्तसमरक्तस्तनाः // 19 // हृदयविप्रकृष्टदेशजातत्वाद्विस्तीर्णस्तनान्तराः // 20 // मांसोपचितानति विस्तीर्णत्वादुन्नतकक्षाः // 21 / स्थूलदृढसुबद्धनिमग्नसमाक्षकाः / / 22 / / अश्लक्ष्णपृथुमांसनिमग्नाविषमप्रमाणस्फिजः // 23 // करिकरणि (नि) भनिनृढसन्धिपीनकठिनश्लक्ष्णसमबाहवः // 24 // वर्तितश्लक्ष्णरोमसिंहोपमदृढप्रकोष्ठाः / / 25 / / समताम्रदीर्घपाणयः / / 26 // 9 The Akb. does not enumerate the eighty anu-vyanjanas. For other lists and details, see BHSD, p. 34. Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227.] चतुर्थोऽध्यायः / गम्भीराच्छिद्रासंकीर्णवक्रायतस्निग्धतनुताम्रपाणिलेखाः // 27 // - सूक्ष्मयमलीकृताध्याकुलारक्ताङ्गुलिपर्वाणः // 28 // अनामिकापर्वाधिकप्रमान (ण) कनीनिकागुलयः // 26 // अनतिबहुतनुमृदुस्निग्धसुबद्धमूलसमरोमाणः / / 30 / / स्निग्धासंकुचितानुपहतसारच्छवयः / / 31 / / शोतोष्णस्पर्शाव्यकच्छवीव वर्णाः // 32 // स्थिरनिबिडानतिस्थूलान तिकृशमांसाः / / 33 / / जवापुष्पाभिताम्रस्वच्छस्निग्धमधुरचन्दनगन्धिरुधिराः // 34 // मांसोपगूढस्थूलदृढसुशिरास्थिकाः / / 35 / / नागग्रन्थ्यवस्थितनिर्मू ढास्थिसन्धयः // 36 // वज्रवदभेद्यशरीरत्वात्सुसंहननाः // 37 / / चारुसुविभक्ताङ्गप्रत्यङ्गाः / / 38 / / अनुपूर्वोपचितसुपरिमृष्टसुकुमारादीन्न (प्त) स्वच्छशरीराः // 39 // निर्मशकतिलकालपिल्याः // 40 // जरादौर्बल्यकृतापगतवलयः // 41 / / सिंहशय्यानुष्ठाण (न)व्यपगतकायविक्षेपाः // 42 // स्वेदमलानुपक्लिष्टशुचिसौम्यच्छायाः // 43 // ज्वलनमनि(णि) महौषधिशशाङ्कसवितृसमतेजसः // 44 / / महीधरवरगुरुत्वोपेताः // 45 / / ऋतुसुखकोलिन्दिकसुखसंस्पर्षाः / / 46 // मधुरमृदुसुरभिकुसुमचन्दनसमानरोमकूपगन्धाः / / 47 / / अभिनवनीलोत्पलतुल्यसार्वकालिकमुखगन्धाः // 48 // अद्भुतमृदुदीर्घ स्निग्धपिण्डितव्यपगतशब्दनिश्वासाः / / 49 / / अनशनकदन्नाशन(ना) तङ्कात्तु विपरिणामानुपरतधर्मदेशनाभिरप्यसञ्जितस्वरभेदाः // 50 // नातिसंकुचितविदारितरक्तास्याः // 51 / / शुचिसमाचाराः // 52 // देशस्थ त्तप्तविस्पष्टपरिपूर्णव्यञ्जनाः / / 53 / / समन्तप्रासादिकत्वादसेचन कदर्शणा: (नाः) // 54 / / अनतिह्रस्वानतिदीर्घवृत्तोपचितत्रिवलिविभूषितकम्बुग्रीवाः / / 55 / / समप्रमान (ण) दृढावक्रह्रस्वविपुलचिबुकाः // 56 // Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 अभिधर्मदीपे [227: बिम्बफलाताम्रनात्यायतसमस्नि[IV. A, 6. Fol. 100 b.]ग्ध रुचिरोष्ठाः // 57 / / बन्धूकपुष्पोपमंश्लक्ष्णदशनमासाः // 56 // . शुचिस्निग्धस्पष्टरचनाक्षीणदन्ताः // 56 / / अनुपूर्ववत्तस्निग्धतीक्ष्णसमसितदंष्ट्राः // 60 // सप्रयोजनदक्षिणदन्तरश्मिप्रदर्शितमुहूर्तस्मिताः // 61 // अपमलमृदुताम्रस्निग्धजि ह्वाः // 62 // नित्योष्णश्लक्ष्णमांसजालगजतालुसमवर्णतालवः // 63 / / धुरोच्चा यतसंगततुङ्गनासाः / / 64 / / अघनमृदुदृढमूलस्निग्धतनुनीलकुण्डलितस्मश्रुवः // 65 // अनुन्नतातीक्ष्णमांसलमाष्टिपिण्डितगण्डाः // 66 // आदर्शसमोपचिताश्लथरुचिरकपोलाः // 67 // पीनायतसमानु(नो) पहतचारुकर्णाः // 68 / / ललाटकर्णगण्डसन्धिश्लेषाणि (नि)म्नपूर्णचन्द्राकृतिशङ्खाः // 69 // विशालायतस्निग्धमधुरप्रसन्नसमनेत्राः // 70 // प्रहसिताञ्चिताग्रपक्षमाणः // 7 // सोम्यभ्राजिष्णुस्थिरविसन्धिदृष्टयः // 72 // अपरिमितबलत्वादपगतोन्मेषनिमेषाः // 73 // दीर्घासितश्लक्ष्णानुपूर्ववर्तितस्निग्धतनुभ्र वः / / 74 / / काञ्चनपट्टश्लक्ष्णार्धचन्द्राकृतिविपुलललाटाः // 7 // , परिपूर्णचन्द्रमण्डल समवदनाः // 76 / / एकघनवज्र संहतशिरस्कपालाः / / 77 // सुपरिपूर्णच्छत्राकृतिशिरसः // 7 // श्लक्ष्णचितासंलुडितपलितदोषापनतभ्रमराभस्निग्धमृदुसुबद्धमूलसुरभि स्वस्तिकनन्द्यावर्ताकृतिकेशरचणा: (नाः) // 79 // ससुरासुरमनुजादिलोकानवलोकितमूर्धानः / / 8 / / अथ तदाद्यं बोधिचित्तं' बोधिसत्त्वानां दीढर्येण कथमिव द्रष्टव्यम् ? नैतल्लौकिकेन 'वस्तुनोपपादयितुं शक्यम् / कस्मात् ? यतः 1 तत्रादौ गोत्रसामर्थ्यात् कृपाबीजप्रबोधतः / प्रेयीगाशयसम्पत्त्या बोधिचित्तपरिग्रहः॥ Aaa.p. 29. बोधिचित्तमिति बोध्यर्थ चित्तं प्रणिधिप्रस्थानात्मकं चित्तम् ।""अथवानुत्पादिरूपबोधि Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230.] . चतुर्थोऽध्यायः। [228] युगान्तवायुणा (ना) मेरुः वह्निणा(ना) वरुणालयः / वज्रेण ध्वस्यते वज्रमविकारि तु तन्मनः // किं पर्यापन्नम्, कतरत्, कति प्रकारम्, किं पुरस्सरम्, कस्मिन्वा काले को वा तदुत्पादयति ? इत्येतदपदिश्यते [229] कामाप्तं षष्ठजं त्रेधा कृपाश्रद्धापरम्परम / . बुद्धोत्पादे नरः स्त्री वा तदाद्य चित्तमश्नुते / / ' तत्खलु बोधिचित्तमाद्यं कामधातुपर्यापन्नमेव / षष्ठजं मनोधातुज मित्यर्थः / त्रिप्रकारमुपपत्तिलाभिकं श्रुतमयं चितामयं चेति / कृपापुरस्सरेण श्रद्धाबहुलेन च मनस्कारेण संप्रयुक्तम् / बुद्धोत्पाद एव नासति बुद्धशासने / मनुष्यो वा स्त्री वोत्पादयति नान्य इति / तस्यास्य वोधिबीजस्थानीयस्य चित्तरत्नस्य सर्वधातुग" तिव्यापिबुद्धत्वमहावृक्षाराभिव द्वये भूमिजलसेकादिहेतुप्रत्ययस्थानीयान प्रज्ञादिचतुरधिष्ठान परिवारान्पारमिताद्यान्गुणान्वक्ष्यमान (ण) स्वरूपान्बोधिसत्वः क्रमेणाभ्यस्यति / कथं पुनः क्रमेन (ण) दानादिपारमितानां परिपूरिभवति ? तत्र तावत्-- [230] सर्वेभ्यः सर्वदा सर्व वदतो दानपूरणम् / प्रथमे खल्वसंख्येये वर्तमानो वोधिसत्त्वः न सर्वस्मै नापि सर्व न सर्वदा ददाति / द्वितीये सर्वस्मै सर्वदा नतु सर्वम् / तृतीये सर्व सर्वस्मे सर्वदा च प्रयच्छति / इयता दानपारमिता परिपूर्णा भवति / स्वभावं चित्तं बोधिचित्तम् / तदेव च योगिसंवृत्या आदर्शादिज्ञानसंबन्धेन कथञ्चिद् व्यावृत्त्या सर्वज्ञताचित्तमित्यादि चतुर्धा व्यपदिश्यते / सर्वमप्येतदसाधारणमगम्यं सर्वश्रावकप्रत्येकबुद्धानाम् / Aaa. p. 79. 1 cf. जम्बुद्वीपे पुमानेव संमुखं बुद्धचेतनः / चिन्तामयं कल्पशते शेष प्राक्षिपते हि तत् // Ak. IV. 109. . Aso cl. मनुस्सत्तं लिङ्गसम्पत्ति हेतु सत्यार-दस्सनं / पबज्जा गुणसम्पत्ति अजिकारो च छन्दता // अट्ठधम्मसमोधाना अभिनीहारो समिज्झति / Buddharaisa, II. 59-60. 2 See LVPAR. IV. p. 223, n. 2. 3 v. infra, Ad. karika 232. 4 Cf. सर्वत्र सर्वं ददतः कारुण्याद्दानपूरणम् | Ah. IV. 111 ab. 5 Cf. बोधिसत्त्वः सर्वदातेत्युच्यते / सर्वदानं न बहुधनं किन्तु दानचित्तम / गवेषयन्ननुत्तरां बोधिं यद्ददाति तदुच्यते सर्वदानं / Bodhichittotpada-sutra- sastra, p. 12. Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [231. मरणेऽपि दमात्यागः शीलस्योत्कृष्टिरुच्यते // ' ___ यदा पुनः प्राणपरित्यागेनापि प्राणातिपातादिशिक्षापदं न क्षोभयति, इयता शीलपा रमिता परिपूर्णा वेदितव्या। क्रञ्चादिराजदुहिताभिक्षुदृष्टान्ताश्चात्रोदाहार्याः।। [231] वीर्यस्य तिष्यसंस्तुत्या धियो वज्रोपमात्परम् / / भगवन्तं खलु तिष्यं सम्यक्संबुद्धं एकया गाथया' एकपादेन स्थित्वा सप्ताहमभिष्ठुवतः शाक्यमुनेर्वीयपारमिता परिपूर्णा नव च कल्पाः प्रत्युदा. वर्तिताः। प्रज्ञापारमितायास्तु वजोपमात्समाधेरूवं" [IV. B, 7. Fol. 101 a.]" क्षयज्ञाने परिपूरिर्भवति / 'सर्वासां तु क्षयज्ञाने परिपूरिविधीयते // 7 1 Cf. अङ्गच्छेदोऽप्यकोपात्त रागिणः क्षान्तिशीलयोः। Ak. IV. | 11 cd. Buddhaghosha speaks of paramita jila :-तण्हावसेन पवत्तितं हीनं, अत्तनो विमोक्खत्थाय पवत्तितं मज्झिम, सम्बसत विमोक्खत्थाय पत्तितं पारमितासीलं पणीतं / Vm. I. 33.-पारमितासीलं महाबोधिसत्तसोलं-या करुणोपायकोसल्लपरग्गहीता महाबोधि आरब्भ पवत्ता परमुक्कंसगतसोचेय्यसल्लेखा दे कालसत्तादि विकप्पर हिता सीलपारमिता / VmT. p. 29. This seems to be a reference to the Kshanti jataka, as it relates to the kshanti-paramita (included in the sala-paramita--V. infra, p. 195). See jatakamala, 28; Jataka, (Khantivadi-jataka) 313; Avad anakalpalata, 38. 3 Cf. तिष्यस्तोत्रेण वीर्यस्य धोसमाधेरनन्तरम् / Ah. IV 112ad. 4 Cf. तिष्यं तथागतरत्नगुहायां / भगवान् बोधिसत्त्वभूत एकेन पादेन स्थित्वा सप्त दिवसान् स्तुतवानेकगाथाय "न दिवि भवि वा नास्मिन लोके न वैश्रवणालये। न मरुभवने दिव्ये स्थाने न दिक्षुविदिक्षु वा // चरतु वसुधां स्फीतां कृत्स्नां सपर्वतकाननाम् / पुरुषवृषभस्त्वत्तुल्यो महाश्रमणः कुतः // " इति / Akb. IV. 112 ab. See LVPAk IV. p. 230, n 2. X V. infra, Ad. karika 433-434. 6 For kshaya.jiana, v. infra, Ad. karika 441. 7 Cf. प्रज्ञापारमिता सर्वाकारैनिखिलधर्मपरिज्ञानम् / Aaa. p. 396. Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 231.] . चतुर्थोऽध्यायः। 195 इत्यागमः। अत्र पुनः "क्षान्तिध्यानपारमिते शीलप्रज्ञापरिवारत्वान्नार्थान्तरम्" इति वैभाषिकाः / विनयधरवैभाषिकास्तु विनये चतस्रः' पारमिताः पठन्ति / अत्र पुनः केचिद् बुद्धवचने (ब) हिष्कृतबुद्धयः प्राहुः-"न हि पिटकत्रये३ भगवता बोधिसत्त्वमार्ग उपदिष्टः / "4 *त एवं व्याहर्तव्याः / ' भ्रान्ता ह्यत्र भवन्तः / यस्मात . For the ten paramitas, see. The Bodhisattva Doctrine, pp. 16'-170 and AMBRH pp. 11-13. Dana, sila, kshanti and prajna occupy important place : तत्रायं व्यासनिर्देशो यथाह -- 'मत्सरिणः सत्त्वान् दाने, दुःशीलान् शीले, व्यापादबहुलान् क्षान्तौ प्रापयितुकामेन प्रज्ञापारमितायां शिक्षितव्यम्' इति / Aaa. p. 227. द्रव्यतः षट् पारमिताः। नामतस्तु दश भवन्ति / प्रज्ञापारमिताप्रभेदत्वाच्चतसृणां पारमितानाम् | Aaa. p. 227. . For the krama of the six paramitas, see Aaa. p. 461. These two views are not mentioned in Akb. The Abhidharma-samuchchaya gives the following details about the three pitakas in Hinayana and Mahayana:-एवं सूत्रादीनि द्वादशाङ्गान्यार्यशासनादि त्रिषु पिटकेषु संगृहीतानि भवन्ति / / कतमानि त्रीणि ? सूत्रपिटकं विनयपिटकमभिधर्मपिटकं च / पुद्विविधानि श्रावक पिटकं बोधिसत्वपिटकं च। सूत्रं गेयं व्याकरणं गाथा उदानं चैतानि पञ्च श्रावकाणां पिटकस्य सूत्रपिटके संग्रहितानि भवन्ति / निदानमनदानमितिवृत्तकं जातकं चैतानि चत्वारि द्वयोः पिटकयोः सपरिवारे विनयपिटके संगृहीतानि भवन्ति / निदानमवदानमितिवृत्तकं जातकं चैतानि चत्वारि द्वयोः पिटकयोः सपरिवारे विनयपिटके संगृहीतानि भवन्ति / वैपुल्यमद्भुतधर्माश्व एते द्वे बोधिसत्वपिटकस्य सूत्रपि.के संगृहीते भवतः। उपदेश एक: श्रावकबोधिसत्त्वपिटकयोः अभिधर्म पिटके संगृहीतो भवति / Asm. p. 79 Cr. Dhs-A. I. 1 5-69. Vaipulya is also called paramita-pitakt: केन कारणेन वैपुल्यं बोधिसत्त्वानां पारमितापिटकमित्युच्यते ? पारमितानां संख्यानिर्देशतामुपादाय लक्षण 'क्रमनिरुक्ति-भावना-प्रभेद-संग्रह-विपक्ष गुणवर्णननिर्देशतामुपादाय अन्योऽन्यविनिश्चयतां चोपादाय / Asm. p. 83. * This criticisin is froin the Mahayanists as is evident from the following :-ननु श्रावकयानेऽपि बोधिसत्त्वधर्भ दानादयो निर्दिष्टा एव इत्याशङ्क्याहतरकस्य हेतोरिति / इहैव होत्याद्युत्तरम् / "यत्रेति येषु बोधिसत्त्वधर्मेषु / एवं मन्यते / श्रावकादिधर्मास्तत् पिटके विस्तरेणाभिहिता बोधिसत्त्वधर्मास्तु प्रसङ्गात् / इह पुनर्बोधिसत्वधर्मा एव विस्तरेण निर्दिष्टाः श्रावकधर्माः प्रसङ्गादिति / Aaa. p. +9. Also cf. ननु धावकमानेऽपि तथागतत्वप्रापककरुणादिधर्मनिर्देशात् कथं तेन सर्वाकारज्ञता पर्येषणीयेति ?.."सर्वाकारानिर्देशानिर्दिष्टोऽप्यविशिष्ट इत्यर्थः / Ibid. p. 319. 5. This controversy is not found in Akh. Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [232 [232] त्रिपुण्यकृतिवस्त्वाद्यास्तल्लाभोपायदेशनाः' / तथा चतुरधिष्ठान' सप्तसद्धर्मशासनम् // 3 [233] सप्तयोगा स्त्रयःस्कन्धा स्त्रिशिक्षाद्याश्च देशिताः / तथा पारमिताश्चापि चतस्रो विनयोदिताः / / [234] बोधिपक्ष्याश्च कण्ठोक्ताः सप्तत्रिंशत्स्वयंभुवा / 1 Cf. तीनि पुञ्जकिरियवत्थूनि / दानमयं सीलमयं" "भावनामयं पुञ्जकिरियवत्थु / Digha, XXXIII, 1,10. V.infra, Adv. karika 253, 255, 256. See S. Pundarika, p. 228. 2 Cf. चत्तारि अधिट्ठानानि / पचा अधिट्टानं, सच्चाधिट्टानं चागाधिट्टानं, उपसमाधिट्टानं / Digha, XXXIII, 1.10. See S. Pundarika, p. 180. 3 Cf. सत्तिमे भिक्खवे सद्धम्मा। कतमे सत्त? सद्धो होति, हिरिमा होति, बहुस्सुतो होति, आरद्धविरियो होति, सतिमा होति, पञवा होति / इमे खो भिक्षवे संत सद्धम्मा ति / Ang. IV. p. 145. See Vm. VII. 31, Vm T p. 192. The seven Jogas are not mentioned in any Abhidharrna work. The yogas, viz., kama-bhava-drishti-avidya (V. infra, Adv. karika 361) are not meant here. The seven yogas probably refer to the seven sainjnas, which are repeatedly recommended for practice : . इमे सत्त धम्मा भावेतब्बा / कतमे सत्त? असुभसा , मरणसभा, आहारे पटिक्कूलसञ्आ, सब्बलोके अनभिरतिसा, अनिच्चसा, अनिच्चे दुक्खसञ्चा, दुक्खे अनत्तसा। रागस्स भिक्खवे "परिचाय परिवखयाय पहानाय खयाय वयाय विरागाय निरोधाय चागाय पटिनिस्सग्गाय इमे सत्त धम्मा भावेतब्बा। Ang. IV. p. 148. Also see सत्त निहसवत्थनि। Ang. IV. p. 15. 5 Stla, samadhi and prajina-skandhas. 6 Cr. तिस्सो सिक्खा। अधिसीलसिक्खा, अधिचित्तसिक्खा, अधिपचासिक्खा / Digha,XXXIII. 1. 10. V. infra, Ad.karika 431. u Dana-sila-virya and prajna. V. supra, p. 195, n. 1. 8v. infra, Ad.karikas 440-458. The Bodhipakshika-dharmas constitute the basic teachings of all Budabas: देसेन्ता च भन्ते नागसेन सब्बे पि तथागता सतिस बोधिपक्खियधम्मे देसेन्ति .... Milinda, p. 232. These are essential in the career of a Boddhisattva : at qat artar.... बोधिसत्त्वचर्यायां चाभियुक्तावभूताम् / तद्यथा दान""शील 'वीर्य'''ध्यान''प्रज्ञा'""उपायकौशल्यपारमितायां मैत्र्यां करुणायां मुदितायामुपेक्षायां यावत् सप्तत्रिंशत्सु बोधिपक्षिकेषु धर्मेषु / S. Pundarika, p. 299. Also cf. भावनं अनुयुत्तस्स भिक्खवे"नेव. चित्तं विमुच्चति / Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235.] .. . चतुर्थोऽध्यायः / 197 हेतवः सर्वबोधिनां त्रिविधा मृदुतादिभिः / / ' [235] तस्मान्न बोधिमार्गोऽन्यः सूत्रादिपिटकत्रयात् / अतोऽन्यमिह यो ब्रूयात्स भवेन्मारभाषितः // उक्त हि भगवता -- "यद्भिक्षवः सूत्रे णा(ना)वतर त, विनये ण(न) दृश्यते, धर्मतां च विलोमयति नेदं शास्तुः शासनम्"३ इति कृष्णापदेशः / शुक्लापदेशो विपर्ययेण / यत्खलु सूत्रं भगवता बुद्धेन भाषितं तच्चतुर्वागमेषु स्थविरमहाकाश्यपस्थविराण (न)न्दादिभिः संगीतिकभि रुद्दानगाथाभिनिबद्धं तदेव ग्राह्यम् 7 गतमेतत् / तं किस्स हेतु ? अभावितत्ता'ति'स्स वचनीयं / किस्स अभावितत्ता ? चतुन्नं सतिपट्टानानं चतुम्नं सम्मप्पधानानं चतुन्नं इद्धिपादानं पञ्चन्नं इन्द्रियानं पञ्चन्नं बलानं सत्तन्नं बोज्झङ्गानं आरियस्य अटुङ्गिकस्स मग्गस्स। Aig. IV. p. 125. For detaiis, see infra, Adv. karika 440, notes. 9 Mridu-madhya-adhimatra. V. infra, Adv. karika 441. 2 For mara-bhashita, see Aag. p. 410; S. Pundartka, p. 49; Marasamyutta, S. I. pp. 103 ff. . 3 V. supra, p. 100; n. 1. 4 Dirghagama, Madhyamagama, Samyuktagama and Ekottaragama. - It is interesting to note that only the First Couneil is referred to here, instead of the traditional three or four Councils. & Uddana means summary, brief statement, especially of the contents of a longer literary work or passage. In Pali nikayas, at the end of a chapter are given verses summarizing the contents of the chapter (e.g., सेखबलवग्गो पठमो। तस्स उद्यानं"Ang. III. p. 9.) Uddana-ga tha would therefore mean a collection of such gathas. See BHSD. p. 130. The controversies regarding the authenticity of Buddhist scriptures date back as early as the First Buddhist Council. The four Mahapadesas or Authorities mentioned in the Mahaparinibbana sutta (V. supra, p. 100, n. 1.) point to the existence of versions of the Buddhavachana. The nidanakatha of Althasalini contains a long debate on the authenticity of the Abhidharma-sutra:'अभिधम्मसुत्तं न वट्टतो' ति? 'अभिधम्मो केन भासितो ति? 'एसो बुद्धभासितो' ति। Dhs.A. I 70. Buddhaghosha refers to the Vedallapitaka i.e., the Mahayana-scriptures, (V. supra, p. 100, n. 3.) and declares them to be unauthentic. for the claims of authenticity made by the Mahayanists for their scriptures, see the following :-- Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 अभिधर्मदीपे [ 235. इदमिदानीं वक्तव्यम्। कतमेषां कल्पाणा(ना) मसंख्येयत्रयेण बुद्धत्वं प्राप्यते ? मोहपुरुषा इति / स्वकेऽवतारात् स्वस्यैव विनयदर्शनादपि / प्रौदार्यादपि। गम्भीर्यादविरुद्धव धर्मतेति वचनात् / यत्सूत्रेऽवतरति विनये च सन्दृश्यते / धर्मताञ्चानुलोमयतीति बुद्धभाषितलक्षणावगमेन सूत्रादिसङ्ग्रहीताया मातुः स्वभावानवधारणान्मूढः / स्याबे तनिकायग्रन्थे ‘परिमितपरिमाणसूत्रेष्वनवतारात्तथापरिच्छिन्नमाणविनयपिटके संदर्शनातथाव्यवस्थापितपुद्गलनरात्म्यादिधर्मताविलोमनेनाबुद्धवचनमहायानप्रतिक्षेपामोह इति / एवं च सति मुक्तकसूत्राण्यपि सूत्रान्तपिटकेष्वपठितत्वावबुद्ध वचनान्यभ्युपेयानि स्युस्तककस्मिन् सूत्रान्तपिटकेऽन्यानि सूत्रान्तपिटकानि न सर्वप्रकारमवतरन्ति / तथैकैकस्मिन् विनयेऽन्ये विनया न सर्वप्रकारं संदृश्यन्ते / तथैकैकस्मिन् निकाये या धर्मता व्यवस्थापिता न साऽन्येषु निकायेषु धमतां सर्वप्रकारमनुलोमयतीत्येवमष्टादशभेदभिन्नानि सूत्रविनयाभिधर्मपिटकानि परस्परं ग्रन्थार्थव्यतिभिन्नानि कथं बुद्धवचनानि सिद्धयन्तीत्यव्यापकमेतत् बुद्ध वचनलक्षणमभ्युपगच्छन्तीति मूढा एव / Aaa. pp. 260-1. ____Also cf. यद्यप्युभयसिद्धत्वमसिद्धम्। इदं तहि साधनमस्तु यद गुरुशिष्यपरंपरयाम्नायायातं बुद्धवचनत्वेन। यच्च सूत्रेऽवतरति / विनये संदृश्यते / धमतां च न विलोमयति / तद बुद्धवचनं नान्यदित्यत्राह यत्प्रत्यया च तत्रास्था महायानेऽपि तां कुरु / महायानेऽप्युक्तस्यास्थाकारणस्य विद्यमानत्वात् / इपुनः सर्वप्रवचनसाधारणमव्यभिचारि लक्षणं यदुक्तमध्याशयसंचोदनसूत्रे / अपि तु मैत्रेय चतुभिः कारणैः प्रतिभानं सर्वबुद्धभाषितं वेदितव्यम् / कतमैश्चतुभिः / इह मैत्रेय प्रतिभानमर्थोपसंहितम् भवति नानर्थोपसंहितम् / धर्मोपसहितं भवति नाधर्मोपसंहितम् / क्लेशप्रहायकं भवति न क्लेशविवर्धकम् / निर्वाणगुणानुशंससंदर्शकं भवति न संसारगुणानुशंससंदर्शकम् / 'यत्किचिन्मैत्रेय सुभाषितं सर्व तद्बुद्ध भाषितम् / तत्र य इमानि प्रतिभानानि प्रतिक्षिपेत् / नैतानि बुद्धभाषितानोति तेषु चागौरवमुत्पादयेत् / , पुद्गलविद्वेषेण तेन सर्व बुद्धभाषितं प्रतिभानं प्रतिक्षिप्तं भवति / "(see Siksha,p. 15.) "एतन्महायाने सर्वमस्तीति कथमुपादेयं न स्यात् / ...अथापि स्यात् / मदागमे बुद्धवचनत्वेऽविवादो न तु महायाने / ... सविवाद महायानमिति चेदागम त्यज। तीथिकः सविवादत्वात्स्वः परश्चागमान्तरम् / .."चतुनिकायमष्टादशभेदभिन्नं भगवत : शासनम् / तत्रैकस्यैव निकायस्यानेकभेदसंभवात् ।"एकभेदध्यवस्थितैः सौत्रान्तिकाभिधार्मिकवनयिकैः परस्परं सविवादत्वात्सूत्राभिधर्मविनयाः परित्यागमर्हन्ति / अस्ति ह्य कभेदव्यवस्थितानां सौत्रान्तिकादीनामन्योन्यं विवादः / "एतेन यदुक्तं गुरुपर्वोपक्रमेणाम्नायायातं बुद्धवचनमित्यादि। तदनेनैव प्रत्याख्यातं द्रष्टव्यम् / न ह्यविस्मृतसंप्रदायानामन्योन्यस्य विवादो युक्तः। न च सर्वज्ञवचनेषु परस्पराहतिरस्ति / न च सूत्राभिधर्म विनयानां परस्परमेकवाक्यता भवतः संभवति / तत्कथं सूत्रादिसंस्यदनं बुद्धवचनत्वे हेतुरुक्तम् ? तस्माद्यत्किचिदेतत् / B. Panjika, IX. 43-44. See Siksha, pp. 95-96. Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236.] . चतुर्थोऽध्यायः। [236] कल्पानां महतामेतदसंख्येयत्रयं मतम् / कल्पाणां (नां) यदि संख्या न विद्यते कथं तहि त्रयमिति निर्धार्यते ?' न खलु संख्या न विद्यते / किं तहि ? / स्थानान्तरमसंख्याख्यमदःसंख्योपरि स्थितम् // स्थानान्तरविशेष य२ खल्वेतन्नाम (मा) संख्येयमिति / न तु न संख्या विद्यत इत्येतद्विवक्षितम् / ___ अथ यं शाक्यमुनिर्भगवान्सम्यक्संबुद्धो बोधिसत्त्वचर्यायामेषु त्रिष्वसं. ख्येयेषु३ कियतो (तां) बुद्धानां पर्युपासां चक्रे ? तदत्र वर्णयन्ति / प्रथमेऽसंख्येये पञ्चसप्ततिसहस्राण / द्वितीये षट्सप्ततिम् / तृतीये सप्तसप्ततिम् / The Nettipakarana points out that the Sutta means four Arya-satyas : कतमस्मि सुत्त ओतार तब्बानि ? चतूसु परियसच्चेसु / कतमस्मि विनये सन्दस्सयितब्बानि ? रागविनये दोसविनये मोहविनये। कतमस्मि धम्मतायं उपनिक्खिपितब्बानि ? पटिच्चसमुप्पादे / यदि चतुसु अरियसच्चेसु. अवतरति किलेसविनये सन्दिस्सति धम्मतञ्च न विलोमेति, एवमासवे न जनेति / Netti, p. 22.-तत्य यस्मा भगवतो वचनं एकगाथामत्तम्पि सच्चविमुत्तं नत्थि, तस्मा सुत्तेति पदस्स अत्थं दस्सेतुं चतूसु अरियसच्चेसू ति वुत्तं / अट्ठकथायं पन तीणि पिटकानि सुत्तति वृत्त / तं इगिना नेत्तिवचनेन अनवत्यु संसन्वति चैव समेति च / Netti A. p. 219. 9 This topic is discussed by the Kosakara in the III Kosasthana : बुद्धत्वम् / असंख्येयानां कल्पानां त्रयेग / कथमसंख्येयस्यासति संख्येयावसाने पुनस्त्रित्वमुच्यते ? नैतदेवं.वेदितव्यम् / कि तहि ? षष्ठिः स्थानान्तराण्यसंख्येययमिति मुक्तकसूत्रं पठ्यते / कतमानि षष्ठिः ?""Akb. III. 94a. - 2 The Kosakara enumerates the sixty sthanantaras. For asankhyeyas, see Vm. XIII. 55, 57, 63 and A Manual of Buddhist Philosophy, Vol. I. pp. 39-41. For kalpas, see Ibid. pp. 46-48. V. supra, p. 100, n. 1. LVP. deals with the kalpa, asankhyeyas and sthanantaras in great detail. See LVP Ak. III. pp. 187-194. . 3 The Pali traditon is different : कप्पे च सतसहस्से चतुरो च असंखेय्ये / एत्थन्तरे यं चरितं सब्बं तं बोधिपाचनं // Chariya-pitaka, I. 1. 1. Cf. तथागतेन चतूहि च असंखेय्येहि कप्पेहि कप्पानं सतसहस्सेन च एत्थन्तर सब्बञ्जताणं परिपाचितं / Milinda, p. 227. The Aaa. gives a different view :-- Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 अभिधर्मदीपे [ 236. कस्य पुनः कल्पासंख्येय स्यावसाने कतमो बुद्धो बभूव ?' अत्रापि वर्णयन्ति। रत्नशिखिनि२ सम्यक्संबुद्धे प्रथमोऽसंख्येयः समाप्तः / भगवति दीपङ्करे३ द्वितीयः / भगवति विपश्यिनि तृतीय : समाप्तः। . कस्मिन्पुनः सम्यक्संबुद्धे बुद्धत्वे प्रथमं चित्तमुत्पादितम् ? शाक्यमुनो। . शाक्यमुनि म प्रथमस्यासंख्येयस्यादौ वभूत्र यत्र भगक्ता भार्गवभूतेन "सुखोदकेनाङ्गपरिचर्याभिरुपस्थानं कृत्वा प्रथमं वोधिचित्तमुत्पादितमहमप्येवं प्रकारो भूयासमिति / तथा हि प्रथमेन कल्पासंख्येयेन सम्भारभूमिमारभ्य यावत्प्रथमा भूमिनिष्पाद्यते द्वितीयेन तु विमलाभूमिमुपादाय यावत्सप्तमी भमिः, तृतीयेन पुन: कल्पासंख्येयेनाचलाभूमिमारभ्य यावबुद्धभूमिरित्येवं त्रिभिः कल्पासंख्येयर्बुद्धत्वमधिगम्यत इति / त्रिकसामान्यात् त्रिभिः कल्पासंख्येयरित्युक्तं न पुनः परमार्थन इत्येवं नेयार्थसूत्रव्याख्याने नितरामेव विरोधः / तथा हि सम्भारभूमिमापूरयन्नेक कल्पासंख्येयमतिकामति, तदनन्तरमधिमुक्तिचर्याभूमि निष्पादयन् प्रत्येकं त्रिभिस्त्रिभिः कल्पासंख्येयैर्बोधिसत्त्वो निष्पाद्य समन्तप्रभा बुद्धभूमिमासादयतीत्येवं त्रयस्त्रिशता कल्पासंख्येयर्बुद्धत्वं प्राप्यत इत्याचार्यवसुबन्धुपादाः / Aaa. pp. 55 3-9. 1Cf. असंख्येयत्रयान्त्यजाः। विपश्यी दीपकृद्रत्नशिखी शाक्यमुनि : पुरा / Ah, IV.110 bcd. ___ 2 See BHSD. p. 452. 3 See BHSD. p. 265. 4 See BHSD. p. 491. 4 See Mahavastu, I. 47 and BHSD. p. 525. According to the Pali tradition, however, it was under Dipaikara Buddha, that Gautama (the Bodhisattva) made the Pranidhana. See Buddhavamso, chapter II. 6 Cf. यत्र भगवता"प्रभास नाम्ना कुम्भकारकुमारभूतेनासुखोदकाभ्यङ्गपरिचर्याभिरुपस्थानं कृत्वाद्यं प्रणिधानं कृतम् / Saks. p. 432. Bhargava means a potter. See BHSD. p. 408. See Pali Bhaggava, DPPN. II. p. 344. The Siksha. quotes similar instances :-ययोक्तं भद्रकल्पिकसूत्रे। घोषदत्तो नाम तथागतो यत्र नक्षत्रराजेन प्रथमं बोधिचितमुत्पादितं ताम्बूलपत्रं दत्वा गोपालकभूतेन / Siksha, pp 8-9. 7 बोधिचित्त बोध्यर्थं चित्तं प्रणिधिष्ठानात्मक चित्तमिति / Aaa. p. 78. See Bodhichittotpada-sutra Sastram, pp. 5-7. and The Bodhisattva Doctrine, Pp. 58-64. उत्पादितचित्तो बोधिसत्त्वः "दृढमादावुत्पादयति सम्यक्प्रणिधानं संग्रहीतुं सर्वानप्रमेयान्सत्वान् / गवेषयाम्यहमनुत्तरां बोधि"तस्माच्चित्तोत्पादादारभ्य महाकरुणायाः करुणाचित्तेनोत्पादयति दशोत्तराणि सम्यक्प्रणिधानानि / Bodhichittotpada-satrasastra, p. 8. For ten mahapranidhanas, see Siksha, p. 295. Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238.] चतुर्थोऽध्यायः / प्रभासेतुराजनि' तदेव पुनढिमानमापादितमिति / / कस्मिन्पुनः काले बुद्धा भगवन्तो बुद्धादित्याः प्रादुर्भवन्ति ? तदारभ्यते[237] अपकर्षे जिनोत्पत्तिर्यावच्छतसमायुषः / द्वयोः प्रत्येकबुद्धानामुत्कर्षे चक्रवति णा(ना)म // कल्पापकर्षे खलु बुद्धानामुत्पत्तिर्भवति / उत्कर्षे चापकर्षे च प्रत्ये कजिना. नाम् / उत्कर्ष एव चक्रवर्तिणा (ना)म् // चक्रवर्तिणां (नां) पुनरयं णि (नि) यम :[238] नाधोऽशोतिसहस्रासौ(यो)स्तत्समुत्पत्तिरिष्यते / अशीतिवर्षसहस्रायुय॑श्चक्रवर्तिणा (ना) मूर्ध्वमुत्पत्तिर्भवति नाध इति / ते हेमरूप्यताम्रायश्चकाः पुण्यप्रभावतः // 9 See BHSD. p. 382. For an allied controversy on 'Bodhisat's entering the Path of Assu rance', see Ku.. न वत्तब्बं "बोधिसत्तो कस्सपस्सं भगवतो पावचने चरित ब्रह्मचरियो"ति ? आमन्ता। ननु वुत्तं भगवता-'कस्सपे अहं आनन्द भगवति ब्रह्मचरियं अचरि आयति संबोधाया ति ? Ky. IV. 8-इदानि नियामोक्कन्तिका नाम होति / तत्थ येसं घटीकारसुत्ते [Cf. M. sutta 81.] जोतिपालस्स पब्बज्ज सन्धाय बोधिसत्तो कस्सपभगवतो पावचने ओक्कन्तनियामो चरितब्रह्मचरियो ति लद्धि, सेय्यथा पि एतरहि अन्धकानं / "ततो यस्मा नियामो ति वा ब्रह्मचरियं ति वा अरियमग्गस्स नाम बोधिसत्तानञ्च ठपेत्वा पारमीत्राणं असा नियमोक्कन्ति नत्यि, यदि भवेय्य बोधिसत्तो सोतापन्नो सावको भवेय्य, न चेवमेतं, केवलं हि बुद्धा अत्तनो बाणबले ठत्वा प्रयं बुद्धो भविस्सती ति ध्याकरोन्ति "KvA. IV. 8. See Points of Controversy, pp. 167-170. 2 Cf. बुद्धत्वमपर्षे हि शताद्यावत्तदुद्भवः / द्वयोः प्रत्येकबुद्धानां खगः कल्पशतान्वयः // Ab. III. 94. ... 3Cf. चक्रवर्तिसमुत्पत्ति घोऽशीतिसहस्रकात् / __सुवर्ण रूप्यताम्रायश्चक्रिणस्तेऽधरक्रमात् // Ak. III. 95. After this, the Kosakara discusses two more points : किमत्र त्रिसाहस्रमहासाहस्रो लोकधातुर्लोक इष्ट उताहो सर्वलोकधातव इति ? and चक्रवर्तिनः पृथिवीं कथं जयन्ति ? Akb. III. 96-98. These points are not discussed in Aks. It is possible that these topics were discussed in the Third Adhyaya of Adv., which is lost. V. supra, p. 115, n. 1. Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 अभिधर्मदीपे [ 238. चतुर्विधाः खलु चक्रवर्तिणः (न):--सौवर्ण चक्राः, रूप्यचक्राः, ताम्रचक्राः, लोहितचक्राश्च स्वपुण्यप्रकर्षादिति / यथाक्रमं चैते चतुस्त्रिद्वय कद्वीपेश्वराः // अथ यदुक्तम्- 'तस्मान्न बोधिमार्गोऽन्यः सूत्रादिपिटकत्रयात् / ' इति / यदि तर्हि मागंभेदो नास्ति' बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकाणां (नां) फलभेदेनापि तर्हि न भवितव्यम् / 3 नैष दोषः / [IV A. 7. Fol. 101 b.] यस्मात् 1. V. supra, Ad. karika 235ab. 2. On marga-bheda, see Aaa. p. 138. 8. The Pali as well as Buddhist Sanskrit works contain many passages which explain the concepts of Buddha, Pratyekabuddha and Sravaka: (a) कतमो च पुग्गलो सम्मासंबुद्धो ? इधेकच्चो पुग्गलो पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झति, तत्थ च सब्ब तं पापुणाति, फलेसु च वसीभावं, अयं वुच्चति पुग्गलो सम्मासंबुद्धो / P. Paniliatti, I. 28. -'पुब्बे अननुस्सुतेसूति पच्छिमभवे सच्चपटिवेधतो पुब्बे अञस्स कस्सचि सन्ति के अस्सुतपुब्बेसु / ततो पुरिमपुरिमेसु पन भवेसु सब्बञ्बोधिसत्ता बुद्धसासने पब्बजित्वा तीणि पिटकानि उग्गहेत्वा गतपच्चागतवत्तं आरुह्य कम्मलानं अनुलोमं गोत्रभुं आहच्च ठपेन्ति, तस्मा पच्छिमभवस्मि येव अनाचरियभावं सन्धायेतं वृत्त / तदा हि तथागतो पूरितपारमितत्ता' 'सामं अननुस्सुतेसु संखतासंखतधम्मेसु""चत्तारि सच्च नि अभिसंबुज्झति / तत्थ चा ति तस्मिञ्च चतुसच्चसंबोधिसंखाते अरहत्तमगे सब्बञ्ज तं पापुणाति / P. Pannatti, A. I. 28. (b) कतमो च पुग्गलो पच्चेकसंबुद्धो ? इधेकच्चो पुग्गलो पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु सामं सच्चानि अभिसम्बुज्झति, न च तत्य सम्बञ्ज तं पापुणाति, न च फलसु वसाभाव, अयं..पच्चेकसंबुद्धो / P. Panmatti, I. 29. ____Cf. विनोपदेशेनात्मानमेकं प्रतिबुद्धा इति प्रत्येकबुद्धाः। ते ह्येकमात्मानं दमयन्ति नान्यान् / किं पुनरत्र कारणम् ? नाहे तावदशक्ता धर्म देशयितुं प्रतिसंवित् प्राप्तत्वात् / " पूर्वाभ्यासवशेनाल्पोत्सुकताधिमुक्तत्वान्नोत्सहन्ते / Akb. III. 74 d. Cf. also, श्रावकपिटकमेवावलम्ब्य स्वमार्गसंमुखीकरणादबुद्धोत्पदे प्रत्येबुद्धः। The pratyeka-buddda is also known as khalga. The Khaggvisana-sutta of the Sutta-nipata and the Khadga-vishana gatha of the Mahavistu (I. 357.) point to the solitary habits of the Pratyeka-buddhas. Yasomitra says that according to some Abhidharmikas, the khadga and pratyekabuddha are not identical:-येषामाभिधामिकाणां मतेन खडगादयोऽपि प्रत्येकबुद्धोऽस्ति / उत्पादितनिर्वेधभागीयमात्रोऽपि वर्गचारी प्रत्येकबुद्ध इत्यभिप्रायः / Saks. p. 540. The Sravaka is only an Arhat. The Kosakara speaks of six kinds of Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 203 239.] चतुर्थोऽध्यायः। [239] तुल्येऽपि साधनोपाये तद्भेदोऽक्षादिभेदतः / भवमोक्षाथिनोत्रिोः प्रदानफलभेदवत् / / यावत्खलु कश्चिद्गुणः सम्यक्संबोधिमभिसंबुध्य भगवता देशितो विनिर्मुक्त (क्ति) द्वयप्राप्ति हेतुभूतः सर्वोऽसौ पिटकत्रयानुवर्तीः (र्ती)' | तत्पुन Arhats : सूत्र उक्तं षडर्हन्तः-परिहाणधर्मा चेतनाधर्मा अनुरक्षणाधर्मा स्थिताकम्प्यः प्रतिagationisfi1c7eaf afa i Akb VI 56 ab. See P. Pannatti, (matika-ekakam). These three concepts, (the sravaka, pratyeka-buddha and buddha) lead to the concept of three yanas. The S. Pundarika gives in brief the essential difference of these three as below : तत्र केचित् परघोषश्रवानुगमनमाकाङ्क्षमाणा आत्मपरिनिर्वाणहेतोश्चतुरार्यसत्यानुबोधाय तथागतशासतेऽभियुज्यन्ते / त उच्यन्ते श्रावकयानमाकाङ्क्षमाणाः / अन्ये सत्त्वा अनाचार्यकं ज्ञानं दमशमथमाकाङ्क्षमाणा आत्मपरिनिर्वाणहेतोर्हेतुप्रत्ययानु. बोधाय तथागतशासनेऽभियुज्यन्ते / त उच्यन्ते प्रत्येकबुद्ध यानमाकाङ्क्षमाणाः / .. .. अपरे पुनः सत्त्वाः सर्वज्ञानं बुद्धशानं स्वयम्भुज्ञानमनाचार्यकं ज्ञानमाकाङ्क्षमाणा बहुजनहिताय""सर्वसत्त्वपरिनिर्वाणहेतोस्तथागतज्ञानबलवैशारद्यानुबोधाय तथागतशासनेऽभि. युज्यन्ते / त उच्यन्ते महायानमाकाङ्क्षमाणाः / "S. Pundarika, p. 60. ___Alto cf. श्रावकयानिकः पुद्गलः कतमः ? यः समापन्नो वा असमापन्नो वा श्रावकधर्मताविहारी प्रकृत्या मृद्विन्द्रियः स्वविमुक्तये प्रणिहित: वैराग्यभावनया विमुक्ताशयः श्रावकपिटकमेवावलम्ब्य वीर्यभावनया धर्मानुधर्मचारी दुःखस्यान्तमनुप्राप्नोति / - प्रत्येकबुद्धयानिकः पुद्गलः कतम: ? यः समापन्नो वा असमापन्नो वा प्रत्येकबुद्धधर्मताविहारी प्रकृत्या मध्येनि, यः स्वविमुक्तये प्रणिहितः वैराग्यभावनया विमुक्ताशयः केवलभावनया चाधिगतबोध्याशयः श्रावकपिटकमवलम्ब्य" खड्गविषाणकल्पः एकविहारी प्रत्येकजिनः वर्गचारी दु.खस्यान्तमनुप्राप्नोति / . महायानिकः पुद्गलः कतमः ? यः समापन्नो वा असमापनो वा बोधिसत्त्वधर्मताविहारी प्रकृत्या तीक्ष्णेन्द्रियः सर्वसत्त्वविशेक्षाय प्रणिहितः अप्रतिष्ठितनिर्वाणाशयः बोधिसत्त्वपिटकमवलम्ब्य बीर्यभावनया धर्मानुधर्मचारी सत्वान् परिपाचयति शुद्धां बुद्धभूमि भावयति व्याकरणं च प्रतिलभते सम्यक्संबोधिं च साक्षात्करोति / Asm. p. 87. ___On the origin and development of the three yanas, see AMBRH. pp. 80-84. 1 A similar claim is made by the Mahayanists :-"अत्र प्रज्ञापारमितायां सर्वाणि त्रीणि यानानि विस्तरेणोपविष्टानि / तानि पुनरनिमित्तयोगेनानुपलभ्ययोगेनासंक्लेशयोगेनाव्यवदानयोगेन / यावत्तत् पुनर्लोकव्यवहारेणापरमार्थयोगेनेति विस्तरः / उक्तं च बुद्धः प्रत्येकबुद्धश्च श्रावकश्च निषेविता। - मार्गस्वमेका मोक्षस्य नास्त्यन्य इति निश्चयः // B. Panjika, IX. 41 cd. Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 अभिधर्मदीपे [239. विमुक्तिद्वयं त्रिभिः पुद्गलैः प्राप्यते / भगवता सम्यक्संबुद्धेन प्रत्येकजिनेनार्य. श्रावकेण च / तेषां पुण (न)स्तुल्ये बोधिवर्त्मनि२ पतितानामिन्द्रियप्रणिधानावरणभेदाढ़ेदः / तद्यथा द्वयोर्मात्रोस्तुल्यं वस्तु तुल्ये क्षेत्रे प्रतिपाद 1 This refers to two vimuktis, viz., chetovimukti and prajnavimukti :- . साङ्गः सैव विमुक्ति द्वे """द्वे विमुक्ती सूत्र उक्ते। चेतोविमुक्तिः प्रज्ञाविमुक्तिश्च / Akb. VI. 77. c. These two vimuktis are often mentioned together : gg farea farae आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति पञआविमुत्ति च दिठेव धामे सयं अभिजा सच्छिकत्वा / उपसम्पज्ज विहरति Di gha, XXVI. 28. They have been variously explained as below : . चेतोविमुत्ति ति फलसमाधि, पाविमुत्ति ति फलनाणं / Vbh A. p. 464... रागविरागा चेतोविमुत्ति सेखफलं, अविज्जाविरागा पाविमुत्ति असेखफलं / Netti. p. 82. रागविरागाच्चेतोविमुक्तिः / अविद्याविरागात् प्रज्ञाविमुक्तिः / Sakv. p. 6 07. तृष्णाऽविद्यापक्षसर्वक्लेशोपक्लेशप्रहाणात् समाधिसमापत्तयश्चेतोविमुक्तिः, अर्हन्मार्गज्ञानं प्रज्ञाविमुक्तिः / Aaa p. 11. See jps. p. 25, and AMBRH. pp. 34 (n. 1) and 199. V. infra, Ad. karika 466. PV. infra, Adv. karika, 241 and 441. 3Cf. श्रावकेभ्यः सखड्गेभ्यो बोधिसत्त्वस्य तायिनः। ' मृदुमध्याधिमात्राणामूष्मादीनां विशिष्टता // Aa. karika 26. The Hianayanists as well as the Mahayanists acknowledge the indrijabheda and the consequent phalabheda :-एसो च भन्ते मग्गो एसा पटिपदा पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं पहनाय, अथ किञ्चरहि इध एकच्चे भिक्ख विमुत्तिनो, एकच्चे पाविमुत्तिनो ति ? 'एत्थ खो तेसाह आनन्द इन्द्रियवेमत्तं वदामी'ति | M. sutta 64. . ननु भन्ते भगवा सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरतीति ?"अथ किञ्चरहि भन्ते भगवा एकच्चानं सक्कच्चं धम्म देसेति / एकच्चानं नो तथा"" .. 'सेय्यथा पि गामणि यं अदुं खेत्तं अग्गं एवमेव मय्हं भिक्खुभिक्खुनियो। तेसाहं धम्म देसेमि आदिकल्याणं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेमि। तं किस्स हेतु ? एते हि गामणि मं दीपा मं लेणा मं सरणा विहरन्ति / सेय्यथा पि गामणि यं अदु खेत्तं मज्झिम एवमेव मय्ह उपासका उपासिकायो। म सरणा विहरन्ति / सेय्यथा पि गामणि यं अदुं खेत्तं होनं जङ्गलं ऊसरं पापभूमि एवमेव मय्हं प्रजातिस्थिया समणब्राह्मणपरिब्बाजका / तेसं पाहं पकासेमि / तं किस्स हेतु ? अप्पेव नाम एकपदं पि आजानेय्युं तं नेसमस्स दीघरत्तं हिताय सुखाय चाति / S. IV. p. 316. . Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240.] चतुर्थोऽध्यायः। 205 यतोश्चेतनाविशेषादतुल्यं फलं भवति, तद्वदुत्तमार्थं प्रार्थयमानानां त्रयाणामपि पुद्गलानां प्रणिधानेन्द्रियसततधननिरन्तरभावनाप्रयोगपटुत्वाभ्या सादिविशेषात्तुल्येऽपि मार्गे पतितानां कश्चित्फल विशेषो भवति / इतश्च [240] करुणाभावनोद्रेकात्स्वसंविच्चित्तयोस्तथा। परसंविद्गुरोस्तद्वत्तद्विशेषो विधीयते // / तत्र भगवतो बुद्धस्य करुणाभावना' चोद्रेकेन वर्तते भगवान्बुद्धः / स्वसंविच्चिन्ता च प्रत्येक बुद्धस्याधिक्येन वर्तते / परसंवित्परतो घोषश्च श्राव*कस्य / किञ्च, परतो घोषमन्तरेणापि चरमे जन्मनि सुयोनिषो (शो) मनस्कारवलेन हेतुप्रत्ययफलाववोधोपलम्भात्, हेतुप्रत्ययवलरशेषप्रनष्टं निश्रेयसं मार्ग प्रथममधिगम्य परत्रोपदेशादित्येवमादि / / 3 The Mahayanists hold that the Buddha preaches the law according to the adhimukti and asaya of the disciples : नानाधिमुक्तानां सत्त्वानां नानाधात्वाशयानामाशयं विदित्वा धर्म देशितवन्तः.... S. Pundarika, p..31. स खलु'""भगवान् “धर्मं देशयति स्म / यदिदं श्रावकाणां चतुरार्यसंप्रयुक्तं धर्म देशयति स्म जाति जराव्याधिमरणशोकपरिदेवदुःखदौर्मनस्योपायाससमतिक्रमाय निर्वाणपर्यवसानं प्रतीत्यसमुत्पादप्रवृत्तम् / बोधिसत्त्वानां महासत्त्वानां षट्पारमिताप्रतिसंयुक्तानामनुत्तरां सम्यकसंबोधिमारभ्य तथागतज्ञानदर्शनपर्यवसानं धर्मं देशयति स्म / "Ibid. pp. 251-2. For asaya, adhimukti and indriya-bheda, see Vbh. pp. 340-341. V.infra, Ad. karikas 492.495. 9 For the difference between the karuna of Sravaka and Buddha, v. infra, Adv. karika 506. 2 Cf. द्वौ हेतू द्वौ प्रत्ययो सम्यग्दृष्टेरुत्पादाय / तथा ह्यक्तं भगवता / 'कतमी दौ? परतश्च घोषोऽध्यात्मं च योनिशो मनसिकार इति / Salev. p. 188. Cf. द्वे' मे भिक्खवे पच्चया सम्मादिठ्यिा उप्पादाय / कतमे द्वे ? परतो च घोसो योनिसो च मनसिकारो | Aig. I. p. 87. Also cf. यस्मा च खो महाराज सवर्णन करणीयं होति / थेरो महाराज, सारिपुत्तो अपरिमितमसद्धेय्यकप्पं उपादाय उपचितकुसलमूलो पायं कोटिं गतो, सो पि विना सवर्णन नासक्खि आसवक्खयं पापुणितुं / Milinda, p. 259. The Pali Pitakas contain many old passages indicating the difference between a Sravakas and a Buddha. The following passage perhaps gives a fairly old theory : -- तथागतो भिक्खवे अरहं सम्मासम्बुद्धो रूपस्सपे'' विज्ञाणस्स निबिदा'"विमुत्तो सम्मासम्बुद्धो ति वुच्चति / भिक्खुपि भिक्खवे पञ्जाविमुत्तो रूपस्स.पे. विचाणस्स Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [240. अथ तुल्यायां विमुक्तो स्थितानां' त्रयाणामभिसमेतृणां को विशेषः ? 2 तदुच्यतेनिब्बिदा विमुत्तो पञ्जाविमुत्तो ति वुच्चति / तत्र भिक्खवे को विसेसो को अधिप्पायो कि नानाकरणं तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पाविमुत्तेन भिक्खुना ति ? भगवम्मूलका नो भन्ते धम्मा ? तथागतो भिक्खवे अरहं सम्मासम्बुद्धो अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता असञ्जातस्स मग्गस्स सजनेता शानक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता मग्गञ्ज मग्गविदू मग्गकोविदो। मग्गानुगा च भिक्खवे एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता। अयं खो भिक्खवे विसेसो / S. III. p.65. ___For details on this topic, see Dialogues of the Buddha, II. p. 87, n. 3., and The Bodhisattva Doctrine, pp. 1-49. 9 The Mahayanists accept this claim with certain reservations : तुल्ये नाम धर्मधातुप्रवेशे वयं भगवता होनेन यानेन निर्यातिताः / S. Pundarika, p. 46. Also see- यद्यपि भगवन् सत्त्वा नानाधिमुक्तयो ये त्रैषातुकानिःसृताः किं तेषामेकं निर्वाणमुत द्वे त्रीणि वा ? भगवानाह–सर्वधर्मसमतावबोधाद्धि काश्यप निर्वागम् / तच्चैक न द्वे न त्रीणि / Ibid. p. 95''येन सर्वधर्मा न प्राप्ताः कुतस्तस्य निर्वाणम् ? Ibid. p. 98. यानभेदं वर्णयन्ति बुद्धयानं त निश्चितम् / यस्तु शून्यान् विजानाति धर्मानात्मविजितान् / ' संबद्धानां भगवतां बोधि जानाति तत्त्वतः // Ibid. p 98. Also cf. यानत्रये संभारेन्द्रियस्वभावाविमुक्तिविभिन्नेऽपि अभिसमयः आर्यमार्गश्चाभिन्नः इति तु सर्वे वयं श्रद्दधामहे ! क्लेशावरणप्रहाणस्येष्टत्वात् / संवृतिनयेन स मार्गो विभिन्नः। यदि धर्मनैरात्म्यावतारमपाकरोषि ज्ञेयावरणस्याप्रहाणात् शास्ता प्रादेशिकविमुक्तः स्यात् / "ननु मुक्तिर्मुक्तेरभिन्नति कि नोपदिष्टम् / सत्यमुपदिष्टम् / क्लेशावरणविमुक्तिसाम्यावेवमुक्तम् / न तू सर्वप्रकारण। यथा रोमकूपो महाकाशेन तुलितोऽपि नाभिन्नः / ... Karatalaratna, p. 77. See B. Panjika, IX. 55 and Aaa. p. 140. 2 The Abhidharma-samuchchaya gives the following details : श्रावकाभिसमयः कतमः ? पूर्वोक्तः सप्तविधोऽभिसमयः। [धर्म अर्थ-तत्त्व-पृष्ठरत्न-असमुदाचारनिष्ठाभिसमयाः / ] थावकाणां परतो घोषमागम्य प्रतिलम्भतः श्रावकाभिसमय इत्युच्यते। प्रत्येकबुद्धाभिसमयः कतम: ? पूर्वोक्ताः सप्ताभिगमयाः। परतो घोषमनागम्य प्रतिलम्भतः / बोधिसत्वाभिसमयः क्तमः / पूर्वोक्तेषु सप्ताभिसमयेषु या समुदागमक्षान्तिः नो तु साक्षात्क्रया / केवलं बोधिसत्त्वप्रमुदिताभूमी बोधिसत्त्वस्य सम्यक्त्वनियामावक्रान्तिः। . .. धावकाभिसमयात् बोधिसत्त्वाभिसमयस्य को विशेषः ? संक्षेपत एकादश / आलम्बनविशेषः उपस्तम्भविशेषः प्रतिवेधविशेषः अभ्युपगमविशेषः निर्याणविशेषः परिग्रहविशेषः Page #366 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241.] . चतुर्थोऽध्यायः / 207 _. [241] हैतुतत्त्वफलोद्भूतं महत्त्वं शासितुस्त्रिधा। विमुक्तावपि तुल्यायां त्रयाणां बोधि लम्भनात् / तत्र हेतुकृतं तावद्भगवतो बुद्धस्य महत्त्वं (त्त्वं) त्रिषु कल्पासंख्येयेषु सूत्रविनयाभिधर्मालोकेन विनेयजनमनोग्रहेष्वज्ञानतिमिरोत्सादनात् / स्वभावकृतमपि बलवंशारद्यस्मृत्युपस्थानमहाकरुणादिस्वरूपत्वात् / फलकृतमपि व्यवस्थानविशेषः प्रतिष्ठापरिवारविशेषः अभिजन्मविशेषः जन्मविशेषः फलविशेषश्च / फलविशेषः पुनर्दशविधः / आश्रयपरिवृत्तिविशेषतः गुणसमृद्धि विकाय'""निर्वाण'"मिश्रोपमिश्र ज्ञानशक्तिलाभ"आवरणविशुद्धि"मिश्रोपमिश्रकर्मक्रिया'"अभिसंबोधिनिर्वाणसंदर्शनोपायविशेषतः पञ्चाकारपरित्राणविशेषतश्च वेदितव्यः / Asm. pp. 93-4. The Kathavatthu contains many controversies about the relative imperfection of the Arhat, on account of his not being a sarvajna : न वत्तब्बं 'अत्थि किञ्चि सयोजनं अप्पहाय अरहत्तप्पत्ती' ति ? आमन्ता। अरहा सब्बं बुद्धविसयं जानाती ति? न हेवं वत्तब्बे / तेन हि अत्यि किश्चि संयोजनमप्पहाय अरहत्तप्पत्ती ति / Rv. XXI. 3. -इदानि स योजनकथा नाम होति / तत्थ यस्मा अहा सन्बं बुद्धविसयं न जानाति तस्मा तस्त तत्य अविज्जाविचिकिच्छाह अप्पहीनाहि भवितब्बं ति सनाय अस्थि किञ्चि संयोजनं अप्पहाय अरहत्तप्पत्ती ति येस लद्ध, सेय्यथापि महासंघिकानं / " सब्बं बुद्धविसयं ति अरहतो सब्बञ्ज तज्ञा.णभावेन पटिसेधो कतो, न अविज्जाविचिकिच्छानं अप्पहानेन / इतरो पन तेस अप्पहीनतं सन्धाय तेन हीति लद्धि पतिट्ठापेति / सा अयोनिसो पतिट्ठापितत्ता अप्पतिहिताव होति / KvA XXI. 3. ____Also cf. इदानि अाण, कला, परवितरणाति तिस्सो कथा नाम होन्ति / तत्थ येस अरहतो इत्थिपुरिसादीनं नामगोत्तादीसुजाणप्पवत्तिया अभावेन अत्थि अाणं, तत्थेव सन्निट्ठानाभावेन अस्थि कला यस्मा च नेसतानि वत्थूनि परे वितरन्ति, पकासेन्ति आचिक्खन्ति, तस्मा नेसं अत्थि परवितरणा ति इमा लद्धियो, सेय्यथापि एतरहि पुब्बसेलियादीनं / तेसं ता लद्धियो भिन्दितुं पुच्छा सकवादि स :""KvA. 11. 2-4. See Ko. IV. 10, XXII. 1, VIII. XVII. 1.; Milinda, pp. 10 -109, 261 and Aaa. p. 62. __. 6. Cf. यं नून हं पि इम बुद्धबोधि त्रिधा विभज्येह प्रकाशयेयम् S Pundarika, p. 43. _Cf. तत्थ बोधी ति चतुमग्गाणस्सापि सब्बञ्ज ताणस्सापि अधिवचनं / KvA. IV. 6. V. infra, Adv. karika, 411. 7 These are some of the special powers of Buddha. Cf. तथागता"" असङ्गाप्रतिहतज्ञानदर्शनबलवैशारद्यावेणिकेन्द्रियबलबोध्यंगध्यानविमोक्षसमाधिसमापत्त्यद्भुतधर्मसमन्वागता विविधधर्मसंप्रकाशकाः। तेषु धर्मेषु तथागत एव प्रत्यक्षोऽपरोक्षः। S. Pundarika, p. 23. Page #367 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 अभिधर्मदीपे [242. सदे°वकेषु लोकेष्वप्रतिहतशासनप्रतिष्ठाणा (ना)न्मारचतुष्टय' निर्जयनाच्चेति / / अथ यदेतत्सर्वसत्त्वप्रतिविशिष्टं पुरुषोत्तमस्य जन्मशरीरं तत्किमनियतकालाक्षेपम्, आहोस्विनियतकालाक्षेपमिति ? तदभिधीयते [242] बुद्धस्य संमुखीनस्य बौद्धमाक्षिप्यते वपुः / नान्यस्मिन्काले / चिन्तामयेन ज्ञानेन विशिष्टतमत्वात् / तत्र पुन: सैकपुण्यशतोद्भूतमेकैकं लक्षणं मुनेः // 2 तत्र पञ्चाशच्चेतना: प्रयोगभूताः पञ्चाशत्पृष्ठभूताः, एकया तल्लक्षणमाक्षिपति // ता पुनः पञ्चाशच्चेतनाः कतमाः ? तदुच्यते[243] यथाकर्मपथास्तद्वत्पुण्यादित्रयमिष्यते / प्रतिकर्मपथं पञ्च, मौलकर्मपथपरिशुद्धिः सामन्तकस्य वितर्कानुपघातः स्मृत्यनुपरिग्रहः, निर्वाणपरिणामनं च / ताः सर्वास्तदालम्बना: पञ्चाशत्प्रयोगभूताः / पृष्ठेऽप्येतावत्य एव / 3 9 The four Maras are-Skandha-mara, Klesa-mara, Devaputra-mara and Marana-mara. See Siksha, p. 198...' Cf. चतुर्मारजयाज्जिनो भगवान् / B. Paijika, IX. 36. Also cf. संखेपतो वा पञ्च किलेस-खन्ध अभिसङ्खार-देवपुत्त मच्चुमारे अभजि, तस्मा"भगवा ति वुच्चति / Vm. VII. 59. V. supra, p. 101, n. 2. 2 चिन्तामयं कल्पशते शेष आक्षिप्यते हि तत्। . एकैकं पुण्यशतजं / Ak. IV. 109 cd, 110a. , | Yosomitra gives the following details : उक्तं पुण्यस्य परिमाणम् / तेषामेवं कृतपरिमाणानां शतेनैकं महापुरुषलक्षणं निवर्तते / एवं यावद् द्वात्रिंशत्तममपीति / केचित्ते व्याचक्षते / बुद्धालम्बनमनस्कारसम्मुखीभावात्पञ्चाशच्चेतना भवन्ति / अहमपीत्थं स्यामित्यपराः पञ्चाशच्चेतना भवन्ति / अपरे वर्णयन्ति / कामधातुविशतिस्थानानि / रूपधातुः षोडश / आरूप्योश्चत्वारः / अष्टौ च शीतनरका इत्यष्टचत्वारिंशद्विकल्पं वैधातुकं भवति / तदालम्बनमस्य बोधिसत्त्वस्य करुणाचित्तमुत्पद्यते / ततस्तत्संप्रयुक्ताश्चेतना अष्ट वत्वारिंशद्भवन्ति / अतोऽनन्तरं बुद्धालम्बना चेतनोत्पद्यते / यथाऽनेनास्मात् वैधातुकात् सत्त्वा माचिता इत्येका चेतना। अतोऽनन्तरं द्वितीया चेतनोत्पद्यते / अहमप्येवं मोचेय्यमित्यात्मालम्बनेति / पञ्चाशच्चेतना भवन्ति तासां पुद्धिः सम्मुखीभावाच्चेतनाशतं भवतीति / अन्ये पाहुः / प्राणातिपातविरतिर्बुद्धस्य भगवतः पञ्चभिः कारणरुपेता भवति / Page #368 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 243.] .. चतुर्थोऽध्यायः। अन्ये तु ब्रवते-बुद्धा द्विशरीराधिष्ठानाः। जन्मशरीराधिष्ठानाः, द्वात्रिंशन्महापुरुषलक्षणालम्बनाः। धर्मशरीराधिष्ठानाश्चाष्टादशावेनि(णि)कबुद्धगुणालम्बनाः सामन्तकपृष्ठ संगहीताः / ___अन्ये पुनराहुः-प्राणिवधविरतिचेतना मृदुमध्याधिमात्राधिमात्रतरतमभेदाद्देवमनुष्येषु योज्यं (ज्या)। ____केचिन्मन्त्रयन्ते-द्विधा समुद्राश्चत्वारो द्वीपाः२ षोडशनरकाः, तिर्यक्षेतौ / षट्कामावचरा विंशतीरूपारूप्यान्(:)देवान्(वाः) / एतान्सर्वान् भगवान् करुणायते। ___ एवन्तु वर्णयन्ति-सन्निकृष्टं बोधिसत्त्वं स्थापयि [IV. B, 8. Fol. 102a] त्वा यत्सर्वसत्त्वानां भोगैश्वर्याधिपत्यफलमियदेकस्य पुण्यस्य प्रमाणम् / / पञ्च कारणानि / मौलकर्मपथपारिशुद्धिः। . सामन्तकपारिशुद्धिः। वितर्कानुपघातः / स्मृत्यनुपरिगृहीतत्वम् / निर्वाणपरिणामित्वं चेति / तदालम्बना अपि चेतनाः पञ्च भवन्ति / एवं दशकर्मपथालम्बना दश पञ्चकाश्चेतनानां पञ्चाशच्चेतना भवन्ति। तेषां द्विः सम्मुखीभावाच्चेतनाशतं भवतीत्येतत् पुण्यशतम् / '"Sakv pp. 431-2. 1. Abhyantara and bahya. See Akv. III. 52. 2. The four great Continents are : जम्बुद्वीप, पूर्वविदेह, अपरगोदानीय and JATET. See Alb. III. 54-55. and A Manual of Buddhist Philosapiky, vol. 1. p. 55. ट, हहव, हुहुव, उत्पल, पद्म and महापद्म are cold hells. संजीव, कालसूत्र, संघात, रौरव, महारौरव, तापन, प्रतापन and अवीचि are hot hells. Ibid pp. 61-63. See Akb. III. 58-59. 4. चातुर्महाराजिक-त्रायस्त्रिश-याम-तुषित-निर्माणरति परनिर्मितवशवति / See Vbh. p. 566. 4 Sixteen Rupa vachara-bhumis and four Arupya-bhumis. The sixteen Ripavachara bhumis are :-ब्रह्मपा रसज्जा, ब्रह्मपुरोहिता, महाब्रह्मा चेति पठमझानभूमि / परित्ताभा, अप्पमाणाभा, आभस्सरा चेति दूतियज्झानभूमि / परित्तसुभा, अप्पमाणसुभा सुभकिण्हा चेति ततियज्झानभूमि / वेहप्फला असञसत्ता सुद्धावासा चेति चतुत्यज्झानभूमि ति रूपावचरभूमि सोळसविधा होति / अविहा, अतप्पा, सुदस्सा, सुदस्सा, अनिट्ठाचेति सुद्धावासभूमि पञ्चविधा होति / A. Sangaho. v. 6. See Vbh. pp. 570-572. These are variously enumerated as sixteen, seventeen and eighteen. See Akb. VIII. 2. For details, see A Manual of Buddhist Philosophy, Vol I. pp. 67-69. ___For the four Arubya-bhumis, v. infra, Ad. karika 549-551. 6 The Kosakara gives only a few views in brief : किं पुण्यस्य परिमाणम्? सन्निकृष्टबोधिसत्त्वं स्थापयित्वा यावत्सर्वसत्त्वानां भोगफलमित्येके / यावत् सर्वसत्त्वानां कर्माधिपत्येन त्रिसाहस्र महासाहस्रको लोकोऽभिनिवर्तत इत्यपरे / बुद्धा एव च तत्परिमाणाभिज्ञा इत्यपरे / Akb. IV. 110 a. 14 Page #369 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 अभिधर्मदीपे [244. ___ अथ यदुक्तम्-'दानपारमिता' इति / तत्र कः समासः किं साधनो वा दानशब्दः, को वा स्वभावो दानस्य इति ? तदपदिश्यते / दानस्य पारमिताया निश्चयबुद्धिः सा दानपारमिता / एवं शेषास्वपि वाच्यम् / यत्पुनरुच्यते-'किं साधनो वायं दानशब्दः, को वा दानस्य स्वभावः' इति तत्रापदिश्यते दानं हि दीयते येन स्वपरार्थाद्यपेक्षया / [244] कायादिकर्म तत्तत्त्वमविज्ञप्तिः क्वचित्पुनः / ' करणसाधनोऽयं दानशब्द / दीयते तेनेति दानं मानवत् / हस्तादिषु तहि दानप्रसंगः / अस्तु तहि कर्मसाधनो दीयते तदिति दानम् / सुवर्णादिषु दानप्रसंगः / भवतु को दोषः / विपाकफलाभावः, सुवर्णादीनामव्याकृतत्वात् / भवतु तहि करणसाधन एव / ननूक्त हस्तादिषु प्रसंगः ? नैष दोषः / कुशलकर्मत्रयपरिग्रहात् / ' स्पर्धायशोगुप्तिसेवादिव्युदासार्थमिदमारभ्यते / Cf, सर्वविकल्पबीजविगमादप्रमेयासंख्येयं पुण्यं प्रसवति / अप्रमेयमित्यनेनाप्रमाणमप्याक्षिप्तम् / '"Aaa. p. 427. Also cf. जगदानन्दबीजस्य जगदुःखोषषस्य च। चित्तरत्नस्य युत्पुण्यं तत्कथं हि प्रेमीयताम् // ""एतदुक्तमार्यवीरवत्तपरिपृच्छायां बोधिचित्ताद्धि यत्पुण्यं तच्च रूपि भवेद्यदि / आकाशधातुं संपूर्य भूयश्चोत्तरि तद्भवेत् // B. Parjika, I. 26. See Bodhichittotpada-sutra-sastra, p. 2. 1cf. दीयते येन तद्दानं पूजानुग्रहकाम्यया। कायवाक्कर्मसोत्यानं महाभोग्यफलं हि तत् // Ak, IV. 113. Also cf. argueri Fafgifanrif araq i Tattvartha-sutra, VII. 33. 2 Cf. इवानि दानकथा नाम होति। तत्थ दानं नाम तिविधं चागचेतनापि विरतिपि देय्यधम्मपि / 'सद्धा हिरियं कुसलञ्च दान' ति आगतढाने चागचेतना दानं / 'अभयं देती'ति आगतढाने विरति / 'दानं देति अन्नं पानं ति आगतट्टाने देय्यधम्मो / तत्थ चागचेतना देति वा देय्यधम्म, देन्ति वा एताय देय्यधम्मं ति दानं / सा हि उप्पज्जमाना भयभेरवादिसंखातं दुस्सील्यचेतनं दाति लुनाति चाति दानं / देय्यधम्मो दीयती ति दानं / एवमेतं तिविधम्पि अत्थतो चेतसिको चेव धम्मो देय्यधम्मो चाति दुविधं होति / तत्य येसं चेतसिकोव धम्मो दानं, न देय्यधम्मो ति लद्धि, सेय्यथापि राजगिरिकसिद्धथिकानं / ते सन्धाय पुच्छा सकवादिस्स / .."KVA. VII. 4. Cf. फलेन सह सर्वस्वत्यागाच्चित्ताज्जनेऽखिले / दानपारमिता प्रोक्ता तस्मात्सा चित्तमेव तु // Bodhicharyavatara, v. 10. Page #370 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246.] चतुर्थोऽध्यायः। 'स्वपरार्थाद्यपेक्षया'-स्वात्मपरार्थानुग्रहाद्यपेक्षया। स्वात्मानुग्रहाय परानुग्रहाय उभयानु*ग्रहा[य / आ] दिशब्दात पूजाकाम्यया चेति / स्वभावोऽपि 'कायादिकर्माविज्ञप्तिः' / क्वचित्पुनः कायवाङ्मनः कर्म / ससंप्रयोगं सपरिवारं चात्र मनस्कर्म दृष्टव्यम् / तत्पुनरेतद्दानम् प्राधान्यान्मुनिना प्रोक्त महाभोगफलं हि तत् // स्वर्गावपर्गहेतुत्वेऽपि प्राधान्यान्महाभोगतायां तद्विनियोगः / तत्पुनरेतद्दानम्[245] स्वान्योभयार्थसिद्धयर्थं दानं ददति केचन। साधुवृत्त्यनुवृत्यर्थं नोभयार्थाय चापरे // ' द्वाभ्यां खलु कारणाभ्यां स्वान्यात्महितचिकीर्षुश्च, उभयहितप्रतिपन्नश्च स एवंगुणयुक्त दानं दीयते (ददाति)। आत्मनश्च कुशलमूलोपचयार्थ परस्य चेन्द्रियमहाभूतोपंचयार्थम् / तत्र स्वहितायैव यथा पृथग्जनः परिनिर्वते भगवति चैत्याय ददाति परार्थमेव यथा अर्हन् संघाय ददाति, न चेष्टधर्मवेदनीयं भवति / उभयार्थं यदवीतरागः संघाय ददाति / नोभयार्थं यदहश्चैत्याय ददाति तच्चेन्न (तच्च न) दृष्टधर्मवेदनीयं भवति केवलं तु सत्पुरुषप्रशस्तमार्गावस्थानप्रदर्शणा(नार्थम् // तत्पुनरेतद्दानं कथं फ'लतो विशिष्यते३ ? तदुच्यते[246] दातृवस्त्वादिवशिष्टयात्तत्फलातिशयः स्मृतः। तत्र कथं दातृविशेषः कथं वस्तुविशेषः कथं क्षेत्रविशेषः ? __ श्रद्धादिभिगुणता दत्तेऽतः सत्क्रियादिभिः / 1 cf. स्वपरार्थोभयार्थाय नोभयार्थाय दोयते / Ak. IV. 114. ab. 2 कतमत् दानम् / स्वस्वामिकानां धनवस्तूनां वितरणं दानम् / तत् त्रिविधहेतोर्भवति / आत्महतोः परहेतोः परात्महतोश्च / चैत्यमंदिराणां बुद्धप्रत्येकबुद्धार्हता चोपस्थानमात्महेतोः / सत्त्वेभ्यो दानं परहेतोः / जनेभ्यो दानं परात्महेतोः। Aaa. pp. 1.2. 3 See M. Dakkhina-vibhanga-sutta, 142. 4 Cf. वाता विशिष्टः श्रद्धाद्य सत्कृत्यादि ददात्यतः। सत्कारोदाररुचिता कालानाच्छेद्यलाभिता // Ak. IV. 115. . also cf. विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषात्तद्भेदः / Tattvartha-sutra, VIL. 34. Page #371 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 अभिधर्मदीपे [247 यदा दाता हेतुफलसंबद्ध (न्ध)निश्चय(ये) श्रद्दधानो ददाति शीलवान् कल्याणधर्मा बुद्धवचनबहुश्रुतश्च भवति निर्मत्सरी मुक्तहस्तश्च भवति निर्वाणानुशंसः सत्कृत्य स्वहस्तं कालेन पराननुपहत्य ददाति, स खलु . [247] सत्कारादिगुणोपेतं फलं तस्मादवाप्नुते / अतः सत्कृत्य दानात्सत्कारलाभी भवति / स्वहस्तदानादुदारेषु भोगपरिभोगेषु रुचि लभते / कालदानात्कालभोगा[न] लभते / परानु पघातादनाच्छेद्यांल्लभते निरपक्षालमग्न्या (न्या)दिभिर धारणान्। एतावद्दाता विशिष्यते। कथं वस्तु ? वस्तु वर्णादिसंपन्न सौरूप्यादि फलप्रदम् // ' याद वस्तु वर्णगन्धरसस्पर्शसम्पन्न भवति तदा विशिष्यते / ततः सुरूपित्वं यशस्विता पृ(प्रि)यता सृकुमारत्वं सुखस्पर्शाङ्गता भवति यथाक्रमम् / ए[IV. A, 8 Fol. 102b.] 'वं वस्तु विशिष्ट भवति / / [248] गुणदुःखोपकाराख्यधर्मः क्षेत्रं विशिष्यते। गुणाधिकं क्षेत्र३ भवति / [ति]र्यञ्चमुपादाय यावन्मनुष्याणां गुणास्तरतमक्रमेण यावद्बुद्धस्य / यथोक्तम्- "तिर्यग्योणि (नि) गताय दानं दत्वा शतगुणो विपाकः प्रतिकाङ्क्षि [तव्यः स्यात् / दुःशीलाय . मनुष्यभूताय दत्वा सहस्रगुण: / "5 दुःखविशेषा क्षेत्रं विशिष्यते / यथो (थो)पधिषु पुण्य. क्रियावस्तुषु / 'ग्लानाय दानं ग्लानोपस्थाय कायदानं शोतलिकावर्दलिका 1 Cf. वर्णादिसम्पदा वस्तु सुरूपत्वं यशस्विता / प्रियता सुकुमार सुखस्पर्शाङ्गता ततः // Ak. JV. 116. 2 Cf. गतिदुःखोपकारित्वगुणः क्षेत्रं विशिष्यते / Ak. IV. 117. ab. 3 अस्मिन् लोके त्रिशद्विधं पुण्यक्षेत्रं भवति / माता पिता वृद्धो रोगो सत्पुरुषो वीतरागपुद्गलः सास्रवाः सप्त पुद्गलाश्चत्वारो मार्गप्रतिपन्नाश्चत्वारः फलप्रतिपन्नाः प्रत्येकबुद्धा बुद्धा बोधिसत्त्वा भिक्षुसंघोऽध्वगाः त्तट्श्रमातुराश्च / Aad. p. 32. 4 Quoted in Akb. IV. 117. ab. 5 Cf. तिरच्छानगते दानं दत्वा सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्कितब्बा। पुथुज्जनदुस्सोले दानं दत्वा सहस्सगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा। पुथुज्जनसीलवन्ते दानं दत्वा सतसहस्सगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा। M. sutta 142. & For the seven aupadhika-punga vaslus sec LVP Ak. IV. p. 237, n, 1. Page #372 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250.] . चतुर्थोध्यायः / 213 दिषु च दानम्" इति विस्तरः / उपकारित्वविशेषात् / यथा मातापित्रोरण्ये(न्ये)षां चोपकारिणां ये अटवीदुर्गकान्तारे भूतव्यसनेभ्यो निस्तारयन्ति / यदुक्तम्-'चेतनाविशेषात्फलविशेषः' इति / अथ कथं चेतनायाः विशेषो भवति ? ब्रमः : ___प्राशयादि मृदुत्वादेमंदुत्वादीनि कर्मणः // ' पन्नां (गां) खलु कारणानां मृदुत्वादिविशेषात्कर्म विशिष्यते / आशयचेतनाप्रयोगाधिष्ठानक्षेत्रपृष्ठाणां मृदुत्वादेः कर्मविशेषः / तत्राशयाभिप्रायः यथा-एवं चैवं च कुर्यां करिष्यामीति वा चेतनाया *कर्मपथं समाक्षिपति / प्रयोगस्तदधिष्ठानं कायवाक्कर्म / अधिष्ठानं कर्मपथः / क्षेत्रं यस्मै वस्तु प्रतिपाद्यते। पृष्ठं नाम यत्कृत्वा पुन: सकृदसकद्वानुकरोति / / यदुक्तम्-'आर्ये यो दानमप्रमेयफलम्' इति / अथ किमनार्येभ्यः सर्वेभ्यः प्रमेयम् ? नेत्याह-. .. [949] धर्मदात्रेऽपि बालाय पित्रे मात्रेऽथ रोगिणे। . अमेयं बोधिसत्त्वाय दानमन्य भवाय च // . एभ्यः पञ्चभ्यः पृथग्जनेभ्योऽपि दानमप्रमेयं भवति // 3 अथ कस्य कस्मै दत्वा दानमग्र्यफलं भवति ? तदभिधीयते[250] बोधिसत्त्वस्य यद्दान्न(न)मन्यस्यापि यदष्टमम् / विपश्चिद्भिस्तदाख्यातं श्रेष्ठं यच्चाहतोऽर्हते // 1cf. पृष्ठं क्षेत्रमधिष्ठानं प्रयोगश्चेतनाशय: / ___ एषां मृधिमात्रत्वात् कर्ममृधिमात्रता // Ak. IV. 118. See Millinda, p. 112, DhsA. III. 143, and Vinaya A. II. p. 439. 2 Cf, मातृपितृग्लानधर्मकथिकेभ्योऽन्त्यजन्मने / __ बोधिसत्त्वाय चामेया अनार्येभ्योऽपि दक्षिणा || Ak. IV. 118. . 3 Cf. बाहिरके कामेसु वीतरागे दानं दत्वा कोटिसतसहस्सगुणा दक्षिणा पाटिकङ्खितब्बा / सीतापत्तिफलंसच्छकिरियाय पटिपन्ने दानं दत्त्वा असखेय्या अप्पमेय्या दक्षिणा पाटिकङ्खितब्बा। को पन वादो सोतापन्ने ?.""को पन वादो तथागते अरहन्ते सम्मासम्बुद्धे ति ? M. sutta 142. __.4 Cf. अगं मुक्तस्य मुक्ताय बोधिसत्वस्य चाष्टमम् / Ak. IV.117 cd. . Page #373 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 अभिधर्मदीपे [251. _यत्खलु बोधिसत्त्वः सर्वसत्त्वहिताध्याशयेण दानं ददाति तदग्र्यमुत्तमार्थफलत्वात् भगवताऽष्टो खलु दानान्युक्तानि सूत्रे' "आसाद्य दानम् / भयदानम् / अदात् मे दानम् / दास्यति मे दानम् / दत्तपूर्वं मे पितृभिर्दानम् / ददाति स्वर्गार्थम् / कीत्यर्थम् / यावदुत्तामार्थस्य प्राप्तये ददात्येतदग्र्यम् / यच्च धातुकवीतरागोऽर्हनहते ददाति दानमि' दमग्रयम्" इति / / सूत्र उक्तम्-“सांचेतनिकस्याहं कर्मणः कृतोपचितस्य नाप्रतिसंवेद्यफल वदामि" इति / अथ किमिदं कृतमुपचितं वा ? तदुच्यते[251] संप्रधार्य यदाक्षिप्तं पूरणादिदृढीकृतम् / विगतप्रतिपक्षं च तत्कर्मोपचितं मतम् // तत्र संप्रधार्याक्षिप्तं नाबुद्धिपूर्व' यदृच्छाय(च्छया) यच्च कृत्वा परिपूरिकाभिश्चेतनाभिः परिपूरितं भवति / पृष्ठतश्च दृढो कृतं भवयि / निष्कोकृत्यादिप्रतिपक्षं च भवति / तत्कर्मोपचितमुच्यते / / कथं चैतादिष्वसति प्रतिगहोतरि पुण्योपजातिर्भवति ? ब्रमः। 9 Quoted in Akb. IV. 117 cd. Cf. अटू दानवत्थूनि / आसज्ज दानं देति / भया दानं देति / अदासि मेति दानं देति / दस्सति मेति दानं देति / साधु दानं ति दानं देति, अहं पचामि, इमे न पचन्ति, नारहामि पचन्तो अपचन्तानं न दातुं ति दानं देति / इमं मे दानं ददतो कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गच्छतीति दानं देति / चित्तालङ्कारचित्तपरिक्खारत्थं दानं देति / Digha, XXXIII. 3. 1. See Ang IV. p. 236. 2 Cf. यो वीतरागो वीतरागेसु ददाति दानं धम्मेन लद्धा सुपसन्नचित्तो। अभिसद्दहं कम्मफलं उळारं तं वे दानं विपुलं ति ब्रूति // M. sutta 142. 3 Cf. नाहं भिक्खवे सञ्चेतनिकानं कम्मानं कतानं उपचितानं अप्पटिसंविदित्वा व्यन्तिभावं वदामि ""Ang. v. p. 292. 4 Cf. सञ्चेतनसमाप्तिभ्यां निष्कोकृत्यविपक्षतः / परिवाराद्विपाकाच्च कर्मोपचितमुच्यते // Ak. IV. 120. -सञ्चेतनतः सञ्चिन्त्य कृतं भवति। नाबुद्धिपूर्वकृतं भवति / तद्यथा। अव्याकृतेन चित्तेन पाषाणं ददामीति सुवर्णपिण्डं दद्यात् / कृतं तन्न पुनरुपचितम् / अव्याकृतं हि तत्कर्म / न सहसा कृतम् / यथा भाष्याक्षेपात् सत्यवचनं कृतं तत्कुशलं न पुनरुपचितम् / कश्चिदेकेन सुचरितेन सुगतिं याति / कश्चिद्यावत् त्रिभिः / कश्चिदेकेन कर्मपथेन / कश्चिद्यावद्दशभिः। तत्र यो यावता गच्छति तस्मिन्नसमाप्ते कृतं कर्म नोपचितम् / समाप्ते तूपचितम् / एवं यावद्विपाकदाने नियतमिति / Saks. p. 435. See LVPAR. IV. p. 114. n. 1. Page #374 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254.] चतुर्थोऽध्यायः / ___[252] स्वस्मात्यागगुणापेक्षाश्चताश्चत्यार्चनादिषु / ___ विना प्रतिगृहोत्रापि फलं मैत्रीविहारवत् // ' ..तद्यथा मैत्रीविहारिणो महर्षयो न च लोकं सुखेन योजयन्त्यथ चापरिमितं पुण्यं प्रतिगृह्णन्त्येवं चैत्यादिषु तद्गुणाधिमुक्तिवशेण (न) स्वचित्तप्रसादादेव पुण्यप्रसूतिमिच्छति (न्ति) // 2 सूत्र उक्तम्-"द्वे दाने / धर्मदानमामिषदानं च / "3 तत्रामिषदानमुक्तम् / धर्मदानमुच्यते [253] धर्मदानस्वभावो वाक्तत्वनामादिगोचरः / / [V. B. 1. Fol. 103a.] . अव्याकृतस्वभावत्वान्न नामाद्यन्नदानवत् / / यथैव कुशलत्वात् त्रिकर्मस्वभावमामिषदानं नानपानम् / सुवर्णादिस्वभावं तत्, अव्याकृतत्वात् / तद्वद्वाचः कुशलत्वाद्धर्मदानं वाक्स्वभावम् / न नामकायादिस्वभावम् / / उक्तं दानमयं पुण्यक्रियादिवस्तु / शीलमयमारभ्यते / [254] शीलं शुभमयं रूपं व्याख्यातं तत्प्रभेदतः / 'कुशलमेव रूपं शीलमयं पुण्यक्रियावस्तु / तत्पुनविज्ञप्त्यविज्ञप्तिरूपम् / अविज्ञप्तिरूपमपि त्रिप्रभेदं प्रातिमोक्षध्यानानास्रवसंगृहीतम् / तदपि 1 Cf. चत्ये त्यागान्वयं पुण्यं मंत्रादिवदगृह्णति / .. . कुक्षेत्रेऽपोष्टफलदा फलबीजाविपर्ययात् // Ab. IV. 121. 2f. अप्रतिगृह्णति कस्मिश्चित्कथं परित्यागान्वयमपि पुण्यम् / किं पुनः कारणं सति प्रतिग्रहीतरि भवितव्यं पुण्येन नासति / "यदि हि पुण्यं परानुग्रहादेव स्यात्, मैत्र्याचप्रमाण्यसम्यग्दृष्टिभावनायां न स्यात्। B. Panjika, IX. 38. See Millinda, p. 98. 3 Cf. द्वे' मानि भिक्खवे दानानि / आमिसदानं च धम्मदानं च | Ang. I. p. 91. See Bodhichittotpada-sutra-sastra, p. 11. 4 Cf. धर्मदानं यथाभूतसूत्राधाक्लिष्टदेशना / Ah. IV. 125ab. On dharma-dana, see Siksha, p. 351. 5 See DhsA. III. 73-79. 6 Cf. वौःशील्यमशुभं रूपं शीलं तद्विरति द्विधा / प्रतिक्षिप्ताच्च बुद्धन विशुद्ध तु चतुर्गुणम् // Ak. IV 122. - See Dhs A. III. 95-102. Page #375 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 अभिधर्मदीपे [255. व्याख्यातं विस्तरशः' / एतदपि शीलमयं पुण्यक्रियावस्तु महाभोगताफलं मोक्षफलं च, प्रणिधिपरिणामनविशेषात् / शास्त्रे तु तप्प्रधानत्वात्प्रोक्तं स्वर्गोपपत्तये / / तत्पुनरेतच्छीलं विशुद्धं चाविशुद्धं च भवति / तत्र विशुद्धम् [255] दौःशोल्याशुभमूलार्दोषैर्यन्न विदूषितम् / तद्विपक्षशमाङ्ग च यत्तच्छद्धमिहोच्यते // ३यत्खलु शीलं दौःशील्येन न विदूषितं प्राणातिपातादिनाऽष्टप्रकारेण, तत्समुत्थापकैश्च क्लेशो क्लेशैमिथ्यादृष्टयादिभिरनुपहतम्, क्लेशोपक्लेशविप. क्षश्च स्मृत्युपस्थानादिभिः परिगृह तम्, निर्वाणपरिणामितं च 'न' संसारवीजभूतं भवति / ..... पञ्चभिः कारणरित्यन्ये / मौलैः कर्मपथैविशुद्धम, सामन्तकविशुद्धम्, वितर्केरनुपहतम्, स्मृत्यानुपरिगृहीतम् , निर्वाणाभिमुख चेति तद्विशुद्धशोल. मिष्यते / तद्विपर्ययादविशुद्धं वेदितव्यम् / 3 व्याख्यातं शीलमयं पुण्यक्रियावस्तु / / भावनामयमुच्यते[256] पुण्यं समाहितं त्वत्र भावना चित्तभावनात् / यत्समाधिस्वभावं समाहितं पुण्यं तद्भावनेत्युच्यते। कस्मात् ? रिठा परशद ... 1 V. supra, p. 128, n. 4. 2 Cf. दोशील्यतद्धत्वहतं तद्विपक्षश माश्रितम् / Ak. IV. 123 ab. 3-3 This passage is identical with Akb. IV. 123 ab. After this, the Akb. has : चविध शीलमित्यपरे / भयशीलं."आशास्तिशीलं.."बं For various kinds of Sila, see Vm. I 25. Buddhaghosha mentions a paramita-fila : सब्बसत्तविमोक्खत्याय पवत्तितं पारमितासोलं पणीतं / Am. i. 31. 4 वितरिति कामवितर्कादिभिः / Saks. p. 437. 5 स्मृत्या'''कायादिस्मृत्युपस्थानैः / Ibid. 6 See DhsA. III. 80. 7 Cf. समाहितं तु कुशलं भावना चित्तवासनात् / Ak. IV. 123 cd. . 8 समाहितग्रहणमसमाहितनिवृत्त्यर्थम् / कुशलग्रहणं समाहितास्वादनासंप्रयुक्तक्लिष्टध्याननिवृत्त्यर्थम् / तत्समाहितकुशलसदृशमुत्पद्यते / Saks. p. 437. Page #376 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256.] . चतुर्थोऽध्यायः / 217 चित्तभावनात् / यथा तैलं पुष्पैश्चम्पकादिभिर्वासितं तन्मयि भवति तत्समाधिसंप्रयुक्तैस्तत्सहभूकश्च धर्मंश्चित्तं "भावितं वासितमित्युच्यते, तन्मयीकरणात् / न चैवमसमाहित मिति / समाहितमेव चित्त (तं) भावनामयं पुण्यक्रियावस्तु मैत्र्यादिगुणसंप्रयुक्तं द्रष्टव्यम् / कथं पुनरेतत्पुन्य(ण्य)क्रियावस्तु मन्तव्यम् ?' किं पुण्यं क्रिया च वस्तु च पुण्यक्रियावस्तु, समाहारलक्षणोऽयं द्वन्द्वः समासोऽथ पुण्यक्रिययोर्वस्तु पुण्यक्रियावस्तु ? 'अथ पुण्यक्रियाया वस्तु पुण्यक्रियावस्त्विति ?2 यथा न दोषस्तथास्तु / कथं च न दोषः ? तत्र तावत् / कायवाक्कर्मस्वभावत्वात् त्रिधा कुशलत्वात्पुण्यम् / कर्मात्मकत्वात्क्रिया। तत्समुत्थापिकायाः (याश्चे. तनाया अधिष्ठानात्वाद्वस्तु / या तत्समुत्थापिका चेतना सा पुण्यं च क्रिया च, तत्सहभुवो धर्माः पुण्यमेव / शोलमयं तु काय वाक्कमवेति विधा भवति / भावनामयं मंत्रो पुण्यं च पुण्यक्रियाश्च वस्तु / तत्संप्रयुक्तायाश्चेतनाया मैयधिष्ठानेनाभिसंस्काराणां मंत्रीसहभूचेतना शोलं च पुण्यक्रिया च। अन्ये तत्सहभुवः पुण्यमेवेति / 3 तत्पुनरेतद्भावनामयं पुण्यक्रियावस्तु सर्वं तत्सर्वहेतुत्वेऽ।ि सति .. प्रधान्यादपवर्गाय तदुक्तं सर्वदशि ना // उत्तमार्थप्राप्तये खल्वासन्नतमो हेतुर्भावनेति कृत्वा भगवता भावनामयमेव कुशलमूलं विसंयोगाय विधियुक्तमुक्तम् / पुण्यक्रियावस्तुभेदेन त्रिप्रकारं शुभम् / पुनरण्ये(न्ये)न प्रकारत्रयेण शुभभेदो व्याख्यायते 1 Cf. पुण्यं क्रियाऽथ तद्वस्तु त्रयं कर्मपया यथा। Ak. IV. 112 cd. .. 2 Cf. पुण्यमप्येतत् त्रयं क्रियापि वस्त्वपि यथायोगमिति पुण्यक्रियावस्तु / तद्यथा कर्म च ते पन्थानश्च पन्थान एव च कर्मण इति कर्मपथा उक्ताः। Akb. IV. 112 cd. . पुण्यं तावदिष्टविपाकत्वात् / क्रिया कर्मस्वभावत्वात् / वस्तु तत्समुत्थानचेतनायास्तदधिष्ठाय प्रवृत्तेः / Saks. p. 433 3 Cf. अन्ये तत्सहभुवः पुण्यमेव पुण्यस्य वा कारणं पुण्यक्रिया पुण्यप्रयोगस्तस्या एतानि त्रीणि वस्तूनि / एषां सम्पादनार्थं पुण्यप्रयोगारम्भादिति / कुशलचेतना परमार्थेन पुण्यक्रिया, तस्या एतानि वस्तूनीत्यपरे / Akb. IV. 112 cd. 4 Cf. स्वर्गाय शीलं प्राधान्याद्विसंयोगाय भावना। Ab. IV. 124 ab. 5 After this, the Kosakara deals with one more point : सूत्र उक्तम् - "चत्वारः पुद्गला ब्राह्मं पुण्यं प्रसवन्तीति"। कतमत्तद्ब्राह्मपुण्यम् ? यत्तल्लक्षणविपाकस्य कर्मणः परिमाणज्ञापनायोक्तमिति वैभाषिकाः / पूर्वाचार्यास्तु व्याचक्षते. चतुर्णा ब्राह्मपुण्यत्वं कल्पं स्वर्गेषु मोदनात् / Akb. IV. 124 cd. See Ang. v. p. 76. Page #377 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 अभिधर्मदीपे [258. [257] पुण्यनिर्वाणभागीयं निवेधानुगुणं तथा। शासनेऽस्मिन्समासेन शुभमूलं विधेष्यते // ' [V. A, 1. Fol. 103b.] पुण्यभागीयं येन देवमनुष्योपपत्तिबीजं प्रतिगृह्णाति महेशाख्यश्च कुलमहाभोगरूप्यचक्रवर्तिशक्रपुष्पकेतुब्रह्मत्वादीनां प्राप्तये फलमाक्षिपति / मोक्षभागीयं येनाविकम्प्य मोक्षाशयावस्थानादवश्यं परिणि(नि). णिधर्मा भवति / निर्वेधभागीयमूष्मगतमू(म) चतुर्विधम् // 3 अथ यदिदं लोक उच्यते लिपिमुद्रागणना संख्येति एषां कः स्वभावः ? उच्यते[258] लिपिमुद्राऽथ गणना कायवाक्कर्मलक्षणा। संख्या खल्वपि विज्ञेया मनस्कर्मस्वभाविका // 4. तत्र तावल्लिपिमुद्रे योगप्रवर्तितं कायकर्मसमुत्थानमिति५ पञ्चस्कन्धात्मिका लिपिः। येण(न) तु कर्मणाऽक्षराणि निर्वय॑न्ते तत्कर्म लिपिरित्युच्यते / नाम यत्खन्यते दन्त विषाणसुवर्णादिषु सा मुद्रा। न तु येण(न) कर्मणा खन्यते तत्कर्मोच्यते / काव्यमपि योगप्रतितं वाक्कर्मसमुत्थानं पञ्चस्कन्धाः। संख्यापि योगप्रवर्तितं मनस्कर्म / यन्मनसा संकलितं धर्माणां सा तु सपरिवारा चतुस्कन्धस्वभावेतिष / / अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ चतुर्थाध्यायस्समाप्तः॥ 1 पुण्यनिर्वाणनिर्वेधभागीयं कुशलं विधा। Ak. IV. 125 cd. Also cf. अतुट्टो सीलमत्तेन निम्बिदं योनुयुञ्जति। . होति निब्बेधभागीयं सीलमेतस्स भिक्खुनो // Vm. I. 39. 2 See LVP AR. IV. p. 25 2, n. 5.. 3 v. infra, Ad. karika 421 and 422. 4 Cf. योगप्रवतितं कर्म ससमुत्थापकं . विधा। लिपिमुद्रे सगणनं काव्यं संख्या यथाक्रमम् // Ab. IV. 126. ५-ससमुत्थानमिति / सचित्तचैतसिककलापम् / येन तत्कायकर्मोत्थाप्यते / ...."लिपिर्मुद्रा च। कारणे कार्योपचारात / येन हि कायकर्मणा लिपिलिख्यते मुद्रा वा खन्यते / सा लिपिमुंद्रा च शास्त्रभिप्रेते। न यथा लोके / लोके ह्यक्षरचिह्न पुस्तकादौ लिपिरिष्यते / अक्षरानक्षरचिह्नच मुद्रेति / Saks. p. 439. 6 यन्मनसा संकलनं धर्माणामिति / एकं द्वे त्रीणीत्येवमादि सा संख्या / यत्तु वाचा न मनसा सा गणनेत्याभिधामिकाः। Ibid. See Milinda, p. 81. See LVPAk. v. p. 254. u After this, the Ak. has one more (last) karika dealing with safari केचित् पर्यायाः। (AR. IV. 127). Page #378 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः। प्रथमः पादः उक्तानि कर्मानि(ण)। अथ यदयं लोकः पञ्चगति' चक्रावर्तपरिवर्तनिमित्तानि कर्माण्याचिनोति, कार्याणि चोत्सृज्याकार्यकर्मकारी भवति, दक्षिणं च मार्ग हित्वा वामं वमश्रियति, परमप्रशान्तं च परं ब्रह्मापास्यानेकदुःखोपद्रवनीडभूते संसारे जन्म प्रतिपद्यते तत्र को हेतुरित्यभिधीयते[259] अकार्यप्रवणो लोको दुःखभागी च यद्वशात् / रागादी न भवसंबन्धान्क्लेशान्वक्ष्यामि तानहम् / / ते पुनः क्लेशाः [260] स्वशक्तिजकियोद्भविशेषेस्ते तु नामभिः / आत्तसामान्यसंज्ञाकाश्चोद्यन्तेऽनुशयादिभि[:] // तत्र तावत्सामान्यसंज्ञा स्वक्रियानिर्जाता: क्लिश्नन्तीति क्लेशाः३ अनुशेरत 1 नरकप्रेततिर्यग्मनुष्यदेवगतयः / 2 Cf. आसयन्त्यास्रवन्त्येते हरन्ति श्लथयन्त्यतः / __उपगृह्णन्ति चेत्येषामास्रवादिनिरुक्तयः // Ak. v. 40. 3 क्लेशो हि प्रवर्तमानो दशकृत्यानि करोति / मूलं च दृढीकरोति, सन्ततिमवस्था•पयति , क्षेत्रमापादयति, निःस्यन्दं प्रवर्तयति, कर्मभवमभिनिहरति, स्वसंभारं परिगृह्णाति, आलम्बने संमोहयति, विज्ञानस्रोतो नमयति, कुशलपक्षाद्वयुत्क्रामयति, बन्धनाथं च स्फुरति धात्वनतिक्रमयोगेनेति / Akb. v. 1a. -यो धर्मो उत्पद्यमानोऽप्रशान्तलक्षण उत्पद्यमानेन येन कायचित्तप्रबन्धाप्रशमप्रवृत्तिः। इदं क्लेशलक्षणम् / Asm. p. 43. Cf. अविद्यास्मितारागद्वेषाभिनिवेशाः क्लेशाः / ..."क्लेशा इति पञ्चविपर्यया इत्यर्थः। ते स्थन्दमाना गुणाधिकारं द्रढयन्ति परिणाममवस्थापयन्ति कार्यकारणस्रोत उन्नमयन्ति परस्परानुग्रहणतन्त्रीभूत्वा कर्मविपाकं चाभिनिहरन्ति। roga-bha shya, II. 3. ___Also cf. संसारस्य हि कर्म क्लेशाश्च कारणम् / तयोश्च क्लेशः प्रधानम् / तथा हि क्लेशाधिपत्यत्वात् कर्म पुनर्भवाक्षेपसमर्थ भवति नान्यथा। तथा आक्षिप्तपुनर्भवमपि कर्म क्लेशाधिपत्यादेव पुनर्भवो भवति नान्यथा। एवं च क्लेशा एव संसारप्रवृत्तेः प्रधानत्वान्मूलम् / Tvb. 19. Page #379 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 अभिधर्मदीपे [261. इत्यनुशयाः। आभवानमुपादाय यावदवीचि स्रवन्ति स्रावयन्ति च चित्तसन्ततिमित्यास्रवाः' / आस्रवानिति पञ्चलक्षणो (णान)त्र संयोजन्तीति संयोजनानि / ग्रन्थयन्तीति ग्रन्थाः। योजयन्तीति योगाः। अपहरन्तीत्योघाः / उपाददत इत्युपादानान्येषां सामान्यनाम क्लेश इति / / तत्र के कियन्तो वाऽनुशयाः ? तदवद्योत्यते-- [261] रागप्रतिघसंमोहमानकाङ्क्षाकुदृष्टयः / षडेतेऽनुशयाः प्रोक्ता. श्रेयोद्वारविबन्धिनः // एते खलु षडनुश' याः संसारप्रवृत्तिहेतवः श्रेयोमार्गविवन्धिनश्च शास्त्र उक्ताः। तेषां निरुक्तिः सन्तानानुगता इत्यनुशयाः३ धात्रोचैलमलवत् / अनुबध्नन्तीति वाऽनुशयाः, ख वरजलचरवत् / त एते वत्तितश्च द्रष्टव्याः, हिङ्ग्वादिभक्षणवत् / फलतश्च पारावतभुजङ्गसूकरजन्मापातनवत् / पुद्गलतश्च नन्दागुलिमालसुनक्षत्रादिवत् / / "अथ रागादयोऽनुशया: कथं द्रष्टव्याः ? कि रागादय एवानुशयाः६, आहोस्विद्रागादीनामनुशयाः ? किञ्चातः। रागादय . एवानुशयाश्चेत्सूत्र 1 V. supra, p. 18, n. 5. 2 Cf. मूलं भवस्यानुशयाः षड्राग : प्रतिघस्तथा। मनोऽविद्या च दष्टिश्च विचिकित्सा च ते पुनः // Al. v. 1. 3 V, supra, pp. 18-19. See infra, Ad. karika 287--8. 4 Nanda = Sundarananda see DPEN. II. p. 10. Aiigulimala is the name of a famous brigand. Sec DPPN I. p. 22. Sunakshatra (Pali Sunakkhatta) was a Buddhist monk who later on defamed the Buddha. See DPPN. II. p 252. These three are mentioned to illustrate raga pratigha and drishti, respectively. Cf. दुर्दमानामपि केषाञ्चित् पुरुषदम्यानां तीव्ररागद्वेषमोहमानानामार्यसुन्दरानन्दाङ्गुलीमालोरुविल्वाकाश्यपमहाराजकप्फिणप्रभृतीनां विनायक इति प्रदर्शनार्थम् / Aaa. p. 162. 5 This Adv. (from अथ रागादयोऽनुशया; to तस्मात्संप्रयुक्ता एवानुशयाः) is almost identical with Ab. v. 1 a. The Akb., however, begins: कथमिद ज्ञातव्यम् / कामराग एवानुशयः कामरागानुशयः आहोस्वित् कामरागस्यानुशयः कामरागानुशयः? 6 'आहोस्वित् कामराग एवानुशय' इति / वैभाषिकनयेन पर्यवस्थानमेवानुशयः / वात्सीपुत्रीयनयेन प्राप्तिरनुशयः / सौत्रान्तिकनयेन बीजम् / Saku. p. 442.. Page #380 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261. ] . पञ्चमोऽध्यायः। 221 विरोधः-"इहैकत्यो न कामरागपर्यवस्थितेन चेतसा बहलं विहरत्युत्पन्नस्य कामरागपर्यवस्थाने (न) स्योत्तरे (र)णि (नि)स्सरणं' यथाभूतं प्रजानाति / तस्य तत्कामरागपर्यवस्थानं स्थामशः सम्यक्सुसंवहतं सानुशयं प्रहीयते" इति / 3 रागादीनामनुशया इति चेद्विप्रयुक्तानुशयप्रसङ्गादभिधर्मविरोधः"कामरागानुशयस्त्रिभिरिन्द्रियस्सप्रयुक्तः" इति। कर्मधारय एव परिगृह्यते न षष्ठीसमास इति वैभाषिकाः। ननु चोवतं सूत्रविरोध इति / सानुशयं सानुवन्धमित्यर्थः / औप [V. B, 2. Fol. 104a.]'चारिको वा सूत्रेऽनुशयशब्दः 1 उत्तरनिःसरणं इति पश्चान्निःसरणमित्यर्थः / Ibid. 2 सम्यक्त्वसमवहतम् in Akb. 3 Cf. सुतवां च खो आनन्द अरियसावको'"सुविनीतो न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न कामरागपरेतेन उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति; तस्स सो कामरागो सानुसयो पहीयति / M. sutta 64. See Aig. III. p. 233. -- परियुट्टितेता ति गहितेन अभिभूतेन, ""परेतेना ति" अनुगतेन, निस्सरणं ति दिट्ठिनिस्सरणं नाम निब्बानं..", सानुसयो पहीयतों ति वचनतो पनेत्थ एकच्चे अर्धा संयोजनं अञो अनुसयो ति वदन्ति / यथा हि सव्यञ्जनं भत्तं ति वुत्ते भत्ततो अनं व्यञ्जनं होति / एवं सानुसया ति वचनतो परियुठानसक्कायदिठितो अओन अनुसयेन भवितब्ब ति नेसं लद्धि / ते ससीसं पारुपित्वा ति आदोहि पटिक्खिपितब्बा। ' तस्मा सो येव किलेसो बन्धनठेन संयोजनं अप्पहीनठेन अनुसयो ति इदमत्थं सन्धाय भगवता सानुसया पहीयतीति एवं वुत्तं ति वैदितब्बं / MA. III. p. 14+. 4 अभिवर्मविरोध इति / “कामरागानुशयस्त्रिभिरिन्द्रियैः सम्प्रयुक्तः कत मैस्त्रिभिः / सुखसोमनस्योपेक्षेन्द्रियैः सम्प्रयुक्तः" इति / न हि विप्रयुक्तस्य प्राप्तिलक्षणस्य एभिरिन्द्रियः संप्रयोगो युज्यत इति शास्त्रविरोधः। Sakv. p. 443. Cf. कत्य कामरागानुसयो अनुसेति ? कामघातुया द्वीसु वेदनासु / एत्थ कामरागानुसयो अनुसेति / Yamaka, I. p. 268.. -कामाववरभूमियं सुखाय च अदुक्खमसुखाय च वेदनासु / एत्य अनुसेतो ति इमासु द्वीसु वेदनासु उप्पज्जति ।""कामधातुया द्वीसु वेदनासु अनुसयमानो चेस ताहि वेदनाहि सम्पयुत्तेसु सासंखारविज्ञाणेसु पि अनुसेति एव / "यस्मा इमे द्वे वेदनाव सातसंतसुखता अस्सादनठेन कामरागानुसयस्स उप्पत्तिया सेससम्पयुत्तधम्मेसु पधानं तस्मा 'द्वीसु वेदनासू...' fa qal Yamaka A. p. 239. (SHBS. Vul. xl.) 5 नास्ति विरोधः / सानुशयं सानुबन्धमित्यर्थात् / in Aleb. 6 'सानुशयं सानुबन्धमित्यर्थाद्' इति / कामरागस्यानुबन्धोऽनुशयशब्देनोक्तः / अनुबन्धः पुनः क्लेशान्तरस्योत्पादानुकूल्येनावस्थानम् / अनुवृत्तिर्वा अनुशय: / अनुशयं प्रहीयते / न पुनरनुवर्तते संक्लेश इत्यर्थः। Saks. p. 443, Page #381 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 अभिधर्मदीपे [ 261 प्राप्तो (प्तौ)' यथा दुःखोऽग्निरिति / लाक्षणिकस्त्वभिधर्मे क्लेश एवानुशयः / तस्मासंप्रयुक्ता एवानुशयाः / / "एवं तु साधु यथा दार्टान्तिकानाम्" इति कोशकारः / कथं च दार्टान्तिकानाम् ?5 "कामरागस्यानुशयः कामरागानुशयः / न चानुशयः संप्रयुक्तो न विप्रयुक्तः, तस्याद्रव्यान्तरत्वात् / ' सुप्तो हि क्लेशोऽनुशय इत्युच्यते। प्रबुद्धः पर्यवस्थानम् / का च तस्य प्रसुप्तिः ? असंमुखीभूतस्य बीजभावानुबन्धः। कः प्रबोधः ? संमुखीभावः। कोऽयं बीजभावो नाम ? प्रात्मभावस्य क्लेशजं (जा) क्लेशोत्पादकशक्तिः, यथा चाङ्कुरादीनां शालि 1 'औपचारिको वा...' इति उपचारे भव औपचारिकः / कुत्रौपचारिक इत्याह'प्राप्तौ'। मुख्यवृत्त्या पर्यवस्थानेऽनुशयशन्दो वर्तते, उपचारेण तु प्राप्तौ / तस्यानुशयहेतु.. भावात् / Ibid. 2 'क्लेश एव' इति / आलम्बनसम्प्रयोगतश्चानुशेरत इत्यनुशया इति / Ibid. 3 After this, the Kosakara gives the following details :""तस्मात् संप्रयुक्ता एवानुशयाः / कथमिदं गम्यते ? अनुशयानां "चित्तक्लेशकरत्वादावरणत्वाच्छुभैविरुद्धत्वात् / " यस्मादनुशयैः क्लिष्टं चित्तं भवत्यपूर्वं कुशलं नोत्पद्यते उत्पन्नाच्च परिहीयते तस्मान्न विप्रयुक्ताः / अथ विप्रयुक्तैरप्येवं स्यात् / कुशलं न . कदाचिदुपलभ्येत / तेषां नित्यसन्निहितत्वात् / उपलभ्यते च / अतः "कुशलस्य चोपलम्भादविप्रयुक्ता इहानुशयाः // " इति / तदिदमज्ञापकम् / यस्माद्यो विप्रयुक्तमनुशयमिच्छति स एतत्सर्वमनुशयकृतं नेच्छति / क्लेशकृतमेवेच्छति / Akb. v. 2 a. -आचार्य आह तदिदमज्ञापकम् / यदिदं वैभाषिकरुक्तम् / , चित्तक्लेशकरत्वादित्यादि / यो हि विप्रयुक्तमनु शयमिच्छतीति वात्सीपुत्रीयः। Saks. p. 444. 4Cf. एवं तु साधु यथा सौत्रान्तिकानाम् / कथं च सौत्रान्तिकानाम ?... Akb. v. 2 a. V. supra, p. 47. n. 4. 5 This Adv. from कामरागस्यानुशयः to शालिफलोत्पादनशक्तिरिति, Is identical with Akb. v. 2 a. 6 Cf. कामरागानुसयो ति आदीसु कामरागो च सो अप्पहीनठेन अनुसयो ति कामरागानुसयो / से सपदेसु पि एसेव नयो। Yamaka A. p. 239 (SHBS. vol. xl.) 7.-7 Yasomitra gives the following comment:-कामरागस्यानुशय इति नास्ति सूत्रविरोधः। किन्तु विप्रयुक्तोऽनुशय इति प्राप्नोति / अत आह–'न चानुशयः संप्रयुक्तो न विप्रयुक्तः' इति / कथमित्याह / तस्याद्रव्यान्तरत्वात् इति / शक्तिरूपस्य बीजस्य रागादिभ्योऽनन्तरत्वात् / आत्मभावस्य आश्रयस्य क्लेशजा पूर्वोत्पन्नक्लेशजनिता क्लेशोत्पादनशक्तिः क्लेशोत्पादनाय शक्तिः ययाऽनुभवज्ञानजा स्मृत्युत्पादनशक्तिः न Page #382 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 261.] 223 पञ्चमोऽध्यायः। फलजा शालिफलोत्पादनशक्तिः" इति / ' 'यत्तहि सूत्र एव क्लेशोऽनुशय उक्तः षट्पट्के ३..-"सोऽस्य भवति सुखायां वेदनायां रागानुशयः' इति ? भवतीति वचनाददोषः / नास तदे (दै)वानुशयः / कदा तहि ? यदा प्रसुप्तो भवति / / हेतौ वा फलोपचार" एषः" इति / द्रव्यान्तरभूता तद्वत् / स्मृत्युत्पादनहेतुर्द्रव्यान्तरभूतः कश्चिद्विप्रयुक्त इत्याशंक्य दृष्टान्तान्तरमुपन्यस्यति / यथा चाकुरादीनामिति विस्तरः / Saks. p. 444. 1 After this, the Akb. has the following :-शालिफलोत्पादनशक्तिरिति / यस्तु क्लेशानां बीजार्थमर्थान्तरं कल्पयति, तेन स्मृतिबीजमप्यर्थान्तरं कल्पयितव्यं जायते / -यस्त्विति वाप्सीपुत्रीयः / Saks. p. 444. 2 From यत्तहि to फलोपचार एषः, is identical with Akb v. 2 a. 3 Cf. छछक्कसुत्त / M. sutta 148. 4 Cf. सो सुखाय वेदनाय फुट्टो समानो अभिनन्दति, अभिवदति, अज्झोसाय तिट्ठति / तस्स रागानुसयो अनुसेति / M. suttd. 148. .5 तदुपचार in Akb. 6 यत्तहि सूत्र ‘एव क्लेशोऽनुशय उक्तः षट्पटके सूत्र"रागानुशयः' इति / राग एवानुशयः सुखवेदनावस्थायां हि रागः समुदाचरन्नेवमुक्तः / न तु तस्य बीजमित्यभिप्रायः / 'भवतीति वचनान्नासौ तदैवानुशय' इति / अनुशय एव रागस्यायमुक्तः / न रागः। भवतीति वचनात् / तस्यामवस्थायां उत्पद्यमानस्य रागस्यानुशयो भवतीति बीजमुत्पद्यते / न तूत्पन्नमिति / बीजप्रकृतावस्थाऽत्र. कथ्यत इत्यभिप्रायः / 'कदा तहि भवतीति ? कदाऽनुशयोस्तीत्यर्थः / 'यदा प्रसुप्तो भवति' यदोपरतो भवतीत्यर्थः / 'हेतो वा तदुपचार' इति / हेतो रागे अनुशयोपचारः। रागो हि रागानुशयस्य हेतुः / तथा हि रागजा रागोत्पादनशक्ती रागानुशय इत्युक्तमिति / तदिदमुक्तं भवति क्वचिदनुशयशब्देन बीजमुच्यते / क्वचित्पर्यवस्थानमिति / Sakv p. 444. . 7 The Kathavatthu contains various controversies on this topic :. (i) तिस्सो पि अनुसयकथा ( = अनुसया अव्याक्ता ति ? - अनुसया अहेतुका ति ?अनुसया चित्तविप्पयुत्ता ति ? ) Ko. XI. 1. (ii) असो अनुसयो ति कथा, and (iii) परियुट्टानं चित्तविप्पयुत्तं ति कथा। Ko XIV. 5-6. इदानि अनुसया अव्याकता अहेतुका चित्तविप्पयुत्ता ति तिस्सो अनुसयकथा नाम होन्ति / तत्थ यस्मा पुथुज्जनो कुसलाब्याकते चित्ते वत्तमाने सानुसयो ति वत्तब्बो। यो चस्स तस्मि ख़णे हेतु, न तेन हेतुना अनुसयो सहेतुको, न तेन चित्तेन सम्पयुत्तो, तस्मा ते अब्याकता Page #383 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 अभिधर्मदीपे [261 तदेतत्सौत्रान्तिकैरन्तर्गतं बुद्धवचननीतिश्रवणकौसीद्यमाविर्भाव्यते / अहेतुका चित्तविप्पयुत्ता ति येसं लद्धि सेय्यथा पि महासंधिकानञ्चेव सम्मितीयानञ्च / ते सन्धाय तीसु पि कथासु पुच्छा सकवादिस्स I KvA. XI. 1. ___इदानि परियुट्टानं चित्तविप्पयुत्तं ति कथा नाम होति / तत्थ यस्मा अनिच्चादितो मनसिकरोतो पि रागादयो उप्पज्जन्ति""तस्मा परियुट्टानं चित्तविप्पयुत्तं ति येसं लद्धि, सेय्यथा पि अन्धकानं येव / ""KvA. XIV. 6. Buddhaghosha in the Yamaka A. sums up this whole controversy and gives the Sthavira-vadin's view : अनुसया ति केनटेन अनुसया ? अनुसयनछैन / 'अप्पहोनटो, एते हि अप्पहीनटेन तस्स तस्स सन्ताने अनुसेन्ति नाम। तस्मा अनुसया ति वुच्चन्ति / अनुसेन्ती ति अनुरूपं कारणं लभित्वा उप्पज्जन्तीति अत्थो / अथापि सिया अनुसयन? नाम अप्पहीनाकारो। अप्पहीनाकारो च उप्पज्जती ति वत्तुं न युज्जति, तस्मा न अनुसया उप्पज्जन्ती ति ? . तत्रिदं पटिवचनं / अप्पहीनाकारी अनुसयो ति पन अप्पहीनट्ठन थामगतकिलेसो धुच्चति / सो चित्तसम्पयुत्तो सारम्मणो सप्पच्चयठेन सहेतुको एकन्ताकुसलो अतीतोपि होति अनागतो पि तस्मा उप्पज्जतीति वत्तुं युज्जति / तत्रिदं पमाणं / अभिधम्मे ताव कथावरिम "अनुसया अब्याकता अनुसया अहेतुका अनुसया चित्तविप्पयुत्ता" ति सब्बे वादा पटिसेधिता। पटिसम्भिदामग्गे 'पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहती' ति पुच्छं कत्वा अनुसयानं पच्चुप्पन्नभावस्स अत्थिताय 'थामगतानुसयं पजहती' ति वुत्तं / धम्मसंगहे पन मोहस्सं पदभाजने 'अविज्जानुसयो अविज्जा. परियुठठानं अविज्जालङ्गी मोहो अकुसलमूलं, अयं तस्मि समये मोहो होती'ति अकुसलचित्तेन सद्धि अविज्जानुसयस्स उप्पन्नभावो वुत्तो।" तस्मा अनु सेन्तीति अनुरूपं कारणं लभित्वा उप्पज्जन्तीति अदि यं वुत्तं "यम्पि 'चित्तसम्पयुत्तौ सारम्मणोति आदि वुत्तं, तम्पि सुवुत्तमेव / अनुसयो ति नामेस परिनिष्फन्नो चित्तसम्पयुतो अकुसलधम्मो ति निट्ठमेत्थ गातव्वं / Yamaka A. p. 239. SHBS. yol. xl.) For an explanation of the terms anusaya and pariyutthana, A Dissertation on the ramaka, by Ledi Sadaw : - तिस्सो हि क मरागस्स भुम्मियोः अनुसयभुम्मि, परियुट्ठानभुम्मि, वितिक्कमभुम्मोति; तथा पटिघस्स.पे.अविज्जाय / तत्थ कामरागो, यदा कायङ्गवाचङ्गानि चालेन्तो पवत्तति, तदा तथा पवत्ति तस्स वितिक्क नभुम्मि नाम / यदा कायङ्ग-वाचङ्गचलनं अपत्वा मनोद्वारे व एव उठानं पापुणन्ति, तदा तथा पत्ति तस्रा परियुट्टानभुम्मि नाम / मनोद्वारे पि उट्टानं अपत्वा निच्चकालं चित्तसन्तानानुगतो अवस्थाकार विसेससो, तस्स कामरागरस अनुसमभुम्मि नाम / सो हि उप्पादं पि अपत्वा चित्तसन्ताने सयनाकारेन पवत्तमानो हुत्वा यदा छसु द्वारेसु अञतरस्मि द्वारे रज्जनियवत्थुभूतं आरम्मणं आपाथं आगच्छति, तदा अयोनिसो भवङ्गं आवदे॒त्वा परतो परियुट्ठानभुम्मि पत्वा कामरागसहगतं जवनचित्तं उप्पादेति, तदा सचे तं आरमम्णं दुब्बलं होति, तस्मि आरम्मणे निरुद्धे पुन सो कामरागो निरुज्झित्वा पुन अनुसयभुम्मि पतिट्ठानि / यदि तं आरम्मणं बलवं होति, परियुट्टानभुम्मियं पि अटुत्वा वितिक्कमभुम्मि पत्वा कायङ्ग वा चालेन्तो पवत्तति / "Yamaka, II. pp. 258-9 (Appendix). Page #384 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262.]. पञ्चमोऽध्यायः। 225 कथम् ? उक्तोत्तरत्वात् / उक्तमत्र कर्मचिन्ता' यामुत्तरं तत्त्वसप्ततौ च / तस्मथताम् / मा प्रमोषीः / पुनश्चापदिश्यते। सौत्रान्तिकपरिकल्पिते प्रतिबीजकल्पे चित्तशक्तिवीजभावनापक्षे निवृत्त्युत्तरमन्यानन्यत्वादिदोषात् / नान्यानन्य इति बीजवासनावस्थाने चित्तविनाशाभ्युपगमे च मध्यमाप्रतिपत्सिद्धिरिति चेत् / न / चित्तस्वभावशक्तिक्रियाभावे तदन्तद्वयासिद्धौ मध्यमाप्रतिदनुपपत्तेः ख पुष्पमयदण्डवत् / ते पुनः [262] रागद्वेधात् मताः सप्त३ दृष्टिभेदाद्दश स्मृताः। भूयोऽष्टानवति या धात्वाकारादिभेदतः // तत्र कायरागभवरागभेदं पुरस्ताद्वक्ष्यते / दृष्टिभेदोऽपि सत्कायदष्टयादिभेदेन पञ्चधा। रागभेदं च द्विधा वक्ष्यामः / ते पुनरेते सर्व एवानुशया यथासंभवं धात्वाकारप्रकारभेदेनाष्टान वतिर्भवन्ति / तत्र केचित्पण्डिता दर्शयन्ति / धातुभेदेन कामावचराः षत्रिंशदर्शण(न) भावनाहेयाः / द्वात्रिंशद्दर्शनहेयाः। रूपावचरा एकत्रिशदुभयहेयाः, अष्टा. विशतिर्दर्शनहेयाः पञ्च प्रतिघवाः / एवमारूप्यावचराः / तत्र कथं कामावचराः षड्त्रिंशद्भवन्ति ? दर्शनभावनाहेयप्रकारणे (ने). यम्य [भेदात् / दृष्टीनामपि धात्वाकारप्रकारभेदात् षट्त्रिंशत्वम् / प्रतिघस्य धातुनयम्यात् पञ्चत्वम् / वयं पुनरेषां भेदं श्लोकानुगतमेव दर्शयिष्यामः / ___ तत्र कत्येषामष्टानवतेरनुशयाणां दुःखदर्शनहेयाः कति यावद्भावना. हेयाः ? तत्र कामधातौ तावत् / प्रतिदुःखादिसत्यं यथाक्रमं दश सप्त सप्ताष्टौ दुःखादिदर्शण (न)हेया द्वात्रिंशत्का मधातौ भवन्ति / तेषु तेषां विप्रतिपत्तेः। एवं रूपारूप्यधात्वोरभ्युह्य वक्तव्यम् / / 1 This refers to the Fourth Adhyaya of Adv. R Tattva-saptati appears to be a title of some work by the author of Adv., written on the model of the Paramartha-saptati of Vasubandhu. 3 Cf. षड्रागभेदात्सप्तोक्ताः / Ah. v. 2 a. 4 पुनरेते षडनुशया अभिषौ दश क्रियन्ते। Akb. v. 2 d. -अभिधर्म इति न सूत्र इत्यभिप्रायः। Saks. p. 445. 15 Page #385 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 अभिधर्मदीपे [ 263. [263] कामरागो भवाख्यश्च द्विधाः रागः प्रभिद्यते। प्रायो बहिष्प्रवृत्तत्वादन्तर्वत्त्यादिभेदतः / / ' यथाक्रमम् / उक्तो रागभेदः / दृष्टिभेदो निर्दिश्यते [264] सत्कायान्तद्वयग्राही मिथ्यादर्शण (न)मेव च / / दृष्टिशीलवतामर्शावित्येताः पञ्च दृष्टयः // "ते पुनरेते प्रभिद्यमाना धातुप्रकाराकारभेदेनाष्टानवतिर्भवन्ति / 3 षट्त्रिंशत्कामावचराः / एकत्रिंशद्रपावचराः / एकत्रिंशदारूप्यावचराः / दर्शना(न)भावनाहेयप्रकारण (नै) यम्यात् / / 1cf. षड्रागभेदात्सप्तोक्ता भवरागो द्विधातुजः / अन्तर्मुखत्वात्तन्मोक्षसंज्ञाव्यावृत्तये कृतः // Ah. v. 2. . समापत्तिरागो हि तेषां प्रायेण / स चान्तर्मुखप्रवृत्तस्तस्मात् भवरागः / ते च सत्त्वाः समापत्तिसाश्रयामास्वादयन्तः आत्मभावमेवास्वादयन्ति कामवीतरागत्वात् / अतः स रागो भवराग इत्युक्तः। Akb. v. 2. आस्वादनासंप्रयुक्ते ध्याने प्रायेण तेषां राग'। स चान्तर्मुख प्रवृत्तः समाहितरूपत्वात् / तथा च सति मोक्षसंज्ञोपतिष्ठते / तद्विच्छेदनाथ भगवान् देशयामास कामरागो भवराग इत्येवमादि / भवे राग एषः, नैष मोक्षे / Saku p. 44+. cf. भवरागानुसयो पन किञ्चापि दिट्ठिविप्पयुत्तेसु चतुसु चित्तेसु उप्पज्जनतो सहजातानुसयवसेन कामधातुया द्वीसु वेदनासु अनुसेती ति वत्तब्बो भवेय / कामधातुयं पनेस द्वीहि वेदनाहि सद्धि उप्पज्जमानो पि रूपारूपावचरधम्ममेव पटिलभति / कामधातुया परियापन्नं एकधम्म पि आरम्मणं न करोति, तस्मा आरम्मणानुसयवसेन नियम कत्वा "रूपधातुया अरूपधातुया एत्य भवरागानुसयो अनुसेती" ति वुत्तं / अपि च रागो नामेस कामरागभवरागवसेर दुविधो / तत्थ कामरागो कामधातुया द्वीसु वेदनासु अनुसेतीति वुत्तो। सचे पन भवरागो पि कामरागो विय एवं वुच्चेय्य, कामरागेन सद्धिं देसना संकिण्णा विय भवेय्याति रागकिलेसं द्विधा भिन्दित्वा कामरागतो भवरागस्स विसेसदस्सनत्थं पि एवं देसना कता। Yamaka A. p. 242. (SHBS. vol. x1.) 2 Cf. दृष्टयः पञ्च सत्कायमिथ्यान्तप्राहदष्टयः / वृष्टिशीलवतपरामर्शाविति पुनर्दश // Ak v. 3. 3 पुनरेते दशानुशया अभिधर्मे ऽष्टानवतिः क्रियन्ते / Akb. v. 3. . Page #386 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 227 266.] पञ्चमोऽध्यायः। कति पुनरेभ्यः कामधातौ दर्शनहेयाः' कति यावद्भावनाहेयाः ? तदवद्योत्यते [265] दशेह दुःखदृग्धेयाः सर्वेऽपि दशेह कामघाती [V. A, 2. Fol. 104b.] 'दुःखे विप्रतिपन्नत्वादुःखदर्शनहेयाः। सप्त हेत्वीक्षणक्षयाः। एभ्यो दशभ्यः सत्कायान्ताहदृष्टिशीलव्रतपरामर्शत्रयं हित्वा / सप्तापवर्गदृग्धेयाः एत एव / अष्टौ मार्गक्षणक्षयाः // 3 सत्कायान्तहिदृष्टी हित्वा। तेऽपि फलभूतेषु स्कन्धेषु विप्रतिपन्न[त्वा दुःखदर्शनहेयैव / [266] दृष्टिहेयावलम्बित्वात्सदाकारपरिग्र हात् / / रागादयस्तु चत्वारो ज्ञेया मार्गद्वयक्षयाः / / ते दर्शनप्रहातव्यास्तेषां चतुर्णां रागादीनां यस्मादालम्बनमतस्तत्प्र , 1 दस्सनत्तिके दस्सनेना ति सोतापत्तिमग्गेन / सो हि पठमं निब्बाणं दस्सनतो दस्सनं ति वुत्तो। भावनाया ति सेसमग्गत्तयेन / सेसमग्गत्तयं हि पठममग्गेन दिस्मि येव धम्मे भावनावसेन उप्पज्जति, अदिट्ठपुब्बं किञ्चि न पस्सति, तस्मा भावना ति वुच्चति / Dhs A. 11-24. कतमे धम्मा दस्सनेन पहातब्बा ? तीणि संयोजनानि-सक्कायदिट्ठि विचिकिच्छा सीलब्बतपरामासो / Dhs. 1002.-इमिस्सा च नालिया दिट्ठिसंकिलेसो विचिकिच्छासंलिलेसो ति द्वे येव आगता / लोभो दोसो मोहो मानो थीनं उद्धच्च अहिरिकं अनोत्तप्पं ति इमे अठ्ठ अनागता। आहरित्वा दीपेतब्बा / एत्थ हि'अपायगमनीयो लोभो""अनोत्तप्पं सब्बे पि' मे पहानेकट्ठा हुत्वा पहीयन्ति / Dhs A. v. 30. 2 कतमे धम्मा भावनाय पहातब्बा ? अवसेसो लोभो दोसो मोहो तदेकट्ठा च किलेसा' 'इमे धम्मा भावनाय पहतब्बा। Dhs. 1007-अवसेसो ति दस्सनेन पहीनावसेसो / .."वस्सनेन हि अपायगमनीया व पहीना। Dhs A. v. 33. 3 Cf. वर्शते सप्त सप्ताष्टौ त्रिद्विवृष्टिविजिताः / ... यथाक्रमं प्रहीयन्ते कामे दुःखादिदर्शनैः // Ak. v. 4. - 4 Cf. चत्वारो भावनाहेयाः। Ah. v. 5a. Page #387 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 अभिधर्मदीपे [267. हाणात्तेषामपि प्रहाणं स्तम्भनिपातादुपस्तम्भनिपातनवत् / ये तु रागादयश्चत्वारः स्वलक्षणक्लेशास्ते भावनाप्रहातव्या द्रष्टव्या रागप्रतिघमानाविद्याः॥ अत्र पुनः [267] प्रतिकल्पवशोत्पत्तेदृष्टिकाझे तु दृक्क्षये / अविद्यमाने खलु वस्तुन्येते स्कन्धेषु विपरीतसंदेहाकारग्रहणं कृत्वा प्रवर्तते / तस्मादेते दर्शण (न)हेये चेतोद्घाटनमात्रेण सारद्रव्यास्तिस्त्व(त्व)संदेवा (हा) पगमवत् / रूपेप्येवं तथाऽरूप्ये प्रतिघानुशयादते // ' यथा कामधातौ प्रोक्ताः, रूपारूप्यधात्वोरप्येवं द्रष्टव्याः / प्रतिघानुशयं वर्जयित्वा। तत्र हि शमथस्निग्धसन्तानत्वात्प्रतिघनिमित्ताभावाच्च प्रतिघानुशयो नास्ति / 2 तत्र सत्कायान्ताहदृष्टी एकप्रकारे दुःखदर्शण (न)मात्रहेयत्वात् / मिथ्यादृष्टिदृष्टिपरामर्शविचिकित्सा: प्रत्येकं चतुष्प्रकाराः, चतुस्स यदर्शण(न)हेयत्वात्। शीलवतपरामर्शो द्विप्रकारो दुःखमार्गदर्शनहेयत्वात् / रागादयः पञ्चप्रकाराः, चतुस्सत्यदर्शनभा वनाहेयत्वात् / त एते कामधातौ षट्त्रिंशद्भवन्ति / रूपधातावेकत्रिंशदारूप्यधातावेकत्रिशदिति समस्ता दशनभावनाहेया अष्टानवतिर्भवन्ति / 3 तेभ्यः पुनरष्टाशीति दर्शनप्रहातव्याः। दश भावनाप्रहातव्याः / / अथ य एतेऽष्टाशीतिरनुशया दर्शनप्रहातव्याः किमेते दर्शनमार्गेणैव प्रहीयन्ते ? नेत्याह / किं तर्हि ? [268] भवाग्रे क्षान्तिहेया ये दृग्या एव ते मताः। 1cf. त एवाप्रतिघा पुनः। . ____ रूपधातो तथारूप्ये इत्यष्टानवतिर्मताः // Ab. v. 5 bcd. 2 Cf. "रूपधातुया अरूपधातुया अपरियापन्ने एत्थ पटियानुसयो च नानुसेति कामरागानुसयो च नानुसेति / " Yamaka A. p. 241. (SHBS vol. xl.) 3 त एवमेते षडनुशया आकारप्रकारधातुभेदैरष्टानवतिर्मताः आभिधार्मिकाणाम् / Akb. v.5d. 4 Cf. भवाग्रजाः क्षान्तिवध्या दृम्हेया एव शेषजाः / दग्भावनाभ्यामक्षान्तिवध्या भावनयैव तु // Ah. v. 6. भवाग्रजग्रहणं तदन्यभूमिकविशेषणार्थम् / न हि लौकिकोऽस्ति .भवाग्रप्रतिपक्षभूतो भावनामार्ग इति / Saks. p. 447.. Page #388 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269. ] पञ्चमोऽध्यायः / 229 ते ह्येकान्तेनान्वयक्षान्ति' वध्याः / ज्ञानवध्यास्तु ये तस्मिन्नभ्यासेनैव तत्क्षयः / / एवमन्यास्वपि भूमिषु येऽनुशया ज्ञानवध्यास्त आर्याणां पृथग्जनानां च भावनामार्गेणैव प्रहीयन्ते / शेषास्तूभयथा। यथायोगं शेषासु खलु भूमिषु यथासंभवं धर्मान्वयक्षान्तिवध्या अनुशया आर्याणां दर्शनहेयाः, "पृथग्जनानां च भावनाहेया इति बोद्धव्यम् / / अथ या इमाः पञ्च दृष्टयो धात्वाकारप्रकारभेदेन षट्त्रिंशद्धा भिन्नास्तासां प्रत्येकं कः स्वभावः५ ? तदारभ्यते[269] अहं ममेति या दृष्टिरसौ सत्कायदृक् स्मृता / तदुच्छेदध्र वग्राही यौ सान्तहिदङ्मता // हेतुबलसामर्थ्यादसच्छास्त्रश्रवणाच्च पृथग्जनस्याहं ममेमि पञ्चसूपादानस्कन्धेषु य आत्मग्राहः सा सत्कायदष्टिरित्युच्यते / सति सीदति वा काये दष्टिविपरीताकारा सत्कायदृष्टिरिति [निर्वचनम् / सैषात्मात्मीयाकारभेदा[द्] द्विप्रकारा। पुनः पञ्चस्कन्धालम्बनाः पञ्चात्मदृष्टयो भवन्ति / 1 V. infra, Ad. karikas 423-424. 2 द्विविधो हि भावनामार्गः लौकिको लोकोत्तरश्च / Sakv. p. 447. 3 After this, the Akb has : नैव हि बााकानां दर्शनप्रहातव्याः प्रहीयन्त इत्यपरे / 'दृष्टयुत्पादसमकालं ते परिहीणा देवदत्त इवेति वैभाषिकाः। Akb. v. 6 d. See Saks. pp. 447-450. 4 आकारप्रकारधातुभेदरिति / आकारभेदो दशानामनुशयानां 'आत्मात्मीयध्रुवोच्छेदनास्तिहीनाग्रदृष्टयः' इत्येवमादिकः / प्रकारभेदो दु:खदर्शनप्रहातव्यो निकायो यावद्भावनाप्रहातव्य इति / धातुभेवः कामावचरः, रूपावचरः, आरूप्यावचर इति / Saks. p. 436. 5 Cf.आत्मात्मीयध्रुवोच्छेदनास्तिहीनाग्रदृष्टयः / अहेत्वमार्गे तदृष्टिरेतास्ताः पञ्चदृष्टयः // Ak. v. 7. & Compare this definition of satkaya-drishti with Acharya - Samghabhadra's definition, as given by LVP:-Samghabhadra (xxiii. 5, : 9 b) explique : Par la force de la cause (hetu, sans doute sabhagahetu, ..) et de l'enseignement, des sots reconnaissent-moi-et-mien-dans les cinq upadana-skandhas. Cette vue est nommee satkaya-drishti...LVP Ak. v. p. 15. note 3. The Kosakara gives the following definition : Traefocarrataglozaf सत्कायदृष्टि: / सीदतीति सत् / चयः कायः संघात इत्यर्थः / सच्चायं कायश्चेति सत्कायः / पञ्चोपादानस्कन्धाः Akb. v, 7. Page #389 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 अभिधर्मदीपे [270. पञ्चदशात्मीयदृष्टयः। ताः समस्ता विंशतिकोटिका' सत्कायदृष्टिरिति व्याख्यायते। तयोगहीत "स्य विपर्यासेनात्माख्यस्यासद्वस्तुनोऽसत्पुरुषसंसर्गान्नित्यत्वग्राहो वा नित्यत्वग्राहेण वा साऽन्तहिदृष्टिरिति / / . [270] फलहेत्वपवादो यः सा मिथ्यादृष्टिरुच्यते / 3 फलहेतुग्रहणे वस्तुक्रियाग्रहणं प्रत्येतव्यम् / अनेन शास्त्रोक्तया मिथ्यादृष्टे: साकल्येन ग्रहणं प्रत्येतव्यम्। ज्ञेयो दृष्टिपरामर्शः हीनवस्तूत[V. B, 3. Fol. 105a.]मग्रहः // For various derivations of the term satkaya-drishti, see LVP Ak. v. p. 15. n. 1-2. Also cf. ये केचि भिक्खवे समणा वा ब्राह्मणा वा अनेकविध अत्तानं समनुपस्सन्ति सब्बे ते पञ्चूपादानक्खन्धे समनुपस्सन्ति एतेसं वा अञ्चतरं / S. III. p. 46. सक्कायदिट्ठी ति विज्जमानठेन सति खन्धपञ्चकसंखाते काये; सयं वा सती तस्मि काये दिट्ठी ति 'सक्कायदिठ्ठि'। Dhs A. v. 13. तत्र सत्कायदृष्टिर्यत् पञ्चसूपादानस्कन्धेषु आत्मात्मीयदर्शनम्। Tvb. 12 a. पञ्चस्कन्धेषु विकल्पयत्यात्मानमित्येवं दृष्टिरुच्यते सत्कायदृष्टिः / Aam. p. 77. आत्मात्मीयाकारेण पञ्चस्कन्धदर्शनं स्वकायः / Aaa p. 78. 1 Cf. तत्थ कतमा सक्कायदिट्टि ? इध अस्सुतवा पुथज्जनो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मि वा अत्तानं, वेदनं.""सचं...सङ्खारे.. विज्ञाणं' 'विज्ञाणस्मि वा अत्तानं, या एवरूपा दिट्ठि-पे-पिरियेसग्गाहो, अयं वुच्चति सक्कायदिट्ठि। Dhs 1003.---एत्थ पण्णरस भवदिट्टियो पञ्च विभवदिट्ठियो होन्ति / . ता सब्बा पि""पठममग्गवज्झा " | Dhs A. v .26. See Asm. p_8. ___Cf. केन कारणेन पञ्चदशात्मीयदृष्टयः। संम्बन्धात्मीयतामुपादाय वशवर्तनात्मीयतामुपादाय अविनिर्भोगवृत्त्यात्मीयतां चोपादाय / Asm p. 8. , 2 Cf. अन्तग्राहदृष्टिस्तेष्वेव पञ्चसूपादानस्कन्धेष्वात्मात्मीयत्वेन गृहीतेषु यदुच्छेदतः शाश्वततो वा दर्शनम् / Tob. 12 a. लोकस्यास्ति अन्तः नास्ति अन्तः- इत्येवं दृष्टिरुच्यते अन्तग्राहदृष्टिः। Aam. p. 77. शाश्वतोच्छेदमाश्रित्य हेतुप्रत्ययफलविपाकानामज्ञानमन्तग्राहदृष्टिः / Ibid. 3 Cf. मिथ्यादृष्टिः। यया मिथ्यादृष्ट्या हेतुं वापवदति फलं क्रियां वा सद्वा वस्तु नाशयति / या सर्वदर्शनपापत्वान्मिथ्यादृष्टिरित्युच्यते / Tob. 12 a. v. supra, p. 164, D. G. Abb. says: एषा ह्यपवादिका अन्यास्तु समारोपिकाः / v. 7. See Saks. p. 450. 4 cf. दृष्टिपरामर्शः / पञ्चसूपादानस्कन्धेष्वग्रतो विशिष्टतः श्रेष्ठतः परमतश्च यदर्शनम् / Tob. 12 a. सास्रवधर्मेषु विकल्पयति सततमग्रताम् इत्येवं दृष्टिरुच्यते दृष्टिपरामर्शः। Aam. p. 17. अपरमार्थभूतमसुखमशुचिं पश्यति सुखं शुचिं "" इति दृष्टिपरामर्शः / Ibid. Page #390 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271.] . पञ्चमोऽध्यायः / 231 [271] अहेतावपथे चैव तद्धि शीलवताह्वयः / * सर्व खलु सास्रवं वस्तु होनाहत्वाद्धीनम् / आदिग्रहणशब्दस्य चात्र लोपो द्रष्टव्यः / ' दृष्ट्यादिपरामर्शो दृष्टिपरामर्शः। चतस्रो दृष्टोः प्रत्यवरं च वस्त्वग्रतो गृह्णाति / कथमग्रयेयं दृष्टि: ? येयमात्मदृष्टिः-आत्मानमहं पूजयिष्यामि वासुदेवोऽत्र पूजितो भविष्यतीति होनपुरुषं पञ्चोपादानस्कन्धात्मकमग्रतः प्रतिपद्यते / नास्ति दत्तं यथासुखं प्रवर्तिष्यत इत्येवमादिः / अकारणे कुमार्गे च कारणमार्गग्रहणं शीलवतपरामर्शः / तद्यथा प्रकृतीश्वरपुरुषादिहेतुकं पञ्चोपादानस्कन्धात्मकं न तृष्णाहेतुकमित्यकारणे कारण. दर्शण (नम्)। कुमार्ग चाग्निजलप्रवेशादौ प्रकृतिपुरुषान्तरज्ञानादौ च स्वर्गापवर्गहेतुत्वम् / शीलं त्वत्राग्निहोत्रानुष्ठानं प्रतिजुहोत्याद्यास्तिस्रोऽन्तरङ्गक्रियाः, पश्वालम्भनाद्या: बहिरङ्गाः, तदुभयस्य यावज्जीवमनुष्ठानं शीलम् / यथोक्तम्"जरामर्यं वैतत्सत्रं यदग्निहोत्रं जुहोति"३ इति / / व्रतम्-आग्नेयमग्निपरिचरणं शौक्रमापो हि ष्ठाद्यनुष्ठानम् अपां शुक्रदेवत्यत्वात्। वार्हस्पत्यौपनिषद गोदानोयं जटावतारणम् / अथवा गोव्रतादोनि५ व्रतान्येभिः शुध्यते मुच्यत इत्याहुः / / 1cf. दृष्ट्यादिपरामर्श इति वक्तव्ये आदिशब्दलोपः कृतः Akb. V. 7.-'मादिशब्दलोपः कृतः' इति / दृष्टयादीनामुपादानस्कन्धानां परत्वेन प्रधानत्वेनामर्शो दृष्टिपरामर्श इति / परराब्दप्रयोगेण चायमतिशयार्थी लभ्यत इति आचार्यसंघभद्रः / Saks. p. 450. See LVPAk V. p. 18, n. 3. 2f अहेतौ हेतुदृष्टिरमार्गे मार्गदृष्टिः शीलव्रतपरामर्शः / तद्यथा महेश्वरो न हेतुर्लोकानाम् / तं च हेतुं पश्यति"। अग्निजलप्रवेशादयश्च न हेतुः स्वर्गस्य तां च हेतुं पश्यन्ति / Akb. V. 7. .. शीलव्रतपरामर्शः / पञ्चसूपादानस्कन्धेषु शुद्धितो मुक्तितो नैर्याणिकतश्च यद्दर्शनम् / Tvb. 12a. - अशुचिहेतुप्रत्ययेषु गवेषयति परिशुद्धमार्गमित्येवं दृष्टिरुच्यते शीलव्रतपरामर्शः / Aam. p. 78. - तत्थ कतमो सीलब्बतपरामासो ? इतो बहिद्धा समणब्राह्मणानं 'सीलेन सुद्धि, वतेन सुद्धि सीलब्बतेन सुद्धीति' या एवरूपा दिट्ठिDhs. 1005. ___ 3 Cf. एतद्वै जरामर्य सत्त्रं यदग्निहोत्रं जरया वा ह्येवास्मान्मुच्यन्ते मृत्युना वा / Satapatha-brahmana, 12, 4, 1, 1. 4Cf आपो हि ष्ठा मयोभूवस्ता नऽऊर्जे दधातन / महे रणाय चक्षसे / Sukla. yajurved, XI. :0. . 5f. वतेना ति गोवतादिना DhsA. V.30. See M, sutta 57. Page #391 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 अभिधर्मदीपे [271. त्रयीधर्म(र्मा)णस्त एव ते हरिहरहिरण्यगर्भादयो न कारणमुपादानस्कन्धात्मकत्वात् / न च नित्याः, न चानचा इत्येतद्विस्तरेणाविष्कृतम् / ' पश्वा(श्वा) लम्भनाग्निजलप्रवेशादयश्च न स्वर्गापवर्गहै ( हेर्दानशीलभावनानां तद्धे. तुत्वात् / इत्यतो विपरीतदर्शण (न) मेतच्छीलव्रतपरामर्शः प्रवर्तते, प्राप्तस्तहि समुदयदर्शनप्रहातव्यः ? नैतदस्ति / यस्मादसौ दुःखभ्रान्त्यपथादानात्तदृष्ट्युत्सार्य एव सः / / 2 1 V. supra, p. 119. 2 Cf. ईश्वरादिषु नित्यात्मविपर्यासात् प्रवर्तते / ___ कारणाभिनिवेशोऽतो दुःखदुग्धेय एव सः // Ak. V. 8. सत्यकारणे कारणदृष्टिः शीलव्रतपरामर्शः / कस्मादयं न समुदयदर्शनप्रहातव्यः ?... दुःखदर्शनादेव हि तेषु तो नित्यात्मनाही प्रहीयेते। तस्मात् तत्कृतोऽपि कारणाभिनिवेशस्तत एव प्रहीयते / यस्तहि जलाग्निप्रवेशादिभिः स्वर्गोपपत्ति पश्यति शीलवतेन वा शुद्धिं सोऽपि दुःखदर्शन प्रहातव्य एव / एष हि सूत्रपाठः ..."अकारणं कारणतः प्रत्येति शीलवतपरामर्शो दुःखदर्शनप्रहातव्यः" इति विस्तरः। किं: पुनः कारणमसौ दुःखदर्शनप्रहातव्यः ? दुःखे विप्रतिपन्नत्वात् / ___अतिप्रसंगः सर्वेषां सास्रवालम्बनानां दुःखे विप्रतिपन्नत्वात् / कीदृशो वाऽन्यः शीलवतपरामर्शो मार्गदर्शनप्रहातव्यः ? यो मार्गदर्शनालम्बनः / सो पि हि नाम ,दुःखे विप्रतिपन्नः / ... तस्मात् परीक्ष्य एषोऽर्थः / Akb. V. 8. ___Yasomitra gives the following comment :-कस्मादयं न समुदयदर्शनप्रहातव्यः' इति / हेतुविप्रतिपन्नत्वादित्यभिप्रायः। 'तत्कृतोऽपिकारणाभिनिवेशः' इति / नित्यैकात्मकर्तृग्राहकृतोऽपीर्थः / 'तत एव प्रहीयते' इति दुःखदर्शनाद्रेव प्रहीयते / 'यस्तहि जलाग्निप्रवेशादिभिः स्वर्गोपपत्ति पश्यति, शीलव्रतेन वा शुद्धि' इ त / नायं तत्कृतः कारणाभिनिवेशः / कथं दुःखदर्शनात्प्रहीयते ? तस्मात्समुदयदर्शनप्रहातव्य एवायं भविष्यती. त्यभिप्रायः। वैभाषिक आह- 'सोऽपि दुःखदर्शनप्रहातव्यः' इति विस्तरः / दुःखे विप्रतिपन्नत्वादिति वैभाषिकाः / कथं च पुनदुःखे विप्रतिमन्नः ? तेन स्वर्गगमनाच्छुद्धिदर्शनाद्वा। 'अतिप्रसंगः' इति विस्तरेणाचार्यः / 'सर्वेषां सास्रवालम्बनानां' अदृष्टिस्वभावानां च दुःखादिदर्शनप्रहातव्यानां दुःखे विप्रतिपन्नत्वात् / सर्वं हि सास्रववस्तु दुःखमिति दुःखदर्शनप्रहातव्यप्रसंगः / तथा सति न कश्चित्समुदयादिदर्शनप्रहातव्य: स्यात् / 'कोदशो वाऽन्यः शीलवतपरामर्शो मार्गदर्शनप्रहातव्यः स वक्तव्यः / ' योऽपि हि गोशीलादिना शुध्यति" इति पश्यति तस्याप्ययमकारणं कारणतः प्रत्येतीति दुःखदर्शनप्रहातव्यः शीलवतपरामर्शः इति पठ्य त / वैभाषिक आह-'यो मार्गदर्शनप्रहातव्यालम्बनः' इति / यो मार्गदर्शनहेयानष्टौ Page #392 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 271.] . पञ्चमोऽध्यायः। 233 दुःखभूतेषूपादानस्कन्धेषु हरिहरहिरण्यगर्भादिष्वकारणेषु बुद्ध्या भ्रान्तः। तस्माद्यत्रैव भ्रान्त स्तत्रैवाविपरीतदर्शणा(न)त्यहीयते। कापथे च मिथ्यादृष्ट्यादीनालम्बते, स मार्गदर्शनप्रहातव्यः शीलव्रतपरामर्श इति / 'सोऽपि हि नाम दुःखे विप्रतिपन्नः' इत्याचार्यः। मिथ्यादृष्ट्यादयो हि मार्गदर्शनप्रहातच्या अष्टावनुशयाः शीलव्रतपरामर्शस्यालम्बनम् / ते च सास्रवत्व द् दुःखसत्यसंगृहीताः। तत्र च विप्रतिपन्न इति / दुःखदर्शनप्रहातव्य एव स्यादित्यभिप्रायः। ..."तस्मात् परीक्ष्य एषोऽर्थः' इति / यस्मादयं दुःखदर्शनप्रहातव्यः शीलव्रतपरामर्शो न संभवति मार्गदर्शनप्रहातव्यश्च / अतिप्रसंगाविदोषात्तस्मात परीक्ष्य एषोऽर्थः / शीलवतपरामर्शो दुःखदर्शनप्रहातव्यः मार्गदर्शनप्रहातव्यश्चेति / तदिदमाचार्येण संशयावद्य कृतम्, न स्वमतं दशितम् / ___अन्य आहुः-योगाचारमतिमपेक्ष्यवं कृतम् / योगाचारा ह्यष्टाविंशत्युत्तरं क्लेशशतं वर्णयन्ति / यथैव हि दुःखदर्शन प्रहातव्या इमे दशानुशया भवन्ति / तथैवेमे दश समुदयदर्शनप्रहातव्याः। तथैव च दश निरोधदर्शनप्रहातव्याः। दश मार्गदर्शनप्रहातव्या इति चत्वारिंशत् कामावचरा दर्शनहेया भवन्ति / भावनाहेयास्तु षट् / अकल्पिका सत्कायदृष्टिः उच्छेददृष्टिः सहजो रागः प्रतिघः मानः अविद्या चेति / षट्चत्वारिंशत् कामावचरा अनुशया भवन्ति / रूपावचरास्त्वेकचत्वारिंशदेत एव प्रतिघवाः / यथा रूपावचराः. एवमारूप्यावचरा इति / (Cf. Asm. p. 52.) : अत्र कश्चित्समाधिमाह-यदुक्तं "अतिप्रसंगः सर्वेषां सास्रवालम्बनानां दुःखे विप्रतिपन्नत्वात्' इति / अत्र ब्रूमः / नातिप्रसंगः / दुःखादिमुखेन विप्रतिपत्तेः / यद्यपि सास्रवा लम्बना दुःखसत्यविप्रतिपन्नाः, तथापि तु केचिद् दुःखमुखेन विप्रतिपन्नाः, केचित् समुदयमुखेन / केचिन्निरोधविप्रतिपन्नविप्रतिपन्नाः। केचिन्मार्गविप्रतिपन्नविप्रतिपन्नाः / तत्र ये दुःखमुखेन... ते दुःखदर्शनप्रहातव्याः। शीलवतपरामर्शश्च दुःखमुखेन दुःखे विप्रतिपन्नो नित्यात्मग्रहणात् / तस्माद् दुःखदर्शनप्रहातव्यः। यस्तु मार्गविप्रतिपन्न विप्रतिपन्नः, तद्यथा सांख्यनिर्जन्यावयः.... मिथ्यादृष्टिमुत्पादयन्ति / तां च मिथ्यादृष्टि शीलव्रतपरामर्शोऽग्रतः पश्यति / अयमेषां शीलव्रतपरामर्शो मार्गदर्शनप्रहालव्यः। नास्ति तु स शीलव्रतपरामर्शः यः समुदयमुखेन... नापि निरोधमुखेन""विप्रतिपन्नः स्यात् / तस्माद् दुःखमार्गदर्शनप्रहातव्य एव शीलव्रतपरामर्श इति / ___कथं पुनः समुदय-निरोधमुखेन न विप्रतिपद्यते ? अत्राचार्यसंघभद्र आह"प्रतो मार्गदर्शनप्रहातव्य एव शीलवतपरामर्शः संभवति / न निरोधदर्शनप्रहातव्य इति / इह शीलव्रतपरामर्शो द्विप्रकार इष्यते आभिमिकः ।.."योऽपि हि गोशीलादिना शुद्धिं प्रत्येति सोऽप्यमार्गे मार्ग पश्यतीति / यः शीलवतादिदुःखालम्बनः शीलव्रतपरामर्शः, स दुःखदर्शनप्रहातव्यः / यो मार्गविप्रतिपत्त्यालम्बनः, स मार्गदर्शनप्रहातव्यः / यः शीलनताद्यालम्बनः स न मार्गविप्रतिपत्तिः / तथा न बावते यथा मार्गविप्रतिपत्त्यालम्बनः / यस्माच्छीलव्रताद्यालम्बन औदारिकः, न दूरगतः न दृढाशयः अल्पयत्नपात्यः / तद्विपर्ययान्मार्गविप्रतिपत्त्यालम्बन इति। Saku. pp. 450-453. See LVPAK. v. pp. 19-21 Page #393 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 अभिधर्मदीपे [272. सत्पथबुद्धया भ्रान्त इति सम्यक्स्वमार्गदर्शणा (ना)त्यहीयते / इति सिद्धं द्विदर्शण(न)हेयः शोलव्रतपरामर्शः / [272] सत्कायदृष्टयवच्छेदो धर्ममात्रेक्षणाद्यतः / दुःखाभिसमये तच्च तदृग्धेयव सोऽप्यतः // यदा खल्वस्य धर्मेषु धर्ममात्रबुद्धिरुत्पन्ना भवत्यनिस्याः, दुःखाः, "शून्याः, अनात्मानश्च धर्मा इति तदेव सत्कायदृष्टयवच्छेदो भवति, तत्प्रवर्तिता चान्तहिदृष्टिः, तत्रोपात्तस्या अपि समुद्घात इति / तत्र धर्मदर्श [न] मनित्याधन्यतमाकारं यस्माद्दुःखाभिसमयमात्राद्भवत्यत एतद् दृष्टिद्वयं दु खदर्शनहेयमेवेति सिद्धम् / / ___अथ य एते चत्वारो विपर्यासा:-"अनित्ये नित्यम्"२ एव मादयस्ते किं स्वभावाः ? तदारभ्यते[273] द्वयं दृष्टिपरामर्शादेक: सत्कायदृष्टितः / अन्तर्महाधमन्यस्तु विपर्यासः प्रकल्प्यते / / 3 तत्र त वत्। दृष्टिपरामत्सुखशुचिविपर्यासौ प्रकल्प्य(ल्प्ये)ते / सत्कायदृष्टेरात्मदृष्टिविपर्यासः, अन्तहिदृष्ट यर्धा[त्] नित्यविपर्यासः प्रकल्प्यत 1cf सत्कायवृष्टिर्युःखसत्यहेया पञ्चस्कन्धेष्वात्मविकल्पनात् / शाश्वतोच्छेदसंज्ञा दुःखसत्यहेया प्रत्युत्पन्न पञ्चस्कन्धालम्बनत्वात् / मिथ्यादृष्टि१ःखसत्यदुःखदर्शनहेया। एवं समुदयनिरोधमार्गसत्यसमुदयनिरोधमार्गदर्शनहेयो दृष्टिपरामर्शः। दुःखसत्ये चेत् सुखशुच्यादिविकल्पना दुःखदर्शनहेया। एवं समुदयनिरोधमार्गसत्येष सुखशुच्यादिविकल्पना चेत् समुदयनिरोधमार्गदर्शनहेया। शीलव्रतपरामर्शः प्रमार्गे निर्वाणपर्येषरणं आहेतो हेतुदर्शनम् / शीलव्रतपरामर्शो दुःखदर्शनमार्गदर्शनहेयः। Aan. p. 128. ' Also cf. शीलवतपरामर्शसंयोजनं द्विविधं / दुःखदर्शनहेयं वा मार्गदर्शनहेयं वा। jps. p. 75. ___ 2 Cf. चत्तारो'मे भिक्खवे सञआविपल्लासा चित्तविपल्लासा विठिविपल्लासा। कतमे चत्तारो? अनिच्चे भिक्खवे निच्चं तिदुक्खे भिक्खवे सुखं ति"अनत्तनि भिक्खवे अत्ताति "असुभे भिक्खवे सुभं ति...| Ang. II. p. 52. _See Yogashtra, II. 5; Siksha. p. 198 and Aam. p. 128. The jps. enumerates the following drishtis:- अनित्ये नित्यदृष्टिः, नित्येऽनित्यदृष्टिः, दुःखे सुखदृष्टिः, सुखे दुःखदृष्टिः, अशुचौ शुचिदृष्टिः, शुचावशुचिदृष्टिः, अनात्मन्यात्मदृष्टिः, अहेती हेतुदृष्टिः, हेतावहेतु दृष्टिः भावेऽभावदृष्टिः, अभावे भावदृष्टिः / Jps. pp. 7-9 3 Cf. दृष्टित्रयाद्विपर्यासचतुष्कं विपरीततः। Ak. v. 9 ab. See Siksha, p. 198. Page #394 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 235 274.] पञ्चमोऽध्यायः। इति / ननु सत्कायदष्टेरर्धात्प्राप्नोति ?' 'न / दष्ट्यन्तरत्वात् / शाश्वत. दष्टेरुच्छेददष्टिर्दष्टयन्तरम् / पुरुषमेव त (तु) स्वतन्त्रं कर्तारं वशिनमात्मवादी मन्यमानो ममेदमित्यभ्युपगच्छति तस्मादात्मदृष्टिरेवासौ। यदि च ममेत्येतद् दृष्टयन्तरं स्यान्मया मह्यमित्येवमाद्यपि दृष्टयन्तरं स्यात् / तस्मादहंकारपर्याया एवैते द्रष्टव्याः / / ननु च सर्वे क्लेशा विपर्यासा: [V. A, 3. Fol. 105b.] 'विपरोतप्रवत. त्वात् ? तत्किमुच्यते चत्वार इति ? 2 नैष दोषः / यस्मात् [274] नितीरणसमारोपविपरीतप्रवृत्तितः / ___ विपर्यासोक्तिरेष्वेव दृग्वषा (शात्) चित्तसंज्ञयोः // 3 विपरीततो नितीरणात्समारोपादेकान्तविपर्यासाच्च / न ह्येतदन्येषां क्लेशानां समस्तमस्ति / मिथ्यादृष्टयुच्छेददृष्टी यद्यपि नितीरयतः, एकान्त. विपर्यस्ते च, न तु स मारोपिके द्रव्यनाश प्रवृत्तत्वात् / शीलव्रतपरामर्शो नेकान्तविपरीत: कामवैराग्यादिसंभवात् / अन्ये क्लेशा न सन्तोरकाः। इति चत्वार एव / 1 Cf. सत्कायदृष्टेरात्मदृष्टिरात्मविपर्यासः / सकलेत्यपरे। कथमात्मीयदृष्टिविपर्यासः ? कथं च न विपर्यासः / विपर्यास सूत्रात् / आत्मानमेव तत्र वशिनं पश्यन्नात्मीयं पश्यतीत्यात्मदष्टिरेवासौ द्विमुखी। अथाहमित्येतस्मात् ममेति दृष्टयन्तरं स्यात, मया मामेतदपि स्यात् / Akb. v. 9 ab. दृष्टित्रयस्वभावा विपर्यासा इति दर्शयति / 'सत्कायदृष्टेरात्मदृष्टिः, आत्मविपर्यासः' इति / नात्मीयदृष्टिरित्यभिप्रायः / 'सकलेत्यपरः' इति सकला सत्कायदृष्टि: आत्मदृष्टिरात्मीयदृष्टिश्चात्मविपर्यास इत्यर्थः / . वैभाषिक आह-'कथमात्मीयदृष्टिविपर्यासः' इति ? न ह्यात्मीयविपर्यास इत्युच्यते / कथं च न भवितव्यमिति परः / विपर्याससूत्रादिति वैभाषिकः / अनात्मनि आत्मेति विपर्यास इति सूत्रवचनात् / न पुनरात्मीय इति / अस्त्येवं सूत्रनिर्देशः / न पुनरसावात्मवृष्टेरन्तिरभता। कथं कृत्वा / आत्मानमेव तत्र' पञ्चोपादानस्कन्धेषु 'वशिनं पश्यन्नात्मीयं पश्यति' इति / न केवलमात्मानं पश्यत्यात्मीयमपि पश्यतीत्यर्थः / 'आत्मदृष्टिरेवासो द्विमुखो'ति / आत्मात्मीयमुखी एका द्रव्यतोऽस् नीति अहंकारममकारमुखद्वय वतीत्यर्थः / तस्मात्सकलेति सिद्धम्। Saks. P. +54. See Aaa. p. 2.0. 2 Cf. 'कस्मादन्ये क्लेशा न विपर्यासाः' इति ? सत्कायदृष्ट्यन्तग्राहदृष्टिपरामर्शभ्योऽन्ये उच्छेदमिथ्यादृष्टिशील व्रतपरामशंरागादयः / Saks. p. 454. 3 Cf. नितोरणात्समारोपात संज्ञा चित्तं तु तद्वशात् / Ak. v. 9 cd, 4 अभावमुखप्रवृत्तत्वात् / Akb. v. 9 c. 5 तन्मात्रशुद्धयालम्बनत्वात् ! Ibid. Page #395 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 अभिधर्मदीपे [ 275. ननु च सूत्र उक्तम्-"आनित्ये नित्यमिति संज्ञाविपर्यासः, चित्तविपर्यासो दृष्टिविपर्यास एवं यावदात्मनि" इति द्वादश भवन्ति / ' नैष दोषः / नहि संज्ञाचित्ते नितीरके। तस्माच्चतुर्वेव दृष्टि स्वभावेषु विपर्यासोक्तिः / 'दृग्वशात् चित्तसंज्ञयोः' तदुक्तिरिति / संज्ञा हि लोककार्यव्यवहारपतिता दर्शण(न)वशाद्विपर्यस्तमालम्बननिमित्तमुद्गृह्णाति / चित्तं च तद्वशानुवर्तीति तयोरेव ग्रहणम् / लोकेऽपि विपर्यस्तसंज्ञो विपर्यस्तचित्तश्चोच्यते न विपर्यस्तवेदनो विपर्यस्तचेतन इति / / अथ किं दृष्टयनुशयवत् माना नुशयस्यापि कश्चिद्भेदोऽस्ति ? विद्यत इत्याह / कथमित्यादयते[275] सप्त मानविधास्त्रिभ्यो नव मानविधास्त्रिधा। .. त्रिधाऽत्युन्नमनादिभ्यः स्वोत्कर्षाद्यस्ति नास्तिता / / 3 तदस्य श्लोकस्य संक्षेपविस्तारव्याख्याप्रभेदोऽयमादर्यते। तत्र तावत्कर्म स्वकतासामर्थ्यसंमुग्धस्य येन केनचिद्वस्तुना चित्तस्योन्नतिर्मानः / प्रभिद्यमानः सप्तधा भव ति: मानः, अतिमानः, मानातिमानः, अस्मिमानः, अभिमानः, ऊनमानः, मिथ्यामानश्च / एतेषां प्रपञ्चो यथा प्रकरणेषु / ' 1 द्वादश विपर्यासा इति / चतुर्षु विपर्ययेषु प्रत्येक संज्ञा-चित्त-दृष्टिविपर्यास इति / Saks. p. 4 51. Cf. अनिच्चे निच्चं ति""दुवखे सुखं ति'"अनत्तनि अत्ता ति असुभे सुभं ति सञ्चाविपरियेसो, चित्तविपरियेसो दिट्ठिविपरियेसो। Vbh. p. 376... विपल्लासा ति, अनिच्च-दुक्ख-अनत्त-असुभेसु येव वत्थुसु, निच्चं सुखं अत्ता सुभं ति एवं पवत्ता, साविपल्लासो, चित्तविपल्लासो, दिट्ठिविपल्लासो ति इमे तयो। Vm. XXII. 53. 2 After this, the Kosakara gives some more details:-ते एते विपर्यासाः सर्वेऽपि स्रोतआपन्नस्य प्रहीणा भवन्ति / दर्शनप्रहेयत्वात् दृष्टीणां ससंप्रयोगाणाम् / द्वादश विपर्यासाः / तत्राष्टी दर्शनप्रहातव्याश्चत्वारो भावनाप्रहातव्याः / दुःखे च संज्ञाचित्तविपर्यासावशुचौ चेति निकायान्तरीयाः। इतरथा हि कथमन्तरेण सुखशुचिसंज्ञामवीतरागस्यार्यस्य कामरागः संभवेदिति / तदेतन्नेच्छन्ति वैभाषिकाः / Akb. v. 9a. See Sakv. pp. 455-6. See Aam. p. 128. 3 Cf. सप्त माना नव विधास्त्रिभ्य दृग्भावनाक्षयाः। Ab. v. 10 ab. 4 Cf. तत्थ कतमे सत्त मान ? मानो अतिमानो मानातिमानो ओमानो अधिमानो अस्मिमानो मिच्छामानो। इमे सत्त माना। Vbh. p. 383. See vbh A. p. 488. Dhs. 1116, Dhs A. v. 64-5, Aaa. p. 456 and Asm. p. 45. 5 Prakaranapada,XXIII. 10, fol, 13 b (see LVP Ak. v. p. 26). The Kosakara gives the definitions of the seven manas, but does not mention the Prakarana. Page #396 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 275.] . 237 पञ्च मोऽध्यायः / न[नु] पुनर्ज्ञानप्रस्थाने' नवमानविधा उक्तास्तद्यथा--"श्रेयानहमस्मीति मानविधा। सदशोऽहमस्मीति तद्दष्टिसंनिश्रितैव मानविधा। सदशाद्धीनोऽहमस्मीति मानविधा। अस्ति मे श्रेयानस्ति मे सदृशोऽस्ति मे हीनः, नास्ति मे श्रेयो नास्ति मे सदशो नास्ति मे हीनः" इति / तत्र श्रेयानहमस्मीति सत्कायदष्टिसनि (न)श्रिता अतिमानविधा। सदृशोऽहमस्मीति तद्दष्टिसनिश्रिते (ते)व मानविधा। हीनोऽहमस्मोति तदृष्टिसन्निश्रितैवोनमानविधा। अस्ति मे श्रेयानित्यूनमान विधा। अस्ति मे सदृश इति मानविधा / अस्ति मे मान इति मानातिमानविधा। नास्ति मे श्रेयानिति मानविधा। नास्ति मे सदश इत्यतिमानविधा। नास्ति मे हीन३ इत्यूनमानविधा। इति एवमेता नवमानविधास्त्रिभ्यो मानेभ्यो व्यवस्थाप्यन्ते माना मानोनमानेभ्यः / / त एते सप्तमानाः सर्वेऽपि दर्शण(न)भावनाहेयाः स्थविरक्षेमकसूत्रोक्ते:६ ...'अस्ति मे एषु पञ्चसूपादानस्कन्धेष्वस्मीति मानोऽप्रहीन: (णः)" इति // 1 Jianaprasthana. 20, 6 See Jps. pp. 55-7. 2 Cf. यत्तहि शास्त्रे नव मानविधा उक्ताः / Akb. V. 10 a. 3 युक्तस्तावद् बह्वन्तरविशिष्टादल्पान्तरहीनोऽस्मीत्यूनमान उन्नतिस्थानत्वात् / नास्ति मे हीन इत्यत्र किमुन्नतिस्थानम् / अस्ति सदृशो योऽभिप्रेते वरे सत्त्वराशौ निहीनमप्यात्मानं बहु मन्यते / अपि चास्त्येव ज्ञानप्रस्थानविहितो विधिः / प्राकरणं तु निर्देशं परिगृह्य श्रेयानहमस्मीत्येकेषु गानोऽपि स्यादिति मानोति मानातिमानोऽपि हीनसमविशिष्टापेक्षया / ARD. v. 10 a.. * 4 Cf. कतमे नवविधा माना? सेय्यस्स सेय्योहमस्मीति मानो। सेय्यस्स सदिसोहमस्मीति मानो। सेय्यस्स हीनोहमस्मीति मानो। सदिसस्स सेय्योहमस्मीति मानो। सदिसस्स सदिसोहमस्मोति मानो। सदिसस्स हीनोहमस्मीति मानो। हीनस्स सेय्योहमस्मीति मानो। हीनस्स सदिसोहमस्मीति मानो। हीनस्स हीनोहमस्मीति मानो। इमे नवविधा माना। Vbh. p. 389. . 5 एतदुक्तं भवति सर्वे दर्शनभावनाप्रहातव्या इति / Akb. v. 10 ab.-सर्व इति ग्रहणमस्मिमानोऽपि भावनाप्रहातव्यः / न केवलं शेषाः / शेषा अपि दर्शनप्रहातव्याः / न केवलमस्मिमान इति प्रदर्शनार्थम् / Saks. p. 457. & This sutra is not referred to in Akb. 7 Cf. तेन खो पन समयेन आयस्मा खेमको बदरिकारामे विहरति आबाधिको दुक्खितो / आयस्मा दासको येन "खेमको तेनुपसंकम्म " इमेसु आयस्मा खेमको पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु किञ्चि अत्तानं वा समनुपस्सती ति ? ... "इमेसु स्वाहमावसो पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तानं वा समनुपस्सामी" ति / Page #397 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [276.. 238 अभिधर्मदीपे ___किं पुनर्यद्भावनाहेयमाहीणं सर्वं तदार्यस्य समुदाचरति ? नेत्याह / ' प्रहीणमपि हि किञ्चित्समुदाचरति / तद्यथा श्रद्धादीनि पञ्चेन्द्रियाणि मिद्धं दुःखेन्द्रियं चक्षुराद्यष्टकं चेति। अप्रहीन(ण)मपि खलु. किञ्चिन्न समुदाचरति / तद्यथा [2761 व धादिपर्यवस्थानं कौकृत्यमशुभं विधाः / विभवेच्छा च नार्यस्य जायन्ते हेत्वभावतः // येन खलु क्लेशपर्यवस्थानेन संचित्य प्राणिवधादत्तादानकाममिथ्याचारमृषावादानध्यापद्यतैतद्वधाद्यप्रहीन (ण) मपि न समुदाचरति भावनाहेयत्वात् / कोकृत्यं चाकुशलं न समुदाचरति / मानविधाश्च . नव न समुदा[V. B. 4. Fol. 106a]'चरन्ति / विभवतष्णापि३ भावनाप्रहातव्यापि . . सती न समुदाचरति / 'च'शब्दाद्भवतृष्णायाश्च कश्चित्प्रदेशः। अहो वताहमैरावणः स्यां नागराजः (जा) अहो वताहमसुरेन्द्रः स्यां वैचित्रादिः / अहो वताहमुत्तरेषु कुरुषु जन्म लभेयेत्येवमादि / .. थेरा आहेसु ... "तेनायस्मा खेमको अरहं खीणासवो" ति / ...खेमको ... "इमेसु ख्वाहं आवुसो पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु न किञ्चि अत्तानं वा अत्तनियं वा समनुपस्सामि / न चम्हि अरहं खोणासवो। अपि च मे, आधुसो पञ्चसु उपादानक्वन्धेसु प्रस्मीति अधिगतं प्रयमहमस्मीति च न समनुपस्सामी"ति / S. II. pp. 1261-30.. 1cf यद् भावनाहेयमप्रहोणं किमवश्यं तदार्याणां समुदाचरति ? नावश्यम् / Akb. v. ! 0 ab.-'नावश्यम्' इति / प्रहोणं न समुदाचरन्ति / दर्शनहेयानामन्तर्मुखत्वात् / भावनाहेयालम्बनैव रागद्वेषमोहविज्ञप्तिरुत्थाप्यत इति भावनाहेय मेव वधादिपर्यवस्थानम् / Sakv p. 457. 2 Cf. वधाविपर्यवस्थानं हेयं भावनया तथा / विभवेच्छा न चार्यस्य संभवन्ति विधादयः / नास्मिता वृष्टिपुष्टत्वात् कोकृत्यं नापि चाशुभम् // Ak. v. 10 cd, 11. 3 विभावो नाम क एष धर्मः ? धातु की अनित्या। तत्र प्रार्थना विभवतृष्णा / Akb. v. 11 a.-तत्र धातुक्यायामनित्यतायां प्रार्थना / किं तत्रापि प्रार्थना भवति ? भवतीत्याह / यथोक्तं सूत्रे-यावदयमात्मा जीवति तिष्ठति ध्रियते यापयति तावत्सरोगः सगण्डः सशल्यः सज्वरः सपरिदाहकः / श्वायमात्मा उच्छिद्यते विनश्यति न भवति / इयतात्मा सम्यक् समुच्छिन्नो भवति" इति / Saks. p. 457. Also cf. विभवो नाम कतमो धर्मः / प्रतिवचनं / त्रिधात्वनित्यता। Jps. p. 25. For details, see LVPAk. v. p. 29, n. 1. x Cf, Vepachitti (an asura chieftain). See DPPN. II. p. 259. . Page #398 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277.] पञ्चमोऽध्यायः / 239 किं पुनरत्र कारणं यदेते [s]प्रहीणा: खल्वपि सन्तो नार्यस्य समुदा'चरन्ति ? शून्यतायाः सुभावितत्वात्कर्मफलसंबन्धयुक्तेश्च विदितत्वात्, दृष्टिपुष्टत्वाच्च / / तत्र मानविधा अस्मिमानश्च सत्कायदृष्टिपुष्टाः / वधादिपर्यवरथानं मिथ्यादृष्टिपुष्टम्। विभवतृष्णोच्छेददृष्टिपुष्टा। भवतृष्णाप्रदेशः शाश्वतदृष्टिपुष्टः। इति विधादयस्तत्पोषा(ष)कवलेशाभावादार्यस्य नोत्सहन्ते सन्तानमध्यारोढुम् / कोकृत्यमपि चाकुशलमवीतरागस्यार्यस्यापहीणं न चास्य तत्संभवति चिकित्सासमुत्थितत्वादिति // अथानुशयाः सर्वत्रगाः कस्मात्क्लेशनिकाया व्यवस्थाप्यन्ते ? तदारभ्यते [277] दुःखात्समुदयाच्चैव सर्वगानां व्यवस्थितिः / दुःखसमुदयदर्शण (न) प्रहातव्याः खल्वनुशयाः सर्वगाः / यस्मात् तदृष्टिहेयजातीनां सर्वासां द्विपदस्थितेः / / द्वयोः खलु निकाययोः दुःखसमुदयाख्ययोस्तदर्शण (न)हेयाना (णां) वक्ष्यमाना (णा)नां वलेशानामुभयत्र लब्धप्रतिष्ठत्वात् / / किं पुनः सर्वे दुःखसमुदयहेयाः न हेयाः सर्वत्रगाः ? नेत्याह / किं तर्हि ? [278] काङ्क्षा पञ्च दशोऽविद्या तद्वयामिश्राऽथ केवलाः / ____ सप्त सर्वत्रगा दुःखाद्धेनोरेभ्यश्चतुष्टयम् / / सप्तदष्टयो३ द्वे विचिकित्से ताभिश्च संयुक्ताऽविद्या आवेणिकी' च . . 1 'सर्वत्रगाः' इति / सर्वत्र गच्छन्तीति सर्वत्रगाः / पञ्चापि निकायानालम्बत इत्यर्थः / पञ्चानामपि निकायानां हेतुभावेनावतिष्ठन्त इत्यपरे / Salev p. 458.. Also cf. सर्वत्रगार्यः कतः। तथा हि तृष्णा वस्तुसर्वत्रगा अवस्थासर्वत्रगा अध्वसर्वत्रगा धातुसर्वत्रगा एषणापर्वत्रगा प्रकारसर्वत्रगा च / Asm. p. 4 . 2 CI. सर्वत्रगा दुःखहेतुदृग्घेया दृष्ट यस्तथा। विमतिः सह ताभिरच याऽविद्याऽऽवेणिकी च या // Ak. V. 12. 3 सप्तदृष्टयो दुःखदर्शनप्रतिव्याः सत्कायदृष्टयादयः पञ्च। समुदयदर्शनप्रहातव्ये द्वे दृष्टी मिथ्यादृष्टिपरामर्शदृष्टीति सप्त / Sake p. 4 58. 4 द्वे विचिकित्से दुःख-समुदयदर्शनप्रहातव्ये / Ibid ___5 प्रावेणिकीति कोऽर्यः ? एवमाहुः। सम्पर्को वेणिरित्युच्यते। न वेणिरवेणिः / पृथग्भाव इत्यर्थ / 'अवेण्या चरतीत्यावेणिकी / नान्यानुशयसहचारिणीत्यर्थः। Ibid. See Aam. pp. 8-9 and Asm. p. 51. Page #399 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 240 अभिधर्मदीपे [280. द्विप्रकारा इत्येकादशानुशया धातौ धातो स्वधातुभूमिसर्वत्रगा' ज्ञेयाः / सकलस्वधातुभूम्यालम्बनत्वात् / एते च परिपिण्डय त्रयस्त्रिशत्सर्वत्रगा भवन्ति / / .. एते पुनः सर्वत्रगाः [279] द्रव्यतो दश चैकश्च नाम्ना सप्त तु ते मताः / तिसृणामप्यविद्यानां द्वयोश्च वि चिकित्सयोरेकणा (ना) मत्वात् / अथ कस्माद्रागप्रतिघमाना न सर्वत्रगाः ?3 तदुच्यते रागप्रतिघमानास्तु परिच्छेदप्रवर्तिणः(नः) // एते खलु स्वलक्षणक्लेशा: प्रतिक्लेशमनवयवं चालम्ब्योत्पद्यते / तस्मान्न सर्वगाः / / विचिकित्साद्यास्तु [280] प्रकारान्तरवर्तित्वात्सकृत्सर्वस्वभूगतिः / धात्वन्तरावलम्बित्वात्पूर्वोक्ता एव 'सर्वगाः // 1 सभागधातुसर्वत्रगाः in Akb. V. 12. . 2 सकलस्वधात्वालम्बनत्वात् in Akb. V. 12. यस्मादेते सकलं स्वधातुमालम्बन्ते तस्मात्सर्वत्रगा इत्युच्यन्ते / Saku. p. 458. After this, the akb. deals with one more topic : किमेभिर्युगपदालम्बन्ते, आहोस्वित् क्रमेण ? V infra, Ad. karika 278-9. 3 Cf. सर्वसंयोजनेषु रागद्वेषमानेतराणि सर्वत्रगाणि। तत्कस्य हेतोः। तेषां पञ्चालम्बन[हेय]त्वात् / Aam. p. 79. 4 Cf. इतीमे एकादशानुशयाः सभागधातुसर्वत्रगाः / "सकलस्वधात्वालम्बनत्वात् / किमेभिर्युगपदालम्बते आहोस्वित् क्रमेण ? यदि क्रमेण अन्येषामपि प्रसंगः। अथ युगपत् कः सकलेन कामधातुना शुद्धिं प्रत्येत्यकारणं वा कारणतः / सकलं नोच्यते सकलं युगपदालम्बन्त इति / अपि तु पञ्चप्रकारमपि सर्वं युगपत् / एवमपि यत्रात्मदृष्टिस्तत्रात्मतृष्णा यत्राग्रशुद्ध दृष्टी तत्र तत्प्रार्थना तेन च मान इति तृष्णामानयोरपि सर्वत्रगत्वं प्राप्नोति / "स्वलक्षणक्लेशावेतौ न सामान्यक्लेशो / तस्मान्न सर्वत्रगाविति वैभाषिकाः / Akb. V. 12. वैभाषिक इदानी स्वपक्ष स्थापयति 'स्वलक्षणक्लेशावेतौ न सामान्यक्लेशी भवतः, तस्मान्न सर्वत्रगौ' इति / यत्रात्मदृष्टिस्तत्र तृष्णामानौ / न तु युगपत्सर्वस्मिन् / स्वलक्षणक्लेशत्वात् / एकदेशालम्बना हि तौ। तस्मान्न सर्वत्रगौ। न चेत्सर्वत्रगौ तेन यो यद्दर्शनहेयालम्बनी तो तद्दर्शनहेयौ, परिशिष्टौ भावनाहेयाविति सिद्धम् / Saku. p. 459. Page #400 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 241 283.] .. पञ्चमोऽध्यायः। अत्र पुनः - [281] नवोर्ध्वधातुकास्तेषामाद्या दृष्टिद्वयादृते / ' सत्कायान्ताहदृष्टी हित्वाऽन्ये नव विसभागधातुसर्वत्रगाः / 2 किं पुनरणु (नु) शया एव सर्वत्रगाः ? नेत्याह / किं तर्हि ? तेषां सहभुवो धर्माः प्राप्तिवयाश्च सर्वगाः // ये सर्वत्रगानुशयसहभुवो वेदनादयो धर्माः, जात्यादयश्च ते हि(ऽपि) सर्वत्रगास्तदेकफलत्वात् // तेषां पुनरष्टानवतीनामनुशयानां कति सास्रवालम्बनाः कत्यनास्रवालम्बनाः ? तदारभ्यते[282] काङ्क्षामिथ्यादगाभ्यां च मिश्राऽविद्याथ केवला। निरोधमार्गदृग्घेयाः षडेते निर्मलेक्षिणः // निरोधमार्गदर्शनहेया मिथ्यादष्टिविचिकित्सा तत्संप्रयुक्ता चाविद्या सहावेणि क्याऽविद्यया / इत्येते धातौ धातो षडनुशया अनास्रवालम्बनाः / शेषाः सास्रवालम्बनाः / / . अर्थते निर्मलालम्बनाः कति कत्युपरममालम्ब्यन्ते, कति भूमिप्रतिपक्ष च ? तदुच्यते.. [283] स्वभूमेरेव निर्वाणं मार्गस्थ (र्गः ष)न्न (ण)वभूमिकः / तदृश्यविश (ष) योऽन्योऽन्यो हेतुत्वाद्धेतुभावतः // 3 1cf. नवोलिम्बना एषां दृष्टिद्वयविवजिताः / Ak. v. 13 ab. 2 The Akb. here discusses one more point : यदा कामधातौ स्थितो ब्रह्मणि सत्त्वदृष्टि नित्यदृष्टि चोत्पादयति / तदा कथं सत्कायान्तग्राहदृष्टी विसभागधात्वालम्बने न भवतः ? Akb. v. 13 ab. 3 Cf. प्राप्तिवाः सहभुवो येऽप्येभिस्तेऽपि सर्वगाः। Ak, v. 13 cd. प्राप्तयस्तु नैवम् / अनेकफलत्वात् / Akb. V. 13 cd. 4 Cf. मिथ्यादृग्विमती ताभ्यां युक्ताऽविद्याऽय केवला। निरोधमार्गदृग्धेयाः षडनास्रवगोचरा: // Ak. v. 14. 5 त्रयो निरोधदर्शनप्रहातव्या अनास्रवालम्बनाः। एवं मार्गदर्शनप्रहातव्या अप्येत एव त्रय इति षट् / Saks. p. 460. 6 Cf. स्वभूम्युपरमो मार्गः षड्भूमिनवभूमिकः / तद्गोचराणां विषयो मार्गो ह्यन्योऽन्यहेतुकः // Ak. v. 15. Page #401 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 अभिधर्मदीपे [284. स्वभूमिनिरोध एव निरोधालम्बनानां [v. A, 4. Fol. 106 b.] मिथ्यादृष्टयादीनामालम्बनम् / कामावचराणां कामावचरणि(नि)रोधः। एवं यावद्भवाग्रभूमिकानां भवाग्रस्यैव। मार्गालम्बनानां तु कामावचराणां सर्व एव स्वभूमिकाः क्लेशाः मार्ग आलम्बनम् / योऽप्यसौ रूपारूप्यप्रतिपक्षः, रूपारूप्या. वचराणामप्यष्टमूमिकाणां(नां) मिथ्यादृष्टयादीनां नवभूमि-कोऽन्वयज्ञानपक्ष्यो' मार्ग आलम्बनः / किं पुनः कारणं मिथ्यादृष्टया निरोधः परिच्छिन्न आलम्ब्यते, न मार्गेण ? तदुच्यते / 'हेतुत्वाद्धेतुभावतश्च / ' मार्गो हि परस्परहेतुकः, न तु निरोध इत्यस्ति विशेषः / / अथ कस्माद्रागप्रतिघमाना दृष्टिशीलव्रतपरामर्शो च नानास्रवालम्बना इष्यन्ते ? तत्रापदिष्यते[284] न रागः शक्त्यहेतुत्वान्न द्वेषो[5] नपराधतः / / न मानोऽतिप्रशान्तत्वान्न भावत्वाद् दृशोऽपराः // 3 तत्र रागस्तावद्यद्यनास्रवालम्बनः स्यानिर्वाणाभिलाषप्रवृत्तत्वात्कुशलधर्मच्छन्दवत्, न योगिणां(नां) वर्जनीयः स्यात् / द्वेषोऽप्यपकारवस्तुन्यु. त्पद्यते, मोक्षस्तु सर्वदुःखोपरमादुपकारी। मानोऽप्यप्रशान्तत्वादुन्नतिलक्षणः, निर्मलास्तु धर्मास्तदपघातिनः / परामर्शी च यद्य नास्रवालम्वनौ स्यातां सम्यग्दृष्टित्वं प्रतिपद्येयाताम् / तस्मात्पूर्वोक्ता एवानुशया निर्मलगोचराः / / अर्थतेषामष्टानवतेरनुशयानां कत्यालम्बनतोऽनुशेरते कति संप्रयोगतः ?' 1 अन्वयज्ञानपक्ष्यः पुनर्नवभूमिकः-- अनागम्यध्यानान्तर चतुर्ध्यान-आकाशविज्ञानाकिञ्चन्यायतनभूमिकः / स सर्व एव प्रथमध्यानभूमिकानां एषां त्रयाणामनुशयानामालम्बनम् / एवं यावद् भवानभूमिकानामिति / Saks. p. 461. - 2 Cf. कस्मात्पुनः स्वभूमिनिरोध एव तद्गोचरावलम्बनम्, मार्गस्तु षड्भूमिकोऽपि नवभूमिकोऽपि वा तेषामालम्बनमित्यत्र हेतुं दर्शयति / 'मार्गों हन्योन्यहेतुकः' इति / कथमन्योन्यहेतुकः / षड्भूमिको धर्मज्ञानपक्ष्यो मार्गोऽधरभूमिकस्योर्वभूमिकस्य वा समस्य विशिष्टस्य वा धर्मज्ञानपक्ष्यान्तरस्यान्वयज्ञानपक्ष्यस्यापि च मार्गस्य हेतुर्भवति / सोऽपि तस्यान्वयज्ञानपक्ष्य नवभूमिको योज्यः / Saks. p. 461. See Akb. II. 52 cd. 3 Cf. न रागस्तस्य वय॑स्वान्न द्वेषोऽनपकारतः / न मानो न परामशौ शान्तशुद्धयग्रभावतः / Ak v. 16. 4 न वर्जनीयः स्यादिति / न प्राप्तिच्छेदेन प्रहेयः स्यादित्यर्थः / Saks. p. 4 2. 5 य आलम्बनतोऽनुशेरते तेऽवश्यं सम्प्रयोगतोऽनुशेरते। ये तु संप्रयोगत एवानुशेरते ते नालम्बनतोऽनास्रवविसभागभूम्यालम्बना अनुशया इति / Ibid. . Page #402 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 287.] पञ्चमोऽध्यायः। [285] सर्वगोऽनुशयः कृत्स्नामनुशेते स्वधातुगः। स्वामालम्बनतो भूमि स्वनिकायं त्वसर्वगः // ' द्विविधाः खलु सर्वगाः। स्वधातुभूमिसर्वगाः, वि सभागधातुभूमिसर्वगाश्च / असर्वगा अपि द्विविधाः / सास्रवालम्बनाः, अनास्रवालम्बनाश्च / तत्र ते२ येऽनुशयाः स्वधातुभूमिसर्वत्रगास्ते सकलामेव पञ्चप्रकारां स्वधातुभूमिमालम्बनतोऽनुशेरते। ये त्वसर्वत्रगाः सास्रवालम्बनास्ते स्वभूमौ स्वनिकायमालम्बनतोऽनुशेरते। दुःखदर्शण (न)प्रहातव्याः दुःखदर्शण (न) प्रहातव्यमेव निकायं यावद्भावनाप्रहातव्या भावनाप्रहातव्यमेवेति / / आलम्बनतश्च [286] अस्वीकाराद्विपक्षत्वान्नोर्ध्वभूमार्गगोचरः / 3 आलम्बनतोऽनुशेरत इति वर्तते। किं कारणम् ? अन्यभूमिकस्यानास्रवस्य च वस्तुनः 'अस्वीकाराद्विपक्षत्वा'च्च। आत्मदृष्टितृष्णाभ्यां हि स्वीकृते वस्तुन्यनुशयोऽनुशयितुमुत्सहते। अना" स्रवे तु वस्तुन्यूलभूमिक (के) च प्रवृत्तिरेव सत्कायदृष्टितृष्णयोर्नास्तीति न (न) तत्रानुशेरते। . संप्रयोगिनि (णि) तुं स्वस्मिन्नहीने संप्रयोगतः // अनुशेरत इत्यधिकृतम् / यो येन धर्मणानुशयः संप्रयुक्तः स तस्मिन्संप्रयोगिणि संप्रयोगतोऽनुशेरते यावदाहीणो भवतीति 'तु' शब्दो विशिनष्टि / ततश्चेदमपि सिद्धं भवति-अनास्रवालम्बना विसभागधातुभूम्या. लम्बनाश्च संप्रयोगत एवानुशेरते। सास्रवालम्बनाः स्वभूमावालम्बनतः संप्रयोगतश्चेति // कुतः पुनरेतेऽनु शया उच्यन्ते ? तदुच्यते / प्रागाविष्कृतमेतत्प्रसङ्गागतं न तु सूत्रितमित (ति) / तदिदानीं सूत्रगतं प्रदर्श्यते / [287] धात्रीवस्त्रमलन्यायः खचराम्बुचरक्रमः / ए"तेऽनुशेरते यस्मात्तस्मादनुशयाः स्मृताः // . 1 सर्वत्रगा अनुशयाः सकलामनुशेरते। स्वभूमिमालम्बनतः स्वनिकायमसर्वगाः || Ak. v. 17. ? This a is not required. 3 Cf. नानासवोर्ध्वविषया अस्वीकाराद्विपक्षतः। Ak. v. 18 ab. 4 Cf. येन यः संप्रयुक्तस्तु स तस्मिन्संप्रयोगतः। Ak. v. 18 cd. Page #403 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 अभिधर्मदीपे [.288 इतश्च, [288] स्वैरिष्टादिभिना (रा)कारः परमाणुक्षणेष्वपि / यतोऽनुशेरते चैति (ते) ततश्चानुशया मताः // ' तत्र रागस्तावदिष्टाकारेण खण्डक्षीरभक्षणवत् / द्वेषस्त्वनिष्टाकारेण काञ्जिककोद्रवौदनभक्षणवदित्येवमादि। परमानु(णु)षु क्षणेषु च सूक्ष्मेष्वे. केष्वप्यनुशेरत इत्य[V. B, 5. Fol. 107 a.]'नुशयाः / निरुक्तन्यायेन पूर्व वा प्राप्तिमुत्सृज्य पश्चात्समुदाचारतोऽनुशेरत इत्यनुशयाः। अन्य[त्] पूर्वमेव व्याख्यातमिति // 3 अभिधर्मदीपे विभाषाभायां वृत्तौ पञ्चमस्याध्यायस्य प्रथमः पावः / / 1 Cf. अणवोऽनुगताश्चंते द्विधा चाप्यनुशेरते। ___अनुबध्नन्ति यस्माच्च तस्मादनुशयाः स्मृताः // Ak. v. 39. तत्रावणः सूक्ष्मप्रचारत्वात् दुर्विज्ञानतया। अनुगताः प्राप्त्यनुषंगतः। अनुशेरते द्वाभ्यां प्रकाराभ्याम्, आलम्बनतः सम्प्रयोगतश्च / अनुबघ्नन्त्यप्रयोगेण प्रतिवारयतोऽपि पुनः पुनः संमुखीभावात् / एभिः कारणैरनुशया उच्यन्ते। Akb.v. 39. 2 अणवः शेरते इत्यनुशयाः, निरुक्तेन विधिनाऽस्य सिद्धिः। सूक्ष्मप्रचारत्वादिति सूक्ष्मप्रवृत्तत्वादियः / कथं पुनः सूक्ष्मा प्रवृत्तिः ? अरूपिणां दुर्विज्ञानतया / :"Sakv. pp. 487-8. See LVPAb. v. 37, p. 2. 3 v. supra, p. 220, n. 3. Page #404 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमाध्याय द्वितीयपादः। अथैषामष्टानवतेरनुशयानां कत्यकुशलाः कत्यव्याकृताः? तदारभ्यते[289] पाद्यं दष्टिद्वयं कामे निवृताव्याकृतं मतम् / धातुद्वये तु सर्वेऽपि निवृताव्याकृता मलाः // 2 / कामधातौ तावत् / सत्कायान्ताहदष्टी तत्संप्रयुक्ताविद्ये निवृताव्याते। सत्कायदष्टिस्तावद्दानशीलभावनाभिरविरुद्धत्वात्कुशलमलसमुच्छेदवैरोधिकत्वाच्च नाकुशला। विपरीताकारत्वान्न कुशला। तृष्णावदकुशलेति चेत् / 3 न। तृष्णाप्रकर्षे सर्वाकार्यप्रवृत्तिदर्शणा (ना) त् / अन्ताहदष्टिरपि जन्मोच्छेदप्रवृत्तत्वानिर्वाणविरोधिनी संवेगानुकूला चेति माकुशला। यथोक्त भगवता-"येयं दृष्टिः सर्वं मे न क्षमत इतोयं दृष्टिरसंरागाय न संरागाय" इति / तथोक्तम्- इदमग्रय बाह्यकानां दृष्टिकृतानां यदुत नो ‘च स्यान्न च मे स्यान्न भविष्यामि न मे भविष्यति" इति / रूपारूप्यधात्वोः .. 1 क्लेशा अपि द्विविधाः / अकुशला निवृताव्याकृताश्च / अकुशलेभ्यो विशेषार्थमाह निवृताव्याकृतैरिति / न हि निवृतेन विज्ञानेनाकुशलानां संप्रयोगो भवति / निवृताः क्लिष्टत्वात् / अव्याकृताः कुशलाकुशलत्वेनाव्याकरणात् / Tvb. 6 ab. 2 Cf. ऊर्ध्वमव्याकृतं सर्वे कामे सत्कायदर्शनम् / अन्तग्राहः सहाभ्यां च मोहः शेषास्त्विहाशुभाः // Ab. v. 19. 3 सहजा सत्कायदृष्टिरव्याकृता या मृगपक्षिणामपि वर्तते / विकल्पिता स्वकुशलेति पूर्वाचार्याः / Akb. v. 19 c.-'विकल्पिता त्वकुशला' इति / य आत्मवादिभिः कपिलोलूकादिभिर्विकल्पिता सा नाव्याकृता। किं तहि / अकुशलेति / अन्तग्राहदृष्टिरपि या तैविकल्पिता साऽप्यकुशला / Saks. p. 453. __4 Cf. सन्त'ग्गिवेसन एके समणब्राह्मणा एवं वादिनो एवं चिट्ठनो-सब्बं मे खमती ति / सन्ति'""सब्बं मे न खमती ति / सन्ति"एकच्चं मे खमति एकच्चं मे न खमती ति / तत्राग्गिवेसग ये ते" एवंदिट्टिनो-सब्बं मे खमती ति""सब्बं मे न खमती ति, तेसमयं विट्ठ सरागाय सन्तिके संयोगाय सन्तिके अभिनन्दनाय सन्तिके अज्झोसनाय सस्तिके उपादानाय सन्तिके / "" M. Sutta 74. 5 Cf. इध भिक्खवे भिक्खु एवं पटिपन्नो होति, 'नो च' स्स, नो च मे सिया, न भविस्सति, न मे भविस्सति, यदत्थि यं भूतं तं पजहामी ति" Ang. iv. p. 70. Page #405 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 . अभिधर्मदीपे [298 'सर्वेऽपि निवतानाकृता मलाः।" समाधिसमापत्त्युपहतत्वा[त्] न शक्नुवन्ति निवर्तयितुम् / कुशलास्तु धर्मा अव्याबाधफलत्वाद्विपाकं जनयिः तुमुत्सहन्ते।। [290] कामेष्वकुशलाः शेषाः सत्कायान्तहिदृष्टितत्संप्रयुक्ताऽविद्यावजिता: क्लेशाः कामधाताव. कुशलाः, सव्याबाधफलनिवर्तकत्वात् / एभ्यः पुनः कत्यकुशलमूलानि कति नेति ? तदुच्यते--- रागद्वेषतमांस्यतः। त्रीण्येवाशुभमूलानि पञ्चकारणयोगतः // 3... ये धर्मा अकुशलाश्चाकुशलमलं च दर्शनभावनाहेयाश्च पञ्चप्रकाराश्च षड्विज्ञानकायिकाश्च" त एवाकुशलमूलानीष्यन्ते // . किं पुनर्यथा [s] कुशलं (लानि) अनुशयानां मूलानि सन्त्येवमव्याकृतानामपि सन्तीति ? [291] अव्याकृतद्वयस्यापि त्रीणि मूलानि तत्समाः / - अविद्या धीश्च तृष्णा च न काङ्क्षामानदृष्टयः / / "त्रीणि खल्वव्याकृतमूलानि, अव्याकृताऽविद्या तृष्णा प्रज्ञा" इति काश्मीराः। हेत्वर्थो हि मूलार्थः / अनिवृताव्याकृता च प्रज्ञा हेतुत्वेन वर्तत इत्यसावप्यव्याकृतमूलम् / विचिकित्सा नाव्याकृतमूलम् / न च मानः / / - 1 रूपारूप्यावचरास्तावत्सर्व एवाव्याकृताः। किं कारणम् / क्लिष्टानां धर्माणां दुःखविपाकः स्यात् / तच्च तयोर्नास्ति / परव्याबाधहेत्वभावात् / Akb. v. 16 a.. 2 Cf. शेषास्त्विहाशुभाः / Ak v. 19 d. 3 Cf. कामेऽकुशलमूलानि रागप्रतिधमूढयः / त्रीण्यकुशलमूलानि / Ak. v. 20 abc. See Dhs, 1058-1061. 4 दुःख-समुदय-निरोध-मार्गदर्शनहेयाः, भावनाहेयाश्च / 5 चक्षुः-श्रोत्र-घ्राण-जिह्वा-काय-मनोविज्ञानकायाः / 6 कामधातौ सर्वरागः प्रतिघः सर्वो मोहोऽन्यत्र सत्कायान्तग्राहदृष्टिसंप्रयुक्ता यथाक्रमम् / 'यद्धि अकुशलं चाकुशलस्य च मूलं तदेवाकुशलमूलमिष्टम् / 'Abb. v. 20 bc. See Dhs. 1062-1070. Cf. तृष्णाऽविद्या मतिश्च सा। Ak. v. 20 d. Page #406 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292. . 247 पञ्चमोऽध्यायः / [292] चलत्वादूर्ध्ववृत्तित्वादव्यापित्वाद्यथाक्रमम् / ' 'चला हि विचिकित्सा प्रतिष्ठार्थश्च" मूलार्थः। ऊर्ध्ववत्तिरुन्नतलक्षणो मानः, अधोगमनवृत्तीनि च मूलानि / न चैतौ क्लेशौ षविज्ञानकायिको / तस्मादव्यापित्वान्न मूलेषु व्यवस्थाप्येते / अव्याकृता[:] तृष्णादृष्टिमानाविद्या इति बहिर्देशीयकाः, ध्यायिसू. त्रोक्तः / / त्रयो हि ध्यायिनः-तृष्णादृष्टिमानोत्तरध्यायिभेदात् / सर्वे च तेऽविद्यावशाद्भवन्तीति चत्वार्ये व इति / एतच्च न ते / कस्मात] ? सूत्रस्यार्थापरिज्ञानादहेतुायिचोदनात् // या काचिदव्याकृता तृष्णा अविद्या प्रज्ञा चान्ततो विपाकजाऽपि सर्वाऽसावव्याकृतमूलमिति काश्मीराः। Akb, v:20 d. . 'अव्याकृतमूलानि' इति / अनेनाव्याकृतशब्देन केवलेन तृष्णाऽविद्यामतयो विशेषिता इति दर्शयति / अत्र च मतिरक्लेशस्वभावाऽप्यव्याकृतमूलमितीष्यते वैभाषिकः। 'या काचिदव्याकृता तृष्णा' इति। आस्वादनासम्प्रयुक्तेषु ध्यानारूप्येषूपपत्तिकाले वा विमानादिषु सम्भवतः / या काचिदविद्या रूपारूप्यधात्वोः कामधातौ च सत्कायान्तग्राहदृष्टिसंप्रयोगिणीति / एवं प्रज्ञा च या काचिदव्याकृता / अन्ततो विपाकजाऽपि। कामधातो विपाकजैर्यापथिकशैल्पस्थानिकनिर्माणचित्तसंप्रयुक्ता सत्कायान्तग्राहदृष्टिसंप्रयुक्ता च रूपारूप्यधात्वोः सर्वक्लेशसंप्रयुक्ता प्रज्ञा / Sak v. p. 464. 1 Cf. द्वघोद्धर्ववृत्तातोऽन्यौ। Ak. v. 21 a. 2 Cf. चत्वार्यवेति बाह्यकाः। तृष्णाङमानमोहास्ते ध्यायित्रित्वादविद्यया // Ak. v. 21 bcd. . 'बाह्य काश्चत्वार्यव्याकृतमूलानीच्छन्ति "अव्याकृता तृष्णा दृष्टिर्मानोऽविद्या च / .... यस्मात् त्रयो ध्यायिनः, तृष्णादृष्टिमानोत्तरध्यायिनः। ते चाविद्यावशाद्भवन्तीति / - Abb. v. 2 ___'अव्याकृता तृष्णा' इति / रूपारूप्यघात्वोः। दृष्टिरपि तयोश्च कामधातो च सत्कायान्तग्राहदृष्टिस्वभावा / अविद्याऽपि कामधातौ तत्संप्रयोगिण्येव / रूपारूप्यधात्वोश्च सर्वा / 'तृष्णादृष्टिमानोत्तरध्यायिनः' इति / य आस्वदनासंप्रयुक्तध्यानध्यायी स तृष्णो. तरध्यायो। यो ध्याननिश्रयेण शाश्वतादि दृष्टिमुत्पादयति / स दृष्ट्युत्तरध्यायी। मानोत्तरध्यायी च / यस्तेन मन्यते लाभ्यहमस्य ध्यानस्य नान्ये तथेति स मानोत्तरध्यायी।" ते चाविद्यावशाद्भवन्तीति / ते च त्रयो यायिनोऽविद्यावशादविद्यायोगात्तथा भवन्ति / अतोऽविद्याऽप्यव्याकृतमूलमिति / समापत्तिसमापन्नानां च एताः क्लेशसभुदाचारावस्थाः अव्याकृतानां धर्माणां मूलं कारणमिति / Saks. p. 464. Cf. तत्थ कमतो झायी ? अत्यि"विठ्ठत्तरो झायो, तण्हुत्तरौ झायी, पञ त्तरो wrot fa Netti. p. 76. See Vbh. p. 342. Page #407 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 अभिधर्मदीपे [293. न खल्वेषा ध्यायित्रित्वचोदनाऽव्याकृतमूलनिर्देशपराः (रा)। किं परा तषाः (षा)? योगिनां विपत्तिध्यानाधिमोक्षव्यावृत्तिपरेति पूर्वोत्तमेव साधुः // ' अथ यानि सूत्रे चतुर्दशाव्याकृतवस्तून्युक्तानि,२ किं तानि कुशलाकुशल. पक्षाव्याकरणादव्याकृतवस्तूनि ?3 नेत्याह। किं तहि ? स्थापनी: यत्वात् / [293] प्रश्नव्याकरणान्याख्यच्चत्वारि वदतां वरः / शिष्यानां (णां) वादशिक्षार्थं स्थितीनां च चतुष्टयीम् / / त्रीणि खलु कथावस्तून्यारभ्य चत्वारि व्याकरणान्यवबुध्य५ चतस्रश्च स्थितीरवगम्य६ विगृह्य सभायां पञ्चभिरवयवैः स्वपक्षं प्रतिष्ठाप्य वादः करणीयो नातोऽन्यथा इत्यत्र वि[V. A, 5. Fol. 107b.]'निश्चयात् / / 9 The Kosakara does not disapprove the view of the Bahirdesiyaka. See LVPAk v. p. 43, n. 1-2. 2 शाश्वतो लोकः अशाश्वतो लोकः इत्येवमादि। Saks. p. 46 5. See M_sutta 63. 3 अव्याकृतसंबन्धेन पर्यनुयुंक्ते / Saks. p. 465. For an allied controvery on the drishtis being aryakrita see Ko XIV. 8.-इदानि अब्याकतकथा नाम होति / तत्थ विपाककिरियरूपनिब्बानसंखातं चतुब्बिधं अब्याकतत्ता अब्याकतं ति वुत्तं / दिट्रिगतं 'सस्सतो लोकोति खो वच्छ अब्याकतमेतंति सस्सतादिभावेन अकथितत्ता। येसं पन इमं विभागं अग्गहेत्वा पुरिमाब्याकतं विय दिट्ठिगतं पि अब्याकतं ति लद्धि सेय्यथापि. अन्धकानञ्च उत्तरा. पथकानञ्च / Ko A. XIV. 8. 4 Cf. तोणिमानि भिक्खवे कथावत्थूनि / कतमानि तीणी ? अतीतं वा भिक्खवे अद्धानं आरभ कथं कथेय्य-एवं अहोसि अतीतमद्धानं ति / अनागतं वा""एवं भविस्सति अनागतमद्धानं ति / एतरहि वा भिक्खवे पच्चप्पन्न"एवं एतरहि पच्चुप्पन्नं ति / Ang. I. p. 197. Also cf. अहञ्च ते गामणि अतीतं. प्रद्धानं आरब्भ दुक्खस्स समुदयञ्च अत्यंगमञ्च देसेय्यं,"अनागतमद्धानं प्रारम्भ "देसेय्यं, "अपि चाहं इधेव निसिन्नो एत्य च ते निसिन्नस्स दुक्खस्स समुदयञ्च अत्थंगमञ्च देसिस्सामि। S. IV, p. 327. See Addhana-katha, Kv.XV. 3. X V. infra, Ad. karika 294. 6 V. infra, Ad. karika 295. 7 The five avayavas probably refer to pratijiahetu, drishtanta, upa. naya and nigamana. The Asm. deals with various aspects of vada, viz., vadavinischaya, vada-adhishthana, vadalamkara, vada-nigraha and vado-nihsarana : वादाधिष्ठानं यदधिष्ठाय वादः क्रियते / संक्षेपतो द्विविधम / साध्यं साधनं च। साध्यं द्विविधम् / स्वभावो विशेषश्च / साधनानि अष्टौ। प्रतिज्ञा हेतुः दृष्टान्तः उपनय: निगमनं प्रत्यक्षं अनुमानं आप्तागमश्च / Asm. p. 105. The Akb. does not refer to the pancha-avayavas of vada. For the attha-mukha-vada of the Kathavatthu, see Points of Gontroversy, Prefatory notes, pp. xlviii-ii and Dhs A. I, 6. Page #408 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294.] - पञ्चमोऽध्यायः। 249 कानि पुनस्तानि चत्वारि व्याकरणानि ? काश्च ताश्चतस्रः स्थितयः ? तदवद्योत्यते[294] एकांशाख्यं विभज्याख्यं पृच्छाख्यं स्थाप्यमेव च / मरणप्रसवोत्कर्षजीवद्रव्यान्यतादिवत् // ' तत्रैकांशव्याकरणम्३–कि (किं) यः कश्चिज्जायते सर्वोसौ मृ(म्रियते? ओमिति वाच्यम् / अथ यः कश्चिम्रियते सर्वोसो जायत इति ? विभज्य व्याकर्तव्यम् --क्षीणास्रवो न जायतेऽन्यः सर्वो जायते / कि मनुष्यो विशिष्टोऽथ हीन इति ? परिपृच्छय व्याकर्तव्यम्-कानधिकृत्य पृच्छसि ? देवांस्तिर्यगादीन्वा ? यदि देवानारभ्य हीन इति वाच्यम् / अथ तिरश्च : श्रेष्ठ इति व्याकर्तव्यम् / किमन्यः स्कन्धेभ्यः पुरुषो वाऽनन्य इति ? एष प्रश्नः स्थापनीयः२, सदसतोरन्यानन्यत्वव्याकरणायोगात्प, खपुष्पसौगन्ध्यदौर्गन्ध्यव्याकरणवत् // 1 Cf. एकांशतो व्याकरणं विभज्य परिपृच्छय च। स्थाप्यं च मरणोत्पत्तिविशिष्टात्माऽन्यतादिवत् / / Ak. V. 22. Also cf. चत्तारो पञ्हव्याकरणा। एकंसव्याकरणीयो पञ्हो, विभज्य व्याकरणीयो पञ्हो, पटिपुच्छा व्याकरणीयो पहो, ठपनीयो पम्हो / Dugha. XXXIII. 1. 11. एकंसवचनं एक विभज्जवचनं परं / ततियं पटिपुच्छेय्य चतुत्थं पन ठापये | Ang. II. p. 46. 2-2 This whole passage (upto एष प्रश्नः स्थापनीयः) is almost identical with Akb. v. 22, The Akb. begins:-किं सर्वसत्वा मरिष्यन्तीत्येकांशेन व्याकर्तव्यं मरिष्न्तीति / ___3 Cf. एकसिका पि खो पोट्टपाद, मया धम्मा देसिता""अनेकसिका पि"""Digha. IX. 33. Also cf. न खो'त्थ सारिपुत्त सुकरं एकसेk व्याकातुं / Ang. I. p. 120. ___Cf. विभज्जवादो खो अहमेत्थ, माणव; नाहमेत्थ एकंसवादो। M. sutta 99. 5 पञ्चविधा हि पुच्छा-अदिट्ठजोतना पुच्छा, दिट्ठसंसन्दना पुच्छा, विमतिच्छेदना पुच्छा, अनुमतिपुच्छा, कथेतुकम्यता पुच्छा / Dhs A. III. 3. 6 Akb. has सत्त्वद्रव्यस्याभावात् वन्ध्यापुत्रश्यामगौरतादिवत् / The Kosakara gives three other illustrations (of the four prashnavya karanas) according to Bhadanta Rama, the Abhidharmikas and the Mahasanghikas. See Saks. pp. 465-7. __Cf. अस्ति प्रश्न एकान्तवचनीय: सर्वो जातो मरिष्यति / ॐ भो इति / अथ सर्वे मृत्वा जनिष्यन्त इति विभज्य वचनीयमेतत् / प्रमुदितख्यातिः क्षीणतृष्णः कुशलो न जनिष्यते इतरस्तु जनिष्यते / तथा मनुष्यजातिः श्रेयसी वा न श्रेयसी ? इत्येवं परिपृष्टे Page #409 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 ___[295. अभिधर्मदीपे स्थितयश्चतस्रो निर्दिश्यन्ते / ' [295] स्थानवादित्वसंजका परिकल्पाह्वया परा। __ अन्या प्रतिपदाख्याऽन्या ज्ञानवादित्वसंज्ञिता // विभज्य वचनीयः प्रश्नः, पशूनुद्दिश्य श्रेयसी, देवान् ऋषींश्चाधिकृत्य नेति / अयं त्ववचनीयः प्रश्नः संसारोऽयमन्तवानथानन्त इति ? कुशलस्यास्ति संसारक्रमपरिमाप्तिर्नेतरस्येति अन्य तरावधारणे दोषः।"Yoga-bhashya, IV. 33. The Milinda.panho gives a different illustration of these ofur zyakaranas: चत्तारिमानि महाराज पञ्ब्याकरणानि / कतमानि चत्तारि। कतमो च महाराज एक . सब्याकरणीयो पञ्हो? रूपं"""" विआणं अनिच्चं ति एकंसव्याकरणीयो पहो। कतमो विभज्जब्याकरणीयो पञ्हो ? अनिच्चं पन रूपं "पे"विज्ञाणं ति""अयं विभज्जव्याकरणीयो पञ्हो / कतमो पटिपुच्छाब्याकरणीयो पञ्हो ? किं नु खो चक्खुना सब्बं विजानातीति अयं पटिपुच्छाब्याकरणीयो पहो / कतमो ठपनीयो पञ्हो ? सस्सतो लोको ति' 'नेव होति न-न-होति तथागतो परं मरणा ति ठपनीयो पञ्हो ।""किं कारणा ठपनीयो ? न तस्स दीपनाय हेतु वा अस्थि / Milinda. p. 147. 1These are not given in Akb. See sankathya parichchheda, Asm. pp. 102-107. 2f. कथासम्पयोगेन भिक्खवे पुग्गलो वेदितब्बो यदि वा कच्छो यदि वा अकच्छो ति / सचायं भिक्खवे पुग्गलो पहं पुट्ठो समानो ठानट्टाने न सण्टाति, परिकप्पे न सण्ठाति, अनावादे न सण्ठाति, पटिपदाय न सण्ठाति, एवं सन्तायं पुग्गलो अकच्छो होति / Ang. III. p. 197. .. अकच्छो ति कथेतुं न युत्तो।"ठानट्टाने न सण्ठातीति कारणाकारणे न सण्ठाति; तत्रायं नयो-सस्सतवादी युत्तेन कारणेन पहोति उच्छेदवादि निग्गणहातुं, उच्छेदवादी तेन निग्गहियमानो के पनाहं उच्छेदं वदामीति सस्सतवादिभावमेव दीपेति अत्तनो वादे पतिट्ठातुं न सक्कोति; एवं उच्छेदवादिम्हि पहोन्ते सस्सतवादी, पुग्गलवादिम्हि पहोन्ते सुञतवादी. न सण्ठाति नाम / परिकप्पे न सण्ठातीति इदं पञ्हपुच्छनेपि पञ्कथनेपि लन्भति / कथं ? एकच्चो हि पहं पुच्छिस्सामीति कण्ठं सोधेति सो इतरेन इदं नाम त्वं पुच्छिस्ससीति वुत्तो बातभावं अत्वा न एतं, अनं पुच्छिस्सामीति वदति, एवं परिकप्पे सण्ठाति नाम / प्रजवादे न सण्ठातीति नातवादे जानितवादे न सण्ठाति / कथं ? एकच्चो पञ्हं पुच्छति तं इतरो 'मनापो तया पञ्हो पुच्छितो कहं ते एस उग्गहितो ति वदति / इतरो पुच्छितब्बनियमेनेव पहं पुच्छित्वापि तस्स कथाय अपञ्हं नु खो पुच्छितं ति विमति करोति" पटिपदाय न सण्ठातीति पटिपत्तियं न तिट्ठति, वत्तं अजानित्वा अपुच्छितब्बट्ठाने पुच्छ. तीति अत्थो / Ang A. II. pp. 308-311. Page #410 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 295.] . पञ्चमोऽध्यायः। कश्चिद्धि वादी स्थानास्थाने संभवासंभवाख्ये संतिष्ठते कश्चिन्न संतिष्ठते / प्रथमः कत्थ्यः (थ्यः), द्वितीयस्त्वकथ्यः। परिकल्पे संतिष्ठते, यः परिकल्पिते दृष्टान्ते दार्टान्तिका) (\) प्रसाधके संतिष्ठते, स च कथ्यो यो न सन्तिष्ठते सोऽकथ्यः। *एवं प्रतिपदि ज्ञानवादितायां यः सन्तिष्ठते स कथ्यते / यस्तु न संतिष्ठते स दुर्मतिरकथ्यते / इदमिदानीं वक्तव्यम् / अथ केनानुशयेन कस्मिन्वस्तुनि संयुक्तः ?' तत्र तावद्वस्तु क्षेत्रवस्त्वादिपञ्चप्रकारम् / 2 तदिह संयोगवस्त्वधिकृतं वेदितव्यम् / त[द्] द्विविधमाश्रयालम्बननयम्थेन प्रकारनेयम्येन च।। तत्राश्रयालम्बननै यम्येन तावच्चक्षुर्विज्ञानकायिकैरनुशयः, रूपेष्वालम्बनत: संयुक्तः / तत्संप्रयुक्त षु संप्रयोगतः / ते च मनोधर्मायतने। एवं यावत्कायविज्ञानिकैर्यथाविषयमालम्बनतः, तत्संप्रयुक्तेषु संप्रयोगतः / मनोविज्ञानकायिकैदिशस्वायतनेष्वालम्बनतः। संप्रयुक्त षु संप्रयोगतः / इत्याश्रयालम्बन नियमः / प्रकार नेयम्येन तु दुःखदर्शनप्रहातव्यः सर्वत्रगः पञ्चसु निकायेष्वालम्बनतः संयुक्तः / तत्संप्रयुक्त षु संप्रयागतः / असर्वत्रगैस्तु स्वनकायिकेष्वालम्बनतः / संप्रयुक्त षु संप्रयोगतः / इत्येवं सर्वत्र यथासंभवं वक्तव्यम् / / अथेदानीमतीतानागतप्रत्युत्पन्ननयम्येन कः पुद्गलः कस्मिन्वस्तुनि कतमेनानुशयेण (न) संयुक्तः ? तदिदमुद्भाव्यते 1 Cf. यस्य पुद्गलस्य योऽनुशयो यस्मिन्नालम्बने अनुशेते स तेन तस्मिन् संप्रयुक्तः / इदं तु वक्व्यम् / अतीते न कस्मिन् यावत् प्रत्युत्पन्ने न कस्मिन्निति ? - Akb. v. 22. ... See Jps. p. 19 and Yogasutra, IV 11. 2 पञ्चविंधवस्तु / स्वभाववस्तु। यथोक्तं- ''यद्वस्तु प्रतिलब्धं समन्वोगमतः स तेन वस्तुना" इति / आलम्बनवस्तु। यथोक्तं-"सर्वधर्मज्ञेया ज्ञानेन यथावस्त्विति" / संयोगवस्तु / यथोक्तं-"यस्मिन् वस्तुनि अनुनयः संयोजनेन संप्रयुक्तः प्रतिघसंयोजनेनापि तस्मिन्" इति / हेतुवस्तु / यथोक्तं-“सवस्तुकाः धर्माः कतमे ? संस्कृता धर्माः" इति / परिपहवस्तु / यथोक्तं-"क्षेत्रगृहवस्तु.. इति / Akb II. 55. See Saks. pp. 21-22. 3 See Asm. pp. 33, 44 and 51. 4 कथमतीतं कत्यतीतानि किमर्थमतीतपरीक्षा। उत्पन्ननिरुद्धलक्षणतोऽपि हेतुफलोपयोगतोऽपि संक्लेशव्यवदानकारित्रसमतिक्रान्तितोऽपि हेतुपरिग्रहविनाशतोऽपि फलस्वलक्षणभावाभावतोऽपि स्मरसंकल्पनिमित्ततोऽपि अपेक्षासंक्लेशनिमित्तत्तोऽपि उपेक्षाव्यवदाननिमित्ततोऽपि अतीतं द्रष्टव्यम् / सर्वेषामेकदेशः / प्रवर्तकात्माभिनिवेशत्याजनार्थम् / / .. कथमनागतं.। हेतौ सत्यनुत्पन्नतोऽपि अलब्धस्वलक्षणतोऽपि हेतुफलानुपयोगतोऽपि Page #411 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 अभिधर्मदीपे [296. [296] मानप्रतिघसंरागैर्वर्तमानोज्झितक्रियः / जाता यत्राप्रहोणाश्च संयुक्तस्तत्र वस्तुनि / ' एते हि मानप्रतिघरागाः स्वलक्षणक्लेशा: सद्वस्तुविषयत्वात् / सामान्यलक्षणक्लेशास्तु दृष्टिविचिकित्साद्याः। अत एते मानादयोऽतीताः प्रत्युत्पनाश्च यस्मिन्वस्तुन्युत्पन्ना न च प्रहीणास्तस्मिन्व स्तुनि तैः संप्रयुक्तो वेदितव्यः / नह्येते सर्वस्य सर्वत्रोत्पद्यन्ते स्वलक्षणक्लेशत्वात / / संक्लेशव्यवदानभावाप्रत्युपस्थानतोऽपि हेतुस्वभावाभावतोऽपि अभिनन्दनासंक्लेशनिमिमित्ततोऽपि अभिनन्दनाव्यवदाननिमित्ततोऽप्यमागतं द्रष्टव्यम् / " कथं प्रत्युत्पन्न...। उत्पन्न निरुद्धलक्षणतोऽपि हेतुफलोपयोगानुपयोगतोऽपि संक्लेशब्यवदानप्रत्युपस्थानतोऽपि अतीतानागत भावनिमित्ततोऽपि कारित्रप्रत्युपस्थानतोऽपि प्रत्युत्पन्नं द्रष्टव्यम् / "Asm p. 21. Also see- अपि च अतिक्कन्तहेतुपच्चयकिच्चमतीतं निहितहेतुकिच्चमनिट्टितपक्चयकिच्चं पच्चप्पन्नं, उभयकिच्चमसम्पत्तं अनागतं / सकिच्चक्खणे वा पच्चुप्पन्नं, ततो पुब्बे अनागतं. पच्छा अतीतं।"VmXIV. 191. See VmT. pp. 496-7 and Dhs.1038-40. The terms pachchuppanna and uppanna are explained as below :-: पच्चप्पन्नं च नामेतं तिविधं--खणपच्चुप्पन्नं सन्ततिपच्चुप्पन्नं प्रद्धापच्चुप्पन्नं च / तत्थ उप्पादट्टितिधंगप्पत्तं 'खणपच्चुप्पन्नं'। एकद्विसन्ततिवारपरियापन्नं 'सन्ततिपच्चुप्पन्नं'।... एवं ताव मज्झिमभाणका। संयुत्तभाणका पन 'रूपसन्तति अरूपसन्ततीति द्वे सन्ततियो वत्वा 'उदकं अतिक्कमित्वा गतस्स याव तीरे अक्कन्त उदकलेखा न विप्पसीदति"अयं रूपसन्तति नाम; द्वे तयो जवनवारा अरूपसन्तति नामा' ति वत्वा तदुभयं सन्ततिपच्चुप्पन्नं नामा' ति वदन्ति / एकभवपरिच्छिन्नं पन अद्धापच्चुप्पन्नं नाम"""| Dhs A. VI. 19-21. - उप्पन्न होती ति वत्तमान-भूतापगत ओकासकत-भूमिलद्धवसेन उप्पन्नं नाम अनेकप्पभेदं / तत्थ सब्बं पि उप्पादजराभङ्गसमङ्गिसंखातं वत्तमानुप्पन्नं नाम। आरम्मणरसं अनुभवित्वा निरुद्धं, अनुभूतापगतसंखातं कुसलाकुसलं, उप्पादादित्तयं अनुप्पत्वा निरुद्ध', हुत्वापगतसंखातं, सेससंखातं च भूतापगतुप्पन्नं नाम। "यानिस्स तानि पुब्बे कतानि कम्मानी"ति एवमादिना नयेन वुत्तं कम्मं अतीतं पि समानं, अनं विपाकं पटिबाहित्वा अत्तनो विपाकस्सोकासं कत्वा ठितत्ता, तथा कतोकासं च विपाकं अनुप्पन्नं पि समानं एवं कतोकासे एकान्तेन उप्पज्जनतो पोकासकतुप्पन्नं नाम / तासु तासु भूमिसु असमूहतं अकुसलं भूमिलद्ध प्पन्नं नाम | "भूमी ति विपस्सनाय आरम्मणभूता तेभूमका पञ्चक्खन्धा। भूमिलद्ध नाम तेसु खन्धेसु उप्पत्तिरहं किलेसजातं / Dhs A. III. 40-44. 1 Cf. रागप्रतिधमानः स्यादतीतप्रत्युपस्थितिः / ___ यत्रोत्पन्नाऽप्रहोणास्ते तस्मिन्वस्तुनि संयुतः॥ Ak. v. 23. 2 Cf. समासत इमे द्विविधाः क्लेशाः / स्वलक्षणक्लेशाश्च रागप्रतिघमानाः, सामान्य Page #412 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 297.] . पञ्चमोऽध्यायः। 253 ]297] प्रजातैर्माण (न) सैरेतैः सर्वत्रान्यः स्वकाध्विकैः / सर्वत्राजैस्तथा शेषैः संयुक्ता स्कन्धसन्ततिः // ' __यथा(त्रा)प्रहीणा इति वर्तत (ते)। यस्य खलु योऽतीतः क्लेशप्रकारः प्रहीणोऽनागतोऽपि / अतो ये मानरागदयो नागता न प्रहीणास्तैः सर्वस्मिस्त्रयध्विके वस्तुनि संयुक्तः। तदालम्बनानामुत्पत्तिसंभवान्मानसानां च त्रयध्वविषयत्वात् / अतोऽन्य रागादिभिरनागत रणा(ना)गत एव वस्तुनि संयुक्तोऽतीतैरतीत एव प्रत्युत्पन्नः प्रत्युत्पन्न एव / मानसेभ्यो ह्यन्ये पञ्चविज्ञानकायिकाः / ततः सिद्धं भवत्यतीतप्रत्युत्पन्नैरपि मानसरस्वाध्विकेऽपि वस्तुन्यप्रहीणः सं[V. B, 6. Fol. 108 a] युक्तः स्यान्न च केवलं मानसरेवानागतैरेभिः सर्वत्र / किं तर्हि ? पञ्चविज्ञानकायिकरपि / अनुत्पत्तिर्मिकस्तु पञ्चविज्ञानकायिकैः सर्वत्र त्रयध्विकर्वस्तुनि संयुक्तः, तद्विषयस्यातीतानागतप्रत्युत्पन्नत्वात् / सामान्यक्लेशैस्तु दृष्टिविचिकित्साऽविद्याख्यस्त्रयध्विकैरपि सर्वस्मिस्त्रयविके वस्तुनि संयुक्तः, तेषां सामान्य क्लेशत्वाद्यावदाहीणा इत्यनुवर्तते / कथं पुनर्गम्यतेऽतीतादिषु वस्तुषु रागादय उत्पद्यन्ते तश्च तत्र संयुक्तो भवतीति ? सूत्रादेव हि / भगवतोक्तम्-"त्रयश्छन्दरागस्थानीया धर्माः / अतीताश्छन्दरागस्थानीया धर्माः, अनागतप्रत्युत्पन्नाः। अतीतांश्छन्दरागस्थानीयान्धर्मान्प्रतीत्योत्पद्यते च्छन्दः। उत्पन्ने च्छन्दे संप्रयुक्तस्तैर्धमै . क्लेशाश्च दृष्टिविचिकित्साऽविद्याः। Akb. v. 22.-'स्वलक्षणक्लेशाच' इति स्वलक्षणं सुखवेदनीयादि वस्तु / तत्र रागः सुखवेदनीयमेव वस्त्वालम्ब्यो पद्यत इति स्वलक्षणक्लेश इत्युच्यते / तेन सुखवेदनीयेन वस्तुनालम्ब्यमानेनोन्नतिर्भवतीति मानोऽपि स्वलक्षणवलेशः / तथा दुःखवेदनीयं वस्त्वालम्ब्य प्रतिघ उत्पद्यत इति प्रतिघोऽपि स्वलक्षणक्लेश इत्युच्यते / 'सामान्यक्लेशाश्च' दृष्टिविचिकित्सादयः, सामान्याः सामान्येन वा क्लेशाः सामान्यक्लेशाः / एते ह्यविशेषेण सुखवेदनीयादिके वस्तुन्युत्पद्यन्त इति / अतस्तदालम्ब्योत्पन्नाः सामान्यक्लेशा इत्युच्यन्ते / Sakv. p. 467. V. supta, p. 240, n 4. 1Cf, सर्वत्रानागतैरेभिर्मानसः स्वाधिके परैः। अजः सर्वत्र शेषस्तु सर्वैः सर्वत्र संयुतः // Ab. v. 24. 2 'तैरनुत्पत्तिमिभिः सर्वत्र वस्तुनि त्रयध्विके संयुक्तः / ' एते ह्यनुत्पत्तिमिणोऽनागत एवाध्वन्यवतिष्ठन्ते / एषां चालम्बनानि संचरन्ति / ससंप्रयोगा हि क्लेशाः सुवर्चलावदनुत्पत्तिधर्मिणो - विषयाभिमुखा एवावतिष्ठन्ते। तथा ह्यनुत्पत्तिधर्मिणो नैवालम्बनमालम्ब्योत्पद्यन्त इति / अतः केषाञ्चिदालम्बनमतीतम् / केषाञ्चिद्वर्तमानम् / केषाञ्चिदनागतं भवति / न ह्यालम्बनानुत्पत्तित एव तेषामनुत्पत्तिः। कि तहि ? प्रत्ययवैकल्यात् / अवस्थाफलं हि सामग्र्यं न द्रव्यफलमिति सिद्धान्तः / Sakv. p. 468. Page #413 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 अभिधर्मदीपे [297. वक्तव्यो न विसंयुक्तः / "1 तथा-"यस्मिन् रूपेऽतीतानागतप्रत्युत्पन्ने उत्पद्यतेऽनुनयो वा प्रतिघो वा।"२ इत्येवमादि / कः पुनरत्र संयुज्यते ? यदा शून्याः३ सर्वसंस्काराः, नित्येन ध्रुवेन (ण) शाश्वतेनाविपरिणामधर्म (में) णात्मनाऽत्मीयेन वा ? यथोक्तम्-"अस्ति कर्मास्ति विपाकः कारकस्तु नोपलभ्यते य इमांश्च स्कन्धान प्रतिनिक्षिप्यान्यान् स्कन्धान प्रति संदधातीत्यन्यत्र धर्मसंकेतात्" इति विस्तरः / 9 The Sarvastivadin quotes a similar agama against the Sthaviravadin: न वत्तब्बं 'अतीतं अस्थि अनागतं अत्थी'ति? आमन्ता। ननु वृत्तं भगवता-"यं किञ्चि भिक्खवे रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्न"या काचि वेदना "विज्ञाणं "अयं वुच्चति विणक्खन्धोति / " [S. III. P. 47.] अन्येन सुत्तन्तो ति?...तेन हि अतीतं अत्थि अनागतं अस्थी ति / Ko. I. 1. Cf. अतीतानागत्तं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदातुर्माणाम् / नास्त्यसतः सम्भव: / न चास्ति सतो विनाश इति द्रव्यत्वेन सम्भवन्त्यः कथं निवतिष्यन्ते वासना इति / अतीतानागतं स्वरूपतोऽस्त्यध्वभेदाद्धर्माणाम् / भविष्यद्वयक्तिकमनागतम् / अनुभूतव्यक्तिकमतीतम् / स्वव्यापारोपरूढं वर्तमानम् / त्रयं चैतद्वस्तु ज्ञानस्य ज्ञेयम् / यदि चतत्स्वरूपतो नाभविष्यन्नदं निविषयं ज्ञानमुदपत्स्यत तस्मावतीतानागतंस्वरूपतोऽस्तीति / Yoga-bhashya, IV. 12. 2 CI. "पपञ्चेति अतीतानागतपच्चुप्पन्नं चक्खुविनेय्यं रूपमारम्भ.."Quoted in Netti p. 38. 3 'सुनो लोको सुझो लोको ति भन्ते वुच्चति / कित्तावता नु खो भन्ने सुओ लोको ति बुच्चती ति ?' 'यस्मा खो आनन्द सुझं अत्तेन वा अत्तनियेन वा तस्मा सुञो लोको ति वुच्चति / "S. IV. p. 54. ..."परमत्थेन हि सब्बानेव सच्चानि वेदक-कारक निब्बुत-गमकाभावतो सुञानी ति वेदितब्बानि / Vm. XVI. 90. शून्यतालक्षणं कतमत् / तेषु तस्य अभावः / तेषु अभावः कतमः / स्कन्धधात्वायतनेषु नित्यध्रुवकूटस्थाविपरिणामधर्मात्मात्मीयाभावः। अनेन नयेन तेषां शून्यता / Asm. p. 40. 4 अनात्मलक्षणं कतमत् / यथाऽऽत्मवादे स्थितस्य आत्मलक्षणस्य स्कन्धधात्वायतनेषु तल्लक्षणस्याभावः। स्कन्धधात्वायतनेषु आत्मलक्षणाभावतामुपादाय / इदमुच्यते अनात्मलक्षणम् / एतदभिसंधायोक्तं भगवता सर्वे धर्मा अनात्मन इति Ibid. See LVPAK. v. p. 59, n. 3. Quoted in Akb. III. 182., B. Panjika, IX.73; Ts. Parjika, p. 11. Cf. स च तथागतस्य हेतुप्रत्ययसंयुक्तां धर्मदेशनामवतरेत् / नात्र कश्चिदात्मा वा सत्त्वो वा जीवो वा पुद्गलो वा यः करोति प्रतिसंवेदयते इति यकृतामनभिसंस्कारां माया Page #414 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 298.] . पञ्चमोऽध्यायः। 255 तत्र प्रतिसमाधानम्-'संयुक्ता स्कन्धसन्ततिः।' स्कन्धसन्तती ह स्कन्धलक्षणसन्तानकत्वाभिमानात्, संषत्या सत्त्वसंज्ञप्तिरित्यदोषः // 2 त्रयात्पुनरेतस्मात्[298] द्वयमेवात्र निष्पन्नं तृतीयं तूपचारतः / वस्तुसंयो नाख्यं द्वयं परमार्थतो विद्यते सत्त्वाख्यस्तु तृतीयोऽर्थः संवृत्या विद्यत इति / धर्मतामसंक्लेशधर्मतां प्रकृतिप्रभास्वरतां सर्वधर्माणामवतरत्यादिशुद्धान्सर्वधर्मानभिश्रद्धधात्यfaqsaat i*** Tathagata-kosa-sutra. (Quoted in Siksha, p. 172.) ___Also cf. दुक्खमेव उप्पज्जमानं उप्पज्जति, दुक्खमेव निरुज्झमानं निरुज्झति / S. II. p.17. किन्नु सत्तो ति पच्चेसि / मारदिद्विगतं नु ते / सुद्धसङ्घारपुञ्जोयं / नयिध सत्तूपलम्भति // दुक्खमेव हि सम्भोति / दूक्खं तिट्ठति वेति च / नाचत्र दुक्खा सम्भोति / नान दुक्खा निरुज्झति // S. I. p. 135. दुक्खमेव हि, न कोचि दुक्खितो, कारको न, किरिया व विज्जति / अत्थि निब्बुति, न निब्बुतो पुमा, मग्गमत्थि गमको न विज्जति / Vm. XVI. 90. The Abhidhamma-mula-tika gives the following comment : "यथापि अङ्गसम्भारा होति सद्दो रथो इति / एवं सन्धेसु सन्तेसु होति सत्तोति सम्मुतीति // " [S. I. p. 135.] -यदि पुग्गलो न विज्जति कथं सारम्मणता सिया ति ? अविज्जमानस्सापि प्रारम्मणस्स गहणतो। अविज्जमानम्पि हि परिकप्पितं लोकसञ्जातं वा विज्जमानं वा सभावभूतं आरम्मणं गहेत्वा उप्पज्जनतो सारम्मणता वुता। सिपारम्मणता ति हि वचनं चित्तचेतसिकानं आरम्मणेन विना अप्पवत्तिवेव दीपेति न तेहि गहितस्स आरम्मणस्स विज्जमानकं वाति / अयं संखतासंतविनिम्मुत्तस्स अत्थितापटिसेधो सब्बथा अनुवत्तन्तानं विनिच्छयो। A. Minlatika. p. 131. V. infra, Adv. karika 306. 1f. नात्मास्ति . कीदृश आत्मा य इमान्निक्षि त्यन्यांश्च स्कन्धान प्रतिसन्दधातीति परिकल्प्यते / स तादृशो नास्त्यन्तापारपुरुषः। एवं तूक्तं भगवता-'अस्ति कर्म"धर्मसंकेतात् / ' . 'कीदृशस्तात्मा न प्रतिषिध्यते ? .. स्कन्धमात्रन्तु क्लेशकर्माभिसंकृतम् / यदि तु स्कन्धमात्रमेवात्मेत्युपचीयते तस्याप्रतिषेधः। Akb. III. 18 ab. 2 Cf. बुद्धानं पन द्वे कथा सम्मुतिकथा परमत्थकथा च / तत्थ सत्तो पोसो देवो ब्रह्मा ति आदिका सम्मुतिकथा नाम / अनिच्चं दुक्खं अनत्ता खन्धा धातुयो आयतनानि Page #415 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 अभिधर्मदीपे [298. कुतः पुनरेतद् द्वयं परमार्थतो विद्यते ? तदुच्यते सदसद्धेतुनो (ता) यस्मान्मध्यस्थैश्च परिग्रहात् // शुभाशुभफलं कर्मनयम्याद् गुणदोषफलनियम्यताः (ता)। किञ्च, 'मध्यस्थैश्च परिग्रहात् / ' मध्यस्था उच्यन्ते वीतक्लेशाः / तै : शुभं च शुभतोऽशुभं चाशुभतः, गुणाश्च गुणतः दोषाश्च दोषतः परिगृहो त : / तत्फलं चेष्टमिष्टतः परिगृहीतमनिष्टं चानिष्टतः / इति सिद्धं द्वयं परिनिष्पन्नं' तृतीयं तूपचारत इति / __युक्त तावदिदम् / यदिदं प्रत्युक्त वस्तुहेतुप्रत्ययात्प्रतीत्योत्पन्नं परमार्थतो विद्य।२ प्रत्यात्मवेदनीयत्वात्, तदालम्बनाश्च रागादयः द्रव्यतः सन्तीति / यत्पुनरिदमुक्तमतीतानागते वस्तुनि त्रैय विकैरनुशयः संयुक्त इति तदेतत्साहसमाहोपुरुषिकमात्रम् / कः पुनरेतदतीतानागतादि द्रव्यतोऽभिवाञ्च्छतीत्याहाभिधार्मिकाः // सतिपट्टाना सम्मप्पधाना ति आदिका परमत्थकथा नाम / "पकतिया पन पठमं एव परमत्थकथं कवेन्तस्स देसना लूखाकारा होति तस्मा बुद्धा पठमं सम्मुतिकथं कथेन्ता पि सच्चमेव सभावमेव अमुसा व कथेन्ति, परमत्थकथं कथेन्ता पि सच्चमेव सभावमेव अमुसा व कथेन्ति / दुवे सच्चानि अक्खासि सम्बुद्धो वदतां वरो। सम्मुति परमस्थञ्च ततियं, नूपलम्भति // संकेतवचनं सच्चं लोकसम्मुतिकारणं / परमत्यवचनं सच्चं धम्मानं भूतलक्खणं ति // Digha A. IX. 49. For a discussion on the terms par amattha and sachcha, see Points of Contrrversy, pp. 371-4. For the Mahayanist definitions of paramartha and samvritisatya, see B. Panjika, ix. 2, Madhyamakavatara, VI. 23, 25; Madhyamikakarika, XXIV. 8. 1On parinishpanna, see Triswabhavanirdesa, 3; Points of Controversy, pp. 395-6. 2 The Mahakanists hold the opposite veiw :-तदुपदशितं च प्रतीत्यसमुत्पन्नं वस्तुरूपं संवृतिरूच्यते / तदेव लोकसंवृतिसत्यमभिधीयते / B. Paijika. 1X. 2. The Kosakara initiates a long discussion on this controversy and gives the Vaibhashika veiw as below : किं पुनरिदमतीतानागतमुच्यतेऽस्त्यथ न। यद्यस्ति सर्वकालास्तित्वात्संस्काराणां शाश्वतत्वं प्राप्नोति / अथ नास्ति / कथं तत्र तेन वा संयुक्तो भवति विसंयुक्तो वा / न संस्काराणां शाश्वतत्वं प्रतिज्ञायते वैभाषिक. संस्कृतलक्षणयोगात् / प्रतिज्ञायते तु विशदं ... सर्वकालास्तितोक्तत्वात् उक्तं हि भगवता-“अतीतं चेद् भिक्षवो रूपं नाभविष्यन्न श्रुतवानार्यश्रावकोऽतीते रूपेऽनपेक्षोऽभविष्यत् .." Page #416 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 299.] पञ्चमोऽध्यायः। चत्वारः खल्विह प्रवचने वादिनः / कतमे चत्वारः ? तदपदिश्यते- [299] सर्वमस्ति प्रदेशोऽस्ति सर्व नास्तीति चापरः / अव्याकृतास्तिवादीति चत्वारो वादिनः स्मृताः // ' तत्र सर्वास्ति वादा (द)स्याध्वत्रयमस्ति स ध्रुवत्रयमिति / विभज्यवादिनस्तु दार्टान्तिकस्य च प्रदेशो वर्तमानाध्वसंज्ञकः। वैतुलिकस्य अयोग द्वयात् ___ "द्वयं प्रतीत्य विज्ञानस्योत्पादात्" इत्युक्तम् / "असति वा अतीतानागते तदालम्बनं विज्ञानं द्वयं प्रतीत्य त स्यात् / ... सद्विषयात् ... सति विषये विज्ञानं प्रवर्तते नासति / यदि चातीतानागतं न स्यादालम्बनं विज्ञानं न स्यात् / " फलात् / यचि चातीतं न स्यात् शुभाशुभस्य कर्मणः फलमायत्यां कथं स्यात् / ""तस्मावस्त्येवातोतानागतमिति वैभाषिकाः / अवश्यं च किलतत्सर्वास्तिवादेन सताऽभ्युपगन्तव्यम् / Akb. v. 25 ab. For a detailed exposition of the arguments between the Vaibhashikas and the Sautrantikas on the question of Sarvastivada, see Stcherbatsky : The Central Conception of Buddhism, pp. 76-91 (Appendix I); LVPAk. v. pp. 49-66. For the त्रैकाल्यवादिमतखण्डन, see Bodhicharya vatara-paijika, IX. 143-150. For the earliest reference to this topic in the Pali literature, see Potthapadasutta (Digha. IX. 50-53). This countrovetsy is recorded in the Kathavatthu, I. 6-8. ..-इदानि सब्बमत्थी ति वादकथा नाम होति / तत्थ येसं 'यं किञ्चि रूपं प्रतीतानागतपच्चुप्पन्नं-पे--अयं वुच्चति रूपक्खन्धो' ति आदिवचनतो सब्बे पि अतीतादि भेदा धम्मा खन्धसभावं न विजहन्ति तस्मा सई अस्थि येव नामा ति लद्धि, सेय्यथापि एतरहि सम्बत्यिवादानं / तेसं लद्धिविसोधनत्थं सब्बमत्थीति पुच्छा सकवादिस्स / KA. I. 6. On 'सब्बं अत्थि' se Points of Controversy, pp. 375--7. . 1Cf. तदस्तिवादात् सर्वास्तिवावा इष्टाश्चतुर्विधाः / Ab. v. 25 cd. 2 ये तु किञ्चिदस्ति यत्प्रत्युत्पन्नमदत्तफलं चातीतं कर्म, किञ्चिन्नास्ति यद्दत्तफलमतीतानागतं चेति विभज्य वदन्ति ते विभज्यवादिनः | Akb. v. 25 cd. This view, attributed to the Vibhajyavadins, is referred to in the Katha vatthu :-अतीतं अत्थीति ? एकच्चं अस्थि एकच्चं नत्थीति / .."किं अत्थि किं नत्थीति ?""प्रतीता अविपक्कविपाका धम्मा ते प्रत्थीति ? 17 Page #417 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 अभिधर्मदीपे [ 300. शून्यतावादिनः' सर्व नास्तीति। पौद्गलिकस्यापि अव्याकृतवस्तुवादिनः पुद्गलोऽपि द्रव्यतोऽस्तीति। अत्र पुनः .[300] एभ्यो यः प्रथमो वादी भजते साधुतामसौ। तर्काभिमानिनस्त्वन्ये "युक्त्यागमबहिष्कृताः // यः खल्वेष प्रथमो वादी सर्वास्तिवादाख्यः, एष खलु युक्त्यागमोपपन्नाभिधायित्वात्सद्वादी। तदन्ये वादिनो दार्टान्तिकवतुलिकपौद्गलिकाः / न युक्त्यागमाभिधायिनः, तर्काभिमानिनस्ते। मिथ्यावादित्वादेते लोकायतिक प्रामन्ता। अतीता विपक्कविपाका धम्मा ते अत्थीति ? न हे'व वत्तब्बे / ""अनागता उप्पादिनो धम्मा ते प्रत्थीति ? मामन्ता। अनागता अनुप्पादिनो धम्मा ते अत्थीति ? न हे'वं वत्तब्बे / Ko. I. 8... -इदानि एकच्चं अस्थी ति कथा नाम होती। तत्थ ये एकच्चं प्रतीतं अस्थी ति मान्ति, सेय्यथा पि कस्सपिका / अयं हिस्स अधिप्पायो अविपक्कविपाका अस्थि, विपक्कविपाका नत्थी ति। Kv. A. I. 8. From this it would appear that the Kassa pikas are vibhajyavadins. The Sthaviravadins too claim to be vibhajyavadins :-'विभज्जवादी भन्ने सम्मासम्बुद्धो ति' ? 'आम महाराजा' ति / Vinaya A. I. p. 61. Also see विभज्जव दि. मण्डलं ओगाहेत्वा''Vm. XVII. 25. Cf 'राजा आह' 'किमेतं अद्धानं नामा' ति ? प्रतीतो अद्धा। अनागतो अद्धा। पच्चुप्पन्नो अद्धा ति / किं पन भन्ने सम्बे अद्धा अस्थी ति? कोचि महाराज अद्धा अस्थि, कोचि नत्थी ति / " ये ते महाराज सङ्घारा अतीता विगता निरुद्धा विपरिणता सो अक्षा नत्थि। ये धम्मा विपाका ये च विधाकधम्मधम्मा ये च अञ्चत्र पटिसन्धि देन्ति, सो अद्धा अस्थि / ये सत्ता कालङ्कता अञ्चत्र उप्पन्ना सो च अद्धा अत्थि। ये सत्ता कालङ्कता अञ्चत्र अनुप्पन्ना, सो अद्धा नत्थि / ये च सत्ता परिनिब्बुता, सो च अद्धा नत्थि परिनिब्बुतत्ता ' ति / Milinda, p. 52. Also cf. लद्धोकासस्स हि कम्मस्स विपाको दुविधो-खणप्पत्तो अप्पत्तो च / तस्य 'खणप्पत्तो' उप्पन्नो नाम / 'अप्पत्तो' चित्तानन्तरे वा उप्पज्जतु, कप्पसतसहस्सातिक्कमे वा। धुवपच्चयट्ठन नस्थि नाम न होति, उप्पादिनो धम्मा नाम जाता। Dhs A. V. 41 See A. Malatika, p. 121. 1V. supra, p. 33. The Kosakara does not mention, in this connection, the views of Vaitulika and Paudgalika. Page #418 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302.] पञ्चमोऽध्यायः। 259 वैनाशिकनग्नाटपक्षे प्रक्षेप्तव्याः। इत्यतश्च सर्व सर्वगतमुपदर्ष (श)[V.A, 6. Fol. 108 b.]"यिष्यामीति // कः पुनरयं सर्वास्तिवादी साधुता (तां) भजते ? तदिदमवद्योत्यते / एष खलु वादी [301] इच्छत्यध्वत्रयं यस्मात] कृत्यतश्च ध्रुवत्रयम् / __ सर्वास्तिवाद इत्युक्तस्तस्मादायश्चतुर्विधः // खल्वेष सर्वास्तिवादश्चतुर्धा भेदं प्रतिपन्नः / कथम् ? तदारभ्यते[302] भा[वाङ्काऽन्यथिकाख्यौ द्वाव[वस्थाऽन्यथिको परः / अन्यथाऽन्यथिकश्चान्यः, तृतीयो युक्तिवाद्यतः // ' तत्र भावान्या(न्य)थिको भदन्तधर्मत्रातः। स ह्येवमाह-धर्मस्याध्वसु प्रवर्तमानस्यानागतादिभावमात्रमन्यथा भवति / न द्रव्यान्यथात्वम् / यथा सुवर्णस्य कटकादिसंस्थानान्तरेण कृ (क्रि)यमान(ण)स्य पूर्वसंस्थाननाशे / सुवर्णनाशः। क्षीरस्य वा दधित्वेन परिणमतो यथा रसवोर्यविपाकपरि. त्यागो न वर्णस्येति / 3 तदेष वार्षगण्यपक्षभजमानत्वात्तद्वर्य एव द्रष्टव्यः / यस्मात् एषोऽवस्थितस्य द्रव्यस्य जातिलक्षणस्य समुदायरूपस्य वाऽन्यथाऽ. न्यथावस्थानलक्षणं परिणाममिच्छति / लक्षणान्यथिको' भदन्तघोषक इह पश्यत्यतीतो धर्मोऽतीतलक्षणेन युक्तोनागतप्रत्युत्पन्नलक्षणाभ्यामवियुक्तः, एवमनागतप्रत्युत्पन्ना वपि। यथा पुरुषः cf. ते भावलक्षणावस्थाऽन्यथाऽन्यथिकसंजिताः / तृतीयः शोभनोऽध्वानः कारित्रेण व्यवस्थिताः॥ Ak. v. 26. 2 The following Adv., containing the views of the four Acharys. is almost identical with Akb. v. 26 3 Cf. तत्र धर्मस्य धर्मिणि वर्तमानस्यैवाध्वस्वतोतानागतवर्तमानेषु भावान्यथात्वं भवति न तु द्रव्यान्यथात्वम / यथा सुवर्णभाजनस्य भित्त्वाऽन्यथाक्रियमाणस्य भावान्यथात्वं भवति न सूवर्णान्यथात्वमिति / ... Yoga-bhashya, III. 13. 4 एषां तु प्रथमः परिणामवादित्वात् सांख्यपक्षे निक्षेप्तव्यः / Akb. v. 26 ab.. - 5 Cf. लक्षणपणिामो धर्मोऽध्वसु वर्तमानोऽतीतलक्षणयुक्तोऽनागतवर्तमानाभ्यां लक्षणाभ्यामवियुक्तः / तथा वर्तमानो तथानागतो"। यथा पुरुष एकस्यां स्त्रियां रक्तो न शेषासु विरक्तो भवतीति / Yoga-bhashya, III. 13. Page #419 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 अभिधर्मदीपे [302. एकस्यां स्त्रियां रक्तोऽन्यास्वविरक्तः / तदस्याप्यध्वसंकरो' भवत्येकस्य धर्मस्य विलक्षणयोगाभ्युपगमात् / एषोऽपि पुरुषकारणि (?)वागुरायां प्रवेशयितव्यः / अवस्थाऽन्यथिको भदन्तवसुमित्रः। स खल्वाह-धर्मोऽध्वसु प्रवर्तमानोऽवस्थामवस्थां प्राप्याऽन्यथाऽन्यथाऽस्तीति निर्दिश्यते / प्रवस्थान्तरविशेषविकारात्स्वभावापरित्यागाच्च / यथा निक्षेपवतिकैकाविन्यस्तैकेत्युच्यते, सैव शताङ्के शतं सहस्राङ्के सहस्रमिति / / अन्यथाऽन्यथिको भदन्तबुद्धदेवः / स ब्रते। धर्मोऽध्वसु प्रवर्तमानस्या(-मानः) पूर्वापरमवेक्ष्यान्यथा चान्यथा चोच्यते। नैवास्य भावान्यथात्वं भवति द्रव्यान्यथात्वं वा। अथैका स्त्री पूर्वापरमपेक्ष्य माता चोच्यते दुहिता च। तद्वद्धर्मोऽनागतप्रत्युत्पन्नमवे(पे)क्ष्यातीत इत्युच्यते। तथेतरोऽपीतरद्वयमपेक्ष्येति / 3 अस्याप्येकस्यातीतस्याध्वनः पूर्वोत्तरक्षण त्र(द्व)यमपेक्ष्याध्वत्रित्वापत्तिदोषप्रसङ्गः। तदेभ्यश्चतुर्यः सर्वास्तिवादेभ्यस्तृतीयः स्थविरवसुमित्रः पञ्चविंशतितत्त्वनिरासी परमानु(णु)संचयवादोन्माथी' च / इत्यतोऽसावेव युक्त्यागमानुसारि[त्वा]दाप्तः प्रामाणिक इत्यध्यवसेयम् / / भदन्तबुद्धदेवोऽपि तीर्थ्यपक्ष्यभजमानत्वान्न परिगृह्यते / / भदन्तघोषकोऽप्यध्वसंकरवादित्वादेकैकस्याध्वनोऽध्वत्रयलक्षणभाग्भवति / 1 द्वितीयस्याध्वसङ्करः प्राप्नोति / सर्वस्य सर्वक्षणयोगात् / पुरुषस्य तु कस्यांचित स्त्रियां रागः समुदाचरति कस्यांचित् केवलं समन्वागम इति किमत्र साम्यम् / Akb. V. 26.ab. Cf. अत्र लक्षणपरिणामे सर्वस्य सर्वलक्षणयोगादध्वसङ्करःप्राप्नोतीति परर्दोषश्चोद्यत इति / तस्य परिहार: धर्माणां धर्मत्वमप्रसाध्यम् / सति च धर्मत्वे लक्षणभेदोऽपि वाच्यो न वर्तमानसमय एवास्य धर्मत्वम् / एवं हि न चित्तं रागधर्मकं स्यात्, क्रोधकाले रागस्यासमुदाचारादिति / किञ्च त्रयाणां लक्षणानां युगपदेकस्यां व्यक्ती नास्ति सम्भवः / क्रमेण तु स्वव्यञ्जकाञ्जनस्य भावो भवेदिति ' roga-bhashya, III. 13.. 2 Cf. धर्मास्तु व्यध्वानस्ते लक्षिता अलक्षितास्तत्र लक्षितास्तां तामवस्थां प्राप्नुवन्तोऽन्यत्वेन प्रतिनिर्दिश्यन्ते / अवस्थान्तरतो न द्रव्यान्तरतः। यथैका रेखा शतस्थाने शतं दशस्थाने दश एकाचेकस्थाने। Ibid. 3 Cf. यथा चैकत्वेऽपि स्त्री माता चोच्यते दुहिता च स्वसा चेति / Ibid. 4 Cf. चतुर्थस्याप्येकस्मिन्नेवाध्वनि त्रयोऽध्वानः प्राप्नुवन्ति / अतीतेऽध्वनि पूर्वपश्चिमी क्षणावतीतानागतो मध्यमः क्षणः प्रत्युत्पन्न इति / एवमनागतेऽपि Ab. v. 26 ab. Page #420 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 303] . पञ्चमोऽध्यायः। 261 इत्यतस्तृतीय एवापदोषः / यस्मात्[303] कारित्रेणाध्वनामेप व्यवस्थामभिवाञ्छति। तत्कुर्वन्वर्तमानोऽध्वा कृतेऽतीतोऽकृते परः // ' ये खलु भगवतोक्ताः स्वभावसिद्धास्त्रैयाध्विका धर्मा अतीतानागतप्रत्युत्पन्नास्तेषामयमाचार्यः क्रियाद्वारेणावस्थाभेदमिच्छत्यजहत्स्वरूपो हेतुसामग्रीसन्निधानप्रबोधितशक्तिः / क्रियावा[न्] हि संस्कारो वर्तमान इत्युच्यते / स एव त्यक्तक्रियोऽतीतोऽनुपात्तक्रियोऽनागतः। इत्येवं च सति कालत्रयस्यैकाधिकरण्यमेकाधिष्ठानव्यापारपरिच्छेद्यत्वं चोपपन्नम्। अन्यथैकः (क) द्रव्यजातिनिमित्ताभावे वैयधिकरण्ये सति कालत्रयसंबन्धाभावः प्राप्नुयादिति / 2 अत्राह चोदकः-न, अतीतानागतस्यार्थस्य प्रज्ञप्त्या व्यपदेशसिद्धेः / न, परमार्थद्रव्याभावे निरधिष्ठानप्रज्ञप्तिव्यपदेशानुपपत्तेः। व[V.B, 7. Fol. 109a]'र्तमानापेक्ष्यस्तव्यपदेश इति चेत् / न / वर्तमानस्वरूपस्थितिशक्तिक्रियाभावे सत्त्वानुपपत्तेः, सदसतोरपेक्षासंबन्धाभावाच्च / सत्त्वलक्षणमिदानीमेव द्योत्यते अतीतादीनां पदार्थानाम् 1 Cf. तृतीयः शोभनोऽध्वानः कारित्रेण व्यवस्थिताः / Ak. v. 26 cd. यदा स धर्मः कारित्रं न करोति तदाऽनागतः / यदा करोति तदा प्रत्युत्पन्नः। यदा कृत्वा निरुद्धस्तदाऽतीत इति / Akb. v. 26 cd. - 'तृतीयः शोभनः' इति वैभाषिकः / 'कारित्रं पुनः चक्षुरादीनां दर्शनादीनीति / रूपादीनामपि स्वेन्द्रियगोचरत्वम् / Saks. p. 471. 2 अवस्थापरिणामे कोटस्थ्यदोषप्रसङ्गदोषः कश्चिदुक्तः / कथम् / अध्वनो व्यापारेण व्यवहितत्वाद्यदा धर्मः स्वव्यापारं न करोति तदानागतो यदा करोति तदा वर्तमानो यदा कृत्वा निवृत्तस्तदातीत इत्येवं धर्ममिणोर्लक्षणानामवस्थानां च कौटस्थ्यं प्राप्नोतीति परैर्दोष उच्यते / नासो दोषः। कस्मात् ? गुणिनित्यत्वेऽपि गुणानां विमर्दवैचित्र्यात् / तत्रेदमुदाहरणम्मुद्धर्मी पिण्डाकाराद्धर्माद्धर्मान्तरमुपसम्पद्यमानो धर्मतः परिणमते घटाकारमिति / घटाकारोऽनागतं लक्षणं हित्वा वर्तमानलक्षणं प्रतिपद्यत इति लक्षणत : परिणमते। घटो नवपुराणतां प्रतिक्षणमनुभवन्नवस्थापरिणामं प्रतिपद्यत इति / धर्मिणोऽपि धर्मान्तरमवस्था धर्मस्यापि लक्षणान्तरमवस्थेत्येक एव द्रव्यपरिणामो भेदेनोपदर्शित इति / Yoga-bhashya, III. 13. On prajnapti (pannatti), see Dhs. 1306--7, Dhs. A. v. 112, Vm. VII. 54, A. Malatika, pp. 129-131, and JPTS. 1913-14, pp, 124-9V. infra, Adv. karika 319. Page #421 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 अभिधर्मदीपे [304 [304 बुद्धया यस्येक्ष्यते चिह्न तत्संज्ञेयं चतुविधम् / ___परमार्थेन संवृत्या द्वयेनापेक्षयाऽपि च // ' यस्य खल्वर्थवस्तुन (नः) स्वभावसिद्धस्वरूपस्याविपरी'ताकारया धर्मोपलक्षणया परिच्छिन्नं लक्षणमुपलक्ष्यते तत्स [द्] द्रव्य मित्युच्यते / तत्पुनः सत् प्रतिभिद्यमान(नं) चतुर्विधं भवति। 9 This topic is discussed in the Sixth Kosasthana of Akb :""द्वे अपि सत्ये संवृतिसत्यं परमार्थसत्यं च / तयोः किं लक्षणम् ? यत्र भिन्ने न तद्बुद्धिरन्यापोहे धिया च तत् / - घटाम्बुवत्संवृतिसत् परमार्थसवन्यथा // यस्मिन्नवयवशो भिन्ने न तद्बुद्धिर्भवति तत् संवृतिसत् / तद्यथा घटः / तत्र हि कपालशो भिन्ने घटबुद्धिर्न भवति / यत्र चान्यानपोह्य धर्मान् बुद्धया तबुद्धिर्न भवति तच्चापि संवृतिसद्वेदितव्यम् / तद्यथाम्बु / तत्र हि बुद्धया रूपादीन् धर्मानपोह्याम्बुबुद्धिर्न भवति / तेष्वेव तु संवृतिसंज्ञा कृतेति संवृतिवशात् घटश्चाम्बु चास्तीति ब्रुवन्तः सत्यमेवाहुन मृषेत्येतत् संवृतिसत्यम् / अतोऽन्यथा परमार्थसत्यम् / तत्र भिन्नेऽपि तद्बुद्धिर्भवत्येव / अन्यधर्मापोहेऽपि बुद्धया तत् परमार्थसत् / तद्यथा रूपम् / तत्र हि परमाणुशो भिन्ने वस्तुनि रसाहनिपि च धर्मानपोह्य बुद्धया रूपस्य स्वभावबुद्धिर्भवत्येव / एवं वेदनादयोऽपि द्रष्टव्याः। एतत् परमार्थेन भावात् परमार्थसत्यमिति / . यथा लोकोत्तरेण ज्ञानेन गृह्यते तत् पृष्ठलब्धेन वा लौकिकेन तथा परमार्थसत्यम् / यथाऽन्येन तथा संवृतिसत्यमिति पूर्वाचार्याः / Akb. VI. 4. --'संवृतिसत्' इति / संव्यवहारेण सत्' / 'परमार्थत सत्' इति / परमार्थेन सत् / स्वलक्षणेन सदित्यर्थतः। एवं वेदनादयोऽपि द्रष्टव्याः' इति / वेदना-चेतना-संज्ञादयोऽपि द्रव्यसन्त एव द्रष्टव्याः। कथम् ? वेद (चेत)नादीन् धर्मानपोह्य बुद्धया वेदनास्वभावे बुद्धिर्भवतीत / द्रव्यसती वेदना / एवं संज्ञा चेतनादयोऽपि योज्या: / " 'न म'ति / संवतिसत्यस्य वचने प्रयोजनं दर्शयति / उक्तं च 'द्वे सत्ये समुपाश्रित्य बुद्धानां धर्मदेशना। लोकसंवृतिसत्यं च सत्यं च परमार्थतः॥" इति [Madhyamika-karika,XXIV. 8]. तथा ‘परमार्थसत्यम्' इति / परमस्य ज्ञानस्यार्थः परमार्थः / "यथा अन्येन ज्ञानेन लौकिकेन गृह्यते तथा संवृतिसत्यम् / संवृत्या संव्यवहारेण ज्ञानेन वा क्लिष्टेनाक्लिष्टेन वा गृह्यत इति संवृतिसत्यम् / त्रिविधं हि योगाचाराणां सत् / परमार्थ-संवृतिसत् व्रव्यसच्च / द्रव्यतः स्वलक्षणतः सत् द्रब्यसदिति / Salev. p. 5 24. See also--सर्वमेवासंस्कृतमद्रव्यमिति सौत्रान्तिकाः / Akb. II, 55. cd. Page #422 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304.] पञ्चमोऽध्यायः / 263 परमार्थेन यन्नित्यं स्वभावेन संग्रहीतं न कदाचित्स्वमात्मानं जहाति, विशिष्टज्ञानाभिधानापौरुषेयविषयिसंवन्धं तत्परमार्थसदित्युच्यते। यत्पुनरणे (ने) कपरमार्थसत्यपृष्ठेन व्यवहारार्थं प्रज्ञप्तिरूपतया निर्दिश्यते तत्संवृतिसत् / तद्यथा धटपटवनपुग्दलादिक म्] / किञ्चिदुभयथा। तद्यथा पृथिव्यादि / किञ्चित्सत्त्व[7]पेक्षया पितृपुत्रगुरुशिष्यकर्तृ क्रियादि / अथ यदिदमुक्त द्रव्यसन्तोऽतो तानागताऽध्वस्था धर्मा इति तदागमयुक्त्यनभिधानादभिधानमात्रम् / तस्मादागमयुक्तिभ्यामु“पपाद्योऽयमर्थ इत्यत इदं प्रतिज्ञायते Also cf. "दुवे सच्चानि अक्खासि सम्बुद्धो वदतां वरो। सम्मुति परमत्थञ्च ततियं नूपलन्भति // सङ्कतवचनं सच्चं लोकसम्मुतिकारणं / परमत्यवचनं सच्चं धम्मानं तथलक्खणं ॥"ति | Quoted in KvA. I 1. The Abhidharma-samuchchaya gives the following illustrations of the twofold preaching of Buddha : - यदुक्तं द्विविधे दुःखे इति / तत् संवृतिसत्येन दुःखं परमार्थसत्येन दुःखं च / ... जातिर्दुःखं यावत् यदपीच्छन्न लभते तदपि दुःखमिति संवृतिसत्येन दुःखम् / यदुक्तं संक्षिप्तेन पञ्चोपादानस्कन्धा दुःखमिति परमार्थसत्येन दुःखम् / Asm. p. 38. ___संवृतितः कतमत् ? लौकिकमार्गे:जनिग्रहेण यो निरोधो लभ्यते / अतो भगवता तदांशिकनिर्वाणमित्युच्यते / परमार्थतः कतमत् ? आर्यप्रज्ञया बीजनिर्मूलनेन यो निरोधो लभ्यते / Ibid p. 53. Cf. 'एक हि सच्चं न दुतीयं' [Suttanipata, 884.] आदिसु परमत्यसच्चे निब्बाने चेव मग्गे च / Vm. XVI. 25. * The Mahayanist view is fully discussed in the B Panjika ; - संवृतिः परमार्थश्च सत्यद्वयमिदं मतम् / बुद्ध रगोचरस्तत्त्वं बुद्धिः संवृतिरुच्यते // . " तदुपदर्शितं च प्रतीत्यसमुत्पन्नं वस्तुरूपं संवृतिरुच्यते / तदेव लोकसंवृतिसत्यमित्यभिधीयते / ..... विनोपघातेन यदिन्द्रियाणां षण्णामपि ग्राह्यमवैति लोकः / सत्यं हि तल्लोकत एव शेषं विकल्पितं लोकत एव मिथ्या / ..''परमार्थः / अकृत्रिमं वस्तुरूपं यदभिगमात् सर्ववृत्तिवासनानुसन्धिक्लेशप्रहाणं भवति / सर्वधर्माणां निःस्वभावता। शून्यता तथता भूतकोटि: धर्मधातुः। सर्वस्य हि प्रतीत्यसमुत्पन्नस्य पदार्थस्य निःस्वभावता पारमार्थिक रूपम् / B. Parijika, IX. 2. For other views and details, see LPV Ak. VI. pp. 139-14 2 notes. Page #423 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 अभिधर्मदीपे . [305 [305] सदतीतासमुत्पन्न बुद्धोक्त वर्तमानवत् / धीनामगोचरत्वच्च तत्सत्त्वं वर्तमानवत् // उक्त हि भगवता- "अस्ति भिक्षवोऽतीतं रूपं नोचेदतीतं रूपं अभविष्यन्नेमे सत्त्वा अतीते रूपे समरञ्ज्यन्तः / यस्मात्तह्य स्त्यतीतं रूपं तस्मादिमे सत्त्वा अतोते रूपे संरञ्ज्यन्ते / ' एवमनागतप्रत्युत्पन्न (न) चेति वाच्यम् / विभक्तिप्रतिरूपकोऽयं निपात इति चेत् / ' न। वर्तमानेऽपि तत्प्रसङ्गात् / क्रियावचनेन चोत्तरपदेन पूर्वस्य क्रियावचनस्यैव पदस्य सामानाधिकरण्यात् / 1 Cf. सर्वकालास्तितोक्तस्वात् / उक्त हि भगवता-"अतीदं चेद् भिछवो रूपं नाभविष्यन्न. श्रुतवानार्यश्रावकोऽतीते रूपेऽनपेक्षोऽभविष्यत् / यस्मात्तह्य स्त्यतीतं रूपं..." | Akb. v. 25 a. Also cf. "अतीते राध रूपे अनपेक्खो होहि, अनागतं रूपं मा अभिनन्दि, पच्चुप्पन्नस्स रूपस्स निम्बिदाय विरागाय निरोधाय चागाय पटिनिस्सग्गाय पटिपज्जा"ति / guoted in Netti. p. 30. See M. suttas 109, 132, 133, Madhyamaka-vritti, XII. 11. This passage from Scriptures provides the first argument for the case of sarvastivada of the Vaibhashika:-"अथासत्यतीतानागते कथं तेन तस्मिन् वा संयुक्तो भवति?" The answer of the Sautrantika is : "तज्जतद्धत्वनुशयभावात् क्लेशेन तदालम्बने क्लेशानुशयभावाद्वस्तुनि संयुक्तो भवति / ' Akb. v. 27 c. See. Sakv. p. 477 and The Central Conception of Buddhism, p. 90. 2 यतूक्तमुक्तावादिति / वयमपि बमोऽस्त्यतीतानागतमिति / अतीतं तु यद्भूतपूर्वम् / अनागतं यत्सति हेतो भविष्यति / एवं च कृत्वास्तीत्युच्यते / न पुनद्रव्यतः / कश्चैवमाह वर्तमानवत्तदस्तीति / कथमन्यथाऽस्ति / अतीतानागतात्मना। इदं पुन तवोपस्थितम् / कथं तदतीतमनागतं चोच्यते यदि नित्यमस्तीति / तस्माद्यत् भूतपूर्वस्य च हेतो विनश्च फलस्य भूतपूर्वतां भावितां च ज्ञापयितुं हेतुफलापवाददृष्टिप्रतिषेधार्थमुक्तं भगवता-'प्रस्त्यतीतमनागतमिति / ' अस्ति शब्दस्य निपातत्वात् / यथा अस्ति बीपस्य प्रागभावोऽस्ति पश्चादभाव इति वक्तारो भवन्ति यथा चास्ति निरुद्धः स दीपो न मया निरोधित इति / एवमतीतानागतमध्यस्तीत्युक्तम् / अन्यथा ह्यतीतानागतभाव एव न सिध्येत् / Akb. v, 27 c. -आसीदतीतं भविष्यत्यनागतमिति वक्तव्येऽस्तीतिवचनमस्तिशब्दस्य निपातस्वात् / त्रिकालविषयो हि निपातः। आसीदर्थे भविष्यदर्थेऽपि प्रवर्तते / यथाऽस्ति दीपस्येति विस्तरः / 'न चास्ति प्रयोगाग्निरुद्धोऽप्यसावस्तीति / ननु च वैभाषिकस्य निद्धोऽप्यसावस्तीति / सत्यमस्ति / न तु प्रदीपरूपतामेव बिभ्राणः सोऽस्ति / "यदि तेनैव लक्षणेन विद्यतातीतानागत एव न सिध्यदित्यर्थः / Sakv. p. 473. See B. Panjika, IX, 143 ab. Vi infra, Adv. karika 319, notes. Page #424 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305.] पञ्चमोऽध्यायः / 265 ____ पुनश्चोक्त भगवता- "रूपमनित्यमतीतानागतम्, कः पुनर्वादः प्रत्युत्पनस्य ? एवंदर्शी श्रुतवानार्यश्रावकोऽतीते रूपेऽनपेक्षो भवत्यनागतं रूपं नाभिनन्दति / प्रत्युत्पन्नस्य रूपस्य निविदे विरागाय निरोधाय प्रतिपन्नो भवति / अतीतं चेद्रपं नाभविष्यन्न श्रुतवानार्यश्रावकोऽतीते रूपेऽनपेक्षोऽभविष्यत; यस्मात्तस्त्यतीतं रूपं तस्माच्छुतवानार्यश्रावकः अतीते रूपेऽनपेक्षो भवति" इति विस्तरः। तथोक्तम्-यच्छारिपुत्र कर्माभ्यतीतं क्षीणं 'निरुद्धं विगतं विपरिणत तदस्तीति / तच्चेत् कर्म शारिपुत्र नाभविष्यन्नेहैकतीयस्तद्धेतोः तत्प्रत्ययादपाय. दुर्गतिविनिपातं कायस्य भेदान्नरकेषूपपत्स्यते"३ इति विस्तरः। तदाहितचित्त 9-9 This sutra-passage is also quoted in Akb. v. 25 ab and in Saku. pp. 468.9. Yasomitra says : निविषयत्वाद्वैराग्यकालेऽतीतविषयापेक्षार्यश्रावकस्यानपेक्षा मतिर्न स्यादित्यर्थः / यदातीतं रूपमपेक्ष्यते तदा तत्रासक्तिरिति ।""प्रत्युत्पन्नं चेद्भिक्षवो रूपं नाभविष्यन्न श्रुतवानार्यश्रावकः प्रत्युत्पन्नस्य रूपस्य निविदे"प्रतिपन्नोऽभविष्यदित्येतन्नोक्तमुभयपक्षप्रसिद्धत्वात् / Saks. p. 469. Cf. रूपा भिक्खवे, अनिच्चा अतीतानागता, को पन वादो पच्चप्पन्नानं, एवं पस्सं भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अतीतेसु रूपेसु अनपेक्खो होति, अनागते रूपे नाभिनन्दति, पच्चप्पन्नानं रूपानं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय पटिपन्नो होति / सद्दा गन्धा रसा फोटुब्बा धम्मा अनिच्चा पटिपन्नो होति / S. IV. p. 5. Also cf. पुब्बे मे भिखवे सम्बोधा. एतदहोसि-ये मे पञ्चकामगुणा चे।सो सम्पुट्टपुब्बा प्रतीता निरुद्धा विपरिणता तत्थ मे चित्तं बहुलं गच्छमानं गच्छेय, पच्चुप्पन्नेसु वा अप्पं वा अनागतेसु"S. IV. p. 97. ... ' 2 क्षीणमुपचयविनाशात्, निरुद्धं प्रबन्धविनाशेन, विगतं प्रकृतिविनाशात्, विपरिणतं विकारविनाशेन / Aaa. p. 23 3. 3 Cf. फलात् यदि चातीतं न स्यात्, शुभाशुभस्य कर्मणः फलमायत्यां कथं स्यात्, न हि फलोत्पत्तिकाले वर्तमानो विपाकहेतुरस्तीति / तस्मादस्त्येवातीतानागतमिति वैमाषिकाः। Akb. V. 256. The Kosakara refutes this Vaibhashika view :-यदप्युक्तं फलादिति / नैव हि सौत्रान्तिका अतीतात् कर्मणः फलोत्पत्ति वर्णयन्ति / किं तहि ? तत्पूर्वकात् सन्तानविशेषादित्यात्मवादप्रतिषेधे संप्रवेदिष्यामः / यस्य त्वतीतानागतं द्रव्यतोऽति तस्य फलं नित्यमेवास्तीति किं तत्र कर्मणः सामर्थ्यम् ? Akb. 9. 27 ab. Also cf. यदप्युच्यते / अस्त्यतीतं कर्म अस्यत्यनागतं फलमिति सूत्रवचनात् / अस्त्यतीतादिभावः / तदपि हेतुफलापवादे तद् दृष्टिप्रतिषेधार्थमुक्त भगवता। B. Paijika, IX. 143. Page #425 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [305 भावनां सन्धाय वचनाददोष' इति चे[त्] / न / उक्तोत्तरत्वात् / उक्तोत्तरो ह्येष वादः / किं तिलपीडकवत्पुनरावर्तसे ? किञ्च, भावनाभाव्यमानचित्तयोः स्वरूपशक्तिक्रियानुपपत्तेः पुष्टवासिततैलवत्, अन्यानन्यत्वादिवक्ष्यमान (ण)दोषाच्च / परमार्थशून्यतासूत्रादसदिति चेत् / न / तदर्थापरिज्ञानात् / तत एवानागताद्यस्तित्वसिद्धेश्च / तत्रतत् स्यात-परमार्थशून्यता सत्रे भगवता - 1cf यहि लगुडशिखिपकान् परिव्राजकानधिकृत्योक्तं भगवता "यत्कर्माभ्यतीतं क्षीणं निरुद्ध विगतं विपरिणतं तवस्ती"ति / किं ते तस्य तस्य कर्मणो शतपूर्वत्वं नेच्छति स्म ? तत्र पुनस्तदाहितं तस्यां सन्ततो फलदानसामर्थ्य सन्घायोक्तम् / अन्यथा हि स्वेन भावेन विद्यमानमतीतं न सिद्धयेत् / Akb. v. 27. cd. . -यहि लगुडशिखीयकान् इति विस्तरः। "नालन्दाया बुद्धभाषितं च सूत्रम् / संयुक्तागमे च / प्रार्यमहामौद्गल्यायनश्च मारित इत्याहुरभियुक्ताः। यतो नो मारित इत्यत्र सूत्र एवं पठ्यते, लगुडशिखीयकाः परिव्राजका आनन्तर्यकारिणो यत्कर्माभ्यतीतं तन्नास्तीत्येवंवादिन इति विस्तरः। * * एतदक्तं भवति / इच्छन्ति स्म ते तस्य कर्मणो मतपूर्वताम। किन्तु न द्रव्यमिति तस्मि कर्मणि ते विप्रतिपन्नाः / नास्ति तत्कर्माभ्यतीतमिति / यतो भगवता यत्र ते विप्रतिपन्नाः स्वभावे 'तस्कर्माभ्यतीतमस्तो ति विस्तरेण / तस्मादस्ति स्वभावेनातीतमिति विस्तरः। तत्र पुनः सूत्रे यद् भूतपूर्व कर्म, न तदेवातीतमित्यभिसन्धायोक्त तत्कर्मास्तीति / किं तर्हि ? तदाहितं तेत भूतपूर्वेण कर्मणा आहितमर्पितम् / तस्यां सन्तती फलदानसामथ्यं सन्धायोक्तमित्यनेनाभिप्रोयेणोक्तमिति / कथं गम्यत इत्याह / अन्यथा हि स्वलक्षणेन विद्यमानं तत्कर्म प्रत्युत्पन्नलक्षणेन विद्यमानमतीतं न सिध्येत् / प्रत्युप्पन्नमेव सिध्येदित्यभिप्रायः। तदाहितमिति विस्तरेणोच्यमानेऽभ्यतीतं कर्मास्तीति सिध्यति / Saku. p. 474.. __For the legend of Moggallana's deatn, see Dhammapada A.X. 7 and jataka 522. Also see-एतदग्गं भिक्खवे मम सावकानं भिक्खूनं इद्धिमन्तानं यदिदं महामोग्गल्लानोति / पुन च किर सो लगुलेहि परिपोथितो भिन्नसीसो सञ्चूण्णितट्टिमंसधमनि779ffent affaaqat Milinda, p. 188. see DPPN. II. p. 546. While discussing the visamyogaphala, Kosakara incidentally -deals with a subtopic-'त्रयविकस्य दुःखस्य प्रहाणम्' and says:-एतदतीतानागतस्यास्तित्वचिन्तायां चिन्तयिष्यामः | Akb. II. 55. It is possibe that the Dipakara, too, had discussed this topic in the corresponding portion of the Second Adhyaya of Adv., which is lost. V. supra, p. 114, n. 4. For कर्मफलसम्बन्धपरीक्षा, see Tattvasangraha, 479-544; B. Panjika,IX. 70-30 and Madhyamikakarika,xVII. 21-33. Page #426 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 305.] पञ्चमोऽध्यायः / -267 विस्पष्टमनागतादिनास्तित्वं प्रदर्शितम्। तत्र ह्यक्तम्- "चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चिदागच्छति, निरुध्यमानं न क्वचित्संनिचयं गच्छति" इति विस्तरः / / अतीतानागतसद्भावे चागतिगतिदोषो (षा)भ्युपगमः प्राप्नोतीति / एतच्च न। कुतः ? सूत्रार्थापरिज्ञानात् / अत एवानागताद्यस्तित्वसिद्धेश्च / . सूत्रस्य तावदयमर्थः / यदुक्तम्-"चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चिदागच्छति, निरुध्यमानं न क्वचित्संनिचयं ग[V. A, 7. Fol. 109 b.]च्छति" इति तद्वदोक्तवादविधिप्रतिषेधार्थ सांख्य मतव्युदासार्थं च / वेदे ह्यक्तम् -- “पञ्चत्वगापद्यमानस्य चक्षुरादित्यादागतं पुनस्तत्रैव प्रतिविगच्छति / श्रोत्रमाकाशम् / घ्राणं पृथिवीम्। जिह्वा आपः। कायो वायुम् / मनः सलिलं सोममित्यर्थः / "3 तत्प्रतिषेधार्थ भगवानवोचत्"चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चिदागच्छति" इति विस्तरः / 1Cf. इत्थं चैतदेवं यत परमार्थशून्यतायामुक्तं भगवता-"चक्षुरुत्पद्य मानं "संनिचयं गच्छति / इति हि भिक्षवश्चक्षुरभूत्वा भवति भूत्वा च प्रतिविगच्छति" इति / Akb. v. 27 ab. See LVPAh. v. p. 59, n. 3. Also cf. यथैव चक्खुवित्राणं मनोधातु अनन्तरं / न चैव आगतं नापि न निम्बत्तं अनन्तरं // Vm. XIX. 23. ... सो एवं पजानाति-इमस्स नामरूपस्स उप्पत्तितो पुब्वे अनुप्पन्नस्स रासि वा निचयो वा नत्थि, उप्पज्जमानस्सापि रा|सतो वा निचयतो वा आगमनं नाम नत्थि, निरुज्झमानस्सापि दिसाविदिसागमनं नाम नत्थि, निरुद्धस्सापि एकस्मि ठाने रासितो निचयतो निधानतो अवट्ठानं नाम नस्थि / यथा पन वीणाय वादियमनाय उप्पन्नस्स सद्दस्स नेव * उप्पत्तितो पुब्बे सन्निचयो अत्थि""न निरुद्धो कत्थचि सन्निहितो तिति, अथ खो वीणञ्च उपवीणञ्च पुरिसस्स च तज्ज वायाम पटिच्च अहुत्वा सम्भोति, हुत्वा पटिवेति एवं सम्बे पि रूपारूपिनो धम्मा हुत्वा सम्भोन्ति हुत्वा पटिवेन्तीति ! Vm. XX. 36. Also see-षडिमे महाराज धातवः षडिमानि स्पर्शायतनानि "अष्टादशेमे मनउपविचाराः। तत्र महाराजाध्यात्मिकः पृथ्वीधातुः उत्पद्यमानो न कुतश्चिदागच्छति, निरुध्यमानो न क्वचित्संनिचयं गच्छति " B. Paijika, IX. 88. See Siksha, p. 229. 2 Cf. यदि चानागतं चक्षु स्यानोक्तं स्याद् 'भूत्वा न भवतीति / वर्तमानेऽध्वन्यभूत्वा भवतीति चेत् / न / अध्वनो भावादनन्तरत्वात् / अथ स्वात्मन्यभूत्वा भवति, सिद्धमिदमनागतं चक्षुर्नास्तीति / Akb. v. 27. ab. See B. Panjika, IX. 142 ab. 3 Cf. यज्ञवल्क्येति होवाच यत्रास्य पुरुषस्य मृतस्याग्नि वागप्येति वातं प्राणश्चक्षुरादित्यं मनश्चन्द्रं दिशः श्रोत्रं पृथिवीं शरीरमाकाशमात्मौषधीोमानि वनस्पतीन्केशा अप्सु लोहितं च रेतश्च निधीयते"Brihad aranyakopanishat, III. 2. 13. Page #427 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 अभिधर्मदीपे [305. सांख्याः खल्वप्याचक्षते-"चक्षुष्प्रधानादागच्छति तत्रैव च पुनर्विगच्छति" इति। तन्निरासार्थ च भगवानवोचत्-"चक्षरुत्पद्यमानं न कुतश्चिदागच्छति / " अदेशप्रदेशस्थाः खल्वनागतातीतपरमाण्वविज्ञप्तिसंज्ञिता धर्मः(सः) इति तदागमनगमनानुपपत्तिः / कस्तहि वाक्यार्थ। - "अभूत्वा भवति / भूत्वा च प्रतिविगच्छति"' इनि? द्विविधं हि चक्षुर्द्रव्यसदेव परमार्थसतो यदप्रबुद्धमुभयम् (?) / अन्यत्प्रबुद्धमनु(-द्धमु ?)पात्तक्रियम्। पूर्व तद्धेतून्प्रतीत्य क्रियामुपादत्ते प्रबुध्यत इत्यर्थः। उपात्तक्रियं च द्वितीयम् / तद्धि क्रियामुज्झत्प्रतिविगच्छतीत्युक्तं भवति / सांख्यमतनिषेधार्थं वा। सांख्यानां खल्वेकं कारणं नित्यं स्वां जातिमजहत्तेन तेन विकारविशेषात्मना भूत्वा भूत्वाऽन्येनान्येन कार्य विशेषात्मना परिणमतीति / तत्प्रतिषेधार्थं भगवानवोचत्-"चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चि. दागच्छति निरुध्यमानं न क्वचित्संनिचयं गच्छति" इति / चक्षुरभूत्वा वर्तमानेऽध्वनि क्षणमात्रं क्रियारूपमादाय त्यक्त्वा पुनरदर्शनं गच्छति / किञ्चान्यत्, अत एवानागतास्तित्वसिद्धेः। यदुक्तमस्मिन्नेव सूत्रे चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चि दागच्छति" इत्यत्रैतदादर्शितम् / सदिदं चक्षुरन्तरङ्गबहिरङ्गकारणसामग्रीसन्निधानोपाधिवशेन क्रियामुपाददानं न कुतश्चिदागच्छति / कुतः पुनस्तत्सत्त्वमिति चेत् / मुख्यसत्ताविष्टे कर्तरि शानचो विधानानिरुध्यमानवदिति / तस्मा[] दुविहितवेताडोत्थानवत् सौत्रान्तिकैः स्वपक्षोपघाताय सूत्रमेतदाश्रीयते / "एवं तावदागमात्सिद्धमध्वत्रयास्तित्वम्। युक्तितोऽपि-धीनामगोचरत्वाच्च तत्सत्त्वं वर्तमानवत् / '2 तदाकारया खलु बुद्धया यस्यार्थस्य स्वसामान्यलक्षणं परिच्छिद्यते, यश्च बुद्धोक्तनामकायधर्मकायाभ्यां (ग्या)मभिद्योत्यते स परमार्थतो विद्यते / कथम् ? वर्तमानचक्षुरूपादिवत् / ज्ञानज्ञेयाभिधानाभिधेयसंबन्ध [:] खल्वकृतक' इति शिष्टात(ः) प्रतिपद्यन्ते / / असदालम्बनाऽपि बुद्धिरस्तीति चेत् / अत्रापदिश्यते१cf. एवं किर मे धम्मा अहुत्वा सम्भोन्ति, हुत्वा पटिवेन्ति / M. sutta 111. Also cf. राजा आह-भन्ते नागसेन, अस्थि केचि सङ्घारा ये अभवन्ता जायन्ती'ति ? नन्थि महाराज केचि सङ्घारा ये अभवन्ता जायन्ति / भवन्ता येव खो महाराज सङ्घारा Frucat'far I Milinda, p. 55. See Vm. XX. 96 and Yogasutra, IV. 12: Ad. karika 305 ab. Page #428 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 269 306.] पञ्चमोऽध्यायः। [306] नासदालम्बना बुद्धिरागमादुपपत्तितः / * आगमस्तावत्-"चक्षुः प्रतीत्य रूपं चोत्पद्यते चक्षुर्विज्ञानं यावन्मनः प्रतीत्य धर्माश्चोत्पद्यते मनोविज्ञानम् / एतावच्चैतत्सर्वमस्ति"' इत्युक्त भगवता / तत्र मनोविज्ञानं त्रैयध्विकासंस्कृतधर्मविषया [यम], पञ्चविज्ञानकायाः प्रत्युत्पन्नपञ्चविषयालम्बनाः। न तु क्वचिदसा (स) [दा] लम्बनमुक्त नापि तदस्तीति तद्विषयबुद्धयभावः / / तथोक्तम्- "यद्व(दु)त लोके नास्ति तदहं द्रक्ष्यामि" इति विस्तरः / 1Cf. सम्बं वो भिक्खवे देसिस्सामि / किञ्च भिक्खवे सम्बं? चक्खं चैव रूपा च। सोतञ्च सद्दा च / घानश्च गन्धा च / जिह्वा रसा च / कायो च फोटुम्बा च / मनो च धम्मा च / इदं वुच्चति भिक्खवे सब्बं / S. IV. p. 15. See S. IV. pp. 15-30. V. supra, p. 3, n. The Pali passage is according to the āyatanadeśanaइति छन्नं विज्ञाणकायानं उप्पत्तिद्वारारम्मणतो द्वादस वुत्तानी ति / Vm. xv. 10. ___For the dhatu-desand, see the following:-चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चवखुविञ्थाणं / सोतं च पटिच्च "मनञ्च पटिच्च धम्म च उप्पज्जति मनोविज्ञाणं "S. II. p. 72. - 2 यदप्युक्तम् "द्वयं प्रतीत्य विज्ञानस्योत्पादात्" इतीदं तावदिह सम्प्रधार्यम् / यन्मनः प्रतीत्य धर्माश्चोत्पद्यते मनोविज्ञानं, किं तस्य यथा मनो जनकः प्रत्यय एवं धर्मा आहोस्विदा. लम्बनमात्रं धर्मा इति / यदि तावत् जनकः प्रत्ययो धर्माः कथं यदागतं कल्पसहस्रेण भविध्यति वा न वा तदिदानी विज्ञानं जनयिष्यति / निर्वाणं च सर्वप्रवृत्तिनिरोधाजनक नोपपद्यते / अथालम्बनमात्रं धर्मा भवन्ति, अतीतानागतमप्यालम्बनं भवतीति ब्रूमः / यदि नास्ति कथमालम्वनम् / . अत्रेदानी ब्रूमः / यदा तदालम्बनं तथास्ति / कथं तदालम्बनम् / अभूत् भविष्यति चेति / नहि कश्चिदतीतं रूपं वेदनां वा स्मरन्नस्तीति पश्यति / कि तहि / अभूदिति / यथा खल्वपि वर्तमान रूपमनुभूतं तथा तदतीतं स्मयते / यथा चानागतं वर्तमानं भविष्यति तथा बुद्धया गृह्यते / यदि च ततथैवास्ति वर्तमान प्राप्नोति / अथ नास्ति, असदप्या. लम्बनं भवतीति सिद्धम् / तदेव तद्विकीर्णमिति चेत् / न / विकीर्णस्याग्रहणात् / यदि च तत्तदेव रूपं केवलं परमाणुशो विभक्तम् / एवं सति परमाणवो नित्याः प्राप्नुवन्ति / परमाणुसंचयविभागमात्रं चैवं सति प्राप्नोति / न तु किचिदुत्पद्यते नापि निरुध्यत इत्याजीवि. कवाद प्रालम्बितो भवति / सूत्रं चापविद्धं भवति / 'चक्षुरुत्पद्यमानं न कुतश्चिदागच्छती'ति विस्तरः। अपरमाणुसंचितानां वेदनादीनां कथं विकीर्णत्वम् / तेऽपि च यथोत्पन्नानुभूताः स्मर्यन्ते / यदि च ते तथैव सन्ति नित्याः प्राप्नुवन्ति / अथ न सन्ति, असदप्यालम्बनमिति सिद्धम् / Akb. v. 27 ab. See Sakv. p. 474. 3 Cf. यहि बोधिसत्वेनोक्तम्-'यल्लोके नास्ति तदहं ज्ञास्यामि वा द्रक्ष्यामि वा नेवं स्थानं विद्यत" इति / अमरे आभिमानिका भवन्त्यसन्तमप्यवभासं सन्तं पश्यन्ति / अहं Page #429 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 अभिधर्मदीपे [306. तथा--"त्रयाणां सन्निपातः स्पर्शः / सहजाता वेदना"' इति विस्तरः / एतेनाभिधानाभिधेयसंबन्धः प्रत्युक्तः / तदेवं सति सूत्रेऽस्मिन्मध्यमाप्रति पत्प्रदशिता / यदुत-केनचित्प्रकारेण शून्याः संस्काराः मिथ्यापरिकल्पितेन पुरुषालयविज्ञानाभूतपरिकल्पादिना। केनचिदशून्याः, यदुत-स्वलक्षणसामान्यलक्षणाभ्यामिति / यथा कात्यायत (-य)न सूत्रे-"लोकसमुदयं ज्ञात्वा या लोके नास्ति ता सा न भवति / लोकनिरोध ज्ञात्वा या लोकेऽस्ति ता सा न भवति इतीमौ[V. 8. Fol. 110a] 'द्वावन्तौ परित्यज्य मध्यमया प्रतिपदा तथागतो धर्म देशयति / "3 न चैतद् द्व [यम]स्तिनास्तित्वाख्यमेकाधिकरणं विरोधादुपपद्यते न च निरधिष्ठानम् / नापि खपुष्षशून्याधिष्ठितम् / तु सन्तमेवास्तीति पश्यामीत्ययं तत्राभिप्रायः / इतरथा हि सर्वबुद्धीनां सदालम्बनत्वे कुतोऽस्य विमर्शः स्यात्, को वा विशेषः / इत्यं चैतदेवम् / Akb. V. 27 ab. -यद्यभावो विज्ञानस्यालम्बनं यत्तीति विस्तरः / बोधिसत्वे चरमभाविकेनवमुक्तम्यल्लोके नास्ति, तज्ज्ञास्यामीत्येष सम्भवो नास्तीति वचनादभावालम्बनं न भवतीति दर्शितं भवति / प्राचार्योऽन्याभिप्रायतामस्य सूत्रस्य वर्शयन्नाह-अपरे आभिमानिका इति विस्तरः / अपरिशुद्धसमाधयोऽपरे " असन्तमप्यवभासं दिव्यचक्षुरवभासं प्रयोगावस्थायां सन्तमित्येवं पश्यन्ति / अहं तु सन्तमेवावभासं पूर्वरूपं दिव्यचक्षुषोऽस्तीति पश्यामीत्ययमत्र सूत्रेऽभिप्रायः / कुतोऽस्य विमर्श इति / सर्वबुद्धीनां सद्विषयत्वे व्यवस्थाप्यमाने कुतोऽस्य विमर्शविचारः सन्देहो वा स्यात् / यदुत लोके नास्तीति विस्तरेण य उक्तः / सदसदालम्बने तु बुद्धीनामयं विमर्श. सम्भवति / नान्यथा। को वा विशेष इति / को वा बोधिसत्त्वस्यान्येभ्यो विशेषः, यदि तेऽपि सन्तनेवावभासं पश्यन्ति नासन्तम् / सदसदालम्बनत्वे हि बुद्धीनामयं विशेषो भवति / इत्थं चैतदेवं सत्, असदालम्बना बुद्धय इति / Saks. pp. 475-6. 1 Cf. चक्खुञ्चावुसो पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चवखुविझाणं, तिणं संगति फस्सो, फस्सपक्चया वेदना M. satta 18. 2 कायं स्वसामान्यलक्षणाभ्यां परीक्षते / वेदनां चित्तं धर्माश्च / स्वभाव एवैषां स्वलक्षणम् / सामान्यलक्षणं तु अनित्यता संस्कृतानां दुःखता सास्रवाणां शून्यताऽनात्मते सर्वधर्माणाम् / Ab. VI. 14 cd.-'स्वभाव एवैषां स्वलक्षणम्' / क: स्वभावः ? कायस्य भूतभौतिकत्वम् / वेदनाया अनुभवत्वम् / चित्तस्योपलब्धित्तम् / Salev. p. 529. See LVPAR VI. p. 158. -3 Cf. कित्तावता नु खो भन्ते सम्मादिट्टि होती ति? द्वयनिस्सितो स्वायं कच्चायन लोको येभुय्येन अत्थितं च नत्थितं च / लोकसमुदयं खो कच्चायन यथाभूतं सम्मपञ्चाय पस्सतो या लोके नस्थिता सान होति / लोकनिरोधं खो कच्चायन यथाभूतं सम्मप्पाय पस्सतो या लोके अत्थिता सा न होति / S. II. p. 17. Page #430 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306.] .. पञ्चमोऽध्यायः। 271 युक्तिरपि। ज्ञानज्ञेयाभिधानाभिधेयसंवन्धस्याकृतकत्वात् / नास्तिशशविषान(ण)मित्यस्य ज्ञानस्याभिधानस्य चासद्विषयत्वमिति चेत् / तत्र ब्रूमः अन्यापेक्ष्येऽथ संबन्धप्तिषेधोऽश्वशृङ्गयोः / / योऽयं नास्ति शशविषाणादिप्रतिषेधोऽस्य तहि किं प्रतिषेध्यम् ? यद्यसदालम्बना बुद्धिर्नास्त्यभिधानं वा निरभिधेयमिति ? अत्रापदिश्यते। 'अन्यापेक्ष्येऽथ संबन्धप्रतिषेधः / ' कार्यकारणादिस्त्रिविधः' संबन्धोऽत्र गोविषाणादिषु पूर्वदृष्टः शशविषाणादिषु प्रतिषिद्धयते / शशषि(शि)रोमात्रकाकाशधातुसंबन्धदशंणा(ना)द्यदि शशशिरस्या (स्य)पि विषाणम विष्यत्तद्वदेवोपलप्स्यत। न चोपलभ्यते / तस्मात्संबन्धान्तरापेक्षं शशविषाणशब्दगडुमात्रं नत्रा संबन्ध्यन्तर. संवन्धबुद्धयपेक्षेणावद्योत्यते, न तु किञ्चिदभिधानमभिधेयं वा प्रतिषेध्यात्मनः (ना) श्रीयत इति सिद्धं सर्वा बुद्धिः सद्विषयेति / *एतेनाजातं ध्वस्तं च गोविषाणं प्रत्युक्तम् / गोशिरसा (शिरो)मात्रमाकाशधातुवेष्टित(तं) दृष्ट्वाः (ष्ट्वा) जनिष्यते ध्वस्तं वा गोविषाणमिति द्रष्टव्यम् / त्रयोदशायतनप्रतिषेधबुद्धि विषयाद् अस्तित्वादसदालम्बना बुद्धिरस्तीति चेत् / न। भगवतैव वाग्वस्तुमात्रमेतदिति निर्णीतत्वात् / उक्त हि भगवता हस्तताडो(लो)पमे सूत्रे-"एतावत्सर्वं यदुत चक्षू रूपं च यावन्मनो धर्मांश्च / यः कश्चिदेतद् द्वयं प्रत्याख्यायान्य]द् द्वयं ज्ञेयमभिधेयं वा 1 संज्ञ'संज्ञि-ज्ञानज्ञेय-क्रियाकारणसंबन्धाः / V. infra, Adv. karika 313. 2. यद्यसदप्यालम्बनं स्यात्, त्रयोदशमप्यायतनं स्यात् / अथ त्रयोदशमायतनं नास्तीत्यस्य किमालम्बनम् ? एतदेव नामालम्बनम् / एवं तर्हि नाम एव नास्तीति प्रतीयेत / यश्च शब्दस्य प्रागभावमालम्बते किं तस्यालम्बनम् / शब्द एव / एवं तहिं यः शब्दाभावं प्रार्थयते तस्य शब्द एव कर्तव्यः स्यात् / अनागतावस्थ इति चेत् / सति कथं नास्तिबुद्धिः / वर्तमानो नास्तीति चेत् / न / एकत्वात् / यावता तस्य विशेषस्तस्याभूत्वाभावसिद्धिः / तस्मादुभयं विज्ञानस्यालम्बनं भावश्चाभावश्च / Akb. v. 27 ab. त्रयोदशमप्यायतनमालम्बनं स्यादिति / त्रयोदशानामायतनानां त्रयोदशमायतनम् / तद्विज्ञानस्यालम्बनं स्यात् / असदालम्बनत्व इष्यमाणे तदालम्बनं वा विज्ञानं स्याद् / एवं वैभाषिके गोक्ते प्राचार्य आह-अथ त्रयोदशमिति विस्तरः / एतदेव नामेति वैभाषिकाः / यदेतन्नाम त्रयोदशमायतनमिति / तदालम्बनम् / एवं तर्हि मामैव नास्तीति . प्रतीयेत / नाभिधेयं त्रयोदशायतनामावलक्षम् / किं च यश्च शब्दस्य प्रागभावमालम्बते, किं तस्यालम्बनम् / भवतीति वाक्यशेषः। एवं प्रकृते वैभाषिक प्राह-शब्द एवालम्बनमिति प्रकृतम् / एवं तीति विस्तरेणाचार्यः।"Saks. p. 475. Page #431 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [307, 272 अभिधर्मदीपे कल्पयेत् वाग्वस्तुमात्रमेवास्य स्यात् / पृष्टो वा न संप्रजानीयादुत्तरे वा संमोहमापद्येत / यथापि तदविषयत्वात् / ' इति / किञ्च, अस्तिशशविषाणाभिधानाभिधेयवन्नास्त्युक्तिरपि वाग्वस्तुमात्रं विषाणाख्याभिधेयार्थसंबन्धविहीनम् / एतेन षष्ठः स्कन्धः प्रत्युक्तः / किञ्च, पञ्चस्कन्धविषयविपरीतज्ञानप्रतिषेधात् / अलातचक्रबुद्धिप्रतिषेधवत्, द्विचन्द्रबुद्धिप्रतिषेधवच्च / उक्त हि भगवता-"ये केचिदात्मेति समनुपश्यन्तः समनुपश्यन्ति सर्वे त इमानेव पञ्चोपादानस्कन्धान्समनुपश्यन्तः समनुपश्यन्ति"२ इति स्कन्धविषये चैषा नित्यात्म' द्रव्यभ्रान्तिरित्यवद्योत्यते। किञ्च, नत्रः सदसत्प्रतिषेध्यविषयत्वानुपपत्तेश्च / सन्तं तावदर्थं न प्रतिषेधुम(म्) समर्थः। यदि हि सन्तमर्थं शक्नुयात्प्रतिषेधुन राजानो हस्त्यश्वं वि (बि) भयुर्ण(न) सन्ति दस्यव इत्येवं ब्रू युः। इत्युक्त दस्यूनामभाव[:] स्यात् / न चैतदस्ति / अथासन्तं प्रतिषेधयति, तेनाभावप्रतिषेधाद्भाव एव स्यादिति / तस्मान्नो न गोविषाणादि[:] नापि शशः (श)[विषाणादि:] प्रतिषिध्यते / कि तहि / शशाकाशधातुसंबन्धबुद्धचपेक्षेण गोविषाणादिद्रव्यासंबन्धबुद्धयोऽवद्योत्यन्ते / सिद्धा सदालम्बनैव बुद्धिः / एवमन्यत्रापि // .. [307] रूपादौ वस्तुनि क्षीणे सत्येवोत्पद्यते मतिः / सा ज्ञानस्यासनाकारा शास्तुस्तथान्यचित्तवत् / रूपादौ खल्वपि वस्तुन्यभ्यतीते सत्येव बुद्धिरुत्पद्यते / न ह्यसदालम्बना बुद्धिरुत्पद्यते / सदालम्बना बुद्धिरस्तीत्युपपादितम् / न च नो द्रव्यं विनश्यतीत्युक्तम् / यदेतद रूपादिद्रव्यं पूर्वानुभूतं तदेव तत्स्मृत्या गृह्यत इत्युपरिष्टादपि साधयिष्यामः / या तर्हि निरुद्धदेवदत्तानुस्मृतिघंटानुस्मृतिर्वा, सा कथं जायते ? अतीतानाग[V. A, 8. Fol. 110 b:]1 तयोर्देवदत्तघटप्रज्ञप्त्युपादानयोरिति / अत्र ब्रूमः / सापि खलु साविद्यास्यासदाकारोत्पद्यते स्थान्वा (वा)दौ पुरुषादिबुद्धिवत् / निरविद्यस्य तु शास्तुस्तत्त्वाकारा भवति रूपादिधर्ममात्रबुद्धिरेव / 1 किञ्च भिक्खवे सब्बं / चक्टुं चेव रूपा च पे"मनो च धम्मा च / इदं वुच्चति भिक्खवे सब्बं / यो भिक्खवे एवं वदेय्य / अहमेतं सब्बं पच्चक्खाय अझं सब्बं पञापेस्सामीति / तस्य वाचावत्थुरेवम्स / पुट्ठो च न सम्पापेय्य / उत्तरिञ्च विघातं आपज्जेय्य / तं किस्स हेतु / यथा भिक्खवे अविसयस्मि ति / S IV. p. 15. V. supra p. 269, n. 1. 2 Cf. ये हि केचि भिक्खवे समणा वा ब्राह्मणा वा अनेकविहितमत्तानं समनुपस्समाना समनुपस्सन्ति / सब्बे ते पञ्चूपादानक्खन्धे समनुपस्सन्ति एतेसं वा अञ्जतरं / S. III. p. 46. See Sakv. p. 587. Page #432 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 309.] पञ्चमोऽध्यायः। 273 तद्यथा परचित्तविदः स्वलक्षणाकारा बुद्धिरुत्पद्यते। तत्सामोपाधि[व] शेनान्यथापि जानीते। तद्वत्तत्सामर्थ्यण भाविनी भूतां च संज्ञा (ज्ञां) 'रूपादिषु देवदत्तघटलक्षणां प्रतिपद्यत इति // इतश्च सदतीतानागतम्[308] हर्षोत्पादभयोद्वेगस्मृत्युत्पत्य(त्य)ङ्गभावतः / अतीतानागतं हि मित्रममित्रौ(त्र) वा मनसि कृत्वा हर्षोत्पादभयाद. योऽभ्युपजायन्ते / ते चानिमित्ता न भवितुमर्हन्ति / कथम् ? वर्तमानवत् / / तद्यथा सति वर्तमाने मित्रेऽमित्रे वा हर्षभयादयो भवन्ति नासतो ति तद्वत् / किञ्च, साङ्गस्य शक्त्यभिव्यक्तः सदीपघटरूपवत् / / विद्यमानस्य खल्वनागतस्य वस्तुनोऽतीतप्रत्युत्पन्नसहकारिकारणसामग्रीगहीतस्य शक्तिमात्रमाविर्भवति / कथम् ? 'सदीपघटरूपवत् / ' तद्यथा तमसि विद्यमानस्य घटरूपस्य स्वात्मोद्भावनशक्तिः प्रदीपादिकारणसामग्रीसन्निधाने सति भवति तद्वदिति / इतश्चास्त्यनागतम् / / [309] जनोहाकर्तृ साध्यत्वात्पञ्चभावविकारवत् / तद्यथा अस्ति विपरिणमते वर्धते क्षीयते विनश्यतीति सति मुख्यसत्ताविष्टे कर्तरि एते पञ्च भावविकारा भवन्ति / तद्वज्जायत इत्ययमपि षष्ठः भावविकारः सति मुख्याविष्टे कर्तरि भवितुमर्हतीति / किञ्च जायमानता सत्ता नश्यता ना सामानाधिकरण्ये सत्यनन्यतापत्तिसङ्करदोषप्रसङ्गात् / वैयधिकरण्याभ्युपगमे संबन्धाभावादेकत्र तद्व्यपदेशानुपपत्तिः। किञ्च, जायमानतादिक्रियाभावेऽस्तिस्वायोगात् / कथम् ? शशविषाणवदिति / उपचारसत्तेति चेत् / न / मुख्यसत्तायां सत्यामुपचारसद्भावात्, वक्ष्यमान (ण)दोषाच्च / - इतश्चास्ति सतः कृ(क्रि) याङ्गतादृष्टेविकार्य प्राप्यकर्मवत् // तद्यथा विकार्ये कर्मणि सति करणं दृष्टं काशात्कटी करोति / प्राप्ये च कर्मणि सति ग्रामं गच्छति देवदत्तः सूर्यं च पश्यतीति गमनदशिक्रिये सति कर्मणि भवतः। तद्वनिर्वत्र्येऽपि कर्मणि मुख्यद्रव्यास्तित्वे सति देवदत्तक का घटक्रियोपपद्यत इति / / ___ सांख्यः पश्यति-विद्यमानमेव जायते / 'तद्यथा क्षीरे विद्यमानं दधि, कार्यकारणयोरेकत्वात् / तं प्रत्यपदिश्यते 1. See Nirukta, I. 2. 8. 18 Page #433 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 अभिधर्मदीपे [310. [310] द्वितीयं जन्म जातस्य वस्तुनो नोपपद्यते // यदि खलु क्षीरे दध्यादयो विकाराः सन्ति बीजे चाङ्कुरादयः शुक्रशो. नि(णि)ते च कललादयः, तेषां जातानां क्षीरादिवज्जन्म पुनर्ण(न) युज्यते / यथा च न युज्यते तथा पूर्वमेवाविष्कृतम् / वैशेषिको मन्यते-कपालेष्वविद्यमानं घटद्रव्यं तन्तुषु चाविद्यमानं पट द्रव्यं कपालतन्तुसंयोगादुत्पद्यते / गोण्या च कल्पनया विप्रकृता(ष्टा ?)वस्था. विषया जनिकर्तृ सत्ता व्यपदिश्यत इति / अस्याप्यवयविद्रव्यं सहावयवेः पूर्वमेव विहितोत्तरम् / यत्पुनरुक्तमुपचारसत्तया जनिकर्तोपदिश्यत इत्यत्र ब्रूमः मुख्यसत्ता गुणाभावाद गौनी (णी) सत्ता न विद्यते // न हि मुख्यसत्ता[यां] गुणाभावेऽवयवाभावे वा कारणेषु प्रागुत्पत्त्यभावे वा कार्यसत्तोपचारो युज्यते / / कस्मात् ? [311] साधये सति तद् वृत्तेाहारं मधुरोक्तिवत् / तद्यथा मधुरवाग्देवदत्त इति वाचि माधुर्यगुणयुक्तस्य गुडद्रव्यस्य मधुनो वा साधर्म्यमभिलषणीयता विद्यते इत्यतो वाचि[VI. B, 1. Fol. 111 a]1 माधुर्यशब्दः प्रयुज्यते / कन्यामुखे च चन्द्र कान्तिसादश्यं दृष्ट्वा चन्द्रशब्दः प्रयुज्यते / वाहीके च जाड्यसाधाद्गोशब्दः प्रयुज्यते-- गौरयं वाहीक इत्येवमादिः / न च तथा कश्चिद्गुणावयवगन्धोऽपि तन्तुषु तत्संयोगे वा प्रागुत्पत्त्या भावे निरात्मनः कार्यस्यास्तीति / न च कार्य किञ्चिदीषत्कृतमुपपद्यते / निष्ठासत्तैककालाभ्यु पगमात् / प्रागव्यपदेश्यं वस्तुमात्रं विप्रकृतं जायत इति चेत् / न / उक्तोत्तरत्वात् / मम तु चन्द्रकोटीप्रकाशलक्षणो दृष्टान्तो विद्यते / प्राविष्टलिङ्गमुख्यस्य जन्मेष्टं दारकादिवत् // अयं हि जनिरभिनिष्क्रमणादिवचनो नासत्प्रादुर्भाववचनः। कथम् ? 'दारि(र)कादिवत्' / तद्यथा दारको मुख्यसत्ताविष्टो मातृकुनिष्क्रमने(णे) जायत इत्युच्यते / तद्वदत्रापीति / / दार्टान्तिकः खलु ब्रते-कारणशक्तिषु निरात्मकजनिकपचारः प्रवतते / तं प्रति ब्रूमः-- [312] स्यात्खपुष्पैः खमुत्फुल्ल स्याञ्जटालश्च दर्दुरः। स्वभावो यदि भावनां प्रागभूत्वा समुद्भवेत् // न ह्यसतः कस्यचिच्छशविषाणादेरुत्पादो भवति नरात्म्याविशेषसर्वा Page #434 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 313. ] पञ्चमोऽध्यायः। 275 सदुत्पत्तिप्रसङ्गात् / तद्धेतु कानां च जायमानजातनश्यत्कालेष्वात्मास्तित्वस्थितशक्तीनामनुपपत्तेः / कारणानां च कार्यात्मकत्वा[त्] प्रागुत्पत्तेरसत्त्वम्, असत्त्वादनुपपत्तिदोषापत्तिः / कुतश्च नाभावो भावीभवति ? स्थितिशक्तिक्रिया [5] योगात् / / कथमयोग इति चेत् / तदाविष्क्रियते[313] स्थितिशक्तिपरित्यक्तान्धर्मान्नाशान्वितोदयान् / वद सोम्य कथं याति प्रतीत्या वस्तु वस्तुताम / / इह खलु भवतामहेतुको विनाश:२ . सर्वोत्पत्तिमतां नित्यसंनिहितः / तस्मिश्च सति जन्मस्थितिशक्तिक्रिया न विद्यन्ते, विरोधात् / तास्वसतीषु कारणमपि चे(चे)व विष्टम् / तदस्मिन्नसति किं प्रतीत्य असन्निरात्मकं वस्तु वस्तुतां यातीत्याचक्ष्व / कथं ते कार्य कारणं वोपपद्यते ? सतां हि संज्ञासंज्ञिज्ञानज्ञेयक्रियाकारणहे तुफलादीनामन्योन्यापेक्षप्रज्ञप्तेः / अथ तवाभावो न कश्विदस्ति भावविरोधी, कथं तहि स भावो नष्ट इत्युच्यते ? तस्माद्भवतो वाङ्मात्रमेतत्, मम तु विद्यमानयोरेवोपकार्युपकार[क] भावो युक्तः // यस्मात्--- 1 Cf.यस्य त्वतीतानागतं द्रव्यतोऽस्ति तस्य फलं नित्यमेवास्तीति किं तत्र कर्मणः सामर्थ्यम् / उत्पादने सामर्थ्यम् / उत्पादस्ता भूत्वा भवतीति सिद्धम् / * अथ सर्व एव चास्ति / कस्येदानों क्व सामर्थ्यम् / वार्ण्यगण्यवादश्चैवं द्योतितो भवति---'यद्यस्त्यस्त्येव तत् / यन्नास्ति नास्त्येव तत् / असतो नास्ति संभवः। सतो नास्ति विनाश' इति / वर्तमानीकरणे तर्हि सामर्थ्यम् / तिमिदं वर्तमानीकरणं नाम। देशान्तराकर्षणं चेत् / नित्यं प्रसक्तम् / अरूपिणां च कथं तत् / यच्च तदाकर्षणं तदभूत्वा भूतम् / स्वभावविशेषणं चेत् सिद्ध मभूत्वा भवनम् / तस्मान्नवं सर्वास्तिवावः शासने साधुभवति यदतीतानागतं अभ्यतोऽस्तीति वदति / Akb. v. 27 c. -वर्तमानीकरण इति वैभाविकः / किमिदानी वर्तमानीकरणमिति विस्तरेणाचार्यः / देशान्तराकर्षणं चेत् / यदि मन्यसे हेतुना फलस्य देशान्तराकर्षणं वर्तमानीकरणमिति, अत्र ब्रूम : / नित्यं प्रसक्तं फलमिति वाक्यशेषः / केवलं देशान्तराद्देशान्तराकर्षणम्, न किञ्चिपूर्वमुत्पद्यत इति नित्यं प्रसक्तम् / अरूपिणां च वेदनादीनाम् / कथं तद्देशान्तराकर्षणा / अमूर्तत्वेनादेशस्थत्वान्न तद्युज्यत इत्यभिप्रायः / यच्च तदावर्षणं क्रियासंज्ञकम्, तदभूत्वा भूतमित्यभूत्वाभावसिद्धिरित्यभिप्रायः। स्वभावविशेषणं चेत् / यदि मन्यसे हेतुना स्वभावोऽस्य फलस्य विशेष्यते, तेन फलविशेषणं भवतीति / अत्र ब्रूमः / सिद्धमभूत्वा भवनमिति / सिद्धमभूत्वा विशेषणस्य भवनं प्रादुर्भाव इति / Saks. pp. 476-7. 2 V. S.!pra, p. 107: n. 1. Page #435 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 अभिधर्मदीपे [314. [314] लोके दृष्टः सतोरेव परस्परमनुग्रहः / तद्वदेवोपघातोऽपि नाश्वशृङ्गाहिवा(पा)दयोः // अनुग्रहोपघातयोश्च कार्यकारणसंबन्धोपचारश्च सतोरेव भवतीत्यास्तनन्धयेभ्यः प्रसिद्धमेतत्, नासतोः न च सदसतोरिति / वैतुलिकः' कल्पयति[315] यत्प्रतीत्यसमुत्पन्न तत्स्वभावान्न विद्यते / ' यत्खलु निस्वभावं निरात्मकं हेतून्प्रतीत्य जायते तस्य खलु स्वभावो नास्ति / न हि तत्कारणेषु प्रत्येकमवस्थितं नापि भागशो नाप्यन्यत्र क्वचित् / नापि हेतुसमुदाये तद्रूपाभावात् / यच्च न क्वचिदस्ति तत्कतमेन स्वभावेनोत्पत्स्यत इति नास्ति स्वभावः / यस्य च नास्ति स्वभावः तत्कथमस्तीत्युच्यते ? तस्मादलातचक्रवन्निस्वभावत्वात् सर्वधर्मा निरात्मान इति / तं प्रत्यपदिश्यते१. Cf. नेवासतो नव सतः प्रत्ययोऽर्थस्य युज्यते / असत: प्रत्ययः कस्य सतश्च प्रत्ययेन किम् // न सन् नासन् न सदसद् धर्मो निर्वतते यदा। कथं निवर्त को हेतुरेवं सति हि युज्यते // Madhyamika-karilea , I.6-7. न भावाज्जायते भावो भावोऽभावान्न जायते। नाऽभावाज्जायतेऽभावोऽभावो भावान्न जायते || Chatuh-sataka, 364. 2 Cf. हेतुप्रत्ययसामग्री प्रतीत्य जातस्य परायत्तात्मलाभस्य प्रतिबिम्बसमे कुतः सत्स्वभावता? "यः प्रत्ययैर्जायति स ह्यजातो। न तस्य उत्पादु स्वभावतोऽस्ति / यः प्रत्ययाधीनु स शून्य उक्तो / यः शून्यतां जानति सोऽप्रमत्तः // B. Panjika, IX. 2. See Siksha, p. 241.. 3 Cf. यदुक्तं वैपुल्ये निःस्वभावा: सर्वधर्मा इति / तत्र कोऽभिसन्धिः ? स्वयमभावतामुपादाय स्वेनात्मनाऽभावतामुपादाय रवे भावेऽनवस्थितात्मतामुपादाय बालग्राहवच्चालक्षणतामपादाय // अपि खल परिकल्पिते स्वभावे लक्षणनिःस्वभावातामपादाय परतन्त्रे उत्पत्तिनिःस्वभावतामुपादाय परिनिष्पन्ने परमार्थनिःस्वभावतामुपादाय / अनुत्पन्ना अनिरुद्धा आदिशान्ताः प्रकृतिपरिनिता इति कोऽभिसन्धिः ? यथा निःस्वभावास्तथा अनुत्पन्नाः / यथा अनुत्पन्नास्तथा अनिरुद्धाः / यथा अनुत्पन्नाश्चानिरुद्धाश्च तथा आदिशान्ताः। यथा आदिशान्तास्तथा प्रकृतिपरिनिर्वृताः // Asm. p. 84. Page #436 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 277 317.] पञ्चमोऽध्यायः। न विद्यते स्वभावाद्यद्विद्यते तत्ततोऽन्यथा // ब्रह्मोद्यमेतत्-यत्प्रतीत्यसमुत्पन्नं तत्संवत्यात्मना विद्यते वनसंघादिवत् / यत्परमार्थतो विद्यते तस्य प्रतीत्यावस्थाशक्तिमूर्तिक्रियादिमात्र. मुत्पद्यत' इति / ___तस्य तर्हि हेतवो विद्यमानस्य कमुपकारं कुर्वन्तीति ? अत्राभिधीयते / न खलु द्रव्यस्वभावास्तित्वं प्रति कञ्चिदुपकारं कुर्वन्ति / / न च स्वभावस्यापेक्ष्य प्रज्ञप्तिः / किं तर्हि ? [316] प्रकुर्वन्ति दशामात्रं [VI. A, 1. Fol. 111 b.] 'हेतवो वस्तुनः सतः / राजत्वं / राजपुत्रस्य सात्मकस्यैव मन्त्रिणः // तद्यथाऽभिजातस्य राजपुत्रस्य विद्यमानस्य मन्त्रिणः सबलसमुदयाः परिग्रहानुग्रहमात्रेणोपकुर्वन्तो राजत्वं कुर्वन्त्येवमनागतस्य वस्तुनः सतो हेतुप्रत्ययाः समेत्य लक्षणमात्र(त्र) [वर्त ] मानाख्यमैश्वर्याधिपत्यं कुर्वन्तीत्यववोद्धव्यम् / / अन्ये पुनर्वर्णयन्ति[317] धर्माणां सति सामग्र्ये सामर्थ्यमुपजायते। . चितानां परमानू (णू) नां यद्वदात्मोपलम्भने / / यथा खलु परमानु(णु)संचयश्चक्षुषा गृह्यते, प्रत्येकं परमान(ण) वो न गह्यन्ते, तथा कारणसामग्रथे सति धर्माणां क्रियासामर्थ्यमुपजायत इति द्रष्टव्यम्। भदन्तकुमारलातः पश्यति-वातायनप्रविष्टस्यां (स्या)न्तःपार्श्वद्वयेऽपि अटयः सन्ति / रश्मिगतस्य तु दर्शनमस्य त्रुटे रश्मिपार्श्वगास्त्वनुमेयाः / एतेन व्याख्यातं धर्माणामध्वयोर्द्वयोरस्तित्वम् / प्राप्य ज्ञानातिशयं मुनयः पश्यन्ति, तास्तु धीहि त्रिकजा / / 1v. infra, Ad. karika 323. 2 Cf. वैभाषिकाणामेतन्मतम् / अनागतं विद्यमानं उत्पद्यत इति / तस्मादयं प्रसञ्जयति / 'ननु चैवं सति सभागहेतुरभूत्वा अनागतावस्थायां हेतुर्भवति वर्तमानावस्थायामिति प्राप्त' प्रसक्तमित्यर्थः / 'इष्यत एवावस्था प्रति न द्रव्यम्' इति / 'अवस्थाफलं हि सामग्यं न द्रव्यफलम्' इति / Saks. p. 201. Page #437 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 अभिधर्मदीपे [318 यस्तु मन्यतेऽतीतं कर्माभावीभवत्यनागतं च न विद्यते तं प्रत्यपदिश्यते-' . [318] कर्मातीतमसद्यस्य फलं भावि करोत्यसत् / / व्यक्त वन्ध्यासुतस्तस्य जायते व्य*न्तरात्मजात् / / -- न हि भवतो वर्तमानकालास्तित्वमुपपद्यते, अतीतानागतहेतुफलाभावात्, वन्ध्याव्यन्तरपुत्रजन्मवत् // अत्र प्रत्यवतिष्ठन्ते दान्तिका:-न ब्रमः सर्वथाऽतीतं न विद्यते / किं तहि ? द्रव्यात्मना न विद्यते प्रज्ञप्त्यात्मना तु सदिति / तत्र प्रतिसमाधीयते 1V. supra, p. 265. 2 Cf. यत्तूक्तमुक्तत्वादिति / वयमपि बमोऽस्त्यतीतानागतमिति / अतीतं तु यद भूतपूर्वम् / अनागतं यत्सति हेतौ भविष्यति / एवं च कृत्वास्तीत्युच्यते / म पुनद्रव्यतः। Akb. v. 27. c. -अतीतं तु यद्भूतपूर्वमिति / न स्वलक्षणेनास्तीति दर्शयति / अनागतं यत्सति हेतो भविष्यतीति अविद्यमानमपि हेतुतद्भावाद्यवस्थाप्यत इति दर्शयति / एवं हि कृत्वाऽस्तीत्युच्यत इति भूतपूर्व भविष्यति चेति कृत्वा / Sakv p. 472-3. Also cf. एवं तु साधुर्भवति / यथा सूत्रे सर्व मस्तीत्युक्त तथा ववति / कथं च सूत्रे सर्वमस्तीति उक्तम् / “सर्वमस्तीति ब्राह्मण यावदेव द्वादशायतनानी" ति / अध्वत्रयं वा। यथा तु तदस्ति तथोक्तम् / Akb. v. 27 c. The following Pali passage supports the Sautrantika view that the atita and anagata are only notions and not realities : ___सचे तं चित्त एवं पुच्छेय्यु-अहोसि त्वं अतीतमद्धानं, न त्वं नाहोसि, भविस्ससि त्वं अनागतमद्धानं, न त्वं न भविस्ससि, अस्थि त्वं एतरहि, न त्वं नत्थीति ? एवं पुट्ठो त्वं चित्त किं व्याकरेय्यासी ति ?"एवं पुट्ठो अहं भन्ते एवं व्याकरेय्यं अहोसाहं "भविस्सामहं अत्थाह"""। सचे पन त्वं चित्त एवं पुच्छेय्यु-यो ते अहोसि अतोतो अत्तपटिलाभो, स्वेव ते अत्तपटिलाभो सच्चो, मोघो अनागतो मोघो पच्चुप्पन्नो, यो ते एतरहि पच्चुप्पन्नो अत्तपटिलाभो, स्वेव ते सच्चो, मोघो अतीतो मोघो अनागतो ?""एवं पुट्ठो अहं भन्ते एवं व्याकरेंय्यंयो मे महोसि अतीतो अत्तपटिलामो स्वेव मे अत्तपटिलाभो तस्मि समये सच्चो अहोसि मोघो अनागतो मोघो पच्चुप्पन्नो, यो मे भविस्सति'"सो तस्मि समये सक्चो भविस्सति, मोषो अतीतो मोघो पच्चुप्पन्नो।"..."सेय्यथापि चित्तगवा खीरं खीरम्हा दधि, दधिम्हा नवनीतं... यस्मि समये खीरं होति नेव तस्मि समये दधीति संखं गच्छति"खीरं त्वेव तस्मि समये संखं गच्छति ।"इमा खो चित्त लोकसमा लोकनिरुत्तियो लोकवोहारा लोकपत्तियो पाहि तथागतो वोहरति अपरामसं ति। Digha. IX. 45-53. . Page #438 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320.] . पञ्चमोऽध्यायः / 279 [319] नामसल्लक्षणाभावाद् द्रव्यसत्यासिद्धितः / अनाग ताभ्यतीतस्य नास्ति प्रज्ञप्तिसत्यता / / सोपादानं हि सर्वं प्रज्ञप्तिसत् / न च वर्तमानमुपादानमुपपद्यते / अनागताभ्यतोतस्य तस्मान्निरुपादानस्य प्रज्ञप्त्यभावादसदेतत् / यदि तमुनागतं चक्षुरादिद्रव्यं विद्यते कस्मान्न पश्यति न दृश्यते न विजानाति ? न व्यक्त कारित्राभावादी (दि)ति / / तदत्र कोशकारः प्रश्नयति- . [320] को विघ्नः यदि चक्षुर्विद्यते किं न पश्यति ? वयं ब्रमः * अङ्गवकल्यम् दृष्टं हि प्रदोपाद्यङ्गवैकल्ये वर्तमानस्यापि चक्षुषो रूपादर्शनम् / स प्रत्याचष्टे---सर्वस्य सदास्तित्वे कुतोऽङ्गवैकल्यम् ? वयमाचक्ष्महे ... न तत्सर्वास्तिता सदा। .. . त्रयध्विकानि खल्वत्राङ्गानि विवक्षितानि / तत्र केषाञ्चिदसांनिध्यं भवति तद्वेकल्यात्कारित्रं न करो'तीति। स प्रत्याचष्टे तत्कथं 1 इदं तु वक्तव्यम् / यद्यतीतमपि व्यतोऽस्त्यनागतमिति / कस्मात्तवतीतमित्युच्यतेऽनागतमिति वा / ननु चोक्तं-'अध्वानः कारित्रेण व्यवस्थिताः' इति / यद्येवं प्रत्युत्पन्नस्य तत्सभागस्य चक्षुषः किं कारित्रम् / फलदानप्रतिग्रहणम् / अतीतानामपि तहि सभागहेत्वादीनां फलदानात् कारित्रप्रसंगोऽर्द्धकारित्रस्य वेति लक्षणसंकरः। इवं च वक्तव्यम् / . तेनैवात्मना सतो धर्मस्य नित्यं कारित्रकरणे को विघ्नः येन कदाचित् कारित्रं करोति कदाचिन्नेति / Akb. v. 27 a. 2 प्रत्ययानामसामग्र्यमिति चेत् / न / नित्यमस्तित्वाभ्युपगमात् / Ibid... 3 यच्च तत्कारित्रमतीतानागतं प्रत्युत्पन्नं चोच्यते / तत्कथं कि कारित्रस्याप्यन्यदस्ति कारित्रम् / अथ तेनैवातीतं नाप्यनागतं न प्रत्युत्पन्नमस्ति Page #439 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 अभिधर्मदीपे [ 320. किं लक्षणात्कारित्रं ततो वा द्रव्यात्, किमन्यदाहोस्विदनन्यदिति ? तत्र वयं प्रतिवद्मः . श्रूयतां सद्भ्यः छात्रासनमध्यास्य न हि सर्वज्ञप्रवचनगाम्भीर्यं सदेवकेनापि लोकेन शक्यं तर्कमात्रेणावबोद्धम्' / यस्मात्सोम्य दुर्बोधा खलु धर्मता। तथापि तु श्रूयताम् // च / तेनासंस्कृतत्वान्नित्यत्वमस्तीति प्राप्तम् / अतो न वक्तव्यं यदा कारित्रं न करोति धर्मस्तदाऽनागत इति / नान्यत् अतो न भवत्येष दोषः / एवं तहि स एव अध्वायोगस्तथा सत: / Akb. v. 27 ab. 1f. "Vaibhashilk (does not feel discountenanced by this series of arguments,and says:) We Vaibhashikas, nevertheless, maintain that the past and the future certainly do exist. But (regarding the everlasting essence of the elements of existence, we confess) that this is something we do not succeed in explaining, their essence is deep (it is trascendental), since its existence cannot be established by rational methods..." The Central Conception of Buddhism, pp. 90-91. (See Ibid note 1.) 2 अजातनष्टता केन .."अथासत्यतीतानागते कथं तेन तस्मिन् वा संयुक्तो भवति ? तज्जतद्धत्वनुशयभावात् क्लेशेन तदालम्बने क्लेशानुशय भावाद्वस्तुनि संयुक्तो भवति / प्रस्त्येव त्वतीतानागतमिति वैभाषिकाः / यन्न नेतुं शक्यते तत्रात्मकात्मनैव वेदितव्यम् / गम्भीरा खलु धर्मता // नावश्यं तसाध्या भवतीति / अस्ति पर्यायो यदुत्पद्यते तन्निरुध्यते / रूपमुत्पद्यते रूपं निरुध्यते / अस्ति पर्यायोऽन्यदुत्पद्यतेऽन्यनिरुध्यते / अनागतमुत्पद्यते वर्तमानं निरुध्यते / अध्वाऽप्युत्पद्यते। उत्पद्यमानस्याध्वसंगृहीतत्वात् / अध्वनोऽप्युत्पद्यते। अनेकक्षणिकत्वादनागतस्याध्वनः। Akb. v. 27 cd. -धर्मता इति / धर्माणां स्वभावः / अतीतादिकाध्वव्यवस्थाने सति तत्संव्यवहारव्युत्पादनार्थमाह / अस्ति पर्याय इत्यादि / अस्ति वचनक्रमः / रूपमुत्पद्यते रूपं निरुध्यते द्रव्यानन्यत्वात्। अन्यदुत्पद्यतेऽन्यग्निरुध्यते। अनागतमुत्पद्यतेऽन्यदुत्पादाभिमुखत्वात् / वर्तमानं निरुध्यतेऽन्यग्निरोधाभिमुखत्वात् / अध्वाऽप्युत्पद्यते, उत्पद्यमानस्य धर्मस्याध्वसंगहीतस्वात्, अध्वस्वभावादित्यर्थः / 'त एवाध्वा कथावस्तु' इति लक्षणात् / अध्वनोऽप्युपादानरूपादुत्पद्यते धर्मः। कस्मादित्याह / अनेकक्षणिकत्वादनागतस्याध्वन इति / यस्मादनेकेषा क्षणानामनागतानां राशिरूपाणां कश्चिदेव क्षण उत्पद्यते / अतोऽध्वनोऽप्युत्पाद्यत इत्युच्यते / Saks. pp. 477-8. Page #440 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 323.] . पञ्चमोऽध्यायः / 281 [321] वर्तमानाध्वसंपातात् सामग्रयाऽङ्गपरिग्रहात् / लब्धशक्त: फलाक्षेपः कारित्रमभिधीयते // अनागतस्य खलु धर्मस्य वर्तमानाध्वसंपातादन्तरङ्गबहिरङ्गसामग्र्याङ्गपरिग्रहात् लब्धसामर्थ्यस्य धर्मस्य यः फलाक्षेपस्तत्कारित्रमित्युच्यते / ' सा च वर्तमानकाला वृत्तिः कारित्रमित्याख्यायते / तत्र यो ब्रतेऽनन्यत्कारित्रमिति तस्य द्रव्य स्वभावपरित्यागः प्रसज्यते / / शास्त्रे तु खलु[322] न वर्तमानता रूपमतीताजान(त)ता न च / ___ यतोऽतो नाध्वसंचाराद् रूपात्मान्यथतेष्यते / / यदि द्रव्यात्मनों नान्यथात्वं किं तहि हेतू[न] प्रतीत्य जायते ? ब्रमः-- [323] अवस्था जायते काचिद्विद्यमानस्य वस्तुनः / तथा शक्तिस्तथा वेला तथा सत्ता तथा क्रिया। तत्रावस्थाशक्तिप्रचय[VI. B, 2. Fol. 112 a] क्रियापेक्षा द्रव्यवशा शक्तिः क्रियापेक्षाकृतं सामर्थ्यम् / क्रियाणा (ना) गतफला। द्रव्यवृत्तिवे (व)ला कालो वर्तमानाख्ये (ख्यः)। मूर्तिः परमानु(णु)प्रचयविशेषः / सत्ता प्रबोधाख्यं प्रज्ञप्तिसत्यम् / इति सर्वमेतदन्तरङ्गबहिरङ्गकारणसामग्रीसन्निधानापेक्षासक्तस्वरूपम् / / 2 9 On karitra, see Ana. pp. 362 ff. Cf. यदि धर्म एव कारित्रं कस्मात्स एव धर्मस्तेनैवात्मना विद्यमानः कदाचिदतीत इत्युच्यते कदाचिदनागत इत्यध्वनां व्यवस्थानं न सिध्यति / किमत्र न सिध्यति ? यो ह्यजातो धर्मः सोऽनागतः / यो जातो भवति न च विनष्टः स वर्तमानः / यो विनष्टः सास्तीत इति / एतदेवात्र वक्तव्यम् / यदि यथा वर्तमानं द्रव्य तोऽस्ति न तथाऽतीतमनागतं चास्ति / तस्य "तेनैव स्वभावेन सतो धर्मस्य कथमिदं सिध्यत्यजात इति यो विनष्ट इति वेति / किमस्य पूर्व नासीद्यस्याभावादजात इत्युच्यते ? किं च पश्चान्नास्ति यस्याभावाद्विनष्ट इत्युच्यते ? तस्मान्न सिध्यति सर्वथाऽप्यध्वत्रयम्, यद्यभूत्वा भवतीति नेष्यते भूत्वा च पुनर्न भवतीति / यदुक्तम्-'संस्कृतलक्षणयोगान शाश्वतत्वप्रसङ्ग' इति। तदिदं केवलं वाङ मात्रमुत्पादविनाशयोरयोगात् / नित्यं च नामास्ति स धर्मो न च नित्य इत्यपूर्वेषा वाचो युक्तिः / आह खल्वपि "स्वभावः सर्वदा चास्ति भावो नित्यश्च नेष्यते / न च स्वभावाद् भावोऽन्यो व्यक्तमीश्वरचेष्टितम् // " Akb. v. 17 bc. .. Also cf. अथ पूर्वापरकालयोः कारित्रशून्यता धर्मस्याध्वसु विशेषः। तथा हि Page #441 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 अभिधर्मदीपे [ 324. अत्र सर्वास्तिवादविभ्रष्टि र्वैतुलिको निराहः (ह)-वयमपि त्रीन् स्वभावान् कल्पयिष्यामः / ' तस्मै प्रतिवक्तव्यम् [324] परिकल्पैर्जगद्वयाप्तं मूर्खचित्तानुरञ्जिभिः / .. यस्तु विद्वन्मनोनाही परिकल्पः स दुर्लभः / / ते खल्वेते भवत्कल्पितास्त्रयः स्वभावाः पूर्वमेव प्रत्यूढाः / एवमन्येऽप्य. सत्परिकल्पा: प्रोत्सारयितव्याः। इत्येतदपरमध्वस(सं)मोहाङ्कनास्थानं कोशकारकस्येति / गतमेतत्प्रासङ्गिकं प्रकरणम् / शास्त्र मेवानुवर्तताम् / / व्याख्यातमिदं यस्मिन्वस्तुनि यैः क्लेशैर्यदवस्थैर्यः संयुक्तः / इदमिदानी वक्तव्यम् / यद्वस्त्वप्रहीणं संयुक्तः स तस्मिन्वस्तुनि ? यस्मि वा वस्तुनि संयुक्तों. प्रहीणं तस्य तद्वस्तु ? यत्तावद्वस्त्वप्रहीणं संयुक्तः स तस्मिन्वस्तुनि / स्याद्वस्तुनि संयुक्तो न च तद्वस्त्वप्रहीणं यथा तावदर्शनमार्गे / 3 यदासंप्राप्तकारित्रः, कृत्यं न करोति, तदाऽनागतोऽभिधीयते / यदा करोति तदा प्रत्युत्पन्नः / यदा तु कृत्यान्निवृत्तः, तदाऽतीत इति विशेषः / एतदपि न किंचित् / तेनैवात्मना तस्यैव तदापि सद्भावात् / कारित्रमपि कथं न स्यात् / इति वक्तव्यम् / प्रत्यान्तरापेक्षापि नित्यमवस्थितरूपस्य न संभवति / कारित्रशुन्यस्य च वस्तुत्वेऽश्वविषाणादीनामपि तत्त्वप्रसङ्गः। कारित्रं ,वा कथमतीतमनागतं प्रत्युत्पन्नं चोच्यते। किं तदपरकारित्रसद्भावात् / स्वयमेव वा। पूर्वत्रानवस्थानम् / पाश्चात्ये च धर्मस्यापि स्वयमतीतत्वादिव्यवस्थाया न किश्चित्स्यते / यदि च यथा वर्तमानं द्रव्यतोऽस्ति तथातीतमनागतं चास्ति / तदा नैवम् / स्वभावेन सतो धर्मस्य कथमनुत्पन्नविनष्टस्वभावता ।""तस्मादभूत्वाभवनधर्मतो न संगच्छते कथंचिदध्वत्रययोगः / तत्त्वम्युपगच्छतो नातीतादिसद्भावः / तदयमत्र संग्रहश्लोकः- 'स्वभावः सर्वदा चास्ति'। B. Parijika, IX 143 ab. 1 कल्पितः परतन्त्रश्च परिनिष्पन्न एव च / - त्रयः स्वभाबा धीराणां गम्भीरज्ञेयमिष्यते // यत ख्याति परतन्त्रोऽसौ यथा ख्याति स कल्पितः / प्रत्ययाधीनवृत्तिस्वात् कल्पनामात्रभावतः // तस्य ख्यातुर्यथाल्यानं या सदाऽविद्यमानता / ज्ञेयः स परिनिष्पन्नः स्वभावोऽनन्यथात्वत: // Triswabhava-nirdesa, !-3. 2 V. supra, p. 33; p. 101, n, 4. 3 Cf. यद्वस्तु प्रहीणं विसंयुक्तः स तस्मिन्वस्तुनि ? यत्र वा विसंयुक्तः प्रहीणं तस्य तद्वस्त्विति / यत्र तावद्विसंयुक्तः प्रहीणं तस्य तद्वस्तु / स्यात्तु प्रहीणं न च तत्र विसंयुक्तस्तद्यथा"| Akb. v. 28.-यद्वस्तु प्रहोणमित्यादि। इह प्रहाणं प्राप्तिविगमात् / विसंयोगस्तवालम्बनक्लेशप्रहाणात् / Saks. p. 477. Page #442 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 327.] - पञ्चमोऽध्यायः / 283 [325] अन्यसर्वत्रगेर्बद्धः प्रहोणे दुःखदृक्क्षये।' दुःखज्ञाने उत्पन्ने समुदयज्ञाने चानुत्पन्ने दुःखदर्शनप्रहातव्यं वस्तु प्रहीणं भवति / तस्मिन्प्रहीणेऽपि समुदयदर्शण (न)प्रहातव्योऽप्रहीणः, तदालम्बनैः सर्वत्रगैः संयुक्तः / भावनामार्गेऽपि- प्रहीणे प्राकप्रकारेऽपि शेषस्तदवलम्बिभिः // 3 नवानां प्रकाराणां यो यः प्रकारः पूर्व प्रहीणस्तस्मिन्प्रहीणेऽपि शेषस्तदवलम्बिभिः क्लेशैः संयुक्तो विज्ञातव्यः / / अथ कस्मिन्वस्तुनि कत्यनुशया अनुशेरते ? अत्र चालम्बननियम एव तावदर्शयितव्यः / 'कतमो धर्मः कतमस्य विज्ञानस्यालम्बन [म्] ? तत एव [त] द्विस्पष्टं गम्यते-अमुष्मिन्वस्तुनि इयन्तोऽनुशया अनुशेरत इति / / तदिदमभिधर्मगह्वरं प्रतार्य(य)ते[326) धर्माः षोडष(श) विज्ञेयाः प्रत्येकं त्रिभवात्मकाः। पञ्चधा निर्मलाश्चैव विज्ञानानि तथैव च // धर्मास्तावत् कामरूपारूप्यधातुषु प्रत्येकं पञ्चप्रकारा दुःखादिदर्शनहेया अप्रहेयाश्च निर्मला इति षोडश भवन्ति / एवं विज्ञानानि द्रष्टव्यानि // तत्र तावदाभिधार्मिकोऽन्यः पृष्टः[327] धात्वायतनसत्येषु प्रकारेषु च ल'क्षयेत् / .. धर्मसंग्रहविज्ञानज्ञानानुशयचोदितः // धर्मसंग्रहविज्ञाने वा पृष्टो धात्वायतनस्कन्धेषु पाद(त)यित्वा लक्षयेत् / 1 प्रहोणे दुःखदृग्धेये संयुक्तः शेषसर्वगः / Ak. v. 28. cd. 2 निकायः in Akb. 3 Cf. प्राक् प्रहोणे प्रकारे च शेषस्तविषयमलैः। Ak. v. 28 cd. 4 v. supra, 165, n. 2. 5 शेषस्तद्विषयमलेरिति / प्रहीणप्रकारविषयानुशयैरित्यर्थः। तद्यथाऽधिमात्राधिमात्र प्रकारे प्रहीणेऽधिमात्रमध्यादिभिः शेषैरप्रहीणैरनुशयैः संयुक्तः / तथा ह्यसावधिमात्राघिमात्रेण प्रहीणेन क्लेशप्रकारेण विसंयुक्तोऽपि स संयुक्त एवं तैः शेषैरिति / Saks. p. 478. 6 Cf. तत्र कतमो धर्मः कस्य चित्तस्यालम्बनमिति ज्ञात्वा अमुष्मिन्नियन्तोऽनुशया अनुशेरत इत्येतदम्यूहितव्यम् / Akb. v. 28. Page #443 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 अभिधर्मदीपे [328. ज्ञानेषु पृष्टः सत्येषु पातयित्वा लक्षयेत् / अनुशयेषु पृष्टः प्रकारेषु पातयित्वा निर्दे(दि)शेत् / एवमसंमूढो व्याकरोतीति / / तत्र तावत् / विज्ञानेषु षोडशधर्माश्वोद्यन्ते / कस्य विज्ञानस्य कतमे धर्मा गोचर[1] इति ? तदाविष्क्रियते [328] सदुःखहेतुदग्धेयाः कामाप्ता भावनाक्षयाः। स्वकत्रयकरूपाप्तिविरजाश्चित्तगोचराः // ' कामावचराः खलु दुःखसमुदयदर्शनभावनाप्रहातव्या धर्माः प्रत्येक पञ्चानां विज्ञानानां गोचरीभवन्ति / कतमेषां पञ्चानाम् ? स्वेषां त्रयाणां कामावचर स्य दुःखदर्शण (न)प्रहातव्यस्य विज्ञानस्यालम्बनम् / समुदयदर्शण (न)प्रहातव्यस्य सर्वत्रगसंप्रयुक्तस्य / भावनाप्रहातव्यस्य कुशलस्य / एकस्य च रूपाप्तस्य भावनाप्रहातव्यस्य कुशलस्यानास्र वस्य चेति / एवं समुदयदर्शण (न) भावनाप्रहातव्यावपि वक्तव्यो / एत एव त्रयो धर्माः [329] प्रात्मीयाधस्त्रयकोर्ध्वनिर्मलानां तु [VI. A, 2. Fol. 112 b.] रूपजाः / 3 रूपावचरो हि दुःखदर्श [न] प्रहातव्यो धर्मः अष्टानां विज्ञानानामालम्बनम्। स्वकत्रयस्याधरत्रयस्यो+कस्यामलस्य च / स्वधातुकस्य त्रयस्य पूर्ववत् / अधरधातुकस्य तु कामावचरयोर्दुःखसमुदयदर्शण (न)प्रहातव्यविसभागधात्वालम्बनयोः। भावनाप्रहातव्यस्य च कुशलस्य ऊर्बेकस्यारूप्यावचर स्य भावनाप्रहातव्यस्य कुशलस्यानास्रवस्य' च। एवं समुदयदर्शनभावनाप्रहातव्यो वाच्यो। प्रारूप्याप्तास्त्रिधात्वाप्तत्रिकनिर्मलगोचराः // 1f. दुखहेतुदृगभ्यासाहेयाः कामधातुजा। स्वकत्रयकरूपाप्तामलविज्ञानगोचराः // Ak. v. 29. 2 स्वधातुकानाम् in Akb. v. 29. see Saks. 479. 3 Cf. स्वकायरत्रयोर्चेकामलानां रूपधातुजाः / Ab. v. 30 ab. 4 आकाशानन्त्यायतनसामन्तकसंगृहीतस्य / Saks. p. 479. 5 अनास्रवस्य चान्वयज्ञानपक्षस्येति / Ibid. 6 Cf. आरूप्यजास्त्रिधात्वाप्तत्रयानास्त्रवगोचराः। Ak. v. 30 cd. Page #444 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 331.1 पञ्चमोऽध्यायः / 285 आरूप्यावचरास्त एव त्रयो धर्माः, दशानां विज्ञानानामालम्बनम् / वैधातुकानां प्रत्येकं त्रयाणाम्, एषामेवानास्रवस्य च / इत्येवं ता(ता)वत् श्रधातुकाः दुःखसमुदयदर्शण (न) हेया भावनाहेयाश्च धर्मा उक्ताः॥ [330] सर्वे स्वाधिकविज्ञेयाः समनिर्याणदृक्क्षयाः।' सर्व एव धातुकाः निरोधमार्गदर्शनहेयाः स्वनै कायिकाधिकश्चि(चित्तगोचरा विज्ञातव्याः / 2 कामावचरो हि निरोधदर्शण (न) प्रहातव्यो धर्मों दुःखदर्शनप्रहातव्यादिवत् पञ्चानां विज्ञानानामालम्बनम्। स्वनैकायिकस्य चानिरोधदर्शनप्रहात व्यस्येति षण्णाम्। एवं मार्गदर्शण (न)प्रहातव्योऽपि वेदितव्यः। रूपावचरौ निरोधमार्गदर्शण (न)प्रहातव्यो पूर्ववदष्टाणां (नां) विज्ञानानां प्रत्येकमालम्बनं स्वनैकायिकस्य चाधिकस्येति नवानाम् / एवमा. रूप्यावचरौ पूर्ववद्दशानां स्वनैकायिकस्य चाधिकस्येत्येकादशानामालम्बनं भवत: / उक्ताः पञ्चदशधर्माः।३।। निष्क्लेशा स्त्रिभवाप्तान्त्यत्रयनिर्मलगोचराः॥ धातुकानां पञ्चानां प्रकाराणां प्रत्येकं येऽन्त्यास्त्रयः प्रकारा णि (नि). रोधमार्गदर्शण (न) भावनाहेयाख्याः, तेषां नवानामनास्रवस्य चेति / एवमनासवा धर्मा दशानां विज्ञानानामालम्बनं भवन्ति // " पुनरष्येष एवार्थपिण्डः श्लोकेनावद्योत्यते[331] कामाप्त (प्तं) पञ्चविषयो रूपाप्तं त्वष्टगोचरः / आरूप्याप्तं दशानां तु दशानामेव चामलम् / / 1 cf. निरोधमार्गदृग्धेयाः सर्वे स्वाधिकगोचराः। Ak. v. 31 ab. 2 Cf. निरोधमार्गदर्शनहेयानां स्वं चित्तं निरोधमार्गदर्शनहेयमेव तस्याधिकस्य ते धर्मा आलम्बनं ज्ञेयाः"" | Akb. v. 31 ab. 3 See Saks. p. 480. 4 Cf. अनास्रवास्त्रिधात्वन्त्यत्रयानास्रवगोचराः। Ak. v. 31 cd. 5 अनानवा इति निरोधादयः / त्रिषु धातुषु यान्यन्त्यानि त्रयाणि निरोधमार्गदर्शनभावनाप्रहातम्यलक्षणानि / तेषां यथायोगमनास्रवस्य च गोचरः। कथम् ? प्रतिसंख्यानिरोधार्यमार्गौ तावत्तदालम्बनानां मिथ्यादृष्टिविचिकित्साऽविद्यासम्प्रयुक्तानां भावनाप्रहातव्यानामनास्रवस्य च धर्मज्ञानान्वयज्ञानपक्षस्य यथायोगमालम्बनम् / आकाशाप्रतिसंख्यानिरोधी तु भावनाप्रहातव्यस्यैवाक्लिष्टस्य चित्तस्यालम्बनमिति वेदितव्यम् / आचार्य गुणमतिवसुमित्रो तु व्याचक्षाते-आकाशाप्रतिसंख्यानिरोधी भावनाप्रहातव्यस्य क्लिष्टाक्लिष्टस्यालम्बनमिति / सदयुक्तम् / “अतोन क्लिष्टचित्तस्य भावनालम्बनमिति सिद्धान्तः / Saks. p. 481. Page #445 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 अभिधर्मदीपे [332. दुःखसमुदयदर्शण (न) भावनाहेयानुशयसंप्रयुक्तं विज्ञानं त्रैधातुकमनास्रवं च पञ्चाष्टदशदशविज्ञानगोचरम्। एवमेषां षोडशानां धर्माणामेतानि षोडशचित्तानि धातुकानि पञ्चप्रकारान्य (ण्य) नास्रवं च व्यवस्थाप्यानुशयकार्य योजयितव्यम् / तत्र तावत्कामा वचरदु:खदर्शनप्रहातव्या धर्मा दशानुशयाः, तत्संप्र. युक्ताश्च चित्तचैतसिका धर्माः सलक्षणानुलक्षणः (णा:) अप्राप्तिप्राप्तिप्राप्तयः / एते धर्मा विषयः पञ्चानां विज्ञानानाम्, दुःखदर्शनप्रहातव्यस्य सर्वस्य विज्ञानस्य, समुदयदर्शण (न) हेयस्य सर्वत्रगसंप्रयुक्तस्य, भावनाहेयस्य कुशलस्याक्लिष्टस्य, द्विविधस्य कुशलसास्रवस्याव्याकृतस्य च, रूपावचरस्याक्लिष्टस्य कुशलसास्रवस्य, अक्लिष्टस्याव्या कृतस्य च कुशलस्योष्मगतादिविमोक्षाप्रहा (मा)णादिसंप्रयुक्तस्य / अव्याकृतस्य तु विपाकजस्य मनोभौमस्य. सूखसौमनस्योपेक्षासंप्रयुक्तस्यानास्रवस्य च दुःखधर्मज्ञानसमूदयधर्मज्ञानतत्क्षान्ति. संप्रयुक्तस्य विज्ञानस्य / / तत्रानास्रवे विज्ञाने न केचिदनुशया अनुशेरते। सास्रवे तु तत्र तावत् - [332] कामाप्तमूर्ध्वधर्मार्थे विज्ञाने स्वभवस्त्रयः / रूपाप्ता भावनाहेयाः सर्वगाश्चानुशेरते।। कामाप्तदुःखदर्शण (न)प्रहातव्ये विज्ञाने कामावचरा दुःखसमुदयभावनाहेयाः सर्वेऽनुशेरते / रूपावचरे त्वक्लिष्टे कामावचरधर्म [VI. B, 3. Fol. 113a] गोचरा एव रूपावचराः सर्वत्रगाः, भावनाहेयाश्चानुशेरते // [333] चत्वारः परिवृत्ते स्वे रूपाप्ताः खल्वपि त्रयः / प्रारूप्यावचराः साधं सर्वगर्भावनाक्षयाः / / परिवत्ते तु खल्वालम्बनालम्बने विज्ञान इत्यर्थः / पूर्वकाः कामावचर. रूपावचरा यथोक्ताः। [केना]धिकोभवन्ति ? कामावचरस्तावच (च्च)तुर्थो निकायो मार्गदर्शनप्रहातव्यः / कथं कृत्वा ? यत्तदुःखसमुदयज्ञानं तत्क्षान्तिसंप्रयुक्तं विज्ञानं कामावचरदुःखदर्शण (न) हेयधर्मालम्बनम् / तत्खल्वालम्बनं मार्गदर्शण (न) हेयमिथ्यादृष्टिविचिकित्साऽविद्यासंप्रयुक्तस्य विज्ञानस्य / 1 Cf. एवमेषां षोडशानां चित्तानां पोडशधर्मालम्बनव्यवस्थां विदित्वा कथमनुशयकार्य योजयितव्यम् ? दिङ्मानं दर्शयि यामः / ." Akb. v. 31 cd. See Saks. pp. 481-3. The Akb. is very brief. The Adv. deals with this topic in detail (karikas 331-346). Page #446 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336.] . पञ्चमोऽध्यायः। 287 तस्मिन्विज्ञाने ते [s] नास्रवालम्बनाः संप्रयोगतोऽनुशेरते। सास्रवालम्बनाः पालम्बनतः / एवं कामाव चराश्चत्वारो निकाया भवन्ति / रूपावचरे विज्ञाने सर्वत्रगसंप्रयुक्ते त्वसर्वत्रगालम्बते (?) / एवं रूपावचरास्त्रि (स्त्र) यो निकाया भवन्ति / तस्य तु चतुर्थध्यानभौमस्याक्लिष्टस्य विज्ञानस्य कामधात्वालम्बनस्योष्मगतविमोक्षाप्रमाना(णा) शुभादिसंप्रयुक्तस्योपेक्षोपविचारसंयुक्तस्य विज्ञानस्यालम्बनम्। तत्पुनराकाशानन्त्यायतनसामन्तकेन कुशलेनालम्ब्यते / अतस्तत्रारूप्याः सर्वत्रगा भावनाहेयाश्चानुशेरते / उक्तं दुःखदर्शनप्रहातव्यम् // [334] तद्वदेव द्वितीयेऽपि पञ्चमेऽपि तथैव च / एवं समुदयदर्शनभावनाप्रहातव्ययोरपि विज्ञानयोर्थथोक्तयोर्द्रष्टव्यम् / अयं तु विशेषः / 'दुःखे दुःखदर्शण (न) हेयाः सर्वे, समुदयसर्वत्र गाश्च / समुदये तु समुदयदर्शनहेयाः सर्वे, दुःखदर्शनहेयाश्च सर्वत्रगाः / अन्यत्सर्वं समानम् / सास्रवालम्बनाः स्वे च तृतीयेऽप्यनुशेरते // निरोधदर्शनप्रहातव्यं तृतीयं विज्ञानम्। तत्राप्येते च त्रयो निरोधदर्शनहेयाश्च सास्रवालम्बनाः / / [335] परिवृत्ते तु कामाप्ताः संस्कृतार्थावलम्बिनः / . परिवत्ते तु विज्ञाने कामावचराश्चत्वारो णि (नि)कायाः, निरोधदर्श. ण(न) हेयालम्बनाश्च सास्रवालम्बनाः। ये ह्यणा (ना) स्रवालम्बनास्ते निव'ना(णा) लम्बने विज्ञानेऽनुशेरते, न विज्ञानालम्बने। शेषं पूर्ववदाख्येयम पूर्वे चत्वारो णि (नि) कायाः, दुःखसमुदयमार्गभावनाहेयाश्चानुशेरत इत्यर्थः। चतुर्थेऽपि तृतीयवत् // चतुर्थेऽपि 'खलु मार्गदर्शनहेये विज्ञाने कामावचरास्त्रयो मार्गदर्शण (न,हेयाश्च सास्रवालम्बना रूपावचराः सवत्रगा भावनाहेयाश्च // [336] परिवृत्ते तु कामाप्ताश्चत्वारोऽन्यत्र पूर्ववत् / / परिवृत्ते तु खलु विज्ञाने कामावच राश्चत्वारो णि (नि) रोधदर्शण(न) हेयं Page #447 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 अभिधर्मदीपे [337. मुक्त्वा / रूपावचरास्त्रयो दुःखसमुदयदर्शनभावनाहे याः। प्रारूप्याः सर्वत्रगाः भावनाहेयाश्च / समाप्तं कामावचरं विज्ञानम् // रूपाप्ते प्रथमेऽधस्तात् त्रयः स्वे खल्वपि त्रयः॥ [337] आरूप्याः सर्वगाः सार्घ भावनापथसंक्षय[:] रूपावचरे प्रथमे खलु विज्ञाने कामावचरास्त्रयो दुःखसमुदयविसभागधात्वालम्बनाः संप्रयोगतः। असर्वत्रगास्त्वालम्बनतो भावनाहेयाश्च स्वे च त्रयः / एत एवारूप्याः सर्वत्रगा भावनाहेयाश्च / परिवृत्ते त्रयोऽधस्तात् दुःखसमुदयदर्शण (न) भावनाहेयाः / चत्वारश्च स्वधातुतः // मार्गदर्शण (न) हेयाश्च दुःखसमुदयान्वयज्ञानक्षान्तिसंप्रयुक्त विज्ञाने // [338] प्रारूप्याप्ताश्च चत्वारो रिण(नि) काया अनुशेरते। दुःखसमुदययोः [VI. A, 30 Fol.113 b.] मार्गदर्शण(न)मिथ्यादि(द)ष्टयादिसंप्रयुक्तचित्तालम्बनत्वात् / तद्वदेव द्वितीयेऽपि पञ्चमेऽपि तथैव च / / / द्वितीयेऽपि खलु कामावचररूपावचरास्त्रयो / दुःखसमुदयभावनाहेयाः / आरूप्याः सर्वगा भावनाहेयाश्च / / [339] सास्रवालम्बनाः स्वे च तृतीयेऽप्यनु [शेर]ते / यथा निर्दिष्ट इति / परिवृत्ते तु रूपाप्ताः संस्कृतार्थाव लम्बिनः॥ निरोधदर्शनहेया असंस्कृतालम्बनान् मुक्त्वा / / [340] अन्यत्तु पूर्ववज्ज्ञेयं चतुर्थेऽपि तृतीयवत् / कामावचराः त्रयो दुःखसमुदयभावनाहेयाख्याः, आरूप्यावचराश्चत्वारः, निरोधाख्यं मुक्त्वा / 'चतुर्थेऽपि' मार्गदर्शण(न)हेये 'तृतीयवत्' द्रष्टव्यम्। यथा तृतीये सास्रवालम्बनाः स्वनैकायिका अधिकीभवन्ति, तथा चतुर्थेऽपि स्वे सास्रवालम्बना अधिकीभवन्ति / Page #448 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 289 343.] . पञ्चमोऽध्यायः। चत्वारो दुःखसमुदयमार्गदर्शनभावनाहेयाख्याः रूपावचराः, कामावचरास्त्रयः, आरूप्यावचराश्चत्वारो निरोधदर्शनहेय(यं) मुक्त्वा / मार्गाच्च त्रयः / समाप्तं रूपावचरम्। तृतीयवत्परावृत्ते प्रारूप्याद्य निबोधयेत् // [341] स्वे त्रयः कामधात्वाप्ता रूपाप्ताश्च त्रयस्त्रयः / *स्वे त्रयो दुःखसमुदयदर्शण(न)भावनाहेयाः कामाप्ताः एत एव / रूपाप्ताश्च एत एव त्रयः। रूपाप्तवत्परावृत्त द्वितीये पञ्चमे तथा // परावृत्तेऽपि त्रयो णि(नि)रोधमार्गदर्शनहेयौ हित्वा। रूप्यारूप्याश्चत्वारो निरोधदर्शनहेयं मुक्त्वा / / . यथा प्रथमे द्वितीये पञ्चमे च, [342] तृतीये खल्वपि स्वे च सास्रवार्थावलम्बिनः / तृतीयेऽपि खल्वेत एव 'स्वे च सास्रवार्थावलम्बिनः'। . __ परावृत्त स्वधात्वाप्ताः संस्कृतार्थावलम्बिनः // परावृत्ते खलु सर्वेऽऽरूप्यावचरा असंस्कृतालम्बनान्मुक्त्वा / .[343] अन्यत्त्वाद्यवदाख्येयं चतुर्थेऽपि तृतीयवत् / ___ कामावचररूपावचराः पूर्ववदाख्यातव्याः। 'चतुर्थेऽपि तृतीयवत् / ' स्वे सास्रवालम्बनास्त्वत्राधिको भवन्ति / आद्यवत्त परावृत्त विज्ञाने निदिशेद् बुधः / / . परावृत्ते खलु विज्ञाने आद्यवत्कामावचरास्त्रयः, निरोधमार्गदग्घेयौ हित्वा / रूपावचराश्चत्वारः, निरोधदर्शनहेयं मुक्त्वा / अप्रहातव्यधर्मालम्बने विज्ञाने निरोधमार्गदर्शनहेयानास्रवालम्बनसंप्रयुक्तम् (क्त)। तत्र वैधातुकास्त्रयोऽनुशेरते। आलम्बनालम्बनं तु दुःखसमुदयमार्गदर्शनभावनाहेयेन निकायेनालम्बते। निरोधदर्शनहेयेण(न) च सास्रवालम्बनेनालम्ब्यते / तत्र संस्कृतालम्बनाश्चत्वारो निकायाः, निरोधालम्बनं मुक्त्वा / ते हि निर्वाणालम्बने विज्ञाने नाऽनुशेरते, विज्ञानालम्बने तु // 19 Page #449 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 29. . अभिधर्मदीपे [344. समाप्तानि षोडशचित्तानि / तेषु चानुशयनिदशः कृतः। अधुना चक्षु रिन्द्रियादीनां वक्तव्यः / ' सोऽयमुपदिश्यते1344] भावनापथहातव्यो निकायः सर्वगैः सह / अनुशेते द्विधात्वाप्तो व्यारूप्याश्चक्षुरिन्द्रिये // चक्षुरिन्द्रिये खलु भावनाहेयाः सर्वत्रगाश्चानुशयाः कामावचररूपावचरा अनुशेरते / एवं यावत्कायेन्द्रिये चक्षुर्धातौ रूपधातौ चक्षुर्विज्ञानधातो यावद्विस्तरेण कायविज्ञानधातौ यावद्रूपस्कन्धे वाच्यम् / अधुना चक्ष रिन्द्रियालम्बने विज्ञाने वक्तव्याः[345] निकायाः कामरूपाप्ताश्चक्षुरिन्द्रियगोचरे। दुःखहेतुदगभ्यासप्रहातव्यास्त्रपस्त्रयः // [346] प्रारूप्या भावनाहेयाः सर्वगाश्चानुशेरते। चक्षुरिन्द्रियालम्बने खलु विज्ञाने कामावचररूपावचराः दुःखसमुदयद[VI. B, 6. Fol 114 a] निभावनाप्रहातव्याः, प्रारूप्यावचराश्च भावनाप्रहातव्याः, सर्वत्रगाश्चानुशेरते। परिवृत्ते तु चत्वारः समद क्षयजिताः॥ चक्षुरिन्द्रियालम्बनालम्बने तु विज्ञाने 'चत्वारो णि(नि)काया अनुशेरते / निरोधदर्शनहेयं हित्वा / तद्धि चक्षुरिन्द्रियालम्बनं विज्ञानं सर्वत्र संप्रयुक्तम् / तदप्यालम्बनं सर्वत्रगाणाम् / एवं त्रयः परावृत्ते / द्विष्परावृत्ते तु चक्षुरिन्द्रियं खल्वालम्बनं दुःखसमुदयधर्मज्ञानक्षान्तिसंप्रयुक्तस्य चित्तस्य / तत्पुनरालम्बनं कामावचरमार्गदर्शनप्रहातव्यम् / मिथ्यादृष्टिविचिकित्साऽविद्या[त] संप्रयुक्तानां विज्ञानानाम् / तेषु विज्ञानेष्वनास्रवालम्बनाः संप्रयोगतः, सास्रवालम्बनास्त्वालम्बनतोऽनुशेरते / एवं चतुर्थो नि कायो वर्धते मार्गदर्शनहेयः / तदेवं सति कामावचराश्चत्वारः, प्रारूप्यावचराश्चत्वारः, सर्वेऽभिसमस्य त्रधातुकाश्चत्वारो भवन्ति। ___ आकाशानन्त्यायतनस्य खलु कुशलस्य चक्षुरिन्द्रियमालम्बनम् / तत्रारूप्याः सर्वत्रगा भावनाहेयाश्चानुशेरते। तत्रापि सर्वत्रगसंप्रयुक्त चेतसि असर्वत्रगा वर्धन्त इति त्रयो भवन्ति / दुःखसमुदयालम्बनज्ञानक्षान्तिसंप्रयुक्तस्य च विज्ञानस्य चक्षुरिन्द्रियमालम्बनम् / तदारूप्यमार्गदर्शनप्रहातव्यस्य मिथ्यादष्ट्यादिसंप्रयुक्त्तस्य विज्ञानस्यालम्बनम्। तत्र तेऽनास्रवालम्बनाः संप्रयोगतः, सास्रवालम्बनाः आलम्बनतः। एवमारूप्यावचरा अपि चत्वारो निकाया भवन्तीति / 9 The Akb. has not discussed this. Only the sukhendriya is explained as an illustration. See Sako. pp. 483-4. Page #450 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350.] पञ्चमोध्यायः। [347] दुःखेन्द्रिये' तु का माप्तः स्वैरेव सह सर्वगः / तद्गोचरे तु विज्ञाने निकाया अनुशेरते // [348] कामापन्नास्त्रयो रूपा[:] सर्वगाभ्याससंक्षयाः / परवृत्ते तु चत्वारः कामाप्ता अनुशेरते // [349] त्रयो रूपभवादन्त्याद्भावनाहेयसर्वगाः। सकला द्विष्परावृत्तश्चत्वारश्चानुशेरते // [350] सुखेन्द्रिये तदालम्बे चित्त तद्गोचरेऽपि च / ___ कामाद्याप्ताः यथायोगं सर्वगाश्चानुशेरते // तत्र तावत् / सुखेन्द्रियं सप्तविधम् / कामावचरं भावनाप्रहातव्यम्, रूपावचरं पञ्चप्रकारम, अनास्रवं चेति / तदेतत्समासतो द्वादशविधस्य विज्ञानस्यालम्बनं भवति / कामावचरस्य चतुष्प्रकारस्य अन्यत्र निरोधदर्शनहेयात्", रूपावचरस्य पञ्चप्रकारस्य, प्रारूप्यावचरस्य द्वि" प्रकारस्य मार्गदर्शनभावनाहेयस्य [अ] नास्रवस्य च। इदं द्वादशविघं सुखेन्द्रियालम्बनं विज्ञानम् / तत्र यथायोगं कामावचराश्चत्वारो निकायाः रूपावचराः संस्कृतावलम्बनाः, आरूप्यावचरो द्वो निकामी, सर्वत्रगाश्चानुशया अनुशेरत इति / 3 "तत्पुनः सुखेन्द्रियालम्बनं विज्ञानं यस्य चित्तस्यालम्बनं तच्चित्तं सुखेन्द्रिया लम्बनालम्बनम् / तस्मिन् कत्यनुशयाऽनुशेरते ? तत्खलु सुखे 1 See Saks. pp. 483-4 2 The Akb.. gives this only as an illustration : "दिङ्मात्रं दर्शयिष्यामः / सुखेन्द्रियालम्बने विज्ञाने कत्यनुशया अनुशेरत इति प्रश्न आगते विचारयितव्यम् / सुखेन्द्रियं सप्तविधम् / ... . 3.3 From सुखेन्द्रियं सप्तविधम् to अनुशेरत इति is identical with Akb. v.31cd. - 4 कामावचरस्य चतुःप्रकारस्य इति / दुःखसमुदयमार्गदर्शनभावनाप्रहेयस्य / ... Sakv. p. 481. 5 न तु निरोधदर्शनहेयस्य चित्तस्य / तत्र मिथ्यादृष्ट्यादीनां निरोधालम्बनत्वात् / दृष्टिपरामर्शादीनां च स्वनिकायालम्बनत्वात् / तत्र च सुखेन्द्रियाभावात् / तेनोंच्यतेअन्यत्र निरोधदर्शनहेयाविति। Ibid. p. 482. 6 रूपावचरस्य पञ्चप्रकारस्येति / यस्मात् तृतीयध्यानसंगृहीतं पञ्चप्रकारं सुखेन्द्रियं भवति / Ibid. 7 Cf. सुखेन्द्रियालम्बनालम्बने विज्ञाने कत्यनुशया अनुशेरते ? तत् पुनः ... Akb. v. 31 cd. Page #451 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 अभिधर्मदीपे [351. न्द्रियालम्बनं द्वादशविघं चित्तं कतमस्य विज्ञानस्यालम्बनम् ? 'तस्यैव च द्वादशविधस्यारूप्यावचरस्य च भूयो द्विप्रकारस्य दुःखसमुदय [दर्शन] प्रहातव्यस्य / इदं चतुर्दशविधं सुखेन्द्रियालम्बनं३ विज्ञानम् / तत्रारूप्यावचरी दुःखसमुदयदर्शन हेयौ वर्धयित्वा कामावचरा आरूप्यावचराश्च चत्वारो निकायाः, रूपावचराश्च संस्कृतालम्बना अनुशयाऽनुशेरत इति' 'यथायोग'-वचनात्, 'अपि'शब्दाच्च द्रष्टव्यम् // [351] त्रिधातुसंग्रहीतास्तु सकला मनइन्द्रिये / तदालम्बिनि विज्ञाने सर्वसंस्कृतगोचराः॥ मनइन्द्रिये खलु सर्वत्रधातुकाः येऽपि [VI. A. 6. Fol. 114b.] ते निर्वाणालम्बनास्तेऽपि संप्रयोगतः। मनइन्द्रियालम्बनं खलु विज्ञान संस्कृतालम्बनम् / अतस्तत्रा (त्र) संस्कृतालम्बनास्तेऽनुशया अनुशेरते / [352] संस्कृतालम्बना एव परिवृत्त ऽनुशेरते / _ विशेषो द्विःपरावृत्तौ विद्यतेऽत्र न कश्चन // पूर्वनीत्य (त्या) वाऽत्र परिवृत्ते [ऽनुश]यकार्य बोद्धव्यम् / द्विष्परावृत्तेऽप्यत्र न कश्चिद्विशेष इति द्रष्टव्यम् // अधुना षोडशानां चित्तानां कस्य चित्तस्य समनन्तरं कति चित्तान्युत्पद्यन्त इत्युपदिश्यन्ते (ते)। [353] दुःखं दर्शनहेयादेश्चित्ताच्चित्तानि कामिनः / भवत्यनन्तरं षड् वा तस्योद्ध्वं पञ्च पञ्च वा // कामधातूपपन्नस्य दुःखदर्शनहेयादेश्चित्तादनन्तरं, स्वभूमिकानि पञ्च, षष्ठं च भावनाप्रहातव्यं प्रथमध्यानसामन्तकात् / स यदा कामधातौ (तो)श्च्युत्वा रूपधातावुपपद्यते तस्य तत्रत्यानि पञ्च भवन्ति / एवमारूप्येषपपद्यमानस्यारूप्यानि (णि) पञ्च भवन्तीति / / [354] रूपधातूपपन्नस्य चित्तानि तु विनिदिशेत् / एकं वा पञ्च वा षड् वा सप्त वा यदि वा दश // 1.1 From तस्यैव च to अनुशेरत इति is identical with Abb. v. 31 cd. 2 "दर्शनप्रहातव्यस्य in Akb. Ibid. 3 सुखेन्द्रियालम्बनालम्बनं Ibid. 4 The Atb . does not discuss further :-अनया वर्तन्याऽन्यदप्यनुगन्तव्यम् / Ibid. 4 This topic is not discussed in Akb. Page #452 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356.] पञ्चमोऽध्यायः / 293 तत्र 'एकम्' वीतरागस्योपरिसामन्तकाद्भावनामयम्। 'षड' वीतरागस्य कामावचरं भावना प्रहातव्यं निर्माणचित्तं प्रथमध्यानफलम् / 'पञ्च' स्वभौमानि / 'सप्त वा' उपरिसामन्तकाद्भावनाप्रहातव्यं कुशलं सास्रवम् / 'दश वा' रूपेभ्यः प्रच्युतस्य कामरूपेषुपपद्यमानस्येति // [355] प्रारूप्यधातुजातस्य चित्तानीमानि लक्षयेत् / स्वधातुकानि पञ्चैव च्युतिकाले दशान्यतः // रूपकामेषपपद्यमानस्य तत्रत्यानि दश भवन्ति / स्वानि पञ्च पञ्चान्यतः / गतमेतत् / / इदानीं वक्तव्यम् / अथ यदिदं सानुशयं चित्तमुक्तं तत्कथम् ? इत्यत्राभिधीयते[356] साचिव्यादनुशायित्वाच्चित्तं सानुशयं मतम् / द्विधा वा क्लिष्टमक्लिष्टमेकवैवापदिश्यते // ' द्वाभ्यां खलु प्रकाराभ्यां चित्तं सानुशयमुच्यते। साचिव्यभावेनानुशायित्वेन च / तत्र क्लिष्टं द्वाभ्यां कारणाभ्यां सानुशयं यदप्रहीन (ण)क्लेशम् / अक्लिष्टं पुनरेकधा साचिव्यभावनैवेति / तत्र क्लिष्टं चित्तमनुशयैः संप्रयुक्तरप्रहीणः सानुशयं तदालम्बनैश्चाप्रहीणः / कथमिह योऽनुशयो येन चित्तेन संप्रयुक्तः स खल्वप्रहीन (ण) स्तस्मिश्चित्तेऽनुशेते ?2 यावद्धि तदनुशयानुप्राप्तिविशेषेण सा चित्तसन्ततिर'वष्टब्धा चाधिष्ठिता च भवति, निष्यन्दफलस्य चानागतस्य तस्यां चित्तसन्तती सभागहेतुरुत्पत्तये कृतास्पदो भवति, तावदसावनुशयस्तश्मिश्चेतस्यनुशेत इत्युच्यते। तस्य पुनः क्लेशाशीविषस्य प्राप्तिद्रष्ट्रावभङ्गे कृते विद्यमानोऽपि सन् क्लेशस्तस्मिश्चेतस्यनर्थानुत्पादनात् सन्नपि संप्रयोगतः नानुशेत इत्यु 16. द्विधा सानुशयं क्लिष्टमक्लिष्टमनुशायकैः। Ak. v. 32 ab. क्लिष्टं चित्तमनुशयानैरनुशयैः सानुशयं तत्संप्रयुक्ततदालम्बनराहीणैरननुशयानश्च तत्संप्रयुक्तः प्रहीणैस्तत्सहितत्वात् / अक्लिष्टं तु चित्तमनु शयानरेव तदालम्बनैरप्रहीणैरिति / Akb. v. 32 ab. अनुशयानरननुशयानैश्चानुशयैः सानुशयं क्लिष्टमित्यर्थः / तत्सहितत्वात् सदावस्थितत्वात् / अक्लिष्टं चित्तमनुशयानरेव सानुशयं विवेचयितुं शक्यत्वात् / Saks. p. 484. This topic is dealt with in detail in Adv. The Akb. is very brief. 2 Cf. यैरनुशयैर्यच्चित्तं सानुशयं तेऽनुशयास्तस्मिश्चित्तेऽनुशेरते ? स्युरनुशेरते / येऽनुशयास्तेन चित्तेन संप्रयुक्ता अप्रहीणास्तदालम्बनाश्चापहीणाः ? स्यु नुशेरते / येऽनुशयास्तेन चित्तेन संप्रयुक्ताः प्रहीणास्तदालम्बनाश्च / तदेवं कृत्वा भवति द्विधा सानुशयं क्लिष्टमक्लिष्टमनुशायकैः / Akb. v. 32 ab. Page #453 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 अभिधर्मदीपे . [357. च्यते। नित्यं च तदालम्बनतो कारित्राकरणात्, तस्मिन्नालम्बने मार्गविदूष. णाकारदूषिते आलम्बनतोऽपि नानुशेत इत्युच्यते / न तु कदाचिन्मुञ्जशीकावदुद्धृत्य शक्यते तस्मात् क्लेशः चित्तात्पृथक्कतुं निर्नाशयितुं वा स्वालम्बनाद्वा विमुखीकर्तुम् / उक्त हि-“यो धर्मो यस्य धर्मस्यालम्बनं कदाचित्स धर्मस्तस्य धर्मस्य नालम्बनम् ? आह-न कदाचित्" इति / अतस्तच्चित्तं सहायभावेन सानुशयं सहायभावस्यापरित्यागात् / न त्वनुशयभावेन सानुशयं तत्रानर्थानुत्पादनात् / कतरत्पुनश्चित्तं सानुशयम् ?2 वैधातुकं प्रत्येकं पञ्चप्रकारम् / पुनः प्रत्येकं द्विधा भिद्यते / सर्वत्रगासर्वत्रगसास्रवा[VI. B. 7. Fol. 115a.] नास्रवालम्बना (न) क्लिष्टाक्लिष्टभेदैः। तत्र दुःखदर्शनप्रहातव्यं सत्कायदृष्टिसंप्रयुक्तम् / तया च सत्कायदृष्टया तत्संप्रयुक्तया चाविद्यया सहायभावेन चानुशयाने च सानुशयम् / शेषैः स्वनिकायिकैः समुदयदर्शनप्रहातव्यश्च सर्वत्रगैरनुशयभावेनैव / शेष!भयथा। एवं सर्वः दुःखदर्शनप्रहात व्यः समुदयदर्शण (न)प्रहातव्यश्च संप्रयुक्तं चित्तं यथायोगमभ्यूहितव्यम् / / निरोधदर्शण (न)प्रहातव्यं मिथ्यादृष्टिसंप्रयुक्तम्। तथैव तत्संप्रयुक्तया चाविद्ययोभयथा। शेषः स्वानिकायिकसास्रवालम्बनः सर्वत्रगैश्चानुशयभा. वेनैव / स्वानिकायिकानास्रवालम्बनैस्तदन्यैश्च नोभयथा / एवमन्य"णि (नि) रोधदर्शनप्रहातव्यः मार्गदर्शनप्रहातव्यश्च यथासंभवं वक्तव्यम् / भावनाप्रहातव्यं रागसंप्रयुक्तम् / तेनैव तत्संप्रयुक्तया. चाविद्ययोभयथा / शेषर्भावनाप्रहातव्यः सर्वत्रगश्चानुशयर्भावनैर्वा / अन्य!भयथा। एवमन्यद्भावनाहेयसंप्रयुक्तमपि यथायोगं वाच्यम्। ___ अक्लिष्टन्तु स्वानिकायिकैः सर्वत्रगश्चानुशया (य) भावेनैव सानुशयमिति // कः पुनरेषामनुष (श) यानां प्रवृत्त्यनुक्रमः ? तदुच्यते / मोहस्तावत् सर्वक्लेशाग्रणी, तस्मात्क्लेशपुरोयायिनः / [357] मोहात्सत्कायदृक्तस्या अन्तग्राहेक्षणं ततः। ___ काङ्क्षामिथ्येक्षणं तस्याः शीलामस्तितो दृशः / / 3 & Quoted in Akb. II. 62. c. See LVPAk. II. p. 307. 2 V. supra, p. 221. 3 Cf. मोहकाङ्क्षा ततो मिथ्यावृष्टिः सत्कायदृक्ततः / ततोऽन्तग्रहणं तस्माच्छीलामशंस्ततो दृशः / / Ak. v. 32. cd, 33 ab. Page #454 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 359.] . पञ्चमोऽध्यायः / 295 - [358] रागः सु(स्व)दशि मानश्च द्वेषोऽन्यत्र प्रतायते / ज्ञेयः प्रवृत्तिबाहुल्यादेवमेषामनुक्रमः // ' इह तावद् वालस्य पञ्चोपादानस्कन्धात्मके दुःखे संमुग्धस्य फलभूता[न्] पञ्चोपादानस्कन्धानजानतः सत्कायदृष्टिरुपजायते। सत्त्वजीवपुद्गलात्मग्राहयोगेन / ततोऽस्य तच्छाश्वतोच्छेदान्तग्राहलक्षणाऽन्तग्राहदृष्टिः। तस्यैवं भवति -- यदि तावदयं नित्योऽविकारी पुरुषः किं धर्मेण यः सुखेन नानुगृह्यते, दुःखेन वा नोत्पीड्यते / अथायमुच्छेदधर्माऽनित्यस्तथापि कि मि (में)णेति विचारयतः कांक्षो(काङ्क्षो)त्पद्यते / कांक्षा (काङ्क्षा) प्रवृद्धया मिथ्यादर्शण(न). मावहति / तदकारणे कारणाभिनिवेशानिहीनं चाग्रतो ग्रहणात् शीलवत. दृष्टिपरामर्शावाकर्षति / ततोऽस्य 'रागः स्वदशि मानश्च द्वेषोऽन्यत्र प्रतायते।' तस्य खलु मिथ्यादर्शनभूतग्रहावेध शादश्रेयसि श्रेयोबुद्धया प्रवृत्तस्यानन (ग्रे) चाग्रयबुद्धयभिनिविष्टस्य स्वपक्षे रागो भवति परपक्षे च द्वेषः प्रवर्तते / 2 इत्यतः त्य (तत्) 'ज्ञेयः प्रवृत्तिबाहुल्यादेवमेषामनुक्रमः' / / वयं तु पश्यामः [359] सदसन्मित्रयोगात्त तवृत्त्यनियमो मतः। कल्याणमित्रपापमित्रसंसर्गाद्धि प्रायेण श्रद्धादीनां गुणानामेषां च क्लेशानां समु[दा] चारप्रवृत्तिः आचार्याणामभिमतेति / स पुनरेषः क्लेश उत्पद्यते कश्चित्संपूर्णैः कारणस्त्रिभिः // हेतुप्रयोगविषयबलैः कश्चित् त्रिभिरुत्पद्यते / कश्चिद् द्वाभ्यामिति / . 1 रागः स्वदृष्टौ मानश्च द्वेषोऽन्यत्रेत्यनुक्रमः / Ak. v. 33 cd. 2 स्वदृष्ट्यध्यवसितस्य तत्प्रत्यनीकभूतायां परदृष्टी द्वेषः प्रवर्तते / अपरे स्वदृष्टावेवान्यत्र गृहीते त्यक्तायां द्वेषमिच्छन्ति / दर्शनहेयानां दृष्टीनां स्वासान्तनिकदृष्टयालम्बनत्वात् / Akb. v. 33d. 3 अप्रहोणावनुशयाविषयात्प्रत्युपस्थितात् / अयोनिशोमनस्कारास्क्लेशः संपूर्णकारणः // Ak. v. 34. 4 तद्यथा रागानुशयोऽप्रहीणो भवत्यपरिज्ञातः कामरागपर्यवस्थानीयाश्च धर्मा आभासगता भवन्ति तत्र चायोनिशो मनस्कार एवं कामराग उत्पद्यते / तान्येतानि यथाक्रमं हेतुविषयप्रयोगबलानि 1. Akb. 34 abc. हेतुविषयप्रयोगबलानीति / हेतुबलं कामरागोत्पत्तये कामरागानुशयोऽप्रहीणो भवत्यपरिज्ञातः। कामरागपर्यवस्थानीया विषयबलम् / तत्र चायोनिशोमनस्कारः प्रयोगबलम् / Saks. p. 485. Page #455 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 अभिधर्मदीपे [359. 'तत्र हेतुबलं सभागसर्वत्रगादिहेतुभावनाऽगतोत्पत्तये वर्तमानप्राप्त्युत्सर्गे मेधिकादिनिदर्शणा(ना)त्'। प्रयोगबलमप्ययोणि (नि)शो मनस्कारादिसंनिधानम्। प्रत्ययबलमपरिज्ञातविषयाभासगमनं निदर्शण (न) महत्परिहाणिसूत्रमिति // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्ती पञ्चमस्याध्यायस्य द्वितीयः [VI. A, 7. Fol. 115b.] पादः // 1 See Aig. IV. pp. 354-358. 2 कदाचित् किल विषयबलेवोत्पद्यन्ते / न हेतुबलेन / यथा परिहाणधर्मकस्याहत इति / Akb. v. 34 d. This is one of the major controversial points recorded in the Kathavatthu. Buddhaghosa gives the following details :- . इदानि परिहानिकथा नाम होति / “परिहानधम्मो अपरिहानधम्मो", "पञ्चिमे भिक्खये धम्मा समयविमुत्तस्स भिक्खुनो परिहानाय संवत्तन्ति / [कतमे पञ्च ? कम्मा. रामता भस्सारामता निद्दारामता सङ्गणिकारामता यथाविमुत्तं ,चित्तं न पच्चवेक्खति / इमे "पञ्च घम्मा ". Ang. III. p. 173]. इति वा एवमादीनि हि सुत्तानि निस्साय सम्मितिया वज्जिपुत्तका, सब्बत्थिवादिनो, एकच्चे च महासङ्घिका अरहतो पि परिहानि इच्छन्ति तेसं लद्धिभिन्दनत्थं परिहायति अरहा अरहत्ता ति पुच्छा सकवादिस्स / तत्र परिहायती ति द्वे परिहानियो पत्तपरिहानि च अप्पसपरिहानि च। तत्थ "दुतियम्पि खो प्रायस्मा गोधिको तम्हा सामयिकाय चेतोविमुत्तिया पहिायतो' ति अयं पत्तपरिहानि नाम / " इध पत्तपरिहानि अधिप्पेता। सकसमये इमं पत्तपरिहानि नाम लोकियसमापत्तिया व इच्छन्ति, न अरहतादीहि सामञफलेहि / परसमये पि नं सब्बसामञफलेसु सब्बभवेसु सब्बकालेसु सम्बेसञ्च पुग्गलानं न इच्छन्ति KvA. I. 3. Cf. गोत्राच्चतुर्णा पञ्चानां फलाद्धानिन पूर्वकात् / "स्रोतआपत्ति फलान्नास्ति परिहाणिः / "दर्शनहेयानामवस्तुकत्वात् / / अहत्त्वादपि नास्ति परिहारिणरिति सौत्रान्तिकाः। एष एव च न्यायः / कथमिदं गम्यते ? आगमायुक्तितश्च। "शैक्षस्य चाप्रमादकरणीयेऽप्रमादकरणोयं वदामी" त्युक्तं नार्हतः। 'सामयिक्या अस्तीति चेत् / वयमप्येवं ब्रूमः। सा तु विचार्या / किमहत्त्वमाहोस्विद् ध्यानानानीति ।"प्रतिज्ञायते हि लौकिकमार्गप्रतिलब्धात्फलद्वयात्परिहाणिः। अर्हत्वादपि तु परिहाणि वर्णयन्ति वैभाषिकाः। Akb. VI. 58 ab. See Ang. III. p. 173; Pannatti, P. 11; Aam. p. 87; Saku. pp. 586-590 and LVPAk. VI. pp. 256-261. V. infra, Ad. karika 437, notes. Page #456 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमाध्याये तृतीयपादः। अथ य इमे भगवता त्रय प्रास्रवा आख्याताः- "कामास्रवो भवास्रवोsविद्यास्रवश्च / एषां कः स्वभावः ? तदिदमारभ्यते[360] व्यविद्याः सकलाः क्लेशाः कामे कामास्रवो मतः / स्त्यानौद्धत्ये च हित्वोध्वं समानत्वाद्भवास्रवः // सर्वे ह्ये [ते स] माना निवृताव्याकृतत्वादन्तर्मुखप्रवृत्तत्वाच्च / / [361] अविद्या ख्यस्तु मूलत्वादविद्या सार्वधातुको / अविद्या खल संसारमूलम् / उक्तं हि भगवता-"अविद्याप्रत्ययाः संस्काराः / " तथा--"याः काश्चन दुर्गतयोऽस्मिल्लोके परत्र च / - सर्वास्ता अविद्यामूलिकाः" इति / ___ तत्र तावत्कामास्रवः एकचत्वारिंशद् द्रव्यानि (णि)। रागप्रतिघमानाः प्रत्येकं पञ्चप्रकारत्वात् पञ्चदश भवन्ति / विचिकित्साः चतस्रः। दृष्टयो द्वादश / दश पर्यवस्थानानि / इत्येतान्येकचत्वारिंशद् द्रव्यानि (ण) कामासव इत्याख्यायते। 1Cf. तयो आसवा / कामासवो भवासवो अविज्जासवो। Dagha,xxXIII. 1.10. 2 Cf. कामे सपर्यवस्थानाः क्लेशाः कामास्रवो विना। मोहेनानुशया एव रूपारूप्ये भवानवः // AR. v. 35. V. supra, pp. 18, 220. For a controversy whether a srava, is sasrava, see Kr. xv. 5.-इदानि आसवकथा नाम होति / तत्थ यस्मा चहि आसवेहि उत्तर अबो आसवो नाम नत्थि, येन चत्तारो आसवा सासवा सियुं, तस्मा चत्तारों आसवा अनासवा ति येसं लद्धि, सेय्यथापि हेतुवादानं / KA. XV. 5. 3 Cf. मूलमविद्य त्यात्रवः पृथक् / Ak. v. 36 d. 4 Cf. अविज्जापच्चया संखारा / Vbh. p. 135. 5 Cf. याः काश्चन दुर्गतयोऽस्मिल्लोके परत्र च / अविद्यामूलिकाः सर्वा इच्छालोभसमुत्थिताः // Quoted in Saks. p. 486. Cf. also, या काचि'मा दुग्गतियो अस्मि लोके परह्मि च।। अविज्जामूलका सब्बा इच्छालोभसमुस्सया // Itiouttaka, 40. Page #457 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 अभिधर्मदीपे [361. भवास्रवः चतुष्पञ्चाशद् द्रव्यानि (णि) / ' रागमानौ विंशतिः / अष्टौ विचिकित्साः। चतुर्विंशति दृष्टयोऽविद्या (द्यां) हित्वा। द्वे च पर्यवस्थाने स्त्यानौद्धत्याख्ये, परतन्त्रत्वात् / ' अविद्यास्रवः पञ्चदशद्रव्याणि / 3 तानि पिण्डेनाष्टोत्तरं द्रव्यशतमास्रवाणां स्वभावः / तथौघयोगा दृग्वज तत्पृथक्त्वन्तु पाटवात् // कामास्रव एव खलु कामोघः कामयोगश्च / दृष्टी वर्जयित्वा। दृष्टयस्तु पटुत्वात्पृथगोघेषु योगेषु च व्यवस्थाप्यन्ते / हरणश्लेषणकार्यप्रधानभूता हि दृष्टयः / यथा हि सर्वे क्लेशाः दृष्टिवाः , अपहरन्ति श्लेषयन्ति च 1 The Akb. discusses one more point : किं पुनः कारणं रूपारूप्यावचरा अनुशयाः समस्यैको भवाग्र उक्तः ? अव्याकृतान्तर्मुखा हि ते समाहितभूमिकाः। प्रत एकीकृताः। Akb v. 36 abc. v. supra, p. 226, n. 1. 2 Cf. ननु च तत्राप्यस्ति पर्यवस्थानद्वयंस्त्यानमौद्धत्यं च / प्रकरणेषु चोक्तम्-'भवास्रवः कतमः / अविद्यां स्थापयित्वा यानि तदन्यानि रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तानि / संयोजनबन्धनानुशयोपक्लेपर्यवस्थानानि' इति / कस्मादिह तस्याग्रहणम् / अस्वातन्त्र्यादिति काश्मीराः / Akb. v. 35. -कस्माविह तस्याग्रहणमिति / तस्य पर्यवस्थानद्वयस्य / अस्वातन्त्र्याविति / कथमस्वातन्त्र्यम् / रागादिसंप्रयोगित्वादीादिवदविद्यामात्रासंप्रयोगित्वाच्च / एतद्धि द्वयं रागादिभिः सम्प्रयुज्यते। न तामात्सर्यकोकृत्यक्रोधम्रक्षाः / स्वतन्त्राः। अविद्यामात्रेण संप्रयोगादिति / Sakv. p. 485. 3 Cf. किं कारणमसौ पृथग्व्यवस्थाप्यते / सर्वेषां हि तेषां मूलमविद्य त्यास्त्रवः पृथक् / Akb. v. 36 d. 4 Cf. तथौधयोगा दृष्टीनां पृथग्भावस्तु पाटवात् / Ak. v. 37 ab. 5 दृष्टियोग इह चतुर्थ उक्तः। तेनाह अन्यत्र दृष्टिभ्य इति / ता: किलेति / किलशब्दः परमतयोतकः / विनेयजनवशात्तु दृष्टियोगः पृथगुक्त इत्यभिप्रायो युज्यते / Saks. p. 486. 6 Cf. नात्रवेष्वसहायानां न किलास्यानुकूलता | Ab. v. 37 cd. प्रासयन्तीत्यास्रवाणां निर्वचनं पश्चाद्वक्ष्यते / न च किल केवला दृष्टय आस्यानुकूलाः -आत्रवेषु दृष्टयः किमर्थ न पुथग्व्यवस्थापिता इत्याह ।""असहायानां दृष्टीनामास्यानुकूलताऽवस्थानानुकूलता चलत्वात्पटुत्वाच्च न भवति / नासनानुकूलतेत्यर्थः / "Saks. p. 486. Page #458 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 363.] पञ्चमोऽध्यायः। 299 तथैवैकाकिन्योऽपि दष्टय इति / तदेवं सति कामोघ एकान्नत्रिंशत् द्रव्याणि / ' रागप्रतिघमानाः पञ्चदश / विचिकित्साश्चतस्रः / दश पर्यवस्थानानीति / भवौघोऽष्टाविंशतिर्द्रव्याणि / 2 रागमाना विशतिः / 3 विचिकित्सा अष्टौ। दृष्टयोघः षट्त्रिंशद् द्रव्याणि / अविद्यौधः पञ्चदशद्रव्याणि / एवमेव योगा द्रष्टव्याः॥' [362] साऽविद्या द्वे उपादाने यथाक्तो (क्तौ) द्वे तु दृङ्मये / ' - चतस्रोऽप्येकमन्त्यकं कुमार्गादिसमाश्रयात् // [363]. शेषास्त्रधातुकास्त्वन्त्ये सात्मभावप्रवृत्तितः / 'तत्र कामयोग एव सहाऽविद्यया कामोपादानं चतुस्त्रिशद् द्रव्याणि / रागप्रतिघमानाविद्या विंशतिः। विचिकित्साश्चतस्रः। दशपर्यव"स्थानानि / भवयोग एवं सहाविद्यया' आत्मवादोपादानम्,'' अष्टात्रिंशद् द्रव्याणि / रागमानाविद्यास्त्रिशत् / विचिकित्सा अष्टौ।। 1 द्वादशदृष्टयपनयनान्नास्रववदेकचत्वारिंशद् द्रव्याणि भवन्ति / किं तहि ? एकानत्रिंशद् द्रव्याणि भवन्ति / Sake p. 487. 2 भवास्रवो द्विपञ्चाशद् द्रव्याण्युक्तानि / ततश्चतुविशतिर्दृष्टीरपनीयाष्टाविंशतिद्रव्याणि / Ibid. 3 रागमाना विंशतिरिति द्विधातुका रागा दश भवन्ति / माना अपि दशेति विंशतिः / 4 दृष्टयौध षट्त्रिंशद् द्रव्याणीति त्रिषु धातुषु त्रिद्वादश द्रष्टव्य इति / Ibid. 5 स्रोतोऽनुकूल प्रवाहावर्त प्रोधार्थः। Asm. p. 47. यस्स संविज्जन्ति तं वट्टस्मि ओहनन्ति ओसीदापेन्तीति ओघा। Dhs. A. II. 45. See Jps. p. 66. . . 6 योगश्चतुर्विधः।...विसंयोगपरिपन्थकरो योगार्थः। Asm. p. 47. यस्स संवि. ज्जन्ति तं वट्टस्मि योजेन्तीति योगा। Dhs A. II. 46. See Jpf. p. 66. 7 Cf. यथोक्ता एव साऽविद्या द्विषा दृष्टिविवेचनात् / उपादानानि / Ak. v. 38 abc. 8 From तत्र कामयोग एव to शुद्धिप्रत्यागमनादिति, is almost identical with Akb. v. 38 abc. The Kosakara discusses one more point here: __ अविद्या तु ग्राहिका नेति मिश्रिता। Ab. v. 38 d. -'अविद्या तु ग्राहिका नेति मिश्रिता' इति / न केवला अविद्या भवमुपाददाति / कस्मादित्याह / असंप्रख्यानलक्षणतया अपटुत्वादिति। मिश्रितात्वन्यक्लेशसंपर्कवशादुपाददातीत्यभिप्रायः। Saks. p. 487. See LVPAK. v. p. 77. 1. On upadana, see Dhs A. v. 99 and Asm. p. 47. -old. Ibid. Page #459 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 अभिधर्मदीपे [36+ दृष्टियोगाच्छीलवतं निष्कृष्य' दृष्टय पादानं त्रिंशद् द्रव्याणि / शीलवतोपादानं षड्द्रव्याणि / कस्मात्पुनरेते (त)द् द्रि (दृ) ष्टिभ्यो निष्कृष्टम् ? 'कुमार्गादिसमाश्रयात् / ' मार्गप्रतिद्वन्द्वभूतं' ह्यत दुभयपक्षविप्रलम्भकं च / गृहिनो(णो)ऽपि ह्यनेन विप्रलब्धाः अनशनादिभिः स्वर्गमार्गसंज्ञया। प्रव्रजिता अपीष्टविषयविवर्जने शुद्धिप्रत्यागमनादिति३ / / 'शेषास्त्रधातुकाः।' दृष्टयो दृष्टय पादानम् / त्रैधातुकाश्च शीलवतपरामर्शाः परामर्शोपादानम्। कामास्रवस्तु एकधा'तुकः। भवास्रवस्तु द्विधातुकः / तस्मादेव तत् 'अन्त्यम्' द्वयं सार्वधातुकमेव / 'आत्मभावप्रवृत्तितः।' आत्मभावालम्बनप्रवृत्तं खल्वेतदिति / ते खल्वेते अनुशयाः ___ संयोजनादिभिः शब्दैर्दशिताः पञ्चधा पुनः // संयोजनबन्धनानुशयोपक्लेशपर्यवस्थानभेदेन पञ्चधा भित्त्वोक्ताः / [VI. B. 4. Fol. 116. a.] 1364] नव संयोजनान्यस्मिन्नामात्सर्यमेव च / द्रव्यामर्षणसामान्याद् दृशः संयोजनद्वयम् / / " [365] शेषान्य (ण्य) नुशयाः पञ्च नव खलु सयोजनानि सूत्र उक्तानि-अनुनयप्रतिघमानाविद्यादृष्टिपरामर्शविचिकित्सेामात्सर्यसंयोजनानि / . . 1 वृष्ठियोगाच्छोलवतं निष्कृष्येति षट्त्रिंशद् द्रव्यकाद् दृष्टियोगाद्धातुभेदेन षच्छोलव्रतपरामर्शानिष्कृष्य / Saks. p. 487. 2 मार्गप्रतिद्वन्द्वादिति / सांख्ययोगज्ञानादिभिर्मोक्षप्राप्तिदर्शनान्मार्गप्रतिद्वन्द्वभूतं शीलप्रतोपादानम् / Ibid. 3Yasomitra seems to refer to the Jaina ascetics : रसपरित्यागभमिशय्यामलपङ्कधारणनग्नचर्याकेशोल्लुञ्चनादिना शुद्धिप्रत्यागमनात् / Ibid. Cf. Tattvarthasutra, IX. 19. 4 Cf. संयोजनाविभेदेन पुनस्ताः पञ्चधोदिताः। Ak. v. 41 ab. 5 Cf. द्रव्यामर्षणसामान्याद् वृष्टी संयोजनान्तरम् / AK. v. 41 cd. 6 From नव खलु to द्वे दृष्टी is identical with Akb. v. 40 ab. . 7 नव संयोजनानि / Asm. p. 44. दश संयोजनानि / Aam. p. 52. The Sangiti-sutta enumerates only seven : सत्त संयोजनानि / अनुनयसंयोजनं, पटिय'.. Page #460 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 301 365.] पञ्चमोऽध्यायः। तत्रानुनयसंयोजनं धातुको रागः / एवमन्यानि यथायोगं वक्तव्यानि / दृष्टिसंयोजनं तिस्रो दृष्टयः परामर्शसंयोजनं द्वे दृष्टी / किं पुनः कारणं संयोजनेषु तिस्रो दृष्टयो दृष्टिसंयोजनं पृथगुक्तम् ? द्वे पुनदृष्टी परामर्शसंयोजनं पृथगिति ? तदुच्यते-'द्रव्यामर्षणसामान्याद् दृशः संयोजनद्वयम् / ' अष्टादशद्रव्यानि (णि) खलु तिस्रो दृष्टयः / ' अष्टादशैव द्वे परामर्शदृष्टी / द्वयोश्च नामसामान्यम् / तस्मादेतद् द्वयमेकं संयोजनमुक्तमिति / 3 पुनरप्यन्यत्र भगवान्संयोजनम् . पञ्चधा पञ्चधा पुनः / जगादावरभागीयमूर्ध्वभागीयमेव च // दिट्ठि"विचिकिच्छा""मान "भवराग""अविज्जासंयोजनं। Digha, XXXIII. 2. 3. The following ten are often mentioned in the Pali suttas:-सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा , सीलब्बतपरामास्रो, कामच्छन्दो, व्यापादो, रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा। A different enumeration of the ten sanyojanas is found at Chullaniddesa, 657. and Dhs. 1113-1463 :-कामरांगो, पटिघो, मानो, दिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो, भवरागो, इस्सा, मच्छरियं, अविज्जा / See A Buddhist Manual of Psychological Ethics, p. 297. n. 1. The Aam. identifies the ten anusayas with ten sanyojanas. For their relation, see M. sutta 64.. 1 कथम् ? कामधातो सत्कायान्तग्राहदृष्टी द्वे / ते च दुःखदर्शनप्रहातव्ये एवेष्टे / मिथ्यादृष्टिश्चतुःप्रकारा / दुःखदर्शनप्रहातव्या यावन्मार्गदर्शनप्रहातव्या। इत्येवं कामघाती षड् भवन्ति / यथा कामधातौ षड् एवं रूपधातावारूप्यधातौ चेत्यष्टादश भवन्ति / Sakv. p. 499. 2 अष्टादशव द्वे परामर्शदृष्टी। कथम् ? कामघातो दृष्टिपरामर्शो दुःखदर्शनप्रहातव्यो यावन्मार्गदर्शनप्रहातव्य इति चतुःप्रकाराः। शीलव्रतपरामर्शोऽपि दुःखदर्शनप्रहातव्यः, मार्गदर्शनप्रहातव्यश्चेति द्विप्रकारः। इत्येवं कामधातो षड् भवन्ति ।""एवं रूपधातावारूप्यधातौ च / इत्येवमष्टादश द्रव्याणि भवन्ति / Ibid. 3 After this the Kosakara diicusses one more point:-अथ कस्मादीयामात्सर्ये संयोजने पृथक् संयोजनद्वयमुक्तम्, नान्यत् पर्यवस्थानम् ? Akb, v. 42. This is not discussed in Adv. 4 Cf. पञ्चधावरभागीयं द्वाभ्यां कामानतिक्रमः / त्रिभिस्तु पुनरावृत्तिः। Ak. v. 43 abc. __Cf. also, अहं खो भन्ते धारेमि भगवता देसितानि पञ्च ओरंभागियानि संयोजनानि.. सक्कायदिट्टि"विचिकिच्छं.."सीलब्बतपरामासं 'कामच्छन्दं व्यापादं M. suita 64. Page #461 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 अभिधर्मदीपे [366. [366] प्राद्यन्त्ये द्वे दृशौ कांक्षा (काङ्क्षा) कामच्छन्दो द्विरेव यः / तत्र पञ्च संयोजनान्यवरभागीयानि / तद्यथा-सत्कायदृष्टिः शीलव्रतपरामर्शो 'विचिकित्सा कामच्छन्दो व्यापाद इति / एते हि कामधातुहितत्वादवरभागीया इत्युच्यते(न्ते) / प्रवरा हि कामधातूरेतानि च तदनुगुणानि / यस्मात् द्वाभ्यां कामानतिकान्तिः पुनराण (न)यनं त्रिभिः // ' कामच्छन्दव्यापादाभ्यां कामधातुं नातिकामति / सत्कायदृष्ट्यादि. भिस्त्रिभिरतिक्रान्तोऽपि पुनरावर्तते दौवारिकानुचर साधर्म्यात्' / अन्ये पुनराहुः-त्रिभिः सत्त्वावरतां नातिकामति पृथग्जनत्वम्, द्वाभ्यां धात्ववरतां कामधातुमिति // 2 ३यदा खलु स्रोतआपन्नस्य पर्यादाय त्रिसंयोजनप्रहाणे षट् क्लेशाः प्रहीणाः किमर्थं तिस्रो दृष्टीरपहाय त्रयाना(-अय)मेवाह सत्कायदृष्टी (ष्टि) शीलव्रतपरामर्श विचिकित्सां च ?3 तदुच्यते ___ पञ्चमानि भिक्खवे उद्धंभागियानि संयोजनानि ।""रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा I Ang. IV. p. 460. ___ See Aig. I. p. 232, II p. 238, IV. p. 459; Jps. pp. 67-8. and A Buddhist Manual of Psychological Ethics, p. 302, n. 1. 1 द्वाभ्यां कामानतिक्रम इति तदप्रहाणे कामधात्वनतिक्रमात् / दौवारिकानुचरसाधाविति / दौवारिकसधर्मणो कामच्छन्दव्यापादो। तौ हि कामधातुबन्धनागारान्नि:क्रमणं न दत्तः / दौवारिकत्वात् / अनुचरसधर्माणः सत्कायदृष्टयादयः / 'Saks. p. 49 !-2. 2 त्रिभिः सत्त्वावरतामिति / पृथग्जनत्वलक्षणां सत्त्वावरतां सत्कायदृष्टिशीलव्रतपरामर्शविचिकित्सासंयोजनै तिक्रामति / द्वाभ्यां कामच्छन्दव्यापादाभ्याम् / धात्ववरतां कामधातुस्वभावां नातिकामति / नातिवर्तते / आर्येभ्यो ह्यवराः पृथग्जनाः / धातुषु च कामघातुरवरः / तस्मादेव तान्यवरभागीयानि / अपरे योगाचाराः / Saks. pp. 491.2. 3-3 From यदा खलु to विचिकित्सां च is identical with Akb. v.43.c. -पर्यादाय त्रिसंयोजनप्रहाणादिति / निरवशेषतः सत्कायदृष्टिशीलव्रतपरामर्शविचिकित्सासंयोजनप्रहाणादित्यर्थः / षट् क्लेशाः प्रहीणा इति / पञ्च दृष्टयो विचिकित्सा च / न तु रागादय उक्ता: सावशेषत्वात् / त्रिस्रो दृष्टीरपहायेति / अन्तग्राहमिथ्यादृष्टिदृष्टिपरामर्शदृष्टीः। त्रयमेवाहेति। सत्कायदृष्टिशीलव्रतपरामर्शविचिकित्सात्रयमेवाह / क आह / भगवान् / तथा हि सूत्रे पठ्यते-"कियता भदन्त स्रोतापन्नो भवति ? यतश्च महानामार्यश्रावकः इदं दुःखमार्यसत्यमिति ''इदं दुःखनिरोधगामिनीप्रतिपदार्यसत्यमिति Page #462 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 368.] पञ्चमोऽध्यायः। [367] द्वयक दृग्धेयकार्योक्तर्दृष्टिहेयमुखग्रहात् / सर्वदृग्धेयभाक्त्वेऽपि त्रयमेतदुदाहृतम् // ' प्रवर्तकग्रहणे खलु प्रवर्त्यमपि गहीतं भवति प्रदीपालोकवत् / तत्र सत्कायदृष्ट्या तत्प्रवर्तिताऽन्तग्राहदष्टिर्गहीता। शीलव्रतपरामर्शण दृष्टिपरामर्शः प्रवर्तितः। विचिकित्सया मिथ्यादृष्टिः प्रवर्तिता। अतो हेतु' ग्रहणात्कार्यग्रहणं वेदितव्यम् / अथवा त्रिविधा क्लेशाः-एकप्रकाराः, द्विप्रकाराः, चतुष्प्रकाराश्च / ' तत्र सत्कायदृष्टया एकप्रकारा गृहोताः। शीलव्रतपरामर्शेन द्विप्रकाराः / विचिकित्सया चतुष्प्रकाराः गहीता भवती (न्ती)ति / / वयं ब्रूमः-३ . [368] सर्वानर्थनिदानत्वान्मार्गप्रत्यर्थिभावतः / तथ्यो हाविधुरत्वाच्च त्रिसंयोजनदेशना // 3 सत्कायदष्टिः खलु सर्वानर्थमलानां क्लेशस्य च भवत्रयस्य च मूलम् / अतस्तयोत्खातया सर्वानर्थवक्षस्योत्सादनं भवति / मार्गस्य च सद्भूतस्य प्रत्यथिभूतः कुमार्गावलम्बी शीलव्रतपरामर्शः। तेन प्रहीणेन सन्मार्गेण मोक्षपुरप्रवेशो भवति / सम्यग्दृष्ट्यादि मार्गप्रतिपत्तिप्रतिबन्धभूता च विचिकित्सा / यथाभूतं प्रजानाति / त्रीणि चास्य संयोजनानि प्रहीणानि भवन्ति परिज्ञातानि / तद्यथा सत्कायदृष्टिः शीलवतपरामर्शो विचिकित्सा च / स एषां त्रयाणां संयोजनानां प्रहाणात् स्रोतापन्नो भवत्यविनिपातधर्मा सम्बोधिपरायणः सप्तकृद्भवपरमः सप्तकृत्वो देवांश्च मनुष्यांश्च संसृत्य सन्धाय दुःखस्यान्तं करिष्यतीति / " सर्वमेतद्वक्तव्यं स्यात् / भवेदित्यर्थः / Saks. p. 492. Cf: इधेकच्चो पुग्गलो तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापलो होति अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो, सो सत्तक्खत्तुं देवे च मनुस्से च सन्धावित्वा संसरित्वा दुक्खस्सन्तं करोति / P. Paniatti, p. 15. - जानाति भन्ते भगवा "अयं पुग्गलो यथानुसिठं तथा पटिपज्जमानो, तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापनो भविस्सति , अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो ति / Digha, xxviii. 13. . 1 Cf. मुखमूलग्रहात् त्रयम् / Ak. v. 43 d. 2 त्रिप्रकाराः किल क्लेशा इति / दर्शनहेया इहाधिकृताः। एकप्रकाराः सत्कायान्तग्राहदृष्टयः दुःखदर्शनमात्रप्रहेयत्वात् / द्विप्रकाराः शीलव्रतपरामर्शः। चतुष्प्रकाराः विचिकित्सामिथ्यादष्टिदष्टिपरामर्शाः। ये त रागादयो दर्शनहेयाः। तेऽपि तदालम्बनत्वात् गृहीता एवेति शक्यं वक्तुमिति / Sakv. p. 492. This view is not referred to either by the Kosakara or Yasomitra. Page #463 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 अभिधर्मदीपे [369. तया प्रहीन (ण) या सम्यग्दृष्टिसंकल्पपुरःसरो मार्गो निर्विबन्धः प्रवर्तते / इत्यष्टाशीत्यनुशयप्रहाणेऽपि सति त्रयाणामेव ग्रहणम् / वैभाषाः पुनः पश्यन्ति'-मोक्षान्तराय (याः)त्रयोद्भावनाः। यथा खलु त्रयोऽन्तराया मार्गगमने भवन्त्यगन्तुकामताऽन्यमा[VI. A. Fol. 116. b.] 1गंग्रहणं मार्गबहुत्वसंदेहाच्च मार्गगमनाप्रतिपत्तिः। एवं मोक्षगमने त्रयोऽन्तराया भवन्ति / सत्कायदृष्टया मोक्षादुत्रा (त्रा)सं गतस्यागन्तुकामता भवति / शीलव्रतपरामर्शेनान्यमार्गग्रहणात् मार्गविभ्रान्तिः। विचिकित्सा मार्गसंशये सति मार्गाप्रतिपत्ति[रित्ये]षां मोक्षगमनान्तरायाणां प्रहाणं स्रोतापन्नस्य द्योतयद्भगवान् क्लेशत्रयस्यैव ग्रहणमकार्षीदिति // 2 यथा च पञ्चविधमप (व) रभागीयं संयोजनमुक्तवांस्तथा पञ्चोर्ध्वभागीयाणि (नि) संयोजनान्याख्यातवां(वान्) सूत्रे। [369] द्वौ रूपारूपजी रागौ मानमोहोद्धवास्त्रयः। पञ्च खलुप्रभागीयाणि (नि) संयोजनानि / तद्यथा-रूपरागः, आरूप्यरागः, औद्धत्यम्, मानोऽविद्या च। एषामप्रहीणानां ऊर्ध्व धातुद्वयं नातिकामन्ति सत्त्वाः / समाप्तः संयोजनाधिकारः / बन्धनानीदानीमुच्यन्ते / त्रीणि बन्धनानि। रागो बन्धनं द्वेषो मोहो 1Kosakara says : अपरे पुनराहु: अगन्तुकामता मार्गविभ्रमो मार्गसंशयः / इत्यन्तराया मोक्षस्य गमनेऽतस्त्रिदेशना // , Ak, v. 44. ___Yasomitra says that this is a view of the Kosakāra:-अपरे पुनराहरित्ययमेवाचार्यः। Sakv. p. 492. Prof. Pradhan gives the following note on this Kosa-karika (v.44) - This karika is a problem. the Tsang Yao edition does not include this karika at its proper place and gives a note that this Sanskrit gatha does not occur in the original Sanskrit. But other editions of Chinese Translations regard it as a karika. 2-2 This passage (from यथा खलु to ग्रहणमकार्षीदिति) is almost identical with Akb. v. 44. 3 Cf. पञ्चधवोर्श्वभागीयं द्वौ रागौ रूप्यरूपिजी / __औद्धत्यमानमोहाश्च Ak. v. 45. abc. v. supra, p. 301, n. 4. Page #464 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370. [ . पञ्चमोऽध्यायः। 305 बन्धनम् / ' एभिस्त्रधातुकाः सत्त्वाः संसारचारके बद्धाः यथायोगम् / कस्मात्पुनरेतानि बन्धनानीत्युक्तानि ? तदुच्यते त्रिवेदनानुशायित्वाद् दृढत्वाबन्धनत्रयम् // त्रिवेदनावशात्खलु बन्धनत्र यमुक्तम् / तत्र सुखायां वेदनायां रागो. ऽनुशेरते / दुःखायां द्वेषः / 3 अदुःखासुखायां मोहः / एते च त्रयो मूलक्लेशा: षड्विज्ञानभौमाः पञ्चप्रकाराः / तस्मादेते दृढत्वाद् बन्धनशब्देनोक्ताः // पुनरन्ये भगवता सूत्रे[370] द्विपक्षग्रन्थनाद् ग्रन्थाश्चत्वारः समुदाहृताः / अभिध्याख्यास्तथा द्वेषः परामर्शद्वयं तथा // तत्र गही अभिध्यया विषयेषु ग्रथितस्तद्वयाघातकर्तृषु विवादमारभमानो द्वेषेणानुबध्यते / प्रव्रजितः शीलव्रतपरामर्शग्रथितस्तदपवादश्रवणादिदमेव सत्यमिति सत्याभिनिवेशपरामर्शन दृष्टिपरामर्शाख्येन बध्यते / इति चत्वारो भवन्ति / / उक्ता: क्लेशाः / 1 रागो भन्ते बन्धनं दोसो बन्धनं मोहो बन्धनं / S. IV. p. 292. बन्धनं त्रिविधम् / रागबन्धनेन सत्त्वानां विपरिणामदुःखतायां बन्धनम् / द्वेषबन्धनेन सत्त्वानां दुःखदुःखतायां बन्धनम् / मोहबन्धनेन सत्त्वानां संस्कारदुःखतायां बन्धनम् / Asm p. 46. See Aam. p. 81 and Yogasutra, II. 7--8. 2 Cf. विद्वशाद्वन्धनत्रयम् / Ah. v. 45 d. 3 v. supra, p. 48, n. 6. 4 Cf. अदुक्खमसुखाय हि वेदनाय अविज्जा अनुसेति / Netti. p. 32. 5 After this the Kosakara says :-न तथा रागद्वेषौ / स्वसान्तानिकालम्बनतो वा नियमः। Akb. v. 45_d.-ननु च रागद्वेषावप्यदुःखासुखायां यथायोगं तथैवानुशयाते / कस्मान्मोह एवोच्यते इत्याह "रागद्वेषावप्यनुशयाते / न तु तथा यथा मोहः। मोहो ह्यपटुत्वादपद्व्यामदुःखसुखायां वेदनामनुकूलत्वात्सुतरामनुशेत इति / स्वसान्तानिकसुखाद्यनुभूतिसामर्थ्यात्तथा नियमः / अपरे तु व्याचक्षते""Saks. p. 493. 6 This topic is not found in Akb. Cf. चत्तारो मे भिक्खवे गन्था / अभिज्झा कायगन्थो, व्यापादो""सीलब्बतपरामासो""इदं सच्चाभिनिवेसो कायगन्थो।'S. IV. p. 59. Also cf. प्रन्थाश्चत्वारः / "समाहितमनःस्वभावस्य कायस्य परिग्रन्थनार्थेन ग्रन्थो वेदितव्यः / तेन किं भवति / चतुर्विध चित्तं विक्षिप्यते / Asm. p. 48. Page #465 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 अभिधर्मदीपे [371 [371] उपक्लेशास्तु विज्ञेयाः संरम्भाचा यथोदिताः / ___सर्वे वा चैत साः क्लिष्टाः संस्कारस्कन्धसंज्ञिताः // ' ये तावत्खलु क्लेशा उपक्लेशा अपि ते चित्तोपक्लेशनात् / ३इह तु पर्यवस्थानक्लेशमलसंगृहीताः क्षुद्रकवस्तुकोद्दिष्टा वेदितव्याः। येऽपि चान्ये चैतसिकाः संस्कारस्कन्धसंगृहीताः तेऽप्युपक्लेशा इत्याख्यायन्ते // 3 के पुनस्ते क्लेशमलाः कानि वा पर्यवस्थानानि ? तत्र तावत्-- [372] मूल'क्लेशमलास्त्वन्ये षडुपक्लेशसंज्ञिताः / त इमे उच्यन्ते शाठ्योपनाहप्रदाशमायामदविहेठनाः // 1v. supra, p. 76, n. 3. For upaklesa see M. sutta 7, MA. I. p. 233. 235 and Khuddakavatthu-Vibhanga, Vbh. pp. 345-392. Cf. येऽप्यन्ये चतस्याः क्लिष्टा संस्कार स्कन्धसंज्ञिताः। क्लेशेभ्यस्तेऽप्युक्लेशास्ते तु ने क्लेजसंजिताः // Ak. v. 46. 2 Cf. ये क्लेशास्ते उपक्लेशा अपि भवन्ति / उपक्लेशास्तु न क्लेशाः / क्लेशान स्थापयित्वा तदन्यः क्लिष्टः संस्कारस्कन्धसंगृहीतः सर्वश्चैतसिको धर्मः। स पुनः कतमः / षड्रागादीन् क्लेशान् स्थापयित्वा क्लिष्ट: संस्कारस्कन्धसंगृहीतः क्रोधादिकश्चैतसिको धर्मः। अपिः खलु रागो द्वेषो मोहश्च चैतसिका उपक्लेशा उच्यन्ते / .. Ash. p. 47. 3-3 Cf. येऽप्यन्ये क्लेशेभ्यः क्लिष्टाः धर्माः संस्कारस्क घसंगृहीताश्चैतसिकास्त उपक्लेशास्ते पुनर्ये क्षुद्रकवस्तुके पठिताः / इह तु पर्यवस्थानक्लेशमलसंगृहीतानेव निर्देश्यामः / Akb. v. 46. 4 ये क्षुद्रकवस्तुके पठिता इति / क्षुद्रकवस्तुके प्रवचनभागे ये पठिताः। न तु चेतनादय एवेत्यभिप्रायः। तद्यथा अरतिविजृम्भिका चेतसो लीनत्वं तन्द्री भक्षेऽसमता नानात्वसंज्ञा अमनसिकारः कायदुष्ठुल्यं शृङ्गी भित्तिरीका अनार्जवता अमार्दवता अस्वभावानुवर्तिता कामवितर्को व्यापादवितर्को विहिंसावितर्को ज्ञातिवितर्को जनपदवितर्कोऽमरवितर्को वमन्यना-प्रतिसंयुक्तो विर्तकः कुलोदयताप्रतिसंयुक्तो वितर्कः शोकः दुःखं दौमनस्यमुपायास इति / Saks. p. 493. The Kshudrakavastu corresponds to the Khuddhavatthu-Vibhanga, Vbh, pp. 345-392. The latter enumerates a long list of evil states, and gives a detailed commentary on them. See VbhA. pp. 465-516. and Milinda, p. 283. 5 Cf. अन्ये च षट् क्लेशमला: माया शाठ्यं मदस्तथा। प्रदाश उपनाहश्च विहिंसा चेति रागजी // Ak. V. 49cd, 50 ab. Page #466 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372.] पञ्चमोऽध्यायः। 307 तत्र चित्तकौटिल्यं शाठ्यं चित्तस्यान जुता वक्रीभावः / ' उपनाहः२ प्रतिघनिष्यन्दो वैरानुबन्धकृद्रन्घ्रावधानता। सन्तोष्यमानस्याप्यधर्मदृढग्राहिता प्रदाशः / 3 पराभिसन्धानाय मिथ्योपदर्शनकारी परवञ्चना मायाः (या)। चित्तस्मयो मदः। सतुरूपकुलबलभोगयौवनारोग्यपरिजनसंपत्तिसंरागजः प्रमादास्पदं विविधेन्द्रियविभ्रमोत्पादजनकः / सत्त्वव्यापादो विहिंसा विहेठनेत्यर्थान्तरम् / उक्ताः षट् क्लेशमलाः / / 1 Cf. कतमं साठेय्यं ? "यं तत्थ सठता कक्करता"परिक्खत्तता"I Vbh. p. 358. शाठ्यं स्वदोषप्रच्छादनोपायसंगृहीतं चेतसः कौटिल्यम् / शाठ्यं म्रक्षाद्भिद्यते। स हि स्फुटमेव प्रच्छादयति न काक्वा / ' 'Tob. 14. चित्तकौटिल्यं शाठ्यं येन यथाभूतं नाविष्करोति विक्षिपत्यपरिस्फुटं वा प्रतिपद्यते / Akb. v. 49 cd. 2 Cf. पुब्ब कालं कोधो अपरकालं उपनाहो / 'दळ्हीकम्मं कोधस्स अयं वुच्चति उपनाहो। Vbh. p. 493. आघातवस्तुबहुलीकारः उपनाहः। Akb. v. 49 cd. ''प्रतिघांशिक एव वैराशयस्यानुत्सर्गः / Asm. p. 8. 3Cf. कतमो पलासो ? यो पलासो' 'विवादद्वानं युगग्गाहो अप्पटिनिस्सग्गो अयं वुच्चति पलासो / Vbh. p. 357. सावद्यवस्तुदृढग्राहिता प्रदाशो येन न्यायसंज्ञप्तिं न गृह्णाति / Akb. v. 49 cd. प्रदाशः कतमः ? प्रतिघांशिकः क्रोधोपनाहपूर्वङ्गमश्चेतस आघातः / Asm. p. 8. प्रदाशश्चण्डवचोदाशिता / "मर्मघट्टनयोगेन दशनशीलो दाशी तद्भावो दाशिता।""अयं च क्रोधोपनाहपूर्वकरचेतस आघातस्वभाव इति प्रतिघांशिक एव न द्रव्यतो भिद्यते / Tob. 14. 4 Cf. कतभा माया ? इधेकच्चो कायेन वाचाय "मनसा दुच्चरितं चरित्वा, तस्स पटिच्छादनहेतु पापिकं इच्छं पतिदहतिया एवरूपा माया / Vbh. p. 357. माया परवञ्चना"। इयं च सहिताभ्यां रागमोहाभ्यामभूतान् गुणान्प्रकाशयतस्तयोः समुदितयोः प्रज्ञप्यत इति "प्रज्ञप्तित एव न द्रव्यतः। Tob. 14. ..Cf. यः स्वधर्मेष्वेव रक्तस्य दर्पचेतसः पर्यादानात्कुशलधर्मक्रियाभ्यः प्रतिसंहारः मद इत्याचार्यसंघभद्रः / Sakv. p. 140. Also cf. मदः स्वधर्म रक्तस्य पर्यादानं तु चेतसः। Ak. II. 33 cd. ""संप्रहर्षणविशेषो मद इत्यपरे। Akb. II. 33 cd.-संप्रहर्षविशेषो मद इति क्लिष्टसोमनस्यमभिप्रेतम् / तदेतनेच्छन्ति वैभाषिकाः। यस्मात्सौमनस्यमाद्वितीयाद् ध्यानात्, मदश्च त्रैधातुकः / Salv. p. 141. Cf. मदः स्वसंपत्तौ रक्तस्योद्धर्षश्चेतसः पर्यादानम् / ... उद्धर्षो हर्षविशेषः / "Tvb. 14. मदः कतमः ? सर्वो मद: मादः उन्मादः क्षोभः संक्षोभः चित्तस्तब्धतानुविधायो चित्तात्मग्राहः / इति मदः। मानः कतमः ? सर्वो मानः 'चित्तोत्थानाश्रयाश्चित्तात्मग्राहः / मदमानयोः को भेदः ? यः परान् अनुद्दिश्य आत्मधर्मानुरक्तस्य चित्तस्तब्धतानुधावनलक्षणः स उच्यते मदः। यः परानुद्दिश्य आत्मोत्थानाश्रयणलक्षणः स उच्यते मानः। इति भेदः / Jps. p. 55. V. supra, p. 84,n.6. The Vibhanga (p.345) enumerates 28 different kinds of mada. Page #467 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 अभिधर्मदीपे [373 दश पर्यवस्थानान्युच्यन्ते / [373] प्रयेाह्नयनपत्राप्यस्त्यानमिद्धोद्धवाधः / मात्सय कुकृतत्वं च दशधा पर्यवस्थितिः // ' एते ह्यनुबन्धादाढ्यान्नानुशयाः। न ह्येषामनुबन्धदायमस्त्यनुशयास्तु दृढानुबन्धाः। तस्मादेतानि कालान्तरमात्रं चित्तपर्यवस्थापनात् पर्यवस्थानानीत्युच्यन्ते / / अवद्यं छादयते (तः) चित्तापलेपो म्रक्षः, चित्तं म्रक्षयतीति म्रक्षः / 3 परसम्पत्त्यमर्षणमा / अकायं कुर्वतः [VI. B, 5. Fol. 117a.] 'स्वात्मान 1 Cf. कानि पुनः पर्यवस्थानानीत्याह-"क्लेशा अपोहि पर्यवस्थानं कालरागपर्यवस्थानप्रत्ययदुःखम्" इति सूत्रे वचनात् / प्रकरणशास्त्रे तु माह्रोक्यमनपत्राप्यमामात्सर्य मुद्धवः। कोकृत्यं स्त्यानमिद्धं च पर्यवस्थानमष्टधा // वैभाषिकन्यायेन पुनर्दश पर्यवस्थानान्येतानि चाष्टौ क्रोधम्रक्षौ च / Akb. v. 47, 48 a. Cf. पर्यवस्थानान्यष्टौ / स्त्यानं मिद्धमोद्धत्यं कोकृत्यमा मत्सर्यमाह्रीक्यमनपत्राप्यं च / पुनः पुनः उद्वेगेन चित्तं पर्यवनयन्तीति पर्यवस्थानानि / तथा च शमथप्रग्रहनिमित्तभावनाकाले तत्सन्निश्रयब्रह्मचर्यादिशुद्धिसंगृहीतशीलकाले चित्तं पर्यवन ह्यन्ति / Asm. p. 47. ओकासदानवसेन किलेसानं चित्ते कुसलप्पत्ति परियादियित्वा ठानं परियुट्टानं / तं समाधि विक्खम्भेति। VnT. p. 18. समुदाचारवसेन परियुट्ठन्तीति परियुट्टानं VbhA. p. 509. Only seven pariyutthdnas are mentiond in the Pali Canonतत्थ कतमे सत्त परियुट्ठाना? कामरागपरियुट्ठानं पटिघ-मान-दिट्ठि-विचिकिच्छाभवराग–अविज्जा परियुट्टानं / इमे सत्त परियुट्ठाना। Vbh. p. 383. These seven pariyutthanas correspond to the seven anusayas. For a controversy on the relation of these two, see Ko. XIV. 5-इदानि अञो अनुसयो ति कथा नाम होति / तत्थ यस्मा पुथुज्जनो कुसलाब्याकते चित्ते पवत्तमाने सानुसयो ति वत्तब्बो, न परियुट्टितो ति, तस्मा अञो अनुसयो अझं परियुट्टानं ति येसं लद्धि, सेय्यथापि अन्धकानं / .."सानुसयो ति आदि पन तस्मि समये अनुसयस्स अप्पहीनत्ता सानुसयो ति वत्तब्बं, अनुप्पप्रत्ता च परियुट्टितो ति अवत्तब्बत्तं दीपेति, न अनुसयपरियुट्ठानानं अञत्तं, तस्मा असाधकमेतं / KvA. XIV. 5. V. supra, pp. 222 ff. 3 अवद्यप्रच्छादनं म्रक्षः। Akb. V. 48 a. 'बृक्षः आत्मनोऽवद्यप्रच्छादना / छन्दद्वेषभयादोन्निराकृत्य काले तद्धितैषिणा चोदकेन तत्र त्वमेवंकारीत्यनुयुक्तस्य मोहांशिक्यवद्यप्रच्छादना म्रक्षः / Tob. 14. तत्थ कतमो मक्खो ? यो मक्खो मक्खियना मक्खितत्तं निठुरियं निठुरियकम्मं अयं वुच्चति मक्खो / Vbh. p. 357. Page #468 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374] पञ्चमोऽध्यायः। 309 मवेक्ष्यालज्जनाऽहीः / परमपेक्ष्यालज्जनाऽनपत्राप्यम।' कायाकर्मण्यता स्त्यानं तन्द्रीपर्यायवचनम् / कायचित्ताकर्मन्य(ण्य)ता मिद्धं चित्ताभिसंक्षेपः स्वप्नाख्यः, स तु क्लिष्ट एव पर्यवस्थानम् / ' चित्ताव्युपशान्तिरौद्धत्यम् / 3 परापकारनिमित्तोद्भवोऽपरित्यागयोगेण (न) चण्डीभावः क्रोधः / स्ववस्तुन्याग्रहो मात्सर्यम्, मत्तो मा सरेदेतदिति निरुक्तिः / कुकृतभावः कोकृत्यम् / इत्येनानि दश पर्यवस्थानानि / / अथैषामुपक्लेशमलपर्यवस्थानानां कः कस्य रागादेर्मूलक्लेशस्य निष्यन्द: ? तदिदमारभ्यते // [374] एभ्योऽनुनयनिष्यन्दा पाह्रोक्यौद्धततादयः / / इमे खलपक्लेशाः रागणि (नि)ष्यन्दाः। यदुत-अह्रीक्यौद्धत्यमदमात्सर्यकुहनालपनानैमित्तिकतानष्पेशिकता लाभेन लाभस्य निश्चिकीर्षता पापेच्छता महेच्छतेच्छस्विता कामज्ञातिजनपदवितर्कपापमित्रतादयः / 1v. supra, p. 73, n. 1. 2 v. supra, p. 74, n. 1. 3 Cf. प्रौद्धत्यं चित्तस्याव्युपशमः / “स पुनरेष रागानुकूलपूर्वहसितक्रीडिताद्यनुस्मरतश्चेतसोऽव्युपशमहेतुः शमथपरिपन्थकर्मकः। Tob. 14. See Dhs A. III. 547. . 4 Cf. व्यापादहिंसावजितः सत्त्वासत्त्वयोराघातः क्रोधः। Akb. v. 48 a. वर्तमानमपकारमागम्य यश्चेतस आघातः सत्त्वासत्त्वविषयो दण्डदानादिसंनिश्रयदानकर्मकश्च स क्रोष इति प्रज्ञप्यते / Tub. 14. 5f. कौशलप्रदानविरोधी चित्तग्राहो मात्सर्यम् / Akb. v. 47. cd. पञ्च मच्छरियानि / आवासमच्छरियं-कुल-लाभ-वण्ण-धम्ममच्छरियं / यं एवरूपं मच्छेरं"वेविच्छं कदरियं कटुकञ्चुकता पग्गहितत्तं चित्तस्स, इदं वुच्चति मच्छरियं / Vbh. p. 357. See Ang. III. 301. 6 Cf. मच्छरयोगेन मच्छरी ति पवत्तमानं मच्छरिसदं गहेत्वा आह मच्छरभावो मच्छरियं ति / निरुत्तिनयेन पन 'मा इदं अच्छरियं अजेसं होतु, मय्हमेव होतू ति मच्छरियं ति पोराणा। VmT. p. 494. 7 Cf. कुच्छितं कतं कुकतं / तस्स भावो कुक्कुच्चं / तं पच्छानुतापनलक्खणं, कताकतानुसोचनरसं, विप्पटिसारपच्चुपट्टानं, कताकतपदहानं / Dhs A. III. 563. See Dhs. y. 95-96. V. supra, p. 80, n. 3. 8cf. रागोत्था अह्रोक्यौद्धत्यमत्सराः। Ak. v. 48 b. 9 The Kosakara mentions only three upaklesas, viz., ahrikya, auddhatya and matsarya. (Akb. v. 48 b.) . 10 Cf. "मदो पमादो थम्भो सारम्भो अत्रिच्छता महिच्छता पापिच्छता सिङ्गं तिन्तिनं चापल्यं असभागवुत्ति अरति तन्दि विजमिका भत्तसम्मदो चेतसो च लीनत्तं कुहना लपना नेमि Page #469 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 अभिधर्मदीपे . [374. तत्राहीक्यानपत्राप्यमदा व्याख्यातलक्षणाः। लाभसत्कारयशोलोभादभूतगुणदर्शनार्थमीर्यापथविकल्पकृच्चत्तविशेषः कुहना। लाभाद्यर्थमेव गुणपृ. (प्रि)यालपनकृल्लपनाः (ना) / उपकरणाथित्वनिमित्तदर्शनकृच्चत्त विशेषो नैमितकता। परगुणवद्दोषवचननिष्पेषणकृदेव चैतसिको नष्पेषिकता। लब्धलाभख्यापनेनान्यलाभनिश्चकीर्षणता [लाभेन लाभस्य निश्चिकीर्षता] / परैरभूतगुणसम्भावनेच्छा पापेच्छता / लाभसत्कारपरिवारप्रार्थना महेच्छता।' लोभात्परैर्भूतगुणसम्भावनेच्छा इच्छस्विता। कामरागप्रतिसंयुक्तो वितर्कः कामवितर्कः। ज्ञाति स्नेहपरीतस्य तदावाहविवाहकृषिवणिग्राजसेवादीनां गृहसन्धारन (ण) मुपजीवनोपायानां राजतस्करादिभयप्रशमनोपायानां च वितर्काणां [वितर्कः] ज्ञातिवितर्कः। पर्याप्तजीवितोपकरणापरितुष्टस्य लोकचि (मि)त्रता, छन्दरागापहृतचेतसस्तेषां जनपदानां भूमिरमनी (णी) यतासुभिक्षक्षेमताप्रचुरगोरसेक्षु विकारगोधूमशाल्यादीनां वितर्कणाज्जनपदवितर्कः शीलदृष्टयाचारविपन्नानां रतिकृता संसेवा पापमित्रता। __ म्रक्षानपत्रपास्त्यानमिद्धाद्य। मोहसंभवाः / / तत (त्र) 'म्रक्षाण (न) पत्रपास्त्यानमिद्धाः'। 'आदि'ग्रहणाल्लयः, अमनसिकारा(रो)द(s)नादरता, दीर्वचस्यं तन्त्री (न्द्री) भक्तासमतेत्येवमादयः। तत्र लयोनाम दोषगुणत्यागार्जनं प्रति आत्मपरिभवजश्चित्तसंकोचः / कुशलासमन्वाहार औदासीन्ययोगेणामनसिकारः। गुणेषु गुणवत्सु चावहु त्तिकता निप्पेसिकता लाभेन लाभं निजिगिसनता सेय्योहमस्मीति मानो ज्ञातिवितक्कोजनपदअमर-परानुद्दयतापटिसंयुत्तो-लाभसक्कारसिलोकपटिसंयुत्तो. अनवअत्तिपटिसंयुत्तो वितक्को / Vbh. 345. V. supra, p. 306, n. 4. For the definitions of these terms, see Vbh. pp. 350-7 and Vm. I. 61-83. 1. अलब्धच्छा महेच्छता। AR. VI. 6 d. अलब्धे तु प्रणीतेऽपि वा प्रभूतेऽपि वा इच्छाभिलाषा महेच्छतेत्याचार्यमतम् / Sakv. p.525. 2 Cf. ब्रक्षे विवाद: तृष्णानिःष्यन्द इत्येके / अविद्यानिःष्यन्द इत्यपरे। उभयोरित्यन्ये / यथाक्रम ज्ञाताज्ञातानामिति / अविद्यातः स्त्यानमिद्धानपत्रपाः। Akb. v. 48 cd. यथाक्रमं ज्ञाताज्ञातानामिति / राजादिभिर्जातानां म्रक्षवतां पुद्गलानां म्रक्षः तृष्णानिष्यन्द:। मा मे लाभसत्कारो न भविष्यतीति / अज्ञातानामविद्यानिष्यन्दः। कर्मस्वकतामश्रद्दधानः तदवद्यं प्रच्छादयति / न परस्यान्तिके विशुद्धयर्थं देशयतीत्येवमुभयनिष्यन्दो बृक्ष इत्येके / Sakv. p. 494. - 3 For laya,see Tvb. 11 abc Page #470 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376.] पञ्चमोऽध्यायः / 311 मानवृत्तिरणा (ना) दरता। धर्मानुशास्तषु सासूयितप्रतिमन्त्रकृद्दौर्वचस्यम् / जम्भिकोद्गम (मा)दक्षिवम॑स्तम्भनिद्रास्पदः चैत्तविशेषः स्त्यानाख्या तन्द्री / कुशलपक्षानुकूलभोजनसमताप्रति वेधश्चेतसो भक्तासमता // [375] कौकृत्यं विचिकित्सोत्थं क्रोधाद्या द्वेषसम्भवाः / कौकृत्यं खलु यथोक्तलक्षणं विचिकित्सासमुत्थितम् / क्रोधाद्या द्वेषनिष्यन्दाः / 'आदि' शब्दादोा [s]क्षान्त्युपनाहप्रदाशसंरम्भादयः / तत्रा पूर्वोक्तलक्षणा। सदासहिष्णुताऽक्षान्तिः। रन्ध्रावधानानिवृत्तिरुपनाहः। संतोषमानस्या 'प्यदृढग्राहिता प्रदाशः। परान्विदिषतः पाणिपादौष्ठकपोलशरीरकम्पयोनिन्तिमनसः क्षोभः संरम्भः। निमित्तमात्रेण सातत्यविहेठनकृच्छृङ्गी। निस्तनतोऽभीक्ष्णविवाच (द) कृत्तंस्तत्त(कृत्यं स्त)म्भनता। काम्यान्विषयाननुस्मरतो रतिविपरीतमनसः प्रवृत्तिररतिः। चित्तापैशल्यमनार्जवता। व्यापादार्थ [IV. A, 5. Fol. 117 b.] प्रयक्तो वितर्को व्यापादवितर्कः / विहिंसासंप्रयुक्तो वितर्कः [विहिंसावितर्कः / प्र[मा] दस्तम्भमा (?)क्ष्य मायाशाठ्यविजृम्भिकाः / / [376] कायदुष्ठूलताद्याश्च ज्ञेया व्यामिश्रसम्भवाः / तत्र दोषप्रवणस्य गुणानभिसंमुख्यं प्रमादः। पूजार्हेष्वसंन्न (न)तिः स्तम्भः / परानुरोधात्पापानुवृत्तिकृ [च्चै तो (त्तो) मार्द्वक्ष्यम् (?)2 / पराभिसन्धानाय मिथ्योपदर्शण न) कृच्चत्तो म(मा) या। चित्तकौटिल्यं शाठ्यम् / क्लेशसमुत्थितः कायस्यानमनविनमनकृच्चत्तो विजम्भिका। क्लेशकृता विविधालम्बनं (न)संज्ञा नानात्वसंज्ञाः। प्रतिवीर्यभत्तासमतानिज (र्जा)त. कायवैषम्याबाध (धः) कायदौष्ठुल्यम् / कल्याणमित्राणां गुणेष्वननुशिक्षा असभागानुवर्तनता। क्लेशसमुत्था परसम्पद्वितर्कणा, परोदयप्रतिसंयुक्तो वितर्कः / इत्येवमा दयो व्यामिश्रसमुत्थिता द्रष्टव्याः / प्रदाशो दृक्परामर्शनिष्यन्दः शठता दृशः // 3 पूर्वोक्तलक्षणः प्रदाशः परामर्शनिष्यन्दः / शाठ्यं दृष्टिसमुत्थितमिति // अथ कः क्लेशः कया वेदनया संप्रयुज्यते ? तदिदमारम्यते 1 Cf. कोकृत्यं विचिकित्सातः क्रोधेष्ये प्रतिघान्वये / Ak. v. 49 ab. The reading of this word is doubtful. * 3 Cf. दृष्टयामर्शात्प्रदाशस्तु शाठ्य वृष्टिसमुत्थितम् / Ak. v. 51 ab. Page #471 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 . अभिधर्मदीपे . [377. [377] सौमनस्येन रागस्य संप्रयोगः सुखेन च। रागः खलु सुखसौमनस्याभ्यां संप्रयुक्तः / ___ द्वेषस्य दौर्मण(न) स्येन दुःखेन च निगद्यते // ' संयोग इति वर्तते / प्रतिषः खलु दुःखदौर्मण (न) स्याभ्यां संप्रयुक्तः // [378] सर्वैर्मोहस्य मोहस्य तु पञ्चभिरपीन्द्रियैः संप्रयोगः / वित्तिभ्यां चैतसीभ्यामसदृशः / 2 / मिथ्यादृष्टिहि दौर्मण (न )स्यसौमनस्याभ्यां संप्रयुज्यते, पापकर्मणां पुण्यकर्मणां च यथाक्रमम् / काङ्क्षा च दौर्मण (न)स्येन सांशयितो हि निश्चि (श्व)याकांक्षी (काङ्क्षी) दौर्मण(न)स्येन संबध्यते / . शेषाणां सुमनस्तया। शेषास्त्वनुशया:-चतस्रो दृष्टयः, मानश्च / पार्षाक (हर्षाका) रवृत्तित्वात्सौमनस्येन संप्रयुक्ताः / / [379] उपेक्षया तु सर्वेषाम् सर्वेऽप्यविशेषेणानुशया उपेक्षयां संप्रयुज्यन्ते / प्रवाहच्छेदकाले खलु क्लेशानामवश्यमुपेक्षा संमुखीभवति / " कामाप्तानामयं विधिः / 1cf. सुखाभ्यां संप्रयुक्तो हि राग द्वषो विपर्ययात् / Ak. v. 55 ab. . 2 Cf. मोहः सर्वैरसदृष्टिमनोदुःखसुखेन तु / Ak. v. 55 cd.. 3 Cf. दौमनस्येन कांक्षाऽन्ये सौमनस्येन कामजाः। Ak. v. 60 ab. 4 चतस्रो दृष्टय इति / सत्कायदृष्टिः, अन्तग्राहदृष्टिः, दृष्टिपरामर्शः, शीलवतपरामर्शश्च / Saks. p. 496. 5 उपेक्षा सन्तिष्ठत इति विनाशावस्थायां मन्दत्वात् Saks. p: +96, Page #472 -------------------------------------------------------------------------- ________________ पञ्चमोऽध्यायः। 382.] ___कामावचराणां खल्वनुशयानामेष विधिः द्रष्टव्यः / इतोऽन्यधातुजानां तु प्रतिभूम्यन्तरं स्वकैः // ' यस्यां यस्यां भूमौ यावदि(न्ती)न्द्रियाणि सन्ति तत्रापि चातुर्विज्ञानकायिकाश्चातुर्विज्ञानकायिकर्मनोभूमिका मनोभूमिकरेव यथासंभवम् // उक्ताः क्लेशानामिन्द्रियसंप्रयोगः। उपक्लेशानामुच्यते[380] ईयया दौर्मण (न)स्येण (न) कोकृत्यस्य तथा कधः / 'प्रदष्टेश्चोपनद्धेश्च विहिंसायास्तथैव च // 3 दौमण (न)स्येन खल्वीाकोकृत्यक्रोधप्रदाशोपनाहविहिंसाः संप्रयुज्यन्ते / / [381] मात्सर्य दौर्मण (न)स्येन सौमनस्येन कस्यचित् / / प्रार्थ्यमानो ह्यप्रयच्छन् परस्य जहीयमानो दुर्मणा (ना)यते / केचित्पुनः व्याचक्षते-सौमनस्येन संप्रयुज्यते लोभान्वयत्वेन हर्षाकारवर्तित्वात् / द्वाभ्यां माया तथा शाठ्य म्रक्षो मिद्धं तथैव च // 4 दौर्मण (न) स्यसौमनस्याभ्यां मायाशाठ्यमिद्धानि संप्रयुज्यन्ते / कदाचिद्धि सुमनाः परं वञ्चयते / कदाचिदुर्मनाः / एवं यावत्स्वपि (पी)ति / / [382] मदस्तु सुमन[:]स्कन्धसुखाभ्यां संप्रयुज्यते / तृतीये ध्याने सुखेनाधस्तात्सौमनस्येनोवं चोपेक्षया / 'तु'शब्दस्य विशेषणत्वादयं विशेषो लभ्यते / पाहीक्यमनपत्राप्य(प्यं) स्त्यानौद्धत्ये च पञ्चभिः / / 1cf. सर्वेऽप्युपेक्षया स्वःस्वर्यथाभूम्यूज़ भूमिकाः। Ak. v. 56. cd. 2 See Saky. p. 496. 3 cf. वोर्मनस्येन कौकृत्यमोा कोषो विहिसनम् / उपनाहः प्रदाशश्च / AR. v. 57 abc. 4 Cf. मात्सर्यं तु विपर्ययात् / सौमनस्येनेत्यर्थः / लोभान्वयत्वेन हर्षाकारवर्तित्वात् Akb. v. 57 d. 5 Cf. मायाशाठयमथो ब्रक्षो मिद्धं चोभयथा मवः / सुखाभ्यां सर्वगोपेक्षा चत्वार्यन्यानि पञ्चभिः॥ Ak. v. 58. Page #473 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 अभिधर्मदीपे [383. पञ्चभिरपोन्द्रियः आह्रीक्यानपत्राप्यस्त्यानौद्धत्यानि संप्रयुज्यन्ते / एषां चतुर्णा पर्यवस्थानानामकुशलमहाभूमिकत्वात् क्लेशमहाभौमिकत्वाच्च / / इदमिदानीं वक्तव्यम् / क एषां कि प्रहातव्यः ? यानि तावद्दश पर्यवस्थानानि तेभ्य: [383] पाह्रोक्यमनपत्राप्यं स्त्यानमिद्धं तथोद्धवः // ' [Folios 118-125 lost.] ... [अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तो पञ्चमाध्यायस्य तृतीयः पादः // ] _... [ पञ्चमोध्यायः समाप्तः // ] | . 1cf. तत्राहीक्यानपत्राप्यस्त्यानमिद्धोखवा द्विधा // ' तदन्ये भावनाहेयाः स्वतन्त्राश्च तथा मला: | Ak. v. 51 cd., 52 ab. 2 Folios 118-125 (comprising the last portions of the third pada, the entire fourth pada of the Fifth Adhyaya and the first pada of the Sixth Adhyaya) are lost. In these last folios the Ado, might have discussed following topics, which are dealt with in the corresponding Akb.v.53-70: 1 कति पुनरेषां (उपक्लेशानां) कुतस्त्या वेदितव्याः ? / 2 कत्यकुशलाः कत्यव्याकृताः ? 3 अनुशयानां कति मनोभूमिकाः कति षड्विज्ञानभूमिकाः ? .. 4 पञ्च निवरणानि / 5 विसभागधातुसर्वत्रगाणां निरोधमार्गदर्शनप्रहातव्यानां च सास्रवालम्बनानां यदालम्बनं परिज्ञायते तदा न प्रहीयन्ते / यदा प्रहीयन्ते तदालम्बनं न परिज्ञायते, इति कथमेषां प्रहाणम् ? 6 कतिविधश्च प्रतिपक्षः ? 7 प्रहीयमाणः क्लेशः कुतः प्रहातव्यः ? 8 चतुर्विधा दूरता। 9 किं मार्गविशेषगमनात् क्लेशानां पुनः प्रहाणविशेषो भवति ? कतिषु कालेषु ? 10 नव परिज्ञाः परिक्षाफलानि च / 11 कः कतिभिः परिज्ञाभिः समन्वागतः ? 12 कः कति परिज्ञास्त्यजति लभते वा ? Page #474 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः प्रथमः पादः... .....[VII. B, 1. Fol. 126 a]वौदारिकम् / अतस्तत्पूर्वम् / ततो वेदनास्मत्युपस्थानं द्वाभ्यां स्थूलतरं वेदनास्कन्धवत् / तत: चित्तस्मत्युपस्थानं रूपादिप्रतिविज्ञप्तिस्वाभाव्यात्सुलक्षम्। धर्मास्तु संज्ञाचेतनाद्या संप्रयुक्ताः, प्राप्त्यादयः विप्रयुक्ताः, संस्कृताश्च परमसूक्ष्मास्तस्मादन्ते धर्मस्मृत्युपस्थानम् / अत एवोत्पत्तिकमोपि३ तथैव / / 9 A major portion of the First pada of this Adhyaya is lost in the lost folios. (V. supra, p. 314, n. 2.) In these lost folios the Adv. might have discussed the following topics, which are dealt within the corresponding Akb. VI, 1-15 : (1) दर्शनभावनामार्गौ किमनास्रघौ सास्रवौ वा ? (2) कानि सत्यानि कति च? / (3) कथं सर्वे सास्रवाः संस्कारा दुःखम् ? (4) संवृतिसत्यं परमार्थसत्यं च / तयोः किं लक्षणम् ? (5) कथं पुनस्तेषां दर्शनं भवति ? (6) किं पुनरासां प्रज्ञानां लक्षणम् ? (7) भावनायां प्रयुक्तस्य कथं भावना स पद्यते ? (8) कः पुनरल्पेच्छतासतुष्टयोः स्वभावः ? (9) चतुभिरार्यवंशः किं दर्शितं भगवता? (10) भावनायां कथमवतारो भवति ? (11) स्मृत्युपस्थानभावनानां कः स्वभाव : ? The topic under discussion is smyityupasthana : निष्पन्नशमथः कुर्यात्स्मृत्युपस्थानभावनाम् / .. कायविच्चित्तधर्माणां द्विलक्षणपरीक्षणात् // AR. VI. 14.. 3 Cf. यत्रोत्पत्तिः कस्मात्पुनरेवमुत्पत्तिः / औदारिकस्य पूर्व दर्शनात् / Ab. VI. 15 c. प्रौदारिकस्य पूर्व दर्शनादिति / कायस्त्रिभ्य औदारिकः / षड्विज्ञानविज्ञेयत्वादिति / तस्य पूर्व दर्शनम् / द्वाभ्यां वेदना प्रकारोदारिकतयेति तदनन्तरं तस्या दर्शनम् / सूक्ष्मप्रचारत्वाद् दुर्विज्ञतया धर्माः सूक्ष्मा इत्यतस्तेभ्यः पूर्व चित्तस्य दर्शनम् / अन्ते धर्माणामिति / Saks. p. 531. Page #475 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [384. प्रायेण हि सत्त्वाः रूपाद्य पभोगरतत्वात् मोक्षविमुखा भवन्ति वेदनाभिनन्दित्वात्, सा चाभिनन्दना चित्तस्यादान्तत्वात्। तच्चादान्तत्वं रागादिभिः / श्रद्धादिभिश्च दान्तत्वं भवति / चतुष्ट्वमपि चतुर्विपर्यासप्रतिपक्षत्वात् / 2 अशुचौ शुचिसंज्ञाविपर्यासप्रतिपक्षो हि कायपरीक्षा। दुःखे सुखसंज्ञाविपर्यासप्रतिपक्षो वेदनापरीक्षा। अनित्ये नित्य संज्ञाविपर्यासप्रतिपक्षश्चित्तपरीक्षा, चित्तस्य लघुपरिवर्तित्वात्। अनात्मन्यात्मसंज्ञाविपर्यासप्रतिपक्षो धर्मपरीक्षा। धर्मस्मत्युपस्थानस्य वैचित्र्यादेकात्मसंज्ञाविपर्यासो निवर्तते। 'आदि'शब्दाच्चतुराहार'. पञ्चस्कन्ध प्रतिपक्षत्वाद्यथायोगम् / / स तदानीं योगाचारः [ 384] समस्तालम्बिनान्त्येन तान्वेत्य (त्य) ध्र वतादिभिः / / *सम्भिन्नालम्बनं हि धर्मस्मत्युपस्थानं त्रिचतुष्पञ्चस्कन्धालम्ब 1 Cf. यतो वा कामरागस्य कायोऽधिष्ठानं स च वेदनाऽभिलाषात्, स च चित्तस्यादान्तत्वात्, तत्क्लेशप्रहाणादिति वैभाषिकाः / Akb. VI. 15 c. 2 Cf. चतुष्कन्तु विपर्यासविपक्षतः / Ak. VI. 1.5 i... ""पिण्डविभागतो धर्माणामनात्मकारित्वाद्धर्ममात्रं रहितमात्मनेति * धर्मनिर्वचनतः / धर्मा इमे पृथक् पृथगवस्थिताः। न च कश्चित्स्वतन्त्र आत्मेति / तद्दर्शनाद्वा / Saky. pp. 531-2.-यस्माच्चतुरो विपर्यासान् भिन्दन्ति तस्माच्चत्वार्येवोच्यन्ते स्मृत्युपस्थानानि न न्यूनाधिकानि / Aam. p. 1135 ___Cf. कस्मा पन भगवता चत्तारो व सतिपट्टाना वृत्ता अनूना अनधिका ति ? वेनेय्यहितता तण्हाचरित-दिछिचरित-समथयानिक-विपस्सनायानिकेसुआरम्मणत्ता " / सुभ-सुखनिच्च-प्रत्तभावविपल्लासप्पहानत्थं वा"। न केवलञ्च विपल्लासप्पहानत्थमेव अथ खो चतुरोधयोगासवगन्थउपादानअगतिप्पहानत्थम्पि चतुबिधाहारपरिनत्थम्पि चत्तरो व वुत्ता / अट्ठकथायं पन सरणवसेन चेव एकत्थसमोसरणवसेन च एकमेव सतिपट्टानं, प्रारम्मणवसेन चत्तारो ति एतदेव वुत्तं / Vbh. A. p. 215. 3 चत्तारो आहारा / कळिकारो आहारो ओळारिको वा सुषुमो वा, फस्सो दुतियो, मनोसञ्चेतना ततिया, विज्ञाणं चतुत्यं / Digha, xxx. III. 1. 11. * Rupa-vedana-samjna-samskara-vijnana. 5 Cf. स धर्मस्मृत्युपस्थाने समस्तालम्बने स्थितः। अनित्यदुःखतः शून्यानास्मतस्तान् विपश्यति // AR. VI 1c 6 चतुर्थमुभयथेति। धर्मस्मृत्युपस्थानमसंभिन्नालम्बनममिधालम्बनं भवति / कायवेदनाचित्तव्यतिरिक्तधर्मालम्बनत्वस भवात् / संभिन्नालम्बनमपि भवति / "यदि कार्य वेदनां Page #476 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384.]. षष्ठोऽध्यायः। 317 नत्वात् / पञ्चस्कन्धालम्बनमेव तु सामान्यालम्बनमिति निर्दिश्यते / तेन तु चत्वार्यपि स्मृत्युपस्थानान्यभिसमस्यानित्यतो दुःखतः शून्यतोऽनात्मतश्चेति चतुर्भिराकारैः प्रत्यवेक्षते / ततः पुनर्योगी कायं परमाणुसंघातक्षणसन्ताना(न)भेदेन प्रभिद्य परमाणुशः क्षणशश्च निरीक्षते। कललादीनां वा बोजाद्यशुध्य(च्य)ङ्गाणि (नि) पृथमिश्रीभूतानि च योगी रूपानि(णि) निमित्तेषु पश्यति / तवं तस्यानित्यत्वादिभिः सामान्यलक्षणेन यथायोगं सर्वधर्मकजातीयत्वाधिमोक्षे सत्यहंकारममकारविष्कम्भनप्रहानं (णं)' भवति। तन्प्रहाणाद्रागादयोपि दोषाः श्रुतचिन्तामयाभ्यां ज्ञानाभ्यां विष्कम्भ्यते (न्ते)। कतमेन पुनरत्र स्मृत्युपस्थानेन' क्लेशात्यन्तक्षयो भवति ? ब्रूमः / क्लेशात्यन्तक्षयोऽन्त्येन संभिन्नालम्बनेन वा // 3 च द्वे पश्यति धर्मस्मृत्युपस्थानं तत् संभिन्नालम्बनम् / यदि कायं यावद्धर्माश्च पश्यति तदपि तथैव / यदपि कार्य वेदनां चित्तं धर्माश्च समस्तान् पश्यति, तदपि संभिन्नालम्बनं धर्मस्मृत्युपस्थानमिति / Saky. p. 532. 1 यं ससेवाले उदके पविखत्तेन घटेन सेवालस्स विय तेन तेन लोकियसमाधिना नीवरणादीनं पच्चनीकधम्मानं विक्खम्भनं, इदं विक्खम्भनप्पहाणं नाम / पाळियं पन, "विक्खम्भनप्पहानञ्च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो" [Pati.sambhida, I. p. 27.] ति नीवरणानं येव विक्खम्भनं वुत्तं, तं पाकटत्ता वुत्तं ति वेदितब्बं / " Vm. XXII. 111. अप्राप्तेऽनास्रवचित्ते शीलग्रहणभावनाम्यां स्थापयति रागद्वेषमोहान् चित्तं भवत्यनुपादानमिति विष्कंभणप्रहाणं / Aam. p. 74. 2 Cf. एकायनो अयं भिक्सवे मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय बायस्स अधिगमाय निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना / कतमे चत्तारो ? इध भिक्खवे भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति 'वेदनासु वेदनानुपस्सो"चित्ते चित्तानुपस्सी धम्मे धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं / Digha, XXII. 1. See Satipatthana Vibhanga, Vbh. pp. 193-207, ___कुसलरासी ति भिक्खवे वदमानो चत्तारो सतिपट्ठाने "वदेय्य / केवलो हायं भिक्खवे कुसलरासी यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना। S. v. p. 146. कुतः पुनरेतत् स्मृत्युपस्थानभावनया विपश्यना संपद्यत इति ? सूत्रात् / एकायनोऽयं भिक्षवो मार्ग यदुत स्मृत्युपस्थानानि / केवलोऽयं कुशलराशिर्यदुत चत्वारि स्मृत्युपस्थानानी. ति वचनात् / Saks. p. 529. 3 अथ स्मृत्युपस्थानानां कः स्वभावः ? विविधस्मृत्युपस्थानं स्वभावसंसर्गालम्बनस्मृत्युपस्थानम् / तत्र स्वभावस्मृत्युपस्थानम् - प्रज्ञा श्रुतादिमयी श्रुतचिन्ताभावनामयानि स्मृत्युपस्थानानि / अन्ये संसर्गालम्बनाः क्रमः। Page #477 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 अभिधर्मदीपे [385. संसर्गस्मृत्युपस्थानेन खलु क्रियते / 'वा' शब्दो विकल्पार्थः॥ 'संभिन्नालम्बनेन अत्यन्तक्लेशप्रहाणं 'यस्मात्[385] असंभिन्नार्थ विषयं त्रयमेतद् द्विधेष्यते। सास्रवानास्रवंभेदात् / ततः पुनः स्कन्धाननित्यादिना तस्यैवं पश्यतः साक्षादुदयव्ययदर्शण(न)म् / / [386] स्कन्धेषु जायते पश्चाच्चकभ्रमरिकादिवत् / . अन्ये तत्सहभुवो धर्माः संसर्गस्मृत्युपस्थानम् / तदालम्बना पालम्बनस्मृत्युपस्थानम् / स्वभावस्मृत्युपस्थानं प्रज्ञेति / कुत एव तत् ? 'काये कायानुपश्यना स्मृत्युपस्थानम्' इति वचनात / का पुनरनपश्यति? प्रज्ञा। कस्मात्प्रज्ञा स्मृत्युपस्थानमित्यक्तं भगवता? स्मृत्युनेकत्वाविति वैभाषिकाः / एवं तु युज्यते। स्मृतिरनयोपतिष्ठत इति स्मृत्युपस्थानं प्रज्ञा, यथा दृष्टस्याभिलपनात् / तद्यथा ह्यक्तमनिरुद्धन-'तस्य काये कायानुपश्यिनो विहरत कायालम्बनानुस्मृतिरुपतिष्ठति सतिष्ठते / ' भगवताऽपि–'तस्य काये कायानुपश्यिनो विहरत उपस्थिता स्मृतिर्भवत्यसमूढा' इति / यत्र तुक्त-कथं भिक्षवश्चतुर्णा स्मृत्युपस्थानानां समुदयश्चास्तंगमश्च / आहारसमुदयात् कायस्य समुदयो भवत्याहारनिरोधात्कायस्यास्तंगमः' इति / अत्र पालम्बनमेव स्मृत्युपस्थानमुक्तम् / स्मृतिरत्रोपतिष्ठत इति कृत्वा / Akb. VI. 16 ab. See Salv. pp. 529-531. ___Cf. चत्वारि स्मृत्युपस्थानानि ।'"नित्यं स्मृतिरक्षिणी प्रज्ञोच्यते स्मृत्युपस्थानम् / Aam. p. 1 13. स्मृत्युपस्थानानां "स्वभावः कतमः ? प्रज्ञा स्मृतिश्च / Asm p. 71. सतिपट्ठाना ति तयो सतिपट्ठाना; सतिगोचरोपि, तिन पटिपन्न सु सावकेसु सत्थुनो पटिघानुनयवीतिवत्ततापि, सति पि। 'चतुन्नं भिक्खवे सतिपट्ठानानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च देसिस्सामि""को पन भिक्खवे कायस्स समुदयो ? आहारसमुदयो कायस्स समुदयो' ति आदिसू हि सतिगोचरो सतिपट्टानं ति वुच्चति / तथा 'कायो उपट्टानं, नो सति, सति उपट्टानश्चेव सति चा' ति अदीसु / तस्सत्थो पतिद्वाति अस्मि ति पतिठानं; का पतिद्वाति ? सति; सतिवा पट्टानं सतिपानं."। 'तयो सतिपट्टाना यदरियो सेवति / तदरियो सेवमानो सत्था गणं अनुसासितुमरहती' ति वुत्ता। तस्सत्थो पट्ठपेतब्बतो पट्टानं / "'चत्तारो सतिपढ़ाना भाविता""सत्तसम्बोज्झङ्गे परिपूरेन्ती' ति आदीसु पन सति येव पट्टानं / अथवा सरणछैन सति उपट्ठानद्वैन पट्टानं; इति सति च सा उपट्ठानञ्चाति सतिपट्ठानं; इवमिष अधिप्पेतं / Vbh A. p. 224. For various interpretations of the term smritsupasthana, see The Bodhisattva Doctrine, pp. 83 ff. Page #478 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 389.] षष्ठोऽध्यायः। एषा च स्मृत्युपस्थानकुशलमूलनिष्ठा। तस्य खल्वनित्याकारमभ्यस्यतः सर्वसंस्कारेषु प्रतिक्षणमुदयव्ययदर्शण (न) मुत्पद्यते, 'चक्रभ्रमरिकादि[वदि]'ति / ___स प्रतीत्यसमुत्पादं स्कन्धानां प्रत्यवेक्षते / / तस्य प्रतिक्षण (णं) उत्पादव्ययं पश्यतः एवं भवति-कथं चैते संस्काराः सन्तानेन प्रवर्तन्ते नोच्छिद्यन्ते / स प्रतीत्यसमुत्पादं पश्यति त्रयविकानां संस्काराणां हेतुफलसम्बन्धनियमावस्थितानाम् / ततः पुनः प्रतीत्यसमुत्पादम् // [387] सत्येष पातयित्वतं तदा कश्चित्परीक्षते / ____ तदनित्यत्वदुःखत्वे समवेत्य ततः पुनः // एकैकमङ्गं सत्येषु पातयित्वाऽनित्यतो दु:खतश्च प्रत्यवेक्ष्य [388] अकर्तृ कान्निरीहांश्च प्रत्ययाधीनसंभवान् / दृष्ट्वा सर्वेष्वनात्मेति तत्त्वाकारं णि(निषेवते / तत्र स्वतन्त्रकर्तृविरहित्वाच्छ्न्यान्पश्यति स्ववशेन विना सहकारिभिः प्रत्ययैः क्रियाकरणात्, पराधीनजन्मत्वाच्चा[नात्मानं पश्यति 'दृष्ट्वा सर्वेष्वनात्मेति [VII. A, 1. Fol. 126 b.] 'तत्त्वाकारं णि(नि)षेवते' / तदभ्यस्यतः [389] अनधिष्ठातृकत्वं च पारतन्त्र्यं च पश्य [त:] / न ात्र कश्चित्पुरुषो वा परमेष्ठी वेश्वरः स्वतन्त्रश्चैकश्च विद्यते, परतन्त्रजन्मप्रसरा एव सर्वसंस्काराः स्वसामान्यलक्षणाधिष्ठितस्वभावाः, इति परीक्ष्यमाणस्य सर्वधर्मे [षु नै] रात्म्ये स्थिरा बुद्धिः प्रवर्तते / / यथोक्तम् "सर्वधर्मा अनात्मानः पश्यति प्रज्ञया यदा। ___तदा निविद्यते दुःखादेष मार्गो विशुद्धये // "2 1f. सब्वे सङ्घारा अनिच्चा ति यदा पाय पस्सति / अथ निम्बिन्दति दुःखे, एस मग्गो विसुद्धिया // सब्बे सङ्घारा दुक्खा ति यदा पाय पस्सति / अथ निबिन्दति दुःखे एस मग्गो विसुद्धिया // सब्बे धम्मा अनत्ता ति यदा पाय पस्सति / अथ निबिन्दति दुःखे एस मग्गो विसुद्धिया // Dhammapada, XX. 5-7. सब्बे सङ्घारा ति कामभवादिसु उप्पन्ना खन्धा तत्थ तत्थेव निरुज्झनतो अनिच्चा ति यदा विपस्सना पञ्चाय पस्सति""। दुक्खा ति पतिपीळनछैन""। सब्बे धम्मा पञ्चक्खन्धाव अधिप्पेता / अनत्ता ति जीयन्तु मा मीयन्तु ति वसे वत्तेतुं न सक्कोति अवसवत्तनछैन अत्तसुना अस्सामिका अनिस्सरा ति अत्थो। Dhammapada A. XX. 5-7' Page #479 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 अभिधर्मदीपे ... [390. अथ कस्मादिह शून्याकारो न देशितः ? ' तदुच्यते[390] स्वभावेनाविशून्यत्वा[द्] धर्ममुद्रा नु(उ) दाहृते (ता) / तदुक्त्या च तदुक्तत्वाच्छून्याकारो ण(न) देशितः // न खलु संस्काराः स्वभावेन शून्याः पथिव्यप्तेजोवायुप्रभृतीनां काठिन्यादिलक्षणस्य धत्यादिक्रियायाश्च प्रत्यक्षत्वात् / रागादीनां दोषाणां श्रद्धादीनां च गुणानां चित्तमाल्यशुद्धिकरणसामर्थ्यात् / तेषां च सामर्थ्य यथा द्रव्याणां हरीतकीचित्रकदन्तीप्रभृतीनां रसवीर्यविपाकप्रभावादिदर्शणा (ना)त सस्वभावप्रभावाः सर्वधर्माः धर्ममुद्रायाश्च 'शून्याकारो' णो (नो)क्तः / तस्मादिहापि नोच्यते / अथवा 'तदुक्त्या च तदुक्तेः।' अनात्माकारो क्त्या च शून्यताप्युक्ता भवति / / तदेवं नैरात्म्ये स्थिरमतिः [391] गोत्रद्वारसमूहादीन् धात्वादीनां यथायथम् / स्वसाधारणचिह्नाभ्यां सदतोपपरीक्षते / / धात्वायतनस्कन्धेषु स्वसामान्यलक्षणपरिच्छिन्नेषु [392] प्रतिस्कन्धं ततस्तस्य स्वाभाव्यादिषु तत्त्वतः / / क्रमेण जायते पश्चात्कौशलं स्थानसप्तके / "रूपं यथाभूतं प्रजानाति रूपसमुदयं रूपनिरोधं रूपनिरोधगामिनी प्रतिपदं रूपस्यास्वादं रूपस्यादीनवं रूपस्य निःसरणमेवं यावद्विज्ञानस्य / " उक्त हि भगवता-सप्तस्थाने कुशलो भिक्षुः त्रिविधार्थोपपरीक्षी क्षिप्रमेवास्रवक्षयं करोति"२ इति // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ षष्ठस्याध्यायस्य प्रथमः पादः // 1 This discussion is not found in akb. V. supra, pp. 262 ff. 2 Cf. सत्तट्ठानकुसलो भिक्खवे भिक्खु तिविधूपपरिक्खी इमस्मि धम्मविनये केवली बुसितवा उत्तमपुरिसो ति वुच्चति / कथं च भिक्खवे भिख्खु सत्तट्ठानकुसलो होति ? इध भिक्खवे भिक्खु रूपं पजानाति, रूपसमुदयं "रूपनिरोधं रूपनिरोधगामिनि पटिपदं"रूपस्स अस्सादं "रूपस्स आदीन"" रूपरस निस्सरणं पजानाति / वेदनं "सच"संखारे ""विज्ञाणं "पजनाति / " कथं च भिक्खवे भिख्खु तिविधूपपरिक्खी होति / इध भिक्खवे भिख्खु धातुसो उपपरिक्खति / प्रायतनसो उपपरिक्खति। पटिच्चसमुष्पादसो उपपरिक्खति। S. III. pp. 61-65. Page #480 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठाध्याये द्वितीयपादः। "तस्येदानीं योगिनः स्मृत्युपस्थानादिषु कुशलमूलेषु दृष्टपूर्वं ज्ञेयं सत्याकारव्यवस्थानेनानुचितश्रुतचिन्तामयाकारसमुदाचारण्या(न्या) येण(न) [393] निर्मथ्नतः कमेना(णा) स्य दुःखसत्यभवारणिम् / श्रद्धावीर्यसहायस्य तत्त्वज्ञानानलाथिनः // [394] आकारपतितं ज्ञानं ततः शमनियामकम् / / ___ भावनामयमूष्माख्यं जायते सानुवर्तकम् // ' तत्खलष्मगतं प्रकर्षितत्वात षोडशाकारम्, प्रतिसत्यं चतुराकारत्वात्, सामान्यं धर्मस्मृत्युपस्थानं भविष्यस्यार्यमार्गाग्नेनिमित्तभूतं धूमाग्निवत् / तस्मिश्च लब्धे शमः३ प्रत्यासन्नीभवति / अतस्तत् 'शमनियामक भावनामयम्' इति / ध्यानसंवराश्रितसमाधिबलेन दृढीभावाच्चित्तं भावयति चम्प. कपुष्पतिलतैलवदिति / 'सानुवर्तक' च पञ्चस्कन्धस्वभावं नैरात्म्यबुद्धिपरितोषाच्चानुस्कन्धशः प्रसाद उत्पद्यते--स्कन्धमात्रकमेवेदं सत्वायदृष्टेर्वस्तुभूतं नावात्मास्त्यात्मीयं वा / . [395] ततस्तथैव मूर्धानो मिथ्यादृष्ट्युपघातिनः / __ ऊष्मभ्योऽधिकसामर्थ्याद्रत्नश्रद्धाविधिनः // . तद्वं ततो मूर्धा नस्तथैव षोडशाकाराः / तेषां पुनरयं विशेषः / 1f. तत ऊष्मगतोत्पत्तिः तस्माद्धर्मस्मृत्युपस्थानादेवमभ्यस्तात् क्रमेणोष्मगतं नाम कुशलमूलमुत्पद्यते / ऊष्मगतमिवोष्मगतम् / क्लेशेन्धनदहनस्यार्यमार्गाग्नेः पूर्वरूपत्वात् / तच्चतुः सत्यगोचरम् / Ak. VI. 17 ab. ____2 ऊष्मगतमित्यूष्मप्रकारं कुशलमूलम् / प्रकर्षकत्वादिति प्रारम्भकत्वादित्यर्थः / Sakv. P. 33. ऊष्मा कतमः / सद्धर्मविनयेऽल्पश्रद्धासमादानम् / Jps p. 7. V. infra, Adv. karika, 421. ab, notes. 3 see Siksha, p. 119. 4 Cf. षोडशाकारमूष्मभ्यो मूर्धानस्तेऽपि तादृशाः / AK. VI. 17 cd. 5 मृदुमध्याधिमात्रक्रमाभिवृद्धेम्य ऊष्मभ्यो मूर्धनि उत्पद्यन्ते। यादृशा उष्मणश्चतुःसत्यालम्बनाः षोडशाकाराश्च / उत्कृष्टतरत्वात्तु नामान्तरं चलकुशलमूलमूर्धत्वात् मूर्धानः / 21 Page #481 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 अभिधर्मदीपे [395. मिथ्यादृष्टिशक्त्युपघातित्वम्, तदुपघातात् कुशलमूलानि न समुच्छिन्दन्ति / ' ऊष्मभ्योऽधिको विशेषः रत्नत्रयश्रद्धाविधिनश्च / तेषु खल्वधिमात्रेण बुद्धादिषु रत्नेषु त्रिष्वाकारतः प्रसादोऽभिवर्धते, न स्कन्धशः, प्रागेवोष्मगतेषु तबुद्धिपरितोषात् / मूर्धसू"""[Folio. No, 127 lost] 2...... Asb. V. 17 cd-मूर्षशब्दोऽयं प्रकर्षपर्यन्तवाची। तथा हि लोके वक्तारो. भवन्ति / मूर्धगता खल्वस्य श्रीरिति / द्वे हि कुशलमूले चले। ऊष्मगतमूर्धलक्षणे परिहाणिसंभवात् / द्वे अचले क्षान्तिलौकिकानधर्मलक्षणे विपर्ययात् / तत्र तयोर्यन्मृदु तदूष्मगतम् / यदधिमात्र ते मूर्षानः, अचलयोरपि यन्मृदु सा शान्तिः / यदधिमात्रं ते लौकिकानधर्माः। Sakv. p. 532. Cf. मूर्धा कतमः / बुद्धधर्मसंघेष्वल्पप्रमाणश्रद्धोत्पादः / यथा पारायणमाणवकमवोचद् भगवान् बद्ध धर्मेऽथ संघे चेत्प्रसादोऽल्पोऽपि जायते। मर्धधर्म गतो नाम विज्ञातव्यः स माणव // मूर्षपातः कतमः / .... एवं त्रिधर्मतो यदि परिहीयेत पूरुषः / वदामि मूर्धपतितं ज्ञेयं नाम तथाविधम् // Jps p. 6... The terms murdha and murdha-pata occur with a different meaning in Suttanipata : मुद्ध मुद्धातिपातं च बावरी परिपुच्छति / तं व्याकरोहि भगवा कंखं विनय नो इसे / अविज्जा मुद्धा ति जानाहि, विज्जा मुद्धाधिपातिनि / सद्धासतिसमाधीहि छन्दविरियेन संयुता // Suttanipata, 1025-26. 1V. supra, p. 167, n. 1. 2 Folio No. 127 is lost. In this lost folio the Adv. might have discussed the following topics, which are discussed by the Kosakara in Akb. VI. 18-25ab. (1) मूर्षानः। (2) उभयेषां (ऊष्म-मूर्ध) विन्यसनं वर्धनं च। ' (3) त्रिप्रकारा क्षान्तिः (मृद्वी-मध्या-अधिमात्रा)। (4) क्षान्तिः कामावचरदुःखालम्बनैव। . (5) लौकिकानधर्माः। (6) चतुर्विधमपि निर्वेधभागीयं भावनामयं षड्भौमं च / (7) एतानि चत्वारि कामाश्रयाणि / (8) कथं निर्वेधभागीयानां त्यागः ? (9) एते पुनर्विहानिपरिहाणी किं स्वभावे ? (10) निर्वेधभागोयानि विगोत्राणि श्रावकादिभेदात् / (11) मोक्षभागीयानि कर्माणि / Page #482 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398.] . 323 षष्ठोऽध्यायः। [VII. B, 2. Fol. 128 a ] ... ... ... ' . [396d.] 'नेत्वस्मिन्नुभयत्रापि पश्चिमा / ' विन्यासे विवधंने चैव धर्मस्मृत्युपस्थानां (न) प्रत्युत्पन्नं तदेव चानागतं भाव्यते // 3 [397] भाव्यते स्कन्धदक्त्वादौन (न) तन्निर्वाणशिनः / न खलु स्कन्धोपरमशिनः स्कन्धमतिर्भाव्यते / आकारांस्तुल्यजातीयात्(न्) सर्वत्रात्र तु निर्दिशेत् // 4 यादृशाः प्रत्युत्पन्नास्तादृशा एवानागता भाव्यन्ते // [398] द्रष्टव्याऽन्यतरा "ताभ्यः प्रत्युत्पन्ना विवर्धने / चतसृभ्योश्व(भ्यस्त्व)न्यतमा प्रत्युत्पन्ना विवर्धते (ने) // " 1V. supra, p. 322, n. 2. The topic under discussion is akarana of ushmagata and murdha by dharmasmrityupasthana. किमिदमाकरणम् ? सत्येष्वाकाराणां प्रथमतो विन्यसनम् / ... चतुभिरपि स्मृत्युपस्थानरेषां वर्धनम् / Akb. VI. 18 ad. The Kosakara deals with this topic in brief in Akb. VI. 19d. (corresponding to Ad.karikas 396408). - 3 Cf. तत्र त्रिसत्यालम्बनोष्मगताकरणे धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नमनागतानि चत्वारि भाव्यन्ते / निरोघसत्यालम्बने तदेवोभयथा / Akb. VI. 19 d. -त्रिसत्यालम्बनोष्मगताकरण इति / दुःखसमुदयमार्गालम्बनोष्मगताकरणे। धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नम् / यत्नजन्यस्य कार्यस्याकरणे समस्तालम्बनत्वेन धर्मस्मृत्युपस्थानस्यैव समर्थत्वात् / प्रतिनियतालम्बनत्वेन हि कायस्मृत्युपस्थानादीन्यसमर्थानीति / अनागतानि चत्वारि भाव्यन्त इति / यस्मात्स्मृत्युपस्थानेन कायवेदनादयोऽपि दुःखसत्यादिसंगृहीता गृह्यन्ते / कायस्मृत्युपस्थानादीनि च पूर्वप्रतिलब्धानि भवन्तीत्यतश्चत्वार्यपि भाव्यन्ते प्राप्त्युत्पादादिति / निरोधसत्यालम्बने तदेवोभयथेति / निरोधसत्यालम्बने ऊष्मगताकरणे धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नम्, तदेव चानागतं भाव्यते / न कायस्मृत्युपस्थानादीनि / निरोधसत्ये कायाद्यभावात् / Saks. pp. 535-536. . 4 Cf. सर्वत्राकाराः सभागाः। Akb. VI. 19 d.-सर्वत्राकाराः सभागां इति / त्रिसत्यालम्बनस्य निरोधसत्यालम्बनस्य चोष्मगतस्याकरणे सदृश एकाकारा भाव्यन्ते / दुःखसत्यालम्बने दुःखसत्याकारा एव चत्वारो भाव्यन्ते। न समुदयसत्याकाराः / .. Saks. p. 536. 5 Cf. विवर्धने चतुर्णामन्यतमदनागतानि चत्वारि / Akb. VI. 19 d.-विवर्धन इति त्रिसत्यालम्बने / कायस्मृत्युपस्थानादीनामन्यतमत् प्रत्युत्पन्नं संभवति / Saks. p. 536. Page #483 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 अभिधर्मदीपे [399. [399] अनागतास्तु भाव्यन्ते चतस्रोऽप्यत्र निश्चयात् / मोक्षेऽन्त्ये संमुखीभूता[:] समग्राः खल्वनागताः॥' निरोधे तु प्रत्युत्पन्नं धर्मस्मृत्युपस्थानं चत्वारि त्वनागतानि भाव्यन्ते / / [400] आकाराः खलु सर्वेपि भाव्यन्ते गोत्रलाभतः / गोत्रानि (णि) खलु लब्धानि निरोध सत्यतोऽत्र षोडशाप्याकारा भाध्यन्ते। गोत्रलामे तु विज्ञेया सभागाकारभावना // प्रथमयोः सत्ययोः गोत्राणि आलम्बनानि / तेनात्र न विसभागाकारभावना // [401] सर्वत्राकिरणे मूनों निरोधाकिरणेधने। धर्माख्याः संमुखीभूताश्चतस्रः खल्वनागताः॥ मूर्धाकारविन्यासे 'निरोधाकिरणैधने' च धर्मस्मृत्युप स्थानं प्रत्युत्पन्नम्, चत्वार्यनागतानि भाव्यन्ते // 3 [402] प्राकाराः सकलास्तत्र भाव्यन्ते गोत्रलामतः / सर्वाभ्योऽन्यतरोत्पन्ना[:] सत्यत्रयविवर्धने // 1Cf. तत्रैव निरोधालम्बनेऽन्त्यमनागतानि चत्वारि / Akb. VI. 19 d.निरोधसत्यालम्बनेऽन्त्यं प्रत्युत्पन्नं संभवति / Sakv. p. 536. 2 Cf. आकाराः सर्वे लब्धत्वाद् गोत्राणाम् / Akb. VI. 19 d.-प्राकाराः सर्वेऽपि षोडशापि भाव्यन्ते। किं कारणम् ? लब्धत्वाद् गोत्राणाम् / सम्भवतश्चतुःसत्यालम्बनकायस्मृत्युपस्थानादिजातीनां लब्धत्वादिस्यर्थः। Saku. p. 536. The Kosakara deals in detail with gotras-निर्वेधभागीयानि त्रिगोत्राणि श्रावकादिगोत्रभेदात् Akb. VI. 23 c. See Akb. VI. 57 and 58. Yasomitra gives the following views : तत्र केचिदेवं वर्णयन्ति कुशलमूलानि गोत्रमिति / “अन्ये पुनराहुः पृथग्जनावस्थायामारभ्येन्द्रियभेदो गोत्रमिति / सौत्रान्तिकाः पुनर्वर्णयन्ति-बीजं सामथ्र्य चेतसो गोत्रमिति / Saks. pp. 593-4. On gotta, see The Bodhisattva Doctrine, pp. 51 ff. and AMBRA, pp. 55, 84-7. 3 Cf. मूर्धाकरणे चतुःसत्यालम्बनेऽपि निरोधालम्बनवर्धने चान्त्यमनागतानि चत्वारि / Akb. VI. 19 d.-मूर्धाकरणे सर्वत्रापि धर्मस्मृत्युपस्थानमेव प्रत्युत्पन्नम् / कायादिस्मृत्युपस्थानामाकरणेऽसामर्थ्यात् / निरोधालम्बनविवर्धनेऽप्यन्त्यं धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नम् / इतरेषामयोगात् / Saks. p. 536. ___4 Cf. आकाराः सर्वे / त्रिसत्यालम्बनवर्धने चतुर्णामन्यतमदनागतानि चत्वारि / Akb. VI. 19. d. Page #484 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 410.] षष्ठोऽध्यायः। [403] अनागताश्चतस्रस्तु भाव्यन्ते तत्र निश्चयात् / प्राकाराः सकला ज्ञेयाः क्षान्तिविन्यसने श्रि (शृणु।' [404] सर्वत्रान्त्याः समुत्पन्नाश्चतस्रः खल्वनागताः / प्राकाराः सकलास्तत्र भाव्यन्ते चाप्यना गताः // [405 ] प्रत्युत्पन्नाग्र्यधर्मेषु धर्माख्या स्मृत्युपस्थितिः / अनागतास्तु भाव्यन्ते चतस्त्रस्तेषु निश्चयात् // ' [406] प्राकाराः खलुः चत्वारो दृङ्मार्गसदृशत्वतः / 3 यथोष्मकिरणे तद्वद् द्रष्टव्यं दृष्टिवर्त्मनि // [407] अन्त्यां मार्गान्वयज्ञाने प्रत्युत्पन्नां विनिदिशेत् / चतस्रोऽनागतास्तद्वत् षोडशाकारभावनात्' :) // [408] तदूर्ध्वमपि चार्यस्य सर्वापूर्वगुणोदये / श्रुतचिन्तामयं हित्वा सूक्ष्मसूक्ष्मं व्यपोह्य च // एवं तावदार्यस्य स्मृत्युपस्थानभावना द्रष्टव्या // [409] बालस्यारम्भमार्गे तु चतुर्भूमिविनिर्जयः / भतामन्यतरां ताभ्यश्चतस्रः खल्वनागताः / / [410] प्रानन्तर्यपथे मुक्तावन्त्यां सर्वास्त्वनागताः / अन्त्ये ध्याने प्रयोगादिमार्गेष्वष्टासु पूर्ववत् / / 1cf. क्षान्तीनां सर्वत्र चान्त्यम् / Akb. VI. 19 d.-आकरणे विवर्धने चान्त्यं धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नम् / तथा ह्यक्तम्-सर्वस्याः क्षान्त्या धर्मेण वर्धनमिति / Saks. p. 536. . 2 Cf. अग्रधर्मेष्वन्त्यमनागतानि चत्वारि | Akb. VI. 19 d:-अग्रधर्मेषु सम्मुखीक्रियमाणेष्वन्त्यं धर्मस्मृत्युपस्थानं प्रत्युत्पन्नम् / अनागतानि चत्वार्यनुत्पत्तिधर्माण्येव प्राप्यन्ते / Saks. p. 536. ___ 3 Cf. आकाराश्चत्वार एष / अन्याभावाद्दर्शनमार्गसावृश्याच्च / Akb. VI. 19 d. आकाराश्चत्वार एवेति / अनित्यदुःखशून्यानात्माकाराः। दर्शनमार्गसादृश्याच्चेति / दुःखाकारा एव चत्वारो भाव्यन्ते / कस्मात् ? दर्शनमार्गसादृश्यात् / दर्शनमार्गे ह्यस्य सत्यस्य दर्शनं भवति / तदाकारा एव भाव्यन्ते / दर्शनमार्गसदृशा ह्यमधर्माः / ... Sakv. p. 536. Page #485 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 अभिधर्मदीपे [11. [411] तिस्रस्तु नवमे विद्यात् 'मौलभूमिप्रवेशतः / सामन्तकप्रयोगे तु चतस्रोऽन्त्याथवा भवेत् // [412] दिव्याक्षिश्रुत्यभिज्ञायां विमोक्षादौ तथैव चः (च)। . प्रथमां संमुखीभूतां चतस्रः खल्वनागताः // [413] परि(र) चित्त तृतीयास्तु (या तु) चतस्रश्चाप्यनागताः। प्रानिवासाप्रमाना(णा)नामन्त्यां सर्वास्त्वनागताः // [414] प्रारूप्याना(णां) विमोक्षाणां तिसृभ्योऽन्यतमा वदेत् / . संमुखे नाम जातास्तु तिस्र एव विनिदिशेत् // . [415] प्रारूप्यकृत्स्नयोस्त्वन्त्यां प्रत्युपन्नामुदाहरेत् / तिस्रः खल्वसमुत्पन्नाः कथयनियमेन तु.॥ [416] आर्यस्य खलु वैराग्यप्रयोगे क्षेपने (णे)पि च / सर्वेभ्योऽन्यतराभूताश्चतस्रश्चाप्यनागताः // [417] अानन्तर्यपथे मुक्तावन्त्याः .सर्वास्त्वनागताः / रि(ऋ)ध्यादौ तु गुणाः सर्वमनार्यस्यैव निदिशेत् / / [418] "अन्त्यपूर्वनिवासादौ स(च) धर्मप्रतिसंविदि / तथापरसमाध्यादावरणायां तथैव च // 1419] आरूप्याख्यविमोक्षादौ संज्ञासूक्ष्मोदये तथा। सर्वाभ्योऽन्यतराभूताश्चतस्रः खल्वनागताः / / [420] ब्रूयात्त सूक्ष्मसूक्ष्मेऽन्त्यां भूतां तिस्रस्त्वनागताः / समासेनेयमाख्याता स्मृत्युपस्थानभावना // . निर्वेधभागीयानधिकृत्य [VII. A, 2. Fol. 128 b.] [421] 'एतन्निर्वेधभागीयं चतुर्धा भावनामयम् / ' 1 Cf. इति निर्वेधभागीयं चतुर्धा भावनामयम् / Ak. VI. 20 ab. . इत्येतानि चत्वारि निर्वेधभागीयानि कुशलमूलानि यदुत ऊष्मगतं मूर्षानः क्षान्तयोऽप्रधर्माश्च / Akb. VI. 20 ab. Page #486 -------------------------------------------------------------------------- ________________ +21.] षष्ठोऽध्यायः / . परमार्थदक्षिणीयभिक्षुसङ्घप्रवेशद्वारभूतत्वात्' भावनामयं न श्रुतमयं चिन्तामयम् / कुतः पुनरुपपत्तिप्रातिलम्भिकं भविष्यतीत्येतच्च सन्धाय Also cf. निर्वेधभागीयानि कुशलमूलानि ऊष्मगतः मूर्धानः सत्यानुकूलक्षान्तिः लौकिकाग्रधर्मश्च / ऊष्मगतं कतमत् / प्रत्यात्मं सत्येष्वालोकलब्धः समाधिः प्रज्ञासयोगश्च / मूर्धानं कतमत् / प्रत्यात्म सत्येष्वालोकवृद्धः समाधिः प्रज्ञासंयोगश्च / सत्यानुकूलक्षान्तिः कतमा / प्रत्यात्म सत्येष्वेकदेशप्रविष्टानुसृतः समाधिः प्रज्ञासंयोगश्च / लौकिकानधर्मः कतमः। प्रत्यात्म सत्येष्वानन्तर्यचित्तसमाधिः प्रज्ञासंयोगश्च / Asm. pp. 65-66. ध्यानविधिषु पौविको भवति चित्तस्यैकायतनप्रतिसंयोगः / ' क्रमेण प्रत्यवेक्षते कायं वेदनां चित्तं धर्मान् इत्यवतरन् धर्ममनःस्थिती सुविनीतैकाग्रचित्तस्य पारमार्थिकप्रज्ञाधिगमः / प्रत्यवेक्षते सर्वे संस्कारा: "अनित्याः""दुःखाः""शून्याः "अनात्मानः। ततो लभते ऊष्मधर्म चित्तोत्थापितम् / यथा मथनात्काष्ठेष्वनलोत्पादस्तथा बुद्धधर्मेषु परिशुद्धकुशलमूलश्रद्धोत्पादः / चतुभिः प्रत्ययः पश्यति षोडशाकारान् / चतुभिराकारैः पश्यति दुःखसत्यं "समुदय "निरोधमार्गसत्यम् / पश्यन् षोडशाकारकुशलधर्मान् नित्यमातापी विहरति वीर्यवानित्यूष्मधर्मः। एतस्मादूष्मतः कुशलमूलं संप्रवृद्धमुच्यते मूर्धा कुशलमूलम् ।""ऊष्मधर्मोत्तरमूर्धा उदृद्ध इति / सत्यक्षान्तिमनुगतो, मूर्धा नाम क्षान्तिकुशलमूलम् / त्रिविध एष अधिमात्रः मध्यः मृदुश्च / चतुःसत्यविपश्यनामुपादाय पश्यति षोडशाकारान् सत्यमनुसरन संप्रवर्धयति कुशलमूलमित्युच्यते लौकिकानधर्म इति ।""कश्चिदाह / लौकिकानधर्मो हि श्रद्धादीनि पञ्चेन्द्रियाणि / परमार्थतस्तु एकाग्रचित्तकाले चित्तचैतसिका धर्मा लौकिकाग्रकुशलमलमिति / Aam. pp. 83-84. The Mahayanistic interpretations of these terms are given in Aaa: एवं कृतधर्मप्रविचयः समाहितचित्तश्च सर्वधर्मनैरात्म्यं भावयन् क्रमेण यदा पृथग्भूताभिनिवेशाभावादीषत्स्पष्टज्ञानालोकेन मनोमात्रमेव पश्यति तदाऽस्योष्मगतावस्था। स एवात्रालोकलब्धो नाम समाधिरुच्यते महायाने। यदा तस्यैव धर्मालोकस्य वृद्धयर्थं नैरात्म्यभावनायां वीर्यारम्भेण मध्यस्पष्टो ज्ञानालोको भवति, तदा मूर्धावस्था / स एव वृद्धालोको नाम समाधिः / यदा तु चित्तमात्रावस्थानेन स्पष्टतरो बाह्यार्थाभिनिवेशाभावो ज्ञानालोको जायते, तदा क्षान्त्यवस्था / ग्राह्याकाराभावानुप्रवेशात्तत्त्वार्थंकदेशप्रविष्टो नाम समाधिः। . यदा पुनरर्थग्राहकविक्षेपानाभासो ज्ञानालोको निष्पद्यते, तदा लौकिकानधर्मावस्था / स एवानन्तर्यो नाम समाधिः / सर्वाश्चैता अवस्था दृढाधिमुक्तितोऽधिमुक्तिचर्याभूमिरुच्यते / Aaa. p. 64. 1 Cf. निर्वाणद्वारोद्घाटनप्रतिबल इति पृथग्जनधर्मेष्वग्रः प्रतीत्य प्रथमसत्यदर्शनं चतुराकारं""| Aam. p. 84. यानत्रयाधिगमप्राप्तये मृदूष्मगतं कुशलं हेतुरिति / अयं च हेतुभावः सर्वेषामेवोष्मादीनां वेदितव्यः। Aaa. p.50 Page #487 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 अभिधर्मदोपे [421. भगवतोक्तम्-'च्युतो बतेमौ मोहपुरुषावस्माद्धर्मवि[न]याद्यत्र नामानयोः मोहपुरुषयोरूष्मगतमपि नास्ति" 'इति / तच्चैतत्सर्वम् षड्भौम षोडशाकारं पञ्चस्कन्धा विनाप्तिभिः // 3 'षड्भौम' दर्शनमार्गवतो, 'षोडशाकारं' दर्शनमार्गवत् सानुपरिवर्तकं / 'पञ्चस्कन्धं विनाप्तिभिः / ' प्राप्तयः खलु नोष्मागतादिस्वभावाः / तत्स्वा 1 cf. ऊष्मा कतमः ।""सद्धर्मविनयेऽल्पश्रद्धासमादानम् / यथा भगवानुद्दिश्याश्वजि. त्पुनर्वसू भिक्षू अवोचत् / एती मोघपुरुषो मम सद्धर्मेण विगतो विनयेन च / तथा हि / महापृथिवी दूरमाकाशाद् गता। एतौ मोघपुरुषौ मम सद्धर्मविनये नाल्पांशतोऽप्यूष्मीकृतौ / Jps, p. 7. ___Cf.also, अपि नायं प्ररिट्ठो भिक्खु गद्धबाधिपुब्बो उस्मीकतो पि इमस्मि धम्मविनये / M. sutta 22.-उस्मीकतो ति यथा निब्बतेपि महन्ते अग्गिक्खन्धे खज्जूपनकमत्तापि अग्गिपपटिका होति येव, यं निस्साय पुन महा अग्गिक्खन्धो भवेय्य; किन्नु खो एवं इमस्स अप्पमत्तिका पि माणुस्मा अत्थि यं निस्साय वायमन्तो मग्गफलानि निम्बत्तेय्या ति ? MA. sutta 22. 2 Cf. अनागम्यान्तरध्यानभूमिकं द्वे त्वधोऽपि वा। Ab. VI. 20 cd. 3 Cf. तथानधर्माः सर्वे तु पञ्चस्कन्धा विनाप्तिभिः / AR. VI. 19 cd. * The six bhumis are the following: अनागम्यं ध्यानान्तरं चत्वारि च ध्यानानि अस्य (निर्वेधभागीयस्य) भूमिः / तत्संगृहीतत्वात् / नोर्ध्वम् / दर्शनमार्गपरिवारत्वात् / तदभावः कामधात्वालम्बनत्वात् / तस्य च पूर्वं परिज्ञेयप्रहेयत्वात् ।""भदन्तघोषकस्य द्वे प्रथमे निर्वेधभागीये सप्तभूमिके कामावचरेपि स्तः। Akb. v. 20 cd.-नारूप्येषु निर्वेधभागीयमस्ति ।""दर्शनमार्गप्रयोगत्वात् / .."दर्शनमार्गस्य"ऊर्ध्वम्""आरूप्येषु'"अभावः। यस्मादारूप्याः कामधातुं नालम्बन्ते / आह / किं कामधात्वालम्बनेन दर्शनमार्गेण प्रयोजनमिति ? अत , उच्यते / तस्य पूर्व परिज्ञेयप्रहेयत्वादिति / तस्य कामधातोर्दुःखरूपस्य पूर्व परिज्ञेयत्वात् / समुदयरूपस्य च प्रहेयत्वात् / अत्र च हेतुर्यस्मात्स योगी कामावचरेण दुःखेन विहन्यते / तेन स सर्व ततो मोक्षमन्वेषत इति / Sakv. p. 537. According to the Sthaviravadins, the darshanamarga, (i.e., the first supermundane path) is not attained in the Arapa-loka due to the absence of hadaya-vatthu:-आरूपावचरा देवा वत्थस्स अभावा दुक्खसच्चं परिञातुं असमत्था, तस्मा पठममग्गं उप्पादेतुं न सक्कोन्ति / A. Sangaho, Navanata Tika, VI. 24. See jps. 3 and Aam. p. 84. The Ado. might have contained a full discussion on this topic in its lost portion. V. supra. p. 322. n. 2. 5 सर्वे तु पञ्चस्कन्धाः सपरिवारग्रहणादिति / समाहितभूमिकत्वादृष्मगतादीनामविज्ञप्तिलक्षणो रूपस्कन्धोऽस्तीति पञ्चस्कन्धा ऊष्मगतादयः "सपरिवारा गृह्यन्त इति / Sakv. p. 535. 6 Cf. प्राप्तयो नोऽमगतादिभिः संगृह्यन्ते / मा भूदार्यस्य तत्सम्मुखीभावादूष्मग Page #488 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 421.] षष्ठोऽध्यायः। 329 भाव्ये हि तासामार्यस्योष्मगतादिसंमुखीभावः स्यात् / न चेष्यते। सत्यदर्शनसमङ्गिनो दृष्टसत्यस्य वा सत्यदर्शनप्रयोगसंमुखीभावे प्रयोजनाभावादिति / आह / के पुनस्ते षोडशाकाराः येषां भावनेन (नया) स्रोतआपन्नो भवति ? तदुच्यते / चतुभिराकारैरणि (नि) त्यदुःखशन्यानात्माकारैः दुखं परीक्षते / मंत्र बोधिसत्त्वादते तृष्णाचरितः२ प्रायोऽणि (नि) त्याकारण, कौसीद्याधिको दुःखाकारेण, आत्मीयदृष्टिचरितः शून्याकारेण, आत्मदृष्टिचरितोऽनात्माका रेण। हेतुसमुदयप्रभवप्रत्ययतः समुदयम् / हेतुतः अहेतुदृष्टिचरितः। समुदयतः एककारणदृष्टि चरितः प्रभवतो नित्यकारणदृष्टिचरितः। प्रत्ययतोऽबुद्धिपूर्वकृतदृष्टिचरितः / निरोधशान्तप्रणीतनिःसरणतो निरोधम् / एभिश्चतुर्भिनिरोधः। नास्ति मोक्ष इत्येवं दृष्टि चरितो निरोधत : शरीरादिमत इत्येवं चरितः शान्ततः / विषयसुखचरितः प्र[णीत]तः / ध्यानादिसुखचरितो निःसरणतः / / मार्गन्यायप्रतिपन्नानि(णि)कतो मार्ग:(र्गम्) / एभिश्चतुभिर्मार्गः / नास्ति मोक्षमार्ग इत्येवं दृष्टिचरितो मार्गतः / कष्टतपोभिरित्येवं दृष्टिक्षरितो न्यायतः। लौकिकवैराग्यमार्गचरितः प्रतिपत्तितः। असकृल्लौकिकमार्गपरिहाणितो (को) नैर्याणिकतः / 3 इत्येवमादिते (के ?) समये व्यभिचरणकाले त्वेकोपि सर्वैः तादीनां सम्मुखीभाव इति / Akb. VI. 19 d.--प्राप्तिसम्मुखीभावादार्यपुद्गलस्योष्मगतादीनां फलप्राप्तिप्रयोगभूतानां सम्मुखीभावो मा भूदिति प्राप्तयो नोष्मगतादिषु गृह्यन्ते / न हि प्राप्तप्रयोगफलस्यार्यस्य प्रयोगसम्मुखीकरणं न्याय्यमिति / Sakv. p. 535. 1 See Aam. p. 83. Cf कथं तथट्टेन चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधानि ? सोळसहि प्राकारेहि तथट्टेन चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधानि / दुक्खस्स पीळनट्ठो, सङ्खतट्ठो, सन्तापट्ठो, विपरिणामट्ठो तथट्ठो। समुदयस्स आयूहनट्ठो, निदानट्ठो, संय गट्ठो, पलिबोधट्ठो तथट्ठो। निरोधस्स निस्सरणट्ठो विवेकट्ठो, असङ्खतट्ठो, अमतट्ठो तथट्ठो। मग्गस्स निय्यानट्ठो, हेतुट्ठो, दस्सनट्ठो, अधिपतेय्यट्ठो तथट्ठो। इमेहि सोळसहि आकारेहि तथठेन चत्तारि सच्चानि एकपटिवेधानीति Patisambhida, vol. II. pp. 104.5. See Vm. XVI. 15. 2 चरिया च छ चरिया। रागचरिया, दोसचरिया, मोहचरिया, सद्धाचरिया, बुद्धिचरिया, वितक्कचरिया। Vm. III. 74. For detaiis, see Vm. III. 74-96. 3 Cf. यं पनेतं लोकियं तत्थ दुक्खजाणं वा धुवसुभसुखत्तभावविरहितेसु खन्धेसु धुवसुभसुखत्तभावसङ्खातं फले विप्पटिपत्ति, समुदयनाणं इस्सरपधानकालसभावादीहि लोको पवत्ततोति अकारणे कारणाभिमानपवत्तं हेतुम्हि विप्पटिपत्ति, निरोगाणं अरूपलोक Page #489 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 अभिधर्मदीपे [422. परीक्षते। रोगगण्डशल्याघाताकारादिभिर्ण (न) तु तैरत्यन्तप्रहाणमित्यत: षोडशैवार्याकारा इत्युच्यन्ते / ' पुरस्ताच्चैतच्छ्लोकानुगतमेवोपदर्शयिष्यामि // ' निर्वेधभागीयेभ्यः पुनः [422] पश्चात्तु खलु"निर्वेध आर्यमार्गाह्वयस्ततः। ___ स यस्मान्निश्चितो वेधस्तस्मानिर्वेध उच्यते // लोकथूपिकादिसु अपवग्गगाहभूतं निरोधे विप्पटिपत्ति, मग्गनाणं कामसुखल्लिक-अत्तकिलमथानुयोगप्पभेदे अविसुद्धिमग्गे विसुद्धिमग्गगाहवसेन पवत्तं उपाये विप्पाटपत्ति निब्बत्तेति / Vm. XVI. 85. 1 Cf.."छहाकारेहि सुचतं परिगण्हाति / "छहाकारेहि सुचतं परिग्गहेत्वा पुन प्रट्ठहाकारेहि परिगण्हाति / "पुन दसहाकारेहि परिगण्हाति / "द्वादसाकारेहि परिगण्हाति / ""एवं द्वादसाकारेहि सुचतं परिग्गहेत्वा पुन तोरणपरिआवसेन द्वाचतालीसाय प्राकारेहि सुचतं परिगण्हाति / रूपं अनिच्चतो, दुक्खतो, रोगतो गण्डो सल्लतो अंबतो "समुदयतो, अत्थङ्गमतो, आदीनवतो, निःसरणतो पस्सति। वेदनं'."."" विआणं "" अनिच्चतो "पे ""निस्सरणतो पस्सति / Vm. XXI. 56 59. Also see, Vm. XVI-15, 48; Patisambhida, vol. I. 118, vol. II. 104 5 and Chulla-niddesa, pp. 279-280, 283. ___RCf. निर्वेषभागीयानीति कोऽर्थः। विध विभागे। निश्चितो वेघो निर्वेधः आर्यमार्गस्तेन विचिकित्साप्रहाणात्, सत्यानां च विभजनादिदं दुःखमयं यावत् मार्ग इति / तस्य भागो दर्शनमार्गकदेशः / तस्यावाहकत्वेन हितत्वान्निधभागीयानि | Akb. VI. 20 ab. Cf. also, इध भिक्खवे अरियसावको आरद्धविरियो होति, उदयत्थगामिनिया पाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मादुक्खक्खयगामिनिया। इदं पञ्जाबलं / Ang. III. p.2. For nibbedhabhaglya-sila see Vm. I. 39. For nibbedhabaglyasamadhi, see Digha, xxxiv, 1. 6. The Vibhanga gives the following definition of nibbedhabhagini-pañña:निम्बिदासहगता सामनसिकारा समुदाचरन्ति विरागूपसंहिता निब्बेघभागिनी पञ्चा। Vbh. p. 338.-निम्बिदासहगता ति तमेव पठमज्झाना वुट्टितं निम्बिदासङ्खातेन विपस्सनाबाणेन सहगता विपस्सनामाणं हि झानङ्गभेदे वत्तन्ते निबिन्दति उक्कण्ठति तस्मा निम्बिदा ति वुच्चति / समुवाचरन्ती ति निब्बाणसच्छिकिरियाय चोदेन्ति तुदन्ति / विरागूपसंहिता ति, विरागसङ्घातेन निब्बाणेन उपसंहिता; विपस्सनामाणम्हि सक्का इमिना मग्गेन विरागं निब्बाणं सच्छिकातुं ति पवत्तितो विरागूपसंहितं ति वुच्चति / तं सम्पयुत्ता सामनसिकारा पि विरागूपसंहिता एव नाम, तस्मा तेसं सामनसिकारानं वसेन सा पठमझानपञ्जा अरियमग्गपटिवेधस्स पट्ठानताय निम्बेधभागिनी ति वुत्ता। एवं चतुसु ठानेसु पठमज्झानपाव कथिता। दुतियज्झानपादीसु पि इमिनाव नयेन अत्थो वेदितब्बो। VbhA. p. 41819. For nibbida and pativedha, see Vbh. p. 330. Page #490 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः / 331 423.] . इति प्रागाविष्कृतमेतत् // [423] धर्मज्ञानरुचिर्दुःखे निर्मलं धर्मदर्शनम् / ततस्तत्रैवावधृतिः धर्मज्ञानमनन्तरम् // लौकिकेभ्यः खल्वग्रधर्मेभ्यो निरास्रवा लोकोत्तराः (रा) धर्ममात्रेक्षण 9 This topic is discussed earlier in Adv. in its lost portion. V. supra, p. 322, n. 2. See also p. 326, n, 1. 2 Here begins a new topic-the darsana-marga and bhavana-marga. 3 Cf. अभिसमयक्रमस्तु वक्तुमारब्धः। तत्र च यावदअधर्मा उक्ताः / शेषं वक्तव्यम् / अत इदं उच्यते लौकिकेभ्योऽधर्मेभ्यो धर्मक्षान्तिरनास्रवा // कामदुःखे ततोऽत्रैव धर्मज्ञान तथा पुनः। Ak. VI. 25. cd, 26 ab. The B. Panjika gives in brief the abhisamaya-krama:-तत्र वैभाषिकावयः सर्वधर्मशून्यतायाः सर्वावरणप्रहाणमसहमानाः चतुरार्यसत्यदर्शनभावनां च तदुपायमिच्छन्तः प्राहुः * सत्यदर्शनतो मुक्तिः शून्यतादर्शनेन किम् / ""तत्र वृत्तस्थस्य सुतचिन्तावतो भावनायां प्रवृत्तस्य / अशुभानापानस्मृत्युपस्थानभावनानिष्पत्तिक्रमेण / अनित्यतो दुःखतः शून्यतोऽनात्मतश्चेत्येतैः षोडशभिराकारैर्दुःखादिसत्यं पश्यतः / ऊष्मगताविचतुनिर्वेधभागीयद्वारेण दुःखे धर्मज्ञानक्षान्त्यादिपञ्चदशलक्षणस्य दर्शनमार्गस्य, ततः परं भावनामार्गस्याधिगमाद्दर्शनभावनाहेयत्रैधातुकक्लेशोपक्लेशराशिप्रहाणात् क्षयानुत्पावज्ञानोत्पत्तिरित्यार्यसत्येषु संक्षेपतोऽभिसमयक्रमः / इत्थमार्यसत्यवर्शनतो मुक्तिरुच्यते / B. Panjika, IX. 41 ab. 4 लौकिकाग्रधर्मः कतमः / 'चित्तचैतसिकधर्माः समनन्तराः सम्यक्त्वन्याममवक्रान्ता लौकिकाग्रधर्म इति / अपर आह। पंचेन्द्रियाणि समनन्तराणि सम्यक्त्वन्याममवक्रान्तानि लौकिकानधर्म इति / ... कस्मादभिधीयते लौकिकाग्रधर्म इति ।"चित्तचैतसिकाधर्मा एव भवन्त्यन्येषु लौकिकेषु वराः प्रकृष्टा ज्येष्टाः प्रधाना उत्तराः परमा इत्यभिधीयते लौकिकाग्रधर्म इति / पुनः खल्वेवमेते चित्तचैतसिकधर्माः समनन्तरा विहाय पृथग्जनत्वं प्राप्नुवन्त्यार्यत्वं विहाय मिथ्यात्वं प्राप्नुवन्ति सम्यक्त्वं प्रतिबलाश्च सम्यक्त्वन्यामावक्रान्तये इत्यभिधानं लौकिकानधर्म इति / ""लौकिकाग्रधर्मो ""नियतमविवर्तनीयः। कस्मात् "लौकिकानधर्मः सत्यानुसारी सत्याभिमुखः सत्यनिर्वेधांशिकः / अन्योन्यान्तरे नावकाशोऽसदृशचित्तोत्पादस्य येन नार्यसत्याभिसमयनिर्वेधः / पुनः खलु / लौकिकानधर्मो दुःखधर्मज्ञानक्षान्तेर्भवति समनन्तरप्रत्ययः / Jps, pp. 2 and 5. The laukikagradharma corresponds to the gotrabhu-chitta, which is followed by the sot a patti-magga-chitta : अथ तस्मि निमित्तपवत्तारम्मणे पालिबोधतो उपट्टिते मनुलोमनाणम्स मासेवनन्ते Page #491 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 अभिधर्मदीपे [423. दृष्टिरुत्पद्यते'। सूत्र उक्तम् “लौकिकाग्रधानन्तरं समं नियाममवक्रामति अनिमित्तं विसङ्खारं निरोधं निम्बानं आरम्मणं कुरुमानं, पुथुज्जनगोत्तं पुथुज्जनसङ्ख पुथुज्जनभूमि अतिक्कममानं निब्बानारम्मणे पठमावट्टन-पठमाभोग-पठसमन्नाहारभूतं मग्गस्स अनन्तर. समनन्तरासेवन-उपनिस्सय नत्थि-विगतवसेन छहि आकारेहि पच्चयभावं साधयमानं सिखाप्पत्तं विपस्सनाय मुखमूतं अपुनरावट्टकं उप्पज्जति गोत्रभूनाणं, यं सन्धाय वुत्तं-"कथं बहिद्धा वुटानविट्टने पा गोत्रभूजाणं ? उप्पादं अभिभुय्यतीति गोत्रभू, पवत्तं""पे . उपायासं अभिभुय्यती त गोत्रभू , "बहिद्धा सङ्खारनितिं अभिभुय्यती ति गोत्रभू, अनुप्पादं पक्खन्दती ति गोत्रभू, अप्पवत्तं "पे 'अनुपायासं निरोध निब्बानं पक्खन्दती ति गोत्रभू, उप्पादं अभि भुयित्वा अनुप्पादं पक्खन्दती" [Patisambhid a, vol. I. p. 66] ति सब्बं वित्थारेतब्वं / Vm. XXII 5. तं [गोत्रभूत्राणं] हि बनावज्जनम्पि समानं आवज्जनढाने ठत्वा, एवं निब्बत्ताही ति मग्गस्स सनं दत्वा विय निरुज्झति / मग्गो पि तेन दिन्नसझं अमुञ्चित्वा वा अवीचि- , सन्ततिवसेन तं आणं अनुबन्धमानो अनिब्बिद्धपुब्बं अपदालितपुब्बं लोभ'""दोस ""मोहक्खन्धं निब्बिज्झमानो व पदालयमानो व निब्बत्तति / Vm XXII. 11. कतमो च पुग्गलो गोत्रभू ? येसं धम्मानं समनन्तरा अरियधम्मस्स अवक्कन्ति होति तेहि धम्मेहि समन्नागतो अयं वुच्चति पुग्गलो गोत्रभू / P. Painatti. p. 2. 9 The dharma-matrekshana-drishti means dharma-jnana-kshanti, the first totottara.chitta:-लोकिकाग्रधर्मानन्तरमनास्रवधर्मज्ञानक्षान्तिरुत्पद्यते।कस्मिालम्बने? कामदुःखे / कामावचरमस्या आलम्बनम् / सेयं दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिरित्युच्यते / अनास्रवज्ञानार्थ निःष्यन्देन विशेषणम् / कर्मज्ञानार्थ क्षान्तिः / पुष्पफलवृक्षवत् / Akb. VI. 25 cd. and 26a.-यस्या धर्मज्ञानं निष्यन्दः सा धर्मज्ञानक्षान्तिः। धर्मज्ञानार्थ क्षान्तिः धर्मज्ञानशान्तिः।... यथा पुष्पार्थ वृक्षः पुष्पवृक्षः फलार्थं वृक्षः फलवृक्षः / Saks. p. 541. ___Cf. लौकिकाग्रधर्मानन्तरं दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिः / दुःखं कतमत् ? दुःखसत्यम् / दुःखे धर्मः कतमः ? दूःखसत्याधिपतेयः शासनधर्मः। धर्मज्ञानं कतमत् ? प्रयोगमार्गे सत्याधिपतेयं धर्मविचारणाज्ञानम् / ज्ञानक्षान्तिः कतमा ? पूर्वाधिपतिबलविचारणामुपादाय प्रत्यात्म दुःखसत्ये प्रत्यक्षानुभाविनी अनास्रवा प्रज्ञा / यया प्रज्ञया दुःखदर्शनप्रहातव्यान् सर्वक्लेशान् प्रजहाति / तस्मादुच्यते दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तिरिति / Asm. p. 66. Also cf. षड्भूमिषु लौकिकाग्रधर्मा क्रमेण जायतेऽनास्रवपुद्गल:-इत्युच्यते दुःखधर्मक्षान्तिः। अदृष्टपूर्वस्य प्रथमदर्शने क्षमत्वादुच्यते क्षान्तिः / एषा आदिक्षान्तिरुच्यते आनन्तर्यमार्गः / Asm. pp. 84-5. See Aaa. p. 150. 2 Cf. सैव [अनास्रवा दुःखे धर्मज्ञानशान्तिः] च नियामावकान्तिरित्युच्यते। सम्यत्वनियामावक्रमणात् / सम्यक्त्वं निर्वाणमित्युक्तं सूत्रे। तत्र नियमो नियाम एकान्तीभावः / तस्याभिगमनमवक्रमणम् / तस्यां चोत्पन्नायामार्यपुद्गल उच्यते / अनागताया पृथग्जनत्वं / व्यावर्त्यते / एतदेव तस्याः कारित्रमनागतायामभ्युपगम्यते। नान्यत् प्रदीपजातिवत् / Abb. VI. 26 a. Page #492 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 423.] षष्ठोऽध्यायः। यदवक्रान्तो पृथग्जनभूमि समतिक्रामति" इति / तदनन्तरं दुःखे धर्म -'सम्यक्त्वं निर्वाणमित्युक्तम्' इति / सम्यक्त्वं कतमत् यत्तत् ? पर्यादाय रागप्रहाणमिति विस्तरः / 'सम्यक्त्वे नियम एकान्तीभावो नियाम' इति पनि रूपम् ।..."तस्याभिगमनमवक्रमणम्' इति / तस्यैकान्तीभावस्याभिगमनं प्राप्तिः। तदेव विपर्यासस्यापक्रमानियामावक्रान्तिरित्युच्यते / 'तस्यां च' इति धर्मज्ञानक्षान्तो। 'प्रदीपजातिवत्' इति / प्रदीपस्येव जातेरिव चेत्यर्थः / यथा प्रदीपस्यानागतस्य तमोविनाशे सामर्थ्यम् जातेश्चाना. गताया जन्यजनने तथा पृथग्जनत्वव्यावर्तने सामर्थ्यमनागताया धर्मज्ञानक्षान्तेरभ्युपगम्यते / Sakv. p. 541. The Pali scriptures contain several references to samyaktva and niyama-avakranti. Here too, niyama means the lokotlara marga : (1) दिठिविसूकानि उपातिवत्तो पत्तो नियामं पटिलद्धमग्गो। S. Nipata, 55.उपातिवत्तो ति दस्सनमग्गेन अतिक्कन्तो। पत्तो नियामं ति अविनिपातधम्मताय सम्बोधिपरायणताय च नियतभावं अधिगतो, सम्मत्तनियामसंखातं वा पठममग्गं ति; एत्तावता पठममग्गनिष्फत्ति च तस्स पटिलाभो च वुत्तो। इदानि पटिलद्धमग्गो ति इमिना सेसमग्गपटिलाभ दीपेति। S. Nibata A. 55. Also cf संखातधम्मो नियतो पधानवा / S. Nipata 703: सद्धो सुतवा नियामदस्सो / Ibid. 37!. (2) ओक्कमति नियाम कुसलेमु धम्मेसु सम्मत्तं / Ang. I. p. 121 :-कुसलेसु धम्मेसु मग्गनियामसंखातं सम्मत्त / AngA. II p 192. For various controversies on niya ma, and niyama, see the following kathas in Kathivatthu : ..ओक्कन्तनियामकथा, IV. 8; नियामकथा, V. 4; नियामो असंखो ति कथा VI. 1. सत्तक्खत्तुपरमो पुागलो सत्तक्खत्तुपरमता नियतो त कथा, XII 5; कोलंकोलो पुग्गलो कोलंकोलला नियतो ति कथा, XII. 6; एकबीजी पुग्गलो एकबीजिता नियतो ति कथा, XII. '; अनन्तरापयुत्तो पुग्गलो सम्मत्तनियामं ओक्कमेय्या ति कथा, XIII 3; नियता नियामं ओककमती ति कथा, XII. 4; अत्थि पुथुज्जनस्स अच्चन्तनियामता ति कथा, XIX 7 and सब्बे धम्मा नियता ति कथा, XXI. 7. नियामो ति ब्रह्मचरियं ति वा अरियमग्गस्स नामं / KA. IV. 8. नियामगमनाया ति नियामो वुच्चति मग्गो, मग्गगमनाय मग्गोक्कमनाया ति अत्थो। Ibid V. 4. नियमो ति 'भब्धो नियामं ओक्कमितुं कुसलेसु धम्मेसु सम्मत्तं ति [Ang. I. p. 121. बचनतो अरियमग्गो बच्चति / bid. VI. 1.---दुनियामा सम्मत्तनियामो च मिच्छत्तनियामो च। सम्मत्तनियामो अरियमग्गो / सो अविनिपातधम्मतं चेव फलुप्पत्तिं च नियमेति / मिच्छित्तनियामो प्रानन्तरियकम्मं / तं अनन्तरा निरयूपपत्ति नियमेति / Ibid XII. 5.''इमे = नियामे ठपेत्वा अझो नियामो नत्थि / सब्बेपि हि सेसा तेभूमकधम्मा अनियता नाम। Ibid. XIII. 4. For details, see Points of Controversy, pp. 275; 383--386; Woghihara : Asanga's Bodhisattvabhumi, p. 31; LVPAk. VI. p. 180, n. 6. 1 कतमो च पुग्गलो पुथुज्जनो ? यस्स पुग्गलस्स तीणि संयोजनानि अप्पहीनानि न च तेसं धम्मानं पहानाय पटिपन्नो-अयं वुच्चति पुग्गलो पुथुज्जनो। P. paiiatti, p. 12. Page #493 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [423, ज्ञानं निश्चयात्मकम् / ' क्षान्त्या वा संयोगप्राप्ति छिनत्ति ज्ञानेन विसंयोग पुथुज्जननिद्देसे तीणि संयोजनानी ति दिठिसंयोजनसीलब्बतपरामाससंयोजनविचिकिच्छासंयोजनानि / एतानि हि फलक्खणे पहीनानि नाम होन्ति / "तेसञ्च धम्मानं ति तेसं संयोजनधम्मानं / मग्गक्खस्मि हि तेसं पहानाय पटिपन्नो नाम होति / P. parivatti A. p. 25. Cf. पृथग्जनस्वं कतमम् / ... यदार्यधर्मे आर्योष्मगते आर्यदर्शने आर्यक्षान्तौ आर्यच्छन्दे आर्यप्रज्ञायामप्राप्तिरप्राप्तता अप्राप्स्यमानता इति पृथग्जनत्वम् / "लौकिकाग्रधर्मसम्यग्निरोधे दुःखधर्मज्ञानक्षान्तिसमुत्पादः / अथ तस्मिन् काले त्रैधातुकं पृथग्जनत्वं व्यपगच्छति, लभ्यते तत्-[पृथग्जन] स्वभावस्यानिष्पत्तिः। Jps. pp. 59-60. The Samyutta-nikaya makes specific reference to the prithag-janabhumi-samatikramana : चक्खं ""पे मनोपे.."विचाणं अनिच्चं विपरिणामी अजथाभावि / यो भिक्खवे इमे धम्मे एवं सद्दहति अधिमुच्चति, अयं वुच्चति भिक्खवे सद्धानुसारी औक्कन्तो. सम्मत्तनियामं सप्पुरिसभूमि ओक्कन्तो वीतिवत्तो पुथुज्जाभूमि / अभब्बो तं कम्मं कातुं यं कम्मं कत्वा निरयं वा तिरच्छानयोनियं वा पेत्तिविसयं वा उपज्जेय्य / अभब्बो च ताव कालं कातुं याव न सोतापत्तिफलं सच्छिकरोति / / यस्स खो भिक्खवे इमे धम्मे एवं पञआय मत्तसो निझानं खमन्ति, अयं वच्चति धम्मानुसारी प्रोक्कन्तो सम्मत्तनियापं"पे' 'सच्छिकरोति / S. III. pp. 225-7. (Okkantika-samyutta). The Kosakara gives two more views regarding the prithagjanatva. vyavartana :-लौकिकानधर्मरित्यपरे / न / तद्धर्मत्वात्तद्विरोधित्वाददोषः / शत्रुस्कन्धारूढतद्घातनवत् / उभयरित्यपरे / आनन्तर्यविमुक्तिमार्गसाधादिति / Akb. VI. 26 a, -'लौकिकाग्रधर्मरित्यपर' इति / पृथग्जनत्वं व्यावर्तत इति प्रकृतम् / 'न। तद्धर्मस्वात्' इति / न युक्तमेतल्लौकिकरप्रधर्मस्तद्वयावर्तनमिति / कस्मात् ? तेऽपि हि पृथग्जनधर्मस्य पृथग्जनधर्म व्यावतिष्यन्त इति / 'तद्विरोधित्वाददोषः' / अग्रधर्माणां पृथग्जनत्व. विरोषाददोष एषः। किम् ? "यथा शत्रुस्कन्धारूढ एव कश्चिच्छत्रु घातयेत् / एवं किलाग्रधर्माः पृथग्जनत्वशत्रुस्कन्धारूढास्तदेव पृथग्जनत्वं घातयेयुरिति / उभयरिति / लौकिकाअधर्मः क्षान्त्या च पृथंग्जनत्वं व्यावय॑ते / कथम् ? आनन्तर्यविमुक्तिसाधाद्' इति / लौकिकानामग्रधर्माणामानन्तर्येण साधर्म्यम् / क्षान्तेविमुक्तिमार्गेण / यथा ह्यानन्तर्यमार्गेण क्लेशः प्रहीयते, विमुक्तिमार्गेण प्रहीणः, एवं लौकिकरप्रधर्मः पृथग्जनत्वं विहीयते, क्षान्त्या विहीनमिति / Sav. pp. 541-542. ___See Aaa. p. 84; Asm. p. 66. For the Sthaviravadin's view, see Ky. III. 1. (सरागं चित्तं विमुच्चती ति कथा) and XIII. 5 (निवुतो नीवरणं जहती ति कथा)। Cf. jps. pp. 25-26. 1 Cf. ततः पुनर्तुःखे धर्मज्ञानक्षान्तेरनन्तरमत्रैव कामावचरे दुःखे धर्मज्ञानमुत्पद्यते / तत् दुःखे धर्मज्ञानमित्युच्यते। Akb. VI. 26 ab.- तत् दुःखे धर्मज्ञानमित्युच्यत इति / शास्त्रे तेन नाम्ना व्यवहार इति दर्शयति / Saks. p. 542. Page #494 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424.] षष्ठोऽध्यायः। प्राप्तिमावहतीति विशेषः / / [424] एवं विष्वपि सत्येषु तथैवान्वयधीविधा। द्वाभ्यां धर्मज्ञानक्षान्तिधर्मज्ञानेक्षणाभ्यां समनन्तरं रूपारूप्यावचरे दुःखेऽन्वयज्ञानक्षान्त्यन्वयज्ञानेक्षणमुत्पद्यते / एवं त्रिष्वपि सत्येषु द्रष्टव्यम् / अत्र पुनः ____Also cf. दुःखे धर्मज्ञानं कतमत् ? क्षान्त्यनन्तरं येन ज्ञानेन पूर्वोक्तेभ्यः क्लेशेम्यो विमुक्ति साक्षात्करोति / तस्मादुच्यते दुःखे धर्मज्ञानमिति / Asm. p. 66. दुःखधर्मज्ञानं विमोक्षमार्ग: / Aam. p. 85. V. infra; Adv. karika 477. 9 The Kosakara deals with this point in detail :-Cf. FFATT ga: क्षान्तयो ज्ञानानि चावश्यं भवन्ति ? क्षान्तिज्ञानान्यनन्तर्यमुक्तिमार्गा यथाक्रमम् / अनन्तर्यमार्गाः क्षान्तयः क्लेशप्राप्तिविच्छेदं प्रत्यन्तरयितुमशक्यत्वात् / विमुक्तिमार्गास्तु ज्ञानानि / क्लेशप्राप्तिविमुक्तानां विसंयोगप्राप्तिसहोत्पादात् / अत उभयैरवश्यं भवितव्यम् / द्वाभ्यां चौरनिष्कासनकपाटपिधानवत् / ". Akb. VI. 27 cd. प्रानन्तर्यमार्गेणेति "अनन्तरभवो अनन्तरमार्गो वा आनन्तर्यम् / तस्य मार्गा आनन्तर्यमार्गाः / विमुक्तिमार्गा इति विमुक्ती मार्गा विमुक्तिमार्गाः / क्लेशविमुक्त्यवस्थामार्ग इत्यर्थः / द्वाभ्यां चौरनिष्कासनकपाटपिधानवदिति / यथा द्वाभ्यामेकेन चौरो निष्कास्यते, द्वितीयेन तदप्रवेशाय कपाट: पिधोयते / एवमानन्तर्यमार्गेण क्लेशचौरो निष्कास्यते तत्प्राप्तिच्छेदतः। विमुक्तिमार्गेण च विसंयोगप्राप्तिकपाटं पिधीयते वर्तमानीकरणतः / "Sakv. p. 5 ! 9. See Aaa. p. 177. 2 Cf. शेषे दुःखान्वयक्षान्तिज्ञाने सत्यत्रये तथा / Ak. VI. 26 cd. __3. Cf. प्रथमतो [दुःखेऽन्वयज्ञानक्षान्त्या] धर्मतत्त्वज्ञानाद्धर्मज्ञानम् / तदन्वयादूर्व दुःखालम्बनमन्वयज्ञानम् / तथैवानुगमनात् / Akb. VI. 26 c. Also cf. आनन्तर्यमार्गोऽन्वयज्ञानक्षान्तिः विमुक्तिमार्गोऽन्वयज्ञानं चेति"। Aam. p. 85. दुःखेऽन्वयज्ञानशान्तिः कतमा ? दुःखे धर्मज्ञानक्षान्त्यां दुःखे धर्मज्ञाने च प्रत्यात्म प्रत्यक्षानुभाविनी अनास्रवा प्रज्ञा उत्पद्यते यदुत्तरमन्वय एष आर्यधर्माणाम् / 'दुःखे अन्वयज्ञानं कतमत् ? तदनन्तरमनास्रवं ज्ञानमुत्पद्यते / येन ज्ञानेन दुःखे अन्वयज्ञानक्षान्तिमुपधारयति / Asm. p. 66. यतो खो भिक्खवे अरियसावको एवं जरामरणं पजानाति"। निरोधगामिनि पटिपदं पजानाति / इदमस्स धम्मे नाणं / सो इमिना धम्मेन दिछैन' ''अतीतानागते नयं नेति-ये खो केचि अतीतमद्धानं... अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा जरामरणं""अभिजानिस्सन्ति सब्बे ते एवमभिजानिस्सन्ति सेय्यथापि एतरहि / इदमस्स अन्वये नाणं / Page #495 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 अभिधर्मदीपे [ 424. अनन्त्यास्तत्र दृङमार्गाः ज्ञेयाः पञ्चदशक्षणाः।' अन्त्यक्षणं मुक्त्वा पञ्चदशस्वभावो दर्शनमार्गः२ यस्त्वसौ स्थापितः स खलु यतो खो अरियसावकस्स इमानि द्वे बाणानि परिसुद्धानि होन्ति'""घम्मे जाणं च अन्वये आणं च / अयं वुच्चति ""दिट्ठिसम्पन्नो इति पि, दस्सनसम्पन्नो इति पि, आगतो इमं सद्धम्म इति पि, पस्सति इमं सद्धम्म इति पि, सेखेन बाणेन "सेखाय विज्जाय समन्नागतो. इति पि, धम्मसोतं समापन्नो इति पि, अरियो निब्बेधिकपओ इति पि, अमतद्वारं आहच्च fazofa sfaratfa i S. II. p. 8. See Vbh. p. 239, 329. Also see af 7 धम्मन्वयो विदितो / D.gha, XVI. 1. 16. 1f. कि पुनः सर्वाणि षोडशचित्तानि सत्यदर्शनात् दर्शनमार्गः ? नेत्याह / कि तहिं ? . अदष्टदृष्टेदुङमार्गस्तत्र पञ्चदश क्षणाः। Ak. VI. 28.cd. दुःखधर्मज्ञानक्षान्तिमारभ्य यावन्मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तिरेते पञ्चदशक्षणा दर्शनमार्गः / किं कारणम् ? अदृष्टसत्यदर्शनात् / षोडशे तु नास्त्यपूर्व द्रव्यमिति यथादृष्टाभ्यासनाद्धावनामार्ग एव / Akb. VI. 28 cd. V. supra, p. 227; n. 1. 2 The Kosakara initiates a controversy about the sixteenth kshana: ननु च तेनापि [षोडशक्षणेन] अवृष्टं पश्यति मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तिम् / सत्यं प्रति चिन्ता न क्षणम् / न हि क्षणेनादृष्टेन सत्यमदृष्टं भवतिः। यथा नैकेन लुङ्गेनालूनेन केदारमूलं भवति / फलत्वादष्टज्ञानषोडशाकारभावनात् पूर्वमार्गविहाने: प्राबन्धिकत्वाच्च मार्गान्वयज्ञानं भावनामार्गः / अपरिहाणिस्तु दर्शनहेयक्लेशप्रहाणसन्धारणात् / अत एव दर्शनमार्ग इति चेत् / न / अतिप्रसंगात् / " Akb. VI. 28 cd. - मार्गान्वयज्ञानक्षान्तिरात्मानं विरहय्य शेषमन्वयज्ञानपक्ष्यं मार्गमालम्बते / स्वात्मनि वृत्तिविरोधात् / तेनोच्यते 'मार्गान्वयज्ञानक्षान्तिमदृष्टं पश्यतीति / सत्यं प्रति चिन्तेति विस्तरः। सत्यं प्रति चिन्ता दृष्टं न दृष्टमिति / न तु क्षणं प्रति / दृष्टः क्षणो न वेति / कस्मात् ? पञ्चदशेन क्षणेन यदन्वयज्ञानलक्षणं सत्यं दृष्टं तदेव षोडशेनापीति 'नास्त्यपूर्वदृष्टसत्यदर्शनम्' इति न षोडशक्षणो दर्शनमार्ग इति व्यवस्थाप्यते / "Saky. p. 546. This view of the Vaibhashika is quoted and criticised by Haribhadra in Aaa:-एते षोडशचित्तक्षणा दर्शनमार्गः। चित्तक्षणः पुनर्जेयज्ञानोत्पत्तिपरिसमाप्तितो द्रष्टव्यः / केचिद पश्चदश क्षणाः। इति वर्षयन्ति / तदयुक्तम् / तथाहि प्रयोगमार्गे दुःखसत्याधिपतेर्यस्य धर्मस्य पूर्वविचारणामधिपति कृत्वा प्रत्यात्मं दुःखसत्यानुभाविज्ञानमनाश्रवं येन दुःखदर्शनप्रहातव्यं क्लेशं प्रजहाति / तदुच्यते दु:खधर्मज्ञानक्षान्तिः / येन ज्ञानेन क्षान्त्यनन्तरं विमुक्ति साक्षात्करोत्ति तदुच्यते दुःखधर्मज्ञानम् / दुःखधर्मज्ञानस्यानन्तरं दुःखे धर्मज्ञानक्षान्तौ दुःखधर्मज्ञाने चान्वय Page #496 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 337 +25.] - षष्ठोऽध्यायः। [ 425 ab. ] क्षणोऽन्त्यो भावनामार्गात् फलमेषोऽर्थसिद्धितः / - योगाचार्यस्य खल्वभि........" [Folio No. 129 lost.'] ....."[VII. B. 3. Fol 130 a.] स्रोताश्चेति पञ्चभवन्ति // एष आर्यधर्माणामिति प्रत्यात्मं यत्प्रत्यक्षानुभाविज्ञानमनाश्रवं तदुच्यते दुःखान्वयज्ञानक्षान्तिः / येन ज्ञानेन तामन्वयज्ञानक्षान्तिमवघारयति तदुच्यते दुःखेऽन्वयज्ञानम् / एवमवशिष्टेप्वपि सत्येषु यथायोगं क्षान्तयो ज्ञानानि च वेदितव्यानीति षोडशक्षणिक एव दर्शनमार्गों युक्तः / पञ्चदश क्षणिकत्वे तु मार्गेऽन्वयज्ञानक्षान्तेरवधारणं न स्यात् / अदृष्ट दर्शनाभावेनान्त्यो मार्गेऽन्वयज्ञानक्षणो न दर्शनमार्ग इति चेत् / यद्येवं दुःखादिसत्यत्रयेऽप्यपूर्वदर्शनवैकल्यादन्वयज्ञानक्षणो न दर्शनमार्ग इति द्वादशक्षणिक एव स्यात् / न चैतदभ्युपगमनमिति यत्किञ्चिदेतत् / तथा चोक्तम्-. क्षान्तिज्ञानक्षणः सत्यं सत्यं प्रति चतुविधः। मार्गज्ञतायां वृङमार्गः सानुशंसोऽयमुच्यते // 1 // इति तत्र धर्मज्ञानक्षान्त्या धर्मज्ञानेन च ग्राह्यावबोधः। अन्वयज्ञानक्षान्त्याऽन्वयज्ञानेन च ग्राहकावबोधः। सर्वेष्वेव क्षान्तिज्ञानेष्वनिमित्तविहारी योगी वेदितव्यः। अविकलकारणस्य प्रहातुमशक्यत्वाद् दुःखदर्शनप्रहातव्यकाले समुदयः प्रहीणः / अत एव निरोधः साक्षात्कृतस्तस्य चान्यथानुपपत्त्या मार्गो भावितः / समुदयादिष्वप्येवमित्येवं कार्याभिसमयादेकक्षणाभिसमयो महायाने दर्शनमार्गो द्रष्टव्यः / प्रतिसत्यं पुनविपर्यासनिराकरणेन प्रतिवेधाभिसमयतः / षोडशभिरेव क्षणरभिसमीयते / Aac. pp. 150-52. Also see Aaa. pp. 280-283. 9 Folio No. 129 is lost. In this lost folio, the Adv. might have discuseed the following topics which are dealt with in detail in the corresponding Adv. VI. 27 cd and 29--37:-(1) षोडशचित्तको सत्याभिसमयः। (2) स्रोत. आपत्तिफलप्रतिपन्नको। (3) सकृदागामिफलप्रतिपन्नको। (4) अनागामिफलप्रतिपन्नको / (5) फलस्थौ। (6) नवप्रकाराः क्लेशाः भूमौ भूमौ / तथा तत् प्रतिपक्षा अपि नव प्रकारा आनन्तर्यविमुक्तिमार्गाख्याः गुणाः। (7) स्रोतआपन्नः, सप्तकृत्वपरमः / (8) कुलंकुलः। (9) द्वितीयफलप्रतिपन्नकः / (10) सकृदागामी। (11) एकवीचिकः / (12) अनागामी। (13) पञ्चविधोऽनागामी-अनन्तरा परिनिर्वायी। उपपद्यपरिनिर्वायी। साभिसंस्कारपरिनिर्वायो / अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी / ऊर्ध्वस्रोता / The topic under discussion is Anagamin-pudgala. An ana gami is defined as:-अनागामी कामधात्वनागमनात् / ‘पञ्चानामवरभागीयानां संयोजनानां प्रहाणादित्युच्यते प्रहाणसंकलनात् / ' अवश्यं द्वे त्रीणि वा पूर्व प्रहीणानि भवन्ति / Akb. VI. 36 d. ___f. कतमो च पुग्गलो अनागामी ? इधकच्चो पुग्गलो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानां परिक्खया ओपपातिको होति तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मा तस्मा लोकाअयं वुच्चति पुग्गलो अनागामी। P. Paitiati, p. 16.-ओरम्भागियानं ति ओरं वुच्चति कामघातु / "ओपपातिको ति उपपातयोनिको। इमिनास्स गन्भसेया पटिक्खित्ता / तत्थ 22 Page #497 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 अभिधर्मदीपे [425. अत्र पुनर्य एष पञ्चमः' स खलु परिनिब्बायो ति तत्थ सुद्धावासलोके परिनिब्बायिता। अनावत्तिधम्मा तस्मा लोका ति पटिसन्धिगहणबसेन तस्मा लोका इध अनावत्तनसभावो। बुद्धदस्सनथेरदस्सनधम्मसवणानं पनत्थायस्स आगमनं अनिवारितं / P. Painatti A. p. 36. 1 The five andgamins are : सोन्तरोत्पन्नसंस्कारासंस्व ऊर्ध्वस्रोताश्च ___Ak. VI. 37 abc. अन्तरापरिनिर्वायो यो अन्तराभवे परिनिर्वाति / उपपद्यपरिनिर्वायो य उपपन्नमात्रो न चिरात् परिनिर्वात्यभियुक्तवाहिमार्गत्वात् / "साभिसंस्कारं परिनिर्वात्यभियुक्तावाहिमार्गत्वात् / अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी त्वनभिसंस्कारेणाभियोगवाहिमार्गाभावात् ।"ऊर्ध्वस्रोता यस्योध्वं गतिर्न तत्रैव परिनिर्वाणं यत्रोपपन्नः / Akb VI. 37 abc. .. The Kosakara gives another view about the sabhisarskara and anabhisamskara:-संस्कृतासंस्कृतालंबनमार्गनिर्वाणादित्यपरे। ततु न / अतिप्रसंगात् / सूत्रे त्वनभिसंस्कारपरिनिर्वायो पूर्व पठ्यते / तथैव च युज्यते / Akb. VI. 37. c. -संस्कृतासंस्कृतालम्बनमार्गपरिनिर्वाणादिति / संस्कृतं संस्कार इत्येकोऽर्थः / एवमसंस्कृतमसंस्कार इति / संस्कारालम्बनेन मार्गेण दुःखसमुदयमार्गालम्बनेन मार्गेण य: क्लेशान् प्रजहाति स साभिसंस्कारपरिनिर्वायो। योऽसंस्कृतालम्बनेन निरोधालम्बनेन सोऽनभिसंस्कारपरिनिर्वायोति / तत्त, न। अतिप्रसंगात् / अन्तरोपपद्यपरिनिर्वायिणोरप्यसंस्कृतालम्बनमार्गपरिनिर्वाणात् प्रत्येकं साभिसंस्कारानभिसंस्कारपरिनिर्वायितव्यप्रसंगः। तत्रस्थो द्वावेव पुद्गलो स्याताम् / न पञ्चेति / अनभिसंस्कारपरिनिर्वायो पूर्व पठ्यत इति / साभिसंस्कारपरिनिर्वायिणः पूर्वं पठ्यते""तर्थव युज्यत इति कथम् ? " अयत्नयत्नप्राप्तितस्तत्परिनिर्वाणस्य यथाक्रममित्येव | Sakv. p. 559. This view of Kosakara, attributed to Sautrantikas (see LVPAK. VI. p. 212, n. 1.) agrees with the Sthaviravadins' definitions of these to kinds of anagamins. ___Cf. कतमो च पुग्गलो अन्तरापरिनिब्बायी ? इधेकच्चो पुग्गलो पञ्चन्नं 'V. supra, p. 337, p. 4."तस्मालोका, सो उत्पन्नं वा समनन्तरा, अप्पत्तं वा वेमज्झं आयुप्पमाणं अरियमग्गं सजनेति उपरिट्टिमानं संयोजनानं पहाणाय-अयं""अन्तरापरिनिब्बायी। कतमो च पुग्गलो उपहच्चपरिनिब्बायो ? इधेकच्चो "पे'""तस्मा लोका, सो अतिक्कमित्वा वेमज्झं आयुप्पमाणं उपहच्च वा काळकिरियं अरियमग्गं संजनेति उपरिटमानं संयोजनानं पहाणाय-अयं""उपहच्चपरिनिम्बायी / _____कतमो च पुग्गलो प्रसङ्घारपरिनिब्बायो ? इधेकच्चो "पे "तस्मा लोका, सो असङ्खारेव अरियमग्गं संजनेति, उपरिट्ठिमानं संयोजनानं पहानाय, अयं""असङ्खारपरिनिब्बायी। __ कतमो च पुग्गलो ससङ्घारपरिनिब्बायो ? इधेकच्चोपे "तस्मा लोका, .सो ससङ्खारेन अरियमग्गं संजनेति'""अयं ससङ्घारपरिनिब्बायी। कतमो च पुग्गलो उद्धंसोतो अकनिट्ठगामी ? इधेकच्चो"""""तस्मा लोका, सो Page #498 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 339 427.] षष्ठोऽध्यायः। 339 [426] ध्यानानि व्यवकीर्यातः पञ्चमस्त्वकनिष्ठगः / ' शुद्धावासोपपत्तिः खलु ध्यानव्यवक(कि)रणफला। चतुर्धाऽऽरूप्यगाम्यन्यो दृष्टनिर्वायकोऽपरः // 3 ऊर्ध्वगस्यानागामिनः पञ्चधा भेद उक्तः / [आ]रूप्यगामी तु चतुर्घा निर्दिश्यते पूर्वोक्त भ्यः अन्तरापरिणि(नि)यि णमपास्य। इत्येते षड् भवन्ति / दृष्टधर्मनिर्वायकः सप्तम इहैव जन्मनि यः परिणि (निर्वाति // [427] पुनस्त्रिधा त्रिधा कृत्वा त्रीनतो रूपगा नव / " एते खलु रूपोपगाः पञ्चानागामिनस्त्रयो भवन्ति / अन्तरोप[प]द्यपरि अविहा चुतो अतप्पं गच्छति, अतप्पा चुतो सुदस्सं गच्छति, सुदस्सा चुतो सुदस्सि गच्छति, सुदस्सिया चुतो अकनिठं गच्छति, अनिठे अरियमग्गं संजनेति'""अयं""उद्धंसोतो अकनिठ्ठगामी / P. Painatti. pp. 16-17. -उपहच्च कालाकिरियं ति उपगन्त्वा कालकिरियं / आयुक्खयस्स आसन्ने ठत्वा ति अत्थो / “प्रसङ्घारससङ्खारपरिनिम्बायिनिद्देसेसु असङ्खारेन अप्पदुक्खेन अधिमत्तप्पयोगं अकत्वा "| P. Pannatti A. p.36. ___See Ang. II. p.156, IV. pp. 70,380%BS. V.201; Vm.XXII. 26. and Sakv. pp. 558 ff. For fortyeight kinds of anagamins see P. Pannatti A, pp. 37-39. 1 Cf. ऊर्ध्वस्रोताश्च स ध्याने व्यवकीर्णेऽकनिष्ठगः। AK. VI. 37 cd. On dhyana-vyavakirana, vide infra, p. 344. After this the Kosakara gives more details about the urdhvam-srota: ऊर्ध्वस्रोता द्विविधो हेतुतश्च फलतश्च / हेतुतो व्यवकीर्णाव्यवकीर्णध्यानत्वात् / फलतोऽकनिष्ठभवाग्रपरमत्वात् / तत्र येन ध्यानं व्यवकीर्ण सोऽकनिष्ठान् गत्वा परिनिर्वाति / स प्लुतोऽद्ध प्लुतः सर्वप्लुतश्च स पुनरेषोऽकनिष्ठपरम ऊर्ध्वस्रोतास्त्रिविधः / प्लुतादिभेदात् / "एवं तावद् ध्याने व्यवकीर्णे कनिष्ठगो वेदितव्यः / ततः अन्यो भवाप्रगः। व्यवकीर्णध्यान ऊर्ध्वस्रोता भवाग्रनिष्ठो भवति ।""शमथचरितो ह्यषः। पूर्वकस्तु विपश्यनाचरितः / "Akb. VI. 37 d and 38 ab. 3 Cf. आरूप्यगश्चतुर्षाऽन्य इह निर्वायकोऽपरः। Ak. VI. 38 cd. 4 षडिति / अन्तरा परिनिर्वायी उपपद्यपरिनिर्वायी साभिरस्कारपरिनिर्वायी अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी ऊध्वंस्रोताः आरूप्यगश्च / षष्ठश्चतुर्धाभेदमगणय्येति / Sakv. p. 561. 5 Cf. पुनस्त्रोंस्त्रिविधान् कृत्वा नव रूपोपगाः स्मृताः। Ak. VI. 39 ab. Page #499 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 अभिधर्मदीपे [427. णि(निर्वायिणमू(न्नू ?)व॑स्रोताश्च / द्वितीयाद्या हि त्रयोऽणा (ना)गामिनः सर्व एवोपपद्य परिणि (निर्वायिणो भवन्ति / अनुपपन्नानां परिणि ( निर्वाणात् / तेषां प्रत्येकं तु (त्रि)धा भेदान्नवानागामिनो भवन्ति / ' कथमिति ? अन्तरापरिणि ( निर्वायिणस्तावदुत्पतत एवादूरं गत्वोपपत्त्यासन्नीभूतस्य च परिणि(निर्वानि(ण) भेदात् / उपपद्यपरिणि(निर्वायिणः उपपद्य साभिसंस्काराण (न)भिसंस्कारभेदादूर्ध्वस्रोतसः प्लुतादिभेदात् / तद्विशेषः पुन यः कर्मक्ले शाक्षभेदतः // तेषां पूनस्त्रयाणां नवानां वा अनागामिनां कर्मक्लेशेन्द्रियभेदाद्यथायोगं विशेषो बोद्धव्यः / त्रयाणां तावत्कर्मतः, अभिनिर्वत्युपपत्त्यपरपर्यायवेदनीय. कर्मोपचितत्वात्। क्लेशतः मृदुमध्याधिमात्रक्लेशसमुदाचारात् / इन्द्रियतोऽधिमात्रमध्यमद्विन्द्रियभेदात् / / यदि तहि क्लेशेन्द्रियभेदान्नवानागामिनो भवन्ति, कथं सूत्रे सप्त सत्पुरुषगतयो देशिता: ?' तदपदिश्यते 1cf. अन्तरापरिनिर्वायिणस्तावदाश्वनाशुचिरपरिनिर्वाणात् दृष्टान्तत्रयेण / उपपद्यपरिनिर्वायिण उपपद्याभिसंस्कारानभिसंस्कारपरिनिर्वाणात् / ऊर्ध्व स्रोतसः प्लतादिभेदात / सर्वेषां वा त्रयाणामाश्वनाशुचिरपरिनिर्वाणादिति त्रित्वम् / Akb. VI. .39 ab. See Sakv. p.561. 2 See Ang. IV. pp. 70 ff. V. infra. p. 341, n. 2. 3 प्लुतादिभेदादिति / प्लुतार्धप्लुतसर्वच्युतभेदादित्यर्थः / Saks. p. 562.-तत्र प्लुतो नाम य इह ध्यानानि व्यवकीर्य ध्यानत्रयात् परिहीणः प्रथमं ध्यानमास्वाद्य ब्रह्मकायिकेषुपपन्नः पूर्वाभ्यासवशाच्चतुर्थं ध्यानं व्यवकीर्य * तस्मात् प्रच्युतेऽकनिष्ठेषुपपद्यते / एष हि मध्यमनिमज्जनात् प्लुतः / अर्धप्लुतो नाम यस्ततः शुद्धावासेषुपपद्य मध्यादेकमपि स्थानान्तरं विलंध्याकनिष्ठान् प्रविशति / 'सर्वच्युतो नाम यः सर्वाणि स्थानान्तराणि संचार्यानिष्ठान् प्रविशति / Ab. VI. 38 a. See Saks. p. 560. 4 Cf. तद्विशेषः पुनः कर्मक्लेशेन्द्रियविशेषतः। AK. VI. 39 cd. 5 अन्तरोपपद्यपरिनिर्वायिणोः ऊर्ध्वस्रोतसश्च / Saky. p. 562. 6 अभिनिर्वृतिरन्तराभवः / Ibid. 7 कथं पुनरेते नवप्रकाराः क्लेशा भवन्ति ? इह क्लेशस्त्रिप्रकारो मृदुमध्याधिमात्रतर इति "| Ibid. V. supra, p. 165, n. 2. 8cf. त एते नवप्रकारक्लेशेन्द्रियत्वान्नवानागामिनो भवन्ति / कथं तहि सूत्रे सप्त सत्पुरुषगतयो देशिताः ? Akb. VI. 39 cd. Page #500 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 341 428.] षष्ठोऽध्यायः। [ 428 ] षड्धोख़स्रोतसा साधं सप्तधा सद्गतिर्मता / ' द्वौ खल्वत्रानागामिनी त्रिघा त्रिधा भि (त्वा) षड्धा व्यवस्थापितो / 1 Cf. ऊध्वंस्रोतुरभेदेन सप्तसंगतयो मताः। Ah. 40 ab. 2 त्रयोऽन्तरापरिनिर्वायिणः; त्रय उपपद्य-परिनिर्वायिणः / Saks. p. 56 3. The Kosakara quotes the Satpurusha-gati-sutra, in the connection of antar abhava in Akb. III.12d. Yasomitra gives full details :-सप्त वोऽहं भिक्षवः सत्पुरुषगतीर्देशयिष्याम्यनुपावाय च परिनिर्वाणम् / तच्छृणाथ"""सप्तसत्पुरुषगतयः कतमाः ? इह भिक्षुरेवं प्रतिपन्नो भवति / नो च स्यां नो च मे स्यान्न भविष्यामि न मे भविष्यति यदस्ति यद्भूतं तत्प्रजहामीत्युपेक्षां प्रतिलभते / स भवेऽस्मिन् न रज्यते / स भवेऽस्मिन्न सज्यते / अथोत्तरं पदं शान्तं प्रज्ञया प्रतिविध्यति / तच्चानेन पदं कायेन साक्षात्कृतं भवति / एवं प्रतिपन्नस्य भिक्षोः का गति: स्यात् कोपपत्तिः। कोऽभिसम्पराय इयि स्युः प्रष्टारः / तद्यथा भिक्षवः परीत्तः शकलिकाग्निरभिनिवर्तमान एव निर्वायात्, एवमेव तस्य तावन्मानवशेषमप्रहीणं भवत्यपरिज्ञातम् / तस्य तावन्मानावशेषस्याप्रहाणादपरिज्ञातात्पञ्चानामवरभागीयानां संयोजनानां प्रहाणादन्तरा परिनिर्वायी भवति / इयं प्रथमा सत्पुरुषगतिराख्याता। __पुनरपरं""तद्यथाऽयोगुडानां वाऽयःफालानां वा प्रदीप्ताग्निसंप्रतप्तानां अयोधनेन हन्यमानानामयःप्रपाटिका उत्पतन्त्येव निर्वायात् / एवमेव 'अन्तरा परिनिर्वायो भवति / पुनरपरं'""अयःप्रपाटिका उत्प्लुत्यापतित्वैव पृथिव्यां निर्वायात् / एवमेव 'अन्तरापरिनिर्वायो भवति / पुनरपरं 'अयःप्रपाटिका उत्प्लुत्य पतितमात्रैव पृथिव्यां निर्वायात् / एवमेव".. उपपद्यपरिनिर्वायो भवति / पुनरपरं""अयःप्रपाटिका उत्प्लुत्य परोत्ते तृणकाष्ठे निपतेत् / सा तत्र धूममपि कुर्यात् / अचिरपि संजनयेत् / सा तत्र तदेव परीत्तं तृणकाष्ठं दग्ध्वा पर्यादाय निरुपाबाना निर्वायात् / एवमेव 'अनभिसंस्कारपरिनिर्वायी भवति / पुनरपरं'""अयःप्रपाटिका महति विपुले तृणकाष्ठे निपतेत् ।""एवमेव""साभिसंस्कारपरिनिर्वायो भवति / पुनरपरं अयःप्रपाटिका उत्प्लुत्य महति विपुले तृणकाष्ठे निपतेत् विपुलं तृणकाष्ठं दग्ध्वा ग्राममपि 'ग्रामप्रदेशमपि""नगरं""नगरप्रदेशमपि जनपदं षण्डमपि दहेत् / 'दग्ध्वा ""निर्वायात्"। एवमेव""ऊध्वंस्रोता भवति / इयं सप्तमी सत्पुरुषगतिराख्याता / Saks. pp. 270-1. Cf. सत्त भिक्खवे पुरिसगतियो देसिस्सामि / इध भिक्खवे भिक्खु एवं पटिपन्नो होति 'नो च' स्स, नो च मे सिया, न भविस्सति, न मे भविस्सति, यदत्थि यं भूतं, तं पजहामी'ति, उपेक्खं पटिलभति / सो भवे न रज्जति, संभवे न रज्जति, अथुत्तरि पदं सन्तं सम्मप्पञाय पस्सति, तञ्च ख्वस्स पदं न सब्बेन सब Page #501 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 अभिधर्मदीपे [428. तृतीयस्तूव॑स्रोताऽनाकुलीकरणार्थमभेदेनैवोक्तः / इति सप्तधा देशिता सत्पुरुषगतिः / सच्छिकतं होति, तस्य न सब्बेन सब्बं मान""भवराग'""अविज्जानुसयो पहीनो होति / सो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्यरावरिनिब्बायी होती। __ सेय्याथापि भिक्खवे दिवससन्तत्ते अयोकपाले हजमाने, पपटिका निब्बत्तित्वा निब्बायेय्य, एवमेव "अन्तरापरिनिब्बायी होति / एवं पटिपन्नो'""पपटिका निब्बत्तित्वा. उप्पतित्वा निब्बायेय्य, एवमेव "अन्तरापरिनिब्बायो होति ।"एवंपटिपन्नो' 'पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा अनुपहच्चतलं निब्बायेय्य"एवमेव""अन्तरापरिनिब्बायी होति / ""एवं पटिपन्नो "पपटिका निब्बत्तित्वा उप्पतित्वा उपहच्चतलं निम्बायेय्य 'एवमेव ""उपहच्चपरिनिब्बायी होति / / "एव पटिपन्नोपपटिका "उप्पतित्वा परित्ते तिणपुजे वा कट्टपुंजे वा निपतेय्य, सा तत्थ अग्गि पि जनेय्य, धूमं पि""अनाहारा निब्बायेय्य, एवमेव प्रसङ्घारपरिनिम्बायी होति। "एवं पटिपन्नो'"पगटिका "विपुले तिणपुजे "अनाहारा निम्बायेय्य, एवमेव "" अनाहारा ससंखारपरिनिब्बायो होति / .."एवं पटिपन्नो 'पपटिका "महन्ते तिणपुजे "तिणपुज' परियादियित्वा गच्छम्पि .""दायम्पि भूमिभागं पागम्म अनाहारा निब्बायेय्य, एवमेव""उद्धंसोतो होति प्रकनिहगामी / इमा खो भिक्खवे सत्त सप्पुरिसगतियो। Ang. IV. pp. 70-4. See P. Pannatti A. pp. 36-39. 1 Cf. सप्त सत्पुरुषगतयो नान्या इति। यत्तहि सूत्र एवोक्तम्- 'सत्पुरुषः कतमः ? शैक्ष्यः सम्यग्दृष्टया समन्वागतः' इति विस्तरः / Akb. VI. 40 cd. -नान्या शक्षा गतय इति / न स्रोतापन्नसकृदागामिगतय इत्यर्थः। गतिरुत्पत्तिः सम्पराय इत्येते सूत्रे पर्याया उच्यन्ते / Skav. p. 563. The term satpurusha is equal to arya : सप्पुरिसानं दस्सावी''अरियानं afurat: M. sutta 1. Buddhaghosha speaks of the following seven ariyas :यं पन वुत्तं, सत्तमरियपुग्गलविभागाय पञ्चयो होती ति, तत्थ, सद्धानुसारी, कायसक्खी, उभतोभागविमुत्तो, धम्मानुसारी, दिटिप्पत्तो, पञाविमुत्तो ति इमे ताव सत्त अरियपुग्गला। यो हि अनिच्चतो मनसिकरोन्तो अधिमोक्खबहुलो सद्धिन्द्रियं पटिलभति, सो सोतापत्तिमग्गक्खणे सद्धानुसारी होति, सेसेसु सत्तसु ठानेसु सद्धाविमुत्तो। यो पन दुक्खतो मनसिकरोन्तो पस्सद्धिबहुलो समाधिन्द्रियं पटिलभति, सो सब्बत्थ कायसक्खी नाम होति / अरूपज्झानं पन पत्वा अग्गप्फलप्पत्तो उभतोभागविमुत्तो नाम होति / यो पन अनत्ततो मनसिकरोन्तो वेदबहुलो पञ्चिन्द्रियं पटिलभति, सो सोतापत्तिक्खणे धम्मानुसारी होति, छसु ठानेसु दिप्पित्तो, अग्गफले पञ्जाविमुत्तो ति। Vm. XXI. 74-5. See P. Pannatti, pp. 14-15. See purisavagga, Ang. II. pp. 217 ff; Digha, XXXIII. 2. 3 and Netti. p. 169. Page #502 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 429.] षष्ठोऽध्यायः। ___ कस्मात् पुनः स्रोतमापन्न सकृदागामिनोः सत्पुरुषगतिर्न देशिता सत्पु[रुषसूत्रोद्देशे लक्षणेपि सति तदुच्यते सति वृत्त रणे (न) र्याणादुक्तैषामेव सद्गतिः॥' यस्मादनागामिनः सत्येव वृत्तिर्भवति नासती / 2 इतरयोस्तु कुशलाकुशले वृत्तिः / यस्माच्चानागामी यतो गतस्तत्र न पुनरागच्छति, तौ तु गतागती कुर्वाते तस्मा' त्तस्यैव स (सा) गतिर्देशिता नेतरयोरिति // ___किं पुनः परावृत्तजन्माप्यनागामी सत्पुरुषगतौ व्यवस्थापितः ? नेत्याह / यस्मात् [429] परावृत्तभवो ह्यार्यों नेह धात्वन्तरोपगः / " रूपधातौ हि परावृत्तजन्मनः आर्यस्य धात्वन्तरगमने ऽस्ति संभवः / कामधातौ तु परावृत्तजन्माऽऽर्यो न धात्वन्तरं गच्छति तत्रैव जन्मनि परिणि (नि)र्वाणात् / 1 Cf. सबसवृत्त्यवृत्तिभ्यां गतप्रत्यागतश्च ताः / Ak. VI. 40 cd. 2 सति च कर्मणि वृत्तिः प्राणातिपाताधकरणात् / असति चावृत्तिरब्रह्मचर्याद्यक. रणात् / अकुशलेन हि चित्तेनाब्रह्मचर्यादिकरणमिति / तेषां तु वीतरागाणां सत्येव कर्मणि afarafafa afegturpretara i Saku. p. 563. See Kv. XII. 8 and 9. ___3 After this the Akb. (VI. 40cd) has : अन्येषामप्यस्ति पार्यायिकं सत्पुरुषत्वम् / पञ्चविधस्य पापस्यात्यन्तमकरणसंवरप्रतिलम्भात् प्रायेणाकुशलप्रहाणाच्च / येषां तु निष्पयायेण तेषामिह [ = सत्पुरुषगतिसूत्रे] अधिकारः। 4 परिवृत्तजन्मा in Akb.-परिवृत्तजन्माऽनागामी यः प्रथमे जन्मनि स्रोतापत्तिफलं सकृदागामिफलं वा प्राप्य द्वितीये जन्मन्यनागामी भवति / Saks. p. 564. 5. cf. न परावृत्तजन्मार्य: कामे धात्वातरोपगः / AR. VI. 40 cd. 6. रूपघाती तु परावृत्तजन्मा कदाचिदारूप्यान् प्रविशति / य ऊर्ध्वस्रोता भवान- परमः / Cf. Akb. VI. 40 cd. ___7 तत्रैव जन्मनि परिनिर्वाणादिति / कामधातौ दुःखबहुलत्वेनास्य तीव्रसंवेगत्वात् / Saks. p. 564. __8 After this, the Kosakara discusses one more point:-यत्तहि शक गोक्तम्'ये ते देवा अकनिष्ठा इति विश्रुताः अन्ते मे हीयमानस्य तत्रोपपत्तिर्भविष्यति / ' अभिधर्मानभिज्ञत्वादिति वैभाषिकाः। भगवताप्यनिवारणं संहर्षणीयत्वादिति / Akb. VI. 40 cd. -च्युतिनिमित्तोपपत्तिदुःखोद्विग्नस्य संप्रहर्षणीयत्वादित्याचार्यसंघभद्रः / Saks. p. 56 5. Page #503 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [430. अभिधर्मदीपे यश्चैष कामधातो परिवृत्तजन्माऽऽयं उक्तः एष चोर्ध्वगतिश्चैव नाक्षमं चारहाणि (नि) माक् // ' ऊर्ध्वधातूपपन्नः ऊर्ध्वगतिरार्य इत्यपि कृतं द्वयोरप्यण (न)योर्णा ( )स्तीन्द्रियसंचारो न परिहाणि: / जन्मान्तरपरिवासेनार्यमार्गस्य सन्ततौ दृढतरणि (नि)वेशात्, आश्रयविशेषलाभादार्यस्य३ जन्मान्तरे रूपारूप्यप्रवेशेन्द्रियसंचारपरिहाणयो न सन्ति / / अथ यदुक्तं ध्यानव्यवकिरणादिति तत्र कतमद्ध्यानमादौ व्यवकीर्यते ? 1430] अन्त्यकामीयते पूर्व सिद्धिक्षिणमिश्रणात् / / चतुर्थे हि प्रश्रब्धिसुखोत्कटः समाधिः सर्वकर्मण्यो यतस्तत्संमुखीभावात; आश्रयस्योपचये सत्यामृताभिवृद्धिः [VII 7, B. Fol. 130 b.] येन शक्नोति ध्यानानि व्यवकरितुम् / कथं पुनानानि व्यकीर्यन्ते ? आदौ तावदनास्रवं प्रवाहयुक्तं चतुर्थ ध्यानं समापद्यते / तस्माद्वयु त्थाय तदेव सास्रवं प्रवाहयुक्तं समापद्यते / 1 cf. स चोर्ध्वजश्च नैवाक्षसंचारपरिहाणिभाक i Ab. VI. 41 ab. 2 For indriya-samichara and parihani, see Akb. VI. 57 c, 60 and Sakv. p. 583-592. 3 Cf. जन्मान्तरपरिवासेनेन्द्रियाणां परिपक्वतरत्वादाश्रयविशेषलाभाच्च Akb. VI. 41 ab.-इन्द्रियाणां परिपाकतरत्वादिति प्रज्ञादीनामिन्द्रियाणां निष्यन्दफलपुष्टिविशेषादित्यर्थः / आश्रयविशेषलाभाच्च। यस्माच्चाश्रयविशेषमनुपहतं मार्गसम्मुखीभावानुकूलं प्रतिलभते / दृश्यन्ते हि तीक्ष्णेन्द्रिया अपि सन्त आश्रयवैगुण्याद् गुणेभ्यः परिहीयमाणा इत्यतो जन्मान्तरपरिवासेनेन्द्रियाणां परिपाकतरत्वादिन्द्रियसंचारो नास्ति / आश्रयविशेषलाभाच्च परिहाणिर्नास्ति / अनेनैव जन्मान्तरपरिवासेन धात्वन्तरगमनं भवतीति / Saks. p. 565. 4 After this the Kosakara deals with one more point : अथ कस्मादवीतरागः शैक्षो नान्तराये परिनिर्वायी भवति ? मार्गस्याजितत्वादसम्मुखीभावः, अनुशयानां च नातिमन्दत्वात् / दुःसमतिक्रामत्वात्, कामधातोरिति वैभाषिकाः / " Akb. VI. 41 cd.अनुशयानां च नातिमन्दत्वात् " इत्ययमाचार्यस्य परिहारः / Saks. p. 56 5. 5 V. supra, p. 339, n. 3. 6 Cf. आकीर्यते चतुर्थ प्राग्निष्पत्तिक्षणमिश्रणात् / AK. VI. 42 ab. 7 अर्हन्ननागामी वा "समापद्यते / Akb. VI. 42 a. Page #504 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430.] . षष्ठोऽध्यायः। 345 पुनश्च तदुत्थितः अनास्रवं तथैव स तान् प्रवाहान्ह्रसित्वा याव[त्क्षण]द्वये तिष्ठतीत्येष प्रयोगः / सिद्धिस्तु क्षणद्वयमिस्रणात् / यदा तु शक्नोत्येकेनास्रवक्षणानन्तरमेक लौकिकं संमुखीकर्तुम्, एकलौकिकक्षणानन्तरं चैकमनास्रवमयत्नेन, एवमनास्रवाभ्यां सास्रवस्य मिश्रीकरणानिष्पन्ना भवति ध्यानव्यवकिरणा। किमर्थं पुनर्व्यानव्यवकिरणम् ? तदुच्यते . उद्भवार्थ सुखार्थं च क्लेशाशङ्कार्थ मेव च / / 3 त्रिभिः कारणानानि व्य वकीर्यन्ते / उपपत्त्यर्थं सुखविहारार्थं क्लेशपरिहाणिभीरुतया च। तत्र दृष्टिप्राप्त: उपपत्त्यभिलाषसमापत्तिप्रियताभ्याम् / श्रद्धाधिमुक्तस्तु पूर्वाभ्यां च कारणाभ्यां क्लेशभीरुतया च / १cf.""एवं प्रवाहापह्रासेन यदा किल द्वौ क्षणावनास्रवौ द्वौ सास्रवी पुनश्चानास्रवी / अयं व्यवकरणस्य प्रयोगः / अशक्यं तु क्षणव्यवकिरणमन्यत्र बुद्धात् / अत इच्छात: प्रवाहत्रयसमापत्तितो निष्पन्नं भवतीति पश्यामः। Akb. VI. 41 ab. -'यदा किले'ति किलशब्दो वैभाषिकमत द्योतकः। स्वमतं तु''अशक्यं तु क्षणव्यवकिरणमिति विस्तरेण / Saks. p. 565. 2cf. यदा त्वनास्रवस्य क्षणस्यानन्तरं सास्रव सम्मुखी करोति सास्रवस्यानास्रवम् / एवं सास्रवस्य क्षणस्यानास्रवाभ्यां मिश्रणात् व्यवकिरणं निष्पन्नं भवतीति वैभाषिकाः / द्वौ हि क्षणावानन्तर्यमार्गसदृशी तृतीयो विमुक्तिमार्गसदृश इति / एवं चतुर्थ ध्यानं व्यवकीर्य तद्वलेनान्यन्यपि व्यवकीर्यन्ते। Akb. VI. 42_b.-आनन्तर्यमार्गसदृशाविति अनास्रवसास्रवौ / "विमुक्तिमार्गसदृश इत्यनास्रवः / Saks. p. 565. 3 Cf: उपपत्तिविहारार्थ क्लेशभीरतयापि च / Ak. VI. 42 cd. 4 शुद्धावासोपपत्त्यर्थम् / Sakv. p. 56 5. 5 दृष्टधर्मसुखविहारार्थम् / Ibid. 6 अपरिहाण्यर्थमिति फलान्न परिहीयेयमिति / Ibid. p. 566. 7 कतमो च पुग्गलो दिठ्ठिप्पत्तो ? इधेकच्चो पुग्गलो इदं दुक्खं ति""समुदयो ति... निरोधो ति पटिपदा ति यथाभूतं पजानाति, तथागतप्पवेदिता च'स्स धम्मा पञ्चाय वोदिट्ठा होन्ति वोचरिता, पञाय चस्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति " अयं.. दिठ्ठिप्पत्ती। P. Painiatti, P, 15, 8 कतमो च पुग्गलो सद्धाविमुत्तो ? इधेकच्चो""इदं दुक्खं तिपे""एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति, नो च खो यथा दिठ्ठिपत्तस्स, अयं वुच्चति पुग्गलो सद्धाविमुत्तो। Ibid. Page #505 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 अभिधर्मदीपे __ [431. असमयविमुक्तोऽप्यर्हन् द्रि (द)ष्टधर्मसुखविहारार्थम् / समयविमुक्तश्च क्लेशभीरुतया चेति // यच्चैतद्वयवकिरणमुक्तम्, [431] तत्पाञ्चविध्यतः पञ्च शुद्धावासभुवः स्मृताः / तद्धि चतुर्थध्यानव्यवकिरणं पञ्चप्रकारं मदुमध्याधिमात्रतर मधिमात्रतमभेदात् / अतो हेतुपाञ्चविध्यात् फलमपि पञ्चविधं भवति / ' एताः पुनः शुद्धावासभूमयः ___न जातु दृष्टपूर्वास्ताः सर्वैरपि पृथग्जनः // -सद्धाविमुत्तनिइसे नो च यथा दिठ्ठिप्पत्तस्सा ति यथा दिठ्ठिप्पत्तस्स आसवा परिक्खीणा, न एवं सद्धाविमुत्तस्सा ति अत्थो। किं पन नेसं किलेसप्पहाने नानत्तं अत्थीति ? नत्थि। अथ कस्मा सद्धाविमुत्तो विठिप्पत्तं न पापुणाती ति ? आगमनीयनानत्तेन / दिठ्ठिप्पत्तो "अप्पदुक्खेन अप्पकसिरेन "सद्धाविमुत्तो पन दुक्खेन कसिरेन किलेसे विक्खम्भेतुं सक्कोति / तस्मा दिठ्ठिप्पत्तं न पापुणाति / अपि च नेसं पञ्चाय पि नानत्तं अस्थि येव / दिठ्ठिप्पत्तस्स हि उपरितिण्णं मग्गानं विपस्सनागाणं तिक्खं.""सद्धाविमुत्तस्स' 'नो तिक्वं.. P. Pannatti A. p. 32. ... 1 कतमो च पुग्गलो असमयविमुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो न हेव खो कालेन कालं समयेन समयं अट्ठविमोक्खे कायेन फस्सित्वा विहरति / पञ्चाय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति / अयं वुच्चति पुग्गलो असमयविमुत्तो। P. Painatti. p. 11.-असमयविमुत्तो ति पनेत्थ सुक्खविपस्सकखीणासवस्सेतं नामं / P. Paikatti A. p. 22. 2 Cf. Ditthadhammasukha-vihara, Digha, XXXIII. 1.11; Ang. IV. p.362 3 कतमो च पुग्गलो समयविमुत्तो ? इधकच्चो पुग्गलो कालेन कालं समयेन समयं अट्ठविमोक्खे कायेन फस्सित्वा विहरति / पञआय च' स्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खीणा होन्ति / P. Pakiatti, p. 11.-अट्ठविमोक्क्षे ति रूपावचरारूपावचरा अट्ठ समापत्तियो। ""समयविमुत्तो ति पन तिण्णं सोतापनसकदागामिअनागामीनं येवेतं नाम / P. Patiatti A. p. 21. 4 cf. तत्पाञ्चविध्यात्पञ्चव शुद्धावासोपपत्तयः। Ak. VI. 43 ab. Also cf. अविहा, अतप्पा, सुदस्सा, सुदस्सी, अकनिट्ठा चेति सुद्धावासभूमि पञ्चfacer alfa i A. Sangaho, V, 6. ___5 The Kosakara gives one more view:-श्रद्धादीन्द्रियाधिक्यात् पञ्चेत्यपरे / Abb. VI. 43 ab.-अपरे'भदन्तश्रीलातमतम् / श्रद्धाधिकाया भावनाया अवृहाः फलम् / एवं यावत् प्रज्ञाधिकाया भावनाया अकनिष्ठाः फलमिति / Saks. p. 566. . . Page #506 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 431.] षष्ठोऽध्यायः। भवानमुपादाय ब्रह्मलोकमिन्द्रलोकं यावदवीचिमुपादाय सर्वबालपृथग्जनेदं (रदृ)ष्टपूर्वमन्यत्र शुद्धावासेभ्य इति // अभिधर्मप्रवीपे' विभाषाप्रभायां वृत्तौ षष्ठस्याध्यायस्य द्वितीया पावः // 9 Here the Text is called Pradipa. At the end of the fourth pada of the Seventh Adhyaya and the third pada of the Eighth Adhyaya also, it is called Pradipa. V. infra, Adv. karika, 531 and 585. Elsewhere it is uniformally called Dipa and the author of the Text is called Dipakara.V.supra, p.169, Page #507 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठाध्याये तृतीयपादः। [432] यो निरोधसमापत्तिमश्नुते कायसाक्ष्यसौ।' यः खलु निरोधसमापत्ति लाभ्यनागामी३ स कायसाक्षी त्युच्यते / 1 cf. निरोधलाभ्यनागामी कायसाक्षी पुनर्मतः / Ab. VI. 43 cd. 2 V. supra, pp. 93 ff. On nirodha-sama patti, see Vm. XXIII. 16-52. 3 श्रद्धाधिमुक्तो वा दृष्टिप्राप्तो वा [अनागामी] Saks. p. 566. 4 'कायसक्खी कायसक्खी'ति आवुसो वुच्चति। कित्तावता नु खो आवसो कायसक्की वृत्तो भगवता ति ? इधावुसो भिक्खु विविच्चेव कामेहि " पठमं "चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति, यथा यथा च तदायतनं तथा तथा नं कायेन फस्सित्वा विहरति / एत्तावता पि""कायसक्खी वुत्तो भगवता परियायेन। "पुन च परं आवुसो भिक्खु सब्बसो नेवसा नासञ्चायतनं समतिक्कम्म सञ्चावेदयितनिरोध उपसम्पज्ज विहरति, पाय चस्स विस्वा पासवा परिक्खीणा होन्ति, यथा यथा च तवायतनं तया तथा नं कायेन फस्सित्वा विहरति / एत्तावता पि खो आवसो कायसक्खी वुत्तो भगवता निप्परियायेना ति / Ang. IV. pp. 451-2. -कायेन फस्सित्वा""ति'""सहजातनामकायेना ति अत्थो। निप्परियायेना ति यत्तकं कायेन सक्खिकातब्बं सब्बस्स कतत्ता अयं निप्परियायेन कायसक्खी / Ang. A. IV. p. 206. कतमो च पुग्गलो कायसक्खो ? इधेकच्चो पुग्गलो अट्ठविमोक्खे कायेन फस्सित्वा विहर त, पाय च'स्स दिस्वा एकच्चे आसवा परिक्खोणा होन्ति-अयं 'कायसखी / P. Painiatti, p. 14.-कायसक्खी निद्देसे एकच्चे आसवा ति हेटिकमग्गत्तयवज्झा / ' 'कायसक्खी""फुट्ठन्तं सच्छिकरोतीति कायसक्खी। झानफस्सं पठम फुसति / पच्छा निरोपं निम्बानं सच्छिकरोतीति कायसक्खी। P. Paijatti A. p. 30. ___Also cf. अष्टभूमिषु वैराग्याल्लभते निरोधसमापत्तिमित्युच्यते कायसाक्षी अनागामी / विमुक्तश्चेवहधर्ममिव निर्वाणं कायेन स्पृशति पंचावरभागीयानां संयोजनानां प्रहाणे प्राप्नोत्यनागामित्वम् / पंचोर्ध्वभागीयानां प्रहाणे प्राप्नोत्यहत्वम् | Aam. p. 86. __ कायसाक्षीति अर्हत्त्वप्रतिपन्नकोऽनागामी निरोधलाभी कायसाक्षी। तद्वबुद्धत्वप्रतिपन्नकत्वेनार्यमैत्रेयः कायसाक्षी / Aaa. pp. 442-3. Page #508 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठोऽध्यायः। 349 433.] निर्वाण सदशस्य धर्मस्य कायेण (न) साक्षात्करणात् / ' स खलु धर्मः कायाश्रयेणोपजायते / तत्प्राप्तिलाभादपि निरोधलाभीत्युच्यते / भवाग्राष्टांशहा यावदर्हत्त्वप्रतिपन्नकः // 3 प्रथमध्यानवैराग्यादेकप्रकार मारभ्य यावद्भवाग्राष्टप्रकारप्रहाणादहत्त्वप्रतिपन्नको द्रष्टव्यः॥ [433] 'यश्चानन्तर्य' मार्गेऽन्त्ये वज्रौपम्याह्वये स्थितः / 1 The Kosakara discusses this point in detail :-कथं पुनः कायेन साक्षाकरोति / चित्ताभावात् कायाश्रयोत्पत्तेः / एवं तु भवितव्यम् / स हि तस्माद् व्युत्थायाप्रतिलब्धपूर्वी सविज्ञानका कायशान्ति प्रतिलभते / यतोऽस्यैवं भवति शान्ता वत निरोधसमापत्तिनिर्वाणसदृशी व्रत निरोधसमापत्तिरिति / एवमनेन तस्यां शान्तत्वं कायेन साक्षात्कृतं भवति / प्राप्तिज्ञानसाक्षाक्रियाभ्यां प्रत्यक्षीकारो हि साक्षात्क्रिया। Akb. VI. 43 cd. __-'चित्ताभावात्' कायेनैव साक्षात्करोति / कथं कायेनैवेत्याह-'कायाश्रयोत्पत्तेः' 'एवं तु भवितव्य'मिति स्वमतमाचार्यस्य / Sakv. p. 566. LVPAK. VI. p. 224. n. 2. See Vm. VVIII. 31.' 2 Here the Kosakara deals with one more point :-अष्टादश शैक्षा इत्यत्र सूत्रे किं कारणं कायसाक्षी नोक्तः ? He also enumerates various kinds of andga mins -"इत्यभिसमस्य सर्वे चत्वारिंशदूनानि त्रयोदशसहस्राण्यनागामिनां भवन्ति / Akb. VI. 43 cd. See Saku. pp. 566-68 and P. Pannatti A. pp. 36-37. ... 3 Cf. प्रा भवाग्राष्टभागक्षिदहत्त्व प्रतिपन्नकः / Ak. VI. 44 ab. 4 Cf. प्रथमध्यानकप्रकारवैराग्यमारभ्य / Akb. VI. 44 ab.-यस्मात कामवैराग्यादनागामी व्यस्थाप्यते तस्मात्ततः परेणार्हत्त्वफलप्रतिपन्नको भवति / Saks. p. 568. 5 रूपराग-अरूपराग-मान-उद्धच्च-अविज्ञाय अनवसेसप्पहाणाय पटिपन्नो पुग्गलो अरहफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो। P. Paiiatti. p. 18. 6 Cf. नवमस्याप्यानन्तर्यपथे वज्रोपमश्च सः / Ah. VI. 44 cd. 7 यथा वज्रः सर्वं भिनत्ति एवमयं समाधिः सर्वमनुशयं भिननीति सामर्थ्यावज्रोपमा अस्येति वज्रोपमः। भिन्नत्वादसौ न सर्वां भिनत्ति / त्रैधातुकान् दर्शनप्रहातव्यान् भावनाप्रहातव्यांश्च कामावचरान् यावद्भावाग्रिकानष्टौ प्रकारान् / '"सर्वांस्तु भेत्तुं समर्थ' इति संभवम्"| Saku. p. 568. Cf. कतमो च पुग्गलो वजिरूपमचित्तो? इधेकच्चो""आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति पाविमुत्ति दिठेव धम्मे सयं अभिजा सच्छिकत्वा उपसंपज्ज विहरति / सेय्यथापि नाम वजिरस्स नत्यि किञ्चि अभेज्जं मणी वा पासानो वा, एवमेवं "अयं वुच्चति वजिरूपमचित्तो। P. Paiiatti. p. 30.-वजिरं वियं हि अरहमग्गजाणं वट्ठब्वं, मणिगण्ठिपासाणगण्ठि विय अरहत्तमग्गवज्झा किलेसा ।""वजिरेन निम्बिद्धवेघस्स पुन अपटिपूरणं विय अरहत्तमग्गेन छिन्नानं किलेसानं पुन अनुप्पादो दट्टब्बो। P. Palliatti a. p. 47. For details and other references, see LVPAk. VI p. 228. Page #509 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 अभिधर्मदीपे [434. ___ नवमस्यापि भावाग्रिकस्य प्रकारस्य प्रहाणायानन्तर्यमार्गे'ऽन्स्येऽन्त्यफलप्रतिपन्नकः एवावगन्तव्यः / / तत्फलार्थ क्षयज्ञानं तदेकालम्बनं न वा // 3 तस्य वज्रोपमस्य समाधेबलादुत्थितं तबलोत्थमन्त्यविमुक्तिमार्गाख्यं तेन सहकालम्बनं भवति न वा / क्षयज्ञानस्य" चतुः सत्यालम्बनत्वात् // [434] तदवाप्तेरशंक्षो ऽसावहस्त्रैलोक्यसत्कृतः / सर्वक्लेशविसंयुक्तः शिक्षात्रितयपारगः॥" स खलु त्रयाणामास्रवाणां निरवशेषप्रहाणात्तिसृणां च शिक्षाणां' पारगमनात् सब्रह्मकस्यापि लोकस्य पूजामहतीत्यर्हन्निरुच्यते // 1 आनन्तर्यमार्गो वज्रोपमः समाधिरित्युच्यते / Akb. VI. 41 cd. Also cf. रूपारूप्यघात्वोः संयोजनबन्धनानां निरवशेषहानमुच्यते चित्तसमता बज्रोपमसमाषिः। Aam p.86. 2 The Kosakara enumerates several kinds of the Vajropamasamadhi :वज्रोपमानां तु बहुभेदं वर्णयन्ति / 'त इमे ज्ञानाकारालम्बनभेदभिन्ना द्वापञ्चाशद्वज्रोपमा भवन्ति / "पुनर्गोत्रेन्द्रियभेदात् भूयांसो भवन्ति / Akb. VI. 44.cd. -दशसहस्राण्यष्टषष्टयुत्तराणि च त्रीणि शतानि वज्रोपमानां भवन्तीति / Sakv. p. 573. 3 Cf. तत् क्षयाप्त्या क्षयज्ञानम् / Ah. VI. 45 a. , 4 वज्रोपमसमाधेरनन्तरं पश्चिमो विमुक्तिमार्गः / अत एव तत् क्षयज्ञानं / Akb. VI. 45 a. 5 वज्रोपमसमाधिः / क्रमेण क्षयज्ञानं जायते / एतस्मिन् काले अर्हत्फलं भवत्यनुत्तरं। अपि सवैराग्यानन्तर्यमार्ग पश्चिमशैक्षचित्तं / इति बज्रोपमसमाधिक्रमेण प्रथममशैक्ष्यस्य क्षयज्ञानं जायते-'प्रहीणा मे जाति: प्राप्तं मयाहत्त्वं क्षीणा मे सर्वसंयोजनक्लेशो. पक्लेशाः / ' इत्युच्यते अर्हन् / Aam. p. 86. V. infra, Abv. karika 441 and 447. 6 कतमो च पुग्गलो सेक्खो ? चत्तारो मग्गसमङ्गिनो तयो फलसमङ्गिनो पुग्गला सेक्खा / अरहा असेक्खो अवसेसा पुग्गला नेव सेक्खा नासेक्खा P. Paitiatti. p. 14. 7 cf. अशैक्षोऽहन्नसौ तदा। Ak. VI. 456. 8 v. supra, P. 297, n. 1. 9 शिक्षात्रय इति अधिशीलमधिचित्तमधिप्रज्ञं च / ताः पुनः शीलसमाधिप्रज्ञास्वभावाः / Akb. VI. 45 b. The Kosakara deals with this topic in detail. See LVPAK. VI. p. 230. V. supra, p. 196, n. 6. 10 यस्य पुग्गलस्स रूपरागो अरूपरागो मानो उद्धच्चं अविज्जा अनवसेसा पहीणाअयं."अरहा। P.Patijatti. p. 180. Page #510 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437.] षष्ठोऽध्यायः / एषां पुनस्त्रयाणां मार्गाणां कतमः सास्रवो कत°मो निरास्रवः ? सदुच्यते[435] भावनाख्यो द्विधा मार्गः समलामलभेदतः / ' दर्शणा (ना) ख्यस्तु विज्ञेयः सर्वस्यैव निरास्त्रवः // [436] प्रानुपूविकय योवीतरागावीतरागाणाम् / ___(वीतावीतरागिणाम्) . अशैक्षाख्योपि बोद्धव्यो नित्यमेवामलीमसः // कतमत्पुनः कतमां भूमिमत्येति ? तदपदिश्यते[437 a] भवानं निर्मलोऽत्येति ......"[Folios 131-133 lost]4 Cf. आरकत्ता हतत्ता च किलेसारीन सो मुनि / हतसंसारचक्कारो पच्चयादीन चारहो / न रहो करोति पापानि, अरहं तेन वुच्चती ति // Vm. VII. 25. 1 Cf. द्विविधो भावनामार्गो दर्शनाख्यस्त्वनास्रवः। Ak. VI. 1 cd. भावनामार्गो द्विविधो लौकिको लोकोत्तरश्च / दर्शनमार्गस्तु लोकोत्तर एव त्रैधातुकप्रतिपक्षत्वत् / नवप्रकाराणां दर्शनहेयानां सकृत्प्रहाणाच्च / Akb. VI. 1 cd. Also cf. भावनामार्गकतमः ? दर्शनमार्गादूव लौकिको मार्गों लोकोत्तरमार्गः मृदुमार्गो मध्यमार्गोऽधिमात्रो मार्गः प्रयोगमार्गः आनन्तर्यमार्ग : विमुक्तिमार्गः विशेषमार्गश्च / लोकिको मार्गः कतम: ? लौकिकं प्रथम 'नवसंज्ञानासंज्ञायतनं च / ""लोकोत्तरो मार्गः कतमः ? दुखसमुदयनिरोधमार्गज्ञानानि धर्मज्ञानान्वयपक्ष्याणि तैश्च संप्रयुक्तः समाधिः / Asm. p. 68. 2 For anupurvika and bhikyo-vitaraga, v, supra, pp, 57-58, 3 Cf. लोकोत्तरेण वैरायं भवानादन्यतो द्विधा / Ak. VI. 45 cd. 4 Folios 131-133 are lost. In these lost follos the Adv. mjght have discussed the following topics, which are dealt with in the corresponding Akb. VI. 45-61 : (1) केनायं शैक्षः कुतो वैराग्यमाप्नोति ? (2) कतमया पुनर्भूम्या कुतो वैराग्यं भवति ? (3) क्षयज्ञानादनन्तरं किमुत्पद्यते ? (4) चत्वारि श्रामण्यफलानि / किमिदं श्रामण्यम् ? (5) यद्यनास्रवो मार्गः श्रामण्यं कथं लौकिकमार्गप्राप्तं फलद्वयं श्रामण्यफलं युज्यते ? (6) धर्मचक्रं ब्रह्मचक्रं च / (7) कस्मिन् धातौ कति श्रामण्यफलानि प्राप्यन्ते ? (8) षडर्हन्तः / (9) किं पुनरेते षडर्हन्त आदित एव तद्गोत्रा भवन्त्यथ पश्चात् ? (10) कः पुनरेषां कुतः परिहीयते / फलात् गोत्राद्वा ? (11) कि कारणं प्रथमात् फलान्नास्ति परिहाणिः ? (12) किं पुनरिमेऽर्हन्त एव षड्गोत्रा भवन्ति, अथा: Page #511 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [ 438. 352 अभिधर्मदीपे [VII. B. 4. Fol, 134a.] ... ... 'तत्र तावदशैक्षस्य चत्वारि ध्यानानि त्रीण्यारूप्याण्यनागम्यध्यानान्तरं च। शैक्षस्य तु षडारूप्यत्रयं हित्वा / कि पुनरत्र कारणम् ? [438] सविशेषं यतस्त्यक्त्वा फलं परमुपाश्नुते / 3 इह खलु यः फलविशिष्टमार्गस्थः इन्द्रियाणि संचरति सफलं फल[वि]शिष्टं च मृद्विन्द्रियमार्ग त्यक्त्वा तीक्ष्णेन्द्रियमार्गसंगहीतं फल मात्रमेव प्रतिलभते / यश्चाशैक्षः आरूप्यभूमि निःश्रित्येन्द्रियानि (णि) संचरति नियतमनागामिफल विशेषमार्गस्थस्य न चास्त्यनागामिफलमारूप्यभूमिसंगृहीतम् / इत्येतत् कारणम् / यदुक्तं भगवता-"क्लेशात् (न्) प्रहायेह हि यस्तु पञ्चाहार्यधर्मा परि- . पूर्णशैक्षः" इति / कियता परिपूर्णशैक्षो भवति ?' न्येऽपि ? (13) त्रिधा परिहाणिः। (14) अथ योऽहंत्फलात् परिहीयते किमसौ पुनर्जायते ? (15) अथेन्द्रियाणि संचरतां कत्यानन्तर्यविमुक्तिमार्गा भवन्ति ? (16) कः पुनः कतमां भूमि निश्रित्येन्द्रियाणि संचरति ? (17) सप्त आर्यपुद्गलाः / 1 The topic under discussion is :-कः पुनः कतमां भूमि निश्रित्येन्द्रियाणि संचरति ? 2 Cf. अशैक्षो नव निश्रित्य भूमिः शैक्षस्तु षट् यतः। Ak. VI. 61 cd. 3 Cf. सविशेषं फलं त्यक्त्वा फलमाप्नोति वर्षयन् / Ak. VI. 62 ab. 4 फलं फलविशिष्टं चेति / फलं सकृदागामिफलम् / फलविशिष्टं प्रथमध्यानादिप्रहाणाय प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिविशेषमार्गलक्षणम् / Sakv. p. 594. 5 न चानागामिफलमारूप्यसंगृहीतमिति / पञ्चानामवरभागीयानां प्रहाणादनागामीऽति सूत्रे वचनात् / दर्शनमार्गस्य च तत्राभावात् / तदभावः कामधात्वनालम्बनादिति / Sakv. p.594. V. supra, p. 301, n.+. & After this the Kosakara deals with the following topic :-fachदात् षडहन्तो नव भवन्ति-बुद्धः, प्रत्येकबुद्धः, सप्तश्रावकाः। Akb. VI. 62 d 64 ab. This topic might have been discussed in the lost portions of Adv., v. supra, P, 352, n. 4. Le Quoted in Akb. VI. 64 cd. See LVPAK. VI. p. 267, n. 2. ८''पञ्चेति पञ्चावरभागीयानि संयोजनानि सत्कायदृष्टयादीन्युक्तानि / अहार्यधर्मेति अपरिहाणिधर्मेत्यर्थः / Saks. p. 597. ९c"""यतो च खो भिक्खवे भिक्खु सद्धो च होति सीलवा च बहुस्सुतो च धम्मकथिको च परिसावचरो च विसारदो च परिसाय धम्म देसेति, चतुम्नं झानानं निकामलाभी Page #512 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 353 438.] . षष्ठोऽध्यायः। * शैक्षस्य त्रिभिरक्षाद्याभ्यां संपूर्णतार्हतः // ' * शैक्षस्य खलु त्रिभिः कारणैः परिपूर्णता भवति / समापत्तीन्द्रियफलैः / तद्यथा दृष्टिप्राप्तस्य कामसाक्षिणः अन्यतरवैकल्यात्तु न परिपूर्णता स्यात्प्रागेव सर्ववैकल्यात् / तद्यथा कामावीतरागस्य श्रद्धाधिमुक्तस्यैवं तावच्छैक्षस्य / अशैक्षस्य द्वाभ्यामिन्द्रियसमापत्ति भ्याम् / तद्यथोभयभागविमुक्तस्य' असमयविमुक्तस्येति // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ षष्ठस्याध्यायस्य तृतीयः पादः // होति , आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति पाविमुत्ति दिढेव धम्मे सयं अभिचा सच्छिकत्वा विहरति / एवं सो तेन अंगेन परिपूरकारी होति / "भिक्खु समन्तपासादिको च होति / सब्बाकारपरिपूरो चा ति / Ang. IV. p. 3. .1 Cf. समापत्तीन्द्रि यफलः पूर्णः शक्षोऽभिधीयते / अशैक्षपरिपूर्णत्वं द्वाभ्याम् AR. VI. 61 cd and 65 a. 2 कोऽयमुभयतो भागविमुक्तः ?..."यो निरोधसमापत्तिलाभी स उभयतो भागविमुक्तः / प्रज्ञासमाधिबलाभ्यां क्लेशविमोक्षावरणविमुक्तत्वात् / Akb. VI. 64 ab. ___Cf. कतमो च पुग्गलो उभतोभागविमुत्तो? इधेकच्चो पुग्गलो अढविमोक्खे कायेन फस्सित्वा विहरति, पआय चस्स दिस्वा आसवा परिक्खीणा होन्ति / अयं ... उभतोभागविमुत्तो। P. Panitatti, p. 14.-उभतोभागविमुत्तनिद्दे से 'पञ्चाय चस्स दिस्वा ति विपस्सनापाय सङ्घारगतानं, मग्गपञआय चत्तारि सच्चानि पस्सित्वा चत्तारोपि आसवा खीणा होन्ति / अयं "द्वीहि भागेहि द्वे वारे विमुत्तो ति उभतोभागविमुत्तो। तत्राय थेरवादो :-(1) तिपिटकचूळनागत्थेरो ताव आह-समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन, मग्गेन समुच्छेद वमोक्खेन विमुत्तो ति उभतोभागेहि द्वे वारे विमुत्तो ति / (2) तिपिटकमहाधम्मरक्खितत्थेरो नामनिस्सितको / सो ति वत्वा "अच्ची यथा वातवेगेन खित्ता अत्थं पलेति न उपेति संख्यं / एवं मुनी नामकाया विमुत्तो अत्थं पलेति न उपेति संख्यं // " तिं वत्वा, सुत्तं आहरित्वा नामकायतो च रूपकायतो च सुविमुत्तता उभतोभागविमुत्तोति आह / (3) तिपिटकचलाभयत्थेरो पनाह-समापत्तिया विक्खम्भनविमोक्खेन एकवारं विमुत्तो, मग्गेन समुच्छेदविमोक्खेन एकवारं विमुत्तो ति उभतोभागविमुत्तो। इमे पन तयोपि थेरा पण्डिता तिण्णम्पि वादे कारणं दिस्सतीति तिण्णम्पि वादं तन्ति कत्वा ठपिसु। सङ्घपतो पन अरूपसमापत्तिया रूपकायतो विमुत्तो, मग्गेन नामकायतो विमुत्तो ति उभतोभागेहि विमुत्तत्ता उभतोभागविमुत्तो। P. Paiviatti A. p. 30. Also cf. सर्वविमुक्तः कतमः / प्राप्तनिरोधसमापत्तिः सर्वविमुक्तः / Aam. p. 87. 23 Page #513 -------------------------------------------------------------------------- ________________ षष्ठाध्याये चतुर्थपादः। लौकिकलोकोत्तरदर्शण (न) भावनाशैक्ष[शैक्ष] मार्गभेदेनानेकविधो मार्ग उक्तः / स तु [439] विज्ञातव्यः समासेन पुनमार्गश्चतुर्विधः / प्रानन्तर्यविमुक्त्याख्यौ प्रारम्भोत्कर्षलक्षणौ / ' तत्र प्रयोगमार्गः कुशलमूलफलस्यारम्भ इत्यर्थः / तस्यानन्तरमानन्तयंमार्गः येन क्लेशाजहाति३ / विमुक्तिमार्गो यः तत्प्रहेयावरणविमुक्ते 1 cf. मार्गः समासतः। विशेषमुक्स्यानन्तर्यप्रयोगाख्यश्चतुर्विधः। AK. VI. 65 bcd. 2 प्रयोगमार्गों यस्मादनन्तरमानन्तर्यमार्गः / Akb. VI. 6 5 cd. प्रयोगमार्गः कतमः ? यः संभारमार्गः स प्रयोगमार्गः / यस्तु प्रयोगमार्गः स न संभारमार्गः। संभारमार्गोपचितानि निर्वेधभागीयानि कुशलमलानि ऊष्मगतः मर्धानः सत्यानुकूलक्षान्तिः लौकिकाग्रधर्मश्च / Asm. p. 6. (संभारमार्गः कतमः ? पृथग्जनानां शीलं . शमथविपश्यना "कुशलं श्रुतमयो"" चिन्तामयी भावनामयो प्रज्ञा / Ibid.) Cf. लौकिका अग्रधर्माः प्रयोगमार्ग इति गम्यते / यस्तु प्रतिलोमतः क्षान्त्यादिमार्गः स कस्मिन्नन्तर्भवतीति वक्तव्यम् ? आह / प्रयोगमार्ग एवान्तर्भवति | Sahy. p. 598. 3 आनन्तर्यमार्गो येनावरणं प्रजहाति। Akb. VI. 65 cd.-'आनन्तर्यमार्गो येनावरणं प्रजहाती'ति / अप्रहाणमार्गसंभवात् / अस्ति स. प्रानन्तर्यमार्गो येनाऽवरणं न प्रजहाति, इन्द्रियसंचारादिषु / Sakv. p. 597. Also cf. प्रानन्तर्यमार्गः कतम: ? यस्यानन्तरं निरन्तरः क्लेशः प्रहोणो भवति / Asm. p. 70. V. supra, p. 350, n. 1. 4 विमुक्तिमार्गो यस्तत्प्रहेयावरणविनिर्मुक्तस्तत् प्रथमत उत्पद्यते / Abb. VI. 65 cd -'"आनन्तर्यमार्गस्य दुःखधर्मज्ञानक्षान्त्यादेर्यत् प्रहेयमावरणम्, दुःखदर्शनप्रहातव्यो निकायो यावद्भावनाप्रहातव्यः / तेन प्रहेयावरणेन निर्मुक्तो यः प्रथमत उत्पद्यते स विमुक्तिमार्गः। Saky. p. 598. Cf. विमुक्तिमार्गः कतमः ? येन प्रहीणे क्लेशे विमुक्ति साक्षात्करोति / Asm. p. 70. V. supra, p. 350, n. 4. Page #514 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 355 440.] षष्ठोऽध्यायः। सन्ताने विसंयोगप्राप्तिसहायोत्पद्यते। विशेषमार्गो यस्तदूर्ध्वमन्यकुशलमूलप्राप्त्यर्थमुत्कर्षगमनलक्षणः॥' ____पुगर्मा! भगवता "मोक्षपुरप्रतिपादनात् प्रतिपच्छब्देनोक्तः२ "चतस्रः प्रतिपदः / अस्ति प्रतिपत्सुखा धन्धाभिज्ञा। अस्ति सुखा क्षिप्राभिज्ञा / अस्ति दुःखा धन्धाभिज्ञा। अस्ति दु:खा क्षिप्राभिज्ञा / "3 तासां पुनरिन्द्रियतो भूमितश्च व्यवस्थानं तदिदं प्रदर्श्यते[440] तीक्ष्णेन्द्रियस्य मौलेषु ध्यानेषु प्रतिपत्सुखा। क्षिप्राभिज्ञाल्पबुद्धेस्तु" धन्धान्यत्र विपर्ययात् // मौलेष खलु चतुर्षु ध्यानेषु यो मार्गः सा सुखाप्रतिपत् / सा च तीक्ष्णेन्द्रियस्य क्षिप्राभिज्ञा तत्रायत्नवाहित्वात् / ' नैर्याणवत्सुखा तत्रायत्नवाहित्वा[त्] शमथविदर्शण (न) योः / साम्यात् / तत्रैव सा मद्विन्द्रियस्य धन्धाभिज्ञा / अन्यासु तु पञ्चसु भूमिष्वनागम्यध्यानान्तरिकारूप्य त्रयसंगृहीतास्वनङ्गपरिगृहीतत्वात्। शमथविदर्शनान्यूनत्वात् अनागम्यध्यानान्तरिकयोरारूप्यत्रये 1 य एम्यः प्रयोगमार्गादिभ्यस्त्रिभ्योऽन्यः स विशेषमार्गः। षोडशात् मार्गान्वयज्ञानक्षणात्परेण सप्तदशादयस्तज्जातीया येऽनावाः क्षणास्ते विशेषमार्गस्वभावाः। एवमन्यदपि विमुक्तिज्ञानम् / Saky. p. 598. Cf. विशेषमार्गः कतमः ? तदन्यस्य क्लेशप्रकारस्य प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिमार्गः विशेषमार्गः। अपि खलु क्लेशप्रहाणप्रयोगं निराकृत्य धर्मचिन्तायां वा प्रयुक्तस्य अपि खलु वैशेषिकान् गुणानभिनिहरतो वा यो मार्गः। Asm. p. 70. Pratipat and marga are often used side by side in the Pali Pitakas:-- सिया खो पन भिक्खवे""कला""बुद्धे वा"" मग्गे वा पटिपदाय वा"| Ang. II. P. 79; किं पनावुसो मग्गामगाणदस्सनविसुद्धत्थं पटिपदानाणदस्सनबिसुद्धत्थं 'M. sutta 24. For various interpretations of these two words and their relation, see Childer's p. 364 b; PTSD. and BHSD. p. 364-5. 3Cf. चतस्सो पटिपवा। दुक्खा पटिपदा दन्धाभिचा, दुक्खा पटिपदा खिप्पाभिचा, सुखा पटिपदा दन्धाभिञा। सुखा पटिपदा खिप्पाभिआ। Digha, XXXIII. 1. 11. अपरा पि चतस्सो पटिपदा / अक्खमा पटिपदा, खमा,""दमा, ''समा पटिपदा / Ibid. See Vibhanga, p. 331; Netti, P. 113; Dhs A, III. 375 and Aam. p. 121. 4 Cf. ध्यानेषु मार्ग; प्रतिपस्सुखाऽदुखान्यभूमिषु / धन्धाभिज्ञा म दुमतेः क्षिप्राभिज्ञेतरस्य तु // Ak. VI. 66. 5 अङ्गपरिग्रहणशमथविपश्यनासमताभ्यामयत्नवाहित्वात् / Akb. VI. 66. 6 शमथन्यूनत्वादनागम्यध्यानान्तरे यत्नवाहिनी। विपश्यनान्यूनत्वाच्चारूप्या यत्नवाहिनः / Saks. p, 599. Page #515 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 अभिधर्मदीपे [440. चानास्रवो मार्गः तीक्ष्णेन्द्रियस्य प्रतिपत्, दुःखा क्षिप्राभिज्ञा। मृद्विन्द्रियस्य दुःखा धन्धाभिज्ञा / ' कथं पुनरार्यमार्गो दुःखो भवति ? नासौ दुःखात्मकः न दुःखसंप्रयुक्तः ?2 नैष दोषः / यत्नवाहित्वाभिसन्धेविवक्षितत्वात् / / ___ पुनरप्येष मार्गो बोधिपक्ष्यशब्देनोच्यते "सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्या धर्माः।३ 1 The Atthasalini gives the following details:"तत्थ पठमसमन्नाहारतो पट्ठाय याव तस्स तस्स झानस्स उपचारं उप्पज्जति ताव पवत्ता झानभावना पटिपदा ति वच्चति / उपचारतो पन पट्ठाय याव अप्पना ताव पवत्ता पञ्जा अभिज्ञा ति वुच्चति / .."तस्मा यो आदितो किलेसे विक्खम्भेन्तो दुक्खेन ससंखारेन सप्पयोगेन किलमन्तो विक्खम्भेति तस्स दुक्खा पटिपदा नाम होति / यो पन विक्खम्भितकिलेसो अप्पनापरिवासं वसन्तो चिरेन अंगपातुभावं पापुणाति, तस्स दन्धाभिमा नाम होति / "अपि च तण्हा-अविज्जावसेन समथविपस्सनाधिकारवसेन चा पि एतासं पभेदो दट्ठब्बो / "Dhs A. III. 376-78. Also see :-तथागतस्स हि सारिपुत्थेरस्स च चत्तारो पि मग्गा सुखापटिपदा खिप्पाभिज्ञा अहेसुं / महामोगल्लानत्थरस्स पठममग्गो सुखापटिपदो खिप्पाभित्रो उपरि तयो मग्गा दुक्खापटिपदा खिप्पाभित्रा / कस्मा ? निद्दाभिभूतत्ता"" Ibid. III. 520... The Kosakara has discussed this point earlier, while dealing with the duhkhata of marga-satya ::'"एवं तर्हि मार्गस्यापि संस्कारदुःखताप्रसंगः संस्कृतत्वात्? प्रतिकूले हि दुःखमिति लक्षणान्न मार्गो दुःखम् / नहि तस्योत्पाद आर्याणां प्रतिकूलः सर्वदुःखक्षयावाहनात् / ""Abb. VI. 3. See Sakv. p. 517. For an allied controversy, see Kv. XVII 5-इदानि ठपेत्वा अरियमगं [प्रवसेसा संखारा दुक्खा]ति कथा नाम होति / तत्थ यस्मा अरियमग्गो दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा ति वुत्तो, तस्मा ठपेत्वा अरियमगं अवसेसा संखारा दुक्खा ति येसं लद्धि, सेय्यथा पि हेतुवादानं / ते सन्धाय पुच्छा सकवादिस्स / Ko A. XVII. 3. Also see Ko. II. 8. 3 v. supra, p. 196. n. 8. On the extension of Bodhipakkhiyadhamma as a technical term, see Mrs. Rhys Davids' Preface to Vibhanga, pp. XVI-XVI. The Sanyutta-nikaya refers to the Five indriyas : 9 afg alfagfagur धम्मा पञ्जिन्द्रियं तेसमग्गमक्खायति""कतमे च""बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो तं बोधाय संवत्तति विरियिन्द्रियं "सतिन्द्रियं 'समाधिन्द्रियं पचिन्द्रियं .."तं बोधाय संवत्त ति। S. v. ,227. The Aggaiina- sutta refers to Seven :-सत्तनं बोधिपक्खियानं धम्मानं भावनमन्वाय''Digha. VVII. 30 The Vibhanga refers to Seven:-तत्थ कतमे बोधिपक्खिका धम्मा? सत्त बोज्झंगा। ...'इमे वुच्चन्ति बोधिपक्खिका धम्मा / Vibhanga, p. 249. Buddhaghosa gives the Page #516 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 441.] षष्ठोऽध्यायः। 357 चत्वारि स्मृत्युपस्थानानि चत्वारि सम्यक्प्रहाना(णा)नि चत्वारो ऋद्धिपादाः पञ्चेन्द्रियाणि पञ्च बलाणि (नि) सप्तबोध्यङ्गान्यष्टाङ्गो मार्गः" इति / का पुनरियं बोधिः ?' [441] क्षयज्ञानं मता बोधिस्तथाऽनुत्पादधीरपि / [VII. A, 4. Fol. 134 b.] 'दश चैकश्च तत्पक्ष्याः सप्तत्रिंशत्त नामतः॥' सा पुनरेषा बोधिः क्षयानुत्पादज्ञानरूपासती पुद्गलभेदेन त्रिधा भिद्यते / following comment :-एतावता सब्बे पि सतिस बोधिपक्खियधम्मे समूहतो गहेत्वा लोकिया पि भावनाय एकारम्मणे एकतो पवत्तनसमत्थे बोज्झङ्गे एव दस्सेन्तो सत्त बोझङ्गा ति आदिमाह / ते लोकियलोकुत्तरमिस्सका ति वेदितब्बा। Vbh A. p. 347. The Sampasa daniya-sutta refers to Thirty-seven, but calls them merely kusala-dhamma : तत्रिमे कुसला धम्मा, सेय्यथीदं-चत्तारो सतिपट्ठाना, चत्तारो सम्मप्पधाना, चत्तारो इद्धिपादा, पञ्चिन्द्रियानि, पञ्च बलानि, सत्त बोज्झंगा, अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो'"एतदनुत्तरियं भन्ते कुसलेसु धम्मसु / Digha. XXVIII. 3. __The Netti speaks of Forty-three :-तेचत्ताळीस बोधिपक्खिया धम्मा बाणवजिरं मोहजालपदालनं / Netti. p. 112.–तेचत्ताळोसं."ति अनिच्चसञ्चा, दुक्ख... अनत्त""पहान "विरागनिरोधसा चत्तारो सतिपट्ठाना पे""मग्गो। Netti A. p. 237. Also see Ang I. pp. 38-43, IV. p. 125; Vm. XXII. 33; Milinda, p. 23; A. Sangaho, VII. 25-35%; Aam. (bodhipakshika-nirdesa) pp. 113-173; Asm. pp. 71-74;and S. Pundarika. p. 299. For details and other references, see LVPAK. VI. p. 281, n.1; The Bodhisattva Doctrine, chapter IV. (pp. 80-164); PTSD. and BHSD. p. 402. 1. V. supra, p. 125, n. 3. See Aaa. p. 431. 2 Cf. अनुत्पादक्षयज्ञाने बोधिस्तदनुलोम्यतः / ___ सप्तत्रिशु तत्पक्ष्याः नामतो द्रव्यतो दश // Ak. VI. 67... 3 "क्षयज्ञानं फतमत् ? दुःखं मे परिज्ञातमिति जानाति / समुदयः प्रहीणो निरोधः साक्षात्कृतो मार्गो भावित इति जानाति / तदुपादाय यत् ज्ञानं दर्शनं विद्या बुद्धि बोधिः प्रज्ञा आलोकोऽभिसमय इदमुच्यते क्षयज्ञानम् / - अनुत्पादज्ञानं कतमत् ? दुःखं मे परिज्ञातं न पुनः परिज्ञेयमिति जानाति यावत् मार्गों भावितो न पुनर्भावयितव्य इति / तदुपादाये"ति विस्तरेणोक्तं शास्त्रे / Akb. VII. 7. ___Cf. तत्थ यं च खयेवाणं यं च अनुप्पादेवाणं इमानि द्वे जाणानि एका पन्जा। अपि च आरम्मणसंकेतेन द्वे नामानि लभति 'खीणा मे जाती' ति पजानन्तस्स खयेजारणं ति नाम लभति, नापरं इत्थत्ताया' ति पजानन्तस्स अनुप्पादे आणं ति नाम लभति / Netti. p. 15. V.infra, Ad.karika 479. Page #517 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 358 अभिधर्मदीपे [.442 तिस्रो बोधयः।' बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकबोधयः। उत्तमनिर्वाणाङ्गभूता तद्धि तिसणामपि बोधीनां पुरुषकारफलं तत्प्राधान्यत्वात् / मृदुमध्याधिमात्रा: सप्तत्रिंशद्बोधिपक्ष्या धर्माः मृदुमध्याधि मात्रभेदभिन्ना महायाण (न)म् / मृदुमध्याधिमात्रभेदभिन्न बुद्धप्रत्येकबुद्धश्रावकयाण(न)मित्युच्यते। तस्याः पुनस्त्रिप्रकाराया बोधेरनुकूलधर्माः स्मृत्युपस्थानादयः 'सप्त. त्रिंशन्नामतः'। द्रव्यतस्त्वेकादश / 3 श्रद्धादीनि पञ्च बलानि प्रीतिप्रस्रब्ध्युपेक्षासम्यक्संकल्पवाक्कन्तिाश्च षडिति / अत इदमुच्यते--.. [442] सोपेक्षाप्रीतिसंकल्पं श्रद्धादीन्द्रियपञ्चकम् / सप्रस्रब्धिर्द्विरूपोत्थं नामभेदस्त्वपेक्षया / / 1443] बलान्यत्रेन्द्रियाण्येव प्रज्ञेव स्मत्युपस्थितिः। वीयं सम्यक्प्रधानाख्यं रि(ऋ)द्धिपादा मनस्थितिः // कथं पुनरेकं वीर्य चतुर्धा निदिश्यते ? तदपदिश्ते- . [444] दोषहाणमनुत्पादं गुणोत्पादं विवर्धनम् / सकृत्करोति यत्तद्धि स प्रहाणचतुष्टयम् // *उत्पन्नानां रागादीनां खलु दोषाणां प्रहाणायानुत्पन्नानां चानुत्पादाय ‘यद्वीर्यम्, गुणानां च स्मृत्युपस्थानधिपादादीनामनुत्पन्नानामुत्पादाय, उत्पन्नानां च स्थितये यद्वीयं, तत्प्रयोजननिष्पत्तिभेदाच्चत्वारि सम्यक्प्रहाणानि भवन्ति / / 1v. supra, pp. 20+ ff. See Vm. III. 128. These two terms are not mentioned in Akb. 3 Cf.."एवमेते बोधिपक्ष्या दश द्रव्याणि भवन्ति / वैभाषिकाणामेकादश / काय. वाक्कर्मणोरसंभिन्नत्वात् शोलांगानि द्वे द्रव्ये इति / Ahb. VI. 69 ab.-'दश द्रव्याणि' इति केषाञ्चिन्मतेन / Saks. p. 600. 4 Cf. श्रद्धा वीर्य स्मृतिः प्रज्ञा समाधिः प्रीत्युपेक्षणे / प्रथब्धिशीलसकल्पा: प्रज्ञा हि स्मृत्युपस्थितिः॥ वीयं सम्यकप्रहाणाख्यं ऋद्धिपादाः समाधयः / प्रधानग्रहणं सर्वे गुणाः प्रायोगिकास्तु ते // Ab. VI. 68-69. See Aaa.. 116 and A. Saigaho, VIII. 33. 5 चत्तारो सम्मप्पधाना-इध भिक्खु अनुप्पन्नानां पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति विरियं आरभति चित्तं परगण्हाति पदहति, उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय""", अनुप्पन्नानं कुसलानं ठितिया उत्पन्नानं कुसलानं पारिपूरिया धम्मानं पदहति / Vbh. p.208. Page #518 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 446. ] षष्ठोऽध्यायः / [445] छन्दव्यायाममीमांसा चित्ताकृष्टाः समाधयः / रि(ऋ)द्विपादास्तु चत्वारो गुणसम्पत्तियोण(न)यः / / ' छन्दमधिपति कृत्वा यो णि (F1) पद्यते समाधिः स छन्दसमाधिः / कुशलमूलच्छन्दमूलकत्वात् समाध्यादिगुणनिष्पत्तेः, तस्मादसौ छन्दसमाधिरित्युच्यते। तत्प्रभवाः सर्वा गुणर्धयः / एवं वीर्य चित्तं मीमांसामधिपति कृत्वा निष्पन्नः समाधिः स एष च्छन्दवोर्यचित्तमीमांसासमाधिश्चतुर्विधः / प्रहाणसंस्कारैः च्छन्दवीर्यस्मृतिबुद्धिश्रद्धाप्रस्रब्धिचेतनोपेक्षाभिः प्रत्येक समन्वागतः सर्वगुणसमृद्धिनिष्पादको भवति छन्दवीर्यचित्तमीमांसापरिग्रहः सामर्थ्यात् / कुशलधर्मच्छन्दे. ह्यसति कुतस्तत् प्राप्त्यारम्भः ? आरब्धेपि च वीर्ये यदि न तत्प्रगुणमेव चित्तं भवति न कार्याभिनिष्पत्तिर्भवति / यथाऽरणीमभिनिर्मथ्याप्यन्त यव्युपरमो भवति पुनः शैत्यमापद्यते तद्वदिति / वीर्यानुवृत्तये चित्तमधिपतिमिष्यते / तत्प्रवणेपि चित्ते यदि सूक्ष्मान् समाध्युपक्ले. शान्नोपलक्ष्य परिवर्जयति यदि समाध्यनुगुणान्, गुणांस्तु सामान्यलक्षणशक्तिक्रियानुत्तमार्थाङ्गभूतानुपलक्ष्य, प्रज्ञया नोपचिनोति तस्यान्यायारब्धवोर्ये त्रयमप्येतन्न प्रयोजननिष्पत्तये भवति / एवं छन्दवीर्यश्रद्धास्मतिबुद्धिप्रस्रब्धिचेतनोपेक्षाख्यानामष्टाणां प्रहाणसंस्काराणां समाधिपरिग्रहसामर्थ्य यथायोगमवगन्तव्यम् / / . [446] प्रोक्तबोधित्रयेशित्वाच्छद्धादीन्द्रियपञ्चकम् / कथितं बलशब्देन त देवानभिभूतितः // श्रद्धावीर्यस्मतिसमाधिप्रज्ञारूपाणि खलु पञ्चेन्द्रियाणि 3 बोधिपक्ष्येषु व्यवस्थाप्यन्ते / बोधित्रयाधिगमे श्रद्धादीनां पञ्चानामैश्वर्याधिक्यात्, सर्वभूमीषपलब्धेश्च / एतेषां चाधिमात्रमध्यमदुतरतमविशेषादहत्प्रभृतीनां व्यवस्थानं भवति। तान्येव बोधिपक्ष्येष्विन्द्रियाण्य[VII. B, 5. Fol. 135 a.]'क्तानि, न चक्षुरादीन्याज्ञातवतेन्द्रियपर्यवसानानि / एषामेवै [श्वर्य] द्धिलिङ्गत्वात् / / इहेन्द्राः द्विविधाः। चित्तेश्वराश्च धनेश्वराश्चेत्यतः इन्द्रलिङ्गमिन्द्रियम(मि) 1 चत्तारो इद्विपादा-इध भिक्खु छन्द-समाधिपधानसंखारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, विरिय, चित्त ", वीमंसा इद्धिपादं भावेति / Ibid. p. 216. 2 The Kosakara initiates a controversy: ये त्वाहुः “समाधिरेवद्धिः पावाश्च छन्वादयः" इति / तेषां द्रव्यतस्त्रयोदश बोधिपक्ष्याः प्राप्नुवन्ति / च्छन्दचित्तयोराधिक्यात सूत्रं च विरुष्यते / "Akb. VI. 69 cd. See Saks. p. 602. V. infra, Adv. karika 524. 3 v. supra, p. 54, notes. . 4 v. supra, p. 45, n. 1. Page #519 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 360 अभिधर्मदीपे [446. तिकृत्वेन्द्रियाणि / यथा पृथिवीश्वराणां पट्टादीनि लिङ्गानि भवन्ति यः पृथिवी. श्वरोयमिति प्रज्ञायते / यथा च पृथिवीश्वराः विभूषणोपभोगैः परिज्ञायन्ते तथा चित्तेश्वराणामार्यधनसमद्धानां च श्रद्धादीनि विष्कम्भितपहीणविपक्षाणि निर्मलानि लिङ्गानि भवन्ति / ___ तत्र तावच्छद्धायाः स्वलक्षणं' बुद्धधर्मसङ्घान् सम्भावयतश्चित्तं प्रसादमुपयाति सद्भूतगुणयोगादपेतदोषत्वाच्च, तद्धर्मेषु च प्रसादात्मकमेवार्थित्वमुत्पद्यते। प्रतीत्यसमुत्पादादीनां वा यथाभूतप्रत्यवेक्षणात् कर्मफलादिषु तत्र संभावना भवति / तथा च संभावयतो यश्चेतसः प्रसादः सा श्रद्धा नाम धर्मश्चित्तेन संप्रयुक्तः। यदा(थाss)दर्शादी धर्मसमूहे, धर्मान्तरमादर्शप्रसादादयः, एवमरूपिणि चित्तादिधर्मसमुदया धर्मान्तरं श्रद्धादयः, चित्तस्याश्रयभावात् प्राधान्यात् सन्तानानुवृत्तेश्च चित्तव्यपदेशः / वीर्यं णा(ना)म चेतसोप्यु(म्यु)त्साहलक्षणं प्रयोजन (ने) वार्थिशक्यतां संभाव्य विविधमोर्यत इति वीर्यम् / 3 स्मतीन्द्रियं नाम कायादिषु प्रज्ञयोपलक्षितेषु या खल्वविपरीताभिलपना प्रत्यभिज्ञानम्, येनावधारिते विषयसंमोषश्चेतसि न भवति स खल्वसंमोषः स्मृतीन्द्रियम् / चेतस एकाग्रलक्षणं समाधीन्द्रियम् / 5. विषयग्राहिविषयिणो धर्मास्तदेकालम्बनं चित्तमेकाग्रमित्युच्यते। विचित्रविषयप्रद्युते ह्यनवस्थिते चेतसि तत्त्वावधारणं न भवति / यथा खलु विद्रुतजवनाश्वारूढः पुरुषः प्रतिमुखमागच्छतां दृष्टपूर्वाणामपि मनुष्यादोनां न शक्नोति व्यक्ति मुपलक्षयितुमेवमनेकविषयप्रद्रुते लघुपरिवर्तिनि चित्ते न कायादिविषयतत्त्वोपलक्षणा भवति / यदा तु सुसारथिनेव समाधिनैकस्मिन् विषये चिरं चित्तमाधार्यते तदा धर्मतत्त्वमुपलक्षयति / तस्मात् कुड्य इव रङ्गस्य श्लेषः समाधिरालम्बने चित्तस्याधारः। प्रजेन्द्रिसं यत् स्वसा" मान्यलक्षणमुपलक्षयति / यच्च कायदीनां तत्त्वमभिमुखवदवस्थितं प्राप्तमिव श्लष्टमिव पृष्ठे(ष्ठ इ)व च लक्षयति सोपलक्षणात् 9 The Kosakara does not give the definitions in detail. 2V. supra, p. 71, n. 4. 3 v. supra, p. 73, n. 3. 4V. supra, p. 69, n, 4. 5 V. supra, p. 70. 6 V. supra; p. 7), p. 3. Page #520 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448.] षष्ठोऽध्यायः / 361 प्रज्ञेन्द्रियम् / यद्यपि सर्वचित्तेषु यथाविषये प्रत्युपलक्षणा विद्यते न तु सा यथार्थप्रवृत्तेति न सेन्द्रियम् / ' एतान्येवेन्द्रियाणि श्रद्धादीनि यस्माद्योगिण: (नः) क्लेश संग्रामावतीर्णाः (र्णस्य) क्लेशानीकविजये प्रधानाङ्गभूतानि राज्ञ इव हस्त्यादयस्तस्माद्बलानी. त्युच्यन्ते / / .[447] बोधनार्थेन निदिष्टं शास्त्रा बोध्यङ्गसप्तकम् / __ प्रतीत्यादि (-त्या) परमार्थेण (न) प्रज्ञेत्यन्तमनुग्रहात् // 3 समानेपि बोधिपाक्षिकत्वे विशेषेणते सप्तधर्मा बोध्यङ्गानि भवन्ति / भावनामार्गे खल्वे तेषां प्राधान्यं दृष्टसत्यस्था [न]त एव। धर्मोपलक्षणोपलक्षितस्वरूपादिषु गुणदोषेषु स्मृतिप्रमोषदोषापनयनार्थमादौ स्मृतिसंबोध्यङ्गमुक्तम् / ह्लादः प्रस्रब्धिः। रागजादिपरिदाहप्रतप्तचित्तशरीरस्य ग्रीष्मार्क. प्रतप्तस्येव शीतोदकह्रदावगाहनादनास्रवज्ञानसंमुखीभावा [VII. A. 5. Fol. 135 b.] द्यत् कायचित्तप्रह्लादः स धर्मः प्रस्रब्धिः। उपेक्षा" नाम रागद्वेषपक्षपातविपक्षेण यथाभूतज्ञेयमवेक्षमानस्य यच्चित्त. समतान्यतरपक्षाभिसंस्कारविपक्षो निर्वाणाशया सोपेक्षा बोध्यङ्गमित्युच्यते। अत्र पुनः प्रीत्यादीनि त्रीण्यपि कृता[वशे]षाणि चत्वारि पूर्वमेव व्याख्यातानि। तेषां पुनः सप्तानां बुद्धि धर्मप्रविचयलक्षणा बोधिश्च बोध्यत च / ज्ञानं हि बोधिः ज्ञानं च प्रज्ञा शेषाण्यङ्गान्येव / / तेषामपि च [448] प्रोतिप्रस्रब्ध्युपेक्षाणामुक्ताद्धेतोस्तदङ्गता / निरामिषप्रीतिप्रस्रब्ध्युपेक्षाभिः प्रीणितेन्द्रियग्रामः सुखमनुद्विग्नो बोधिम ? For the difference between prajna and prajna-indriya, see. Kv A, XIX. 8. V. supra, p. 54, n. 4. 2 परित्तानि भवन्तीन्द्रियाणि महान्ति भवन्ति बलानि / Aaa. p. 115. 3 सत्त बोझंगा-सति-धम्मविचय-विरिय-पोति-पस्सद्धि-समाधि-उपेक्खासम्बोझंगो। Vbh. p. 227. 4 v. supra, p. 72, n., 1. - 5 v. supra, p. 72, n. 2. 6 cf. तत्र धर्मप्रविचयसंबोध्यङ्ग बोधिः, बोध्यङ्गं च, सम्यग्दृष्टिांगों मार्गङ्गश्चेति वंभाषिकाः। Akb. VI. 70. Page #521 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 362 अभिधर्मदीपे धिगच्छति। याणि (नि) चैषां लक्षणनिर्देशकारणान्युक्तानि ततश्च बोध्यङ्गत्वमिति / __ संकल्पादेश्चतुष्कस्य पथो ज्ञेयानुकूल्यतः // . . अङ्गतेति वर्तते। सम्यक्संकल्पसम्यग्वाक्कन्तिाजीवानां सम्यग्दष्टिसम्यग्व्यायामसम्यक्स्मृतिसम्यक्समाधीनामिव मार्गानुकूल्यादङ्गत्वम् / / अयं पुनरार्यमार्गसतत्त्वपिण्डार्थः[449] विद्याप्रभः श्लक्ष्णविकल्पभूमिः शीलानुयात्रः स्मृतिवीर्यमित्रः / समाधिसर्वाधिसुखोपभोगो मार्गो विमुक्तिद्वयधिष्ण्यगोऽयम् // [450] प्राधान्यं सप्तवर्गस्य प्राग (र)म्भोष्मगतादिषु। .. अत्र पुनः यथाक्रम विबोद्धव्यं भावनादृष्टिमार्गयोः / / ' . तत्र स्मृत्युपस्थानान्यादिमिकावस्थाप्रभावितानि कायादिस्वभावो. पलक्षणात्। सम्यक्प्रहाणान्यूष्मगतेषु। तत्र संसारणि (नि)णियोरादीनवानुशंसदर्श ने बलवद्वीर्याश्रयणात् संसारपारमुत्तरति / मूर्धावस्थायामृद्धिपादाः प्रभाव्यन्ते तेषु समाधिबललाभाच्चित्तनिग्रहे सति परिहाण्यभावान्न कदाचिद् गुणधनदरिद्रो भवति। इन्द्रियाणि षा(क्षा)न्तिष्वपायात्यन्त निवृत्ती तदाधिपत्यात् / बलान्यत्र (ग्र)धर्मेषु क्लेशानवमर्दनीयत्वात्। बोध्यङ्गानां भावनामार्गे प्राधान्यं वासीदण्डोपमया मार्गभावण(न)या निरवशेषक्लेशप्रहाणात् / नवप्रकारतया वा मलप्रहाणे सति बोधेरासन्नीभावात्। दर्शण (न)मार्गे मार्गाङ्गानि दर्शनहेयक्लेशप्रहाणार्थमाशु वैधातुकातिक्रमनो(णो)त्पादा[त् / आ] नुपूर्वीव्यतिक्रमस्तु देशनानुकूल्यात् // अथ कस्माच्चतसिकधर्ममिभूतं चित्तं 'बोधिपक्ष्येषु ण (न] व्यवस्था 1cf. प्रादिमिकनिर्वेधभागीयेषु प्रभाविताः / भावने दर्शने चैव सप्त वर्गा यथाक्रमम् // Ak. VI. 70. . 2 Cf. बोध्यासन्नत्वात् भावनामार्गे बोध्यंगानि / गमनप्रभावितत्वाद्दर्शनमार्गे मार्गागानि ।'"तत्र धर्मप्रविचयसंबोध्यंगं बोधिर्बोध्यंगं च सम्यग्दृष्टिर्मार्गो मार्गगं चेति वैभाषिकाः / Ab. VI. 70. ____3 the Kosakara deals with this point in detail:."अपरे पुनरभित्त्वैव क्रम बोधिपक्ष्याणामानुपूर्वी वर्णयन्ति'"Akb. VI. 70.-'अपरे पुनराहुः' इत्याचार्यः ।""यथा वैभाषिकभिन्नः क्रमः, तथा तमभित्त्वा बोधिपक्षाणामानुपूर्वी वर्णयन्ति / "'Sakv..p. 603. Page #522 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 454.] षष्ठोऽध्यायः। पितम् ? संज्ञाचेतनामनस्कारच्छन्दाधिमोक्षादयश्च धर्मा बोधिपक्ष्येषु ण (न) व्यवस्थाप्यन्ते ?' तदिदमनुवर्ण्यते [451] न चित्तं राजकल्पत्वाद् गुणदोषानुवर्तनात् / राजस्थानीयं खलु चित्तं तद्बोधिपक्ष्यधर्मविशोध्य मोक्षसुखमुपलभ्यते / यथैव च गुणानुवर्ति चित्तं तथैव दोषानुवर्ति / यथोक्तम्-"चित्तसंक्लेशात्सत्त्वा संक्लिष्यन्ते / चित्तव्यवदानहेतोश्च विशुद्ध्यन्ते / "2 तस्य रागादयः संक्लेशकराः, श्रद्धादयो व्यवदानाधायिनस्तस्माच्चित्तं न व्यवस्थापितम् / __व्यवहारानुकूल्यत्वात् संज्ञा ह्येतेषु नेष्यते // प्रायो हि व्यवहारानुपतिता संज्ञा बोधिपक्ष्यास्त्वेकान्तेन परमार्थपक्षभजमानाः // [452]. "विपाकफलनिम्नत्वान्मार्गोक्तश्च न चेतना। चेतना खल्विष्टानिष्टविपाकनिर्वर्तण(न)त्वात् मार्गशब्देनाभिधानाच्च नोच्यते। नाप्राधान्यान्मनस्कारो विद्याऽविद्याप्रवर्तणा(ना)त् / / मनस्कारोपि सम्यग्दृष्टेरङ्गभूतत्वादप्रधानं विद्याऽविद्याप्रवर्तणा(न) च्च / / [453] क्रियारम्भप्रधानत्वान (न)च्छन्दो वीर्यबृहणात् / छन्दः [VII. B. 6. Fol. 136 a.]. खलु कर्तुकामतारूपः क्रियारम्भः 'प्रभाव्यते / वीर्य चानुबृहयति / तद्वीर्य बोधिप्रतिलम्भकर्तव्यतापरिसमाप्ते. रूवं यावदनुवर्तते। - नाधिमोक्षः समारोपान स्पर्शो दौर्विभाव्यतः // प्रायेण खल्वधिमोक्षोऽधिमुक्तमनस्कारेषु वर्तते / स्पर्शोपि त्रिसन्निपातमात्रविप्रतिपत्ते१रवधारवृत्तिः / तस्मान्नोक्तः / / [454] नार्यवंश हयपत्राप्यार्यो(-प्या) [अ]विशारदवृत्तितः / 9 This point (Ad. karikas 451--456) is not discussed in Akb. V. supra, p. 50, n. 2. 2V. supra, p. 46, n. 1. Page #523 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 364 अभिधर्मदीपे चत्वारः खल्वार्यवंशाः' ह्रयपत्राप्ये च / नवप्रवजितभिक्षुवदविशारदवृत्तित्वान्न बोधिपक्ष्यात्(क्ष्याः) / ना(ना)प्रमादः पराङ्गत्वान्नाविहिंसाऽविहेठनात् // वीर्यभाण्डागारिकः खल्वप्रमादः। अविहिंसा च विहेठनामात्रप्रतिपक्षत्वानोक्ता // [455] सत्वाधिष्ठानवृत्तित्वान्न मैत्रीकरुणादयः / / धर्माधिष्ठानाः खलु बोधिपक्ष्याः मैत्र्यादयस्त्वेकान्तेन सत्त्वाधिष्ठानाः / मार्गाङ्गाक्षकदेशत्वान्नाप्यवेत्यप्रसत्तयः // अवेत्यप्रसादाः खलु मार्गाङ्गेकदेशस्वभावत्वादक्षैकदेशरूपत्वाच्च न पुनबर्बोधिपक्ष्येषताः। [456] नाद्वेषः शुभमूलेभ्यः सत्त्वगोचरभावतः / सत्त्वाधिष्ठानप्रवृत्तो हि अद्वेषः / तस्मान्न बोधिपक्ष्यः / *प्रौदासीन्यान्न निर्वाणं दविष्ठ्यान्न परध्वनिः // निष्क्रियं खलु निर्वाणं क्रियावन्तस्तु बोधिपक्ष्या धर्माः। परतो घोषः खल्वपि बोधिपक्ष्याङ्गभावा(वो) बोधेबहिरङ्गभावाद्विप्रकृष्यते / तस्मात् सप्तत्रिंशदेव धर्मा बोधिपक्ष्याः॥ कति पुनर्बोधिपक्ष्याः सास्रवाः कत्यनास्रवाः ? तदिदं प्रदर्श्यते[457] बोध्यङ्गान्यरजस्का नि बोधि (धे)नेदिष्टभावतः। तदन्यान्यवबोध्यानि समलान्यमलान्यपि // 3 बोध्यङ्गानि खलु बोधेरासन्नतमत्वादेकान्तानास्रवाणि। तदन्ये तु सास्रवानास्रवाः सर्वे हि कुशला धर्मा आर्यमार्गावाहका निर्वाना (णा)शयाश्च / बोधित्रयसंनिकृष्टविप्रकृष्टाङ्गभावा बोधिपक्ष्या इत्युच्यन्ते / उक्तं हि भगवता 1cf. चत्तारो मे भिक्खवे अरियवंसा अग्गा "इध"भिक्खु सन्तुट्ठो होति इतरीतरेन चीवरेन""पिण्डपातेन""सेनासनेन। पुन च परं भिक्खवे भिक्खु भावनारामो होति भावनारतो"| Ang. II. pp. 27-28. V. infra, Adv. karika 588. 3 Cf. अनास्त्रवाणि बोध्यङ्गमार्गाङ्गानि विषेतरे। Ab. VI. 21 ab. . Page #524 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 460.] षष्ठोऽध्यायः। 365 "अधिगतो मे पौराणो मार्गः" इति वचनात् / शास्त्रे तु बोध्यङ्गोपरि ये पठ्यन्ते सम्यग्दृष्ट्यादयो धर्मास्तेऽनास्रवा इति // कस्यां पुनर्भूमौ कियन्तो बोधिपक्ष्या विद्यन्ते ? [458] आये ध्यानेऽखिला मौलेऽनागम्ये प्रोत्यपाकृताः / द्वितीयेऽप्यपसंकल्पा द्वयोश्चास्मात् द्वयादृते // [459] शीलाङ्गेभ्यश्च ताभ्यां च द्रष्टव्या त्रिष्वरूपिषु / बोध्यङ्गेभ्य" श्च सर्वा (३)भ्यो कामे बोध्यङ्गवर्जिताः / / तत्र तावन्मौले ध्याने सर्वेपि सप्तत(त्रि) शबोधिपक्ष्या विद्यन्ते / अनागम्ये तु प्रीतिवर्जिताः। तत्र प्रीतेरभावात् / वीतरागावीतरागसाधारणैषा भूमिरिति नास्ति प्रीतिः। द्वितीये तु ध्याने संकल्पवजिताः सर्वे विद्यन्ते / तृतीयचतुर्थयोस्तु ध्यानयोः संकल्पप्रीतिवाः पञ्चत्रिंशत्। 'च'शब्दाद् ध्यानान्तरेपि पञ्चत्रिंशत् संकल्पप्रीतिवजिताः। त्रिष्वारूप्येषु सम्यग्वाक्कान्ताजीवैस्त्रिभिः प्रीतिसंकल्पाभ्यां च। भवाग्रेपि शीलाङ्गत्रयप्रीतिसंकल्पबोध्यङ्गजिताः पञ्चविंशतिः। कामधातावपि बोध्यङ्गवजितास्त्रिशद्विद्यन्त इति / ये पुनरणा (ना) स्रवाण्येवं मार्गाङ्गानीच्छन्ति तेषां तैरपि वजिताः शेषा बोधिपक्ष्या विद्यन्त इति / गतमेतत् / / ___इदं तु वक्तव्यम् / बोधिप (पा)क्षिकाधिकारे- . [460] यस्तत्प्रथमताः प्रोक्ताश्चतस्रस्तत्र कोविदः / न्यामावकान्तिवैराग्यफलाप्त्यक्षविवृद्धिषु / / 1Cf. अधिगतो खो म्यायं धम्मो गम्भीरो"Vinaya. I. p.3.' 2 See Aam. p. 117. 3 Cf. सकलाः प्रथमे ध्यानेऽनागम्ये प्रीति जिताः। AR. VI. 71cd. 4-4 Cf. द्वितीयेऽन्यत्र संकल्पाद् द्वयोस्तद् द्वयवजिताः / ध्यानान्तरश्च शोलांगैस्ताभ्यां च त्रिष्वरूपिषु // AR. VI. 72. 5 Cf. लौकिका अपि हि सम्यग्दृष्टयादयः सन्ति / ते तु नार्यमार्गशब्दं लभन्ते / Akb. VI. 71 ab. Also Cf. तत्र सप्त बोध्यंगान्यनास्रवाणि / षड् विभाज्याः / ते सास्रवा वा अनास्रवा वा। अपर आह। सप्त बोध्यंगानि पार्यमार्गश्चेति साकल्येन अनास्रवाणि / अन्ये शिष्टा द्विधा विभाज्याः। Aam. p. 113. i & This topic is not disscussed in Akb. Page #525 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [461. न्यामावक्रान्तितत्प्रथमता, वैराग्यतत्प्रथमता, फलप्राप्तितत्प्रथमता, इन्द्रियान्तरविवृद्धितत्प्रथ[VII. A, 6. Fol. 136 b.]'मता तासु खल्वेतासु चतसृषु तत्प्र[५] मतासु[461] अष्टानां नीरजस्कानां मार्गाङ्गाणा(नां) यथायथम् / तास्वेकस्याध्वसु ज्ञेयौ लाभालाभौ नवाश्रयौ / बोधिपक्ष्यभावनाप्रयुक्तस्यावेत्यप्रसादप्रतिलम्भोऽवश्यम्भावीत्यतो वक्तव्यं कस्मिन् सत्ये दृश्यमाने कस्यावेत्यप्रसादस्य 'लाभ: ? तदिदं निर्दिश्यते[462] त्रिसत्याधिगमे लाभः शीलधर्मप्रसादयोः / मार्गसत्येक्षणे बुद्धसङ्घगोचरयोरपि // 2 दुःखसत्यमभिसमागच्छन्नार्यकान्तानि च शीलानि प्रतिलभते धर्मे चावेत्यप्रसादः / कतरस्मिन् धर्मे ? तस्मिन्नेव दुःखसत्ये। धर्ममात्रमिदं सर्व द्वादशायतनमात्रमित्यर्थः / नात्र कश्चिदेकः सर्वभेदान्वयी जातिद्रव्याख्यो धर्मी विद्यते / न चात्र सन्ति पुरुषजीवपुग्दला भूतकोटयः शशविषाणकल्पा निरात्मान इति / एवं समुदयमभिसमागच्छतो द्वयोरेव लाभः। तद्विनिरोधं समागच्छतो द्रष्टव्यम् / मार्गसत्येक्षणे तु बुद्धे भगवति प्रसादो लभ्यते तत्सङ्के च। सद्भूतमा ख्यिायी भगवान्मार्गज्ञो मार्गदेशिक[:] / येपि च तं मार्ग प्रतिपन्नाः श्रावका: शैक्षाशैक्षाः पुरुषवृषभाः ये च सप्तसद्धर्मादिप्रदीपप्रकाशितबुद्ध्याशयसा (?) च बोधिसत्त्वसिंहा: दर्शनमार्गगुहाध्यासिनः तेषु च प्रसादो भवति द्वयाकारश्रद्धास्वरूपः / सोऽयं विस्तरेणोच्यते / / स पुनर्धर्मो निर्वाणं बोधिसत्त्वसन्तानिकश्च मार्गः / / कः पुनरेष बुद्धः को वा तत्प्रसाद इत्यपदिश्यते[463] बौद्धात्सङ्गादते मार्गाद्या श्रद्धा सत्यगोचरा / ___धर्मावेत्यप्रसादोसौ संप्रतीत्यप्रभावतः / / 1cf. बुद्ध""धम्मे""सङघे"अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति / S. II. p. 69. See Ang. II, p. 57. 2 Cf. त्रिसत्यदर्शने शीलधर्मावत्यप्रसादयोः / ___ लाभो मार्गाभिसमये बुद्ध तत्सङ्घयोरपि // Ak. VI. 73 cd, 74 ab. 3 v. supra, p. 196, n. 3. 4 Cf. धर्मः सत्यत्रयं बोधिसत्त्वप्रत्येकबुद्धयोः। Ab. 74 cd. V. supra, p. 126, n, 1. Page #526 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 467.] षष्ठोऽध्यायः। 367 [464] मोहनिद्रातमोनाशाद्धीनेत्रोन्मीलना[त्] स्वयम् / __बुद्धो यस्तद्गुणे श्रद्धा प्रसादः स जिने मतः // द्विप्रकारो हि बुद्धशब्दस्यार्थो मुख्यो गौन (ण)श्च / तत्राद्यो बुद्धक(का)रका बुद्ध स्याशैक्षा धर्माः। गौन (ण)स्तु तदाधारेपि शरीरे तत्फलभूतेषु चाष्टादशस्वावेणिकेषु बुद्धगुणेषु बुद्धशब्दसाधुत्वं पूर्वमेव प्रदर्शितम् // ' - [465] शैक्षाशैक्षगुणाढ्यानां पुद्गलानां य पाकरः / तद्गुणालम्बना श्रद्धा प्रसादः सङ्खगोचरः // उक्तं हि सूत्रे-"कति भदन्त लोके दक्षिणीयाः ? द्वौ गृहाते शैक्षा अशैक्षाश्च / 3 तत्राष्टादश शैक्षाः नव शैक्षाः।"४ इति विस्तरः॥ [466] शीलानां यत्त वैमल्यं तत्प्रसादस्तथैव तु / कति पुनरेषां द्रव्यतः कति नामतः ? . द्रव्यतो द्वयमेवेतन्नामतस्तु चतुष्टयम् / / " श्रद्धा रत्नत्रयालम्बनभेदेन त्रिधा भित्वार्यकान्तानि च शीलान्येकधा कृत्वा तत्रापि वैमल्यप्रसादोक्तिः / यद्धि निर्मलं तत् प्रसन्नमित्युच्यते // इदमिदानी वाच्यम् / अथ कस्मात्समन्वागतोपि शैक्षः सम्यग्ज्ञानेन सम्यग्विमुक्त्या चाष्टाभिरङ्गः समन्वागत: शैक्षः प्रातिपद इत्युक्तं दशभिरहन् क्षीणास्रव इति ? तदुच्यते [467] शैक्षस्य बन्धशेषत्वाद्विमुक्तिर्णा ( )ङ्गमिष्यते / ' 1.v supra, p. 125, notes. .2 v. supra, p. 126. 3 Cf. कति नु खो भन्ते लोके दक्खिणेय्या कत्थ च दानं दातब्ब ति ? खो गहपति लोके दक्खिणेय्या सेखो च असेखो च / Ang. I. p. 63. 4v. supra, p. 126, n. 2. 5 Cf. मार्गश्च द्रव्यतस्तु द्वे श्रद्धाशीलं च निर्मलाः। Ab. VI. 75 ab. 6-6 Cf. सूत्र उक्तम् --"अष्टाभिरङ्गैः समन्वागतः शैक्षो दशभिरङ्गः समन्वागतोऽशैक्षः” इति / कस्माच्छैक्षस्य सम्यक् विमुक्तिः सम्यग्ज्ञानं च नोक्तम् ? Akb. VI. 75 cd. अष्टाभिरिति ।""कतमैरष्टाभिः ? शैक्ष्या सम्यग्दृष्ट्या यावच्छेक्षेण सम्यक्समाधिनेति / दशभिरङ्गः ''कतमैदर्शभिः ? अशैक्ष्या सम्यग्दृष्टया यावदशैक्षण सम्यक्समाधिना अशैक्ष्या सम्यग् विमुक्त्या अशैक्षेण च सम्यग् ज्ञानेनेति / Saks. p. 606. . 7 Cf. नोक्ता विमुक्ति: शेक्षाङ्ग बद्धत्वात् सा पुनद्विधा / AK. VI. 75 cd. Page #527 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [467. 368 अभिधर्मदीपे शैक्षस्य विद्यमानापि अनाकारित्वान्नाङ्गमुच्यते / सत्यामपि हि तस्यां क्लेशबन्धनबद्धः शैक्षो ण (न) च विमोक्षो युज्यते / का पुनरियं विमुक्तिः कतिधा च ? तदपदिश्यते मोक्षाधिमोक्षरूपत्वान्नित्यानित्यत्वतो द्विधा / ' स्वरूपभेदादपि द्विधा प्रकारभेदादपीति। स्वभावभेदात् मोक्षाधिमोक्षस्वभावा / [Fol. VII. B. 7. 137 a.] 'प्रकारभेदोपि क्षराक्षरभेदात्,३ सामयिकी कान्ताऽकोप्यभेदाद्वा रा[ग]विरागाविद्याविरागभेदाच्च / 1cf. सा पुनद्विधा। __ असंस्कृता क्लेशहानिरधिमुक्तिस्तु संस्कृता। साङ्गः संव विमुक्ती द्वे Ak. VI. 75 d, 76 abc... 2 क्लेशप्रहाणमसंस्कृता विमुक्तिः। अशैक्षाधिमोक्षः संस्कृता विमुक्तिः। Akb. VI 76 ab. The Kosakara here introduces a controversy : सैव विमुक्ती द्वे सैव संस्कृता विमुक्तिः / द्वे विमुक्ती सूत्र उक्त। चेतोविमुक्तिः प्रज्ञाविमुक्तिश्च / विमुक्तिस्कन्धोऽपि स एव द्रष्टव्यः। यहि सूत्र उक्तम् - "कतमच्च व्याघ्रबोध्यायना विमुक्तिपरिशुद्धिप्रधानम् ? इह भिक्षवो रागाच्चित्तं विरक्तं भवति विमुक्तं द्वेषान्मोहाच्चित्तं विरक्तं भवति विमुक्तम् / इत्यपरिपूर्णस्य वा विमुक्तिस्कन्धस्य परिपूरये परिपूर्णस्य चानुग्रहाय च्छन्दो वीर्यम् (Cf. Ang. II. p. 194.)" इति विस्तरः / तस्मानाधिमोक्ष एव विमुक्तिः। किं तहि ? तत्त्वज्ञानापनीतेषु रागादिषु चेतसो वैमल्यं विमुक्तिरित्यपरे / Akb. VI. 76 c. -""यत एवं रागादिभ्यो विमुक्तिः प्रहाणमित्येवं लक्षणा विमुक्तिरुक्ता सूत्रे, नाधिमुक्तिः / तस्मान्नाधिमोक्ष एव विमुक्ति: / "वैमल्यं अनास्रवत्वं अनर्थान्तरभूतं घृतमण्डस्वच्छतावत्, इत्यपर इत्याचार्यः। Saks. p. 607. See LVPAK., VI. pp. 296-8. 3 संस्कृतासंस्कृतभेदात् / 4 Cf. विमुक्तिः सामयिक्येषामकोप्याकोप्यधर्मणः // AR. VI. 56 cd. एषां च पञ्चानां[अर्हतां] सामयिकी कान्ताचेतोविमुक्तिर्वेदितव्या। नित्यानुरक्ष्यत्वात् अत एवैते समयविमुक्ता उच्यन्ते / समयापेक्षाश्चैतेऽधिमुक्ताश्चेति / Akb. VI. 56. c. -सामयिकी इति / समये उपकरणारोग्यदेशविशेषादिलक्षणे भवा सामयिकी / कान्ता च / कान्ता चेतोविमुक्तिः / कस्मात् कान्तेति ? नित्यानुरक्ष्यत्वात् / कान्तं हि नित्यं अनुरक्ष्यमिति लोके दृश्यते / सूत्रेऽप्युक्तम् - "तद्यथा नामैकाक्षस्य पुरुषस्य ज्ञातय एकमक्षि साधु च सुष्ठ चानुरक्षितव्यं मन्येरन् "एवमेव समयविमुक्तस्याहतोऽनुरक्ष्य एष धर्मोऽनुकम्प्योऽनुग्राह्यः.." Saky. p. 583. ___Cf. अट्ठान तं संगणिकारतस्य यं फस्सये सामयिकं विमुत्ति / Suttanipata, 54. -सामयिकं विमुत्ति ति लोकियसमापत्तियं, सा हि अप्पितप्पितसमये एव पच्चनीके Page #528 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468.] . षष्ठोऽध्यायः। 369 अथ सम्यग्ज्ञानं कतमत्तदुच्यते[468] पूर्वोक्तव हि या बोधिः सा सम्यग्ज्ञानमुच्यते / ' क्षयानुत्पादज्ञाने बोधिरित्युक्तम् / ते एव सम्यग्ज्ञानं वेदितव्यम् / कतरत् पुन [श्चित्तं] विमुच्यते ? किं जातनिरुद्धमथाजातनिरुद्धमथ जातमेव ? "मुच्यते (s)नागतं चित्तमशैक्षं क्लेशरोधतः // कश्चित् खल्वाह-अनागतं खलु चित्तमुत्पाद्यमानं विमुच्यतेऽध्वविमुक्त्या सर्वमेव त्वनागतं विमुच्यते / क्लेशावरणात् सन्तानविमुक्त्याः (क्त्या)। तत्पुनरशैक्षमेव क्लेशोपक्लेशप्राप्तिविबन्धादा(प)गमा[त्] / यदपि तद्रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तं कर्मोपपत्तिफलं तदप्यहत्त्वप्राप्तिविबन्धक रं तच्च सर्वं वज्रोपमेन प्रहीयत इत्यावरणविगमात् सर्वमेवानागतमशैक्षं चित्तं विमुच्यते / / धर्मा एव तु परमार्थतः शिक्षन्ते / यस्मात्-- हि विमुच्चनतो सामयिका विमुत्तीति वुच्चति / Suttanipata A. 54 समयविमुत्तोति पन तिण्णं सोतापन्न-सकदागामि अनागामीनं पेवेतं नाम ति वेदितब्बं / P. paikatti A. p. 22. See Ang. IV. P 319. V. supra, p. 296. n. 2, अकुप्पधम्मो ति इदं पन अट्ठसमापत्तिलाभिनो अनागामिस्स चेव खीणासवस्स चाति द्विन्नं पुग्गलानं नाम। P. Paitiatti A. p. 24. 1 (f ज्ञानं बोधिर्यथोविता / Ak. VI. 16 d. 2 v. supra, p. 357, n. 3. '3 Cf विमुच्यते जायमानमशैक्षं चित्तमावृतः। Ah. VI. 77 ab. 4 Cf. अनागतं चित्तमुत्पद्यमानं विमुच्यते / "अशैक्षमावरणेभ्यः" इति सूत्रपाठः / किं पुनस्तस्यावरणम् ? क्लेशप्राप्तिः, तदुत्पत्तिविबन्धत्वात् / Akb. VI. 77 ab. For details on avarana, see LVPAK. VI. p. 299, notes. 5 Cf'वज्रोपमे हि समागे सा च प्रहोयते / तच्चोपपद्यमानमशैक्षं चित्तं विमुच्यते / Akb. VI. 77 ab. . See किलेसजहनकथा, Kv. XIX. :.--इदानि किलेसजहनकथा नाम होति / तत्थ यस्मा किलेसप्पहानं नाम अस्थि, पहीनकिलेसस्स च अतीतापि किलेसा पहीनाव होन्ति, अनागतापि पच्चुप्पन्नापि, तस्मा प्रतीतेपि किलेसे पजहति, अनागतेपि पच्चुप्पन्न पीति येसं लद्धि, सेय्यथापि एकच्चानं उत्तरापथकानं / ' यस्मा कचवरं जहन्तस्स करवरे छड्डनवायामो विय किलेसे पजहन्तस्स न अतीतादिभेदेसु किलेसेसु वायामो अत्थि, निब्बाणारम्मणे पन अरियमग्गे पवत्तिते किलेसा अनुप्पन्नाव नुप्पज्जन्तीति पहोना नाम होन्ति'"KvA. XIX. 1. 24 Page #529 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 370 अभिधर्मदीपे . [469. [469] धर्मव्यापारतो लोके धर्म्यपि व्याव(प) तो मतः। औषण्याख्यस्य धर्मस्येन्धनादिदहनव्यापारे सत्यग्नेरपि धर्मिणो व्यापार उच्यते। अग्निना काष्ठं दग्धमित्यग्निदहनव्यापारे *च देवदत्तेन दग्धोस्मीत्युपचर्यते। तथा धर्माणां क्लेशप्रहाणशिक्षणे सति तत्सम्बन्धापेक्षया भिक्षरशैक्ष इत्युच्यते। मार्गस्तूपात्तकारित्रो निरस्यति तदावृतिम् // ' 'तु'शब्दाग्निरुध्यमान एवेत्यर्थः, वर्तमानस्य हि क्रियाबन्धात् सामोपपत्तेः // अथ येयमसंस्कृता विमुक्तिः ये च त्रयो धातवः प्रहाणधात्वादयः,२ "तें ततः किमन्येऽथानन्ये ? ब्रूमः[470] विमुक्ति[:] शाश्वती यैव सा विरागादयस्त्रयः / प्राख्याता धातवः सूत्रे त्रिधा भेदो ह्यपेक्षया // प्रज्ञप्तिविशेषापेक्षया खल्वेषां त्रैविध्यमुक्तम् / कथम् ? [471] विरागो रागनिर्मोक्षः प्रहाणाख्योऽन्यसंक्षयः / , .. निरोधधातुरन्यस्य सोपादानस्य वस्तुनः // 3 रागप्रहाणं खलु विरागधातुरित्युच्यते / तदन्येषां क्लेशोपक्लेष (शा) णां (नां) प्रहाणधातुः। तदन्यस्य सोपादानस्य वस्तुनः निरोधो निरोधधातुराख्यायते // येण(न) वस्तुना निर्विद्यते विरज्यतेऽपि तेन वस्तुना ? चतुष्कोटिकः प्रश्नः / कथम् ? 1cf. निरुध्यमानो मार्गस्तु प्रजहाति तदावृतिम् / Ak. VI. 77 cd. 2 त्रयः साफल्येन धातवः / प्रहाणधातुः वैराग्यधातुः निरोधधातुः / जहाति रागसंयोजनं सर्वानन्यक्लेशानिति प्रहाणधातुः / रागसंयोजनप्रहाणमुच्यते वैराग्यधातुः / सर्वान्यधर्मप्रहाणं नाम निरोधधातुः / Aan. p. 129. On nirodhadhatu, see Digha, XXXIII. 1. 10. 3 Cf. प्रसंस्कृतव धात्वाख्या विरागो रागसंक्षयः / प्रहाणघातुरन्येषां निरोधात्यस्तु वस्तुनः / AR. VI. 78. . Page #530 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 473.] षष्ठोऽध्यायः / 371 [472] दुःखहेत्ववलम्बिन्या योगी निविद्यते धिया / विरज्यते तु संरक्तस्ततः कोटिचतुष्टयो / ' दुःखसमुदयक्षान्तिभिः तज्ज्ञानश्च निविद्यते, नान्यैः। विरज्यते तु यः संरक्तः स च सर्वैरपि दुःखसमुदयनिरोधमार्गक्षान्तिज्ञानविरज्यते यैः क्लेशान् प्रजहाति / एवं चतुष्कोटिको भवति / तत्र विर्विद्यत एवं कामवीतरागो नियाममवक्रामन् दुःखसमुदयधर्मक्षान्तिभ्यां तद्धर्मज्ञानाभ्यां च पूर्वप्रहीणत्वान्न क्षान्तिभ्यां जहात्य प्रतिपक्षत्वान्न ज्ञानाभ्यामतो न विरज्यते / भावनामार्गेपि प्रयोगविमुक्तिविशेषा[त्] मार्गसंगहीताभ्यां दुःखसमुदयज्ञानाभ्यां न विरज्यते विमुक्तत्वान्निविद्धवस्त्वालम्बनत्वात्तु निविद्यते / द्वितीयो (या) कोटि:-विरज्यते एवावीतरागः कामेभ्यो नियाममवक्रामनिरोधमार्गधर्मान्वयक्षान्तिभिः भावनामार्गे च निरोधमार्गज्ञानस्त्रधातुकाद्वैराग्यं गच्छन्न निर्विद्यते। प्रामोद्यवस्त्वालम्बनत्वादुभयम् / वीतरागः कामेभ्यो नियाममवक्रामन दुःखसमुदयधर्मान्वयक्षान्तिभिर्भावनामार्गे च दुःखसमुदयज्ञानस्त्रधातुकाद्वैराग्यं गच्छन् / नोभयम्-कामवीतरागो नियाममवक्रामनिरोधमार्गधर्मज्ञानक्षान्तिभ्यां [ VII. A. 7. Fol. 137 b. ]'तद्धर्मज्ञानाम्यां च भावनामार्गे चानन्तर्यमार्गेतराभ्यां निरोधमार्गधर्मज्ञानाभ्याम् // . य एते त्रयो धातवस्ता एव तिस्रः संज्ञाः प्रहाणविरागनिरोधसंज्ञाः / / विस्तरेण तु [473] संज्ञा अनित्यसंज्ञाद्या दश ताभ्योऽशुभादयः। तिस्रो मार्गविधिर्मार्ग[श्चत] स्रोऽन्त्यास्त्रयी फलम् // 1 Cf. निविद्यते दुःखहेतुक्षान्तिज्ञानविरज्यते / सर्जहाति यैरेवं चतुष्कोटिकसंभवः // Ak. VI. 79. (This is the last karika of the Sixth Kosa-sthana.) * This topic is not discussed in Akb. 3 Cf. दस इमे भिक्खवे सा ""आमतपरियोसाना / "असुभसञ्जा, मरणसञ्चा, आहारे पटिक्कूलसञ्जा, सब्बलोके अनभिरतिसा, अनिच्चसा, अनिच्चे दुक्खसञ्जा, दुक्खे अनत्तसा , पहानसा , विरागसजा, निरोधसञ्ज्ञा | Ang. V. p. 105. Page #531 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 372 अभिधर्मदीपे [474.. अशुभसंज्ञा मरणसंज्ञा सर्वलोकेऽनभिरतिसंज्ञा। मार्गप्रयोगस्तिसू. भिराभिरुक्तः। चतसृभिश्च मार्गोऽनित्यदुःखशून्यानात्मसंज्ञाभिः / प्रहाणविरागनिरोधसंज्ञाभिः फलमाख्यातमिति / / कति पुनरासां सास्रवाः कत्यनास्रवाः ? [474] त्रितय्यशुभसंज्ञाद्या ज्ञेया तत्खलु सास्रवाः। समला निर्मलास्त्वन्या बोध्या नव भुवो[5] मलाः // अशुभा मरणसर्वलोकानभिरतिसंज्ञास्तिस्रः समलाः। शेषास्तु सासवानास्रवाः, नवभूमिका आ (अ) [ना] स्रवा अवबोद्धव्याः // [475] भूमिध्वेकादशस्वन्त्या ध्यानाद्यासूपलक्षयेत् / .. ___चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी विद्या[त्] सप्तसु भूमिषु // अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभाणं वृत्तौ षष्ठस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः // समाप्तश्च षष्ठोऽध्यायः // Page #532 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमोऽध्यायः प्रथमः पादः। अत्राह। भगवतोक्तस्त्रिस्कन्धोऽयं *मार्गः। तत्र शीलस्कन्धः कर्माध्याये' विस्तरेण व्याख्यातः। समाधिस्कन्धोऽष्टमेऽध्याये व्याख्यायिष्यते / प्रज्ञास्कन्ध इदानीं व्याख्यातव्यः / सोऽयमारभ्य[476] लोकोऽयं तत्त्वसंमुग्धो ज्ञेयतत्त्वे प्रमुयति / तानि ज्ञानानि वक्ष्यामि स्वरूपादिप्रपञ्चतः // कानि पुनस्तानि कियन्ति वेति ? तदुच्यते-- [477] जातिद्रव्ये निराकृत्य प्रतिपक्षाद्यपेक्षया / तद्भेदो दशधा प्रोक्तो धर्मज्ञानादिनामभिः / / जात्याश्रयणे खल्वेकत्रप्रसङ्गो द्रव्याश्रयणे ह्यानन्त्यं तच्चाशक्यं वक्तुम् / तस्मादुभयमेतदुपेक्ष्य ययापेक्ष्यया दश३ भवन्ति यच्च तेषां स्वलक्षणं सामान्यलक्षणं च तत्सर्वं विस्तरेण वक्ष्यामः / / तत्र तावत्[478] धर्मान्वयविशेष्ये द्वे दुःखाद्यश्च चतुष्टयम् / द्वे संवत्यन्यचित्ताभ्यां क्षयेणाजन्मना द्वयम् // 9 Fourth Adhyaya. 2 The Patisambhida-magga (Vol. I. pp. 1-3.) enumerates Seventy-three Wanas:-इमानि तेसत्तति आणानि, इमेसं तेसत्ततिया आणानं सत्तसडिजाणानि सावकसासाधारणानि, छ बाणानि असधारणानि सावकेहि""| The Vibhanga enumerates several kinds of nanas. See nanavibhanga, Vbh. pp. 306-344 and VbhA. pp. 396-465. ___3 दस ज्ञानानि / धर्मज्ञानं अन्वयज्ञानं संवृतिज्ञानं परचित्तज्ञानं दुःखज्ञानं समुदयज्ञानं निरोधज्ञानं मार्गज्ञानं क्षयज्ञानं अनुत्पादज्ञानं च / Aam. p. 89. 4 धर्मज्ञानं कतमत् / कामधातुप्रतिसंयुक्तसर्वसंस्कारदुःखे "समुदये निरोधे "मार्ग ""अनास्रवज्ञानं "इत्युच्यते धर्मज्ञानम् / अन्वयज्ञानं कतमत् / रूपारूप्यधातुप्रतिसंयुक्तसर्वसंस्कारदुःखे "मार्गेऽनास्रवज्ञानं ""इत्युच्यते ज्ञानम् / Ibid. V. supra, p. 335, n. 3. Page #533 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 374 अभिधर्मदीपे [479. धर्मान्वयज्ञाने खलु धर्मान्वयाभ्यामेव विशेष्य (ध्ये)ते। दुःखादीनि तु चत्वारि स्वविषयरेव चतुर्भिरार्यसत्यः विशेष्यन्ते / संवत्या परचित्तेन च संवृतिपरचित्तज्ञाने' विशेष्यते / क्षयेणापुनरुत्पत्त्या च क्षयानुत्पादज्ञानद्वयं विशिष्यते। अथवा [479] प्रतिपक्ष[प्रयोगाभ्यां स्वभावाकारगोचरैः / तद्व्यवस्था निबोद्धव्या कृत्येनोपचयेण (न) वा // 3 तत्र कामधातुविपक्षप्रतिपक्षो धर्मज्ञानम्। रूपारूप्यावचरविपक्षप्रतिपक्षोऽन्वयज्ञानम् / प्रयोगतः परचित्तज्ञानं चित्तं ज्ञास्यामीति . तत्प्रयोगात् / स्वभावतः संवृतिज्ञान (नं) पिपीलिकादिष्वपि तद्भावात् / सत्याकारैर्गोचरै. 1 संवृतिज्ञानं कतमत् / सर्वा सासवा प्रज्ञा कुशला वा अकुशला वा अव्याकृता वेत्युच्यते संवृतिज्ञानम् / परचित्तज्ञानं कतमत् / ध्याने भावनाबलेनावाप्नोति कामधाती परस्य चित्तचैतसिकधर्माणां ज्ञानमित्युच्यते परचित्तज्ञानम् / Aam p. 89. See rogabha. shya, III. 19-20. See sammutinanakatha and chittaram mana katha, Kv. V.6.7. 2 The Kosakara deals with this topic in detail : अथ क्षयानुत्पादज्ञानयोः को विशेष: ? क्षयज्ञानं हि सत्येषु परिज्ञातादिनिश्चयः। न परिज्ञेयमित्यादिरनुत्पादमतिमंता // AR: VII. 7. क्षयज्ञानं कतमत् ? (V. supra, p. 357, n. 3.)::"विस्तरेणोक्तं शास्त्रे / कथमनास्रवेण ज्ञानेनैवं जानाति ? तत् पृष्ठलब्धेन व्युत्थित एवं जानाति / अतस्तद्विशेषेण तयोविशेषः शास्त्रे ज्ञापित इति काश्मीरा:। अनास्रवेणाप्येवं जानातीत्यपरे / दर्शनवचनं तु भाष्याक्षेपात् / Akb. VII. 7. See Saks. p. 614 ond LVPAK. VII. pp. 10-11. ___3 Cf. स्वभावप्रतिपक्षाभ्यामाकाराकारगोचरात् / प्रयोगकृतकृत्यत्वहेतूपचयतो दश // Ak. VII. 8. 4 प्राकारतो दुःखसमुदयज्ञाने इति / आकारत एव नालम्बन :: पञ्चोपादानस्कन्धलक्षणत्वेन तयोरभेदात् / तथा हि शास्त्र उक्तम्-'दुःखज्ञानं कतमत् ? पञ्चोपादानस्कन्धान् अनित्यतो 'मनसिकुर्वतो यदनास्रवं ज्ञानं / 'समुदयज्ञानं कतमत् ? सास्रवं हेतुकं हेतुतः समुदयतः प्रभवतः प्रत्ययतश्च मनसिकुर्वतो यदनास्रव ज्ञानम् / Saks. p. 617. 5 आकारालम्बनतो निरोधमार्गज्ञाने इति / आकारतश्च आलम्बनतश्च निरोधमार्गज्ञाने व्यवस्थाप्यते / तथा हि शास्त्र उक्तम् “निरोधज्ञानं कतमत् ? निरोधं निरोधतः शान्ततः"मनसिकुर्वतो यदनास्रव ज्ञानं / मार्गज्ञानं कतमत् ? मार्ग मार्गतो न्यायतः""" मनसिकुर्वतो यदनास्रवज्ञानम्" | Ibid. Page #534 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482.] - सप्तमोऽध्यायः। 375 श्चत्वारि ज्ञानानि / कृत्यतः क्षयज्ञानं कृत्यपरिसमाप्तेः। हेतूपचयतोऽनुत्पादज्ञानं सर्वैरणा(ना)स्रवैनिस्तत्सभागहेतूपचयात् // [480] बातुसत्यार्थचित्तेषु जातिध्वंसाप्रजन्मनोः / संमोहस्य निवृत्त्यर्थं तद्भदो दशधैव वा॥' तत्र धातुसंमोहो द्वाभ्यां धर्मान्वयज्ञानाभ्यां निवय॑ते / सत्यसंमोहचतुभिः / दुःखज्ञानादिभिः। अर्थसंमोहः संवृतिज्ञानेन। चित्तसंमोहः परचित्तज्ञानेन। जातिसंमोहः क्षयज्ञानेन / पुनरुत्पत्तिसंमोहोऽनुत्पादज्ञानेनेति दर्शव ज्ञानानि भगवानवोचत् / नातिभूयांसि नाल्पीयांसीति / / अत्र पुनः [481 ab.] परिज्ञाताधवगमः दुःखादौ क्षयधी फलम् / "दुखं परिज्ञातं समुदयो मे प्रहीणः,.....२ [Folio. No. 138 lost] 3.... ..."[VII. B, 8. Fol. 139]...1मिति वादविपक्षेण वा अनारम्भिणां संसारेणैव शुद्धिरिति, वादविपक्षेण प्रतिपदाकारः। लौकिकवैराग्यमार्गमारसंज्ञाविपक्षेण वा अनात्यन्तिकवैराग्यगमनविप्रलम्भात् सर्वत्राबहुमानविपक्षण नर्याणिकाकारः // . अथाकारो [ना] म क एष धर्मः। किं वा तेनाकार्यत इति ? तदुभयं निदि श्यते [482 cd.] धीराकारः सदाकार्य साकारास्त्ववलम्बिनः // " . 1cf. धर्मज्ञाननिरोधे यन्मार्गे वा भावनापथे। त्रिधातुप्रतिपक्षस्तु कामधातोस्तु नान्वयम् // Ak. VII. 9. . 2 Cf. "दुःखं मे परिज्ञातमिति जानाति / समुदयः प्रहीणो निरोधः साक्षात्कृतो मार्गो भावित इति जानाति / ".... Akb. VII. 7. (v. supra, p. 357, n. 3.) See तिपरिवर्ल्ड द्वादसाकारं यथाभूतं माणदस्सनं -Vinaya, I. p. 11. 3 Folio No. 138 is lost. In this lost folio, the Abv. might have discussed the following topics, wnich are dealt with in the corresponding Akb. VII. 10-13 a:-(1) एषां दशानां ज्ञानानां आकाराः / (2) परचित्तज्ञानं समलं निर्मलं च / तस्याकाराः। (3) किमनास्रवः स्वलक्षणाकारोऽस्त्यथ न ? (4) किं पुनरिमे षोडशाकारा नामत अहोस्वित् द्रव्यतः ? See Saks. pp. 618-624. . 4 v. supra, p. 329, n. 1. 5 Cf. द्रव्यतः षोडशाकाराः प्रज्ञाकारस्तया सह / आकारयन्ति सालम्बाः सर्वमाकार्यते तु सत् // Ab. VII, 13. Page #535 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 376 अभिधर्मदोपे [483. प्रज्ञा खल्वाकार इत्युच्यते। न तहि प्रज्ञा साकारा भवति द्वयोः प्रज्ञयोः योगपद्याभावात्। ततश्च न सर्वे चैतसिका: साकाराः प्राप्नुवन्ति / न खलु ब्रमः प्रज्ञासंप्रयोगात्साकारा वकाकारा वा। किं तहि ? स्ववत्तिभिराकरणादालम्बनग्रहणादित्यर्थः / ' किं पुनस्तदात्का(का)यम् ? सदाकार्यम् / यत्किञ्चिद् द्रव्यतः प्रज्ञप्तितो वा विद्यते य(त) दाकार्यते ! चितचंतास्तु साकारा: विषयग्राहिण इत्यर्थः // 3 किं पुनर्ज्ञानं कति स्मृत्युपस्थानानि ? [483] परिचित्तमतिस्त्रीणि धर्मसंजं निरोधधीः / चत्वारि स्मृत्युपस्थानान्यतोऽन्यज्ज्ञानमिष्यते // 4." परचित्तज्ञानं खल त्रीणि वेदनाचित्तधर्माख्या नि ! निरोधज्ञानं धर्मस्मत्युपस्थानम् / परचित्तनिरोधज्ञानाभ्यामन्यानि ज्ञानाति चत्वारि स्मृत्युपस्थानानि / / अथ कतमस्य ज्ञानस्य कति ज्ञानान्यालम्बनम् ? [484] मागधर्मान्वयज्ञानगोचरो नवशो धियः / " 1.cf. एव तहि प्रज्ञा साकारा न भविष्यति / प्रज्ञान्तरासंयोगात् / एवं तु युक्तं स्यात् / सर्वेषां चित्तचैतानां आलम्बनग्रहणप्रकार आकार इति / Akb. VII. 13 b. एवं तु युक्तं स्यात् इति सौत्रान्तिकमतम् / पालम्बनग्रहणप्रकार इति / नरुक्ता विधिरिति दर्शयति - आलम्बनशब्दाद् आकारं गृहीत्वा प्रकारशब्दाच्च कारशब्दम् / शेषवर्णलोपे च कृते आकार इति रूपं भवति / तदेवं सति प्रज्ञाऽपि साकारा भवतीति सिद्धम् / Saks. p. 629. 2 Cf पञ्चन्नं खन्धानं कति सारम्मणा, कति अनारम्मणा ?.."रूपक्खन्धो अनारम्मणो। चत्तारो खन्धा सारम्मणा। Vbh. p. 428. See Dhs. 1185, 1508. In this connection, see the following controversies :-(1) रूपं सारम्मणं ति कथा (2) अनुसया अनारम्मणा ति कथा (3) त्राणं अनारम्मणं ति कथा (4) अतीतारम्मणकथा | Ko. IX. 3-7. The Kosakara discusses here the kusala di-bheda of the ten jnanas in Akb. VI. 14-15. This topic is perhaps discussed in the lost portions of Adv. V. supra, p. 375. n. 3. 4 Cf. स्मृत्युपस्थानमेकं धीनिरोधे परचित्तधीः / for acarf starfori Ak. VII. 16 abc. 5 Cf. धर्मधोर्गोचरो नव। Ab. VII. 16 d. Page #536 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 485.] सप्तमोऽध्यायः / 377 मार्गधर्मान्वयज्ञानानां प्रत्येकं नवज्ञानान्यालम्बनम्। मार्गज्ञानस्य तावत्संवृतिज्ञानं हित्वा। धर्मज्ञानस्यान्व यज्ञानम्। अन्वयज्ञानस्य धर्मज्ञानम् / दुःखहेतुधियो· द्वे दुःखसमुदयज्ञानयोः संवृतिज्ञानं सास्रवं च परि (र) चित्तज्ञानमालम्बनम् / चतुर्णां दश संवृतिपरचित्तक्षयानुत्पादज्ञानानां सर्वान्ये (ण्ये)व दशज्ञानान्यालम्बनम् / नापरम // ' निरोधज्ञानं खलु नैव ज्ञानालम्बनम् // पुनरपि दशधर्मान् स्थापयित्वा कस्य ज्ञानस्य कति धर्मा विषय इति वाच्यम् / कथम् ? तदुच्यते[485] पञ्चधर्मास्त्रिधात्वाप्तान मार्गरूपान् सनातनान् / व्युत्पत्त्यर्थं द्विधा कृत्वा दर्शयेज्ज्ञानगोचरम् // त्रैधातुकान् धर्मात् (न्) प्रत्येकं द्विधा कृत्वा संप्रयुक्ता विप्रयुक्ताश्च३, अप्रतिसंयुक्तांश्च द्विधा कृत्वा संयुक्त विप्रयुक्तभेदेनैव, असंस्कृतमपि द्विधा कृत्वा कुशलाव्याकृतभेदेनैवं कृत्वा दश भवन्ति / ... तत्र तावत्संवतिज्ञानस्य सर्व एव दशधर्मा विषयः / ' धर्मज्ञानस्य पञ्च 1Cf. नव मार्गान्वयधियोः दुःखहेतुधियोर्द्वयम् / ___चतुर्णा दश नकस्य योज्या धर्माः पुनर्दश // Ak. VII. 17. . 2 Cf. धातुकामला धर्मा अकृताश्च द्विधा द्विधा / AR. VII. 18 ab. 3 संप्रयुक्ताश्चित्तचत्ता इति / विप्रयुक्ताः प्राप्त्यादयः। Saks. p. 630. 4 कुशलाव्याकृतभेदादिति / कुशलं प्रतिसंख्या-निरोधः परमक्षेमत्वात् / अव्याकृ. तावाकाशाप्रतिसंख्यानिरोधाविति / Ibid. . 5 The Kosakara discusses this point in detail : स्यादेकेन ज्ञानेन सर्वधर्मान जानीयात् ? न स्यात् / अपि तु सांवृतं स्वकलापान्यदेकं विद्यावनात्मत:। 'वृतिज्ञानं स्वस्मात्कलापादन्यान् सर्वधर्माननात्मतो जानीयात् सर्वधर्मा. अनात्मान इति / स्वभावस्तत्सहभुवश्च धर्मास्तस्य स्वकलापः। तेषामग्रहणं विषयविषयिभेदादेवालम्बनत्वादिति / सन्निकृष्टत्वाच्च / तच्च कामावचरं श्रुतचिन्तामयं रूपावचरं श्रुतमयं भावनामयम् / तस्य व्यवच्छिन्नभूम्यालम्बनत्वात् / अन्यथा हि युगपत्सर्वतो वैराग्यं स्यात् / Akb. VII. 18 cd. -स्यादेकेन ज्ञानेन सर्वधर्मान् जानीयात् / न स्यात् इति / कथं गम्यते ? Page #537 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 378 अभिधर्मदीपे [486. कामप्रतिसंयुक्तानास्रवाः संप्रयुक्तविप्रयुक्ताकुशलं चासंस्कृतम् / अन्वयज्ञानस्य सप्त रूपारूप्यप्रतिसंयुक्तानास्रवा[:] संप्रयुक्तविप्रयुक्तकुशलं चासंस्कृतम् / परि(र)चित्तज्ञानस्य त्रयः कामरूपप्रतिसंयुक्तानास्रवासंप्रयुक्ता एव / दुःखसमुदयज्ञानयोः षट्कामरूपारूप्यप्रतिसंयुक्तासंप्रयुक्तविप्रयुक्ताः / निरोधज्ञानस्यैको[s]संस्कृतमेव कुशलम् / मार्गज्ञानस्य द्वावनास्रवः संप्रयुक्तो विप्रयुक्तश्च / क्षयानुत्पादज्ञानयोर्नव धर्मा विषयोऽसंस्कृतमव्याकृतं मुक्त्वा / / / "इदमिदानी वक्तव्यम् / कः कतिभिमा॑नः समन्वागतः ? सर्वस्तावत्पृथग्जनः संवृतिज्ञानेनैव / अयं तु नियमः [486] दृङमार्गे प्रथमे ज्ञाने त्रिभिआनः समन्वितः / द्वितीयक्षणे त्रिभिः संवतिज्ञानदुःखज्ञानधर्मज्ञानैः / चतुर्वेककवृद्धयोवं विरक्तो [VII. A. 8. Fol. 139. b.] 1ऽन्यमनो धिया।' अतः परं चतुर्षु चित्तक्षणेष्वेकैकं ज्ञानं वर्धते। त[द्यथा] दुःखेऽन्वयज्ञानेऽन्वयज्ञानं वर्धते / समुदयधर्मज्ञाने समुदयज्ञानम्। निरोधधमज्ञाने निरोधधर्मज्ञानम्। मार्गधर्मज्ञाने मार्गधर्मज्ञानं वर्धते / समुदयनिरोधमार्गान्व[यज्ञा] नेषु क्षान्तिषु च नास्त्यपूर्वज्ञानवृद्धिः। सर्वत्र तु वीतरागस्य पर'. चित्तज्ञानं वर्धत इति वाच्यम् / / अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ सप्तमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः // सूत्रात् / "इहास्माकं भो गौतम उपस्थानशालायां संनिषण्णानां संनिपतितानां एवंरूपान्तराकथासमुदाहारोऽभूत् / श्रमणो गौतम किलवमाह / नास्ति स कश्चिच्छ्रमणो वा ब्राह्मणो वा यः सकृत् सर्व जानीयात् सर्व पश्येदिति / तथ्यमिदं भो गौतम स्मरामि भवतोऽहं एवं वक्तुम् / अपि तु नास्ति स कश्चिच्छ्रमणो वा ब्राह्मणो वा यः सकृत् सर्व ज्ञास्यति वा द्रक्ष्यति afa", Sako. pp. 630-1. For details, see LVPAK. VII. pp. 45-47, notes. For an allied controversy, see Kr. V. 9.-इदानि पच्चप्पन्नबाणकथा नाम होति / तत्थ येसं 'सब्बसंखारेसु अनिच्चतो दिठेसु तं पि आणं अनिच्चतो दिह्र होती'ति वचनं निस्साय अविसेसेन सब्बस्मि पच्चुप्पन्ने आणं अत्थीति लद्धि सेय्यथापि अन्धकानं / Ko A. V. 9. Also see Kv. V. 8. 1 Cf. एकज्ञानान्वितो रागी प्रथमेऽनानवे क्षणे। द्वितीये त्रिभिरुव॑स्तु चनुककवृद्धिमान् // Ab. VII. 19. . Page #538 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमाध्याय द्वितीयपादः। इदमिदानीं वक्तव्यम् / कस्यां भूमो कस्यां वावस्थायां कस्य वा पुद्गलस्य कति ज्ञानानि भाव्यन्ते ? तदारभ्यते[487] त्रिध्यानकामवैराग्ये पश्चिमे मुक्तिवर्त्मनि / मौलघ्यानप्रयोगे च ज्ञेयानागतभावना / / [488] बाल स्य स्मृत्युपस्थानध्यानाद्युत्पादने तथा। प्रयोगमुक्तिमार्गेषु संवृत्यान्यमनोधियः // . बालस्य खल्वाद्यध्यानत्रयवैराग्ये पश्चिमे विमुक्तिमार्गे मौलध्यानप्रयोगमार्गे च स्मृत्युपस्थानादिकुशलमलोत्पादने च प्रयोगविमुक्तिमार्गे च संवतिज्ञानस्य परचित्तज्ञानस्य चानागतभावना वेदितव्या॥ आर्य*स्य तु [489] शान्तिज्ञानानि भाव्यन्ते स्वजातीयानि दृक्पथे। दर्श (न) मार्ग खल यद्येव संमुखीभूतं भवति क्षान्तिर्वा ज्ञानं वा तज्जातीयमेवानागतं भाव्यते / नान्यजातीयमन्यविषयं वा पृथक्कार्यत्वात् / ....... सांवृतं चान्वयज्ञाने दुःखहेतुसमाह्वये // ' संवतिज्ञानं खलु दर्शण (न) मार्गे त्रिषु चित्तेषु दुःखसमुदयनिरोधान्वय. ज्ञानाख्येषु भापते। न धर्मज्ञानेषु, अकृतार्थत्वादालम्बनाकारपरिजयो हि नाद्यापि परिसमाप्तः // कस्मात्पुनः संवृतिज्ञान तत्र भावनां गच्छति ? तदुच्यते -- [490] समानप्रतिपक्षत्वात्तेषु मार्गायितत्वतः / 1cf. यथोत्पन्नानि भाव्यन्ते क्षान्तिज्ञानानि दर्शने / अनागतानि तत्रैव सांवृतं चन्वयागमे || Ab. VIl. 20. 2 Cf. न धर्मज्ञानेष्वकृत्स्नसत्याभिसमयात् / Akb. VII. 20.-न हि तदानीं रूपारूप्यावचरं दुखं परिज्ञातं समुदयः प्रहीणः तन्निरोधः साक्षात्कृत इति / Saks. p. 633. Page #539 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे [490 यथैवान्वयक्षान्तिज्ञानानि त्रीणि तत्प्रहातव्यक्लेशप्रतिपक्षः, तथा तान्यपि संवतिज्ञानानि प्रतिपक्षः। तैरपि तत्र मार्गायितं निर्वेधभागीयावस्थायाम् / अतोऽभिसमया त्याख्यं तत्त्रिसत्यान्तलामतः // ' ___ अत एव तदाभिसमयान्तिकं संवतिज्ञानमित्याख्यायते। धर्मज्ञानेषु खलु तद्भावनायामभिसमयमध्यानि स्युरिति। तच्चेतदनुत्पत्तिधर्मकमपि सद्धर्मतया चिन्त्यते। कस्मात्पुनस्त नुत्पत्तिधर्मकमेव ? श्रद्धाधर्मानुसार्याश्रयेण तदुत्पत्ति'प्रतिबद्धतात् / दर्शनमार्गे च संमुखीभूते तन्नोत्पन्नम्। तस्मादनुत्पत्तिकधर्ममेव भावनां गच्छति / 3 तत्पुनरेतत्सप्तभूमिकं कामावचरं दर्शनमार्गसमानभूमिकं च / उक्ता दर्शनमार्गभावना / 1f. अतोऽभिसमयान्त्याख्यम् / Ak. VJI, 21 a. अत एव तदभिसमयान्तिक संवृतिज्ञानमाख्यायते / एकैक सत्याभिसमयान्ते भावनात् / कस्मान्न मार्गान्वयज्ञाने भावनां गच्छति ? मागंसत्यस्य पूर्व लौकिकेन मार्गेणानभिसमितत्वात्, अकृत्स्नाभिसमयाच्च / कृत्स्नं हि दुःखं शक्यते परिज्ञातुं समुदयः प्रहातुं निरोव: साक्षात्कतुं न तु मार्गः शक्यते कृत्स्नी भावयितुम् / इत्यभिसमयान्ताभावान्न तस्मिन्नाभिसमयान्तिकं भाव्यते / 'दर्शनमार्गपरिवारत्वादित्यपरे। तदिदं साध्यत्वादज्ञापकम् / Akb. VII. 21 a.-दर्शनमार्गपरिवारस्वादिति / दर्शनमार्गस्य परिवारः संवृतिज्ञानम् / अतः सत्यत्रयान्ते एव दर्शनमार्गो भाव्यते / न मार्गसत्यान्ते तस्य भावनामार्गत्वात् / साध्यत्वादशापकम् इति / साध्यमिदं दर्शनमार्गपरिवार एव / न भावनामार्गपरिवारोऽपीति / वयं हि भावनामार्गपरिवारोऽपि तदिति ब्रूमः / Sakv. p. 633. 2 Cf. किं पुनस्तदाभिसमयान्तिक संवृतिज्ञानं कदाचित्संमुखी क्रियते ? न कदाचित् / एकान्तेन हि तदनु पत्तिधर्मकम् / AK. VII. 21 b. __ 3-3 Cf. कथं पुनस्तद्भावितं भवति ? अलब्धलाभात् / कथमिदानीं तत्प्रतिलब्धं यदि नैव समुखोकर्तुं शक्यते ? प्राप्तितः। यस्माल्लब्धं तस्माल्लब्धमित्यपूर्वेषा निर्देश जातिः / तस्मान्नैवं भावना सिध्यति / एवन्तु सिध्यति यदाहुः पूर्वाचार्याः / कथं च पूर्वाचार्या आहः ? लोकोत्तरो मार्गसामर्थ्यात् संवृतिज्ञानं भाव्यते। यद् व्युत्थितः सत्यालम्बनं विशिष्टतरं लौकिकज्ञानं संमुखीकरोति। एष एव च तस्य लाभो यत्तत् सम्मुखीभावसमर्थाअयलाभः / गोत्रे हि लब्धे लब्धं गौत्रिकं भवति / एवन्तु नेच्छन्ति वैभाषिकाः। Akb. VII. 21 b.-'"एतदुक्तं भवति / तत्सम्मुखीभावसमर्थाश्रयलाभे तदपि तेनाश्रयेणोत्पद्यमानं लब्धं भवतीति / अथ कस्मादेवं नेच्छन्ति वैभाषिकाः ? दर्शनमार्गलम्यं तत् / तस्य कथं भावनामार्गे सम्मुखीभावो भविष्यतोति / दर्शनमार्गे चोत्पत्त्यनवकाशोऽस्यास्ति तदनुत्पत्तिधर्मकमिति वर्णयन्ते / Saks. pp. 633-4. See LVPAK. VII. pp. 50-52. 4 Cf. कतिभूमिकं पुनस्तत्संवृतिज्ञानं भाव्यते ? दर्शनमार्गस्य / स्वापोभूमिनिरोधोऽन्त्यं स्वसत्याकारं यात्निकम् / AK. VII. 21 cd. Page #540 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492.] सप्तमोऽध्यायः। 381 भावनामार्गे वक्तव्या। [491] मार्गाख्ये त्वन्वयज्ञाने ष[ड् भाव्य]न्तेऽथ सप्त वा।' षोडशे[तु वर्त] मानान्वयज्ञानचित्ते भावना वर्त्मन्यवीतरागस्य षड् भाव्यन्ते / संवतिपरचित्तक्षयानुत्पादज्ञानानि हित्वा। वीतरागस्य तु सप्तानागतानि भाव्यन्ते परचित्तज्ञानं वर्धयित्वा / प्रानन्तर्यपथे चोर्ध्व भाव्यते नान्यचित्तधीः // सरागस्यापि भावनामार्गे तस्मात् षोडशात्क्षणावं यावत्कामे वीत रागो भवति तावत्सर्वेषु प्रयोगानन्तर्यविमुक्तिविशेषमार्गेषु सप्त ज्ञानानि भाव्यन्ते / अन्यत्र परचि क्षयानुत्पादज्ञानेभ्यः / / [492] प्रहाणमुक्तिमार्गेषु विनान्त्याया विमुक्तितः / ___ भवाग्रप्रतिपक्षत्वात्संवतस्य न भावना // 3 ध्यानचतुष्ट्वारू'यत्रयवैराग्ये पञ्चस्वभिज्ञासु, अकोप्याप्रतिवेधे च व्यवकीर्ण [भाविते च] ध्याने। शैक्षस्य सर्वेष्वानन्तर्यविमुक्तिमार्गेषु सप्तव Traifa (Folio no. 140 lost]4.......|| [...' अभिधर्म दोपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ सप्तमस्याध्यायस्य द्वितीयपावः समाप्तः // ] 1 Cf. षोडशे षट् सरागस्य वीतरागस्य सप्त तु। Ak. VII. 22 ab. 2 Cf. सरागभावनामार्गे तदूवं सप्त भावना // Ak. VII. 22 cd. 3 Cf. सप्तभूमिजयाऽभिज्ञाऽकोप्याप्त्याकीर्णभाविते / प्रानन्तर्यपथेषवं मुक्तिमार्गाष्टकेऽपि च // Ak. VII. 23. 4 V. infra, Ad. karika 515. 4 Folio No. 140 is lost. In this lost folio, the Adv. might have discussed the following topics--(1) शैक्षस्य ज्ञानभावनाः / (2) कस्मिन्मार्गे कतिभूमिकं ज्ञानं भाव्यते / (3) चतुविधा भावना:-प्रतिलम्भभावना निषेवणभावना प्रतिपक्षभावना विनिर्धावनभावना च / (4) बुद्धस्याष्टदशावेणिका धर्माः / These topics are discussed in the corresponding Akb. VII. 24-28. E A major portion of the second pada of the Seventh Adhyaya is lost, Page #541 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमाध्याये तृतीयपादः / [VIII. B, 1. Fol. 141 a]...2 स्थानवस्तुहेतुविपाकप्रतिविस्तरर्बोद्धव्यम् / तत्रातीतानागते प्रत्युत्पन्न च [त]दाक्षेप्ताक्षेपवैचित्र्यं प्रतिकर्मसमादानं 1 The beginning portion of this pada is lost. V. supra, p. 381, n. 5. The topic under discussion is asadharanah Buddhadharmah अष्टादशावेणिकास्तु बुद्धधर्मा बलादयः / Ak. VII. 28 ab. ' ये बुद्धस्यैव भगवतः क्षयज्ञाने भावनां गच्छन्ति नान्यस्य / कतमेऽष्टादश ? दश बलानि चत्वारि वैशारद्यानि त्रीणि स्मृत्युपस्थानानि महाकरुणा च / असाधारणं ह्यावेणिकम् / Akb. VII. 28 a. ___ --एते बलादया महाकरुणान्ता अष्टादशावेशिका वैभाषिकैयवस्थाप्यन्ते / बलादिव्यतिरिक्त केचिदन्यानष्टादशावेणिकान् बुद्धधर्मान् वर्णयन्ति / तद्यथा-नास्ति तथागतस्य स्खलितम् / नास्ति रवितम् / नास्ति द्रवता। नास्ति नानात्वसंज्ञा। नास्त्यव्याकृतं मनः / नास्त्यप्रतिसंख्यायोपेक्षा। नास्त्यतीतेषु नास्त्यनागतेषु नास्ति प्रत्युत्पन्नेषु प्रतिहतं ज्ञानदर्शनम् / सर्वं कायकर्म"वाक्कम 'मनःकर्म ज्ञानानुपरिवति / नास्ति छन्दहानिः / नास्ति वीर्यहानिः। नास्ति स्मृतिहानिः / नास्ति समाधिहानिः। नास्ति प्रज्ञाहानिः / नास्ति विमुक्तिज्ञानदर्शनहानिरिति / दशबलानि / स्थानास्थानज्ञानबलम् / कर्मविपाकज्ञानबलम् / ध्यानविमोक्षसमाधिसमापत्तिज्ञानबलम् / इन्द्रियपरापरज्ञानबलम् / नानाधिमुक्तिज्ञानबलम् / नानाधातुज्ञानबलम् / सर्वत्रगामिनीप्रतिपज्ज्ञानबलम् / पूर्वनिवासानुस्मृतिज्ञानबलम् / चुत्युपपत्तिज्ञानबलम् / आस्रवक्षयज्ञानबलं च। सूत्रं तु-"दशायुष्मन्तस्तथागतबलानि। कतमानि दश? इहायुष्मन्तस्तथागतः स्थानं च स्थानतो यथाभूतं प्रजानाति / अस्थानं चास्थानतः / इदं प्रथमं तथागतबलम् / येन बलेन समन्वागतस्तथागतोऽर्हन् सम्यक्संबुद्ध उदारमार्षभस्थातं प्रतिजानाति ब्रह्मचक्रं प्रवर्तयति / पर्षदि सम्यक् सिंहनादं नदति / .." Saky p. 641. Cf. दश खो पनिमानि सारिपुत्त तथागतस्स तथागतबलानि येहि समन्नागतो तथागतो आसभं ठानं परिजानाति, परिसासु सोहनादं नदति, ब्रह्मचक्क पवत्तेति / कतमानि दस ? इध सारिपुत्त तथागतो ठानं च ठानतो अट्ठानं च अट्ठानतो यथाभूतं पजानाति " / "तथागतो अतीतानागतपच्चुप्पन्नं कम्मसमादानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं पजानाति / ". तथागतो सम्बत्थगामिनि पटिपदं यथाभूतं पजानाति"।"तथागतो अनेकधातुनानाधातुलोकं यथाभूतं पजानाति""'"तथागतो परसत्तानं परपुग्गलानं इन्द्रियपरोपरियत्तं यथाभूतं स Page #542 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 493.] सप्तमोऽध्यायः। 383 भवति / किचिद्धि सहसा प्रत्ययव (व) शात्क्रियते / किञ्चिद् दुष्टचेतसा / किञ्चित्पुनः समादाय क्रियते तेन कर्मणा मया जीवि[तव्य] मिति / तथा धर्मोऽयमधर्मो वेति समादायासमादाय करोति / स्थानादि प्रविभागतश्च गाम्भीर्य बोद्धव्यम् / तत्र स्थानमायत्युत्पत्त्यायत्तानामवकाशकारणात् / हेतुरपि येन हेतुना क्रियते' / यथोक्तम्- "वस्तु स्थानाधिकरणमुच्यते / साधिकरणं वस्तु स्थानम् / तद्यथा प्राणिवधकर्मणः स्वभावः / स च प्राणी यस्य चार्थे वध्यते यया प्रत्ययसामग्रचा सर्वमेतद्वस्तु सम्भवति / कुतः ? स्थान हेतुविपाका नां पृथगुक्तेः। यस्य खल्वेत [त्] स्थानं यच्चास्य स्थानं क्रियते यस्य तत्कर्म हेतुः, यद्धेतुकं च तत्, अयं चास्य कर्मणो विपाकोऽयमन्यस्य" इति / 2 तदेतदष्टज्ञानस्वभावं निरोधमार्गज्ञाने हित्वा // 3 [ 493 ] ध्यानादीनां स्वभावादावव्याघातविसारि यत् / घ्यानादिज्ञानसंज्ञं तन्नवज्ञानमयं बलम् // पजानाति " / "तथागतो झानविमोक्खसमाधिसमापत्तीनं संकिलेसं वोदानं वुठानं यथाभूतं पजानाति |"तथागतो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति ।""तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन यथाकम्भूपगे. सत्ते पजानाति " / "तथागतो आसवानं खया अनासव चेतोविमुत्ति पञ्चाविमुत्ति दिठेव धम्मे सयं अभिजा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति / M. sutta 12. See Ang. V. pp. 33-36; Vbh. pp. 335--344. For details, sue Vbh. A. pp. 423-4643; LVPAK. VII. pp.68-72. 9 The discussion on sthana sthana.jnanabalam is lost. (V. supra, p. 381, n. 4.) The karma-vipaka jnana-balain is under discussion. Cf. तत्थ कतमा तथागतस्स अतीतानागतपच्चुप्पन्नानं कम्मसमादानानं ठानसो हेतुसो विपाकं यथाभूतं नाणं? ___ इध तथागतो पजानाति- अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गति सम्पत्तिपटिबाळहानि न विपचन्ति, "उपधिसम्पत्तिपटिबाळ हानि' 'कालसम्पत्ति पटिबाळहानि ". 'पयोगसम्पत्तिपटिबाळ हानि न विपचन्ति, अत्थेकच्चानि पापकानि कम्मसमादानानि गतिविपत्ति 'उपधिविपत्ति ""कालविपत्ति पयोगविपत्ति आगम्म विपचन्ति, अत्थेकच्चानि कल्याणानि कम्मसमादानानि "Vbh. p. 338. See Vbh A. pp. 439. 454. This passage is not quoted in Akb 3 Cf. स्थानास्थाने दशज्ञानान्यष्टौ कर्मफले नव // Ak. VII. 2 cd. -अष्टौ कर्मफले इति / कर्मणः सास्रवस्य तद्विपाकस्य च दुःखसमुदयसत्यसंगृही. तत्वात् / निरोधमार्गज्ञाने न भवत इति / अतोऽन्यानि तदालम्बन:न्यष्टौ ज्ञानानि संभवन्ति / Sakv. p. 643. 4Cf. नव // ध्यानाद्यक्षाधिमोक्षेषु / Ak. VII. 28 d, 9a. Page #543 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 384 अभिधर्मदीपे [494. ध्यानविमोक्षसमाधिसमापत्ति'ज्ञानबलं खलु यत्संक्लेशव्यवदानव्यवस्थानविशुद्धिषु निवृत्तिपक्षे ध्यानानां विमोक्षाणां समाधीनां समापत्तीनां च संक्लेशव्यवदानव्यवस्थानविशुद्धिषु यद्बलमव्याहतम् / तत्र संक्लेशादिचतुष्टयं हानि(न)विशेषस्थितिनिर्वेधभागीयं सास्वादशुद्धकानास्रवादिभेदात् / तदेतद्धयानविमोक्षसमाधिसमापत्तिज्ञानवलं नवज्ञानात्मक वोद्धव्यम् / / [494] यत्सत्त्वाक्षमृदुत्वादौ परिच्छेदे प्रवर्तते / प्रक्षोत्तमावरज्ञानबलं तनवधीमयम् / / इन्द्रियपरापरज्ञानबलम्३ यस्सर्वसत्त्वानां श्रेयःप्राप्तिशक्तित्रविध्ये ज्ञानमव्याहतं तदिन्द्रियपरापरज्ञानवलं नवज्ञानात्मकं निरोधज्ञानं हित्वा / / [495] यत्सत्वाविरुचित्रैधे हीनादौ सम्प्रवर्तते / नानाधिमुक्तिधीसंज्ञे° बलं तच्च नवात्मकम् // यत्खलु सर्वसत्त्वानां हीण(न)मध्यमोत्तमाधिमुक्तिष्वव्याहतं ज्ञानं तच्च नानाधिमुक्ति ज्ञानबलं नवज्ञानात्मकमेव निरोधज्ञानं हित्वा // [496] यन्नानाधात्वपेक्षाख्यं सत्त्वार्थाय प्रवर्तते / नवज्ञानमयं तद्वत्तन्नानाधातुधीबलम् / 1 ध्यानानि चत्वारि / विमोक्षा अष्टौ / समाधयस्त्रयः शून्यतादयः। समापत्ती द्वे, असंज्ञिनिरोधसमापत्ती। नवानुपूर्वविहारसमापत्तयः / Saks. p. 643. See vbh.p. 342-3. 2 तेषु नव ज्ञानानि निरोधज्ञानं हित्वा / कथं कृत्वा ? ध्यानादीनां सासवानास्रवसंप्रयुक्तविप्रयुक्तभेदात् तदालम्बनानि नव ज्ञानानि संभवन्ति / निरोधज्ञानं तु न भवति, तेषां संस्कृतत्वात् / Saks. p. 643. 3 Cf. तत्थ कतम"इन्द्रियपरोपरियत्तं नाणं ? इध तथागतो सत्तानं आसयं जानाति, अनुसयं पजानाति, चरितं पजानाति, अधिमुत्ति पजानाति, अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे द्वाकारे सुविञापये दुविज्ञापये भब्बाभब्बे सत्ते पजानाति / "Vhb. p. 340-342. see Vbh. A. pp. 458-462. 4 इध तथागतो पजनाति-संति सत्ता हीनाधिमुत्तिका,पणीताधिमुत्तिका'इदं तथागतस्स सत्तानं नानाधिमुत्तिकतं यथाभूतं नाणं / Vbh. p. 340. 5 प्रधानादिषु रुचयो नानाधिमुक्तयः / Saks. p. 64 3. 6 इध तथागतो खन्धमानत्तं पजानाति, धातुनानत्तं ""आयतननानत्तं अनेकधातुनानत्तं""लोकनानत्तं पजानाति / Vbh. p. 339. -धातुनानत्तं ति अयं चक्खुधातु-पे-अयं मनोविज्ञाणधातु नाम ।'"""अनेकधातुनानाधातुलोकं ति इदं न केवलं उपादिन्नकसङ्खारलोकस्सेव नानत्तं पजानाति, अनुपादिन्नक Page #544 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 497.] . सप्तमोऽध्यायः। 385 ते पुनः पूर्वाभ्यासवासनाधातवः' पूर्वजन्मसु गुणदोषविद्याशिल्प-' कर्माभ्यासेभ्यो या वासनास्ताः खल्विह धातवो विशेषेण बोद्धव्याः। गोत्रार्थेणा (ना)वस्थानां त एवाशया इत्यवगन्तव्याः, तद्वशाच्चरि (रती)त्युच्यते / उक्तं च भगवता-"धातुशः सत्त्वाः संस्यन्दन्ते” इति / ' [497] गतिधर्मार्यभेदं यद्वेत्ति प्रत्ययभेदतः / तद्धियो दश सर्वत्रगामिनीप्रतिपद्धलम // यत्खलु सत्त्वोपपत्तिनिर्वर्तकेषु तत्क्षयकरेषु च धर्मेषु ज्ञानमव्याहतं तत्सर्वत्रगामिनीप्रतिपज्ज्ञानबलम् / 3 भव्यविशेषौषधवद् द्रष्टव्यम् / मोक्षभव्यानां नानाधातूनां सत्त्वानामनेकधातूनां सर्वक्लेशप्रहाणायौषधविशेषवत्सामान्यप्रतिपक्षविशेषप्रतिपक्षं च सर्वत्र जानीते गतिहेतुं चानेन धातुरेकसन्ताने यो यद्गतचित्त स्तद्वशेन तदवतरणभव्योऽभव्यश्च भवति तत्सर्वं यथावत्प्रतिजानातीति सर्वाकारज्ञताप्युक्ता भवति / तदेतत् सफलमार्ग प्रहाणाद्दशज्ञानात्मकं भवति / केचित्तु केवलमार्गग्रहणानवज्ञानात्मकम् // सङ्खारलोकस्सापि नानत्तं तथागतो पजामाति एवाति दस्सेतुं गहितं / पच्चेकबुद्धा हि द्वे च अग्गसावका उपादिन्नकसङ्खारलोकस्सापि नानत्तं एकदेसतो व जानन्ति न निप्पदेसतो। अनुपादिन्नकलोकस्स पन नानत्तं न जानन्ति / VbhA. p. 456. ... 1Cf. तत्र हि धातुः। पूर्वाभ्यासवासनासमुदागताशयो धातुरित्याचार्यसंघभद्रः / Saku. p. 643. The Vbh. includes the knowledge of asaya in the indriyapardparajvana. See LVPAK. VII. p. 70, n. 3. 2 Cf. धतुसो भिक्खवे सत्ता संसन्दन्ति समेन्ति / हीनाधिमुत्तिका सत्ता हीनाधि. मुत्तिकेहि सद्धि'कल्याणाधिमुत्तिका सत्ता कल्याणाधिमुत्तिकेहि सद्धि संसन्दन्ति समेन्ति / S. II. p. 154. 3 Cf. इध तथागतो अयं मग्गो अयं पटिपदा निरयगामिनी ति पजानाति, "तिरच्छानगामिनी ति पित्तिविसयगामिनी ति" मनुस्सलोकगामिनी ति "देवलोकगामिनी ति.. निब्बानगामिनीति पजानाति""इदं सब्बत्थगामिनि पटिपदं यथाभूतं जाणं / Vbh. p. 339. Also cf. प्रतिपरसु इति विस्तरः / भव्योऽत्र प्रतिपदो नरकादिगामिन्यः। नरक. गामिनी प्रतिपत् यावद् देवगामिनी / निरोधगामिनी च। Saks. p. 643. . 4 See Aaa p. 20. 5 मार्गो हि प्रतिपदुच्यते / तेन हि विसंयोगः प्राप्यते / निरोधस्तु कथम् ? स चापि प्रतिपत् / प्रतिपद्यते तं इति कृत्वा। प्रतिपत्फलं वा प्रतिपदित्युच्यते। अत एवाह / यदि सफला प्रतिपद् गृह्यत इति / हेतुहि सर्वत्र गामिनीप्रतिपदिहेष्यते / तथा हि व्याचक्षते .. Sakv. p. 644. Page #545 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 386 अभिधर्मदोपे [498. [498] यत् स्वान्यातीतजन्मेक्षिसंवृतिज्ञानसंज्ञकम / प्राग्जात्यानुस्मृतिज्ञानबलं तत्सफलं मतम् // ' स्वपरसन्ता/VIII. A, 1. Fol b.] निकानामतीतजन्मपरम्पराणां विचित्रसुखदुःखेषु प्राणिष्वयममुष्यकर्मणो विपाकोऽयममुष्यस्वप्ननिमित्तध्यायिमनसिकारचिह्नार्थावधारणवदनेकविधसम्बन्धावबोधवशित्वमस्य सूचितं भवति / यथा खलु भव्यार्थसूचकानि(न्) स्वप्नाननेकशो दृष्ट्वा तांश्चार्थाः नभिनिष्पन्नात्(न्) प्रायशः सदृशानपेक्ष (क्ष्य) निश्चयो भवति तद्वदिति / यथा च ध्यायिनां मनसिकारेषु धर्मचिह्नान्युत्पद्यन्ते तैश्च सुव्यक्तो धर्मपरिच्छेदो भवति / तद्वत्सर्वधर्मेषु मुद्रा भगवतो विदिता। किं पुनस्तत्कर्म विपाकसम्बन्धमुद्रास्विति ? तदेतद्वलं संवृतिज्ञानात्मकमेव // [499] सत्त्वानां च्युतिसम्भूत्यो नमन्याध्ववृत्ति यत् / . .. तच्च्युत्युत्पत्तिबुद्ध्याख्यं बलं पूर्ववदुच्यते // दिव्यचक्षुराश्रयाच्च ज्ञानात्कर्मफलवैचित्र्यचरिताबतरणज्ञानपरप्रत्ययो भवति / प्रत्युत्पन्न विषयमप्येवम् / तद्दिव्यचक्षुराश्रयज्ञानं सह प्रणिधिज्ञानेनापरान्ते प्रभाव्यते / तदेतत्संवृतिज्ञानात्मकमेव / / [500[ प्रास्रवक्षयधीसंशं षड्ज्ञानान्यथवा दश / अत इदानीं भगवतो विनेयकायं किमवशिष्टम् ? आस्रवक्षयः। तस्मिन्य ज्ज्ञानं यस्य यदा यरवतरणदेशनाविधिभिरकृच्छ्रेण संपद्यते तद्भगवान् सर्वाकारमनेन ज्ञानेन वेत्ति नान्यः कश्चित् / अतोऽस्यैव तद्वलं नान्यस्य / तत्पुनरेतत् पज्ञानस्वभावं दशात्मकं वा / यद्यास्रवक्षये ज्ञानम्, षड़ 1 तत्थ कतमं तथागतस्स पुब्बेनिवासानुस्सति जाणं ? इध तथागतो पुब्बेनिवासं अनुस्सरति, एक पि जाति "पे जातिसतसहस्सं पि, अनेके पि संवट्टकप्पे अनेके पि विवटकप्पे अनेके पि संवट्टविवट्टकप्पे "Vbh. p. 343. 2 Cf. तत्थ कतमं तथागतस्स सत्तानं चुतूपपातं यथाभूतं आणं ? इध तथागतो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सति चवमाने उप्पज्जमाने हीने पणीते 'यथाकम् पगे पजानाति * Vbh. p. 344. 3 Cf. तत्थ कतमं तथागतस्स आसवानां खये यथाभूतं नाणं? इध तथागतो आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्ति पञआविमुत्ति दिठेव धम्मे अभिआ सच्छिकत्वा उपसम्पञ्च विहरत * Ibid. 4 'यदि निरोधज्ञानमेवास्रवक्षयज्ञानम्' इति / आस्रवानं क्षये निरोधे ज्ञानम् / आस्रवनिरोधालम्बनमित्यर्थः। एवं सति षड् ज्ञानानि भवन्ति / निरोधज्ञानजातिरेव धर्मज्ञानादिभेदिनीकृत्वा / Saku. p. 644. Page #546 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 387 502.] सप्तमोऽध्यायः / भवन्ति। परचित्तदुःखसमुदयमार्गज्ञानानि हित्वा / अथ सोपाये क्षये' ज्ञानं दर्शणं (न) भवति, [ दशज्ञानानि भवन्ति] / उक्तो दशबलस्वभावः / आकारणि (नि) यमो वक्तव्यः। सोऽयमुच्यते. षोडशाकारमन्त्रा (त्रा) धमन्यैश्चाप्युत्तरं भुवा // [501] सप्तम षोडशाकारमविभक्ताकृतिद्वयम् / अष्टाकारं द्वितीयं तु नवज्ञानमयं तु यत् // [502] तथागतबलं प्रोक्तं तज्ज्ञयं द्वादशाकृति / स्थानास्थानज्ञानवलं षोडशभिराकारैः प्रवर्तते / अन्यश्च तन्निर्मुक्त रा. स्रवक्षयज्ञानबलमपि यदि सोपायं क्षयं विवक्षति तदपि षोडशाकारम् / अथ क्षयमानं तंत्, षड्ज्ञानमयैराकारैः सर्वत्रगामिनी प्रतिपज्ञा (ज्ज्ञा) नबलं सप्तमं तदपि तथैव षोडशाकारम् / द्वयं तु पूर्वेनिवासानुस्मृतिच्युत्युपपत्ति ज्ञानवलमविभक्ताकारवलम् / द्वितीयं तु कर्मविपाकज्ञानबलमष्टाकारम् / यत्तु समाधिसमापत्तिज्ञान वलं तस्य नवज्ञानस्वभावं तैरेव द्वादशभिराकारैः प्रवर्तते / अन्यद्यन्नोक्त तदभ्यूह्यम् / ___ किं पुनः किं गोचरम् ? सर्वगोचरमत्राद्यमन्त्यं शान्त्यवलम्बि धा(वा) // आस्रवक्षयज्ञानवलं निर्वाणविषयं वा / .. सर्वविषयं स्थानास्थानवलम। चतुःसत्यविषयं वा // 1 'अथ क्षोणास्रव सन्तान' इति / आस्रवक्षये सति यज्ज्ञानम् / तदास्रवक्षयज्ञानमित्यर्थः / क्षीणास्रवसन्ताने सर्वाणि ज्ञानानि समुदाचरन्तीति 'दश ज्ञानानि भवन्ति / ' Ibid. 2 Added from Akb. 3 The Vbh A. gives the following details :-अयं तावेत्थ प्राचरियानं समानत्यकया। परवादी पनाह-दसबलसाणं नाम पाटियेक्कं नत्थि, सब्बञ्जताणस्सेव अयं पटिभेदो ति / तं न तथा दटुब्बं / अझं एव हि दसबलसाणं / अझं सब्ब - तवाणं / दसबलनाणं हि सकसककिच्चं एव जानाति / " सब्बतत्राणं पन एतेहि जानितब्बञ्च ततो उत्तरितरञ्च पजानाति / "सब्ब तत्राणं पन सवितक्कसविचारमेव कामावचरमेव लोकियमेवाति "VbhA. p.464. Page #547 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 388 अभिधर्मदीपे [503, [503] द्विधा [हेतुभवालम्बं] सप्तम सत्यगोचरम् / कर्मविपा कज्ञानबलं भवविषयम्। सर्वत्रगामिनी प्रतिप[त्]ज्ञानबलं चतुःसत्यालम्बनम् / ____ अतीताद्यद्धि धात्वर्थमष्टमं समुदाहृतम् // पूर्वेणि (नि) वासानुस्मृतिज्ञानबलं 'अतीताद्यद्धि' धातुगोचरम् // ]504] नवम खलु रूपार्थ संस्कृतालम्ब्यते परम् / च्युत्युपपत्तिज्ञानबलं रूपायतनविषयम् अन्यद्यदवशिष्टं तत्संस्कृत. धर्मगोचरं द्रष्टव्यम् / अत्र पुनः द्वयपेक्षो बलशब्दोऽयं बलं स्वप्रतिघाततः॥' पराभिभवापेक्षश्च सर्वाप्रतिघातित्वेन च। यत्खलु [अ]प्रतिहतसामथ्य तबलमित्युच्यते / मानसं बलं दशविधं भगवतो व्याख्यातम् / 2 कायिकमप्यभिधीयते[505] [सन्धौ] सन्धौ च बुद्धस्य काये ण (ना) रायणं बलम् / / 1 Cf. सर्वभूमिषु केनास्य बलमव्याहतं यतः। AK. VII. 30 cd. 2 Yasomitra gives following details : 'तदेव दशविज्ञानमन्यस्य बलं नोच्यत' इति / अन्यस्याप्येतदस्ति न तु बलं व्याहतत्वात् / यत्तु अव्याहतं तद्वलमावेणिकम् इत्यभिप्रायः / 'प्रव्रजनप्रेक्षपुरुषप्रत्याख्यानम्' इति विस्तरः / तदुदाहरणं यथाऽन्यस्य व्याहन्यते ज्ञानमिति / आर्य शारिपुत्रेण किल कस्यचित् प्रव्रज्याप्रेक्षस्य पुरुषस्य मोक्षभागीयं कुशलमूलं व्यवलोकयता न दृष्टमिति प्रत्याख्यातो न प्रवाजित इत्यर्थः। भगवता तु दृष्टं प्रवाजितश्च / तं चाधिकृत्य भिक्षुभिः पृष्टेन भगवतोक्तम्- "अनेनैवेदं कर्म कृतम् / यदहत्त्व प्राप्ता। न हि कर्माणि पृथिवीधाती विपच्यन्ते / नाब्धातौ न तेजोधातो न वायुधातो। अपि तुपात्तेष्वेव स्कन्धधात्वायतनेषु" इति विस्तरः / इदं चोक्तम् - "मोक्षबीजमहं यस्य सुसूक्ष्ममुपलक्षये। णविवरे निलीनमिव काञ्चनं // " इति / Saks. p. 644. See Radhatthera-vatthu, Dhammapada A. VI. 1. 3 Cf. सन्धी सन्धी नारायणबलमित्यपरे| Akb. VII. 31 ab. .. FOTerms Page #548 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 506.] सप्तमोऽध्यायः। 389 स्प्रष्टव्यमधिकं तत्तु [VIII. B, 2. Fol. 142 a.] दश हस्त्यादिसप्तकात् // ' नारायणं नाम बलमुच्यते। तच्च भगवतो मर्मणि मर्मणि विद्यते। नागग्रन्थिशङ्कलाशकुसन्धयश्च यथाक्रमं बुद्धप्रत्येकबुद्धचक्रवर्तिणः (नः)। किं प्रमानं(णं) पुनस्तन्नारायणं बलम् ? यत्खलु दशानामितरहस्तीनां बलं [त]देकस्य गन्धहस्तिनः / एवं दशोत्तरवृत्त्या महानग्नि(ग्न) प्रस्कन्दिव. राङ्गचानूरणा (ना)रायणानां वाच्यम् / 3 ऐरावन (ण)सहस्रस्येत्यन्ये / स हि देवोद्यानयात्रासमये त्रयस्त्रिशच्छिरसमात्मानमभिनिर्मायात्यद्भुतविचित्रोद्यानायायमानानि तावन्त्येव देवकुलान्यनेकसहस्रपरिवाराणि भूर्जपत्रवदादाय गच्छ येष बलसमुदयस्तस्य / एवं तु [वर्णयन्ति] मानसबलवदनन्तं कायिकमपि बलं बुद्धांनां भगवतामिति / तत्पुनः कायिकं बलं स्पृष्टव्यायतनसंगृहीतम् / गुरुत्वेन बलंसंग्रहो लवुत्वेन दौर्बल्यस्येति वर्णयन्ति / [506] स्वपरार्थान्तसम्प्राप्ते (4)शारद्यचतुष्टयम् / .. आद्यन्तबलरूपे द्वे द्वे कर्म प्रतिपद्धियोः / 1 Cf. नारायणं बलं काये सन्धिभाव्ये दशाधिकम् / हस्त्यादिसप्तकबलं स्पृष्टव्यायतनं च तत् // AK. VII. 31. .. 2 महानग्न in Abb. and Saks. p. 645. 3 प्रकृतगन्धहस्तिमहानग्नप्रस्कन्दिनां दशोत्तरवृद्धयार्धनारायणं बलं तद् द्विगुणं नारायणमित्यपरे। यथा तु बहुतरं तथा युज्यते / Akb. VII. 31 cd.-तथा युज्यत इत्याचार्यः / Saku. p. 645. Cf. . तत्थ दुविधं तथागतस्स बलं कायबलञ्च आणबलञ्च। तत्थ कायबलं ति हत्यिकुलानुसारेन वेदितब्बं / वुत्तं हेतं पोराणेहि :-- काळावकञ्च गङ्गय्यं पण्डरं तम्बपिंगलं / गन्धमङ्गलहेमञ्च उपोसथछद्दन्त इमे बसा ति // इमानि हि दस हत्यिकुलानि / तत्थ काळावकं ति पकतिहत्थिकुलं दट्टब्वं / यं दसन्नं पुरिसानं कायबलं तं एकस्स काळावकहत्थिनो। यं दसन्नं काळावकानं बलं, तं एकस्स गङ्गेय्यस्स"यं दसन्नं छद्दन्तानं तं एकस्स तथागतस्स, नारायणसंघातबलं ति पि इदमेव वुच्चति / Abh A. p. 397. ___4 Cf. मानसवत् मायिकमप्यस्यानन्तं बलमिति भवन्तः / Akb. VII. 31 cd. See LVPAR. VII. p. 73, n. 2. 5 Cf. वैशारद्य चतुर्धा तु ययाद्यदशमे फले। द्वितीये सप्तमे चव | Ak. VIII. 32 abc. Page #549 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 अभिधर्मदीपे [506.. सूत्र उक्तम्-“सम्यक्सम्बुद्धस्य वत मे सत इमे धर्मास्त्वयाऽनभिसम्बुद्धाः” इति विस्तरः / [अत्र हि प्रथम]द्वितीयाभ्यां स्वार्थसम्पद्भगवतोद्भाविता। पूर्वेण ज्ञानसम्पत् / द्वितीयेण (न) प्रहाणसम्पत् / द्वाभ्यामन्याभ्यां परार्थसम्पदा दशिता व्यवदानसंक्लेलोद्भावनात् / ___ कतरत्पुनर्वैशारा कति ज्ञानात्मकम् ? तदुच्यते / स्थानास्थानवलरूपमाद्यम् / आस्रवक्षयज्ञानरूपं द्वितीयम् / कर्मस्वकज्ञानवलं तृतीयम् / / सर्वत्रगामिनीप्रतिप[त्]ज्ञानबलं चतुर्थं वैशारद्यम् / ' तद्यावज्ज्ञानस्वभावान्येतानि वलानि तावत्स्वभावानि यथाक्रमं चत्वारि वैशारद्यानि बोद्धव्यानि / सूत्र उक्तम् --"त्रीणीमानि स्मृत्युपस्थानानि यान्यार्यः सेवते" इति विस्तरः / तेषां पुण (न)रिदं लक्षणम् - 1Cf. चत्तारिमानि भिक्खवे तथागतस्स वेसारज्जानि""कतमानि चत्तारि ? सम्मासम्बुद्धस्स ते पटिजानतो इमे धम्मा अनभिसम्बुद्धा ति-तत्र वत मं समणो वा ब्राह्मणो वा. सहधम्मेन पटिचोदेस्सती ति - निमित्तमेतं भिक्खवे न समनुपस्सामि ।"खीणासवस्स ते पटिजानतो इमे आसवा अपरिक्खीणा ति ये खो पन ते अन्तरायिका धम्मा वुत्ता ते पटिसेवतो नालं अन्तराया ति""यस्स खो पन ते अत्थाय धम्मो देसितो सो न निय्याति तक्करस्स सम्मा दुक्खक्खयाया ति " / Ang. II. pp. 8-9. See Saks. pp. 645-6; LVPAK. VII. p. 74, n. 7. 2 v. supra, p. 3. 3 Cf. कथं ज्ञानमेव वैशारद्यम् ? निर्भयता हि वैशारद्यम् / एभिश्च निर्भयो भवति / ज्ञानकृतं वैशारा युज्यते / न ज्ञानमेव / Akb VII. 32 abc. -एभिश्च ज्ञाननिर्भयो भवतीति ज्ञानानि वैशारद्यानीति वैभाषिका: / आचार्य प्राह / 'ज्ञानकृतं तु वैशारद्यम् / न ज्ञानमेवेति / अथवा प्राचार्यवचनमेवैतत्सर्वम् / 'Sakv. p. 646. - 4 Cf. त्रीणीमानि भिक्षवः स्मृत्युपस्थानानि / यापार्यः सेवते। यान्चार्यः सेवमानोऽअर्हति गणमनुशासयितुम् / कतमानि त्रीणि ? इह भिक्षवः शास्ता श्रावकाणां धर्म देशयति अनुकम्पकः कारुणिकोऽर्थकामो हितैषी करुणायमानः / इदं वो हिताय इदं वो सुखाय इदं वो हितसुखाय / तस्य मे श्रावकाः शुश्रूषन्ते / स्रोतं अवदधति / आज्ञाचित्तं उपस्थापयन्ति / प्रतिपद्यन्ते धर्मस्यानुधर्म प्रति / न व्यतिक्रम्य वर्तन्ते शास्तु : शासने / तेन तथागतस्य न नन्दी भवति न सौमनस्यं न चेतसो उप्लावितत्वम् / उपेक्षकस्तत्र तथागतो विहरति स्मृतः संप्रजानन् / इदं प्रथमं स्मृत्युपस्थानम् / "पुनरपरं शास्ता धर्मं देशयति पूर्ववत् / तस्य ते श्रावका न शुश्रूषन्ते / "व्यतिक्रम्य वर्तन्ते शास्तु : शासने / तेन तथागतस्य नाधातो भवति नाक्षान्तिः नाप्रत्ययो न चेतसो अनभिराद्धिः / उपेक्षकस्तत्र तथागतो विरहति स्मृतः सम्प्रजानन् / इदं द्वितीयं स्मृत्युपस्थानम् / 'पुनरपरं भिक्षवः यावच्छासने तत्र तथागतस्य न नन्दी "नाघातो "उपेक्षकस्तत्र तथागतो विहरति""इदं युपस्थानम् | Sakv. pp. 646-7. M suttas 56,103. Page #550 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 508.] .. सप्तमोऽध्यायः / . [507] श्रोतसम्पत्त्रयापेक्षा त्रिविधा स्मृत्युपस्थितिः / ' संस्माराहितसामर्थ्यसंप्रजन्यस्वलक्षणा / / शुश्रूषकाशुश्रूषकादिभेदाद्विनेयाणां (नां) विध्येन व्यवस्थानम् / शुश्रषकादिवर्गत्रयाभिसन्धेः। स्वभावः पुनः स्मृतिविशिष्टसंप्रजन्यत्रयस्वभावानि श्रीणि स्मृत्युपस्थानानि / स्मृतिविशिष्टसंप्रजन्यतो हि भगवतः शुश्रूषमाना(णा)शुश्रषमान (ण)तदुभययुक्तषु विनेयसमूहेषु नानन्दो भवत्याघातो वा // महाकरुणा पुनः [508] संवृतिज्ञानरूपत्वाद्दीर्घकालानु" सारतः / सर्वत्र समवृत्त्यादेर्बद्धस्यैव महाकृपा // यदा श्रावकस्यापि करुणा विद्यते प्रत्येकबुद्धस्यापि कस्माद् बुद्धस्यैव महाकृपेत्युच्यते ?3 गस्मादियं संवृतिज्ञानस्वभावा श्रावकादीनामद्वेषस्वभावा बुद्धस्य च दीर्घकालानुगता सूक्ष्मानुगता सर्वसत्त्वसमग्रहप्रवृत्ता सर्वत्रानुगता च द्वात्रिंशन्महा पुरुष [लक्षण] विद्योतितशरीराध्यासिनी दशवलपरिगृहोता च / तस्माद् बुद्धस्यैव भगवतो महायुपेत्युच्यते / उक्ता असाधारणगुणाः // 5 1 Cf. स्मृतिप्रज्ञात्मकं त्रयम् / Ak. VII. 32 d. . . 2 Cf. महाकृपा संवतिधीः संभाराकारगोचरः / समत्वादधिमात्राच्च नानाकरणमष्टधा // Ak. VII. 33. 3 करुणामहारुणयोः किं नानाकरणम् ? "स्वभावतोऽद्वेषामोहस्वभावत्वात् / आकारत एक िदुःखताकारत्वात् / पालम्बनत एकत्रिधात्वालम्बनत्वात्। भूमितश्चतुर्थध्यानभूमिकत्वात् / सन्तानतः श्रवकादिबुद्धसन्तानजत्वात् / लाभतः कामधातुभवानवैराग्यलभ्यत्वात् / अपरित्राणपरित्राणतः। अतुल्यतुल्यकरुणायनाच्च / Akb. VII, 33 d. See Sakv. pp. 648-9; LVPAK. VII. p. 77. . 4 कस्मादेते आवेणिका बुद्धधर्मा उच्यन्ते ? सवासनप्रहागात् / अथवा यस्य श्रावकाः तस्य... Akb. VII. 32 d.-सवासनानां आनन्द्यादीनां प्रहाणात् / का पुनरियं वासना नाम श्रावकाणाम् ? यो हि यत्क्लेशचरितः पूर्वं तस्य तत्कृतः कायवागचेष्टाविकार हेतुसामर्थ्यविशेषश्चित्ते वासनेत्युच्यते / अव्याकृतश्चित्तविशेषो वासनेति भदन्तानन्तवर्मा। अथवेति विस्तरेणाचार्यः। Saks. p. 6+7. 4 The Kosakara discusses one more point: सम्भारधर्मकायाभ्यां जगतश्चार्थचर्यया। समता सर्वबुद्धानां नायुर्जातिप्रमाणतः // Ak. VII. 34. ' Adv. might have discussed this topic in Third Adhyaya, which is lost. V. supra, p. 115, n. 1, Page #551 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 392 अभिधर्मदीपे 1509. श्रावकसाधारणा उच्यन्ते[509] अरणा प्रणिधिज्ञानं चतस्रः प्रतिसंविदः। .. अर्हत्सान्तानिका ह्येते पञ्च तु प्रान्तकोटिकाः / / [510] इतरैरपि सामान्या अप्रमादादयो गुणाः / एषां यथोपदिष्टाणां(नां) शृणु वक्ष्यामि लक्षणम् / / तत्र तावत् / [511[ प्ररणा संवृतिज्ञानं नृजाऽन्त्यध्याननिश्रयात् / ' प्रार्यसन्तानिका जाता सवस्तुकमलेक्षिणी // इह कश्चिदहन्नकोप्यधर्मा सर्वक्लेशप्रहाणात्परमामृतसुखमनुभवत्येवं चित्तमुत्पादयति-कथं नाम परेऽपि [इ]मे सन्तानालम्बनाद् क्लेशान् नोत्पा[VIII. A, 2. Fol. 142. b.]'दयेयुः कथञ्च तमनिष्टफलं नानुभवेयुः / चतुथं ध्यानं विवृद्धिकाष्ठागतं समापद्य तथा करोति यथाऽस्य चारविहारगतस्य सन्ताने न कश्चित्क्लेशमुत्पादयति // [512] प्रणिधिज्ञानमप्येवं सर्वधर्मावलम्बि तु। अकोप्यधर्मनो(णो) ख्याते तथैव प्रतिसंविदः // प्रणिधिज्ञानमपि संवृतिज्ञानस्वभावं प्रान्तकोटिक चतुर्थध्यानलाभात्, अहंद्यद्यत्प्रणिधत्ते तत्तज्जानीते प्रणिधिज्ञानस्य सर्वधर्मालम्बनत्वात् // 1 Cf. शिष्यसाधारणा अन्ये धर्माः केचित् पृथग्जनः। . ___अरणाप्रणिधिज्ञानप्रतिसंविद्गुणादयः // AK. VII. 35. 2 Cf. संवृतिज्ञानमरणा ध्यानेऽन्त्येऽकोप्यधर्मणः / नृजाऽनुत्पन्नकामाप्तसवस्तुक्लेशगोचराः // AR. VII. 36. The difference between the arana samadhi of Buddha and sravaka is in Aaa:-श्रावकस्यारणादृष्टेर्नक्लेशपरिहारिता। तत् क्लेशस्रोत उच्छित्त्यै प्रामादिषु जिनारणा // Aaa. p. 524.. See LVPAK. VII. p. 87. 3 Cf. तथैव प्रणिधिज्ञानं सर्वालम्बं तु तत्तथा। AK. VII. 37 db. Also cf. अनाभोगमनासङ्गमव्याघातं सदा स्थितम् / सर्वप्रश्नापन्नुद्वौद्धं प्रणिधिज्ञानमिष्यते // Aag. p. 524. 4 सर्वधर्मालम्बनं तु प्रणिधिज्ञानमित्येव विशेषः / आरूप्यास्तु न साक्षात् प्रणिधिज्ञानेन ज्ञायन्ते / कि तर्हि ? निष्पन्नचरितविशेषात् / कर्षकनिदर्शनं चात्रेति. बंभाषिकाः / प्रणिधिपूर्वकं ज्ञानं प्रणिधिज्ञानम् 'ARb. VII. 37 ab. See Saks. p. 651. . Page #552 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 514.] . सप्तमोऽध्यायः। प्रतिसंविदः खल्वपि [513] विवक्षितार्थसम्बन्धिनामसंमोहभेदिनी। आद्याऽन्या तदभिव्यङ्गया ज्ञेया ज्ञानविचारिणी // [514] तृतीया शब्दसंस्कारा ज्ञानसंमोहघातिनी। तुरीया तु प्रबन्धोक्तिर्ध्यानाद्युत्पादनोन्मुखी // ' तत्र द्वादशाङ्गप्रवचनसंगृहीतेषु२ वक्ष्य माना (णा)र्थसम्बन्धिषु विवक्षितेषु नामकायादिषु यदविवयं ज्ञानं सा धर्मप्रतिसंवित् / तदवद्योत्येषु पौरुषे. यापौरुषेयसम्बन्धेषु परार्थसंवृत्यर्थराशिषु यदविवयं ज्ञानं साऽर्थप्रतिसंवित् / नामकायादिवाचक एव वा छब्देष्वरूपद्रव्यलिङ्गसंख्यासाधनक्रियाकालपुरुषो. पग्रहसम्बन्धिनि यदविवत्त्यं ज्ञानं सा निरुक्तिप्रतिसंवित् / 3 धर्मार्थ निरुक्तिष ध्यानविमोक्षसमाधिसमापत्तिवशित्वसंप्रख्याने यदविवत्यं ज्ञानं सा ३प्रतिभान[प्रति] संवित् / 1 Cf. धर्मार्थयोनिरुक्तौ च प्रतिभाने च संविदः // तिम्रो नामार्थवाग्ज्ञातमविवयं यथाक्रमम / चतुर्थी युक्तमुक्ताभिलापमार्गवशित्वयोः // Ak. VII. 37 cd, 38. 2 सूत्रं गेयं व्याकरणं गाथोदानावदानकम् / ... इतिवृत्तकं निदानं वैपुल्यञ्च सजातकम् // - उपदेशाद्भुतौ धौ द्वादशाङ्गमिदं वचः / Aaa. p. 35. Cf. कथं अंगवसेन नव अंगानी ति ? सब्बमेव हि'दं 'सुत्तं गेय्यं वेय्याकरणं गाथा उदानं इतिवृत्तकं अब्भुतधम्मं वेदल्ल'ति नवङ्गप्पभेदं होति / Dhs A. I. 66. . 3 उत्तरोत्तरा प्रतिभा प्रतिभानमित्यपरे / Akb. VII. 406. 4 चतस्सो पटिसम्भिदा नाम अत्थादिषु पभेदगतानि चत्तारि आणानि / वुत्तं हेतं- "अत्थे आणं अत्थपटिसम्भिदा। धम्मे आणं धम्मपटिसम्भिदा। अत्थधम्मनिरुत्ताभिलापे आणं निरुत्तिपटिसम्भिदा। आणेसु आणं पटिभानपटिसम्भिदा"ति [Vbh. p. 293.] तत्थ अत्थो ति सङ्खपतो हेतुफलस्सेतं अधिवचनं / "पभेदतो पन यं किञ्चि पच्चयसम्भूतं, निब्बानं, भासितत्थो, विपाको, किरिया ति इमे पञ्च धम्मा अत्यो ति वेदितब्बा।''धम्मो ति सङ्खपतो पच्चयस्सेतं अधिवचनं ।""यो कोचि फलनिब्बत्तको हेतु, अरियमग्गो, भासितं, कुसलं, अकुसलं ति इमे पञ्च धम्मा धम्मो ति वेदितब्बा / अयमेव हि अत्थो अभिधम्मेदस्सितो। तत्थ धम्मनिरुत्ताभिलापे नाणं ति तस्मि अत्थे च धम्मे च या सभावनिरुत्ति"तस्सा धम्मनिरुत्तिसञ्जिताय मागधिकाय मूलभासाय पभेदगतं जाणं निरुत्तिपटिसम्भिदा।"ाणेसु आणं ति सब्बत्थ बाणमारम्मणं मत्वा पच्चवेक्खन्तस्स बाणारम्मणं आणं पटिभानपटिसम्भिदा ति अत्थौ / Vm. XIV. 21-25. See LVPAR. VII. p. 89. n. 3. 5The Kosakara gives some more details-आसां च किल प्रतिसंविदां गणितं Page #553 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 394 अभिधर्मदीपे [515. . त एते षड्गुणाः प्रान्तकोटिकमित्युच्यन्ते // ' का कति भूमिकाः पुनरासां प्रतिसंविदां का वा कति ज्ञानमयी ? तदवद्योत्यते- . [515] अर्थाख्या खलु सर्वत्र षड्ज्ञानान्यथवा नव / अर्थप्रतिसं वित् सर्वासु भूमिषु कामधातौ यावद्भवाग्रे ण (न) वज्ञानस्वभावा णि(नि)रोधज्ञानं वर्जयित्वा षड्ज्ञाना[नि] निर्वाणस्ये(स्य)व परमार्थत्वात्, परचित्तदुःखसमुदयमार्गज्ञानानि वर्जयित्वा / प्रतिभानाह्वयाप्येवं दशज्ञानमयी त्वसौ // 3 प्रतिभानप्रतिसंविदपि सर्वासु भूमिषु दशज्ञानमयी। [तत्र [516] [कामे ध्यानेषु धर्माख्या] तदन्या त्वाद्यकामयोः / / धर्मप्रतिसंवित् कामधातौ चतुर्षु ध्यानेषु निरुक्तिप्रतिसंवित् कामधातौ प्रथमे च ध्याने। संवतिज्ञानमय्यौ तु द्वे एते प्रतिसंविदौ / उभे अप्येते संवतिज्ञानस्वभावे धर्मनिरुक्तिप्रतिसंविदाविति / / अभिधर्मवीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ सप्तमस्याध्यायस्य तृतीयः' पावः समाप्तः // बुद्धवचनं शब्दविद्या हेतुविद्या च पुर्वप्रयोगो यथाक्रमम् / नाप्येतेष्वकृतकौशलस्ता उत्पादयितुं शक्नोतीति बुद्धवचनमेव तु सर्वासां प्रयोगं वर्णयन्ति / यस्य चैका तस्यावश्यं चतस्रः प्रतिसंविदो भवन्ति / Akb. 40 b.-यथाक्रममिति धर्मप्रतिसंविदो गणितं पूर्वप्रयोगः। अर्थप्रतिसंविदो बुद्धवचनम् / निरुक्तिप्रतिसंविदः शब्दविद्या / प्रतिभानप्रतिसंविदो हेतुविद्येति / 'बुद्धवचनमेव' इति वंभाषिकाः / Sakv. p. 653. 1f. ये चैते उपदिष्टा अरणादयो गुणाः .... षडेते प्रान्तकोटिकाः / ...: प्रान्तकोटिकध्यानबलेनैषां लाभः / तत् षविध ध्यानमन्त्यं सर्वभूम्यनुलोमितम् / वृद्धिकाष्ठागतं तच्च बुद्धान्यस्य प्रयोगजाः // AR. VII. 40d and 41. See LVPAR, VII. p. 97. 2 See Patisambhid akatha, Kr. V. 5. 3 Cf. वाइमार्गालम्बना चासो नव ज्ञानानि सर्वभूः। दश षड् वाऽर्थसंवित् सा सर्वत्रान्ये तु सांवृतम् // AR. VII. 39. 4 Cf. कामध्यानेषु धर्म वित् वाचि प्रथमकामयोः / विकलाभिर्न तल्लाभी षडेते प्रान्तकोटिकाः // Ak. VII. 40. . Page #554 -------------------------------------------------------------------------- ________________ सप्तमाध्याये चतुर्थपादः। पथग्जनसाधारणाः इदानीमभिज्ञादयो गुणा वक्तव्याः / त इम उच्यन्ते[515] रि(ऋ) द्धौ श्रोत्रेऽन्यचित्ते प्राग्भावे च्युत्युदये क्षये / ____ ज्ञानसाक्षा त्क्रियाऽभिज्ञा षड्वा धी[:] मुक्तिवम नि / ' ज्ञानसाक्षात्क्रिया खलु विमुक्तिमार्गसंगृहीताऽभिज्ञेत्युच्यते / केषां पुनर्गुणानां ज्ञानसाक्षात्क्रिया ? तदपदिश्यते। रि(ऋ)द्धिपाददिव्यश्रोत्रचेतःपर्यायपूर्वनिवासानुस्मृतिच्युत्युपपादास्रवक्षयज्ञानानां या ज्ञानसाक्षात्क्रिया साऽभिज्ञा / अभिजानातीत्यभिज्ञायते वा तयेति अभिज्ञा / कस्मात्पुनर्विमुक्तिमार्गा ये (9) वाभिज्ञा श्रामन्य (ण्य)फलवत् [[न] आनन्तर्य]मार्गस्वभावाः ? परचित्तज्ञानस्यानन्तर्यमार्गप्रतिषेधादहतश्चास्र'वक्षयानन्तर्यमार्गत्यागे कस्यचिन्निरभिज्ञत्वप्रसंगात् // आसां पुनः - 1 Cf. ऋद्धिश्रोत्रमन पूर्वजन्मच्युत्युदयक्षये। ज्ञानं साक्षात्क्रियाभिज्ञा षडविधा मुक्तिमार्गधीः // Ak. VII. 42. . . षडभिज्ञाः। ऋद्धिविषयज्ञानसाक्षास्क्रिया, दिव्यश्रोत्रचेतःपर्यायपूर्वेनिवासच्युत्युपपाद-आस्रवक्षयज्ञानसाक्षाक्रियाऽभिज्ञाः / Saks. p. 654. Yasomitra gives full detaiis. _Cf. सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेज्जप्पत्ते इद्धिविधाय चित्तं अभिनीहरति""सो अनेकविहितं इद्धिविर्ष पच्चनुभोति ।"सो दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणाति, दिब्बे च मानुसे च, ये दूरे सन्ति के च ।"चेतोपरियजाणाय चित्तं अभिनीहरति... सो परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानाति ।"पुब्बेनिवासानुस्सतित्राणाय चित्तं अभिनीहरतिसो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरति ।""चुतूपपातजाणाय चित्तं अभिनीहरति "" / आसवानं खयााणाय चित्तं अभिनीहरति / ""Digha, II. 87-97. See M. sutta 6 ; Vm. Chapters XII and XIII. 2 श्रामण्यफलवदिति / यथा संस्कृतं श्रामण्यफलं विमुक्तिमार्गस्वभावम् / तद्वत् / Saky. p. 655. Page #555 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 396 अभिधर्मदीपे [518. [518] चतस्रः संवृतिज्ञानं पञ्च ज्ञानानि चित्तधीः / सर्वानवक्षयाभिज्ञा षड्ज्ञानान्यथवा दश // ' चेतःपर्यायास्रवक्षयाभिज्ञे हित्वा। चेतःपर्यायाभिज्ञा पञ्चज्ञानानि धर्मान्वयमार्ग[संवतिपर] चित्तज्ञानानि / आस्रवक्षयज्ञानसाक्षाक्रियाऽभिज्ञा षड्ज्ञाना[VIII. B, 3. Fol. 143 a.]'नि दश वा परचित्तदुःखसमुदयमार्गज्ञानानि हित्वा 'अथवा दशे'ति / / [519] षष्ठी सर्वत्र पञ्चान्या मौलीषु ध्यानभूमिषु / / आस्रवक्षयज्ञानसाक्षात्क्रिया सर्वासु भूमिषु / शेषा मौलीषु चतसृषु ध्यानभूष्विति / ___ यत्नवैराग्यतो लभ्याः स्वभूम्यधरगोचराः / / 3 सर्वाः [अभिज्ञाः] यत्नतो लभ्यन्ते वैराग्य तश्च / तत्रानुचिता यत्नतः / उचिता वैराग्यतः / जन्मान्तराभ्यस्ताः खल्वभिज्ञा वैराग्यतो लभ्यन्ते / वैशेषिक्यो यत्नतः / 'स्वभूम्यधरगोचराश्चैताः / रि(ऋ) द्धया स्वभूमि गच्छत्यप (ध)रां च भूमिम् / निर्मितनिर्माणमप्येवम् / दिव्यश्रोत्राभिज्ञयापि स्वभूमिकमधो[भूमिकं] च शब्दं शृणोति / एवं परचित्तज्ञानं पूर्वेनिवासा. नुस्मृतिज्ञानं च / च्युत्युपपादाभिज्ञया च स्वाधोभूमिविषयं रूपं जानाति / / कतमा पुनरासां कति स्मृत्युपस्थानानि ? [520] स्मृत्युपस्थितयस्तिस्रश्चेतःपर्यायधीर्मता। ऋद्धिश्रोत्राक्ष्यभिज्ञास्नु प्रथमा स्मृत्युपस्थितिः / / परचित्ताभिज्ञा त्रीणि स्मृत्युपस्थानानि कायस्मृत्युपस्थानं हित्वा / चित्तचैत्तालम्बना खल्वेषा। ऋद्धिश्रोत्रचक्षुरभिज्ञाः काय स्मृत्युपस्थानं रूपालम्बनत्वात् / ऋद्धिः खलु चतुर्बाह्यायतनालम्बना / दिव्यश्रोत्रचक्षुषी यथाक्रमं शब्दरूपायतनालम्बने।। 1cf. चतनः संवृतिज्ञानं चेतसि ज्ञानपञ्चकम् / क्षयाभिज्ञा बले यद्वत् AR. VII. 43. abc. 2 Cf. पञ्च ध्यानचतुष्टये // Ak. VII. 43 d. The Kosakara discusses in detail :-पञ्चाभिज्ञाः चतुर्थध्यानभूमिकाः / कस्मादारूप्यभूमिका न सन्ति ?... Akb. VII. 43 d. See LVPAK. VII. pp. 102-3. 3 Cf. स्वाधोभूविषयाः लम्या उचितास्तु विरागतः। Ak. VII. 44 ab. 4 Cf. तृतीया त्रीण्युपस्थानान्याद्य श्रोत्रद्विचक्षुषि // Ah. VII. 44 cd. Page #556 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 522. ] . सप्तमोऽध्यायः / 397 कुशलादिभेदेन तु * [521] दिव्यमव्याकृतं श्रोत्रं नेत्रं चान्या शुभा मताः।' दिव्यश्रोत्रचक्षषी किलाव्याकृते / तच्च न। अभिज्ञानां विमुक्तिमार्गस्वभा[व्याच्चक्षुःश्रोत्रविज्ञानयोश्चा] विकल्पत्वाद्विमुक्तिज्ञानानुत्पत्तिः। चतुर्ष ध्यानेषु तु अस्ति प्रज्ञाविशेषः स्वभूमिकभूतफलो यत्संमुखीभावात्स्वभूमिकफलमेव . चक्षुःश्रोत्रं संमुखीभावं गच्छति / यत्तच्चक्षुःश्रोत्रविज्ञानयोराश्रयी भवति तस्मान्न तद्विज्ञाने संप्रयुक्ता प्रज्ञाऽभिज्ञेति / कथं पुनरेतयोरभिज्ञाशब्दः ? तदुच्यते अभिज्ञाफलताऽभिज्ञा [मनोविज्ञानप्रज्ञया] // अभिज्ञाफलमा (म)त्राभिज्ञाशब्देनोक्तम् / मनोविज्ञानसंप्रयुक्तया तु प्रज्ञयाऽभिजानातीति / सेवाभिज्ञा निरूपकत्वात् / / कति पुनरासां विद्या ? [522) तिस्रो विद्या मतास्त्र्यध्वस (सं) मोहादिव्युवस्तये। एका स्वभावतोऽशक्षी द्वे त्वशैक्षाश्रयोदयात् // ' पूर्वणि (नि)वासच्युत्युपपादास्रवक्षयज्ञानतत्साक्षा[त्] त्क्रियास्तिस्रः खल्वशेक्ष्यो [विद्या उच्यन्ते / कस्मादेता एव ? एत] °एव तिस्रो विद्याः यस्मादाभिरविद्यात्रयं विनिवर्तते। पूर्वेनिवासाभिज्ञा [ज्ञया] पूर्वान्तसंमोहः निवर्तते / च्युत्युपपादाभिज्ञया त्वपरान्तसंमोहो निवर्तते / प्रास्रवक्षयाभिज्ञया मध्याध्वसंमोहः / 1 Cf..अव्याकृते श्रोत्रचक्षुरभिजे इतरे शुभाः। Ak, VII. 45 ab. p See abhinna, PTSD. 3 तिस्सो विज्जा। पुब्बेनिवासानुस्सतिजाणं विज्जा, सत्तानं चुतूपपातनाणं विज्जा, आसवानं खये आणं विज्जा। Digha, XXXIII. 1. 10. See Vm VII. 45. cd. 4 Cf. तिस्रो विद्या अविद्यायाः पूर्वान्तादौ निवर्तनात् / Ak. VII. 45 cd. पूर्वेनिवासच्युत्युपपादास्रवक्षयज्ञानसाक्षात्क्रियाः तिस्रः अशैक्ष्यो विद्या उच्यन्ते / एतानि हि पूर्वापरान्तमध्यसंमोहं व्यावर्तयन्ति यथाक्रमम् / Akb. VII. 45 cd. 4 This view is identical with the view of Acharya Samghabhadra as quoted and supported of Yasomitra : ___'पूर्वान्तादौ निवर्तनात' यावद्यथाक्रममिति / भगवद्विशेषादयस्तावदाहुः-'पूर्वान्तसम्मोह' पूर्वे निवासानुस्मृत्या निवर्तयति'। चुत्युपपादाभिज्ञया 'मध्यसंमोहम्' / Page #557 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 398 अभिधर्मदीपे [523. यद्यपि च तिस्रोऽप्यशैक्षास्तथापि 'एका स्वभावतोऽशैक्षी द्वे त्वशैक्षाश्रयोदयात्। अन्त्या वाऽशैक्षी स्वभावतः सन्तानतश्च / आद्ये द्वे त्वशैक्षसन्तानादशैक्षावित्युच्यन्ते / ' कति पुनरासां प्रातिहार्याणि ? 2 [523] रि(ऋ) द्धिचित्तक्षयाभिज्ञा प्रतिहार्यत्रयं स्मृतम् / हरतो द्वे कुशास्तृभ्यो मारेभ्यो हरते परम् // ऋद्ध्यादेशनाप्रातिहार्ये खलु कुशास्तृभ्यः कपिलोलूकाक्षपादादिभ्यो विनेयजनचित्तमपहृत्य बुद्धे भगवति परमार्थशास्तरि संनियोजयतः। अनुशासनाप्रतिहार्य मारेभ्योऽपहृत्य सर्वज्ञं मार्गदेशिके प्रवरे प्रतिष्ठापयति // का पुनरियमृद्धिः ? [524] समाधिर (धी) द्धिरित्युक्ता फलमैश्वर्यष्टधा।" द्वितद्गतिनिर्माणे त्रिविधा गतिरिष्यते // आस्रवक्षयाभिज्ञया 'अपरान्तसंमोहम्'। नापरमस्माद्भवं प्रजानामीति तेषां व्याख्यानकाराणामभिप्रायः। अतीतः प्रत्युत्पन्नोऽनागतोऽध्वेत्यध्वानुक्रमः / तस्मादेवमर्थगतिरिति / आचार्यसंघभद्रस्तु व्याचष्टे-'पूर्वान्तादो निवर्तनात्'।' पूर्वेनिवासाभिज्ञा हि पूर्वान्तसंमोहं व्यावर्तयति / अपरान्तसंमोहं च्युत्युपपादाभिज्ञा। मध्यसंमोहं, आस्रवक्षयाभिज्ञा / इत्यतस्तिसृणामेव विद्यात्वम् / पूर्वयाऽत्मपरविपद्दर्शनात् संवेगोत्पत्तेः। परया परेषामेव / तथा संविग्नस्य भूतार्थावगमात् तृतीयेति / किमत्र प्रतिपत्तव्यम् ? आचार्यसंघभद्रव्याख्यानमेव युक्तरूपं पश्यामः / प्राचार्यस्यापि तथैवाभिप्रायो लक्ष्यते / तथा हि पूर्वनिवासच्युत्युपपादास्रवक्षयज्ञानसाक्षाक्रियास्तिस्र इत्युक्त्वा आह-- 'एते हि पूर्वापरान्तमध्यसंमोहं व्यावर्तयन्त यथाक्रमम्' इति / Sakv. pp. 657.8. 1Cf. अशक्षान्त्या तवाख्ये द्वे तत्सन्तानसमुद्भवात् / इष्टे शैक्ष्यस्य नोक्ते तु विद्य साविद्यसन्ततेः // Cf. Ak. VII. 4. 2 विनेयमनसामादितो अत्यर्थं हरणात् प्रातिहार्याणि प्रतिशब्दयोरादिकर्मभृशार्थत्वात् / प्रतिहतमध्यस्थानं मनांस्येभिः प्रतिहरन्तीति प्रातिहार्याणि वा। Akb. VII. 47. See Vm XII. 84. तोणि पाटिहारियानि / इद्धिपाटिहारियं, प्रादेसनापाटिहारियं, अनुसासनिपाटिहारियं / Digha XXXIII. 1-10 See Kevaldhasutta, Dighu, VI. 3 Cf. आद्या तृतीया षष्ठी च प्रतिहार्याणि शासनम् / ___अनयमव्यभिचारित्वाद्धितेष्टफलयोजनात् // Ak. VII. 47. 4 v. supra, p. 359, n. 2. 5 Cf. केयमृद्धिः? वैभाषिकनयेन ऋद्धिः समाधिर्गमनं निर्माणं च गतिस्त्रिधा। Ak. VII. 48 ab. Page #558 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 524..] सप्तमोऽध्यायः। 399 ऋद्धिः खलु समाधिरूपा' तत्फलत्वात्तु प्रातिहार्यमृद्धिरत्युक्त सूत्रे / .अङ्गपरिगहीते समाधौ सति सर्वमेतत्प्रातिहार्य[VII. 3. Fol. 143 b.] मद्ध्यति / तस्मात्समाधिरेव रि(ऋ)द्धिः। तस्याः फलमष्टगुणमैश्वर्यमनि (णि) मादि / 2 १ऋद्धिपादाः समाधयः / Ak. VI. 69d. While dealing with the samadhi and riddhipadas, the Kosakara initiates a controversy : समाधिः कस्मात् ऋद्धिपाद उक्तः ? तत्प्रतिष्ठितत्वात् सर्वगुणसंपत्तेः। ये स्वाहुः “समाधिरेवद्धिः पादास्त च्छन्दादयः" इति / तेषां द्रव्यतस्त्रयो एव बोधिपक्ष्याः प्राप्नुवन्ति / च्छन्दचित्तयोरा. धिक्यात् / सूत्रं च विरुध्यते-ऋद्धि वो भिक्षवे देशयिष्यामि ऋद्धिपादांश्च यावद् ऋद्धिः कतमा ? इह भिक्षुरनेकविधमृद्धिविषयं प्रत्यनुभवति / एको भूत्वा बहुधा भवती"ति farar: 1 Akb. VII. 69 d. Yasomitro gives the following commentऋद्धिपादाः समाधय इति कुत एतत् ? सूत्रात् / उक्त हि छन्दं चापि भिक्षवो भिक्षुरधिपति कृत्वा लभते समाधिम् / सोऽस्य भवति छन्दसमाधिः / चित्तं वीर्य मीमांसा चापि भिक्षवो भिक्षुरधिपतिं कृत्वा लभते समाधि / सोऽस्य भवति मीमांसासमाधिरिति / .. ये त्वाः समाधिरेवद्धिः पादास्तु च्छन्दावयः / तेषामेवंवादिनां वैभाषिकाणां"। "एको भत्वा बहधा भवति.."यावद ब्रह्मलोकं कायेन वशे वर्तयत" इति / इयमुच्यते ऋद्धिः। ऋद्धिपादाः कतमे ? छन्दसमाधिः। वीर्यसमाधिः। चित्तसमाधिः। मीसांसासमाधिः / इम उच्यन्ते ऋद्धिपादाः" इति / एवं लक्षणः समाधिः। तस्मान्न समाघिरेवद्धिः इति / अत्राचार्य संघभद्र प्राह / न भवत्येष तेषां दोषः / समाधि हि ते ऋद्धिपादमिच्छन्ति / ऋद्धिरपीति / छन्दादयस्तूच्यन्ते समाधेश्चतुत्वज्ञापनार्थम् / कश्चिद्धि समाधिः कुशलमूल प्रयोगावस्थायां प्रधानीभवति / कश्चित् कुशलमूलनिष्पन्नावस्थाम् / पूर्वोत्र ऋद्धिपादः / उत्तरधिरिति / सूत्रविरोधोऽपि चैषां न भवति / ऋद्धिफलं ऋद्धिशब्देनोक्तम् / प्रज्ञाफलस्य तच्छन्दाभिधानत्वादित्यादि। Saks. p. 602. See XII. Vm. 50-55, Patisambhida, vol. II. pp. 205.6. 2 तत्राणिमा भवत्यणुः / लघिमा लघुर्भवति / महिमा महान्भवति / प्राप्तिरगुत्यग्रेणापि स्पृशति चन्द्रमसम / प्राकाम्यम् इच्छानभिघातः भूभावुन्मज्जति निमज्जति यथोदके / वशित्वं भूतभौतिकेषु वशी भवत्यवश्यश्चान्येषाम् / ईशितृत्वं तेषां प्रभवाप्ययव्यूहानामीष्टे / यत्र कामावसायित्वं सत्यसंकल्पता यथा संकल्पस्तथा भूतप्रकृतीनामवस्थानम् / ""एतान्यष्टावैश्वर्याणि / rogabhashya, III. 45. Also see, अणिमा लघिमाविकं वा लोकियसम्मतं."Vm. v. 61.-अणिमालधिमादिकं ति आदिसन महिमा पत्ति पाकम्मं ईसिता यत्थकामावसायिता ति इमे छपि सङ्गहोता"| Vm T. p. 210. D. Kosambi quotes the following verse: गण्ठियम्पि वुत्तं "अणिमा महिमा लघिमा पत्ति पाकम्ममेव च / ईसितञ्च वसित्तञ्च यत्थकामावसायितेति / / Vm. Dipika. VII 61. . See Page #559 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अभिधर्मदीपे _ [525. यच्च सूत्रेऽपदिष्टमेकानेकयथेच्छितरूपावस्थानादिस्तत्पुनरेतमृद्धिफलं' द्विविधं गतिश्च निर्माणं च / गतिरपि त्रिविधा। तत्र 1525] मनोमयी गति[:] शास्तरिच्छामात्रप्रवत्तितः। __ अधिमोक्षकृताऽन्येषां ततो देहाभिवाहिनी // मनोजवाः खलु ऋद्धिर्बुद्धस्यैव / म नस इव जवस्तस्याः। यावता कालेन चक्षविज्ञानं नीलं प्रतिपद्यते यावता कालेन भगवाञ्च्छरीरेण सर्वलोकान्तराणि व्याप्नोत्यनन्तद्धिशरीरा हि बुद्धा. भगवन्तो [5]नाभोगेन यथेच्छिताभिप्रायसिद्धेः भगवतो बुद्धस्य / श्रावकादीनां पुनः शरीरवाहिनी गतिर्भवति यथा देवानां पक्षिणां वा। प्राधिमोक्षिकी च दूरमप्यासन्नमधिमुच्यास्तगमनं संपद्यते / वाहुप्रसारणमात्रेण सुमेरुमूर्द्धनि प्रादुर्भवति / व्याख्यातं समाधिफलम् / / गमनं निर्माणमिदानीं वक्तव्म् / त[द] द्विविधं कामावचरं रूपावचरं च / तत्र तावत्1526] रूपगन्धरसस्पर्शाः कामे निर्माणमिष्यते / रूपस्पशौं मतौ रूपे स्वे शरीरेऽथ वा बहिः // कामावचरं खलु बाह्यमायतनचतुष्टयं निर्मीयते / नान्यदीश्वरकतत्ववादाभ्युपगमप्रसंगात् / रूपावचरं त्वायतनद्वयं तत्र गन्धरसाभावात् / तत्पुनरेतत् स्वशरीरे परशरोरे च द्रष्टव्यम् / एतच्चतुर्विधं निर्माणं कामधातावेवं रूपधातौ द्रष्टव्यम् / इत्यष्ट[विधं निर्माणम् / [कि खलु निर्माणम] भिज्ञया निर्मीयते ? किं तहि ?, 1 "कतमादस इद्धियो ? .."अधिटाना इद्धि, विकुब्बना इद्धि, मनोमया इद्धि, आणविफ्फारा इद्धि, समाधिविफ्कारा इद्धि, अरिया इद्धि, कम्मविपाकजा इद्धि, पुचवतो इद्धि, विज्जामया इद्धि, तत्थ तत्थ सम्मापयोगपच्चया इज्झनट्टेन इद्धी" ति-Patisambhida, vol. HI. p. 205. 2 Cf. शास्तुमनोजवाऽन्येषां वाहिन्यप्याधिमोक्षिकी। Ak. VII. 48 cd. 3 V. supra, p. 3. 8 See LVPAK. VII. p. 113, n. 2. 5 Cf. कामाप्तं निर्मितं बाह्य चतुरायतनं द्विधा / रूपाप्तं द्वे तु AK. VII. 49. 6 See rogasutra, IV. 4-5 Page #560 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 401 529.]. सप्तमोऽध्यायः। ___ [527] अभिज्ञाफलचित्तेन तत्तानि तु चतुर्दश / ' प्राद्यध्यानफलं वे ते (ते)रूलभूम्येकवृद्धितः / / प्रथमध्यानफले खलु निर्माणचित्ते कामावचरं प्रथमध्यानभूमिकं च, द्वितीयध्यानफलानि त्रीणि, तृतीयध्यानफलानि चत्वारि, चतुर्थध्यानफलानि पञ्च / / कथं पुननिर्माणचित्तानि लभ्यन्ते ? [528] 'तल्लाभो ध्यानव[त्] ज्ञेयः यथा खलु ध्यानानि वैराग्यत उपपत्तित: प्रयोगतश्च लभ्यन्ते तथा निर्माणचित्तानि। . कथं पुनस्तदुत्पद्यते ? शुद्धकाच्च स्वतश्च तत् / शुद्धकाद् ध्यानादनन्तरं णि(नि)र्मान(ण)चित्तमुत्पाद्यते निर्माणचित्तादेव वा नान्यतः / ततः खल्वपि, निर्माणचित्तादनन्तरं शुद्धकध्यानं निर्माणचित्तं चोत्पपद्यते नान्यत् / सर्वस्य च निर्मितस्य स्वभूमेनैव निर्माणमप (घ) रेणापि भाषणम् // 3 न खल्वन्यभूमिकं निर्माणमन्यभूमिकेन निर्माणचित्तेन निर्मीयते / भाषणं तु स्वभौमेनाप (ध) रभौमेन च / कामधातुप्रथमध्यानभूमिको हि निर्मितः स्वभूमिकेनैव चित्तेन भाष्य(ष)ते / ऊर्ध्वभूमिकास्तु प्रथमध्यानभूमिकेन, तत्रैव विज्ञप्तिसंमुत्थापकचित्तसद्भावात् // किं पुनर्निर्मितनिर्मात्रोः क्रमेन (ण) वाग्भाषणं भवत्यथ युगपत् ? तदुच्यते-- [529] निर्मात्रैव सहैतेषां भाषणं सुगतादृते / 1 Cf. निर्माणचित्तस्तानि चतुर्दश। Ak. VII. 49 d. 2 Cf, यथाक्रमं ध्यानफलं द्वे यावत्पञ्च नोर्ध्वजम् / तल्लाभो ध्यानवच्छवात् तास्वतश्च ततोऽपि ते // Ak. VII. 50. 3 Cf. स्वभूमिकेन निर्माणं भाषणं त्वधरेण च / AR. VI. 51 ab. . 4 Cf. नित्रिव सहाशास्तुः। Ak. VII. 51 c, 25 Page #561 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 402 अभिधर्मदीपे [530. 1530. उक्तं हि "एकस्य भाषमाणस्य सर्वे भाषन्ति निर्मिताः / एकस्य तूष्णीं भूतस्य सर्वे तूष्णीं भवन्ति ते / / " भगवतस्तु इच्छातः पूर्वं पश्चाधुगपद्वा निर्मिता भाषन्ते / तेषां पुनः एकस्य अवतः सर्वे निर्मिता ब्रवते समम् / / [530] अधिष्ठाय तु निर्माणं भाषन्तेऽन्येन चेतसा / 'अधिष्ठाय तु निर्माणं' संस्थाप्येत्यर्थः / अन्येन चेतसा विज्ञप्तिसमुत्पा. दकाख्येन वाचं प्रवर्तयतीत्यतोऽपि नास्ति निर्माणान्तर्धाणो (नो) दोषः / तत्पु. नरेतदधिष्ठानं न केवलं जीवत एव / किं तहि ? अधिष्ठानं मृतस्यापि [VIII B. 4. Fol. 144 a] स्थिरस्यैव तु वस्तुनः // आर्यमहाकाश्यपाधिष्ठानेन तदस्थिशंकलापस्थानश्रवणात् स्थिरस्यास्थिलक्षणस्य न मांसरुधिरादीनामस्ति / किं पुनरेकचित्तेनैकं निर्मितं निर्मिणोत्यथ बहन् ? [531] अजय्येकमनेकेन जयिणस्तद्विपर्ययः / आद्याभिनिरिहभिनिर्माणचित्तरेकं सोपादानं च निर्मितं निर्मिणोति / 1Qunted in Akb. VII. 57c. Cf. एकस्मिं भासमानस्मिं सब्बे भासन्ति निम्मिता। एकस्मिं तुहीमासीने सब्बे तुण्ही भवन्ति ते // Digha, XVIII. 21. See LVPAK. VII p. 118 n. 3. 2 Cf. अधिष्ठायान्यवर्तनात् / AK. VII. 51 d. 3 Cf. मृतस्याप्यस्त्यधिष्ठानं नास्थिरस्यापरे तु न / Ak. VII. 52 ab. -आर्यमहाकाश्यपाधिष्ठानेन तदस्थिशंकलावस्थानात् / तत्तु 'नास्थिरस्य' / आर्यकाश्यपेन तु मांसादीनामधिष्ठानात् ।'"अपरे पुनराहुर्नास्ति मृतस्याधिष्ठानम् / अस्थिशंकलावस्थानं तु देवतानुभावादिति / Akb. VII. 52 ab. Cf. मैत्रेयः 'काश्यपस्य भिक्षोरविकोपितमस्थिसंघातं दक्षिणेन पाणिना गृहीत्वा".. Divyavadana, 61. See LVPAK. VII. p. 120. n 1. 4 Cf. आदावेश्मनेकेन जितायां तु विपर्ययात / AK. VI. 52 cd... Page #562 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 533.] सप्तमोऽध्यायः। 403 जितायां त्व'भिज्ञायां निर्मातुरिच्छया बहूनप्येकचित्तेन निरूपादानमपि च निर्मिनो (णो)ति / तत्पुतरेतन्निर्माणचित्तं द्विविधं भावनामयमुपपत्तिप्रातिलम्भिकञ्च। तत्र अव्याकृतमभिज्ञोत्थं उपपत्त्य त्वयं त्रिधा // ' यत्खलु भावनाफलं निर्माणचित्तं तदव्याकृतं भवति / उपपत्तिप्रातिलम्भिकं तु कुशलादि[ना] त्रिप्रकारम् / [तदुपपत्तिफलं] दशातिशययुक्तम् / [532] अर्हतां दशधा त्वेतदैश्वर्यमुपपद्यते। सर्वास्रवक्षयज्ञानविमुक्तिद्वययोगतः / / यदेततदणिमादिशैक्षान्तं३ दशविधमैश्वर्यसुखं तदतिशययुक्तमहतामेवोपपद्यते // यदि तहि त्रयाणामहंतामेतदैश्वर्यं समानमस्ति कस्तहि विशेषः शास्तृशिष्ययोः ? तत्रेदमुपदिश्यते[533] ऐश्वर्य[पि स] *मानेस्मिन्यथोक्त शास्तृशिष्ययोः / अन्तरं . सुमहच्छास्तुर्यत्तत्पूर्वमुदाहृतम् // दशवलाद्यावेणिकबुद्धगुणचिन्तायां चतुष्प्रत्ययता नद्युत्तरणे गन्धहस्त्य श्वशशकदृष्टान्तश्च विशेषान्तरं बोद्धव्यमिति / / अभिधर्मप्रदीपे विभाषाप्रभायां वृत्ती सप्तमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः // * समाप्तश्च ज्ञानविभागो नाम सप्तमोऽध्यायः // 1 Cf. अव्याकृतं भावनाजं त्रिविधं तूपपत्तिजम् / AK. VII. 53 ab. 2 The eight aiswaryas, (V. supra, p. 399, n. 2) the asravakshayajnana and vimukti-jnana. 3 v. supra, p. 339 n. 2. * The Kosakara does not discuss this point, but instead devotes three karikas (Akb. VII. 53cd to 56) dealing with the following :-(1) पञ्चविधा ऋद्धिः / (2) दिव्यश्रोत्रं दिव्यचक्षुश्च / (3) किमृद्धि रेवोपपत्तिलाभिका भवत्यथान्यदपि ? (4) चेतोज्ञानम् / 5V. supra, p. 347, n, 1. Page #563 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमोऽध्यायः। प्रथमः पादः। व्याख्याता हि विस्तरशो विदर्शना / शमथ इदानीं वक्तव्यः / स खल्वेष शमथश्चतुर्थध्या[ना] रूप्यसंगृहीतः / तत्र तु [534] साङ्गा चित्तस्थितियानं तच्चतुर्धाऽङ्गभेदतः / ' शमथः खलु साङ्गा कुशला चित्तकाग्रता ध्यानमित्युच्यते / / यस्य खल धर्मस्याङ्गपरिगृहीततो (स्यो ?) द्रेका[त्] चित्तचैत्तान्यालम्ब नान्तरं न प्रतिपद्यन्ते स धर्मश्चैतसिकः समाधिरित्याख्यायते / तदङ्गभेदेन चतुर्विधमिति वक्ष्यामः / तस्यां पुनश्चित्तस्थिती ध्यानोक्तिराजसी तत्र भाक्ती तत्सहभूष्वपि॥ 1cf. द्विधा ध्यानानि चत्वारि प्रोक्तास्तदुपपत्तयः / समापत्तिः शुभकामयं AK. VIII. 1 abc. , 2 The Kosakara discusses this point in detail :-केयमेकाग्रता नाम ? एकालम्बनता। एवं तहि चित्तान्येवैकालम्बनानि समाधिन चैतसिकं धर्मान्तर मिति प्राप्नोनि / न चित्तान्येव समाधिः / येन तु तान्येकाना वर्तन्ते स धर्मः समाधिः। सैव चित्तकाग्रता। नन च क्षणिकत्वात्सर्व चित्तमेकाग्रं द्वितीयस्य तस्मादविक्षेपादिति चेत् : संप्रयुक्ते समाधिवैयर्थ्यम् / यत एव च समाधिस्तत एव चित्तानामेकालम्बनत्वं किन्नेष्यते ? महाभूमिकत्वान्न समाधेः सर्वचित्तानामेकाग्रताप्रसंगः। न / दुर्बलत्वात्समाधेः। चित्तान्येवैकाग्राणि समाधिः / तथा ह्यधिचित्तं शिक्षा चित्तपरिशुद्धिप्रधानं च सूत्रे चत्वारि ध्यानान्युक्तानीत्यपरे / Akb. VIII. 1.-वैभाषिक आह 'न चित्तान्येव समाधिः, येन तु तान्येकानाणि वर्तन्तेस धर्मः समाधिः।' यथा वैशेषिकनये शुक्लगुणयोगाच्छुक्लः पटः। स एव गुणोऽस्य शुक्लमित्युच्यते तद्वत् / "Saks. p. 66 3. See LVPAR. VIII. pp. 129. ff. 3Cf. या खो आवुसो विसाख चित्तस्सेकराता अयं समाधि, चत्तारो सम्मप्पधाना समाधिपरिक्खारा, या तेसं धम्मानं आसेवना" अयं तत्थ समाधिभावना ति / M.suutta 44. कसलचित्तेकग्गता समाधि ।"एकारम्मणे चित्तचेतसिकानं समं सम्मा च आधानं / Vm. III. 3. See roqa-bhashya III. 11-12; I. 41 and LVPAk. VIII. p. 128, n. 3. 4 Cf. पञ्चस्कन्धास्तु सानुगम् / Ak, VIII. ! d. Page #564 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 405 538.] अष्टमोऽध्यायः। ___ समाधिस्वभावं खलु परमार्थेण (न) ध्यानम्' / सपरिवारं तु गृह्यमानं(णं) पञ्चस्कन्धस्वभावम् / भक्तिकल्पनया तत्सहभूष्वपि] धर्मेषु ताच्छब्धम् // [535] संक्षेपादियमाख्याता ध्यानजातिश्चतुर्विधा / प्रथमं ध्यानं द्वितीयं तृतीयं चतुर्थमिति / द्रव्यभेदानहं तस्याः प्रवक्ष्यामि यथागमम् // द्रव्यभेदस्तु ध्यानजातेश्चतुर्विधायाः समापत्तिजातेश्च तावत्या एव समासेन वक्ष्यामि // तत्र तावत् / [536] सहारूप्यचतुष्ट्वेन समापत्तिर्मताष्टधा। [चतुः पञ्चेषु स्कन्धेषु][त] दुक्तेर्वर्गवृत्तितः // . पञ्चस्कन्धेषु वर्गीभूतेषु ध्यानसमापत्ति: प्रज्ञाप्यते / चतु[:]पञ्चेष्वारूप्यसमापत्तिरिति / / [537] भेदेन तु समापत्तिद्रव्यानि (णि) दश सप्त च / सामन्तकैः सहाष्टाभिानान्तरिकयापि च / / अष्टाणां (नां) खलु समापत्तिभूमीनामष्टाणा (ना)मेव सामन्तकद्रव्याणां तत्प्रवेशोपायभूतानि ध्यानान्तरिका च प्रथमध्यानसंगृहीता। एतानि खलु सप्तदश यथास्थौल्यं भिद्यमानानि सप्तदश भवन्तीत्यत आह... [538]. तद्भेदाः खल्विमेऽन्येपि वक्ष्यन्ते शास्त्रचोदिताः। . 1 ध्यानमिति कोऽर्थः ? घ्यायन्त्यनेनेति / प्रजानन्तीत्यर्थः। चिन्तनार्थो हि एष धातुः। चिन्तनं च प्रज्ञेति सिद्धान्तः। एवं तहि सर्वसमाधिध्यानप्रसङ्गः ? न, प्रकर्षयुक्त तन्नामविधानाद्भास्करवत् / कश्च प्रकर्षयुक्तः / योऽङ्गसमायुक्तः समाधिः / ""Akb VIII. 1. See Sakv. pp. 664-5. आरम्मपनिज्झानतो पच्चनीकझापनतो वा झानं / Vm. IV. - 119. On jhana and samadhi, see PTSD. 2 झानं ति चत्तारि झानानि / पठमं झानं दुतियं 'ततिय""चतुत्थं झानं / Vbh. p 342. 3 The Ms. is erazed here. 4 Cf. विचारप्रीतिसुखवत् पूर्वपूर्वांगवजितम् / / तथाऽरूप्याश्चतुःस्कन्धा अधोभूमिविवेकजाः // Ab. VIII. 2. Page #565 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 406 अभिधर्मदीपे [539. अन्येऽपि खलु समापत्तिभेदास्तदन्तर्गता एवं सूत्राभिधर्मोदिता वक्ष्यन्ते / .. बुद्धबुद्धस्तु ते सर्वे तत्त्वेनायान्ति गोचरम् // भगवानेब हि [VIII. A, 4. Fol. 144 b.] सर्वप्रथमध्यानसमापत्त्यादिभेदेषु, अनन्तस्वभावप्रभावक्रियाफलेष्वपरोक्षबुद्धिवृद्धि (त्ति)रिति / / 'त एते ध्यानारूप्यास्त्रिप्रकाराः कथम् ? तदारभ्यते [539] त्रिधा ध्यानानि मौलानि सास्वादादिप्रभेदतः / तर्थव त्रय प्रारूप्या भवानं तु द्विधा मतम् // 2 . तत्र मौलानि तावद् ध्यानानि वैविध्यान्यास्वादनासंप्रयुक्तशुद्धकानास्र वभेदात् / एवं त्रयो मौला आरूप्याः / भवाग्रं तु नास्त्यनास्रवम् / कामधातोर्भवाग्रस्य च भवमूलत्वात् / / [540] सामन्तानि द्विधा सप्त प्रथमं तु विधा मतम् / ध्यानान्तरं त्रिधा तद्वदक्लिष्टं त्वधराश्रयम / / प्रथमध्यानसामन्तं हित्वाऽन्यानि सप्त सामन्तानि द्विप्रकारान्य (ण्य). न्यत्रानास्रवात् / प्रथमध्यानसामन्तकं तु त्रिप्रकारम् / केचित्तु आस्वाद नासंप्रयुक्तं नेच्छन्ति / तद्वद् ध्यानान्तरिका विधेति वर्तते। यत्तत्राक्लिष्टं तदधराश्रयं द्रव्यमिति / / किं पुनरेषामास्वादनादिसंप्रयुक्तानां त्रयाणां लक्षणम् ? उच्यते[541] प्रास्वादवत्सतष्णं यच्छद्धकं लौकिकं मतम् / अदो (धो ?)ध्वस्तं तदास्वाद्यमतिलोकमनास्रवम् // " 9 The Kosakara here deals with the Arupa-dhyana. (Ak. VIII. 2-4.) v.infra, Adv. karikas 551-553. 2 Cf. इति मौलं समापत्तिद्रव्यमष्टविघं त्रिषा। सप्तास्वादनवच्छद्धानात्रवाण्यष्टमं द्विधा // Ab. VIII. 5. 3 [भवाग्रं] अनास्रवं नास्तीति संज्ञामांद्यात् / Sakv. p. 671. 4 समान्तकं समीपस्थम् / Saky. p. 57. 5 Cf. आस्वादनासंप्रयुक्त सतृष्णं लौकिकं शुभम् / शुद्धकं तत्तदास्वाद्य लोकोत्तरमनास्रवम् // Ak. VIII. 6.. Page #566 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 543.] अष्टमोऽध्यायः। यत्खलु सतृष्णं तदास्वादनासंप्रयुक्तमित्युच्यते / ' तृष्णाया आ[स्वा. दप*]र्यायत्वात् / यत्तु न संप्रयुक्त तदपि तृष्णासहगतत्वादास्वादवदित्युच्यते तृष्णयेकफलत्वात् / यत्तु सास्रवं कुशलं समापत्तिद्रव्यं तच्छुद्धकमाख्यायते / क्लेशमलासंपर्कादलोभादिशुक्लधर्मयोगाच्च। ततच्छुद्धकं तस्यास्वादनासंप्रयुक्तस्यास्वाद्यम् / तेन हि तत्समनन्तरातीतमास्वाद्यते / येनास्वादयति तमापन्नो यदा स्वादयति तस्माद्व्युत्थितः / 2 अन्योन्यसंसर्गादि (द्धि) तृष्णासमाध्यो म निर्वति (तिः)। तृष्णावशात्समाधेरास्वाद नाम, समाधिवशात्तृष्णायाः ध्याना(न) नाम, [अ] न्यथा विप्रतिषिद्धं स्यात् / न हि कश्चित्तृष्णां समापद्यते, न च समाधिनाऽऽस्वादयतोति / लोकोत्तरं तु समापत्तिद्रव्यमनास्रवमित्युच्यते / / आसां पुनः समापत्तीनां ध्या नान्येवाङ्गवति नारूप्याः। कति पुनः कस्य ध्यानस्याङ्गानि ?3 तदिदं प्रस्तूयते[542[ अङ्गान्याचे शुभे पञ्च वितर्कश्चित्तसूक्ष्मता / प्रीतिः सुखं समाधानं क्लिष्टं सुखविवजितम् // प्रथमे तावच्छभे ध्याने पञ्चाङ्गानि वितर्कविचारप्रीतिसौख्यसमाधयः / क्लिष्टे चत्वारि सुखं हित्वा / / [543] साध्यात्मसप्रसादास्तु सुखप्रीतिसमाधयः / द्वितीयेऽङ्गानि चत्वारि क्लिष्टे श्रद्धा सुखादृते // 1cf. इध भिक्खवे एकच्चो पुग्गलो विविच्चेव कामेहि पठमज्झानमुपसम्पज्ज विहरति / स तदस्सादेति तं मिनकामेति तेन च वित्ति आपज्जति / Ang. II. p. 126. 2 'यदास्वादयति तस्माद्वयुत्थित' इति शुद्धकात् / 'येनास्वादयति तं समापन्न' इति / आस्वादनासंप्रयुक्तम् / Saks. p. 671. For details, see Vm. IV. 76-202 . 4 Cf. पञ्चाद्य तर्कचारी च प्रीतिसौख्यसमाधयः। Ah. VIII. 7 ab. 5 'यथा चतुरङ्गसेना' नाङ्गेभ्योऽर्थान्तरभूता। 'एवं पञ्चाङ्गध्यानं' नार्थान्तरभूतमिति स्वमतं दर्शयति / Saks. p. 671. & The angas of klishta-dhyana are given in a separate karika in Ak.. क्लिष्टेष्वसत्प्रीतिसुखं प्रसादः संप्रधीः स्मृतिः / उपेक्षास्मृतिशुद्धिश्च केचित् प्रसन्ध्युपेक्षणे // Ak. VIII. 10. -केचित् पुनः प्रथमद्वितीययोः क्लिष्टयोः प्रसब्धिर्नास्ति / तृतीयचतुर्थयोरुपेक्षा नास्ति कुशलमहाभूमिकत्वादनयोरिति / Akb. VJII. 10 d. 7 Cf. प्रोत्यादयः प्रसावश्च द्वितीयेऽङ्गचतुष्टयम् / AR. VIII. 7 cd. Page #567 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 408 अभिधर्मदीपे [544.. द्वितीये कुशले ध्याने चत्वार्यङ्गानि। आध्यात्मसंप्रसादः प्रीतिः सुखं चित्तैकाग्रता च क्लिष्टे द्वे श्रद्धा सुखं हित्वा / / [544] तृतीये पञ्चमे प्रज्ञा स्मृत्युपेक्षा सुखं स्थितिः।' क्लिष्टे त्वङ्गद्वयं ज्ञेयं समाधिर्वेदनासुखम् // तृतीये शुभे ध्याने उपेक्षा स्मृतिः संप्रज्ञानं सुखं समाधिश्च / क्लिष्टे . "तु द्वे 'समाधिदनासुखम् // [545] अन्ये(न्त्ये) चत्वार्युपेक्षे द्वे समाधिः स्मृतिरेव च। क्लिष्टे ध्याने चतुर्थे तु द्वे अङ्ग वेदना स्थितिः // चतुर्थे खलु ध्याने शुभे चत्वार्यङ्गानि / अदुःखासुखावेदना उपेक्षा च . स्मृतिपरिशुद्धिः समाधिश्च / क्लिष्टे तु द्वे वेदना स्थितिश्च / / कति पुनरेषां द्रव्यतो भवन्ति कति नामतः ? [546] द्रव्यात्मना दशकं च नाम्ना त्वष्टौ दशैव च / 3 अङ्गान्येतानि कथ्यन्ते चतुष्कोटिरतः स्मृतः / / द्रव्यतः खल्वेकादश भवन्ति / प्रथमे ध्यानाङ्गानि पञ्च। द्वितीयेऽध्यात्मसंप्रसादो वर्धते। तृतीये समाधिवानि वर्धन्ते। चतुर्थे त्वदुःखासुखावेदनेति। ननु च यत् तृतोये ध्याने सुखमुक्त [तथा] प्रथमद्वितीययोः .. [Folio 1 cf. तृतीये पञ्च तूपेक्षा स्मृति: प्रज्ञा सुखं स्थितिः। Ak. VIII. 8 ab. 2 Cf. चत्वार्यन्तेऽसुखादुःखोपेक्षास्मृतिसमाधयः। AK. VIII. 8 cd. 3 Cf द्रव्यतो वश चकं च / Ak. VIII. 9 a. 4v. supra, p. 52, n. 3. 5 The topic under discussion is :-कस्माद् तृतीये ध्याने सुखं द्रव्यान्तरमुच्यते ? यस्मात्तत् वेदना सुखम् / ध्यानयोस्तु प्रस्रग्धिसुखमाद्ययोः / प्रथमद्वितीययोस्तु ध्यानयोः प्रस्रग्धिसुखमित्युक्तम् / इह प्रसम्धिसुखं तत्र वेदनासुखमिति कुत एतत् / द्वयोर्ध्यानसमापत्त्योः सुखेन्द्रियायोगात् / नहि तत्तयोः कायिकं युज्यते / समापन्नस्य विज्ञानकायायोगात् / नापि चैतसिकं प्रीतिवचनात् / प्रीतिर्हि सौमनस्यम् / न च सुखसौमनस्ययोर्योगपद्यमस्ति / न चापि तयोः पर्यायेण ध्याने वृत्तियुक्ता पञ्चाङ्गवचनादिति / अपरे पुनराहुः-नास्त्येव चैतसिकं सुखेन्द्रियं त्रिष्वपि हि ध्यानेषु कायिकमेव Page #568 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 546.1 अष्टमोऽध्यायः। 409 No. 145 lost'.]..... [अभिधर्मवीपे विभाषाप्रभायां वृत्ती अष्टमस्याध्यायस्य प्रथमः पादः समाप्तः // ] सुखमङ्गं व्यवस्थापितमिति / यत्तहि सूत्र उक्तम् | Akb. VIII. 9 b. This Kosakara discusses this point in detail and says at the end-तस्माद्विचार्यमेतत् / . . Yosomitra says :-'सुखेन्द्रियायोगादिति। नास्त्येव चैतसिकं सुखेन्द्रियं विष्वपि हि ध्यानेषु / किं तहि ? कायिकमेव सुखमङ्गं व्यवस्थापितम् समाहितावस्थान्तरालसमुदाचारात् / वाष्र्टान्तिकानां किलप: पक्षः। तेषां हि न द्विभूमिकमेव सुखेन्द्रियम् / कामप्रथमध्यानभूमिकमिति / किं तर्हि ? चतुर्भूमिकमपि सुखेन्द्रियं भवति / कामावरं यावत् तृतीयध्यानभूमिकमिति / अत एव च विभाषायां भवन्तेन सौत्रान्तिकेनोक्तम्'आभिर्धामकाणां अरघट्टेनेव चक्षुर्विज्ञानादिकमधस्तादूवं आरक्ष्यत इति।""तस्माद्विचार्यमेतत्' इति / योगाचारभूमिदर्शनेन विचार्यमेतदित्यत्र कौतूहलं पातयत्याचार्यः। Saks. pp. 672-676. See LVPAR. VIII. pp. 150-160. V. supra, p. 72, n. 1, p. 139, D.4. 1 Folio No. 145 is lost. In this lost folio, the Adv. . might have discussed this controversial topic, viz., prasrabdhi and sukha and also the nature of prusada and priti. See Akb. VIII. 9--10. A large portion of the first pada of the Eighth Adhyaya is lost in - the lost folio.. Page #569 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमाध्याये द्वितीयपादः।' [547] [VIII. B, 5. Fol. 146 a. ] शमथस्य च / ध्यानसामन्तकारूप्येष्वङ्गानामव्यवस्थितिः // ध्यानसामन्तकेषु खलु विदर्श [नोदक्ता] शमथो न्यूनः। आरूप्येषु सर्वत्र शमथोऽधिकवतिविपश्यना न्यूनतरा / विपश्य पश्यतो संज्ञायामिति वचनादङ्गिन्यपि पश्चादुद्देशो भवति / तत: सिद्धं विपश्यनाः / / / ___यदा खलु चत्वार्यपि ध्यानानि विपाकं प्रति नेजन्ते कस्माच्च तुर्थमेवानेज्यमुच्यते ? तत्रापदिश्यते[548] वितर्कचारविध्वंसात्प्रश्वासाश्वाससंक्षयात् / [उपे]क्षावेदिताभावादन्त्यमानेज्यमुच्यते // 3 त्रीणि खल्वपि ध्यानानि सेञ्जितान्युक्तानि भगवता वितर्काद्यपक्षालयोगात् / वितर्कविचाराश्वासप्रश्वासौ सुखदुःखसौमनस्यदौर्मण (न)स्यानीत्यष्टापक्षालाः / तैश्चतुर्थं ध्यानमकम्प्यमित्युक्तमभिधर्म। वितर्कविचारप्रीतिसुखैरकम्पनीयत्वादानेज्यं चतुर्थमुवतं" सूत्रे / आभिप्रायिकः सूत्रनिर्देशो लाक्षणिकस्त्वभिधर्मे। तथाहि "सुखदुःखयोः प्रहाणात्सौमनस्यदौर्मण (न) स्ययोश्चास्तङ्गमाच्चतुर्थं ध्यानमुपसम्पद्य विहरति" इत्युक्तम् / अभिधर्मे वितर्कविचारप्रीतिसुखान्येवेञ्जितम् / / ? The beginning portion of this pada is lost in the lost folio. V. supra, p. 409, n.6. 2 V. supra, p. 45, n. 4, p. 137, notes. - 3 Cf: अष्टापक्षालमुक्तस्वादानिञ्ज तु चतुर्थकम् / वितर्कचारौ श्वासौ च सुखादिव चतुष्टयम् // AR. VIII. 11. 4V. supra, p. 115, n. 4. 5 V. supra, p. 138, n. 5. See M. sattas 66. 106. 6 यथा पूर्वकाणि त्रीणि ध्यानानि वितर्कादिभिः कम्प्यन्ते "नैवं एभिश्चतुर्थः कम्प्यते / 'यथा निवाते दीपो न कम्प्यते वायुना' तद्वदित्युक्तं सूत्र इत्यपर प्राहुः / Saks. p. 677. cf. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बे'व सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धि चतुत्थज्झानं उपसम्पज्ज विहरति / M. sutta 51: Page #570 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 550.) . अष्टमोऽध्यायः) इदमिदानीं वक्तव्यम् / इह +ध्यानसमापत्तिषु प्रथमद्वितीययोर्ध्यानयोः सौसनस्यमुक्तं प्रीतिवचनात् / प्रीतिर्हि सौमनस्यम् / ' तृतीये सुखं चतुर्थे उपेक्षा / तत्किमुपपत्तिध्यानेष्वप्येष एव वेदना नियमः ? नेत्युच्यते / कि तहि ? [549] प्राद्ये प्रीतिसुखोपेक्षा द्वितीये तु सुखादृते / सुखोपेक्षे तृतीयेऽन्त्ये उपेक्षव विदिष्यते // प्रथमध्यानोपपत्तौ खलु तिस्रो वेदनाः / सुखं त्रिविज्ञानकायिक, सौमनस्यं मनोभौममुपेक्षा चतुविज्ञानकायिकी / द्वितीयध्यानोपपत्तौ द्वे वेदने सौमनस्योपेक्षे मनोभूमिके / नात्र सुखमस्ति पञ्चविज्ञानकायाभावात् / तृतीयध्यानोपपत्तौ द्वे वेदने मनोभूमिके / चतुर्थध्यानोपपत्तावुपेक्षैव वेदना विद्यत इति / / ननु च द्वितीयादिषु ध्याने षु रूपशब्दस्प्रष्टव्यानामुपलब्धयः सन्ति विज्ञप्तिसमुत्थापकं च चित्तम् / तत्कथं तत्र त्रिविज्ञानकायिका वेदना नास्तीत्युच्यते, वितर्कविचारौ चेति ? नेष दोषः / स्वभूमिकप्रतिषेधात् / कुतस्तेन तहि रूपादयो विज्ञायन्ते क यविज्ञप्तिश्चोत्थाप्यते ? तदपदिश्यते[550] दक्छोत्रकायविज्ञानं विज्ञप्तिजनकं तथा। यद्भूमा विचारायामाद्यादव्याकृतं तु तत् // द्वितीयध्यानोपपन्नाः खलु रूपशब्दस्प्रष्टव्यान्युपलिप्सवो जिगमिषवो .. प्रथमध्यानभूमिकानि चक्षुविज्ञानादीनि त्रीणि विज्ञानानि विज्ञप्तिसमुत्थापकं च संमुखीकृत्य निर्माणचित्तवदुपलभन्ते स्पन्दन्ते चेति / तत्पुनः प्रथमध्यानभूमिकं चित्तमव्याकृतमेव संमुखीकुर्वन्ति न कुशलं न्यूनेनाबहुमानत्वान क्लिष्टं वीतरागत्वात् / तद्यथा कश्चिदीश्वरो दरिद्र मित्रगृहं गतः / तेनासो सुहृदा सर्वस्वप्रदानेनोपनिमन्त्रितो मित्रचित्तानुवर्तनया हीनोत्कृष्ट वस्तु हित्वा यत्किञ्चिद् गृहीते तद्वदिति / व्याख्यातस्वरूपाणि ध्यानानि / / . 1v. supra, p. 52, n. 3. 2 Cf. सौमनस्यसुखोपेक्षा उपेक्षासुमनस्कते। ___सुखोपेक्षे उपेक्षा प्रविदो ध्यानोपपत्तिषु // Ak. VIII. 12. 3-3 From प्रथमध्यानोपपत्तो to विद्यत इति is identical with Akb. VIII.12. 4 Cf. कायाक्षिश्रोत्रविज्ञानं विज्ञप्त्युत्थापकं च यत् / द्वितीयावौ तवाद्याप्तमक्लिष्टाव्याकृतं च तत् // Ab. VIII. 13. .. For an allied controversy, see वचीभेदकथा, Ko. II. 5. Page #571 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [551. 412 अभिधर्मदीपे आरूप्याः वक्तव्याः / ' तदारभ्यते[551] खनिमित्तोद्न हाकृष्टः प्रोक्तानन्तमनस्कृतिः / विसर्वरूप प्रारूप्य आकाशानन्त्यसंज्ञकः // '. अनन्ताका निमित्तोद्ग्रहः तत्संज्ञाप्रवृत्तिनिमित्तं पश्चात्तु चतुःस्कन्धा. लम्बनास्तदन्यतमालम्बना अन्यधर्मालम्बना वा मनस्काराः संमुखीभावं / गच्छन्ति / उक्तं हि भगवता--"सर्वशो रूपसंज्ञानां समतिकमात्प्रतिघसंज्ञानामस्तगमान्नानात्वसंज्ञा[VIII A, 5. Fol 146 b.]नाममनसिकारादनन्तमाकाशमानन्त्ययायतनमुपसम्पद्य विहरति" इति / ___कः पुनरासां तिसृणां रूपादिसंज्ञानां विशेषः ? [प्रपञ्च]रूपसंज्ञाभिरत्र विशेषो बोद्धव्यः / तदस्मादागमाद्विविधाद्या रूप्या (पा) रूप (प्य)स्कन्धाः संगृहीताः। तत्र समापत्तिलक्षणा चित्तानुपरिवतिणा(ना) शीलेन ‘वियुता' शेषेनोपपत्ति लक्षणात् / त एत आ रूप्याः प्रथमारूप्यसामन्तकं हित्वा विभूतरूपसंज्ञा भवन्ति / प्रथमसामन्तकं तु चतुर्थध्यानाविद् [षितवृत्तित्वाद्गाढ]बन्ध मिति / अतस्तदेकं न विभूतरूपसंज्ञाख्यं लभते / " कथं पुननिर्धार्यते नारूप्येषु रूपमस्तोति ? आगमाद्यक्तितश्च / 1 See Vm. x. 1-66, 2 Cf. तथाऽप्याश्चतुस्कन्धा अधोभूमिविवेकजाः // विभूतरूपसंज्ञास्याः सह सामन्तकैस्त्रिभिः / Ab. VII. 2 cd. 3 ab. 3 CI.. सब्बसो रूपसञ्चानं समतिक्कमा पटिघसंञ्ानं अत्थंगमा नानत्तसञ्जान अमनसिकारा अनन्तो आकासो ति आकासानञ्चायतनमुपसम्पज्ज विहरति / Vbh. p. 245. 4 तत्थ कतमा रूपसायो? या रूपावचरसमापत्तिसमापन्नस्स, वा उप्पन्नस्स वा दिधम्मसुखविहारिस्स वा सञ्चा"। कतमा पठिघसञ्चायो ? रूपसचा सद्दसचा गन्धसञ्चा रससा फोटुब्बसा। इमा वुच्चन्ति पटिघसञ्चायो। कतमा नानत्तसज्ञा? या असमापन्नस्स मनोधातुसमङ्गिस्स वा मनोविआणधातु समङ्गिस्स वा सञ्चा'Vbh. pp. 261-2. 5 आकाशानन्त्यायतनसामन्तकं चतुर्थध्यानालम्बनत्वाद्विभूतरूपसंज्ञाख्यां न लभते / न हि तत्र रूपसंज्ञा विभूता न विगतेत्यर्थः। Akb. VIII. 3 ab. 6 This topic is discussed in detail in Akb :-यदुक्तं 'चतुःस्कन्धाः ' इति साध्यं तावदेतदारूप्येषु रूपं नास्तीति / यदि हि स्यात् कथमारूप्या उच्येरन् / " Akb. VIII. 3 ab. 'साध्यं तावदेतदिति निकायान्तरीयाः / 'यदि हि स्यात्' इति वैभाषिकाः / Sakx. p. 666. See आरुप्पे रूपकथा / Ko. VIII. 8-इदानि आरुप्पे रूपकथा नाम होति / तत्थ. येसं 'विाणपच्चया नामरूपं ति वचनतो अरूपभवे पि ओळारिकरूपा निस्सटं सुखमरूपं अत्थी ति लद्धि, सेय्यथापि अन्धकानं। KoA. VIII. 8. Page #572 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 551.] अष्टमोऽध्यायः / 413 आगमस्तांवत्-"सर्वशो रूपसंज्ञानां समतिक्रमात्" इत्याविष्कृतमिदम् / ' अन्यदाप्त वचनम-"अरूपिणः सन्ति सत्त्वाः” इति / 2 ईषद्रूपत्वादरूपिणोनुदरा कन्पावदिति चेत् / न / सर्वश इत्यपदेशात्, निःसरणोक्तेश्च / उक्तं हि "रूपाणां निःसरणमारूप्याः" इति / यथा हि "यत् किञ्चिदभिसंस्कृतमभिसंविदितं निरोधस्तस्य निःसरणम् / "4 निरोधे खलु सर्वसंस्कृतवियोगोऽम्युपगम्यते / न हि मूर्तिविग्रहलक्षणो मोक्षः तत्प्रवृत्तिनिरो धित्वात् / युक्तिरपि / ' रूपाश्रयादोन्यवधूय स्वोद्वेगमुखेन तदाश्रया दस्यूपद्रुत तद्वियुक्तदेशाश्रयवत् / उक्तस्तारूप्येभ्यो रूपिरू (पू) पपद्यमानानां रूपमुत्पद्यते हेतुप्रत्ययाधिपतिप्रत्ययबलात्, नामरूपस्यान्योन्यहेतुत्वाच्च / तत्र सभागवि. पाकहेत्वोरेव तयोरप्यस्तित्वात् कारणत्वं रूपप्रत्ययेण (न) च विज्ञानोत्पत्तिदर्शनात्, चित्तविशेषोत्पादात् महाभूतेन्द्रियप्रसादादिरूपोत्पत्तिदर्शणा(ना) च्चान्योन्यहेतुत्वसिद्धिः // 5 1V. supra, p. 412. Cf. ये च.रूपूपगा सत्ता ये च अरूपायिनो। Itivuttaka, p. 87. See Milinda, p. 310. . . 3 Cf. ईषद्रूपत्वादापिङ्गलवत् / कोदृशं तावदीषद्रूपं तत्रेष्यते ? यदि कायवाक् / संवरमात्रं कथं तदभाव तत्संवरी भविष्यतः ? न चासति भूते भौतिकं युज्यते / “परिमाणाल्पत्वाच्चेत् / उदकजन्तुकेष्वप्यदृश्यरूपेषु प्रसंगः / अच्छत्वाच्चेत् / अन्तराभवरूपावचरेष्वपि प्रसंगः / "Akb. VIII. 3 ab See Sakv. p. 667. 4-4 Cf. तिस्सो निस्सरणीया धातुयो। कामानमेतं निस्सरणं यदिदं नेक्खम्म, पानमेतं निस्सरणं यदिदं प्रारूप्यं, थं खो पन किञ्चि भूतं संखतं पटिच्चसमुप्पन्न निरोधो * तस्स निस्सरणं / Digha XXXIV. 1-4. See Ang. III. p. 245. 5-5 Cf.'''कात्र युक्ति: ? आयुरूष्मणोः संस्पृष्टवचनान्नडकलापोद्वयवन्नामरूपयोरन्योन्यनिश्रितवचनात्, “विज्ञानप्रत्ययं नामरूपम्" इति वचनात्, अन्यत्र रूपाद्यावत्संस्कारेभ्यो विज्ञानस्यागतिप्रतिषेधाच्चारूप्येषु रूपास्तित्वसिद्धिरिति चेत् / न / संप्रधार्य तावदेतत् / यदिदमायुरूष्मणोः संसृष्टत्वमुक्तम् / किमिदं कामावचरमायुः सन्धायोक्तमाहोस्वित्सर्वमिति / यच्च नामरूपयोरन्योन्याश्रितत्वमुक्तं किमिदं कामरूपावचरं नाम संधायोक्तमाहोस्वित्सर्वमिति / यच्च विज्ञानप्रत्ययं नामरूपमुक्तं किमत्र सर्वं विज्ञानं नामरूपस्य प्रत्ययम् आहोस्वित् सर्व नामरूपं विज्ञानप्रत्ययमिति। यच्चान्यत्र रूपादिभ्यो विज्ञानस्यागतिगतिप्रतिषेधः, किमत्र सर्वरेव तैविना तत्प्रतिषेध आहोस्वित् एकेनापीति ।'"तस्मात् / नारूप्ये रूपसद्भावः कथमिदानीमनल्पकल्पोच्छिन्नाद्रूपात् पुनरपि रूपोत्पत्तिस्ततः प्रच्युतानाम् ? रूपोत्पत्तिस्तु चित्ततः // Akb. VIII. 3 cd. See Saku. pp. 667 - 671 and LVPAK, VIII, pp. 137-143. Page #573 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 414 अभिधर्मदीपे [552. उक्तः प्रयोगप्रथमारूप्यः / द्वितीयोऽप्युच्यते[552] तद्वच्चित्तविभुत्वेक्षी विज्ञानानन्त्यलक्षणः / ' आकाषा (शा)नन्त्यसंज्ञाद्वेषी तदालम्बनानन्त्यविज्ञानाघिमोक्षाभिमुखबुद्धिरनन्तं विज्ञानानन्त्यायतनमुपसम्पद्य विहरति / अत्रापि पश्चाच्चतु[:] स्कन्धालम्बनास्तदन्यतमस्कन्धालम्बना शाश्वतधर्मालम्बनाश्च मनस्काराः संमुखीभवन्ति / तद्विक्षिप्तसंज्ञकः / / [विज्ञानानन्त्यद्वेषो च] 2 अकिञ्चन्याह्वयः पुनः॥३ स खलु योगी विज्ञानानन्त्यसंज्ञाद्वेषी तत्राकिञ्चनसंज्ञित्वादाकिञ्चन्यायतनमुपसम्पद्य विहरति / अथवा नास्ति किञ्चिदुपेक्षाप्रयोगनिष्पत्तिराकिञ्चन्यायतन" मित्युच्यते। अनन्ताकारोदारिकदर्शनो हि तद्विवेके संज्ञाविमोक्षः प्रवर्तते / अत एवाकिञ्चन्यायतन (नं) परमोपेक्षेत्युच्यते / यस्मात्तत्रानन्ताकारानभिसंचेतना चेतसोऽनाभोगता संतिष्ठते / / [553] तद्वित्तूच्छेदशङ्की च न संज्ञासंज्ञसंज्ञकः / स खलु संक्षिप्तामपि विभत्वसंज्ञां संज्ञाशल्य इति कृत्वा तामल्पामपि विस्पष्ट परिच्छिन्नरूपां संज्ञामुत्सृज्योच्छेदशङ्की च विस्पष्टरूपां सती नवसंज्ञं नासंज्ञमुपसम्पद्यते / अतो नैवसंज्ञानासंज्ञायतनं समापद्यते / न संज्ञावेदितनिरोधं नापि विस्पष्टां पूर्वसमापत्तिसंज्ञाम् / सर्वेषु चारूप्येषु प्रादौ तथा प्रयुक्तत्वा[त्] तत्संज्ञा व्यव(प)दिश्यते / न तु तन्मात्रसंज्ञा एवारूप्या इत्याविष्कृतमेतत्पूर्वमेवेति / व्याख्या. तानि मौलान्यष्टौ समापत्तिद्रव्याणि // 1 Cf. सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्क्रम्म अनन्तं विज्ञाणं ति विमाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति / Vbh. p. 245.. 2 Added from Adv. 3 Cf. आकाशानन्यविज्ञानानन्स्याकिञ्चन्यसंज्ञकाः / ____तथाप्रयोगात् AR. VIII. 4 abc. 4Cf. सब्बसो विज्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म नत्थि किश्ची ति आकिञ्चचायतनं उपसम्पज्ज विहरति / Vbh. p. 245. 5 Cf. मान्धात्तु न संज्ञा नाप्यसंज्ञकः / Ak. VIII. 4 d. 6 सब्बसो आकिचचायतनं समतिक्कम्म नेवसज्ञानासायतनं उपसम्पज्ज विहरति / Vbh. VIII. 22 ab. Page #574 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 554.] . अष्टमोऽध्यायः। 415 सामन्तकानां' पुनरादिध्यानसामन्तकस्यानागम्याख्यस्य किं रूपम् ? तपदिश्यते[554] सवितर्कविचारं यत्सापेक्ष सानुवर्तकम् / चित्तमार्येतराकारं तदानागम्यमुच्यते / / यत्खलु प्रथममोलध्यानप्रवेशोपायचित्तं सवितकं सविचारमुपेक्षावेदनासंप्रयुक्तं सानुपरिवर्तिकं] 2..[Folio No. 147 lost]3....." ...."[अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभायां वृत्ती अष्टमस्याध्यायस्य द्वितीयपादः // ]...... 1 कति पुनः सामन्तकानि ? प्रष्टो सामन्तकान्येषां शुद्धादुःखांसुखानि हि। एकैकस्यैकैकं येन तत्प्रवेशः। किं तान्यपि त्रिविधानि तथैव च तेषु वेदना / नेत्युच्यते। शुद्धकानि च तान्युपेक्षेन्द्रियसंप्रयुक्तानि च यत्नबाह्यत्वादधोभूम्युद्वेगानवगमात् वैराग्यपथत्वाच्च नास्वदनासंप्रयुक्तानि | Akb. VIII. 22 ab. See Saks. p. 681. .. 2-2 Cf. आर्य चाय त्रिधा केचिदतर्फ ध्यानमन्तरम् // Ab. VIII. 22 cd. आद्यं सामन्तका नागम्यं तच्छुद्धकं चानास्रवं च / यद्यपि सामन्तकचित्तेन प्रतिसन्धिबन्धः क्लिष्टो भवति / समाहितस्य तु क्लिष्टत्वं प्रतिषिध्यते / केचित्पुनरिच्छन्ति / अस्वादनासंप्रयुक्तमप्यनागम्यं सामन्तकं चोच्यते ध्यानान्तरं च। किमिदमेकार्थमाहोस्विनानार्थम् ? सामान्तकं हि वैराग्यमार्गः / तत्पुनानान्तरम् विधाऽदु.खासुखं तच्च महाब्रह्मफलं च तत् / Ab. VIII. 2 ab. —'यद्यपि सामन्तकचित्तेन सन्धिबन्ध' इति / अष्टास्वपि ध्यानारूप्येषु यस्य यत् सामन्तके / तस्य तेन सामन्तकचित्तेन क्लिष्टेनासमाहितेन सन्धिबन्ध इत्येष सिद्धान्तः इति / अत इदमुच्यते। यद्यपि सामन्तकचित्तेनेति विस्तरः। 'आस्वादनासंप्रयुक्तमप्यनागम्यम्, इति / अनागम्यस्य पटुत्वात् / यथा हि तदनास्रवमपि संभवति तथा आस्वा. दनासंप्रयुक्तमपीत्यभिप्रायः / मौलप्रतिस्पधित्वादास्वादनासमुत्पत्तिसद्भावादित्याचार्यसंघभद्रः / Saku. p. 682 For details, see LVPAK. VIII. pp. 178-183. 3 Folio No. 1 47 is lost. In this lost folio the Abv. might have discussed the following topics:-(1) सामन्तकानां ध्यानान्तरिकानां च कः स्वभावः ? (2) शुद्धकादीनां ध्यानारूप्याणां कथं लाभः ? See Akv. VIII, 1416 and 22-23. Page #575 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमाध्याये तृतीयपादः / '... [VIII. B, 6. Fol. 148 a.] [व्युत्क्रान्तकसमापत्ति ,समापद्यन्ते तदपदिश्यते[555] चत्वारो घ्यायिनः प्रोक्ताश्चतुर्ध्यान [वि] दर्शणा (ना)त् / सम्पद्विपत्तिसंज्ञाया हानपक्ष्यादिवेदिनः // 3 चत्वारो हि ध्यायिनो भगवतोक्ताः / “तेषामेकः समापत्तौ विपत्तिसंज्ञी, . द्वितीयो विपत्ती सम्पत्तिसंज्ञी, तृतीयः सम्पत्ती सम्पत्तिसंज्ञी, चतुर्थों विपत्ती विपत्तिसंजी" इति / "एते हानस्थितिविशेषोत्कर्षध्यानभेददर्शण (न) योगाः(त्) चत्वारो भवन्ति / / ____ कः पुनरयं ध्याता कानि वा ध्यानध्येयध्यानफलानि ?' तदाविष्क्रियते [556] ध्याता प्रोक्तस्तथा ध्येयं ध्यानं ध्यानफलं तथा / सर्वमेतच्चतुष्टयं पूर्वमेव विस्तरेणाभिहितम् / / भवतस्तु , प्रसिद्धेरक्तदोषत्वान्नास्त्यात्मादिचतुष्टयम् // न हि तवैतच्चतुष्टयं सिद्धम् औपनिषदसांख्यवैशेषिकादिपरिकल्पितप्रमातृप्रमाणप्रमेयप्रमाणफलानि पूर्वमेवोक्तदोषाणि / / 9 The beginning portions of this pada are lost. V. supra, p. 415, n. 3. RV. infra, Ad. karika 566. 3 This topic is not discussed in Akb. v. supra, p. 247. 4 cf. झायी ति चत्तारो झायी-अत्थेकच्चो झायी सम्पत्ति येव समानं विपत्तीति पच्चेति, अत्थेकच्चो झायी विपत्ति येव समानं सम्पत्तीति पच्चेति, अत्थेकच्चो झायी सम्पत्ति येव समानं सम्पत्तीति पच्चेति, अत्थेकच्चो झायी विपत्ति येव समानं विपत्तीति पच्चेति / Vbh. p. 342. % This topic is not discussed in Akb. 6 This discussion is lost in the lost portions. V. supra, p. 22. n-1, 7Ibid. Page #576 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 561.] . अष्टमोऽध्यायः। 417 किं पुनः कर्मानुष्ठानान्मोक्षो भवति, आहोस्विज्ञानानुष्ठानादिति ?' तत्र. मः[557] कर्मानुष्ठानतो मोक्षो ज्ञानानुष्ठानतस्तथा / / व्यापारे सति सद्भावाद्याथात्म्यावगमेपि च // त्रीणि खलु कर्माणि / दानशी लभावनाख्यान्यनुष्ठाय दश च ज्ञानानि धर्मस्वसामान्यलक्षणसंमोहप्रतिपक्षभूतान्यनुष्ठाय परं ब्रह्म प्राप्नोति नान्यथेति / तदेतदाविष्क्रियते [558] कर्म त्वत्र द्विधा ज्ञेयं पुण्यापुण्यक्रियाकिये। तत्र खलु पुण्यक्रिया त्रिधा प्रोक्ता विरतिस्तद्विधोदिता // कर्मादिचिन्तायाम् / / [559] ज्ञानं तु नैष्ठिकं ज्ञेयं यथापूर्वमुदाहृतम् / . अतोऽन्यद्भजते यस्तु खलीनं चर्वयत्यसौ // यस्तु मन्यते पश्वाद्यालंब (भ)नादिभिः कर्मभिः भोक्तृभोग्यान्तरपरिज्ञा. नादिभिश्च मोक्षो भवति स वक्तव्यः 'खलीनं चर्वयते (ति)।' यस्मात् [560] परपीडाप्रवृत्तत्वाधलोभानतादयः / ___ अपायहेतवो ज्ञेयाः योद्वारविबन्धिनः / . . हिंसानतलोभादयो हि दोषाः कुगतिग मनहेतवो न स्वर्गापवर्गगमनोपायाः। शास्त्रचोदिता हिंसा नाधर्म इति चेत् / न / शास्त्रलक्षनो (णा). परिज्ञानात् / कथम् ? यस्मात् [561] युक्तार्थचोदनाद् दुःखत्राणाद्दोषानुशासनात् / / शास्त्रमित्युच्यतेऽतोऽन्यज्ज्ञेयं वातिकभाषितम् // यत्खलु प्रमाणत्रयविरुद्धार्थ वाक्यम्, यच्च पापकेभ्यः कर्मेभ्यः कुगतिगमनहेतु"भ्यो निवारणेन त्रायते, यच्च रागद्वेषमोहाननुशास्ति तद्वाक्यं 1 This topic (karikas 557-562) is not discussed in Akb. 2 v. svpra, p. 169. , 3 Pratyaksha-anumdna-agama. Page #577 -------------------------------------------------------------------------- ________________ [562. 418 अभिधर्मदीपे शास्त्रमित्युच्यते / नान्यदिति। तस्मादन्यदनाप्तवचनम् / न। वेदमन्त्राणां विषोपशमनसामर्थ्यदर्शणा (ना)त्। प्रत्यक्षं हि प्रमाणं बलीयस्तत्पूर्वके च दे प्रमाणे त्रयीधर्माभिहिते प्रमाणमिति / तत्रेदं प्रत्युच्यते- . 1562] पारसीकादिमन्त्राणां विषोत्सद बलं क्वचित् / दृश्यते न तु सर्वस्मिन्नरिष्टाद्यनिवर्तणा(ना)त् // दृष्टं हि सामर्थ्यं पारस्वी (सी) कशबरकापालिकादिमन्त्राणामपि न तु तैर्मन्त्रः पापनाशोऽभ्युपगम्यते भवद्भिः, न च सर्वस्य विषयं(म) प्रशमयन्ति; तद्गतारिष्टादीनां(दिना) मरणदर्शणा (ना)त् / यदि च शास्त्रचोदिता हिंसा मन्त्रसामर्थ्याद्धर्माङ्गं सम्पद्यते कस्मान्न मन्त्रसामर्थ्यादेव पशुं घातयति ? किं शस्त्रपातनगलाम्रडकाद्युपक्रमानुष्ठानेन ? मन्त्रसामर्थ्यादेव च पिष्टकृतपुरोडाशानां स्वर्गगमनहेतोरपूर्वस्याभिव्यक्तिर्भवत्वलं पश्वादिवधेनेति / दृष्टं च मन्त्राणां विषोपशमने सामर्थ्यं न तु विनाहारपानादिभिः क्षुत्तृष्णप्रशमनादिषु / एवं मन्त्रा[VIII. A. 6. Fol. 148 b.]'णां विषोपशमने सामर्थ्य भवतु / मा भूत्पापविनाशन इति / / यदप्युच्यते भवद्भिः। वैतानकर्मानुष्ठातारो ब्राह्मणा एव मोक्षवमन्यधिक्रियन्ते नेतरे वर्णा इति तदपि डिम्भाभिहितमेव सतां प्रतिभाति / ' यस्मात् [563] रागाद्यैर्दूष्यते चित्तं श्रद्धाद्यैश्च विशुध्यते / ' विप्रस्यापि यतस्तस्माद् गुणवानेव मुच्यते // तद्यथौषधं विशुद्ध कोष्ठस्यैवारोग्यं जनयति नोल्बनवातादिदोषस्य / तस्माद्भव्यजातीयः श्रद्धादिगुणपरिभावितात्मा कुम्भकारोऽपि मोक्षवमन्यधिक्रियते / न चतुर्वेदो रागद्वेषमोहादिदोषोश (र) रीकृतचित्तभूमिरिति / अलमतिप्रसङ्गेन प्रकृतमेव प्रस्तूयताम् / तदिदमारभ्यते--- [564] शुद्धं चतुविधं हाण (न) भागीयादि यथाक्रमम् / / न्यूनतुल्य बलोत्कृष्टनिर्मलानुगुणं हि तत् // 2 . चविधं खल शुद्धकं हानभागीयं स्थितिभागीयं विशेषभागीयं निर्वेधभागीयम् एवमारूप्यमन्यत्र भवाग्रात् / तद्धि त्रिविधं विशेषभागीयं हित्वा / किं पुण (न)रेषां लक्षणम् ? This topic is not discussed in Akb. 2 .चतुर्धा शुद्धकं हानभागीयादि यथाक्रमम् / Ak. VIII. 17 ab. Page #578 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 567.] अष्टमोऽध्यायः। . 419 [565] क्लेशस्वोपरिमस्थाननीरजस्कानुवति वा।' - यथाक्रमं खलु क्लेशोत्पत्त्यनुगुणं हानभागीयं, स्वभूम्यनुगुणं स्थिति *भागोयमूर्ध्वभूम्यनुगुणं विशेषभागीयमनास्रवानुगुणं निर्वेधभागीयम् / तस्मादनास्रवमुत्पद्यते। अथैषां चतुर्णा कति कस्मादनन्तरमुत्पद्यन्ते ? - द्वे त्रीणि त्रीणि च द्वे वा हाणि (न)पक्ष्याद्यनन्तरम् // 2 हानभागीयस्य खल्वनन्तरं द्वे उत्पद्येते हाण (न) स्थितिभागीये / स्थितिभागीयस्य त्रीण्यन्यत्र निर्वेधभागीयात् / विशेष भागीयस्यापि त्रीण्य [न्य]त्र हाण (न) भागीयात् / निर्वेधभागीयानन्तरं तदेवैकमिति / / [566] व्युत्क्रान्तकसमापत्तिरर्हतोऽकोप्यधर्मणः / 3 स खल्वेषाहतोऽकोप्यधर्मण एव निष्क्लेशत्वात्समाधिवशित्वाच्च / दृष्टिप्राप्तस्य यद्यपि तीक्ष्णेन्द्रियत्वात्समाधौ वशित्वं न तु निष्क्लेशा सन्ततिः / समयविमुक्तो यद्यपि निष्क्लेशो न त्वस्य समा धौ वशित्वमिति / कथं पुनरियमुत्पाद्यते ? तत्प्रयोगो द्विधा भूमिर्गत्वागत्य(म्य) जिगीषया // . [567] धर्मभूम्युत्क्रमेणाष्टौ शुद्धकाख्यादनास्रवम् / शुद्धकाच्च तृतीयं स्वं निष्ठा शुद्धाच्च निर्मलम् // .. 'गत्वे'त्यनुलोममष्टौ भूमीः समापद्य / 'आगम्येति प्रतिलोमे समापद्य / 'द्विधेति सास्रवानास्रवा / 'जिगीषयेति जयं चिकीर्षन्ध'मभूम्युत्क्रमण जेतुकामः / शुद्धकादनास्रवं 'शुद्धकाच्च तृतीयं स्वं / ' 'निष्ठा' तु शुद्धादनास्रवम् / स खल्वेवं विजित्यानास्रवाश्च सप्त पश्चात्सास्रवा प्रथमायाः नात्सास्रवं तृतीयं समापद्यत / तस्मादाकाशानन्त्यायतनं तस्मादाकिञ्चन्याः यतनमेवं पुनः प्रतिलोमं निर्जित्यानास्रवा अप्येकविलङ्घिता अनुलोमं प्रति. लोमं च समापद्यते / एष प्रयोगो व्युत्क्रान्तसमापत्तेः / 1 Cf. क्लेशोत्पत्तिस्वभूम्यूर्वानासवानुगुणं हि तत् // AR. VIII. 17 cd. 2 Cf. द्वे त्रीणि त्रीणि चैकं च हानभागाद्यनन्तरम् / Ak. VIII. 18 ab. 3 Cf. व्युत्क्रान्तकसमापत्तिः। Ak. VIII. 19 a. 4 , गत्यागम्य द्विषा भूमिरष्टौ श्लिष्टकलचिताः // AK. VIII. 18 ab. Page #579 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 420 अभिधर्मदीपे [568. यदा तु प्रथमाः सास्रवाः तृतीयमनास्रवं ध्यानं समापद्यते तस्मात्सास्रवमाकाशानन्त्यायतनं तस्मादनास्रवाकिञ्चन्यायतनमेवं पुनः प्रतिलोमम् / तदा विसभागतृतीयद्रव्यगमनादभिनिष्पन्ना भवति / ' अतिविप्रकृष्टत्वान्न चतुर्थं समापद्यते / तां च त्रिषु द्वीपेषु समापद्यते / / [568] स्वोर्खा एवोपजन्यन्ते ध्यानारूप्यभवः शुभाः। भवाग्रस्थस्त्वगत्यादौ निर्मलामवलम्बते // भवाग्रं भवाग्रे च संमुखीक्रियते / अधश्च यावत्कामधातोरेवं शेषाणि स्वस्यां च भूमावधश्चेति / ऊो [VIII. A, 7. Fol. 159.]3 [पपन्नो नाधरां समापत्ति संमुखीकरोति वैयर्थ्यात् / न हि तत्रानास्रवो मार्गोऽस्ति संसारमूलत्वात् / न च विनाऽनास्रवेन (ण) मार्गेण तत्रत्याः क्लेशा हन्तुं शक्यन्ते / चैतन्यरूपं पुरुषमालम्ब्य तद्वैराग्यमिति चेत् / न। युष्मत्पुरुषस्य क्रियावत्त्वे सत्त्व (त्त्वा)नेकत्वकत्वोपपत्तेः संसगिमित्वोपपत्तेः बुद्धिवदिति विज्ञानज्ञानोपलब्धे च...........................................................ति // कस्य पुनर्व्यानस्य प्राप्त्या कतरद्भाव्यते ?तदनुक्रम्यते[569] बालाद्यध्यानसंप्राप्तौ लौकिकस्यैव भावना। यदा खल पृथग्जनः प्रथमं ध्यानं लभते तदास्यानागतं लौकिकमेव भाव्यते। ऊष्मादिवर्ये चालब्धे ध्यानान्तरसमुद्भवे // . Cf. पथवीकसिणे पन पठमं ज्ञानं समापज्जित्वा तत्थेवं ततियं समापज्जति, ततो तदेव उग्घाटेत्वा आकासानञ्चायतनं, ततो आकिञ्चचायतनं ति एवं कसिणं अनुक्कमित्वा झानस्सेव एकन्तरिकभावेन उक्कमनं झानुक्कन्तिकं नाम ।'"कसिणस्सेव एकन्तरिकभावेन उक्कमनं कसिणुक्कन्तिकं नाम ।"झानस्स चेव कसिणस्स च उक्कमनं झानकसिणुक्कन्तिक नाम / Vm. XII. 5. Also se झानानुलोमं, झानपटिलोम, झानानुलोमपटिलोमं / Ibid. XII. 4, See Vm T. pp. 374 -5 ; DhsA. III. 388 ond LVPAk. VIII. pp. 173-4. ___1Cf. विसभागतृतीयगा। Ab. VIII. 19b. 2 Cf. स्वाधोभूम्याश्रया एव ध्यानारूप्या वृथाऽवरम् / ___ आर्याकिञ्चन्यसांमुख्याद्भवाने त्वास्रवक्षयः। Ah. VIII. 19 cd. 20 ab. This folio is broken on the right. A patt of about fifteen lerters is lost in each line. 4 This topic is discussed very briefly in Akb. VIII. 14-16. Page #580 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 576.] अष्टमोऽध्यायः / 421 ___चरमभविकस्योष्मादिवजितेऽ. ""गिकस्वा (?) नुचितम् / तत्र ध्यानान्तरे प्रथमं सास्रवमेव भाव्यते / उचिते तु वैराग्यलब्धत्वान्न भाव्यते / ऊष्मगतादिषु तु न भाव्यते / तान्येव ध्यानान्तरसंगृहीतानि भाव्यन्ते प्रथमं नानागम्यम् / / [570] वीतरागस्य चालब्धे पूर्वसामन्तके तथा / वीतरागस्यानागम्येऽप्यलब्धेऽनुचिते प्रथमं भाव्य [ते].... [अ] नागम्यसंगृहीतानि भाव्यन्ते न प्रथमार्यमार्गसादृश्यात् / विरक्तस्य तु पूर्वस्य निर्मलस्यैव भावना / वीतरागस्य त्वार्यस्य प्रथमस्यानास्रवस्यैव भावनान्यामे वा[s] भिसमयान्तिकक्षणवर्येषु अनास्रयमेव भाव्यते / शैक्षस्य च द्वाभ्यां क्षणाभ्यामक्षविवर्धने भवाने च सप्तदशसु ..."" / एवं नवप्रकारतया[5] कोप्यप्रतिवेधे तत्पृष्ठे च यत्किञ्चिद्भावनामयं संमुखीकरोत्यलब्धं तत्रानानवमेव प्रथम भाव्यते नोभयभावनोच्यते // . - [571] न्याममार्गान्वयज्ञाने शैक्षस्याक्षविवर्धने / - आनन्तर्याह्वये मार्गे दृङ्मार्गे द्वादशक्षणाः // ___[572] भवाग्रस्य च वैराग्ये क्षयज्ञानविजिते / प्रकोप्या.... .. [573] [प्रा]र्यस्य कामवैराग्ये चरमे मुक्तिवर्त्मनि / ज्ञानत्रये त्व (त्र) याख्ये च न्यामे[5]नागम्यजिते / [574] शैक्षस्य रागिणः पूर्वत्रिभूमीन्द्रियवर्धने / प्रयोगमुक्तिमार्गेषु कामाद्यध्यानजस्य च // [575] द्विविधाहत्वसंप्राप्तौ मुक्तिवमनि पश्चिमे। विरक्तानां च शक्षाणामव्यमान्यत्रिभूजये / [576] भावना द्विविधस्यापि ..............."सु सास्रवानास्रवस्यापि प्रथमस्य ध्यानस्य भावना भवतीति / नोभयस्य तु भावनाम / Page #581 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 422 अभिधर्मदीपे [577. अनागम्याश्रये न्याम तद्भागीयोद्भवादिषु // यद्यनागम्यं नि:श्रितो नियाममवक्रामति, तस्यानागम्यमेव भाव्यते न तु प्रथमं ध्यानं किञ्चिदपि भाव्यते / यदा खल्वप्यनागम्यानिर्वेधभागीयान्युत्पादयति ....... ... [भाव] नया भाव्यते न तु प्रथमं ध्यानं दर्शनमार्गसादृश्यादित्याविष्कृतमेतदिति // [577] द्वितीयादिष्वनेनैव विधिनाभ्युह्य युक्तितः।। ___ अभिधर्मनयज्ञाने ज्ञेयाऽनागतभावना // द्वितीयादिषु खल्वधिध्यानेष्वनयैव प्रथमध्यानानागताभावनानीत्या तत्र युक्तिमनुसरता यथातन्त्रम ...." / ध्याणं (नं) कस्य किमालम्बनमित्यत इदमनुक्रम्यते। [578] सास्वादः स्वभवालम्बः शुभं ध्यानं समन्तदक / प्रारूप्याः कुशला मौला नाधोलोकावलम्बिनः // ' आस्वादनासंप्रयुक्तः स्वभूमिकं [भवमालम्बते] सास्रवं वस्त्वित्यर्थः / नाधरांभूमिमालम्बते वीतरागत्वान्नोत्तरां तृष्णा[VIII. B. 7. Fo1149 a]-परिच्छिन्नत्वात् / नानास्रवं कुशलत्वप्रसङ्गात् / कुशलं तु ध्यानं शुद्धकमनास्रवं वा सर्वालम्बनं यत्किञ्चिदस्ति संस्कृतमसंस्कृतं वा / मौलानां तु कुशलारूप्याणामधोभूमिकं च सास्रवं वस्तु नालम्बनम् / स्वभूम्योर्ध्वभूम्यालम्बनत्वात् / अनास्रवं [त्वालम्बनम् / सर्वा] न्वयज्ञानपक्षो न धर्मज्ञानपक्षो नाधोभूमिनिरोधः। सामन्तकानन्तर्यमार्गाणां त्वधराभूमिरालम्बनम् / / ] [एषाञ्च पु]नस्त्रिविधानां ध्यानारूप्याणाम् 1579] ध्यानारूप्यैः प्रहीयन्ते निर्मलैर्माण(न)स(सो) मलाः / अधोभूमेस्तु लभ्यन्ते सामन्तैरपि शुद्धकः // अनास्रवेनैव (ण)व ध्यानारूप्येण क्लेशाः प्रहीयन्ते न कुशलेन / कुत एव क्लिष्टेन ? वीतरागवन्नाधः प्रहीयन्ते तस्यैव तदप्रतिपक्षत्वात् , न स्वभूमी 1 Cf. सतृष्णाः स्वभवालम्बाः ध्यानं सद्विषयं शुभम् // न मौलाः कुशलारूप्याः सानवाधरगोचराः। AK. VIII. 20 cd. 21 ab. This folio is broken on the right. A part of about fifteen letters is lost in cach line. The restorations given in the square brackets are done with the help of Akb. Page #582 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 581.1 - अष्टमोऽध्यायः। 423 विशिष्टरत (तर)त्वा[नो मिति / ध्यानारूप्यसामन्तके]न' शुद्धकेनापि क्लेशाः प्रहीयन्तेऽधोभूमिप्रतिपक्षत्वात् // पुनश्च / सर्वं समाधि संकलय्य त्रयः समाधय उक्ताः सूत्रे[580] सवितर्कविचाराद्यास्त्रयः प्रोक्ताः समाधयः / ध्यानान्तरे स चारोधः सद्वयोऽन्यत्र निर्द्वयः / / "सवितर्कः सविचारः समाधिः अवितर्को विचारमात्रोऽवित [र्कोऽविचारः" इति / तत्र ध्यानान्तरं तावदवित]र्को विचारमात्रः। सततोध: सवितर्कः सविचारः समाविः / परतस्त्ववितर्को [s] विचारश्च / / पुनः [581] सास्रवानास्रवश्चान्य एकादशभुवस्त्रयः / प्रार्याकारमतिद्योताः शून्यताद्यः समाधयः॥ शून्यताभिधेयः समाधिरप्रणिहित अनिमित्तश्च तृतीयः॥ 1 . अनस्रिवेण हीयन्ते क्लेशाः सामन्तकेन च। Ak. VIII. 21 cd. 2 See Sakv. p. 681, 3 Cf. सवितर्कविचारोऽधः समाधिः परतोऽद्वयः। Ak. VIII. 23 cd. Ycf. तयो समाधी-सवितक्कसविचारो समाधि, अवितक्कविचारमत्तो समाधि, अवितक्क-अविचारो समाधि / Vbh. p. 343. See Yoga-bhashya, I. 42-44. 5 'ध्यानविशेषत्वात्' इति / तदेव मौलं प्रथमं ध्यानं वितर्कापगमाद्विशिष्टं [स] ध्यानान्तरमित्युच्यते इत्यर्थः / 'विशेषाभावात्' इति / यथा प्रथमे ध्याने विशेषो भवति / . क्वचिद्वितर्कविचारौ। क्वचिद्वचार एवेति / न तथा द्वितीयादिष्विति। अतो ध्यानेषु न व्यवस्थाप्यते ध्यानान्तरम् / 'Sakv. p. 682.. 6 f. अनिमित्तः समाकारः शून्यता नात्मशून्यतः। AK. VIII. 1. 10. 7 Cf. सुब्रतो समाधि, अनिमित्तो समाधि, अप्पणिहितो समाधि। Digha, XXXIII. 1. 10. Alco Cf. परिज्ञायै प्रहाणाय पुनः साक्षात् क्रियां प्रति / शून्यतादिसमाधीनां त्रिधार्थः परिकीर्तितः // इति वचनाद्यनाकारेण प्रतिभासते स घटाद्याकारः कल्पितस्वभावस्तस्य परिज्ञानार्थ शन्यतासमाधिरुक्तः ।""सर्वधर्माभिनिवेशविविक्तमायोपमज्ञानस्य साक्षाक्रियार्थमनिमित्तः समाधिः / योगिसंवृत्या तथ्यरूपस्य परिनिष्पन्नस्याधिगन्तव्यस्वभावत्वात् पुद्गलधर्माभिनिवेशस्य परतन्त्रस्य प्रहाणार्थमप्रणिहितः समाधिः। Aaa. pp. 536-7. See Saks. p. 6823; LVPAK. VIII. p. 184, notes, Page #583 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 424 अभिधर्मदीपे [582. कतमैः पुनरेत आ काराः१...... .....]वत् षोडशभिराकाररित्यतस्त्रयोऽप्यनित्यतादिषोडशाकारमतिद्योताः (1) / प्रत्येकं तु [582] दशानि(णि)हिताकाराः शून्यताया द्वयं मतम् / अनिमित्तोऽमृताकारैश्चतुभिः संप्रवर्तते // अप्र (निणि)हितः खलु समाधिरणि (नि)त्यदु:खाकाराभ्यां संप्रयुक्तश्चतुभिः समुदयाकारैश्चतुभिश्च मार्गा[कारैः].... ... ... ... ... .. . ... तानात्माकाराभ्यां संप्रयुक्तः / अनिमित्तः समाधिनिरोधाकारैश्चतुर्भिनिरोधाकारादिभिः संप्रयुक्तः // [583] विमुक्तेद्विप्रकारायाः प्राप्तये निर्मलाः पुनः। विमोक्षसु(मु?)खशब्देन त एवाविष्कृतास्त्रयः // ' . . रागविरागाच्चेतोविमुक्तिरविद्याविरागा [त्] प्रज्ञाविमुक्तिः / तस्य विमुक्तिद्वयस्य' ... ... ... ... [आ]विष्कृतानि / तत्र शून्यतायाः संप्रयुक्तः समाधिः शून्यतासमाधिः / न प्रणिधत्ते भवमित्या(त्य)प्रणिहितः। दशनिमित्ता पगमादनिमित्तं तदालम्बनसमाधिरणि (नि) मित्तः // पुनः [584] त्रयोऽपरसमाध्याख्या शून्यताशून्यताद्रयः // तेषां त्रयाणां समाधीनामुत्सर्गोपायप्रदर्श[ नार्थ शून्यताशून्यतादयः त्रयः] समाधयोऽभिधर्मभिहिताः / 1 See Vm. XXI. 55-60. 2 Cf. प्रवर्ततेऽप्रणिहित: सत्याकाररतःपरः। AK. VIII. 24 cd. 3 Cf. शुद्धामला निर्मलास्तु ते विमोक्षसुखत्रयम् / AK. VIII. 25 ab. Also Cf. तयो मे भिक्खवे विमोक्खा-सुञतो विमोक्खो, अनिमित्तो विमोक्खो, अप्पणिहितो विमोक्खो। Patisambhida, II. p. 35.-अनिच्चतो मनसिकरोन्तो अधिमोक्खबहुलो अनिमित्तविमोक्खं पटिलभति। दुक्खतो मनसिकरोन्तो पस्सद्धिबहुलो अप्पणिहितविमोक्खं पटिलभति / अनत्ततो मनसिकरोन्तो वेदबहुलो सुचतोविमोक्खं पटिलभति / Ibid. p. 58. For details, see DhsA. III. 483-492; Vm. 79-73, Sakv. p. 682%; LVPAK. VIII. p. 187. 4V supra, p. 204, n. 1. 5 पञ्चविषयस्त्रीपुरुषत्रिसंस्कृतलक्षणानि दश / Akb. VIII. 24. 6 Cf. शून्यताशून्यताद्याख्यास्त्रयोऽपरसमाधयः। Ak. VIII. 25 cd. See Saku. p. 683. Page #584 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 586.] अष्टमोऽध्यायः। 425 द्वयमालम्बतेऽशैक्षं शून्यतोऽनित्यतस्तथा // ' - [585] क्षयमप्रतिसंख्याख्यमन्त्यो गृह्णाति शान्ततः / / शून्यताद्यालम्बनत्वात्तन्नाम अशैक्षं समाधि द्वावपरसमाधी आलम्बेते। शून्यताशून्यता अशैक्षं शून्यतासमाधिमालम्बते शून्याकारेण / अप्रणि["हिताप्रणिहितोऽप्यशैक्षमप्रणिहितम] अनित्याकारेण / [न] दुःखतो न हेत्वादि. तोऽनास्रवस्य अतल्लक्षणत्वात्। न मार्गाकारेषणीयत्वात्। अनिमित्तानिमित्तत्वात् समाधिरशक्षस्यानिमित्तस्याप्रतिसंख्यानिरोधमालम्बते। शान्ताकारेणानास्रवस्य प्रतिसंख्यानिरोधाभावात् / न निरोधप्रणीतनिःसरणाकारर[III. B, 2. Fol. 150 a. ]णि(नि)त्यतानिरोधसाधारणत्वादव्याकृतत्वादविसंयोगाच्च / ते पुनरेते समाधयः एकादशभुवः सर्वे सास्र वा नृष्वकोपिनः // तत्र सास्रवा आर्यमार्गद्वेषित्वान्मनुष्येषूत्पाद्यन्ते / अकोप्यस्याहतः एकादशभुवश्च * सप्तसामन्तकानि हित्वाऽन्यास्वेकादशसु भूमिषु कामधात्वनागम्यध्यानान्तरध्यानारूप्येषु / . "पुनः [586] समाधिभावनाध्यानं सुखाय प्रथमं शुभम् / दर्शणा(ना)याक्ष्यभिज्ञोक्ता प्रज्ञाभेदाय यात्निकाः // "चतस्रः खलु समाधिभावनाः। अस्ति समाधिभावना प्रासेविता भाविता बहुलीकृता दृष्टधर्मविहाराय संवर्तते." इति विस्तरः / कुशलं खलु 1 Cf. आलम्बेते अशक्षं द्वौ शून्यतश्चाप्यनित्यतः। Ak. VII. 26 ab. 2 Cf. अनिमित्तानिमित्तस्तु शान्ततोऽसंख्यया त्रयम् // AR VIII. 26. cd. .. 3 'न मार्गाकारर्दूषणीयत्वात्' इति / सोऽशैक्षः समाधिर्दूषयितव्यो न च मार्गाकारा दूषणरूपा इति / अतो न मार्गाकारस्तं समाधिमालम्बते / "Saks. p. 683. 4 This folio is misplaced in the sheet No. III. B. 5 Cf सास्रवा नृष्वकोप्यस्य सप्तसामन्तवजिताः। Ak. VIII. 27 ab. 6 Cf. समाधिभावना ध्यानं शुभमाद्य सुखाय हि // "दर्शनायाऽक्ष्यभिज्ञेष्टा धीभेवाय प्रयोगजाः। Ak. VIII. 27 cd. 28. ab. 7 'अस्ति समाधिभावना आसेविता भाविता बहुलीकृता दृष्टधर्मसुखविहाराय संवर्तते / अस्ति "दिव्यचक्षरभिज्ञा ज्ञानदर्शनाय संवर्तते / अस्ति''प्रज्ञाप्रभेदाय संवर्तते / अस्ति... ,, आस्रवक्षयज्ञानाय संवर्तते' इति सूत्रम् / Saks. p. 684. Page #585 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 426. अभिधर्मदीपे [587. प्रथमं ध्यानं शुद्धकमनास्रवं वा दृष्टधर्मसुखविहाराय समाधिभावना। तदधिकत्वा[त्] अन्यान्यपि ज्ञेयाणि (नि)। नावश्यं सम्परायसुखविहारायः(य), परिहीणोवोपपन्नः परिणि (नि)विततदभावात् / दिव्यचक्षरभिज्ञादर्शणा (ना)य समाधिभावना / ' प्रयोगजाः खलु सर्वे गुणास्त्रधातुकाणा (ना)स्रवाः प्रज्ञाप्रभेदाय समाधिभावनात् (नाः) // [587] योऽन्त्यो वज्रोपमे ध्याने सर्वक्लेशक्षयाय सा / य*श्चतुर्थे ध्याने वज्रोपमः समाधिः स आस्रवक्षयाय समाधिभावना। सूत्रं चैतत्समाख्यातं बुद्धनात्मोपनायिकम् // 3 अतश्चतुर्थमेव ध्यानमुक्तमिति / / अभिधर्मप्रदीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ अष्टमस्याध्यायस्य तृतीयः पावः समाप्तः // Cf. चतस्सो' 'समाधिभावना। अत्थि 'समाधिभावना भाविता बहुलीकता दिटठ. धम्मसुखविहाराय संवत्तति'""आणदस्सनपटिलाभाय "सतिसम्पजाय " आसवानं खयाय संवत्तति / Ang. II. p. 44. 1 आह / दिव्यचक्षुरभिज्ञा ज्ञानदर्शनाय संवर्तत इत्युक्तम् / न च दिव्यचक्षुरभिज्ञासमाधिभावना। अत्रोच्यते / अयं फले हेतूपचारः। यस्य हेतोः समाधिभावनाय दिव्यचक्षुरभिज्ञाफलं तत्र फले हेतूपचारः। ज्ञानदर्शनाय समाधिभावनेति / येषां पुनरयं पक्षः 'षविधा मुक्तिमार्गधीः' इति ध्यानसंगृहीता एव मानसा विमुक्तिमार्गाः षडभिज्ञाः, तेषामचोद्यमेवैतत् / तेषां विमुक्तिमार्गाणां समाहितत्वात् / पूर्वक एव तु पक्षो अभिधर्मकोशचिन्तकानामित्यवगन्तव्यम् / " Saks. p. 685. 2 Cf: वञोपमेऽन्त्ये यो ध्याने सास्त्रवक्षयभावना // AK. VIII. 28 cd. ..., 3 'प्रात्मोपनायिका किलषा भगवतो धर्मोपदेशना' इति / आत्मना उपनायिका आत्मनो देशिकेत्यर्थः / बोधिसत्त्वो हि कर्मान्तप्रत्यवेक्षणाय निष्क्रान्तो जम्बुमूले प्रथम ध्यानमुत्पादितवान् / बोधिमूले च देवपुत्रमारं भक्त्वा प्रथमे दिव्यं चक्षुरुत्पादितवान् / तेन दिव्येन चक्षुषा सत्त्वांश्च्युत्युपपत्तिसंकटस्थानभिवीक्ष्य तत् परित्राणाय मध्यमे यामे ध्यानविमोक्षसमापत्तीः सम्मुखीकृतवान् / तेऽस्य प्रायोगिकाः गुणाः प्रज्ञाप्रभेदाय जायन्ते / ततस्तृतीये यामे चतुर्थ ध्यानं निश्रित्य नियाममवक्रम्य यावद् वज्रोपमेन समाधिना सर्वसंयोजनप्रहाणं कृतवानिति / यस्माच्चैवं आत्मोपनायिका धर्मदेशना। Sakv. p. 685. See M. sutta 4. 4V. supra, p. 347, n. 1. Page #586 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अष्टमाध्याये चतुर्थपादः। * निर्दिष्टाः समाधयः। अतः परं समाधिसन्निश्रिता गुना (णा) निर्दिश्यन्ते। अप्रमाना (णा)नि चत्वारि मैत्री करुणा मुदितोपेक्षा च।' अप्रमाना (णाः), सत्त्वाधिष्ठानप्रवृत्तेरप्रमान (ण)पुण्यनिवर्तकत्वादप्रमेयेषु फलहेतुत्वाच्च / अथाप्रमाणानां कः स्वभावः ? [588] चतुर्णामप्रमाणानां मैत्र्यद्वेषस्तथा कृपा। - मुदिता प्रोतिरेकेषामुपेक्षाऽलोभ इष्यते // अद्वेषस्वभावा मैत्री। तथा करुणा अद्वेषस्वभावा। कस्तङ्केतयोरप्रमान (ण)योविशेषः ? * उभयोरद्वेषात्मकत्वेऽपि मैत्री सत्त्वापरित्यागवतिनो द्वेषस्य प्रतिपक्षो हर्षाकारप्रवृत्ता च / करुणा ताडनपीड़नाभिप्रायवर्तिणो (नो) द्वेषस्य प्रतिपक्षो देन्याकारप्रवत्ता च। इत्यस्ति विशेषः। "सोमनस्यस्वभावा' मुदिता"३ इति पौराणाः। उपेक्षाप्यलोभात्मकंव। एषोऽप्रमाणानां स्वभावः। कस्माच्चत्वार्येव न न्यूनान्यधिकानि वा ?' 1 चतस्सो अप्पमझायो। इधावुसो भिक्खु मेत्तासहगतेन चेतसा एक दिसं... सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमानेन अवेरेन अव्यापज्झेन फरित्वा विहरति / करुणासहगतेन चेतसा मुदितासहगतेन चेतसा' 'उपेक्खासहगतेन चेतसाविहरति / Digha. XXXIII. 1. 11. See Vbh. p. 272-282; Dhs A. III. 399-416; Vm. IX. 1-124; rogasatra, I. 33, III. 23. 2 Cf. अप्रमाणानि चत्वारि व्यापादादिविपक्षतः। . मैत्र्यद्वेषोऽपि करुणा मुदिता सुमनस्कता // AR. VIII. 29. 3 V. supra, p. 5 2, n. 3. 4 Cf. कस्मा च चतस्सो वा ति ?.... विसुद्धिमग्गादिवसा चतस्सो, तिहादिआकारवसा पनासं / कमो, पवत्तन्ति च अप्पमाणे ता गोचरे येन तदप्पमना || Vm. Ix. 107. Page #587 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 428 अभिधर्मदीपे [589. [589] व्यापादस्य विहिंसाया अरतेस्तृद्विषस्तथा / प्रतिपक्षोऽयमाख्यातो दमनाथं स्वचेतसः / सूत्र उक्तम्-१"मैत्री आसेविता भाविता बहुलीकृता व्यापादप्रहाणाय संवर्तते / करुणा. विहिंसाप्रहाणाय। अरतिप्रहाणाय मुदिता कामरागव्यापादप्रहाणायोपेक्षा // " वृत्तिः पुनद्रष्टव्या[590] सुखाधाने सुखा मैत्री दुःखनाशोन्मुखी कृपा। मुदिता मोदनानिम्ना सत्त्वा एम्येव पश्चिमा // 3 [591] द्रष्टव्या वृत्तिरेतेषां आकारस्तु पुनः कथं प्रतिपत्तव्य इति / तदपदिश्यते -- . प्राकारैः सुखितादिभिः / / सुखिता वत सन्तु सत्त्वा' इति मनसि कुर्वन् मैत्री समापद्यते। दुःखिता वत सत्त्वा इति करुणाम् / मोदन्तां वत सत्त्वा इति मुदिताम् / सत्त्वा इत्येव मनसि कुर्वन्नुपेक्षां समापद्यते माध्यस्थ्यात् / एम्यस्त्वन्यतमेनापि ब्रह्मसायुज्यमश्नुते / / 6 . 1 Cf. निस्सरणं हेतं, आवुसो, व्यापादस्स, यदिदं मेत्ता चेतोविमुत्ति, निःसरणं... विहेसाय, यदिदं करुणा चेतोविमुत्ति, निःसरणं "अरतिया, यदिदं मुदिता चेतोविमुत्ति, निःसरणं रागस्स यदिदं उपेक्खा चेतोविमुत्ति / Digha, XXXIII. 2. 2. 2 The Kosakara discusses one more point:-अशुभोपेक्षयोः कामरागप्रतिपक्षत्वे को विशेषः ? वर्णरागस्याशुभा मैथुनरागस्योपेक्षेति वैभाषिकाः। एवं तु युज्यते मैथुनरागस्याशुभा मातृपितृज्ञातिरागस्योपेक्षेति / Akb. VIII. 29 b. 3 See Vm. IX. 92. 4 cf. उपेक्षाऽलोभ आकारः सुखिता दुःखिता बत / मोवन्तामिति सत्वाश्च Ak. VIII. 30 abc. Also Cf. कतमेहि पञ्चहाकारेहि अनोधिसो फरणा मेत्ता चेतोविमुत्ति ? सब्बे सत्ता अवेरा अन्यापज्शा अनीघा सुखी अत्तानं परिहरन्तु .Patisambhida, II. p. 130. 5 Cf. सुखिनो वा खेमिनो होन्तु सब्बे सत्ता भवन्तु सुखितत्ता। Suttanipata, 145 & See Tevijja-sutta, Digha, VIII. 81. Page #588 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 593] अष्टमोऽध्यायः। 429 ___ एभ्योऽप्रमाणेभ्य एकेणा (ना)पि भावितेन ब्रह्मत्वं' प्रतिलभ्यत इति / / [III. A, 2. Fol. 150b.2] 'किमालम्बना अप्रमाणाः, कति भूमिका वेत्यपदिश्यते[592] नषु कामावलम्बीनि ध्यानयोर्मुदिताभ्य (ह्व)योः / षड्भौमानि तदा (द)न्यानि केचिदिच्छन्ति सप्तसु // 3 मंत्रीकरुणामुदितास्त्रयः कामावचरसत्त्वालम्बनाः। उपेक्षा अनियता इति / येषां तावद्भावना]मयान्येतानि मुदिता च सौमनस्येन्द्रियं तेषां प्रथमद्वितीययो नियोर्मुदिता। नोवं सौमनस्येन्द्रियाभावात्। अन्यानि त्रीण्यप्रमाना (शा)नि षट्सु भूमिष्वणा (ना) गम्ये ध्यानान्तरे चतुर्षु ध्यानेषु। केचित् पुनः चिन्तामयान्यप्येतानि प्रमोद्यं च प्रीतेधर्मान्तरं [इति] तेषां सप्तभूमिका। प्रामोद्यस्य वेदनाद्वयसंयोगित्वात् / उक्तान्यप्रमाना (णा)नि // " अथ कति विमोक्षाः। [593] विमोक्षाः कथिता अष्टौ तेषां द्वावशुभात्मकौ / . 1 तत्थ सिया-कस्मा पनेता "ब्रह्मबिहारा ति वुच्चन्ति ?.."विभंगे कस्मा अप्पमा ति वुत्ता ति ? वुच्चते-सेठ्ठठेन ताव निदोसभावेन चेत्थ ब्रह्मविहारता वेदितब्बा। सत्तेसु हि सम्मापटिपत्तिभावेन सेट्ठा एते विहारा ।""एसेहि संपयुत्ता योगिनो ब्रह्मसमा व हुत्वा विहरन्तो ति "Dhs A. III. 411-412. 2 v. supra, p. 425, n. 4. 3 Cf. कामसवास्तु गोचराः / ___ ध्यानयोर्मुविताऽन्यानि षट्सु केचित्तु पञ्चसु / न तः प्रहाणं नृष्वेव जन्यन्ते व्यन्वितो ध्रुवम् // Ak. VIi]. 30 d, 31. 4-4 Cf. प्रथमद्वितीयध्यानयोर्मुदिता। सौमनस्यत्वात् / अन्यानि त्रीण्यप्रमाणानि षट्सु भूमिषु, अनागम्ये ध्यानान्तरे ध्यानेषु च। सप्रयोगमौलग्रहणात् / केचित् पुनः अनागम्यं हित्वा पञ्चस्वेतानीच्छन्ति / दशस्वित्यपरे। कामधातुं सामन्तकानि च प्रक्षिप्य समाहितासमाहितमौलप्रयोगग्रहणात् / Akb. VIII. 31. ab. __5 The Kosakara discusses one more topic :-किमप्रमाणैरपि क्लेशप्रहाणं भवति ? Akb. VIII. 31. c. 6 अट्ट विमोक्खा। रूपी रूपानि पस्सति / अयं पठमो विमोक्खो। अज्झत्तं अरूपसञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति / अयं दुतीयो विमोक्खो। सुभन्त्वेव अधिमुत्तो Page #589 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 430 अभिधर्मदीपे [594. तावाद्यध्यानयोरन्त्ये तृतीयोऽलोभलक्षणः // ' रूपी रूपाणि पश्यतीति प्रथमो विमोक्षः। आध्यात्ममरूपसंज्ञी बहिर्धा रूपाणि पश्यतीति द्वितीयो विमोक्षः / शुभं विमोक्षं कायेण साक्षात्कृत्वोपसम्पद्य विहरतीति तृतीयः / तेषां द्वावशुभस्वभावौ प्रथमौ तदाकारत्वाद् भूमितश्च तौ स*सामन्तकयोः प्रथमद्वितीययोर्ध्यानयोर्ध्यानान्तरे च। ससामन्तके चतुर्थे घ्याने शुभो विमोक्षः / च चालोभस्वभाव एव न त्वशुभात्मकः, तच्छुभाकारप्रवृत्तत्वात् / सपरिवारास्त्वेते पञ्चस्कन्धस्वभावाः / / [594] चत्वारः कुशलारूपा विमोक्षाख्या समाहिताः / निरोधाख्यसमापत्तिविमोक्षः कथितोऽष्टमः // 3 चत्वारोऽन्ये विमोक्षाः समाहिताः कुशला एवारूप्याः द्रष्टव्याः। संज्ञावेदितनिरोधस्त्वष्ट[मो] विमोक्षः। वैमुख्यार्थों हि विमोक्षार्थः, निरोधसमापत्तिः; सर्वसालम्बनप्रवृत्तिवैमुख्यात् // [595] तस्यास्तु संमुखीभावः सूक्ष्मसूक्ष्माद[न]न्तरम् / त्रिविधं हि भावाग्रिकं चित्तं संज्ञासूक्ष्मसूक्ष्माख्यभेदात्। एतद्यथा होति / अयं ततियो विमोक्खो। सब्बसो रूपसानं समतिक्कमा "आकासनञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति / अयं चतुत्थो विमोक्खो / "विज्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति / अयं पञ्चमो विमोक्खो ।""आकिञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति / अयं छट्ठो विमोक्खो / 'नेवसञ्जानासायतनं उपसम्पज्ज विहरति / अयं सत्तमो विमोक्खो। सब्बसो नेवसब्ञानासायतनं समतिक्कम्म सञआवेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति / go agat fanget i Digha, XXXIII. 3. 1. See Sako, p. 688. 1Cf. अष्टौ विमोक्षाः प्रथमावशुभा ध्यानयोर्द्वयोः / तृतीयोऽन्त्ये स चालोभः शुभारूप्याः समाहिताः। Ak. VIII. 32. 2 See DhsA. III. 397. Cf. faztarg aarfa: Ak. VIII, 33 a. 4 'संज्ञावेदितवैमुख्यात्""सर्वसंस्कृताद्वा' वैमुख्याद्विमोक्षः 'समापत्त्यावरणविमोक्षणाद्विमोक्ष' इति / "वैमुख्याद्विमोक्ष इति / Sukv. p. 689. Cf. केन पनठेन विमोक्खो वेदितब्बो ति ? अधिमुच्चनद्वैन / पच्चनीकधम्मेहि सुठु विमोचनट्ठो, आरम्मणे च अभिरतिवसेन सुठ्ठ अधिमोचनट्ठो। DasA. III. 395. 5 Cf. सूक्मसूक्ष्मादनन्तरम् // Ab. VIII. 33 d. See Vm. XXIII. 34. Page #590 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 597.] अष्टमोऽध्यायः। क्रममौदारिकम् / अतः सूक्ष्मसूक्ष्माख्यं भवाग्रानन्तरं तां समापत्ति समापद्यन्ते / तथा समापन्नानां तु व्युत्थानचित्तमप्यस्याः स्वं शुद्धं निर्मलं त्वधः / / ' सास्रवानास्रवत्वात् / तद्वयुत्थानचित्तस्य सास्रवेन (ण) चेद्वथुत्तिष्ठते भावाग्रिकेण / अनास्रवेण चेदाकिञ्चन्यायतनभूमिकेन / / अथैव विमोक्षाः किं विषयाः ? [597] कामावचरदृश्यार्था वि'मोक्षाः प्रथमास्त्रयः / कामावचरं रूपावचरमेषामालम्बनं यथायोगमशुभतः शुभतश्च / अन्ये त्वन्वयधीपक्षस्वोर्ध्वदुःखाद्यवेक्षिणाः // आरूप्यविमोक्षाणां स्वभूम्यूलभूमिकं दुःखमालम्बनं तद्धेतुनिरोधौ च / सर्वचान्वयज्ञानम (प)क्ष्यो मार्ग ऊर्ध्वाधरभूमिसंगृहीतः, अप्रतिसंख्यानिरोधश्च / उक्ता विमोक्षाः // [597] सूत्रेऽभिभवसंज्ञाख्यं प्रोक्तमायतनाष्टकम् / विमोक्षाधिकवृत्त्येतच्चित्तैश्वर्यप्रदर्शकम् // 3 सूत्रे भगवता अष्टौ अभिभ्वायतनान्याख्यातानि" "अध्यात्म रूपसंज्ञी 1f. स्वशुद्धकाघरार्येण व्युत्थानं चेतसा ततः। Ah. VIII. 33 cd. 2 Cf. कामाप्तदृश्यविषयाः प्रथमाः ये त्वरूपिणः / . तेऽन्वयज्ञानपक्षोर्ध्वस्वभूदुःखादिगोचराः // AR. VIII. 34. 3 Cf. अभिम्वायतनान्यष्टो द्वयमाद्यविमोक्षवत् / ___ द्वितीयवदन्यानि पुनः शुभविमोक्षवत् // Ak. VIII. 35. * For the different versions in sutra and Abhidhar ma, see Dhs4, III. 392. 5 अज्झत्तं रूपसञी एको बहिद्धा रूपानि पस्सति परित्तानि सुवण्णदुब्बण्णानि, तानि अभिभुय्य 'जानामि पस्सामी'ति एवं सची होति / इदं पठमं अभिभायतनं / ... अप्पमाणानि / अज्झत्तं अरूपसजी"परित्तानि""""अप्पमाणानि""""नीलानि...1 ...पीतानि |...लोहितकानि |""ओदातानि| Digha, xxxIII. 3. 1. Page #591 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 432 अभिधर्मदीपे [ 597. बहिर्धा रूपाणि पश्यति सुवर्णदुर्वर्णानि खलु रूपाणि अभिभूय जानाति, अभिभूय पश्यति, एवं संज्ञी च भवतीदं प्रथममभिम्वायतनम् / अध्यात्म रूपसंज्ञी बहिर्धा रूपाणि पश्यत्यप्रमाणानि सुवर्णदुर्वर्णानीति विस्तरो यावदिदं द्वितीयमभिम्वायतनम् / एवमध्यात्ममरूपसंज्ञी वही रूपाणि पश्यति परीत्तान्यप्रमाणानि चेति चत्वारि। अध्यात्ममरूपसंख्येव च वहिर्धा रूपाणि पश्यति नीलपीतलौहितावदात..."...[Remaining folios lost]... ["अभिधर्मवीपे विभाषाप्रभायां वृत्तौ प्रष्टमस्याध्यायस्य चतुर्थः पादः समाप्तः।।] [अष्टमोऽध्यायः समाप्तः // [ अभिधर्मदीपे विभाषाप्रभावृत्तिः समाप्ता // ] Page #592 -------------------------------------------------------------------------- ________________ INDICES Page #593 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #594 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 59 576 58 143 582 344 273 533 102 187 5 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची // I. Index of the Karikas (a and c) of the Abbidharma-dipa. (Numbers refer to karikas) अकर्तृकान्निरीहांश्च, 388 अनागम्यं तथैवाद्यम्, अकार्यप्रवणो लोकः, 259 अनागम्यं तु निश्रित्य, अकोप्यधर्मनो(णो) ख्याते, 512 अनागम्याश्रये न्याम, अक्लिष्टाव्याकृतं चित्तम्, 121 अनास्रवेन (ण) मार्गेण, अक्षकादशकोपेताः, 104 अनित्यास्ते तु विज्ञेयाः, अक्षोत्तमावरज्ञान, 494 अनिमित्तोऽमृताकारैः, अङ्गान्याचे शुभे पञ्च, .542 अनुशेते द्विधात्वाप्तः, अङ्गान्येतानि कथ्यन्ते, 546 अन्तग्राहार्धमन्यस्तु, अजय्येकमनेकेन, . 531 अन्तरं सुमहच्छास्तुः, अजातवर्तमाना च, अन्तराभविकप्रेत, अजातैर्माण(न)सरेतैः, 297 अन्तानन्तर्यमार्गस्थाः, अतीताद्यद्धि धात्वर्थम्, 583 अन्त्यधातुपरिज्ञानम्, अतोऽन्यद्भजते यस्तु, 559 अन्त्यपूर्वनिवासादौ, अतोऽन्यमिह यो ब्रूयात. 235 अन्त्यमाकीर्यते पूर्वम्, अतोऽभिसमयान्त्याख्याम्, अन्त्यां मार्गान्वयज्ञाने, अदोध्वस्तं तदास्वाद्यम्, 541 अन्ये (न्त्ये) चत्वार्युपेक्षे द्वे, 'अधिमोक्षकृताऽन्येषाम्, 525 अन्त्ये ध्याने प्रयोगादि, अधिष्ठानं मृतस्यापि, 530 अन्नमत्यग्निणि(नि)दग्धम्, अधिष्ठाय तु निर्माणम्, 530 अन्यत्र धर्मधात्वर्था (र्धा)त्, अधोऽपि मध्यमं कर्म, 177 अन्यत्तु पूर्ववज्ज्ञेयम्, अधोभूमेस्तु लम्यन्ते, 579 अन्यत्र रूपशब्दाभ्याम् अध्वाद्याः स्कन्धपर्यायाः, 52 अन्यत्वाद्यवदाख्येयम्, अनधिष्ठातृकत्वं च, 389 अन्यथाऽन्यथिकश्चान्यः, अनन्त्यास्तत्र दृङ्मार्गाः, 424 अन्यसर्वत्रगैबंद्धः, अनागताम्यतीतस्य, 319 अन्यापेक्ष्येऽथ संबन्ध, अनागताश्चतस्रस्तु, अन्या प्रतिपदाख्याऽन्या, अनागतास्तु भाष्यन्ते, 399 अन्ये त्वन्वयधीपक्ष, अनागतास्तु भाव्यन्ते, 405 अन्ये नामादयः शब्दात्, 95 418 430 407 545 410 159 71 340 17 243 302 325 306 295 596 143 Page #595 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 436 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। 436 501 461 108 109 385 17 54 556 286 269 271 अन्यैः षट् सप्त वाष्टो वा, अन्योन्यसंग्रहो ज्ञेयः अपकर्षे जिनोत्पत्तिः, अपायहेतवो ज्ञेयाः, अप्राप्तग्राहिणः सिद्धाः, अप्राप्याथ मनश्चक्षुः, अभिज्ञाफलताऽभिज्ञा, अभिज्ञाफलचित्तेन, अभिधर्मनयज्ञाने, अभिध्याख्यस्तथा द्वेषः, अभिध्यादित्रयं तद्वत्, अभिध्यादीन्यपि त्रीणि, अभ्युद्गच्छति कामाप्तम्, अमूर्ता ध्वनिना साध, अमूर्ताः नौपचयिकाः, अमेयं बोधिसत्त्वाय, अयुक्तविहितं कर्म, अयोगा(गो) नांशुविध्वंसात्, अरणा प्रणिधिज्ञानम्, अरणा संवृतिज्ञानम्, अर्थज्ञयाऽन्यथावादः, अर्थप्रत्यायकः प्राज्ञैः, अर्थाख्या खलु सर्वत्र, अर्हतां दशधा त्वेतद्, अहसान्तानिका ह्येते, अवस्था जायते काचित, अविज्ञप्तिरतोऽन्यस्याः, अविद्याख्यस्तु मूलत्वाद्, अविद्याधीश्च तृष्णा च, अव्यक्तान्यधनादानम् अव्याकृतद्वयस्यापि, अव्याकृतमभिज्ञोत्थम्, अव्याकृतस्य ते तु द्वे, अव्याकृतस्वभावत्वात्, अव्याकृतास्तिवादीति, अशुभास्तु दशान्यत्र, 90 अशैक्षाख्योऽपि बोद्धव्यः, 10 अष्टाकारं द्वितीयं तु, 237 अष्टानां नीरजस्कानाम्, 560 अष्टाभिर्दशभिः सेकैः, 46 अष्टाभिनिःशुभः 45 असंभिन्नार्थविषयम्, 521 असंवरो दमप्राप्तिः, 527 [असाधारण] वैशिष्टयात्, 577 असिद्धेरुक्तदोषत्वात्, 370 अस्वीकाराद्विपक्षत्वात्, 202 अहं ममेति या दृष्टिः , 188 अहेतावपथे चैव, 121 आकारपतितं ज्ञानम्, 35 आकाराः खलु चत्वारः, 38 आकाराः खलु सर्वेऽपि, 249 आकाराः सकला ज्ञेयाः, 222 आकाराः सकलास्तत्र, 169 आकाराः सकलास्तत्र, 509 आकारांस्तुल्यजातीयात्(न्), 511 आख्याता धातवः सूत्रे, 196 आगमानुपपत्तेश्च, 144 आगमायुक्तितश्चैव, 515 आग्नेयात्सप्तकादेकः, 532 आत्तसामान्यसंज्ञाकाः, 509 आत्मीयाधस्त्रयकोल, 323 आदिलाभे सह प्राक् च; 167 आदी तथा प्रयुक्तत्वात्, 361 आद्यं दृष्टिद्वयं कामे, 291 आद्यध्यानफलं द्वे तैः, 195 आद्यन्तबलरूपे द्वे, आद्यन्तलाभो नवभिः, 531 आद्यन्त्ये द्वे दृशी काङ्क्षा, 208 आद्यवत्तु परावृत्ते, 253 आद्या दत्तविपाकेन, 299 आद्याऽन्या तदभिव्यङ्ग्या, 203 आये ध्यानेऽखिला मौले, 394 406 400 403 402 404 397 470 141 138 152 260 329 1131 553 289 527 506 291 92 366 343 220 513. 458 Page #596 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 437 248 134 500 541 382 383 301 510 379 119 380 23 430 371 379 99 548 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। आये प्रीतिसुखोपेक्षा, 549 आशयादिमृदुत्वादेः, आध्यात्मिकेति सारूप्यात, 153 आसंज्ञिकं विपाकः, आनन्तर्यपथाः कामे, 186 आस्रवयक्षयधीसंज्ञम्, आनन्तयंपथे कामे, 206 आस्वादवत्सतृष्णं यत्, आनन्तर्यपथे चोर्ध्वम्, 491 आह्रीक्यमनपत्राप्यम्, आनन्तर्यपथे मुक्ती, 410 आह्रोक्यमनपत्राप्यम्, आनन्तर्यपथे मुक्ती, 417 इच्छत्यध्वत्रयं यस्मात, आनन्तर्यविमुक्त्याख्यो, 439 इतरैरपि सामान्याः, आनन्तर्याह्वये मार्गे, 571 * इतोऽन्यधातुजानां तु, आनुपूर्विकयद्भूयो, 436 इत्येवमादयः शब्दाः; आप्तोक्तिस्वक्रियालिङ्गाः, 128 - ईय॑या दौर्मण (न)स्येण न) आभास्वराच्च वैराग्यम्, 69 उच्छिन्नशुभबीजस्य, आयद्वारं ह्यायतनम्, 5 उद्भवार्थं सुखार्थं च, आयुष्परिग्रहादेवम्, 152 उपक्लेशास्तु विज्ञेयाः, आर्यसन्तानिका जाता, 511 उपेक्षया तु सर्वेषाम् , आर्यस्य कामवैराग्यम्, . . 67 उपेक्षायुर्मणो (नो)युक्तो, आर्यस्य कामवैराग्ये, 573. [उपेक्षावेदिताभावात्, आर्यस्य खलु वैराग्य, 416 उपेक्षावेद्यमन्यत्र, आर्याः शिष्यगुणाः संघः, 163 ऊर्ध्वजस्तु सुखेनार्यः, आर्याकारमतिद्योताः, 581 ऊर्ध्वभूमिकमानेज्यम्, आरूप्यकृत्स्नयोस्त्वन्त्याम्, 415 ऊष्मभ्योऽधिकसामर्थ्यात्, आरूप्यधातुजातस्य, 355 ऊष्मादिवर्ये चालब्धे, आरूप्याः कुशला मौलाः, 578 रि(ऋ)द्धिचित्तक्षयाभिज्ञा, आरूप्याः सर्वगा सार्धम्, 337 रि(ऋ)द्धिपादास्तु चत्वारः, आरूप्याणां विमोक्षाणाम्, 414 ऋद्धिश्रोत्राक्ष्यभिज्ञास्तु, आरूप्याख्यविमोक्षादौ, 419 रि(ऋ)द्धौ श्रोत्रेऽन्यचित्ते, आरूप्या भावनाहेयाः, 346 रि(ऋ)त्यादौ तु गुणाः सर्वम्, आरूप्याप्तं दशानां तु, 331 एकं त्रीणि द्वयं चैव, आरूप्याप्तास्त्रिधात्वाप्त, 329 एकं वा पञ्च वा षड् वा, आरूप्याप्ताश्च चत्वारः, 338 एककारित्रनाशाभ्याम्, आरूप्यार्याऽसंज्ञिनां च, 203 एकसम्पत्तु संवृत्या, आरूप्यावचराः सार्धम्, 333 एकस्य चक्षुषः कार्य, आरूप्याव्याकृतज्ञातम्, 34 एकस्य अवतः सर्वे, आरूप्याव्याकृते हित्वा, 33 एकांशाख्यं विभज्याख्यम्, आलोचनोपलब्धित्वात्, ___44 एकादशभिरन्त्याभ्याम्, आविष्टलिङ्गमुख्यस्य, 311 एकादशभिराप्तिस्तु, 176 97 175 395 569 523 445 520 517 417 211 354 140 160 45 529 294 100 99 Page #597 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 349 172 331 175 229 332 168 32 34 596 97 516 610 24 438 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची / एकादशभुवः सर्वे, 585 कामापन्नास्त्रयो रूपाः, एकार्थरुचिहेतुर्यः, 134 कामाप्तं कुशलं नाम, एका स्वभावतोऽशैक्षी, 522 कामाप्तं पञ्चविषयो, एकेनाक्षिप्यते [जन्म]; 213. कामाप्तं प्रथमं पुण्यम्, एतद्विपर्ययात् मान्धात्, 28 कामाप्तं षष्ठजं त्रेधा, एतनिर्वेधभागीयम्, 421 कामाप्तमूर्ध्वधर्मार्थे, एतान्यो याति शरणम्, 163 कामाप्तसंवरत्यागः, एतेऽनुशेरते यस्मात्, 287 कामाप्ताव्याकृते हित्वा, एभ्यस्त्वन्यतमेनापि, 591 कामाप्ताव्याकृते हित्वा, एभ्योऽनुनयनिष्यन्दाः, 374. कामावचरदृश्यार्थाः, एम्यो यः प्रथमो वादी; 300 कामिनः खलु दुःखेन, एवं त्रिष्वपि सत्येषु, 424 [कामे घ्यानेषु धर्माख्या], एवं रूपेऽपि विज्ञेयः; 111 कामेभ्यो वीतरागस्य, एष चोर्ध्वगतिश्चैव, . 429 कामेष्वकुशलाः शेषाः, एषां यथोपदिष्टाणां(नां), 510 कामेष्वेकाधिकः काये, ऐश्वर्यार्थो विपश्चिद्भिः, ___76 कायदुष्ठूलताद्याश्च, ऐश्वर्येऽपि समानेऽस्मिन्, 533 कायस्य बाधनं दुःखम्, औदासीन्यान्न निर्वाणम्, 456 कायादिकर्म तत्तत्त्वम्, कथितं बलशब्देन, 445 कायाद्यकुशलं कर्म, करुणाभावनोद्रेकात्, 240 कायिकं वाङ्मयं चैव, कर्तृता भोक्तृता चोक्ता, 215 कायेन्द्रियाद्विशिष्टत्वम्, कर्मणां बोध्यते शक्तिः; 157 कारिताः षडविज्ञप्तिः, कर्म त्वत्र द्विधा ज्ञेयम्, 558 कारित्रेणाध्वनामेषः, कर्माण्येतानि लोकस्य, 155 कालान्तरफलोत्पाद, कर्मातीतमसद्यस्य, 318 कुरून् सनरकान् हित्वा, कर्मानुष्ठानतो मोक्षो, 557 कुशलं नास्ति विज्ञानं, कल्पानां महतामेतद्, 236 कुशलं वाऽथवा पापम्, काङ्क्षा च दौमण(न)स्येन, 378 कुशलस्याविचारस्य, काङ्क्षा पञ्च दृशो; 278 [कुशलाः प्रयोगपृष्ठाश्च], काङ्क्षामिथ्यादृगाभ्यां च, 282 कृत्स्नाद्रूपमयाद्धातोः, काङ्क्षामिथ्येक्षणं तस्याः, 357 को विघ्नोऽङ्गवैकल्यम्, कामदेवा मृताः स्वल्पः, 105 कोकृत्यं विचिकित्सोत्थम्, कामधातुपरिज्ञानम्, 94 क्रमवृत्तेण(न) शब्देन, कामरागो भवाख्यश्च, 263 क्रमादेकद्विचत्वारि, कामवैराग्यमाप्नोति, 66 क्रमेण जायते पश्चात्, कामाद्याप्ताः यथायोगम्, 350 क्रियया[5]संवरप्राप्तिः, 290 110.. - 376. 86 244 188 155 75 190 303 83 204 23 214 184 192 61 320 375 146 213. 392 _167 Page #598 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची / 439 518 186 407 362 536 67 179 588 194 475 426 99 क्रियारम्भप्रधानत्वात्, क्लिष्टं विकल्पकं चापि, क्लिष्टं संभिन्नलापित्वम, क्लिष्टमेव हि विज्ञानम्, क्लिष्टाक्लिष्टदृशौ तद्वत्, क्लिष्टाणां कुशलानां च, क्लिष्टे त्वङ्गद्वयं प्रज्ञा, क्लिष्टे ध्याने चतुर्थे तु क्लिष्टे षडशुभे तु द्वे, क्लेश उत्पद्यते कश्चित्, क्लेशस्वोपरिमस्थान, . क्लेशात्यन्तक्षयोऽन्त्येन, क्लेशोत्पत्तो सुखादीनाम्, क्षोन्त्यो भावनामार्गात्, क्षयज्ञानं मता बोधिः, क्षयमप्रतिसंख्याख्यम्, क्षान्तिज्ञानानि भाव्यन्ते, क्षिप्राभिज्ञाल्पबुद्धेस्तु, क्षेत्राशयविशेषाच्च, खधातुः पृथगाकाशात् खनिमित्तोद्ग्रहाकृष्टः, . गतिधर्मार्यभेदं यत्, गतिप्रज्ञप्त्युपादानम्, गन्धंधातुं रसाख्यं च, गुणदुःखोपकाराख्यः, गुणो विशेषणं धर्मो, गोत्रद्वारसमूहादीन्, गोत्रलाभे तु विज्ञेया, घ्राणं जिह्वा च कायश्च, चक्षुः पश्यति रूपाणि, चक्षुः सधर्मधात्वंशं, चक्षुरादिद्विभावेऽपि,. चक्षुर्धातुं हि रूपाप्तम्, चक्षुर्विज्ञानधातुं तु, चक्षुस्तदुपलब्धिश्च, चतसृभ्यस्त्वन्यतमा, 453 चतस्रः संवृतिज्ञानम्, 25 चतस्रो दृक्पथा दृष्टी, 198 चतस्रोऽनागतास्तद्वत्, 14 चतस्रोऽप्येकमन्त्यैकम्, 43 [चतुःपञ्चेषु स्कन्धेषु], 132 चतुरः परिजानाति, 544 चतुर्णामपि चाक्षेपः, 545 चतुर्णामप्रमाणानाम्, 114 चतुर्णामप्यधिष्ठानम्, 359 चतुर्थी पञ्चमी षष्ठी, 565 चतुर्धारूप्यगाम्यन्यः, 384 चतुभिः कायसुखवान्, 78 चतुभिस्त्वमलेनार्यम्, 425 चतुर्वेककवृद्धयोर्ध्वम्, 441 चत्वारः कुशलारूपाः, - 585 चत्वारः परिवृत्ते स्वे, . 489 चत्वारि स्थित्यनास्तित्वे, 440 चत्वारि स्मृत्युपस्थाना, 182 चत्वारो ध्यायिनः प्रोक्ताः, __ 14 चत्वार्येकभुवो द्वे वा, 551 चलत्वादुर्ववृत्तित्वात्, 497 चितानां परमाणूनाम्, 138 चित्तं चैतसिकः सार्धम्, 65 चित्तं प्रधानमेतेषाम् , 248 चित्तमार्येतराकारम्, 119 चित्तवेगादिविच्छेदैः, 391 चित्ताख्याः सप्त सालम्बाः, 400 चेतना न क्रियामार्गः, 57 चेतश्चतुष्टयायोगात्, 44 चेतसोः सह विंशत्या, 42 छन्दं वीर्याङ्गभूतत्वात्, छन्दः स्पर्शोऽविमोक्षश्च, छन्दव्यायाममीमांसा, 64 जगदावरभागीयम्, जाता यत्राप्रहीणाश्च, 398 जाति: स्थितिर्जरा, 206 486 594 333 139 483 555 210 292 317 111 120 554 172 35 200 137 123 81 112 445 365 296 139 39 Page #599 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 171 149 117 539 361. 368 387 457 440 : 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। जातिद्रव्ये निराकृत्य, 477 तथा संसगिसंसर्गात्, जात्यादयो न पारार्थ्यात्, 85 तथाऽरूप्याप्तमार्यन्तु जनीहाकर्तृसाध्यत्वात्, 309 तथैव च विपाकश्च, .. जन्मनस्त्रिभिराक्षेपः, 178 तथैव चित्तचत्तानाम् जहात्यनुशयांस्त्रीश्च, 68 तथैव त्रय आरूप्याः , ज्ञातपूर्वेषु भावेषु, 28 तथौघयोगा दृग्वजम्, ज्ञानं तु नैष्ठिकं ज्ञेयम्, 559 तथ्योहाविधुरत्वाच्च, ज्ञानत्रये त्रयाख्ये च, 573 तदनित्यत्वदुःखत्वे, ज्ञानवध्यास्तु ये तस्मिन्, 268 तदन्यान्यवबोध्यानि, ज्ञानसाक्षाक्रियाऽभिज्ञा, 517 तदन्ये निर्मले त्वक्षे.. ज्ञेयः प्रवृत्तिबाहुल्यात्, 358 तदवाप्तेरशक्षोऽसौ, ज्ञेयो दृष्टिपरामर्शः, 270 तदाख्या येऽन्यसूत्रोक्ताः ज्ञेयोऽवतरणेष्वेव, 11 तदा जहाति षट् त्रिंशत्, तं सत्पथशं प्रणिपत्य, __1 तदा देवमनुष्याणाम, .. त एकादशभिर्युक्ता, 103 तदा संयोजनं त्वार्यः, त एवैकोनविंशत्या, 105 तदालम्बिनि विज्ञाने, तच्च दृष्टफलं विद्यात्, 183 तदाश्रये फले चापि, तच्च्युत्युत्पत्तिबुद्धाख्यम्, 499 तदुक्त्या च तदुक्तत्वात्, ततस्तत्रैवावधृतिः, 423 तदुच्छेदध्रुवग्राही, ततस्तथैव मूर्धानो, 395 तदूर्ध्वमपि चार्यस्य, ततोऽन्यनिर्मलं ज्ञेयम्, 207 तद्गुणालम्बना श्रद्धा, ततोऽपि यद्दवीयोऽर्थम्: 16 तद्गोचरे तु विज्ञान, तत्कथं श्रूयतां सद्भयः, 320 तदृश्यविषयोऽन्योऽन्यो, तत्कुर्वन्वर्तमानोऽध्वा, 303 तदृष्टिहेयजातीनाम्,' तत्पाञ्चविध्यतः पञ्च, 431 तद्धियो दश सर्वत्र, तत्प्रयोगो द्विधा भूमीः, 566 तद्भूभ्यपुनरुत्पत्तः, तत्फलार्थ क्षयज्ञानम्, 433 तद्भेदो दशधा प्रोक्तः, तत्फलावस्थितस्याद्या, 218 तद्भेदाः खल्विमेऽन्येपि, तत्सतत्त्वं तु केषाश्चिद्, 12 तच्चित्तविभुत्वेक्षी, तत्स्मयतेऽपि चान्येन, 30 तद्वदेव च कोकृत्यम्, तथागतबलं प्रोक्तम्, 502 तद्वदेव द्वितीयेऽपि, तथा चतुरधिष्ठानम्, 232 तद्वदेव द्वितीयेऽपि, तथापरसमाध्यादी, 418 तद्वदेव मताऽभिध्या, तथा पारमिताश्चापि, 233 तद्वदेवोपघातोऽपि, तथा शक्तिस्तथा वेला, 323 तद्विकाराद्विकारित्वम्, तथाष्टादशभिश्चित्तः, 122 तद्वित्तूच्छेदशङ्की च, 351 161 390 269 408 465 367 283 277 497 183 477 538 552 124 334 338 202 314 553 Page #600 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची / 50 40 584 349 165 474 101 275 351 539 26 487 232 369 462 212 290 102 तद्विपक्षशमाङ्गं च, तद्विशेषः पुनर्जेयः, तद्व्यवस्था निबोद्धव्या, तर्काभिमानिनस्त्वन्ये. तल्लाभो ध्यानवत् ज्ञेयः, तस्मादनुशयान्धातोः, तस्मादन्यत् त्रिभिः तस्मान्न बोधिमार्गोऽन्यः, तस्यास्तु संमुखीभावः, तस्यैवं पश्यतः साक्षात्, तादात्म्यं प्रतिघातत्वात्, तानि ज्ञानानि वक्ष्यामि, तावाद्यध्यानयोरन्त्ये, तास्वेकस्याध्वसु ज्ञेयो, तिस्रः खल्वसमुत्पन्नाः, तिम्रो मार्गविधिर्मार्गः, तिस्रो विद्या मतास्त्र्यध्व, तिस्रस्तु नवमे विद्याते, : तीक्ष्णेन्द्रियस्य मौलेषु, तुरीया तु प्रबन्धोक्तिः, तुल्येऽपि साधनोपाये, तृतीयवत्परावृत्ते, तृतीया द्वयमुक्तस्य, 'तृतीया द्वयसद्भावा, तृतीया शब्दसंस्कारा, तृतीये खल्वपि स्वे च, तृतीये पञ्चमे प्रज्ञा, तृतीयोभययुक्तस्य, तेजसा सप्तकान्त्यैका, तेजोनाशात्कृशौजस्त्वम्, ते त्वभ्यासाहेयस्य, तेनाद्भुतक्षणेनैते, तेषां सहभुवो धर्मा ते हेमरूप्यताम्रायश्चक्राः, तैस्तैविशेष्यते शब्दैः त्रयानां(णां) वर्गवृत्तित्वे, 255 त्रयाना(णां) त्रीण्यपि, 427 त्रयोऽन्त्यास्त्रिविधाः, 479 त्रयोऽपरसमाध्याख्याः, 300 त्रयो रूपभवादन्त्याद्, 528 त्रिकालेभ्यस्तु मौलेभ्यः, 62 त्रितय्यशुभसंज्ञाद्याः, 21 विद्वीपनरकोत्पन्नाः, 235 त्रिधाऽत्युन्नमनादिभ्यः, 595 त्रिधातुसंगृहीतास्तु, 385 त्रिधा ध्यानानि मौलानि, 145 विधेह द्वयमार्यस्य 476 त्रिध्यानकामवैराग्ये, 593 त्रिपुण्यकृतिवस्त्वाद्याः, 461 त्रिवेदनानुशायित्वात्, 415 त्रिसत्याधिगमे लाभः, 473 त्रीणि चत्वारि चैकं च, 522 त्रीण्येवाशुभमूलानि, 411 व्यधिकैर्दशभिर्युक्ता, 440 त्वक्स्त्रीत्वव्यञ्जनः कामे, 514 दश चैकश्च उत्पक्ष्याः, 239 दशधर्मा महाभीमाः, 340 दशभिः सचतुष्कैस्तु, 221 दश सावयवा मूर्ता, 219 दशाप्रनि(णि)हिताकाराः, 514 दशाष्टो नव चत्वारि, 342 दशेह दुःखदृग्धेयाः, 544 दर्शणा(ना)ख्यतु विज्ञेयः, .. 217 दर्शनायाक्ष्यभिज्ञोक्ता, 151 दानं हि दीयते येन, 205 दातृवस्त्वादिवैशिष्ट्यात्, 212 दाहकास्तोलकाश्चैते, 56 दिव्यमव्याकृतं श्रोत्रम्, 281 दिव्याक्षिश्रुत्यभिज्ञायाम्, 238 दुःखं दर्शनहेयादेः, 116 दुःखभ्रान्त्यपथादानात्, 74 दुःखहेतुइगम्यास, 96 441 112 106 36 582 91 265 435 586 243 246 37 521 412 353 271 345 Page #601 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 122 310 217 221 577 219 543 458 24 .. 356 503 524 370 106 109 575 442 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। दुःखहेतुधियोढे द्वे, 484 द्वाविंशतिप्रकारस्य, दुःखहेत्ववलम्बिन्या, 472 द्वाविंशत्या सहावश्यम्, दुःखात्समुदयाच्चैव, 277 द्वितीयं जन्म जातस्य, दु खाभिसमये तच्च, 272 द्वितीया तत्फलस्थस्य, दुःखेन्द्रिये तु कामाप्तः, 347 द्वितीया तु विहीणे (ने)न, दुःखोपसंहृतेर्दुःखम्, 205 द्वितीयादिष्वनेनैव, दृक्छ्रोत्रकायविज्ञानम्, 550 द्वितीया ध्रुवपाकस्य, दुङमार्गे प्रथमे ज्ञाने, 486 द्वितीयेऽङ्गानि चत्वारि, दृङ्मोहमात्रयुक्तं यत्, 123 द्वितीयेऽप्यपसंकल्पाद्, दृश्यते न तु सर्वस्मिन्, 562 द्विधाप्यकुशलं नास्ति, दृष्टं द्वित्रिचतुः पञ्च, 29 द्विधा वा क्लिष्टमक्लिष्टम, दृष्टं श्रुतं मतं ज्ञातम्, 197 द्विधा [हेतुभवालम्बम्], दृष्टिशीलवतामझे, 264 द्विधैतद्गतिनिर्माणे, दृष्टिहेयावलम्बित्वात्, 266 द्विपक्षग्रन्थनाद् ग्रन्थाः, दृष्टया श्रुत्यादिभिश्चाक्षः, 197 [द्विान]जास्तु सर्वाल्पः, दृष्ट्वा सर्वेष्वनात्मेति, 388 द्विलिङ्गा पश्चिमैः, दोषहाणमनुत्पादम्, 445 द्विविधार्हत्वसंप्राप्ती, . दौर्मण(न)स्यं द्विहातव्यम्, 89 द्विविज्ञयाः गुणाः पञ्च, दौःशील्याशुभमूलाद्यैः, 255 द्विषतामपि यं दृष्ट्वा , द्रष्टव्यान्यतरा ताभ्यः, 398 द्वे त्रीणि त्रीणि च द्वे च, द्रष्टव्या वृत्तिरेतेषाम्, 591 द्वे द्वे पञ्च यथासंख्यम्, द्रव्यतो दश चैकश्च, 279 द्वेषस्य दौर्मण(न)स्येन, द्रव्यतो द्वयमेवैतत्, 466 द्वेषेण वधपारुष्य, द्रव्यात्मना दशैकं च, 546 द्वे संवृत्यन्यचित्ताभ्याम्, द्रव्यामर्षणसामान्याद्, 364 द्वौ रूपारूपजी रागी, द्वयं दृष्टिपरामर्शादेकः, 273 द्वयपेक्षो बलशब्दोयम्, द्वयं मोलमदः कर्म, 189 द्वयव्याकृतानुभूतं यत्, द्वयमालम्बतेऽशक्ष, 585 दयेकदृग्धेयकार्योक्तः, द्वयमेवात्र निष्पन्नम्, 298 धर्मज्ञानरुचिर्दुःखे, द्वयोः प्रत्येकबुद्धानाम्, 237 धर्मदानस्वभावो वाक्, द्वात्रिंशल्लक्षणोपेतम्, 227 धर्मदात्रेऽपि बालाय, द्वादशाध्यात्मिका ज्ञेयाः, 39 धर्मधातोविचित्रत्वात्, द्वाभ्यां कामानतिक्रान्तिः, 366 धर्मभूम्युत्क्रमेणाष्टो, द्वाभ्यां तदुपरिव्यग्रम्, 22 धर्मव्यापारतो लोके, द्वाभ्यां माया तथा शाठयम्, 381 धर्मसंग्रहविज्ञान, द्वान्यामव्यग्रमेकेन, 22 धर्मसज्ञं त्रयस्कन्धाः, 71 227 565 211 377 192 478 369 504 cd. 31 367 423 253 249 60 567 469 . 327 .. 4 Page #602 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . .. 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। 443 187 364 322 89 315 281 26 147 25 456 453 238 __10 495 156 454 . 84 धर्मस्कन्धप्रमाणम् धर्मस्कन्धसहस्राणाम् धर्माः षोडष (श) विज्ञेयाः, धर्माख्याः संमुखीभूताः, धर्माणां सति सामप्रये, धर्मान्वयविशेष्ये द्वे, धर्मावत्यप्रसादोसो, धातुद्वये तु सर्वेऽपि, धातुसत्यार्थचित्तेषु, धात्वन्त रावलम्बित्वात्, धात्वायतनसत्येषु, धात्रीवस्त्रमलन्यायः, घीनामगोचरत्वाच्च, घोराकारः सदाकार्यम्, ध्याता प्रोक्तस्तथा ध्येयं, ध्यानसामन्तकारूप्ये, ध्यानादिज्ञानसंज्ञम्, ध्यानानि व्यवकीर्यातः ध्यानादीनां स्वभावादी, ध्यानान्तरं त्रिधा तद्वत्, ध्यानान्तरे स चारोधः, ध्यानान्तरे वितर्कश्च, ध्यानारूप्यः प्रहीयन्ते; ध्यानोक्तिराजसी तत्र, न कर्म स्वकतोत्सर्गात् न चित्तं राजकल्पत्वाद्, न जातु दृष्टपूर्वास्ताः; न तत्रेष्टफलाभावात्, न तु संयोजनं किञ्चित्, न प्रस्रब्धिविदोत्कटयात्, नभः खलु नभो धातोः, न मानोऽतिप्रशान्तत्वात, न रागः शक्त्यहेतुत्वात्, न रूपमस्ति दृग्धेयं, नवज्ञानमयं तद्वत् नवमं खलु रूपार्थम् 12 नवमे चेतना या सा, 11 नव संयोजनान्यस्मिन्, 326 न वर्तमानता रूपम्, 401 नवाभ्यासाहेयानि(णि), 317 न विद्यते स्वभावाद्यत्, 478 नवोर्ध्वधातुकास्तेषाम्. 463 न शुभं नापि च क्लिष्टं, 289 न श्रुत्या श्रयते शब्दः 480 न हयूवं चक्षुषः कायो, 20 नाक्लिष्टाव्याकृतं किञ्चित्, 327 नाद्वेषः शुभमूलेभ्यः, / 287 नाधिमोक्षः समारोपात, 305 नाघोऽशी तिसहस्रासौ(योः), 482cd नाध्वस्वपतनादिभ्यः 556 नानाधिमुक्तिधीसंज्ञे, 547(cd) नान्यापेक्षा तपोयोगो, ___493 ना(ना)प्रमाद: पराङ्गत्वात्, 426 नाप्रमादोऽप्यसौ वीर्यात्, नाप्राधान्यान्मनस्कारः, 540 नामसल्लक्षणाभावात्, 580 नामसल्लक्षणाभावाद्, 125 नाम्ना द्वाविंशतिस्तानि, 579 नार्यवंशयपत्राप्य, 534 नासंदालम्बना बुद्धिः, 3 निःक्लेशसंस्कृतापूर्वम्, 451 निःसतीच्छाप्रवृत्तित्वात्, 431 निकायाः कामरूपाप्ताः, 179 नितीरणसमारोप, 65 नित्यत्वात्कुशलत्वाच्च, 85 निष्क्लेशास्त्रिभवा, 15 नियतोद्भावनाद् बुद्धः, 285 निरोधधातुरन्यस्य, 284 निरोधमार्गदृग्धेयाः / 40 निरोधाख्यसमापत्तिः, 496 निरोधाख्या तु विज्ञेया, 504ab निर्मथ्नतः क्रमेणास्य, 493 452 74 310 78 .. - 454 306 . 131 135 345 274 55 330 148 471 282 594 136 393 Page #603 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 444 1 . अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। 336 346 339 337 62 422 57 159 164 562 256 558 257 .. 178 427 नित्रिव सहतेषाम, निर्वाणस्यादितो लाभे, निर्विकल्पगुणस्वार्थाः निविदितमनोभावात्, निवृताव्याकृता ज्ञान, निश्रित्य खल्वनागम्यम्, नृषु कामावलम्बीनि, नेत्वस्मिन्नुभयत्रापि पश्चिमा नोत्पद्यवेद्यकृत्तत्र, नोपरिष्टाच्छ्रतः कायः, नोपेक्षा नापि चालोभः, न्याममार्गान्वयज्ञाने, न्यामावक्रान्तिवैराग्य, न्यूनतुल्यबलोत्कृष्ट, पञ्चधर्मास्त्रिधात्वाप्तान्, पञ्चधा निर्मलाश्चैव, पञ्च रूपीन्द्रियात्मानो, पतनीयैरपीत्येके परचित्तमतिस्त्रिणि, परचित्ते तृतीया तु, परपोडाप्रवृत्तत्वात्, परमानु(णु)स्वभावत्वाद्, परमार्थेन संवृत्या, परवृत्ते तु चत्वारः, परसंविद्गुरोस्तद्वत्, परस्त्रीगमनं काम, परस्वासत्स्पृहाऽभिध्या, परावृत्तभवो ह्यार्यः, परावृत्ते स्वधात्वाप्ताः, परिकल्पैर्जगद्व्याप्तम्, परिजानन्खलु प्रोतिम्, परिजानन्मनोधातुम्, परिजानन् सुखं योगी, परिजानात्यवश्यं च, परिज्ञाताधवगमः परिवृत्ते तु कामाप्ताः, 529 परिवृत्ते तु कामाप्ताः, 133 परिवृत्ते तु चत्वारः, 20 परिवृत्ते तु रूपाप्ताः, . 137 परिवृत्ते त्रयोऽधस्तात्, 132 पर्यादत्ते न किञ्चित्तु, 58 पश्चात्तु खलु निर्वेधः, 592 पश्चिमस्याश्रयोऽतीतः, 396d पाञ्चविज्ञानकी प्रज्ञा, 180 पापदृष्टस्तथा शीलम्, 49 पापिष्ठत्वान्मृषावादः, 84 पारसीकादिमन्त्राणाम्, .. 571 पुण्यं समाहितं त्वत्र, 460 पुण्यक्रिया त्रिधा प्रोक्ता, 564 पुण्यनिर्वाणभागीयम्. 485 पुनश्चतुर्विधं कम, 326 पुनस्त्रिधा त्रिधा कृत्वा, 38 पुमाजातिस्मरो वाग्मी, - 168 पूर्व क्रमोद्भवः कामे, 483 पूर्व विज्ञप्त्यविज्ञप्ती, 413 पूर्वोत्तव हि या बोधिः, 560 पृथिव्यादि यथा द्रव्यम्, . 145 पैशुन्यं भेदकृद्वाक्यम्, 304 प्रकारान्तरवर्तित्वात्, 348 प्रकुर्वन्ति दशामात्रम्,' 240 प्रचिनोति तदाधारम्, 196 प्रज्ञाविमुक्तनामाहत्, 199 प्रणिविज्ञानमप्येवम्, 429 प्रतिकल्पवशोत्पत्तेः, 342 प्रतिद्योत्यं यथायोगम्, 324 प्रतिपक्षप्रयोगाभ्याम्, 69 प्रतिपक्षोदयात्क्लिष्टम्, 68 प्रतिपक्षोयमख्यातो, 70 प्रतिभानाह्वयाप्येवम्, 64 प्रतिस्कन्धं ततस्तस्य, 481 ab. प्रतीत्या परमार्थेन, 335 प्रतीत्या(प्रीत्या)भाह्वाघरोद्भूतो, 225 90 158 468 116 198 280 316 226 104 512 267 148 479 173 589 515 392 447 98 Page #604 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची / 223 443 101 488 409 569 120 538 242 229 464 6 304 107 447 प्रत्यक्षवृत्तिर्यत्तत्प्राग, प्रत्युत्पन्नाग्र्यधर्मेषु, प्रथमं निर्मलं चित्तम्, प्रथमां संमुखीभूताम्, प्रथमा तत्फलस्थस्य, प्रदाशो दृक्परामर्श, प्रदीपादिप्रभावश्चेत्. प्रद्रष्टेश्चोपनद्धेश्च, प्रधानत्वान्मनस्कारः, प्र[मा]दस्तम्भमाईक्ष्य(?), प्रयोगमुक्तिमार्गेषु, प्रयोगमुक्तिमार्गेषु, प्रयोगस्तु त्रिमूलोत्थः, प्रयोगादङ्गसान्निध्यात्, प्रश्नव्याकरणान्याख्यत्, प्रहाणमुक्तिमार्गेषु, प्रहीणे प्राक्प्रकारेऽपि, प्रापक्षे मुक्त्यभावश्च, प्राग्जात्यानुस्मृतिज्ञान, प्राग्विज्ञानानुभूतेऽर्थे, प्राङनिवासाप्रमाणानाम्, प्राणातिपातो धोपूर्वम्, . प्राणिनश्चाथ भोगाश्च, प्राधान्यं सप्तवर्गस्य, प्राधान्यादपवर्गाय, प्राधान्यान्मुनिना प्रोक्तम्, प्राप्तिः समन्वितिर्लब्धिः, प्राप्त्यादयस्तु संस्काराः, प्रायो बहिष्प्रवृत्तत्वाद्, प्रीतिः सुखं समाधानं, प्रीतिप्रसन्ध्युपेक्षाणाम्, प्रोक्तं बोधित्रयेशित्वात्, प्रोक्तास्तद्भेदतो यस्मात्; फलं शुभस्य चत्वारि, फलसंक्लेशसंभार, फलहेत्वपवादो यः, 16 बध्नाति बोधिसन्नाहम्, 405 बलान्यत्रेन्द्रियाण्येव, 56 [बहुभिः] ह्येकानविंशत्या, 412 बालस्य स्मृत्युपस्थान, 2176 बालस्यारम्भमार्गे तु, 376 बालाद्यध्यानसंप्राप्ती, 46 बीजं चैतत्प्रवृत्तीनाम्, 380 बुद्धबुद्धेस्तु ते सर्वे, 82 बुद्धस्य संमुखीनस्य, 375 बुद्धोत्पादे नरः स्त्री वा, 488 बुद्धो यस्तद्गुणे श्रद्धा, 574 बुद्ध्यायेकत्वधीहान्य, 191 बुद्ध या यस्येक्ष्यते चिह्नम्, 27 बृहत्फला हि अत्यल्पः, 293 बोधनार्थेन निर्दिष्टम् , 492 * बोधिपक्ष्याश्च कण्ठोक्ता:, , 325 बोधिसत्त्वः कुतो यावद्, 3 बोधिसत्त्वस्य यद्दान (न)म्, 498 बोध्यङ्गान्यरजस्कानि, 27 बोध्यङ्गेभ्यश्च सर्वेभ्यः, 413 बौद्धात्सङ्घादृते मार्गात, 195 ब्रूयाच्छास्त्रनयाभिज्ञः, 194 ब्रूयात्तु सूक्ष्मसूक्ष्मेऽन्त्याम्, 450 भवत्यनन्तरं षड़ वा, 256 भवमोक्षाथिनोर्मात्रोः, 244 भवाग्रं निर्मलोत्येति, 129 भवाग्रप्रतिपक्षत्वात्, 128 भवाग्रस्थस्त्वगत्यादौ, 263 भवाग्रस्य च वैराग्ये, 542 भवाग्राष्टांशहा यावद्, 448 भवाग्रे क्षान्तिहेयाः, 445 भावनाख्यो द्विधा मार्गः, 13 भावना द्विविधस्यापि, 207 भावनापथहातव्यो, 78 भावनामयमूष्माख्यम्, 270 भावाङ्काऽन्यायिकाख्यो द्वी, 234 223 250 457 459 463 9 420 353 239 437a. 492 568 572 432 268 435 576 344 394 302 Page #605 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण 372 113 467 399 464 357 487. 374 373 157 322 288 315 494 495 498 243 भाव्यते स्कन्धदृक्त्वादी, भूतभौतिकनानात्वम्, भूतानां तानि तज्जस्य; भूतामन्यतरां ताभ्यः, भूमिष्वेकादशस्वन्त्या, भूयोऽष्टानवतिज्ञेयाः, भूसंचारेण हान्या च, भेदेन तु समापत्ति, मदस्तु सुमनःस्कन्ध, मध्यमा द्वे स्वकस्यैव, मनःसंज्ञकमन्योऽपि, मनस्त्वनियतं योगि, मनोधातुरणा(ना)गम्यम्, मनोभौमी स्मृतिः पूर्वो, मनोमयी गतिः शास्तुः, मरणप्रसवोत्कर्ष, मरणेऽपि दमात्यागः, महाकूलः समग्राक्षः, मात्सयं कुकृतत्वं च, मात्सर्य दौर्मनस्येन, मानप्रतिघसंरागः, माया शाठयमदक्रोध, मार्गधर्मान्वयज्ञान, मार्गसत्येक्षणे बुद्ध, मार्गस्तूपात्तकारित्रः, मार्गाख्ये त्वन्वयज्ञाने, मार्गाङ्गाक्षकदेशत्वात्, मार्गोपायः फलप्राप्तिः, मिथ्याचारः सतां गात्, मिथ्यादृशस्तु मोहेन, म्रियमाणैणि (नि)रोध्यन्ते, मुख्यकल्पनया तद्वत्, मुख्यसत्ता गुणभावात्, मुच्यतेऽनागतं चित्तम्, मुदिता प्रीतिरेकेषाम्, मुदिता मोदनानिम्ना, 397 मूलक्लेशमलास्त्वन्त्ये, 117 मूलवीर्यमहिंसा च, 15 मोक्षाधिमोक्षरूपत्वात्, 409 मोक्षेऽन्त्ये संमुखीभूताः, . 475 मोहनिद्रातमोनाशात्, 262 मोहात्सत्कायदृक्तस्याः, 170 मौलध्यानप्रयोगे च, 537 म्रक्षानपत्रपास्त्यान, 382 म्रक्ष्याह्नयनपत्राप्य, 209 यतोऽस्तेषु ताच्छन्दयम्, 5 यतोऽतो नाध्वसंचारात्, 50 यतोऽनुशेरते चैति(ते), 9 यत्नवैराग्यतो लभ्याः, 20 यत्प्रतीत्यसमुत्पन्नम्, 525 यत्सत्त्वाक्षमृदुत्वादी, . . 294 यत्सत्त्वाधिरुचित्रंधे, 230 यत्स्वान्यतीतजन्मेक्षि, 224 यथाकर्मपथास्तवत् 373 यथाक्रमं विबोद्धव्यम्, 381 यथा संबन्धिसंबन्धात्, 296 यथोष्माकिरणे तद्वत्, ' 115 यदात्ररौद्रचित्तेन, 484 यदा लाक्षणिकं कर्म, 462 यदिष्टफलदं कर्म, 469 यद्भूमावविचारायाम्, ' 491 यन्नानाधात्वपेक्षाख्यम्, 455 यश्चानन्तर्यमार्गेऽन्त्ये, 79 यस्तु विद्वन्मनोग्राही, 165 यस्मान्नान्यद् द्वयम्, 193 या सामन्तेष्वविज्ञप्तिः, 91 यास्तस्प्रथमता प्रोक्ताः, 162 युक्ताः षोडष(श)भिस्त्वेते, 310 युक्तार्थचोदनाद् दुःख, 468 युगपत् त्रिविपाकेष्टेः, 588 युगपद्यावदष्टाभिः, 590 युगान्तवायुणा(ना) मेरुः, 450 118 406 181 224 174 550 496 433 324 73 191 460 107 561 177 200 . 228 Page #606 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 447 313 276 321 247 142 153 251 161 458 439 21 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। ये तु सास्रवसंज्ञास्ते, - 52 वद सोम्य कथं याति, योगरूप्यानुकूल्यादेः, 6 वधादिपर्यवस्थानम्, यो दुःखहेतुव्यपशान्ति, ___ 1 वर्तमानाध्वसंपातात्, यो निरोधसमापत्तिम् 432 वस्तु वर्णादिसंपन्नम्, योऽन्त्यो वज्रोपमे ध्याने, 587 वाक्छब्दाधीनजन्मानः, यो ब्रूयात्स स्वमात्मानम्, 147 वातादिदोषसाधात्, रसगन्धी सविज्ञानी 18 विगतप्रतिपक्षं च, रागः सु(स्व)दृशि मानश्च, 358 विगतावरणे ज्ञाने, रागद्वेषात् मताः सप्त, 262 वितर्कचारविध्वंसात्, रागप्रतिघमानास्तु, -279 विज्ञातव्यः समासेन, रागप्रतिघसंमोह, 261 विज्ञानपञ्चकं कामे रागादयस्तु चत्वारो, 266 [विज्ञानानन्त्यद्वेषी च] रागादीन् भवसंबन्धाद्, 259 विज्ञानानां तु पञ्चानां, रागाद्यर्दूष्यते चित्तम्, 563 विज्ञानस्य तु निहादः, राजत्व राजपुत्रस्य, 316 विज्ञानस्य तु नेत्रार्थः, रूपगन्धरसस्पर्शाः, 37 विद्याप्रभः श्लक्षणविकल्पभूमिः, रूपगन्धरसस्पर्शाः, 526 विद्वेषानन्तदृष्टिस्तु, रूपधातुपरिज्ञानमिष्टम् ____95 विना प्रतिगृहीत्रापि, रूपधातूपपन्नस्य, 354 विपर्ययेणाकुशलम्, रूपवैराग्यमाप्नोति, 63 विपर्यासोक्तिरेष्वेव, रूपस्कन्धो हि नेत्राद्याः, ___4 विपश्चिद्भिस्तदाख्यातम्, रूपस्पर्शी मती रूपे, 526 विपाकः कायिकी त्विष्टा, रूपादौ वस्तुनि क्षीणे, 307 विपाकफलनिम्नत्वात्, रूपाप्तवत्परावृत्ते, 341 विप्रयुक्तश्च बोद्धव्यः . 'रूपाप्ता भावनाहेयाः, 332 विप्रस्यापि यतस्तस्माद्, . रूपाप्ते प्रथमेऽधस्तात्, 336 विभवेच्छा च नार्यस्य, रूपारूप्याप्तनिवृत, 32 विमानस्य समत्वस्य, रूपे त्वनिवृताख्येन, 33 विमुक्तावपि तुल्यायाम, रूपेऽप्येव तथाऽऽरूप्ये, 267 विमुक्तिः शाश्वती यैव, रूप्यरूपाश्रयास्तित्वात्, 7 विमुक्तेद्विप्रकारायाः, लब्धशक्तेः फलाक्षेपः, 321 विमोक्षसुखशब्देन, लिपिमुद्राऽथ गणना, 258 विमोक्षाः कथिता अष्टो, [लोकवैचित्र्यकर्तृणाम् 154 विमोक्षाधिकवृत्त्येतत्, लोके दृष्टः सतोरेव, 314 विरक्तानां च शैक्षाणाम्.. लोकोऽयं तत्त्वसंमुग्धः, 476 विरक्तस्य तु पूर्वस्य, वज्रेण ध्वस्यते वज्रम्, 228 विरज्यते तु संरक्तः, 552 30 49 48 449 199 252 174 274 250 184 452 126 563 276 150 241 470 583 583 593 597 575 570 472 Page #607 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 448 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। 208. 136 185 135 201 335 365 18 363 438 467 574 210 98 465 246 82 विरागो रागनिर्मोक्षः, विलापद्वेषपारुष्या, विशिष्टबुद्धिहेतुत्वात्, विशिष्टाणा(ना)मसद्भावात्, विशेषो द्विःपरावृत्ती, विसर्वरूप आरूप्यः, वीतरागस्य चालब्धे, वीर्य सम्यक्प्रधानाख्यम्, वीर्यस्य तोष्यसंस्तुत्या, वैशिष्ट्यान्मानसं सातम्, वैश्वरूप्यात्क्रमोत्पादात्, व्यक्तं वन्ध्यासुतस्तस्य, व्यवहारानुकूल्यत्वात्, व्यविद्याः सकलाः क्लेशाः, व्यापादस्य विहिंसायाः, व्यापारे सति सद्भावात्, व्यारूप्यरूपणि(नि)वृतेः, व्युत्क्रान्तकसमापत्तिः, व्युत्थानचित्तमप्यस्याः, व्युत्पत्त्यर्थं द्विधा कृत्वा, शक्तिहानेरासिद्धिः, शाठ्योपनाह प्रदाश, शाश्वतत्वशुभत्वाभ्याम्, शासनेस्मिन्समासेन, शास्त्रमित्युच्यतेऽतः, शास्त्रे तत्प्रधानत्वात्, शिलालिङ्गाद्यपेतम्, शिष्यानां (णां) वादशिक्षार्थम्, शीलं शुभमयं रूपम्, शीलाङ्गेभ्यश्च ताभ्यां च, शीलानां यत्तु नैर्मल्यम्, शुद्धं चतुनिधं हान, शुद्धकाच्च तृतीयं स्वं, शुभं तत्साऽनभिध्यादि, शुभकृत्स्नाच्च वैराग्यम्, शुभाः सप्त द्विधा ज्ञेयाः, 471 शुभाद्यास्त्वशुभस्य द्वे, 201 शुभार्यस्य प्रयोगाप्या, __75 शुभाशुभं द्विधा काये(मे), 127 शुभासंज्ञिसमापत्तिः, 352 शुभैस्तु दशभिर्यावत्, 551 शेषं पूर्ववदाख्येयम्, 570 शेषान्य(ण्य)नुशयाः पञ्च, 444 शेषास्त्रिधेह सर्वेऽपि, 231 शेषास्त्रैधातुकास्त्वन्त्ये, 87 शैक्षस्य त्रिभिरक्षाद्यैः, 156 शैक्षस्य बन्धशेषत्वात्, 319 शैक्षस्य रागिणः पूर्व, 451 शैक्षाद्यास्त्रीणि शैक्षस्य, 360 शैक्षाभ्यां मोक्षमार्गस्थी, 589 शैक्षाशैक्षगुणाढ्यानाम्, . 557 श्रद्धादिभिर्गुणैर्दाता, 31 श्रद्धादीनां विदां चैव, 566 श्रद्धावीर्यसहायस्य, . 595 श्रद्धोपेक्षाऽप्रमादव, 485 श्रुतचिन्तामयं हित्वा, 140 श्रुतचिन्तामयानां च, 372 श्रोतृसम्पत्त्रयापेक्षा, 162 षट्सु भूमिषु विज्ञेयम्, 257 षडेतेऽनुशयाः प्रोक्ताः, 561 षड्धोलस्रोतसा सार्धम्, , 254 षड्भौमं षोडशाकारम्, 222 षड्भौमानि तदन्यानि, 293 षण्णांमन्योन्यतन्त्रत्वात्, 254 षष्ठी सर्वत्र पञ्चान्या, 459 षोडशाकारमत्राद्यम्, 466 संकल्पादेश्चतुष्कस्य, 564 संक्षेपादियमाख्याता, 567 संक्षेपेणाभिधास्यन्ते, 189 संख्या खल्वपि विज्ञेया, 70 संज्ञा अनित्यसंज्ञाद्याः, 190 संज्ञाद्यपरणा(ना)मानः, 113 408 130 507 88 261 428 421 592 519 500 448 535 72 258 473. 142 Page #608 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमे 508 359 328 108 170 17 505 185 151 110 507 275 233 278 265 386 442 41 .445 संज्ञा प्रज्ञाभिभूतत्वात्, संधार्य यदाक्षिप्तम्, संप्रयुक्तः संस्कारः; संप्रयोगिनि तु स्वस्मिन्, संभावनानुकूलत्वात्, संमुखे नाम जातास्तु, संमोहस्य निवृत्त्यर्थम्, संयोजनादिभिः शब्दः, संवृतिज्ञानरूपत्वात्, संवृतिज्ञानमय्यौ तु, संवृत्या स्कन्धसन्ताने, संवृत्सदृष्टयुपेतातो, . संस्कारग्रहणाच्चैव, संस्कृतालम्बना एव, संस्काराहितसामर्थ्य, सकला द्विष्परावृत्त, . सकृत्करोति यत्तद्धि, सतः क्रियाङ्गतादृष्टेः सति जन्मनि तद्भावात्, सति वृत्तेरणे (न)र्याणाद्, सत्कायदृष्ट्यवच्छेदो, सत्कायान्तद्वयग्राही, . सत्कारादिगुणोपेतम्, सत्क्षेत्रे क्रियते यच्च, सत्यप्यणे (ने)कहेतुत्वे, सत्येषु पातयित्वैतम्, सत्त्वप्रज्ञप्त्युपादान, सत्त्वाख्याः कामरूपाप्ताः, सत्त्वाख्या सत्त्ववैचित्र्यम्, सत्त्वाख्योपद्रवाभावात्, सत्त्वाद्यनन्यथाभावे, सत्त्वाधिष्ठानवृत्तित्वात्, सत्त्वानां च्युतिसम्भूत्योः, सत्त्वोपपत्तिहेतूनाम्, सदतीतासमुत्पन्नम्, सदसद्धेतुनो यस्मात्, ' 29 81 सदसन्मित्रयोगात्तु, 251 सदुःखहेतुदृग्घेयाः, 126 सदेवकौरवाः सत्त्वाः, 216 सद्धर्मान्तद्धितोऽन्येऽन्ये, 83. सनिदर्शन आद्यार्थः, 414 [सन्धौ] सन्धौ च बुद्धस्य, 480 सपाकमशुभं कृष्णम्, 363 सप्त तेजोभिरेकाद्भिः, सप्तद्रव्याविनिर्भागी, 516 सप्तमं षोडशाकारम्, 215 सप्त मानविधास्त्रिभ्यो. 160 सप्तयोगास्त्रयः स्कन्धाः, 127 सप्त सर्वत्रगा दुःखात्, 352 सप्तापवर्गदृग्घेयाः, 507 स प्रतीत्यसमुत्पादम्, 349 सप्रसब्धिद्विरूपोत्थम्, सभाग एव धर्माख्यः, 309 सभागस्तत्सभागत्वे, 141 समला निर्मलास्त्वन्या, 428 समलैंनिर्मलस्त्वर्थः, 272 समस्तालम्बिनान्त्येन, 264 समाधिभावनाध्यानम्, 347 समाधिसर्वाधिसुखोपभोगो, 181 समाधी ऋद्धिरित्युक्ता, 54 समानप्रतिपक्षत्वात्, 387 समासेनेयमाख्याता, 13 समेघामेघराश्यह्नोः, 149 सम्पद्विपत्तिसंज्ञाद्याः, 79 सम्यक्त्वनियता ये तु, 150 स यस्मानिश्चितो वेधः, 2 सर्वक्लेशविसंयुक्तः, 455 सर्वगत्वाददोषश्चेत्, 499 सर्वगोचरमत्राद्यम्, 154 सर्वगोऽनुशयः कृत्स्नाम्, 305 सर्वग्रहप्रसंगश्चेत्, 298 सर्वत्र संभवान्मिद्धम्, 41 474 94 384 586 449 524 490 420 43 555 103 422 434 47 502 285 47 124 Page #609 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 311 245 543 540 411 537 . 55. 19 362 125 51 581 . -51 450. 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सूची। सर्वत्र समवृत्त्यादेः, 508 साधर्म्य सति तद्वृत्तः, सर्वत्राकिरणे मूर्नो, 401 साधुवृत्त्यनुवृत्त्यर्थम्, सर्वत्राजैस्तथा शेषः, 297 साध्यात्मसप्रसादास्तु, सर्वत्रान्त्याः समुत्पन्नाः, 404 सामन्तानि द्विधा सप्त, .. सर्वदृग्घेयभाक्त्वेऽपि, 367 सामन्तकप्रयोगे तु, सर्वधर्मेषु नैरात्म्ये, 389 सामन्तकैः सहाष्टाभिः, सर्वमस्ति प्रदेशोऽस्ति, 299 सारद्रव्येन तेनैको, सर्वसत्त्वास्त्रिधातुस्थाः, 96 सालम्बप्रथमाः पञ्च, सर्वानर्थनिदानत्वात, 368 साऽविद्या द्वे उपादाने, सर्वाभ्योऽन्यतरा भूताः, 419 साशुभं मिद्धकोकृत्यम, सर्वाम्योऽन्यतरोत्पन्नाः, 402 सास्रवा एव ते शेज्ञाः, सर्वासां तु क्षयज्ञाने, 231 सास्रवाणा (ना)स्रवा अन्त्याः , .. सर्वास्तिवाद इत्युक्तः, 301 सास्रवानास्रवश्चान्यः, सर्वास्रवक्षयज्ञान, 532 सास्रवानास्रवाः स्कन्धाः, . सर्वास्रवक्षयाभिज्ञाः, 518 सास्रवालम्बनाः स्वेच, . सर्वे कामेषु रूपे द्वा, 173 सास्रवालम्बनाः स्वे च, सर्वे चत्वार्यतीतस्य, 209 सास्वादः स्वभवालम्बः, सर्वम्यः सत्त्वजातिभ्यः, 166 सुखं च सुमनस्ता च, सर्वेभ्यः सर्वदा सर्वम्, 230 सुखवेद्यं शुभं कर्म, सर्वेभ्योऽन्यतरा भूताः, 416 सुखाधाने सुखा मैत्री, सर्वेभ्यो वर्तमानेभ्यः, 165 सुखोपेक्षे तृतीयेन्त्ये, . सर्वेभ्यो संवराङ्गेभ्यः, 166. सुखेन्द्रिये तदालम्बे, सर्वे वा चैतसाः क्लिष्टाः, 371 सूक्ष्मोपणा (ना)हमात्सर्याणि, सर्वे विपाकनिष्यन्दा, 204 सूत्रं चैतत्समाख्यातम्, सर्वे स्वाधिकविज्ञेयाः, 330 सूत्रस्यार्थापरिज्ञानात्, , सर्वैर्मोहस्य वित्तिभ्याम्, 378 सूत्रे ध्वंसोक्तिरन्यार्था, सवितर्कविचारं यत्, 554 सूत्रेऽभिभवसंज्ञाख्यम्, सवितर्कविचाराद्याः, 580 सैकंपुण्यशतोद्भूतम्, सविशेष यतस्त्यक्त्वा, 438 सोपेक्षाप्रीतिसंकल्पम्, सहारूप्यचतुष्ट्वेन, 536 सौमनस्येन रागस्य, स हि त्रिभिरसंख्येयैः, 226 स्कन्धायतनधातूनाम्, सांवृतं चान्वयज्ञाने, 489 स्कन्धेषु जायते पश्चात्, साङ्गस्य शक्त्यभिव्यक्तेः, 308 स्तेयस्यान्याङ्गनायातः, साङ्गा चित्तस्थितिर्ध्यानम्, 534 स्त्यानं प्रमत्तिराश्रद्धयम्, साचिव्यादनुशायित्वात्, 356 स्त्यानौद्धत्ये च हित्वोर्ध्वम्, सा ज्ञानस्यासदकारा, 307 स्त्रीन्द्रियाद्यन्वितोऽष्टाभिः, 339 334 578 86 176 590 549 350 115 587 292 169 597 242 442 .377 8 386 193 114 360 100 Page #610 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. अभिधर्मदीपकारिकाणामकारादिक्रमेण सची। 283 144 80 260 391 252 93 53 स्थानवादित्वसंज्ञका, स्थिरो. नापरकृच्चार्यः, स्पर्शाश्रयोद्भवाधार, स्पृश्यं द्विधा सधर्माशाः, स्प्रष्टव्यमधिकं तत्तु, स्फोटाख्यो नापरो घोषात्, स्मर्यते तत्तदन्यैश्च, स्मृत्युपस्थितयस्तिस्रः, स्यात्कर्मणान्वितश्चैव, स्यात्कर्मस्वकता नास्ति, स्यात्कर्मस्वकता नापि, स्यात्खपुष्पैः खमुत्फुल्लम्, स्वं कायवाङ्मनस्कर्म, स्वकत्रयकरूपाप्त, स्वगोचरोपलब्धित्वात्, स्वधातुकानि पञ्चैव, स्वपरार्थान्तसम्प्राप्तः, स्वभावेनाविशून्यत्वात्, स्वभावो यदि भावानाम, स्वभूमेनैव निर्माणम्, 295 स्वभूमेरेव निर्वाणम् 181 स्वरूपं वेदयंश्च्छब्दो, 80 स्वर्गापवर्गहेतुत्वात्, 36 स्वशक्तिजक्रियोद्भूतः 505 स्वसाधारणचिह्नाम्याम्, 146 स्वस्मात् त्यागगुणापेक्षाः, 29 स्वस्य धातोः परिज्ञानम्, 520 स्वात्मना नित्यमवियोगात्, 220 स्वात्म्यगोचरकार्याना(णा)म्, 216 स्वान्योभयार्थसिद्धयर्थम्, 218 स्वामालम्बनतो भूमिम्, 312 स्वार्थविज्ञान एवान्ये, 214 स्वार्थव्यक्तिषु पञ्चानाम्, 328 स्व त्रयः कामरूपाप्ताः, .77 स्वैरिष्टादिभिना(रा)कारैः, 355 स्वो; एवोपजायन्ते, 506 हरतो वे कुशास्तृभ्यो, * 390 हर्षोत्पादभयोद्वेग, 312 हेतवः सर्वबोधीनाम्, 528 हेतुतत्त्वफलोद्भूतम्, 245 215 77 76 341 288 568 523 308 234 Page #611 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. विभाषाप्रवृत्तिगतानामवतरणानां सूची॥ II. Index of the Quotations in Adv. (Numbers refer to pages). (The Quotations marked K. and P. also occur in Akb. (K.) and pali (P.) literature respectively.) 154 111 K. P. अदृष्टे दृष्टवादिता, 161 K. इमे ते आनन्द, धर्माः, ... 147 अधिगतो मे पौराणो मार्गः, 365 P. इहैकतीयः प्राणातिपातिकः, 108 अध्यात्म रूपसंज्ञी, 4.1 K. P इहैकत्यो न कामराग. 221. K. P. अनित्ये नित्यम्, 234 P. ईज्यिको भवति, .. 133 K. P. अनुनयप्रतिघमान, 300 . P. उत्पन्नानामकुशलानाम्, 108 __ अनुशयानुशयनात्, 18 K. उपहा उदकं चूषयंति, अभिक्षुर्भवति, . 133 P. एकः समापत्तो विपत्ति, K. अभिध्यादय एव, 148 K. एकदेशकारी, प्रदेशकारी, 124 K. P. अभूत्वा भवति / भूत्वा च, 268 K P. एकस्मिच्छरीरपर्वते, अरूपिण; सन्ति सत्त्वा, 413 K. P. एकस्य भाषमाणस्य, K. P. अविद्याप्रत्ययाः, 297 एतद् बुद्धा(ध्वा) भवेद्, एत K. P. असंज्ञिषु / असंज्ञि, 91 K. P. एतावत्सर्वं यदुत, K P. अस्ति कर्मास्ति विपाकः, 254 एदैती कण्ठतालव्यौ, ___P. अस्ति मे एषु पञ्चसु, 237 K एवं तु साधु यथा, 222 K. अस्ति भिक्षवोऽतीतम्, 264 र कतमान्यधिमात्राणि, अस्त्यायुः क्षयान्मरणम्, 102 K P. कति भदन्त लोके, 367 अस्थानमनवकाशः, 100 P. कर्मस्वकोऽयं भिक्षवः, K. P. अस्मिन् सतीदं, 107 K. . कामरागस्यानुशयः, .... 222 K. अर्हत्फलस्यैकादशभिः 58 K. कामरागानुशयस्त्रिभिः, . 221 K. P. अहमस्मि ब्रह्मा, 84 K. P. कामास्रवो भवास्रवो, 297 आकाशमालोके सति, 13 K. P. कायम वाक्कम, 121 K. P. आत्मना हि सुदन्तेन, 27 K. P. किं यः कश्चिज्यायते, K. आयुः सन्तत्युपनिबद्धम्, 102 K. किमिदमाकाशं खाद्यते, 33 K. P. आयुरुष्माथ विज्ञानम्, 98 K. P. कुत्र तानि चत्वारि, K. आश्रद्धयम्, 75 K. कोऽत्र दोषः, 149 K. P. इदं दुःखसत्यमिति, 1 K. क्लेशात्(न्) प्रहायेह, 352 P. इदंमग्र्यं बाह्यकानाम्, 245 क्षान्तिध्यानपारमिते, .. 195 183 Page #612 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. विभाषाप्रभावत्तिगतानामवतरणानां सूची। 118 215 ou 385 154 157 195 157 153 K. गन्धर्वस्य तस्मि समये, 46 P. दुःशीलो भवति, ग्रहयोगो भुजास्पन्दः, 121P. दूरङ्गममेकचरम्, P. ग्लानाय दानम्, 213 K. P. द्वाविंशतिरिन्द्रियाणि, K. चक्षुः पश्यति नयनः पश्यति, 33 K. P. द्वे कर्मणी चेतना कर्म, K. P. चक्षुः प्रतीत्य रूपम, 6 K. P. द्वे दाने / धर्मदानम्, K. P. चक्षुःप्रतीत्य रूपं, 269 K. P. धर्मे प्रतिपत्येवाज्ञाम्, K. चक्षुरुत्पद्यमानम्. 267, 268 P. धातुशः सत्त्वाः , K. P. चतस्र प्रतिपदः, 355 K. न नर्मयुक्तमनृतं, K. P. चतस्रः खलु समाधिभावनाः, 425 र न। प्रदीपनिर्वापन, K. चतुःषष्टिः कल्पाः. 117 न हि पिटकत्रये, K. P. चत्वार आत्मभाव, 103 P. नियतवेदनीयं त्रिप्रकारम्, K. चतुर्णा पतनीयानाम्, 132 K. नवानुपूर्वसमापत्तयः, K. P. चित्तसंक्लेशात्सस्वाः; 45, 78, 363 निवृत्ते विपाके नारकः P. चित्तेनायं लोको, 46 पञ्चत्वमापद्यमानस्य, . ____P. च्युतो बतेंमी मोहपुरुषो, 328 K, पृथिव्यप्सु निश्रिता, P. छन्दमूलकाः सर्वधर्माः, 50 K. P. प्रकृष्टमपि कालम्, जरामयं वैतत्सत्रम, 231 K. P. प्रसिद्धस्य पुद्गलस्य, : K. P. जातिप्रत्ययं जरा,. - 108 K. प्राणातिपातो भिक्षवः, जीवतो भगवतो, 11 K. P. बहवः शरणं यान्ति, जीवितेन्द्रियं कतरत, 97 र बाह्यं पृथम्जनपक्ष, तथागतानामुत्पादात्, 113 बुद्ध धर्म संघ, K. तथात्वेन जरासिद्धिः, 105 बोधिसत्त्वः कुतः प्रभृति, K. P. तस्यैतानि(यस्येमानि) पञ्च, 54 K. P. मा त्वमायुष्मन्, K. P. तिर्यग्योणि(नि)गताय, 212 मार्गविदोहं मार्गस्य, - P. तिस्रः संवर्तन्यः, 108 P. मैत्री आसेविता भाविता, .P. त्रयश्छन्दरागस्थानीयाः, 253 K. मोक्षान्तरायाः त्रयः, K. P. त्रयाणा सन्निपातः स्पर्शः, 270 यच्छारिपुत्र, कर्माभ्यतीतम्, K. त्रिभिः सत्त्वावरताम, 302 K. P. यत्किञ्चिदभिसंस्कृतम्, K. P. त्रीणि कर्माणि कुशलम्, 126 P. यत्पुनस्तद्भवति चित्त मिति, K. त्रीणि खल्वव्याकृतमूलानि, 246 यत्रोत्पित्सोर्मनसः, K. P. त्रीणि दुश्चरितानि, 148 K. यथैव ह्येकं चित्तम्, K. P. त्रीणि बन्धनानि, 304 K. P. यदत्र वितकितं, त्रीणीमानि श्राद्धस्य, 55 P. यद्भिक्षवः सूवे नावतरति, K. P. त्रीणीमानि स्मृत्युपस्थानानि, 390 K. यद्व(दु)त लोके नास्ति, K. P. त्वमपि मोहपुरुष, __ 96 यस्मिन् रूपेऽतीतानागते, दुःखा हि भिक्षवो, P. यस्य राहुल मुषावादे, 127 125 186 96 __ 428 394 265 85 138 197 269 254 128 Page #613 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 390 . 454 2. विभाषाप्रभावृत्तिगतानामवतरणानां सूची। K. P. याः काश्चन दुर्गतयो, 297 K. P. सचेदित्थत्वमागच्छति, K, P. यावच्चाहमेषां पञ्चानाम्, 54 K. सन्ति ते स्कन्धायतन, 129 यावद्भिरर्थवद्भिः पदैः, 109 K. P. सन्त्रसन्ति सत्त्वा लोके, 54 K. P. ये केचिदात्मेति, 272 P. समन्वागतोऽयं पुरुषः, _P. येयं दृष्टिः सर्व मे, 245 K. समाधिबलेन कर्मजम्, 98 K, यो धर्मो यस्य धर्मस्य, 294 K. सयापत्तिचित्तमेव, यो बुद्धं शरणं गच्छति, 125 K. P. सम्यकसम्बुद्धस्य, K. P. रूपं यथाभूतं प्रजानाति, 320 K. P. सप्तत्रिंशद् बोधिपक्ष्याः, 356 K. P. रूपमनित्यमतीतानागतम्, 265 P. सप्तस्थाने कुशलो, . 320 रूपसंमूढानाम्, 6 K. सपिर्यथाप्सु निष्ठ्यूतम्, 82 K. P. रूपाणां निःसरणम्, 413 K. P. सवितर्कः सविचारः, 423 _P. लोकसमुदयं ज्ञात्वा, 270 K. P. सर्मधर्मा अनात्मानः, . 319. लौकिकानधर्मानन्तरम्, 332 K. सर्वमिदं प्रजापतिना, 154 K. वाक्संस्कारा वितर्कविचाराः, 82 K P. सर्वशो रूपसंज्ञानाम्, 412, 413 K. वाङ् नाम्नि प्रवर्तते, 109 सर्व सर्वेण च्छेत्स्यते 171 वाचा सह कचटतपादयो, 109 K. सर्वसूक्ष्मो रूपसंघातः वातायनप्रविष्टस्य, 277 सर्वासां तु क्षयज्ञाने, K. P. विज्ञानं चेदानन्द, 46 K. P. सर्वेण सर्वाणि, K. P. वितयं विचार्य, 83 सर्सप्रयोगा सह, K. P. वेदनाप्रत्यया तृष्णा, 48 P. सांचेतनिकस्याहम, .. .. विधिविधानं नियतिः, 120 K. P. सुखदुःखयोः प्रहाणात्, K. शुक्लधर्माः कतमे ?, 147 K. P. सुखवेदनीयं दुःख, 139 K. शोभायं तु द्वयोद्भवः, 38 P. सुखायां वेदनायाश्,... . 48 श्रद्धेषीकासम्पन्नो, 48 K. सूक्ष्मं कुशलधर्मबीजम्, 168 K. P. श्रेयानहमस्मोति मानविधा, 237 P. सोऽस्य भवति सुखायां, 223 K. P. षड्धातुरयं भिक्षवः 76 सौमनस्यस्वभावा, 427 K.. संक्लेशवेदनाभिः, 48 K. P. स्पर्शप्रत्यया वेदना, K. P. संज्ञा च वेदना च, 78 K. स्यात् त्रयाणां कर्मा(म)णाम्, 140 K. वचित्तिकेयं समापत्तिः, 93 स्वार्थोपलब्धावेव, 47 / Page #614 -------------------------------------------------------------------------- ________________ __3. विभाषाप्रभावृत्तिगतविशेषनामसूची // III. Index of Sutras, Sastras, Acharyas, etc., in Adv. (Numbers refer to pages). 398 238 95 कपिल अक्षपाद, 398 उलूक, अगुलिमाल, 220 ऐरावण, अध्वसंकरवाद, 260 औपनिषद, 416 अबौद्धीय, कपिल, 398 अभिधर्म, 3, 8, 21, 33, 40, 58, 75, कर्मचिन्ता, 225, 417 87, 96, 97, 101, 104, 122, कर्माधिकार, 207, 221, 283, 406, 410. कर्माध्याय, 373 अभिधर्मदीप, . . काणाद, अभिधर्मनय, - 422 कात्यायत(-य)नसूत्र, 270 अभिधर्मप्रदोप, 347,.429 कापालिक, 418 अयोगशून्यतावादिन, . 257 कालकर्णी, 105 अव्याकृतवस्तुवादिन, 258 काश्मीराः, 29, 102, 246 अशाक्यपुत्रीय, 54 कुमारलात (भदन्त), 16, 277 अश्वघोष (आचार्य), अश्वजित् 84 कोशकार, 18, 33, 47, 65, 81, 90 अष्टमेऽध्याये. 373 93, 98, 133, 149, 168, अर्हत्परिहाणिसूत्र, 222, 279 आगम, . . 11, 26, 55, 97, 108, कोशकारक, 40, 47, 282 .. 171, 269, 412 कोशकृत्, आचार्य, 11, 46, 291, 295 क्रौञ्चादिराजदुहिताभिक्षु, क्रौञ्चादिराजदुहिताभिक्षु, 231 आचार्यकम्, 11, 186 क्षुद्रकवस्तुक, आनन्द, 147 गन्धहस्ति, आनन्द (स्थविर), 197 गाथा, 104, 194 आनेज्यसूत्र, गोमयपिण्डोपमसूत्र, आभिर्मिक, 109, 139, 256 गोसवयज्ञ, 154 उत्तरकुरु, 176, 238 घोषक (भदन्त), . 259, 260 उदायी (भदन्त), 96 चतुर्वेद, उदायी (स्थविर), 96 चतुर्वागमेषु, 197 उद्दानगाथा 197 ज्ञानप्रस्थान, 102, 186, 237 उपक्लेशचिन्ता, 76 तत्त्वसप्तति, 225 418 Page #615 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 456 3. विभाषाप्रभावृत्तिगतविशेषनामसूची। तिष्य, दीपकार, 247 338 194 भगवता, 13, 44, 50, 52, 53, 76 / द (?) क्षजातक, 143 78, 90, 96, 104, 107, 108, दार्टान्तिक, 31, 47, 139, 222, 257, 113, 121, 127, 128, 132, 258, 274, 278 133, 138, 146, 153, 166, 169 183, 197, 214, 245, 253, द्वादशाङ्गप्रवचन, 393 264, 265, 26 , 269, 271, धर्मत्रात (भदन्त), 259 272, 297, 305, 320, 328, घ्यायिसूत्र, 352, 355, 364, 373, 410, नग्नाट, 158 412, 416, 431 नग्नाटपक्ष, 259 भगवान्, 54, 101, 124, 267, 268, नन्द 220 301, 375, 406 नरक, 177 भदन्त, . 33, 101 नारायण, 14, 389 भागवत, . 120 नारायणीकृत, 101 भार्गव, - 200 निकायान्तरीय, 96 भूतभौतिकान्यत्वचिन्ता, 77 निर्ग्रन्थ, 158 महत्यां शून्यतायाम्, 146 पञ्चमेऽध्याये, 76 महाकाश्यप, 197, 402 परमार्थशून्यतासूत्र, 266 महायण(न), पारसीक, . 154 मारचतुष्टय, 208 पारसीकादिमन्त्र, 418 माहकीमातृसूत्र, पिटक, . 126, 195, 202, 203 माहेश्वर, 120 पौद्गलिक, 258 मीमांसक, 112 46, 427 मेधिक, 293 प्रकरण, 263 मैत्रेय (आय), 86, 402 प्रज्ञप्ति, 102 याज्ञिक, 159 प्रज्ञप्तिभाष्य, 117 रत्नशिखिन्, 200 प्रभासेतुराजन्, 201 राहुल, 128 प्रवचन, 89, 257 लवणोपमसूत्रन्याय, 138 बकलात (?), 143 लोकायतिक, 258 बहिर्देशीयक, 247 वसुमित्र (भदन्त), 260 बुद्धदेव (भदन्त), 76, 260 वसुमित्रस्थविर, बुद्धवचन, 85, 224 वार्षगण्यपक्ष, 259 76 वासुदेव, 230 बोधिसत्त्वमार्ग, 195 वालीक; 158 417 विनय, 99, 100, 195, 197, 207 154, 418 विनयधरवैभाषिक, पौराण, 86 ब्राह्मण, Page #616 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वेद, 417 वैभाष, वैभाषिक, 3. विभाषाप्रभावृत्तिगतविशेषनामसूची। विन्ध्यवासिन्, 35 षट्पट्कसूत्र, 223 विपाश्यिन्, 200 सत्पुरुषसूत्रोद्देश, 343 विभज्यवाद, 257 सर्वज्ञप्रवचन, 280 85, 86, 267, सर्वास्तिवाद, 257, 259, 260 वेदमन्त्र, सर्वास्तिवादविभ्रष्टि, 282 वैतानकर्म, 418 सर्वास्तिवादिन्, 259 वैतुलिक, 257, 258, 276, 282 सुनक्षत्र, 220 वैतुलिकशास्त्र, . 101 सूत्र, 8,9,52,78, 82,91,97, 99, वैनाशिक, 259 . 100, 103, 104, 118, 133, 6, 47, 48, 304 149, 153, 197, 207, 215 121, 195, 221. 221, 236, 247, 248, 293, वैभाषिकीय, 47 267, 268, 300, 304, 305, वैमचित्र, . 238 332, 340, 367, 399, 400, 112, 113 406, 410, 423, 428, 431, वैशेषिक, 4, 9, 10, 113, 274, 416 सौगत, व्यास, 3 सौत्रान्तिक, / 157, 22, 225, 268 शबर, 418 संगीतिकर्त, 199 शबरादिमन्त्र, * 159 संग्रहवस्तु, शाक्य, 148 सांख्य, 4, 31, 1.6, 149, 267, शाक्यमुनि, 199, 200 . 268, 273, 416 शारिपुत्र, 96 स्थविरक्षेमकसूत्र, 237 शास्त्र, 22,89,125, 145, 147, 184 स्थितिभागीय, 148 186, 220, 230, 281, 365, 417 हरिहर, 232, 233 शुभकृत्स्न, . 108 हस्तताडोपमसूत्र, 271 श्रावकयाण(न), 358 हिरण्यगर्भ, 232, 233 105 हूपनाडी, वैयाकरण, श्री Page #617 -------------------------------------------------------------------------- ________________ अकिरियवाद, 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची / / IV. Index of Satras, Sastras, Acharyas, etc., in the notes. (Numbers refer to pages). अचतित्थिय, 205 अहेतुकवाद, 169 169 आगम, 107 अग्गिवेसन, आचरिय, 387 अङ्गुलिमाल, 220 आचार्य, 68, 150, 170, 222, 232, अद्भुतधर्म, 195 233, 270. 271, 304, 344, 346, . अध्याशयसंवोदनसूत्र, 198 362, 368, 389, 390, 391, अनन्तवर्मा(भदन्त), 398, 409. . अनिरुद्ध (स्थविर), 182 आचार्यमत, . . 81, 310 अन्धक, 14, 17, 39, 104, 141, आजीविक, ___201, 224, 248, 378, 412 - आजीविकवाद, . 269 अन्ये, 69, 324 आत्मवादप्रतिषेध, . . 265 अन्यपर्याय, 49 आनन्द, . 13, 99 अट्ठकथा, ... 101, 199 आभिधार्मिक, 11, 34, 48, 75, 128, अपरगोदानीय, 198, 218, 228, 233, 149, 409 अपरसेलीय, 107 आर्यवीरदत्तपरिपृच्छा, . अपरे, 5, 18, 48, 50, 71, 82, 90, आर्यसम्मतीय, . 93, 100, 116, 134, 208, 209, इन्द्रियविभङ्ग, 226, 235, 239, 304, 305, 362, इन्द्रियप्रकरण, 365, 380, 402, 408, 410. उच्छास्त्र, 140 अभयगिरिवासि, 104 उत्तरकुरु, 209 अभिधम्म, 10, 197, 224, 393, उत्तरापथक, 140, 141, 156, 171, अभिधम्मसुत्त, 189, 248. अभिधर्म, 58, 74, 75, 98, 104, 149, उत्सूत्र, 124 221, 225, 226, 343. उदायि, 96, 138 अभिधर्मकार, उदायिसूत्र, 95, 96 अभिधर्मकोश, 3 उद्दान, 197 अभिधर्मकोशचिन्तक, 426 उद्दानगाथा, अभिधर्मपिटक, 195 उलूक, 245 - परिट्ठो गढबाधिपुब्बो, 328 एकंसवाद, 249 अश्वजित्; 328 ओक्कन्तिक संयुत्त, 210 107 117 Page #618 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 353 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची। 459 कच्चायन, 270 जैन, 158 कपिल, 245 जैमिनीय कप्फिण, 220 ज्ञानप्रस्थान, 74, 89, 102, 237 कर्मनिर्देशाधिकार, 136 तत्त्वसप्तति, 225 कस्सप, 201 तथागत, 99, 356 कस्सपिक, 258 ताम्रपर्णीय, काश्मीर, 29, 102, 123, 124, 132, तित्थायतन, ." 120 247, 298. तिपिटकचूळनागत्थेर, काश्मीरवैभाषिक, - 33, 99 तिपटकचूळाभयत्थेर, 353 काश्यप, तिपिटकमहाधम्मरक्खितत्थेर, 353 काश्यप (आर्य), ... 402 तिष्य, किलशब्द, 13, 19, 68, 150, 345 तेपिटकबुद्धवचन, 100 कुमारलाल (भदन्त), . 15 पिटक, केचित् 25, 82, 161, 324, 407, 415 थेर, .182 . कोशकार, .. - 33 थेरवाद, क्षान्तिजातक, 194 दार्टान्तिक, 32, 47,76, 95, 141, क्षुद्रकवस्तुक, . 307 . 149, 172, 409 खन्तिवादिजातक, 194 दीघभाणकाभयत्थर, ... खिड्डापदोसिका देवा, . ..103 दीनार, 182 खुद्दकवत्थुविभङ्ग, ......306 धम्मविनय, 328 खेमक (आयस्मा), ... 237 धम्मसंगह, 224 गन्धर्व, . . ..46 धर्मत्रात, गुणमति (आचार्य), ..285 धमिल,.. गोतम, 124 नक्षत्रराज, गोमयपिण्ड [सुत्त] 119 नत्थिकवाद, ..... 169 गोसव, घटीकारसुत्त, .... 201 201 नागसेनत्थेर, 818 घोषक (भदन्त), 32, 94, 990-328 नारायणसंघातबल, . घोषदत्त,.. ..:: . 200 नालन्दा, चतुनिकाय,.. . 198 निकायग्रन्थ, 198 छछक्कसुत्त, 223 निकायान्तर, जनकवैदेह, 154 निकायान्तरीय, 11,71,107,236,412 जम्बुद्वीप, 193, 209 निर्ग्रन्थ, जिनचक्क, - 133 नेत्तिवचन, 299 जिनदूत, .. 103 पञ्चस्कन्धक, जिनादिष्ट, 103 पटिसम्भिामग्ग, .224 Page #619 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची। परिपृच्छा, परीक्ष्य, 381 170 146 परमत, 13, 19, 69 बुद्धघोष, 194 परमार्थशून्यता, 267 बुद्धदेव (भदन्त), 25, 77 परमार्थसप्तति, 225 बुद्धभाषित, 159, 266 परवादी, 387 बुद्धवचन, 10, 394 परिणामवाद, 259 बोधिसत्त्वपिटक, 101, 195, 203 93 ब्राह्मण, 154, 278 परिवाजक, 266 भगवत्, 93, 426 232 भगवता, 53, 90, 105, 133, 256 पारमितापिटक, 195 264, 267, 318, 348, 388 पारसीक, 154 भगवती, 158 पारायणमाणवक, 322 भगवद्विशेषादयः, 397 पालि, 227 भगवान्, 99, 161, 302 पाळि, 317 भदन्त, पाश्चात्य, 29 भद्रकल्पिकसूत्र, 200 पुद्गलबाद, 158 भारतयुद्ध, पुनर्वसु, . 328 भार्गव, पुब्बसेलिय, 55, 89, 97, 107, 142, मक्खलिगोसाल, 207. मङ्गलहत्थि, पूर्वविदेह, 209 मतविकल्प, . पूर्वाचार्य, 81, 93, 161, 217, 245 मनोपदोसिका देवा, 262. महाधम्मरक्खितत्थेर, पोळपाद, 49 महानाम, 124 पोराणा, 33, 389 89 महापरिनिब्बान सुत्त, . 101 पौद्गलिक वाद, 258 महाब्रह्मा, 84 प्रकरण, 147, 236, 237, 298 महामोग्गल्लान, 266, 356 प्रकरणपाद, 236 महायान, 198, 203 प्रशप्ति, 46 महाशून्यतार्थसूत्र, 146 प्रशप्तिभाष्य, 117, 166 महाश्रमण, 194 प्रशप्तिशास्त्र, 26 महासाविक, 26, 33, 99, 100, 149, प्रज्ञापारमिता. 170, 207, 249, 296 प्रत्येकबुद्धयान, 203 महासीवत्थेर, प्रभास, 200 महासुनवादीसङ्खातवेपुल्लक, 126 प्रवचन भाग, 306 महीसासक, 16, 54 बहिर्देशिक, 80, 93, 102, 123 मागधिक, 393 बाबरी; . 322 मार, 101, 208 बापक, 229, 247 मालुक्यपुत, 203 101 Page #620 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 461 101 8 वैनयिक, 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची। माहकीमातृसूत्र, 161 विभाषा, 38, 147 मीमांसक, 159 वेद, 159 मुक्तकसूत्र, 198, 199 वेदल्लपिटक, 100, 197 मुक्तकसूत्राणि, 198 वेपचित्ति, 238 मूलभासा 393 वेपुल्लक, 126 मैत्रेय(आर्य), 348, 402 वैतुलिक, 258 यानत्रय, 327 वैतुल्य, योगाचार, 70, 233, 262, 263 वैदिकमन्त्र, 160 योगाचारदर्शन, 198 योगाचारभूमि, 409 वैपुल्य, 101, 295, 276 राजगिरिका, 9, 76, 103, 118, 210 वैभाषिक, 17, 45, 46, 48, 82, 86, राजर्षि, 103 93, 94, 96. 101, 104, 107, राध, 264 109, 114, 121, 125, 130, राम(भदन्त), 249 131, 132, 141, 149, 161, राहुल, 163, 167, 171, 217, 220, लगुडशिखिपक, - 266 222, 229, 232, 235, 240, लगुडशिखीयक . 247, 256, 257, 261, 264, लोणफल[सुत्त), 265, 251, 280, 296, 307, वज्जिपुत्तक, 308, 316, 318, 343, 344, वसुबन्धु, . 34, 47, 159, 225 345, 358, 361, 362, 380, वसुबन्धुपादाः(आचार्य), 200 390, 392, 394, 404, 412 वसुमित्र आचार्य), . . 79 वैभाषिकमत, 150, 277 वसुमित्र(भदन्त), 93, 94, 285 वैभाषिकवचन, वात्सीपुत्रीय, 28, 32, 220, 222, 223 वभाषिकसिद्धान्त, 67, 152 वार्षगण्यवाद, ... 247 वैशेषिक, 89, 90, 404 विज्ञप्तिमात्रशास्त्र, 76 शक्र, 343 विज्ञानवादिन् 220 शब्दविद्या 394 वितण्डवादी, 133, 163 शाक्यमुनि, विनय, 11, 100, 123, 128, 133, शारिपुत्र (आर्य), 388 शास्त्र, 89, 99, 125, 140, 237, विनयपिटक, 195, 198 334, 374.. विनयधर, 128 शास्त्रपाट, विनयविभाषाकार, . . 3 श्रावकपिटक, 195, 203 विपर्याससूत्र, 235 श्रावकयान, 195, 203 विभज्जवाद, 249, 258 श्रीलात (भदन्त), 17, 346 विभज्यवादिन, 96, 267 षट्पट्कसूत्र, 223 . 266 138 . 109 Page #621 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 47 462 4. टिप्पणगतविशेषनामसूची। सकसमय, . 55 409, 410, 425; निर्देश 104, सञ्चेतनीयसूत्र, 149 235; पाठ 11, 232, 369; सब्बत्थिवादि, 296 . पिटक 195; वचन 235; विरोध समयप्रदीपिका, . 222 व्याख्यान 209. समापत्तिनिर्देशकोशस्थान, 37 सौगत, 154, 159 सम्मतीय, 16, 17, 58, 97, 104, सौत्रान्तिक, 11, 33, 76, 77, 82, 94, 142 86, 105, 131, 157, 168, 198, सम्मितिया, 216 220, 222, 262, 265, 296, 324 सर्वज्ञप्रवचन, 198 सौत्रान्तिकविशेष, 47, 148 सर्वास्तिवाद, 257 सौत्रान्तिकसिद्धान्त, सर्वास्तिवादिन, 47, 77, 254 संग्रहश्लोक, 78 साकेतपञ्ह, .. 181 संघभद्र (आचार्य), 38, 65, 83, 87, सारिपुत्त, 205, 249, 356 89, 162, 163, 170, 229, 231 सारिपुत्र, 233, 307, 343, 385, 398, 399, सिद्धत्थिक, - 9,76, 103, 118, 210 . 415. सिद्धसेन, 157 149 सिद्धान्त, 46, 107, 182; 153, 285 संयुक्तागम, 266 सीताहरण, 164 सांख्यपक्ष; सुनक्षत्र, 220 स्यविरवादिन,. 74, 104, 254 सुन्दरानन्द, 220 स्थितिभागीय, 149 सुत्त, 100, 199 स्वपक्ष, 240 सुत्तन्तभाजनिय, 44 स्वमत, 13, 19, 68, 96, 150, 172, सुत्तपटिपाटि, 100 233, 349. . सूत्र 3, 11,72,78, 86, 96, 102, 104 स्वसिद्धान्त, 124, 136, 143, 146, 149, 161, हेतुवाद, 54, 92, 298 198, 203, 217, 225, 238, 270, हेतुविद्या, 384 278, 302, 308, 317, 338, 340, L.V.P. . 32, 76, 95, 229 362, 368, 377, 382, 399, 404, Tsang yao, ... 304 __ संचेतनीयसूत्र 259 Page #622 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची // अकथ्य - V. Index of Sanskrit words. . (Numbers refer to pages; n, indicates notes.) .. 251 अणिमा 399, 403 अकरणसंवर 128 अणु 138 n.; द्वय 111; सहगत अकर्मस्वभाव.. 148 166 n. अण्डज 55. अकालमरण ___101, 102 अतिक्रान्ति अकार्यकदेशविरति 124 अतिप्रसंगदोष 233 न. सकाल 51.79.166: महाभूमिक, अतिशय (दश) 403 314; महाभौम 68,75; मूल अतोत 93 n., 176, 180, 251 n., 154, 165, 246 252, 253, 260-1, 264, 278; अकृतक . 246, 268, 271 / अनागत 129, 164 n.; आश्रय अकृतसंकेत 22 40; कर्म 265, 278; लक्षण अकृष्णाशुक्ल . . 145 259; वर्णसमुदाय 112. अकोप्य 381, 368; धर्मा 319, 419 अत्यन्तप्रहाण अक्लिष्ट 293, 294; अव्याकृत 21, अत्युत्सव 89 n. 286. अदत्तादान 154, 177 अक्षणिकत्वदोष अदुःखासुखवेदनीय 139 अक्षनिर्मोचन 143 अदृष्ट 51; दर्शन 336 n. अक्षर 109,368 अद्रव्य 222, 262 n. अक्षविवर्धन 421 अद्वेष अक्षान्ति ... 311 अधरभूमिक अक्षोत्तापन 135 अधर्म 417 अगतिगतिदोष 267 अधिपति. 359; फल 179 अग्निजलप्रवेश 231, 2.32; परिचरण अधिमा / 165, 340, 359 231; होत्रानुष्ठान 231 अधिमुक्ति 384; चर्याभूमि 327 n. अग्रधर्म 325 n , 334 n., 362 अधिमोक्ष 51, 70, 317, 248, 368 " अग्र्यधर्म - 325 अधिष्ठान 94, 156, 193, 196; अङ्ग 407; नियम 130; संभार 213, 402. 255 n.;. वैकल्य 279. अधिष्ठाय 99, 1., 402 अचित्त 176; समापत्ति 87, 93 n. अधिष्ठित 101 n. अचेतन 98 अध्यात्मसंप्रसाद 408 अजात 180; निरुद्ध 369 अध्यात्मिक 14, 27 Page #623 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। अध्यापत्ति 134 n. 422; मार्ग 40; संवर 128-9, अध्याहारक 176; स्कन्ध 87; विज्ञान 286 अध्युपेक्ष्य 101 अनित्य 105, 106, 111, 234; वाद, अध्व-त्रय 259, 268, 282 n., 260; संज्ञा 371... त्रित्व 260; निर्मुक्त 36; भेद अनिदर्शन 254 n.; संकर 260; संमोह अनिमित्त 273; अनिमित्त 425; समाधि 282; विमुक्ति 369. 424; अनियत 79 n. 1, 113; कर्म अनधिष्ठातृकत्व 143; कालाक्षेप 208; विपाक अनपत्रपा 75, 309, 310, 313 1 00; वेदनीय 141. . अनभिसंस्कार 254 n., 340; परि- अनिवृताव्याकृत 21, 23, 28, 79, 80 निर्वायी, 338 n; 341 n. 114, 147, 246. अनभिसम्बुद्ध __390 अनुशय 18, 19, 42, 200, 222, 223, . अनभ्यूहावस्था 81 n 225, 239, 243, 244, 245, अनशन 300 251, 283, 284, 293, 294, अनाकारित्व 368 300, 308, 313; कार्य 386, अनागत 157 n., 176, 251 n., 292; जहन 41; निरुक्ति 220; 253, 261, 281n. 323, 369. निर्देश 290; मूल 246; प्रहाण अनागम्य 41,53,59, 328 n., 304; भाव 294; सहचरिष्णु 27 352, 355, 365, 415, 421, 422 अनुशायित्व 293 अनागामिन् 135 n., 337 n , 339, अनुशासनाप्रातिहार्य .. 398 340, 341, 343, 348, 349 n:; अनुशेते. 48 फल, 57,.352. अनुशेरते - 19 n., 219 अनाज्ञातमाज्ञास्यामीन्द्रिय 49, 53 अनुक्रम 234, 254, 319, 320 अनुग्रह अनादरता 310, 311 अनुचित 87 अनाधार __14 अनुच्छिन्नकुशलमूल . 21, 60 अनाप्तवचन 418 अनुनय ___46, 254, 301 अनाभोग 72 अनुत्पत्तिधर्मक -253, 380 अनार्जवता 311 अनुत्पादज्ञान 331, 357, 369, 374, अनार्य 213, 326; व्यवहाराः (अष्टौ), 375, 378. अनुपात्त 24 अनालम्बन 24 अनुपूर्वसमुच्छेद अनास्रव 18, 28, 53, 54, 241, 242, अनुबन्ध 308 344, 365, 372, 406, 419; अनुभवज्ञान कर्म 46; क्षण 345, चित्त अनुभूत 23 171 n; ज्ञान 375; ध्यान अनुमान 32, 111; अनुमेय 277 अनात्म 211 166 Page #624 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 465 अपाय 377 अनुलक्षण 286 अपवाद अनुव्यञ्जन (अशीति) 125, 188, 191 अपवादिका मिथ्यादृष्टि 230 n. अनुष्ठान 231 265 अनुसहगत 166 अपुण्य 137, 417 अनुस्मृति 272; विकल्प 20 अपूर्व 101, 134, 160 अनृत (पञ्च) 155 अपौरुषेय 109,113, 393 अन्तग्राहदृष्टि 80, 228, 230, 234, अप्रणिहितसमाधि 424 245-6, 295. अप्रणिहिताप्रणिहित 425 अन्तद्वय 225, 270 अप्रतिघ 16, 109 रक्रिया (तिस्रः) 231 अप्रतिसंख्यानिरोध 88, 431 अन्तरा परिनिर्वायी 384n., 339, 341 n. अप्रतिसंयुक्त अन्तराभववेदनीयकर्म . 143 अप्रतिष्ठितनिर्वाणाशय 203 n. अन्तराभविक 72, 103, 142, 146 अप्रत्यक्ष 32 n., 47 अन्तराय 304 अप्रमाण 144, 287, 326, 427, अन्तर्व्यापारपुरुष .. 255 n. . 429, 432 अन्त्यक्षण 336-7 अप्रमाद 51, 71. 364, 392 अन्धविलासिनीकटाक्ष . 83 अप्रवृत्तिमात्र अन्यथात्व अप्रहीण 138, 282 अन्यसूत्रोक्त अप्रहेय 53, 181 अन्यानन्यत्वदोष 225 अप्राप्तग्राहि . 14, 34 अन्याभिप्रायता 270 n. अप्राप्ति 88 n., 90 n., 286 अन्योन्यबीजक 93 n. अप्राप्तार्थप्रकाशन 110 अन्वयक्षान्ति 229 अप्संवर्तन्यः सप्त अन्वयज्ञान, 242, 372 n., 374, 337-8 अबुद्धिपूर्व 158 . अन्वयी 366 अबौद्धीय .. 95 अपकर्ष 201 अब्रह्मचर्य 127 अपक्षाल 101, 115, 116, 138, 410 अभव्य 133 n., 168 n. 385 अपत्राप्य 73, 363, 364 अभाव 107, 270 n., 275; अपरपर्यायवेदनीय 91, 93, 141, 340 आलम्बन 270 n. अपरान्तसंमोह 397 अभिक्षुत्व अपरिमितायु 107 अभिज्ञा 326, 381, 395, 396, 397, अपरिशेषनिरोध 400,401, 403; फल 397. अपरिस्फुटमनोविज्ञान 94 n. अभिधानाभिधेयसंबन्ध 268, 270, 271 अपरिहाणधर्मा 21 अभिध्या 148, 155, 172, 175, अपरोक्ष 207 n. 305. 50 अभिनिवृत्ति 340 अपवर्ग Page #625 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। अभिनिर्हार 402 अवयव(पञ्च) 248; नाश, 132; अभिभ्वायतन 431 समुदाय 110. अभिसंस्कार 17 n., 172 अवयविद्रव्य 247 अभिसंस्कृत 413 अवरभागीय 301, 302 अभिसमय 206 n., 337 n., 380; अवसादन 133 क्रम 331 n. अवस्था 277; अन्यथिक 260; परिणाम अभिसमेतृ 261; फल 253 n., 277 n.; अभूतपरिकल्प 270 भेद 261. अभूत्वा भवन 275 n. अविकल्प 19, 28, 29; त्व 376 167 n., 268 अविकारी . 295 अभ्युपगम 131 अविचार 19, 423 अभ्यूहावस्था 81 n. अविज्ञप्ति 5, 25, 121, 131, 135,. अमूर्त 24, 26, 109 153, 163, 215, 268. अमृतपद 186 अवितर्क 19; 423 अमोह 73 अविद्या 42, 75, 246, 297, 298, अयःप्रपाटिका 341 n. 304, आस्रव 297; ओघ 299; अयत्नभाविन् 167 n. विराग, 204, 368.. . अयोग 132, 275; विहित 184 अविनिर्भाग 24, 65, 67 अयोगशून्यता 257; प्रपात 33 अविपरिणामधर्म - 254 अयोनिशो मनसिकार 51, 184, 296 अविपरीतदर्शन .. 233 अरणा 144, 326, 392 अविपाक 147 अरणि 321, 359 अविभक्तांकृति 387 अरूप-संज्ञी 432; सन्तति 252 n; अविवर्तनीय 331 n. स्वभाव 135. अविवर्त्य-चित्त 185, ज्ञान 393; मन अर्थ 185. अर्धप्लुत 339 n., 340, n. अविशुद्धशील 216 अर्थ-प्रतिसंवित् ३९३;-राशि 393 अविशून्य -संमोह 375 अविहिसा . 73, 364 220, 347 अर्हत् 211, 113, 350, 359, 395; अवीतराग 60, 211, 239, 351, 371, त्व, 57, 369; प्रतिपन्नक 349; 381. ___फल 144; षट् (अर्हन्तः) 203 n., अवेत्यप्रसाद 364,366 352 n.; सन्तान 392. अवैवर्तकलिङ्ग 186 n. अलोभ अव्याकरण 248 अवतरण 10, 385 अव्याकृत 17,79, 91, 137, 215, 245, अवभास 270 n. 246, 286, 377, 403, 411, अहार्यधर्मा 352 अवीचि Page #626 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 467 मूल, 246, 248; वस्तूनि (चतुर्दश) अस्वातन्त्र्य 298 n. . 248. अहंकार 27 n.; पर्याय, 235 अव्यञ्जन अहानिधर्मा 21 अशरीर 76 अहेतुक-वाद 169 n.;-विनाश 275 अशाक्यपुत्रीय . 54, 133 n. अह्रीः 309 अशीतिव्यञ्चन 187 आकरण 323 n. अशुभ . 287, 428 n.; संज्ञा, 371-2 आकार 229, 321, 323, 324, 375, अशून्य 270 424, 428; समुदाचारन्याय 321 अशैक्ष 23, 30, 89, 125, 126, 146, आकाश 6, 13, 33, 89 n., 105 n., . 150, 181, 351-4, 367, 369, 267; गुण 110; धातु 13, 14, 370, 398 271; निमित्त 412; संज्ञी 13 अष्टादश---आवेणिकबुद्धधर्म 125 n, आकाशानन्त्यायतन, 287, 412, 419, शक्षाः 126 n.; भेदभिन्नशासन 420. 198 n आकिञ्चन्यायतन, 414, 419, 420, 431 असंख्येय 187, 193, 198, 199, 207 आक्षेपः (कर्मणाम्) 141 असंज्ञि - सत्त्व, 91, 176; समापत्ति आक्षेपककर्म .. 144 n. 91, 12 n. आग्नेय 231 असंप्रजन्य आघात 391 असंभिन्नालम्बन 318 आजीव 362 असंवर 130, 136; च्छेद 135; त्याग आज्ञा 95 : 131; लाभ १३१.-असांवरिक प्राज्ञातवत इन्द्रिय 130.1. . आज्ञातावीन्द्रिय असंस्कृत 4, 65, 85, 104 n., 262 n., आज्ञेन्द्रिय 269, 288, 370, 377, 378. / आत्मन् 4, 8, 27, 33, 230-1, 272, असत् 48, 274, 276; आलम्बना बुद्धि 415; उपनायिक 426; ग्राह 295; 268-9, 270 n., 271-2; उत्पत्ति दृष्टि 12, 230, 243, 245, 329; - 274; वस्तु 230, 270; विषय 271 .. मनःसंयोग 22; वादी 235; संचेतना असभागानुवर्तनता 103; संज्ञा 316. असमयविमुक्त 346, 353 आत्मभाव 24,46, 88, 222, 300; असमुच्छिन्न कुशलमूल परिकर्षण 47; प्रतिलम्भ 103 असम्यक्सम्बुद्ध 4 आत्मीय 229, 254, 321; दृष्टि . असाधारण-कारण, 39; गुण 391 230; दृष्टिचरित 329. अस्ति-त्व 107; दृष्टि 168 n., शब्द आदिकर्मिकावस्था 362 264 n. आदित्य 267 अस्थिशंकला. 402 आदिशान्त 276 n. अस्मिमान 12 आदीनव 54 44 54 Page #627 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 468 400 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। आदेशनाप्रतिहार्य 398 अष्टांगिकमार्ग 2, 127; आकार(षोडश) आधिपत्य 45, 47, 177, 362; फल 330; धर्मविपक्ष 54; निरुक्ति 177. . 113; मार्ग 28 n., 206 n., 321 आधिमोक्षिकी 330, 356; वंश 363-4; व्यवआध्यात्मिक 43 हार (अष्ट) 161; श्रावक 204, आनन्तर्य 125, 334 n., 335; पथ 265; सन्तान 392; * सत्य 1, 2, 178, 325-6; मार्ग 57-8, 147. 127, 373; सभागता 90. 349, 350, 354, 371, 395, 421 आलम्बन 15, 16, 242, 287, 294, सभागकर्म 185 n.; समाधि 327 n. 396, 422; आलम्बनविज्ञान 286; आनन्द, 391 नियम 283; नयम्य 251; स्मृत्युआनिज्यकर्म 137 n. पस्थान 318 n. आनुपूर्विक 58, 351 आलयविज्ञान 94 n, 95 n, 270 . . आनुपूर्वीव्यतिक्रम 363 आलाङ्गल आनेज्य 137, 138, 410; संप्रेयगामिनी आलोकतमःस्वभाव 13 प्रतिपत् 138. आलोकलब्धसमाधि 327 n. आपायिक 28 आवरण 185 n; भेद 204; विगम 396 आप्त 85, 86, 90 आवेणिक 79, 80, 81, 239, 241; आभास्वर बुद्धगुण 209, 367. आभिप्रायिक 104, 146, 410 आशय 143, 213, 385 आभोग 70 आश्रय - , 121, 251 आमिषदान 215 आश्रद्धय आयतन 5,6,9, 380, 66, 113, 129, आश्वासप्रश्वास 271, 283, 320 n., 366 आसंज्ञिक आयु 97, 98, 102, 117; क्षय 102, आसेवित विच्छेद 135; विपाक 99 n; आस्तिक संस्कार 98 n., 99 n , 101 n. आस्रव 18, 220, 297. 350; क्षय आयूहित 181 n. 320,386, 395, 426; क्षयज्ञान आरम्भमागं 325 387, 403. आरूप्य 146, 176, 285, 288, 355, आस्वाद 365, 404, 406, 410, 422; आस्वादनासंप्रयुक्त 406, 407 अवचरा अनुशयाः 225; गामी (अना. आहार (4) 316 गामिन्) 339; धातु 18, 27; राग आहितचित्तभावना 266 304; विमोक्ष 326, 431; समा- आह्रीक्य 75, 314 पत्ति 174; सामन्तक 412. इच्छास्विता 310 आर्य 42, 63, 64, 92, 313, 229, इञ्जित 138, 410 238, 325, 329, 331 n., 344. इन्द्र 359; .लोक 347 387.402. . 54 Page #628 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 469 इन्द्रिय 44, 45 n , 49, 204, 205, उपपद्यवेदनीय 93, 141, 143 - 238, 313, 340, 353, 357, 359, उपलिखति 165 362, 384; अन्तरविवृद्धितत्प्रथमता उपवास 123 n., 135; संवर 123 n., 366; प्रकरण 57 n; प्रस्ताव 57; 124 n. महाभूतोपचय 211; 1. संचार 344, संचार 344, उपविचार 287 352. उपसंपन्न, 136 n. इष्टविपाक 141 उपहा 154 ईर्ष्या 42, 75, 308, 311 उपादान 12, 220, 279, 299 n., ईशितृत्व 399 n. 370; स्कन्ध 17, 229, 231, ईश्वर 51, 84, 118, 119, 120, 185, 232, 233, 237, 272, 275. 231, 232, 319, 400. उपादायरूप 65,171 उच्छेद-ग्राह 295; दृष्टि 235, 239; उपासक 47 n , 89, 123 n., 124 n., धर्मा 295; भोरुत्व 93. 125, 127; संवर 130. उच्छासप्रश्वास 117 उपेक्षा 51, 72, 140, 287, 312, 313, उत्कर्ष . 201 . 358, 361, 408, 411, 427, उत्तरकुरु . १७६;-कौरव 91 428.429. उत्तरनिःसरण .. - 121 उभयभागविमुक्त 353 उत्तरमार्ग . 135 उभयव्यञ्जन 56, 132 उत्पत्ति 119; काल 91; शक्ति 105 ऊर्ध्वगति 344 उत्पद्यमान 267 ऊवभागीय 301, 304 उत्सृष्टि 173 ऊर्ध्वभूमिक उदयव्ययदर्शन . . 318 ऊर्ध्वस्रोत 338 n., 340, 341 उद्भावना - 304. ऊष्मगत 98, 218, 287, 321, 322, उपकार्युपकारकभाव 326-9, 362, 421, उपक्लेश 79, 84, 136, 300, 306, ऋद्धि 187, 326, 395, 398, 399; 3.9, 313, 359, 369. पाद 357-9, 359, 399 n; प्रातिउपक्रमहेतु हार्य 398; फल 400; शरीर 400 उपचार 255, 256, 356 n.; सत्ता एक-अङ्गविरति 175: अर्थरुचि 89; 9,273. आकार 376; आत्मसंज्ञा 316; उपचित 100 n., 148; कर्म 214 आधिपत्य 38; कार्यत्व 38; क्षणाउपनाह 6, 307, 311 भिसमय 337 n.; गोचरत्व 38; चर उपपत्ति 92, काल 36; ध्यान 411; 79; देशकारी 124; धातुता 38; प्रातिलम्भिक.. 327; भविकविपाक निकायत्व 143; भौम 35; व्यञ्जन 146; लाभिक 95, 166, 193; 56; स्वभाव 38. वेदनीय 340. एकतीय 103 उपपद्यपरिनिर्वायी 338 n. 339, 341 n. एकांश 26; व्याकरण 249 275 Page #629 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 470 6. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 83 कल्य 251 एकाग्रता 404, 408 विपाकज्ञानबल 387-8: स्वकज्ञान एकान्त 146; अनवद्य 147; शुक्ल 390; स्वकता 183-6; स्वभाव 147; वचनीय 249 n. 148. एकायन 317 कर्षकनिदर्शन 392 n. ऐरावण 389 कलल 317 ऐश्वर्य 359; 398, 399, 403 कल्प 117, 187, 194, 198, 199, 207; ओघ 181, 220 असंख्य 187. औदारिक 315 कल्पित 282 n; त्रयः स्वभावाः 282 औदार्य __ कल्याणमित्र 185, 295 औद्धत्य 74, 75, 297, 298, 304, कशम्बकजातीय 309, 314. कषाय 149, 150 n. औपधिक 212; पुण्यक्रियावस्तु (31 कांक्षा - 295' औपचयिक ___ 14, 25, 26, n. काञ्चन 388 n. औपचारिक 221 कान्ता 368 औपपादुक 56 काम-आस्रव 297, 300; ओघ 298; ओपोद्घातिकप्रकरण 24 च्छन्द 302; देव 63; धातु 17, कथावस्तु 37, 248 84, 91, 139, 146, 245, 302, कथ्य 343, 365, 374, 406; धातुवोतकपालपाणि 119 राग 58, 142; मिथ्याचार 127, कबडीकाराहार 47, 95, 162 154, 16, 177, योग 298-9; करण 273 राग 221, 226; वितर्क 310; करुण 101, 195 n., 205, 209, 364, वीतराग 61; वैराग्य 42, 165, 231 391, 427, 428, 429. कामावचर 7, 80, 138, 209, 225, कर्ता 284, 285, 400. कर्म 4, 11, 120-1, 136-7, 139, काय 187, 267, 315 n., 348-9; 141, 145, 153, n., 219, 254, कर्म 121; दौष्ठुल्य 311; परीक्षा 265, 340, 417; अधिकार 136; . 316; प्रसब्धि 72; बल, 389; अनुष्ठान 4:7; अन्त 362; अप- विज्ञप्ति 121, 411; साक्षि 63, वादिका 164 n; क्लेश 219 n. 348. 353; स्मृत्युपस्थान 315 n., क्लेशकत्वसङ्कर 149; क्षय 145; स्वभाव 121; विज्ञप्ति 121; चिन्ता 417; जातिचोदना 138; वेदना:४४. द्वार 153 n.; निर्जरा 159 n; कारक 254, 295 निर्देशाधिकार 136 n; नैयम्य 258; कारणसामग्री पथ (दश) 129, 130, 151-2, 153 कारापकारा n., 171, 172 n., 173, 177.8, कारित्र 15 261, 279, 280, 281, 213; फल 239, 266, 360, 386; 294, 332 n. .. 277 Page #630 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 471 कार्यकारणसंबन्ध 271, 273, 276 क्लिष्ट 293; प्रज्ञा 29; विज्ञान 12, काल 85, 118, 120, 130, 261, 281; 21, 44. मरण 102 n. क्लेश 18, 50,79, 80 n., 219, 220, काव्य 218 233, 235, 246, 252 n., 282, कुदर्शन 185 283, 295, 303, 306, 313, 340, कुम्भकार 120, 418; चक्रगति 135 354, 361, 369, 420; आवरण 136, 176, 177 206 n. 353 n.; क्षय 317; जल्प कुशल 21, 39 n., 136, 166, 210 151; निकाय 239; परिहाणि 245, 377, 397; अर्थ 17; धर्म. 345; पर्यवस्थान 238; प्रहाण च्छन्द 359; धर्मबीज 168; धर्म- 370, 392, 422; मल 306-7; भावना 71; धर्मोपनिषद्धेतु 55; महाभौम 68, 74-5, 314; मार महाभौम 51, 68, 71; समुच्छेद 101 n. 132; सास्रव 286.. क्षण 9, 40, 105 n., 153, 157, 244, कुशलमूल 73, 165-6, 188 n., 217, 268, 317, 336, 337, 345, 378 319, 321-2, 324n , 327 354, क्षणिक 39, 40, 106, 146-7 355, 379; - उपचय 211; प्रति- क्षयज्ञान 60, 194, 331 n., 350, 357, सन्धान 21; विच्छेद 135; * समु. 369, 374, 375, 378, 421 च्छेद 135, 165 n., 167degn., 245 क्षयानुत्पादज्ञान 174, 175 कुहना 310 क्षर 368; अक्षर 43 कृतान्तयोग 120 शान्ति 286, 322 n, 334, 335 n., कृत्स्न 326; आयतन 9 n., 10 n. 362, 378, 379; ज्ञान 380; कृष्ण 145; अपदेश 197; - कृष्णविपाक पारमिता १९५विन्यसन 325. शुक्ल 145. क्षिप्राभिज्ञा 355 केवलभावना 203 n. क्षीणवेग 91 n. केशोल्लुञ्चन 300 n. क्षेत्र 212, 213; विशेष 143, 211 कोकृत्य 84, 238, 239, 309. क्षेप कौशल खचरजलचरवत् 220 कोसीद्य खड्ग 202 n. कोटस्थ्यदोष 261 n. खड्गविषाण 187 क्रम 110; योगपद्य 111; लब्धजन्मा खपुष्पमयदण्ड 225 110; वृत्ति 112. . खलीन 417 क्रिया. 32, 109, 217, 277, 281; गगण(न) कारणसंबन्ध 275; द्वार 261; मार्ग गणना 218 n. 172; विच्छेद 135, सामर्थ्य 277. गति 89, 97, 136, 141, 176, 185, क्रीडाप्रमोषकदेव 219, 343, 398, 400; संचार 90. क्रोध 75, 309 गन्धधातु 41 20 Page #631 -------------------------------------------------------------------------- ________________ गृहपति 392 472 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। गन्धर्व 46, 142 चतुनिकाय 198 n. गन्धहस्ति 289, 403 चतुष्कोटिक 16, 27, 40, 75, 90, 102, गमन 400 103, 129, 141 n., 145 n., गर्भ 103; अवक्रान्ति 12; अवस्था 143 168 n., 183-4, 370, 371. गाथा चतुष्प्रत्ययता 78, 110, 111, 359 चतुष्फल गुरुत्व 24, 25, 389 चतुष्कन्धात्मकत्व गुरुशिष्यपरम्परा 194 n. चम्पकपुष्प गुहाशय 79 चरमभविक 103, 185, 421 367 चाणूर 389 305 चारविहार 392 गृहस्थ 128 चित्त 8 n. 27, 31, 76, 78, 81, 85,. गोचर 284, 387 92, 168, 236, 293, 363, 369, गोत्र 5 n., 6, 158, 192 n., 322 उपच्छेदिधर्म 91; क्षण 170, 378; 324, 385. क्षेप 145; चैतसिक 140; चैतसिगोदानीय 231 कान्यत्व 77; चैतकलाप 83 n., गोरथ 26 चैतसंमूढ 6; परीक्षा 316; बीजैकत्व गोव्रत 170; भूमि 418; शक्तिबीजभावना ग्रन्थ 18,220 225, संमोह 375; सन्तति 220, ग्रहयोग 121 293; समाधि 359; सन्निश्रित ग्राहकावबोध . 337 n. 157 n.; विज्ञप्ति 150 n.; विपग्राह्याबवोध 337 n. र्यास 236; विप्रयुक्त 85-6 n., 140 घण्टशब्दनिरोध 157 चित्रकुड्य घोष 11. n., 111, 205 चिन्तामय 193, 208 267 चेतना 51, 69, 139, 171, 208, 363; चक्रवति 103, 201, 318, 389; कर्म 118, 121. चतुर्विध 202. चेतयित्वा कर्म 118, 121 चक्रभ्रमरिका 318 चेतःपर्याय चक्षु 26, 29, 31-4, 41, 267-9, चेतोविमुक्ति 204 n., 424 279; इन्द्रिय 210; इन्द्रियालम्बन- चैतन्य 420 विज्ञान 210; विज्ञान 26, 31, 269, चैतसिक 68, 76, 77, 144, 306, 376 397; विज्ञानकाय 109. 79, 85, 92 चण्डालराज 41 चैत्य 135, 215 चतुःसत्य 366 च्युतिकाल चतुर्थध्यान 96, 115, 139, 344, 346, च्युत्युपपत्तिज्ञान 287 404, 410. च्युत्युपपाद 231 घ्राण चैत ___.. 395 Page #632 -------------------------------------------------------------------------- ________________ छेत्तु छेद्य 25 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 473 छन्द 50, 69, 253, 359, 363, 391 n. ताम्रचक्र 202 छात्रासन, 280 तत्त्वज्ञान 321 25 तत्त्वाकार 272, 319 तत्त्वार्थकदेशप्रविष्टसमाधि 327 n. जटावतारण 231 तत्सभाग 28, 29 जनपदनिरुक्ति 33 n. तथागत 270; ज्ञानदर्शन 205 n. जनपदवितक 310 तथात्व जन्मशरीर 187, 208, 209 तदालम्बनक्लेशप्रहाण 147 जन्माक्षेप . 181 तन्द्री 310, 311 जम्बुद्वीप 193 n. तप 329 जरा 104-196 तर्क 258, 280; गम्य 109 n. जरामर्य 231 तिर्यक् 209; योनिगत 212 जरायुज 5 तिलपीडक 266 जात 106; अवस्थाः (पञ्च) 143; निरुद्ध तीक्ष्णेन्द्रिय 54, 203 n. तीर्थ्यपक्ष्य 260 जाति 9, 31, 51, 67, 82, 83, 89, तीर्थ्यपरिकल्पित 90, 104, 241, 259, 261, 268, तुटि 372; द्रव्य 366; संमोह 375. . तुल्या विमुक्ति 206 जाल्मज . 112 तुल्यविषय 40 जिन 201, 367; आदिष्ट 103; दूत तृतीयध्यान 52, 313 तृष्णा 46, 246, 407; उत्तरध्यायी जिह्वा . 267 247 n.; चरित 329. जीवित 97, 157; आवेध 98; इन्द्रिय तेज 320; धातु 26; संवर्तन्यः . 97-8; वशित्व 101 n.; संस्कार (षट्पञ्चाशत्) 116. .. 99 n... तोलयितु जुहोत्यादिक्रिया 159 तोल्य जन 110 n.; 158 n. अयोधर्म . 232, 418 ज्ञप्तिचतुर्थकर्म त्रयोदशायतनप्रतिषेधबुद्धि 271 ज्ञातिवितर्क 310 त्रिक 277; सन्निपात 69 n. ज्ञान 111, 284, 361, 372, 376, त्रिभवात्मक 283 ... 379; अनुष्ठान 417; शान्ति त्रिविधार्थ 332 n., चिह्न 87 n., 170; ज्ञेय- त्रिलक्षणयोग 260 संबंध 268, 271. 275, बल त्रिशरणपरिगृहीत .. 123 n. 384, 390; वादिता 250-1; सम्पत् त्रिस्वभाव 390, सक्षाक्रिया 395, 397; त्रीण्यावरणानि 185 n. ज्ञेय 321, 372,417; आवरण 206 n. कालिक 36, 109, 180 282 Page #633 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 474 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 148 132 32 दृष्टान्त वैधातुक 97, 176, 285, 301, 305, क्षान्ति 28, 90 n., 333 n; 362, 371, 377; कुशलमूल 166, परीक्षा 329; प्रतिपत् 335, n.; वीतराग 214. वेदनीयकर्म 139; सत्य. 1... त्रयविक 19, 253, 256, 261. 279; दुर्गति 297 संस्कार 319; प्राप्ति 88. दुश्चरितत्रय यध्वानः 260 n. दृश्शील दक्षिगमार्ग 185 दृष्टधर्म--निर्वायक 339; विपाक 143; दक्षिणीय .. 327, 367 विहार 346, 425, 426; वेदनीय दग्धा 25 141, 143, 211. दन्तविषाण 218 दृष्टसत्य 329 दर्शनक्रिया .194, 257 दर्शनभावनाहेय 237, 285 दृष्टि 29, 31, 81, 83, 225-6, 229 / दर्शनमार्ग 103, 144, 228, 282, 325, 239, 245, 252, 297-8, 312; 328, 336, 337 n 351, 354, उत्तरध्यायी 247 n; उपादान 300; ____362, 379, 380, 422, गुहाध्यास ओघ 299; चरित 329; परामर्श 228, 230, 231, 234, 295, 305; दर्शनहेय 22, 27, 53, 181, 227, 362 प्राप्त 345, 353, 419; मार्ग 362; दशबल योग 299; विपर्यास 236; संयो३८७, 391, 403 जन. 301; सम्पत् 123. दस्यु 272, 413 दान (अष्ट) 214; चित्त 193 n., * 32, 34, 370 देवनिकाय . पारमिता 193, 210. देवपुत्रमार 101 n. दातृ देवानांप्रिय 75 n.. दार्टान्तिकपक्ष देवोद्यानयात्रा 389 देशनाविधि दाए दिग्भाग देशनियम 130 दिव्यचक्षु 270 n., 386; अभिज्ञा 426 दिव्यश्रोत 395 दोषत्रय दुःख 38, 52, 234. 312, 410; दौवारिक 48, 302 अन्वयज्ञान 337 n., अन्वयज्ञानक्षान्ति दौमनस्य 52, 312, 313, 410 337 n., अभिसमय 234; आत्मकभासा दौर्वचस्य 310 मार्ग 356; इन्द्रिय 291; ज्ञान 283, 56. इस्तिय 291: जान 283. दौःशील्यविरति - 124 374 n., दर्शनप्रहातब्य 22, 225, द्रव्य 12, 32, 38, 39, 44, 65, 66, 227, 232 n., 233, 283, 287 77, 78,85, 86, n., 89, 90 n, 294; दर्शनभावनाहेय 285; 91 n., 94 n., 98 n., 105 n., जो धर्मज्ञान 286, 336 n., धर्मज्ञान- 109 n., 110,168 n., 195 n., देवदत्त . 138 211, 212 दान्तिकार्थ 251 25 386 . 149 Page #634 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 475 256, 258, 259, 261.2, 264 n., ___33, 234, 272, 366; मात्रेक्षणदृष्टि 263, 272, 280, 297-8, 300-1, 331; मुद्रा 330, 386; योनि 69; 307, 320. 336 n., 358, 367, लक्षण 417; वत्त 87; विनय 372, 376, 405, 408, 420, 328; व्यापार 370; शरीर 209; अन्तर 98 n., 90 n., 105 n.; संकेत 254; संग्रह 70, 283; अन्तरकल्पना 105 n.; अन्तरभाव सभागता 90 n.; समूह 360; स्कन्ध 109 n.; अन्ययात्व 259, 260; 1. n., 11; स्मृत्युपस्थान 316, आत्म 278; आत्मसंग्रह 9; कारित्र 321, 323, 324. 106; चोदना 138; जातयः . 66; धर्मता 99, 152 n., 187, 197, 280 धर्म 86; नाश 235; परमाणु धर्मिन् 106, 366, 370, 420 65 n.; प्राप्त 56; भाव 107 n.; धातु 5 n., 7, 9, 10-12, 38, 44, 89, भेद 405; भ्रान्ति 273; फल 113, 129, 141, 229 n., 240, 253 n., 277 n.; वान् 39; 283, 320 n., 172, 348 385; वृत्ति 281; सत् 262 n., 263, अन्तरगमन 343; . अवरता 302; 268; स्वभाव 39, 277.. आकारप्रकार, 225; देशना 6; निरोध द्वात्रिशल्लक्षण . . 187 40; नैयम्य 225; परिच्छेद 41; द्वादशाङ्गप्रवचन .. 393 वैराग्य 41, संमोह 375. द्विचन्द्रदर्शन ३४;-बुद्धि 262 धात्रीचैलमलवत् द्वित्व 38 धात्रीवस्त्रमलन्याय 243 द्विष्परावृत्ति 290 ध्यान 215, 365, 384, 392, 404-6, 62, 202, 209, 420 408; 411, 420, 429; पारमिता - 244, 312 १९५फल 401, 415, व्यवकिरण धन्धाभिज्ञा . 355 339, 344-5; संवर 128-9, * धर्म 37, 78, 106, 160, 283-4, 176, 321. 369; अधिष्ठान 364; अनुसारिन् ध्यानान्तर 84, 139, 140, 145, 328 380; अन्वयक्षान्ति 229,371; आयतन -n., 352, 421, 423. . . 10; काय 187, 268, 391 n., ध्यानान्तरिका 41, 53, 91, 355, 405, गोत्र 6; चिह्न 386; जातयः (पञ्च) 65, ज्ञान 331, 331-7, 372 n., ध्याता 374, 377, 380; ज्ञानक्षान्ति 147, ध्यायी 247, 248, 415 333, 335; तत्त्व, 360; दर्शन 234, ध्येय दान 215; धातु 16, 18, 27-8, ध्वनि 24, 112-3 206 n., 263; नास्तित्व 107; ध्रुव 254; त्रय 257, 259 नैरात्म्य 206 n:; परिच्छेद 386H / नग्न 119; चर्या 300 n. परीक्षा 316; पाठक 154; प्रतिसंवित नग्नाट 158 326, 393; प्रविचय 361; मात्र नन्द्यावर्त 192 . 220 द्वीप . द्वेष . .. Page #635 -------------------------------------------------------------------------- ________________ नयन - 31 . 270 351 476 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। नभोधातु 12 नियत 141 n.; अभिधेय 113; कर्म 143; कालाक्षेप 208; विपाक नरक 141, 177, 178,209 10. n.; वेदनीय 100, 141%; नव-अनुपूर्वसमापत्तयः 96; अशैक्षाः सहोत्पाद 65. 216; द्रव्यक 65 n. नियति 120; भूत 186 . . नागबन्धक 131 नियम 143 n., 332 n.. नानाचेतना 182 n. नियाम 361, 371, 422; अवक्रान्ति नानात्वसंज्ञा 311, 412 332 n, 333 n. नानाधातुज्ञानबल .. 384 निरन्तराय 102 नानाधिमुक्ति 206 n. निरात्मककरणशक्ति नाम 11, 44, 109, 110, 111, निरात्मकवस्तु 275 113, 173, 195 n; काय 108, निरधिष्ठान 109 n., 111, 113, 156, 268, निरामिष 361 348, 353, 393; पर्याय 109; निरावरणज्ञान 125 रूप 156. निरवशेषप्रहाण 350 नारक . 63, .97, 103, निरास्रवमार्ग 175, 175 निरुक्ति 309; न्याय 244; . नारायणबल 388, 389 प्रतिसंवित् 393 नारायणीकृत 101 निरुद्ध 265 नाश 104 निरुध्यमान 267, 369, 370 नास्तिकपक्ष 105 निःशुभ नास्तित्व 107 निरोध, 56, 95 n, 108, 186, 329, न्यामावक्रान्तितत्प्रथमता 349, 413; आकिरण 124, आलम्बन निकाय 123, 277; ग्रन्थ 198 n.; 242; ज्ञान 374 n, 376-7, 386 n; सभाग 45, 89, 91, n., 132, दर्शनहेय 285, 287-8, 294; धातु 134, 141. 370; परीक्षा 329; मुख 233 n.; निक्षेपवर्तिका व्युत्थित 143; संज्ञा 371; सत्य 2, नितीरण 235 37; समापत्ति 93-5, 103, 144, नितीरक 28, 236 348, 353 n, 430. नित्य 10, 111, 126, 185 n., 232, निर्मलप्रहाणमार्ग 179 .254, 295, 263; ग्राह 230, निर्माण 398, 400; चित्त 293, 401, संज्ञा 316. 403, 411. निदर्शन 296 निर्माता निदान-च्छेद 132, परिवर्जन 135 निर्मित 402 निपात 264 निर्वाण 39, 49,52, 126, 136, 206 n. निमित्त 317; कारण 170 208, 216, 241, 332 n., 364, 261 Page #636 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 477 - 387, 394; आलम्बन 287; द्वार काय 81, 231, 269; स्कन्धस्वभाव 327 n.; पर्यवसान 205 n.; सदृश 9 n., 321. 93, 349. पञ्चत्व 267 निविदा 265 पञ्चदशक्षण 336 निविषयज्ञान 254 n. पञ्चविंशतितत्त्वनिरासी 260 निर्वेध 330; भागीय 218, 236, 322 n. पटह '330, 331 n., 380, 384, 418-9 पटिष्ठ निवृति 52, 186 पट्ट 192, 360 निर्व्यापार 33 n. पण्डित 225 निर्हेतुक 106; फल 51; विनाशवाद 107n. पतनीय (चत्वारि) 131,132 निवृत 98, 245 n; अव्याकृत 23, 79, पद 109; काय 109 n., 113; 80, 88, 95, 245, 246, 297. पर्याय 109. निशात्यय . . 132 पश्चात्पादक निश्चिकीर्षता 310 परचित्तज्ञान 374, 376-7, 379, 395; निश्चेतन 24. वित् 273 निश्रयविशेष 58 n. परतन्त्र 31, 282 n., 329. निष्ठा 153, 173 परतो घोष निष्ठयूत 82 परध्वनि निष्यन्द 309; फल 177, 179, 293 परपक्ष 295 निस्सरण 56, 92, 221 n, 319, 413, परमसूक्ष्म 315 428. परमाणु 9, 34 n., 65, 66 n , 244, निस्स्वभाव 263, 276 n. 268, 277; प्रचय 281; मयत्व नैमित्तिकता . 112; संघात 25, 111, 317; नैरात्म्य 274, 320, बुद्धि 321 संचय 110; संचयवाद 260, सचयनरुक्तसंज्ञा 18 विभाग 269 n., स्वभावत्व 111. नैर्याणिक 329, 355, 375 परमार्थ 22, 39, 50.229, 255, 256. नैवशैक्षनाशैक्ष 181 262, 268, 277, 327, 363, 369, नैष्ठिकज्ञान 417 405; धर्म 226; बुद्ध 125; नष्पेशिकता 310 भिक्षुत्व 123; मुनि 150; सत् 263, नैष्यन्दिक 26, 114 268; सत्य 262 n. नैवसंज्ञनासंज्ञायतन 97, 414 परमेष्ठी नैवसंवरनासंवर 135 n. परसंचेतना 103 न्याय 329 परसंवित् 205 पक्ष 31; द्वय 38 n. परामर्श 242; उपादान 300; निष्यन्द पञ्च-अङ्गध्यान 81 n., इन्द्रिय 54; 311; संयोजन 301. . दृष्टि 130; वस्तु 251 n.; विज्ञान परार्थसम्पत् 390 Page #637 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 117 124 478 5. ग्रन्थ गतसंस्कृतशब्दसूची। परावृत्त 289, 290; जन्मा 343 पायूपस्थ 50n. परिकल्प 250, 251 पारमिता 3 n., 193, 195-6; पिटक परिज्ञा 195 n. परिज्ञान 59 पाराजिक 132 n., 134 n. परिणाम 106, 259, 268; वादित्व पारुष्य 163, 175, 177 259 n. पिण्डैकात्मग्राह परिणामन 216 पितृभूत परिनिर्वाण 340 n., 341 n.; पित्त भेद 340 पिष्टमयच्छाग परिनिष्पन्न 256, 282 पुण्य 120, 137, 217, 417; उपजाति परिपूरककर्म 214; क्रिया 417; क्रियावस्तु परिपूर्णकारी 131, 196, 212, 215-7; क्षय परिपूर्णशैक्ष 352 102; क्षेत्र (त्रिंशद्विध) 212 n., परिपृच्छय व्याकरण 249 परिमाण 209; भागीय 218.. परिवृत्त 286, 287, 292; जन्मा 344 पुद्गल 76, 144, 158, 204, 205, . परिस्पन्द . . 163 . 220, 251, 258, 259, 357, . परिहाणि 95 n., 134, 322 n., 329, 366, 379; वाद 158 n. 344, 362; धर्मा 102. पुनरावर्तन 302 परीक्षाप्रकार 55 पुनरुत्पत्तिसंमोह 375 परोक्ष्यार्थ 232 n. पुनर्भव परीत 432; क्लेशमहाभौम 75 . पुराकृत 120 परोदयप्रति संयुक्तवितर्क 311 पुरुष 118, 120, 185, 231, 232, पर्यवस्थान 15, 220 n., 222, 239, 235, 249, 270, 295, 319, 297, 298, 300, 306, 308, 309, 420; कारफल 179, 314; पर्यवस्थित 221; पर्य- पुरोडाश 418 वस्थिति 308. पुष्पकेतु पर्यादाय पुष्टयार्थ पर्यापन्न 193 पूर्णघट 121 पर्युपासा 199 पूर्वहेतु 106 पर्येषकमनोजल्प 82 n. पूर्वान्तसंमोह 397 पषत् 84; संग्रह 186 पूर्वेनिवास 395; अनुस्मृतिज्ञान 387-8 पाञ्चगतिकशरीर 37 पृथग्जन 21, 41, 54, 61, 63-4, 92, पाप-धर्मा 132; भिक्षु 133; मित्र 126, 142, 211, 213, 229, 295, 318. 354 n., 395, 420; अवस्था 134 पापेच्छता n., 324 n; त्व 28, 90, 302. पायसवायस 331 n., 332 n., 334 n.; , 46, 219 n. 218 302 Page #638 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 251 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 479 त्वव्यावर्तन 334 n.; पक्ष 54; भूमि प्रतिष्ठा 13 n. 333; सभागता 90. प्रतिसंख्यानिरोध 425 पृथिवी 267, 320; पातु 12; संवर्तनी प्रतिसंदधाति 245 117. प्रतिसंवित् 392-4 पृष्ठ 129, 148, 151, 152, 153, प्रतीत्यसमुत्पाद 2 n., 187, 319 155 n., 208, 213. प्रतीत्यसमुत्पन्न, 105 n., 256, 276-7 पैशून्य . 155, 177, 163 प्रत्यक्ष 207 n; प्रमाण 418. पौराण प्रत्यय 114 n , 205, 256, 329; बल प्रकारनयम्य, . 168 n., 296; वैकल्य 253 n.; प्रकृति 4, 185, 231; परिनिर्वृत 276 सामग्री 168. n.; पुरुषान्तरज्ञान 231; प्रभास्वरता प्रत्यवेक्षकमनोजल्प 81 n. 255 n.; सावद्य 127, 129. प्रत्यवेक्षणा 20 प्रजापति 154 प्रत्यात्मवेदनीय 256 प्रज्ञप्ति 12, 3, 86 n., 89 n., 91, प्रत्याय्यप्रत्यायकसंबंध 110 92 n , 94 n., 98 n., 109 n., प्रत्युत्पन्न 180, 252, 253, 124, 272, 277-8, 307n., 370, .. 259, 323.. उपादन 97;' रूपता 263; सत् प्रत्येकजिन 204 279; सत्य 279, 281; सत्त्व प्रत्येकबुद्ध 187, 193 n., 201, 202, 171 n, 205, 389. 391; अभिसमय प्रज्ञा 29, 31, 48, 50, 78, 246, 360, 206 n.; बोधि 358; यान 203 . . 376; इन्द्रिय 361; चक्षु 30%, n., 358; सन्तान 126. ... दृष्टि 31; पारमिता 195; विमुक्ति प्रथमता (चतस्रः) 63, 204 n , 424; स्कन्ध 372. प्रथमध्यान-वैराग्य 349; सामन्तक 292; प्रणिधान 204, 205 प्रथमविपाकज प्रणिधिज्ञान 392; परिणामन 216 प्रदाश 75 n., 307, 311. प्रणीत 329 प्रदीपनिर्वापन प्रतिक्षेपणसावद्य 127-9 प्रदेशकारी प्रतिष 15, 41, 42, 46, 225, 228, प्रधान 4, 118, 120, 268 252, 254, 297; संज्ञा 412 प्रबोध 222 प्रतिघाती 112 प्रभव 329 प्रतिज्ञा 111 प्रभास्वरता 255 n. प्रतिपत् 2 n., 138, 250, 251, 329, प्रमत्त 158 n , 159 355, 367; आकार 375. प्रमाण 415; त्रय 417 प्रतिपन्नकमार्ग 134 n. प्रमातृ प्रतिबीजकल्प 225 प्रमाद 74-5, 311 प्रतिभानप्रतिसंवित् 393 प्रमेय ___415 365 55 157 Page #639 -------------------------------------------------------------------------- ________________ प्रलय 37 480 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूचो / प्रयोग 93, 129, 151, 153, 155 n. प्राप्ति 27, 86-7, 179, 187, 220 n., 208, 213, 345; बल 295-6; / 222, 244, 270, 286, 293, 315, मार्ग 146,. 152 n., 325, 354, 328, 334-5, 339 n., 355, 369; __371, 379. अप्राप्ति 88 n., आकर्षण 57; उत्सर्ग प्रयोजन 37 296; छेद 57, 147 n., 335 n; ज्ञ 75 n.; दूरीकरण 166 n:; प्रवचन 89, 257 विगम 282 n. प्रवाह 105 n., 107 n., 344, 345; प्राप्यविषयग्राहित्व : 162 छेदकाल 312. प्रासङ्गिकप्रकरण प्रवजित 300, 305. प्रीति 41, 43, 52, 115, 117, प्रश्नव्याकरण (चत्वारि) 248 358, 361, 407-8, 410, प्रसाद 321, 322, 367 411, 429. प्रसुप्ति 222 प्रायोगिक 93 n., 95, 166 प्रस्कन्द 389 प्रेत 209 प्रस्रब्धि 51, 72, 358, 361, 408 प्लुत 339 n., 340 प्रहाण 146; चतुष्टय . 358; धातु फल 37, 114, 135, 178 (पञ्च) 205, 370; मार्ग 136, 179, 381; . 253, 350; अपवादिका 164 n.; संज्ञा 371; संस्कार 359; सम्पत् आक्षेप 181; * उपचार 223; कृत 390; हेतु 100. 207; नैयम्य 256; परिपूरि 153; प्रहातव्य 314 परिहीण 142; प्राप्तितत्प्रथमता 366; प्रहीण 28, 148. भेद 202. प्रहेय 53 बल 48, 125, 207, 357, 361, 362, प्राकाम्य 399 n. (दश) 382 n., 387, 388. 112 बल्वजद्रव्य 110 प्रागभाव 264 n. बहुलीकृत 177 प्रागुत्पन्न बहिष्कृतबुद्धि 195 प्राण 157; अतिपात 108, 153-4, बन्धनत्रय 300, 304-5, 367 156-7, 177. बालवचन 100 प्रातिमोक्ष 215; संवर, 122 n., 128-9 बालपृथग्जन 347 132, 136 n बाह्य 27, 54; पृथग्जन 55 प्रातिहार्य 398, 399 बार्हस्पत्योपनिषद, 231 प्राथमिकल्पिक __56 बीज 31, 86 n., 168, 170, 171 n., प्रादुर्भाव 216, 220 n.,223 n.,295, 317, प्रादेशिकविमुक्त 206 n. 324 n.; निर्मूल 263 n.; प्रकृताप्रान्तकोटिक 99 n., 392, 394 वस्था 223 n.; भाव 168 n., 170, प्राप्तग्राहि 34 222; लेश 170, वासना 225. प्राकार Page #640 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 481 बुद्ध 3, 37, 103, 113, 125, 198, भव्य 142, 385; जातीय 418. . 202, 205, 209, 322, 389, भागश उत्पाद 110 400; आदित्य 201; उत्पाद 113, भाग्य 120 193; काय 388; कारकधर्म 125; भाजनलोक 118 बोधि 207 n, 358; भूमि 203 n; भाव 84; अन्यथात्व 259 n., 260; यान 206n., 358; वचन 11, 195, अन्यथिक 259; अभाव 108, 271 n; 198n., 224; शब्द 367; शासन नित्यत्व 107; विकाराः (पञ्च) 273; 193. विरोध 107,275. बुद्धि 112, 268; निर्ग्राह्य 113 भावना 71 n., 216, 222 n., 421; बृहत्फल 64; देवनिकाय 91 चित्त 266; न्याम 421; प्रयोग 205; बोघि 125, 357, (तिस्रः) 359, 361, प्रहातव्य 53, 228, 294; मय 216, 369; त्रय 358-9, 364; चित्त 186, 321, 326, 327; मार्ग 229, 283, 192; मार्ग 197, 202, 204; सन्नाह 336 n., 337, 351, 354, 361, 362, 371, 381; हेय 27, 181 बोधिपक्ष्याः (सप्तत्रिंशत्) 196, 356, 359, . 225, 227, 229. .364, 356, 358; भावना 366. भावित 177 बोधिसत्त्व 3n., 86, 185, 186, 193, भाव्यमानचित्त 213, 214, 270n.; अभिसमय भाषण 401 2060; अवस्था 125 n, 329; भाष्याक्षेप 374 n. .. चर्या 1960, 199; धर्माः 195n; भिक्षु 89, 133; प्रोषध 162 n; भाव माता 103; मारण 185 n.; 134 n; संवर 129 / , 130, 132, मार्ग 195; सन्तान 126. 174; सङ्घ 327. बोध्यङ्ग 72, 186, 361, 362, 365 भूत 24, 65; कोटि 263 n., 366; बौद्ध 366 चित्त 12; पूर्वता 266 n; भौतिब्रह्म 84, 218, 219, 277, 429; पुण्य कान्यत्व 77; मात्र 250; व्यसन 217; विमान 119 n; लोक 27, 42, 213. 347; सायुज्य 428; स्वरत्व 11. भूमि 44, 68, 89, 176 // , 359, 372, भक्तासमता 310, 311 379; विनिर्जय 325; संचार 134 भदन्त 367 भयोवीतराग 58, 351 भव-आस्रव 297-8, 300; ओघ 299; भूर्जपत्र 389 तृष्णा 238, 239; त्रय 38, 303; भोगविपाक . 99n. योग 299; राग 42, 226. भौतिक 24, 25 भवान 93, 95, 142, 145, 347, 349, मत-विकल्प 25; शब्द 162 351, 365, 406, 418; भावाग्रिक मत्स्यकग्रन्थसमुद्र 960., 350, 430-1; भावाग्रिक- मन्त्र 156, 418 समापत्ति 95. मद 75, 307 Page #641 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 482 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। मद्यपान 127, 128 महेच्छता मध्य 359; अध्वसंमोह 397; इन्द्रिय मातुः कुक्षि 54, 203 n.; क्लेश 340; स्थ मात्रादिगमन 154 256. मात्रावृत्ति 7/ मात्रावत्ति मध्यमाप्रतिपत् 225, 270 मात्सर्य 42, 76, 309 मनसिकार / 386 मान 42, 242, 246-7, 252, 297, मनस्कार 70, 72 ., 92, 363, 414 298, 304; सप्त 236; अनुशय. मनस् 5, 7, 8, 36, 109, 112, 267; 236; उत्तरध्यायी 247 n.; मद आयतन 10; इन्द्रिय 292; कर्म 85 0.; विधाः नव 237, 239. 121, 148, 172 n., 211; जवा मानस 253; बल 389; सुख 52 ऋद्धि 37, 400; द्वार 133 n.; माया 75, 307, 311; धर्मता 254 n. धातु 7, 18, 27, 98, 41, 267 n,, मार 78, 398; चतुष्टय 208; पक्ष्य 188; 193; प्रदोषकदेव 103; भूमिक पञ्च 208 n., भाषित 197; संज्ञा 76; मयकाय 95-6, मयी-गति 375. 400; विज्ञान 23, 28 n., 29, मार्ग 2 n., 126, 134, 242, 319, 32, 94 n., 95, 98, 174, 269, 329, 351, 354, 355-7, 363. 397, 373, 381, 384; अङ्ग 362; मनुष्य 90n., 193, सभागता 90n. अन्वयज्ञानक्षांन्ति 336, 337 n.; मयोभुव 231 / . आलम्बन 242; ज्ञ 366; ज्ञता मरण 102, 158 n., मार 101 n., 337 n. ज्ञान 374 n., 377-8; संज्ञा 372. दर्शनप्रहातव्य 223 n., 233 n., मर्म 389 285, 288; परीक्षा 329; भेद 202; मल सत्य 2. महाकरुणा 125, 207, 391 . माईक्ष्य (?) . 311 महाकल्प 117 n. मिथ्या-अधिमोक्ष 75; त्व 331 n; महाकुल दर्शन 295; दृष्टि 153, 156, 164, महाकृपा 391 . 167, 175, 177, 228, 230, महाग्रन्थ 294, 312, 321-2; नवप्रकारा महानग्न 389 मिथ्यादृष्टि 165; वादि 258. महापुरुषलक्षण 26 n. 187-9, 209, मिद्ध 84, 238, 309, 310 मीमांसासमाधि महाभूत 84, 145, 413 मिश्रीकरण महाभौम 50, 68 मुख्य-दर्शनकल्पना 31; द्रव्य 273; सत्ता महायान 187n., 203 ., 327n., 273-4. 337 ., 358. मुजेशीकावत् 294 महाश्रमण 194 n. मुदिता 427-9 186 Page #642 -------------------------------------------------------------------------- ________________ मुनि 25 70 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 483 मुद्रा ___ 218 युगपवृत्ति 32; उद्रेकता 83 6, 150, 211, 277 योग (सप्त) 196, 218, 220, 299; मुषितस्मृतिता 75 आचारः 316; आचार्य 337; 74 विहित 184; योगिन् 321; योगि संवृति 193. मूर्ति 277, 281, क्रिया 13 विग्रह योनि 6, 89, योनिशो मनसिकार 57, - 413. मूर्ध 321, 322, 326 n.; 327 n., योगपद्य . 110 ____367; आकारविन्यास 324, पात रङ्ग 360 322 n. रत्नत्रय 322 नूल 153 n., 246-7, क्लेश 305, राग 42, 220, 244, 252, 297-8, 309, क्लेशमल 306. 320; द्वेध 222; निष्यन्द 309; मृदु 359; इन्द्रिय 54, 203; क्लेश प्रहाण 333 n.; विराग 204 n., 340; मध्याधिमात्र 130 368. मृषावाद 127-8 154, 160, 162, राजर्षि 177. . रुचि रूप-८५; अवचर 284, 285, 400 : मोक्ष 242, 368, 413, 417; अन्तराय (अनुशयाः), 225; 85; आयतन 13; 304; बीज 388 n; भव्य 385; आरूप्य देव 209; उपगानागामिन् ____ भागीय 218, 322 n., 388, मार्ग 399; काय 125, 187 n., 353; : 329, स्थान 92. चित्तसंमूढ 6; देव 209; दर्शन मोह 294, 310, 312; पुरुष 96, 328. 32, परमाणु 35, 65; राग मैत्री 103, 144, 364, 427-9; विहार 304; लक्षण 109; वैराग्य 42; .. 215. संघात 65, संमूढ 6; सन्तति मौनेयत्रय 150 252 n; समुदाय 66 n., संज्ञा मौल 12, 129, 148, 155 n., 406; 412-3; संज्ञी 431; संस्कार आपत्ति 132 n; कर्मपथ 151, 216, 65; स्कन्ध 5, 108, 153; कर्मपथपारिशुद्धि 208; ध्यान रूप्यचक्र 202 355, 365, 379; भूमिप्रवेश 326; रौद्रचित्त 143 सत्त्वद्रव्य 49; विज्ञप्ति 152. रजनीयवस्तु 175 नक्ष ____75 n., 308, 310 लक्षण 104, 108, 262; (इन्द्रियलक्षण) यद्भूयस्कारी 124 52; (द्वात्रिंशलक्षण) 125; अन्ययाज्ञिक - 154, 159 यिक 259; परिणाम 259 n., यानत्रय ३२७;-भेद 206 n. परिणाम 259 n., विपाककर्म युक्ति 26, 32, 97, 258, 263, 185 n. . 412, विरोध 169. लघुत्व Page #643 -------------------------------------------------------------------------- ________________ वर्ण 484 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। लधिमा 399 n. वाक् 50 n., 108-9, 111, 362; लब्धि अविज्ञप्ति 121; कर्म 118, 121; लपना 310 वस्तुमात्र 87, 271-2; विज्ञप्ति 121, लय 310 127; संस्कार 82; स्वभाव 11 n., लवणोपमसूत्रन्याय 138 122. लाक्षणिक 104, 222, 410 // ; वाक्य 109, 160 n. कर्माक्षेप 185. वागुरा 260 . लिपि 218 वात 117 लेश्या 15. n. वातायन 277 लोक 38, (द्विविध) 118; घातु 37, वाद 248; अधिष्ठान 248 n., शिक्षा 201 n.; निरोध 270; समुदय 248; साधन 248 n.; वादिन 270; संवृतिसत्य 256 n.; स्थिति (चत्वारः) 257-8; . (अष्टविध) 14 n. 418 लोकोत्तर 407; मार्ग 58, 351 n. वायु 12, 157, 267, 320; संवर्तनी 354, फल 2 n. लोभान्वय . 313 वायस 149 लोहितचक्र 202 वासना 171, 225, 385, 391 n.; लोकिक 54; क्षण 345; मार्ग 57, धातु 385. : 35 n., 354; मार्गपरिहाणिक वासीदण्डोषमा 329, वस्तु 192; वैराग्यमार्ग विकल्प (विविध) 19, 21; भेद 47. 329, 375. विक्षेप लौकिकाग्रधर्म . 45, 326-7, 322 n., विचार 41, 81-2, 111, 115, 117 331, 334 n. 138, 410, 423. वङ्काः (त्रयः) 149 विचिकित्सा 42, 228, 239, 246, वज्रोपम 349, 350, 350 n., 369, 252, 297.8, 302.4. ___423; समाधि 60, 194, 350 n. विजृम्भिका वर्तमान 180, 257, 261, 289; विज्ञान 8, 31, 98, 174, 283, 413; उपादान 279; वर्तमानीकरण 275 अधिष्ठित 32; आनन्त्यायतन __n., 335 n. 414; काय 19, 20, 47, वर्दलिका 212 174 n.; क्षण 48; धातु 6, वराङ्ग 389 12, 76; बोज 98; शून्य 32; वरुणालय 193 स्कन्ध 7 n. वशित्व 399 n. विज्ञप्ति 87, 121, 132, 152-3, वस्तु 38, 212, 217 (पञ्च प्रकार) 251, 215, 315, 401.2. 255-6, 283, 282-3; उपलब्धि विज्ञेय / 211; विशेष 211. विदर्शना 75 .. 355 Page #644 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 485 वितकं 42, 81-2, 111, 115, 117, विरागधातु 370 * 138, 208, 216, 310, 311, विरागसंज्ञा - 371 407, 410; योनि 238. विरति 417 विदर्शना 404, 410 विरुद्धानामेकत्रावस्थान 170 विद्या (तिस्रः) 397 विवर्धन 323-4 विधान 120 विशेष 89; भागीय 384, 418-9; मार्ग विधि / 120 355, 371. विनाश 106-8 विषय 15; प्रतिधात 16; बल 295, 297 विन्यास 323 विष्कम्भ 38, 360; प्रहाण 317 विनिपात 265 विसंयुक्त 254 विनिर्मुक्तिद्वय 203 विसंयोग 217; प्राप्ति 334, 355; फल विनेय-कार्य 37, 101 n., 386; त्रैविध्य 179. 391; प्रयोजन 104; शासन 133. विसभागधातुभूमिसर्वत्रग 243 विपर्यय (पञ्च) 219 विसूचिकामरण 158 n. विपर्यास (चत्वारः) 230, 234-5, 316; विहानि ___322 n. विपर्यस्त 236. विहार 135; संज्ञा 93 विपश्यना 317 n., 410; चरित 339 n. विहीन 28, 148 विप्र युक्त 51, 85, 108, 221-1, 377; विहिंसा 75, 307; वितर्क 311 संज्ञा 85; संस्कार (त्रयोदश) 85. वीतक्लेश 256 विपाक 55, 98, 137, 139, 140, वीतराग 28, 58, 293, 381, 421. - 144, 212, 244, 382-3, 386, वीर्य 50, 51, 73, 358-9, 360, 363; 410; ज 25-6, 91, 95, 286; पारमिता 194; समाधि 359. नियत 144; फल 177; 179; वृत्तस्थ 331 n. हेतु 26, 139, 413. वृत्तिलाभ विभवतृष्णा . . . 238.9 वृद्धालोकसमाधि विभज्यव्याकरण 249 वेताडोत्थान 268 विभाव 238 n. वेदना 40,69, 78,139, 270, 311, विभु 408; त्रय 305; नियम 411; विभूतरूपसंज्ञा 412 परीक्षा 316. विमुक्ति 367-8, 370; द्वय 204, वेदविहितहिंसा 159 n.; वेदोक्तवाद 267 362; मार्ग 57-9, 179, 334 n; वैराग्य 92 335 n., 350, 354, 371, 379, वैतानकर्म 418 395,397... वैतुल्य 101 विमोक्ष 127, 287, 326, 368, 384, वैदिकमन्त्र 429, 430; आवरण 353 n; वैपुल्य मुख 186. वैमल्य 368 n. 327 n.. Page #645 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 486 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। वैराग्य-तत्प्रथमता 366; प्रयोग 326; शासन 197, 208; सम्भेद 101; स्थिति 101 - भावना 203 n.; लभ्य 93. शास्तृ 403 वैरूप्य 38 n. शास्त्रलक्षण वैश्वरूप्य 37 शिक्षा 350; त्रय 196; निक्षेपण 232 वैशारद्य 125, 207, 389, 390; द्वय 3 शिक्षापद (पञ्च) 123 n, 127, 194; व्यञ्जन-काय 109 n., 113; पर्याय 109 - क्षोभ 128. व्यन्तर 328 शिरोलुञ्चन 158 n., 159 . व्यवकिरण 346 शिष्य . 126, 403 व्यवकीर्णभावित 381 शीतलिका 212 व्यवकीर्णविपाक 146 शील 152, 216, 231, 366-7, पारमिता व्यवदान 45, 47, 78, 363, 384 194-5; मय 216; सम्पत् 123; व्यवहार 131, 363 स्वन्ध 9, 372. व्यापाद 164, 175, 175, 302; वितर्क शीलव्रतपरामर्श 42, 228, 231-3, - 311. (द्विदर्शनहेय) 234, 235, 295, व्याकरण 203; (चत्वारि) 259 302.5; शीलवतीपादान 300... व्यायाम 372 शुक्ल 145; अपदेश 197; धर्म 407; व्युत्क्रान्तकसमापत्ति 97, 415, 419 विपाक 145. व्युत्थानचित्त - 231 231 शुचिसंज्ञा - 316 218 शुद्धक 406-7, 419; ध्यान 401, 418, शक्र शक्ति 171 n., 272, 281; मात्र 273; 422. विशेष 170; हानि 106. शुद्धावास 116 n., 347, उपपत्ति 339; शण्ढ 136 भूमि 346.. शब्द 26, 108-113; गुण 112; शुभकृत्स्न 43, 63, 107-8, 117 वाच्य 111; भेदसंचय 109; विद्या शून्य 206 n., 234, 254, 270, 319; अधिष्ठित 270; आकार 320, 329; शमथ 355, 404, 411; चरित 339 n.; * संज्ञा 372. . बल 186; स्निग्धसन्तान 228. शून्यता 239, 276, 320; दर्शन 331n, शमनियामक 321 लक्षण 254 n, समाधि 413, शून्यता शरण 127; त्रय 126; गमन 123 n., 424-5. 126 n., 127; गमनेच्छा 125 शृङ्गी शरीरप्रमाण 117 n. शोभा 38 शरीरवाहिनी गति 400 शैक्ष 23, 61, 89, 352-3, 366, 421; शाठ्य 75, 84, 150, 307, 311 अशैक्ष 366; अष्टादश 126, 349 n, शाश्वत 126, 254, 256n; ग्राह 295; 367; गुण 367; दृष्टि 30, 398; दृष्टि 93, 235, 239; धर्म 414. धर्म 180; मार्ग 354. . 431 शुक्रदैवत्य 394 n. Page #646 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. प्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 487 शौचेयदेशना 151 उत्पाद 91; विपर्यास 236; वेदिश्रद्धा 48, 53, 71, 238, 295, 316, तनिरोध 95, 414. 320, 358-60, 367; अधिमुक्त 63, संनिचय 267 345, 353; अनुसारि 380; लिङ्ग / संप्रजन्य (त्रय) 55. संप्रयुक्त 243, 253, 377; संस्कार 85, श्रामण्यफल 395; प्राप्ति 57 222. श्रावणेरसंवर 130, 174; त्याग 132 संप्रयोग 8, 9, 242, 247, 293 श्रावक 48, 1930, 202, 205, 366, संप्रज्ञान 408 391, 400; अभिसमय 206 n.; सबन्धिसंबन्ध - 77 धर्म 195n.; बोधि 358; यान 203n, संभारमार्ग 354 n. 358; साधारणगुण 392. . संभिन्नप्रलाप 164, 175, 177 श्वलांगूलिक 148 संभिन्नालम्बन 317, 318 श्लीपदगण्ड 38 संभोग श्रुत 161.2, धरप्रवर 187; चिन्तामय / संमुखीभाव 153, 175 87,321; मयं 193. संमोह 397 श्रोत्र 34, 267; ग्राह्य 113 संयुक्त . 251, 253, 282 षष्ठज 193 संयोग 274; प्राप्ति 334; वस्तु 251; षष्ठस्कन्ध - 272 संबन्ध 110. षष्ठी समास 1, 221 संयोजन 18, 41, 48, 220, 221n., षडङ्गोषध 125 255, (नव) 300, 334; अधिकार षड्विज्ञान कायिक 246-7 304. षोडशक्षण - 336 0., 381 संरम्भ षोडशाकार 321, 327-9, 387; भावना संराग . 245 .. 325. संवर 123, 127, 136, 149n; असंवर संकल्प .. 81, 362 47, 129; कर्म 128n; त्याग 131, संकेत 110,113 134; लाभ 124 n., 130; संमुखीसंक्लेश 44, 47, 48, 78, 363, भाव 176; स्थायी 130. 384. संवर्तनीय 108, 115-6 संख्या 9, 199, 218 संवृति 22, 255-6, 262, 277; ज्ञान संग्रह 8; श्लोक 79 374, 375, 377, 379, 380, संगीतिकर्तृ 197 386, 391, 396; बुद्ध 125; संघात 65; परमाणु 65 n. भिक्षुत्व 123; शब्द 111; सत् 263; संघावशेष 132n. सत्य 45, 262 n. . संज्ञा 33n., 50, 78, 109, 168, 219, संसर्गस्मृत्युपस्थान 318 236, 273, 375, 300, 311,316, संसर्गालम्बन 317 n. 363, 371-2, 412, 414, 430; संसगिसंसर्ग H 77 Page #647 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 488 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। सद्गति 252 271 15 सङ्घ . 79 n. 209 : संस्कार 22, 85, 98, 107, 111, 157, सत्त्व 54, 101, 255, 263, 268, 299, 183, 254, 261, 270, 297, 385, 420, 428; अधिष्ठान 364; 319, 320; दुःखता 356n.; परिक्षय अवरता 302; असत् 249, 261, 91 n.; प्रवाह 105 n.; संयोग 22; 272, 276; आख्या 49 113; स्कन्ध 108, 306. नियम 130; प्रज्ञप्ति 12; लक्षण 161; संस्कृत 4,13, 37, 39, 67, 105 n.; लाक 118; विकल्प 46; विमोक्ष आलम्बन 292, 388; धर्म 65; प्रसंग 203 n.; वैचित्र्य 49; संज्ञप्ति 255; 104n.; लक्षण 103, 104, 105n , सभागता 90 n. 256 n., 281 n:; वियोग 413. 341 संस्थाननाश . 259 सद्धर्म (सप्त) 366; अन्तर्धान 134; संस्यंदन 198 n. शासन (सप्त) 196. . . संस्वेदज 55 सद्भावमात्र सकृदागामिन् 343; फल 57 सद्वस्तुविषय सकृदुत्पन्न 102 सद्वादिन् 258 सकृन्मरण 56 सद्विषयबुद्धि सगोत्र 154 सनिदर्शन 126, 366-7. सनिवृताव्याकृत सचित्तिका समापत्ति 93 सन्निकृष्टबोधिसत्त्व सञ्चेतनीयकर्म 148 n , 157 n.. / 157 / सन्निपात 6, 69, 94 n., 270. सत् 38, (त्रिविध) 262 n., (चतुर्विध) सन्तति 144, 168-n., 419; अधीन 262, 276, 375. 102; उपनिबद्ध 102. सत्काय 80, 229n.; दृष्टि 12, 42, 180, सन्तान 24, 81 n , 111, 146, 220, 228-9, (विंशतिकोटिका) 230, 317, 319, 355, 360, 385.6, 234-5, 239, 245-6, 294-5, 392, 398; एकत्व 255; विमुक्ति 302-4, 321. सस्कृत्यदान 212 सन्तोरक . 235 सक्रियधर्म 52 संन्धि 388 सदघोष 169 सप्तचित्तधातु 9, 172, 273, 281. सप्तवर्ग 362 सत्पुरुष 342, (सप्त) गति 340, 341 n., सप्रतिघ 15, 16. 342 n. सफलमार्ग 385 सत्य 284, 387; आकारव्यवस्था 321; सब्रह्मक अनुकूलक्षान्ति 327 n.; अभिनिवेश सभा 248 305; दर्शन 329, 331n., 336n.; सभाग 28-9; अर्थ 28; आकारभावना द्वय 37; संकल्पता 399 n.; संमोह 324; हेतु 170, 293, 375, 413. 375. सभागता * 90,177 - 369. सत्ता 350 Page #648 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। 489 समता (पञ्चधा) 85 समुद्र (द्विधा) समनन्तर 40, 292; प्रत्यय 93 n., सम्भारकाय 391 n. 171 n; निरुद्ध 94 n. सम्भिन्नालम्बन 22, 316. समन्वय 86 n. सम्यक्-कर्मान्त 358; ज्ञान 367, 369; समन्वागत 60, 113, 166, 184 दृष्टि 30, 168, 186, 205n., समन्वागम 26, 28, 87, 175; (त्रिविध) 242, 303-4. 362; प्रधान 166; आख्या 86 n. 357-8; प्रहाण 362; वाक 358; समन्वाहार विमुक्ति 367; संकल्प 358. समन्विति 86 सम्यक्त्व 331 n., 332 n., 333 n; समयनियम 130 नियाम 332 n.; नियत 63, न्या. समयविमुक्त 59, 346, 419. मावक्रान्ति 331 n. समवधान 81 सम्यक्सम्बुद्ध 185, 187, 195, 204, समवाय 110 390. समादानत्याग .135 सपि 82 समाधि 246, 32,7n., 359, 330, 362, सर्व 3 n., 193, 269, 271; अस्ति 384, 398-9, 404, 405, 407 278 n.; आकार 386; आवरण 419, 423; बल 98, 101 प्रहाण 331 n.; गत 34; गतत्व भावना 425; समापत्तिज्ञानबल 387; 35; गति 193; च्युत 340 n; स्कन्ध 372. धर्म 50, 276 n., 319; धर्मालम्बन समापत्ति 36, 246, 353, 384, 387, 392; धर्मज्ञान 377 n.; धर्मनैरात्म्य .405-7,415; चित्त 94. 319; धर्मशून्यता 331 n.; धर्मसमता समारोप . 235 206 n.; धातु 193, 297; पदार्थ समारोपिका 230 n. 39; प्लुत 339 n.; लोकधातु समाहितपुण्य 216 201 n.: लोकेऽनभिरति संज्ञा 372: समाहितशील.. विज्ञानबीजक 95 n:; सत्त्वविमोक्ष समुच्छिन्नकुशलमूल 28, 54, 167. - 203 n.; सूक्ष्म 65. समुच्छेद . 98, 165. सर्वज्ञ 1, 113, 125; ताचित्त 193 n.; समुत्थान 121 प्रवचन 280; वचन 198 n.; विषय समुदय 38, 54, 111, 329; ज्ञान 86. 283, 374 n.; दर्शनप्रहातव्य. 232, सर्वत्रग 239, 240, 283 294, 383; दर्शनभावनाप्रहातव्य सर्वत्रगामिनीप्रतिपत् ज्ञानबल . 385, 388 285, 287; धर्मज्ञान 286; परीक्षा सर्वाकारज्ञता 195, 385 329; मुख 233 n; सत्य 2. सलक्षण समुदाचार 148, 238, 244, 34.; सवासनप्रहाण 391 n. निरोध 94 n; प्रवृत्ति 295. सविकल्पक समुदाय 112; रूप 259; समुदायि 112. सविचार 19, 36, 423 286 Page #649 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 490 5 . ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची / सिद्धसाधन विरोध 96. सविज्ञानक 101 सामान्य 89; आलम्बन 317; क्लेश सवितर्क 19, 36, 423; सविचार 80, 253 n.; पदार्थ 90 n.; लक्षण 423. . 270, 317, 359, 360, 372, सशब्दकसंघात 417; लक्षणक्लेश 256; संज्ञा ससम्भार 139 n. 219. ससामन्तक 148 सारद्रव्य - 39, 228 सहकारिकारण 32, 120. सालम्बन सहजात 270 सास्रव 18, 28, 344, 364, 372, सहजाश्रय 40 आनन्तर्यमार्ग 59; आलम्बन 241; सहभू 241 चित्त 171; मार्ग 351, वस्तु सहायभाव 294 231. सहावस्थान सास्वाद ___.422 / सहेतुकविनाश 106 सिद्धसाधन सांकर्यदोष 170 n. 171 n. सिद्धान्त . 86; भेद 94 n.; सांचेतनिक कर्म 214 साकार - 375.6 सिद्धि 345 साक्षाक्रिया 349 सुख 52, 312, 407-8 410-11; साचिव्यभाव 293 ____ इन्द्रिय 41, (सप्तविध) 291, सात 409n.; इन्द्रियालम्बनविज्ञान 292; साधनसन्नियोग : .. प्रतिपत् 355; विहार 345; वेदना सानुपरिवर्तक 328 48, 223; वेदनीय 139; संज्ञा सानुबन्ध 221 316. सानुवर्तक 321 सुगत . . 401; शिष्य 159 n. सानुशय 18, 221; चित्त 293 / / सुचरित (त्रय) 150; मात्र 130 सान्तराय - 102 सुमेरु . 400 सापेक्षप्रत्यायना .. . 111 सुवर्णकटक 259 साभिसंस्कार 340; परिनिर्वायी 338 n.; 221 341 n. सूक्ष्म 167; उपनाह 76 सम्भोगिककाय 187 सृष्टा सामग्री 110 n., 253 n.; पक्ष 31 सोपादान 279, 402 सामन्तक 152-3, 208, 216, 287, सोपायक्षय 387 292-3, 405-6, 410, 412, सोम 267 415, 421; पृष्ठ 129; प्रयोग सौगत 157 n. 167 326. सौमनस्य 52, 312-3, 410-11, 427, सामयिक 111 429. 368 सौवर्णचक्र .. 202 52 32 सृष्टा सामयिकी Page #650 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5. ग्रन्थगतसंस्कृतशब्दसूची। .320 स्कन्ध 6, 9, 37, 113, 129, 249, स्वभाव 120-1, 146, 173, 263, * 254, 272, 283, 372, 405;- 276-7, 281 n., 320; आलम्बन त्रय 196; पञ्चक 316; प्रज्ञप्ति - 317 n., कृत 207; क्रियाभाव 6; मार 101 n.; सन्तति 183, 46; त्रय 282; सिद्ध 261--2; 255. स्मृत्युपस्थान 318 n. स्तम्भनता 311 स्वभूमिकधर्म 180 स्त्री / 193; पुरुष 89 स्वभूमिनिरोध 242 स्थान 382-3, अन्तर (60), 199 n.; स्वपक्ष 248, 295. वादित्व 250; सप्तक 320. स्वप्न 91, 121, 309, 386. स्थानास्थान 251; ज्ञानबल 387 स्वप्रतिष्ठित स्थापना 107, 113 स्वयंमृत्युत्व 103 स्थापनोय . 248; प्रश्न 249 स्वयम्भु स्थिति 104-5, 119, 408, (चतस्र: स्वरूप . . . 261 स्थितयः) 248-250; अन्यथात्व स्वर्ग 27; अपवर्ग 231; उपपत्ति 50; - 104, 105.n.; कालावेध 99 n.; मार्ग 300. भागीय 148, 384, 418-9. स्वलक्षण 67, 262 n., 270, 278, स्थिरमति 360, 372, आकारा बुद्धि 273; स्नानीयकषाय क्लेश 228, 240, 252, 213 n.; स्निग्धसन्तान 176 धारण 126. स्पर्श 50, 69, 363; आश्रय 50; स्वसंतानचित्त : 'जातीय 50. स्वसंवित 205 स्पृष्टव्यायतन . 389 स्वसभागता स्फोट .. स्वसाधारणचिह्न ............320 स्मरण 32 स्वसामान्यलक्षण 20, 268, 319-20 20, स्मृति 22, 32, 40, 48, 69, 78, स्वसिद्धान्तविरोध 110-11, 120, 208, 359-62 स्वस्वभावप्रभव 391, 408; परिशुद्धि 408; स्वस्तिक बीज 223 n.; लोप 128; हेतु स्वार्थप्रकाशनक्रिया 22. स्वार्थप्रत्यायन स्मृत्युपस्थान, 207, 216, 315, 317, स्वार्थसम्पत् 390 321, 357-8, 362, 376, 379, स्वार्थोपलब्धि 47-8 (त्रय) 390, 396; भावना 225-6; स्रोतआपन्न 144, 236, 302, 304, 329, स्मृत्युपस्थिति 391. 343; फल 57. स्वकाय 330 n. स्त्यान 74, 297-8, 310, 314; चरित स्वधातुभूमिसर्वत्रग 243 n. 75 n. स्वबीजकार्य 171 n. हन्तु 157 171 112 Page #651 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 492 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। हर्षाकारवृत्ति हस्ति हानभागीय हिङ्ग हिंसा . हीनयान हूणनाडीनिर्घोष 312 389 384, 418-9 220 156 n., 417- 8 206 n. 112 हेतु 114 n., 169, 205, 256, 329, 382-3; अपवाद 230; कृत 207; बल 168 n, 295-6; प्रत्यय 107n, 277, 31-2; फनसंबन्ध 212, 275, 319; फलापवाद 265 n; विद्या 394 n. ह्री 51, 73, 363.4 ___6. टिप्पणगतपालिशब्दसूचो // VI. Index of Pali words in notes. . 385 319 161 337 202 376 338 (Numbers refer to pages: अकच्छ 250 अधिमुत्ति अकनिट्ठगामी 338 अधिमोक्ख अकम्मवादिता 118 अनत्ता अकालमच्चु 102 अनरियवोहोरा अकिरियवाद . 169 अनागामी अकुप्पधम्म 369 अनाचरियभाव अकुसल-कम्मपथा (दस) 151; धम्मा अनारम्मण 168; साधारणा धम्मा 75. अनावत्तिधम्मा अलैंगिकमग्ग 127 अनिच्च अधम्मसमोधान 193 अनिञ्जित अट्ठमुखवाद 248 अनुप्पन्न मग्ग अविमोक्ख 346, 348 अनपादा विमत्त अत्तपटिलाभ 278 अनुप्पादे आण अत्तभावपटिलाभ 99,103, 119 अनुपुब्बनिरोष अतभावपरियापन्न __अनुलोमबाण अत्तसञ्चेतना 103 अनुसय अत्थित 270; पटिसेध 255 अनेकसिक मजटाकास 14 अनोत्तप्प अञ्चतित्थिय 204 अन्तरकप्पप्पमाण अञ्चमपटिसन्धान 170 अन्तराभव अञ्चावाद 250 अन्तरापरिनिब्बायी अषिट्टान 196 अन्वये बाण 138 206 55 357 115 331 18, 221, 224 249 142 338 Page #652 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 316 अरहा ___384 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। 493 अप्पत्तपरिहानि 296 आभोग 332 अप्पना 356 मायुकप्प अप्पमञ्चा 427 आयुक्खय अपरिहानधम्म 168, 296 आवट्टन 332 अप्पहीनट्ठ 221 आसय 384 अपुनरावट्टक 332 आसत्र 18, 297; क्खय 205; क्खयअभिया (छ) 395 जाण 386, अभिनिरोपन 83 आहार अभिनीहार / 193 इद्धि-पाद 99, 359; बल 101 अभिभायतन मयिको आयु 11. 350.1 इन्द्रियपरोपरियत्तमाण 384 अरहत्त-प्पत्ति 217; मग्गनाण 349; इन्द्रियवेमत्त 204 फलपटिपन्न 349. इस्सर 119; निम्माणहेतु 51, 120 अरिय-मग 201; वंस 364; वोहार ईसिता 399 161; सच्च 2, 127. .. उद्धच्च अरुपधम्म . 62 उद्धंभागिय संयोजन 204 अरूपसमापत्ति . 353 उद्धंसोत 338, 342 अवट्टान 267 उपधिसम्पत्ति अविज्जमान 255 उपहच्चपरिनिम्बायी 338, 342 अविज्जा. 322 उपादिन्नकसरीर अविपक्कविपाक 257 उपासकसंवर अवेच्चप्पसाद 366 उपासिका 204 अस्सासपस्सास 115 उपेक्खा (दसविधा) असङ्घत . 89 उपोसथ 124; खन्धक 163 'असङ्खारपरिनिब्बायी 338, 342 उप्पाद असञो . 91; सत्त 91-2 उप्पादिनो धम्मा 258 असेख . 350; फन 204 उस्मा 98 अहिरिक 75 उस्मीकत 328 अहेतु-अप्पच्चय 51, 120 उभतोभागविमुत्त 342, 353 अहोसिकम्म 141 एकंस 249; वाद 249; व्याकरणीय आकासघातु 13 250. आगमनीयनानत्त 346 एकग्गता 404 आनन्तरियवत्थु . . 156 एकचित्तक्खणिक 107 आनेञ्जप्पत्त 137 एकन्तकाळक आपत्तिपञ्चापन 133 ओक्कमन आभस्सर 116 ओतारतम्ब 100 383 140 Page #653 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 494 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। मोत्तप्प 73 नियामोक्कन्ति कथा, 333; पच्चुप्पन्नमाण ओपपातिक 337 कथा, 378; पटिसंभिदा कथा, 394; ओरम्भागिय 301, 33; संयोजन 204 पत्तिकथा, 89; परियुट्ठानं चित्तविप्पयुत्तं कच्छ 250 ति कथा, 223; परिहानि कथा 296; कथा---अच्चन्तनियामकथा, 169; बोधिया बुद्धो ति कथा, 125; ब्रह्मचरिय अाण कङ्खा परवितरणाति कथा, 207; कथा, 136; रूपधातुया आयतन कथा, अञो अनुसयो ति कथा, 223; अतीता- 17; रूप कम्मं ति कथा, 276; रूपं रम्मणकथा, 376; अत्थि पुथुज्जनस्स अच्च- सारम्मणं ति कथा, 376; लक्खणकथा, न्तनियामता ति कथा, 333; अद्धान कथा, 189; वचीभेदकथा, 411; सङ्गहकथा, 248; अनन्तराप्पयुत्तकथा, 169; अन- 8; सञआवेदयितकथा, 92; सत्तक्खन्तराप्पयुत्तो पुग्गलो सम्मतनियामं ओक्कमेय्या तुपरमो नियतो ति कथा, 333; सद्दो ति कथा, 333; अनुसया अनारम्मणा ति विपाकोति कथा, 26; सब्बमत्थीतिवाद; . कथा, 376; अन्तराभव कथा, 140; कथा, 257; सब्बमिदं कम्मतो ति कथा, अव्याकतकथा, 248; असञ्चिच्चकथा, 118; सब्बे धम्मा नियता ति कथा, 333; 156; असञ्चसत्तूपिका कथा, 92; संयोजन कथा, 207; संवरकथा, 136; आकासो सनिदस्सनो ति कथा, 14; आने- संवरो कम्मं ति कथा, 149; सळायतनु कथा 140; आरुप्पे रूपकथा, 412; प्पत्ति कथा, 55. आसवकथा, 297; इद्धिबलकथा, 99; कथावत्थूनि / 248 इन्द्रियकथा, 54; एकबीजी""नियतो ति कप्प . 99; अवसेस 99, 101. कथा, 333; ओक्कन्तनियामकथा, 333; कळिकाराहारभक्ख , 96 कम्मकथा, 141; कप्पकट्ठकथा, 169; कम्म-उपच्छेदककम्म 102; क्खय 145; किलेसजहनकथा, 369; कुसलकथा 39; चतुक्क 145; पथ (कुसल) 151 कुसलचित्तपटिलाभकथा, 169, 170; कुस- वादिता 118; स्सक 118, 183. लाकूसलपटिसन्धानकथा, 169, 170; कसम्बकजात कोलंकोलो नियतो ति कथा 333; खणिक- कसम्बु 133 कथा 107; चक्खुना रूपं पस्सतीति कथा, कसावा (तयो) 149, 150. 33; चेतसिककथा, 76; जहातिकथा, कामसञ्चा 58; जीवितिन्द्रियकथा, 97; झानन्त- कायबल रिककथा, 140; नाणं अनारम्मणं ति कायपस्सद्धि कथा, 376; तिस्सो पि अनुसयकथा, कायसक्खी 342, 348. 223; दानकथा, 210; नत्थि अरहतो कारण्डव 133 अकालमच्चूति कथा, 102; न वत्तब्बं कलेसहजन संघो दक्खिणं पटिगण्हातीति कथा, 126; कुक्कुच्च 309 नियतस्स नियामकथा, 169; नियतो नियामं कुसल–१३७; कम्मपथ 151; धम्म ओक्कमती ति कथा 333; नियामकथा, 168; मूल 169; रासि 317. 333; नियामो असंखतो ति कथा, 333; केवली .. 320 72 Page #654 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. टिप्पणगत लिशब्दसूची। 495 खण 40; प्पत्त, 258. तथलक्षण 263 खयनाण 357 तथागतबल 382 खिप्पाभिमा 355, 356 तावतिसदेव 136 खीणासव 238 तित्थायतन 120 खत्त 204 तिविधूपपरीक्खी 320 खमतीति दिदि 245 थामगतकिलेस 224 गन्था. 305 थेरवाद गन्धब्ब 46, 142. चीन 74 गम्भस्सावक्कन्ति दक्षिणा 126, 212 गोत्त 332 दधाभिमा 355, 3.6 गोत्रभूचित्त 331 दसबलवाण 387 गोत्रभूबाण 332 दस्सन 227; पहातब्ब 227 चक्खुप्पसादवत्यु दानवत्थूनि (अट्ठ) - 214 चतुमग्गनाण 146, 207. दिटिप्पत्त ___342, 345-6 चतुसच्चसंबोधि. . 202 विट्ठधम्मवदेनीय चरिया (छ) 329 दुक्ख 319, नाण 329; पटियदा 356 चित्तविप्पयुत्त / 97, 224. दुग्गति 297 चित्तसंखार 78 दुच्चरितानि (तीणि) 148 चुतिचित्त 91 देय्यघम्म 210 चुतूपपातनाण 386 द्वयनिस्सित 270 चेतनाधम्म 149 दोस 149 चेतनासम्पयुत्त धम्म. 149 धम्मकाय चेतसिक 76 धम्मता चेतोविमुत्ति 151, 204, 296. धम्मधातु 69 धम्मन्वय 336 जियावेग 91 धम्मविचय जीवितिन्द्रिय (रूपि, अरूपि) 97 धम्मविनय झान 405; अन्तरिक 140; उक्कन्तिक धम्मानुसारी 334, 342 420, फस्स 348; वेगक्खित्त 91. धम्मेवाण 335 झायी 247 धातुनानत्त नाण (तेसत्तति) 372 धातुसमा ठान 320, 383 धुवपच्य ठानट्ठानमाण . . 250 नाथिकवाद 169 ठितस्स अचथत्त 104 नस्थित 270 द्वितिक्खण 104 नानत्तसजा 412 तत्रमझत्तता 72 निचय 187 320 384 258 267 Page #655 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। 263 204 399 398 पञ्चत्ति निज्झान 334 परमत्थसच्च निब्बाण 332 परवितरणा 207 निम्बिदासहगत 330 परसञ्चेतना 103 निब्बेधभागिनी 330 परिकप्प 250 निब्बेधिका 330 परिनिष्फन्न 224 निप्परियाय 348 परिब्बाजक निमित्तग्गाही 149 परियाय 348. निम्मित 420 परियुट्ठान 308 निमग्गो 169 परियुट्टित 221 नियत 333 परिहानधम्मो 169, 296 नियाम 201, 333. परिहाणि निरोषत्राण 329 पलास 307 निरोधसञ्चा 371 पलिबोध 331 निस्सरण 413 पहानसञ्जा 371 पच्चुप्पन्न (तिविध) 252; आण 378 पाकम्म पच्चेकसंबुद्ध 202 पाटिभोग 100 पञ्चूपादानक्खन्ध 272 पाटिहारिय 87, 261 पाण 157 पञ्चाविमुत्ति 151, 204,342 पारमितासील 154 पहव्याकरण 249 पारमीनाण 201 पटिघानुसय 228 पारजिकधम्म 132 पटिच्चसमुप्पाद 199, 320 पावचन पटिपदा 250, 345-6; जाणदस्सन 355 पिसुणा वाचा पटिपुच्छाव्याकरणीय 250 पीति 115 पटिभान 393 पुग्गल 158, 255 पटिलाभपत्ति 87 पुच्छा (पञ्चविधा) 249 पटिसन्धि 181-2, 258; सज्ञा 91 पुचक्खय पटिसम्भिदा 363 पुजकिरियवत्थु पठमग्ग 328, 333 पुथुज्जन 223, 333; गोत्त 332; भूमि पतिट्टित 13 332, 334. पत्तपरिहानि 296 पुब्बेकतहेतु 51, 120 89, 399 पुब्बेनिवासानुस्सतित्राण 386 पपटिका 342 पुरिसगतया (सत्त) पयोग 383 फस्स परतो घोस 205 फलक्खण परमत्थकथा 255.6 फोटुब्बधातु 163 102 पत्ति 341 Page #656 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। 497 236; विध 237 74 146 162 322 322 393 150 399 205 267 बहिपरिब्भमनकण्टक 83 मातुकुच्छि बालग्गकोटिवित्तुद्दनमत्त 169 मान (सत्त) बाहिर 54 मिद्ध बुद्धविसय 207 मिस्सककम्म बोज्झंग 356-7, 361 मुत बोधि 207; पाचन 199 मुद्ध बोधिपक्खिया धम्मा 196, 356-7 मुद्धातिपात बोधिसत्त 185, 194 मूलभासा ब्रह्मकाय 187 मोनेय्यानि ब्रह्मचरिय यत्थकामावसायिता ब्रह्मस्सर योनिसो मनसिकार भद्दकप्प 107 रासि भवङ्गमन रूपक्खन्ध भवदिट्टि 230 लक्खण भवरागानुसयो .226 लगुल भारहार 158 लद्धबोहार भावनाय पहातब्ब 227 लोणफल भिक्खु . 204 लोक-लोकिय 92; भिक्खुनि . . 204 भूतलक्खण . भूमिलद्ध 252 मक्ख 308 लोकुत्तर मग्ग 332, 353, 355; अनुग 206; वचीसङ्खार खण 334; नियाम 333; पञ्जा 353; वजिरूपमचित्त .. विदू 206... वत्थु मग्गामग्गनाणदस्सन 355 वय मङ्गलहत्थि 146 विक्खम्भनप्पहाण मच्छरियानि (पञ्च) 309 विक्खम्भनविमोक्ख मत 161 विचार मनोपदोसिक 103 विज्जा मनोमोनेय्य विज्ञात मनोमय 142 विनति मनोविज्ञाणधातु .. 7 विमाण महापदेस 197 वितक्क महाबोधिसत्तसील 194 वितण्डवादी महाभूत 84 विनिब्भोग 104, 189 266 33 138 निरुत्ति 278; वोहार 278; समजा 278; सम्मुति 278. 256 92 115 349 328 104 317 353 81, 115 322 16 8; धातु 10 81, 115 163 Page #657 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 498 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची। विपल्लासा (चत्तारो) 234, 236; पहान सद्द सद्धा 71; अनुसारी 334, 342; विमुत्त विपस्सना . 332; पञ्जा 353 342, 345-6. विपाकुद्धारकथा 138 सद्धम्म (सत्त) 196 विपाक 26 सनिदस्सन 14 विष्फार 83 सन्तवुत्ति विभज्जवाद 249; वादिमण्डल 258 सन्दस्सेतम्ब 100 विभज्जव्याकरणीय 250 सप्पुरिसभूमि 334 विभवदिट्टि 230 सप्पुरिस 342 विमुत्ति 368 सब्ब 169, 257, 269, 272, विमोक्ख - 424, 429-30 सब्ब त 202; बाण 199, 207. विमोक्खन्तिकनाण 125 387. . विरागसञ्चा 371 सब्बत्थगामिनी पटिपदा विसूद्धिया मग्गो 319 समण वुसितथा 320 समन्नागतपञ्चत्ति / वेहप्फल 108, 116 समन्नाहार 332 वेसारज्ज 390 समयविमुत्त 346, 369. वोदान विमोक्ख .353 संकिलेस 46 समुदयनाण 329 संकेतवचन 256 सम्मत्त नियाम 333-4 संगति 6, 270 सम्मप्पधान 108, 358. संसन्दन सम्मासंबुद्ध 202 सक्कादिट्टि 230 सम्मुतिकथा 255 सङ्घतलक्षण 104 सम्परायसुखविहार 426 सङ्खतासङ्खतविनिम्मुत्त 255 सवण 205 सङ्घारपुञ्ज 255 ससङ्कारपरिनिब्बायी 338. 342. सच्चपटिवेध 202 ससम्भारकथा . सञ्चेतनिक 100, 149 साठेय्य 307 सा 69; मनसि र 330; विराग सानुसय 221, 223. सामनफल सआ वेदयित निरोधसमापत्ति 92, 151, सामयिकी चेतोविमुत्ति 348. सारम्मण 255, 376. सतिपट्टान 316, 318. सावक सत्तठानकुसल सिक्खा सत्तरसचित्तक्खणिक 107 सियारम्मणता . 255 सत्तो 255 सुक्कधम्म 92. 201 320 Page #658 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6. टिप्पणगतपालिशब्दसूची / 499 213 201 329 389 सुक्खविपस्सक सुखा पटिपदा सुज सुत्तपद सुद्धावासभूमि सुभकिण्ह सेक्ख . सेजित 346 सोतापत्तिफल 356 सोतापन्न 254 सोलस आकारा 142 हत्थिकुल 346 हत्थे गहितपञ्ह 108, 116.7 हदयवत्थु 350; फल 204. हिरि 410 / Page #659 -------------------------------------------------------------------------- _ Page #660 -------------------------------------------------------------------------- _